Jak napisać dobre wypracowanie maturalne?
Małgorzata Haze
klp.pl
© klp.pl
Spis treści
I. Wstęp II. Czym to się je – na czym polega pisanie wypracowania maturalnego 1.
Wypracowanie maturalne jako część matury pisemnej
2.
Zakres wymagań na poziomie podstawowym i rozszerzonym
3.
Szczegółowe kryteria oceny na obu poziomach
III. Warto znać – lista lektur i tematów maturalnych 1.
Co daje Ci znajomość lektur i lista tematów z lat ubiegłych?
2.
Lektury na poziomie podstawowym
3.
Lektury na poziomie rozszerzonym
4.
Tematy wypracowań maturalnych z lat 2002-2006 na poziomie podstawowym
5.
Tematy wypracowań maturalnych z lat 2002-2006 na poziomie rozszerzonym
IV. Jak spełnić wymagane kryteria? Uwagi ogólne 1.
Etapy pracy nad wypracowaniem
2.
Jak dobrze zrozumieć temat maturalny? A. Analiza tematu kluczem do otrzymania punktów za rozwinięcie B. Jak rozumieć temat? Przykłady
3.
Jakie treści zawrzeć w wypracowaniu? Problem klucza A. Nie taki ten klucz straszny... B. O czym pisać należy C. O czym pisać nie powinieneś
4.
Jak rozpocząć, jak zakończyć pracę? A. Wstęp – od razu zbieraj punkty B. Zakończenie – sformułuj odpowiedni wniosek
5.
Nie tylko treść, ale i forma się liczy A. Język – pisz poprawną polszczyzną B. Kompozycja – zadbaj o spójność swojego wypracowania
2
© klp.pl
3
C. Styl – jaki być powinien? D. Zapis – uważaj na ortografię i interpunkcję 6.
Podsumujmy – tych zasad trzymaj się zawsze
V. Jak wpasować się w klucz? Interpretacja tekstu na poziomie podstawowym 1.
Jak interpretować wiersz?
2.
Jak interpretować tekst prozatorski?
3.
Jak interpretować dramat?
VI. Jak wpasować się w klucz? Analiza i interpretacja tekstu na poziomie rozszerzonym 1.
Wypracowanie na poziomie rozszerzonym – trudniejsze zadanie
2.
Łączenie interpretacji z analizą poziomu organizacji tekstu
3.
Gdy masz przed sobą dwa teksty – analiza i interpretacja porównawcza
VII. Przykłady sprawdzonych wypracowań maturalnych z modelem rozwinięcia tematu, komentarzem i oceną 1.
Wypracowania na poziomie podstawowym
2.
Wypracowania na poziomie rozszerzonym
VIII. Podziękowania IX. Bibliografia
I. Wstęp Matura pisemna z języka polskiego spędza Ci sen z powiek? Nie wiesz, jak pisać, żeby wpasować się w klucz odpowiedzi? Nie wiesz, jak powinieneś skonstruować wypowiedź pisemną, aby otrzymać jak najwięcej punktów za kompozycję, styl, język? E-book Jak napisać dobre wypracowanie maturalne na pewno Ci pomoże. Zawiera on konkretne porady i wskazówki, które pomogą Ci w uzyskaniu jak największej liczby punktów z jednej z części matury pisemnej, jaką jest pisanie własnego wypracowania – zarówno na poziomie podstawowym, jak i rozszerzonym.
© klp.pl
4
W e-booku znajdziesz informacje dotyczące wymagań egzaminacyjnych, sposobu przeprowadzania pisemnego egzaminu maturalnego oraz szczegółowe kryteria oceny Twojego wypracowania. Podstawowym atutem e-booka jest to, że nie tylko podaje kryteria oceny, ale także pokazuje, jak je spełnić, aby otrzymać jak najwięcej punktów z wypracowania. Będziesz miał okazję zapoznać się z konkretnymi poradami, które pomogą Ci w napisaniu na maturze jak najlepszej pracy pisemnej. Autentyczne przykłady z prac uczniowskich pomogą Ci zrozumieć, jak powinno się pisać wypracowanie maturalne, a jakich błędów należy unikać.
II. Czym to się je – na czym polega pisanie wypracowania maturalnego
1. Wypracowanie maturalne jako część matury pisemnej Na maturze pisemnej z języka polskiego, zarówno na poziomie podstawowym, jak i rozszerzonym, zostaniesz postawiony przed dwoma zadaniami: 1.
Rozwiązaniem testu, sprawdzającego rozumienie przez Ciebie czytanego tekstu.
2.
Pisaniem własnego tekstu (wypracowania) na jeden z dwóch podanych tematów.
E-book Jak napisać dobre wypracowanie maturalne ma za zadanie pomóc Ci przy zmaganiach z drugim etapem. Zgodnie z rozporządzeniem ministra Giertycha od tego roku będziesz musiał wybrać, czy chcesz zdawać maturę na poziomie podstawowym, czy na rozszerzonym – i dlatego właśnie na obu poziomach Twoim zadaniem będzie zarówno rozwiązanie testu na rozumienie tekstu, jak i napisanie wypracowania. Pisemny egzamin maturalny nazywany jest „zewnętrznym” – oznacza to, że Twoja praca będzie oceniana nie przez Twoich nauczycieli szkolnych, ale przez wyznaczonych prze Centralną Komisję Egzaminacyjną egzaminatorów. Pracy nie podpisujesz, ale zostaje ona zakodowana – tak, aby zapewnić bezstronność w ocenianiu.
© klp.pl
5
Na rozwiązanie testu na rozumienie tekstu oraz napisanie wypracowania masz na poziomie podstawowym 170 minut, na rozszerzonym – 180 minut. Podczas pisania egzaminu maturalnego masz prawo korzystać ze słownika ortograficznego oraz słownika poprawnej polszczyzny.
2. Zakres wymagań na poziomie podstawowym i rozszerzonym Twoim zadaniem w drugiej części pisemnego egzaminu maturalnego będzie stworzenie własnego tekstu w związku z tekstem literackim. Będziesz miał dwa tematy do wyboru, każdy z tematów będzie wymagał analizy konkretnego tekstu literackiego (bądź dwóch tekstów), który otrzymasz na arkuszu. Tekst literacki będzie dla Ciebie punktem wyjścia do omówienia jakiegoś zagadnienia. Jakich tekstów możesz się spodziewać? Może to być zarówno proza, dramat, jak i poezja. Może to być jeden tekst bądź dwa. Może być cały tekst (np. wiersz) bądź jego fragment (w przypadku tekstów dłuższych, np. powieści czy dramatów). Na maturze mogą pojawić się jedynie teksty wymienione w Informatorze maturalnym (patrz rozdział III: Lista lektur i tematów maturalnych). W przypadku wypracowania na poziomie podstawowym lista lektur określona jest jednoznacznie. Jeśli wybrałeś maturę na poziomie rozszerzonym musisz liczyć się z tym, że możesz dostać do analizy także teksty inne niż te w Informatorze. Muszą one być jednak – jak podaje CKE – utrzymane w znanej Ci poetyce i konwencji. Twoim zadaniem jest napisanie wypracowania na wybrany temat nie krótszego niż 250 słów (około 2 strony, w zależności od pisma). W wypracowaniu krótszym niż 250 słów będzie oceniane tylko rozwinięcie tematu, natomiast styl, kompozycja, język i zapis oceniane nie będą (kryteria oceny wypracowania znajdziesz niżej). Poza różnicą w doborze lektur wypracowania na poziomie podstawowym i rozszerzonym będą podlegały innym kryteriom oceny. Jeśli wybrałeś poziom podstawowy, Twoim zadaniem będzie zanalizowanie danego tekstu głównie na poziomie idei. Powinieneś wykazać się, że potrafisz utwór zinterpretować, skomentować, przedstawić własną opinię o problemie w nim zawartym, że posiadasz wiedzę na temat epoki, prądu czy treści tekstu (tekstów) literackich, do których temat się
© klp.pl
6
odwołuje. Jeśli jesteś ambitniejszy i piszesz na poziomie rozszerzonym, to pamiętaj, że będziesz musiał odczytać tekst zarówno na poziomie idei, jak i organizacji – jego warstwy językowej. Wymagane będzie wyrażenie przez Ciebie opinii na temat tekstów (także tych z dziedzin sztuki innych niż literatura), porównania ich, polemizowania z poglądem wyrażonym w tekście. Za wypracowanie maturalne na poziomie podstawowym możesz uzyskać 50 punktów, za test z rozumienia tekstu 20, co daje razem 70 punktów. Za wypracowanie na poziomie rozszerzonym maksymalna wartość punktów to 40, za test – 10, czyli razem 50. Maturę zdasz, jeśli uzyskasz co najmniej 30% maksymalnej liczby punktów (w przypadku matury podstawowej jest to 21 punktów, rozszerzonej – 15) – chyba, że liczysz na amnestię ;)
3. Szczegółowe kryteria oceny na obu poziomach Zarówno na poziomie podstawowym, jak i rozszerzonym, Twoje wypracowanie będzie oceniane według następujących kryteriów: ●
rozwinięcie tematu – zawartość treściowa Twojego wypracowania (zgodność z kluczem);
●
kompozycja – spójność Twojego tekstu,
●
język – Twoja poprawność językowa,
●
styl – styl, którym się posłużysz,
●
zapis – ortografia i interpunkcja.
Szczegółowe kryteria oceny i punktacja są różne na każdym z poziomów.
A. Poziom podstawowy Na poziomie podstawowym najważniejszym kryterium jest rozwinięcie tematu i poprawność językowa, kryteriami mniej ważnymi są kompozycja i styl. Każde z kryteriów poza rozwinięciem tematu dzieli się na mniejsze – punkty dostajesz zależnie od tego, na jakim poziomie spełniłeś wymagania danego kryterium. Za wypracowanie możesz uzyskać maksymalnie 50 punktów.
© klp.pl
7
I. ROZWINIĘCIE TEMATU – oceniane według klucza (modelu rozwinięcia tematu), ustalanego indywidualnie dla każdego tematu (maksymalnie 25 punktów) II. KOMPOZYCJA (maksymalnie 5 punktów) – oceniana tylko wtedy, gdy zostały przyznane punkty za rozwinięcie tematu –
podporządkowana zamysłowi funkcjonalnemu wobec tematu, spójna wewnętrznie, przejrzysta i logiczna; pełna konsekwencja w układzie graficznym (5 pkt.)
–
uporządkowana wobec przyjętego kryterium, spójna; graficzne wyodrębnienie głównych części (3 pkt.)
–
wskazująca na podjęcie próby porządkowania myśli, na ogół spójna (1 pkt.)
III. STYL (maksymalnie 5 punktów) –
jasny, żywy, swobodny, zgody z zastosowaną formą wypowiedzi; urozmaicona leksyka (5 pkt.)
–
zgody z zastosowaną formą wypowiedzi, na ogół jasny; wystarczająca leksyka (3 pkt.)
–
na ogół komunikatywny, dopuszczalne schematy językowe (1 pkt.)
IV. JĘZYK (maksymalnie 12 punktów) –
język w całej pracy komunikatywny, poprawna, urozmaicona składnia, poprawne: słownictwo, frazeologia, fleksja (12 pkt.)
–
język w całej pracy komunikatywny, poprawne: składnia, słownictwo, frazeologia i fleksja (9 pkt.)
–
język w całej pracy komunikatywny, poprawna fleksja, w większości poprawne składnia, słownictwo i frazeologia (6 pkt.)
–
język w pracy komunikatywny mimo błędów składniowych, słownikowych, frazeologicznych i fleksyjnych (3 pkt.)
–
język w pracy komunikatywny mimo błędów fleksyjnych, licznych błędów składniowych, słownikowych i frazeologicznych (1 pkt.)
V. ZAPIS (maksymalnie 3 punkty) –
bezbłędna ortografia; poprawna interpunkcja - nieliczne błędy (3 pkt.)
–
poprawna ortografia – nieliczne błędy II stopnia; na ogół poprawna interpunkcja (2 pkt.)
–
poprawna ortografia – nieliczne błędy różnego stopnia; interpunkcja niezakłócająca komunikacji – mimo różnych błędów (1 pkt.)
© klp.pl
8
Dodatkowo możesz otrzymać jeszcze od 1 do 4 punktów za szczególne walory pracy. Przyznaje się je jedynie za pracę ocenioną poniżej maksymalnej liczby punktów, jednak wyróżniającą się w zakresie rozwinięcia tematu, kompozycji, stylu lub języka. Łączna liczba punktów za wypracowanie nie może jednak przekroczyć 50.
B. Poziom rozszerzony Na poziomie rozszerzonym najwięcej punktów otrzymujesz za rozwinięcie tematu. Za całe wypracowanie możesz otrzymać maksymalnie 40 punktów. I. ROZWINIĘCIE TEMATU – oceniane według klucza (modelu rozwinięcia tematu), ustalanego indywidualnie dla każdego tematu (maksymalnie 26 punktów) II. KOMPOZYCJA (maksymalnie 2 punkty) – oceniana tylko wtedy, gdy zostały przyznane punkty za rozwinięcie tematu –
podporządkowana zamysłowi funkcjonalnemu wobec tematu, spójna wewnętrznie, przejrzysta i logiczna; pełna konsekwencja w układzie graficznym (2 pkt.)
–
uporządkowana wobec przyjętego kryterium, spójna; graficzne wyodrębnienie głównych części (1 pkt.)
III. STYL (maksymalnie 2 punkty) –
jasny, żywy, swobodny, zgody z zastosowaną formą wypowiedzi; urozmaicona leksyka (2 pkt.)
–
zgody z zastosowaną formą wypowiedzi, na ogół jasny; wystarczająca leksyka (1 pkt.)
IV. JĘZYK (maksymalnie 8 punktów) –
język w całej pracy komunikatywny, poprawna, urozmaicona składnia, poprawne: słownictwo, frazeologia, fleksja (8 pkt.)
–
język w całej pracy komunikatywny, poprawne: składnia, słownictwo, frazeologia i fleksja (5 pkt.)
–
język w całej pracy komunikatywny, poprawna fleksja, w większości poprawne składnia, słownictwo i frazeologia (3 pkt.)
© klp.pl
–
9
język w pracy komunikatywny mimo błędów składniowych, słownikowych, frazeologicznych i fleksyjnych (1 pkt.)
V. ZAPIS (maksymalnie 3 punkty) –
bezbłędna ortografia; poprawna interpunkcja - nieliczne błędy (2 pkt.)
–
poprawna ortografia – nieliczne błędy różnego stopnia; na ogół poprawna interpunkcja (1 pkt.)
Dodatkowo możesz otrzymać jeszcze od 1 do 4 punktów za szczególne walory pracy, na takich samych zasadach, co na poziomie podstawowym. Zauważ, że w wypracowaniu na poziomie rozszerzonym kryteria oceny są podobne, ale poprzeczka jest wyższa – za to samo, za co na poziomie podstawowym dostałbyś 1 punkt, na poziomie rozszerzonym nie dostaniesz już nic.
III. Warto znać – lista lektur i tematów maturalnych
1. Co daje Ci znajomość lektur i lista tematów z lat ubiegłych? Ujednolicenie przez Centralną Komisję Egzaminacyjną listy lektur sprawia, że wiesz, jakich tekstów możesz spodziewać się na maturze. W przypadku poziomu podstawowego jest o tyle łatwo, że lista lektur jest ściśle określona – żadne teksty literackie inne niż te wskazane przez CKE nie mogą się pojawić do analizy. Dlatego przy powtórce zwróć szczególną uwagę na te lektury, najlepiej miej je wszystkie przeczytane. Owszem, zdarza się, że uczniowie piszą wypracowanie o lekturze, której nie czytali, posiłkując się jedynie tekstem, który mają przed sobą (fragmentem z utworu) i bywa, że ci uczniowie zdają maturę (sama znam takie przypadki!), ale jest to taktyka bardzo ryzykowna. Dlatego zapoznaj się dokładnie z treścią lektur obowiązkowych, przeczytaj te, których nie czytałeś, albo przypomnij sobie ich treść na postawie dobrych, dokładnych streszczeń. W przypadku matury na poziomie rozszerzonym możesz dostać do analizy i interpretacji tekst,
© klp.pl
10
którego nie znasz, tekst niepopularny, nieomawiany w szkole. W tym przypadku będziesz musiał wykazać się umiejętnością analizy i interpretacji zupełnie nieznanego Ci tekstu. Zaznajomienie się z tematami wypracowań z lat ubiegłych pomoże Ci w zorientowaniu się, jak są skonstruowane tematy maturalne, czego możesz się spodziewać. Nie łudź się jednak, że jeśli dany tekst literacki pojawił się np. w zeszłym roku na maturze, to w tym roku go nie będzie. Jakże zaskoczeni byli maturzyści roku 2006, kiedy zarówno na maturze próbnej, jak i zwykłej znaleźli na arkuszu fragment z „Chłopów”! Wszyscy przewidywali, że skoro powieść Reymonta była już na maturze próbnej, to nie będzie jej na normalnej. CKE zaś postanowiła inaczej. Lektury więc mogą się powtarzać i powtarzają się.
2. Lektury na poziomie podstawowym 1. Literatura polska: ●
Bogurodzica w kontekście poezji średniowiecznej,
●
Jan Kochanowski – pieśni i treny (wybór),
●
Jan Andrzej Morsztyn – wybór wierszy,
●
Daniel Naborowski – wybór wierszy,
●
Wacław Potocki – wybór wierszy,
●
Ignacy Krasicki – satyry (wybór), Hymn do miłości ojczyzny,
●
Adam Mickiewicz Pan Tadeusz,
●
Adam Mickiewicz Dziady cz. III,
●
Juliusz Słowacki Kordian: akt I, akt II, akt III sc. 5 i 6,
●
Zygmunt Krasiński Nie-Boska komedia: część I, część III (scena w obozie rewolucji), część IV (scena w obozie arystokracji i scena finałowa),
●
Adam Mickiewicz – wybór wierszy,
●
Juliusz Słowacki – wybór wierszy,
●
Cyprian Kamil Norwid – wybór wierszy,
●
Bolesław Prus Lalka,
●
Eliza Orzeszkowa Nad Niemnem – fragmenty: przy mogile Jana i Cecylii, przy mogile powstańców,
© klp.pl
11
●
Eliza Orzeszkowa Gloria victis,
●
Maria Konopnicka Mendel Gdański,
●
Bolesław Prus Kamizelka,
●
Henryk Sienkiewicz Potop,
●
Kazimierz Przerwa-Tetmajer – wybór wierszy,
●
Jan Kasprowicz – wybór wierszy,
●
Leopold Staff – wybór wierszy z różnych epok,
●
Stanisław Wyspiański Wesele,
●
Władysław Stanisław Reymont Chłopi (t. I),
●
Stefan Żeromski Ludzie bezdomnie,
●
Stefan Żeromski Przedwiośnie,
●
Witold Gombrowicz Ferdydurke – rozdz. II, III, IV, VII, IX, X, XII, XIV,
●
Zofia Nałkowska Granica,
●
Tadeusz Borowski Pożegnanie z Marią (Pożegnanie z Marią, U nas, w Auschwitzu..., Proszę państwa do gazu, Bitwa pod Grunwaldem),
●
Gustaw Herling-Grudziński Inny świat,
●
Bolesław Leśmian – wybór wierszy,
●
Julian Tuwim – wybór wierszy,
●
Maria Pawlikowska-Jasnorzewska – wybór wierszy,
●
Czesław Miłosz – wybór wierszy,
●
Krzysztof Kamil Baczyński – wybór wierszy,
●
Tadeusz Różewicz – wybór wierszy,
●
Zbigniew Herbert – wybór wierszy,
●
Miron Białoszewski – wybór wierszy,
●
Wisława Szymborska – wybór wierszy,
●
Stanisław Barańczak – wybór wierszy,
●
Jan Twardowski – wybór wierszy,
●
Sławomir Mrożek Tango,
●
Hanna Krall Zdążyć przed Panem Bogiem.
2. Literatura powszechna: ●
Sofokles Król Edyp,
© klp.pl
12
●
Horacy – wybór pieśni,
●
William Szekspir Makbet,
●
Molier Świętoszek,
●
Jan Wolfgang Goethe Cierpienia młodego Wertera,
●
Fiodor Dostojewski Zbrodnia i kara,
●
Joseph Conrad Jądro ciemności,
●
Albert Camus Dżuma.
Obowiązuje Cię także znajomość kontekstów biblijnych, antycznych i innych (De facto chodzi o znajomość treści najważniejszych ksiąg Biblii oraz mitów greckich).
3. Lektury na poziomie rozszerzonym Na poziomie rozszerzonym obowiązują te same lektury, co na poziomie podstawowym oraz: 1. Literatura polska ●
Jan Kochanowski Treny,
●
Juliusz Słowacki Kordian,
●
Witold Gombrowicz Trans-Atlantyk,
●
Maria Kuncewiczowa Cudzoziemka,
●
Stanisław Ignacy Witkiewicz Szewcy.
2. Literatura powszechna ●
Dante Boska Komedia – fragmenty Piekła,
●
Jan Wolfgang Goethe Faust – część I: fragmenty sceny w pracowni (rozmyślania Fausta o sobie i swoim życiu, rozmowa z Mefistofelesem),
●
Franz Kafka Proces,
●
Michaił Bułhakow Mistrz i Małgorzata.
Uwaga! Na egzaminie na poziomie rozszerzonym mogą pojawić się inne lektury, muszą one jednak być utrzymane w znanej uczniom poetyce lub konwencji.
© klp.pl
13
4. Tematy wypracowań maturalnych z lat 2002-2006 na poziomie podstawowym Matura próbna – 2002: ●
W kontekście załączonego tekstu Ludzi bezdomnych Stefana Żeromskiego i całej powieści rozważ, na czym polega istota „bezdomności” w przypadku Judyma i innych bohaterów utworu.
●
Zaprezentuj renesansową koncepcję Boga i świata – odwołując się do znanych Ci pieśni Jana Kochanowskiego i dokonując interpretacji Hymnu (Czego chcesz od nas, Panie...).
Matura – maj 2002: ●
Jaką funkcję pełni Mazurek Dąbrowskiego w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza? W pracy wykorzystaj znajomość tekstu Józefa Wybickiego i podanych fragmentów Pana Tadeusza.
