H Istoria Tou Kosmou - Jean-Claude Barreau & Guillaume Bigot

βιβλιοπωλεϊον της ΕΣΤΙΑΣ ιστορία

ΖΑΝ-ΚΛΩΝΤ ΜΠΑΡΡΩ ΓΚΙΓΙΩΜ ΜΠΙΓΚΟ

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ ΩΣ ΤΗ ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΕΠΟΧΗ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΜΑΡΙΑ ΜΑΝΔΑΚΑ

&

π ο à ι τ ι κΑ

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ Από τους προϊστορικούς χρόνους ώς τη σημερινή εποχή

Το παρόν βιβλίο εκδίδεται με τη στήριξη του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου της Γαλλίας (Ministère Français chargé de la Culture - Centre du Livre)

ΣΕΙΡΑ: ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ Διευθυντής: Ν. Ε. Καραπιδάκης Πρώτη έκδοση: Δεκέμβριος 2008 Τίτλος πρωτοτύπου: Jean-Claude Barreau. Guillaume Bigot. Toute l'histoire du monde: de la préhistoire à nos jours © Librairie Arthème Fayard. 2005 Επιμέλεια κειμένου: Μαρία Καΐρη Τυπογραφικές διορθώσεις: Γιάννης Μπαλαμπανίδης Σελιδοποίηση: Αναστασία Σπανιολέτου Φιλμ. μοντάζ: «Αλφάβητο» Εκτύπωση: Γραφικές Τέχνες «Corfu» Εκτύπωση εξωφύλλου: Δ. Μωλ & Υιός Βιβλιοδεσία: Α. Πετρέλης & Υιός ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΩΝ ΤΗΣ "ΕΣΤΙΑΣ" Ι.Δ. ΚΟΛΛΑΡΟΥ & ΣΙΑΣ Α.Ε. Ευριπίδου 84 - Αθήνα 105 53 www.hestia.gr • [email protected] ISBN 978-960-05-1403-2

Q

Β

-J

ΖΑΝ-ΚΛΩΝΤ ΜΠΑΡΡΩ ΓΚΙΓΙΩΜ ΜΠΙΓΚΟ

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ Από τους προϊστορικούς χρόνους ώς τη σημερινή εποχή

Μετάφραση ΜΑΡΙΑ ΜΑΝΔΑΚΑ

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟΝ ΤΗΣ "ΕΣΤΙΑΣ' Ι.Δ. ΚΟΛΛΑΡΟΥ & ΣΙΑΣ Ι Κ Ε Λ Α 1Α ΑΘΗΝΑ 2008 ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ'

Αριθμός βιβλίου εισαγωγής .&

'6

Οι λέξεις οι οποίες στο πρωτότυπο μεταγράφονται από τα (αρχαία) ελληνικά με λατινικούς χαρα κτήρες (π.χ. therapeia. hélios) αποδίδονται στη μετάφραση με κεφαλαία. Τα βιβλικά χωρία παρατί θενται κατά τη μετάφραση της Ελληνικής Βιβλικής Εταιρίας (Η Καινή Διαθήκη, 1989• Η Παλαιά Δια θήκη. 1977).

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Οι αμνήμονες 9 Η προϊστορία 13 Οι ζωοποιοί ποταμοί, τα πρώτα κράτη, οι θρησκείες 25 Μεσόγειος: Κρήτες, Έλληνες. Φοίνικες. Εβραίοι 35 Η Περσική Αυτοκρατορία και ο ελληνικός κόσμος 43 Μέγας Αλέξανδρος ή η πρώτη παγκοσμιοποίηση 51 Ο κόσμος μετατοπίζεται προς τη Δύση: Καρχηδόνα και Ρώμη, Αννίβας και Καίσαρ 59 Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ή η πρώτη ιστορική ακμή 69 Ο ιουδαιο-χριστιανισμός 79 Η επέλαση των βαρβάρων 87 Η εποχή του Ισλάμ 97 Ο Μεσαίωνας ή η ανοικοδόμηση του κόσμου. Οι Σταυροφορίες 107 Η γένεση των εθνών. Ο Εκατονταετής Πόλεμος 121 Οι μεγάλες ανακαλύψεις και ο θάνατος των προκολομβιανών πολιτισμών . . 129 Η Αναγέννηση, ο Κάρολος Κουίντος. ο Φραγκίσκος Α' 141 Οι μεταρρυθμίσεις και οι θρησκευτικοί πόλεμοι 149 Ο μεγαλειώδης 17ος αιώνας 157 0 αιώνας των Φώτων 169 Η μεγάλη επανάσταση 179 Η Αυτοκρατορία 189 «Ρεπλίκες» της επανάστασης και αποτυχημένες παλινορθώσεις 205 Η Ευρώπη των εθνών 213 Οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής και η απόσχιση 225 Η αποικιακή κατάκτηση. Η Ιαπωνία 231 Η Μπελ Επόκ 243 0 Μεγάλος Πόλεμος 253 Η απόπειρα της παγκόσμιας επανάστασης 263 Η μεγάλη κρίση, το νιου ντηλ, ο ναζισμός 273 Ο Χίτλερ και οι δημοκρατίες 283 Η εκστρατεία της Γαλλίας 293 Το στοίχημα της ελεύθερης Γαλλίας 303 Ο Μεγάλος Παγκόσμιος Πόλεμος 313 Ο Ψυχρός Πόλεμος 323 Η αποαποικιοποίηση. Ο πόλεμος της Αλγερίας 333 Το Ισραήλ και οι Παλαιστίνιοι 341 Η πτώση της ΕΣΣΔ. Η παγκοσμιοποίηση 347 Περί του World Trade Center, της δημογραφίας και του μέλλοντος 357 Υστερόγραφο 366

οι α μ ν ή μ ο ν ε ς

ΣΤΗ ΓΑΛΛΙΑ. ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΕΝΑΝ ΑΙΩΝΑ. ΟΣΟΙ ΗΞΕΡΑΝ ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΕΙΧΑΝ ΚΑΙ ΑΙΣΘΗΣΗ

του χώρου και του χρόνου/Ενα σχολικό εγχειρίδιο, γραμμένο από δύο εξαί ρετους καθηγητές, το Μαλέ-Ισαάκ,

παράθετε τα ιστορικά και γεωγραφικά

σημεία αναφοράς που γνώριζαν όλοι όσοι διέθεταν το απολυτήριο του σχο λείου. Δεν συμβαίνει το ίδιο σήμερα. Οι Γάλλοι, όπως εξάλλου και όλοι οι Δυτικοί, έχουν εξελιχθεί, ως επί το πλείστον, σε ανθρώπους χωρίς παρελθόν, σε «αμνήμονες» (ο νεολογισμός αυτός, στη γαλλική γλώσσα, περιγράφει αρκετά καλά την παρούσα κατάσταση). Και αποτελεί παράδοξο το ότι πο τέ δεν συζητήθηκε τόσο πολύ το «καθήκον της μνήμης» όσο στη σημερινή εποχή της λήθης, γιατί ως γνωστόν ένα προτέρημα δεν εκθειάζεται παρά μόνο όταν έχει πλέον ξεχαστεί. Πρόσφατα ακόμη, οι Γάλλοι, όταν για κάποιο λόγο δυσφορούσαν, μουρ μούριζαν: «Κάναμε μια φορά την Επανάσταση, θα μπορούσαμε να την ξα νακάνουμε», δείχνοντας μ' αυτόν τον τρόπο ότι είχαν απόλυτη συναίσθηση μιας ωραίας ιστορικής συνέχειας. Τι θα βρίσκαμε όμως στο κεφάλι των παι διών τους (εκείνων τουλάχιστον που δεν έχουν αποφοιτήσει από την Εκόλ 1

Νορμάλ ); Έναν μεσαιωνικό ιππότη με πανοπλία, καβάλα όχι σε άλογο αλ λά σε διαστημόπλοιο, σε κάποιο απροσδιόριστο μέρος! Μια κινηματογραφική ταινία σε συνέχειες, 0 Άρχοντας

των

δαχτυλιδιών,

μια εποποιία που δεν διεξάγεται σε κάποιο συγκεκριμένο μέρος, αποδει κνύει με την τεράστια επιτυχία της τη γενική αμάθεια. Δεν φταίνε όμως οι σύγχρονοι μας αν κανένας δεν έκανε τον κόπο να τους μάθει τόπους και 1

Οι ανώτατες

πανεπιστημιακές σχολές της Γαλλίας, οι «μεγάλες σχολές», υψηλού κύρους

και «φυτώρια» της γαλλικής ελίτ. (Σ.τ.Ε.)

10

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ

χρονολογίες. Μια μόδα επέβαλε να αντικατασταθεί η χρονολογική μελέτη της ιστορίας με εκείνη των διαχρονικών θεμάτων, του είδους «τα μεταφορι κά μέσα διαμέσου των αιώνων». Όσο για τους τόπους, τοποθετούνται όλοι στον ίδιο παρονομαστή από τους βιαστικούς τεχνοκράτες, οι οποίοι δεν νοιάζονται πια να ξεχωρίσουν το ένα μέρος από το άλλο, καθώς όλες οι σύγχρονες πόλεις παρουσιάζουν παντού το ίδιο τοπίο, με διαδοχικές σειρές από πανομοιότυπους γυάλινους πύργους. Μέσα στη γενική σύγχυση, τα το πία ξεθωριάζουν, οι πολιτισμοί διαλύονται, οι συλλογικές ιστορίες σβήνουν. Στο συνονθύλευμα αυτό, οτιδήποτε επέτρεπε άλλοτε σε κάθε άνθρωπο να ανιχνεύσει την πολιτιστική του κληρονομιά εξαφανίζεται. Άμα προσθέσετε σε όλα αυτά τη «χρηματιστηριακή» περιφρόνηση για το μακροπρόθεσμο και τη λατρεία της «αμεσότητας», θα καταλάβετε ότι ο μοντερνισμός μας παράγει περισσότερο αναλώσιμους καταναλωτές που αλλάζουν μανιωδώς κανάλια, καθώς και «παιδιά της διαφήμισης», απ' ό,τι υπεύθυνους πολίτες με θέληση να εννοήσουν και να οικοδομήσουν. Προσοχή όμως: ο κύριος ρόλος ενός πολιτισμού είναι να αφήνει ένα καταπίστευμα στα παιδιά του, τα οποία με τη σειρά τους θα έχουν τη δυνατό τητα να αμφισβητήσουν, να σπαταλήσουν ή να αξιοποιήσουν δημιουργικά την κληρονομιά αυτή. Όταν ο νεαρός Ισραηλίτης, τη νύχτα του Πάσχα, ρωτά τελετουργικά τους μεγάλους που τον περιστοιχίζουν ποιο είναι το νόημα της ιεροτελεστίας η οποία λαβαίνει χώρα, εκείνοι, εξίσου τελετουργικά, του απαντούν περιγρά φοντας του την απελευθέρωση του εβραϊκού λαού από τον αιγυπτιακό ζυ γό. Και η διήγηση αυτή. που αποδίδεται τόσο συγκλονιστικά στη διάρκεια του πασχαλινού δείπνου των Ιουδαίων, αποτελεί τον θεμέλιο λίθο της παι δείας τους. Στην Καμπότζη, ο Πολ Ποτ δεν επιδίωξε χωρίς λόγο να αποκό ψει τον λαό των Χμερ από τις ρίζες και το παρελθόν του: ήξερε πολύ καλά τι έκανε. Γιατί αν καταργηθεί η ερώτηση του μαθητή προς τον δάσκαλο, η μεταβί βαση αυτή της γνώσης από τους δασκάλους στους νεοφώτιστους, δεν παύει μόνο να υπάρχει ο πολιτισμός, αφήνοντας στη θέση του τη βαρβαρότητα, αλλά, πέρα από αυτό. εξαφανίζεται και το ίδιο το ανθρώπινο είδος, όπως θα επισημάνουμε όταν αναφερθούμε στην προϊστορία. Αυτή η πεποίθηση μας ενέπνευσε την επιθυμία να δοκιμάσουμε να διηγη θούμε την ιστορία της ανθρωπότητας. Ξέρουμε βέβαια ότι πάρα πολλοί επαγ γελματίες του είδους, με βαθιά γνώση του αντικειμένου τους. δημοσιεύουν

οι α μ ν ή μ ο ν ε ς

11

κάθε χρόνο πλήθος πολύ εμπεριστατωμένων ως επί το πλείστον έργων (όπως π.χ. και στον παρόντα εκδοτικό οίκο), όμως οι ιστορικοί αυτοί ασχο λούνται με ειδικά προβλήματα, συγκεκριμένες εποχές και μεμονωμένα άτο μα. Και οι σύγχρονοι μας -οι οποίοι δεν έχουν διδαχθεί τη χρονολογία στο σχολείο- δεν διαθέτουν το αντίστοιχο Μαλέ-Ισαάκ για να τους φωτίσει (έχει βέβαια επανακυκλοφορήσει σε εκδόσεις τσέπης, το εγχειρίδιο όμως αυτό προϋποθέτει μια διδασκαλία της ιστορίας που δεν συμπεριλαμβάνει η ση μερινή εκπαίδευση). Στην εποχή μας οι άνθρωποι δυσκολεύονται να συ γκρίνουν τα διάφορα θέματα μεταξύ τους αλλά και να τοποθετηθούν οι ίδι οι στην αλυσίδα των εποχών. Χωρίς όμως σημείο σύγκρισης δεν υπάρχουν κατανοητά προβλήματα, όπως μας εξηγεί και ο Μαλρώ στα αονεύματάτου.

Αντι-απομνη-

«Σκέψη και σύγκριση», γράφει, «είναι έννοιες ταυτόσημες».

EivaL ποτέ δυνατό να καταλάβουμε την επικαιρότητα χωρίς ιστορικά σημεία αναφοράς, τη στιγμή που τα πιο σύγχρονα γεγονότα έχουν τις ρίζες τους στο παρελθόν; Πώς να τοποθετήσουμε, για παράδειγμα, τους πολέ μους του Ιράκ στις ιστορικές και γεωγραφικές συγκυρίες, αν αγνοούμε αυ τή καθαυτή την ύπαρξη της Μεσοποταμίας; Χωρίς χρονολογικά και γεω γραφικά σημεία αναφοράς, οι τηλεοπτικές «ειδήσεις των οκτώ» μετατρέ πονται σε φανταστικές ιστορίες, σε επεισόδια του Άρχοντα

των

δαχτυλι

διών. Οι εικόνες που μεταδίδουν μας σοκάρουν, έχουμε όμως ταυτόχρονα την αίσθηση ότι δεν μας αφορούν. Σήμερα τα βλέπουμε όλα αμέσως, σε απευθείας μετάδοση, αλλά δεν καταλαβαίνουμε τίποτα. Στα βιβλιοπωλεία »πάρχουν πολύ καλά ιστορικά λεξικά, αλλά για να συμβουλευτεί κάποιος ενα λεξικό πρέπει να ξέρει από πού ν' αρχίσει. Υπάρχει και το Διαδίκτυο, " ΐ ς οθόνες του οποίου μπορούμε να βρούμε σχεδόν όλα όσα θέλουμε να ...αθουμε, στον « ι σ τ ό » όμως, στο «web», συνυπάρχουν το καλύτερο και το χειρότερο, και χωρίς γενική παιδεία είναι δύσκολο να τα ξεχωρίσει κανείς. Εξού λοιπόν η απλή ιδέα, φιλόδοξη αλλά ταυτόχρονα και ταπεινή, να "ράψουμε ένα αρκετά σύντομο βιβλίο που να διηγείται την ιστορία του κότμου. Η διήγηση αυτή θα είναι αναγκαστικά ατελής και αμφισβητήσιμη, κα••.'ος θα απηχεί τις απόψεις των συγγραφέων της, χρονολογικά όμως θα είναι "ονεπής. Θυμίζοντας τον τίτλο μιας πασίγνωστης σειράς - « Η ιστορία όπως τ η διηγούμαι στην κόρη μου ή στον γιο μου»-, θα μπορούσαμε εδώ, αλλά^οντάς τον, να απευθυνθούμε σε όλους εκείνους τους αναγνώστες οι οποίοι ""/. ήθελαν «να προσανατολισθούν» και να προσδιορίσουν την προσωπική τ <υς μοίρα (πράγμα για το οποίο αναρίθμητοι «ψυχολόγοι» προσφέρουν

12


καθημερινά τις υπηρεσίες τους) στο πλαίσιο της μεγάλης συλλογικής ιστο ρίας, ηρωικής και τραγικής, λογικής ή παράλογης, του ανθρώπινου γένους. Θελήσαμε να «διηγηθούμε» μια ιστορία με χρονολογική συνέχεια. Ένα παραμύθι, βέβαια, το πιο συναρπαστικό απ' όλα (αφού η πραγματικότητα ξεπερνά τη φαντασία), που όμως βασίζεται στην πραγματικότητα και όχι στις φαντασμαγορίες της φανταστικής λογοτεχνίας (λογοτεχνικό είδος που μπορεί και να μας αρέσει, υπό τον όρο όμως να μην ξεχνάμε πως είναι «φα νταστικό»). Το παρόν βιβλίο δεν απευθύνεται σε λογίους. Στόχος του είναι να απο τελέσει μια περίληψη της ιστορίας της ανθρωπότητας, μια στοιχειώδη σύνο ψη, γεμάτη όμως από αναπάντεχους συσχετισμούς και αυθάδεις απορίες. Ένα παραμύθι αληθινό, στο οποίο ο αναγνώστης θα βρει αμφισβητήσιμες ερμηνείες αναμφισβήτητων γεγονότων. Απευθύνεται σε όλους, εκτός από τους επαγγελματίες ιστορικούς.

Οι συγγραφείς ευχαριστούν τη Sandra Munoz για τη βοήθεια της.

Η ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

H ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ ΑΡΧΙΖΕΙ ΠΟΛΥ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥΣ. Η

ιστορία αφορά τους λαούς που άφησαν γραπτά μνημεία. Για τη χρονική περίοδο πριν από την επινόηση της γραφής, το μόνο που διαθέτουμε σχετικά με τους προγόνους μας είναι τα αρχαιολογικά ευρήμα τα: οστά, εργαλεία, παραστάσεις. Μόνο για τη μετέπειτα εποχή μπορούμε να διαβάσουμε όσα διηγήθηκαν οι ίδιοι για τον εαυτό τους. Η γραφή όμως επινοήθηκε πριν από έξι χιλιάδες χρόνια περίπου, που σημαίνει ότι η προϊ στορία καταλαμβάνει πολύ μεγαλύτερο χρονικό διάστημα απ' ό,τι η ιστορία. Η γη είναι ένας βραχώδης πλανήτης που βρίσκεται σε κατάλληλη από σταση από έναν μετρίου μεγέθους αστέρα, τον ήλιο, ο οποίος μοιάζει με δι σεκατομμύρια άλλους αστέρες. Πάνω στη γη, η ζωή γεννήθηκε και αναπτύχθηκε πριν από περισσότερο από τέσσερα δισεκατομμύρια χρόνια, χάρη στην αφθονία νερού (οι ωκεανοί καλύπτουν τα τρία τέταρτα του πλανήτη) και στην ύπαρξη μιας πυκνής και πλούσιας σε άζωτο ατμόσφαιρας. Ζωή υπάρχει ασφαλώς και αλλού, σε πλανήτες που περιστρέφονται γύρω από ήρεμα άστρα, ώς τώρα όμως, παρά τις διαστημικές μας έρευνες, δεν την έχουμε συναντήσει παρά μονάχα εδώ. Μπορεί να υπάρχουν εξωγήινα όντα στην απεραντοσύνη του σύμπα ντος, δεν διαθέτουμε όμως την παραμικρή ένδειξη ότι πέρασαν ποτέ από τον κόσμο μας. και οι διάφορες «αποδείξεις» της υποθετικής επίσκεψης τους δεν αντέχουν στην πιο στοιχειώδη επιστημονική ανάλυση. Ακόμη και αν δεν έχουμε επισκεφθεί την υπέροχη «Αίθουσα της Εξέλι ξης» στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας του Παρισιού, μπορούμε εύκολα να διαπιστώσουμε ότι, επί της γης, τα ζώα με τις καλύτερες επιδόσεις ήταν τα πρωτεύοντα θηλαστικά, στην οικογένεια των οποίων ανήκουμε και εμείς.

14


Πρωτεύοντα θηλαστικά είναι όλοι οι πίθηκοι, μικροί ή μεγάλοι. Υπάρ χουν ακόμη σήμερα στη γη και άλλα πρωτεύοντα, εκτός από εμάς: οι χιμπατζήδες, οι γορίλες, οι ουρακοτάγκοι. Δεν είναι πρόγονοι, αλλά ξαδέλφια μας. Προγονοί μας ήταν άλλα πρωτεύοντα θηλαστικά, τα οποία σήμερα δεν υπάρχουν: ο Σινάνθρωπος, οι πιθηκάνθρωποι κ.λπ. Τα θηλαστικά αποτε λούν το πιο εξελιγμένο είδος του ζωικού βασιλείου, κυρίως χάρη στον τρό πο αναπαραγωγής τους, μέσα στον κόλπο των θηλυκών, in utero (ενδομητρίως), όπου τα αυγά τους είναι πολύ πιο προστατευμένα απ' ό,τι των ερ πετών ή των πουλιών. Τα πρωτεύοντα είναι τα πιο ανεπτυγμένα νοητικώς θηλαστικά. Η ζωή εξελίσσεται δια της φυσικής επιλογής, και τα λιγότερο προσαρμοσμένα όντα εξαλείφονται. Η νοημοσύνη αποτελείτο ασφαλέστερο κριτήριο επιλο γής, ενώ αντιθέτως η πολύ μεγάλη εξειδίκευση αποτελεί μειονέκτημα. 0 ελέφαντας είναι ένα πανίσχυρο ζώο, οι χαυλιόδοντές του όμως του προκα λούν δυσκολίες. Το άλογο τρέχει με μεγάλη ταχύτητα, δεν έχει όμως κέρα τα. 0 τίγρης (όπως όλα τα αιλουροειδή) αποτελεί πρώτης τάξεως φονική μηχανή, επειδή όμως δεν χρειάζεται να καταβάλει πολλές προσπάθειες για να τραφεί, δεν διαθέτει μεγάλη αντίληψη. Τα πρωτεύοντα δεν έχουν χαυλιόδοντες, δεν τρέχουν τόσο γρήγορα όσο τα άλογα και είναι γυμνά μπρο στά στα λιοντάρια, υπερισχύουν όμως στην πάλη εναντίον των αρπακτικών χάρη στην εξυπνάδα τους. Πρέπει όμως αυτή η νοημοσύνη να μπορεί να εγγράφεται στο περιβάλ λον: τα θαλάσσια θηλαστικά (φάλαινες, δελφίνια) έχουν ανεπτυγμένη νοη μοσύνη, δεν έχουν όμως χέρια. Τα πρωτεύοντα έχουν χέρια. Για ποιο λόγο; Γιατί ζουν πάνω στα δέντρα, και όποιος κατοικεί στα δέντρα πρέπει να μπορεί και να γαντζώνεται πάνω τους. Τα πρωτεύοντα λοιπόν είναι τετράχειρα. Τα χέρια τους έχουν δώσει άπειρες δυνατότητες δράσης. Τα ζωικά είδη υφίστανται γενετικές μεταλλαγές, και με τη φυσική επιλογή τα απρο σάρμοστα μεταλλαγμένα εξαλείφονται. Μετά από επιλογή και μεταλλαγές δισεκατομμυρίων ετών. στην τεταρτογενή περίοδο τα μεγάλα πρωτεύοντα αποτελούσαν το καλύτερα προσαρμοσμένο ζωικύ είδος: λιγότερο δυνατά από τους ελέφαντες, όχι τόσο θηριώδη όσο οι τίγρεις ούτε τόσο γρήγορα όσο τα άλογα, αλλά ικανά για όλα. Από όλα αυτά μπορούμε να συμπεράνουμε ότι, αν υπάρχουν σε κάποια γωνιά του γαλαξία μας άλλες «ανθρωπότητες», είναι πολύ πιθανό να μας μοιάζουν: με ανεπτυγμένο εγκέφαλο, χέρια, όχι ιδιαίτερα εξειδικευμένοι...

ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

15

Η μελέτη της προϊστορίας απασχολεί χιλιάδες ειδικούς και ερευνητές. Λεν έχουμε βέβαια την αξίωση να ασχοληθούμε εδώ με λεπτομέρειες -πρώι,.•'",. μέση και νεότερη παλαιολιθική εποχή, μεσολιθική εποχή κ.λπ.-, αλλά . α στοχαστούμε τα πιο σημαντικά γεγονότα. Για παράδειγμα, εδώ και πό-Ι-) καιρό υπάρχει ο άνθρωπος; Υπάρχουν δυο σχολές, με αντίθετες απόψεις πάνω σ' αυτό το θέμα. Οι ζωολόγοι ισχυρίζονται ότι ο άνθρωπος εμφανίστηκε πριν από δυο ή τρία εκατομμύρια χρόνια και ότι κατάγεται από τα μεγάλα πρωτεύοντα -βλαστικά, που σήμερα δεν υπάρχουν πια, τα οποία, πολύ πιο εξελιγμένα "•'.πό τους σημερινούς χιμπατζήδες, διέθεταν την ικανότητα να στέκουν όρ•".α και να κατασκευάζουν εργαλεία. Η όρθια στάση όμως, η οποία ευνοεί τη δράση γιατί απελευθερώνει τα ".•_εοια. δεν αποτελεί αποκλειστικό προνόμιο του ανθρώπου, παρά τις διαβε βαιώσεις της πασίγνωστης σειράς κόμιξ Ράχαν. όπου οι άνθρωποι περιγρά φονται ως «αυτοί που περπατούν όρθιοι». Και οι γορίλες όμως στέκονται 'Οθιοι. Ούτε και η κατασκευή εργαλείων αποτελεί αποκλειστικό γνώρισμα τοο ανθρώπινου είδους. Οι χιμπατζήδες ξέρουν να χρησιμοποιήσουν εργα•.εία. Για παράδειγμα, για να φάνε τα αυγά που υπάρχουν σε μια φωλιά τεομιτών, την τρυπάνε με ένα καλάμι μέσα από το οποίο μετά τα ρουφάνε. 'λ-.οι λοιπόν οι πολυάριθμοι σκελετοί οι οποίοι ανασυντέθηκαν από σκόρπια οστά και χρονολογούνται πριν από ένα εκατομμύριο χρόνια, όπως η περίυημη «Λούση», αποδεικνύουν μόνο ότι εκείνη την εποχή υπήρχαν ανώτερα „.εγάλα πρωτεύοντα, όχι όμως ότι τα όντα αυτά ήταν ήδη ανθρώπινα. Η άλλη σχολή, των ανθρωπολόγων, υποστηρίζει, σε γενικές γραμμές, ότι ' εμφάνιση του ανθρώπου είναι πολύ μεταγενέστερη και πως ίσως έλαβε νωρα πριν από διακόσιες ή τριακόσιες χιλιάδες χρόνια. Δεν υπάρχει αμφι βολία ότι είμαστε πολύ κοντινοί συγγενείς των μεγάλων πιθήκων, και γενι κότερα όλων των θηλαστικών. Γι' αυτό αγαπάμε τα σκυλιά μας, των οποίων τα συναισθήματα μοιάζουν με τα δικά μας. Ένας σκύλος νιώθει αγάπη, ζή λια, διαθέτει ιεραρχικό και εδαφικό ένστικτο, όπως εμείς αλλά και όλα τα υπόλοιπα θηλαστικά. Ίδιον του ανθρώπου όμως δεν είναι ούτε το συναίσθημα, ούτε η όρθια ττάση. ούτε η κατασκευή εργαλείων/Ιδιον του ανθρώπου είναι η ομιλία. Τα ζώα δεν μιλούν, βγάζουν μόνο άναρθρες κραυγές. Ακόμα και όταν εί ναι πολύ περίπλοκες, εξακολουθούν να αποτελούν κραυγές ή σήματα που προβλέπονται από τον γενετικό κώδικα του είδους τους. Επίσης, τα ζώα

16


αλλάζουν μόνο με γενετικές μεταλλαγές, και χρειάζονται χιλιάδες χρόνια για να επιλεγεί τελικά μια θετική γενετική μεταλλαγή... Ένα γέρικο σκυλί ή ένα γέρικο άλογο έχουν μάθει πολλά στη διάρκεια της ζωής τους, όταν όμως πεθαίνουν η πείρα τους χάνεται μαζί τους, γιατί δεν είχαν τη δυνατότητα να τη μεταβιβάσουν. Η επινόηση της ομιλίας είναι ίδιον του ανθρώπου. Με την ομιλία, ο γη ραιότερος μπορεί να μεταβιβάσει τις γνώσεις που απέκτησε στους νεότε ρους. Είπαμε παραπάνω ότι η σχέση μαθητή-δασκάλου θεμελίωσε την αν θρωπότητα. Χωρίς αυτήν θα επανερχόμαστε στην κατάσταση του ζώου, εξού και αποτελούν κίνδυνο οι παράλογες ιδεολογίες οι οποίες την αμφι σβητούν. Λόγω της ομιλίας, οι μεταλλαγές της ανθρωπότητας δεν είναι πια «γενε τικές», αλλά «πολιτισμικές». Για να επιτελεσθούν δεν χρειάζεται πια να περάσουν χιλιετίες, αλλά μόνο χρόνια. Λόγω της ομιλίας, το ανθρώπινο εί δος κυριάρχησε επί της γης και μεταμορφώθηκε με μια ταχύτητα άγνωστη ώς τότε. Το ανθρώπινο είδος δεν είναι πια απλώς «φυσικό», είναι «πολιτι σμικό». Οι γενετικές μεταλλαγές συνέχισαν βέβαια να πραγματοποιούνται με τον ίδιο αργό ρυθμό. Για παράδειγμα, εδώ και διακόσιες χιλιάδες χρό νια, τα χρώματα του ανθρώπινου δέρματος έχουν υποστεί αλλαγές. Σε χώ ρες με πολύ μεγάλη ηλιοφάνεια, όπως η Αφρική ή η Νότιος Ινδία, η φυσική επιλογή ευνόησε την επιβίωση των μεταλλαγμένων με μελανίνη (μαύρο δέρμα), ενώ αντιθέτως τα λευκά δέρματα υπερίσχυσαν στις βόρειες χώρες, όπου οι μαύροι μπορεί εύκολα να πάθουν αναιμία. Αυτές οι μεταλλαγές όμως είναι τόσο επιφανειακές, ώστε η μελέτη ενός σκελετού να μην αποκα λύπτει τι χρώμα είχε το δέρμα του ανθρώπου στον οποίο ανήκε. Υπάρχουν κρανία επιμήκη, «δολιχοκέφαλα», ή στρογγυλά, «βραχυκέφαλα», τίποτα όμως σ' αυτά δεν αντιστοιχεί στο χρώμα του δέρματος. Οι πρώτοι άνθρω ποι είχαν πιθανότατα χρώμα «καφέ με γάλα», στο οποίο φαίνεται να επα νέρχονται οι απόγονοι τους χάρη στα μεταναστευτικά ρεύματα τύπου «United Colors of Benetton». Μια ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα γενετική μεταλλαγή είναι εκείνη η οποία μεταμόρφωσε τη γυναίκα στο πιο όμορφο θηλυκό του γένους των θηλαστι κών. Γενικά, στα θηλαστικά τα αρσενικά είναι πιο ωραία από τα θηλυκά: αυτό ισχύει για το λιοντάρι όπως και για το ελάφι. Στον άνθρωπο όμως συμβαίνει το αντίθετο. Γιατί; 0 λόγος είναι ότι η φυσική επιλογή έπρεπε να λύσει ένα αντιφατικό πρό-


17

βλήμα. Το θηλυκό του ανθρώπου έπρεπε να διαθέτει λεκάνη πιο στενή από των τετραπόδων θηλυκών, για να μπορεί να τρέχει όρθιο και να γλιτώνει έτσι από τα αρπακτικά Θηρία/Επρεπε όμως η λεκάνη του να είναι αρκετά πλατειά, ώστε να μπορεί να γεννήσει. Ξέρουμε ότι στην αρχιτεκτονική τα μεγαλύτερα αριστουργήματα είναι συχνά αποτέλεσμα αντιφατικών απαι τήσεων. Αυτό συνέβη και με τη γυναικεία αρχιτεκτονική, όπου οι υπέροχες καμπύλες σε σχήμα κιθάρας απορρέουν από τις δύο αντίθετες μεταξύ τους ανάγκες του είδους μας, τουτέστιν να τρέχουμε γρήγορα αλλά και να γεν νάμε κιόλας. Ακόμη όμως και αν οι γενετικές μεταλλαγές συνέχισαν να επιτελούνται με αργό ρυθμό, η πολιτισμική μεταλλαγή μέσω της ομιλίας συντελέσθηκε στον άνθρωπο με μεγάλη ταχύτητα. Πώς μπορούμε να φαντασθούμε την εμφάνιση της ομιλίας, δηλαδή της ίδιας της ανθρωπότητας; Ξέρουμε ότι συνέβη στην Ανατολική Αφρική πριν από μερικές εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια. Ξέρουμε επίσης ότι το κλίμα του πλανήτη μας δεν παραμένει αναλλοίω το διαμέσου των αιώνων. Υπάρχουν τακτικές αλλαγές: ο κύκλος των περιό δων των παγετώνων, ο οποίος διαρκεί περίπου εκατόν είκοσι χιλιάδες χρό νια. Στη διάρκεια των περιόδων των παγετώνων επικρατεί ψύχος και οι πα γετώνες καλύπτουν τη Μεσοδυτική Αμερική και φθάνουν στην Ευρώπη ώς το Βέλγιο. Η Σαχάρα δεν υπάρχει. Το επίπεδο της θάλασσας είναι πιο χα μηλό και μπορεί να πάει κανείς περπατώντας από την Ασία στην Αμερική (δεν υπάρχει ο Βερίγγειος πορθμός) καθώς και από τη Γαλλία στην Αγγλία (δεν υπάρχει ο πορθμός του Καλαί). Σήμερα ζούμε σε μια πιο ήπια περίοδο, ανάμεσα σε δυο περιόδους πα γετώνων. (Η περίοδος αυτή υπόκειται επίσης σε κλιματικές διακυμάνσεις, πιο περιορισμένες όμως. Θα επανέλθουμε σ' αυτό το θέμα.) Η τελευταία περίοδος των παγετώνων έληξε πριν από δεκατρείς ή δεκα τέσσερις χιλιάδες χρόνια. Η εμφάνιση της ανθρωπότητας ίσως οφείλεται σε ένα ξαφνικό και ακραίο κλιματικό φαινόμενο, πριν από πολλές εκατοντά δες χιλιάδες χρόνια. Ας φαντασθούμε έναν καύσωνα ή μια ξηρασία που να διαρκεί είκοσι χρόνια. Τα δάση καίγονται και εξαφανίζονται. Οι πρωτεύοντες, ζώα δασό βια, τα οποία μάζευαν φρούτα για να τραφούν, καταλήγουν στη σαβάνα, κι όλα αυτά στη διάρκεια μίας ζωής. Στα δέντρα έκοβαν και έτρωγαν φύλλα και καρπούς, και αραιά και που λίγο κρέας, όταν έπεφτε στα χέρια τους

18


κανένας σκίουρος. Στις σαβάνες μπορούμε να υποθέσουμε ότι οι περισσότε ροι πέθαναν από την πείνα ή κατέφυγαν στα τροπικά δάση. Κάποια ομάδα όμως επινόησε το κυνήγι. Πολλά θηλαστικά είναι κυνηγοί, τα πρωτεύοντα όμως είναι συλλέκτες, το κυνήγι δεν αποτελεί μέρος του γενετικού τους κώ δικα. Τύτε λοιπόν στάθηκαν όρθια για να μπορούν να βλέπουν πάνω από τα ψηλά χόρτα, που ενώ ήταν μέσα στις δυνατότητες τους δεν χρειαζόταν να το κάνουν όταν σκαρφάλωναν στα δέντρα. Μετά προσπάθησαν να πιάσουν το θήραμα στήνοντας παγίδες, σε μεγάλους λάκκους που έσκαβαν ή σε φυσικά κοιλώματα (ο βράχος του Σολυτρέ). Γυμνοί και αδύναμοι, χρειάστηκε να οργανωθούν, να στέλνουν ανιχνευτές για να διώξουν το θήραμα προς την κα τεύθυνση των κυνηγών (τεχνικές που θα χρησιμοποιήσουν αργότερα στη μά χη όλοι οι μεγάλοι στρατιωτικοί). Για να ακουστούν τα παραγγέλματα σε κάποια απόσταση, αναγκάστηκαν να χρησιμοποιήσουν ήχους οι οποίοι δεν αποτελούσαν μέρος της φωνητικής τους κληρονομιάς. Έτσι γεννήθηκε η ομιλία. Είχαν και προηγουμένως την ικανότητα να μιλούν, δεν τη χρησιμο ποιούσαν όμως. Οι σημερινοί χιμπατζήδες έχουν την ικανότητα της γλώσ σας. Επειδή δεν έχουν φωνητικές χορδές, δεν μπορούν να μιλήσουν, ορισμένοι ερευνητές όμως κατόρθωσαν να τους μάθουν τη γλώσσα των κωφαλάλων. Έτσι λοιπόν, κάπου στην Ανατολική Αφρική, πριν από διακόσιες ή τρια κόσιες χιλιάδες χρόνια, μια ή περισσότερες ομάδες πρωτευόντων επινόησαν την ομιλία. Και από τη μια στιγμή στην άλλη ο κόσμος τους άλλαξε. Κατά πάσα πιθανότητα η ομιλία επινοήθηκε για λόγους πρακτικούς: χρειάστηκε να μεταβιβαστούν προφορικές διαταγές που δεν ήταν εγγε γραμμένες στον γενετικό κώδικα, για να εκτελεστούν συγκεκριμένες κυνη γητικές πράξεις. Ταυτόχρονα όμως η ομιλία προκάλεσε μια νεύρωση, που αφορά το μέλλον. Τα ζώα δεν ξέρουν τι θα πει μέλλον. Θυμούνται το παρελθόν αλλά δεν ανησυχούν για το μέλλον. Όταν του παρέχεται τροφή και αγάπη σε ικανο ποιητικές ποσότητες, το ζώο ζει την απόλυτη ευτυχία σε ένα συνεχές πα ρόν. Δεν φαντάζεται ότι μπορεί να πεθάνει. Δεν αγχώνεται και κρύβεται μονάχα όταν νιώθει ότι απειλείται «εδώ και τώρα» από σαρκοβόρα θηρία, αρρώστια ή λιμό. Μετά την επινόηση της συμβολικής γλώσσας, οι πρωτεύοντες που βάδι ζαν όρθιοι μεταμορφώθηκαν σε αγχωμένους ανθρώπους: η ανθρώπινη νεύ ρωση είναι αρχέγονη.


19

Το βράδυ, ενώ αναπολούσαν όλοι μαζί το κυνήγι της ημέρας, συνειδητο ποιούσαν ότι ένας από τους κυνηγούς είχε εξαφανισθεί: τον είχε σκοτώσει το λιοντάρι, είχε πεθάνει. Καθώς φαντάζονταν με λόγια το αυριανό κυνήγι, καταλάβαιναν ότι κιν δύνευαν να πεθάνουν. Όχι μόνο αυτό, αλλά υπήρχε και η αρρώστια, τα γη ρατειά. Ξαφνικά ανοίγονταν απεριόριστοι όσο και τρομακτικοί μεταφυσι κοί ορίζοντες για αυτά τα «αφύσικα ζώα» (για να χρησιμοποιήσουμε τον τίτλο ενός ωραίου βιβλίου του Βερκόρ). Τι είναι ο άνθρωπος; Ένα ον που ξέρει πως θα πεθάνει και νιώθει την ανάγκη να παρηγορείται με ιστορίες. Ιστορίες που θα τον βοηθήσουν να υπομείνει την ανυπόφορη ιδέα του τέλους, να ξορκίσει την αναπόφευκτη αναγκαιότητα του θανάτου. Ιστορίες που διηγείται για να πλησιάσει τους ομοίους του. να νιώσει τη ζεστασιά της δικής τους ομιλίας και να φτιάξει μαζί τους μια ανθρωπότητα. Ικανός να προβλέπει το μέλλον, να το οργανώνει, ο ανθρώπινος πρω τεύων ξεφεύγει πια από τον γενετικό κανόνα. Από δω και στο εξής θα μπο ρεί να κάνει πράγματα που δεν μπορούν να κάνουν τα ζώα - για το καλύτε ρο αλλά και για το χειρότερο. Για το χειρότερο: τα ζώα. ακόμη και τα πιο εξελιγμένα θηλαστικά, δεν είναι ούτε καλά ούτε κακά, γιατί δεν κάνουν παρά ό,τι τους υπαγορεύει ο «γενετικός τους κώδικας». Οι αρχηγοί παλεύουν βέβαια αναμεταξύ τους προκειμένου να εξασφαλίσουν ηγετική θέση στην ιεραρχία, οι αναμετρήσεις αυτές όμως τυχαία μόνο καταλήγουν σε θάνατο, καθώς μια στάση υποτα γής αρκεί για να εξευμενίσει το νικητή. Στα ζώα δεν υπάρχει φόνος: ο λύκος που τρώει το πρόβατο δεν δια πράττει δολοφονία, ο λύκος δεν είναι «λύκος για τον λύκο». Αντιθέτως, στην προπατορική μνήμη όλων των θρησκειών, όπως διατεί νεται ο Ρενέ Ζιράρ στο βιβλίο του Πράγματα

κρυμμένα

από καταβολής

κό

σμου, υπάρχει ο φόνος, το «προπατορικό αμάρτημα», ο φόνος του Αδελ φού (Κάιν), όπως και του Πατέρα (Οιδίπους). 0 άνθρωπος μπορεί να πα ραβεί τον γενετικό νόμο και να δολοφονήσει τον αδελφό του. 0 άνθρωπος είναι «λύκος για τον άνθρωπο», όπως μας πληροφορεί η λατινική παροιμία. Ο βιασμός είναι και αυτός σχεδόν άγνωστος μεταξύ των θηλαστικών. Ένα πολύ ωραίο ντοκιμαντέρ του Φρεντερίκ Ροσίφ, Η άγρια γιορτή, με θέ μα τον αγώνα του λιονταριού, μας δείχνει τη λέαινα σε εποχή ζευγαρώμα τος να προκαλεί το αρσενικό, να προσποιείται ότι το δέχεται, να ξαναφεύγει

20


και να μην του παραδίνεται παρά αργότερα, μετά από μέρες, όταν το θελή σει η ίδια. Τα γενετικά ένστικτα -ιεραρχία, εδαφική κυριαρχία, σεξουαλι κότητα- είναι πολύ ισχυρά στον άνθρωπο. Πολλές αντιζηλίες στο επαγγελ ματικό περιβάλλον του γραφείου θυμίζουν έντονα τη ζωική πάλη των αρσε νικών. Οι ονειροπόλοι, οι οποίοι αρνούνται τον πατριωτισμό, ξεχνούν ότι ο άνθρωπος είναι ζώο εδαφικό, και όσο για τη σεξουαλικότητα, μπορεί να με τουσιώνεται σε έρωτα, διατηρεί όμως την τρομερή δύναμη της γενετήσιας ορμής. Εξού και η απόλυτη ανάγκη για τις ανθρώπινες ομάδες να θεσπί σουν ηθικούς ή θρησκευτικούς νόμους ώστε να αναπληρώσουν τις ελλείψεις των γενετικών νόμων. Άνθρωπος είναι το ον το οποίο στον γενετικό του κώδικα πρόσθεσε και έναν άλλο κώδικα, πολιτισμικό. Η ομιλία όμως άνοιξε στον άνθρωπο νέους ορίζοντες και για το καλύτερο. Ξεφεύγοντας από τη βραδύτητα των γενετικών μεταλλαγών, που πραγ ματοποιούνται στη διάρκεια ολόκληρων χιλιετιών, μπορεί πια να αλλάζει με απίστευτη ταχύτητα και να προσαρμόζεται στα πάντα. Με την προϋπό θεση βέβαια ότι θα μεταβιβάζει τις γνώσεις που απέκτησε, δια της παιδείας. Ο προϊστορικός άνθρωπος είναι ήδη ον ιστορικό, το οποίο διηγείται το παρελθόν για να οικοδομήσει το μέλλον. Αυτό το έχουμε υπογραμμίσει: η καταστροφή της μεταβίβασης των γνώσεων από τον δάσκαλο στον μαθητή σημαίνει καταστροφή της ίδιας της ανθρωπότητας. Δεν υπάρχει πια ανθρώπινη «φύση» αλλά, από τους προϊστορικούς κιό λας χρόνους, ένας ανθρώπινος «πολιτισμός», ο οποίος απειλείται διαρκώς από τη λήθη. Η δυνατότητα να μεταδίδει τις γνώσεις του είναι σε τελευταία ανάλυση το μόνο πράγμα που διαφοροποιεί τον άνθρωπο από το ζώο. Η ομιλία προίκισε τον άνθρωπο με μια μοναδική ικανότητα προσαρμογής. Όλα τα ζώα είναι αιχμάλωτα του περιβάλλοντος, του «βιοτόπου» τους όχι όμως ο άνθρωπος. Επειδή το ανθρώπινο ον κατάγεται από την Ανατολι κή Αφρική, όπου το κλίμα είναι υπερβολικά θερμό, δεν απέκτησε γούνα, εί ναι ένας «γυμνός πίθηκος». Και όμως η κυριαρχία του θα εξαπλωθεί σε ολόκληρη τη γη. ώς τους πόλους σχεδόν. Αυτό δεν σημαίνει ότι αλλάζει κλίμα - όχι, το κουβαλάει μαζί του, επινοώ ντας τρόπους να κατασκευάζει καταλύματα και ρούχα. Οι Εσκιμώοι μέχρι πρόσφατα ήταν προϊστορικοί άνθρωποι (γιατί σε ορισμένα απομακρυσμέ να σημεία του πλανήτη η προϊστορία διήρκεσε ώς τα μέσα του 20ού αιώνα). Και όμως κατόρθωσαν να ζουν κάτω από συνθήκες που θα μπορούσαν να


21

θυμίζουν Ισημερινό εν μέση Αρκτική, επινοώντας τεχνικές τόσο επιτυχημέ νες ώστε το όνομα τους βρίσκεται σήμερα σε όλες τις γλώσσες: τα ιγκλού, που προστατεύουν από το κρύο χρησιμοποιώντας το, τα ανοράκ, τα αβύθι στα καγιάκ. Γι' αυτό λοιπόν ο άνθρωπος είναι το μοναδικό ζώο ικανό για το χειρότε ρο όπως και για το καλύτερο: για το χειρότερο γιατί είναι το μοναδικό είδος ικανό για φόνο και αυτοκαταστροφή και για το καλύτερο γιατί είναι το μο ναδικό είδος ικανό να προσαρμοστεί στα πάντα, να επινοήσει τα πάντα. Μπορούμε να συντάξουμε ένα είδος ιστορίας της προϊστορίας. Καταρχάς, αν και υπήρχαν πολλές ομάδες πρωτευόντων που εξανθρω πίστηκαν, δεν επιβιώνουν σήμερα παρά οι απόγονοι μιας μόνο απ' αυτές, των sapiens sapiens. Από τις άλλες ομάδες μία μόνο εξελίχθηκε τόσο ώστε να έχουν βρεθεί οστά μελών της ώς και στην Ευρώπη: πρόκειται για τον sapiens neandertalensis (άνθρωπο του Νεάντερταλ). 0 άνθρωπος του Νεάντερταλ ήταν αρκετά πιθηκοειδής στην εμφάνιση. Για παράδειγμα, είχε ένα οστέινο εξόγκωμα πάνω από τα μάτια που τον έκανε να μοιάζει με τους σημερινούς γορίλες. Παρ' όλα αυτά το μυαλό του είχε μεγαλύτερες διαστάσεις από το δικό μας. Γνώριζε την τέχνη και τη θρησκεία και έθαβε τους νεκρούς του με περίπλοκες νεκρικές τελετουργίες. Ειρήσθω εν παρόδω ότι τα αντικείμενα τέχνης και οι τάφοι αποτελούν αδιαφιλονίκητα τεκμήρια ανθρωπότητας. Οι παλαιότεροι τάφοι όμως δεν χρονολογούνται πριν από σαράντα ή πενήντα χιλιάδες χρόνια• όσο για τις βραχογραφίες, είναι ακόμη μεταγενέστερες. Αυτό δεν είναι περίεργο: στα τιστικά, οι απαρχές είναι που ξεφεύγουν πάντα από τη σκαπάνη του αρχαι ολόγου, ο οποίος έχει πολύ μεγαλύτερες πιθανότητες να ανακαλύψει αντι κείμενα που ήδη είναι πολυάριθμα. 0 άνθρωπος του Νεάντερταλ εξαφανίσθηκε εντελώς πριν από είκοσι χι λιάδες χρόνια, χωρίς να μπορέσουμε να καταλάβουμε το λόγο. Γνωρίζουμε ότι ο sapiens sapiens και ο sapiens neandertalensis συνυπήρξαν στις ίδιες πε ριοχές για μερικές χιλιάδες χρόνια. Πολέμησαν μεταξύ τους; Μπορούσαν να αλληλογονιμοποιηθούν; Δεν το ξέρουμε. Το πιθανότερο είναι πως οι κα λύτερα προσαρμοσμένοι από τους προγόνους μας οικειοποιήθηκαν όλη τη λεία από το κυνήγι, καταδικάζοντας τους άλλους σε λιμό. Όπως και να 'χει, όλοι οι άνθρωποι που υπάρχουν σήμερα στη γη. όσο και αν διαφέρουν στην εμφάνιση, κατάγονται από μερικές χιλιάδες Αφρικανούς sapiens sapiens. Το αποδεικνύει η γενετική.

22


Γνωρίζουμε επίσης ότι αυτοί οι sapiens εποίκισαν σταδιακά ολόκληρη τη γη. Φυσικά, οι αποδημίες αυτές δεν μπορούν να παραβληθούν με τα ταξί δια που κατέληξαν στις ανακαλύψεις του 15ου αιώνα. Μια φυλή κυνηγών χρειάζεται μεγάλες εκτάσεις. Όταν υπάρχουν πολλοί νεαροί κυνηγοί, μία ομάδα αποσπάται από τη μητέρα φυλή και πηγαίνει μερικές δεκάδες χιλιόμετρα πιο πέρα για να βρει παρθένες περιοχές κατάλ ληλες για κυνήγι, και ούτω καθεξής. Τα ταξίδια αυτά πραγματοποιούνταν με τόσο αργό ρυθμό. ώστε. φθάνοντας στην άλλη άκρη της γης, οι απόγονοι των μεταναστών είχαν πια ξεχάσει τον τόπο από όπου οι προγονοί τους εί χαν φύγει μερικές χιλιάδες χρόνια πριν. Δεν κατείχαν τη γραφή, και όπως ξέρουμε η προφορική παράδοση δεν μπορεί να φτάσει πέρα από τέσσερις γενεές πίσω στο παρελθόν. Η κατάκτηση λοιπόν του πλανήτη από τους προϊστορικούς ανθρώπους δεν ήταν συνειδητή κατάκτηση. Μπορούμε όμως να προσδιορίσουμε ορι σμένα από τα στάδια της. Πριν από τριάντα χιλιάδες χρόνια υπήρχαν άνθρωποι στην Αφρική, στην Ευρώπη, στην Ασία, όχι όμως στην Αμερική. Δεν υπήρχαν άνθρωποι στην αμερικανική ήπειρο/Εφτασαν εκεί πριν από είκοσι χιλιάδες χρόνια, περνώ ντας πεζή αυτό που σήμερα αποτελεί τον Βερίγγειο πορθμό. Συνέβη στη διάρκεια της τελευταίας περιόδου των παγετώνων, όταν η στάθμη της θά λασσας ήταν πιο χαμηλή. Οι Ινδιάνοι της Αμερικής είναι άρα Ασιάτες, ακόμη και σήμερα, πράγμα που αποδεικνύουν τα χαρακτηριστικά τους και οι γλώσσες που μιλούν. Μετά όμως η στάθμη της θάλασσας ανέβηκε ξανά, απομονώνοντας αυ τούς τους ανθρώπους από την υπόλοιπη ανθρωπότητα - που δεν επρόκειτο να τους ξανασυναντήσει, για κακή τους τύχη, παρά μονάχα τον 16ο αιώνα μ.Χ.! Την ίδια εποχή έφτασαν πεζή από την ηπειρωτική χώρα και οι Αυ στραλοί Αβορίγινες. που αργότερα απομονώθηκαν και αυτοί. Οι γλώσσες σταδιακά διαφοροποιήθηκαν. Οι πρώτες ομάδες Αφρικανών μιλούσαν ασφαλώς κάποιο κοινό ιδίωμα. Με την πάροδο των χιλιετιών επικρά τησε η πολυγλωσσία, υπάρχουν όμως ακόμη ίχνη της κοινής εκείνης γλωσσι κής προέλευσης: η λέξη «μαμά», για παράδειγμα, είναι κοινή σε όλες τις γλώσσες της γης - ίσως επειδή είναι και η πρώτη που αρθρώνουν τα νήπια. Διάσπαρτοι σε ολόκληρη τη γη πριν από δεκαπέντε χιλιάδες χρόνια, οι sapiens sapiens που έμεναν μόνοι ήταν ακόμη ολιγάριθμοι. Για το κυνήγι χρειάζονται μεγάλες εκτάσεις. Επιπλέον η επιτυχία του εξαρτάται από την


23

πληθώρα ή την έλλειψη θηράματος, αποτέλεσμα απρόβλεπτων κλιματικών ή οικολογικών συνθηκών. Μπορούμε να πούμε ότι την εποχή εκείνη η προϊ στορική ανθρωπότητα παρέμενε, όπως οι φάλαινες σήμερα, είδος απειλού μενο με εξαφάνιση, κυμαινόμενο ανάμεσα σε 100.000 άτομα σε εποχές λι μού και φθάνοντας τα δυο ή τρία εκατομμύρια σε χρόνια αφθονίας, τόσο μάλλον που οι άνθρωποι αυτοί δεν ήξεραν πώς να συντηρήσουν το κρέας. Δεν είναι δύσκολο να φαντασθούμε πώς ήταν μια προϊστορική φυλή, και αυτό γιατί η προϊστορία εξακολούθησε να υφίσταται για πολύ καιρό σε ορι σμένα μέρη. Οι Ινδιάνοι της Αμερικής, καθώς και όλοι οι «αρχέγονοι λαοί» γενικότερα, ήταν προϊστορικοί άνθρωποι. Το επίθετο «προϊστορικός» δεν υπονοεί κανενός είδους αξιολόγηση, είναι απλά ένας τεχνικός όρος που χα ρακτηρίζει τους λαούς οι οποίοι δεν έχουν γραφή. Η ινδιάνικη φυλή που παρουσιάζεται στην ταινία Χορεύοντας

με τους

λύκους, με τους πολεμιστές, το συμβούλιο των γερόντων και τους σαμάνους της, μας δείχνει αρκετά καλά πώς θα μπορούσε να είναι ο προϊστορικός άν θρωπος. Δεν ήταν ανόητος. Οι φυλές ήταν σε θέση να μεταδίδουν πολιτισμούς πε ρίτεχνους και λαμπρούς, εξαίρετες τεχνικές (υποδείξαμε παραπάνω την εντυπωσιακή τέχνη των ιγκλού, των καγιάκ και των ανοράκ των Εσκιμώων). Χρησιμοποιούσαν ήδη τόξα και βέλη, καθώς και εργαλεία/Ενας νεα ρός Παπούα ήξερε να ονομάζει και να ξεχωρίζει εκατοντάδες φυτά (πράγ μα αδύνατο για όλους εμάς, εκτός από τους βοτανολόγους του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας). Ο προϊστορικός άνθρωπος έφθασε εξαρχής στην απόλυτη τέχνη. Υπάρ χει κάποια πρόοδος στον πίνακα ενός μεγάλου ζωγράφου αν τον συγκρί νουμε με τις βραχογραφίες του Λασκώ ; Περισσότερο από όλα όμως, ο προϊστορικός άνθρωπος βρίσκεται πολύ κοντά σε μας, μας μοιάζει. Έχει νόμους, έχει την αίσθηση της τιμής, καθώς και μια πολύ ανεπτυγμένη θρησκεία: τον ανιμισμό, δηλαδή τη λατρεία των δυνάμεων της φύσης. «Ο Θεός αναπνέει μέσα στα φυτά, ονειρεύεται στα ζώα και ξυπνάει στον άνθρωπο», όπως λέει μια παροιμία των Κομάντσι (Ινδιάνων της Αμερικής). Η φυλή αποτελεί μια κοινωνία περίπλοκη, όπου η παιδεία διαδραματίζει πρωταρχικό ρόλο. Δεν υπάρχουν βέβαια σχολεία, η μετάδοση των γνώσεων όμως γίνεται από τους παλαιότερους όπως και με ιεροτελεστίες που σημα τοδοτούν το πέρασμα στην εφηβεία, στην ηλικία της ωριμότητας, ιεροτελε-

24


στίες μύησης για τα αγόρια ή τα κορίτσια, οι οποίες διασώζονται ακόμη και σήμερα σε πολλές κοινωνίες. 0 προϊστορικός άνθρωπος μας μοιάζει τόσο πολύ ώστε αν τον συνα ντούσαμε στο μετρό, ντυμένο, δεν θα τον αναγνωρίζαμε. Μας μοιάζει περισσότερο απ' ό,τι μπορούμε να φανταστούμε. Είναι γε γονός πως από την προϊστορία ώς σήμερα έχουν επιτελεσθεί τεράστιες πρόοδοι, επιστημονικές και τεχνικές, ψυχολογική όμως καμία: ο άνθρωπος δεν έχει αλλάξει, παραμένει όπως ήταν όταν πρωτοεμφανίστηκε στη γη. Εξάλλου οι προϊστορικοί ακόμη άνθρωποι οι οποίοι στη διάρκεια του 20ού αιώνα ήρθαν σε επαφή με τον σύγχρονο κόσμο μας (κατά πάσα πιθα νότητα δεν υπάρχουν πια σήμερα προϊστορικές φυλές, υπήρχαν όμως στον 20ό αιώνα και οι «πρώτες επαφές» μ' αυτές δεν ήταν σπάνιες: Παπούα της Νέας Γουινέας, Ινδιάνοι του Αμαζονίου) δεν φάνηκαν να εκπλήσσονται από την προηγμένη τεχνολογία μας. Γιατί, αν το καλοσκεφτούμε, δεν υπάρχει ουσιαστική διαφορά ανάμεσα στην ανακάλυψη της φωτιάς και της ατομικής βόμβας, ανάμεσα στο ταμταμ και το Διαδίκτυο, ανάμεσα στην ταχύτητα του δρομέα της σαβάνας και του TGV (τρένο μεγάλης ταχύτητας). Καθώς παρατηρούσαν τα πουλιά, οι άνθρωποι ανέκαθεν ένιωθαν την επιθυμία να πετάξουν, όπως μαρτυρεί και ο μύθος του Ίκαρου. 0 Στάνλεϊ Κιούμπρικ το κατάλαβε πολύ καλά και το περιγράφει στην πρώτη σκηνή της αριστουργηματικής ταινίας του 2001, η οδύσσεια στήματος.

