KROJAČI SRPSKE SUDBINE Feljton u Vecernjim Novostima od 13.aprila 2009. Nebojsa Bogunovic
Englezi nude trampu
Ideja o stvaranju jedne nove države na Balkanskom poluostrvu, koja bi nosila naziv Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, a koju su za vreme Prvog svetskog rata zdušno podržavali srpski političari sa tadašnjim predsednikom vlade Nikolom Pašićem na čelu nije blagonaklono prihvaćena, ne samo u Rusiji, nego ni u nekim zapadnim zemljama, pre svega u Engleskoj i Italiji. Razlog za ovo je sledeći: u Londonu za svog glavnog neprijatelja u ovom ratu nisu smatrali Austrougarsku nego Nemačku, čija je ekspanzionistička politika ugrožavala engleske interese na Bliskom istoku i u jugoistočnoj Aziji. Najčvršća brana za nemački “Drang nach Osten” (prodor na istok) mogao je biti, po mišljenju engeskih političara, obnovljeni Balkanski savez iz rata 1912. godine u kojem bi se ponovo na okupu našle Srbija, Grčka, Rumunija i Bugarska. Najveće probleme u pogledu obnove balkanskog vojnog bloka stvarala je, međutim, Bugarska jer se kolebala između dve zaraćene strane - sila Antante (Rusije, Engleske i Francuske) i Trojnog saveza (Nemačke, Austrougarske i Italije). Da bi pridobili Bugarsku da se priključi Antanti, odnosno da uđe u Balkanski savez, engleski političari su bili spremni da Sofiji ponude najveće teritorijalne ustupke i to ne na svoj, nego na tuđ račun. Nudili su, naime, Bugarskoj delove Makedonije, koji su bili sporni posle završetka Prvog balkanskog rata, a koje je trenutno držala Srbija. Kako bi od Beograda dobili pristanak za “određenu teritorijalnu transakciju”, Englezi su bili voljni ne samo da obnove ratom opustošenu Srbiju, nego da joj daju status i značaj velike Srbije. Pismo Pašiću To najbolje pokazuje sadržaj memoranduma koji je polovinom januara 1915. engleski ministar inostranih poslova Edvard Grej uputio ruskoj vladi i u kojem se kaže: “Ako srpska
vlada garantuje Bugarskoj delove Makedonije, srpske aspiracije za veliku Srbiju, uključujući deo jadranske obale, biće zadovoljene.” (Ovaj memorandum na najbolji način demantuje tvrdnje pojedinih zlonamernih zapadnih političara i novinara, da je pojam i izraz “velika Srbija bio odomaćen u Beogradu”.) Konkretizujući svoj predlog o velikoj Srbiji, Grej je 13. avgusta 1915. godine uputio drugi memorandum, ovoga puta predsedniku srpske vlade Nikoli Pašiću u kojem je izneo kakvi se teritorijalni ustupci nude Srbiji ukoliko se jedan deo Makedonije ustupi Bugarskoj. To su: “Bosna i Hercegovina, Slovenija, Srem sa Zemunom, Bačka i jadranska obala od rta Planke (nedaleko od Splita - pr. aut.) na severu do tačke 10 km južno od Cavtata, kao i ostrva (Veliki i Mali Drenik, Čiovo, Šolta, Brač, Jakljan, Koločep i Pelješac).” Sudbina srpskih krajeva u jugozapadnom Banatu “biće rešena mirovnim ugovorom, ukoliko Rumunija ne uđe u rat na strani saveznika”, ističe se u Grejovom memorandumu. Šef engleske diplomatije je u još nekoliko navrata isticao da ambicije Londona nisu u stvaranju Jugoslavije, nego velike Srbije. U pismu koje je uputio jednom od najvećih zagovornika Jugoslavije, engleskom istoričaru Setonu Vatsonu, Grej kaže da će Srbija u slučaju savezničke pobede ujediniti sve okolne srpske teritorije i osigurati širok izlaz na Jadransko more. “Tako će nastati velika i potpuno nezavisna i suverena Srbija”, kaže Grej. Povodom ovakvog stava britanskog ministra inostranih poslova, istoričar i akademik Dragoljub Živojinović kaže: “Po svom obimu i političkim implikacijama Grejev predlog predstavljao je korak dalekosežan po značaju i posledicama. Pre svega, on je potpunije nego dotada predstavljao britansku koncepciju i istovremeno davao podršku ideji velike Srbije. Predlog je predviđao ujedinjenje sa Srbijom svih onih krajeva Austrougarske u kojima je srpski etnički živalj sačinjavao većinu ili bar određeni procenat stanovništva. U slučaju jadranske obale preovladalo je Grejevo uverenje da Srbija treba da dobije ekonomski (trgovački) pristup na more.” Što se tiče Italije, koja je u međuvremenu napustila Trojni savez i priključila se silama Antante, i njenog protivljenja stvaranju Jugoslavije, odnosno zalaganju za očuvanje Kraljevine Srbije, treba istaći da je takav stav proizlazio iz straha da bi osnivanje nove države na jugoistoku Evrope u kojoj bi se zajedno našli Srbi, Hrvati i Slovenci, ugrozilo interese Rima i njegove pretenzije prema Istri, kvarnerskim ostrvima i delovima Dalmacije, teritorijama koje su apeninskoj kraljevini pripale na osnovu Londonskog ugovora, a na koje je istovremeno pretendovalo većinsko hrvatsko i slovenačko stanovništvo. Raspoloženje italijanskog javnog mnjenja u odnosu na Srbiju najbolje ilustruju pogledi dva istaknuta rimska intelektualca - Virginija Gajda i Antonija Ćipika, izneti u petrogradskom listu “Rusko je slovo”, početkom 1915. godine. “Mi ne protestujemo ni najmanje što će Srbija dobiti izlazak na more”, kažu Gajda i Ćipiko. “Ako Srbi uzmu Kotor i svu Albaniju do Drača, mi ćemo se tome radovati. Mi ne tražimo čak ni Dubrovnik. Naša je želja da živimo u miru i prijateljstvu sa Srbijom, a naročito sa Rusijom. Mi se borimo isključivo protiv Hrvata, predstavnika tzv. austroslavizma, koji je stvorila habzburška politika.”
U zvaničnim krugovima Italije, u kojima se vodilo računa o raspoloženju javnog mnjenja, takođe se isticala privrženost jačanju Kraljevine Srbije i uvažavali njeni zahtevi za izlazak na more, ali je istovremeno izražavano nepoverenje prema stvaranju Jugoslavije. Italijanski ministar inostranih poslova Sidnej Sonino je 4. avgusta 1915. godine zamolio ruskog poslanika u Rimu Aleksandra Girsa da Rusija poverljivo saopšti srpskoj vladi da je u jednom članu tajnog Londonskog ugovora predviđeno da Srbija dobije na Jadranskom moru, između ostalog, Split i Dubrovnik i da se Italija tome ne protivi. Što se tiče Rijeke, treba reći da se istaknuti italijanski novinar i političar Salvemino Gaetano u listu “Unita” zalagao da ovaj primorski grad “dobije svoju tradicionalnu autonomiju pod zaštitom Italije i Srbije”. Život u miru Pošto je u pogledu stvaranja Jugoslavije skeptično raspoloženje vladalo i u Francuskoj, predsednik Jugoslovenskog odbora Ante Trumbić je u svom dnevniku 11. septembra 1915. godine zapisao “da se Rusija i Italija protive stvaranju jugoslovenske države, a da im u tome Francuska i Engleska sekundiraju”. Nepoverenje među vodećim političarima Antante u odnosu na stvaranje Jugoslavije vladalo je sve do polovine 1918, takoreći do kraja Prvog svetskog rata. Obrt u stavovima nekih evropskih državnika nastao je posle nagle promene američke politike u ovom ratu u koji je ona ušla krajem 1917. godine. Predsednik SAD Vudro Vilson je, naime, iz osnova promenio mišljenje u vezi sa sudbinom Austrougarske: umesto njenog opstanka i obnove za šta se zalagao 1917. godine, na kraju rata je zagovarao rasturanje i komadanje habzburške monarhije. Najvatreniji privrženici jugoslovenske ideje bili su ohrabreni promenama stava američkog predsednika, jer je samo na ruševinama Austrougarske mogla nići Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca.
Vilson obećao more
ODLUKA vlade SAD da se početkom 1917. godine umeša u ratni konflikt u Evropi i pomogne silama Antante (Engleskoj, Francuskoj i Rusiji) da pobede svoje neprijatelje, dočekana je sa velikim optimizmom u Londonu, Parizu i Petrogradu. U zemljama Antante se opravdano smatralo da će velika ekonomska i vojna moć Amerike doprineti da se što pre okonča krvoproliće u Prvom svetskom ratu. I srpska vlada na Krfu je očekivala da moćna Amerika materijalno pomogne njenoj vojsci, koja se pripremala za završne operacije na Solunskom frontu. Mada je Amerika bila daleko od ratnog požara na Balkanu, njeni politički i vojni krugovi su bili veoma dobro upoznati sa ulogom male Srbije u ovom ratu i žrtvama koje je ona podnela. Već u decembru 1917. godine SAD su stavile na raspolaganje srpskoj vladi “avans od 3 miliona dolara za prva tri meseca”, s tim što su obećale da će i dalje voditi računa o potrebama njene vojske. Ratni ciljevi Srpski političari su očekivali da Amerika pruži ne samo finansijsku nego i političku podršku radi ostvarenja ratnih ciljeva Srbije. Zbog toga je predsednik Vlade Nikola Pašić obavestio američkog otpravnika poslova na Krfu Percivala Dodža da bi Ministarski savet želeo da uputi u SAD jednu državnu misiju, koja bi upoznala političke krugove i javnost te zemlje sa ratnim zadacima Srbije. Ubrzo je iz Vašingtona stigao odgovor “da će američka vlada biti srećna da primi misiju Srbije kao svog gosta”. Ovako srdačan odgovor nametnuo je Pašiću obavezu da izabere što reprezentativniju delegaciju koja će “dostojno predstavljati srpski narod u SAD”. I zaista, u Ameriku je otputovala “srpska intelektualna i vojna elita”, kako je izvestila štampa. U delegaciji su bili: ugledni teolog Nikolaj Velimirović (kasnije vladika), rektor Beogradskog univerziteta Sima Lozanić, srpski poslanik u Parizu Milenko Vesnić i general Mihajlo Rašić. Delegacija je stigla u SAD 20. decembra 1917. godine i boravila u ovoj zemlji do polovine februara 1918. godine. Američki domaćini su ukazali izuzetnu pažnju srpskim gostima; njih je primio predsednik SAD Vudro Vilson. Članovi delegacije su iskoristili ovaj susret da američkog predsednika “iz prve ruke upoznaju sa srpskim ratnim težnjama”. Upravo u vreme boravka srpske misije u Americi, u Vašingtonu je pripreman tekst čuvene “Poruke predsednika Vilsona Američkom kongresu u 14 tačaka”, u kojem se iznosila vizija svetskog mira posle završetka Prvog svetskog rata. U jednoj od tih tačaka spominjala se Srbija, kao i Crna Gora. Doslovni tekst tačke DžI je glasio: “Okupirane teritorije Srbije i Crne Gore moraju se obnoviti, a Srbiji se mora obezbediti slobodan i siguran prilaz moru.”