●
Zanalizuj przedstawioną niżej scenę i objaśnij, na czym polega jej dramatyzm oraz kluczowy charakter w powieści Granica Zofii Nałkowskiej.
Matura próbna – styczeń 2003: ●
Jak żyć ma człowiek? Kto, komu, jakich i jak udziela rad w Pieśni XI i w innych pieśniach Jana Kochanowskiego? Wykorzystaj w wypracowaniu stosowne konteksty filozoficzne i historycznoliterackie.
●
Gustawa Herlinga-Grudzińskiego Inny świat. Wyjaśnij tytuł na podstawie podanego fragmentu. Czy opisany mechanizm działał w pełni skutecznie? Odpowiedź uzasadnij argumentami z całego utworu.
Matura – maj 2003: ●
Wizerunek kraju lat dziecinnych w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza. Interpretując podane fragmenty, rozważ związek doświadczeń emigracyjnych z obrazem utraconej ojczyzny. Wnioski z analizy odnieś do całej epopei.
●
Cezarego Baryki zmagania z polskością i Polską. Interpretując fragment Przedwiośnia, zwróć uwagę na rozterki bohatera związane z określeniem własnej tożsamości. Wnioski z analizy odnieś do refleksji wyniesionych z lektury całej powieści.
© klp.pl
14
Matura próbna – czerwiec 2004 ●
Romantyczna koncepcja poety jako przywódcy narodu. Zinterpretuj podany fragment, odwołując się do swojej wiedzy o Konradzie – bohaterze III części Dziadów Adama Mickiewicza. (niżej podany tekst Wielkiej Improwizacji)
●
Różne oblicza heroizmu. Na podstawie podanych fragmentów Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej wyjaśnij symbolikę dwóch mogił.
Matura próbna – maj 2004: ●
Społeczeństwo polskie w krzywym zwierciadle. Co i w jaki sposób krytykuje Ignacy Krasicki w Palinodii? Obraz Polaków wyłaniający się z podanych fragmentów utworu skonfrontuj z ich wizerunkiem zawartym w innych znanych Ci satyrach tego poety.
●
Czym dla bohaterów Lalki Bolesława Prusa są miłość i małżeństwo? Zanalizuj podane fragmenty utworu, odwołując się do swojej wiedzy o wskazanych w nich postaciach.
Matura próbna – styczeń 2005 ●
Różne wizje zaświatów. Analizując Tren X Jana Kochanowskiego i wiersz Urszula Kochanowska Bolesława Leśmiana, zwróć uwagę na portret dziecka oraz kreacje innych bohaterów.
●
To chory kąt... (...) - analizując fragment, zwróć uwagę na przemyślenia Stanisława Wokulskiego dotyczące sytuacji w kraju i odnieś je do innych opinii o społeczeństwie wyrażonych w Lalce Bolesława Prusa.
Matura – maj 2005: ●
Jaki obraz Polaków XVII wieku wyłania się z Potopu Henryka Sienkiewicza? Punktem wyjścia swoich rozważań uczyń wnioski z analizy fragmentów powieści. Zwróć uwagę na ich znaczenie dla całości utworu.
●
Analizując wypowiedzi bohaterów romantycznych, porównaj postawę Kordiana i Męża. W interpretacyjnych wnioskach wykorzystaj wiedzę o utworach, z których pochodzą fragmenty.
Matura próbna – grudzień 2005:
© klp.pl
●
15
Carska Rosja i jej stolica. Na podstawie załączonych fragmentów Pana Tadeusza i Dziadów części III napisz, czym charakteryzowało się życie ludzi w Rosji na początku XIX wieku.
●
Koncepcje ludzkiego losu w Chłopach Władysława Stanisława Reymonta. Przedstaw temat, analizując wskazany fragment oraz wykorzystując znajomość I tomu powieści.
Matura zimowa – styczeń 2006: ●
Analizując dany fragment powieści, zwróć uwagę na przedstawione przez bohaterów racje. Wnioski analizy wykorzystaj w pracy: Przedwiośnie jako powieść-dyskusja nad kształtem odrodzonej Polski.
●
Dwa modele rodziny. Porównaj rodzinę przedstawioną w podanym fragmencie Tanga Sławomira Mrożka z rodziną Borynów ukazaną w Chłopach Władysława Reymonta. Zwróć uwagę na relacje między różnymi pokoleniami i scenerię, w której bohaterowie zostali umieszczeni.
Matura – maj 2006: ●
Charakteryzując Makbeta na podstawie danych fragmentów dramatu Szekspira, określ, na czym polega tragizm postaci i porównaj go z tragizmem bohatera ze znanego Ci dramatu antycznego.
●
Kłótnia u Borynów. Zanalizuj podany fragment Chłopów Stanisława Reymonta i scharakteryzuj występujące w nim postacie. Na postawie fragmentu i I tomu powieści określ przyczyny kłótni i źródła dramatyczności sceny.
Matura próbna – listopad 2006: ●
Na podstawie analizy podanego fragmentu i znajomości całego utworu scharakteryzuj Wertera. Zwróć uwagę na rolę miłości i literatury w życiu bohatera oraz jego stosunek do natury.
●
Romantyk i pozytywista (Juliusz Słowacki i Bolesław Prus) w kontekście ideałów swojej epoki oceniają cywilizację zachodnioeuropejską. Porównaj obraz Zachodu zawarty w poniższym fragmencie Lalki z tym, który znasz z Kordiana. Zwróć uwagę na znaczenie podróży po Europie w życiu bohaterów.
© klp.pl
16
5. Tematy wypracowań maturalnych z lat 2002-2006 na poziomie rozszerzonym Matura – maj 2002: ●
Różne literackie wersje mitu o Narcyzie. Owidiusz Metamorfozy (fragm. Baśń o Narcyzie), Maria Pawlikowska-Jasnorzewska Narcyz – analiza i interpretacja porównawcza.
●
Dwie lekcje łaciny. Porównaj sposoby ich przedstawienia we fragmentach Fedrydurke Witolda Gombrowicza i Lekcji łaciny Zbigniewa Herberta.
Matura próbna – styczeń 2003: ●
Jak pisarze odpowiadają na pytanie o rolę „bagażu pamięci” w życiu człowieka? Interpretując fragment prozy Aleksandra Jurewicza oraz wiersz Czesława Miłosza, zwróć uwagę na sposób kreowania przestrzeni i czasu oraz miejsce owego „pamiętam” w relacji mówiących.
●
Ucztowanie jako motyw literacki. Analizując podane fragmenty zwróć uwagę na sposoby obrazowania oraz porównaj stosunek autorów do szlacheckiej tradycji ucztowania zaprezentowanej w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza i Przedwiośniu Stefana Żeromskiego.
Matura – maj 2003: ●
Żywotność motywu non omnis moriar w literaturze polskiej poświadczają między innymi utwory Ku muzom Jana Kochanowskiego i Do losu Juliana Tuwima. Na podstawie tych tekstów zaprezentuj różnice w sposobie ujęcia ujęcia motywu oraz rozważ przyczyny takiego ujęcia.
●
Zinterpretuj zamieszczony niżej końcowy fragment tekstu Zbigniewa Herberta Akropol. Rozważ, jak forma eseju służy prezentacji różnych postaw ludzkich wobec wielkich pomników kultury.
Matura próbna – maj 2004: ●
Analiza i interpretacja wiersza Tadeusza Nowaka Psalm o powrocie.
●
Porównaj sposoby kreacji postaci w podanych fragmentach Moralności pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej i Kartoteki Tadeusza Różewicza.
© klp.pl
17
Matura próbna – styczeń 2005 ●
Stwórca i jego dzieło. Analizując Hymn Jana Kochanowskiego i fragmenty hymnu Święty Boże Jana Kasprowicza, porównaj sposoby przedstawienia Boga, świata i człowieka.
●
Jednostka w świecie ograniczeń. Analizując zachowania bohaterów zwierzęcych oraz ukształtowanie językowe podanego fragmentu, odczytaj metaforyczny sens sceny i jej związek z przesłaniem powieści Zofii Nałkowskiej Granica.
Matura – maj 2005: ●
Analizując i interpretując wiersze Tadeusza Różewicza Ocalony i Józefa Barana Mam dwadzieścia pięć lat, porównaj poetyckie kreowanie doświadczeń pokoleniowych i egzystencjalnych.
●
Dokonaj analizy i interpretacji opowiadania Zabawa w klucz Idy Fink, zwracając uwagę na sposób podjęcia tematu zagłady Żydów w czasie II wojny światowej.
Matura próbna – grudzień 2005: ●
O poznawaniu. Zanalizuj i zinterpretuj wiersz Wisławy Szymborskiej Mała dziewczynka ściąga obrus.
●
Różne koncepcje miłości i różne sposoby mówienia o niej. Dokonaj analizy i interpretacji porównawczej Przypomnienia dawnej miłości Franciszka Karpińskiego oraz danego fragmentu IV części Dziadów Adama Mickiewicza.
Matura zimowa – styczeń 2006: ●
Opisz i porównaj dwa sposoby uzyskiwania efektu groteskowości w przytoczonych fragmentach dramatów Stanisława Ignacego Witkiewicza i Sławomira Mrożka.
●
Zanalizuj i zinterpretuj wiersz W. H. Audena Musée des Beaux Arts.
Matura – maj 2006: ●
Analizując i interpretując wiersz Anny Świrszczyńskiej Budując barykadę oraz fragment z Pamiętnika warszawskiego Mirona Białoszewskiego, przedstaw i porównaj dwa sposoby prezentacji dramatu zwykłych ludzi uwikłanych w historię.
●
Analizując i interpretując utwór Jarosława Iwaszkiewicza Wiewiórka, przedstaw wzajemne relacje między narratorem i światem przedstawionym.
© klp.pl
18
Matura próbna – listopad 2006: ●
Dwa obrazy wojny – dwa sposoby mówienia o niej. Dokonaj analizy porównawczej poniższych fragmentów Potopu Henryka Sienkiewicza i Pamiętnika z powstania warszawskiego Mirona Białoszewskiego.
●
Kontrast jako sposób wyrażenia refleksji o świecie i człowieku. Zanalizuj i zinterpretuj wiersz Wisławy Szymborskiej Dom wielkiego człowieka.
IV. Jak spełnić wymagane kryteria? Uwagi ogólne Znajomość kryteriów i listy lektur nie wystarczy. Jest to wiedza potrzebna, ale powinieneś także wiedzieć, jak należy zastosować ją w praktyce.
1. Etapy pracy nad wypracowaniem Na napisanie wypracowania maturalnego masz ograniczony czas. Ważne jest, żebyś dobrze go wykorzystał. Pamiętaj, że czas ten powinieneś przeznaczyć nie tylko na pisanie tekstu, ale także na wiele czynności przygotowawczych oraz sprawdzenie pracy. Krok 1: Uważnie przeczytaj oba tematy, które masz przed sobą i wybierz ten, który najbardziej Ci odpowiada. W wyborze tematu kieruj się swoją wiedzą oraz gustami. Trudno jest pisać wypracowanie z lektury, której się nie czytało (choć bywają tacy ryzykanci!), równie trudno z lektury, która w ogóle Cię nie interesuje. Krok 2: Dokładnie przeanalizuj wybrany przez siebie temat. Zastanów się, czego się od Ciebie oczekuje i napisz właśnie o tym – nie mniej, nie więcej (więcej o rozumieniu tematu maturalnego znajdziesz w następnym podrozdziale).
© klp.pl
19
Krok 3: Przeanalizuj wiersz lub fragment prozy czy dramatu. Najpierw zaznacz w nim te miejsca, które wydają Ci się szczególnie przydatne w wypełnieniu zadań, które dostałeś w temacie. Później wypisz w formie notatki zagadnienia poruszane w tekście przez autora, a istotne z punktu widzenia Twojego tematu. Zwróć też uwagę na formę wiersza czy prozy (ukształtowanie językowe). Na poziomie podstawowym zazwyczaj nie jest ono aż tak ważne, ale warto także te elementy w wypracowaniu zawrzeć. Na koniec zwróć uwagę na kontekst Twojego tekstu (inny tekst, całość tekstu, z którego pochodzi fragment, wiedza z epoki itd.). Szczegółowe porady na temat analizy i interpretacji tekstu literackiego znajdziesz w następnych rozdziałach. Krok 4: Stwórz plan wypracowania. Plan ten powinien uwzględniać wszystkie wyniki Twojej analizy, być spójny, podzielony na trzy części: wstęp, rozwinięcie i zakończenie. Krok 5: Napisz wypracowanie, sprawdź, czy poruszyłeś w nim wszystkie zagadnienia, które zamieściłeś w notatkach i w planie, czy na pewno rozwiązałeś problemy zawarte w temacie. Na koniec przeczytaj jeszcze raz cały tekst, zwracając baczną uwagę na błędy. Jeśli będziesz miał wątpliwości, posłuż się słownikiem.
2. Jak dobrze zrozumieć temat maturalny?
A. Analiza tematu kluczem do otrzymania punktów za rozwinięcie Tematy maturalne są skonstruowane w dość specyficzny sposób. Zawsze nakierowują interpretację, którą masz stworzyć, na pewne tory. To, pod jakim kątem masz przeprowadzić interpretację, jest już zawarte w temacie – ważne jest, żebyś od niego nie odbiegł! Pamiętaj, że jeśli napiszesz wypracowanie nie na temat, to nie otrzymasz punktów za kompozycję!
© klp.pl
20
Prawidłowe zrozumienie zadania, które stawia przed Tobą komisja, a które masz zawarte w temacie, jest więc bardzo ważne. Zanim zabierzesz się do interpretacji tekstu literackiego, który masz przed sobą, powinieneś dokładnie przeanalizować wybrany przez siebie temat. Spojrzyj raz jeszcze na kilka tematów maturalnych z poprzednich lat, zamieszczonych w rozdziale III. Zauważ, że tematy te składają się z kilku powtarzających się (choć nie zawsze występujących) części: 1.
Postawienie problemu, który masz w wypracowaniu poruszyć – np.:
●
Kłótnia u Borynów.
●
Jak żyć ma człowiek?
●
Społeczeństwo polskie w krzywym zwierciadle.
●
Czym dla bohaterów „Lalki” Bolesława Prusa są miłość i małżeństwo?
●
Różne wizje zaświatów.
●
Carska Rosja i jej stolica.
●
Romantyczna koncepcja poety jako przywódcy narodu.
●
O poznawaniu.
●
Koncepcje ludzkiego losu w „Chłopach” Władysława Stanisława Reymonta.
2.
Szczegółowe polecenia, zadania, które przed Tobą stoją, czasami wyrażone w formie czasowników w trybie rozkazującym, np.:
●
interpretując ..., rozważ ... Wnioski z analizy odnieś do ...
●
zinterpretuj podany fragment
●
rozważ, na czym polega istota ...
●
zanalizuj ..., odwołując się do ...
●
zaprezentuj ... koncepcję ...
●
charakteryzując ... określ, na czym polega ...
●
określ przyczyny ...
●
zwróć uwagę na ...
●
przedstaw temat, analizując ...
czasami w formie pytań, np.:
© klp.pl
21
●
co i w jaki sposób krytykuje .... ?
●
jaki obraz ... wyłania się z ... ?
●
czy opisany mechanizm działał w pełni skutecznie?
3.
Określenie zakresu zagadnień. Jaki może być to zakres? ●
wyłącznie analiza tekstu, który masz przed sobą (np. Analiza i interpretacja wiersza Tadeusza Nowaka „Psalm o powrocie”)
●
analiza porównawcza dwóch tekstów (np. Stwórca i jego dzieło. Analizując „Hym” Jana Kochanowskiego i fragmenty hymnu „Święty Boże” Jana Kasprowicza, porównaj sposoby przedstawienia Boga, świata i człowieka)
●
odniesienie się do większej całości (np. cyklu utworów czy całej powieści) – np. Społeczeństwo polskie w krzywym zwierciadle. Co i w jaki sposób krytykuje Ignacy Krasicki w Palinodii? Obraz Polaków wyłaniający się z podanych fragmentów utworu skonfrontuj z ich wizerunkiem zawartym w innych znanych Ci satyrach tego poety.
●
analiza porównawcza, połączona z odniesieniem się do większych całości (np. Ucztowanie jako motyw literacki. Analizując podane fragmenty zwróć uwagę na sposoby obrazowania oraz porównaj stosunek autorów do szlacheckiej tradycji ucztowania zaprezentowanej w „Panu Tadeuszu” Adama Mickiewicza i „Przedwiośniu” Stefana Żeromskiego)
●
odniesienie się do innych tekstów (np. Charakteryzując Makbeta na podstawie danych fragmentów dramatu Szekspira, określ, na czym polega tragizm postaci i porównaj go z tragizmem bohatera ze znanego Ci dramatu antycznego)
Pamiętaj, że temat wyznacza Ci zawartość Twojego wypracowania. Dlatego właśnie kluczem do uzyskania jak największej liczby punktów za rozwinięcie jest dobre zrozumienie tematu! B. Jak rozumieć temat? Przykłady Przykład: jak rozumieć temat (poziom podstawowy) Temat: Kłótnia u Borynów. Zanalizuj podany fragment Chłopów Stanisława Reymonta i scharakteryzuj występujące w nim postacie. Na postawie fragmentu i I tomu powieści określ
© klp.pl
22
przyczyny kłótni i źródła dramatyczności sceny. (matura 2006) Co możesz wyczytać z tematu: ●
Tematem wypracowania jest kłótnia u Borynów.
●
Twoim zadaniem jest analiza fragmentu Chłopów, przedstawiającego scenę kłótni.
●
Analiza sceny musi opierać się na: charakterystyce występujących w scenie postaci, określeniu przyczyn kłótni i źródeł dramatyczności sceny.
●
Aby dobrze zanalizować scenę, powinieneś odnieść się także do całego I tomu Chłopów – aby móc umiejscowić ją w utworze, połączyć z innymi wydarzeniami, które poprzedziły kłótnię.
Przykład: jak rozumieć temat (poziom podstawowy) Temat: Charakteryzując Makbeta na podstawie danych fragmentów dramatu Szekspira, określ, na czym polega tragizm postaci i porównaj go z tragizmem bohatera ze znanego Ci dramatu antycznego. (matura 2006) Co możesz wyczytać z tematu: ●
Twoim podstawowym zadaniem jest analiza fragmentów Makbeta Szekspira.
●
W swojej analizie powinieneś skupić się na tytułowym bohaterze – scharakteryzować go, zwracając szczególną uwagę na tragizm postaci.
●
Musisz odwołać się do jakiegoś dramatu antycznego (Antygony, Króla Edypa) i porównać tragizm wybranej przez siebie postaci (np. Antygodny, Edypa, ale może być to także Hajmon, Eurydyka) z tragizmem Makbeta.
Przykład: jak rozumieć temat (poziom podstawowy) Temat: Społeczeństwo polskie w krzywym zwierciadle. Co i w jaki sposób krytykuje Ignacy Krasicki w Palinodii? Obraz Polaków wyłaniający się z podanych fragmentów utworu skonfrontuj z ich wizerunkiem zawartym w innych znanych Ci satyrach tego poety. (matura próbna 2004) Co możesz wyczytać z tematu:
© klp.pl
23
●
Twoim zadaniem jest interpretacja jednej z satyr Krasickiego – Palinodii.
●
Powinieneś odpowiedzieć na pytanie: co krytykuje Krasicki – ukazać obraz społeczeństwa polskiego.
●
Musisz także zanalizować, jak przeprowadzana jest krytyka, jakich środków używa autor.
●
Powinieneś odnieść się do tezy, że obraz społeczeństwa polskiego jest obrazem „w krzywym zwierciadle” - wyjaśnić, co to znaczy i podać na to argumenty.
●
Obraz społeczeństwa polskiego z Palinodii masz porównać z obrazem społeczeństwa z innych satyr Krasickiego – pokazać, co w tych obrazach jest podobne, a co inne.
Przykład: jak rozumieć temat (poziom rozszerzony) Temat: Różne koncepcje miłości i różne sposoby mówienia o niej. Dokonaj analizy i interpretacji porównawczej „Przypomnienia dawnej miłości” Franciszka Karpińskiego oraz danego fragmentu IV części Dziadów Adama Mickiewicza. (matura próbna 2005) Co możesz wyczytać z tematu: ●
Twoim zadaniem jest analiza i interpretacja porównawcza dwóch tekstów – Przypomnienia dawnej miłości Karpińskiego i fragmentu IV części Dziadów Mickiewicza.
●
W swojej interpretacji powinieneś przedstawić koncepcje miłości, zawarte w utworach.
●
Swoją analizę powinieneś nakierować na to, jak obaj autorzy mówią o miłości, jakich środków używają.
Przykład: jak rozumieć temat (poziom rozszerzony) Temat: Kontrast jako sposób wyrażenia refleksji o świecie i człowieku. Zanalizuj i zinterpretuj wiersz Wisławy Szymborskiej Dom wielkiego człowieka. (matura próbna 2006) Co możesz wyczytać z tematu: ●
Twoim zadaniem jest analiza i interpretacja wiersza Szymborskiej Dom wielkiego człowieka.
●
W analizie powinieneś zwrócić szczególną uwagę na technikę kontrastu.
●
Technikę tę powinieneś ukazać jako sposób wyrażania refleksji o świecie i człowieku.
© klp.pl
24
Przykład: jak rozumieć temat (poziom rozszerzony) Temat: Zinterpretuj zamieszczony niżej końcowy fragment tekstu Zbigniewa Herberta „Akropol”. Rozważ, jak forma eseju służy prezentacji różnych postaw ludzkich wobec wielkich pomników kultury. (matura 2003) Co możesz wyczytać z tematu: ●
Twoim zadaniem jest interpretacja fragmentu eseju Herberta.
●
W swoim wypracowaniu musisz zawrzeć także elementy analizy – pokazać, jak wybrana przez autora forma, jaką jest esej, służy prezentacji różnych postaw ludzkich wobec wielkich pomników kultury.
●
Aby to pokazać, powinieneś znać sposoby konstruowania eseju, aby wskazać techniki, jakimi posłużył się Herbert w tym fragmencie.