του δια

Σ' αυτήν βλέπουμε πρωτεύοντες να παλεύουν μεταξύ τους.

Ένας από αυτούς αρπάζει ένα κόκαλο που βρισκόταν κάπου εκεί κοντά και το εκσφενδονίζει ψηλά, προς την κατεύθυνση των αντιπάλων του. Τότε ο σκηνοθέτης, με μια διαδοχική μείξη εικόνας, μεταμορφώνει το κόκαλο αυτό σε διαστημόπλοιο. 0 Κιούμπρικ είχε καταλάβει πολύ καλά ότι το να εκ σφενδονίσει κανείς ένα κόκαλο ή να εκτοξεύσει ένα διαστημόπλοιο είναι ένα και το αυτό, είναι η ίδια κίνηση! Για όλους τους παραπάνω λόγους λοιπόν, η προϊστορία δεν αποτελεί κόσμο ξένο προς το δικό μας. Τα μεγάλα και πάντοτε επίκαιρα θέματα εί χαν ήδη τεθεί: η απειλή του φόνου, η αναγκαιότητα του νόμου, η ομορφιά της τέχνης, η ζωτική σημασία της μεταβίβασης των γνώσεων.

ΟΙ ΖΩΟΠΟΙΟΙ ΠΟΤΑΜΟΙ ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΚΡΑΤΗ ΟΙ ΘΡΗΣΚΕΙΕΣ

ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΙΕΣΗ ΤΩΝ ΚΛΙΜΑΤΙΚΩΝ ΑΛΛΑΓΩΝ, ΦΑΙΝΕΤΑΙ ΠΩΣ ΟΡΙΣΜΕΝΟΙ

πρωτεύοντες αναγκάσθηκαν να μεταμορφωθούν σε ανθρώπινα όντα. Η ίδια πίεση σηματοδότησε το τέλος της προϊστορίας και την αρχή της ιστορίας. Η τελευταία περίοδος των παγετώνων έληξε πριν από δεκατέσσερις χι λιάδες χρόνια περίπου. Οι παγετώνες υποχώρησαν, η στάθμη της θάλασσας ανέβηκε και εμφανίστηκε η έρημος Σαχάρα. Οι ερημικές ζώνες της γης είναι χαρακτηριστικές του χρονικού διαστή ματος ανάμεσα σε δυο περιόδους παγετώνων. Στις δορυφορικές φωτογρα φίες τις ξεχωρίζουμε με την πρώτη ματιά πάνω στην επιφάνεια του γαλά ζιου πλανήτη μας. Στο βόρειο ημισφαίριο, διακρίνονται οι αμερικανικές έρημοι (που τόσο καλά γνωρίζουμε από τις ταινίες γουέστερν) καθώς και, πέρα από τον Ατλαντικό, μία μεγάλη ηπειρωτική έρημος η οποία ξεκινάει από τη Μαυριτανία και τελειώνει στα βόρεια της Κίνας. Φέρει διαφορετικά ονόματα -Σαχάρα στην Αφρική, έρημος της Αραβίας στη Μέση Ανατολή, έρημοι της Περσίας και της Δυτικής Ινδίας, έρημος του Γκόμπι- πρόκειται όμως πάντα για την ίδια έρημο. Όσο όμως προχωράει από δυσμάς προς ανατολάς, γίνεται ολοένα και λι γότερο τρομερή: απόλυτη στο Τανεζρούφτ. σχετική στις στέπες της Μογ γολίας. Στη διάρκεια της τελευταίας περιόδου των παγετώνων, οι άνθρω ποι κυνηγούσαν στη Σαχάρα, της οποίας την καταπράσινη τότε επιφάνεια αυλάκωναν ποτάμια. Αυτό το γνωρίζουμε επειδή οι κυνηγοί εκείνοι κατέλειπαν βραχογραφίες όπου παριστάνονται τοπία πλούσια σε βλάστηση και σε θηράματα. Η σταδιακή ερήμωση της εύφορης αυτής περιοχής τους κα ταδίκασε σε λιμό.

26


Ευτυχώς, σε τέσσερα σημεία, η μεγάλη ηπειρωτική έρημος διασχίζεται από ποταμούς. Οι ποταμοί αυτοί δεν αποξηραίνονται ποτέ, γιατί η πηγή τους βρίσκεται πέρα από την έρημο, στα όρη, όπου δεν λείπει η βροχή. 0 πιο γνωστός από τους ποταμούς αυτούς είναι ο Νείλος, ο οποίος πη γάζει από την Ουγκάντα, από τη λίμνη Βικτόρια, και στη συνέχεια τροφο δοτείται από παραποτάμους στα υψώματα της Αιθιοπίας, περιοχές όπου βρέχει συχνά. Διατηρεί πάντα αρκετό νερό ώστε να μπορεί να διατρέξει τη Νότιο Σαχάρα, καταλήγοντας στη Μεσόγειο. Η δεύτερη περιοχή που διατρέχεται από ποταμούς με μόνιμη ροή είναι η Μεσοποταμία. Εκεί υπάρχουν δυο ποταμοί, ο Ευφράτης δυτικά και ο Τί γρης ανατολικά, οι οποίοι ενώνονται προτού εκβάλουν στον Περσικό Κόλ πο. Ρέουν από βορρά προς νότο, πάντοτε με άφθονο νερό γιατί πηγάζουν από τα όρη του Κουρδιστάν, περιοχή με υψηλή βροχόπτωση. Η τρίτη περιοχή είναι η ινδική έρημος, που αρδεύεται από βορρά προς νότο από τον Ινδό ποταμό, ο οποίος, όπως και οι παραπόταμοι του, πηγάζει από τα όρη των Ιμαλαΐων. Τελευταία είναι η κινεζική στέπα, που σώζεται από την ξηρασία χάρη στον Κίτρινο ποταμό, ο οποίος πηγάζει από τα όρη και καταλήγει στον Ειρηνικό. Κοντά σ' αυτούς τους ποταμούς πρέπει να βρήκαν καταφύγιο οι προϊ στορικοί κυνηγοί. Στις όχθες τους ύμως δεν μπορούσαν πια να ζήσουν από το κυνήγι, γιατί ο χώρος ήταν περιορισμένος. Τότε επινόησαν τη γεωργία μια επαναστατική εξέλιξη, γνωστή με τον επιστημονικό όρο «νεολιθική εποχή» (η νέα εποχή του λίθου). Κατά μήκος των ποταμών φύονταν άγρια δημητριακά. Οι προϊστορικοί κυνηγοί είχαν κιύλας αρχίσει να εμπλουτίζουν το διαιτολόγιο τους με διά φορα φυτά. Κάποια στιγμή είχαν την εξής μεγαλοφυή έμπνευση: αφού ξε χώρισαν τα καλύτερα, άρχισαν να τα σπέρνουν και να ξεριζώνουν όλα τα άλλα. Ταυτόχρονα άρχισαν να εκτρέφουν ζώα, αντί να τα κυνηγούν. Οι επιπτώσεις της τεχνολογικής αυτής μεταλλαγής υπήρξαν θεαματικές. Γιατί; Γιατί με τη γεωργία, σε μια εδαφική έκταση ίσου μεγέθους, μπο ρούν να τραφούν εκατό φορές περισσότεροι άνθρωποι απ' ό,τι με το κυνή γι. Για παράδειγμα, το έδαφος της σημερινής Γαλλίας ίσα ίσα αρκεί για την επιβίωση 300.000 κυνηγών, ενώ μπορεί να θρέψει άνετα τριάντα εκατομμύ ρια χωρικούς! Με μιας, η ανθρωπότητα, η οποία τις καλές χρονιές δεν ξεπερνούσε τα μερικά εκατομμύρια άτομα πάνω στη γη, μετά από την αγροτική επανά-

01 ΖΩΟΠΟΙΟΙ ΠΟΤΑΜΟΙ

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΚΡΑΤΗ

01 ΘΡΗΣΚΕΙΕΣ

27

στάση έφτασε να αριθμεί εκατοντάδες εκατομμύρια - και ο αριθμός αυτός έμελλε να παραμείνει αναλλοίωτος μέχρι τη βιομηχανική επανάσταση του 19ου αιώνα, οκτώ χιλιάδες χρόνια αργότερα! Η ανθρωπότητα έπαψε να αποτελεί είδος απειλούμενο με εξαφάνιση και έγινε είδος απειλητικό - ακόμη και για το περιβάλλον. Γιατί σύμφωνα με πρόσφατες έρευνες ένα μεγάλο μέρος της μόλυνσης του περιβάλλοντος οφείλεται στη γεωργία: εκπομπές μεθανίου που προκαλούνται από την κτηνοτροφία και την καλλιέργεια του ρυζιού, εκχερσώσεις κ.λπ. Όλα αυτά δεν έγιναν σε μια μέρα (υπάρχουν κιόλας οχυρωμένες λαχα ναγορές στην Ιεριχώ το 8850 π.Χ.), πάντως σχετικά γρήγορα, χάρη στην τα χύτητα της πολιτιστικής μεταβίβασης που χαρακτηρίζει τον άνθρωπο. Πέ ρα από τις τέσσερις περιοχές στις οποίες αναφερθήκαμε προηγουμένως, η προϊστορική ζωή συνεχιζόταν και αλλού. Στις τέσσερις αυτές περιοχές όμως η ανθρωπότητα άλλαξε, όχι ψυχολογικά αλλά οργανωτικά. Μια προϊ στορική φυλή αποτελείται από καμιά διακοσαριά άτομα -κυνηγούς, γυναι κόπαιδα, σαμάνους, γέροντες- και μετακινείται διαρκώς. Η Αίγυπτος εξε λίχθηκε πολύ γρήγορα σε κράτος, με εκατομμύρια αγρότες. Το κράτος πρωτοεμφανίστηκε στην Αίγυπτο λόγω της κατανομής των υδάτων. Επειδή δεν βρέχει σχεδόν ποτέ σ' αυτή τη χώρα, οι καλλιέργειες εξαρτώνται ολοκληρωτικά από την άρδευση. Φυσικά οι κάτοικοι της άνω πε ριοχής (στα ανάντη του ποταμού) είχαν την τάση να καταναλώνουν όλο το νερό, αδικώντας εκείνους που κατοικούσαν παρακάτω (στα κατάντη του πο ταμού). Πάλεψαν μεταξύ τους για το νερό, μετά όμως σκέφτηκαν ότι θα ήταν προτιμότερο να αποκτήσουν έναν βασιλιά, τον «Φαραώ», ο οποίος θα φρό ντιζε ώστε το νερό να κατανέμεται δίκαια. Αυτή τους η απόφαση οφειλόταν και σ' έναν δεύτερο λόγο: οι χωρικοί δεν μπορούν να ζήσουν χωρίς ειρήνη. 0 κυνηγός της προϊστορικής εποχής ήταν και μαχητής. 0 αγρότης όμως δεν έχει πια χρόνο για πόλεμο. Τον χρησιμοποιεί για να σπείρει, να οργώσει και να συλλέξει τους καρπούς - η εργασία του είναι συνεχής. Χρειάζεται όμως και προστασία: αν νομάδες ή ληστές σκοτώσουν τα ζώα του ή φάνε το σιτάρι του προτού προλάβει να ωριμάσει, θα πεθάνει από την πείνα. Γι' αυ τό πρέπει απαραιτήτως να υπάρχει ένα κράτος που θα εξασφαλίζει την τά ξη, καθώς μάλιστα με τη γεωργία παράγονται πλεονάσματα σοδειάς με τα οποία μπορούν να τραφούν ο βασιλιάς και οι στρατιώτες. Το κράτος βέ βαια επιβάλλει φόρους, συγκρινόμενο όμως με τη ληστεία, αποτελεί το μι κρότερο κακό.

28


Αυτές οι απόψεις για την Αίγυπτο της εποχής των Φαραώ δεν αποτε λούν παρελθοντολογίες: είναι εξαιρετικά επίκαιρες. Στον σημερινό κόσμο οι λιμοί προκαλούνται από την αταξία, τη ληστεία, τη διάλυση των κρατών - όπως για παράδειγμα στην Αφρική, η οποία σπαράσσεται από εμφύλιους πολέμους. Μόλις επανέλθει η τάξη. ο χωρικός ξαναβρίσκει το δρόμο της συ γκομιδής. Η αναρχία τού προκαλεί φρίκη! Το κράτος είναι μια εξειδικευμένη στρατιωτική δύναμη, αποτελεί όμως και διοίκηση. Γιατί τα υπάρχοντα αποθέματα πρέπει να τεθούν υπό διαχείρηση. καθώς και να διαφυλαχθούν οι σοδειές προληπτικά, για να χρησιμο ποιηθούν σε περίπτωση που η χρονιά δεν είναι καλή (όπως μας διδάσκει η ιστορία της Βίβλου με τις «παχιές» και τις «ισχνές» αγελάδες). Διαχείριση όμως των αποθηκών χωρίς γραφή δεν είναι δυνατό να υπάρξει: πρέπει να τηρούνται βιβλία. Η αγροτική επανάσταση λοιπόν οδηγεί στην επινόηση της γραφής. Με την εμφάνιση της γραφής εισερχόμαστε ήδη στη φάση της ιστορίας, γιατί από εκεί και πέρα εκτός από τα ευρήματα της αρχαιολογίας διαθέ τουμε και γραπτά μνημεία του παρελθόντος. Η γραφή αποτελεί το τεχνικό κριτήριο που διαφοροποιεί την ιστορία από την προϊστορία. Η γραφή προέκυψε φυσιολογικά από τον πολλαπλασιασμό των στυλιζαρισμένων εικονιδίων που ονομάζουμε «ιδεογράμματα» (τα αιγυπτιακά ιε ρογλυφικά). Τα ιδεογράμματα είναι ευκολονόητα, απαιτούν όμως πολύ γερή μνήμη. γιατί υπάρχουν κατά χιλιάδες - εξού και η δημιουργία μιας κάστας γραφέων. Η γραφή λοιπόν πρωτοεμφανίστηκε στην Αίγυπτο, τρεις ή τέσσερις χι λιάδες χρόνια π.Χ., άρα πριν από πέντε ή έξι χιλιάδες χρόνια. Σήμερα ακό μη, οι Κινέζοι και οι Γιαπωνέζοι διατηρούν αυτού του είδους τη γραφή. Το κράτος πρωτοεμφανίζεται στην Αίγυπτο γιατί εκεί το επιβάλλει το κλίμα, καθώς ο Νείλος ρέει καταμεσής της Σαχάρας. Η ανεξάρτητη Αίγυ πτος της αρχαιότητας έμελλε να διαρκέσει είκοσι πέντε αιώνες. Μιλάμε για μια χώρα με τεράστιο πληθυσμό, επτά ή οκτώ εκατομμύρια ανθρώπους, οι οποίοι κυβερνώνται από ένα καλά οργανωμένο κράτος. Η ιστορία της αρχαίας Αιγύπτου είναι απλή: όταν το κράτος είναι ισχυρό, υπάρχει αφθονία, όταν αποδυναμώνεται, ακολουθούν η αναρχία και οι εχθρικές εισβολές - οι βεδουίνοι της ερήμου, οι Υξώς που ήρθαν από τα ανατολικά.

ΟΙ ΖΩΟΠΟΙΟΙ ΠΟΤΑΜΟΙ


ΟΙ ΘΡΗΣΚΕΙΕΣ

29

Υπάρχουν τέσσερις περίοδοι ισχύος: το Αρχαίο Βασίλειο, γύρω στα 2800 π.Χ., το Μέσο Βασίλειο, γύρω στα 2000 π.Χ., το Νέο Βασίλειο, γύρω στα 1500 π,Χ, και η «σάίτική» δυναστεία, τον 7ο περίπου αιώνα π.Χ. Η ιστορία της ανεξάρτητης Αιγύπτου λήγει με την κατάκτηση από τους Πέρσες το 525 π.Χ. (και δεν ξαναρχίζει παρά το 1950. με τον Νάσερ). Οι περίοδοι ισχύος διακόπτονται από τρεις μεγάλες εποχές αναρχίας. Ο πρώτος Φαραώ του Αρχαίου Βασιλείου λεγόταν Μήνης και πρωτεύου σα του ήταν η Μέμφιδα (σε μικρή απόσταση από το σημερινό Κάιρο). Στη διάρκεια του Αρχαίου Βασιλείου χτίστηκαν οι πυραμίδες, οι οποίες αποτε λούσαν τάφους των Φαραώ Χέοπα, Χεφρήνου και Μυκερίνου. Βλέποντας τις αντιλαμβάνεται κανείς ότι η αγροτική επανάσταση υπήρξε το έναυσμα και για μια άλλη, εξίσου καταπληκτική επανάσταση, αυτή τη φορά στον το μέα της τεχνικής. Από τη στιγμή που υπάρχει κράτος, δημόσια διοίκηση και στρατός, μπορούν να ανεγερθούν και πυραμίδες στη δόξα των βασιλέων. Χάρη στα πλεονάσματα της συγκομιδής μπορούν να συντηρούνται οι γρα φείς, οι στρατιώτες και οι τεχνίτες, οι οποίοι δεν ανήκουν πια στις τάξεις των χωρικών. Τότε εμφανίζεται και η πόλη, γιατί ο βασιλιάς χρειάζεται ένα ανάκτορο και διοικητική μηχανή. Η Αίγυπτος έφτασε στο απόγειο της με το Νέο Βασίλειο, το οποίο εγκα τέστησε την πρωτεύουσα του στις Θήβες, στο νότο. Είχαμε την ευκαιρία να εξετάσουμε από κοντά το σώμα του Φαραώ Ραμσή Β', ο οποίος βασίλευσε από το 1301 ώς το 1235 π.Χ. και πέθανε σε ηλικία ενενήντα ετών. Οι Αιγύ πτιοι ταρίχευαν τα σώματα των εξεχύντων μελών της κοινωνίας τους, και η μούμια του βασιλιά στάλθηκε στη Γαλλία για να υποβληθεί σε ορισμένες ιατρικές εξετάσεις. Η προχωρημένη ηλικία του Ραμσή Β' έρχεται σε αντίθε ση με μια ιδέα που επικρατεί την εποχή μας, σύμφωνα με την οποία η διάρ κεια της ανθρώπινης ζωής έχει αυξηθεί. Στη πραγματικότητα δεν έχει αλ λάξει. «Ζούμε ώς τα εβδομήντα, και οι πιο ακμαίοι ώς τα ογδόντα», σύμ φωνα με τη Βίβλο. Απλά άλλοτε οι γέροι ήταν σπάνιοι (υπήρχαν βέβαια πε ρισσότεροι στην άρχουσα τάξη απ' ό.τι ανάμεσα στους χωρικούς, καθώς οι πρώτοι έπιναν καθαρό νερό και δεν υποβάλλονταν σε τόσο μεγάλη σωματι κή κόπωση όσο οι τελευταίοι). Η τελευταία ανεξάρτητη δυναστεία της Αιγύπτου εγκαθιστά την πρω τεύουσα της στην πόλη Σάις. στο Δέλτα. Όλοι γνωρίζουν την καταπληκτική αρχιτεκτονική της Αιγύπτου, της οποίας τα κυκλώπεια ερείπια, στο Λούξορ και στο Καρνάκ, προκαλούν

30


ακόμη το θαυμασμό μας. Εκείνο που δεν είναι τόσο γνωστό είναι το γεγο νός ότι οι Αιγύπτιοι της άρχουσας τάξης είχαν τη δυνατότητα να απολαμ βάνουν τα αγαθά μιας εκλεπτυσμένης και εξαιρετικά σύγχρονης πολυτέ λειας. Μετά την Αίγυπτο, το κράτος εμφανίστηκε και στη Μεσοποταμία: πρώ τα στο νότο. στη χώρα των Σουμερίων, γύρω στα 2600 π.Χ., και αργότερα στον μέσο Ευφράτη, με το αρχαίο βασίλειο της Βαβυλώνας, όπου το 1730 π.Χ. περίπου βασίλευσε ο Χαμουραμπί. γνωστός για τον χαραγμένο σε πι νακίδες κώδικα νόμων που κατέλειπε. Στη συνέχεια, κράτος εμφανίστηκε στον άνω Τίγρη, όπου βασίλευσαν, με πρωτεύουσα τη Νινευή (κοντά στη σημερινή Μοσούλη), οι στρατιωτικές δυναστείες των κατακτητών βασιλέων της Ασσυρίας. τα ονόματα των οποίων αντηχούν σαν κήρυξη πολέμου: Τιγλάθ-Πιλεσέρ, Σαργών (669-630 π.Χ.), Ασουρμπανιπάλ. Τέλος, πάλι στο νότο, βρίσκουμε την τελευταία αυτοκρατορία της Μεσοποταμίας, με την καταπληκτική πόλη της Βαβυλώνας (κοντά στη σημερινή Βαγδάτη, αλλά πάνω στον Ευφράτη) και τον μεγάλο βασιλέα Ναβουχοδονόσορ, τον οποίο, σύμφωνα με τη Βίβλο, καταράστηκε ο Θεός επειδή εξόρισε τους Εβραίους από την Παλαιστίνη (το 587 π.Χ.). Στης Βαβυλώνας μόμασταν

τα ποτάμια,

εκεί καθόμασταν

και κλαίγαμε,

την Σιών. Στης όχθης τις ιτιές είχαμε τις κιθάρες μας

καθώς θυκρεμάσει,

αναφέρει ο Ψαλμός. Στα κράτη της Μεσοποταμίας η αρχιτεκτονική εξελίχθηκε με εντυπω σιακά αποτελέσματα. Επειδή όμως οι Μεσοποτάμιοι έχτιζαν με κεράμους και όχι με λίθους όπως οι Αιγύπτιοι, στο Ιράκ υπάρχουν λιγότερα μνημεία απ' ό,τι στην Αίγυπτο, καθώς οι κέραμοι διαλύονται γρήγορα. Ακόμη και μια σύντομη επίσκεψη στο Λούβρο όμως αρκεί για να προκαλέσει το θαυ μασμό μας για τους υπέροχους φτερωτούς δράκους που εκτίθενται εκεί και να μας πείσει για τη δύναμη της ασσυριακής τέχνης. Τα κράτη της Αιγύπτου και της Μεσοποταμίας, τα οποία εφάπτονται μεταξύ τους στην Παλαιστίνη, ανέπτυξαν ανέκαθεν έντονες σχέσεις όχι μό νο ειρήνης αλλά. συχνά, και πολέμου. Ήταν και εξακολουθούν να είναι ανταγωνιστικά. Την εποχή εκείνη αποτελούσαν δυο μεγάλες παγκόσμιες δυνάμεις. Προχωρώντας προς τα επάνω και προς ανατολάς, και δεκαπέντε αιώνες αργότερα, συναντούμε γύρω από τον Ινδό ποταμό τα βασίλεια των Αρίων. Γιατί δεκαπέντε αιώνες αργότερα; Γιατί η περιοχή του Ινδού είναι ερημική,




31

αλλά όχι εντελώς άνυδρη, υπάρχουν βροχές, και γι' αυτό το λόγο η γεωγρα φική πίεση είναι εκεί λιγότερο έντονη. Τα άρια κράτη είναι κυρίως γνωστά για τις θρησκευτικές τους δοξασίες. Θρησκεία της Ινδίας είναι ο βραχμανισμός. Η θρησκεία αυτή δεν υπέστη, όταν πραγματοποιήθηκε η μετάβαση στη γεωργία, τη συνταρακτική τεχνι κή επανάσταση που σηματοδότησε τη γένεση των κρατών. Παρέμεινε στο στάδιο του ανιμισμοό. Ο άνθρωπος εξαρχής είδε τον εαυτό του σαν ον συνειδητό, «ένα μάτι ανοιχτό στον κόσμο». Φαντάστηκε κάθε πράγμα «συνειδητό», άρρηκτα δεμένο με το θείο. Έχοντας υποστεί την επίδραση του ιουδαιο-χριστιανισμού, οι σύγχρονοι άνθρωποι τείνουν να πιστεύουν ότι η θρησκεία είναι εξ ορισμού μονοθεϊστική. Αυτό είναι λάθος. Φυσική θρησκεία των ανθρώπων είναι ο πολυθεϊσμός. ο μονοθεϊσμός είναι πολύ μεταγενέστερος. Και ο πολυθεϊσμός δεν έχει εκλείψει: η Ινδία παραμένει πολυθεϊστική. Αν θέλουμε να καταλάβουμε τι ήταν οι θρησκείες της αρχαιότητας, πρέ πει να παρατηρήσουμε τη σημερινή Ινδία. Για τον ανιμισμό, η αλήθεια έγκειται στο ότι το θείο υπάρχει παντού - μια αλήθεια πολύ διαδεδομένη στην Ινδία. Πιο ανατολικά ακόμη, και την ίδια περίπου εποχή, γύρω από τον Κίτρινο ποταμό εμφανίστηκαν τα πρώτα κινεζικά κράτη. Στα 1000 π.Χ. λοιπόν, γεννήθηκαν τέσσερις πολιτισμοί: η Αίγυπτος, η Μεσοποταμία, η Ινδία και η Κίνα, η καθεμιά με μια δεκαριά εκατομμύρια κατοίκους. Βρίσκονται σε επαφή: στενή επαφή, όπως είδαμε, ανάμεσα στην Αίγυπτο και τη Μεσοποταμία, πιο χαλαρή ανάμεσα στην Ινδία και την Κίνα —που χωρίζονται από τεράστιες εκτάσεις και δεν πολέμησαν ποτέ με ταξύ τους- παντού όμως υπήρχαν συχνές εμπορικές επαφές. Ανάμεσα στα τέσσερα αυτά κέντρα, ο δρόμος των καραβανιών και ο δρόμος του μεταξιού ενώνουν από ξηράς, διαμέσου της μεγάλης ηπειρωτι κής ερήμου, την Αίγυπτο με την Ινδία και την Κίνα. Τα κινεζικά κράτη, αντιθέτως, πολέμησαν λυσσαλέα μεταξύ τους. Γι' αυτό και είναι γνωστά με το όνομα «τα εμπόλεμα βασίλεια». Ενώθηκαν πολύ αργότερα, στα 220 π.Χ., από τον πρώτο αυτοκράτορα Τσιν-Τσε-Χουάν-Τι. ο οποίος βασίλευσε από το 246 ώς το 216 π.Χ. και έδωσε το όνομα του στη χώρα: Κίνα σημαίνει η χώρα του Τσιν! Μετά από αυτόν, το 202 π.Χ., ένας τυχοδιώκτης, ο Λιέου-Πανγκ, ίδρυσε την πρώτη δυναστεία, των Χαν.

32


Η ιστορία της Κίνας μοιάζει αρκετά με της Αιγύπτου: περίοδοι ισχύος και ενότητας -αυτοκρατορία των Χαν από το 200 π.Χ. ως το 200 μ.Χ., αυ τοκρατορία των Τανγκ γύρω στα 1000 μ.Χ., αυτοκρατορία των Σονγκ στη διάρκεια του Μεσαίωνα, αυτοκρατορία των Μογγόλων το 1206, αυτοκρα τορία των Μινγκ, το απόγειο της Κίνας, από τον 14ο ως τον 16ο αιώνα, αυ τοκρατορία των Μαντσού από το 1644 ως τον 20ό αιώνα-, οι οποίες χωρίζο νται από περιόδους διχόνοιας και αναρχίας. Υπάρχει όμως μια διαφορά: η Κίνα είναι πολύ πιο εκτεθειμένη απ' ό,τι η Αίγυπτος στις επιθέσεις των πο λεμιστών οι οποίοι, πέρα από το «μεγάλο τείχος», είχαν παραμείνει στο στάδιο της προϊστορίας. Πολύ συχνά κατακλύζεται από τους νομάδες, οι οποίοι δεν αφήνουν τίποτα όρθιο. Η Κίνα όμως διαθέτει μια τρομερή ικανότητα αφομοίωσης. Ο νομάς πο λεμιστής, ο οποίος ανέρχεται στο θρόνο με το σπαθί του. πολύ γρήγορα γί νεται ο ίδιος Κινέζος, ώσπου να ξαναρχίσουν οι εισβολές. Οι μεγάλοι ηγεμό νες των Μογγόλων (όπως ο Κουμπιλάι, εγγονός του Τζένγκις Χαν. που πε ριέγραψε ο Μάρκο Πόλο) ή των Μαντσού (των οποίων αρχέτυπο υπήρξε η τελευταία αυτοκράτειρα της Κίνας, η Τσέου-Χι, που πέθανε το 1908) ήταν νομάδες. Μπορεί όμως να φαντασθεί κανείς πιο χαρακτηριστικά κινέζικη προσωπικότητα από της Τσέου-Χι; Η ανθρωπότητα, όπως την ξέρουμε, έχει γεννηθεί. Είμαστε πολύ κοντά στον αγροτικό κόσμο των πρώτων κρατών. Η Κίνα, η Ινδία, η Μέση Ανατο λή βρίσκονται πάντα στο κέντρο της επικαιρότητας. Δεν έχουμε όμως πια τις ίδιες ιδέες. Έχουμε διαπιστώσει (είναι ένα από τα μαθήματα που μας διδάσκει η ιστορία) ότι οι ιδέες κινούν τους ανθρώπους. Η οικονομία είναι πολύ σημα ντική, όπως έχει σημειώσει και ο μαρξισμός, και είναι γεγονός ότι η ανάγκη διαχείρισης των υδάτων και των αποθηκών προκάλεσε τη γένεση του κρά τους. Αντίθετα όμως απ' ό,τι πίστευε ο Μαρξ, δεν αποτελεί το κύριο ελατή ριο που κινεί τον άνθρωπο. Κατά βάθος, ο άνθρωπος είναι ον μεταφυσικό, όπως συχνά παρατηρήσαμε περιγράφοντας τον όπως ήταν όταν πρωτοεμ φανίστηκε στη διάρκεια των προϊστορικών χρόνων. Οι ιδέες όμως της νεο λιθικής εποχής είχαν επιπτώσεις. Στους πολιτισμούς αυτούς δεν υπάρχει πρόοδος. Αυτοί καθαυτοί απο τελούν τεράστια πρόοδο, μετά όμως από την αγροτική επανάσταση οι άν θρωποι δεν επιθυμούν πια να αλλάξουν. Αντιλαμβάνονται το χρύνο σαν έναν περιστρεφόμενο τροχό, σαν μια αιώνια επάνοδο. 0 αγκυλωτός σταυρός,




33

η «σβάστικα»; είναι ινδικό σύμβολο (ο Χίτλερ δανείσθηκε αυτό το λογότυ πο από τους βραχμάνους): είναι ο τροχός του χρόνου, ο οποίος περιστρέφε ται διαρκώς γύρω από τον άξονα του. Για τον παραδοσιακό Ινδό, η αλλαγή αποτελεί κατά κάποιον τρόπο αμαρτία. Οι άνθρωποι εκείνοι, Μεσοποτάμιοι, Κινέζοι, Ινδοί, Αιγύπτιοι, επινόησαν πάρα πολλά πράγματα -το μηδέν, την μπαρούτη, την πυξίδα-, δεν είχαν όμως την πρόθεση να χρησιμοποιήσουν τις επινοήσεις τους σαν μοχλούς για να αλλάξουν τον κόσμο, εξού και η παράδοξη ακινησία που χαρακτηρίζει τους πολιτισμούς αυτούς, οι οποίοι -όπως η Αίγυπτος, η Μεσοποταμία, η Ινδία- έπρεπε να υποστούν εξωτερικούς κλονισμούς για να αλλάξουν. Για την απομονωμένη Κίνα, την «αυτοκρατορία του Μέσου», ο κλονισμός των συνεχιζόμενων βαρβαρικών εισβολών δεν υπήρξε ποτέ αρκετά ισχυρός και κατέληγε πάντα σε αφομοίωση των εισβολέων, ωσότου έφτασαν οι Ευρω παίοι. Την εποχή εκείνη δεν υπήρχε ούτε επανάσταση - πάντως όχι με την έν νοια της προσωπικής επανάστασης. Πρέπει να καταλάβουμε ότι το σκάν δαλο που προκαλεί η αδικία απορρέει από τις θεωρίες του ιουδαιο-χριστιανισμού. Όλες οι ανιμιστικές θρησκείες είναι μοιρολατρικές. Σήμερα ακόμη, ένας βραχμάνος ο οποίος συναντά έναν ζητιάνο που πεθαίνει στην άκρη του δρόμου δεν νιώθει την ανάγκη να τον βοηθήσει. Σκέφτεται πως αυτός ο άν θρωπος θα πρέπει να είχε κάνει κακές πράξεις σε κάποια προηγούμενη ζωή.Ένα μέρος της αθλιότητας που βασιλεύει στις κοινωνίες αυτές οφείλε ται στον τρόπο με τον οποίο ανέχονται την αδικία. Όπως είπε ο Εντγκάρ Μορέν, «εκεί το απαράδεκτο γίνεται απαράδεκτα παραδεκτό». Οι αρχαίοι θεοί δεν είναι ούτε καλοί ούτε κακοί. Είναι απρόβλεπτοι, και πρέπει να τους εξευμενίζει κανείς με προσφορές: πολύτιμα μέταλλα, θυ σίες ζώων, μερικές φορές και ανθρωποθυσίες. Σε γενικές γραμμές, ηθική θεωρείται η υπακοή στην εξουσία. 0 μεγαλύ τερος Κινέζος φιλόσοφος, ο Κομφούκιος (555 π.Χ.-479 π.Χ.), του οποίου οι θεωρίες επηρέασαν βαθύτατα την κινεζική κοινωνία, εξαίρει το σεβασμό στα ήθη και την κοινωνική προσαρμοστικότητα. 0 Κινέζος μυστικιστής Λάο-Τσε (570 π.Χ.-490 π.Χ.) συνιστά στον συνετό άνθρωπο να μην επεμ βαίνει. Οι ιερές γραφές των βραχμάνων, οι Βέδες, είναι έπη που μοιάζουν αρκετά με την Ιλιάδα, από τα οποία όμως δεν απορρέει κανένα ηθικό δί δαγμα. Την ίδια εποχή εμφανίζεται στην Ινδία ο πρίγκιπας Σιντάρτα Γκοτάμα (560 π.Χ.-480 π.Χ.), ο επιλεγόμενος Βούδας. Αντιπροσωπεύει την

34


πρώτη επανάσταση της οποίας διατηρείται η μνήμη. Ο πατέρας του, ένας πολύ πλούσιος πρίγκιπας, δεν ήθελε να γνωρίσει ο γιος του τις τραγωδίες της ζωής. Ο νέος ζούσε λοιπόν στο ωραίο περιβάλλον του παλατιού, απομο νωμένος από τον κόσμο. Μια μέρα όμως το έσκασε, βγήκε ινκόγκνιτο από το παλάτι, με μόνη συνοδεία έναν υπηρέτη, και έκανε έναν περίπατο στην πόλη. Εκεί συνάντησε μια πομπή που πήγαινε κάποιον νεκρό στην πυρά. Ζήτησε εξηγήσεις από τον υπηρέτη του, και εκείνος του αποκρίθηκε: «Αυ τό λέγεται θάνατος, πρίγκιπα». Πιο πέρα συνάντησε ανθρώπους που ζού σαν στην αθλιότητα και κατάλαβε τι ήταν εκείνο που είχε θελήσει να του κρύψει ο πατέρας του: ότι ο κόσμος είναι τραγικός και πως ο θάνατος και η καταπίεση υπάρχουν. Αντέδρασε εγκαταλείποντας το πατρικό μέγαρο για να αφιερωθεί στην προσευχή και στο διαλογισμό. Αυτή η επανάσταση δεν ωθεί στην αλλαγή της κοινωνίας. Πρόκειται για μια προσωπική παραίτηση, για φυγή. Ο Βού δας είναι το αρχέτυπο του μοναχού, του απομονωμένου στοχαστή. Κατά κάποιον τρόπο, βουδιστικό ιδεώδες είναι η αυτοκτονία. Όλοι έχουμε δει ει κόνες βουδιστών μοναχών που αυτοπυρπολούνται. Ο Βούδας έγινε αντικείμενο λατρείας και έζησε ως μια πολύ προχωρη μένη ηλικία, επειδή δεν απειλούσε την κοινωνική τάξη (όλως διαφορετική έμελλε να είναι η μοίρα του Σωκράτη στους Έλληνες όπως και του Ιησού στους Ιουδαίους). Επειδή όμως ο βουδισμός αποτελούσε απειλή για τον παραδοσιακό βραχμανισμό, εξορίστηκε από την Ινδία. Κάποια εποχή όμως υπήρξαν και βουδιστές βασιλείς, όπως ο διάσημος και συνετός Ασόκα (273 π.Χ.-237 π.Χ.). Αφού εκδιώχθηκε από την Ινδία, ο βουδισμός επικράτησε στη Νοτιοανατολική Ασία, Στη σημερινή εποχή ορισμένοι «μπάμπα κουλ» 1 διανοούμενοι θέλγονται από τον βουδισμό, επειδή όπως και ο Βούδας πι στεύουν ότι ο κόσμος είναι κακός και ότι κανένας δεν μπορεί να τον αλλά ξει. Ο βουδισμός είναι μια θρησκεία που εκφράζει την απογοήτευση. Στην πρώτη λοιπόν χιλιετία π.Χ., ο κόσμος έχει ήδη διαμορφωθεί.

1

Γαλλική έκφραση για τους χίπηδες. (Σ.τ.Ε.)

ΚΡΗΤΕΣ

ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ: ΕΛΛΗΝΕΣ ΦΟΙΝΙΚΕΣ

ΕΒΡΑΙΟΙ

ΟΤ ΑΙΓΥΠΤΙΟΙ. ΟΙ ΜΕΣΟΠΟΤΑΜΙΟΙ. ΟΙ ΙΝΔΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΚΙΝΕΖΟΙ ΑΙΣΘΑΝΟΝΤΑΝ ΔΕΟΣ

μπροστά στη θάλασσα, της οποίας το περιβάλλον ήταν εντελώς ξένο για τους αγρότες. Όπως είπαμε παραπάνω, κινούνταν από όαση σε όαση δια μέσου της ερήμου με καραβάνια που αποτελούσαν καμήλες με δυο καμπού ρες (οι λεγόμενες καμήλες της Βακτριανής - οι δρομάδες της Αφρικής έχουν μια καμπούρα). Ασκούσαν αποκλειστικά την ποταμοπλοία, κατά μήκος του Νείλου, του Τίγρη, του Ευφράτη, του Ινδού και του Κίτρινου ποταμού. Η Κίνα και η Ινδία βρίσκονται αντιμέτωπες με τους μεγαλύτερους ωκεα νούς του πλανήτη, ενώ ανάμεσα στη χώρα των Ασσυρίων και στην Αίγυπτο υπάρχει η Μεσόγειος, η οποία εισδύει βαθιά μέσα στις στέπες. Η Μεσόγειος αποτελεί έναν ολόκληρο κόσμο, στον οποίο ο μεγάλος ιστορικός Φερνάν Μπρωντέλ αφιέρωσε το έργο της ζωής του. Το πολύ ιδι αίτερο κλίμα της Μεσογείου προκύπτει από την αλληλεπίδραση ανάμεσα στη Σαχάρα και τις ωκεάνιες βροχές οι οποίες έρχονται από τη δύση. Το καλοκαίρι ο αντικυκλώνας από τη Σαχάρα καλύπτει τη θάλασσα αυτή, οπότε επικρατεί ξηρό και ευχάριστο κλίμα. Το χειμώνα ο αντικυκλώνας υποχωρεί και αφήνει να περάσουν στη Μεσόγειο οι ατμοσφαιρικές διατα ραχές του Ατλαντικού, με βροχές και χιόνια στα ορεινά. Επομένως υπάρ χουν μόνο δυο εποχές, δριμείες και οι δυο, αλλά φωτεινές. Όπως δεν υπάρ χουν παρά μόνο δυο τοπία: η λιμνοθάλασσα και το βουνό - λιμνοθάλασσες στο μυχό της Αδριατικής, στον κόλπο της Σύρτης, στην Καμάργκ, και βουνά στη Λιγουρία, στην Ελλάδα, στον Λίβανο κ.λπ. Και στα δυο αυτά τοπία υπάρχουν άπειροι φυσικοί λιμένες. Η Μεσόγειος ήταν και εξακολουθεί να είναι το κέντρο του κόσμου. Ακόμη και σήμερα μια δύναμη δεν θεωρείται ηγεμονική αν δεν κυριαρχεί σ' αυτή

36


την περιοχή. Παρόλο που βρίσκονται πολύ μακριά, στα πέρατα των ωκεα νών, οι ΗΠΑ αναγκάζονται να έλθουν εκεί τώρα που φιλοδοξούν να είναι παγκόσμια δύναμη. Πάνω από όλα, είναι μια θάλασσα υπέροχη, η κατεξο χήν θάλασσα, η ΘΑΛΑΣΣΑ. Βόρεια της αιγυπτιακής ακτής υπάρχει ένα μεγάλο νησί, η Κρήτη. Οι Κρήτες πρώτοι επινόησαν τη ναυσιπλοΐα, πολύ πριν από τους «λαούς της θάλασσας» οι οποίοι ρήμαξαν την Αίγυπτο το 1200 π.Χ. Εφηύραν τη γαλέ ρα, το πλοίο που έμελλε να κυριαρχήσει στη θάλασσα ώς την εποχή της Αναγέννησης. Ήταν ένα πλοίο άκαμπτο, κατασκευασμένο από ξύλινα τόξα, με κινητήριο δύναμη τα κουπιά, ικανό να αντιμετωπίσει τα κύματα. Εκείνη την εποχή δεν ήταν δυνατό να καταλάβουν ότι μπορούσαν να πλεύσουν κό ντρα στον άνεμο. Η γαλέρα δεν σήκωνε πανιά παρά μόνο όταν φυσούσε ού ριος άνεμος, αλλιώς χρησιμοποιούσε τη μυϊκή δύναμη των κωπηλατών. Οι Κρήτες δεν ήταν λιγότερο έξυπνοι από εμάς, για να αντιληφθούν όμως ότι μπορούσαν να πλεύσουν κόντρα στον άνεμο θα έπρεπε να είχαν μια ιδέα της «μηχανικής των δυνάμεων» - θεωρία σύμφωνα με την οποία μια δύναμη είναι δυνατό να χρησιμοποιηθεί εναντίον της ίδιας. Για να φθά σουν όμως σε αυτή τη γνώση οι άνθρωποι χρειάστηκε να περιμένουν ώς την Αναγέννηση. Το γεγονός αυτό μας βοηθάει να συνειδητοποιήσουμε ότι η «επιστημονική» αλήθεια είναι στην πραγματικότητα «ιστορική». Η γαλέρα είναι ένα πρώτης τάξεως πλοίο, δεν μπορεί όμως να απομα κρυνθεί από τις ακτές. Όχι από το φόβο της τρικυμίας, αλλά επειδή ο -ανα γκαστικά- μεγάλος αριθμός κωπηλατών, οι οποίοι καταναλώνουν μεγάλη μυϊκή ενέργεια, απαιτεί αντίστοιχα μεγάλες ποσότητες νερού. Κάθε βράδυ λοιπόν το πλοίο πρέπει να ανελκυθεί στην παραλία για να μπορέσουν να πιουν οι κωπηλάτες. Μια γαλέρα χρειάζεται πολλούς

κωπηλάτες, δεν μπο

ρεί όμως να φορτώσει αρκετή ποσότητα νερού. Η εποχή των Κρητών είναι γνωστή και ως «εποχή του χαλκού». Όπλα σιδερένια ή χαλύβδινα δεν εμφανίζονται πριν από το 1000 π.Χ. Η Αίγυπτος δίδαξε την Κρήτη. Ένα πλοίο αφήνει το Δέλτα του Νείλου και φθάνει στην Κρήτη μέσα στη νύχτα. Με τη σειρά της, η Κρήτη θα διδά ξει την Ελλάδα, η οποία βρίσκεται πολύ κοντά στο βόρειο τμήμα της. Ανά μεσα στα δυο παράλια της Μεσογείου, οι Κρήτες επιδόθηκαν στο θαλάσσιο εμπόριο. Επειδή με το εμπόριο πλουτίζει κανείς σε πολύ συντομότερο διά στημα απ' ό,τι με τη γεωργία, έγιναν πολύ πλούσιοι. Εμπνεύστηκαν από την επιβλητική αιγυπτιακή αρχιτεκτονική, προσαρμόζοντας την όμως στα

ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ: ΚΡΗΤΕΣ

ΕΛΛΗΝΕΣ

ΦΟΙΝΙΚΕΣ

ΕΒΡΑΙΟΙ

37

ανθρώπινα μέτρα, και έχτισαν υπέροχα παλάτια για τους βασιλείς τους, από τα οποία το πιο διάσημο είναι του Μίνωα στην Κνωσό. ΟιΈλληνες το αποκάλεσαν «λαβύρινθο», γιατί εκεί μέσα μπορούσε κανείς να χαθεί. Μας δίνει την εικόνα ενός εξαιρετικά εκλεπτυσμένου πολιτισμού, με χαρούμενες και ζωηρόχρωμες τοιχογραφίες που παριστάνουν πολύ ωραίες γυναίκες (μια από αυτές μάλιστα είναι τόσο κομψή ώστε οι αρχαιολόγοι την έχουν επονομάσει «η Παριζιάνα»). 0 διπλούς πέλεκυς, ο ΛΑΒΡΥΣ, ήταν το έμβλημα του βασιλιά Μίνωα. Οι Ρωμαίοι υιοθέτησαν αυτό το σύμβολο, το οποίο φιγουράρει ακόμη στα δια βατήρια μας. Το παλάτι της Κνωσού γνώρισε θρυλικές δόξες, με τους αυλικούς, τις τοιχογραφίες και τα αγωνίσματα του. Το διεθνές εμπόριο εκείνης της επο χής ευνοούσε την ανταλλαγή αιγυπτιακών κοσμημάτων, κεραμικών από τη Ρόδο, κασσίτερου, αρωμάτων, ελεφαντοστού, πορφύρας, σκλάβων αλλά και των εκάστοτε ενδυματολογικών συρμών. Σημειωτέον ότι οι Κρήτες επι νόησαν τις ταυρομαχίες, αλλά με γυναίκες ταυρομάχους. 0 συμβολισμός εί ναι σαφής: η γυναικεία ιδιοφυΐα υποτάσσει τη δύναμη του αρσενικού. Τους εκλεπτυσμένους όμως αυτούς εμπόρους έμελλε να κατακτήσουν και να υποτάξουν, στη διάρκεια της πρώτης χιλιετίας π.Χ., εκείνοι ακριβώς τους οποίους είχαν διδάξει: οι Έλληνες και οι Φοίνικες. Ίσως κιόλας να έπαιξε κάποιο ρόλο σ' αυτό και η τρομερή όσο και καταστρεπτική για την Κρήτη ηφαιστειακή έκρηξη της Σαντορίνης. Οι Έλληνες κυριαρχούσαν στο Αιγαίο πέλαγος και οι Φοίνικες κατείχαν τον Λίβανο. Η Τύρος αποτελούσε τον μεγαλύτερο φοινικικό λιμένα, και όσο για τους λιμένες του Αιγαίου, ήταν αναρίθμητοι. Οι δυο αυτοί λαοί ανταγω νίζονταν ο ένας τον άλλο αλλά και διέφεραν πολιτισμικά. Οι Έλληνες μι λούσαν μια γλώσσα ευρωπαϊκή («ινδοευρωπαϊκή», κατά τους γλωσσολό γους, γιατί και η ινδική ανήκει στην ίδια οικογένεια) και οι Φοίνικες μια γλώσσα σημιτική (από την οποία προήλθε η αραβική). Στους Φοίνικες -οι οποίοι ήταν καλύτεροι έμποροι από τους Έλληνες γιατί η μοναδική ενασχόληση τους ήταν το εμπόριο- οφείλουμε μια θεμε λιώδη επινόηση: το αλφάβητο. Η αιγυπτιακή και η κινεζική γραφή δεν ήταν καθόλου εύχρηστες για τους εμπόρους, επειδή περιείχαν υπερβολικά πολλά (δεκάδες χιλιάδες) ιδεογράμματα. Για να μπορέσουν να διαχειρίζονται καλύτερα τις εμπορι κές υποθέσεις τους, οι Φοίνικες αντικατέστησαν τα αναρίθμητα αυτά εικο-

38


νίδια με μια εικοσαριά αφηρημένα σήματα χωρίς συγκεκριμένη έννοια. Η αρχή της αλφαβητικής γραφής υπήρχε ήδη από πολύ παλιά, από τον 14ο κιόλας αιώνα π.Χ., όπως αποδεικνύουν τα κείμενα της Ουγκαρίτ, το βέβαιο όμως είναι ότι οι Φοίνικες γενίκευσαν τη χρήση της, σαν πιο κατάλληλη για το εμπόριο, επειδή ο συνδυασμός των γραμμάτων μπορεί να χρησιμεύσει σε όλες ανεξαιρέτως τις γλώσσες. Το αλφάβητο αποτέλεσε τεράστια πνευματική πρόοδο. Η αλφαβητική ανά γνωση απαιτεί μεγαλύτερη προσπάθεια απ' ό,τι η κατανόηση των ιερογλυφι κών σχεδίων. Και πραγματικά, αντίθετα με τα ιδεογράμματα, τα γράμματα δεν σημαίνουν τίποτα, οπότε είναι πολύ δύσκολο να μάθει κανείς ανάγνωση. Για κάποιον όμως ο οποίος μπορεί να διαβάσει, η ανάγνωση αποτελεί πραγ ματικά καταπληκτικό εργαλείο! Είναι λυπηρό ότι σήμερα υπάρχει η τάση να επανέλθουμε στις εικόνες και να πάψουμε να διαβάζουμε. Τώρα. στις πινακί δες, αντί για το παράγγελμα «πιέσατε», υπάρχει ένα σχεδιασμένο λογότυπο. Η πραγματική εξουσία όμως θα ανήκει πάντα όχι σ' αυτούς οι οποίοι κοιτάζουν τις εικόνες αλλά σ' εκείνους που ξέρουν να διαβάζουν - παρόλο που υπάρχουν οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές. Και είναι γεγονός ότι οι Γάλ λοι, για παράδειγμα (το ίδιο ισχύει για τους Άγγλους καθώς και για πολ λούς άλλους), δεν διαβάζουν ούτε γράφουν τόσο καλά όσο οι παππούδες και οι γιαγιάδες τους, και κυρίως λιγότερο συχνά. Εκτός από τους Κινέζους και τους Γιαπωνέζους, όλοι οι λαοί του κόσμου έχουν υιοθετήσει σήμερα το αλφάβητο - είτε είναι λατινικό είτε κυριλλικό, ελληνικό, αραβικό κ.λπ. Στη Μεσόγειο οι Φοίνικες και οι'Ελληνες δεν συγκρούστηκαν, προτίμη σαν να τη μοιράσουν σε ζώνες επιρροής. Και οι δυο λαοί ίδρυσαν αποικίες. Όχι με τη σημερινή έννοια του όρου: γι" αυτούς, εκείνο που προείχε ήταν να ιδρύσουν πόλεις και να εξαπλωθούν μακριά, σαν σμάρια από μέλισσες. Όταν σε μια πόλη ο πληθυσμός αυξανόταν υπερβολικά, διακόσιες ή τριακόσιες οικογένειες την εγκατέλειπαν για να ιδρύσουν σε άλλα παράλια μια καινούργια πόλη, θυγατρική της πρώτης, αλλά ανεξάρτητη. Εξάλλου δεν ένιωθαν ότι είχαν εξοριστεί, γιατί στη Μεσόγειο συναντά κανείς παντού τα ίδια τοπία, είτε βρίσκεται στον Λίβανο είτε στην Κυανή Ακτή. Ούτε αι σθάνονταν ξένοι στο καινούργιο τους περιβάλλον, δεδομένου ότι έφερναν μαζί τους τα όπλα και τους νόμους τους. Οι ελληνικές αποικίες βρίσκονται κυρίως στα βόρεια παράλια: στο Αι-


ΕΛΛΗΝΕΣ

ΦΟΙΝΙΚΕΣ

ΕΒΡΑΙΟΙ

39

γαίο πέλαγος φυσικά (είναι η ιδιαίτερη πατρίδα τους), αλλά και στη Μαύρη Θάλασσα (η Κριμαία μοιάζει με την Ελλάδα), στην Αδριατική, στην Ιταλία. στη Νότιο Γαλλία καθώς και στο ανατολικό τμήμα της Σικελίας. Η ονομα σία Νίκαια προέρχεται από την ελληνική λέξη νίκη. Η Μασσαλία είναι επί σης ελληνική αποικία: όταν οι φίλαθλοι διαβάζουν στην αθλητική εφημερίδα L'Équipe την έκφραση «φωκάίκή πόλη» σε σχέση με την ομάδα τους, την Ολυμπίκ Μαρσέιγ, η έκφραση αυτή τους θυμίζει ότι και η Μασσαλία ιδρύ θηκε από μια πόλη του Αιγαίου πελάγους, τη Φώκαια της Μικράς Ασίας. Νάπολη σημαίνει ΝΕΑΠΟΛΙΣ. δηλαδή νέα πόλη. Οι Συρακούσες, στη Σικελία, υπήρξαν επίσης μια λαμπρή πρωτεύουσα του ελληνισμού. Στη νότια ακτή οι Έλληνες εγκαταστάθηκαν μόνο στην Κυρηνάίκή (όπως και η Κριμαία, είναι μια οροσειρά με κατεύθυνση από ανατολικά προς δυτι κά, η οποία αποτελεί φραγμό για τους δυνατούς ανέμους που φυσάνε από το εσωτερικό). Εκεί ίδρυσαν πέντε πόλεις, των οποίων τα ερείπια εξακολου θούν να προκαλούν το θαυμασμό μας: την Κυρήνεια, την Απολλωνία, την Πτολεμάί'δα. την Αρσινόη και τη Βερενίκη (γνωστή σήμερα ως Βεγγάζη). Αντιθέτως, οι φοινικικές αποικίες, με εξαίρεση την Κυρηνάίκή και τη Δυ τική Σικελία, ιδρύθηκαν στις νότιες ακτές της Μεσογείου. Το 800 π.Χ., η Τύρος ίδρυσε στην Τυνησία την πόλη Καρχηδόνα, που έμελλε να γίνει πολύ πιο ισχυρή από τη μητέρα πατρίδα. Και εκεί τα τοπω νύμια θυμίζουν το παρελθόν, λιβανέζικο εδώ και σημιτικό: Γκάμπες και Κάδιξ είναι λέξεις φοινικικές, ενώ η Καρθαγένη στη Νότιο Ισπανία σημαίνει «Νέα Καρχηδόνα» κ.λπ. Παρά τις τεχνικές ανεπάρκειες της γαλέρας, οι μεγάλοι εκείνοι θαλασ σοπόροι δεν δίστασαν να εγκαταλείψουν τη Μεσόγειο. Οι Έλληνες, αφού πέρασαν τις Ηράκλειες Στήλες (το στενό του Γιβραλτάρ), ανέβηκαν τα ωκεάνια παράλια προς το βορρά, προς τα βρετανικά νησιά και τη Βαλτική. Οι Φοίνικες πάλι κατέβηκαν την Ερυθρά Θάλασσα προς το νότο, ώς τις Ινδίες. Έκαναν μάλιστα και το γύρο της Αφρικής, για λογαριασμό του Φαραώ Νεκώς Β', το 600 π.Χ. περίπου. Αφήνοντας πίσω τους την Αίγυπτο, οι φοινικι κές γαλέρες προχώρησαν προς τη μεσημβρία έχοντας πάντα δεξιά τους την ακτή. Κάθε βράδυ, οι ναύτες ανέλκυαν τα πλοία τους στην παραλία, για να προμηθευτούν νερό και να εμπορευθούν με τους ιθαγενείς. Μετά από ολό κληρους μήνες ταξιδιού, παρατήρησαν έκπληκτοι ότι ενώ η ακτή εξακολου θούσε να βρίσκεται δεξιά τους. ο ήλιος, ο οποίος αφότου είχαν ξεκινήσει ανέτειλλε αριστερά, τώρα ανέτειλλε δεξιά. Κατάλαβαν τότε ότι είχαν κάνει

40


το γύρο της Αφρικής, και ότι τώρα ανέβαιναν προς το βορρά. Και όντως, δεν άργησαν να περάσουν πάλι μέσα από το στενό του Γιβραλτάρ. Έτσι λοιπόν οι παράκτιες θάλασσες έγιναν προσιτές στους ανθρώπους της εποχής εκείνης, και μάλιστα για υπερπόντια ταξίδια -στην Αφρική, στην Ινδία, στη Βαλτική- παρόλο που δεν τους ήταν ακόμη δυνατό να απο μακρυνθούν από τις ακτές. Οι πρώτοι ναυτικοί χάρτες χρονολογούνται από εκείνη την εποχή, ενώ οι άνθρωποι είχαν ήδη μια ολοκληρωμένη σχεδόν πα ράσταση του αρχαίου κόσμου: Ευρώπη, Ασία, Αφρική. Οι Έλληνες, αντίθετα με τους Φοίνικες, δεν ήταν μόνο έμποροι. Στον το μέα της πολιτικής επινόησαν όλους τους δυνατούς τρόπους διακυβέρνησης, με τους οποίους και πειραματίστηκαν στις πόλεις τους: τη δημοκρατία (από τις λέξεις ΔΗΜΟΣ, δηλαδή λαός, και ΚΡΑΤΟΣ, που σημαίνει εξουσία), τη μοναρχία (από τις λέξεις ΜΟΝΟΣ και ΑΡΧΗ, δηλαδή η εξουσία του ενός αν δρός), την πλουτοκρατία (ΠΛΟΥΤΟΣ), την ολιγαρχία (οι ΟΛΙΓΟΙ) κ.λπ. Δεν ήταν εξάλλου όλες οι ελληνικές πόλεις εμπορικές. Η Αθήνα, η μεγά λη πόλη του Αιγαίου, υπήρξε ναυτική δημοκρατία. Στην καρδιά όμως της ορεινής Πελοποννήσου, η αντίζηλος της Σπάρτη αποτελούσε ηπειρωτική και στρατιωτική ολιγαρχία - ένα πραγματικό στρατόπεδο πολεμιστών περιτρι γυρισμένο από υποδουλωμένους γείτονες, τους «είλωτες». Σε δεκάδες όμως ελληνικές πόλεις της Μεσογείου μιλούσαν την ίδια γλώσσα, λάτρευαν τους ίδιους θεούς (τον Δία, την Αφροδίτη κ.λπ.) και είχαν κοινά ιερά, όπως τους Δελφούς. Είχαν και κοινή ιστορία, μυκηναϊκή πρώτα και έπειτα ελληνι κή. Υπήρξαν όμως πρωτοπόροι και στον τομέα της λογοτεχνίας, με τα ομη ρικά έπη της Ιλιάδας και της

Οδύσσειας.