Lični savetnik američkog predsednika, pukovnik Edvard Hauz pozvao je u predsednički kabinet šefa srpske delegacije Milenka Vesnića i zamolio ga da pogleda tačku DžI ove poruke, koja se odnosila na Srbiju i da stavi eventualne primedbe, ukazujući na taj način veliko poverenje srpskoj delegaciji. Na veliko iznenađenje pukovnika Hauza, Vesnić, inače veliki zagovornik jugoslovenske ideje, stavio je primedbu da bi u ovoj poruci trebalo spomenuti jedan od glavnih ratnih ciljeva Srbije: ujedinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca u jednu državu. Kada je predsednik Vilson 8. januara 1918. godine pročitao svoju poruku pred Američkim kongresom, Vesnić je bio vidno razočaran, jer njegova primedba nije prihvaćena. Srpski poslanik u Vašingtonu Ljuba Mihajlović je o ovom hitno obavestio srpsku vladu na Krfu, naglašavajući da konzervativni američki političari teško shvataju potrebe jugoslovenskog ujedinjenja i da je “predsednik Vilson u tom pogledu personifikacija američkog javnog mnjenja, kojem je potrebno vreme da pravilno shvati naše težnje”. Nespominjanje “jugoslovenskog ujedinjenja” u poruci američkog predsednika nije, međutim, proisticalo iz konzervativnih shvatanja, nego iz želje američke vlade da u ovom ratu Kraljevinu Srbiju tretira kao saveznika, s obzirom na to da su sa njom uspostavljeni diplomatski odnosi još u DžIDž veku. Razočaranje u poruku američkog predsednika izrazili su i hrvatski i slovenački političari u Jugoslovenskom odboru u Londonu. Oni su bili “iznenađeni i frustrirani” Vilsonovim zalaganjem za očuvanje Austrougarske. Takav stav američkog predsednika bio je, naime, iznet u tački h ove poruke, koja je glasila: “Narodima Austrougarske biće obezbeđena i zajamčena najšira mogućnost za autonomni razvitak.” Iz ovoga se vidi da se predsednik Vilson nije zalagao za “razaranje Austrougarske”, nego samo za “njenu rekonstrukciju”, koja bi omogućila svim narodima Habzburške monarhije, pa prema tome i Hrvatima i Slovencima, da uživaju autonomna prava. Nemoguća Juga PREDSEDNIK Jugoslovenskog odbora dr Ante Trumbić je posle Vilsonovog govora u Američkom kongresu posumnjao da je uopšte moguće stvoriti Jugoslaviju, jer se ona mogla “sagraditi samo na ruševinama Austrougarske”. Ovakvo “depresivno raspoloženje” među zagovornicima jugoslovenskog ujedinjenja proizlazilo je iz nepoznavanja suštine američke spoljne politike, koja je bila veoma pragmatična i uvažavala samo trenutne okolnosti. A trenutne okolnosti bile su sledeće: politički krugovi u Americi su smatrali da je moguće razbiti ratni savez Nemačke i Austrougarske i pacifizirati Habzburšku monarhiju. Zato su u Beč slati signali da ratni cilj SAD nije razbijanje Dunavske monarhije nego “njena obnova i napredak”. Ovakav stav preovlađivao je u Vašingtonu sve do maja 1918, odnosno skoro do završetka Prvog svetskog rata. U toku većeg dela Prvog svetskog rata u političkim krugovima Velike Britanije i Sjedinjenih Američkih Država preovladavalo je, kao što je rečeno, mišljenje da je moguće odvojiti Austrougarsku od Nemačke i time razbiti jedinstvo centralnih sila. Prema tom
uverenju, Nemačka carevina bez pomoći Habzburške monarhije pretrpela bi poraz i time bi Prvi svetski rat bio okončan. Predsednik SAD Vudro Vilson i engleski premijer Lojd Džordž su u svojim javnim nastupima obećali Beču da će Austrougarska, ukoliko se odvoji od Nemačke, biti sačuvana i posle završetka rata obnovljena. Predsednik Vilson je zvanični stav vlade SAD u tom pogledu izneo u svojoj čuvenoj poruci Američkom kongresu. Lojd Džordž je prilikom obrazloženja politike britanske vlade pred sindikalnim prvacima u Londonu, januara 1918. godine rekao: “Ne borimo se za to da uništimo Austrougarsku. Saglasni smo sa predsednikom Vilsonom da rasparčavanje Austrougarske nije naš ratni cilj.” Čvrstu odlučnost da se Austrougarska sačuva posle završetka rata, Lojd Džordž i Vilson su ispoljavali sve do leta 1918, a onda je došlo do naglog obrta u njihovim pogledima na budućnost Habzburške monarhije. S obzirom na to da je promena političkih uverenja dva najmoćnija svetska lidera bitno uticala na tok međunarodnih zbivanja, a u okviru toga i na sudbinu naroda koji su se našli u vrtlogu rata, pre svega na sudbinu srpskog naroda, potrebno je ukazati na razloge zbog kojih je do ovog došlo.
RUSI PROTIV UJEDINJENJA NIŠKA deklaracija koju je 7. decembra 1914. godine u vreme najkritičnijih trenutaka Prvog svetskog rata usvojila Srpska narodna skupština i u kojoj se isticalo da su prioritetni ratni ciljevi Srbije: oslobođenje Hrvata, Slovenaca i Srba koji žive u Austrougarskoj i ujedinjenje sa njima - nije naišla na povoljan prijem u Rusiji, Engleskoj i Francuskoj, savezničkim zemljama Srbije. Istoričar Dragoljub Živojinović čak tvrdi da su ove velike sile odbile da prihvate Deklaraciju. Svaka od ovih zemalja imala je svoje posebne razloge zbog kojih nije htela da uvaži ambiciozne zamisli srpskih političara da se na Balkanu stvori nova državna tvorevina - Jugoslavija. U carskoj Rusiji, koja je bila najverniji saveznik Srbije i u kojoj je pravoslavlje poprimilo oblik državne ideologije, nisu mogli da shvate da se u Beogradu tako olako prihvata ideja o stvaranju države u kojoj bi trebalo da zajedno žive narodi koje su delile ozbiljne konfesionalne razlike. Jedan od najuticajnijih ruskih političara, Sergej Dimitrijevič Sazonov, koji je za vreme rata obavljao dužnost ministra inostranih poslova a pre toga bio ruski poslanik u Rimu i dobro poznavao prozelitističku politiku Vatikana, energično se suprotstavljao stvaranju države u kojoj bi zajednički živeli pravoslavci i katolici. Predsednik srpske vlade Nikola Pašić, u to vreme jedan od najvatrenijih zagovornika srpsko-hrvatsko -slovenačkog ujedinjenja, saznao je iz diplomatskih krugova u Nišu, gde su na početku rata bile smeštene sve srpske državne ustanove, da Sazonov koji je imao veliki uticaj na ruskog cara Nikolu II uporno odbija mogućnost stvaranja jedne pravoslavno-katoličke države na balkanskom prostoru. Vrlo uznemiren, Pašić je telegrafisao srpskom poslaniku u Petrovgradu Miroslavu Spalajkoviću i zahtevao od njega da proveri vesti koje su kolale po Nišu, kao i da zamoli ruskog ministra inostranih poslova za objašnjenje. Poruka Beogradu
SPALAJKOVIĆ je postupio po nalogu predsednika vlade i 7. aprila 1915. godine bio primljen od strane ruskog šefa diplomatije. Ruski ministar mu je izneo svoju nevericu u mogućnost srećnog života Srba, Hrvata i Slovenaca u zajedničkoj državi i tom prilikom naglasio da Rusija nastoji da posle završetka rata Srbija bude jedna snažna i teritorijalno uvećana država koja će imati širok izlaz na Jadransko more. “Srbija će dobiti najveću teritoriju i znatan deo primorja, jer je podnela najveće žrtve i učinila najveće usluge” (saveznicima), rekao je tom prilikom Sazonov. Srpski poslanik je požurio da Pašića obavesti o razgovoru sa šefom ruske diplomatije i iste večeri poslao u Beograd šifrovani telegram u kojem je izneo sledeće: “Vidi se da Sazonov ne smatra za sada ostvarljiv naš program potpunog ujedinjenja Srba, Slovenaca i Hrvata i zbog toga se ne oduševljava njime...” Spalajković je mislio da je uzrok ovakvom stavu ruskog ministra ratna situacija: “Katolički zapadni Sloveni su daleko od Rusije i za nju nemaju mnogo interesa” dodajući da ”ti Sloveni u ovom ratu nisu ništa učinili” (za saveznike). Kao “potajan razlog” takvom gledištu, Spalajković misli da bi mogao biti strah “da Srbija sa katoličkim elementom od nekoliko miliona ne izgubi svoj raniji karakter u kome je pravoslavlje bilo glavni faktor.” U vreme kada se vodio razgovor između Sazonova i Spalajkovića u Rusiji je boravio hrvatski novinar, političar i član Jugoslovenskog odbora u Londonu - Frane Supilo. I on je naišao, kako sam kaže, na “čvrst pravoslavni bedem u Rusiji”. U pokušaju da ubedi kneza Jusupova, jednog od najuticajnijih predstavnika ruske aristokratske elite, da pet miliona Hrvata i Slovenaca žele da se ujedine sa Srbima, od njega je dobio sledeći odgovor: “Sva je nesreća u tome što su tih vaših pet milijuna - katolici. Da su pravoslavni, kako bi sve to drukčije išlo. Vi slušate papu, dakle glavara izvan države.” Supilo je uspeo da dođe i do Sazonova, ali mu je ovaj otvoreno izneo razloge zbog kojih ne uvažava ideju ujedinjenja “jednog naroda sa tri imena” kako se u to vreme govorilo. Vidno razočaran, hrvatski političar je iz Petrovgrada uputio 11. aprila 1915. godine telegram Nikoli Pašiću u kojem je rekao da mu je Sazonov izrazio “sumnju u uspjeh naših zajedničkih ideala, te je kategorički naglasio, da će Srbija dobiti lijepu odštetu i doći na more, ali da je naš jugoslovenski program neostvariv. On ne vjeruje u njegovo postignuće, jer se Rusija toliko ne može angažovati”. Prema Supilovu mišljenju “Sazonov ne želi to ujedinjenje zbog vjerskih razlika između Srba, Hrvata i Slovenaca.” Troimeni narod VRATIVŠI se iz Rusije, bez “vidnih rezultata”, Supilo je na sastanku Jugoslovenskog odbora koji je održan 24. juna 1915. godine u Londonu obavestio prisutne da se: “ruska vlada protivi ujedinjenju katoličkih Hrvata i Slovenaca s pravoslavnim Srbima”, a i ruski ambasador (u Francuskoj) Izvoljski, koji je isprva bio zagrijan idejom stvaranja jedne velike južnoslovenske države, sada objašnjava... “da je baza ruske politike pravoslavlje i da Rusija iz razloga državne politike ne može dopustiti, da se Hrvati i Slovenci kao katolici združe s pravoslavnim Srbima, jer bi katolici kao kulturniji dobili prevlast u budućoj jugoslovenskoj državi.”
Hrvatski i slovenački političari su bili ogorčeni na Sazonova i druge ruske istaknute ličnosti, ne samo zbog toga što su se ovi protivili ujedinjenju “jednog troimenog naroda”, nego i zato što se Rusija zalagala da Srbija posle rata dobije Bosnu i Hercegovinu, Slavoniju, Srem i Bačku, kao i veliki deo jadranske obale sa Splitom i Dubrovnikom i ostrvima Brač, Šolta, Koločep, Čijovo i dr. odnosno da dobije one teritorije za koje su oni smatrali da pripadaju njihovoj naciji. Nastojanje većine ruskih političara da se Srbija teritorijalno proširi i izađe na Jadransko more, kao i njihovo protivljenje stvaranju jugoslovenske države, postalo je bespredmetno onog trenutka kada je u Rusiji izbila revolucija 1917. godine. Nova sovjetska vlast imala je drugačije poglede na međunarodnu situaciju, pa i na prilike na Balkanu, nego carska Rusija. Neki istoričari zbog toga smatraju da je propast ruske carevine bila fatalna za Srbiju i srpski narod.