3. Jakie treści zawrzeć w wypracowaniu? Problem klucza A. Nie taki ten klucz straszny... Tuż po wprowadzeniu do szkół nowych zasad oceniania wypracowania maturalnego, często oburzali się zarówno nauczyciele, jak i uczniowie. Głównym argumentem było to, że nowa matura ogranicza inwencję twórczą uczniów, którzy są zobowiązani do „zgadywania”, co znajdą w kluczu odpowiedzi, że są zmuszeni dotrzeć do jedynej prawidłowej interpretacji utworu. Dobrą wiadomością jest to, że klucz maturalny nie zawiera już konkretnych treści, które w wypracowaniu znaleźć się muszą, ale podaje pewien zakres zagadnień, który powinien być poruszony w wypracowaniu oraz przykładowe treści, które mogą się w nim znaleźć. Nie jesteś więc niewolnikiem klucza – jeśli nauczyciel stwierdzi, że zawarłeś w danym zakresie odpowiednie treści, choć nie ma ich w kluczu, to może przyznać Ci punkt.
© klp.pl
25
Przykład: fragment klucza Oto fragment klucza odpowiedzi do tematu „Społeczeństwo polskie w krzywym zwierciadle. Co i w jaki sposób krytykuje Ignacy Krasicki w Palinodii? Obraz Polaków wyłaniający się z podanych fragmentów utworu skonfrontuj z ich wizerunkiem zawartym w innych znanych Ci satyrach tego poety.” Palinodia 1. Krytykowane wady Polaków,
0–6
np.: ●
demoralizacja (zdrada, oszustwo, rozpusta, odrzucenie wartości cnoty i honoru),
●
beztroskie, puste życie, trwonienie majątków,
●
korzystanie z cudzej pracy,
●
brak troski o kraj (upodobanie do warcholstwa),
●
pijaństwo,
●
pogoń za cudzoziemską modą,
●
brak szacunku dla przodków.
Sposób krytyki: 2. ironia,
0-1
3. wskazanie co najmniej jednego argumentu
0-1
np.: pozorne odwołanie zarzutów jako ich potwierdzenie, 4. inne sposoby,
0-4
np.: ●
komizm słowny,
●
stypizowanie bohaterów (krytyka wad, nie konkretnych osób),
●
kontrasty,
●
wyolbrzymienie (przerysowanie, nagromadzenie) opisywanych wad,
●
elementy dialogowe w monologu podmiotu mówiącego (apostrofy do bohaterów, pytania, wykrzyknienia itp.).
© klp.pl
26
Fragment ten dotyczy interpretacji samego tekstu Palinodii. Zauważ, że klucz jest ściśle związany z tematem! Zadaniem, które wyznacza temat jest przedstawienie, co krytykuje Krasicki w satyrze (jakie wady Polaków przedstawia) i jak to robi (jakimi środkami poetyckimi się posługuje). Za wypunktowanie wad Polaków przedstawionych w satyrze możesz dostać od 0 do 6 punktów, po 1 punkcie za każdą wadę. Klucz nie mówi, jakie muszą to być konkretnie wady, podaje tylko przykłady. Jeśli chodzi o część drugą klucza (sposób krytyki), to koniecznie musisz zauważyć w tekście ironię i uzasadnić jej wystąpienie, inne środki masz prawo zauważyć różne. Jest to wybór zasadny – ironia jest podstawowym środkiem organizującym ten utwór. Słuszne to czy nie – odpowiadania zgodnie z modelem można się nauczyć. Jakie więc zasady przyjąć? O czym w wypracowaniu pisać, a o czym nie? Oto kilka wskazówek: B. O czym pisać należy:
●
interpretacja tekstu – to podstawa Twojego wypracowania;
●
analiza tekstu – konieczna w przypadku tematów na poziomie rozszerzonym, na poziomie podstawowym konieczna, jeśli zakłada ją temat;
●
konteksty (Twoja wiedza z historii literatury, filozofii, sztuki itd.) - jedynie jeśli temat tego wymaga lub jeśli są związane z tematem; zazwyczaj najlepiej podać je we wstępie lub w zakończeniu;
●
odwołanie się do innych tekstów – jeśli zakłada to temat;
●
własne przemyślenia – w niewielkiej ilości, także tylko na temat.
Przykład: kiedy konieczne są konteksty Oto przykład tematu, w którym konieczność odwołania się do kontekstów jest wyraźnie zaznaczona: Temat: Jak żyć ma człowiek? Kto, komu, jakich i jak udziela rad w Pieśni XI i w innych pieśniach Jana Kochanowskiego? Wykorzystaj w wypracowaniu stosowne konteksty filozoficzne i historycznoliterackie.
© klp.pl
27
Ten temat podaje kawa na ławę, że do filozofii i historii literatury odnieść się musisz i na pewno będziesz miał za to punkty. W tym przypadku może to być odwołanie się do filozofii stoicyzmu, epikureizmu i renesansowego humanizmu (kontekst filozoficzny) oraz do Horacego lub poezji renesansowej (kontekst historycznoliteracki). Przykład: kiedy konteksty są związane z tematem Temat: Społeczeństwo polskie w krzywym zwierciadle. Co i w jaki sposób krytykuje Ignacy Krasicki w Palinodii? Obraz Polaków wyłaniający się z podanych fragmentów utworu skonfrontuj z ich wizerunkiem zawartym w innych znanych Ci satyrach tego poety. W przypadku tego tematu uzasadnione, a nawet konieczne jest odwołanie się do dydaktyzmu klasycyzmu polskiego oświecenia – wpisanie Palinodii i innych satyr Krasickiego w ten nurt literatury. Powinieneś o tym napisać, ponieważ wiąże się to z zagadnieniem krytyki wad Polaków. Przykład: kiedy konteksty są związane z tematem Temat: Czym dla bohaterów Lalki Bolesława Prusa są miłość i małżeństwo? Zanalizuj podane fragmenty utworu, odwołując się do swojej wiedzy o wskazanych w nich postaciach. W zakończeniu tego wypracowania możesz odwołać się do swojej wiedzy związanej z okolicznościami powstania „Lalki” – przypomnieć, że sam Prus twierdził, że celem jej napisania było „ukazanie idealistów polskich na tle społecznego rozkładu”. Zdanie to możesz odnieść do tematu – w zakończeniu podsumować, że zamiar Prusa widać właśnie w sposobie ukazania miłości w powieści. Przykład: kiedy konieczna jest analiza na poziomie podstawowym Temat: Społeczeństwo polskie w krzywym zwierciadle. Co i w jaki sposób krytykuje Ignacy Krasicki w Palinodii? Obraz Polaków wyłaniający się z podanych fragmentów utworu skonfrontuj z ich wizerunkiem zawartym w innych znanych Ci satyrach tego poety.
© klp.pl
28
Owo niepozorne słówko „jak” w temacie świadczy o tym, że powinieneś zbadać środki, jakimi autor posłużył się do osiągnięcia swoich celów. Oczywiście musisz wykazać się przy tym ich znajomością.
C. O czym pisać nie powinieneś:
●
informacje ogólne, takie, których nie możesz poprzeć argumentami z analizowanego utworu;
●
konteksty zbyt szerokie, niezwiązane z tematem (np. informacje o autorach, prądach literackich, epokach);
●
własne, obszerne refleksje, które wynikają z Twojego przemyślenia tematu, ale nie są ściśle z nim związane.
Przykład: tego w wypracowaniu maturalnym być nie powinno Temat: „Jak żyć ma człowiek ? Kto, komu, jakich, jak udziela rad w „Pieśni XI” i w innych pieśniach Jana Kochanowskiego? Wykorzystaj w wypracowaniu stosowne konteksty filozoficzne i historyczno literackie. Pieśń to najstarszy i najbardziej powszechny gatunek poezji lirycznej, związany genetycznie z muzyką. W tradycji antycznej występowała jako składnik zbiorowych obrzędów. Kontekst zdecydowanie zbyt szeroki, zdania niezwiązane w ogóle z tematem. Przykład: tego w wypracowaniu maturalnym być nie powinno Temat: „Jak żyć ma człowiek ? Kto, komu, jakich, jak udziela rad w „Pieśni XI” i w innych pieśniach Jana Kochanowskiego? Wykorzystaj w wypracowaniu stosowne konteksty filozoficzne i historyczno literackie.
© klp.pl
29
Powinniśmy być ludźmi odpowiedzialnymi. Trzeba szerzyć dobro na świecie, kulturalne zachowanie, prawość, porządek. Należy chronić to co jest dobre, najlepsze. Musimy korzystać dobrodziejstw, które podarował na Bóg, tzn. z rozumu, mowy, po to byśmy nie byli bestiami, potworami, co niestety na przestrzeni lat, a nawet wieków nie zawsze udawało się . Nie przegra osoba pewna siebie. Przemyślenia nie dość, że wyrażone w sposób naiwny i nieskładny, to niezwiązane z tematem. Brak odwołania do analizowanego tekstu! Przykład: tego w wypracowaniu maturalnym być nie powinno Temat: Literacki obraz starości na podstawie fragmentu z „Granicy” Zofii Nałkowskiej. Można sądzić, że ludzie tacy często popadają w konflikty z najbliższym otoczeniem, że swoimi bliskimi. Są uparci, nieskorzy do przeprosin przez co atmosfera wokół nich nie jest najmilsza. Do ludzi młodych odnoszą się podejrzliwie, wręcz wrogo. Kolejny fragment zawierający stwierdzenia zbyt ogólne. Autorka tego wypracowania zapewne chciała analizować tekst literacki, ale to, co pisze, nie jest analizą, ale stwierdzeniami niemającymi w utworze potwierdzenia. Przykład: tego w wypracowaniu maturalnym być nie powinno Temat: Różne wizje zaświatów. Analizując Tren X Jana Kokchanowskiego i wiersz Urszula Kochanowska Bolesława Leśmiana, zwróć uwagę na potrtet dziecka oraz kreacje innych bohaterów. Wiersz ten [„Urszula Kochanowska”] został napisany w dwudziestoleciu międzywojennym, a więc o wiele później niż Tren X. Stanowi on pewną odpowiedź na pytania stawiane przez Kochanowskiego. Utwór ten zbudowany jest z dwunastu zwrotek po dwa wersy. Na końcu wersów znajdują się rymy parzyste. Każdy wers składa się z trzynastu zgłosek. Jest to przykład niepotrzebnie przeprowadzanej analizy. Elementy ukształtowania językowego
© klp.pl
30
wiersza zostały prawidłowo rozpoznane, ale nie został pokazany ich związek z treściami, które przekazuje utwór. Nie jest to błąd, ale za ten fragment autor wypracowania nie otrzymał punktów za rozwinięcie.
4. Jak rozpocząć, jak zakończyć pracę? A. Wstęp – od razu zbieraj punkty Podstawowym zadaniem wstępu jest wprowadzenie w problem poruszany w wypracowaniu. Zazwyczaj wstęp powinien także zrobić dobre „pierwsze wrażenie” jakimś wyszukanym zdaniem, dobrze dobranym cytatem itd. Takie ozdobniki są w przypadku wypracowania maturalnego całkowicie zbędne. Już od pierwszych słów powinieneś dbać o to, żeby zbierać punkty za rozwinięcie: dlatego w pierwszych zdaniach staraj się odnieść do tematu. Najlepiej krótko scharakteryzuj tekst pod takim kątem, jak wymaga tego temat, podając konkretne fakty. Za takie konkrety możesz już we wstępie dostać punkty. Przykład wstępu: od razu porównuj utwory Temat: Różne wizje zaświatów. Analizując Tren XI Jana Kochanowskiego i wiersz Urszula Kochanowska Bolesława Leśmiana, zwróć uwagę na portret dziecka oraz kreacje innych bohaterów. „Tren XI” Jana Kochanowskiego i „Urszula Kochanowska” Bolesława Leśmiana to utwory pochodzące z różnych epok, ale powiązane ze sobą tematycznie. Pierwszy z nich to monolog zrozpaczonego ojca, skierowany do zmarłej córki. Drugi przedstawia życie pośmiertne dziewczynki, jej wizytę w niebie i rozmowę z Bogiem. W tym wstępie autor od razu porównuje ze sobą sytuacje liryczne i relacje między podmiotem a adresatem. 3 punkty za rozwinięcie.
© klp.pl
31
Przykład wstępu: przedstaw postaci, motywy, utwory z tematu Temat: Czym dla bohaterów Lalki Bolesława Prusa są miłość i małżeństwo? Zanalizuj podane fragmenty utworu, odwołując się do swojej wiedzy o wskazanych w nich postaciach. W przytoczonych fragmentach z „Lalki” na temat miłości wypowiadają się różne postaci: panna Izabela – arystokratka, która nigdy nie doświadczyła miłości, Wokulski – człowiek, który przez miłość przegrał swoje życie, bawidamek Starski, Prezesowa, która zaprzepaściła szansę na szczęśliwą miłość, Szuman, który nie ze swojej winy ją utracił. Różniące się między sobą opinie bohaterów na temat miłości i małżeństwa zależą od ich charakteru, osobistych historii, poglądów i klasy społecznej, do której należą. Wstęp zawierający bardzo dużo konkretów, wprowadzający bohaterów, o których będzie mowa, związany z tematem. Co najmniej 4 punkty za rozwinięcie. Przykład wstępu: od razu interpretuj utwór Temat: Społeczeństwo polskie w krzywym zwierciadle. Co i w jaki sposób krytykuje Ignacy Krasicki w Palinodii? Obraz Polaków wyłaniający się z podanych fragmentów utworu skonfrontuj z ich wizerunkiem zawartym w innych znanych Ci satyrach tego poety. „Palinodia”, jedna z satyr Ignacego Krasickiego, to utwór przewrotny – autor posługując się ironią pozornie odwołuje w nim stawiane wcześniej zarzuty i wyraża wolę zrezygnowania z pisemnego wyrażania krytyki. Mimo to utwór ten dobrze wpisuje się w moralizatorsko-dydaktyczny ton biskupa warmińskiego, który w swoich innych satyrach wielokrotnie krytykował wady Polaków. Za elementy analizy i interpretacji „Palinodii” – zauważenie ironii oraz tego, że Krasicki pozornie odwołuje swoje zarzuty wstęp ten otrzymałby 2 punkty za rozwinięcie tematu. B. Zakończenie – sformułuj odpowiedni wniosek Pisząc wypracowanie maturalne powinieneś zwrócić szczególną uwagę na zakończenia. Dlaczego?
© klp.pl
32
Ponieważ każdy klucz odpowiedzi zawiera element, który nazywa się „Podsumowanie”. Za pełne podsumowanie możesz uzyskać 4 punkty, za niepełne – 2, za próbę podsumowania – 1. W skali 25 punktów, które możesz otrzymać za całe rozwinięcie 4 za zakończenie to bardzo dużo! Co więc powinieneś zrobić, żeby uzyskać jak najwięcej punktów za zakończenie? Przede wszystkim przyłóż się do niego. Nie kończ całego wypracowania jednym zdaniem, niech Twoje zakończenie zawiera ich co najmniej pięć. Przeczytaj jeszcze raz temat i w zakończeniu udziel ostatecznej odpowiedzi na pytania tam zamieszczone, wręcz wykorzystaj sformułowania zawarte w temacie. Podsumuj całą swoją interpretację – napisz, do czego doszedłeś. Przykład zakończenia Temat: Czym dla bohaterów Lalki Bolesława Prusa są miłość i małżeństwo? Zanalizuj podane fragmenty utworu, odwołując się do swojej wiedzy o wskazanych w nich postaciach. Przedstawione w przytoczonych fragmentach, a zanalizowane przeze mnie poglądy bohaterów „Lalki” przedstawiają różne obrazy miłości. Powieść Prusa miała ambicje ukazać całe społeczeństwo polskie i dlatego obraz miłości w utworze został ukazany z różnych perspektyw. Autor w osobie Wokulskiego przedstawia psychikę człowieka zakochanego, pokazuje także ograniczenia kulturowe i społeczne, które są nakładane na osoby zakochane (Zasławska). Przedstawia miłość ograniczoną jedynie do korzyści materialnych (Starski) oraz pokazuje osobę, która nigdy nie doświadczywszy miłości, marzyła o uczuciu idealnym (Izabela). Miłość ukazał Prus w „Lalce” w sposób bardzo pesymistyczny – nie ma w utworze miejsca na szczęśliwe uczucie, co dobrze wpisuje się w zamiar autora, jakim było ukazanie społeczeństwa polskiego w stanie rozkładu. Co podaje klucz: pełny wniosek: np. dostrzeżenie i interpretacja we właściwym kontekście tego, że Lalka ukazuje różne aspekty zjawiska miłości – psychologiczne, kulturowe, społeczne, fizjologiczne itp. Zakończenie bardzo rozbudowane, pełne, jego autor spełnił wszystkie warunki kwalifikujące do otrzymania 4 punktów:
© klp.pl
●
33
Podsumowanie całego wypracowania: w dwóch zdaniach pokazanie, jak poszczególne postaci „Lalki” przedstawione we fragmentach widzą miłość.
●
Zwrócenie uwagi na to, że obrazy miłości w utworze są zróżnicowane.
●
Przywołanie odpowiedniego kontekstu: cel napisania powieści, określony przez samego Prusa.
Przykład zakończenia Temat: Społeczeństwo polskie w krzywym zwierciadle. Co i w jaki sposób krytykuje Ignacy Krasicki w Palinodii? Obraz Polaków wyłaniający się z podanych fragmentów utworu skonfrontuj z ich wizerunkiem zawartym w innych znanych Ci satyrach tego poety. Ignacy Krasicki zarówno w „Palinodii”, jak i w innych swoich satyrach przedstawia bardzo negatywny obraz Polaków. Krytykując różne ich wady – pijaństwo, demoralizację, głupotę, rozrzutność i inne – dobrze wpisuje się w dydaktyczny charakter polskiej literatury klasycystycznej. Zgodnie z zasadą „utile – duci” przedstawia Polaków w krzywym zwierciadle, wyolbrzymia ich wady, nie dostrzegając zalet. Stosowane przez autora zabiegi mają za zadanie zwrócić uwagę czytelnika satyr na przedstawione tam treści, aby zmienić jego światopogląd i sposób postępowania. Co podaje klucz: pełne podsumowanie: np. dostrzeżenie dydaktycznego charakteru obrazu Polaków, jaki wyłania się z satyr Krasickiego, oraz zinterpretowanie go we właściwym kontekście. Zakończenie na 4 punkty. Autor zamieścił w nim: ●
Podsumowanie wcześniejszych rozważań – pokazanie, że obraz Polaków jest ukazany głównie w negatywnym świetle, wymienienie konkretnych wad.
●
Odwołanie się do tematu, wyjaśnienie metafory „społeczeństwo polskie w krzywym zwierciadle”.
●
Odpowiedni kontekst – powołania się na dydaktyczny charakter klasycyzmu oświeceniowego oraz na zasadę „utile – duci” (uczyć – bawiąc).
© klp.pl
34
5. Nie tylko treść, ale i forma się liczy Poza punktami za rozwinięcie tematu możesz otrzymać sporo punktów za ukształtowanie językowe Twojego wypracowania, jego spójność, styl, którym się posłużysz, ortografię i interpunkcję. Punkty za te wszystkie kryteria stanowią 50% ogółu punktów na poziomie podstawowym, a 35% na poziomie rozszerzonym. Warto więc i tutaj zbierać punkty! A. Język – pisz poprawną polszczyzną Język jest najważniejszym kryterium na poziomie podstawowym, za pisanie bezbłędną polszczyzną możesz uzyskać aż 12 punktów, co stanowi aż 24% całości! Zadbaj więc o to, żeby unikać błędów językowych, aby Twoje wypracowanie było komunikatywne i poprawne. Czego musisz się wystrzegać? 1) Błędy składniowe:
●
niepoprawny szyk wyrazów w zdaniu, np. Praca niemal była skończona (poprawnie: Praca była niemal skończona)
●
anakoluty – błędy polegające na zniekształcaniu budowy zdania tak, że powoduje to niewłaściwy związek logiczny między jego członami; najczęstszym tego typu błędem jest niewłaściwe użycie imiesłowów, np. Odrabiając lekcje, mama poprosiła mnie do telefonu (poprawnie: Kiedy odrabiałem lekcje, mama poprosiła mnie do telefonu)
●
nieprawidłowe łączenie wyrazów w ramach związku zgody, rządu lub przynależności, np. dziewczę poszła (poprawnie: dziewczę poszło), wylądować na ziemię (poprawnie: wylądować na ziemi),
●
powtarzanie w jednym zdaniu tych samych struktur składniowych, np. Bohaterka opowiadania, która doświadczyła w swoim życiu niemało cierpień, które były dla niej bardzo dotkliwe z powodu wrażliwości, którą się odznaczała...
●
niewłaściwe użycie przyimków, np. W porównaniu do innych krajów... (poprawnie: W porównaniu z innymi krajami), Wysłałem ci list na adres.
●
niewłaściwe użycie spójników i zaimków względnych, np. Była to osoba dobra, a niezwykle piękna.
© klp.pl
●
35
niepoprawne skróty składniowe, np. Była wierna mężowi zarówno przed, jak i poj ego zdradzie. (poprawnie: Była wierna mężowi zarówno przed jego zdradą, jak i po niej)
2) Błędy gramatyczne (fleksyjne) – błędy w odmianie różnych części mowy, np. Zauważyłem na ulicy tą koleżankę (poprawnie: tę koleżankę), Czwarta i piąta strofa ukazuje... (poprawnie: ukazują) 3) Błędy leksykalne (słownictwo) – niepoprawne użycia wyrazów, niezgodnie z ich znaczeniem, niepoprawne zapożyczenia, np. Osobistość Cześnika była bardzo niezrównoważona (poprawnie: osobowość), 4) Błędy frazeologiczne – nieprawidłowe połączenia wyrazów w wyrażenia i zwroty, np. snuć zamiary (poprawnie: snuć plany, mieć perspektywy) Jeśli Twoje wypracowanie nie będzie zawierało żadnych błędów językowych i będziesz stosował urozmaiconą składnię, to na poziomie podstawowym otrzymasz 12 punktów, na rozszerzonym – 8. Jeśli składnia będzie poprawna, lecz schematyczna, a nie popełnisz innych błędów, otrzymasz na poziomie podstawowym 9 punktów, na rozszerzonym – 5. Pojawianie się kolejnych typów błędów spowoduje obniżenie oceny. Jeśli błędów będzie tak dużo, że wypracowanie przestanie być komunikatywne (zrozumiałe dla czytającego), za język nie dostaniesz nic. B. Kompozycja – zadbaj o spójność swojego wypracowania Oceniając Twoją kompozycję egzaminator będzie brał pod uwagę to, czy potrafisz odpowiednio uporządkować zawarte w Twoim wypracowaniu treści. O czym należy pamiętać?