Κάθε τέσσερα χρόνια, οι πόλεις έστελναν αντιπροσώπους στην Ολυμπία για να διεκδικήσουν την πρωτιά σε ειρηνικούς αγώνες. Πρόκειται βέβαια για τους Ολυμπιακούς Αγώνες, στους οποίους όσοι λάμβαναν μέρος διαγω νίζονταν στα διάφορα αθλήματα αλλά και στη ρητορική, στην ποίηση και στη φιλοσοφία. Οι Έλληνες εξάλλου υπολόγιζαν το χρόνο σε σχέση με αυ τούς τους αγώνες: «την εποχή της τρίτης, της πέμπτης ολυμπιάδας» κ.λπ. Η ιστορική επίδραση του ελληνικού πολιτισμού υπήρξε τόσο μεγάλη, ώστε σήμερα ακόμη στις περισσότερες ευρωπαϊκές γλώσσες όλες οι λόγιες λέξεις είναι ελληνικές: η «ηλιοθεραπεία» προέρχεται από τη λέξεις ΘΕΡΑ ΠΕΙΑ και ΗΛΙΟΣ, η «θαλασσοθεραπεία» από τη λέξη ΘΑΛΑΣΣΑ, ο «γαλαξίας» παραπέμπει στο ΓΑΛΑ (επειδή ο γαλαξίας μάς φωτίζει τη νύχτα με το γαλα κτερό φως των αστεριών) και το επίθετο «υπνωτικός» από τον ΥΠΝΟ.


ΕΛΛΗΝΕΣ

ΦΟΙΝΙΚΕΣ

Με δυο λόγια, η ελληνική γλώσσα

ΕΒΡΑΙΟΙ

41

αποτελεί το «άλφα και το ω μ έ γ α » (το

πρώτο και το τελευταίο γράμμα του ελληνικού αλφαβήτου) όλων των γλωσ σών που μιλάμε σήμερα. Οι Έλληνες επινόησαν και τη γεωμετρία και διατύπωσαν τα θεωρήματα (άλλη ελληνική λέξη), τα ονόματα των οποίων γνωρίζουν όλοι οι αναγνώ στες μας: του Πυθαγόρα, του Ευκλείδη ή του Αρχιμήδη, οι οποίοι ήταν διά σημοι Έλληνες σοφοί. Ανακάλυψαν και τον αριθμό Π (γράμμα του ελληνι κού αλφάβητου) για να υπολογίσουν την περίμετρο του κύκλου. Είναι αδύνατο να αναφερθούμε στον μεσογειακό κόσμο της εποχής εκείνης χωρίς να μιλήσουμε για έναν μικρό λαό με μεγάλη όμως ιδεολογική σημα σία: τον λαό των Ιουδαίων ή «Εβραίων». Και όμως οι Ιουδαίοι δεν ήταν ναυτικός λαός, αλλά αρχικά βεδουίνοι οι οποίοι ζούσαν ως νομάδες στο χώρο ανάμεσα στην Αίγυπτο και τη Μεσο ποταμία. Η ιστορία τους αρχίζει με τη φυγή από την Αίγυπτο, την Έξοδο (το Πάσχα), και όπως είδαμε παραπάνω σημαδεύτηκε από τη σκληρή εξο ρία στη Μεσοποταμία, επί των ποταμών

Βαβυλώνος.

Τέλος, έγιναν αγρότες στην Παλαιστίνη, στα όρια των επιρροών του Νεί λου και του Ευφράτη. Εκεί, γύρω από την ιερή πόλη της Ιερουσαλήμ, ίδρυ σαν ένα μικρό κράτος το οποίο καταστράφηκε το 588 π.Χ. από τον Βαβυ λώνιο βασιλιά Ναβουχοδονόσορ και έμελλε να επανιδρυθεί μόλις το 1948. Οι Εβραίοι αγρότες συνέχισαν να κατοικούν στην Παλαιστίνη υπό το καθε στώς διάφορων προτεκτοράτων. Στις δεκάδες ιερών βιβλίων που βρίσκο νται συγκεντρωμένα στη Βίβλο ανακαλύπτουμε επιδράσεις μεσοποταμιακές, αιγυπτιακές, φοινικικές (η Τύρος ήταν πολύ κοντά) καθώς και ελληνι κές. Οι Εβραίοι επινόησαν τον μονοθεϊσμό: τη θρησκεία του ενός θεού. Αναφορές στην ύπαρξη ενός μοναδικού θεού είχαν ήδη γίνει αρκετές φο ρές στο παρελθόν, κυρίως από τον Αιγύπτιο Φαραώ Ακενατών (1374-1354 π.Χ.), η ιδέα αυτή όμως δεν είχε συνέχεια. Οι Εβραίοι κατόρθωσαν να επιβάλουν τον μοναδικό Θεό και. διακηρύσ σοντας ότι τα άστρα ή η θάλασσα δεν αποτελούσαν θεότητες, να εγκαταλεί ψουν τα είδωλα. Η κίνηση αυτή θα είχε σημαντικές ιδεολογικές επιπτώσεις. Η φύση χάνει τη θεϊκή της υπόσταση, αποτελεί δημιούργημα, και ο άν θρωπος καλείται να τη δαμάσει. Αυτά είναι και τα πρώτα λόγια της Βίβλου, στο βιβλίο της

Γενέσεως.

42


Ο χρόνος δεν είναι πια κυκλικός. Η ιστορία αποκτά νόημα - τη σωτηρία. Ο κόσμος που δημιουργήθηκε δεν έχει περατωθεί, τελικά όμως θα ολοκλη ρωθεί. Αυτή είναι η θεωρία του λεγόμενου μεσσιανισμού, του οποίου οι συ νέπειες έμελλε να έχουν τεράστια σημασία. Το μέλλον μπορεί να είναι καλύτερο από το παρελθόν. 0 χρόνος έπαψε να αποτελεί ρόδα, είναι ένα βέλος που κάπου πηγαίνει. Η αλλαγή δεν απο τελεί πια ανάθεμα, αλλά αντιθέτως οι προφήτες (εκείνοι που μιλάνε στο όνομα του Θεού) εύχονται να πραγματοποιηθεί. Έτσι πρωτοεμφανίζεται στην ιστορία των ανθρώπων η έννοια της προόδου. Ο ιουδαϊσμός επέβαλε και την ιδέα του ατόμου: εφόσον ο Θεός είναι «κά ποιος», τότε και ο άνθρωπος είναι «κάποιος». Το άτομο δεν είναι πια καταφρονητέο. η αδικία δεν είναι πια ανεκτή. Επιπλέον, ο Θεός των Εβραίων, ο Ιεχωβά. είναι ένας καλός Θεός, δεν είναι αλλοπρόσαλλος όπως οι ειδωλολατρικοί θεοί. Αγαπά τον λαό του καθώς και όλα τα όντα. όπως ο εραστής την ερωμένη του. Ας διαβάσουμε τα λόγια του Θεού, όπως τα αποδίδει ο προφήτης Ησαΐας: 0 Κύριος τώρα σε καλεί σαν μια γυναίκα εγκαταλειμμένη νη. Λέει ο Θεός σου: Περιφρονεί

και

ποτέ κανείς εκείνη τη γυναίκα

καταθλιμμέ

που

αγάπησε

στα νιάτα του ;[...] το πρόσωπο μου το 'κρυψα για μια στιγμή από σένα [...]. Ας διαβάσουμε το Άσμα Ασμάτων,

το βιβλίο της Παλαιάς Διαθήκης που

αρχικά περιγράφει τον σαρκικό έρωτα ανάμεσα στον άνδρα και στη γυναίκα: Βέργες

χρυσές

χνουργημένο

τα χέρια του. με της Θαρσίς

η κοιλιά του ελεφαντόδοντο

πετράδια

ζαφείρια

στολισμένα•

σκεπασμένο,

τε-

λέει η γυ

ναίκα και ο άνδρας αποκρίνεται: Μοιάζει μάδες. Είπα:

η κορμοστασιά

σου με το φοίνικα, τα στήθη σου τσαμπιά

χουρ

Θ ' ανέβω απά ' στο φοίνικα τα βάγια του θα πιάσω. [...]. Καλή

μου. άνοιξε μου κι αδερφή μου [...]. και η ερωμένη απαντά: Ά πλωσε ο αγαπημένος κι αναταράχτηκαν

μου το χέρι του μέσ ' απ ' της θύρας μου τη

χαραμάδα

τα σπλάχνα μου γι' αυτό ν. [...] κόρες της Ιερουσαλήμ

\... ]

αν τον καλό μου βρείτε, να του πείτε ότι πεθαίνω απ ' της αγάπης την πληγή. Το ερωτικό αυτό κείμενο εξηγεί στους πιστούς το μεγαλείο της αγάπης του Θεού. Καταλήγει εξάλλου με την εξής υπέροχη ρήση: Γιατ' είναι δυνατή σαν θάνατος την αγάπη δεν μπορούν

η αγάπη

κι ούτε μπορούν

[...]. Πλήθος νερά να

ποτάμια

να την

σβήσουν

πνίξουν.

Ενόσω λοιπόν οι Έλληνες και οι Φοίνικες εμπορεύονταν στα πέρατα των θαλασσών, οι πιστοί της Παλαιστίνης άλλαζαν τη θρησκευτική αναπα ράσταση του κόσμου.

Η ΠΕΡΣΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

ΓΥΡΩ ΣΤΟΝ 6ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ. Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ. ΟΠΩΣ ΕΙΔΑΜΕ ΠΑΡΑΠΑΝΩ. ΚΥΡΙΑΡΧΟΥΣΕ

στη γη της Αιγύπτου, της Μεσοποταμίας, της Ινδίας και της Κίνας, καθώς και στις θάλασσες οι οποίες βρέχουν τις ακτές της Ευρασίας. Την ίδια εποχή παρατηρείται μια πρώτη απόπειρα παγκοσμιοποίησης. Οι Χετταίοι της Ανατολίας είχαν προσπαθήσει να κατακτήσουν την Εγγύς Ανατολή, νικήθηκαν όμως από τον Φαραώ στη μάχη του Καντές το 1299 π.Χ. Την πρώτη αυτή παγκοσμιοποίηση έμελλε να πραγματοποιήσουν αρ γότερα οι Πέρσες. Ήταν ινδοευρωπαίοι νομάδες (η περσική γλώσσα συγγενεύει με την ελ ληνική όπως και με τη σανσκριτική), απόγονοι των Σκυθών. ενός λαού ο οποίος προερχόταν από τις μεγάλες στέπες. Οι Πέρσες εισήγαγαν το άλογο και τη χρήση του ιππικού. Οι Αιγύπτιοι, όπως και οι Μεσοποτάμιοι, χρησιμοποιούσαν ήδη τα άλογα, δεν είχαν όμως σκεφθεί ότι θα μπορούσαν και να τα ιππεύσουν. Στα ανάγλυφα των χωρών εκείνων, ο βασιλιάς παριστάνεται πάντα όρθιος πάνω σ' ένα άρμα, όπου το άλογο έχει ζευτεί, και μάλιστα από το λαιμό, πράγμα που μειώνει τη δύναμη του. Οι Σκύθες όμως. όπως οι Μήδοι και οι Πέρσες, είναι πριν απ' όλα ιππείς. Το ιππικό επρόκειτο να εξελιχθεί σε τρομερά αποτελεσματική πολεμική μηχανή. Πρέπει όμως να τονίσουμε το γεγονός ότι στην αρχαιότητα δεν υπήρχαν αναβολείς. Οι ιππείς δεν στέκονταν αρκετά σταθερά πάνω στα άλογα τους για να μπορέσουν να αποτελέσουν δύναμη κρούσης. Οι Πέρσες ιππείς προχωρούσαν καλπάζοντας εναντίον του εχθρού, όταν όμως έφθα ναν σε κάποια απόσταση, έστριβαν προς τα πίσω και αμέσως μετά, κάνο ντας μισή στροφή προς τα εμπρός, έριχναν έναν καταιγισμό από βέλη πάνω στους αντιπάλους τους - το γνωστό «πάρθιο βέλος».

44


Χάρη σ' αυτό το ιππικό, οι Πέρσες, αφού είχαν εκπολιτισθεί από τους γείτονες τους, στη συνέχεια, μέσα σε τριάντα χρόνια, τους κατέκτησαν, και υπό την ηγεσία δυο αυτοκρατόρων, του Κύρου (550 π.Χ.-530 π.Χ.) και του γιου του Καμβύση (530 π.Χ.-522 π.Χ.), έδωσαν τέλος στην ανεξαρτησία της Μεσοποταμίας, των ινδικών κρατών και της Αιγύπτου. Ίσως δεν είναι άσχε το το γεγονός ότι η έννοια του πατριωτισμού δεν υπήρχε σ' αυτούς τους πο λιτισμούς. Για τον ίδιο λόγο δεν δυσκολεύτηκαν να δεχθούν την κυριαρχία των Μεγάλων Βασιλέων των Περσών. Οι τελευταίοι, από τις διάφορες πρω τεύουσες τους -τα Εκβάτανα, την Περσέπολη-, οι οποίες βρίσκονταν πάνω στο μεγάλο ιρανικό οροπέδιο ανάμεσα στον Τίγρη και τον Ευφράτη, φρό ντιζαν να κατασκευάζουν δρόμους για τους αγγελιοφόρους τους αλλά και να ιδρύουν πόλεις, τις οποίες αποτελούσαν κυρίως μεγάλα βασιλικά παλά τια. Τα ερείπια της Περσέπολης, στην ιρανική έρημο, εξακολουθούν να εί ναι εντυπωσιακά ακόμη και σήμερα. Οι Πέρσες είχαν ιδιαίτερη θρησκεία, τον μαζντάισμό (από το όνομα του θεού τους Αχούρα-Μάζντα ή Ωρομάσδη), με προφήτες όπως ο Ζωροάστρης (ο Ζαρατούστρα του Νίτσε), οι οποίοι ενέπνευσαν εκείνους των Εβραίων, και ένα ιερύ βιβλίο, την Αβέστα. Αργότερα έμελλε να κάνει την εμφάνιση του ένας σχισματικός προφήτης, ο Μάνης ή Μανιχαίος, ο οποίος θα αντιπαρέθετε τον θεό του Καλού με τον θεό του Κακού. Αυτή η αντιπαράθεση ανάμεσα στο Καλό και στο Κακό, που ονομάζεται μανιχάίσμός, αποτελεί τη βάση της θρησκείας των Περσών. Οι Μεγάλοι Βασιλείς δεν προσπάθησαν να επιβάλουν τη θρησκεία τους στους κατακτημένους λαούς, αντιθέτως σεβάστηκαν τα έθιμα τους. Έδειξαν ανεκτικότητα (για παράδειγμα, επέτρεψαν στους Εβραίους που είχαν εξο ριστεί στη Βαβυλώνα, στις όχθες του Ευφράτη, να επανέλθουν στην Παλαι στίνη). Οι Ιρανοί κυβερνήτες, οι «σατράπες», δεν επέβαλλαν βαρείς φόρους. Παρ' όλα αυτά, την εξέλιξη της ήπιας αυτής παγκοσμιοποίησης ανέκο ψαν οι ελληνικές πόλεις. Όταν ένας τρίτος βασιλιάς, ο Δαρείος, έστειλε το στόλο του (οι Πέρσες ιππείς είχαν εν τω μεταξύ προσαρτήσει το φοινικικό ναυτικό) καθώς και έναν μικρό στρατό στην Ελλάδα, κοντά στην Αθήνα, το εκστρατευτικό αυτό σώμα νικήθηκε κατά κράτος στον Μαραθώνα από το στρατό των Αθηναίων, τους «οπλίτες» (μια νίκη που έγινε γνωστή επειδή έδωσε το όνομα της στον μαραθώνιο δρόμο). Πραγματικά, ο'Ελληνας στρα τηγός έστειλε έναν δρομέα να αναγγείλει στους Αθηναίους την είδηση της νίκης, και εκείνος μόλις έφτασε έπεσε νεκρός από καρδιακή προσβολή.

Η ΠΕΡΣΙΚΗ ΑΤΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

45

Στο στρατό του Μεγάλου Βασιλιά κίνητρα για να πολεμήσουν είχαν μό νο οι Πέρσες, όχι όμως και το πλήθος των στρατιωτών που προέρχονταν από τις τάξεις των κατακτημένων λαών. Αντιθέτως οι'Ελληνες, ως ελεύθε ροι πολίτες, είχαν ανεπτυγμένο το αίσθημα του πατριωτισμού και πολεμού σαν πολύ καλύτερα από τους αντιπάλους τους. Η αποτυχημένη αυτή εκ στρατεία των Περσών είναι γνωστή ως ο πρώτος μηδικός πόλεμος. Ο γιος του Δαρείου, ο Ξέρξης (486 π.Χ.-465 π.Χ.), χολωμένος, αποφάσι σε να ξεπλύνει τη ντροπή αυτής της αποτυχίας. Επιστρατεύοντας στρατό και ναυτικό, επιτέθηκε από ξηράς και από θαλάσσης. 0 δεύτερος λοιπόν μηδικός πόλεμος άρχισε δέκα χρόνια μετά τον πρώτο, το 480 π.Χ. Οι ελληνικές πόλεις, ακόμη και οι αντίζηλες μεταξύ τους Σπάρτη και Αθήνα, συμμάχησαν. Στο στενό των Θερμοπυλών οι Σπαρτιάτες κατόρθω σαν να αναχαιτίσουν για λίγες ημέρες την εισβολή, τελικά όμως κατακλύ σθηκαν από τα εχθρικά στίφη και έπεσαν ώς τον τελευταίο στο πεδίο της μάχης. Εκεί αναρτήθηκε αργότερα προς τιμήν τους η εξής επιγραφή: «"Ω ξεΐν, άγγέλλειν Λακεδαιμονίοις ότι τηδε κείμεθα τοις κείνων ρήμασι πειθόμενοι». Η Αθήνα κατακτήθηκε και πυρπολήθηκε. Η κυβέρνηση είχε εκκε νώσει την πόλη από τους κατοίκους στέλνοντας τους στα νησιά, ενώ ο στό λος βρισκόταν σε ετοιμότητα υπό τις διαταγές του Θεμιστοκλή. Οι ελληνι κές τριήρεις κατατρόπωσαν το στόλο του Μεγάλου Βασιλέα στη Σαλαμίνα, και ο Αισχύλος περιέγραψε την πρώτη αυτή μεγάλη ναυμαχία σε μια από τις τραγωδίες του, τους Πέρσες.

(Σημειωτέον ότι στην πραγματικότητα

επρόκειτο για μια αντιπαράθεση ανάμεσα σε Έλληνες και Φοίνικες -η πρώτη- γιατί το περσικό ναυτικό αποτελούνταν από Λιβανέζους, ενώ οι Ιρανοί, κάτοικοι των στεπών, παρέμεναν ιππείς.) Το αχανές περσικό βασίλειο, το οποίο κάλυπτε τη μισή Ευρασία, είχε νι κηθεί από μερικές ελεύθερες πόλεις. Οι νεκροί του πολέμου υπολογίζονταν σε χιλιάδες.Ήταν μια νίκη της ελεύθερης πολιτείας εναντίον της υποταγής. Τότε η Αθήνα έφτασε στο απόγειο της δόξας της, γιατί εκείνη, ουσιαστι κά, είχε νικήσει την Περσία/Εγινε πόλη «ηγεμονική» και επέβαλε τον τρό πο ζωής της στην υπόλοιπη Ελλάδα αλλά και στο περσικό βασίλειο - το οποίο όμως έμελλε να συνεχίσει για δυο ακόμη αιώνες την πρώτη εκείνη πε ριπέτεια του. Ακολούθησαν και άλλες περιπέτειες: το Ιράν θα προβάλει πάλι στην ιστορία με το βασίλειο των Πάρθων (γύρω στις αρχές της χριστιανικής επο χής) καθώς και με των Σασσανιδών, των οποίων γνωστότερος βασιλιάς ήταν

46


ο Χοσρόης Β' (590-628 μ.Χ.). Σήμερα ακόμη το Ιράν διατηρεί την αρχιτε κτονική του (με βολβόσχημους θόλους), τη γλώσσα του (η ιρανική γλώσσα αποτελεί συνέχεια της περσικής, ή «φαρσί») καθώς και τις ιδιαιτερότητες του. Η Αθήνα ήταν δημοκρατία. Όλοι οι άρρενες πολίτες άνω των δεκαοκτώ συγκεντρώνονταν στην ΑΓΟΡΑ (τη δημόσια πλατεία) για να εκλέξουν μια συνέλευση, τη ΒΟΥΛΗ, η οποία με τη σειρά της θα εξέλεγε την κυβέρνηση. Ο διασημότερος όμως από τους κυβερνήτες, ο Περικλής (495-429 π.Χ.), κα τόρθωσε να παραμείνει «στρατηγός» για τριάντα χρόνια, φροντίζοντας να επανεκλέγεται συνεχώς. Ο Περικλής χάρισε στην πόλη του δόξα αθάνατη. Εκείνος διέταξε την ανοικοδόμηση της πόλης και παράγγειλε στον Φειδία τα μνημεία της Ακρο πόλεως. Πρόκειται για μια αρχιτεκτονική στα ανθρώπινα μέτρα, η οποία μαρτυ ρεί τις βαθιές επιστημονικές γνώσεις των κατασκευαστών της. Στον Παρθε νώνα, για παράδειγμα, ναό αφιερωμένο στη θεά Αθηνά, όλα έχουν υπολο γιστεί σε συνάρτηση με την προοπτική. Παρά τα φαινόμενα, οι ευθείες γραμμές είναι ελάχιστες: για να φαίνο νται ίσιοι, οι κίονες πρέπει να κλίνουν προς το κέντρο - και αυτό ακριβώς κάνουν. Οι κίονες οι οποίοι έχουν φόντο τον ουρανό πρέπει να είναι πιο παχείς απ' ό,τι εκείνοι που βρίσκονται μπροστά σε τοίχο - και έτσι φτιάχτη καν. Το δάπεδο, για να μοιάζει οριζόντιο, πρέπει να είναι κυρτό - και είναι. Για να διακρίνονται όλοι, οι κίονες δεν πρέπει να βρίσκονται σε ίση από σταση ο ένας από τον άλλο - και έτσι τοποθετήθηκαν. Εκεί έγκειται όλη η διαφορά ανάμεσα στον Παρθενώνα και την εκκλησία της αγίας Μαγδαλη νής στο Παρίσι! Στην Αθήνα, όλα τα νεαρά αγόρια πήγαιναν στο σχολείο, στο λύκειο (το «γυμνάσιο»), και έπειτα (οι «έφηβοι») στο στρατό (το «εφηβείον»), που αποτελούσε και ένα είδος ανώτερης παιδείας, γιατί οι Έλληνες δεν ξεχώρι ζαν ποτέ το σώμα από το νου. Οι πολίτες ήξεραν ανάγνωση και είχαν μια φυσική ροπή προς τις συζητή σεις. Οι Έλληνες επινόησαν το θέατρο και τη φιλοσοφία. Ο διασημότερος φιλόσοφος της ιστορίας είναι ο Αθηναίος Σωκράτης, ο οποίος έζησε από το 470 π.Χ. ώς το 399 π.Χ. Καταδικάστηκε μάλιστα σε θάνατο, σε ηλικία εβδομήντα χρόνων, για τις ανατρεπτικές του ιδέες. Ακολουθώντας το πα ράδειγμα της μητέρας του, η οποία ήταν μαία. ο Σωκράτης ισχυριζόταν ότι

Η ΠΕΡΣΙΚΗ ΑΓΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

47

προσπαθούσε να «εκμαιεύσει τις ιδέες των ανθρώπων» (με τη λεγόμενη μέθοδο της μαιευτικής). Όταν ο Σωκράτης πήγαινε στο θέατρο, στις κερκίδες όπου καθόταν τον περιέβαλλαν μεγαλοφυίες: ο Σοφοκλής, ο Ευριπίδης, ο Αριστοφάνης, ο Θουκυδίδης, οι οποίοι ήταν όλοι σύγχρονοι του. Η ιστορία είναι γεμάτη τραγωδίες και φρίκη, υπάρχουν όμως και κατα πληκτικές στιγμές, όταν σε μια μικρή γωνιά της γης συνυπάρχουν πολλές μεγαλοφυίες. (Είναι κάτι που θα επαναληφθεί στη διάρκεια της Αναγέννη σης, όταν στη Φλωρεντία θα συνυπάρχουν ο Μιχαήλ Άγγελος, ο Λεονάρντο ντα Βίντσι και ο Μακιαβέλι.) Αυτοί οι άνθρωποι επινόησαν τον ουμανισμό/Ελεγαν: «Μάθε να γνωρί ζεις τον εαυτό σου (ΓΝΩΘΙ ΣΑΥΤΟΝ) και θα γνωρίσεις τον κόσμο και τους θε ούς του». Έλεγαν επίσης: «Πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος». Πριν απ' αυτούς ο κόσμος ήταν τρομακτικός (θεοί με τερατόμορφες κε φαλές, ανθρωποθυσίες), η αρχιτεκτονική υπερβολικά επιβλητική (όχι όμως στην Κρήτη, η οποία πρώτη τους είχε διδάξει τον πολιτισμό). Το πάνθεον αποτελεί μήνυμα ευφορίας. Οι Έλληνες στοχαστές μελέτη σαν όλα τα ανθρώπινα πάθη. 0 μύθος του Οιδίποδα αποδεικνύει ότι πρώτοι οι Έλληνες ψυχαναλύθηκαν. Έκριναν την ανθρωπότητα με επιείκεια. Οι Έλληνες πριν από όλους τους υπόλοιπους ανθρώπους αυτοθαυμάστηκαν (Νάρκισσος), έκριναν ότι είναι ωραίοι, συναγωνίστηκαν τους θεούς (Προμη θέας). Δεν νιώθουν πια φόβο για τον κόσμο, αλλά μελετούν τα μυστήρια που κρύβει και βρίσκονται πολύ κοντά στο να τα λύσουν (Πυθαγόρας, Ευ κλείδης, Θαλής). Στην Αθήνα, στη μικρή αυτή γωνιά της Μεσογείου, ο άνθρωπος επιτέ λους νιώθει ότι πατρίδα του είναι η γη. Μεγάλη εντύπωση προκαλούν η επι καιρότητα καθώς και η δικαιολογημένη υπερηφάνεια που χαρακτηρίζουν το λόγο του Περικλή, όπως τον αποδίδει ο Θουκυδίδης. Πρόκειται βέβαια για τον «Επιτάφιο»: 1 Το πολίτευμα που έχομε σε τίποτε δεν αντιγράφει τα ξένα πολιτεύματα. 'Αντίθετα, είμαστε πολύ περισσότερο εμείς παράδειγμα για τους άλλους παρά μιμητές τους. Το πολίτευμα μας λέγεται Δημοκρατία, επειδή την εξου-

1 Θουκυδίδου Ιστορία

του Πελοποννησιακού

Πολέμου, μτφρ. Άγγελος Σ. Βλάχος, Βιβλιο-

πωλείον της "Εστίας". Αθήνα 2005 [1998]. σ. 146-150.

48


σία δεν την ασκούν λίγοι πολίτες, άλλα όλος ό λαός. "Ολοι οι πολίτες είναιϊσοι μπροστά στον νόμο για τις ιδιωτικές τους διαφορές. Για τα δημόσια αξιώμα τα προτιμώνται εκείνοι πού είναι ικανοί και τα αξίζουν και όχι εκείνοι που ανήκουν σε μια ορισμένη τάξη. Κανείς, αν τύχη και δεν έχει κοινωνική θέση ή αν είναι φτωχός, δεν εμποδίζεται γι' αυτό να υπηρέτηση την πολιτεία, αν έχη κάτι άξιο να προσφέρη.[...] 'Αγαπούμε το ωραίο. άλλα μένομε απλοί και φιλοσοφούμε χωρίς να είμα στε νωθροί. [...] Με μιά λέξη, τολμώ να το πω. ή 'Αθήνα είναι ό δάσκαλος τών'Ελλήνων [...] χωρίς νά έχωμε ανάγκη άπό έναν "Ομηρο γιά νά τραγουδήση τις πράξεις μας ούτε άπό κανέναν άλλο ποιητή πού θά μάγευε προσωρινά με τά ωραία του λόγια, άλλα θάρχόταν αργότερα ή γνώση τής αλήθειας νά μάς ζημιώση. Ή τόλμη μας ανάγκασε τήν πάσα γή και θάλασσα νά μάς ανοίξουνε το διάβα και παντού έστήσαμε μνημεία αθάνατα γιά τά καλά ή τά κακά πού μάς έτυχαν. Είκοσι πέντε αιώνες αργότερα τα λόγια του Περικλή δεν έχουν χάσει την αξία τους. Τον κανόνα της Αθηνάς, της θεάς της Αθήνας, «παιδεία και θάρ ρος», καλό θα ήταν να τον εφάρμοζε και ο σημερινός κόσμος μας, στον οποίο το φυσικό θάρρος δεν αποτελεί πια προσόν ενώ η κλασική παιδεία θεωρείται ξεπερασμένη! Ας μην ξεχνάμε ότι μαθητής του Σωκράτη υπήρξε ο Πλάτων, του οποίου μαθητής έμελλε να είναι ο Αριστοτέλης, δάσκαλος και αυτός του Μεγάλου Αλεξάνδρου! Τη λαμπρή αυτή εικόνα σκίαζαν όμως και μερικά σκοτεινά σημεία. Καταρχάς δεν ήταν όλοι ελεύθεροι πολίτες. Υπήρχαν δούλοι στην Αθήνα, και ο ίδιος ο Αριστοτέλης αναρωτιόταν αν οι δούλοι είχαν ψυχή. Στον ελληνικό οικουμενισμό δεν υπήρχε θέση για όλους, και πάντως όχι για τις γυναίκες. Η Αθήνα ήταν μια πόλη χωρίς γυναίκες. Μπορεί η παιδεία να ήταν υποχρεωτική για τα αγόρια, τα περισσότερα κορίτσια όμως, με εξαίρεση τις εταίρες, δεν ήξεραν ανάγνωση. Κλεισμένες στον «γυναικωνίτη», αρκούνταν στον μοναδικό ρόλο που τους αναγνώρι ζαν, της αναπαραγωγής. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, δεν ήταν περίεργο ότι οι νέοι δεν αισθά νονταν ιδιαίτερη έλξη για τα κορίτσια που τους προξενευε η οικογένεια τους, τα οποία επιπλέον μόλις είχαν ξεπεράσει την παιδική ηλικία. Είναι μια παράδοση που διατηρούν ακόμη πολλοί λαοί της Μεσογείου και παραμένει ζωντανή στο Ισλάμ. 0 αρχαίος κόσμος είναι ένας κόσμος χω ρίς γυναίκες (με εξαίρεση τον λαό των Εβραίων, όπως είδαμε παραπάνω).

Η ΠΕΡΣΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

49

Ο έρωτας για τους Έλληνες ήταν ομοφυλοφιλικός (όπως μαρτυρεί το Συμπόσιον

του Πλάτωνος) και η παιδεραστία αποτελούσε συνηθισμένη

πρακτική: οι άνδρες ερωτεύονταν νεαρά αγόρια, τα οποία ταυτόχρονα εκπαιδεύανε. Στη Θήβα (της Ελλάδας, όχι της Αιγύπτου), ένα σύνταγμα του στρατού λεγόταν «σύνταγμα των εραστών». Η κατάσταση αυτή συνεχίστηκε ως το θρίαμβο του ιουδαιο-χριστιανισμού. Ο Ιούλιος Καίσαρ ήταν αμφοτεροφυλόφιλος. Στη διάρκεια της θριαμβευτικής παρέλασης του στη Ρώμη, οι λεγεωνάριοι του τον ακολου θούσαν τραγουδώντας: «Ιδού έρχεται ο φαλακρός στρατηγός μας. εραστής όλων των γυναικών και ερωμένη όλων των ανδρών». Δεν έχουμε την πρόθεση να εξετάσουμε τα γεγονότα αυτά από ηθική άποψη, απλά πιστοποιούμε την απουσία των γυναικών. Πώς είναι δυνατό να υπάρχει αρμονία σ' έναν πολιτισμό ο οποίος επιμένει να αγνοεί τη μισή ανθρωπότητα; Και αν οι άνδρες ήταν παιδεραστές, οι λίγες καλλιεργημένες γυναίκες ήταν εταίρες (όπως η σύντροφος του Περικλή) ή λεσβίες (από το όνομα του ελληνικού νησιού της Σαπφώς, τη Λέσβο). Τέλος, η ελληνική πόλη, της οποίας οι πολίτες ήταν τόσο ανώτεροι και τόσο πιο καλλιεργημένοι από τους υπηκόους των βασιλείων, είχε και εκείνη τη σκοτεινή όψη της, η οποία θα προκαλούσε την καταστροφή της. Η ειρήνη και η συνεργασία ανάμεσα στις πόλεις δεν ήταν συνηθισμένο φαινόμενο. Το 431 π.Χ. τις χώρισε ένας τρομερός πόλεμος, ο οποίος θα κρατούσε τριάντα χρόνια, ώς το 401 π.Χ. : ο πελοποννησιακός πόλεμος. Η Αθήνα υπέκυψε στον πειρασμό ενός ιμπεριαλισμού στα μέτρα των συμφερόντων της. Η Σπάρτη πάλι δεν κατόρθωσε να ξεπεράσει τον μιλιτα ρισμό της. Το παράδειγμα των ελληνικών πόλεων έχει πολλά και επίκαιρα να μας διδάξει σχετικά με την παρακμή η οποία απειλεί τις δημοκρατίες. Για το ίδιο θέμα έγραψε και ο Πλάτων, στην Πολιτεία του. εμπνευσμένες σελίδες τις οποίες θα έπρεπε να ξαναδιαβάζουμε κάθε τόσο και με άπειρη προσοχή. Παρά τις λιγοστές αυτές σκιές, ο ήλιος της αρχαίας Ελλάδας φώτισε ολόκληρη την οικουμένη. Η δουλεία και ο εγκλεισμός των γυναικών δεν πρέπει να μας κάνει να ξεχάσουμε το μεγαλείο της Ακροπόλεως. Εκείνη την εποχή λοιπόν αναπτύχθηκαν οι δυο δυνάμεις από τις οποίες προέρχεται ο σημερινός πολιτισμός: ο ελληνικός ουμανισμός στην Αθήνα και ο εβραϊκός μονοθεϊσμός στην Ιερουσαλήμ.

ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ Ή Η ΠΡΩΤΗ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ

ΟΤΑΝ ΜΙΑ ΧΩΡΑ ΕΙΝΑΙ ΔΙΧΑΣΜΕΝΗ. ΟΠΩΣ ΗΤΑΝ Η ΕΛΛΑΔΑ ΜΕΤΑ ΤΟΥΣ ΠΕΛΟΠΟΝ-

νησιακούς πολέμους, ακολουθεί συνήθως η επέμβαση μιας ξένης δύναμης η οποία και επαναφέρει την τάξη. Το ίδιο έγινε και στην περίπτωση των ελ ληνικών πόλεων. Για μεγάλη τύχη της ανθρωπότητας, η ξένη αυτή δύναμη ήταν ήδη εντελώς εξελληνισμένη. Η Μακεδονία (εξακολουθεί να υπάρχει, μισή ελληνική και μισή ανεξάρτητη, με κυριότερη πόλη το λιμένα της Θεσ σαλονίκης, που στα ελληνικά σημαίνει «νικήτρια της θάλασσας») ήταν ένα βασίλειο του οποίου ηγούνταν ο βασιλιάς Φίλιππος, που είχε λάβει ελληνική παιδεία. Ο Φίλιππος επέβαλε στις ελληνικές πόλεις την ειρήνη, μαζί όμως και την «προστασία» του (μάχη της Χαιρώνειας, το 338 π.Χ.), παρά τους πύρινους λόγους -τους «φιλιππικούς»- του Αθηναίου ρήτορα Δημοσθένη. Μετά το θάνατο του Φιλίππου, το 336 π.Χ., τη βασιλεία ανέλαβε ο γιος του Αλέξανδρος. Ο Αλέξανδρος ήταν είκοσι χρόνων και διέθετε ασυνήθιστη προσωπικό τητα. Δάσκαλος του υπήρξε ο μεγάλος φιλόσοφος Αριστοτέλης, μαθητής ο ίδιος του Πλάτωνα. Ποιητής και διανοούμενος, ο Αλέξανδρος ήταν και κα ταπληκτικός ιππέας. Τέσσερα χρόνια προτού αναλάβει τη βασιλεία, είχε δαμάσει ένα ατίθασο άλογο το οποίο κανένας ώς τότε δεν είχε κατορθώσει να ιππεύσει. Το άλογο αυτό. ο περίφημος Βουκεφάλας, έμελλε να τον φέρει ώς την Ινδία και να παραμείνει στο πλευρό του για δεκαπέντε ολόκληρα χρόνια. Επιτομή και κορωνίδα του ελληνισμού, ο Αλέξανδρος ακολουθούσε τέσ σερα πρότυπα: τον θεό του κρασιού Διόνυσο, τον μυθικό ημίθεο των «δώδε-

52


κα άθλων» Ηρακλή, τον ήρωα του Τρωικού πολέμου Αχιλλέα και τον ιδρυ τή της Περσικής Αυτοκρατορίας Κύρο. Η διονυσιακή μέθη, η δύναμη του Ηρακλή, το πολεμικό μένος του Αχιλλέα και οι πολιτικές γνώσεις του Με γάλου Βασιλιά θα τον ενέπνεαν σε όλη του τη ζωή. Μόλις ανέλαβε την εξουσία, το κυριότερο πρόβλημα που αντιμετώπισε ήταν ο έλεγχος των ανήσυχων ελληνικών πόλεων. Δεδομένου ότι ο καλύτε ρος τρόπος να επιβάλει κανείς ειρήνη στους αντιπάλους του είναι να τους εμφανίσει έναν κοινό εχθρό, ο Αλέξανδρος είχε την έμπνευση να εξαπολύ σει τις ελληνικές δυνάμεις μαζί με τη μακεδόνικη φάλαγγα εναντίον της Περσικής Αυτοκρατορίας, ως αντίποινα για τις εισβολές που είχαν υποστεί οι Έλληνες στη διάρκεια των μηδικών πολέμων. 0 Μακεδόνας ξεκίνησε μια ελληνική σταυροφορία εναντίον των Περσών. Ο ορισμός αυτός δεν είναι αναχρονιστικός, γιατί τα κίνητρα του Αλέξαν δρου δεν ήταν απλώς συμφεροντολογικά - πίστευε κιόλας σ' αυτό που έκα νε. Ενώ βρισκόταν στην άλλη άκρη της Ασίας, ρωτούσε καθημερινά: «Τι λέ νε για μένα οι Αθηναίοι;» Στην Κόρινθο θέλησε να συναντήσει τον περίφημο κυνικό φιλόσοφο Διογένη, ο οποίος του είπε απλά: «Μικρόν από του ηλίου μετάστηθι» (Να παραμερίσεις λίγο από τον ήλιο)! Μάλλον ασυνήθιστο συ ναπάντημα, αλλά οι μεγαλοφυίες μοιραία συναντιούνται κάποια στιγμή: ο Μιχαήλ Άγγελος και ο πάπας Ιούλιος Β', ο Γκαίτε και ο Βοναπάρτης, ο Μαλρώ και ο Ντε Γκωλ, ο Φρειδερίκος ο Μέγας και ο Βολταίρος. Το 334 π.Χ. ο συμμαχικός στρατός πέρασε τα Στενά, και στη μάχη του Γρανικού ο Αλέξανδρος νίκησε το στρατό του Πέρση σατράπη. Στη συνέ χεια κατέβηκε στη Συρία, αφού προηγουμένως έκοψε τον «γόρδιο δεσμό» (σύμφωνα με τον τοπικό θρύλο, όποιος έλυνε το δεσμό θα κυρίευε τον κό σμο). Στη μάχη της Ισσού, το 332 π.Χ., κατατρόπωσε τον ίδιο τον Μεγάλο Βασιλέα Δαρείο Γ', ο οποίος υποχώρησε στην Ασία. 0 Μακεδόνας ήθελε να αποκόψει τους Πέρσες από τη Μεσόγειο (και στην πραγματικότητα το πέ τυχε: δεν ξαναγύρισαν ποτέ). Κυρίευσε την Τύρο, τη μητρόπολη των Φοινί κων, δίνοντας έτσι τέλος στον εμπορικό ανταγωνισμό, και μετά έφτασε στην Αίγυπτο, όπου τον δέχτηκαν σαν απελευθερωτή, γιατί οι Αιγύπτιοι δεν ξεχνούσαν πως οι Πέρσες κατέλυσαν την ανεξαρτησία τους. Δυτικά του Δέλτα, ίδρυσε την περίφημη πόλη η οποία εξακολουθεί να φέρει το όνομα του. την Αλεξάνδρεια, όπου και στέφθηκε με το στέμμα των Φαραώ. Πήγε σαν προσκυνητής ώς τα πέρατα της Λιβύης, στη Σίβα, στο τέμενος του θεού Άμμωνα, του οποίου ισχυρίστηκε ότι ήταν ο αντιπρόσωπος. Πάγια τακτική

ΜΗΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ Ή Η ΠΡΩΤΗ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ

53

του ήταν να οικειοποιείται το στέμμα και τους θεούς των χωρών που κατα κτούσε. Μετά το προσκύνημα αυτό. βρέθηκε μπροστά στο εξής δίλημμα: έπρεπε ή όχι να συνεχίσει; Η ελληνική σταυροφορία είχε πάρει τέλος. Οι στρατηγοί τού είπαν τότε: «Αν ήμασταν ο Αλέξανδρος, θα σταματούσαμε εδώ», εκεί νος όμως αποκρίθηκε: «Το ίδιο θα έκανα και εγώ, αν ήμουνα εσείς» - και συνέχισε. Μετά το πέρας της ελληνικής σταυροφορίας, ο επόμενος στόχος του ήταν να πάρει τη θέση του Μεγάλου Βασιλιά στο θρόνο της Περσίας. Το 331 π.Χ., στα Γαυγάμηλα, σε μικρή απόσταση από τη σημερινή Βαγδάτη, εξο λόθρευσε ό.τι είχε απομείνει από το στρατό του Δαρείου Γ', ο οποίος τρά πηκε σε φυγή. Τότε άρχισε ένα κυνηγητό σε στυλ γουέστερν (ή μάλλον «ήστερν», γιατί στρεφόταν προς ανατολάς): για να καθίσει όμως κάποιος στο θρόνο του Μεγάλου Βασιλιά έπρεπε πρώτα να αιχμαλωτισθεί ο φυγάς. Στο διάβα του, πυρπόλησε την Περσέπολη. πληρώνοντας έτσι με το ίδιο νόμισμα τους Πέρσες για τη φωτιά που είχαν βάλει στην Αθήνα/Ηταν όμως η μοναδική παρεκτροπή του. Γενικά, ο στρατός του σεβόταν τους πληθυ σμούς και άφηνε καλές εντυπώσεις όπου περνούσε. Το ξέφρενο αυτό κυνη γητό σταμάτησε κοντά στην Κασπία θάλασσα. Λίγο προτού φτάσει τον Δαρείο Γ', κάποιος σατράπης, θαρρώντας ότι έτσι θα κέρδιζε την ευγνωμοσύνη του Αλέξανδρου, δολοφόνησε τον βασιλιά του. 0 Αλέξανδρος διέταξε να θανατωθεί ο σατράπης και κήδεψε τον Μεγάλο Βασιλέα με μεγάλες τιμές. Θεωρούσε πως διάδοχος του ήταν ο ίδιος. Οδήγησε το στρατό του στην Κεντρική Ασία, στα πέρατα της Περσικής Αυτοκρατορίας, και καθώς προχωρούσε ίδρυε πόλεις, από τις οποίες ορι σμένες φέρουν ακόμη το όνομα του. όπως η Κανταχάρ (Ισκανδαχάρ. δηλα δή Αλεξάνδρεια στα περσικά), η πρώην πρωτεύουσα των Ταλιμπάν. 0 Αλέ ξανδρος όμως δεν είχε σκοπό να σταματήσει εκεί. Μετά την ελληνική σταυ ροφορία, μετά το θρόνο των Μεγάλων Βασιλέων, είχε θέσει στον εαυτό του έναν τρίτο μεγάλο στόχο: την κατάκτηση του κόσμου. Δεν ήταν παράλογη ιδέα. Την εποχή εκείνη η φάλαγγα ήταν αήττητη. Μετά την ήττα των Περσών, ποιος θα μπορούσε να του αντισταθεί; Διέθετε ένα στρατό δημοκρατικό -οι στρατιώτες δεν δέχονταν να τον προσκυνούν όπως έκαναν οι ανατολίτες- και υπερσύγχρονο συνάμα. Συμπεριλάμβανε εκατοντάδες τεχνικούς, μηχανικούς, τοπογράφους, επιστήμονες, μηχανή-

54


ματα (κάπως σαν τη στρατιά της Αιγύπτου την εποχή του Ναπολέοντα). Επιπλέον, ο Αλέξανδρος θεωρούσε τον κόσμο πιο μικρό και τον Ειρηνικό πιο κοντινό απ' ό,τι είναι στην πραγματικότητα. Διάβηκε λοιπόν τα σύνο ρα της Περσικής Αυτοκρατορίας και εισχώρησε στις παρυφές της ινδικής ηπείρου, όπου νίκησε τον βασιλιά Πόρο, αψηφώντας την παρουσία των εξα σκημένων στη μάχη ελεφάντων του αντίπαλου στρατού. Όλα αυτά έγιναν κοντά στο σημερινό Δελχί. Δεν μπόρεσε όμως να προχωρήσει παραπέρα. Γιατί; Γιατί ο στρατός του κήρυξε απεργία! Οι ελεύθεροι Έλληνες πολίτες εί χαν βαρεθεί να πολεμάνε. Το 327 π.Χ., είχαν περάσει εννέα ολόκληρα χρό νια αφότου άφησαν τα παράλια του Αιγαίου. Κρατούσαν βέβαια την επαφή με την πατρίδα -με αγγελιοφόρους, με τις ενισχύσεις που έφταναν κάθε τό σο- είχαν όμως χορτάσει από κατακτήσεις. 0 Αλέξανδρος θύμωσε, ανα γκάστηκε όμως να υποχωρήσει. Τι μπορεί να κάνει ένας αρχηγός όταν η συ ντριπτική πλειοψηφία αρνείται πια να τον .υπακούσει; Όπως μας μαθαίνει η ιστορία, δεν υπάρχει εξουσία που να μη βασίζεται στη συναίνεση των υφισταμένων της, όποια και να είναι η οργάνωση της (δημοκρατική ή τυραννική). Η υπακοή είναι μυστήριο πράγμα. Όταν ένας λαός αρνείται υπακοή, ακόμη και οι δικτατορίες καταρρέουν. (Έτσι θα εξαφανιζόταν, πολύ αργότερα, και η Σοβιετική Ένωση, την οποία οι ειδή μονες θεωρούσαν σχεδόν αθάνατη.) Τελικά ο Αλέξανδρος σκέφτηκε: «Αρχηγός τους είμαι, πρέπει να τους ακολουθήσω», σύμφωνα με τη διαλεκτική της εξουσίας και της συναίνεσης. Ένας αρχηγός μπορεί να παρασύρει, ως ένα σημείο όμως. Πέρα από το ση μείο αυτό, δεν μπορεί να προχωρήσει αν οι άλλοι δεν δέχονται πια την εξουσία του. Το «κίνητρο» ήταν η αιτία που οι Έλληνες είχαν νικήσει τους Πέρσες. Στην Ινδία όμως, δεν είχαν πια κανένα «κίνητρο». Γι' αυτό και ο Αλέξανδρος, θέλοντας και μη, μάζεψε το στρατό του και πήρε το δρόμο του γυρισμού/Ενας γυρισμός γεμάτος δυσκολίες: κατάβαση του Ινδού με πλε ούμενα, στη συνέχεια διάβαση των φλογισμένων ερήμων του νοτίου Ιράν ή διάπλους του Ινδικού ωκεανού. Τέλος ο Αλέξανδρος φθάνει στη Βαβυλώνα, όπου επιθυμούσε να ιδρύσει την πρωτεύουσα του κόσμου. Εκεί πέθανε το 323 π.Χ., στα τριάντα τρία χρόνια του, από ελονοσία και αλκοολισμό. Η απίστευτη εκείνη εποποιία δεν είχε διαρκέσει παραπάνω από δέκα χρόνια, ενώ οι πρωταγωνιστές της είχαν διανύσει πάνω από 25.000 χιλιόμετρα. Ο άνθρωπος αυτός ήταν μεγαλοφυής αλλά και ιδιόρρυθμος, λίγο αλα-


55

φροΐσκιωτος. για να το πούμε απλά. Σαν γνήσιος οπαδός του Διονύσου, έπινε υπερβολικά. Μετά από ένα δείπνο όπου είχε καταναλώσει πολύ κρα σί, σκότωσε έναν από τους φίλους του - πράγμα για το οποίο μετάνιωσε πι κρά. «Υπερβολικός» λοιπόν, αλλά προικισμένος με αστραπιαία αντίληψη. Όπως και ουμανιστής, χωρίς ίχνος σκληρότητας. Άφησε πίσω του μια ανά μνηση αστραφτερή, εκτυφλωτική. Χάρη σ' αυτόν, ο ελληνικός πολιτισμός εξαπλώθηκε στην Ευρασία και η ελληνική γλώσσα έγινε γλώσσα καθολική, η λεγόμενη ΚΟΙΝΗ (η επιτυχία μιας γλώσσας συνδέεται πάντα με την πολιτι κή ισχύ). Αυτή η διαδικασία άφησε βαθιά σημάδια στην Ινδία. Τα γιγάντια αγάλ ματα του Βούδα στο Μπαμιγιάν (τα οποία ανατινάχτηκαν από τους Ταλιμπάν) φέρουν το προσωπείο του Απόλλωνα. 0 βουδιστής βασιλιάς Ασόκα (262-226 π.Χ.), τον οποίο έχουμε ήδη ανα φέρει, είχε και αυτός, στην πρωτεύουσα του Τάξιλα (βόρεια του σημερινού Πακιστάν), υποστεί σε μεγάλο βαθμό την επιρροή του ελληνισμού. 0 ινδικός πολιτισμός -βουδιστικός πρώτα και έπειτα ινδουιστικός, μετά από την αντίδραση των βραχμάνων- θα παραμείνει συνδεδεμένος με εκεί νον της Μεσογείου. Εκείνη την εποχή εξάλλου οι Ινδοί βασιλείς είχαν αποικίσει την πεδιάδα του Γάγγη, η οποία αποτελούσε το κέντρο της εξουσίας τους, και αργότερα τη χερσόνησο του Ντεκάν. 0 ινδικός πολιτισμός θα λάμψει ώς την Καμπό τζη (ναοί της Άνγκορ) και, μέσω των Ινδών ναυτικών, θα φτάσει ώς την Ινδονησία (ναοί του Μπορομπουντούρ). Τι θα είχε συμβεί αν ο Αλέξανδρος είχε κατακτήσει την Κίνα; Είχε ήδη διανύσει τα δυο τρίτα της αποστάσεως. Όχι από τα νότια, όπου οι ζούγκλες της Βιρμανίας χωρίζουν την Ινδία από την Κίνα, αλλά από τα βόρεια. Από την Κεντρική Ασία, όπου ο Αλέξανδρος είχε ιδρύσει την Αλε ξάνδρεια της Ασίας (τη σημερινή Τασκένδη), ώς τον Κίτρινο ποταμό δεν εί ναι μακρύς ο δρόμος. Δεν είναι εύκολο να φαντασθούμε τις συνέπειες που θα είχε η κατάκτη ση της Κίνας από τον Αλέξανδρο. Θα μπορούσε όμως να συμβεί: οι ελληνι κές στρατιές ήταν ικανές να συντρίψουν τις κινεζικές με την ίδια ευκολία που είχαν κατατροπώσει των Περσών ή των Ινδών. Στην πραγματικότητα, η Κίνα παρέμεινε στην υπέροχη απομόνωση της -και θα συνέχιζε για πολύ καιρό ακόμη-, καθώς η Αυτοκρατορία του Μέ σου δεν επικοινωνούσε με τον εξωτερικό κόσμο παρά χάρη στο εμπόριο

56


των ειδών πολυτελείας και την επαφή, αραιά και που, με μερικούς ταξιδιώ τες ή διπλωμάτες. Η Κίνα ενοποιήθηκε, όπως έχουμε πει, αλλά επικεντρωμένη στον εαυτό της, και αρκέσθηκε να εκπέμπει τη λάμψη του πολιτισμού της ώς τις παρυ φές της: στο Σινκιάνγκ, το Τονκίνο, την Κορέα, την Ιαπωνία. Έτσι εξηγεί ται, ακόμη και σήμερα, η πολύ ιδιαίτερη ψυχολογία που τη χαρακτηρίζει. Μετά το θάνατο του Αλέξανδρου, η αυτοκρατορία του κατακερματί σθηκε. Τη μοιράσθηκαν οι στρατηγοί του, δεν μπόρεσαν όμως να τη διατη ρήσουν ολόκληρη. Μια μικρή μόνο περσική αυτοκρατορία αναβίωσε, των Πάρθων. Οι «διάδοχοι» όμως ίδρυσαν, στη Μακεδονία, στη Συρία και στην Αίγυπτο, τις ελληνιστικές μοναρχίες. Οι λαμπρότερες από αυτές ήταν στη Συρία, των Σελευκιδών (που πήρε το όνομα της από τον Σέλευκο, έναν από τους λοχαγούς του Αλέξανδρου) με πρωτεύουσα την Αντιόχεια, και στην Αίγυπτο, των Πτολεμαίων (ο ιδρυτής της δυναστείας ήταν και αυτός ένας από τους στρατηγούς του Αλέξανδρου). Υπήρχαν όμως ανάλογες μοναρχίες ακόμη και ώς την Κεντρική Ασία, στη Βακτριανή. Η Αλεξάνδρεια, η πρωτεύουσα της εξελληνισμένης Αιγύπτου των Πτο λεμαίων, εξελίχτηκε στη μεγαλύτερη και λαμπρότερη πόλη του κόσμου. Η βιβλιοθήκη της περιείχε 700.000 βιβλία (χειρόγραφα σε παπύρους τυλιγμέ νους σε κυλίνδρους). Εκεί συγκεντρωνόταν ένας απίστευτος αριθμός σο φών. Θα αναφερθούμε πρωτίστως στον Ερατοσθένη, ο οποίος υπολόγισε την περίμετρο της γης παρατηρώντας ότι την ώρα της μεσημβρίας η σκιά πάνω σ' έναν άξονα με κατεύθυνση από βορρά προς νότο είχε διαφορετικό μήκος στο Ασουάν απ' ό,τι στην Αλεξάνδρεια, και η μόνη δυνατή εξήγηση ήταν ότι η γ η ήταν στρογγυλή. Υπήρχε και ο Πυθέας. ένας ναυτικός που έφτασε ώς τον πολικό κύκλο και λογάριασε τον συντελεστή των παλιρροιών του Ατλαντικού. Ο φάρος που φώτιζε τη νύχτα το λιμάνι της Αλεξάνδρειας και φέρει το όνομα της έμελλε να γίνει το πρότυπο όλων των φάρων της γης. Με λίγα λόγια, έπρεπε να περάσουν πολλά χρόνια για να ξαναδούμε τέτοια πνευματική άνθηση, ώςτην Αναγέννηση! Η Κλεοπάτρα έμελλε να είναι η τελευταία βασίλισσα της δυναστείας των Πτολεμαίων (και ερωμένη του Καίσαρα και του Αντωνίου). Ο ελληνικός πολιτισμός εξαπλώθηκε τότε σε ολόκληρο τον κόσμο, εκτός από την Κίνα. Ο Αλέξανδρος ήταν Έλληνας με όλη τη σημασία της λέξης: ουμανιστής, καθόλου δεισιδαίμων, και ομοφυλόφιλος (παντρεύτηκε πολλές φορές, επει-


57

δή έπαιρνε για συζύγους τις κόρες των ηγεμόνων που είχε νικήσει, όπως την περίφημη Ρωξάνη, το έκανε όμως για λόγους πολιτικούς). Ήταν πεπεισμέ νος πως έφερε μαζί του τον πολιτισμό. Οι Έλληνες πίστευαν ακράδαντα πως οι ίδιοι ήταν «πολιτισμένοι» και όλοι οι υπόλοιποι «βάρβαροι». Δεν ήταν θέμα καταγωγής, αλλά παιδείας. Όποιος μιλούσε ελληνικά και πήγαινε στο θέατρο λογιζόταν Έλληνας. Αυτή ήταν η πρώτη «παγκοσμιοποίηση», από την Αγγλία ώς την Ινδία. πριν από είκοσι τρεις αιώνες. Η Κίνα. όπως είδαμε, έμεινε στο περιθώριο, παρόλο που με το δρόμο του μεταξιού έφτανε ώς εκεί η μακρινή ηχώ των εξελίξεων. Ωστόσο, το πολιτικό έργο των ελληνιστικών μοναρχιών αποδεί χτηκε εφήμερο. 0 Αλέξανδρος ξεπερνά τα όρια της Ελλάδας γιατί ξεπερνά το μέτρο ( ύ β ρ ι ς ) , το κατεξοχήν αμάρτημα σύμφωνα με τον δάσκαλο του Αριστοτέλη, ο οποίος θεωρούσε ότι το μέτρο αποτελούσε αναπόσπαστο μέρος της λογι κής. 0 Αλέξανδρος όμως ενσάρκωνε και μια άλλη, συχνά παραγνωρισμένη όψη του ελληνισμού: όχι πια την αθηναϊκή τάξη, αλλά το διονυσιακό παρα λήρημα.