STRAH OD RUSIJE Uloga Velike Britanije u procesu stvaranja jugoslovenske države može se uporediti sa engleskom poslovicom “Sva se jaja ne smeju stavljati u jednu korpu”. Iako je, naime, zvanična politika engleske vlade do pred sam kraj Prvog svetskog rata bila usmerena ka tome da se sačuva Austrougarska, što je isključivalo mogućnost rađanja nove državne tvorevine na Balkanu u kojoj bi zajednički živeli Srbi, Hrvati i Slovenci - London istovremeno nije sprečavao aktivnost nekih nezvaničnih krugova koji su se zalagali za stvaranje Jugoslavije. Među malobrojnim zagovornicima “jugoslovenske ideje” u Velikoj Britaniji, vidnu ulogu su igrale dve ličnosti - Vilijam Siton-Votson i Vikem Stid. Siton-Votson (1879-1951) bio je ugledni engleski istoričar, koji je dobro poznavao prilike na Balkanu, dok je Stid (1871-1956) uživao ugled jednog od najboljih britanskih novinara, koji je jedno vreme bio urednik spoljnopolitičke rubrike a kasnije i glavni i odgovorni urednik uticajnog lista “Tajms”. Mada su Stid i Siton-Votson bili nezvanične i nevladine ličnosti, oni su u duhu engleske tradicije, branili interese svoje zemlje, bez obzira na to što se nisu uvek slagali sa politikom svoje vlade. A interesi Velike Britanije na Balkanu bili su decenijama usmereni ka tome da se spreči uticaj Rusije na pravoslavne narode koji su tu živeli i da se ovoj velikoj zemlji onemogući izlazak na “toplo more”. Prema mišljenju mnogih engleskih političara i javnih radnika, Srbija je bila produžena ruka Rusije na Balkanu i zato su veoma često bili podozrivi prema njoj. I Siton-Votson je delio ovo mišljenje, pa je u svojoj knjizi pod naslovom “Jugoslovensko pitanje u Habzburškoj monarhiji”, koja je izdata 1913. godine i koja je izazvala veliku uzbunu u srpskoj javnosti, tvrdio da bi u rešavanju jugoslovenskog pitanja “trijumf srpske ideje značio trijumf istočne nad zapadnom kulturom i bio bi fatalan udarac progresu i modernom razvoju.” U strahu da Srbija ne postane odskočna daska za rusku dominaciju u jugoistočnoj Evropi, Votson se sve više počeo okretati prema Hrvatskoj, podržavajući
stavove i ideje hrvatskih političara u Jugoslovenskom odboru u Londonu. Trijumf Istoka NAŠ ugledni istoričar i akademik Milorad Ekmečić kaže da je Siton-Votson “podržavao više Hrvate nego Srbe, verujući da su oni više okrenuti Zapadu.” Engleski autor Artur Mej ide čak i dalje i tvrdi da je Votson “radio za nezavisnu Hrvatsku”. Najobuhvatniju ocenu ovoga engleskog istoričara dao je Ekmečić, ocenjujući da “osnova Votsonovih ideja leži u zagovaranju zajedničke jugoslovenske države u kojoj će katolički Zapad vremenom preuzeti vođstvo.” U vezi sa delovanjem Siton-Votsona na engleskoj političkoj sceni, treba istaći da je njegov uticaj na zvanične vladine krugove u Londonu na početku rata bio neznatan, ali da je ojačao posle promene stava engleske vlade u pogledu budućnosti Austrougarske, posle rata. Odlučivši se za komadanje Habzburške monarhije što je omogućavalo stvaranje nove jugoslovenske države, londonski zvanični krugovi su počeli sve više uvažavati mišljenje Sitona-Votsona, kao stručnjaka za balkansko pitanje. Na zahtev Forin ofisa, on je izradio jedan memorandum u kojem je izneo svoje poglede na mogućnost nastanka zajedničke države Srba, Hrvata i Slovenaca. Protiveći se stvaranju Velike Srbije, koja bi uključivala Bosnu i Hercegovinu i imala izlaz na more, Votson je uveravao Englesko ministarstvo inostranih poslova da “jugoslovensko pitanje ne bi trebalo rešavati parcijalno, proširivanjem Srbije na Bosnu i Hercegovinu i dajući joj izlazak na more, nego celovito “stvaranjem jedne jugoslovenske države u skladu sa načelima narodnosti”. U svom memorandumu je detaljno obrazložio zašto je protiv očuvanja i proširenja Srbije a za stvaranje jugoslovenske zajednice, jer bi po njegovom mišljenju “civilizovaniji Hrvati i Slovenci ubrzo preuzeli vođstvo u političkom i kulturnom životu nove države od hrabrih, ali primitivnih srpskih sunarodnika”, što bi po njegovom uverenju bilo u interesu Zapada. Da bi se sprečio navodni srpski hegemonizam, Votson je predlagao da prestonica buduće države bude u Sarajevu, kao geografskom središtu, ili da se permanentno seli iz jednog nacionalnog centra u drugi, tako da bi povremeno mogla biti u Beogradu, Zagrebu i Ljubljani. Engleski istoričar Kenet Kalder tvrdi da je ovaj Votsonov dokument bio dobro prihvaćen u Forin ofisu i da je načelnik ratnog odeljenja ovog ministarstva Harold Nikolson “preporučio” da ga britanska vlada uzme u obzir kada se na “konferenciji mira” bude odlučivalo o Habzburškoj monarhiji. Agresivni stid ŠTO se tiče Vikema Stida, druge engleske ličnosti koja je zagovarala stvaranje Jugoslavije “u okviru engleskih državnih interesa”, treba istaći da je njegovo političko ponašanje bilo veoma agresivno, tako da se nekim srpskim zvaničnicima činilo da ovaj uticajni novinar “sledi englesku imperijalnu i kolonijalnu politiku”. On se, na primer, nije ustručavao da od predsednika srpske vlade Nikole Pašića traži “zvanično objašnjenje” zašto je Ljubomir Mihajlović, srpski poslanik u Vašingtonu, inače veliki pobornik “jugoslovenstva”, penzionisan i zašto namerava da to isto učini i sa poslanikom u Londonu, Jovanom Jovanovićem Pižonom.
Prema tvrđenju češke istoričarke Milade Paulove ovako Stidovo ponašanje je uvredilo Pašića pa je oštro odgovorio da je penzionisanje srpskih diplomata u njegovoj isključivoj nadležnosti i da će to svoje pravo demonstrirati i prilikom penzionisanja Jovanovića. Hrvatski istoričar Dragovan Šepić smatra da je “takvo Pašićevo držanje otežalo njegov položaj. Ostavljao je dojam kao da nije spreman slušati savjete Saveznika i da ne vodi računa o potrebi usklađivanja politike srpske vlade s gledištima Saveznika.” Šepić očigledno zanemaruje činjenicu da je Stidovo ponašanje Pašić mogao da protumači kao “akt mešanja u unutrašnje stvari Srbije”, što je u stvari i bilo. Ovaj engleski novinar se, verovatno sa znanjem britanske vlade, mešao i u neka druga osetljiva politička pitanja. On je, na primer, od italijanskog premijera Vitoria Orlanda, kod koga su mu, kao uredniku “Tajmsa” vrata bila uvek otvorena, tražio da “prizna Narodno vijeće iz Zagreba kako bi se ojačao položaj Hrvatske prema Srbiji”. Mnogi domaći i strani istoričari su davali veliki značaj ulozi Vilijama Siton-Votsona i Vikema Stida u stvaranju Jugoslavije, što je u osnovi tačno, ali su izbegavali da kažu da su se oni zalagali za jugoslovensko ujedinjenje po meri engleskih interesa, prema kojima je u novoj zajednici trebalo dati prednost “zapadnim katoličkim Hrvatima” u odnosu na “istočne pravoslavne Srbe”.
FIJASKO U ŽENEVI Interesantno je kako su hrvatski i slovenački političari, čiji su narodi živeli pod austrougarskom čizmom, dočekali vesti o nameri sila Antante da sa političke karte Evrope izbrišu Habzburšku carevinu, čime su stvoreni uslovi za rađanje Jugoslavije. Doktor Ante Trumbić, predsednik Jugoslovenskog odbora u Londonu, jednog, inače, sasvim nelegitimnog političkog tela, koje nije izabrano voljom naroda, nego je inaugurisano odlukom predsednika srpske vlade Nikole Pašića - zahtevao je da se u novim okolnostima ovaj Odbor proglasi za “međunarodno priznati organ koji ima ovlašćenje da predstavlja Slovence, Hrvate i Srbe koji žive u Austrougarskoj.” Očigledno da ovom dalmatinskom političkom prvaku, Kraljevina Srbija sada više nije bila potrebna kao na početku rata, kada je njegov zemljak i istomišljenik Frane Supilo izjavljivao pred Pašićem u maju 1915. godine u Nišu da “Srbija mora da bude onaj državotvorni faktor koji će sabirati i slijevati Južne Slovene, jer je ona dokazala da je dorasla ovakvoj misiji.” Tri i po godine kasnije, odnosno 4. oktobra 1918, Trumbić je rekao predsedniku srpske vlade prilikom njegovog boravka u Parizu da nova međunarodna situacija više ne dozvoljava da Srbija posmatra jugoslovenske narode u Austrougarskoj kao objekat njenih ratnih ciljeva, već ih mora tretirati kao “ravnopravne činioce koji imaju izvor svoga prava bez obzira da li postoji Srbija”. Što se tiče hrvatskih i slovenačkih političara u Zagrebu i Ljubljani, oni su poziv američkog predsednika Vilsona i britanskog premijera Lojda Džordža da se uništi i raskomada austrougarska država, shvatili kao povoljnu mogućnost da njihovi narodi pretrče iz tabora
pobeđenih u tabor pobednika i da na taj način izbegnu sudbinu Habzburške monarhije u čijem su se okrilju, ne samo nalazili, nego su se u njenim vojnim jedinicama borili protiv članica Antante (Engleske, Francuske, Rusije, Italije i Srbije). Nalog regenta Radi toga su nekoliko meseci pre završetka rata, odnosno 19. oktobra 1918. godine izabrali jedno političko telo koje su nazvali Narodno vijeće, koje je odmah proglasilo otcepljenje Hrvatske i Slovenije od Beča i pristupilo formiranju Države Srba, Hrvata i Slovenaca koji žive na teritoriji Austrougarske. Pošto se proglasilo za nosioca vlasti na teritoriji Habzburške monarhije gde žive Slovenci, Hrvati i Srbi, Narodno vijeće je izrazilo želju za ujedinjenjem sa Kraljevinom Srbijom. Predsednik srpske vlade Nikola Pašić, koji je na početku rata bio vatreni zagovornik zajedničke države Srba, Hrvata i Slovenaca, počeo je postepeno uviđati na kakve sve prepreke nailazi njegova “jugoslovenska ideja”. Da bi “zbližio”, kako je mislio, heterogene elemente buduće države - srpsku vladu, Narodno vijeće iz Zagreba, Jugoslovenski odbor iz Londona i srpsku opoziciju sa Krfa, Nikola Pašić je pristao da se od 6. do 9. novembra 1918. godine održi konferencija u Ženevi, na kojoj je trebalo “raspraviti sva sporna pitanja”. Kada je došao u ženevski hotel “Kontinental”, gde se konferencija održavala, zatekao je 12 političara iz Zagreba, Ljubljane i Krfa. Srpsku vladu na ovoj konferenciji predstavljao je sam Pašić a srpsku opoziciju Milorad Drašković, bivši ministar, dok je u ime Narodnog vijeća iz Zagreba na ovom skupu uzeo učešće Anton Korošec a u ime Jugoslovenskog odbora iz Londona Ante Trumbić. Dobivši nalog od regenta Aleksandra Karađorđevića da prizna Narodno vjeće, Pašić je predložio da se obrazuje koaliciona vlada Kraljevine Srbije, u koju bi trebalo da uđu i predstavnici slovenačkog, hrvatskog i srpskog naroda iz Austrougarske. Trumbić je odbio taj predlog, izjavivši da srpska vlada može da predstavlja samo Srbe iz Srbije a ne i jugoslovenske narode (uključujući i Srbe) u Austrougarskoj. Predsednik Jugoslovenskog odbora je zahtevao da se do saziva jugoslovenske ustavotvorne skupštine koja bi trebalo da donese konačnu odluku o “obliku zajedničke države”, Narodno vijeće iz Zagreba prizna kao suvereni i međunarodno priznat organ koji će na svojoj teritoriji vršiti vlast, kao što srpska vlada vrši vlast na teritoriji tek oslobođene Srbije. Radi koordinacije zajedničkih poslova, Trumbić je predložio a konferencija u Ženevi usvojila zaključak, da se obrazuje zajedničko ministarstvo, odnosno jedna vrsta savezne vlade koja bi imala ingerencije u oblasti spoljne politike, vojske, finansija, saobraćaja i dr. Konferencija je, takođe, donela zaključak da predsednik zajedničkog ministarstva ne može da bude ni Pašić ni Korošec, jer su predsednici “lokalnih vlada”. Isto tako, usvojen je i predlog da ministri iz Srbije polažu zakletvu pred srpskim kraljem a ministri iz Hrvatske i Slovenije pred predsednikom Narodnog vijeća - Antonom Korošecom. Veoma nezadovoljan i kako očevici tvrde “vidno utučen”, Pašić je pod pritiskom kralja Aleksandra