●
Twoje wypracowanie powinno mieć budowę trójdzielną – składać się ze wstępu (wprowadzenia do problemu), rozwinięcia (przedstawienie Twoich tez, interpretacji) i zakończenia (podsumowania, zebrania wniosków).
●
Kompozycja Twojej pracy musi być podporządkowana temu, do czego chcesz dojść, pisząc swoje wypracowanie. Treści, które chcesz przedstawić, uporządkuj biorąc pod uwagę konkretne kryterium.
© klp.pl
●
36
Stosuj podział na akapity. Jeden akapit powinien odpowiadać jednej większej myśli Twojego wypracowania.
●
Poszczególne elementy Twojego wypracowania (zdania, całe akapity) muszą być spójne – myśli przekazane za ich pomocą powinny być ze sobą powiązane logicznie oraz językowo, przy pomocy różnych środków spajających. Należą do nich: ●
zaimki – stosujemy je, gdy w drugim zdaniu chcemy odnieść się do jakiegoś elementu poprzedniego, a nie chcemy się powtórzyć, np. Zanim przejdę do analizy konkretnych dzieł chciałbym zwrócić uwagę na to, że refleksja nad rolą czterech żywiołów pojawiała się już u starożytnych Greków. To oni są autorami poglądu, że substancją świata są właśnie cztery żywioły.
●
elipsa - pominięcie pewnego słowa w miejscu, gdzie mógłby pojawić się zaimek, np. Ostatni z żywiołów, powietrze, jest także wieloznaczny. [ominięcie zaimka] Może oznaczać tchnienie, duszę, jak w biblijnej wizji stworzenia człowieka, kiedy to Bóg tchnie w nozdrza Adama, aby w jego ciało wlać duszę.
●
wyrazy spajające, oddające logikę Twojego wywodu, np. ale, toteż, jednak, tak więc, za to, natomiast, z drugiej strony, tymczasem, chociaż, mimo to, w istocie, w gruncie rzeczy, w rzeczywistości, widocznie, wreszcie, ponieważ, jeśli... to...,
●
sformułowania, które uwydatniają organizację tekstu, bieg Twoich myśli, np. Zacznę od sprawy..., Przedstawiłem taki a taki punkt widzenia, Z kolei przejdę do zagadnienia..., Na zakończenie ..., I ostatni problem..., Po pierwsze (drugie, trzecie), Z jednej strony ..., a z drugiej strony ..., Pokazałam, że ..., Kolejny przykład... Z kolei przejdę do...
C. Styl – jaki być powinien Co zrobić, żeby uzyskać jak najwięcej punktów za styl? Zadbaj o to, żeby Twoje sformułowania były:
●
jasne – żebyś wypowiadał się w sposób jak najbardziej komunikatywny, w pełni zrozumiały dla czytającego. Unikaj zdań zbyt długich i skomplikowanych. Nie stylizuj swojej wypowiedzi na zbyt poważną i naukową.
●
proste – unikaj niepotrzebnych ozdobników, słownictwa pseudonaukowego,
© klp.pl
37
pseudowytwornego, nieudanych metafor, np. Problem X należy rozpatrzeć w sposób kompleksowy, Wokulski czynił starania, żeby uzyskać rękę panny Izabeli. ●
zwięzłe – unikaj sformułowań, które nie wnoszą żadnej treści, a są jedynie niepotrzebnymi dodatkami, np. przeprowadzać analizę (lepiej pisz: analizować), książka z dziedziny historii (lepiej: książka historyczna)
●
jednolicie ukształtowane stylistycznie – nie mieszaj ze sobą różnych stylów, uważaj na wtręty ze słownictwa potocznego czy terminy pseudonaukowe, takie jak np. Wokulski wkurzył się na pannę Izabelę.
Przykłady: błędy stylistyczne z wypracowań uczniowskich Literacki obraz starości w przytoczonym fragmencie kojarzy mi się ponuro, ogólnie bardzo źle. Autor ukazuje iż to co miało miejsce w sowieckich łagrach było zupełnie przeciwne temu co działo w się poza nimi. „ Inny świat” jest to również świat innych wartości i praw „świat odwróconego dekalogu”, gdzie wszystko jest na odwrót niż w normalnym świecie. Czwarta i piąta [strofa] ukazuje straszną prawdę dotyczącą momentu śmierci. Nic nie można zabrać ze sobą, żadnych rzeczy. Drugim utworem jest pieśń „XXIII”. Z jej treści wynika, że należy korzystać z życia. Czas biegnie nieubłaganie i to co przeszło już nie powróci. „Czas ucieka jako woda,(…).” Każdy był kiedyś piękny i młody. D. Zapis – uważaj na ortografię i interpunkcję Jeśli chodzi o ortografię i interpunkcję, trudno udzielać jakichś rad. Uważaj po prostu na błędy, wszystko sprawdź dwa razy, zajrzyj do słownika ortograficznego.
© klp.pl
38
Warto jeszcze wyjaśnić, czym są błędy ortograficzne pierwszego i drugiego stopnia – takie sformułowania znajdziesz w kluczu. Błędy pierwszego stopnia to typowe błędy ortograficzne – złe zapisy h/ch, rz/ż, ó/u, nieprawidłowe użycie małej i wielkiej litery. Do błędów drugiego stopnia należy łączna bądź rozdzielna pisownia „nie” oraz innych wyrazów, pisownia rzeczowników zakończonych na -i, -ii, -ji i inne.
6. Podsumujmy – tych zasad trzymaj się zawsze
●
Uważnie czytaj temat, znajdziesz tam wskazówki do interpretacji!
●
Najważniejszy jest analizowany przez Ciebie tekst literacki. Nie przytaczaj w pracy myśli, których potwierdzenia nie możesz w nim znaleźć.
●
Swoje tezy popieraj konkretnymi przykładami z tekstu, podawaj cytaty.
●
Nie łudź się, że sam tekst wystarczy. Powinieneś odwołać się także do kontekstów, zależnie od zakresu tematu.
●
Sporządź plan pracy, dbając o kompozycję. Staraj się nie odbiegać od planu.
●
Zwróć uwagę nie tylko problemy poruszone w tekście literackim, ale także na jego formę, szczególnie, gdy temat to zakłada.
●
Po napisaniu całego wypracowania sprawdź je raz jeszcze i popraw błędy. Zwracaj uwagę na błędy językowe i stylistyczne.
●
Napisz pracę odpowiednio długą, na dwie strony (ok. 250 słów). Jeśli praca będzie krótsza, to nie otrzymasz punktów za kompozycję.
●
Pamiętaj, że masz do dyspozycji słowniki. Jeśli wiesz, że masz problemy z ortografią i interpunkcją, to sprawdź! Bez sensu jest tracić punkty za zapis.
© klp.pl
39
V. Jak wpasować się w klucz? Interpretacja tekstu na poziomie podstawowym
Do tej pory mówiliśmy raczej ogólnie o tym, co powinieneś zawrzeć w swoim wypracowaniu, teraz przyszła pora na konkrety. Pisząc wypracowanie maturalne staniesz przed zadaniem zinterpretowania wiersza, fragmentu prozy bądź dramatu. Postaram się teraz pokazać Ci, na co powinieneś zwrócić uwagę analizując różne teksty. Nie da się wprawdzie stworzyć listy zawierającej zagadnienia, które powinieneś poruszyć w każdym wypracowaniu – jego zawartość trzeba zawsze ustalać indywidualnie, w zależności od tematu. Pewne zasady ogólne można jednak sformułować.
1. Jak interpretować wiersz? Na poziomie podstawowym powinieneś wiersz przede wszystkim zinterpretować, ale najprostsze elementy analizy są także ważne. Na co zwrócić szczególną uwagę? 1) Wstępne rozpoznanie całości; zwrócenie uwagi na tytuł Spróbuj spojrzeć na wiersz jako na całość, zastanów się, jaki jest jego główny temat, sformułuj wstępną hipotezę interpretacyjną. Zwróć także uwagę na tytuł. Jest on ważny, ponieważ stanowi niejako „wizytówkę”, nazwę dla całości utworu. Może wskazywać na temat, zawierać informację o adresacie bądź gatunku. Zawsze warto odnieść tytuł do całości utworu, pokazać, jaką pełni w nim funkcję. 2) Relacja między podmiotem a adresatem a) Kto do kogo mówi? Scharakteryzowanie osoby mówiącej w wierszu, jej adresata oraz ich wzajemnych relacji jest przy interpretacji bardzo ważne, choć większą wagę powinieneś przywiązywać do jak najdokładniejszego określenia podmiotu lirycznego. Może to być jedna osoba, wiele osób (podmiot
© klp.pl
40
zbiorowy), lub osoba wypowiadająca się w imieniu zbiorowości. Sprawdź, czy podmiot ujawnia się w wierszu – poszukaj czasowników w formie osobowej, zaimków osobowych. Jeśli tak, to masz do czynienia z liryką bezpośrednią – wtedy warto te momenty ujawniania się podmiotu wskazać. Jeśli nie, jest to liryka pośrednia. Podmiot liryczny można utożsamiać z autorem wiersza, bądź jednak przy tym bardzo ostrożny! Nigdy nie pisz, że Mickiewicz w „Stepach akermańskich” opisuje swoje przeżycia z podróży po Krymie, ale raczej, że Znając biografię Mickiewicza podmiot liryczny „Stepów akermańskich” możemy utożsamiać z autorem. Bywa, że autor czyni podmiotem lirycznym jakąś konkretną osobę (np. Fortynbrasa z Trenu Fortynbrasa Zbigniewa Herberta) – masz wtedy do czynienia z liryką maski (roli). Adresat wiersza bywa często nieokreślony, sprawdź jednak, czy nie możesz czegoś o nim powiedzieć. Jeśli wiersz jest skierowany do konkretnego adresata, to masz do czynienia z liryką inwokacyjną. b) W jakiej sytuacji? Określ, w jakiej sytuacji wypowiada się podmiot liryczny. Może da się określić miejsce, w którym mówi, czas, okoliczności? Może jego stan ducha, przeszłość? Te wszystkie informacje są bardzo ważne. 3) Co mówi – obrazy pojawiające się w wierszu Jest to najważniejszy element interpretacji, niestety trudno udzielać jakichkolwiek rad w tym zakresie. Interpretując wiersz kieruj się wskazówkami zawartymi w temacie. Zwróć uwagę na najważniejsze zagadnienia zawarte w tekście. 4) Jak mówi – ukształtowanie artystyczne wiersza
a) Układ stroficzny i wersyfikacyjny
© klp.pl
41
Niekoniecznie ważne musi być, ile dany wers ma sylab czy ile strofa wersów, ale sprawdź, czy nie ma czegoś szczególnego – np. jedna strofa jest krótsza od pozostałych albo ostatni wers strofy jest krótszy. Jak wpływa to na sens utworu? b) Gatunek literacki Gatunek literacki jest ważniejszy w przypadku wierszy z wcześniejszych epok – określa pewne normy tworzenia tekstu poetyckiego. Warto go podać, jeśli jest to np. tren, sonet czy oda, warto napisać, jak gatunek ten zrealizował autor.
c) Środki stylistyczne Mało istotne w przypadku matury na poziomie podstawowym, warto jednak zastanowić się nad sensem znalezionych w wierszu środków stylistycznych. 6) Konteksty Jeśli ma to znaczenie dla tematu, zwróć uwagę na różne odniesienia, które znajdziesz w utworze: kulturowe, filozoficzne, historycznoliterackie, estetyczne i inne. Powiąż je z całą interpretacją. 7) Końcowe uogólnienie Na koniec zbierz wszystko, o czym do tej pory mówiłeś, podsumuj. Możesz także wyrazić swoją refleksję wartościującą. Pamiętaj! Elementy analizy (wskazanie podmiotu, określenie budowy wiersza, nazwanie środków stylistycznych itd.) muszą być zawsze związane z interpretacją – powinieneś umieć pokazać, jak autor wiersza wykorzystuje specyficzną formę do pokazania pewnych treści.
© klp.pl
Przykład: co powinieneś zawrzeć w wypracowaniu Temat: Społeczeństwo polskie w krzywym zwierciadle. Co i w jaki sposób krytykuje Ignacy Krasicki w Palinodii? Obraz Polaków wyłaniający się z podanych fragmentów utworu skonfrontuj z ich wizerunkiem zawartym w innych znanych Ci satyrach tego poety. (matura próbna 2004) Ignacy Krasicki Palinodia Na co pisać satyry? Choć się złe zbyt wzniosło, Przestańmy. Świat poprawiać - zuchwałe rzemiosło. Na złe szczerość wychodzi, prawda w oczy kole, Więc już łajać przestanę, a podchlebiać wolę. [...] Ciesz się, Pietrze, zamożny, ozdobny i sławny, Dobrym kunsztem urosłeś, nie złodziej, lecz sprawny, Nie szalbierzu, lecz dzielny umysłów badaczu, Nie zdrajco, ale z dobrej sławy korzystaczu, Nie rozpustny, lecz w grzeczne krotofile płodny œ Przystąp, Pietrze, bezpiecznie, boś pochwały godny. Ciesz się, Pawle. Oszukać to kunszt doskonały, Tyś mistrz w kunszcie, więc winne odbieraj pochwały. [...] Do czegoś w polerownym tym wieku przywykła, Płci piękna, czyń krok pierwszy. Cóż wstyd? - Marność znikła. Co honor? Mistrz dziwaczny i tyran ponury. Oswoiłyście cnotę, już innej natury: Zgodziła się z wdziękami, a co niegdyś dzika, Już pieszczotom niesprzeczna i modzie przywyka. Bogdaj ów czas szczęśliwy nigdy był nie mijał, Kiedy się król ze trzema stanami upijał! Nie byłoć, prawda, rządów, lecz było wesoło.
42
© klp.pl
Wróćcie się, dobre wieki, niech pogodne czoło Oznacza wnętrzną radość. Trunek troski goi, Trunek serca orzeźwia, trwogę uspokoi I będziemy szczęśliwi. Dobrej chwile dawce, Bierzcie, co wam należy, chwałę, marnotrawce; [...] Stracił Tomasz majętność, lecz kraj przyozdobił: Pałac został, tapiser na meblach zarobił. Przeniósł pysznym ogrodem Francuzy i Włochy, Nie miał, prawda, pszenicy, ale miał karczochy. Zgoła pięknie z nim było. Źle z skąpymi wszędzie, [...] Przecież się czasem zdadzą. Płużne te bydlęta Orzą, kto inny zbiera. Stąd hojne panięta, Co spasłe głodem ojców, na dowód wdzięczności Śmieją się z fundatorów swojej wspaniałości. Niech się śmieją do woli. [...] Lecz nie dosyć przeprosić, nie dosyć odwołać. Niechaj pozna świat cały z daleka i z bliska, Kiedym ganił, taiłem ganionych nazwiska. Chwalę, niech będą jawni... Rumieniec?... Nie chcecie? Zacny wstydzie! Osiadłeś na tych czołach przecie. Cóż czynić? Nieznajomych czy w dwójnasób sławić? Mówić? czyli umilknąć? Taić? czy objawić? Milczą. Szacowna skromność zdobi wielkie dusze. Niechże sądzi potomność, a ja pióro kruszę. Spróbujmy teraz dotrzeć do treści, które powinieneś zawrzeć w wypracowaniu, stosując po kolei etapy pracy zaprezentowane w rozdziale IV.
43
© klp.pl
44
1) Analiza tematu Ten temat był już analizowany wcześniej, przypomnijmy jednak: Co możesz wyczytać z tematu: ●
Twoim zadaniem jest interpretacja jednej z satyr Krasickiego – Palinodii.
●
Powinieneś odpowiedzieć na pytanie: co krytykuje Krasicki – ukazać obraz społeczeństwa polskiego.
●
Musisz także zanalizować, jak przeprowadzana jest krytyka, jakich środków używa autor.
●
Powinieneś odnieść się do tezy, że obraz społeczeństwa polskiego jest obrazem „w krzywym zwierciadle” - wyjaśnić, co to znaczy i podać na to argumenty.
●
Obraz społeczeństwa polskiego z Palinodii masz porównać z obrazem społeczeństwa z innych satyr Krasickiego – pokazać, co w tych obrazach jest podobne, a co inne.
2) Interpretacja Palinodii – obraz Polaków w utworze Zastanów się, jakie wady Polaków przedstawia w swojej satyrze Krasicki? Jakie konkretne nazwy wad mógłbyś podać? Jakie postaci krytykuje? Przyjrzyjmy się po kolei:
●
Na początku narrator deklaruje, że pisanie satyr jest czynnością bezsensowną, że rezygnuje z krytyki, będzie tylko chwalił. Zrozumiałe jest, że chodzi mu o coś wprost przeciwnego – wcale Polaków nie chwali, ale pozornie usprawiedliwiając ich zachowanie, jeszcze bardziej podkreśla ich wady.
●
Polacy nie chcą być krytykowani – ponieważ „prawda w oczy kole”, usprawiedliwiają swoje postępowanie.
●
W społeczeństwie szerzy się demoralizacja – oszustwo, złodziejstwo, zdrada, rozpusta.
●
Kobiety nie mają wstydu i honoru.
●
Polacy chcą, aby powróciły czasy saskie, kiedy nie interesowano się ojczyzną, a czas spędzano na pijatykach. Nie troszczą się więc o swój kraj.
●
Polacy są niegospodarni, trwonią swoje majątki.
●
Polacy nie mają poszanowania dla przodków, żyją z tego, czego ich ojcowie się dorobili.
© klp.pl
45
3) Analiza Palinodii – jakich środków używa autor do krytyki?
●
ironia – pojawia się już na początku utworu, kiedy narrator deklaruje odwołanie dotychczasowej krytyki. Jest to oczywiście pozorne, narrator w sposób przewrotny niby odwołuje zarzuty, a tak naprawdę je wzmacnia. Podobnie czyni w dalszej części utworu, kiedy podaje zadeklarowane zalety, a tak naprawdę wady Polaków,
●
bezpośrednie zwroty do adresatów – imiona w wołaczu („Piotrze”, „Pawle”),
●
wykrzyknienia (np. „Zacny wstydzie!”, „Kiedy się król ze trzema stanami upijał!”),
●
pytania retoryczne (np. „Cóż wstyd?”, „Cóż honor?”),
●
komizm słowny (np. „nie miał, prawda, pszenicy, ale miał karczochy”),
●
bohaterowie są stypizowani – jawnie krytyka skierowana jest do konkretnych osób, wymienionych z imienia, ale tak naprawdę chodzi o pewne postawy, a przedstawione postaci są jedynie ich reprezentantami.
4) Odwołanie się do innych tekstów – jak to jest w innych satyrach? Zastanów się, które z wad ukazane w Palinodii pojawiały się już w innych satyrach Krasickiego? ●
Świat zepsuty – demoralizacja społeczeństwa, nieposzanowanie przodków, brak patriotyzmu i troski o kraj.
●
Żona modna – marnotrawienie majątków.
●
Pijaństwo – nadużywanie alkoholu.
Jakie mógłbyś jeszcze wymienić wady Polaków, o których nie pisze Krasicki w Palinodii? Przypomnij sobie inne satyry: •
Do króla – brak wykształcenia, ograniczenie światopoglądowe, nieuctwo, zawiść, zazdrość, źle rozumiana szlachecka równość.
•
Świat zepsuty – rozpad więzi rodzinnych, odchodzenie od religii.
A może znalazłbyś w satyrach jakieś pozytywne wzorce osobowe? O nich też warto napisać: 1. Drugi bohater dialogu w satyrze Pijaństwo – człowiek, który zdaje sobie sprawę z konieczności walki z wadami społecznymi. 2. Adresat satyry Do króla – król oczytany, dbający o kulturę, dobry, mądry.
© klp.pl
3.
46
Narrator Świata zepsutego – osoba zdająca sobie sprawę z konieczności przemian, wzywająca do ratowania ojczyzny.
5) Konteksty Odwołaj się do poetyki klasycyzmu, do oświeceniowego dydaktyzmu (wytykanie innym wad jako cel do poprawy sytuacji społecznej), do zasady „utile – duci” (uczyć – bawiąc).
2. Jak interpretować tekst prozatorski?
W przypadku prozy zazwyczaj będziesz miał do czynienia z fragmentem powieści do interpretacji. Po raz kolejny najwięcej wskazówek interpretacyjnych znajdziesz w samym temacie. Zobacz, jakie są to przykładowe polecenia: •
określ źródło dramatyczności sceny,
•
wyjaśnij, na czym polega kluczowy charakter sceny dla powieści,
•
scharakteryzuj stosunek bohaterów do ...,
•
zwróć uwagę na rozterki bohatera związane z ...,
•
wyjaśnij symbolikę ...,
•
porównaj obraz ...
Poza tym zawsze powinieneś zwrócić uwagę na następujące zagadnienia: Fragment a całość utworu Pamiętaj – zawsze umieść przytoczony fragment w kontekście całości utworu. Gdzie rozgrywa się przedstawiona we fragmencie scena? Co ją poprzedza? Z czego wynikają wydarzenia w niej przedstawione? O tym napisać musisz koniecznie. Powinieneś także pokrótce scharakteryzować scenę, którą przedstawia fragment. Gdzie i kiedy rozgrywa się scena? Kto bierze w niej udział?