Ο ΚΟΣΜΟΣ ΜΕΤΑΤΟΠΙΖΕΤΑΙ ΠΡΟΣ ΤΗ ΔΥΣΗ: ΚΑΡΧΗΔΟΝΑ ΚΑΙ ΡΩΜΗ ΑΝΝΙΒΑΣ ΚΑΙ ΚΑΙΣΑΡ

ΤΗΝ ΙΔΙΑ ΕΠΟΧΗ. ΔΥΤΙΚΑ ΤΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ (ΣΤΗ ΓΑΛΑΤΙΑ. ΣΤΗΝ ΙΣΠΑΝΙΑ), ΟΙ ΤΟΠΙ-

κές φυλές είχαν περάσει από το στάδιο του κυνηγιού στη γεωργία. Γι' αυτό το λόγο ο πληθυσμός τους αυξήθηκε σημαντικά, δεν συμπεριλαμβάνονταν όμως ακόμη στην ιστορία. Οι μόνες πόλεις οι οποίες ξεχώριζαν ήταν της Ετρουρίας και η Καρχηδόνα. Στα βόρεια της ιταλικής χερσονήσου βρίσκεται η Τοσκάνη. Εκεί οι Ετρούσκοι είχαν ιδρύσει έναν πολιτισμό πρωτότυπο, τον οποίο δεν γνωρί ζουμε αρκετά καλά, επειδή δεν έχει ακόμη αποκρυπτογραφηθεί η γραφή τους. Η Βολτέρα, το Ορβιέτο, η Περούτζια ήταν αρχικά ετρουσκικές πόλεις. Κυκλικοί τάφοι, υπέροχες τοιχογραφίες, ένας πολιτισμός παράξενος και εκλεπτυσμένος: οι Ετρούσκοι θυμίζουν τους Κρήτες. Οι πολύχρωμες ζω γραφικές τους μοιάζουν μεταξύ τους. Αποτελούσαν μια σύνθεση τοπικών πληθυσμών (ιταλικών) και ελληνικών καθώς και φοινικικών επιδράσεων οργανώνονταν σε πόλεις-κράτη, όπως οι δυο αυτοί λαοί. Στη Δυτική Μεσόγειο όμως κυριαρχούσε μια φοινικική αποικία, η Καρχη δόνα. Καθώς παρέμεινε ανεξάρτητη ακόμη και όταν η μητέρα πόλη της, η Τύ ρος, κατακτήθηκε από τους Πέρσες -ο ίδιος ο Αλέξανδρος είχε σταματήσει προτού φτάσει στη Σύρτη- η Καρχηδόνα, όπως και η Αθήνα, είχε ιδρύσει μια θαλάσσια αυτοκρατορία -μια «θαλασσοκρατία>^, με πολύ μεγαλύτερη όμως εδαφική επικράτεια. Ολόκληρη η Βόρεια Αφρική, από το Γιβραλτάρ ώς τον κόλπο της Σύρτης. βρισκόταν κάτω από την εξουσία της και οι βερβερικές φυ λές (λέγονταν τότε «νουμιδικές») υπάγονταν στο «προτεκτοράτο» της. Κα τείχε και τη Δυτική Σικελία, ενώ η ανατολική ανήκε στους Έλληνες των Συ ρακουσών. Για να μπορέσουμε να φαντασθούμε την παντοδυναμία αυτής

60


της πρωτεύουσας, πρέπει να ξαναδιαβάσουμε τη Σαλαμπώτου

Φλωμπέρ.

Στη διάρκεια της ίδιας εκείνης ελληνιστικής εποχής εδραιώθηκε και η ισχύς της Ρώμης. Αρχικά ετρουσκική αποικία, η οποία είχε ιδρυθεί το 733 π.Χ. (οι Ρωμαίοι μετρούσαν τα χρόνια ξεκινώντας από τη χρονολογία ίδρυσης της πόλης τους: Ab urbe condita, «από κτίσεως πόλης»), η Ρώμη στη συνέχεια ανεξαρ τητοποιήθηκε από τους Ετρούσκους τον 5ο αιώνα π.Χ. και εξελίχθηκε σε δημοκρατία με πρότυπο την Αθήνα. Μόνο οι ελεύθεροι άνδρες είχαν το δι καίωμα να είναι πολίτες. Υπήρχε βουλή, η Σύγκλητος (στην οποία είχαν δι καίωμα να μετέχουν μόνο όσοι είχαν συμπληρώσει τα σαράντα χρόνια ηλι κίας), καθώς και κυλιόμενα αξιώματα: δυο ύπατοι, οι οποίοι μοιράζονταν την εκτελεστική εξουσία κάθε χρόνο, καθώς και δήμαρχοι, οι οποίοι αντι προσώπευαν τον λαό (την «πλέμπα»). Θεοί ήταν εκείνοι των Ελλήνων, με διαφορετικά ονόματα: ο Ζευς έγινε «Γιούπιτερ» κ.λπ. Οι Ρωμαίοι μιλούσαν λατινικά και χρησιμοποιούσαν το δικό τους αλφάβητο (το οποίο σήμερα χρησιμοποιείται σε όλο τον κόσμο). Με τα χρόνια, έγιναν κυρίαρχοι της ιτα λικής χερσονήσου. Το 272 π.Χ. η κυριαρχία αυτή συμπληρώθηκε με την κατάκτηση μιας ελ ληνικής αποικίας, του Τάραντα στη Σικελία. Χωρίς να το έχει αντιληφθεί η πλούσια αυτή φοινικική πόλη, η μοίρα της Καρχηδόνας είχε ήδη σφραγισθεί! Οι Ρωμαίοι είχαν υποστεί την επιρροή των Ετρούσκων καθώς και των Ελ λήνων. Διατήρησαν όμως ατόφια ορισμένα χαρακτηριστικά της καταγωγής τους: το μίσος εναντίον της βασιλείας, το πολεμικό μένος, μια φύση αλύγι στη και την αέναη επιδίωξη της νίκης: vae victis, «ουαί τοις ηττημένοις». Οι Ρωμαίοι ήταν στρατιώτες-χωρικοί, συμφεροντολόγοι, αγροίκοι, φιλάργυ ροι. Η κατοχή των αγρών τους είχε γίνει έμμονη ιδέα και για να προστατέ ψουν την περιουσία τους δεν δίσταζαν να καταφεύγουν σε συνεχείς δικα στικές διαμάχες. Τους διακατείχε όμως και η επιθυμία της κυριαρχίας, μια κυριαρχία όμως όχι πια εφήμερη, όπως του Αλέξανδρου, αλλά μόνιμη. Οι Έλληνες επινόησαν τη φιλοσοφία και το θέατρο. Οι Φοίνικες (Αιβανέζοι, Καρχηδόνιοι) το αλφάβητο και οι Ρωμαίοι το δίκαιο, και πριν από όλα το δικαίωμα της ιδιοκτησίας. Επίσης όμως και την υπεροχή του νόμου, καθώς και -σπουδαία ανακά λυψη- την παραγραφή. Η «βεντέτα» ήταν και είναι ακόμη το κυριότερο πρόβλημα των κοινωνιών της Μεσογείου, όπου οι φόνοι ξεπληρώνονται από γενιά σε γενιά. Με την παραγραφή των εγκλημάτων (μετά από είκοσι ή

Ο ΚΟΣΜΟΣ ΜΕΤΑΤΟΠΙΖΕΤΑΙ ΠΡΟΣ ΤΗ ΔΥΣΗ

61

τριάντα χρόνια), οι Ρωμαίοι κατάφεραν να σπάσουν αυτή τη διαβολική αλυσίδα της εκδίκησης. Σήμερα, επηρεασμένοι από το άγγλο-σαξονικό δί καιο, το οποίο δεν έχει επαρκώς προσαρμοσθεί στο ρωμαϊκό, έχουμε αρχί σει να εγκαταλείπουμε την παραγραφή, με τα λεγόμενα «απαράγραπτα» εγκλήματα. Επανερχόμαστε στη βεντέτα. Η κατάργηση όμως της τιμωρίας δεν συνεπάγεται κατ' ανάγκη εξάλειψη των εγκλημάτων του παρελθόντος. Πρέπει να παραγράφουμε, όχι όμως και να ξεχνάμε. Η virtus, η αρρενωπή αρετή, η ηθική δύναμη τους, υπήρξε για πολύ και ρό εξέχον χαρακτηριστικό των Ρωμαίων: όπως του Κιγκινάτου, ο οποίος ορίσθηκε «δικτάτωρ» και μόλις τέλειωσε το έργο του γύρισε στα χωράφια του, ή του Δεντάτου. που αποκρίθηκε στους εχθρούς της Ρώμης, οι οποίοι προσπαθούσαν να τον εξαγοράσουν: «Πείτε σ' αυτούς που σας έστειλαν ότι οι Ρωμαίοι προτιμούν να εξουσιάζουν εκείνους που κατέχουν χρυσάφι παρά να το κατέχουν οι ίδιοι». Η Ρώμη, ηπειρωτική δύναμη, διατήρησε ειρηνικές σχέσεις με την Καρχη δόνα ώς την ημέρα που οι Ρωμαίοι επιχείρησαν να κατακτήσουν τη Σικελία, το δυτικό τμήμα της οποίας ανήκε στους Καρχηδόνιους. Έβαλαν πρώτα χέρι στις ελληνικές πόλεις της Ανατολικής Σικελίας.Ένας Έλληνας βασιλιάς, ο Πύρρος, ο οποίος είχε έλθει να τις υπερασπισθεί, κέρ δισε μερικές μάχες εναντίον τους. αλλά με μεγάλες απώλειες. Είναι γνωστή η ρήση του: «Άλλη μια τέτοια νίκη και χαθήκαμε» - εξού και η έκφραση «πύρρειος νίκη». Όταν όμως οι Ρωμαίοι επιτέθηκαν στα βόρεια της μεγά λης νήσου, άρχισε ο πόλεμος με την καρχηδονιακή πόλη... Η Καρχηδόνα κυριαρχούσε στη θάλασσα, αλλά η ρωμαϊκή λεγεώνα ήταν η πιο αποτελεσματική στρατιωτική μηχανή της εποχής. Θα μπορούσε να παραβληθεί με τη σημερινή Λεγεώνα των Ξένων ή με τους αλεξιπτωτιστές. Η ελληνική φάλαγγα, αποδιοργανωμένη, δεν ήταν πια τόσο αξιόμαχη όσο άλλοτε. Δεν συνέβαινε όμως το ίδιο με τη λεγεώνα. Ο λεγεωνάριος ήξερε να πολεμά ενταγμένος σε μια ομάδα αλλά και μεμονωμένα. 0 πρώτος καρχηδονιακός πόλεμος διήρκεσε από το 264 π.Χ. ώς το 214 π.Χ. Παρά το θάρρος των στρατηγών της. όπως ο Αμίλκας Βάρκας (εκείνος της Σαλαμπώ),

η Καρχηδόνα νικήθηκε και αναγκάστηκε να παραδώσει τη

Σικελία και τη Σαρδηνία. Η υπερηφάνεια όμως της πόλης των Φοινίκων δεν της επέτρεπε να παραδεχθεί την ήττα της. Για να αντισταθμίσουν την απώ λεια της Σικελίας, οι Καρχηδόνιοι κυρίευσαν την Ισπανία, όπου άφησαν κυ βερνήτη τον Αμίλκα, και ίδρυσαν την Καρθαγένη, τη «νέα Καρχηδόνα».

62


To 219 π.Χ. ο Αννίβας, ο γιος του Αμίλκα, ήταν έτοιμος για τη ρεβάνς, και τότε οι Καρχηδόνιοι κήρυξαν τον πόλεμο. Με τον δεύτερο αυτό καρχη δονιακό πόλεμο (ο οποίος έμελλε να διαρκέσει δεκαεπτά χρόνια), ένα νέο είδος πολέμου κάνει την εμφάνιση του: ο πόλεμος ανάμεσα σε έθνη, και όχι πλέον ανάμεσα σε πόλεις (όπως ο πελοποννησιακός πόλεμος) ή σε αυτο κρατορίες (Αλέξανδρος εναντίον Περσών). Η Ιταλία και η Βόρειος Αφρική είχαν εξελιχθεί σε «έθνη»: υπάρχει μία όψη «πολέμου μέχρις εσχάτων», όπως ο πόλεμος του 1914 (ανάμεσα στη Γερμανία και τη Γαλλία), στον δεύτερο καρχηδονιακό πόλεμο. Η στρατιω τική ιδιοφυΐα ανήκε στην καρχηδονιακή πλευρά. 0 Αννίβας υπήρξε εξίσου μεγάλος στρατιωτικός όσο και ο Ναπολέων. Διέθετε ένα στρατό από Γαλά τες και Ισπανούς μισθοφόρους (και όχι εθνικό στρατό όπως ήταν οι ρωμαϊ κές λεγεώνες) καθώς και ένα πρώτης τάξεως ιππικό αποτελούμενο από Νουμίδες (Αλγερινούς), οι οποίοι ίππευαν πάντα χωρίς αναβολείς. Οι λεγεώνες προφανώς περίμεναν να εμφανισθεί ο Αννίβας στα νότια, στη Σικελία, η οποία αποτελεί γέφυρα ανάμεσα στην Τυνησία και την Ιτα λία. Με μια απίστευτα τολμηρή πορεία όμως, εκείνος πέρασε από το βορρά. Διαβαίνοντας τα Πυρηναία, κατόρθωσε να περάσει με τους πολεμικούς ελέφαντες του τις κορυφές των Αλπεων. Η Ρώμη δεν διέθετε ελέφαντες, η Καρχηδόνα όμως είχε προμηθευθεί αυτή τη δύναμη κρούσης από την Ινδία (αποτέλεσμα της πολιτιστικής επικοινωνίας που είχε εγκαινιάσει ο Αλέξαν δρος). 0 Αννίβας πρόβαλε ξαφνικά μέσα από το πέρασμα του Αγίου Βερ νάρδου. Οι Ρωμαίοι αιφνιδιάστηκαν και κυριολεκτικά σαρώθηκαν ώς το Τιτσίνο και το Τρεβία. Στη συνέχεια ο Αννίβας κατέβηκε προς τα νότια της Ιταλίας. Παρέκαμψε τη Ρώμη, επειδή δεν διέθετε τον αναγκαίο εξοπλισμό για να την πολιορκήσει, αφού εν τω μεταξύ κατατρόπωσε άλλη μια φορά τις ρωμαϊκές λεγεώνες στη λίμνη Τρασιμένη. Στη Ρώμη τότε ορίστηκε ένας «δικτάτορας», ο οποίος ευφυώς αρνήθηκε να συγκρουστεί και εφάρμοσε την τακτική της καμένης γης, ο Φάβιος ο Αναβλητικός. Οι Ρωμαίοι αγρότες όμως δεν μπόρεσαν να ανεχθούν για πολύ να κατα στρέφονται οι σοδειές τους, και ο Φάβιος ανακλήθηκε (η ρωμαϊκή δικτατο ρία ήταν αξίωμα ανακλητό). Στα 216 π.Χ., οι δυο ύπατοι εκείνης της χρονιάς οδήγησαν, με σύντονες πορείες, τους άνδρες τους στις Κάννες. όπου ο Αννίβας και οι δικοί του αναπαύονταν. Η μάχη των Καννών έχει μείνει στην ιστορία. Ο Αννίβας

Ο ΚΟΣΜΟΣ ΜΕΤΑΤΟΠΙΖΕΤΑΙ ΠΡΟΣ ΤΗ ΔΥΣΗ

63

άφησε τις λεγεώνες να προχωρήσουν ώς το κέντρο της δικής του παράτα ξης, και τότε εξαπέλυσε εναντίον τους το νουμιδικό ιππικό, το οποίο, αφού τις υπερκέρασε, έκανε στροφή και τους επιτέθηκε από τα νώτα. Οι λεγεώνες εξολοθρεύτηκαν και δεκάδες χιλιάδες λεγεωνάριοι έπεσαν νεκροί, ανάμεσα τους και οι δυο ύπατοι. Σημειωτέον ότι οι μάχες της αρχαιότητας, όπως και οι σημερινές, είχαν βαρύτατες απώλειες. Οι Κάννες. τηρουμένων των ανα λογιών, ήταν Χιροσίμα. Το κυριότερο φονικό όπλο σ' αυτές τις αναμετρή σεις είναι το σπαθί. Στη Ρουάντα. εκατοντάδες χιλιάδες άτομα σφαγιάστη καν με μαχαίρι για ζαχαροκάλαμα. Η μάχη των Καννών αποτελεί πρότυπο κυκλωτικής μάχης, την τακτική της οποίας θα μελετούσαν μελλοντικά όλοι οι μεγάλοι στρατιωτικοί ηγέτες, από τον Ναπολέοντα ώς τον Ρόμελ. Ο Αννίβας ήταν σίγουρος ότι η Ρώμη θα συνθηκολογούσε. Δυο τρεις ημέρες αργότερα, έφτασαν πανικόβλητοι στη Ρώμη οι ελάχι στοι επιζώντες. Οι συγκλητικοί, πολλοί από τους οποίους είχαν χάσει έναν γιο, κλείστηκαν για να συσκεφθούν στο κτίριο της Συγκλήτου, την κουρία, γύρω από την οποία συγκεντρώθηκε το πλήθος των Ρωμαίων. Κάποια στιγ μή άνοιξαν οι μπρούντζινες πύλες της Συνελεύσεως και φάνηκε ένας ηλι κιωμένος συγκλητικός, ο οποίος φώναξε δυνατά: Victi sumus magna pugna, «νικηθήκαμε σε μεγάλη μάχη». Όπως και οι αρχαίοι Σπαρτιάτες, οι Ρωμαί οι προτιμούσαν να χρησιμοποιούν τον «σύντομο λόγο» ή «λακωνίζειν» (από το όνομα της Λακωνίας, της οποίας πρωτεύουσα ήταν η Σπάρτη). Η Ρώμη όμως δεν συνθηκολόγησε. Αγγίζουμε εδώ το μυστικό των ρωμαϊκών θριάμβων: την επιμονή. Αν και ο Αννίβας με τη μεγαλοφυία του είχε αποδειχθεί ανώτερος από τους δι κούς της στρατηγούς, η Ρώμη δεν υποχώρησε, αλλά αντιθέτως στρατολόγη σε καινούργιες λεγεώνες. Σε όλη τη μακραίωνη ιστορία της. η Ρώμη δεν υπέγραψε ποτέ ούτε ανακωχή ούτε δυσμενή συνθήκη. 0 πόλεμος διαιωνιζόταν. Κάποια ημέρα, ένας τολμηρότερος στρατηγός αποβίβασε τις ρωμαϊκές λεγεώνες στην Τυνησία. Έντρομη η Καρχηδόνα ανακάλεσε τον Αννίβα, ο οποίος έφυγε από την Ιταλία αφήνοντας πίσω του τα καλύτερα στοιχεία του στρατού του. Είχε μείνει εκεί δεκαεπτά ολόκλη ρα χρόνια! Το 202 π.Χ., στη Ζάμα (κοντά στη σημερινή Τύνιδα), νικήθηκε. Η Καρχηδύνα ζήτησε ειρήνη. Η Ρώμη κυρίευσε την Ισπανία, τη Νότια Γαλα τία, την πεδιάδα του Πάδου. Ο Αννίβας, αναγκασμένος να εξοριστεί, αυτο κτόνησε στην Ανατολία, στην αυλή του βασιλιά της Βιθυνίας, όταν έμαθε ότι αυτός ετοιμαζόταν να τον παραδώσει.

64


Ο ρωμαϊκός θρίαμβος υπήρξε μοιραίος για την Καρχηδόνα. Ακόμη και νικημένη, τρόμαζε τους συγκλητικούς, οι οποίοι επαναλάμβαναν διαρκώς: Delenda est Carthago, «πρέπει να καταστραφεί η Καρχηδόνα». Όντως, κα ταστράφηκε το 146 π.Χ. (στη διάρκεια του τρίτου καρχηδονιακού πολέ^ μου). Η πόλη ισοπεδώθηκε. Η Ρώμη, όπως πάντα, υπήρξε ανελέητη. Οι πό λεμοι αυτοί άλλαξαν τη Δύση. Αν είχε επικρατήσει η Καρχηδόνα, θα μιλού σαμε σήμερα σημιτικές και όχι λατινογενείς γλώσσες (γαλλικά, ιταλικά, ισπανικά). Μετά από αυτά τα γεγονότα, όλα είχαν παιχτεί στη Μεσόγειο. Οι ελλη νιστικές μοναρχίες είχαν χάσει τη στρατιωτική τους δύναμη και η Ρώμη δεν δυσκολεύτηκε να τις κυριεύσει. Πρώτος κατατροπώθηκε ο Φίλιππος Ε' της Μακεδονίας και ακολούθησε ο Αντίοχος της Συρίας. Το 168 π.Χ., η Ρώμη ενσωμάτωσε τον ελληνικό κόσμο ως προτεκτοράτο της. αυτή τη φορά όμως χωρίς μίσος. Είχε φοβηθεί την Καρχηδόνα αλλά δεν φοβόταν τους ελληνι στικούς μονάρχες. Από την άλλη μεριά, οι Έλληνες θεωρούσαν τους Ρω μαίους μαθητές τους και δεν πρόβαλαν αντίσταση εναντίον της Ρώμης. Εξάλλου ο ελληνικός πολιτισμός επικράτησε στη Ρώμη και, όπως ανα φέρει ο Οράτιος, «η νικημένη Ελλάδα νίκησε τον ευγενή κατακτητή της». Οι ευγενείς Ρωμαίοι προσλαμβάνανε Έλληνες διδασκάλους και η Ρώμη με τακαλούσε Έλληνες φιλοσόφους, παιδαγωγούς, επιστήμονες. Έτσι λοιπύν η κυρίαρχη, η κατεξοχήν « π ό λ η » κατόρθωσε να ενοποιήσει τον κόσμο της Μεσογείου. Αξίζει να σημειωθεί η εξής χρονολογία: το 63 π.Χ. η Ιερουσαλήμ κατακτήθηκε από τους Ρωμαίους. Η ελληνιστική Αίγυ πτος ήταν φαινομενικά ανεξάρτητη, στην πραγματικότητα όμως αποτελού σε και εκείνη ρωμαϊκό προτεκτοράτο. Για πρώτη και μοναδική φορά -και για πολλούς αιώνες- στη Μεσόγειο, το κέντρο του κόσμου, κυριαρχούσε ένα μόνο κράτος. Η Ρώμη είχε έτσι την ευκαιρία να διαδραματίσει πρωταρχικό ρόλο: έδω σε στον ελληνισμό τη διάρκεια που ώς τώρα του είχε λείψει. 0 ελληνικός πολιτισμός θα διαρκέσει, και στη συνέχεια θα βρει και ο χριστιανισμός χώ ρο για να διαδοθεί! Ένα κράτος, ένας πολιτισμός: η ενότητα του μεσογειακού κόσμου είχε τελικά επιτευχθεί, και για μεγάλο χρονικό διάστημα μελλοντικά. 0 ηγετικός αυτός ρόλος παρουσίαζε και ορισμένες δυσκολίες για τη Ρώμη: η δημοκρατία της δεν ήταν φτιαγμένη για να κυβερνήσει τον κόσμο. Ο ρωμαϊκός πληθυσμός δεκαπλασιάστηκε και η Ρώμη έγινε η σημαντικότερη

Ο ΚΟΣΜΟΣ ΜΕΤΑΤΟΠΙΖΕΤΑΙ ΠΡΟΣ ΤΗ ΔΤΣΗ

65

πόλη της οικουμένης. Ένα ή δύο εκατομμύρια κάτοικοι, αριθμός απίστευτα μεγάλος για την αρχαιότητα, σε μια εποχή όπου δεν υπήρχαν μέσα μαζικής μεταφοράς. Και όμως το σιτάρι των Ρωμαίων έφθανε από τη Μαύρη Θά λασσα ή την Αίγυπτο. Η αδυναμία προσαρμογής των θεσμών στη νέα πραγματικότητα, η πλη θυσμιακή έκρηξη, προκάλεσαν μια σειρά από εμφύλιους σπαραγμούς που διήρκεσαν εκατό χρόνια: ο πόλεμος των Γράκχων (περ. 122 π.Χ.), οι οποίοι ισχυρίζονταν πως υπερασπίζονταν τα δικαιώματα του λαού, και του Μάριου εναντίον του Σύλλα (γύρω στο 88 π.Χ.), ο οποίος έγινε αφορμή να αλλάξει ριζικά ο ρωμαϊκός στρατός και από στρατός κληρωτών να εξελιχθεί σε επαγγελματικό. Το περίεργο είναι πως όλες αυτές οι ταραχές δεν έβλαψαν τη ρωμαϊκή κυριαρχία. Τπήρξε βέβαια η εξέγερση των δούλων στην Ιταλία, της οποίας ηγήθηκε ο Σπάρτακος. Για να έχει κανείς μια ιδέα του τι ήταν ο ρωμαϊκός κόσμος της εποχής εκείνης, με τη δόξα αλλά και τη σκληρότητα που τον χαρακτήριζαν, θα πρέπει να διαβάσει το βιβλίο το οποίο έγραψε για τον Σπάρτακο ο Χάουαρντ Φαστ. Υπήρξαν εξεγέρσεις και στην Ισπανία όπως και στον Πόντο (του Μιθρι δάτη, βασιλιά του «Πόντου» - Εύξεινος Πόντος είναι η Μαύρη Θάλασσα), οι οποίες προκάλεσαν κάποιες ανησυχίες στη Ρώμη, χωρίς όμως να κλονί σουν την ηγεμονία της. Οι ανησυχίες αυτές διαφαίνονται στην επιστολή την οποία, σύμφωνα με τον ιστορικό Σουητώνιο, είχε στείλει ένας αξιωματικός της δεύτερης κοόρτης της λεγεώνας Αυγούστας (στην Αλγερία) στον εξάδελφο του Τερτούλιο, ο οποίος είχε μείνει στη Ρώμη. Το κείμενο της αποδίδει με ενάργεια την ψυ χοσύνθεση των Ρωμαίων και την πεποίθηση τους (την οποία είχαν κληρονο μήσει από τον Αλέξανδρο) ότι ήταν φορείς πολιτισμού. Θα μπορούσε να την έχει γράψει Γάλλος αξιωματικός στη διάρκεια του πολέμου της Αλγερίας: «Μας είπαν ότι μας έστελναν στην Αφρική για να υπερασπισθούμε τα δικαιώματα που μας εξασφαλίζουν τόσοι πολίτες εγκαταστημένοι εκεί, τό σα χρόνια δικής μας παρουσίας, τόσα ευεργετήματα από μέρους μας στους πληθυσμούς αυτούς, οι οποίοι χρειάζονται τα αγαθά του πολιτισμού μας. Βεβαιωθήκαμε πως ήταν αλήθεια. Πληρώσαμε κιόλας γι' αυτό το φόρο του αίματος. »Δεν μετανιώνουμε για τίποτα, ακούω όμως ότι στη Ρώμη οι μηχανορ ραφίες διαδέχονται τις ίντριγκες και ότι πολλοί κατακρίνουν την εκστρα τεία μας.

66


»Δεν μπορώ να πιστέψω ότι λένε αλήθεια. Σε παρακαλώ να με καθησυ χάσεις. Γράψε μου ότι όλοι οι Ρωμαίοι πολίτες μας στηρίζουν, όπως και εμείς στηρίζουμε το μεγαλείο της Ρώμης. »Γιατί αν έχουν αλλιώς τα πράγματα, αν μάταια πρόκειται να αφήσου με τα κόκαλα μας σπαρμένα στις εκτάσεις της ερήμου, τότε θα αντιμετωπί σουν την οργή των λεγεωνάριων! » Ο νικητής του Μιθριδάτη, ο στρατηγός Πομπήιος, δεν τόλμησε να αναλά βει μόνος του την εξουσία. Το 60 π.Χ. ίδρυσε μια «τριανδρία» μαζί με τον τραπεζίτη Κράσο και τον πατρίκιο Καίσαρα. Τότε προβάλλει στην ιστορία ο Ιούλιος Καίσαρ. Καταγόταν από την πα λιά αριστοκρατική οικογένεια της Ιουλίας Γενεάς και θα μπορούσε να είχε αρκεσθεί σε μια λαμπρή σταδιοδρομία στη Σύγκλητο. Είχε αντιληφθεί όμως τις ανάγκες της εποχής του και επιχείρησε να φτάσει στην εξουσία με τη συναίνεση του λαού. Για να φτάσει τη δόξα του Πομπηίου, έπρεπε να αναλάβει μια μεγάλη στρατιωτική διοίκηση. Κατόρθωσε να του ανατεθεί η διοίκηση της Προβη γκίας (Provincia), η οποία συνέδεε την Ισπανία με την Ιταλία, αλλά έκρινε ότι δεν ήταν αρκετό για τις φιλοδοξίες του. Επιχείρησε τότε να κατακτήσει τη Γαλατία. Η τεράστια αυτή περιοχή ήταν κατοικημένη από Κέλτες οι οποίοι μιλού σαν τη γαελική διάλεκτο (από την οποία κατάγεται η σημερινή βρετονική). Πεπειραμένοι γεωργοί και τρομεροί πολεμιστές, ζούσαν όμως ακόμη στην αναρχία της νεολιθικής εποχής. Οι πολυάριθμες φυλές τους πολεμούσαν με ταξύ τους και ο Καίσαρ δεν δυσκολεύτηκε να επέμβει στις διενέξεις τους. Μέσα σε επτά χρόνια είχε κυριεύσει τη Γαλατία και το 52 π.Χ. δέχθηκε την παράδοση του Γαλάτη αρχηγού Βερκιγγετόριξ στην πόλη Αλεσία, όπου τον πολιορκούσε, και στη συνέχεια διέταξε τη θανάτωση του. Η ταχύτητα με την οποία ολοκληρώθηκε αυτή η κατάκτηση, την οποία διηγείται ο Καίσαρ στο προπαγανδιστικό βιβλίο του Απομνημονεύματα

του Γαλατικού

πολέ

μου, είναι πραγματικά εκπληκτική. Όπως όμως υπογραμμίσαμε παραπάνω, οι γαλατικές φυλές ζούσαν ακόμη στην προϊστορική εποχή, ενώ ο Καίσαρ αντιπροσώπευε τη σύγχρο νη. Δεν επρόκειτο λοιπόν για έναν πόλεμο ανάμεσα σε ίσους αντιπάλους, όπως στην περίπτωση της Καρχηδόνας και της Ρώμης, αλλά για μια αποι κιοκρατική κατάκτηση, με τη σημερινή έννοια του όρου. Οι Γαλάτες, παρά το μεγάλο θάρρος τους, δεν ζούσαν στη ίδια εποχή με

Ο ΚΟΣΜΟΣ ΜΕΤΑΤΟΠΙΖΕΤΑΙ ΠΡΟΣ ΤΗ ΔΪΣΗ

67

τους υπερσύγχρονους Ρωμαίους. Δεν μπορεί να συγκριθεί η περίπτωση του Καίσαρα στη Γαλατία με του Αννίβα ή του Αλέξανδρου, οι οποίοι αντιμε τώπιζαν εξίσου εξελιγμένους αντιπάλους. Συγκρίνεται όμως με την περί πτωση του Λυωτέ. ο οποίος τον 20ό αιώνα κατόρθωσε να υποδουλώσει το Μαρόκο μέσα στο ίδιο χρονικό διάστημα και με ελάχιστα μέσα. Σημειωτέ ον ότι οι Μαροκινοί αποτελούσαν ένα ενιαίο και ιστορικό κράτος, η «χρονι κή διαφορά» όμως (μια έννοια στην οποία θα έχουμε την ευκαιρία να ανα φερθούμε συχνά στη συνέχεια) είναι ανάλογη, το ίδιο και οι δυνάμεις. Ο Καίσαρ και ο Λυωτέ διέθεταν περίπου 30.000 άνδρες ο καθένας: τρεις με πέντε λεγεώνες. Για τους Γαλάτες, οι Ρωμαίοι έμοιαζαν λιγάκι με εξωγήινους. Οι Κέλτες πολεμιστές ήταν μοιραίο να νικηθούν από έναν πολιτισμό τεχνολογικά πολύ ανώτερο από τον δικό τους. Ηθικά και καλλιτεχνικά, οι Γαλάτες (όπως και οι Μαροκινοί) ήταν πολύ εξελιγμένοι. Τι μέσα όμως διέθεταν εναντίον αυ τών των εισβολέων που είχαν έρθει από το μέλλον; Σε αντίθεση με τους Μαροκινούς, αφομοιώθηκαν πολύ γρήγορα από τους Ρωμαίους, προσαρμόστηκαν στον ρωμαϊκό πολιτισμό και έχασαν τη μητρική τους γλώσσα (οι Γάλλοι στην πραγματικότητα μιλάνε μια μορφή λατινικής). Ο Καίσαρ ίδρυσε στις όχθες του Ρήνου την πόλη της Κολωνίας (Colonia, δηλαδή Αποικία) και στη συνέχεια πέρασε τη Μάγχη και έκανε μια επιδρομή στη Μεγάλη Βρετανία. Έπειτα γύρισε στη Ρώμη με τις λεγεώνες του και διάβηκε τον Ρουβίκωνα, ένα μικρό ποτάμι της Ιταλίας. Σύμφωνα με το ρωμαϊκό Σύνταγμα απα γορευόταν στους στρατηγούς να διαβούν ένοπλοι αυτό το ποτάμι. Ο Καί σαρ όμως καταπάτησε το νόμο, λέγοντας το περίφημο: «Ο κύβος ερρίφθη» (Aléa jacta est). Στη Ρώμη κατέλαβε την εξουσία, όχι όμως αμαχητί. Του αντιπαρατάχθηκε ο Πομπήιος, ο οποίος όμως νικήθηκε στη διάρκεια ενός εμφυλίου πολέμου γύρω από τη Μεσόγειο και στη συνέχεια δολοφονήθηκε. Στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου ο Καίσαρ, για πολιτικούς λόγους, πολιόρ κησε ερωτικά την απόγονο των Πτολεμαίων, την περίφημη Κλεοπάτρα, με την οποία απέκτησε και έναν γιο (τον Καισαρίωνα), ο οποίος όμως δεν θα επιζούσε για πολύ μετά τον δικό του θάνατο. 0 Καίσαρ παρέμεινε μόνος κυρίαρχος του κόσμου της Μεσογείου. Δεν τόλμησε να δεχθεί τον τίτλο του βασιλιά, για να μην προκαλέσει την κοινή γνώμη. Στην ουσία όμως ήταν ο μοναδικός αρχηγός, ο imperator (αυ τοκράτορας). Αποτελεί την τέλεια ενσάρκωση της εξουσίας, τόσο πολύ μά-

68


λίστα ώστε πολλοί λαοί θα απονείμουν στο μέλλον τον τίτλο του Καίσαρα στους βασιλείς τους: Τσάρος στα ρωσικά. Κάιζερ στα γερμανικά... Θα εί ναι και ο καθιερωμένος τίτλος όλων των Ρωμαίων αυτοκρατόρων: Καίσαρ

Χαίρε,

(Ave Caesar)...

Υπήρχαν όμως ακόμη στη Ρώμη πάρα πολλοί δημοκράτες, και ο Καίσαρ δολοφονήθηκε το 44 π.Χ. στη διάρκεια των ειδών του Μαρτίου (στις 15 Μαρτίου) από τον Βρούτο, τον οποίο είχε υιοθετήσει, εξού και το γνωστό «Και συ, τέκνον Βρούτε», που φώναξε χτυπημένος μέσα στη Σύγκλητο - άγνωστο αν λατινικά ή ελληνικά. Με τον Καίσαρα, οι Ρωμαίοι υπερέβησαν τα όρια του μεσογειακού κό σμου, φθάνοντας στο Ρήνο και μέχρι την Αγγλία, και η θεσμική κρίση της Ρώμης ξεπεράστηκε.

ΡΩΜΑΪΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ Ή Η ΠΡΩΤΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΚΜΗ

ΜΕΤΑ ΤΗ ΔΟΛΟΦΟΝΙΑ ΤΟΥ ΚΑΙΣΑΡΑ. Ο ΑΝΤΩΝΙΟΣ. ΕΝΑΣ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΛΟΧΑΓΟΥΣ ΤΟΥ

στη Γαλατία, βρέθηκε αντιμέτωπος με τον εικοσάχρονο Οκτάβιο, μικρανιψιό του μεγάλου στρατηγού, του οποίου ισχυριζόταν ότι είχε ορισθεί διάδο χος. Προσπάθησε να τον ξεγελάσει, περιλαμβάνοντας τον, μαζί με κάποιον Λέπιδο, στη δεύτερη τριανδρία. Οι τρεις τους διέταξαν την εκτέλεση του Βρούτου και των οπαδών της Δημοκρατίας, δεν αποφεύχθηκε όμως ο εμφύ λιος πόλεμος ανάμεσα στον Αντώνιο και τον Οκτάβιο. Ο Αντώνιος στηρί χθηκε στην Αίγυπτο και στην Κλεοπάτρα. Μετά τη ναυμαχία του Ακτίου (το 31 π.Χ.), ο Αντώνιος κατέφυγε στην Αίγυπτο, όπου αυτοκτόνησε, και η Κλεοπάτρα ακολούθησε το παράδειγμα του, δίνοντας με το θάνατο της τέλος στη δυναστεία των Πτολεμαίων. Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία στηριζόταν τώρα πια σε στέρεες βάσεις. Ο Οκτάβιος, αφού πρόσθεσε στο όνομα του τον τίτλο του Αυγούστου, ανέλαβε την εξου σία, την οποία και διατήρησε ώ ς τ ο 14 μ.Χ., για σαράντα τέσσερα χρόνια. Από συνταγματική άποψη, πρόκειται για ιδιάζουσα περίπτωση καθε στώτος. Επειδή οι Ρωμαίοι φοβούνταν παθολογικά τη μοναρχία, η αυτο κρατορία τους στην ουσία δεν έγινε ποτέ βασίλειο (παρά μόνο αργότερα. την εποχή του Βυζαντίου). Απλά όλες οι εξουσίες βρίσκονταν συγκεντρω μένες στα χέρια ενός ανδρός: η εξουσία του ύπατου (ο αυτοκράτορας λάμ βανε το αξίωμα του υπάτου), των δημάρχων καθώς και η στρατιωτική (ο αυτοκράτορας λέγεται imperator, δηλαδή αρχηγός του στρατού). Δεν του απονεμήθηκε όμως ποτέ ο τίτλος του βασιλιά. Τον αποκαλούσαν απλά. όπως και στη σημερινή Αγγλία, « π ρ ώ τ ο » (princeps, από όπου προέρχεται και η λέξη prince, πρίγκιπας).

70


Η Σύγκλητος εξακολούθησε να υφίσταται, καθώς και ο μύθος της λαϊκής εξουσίας: οι νόμοι δεν δημοσιεύονταν στο όνομα του αυτοκράτορα αλλά «της Συγκλήτου και του λαού των Ρωμαίων». Senatus Populusque Romanus. Τα αρχικά αυτών των λέξεων αποτελούν το αρκτικόλεξο SPQR, το οποίο κράδαιναν οι ραβδούχοι μπροστά από τις λεγεώνες όταν βρίσκονταν σε κίνηση και που τώρα ακόμη είναι χαραγμένο στα σιδερένια σκεπάσματα του σημερινού ρωμαϊκού υπονύμου. Άλλοτε, για να αποστηθίσουν τα ονόματα των Ρωμαίων αυτοκρατόρων των δυο πρώτων αιώνων της χριστιανικής εποχής, τα μάθαιναν με τη βοή θεια του εξής μνημοτεχνικού κανόνα: «Καισαύτικα-Κλαουνέγαλο-Βιβεστίδο-Νέρτραα-Αντμάρκο», που σημαίνει: Καίσαρ, Αύγουστος, Τιβέριος, Κα λιγούλας, Κλαύδιος, Νέρων. Γάλβας.Όθων, Βιτέλλιος, Βεσπασιανός, Τίτος, Δομιτιανός, Νέρβας, Τραϊανός, Αδριανός, Αντωνίνος, Μάρκος Αυρήλιος! Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία υπήρξε κατά γενική ομολογία το σημαντικότε ρο κράτος που ιδρύθηκε ποτέ. Βέβαια η αυτοκρατορία των Περσών, του Αλε ξάνδρου, όπως και αργότερα του Τζένγκις Χαν και τέλος η βρετανική ήταν πολύ μεγαλύτερες σε έκταση, είχαν όμως και πολύ μικρότερη χρονική διάρ κεια. Και η ίδια η Κίνα ερχόταν σε δεύτερη μοίρα, παρόλο που την ίδια εποχή είχε ενοποιηθεί κάτω από τη διακυβέρνηση της δυναστείας των Χαν. Οι δυο αυτοκρατορίες του αρχαίου κόσμου γνωρίζονταν, επικοινωνούσαν, διατη ρούσαν εμπορικές σχέσεις μέσω του δρόμου του μεταξιού και αντάλλαζαν διπλωμάτες. Όσον αφορά όμως τα ινδικά βασίλεια του Ινδού και του Γάγγη ποταμού, παρέμειναν διαιρεμένα, παρόλο που ο πολιτισμός τους επεκτά θηκε ώς τη Βιρμανία, την Ταϊλάνδη και την Ινδονησία (σήμερα ακόμη, στη νήσο Μπαλί επικρατεί η ινδουιστική θρησκεία). Οι Πέρσες, ως Πάρθοι, είχαν ιδρύσει ένα καινούργιο κράτος, μικρότερο ύμως απύ το προηγούμενο. Οι Ρωμαίοι κυριάρχησαν για πέντε ολόκληρους αιώνες, από τη Σκωτία ώς την Αραβία και από την Κριμαία ώς τη Βόρειο Αφρική. Αντίθετα από τον Αλέξανδρο, έθεσαν όρια στις κατακτήσεις τους. Κατέκτησαν μόνο το νότιο τμήμα της Γερμανίας, εγκατέλειψαν οικειοθελώς τη Σκωτία, την οποία έβρισκαν υπερβολικά βροχερή, και αρκέστηκαν στην κατασκευή ενός «σινι κού τείχους» (που φαίνεται ακόμη και σήμερα) στη Βόρειο Αγγλία για να προστατευθούν από τις επιδρομές των βαρβάρων. Αυτή η οχυρωματική γραμμή, η limes, περιέβαλλε όλη την αυτοκρατορία. Υπήρχε η γερμανική limes στο βορρά και η limes της Σαχάρας στο νότο, όπως μαρτυρούν τα ερείπια της αρχαίας αλγερινής πύλης Τιμγκάντ.


71

Η Αγγλία, η Γαλλία, το Βέλγιο, η Νότιος Γερμανία, η Ελβετία, η Ισπανία, η Πορτογαλία, η Ιταλία, η Αυστρία, η Ουγγαρία, η Κροατία, η Σερβία, η Αλβανία, η Βοσνία, η Ελλάδα, η Βουλγαρία, η Ρουμανία (η «χώρα των Ρω μαίων»), η Τουρκία, η Συρία, ο Λίβανος. η Παλαιστίνη, η Ιορδανία, το Βό ρειο Ιράκ. η Αίγυπτος, η Λιβύη, η Τυνησία, η Αλγερία και το Μαρόκο αποτε λούσαν τμήματα της Αυτοκρατορίας (καθώς και όλα τα νησιά της Μεσο γείου). Στις παρυφές της Αυτοκρατορίας υπήρχαν μόνο ορισμένες προϊστο ρικές φυλές βεδουίνων ή κτηνοτρόφων, ενώ προς ανατολάς το περσικό κρά τος (ή κράτος των Πάρθων) τη χώριζε από την Ινδία. Υπολογίζεται ότι ο πληθυσμός της Αυτοκρατορίας ανερχόταν σε πενή ντα με εκατό εκατομμύρια κατοίκους: το ένα τρίτο του συνολικού πληθυ σμού της γης εκείνη την εποχή. Τα σύνορα της Αυτοκρατορίας αποτελούν ορόσημα της ιστορίας. Η μό νη διαφορά, για παράδειγμα, ανάμεσα στους Αγγλους και τους Σκώτους εί ναι ότι οι πρώτοι είχαν υποστεί την επίδραση του ρωμαϊκού πολιτισμού. Μερικούς αιώνες αργότερα, όταν προέκυψαν θρησκευτικές διαφορές ανά μεσα τους, οι Γερμανοί χωρίστηκαν σύμφωνα με τα όρια που είχε χαράξει η limes του παρελθόντος: όσοι από αυτούς δεν είχαν ξεχάσει τη Ρώμη υποτά χθηκαν στη «ρωμαϊκή» Εκκλησία, ενώ οι υπόλοιποι έγιναν διαμαρτυρόμε νοι. Τα σημερινά σύνορα ανάμεσα στους καθολικούς και τους λουθηρανούς Γερμανούς διατηρούν χονδρικά τη χάραξη της αυτοκρατορικής limes. Πράγμα που αποδεικνύει πόσο εσφαλμένο είναι το σλόγκαν που κυκλο φορεί σήμερα: «τα σύνορα είναι ξεπερασμένα». 0 Φερνάν Μπρωντελ έχει γράψει ότι. αντιθέτως, τα σύνορα δεν εξαφανίζονται ποτέ. Μοιάζουν με πα λιά ουλή, που δεν πονάει, αλλά ορισμένες φορές ξανανοίγει. Τα ίχνη του παρελθόντος δεν χάνονται και μας βοηθούν να καταλάβουμε πολλά χαρα κτηριστικά του παρόντος. Στον ρωμαϊκό ιμπεριαλισμό χρωστάμε μια πολύ πρωτότυπη ιδέα: την «αφομοίωση». Η Ρώμη ήταν ιμπεριαλιστική (από εκείνη προέρχεται ο όρος), χωρίς όμως ρατσιστικές τάσεις. Πολύ γρήγορα αφομοίωσε εντελώς τους κατα κτημένους λαούς - τουλάχιστον τις ελίτ τους. Όλοι οι σημαίνοντες ιθαγενείς μπορούσαν να ελπίζουν ότι θα γίνονταν Ρωμαίοι πολίτες (ο απόστολος Παύλος. Εβραίος ραββίνος. ήταν Ρωμαίος εκ γενετής ως γιος Ρωμαίου) ακόμη και ότι θα κυβερνούσαν: υπήρξαν αυτοκράτορες Γαλάτες. Ισπανοί και Άραβες.

72


Οι Ρωμαίοι είχαν καταλάβει ότι η ισχύς από μόνη της δεν μπορεί να εξα σφαλίσει τη διάρκεια. Αυτό θα το επαναλάμβανε και ο Ταλλεϋράνδος: «Όλα μπορεί να τα κάνει κανείς με τις λόγχες, εκτός από το να καθίσει επάνω τους». Έχουμε ήδη υποδείξει ότι μια χώρα δεν μπορεί να κυβερνηθεί χωρίς κά ποια συγκατάθεση από μέρους των κυβερνωμένων. Η Ρώμη οικειοποιού νταν τα πλούτη της υφηλίου, επέβαλλε φόρους και κυριαρχούσε επί των πάντων, ως αντάλλαγμα όμως τους εξασφάλιζε τη «ρωμαϊκή ειρήνη»: νό μο, τάξη. ασφάλεια, καθώς και μια σχετική τοπική ελευθερία (οι « π ό λ ε ι ς » διατηρούσαν τους δήμους και τις διατάξεις τους). Δεν είναι αλήθεια ότι σήμερα οι Ηνωμένες Πολιτείες αντιστοιχούν στην αρχαία Ρώμη. Δεν αποτελούν έθνος αυτοκρατορικό, όπως η ρωμαϊκή Ιταλία (ή άλλοτε η Γαλλία και η Αγγλία), αλλά «ηγεμονικό». Η ύπαρξη της αυτοκρατορίας προϋποθέτει κάποια συναλλαγή -άνιση βέβαια- με την οποία ο κυρίαρχος παίρνει πολλά από τους κυριαρχούμε νους αλλά τους παρέχει και κάτι. Οι Αμερικανοί ύμως δεν νιώθουν αυτού του είδους την ευθύνη. Τηρούν ηγεμονική στάση στη Λατινική Αμερική εδώ και δυο αιώνες, αλλά δεν νοιάζονται καθόλου αν κάποιος πόλεμος, όπως π.χ. στην Κολομβία, μπορεί να προκαλέσει ένα εκατομμύριο θανά τους μέσα σε τριάντα χρόνια. Η Αγγλία υπήρξε αυτοκρατορικό κράτος και δικαίως ονομαζόταν Βρετανική Αυτοκρατορία.

Καταπίεζε βέβαια τις

Ινδίες, αλλά θα ήταν αδιανόητο ένας μακροχρόνιος πόλεμος να προκαλού σε εκεί χιλιάδες νεκρούς χωρίς να επέμβει ο στρατύς της Αυτού Μεγαλειό τητας. Όπως είπαμε παραπάνω, οι Ρωμαίοι επινόησαν το δίκαιο. Στις των Αποστόλων

Πράξεις

αναφέρεται η εξής χαρακτηριστική ιστορία:

0 Παύλος κήρυττε στην Έφεσο, μια μεγάλη πόλη της Μικράς Ασίας, όπου υπάρχει ο ναός της μητέρας θεότητας του μεσογειακού κόσμου (η οποία εξακολουθεί να λατρεύεται στη Μασσαλία, με κάποια καθολική επί φαση, ως «Καλή Μάνα»). Οι έμποροι του ναού έφεραν βαρέως την αναγγε λία της έλευσης του μοναδικού Θεού. γιατί ήξεραν πως θα προκαλούσε με γάλη ζημιά στις εμπορικές επιχειρήσεις τους. Ξεσηκώθηκαν εναντίον του Παύλου, ο οποίος βρέθηκε δέσμιος του ύχλου. Ο Ρωμαίος κυβερνήτης είπε τότε στους στασιαστές (ΠράξειςΑποστόλων Αντρες

της Εφέσου!

απερισκεψία.

[...] πρέπει

19. 35):

να είστε ήρεμοι και να μην κάνετε

[...] Αν, [λοιπόν, ο Δημήτριος

και οι τεχνίτες του] έχουν

καμιά καμιά


κατηγορία

για κάποιον

αρχές. Εκεί μπορούν εναντίον

κάποιου.