morao da prihvati zaključke konferencije, koji su precizirali način ujedinjenja Srba, Hrvata i Slovenaca u buduću državu. Stvar bi se na ovom završila da Pašiću sa Krfa nije stigao telegram od Stojana Protića, koji je zastupao odsutnog predsednika vlade, u kojem on na veoma oštar način protestuje protiv zaključaka Ženevske konferencije, i zbog toga podnosi ostavku celog ministarskog saveta. U Protićevom telegramu upućenom Pašiću se kaže: “Ono što gospoda sada ističu i žele to je jedna nakarada od Ministarstva (misli se na Zajedničko ministarstvo - pr. aut.) kakvog nigde nikad nije bilo; to je izraz nepoverenja i Vama lično i Srbiji koja nije zaslužila takvo postupanje; to je nešto što nikad ne biva među ljudima koji istinski hoće narodno jedinstvo.” Ozbiljan sukob U vezi sa ovakvim stavom Stojana Protića, treba reći da je on bio jedan od retkih političara u Srbiji, koji je još pre ujedinjenja i stvaranja jugoslovenske države uočio separatističke tendencije nekih hrvatskih političara. U telegramu koji je 12. novembra 1918. godine poslao Jovanu Jovanoviću, srpskom poslaniku u Londonu, Protić kaže da ako hrvatski političari odustanu od Krfske deklaracije, “to će biti velika šteta, koju ćemo duboko žaliti, ali onda ćemo ići svaki svojim putem: Srbi sa Srbima, a Hrvati i Slovenci sa Hrvatima i Slovencima. Istina, u Parizu i Ženevi pokušalo se da se srpski narod iz Bosne i Hercegovine, Srema i Slavonije, Dalmacije i Like, Bačke, Banata i Baranje odvoji od Srbije pa da se s njima napravi front prema Srbiji. Ali mi se nadamo da su ti pokušaji osuđeni na propast.” Pod pritiskom Stojana Protića, Pašić je obavestio učesnike Ženevske konferencije da srpska vlada ne usvaja zaključke ovog skupa i da on kao predsednik te vlade, s obzirom na to da je potpisao ovaj dokument mora da podnese ostavku. Ženevska konferencija je, kao što se vidi, propala, ali nije propao duh nesloge između srpskih, hrvatskih i slovenačkih političara koji se tako snažno ispoljio još pre zvaničnog proglašenja ujedinjenja “tri bratska naroda” - 1. decembra 1918. godine. KRATKO VREME SLOGE JEDAN od istorijskih paradoksa koji je pratio proces jugoslovenskog ujedinjenja ogledao se u činjenici da najvatreniji zagovornici jugoslovenske ideje među srpskim političarima i intelektualcima nisu dovoljno poznavali civilizacijske, kulturne i verske osobenosti hrvatskog i slovenačkog naroda, sa kojima je Srbi trebalo da stupe u zajedničku državu. Mnoge od ličnosti u Srbiji koje su bile odlučujući faktor prilikom donošenja odluke o stvaranju jugoslovenske države nisu u svom životu ni nogom kročile na onaj deo teritorije Austrougarske gde su živeli Hrvati i Slovenci, pa prema tome nisu mogli steći realnu sliku o raspoloženju ta dva naroda da stupe u zajedničku državu sa Srbima. Ilirski pokret
Neki istoričari tvrde da je prestolonaslednik Aleksandar Karađorđević, budući kralj Jugoslavije, samo jedanput pre Prvog svetskog rata prošao brodom pored Splita, pozdravljajući okupljene dalmatinske omladince na splitskoj rivi. To je, do tada, bio jedini njegov kontakt sa “hrvatskom stvarnošću”. Među retkim srpskim intelektualcima koji su se odvažili da unesu malo više svetla u mračne prostore srpsko-hrvatskih odnosa i da bolje upoznaju domaću javnost sa istorijom Hrvata i sa političkim prilikama koje su vladale u toj austrougarskoj pokrajini, bio je dr Milovan Milovanović. On je u svoje vreme predstavljao, nesumnjivo, jednu od najkompetentnijih ličnosti u Srbiji koja je mogla da proceni “istorijsku validnost” ideje o ujedinjenju Srba, Hrvata i Slovenaca, jer je posedovao ne samo solidno naučno znanje (bio je doktor Pariskog univerziteta i profesor državnog i međunarodnog prava na Velikoj školi u Beogradu), nego je imao i veliko političko iskustvo. Pre Prvog svetskog rata napisao je brošuru pod naslovom “Srbi i Hrvati”. Iznoseći mnogobrojne istorijske činjenice, Milovanović je u ovoj maloj knjižici istakao da su: “Srbi i Hrvati kroz čitav srednji vek, sve dok tuđinska najezda nije uništila njihovu državnu samostalnost, imali svoje posebne države, koje među sobom nisu imale nikakvog bližeg dodira. Po samoj sili prilika... Srbi i Hrvati su se postepeno sve više razilazili i odeljivali jedni od drugih.” Ukazujući na to da je do zbližavanja srpskog i hrvatskog naroda došlo tek polovinom XIX veka, kada se pojavio Ilirski pokret i kada je postignut dogovor o zajedničkom jeziku, Milovanović ističe da je taj “period nacionalne sloge” kratko trajno, jer se u srpskohrvatske odnose umešala Katolička crkva. “Katolička je crkva stala razvijati svoju živu i dosta uspešnu propagandu na Balkanskome poluostrvu, naglašava Milovanović. Vršenje toga propagandnog posla moralo je u prvom redu pasti u deo hrvatskome sveštenstvu koje je najbolje poznavalo balkanske Slovene i koje im je bilo najbliže i po svojem jeziku i po običajima. Pod takvim prilikama Hrvati koji su dobili ulogu vršilaca katoličkog misionarstva među Južnim Slovenima, poneli su se zamišlju da bi se svi Južni Sloveni mogli prikupiti u jednu političku i narodnu celinu, kojoj bi oni, Hrvati, bili centar. ” Milovanović je u svojoj brošuri upozorio da hrvatske nacionalne ambicije sve više poprimaju šovinistički karakter, jer “Hrvati ne dozvoljavaju da se Srbi u Hrvatskoj smatraju sastavnim delom srpskog naroda... Po hrvatskoj zamisli, Srbi u Hrvatskoj imali bi zaboraviti na svoje krvne veze sa Srbima izvan granica Hrvatske... Od njih se traži... da kao hrvatski državljani ne gledaju ni na koju stranu preko granica svoje ’hrvatske’ Otadžbine, ili da gledaju tamo onako kako gleda hrvatska državna politika, da prema tome i sa srpskim državama i u opšte sa srpstvom održavaju onakve odnose, kakve bude utvrdila Hrvatska.” Sudbinsko pitanje Kao pravnik i političar Milovan Milovanović je lako mogao primetiti da Hrvati smatraju da je Bosna i Hercegovina “hrvatska zemlja”. “Kada su na Berlinskom kongresu obeležene
granice do kojih se može proširiti vlast i neposredni uticaj austro-ugarski, Hrvati su... prionuli da dadu hrvatsko obeležje svim onim srpskim zemljama koje su ušle... u sferu austro-ugarske dominacije. To je nova faza ekskluzivnog Hrvatstva koje u službi katoličke propagande i austrougarske politike, nasrće na srpstvo, solidarišući svoje tesnogrude, separatističke, isključivo hrvatske prohteve sa tuđinskim otmičarima. I iz takvih pobuda i sa takvim umišljajima Hrvatstvo se stavilo u Bosni i Hercegovini u službu austrougarskoj okupaciji i katoličanstvu”, konstatuje Milovanović. Mada je kao realan političar uviđao da bi i za Hrvate i za Srbe bilo korisnije da iz ekonomskih i drugih razloga stvore zajedničku državu, Milovanović je za razliku od vatrenih pobornika jugoslovenstva ukazivao na sve one probleme koji bi mogli biti fatalni, ne samo za buduću jugoslovensku zajednicu, nego i za srpski narod koji je već imao svoju matičnu državu. NIŠKA DEKLARACIJA Mnogi srpski poslanici koji su na početku Prvog svetskog rata, odnosno 7. decembra 1914. godine izglasali takozvanu Nišku deklaraciju, kojom su ozvaničeni ratni ciljevi Srbije i saopšteno javnosti da je jedan od prioriteta srpskog naroda u ovom ratu: oslobođenje i ujedinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca - nisu nažalost, dobro poznavali, ne samo trenutne političke prilike u Hrvatskoj i Sloveniji, nego, kao što je rečeno nisu mnogo znali ni o kulturi, veri i mentalitetu ova dva naroda.
DVA LICA SUPILA
U U srpskim političkim krugovima nije uočena ni činjenica da se hrvatska i slovenačka politika u toku Prvog svetskog rata kretala na dva koloseka. Hrvatski i slovenački poslanici u Bečkom parlamentu zalagali su se, na primer, za stvaranje “jedne jugoslovenske državne tvorevine”, ali u okviru Austrougarske monarhije, dok su predstavnici Hrvata i Slovenaca u Jugoslovenskom odboru u Londonu, bili za stvaranje Jugoslavije, “čiji bi stožer bila Kraljevina Srbija”.
Nažalost, i neki predstavnici Hrvata i Slovenaca u Jugoslovenskom odboru nisu bili iskreni u svom jugoslovenskom opredeljenju. Oni su, na primer, iznosili i zagovarali tezu “da su Srbi, Hrvati i Slovenci jedan narod sa tri imena”, iako su znali da takvo uverenje nije preovlađujuće u njihovim nacionalnim sredinama. Jedan od najistaknutijih i najuticajnijih članova ovoga odbora - Frane Supilo, inače novinar iz Rijeke i bivši poslanik u Hrvatskom saboru, obratio se iz Londona predsedniku Srpske vlade Nikoli Pašiću jednim pismom u kojem je veličao tezu o “troimenom narodu”: “Gospodine predsjedniče! Moja vjera i vjera hiljada nas, koji stojimo na načelu narodnog jedinstva jest, da mi Hrvati, Srbi i Slovenci od Triglava do Timoka sačinjavamo jedan te isti narod sa jednim te istim jezikom, a samo sa tri narodna imena.” Iznoseći uverenje članova Jugoslovenskog odbora da srpski narod koji je izašao kao pobednik iz balkanskih ratova i hrabro se suprotstavio nemačkom i austrougarskom hegemonizmu u Prvom svetskom ratu, treba da preuzme “odgovornu misiju oslobođenja i ujedinjenja tri naroda”, Supilo u pismu, osim toga naglašava da: “Ova Srbija, koja je tako lijepo u zadnjih 10 godina, a naročito kroz ove tri poslednje, dokazala da je dorasla ovakvoj misiji, mora da bude onaj državotvorni faktor, koji će sabirati i slijevati Južno Slavenstvo”. Patetika Treba reći da su i mnogi srpski politički prvaci, pa i sam Nikola Pašić, govorili da su Srbi, Hrvati i Slovenci “jedan narod sa tri imena”, pogrešio verujući da takvo mišljenje vlada i u njihovim sredinama. Upravo je bilo obrnuto: u Zagrebu je, na primer, preovlađivalo mišljenje da Hrvati imaju “svoju nacionalnu individualnost”, kao i “državotvornost”, koja se potvrđuje u “hrvatskom državnom pravu”, i manifestuje kroz pojam “Kraljevstvo Hrvatske, Slavonije i Dalmacije”. Osim toga, početkom DžDž veka pojavila se i teorija o iranskom poreklu Hrvata, čime je negirana njihova pripadnost slovenskoj rasi, pa samim tim i etnička bliskost sa Srbima. Uporno insistiranje Supila i nekih Slovenaca na tezi o “troimenom narodu”, proizlazila je, u stvari, iz njihove želje da svoje narode, čiji su se pripadnici borili na strani Austrougarske i mogli biti gubitnici u ovom ratu, etnički izjednače sa Srbima, čija je ratna perspektiva ukazivala na to da će se naći u “pobedničkom taboru”. Kao što su Frane Supilo i njegovi istomišljenici, iz taktičkih razloga na “domaćem terenu” upotrebljavali izraz “troimeni narod”, tako su u kontaktima sa diplomatskim predstavnicima i državnicima Rusije masovno koristili termine “slovenstvo”, “slovenska braća”, “ruska braća” i druge uvereni da ova velika zemlja sa svojim saveznicima u Antanti može biti odlučujući faktor prilikom rešavanja posleratnog statusa Hrvatske. Frano Supilo i predsednik Jugoslovenskog odbora Ante Trumbić plašili su se, osim toga, da države Antante ne daju posle rata dalmatinsku obalu Italiji, kao nagradu za njeno pristupanje ovom savezu. Sa puno “slovenske patetike”, Supilo se obratio Anatoliju Nikolajeviču Krupenskom, ruskom poslaniku u Rimu, sa sledećom tvrdnjom: “Jedino slavensko pravo more jest Jadransko, sa izvrsno razvijenom obalom i sa najčešćim slavenskim življem. Dijeliti, ili čak izgubiti njegovu obalu, nakon ovolikih žrtava Srbije i
Rusije u ovom ratu značio bi golem poraz cijelog Slavenstva, a za nas Primorce narodno ubojstvo.” U nadi da će Rusi podržati ujedinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca, Supilo se u februaru 1915. godine našao u Petrovgradu. Tamo je bio lepo primljen, ali je primetio sumnju ruskih diplomata u pogledu stvaranja jugoslovenske države, jer njihove narode, kako su mu oni otvoreno rekli, “dele verske razlike”. Nisu jedno Kada je, isto tako, i kod ruskog ministra inostranih poslova Sergeja Dimitrijeviča Sazonova uočio “nepoverenje u jugoslovenski projekat zbog konfesionalnih problema”, Supilo ga je pokušao uveriti “da je moguće da se katolici etapno približe pravoslavcima”. Sazonov je, prema Supilovim rečima, “prezrivo odmahnuo rukom i odgovorio da sve te kombinacije nisu ništa dok se god papa bude priznavao vrhovnom glavom crkve.” Prevrtljivi Frane Supilo se od vatrenog Jugoslovena u vreme srpskih vojnih pobeda na Ceru i Kolubari, ubrzo posle upada austrougarskih i nemačkih armija u Srbiju, krajem 1915. godine preobrazio u hrvatskog nacionalistu.