© klp.pl
47
Bohaterowie Często przy interpretacji prozy masz za zadanie scharakteryzować bohaterów. Pamiętaj, żeby opisując ich odnieść się do całości utworów – aby ich dobrze scharakteryzować powinieneś wiadomości na ich temat czerpać nie tylko z zacytowanego fragmentu. Zastanów się, jak zachowują się bohaterowie? Jakie ich cechy widać we fragmencie? Zwróć uwagę na dialogi, które pełnią ważną rolę w charakteryzowaniu bohaterów. Jakim językiem wypowiadają się postaci? Jakich informacji na ich temat dostarczają ich wypowiedzi? Może znajdziesz jakieś elementy stylizacji? Narrator i narracja Choć jest to już element analizy, zawsze warto określić choć w jednym zdaniu narratora. Czy narracja jest trzecioosobowa czy pierwszoosobowa? Co możemy powiedzieć o narratorze? Jak prowadzona jest narracja? Z perspektywy narratora wszechwiedzącego, a może jakiegoś bohatera? Jest to mowa niezależna czy pozornie zależna?
Przykład: co powinieneś zawrzeć w wypracowaniu Temat: To chory kąt... (...) - analizując fragment, zwróć uwagę na przemyślenia Stanisława Wokulskiego dotyczące sytuacji w kraju i odnieś je do innych opinii o społeczeństwie wyrażonych w Lalce Bolesława Prusa. (matura próbna 2005) Bolesław Prus Lalka (fragmenty) Znalazłszy się na ulicy Wokulski stanął na chodniku, jakby namyślając się, dokąd iść. Nie ciągnęło go nic w żadną stronę. Dopiero gdy przypadkiem spojrzał w prawo, na swój nowo wykończony sklep, przed którym już zatrzymywali się ludzie, odwrócił się ze wstrętemi poszedł w lewo.
© klp.pl
48
„Dziwna rzecz, jak mnie to wszystko mało obchodzi” – rzekł do siebie. Potem myślał o tych kilkunastu ludziach, którym już daje zajęcie, i o tych kilkudziesięciu, którzy od pierwszego maja mieli dostać u niego zajęcie, o tych setkach, dla których w ciągu roku miał stworzyć nowe źródła pracy, i o tych tysiącach, którzy dzięki jego tanim towarom mogli sobie poprawić nędzny byt – i – czuł, że ci wszyscy ludzie i ich rodziny nic go w tej chwili nie interesują. „Sklep odstąpię, nie zawiążę spółki i wyjadę za granicę” – myślał. „A zawód, jaki zrobisz ludziom, którzy w tobie położyli nadzieję?” „Zawód?... Alboż mnie samego nie spotkał zawód?...” (...) Stanął i patrzył. Dzień przedświąteczny i ładna pogoda wywabiły mnóstwo ludzi na bruk miejski. Sznur powozów i pstrokaty falujący tłum między Kopernikiem i Zygmuntem wyglądał jak stado ptaków, które właśnie w tej chwili unosiły się nad miastem dążąc ku północy. „Szczególna rzecz – mówił. – Każdy ptak w górze i każdy człowiek na ziemi wyobraża sobie, że idzie tam, dokąd chce. I dopiero ktoś stojący na boku widzi, że wszystkich razem pcha naprzód jakiś fatalny prąd, mocniejszy od ich przewidywań i pragnień. Może nawet ten sam, który unosi smugi iskier wydmuchniętych przez lokomotywę podczas nocy?... Błyszczą przez mgnienie oka, aby zgasnąć na całą wieczność, i to nazywa się życiem. (...)” Nieustanny turkot i szmer wydał się Wokulskiemu nieznośnym, a wewnętrzna pustka straszliwą. Chciał czymś się zająć i przypomniał sobie, że jeden z zagranicznych kapitalistów pytał go o zdanie w kwestii bulwarów nad Wisłą. Zdanie już miał wyrobione: Warszawa całym swoim ogromem ciąży i zsuwa się ku Wiśle. Gdyby brzegi rzeki obwarować bulwarami, powstałaby tam najpiękniejsza część miasta: gmachy, sklepy, aleje... „Trzeba spojrzeć, jak by to wyglądało?” – szepnął Wokulski i skręcił na ulicę Karową. (...) Na Karowej odetchnął. Zdawało mu się, że jest jedną z plew, które już odrzucił młyn wielkomiejskiego życia, i że powoli spływa sobie gdzieś na dół tym rynsztokiem zaciśniętym odwiecznymi murami. „Cóż, bulwary?... – myślał. – Postoją jakiś czas, a potem będą walić się, zarośnięte zielskiem i odrapane, jak te oto ściany. Ludzie, którzy je budowali z wielką pracą, mieli także na celu zdrowie, bezpieczeństwo, majątek, a może zabawy i pieszczoty. I gdzie oni są?... Zostały po nich spękane mury, jak skorupa po ślimaku dawnej epoki. A cały pożytek z tego stosu cegieł i tysiąca innych stosów będzie, że przyszły geolog nazwie je skałą ludzkiego wyrobu, jak my dziś koralowe rafy albo kredę nazywamy skałami wyrobu pierwotniaków. I cóż ma z trudu swego człowiek?...
© klp.pl
49
I z prac tych, które wszczął pod słońcem?... Znikomość – jego dzieła gońcem, A żywot jego mgnieniem powiek. Gdziem ja to czytał, gdzie?... Mniejsza o to.” Zatrzymał się w połowie drogi i patrzył na ciągnącą się u jego stóp dzielnicę między Nowym Zjazdem i Tamką. Uderzyło go podobieństwo do drabiny, której jeden bok stanowi ulica Dobra, drugi – linia od Garbarskiej do Topieli, a kilkanaście uliczek poprzecznych formują jakby szczeble. „ Nigdzie nie wejdziemy po tej leżącej drabinie – myślał. – To chory kąt, dziki kąt.” I rozważał pełen goryczy, że ten płat ziemi nadrzecznej, zasypany śmieciem z całego miasta, nie urodzi nic nad parterowe i jednopiętrowe domki barwy czekoladowej i jasnożółtej, ciemnozielonej i pomarańczowej. (...) „Nic, nic!...” – powtarzał tułając się po uliczkach, gdzie widać było rudery zapadnięte niżej bruku, z dachami porosłymi mchem, lokale z okiennicami dniem i nocą zamkniętymi na sztaby, drzwi zabite gwoździami, naprzód i w tył powychylane ściany, okna łatane papierem albo zatkane łachmanem. Szedł, przez brudne szyby zaglądał do mieszkań i nasycał się widokiem szaf bez drzwi, krzeseł na trzech nogach, kanap z wydartym siedzeniem, zegarów o jednej skazówce z porozbijanymi cyferblatami. Szedł i cicho śmiał się na widok wyrobników wiecznie czekających na robotę, rzemieślników, którzy trudnią się tylko łataniem starej odzieży, przekupek, których całym majątkiem jest kosz zeschłych ciastek – na widok obdartych mężczyzn, mizernych dzieci i kobiet niezwykle brudnych. „Oto miniatura kraju – myślał – w którym wszystko dąży do spodlenia i wytępienia rasy. Jedni giną z niedostatku, drudzy z rozpusty. Praca odejmuje sobie od ust, ażeby karmić niedołęgów; miłosierdzie hoduje bezczelnych próżniaków, a ubóstwo nie mogące zdobyć się na sprzęty otacza się wiecznie głodnymi dziećmi, których największą zaletą jest wczesna śmierć. Tu nie poradzi jednostka z inicjatywą, bo wszystko sprzysięgło się, ażeby ją spętać i zużyć w pustej walce – o nic.” Potem w wielkich konturach przyszła mu na myśl jego własna historia. Kiedy dzieckiem będąc łaknął wiedzy – oddano go do sklepu z restauracją. Kiedy zabijał się nocną pracą będąc subiektem – wszyscy szydzili z niego, zacząwszy od kuchcików, skończywszy na upijającej się w sklepie inteligencji. Kiedy nareszcie dostał się do uniwersytetu – prześladowano go porcjami, które niedawno podawał gościom.
© klp.pl
50
Odetchnął dopiero na Syberii. Tam mógł pracować, tam zdobył uznanie i przyjaźń Czerskich, Czekanowskich, Dybowskich. Wrócił do kraju prawie uczonym, lecz gdy w tym kierunku szukał zajęcia, zakrzyczano go i odesłano do handlu... „To taki piękny kawałek chleba w tak ciężkich czasach!” No i wrócił do handlu, a wtedy zawołano, że się sprzedał i żyje na łasce żony, z pracy Minclów. Traf zdarzył, iż po kilku latach żona umarła zostawiając mu dość spory majątek. Pochowawszy ją Wokulski odsunął się nieco od sklepu, a znowu zbliżył się do książek. I może z galanteryjnego kupca zostałby na dobre uczonym przyrodnikiem, gdyby znalazłszy się raz w teatrze nie zobaczył panny Izabeli. 1) Analiza tematu Co możesz wyczytać z tematu: ●
Powinieneś dokładnie przeanalizować zacytowany fragment Lalki.
●
We fragmencie powinieneś zwrócić uwagę na przemyślenia Wokulskiego dotyczące sytuacji w kraju – przedstawić je.
●
Treść przemyśleń Wokulskiego masz odnieść do innych opinii o społeczeństwie wyrażonych w całej powieści.
2) Interpretacja fragmentu – przemyślenia Wokulskiego
•
Umiejscowienie sceny w całości powieści: jest to fragment rozdziału Medytacje. Wokulski właśnie wyszedł ze sklepu po wizycie tam panny Izabeli i kokietowaniu jej przez Mraczewskiego. Jest wzburzony i pełen rozgoryczenia.
•
Narracja:
•
3-osobowa,
•
prowadzona z perspektywy Wokulskiego – świat przedstawiony pokazany jest, jakby był widziany oczyma Wokulskiego; narrator nie jest wszechwiedzący, zna za to myśli bohatera.
•
Ogólna charakterystyka sceny: scena opisuje spacer Wokulskiego po Powiślu, przedstawia przy tym liczne przemyślenia bohatera.
•
Nastrój Wokulskiego, zachowanie bohatera:
© klp.pl
•
51
Wokulski jest oszołomiony, wzburzony, nie ma żadnego planu spaceru, idzie zupełnie bez celu.
•
Nie interesują go teraz interesy, sklep („Dziwna rzecz, jak mnie to wszystko mało obchodzi”),
•
Czuje wstręt do życia, które prowadzi („odwrócił się ze wstrętem [od sklepu] i poszedł w lewo”).
•
Nie obchodzą go ludzie, których zatrudnia. Myśli nawet o tym, żeby rzucić wszystko i wyjechać za granicę.
•
Rozdrażnienie, zmęczenie.
•
Refleksje Wokulskiego dotyczące ludzkiego losu:
•
fatalizm – człowiek nie wpływa sam na swój los („wszystkich razem pcha naprzód jakiś fatalny prąd”),
•
marność i kruchość ludzkiego życia („Błyszczą przez mgnienie oka, żeby zgasnąć na całą wieczność”),
•
brak wartości wysiłków ludzkości w budowaniu lepszej przyszłości (odwołanie się do wiersza, który przytacza Wokulski).
•
Refleksje Wokulskiego dotyczące sytuacji w kraju:
•
negatywna diagnoza społeczeństwa („to chory kąt”),
•
brak możliwości zmian (metafora „Nigdzie nie wejdziemy po tej drabinie”), brak postępu cywilizacyjnego (niemożliwość zrealizowania projektu bulwarów na zrujnowanym Powiślu)
•
bierność społeczeństwa, brak wiary w postęp, brak działania.,
•
demoralizacja społeczeństwa („wszystko dąży do spodlenia”),
•
brak możliwości przebicia dla „jednostki z inicjatywą”.
•
Podsumowanie analizy fragmentu: Zwróć uwagę na zależność między nastrojem i losem bohatera a jego przemyśleniami. Wokulski w swoich przemyśleniach przedstawia Powiśle jako miniaturę całego kraju. Jego obraz jest jednak subiektywny, podyktowany doświadczeniami życiowymi, rozgoryczeniem bohatera.
3) Odniesienie się do całości powieści – jaki obraz społeczeństwa się z niej wyłania? Po przeanalizowaniu sceny powinieneś pokrótce scharakteryzować warstwy społeczne przedstawione w Lalce:
© klp.pl
•
52
Arystokracja i szlachta – utrata majątków, życie ponad stan, demoralizacja, egoizm (dbanie tylko o siebie), anachroniczność (brak otwarcia na zmiany), pogarda dla innych, zamknięcie.
•
Mieszczaństwo – bierność, obawa przed ryzykiem, niechęć wobec tych, którym się powiodło, nierozwiązany problem asymilacji Żydów.
•
Lud – ogromna bieda, brak możliwości zmiany sytuacji, niezaradność i lenistwo, bierna zgoda na zły los.
4) Końcowe podsumowanie Społeczeństwo polskie w Lalce zostało ukazane w sposób negatywny; jest to społeczeństwo podzielone na klasy, pełne kontrastów. Nie ma większych szans na poprawę tej sytuacji, jednostki chcące coś zmienić są bezradne. Osoby takie jak Wokulski to idealiści, którzy zostali przez Prusa ukazani „na tle społecznego rozkładu”.
3. Jak interpretować dramat?
Dramat jest najrzadziej interpretowanym rodzajem literackim, najrzadziej też pojawia się na maturze. Z tą formą wypowiedzi literackiej trzeba jednak także się liczyć. Większość wskazówek interpretacyjnych, o których mówiłam już przy okazji omawiania poezji i prozy, można odnieść także o dramatu. Na co jeszcze warto zwrócić uwagę? Bohaterowie – monologi i dialogi W dramacie z całego świata przedstawionego najwyraźniej scharakteryzowani są bohaterowie. Ich charakterystyka odbywa się na dwa sposoby: poprzez monolog (wypowiedź jednego bohatera do samego siebie) bądź dialog z innym bohaterem. W monologu możesz poznać myśli bohatera, jego prawdziwe motywacje i przemyślenia. Dialogi dostarczą Ci informacji związanych z interakcją bohatera z innymi postaciami dramatu. Pamiętaj też o didaskaliach – bywa, że są ważne.
© klp.pl
Gatunek Czasami możesz odnieść dramat do znanych Ci poetyk. Jeśli jest to tragedia antyczna, komedia Moliera bądź Fredry lub dramat szekspirowski, to warto to zaznaczyć i zwrócić uwagę na cechy charakterystyczne dla tych typów dramatów, widoczne w tekście.
Przykład: co powinieneś zawrzeć w wypracowaniu Temat: Charakteryzując Makbeta na podstawie danych fragmentów dramatu Szekspira, określ, na czym polega tragizm postaci i porównaj go z tragizmem bohatera ze znanego Ci dramatu antycznego. (matura 2006) Wiliam Szekspir Makbet (fragmenty) AKT I, SCENA VII MAKBET Jeśli to, co się ma stać, stać się musi, Niechby przynajmniej stało się niezwłocznie. Gdyby ten straszny cios mógł przeciąć wszelkie Dalsze następstwa, gdyby ten czyn mógł być Sam w sobie wszystkim i końcem wszystkiego Tylko tu, na tej doczesnej mieliźnie, O przyszłe życie bym nie stał. Lecz zwykle W podobnych razach tu już kaźń nas czeka. Krwawa nauka, którą dajem, spada Na własną naszą głowę. Sprawiedliwość Zwraca podaną przez nas czarę jadu Do własnych naszych ust. Z podwójnych względów Należy mu się u mnie bezpieczeństwo: Jestem i krewnym jego, i wasalem.
53
© klp.pl
To samo zbyt już przeważnie potępia Taki postępek -- lecz jestem, co więcej, I gospodarzem jego, który winien Drzwi zamknąć jego zabójcy, nie owszem Sam mu do piersi zbójczy nóż przykładać. A potem, Dunkan tak skromnie piastował Swą godność, tak był nieskalanie czysty W pełnieniu swego wielkiego urzędu, Że cnoty jego, jak anioły nieba, Piorunującym głosem świadczyć będą Przeciw wyrodnym sprawcom jego śmierci, I litość, jako nowo narodzone Nagie niemowlę lub cherub siedzący Na niewidzialnych, powietrznych rumakach, Wiać będzie w oczy każdemu okropny Obraz tej zbrodni, by wiatr łzy osuszył. Jeden, wyłącznie jeden tylko bodziec Podżega we mnie tę pokusę, to jest Ambicja, która przeskakując siebie, Spada po drugiej stronie. Wchodzi Lady Makbet Cóż tam? LADY MAKBET Właśnie Wstał od wieczerzy. Po coś się oddalił? MAKBET Czy pytał o mnie? LADY MAKBET Ty mnie o to pytasz?
54
© klp.pl
MAKBET Nie postępujmy dalej na tej drodze: Dopiero co mnie obdarzył godnością I sam dopiero co sobie kupiłem Złotą u ludzi sławę, sławę, którą Godziłoby się jak najdłużej w świeżym Utrzymać blasku, nie zaś tak skwapliwie Odrzucać. LADY MAKBET Byłaż pijaną nadzieja, Co cię niedawno jeszcze kołysała? Zasnęłaż potem i budziż się teraz, Żeby ospale, trwożnie patrzeć na to, Na co tak raźnie wtedy poglądała? Nie lepsze dajesz mi wyobrażenie I o miłości twojej. Masz skrupuły Mężnie w czyn przelać to, czego pożądasz? Chciałbyś posiadać to, co sam uznajesz Ozdobą życia, i chcesz żyć zarazem W własnym uznaniu jak tchórz albo jako Ów kot, w przysłowiu gminnym, u którego „Nie śmiem” przeważa „chciałbym”. MAKBET Przestań, proszę. Na wszystkom gotów, co jest godne męża; Kto więcej waży, nie jest nim. LADY MAKBET I jakiż
55
© klp.pl
Zły duch ci kazał tę myśl mi nasunąć? Kiedyś ją powziął, wtedy byłeś mężem: O ile byś był więcej tym, czym byłeś, O tyle więcej byłbyś nim. Nie była Wtedy po temu pora ani miejsce, Jedno i drugie stworzyć byłbyś gotów; Teraz się jedno i drugie nastręcza, A ty się cofasz? Byłam karmicielką I wiem, jak to słodko kochać dziecię, Które się karmi; byłabym mu jednak Wyrwała była pierś z ust nadstawionych, Które się do mnie tkliwie uśmiechały, I roztrzaskała czaszkę, gdybym była Zobowiązała się do tego czynu, Jak ty do tego. MAKBET Gdybyśmy chybili? LADY MAKBET Chybić! Obwaruj jeno swoje męstwo, A nie chybimy. Skoro Dunkan zaśnie (Co naturalnie po trudach dnia prędko Pewnie nastąpi), przyrządzonym winem Dwóch pokojowców jego tak uraczę, Że się ich pamięć, ten stróż mózgu, w parę A władz siedlisko zamieni w alembik. Gdy snem zwierzęcym ujęci, jak trupy Spoczywać będą, czegóż nie zdołamy Dokazać wtedy ze śpiącym Dunkanem? Czego nie złożyć na jego pijaną Służbę, na którą spadnie cała wina
56
© klp.pl
Naszego mordu? [...] MAKBET Niech się więc stanie! Wszystkie moje siły Nagnę do tego okropnego czynu. Idźmy i szydźmy z świata jasnym czołem: Fałsz serca i fałsz lic muszą iść społem. Wychodzą [...] AKT V, SCENA V […] MAKBET Dawno już smaku trwogi zapomniałem: Był czas, gdym drętwiał słysząc głos puszczyka, Gdy przy słuchaniu powieści o strachach Włos mi się jeżył i prężył na głowie, Jakby był żywy; czas ten prędko minął; Przeładowałem się okropnościami: Spoufalone z zgrozą zmysły moje Stępiały na wpływ wrażeń. Sejton powraca Co znaczyły te krzyki? SEJTON Panie, królowa umarła! MAKBET Powinna była umrzeć nieco później; Czego się było tak spieszyć z tą wieścią? Ciągle to jutro, jutro i znów jutro Wije się w ciasnym kółku od dnia do dnia, Aż do ostatniej głoski czasokresu;
57
© klp.pl
58
A wszystkie wczora to były pochodnie, Które głupocie naszej przyświecały W drodze do śmierci. Zgaśnij, wątłe światło! Życie jest tylko przechodnim półcieniem, Nędznym aktorem, który swoją rolę Przez parę godzin wygrawszy na scenie W nicość przepada - powieścią idioty, Głośną, wrzaskliwą, a nic nie znaczącą. Przekład Józefa Paszkowskiego (William Szekspir, Makbet, Ossolineum 1967) 1) Analiza tematu Analiza tematu była już przeprowadzana wcześniej, przytoczę ją dla przypomnienia:
●
Twoim podstawowym zadaniem jest analiza fragmentów Makbeta Szekspira.
●
W swojej analizie powinieneś skupić się na tytułowym bohaterze – scharakteryzować go, zwracając szczególną uwagę na tragizm postaci.
●
Musisz odwołać się do jakiegoś dramatu antycznego (Antygony, Króla Edypa) i porównać tragizm wybranej przez siebie postaci (np. Antygodny, Edypa, ale może być to także Hajmon, Eurydyka) z tragizmem Makbeta.
2) Analiza fragmentu I
•
Usytuowanie sceny w całym dramacie: spiskowanie Makbeta i Lady przeciwko Dunkanowi, plany zabicia króla. Pomysł zamordowania wykluł się w głowie Lady.
•
Ogólna charakterystyka sceny: początkowo Makbet wygłasza monolog, w którym wyraża swoje wątpliwości moralne dotyczące zabicia króla. Później następuje rozmowa z żoną, która ostatecznie przekonuje Makbeta do popełnienie zbrodni.
•
Początkowe rozterki Makbeta (monolog):
•
Makbet boi się, chce, żeby jak najszybciej dokonał się mordu na królu;
© klp.pl
•
59
Bohater ma wyrzuty sumienia – jako wasal i osoba goszcząca króla pod swym dachem powinien troszczyć się o jego bezpieczeństwo;
•
Makbet odróżnia dobro od zła, zdaje sobie sprawę z niegodziwości swego czynu;
•
Makbet zdaje sobie sprawę z konsekwencji swojego czynu: zabicie króla będzie początkiem innych zbrodni, za które musi być mu wymierzona sprawiedliwość;
•
Makbet przyznaje się do swojej ambicji, to ona motywuje go do morderstwa.
•
Rozmowa z żoną:
●
Próba przekonania jej do rezygnacji ze zbrodni przy pomocy różnych argumentów (zwrócenie uwagi na swoją sytuację życiową oraz na zalety Dunkana);
●
Upór, niewzruszoność i brak skrupułów u Lady Makbet.