άνθρωπο,

συνεδριάζουν

δικαστήρια

να κάνουν τις καταγγελίες

[...] Αλλιώς, κινδυνεύουμε

73

και

υπάρχουν

τους όσοι έχουν

να κατηγορηθούμε

για

λόγους στάση

μ' αυτά που έγιναν σήμερα [...], και στη συνέχεια διέταξε να αποχωρήσει το πλήθος. Όλη η Ρώμη εκφράζεται σ' αυτά τα λόγια! Όπως ξέρουμε μάλιστα, όταν ο Παύλος αντιμετώπισε δυσκολίες με τους συμπατριώτες του, ζήτησε βοή θεια από τον αυτοκράτορα. Και επειδή ήταν Ρωμαίος πολίτης (τίτλος για τον οποίον υπερηφανευόταν), οδηγήθηκε, με μεγάλη κρατική δαπάνη, στην πρωτεύουσα. Στα 212, με το έδικτο (διάταγμα) του Καρακάλλα, η ρωμαϊκή υπηκοότητα παραχωρήθηκε σε όλους τους ελεύθερους άνδρες. Οι Ρωμαίοι καθιέρωσαν επίσης την υπεροχή της πολιτικής επί της στρα τιωτικής εξουσίας. Διακήρυτταν ότι Cédant arma togae: τα όπλα υποχωρούν μπροστά στην τήβεννο (τήβεννος λεγόταν η πολιτική ενδυμασία). 0 ίδιος ο Ιούλιος Καίσαρ ήταν συγκλητικός. Η Ρώμη ανέθετε τη διοίκηση των στρα τιών της σε πολίτες. Η Ρώμη κυριαρχούσε στον μεσογειακό κόσμο με μεγάλη οικονομία μέ σων. Δεν διέθετε περισσότερες από τριάντα λεγεώνες. Κάθε λεγεώνα αντι στοιχούσε σε ένα σημερινό σύνταγμα. 0 νεοσύλλεκτος κατατασσόταν στην ηλικία των είκοσι και η θητεία του διαρκούσε είκοσι χρόνια. Οι λεγεωνάριοι λοιπόν δεν ήταν πια πολύ νέοι, αλλά μάλλον βετεράνοι. Μετά τα σαράντα πέντε, όταν συνταξιοδοτούνταν, τους παραχωρούσαν ένα αγροτεμάχιο και ένα μικρό κεφάλαιο. Κάθε λεγεώνα είχε ένα όνομα (όπως τα σημερινά υποβρύχια μας). Υπήρ χε η «Εκρηκτική», η «θριαμβευτική», η «Αυγούστα» (αναφερθήκαμε προη γουμένως στην επιστολή ενός αξιωματικού αυτής της λεγεώνας) κ.λπ. Είναι γεγονός ότι ο γυμνασμένος και πειθαρχημένος ρωμαϊκός στρατός ήταν ο καλύτερος του κύσμου. Μια λεγεώνα μπορούσε να διανύσει πενήντα χιλιόμετρα την ημέρα με τα πόδια (ο Ζοζέ Μαρία ντε Ερέντια μιλάει για «το υπόκωφο ποδοβολητό που ακούγεται στο διάβα της λεγεώνας») καθώς και να κατασκευάσει, γύρω από τον καταυλισμό, απόρθητες οχυρώσεις. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι Ροομαίοι ήταν ανελέητοι. Δέχονταν να συμμε τέχουν οι κατακτημένοι στη διακυβέρνηση, κατέστειλλαν όμως τις εξεγέρ σεις με τρομερό τρόπο. Το 70 μ.Χ., ο Τίτος, ο οποίος θα γινόταν αργότερα αυτοκράτωρ, κατέστειλε την εξέγερση των Εβραίων ισοπεδώνοντας την Ιε ρουσαλήμ. Σε ανάμνηση αυτής της επιτυχίας, ανέγειρε στη Ρώμη μια αψίδα

74


θριάμβου στα ανάγλυφα

της οποίας εικονίζεται και η επτάφωτη λυχνία, η

οποία περιλαμβανόταν στα λάφυρα. Αργότερα, ο αυτοκράτωρ Αδριανός έμελλε να διατάξει τη διασπορά των Ισραηλιτών. Ο ιουδαϊσμός τότε άλλαξε φύση. Από θρησκεία συσπειρωμένη γύρω από το Ναό και τους ιερείς του έγινε μια θρησκεία χωρίς θυσίες, ενωμένη στη διασπορά γύρω από τους πνευματικούς ταγούς της, τους ραββίνους. Οι Εβραίοι όμως δεν ξέχασαν ποτέ την Ιερουσαλήμ: «Του χρόνου στην Ιερου σαλήμ». Όταν η τηλεόραση δείχνει τα γεγονότα της Παλαιστίνης, βλέπουμε τα ερείπια του Ναού που γκρέμισε ο Τίτος. Στην αρχή του βιβλίου μιλήσαμε για τη σημασία της ιστορίας: πώς μπο ρούμε να καταλάβουμε τις συγκρούσεις στην Παλαιστίνη αν δεν γνωρίζου με ότι ο Τίτος και έπειτα ο Αδριανός έδιωξαν από εκεί τους Εβραίους και τους απαγόρευσαν να ξαναγυρίσουν; Η Αυτοκρατορία έφτασε στον κολοφώνα της δύναμης και της δόξας της τον 2ο μ.Χ. αιώνα, με τους μεγάλους αυτοκράτορες Τραϊανό (98-117 μ.Χ.). Αδριανό (117-138). Αντωνίνο (138-161) και Μάρκο Αυρήλιο (161-180) - τέσσερις αυτοκράτορες στη διάρκεια ενός αιώνα. Δεν ήταν νέοι. Αυ τοκράτορας γινόταν κανείς γύρω στα σαράντα πέντε, για καμιά εικοσα ριά χρόνια. Μετά το θάνατο του αυτοκράτορα προέκυπτε το εξής πρόβλημα: καθώς δεν ήταν μοναρχία, στην αυτοκρατορία δεν ίσχυε ο θεσμός της κληρονομι κής διαδοχής, έτσι λοιπόν για να εκλεγεί ο νέος αυτοκράτορας έπρεπε πρώ τα να επιτευχθεί μια εύθραυστη ισορροπία ανάμεσα στη Σύγκλητο, στο στρατό (τους πραιτωριανούς) και τους «προλετάριους» (τη χαμηλότερη κατηγορία ελεύθερων ανδρών). Το απόγειο της ρωμαϊκής ακμής υπήρξε και ιστορικό, και συνέπεσε με το απόγειο της Κίνας και της Ινδίας. Η Ρώμη εξασφάλιζε την ειρήνη στον τεράστιο αυτό χώρο με 200.000 μό νο στρατιώτες και τριάντα λεγεώνες. Στη Βόρειο Αφρική υπήρχε μόνο μία λεγεώνα. Πρόκειται για την πιο επιτυχημένη αναλογία τιμής-ποιότητας της ιστορίας: μέγιστη απόδοση με ελάχιστες δυνάμεις. Η ακμή αυτή υπήρξε εποχή εντατικού εξαστισμού. Για τους Ρο^μαίους (όπως και για τους Έλληνες, οι οποίοι υπήρξαν δάσκαλοι τους) η πόλη κα τέστη τόπος «πολιτισμού» (ο όρος προέρχεται από τη λέξη πόλις. civili sation < civis). Περίεργη κατάσταση για πρώην στρατιώτες-αγρότες! Η αυ-


75

τοκρατορία εξάλλου έπαψε να προστατεύει τις τάξεις των χωρικών, με αποτέλεσμα τη σταδιακή παρακμή της γεωργίας. Η πρωτεύουσα αποτελούσε ένα πολεοδομικό σύνολο τεραστίων διαστά σεων. Ακόμη και σήμερα μπορούμε να θαυμάσουμε στη Ρώμη τα εντυπω σιακά κτίρια και τα ερείπια της εποχής εκείνης: το Κολοσσαίο, την Αγορά, το Πάνθεον, τις αψίδες θριάμβου και τα υδραγωγεία. Στους Ρωμαίους άρεσαν πολύ τα λουτρά: οι μεγάλες και πολυτελείς θέρμες, με είσοδο ελεύθερη για όλους τους πολίτες, αποτελούσαν τα κυριό τερα κέντρα κοινωνικών συγκεντρώσεων της εποχής. Οι κάτοικοι της Ρώ μης περνούσαν εκεί τουλάχιστον μια ή δυο ώρες κάθε ημέρα. Για τη λει τουργία των θερμών χρειάζονταν μεγάλες ποσότητες νερού που μεταφέρο νταν εκεί από μεγάλες αποστάσεις. Τα υδραγωγεία λοιπόν συμβολίζουν τον λατινικό πολιτισμό (π.χ. η γέφυρα του Γκαρ). Γύρω από τη Μεσόγειο, σε κάθε σημείο, η Ρώμη ίδρυσε πόλεις σύμφωνα με το ίδιο πάντα σχέδιο (ένας άξονας από βορρά προς νότο. ο cardo. και ένας άλλος από ανατολή προς δύση. ο decumanus). με αρένες, ναούς, αγο ρές, θέατρα και θέρμες. Το Παρίσι, το οποίο τότε λεγόταν Λουτέτια. ήταν μια μικρή πολίχνη. Διέθετε όμως θέρμες και αρένες, οι οποίες υπάρχουν ακόμη και σήμερα. Τα υπέροχα και μεγαλόπρεπα αρχιτεκτονήματα γύρω από την εσωτερι κή θάλασσα της αυτοκρατορίας (Mare nostrum, έλεγαν οι Ρωμαίοι, «η δική μας θάλασσα»), που ακολουθούν τα ελληνικά πρότυπα αλλά πιο φανταχτε ρά, εξακολουθούν να προκαλούν το θαυμασμό μας: στην Πέτρα της Ιορδα νίας, στην Παλμύρα της Συρίας, στην Τζαμίλα και τη Σέρσελ της Αλγερίας, στη Μεγάλη Λέπτιδα και τη Σάβραθα της Λιβύης, στη Σεγόβια της Ισπα νίας, στην Αρλ και τη Νιμ της Γαλλίας, στο Σπλιτ της Κροατίας και την Έφεσο της Μικράς Ασίας, για να αναφέρουμε μόνο τα πιο διάσημα παρα δείγματα. Παντού υπήρχαν μεγάλοι δρόμοι για να διευκολύνεται η διέλευ ση του στρατού και των εμπόρων. Όλοι οι ρωμαϊκοί δρόμοι, «τοίχοι πάνω στην πεδιάδα», συγκλίνανε στην πρωτεύουσα. Η Αυτοκρατορία διήρκεσε πολύ καιρό, και αυτό γιατί όχι μόνο πήρε αλ λά και πρόσφερε πολλά. Παρά τις μεγάλες αποστάσεις, η διοίκηση ήταν αποτελεσματική. Αν συ νέβαινε, για παράδειγμα, κάτι στο σημερινό Ιράκ. το πολύ τρεις εβδομάδες αργύτερα θα το είχε πληροφορηθεί ο αυτοκράτορας. Και δυο μήνες μετά το συμβάν, οι διαταγές θα είχαν φτάσει στη συνοριακή γραμμή. Σήμερα, ενώ

76


τα επικοινωνιακά μέσα που διαθέτουμε δεν κινούνται πια με την ταχύτητα του πεζοπόρου (το πολύ 50 χιλιόμετρα την ημέρα) ή του αλόγου (100 χιλιό μετρα) αλλά με την ταχύτητα του φωτός, πολύ συχνά η εντολή μπορεί να έχει φτάσει, αλλά να μην εκτελεσθεί αν δεν περάσουν ολόκληροι μήνες... Οι Ρωμαίοι αξιωματούχοι πίστευαν ότι είχαν υποχρεώσεις, και συνέχι σαν να το πιστεύουν για καιρό. Απόδειξη, οι προσωπικές σημειώσεις του Μάρκου Αυρήλιου. Τα κείμενα αυτά δεν προορίζονταν για δημοσίευση. Ο αυτοκράτορας έγραφε (ελληνικά) «εις εαυτόν» (για τον εαυτό του). Τι σκεφτόταν άραγε ο «ισχυρότερος άνθρωπος του κόσμου» (τίτλος τον οποίο αρέσκονται να αποδίδουν στον πρόεδρο τους οι Αμερικανοί, αλλά που αποδίδει πολύ καλύτερα αυτό που αντιπροσώπευε την εποχή εκείνη ένας Μάρκος Αυρήλιος); Στις σημειώσεις αυτές, οι οποίες ανακαλύφθηκαν τυ χαία, διαβάζουμε τα εξής: «Μείνε λοιπόν απλός, αγαθός, ακέραιος, σεμνός, ανεπιτήδευτος, φίλος της δικαιοσύνης, θεοσεβής, ευμενής, στοργικός για τους δικούς σου. αμετακίνη τος στην εκτέλεση του καθήκοντος [...] Να φοβάσαι τους θεούς, να προστα τεύεις τους ανθρώπους [...] Σε όλα σαν μαθητής του Αντωνίου. Να έχεις την επιμονή του όταν είναι να γίνει κάτι σύμφωνα με τους νόμους της λογικής, να έχεις την ψυχική του ισορροπία, την αγαθότητα του, τη γλυκύτητα του προσώπου του και το μειλίχιο του χαρακτήρα του• όπως εκείνος, να είσαι απαλλαγμένος από την κενοδοξία και να δείχνεις το ίδιο ενδιαφέρον ως προς την κατανόηση των πραγμάτων. Σκέψου πως εκείνος ποτέ δεν εγκα τέλειπε κάτι προτού το ερευνήσει και προτού το κατανοήσει αρκετά. Και πως αντιμετώπιζε όσους άδικα τον κατηγορούσαν χωρίς να τους ανταποδί δει τις κατηγορίες. Και πως τίποτα δεν έκανε βιαστικά και πως δεν δεχόταν τις συκοφαντίες. Και με πόση ακρίβεια εξέταζε τα ήθη και τις πράξεις και δεν ήταν κακόγλωσσος ούτε δειλός ούτε φιλύποπτος ούτε σοφιστής. Και πόσο ολιγαρκής ήταν [...] και πόσο φιλόπονος και πόσο μακρόθυμος». Έγινε ποτέ ωραιότερη περιγραφή ενός κυβερνήτη; Ιδίως καθώς ξέρουμε ότι ο Μάρκος Αυρήλιος δεν έγραφε αυτό το κείμενο για λόγους προπαγαν διστικούς ή για να φτιάξει την εικόνα, το «ίματζ» του. όπως έκανε ο Καί σαρ με το βιβλίο του Απομνημονεύματα

του Γαλατικού

πολέμου,

αλλά για

τον εαυτό του... Η Ρώμη μας άφησε μια σημαντική κληρονομιά: το ρωμαϊκό δίκαιο, την καλή διακυβέρνηση, την αξιοπρέπεια, την οποία είχαν σε μεγάλη υπόληψη οι στοχαστές της. τον στωικισμό (ο Μάρκος Αυρήλιος ήταν στωικός).


77

Οι ημέρες της εβδομάδας έχουν λατινικά ονόματα: η Δευτέρα είναι η ημέρα της Σελήνης (αγγλικά Monday), η Τρίτη η ημέρα του Άρη (γαλλικά mardi), η Τετάρτη η ημέρα του Ερμή (mercredi), η Πέμπτη η ημέρα του Δία (jeudi), η Παρασκευή η ημέρα της Αφροδίτης (vendredi), το Σάββατο η ημέρα του Κρόνου (Saturday) και η Κυριακή η ημέρα του Ήλιου (Sunday). Το ημερολόγιο μας. κατά το μεγαλύτερο μέρος, ανάγεται και αυτό στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία: δέκα μήνες, με έβδομο το Σεπτέμβριο και όγδοο τον Οκτώβριο, στους οποίους οι Ρωμαίοι πρόσθεσαν άλλους δυο, για να γί νουν δώδεκα, τον Ιούλιο, το μήνα του Ιουλίου Καίσαρα, και τον Αύγουστο, το μήνα του αυτοκράτορα Αυγούστου (εμφανές στην αγγλική γλώσσα: August). Η Μεσόγειος δεν γνώρισε ποτέ, ούτε πριν ούτε μετά, παρόμοια περίοδο τάξης και ειρήνης όπως αυτή που διήρκεσε όλους εκείνους τους αιώνες. Εί ναι και η μόνη εποχή στην ιστορία κατά την οποία η Μεσόγειος υπήρξε ενω μένη. Τώρα δεν είναι πια. Σήμερα, όταν πηγαίνουμε στην αντίπερα όχθη συναντάμε έναν άλλο κόσμο. Την εποχή εκείνη, από την Αντιόχεια ώς τη Νεάπολη ή τη Νιμ βασίλευε ο ίδιος πολιτισμός - μ ε σύνορα στο νότο τη Σα χάρα και στο βορρά το Ρήνο, το Δούναβη και τα γερμανικά δάση- ο οποίος, μέσω των Ιρανών, επεκτεινόταν ώς την Ινδία και την Κίνα. Ο ίδιος ο ελληνι σμός χάρη στους Ρωμαίους νίκησε το χρόνο. Παρ' όλα αυτά, το μεγαλείο της Ρώμης είχε και μια άλλη, πιο σκοτεινή πλευρά. 0 πολιτισμός των Ρωμαίων αγνοούσε το έλεος. Ήταν εξαιρετικά σκλη ρός, ανελέητος. Την ίδια στιγμή που ο αυτοκράτορας Μάρκος Αυρήλιος έγραφε τα υπέροχα λόγια τα οποία αναφέραμε παραπάνω, πήγαινε (από υποχρέωση βέβαια, περισσότερο, παρά από επιθυμία) στους αγώνες του αμφιθεάτρου, όπου εκατοντάδες άνθρωποι αλληλοσφάζονταν για να ικανο ποιήσουν τον σαδισμό των θεατών: Morituri te salutant, «οι μελλοθάνατοι σε χαιρετούν»... Για να καταστείλουν την επανάσταση του Σπάρτακου, οι Ρωμαίοι έστησαν σταυρούς κατά μήκος της Αππίας Οδού ώς τα προάστια χιλιάδες σταυρούς πάνω στους οποίους εξέθεσαν σε κοινή θέα τους καταδι κασμένους επαναστάτες. Ο σταυρός ήταν ο καθιερωμένος τρόπος εκτέλε σης για τους δούλους, ενώ για τους εχθρούς της η Ρώμη χρησιμοποιούσε το σπαθί και για τους πατρικίους της το δηλητήριο. Υπάρχει κάτι το ακατανόητο σ' αυτό το σαδομαζοχιστικό υπερθέαμα, το οποίο αρκετά ικανοποιητικά έχει αποδώσει ο Ρίντλεϊ Σκοτ στην ταινία του 0 Μονομάχος

- ακατανόητο για μας τουλάχιστον, που έχουμε υποστεί την

78


επίδραση του ιουδαιο-χριστιανισμού. Ακόμη και οι Ναζί, οι οποίο ικανο ποιούσαν τα βίτσια τους επικαλούμενοι την αρετή, έκρυβαν τα στρατόπεδα της ταπείνωσης και της εξόντωσης. Οι Ρωμαίοι όμως τα είχαν αναγάγει σε θέαμα γκραν-γκινιόλ. Η φιλόσοφος Σιμόν Βέιλ, η οποία πέθανε ως «ελεύθε ρη Γαλλίδα» στο Λονδίνο, δεν δίσταζε να παρομοιάσει τους Ρωμαίους με τους Ναζί. Μπορεί η παρομοίωση αυτή να είναι υπερβολική, δεν είναι όμως εντελώς εσφαλμένη. Ας μην ξεχνάμε και τη δουλεία. Στη Ρώμη συμπεριφέρονταν καλά στους οικόσιτους δούλους, συχνά τους απελευθέρωναν, οπότε μπορούσαν να φτά σουν και στα ανώτατα ακόμη αξιώματα. Η Ρώμη όμως γνώρισε μια μαζική δουλεία η οποία ήταν άγνωστη στην αρχαία Ελλάδα, με χιλιάδες ζωντανούς-νεκρούς στα μεγάλα αγροκτήματα και στα ορυχεία - το δικό της «γκουλάγκ». Παρ' όλη αυτή τη φρίκη όμως, ο ρωμαϊκός ιμπεριαλισμός δεν άφησε μό νο κακές αναμνήσεις.

Ο ΙΟΥΔΑΙΟ-ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ

ΤΟΝΙΣΑΜΕ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΩΣ ΟΤΙ ΟΙ ΕΒΡΑΙΟΙ ΕΠΕΒΑΛΑΝ ΜΕΧΡΙ ΚΑΙ ΣΗΜΕΡΑ ΤΗΝ

ιδέα του ενός και μοναδικού Θεού. του ατόμου και της προόδου. Επίσης την έννοια της γυναίκας, εφόσον ο Θεός τους είναι εραστής αλλά και κυρίως επειδή γι' αυτούς η μορφή του Θεού είναι και αρσενική και θηλυκή: κόνα Θεού [...] άρρεν και θήλυ έποίησεν

Κατ'ει

αυτούς.

Η κοσμοθεωρία αυτή είχε σαν αποτέλεσμα μια καινούργια αντίληψη των σχέσεων του ανθρώπου με τη φύση. 0 άνθρωπος είναι καμωμένος για να κυριαρχεί στη φύση. Παρατηρεί τις ομορφιές της, αλλά από κάποια από σταση, χωρίς να αφεθεί στη μαγεία της. Καταλαβαίνουμε εδώ γιατί μια εκ δοχή της οικολογίας, η οποία δεν παραδέχεται αυτόν το διαχωρισμό ανάμε σα στον άνθρωπο και τη φύση, αποτελεί απειλή για την ιουδαιο-χριστιανική κληρονομιά μας. Για τις παραδοσιακές κοινωνίες, ο άνθρωπος αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της φύσης, για το καλύτερο όπως και για το χειρότερο (το κινεζικό Γιν και Γιάνγκ). Για τον Εβραίο όμως, αποτελεί ξεχωριστή οντότητα. Από την ίδια κοσμοθεωρία προέρχονται και οι Δέκα Εντολές - η έννοια ενός νόμου ο οποίος έχει ήδη ξεπεράσει το ρωμαϊκό δίκαιο και είναι πλέον ηθικός και κυρίως οικουμενικός: από αυτόν πηγάζουν τα ανθρώπινα δικαιώ ματα. Για οποιαδήποτε άλλη θρησκεία εκτός από την ιουδαϊκή τα δικαιώ ματα αυτά θα ήταν αδιανόητα. Αντιλαμβανόμαστε εδώ πόσο η κοσμοθεωρία μας επηρεάζεται από τις θρησκείες. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο ορισμένα άτομα έχουν τη γνώμη ότι οι θρησκείες πρέπει να διδάσκονται στα δημόσια (κοσμικά, ουδετερόθρησκα) σχολεία. Έχουν καλές προθέσεις, δεν καταλαβαίνουν όμως πόσο παραμε-

80


λείται με αυτόν τον τρόπο η ίδια η γενική ιστορία. Αν δεν μπορούμε να εντάξουμε τις θρησκείες στη χρονολογία, πώς θα τις -καταλάβουμε;

Πρέπει

οπωσδήποτε να μελετώνται στο πλαίσιο της γενικής ιστορίας - και αυτό ακριβώς προσπαθούμε να κάνουμε εδώ. Μετά το γυρισμό τους από τη Βαβυλώνα, οι Εβραίοι εγκαταστάθηκαν στην Παλαιστίνη, γύρω από την Ιερουσαλήμ και το Ναό, τους είχε μείνει όμως η συνήθεια της μετανάστευσης. Χωρίς να είναι θαλασσοπόροι, μετα νάστευαν συνεχώς: η «διασπορά» υπήρχε από τότε. Σε όλες τις ρωμαϊκές πόλεις έβρισκε κανείς συναγωγές και κοινότητες Ισραηλιτών, όπως και στο οροπέδιο του Ιράν, ακόμη και στην Κίνα και στην Ανατολική Αφρική - όπου το πρώτο μαύρο βασίλειο μόλις είχε βγει από την προϊστορία, πάνω στα όρη του Τιγκρέ, στην Αιθιοπία. Τπήρχαν όμως και αντιφάσεις στον ιουδαϊσμό. Ο Ιεχωβά εξακολουθούσε να είναι μια θεότητα λίγο πολύ εθνική: ο Θεός επέλεξε έναν και μοναδικό λαό. Οι Δέκα Εντολές εκφράζουν μια ηθική οι κουμενική, ο Νόμος όμως έγινε μόνο για τους Εβραίους. Επιπλέον, στο Ισραήλ συνέχεαν τις τελετουργίες -τελετουργίες εξαγνισμού, παρασκευής φαγητών (κοσέρ)- με την ουσία των πραγμάτων. Ο Ιησούς της Ναζαρέτ ήταν ένας από τους ραββίνους οι οποίοι προσπά θησαν να καταπολεμήσουν την υπερβολική αυτή ροπή προς την τελετουρ γία. Είχε γεννηθεί την εποχή της βασιλείας του Ηρώδη (ένας βασιλίσκος υποταγμένος στους Ρωμαίους) το 6 ή το 7 π.Χ., και το 20 περίπου της χρι στιανικής χρονολογίας κήρυττε στην Παλαιστίνη. Αγαπούσε την Τιβεριάδα, τη μεγάλη γαλάζια λίμνη που έλαμπε ανάμεσα σε πυρροχρωμα βουνά, και οι μαθητές του ανήκαν στις τάξεις των απλών ανθρώπων: τεχνίτες, αλιείς (αλλά και ένας φοροεισπράκτορας). Μιλούσε τρεις γλώσσες: την εβραϊκή, που ήταν η λειτουργική γλώσσα της συναγωγής, την αραμάίκή, τη λαϊκή γλώσσα που χρησιμοποιούσε στα κηρύγματα του, και την αυτοκρατορική γλώσσα, τα ελληνικά. Αν και θρησκευόμενος, και «εκκλησιαζόμενος» ακόμη, δεν ήθελε να αφήσει τον εαυτό του να εγκλωβισθεί στο αυστηρό ιουδαϊκό τελετουργικό. «Ποιος από σας», έλεγε στους μαθητές του, «αν ο γάιδαρος του πέσει μέσα σ' ένα πηγάδι και είναι ημέρα Σάββατο δεν θα προσπαθήσει να τον βγάλει από εκεί μέσα;» Σε μια γυναίκα που δεν ήταν Εβραία, η οποία του έλεγε: «Ισχυρίζεστε ότι πρέπει να δοξάζουμε τον Θεό στην Ιερουσαλήμ, εμείς όμως προσευχόμαστε πάνω στο όρος Γαριζίμ», αποκρίθηκε: «Ο Θεός είναι

Ο ΙΟΥΔΑΙΟ-ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ

81

Πνεύμα, μπορείτε να προσεύχεστε σ' αυτόν οπουδήποτε θέλετε» - πράγμα που δεν άρεσε και πολύ στους ιερείς του Ναού. Θεωρούσε τους αυστηρούς διατροφικούς κανόνες του κοσέρ ιδιαίτερα ανόητους: Δεν καταλαβαίνετε κοιλιά και αποβάλλεται το στόμα προέρχονται

πως ό.τι μπαίνει

έπειτα στο αποχωρητήριο; από την καρδιά,

στο στόμα

προχωρεί

Όσα όμως βγαίνουν

κι αυτά κάνουν ακάθαρτο

στην από

τον άν

θρωπο. Δίδασκε στους Εβραίους πως μπορούσαν να φάνε οτιδήποτε, ακό μη και χοιρινό (Κατά Ματθαίον

15,16).

Με αυτά τα λόγια ξαλάφρωνε τους ακροατές του από ένα μεγάλο βά ρος. Πίστευε, όπως πίστευαν και άλλοι προφήτες πριν από αυτόν, ότι «η αληθινή θρησκεία είναι της καρδιάς». Στηλίτευε τους κληρικούς, λέγοντας ότι φτιάχνουν

φορτία βαριά,

στους ώμους των ανθρώπων, νατακινήσουν

που δύσκολα

σηκώνονται,

και τα

φορτώνουν

ενώ οι ίδιοι δεν θέλουν ούτε με το δάκτυλο

(ΚατάΜατθαίον

τους

23, 4).

Δεν δεχόταν να ρίξει τον λίθο (λιθοβολισμός) στις μοιχαλίδες και φώναζε στους υποκριτές: Σας βεβαιώνω πριν από σας στη βασιλεία

πως [οι τελώνες και] οι πόρνες

θα

μπουν

του Θεού. Πίστευε πως η μόνη αληθινή αμαρτία

ήταν η περιφρόνηση. Οι παραβάσεις αυτές ενόχλησαν τους ιερείς του Ναού της Ιερουσαλήμ, οι οποίοι ζήτησαν από τους Ρωμαίους να τον καταδικάσουν σε θάνατο (στο σταυρό). Το Ισραήλ, έχοντας χάσει την ανεξαρτησία του, δεν είχε πια δι καίωμα ζωής και θανάτου επί των πολιτών του. Η μοίρα του Ιησού θυμίζει του Σωκράτη, ο οποίος επίσης εκτελέσθηκε από τους άρχοντες του δικού του λαού - κανένας όμως δεν σκέφτηκε ποτέ να κατηγορήσει τους Έλληνες για το θάνατο του Σωκράτη! 0 Ιησούς λοιπόν σταυρώθηκε στις 7 Απριλίου του έτους 30. Ο Ιησούς αποτελεί τη σύνοψη και τον παροξυσμό του ιουδαϊσμού, όπως ο Σωκράτης του ελληνισμού. Κανένας από τους δυο δεν έφυγε ποτέ από την πατρίδα του. Προσέγγισαν το οικουμενικό μέσω της βαθιάς μελέτης. Ίσως να μην υπάρχει, σε όλη την ιστορία, θρησκευτική μορφή τόσο γοη τευτική όσο του Χριστού. 0 Βούδας δεν είναι παρά ένας καλόγερος, ο Σω κράτης ένας φιλόσοφος, ο Μάρκος Αυρήλιος ένας επιτυχημένος κυβερνήτης και ο Κομφούκιος ένας φρόνιμος κομφορμιστής. Μόνο ο Ιησούς της Ναζα ρέτ είπε: Μακάριοι

όσοι νιώθουν τον εαυτό τους φτωχό [...] Μακάριοι

νούν και διψούν για την επικράτηση

του θελήματος

όσοι

πει

του Θεού, γιατί ο Θεός θα

82


ικανοποιήσει

την επιθυμία

τους. Μακάριοι

όσοι δείχνουν έλεος στους

γιατί σ' αυτούς θα δείξει ο Θεός το έλεος του. Μακάριοι καρδιά, γιατί αυτοί θα δουν το πρόσωπο

άλλους,

όσοι έχουν

του Θεού (Κατά Ματθαίον

καθαρή 5, 3).

Στη συχνά σκοτεινή και τραγική ιστορία της ανθρωπότητας, οι «Μακαρισμοί» αυτοί αποτελούν μια αχτίδα φωτός. Μετά το θάνατο του Ιησού, οι Εβραίοι πίστεψαν ο αυτόν και παραδέχτηκαν ότι αναστήθηκε. Ο Ιησούς όμως παρέμεινε Εβραίος προφήτης. Η « γ η » για την οποία μιλούσε ήταν η γη του Ισραήλ. Ερετζίσραελ.

και η διδασκαλία του παρέμενε μέσα στα όρια

του ιουδαϊσμού. Και άλλοι προφήτες είχαν σκοτωθεί, και άλλοι ραββίνοι εί χαν πει τα ίδια σχεδόν λόγια με τον Ιησού, την ίδια μάλιστα εποχή (ο Γαμαλιήλ). Οι μαθητές του Ιησού, οι οποίοι ονομάστηκαν «χριστιανοί» στην Αντιόχεια, λόγω του Χριστού (Χριστός σημαίνει ευλογημένος. Μεσσίας), ήταν όλοι Εβραίοι. Κήρυξαν το λόγο του Χριστού στην Παλαιστίνη πρώτα, και έπειτα, όπως ήταν φυσικό, στις ισραηλινές κοινότητες της διασποράς. Στην Αυτοκρατορία, το κήρυγμα τους είχε επιτυχία. Ξέρουμε πως αρκετοί Ελληνο-λατίνοι, οι οποίοι είχαν πάψει να βρίσκουν ενδιαφέρον στις παραδοσιακές θρησκείες τους, επιθυμούσαν να

ασπα

σθούν τον χριστιανισμό. Η Βίβλος τους αναφέρει ως «θεοφοβούμενους». 0 ιουδαϊσμός δεχόταν (και εξακολουθεί να δέχεται) προσήλυτους οι οποίοι κατάγονταν και από άλλους λαούς, εκτός από τον ιουδαϊκό. Υπήρχε όμως ένα κώλυμα: οι περισσότεροι από τους «θεοφοβούμενους» έκαναν πίσω μπροστά στην υποχρέωση να υποστούν περιτομή. Οι ραββίνοι πίστευαν πως η περιτομή, που συνίσταται στην αποκοπή του δέρματος το οποίο καλύπτει τη βάλανο του ανδρικού μορίου, ήταν απολύτως απαραίτη τη. Οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι τη θεωρούσαν απαράδεκτη. 0 πολιτισμός τους, ο οποίος εξυμνούσε τα ωραία σώματα, δεν μπορούσε να τη δεχθεί. Γι' αυτό πολύ σπάνιοι ήταν οι «θεοφοβούμενοι» που γίνονταν Εβραίοι. Σε αυτό το σημείο οι Εβραίοι μαθητές του Ιησού διαχώρισαν τη θέση τους από των υπόλοιπων Εβραίων. Και όμως η απόκλιση αυτή οφειλόταν σε κάποιον ο οποίος ήταν και ραββίνος και Ρωμαίος πολίτης: ο περίφημος Παύλος ή Σαούλ, στον οποίο έχου με ήδη αναφερθεί. 0 Παύλος σκέφτηκε να ζητήσει από τους μαθητές να μην επιβάλλουν την περιτομή στους ειδωλολάτρες εκείνους οι οποίοι επιθυμού σαν να ασπασθούν τον χριστιανισμό. 0 ίδιος ο προφήτης Ησαΐας δεν είχε πει. πριν από αιώνες, ότι «η αληθινή περιτομή είναι της καρδιάς»; Οι από-

Ο ΙΟΪΔΑΙΟ-ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ

83

στόλοι δέχτηκαν την πρόταση του, στη διάρκεια της λεγόμενης συνόδου της Ιερουσαλήμ. Από εκείνη τη στιγμή, γύρω στο 50 μ.Χ., ο χριστιανισμός άρχισε να πα ρεκκλίνει από τον ιουδαϊσμό. Το 67 όμως. όταν ο Νέρων θέλησε να βρει αποδιοπομπαίους τράγους στους οποίους θα επέρριπτε την ευθύνη για την πυρκαγιά τη Ρώμης, ο αυτοκράτορας-ποιητής δεν ξεχώρισε τους χριστια νούς από τους υπόλοιπους Εβραίους. Και όμως με την ευκαιρία αυτή σταυ ρώθηκαν ο Παύλος και ο Πέτρος, ο πρώτος τη τάξει από τους μαθητές. Ο Παύλος, στην Προς Κορινθίους Εκείνος αγαπάει

που αγαπάει

έχει μακροθυμία,

δε ζηλοφθονεί• εκείνος

νεύεται, είναι ευπρεπής,

έχει και καλοσύνη• εκείνος

που αγαπάει

δεν είναι εγωιστής

κακό που του έχουν κάνει, δε χαίρεται τέχει στη χαρά για το σωστό. Εκείνος εμπιστεύεται,

έγραφε:

Επιστολή,

για όλα ελπίζει, όλα τα

δεν κομπάζει

ούτε

ούτε ευερέθιστος•

για το στραβό που αγαπάει,

που γίνεται,

που

περηφα

ξεχνάει

το

αλλά με

όλα τα ανέχεται• σε όλα

υπομένει.

Υπέροχα λόγια βέβαια, που απηχούν τα διδάγματα του Ιησού. Όπως όμως είπαμε και παραπάνω, ο ύμνος προς την αγάπη ήταν κιόλας γνωστός από τους Προφήτες και από τη Βίβλο (το Άσμα Ασμάτων).

Με τον καιρό, στις

αποστολικές κοινότητες άρχισαν να πληθαίνουν οι εκχριστιανισμένοι ειδω λολάτρες, πολύ περισσότερο από τους ισραηλινής καταγωγής προσήλυτους. Οι χριστιανοί στοχαστές κυρίως ήταν όλοι Έλληνες ή Λατίνοι, όπως και ο περίφημος Αυγουστίνος, επίσκοπος Ιππώνος στη ρωμαϊκή Αφρική, ο οποίος, στις Εξομολογήσεις

του. έγραψε στα λατινικά την εξής υπέροχη

φράση: non jam amabam. sed jam amare amabam, η οποία, μεταφρασμένη, γίνεται ακόμη ωραιότερη: «Δεν αγαπούσα ακόμη, αγαπούσα να αγαπώ». Μ' αυτόν τον τρόπο οι Ρωμαίοι έμαθαν να ξεχωρίζουν τους χριστιανούς από τους ισραηλίτες, και ο χριστιανισμός, μετά από πολλά χρόνια, έπαψε να είναι αμιγώς ιουδαϊκός. Πολλοί Ελληνο-λατίνοι ασπάσθηκαν τον χριστιανισμό και οι χριστιανι κές κοινότητες πλήθυναν και ξεπέρασαν τις ισραηλινές κοινότητες της δια σποράς. Στην αρχή διαχωρίστηκαν, γρήγορα όμως αντιπαρατάχθηκαν σ' αυτές. Αυτή η τάση έγινε εντονότερη μετά την καταστροφή, το 70 μ.Χ., της Ιερουσαλήμ από τον Τίτο. Η Ιερουσαλήμ δεν αποτελούσε μόνο κέντρο του ιουδαϊσμού αλλά και του ιουδαιο-χριστιανισμού. Μετά την καταστροφή της Ιερουσαλήμ, το κέντρο του χριστιανισμού μετατέθηκε, όπως ήταν φυσι κό, στην πρωτεύουσα της Αυτοκρατορίας, εκεί όπου είχαν θανατωθεί ο Πέ-

84


τρος και ο Παύλος. Η Εκκλησία, επικεφαλής της οποίας έκτοτε ετίθετο ο επίσκοπος Ρώμης, αποστασιοποιήθηκε από τη Συναγωγή και στράφηκε πο λύ περισσότερο στο κήρυγμα και στον προσηλυτισμό. Από τον 2ο μ.Χ. αιώνα, το αυτοκρατορικό κράτος άρχισε να καταδιώκει τους χριστιανούς. Στην πραγματικότητα δεν επρόκειτο για συστηματική εξολόθρευση. Αρχικά οι αυτοκράτορες ήταν πολύ προσεκτικοί. Είναι γνω στή η επιστολή που είχε γράψει Ρωμαίος κυβερνήτης της Μικράς Ασίας, ο Πλίνιος ο Νεότερος, στον αυτοκράτορα (και φίλο του) Τραϊανό, στην οποία του συνιστούσε μετριοπάθεια. Αργότερα οι διώξεις έγιναν πιο αιματηρές. Πάντοτε όμως έμοιαζαν περισσότερο με «πογκρόμ» παρά με ναζιστικού τύπου διώξεις. («Πογκρόμ» λέγονται οι σφαγές των Εβραίων που έγιναν στην τσαρική Ρωσία, με την ανοχή της αστυνομίας.) Ο Μάρκος Αυρήλιος, στα υπέροχα λόγια του οποίου αναφερθήκαμε προηγουμένως, υπήρξε και αυτός διώκτης των χριστιανών. Ο αυτοκράτο ρας Δέκιος, το έτος 250, διέταξε να εκδοθούν πιστοποιητικά αποστασίας (libelli, λίβελοι). Πολλοί έγιναν τότε αποστάτες (lapsi). Γιατί όμως θέλησε η Ρώμη να προβεί σε διώξεις των χριστιανών; Υπενθυ μίζουμε ότι οι Ρωμαίοι (όπως και ο Μέγας Αλέξανδρος) υποτίθεται πως επι δείκνυαν μεγάλη ανοχή προς τις ξένες θρησκείες. Και αν ο Τίτος κατέστρεψε την Ιερουσαλήμ και ο Αδριανός εξόρισε τους Εβραίους, δεν το έκαναν για λόγους θρησκευτικούς, αλλά πολιτικούς: το Ισραήλ, σε μια προσπάθεια να αποτινάξει το ζυγό της Ρώμης, είχε επαναστατήσει. Το πρόβλημα λύθηκε δια της εξορίας, χωρίς όμως να θιγούν οι ισραηλινές κοινότητες της διασπο ράς. Εξάλλου το ωραιότερο μνημείο της Ρώμης, που διατηρείται ακόμη ανέπαφο, είναι ένας ναός αφιερωμένος « σ ε όλους τους θεούς», το Πάνθεον. Άρα η Ρώμη δεν καταδίωξε τον χριστιανισμό για λόγους θρησκευτικούς, αλλά λόγω των ανατρεπτικών ιδεών τις οποίες κήρυττε. Και πρώτα πρώτα, λόγω του διαχωρισμού του από το κράτος. Επειδή ο Χριστός είχε διαχωρίσει τη θρησκεία από την πολιτική (τον Θεό από τον Καίσαρα), οι χριστιανοί, παρόλο που επιθυμούσαν να είναι καλοί πολίτες -όπως ο Απόστολος Παύλος-, δεν δέχονταν να λατρεύουν τον αυτοκράτο ρα σαν θεό. Η λατρεία όμως αυτή του «θείου Καίσαρα» αποτελούσε τον ακρογωνιαίο λίθο της αυτοκρατορικής ιδεολογίας. Και αυτό είναι το θέμα που είχε απασχολήσει τον Τραϊανό και τον Πλίνιο. Έπειτα, ήταν και η θέση της γυναίκας. Όπως έχουμε ήδη επισημάνει, ο Ιη σούς ήταν ο περισσότερο φεμινιστής ανάμεσα στις θρησκευτικές μορφές όλων

Ο ΙΟΪΔΑΙΟ-ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ

85

των εποχών. Εκείνος επινόησε -οι προηγούμενοι προφήτες στην πραγματικό τητα την είχαν ήδη συστήσει- την ισότητα ανδρών και γυναικών. Παρόλο που οι χριστιανικές Εκκλησίες εκδηλώνουν και πάλι τάσεις μισογυνισμού, κάτι έχει παραμείνει από τη διδασκαλία του. Αρκεί να επισκεφθεί κανείς τις χώρες οι οποίες δεν είχαν εκχριστιανισθεί για να το διαπιστώσει. Σε όλες αυτές η γυ ναίκα είναι καταφρονεμένη και καταπιεσμένη. Στη Ινδία, έκαιγαν τις χήρες στην πυρά. Στην Κίνα, οι χωριάτες ακόμη και τώρα σκοτώνουν τα νεογέν νητα θηλυκού γένους. Όλες οι παραδοσιακές θρησκείες θέλουν τις γυναίκες περιορισμένες. Το ίδιο γινόταν και από τους Έλληνες, με τον γυναικωνίτη, αλλά και τους Λατίνους. Στη Ρώμη, όπου οι κόρες των αξιωματούχων ήταν γραμματιζούμενες —και αρκετά ζωηρές— οι συγκεντρώσεις των χριστιανών για τη λήψη της ευχαριστίας, στις οποίες

λάβαιναν μέρος ταυτόχρονα άν

δρες και γυναίκες, χαρακτηρίζονταν από τους Ρωμαίους πορνογραφικές! Τέλος υπήρχε και ο θεσμός της δουλείας. Το θέμα αυτό ήταν πολύ σοβα ρό, γιατί ολόκληρο το οικοδόμημα της ρωμαϊκής κοινωνίας βασιζόταν στη δουλεία. Όσοι χριστιανοί όμως κατείχαν υπεύθυνη θέση αντιμετώπισαν το πρόβλημα με μεγάλη περίσκεψη. Είχαν ήδη αρχίσει να χρησιμοποιούν την καζουιστική: κατ' αρχήν όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι, αλλά στην πράξη οι δούλοι πρέπει να συνεχίσουν να υπηρετούν τους κυρίους τους (το λέει και ο Παύλος, στις Επιστολές του). Για τους Ρωμαίους όμως, η έννοια μιας οικου μενικής ισότητας ήταν εντελώς αδιανόητη. Και η θεωρία ότι οι δούλοι ήταν ανθρώπινα όντα όπως οι κύριοι τους κινδύνευε να γκρεμίσει τα ίδια τα θε μέλια της κοινωνικής τάξης. Η «Οικουμενική διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου», που γράφτηκε πολύ αργότερα, και από άπιστους, στο όνομα της Γαλλικής Επανάστασης, δεν θα μπορούσε να γίνει αν δεν είχε προηγηθεί ο χριστιανισμός. Για τους βραχμάνους, των οποίων η κοινωνία ήταν και συνεχίζει να είναι διαιρεμένη σε κάστες, οι άνθρωποι δεν ήταν δυ νατό να είναι ίσοι. Αυτή ήταν και η άποψη των Ρωμαίων. Όπως όμως είχε πει ο Τερτυλλιανός. «το αίμα των μαρτύρων είναι σπέρ μα χριστιανών». Για να είναι επιτυχημένη μια δίωξη, πρέπει να αποτελεί αληθινή γενοκτονία, αλλιώς επιφέρει αντίθετα αποτελέσματα από εκείνα που επιδιώκουν οι διώκτες. Γύρω στο 300, οι χριστιανοί είχαν αυξηθεί τόσο πολύ. ακόμη και ανάμε σα στις τάξεις των αξιωματικών των λεγεωνών (παράδειγμα, η ιστορία του αγίου Μαρτίνου που μοιράζεται το χιτώνα του), ώστε ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος θεώρησε σκόπιμο, με το έδικτο των Μεδιολάνων (313). να

86


καθιερώσει την ανεξιθρησκία και να προσποιηθεί ότι και ο ίδιος είχε προ σχωρήσει στη νέα θρησκεία. Το 320 ο Κωνσταντίνος ίδρυσε στις όχθες του Βοσπόρου την πόλη που συνέχισε να φέρει το όνομα του ως τον 20ό αιώνα, την Κωνσταντινούπολη, όπου μετέφερε την πρωτεύουσα του κράτους. Ο πρώτος πραγματικά χριστιανός αυτοκράτορας ήταν ο Θεοδόσιος (379-395). Κάποτε που βρισκόταν στο Μιλάνο, ο επίσκοπος της πόλης Αμβρόσιος τον αφόρισε επειδή είχε διατάξει τη σφαγή 7000 κατοίκων της επαναστατημένης τότε Θεσσαλονίκης (390). Υποτάχθηκε και δέχτηκε να τι μωρηθεί. Για πρώτη φορά, το ανάλγητο ρωμαϊκό κράτος αναγκαζόταν να δεχθεί τις επιταγές του χριστιανισμού και την ύπαρξη των ανθρώπινων δι καιωμάτων. Ο Θεοδόσιος έλαβε άλλη μια πρωτοβουλία η οποία έμελλε να έχει σοβαρές επιπτώσεις: το 395 χώρισε το κράτος σε Ανατολικό και Δυτικό, για λόγους απο κέντρωσης. Ο χωρισμός αυτός δεν αποκαταστάθηκε ποτέ. Σήμερα ακόμη, η γραμμή του διαχωρισμού παραμένει αναλλοίωτη στο Σεράγεβο, στη Βοσ νία. Στα δυτικά οι κάτοικοι είναι Λατίνοι και χρησιμοποιούν το λατινικό αλ φάβητο, ενώ στα ανατολικά είναι Ανατολίτες και χρησιμοποιούν το κυριλλι κό. Σ' αυτό το σύνορο, που εξακολουθεί να χαρακτηρίζεται από αστάθεια, συμβαίνουν ακόμη δράματα (με τελευταίο τον πόλεμο της Βοσνίας, και ας μην ξεχνάμε ότι εκεί ξέσπασε και ο πόλεμος του 1914-1918, στο Σεράγεβο). Τελικά λοιπόν η Αυτοκρατορία εκχριστιανίσθηκε. Ίσως να έχασε έτσι την ψυχή, τη virtus της. Ίσως σε τελευταία ανάλυση ο χριστιανισμός να αποδυνάμωσε τη Ρώμη. Εν τω μεταξύ στην Αυτοκρατορία είχαν επιτελεσθεί σημαντικές αλλαγές. Το ελληνικό πνεύμα ήταν περιορισμένο μέσα στην πόλη και το ιουδαϊκό πνεύμα έκανε κύκλους γύρω από το Ναό. Και τα δυο διαδόθηκαν σε όλο τον κόσμο, χάρη στη Ρώμη. Χάρη στην Αυτοκρατορία επιτεύχθηκε η σύνθε ση ανάμεσα στο ελληνικό πνεύμα και τη σημιτική μεγαλοφυία, ανάμεσα στον Αθηναίο Σωκράτη και τον Ναζωραίο Ιησού. Έπειτα και οι ρωμαϊκές ιδέες ήταν πια ξεπερασμένες. Ο χριστιανισμός, μια θρησκεία καινούργια, εφευρετική, έμελλε να κληρονομήσει τον αρχαίο κόσμο. Από τότε κιόλας άρχισαν να υπολογίζουν σταδιακά τη χρονολογία με αφετηρία τον Ιησού, ενώ οι Ρωμαίοι την υπολόγιζαν από ιδρύσεως Ρώ μης. Βέβαια, και άλλα συστήματα χρονολόγησης συνέχισαν να υπάρχουν (στην Κίνα, στην Ιαπωνία, στους Εβραίους), η χριστιανική χρονολογία όμως χρησιμοποιείται σήμερα παγκοσμίως.

Η ΕΠΕΛΑΣΗ ΤΩΝ ΒΑΡΒΑΡΩΝ

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΗ ΤΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ Η ΠΡΟΟΔΟΣ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑΣ ΥΠΗΡΞΕ

συνεχής. Ο άνθρωπος μπορεί να μην είχε αλλάξει, όμως με τον Σωκράτη, τον Ιησού και τις κινεζικές και ελληνικές επιστήμες ο κόσμος είχε «προο δεύσει», χωρίς με το χαρακτηρισμό αυτό να υπονοούμε κάποια αξιολόγη ση. Διαδοχικά, εμφανίστηκαν το αλφάβητο, η γεωμετρία, η φιλοσοφία, το ρωμαϊκό δίκαιο και τέλος η ευαγγελική τρυφερότητα. Το 410 όμως συνέβη ένα γεγονός απίστευτο. Εκείνη τη χρονιά η Ρώμη κατακτήθηκε από τους βαρβάρους. Η άλωση της Ρώμης σηματοδότησε την αρχή μιας τρομερής περιόδου της ιστορίας, η οποία έμελλε να διαρκέσει έξι αιώνες. Πρέπει να καταλάβουμε ότι η εποχή που αποκαλούμε Μεσαίωνα δεν αρ χίζει πριν από το έτος 1000, και ως χρονολογική αναφορά οι ιστορικοί χρησι μοποιούν τη χρονολογία της στέψης του βασιλιά της Γαλλίας Ούγου, της δυναστείας των Καπετιδών, το 987. Πολύ συχνά, για να πούμε ότι αντί να προοδεύουμε οπισθοδρομούμε, λέμε ότι «έχουμε επανέλθει στο Μεσαίω να». Τι βλακεία! Στο Μεσαίωνα κτίστηκαν οι καθεδρικοί ναοί, ήταν μια εποχή ισχύος και δόξας. Πιο σωστό θα ήταν να αναφερθούμε στην εποχή των Μεροβιγγείων, όταν οκνηροί βασιλείς κυβερνούσαν διάφορες σκόρπιες φυλές. Ας πάρουμε το Παρίσι: ανάμεσα στο 410 και το 987. δεν βλέπουμε και πολλά πράγματα. Τίποτα απολύτως δεν υπήρχε ανάμεσα στις θέρμες του Κλυνύ και τα πρώτα αβαεία. Για έξι αιώνες, δεν χτίστηκαν άλλα μνημεία, ούτε σχολεία, ούτε εκκλησίες. Θα έλεγε κανείς ότι κάθε ίχνος πολιτισμού είχε εξαλειφθεί ώς τον 10ο αιώ να: δεν είναι υπερβολή. Η Αυτοκρατορία είχε όντως καταρρεύσει.

88


Όχι όμως παντού. Υπήρχε ακόμη στα Βαλκάνια και στην Ανατολία, γύρω από την Κωνσταντινούπολη. Η ανατολική αυτή επιβίωση της Αυτοκρατο ρίας είναι γνωστή ως Βυζαντινή Αυτοκρατορία, για να τη διαχωρίζουμε από την καθαυτού αρχαιότητα. Οι Βυζαντινοί όμως, οι οποίοι είχαν επίγνω ση της ιστορικής αυτής συνέχειας, αποκαλούσαν εαυτούς Ρωμαίους. Ορι σμένοι από τους αυτοκράτορες τους έφεραν κιόλας το όνομα Ρωμανός. Η αυτοκρατορία αυτή έμελλε να γίνει μεγάλη: αρκεί να αναφέρουμε τον Ιου στινιανό (527-565), ο οποίος υπήρξε νομοθέτης (Ιουστινιάνειος νομοθεσία) και δημιουργός του υπέροχου τρούλου του ναού της Αγίας Σοφίας (με αρχι τέκτονα τον Ανθέμιο τον Τραλλιανό). τον Ρωμανό Λεκαπηνό (920-944) ή τον φοβερό Βασίλειο Β' τον Βουλγαροκτόνο (958-1025). Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία διήρκεσε ως τις τουρκικές εισβολές του 15ου αιώνα. Έξω όμως από τον κόσμο του Αιγαίου, που έμεινε κάτω από την προστασία της, ένα κύμα βαρβαρικών εισβολών σάρωσε τα πάντα. Ακόμη και η Κίνα κατακλύσθηκε τότε από τους νομάδες: τα «δεκάξι βασίλεια των πέντε βαρβάρων». 0 χαρακτηρισμός «βαρβαρικές εισβολές» υποβάλλει την εικόνα μιας εφόδου αμέτρητων πολεμιστών « μ ε το μαχαίρι ανάμεσα στα δόντια». Οι Ρωμαίοι και οι Κινέζοι αποκαλούσαν «βαρβάρους» όσους έμεναν πέρα από τη limes ή το Σινικό Τείχος. Στην πραγματικότητα δεν ήταν πολυάριθμοι: μερικές φυλές κυνηγών και κυρίως κτηνοτρόφων, οι οποίοι μετακινούνταν από τη Βαλτική ως τη Μογγολία μέσα από τη μεγάλη ευρασιατική στέπα. Η ορμητική επέλαση των Ούννων (οι οποίοι ανήκαν στην κίτρινη φυλή) προς τη Δύση είχε αλυσιδωτές επιπτώσεις. Όλοι θυμούνται το όνομα του πιο γνωστού αρχηγού τους, του Αττίλα (395-453). Οι Ούννοι είναι η αιτία που ορισμένοι Ευρωπαίοι έχουν ασιατικά ονόματα και χαρακτηριστικά: οι Ούγγροι, οι Βούλγαροι, μερικοί Ρώσοι (και ο Λένιν είχε σχιστά μάτια). Οι «αθίγγανοι» διαφέρουν: δεν είναι πολεμιστές, αλλά έποικοι από την Ινδία, οι οποίοι δεν ανήκαν σε καμία κάστα και ζούσαν ανέκαθεν συμβιωτικά στους κόλπους των αγροτικών κοινωνιών. Για πολλούς αιώνες η Ρώμη είχε κατορθώσει να συγκρατεί τις φυλές αυ τές. Οι βάρβαροι εξάλλου τη θαύμαζαν απεριύριστα. Μη μπορώντας να την κατακτήσουν, έρχονταν σαν μετανάστες. Τον 4ο αιώνα, κατατάσσονταν ως εθελοντές στον ρωμαϊκό στρατό και εξελίσσονταν σε άριστους υπερασπι στές της Αυτοκρατορίας. Πώς λοιπόν επήλθε η καταστροφή του 410; Πρόκειται για ένα κοσμόί-


89

στορικό γεγονός που είχε προκαλέσει μεγάλη εντύπωση στον άγιο Αυγου στίνο. Η Ρώμη δεν είχε κατακτηθεί ξανά από την εισβολή των Γαλατών, πο λύ παλιά, πριν από οκτώ αιώνες. Πρέπει να καταλάβουμε ότι την εποχή εκείνη οι «πολιτισμένοι» χρω στούσαν τη στρατιωτική υπεροχή τους στην οργάνωση, στον «εκσυγχρονι σ μ ό » τους. Μια ρωμαϊκή λεγεώνα χρησιμοποιούσε τα ίδια όπλα με τους Γερμανούς βαρβάρους, η διοίκηση και η πειθαρχία της όμως έκαναν τη δια φορά και της εξασφάλιζαν κάθε φορά τη νίκη. Ατομικά, οι βάρβαροι ήταν καλύτεροι. Και η ατομική αυτή υπεροχή των νομάδων σε σχέση με εκείνους που διέθεταν μόνιμη εγκατάσταση θα συνεχιζόταν, αν οι τελευταίοι δεν εί χαν ανακαλύψει, τον 15ο αιώνα, τη χρήση της πυρίτιδας και των πυροβόλων. Όταν μια μη νομαδική κοινωνία αποδιοργανώνεται, βρίσκεται στο έλεος των εισβολέων. Όσο ήταν οργανωμένη, η Ρώμη, με τις τριάντα λεγεώνες της, μπορούσε πολύ εύκολα να αποκρούει τους βαρβάρους εις το σκότος το εξώτερον. Ήταν η μεγαλύτερη δύναμη στον κόσμο. Δεν είχε εχθρούς στα μέτρα της (αν εξαιρέσουμε τους Πέρσες-Πάρθους, τους πατροπαράδοτους εχθρούς της). Η Αυτοκρατορία κατέρρευσε επειδή αυτοκαταστράφηκε. Στην πραγματικότητα, η παρακμή της Ρώμης είχε αρχίσει από τον 3ο κιόλας αιώνα. Ξέρουμε ότι η άποψη αυτή συναντά πολλές επικρίσεις, δεν βλέπουμε όμως ποια άλλη θα μπορούσε να την αντικαταστήσει. Η παρακμή της Ρώμης ήταν αρχικά πολιτική. Παρόλο που ήταν πλούσια και διεφθαρμένη, η ρωμαϊκή άρχουσα τάξη, όπως φαίνεται και από τις ση μειώσεις του αυτοκράτορα Μάρκου Αυρήλιου, διατήρησε επί μακρόν την έννοια του κοινού συμφέροντος. Από τον 4ο αιώνα και έπειτα όμως. την έχασε. Καμία άρχουσα τάξη δεν μπορεί να αντισταθεί στον ατομικιστικό εγωισμό. Οι κυβερνώντες όμως πρέπει να δίνουν τουλάχιστον την εντύπω ση ότι εργάζονται για το συμφέρον της πολιτείας. Ή, ακόμη καλύτερα, να φροντίζουν στ' αλήθεια το κοινό συμφέρον, αν θέλουν να δικαιολογήσουν τα προνόμια που απολαμβάνουν. Το έχει γράψει και ο Σατωβριάνδος. στις Αναμνήσεις

πέραν του τάφου, με τρόπο αξεπέραστο:

«Κάθε άρχουσα τάξη περνά από τρία διαδοχικά στάδια: το στάδιο της υπεροχής, το στάδιο των προνομίων και το στάδιο της ματαιοδοξίας. Όταν ξεπερνά το πρώτο, στο δεύτερο παρακμάζει και στο τρίτο σβήνει». Όταν μια άρχουσα τάξη καταρρέει, μπορεί να συμπαρασύρει και την κοι νωνία αν δεν υπάρχουν άλλοι ιθύνοντες έτοιμοι να αντικαταστήσουν τους πρώτους. Όταν η αριστοκρατία κατέρρευσε στη διάρκεια της Γαλλικής

90


Επανάστασης, η αστική τάξη ήταν έτοιμη (και πρόθυμη) να αναλάβει το κράτος. Στη Ρώμη όμως του 5ου αιώνα δεν υπήρχε εναλλακτική λύση. Οι αρετές που είχαν ενδυναμώσει την Αυτοκρατορία και τους πατρι κίους της - ο σεβασμός των νόμων, η γενναιότητα στο πεδίο της μάχης, η αί σθηση του μεγαλείου- δεν υπήρχαν πια. Ο στρατός ήταν σχεδόν ανύπαρ κτος. Οι βάρβαροι λοιπόν, βλέποντας ότι δεν υπήρχε κανένας να τους αντι κρούσει, πέρασαν τη limes -όχι όμως πια σαν μετανάστες, αλλά σαν κατα κτητές- και άρχισαν να σκοτώνουν και να βιάζουν. Ήταν μια τρομερή οπι σθοδρόμηση του πολιτισμού, μια πραγματική κατάρρευση. Πρέπει να καταλάβουμε ότι η πρόοδος δεν αποτελεί αυτόματη διαδικα σία. Για τριάντα πέντε αιώνες, από την εποχή των Φαραώ, η ανθρωπότητα προόδευε συνεχώς, ενώ κάθε αιώνας που περνούσε ήταν πιο «σύγχρονος» από τον προηγούμενο. Μετά το 410 όμως, όλα γκρεμίστηκαν. Όταν έπαψε να υπάρχει κράτος, έπαψε να υπάρχει και ασφάλεια. Οι αγρότες, οι οποίοι δεν μπορούν να καλλιεργήσουν τα χωράφια τους αν δεν βασιλεύει ειρήνη, τα παράτησαν και έφυγαν, με αποτέλεσμα να επακολουθήσει λιμός. Και καθώς ένα πολεοδομικό συγκρότημα δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς αγροτικό πλεόνασμα, οι ωραιότατες πόλεις της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας μεταμορφώθηκαν σε σωρούς από ερείπια. Προσέξτε: τα ερείπια δεν είναι «φυσικά». Πολύ συχνά νομίζουμε ότι τα ερείπια είναι αποτέλεσμα της φθοράς του χρόνου. Δεν είναι αλήθεια. Όσο ένας πολιτισμός είναι ζωντανός, συντηρεί τα μνημεία του. Ορισμένοι ινδουιστικοί ναοί εξακολουθούν να βρίσκονται σε καλή κατάσταση μετά από πέ ντε χιλιάδες χρόνια. Η Παναγία των Παρισίων χτίστηκε πριν από επτακόσια χρόνια και μοιάζει «σαν καινούργια». Όταν επισκευάζονται, τα μνημεία διαρκούν αιώνια. Ποτέ δεν λείπουν οι σκαλωσιές από την Παναγία των Πα ρισίων. Αν κάποια ημέρα ερειπωθεί, θα σημαίνει ότι ο πολιτισμός μας έχει πάψει να υπάρχει. Τα υπέροχα διάσπαρτα ρωμαϊκά ερείπια στη λεκάνη της Μεσογείου θυ μίζουν μια τραγωδία: την κατάρρευση της Αυτοκρατορίας. Είναι δύσκολο και να φαντασθούμε ακόμη σε ποιο σημείο οπισθοδρόμησης έφτασε η Αυ τοκρατορία την εποχή των βαρβάρων. Επικράτησε αναρχία. Και η αναρχία προκαλεί περισσότερα θύματα απ' ό.τι ο πόλεμος. Οι καρχηδονιακοί πόλεμοι ήταν τρομεροί, αλλά δεν είχαν επιπτώσεις


91

στον πολιτισμό. Η Ρώμη όμως συμπαρέσυρε στην πτώση της ολόκληρη τη δυτική κοινωνία. Η αναρχία -όταν ο γείτονας σκοτώνει τον γείτονα, όταν κανένας δεν μπορεί να κυκλοφορήσει στους δρόμους χωρίς να κινδυνεύει να τον πετσο κόψουν- είναι πολύ πιο καταστρεπτική από τις τακτικές μάχες. Σήμερα ξέρουμε πώς γίνεται η ιστορική δημογραφία. Η αεροφωτογρα φία, για παράδειγμα, μας επιτρέπει να έχουμε μια σωστή παράσταση των ανθρώπινων εγκαταστάσεων. Η ρωμαϊκή Γαλατία αριθμούσε δέκα περίπου εκατομμύρια κατοίκους. Τον 7ο αιώνα όμως, την εποχή των Μεροβιγγείων. μονάχα τρία εκατομμύρια, και χωρίς να έχουν μεσολαβήσει ούτε ένας μεγά λος πόλεμος ούτε μια επιδημία! Ο πληθυσμός είχε μειωθεί κατά 70%. Απο τέλεσμα της ανασφάλειας είναι ο λιμός και ο αστικός, όπως και ο εμπορι κός, μαρασμός. Ίσως να συμβαίνει το ίδιο σήμερα και σε ορισμένες περιοχές της Αφρι κής. Η πρώην δημοκρατία του Ζαΐρ είναι εξαιρετικά πλούσια. Εκεί μπορεί να βρει κανείς τα πάντα: άφθονο γλυκό νερό από τον ποταμό Κονγκό, την ηλεκτρική ενέργεια που παράγουν τεράστια φράγματα, όλων των ειδών τις καλλιέργειες (ορεινές ή πεδινές), πληθώρα ορυκτών (χρυσό, διαμάντια, χαλ κό) καθώς και μεγάλα αποθέματα πετρελαίου. Παρ' όλα αυτά, η χώρα βυ θίζεται όλο και περισσότερο στην εξαθλίωση. Στη γειτονική Ρουάντα, οι Χούτου και οι Τούτσι αλληλοεξοντώθηκαν, χωρίς να διαθέτουν σύγχρονα όπλα. Και παντού, στην «καμπύλη του ποταμού», όπου βασιλεύει η αναρ χία, εκδηλώθηκε λιμός και έκλεισαν τα σχολεία. Το ίδιο συνέβη και στην Ευρώπη (εκτός από τη Βυζαντινή Αυτοκρατο ρία) την εποχή των Μεροβιγγείων. Παρ' όλα αυτά είναι μια εποχή ενδιαφέ ρουσα. Μπορεί οι διαμάχες της Βρουγχίλδης και της Φρηδεγόνδης (τον 6ο αιώνα), όπως και τα ακαθόριστα βασίλεια της Αυστρασίας και της Νευστρίας να μην έχουν μεγάλη σημασία, οι βάρβαροι όμως σφράγισαν τον σημερινό κόσμο. Τα έθνη της Ευρώπης φέρουν τα ονόματα τους: Ούννοι, Γερμανοί και Σλάβοι. Η γερμανική φυλή των Φράγκων κατέλαβε τη Γαλατία, που σήμερα ονο μάζεται Γαλλία (Φραγκία). παρόλο που η βάση του πληθυσμού συνεχίζει να αποτελείται από Κέλτες ενώ η γλώσσα τους είναι λατινική. Οι Βάνδαλοι ξε χύθηκαν ώς τη Βόρειο Αφρική. Το όνομα τους αποτελεί ζωντανή μαρτυρία των δεινών που προκαλούσαν: καταστροφές και λεηλασίες.