BRAĆA DRUGE VERE
DOBRI poznavaoci političkih prilika u našoj zemlji, između dva rata, tvrdili su da su međunacionalni odnosi u Srpskom dobrovoljačkom korpusu, koji je formiran u leto 1916. godine u Rusiji bili jasan indikator za kasnije probleme koji su potresali Kraljevinu Jugoslaviju. Istoričar Dragoslav Janković u vezi s tim konstatuje: “Dobrovoljci su bili barometar pravog raspoloženja hrvatskog i slovenačkog naroda u prvom kolektivnom susretu sa srpskim narodom u toku Prvog svetskog rata.” Svi oni problemi koji su opterećivali odnose između Srba, Hrvata i Slovenaca u staroj Jugoslaviji mogli su se uočiti u ovoj dobrovoljačkoj jedinici i svi oni koji su imali imalo političkog sluha mogli su iz ponašanja vojnika i oficira, pripadnika ova tri naroda izvući korisne pouke za budućnost, ali to, nažalost, nisu učinili. Politički stavovi Hrvata i Slovenaca koji su donedavno bili austrijski vojnici, zatim ruski zarobljenici, da bi najzad dobili status srpskih dobrovoljaca, podudarili su se sa mišljenjem
predstavnika ova dva naroda u Jugoslavenskom odboru u Londonu, koji je formalno zastupao interese Južnih Slovena iz Austrougarske. Prazna obećanja HRVATSKI političar Ante Trumbić, inače predsednik Jugoslovenskog odbora, nije krio svoje mišljenje. On je 19. aprila 1917. uputio jedno pismo predsedniku srpske vlade Nikoli Pašiću u kojem mu je otvoreno saopštio: “Ne žalimo žrtve našeg (hrvatskog) naroda u ovome ratu za našu zajedničku stvar... ali želimo da te žrtve budu iskorišćene, što je više moguće, za naš politički cilj, jer se krv u rat ne prilijeva zato da se ratuje, nego zato da se postigne cilj kome su žrtve namjenjene.” I u drugim slučajevima, vezanim za nastojanja srpske Vrhovne komande da se formira pomenuti korpus, iskrsavale su na videlo ne samo razlike u shvatanju srpskih, hrvatskih i slovenačkih političara u pogledu “zajedničkih ciljeva” nego su se ispoljili i različiti politički interesi. Veliko razočaranje je nastalo kada se nisu ispunila Trumbićeva obećanja da će se “ hiljade Hrvata i Slovenaca”, koji su kao doseljenici živeli u Americi i Kanadi prijaviti u srpske dobrovoljačke jedinice. Na Krf je iz Amerike stiglo samo 200 Hrvata i još manje Slovenaca, dok je u ovom dobrovoljačkomo transporu bilo više od 4.000 Srba. Uverenje ili možda iluzija Nikole Pašića da su “Srbi, Hrvati i Slovenci jedan narod sa tri imena” i da imaju jedan zavičaj, bilo je ozbiljno uzdrmano kada mu je Trumbić pismeno saopštio razloge zašto se njegovi samoplemenici nisu u dovoljnom broju odazvali pozivu da se upišu u dobrovoljce: “Shvatite da je kod srpskih elemenata izvan otadžbine mnogo lakše imati uspjeha kada se radi za pomoć Srbiji, jer već samo ime dovoljno je da im objasni stvar i probudi oduševljenje za nju”, kaže Trumbić, “ali to nije dovoljno kod Hrvata i Slovenaca, osobito kod nas, kojima, kad ih se zove u dobrovoljce, treba uliti uvjerenje da se ne radi samo o zasebnoj srpskoj stvari, već i o njihovoj i da se borba, u koju ih se zove, vodi za oslobađanje i njihovog zavičaja, jednako kao i onoga njihove srpske braće.” Kada je posle niza peripetija Srpski dobrovoljački korpus konačno formiran, uz veliku podršku ruskog cara Nikole II, međunacionalni problemi u njemu, ne samo da nisu otklonjeni nego su se i zaoštrili. Malobrojna “slovenska katolička braća” iz Habzburške monarhije, koja su pristupila ovoj jedinici, ispoljila su nepoverljiv i netrpeljiv stav prema srpskim oficirima i vojnicima.
”Bratska” poruka MADA je u Korpusu bilo 90 odsto Srba, novopridošli dobrovoljci su zahtevali da se ova jedinica više ne zove “srpska”, nego “jugoslovenska”. Postavljali su i druge zahteve, koji
su odisali šovinizmom i verskom netrpeljivošću. U tom pogledu karakterističan je “ultimatum” koji su hrvatski i slovenački dobrovoljci iz 4. puka II dobrovoljačke divizije uputili komandantu Korpusa generalu Mihajlu Živkoviću u kojem su zahtevali sledeće: “1. Korpus mora da se zove jugoslovenski; 2. Da se odvoje hrvatski i slovenački vojnici od srpskih i da se formiraju zasebni pukovi sa istonacionalnim oficirima; 3. Da se ne mješaju katolici i pravoslavni; 4. Da se Korpus nikako ne smatra vojskom pravoslavne Srbije, već zasebnom jugoslovenskom revolucionarnom vojskom, kojoj je jedini zadatak da bude realna političko-vojnička baza u budućim mirovnim pregovorima, poslije završetka Prvog svjetskog rata”.
PAŠIĆ OKREĆE LIST NEKE od mnogobrojnih zahteva, srpska vlada je usvojila po hitnom postupku. To se, pre svega, odnosilo na traženje hrvatskih i slovenačkih oficira da im se priznaju činovi koje su imali u Austrougarskoj vojsci i da im se plate izjednače sa srpskim oficirima. I pored toga što je udovoljeno mnogim njihovim željama, veći broj Hrvata i Slovenaca napustio je Korpus i vratio se u zarobljeničke logore. Više su voleli da budu ruski zarobljenici nego srpski vojnici. Srpskim dobrovoljcima najteže je pala odluka regenta Aleksandra Karađorđevića iz februara 1918. godine da se Srpski dobrovoljački korpus preimenuje u Jugoslovensku diviziju iako su većinu sastava iz ove jedinice činili Srbi. Pod novim, jugoslovenskim imenom ova Divizija je učestvovala u proboju Solunskog fronta i u završrnim operacijama za oslobođenje zemlje. U našoj istoriografiji još nije dat celovit odgovor na pitanje zašto je Nikola Pašić, kao predsednik vlade stavio potpis na takozvanu Nišku deklaraciju 1914. godine, kojom je proklamovano stvaranje zajedničke države Srba, Hrvata i Slovenaca, a ujedno označeno brisanje sa političke i geografske karte jedne uspešne i sa mukom stvorene državne tvorevine - Kraljevine Srbije. Zagonetna i krajnje zatvorena ličnost vođe srpskih radikala iza koje nije ostalo mnogo autobiografskih spisa, otežava iznalaženje objektivnog odgovora na jedno od najsudbonosnijih pitanja u srpskoj istoriji: Zašto su Pašić i njegovi politički istomišljenici odustali od ostvarenja davno postavljenog nacionalnog cilja - oslobođenja i ujedinjenja srpskog naroda i upustili se u stvaranje jedne državne zajednice u kojoj su Srbi trebalo da žive zajedno sa Hrvatima i Slovencima, koji su upravo u trenutku proklamovanja buduće Jugoslavije, sa puškom u ruci i uniformama austrougarske armije nasrtali na njih. Bez dogovora MEĐU oskudnim istorijskim izvorima mogu se naći dokumenti koji govore da Pašić na početku svoje političke karijere nije bio opsednut jugoslovenstvom. Prilikom svog prvog
kandidovanja za narodnog poslanika, na primer, na jednom predizbornom skupu u Zaječaru, koji je održan u jesen 1880, Pašić je prema novinskim izveštajima, “govorio kao vatreni nacionalista o pradedovskom zadatku srpskosg oslobođenja i ujedinjenja”. Isto tako, u političkom programu Radikalne stranke koji je donet prilikom njenog osnivanja 1881. godine, nedvosmisleno se kaže da će se radikali boriti za “oslobođenje i ujedinjenje srpstva”, kao i za “savez sa Crnom Gorom i Bugarskom”. Istoričar Đorđe Stanković ukazuje da se u “najvećem broju Pašićevih rukopisa iz vremena osnivanja Radikalne stranke izlaže sa dosta emocija samo njegova ideja o ujedinjenju Srba”. Posle ovih autentičnih potvrda o Pašićevom “srpskom opredeljenju”, opravdano se postavlja pitanje kada je i zbog čega došlo do promene stava u pogledu njegove nacionalne orijentacije. Prema mišljenju nekih istoričara, to se dogodilo posle uspešno završenog Prvog balkanskog rata, kada je u javnosti vladala prava nacionalna euforija, zbog “pobede srpskog oružja nad turskom silom” i oslobođenja Makedonije. Jugoslovensko pitanje se prvi put postavilo, kako tvrde istoričari, na sednici Poslaničkog kluba Radikalne stranke 27. juna 1913. godine. Tada je jedan od radikalskih prvaka Laza Paču rekao: “Onima koji misle da će Srbija oslobađanjem Makedonije završiti svoju nacionalnu misiju, skrećem pažnju da je to jedna velika zabluda. Posle oslobođenja Stare Srbije i Makedonije postavljaju se prvi krupni zadaci nacionalnog ujedinjenja Srba sa svojom braćom Hrvatima i Slovencima koji su isto tako dobro Južni Sloveni kao i mi”. Ovo mišljenje prihvatio je i Nikola Pašić i od tada stalno isticao da su “Srbi, Hrvati i Slovenci jedan narod sa tri imena” i da je njihovo ujedinjenje neminovno. U tuđoj službi VEOMA je čudna ovako nagla promena mišljenja vođe Radikalne stranke, kada se zna da je ranije, ne samo u govorima, nego i u pisanim radovima iznosio sasvim drugačije stavove. U vezi sa ovim, treba reći da je u Arhivu Srspske akademije nauka i umetnosti pronađen jedan Pašićev rukopis koji je on nazvao “Sloga Srbo-Hrvata” iz koga se vidi da je on, ne samo dobro poznavao Hrvate, nego i prilike u Hrvatskoj i Austrougarskoj. Iz rukopisa se vidi da je Pašić uočio neprijateljsko državanje Hrvata prema Srbima (kao i Poljaka prema Rusima), što je proizilazilo, po njegovom mišljenju, iz njihove prevelike odanosti i katoličkoj veri. Pašić u svom rukopisu kaže: “Hrvati i Poljaci, iako su se s početka protivili... zameni propovedi slavenske Hristove nauke s latinskom, to nije dugo potrajalo, pa su istu borbu napustili i primili katoličanstvo i u njemu potražili naslona protivu svoje braće. Hrvati protivu Srba, a Poljaci protiv Rusa i neprestano su bili u službi zapada protivu pravoslavnoga slavenstva - do najnovijeg doba”.