●
Lady przekonuje męża: odwoływanie się do jego ambicji, mężności. Cel postępowania Lady: zagłuszenie wyrzutów sumienia w mężu, sprowokowanie go do zbrodni.
•
Wniosek: Makbet staje przed wyborem: może odrzucić plan zabójstwa, nie wchodzić na złą drogę, ale nie pozwala mu na to jego namiętność – ambicja.
3) Analiza fragmentu II 1.
Usytuowanie sceny w całym dramacie: zamek Makbeta atakują wrogowie, a służba donosi Makbetowi o śmierci Lady.
2.
Koniec Makbeta: moralny upadek bohatera, obojętność wobec śmierci żony, osamotnienie, strach, nienawiść, poczucie bezsensu życia.
Wniosek ogólny: Szekspir przedstawia swojego bohatera jako mogącego dokonać wyboru między dobrem a złem. W jego dramacie to człowiek decyduje o tym, jaką drogą chce pójść. 4) Porównanie Makbeta z Edypem z dramatu Sofoklesa Król Edyp Przyczyna tragizmu Edypa: nie wolny wybór, lecz fatum. Edyp nie jest w stanie uciec od własnego losu, skoro wyrocznia przepowiedziała mu, że zabije własnego ojca i ożeni się z matką, to tak się na pewno stanie. Próbując uciec przed przeznaczeniem bohater sam wpada w jego sidła. To, że nie jest świadomy popełnienia złego czynu nie uchroni go przed karą. Kara ta dosięgnie także jego najbliższych – grzech Edypa położy się cieiem na historii całego rodu Labdakidów.
© klp.pl
60
5) Podsumowanie Bohater szekspirowski ma możliwość wyboru między dobrem a złem, bohater antyczny jest tej możliwości pozbawiony. Tragizm bohatera szekspirowskiego polega na tym, że z własnej woli, w wyniku własnych wyborów pogrążą się w złu. Bohater tragedii antycznej zaś jest igraszką fatum, żadne jego działania nie są w stanie zmienić jego tragicznego losu.
VI. Jak wpasować się w klucz? Analiza i interpretacja tekstu na poziomie rozszerzonym
1. Wypracowanie na poziomie rozszerzonym – trudniejsze zadanie Matura na poziomie rozszerzonym jest dla Ciebie, jeśli jesteś uczniem oczytanym, lubisz literaturę, interesujesz się innymi dziedzinami sztuki i jesteś w stanie samodzielnie, bez żadnej pomocy poprawnie interpretować tekst literacki, zwracając także uwagę na jego formę – zabiegi językowe, które wykorzystał autor do pokazania pewnych sensów. W wypracowaniu maturalnym na tym trudniejszym poziomie pojawiają się często lektury spoza kanonu, nietuzinkowe, takie, o których możesz nawet nic nie wiedzieć. Są to często teksty bogatsze w treści, mniej jednoznaczne, zawierające aluzje, nawiązania. W tej sytuacji często jesteś zmuszony do analizy i interpretacji tekstu bez możliwości odwołania się do jakiejkolwiek wiedzy o autorze, musisz natomiast wykazać się wiedzą z zakresu historii idei, sztuki, kultury. Jeśli zaś pojawią się lektury z kanonu, to także może być wymagana ich analiza interpretacja z odniesieniem się do innych dziedzin sztuki lub pod nietypowym kątem.
© klp.pl
61
2. Łączenie interpretacji z analizą poziomu organizacji tekstu W przypadku matury na poziomie rozszerzonym konieczne jest, żebyś umiał dobrze zanalizować podany tekst (wiersz, dramat, fragment prozy), posługując się aparatem teoretycznoliterackim. Nie mogą to być drobne przymiarki jak w przypadku matury na poziomie podstawowym – analiza tekstu będzie tutaj bardzo ważna. Pamiętaj o tym, żeby analizę łączyć z interpretacją – pokaż, jak tworzywo literackie, jakim jest język, współgra z treściami, które chce przekazać autor tekstu. O elementach analizy, na które trzeba zwrócić uwagę, była już mowa przy omawianiu wypracowania na poziomie rozszerzonym.
Przykład: co powinieneś zawrzeć w wypracowaniu Temat: Analizując i interpretując utwór Jarosława Iwaszkiewicza Wiewiórka, przedstaw wzajemne relacje między narratorem a światem przedstawionym. Jarosław Iwaszkiewicz Wiewiórka Dla Tereski Wczoraj byłem na cmentarzu. Pogodny poranek późnej jesieni usposabiał melancholijnie. Wzdłuż drogi, którą przeszedłem, rosły stare wiśniowe drzewa i wyglądały jak duże wiązki różowych i kremowych liści. Perspektywy były mgliste, ale niebo bezchmurne i niebieskie, jakie tylko u nas w jesieni bywa. Stałem sobie nad ,,moimi” grobami, zastanawiając się nad jałowością podobnej wędrówki. Nic ja im już nie pomogę, nic oni mnie nie pomogą. Śpią, nic ich nie obchodzą ani ja, ani moje wszystkie tak skomplikowane sprawy. Jeden był tylko pożytek z takich odwiedzin: z niskich mogiłek, z uschłych wieńców, ze wspaniałych, pochylonych zachodnim wiatrem drzew, jakimi porośnięty był cmentarz - wiało wielkim spokojem. Wszystko, co się we mnie ostatnio gotowało, co falowało, co niepokoiło - wygładzało się. Pochylałem się ku ziemi, ale jednocześnie wyprostowywałem się, wygładzałem. Wiedziałem, że to nie na długo, ale może po ten spokój przychodziłem właśnie w to miejsce.
© klp.pl
62
Naokoło było cicho. Dzień był pogodny nad wszelki wyraz, ale powszedni. Ludzie byli przy pracy. Z kartofliska, które rozciągało się za cmentarzem, dochodziły dalekie odgłosy rozmów i chwilami trzepanie się koparki. Tym ciszej wydawało się w sąsiedztwie. Zatęskniłem bardzo do takiego spokoju, chciałem, aby już wszystko się we mnie ostatecznie uspokoiło. Aby nie szastał się we mnie gniew, wściekłość, sprzeciwy losowi i inne takie ciężkie do znoszenia namiętności. Cicho tu było całkowicie, wszystko tu było zakończone. I mnie się chciało już wszystko zakończyć. W momencie kiedy cisza naciągnęła się jak nitka, kiedy pochyliłem głowę przybitą jak gdyby tą ciszą, usłyszałem jakiś szelest. Z sosny, która stała nad grobem, obrywając pazurkami jesienne płatki sosnowej kory, podobne do brunatnych płatków kwiatowych - zsuwała się wiewiórka. Wszystkie jej ruchy były zadziwiająco precyzyjne i celowe. Zwierzątko zainteresowało mnie i począłem się mu pilnie przypatrywać. Wiewiórka zeszła z drzewa na ziemię, stanęła słupka i spojrzała na mnie. Ponieważ stałem nieruchomo, zdecydowała, że to jest nieważne, i zajęła się swoimi sprawami. Przechodząc szybkimi ruchami wzdłuż mogił wybrała takie miejsce, gdzie naokoło jakiegoś pomnika powstał rowek wycięty sztychami łopaty. Na tym kancie rosła obfita, sucha już w tej chwili trawa. Wiewiórka zatrzymała się przez chwilę, powąchała trawę, a potem zszedłszy na dół skarpy szybko zaczęła grzebać w gliniastym sztychu i podkopywać się do korzeni trawy. Zadziwiało mnie zdecydowanie i dokładność bystrych ruchów jej małych łapek. Kiedy dostatecznie podkopała korzenie trawy, wychwyciła z ziemi cały jej duży pęk razem z korzeniami. Uczyniła to pyskiem, a potem zwróciła się do mnie, jakby mi chciała pokazać swoje dzieło. Siedziała teraz słupkiem przede mną z dużym pękiem trawy w zębach. Sprężynowym ruchem łapek naprzód otrzepała trawę z ziemi, oczyściła korzonki z piasku. A potem gestem blaszanego robota uderzyła parę razy w obie strony paczki trawy, spłaszczając je na kształt miniaturowej beli siana, takiej, jakie widzimy czasami na ciężarówkach czy na wagonach kolejowych przy dostawach wojskowych. Gdy doprowadziła paczkę trawy do zwartego, sprasowanego kształtu, jeszcze chwileczkę postała, a potem pomknęła z powrotem na tę sosnę, z której zlazła. Na szczycie sosny zniknęła na chwilkę i natychmiast pojawiła się znowu, już bez pęku trawy, i nie mieszkając ani chwilki w te pędy zeszła z sosny pomiędzy mogiłki. Powtórzyła się ta sama scena: popatrzyła na mnie, podkopała nowy pęk trawy, wyrwała go, otrzepała z ziemi (łapki naprzód), doprowadziła do żądanego kształtu (łapki w tył) i znowu pomknęła na sosnę. Tak to się powtarzało może z pięć razy. Dłużej nie miałem już cierpliwości stać. Zapewne pracowała tak przez cały dzień.
© klp.pl
63
Zrozumiałem łatwo cel tej czynności: wiewiórka wyściełała sobie dziuplę na sośnie. Tam miała zamieszkać na zimę, tam miała przeczekać te chwile, kiedy cmentarz i drzewa, i groby, i zeschłe kwiaty pokryje warstwa śniegu. Śledząc zwinne ruchy wiewiórki przerwałem na chwilę moje rozmyślania o śmierci. I po prawdzie powiedziawszy, już do nich nie powróciłem. Spostrzegłem w krajobrazie mnie otaczającym sprawy i rzeczy, które mnie zainteresowały. Zacząłem się zastanawiać, dlaczego ta koparka kartofli tak często się zatrzymuje. Zacząłem myśleć o tym, że to tak późno, a ludzie jeszcze kopią kartofle. I nie mogłem sobie przypomnieć, czy to jest pole księżowskie - to za cmentarzem czy to jest to, co zostało po folksdojczu Berze, który uciekł z Niemcami. Pomyślałem z pewnego rodzaju czułością o gniazdku, które sobie słała wiewiórka. I gdy już wyszedłem za cmentarne wrota i znowu szedłem do domu, aleją różową od wiśniowych liści, wyobrażałem sobie, jak to ona wyjdzie z tej dziupli na wiosnę i niefrasobliwie rozpocznie swoje dzielne, beztroskie, bezcelowe życie - na cmentarzu. 1950 (Jarosław Iwaszkiewicz, Wiewiórka, w: Opowiadania wybrane, Czytelnik 1964)
1) Analiza tematu Co podpowiada temat? ●
Twoim zadaniem jest analiza i interpretacja wskazanego tekstu.
●
Masz zwrócić szczególną uwagę na relację między narratorem a światem przedstawionym.
2) Wstępne scharakteryzowanie utworu 1.
Jest to opowiadanie pisane prozą poetycką.
2.
Narracja 3-osobowa, narrator-bohater pokazuje świat z własnej perspektywy.
3.
Nastrój utworu: elegijny, melancholijny.
4.
Sytuacja opisana: wizyta bohatera-narratora na cmentarzu, odwiedzanie grobów bliskich.
© klp.pl
64
3) Analiza relacji między narratorem a światem przedstawionym 1.
Narrator a otaczająca go przestrzeń cmentarza (I część utworu):
●
sposób przedstawienia cmentarza: jest to tło, w którym ujawniają się emocje narratora;
●
spokojny cmentarz jest skontrastowany z niepokojem narratora, który nie chce już dłużej żyć; cmentarz symbolizuje spokój i harmonię, zaś wnętrzem narratora targają namiętności, które chce uciszyć śmiercią;
2.
Narrator a wiewiórka (II część utworu)
●
wiewiórka jako element dynamizujący przestrzeń;
●
skupienie się narratora na prostych czynnościach wykonywanych przez zwierzę;
●
wiewiórka jako uosobienie żywotności, a zarazem spokoju (przygotowuje sobie gniazdo na zimę, w którym zaśnie, podobnie jak zasypiają ludzie po śmierci);
●
Przemiana bohatera: zauważenie świata poza cmentarzem, zwrócenie uwagi na ludzi, na ich troski i życie: „Zacząłem się zastanawiać, że to tak późno, a ludzie jeszcze kopią kartofle”.
●
Wiewiórka jako prezent, symbol, dany narratorowi w trudnej chwili, pokazujące sens w codziennej krzątaninie.
4) Podsumowanie: przemiana bohatera ●
Pod wpływem spotkania z wiewiórką bohater odzyskuje sens życia, zwraca się ku innym ludziom.
3. Gdy masz przed sobą dwa teksty – analiza i interpretacja porównawcza Na poziomie rozszerzonym często Twoim zadaniem będzie porównanie ze sobą dwóch tekstów. Przyjrzyj się liście tematów maturalnych na poziomie rozszerzonym, które wymagają analizy porównawczej. Zauważ, że często wskazują one na zasadę, łączącą oba teksty, np.: ●
Różne literackie wersje mitu o Narcyzie.
●
Dwie lekcje łaciny.
●
Ucztowanie jako motyw literacki.
●
Stwórca i jego dzieło.
●
Żywotność motywu non omnis moriar w literaturze polskiej
© klp.pl
65
Jest to uzasadnione – teksty do interpretacji porównawczej nie są przecież dobierane dowolnie, ale pod kątem jakiegoś kryterium – coś na pewno łączy dwa utwory, które masz interpretować. Tworząc analizę i interpretację porównawczą masz do wyboru dwa schematy kompozycyjne: ●
Analiza i interpretacja każdego utworu oddzielnie, a potem porównanie ich.
●
Porównywanie jednocześnie obu utworów na tych samych poziomach struktury, np. podmiot liryczny, sytuacja liryczna, obrazy poetyckie, sposób przedstawienia danego motywu itp.
Przykład: co powinieneś zawrzeć w wypracowaniu Temat: Różne koncepcje miłości i różne sposoby mówienia o niej. Dokonaj analizy i interpretacji porównawczej Przypomnienia dawnej miłości Franciszka Karpińskiego oraz danego fragmentu IV części Dziadów Adama Mickiewicza. (matura próbna 2005) Przypomnienie dawnej miłości Pieśń pasterska Potok płynie doliną, Nad potokiem jawory, Tam ja z tobą, Justyno, Słodkie pędził wieczory. Noc się krótka zdawała, Żegnamy się z świtaniem, Miłość sen nam zabrała, Miłość żyje niespaniem. Gdy świat zorza pobieli, Każdy jawor znaczony Gdzieśmy z tobą siedzieli,
© klp.pl
Karbowany imiony Nikt nie widział, nie szydził, Niebo świadek jedyny! Jam się nieba nie wstydził, Miłość była bez winy. Oczy w oczy patrzyły, Ręka rękę ściskała, Usta nam się złączyły, Dusza z duszą gadała [...] Oto przy tym strumieniu, Oto przy tej jabłoni, Wieleż razy w pragnieniu Wodę piłem z jej dłoni? Dziś, kiedy nas w swym gniewie Los rozdzielił opaczny, Znaki nasze po drzewie Popsuł pasterz niebaczny. I ślady się zmazały! Las zarasta krzewiną! Potok, drzewa zostały; Ciebie nie masz, Justyno! (Franciszek Karpiński, Poezje wybrane, BN 1997) Adam Mickiewicz Dziady – część IV
66
© klp.pl
GUSTAW Ileż znowu pamiątek [...]! Tam ona wyszła patrzeć na igraszkę dzieci, Odtąd wszystkich spraw moich, chęci, myśli panią, Ach, odtąd dla niej tylko, o niej, przez nią, za nią! Jej pełne dotąd jeszcze wszystkie okolice: Tu po raz pierwszy boskie obaczyłem lice, Tu mnie pierwszej rozmowy uczciła wyrazem, Tutaj, na wzgórku, Russa czytaliśmy razem; Altankę jej pod tymi uwiązałem chłody, Z tych lasów przynosiłem kwiateczki, jagody, Z tych zdrojów, stojąc przy mnie, wywabiała wędką Srebrnopiórego karpia, pstrąga z kraśną cętką; A dziś!... (płacze) [...] Byłem i w ogrodzie, Pod tęż porę, w jesieni, przy wieczornym chłodzie, Też same cieniowane chmurami niebiosa, Tenże bladawy księżyc i kroplista rosa, I tuman na kształt z lekka prószącego śniegu; I gwiazdy toną w błękit po nocnym obiegu, I taż sama nade mną świeci gwiazdka wschodnia, Którą wtenczas widziałem, którą widzę co dnia; W tychże miejscach toż samo uczucie paliło. Wszystko było jak dawniej - tylko jej nie było! Podchodzę ku altance, jakiś szmer u wniścia, To ona?... Nie! to wietrzyk zżółkłe strząsał liścia. Altano! mego szczęścia kolebko i grobie, Tum poznał, tum pożegnał!... ach! com uczuł w tobie! [...] (z żalem)
67
© klp.pl
O nie! nas Bóg urządził ku wspólnemu życiu, Jednakowa nam gwiazda świeciła w powiciu, Równi, choć różnych zdarzeń wykształceni ciekiem, Postawą sobie bliscy, jednostajni wiekiem, Ten sam powab we wszystkim, toż samo niechcenie, Też same w myślach składnie i w czuciach płomienie. Gdy nas wszędzie tożsamość łączy niedościgła, Bóg osnuł przyszłe węzły, (z żalem największym) a tyś je rozstrzygła! (mocniej, gniewny) Kobieto! puchu marny! ty wietrzna istoto! Postaci twojej zazdroszczą anieli, A duszę gorszą masz, gorszą niżeli!... [...] Niech ją sumienia sztylety ranią! [...] Pójdę tylko spojrzeć na nią. [...] Po co? czego chcę od niej? o zazdrości podła! I jakież są jej grzechy? Czyli mię słówkiem dwuznacznym podwiodła? Czy wabiącymi łowiła uśmiechy Albo kłamliwe układała lice? I gdzież są jej przysięgi, jakie obietnice? Miałemże od niej choć przez sen nadzieję? Nie! nie! sam urojone żywiłem mamidła, Sam przyprawiłem jady, od których szaleję! [...] O, gdybym mógł choć przez sen pokazać się tobie, Gdybyś na mojej pamiątkę męki Jeden przynajmniej dzionek chodziła w żałobie, Przypięła jednę czarną wstążkę do sukienki!... Może spojrzysz ukradkiem... i łezka boleści...
68
© klp.pl
I pomyślisz westchnąwszy: ach, on mię tak kochał! (z dziką ironią) Stój, stój, żałosne pisklę!... precz, wrzasku niewieści! Będęż, jak dziecko szczęścia, umierając szlochał? Wszystko mi, wszystko niebiosa wydarły, Lecz reszty dumy nie mogą odebrać Żywy, o nic przed nikim nie umiałem żebrać, Żebrać litości nie będę umarły! (z determinacją) Rób, co chcesz, jesteś woli swojej panią. Zapomnij!... ja zapomnę! [...] (pauza) Ach, wzdycham! czegoż wzdycham? ha! westchnąłem za nią, Nie! nie mogę zapomnieć o niej i umarły. Wszakże ją widzę, wszak tu, o, tu stoi! Płacze nade mną... jaka łezka szczera! (z żalem) Płacz, moja luba, twój Gustaw umiera! [...] (podnosi sztylet) (z żalem) Nie bój się, luba, on się nic nie boi! Czego żałujesz, on nic z sobą nie zabiera! Tak! wszystko! wszystko tobie zostawię, Zostawię życie, i świat, i rozkosze, (z wściekłością) I twego!... wszystko... o nic... ani łzy nie proszę! [...] (przebija się) (Adam Mickiewicz, Dzieła, Warszawa 1955)
69
© klp.pl
70
1) Analiza tematu Temat ten był już analizowany wcześniej, przypomnijmy:
●
Twoim zadaniem jest analiza i interpretacja porównawcza dwóch tekstów – Przypomnienia dawnej miłości Karpińskiego i fragmentu IV części Dziadów Mickiewicza.
●
W swojej interpretacji powinieneś przedstawić koncepcje miłości, zawarte w utworach.
●
Swoją analizę powinieneś nakierować na to, jak obaj autorzy mówią o miłości, jakich środków używają.
2) Analiza i interpretacja Przypomnienia dawnej miłości 1. Obraz miłości: •
jest to miłość zmysłowa, erotyczna,
•
miłość czuła, przeżywanie żalu po stracie ukochanej osoby,
•
natura pełni ważną rolę jako oznaka miłości: zmienia się wraz ze zmianą sytuacji kochanków,
•
miłość nie tylko erotyczna, ale także duchowa „dusza z duszą gadała”.
2. Środki poetyckie: •
podmiot mówiący – kochanej tęskniący za ukochaną
•
adresat monologu lirycznego: ukochana; liryka bezpośrednia występuje w pierwszej i ostatniej zwrotce (kompozycja klamrowa), zwrotki środkowe to liryka pośrednia (opis krajobrazu i przeżyć podmiotu) – wtedy podmiot mówi o ukochanej w trzeciej osobie,
•
poetyka sentymentalizmu,
•
gatunek: pieśń pasterska,
•
prosty język, stylizowany na pasterski,
•
melodyjność, która wyraża się w: podziale na strofy, regularnym sylabizmie (każdy wers składa się z 7 sylab), regularnych rymach, powtórzeniach,
•
sposoby wyrażania emocji: wykrzyknienia (np. „Niebo świadek jedyny!”), bezpośredni zwrot do adresatki w pierwszej („Tam ja z tobą, Justyno”) i ostatniej zwrotce („Ciebie nie masz, Justyno!...”), pytania retoryczne („Wieleż razy [...] wodę piłem z jej dłoni?”)
© klp.pl
3) Analiza i interpretacja fragmentu IV części Dziadów: 1. Obraz miłości: •
miłość opiera się na „jedności dusz”, które są złączone przez Boga (należy do sfery sacrum),
•
miłość jest gwałtowna, towarzyszą jej zmienne emocje (od uwielbienia do gniewu),
•
miłość nieszczęśliwa, prowadząca do samobójstwa,
•
miłości tej nie da wyplenić, jest ona zakorzeniona w człowieku, nic nie jest jej w stanie zniszczyć, nawet śmierć.