92


Οι Άγγλοι και οι Σάξονες ήταν Γερμανοί οι οποίοι κατέπλευσαν στη Με γάλη Βρετανία. Και σήμερα ακόμη είναι αδύνατο να διαβάσει κανείς μια εφημερίδα χωρίς να συναντήσει κάποια αναφορά στους «Αγγλο-σάξονες». ενώ η αγγλική είναι γλώσσα γερμανική - πολύ εκλατινισμένη, είν' η αλήθεια. Τότε γεννήθηκε η «Αγγλία». Ορισμένοι Βρετανοί, για να γλιτώσουν από τους Σάξονες, κατέφυγαν στη Δυτική Γαλατία, ίδρυσαν εκεί τη μικρή «Βρε τανία» (Βρετάνη) και διατήρησαν τη γαλατική γλώσσα (τη βρετονική). Η Γερμανία -η «Αλαμανία»- διαιωνίζει το όνομα των Αλαμανών. Οι Βουργούνδιοι κληροδότησαν το δικό τους στη Βουργουνδία και οι Λομβαρδοί στη Λομβαρδία. Έχουμε ήδη αναφερθεί στην ασιατική επίδραση που έχουν υποστεί η Ουγγαρία και η Βουλγαρία. Η γλώσσα των Σλάβων μιλιέται στην Ανατολι κή Ευρώπη ώς και στη Βοημία. Ορισμένοι από του βαρβάρους δεν ήταν κτηνοτρόφοι αλλά ναυτικοί. Οι Βίκινγκ αξίζουν την προσοχή μας. Οι Νορμανδοί -οι «άνθρωποι του βορ ρά» (Northmen)- ζούσαν και αυτοί από λεηλασίες όπως και οι υπόλοιποι. «Κύριε, ρύσαι ημάς από του νορμανδικού κινδύνου», όπως έλεγε μια προ σευχή του καιρού εκείνου. Τελειοποίησαν όμως τη μεσογειακή γαλέρα. Τα «ντράκαρ» τους, γαλέρες με πρύμνη σε σχήμα φιδιού, ήταν τα πιο τελειο ποιημένα πλοία εκείνης της εποχής. Ανάμεσα τους ξεχωρίζουμε τους Σουη δούς, τους Νορβηγούς και τους Δανούς. Οι Σουηδοί κατόρθωσαν να διαπλεύσουν τους μεγάλους ποταμούς που έρεαν στις εκτάσεις οι οποίες βρίσκονταν απέναντι τους. Οι Σουηδοί λέγο νταν «Ρους» και η Ρωσία πήρε το όνομα τους. Διατήρησαν για μεγάλο χρο νικό διάστημα το μονοπώλιο του εμπορίου ανάμεσα στη Βαλτική και τη Μαύρη Θάλασσα. Στην Κωνσταντινούπολη, ως «Βάραγκοι». θα αποτελού σαν την προσωπική φρουρά του βυζαντινού αυτοκράτορα. Οι Δανοί είχαν μεγάλη ιστορική σημασία. Και κάθε φορά που οι σχολια στές, ύταν αναφέρονται στην Ευρωπαϊκή Ένωση, αποκαλούν τη Δανία «μι κρή χώρα», δείχνουν πόσο λίγο γνωρίζουν την ιστορία της Ευρώπης. Καθώς κατέβαιναν προς το νότο, οι Δανοί εγκαταστάθηκαν στην επαρ χία η οποία φέρει το όνομα τους, τη «Νορμανδία», τη χώρα των ανθρώπων του βορρά, η οποία τους παραχωρήθηκε από έναν βασιλιά της δυναστείας των Καρολιγγειανών με τη συνθήκη του Σαιν-Κλαίρ-συρΈπτ το 911. Ολό κληρη η τοπωνυμία της Νορμανδίας είναι δανική, πύτε εμφανώς -το ακρω τήρι της Χάγης (και η Κοπεγχάγη)- πότε με τρόπο πιο καμουφλαρισμένο:


93

η λέξη floor εκλατινίστηκε και έγινε fleur, και το Χονφλόρ έγινε Χονφλέρ, η λέξη beck τροποποιήθηκε σε bec, εξού και (η πόλη) Κωντεμπέκ. Αργότερα, αφού είχαν ασπασθεί τον χριστιανισμό, οι Δανοί με αρχηγό τον Γουλιέλμο τον Κατακτητή θα κατακτούσαν το 1066 την Αγγλία, κατα τροπώνοντας τους Αγγλο-σάξονες εξαδέλφους τους. Η ταπετσαρία της πό λης Μπαγιέ, διάσημο κόμιξ της εποχής εκείνης, διηγείται το ιστορικό αυτό επεισόδιο: φαίνονται τα ντράκαρ που είναι έτοιμα να σηκώσουν άγκυρα. Εν τω μεταξύ είχαν μάθει τη γαλλική γλώσσα. Αργότερα θα εγκαταστα θούν στη Σικελία και στη Νότιο Ιταλία, όπου θα ιδρύσουν βασίλεια. Ακόμη περισσότερο, την εποχή των Σταυροφοριών οι σκληροτράχηλοι αυτοί Νορ μανδοί θα αποτελέσουν την αιχμή του δόρατος της χριστιανοσύνης και θα τους συναντήσουμε στην Ιερουσαλήμ! Οι Νορβηγοί υπήρξαν λιγότερο τυχεροί. Δίπλα στη χώρα τους δεν υπήρ χε ούτε η Ρωσία, ούτε η Ευρώπη, αλλά η απεραντοσύνη του Ατλαντικού. Ξεκινώντας όμως από το βορρά, και πλέοντας από νησί σε νησί, κατόρθω σαν να δαμάσουν τον μεγάλο ωκεανό. Στην Αρκτική, ο Ατλαντικός συρρικνώνεται σε πολλαπλά παράλια. Οι Νορβηγοί, διαμέσου των νήσων Φερόε, εγκαταστάθηκαν από το 865 στην Ισλανδία, γνωστή ήδη από τους Έλληνες και τους Ρωμαίους θαλασσοπό ρους ως Ultima Thule (Εσχάτη Θούλη), η οποία, αν εξαιρέσει κανείς μερι κούς μοναχούς, ήταν εντελώς ακατοίκητη. Εκεί βρίσκονται ακόμη, και από γονοι τους είναι οι Ισλανδοί. Οι Νορβηγοί έφεραν μαζί τους Κέλτες σκλά βους και μικρόσωμα άλογα. Ξεκινώντας από την Ισλανδία, ένας Νορβηγός θαλασσοπόρος, ο'Ερικ ο Ερυθρός, ανακάλυψε το 982 σε κάποιο ταξίδι του μια τεράστια έκταση γης όπου εγκατέστησε μερικές δεκάδες οικογένειες. Την ονόμασε Groenland, Γροιλανδία, «Πράσινη γ η » - και για παρά πολλά χρόνια όλοι νόμιζαν ότι το όνομα αυτό παρέπεμπε σε μαύρο χιούμορ, ώσπου οι ιστορικοί κατάλαβαν πως την εποχή εκείνη το κλίμα ήταν πολύ πιο θερμό απ' ό.τι είναι σήμερα. Ήταν το λεγόμενο «κλιματικό βέλτιστο του Μεσαίωνα». Στην πραγματικό τητα, οι Βίκινγκ μπόρεσαν να εκθρέψουν αγελάδες και να κόψουν σανό στη Γροιλανδία, πράγμα αδύνατο σήμερα παρά την «υπερθέρμανση» της ατμόσφαιρας. Στη συνέχεια όμως σημειώθηκε πτώση της θερμοκρασίας, και οι Βίκινγκ αναγκάστηκαν να φύγουν από τη Γροιλανδία, όπου στη θέση τους ήρθαν οι Εσκιμώοι. Από τη Γροιλανδία οι Ισλανδοί έφτασαν στο Λαμπραντόρ, στις εκβολές

94

II ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ

του ποταμού Σαιν-Λωράν, ίσως και μέχρι τα νησιά της Καραϊβικής. Τον 16ο αιώνα, ο αυτοκράτορας των Αζτέκων Μοντεζούμα διηγιότανε στον Κορτέζ ότι πολύ πριν από τους Ισπανούς είχαν φτάσει στο Μεξικό κάποιοι ψηλοί, ξανθοί ναυτικοί, «που τα πλοία τους είχαν κεφαλές φιδιών». Πώς να μη σκεφθεί κανείς τα ντράκαρ; Οι Νορβηγοί λοιπόν ανακάλυψαν την Αμερική. πέντε αιώνες πριν από τον Κολόμβο. Η ανακάλυψη αυτή όμως δεν είχε συ νέχεια. Άριστοι θαλασσοπόροι αλλά μέτριοι γεωγράφοι, οι Νορβηγοί νόμι σαν ότι οι ακτές αυτές δεν ήταν παρά κάποια καινούργια παράλια. Η Ευ ρώπη, η οποία βρισκόταν τότε σε πλήρη αναρχία, δεν ήταν διατεθειμένη να τους ακολουθήσει. Παρ' όλα αυτά. οι θαλασσοπόροι καταγράψανε τις πλη ροφορίες αυτές στους «πορτολάνους» τους. για να τις μεταβιβάσουν στους επόμενους, και όπως φαίνεται πρέπει να τις είχε υπόψη του και ο Κολόμ βος. Εδώ διαπιστώνουμε ότι μια ανακάλυψη είναι άχρηστη αν δεν πλαισιώ νεται από το κατάλληλο διανοητικό και οικονομικό περιβάλλον. Οι Βίκινγκ που έφτασαν ώς εκεί ήταν ελάχιστοι, και γι' αυτό το λόγο ή απορροφήθηκαν ή δολοφονήθηκαν από τις φυλές των Ινδιάνων. Αναγκα σμένοι να εγκαταλείψουν τη Γροιλανδία λόγω της κλιματικής ψύχρανσης. οι Νορβηγοί κατόρθωσαν να παραμείνουν μονάχα στην Ισλανδία - όπου εξάλ λου γρήγορα κατακτήθηκαν από τους Δανούς, από την κυριαρχία των οποίων οι Ισλανδοί δεν απελευθερώθηκαν παρά το 1941. Η κατάρρευση του πολιτισμού την εποχή των βαρβάρων δεν ήταν τελειω τική. Όπως θα δούμε παρακάτω, από τον 9ο κιόλας αιώνα ο πολιτισμός θα ξαναγεννηθεί στη Δυτική Ευρώπη. Και αυτό γιατί υπήρχε ακόμη η Βυζαντι νή Αυτοκρατορία, η οποία διατηρούσε στην Κωνσταντινούπολη το θησαυρό της ελληνορωμαϊκής κουλτούρας. Και στη Δύση όμως. υπήρχε η καθολική Εκκλησία. Εδώ εκφράζουμε την εξής απορία: αν ο κόσμος καταστρεφόταν σήμερα, ποιος θα τον ξανάφτιαχνε; Πού είναι η Βυζαντινή Αυτοκρατορία μας; Οι εκ κλησίες μας; Αν όλα κατέρρεαν, ποιος θα διατηρούσε τις γνώσεις; Ποιος θα μπορούσε να τις μεταλαμπαδεύσει σε νέους κόσμους; Ο πολιτισμός είναι ένα θαύμα, η ανοικοδόμηση του όμως ακόμη μεγαλύ τερο! Η εποχή των βαρβάρων, αιώνες αναρχίας και σφαγών, χωρίς σχολεία ού τε εμπόριο, σχεδόν χωρίς πόλεις (η ίδια η Ρώμη εξακολουθούσε να υπάρχει, όμως με μόλις 10.000 κατοίκους αντί για ένα εκατομμύριο, και το Κολοσσαίο χρησίμευε για λατομείο), ήταν τρομερή. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι άνθρωποι


95

ζούσαν πάντα στη δυστυχία: η ατομική ευτυχία, η ευτυχία μικρών ομάδων ανθρώπων (όπως των Βίκινγκ) μπορεί να συνυπάρξει με τη γενική δυστυ χία. Η τελευταία όμως ήταν ανυπολόγιστη. Η δυστυχία αυτή θα μπορούσε να είχε κρατήσει για πάντα. Η πρόοδος, όπως ήδη υπογραμμίσαμε, δεν είναι αυτόματη διαδικασία. Η κατάρρευση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας μπορεί να χρησιμεύσει ως μάθημα: μας διδάσκει πως όταν ένας πολιτισμός χάνει το λόγο ύπαρξης του. τη μαχητικότητα, την επιθυμία να αφήσει απογόνους, να τους εκπαι δεύσει, να μεταβιβάσει, σ' αυτούς τους ίδιους ή σε μετανάστες, τις πεποιθή σεις και την κουλτούρα του. μπορεί να καταπέσει σαν νεκρό δέντρο, που εξωτερικά μοιάζει υγιές αλλά αρκεί ένα σκούντημα για να το γκρεμίσει. Στη διάρκεια του Μεσαίωνα σημειώθηκε και ένα τελευταίο κύμα εισβο λών, από τις στέπες αυτή τη φορά. του Τζένγκις Χαν (ή Τεμουντζίν) και των Μογγόλων. 0 Τζένγκις. ειδωλολάτρης και νομάς. κατόρθωσε να συσπειρώ σει γύρω του τους γοργούς όσο και τρομερούς καβαλάρηδες της Σιβηρίας, για όλη τη διάρκεια της βασιλείας του (1206-1227), με αφετηρία το Καρακόρουμ της Μογγολίας. 0 εγγονός του βασίλευσε στην Κίνα (όπου θα τον συναντήσει και ο Βενετός ταξιδιώτης Μάρκο Πόλο). Οι Μογγόλοι όμως ανα χαιτίστηκαν στην Ευρώπη, η οποία από καιρό είχε ξεπεράσει την αναρχία. Ήθελαν να πραγματοποιήσουν το τελευταίο όνειρο των βαρβάρων (πριν από την ανακάλυψη της πυρίτιδας πυροβόλου). Ο Τζένγκις. αντίθετα από τους προκατόχους του -τους Γερμανούς ή Σλάβους αρχηγούς νομαδικών φυλών-, δεν θαύμαζε τη Ρώμη. Ονειρευόταν να μεταμορφώσει την υφήλιο ολόκληρη σε έναν τεράστιο κυνηγότοπο. Όνειρο απατηλό. 0 εγγονός του, ο Κουμπιλάι-Χαν. ο μέγας Χάνος του Πεκίνου, θα μεταμορφωθεί σε Κινέζο αυτοκράτορα. Όσο για το όνειρο της «αυτοκρατορίας των στεπών», έσβη σε όταν τα κανόνια του τσάρου της Ρωσίας διέλυσαν τους καβαλάρηδες της «Χρυσής Ορδής»: χάρη στο πυροβολικό, οι μη νομαδικοί λαοί είχαν τελικά νικήσει τους νομάδες!

Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΙΣΛΑΜ

ΣΤΑ ΒΟΡΕΙΑ ΤΗΣ ΡΩΜΑΪΚΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ ΖΟΥΣΑΝ ΟΙ ΓΕΡΜΑΝΟΙ. ΟΙ ΣΛΑΒΟΙ. ΟΙ

Ούννοι και οι Μογγόλοι, ενώ στα νότια παράλια του μεσογειακού κόσμου υπήρχαν μονάχα φυλές Βεδουίνων, και ιδιαίτερα Άραβες της Αραβικής χερ σονήσου. Στα νότια όπως και στα βόρεια, όλοι αυτοί οι νομάδες είχαν υποστεί την επίδραση της Αυτοκρατορίας. Οι βόρειοι ελέγχανε το δρόμο των καραβα νιών προς την Κίνα, οι νότιοι τη θαλάσσια εμπορική οδό η οποία συνέδεε τις Ινδίες με την Υεμένη καθώς και το δρόμο των καραβανιών που ξεκινούσε από τη Χαντραμαούτ της Αραβίας και κατέληγε στη ρωμαϊκή limes. Οι επιδρομές τους όμως ήταν εντελώς διαφορετικές. Για ποιο λόγο; Οι βάρβαροι του βορρά πίστευαν μόνο σε «ασθενείς» θρησκείες. Και αν συντέλεσαν στην αυτοκτονία της Αυτοκρατορίας, το έκαναν με μοναδικό σκοπό να γίνουν οι ίδιοι Ρωμαίοι (ή Κινέζοι, στην Ανατολή). Οι Άραβες όμως διέθεταν «ισχυρή» θρησκεία. (Οι χαρακτηρισμοί «ασθε νής» και «ισχυρή» δεν ενέχουν αξιολογική κρίση: στην πυρηνική φυσική, για παράδειγμα, γίνεται λόγος για «ασθενείς» ή «ισχυρές» έλξεις.) Δεν επιδίωκαν να γίνουν Ρωμαίοι, αλλά να δημιουργήσουν έναν καινούργιο κό σμο. Γι' αυτό η δράση τους είχε πολύ πιο μακροχρόνια αποτελέσματα. Το 571, στη Μέκκα, μια πόλη-σταθμό καραβανιών, γεννήθηκε ένας άν δρας ο οποίος έμελλε να αναλάβει τη διαχείριση των καραβανιών μιας πλούσιας χήρας, της Χαντιτζά. Όταν έφτασε τα σαράντα, ο άνθρωπος αυτός, ο Μωάμεθ, πέρασε μια κρίση μυστικισμού. Δεν μπορούσε να ανεχθεί άλλο την ειδωλολατρία των κατοίκων της Μέκκας. Στη διάρκεια των ταξιδιών του. και ενώ η προγονική θρησκεία του είχε πάψει να τον ικανοποιεί, είχε την ευκαιρία να γνωρίσει

98

il ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ

εβραίους και χριστιανούς. Προσχώρησε τότε στον μονοθεϊσμό. Προσπάθη σε να προσηλυτίσει τους κατοίκους των οάσεων, χωρίς επιτυχία όμως. Η φανερή έχθρα τους τον ανάγκασε να τραπεί σε φυγή. μαζί με καμιά δεκα ριά συντρόφους του. διαμέσου της ερήμου, προς τη Μεδίνα. Εκεί κατόρθω σε να προσηλυτίσει τους κατοίκους της πόλης. Η φυγή αυτή από την πόλη των ειδωλολατρών προς την έρημο, στο όνο μα του ενός και μοναδικού Θεού. λέγεται Εγίρα. Αποτελεί την απαρχή της μωαμεθανικής χρονολογίας, η οποία ξεκινάει το 622. με την Εγίρα. 0 Μωά μεθ έγραψε ο ίδιος (ή μέσω τρίτου) το ιερό βιβλίο του Ισλάμ, το οποίο του υπαγορεύτηκε από τον Θεό: το Κοράνι. Το 630. ο Προφήτης γύρισε νικητής στη Μέκκα. Σ' αυτή την πόλη υπήρχε μια μαύρη πέτρα, αντικείμενο λατρείας των ειδωλολατρών κατοίκων της. η οποία, λόγω των πολυάριθμων προσκυνητών τους οποίους προσέλκυε, απέ φερε μεγάλα κέρδη. Ο Μωάμεθ είχε την εξυπνάδα να εκμεταλλευθεί την ει δωλολατρική αυτή θρησκεία (ακριβώς όπως και η καθολική Εκκλησία εκμε ταλλεύθηκε τους ναούς των ειδώλων). Και έτσι. στο ιερό κέντρο της πιο αυ στηρής μονοθεϊστικής θρησκείας, οι πιστοί εξακολουθούν ακύμη να λατρεύ ουν ένα είδωλο του παρελθόντος. Ο Μωάμεθ πέθανε στη Μέκκα, στο απόγειο της δόξας του. τον Ιούνιο του 632. Ο Προφήτης είχε τη μεγαλοφυή έμπνευση να παρουσιάσει στους οπα δούς του ένα είδος ιουδαιο-χριστιανισμού «έτοιμου προς χρήση». Αν και εμφανίσθηκε χίλια χρόνια μετά από αυτόν, ο Μωάμεθ παρουσιά ζει πολλές ομοιότητες με τον προφήτη Αβραάμ. Και οι δυο έζησαν στις όχθες της ίδιας ερήμου -στην Ουρ της Χαλδαίας και στη Μέκκα της Χετζάζης- και η έννοια του μοναδικού Θεού γεννιέται πολύ πιο εύκολα στην έρη μο απ' ύ.τι στο πυκνό δάσος της πολυθεΐας. Και ο ένας και ο άλλος εγκατέ λειψαν την ειδωλολατρική πόλη ανταποκρινόμενοι στο κάλεσμα του Θεοί;. Η λέξη Ελ στη σημιτική γλώσσα

σημαίνει Θεός: Α/ίληλούία είναι λέξη εβραϊ

κή και Αλλάχ μωαμεθανική. Το Ισλάμ μοιάζει με τον πρώιμο ιουδαϊσμό, αφού όμως προσέλαβε οι κουμενικές διαστάσεις γιατί ο νόμος του δεν απευθύνεται πια σε έναν μύνο λαύ. αλλά σε ολύκληρο τον κύσμο. Από τον χριστιανισμό ο Μωάμεθ διατή ρησε την ιστορία του Ιησού, ο οποίος θεωρείται προφήτης, και της Πανα γίας, η οποία λογίζεται σεβάσμιο πρύσωπο. Η ισλαμική θρησκεία εμφανίζε ται λοιπόν ως συνέχεια του ιουδαϊσμού και του χριστιανισμού. Και ύμως ο

Η ΕΠΟΧΗ TOT ΙΣΛΑΜ

99

Μωάμεθ έζησε σε μια εποχή διανοητικά πολύ παλαιότερη από των προφη τών της Βίβλου, πολλώ μάλλον από των «Μακαρισμών». Η προσάρτηση του ιουδαιο-χριστιανισμού στη νέα θρησκεία ήταν πραγματικά μεγαλοφυής έμπνευση. 0 Μωάμεθ δημιούργησε μια θρησκεία απλή. Είναι πολύ εύκολο να γίνει κανείς μωαμεθανός. Αρκεί να προφέρει μπροστά σε έναν μάρτυρα την τσαχάντα. τη μωαμεθανική ομολογία πίστεως: «Ομολογώ πως ένας είναι ο Θε ός και προφήτης του είναι ο Μωάμεθ». Από τον ιουδαϊσμό, το Ισλάμ δανεί σθηκε τις διατροφικές απαγορεύσεις (το χαλάλ μιμείται το κοσέρ, και τα δυο διέπονται από την ίδια εμμονή εναντίον του χοιρινού κρέατος), προ σθέτοντας όμως και την απαγόρευση των αλκοολούχων (παρόλο που το αλ κοόλ είναι αραβική λέξη!). 0 Μωάμεθ ήταν ο μοναδικός ιδρυτής θρησκείας ο οποίος υπήρξε συνάμα πολιτικός και πολεμικός ηγέτης, ενώ οι τρεις αυτές ιδιότητες είναι συνήθως χωριστές. Εκτός από θρησκεία, ίδρυσε και κράτος, ενοποιώντας τις μονί μως διαιρεμένες ώς τότε αραβικές φυλές, και τέθηκε επικεφαλής του στρα τού τους. Παρατηρήσαμε ήδη ότι ο μη νομαδικές φυλές υπερτερούσαν των νομα δικών μόνο ως προς την οργάνωση. 0 Μωάμεθ όμως δεν αρκέσθηκε να εμπνεύσει στους Άραβες μια δυνατή ιδεολογία, τους οργάνωσε κιόλας. Επιπλέον, στο Ισλάμ δεν υφίσταται διαχωρισμός της πολιτικής και της θρη σκευτικής ηγεσίας, και ο αυτοκράτορας είναι ταυτόχρονα ο ανώτατος θρη σκευτικός ηγέτης. Στο Ισλάμ ο «αγώνας ανάμεσα στην αυτοκρατορία και τον κλήρο» είναι κάτι το αδιανόητο. Σήμερα ακόμη, για παράδειγμα, ο σουλτάνος του Μαρόκου είναι και «ηγέτης των πιστών». Σύμφωνα με το Κοράνι, η βίαιη κατάκτηση καινούργιων εδαφών με σκο πό να προσχωρήσουν οι κάτοικοι τους στην αληθινή θρησκεία είναι απολύ τως νόμιμη. 0 «ιερός πόλεμος», η τζιγά.ντ. αποτελεί αρχή του Ισλάμ - όπως μαρτυρούν πολλά εδάφια του Κορανίου. Διαβάζουμε βέβαια στο Κοράνι και ότι «δεν πρέπει να υπάρξει καταναγκασμός στη θρησκεία», η ανεξιθρη σκία όμως αφορά αποκλειστικά τους οπαδούς των θρησκειών που αναγνω ρίζει ο Μωάμεθ: τους εβραίους και τους χριστιανούς, οι οποίοι δικαιούνται να διατηρήσουν τη θρησκεία τους υπό το μουσουλμανικό κράτος, με τον όρο όμως να διατελούν ως ραγιάδες και να πληρώνουν τον κεφαλικό φόρο (χαράτσι). Οι πολυθεϊστές όμως και οι ειδωλολάτρες δεν έχουν θέση στον κόσμο του Ισλάμ.

100


Ο Μωάμεθ χώρισε τον κόσμο σε τρία μέρη: το Νταρ ελ-Ισλάμ (τον μωαμεθανοκρατούμενο κόσμο, της ειρήνης), τον κόσμο της εκεχειρίας (μόνο με τους εβραίους και τους χριστιανούς) και τον κόσμο του πολέμου (εναντίον των ειδωλολατρών). Ο ιερός πόλεμος αποτελεί θεμελιώδη αρχή του Ισλάμ. Οι μωαμεθανοί θεολόγοι και οι μυστικιστές εξήγησαν αργότερα ότι η τζιχάντ μπορούσε να αποτελεί και πνευματική άσκηση. Το Ισλάμ είναι μια θρη σκεία που απευθύνεται σε ήρωες (πολύ περισσότερο απ' ό,τι σε μάρτυρες). Αμέσως μετά το θάνατο του Προφήτη, οι τρομερές δυνάμεις που είχε δημι ουργήσει ξεχύθηκαν ασυγκράτητες να κατακτήσουν τον κόσμο. Μετά τον Μωάμεθ, η αρχή μεταβιβάστηκε στους πρώτους χαλίφηδες διαδοχικά τον Αμπού Μπακρ, τον Ομάρ. τον Οθμάν και τον Αλί (ο τελευ ταίος είχε παντρευτεί τη Φατιμά, μια από τις κόρες του Προφήτη). Η διαδο χή όμως της εξουσίας των χαλίφηδων αμφισβητήθηκε. Τον Ιανουάριο του 661, ο Αλί δολοφονήθηκε: πολλοί μωαμεθανοί όμως θέλησαν να μείνουν πι στοί στη δική του γενιά, δημιουργώντας έτσι το σχίσμα των σιιτών. Οι χαλίφηδες της δυναστείας των Ομεϊάδων (διατήρησαν την εξουσία από το 650 ώς το 750) μετέφεραν την αραβική πρωτεύουσα στη Συρία, την οποία κατέκτησαν από τους Βυζαντινούς. Κατέλαβαν την Αίγυπτο το 639, και ίδρυσαν το Κάιρο, κοντά στην αρχαία Μέμφιδα. Τη Βόρειο Αφρική κα τέκτησαν ήδη το 707 (όπου και ίδρυσαν την πόλη Καϊρουάν). Το 712, οι Άραβες έφτασαν στην Ισπανία. Ο πορθμός του Γιβραλτάρ στην ουσία είναι το Τζεμπέλ ελ-Ταρίκ, το όνομα ενός αρχηγού των Βερβέρων. Πολύ σύντο μα, οι ιππείς του Αλλάχ πέρασαν τα Πυρηναία προς τη δυτική μεριά. Στην Ανατολή, ο αραβικός στρατός δεν δυσκολεύτηκε να κατακτήσει την Περσία, όπου βασίλευε η δυναστεία των Σασσανιδων. Οι Ιρανοί όμως δεν θέλησαν να ακολουθήσουν τον γενικό κανόνα και, προσχωρώντας στη θρησκεία των σιιτών, κατόρθωσαν να προσδώσουν μερικά ιρανικά στοιχεία στο Ισλάμ. Οι Άραβες ιππείς έμοιαζαν αήττητοι, τόσο μάλλον που δεν ήταν φορείς αναρχίας, αλλά μιας νέας τάξης. Δεν τους ενδιέφερε η διατήρηση του παρελθόντος. Για παράδειγμα, οι ωραιότατες ρωμαϊκές επαύλεις της Λιβύης ή της Συρίας (στη Μεγάλη Λέπτιδα, στην Παλμύρα) εγκαταλείφθηκαν. Η αρχιτεκτονική των Φαραώ είχε παραμείνει ανέπαφη, «σαν καινούργια», ώς την άφιξη τους τον 6ο αιώνα. Η Αίγυπτος, παρά το γεγονός ότι είχε χάσει την ανεξαρτησία της, είχε διατη ρήσει ώς τότε τον πολιτισμό της. Οι Έλληνες βασιλείς, οι Ρωμαίοι ή Βυζα-


101

ντινοί αυτοκράτορες αντιγράφανε τους αρχαίους ναούς της. Με τον ερχομό των νέων κατακτητών όμως, όλα κατέρρευσαν. Όχι πως η τέχνη τους άφηνε αδιάφορους: στη Δαμασκό, στην Κόρδοβα, στη Γρανάδα, οικοδόμησαν υπέροχα παλάτια και τζαμιά, ένιωθαν όμως μονάχα περιφρόνηση για οτιδή ποτε είχε συμβεί πριν από τον ερχομό του Μωάμεθ. Με την άφιξη των Αράβων, ο μεσογειακός κόσμος, ο οποίος, όπως παρα τηρεί ο ιστορικός Ανρί Πιρέν, παρέμεινε ενωμένος χάρη στη Ρωμαϊκή Αυτο κρατορία για πέντε ολόκληρους αιώνες, χωρίστηκε στα δυο - και παραμέ νει χωρισμένος! Μπορούμε να πούμε μάλιστα ότι σήμερα υπάρχουν τρεις μεσογειακοί κόσμοι: δυο στο βορρά (ο καθολικός των Λατίνων δυτικά και ο ορθόδοξος βυζαντινός ανατολικά) και ένας στο νότο (ο αραβο-μωαμεθανικός, όπου δεν μιλάνε πια λατινικά ή ελληνικά, αλλά αραβικά). Στην εποχή μας η Μεσόγειος είναι πια μια θάλασσα όπου βασιλεύει όχι η ομόνοια, αλλά η αντιπαλότητα. Η επέλαση των Αράβων έμοιαζε ακάθεκτη. Αναχαιτίσθηκε όμως, τον 8ο αιώνα. Αρχικά στην Κωνσταντινούπολη, το 717, από το στρατό και το στόλο των Βυζαντινών, οι οποίοι ανάγκασαν τους Άραβες να υποχωρήσουν ώς την οροσειρά του Ταύρου (που θα αποτελούσε τη συνοριακή γραμμή για πολ λούς αιώνες), όχι όμως χωρίς να υποστούν οι ίδιοι την επίδραση του μωαμε θανισμού - αποτέλεσμα της οποίας υπήρξε η εικονομαχία. Το Ισλάμ απα γορεύει τη λατρεία των εικόνων. Οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες θέλησαν να ακολουθήσουν το παράδειγμα των μωαμεθανών, ώσπου οι θεολόγοι τους υπέδειξαν πως με τον Ιησού ο ίδιος ο θεός έλαβε τη μορφή ανθρώπου, οπό τε και η απεικόνιση των προσώπων ήταν θρησκευτικά ορθή. Στη συνέχεια, αναχαιτίσθηκαν στα περίχωρα του Πουατιέ, το 732, από το βαρύ ιππικό των Φράγκων εισβολέων. Οι μάχες γύρω από το Πουατιέ (παρά το γεγονός ότι η χρονολογία τους έχει υπολογισθεί κατά προσέγγιση και δεν αποτελούν την ενιαία τρομακτική σύγκρουση που για λόγους προ παγανδιστικούς μεγαλοποιούν οι χρονικογράφοι και των δυο παρατάξεων) είναι ιστορικά εξακριβωμένες. Νίκησαν οι Φράγκοι. Γιατί; Επειδή οι Γερμανοί ίππευαν τα βαριά ουγγα ρέζικα άλογα που τους χρησίμευαν και για το όργωμα και χρησιμοποιούσαν αναβολείς. Οι Άραβες, οι οποίοι συνέχιζαν να ιππεύουν μικρόσωμα άλογα, συντρίφτηκαν πάνω στο «σιδηρούν τείχος» των ιππέων του Καρόλου Μαρτέλ («σιδηρούν τείχος»: η έκφραση ανήκει στους Άραβες χρονικογράφους).

102


Υπήρχε και άλλος λόγος: οι Φράγκοι πολεμούσαν κοντά στο Ρήνο και τον Σομ, ενώ οι Άραβες βρίσκονταν πολύ μακριά από την Αραβία. Όπως θα εξηγήσει ο Κλαούζεβιτς, όταν ένας στρατός πολεμάει μακριά από τη βάση του βρίσκεται πάντα σε μειονεκτική θέση. Δεν θα ακριβολογούσαμε αν ερμηνεύαμε τη νίκη του Φράγκου αρχηγού Καρόλου Μαρτέλ σαν νίκη του πολιτισμού ενάντια στη βαρβαρότητα. Βρισκόμασταν τότε ακόμη στην εποχή των Μεροβιγγείων, και οι Φρά γκοι ήταν ασφαλώς πολύ πιο βάρβαροι από τους Άραβες (με μόνη διαφορά ότι, αντίθετα από τους Άραβες, θαύμαζαν τον πολιτισμό των Ρωμαίων). Τε λικά, η μάχη στο Πουατιέ ήταν μάχη των βαρβάρων του Βορρά ενάντια στους νομάδες του Νότου, τους οποίους είχε ενώσει η θρησκεία του Ισλάμ. Από το 750 και μετά, ο κίνδυνος για τη χριστιανική Δύση μειώθηκε. Και αυτό γιατί η δυναστεία των Ομεϊάδων έχασε την εξουσία, όπου τη διαδέ χτηκε η δυναστεία των Αββασιδών, οι οποίοι ήταν απόγονοι του θείου του Μωάμεθ Ελ Αμπάς. Οι Αββασίδες όμως μεταφέρανε την πρωτεύουσα του κράτους από τη Δαμασκό στη Βαγδάτη, στις όχθες του Τίγρη: ο εχθρός απομακρυνόταν. Επιπλέον οι Αββασίδες, οι οποίοι βασίλευσαν από το 751 ώς το 945, δεν ήταν τόσο πολεμοχαρείς όσο οι Ομεϊάδες. Ο πιο διάσημος χα λίφης της δυναστείας αυτής ήταν ο περίφημος Χαρούν ελ-Ρασίντ. του οποίου η ένδοξη όσο και μακροχρόνια βασιλεία στη Βαγδάτη διήρκεσε από το 768 ώς το 809 (ήταν η εποχή των Χιλίων και Μίας

Νυχτών).

Το αραβικό κράτος βρισκόταν τότε στο απόγειο της δόξας του, παρόλο που δεν έλειψαν κάποιες αποστασίες (για παράδειγμα, στη μουσουλμανική Ισπανία θα εξακολουθούσαν να βασιλεύουν οι Ομεϊάδες), όπως και μερικές παραφωνίες. Χάρη στην υπόσταση του « ρ α γ ι ά » που τους είχε αναγνωρίσει ο Προφή της, πολλοί

εβραίοι και χριστιανοί παρέμειναν στο Νταρ ελ-Ισλάμ.

Εξακο

λουθούν να υπάρχουν και σήμερα, στη Μέση Ανατολή (εκατομμύρια), στην Αίγυπτο (οι Κόπτες), στη Συρία, στην Παλαιστίνη, στο Ιράκ (ο υπουργός Εξωτερικών του Σαντάμ Χουσεΐν ήταν χριστιανός). Φανατικά προσηλωμέ νοι στον πολιτισμό τους, οι Ιρανοί εξακολούθησαν (και εξακολουθούν) να μιλάνε την περσική γλώσσα/Ετσι το Ισλάμ έπαψε να είναι ακραιφνώς αρα βικό. Η αραβική αποτελεί την ιερή και λειτουργική γλώσσα του μωαμεθανι σμού, σήμερα όμως. στη συντριπτική πλειονότητα τους. οι μωαμεθανοί ού τε Άραβες είναι ούτε αραβικά μιλούν. Τον 9ο αιώνα όμως. το Νταρ

ελ-Ισλάμ


103

εκτεινόταν από τα Πυρηναία ώς το Αφγανιστάν. Οι μουσουλμανικές εισβο λές στις Ινδίες άρχισαν γύρω στο έτος 1000. Την εποχή εκείνη ο Μαχμούτ από το Γκάζνι (στο Αφγανιστάν) επιχείρη σε να κατακτήσει ολόκληρο το λεκανοπέδιο του Ινδού, τον τόπο καταγωγής των Ινδών, και αργότερα την κοιλάδα του Γάγγη. του ιερού ποταμού της ινδουιστικής θρησκείας. Ήταν μια κατάκτηση εξαιρετικά βίαιη, έργο του Ταμερλάνου ή Τιμούρ Λανγκ (1336-1405). Αφού ανακηρύχτηκε αυτοκράτορας των μωαμεθανών, ο Ταμερλάνος το 1398 εισέβαλε στις Ινδίες . Γιατί όμως με τόση βιαιότητα; Επειδή το Κοράνι δεν είχε προβλέψει ιδιαίτερη υπόσταση για τους ινδουι στές, οι οποίοι, σύμφωνα με τις μωαμεθανικές κατηγορίες, υπάγονταν στους ειδωλολάτρες! Η αυτοκρατορία των Μεγάλων Μογγόλων (δεν πρέπει να τους συγχέου με με τους Μογγόλους του Τζένγκις Χαν, οι οποίοι ήταν καθ' ολοκληρία ει δωλολάτρες) ίδρυσε στις Ινδίες πόλεις, όπως τη Λαχώρη, και δοξάστηκε από το κλέος μεγάλων βασιλέων, όπως ο Άκμπαρ (1542-1605), οι οποίοι κα τόρθωσαν να ενοποιήσουν το τμήμα της Ασίας που βρίσκεται στα νότια των Ιμαλαΐων. Το Ισλάμ όμως δεν έμαθε ποτέ πώς να φέρεται στους ινδουιστές, και το πρόβλημα αυτό δεν έχει ξεπεραστεί. Το Ισλάμ είναι μια θρησκεία «ισχυρή», πολύ ισχυρή μάλιστα, δεν είναι όμως θρησκεία «πολυσυλλεκτική», όπως ο χριστιανισμός. Γι' αυτό και προ καλεί μεγάλες αλλεργίες στα σύνορα της. Σήμερα ακόμη, υπάρχουν τρομε ρές εντάσεις ανάμεσα στο μωαμεθανικό Πακιστάν και την ινδουιστική Ινδία: πόλεμος στο Κασμίρ, τρομοκρατικές ενέργειες, σφαγές απίστων από τη μια και κατεδαφίσεις τζαμιών από την άλλη. Πρέπει να κατανοήσουμε πως στο τμήμα της ηπειρωτικής Ασίας που βρίσκεται νότια των Ιμαλαΐων η σύγκρουση είναι αναπόφευκτη ανάμεσα στον απόλυτο μονοθεϊσμό του Ισλάμ και τον περιβάλλοντα πολυθεϊσμό του βραχμανισμού, ο οποίος είναι επίσης «ισχυρός», με τον δικό του τρόπο. Πώς να μην είναι ηλεκτρισμένη η ατμόσφαιρα! Στην Κίνα η εξέλιξη υπήρξε διαφορετική. Εκεί το Ισλάμ δεν μπόρεσε ποτέ να επιβληθεί. Για έναν πολύ απλό λόγο: η διατροφή των Κινέζων βασί ζεται στο χοιρινό κρέας, και καμιά θρησκεία στον κόσμο δεν μπορεί να τους το απαγορεύσει! Υπάρχουν βέβαια και μωαμεθανικές μειονότητες στην Κί να, βρίσκονται όμως στο περιθώριο. Στο πέρας της μεγάλης αυτής περιπέτειας, η οποία διήρκεσε ολόκλη-

104


ρους αιώνες, σημειώνουμε την τεράστια προσηλυτιστική αλλά και στρατιω τική δύναμη του Ισλάμ (οι ιππείς του Προφήτη προηγούνταν, οι αλλαξοπι στίες ακολουθούσαν - με την εξαίρεση της Ινδονησίας, όπου η πίστη του Προφήτη διαδόθηκε από εμπόρους-θαλασσοπόρους, αρχέτυπο των οποίων αποτελεί ο Σεβάχ ο Θαλασσινός), όπως και τη δόξα του, μάρτυρες της οποίας αποτελούν τα υπέροχα μνημεία που άφησε στο πέρασμα του. Ο ισλαμισμός όμως επιδίωξε τη βίαιη ρήξη με τις προηγούμενες θρησκεί ες και τη λήθη καθώς και την άρνηση του παρελθόντος, όπως έγινε στην Αί γυπτο. Επιπλέον δεν κατόρθωσε (με την εξαίρεση, για άλλη μια φορά, του πολύ ιδιαίτερου εμπορικού κόσμου των Ινδονησίων ή Μαλαίων) να βγει τελειωτι κά από την «οικολογική κοιτίδα» του, δηλαδή το Σάχελ, τη γεωγραφική έκταση του οποίου, από το Μαρόκο ως το Παντζάμπ, κατέχει το Ισλάμ. Η υγρασία και η βροχή υπήρξαν πάντα ανασταλτικοί παράγοντες για την εξάπλωση του. Αυτό αποτελεί και ένα από τα μεγάλα ερωτήματα της σύγχρονης ιστο ρίας: θα μπορέσει άραγε το Ισλάμ να αποκοπεί από αυτή την εδαφική εξάρτηση, σήμερα που το κύμα της μετανάστευσης οδήγησε εκατομμύρια μωαμεθανούς στη Βόρεια Ευρώπη και στην Αμερική; Η νηστεία του Ραμαζανίου είχε προβλεφθεί για χώρες όπου υπάρχει αλληλουχία ημέρας και νύ χτας (δεν τρώνε την ημέρα, τρώνε τη νύχτα). Βόρεια του αρκτικού κύκλου όμως δεν υπάρχει νύχτα το καλοκαίρι, πώς θα γίνει; Ορισμένοι μωαμεθανοί θεολόγοι όμως βρήκαν λύση στο πρόβλημα - και αυτό αποτελεί θετικό μή νυμα για το μέλλον. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι το Ισλάμ γνώρισε και ένα μυστικιστικό κίνη μα, τον σουφισμό. Ο αλ-Γκαζάλι (1058-1111) ήταν ο μεγάλος διδάσκαλος του σουφισμού, μια ιρανική κυρίως πνευματική θρησκευτική κίνηση, την οποία καταπολέμησαν οι σουνίτες σουλτάνοι. Στο περιθώριο εντελώς του Νταρ ελ-Ισλάμ, στα νότια της Αραβίας, οι κάτοικοι της Υεμένης, πάνω στα ψηλά βουνά τους όπου το κλίμα είναι βρο χερό, ασπάσθηκαν και αυτοί τον ισλαμισμό, αντιστάθηκαν όμως πεισματι κά σε όλες τις διαδοχικές αυτοκρατορίες του Ισλάμ. Προστατευμένοι από τους άγριους ορεινούς όγκους της Γεμένης, παρέμειναν ανεξάρτητοι, παρό λο που βρίσκονταν πολύ κοντά στη Μέκκα. Δεν μπορεί να φαντασθεί κανείς μεγαλύτερη αντίθεση, στην ίδια χερσόνησο, από εκείνη ανάμεσα στους Βε δουίνους της ερήμου (τους ιππείς του Αλλάχ) και τους ορεσίβιους Υεμενί-


105

τες, τους χωρικούς που εκμεταλλεύονταν χιλιάδες καλλιέργειες σε αναβαθ μίδες και έχτιζαν ωραίες προ-αραβικές πόλεις (με πολύ ψηλά σπίτια, χωρίς αυλές!). Ανάμεσα στους νομάδες του Μωάμεθ και τους ορεσίβιους κατοί κους της Υεμένης, οι οποίοι, κατ' επίφαση ισλαμιστές, διατήρησαν τον αρ χαίο νοτιο-αραβικό πολιτισμό της βασίλισσας του Σαβά. η αντίθεση είναι καταλυτική. Ακόμη και οι Τούρκοι αναγκάσθηκαν να παραδεχθούν την ήττα τους μπροστά στη Σανάα.

Ο ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ Ή Η ΑΝΟΙΚΟΔΟΜΗΣΗ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ οι σ τ α υ ρ ο φ ο ρ ί ε ς

ΣΤΗ ΔΥΣΗ. ΤΟΝ 8ο ΑΙΩΝΑ. ΒΑΣΙΛΕΥΕ Η ΑΤΑΞΙΑ. ΜΟΝΟ ΣΤΗ ΡΩΜΗ ΣΥΝΕΧΙΖΟΤΑΝ Η

ζωή της πόλης, αλλά με πολύ μειωμένους ρυθμούς, χάρη στην παποσύνη. Ενώ όμως κυριαρχούσε η αναρχία της εποχής των Μεροβιγγείων, η καθολική Εκκλησία συνέχιζε να υπάρχει. Οι Σλάβοι και οι Γερμανοί εισβολείς, αντίθε τα από τους Άραβες, δεν είχαν «ισχυρή» θρησκεία: εξαιρετικά δεισιδαίμονες. σέβονταν σε γενικές γραμμές τους χριστιανούς ρασοφόρους, ιερείς, μο ναχούς και επισκόπους, τους οποίους εξομοίωναν με τους δικούς τους σαμάνους. Η Εκκλησία, η οποία διατηρούσε στα μοναστήρια της τα χειρόγρα φα του αρχαίου πολιτισμού και ήθελε να λέγεται «ρωμαϊκή», θέλησε να εκ χριστιανίσει τους βαρβάρους και να ανοικοδομήσει τον πολιτισμό. Και το επιχείρησε, τόσο εκ των άνω όσο και εκ των κάτω. «Εκ των άνω», ξεκινώντας από τους αρχηγούς. Το πιο γνωστό παρά δειγμα είναι του Φράγκου βασιλιά Κλόβις. Έβαλαν στο κρεβάτι του μια ωραία χριστιανή, την Κλοτίλδη. και το έτος 498 ο επίσκοπος της Ρεμς, ο Ρεμί. βάφτισε τον βασιλιά μαζί με μερικές εκατοντάδες από τους πολεμιστές του.Έτσι οι Φράγκοι ασπάσθηκαν τον καθολικισμό και κέρδισαν την εύνοια και την προστασία της παποσύνης. Οι Μεροβίγγειοι ήταν πραγματικά μηδαμινοί, γι' αυτό η Ρώμη βοήθησε τον Πιπίνο τον Βραχύ, γιο του Καρόλου Μαρτέλ. να αναλάβει την εξουσία, και ακόμη περισσότερο τον διάδοχο του. τον περίφημο Καρλομάγνο (742814). Έτσι η δυναστεία των Καρολιγγειανών αντικατέστησε εκείνη των Με ροβιγγείων. Το έτος 800. ο πάπας Λέων Γ' κάλεσε τον Κάρολο στη Ρώμη. όπου τον έστεψε «αυτοκράτορα της Δύσης». 0 Καρλομάγνος κατέκτησε τη Δυτική Ευρώπη ώς τον ποταμό Όντερ. Κυβερνούσε το κράτος του από την έπαυλη

108


του στην Αιξ λα Σαπέλ. Μετά το θάνατο του όμως, οι εγγονοί

του μοιρά

στηκαν το κράτος του σαν να αποτελούσε προσωπική ιδιοκτησία τους. Το 843, ο Λουδοβίκος ο Ευσεβής, με τη συνθήκη του Βερντέν, μοίρασε το κράτος σε τρία μέρη: ο Λουδοβίκος ο Γερμανικός έλαβε το τμήμα της Γερ μανίας που βρίσκεται ανατολικά του Ρήνου, ο Λοθάριος τις χώρες τις κείμε νες ανάμεσα στη Βόρεια Θάλασσα και τη Ρώμη (όπου ο πάπας είχε απο σπάσει και αυτός ένα κράτος, το εν τη γενέσει παπικό κράτος, το οποίο έμελλε να διαρκέσει ώς το 1870) και ο Κάρολος ο Φαλακρός, δυτικά του Μεζ, του Σον και του Ροδανού, την περιοχή που θα αποτελούσε αργότερα τη Γαλλία, επίσημο πιστοποιητικό γεννήσεως της οποίας υπήρξε η συνθήκη του Βερντέν. Αυτοί οι Καρολιγγειανοί δεν ήταν αξιόλογοι κυβερνήτες. Ο Καρλομά γνος παρέμενε βάρβαρος και σχεδόν αγράμματος. Η ένδοξη φήμη, την οποία του απέδωσε η Εκκλησία, είναι υπερβολική. Οι Ευρωπαίοι οπαδοί του ομοσπονδιακού συστήματος έχουν την τάση να συγκρίνουν τη σημερινή Ευρωπαϊκή Ένωση με την αυτοκρατορία του Καρλομάγνου. Μάλλον άστοχα! Το κράτος του Καρλομάγνου είχε παρα μείνει βαρβαρικό. Και όταν ο ίδιος θέλησε να ζητήσει σε γάμο την Ειρήνη, τη βασίλισσα των Ρωμαίων, όλα τα μέλη της αυτοκρατορικής αυλής της Κωνσταντινούπολης γέλασαν με την καρδιά τους: σαν να είχε ζητήσει σε γάμο ο Μομπούτου τη βασίλισσα της Αγγλίας! Στην πραγματικότητα η Εκκλησία ήξερε τι έκανε. Βέβαια, ο Όθων Α', ο Γερμανός αυτοκράτορας, εξακολουθούσε να ονειρεύεται την ανασυγκρό τηση της αυτοκρατορίας του Καρλομάγνου. Το 962, επέτυχε να τον στέψει ο πάπας αυτοκράτορα, ιδρύοντας μ' αυτόν τον τρόπο την Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία του Γερμανικού Έθνους. Ο αυτοκρατορικός αυτός τίτλος όμως μόνο δυστυχία θα προξενούσε στην Ιταλία, η οποία έτσι χωρίστηκε για μεγάλο χρονικό διάστημα ανάμεσα στους Γιβελίνους, τους οπαδούς του Γερμανού βασιλιά, και τους Γουέλφους, οι οποίοι αντιτίθονταν σ' αυτόν τον κατά κάποιον τρόπον « Ά ξ ο ν α » του Μεσαίωνα. Ακόμη χειρότερα, το ιδεώ δες της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας υπήρξε παράγοντας αδυναμίας για τους Γερμανούς, γιατί με το να κυνηγούν το αυτοκρατορικό όραμα κα τακερμάτισαν τις δυνάμεις τους. λόγω των υπερβολικών φιλοδοξιών τους, αντί να τις αφιερώσουν στην πατρίδα τους. Στην πραγματικότητα, η Εκκλησία προτίμησε να ενισχύσει τις τοπικές μοναρχίες. Το 987. ο δούκας της Γαλλίας, ο Ούγος Καπέτος, ανακηρύχθηκε

Ο ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ Ή Η ΑΝΟΙΚΟΔΟΜΗΣΗ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ

109

βασιλιάς της Γαλλίας και ονόμασε πρωτεύουσα του κράτους του το Παρίσι. Εκατό χρόνια αργότερα, το 1066. ένας «εκγαλλισμένος» άρχοντας των Βίκινγκ. ο Γουλιέλμος ο Κατακτητής, ανέλαβε τη βασιλεία στην Αγγλία (γι' αυτό το έμβλημα της αγγλικής μοναρχίας, « ο Θεός και το δίκιο μου», είναι γραμμένο γαλλικά). Άρχισαν να αναδύονται τα εθνικά κράτη, με τις «κοι νές» (λαϊκές) γλώσσες τους: τη γαλλική, την αγγλική, τη γερμανική, καθώς και την επίσημη γλώσσα, τη λατινική. Το έτος 1000. ο Στέφανος Α' έγινε βα σιλιάς της Ουγγαρίας μετά από απόφαση του πάπα και ο Καζιμίρ Α' εγκα τέστησε στην Κρακοβία το βασίλειο της Πολωνίας. Η Εκκλησία όμως ενεργούσε κυρίως «εκ των κάτω», στο επίπεδο των τοπικών παραγόντων. Κατόρθωσε να πείσει τους Γερμανούς ή Σλάβους αρ χηγούς να στέλνουν τα παιδιά τους στα δικά της σχολεία, όπου οι μοναχοί τους μάθαιναν να διαβάζουν και να γράφουν λατινικά, με έμφαση στην πο λιτική αγωγή: τους δίδασκαν να μη σκοτώνουν τα γυναικόπαιδα, ούτε τους κληρικούς. Οι μοναχοί εξήγησαν στα παιδιά αυτά ότι είναι πολύ πιο έξυπνο να επιβάλλει κανείς φορολογία στους χωρικούς παρά να τρώει το σιτάρι τους προτού ακόμη ωριμάσει και πιο συμφέρον να φορολογεί τους εμπό ρους παρά να τους σκοτώνει. Οι επίσκοποι εκτιμούσαν την ανδρική ρώμη των νεαρών εκείνων αρχόντων: τους δίδασκαν να θέτουν τις δυνάμεις τους στην υπηρεσία του καλού - «της χήρας και του ορφανού». Η μεταμόρφωση αυτών των ληστών σε «ιππότες» υπήρξε η μεγάλη ιστορική επιτυχία της καθολικής Εκκλησίας. 0 ιππότης (ο οποίος ιππεύει ένα μεγαλόσωμο πολεμικό άλογο, εξού και η έκφραση «ανεβαίνω στα μεγάλα άλογα» - παίρνω ψηλά τον αμανέ) προ στατεύει (αυτό είναι το ιδεώδες - στην πραγματικότητα συνέχιζαν να δια πράττουν βιαιότητες, αλλά το ιδεώδες συμμόρφωσε τελικά εκείνους που πίστευαν σ' αυτό) τον χωρικό αντί να τον σκοτώνει. Σιδηρόφρακτος, με τα πόδια στους αναβολείς (εφεύρεση του Μεσαίωνα), ο ιππότης είναι αήττη τος. Αντί να βιάζει τις δεσποσύνες, τις τιμά. Έχει προνόμια (φεουδαρχικά) αλλά και καθήκοντα: οφείλει να αποδίδει δικαιοσύνη, να επιβάλλει την τά ξη στο «σώμα των υποτελών του». Τα «προάστια» (banlieue) είναι ο τόπος στον οποίο κυριαρχεί ο νόμος (σήμερα, παραδόξως, σημαίνει ακριβώς το αντίθετο!), η εδαφική επικράτεια του «σώματος των υποτελών» (ban) και των εμμέσως υποτελών (arrière-ban). 0 πειρατής (forban) όπως και ο «συμ μορίτης» (bandit) ή ο εξόριστος, ο εξοστρακισμένος (banni), είναι εκείνοι που αποκλείστηκαν από το «σώμα των υποτελών».