PROTIĆ UMESTO BAJE Nepunih mesec dana posle proglašenja ujedinjenja tri jugoslovenska naroda u zajedničku državu, izabrana je 20. decembra 1918. godine prva vlada Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Na njenom čelu stajao je istaknuti radikalski prvak Stojan Protić a potpredsednik je bio slovenački političar Anton Korošec. Ministarstvo inostranih poslova povereno je bivšem hrvatskom poslaniku u Dalmatinskom saboru i predsedniku
Jugoslovenskog odbora Anti Trumbiću a resor unutrašnjih poslova preuzeo je srpski političar iz Hrvatske Svetozar Pribićević. Vest o formiranju prvog jugoslovenskog vladinog kabineta posle završetka Prvog svetskog rata, koja je objavljena sa krupnim naslovima u svim dnevnim listovima, izazivala je pravo zaprepašćenje u javnosti, jer je iz vlade bio odstranjen jedan od najpopularnijih srpskih političara - Nikola Pašić. Njemu je poverena manje važna dužnost šefa državne delegacije na mirovnim pregovorima u Versaju. Grub napad U politiČkim krugovima počela su nagađanja i žučne rasprave oko toga zašto regent Aleksandar Karađorđević čelnu funkciju u prvoj jugoslovenskoj vladi nije poverio Pašiću, svom najbližem saradniku, koji je za celo vreme rata bio predsednik srpske vlade, i kako su mnogi smatrali, bio najzaslužniji za “srpsku ratnu pobedu i izbavljenje jugoslovenskih naroda iz austrougarskog ropstva.” Jedan od dobrih poznavalaca političkih zbivanja u novoj državi, prvak Demokratske stranke Ljuba Davidović pokušao je da opravda postupak novog jugoslovenskog vladara time što je, po njegovom mišljenju, regent Aleksandar uočio da Pašić “sve sporije radi”, jer je imao preko 73 godine. Međutim, pravi razlozi za Pašićevo udaljavanje iz vlade bili su mnogo dublji. Naime, nekoliko meseci pre završetka Prvog svetskog rata uticajni engleski javni radnik Vilijam Votson je oštro napao Pašića zbog “niza načinjenih političkih grešaka u toku rata”. Regent Aleksandar je strepeo da ovaj napad ne poremeti dobre odnose između Engleske i njegove nove Kraljevine, s obzirom na to da je Votson bio veoma uticajna ličnost u britanskom Ministarstvu inostranih poslova. Ovaj Englez je, naime, u listu “Nenj Europe” objavio dva članka u kojima je optužio Pašića da je, između ostalog, za vreme rata nepravedno uklonio sa mesta načelnika srpske Vrhovne komande proslavljenog vojvodu Radomira Putnika, zatim da je najveći krivac što je pukovnik Dragutin Dimitrijević Apis, vođa tajne organizacije “Crna ruka”, osuđen na solunskom procesu na smrt, kao i da je jedan član njegove najuže familije bio umešan u jednu korupcionašku aferu (misli se na sina Radeta), i najzad da je Pašić isuviše star, konzervativan i opterećen “turskom i balkanskom tradicijom”. Iako je autor članka u vezi s nekim svojim navodima bio u pravu, naročito u pogledu optužbe za korupcionaško ponašanje Pašićevog sina, opšti ton napisa u “Nenj Europe” bio je krajnje tendenciozan i sračunat da kompromituje, ne samo Pašića, nego i srpsku vladu. To se najbolje moglo videti po tome što je Votson napadao Pašića zbog proganjanja i hapšenja članova organizacije “Crna ruka”, mada je veoma dobro znao da je engleska vlada zahtevala od kralja Petra I da odstrani iz vojske i kazni sve članove te organizacije koji su bili umešani u vojni puč i ubistvo kralja Aleksandra Obrenovića i njegove supruge. Članovi srpske vlade bili su krajnje iznenađeni i ogorčeni što jedan ugledni engleski javni
radnik tendenciozno napada predsednika i vladu savezničke i prijateljske Srbije i to u trenutku kada se očekivao pobednički ishod Prvog svetskog rata za sile Antante i njene saveznike. Ozlojeđeni srpski ministri zahtevali su da Stojan Protić, koji je u tom trenutku zamenjivao odsutnog Pašića, napiše odgovor Sitonu Votsonu, znajući da je u veoma prijateljskim odnosima sa ovim Englezom. Pašićev zamenik je u svom odgovoru veoma argumentovano pobio većinu Votsonovih navoda. Pismo Votsonu Na kraju pisma je rekao: “Vi ste se pre nekoliko godina (za vreme Balkanskog rata - pr. aut.) uplašili da se oslobađanje i ujedinjenje našega naroda ne može ostvariti bez propasti Turske koja je u Evropi vojnički logor na tuđem zemljištu, i bez propasti Austrije koja je jedna administracija a ne država... Pre se valja bojati, čini mi se, da tamo bliže vama (u Engleskoj) ima, dragi prijatelju, poluturskih i poluaustrijskih tradicija, koje smetaju izvođenju oslobođenja i ujedinjenja našeg naroda na osnovu Krfske deklaracije...” Članovi srpske vlade, pa ni sam Protić nisu, nažalost, znali da su iza napada na njihovog predsednika stajali oni politički krugovi u Engleskoj koji su se bojali da Pašić ne nametne “srpski koncept ujedinjenja tri jugoslovenska naroda”, umesto “hrvatskog koncepta” iza koga je stajao i sam Votson, nastojeći da katolički element dobije primat u Kraljevini Jugoslaviji, kako bi se, po njihovom mišljenju, “nova država više vezala za Zapad”.
“JUGA” ZADNJA BRIGA
FORMIRAJUĆI prvu jugoslovensku vladu, koja mu je položila zakletvu 20. decembra 1918. godine, regent Aleksandar Karađorđević je morao da zadovolji kako svoje ratne saveznike, prvenstveno Englesku, tako i domaću javnost. Udaljujući Nikolu Pašića iz vladinog kabineta, jugoslovenski monarh je izašao u susret uticajnim političkim krugovima u Londonu, koji su, kao što je rečeno, sumnjičili vođu srpskih radikala da namereva da novoj državnoj tvorevini - Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, nametne srpsko-pravoslavni
koncept državnog uređenja, umesto hrvatsko-katoličkog, zašta su se oni zdušno zalagali. Što se tiče domaće javnosti, regent se trudio da zadovolji ne samo partijske, nego i nacionalne kriterije, jer se ubrzo posle potpisivanja akta o ujedinjenju ispostavilo da je Jugoslavija ipak višenacionalna država, a ne država zajednice jednog naroda sa tri imena, kako su voleli da filozofiraju malobrojni zastupnici “ideologije jugoslovenstva”. Fatalni izbor Izborom Stojana Protića (1857-1923) za predsednika prve jugoslovenske vlade, regent je zadovoljio kako mnogobrojne pristalice Radikalne stranke, tako i širu javnost, jer je novi premijer uživao ugled i kao političar i kao jedan od najboljih srpskih novinara toga vremena. Izbor Protića za prvog jugoslovenskog premijera dobro je primljen i u “nesrpskom delu Jugoslavije”, odnosno u Hrvatskoj i Sloveniji, s obzirom na to da se tamo verovalo da se on zalaže za federalističko uređenje države, što je bio glavni cilj političkih krugova u Zagrebu i Ljubljani. Što se tiče izbora drugih najodgovornijih ličnosti u vladi (potpredsednika, ministra inostranih i unutrašnjih poslova), regent nije bio srećne ruke. Politički nedovoljno iskusan, jer je u to vreme imao nepunih 30 godina, budući kralj, u želji da zadovolji političku javnost u Hrvatskoj i Sloveniji, opredelio se za tri čoveka iz te sredine koja su, nažalost, zbog svog uskonacionalnog i destruktivnog ponašanja, više doprinosili razbijanju nove državne zajednice nego njenom učvršćivanju. Prva od tih fatalnih ličnosti bio je Anton Korošec (1872-1940), bivši katolički sveštenik i vođa slovenačkih klerikalaca, koji je postavljen na položaj potpredsednika vlade. Regent Aleksandar ili nije znao, ili je olako prešao preko činjenice da je Korošec bio najveći protivnik Jugoslavije, koja je osmišljena na Krfskoj konferenciji (1917), i najveći zagovornik državne zajednice Hrvata, Slovenaca i Srba u okviru Habzburške monarhije. Kao slovenački poslanik u bečkom parlamentu, ovaj bivši katolički fratar bio je inicijator tzv. Majske deklaracije (1917), kojom je traženo da tri južnoslovenska naroda formiraju svoju državu u okviru Austrougarske. Protiv Beograda Dok je bio u vladi, Korošec je vešto prikrivao svoje nacionalističke i separatističke poglede, ali kada je izašao iz nje. javno je izjavio: “Ne tiče me se ni Jugoslavija, ni Srpstvo, ni Hrvatstvo. Ja poznajem samo interes slovenačkog naroda, pa ko okupi sve Slovence u jednu državu i dadne im široku autonomiju, spreman sam da mu palim tamjan, ma bio to Musolini, ili Oto Habzburg...” Slučaj sa Antom Trumbićem (1864-1938), koji je imenovan za ministra inostranih poslova, bio je, u političkom pogledu, još teži, jer ovaj bivši advokat iz Splita i predsednik Jugoslovenskog odbora u Londonu nije na međunarodnoj sceni branio interese Jugoslavije, nego se zalagao za teritorijalne pretenzije Hrvatske i svoje uže domovine - Dalmacije. Ovakvo ponašanje Trumbića moglo se i predvideti, jer je on na početku karijere pripadao Hrvatskoj stranci prava, čiji je osnivač bio najveći srbomrzac - Ante Starčević, koji se
otvoreno zalagao za genocid nad srpskim narodom u Hrvatskoj. Trumbićevu ličnost najbolje je oslikao naš veliki pesnik Jovan Dučić, koji je kao dugogodišnji jugoslovenski ambasador bio u neposrednom kontaktu sa ovim ministrom. On je rekao: “Trumbić je u mlađim godinama bio starčevićevac, što je ostao celog života, po istom pogledu na svet, kao što balerina ostaje balerina i kad pređe u monahinje. Trumbić je možda od sviju Hrvata najdublje mrzeo Srbe, što dokazuje činjenica da je među Srbima najviše voleo one koji su najgori.” Treća fatalna ličnost u prvoj jugoslovenskoj vladi bio je ministar unutrašnjih poslova Svetozar Pribićević (1875-1936). Ovaj Srbin iz Hrvatske bio je poslanik jedne hrvatske stranke koja je nosila naziv “Hrvatsko-srpska koalicija”. On je među srpskim političarima, koji su veoma malo poznavali političke prilike u Hrvatskoj, jer većina njih ni nogom nije kročila u ovu bivšu austrougarsku provinciju - važio kao stručnjak za “hrvatsko pitanje”. Ubeđivao je srpsku javnost da se Hrvati, kao i Srbi i Slovenci, osećaju kao pripadnici jednog naroda, koji sticajem istorijskih okolnosti nosi tri različita imena, i da zbog toga centralističko državno uređenje neće naići na veći otpor u Hrvatskoj. Kada je posle izvesnog vremena došao u sukob sa regentom Aleksandrom, vratio se u Zagreb i počeo da šuruje sa najekstremnijim hrvatskim nacionalistima. Tada je u Hrvatskoj postao stručnjak za “srpsko pitanje”, i uveravao Hrvate da je najveći problem Jugoslavije “centralistički režim u Beogradu”.
POBUNA U ZAGREBU PET dana posle svečane ceremonije proglašenja ujedinjenja "bratskih jugoslovenskih naroda" i uspostavljanja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, u Beograd je stigla zlokobna vest da je u Zagrebu izbila oružana pobuna protiv nove državne zajednice. Oduševljene pristalice jugoslovenskog ujedinjenja nisu mogle da veruju da u Hrvatskoj postoji tako snažan otpor ideji o zajedničkom životu Srba, Hrvata i Slovenaca u jedinstvenoj državi. Samo dobri poznavaoci političkih prilika u bivšoj autostrougarskoj pokrajini nisu se tome ni malo iznenadili, jer su znali da većina hrvatskog naroda, kao i većina njihovih partija sa nepoverenjem, pa čak i sa mržnjom, gleda na novoproglašenu državu. Napetu atmosferu otpora i protivljenja ujedinjenju stvarali su čelnici dve političke grupacije - Hrvatske seljačke stranke i Hrvatski pravaši koji su bili najekstremniji eksponenti hrvatskog nacionalizma. Vođa hrvatskih seljačkih masa - Stjepan Radić javno je izjavljivao da on ne priznaje "takozvano kraljevstvo SHS pod dinastijom Karađorđevića, budući da je ono proklamovao izvan Hrvatskog sabora, bez ikakvog savjetovanja i ikakvog mandata hrvatskog naroda".
Vlast - kralju! DVA dana pred izbijanje pobune u uticajnom zagrebačkom listu "Hrvatska" pojavio se
provokativni članak u kojem je, između ostalog, pisalo da su neizabrani i nelegitimni hrvatski zastupnici potpisali 1. decembra 1918. godine u Beogradu akt o ujedinjenju, "pa su na taj način hrvatskom narodu oduzeli njegovu suverenost i preneli vladarsku vlast nad hrvatskim narodom na srpskog kralja Petra". Što je najkarakterističnije, vođa Hrvatske seljačke stranke zalagao se u svojim govorima za stvaranje Nezavisne hrvatske republike, mada su hrvatski predstavnici iz Jugoslovenskog odbora potpisali 1917. godine na Krfu Deklaraciju u kojoj je nedvosmisleno pisalo "da će država Srba, Hrvata i Slovenaca biti ustavna, demokratska i parlamentarna monarhija na čelu sa dinastijom Karađorđevića". Najzapaljivija antijugoslovenska atmosfera vladala je u kasarnama bivše austrugarske vojske u Zagrebu, gde su još nedemobilisani hrvatski vojnici uzvikivali parole protiv ujedinjenja i stvaranja jugoslovenske države. U kasarni bivšeg 53. austrougarskog pešadijskog puka i 25. domobranskog puka okupilo se 5. decembra 1918. godine preko 250 naoružanih vojnika pod komandom narednika Martina Murka i krenula glavnom zagrebačkom saobraćajnicom - Ilicom prema Trgu Bana Jelačića. Pred njima je išla vojna muzika, a iz grla vojnika prolamale su se parole "Živjela hrvatska Republika", "Živjeo Stjepan Radić", "Dolje kralj Petar"... Uplašeni hrvatski podban Srđan Budisavljević i šef zagrebačke policije Grga Anđelinović obratili su se predsedniku Srpske vrhovne komande u Zagrebu potpukovniku Dušanu Simoviću, čije su jedinice nekoliko nedelja pre izbijanja pobune ušle u glavni grad Hrvatske. Od Simovića su tražili da srpska vojska interveniše i spreči nerede. Obazrivi srpski oficir odbio je ovaj predlog, rekavši da je to posao policije (interesantno je da je to onaj isti Simović, koji je posle vojnog puča 27. marta 1941. godine postao predsednik jugoslovenske vlade). Odgovor mecima OSTAVŠI bez podrške vojske, Grga Anđelinović je naredio konjičkom odredu policije da u Ilici presretne vojnu kolonu i razoruža je. Zagrebački policajci nisu izvršili naređenje svoga šefa i 250 naoružanih vojnika stiglo je oko 14 časova na Jelačićev trg. Anđelinović je pre toga u tri zgrade na ovom trgu smestio grupe naoružanih pripadnika organizacije "Soko", u nadi da će oni pružiti otpor pobunjenim vojnicima. Umesto toga, nekoliko vojnika je ušlo u jednu od ovih zgrada i ubilo predvodnika "Sokola" Marcela Tičaka. Posle toga je nastala opšta gužva i odjeknuli su plotuni. Vojnici su pucali na prozore zgrada gde su se zabarikadirali Anđelinovićevi ljudi, a iz ovih zgrada su odgovorili puščanom i mitraljeskom vatrom. Masa znatiželjnih građana koja se bila okupila na trgu počela je u paničnom strahu da beži. Ali, rafali su pogađali i njih. Kada su policijski šefovi u kasnim večernjim časovima počeli da sastavljaju izveštaj o događajima od 5. decembra 1918. godine mogli su samo da konstatuju "da je u nemirima poginulo 15 građana i vojnih lica, a da ih je 20 teže i lakše ranjeno". Vest o krvoproliću na Jelačićevom trgu šokirala je Zagrepčane, a najoduševljenije pristalice "jugoslovenske ideje" izgubile su onaj optimizam sa kojim su dočekali proglašenje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Posle ovog krvavog događaja čelnici Hrvatskog narodnog vjeća (privremene hrvatske vlade) shvatili su da im je prioritetni zadatak da razoružaju bivšu austrougarsku vojsku koja je formalno bila proglašena za oružanu silu ovog Vjeća.