2. Środki poetyckie: •
romantyczna konwencja mówienia o miłości,
•
sposoby ukazania gwałtownych emocji: apostrofy do różnych adresatów, liczne wykrzyknienia, hiperbole, kontrasty, nieregularna wersyfikacja i układ rymów,
•
wykorzystanie typowych motywów, np. księżyc, altana, listek jako pamiątka, gwiazdy,
•
sposób wyrażenia: monolog bohatera oraz didaskalia, które informują o jego stanie psychicznym i działaniach.
4) Podobieństwa obrazu miłości w utworach: •
miłość uczuciowa, emocjonalna,
•
miłość nieszczęśliwa, pełna żalu, tęsknoty za ukochaną,
•
natura odgrywa ważną rolę, obrazuje zmiany, jakie zachodzą między kochankami.
5) Podsumowanie Zebranie wszystkiego, co do tej pory zostało powiedziane, zwrócenie uwagi na podobieństwa i różnice w obrazie miłości i sposobie jej przedstawienia.
Kompozycję pracy możesz ułożyć inaczej: najpierw porównać obraz miłości w obu utworach, a potem porównać sposób obrazowania, biorąc pod uwagę po kolei te same kryteria.
71
© klp.pl
72
VI. Przykłady sprawdzonych wypracowań maturalnych z modelem rozwinięcia tematu, komentarzem i oceną Zadaniem tego rozdziału e-booka jest pokazanie Ci prac, które powinieneś traktować jako antyprzykłady oraz prac – wzorów.
1. Wypracowania na poziomie podstawowym Uwaga: błędy w tekście są podkreślone, na prawym marginesie zaznaczony jest typ błędu (składniowy, leksykalny, frazeologiczny, ortograficzny, interpunkcyjny, rzeczowy). Lewy margines zawiera punkty za rozwinięcie tematu – najpierw numer kryterium z klucza, potem przyznaną liczbę punktów. W wypracowaniach została zachowana oryginalna ortografia i interpunkcja. Przykład: bardzo złe wypracowanie Temat: Czym dla bohaterów Lalki Bolesława Prusa są miłość i małżeństwo? Zanalizuj podane fragmenty utworu, odwołując się do swojej wiedzy o wskazanych w nich postaciach. (matura próbna, styczeń 2005) Bolesław Prus Lalka Fragment I Rozumiejąc, że wielki świat jest wyższym światem, panna Izabela dowiedziała się powoli, że do tych wyżyn wzbić się można i stale na nich przebywać tylko za pomocą dwu skrzydeł: urodzenia i majątku. Urodzenie zaś i majątek są przywiązane do pewnych wybranych familii (...). Bardzo też możliwym, że dobry Bóg, widząc dwie dusze z pięknymi nazwiskami, połączone węzłem sakramentu, pomnaża ich dochody i zsyła im na wychowanie aniołka, który w dalszym ciągu podtrzymuje sławę rodów swoimi cnotami, dobrym ułożeniem i pięknością. Stąd wynika obowiązek oględnego zawierania małżeństw, na czym najlepiej znają się stare damy i sędziwi panowie. Wszystko znaczy trafny dobór nazwisk i majątków. Miłość bowiem (...) zjawia się
© klp.pl
73
dopiero po sakramencie i najzupełniej wystarcza, ażeby żona umiała pięknie prezentować się w domu, a mąż z powagą asystować jej w świecie. Tak było dawniej i było dobrze, według zgodnej opinii wszystkich matron. Dziś zapomniano o tym i jest źle (...). „I nie ma szczęścia w małżeństwach” – dodawała po cichu panna Izabela (...). Po przejściu pewnego niesmaku pana Izabela zrozumiała, że małżeństwo trzeba przyjąć takim, jakie jest. Była już zdecydowana wyjść za mąż, pod tym wszakże warunkiem, aby przyszły towarzysz – podobał się jej, miał piękne nazwisko i odpowiedni majątek. (...) Jedna rzecz w wysokim stopniu ułatwiała jej wyjście za mąż dla stanowiska. Oto panna Izabela nigdy nie była zakochaną. Przyczyniał się do tego jej chłodny temperament, wiara, że małżeństwo obejdzie się bez poetycznych dodatków, nareszcie miłość idealna, najdziwniejsza, o jakiej słyszano. Raz zobaczyła w pewnej galerii rzeźb posąg Apollina, który na niej zrobił tak silne wrażenie, że kupiła piękną jego kopię i ustawiła w swoim gabinecie. Przypatrywała mu się całymi godzinami, myślała o nim i... kto wie, ile pocałunków ogrzało ręce i nogi marmurowego bóstwa?... (...) A kiedy pewnej nocy zapłakana usnęła, nieśmiertelny zstąpił ze swego piedestału i przyszedł do niej (...). Odtąd nawiedzał ją coraz częściej (...). A (...) w swym boskim obliczu kolejno ukazywał jej wypiększone rysy tych ludzi, którzy kiedykolwiek zrobili na niej wrażenie. (...) Każdy z tych ludzi przez pewien czas zaprzątał tajemne myśli panny Izabeli, każdemu poświęcała najcichsze westchnienia, rozumiejąc, że dla tych czy innych powodów kochać go nie może, i – każdy z nich za sprawą bóstwa ukazywał się w jego postaci, w półrzeczywistych marzeniach. Fragment II Wokulski (...) może z galanteryjnego kupca zostałby na dobre uczonym przyrodnikiem, gdyby, znalazłszy się raz w teatrze, nie zobaczył panny Izabeli. (...) Zrobiła na nim szczególne wrażenie. Zdawało mu się, że już kiedyś ją widział i że ją dobrze zna (...). Czuł (...), że stała się ona jakimś mistycznym punktem, w którym zbiegają się wszystkie jego wspomnienia, pragnienia i nadzieje, ogniskiem, bez którego życie nie miałoby stylu, a nawet sensu. Służba w sklepie kolonialnym, uniwersytet, Syberia, ożenienie się z wdową po Minclu, a w końcu mimowolne pójście do teatru, gdy wcale nie miał chęci – wszystko to były ścieżki
© klp.pl
74
i etapy, którymi los prowadził go do zobaczenia panny Izabeli. (...) Niekiedy zdawało mu się, że w jego uczuciach tkwi jakaś omyłka i że panna Izabela nie jest żadnym środkiem jego duszy, ale zwykłą, a może nawet bardzo pospolitą panną na wydaniu. (...) Na kilka dni przed wyjazdem zaszedł do znajomego lekarza Szumana (...). Przez pewien czas obaj milczeli, wreszcie odezwał się Wokulski: – Powiedz mi: czy medycyna zna taki stan umysłu, w którym człowiekowi wydaje się, że jego rozproszone dotychczas wiadomości i... uczucia złączyły się jakby w jeden organizm? – Owszem. Przy ciągłej pracy umysłowej i dobrym odżywianiu mogą wytworzyć się w mózgu nowe komórki albo – skojarzyć się między sobą dawne. No i wówczas z rozmaitych departamentów mózgu i z rozmaitych dziedzin wiedzy tworzy się jedna całość. (...) – Czy myślisz – spytał Wokulski – że można... kochać kobietę w sposób idealny, nie pożądając jej? – Naturalnie. Jest to jedna z masek, w którą lubi przebierać się instynkt utrwalenia gatunku. – Instynkt – gatunek – instynkt utrwalenia czegoś i – utrwalenie gatunku!... – powtórzył Wokulski. – Trzy wyrazy, a cztery głupstwa. – Zrób szóste – odpowiedział doktór (...) – i ożeń się. (...) Piąte już zrobiłeś: zakochałeś się. (...) Czterdzieści pięć lat – to epoka ostatniej miłości, najgorszej (...). – Znawcy mówią, że pierwsza miłość jest najgorsza – szepnął Wokulski. – Nieprawda. Po pierwszej czeka cię sto innych, ale po setnej pierwszej – już nic. Żeń się; jedyny to ratunek na twoją chorobę. – Dlaczegożeś ty się nie ożenił? – Bo mi narzeczona umarła – odpowiedział doktór pochyliwszy się na tył fotelu i patrząc w sufit. – Więc zrobiłem, com mógł: trułem się chloroformem. (...) Ale Bóg zesłał dobrego kolegę, który wysadził drzwi i uratował mnie. Fragment III (...) Starski (...) mówił z miną znudzoną, uderzając szpicrózgą w koniec buta: – (...) Małżeństwo jest zbyt doniosłym aktem, ażeby, przystępując do niego, można było radzić się serca. To nie jest poetyczny związek dwu dusz, to jest ważny wypadek dla mnóstwa osób i interesów (...).
© klp.pl
75
– Co innego małżeństwa polityczne, a co innego małżeństwo dla pieniędzy z człowiekiem, którego się nie kocha – odpowiedziała prezesowa patrząc w ziemię i bębniąc palcami po stole. – To gwałt zadany najświętszym uczuciom. – Ach, kochana babciu – odparł Starski z westchnieniem – łatwo to mówić o swobodzie uczuć, kiedy się ma dwadzieścia tysięcy rubli rocznie. (...) Wszyscy obłudnie gardzimy pieniędzmi, lecz każdy z nas wie, że jest to mierzwa, z której wyrasta wolność osobista, nauka, sztuka, nawet idealna miłość. Gdzież to wreszcie urodziła się miłość rycerzy i trubadurów? (...) Wypielęgnowały ją klasy majętne, które utworzyły kobietę z delikatną cerą i białą ręką, które wydały mężczyznę mającego dosyć czasu na ubóstwianie kobiety. (...) Moi rodzice podobno pobrali się z czystej miłości; jednak przez całe życie nie byli szczęśliwi (...). Tymczasem moja czcigodna babka, tu obecna, wyszła za mąż wbrew skłonności i dziś jest błogosławieństwem całej okolicy. (...) (...) Starski (...) uśmiechał się na pół drwiąco, na pół smutnie. (Bolesław Prus, Lalka, BN 1991)
Wypracowanie:
Miłość w „Lalce” Bolesława Prusa jest niemal całym motorem styl., składn. napędowym sytuacji w tym utworze. To ona (miłość) sprawia, że składn. Wokulski zmienia swoje życie i napędza akcję, dzięki czemu książka staje fraz. się ciekawa. Lecz miłość jest odbierana różnie przez bohaterów, i – co składn. ważniejsze – różny jest punkt widzenia na miłość przez bohaterów. W całej powieści nie znajdujemy bowiem prawidłowej (pełnej) miłości. Jest składn. co prawda usiłowanie, dążenie do takiej miłości przez Wokulskiego, lecz składn., leksyk. nie jest ona odwzajemniona przez Izabelę. 1/1
Panna Izabela jest osobą bardzo oschłą i nieczułą (lecz również pragnie
składn.
kochać – lecz na swój sposób). Dla niej partner nie musi być na pierwszym miejscu ukochanych wybrankiem. Uważa ona, że jako 2/1
składn.
szlachcianka jej partner powinien mieć godne pochodzenie i majątek. Prawdziwa miłość jest na drugim planie (co automatycznie skreśla
styl.
© klp.pl
76
„prawdziwą miłość”). „Miłość bowiem zjawia się dopiero po sakramencie i najzupełniej wystarcza”. Otóż nie wystarcza. Pojęcie
styl.
prawdziwej miłości jest inne. Niezwykła próżność i samozachwyt,
leksyk.
poczucie wyższości nad innymi, status i pieniądze sprawiają, że panna
fraz.
Izabela staje się zarozumiałą pedantyczką. To właśnie jej pieniądze blokują ją w prawdziwej miłości. Dlatego właśnie taka osoba nie zazna
składn.
nigdy szczęścia w małżeństwie. Poprzez złe zrozumienie miłości, źle rozumie pojęcia małżeństwa. Panna Izabela nie umie kochać, „nigdy nie była zakochaną”. styl. 6/1
Pan Wokulski prezentuje inny rodzaj miłości. Nie jest to samouwielbienie, składn. lecz wprost przeciwnie. Jest to szaleńcza miłość, ślepa bezgraniczna.
składn.
Niemal nic nie jest w stanie stanąć jej na przeszkodzie (oprócz samej
ort.
Panny Łęckiej). Wokólski całkowicie odmienia swoje życie. Robił
ort., fraz.
wszystko, by podpożądkować się wymaganiom panny Łęckiej, lecz ona
ort.
lekceważyła go. Dla Wokulskiego miłość do Izabeli była wszystkim.
styl.
Pragnoł dać jej wszystko, lecz ona pochodziła z wyższych sfer, co automatycznie go skreślało. Miłość była dla niego złączeniem uczuć w
składn., int.
jeden organizm. Chciał kochać idealnie, nie pożądając lecz tylko kochać. Małżeństwo byłoby dla niego spełnieniem. Po uświadomieniu sobie
rzecz.
zamiaru Izabeli (w pociągu, gdy rozmawiała po francusku śmiejąc się z
składn.
Wokulskiego) Wokulski przeżył ogromne rozczarowanie. Miłość jest dla niego porażką. 13 / 1
styl., składn. fraz., rzecz.
Starski natomiast uważa miłość, a dokładniej małżeństwo jest dla
składn.
„mnóstwa osób i interesów”. Sądzi on, że ludzie żenią się dla sprawy,
leksyk., składn.
interesu, pieniędzy. uważa on (ponieważ on ma pieniądze), że inni ludzie patrzą tylko na swój status, nam arystokratom ciężko będzie zrozumieć dlaczego oni tak robią (gdyż jest to „gwałt zadany najświętszym uczuciom”).
fraz., składn. ort., styl. składn.,styl.,int
© klp.pl
77
W „Lalce” małżeństwo widziane jest przez pryzmat pieniędzy. Wyjątkiem . jest Wokulski, który kocha możnaby powiedzieć czysto, lecz zostaje
styl., styl.
skreślony poprzez swój status społeczny. Mimo, że wstąpił w wyższe sfery, styl. jego przeszłość jest jego przekleństwem. Miłość nie znajduje spełnienia.
styl.
Kazdy z bohaterów jest przekonany o swojej słuszności. W przypadku
rzecz.
panny Łęckiej, jej ślepota jest tak głęboka, że wierzy że sam Bóg pomaga ort., składn. w pomnażaniu majątku dwóch dusz i zsyła im anioła by im w tym pomagał. Jest to podpożądkowanie wiary swojej wygodzie, i brnięcie w 19 / 1
przekonaniu o swojej słuszności. składn. Nie można powiedzieć, że w „Lalce” spotykamy wzór miłości czy
styl., składn.
małżeństwa. Takie pojęcie nie istnieje (w książce). Autor przedstawia bohaterów i różne rodzaje charakterów. Model odpowiedzi (rozwinięcie tematu): Punktacja Fragment I 1. Przedstawienie postaci panny Izabeli,
0-1
np.: ●
typowa młoda arystokratka,
●
oderwanie od rzeczywistości (efekt cieplarnianego wychowania),
●
chłodny temperament (niezdolność do zakochania się),
2. charakterystyka jej wyobrażeń o małżeństwie,
0-2
np.: ●
małżeństwo jako konwenans,
●
wskazanie co najmniej jednego argumentu
np.: ●
podtrzymanie chwały rodu jako cel małżeństwa,
●
połączenie trafnie dobranych nazwisk i majątków jako istota małżeństwa,
●
godne uczestniczenie w życiu towarzyskim jako główny obowiązek małżonków,
●
oddzielenie miłości od małżeństwa (nie jest konieczna do jego zawarcia),
3. dostrzeżenie przejawów marzenia o idealnej miłości,
0-1
© klp.pl
78
np.: ●
adoracja posągu Apollina,
●
powierzchowna fascynacja kolejnymi mężczyznami, o których głośno w świecie salonów,
4. dostrzeżenie ironii narratora i jej interpretacja.
0-1
Fragment II 5. Przedstawienie postaci Wokulskiego,
0-1
np.: ●
pół romantyk, pół pozytywista,
●
dojrzały mężczyzna o burzliwym życiorysie,
●
bohater poszukujący,
6. charakterystyka sposobu przeżywania miłości przez Wokulskiego,
0-2
np.: ●
miłość jako zjawisko niemal mistyczne,
●
wskazanie co najmniej jednego argumentu
np.: •
miłość od pierwszego wejrzenia,
•
miłość jako efekt przeznaczenia,
•
miłość jako sens życia,
•
idealizacja (niemal ubóstwienie) ukochanej kobiety,
•
romantyczne źródła takiego pojmowania miłości,
7. dostrzeżenie zdolności bohatera do racjonalnej oceny swego zauroczenia panną Izabelą,
0-1
8. przedstawienie postaci Szumana,
0-1
np.: ●
lekarz, naukowiec,
●
człowiek zgorzkniały, broniący się przed cierpieniem ironią i pozornym cynizmem,
9. charakterystyka obrazu miłości w oczach Szumana, np.: ●
miłość jako zjawisko biologiczne,
●
wskazanie co najmniej jednego argumentu
np.:
0-2
© klp.pl
79
•
miłość jako efekt procesów zachodzących w mózgu,
•
miłość i małżeństwo jako kulturowe maski instynktu zachowania gatunku,
•
intensywność uczucia Wokulskiego jako konsekwencja jego wieku,
10. dostrzeżenie znaczenia nieszczęśliwej miłości w życiu Szumana,
0-1
11. interpretacja sposobu zachowania się bohaterów podczas rozmowy.
0-1
Fragment III 12. Przedstawienie postaci Starskiego,
0-1
np.: ●
przedstawiciel arystokratycznej „złotej młodzieży”,
●
zdemoralizowany cynik,
●
łowca posagów,
13. charakterystyka obrazu małżeństwa i miłości w oczach Starskiego,
0-1
np.: ●
małżeństwo jako interes,
●
pieniądze jako czynnik najważniejszy w życiu,
●
miłość jako rozrywka ludzi bogatych,
●
oddzielenie miłości i szczęścia (miłość nie gwarantuje go),
14. interpretacja uśmiechu „na pół drwiąco, na pół smutnie”,
0-1
15. przedstawienie postaci prezesowej,
0-1
np.: ●
szlachetna arystokratka,
●
reprezentantka pokolenia romantycznego,
●
nieszczęśliwa miłość do człowieka z niższej sfery,
16. dostrzeżenie, że dla prezesowej miłość jest najświętszym uczuciem,
0-1
17. dostrzeżenie sprzeniewierzenia się przez bohaterkę miłości,
0-1
18. interpretacja sposobu zachowania się prezesowej podczas rozmowy.
0-1
19. Podsumowanie:
0-4
●
pełny wniosek (np. dostrzeżenie i interpretacja we właściwym kontekście tego, że Lalka ukazuje różne aspekty zjawiska miłości – psychologiczne, kulturowe, społeczne, fizjologiczne itp.), (4)
© klp.pl
●
●
80
niepełny wniosek (np. dostrzeżenie tego, że Lalka ukazuje różne aspekty zjawiska miłości – psychologiczne, kulturowe, społeczne, fizjologiczne itp.),
(2)
próba podsumowania (np. zebranie opinii bohaterów).
(1)
Ocena pracy: Rozwinięcie
6/25
Kompozycja
1/5
Styl
1/5
Język
1/12
Zapis
0/3
Razem:
9/50
Komentarz: Autor pracy praktycznie nie analizuje podanych fragmentów, podaje nieskładne, nieprzemyślane stwierdzenia ogólne (6 punktów za rozwinięcie). Praca zawiera ogromną ilość błędów językowych, jest na granicy komunikatywności (1 punkt za język). Bardzo duża ilość błędów ortograficznych, pojawiają się też interpunkcyjne (zapis – 0 pkt.). Styl fatalny (1 pkt.), praca bardzo niespójna (za kompozycję 1 pkt.).
Przykład: średnie wypracowanie Temat: Różne wizje zaświatów. Analizując Tren X Jana Kochanowskiego i wiersz Urszula Kochanowska Bolesława Leśmiana, zwróć uwagę na portret dziecka oraz kreacje innych bohaterów. (matura próbna – styczeń 2005) Wypracowanie:
Jan Kochanowski napisał treny ku pamięci swojej córeczki. Jest to seria fraz. pieśni żałobnych skomponowanych po śmierci dwu i pół letniej Urszulki ort. Kochanowskiej. Sposób przedstawienia tegoż dziecka w „Trenie X” i styl.
© klp.pl
81
„Urszuli Kochanowskiej” Bolesława Leśmiana jest nieco inny. „Tren X” został wydany w 1580 r. Podmiot liryczny utożsamiany jest z samym autorem, natomiast adresatem jest Urszulka. Kochanowski prowadzi 1/1
jakby monolog do nieżyjącej już córki. Liczne zdania pytające świadczą o
fraz.
6/1
dużym zaniepokojeniu poety. Odpowiedzi na te pytania nie zostają
leksyk., styl.
walor 1 znalezione. Podmiot liryczny martwi się o Urszulkę. Tęskni za nią. Ciągle 6/1
szuka odpowiedzi gdzie znajduje się jego ukochana pociecha. Oprócz
składn.
2/1
poszukiwań w chrześcijańskiej wizji nieba i czyśćca autor zaczyna jej
składn.
szukać w innych zaświatach. Na mitologicznych wyspach, czy przez
składn.
Charona przez jeziora wiedziona. Autor zastanawia się nawet nad
leksyk.
reinkarnacją. Jest to pogwałcenie wiary chrześcijańskiej. Kochanowski nie
int.
6/1
może zrozumieć dlaczego pełen miłości Bóg ukarał go tak bardzo. Załamuje
2/1
się dotychczasowa wizja świata poety. Jego renesansowe poglądy zostają
walor 2 podważone. Wątpi w istnienie Boga. Stoicyzm nie ma prawa bytu, ponieważ styl. autor nie może zachować się obojętnie wobec śmierci córki. Tren X jest stychiczny i sylabiczny. Ma osiemnaście wersów trzynastozgłoskowych. możemy znaleźć w nim liczne rymy parzyste, lecz tylko na końcu wersów. W utworze znajdują się również nacechowane epitety. Podkreślają one uczucia autora. W utworze „Urszula Kochanowska” autor utorzsamia się z podmiotem
ort., składn.
lirycznym, którym jest Urszula. Prowadzi ona dialog z Bogiem. Wiersz ten
rzecz.
został napisany w dwudziestoleciu międzywojennym, a więc o wiele później niż Tren X. Stanowi on pewną odpowiedź na pytania stawiane przez Kochanowskiego. Utwór ten zbudowany jest z dwunastu zwrotek po dwa wersy. Na końcu wersów znajdują się rymy parzyste. Każdy wers składa się z trzynastu zgłosek. 5/1
Urszula po przybyciu do nieba czuje się wyobcowana. Przybyła w pustkowie. Wizja raju jaką przedstawił Leśmian jest inna od
int.