110

H ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ

Στον οχυρωμένο πύργο του άρχοντα, υπάρχει η «υψηλή αυλή» (όπου αποδίδει δικαιοσύνη) και. χωριστά από αυτή. η «χαμηλή αυλή», όπου η εί σοδος επιτρέπεται σε όλους. Ο ίδιος ο άρχοντας οφείλει «σεβασμό» στον βασιλιά (της Γαλλίας, της Αγγλίας, της Ουγγαρίας κ.λπ.). Στην ύπαιθρο, η φεουδαρχία αποκαθιστά το δίκαιο. Και καθώς οι έμποροι μπορούν να εξα σκήσουν και πάλι το επάγγελμα τους. οι πόλεις αναβιώνουν. Ο πάπας μένει στη Ρώμη και οι βασιλείς στο Παρίσι, στο Λονδίνο, στην Κρακοβία... Η πο λιτική ηγεσία διαχωρίζεται επιτέλους από την πνευματική. Απόδειξη, η «διαμάχη μεταξύ ιεροσύνης και αυτοκρατορίας», που θα ήταν αδιανόητη για έναν μωαμεθανό. Το κύρος της παποσύνης ήταν τέτοιο, ώστε ένας Γερ μανός αυτοκράτορας, ο Ερρίκος Δ', αναγκάστηκε να έρθει φορώντας μονά χα το πουκάμισο του στην Κανόσσα για να εκλιπαρήσει τη συγχώρεση του πάπα (τον Ιανουάριο του 1077) - αυτό όμως δεν τον εμπόδισε να συνεχίσει να αντιμάχεται την Εκκλησία. Οι πάπες της εποχής εκείνης ήταν αληθινοί γίγαντες: ο Γρηγόριος Ζ' (1073-1085), ο Ιννοκέντιος Γ' (1160-1216). οι βασιλείς όμως ήταν σαφώς οπαδοί της κοσμικής εξουσίας. Τα θρησκευτικά τάγματα (δεδομένου ότι στους δημόσιους δρόμους είχε επανέλθει η ασφάλεια) εγκατέλειψαν τα μο ναστήρια τους και άρχισαν τις περιοδείες. Οι Δομινικανοί και οι Φραγκισκανοί συνεισέφεραν ουσιαστικά στο μετασχηματισμό των ηθών. Το κή ρυγμα του άγιου Φραγκίσκου της Ασίζης (1 181-1226) μάλιστα ήταν σχεδόν ευαγγελικό - «ήταν ο μόνος αληθινός μαθητής του Χριστοί)», θα έλεγε αρ γότερα γι' αυτόν ο Νίτσε. Η 'ίγγεμονία (όχι η αυτοκρατορία) ανήκε στους ["άλλους βασιλείς: στη Μπουβίν. το 1214. ο Φίλιππος Αύγουστος (1165-122,'-)) νίκησε τον αυτοκρά τορα της Γερμανίας. 0 άγιος Λουδοβίκος θ ' (1226-1270) ενσάρκωνε το ιδεώ δες του χριστιανού βασιλιά, εξασφάλιζε τη δικαιοσύνη και την ασφάλεια, ενώ ο Φίλιππος ο Ωραίος (1285-1314) το ιδεώδες του πολιτικού και κοσμικοί) ηγεμόνα, οι νομοθέτες του οποίου ακολουθούσαν τη ρωμαϊκή νομοθεσία. Έτσι λοιπόν, περί το έτος 1000. η «εποχή των βαρβάρων» πήρε τέλος. Τότε αρχίζει ο Μεσαίωνας, του οποίου ο πολιτισμός, αντίθετα απ" ό.τι πιστεύεται, θα μπορούσε να ανταγωνισθεί εκείνον της αρχαιύτητας. Από την πτώση όμως της Ρώμης (το 410) ώς τη στέψη του πρώτου από τους Καπετίδες (987). χρειάστηκε να περάσουν πέντε αιώνες για να αναβκύσει ο πολιτισμός. Το φεουδαρχικό σύστημα ήταν λιγότερο αποτελεσματικό από το ρωμαϊ κό, αλλά μόνο σε ορισμένα θέματα: η εξουσία του κράτους δεν ήταν τόσο

Ο ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ Ή Η ΑΝΟΙΚΟΔΟΜΗΣΗ TOT ΚΟΣΜΟΙ'

111

ισχυρή, είχε αντικατασταθεί από αλυσίδες υποτέλειας που ξεκινούσαν από τους κατώτερους ευγενείς και έφθαναν ώς τους βασιλείς. Σε άλλα. το φεου δαρχικό σύστημα ήταν συγκρίσιμο, από μερικές απόψεις μάλιστα και καλύ τερο από το προηγούμενο. Η μεσαιωνική ανοικοδόμηση έτυχε να συμπέσει με μια μακρά περίοδο ήπιου κλίματος, που ευνόησε τις συγκομιδές, στην οποία αναφερθήκαμε και προηγουμένως σχετικά με τη Γροιλανδία. Το «κλιματικό βέλτιστο» διήρκεσε ώς το τέλος του 13ου αιώνα. Το άριστο αυτό κλίμα, όπως και η επάνοδος της ασφάλειας, ωφέλησαν τη γεωργία. Χάρη στην ειρήνη, το διεθνές εμπόριο άνθισε και πάλι (παρά δειγμα, οι αγορές της Καμπάνιας), οι πόλεις ξαναζωντάνεψαν και ιδρύθη καν και πολλές «νέες πόλεις». Οι βασιλικές ή θρησκευτικές πρωτεύουσες (Παρίσι. Λονδίνο. Βιέννη. Ρώμη) και οι μεγάλες εμπορικές πύλεις (όπως η Γένοβα ή η Βενετία) ξεπέρασαν σε πληθυσμό τους 100.000 κατοίκους, φθά νοντας έτσι τους αριθμούς της αρχαιότητας. Η πληθυσμιακή έκρηξη ήταν παγκόσμια. Η μεσαιωνική Γαλλία αριθμούσε τύτε 10 με 15 εκατομμύρια κατοίκους. Τότε δημιουργήθηκε μια καταπληκτική αρχιτεκτονική, αντάξια της αρ χαίας αλλά εντελώς πρωτότυπη. Στην αρχή αντέγραψε τη βυζαντινή αρχι τεκτονική, γι' αυτό και ονομάστηκε «ρωμανική» (ρωμαϊκή), γρήγορα όμως βρήκε έναν νέο. πρωτόγνωρο ρυθμό. Ήταν η εποχή των καθεδρικών ναών. Γύρω από την Παναγία των Παρισίων μετριούνται κατά δεκάδες (75 στη Γαλλία και 350 στην Ευρώπη): στην Αμιένη. στη Σανς. στη Σαρτρ, στη Ρεμς, στη Μπουρζ κ.λπ. Όταν παρατηρεί κανείς το κλίτος της Παναγίας των Παρισίων, στις όχθες του Σηκουάνα, αντιλαμβάνεται ότι τέτοια μνημεία δεν μπορούσαν να είχαν κατασκευασθεί παρά σε καιρό ειρήνης, από ανθρώπους με βαθιές τεχνικές γνώσεις αλλά και με μεγάλο χρηματικό κόστος. Την ίδια εποχή, στην Ευρώ πη «άνθιζαν χιλιάδες και χιλιάδες λευκές εκκλησίες», όπως έγραφαν οι χρο νικογράφοι, καθώς και κάστρα, αγορές και παλάτια. Τα σημερινά τοπία της Ευρώπης έχουν, ως επί το πλείστον, σημαδευτεί από την επίδραση του Μεσαίωνα. Και οι αρχιτεκτονικές κατασκευές της εποχής εκείνης δεν έχουν ερειπωθεί (με εξαίρεση τα κάστρα που για πολιτικούς λόγους είχαν διατά ξει να γκρεμιστούν οι διάφοροι βασιλείς): απόδειξη ότι έκτοτε ο πολιτισμός δεν κατέρρευσε πάλι. Στο κέντρο του Παρισιού, για παράδειγμα, στη νήσο της Σιτέ. υπάρχει

112

H ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ

το βασιλικό παλάτι (σήμερα Δικαστικό Μέγαρο) και ο καθεδρικός ναός. Βόρεια του Σηκουάνα, σε ένα αποξηραμένο έλος. το Μαραί, βρίσκεται η συ νοικία των εμπόρων και το Δημαρχείο. Στην παραλία-αμμουδιά (γαλλικά γκρεβ), μπροστά στο κτίριο της κοινότητας, συναθροίζονταν οι δυσαρεστη μένοι εργάτες και τεχνίτες, εξου και « γ κ ρ ε β » στα γαλλικά σημαίνει απερ γία. Νότια του Σηκουάνα, υπάρχουν τα παλιά μεγάλα μοναστήρια και το Πανεπιστήμιο, το Καρτιέ Λατέν, η λατινική συνοικία (γιατί οι φοιτητές μι λούσαν λατινικά). Οι επίσκοποι εκείνο τον καιρό ίδρυαν εκκλησιαστικές σχολές όπου διδάσκονταν και πάλι οι επιστήμες και οι τέχνες. Οι διδάσκα λοι ήταν σοφοί και ξακουστοί, και οι φοιτητές (τα σχολιαρούδια) πολυπλη θείς και σκανδαλιάρηδες. Όπως έγραφε και ο Βιγιόν: «Θεέ μου, αν στα τρε λά τα νιάτα μου/γράμματα είχα μάθει/και ακολουθήσει ήθη χρηστά/θε να 'χα τώρα σπιτικό και μαλακό κρεβάτι./Αλλά παράταγα τα γράμματα, σαν άτακτο παιδί. / Στα δυο μου σκίζεται η καρδιά/ καθώς γράφω τα λόγια αυτά». Χάρη στα πανεπιστήμια, ο Μεσαίωνας υπήρξε εποχή μεγάλων επιστη μονικών και τεχνικών ανακαλύψεων. Τότε εφευρέθηκε το άροτρο με σταβάρι. που αντικατέστησε με επιτυχία το αρχαίο (χωρίς σταβάρι) γιατί όρ γωνε πιο βαθιά. Εφευρέθηκε και η καμινάδα: όσο και αν φαίνεται παράξε νο, οι Ρωμαίοι δεν τη γνώριζαν και τα μέγαρα τους γέμιζαν κάπνα από τα μαγκάλια που χρησιμοποιούσαν, και μάλιστα έτσι προέκυψε το σύστημα απογραφής του πληθυσμού με βάση τον αριθμό των καμινάδων, τις «εστίες». Άλλη χρήσιμη ανακάλυψη ήταν και η αμειψισπορά, η εναλλαγή των καλ λιεργειών ανάλογα με το μήκος των ριζών τους. Η μεσαιωνική γεωργία υπήρξε πολύ πιο παραγωγική και λιγότερο «ασταθής» από την αρχαία. Όταν το περιαυχένιο άλλαξε θέση και τοποθε τήθηκε στους ώμους των αλόγων, ο γεωργός μπόρεσε να χρησιμοποιήσει στο ακέραιο τη δύναμη τους, ενώ στην αρχαιότητα έζευαν τα άλογα από το λαιμό - οπότε κάθε φορά που το ζώο τραβούσε, πνιγόταν. Οι αναβολείς με τέτρεψαν το ελαφρύ ιππικό της αρχαιότητας σε βαρύ, γιατί έτσι ο ιππέας μπορούσε να επιτεθεί χωρίς να κινδυνεύει να πέσει από τη σέλα. 0 Μεσαίωνας δανείστηκε από τους Κινέζους την πυξίδα και τη μπαρού τη. Στη διάρκεια του Μεσαίωνα κατασκευάστηκαν τα πρώτα κανόνια. Και αν όντως προηγήθηκε ένα ελληνικό θαύμα, είναι βέβαιο ύτι το ακολούθησε το «μεσαιωνικό θαύμα». 0 Μεσαίωνας ξεπέρασε την αρχαιότητα όσον αφορά τα ανθρώπινα δι καιώματα. Υπήρχε ακόμη η δουλεία, αλλά περιθωριακά. Αντίθετα απ' ό.τι


113

πιστεύεται, οι χωρικοί -οι δουλοπάροικοι- δεν ήταν δούλοι: είχαν πολλά καθήκοντα αλλά και δικαιώματα. Οι περισσότεροι άνθρωποι στη διάρκεια του Μεσαίωνα ήταν ελεύθεροι. Κυρίως όμως, τον 13ο αιώνα η μεσαιωνική χριστιανοσύνη ανακάλυψε τη γυναίκα. Η έννοια της ιπποσύνης, του ιπποτικού έρωτα, προέρχεται από την αυλή των οχυρωμένων κάστρων. Οι ιππότες είχαν μάθει να κορτάρουν τις γυναί κες, να τις πλανεύουν, να προσπαθούν να κερδίσουν την εύνοια τους. Ο βια σμός αποτελούσε τώρα πια καταφρονητέα πράξη και τα ιπποτικά μυθιστο ρήματα, από τον Λανσελότο

της Λίμνης

ώς τον Δον Κιχώτη

βρίθουν από

έρωτες πλατωνικούς. Ο μεσαιωνικός πολιτισμός είναι ο πρώτος στη διάρκεια του οποίου οι σπουδές έγιναν προσιτές στις γυναίκες. Η γυναίκα δεν σερβίρει πια τους άνδρες, αλλά «προΐσταται» στο τραπέζι. Εκείνη επιλέγει το νικητή στις «τζιόστρες». 1 Κάθε ιππότης οφείλει να «δηλώνει υποτέλεια» στην «κυρά των λογισμών του». Οι άνδρες και οι γυναίκες μπορούν επιτέλους να ανταλλάσσουν ερωτικές επιστολές. Η Εκκλησία προσπάθησε επίσης να απαγορεύσει τους πρόωρους γά μους. Ο αρχαίος Έλληνας, όπως είδαμε παραπάνω, παντρευόταν ένα αμόρ φωτο κοριτσόπουλο δεκατριών ετών. Ο αξιωματούχος του Μεσαίωνα μια συνομήλικη του και συχνά μορφωμένη γυναίκα. Σημειώσαμε προηγουμέ νως ότι έξω από τον ιουδαιο-χριστιανικό κόσμο η γυναίκα βρισκόταν, και βρίσκεται ακόμη και σήμερα, σε μειονεκτική θέση. Στο Ισλάμ (όπου κατά κανόνα παντρεύεται στη διάρκεια της εφηβείας) την καλύπτουν με φερετζέ και στην Κίνα τη σκοτώνουν μόλις γεννηθεί. Προάγγελος αυτής της επανάστασης (γιατί περί επαναστάσεως πρόκει ται όσον αφορά τις γυναίκες, δηλαδή τον μισό πληθυσμό της γης) ήταν ο πε ρίφημος έρωτας του Αβελάρδου για την Ελοΐζα - ή μάλλον της Ελοΐζας για τον Αβελάρδο. Ο Αβελάρδος ήταν ο πιο διάσημος καθηγητής της εποχής του και δίδασκε κατά κύριο λόγο στο Παρίσι, στα πρώτα χρόνια του 12ου αιώνα. Ήταν τριάντα επτά χρονών όταν αποπλάνησε μια φοιτήτρια είκοσι χρόνια νεότερη του, την Ελο'ίζα, στο σπίτι του θείου της όπου συγκατοικού σε. Η Ελο'ίζα καταγόταν από καλή οικογένεια, ήταν εξαιρετικά μορφωμένη και διάβαζε λατινικά, αρχαία ελληνικά και εβραϊκά. Απέκτησαν έναν γιο. Μονομαχίες ιπποτών. (Σ.τ.Ε.)

114


τον Αστρολάβο, ο Αβελάρδος όμως θέλησε ο γάμος τους να παραμείνει μυ στικός. Έξω φρενών, ο θείος και κηδεμόνας της Ελο'ίζας πλήρωσε επαγγελ ματίες εκτομείς χοίρων για να ευνουχίσουν τον Αβελάρδο (καταδικάστηκε μάλιστα γι' αυτό το έγκλημα). 0 καθηγητής συνέχισε να διδάσκει και η Ελοΐζα έγινε ηγουμένη σ' ένα μοναστήρι. Εξακολούθησαν να αλληλογρα φούν. Το κείμενο που ακολουθεί είναι μια υπέροχη επιστολή την οποία του έγραψε, πολύ αργότερα, η Ελοΐζα. Η προσφώνηση είναι καταπληκτική και η συνέχεια ανάλογη: «Στον κύρη, μα πιο πολύ στον πατέρα της - Στον σύζυγο, μα πιο πολύ στον αδελφό της— η δούλη, ή μάλλον η κόρη του - Στον Αβελάρδο. η Ελο'ίζα. »Αν ο άρχοντας του κόσμου, ο Αύγουστος, με είχε κρίνει άξια να γίνω γυναίκα του. θα προτιμούσα χίλιες φορές να λέγομαι δική σου πύρνη παρά δική του Αυγούστα. »Τίνος βασιλιά, τίνος επιστήμονα η φήμη θα μπορούσε να συγκριθεί με τη δική σου; Σε ποια πόλη δεν γινόταν σκοτωμός μόνο και μόνο για να σε δουν; Όλοι ορμούσαν και τεντώνοντας το λαιμό προσπαθούσαν να μη σε χάσουν απύ τα μάτια τους, σε κάθε δημοσιά σου εμφάνιση. Ποια παντρεμέ νη, ποια παρθένα δεν σε ποθούσε όταν ήσουνα φευγάτος και δεν φλεγόταν από επιθυμία όταν ήσουνα παρών; Ποια ρήγισσα, ποια αρχόντισσα δεν ζή λεψε τις χαρές και το κρεβάτι μου ; »Είχες ένα χάρισμα που λείπει παντελώς από όλους τους φιλοσόφους: ήξερες να ταιριάζεις στίχους και να τους τραγουδάς. Έχεις αφήσει άπειρα τραγούδια, πολύ πιο γνωστά σε ύλους, ακόμη και στους αγράμματους, από τις σοφές σου πραγματείες. Χάρη στα τραγούδια αυτά, το μεγάλο κοινδ γνωρίζει το όνομα σου. Και επειδή τα περισσότερα υμνούσαν τον έρωτα μας, μαζί με το δικό σου όνομα μαθεύτηκε και το δικό μου, και πολλές γυ ναίκες ζήλεψαν την ευτυχία μου. »Πόσο γλυκές οι ηδονές εκείνες, καύχημα των εραστών, που απολαύσα με μαζί! Ακόμη και σήμερα, μένουν χαραγμένες στη μνήμη μου. Την κρα τούν υποδουλωμένη, καθώς και οι πύθοι που τις ακολουθούν. Καταμεσής της λειτουργίας, την ώρα της αγνότερης προσευχής, αφήνομαι ακόμη στη θύμηση τους, αναπολώντας και ξαναζώντας τις χαμένες μας χαρές ...» Μην ξεχνάμε ότι το γράμμα αυτό γράφτηκε από ηγουμένη μοναστηριού! Η θρησκεία του Μεσαίωνα δεν ήταν διόλου πουριτανική. 0 Βιγιόν τραγού δησε την Ελο'ίζα στην Μπαλάντα

για τις δέσποινες

αλλοτινών

χαψών:

«Πού

να 'ναι η φρόνιμη, η συνετή Ελο'ίζα/που για χάρη της ευνουχίστηκε κι έγινε

Ο ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ Ή Η ΑΝΟΙΚΟΔΟΜΗΣΗ Τ Ο Ϊ ΚΟΣΜΟΥ

115

μοναχός / ο Πέτρος ο Αβελάρδος στον άγιο Διονύσιο [... ] Μα πού να 'ναι τα χιόνια των αλλοτινών καιρών;» Στην Ιταλία ο Δάντης ύμνησε τη γυναικεία μορφή της Βεατρίκης στο με ταφυσικό αριστούργημα του. τη Θεία

Κωμωδία.

0 αιώνας αυτός της γυναικείας απελευθέρωσης ήταν και ο αιώνας των σταυροφοριών. Οι Άραβες (με τη δυναστεία των Αββασιδών) είχαν γίνει ειρηνικοί, όμως γύρω στο έτος 1000 οι Τούρκοι. Ασιάτες νομάδες οι οποίοι είχαν ασπασθεί το Ισλάμ, κατέλαβαν την εξουσία στη Βαγδάτη και εμφύσησαν ξανά στους μωαμεθανούς το κατακτητικό μένος των πρώτων καιρών, με αποτέλεσμα το προσκύνημα των χριστιανών στην Ιερουσαλήμ να καταστεί προβληματικό. Ιδίως το 1071. στο Μαντζικέρτ. οι Τούρκοι κατατρόπωσαν τον βυζαντινό στρατό και ξεχύθηκαν στην Ανατολία, που ώς τότε ανήκε στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Έτσι η ελληνική Μικρά Ασία ενσωματώθηκε τελικά στην «Τουρκία». Ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου Αλέξιος Κομνηνός (1081-1118) -τον έν δοξο βίο του οποίου διηγήθηκε η κόρη του σε μια εκπληκτική βιογραφία. την Αλεξιάδα-

ζήτησε, όπως ήταν φυσικό, τη βοήθεια των χριστιανών της

Δύσης. Ο πάπας Ουρβανός Β' δέχθηκε και κήρυξε σταυροφορία το 1095 στο Κλερμόν. (Όσοι έφευγαν για τη σταυροφορία έπρεπε να φοράνε σταυρό.) Η σταυροφορία των ιπποτών, στην οποία δεν θέλησαν να λάβουν μέρος οι βασιλείς (με την εξαίρεση του αγίου Λουδοβίκου και του Φρειδερίκου Μπαρμπαρόσα) ξεκίνησε με αρχηγούς τον Γοδεφρείδο τον Βουιλώνιο και τους δούκες της Νορμανδίας και της Προβηγκίας. Οι σταυροφόροι επανέ κτησαν τη Δυτική Ανατολία για λογαριασμό των Βυζαντινών, και έπειτα, περνώντας από τη Συρία, κατόρθωσαν να κυριεύσουν την Ιερουσαλήμ στις 15 Ιουλίου 1099. όπου και κατέσφαξαν τους κατοίκους. Τότε δημιουργήθη κε εκεί το λατινικό βασίλειο της Ιερουσαλήμ. Οι χωρικοί της Συρίας, μωαμεθανοί ή χριστιανοί, δεν διώχθηκαν από τη γη τους. Το χριστιανικό βασίλειο παρέμεινε υπόθεση των ιπποτών, γρήγο ρα όμως έλειψαν οι πολεμιστές. Για να αναπληρωθούν τα κενά. ιδρύθηκαν μερικά λίγο ιδιαίτερα τάγματα μοναχών-πολεμιστών. όπως των Ιωαννιτών το 1113 και των Νάίτών το 1118. Αυτοί οι ιππότες-μοναχοί έκτισαν τα τρο μερά κάστρα τα οποία μπορούμε σήμερα να θαυμάσουμε στη Συρία και στην Ιορδανία - ακόμη ανέπαφα, γιατί ποτέ δεν καταλήφθηκαν με έφοδο, αλλά εκκενώθηκαν μετά από συνθήκη, και κανένας βασιλιάς δεν διέταξε να

116


γκρεμισθούν τα τείχη τους (όπως γινόταν στη Γαλλία). Ανάμεσα σ' αυτά ξεχωρίζει το επιβλητικό «Κρακ των Ιπποτών». Το λατινικό αυτό βασίλειο όμως, λόγω έλλειψης Ευρωπαίων μεταναστών, παρέμεινε ασταθές. Το 1187, ο αγιουμπίτης σουλτάνος Αιγύπτου και Συρίας, ο Σαλαδίνος (το πραγματικό του όνομα ήταν Σαλάχ-ελ-Διν, 1138-1193), κατατρόπωσε τους σταυροφόρους στη Γαλιλαία και στη συνέχεια ανακατέλαβε την ιερή πόλη στο όνομα του Ισλάμ. Τότε οι βασιλείς της Δύσης, όπως ο Γάλλος Φί λιππος Αύγουστος και ο Άγγλος Ριχάρδος ο Λεοντόκαρδος, προσποιήθηκαν πως θα επενέβαιναν, τους απασχολούσαν όμως μονάχα τα δικά τους βασί λεια, οπότε βιάστηκαν να ξαναφύγουν χωρίς να έχουν ανακαταλάβει την Ιε ρουσαλήμ. 0 μόνος αποφασισμένος να συνεχίσει ήταν ο Γερμανός αυτο κράτορας, ο Φρειδερίκος Μπαρμπαρόσα, ο οποίος όμως πνίγηκε σ' ένα πο τάμι της Κιλικίας το 1190. Οι σταυροφορίες έχουν αποκτήσει πολύ κακή φήμη, η οποία οφείλεται όχι τόσο στους μωαμεθανούς -ο Σαλαδίνος και ο Λεοντόκαρδος ανήκαν και οι δυο στον κόσμο των πολεμιστών και σέβονταν ο ένας τον άλλο (ο Σαλάχ-ελΔιν εξάλλου είχε μαθητεύσει σε χριστιανικά σχολεία)- όσο στους ιστορικούς της Ευρώπης τους οποίους έχει γοητεύσει το Ισλάμ, τους «οριενταλιστές». Στην πραγματικότητα, ο «ιερός πόλεμος» -η τζιχάντ- δεν αποτελεί επι νόηση χριστιανική, αλλά ισλαμική, και προηγήθηκε των σταυροφοριών κα τά τέσσερις αιώνες. Μια άβολη αλήθεια που όμως βασίζεται σε αδιάσειστα στοιχεία... Χρειάστηκε μάλιστα να κάνουν κατάχρηση της καζουιστικής οι καθολικοί θεολόγοι για να αποδείξουν τα αναπόδεικτα. Να υπενθυμίσουμε κιόλας ότι η πρώτη σταυροφορία ήταν εκστρατεία αμυντική, και κηρύχθηκε επειδή είχε ζητήσει βοήθεια ο Βυζαντινός αυτοκράτορας, τα εδάφη του οποίου απειλούνταν από τους Τούρκους εισβολείς - για την ακρίβεια, ήταν μια επιτυχημένη αντεπίθεση. Εξάλλου, μέσα σ' έναν αιώνα, το Ισλάμ εξου σίαζε και πάλι την Εγγύς Ανατολή. Οι σταυροφορίες έχουν πολύ κακή φήμη, όχι τόσο για όσα έκαναν στους μωαμεθανούς, όσο για το πώς συμπεριφέρθηκαν στους εβραίους και στους χριστιανούς της Ανατολής. Όχι χωρίς λύγο: το 1204, ο Βενετύς δόγης Δάνδολο (ηλικίας άνω των ογδόντα ετών τότε) κατόρθωσε να εκτρέψει την τέταρτη σταυροφορία από τον αρχικό προορισμό της εναντίον του Νταρ ελ-Ισλάμ και να τη χρησιμοποιή σει για να κατακτήσει την Κωνσταντινούπολη, τη βασιλίδα των πόλεων, την οποία πριν από εκατό χρόνια η πρώτη σταυροφορία είχε έρθει να προστα-


117

τεύσει εναντίον των ίδιων εχθρών! Οι σταυροφόροι ίδρυσαν εκεί μια εφήμε ρη δυτική αυτοκρατορία, η οποία διήρκεσε ώς το 1261. οπότε οι Βυζαντινοί, με επικεφαλής τον Μιχαήλ Παλαιολόγο, ανακατέλαβαν την πόλη. Η καθολική Δύση δολοφόνησε την ορθόδοξη Ανατολή. Η ελληνική αυτο κρατορία δεν θα αποτελούσε πια παρά τη σκιά του εαυτού της. Η Δύση θέ λησε να ξεχάσει την αποφράδα εκείνη ημέρα όπως και τη δική της ευθύνη για την επίθεση εναντίον των Βυζαντινών (αν το Βελιγράδι ήταν καθολική πόλη. δεν θα είχε βομβαρδιστεί στα τέλη του 20ού αιώνα). Η ορθοδοξία δεν ξεχνά. Η παλιά πληγή δεν έχει κλείσει, και έτσι εξηγείται η απροθυμία των χριστιανών της Ανατολής να δεχθούν την ένωση με το θρησκευτικό καθε στώς της Ρώμης. Τόσο μάλλον που με τη βάρβαρη λεηλασία της Κωνστα ντινούπολης χύθηκαν ποταμοί αίματος. Το 1204 είναι η κατεξοχήν αποφρά δα ημερομηνία, αυτή που αμαύρωσε τη φήμη των σταυροφοριών - και όχι το 1099, όταν ενωμένοι οι χριστιανοί αντεπιτέθηκαν στους Τουρκο-άραβες πολεμιστές. Οι επιπτώσεις των σταυροφοριών υπήρξαν θετικές για τη λατινική Ευ ρώπη. Οι βασιλείς, οι οποίοι (με την εξαίρεση, ας το επαναλάβουμε, του Φρειδερίκου Μπαρμπαρόσα και του αγίου Λουδοβίκου που το πλήρωσαν με τη ζωή τους, ο πρώτος στα νερά ενός ορμητικού ποταμού της Ανατολίας το 1190 και ο δεύτερος μπροστά στην Τύνιδα το 1270) είχαν μετάσχει σ' αυ τές πολύ «χαλαρά», για το θεαθήναι, μπόρεσαν μ' αυτόν τον τρόπο να ξε φορτωθούν τους πιο ανυπότακτους από τους υποτελείς τους, με αποτέλε σμα την ενίσχυση τόσο της ειρήνης όσο και της βασιλικής εξουσίας στη Δύση. Εξάλλου ο καινούργιος κόσμος των μωαμεθανών και ο καινούργιος κό σμος του δυτικού Μεσαίωνα μπορούσαν άριστα να συνεννοηθούν μεταξύ τους, καθώς οι Τούρκοι ηγεμόνες και οι Δυτικοί ιππότες ακολουθούσαν τον ίδιο κώδικα τιμής. Οι πολιτιστικές ανταλλαγές μεταξύ τους ήταν συχνές. Ο Γερμανός αυτοκράτορας Φρειδερίκος Β', ο οποίος άσκησε την εξουσία από το 1220 ώς το 1250. εγκατέστησε την πρωτεύουσα του κράτους του στο Πα λέρμο (πολύ μακριά δηλαδή από τη Γερμανία) και έτρεφε απεριόριστο θαυμασμό για την ισλαμική τέχνη. Σχετικά μ' αυτό το θέμα. ας μη φοβηθούμε να διαφωνήσουμε με τις προ καταλήψεις των οριενταλιστών, οι οποίοι αποδίδουν στο Ισλάμ πολύ μεγαλύ τερη επίδραση από εκείνη που πραγματικά άσκησε. Δεν υποβιβάζουμε καθό λου το μεγαλείο του αραβικού πολιτισμού αν πούμε ότι η Δύση δεν του οφεί λει πολλά. Η αραβική Ισπανία, η Ανδαλουσία της Κόρδοβας, ήταν υπέροχη,

118


όπως και εκείνη της Γρανάδας (εν μέρει όμως χάρη στους Εβραίους). Κα θώς όμως τις χώριζαν εμπόλεμες ζώνες από τη χριστιανοσύνη, δεν είχαν τη σπουδαιότητα που τους αποδίδεται σήμερα. Η κυριότερη -και πιο καρποφόρα- επιρροή που δέχτηκε η καθολική χρι στιανοσύνη ήταν η βυζαντινή, τον ιστορικό ρόλο της οποίας έχουμε υποβι βάσει. Η Αυτοκρατορία της Ανατολής διέσωσε τον ελληνο-ρωμάίκό πολιτι σμό. Ο ίδιος πολιτισμός φώτισε τους Βεδουίνους του Μωάμεθ, όταν οι κα βαλάρηδες του Αλλάχ έφθασαν από την έρημο και κατέκτησαν τη Συρία και την Αίγυπτο. Αν δεν είχε μεσολαβήσει το Βυζάντιο, πώς θα είχαν μπο ρέσει αυτοί οι νομάδες να διαβάσουν τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη ; Στην πραγματικότητα, στις εκατό πληροφορίες που αφομοιώθηκαν από τη μεσαιωνική χριστιανοσύνη, οι μισές προέρχονταν από την καθολική Εκκλησία της Ρώμης (η οποία είχε υποστεί την επίδραση του Βυζαντίου, όπου είχαν λάβει χώρα όλες οι σύνοδοι που θεμελίωσαν τον χριστιανισμό), μια τριανταριά από την Κωνσταντινούπολη (χάρη κυρίως στους σταυροφό ρους, οι οποίοι έπρεπε να περνάν συνεχώς μέσα από τα βυζαντινά εδάφη στο δρόμο προς την Ανατολή) και μια εικοσαριά μόνο από το Ισλάμ - και πάλι πολλές είναι. Και η υπερβολική σημασία που αποδίδουν στον πολιτι στικό ρόλο του Ισλάμ, φανερώνει ένα είδος «αυτο-αποστροφής» από μέ ρους των Δυτικών. Πρόκειται πάντως για μια θεωρία η οποία δεν στηρίζε ται σε κανένα επιστημονικό δεδομένο. Ίσως το πιο σημαντικό αποτέλεσμα των σταυροφοριών είναι ότι χάρη σ' αυτές η Δύση επανέκτησε τη θαλάσσια κυριαρχία. Σ' αυτό ουσιώδη ρόλο διαδραμάτισαν οι εμπορικές πόλεις με τις γαλέρες τους. ιδίιος η Βενετία και η Γένοβα. Αναφερθήκαμε προηγουμένως στον μοιραίο ρόλο του δόγη της Βενετίας το 1204. Εξαρχής όμως η συμμετοχή του ναυτικού των ιταλικών πόλεων υπήρξε αποφασιστική για τις σταυροφορίες. Οι δυο αυτές πόλεις διαφέρουν σε όλα. όπως και τα τυπικά μεσογειακά παράλια που τις περιβάλλουν. Στη Γένοβα, το βουνό κατεβαίνει στη θά λασσα• στη Βενετία, αντιθέτως, η λιμνοθάλασσα κατακλύζει τα επίπεδα εδάφη της. Οι δυο πόλεις ήταν αντίζηλες και πολέμησαν λυσσαλέα η μια την άλλη (στη διάρκεια του πιο άγριου από τους πολέμους, της Κιότζα. που διήρκεσε από το 1378 ώς το 1381. οι Γενοβέζοι κατόρθωσαν να εγκαταστα θούν στις όχθες της βενετικής λιμνοθάλασσας), τελικά όμως νίκησε η Βενε τία. Εδώ θα μπορούσε να μιλήσει κανείς για γεωγραφικό ντετερμινισμό: στη Γένοβα τα χωριά χωρίζονται από όρμους, με αποτέλεσμα τη διάσπαση.


119

ενώ στη Βενετία χρειάζεται μια ισχυρή συγκεντρωτική διοίκηση για να τι θασευτούν τα ύπουλα νερά της λιμνοθάλασσας. Μετά το 1204. η Βενετία εξουσίαζε μια πραγματική θαλάσσια αυτοκρα τορία, μια «θαλασσοκρατία»: τη Δαλματία, το Σπλιτ. τη Ζάρα (σήμερα Ζαντάρ) και την Ελλάδα με τα νησιά της. Η Κρήτη και η Κύπρος τής ανήκαν. Η Πελοπόννησος παρέμεινε βενετική ώς τον 18ο αιώνα και τα Ιόνια νησιά ώς την κατάκτηση τους από τον Ναπολέοντα. Η Γαληνότατη ασκούσε το εμπόριο από την Κίνα ώς τη Βαλτική (ο Μάρκο Πόλο ήταν Βενετός). Γνώρι ζε τη διπλογραφία και χρησιμοποιούσε τη συναλλαγματική. 0 ναύσταθμος της Βενετίας, όπου ναυπηγούνταν οι πολεμικές γαλέρες, ήταν για πάρα πολλά χρόνια το μεγαλύτερο εργοστάσιο του κόσμου. Ο Δάντης τον αναφέ ρει στη Θεία Κωμωδία

του. Η Γένοβα δεν κατόρθωσε ποτέ να ξεπεράσει τις

κορυφές των βουνών που την περιστοιχίζουν. Η Βενετία, αντιθέτως, απέ κτησε τεράστιες εδαφικές κτήσεις (τη Βερόνα, την Πάντοβα). Η Βενετία παρέμεινε μια αριστοκρατική δημοκρατία του Μεσαίωνα: ήταν η Γαληνότατη Κυρίαρχη Δημοκρατία. Την αποκαλούμε κυρίως Γαλη νότατη (πολύ συνετή). Οι σύγχρονοι της τη χαρακτήριζαν συνήθως Κυρίαρ χη. Όλοι όμως θαύμαζαν την κυβέρνηση της. Η Γερουσία είχε καταλάβει ότι οι εργάτες έπρεπε να πληρώνονται ικανοποιητικά, γι' αυτό το λόγο η Βενε τία δεν γνώρισε τους κοινωνικούς αγώνες που συντάραξαν τις υπόλοιπες μεσαιωνικές πόλεις. Απέφυγε επίσης την τυραννία και παρέμεινε «δημο κρατία». Τέλος, επινόησε μια αρχιτεκτονική η οποία προκάλεσε το θαυμα σμό του Φρουασάρ. ο οποίος, γράφοντας για τη Βενετία, δηλώνει πως ήταν «η πιο θριαμβευτική πόλη» που είχε δει στη ζωή του. Οι Ιταλοί ναυτικοί κυριάρχησαν λοιπόν στη Μεσόγειο, όπως πριν από δυο χιλιετίες οι Φοίνικες και οι Έλληνες. Το απόγειο του Μεσαίωνα πήρε τέλος τον 15ο αιώνα. Πρώτα εκδηλώθηκε μια τεράστια και θανατηφόρα επιδημία πανα)λης. Η Μεγάλη Πανώλης σάρωσε την Ευρώπη από το 1347 ώς το 1352. αλλά και στη συνέχεια δεν χάθηκε εντελώς. Από τότε χρονολογούνται οι Μακάβριοι Ί

Χοροί. Ο μισός πληθυσμός της Ευρώπης, ίσως και της Ασίας (η επιδημία είχε φτάσει από την Κίνα), εξολοθρεύτηκε μέσα σε λίγα χρόνια. Οι άνθρω-

- Αλληγορία του τέλους του Μεσαίωνα, ό-ου ατιοστεωμένοι νεκροί ή σκελετοί παρασύ ρουν στον κύκλο του χορού τους άτομα όλων των κοινωνικών τάξεων και όλων των ηλικιών. (Σ.τ.Η.)

120


ποι δεν προλάβαιναν πια να θάψουν τους νεκρούς, οπότε τους έκαιγαν ή τους έριχναν σωρηδόν σε κοινούς τάφους. Ήταν μια καταστροφή χωρίς προηγούμενο. Η χριστιανοσύνη όμως άντε ξε και επέζησε. Την ίδια εποχή -«ενός κακού αρχομένου μύρια έπονται», όπως λέει και η παροιμία (ίσως κιόλας να έχουν κάποια σχέση μεταξύ τους)-, το «κλιμα τικό βέλτιστο» πήρε τέλος. Το γενικό κλίμα έγινε ψυχρότερο, αναγκάζο ντας τους Βίκινγκ να εγκαταλείψουν τη Γροιλανδία. Ο καιρός χειροτέρεψε. Επρόκειτο για ένα φαινόμενο που οι ειδικοί αποκαλούν «μικρή εποχή των παγετώνων»: δηλαδή όχι ακριβώς εποχή παγετώνων, αλλά μια σαφής πτώ ση της θερμοκρασίας. Το χειμώνα ο Σηκουάνας πάγωσε. Αυτή η μικρή επο χή των παγετώνων διήρκεσε έξι αιώνες - ώς τον πόλεμο του '14- '18. Η κλι ματική αναθέρμανση, για την οποία τόσα ακούγονται σήμερα, όχι χωρίς λό γο, στην πραγματικότητα αρχίζει από το 1960 και έπειτα. Με την πανώλη και το κρύο, τα ωραία χρόνια της μεσαιωνικής χριστια νοσύνης πήραν τέλος. Σήμερα όμως μπορούμε να συμπεριλάβουμε τους τρεις εκείνους αιώνες ανάμεσα στους πιο γόνιμους που γνώρισε ποτέ η αν θρωπότητα και να συγκρίνουμε το «γοτθικό θαύμα» με το «ελληνικό θαύ μα», θεωρώντας μάλιστα ότι το πρώτο (η γυναίκα, οι τεχνικές) είναι ανώτε ρο από το δεύτερο, τόσο μάλλον που η αναπτυξιακή καμπύλη συνεχίζεται ακάθεκτη από το Μεσαίωνα ώς τη σημερινή εποχή.

Η ΓΕΝΕΣΗ ΤΩΝ ΕΘΝΩΝ Ο ΕΚΑΤΟΝΤΑΕΤΗΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

Ο 14ος ΑΙΩΝΑΣ ΓΝΩΡΙΣΕ ΜΙΑ ΑΛΛΗ ΣΥΜΦΟΡΑ: ΤΟΝ ΕΚΑΤΟΝΤΑΕΤΗ ΠΟΛΕΜΟ. Η

διαδοχή του Ούγου Καπέτου είχε εξασφαλισθεί από τους απευθείας απο γόνους του ώς το 1328. Τη χρονιά εκείνη όμως δυο υποψήφιοι διεκδίκησαν ταυτόχρονα το θρόνο: ο γιος ενός αδελφού του αποθανόντα βασιλιά (άρα ανεψιός του), ο Φίλιππος των Βαλουά. και ο γιος μιας από τις κόρες του (δηλαδή ο εγγονός του), ο Εδουάρδος, ο οποίος, έχοντας ανέλθει στο θρόνο της Αγγλίας ως Εδουάρδος Γ', διεκδίκησε το 1337 και το θρόνο της Γαλλίας. Ο Μεσαίωνας είχε επινοήσει τη νομιμότητα της κληρονομικής μοναρχίας, καταργώντας μ' αυτόν τον τρόπο μια από τις πιο σοβαρές αιτίες ταραχών στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία: την αβεβαιότητα της διαδοχής. Στη μεσαιωνι κή μοναρχία, δεν υπήρχε πια κενό εξουσίας: « ο βασιλεύς απέθανε, ζήτω ο βασιλεύς!» έλεγαν οι νομομαθείς, επιβεβαιώνοντας έτσι την αρχή σύμφωνα με την οποία μετά το θάνατο ενός μονάρχη την εξουσία αναλαμβάνει αυτο μάτως ο διάδοχος του. Υπήρχε σειρά διαδοχής. Όταν το 1328 απεβίωσε ο Κάρολος Δ', ο πλησιέ στερος εξ αίματος συγγενής του ήταν η κόρη του, η μητέρα του Εδουάρδου Γ'. Σύμφωνα με τη μεσαιωνική νομοθεσία, το δικαίωμα της στη διαδοχή ήταν αναμφισβήτητο. Οι Γάλλοι βαρόνοι όμως δεν ήθελαν « ξ έ ν ο » βασιλιά. Επικαλέστηκαν τότε έναν φράγκικο νόμο, τον «σάλιο νόμο», σύμφωνα με τον οποίο από τη σειρά διαδοχής αποκλείονταν οι γυναίκες. Κατά τον φε ουδαρχικό νόμο είχαν άδικο, αλλά ως προς την κοινή γνώμη είχαν δίκιο. Η απόφαση αυτή πυροδότησε τον Εκατονταετή Πόλεμο, ο οποίος ξεκίνησε από μια απλή διαφωνία περί διαδοχής, η οποία λίγο ενδιέφερε τους λαούς, και εξελίχθηκε σε γαλλο-αγγλικό πόλεμο.

122


To βασίλειο της Γαλλίας, με τα δεκαπέντε εκατομμύρια κατοίκους του. ήταν το πιο πυκνοκατοικημένο κράτος της Ευρώπης. Η Αγγλία είχε μόνο τέσσερα εκατομμύρια κατοίκους. Το παράδοξο όμως ήταν πως την τότε «προοδευτική» αρχή του «εθνικού βασιλιά» υπερασπιζόταν ένας αρχαϊκός στρατός οπλισμένων ιπποτών, οι οποίοι μάχονταν «καθένας για τον εαυτό του», ενώ την «αντιδραστική» αντίληψη του διεκδικητή από το Λονδίνο ένας υπερσύγχρονος στρατός πειθαρχημένων αστών. Οι Βαλουά διεκδικητές του θρόνου υπέστησαν λοιπόν μια σειρά από αι ματηρές ήττες, οι οποίες αποδεκάτισαν τη γαλλική ιπποσύνη: το 1346 στο Κρεσύ και το 1356 στο Πουατιέ, όπου αιχμαλωτίστηκε ο Ιωάννης ο Αγαθός. Με τον Κάρολο Ε' της δυναστείας των Βαλουά και τον στρατηγό του. τον Ντο Γκεκλέν. η κατάσταση άλλαξε προς το καλύτερο, ο γιος του όμως. ο Κάρολος ΣΤ', ήταν φρενοβλαβής, και μ' αυτή την ευκαιρία οι υποψήφιοι από την αντίπερα όχθη της Μάγχης βρήκαν συμμάχους επί του γαλλικού εδάφους, και συγκεκριμένα τον ισχυρό δούκα της Βουργουνδίας (14041419). του οποίου η εξουσία εκτεινόταν από την πόλη Ντιζόν ώς τη Φλάν δρα. Η «βουργουνδική» αριστοκρατία, η πιο προηγμένη της Γαλλίας, προ τιμούσε σαφώς τους Αγγλους ηγεμόνες από τον αξιολύπητο τρελό που βα σίλευε στη Γαλλία. Εξάλλου η αριστοκρατία αυτή δεν διαπνεόταν καθόλου από πατριωτικά αισθήματα (όπως αργότερα θα συνέβαινε συχνά και με τη γαλλική άρχουσα τάξη). Στις 25 Οκτωβρίου 1415. τα τελευταία κατάλοιπα της ιπποσύνης που εί χαν παραμείνει πιστά στους Βαλουά συντρίφτηκαν στο Αζενκούρ. Και το 1420. η συνθήκη της Τρουά έδωσε θεωρητικά τέλος στη δυναστική διαμάχη, αναγνωρίζοντας ως νόμιμη την υποψηφιότητα του Αγγλου, ο οποίος ανακη ρύχτηκε βασιλιάς της Γαλλίας ως Ερρίκος Ε'. Επειδή όμως ήταν ακόμη ανή λικος, την αντιβασιλεία ανέλαβε στο Παρίσι ο δούκας του Μπέντφορντ. Γπήρχε ακόμη ένας Βαλουά. ο ασθενικός Κάρολος, ο οποίος είχε κατα φύγει στα νότια του Λίγηρα. όμως το πλουσιότερο τμήμα της Γαλλίας, από τον Σομ μέχρι το Λίγηρα. βρισκόταν κάτω από την κατοχή των Αγγλων ενώ η Βουργουνδία ήταν σχεδόν αυτόνομη. Η κατάσταση αυτή όμως δεν έβρισκε καθόλου σύμφωνη την κοινή γνώ μη των «απλών ανθρώπων» του βασιλείου. Η καρδιά τους είχε αρχίσει να πάλλεται για τη Γαλλία. Η αρχική αυτή κράση της Μεσογείου και των βο ρείων θαλασσών, που δημιουργήθηκε τυχαία σχεδόν από τη συνθήκη του Βερντέν το 843. ήταν τελικά επιτυχημένη. Και ήδη «αγαπημένη».