Što se tiče predstavnika srpske Vrhovne komande u Hrvatskoj, potpukovnika Dušana Simovića, on je dobio priznanje svojih pretpostavljenih, jer njegovom zaslugom u sprečavanju nereda nije učestvovala srpska vojska, nego hrvatska policija. Time je oduzet argument najekstremnijim hrvatskim nacionalistima, koji su bili spremni da optuže "srpsku okupatorsku vojsku" da je učestvovala u masakru nedužnih hrvatskih građana.
BJELAŠI BRANE CETINJE KRHKE temelje nove jugoslovenske države - Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca već u prvim danima njenog postojanja počeli su potresati dramatični događaji koji su ukazivali da gromoglasno proklamovana ideja jugoslovenskog zajedništva nije u svim nacionalnim sredinama rado prihvaćena. Iz Hrvatske su u Beograd počele stizati veoma zabrinjavajuće, a očekivane vesti da jedan deo stanovništva tih nekada austrougarskih oblasti sa nepoverenjem, pa čak i sa mržnjom gleda na svoje političare koji su 1. decembra 1918. godine potpisali akt o ujedinjenju sa Srbijom. Jugoslovenske političare, međutim, mnogo su više iznenadili novinski i policijski izveštaji koji su upozoravali da se u Crnoj Gori priprema oružana pobuna i da su pristalice kralja Nikole Petrovića Njegoša i protivnici ujedinjenja, takozvani “zelenaši” opkolili Cetinje, Nikšić, Virpazar i Rijeku Crnojevića, što je sve ukazivalo na mogućnost izbijanja građanskog rata i to na području gde se to najmanje očekivalo. Nije - nego Prema pouzdanim informacijama na čelu pobune stajao je Jovan Plamenac, nekadašnji crnogorski ministar unutrašnjih poslova i jedan od najpoverljivijih ljudi kralja Nikole (prema tvrđenjima nekih istoričara taj čovek je bio veoma sumnjivog morala: za vreme Prvog svetskog rata bio je savetnik okupatorskog guvernera Crne Gore, a za vreme Drugog svetskog rata je streljan pod optužbom da je bio izdajnik). Pobunjenici koji su sebe ustašama (ustanicima) tražili su da s stavi van snage rezolucija Podgoričke skupštine od 15. novembra 1918. godine u kojoj se zahtevalo: “1. Da se kralj Nikola Prvi Petrović Njegoš i njegova dinastija zbaci sa crnogorskog prestola; 2. Da se Crna Gora sa bratskom Srbijom ujedini u jednu jedinu državu pod dinastijom Karađorđevića, te tako ujedinjene stupe u zajedničku otadžbinu našeg troimenog naroda Srba, Hrvata i Slovenaca; Najkritičnija situacija, izazvana ovom pobunom, bila je na Cetinju, jer se u okolnim selima okupilo oko 1.000 naoružanih ustanika na čelu sa kapetanom Krstom Popovićem. Crnogorsku prestonicu je branilo oko 900 “bjelaša” (pristalica ujedinjenja), kao i jedinice žandarmerije i vojske. Kapetan Popović je iz svog štaba u selu Bajice uputio ultimativno pismo Izvršnom narodnom odboru (privremenoj vladi Crne Gore) u kojem se, između ostalog, kaže:
“Skupština održana u Podgorici sazvana je protivu ustavnih odredaba naše zemlje, a najviše protivu volje apsolutne većine Crnogorskog naroda, što je dalo povoda da se protiv skupštinske odluke, kojoj ste vi izvršni organ - digne opšti ustanak u Crnoj Gori”. Interesantno je da se većina “zelenaša” nije borila protiv ujedinjenja, nego protiv načina na koje je ono sprovedeno. Oni su, zapravo, bili protiv ujedinjenja samo sa Srbijom, a za ulazak Crne Gore u jugoslovensku državu ravnopravno sa Hrvatima i Slovencima. To se vidi iz prve tačke ultimativnog pisma u kojoj se kaže: “Mi smo svi složni da Crna Gora uđe punopravna sa ostalim pokrajinama u jednu veliku Jugoslovensku državu, bez ikakvih unutrašnjih političkih granica”. U pismu Krste Popovića izraženo je i nezadovoljstvo pobunjenika postupcima vojske i policije koji mogu, kako se kaže, “dovesti do prolivanja bratske krvi”. Komandant jugoslovenske vojske u Crnoj Gori general Dragutin Milutinović, ocenivši da je situacija postala krajnje kritična, a ne postupajući po naređenju svoje Vrhovne komande u kojem je izričito rečeno da se sa “pobunjenicima postupa pažljivo i pomirljivo” uputio je u pobunjenički štab pismo ovakve sadržine: “Volja sam primiti četiri do šest oficira od Vaše strane, da budu u mome štabu, koje ću tretirati kao svoje oficire, a koji će mu ukazati na sve nepravilnosti policijskih vlasti i ja sam voljan da ih uklonim... a krivce da kaznim”. Kralj diriguje Molbe i razumni zahtevi vlasti i vojske da se “stišaju strasti” nisu pomogli i pobunjenici su na pravoslavni Božić, 7. januara 1919. godine sa svojim odredima napali Cetinje )zato se ova akcija u istoriografiji naziva “Božićna pobuna” ili “Cetinjski ustanak”). “Bjelaši” koji su branili Cetinje, potpomognuti od vojske i žandarmerije pružili su snažan otpor i tom prilikom pala je i prva žrtva - poginuo je jedan od vođa “zelenaša” kapetan Đuro Drašković. Nažalost, on nije bio jedini: prema nepotpunim istorijskim izvorima poginulo je 16. branilaca crnogorske prestonice, dok je među pobunjenicima bilo 54 ranjenih. Pogibija Draškovića i bekstvo iz Crne Gore organizatora “Cetinjskog ustanka” Jovana Plamenca, obeshrabrili su pobunjenike i oni su položili oružje, a većina ih se vratila svojim kućama”. Prema pouzdanim istorijskim podacima konce “Božićne pobune” vukao je iz svog sedišta u Francuskoj izbegli i detronizovani monarh - kralj Nikola i njegovi najverniji saradnici. U tome su mu izdašno pomagali italijanska vlada i vojska, kao i njegova ćerka - apeninska kraljica Jelena.
PLANOVI KRALJA NIKOLE CRNOGORSKI vladar - kralj Nikola Petrović sa velikim ogorčenjem je saznao za odluku Podgoričke skupštine od 15. novembra 1918. godine, na osnovu koje je izvršeno ujedinjenje Crne Gore i Srbije, a on zbačen sa prestola. Sada već bivši suveren nije mogao
da veruje da su njegovi sunarodnici zaboravili da je on vladao više od pola veka i da je od nekadašnje kneževine stvorio „kraljevinu i svrstao je u društvo evropskih monarhija“. Živeći u Francuskoj posle bekstva sa Cetinja, januara 1916. godine, ekskralj Nikola se nadao da će naići na razumevanje saveznika iz Prvog svetskog rata, ako na to nije naišao kod crnogorskih poslanika u Podgorici. On je bio uveren da se objavljujući rat Nemačkoj i Austrougarskoj, svrstao u redove lidera sila Antante, s obzirom na to da je njegova vojska, izvojevavši sjajnu pobedu na Mojkovcu, sprečila austrougarsku armiju da opkoli a možda i uništi srpske jedinice, koje su se posle povlačenja preko Albanije skoncentrisale na sektoru Skadra i Drača. Vilson razume VerujuĆi da tadašnji najmoćniji međunarodni činioci - predsednik francuske vlade Žorž Klemanso i engleski premijer Lojd Džordž cene doprinos crnogorske vojske slamanju zajedničkog neprijatelja, bivši vladar sa Cetinja je nameravao da pred učesnike Mirovne konferencije koja je otpočela rad u januaru 1919. godine u Parizu, postavi teritorijalne zahteve, kojim bi znatno uvećao i ojačao Crnu Goru. Njegove teritorijalne pretenzije, međutim, nisu bile tako male. Prema tvrdnjama generala (divizijara) Mitra Martinovića, bivšeg predsednika crnogorske vlade, kralj Nikola mu je prilikom njegovog puta u Rusiju u martu 1915. godine rekao da pred glavnokomandujućeg ruske armije velikog kneza Nikolaja Nikolajeviča, za koga je bila udata Nikolina ćerka Milica, postavi zahtev da se posle završetka rata, Crnoj Gori pripoji Sarajevo sa okolinom, zatim cela Hercegovina do Neretve, kao i deo jadranske obale, sa Splitom, Dubrovnikom i Kotorom, a svakako je mislio i na Skadar. Da li zbog svojih poodmaklih godina (već ih je imao 78), ili zbog udvoričkog mentaliteta svojih najbližih saradnika, koji su ga često nekritički veličali - Nikola nije primetio da ga učesnici Mirovne konferencije nisu prihvatili kao bivšeg saveznika, već kao čoveka koji je u najtežim trenucima Prvog svetskog rata napustio svoju zemlju, ostavivši narod na milost i nemilost okupatoru. Mnogi su mu zamerali to što nije postupio kao njegov zet, kralj Petar I, koji je sa vojskom našao privremeno sklonište u Grčkoj. Naišavši na veoma hladan, pa čak i odbojan stav predsedavajućeg Mirovne konferencije Žorža Klemansoa, koji je čak sprečio učešće crnogorske delegacije na plenarnim sednicama, mada je Francuska kao i Engleska i Italija još održavala diplomatske odnose sa Crnom Gorom - Nikola je pokušao da nađe zaštitu od predsednika SAD Vudra Vilsona i u tom cilju mu uputio nekoliko patetičnih pisama. Vilson nije obratio naročitu pažnju na zahteve bivšeg crnogorskog vladara. Međutim, kad je stigao u Evropu, radi učestvovanja na Mirovnoj konferenciji, Vilson se neočekivano zainteresovao za pitanje Crne Gore i njenog bivšeg kralja. To se desilo posle kratkotrajnog boravka u Rimu, gde se na jednom prijemu upoznao sa italijanskom kraljicom Jelenom, Nikolinom ćerkom. Ona mu je rekla da je njen otac nepravedno i protivustavno zbačen sa prestola i da su to učinile srpske vlasti koje su „okupirale Crnu Goru“. Pošto je stekla utisak da je Vilson razumeo i prihvatio „razloge njenog nezadovoljstva“, ona je od oca zahtevala da ponovo napiše pismo predsedniku SAD i detaljno iznese svoj slučaj. On je to prihvatio i u svom pismu je,
između ostalog rekao da je Podgorička skupština bila ilegalna, jer nije bila predviđena ustavom zemlje. Jedino rešenje OVO pismo je ostavilo snažan utisak na Vilsona i on je na plenarnoj sednici Mirovne konferencije koja je održana 12. januara 1919. godine uzbuđeno izjavio da se on „oseća kao anti-Srbin zato što nijedna zemlja ne sme da otme drugoj pravo na samoopredeljenje“. Engleski premijer Lojd Džordž iznenađen ovim „nediplomatskim gestom“ američkog predsednika i u želji da ohladi atmosferu rekao je da on „nije anti-Srbin, jer prethodno treba utvrditi činjenice“. Upravo da bi se „utvrdile činjenice“, u Crnu Goru je upućena misija u kojoj su bili američki potpukovnik Šerman Majls i engleski diplomata Džon Sesil, bivši britanski poslanik na Cetinju. Potpukovnik Majls je posle povratka iz Crne Gore podneo referat američkoj misiji u kojem je rekao da je „jedino moguće rešenje priznati ujedinjenje (Crne Gore i Srbije) sa garancijom izvesne autonomije (Crnoj Gori)“. Nešto kasnije je engleski diplomata Ronald Brajs ustanovio da je u Crnoj Gori „broj Nikolinih pristalica - beznačajan“. Ovi izveštaji su iznenadili američkog predsednika i znatno uticali na njegovo dezangažovanje po pitanju Crne Gore, ali Vilsonova pasivnost bila je prouzrokovana i njegovom bolešću, kao i otporom koji je američki Kongres pružio njegovoj spoljnoj politici.