© klp.pl
7/1
82
chrześcijańskiej. Bóg nie jest wszechmogący. Stara się, by Urszula była szczęśliwa w jego świecie. Stworzył jej dom taki, jak w Czarnolesie, lecz nie potrafił zaspokoić potrzeb psychicznych Urszulki. Bóg jest personifikowany, przedstawiony osobowo. Nie do końca rozumie dziecko, a więc nie jest
5/1
wszechwiedzący, doskonały. Niebo dla Urszulki staje się miejscem cierpienia. Sprzątając i przebywając w domu coraz bardziej pogrąża się w
styl.
tęsknocie za rodzicami. Śmierć rozłączyła dwie osoby, które już nigdzie nie
składn.
mogą czuć się dobrze. Urszula odrzuca niemal miłość Boga. Świadczy o 3/1
tym zaskakująca puenta. Człowiek czuje się w niebie niemal tak samo jak
styl.
na ziemi. Tak samo myśli, żyje i czuje. Urszula gdy zmarła miała 2,5 roku.
fraz.
W niebie przedstawione jest jako przynajmniej młoda dziewczyna. 9/1
Oba te utwory nawiązują do jednego wydażenia – śmierci córki
styl., ort.
Kochanowskiego. Sa one przepełnione smutkiem i żalem. W trenie X to sam Kochanowski opisuje swoje cierpienie, natomiast u Leśmiana to Urszula smuci się z powodu rozłąki. W efekcie śmierć staje się źródłem nieszczęścia fraz. obu stron. Nawet Bóg nie był w stanie temu zaradzić.
Model odpowiedzi (rozwinięcie tematu): Wstępne rozpoznanie 1. Nadawca i odbiorca wypowiedzi poetyckiej, np. ●
monolog – wyznanie ojca adresowane do zmarłej córki
●
monolog – opowieść dziewczynki o spotkaniu z Bogiem w niebie
Punktacja 0-2
Przedstawienie wizji pośmiertnych losów Urszulki 2. Tren X, np. ●
wykorzystanie toposu ubi sunt [gdzie są (dusze zmarłych)]
●
znajomość różnych systemów, wierzeń
●
niepewność co do losów człowieka po śmierci
●
zwątpienie w życie wieczne
0-3
© klp.pl
83
3. Urszula Kochanowska, np.
0-3
●
antropomorfizacja nieba
●
niebiosów pustkowie nie jest nagrodą dla małego człowieka
●
pobyt w niebie namiastką życia
●
humanizm autora wyrażający się zainteresowaniem człowiekiemi jego losem
●
nawiązanie do powszechnych wyobrażeń nieba
Przedstawienie portretu Urszulki 4. Tren X , np. ●
przedwcześnie zmarła dziewczynka
●
małe, niewinne dziecko (aniołek mały)
●
urocza, miła osoba (wdzięczna)
●
ukochana córka, do której tęskni opuszczony przez nią ojciec
5. Urszula Kochanowska, np. ●
samotne dziecko, przebywające w nowym, obcym otoczeniu
●
dziecko tęskniące za rodziną, Czarnolasem, życiem ziemskim
●
istota nieszczęśliwa, którą Bóg chce pocieszyć
●
dziewczynka odczuwająca lęk przed Bogiem
●
mała gospodyni pracowicie przygotowująca dom na przybycie rodziców
0-3
0-3
Przedstawienie portretów innych bohaterów 6. Ojciec w Trenie X , np. ●
podmiot liryczny wypowiadający się w formie monologu
●
rodzic zbolały, rozpaczający po śmierci ukochanego dziecka
●
człowiek ciekawy losów pośmiertnych
●
chrześcijanin pytający o sens przedwczesnej śmierci dziecka
●
filozof rozważający kwestie śmierci i życia pozagrobowego
●
poeta mistrzowsko posługujący się gatunkiem trenu
7. Bóg w Urszuli Kochanowskiej, np. ●
istota boska poddana personifikacji
0-4
0-3
© klp.pl
84
●
Bóg o cechach ojcowskich, obdarzający dziecko troską
●
stwórca, czarodziej mający moc kreowania
●
Bóg niedoskonały, ponieważ nie ukoił żalu człowieka tęskniącego
●
za ziemskim życiem
●
Pan litościwy i dobry
8. Sformułowanie wniosku pełnego, np.
4
●
Tren X – formułuje pytania dotyczące życia po śmierci
●
Urszula Kochanowska – konkretyzuje wizję nieba, odwołując się do powszechnych wyobrażeń, powstałych pod wpływem Biblii
● ●
portret Urszulki w wierszu Leśmiana kopią wizerunku utrwalonego w Trenach portret ojca i Boga-Ojca wpisuje się w tradycję kulturową
9. Sformułowanie wniosku częściowego, np. ● ●
obydwa utwory łączy portret Urszulki przestrzeń zaświatów zgodna z tradycją, potocznymi wyobrażeniami
10. Podjęcie próby podsumowania, np. ●
2
1
obydwa utwory łączy portret Urszulki
Ocena pracy: Rozwinięcie
12/25
Kompozycja
3/5
Styl
3/5
Język
3/12
Zapis
2/3
Walory Razem:
2 25/50
Komentarz: W pracy temat jest rozwinięty poprawnie, ale w sposób niewystarczający (połowa punktów za rozwinięcie). Kompozycja w miarę spójna (3 pkt.), styl poprawny (3 pkt.), liczne błędy językowe (3 pkt.), w zapisie kilka błędów ortograficznych (2 pkt.), 2 punkty za walor – ciekawe, odkrywcze obserwacje.
© klp.pl
85
Przykład: dobre wypracowanie Za chwilę przytoczę wypracowanie na ten sam temat co poprzednie, ale lepsze i napisane przez innego ucznia. Będzie to dobra okazja do zobaczenia, jak różnie i na różnym poziomie można ująć ten sam temat. Temat: Różne wizje zaświatów. Analizując Tren X Jana Kochanowskiego i wiersz Urszula Kochanowska Bolesława Leśmiana, zwróć uwagę na portret dziecka oraz kreacje innych bohaterów. Wypracowanie:
„Tren X” Jana Kochanowskiego i „Urszula Kochanowska” Bolesława Leśmiana powstały w różnych epokach, łączy je jednak wspólna tematyka – pośmiertne losy córki Kochanowskiego. Każdy z wierszy przedstawia nieco inną wizję zaświatów i na inne aspekty życia pośmiertnego zwraca uwagę. 1/ 1
Tren X, jeden z najsłynniejszych trenów cyklu, jest monologiem cierpiącego
6/ 1
ojca adresowanym do zmarłej córki. Próbując znaleźć odpowiedź na pytanie o
2/ 1
miejsce znajdowania się swojego dziecka podmiot sięga do różnych religii i systemów filozoficznych – zarówno Biblii, jak i filozofii starożytnej czy
2/ 1
wierzeń mitologicznych. Podmiot nie ma pewności, gdzie znajduje się jego dziecko, co odzwierciedlają zadawane przez niego pytania retoryczne. Zastanawia się, czy Orszulka nie stała się aniołem, czy z człowieka nie została przemieniona w słowika, czy nie przebywa na Wyspach Szczęśliwych lub w
2/1
czyśćcu. Wątpliwości podmiotu świadczą o jego zwątpieniu w możliwość poznania przez człowieka losów pośmiertnych. Wątpi on nawet w istnienie jakiegokolwiek życia pozagrobowego, o czym świadczy fragment „gdziekolwiek jesteś / jeśliś jest” – dopuszcza możliwość, że Orszulka po śmierci po prostu przestała istnieć.
6/ 1
styl.
© klp.pl
86
6/ 1
Wątpliwości podmiotu wynikają z dramatu, jaki przeżył po śmierci córki. Nie
6/ 1
umie on pogodzić się z jej stratą, nie rozumie sensu jej śmierci i bardzo boleje
6/ 1
z powodu niemożności spotkania się z nią. Jest to jednocześnie filozof,
styl.
szukający odpowiedzi na nurtujące go pytania o sens życia ziemskiego i ciekawy tego, co nastąpi po śmierci. 4/ 1 4/ 1
W „Trenie X” Urszulka została przedstawiona jako przedwcześnie zmarłe
1/1
dziecko ukochane przez ojca, niewinne i urocze. Ze względu na jej dobre uczynki podmiot szuka jej jedynie w zaświatach będących dla zmarłych
walor
nagrodą, wątpi w to, czy „jakakolwiek zmazeczka” grzechu na niej została. Podobną Orszulkę znajdziemy w utworze Leśmiana, tym razem jednak możemy dowiedzieć się więcej o jej charakterze i uczuciach, ponieważ to ona jest podmiotem lirycznym wiersza. Dziewczynka w formie monologu opowiada
1/ 1
o swoim pośmiertnym spotkaniu z Bogiem w niebie. Leśmian przedstawia ją
4/ 1
jako niewinne, zalęknione dziecko, czujące się w nowym miejscu niepewnie,
4/ 1
obawiające się o swój los. W jej pierwszym spotkaniu z Bogiem widać lęk
4/ 1
dziewczynki w stosunku do Stwórcy. Orszulka bardzo tęskni za domem rodzinnym i dlatego nieśmiało prosi Boga, aby nowe miejsce jej pobytu przypominało Czarnolas. Jest bardzo uradowana, gdy Bóg spełnia jej prośbę, wykazuje się gospodarnością w przygotowywaniu domu na tak bardzo wyczekiwane, zapowiedziane przez Boga przyjście rodziców. Doznaje jednak
styl.
wielkiego rozczarowania, gdy okazuje się, że to „tylko” Bóg ją odwiedził. Jej miłość do rodziców okazuje się być o wiele większa niż przywiązanie do Boga, 7/ 1
Stwórca nie jest w stanie uszczęśliwić dziewczynki. Niebo przedstawione w utworze nie jest więc miejscem idealnym, miejscem
3/ 1
wiecznego szczęścia. Jest raczej namiastką ludzkiego życia, miejscem
3/ 1
pozbawionym radości z powodu braku możliwości kontaktu z innymi ludźmi – to „niebiosów pustkowie”. Bóg, który takie niebo dla człowieka przygotował, nie jest w stanie zaspokoić jego pragnień. Przedstawiony został wprawdzie
7/ 2
jako dobroduszny, kochający ojciec, mogący wyczarować dla Orszulki co tylko
styl.
© klp.pl
87
zechce, nie jest jednak w stanie zastąpić jej miłości rodzicielskiej. „Tren X” formułuje pytania dotyczące życia po śmierci, a wiersz Leśmiana 8/ 4
przedstawia konkretną wizję zaświatów. Oba utwory łączy portret Urszulki,
styl.
oba też podejmują tematykę relacji między osobami żyjącymi a tymi, które już przekroczyły granicę śmierci. Oba pokazują, że więzy międzyludzkie są silniejsze niż śmierć oraz że rzeczą bardzo trudną jest pogodzenie się z koniecznością odejścia najbliższych. Ocena pracy: Rozwinięcie
25/25
Kompozycja
3/5
Styl
3/5
Język
9/12
Zapis
3/3
Walor
1
Razem:
44/50
Komentarz: Praca dobra, w sposób wyczerpujący rozwinięty temat, kompozycja i styl poprawne, język bardzo dobry.
2. Wypracowania na poziomie rozszerzonym
Przykład: dobre wypracowanie Temat: O poznawaniu. Zanalizuj i zinterpretuj wiersz Wisławy Szymborskiej Mała dziewczynka ściąga obrus.
© klp.pl
Wisława Szymborska, Mała dziewczynka ściąga obrus Od ponad roku jest się na tym świecie, a na tym świecie nie wszystko zbadane i wzięte pod kontrolę. Teraz w próbach są rzeczy, które same nie mogą się ruszać. Trzeba im w tym pomagać, przesuwać, popychać, brać z miejsca i przenosić. Nie każde tego chcą, na przykład szafa, kredens, nieustępliwe ściany, stół. Ale już obrus na upartym stole - jeżeli dobrze chwycony za brzegi objawia chęć do jazdy. A na obrusie szklanki, talerzyki, dzbanuszek z mlekiem, łyżeczki, miseczka aż trzęsą się z ochoty. Bardzo ciekawe, jaki ruch wybiorą, kiedy się już zachwieją na krawędzi: wędrówkę po suficie? lot dokoła lampy? skok na parapet okna, a stamtąd na drzewo? Pan Newton nie ma jeszcze nic do tego. Niech sobie patrzy z nieba i wymachuje rękami.
88
© klp.pl
89
Ta próba dokonana być musi. I będzie. Wypracowanie:
Wiersz Wisławy Szymborskiej w sposób żartobliwy opowiada historię 1/2
dziewczynki, która (jak zapowiada tytuł) ściąga obrus, żeby sprawdzić, jakie będzie mieć to skutki. Głównym tematem utworu jest poznawanie – z
styl.
przedstawionej scenki można wyciągnąć głębokie wnioski filozoficzne. 2/ 1
Podmiot liryczny utożsamia się z małą dziewczynką, niejako wciela się w jej
6/1
rolę. Zna jej emocje, motywacje i zamiary. Świat widziany oczyma dziecka jest
3/1
jeszcze nie do końca poznany i przez to bardzo ciekawy. Mogą dziać się w nim rzeczy nie do zaakceptowania w świecie dorosłych – obrus „objawia chęć do
3/1
jazdy”, elementy zastawy stołowej „trzęsą się z ochoty”. W wierszu znajdziemy także wiele sformułowań stylizowanych na język dziecięcy, takich
3/1
jak proste zdania oznajmujące, naiwne pytania, wyliczenia („przesuwać, popychać / brać z miejsca i przenosić”), zdrobnienia („łyżeczki, miseczka”) czy pocieszne, typowo dziecięce sformułowanie „pan Newton”. Sam obraz Newtona, patrzącego z nieba i wymachującego rękami jest typowo dziecięcy,
3/ 1
nawiązuje zapewne do dziecięcych wyobrażeń Boga w chmurach. Główna „bohaterka” wiersza to postać ciekawa świata, uparcie dążąca do
6/1
odkrywania wszystkiego, co ją otacza. Jest nieustępliwa i uparta w swoim pragnieniu poznania wszystkiego samodzielnie. To, co dla świata dorosłych
6/1
jest oczywiste, dla niej już takie pewne nie jest. Nie posiada wiedzy takiej, jaką ma każdy dorosły – nie wie, że istnieje przyciąganie ziemskie i sama chce
6/1
sprawdzić, co stanie się z elementami zastawy stołowej, gdy pociągnie za obrus.
4/1
Mimo wczuwania się w rolę dziewczynki nadawca wypowiedzi poetyckiej
styl.
© klp.pl
90
dystansuje się od jej poglądów i zachowania. Świadczą o tym przede 5/1
wszystkim bezosobowe formy czasowników: „jest się”, „trzeba (...)
styl.
pomagać”, „ta próba dokonana być musi” oraz elementy wiersza 5/ 1 5/1
charakterystyczne dla sposobu wypowiadania się dorosłych („wzięte pod
styl.
kontrolę”, „objawiać chęć”, „ta próba dokonana być musi”). Podmiot jest
styl.
reprezentantem świata dorosłych, posiada wiedzę naukową, bacznie obserwuje zachowanie dziewczynki i komentuje je.
8/1
Jednoczesne wczuwanie się podmiotu w świat dziecka oraz dystans do zachowania dziewczynki sprawia, że w wierszu Szymborskiej dochodzi do ciekawego zderzenia świata dziecka i dorosłych. W świecie dorosłych istnieją pewne prawa, które rządzą niepodzielnie i niezmiennie (tak jak prawo grawitacji), wszystko jest „zbadane / i wzięte pod kontrolę”. Świat dziecka jest
7/1
mniej skostniały, bardziej tajemniczy, niezbadany. W świecie tym można wykazać się o wiele większą ciekawością, spontanicznością i aktywizmem poznawczym. Różnice między dwoma światami widać w ukształtowaniu
8/1
wypowiedzi poetyckiej. Aktywność dziecka pokazana jest przez nagromadzenie czasowników, które wyliczają wykonywane przez nie czynności. Ciekawość widać w zadawanych pytaniach. W wierszu znajdują się także fragmenty pisane stylem naukowym, które mają oddać logiczne uporządkowanie i stagnację świata dorosłych. Utwór Szymborskiej można nazwać traktatem filozoficznym o poznawaniu. Na
12 / 2
tym polu świat dorosłych ze swoją wiedzą naukową zdecydowanie przegrywa. To dzieci są tymi osobami, które dzięki swojej spontaniczności są w stanie czerpać radość z odkrywania rzeczywistości. Przesłanie utworu dobrze wpisuje się w tematykę innych wierszy Szymborskiej. Poetka już nie raz
11 / 1
zadawała „naiwne pytania” o sens naszego życia, drogę, którą zmierzamy. Przedstawienie sposobu poznawania rzeczywistości przez małą dziewczynkę uczy nas, że powinniśmy czerpać od dzieci ich spontaniczność, otwartość i ciekawość świata.
© klp.pl
91
Model odpowiedzi (rozwinięcie tematu) 1. Wstępne rozpoznanie całości,
0-2
np.: a. tytuł zapowiada opis wydarzenia, b. żartobliwa (lekko stylizowana) opowiastka o zdarzeniu, c. wiersz o urodzie poznawania rzeczywistości. 2. Dostrzeżenie, że nadawca utożsamia się z dziewczynką (jakby wciela w jej rolę – liryka roli). 0-1 3. Uzasadnienie,
0-4
np.: a. zna intencje, emocje, myśli i pragnienia dziewczynki, b. ożywia przedmioty, c. ma dziecięce wyobrażenie postaci Newtona (obraz), d. mówi językiem stylizowanym na dziecięcy, e. wskazanie elementów stylizacji: proste zdania, składnia wyliczeniowa, zdrobnienia, wyrażenie „Pan Newton” – wystarczy wskazać jedno. 4. Nadawca jednocześnie zachowuje dystans.
0-1
5. Uzasadnienie,
0-4
np.: a. obserwuje bawiącą się dziewczynkę, b. akceptuje postępowanie dziewczynki (wie, że jest nieuchronne, zwrot: Niech sobie patrzy, c. mówi językiem dorosłego (np.: wzięte pod kontrolę, objawiać chęć), d. wypowiada się w formie bezosobowej, e. dysponuje wiedzą naukową. Uwaga: jeśli zdający napisze, że w wierszu występuje dziecięcy nadawca, a jako dowody poda odpowiednie kryteria, należy to uznać.
© klp.pl
6. Opis bohatera,
92
0-4
np.: a. mała dziewczynka (Od ponad roku jest się...), b. z pasją poznaje świat (w roli eksperymentatora), c. z determinacją poznaje świat (śmiałość próby), d. jest nieświadoma istniejącej wiedzy (Pan Newton nie ma jeszcze nic do tego), e. poznaje prawa oczywiste dla dorosłych. 7. Wskazanie wyróżników świata dziecka (przednaukowego modelu poznania),
0-1
np.: a. aktywność – wyliczenie czynności (nagromadzenie czasowników), b. ciekawość – ciąg pytań, 8. Wskazanie wyróżników świata dorosłych (naukowego modelu poznania),
0-1
np.: świat dorosłych: stagnacja, logiczne uporządkowanie (wszystko zbadane i wzięte pod kontrolę) co najmniej jedno wskazanie. 9. Rozpoznanie typu liryki,
0-1
np.: a. wiersz refleksyjny, b. rozważanie o psychologicznych mechanizmach poznawania świata (o ciekawości jako impulsie do poznawania świata). 10. Wskazanie cech wersyfikacji,
0-1
np. długość zwrotki dyktowana obrazem lub zamkniętą myślą (wiersz stroficzny), 11. Wykorzystanie kontekstów. np.: poezji Wisławy Szymborskiej; konteksty filozoficzne.
0-2
© klp.pl
93
12. Podsumowanie pełne,
4
np. dostrzeżenie, że wiersz należy do liryki refleksyjnej: opowiedziana w wierszu prosta historyjka służy uogólnieniu – refleksji o poznawaniu świata; wynika z niej, że nie wiedza poprzedników, lecz dziecięca ciekawość, spontaniczność i determinacja gwarantują autentyczne i dające satysfakcję rozpoznawanie rzeczywistości, częściowe,
(2)
np. dostrzeżenie, że wiersz należy do liryki refleksyjnej – zawiera rozważania o poznawaniu świata, próba podsumowania,
(1)
np. dostrzeżenie, że wiersz zawiera rozważania o poznawaniu świata. Ocena pracy Rozwinięcie
21/26
Kompozycja
1/2
Styl
2/3
Język
5/8
Zapis
2/2
Razem:
31/40
Komentarz Praca dobra, temat opracowany w miarę wyczerpująco. Zabrakło jeszcze jednego kontekstu, zakończenie mogłoby być pełniejsze, kilka punktów autorka straciła przy analizie i interpretacji. Kompozycja nie zawsze spójna (1 pkt. na 2 możliwe), pojawiają się błędy stylistyczne (głównie powtórzenia – 2 pkt. na 3 możliwe). Język poprawny (5 pkt.).
Powodzenia na maturze!
© klp.pl
VII. Podziękowania Bardzo dziękuję moim uczniom: Katarzynie Sobczak i Piotrowi Staszewskiemu za zgodę na wykorzystanie ich wypracowań maturalnych jako przykładów.
VIII. Bibliografia 1.
Informator maturalny od 2005 roku z języka polskiego, Warszawa 2003 (ze wszystkimi aneksami).
2.
Małgorzata Grzebień, Małgorzata Furgała, Jak zdać maturę. Język polski, wyd. Eremis, Warszawa 2004.
3.
Małgorzata Burzyńska-Kupisz, Anna Finkstejn, Lucyna Grabowska, Jacek Kozieł, Język polski. Matura 2005, część I i II, Wydawnictwo Szkolne „Omega”, Kraków 2004.
94