KRUNA PRVOM SINU
Nije prošlo ni nepunih 40 dana od formiranja prve vlade Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, a novu jugoslovensku zajednicu je potresao jedan krupan skandal koji je zloslutno nagovestio njenu budućnost. Radilo se, naime, o pokušaju donošenja takozvanog Privremenog ustava na čemu su insistirali neki uticajni političari. U vezi s ovim treba reći da je nova država u prvim mesecima svoga postojanja funkcionisala kao jedna improvizovana tvorevina, sa privremenom Narodnom skupštinom i Vladom, pa je shodno tome trebalo doneti i Privremeni ustav. Sve je to činjeno u nameri da se do saziva Ustavotvorne skupštine i donošenja novog ustava, privremenim državnim organima omogući da što bezbolnije obavljaju svoje dužnosti.
Pod donošenjem Privremenog ustava se ustvari podrazumevalo proširenje nadležnosti nešto izmenjenog ustava Kraljevine Srbije na celu teritoriju novouspostavljene države. Za ovakav ustavni provizorijum su se zalagali hrvatski političari u privremenoj skupštini, jer su smatrali da je srpski ustav mnogo demokratičniji od nekadašnjeg ustava Austrougarske monarhije pod kojima su živeli njihovi sunarodnici do 1918. ”Moja krv” Da bi se realizovala ova ideja formirana je jedna vladina komisija kojoj je stavljen u zadatak da pregleda Ustav Srbije i “izdvoji iz njega članove koji po formi i sadržini ne bi mogli biti preneseni na celu državnu teritoriju”. Ova komisija je vrlo brzo obavila svoj posao, tako da je vlada na sednici od 30. januara 1919. godine mogla da usvoji Privremeni ustav Kraljevine S. H. S. On je objavljen u Službenim novinama 8. februara 1919. godine i tada je izbio skandal. Šta se ustvari desilo? Mehanički je, naime, iz ustava Srbije prepisan član 52 u kojem je pisalo sledeće: “Kralja Petra I (Karađorđevića) nasleđuje njegovo muško potomstvo iz zakonitog braka po redu prvorođenja”. Zgranuti pravni stručnjaci i političari su se zapitali: Da li ostareli i bolesni kralj Petar I želi da pred kraj svoga života ukloni sa vlasti svoga mlađega sina - regenta Aleksandra i dovede na presto nove države svoga “prvorođenog” sina Đorđa, koji je, kao što je poznato, abdicirao 1909. godine. Javnost je znala da je do ove abdikacije došlo zbog toga, jer je Đorđe u jednom fizičkom obračunu sa svojim posilnim Stevanom Kolakovićem ovoga tako jako istukao da je on posle toga umro. Malobrojne Đorđeve pristalice, među kojima je bio i poznati naučnik matematičar Mihailo Petrović (Mika Alas) potajno su se nadale povratku svoga prijatelja na kraljevski presto, s obzirom na to da su znali da je kralj Petar prilikom ove abdikacije rekao: “Đorđe je moja krv, a Aleksandar je krv Nikole Petrovića, crnogorskog kneza” (Aleksandrovog dede po majci). U opštoj zbrci koja je nastala posle objavljivanja Privremenog ustava, poznati pravnik dr Dušan Subotić obratio se ministru pravde u prvoj jugoslovenskoj vladi Marku Trifkoviću i skrenuo mu pažnju na taj “strahoviti član 52 Privremenog ustava koji menja utvrđeni red nasleđa dinastije, jer je današnji kralj (Aleksandar) već ranije bio proglašen za naslednika prestola kao drugi po redu rođenja i već vrši kao naslednik prestola kraljevsku vlast, a po ovom privremenom Ustavu princ Đorđe treba da bude naslednik prestola u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca”. Ministar Trifković je hitno zatražio sastanak kod predsednika vlade Stojana Protića da bi se “nešto učinilo u cilju otklanjanja i mogućih posledica”. Posle razmatranja celog slučaja ustanovilo se da je do unošenja člana 52 u Privremeni ustav došlo ne željom kralja Petra nego greškom nekoga činovnika iz Ministarstva pravde. Sada je trebalo nešto hitno preduzeti da bi se umirila uznemirena javnost. Rešeno je da se izda zvanično vladino saopštenje u kojem je rečeno da je u Službenim novinama objavljen samo nacrt Privremenog ustava i da će u konačnoj verziji ovoga dokumenta biti izostavljen pomenuti
član. Sporni član Objavljivanjem Privremenog ustava sa famoznim članom 52 bio je suviše ozbiljan slučaj da bi se mogao skinuti sa dnevnog reda samo objavljivanjem vladinog saopštenja. Bilo je sasvim opravdano potražiti i personalizovati krivca, jer se tako nešto verovatno nije desilo ni u jednoj državi u svetu. Već pomenuti dr Dušan Subotić, koji je u javnosti uživao ugled jednog od najboljih pravnih stručnjaka u Srbiji optužio je ministra Marka Trifkovića, koji je jedno vreme bio i predsednik srpske vlade da je najveći krivac za tako veliko kompromitovanje nove jugoslovenske države. On je, osim toga, iskoristio taj slučaj da iznese svoju analizu rada ne samo prve jugoslovenske vlade nego i potonjih vlada i da utvrdi greške koje su činjene. “Ja ostajem pri tome da su gospoda ministri koji su objavili Privremeni ustav pokazali toliko državničke nesposobnosti i nepažnje da im se državna uprava ne sme poveriti ni za manje važne stvari”, ovako je reagovao dr Subotić u jednom članku objavljenom u “Politici”. Nažalost, ne samo državna uprava, nego je i cela državna zajednica padala iz greške u grešku, tako da ni najveći optimisti među političkim analitičarima - Kraljevini Jugoslaviji nisu proricali “svetlu budućnost”.
VELIKE ŽRTVE SRBIJE
PROGLAŠENjE stvaranja jedne nove države na Balkanu - Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, koje je pompezno upriličeno 1. decembra 1918. godine u maloj jednospratnoj kući trgovca Alekse Krsmanovića na Terazijama - nije blagonaklono primljeno među ratnim saveznicima Srbije. Na zahtev predsednika jugoslovenske vlade Stojana Protića da novu kraljevinu priznaju vlade Amerike, Engleske, Francuske, Italije i drugih zemalja, u francuskom ministarstvu inostranih poslova, koje je pripremalo Mirovnu konferenciju u Parizu, formulisan je ovakav odgovor: „Savezničke vlade, primivši do znanja učinjenu im notifikaciju o ujedinjenju svih Srba, Hrvata i Slovenaca pod dinastijom Karađorđevića, prisiljene su da jave srpskoj vladi da ne mogu priznati političku promenu izvršenu uoči Kongresa mira, koji je jedino pozvan da odluči o konačnoj sudbini teritorija i stvaranju novih država.“ Jedan od razloga za ovako odbojan stav srpskih ratnih saveznika bio je u sledećem: Ove države su za vreme Prvog svetskog rata znale samo za Kraljevinu Srbiju i Kraljevinu Crnu Goru, čiji su se vojnici borili protiv zajedničkog neprijatelja - Nemačke i Austrougarske. Srpski narod je od strane saveznika smatran za prijateljski, a ostala dva naroda koja su činila Jugoslaviju - Hrvati i Slovenci tretirani su kao neprijatelji, jer su se njihovi zemljaci kao vojnici Austrougarske monarhije borili protiv sila Antante. Uz ovo, treba dodati i odbojan stav Italije, koja je pretendovala na Istru i deo Dalmacije, radi čega je stanovnike ovih teritorija (pretežno Hrvate i Slovence) svrstala među svoje i „savezničke neprijatelje“. Uvređeni Trumbić I PORED nepovoljnog stava zemalja Antante prema novoj jugoslovenskoj državi, vlada u Beogradu je donela odluku da na Mirovnu konferenciju u Parizu, koja je zakazana za 18. januar 1919. godine pošalje državnu delegaciju koja će predstavljati Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca. Da bi se pred međunarodnom javnošću demonstriralo „jugoslovensko zajedništvo“, ova delegacija je sastavljena na „paritetnoj osnovi“. Nju su činili Nikola Pašić, bivši predsednik srpske vlade (šef delegacije), Milenko Vesnić, poslanik u Parizu (srpski predstavnici), Ante Trumbić, novi jugoslovenski ministar inostranih poslova, Josip Smodlaka, bivši dalmatinski poslanik u Bečkom parlamentu (hrvatski predstavnici) i Ivan Želgar, profesor univerziteta i bivši ministar u austrougarskoj vladi (slovenački predstavnik). I pored truda vladajućih krugova u Beogradu da u Pariz pošalju najuglednije predstavnike sva tri naroda, učesnici Mirovne konferencije ovu delegaciju nisu tretirali kao jugoslovensku, nego kao srpsku, jer su diplomatske odnose imali samo sa Kraljevinom
Srbijom. Takav saveznički stav ispoljen je i u odnosu na Antu Trumbića. Novi šef jugoslovenske diplomatije je, naime, po dolasku u Pariz svojim kolegama uputio „notifikaciju“ u kojoj je izneo da na Ministarskoj konferenciji učestvuje kao ministar inostranih poslova Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Šefovi diplomatija savezničkih zemalja su ljubazno odgovorili Trumbiću, izrazivši svoje zadovoljstvo što će moći da kontaktiraju i sarađuju sa njim, ali su odgovor adresirali ovako: „Njegovoj ekselenciji Anti Trumbiću, ministru inostranih poslova Kraljevine Srbije“. Trumbić je bio ogorčen na ovakav gest svojih kolega, jer kao Hrvat, nije želeo da nosi titulu srpskog ministra. S one strane MNOGO teži slučaj se desio sa Ivanom Želgarom. Predsednik italijanske vlade Vitorio Orlando odbio je da komunicira sa njim izjavivši „da on ne želi da razgovara sa delegacijom u kojoj sedi jedan ministar bivšeg austrougarskog cara Karla“. Do ovako nemilih scena je dolazilo prvenstveno zbog toga što je većina hrvatskih i slovenačkih političara smatralo da je ulaskom njihovih naroda u jugoslovensku zajednicu njihova ratna prošlost zaboravljena. Ako su tu prošlost hteli da zaborave neki srpski političari, radi građenja „tolerantnih međunacionalnih odnosa“ u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, takav samarićanski stav nije se mogao očekivati od predstavnika velikih sila. U to se uverio i Ante Trumbić, koji je na insistiranje da se Hrvati tretiraju kao i Srbi, odnosno da im se prizna status ratnih saveznika, od predsednika Francuske republike Žorža Klemansoa dobio sledeći odgovor: „Mi smo obavezni da vodimo računa samo o tome da je Srbija od prvog dana bila na strani Antante i da je podnela neizmerne žrtve, a da je Hrvatska bila angažovana protiv nas, s one strane barikade. Sve što Srbija ima, stekla je svojom krvlju, hrvatska krv više se prolivala na drugoj strani. Ovo je vrlo neprijatna konstatacija koju moram da Vam saopštim.“ Najbolju ocenu stava savezničkih zemalja prema novoj jugoslovenskoj državi i narodima koji su je činili dao je istoričar Branislav Gligorijević, koji kaže: „Time što su postali Jugosloveni - Hrvati i Slovenci nisu mogli automatski da budu smatrani kao prijateljski narodi i saveznici. Svet je i dalje znao samo za Kraljevinu Srbiju i saveznici su priznavali samo tu državu, dok su Hrvati i Slovenci za njih bili podanici jedne poražene države, protiv koje su se oni borili.“ (Kraj) Nebojša Bogunović Feljton u Večernji novostima, 13-19-april 2009 Početni link http://www.novosti.rs/code/navigate.php? Id=16&status=jedna&datum=2009-05-17&feljton=7096