Η ΓΕΝΕΣΗ ΤΩΝ ΕΘΝΩΝ

123

Τόσο μάλλον που η μόνη υπερεθνική εξουσία της εποχής εκείνης, η Εκ κλησία, ήταν διαιρεμένη από το Μεγάλο Σχίσμα: πολλοί πάπες διεκδικού σαν την εκκλησιαστική εξουσία μεταξύ Αβινιόν και Ρώμης. Χρειάστηκε να γίνει ένα συνέδριο στην Κωνστάντια, το 1417. για να δοθεί τέλος στο σχί σμα, η αίγλη της παποσύνης όμως είχε πια αμαυρωθεί. Στη Βοημία, ένας Τσέχος ήρωας, ο Ιωάννης Χους (1369-1415). ξεσήκωσε τον λαό εναντίον της Ρώμης. Λίγο πολύ παντού, η αφοσίωση στο έθνος είχε αρχίσει να υπερισχύ ει έναντι της ενότητας του καθολικισμοί). Οι Άγγλοι διεκδικητές του θρόνου της Γαλλίας όμως είχαν κάνει το λά θος να μη λάβουν υπόψη τους αυτή την άνοδο του πατριωτισμού. Ήταν με γάλοι φεουδαρχικοί άρχοντες του βασιλείου (και επιπλέον γαλλόφωνοι) και θα μπορούσαν να είχαν χρησιμοποιήσει Γάλλους στρατιώτες για να τους υποστηρίξουν στη διαμάχη τους με τους ντόπιους. Για λόγους ευκολίας όμως (η Αγγλία τους ήταν πιο υποταγμένη) και επειδή ο αγγλικός στρατός ήταν πιο σύγχρονος (οι Άγγλοι στρατιώτες, πεζικάριοι και τοξότες, ήταν πιο πειθαρχημένοι), προτίμησαν να φέρουν στρατιώτες από την Αγγλία στους οποίους οι Γάλλοι κόλλησαν το παρατσούκλι «γκοντόν». γιατί τους άκουγαν να βλαστημούν αγγλικά: God damned! Το σφάλμα τους αυτό υπήρξε μοιραίο και προκάλεσε την επέμβαση μιας από τις πιο παράξενες μορφές της ιστορίας: της Ιοοάννας της Λοραίνης. Οι Γάλλοι είχαν την απαίτηση να τους κυβερνούν ηγεμόνες οι οποίοι να μετέχουν του δικού τους πολιτισμού. Το ίδιο επιθυμούσαν και οι Έλληνες της αρχαιότητας, και αυτός είναι ο λόγος που πολέμησαν τους Πέρσες. Κα θώς όμως οι αυτοκρατορίες ήταν πολυπολιτισμικές. ο πατριωτισμός δεν εί χε ποτέ ακόμη ξεπεράσει τα όρια της πόλης. Το γαλλικό θαύμα, όπως δια πίστωσε ο ιστορικός Πιερ Σωνύ. συνίστατο στη μεταφορά σε ένα τεράστιο (για την εποχή) πλαίσιο του βαθύτατου συναισθήματος που ένιωθε ο Αθη ναίος πολίτης ο οποίος μπορούσε να βλέπει την Ακρόπολη από το σπίτι ή το χωράφι του. Η Ιωάννα, η οποία γεννήθηκε στο Ντομρεμύ του Μεζ στα σύνορα της χώ ρας -εξού και η επονομασία της. «της Αοραίνης»-. ήταν κόρη αρχόντων του χωριού. Στην περιοχή της χα)ρας ύπου ζούσε, ο τοπικός διοικητής, με έδρα το Βοκουλέρ. ήταν οπαδός των Βαλουά. Το ίδιο και οι χωρικοί. Στο χωριό όλοι ήταν πολύ καλά πληροφορημένοι για όλα όσα συνέβαιναν στο βασίλειο. Μπορεί να μην υπήρχαν τότε ραδιόφωνα, τηλεόραση ή εφημερίδες, οι πρα-

124


ματευτάδες όμως μαζί με την πραμάτεια τους μετέφεραν και τις τελευταίες ειδήσεις. Η Ιωάννα έδειχνε μεγαλύτερο ενδιαφέρον για την πολιτική απ' ό.τι οι περισσότεροι συνομήλικοι της νέοι (ήταν δεκάξι χρονών) της σημερι νής εποχής. Θρηνούσε για «τη μεγάλη συμφορά που είχε βρει το βασίλειο της Γαλλίας». Οι άνθρωποι του λαού τραγουδούσαν την επωδό ενός τραγουδιού που έδειχνε φανερά ποιες ήταν οι πολιτικές προτιμήσεις τους: «Φίλοι μου, τι του έμεινε του χαριτωμένου μας δελφίνου;» (Χαριτωμένος εδώ σημαίνει «αξιαγάπητος», και πρόκειται για τον δελφίνο, δηλαδή διάδοχο, Κάρολο.) Στη συνέχεια απαριθμούσαν τα λιγοστά εδάφη που δεν βρίσκονταν κάτω από αγγλική κατοχή: «Ορλεάνη, Μποζανσύ, Παναγία του Κλερί, Βαντόμ». Όπως ήταν φυσικό, η είδηση της πολιορκίας της Ορλεάνης από τους ει σβολείς προκάλεσε μεγάλη ταραχή στο Ντομρεμυ. Η Ιωάννα σκέφτηκε ότι έπρεπε να τρέξουν να βοηθήσουν τον δελφίνο (επονομασία του διαδόχου του γαλλικού θρόνου: εθιμικά «άρχοντας του Ντωφινέ», όπως και ο διάδο χος της Αγγλίας είναι «πρίγκιπας της Ουαλίας»). Για κάποιον που διακα τεχόταν από πατριωτικά αισθήματα αυτή η σκέψη ήταν λογική. Το παράδο ξο όμως είναι ότι πίστεψε πως η ίδια, ένα κορίτσι δεκαεπτά ετών, θα μπο ρούσε να απελευθερώσει τη χώρα. Της είχε γίνει έμμονη ιδέα (προτροπή των «φωνών») και θέλησε να αναγγείλει τα σχέδια της στον πυργοδεσπότη της περιοχής, τον άρχοντα ντε Μπωντρικουρ, ο οποίος την έστειλε πίσω στον πατέρα της. Επέμεινε τόσο πολύ, και ξαναπήγε τόσες φορές, ώστε τε λικά ο διοικητής διέταξε να της δώσουν ένα άλογο και μια μικρή συνοδεία. Έτσι, με τρεις τέσσερις έφιππους ακόλουθους, ξεκίνησε το Φεβρουάριο του 1429 να πάει να βρει τον δελφίνο. 0 Κάρολος διέμενε τότε στα νότια του Λίγηρα, στο Σινόν. Ντυμένη με ανδρικά ρούχα, η Ιωάννα, καβάλα στο άλογο (ίππευε πολύ καλά, σαν κόρη αρχόντων), κρυφά, και συχνά τη νύχτα -για να μην την αντιληφθούν οι Άγ γλοι στρατιώτες- διέσχισε τη Γαλλία μες στο καταχείμωνο, διανύοντας σχε δόν 500 χιλιόμετρα σε τρεις εβδομάδες. Έφθασε στο Σινόν στις 8 Μαρτίου 1429. 0 Κάρολος την έστειλε στο Πουατιέ να εξετασθεί από μαίες (για να δια πιστώσουν αν ήταν παρθένα) και ειδικούς. Το γεγονός ότι η Ιωάννα ήταν παρθένα δεν είναι περίεργο, δεδομένου ότι ήταν μόλις δεκαεπτά χρονών και δεν είχε αρραβωνιασθεί. Εκείνο που είναι περίεργο όμως είναι η εξυ πνάδα της. Στους νομομαθείς του δελφίνου, οι οποίοι τη ρωτούσαν «αν ο

Η ΓΕΝΕΣΗ ΤΩΝ ΕΘΝΩΝ

125

Θεός επιθυμεί να φύγουν οι Άγγλοι, τι χρειάζεται τους στρατιώτες;» απο κρίθηκε: «Οι στρατιώτες θα πολεμήσουν, τη νίκη όμως θα τη δώσει ο Θεός». Τελικά ο δελφίνος αποφάσισε να παίξει το τελευταίο του χαρτί με την Ιωάν να. Της έδωσε την άδεια να συνοδεύσει την τελευταία στρατιωτική αποστο λή στην Ορλεάνη. Οι αρχηγοί του στρατού αυτού ήταν σκληρά καρύδια, γε ροδεμένοι και μαχητικοί. 0 Ντυνουά, ο Μπάσταρδος της Ορλεάνης, ο δού κας του Αλανσόν, ο Ζιλ ντε Ρε, γοητεύθηκαν από τη νεαρή αυτή κοπέλα (η επωνυμία της, «παρθένα [pucelle] της Ορλεάνης», σημαίνει απλά «νεαρή κόρη», κορίτσι). Η Ορλεάνη απελευθερώθηκε, και στις 18 Ιουνίου 1429 ο αγ γλικός στρατός κατατροπώθηκε στο Παταί. Η Ιωάννα όμως διέθετε πολιτική σκέψη και αντιλαμβανόταν ότι δεν αρ κούσε μια στρατιωτική νίκη για να καθιερωθεί η νομιμότητα του δελφίνου. Γι' αυτό τον έπεισε να πάει στη Ρεμς για να στεφθεί εκεί βασιλιάς από τον αρχιεπίσκοπο, και τον συνόδευσε η ίδια. Η απελευθέρωση της Ορλεάνης και η εμφάνιση της Ιωάννας πυροδότη σαν έναν γενικό ξεσηκωμό των χωρικών. Αν και η Ρεμς βρισκόταν υπό αγ γλική κατοχή, οι Άγγλοι, οι οποίοι βρέθηκαν σε δύσκολη θέση, αναδιπλώθη καν και κατέφυγαν στη Νορμανδία. Και τον Ιούλιο του 1429, ο Κάρολος στέ φθηκε βασιλιάς στη Ρεμς ως Κάρολος Ζ'. Είχε κερδίσει το πολιτικό παιχνίδι. Έκτοτε ο Κάρολος έπαψε να προστατεύει την Ιωάννα, η οποία, αφού πολιόρκησε και κατέλαβε την Κομπιένη, αιχμαλωτίσθηκε από το στρατό των Βουργουνδών και πουλήθηκε στους Άγγλους. Εκείνοι πάλι, θέλοντας να αμαυρώσουν τη φήμη της, τη δίκασαν στη Ρουέν με την κατηγορία της μαγγανείας. Η δίκη της αποτελεί αρχέτυπο πολιτικής δίκης. Η Ιωάννα κα ταδικάστηκε και κάηκε στην πυρά στις 30 Μαΐου 1431. Ήταν μόλις δεκαεν νιά ετών. Είκοσι χρόνια αργότερα, ο Κάρολος, ο οποίος δεν ήθελε να οφεί λει το θρόνο του σε μια μάγισσα, διέταξε να γίνει νέα δίκη για να αποκατα σταθεί το όνομα της, στο τέλος της οποίας αναιρέθηκε η προηγούμενη κα ταδίκη της. Ο Αντρέ Μαλρώ της αφιέρωσε έναν υπέροχο επικήδειο: «Η Ιωάννα δεν ήταν διόλου ανδροπρεπής. Το κύρος της όμως ήταν ασύ γκριτο. Οι αξιωματικοί δεν μπορούσαν να υποφέρουν αυτό το επηρμένο πλάσμα που είχε την αξίωση να τους διδάξει την πολεμική τέχνη. Σ' αυτόν τον κόσμο, όπου την ημέρα που η Ιζαμπώ της Βαυαρίας υπέγραψε στην Τρουά το θάνατο της Γαλλίας σημείωσε μόνο στο ημερολόγιο της ότι είχε αγοράσει μια καινούργια κλούβα για τα πουλιά της, σ' αυτόν τον κόσμο

126


όπου ο δελφίνος δεν ήταν σίγουρος ότι ήταν δελφίνος, η Γαλλία αναρωτιό ταν αν ήταν Γαλλία και ο στρατός αν εξακολουθούσε να αποτελεί στρατό, ξανάφτιαξε το στρατό, τον βασιλιά, τη Γαλλία -είχαν χαθεί τα πάντα: ξάφ νου, ξαναγεννήθηκε η ελπίδα- και. χάρη στην Ιωάννα, οι Γάλλοι κέρδισαν τις πρώτες νίκες οι οποίες αποκατέστησαν το στρατό. Στη συνέχεια, πάλι χάρη σ' αυτήν και παρά την αντίδραση όλων σχεδόν των ηγετών του στρα τού, έλαβε χώρα η στέψη που επανέφερε τον βασιλιά στην εξουσία [...] »Είκοσι χρόνια μετά το θάνατο της. ο Κάρολος, ο οποίος δεν ήθελε να οφείλει το θρόνο του σε μια μάγισσα, διέταξε αναθεώρηση της δίκης. »Η μητέρα της ήλθε να παρουσιάσει την έγγραφη έγκριση του πάπα για την αναθεώρηση. Το παρελθόν ολόκληρο αναβίωσε τότε και αναδύθηκε από τη λήθη όπως η ημέρα αναδύεται από τη νύχτα. Είχε περάσει ένα τέ ταρτο του αιώνα. Τα αγόρια της ακολουθίας είχαν γίνει ώριμοι άνδρες. »Εκείνο το κορίτσι, όλοι τους το είχαν γνωρίσει ή συναντήσει. 0 δούκας του Αλανσόν την είχε δει μια νύχτα γυμνή, να ντύνεται, όταν μαζί με πολ λούς άλλους κοιμόντουσαν πάνω σε άχυρα: »"Ήταν όμορφη", είπε. "κανένας όμως δεν θα τολμούσε να την ποθή σει". Μπροστά στους γραφιάδες που άκουγαν με προσοχή, ο πολέμαρχος αναπόλησε τη φευγαλέα εκείνη τη στιγμή στο φως του φεγγαριού, πριν από είκοσι επτά χρόνια». Η ιστορία της Ιωάννας της Λοραίνης δεν είναι μύθος. Είναι η γυναίκα του Μεσαίωνα για την οποία διαθέτουμε τα περισσότερα ντοκουμέντα, γιατί έγιναν δυο δίκες, μια που κατέληξε σε καταδίκη και μια για αναθεώ ρηση της προηγουμένης. Δυο «μεγάλες δίκες», όπως τις έκριναν οι νομομα θείς της εποχής εκείνης, από τις οποίες έχουν μείνει χιλιάδες σελίδες δικο γραφιών, σε πολλά αντίτυπα: ανακρίσεις, μαρτυρίες κ.λπ. Αυτή η καταπληκτική όσο και σύντομη περιπέτεια είναι πλούσια σε δι δάγματα. Απέδειξε πρώτα τη σημασία της λαϊκής αποδοχής (για την οποία μιλή σαμε ήδη σε σχέση με την Αθήνα του Περικλή): η Ιωάννα ύψωσε το λάβαρο του γαλλικού λαού. Κέρδισε την κοινή γνώμη και οι αγρότες στράφηκαν ευ θύς εναντίον των Άγγλων. Θα ήταν παράλογο να αφήσουμε έναν Λε Πεν να καπηλεύεται τη μορφή της Ιωάννας της Λοραίνης. Η Ιωάννα ήταν πριν από όλα αντάρτισσα. Και αν κάποιος στην ιστορία αυτή υπήρξε ηλίθιος, αυτός ήταν ο επίσκοπος Κωσόν που την καταδίκασε στη Ρουέν. και όχι εκείνη. Εξάλλου δεν μισούσε

Η ΓΕΝΕΣΗ ΤΩΧ ΕΘΝΩΝ

127

τους Άγγλους, ήθελε απλώς να τους δει να γυρίζουν πίσω στην πατρίδα τους. Η σημασία που ο Μεσαίωνας απέδιδε στις προφητείες εξηγεί και το ρό λο της Ιωάννας. Σήμερα, η ιστορία αυτή φαίνεται ακατανόητη. Στην εποχή μας. η Ιωάννα δεν θα γινόταν δεκτή στο προεδρικό μέγαρο. Οι στρατηγοί δεν θα την είχαν υπακούσει. Γι' αυτό και ορισμένοι φαντασιόπληκτοι ιστο ρικοί προσπαθούν να ανακαλύψουν κρυμμένα κίνητρα πίσω από την ιστο ρία της Ιωάννας. Ισχυρίζονται ότι τάχα ήταν συγγενής του δελφίνου και άλ λες ανάλογες κουταμάρες. Όλα αυτά είναι γελοία! Οι βασιλείς του Μεσαίω να πίστευαν ότι ο Θεός μπορούσε να επικοινωνήσει μαζί τους με τη μεσολά βηση οιουδήποτε. Πίστευαν (όπως και οι Εβραίοι της Βίβλου) ότι υπήρχαν προφήτες. Η Ιωάννα υπήρξε προφήτης του γαλλικού πατριωτισμού. Φωνή λαού. φωνή Κυρίου, σύμφωνα με τη ρήση της Εκκλησίας. Τέλος, η ιστορία της Ιωάννας έρχεται να επιβεβαιώσει, μετά και από εκείνη της Ελο'ίζας (η οποία είχε την ίδια ηλικία, προερχόταν όμως από το καλλιεργημένο περιβάλλον του Παρισιού, και όχι από το αγροτικό περιβάλ λον της επαρχίας), τον εκπληκτικό φεμινισμό του Μεσαίωνα. Παρά τα φαι νόμενα, η δική μας εποχή είναι πολύ λιγότερο φεμινιστική από της Ιωάννας. Ας μην ξεχνάμε ότι δεν ήταν παρά ένα κορίτσι δεκαεπτά ετών, όταν κέρδιζε όλες εκείνες τις νίκες, το 1429. Και όμως το κορίτσι αυτό άλλαξε πραγματι κά την ιστορία του κόσμου: η Γαλλία και η Αγγλία, τα αρχαιότερα έθνη της Ευρώπης, ήταν και οι μεγαλύτερες δυνάμεις της εποχής εκείνης. Θα μπορούσαμε να προσθέσουμε ότι η χρεοκοπία της ελίτ των κυβερνώ ντων δεν είναι σπάνιο φαινόμενο. Την εποχή που οι στρατηγοί, οι νομομα θείς, οι επίσκοποι και οι βαρόνοι ή συνεργάζονταν με τον εχθρό ή αδιαφο ρούσαν, ένα άγνωστο κορίτσι κατόρθωσε να αναστήσει τη Γαλλία.

ΟΙ ΜΕΓΑΛΕΣ ΑΝΑΚΑΛΥΨΕΙΣ ΚΑΙ Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΩΝ ΠΡΟΚΟΛΟΜΒΙΑΝΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ

ΤΟΝ 15ο ΑΙΩΝΑ ΤΟ ΣΚΗΝΙΚΟ ΑΛΛΑΖΕΙ.

Την αλλαγή αυτή προοιωνίζεται μια κακή είδηση για τη χριστιανοσύνη: η άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους στις 29 Μαΐου 1453. Ορισμένοι ιστορικοί θεωρούν ότι η ημερομηνία αυτή σηματοδοτεί το τέ λος του Μεσαίωνα και την αρχή των Νεώτερων Χρόνων. Είδαμε πως οι Τούρκοι, οι εξισλαμισμένοι αυτοί νομάδες, κυρίεψαν τη Βαγδάτη το 1055 και έθεσαν τον σουλτάνο τους επικεφαλής του Ισλάμ (η δυναστεία των Σελτζούκων), στο οποίο και εμφύσησαν ξανά το κατακτητικό μένος του παρελ θόντος, προκαλώντας έτσι την αντεπίθεση των σταυροφοριών. Η Αυτοκρα τορία της Ανατολής όμως είχε εξασθενήσει από τη ληστρική επίθεση του 1204 και οι Τούρκοι ξαναπέρασαν στην επίθεση. 0 σουλτάνος Μωάμεθ Β' κυρίεψε την Κωνσταντινούπολη και ο τελευταίος Βυζαντινός αυτοκράτορας, ο Κωνσταντίνος ΙΑ', βρήκε ένδοξο θάνατο στη διάρκεια της πολιορκίας. Παραδόξως, η Δύση, με την εξαίρεση κάποιας σποραδικής βοήθειας απύ μέρους των Βενετών και των Γενοβέζων, επέδειξε πλήρη αδιαφορία για τη μοίρα του Βυζαντίου. Και όμως οι Οθωμανοί δεν αρκέσθηκαν στην Κων σταντινούπολη αλλά κατέκτησαν και τα Βαλκάνια υπύ την ηγεσία ενός δια δόχου του Μωάμεθ Β', του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς (1494-1566). Η πορεία τους δεν θα ανακοπεί παρά το 1529, μπροστά στη Βιέννη, από τους Αυστριακούς, θ α επιτεθούν όμως και πάλι στη Βιέννη το 1683, και η Οθω μανική Αυτοκρατορία θα καταστραφεί τελικά το 1918. Είναι αδύνατο να κατανοήσει κανείς τα σημερινά προβλήματα των Βαλκανίων αν έχει ξεχάσει την ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η άλωση της Κωνσταντινούπολης εμφανίζεται σαν μεγάλη νίκη του ισλαμισμού. Με τις εξής τρεις επιφυλάξεις όμως:

130


Πρώτα πρώτα, η χριστιανοσύνη, χάρη στη Γένοβα και τη Βενετία, δια τηρούσε τη θαλάσσια κυριαρχία στη Μεσόγειο. Οι Τούρκοι ήταν πεζικά ριοι. Για ναυτικούς χρησιμοποιούσαν Αγαρηνούς κουρσάρους (από το Αλγέρι και την Τύνιδα), οι οποίοι φέρονταν σκληρά στους αιχμαλώτους τους και παρενοχλούσαν τα αλιευτικά λιμάνια, χωρίς όμως να είναι ιδιαίτε ρα επικίνδυνοι. Η Γένοβα, όπως εξάλλου και η Βενετία, δεν δυσκολεύτηκε να προσαρμοστεί στην οθωμανική κατοχή των Βαλκανίων (η Βενετία δια τήρησε τα νησιά, την Πελοπόννησο, την Κρήτη και την Κύπρο). Οι εμπορι κοί αυτοί λαοί δεν νοιάζονταν και πολύ για τη θρησκεία και. εκτός αν είχε ξεσπάσει κάποια κρίση, συνεργάζονταν εμπορικά με την Υψηλή Πύλη (αυ τή ήταν η επίσημη ονομασία της κυβερνήσεως των σουλτάνων), η οποία στα μάτια τους είχε απλώς αντικαταστήσει τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία της Ανατολής. Επιπλέον οι Βυζαντινοί, προτού χάσουν την ανεξαρτησία τους. είχαν φροντίσει να μεταλαμπαδεύσουν τον πολιτισμό τους και την ορθοδοξία σε μια χώρα που μόλις είχε κάνει την εμφάνιση της στο προσκήνιο της ιστο ρίας: τη Ρωσία. Πρώτα στο Κίεβο, του οποίου ο ηγεμόνας Βλαδίμηρος ασπάσθηκε τον χριστιανισμό και παντρεύτηκε την αδελφή του Βασιλείου Β' το 988, και αργότερα, από τον 15ο αιώνα και έπειτα, στη Μόσχα, όπου ο Ιβάν ο Τρομερός (1530-1584) έλαβε τελικά τον αυτοκρατορικό τίτλο του τσάρου (τσάρος=Καίσαρ). Τέλος, και πιο σημαντικό, οι Ευρωπαίοι άφησαν τους Τούρκους να συνε χίσουν το έργο τους επειδή οι Δυτικοί είχαν πια εγκαταλείψει την κλασική Ανατολή: φιλοδοξούσαν να κατακτήσουν τον κόσμο. Οι μωαμεθανοί δεν πήραν είδηση ότι ο δικός τους κόσμος της ερήμου ήταν πια ξεπερασμένος και κατά κάποιον τρόπο «επαρχιακός». Παραδόξως, η άλωση της Κωνσταντινούπολης υπήρξε το έναυσμα του φαινομένου που ονομάζουμε Αναγέννηση. Στη διάρκεια της πολιορκίας, εκατοντάδες Έλληνες, πνευματικοί άν θρωποι και ηγετικές φυσιογνωμίες, εγκατέλειψαν την πόλη και κατευθύν θηκαν προς την Ιταλία. Πολλοί απ' αυτούς κατόρθωσαν να φτάσουν ώς εκεί. Ένας μάλιστα, ο Βησσαρίων (1400-1472), έγινε καρδινάλιος στη Ρώμη και ίδρυσε τη βιβλιοθήκη της Βενετίας. Οι διανοούμενοι αυτοί προκάλεσαν αληθινή επανάσταση στη Δύση. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι το κύριο χαρακτηριστικό της «νεωτερικότητας», αυτό που την κάνει να ξεχωρίζει από τους «παραδοσιακούς»πολι-

ΟΙ ΜΕΓΑΛΕΣ ΑΝΑΚΑΛΥΨΕΙΣ

131

τισμούς, είναι η έμφαση που δίνει στο άτομο, στο κριτικό πνεύμα και στην αλλαγή. Τρία χαρακτηριστικά που ποτέ ως τότε δεν είχαν βρεθεί συγκε ντρωμένα. Από τα τρία αυτά χαρακτηριστικά τα δυο υπήρχαν ήδη κατά την αρχαι ότητα: τότε αναδύθηκαν εξέχουσες προσωπικότητες (ο Αλέξανδρος, ο Αν νίβας και ο Καίσαρας) αλλά και αναπτύχθηκε ένα ισχυρό κριτικό πνεύμα, το οποίο (με τον Διογένη) έφτασε ως τον κυνισμό. Η αλλαγή όμως αυτή κα θαυτή δεν συνάντησε ανάλογη υποδοχή,

επειδή η κοσμοθεωρία της εποχής

ήταν εκείνη της «αιώνιας επιστροφής» που συναντάμε και στην Παλαιά Διαθήκη: «Ουδέν καινόν υπό τον ήλιον». γράφει ο

Εκκλησιαστής.

Δυο από τα τρία χαρακτηριστικά της νεωτερικότητας μπορούν να απο δοθούν και στο Μεσαίωνα: η σημασία του ατόμου (όπως μαρτυρεί η απί στευτη περιπέτεια της Ιωάννας) και η επιδίωξη της αλλαγής. Είδαμε πόσες μεγάλες ανακαλύψεις έγιναν εκείνη την εποχή (όπως η πυξίδα και το κανό νι). 0 Μεσαίωνας όμως δύσκολα ανεχόταν την κριτική, λόγω της επίδρασης της καθολικής Εκκλησίας. Οι εκατοντάδες όμως Έλληνες διανοούμενοι, οι οποίοι κατέφθαναν αθρόοι στην Ιταλία προσπαθώντας να γλιτώσουν από τους Τούρκους, έφεραν μαζί τους αυτό ακριβώς το κριτικό πνεύμα που έλειπε από το Μεσαίωνα - κα θώς και ένα μεγάλο μέρος της αρχαιότητας που είχε λησμονηθεί (όπως ο Πλάτων, το είδωλο του καρδιναλίου Βησσαρίωνα). Για πρώτη φορά στην ιστορία του κόσμου, τα χαρακτηριστικά της νεω τερικότητας βρίσκονταν συγκεντρωμένα: η ατομική πρωτοβουλία, η επι δίωξη της αλλαγής και το κριτικό πνεύμα/Ενας συνδυασμός που προκάλε σε αληθινή έκρηξη. Επιβεβαιώνεται έτσι η αρχική μας διαίσθηση, ότι η ιστορία διαμορφώνε ται πολύ περισσότερο από ιδεολογικούς παρά από οικονομικούς παράγο ντες. Παρά τα φαινόμενα, οι ιδέες είναι που κυβερνούν τον κόσμο. Δυο νέες χώρες ήταν οι πρωταγωνιστές της μεγάλης εκείνης έκρηξης: η Ισπανία και η Πορτογαλία. Μετά τις εισβολές των Αράβων, η ιστορία της Ιβηρικής χερσονήσου ταυ τίσθηκε με τον αγώνα των χριστιανών ηγεμονίσκων, οι οποίοι είχαν διατη ρήσει την ανεξαρτησία τους γύρω από τα Πυρηναία ενάντια στους μου σουλμάνους - αγώνας γνωστός ως Reconquista, ανάκτηση. Το 1469, η Ισαβέλλα της Καστίλης, μονάρχης ενός χριστιανικού ηπειρω τικού βασιλείου, παντρεύτηκε τον Φερδινάνδο της Αραγονίας. ενός θαλάσ-

132


σιου βασιλείου που περιέβαλλε τη Βαρκελώνη και τη Βαλένθια. Η ένωση τους πολλαπλασίασε τη δύναμη των «Καθολικών Βασιλέων». Το 1492, κατέλαβαν την υπέροχη αραβική πόλη Γρανάδα (όπου βρίσκε ται το παλάτι της Αλάμπρα) και εκδίωξαν από την πόλη τους μωαμεθανούς (καθώς και τους Εβραίους Σεφαρδίμ, πολλοί από τους οποίους κατέφυγαν αργότερα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία). Την «ανάκτηση» ακολούθησε η κατοχύρωση της ισπανικής εξουσίας. Το τρομερό πεζικό των Ισπανών, σκληραγωγημένο από τους αγώνες εναντίον των Αράβων, ήταν έτοιμο να εισβάλει στο Μαρόκο και στην Αλγε ρία, όταν ένα αναπάντεχο γεγονός ήρθε να ανατρέψει το ρου του ισπανικού χειμάρρου: η Ισαβέλλα της Καστίλης ενθάρρυνε το εγχείρημα ενός Γενουά τη ναυτικού (έκτοτε υπήρξε συμβίωση ανάμεσα στους Γενουάτες ναυτι κούς και την Ισπανία), ο οποίος ήθελε να παρακάμψει την τουρκική Αυτο κρατορία χάριν της διακίνησης των «μπαχαρικών» - τα πολύτιμα αυτά εμπορεύματα (μετάξι, πιπέρι) τα οποία από αμνημονεύτων χρόνων εισάγο νταν από τις Ινδίες και την Κίνα. Ανάμεσα όμως στις Ινδίες, την Κίνα και την Ισπανία, υπήρχε η Οθωμανική Αυτοκρατορία, η οποία φορολογούσε βα ρύτατα τα διερχόμενα πλοία. 0 Χριστόφορος Κολόμβος είχε μελετήσει τους σοφούς της αρχαιότητας. Πίστευε, όπως και οι λόγιοι της ελληνιστικής Αλεξάνδρειας, ότι η γη ήταν στρογγυλή. Είναι πολύ πιθανό να γνώριζε και τους «πορτολάνους» των Βίκινγκ. Η ιδέα του ήταν απλή όσο και μεγαλοφυής: να φτάσει στην Κίνα, διασχίζοντας τον ωκεανό με κατεύθυνση προς δυσμάς. Μπορούσε να πραγματοποιήσει την ιδέα του, επειδή η ναυσιπλοία είχε ήδη σημειώσει μεγάλες προόδους. Η καραβέλα, εφεύρεση των Βενετών, έπλεε από το 1415 ήδη με πανιά και πηδάλιο με ποδόστημα, και αυτό γιατί η Βενετία βρισκόταν σε επαφή με την Κίνα, όπου εκείνη την εποχή οι κινεζι κές τζόγκες έπλεαν χωρίς ερέτες, εξοπλισμένες με δώδεκα ιστία από μετά ξι. Μόνο όμως χάρη στη γνώση της «μηχανικής των δυνάμεων» επιχείρησαν οι Δυτικοί να πλεύσουν κόντρα στον άνεμο (ακόμη μια φορά, η επικράτηση των ιδεών!). Η μηχανική αυτή εξηγεί γιατί οι τζόγκες δεν έφτασαν ποτέ στη Δύση. Οι Ισπανοί τόλμησαν να αναπτύξουν και την «πελάγια» ναυσιπλοΐα. Όλοι γνωρίζουμε ότι ένα αναπάντεχο εμπόδιο δεν άφησε τις τρεις καρα βέλες του Κολόμβου να φτάσουν ως την Κίνα: η Αμερική. 0 Χριστόφορος Κολόμβος πάτησε το πόδι του στην Αμερική στις 12 Οκτωβρίου 1492.


133

Δεν κατάλαβε αμέσως ότι επρόκειτο για μια καινούργια ήπειρο. Το κα τάλαβε όμως ένας Γερμανός γεωγράφος και κατά λάθος της έδωσε το όνο μα ενός Βενετού θαλασσοπόρου ο οποίος βρισκόταν στην υπηρεσία της Ισπανίας, του Αμέριγο Βεσπούτσι (Αμέριγο = Αμερική). Γι' αυτό λοιπόν ο Κολόμβος, ο οποίος νόμιζε ότι βρισκόταν στις Ινδίες, αποκάλεσε τους ιθα γενείς Ινδιάνους. Δεν πρέπει να συγχέουμε τους Ινδιάνους της Αμερικής με τους κατοίκους των Ινδιών. Το 1492 ήταν ένας σημαντικός χρόνος, στη διάρκεια του οποίου καταλή φθηκε η Γρανάδα και ανακαλύφθηκε η Αμερική. Αντί να εισβάλει στη Βό ρειο Αφρική, η ισπανική δύναμη άλλαξε ρότα και βρέθηκε στον Νέο Κόσμο. Στην πραγματικότητα όμως, η ανακάλυψη της πελάγιας ναυσιπλοΐας οφειλόταν στους Πορτογάλους. Η Πορτογαλία είχε εμφανιστεί στο προσκήνιο πριν από έναν αιώνα. Λό γω της γεωγραφικής θέσης της χώρας τους, η οποία ήταν στραμμένη προς την ανοικτή θάλασσα, οι κάτοικοι της ενδιαφέρθηκαν για τον Ατλαντικό πο λύ πριν από τους Καστιλιάνους και τους Καταλανούς. 0 πρώτος που μύησε τους Πορτογάλους στις πελάγιες εξερευνήσεις ήταν στην πραγματικότητα ο Πορτογάλος πρίγκιπας Ερρίκος ο Θαλασσοπόρος (1394-1460). Από το παλάτι του στο ακρωτήρι Σάγκρες, το «Φινιστέρ» της Πορτογαλίας, ενθάρ ρυνε τις ναυτικές εξερευνήσεις των Πορτογάλων. Το 1445, οι πορτογαλικές καραβέλες πέρασαν το Πράσινο Ακρωτήρι, παρακάμπτοντας την Αφρική από το νότο (όπως λέγεται ότι είχαν κάνει πριν από δυο χιλιάδες χρόνια και οι Φοίνικες, αλλά αντίστροφα). Μετά το θάνατο του Ερρίκου οι εξερευνή σεις συνεχίστηκαν, ολοένα και μακρύτερα, και το 1498 ο Βάσκο ντα Γκάμα προσορμιζόταν στην Καλκούτα της Ινδίας. Οι Ισπανοί μπορεί να επέλεξαν τη δυτική κατεύθυνση, οι Πορτογάλοι όμως προτίμησαν την ανατολική. Με βάση την πρωτεύουσα της χώρας τους. τη Λισσαβόνα, ίδρυσαν μια τεράστια «θαλασσοκρατία» με διάσπαρ τα εμπορεία κατά μήκος του δρόμου προς την Ινδία: στο Πράσινο Ακρωτή ρι, στην Αγκόλα (ακόμη και στη Βραζιλία, όπου μια θύελλα τους είχε ανα γκάσει να αράξουν), στη Μοζαμβίκη. Στις Ινδίες ίδρυσαν ένα επιτυχημένο εμπορείο στη Γκόα (η οποία παρέμεινε πορτογαλική ώς το 1962) και άλλο ένα στο Μακάο της Κίνας, που δεν επιστράφηκε στην Κίνα παρά το 1999! Ανάμεσα στην Κίνα και στην Ινδία ήλεγχαν επίσης τα στενά της Μαλαισίας και τη Μαλάίκή χερσόνησο, τον πορθμό της Μαλάκα. Με τον Καμπράλ στη Βραζιλία (1500) και τον Αλβουκέρκε (1453-1515)

134


στο Ορμούζ. η θαλάσσια επικράτεια των Λουζιτανών εξαπλώθηκε στον Ατλαντικό, στον Ινδικό καθώς και στον Ειρηνικό ωκεανό. Οι Πορτογάλοι υπήρξαν οι μεγαλύτεροι θαλασσοπόροι της ιστορίας. Θα παρατηρήσουμε εδώ το εξής: όπως και η Δανία, η Πορτογαλία δεν είναι μια «μικρή χώρα». Υπήρξε κράτος ωκεάνιο και η πορτογαλική γλώσσα εξακο λουθεί να μιλιέται στη Βραζιλία, στην Αφρική, ώς και στο Τιμόρ της Ινδονη σίας. Η πελάγια αυτή ναυσιπλοΐα έφτασε στο απόγειο της με έναν Πορτογά λο, τον Μαγγελάνο - τις εξερευνήσεις του οποίου όμως είχε χρηματοδοτή σει η ισπανική μοναρχία. 0 Μαγγελάνος ακολούθησε την ισπανικό οδό προς τη Δύση. Τον Οκτώ βριο του 1520, κατόρθωσε να παρακάμψει το νότιο άκρο της Αμερικής δια μέσου του πορθμού ο οποίος φέρει το όνομα του. Στις 28 Νοεμβρίου βρέθη κε στον μεγαλύτερο ωκεανό της γης (που ονόμασε Ειρηνικό επειδή έτυχε σε νηνεμία). Σκοτώθηκε στη διάρκεια μιας σύγκρουσης με τους ιθαγενείς των Φιλιππίνων (οι οποίες φέρουν το όνομα του βασιλιά της Ισπανίας Φι λίππου Β'). Μονάχα ένα από τα πλοία του γύρισε στην Ισπανία το 1522. Ο πρώτος γύρος του κόσμου είχε επιτελεσθεί. Είχε διαρκέσει τρία χρό νια! Οι μεγάλοι εκείνοι θαλασσοπόροι ήταν απείρως πιο τολμηροί από τους σημερινούς αστροναύτες μας. Οι τελευταίοι αυτοί βρίσκονται σε συνεχή επαφή με τη βάση τους, η οποία καθορίζει τις κινήσεις τους. ενώ οι ναύτες του Μαγγελάνου επί ολόκληρους μήνες δεν είχαν επαφή με κανένα! Η Πορτογαλία όμως δεν ήταν αρκετά ισχυρή για να διατηρήσει τη θαλασσοκρατία της. Από την Ισπανία ιδρύθηκε η αυτοκρατορία «επί της οποίας δεν δύει ποτέ ο ήλιος». Οι Πορτογάλοι αρκέστηκαν στα «εμπορεία», ενώ οι Ισπανοί προχώρησαν παραπέρα, κατακτώντας και την ενδοχώρα. Τους θαλασσοπόρους διαδέχτηκαν οι «κονκισταδόρες» (οι κατακτητές). Στην ενδοχώρα της Αμερικής όμως υπήρχαν λαμπροί πολιτισμοί, οι λε γόμενοι «προκολομβιανοί» (προ του Κολόμβου). Σημειώσαμε προηγουμένως ότι οι Αμερικές είχαν κατοικηθεί από αν θρώπους οι οποίοι είχαν διαβεί περπατώντας τον Βερίγγειο πορθμό και έκτοτε απομονώθηκαν από την άνοδο της στάθμης των νερών. Γι' αυτό το λόγο μιλάνε ακόμη γλώσσες της Νοτιοδυτικής Ασίας - και η γλώσσα των Ινδιάνων Απάτσι μοιάζει με των Χμερ! Οι άνθρωποι αυτοί, απομονωμένοι στα αμερικανικά εδάφη, είχαν την


135

ίδια εξέλιξη με τους κατοίκους της Ευρασίας, με μεγάλη όμως «χρονική κα θυστέρηση». Βόρεια του Ρίο Γκράντε είχαν παραμείνει ως νομάδες κυνηγοί, στα νό τια όμως είχαν ιδρύσει ανεπτυγμένους αγροτικούς πολιτισμούς. Εκείνοι ανακάλυψαν ορισμένα φυτά τα οποία μας είναι πολύ οικεία: η πατάτα έχει αμερικανική προέλευση, καθώς και η σοκολάτα (δηλαδή το κα κάο), αλλά και το καλαμπόκι και η ντομάτα. Είναι αδύνατο να φαντασθού με σήμερα τους Γάλλους χωρίς πατάτες και τη Μεσόγειο χωρίς ντομάτες (οι οποίες όμως δεν ήταν γνωστές στην ελληνο-λατινική αρχαιότητα). Όπως συνέβη στην αρχαιότητα, και για τους ίδιους λόγους, οι Ινδιάνοι της Αμερικής ίδρυσαν και αυτοί κράτη. Οι Μάγια, οι οποίοι όταν έφτασαν οι Ισπανοί βρίσκονταν ήδη σε παρακ μή, ζούσαν στη Γουατεμάλα σε μικρές πόλεις-κράτη που δεν διέφεραν πο λύ από τις αντίστοιχες των Ελλήνων της εποχής του Ομήρου. Οι Αζτέκοι, οι οποίοι αντιθέτως ήταν σε πλήρη ανάπτυξη τον 15ο αιώνα, είχαν δημιουργήσει στο Μεξικό ένα πολεμικό κράτος το οποίο, όσον αφορά την αρχιτεκτονική, τις ανθρωποθυσίες και τον προεξέχοντα ρόλο του πολέ μου και της θρησκείας, θα μπορούσε να παραβληθεί με την Ασσυρία του Σαργών και του Ασουρμπανιπάλ. Οι Ίνκα κυρίως, είχαν ιδρύσει στη Νότιο Αμερική μια τεράστια αυτο κρατορία (από τον Ισημερινό ώς τη Χιλή. περιλαμβάνοντας τη Βολιβία και το Περού), η οποία θυμίζει πολύ έντονα την αρχαία Αίγυπτο. Ο Ίνκα ήταν ένα είδος Φαραώ, ένας βασιλιάς-ήλιος. Όπως και στις όχθες του Νείλου, έτσι και στο κράτος των Ίνκα κυριαρχούσε η λατρεία του Ήλι ου. Όσο για την αρχιτεκτονική των Ίνκα, είναι φαραωνική στο έπακρον, με φρούρια, δρόμους και μεγάλους ναούς. Οι Μάγια και οι Αζτέκοι, πάλι. έχτι ζαν πυραμίδες. Στην αυτοκρατορία των Ίνκα υπήρχαν τρεις πρωτεύουσες, όπου ο βασιλιάς κατοικούσε διαδοχικά: στο βορρά το Κίτο. στο κέντρο η Καχαμάρκα, και στο νότο η ιερή πόλη Κούσκο - τόπος προέλευσης της δυ ναστείας που είχε ιδρύσει ο βασιλιάς Πατσακούτι το 1438, η οποία έφθασε στο απόγειο της ανάπτυξης της με τον αυτοκράτορα Χουάί'να-Καπάκ (1493-1527). Μετά το θάνατο του τελευταίου, οι γιοι του. διεκδικώντας τον βασιλικό θρόνο, ενεπλάκησαν σε έναν αδελφοκτόνο πόλεμο από τον οποίο νικητής βγήκε ο αυτοκράτορας Αταχουάλπα. Οι μεγάλοι αυτοί πολιτισμοί γνώριζαν την αριθμητική και μόλις είχαν ανακαλύψει τη γραφή. Άφηναν πίσω τους την προϊστορία και εισέρχονταν

136


θριαμβευτικά σε μια πλήρως ανεπτυγμένη νεολιθική εποχή. Επικοινωνού σαν μεταξύ τους, όπως και με τους νομάδες των βορειοαμερικανικών πε διάδων, αγνοούσαν όμως την ύπαρξη του έξω κόσμου (με την εξαίρεση με ρικών μυθικής προέλευσης αναμνήσεων).Ήταν πολιτισμοί αγροτικοί, και γι' αυτούς ο ωκεανός ήταν ό,τι για μας ο διαπλανητικός χώρος πριν από την κατάκτηση του διαστήματος. Η «επαφή» των προκολομβιανών πολιτισμών με τους Ευρωπαίους είχε καταστροφικά αποτελέσματα. Το 1519, ο Ισπανός κυβερνήτης της Κούβας ανέθεσε την αρχηγεία μιας αποστολής στο Μεξικό σε έναν ευγενή, τον Κορτέζ. Αυτός έφτασε χωρίς δυσκολίες στην πρωτεύουσα των Αζτέκων Τενοτστιτλάν (στο Μεξικό), όπου έγινε δεκτός από τον βασιλιά Μοντεζούμα, ο οποίος (τις πρώτες ημέρες) τον πέρασε για θεό. Χρειάστηκε όμως τότε να επιστρέψει στην ακτή, οπότε ένας λοχαγός του, ο Αλβαράδο, άδραξε την ευκαιρία και διέταξε τη σφαγή των Αζτέκων αξιωματούχων, προκαλώντας μ' αυτόν τον τρόπο μια εξέγερση στη διάρκεια της οποίας σκοτώθηκε ο Μο ντεζούμα. Οι Ισπανοί αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την πόλη στις 30 Ιουνίου 1520, μέσα στη νύχτα (Noche triste - θλιβερή νύχτα). Ο Κορτέζ γύρι σε με ενισχύσεις και πολιόρκησε το Τενοτστιτλάν. Το κατέλαβε στις 13 Ιου νίου 1520 και άφησε τους άνδρες του να προβούν σε τρομακτικά αντίποινα. Το βασίλειο των Αζτέκων είχε υποδουλωθεί! Οι Ισπανοί συνέχισαν την προ έλαση τους ώς τους Μάγια προς νότο και ώς την Καλιφόρνια προς βορρά. Το 1531, ένας άλλος Ισπανός στρατιωτικός, ο Πιθάρο, ηγήθηκε μιας απο στολής η οποία ακολούθησε την ακτή της Αμερικής που βρέχεται από τον Ειρηνικό και κατευθύνθηκε προς το Περού. Ο αυτοκράτορας Αταχουάλπα ήξερε πολύ καλά ότι οι Ισπανοί δεν ήταν Θεοί/Ενιωθε όμως μεγάλη περιέργεια να τους γνωρίσει, γι' αυτό τους κάλε σε να τον επισκεφθούν έξω από την Καχαμάρκα, όπου είχε στρατοπεδεύ σει. Στις 16 Νοεμβρίου 1532, δέχτηκε τους «επισκέπτες από έναν άλλο κό σμο» καθισμένος επάνω στο θρόνο του και περιστοιχισμένος από τη φρουρά του που την αποτελούσαν πολλές χιλιάδες στρατιώτες. Οι Ισπανοί ήταν όλοι και όλοι εκατόν εξήντα τρεις, με μια δωδεκαριά άλογα και μερικά μικρά κανόνια. Το βράδυ, με μια παράτολμη και ακόμη πιο ανέντιμη κίνηση (ήταν φιλοξενούμενος τουΊνκα), ο Πιθάρο συνέλαβε τον βασιλιά και τον κράτησε ύμηρο, προκαλώντας έτσι την ακαριαία πτώση της αυτοκρατορίας. Πρόκειται για μια από τις πιο μαύρες σελίδες στην ιστορία της ανθρω πότητας.

ΟΙ ΜΕΓΑΛΕΣ ΑΝΑΚΑΛΓΨΕΙΣ

137

Γιατί η τεράστια αυτοκρατορία των Ίνκα, με πληθυσμό 10 με 15 εκατομ μύρια κατοίκους, εξολοθρεύτηκε τόσο γρήγορα από μια φούχτα Καστιλιάνους; Έφταιγαν τα όπλα; Η μπαρούτη δεν αποτελεί αρκετά ικανοποιητική εξήγηση: τα αρκεβούζια μετά βίας έριχναν μια βολή το λεπτό (τα τόξα της αυτοκρατορικής φρουράς ήταν πιο αποτελεσματικά) και ο θόρυβος που προκαλούσαν γρήγορα έπαψε να τρομάζει τους Ινδιάνους. Μήπως τα άλογα; Οι Ινδιάνοι της Αμερικής βέβαια δεν τα γνώριζαν. Οι Ίνκα δεν «καβαλίκευαν» κανένα ζώο και τα λάμα τα χρησιμοποιούσαν μόνο σαν υποζύγια. Εύκολα ξεχνάμε, όταν βλέπουμε τους Ινδιάνους να ιππεύουν στα γουέστερν, ότι το άλογο εισήχθη στην Αμερική από τους Ευρωπαίους. Οι ιθαγενείς όμως έμαθαν γρήγορα να μην τα φοβούνται και εξελίχτηκαν σε άριστους ιππείς. Στην πραγματικότητα ο Αταχουάλπα μπορούσε να είχε κατασφάξει τους Ισπανούς. Βέβαια, θα είχαν καταφθάσει στη συνέχεια και άλλοι, δεδο μένης όμως της οργάνωσης των Ίνκα αλλά και της μεγάλης απόστασης που χώριζε τους Ισπανούς από τη βάση τους, ο αγώνας δεν θα ήταν άνισος. Για μια ακόμη φορά, η απάντηση βρίσκεται στην ψυχολογία των Ίνκα, στον «νοητικό» κόσμο τους. Ήταν εξαιρετικά πολιτισμένοι, αλλά μοιρολά τρες και «κολεκτιβιστές», άνθρωποι χωρίς ατομική πρωτοβουλία (ο αυτο κράτορας πιάστηκε αιχμάλωτος, άρα δεν υπάρχει σωτηρία). 0 πολιτισμός τους δεν τους είχε μάθει πώς να αντιδρούν σε απρόοπτες καταστάσεις. Τους ήταν αδύνατο να καταλάβουν τη συμπεριφορά του Πιθάρο! Γι' αυτούς, οι Ισπανοί ήταν κάτι σαν «εξωγήινοι» (και όντως, είχαν έρθει από έναν «άλλο κόσμο»). Η «χρονική διαφορά» ανάμεσα στους Ισπανούς και τους Ινδιάνους της Αμερικής ήταν τεράστια (πολύ μεγαλύτερη από εκείνη μεταξύ των Ρωμαί ων του Καίσαρα και των Γαλατών του Βερκιγγετόριξ!). Οι Ίνκα μόλις έβγαιναν από την προϊστορία, ενώ οι κονκισταδόρες καταδρομείς ήταν ατομικιστές. νιτσεϊκοί σχεδόν υπεράνθρωποι (παρά τον αναχρονισμό αυτού του χαρακτηρισμού), οι οποίοι δεν φοβόντουσαν ούτε θεό ούτε διάβολο και ήξεραν πολύ καλά πώς να εκμεταλλευτούν τις απρόοπτες ευκαιρίες. Βλέπουμε λοιπόν ότι η νεωτερικότητα μπορεί και να σκοτώνει. Ανάμεσα στους Ισπανούς του Πιθάρο και τους Ίνκα του Αταχουάλπα. υπήρχε χρονι κή διαφορά έξι χιλιάδων ετών. Ας μη φοβηθούμε να χρησιμοποιήσουμε εδώ έναν παιδαγωγικό αναχρονισμό: όπως επισημάναμε παραπάνω, η αυτό-

138


κρατορία των Ίνκα θυμίζει εκείνη των Φαραώ. Αν λοιπόν οι Ισπανοί της Αναγέννησης μπορούσαν να είχαν βρεθεί στην Αίγυπτο της εποχής του Ραμσή, πιστεύουμε ότι το σοκ θα ήταν ανάλογο και ότι οι Καστιλιάνοι θα είχαν καταστρέψει την Αίγυπτο των Φαραώ. Οι Ισπανοί βέβαια υπήρξαν βάναυσοι (όχι όμως περισσότερο απ' ό,τι όταν πολεμούσαν τους Γάλλους), δεν ήταν όμως ρατσιστές. Οι κονκισταδόρες συχνά παντρεύονταν Ινδιάνες πριγκίπισσες. Γι' αυτό και σήμερα στις φλέβες όλων των «μεγάλων της Ισπανίας» ρέει ινδιάνικο αίμα. Οι Ισπανοί ήταν «Αρειανοί». Και οι μεγάλοι πολιτισμοί των Ινδιάνων της Αμερικής εξαφανίστηκαν « ω ς δια μαγείας» (αν και εδώ θα ταίριαζε καλύτερα η λέξη βασκανία). Η νεωτερικότητα σκότωσε τους προκολομβιανούς πολιτισμούς, οι πλη θυσμοί όμως των Ινδιάνων της Αμερικής εξακολουθούν να υπάρχουν. Στην Κεντρική και τη Νότια Αμερική υπολογίζονται σε εκατομμύρια (οι περισσό-• τεροι από αυτούς βρίσκονται στο Περού και στη Βολιβία). Τα μόνα όμως κατάλοιπα του ένδοξου παρελθόντος τους είναι οι τοπικές γλώσσες (η αϋμάρα και η κέτσουα) και οι λαϊκές δεισιδαιμονίες. Έγιναν καθολικοί και ισπανόφωνοι, μιλάνε ισπανικά. Η καταστροφή συμπληρώθηκε από αυτό που οι γιατροί αποκαλούν «μι κροβιακό» (ή ιογενές) σοκ. Οι απομονωμένοι πληθυσμοί της Αμερικής δεν είχαν αποκτήσει ανοσία στα μικρόβια της Ευρασίας. Ασθένειες όπως η ιλα ρά και η γρίπη, στις οποίες ο οργανισμός των Ισπανών ήταν σε θέση να αντι δράσει, είχαν για τους Ινδιάνους αποτελέσματα ανάλογα με εκείνα που είχε προκαλέσει η Μεγάλη Πανώλη του 14ου αιώνα στους Ευρωπαίους. Πέθαι ναν κατά εκατομμύρια, ιδίως οι αξιωματούχοι, οι οποίοι βρίσκονταν σε συ χνότερη επαφή με τους εισβολείς. Υποτιμάμε πάντα τον ιστορικό ρόλο των επιδημιών. Έτσι λοιπόν η κατάκτηση της Αμερικής αποτέλεσε μια μεγάλη τραγωδία - χωρίς οι ίδιοι οι Ισπανοί να το έχουν συνειδητοποιήσει ή να έχουν αντιλη φθεί τι ακριβώς συνέβαινε. Μερικοί Ισπανοί εξάλλου ένιωσαν συμπάθεια για τους καινούργιους υπηκόους τους. όπως ο δομινικανός Βαρθολομαίος ντε Λας Κάσας, ο οποίος έγραψε στον βασιλιά της Ισπανίας μια Πολύ σύ ντομη εξιστόρηση

της καταστροφής

των Ινδιών το 1542 - μάταια όμως.

Οι Ισπανοί προφανώς δεν ήταν καλύτεροι από τους Ινδιάνους. Από ηθι κής απόψεως μάλιστα, θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι Ίνκα ήταν πολύ πιο συμπαθείς. Οι Ισπανοί όμως είχαν εκσυγχρονισθεί. Οι αξίες της νεωτερικό-

ΟΙ ΜΕΓΑΛΕΣ ΑΝΑΚΑΛΓΨΕΙΣ

139

τητας -προσωπική πρωτοβουλία, κριτικό πνεύμα, αγάπη της αλλαγήςεξασφάλισαν στους Ευρωπαίους του 15ου αιώνα τη νίκη εναντίον των υπό λοιπων λαών της γης. Αρκούν όμως αυτές οι αξίες για να προσδώσουν κά ποιο νόημα στη ζωή; Μάλλον όχι. Είναι αξίες που αφορούν τη δράση. Για να ζήσει όμως ο άνθρωπος, χρει άζεται τη θρησκεία ή κάποια πεποίθηση. Οι ίδιοι οι Ισπανοί εξάλλου, μπο ρεί να δρούσαν «σύγχρονα», για να προσδώσουν όμως κάποιο νόημα στη ζωή τους κατέφευγαν στις πνευματικές αξίες του χριστιανισμού - που κατά κάποιον τρόπο αποτελούσαν το «ηθικό κεφάλαιο» τους. Τον 21ο αιώνα, ο σύγχρονος κόσμος έχει ίσως διασπαθίσει το κεφάλαιο αυτό, διατηρώντας ως μόνη αναφορά την ατομική απόλαυση. Αυτή όμως είναι μια «άλλη ιστο ρία», για την οποία θα έχουμε την ευκαιρία να ξαναμιλήσουμε.

Η ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ Ο ΚΑΡΟΛΟΣ ΚΟΥΙΝΤΟΣ Ο ΦΡΑΓΚΙΣΚΟΣ Α'

ΕΝΩ ΟΙ ΙΣΠΑΝΟΙ ΚΑΤΑΚΤΟΥΣΑΝ ΤΟΝ ΝΈΟ ΚΟΣΜΟ. ΣΤΟΝ ΠΑΛΑΙΟ ΣΗΜΕΙΩΝΟΝΤΑΝ

εκρηκτικές εξελίξεις. Επίκεντρο του πολιτισμικού σεισμού που ονομάζουμε

Αναγέννηση

υπήρξε η Ιταλία, όπου, όπως σημειώσαμε παραπάνω, πρωτεύοντα ρόλο διαδραμάτισαν οι εξόριστοι διανοούμενοι από το Βυζάντιο, εξού και ονο μάστηκε Αναγέννηση, γιατί χάρη σ' εκείνους οι σύγχρονοι τους ανακάλυ ψαν εκ νέου την αρχαιότητα. Στην Ιταλία χρωστάμε όλες τις σύγχρονες επι νοήσεις: τη σύγχρονη οικονομία, τη σύγχρονη επιστήμη, τη σύγχρονη τέχνη και τη σύγχρονη θεώρηση του κόσμου. Ο πολιτικός και στρατιωτικός ρόλος της Ιταλίας δεν είχε βέβαια εκλείψει (ένα μεγάλο μέρος του στρατιωτικού λεξιλογίου είναι ιταλικό). Η Βενετία ιδίως ήρθε αντιμέτωπη το 1509 στο Καμπραί με ολόκληρη την Ευρώπη, η οποία είχε συμμαχήσει εναντίον της (ο συνασπισμός του Καμπραί), και κα τόρθωσε, με σύμμαχο την Ισπανία, να εξουδετερώσει τον τουρκικό στόλο του Αλή Πασά το 1571 στη Ναύπακτο, όπου βούλιαξαν διακόσιες τουρκικές γαλέρες με τίμημα τη ζωή εκατοντάδων πατρικίων της Βενετίας. Η επίδραση όμως των ιταλικών πόλεων ήταν κυρίως πολιτισμική. Τη Φλωρεντία κυβερνούσε μια οικογένεια πλουσίων εμπόρων, οι Μέδι κοι, ο πιο ένδοξος των οποίων ήταν ο Λορέντσο ο Μεγαλοπρεπής (14491492). Οι εξαιρετικά καλλιεργημένοι αυτοί τραπεζίτες διάβαζαν στο πρω τότυπο αρχαία ελληνικά κείμενα, όπως του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Θεωρούσαν όμως ότι θα ντροπιάζονταν αν δεν ανέγειραν μέγαρα, θέατρα και κρήνες για τον λαό, σύμφωνα με τη γνωστή ρήση «η ευγένεια επιβάλλει υποχρεώσεις».

142


Χωρίς να θέλουμε να προβούμε σε κρίσεις ηθικού περιεχομένου, μπο ρούμε να πούμε ότι οι σημερινοί επιχειρηματίες ελάχιστα μοιάζουν με εκεί νους της Φλωρεντίας. Δεν θεωρούν πως έχουν κοινωνικές υποχρεώσεις και γενικά είναι μάλλον απαίδευτοι. Τι κατρακύλα, από τους Μεδίκους της Φλωρεντίας στον Μεσσιέ της σημερινής Γαλλίας! Το 1532. ένας σύμβουλος της φλωρεντινής κυβέρνησης, ο Μακιαβέλι, έγραψε τον Ηγεμόνα, μια πολιτική πραγματεία η οποία είναι πάντα επίκαι ρη, γεμάτη κυνικές απόψεις για το πώς να κυβερνά κανείς με ικανότητα αλ λά και πονηρία. Η «κρατική σκοπιμότητα» (raison d'État) δικαιολογεί, κα τά τον Μακιαβέλι, σε ορισμένες περιπτώσεις, το ψεύδος, ακόμη και το φόνο - μια ελευθερία σκέψης απίστευτα τολμηρή σε μια εποχή ακόμη βαθιά επη ρεασμένη από τον χριστιανισμό. 0 «ηγεμόνας» όμως δεν ξεχνά ποτέ ότι η εξουσία του βασίζεται στη λαϊκή συναίνεση και δικαιολογείται από το κοινό συμφέρον. Πλην όμως, για την επίτευξη των χρηστών αυτών σκοπών, δεν διστάζει να χρησιμοποιήσει λιγότερο χρηστά μέσα. Στη Ρώμη, το λειτούργημα του πάπα εξασκούσαν ποντίφικες οι οποίοι δεν διακρίνονταν για τα χριστιανικά τους ήθη: ο Αλέξανδρος ΣΤ' Βοργίας (1492-1502), ο Ιούλιος Β' (1503-1513) και ο Λέων Γ (1513-1521). Απόδειξη ότι επικεφαλής ενός μεγάλου θεσμού είναι δυνατό να βρίσκονται άτομα τα οποία έχουν πάψει να πιστεύουν στο μήνυμα που εκπέμπει ο θεσμός αυτός. (Τον 21ο αιώνα, πιστεύουν άραγε ακόμη στον κομμουνισμό οι ηγέτες της Κίνας;) Από την άλλη μεριά όμως, οι πάπες της Αναγέννησης ήταν ουμανι στές και ανέθεταν μεγάλα έργα στους σπουδαιότερους καλλιτέχνες της εποχής τους: στον Ραφαήλ, στον Λεονάρντο, στον Μιχαήλ Άγγελο. 0 Μιχαήλ Άγγελος, του οποίου το πραγματικό όνομα ήταν Μπουοναρότι (1475-1564), υπήρξε αρχικά προστατευόμενος των Μεδίκων (ο Δαυίδ στην πλατεία της Σινιορία) και αργότερα έζησε στη Ρώμη (η Πίετά), όπου ο πάπας Ιούλιος Β' τού ανέθεσε τη δημιουργία των νωπογραφιών στους τοί χους του παρεκκλησίου του πάπα Σίξτου στον Άγιο Πέτρο, την Καπέλα Σιξτίνα, και στη συνέχεια σε ολόκληρη την οροφή (η Δευτέρα Παρουσία).

0

Μιχαήλ Άγγελος ζωγράφισε την οροφή αυτή σε ύπτια στάση, ξαπλωμένος στην κορυφή μιας σκαλωσιάς: κάθε φορά που ο πάπας έχανε την υπομονή του, βλέποντας πως το έργο αργούσε να τελειώσει, ο Μιχαήλ Άγγελος του πετούσε στο κεφάλι το κύπελλο με τις μπογιές που κρατούσε στο χέρι. Και ο τρομερός ποντίφικας δεν έλεγε λέξη! Στην εποχή των μαικηνών, οι καλλι τέχνες είχαν πλήρη δικαιώματα. Γλύπτης, ζωγράφος, καλλιεργημένος (του

Η ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ

Ο ΚΑΡΟΛΟΣ ΚΟΥΙΝΤΟΣ

Ο ΦΡΑΓΚΙΣΚΟΣ Α'

143

άρεσε να διαβάζει Πλάτωνα), ο Μιχαήλ Άγγελος υπήρξε επιπλέον ένας εξαιρετικά προικισμένος αρχιτέκτονας• έργα του είναι η πλατεία του Καπι τωλίου στη Ρώμη καθώς και ο θόλος του Αγίου Πέτρου, που είναι μεγαλύτε ρος από του Μπρουνελέσκι στη Φλωρεντία. Όταν πέθανε, σε ηλικία ογδό ντα εννέα ετών. έχοντας πέσει από το άλογο του (όσο κι αν φαίνεται απί στευτο!), η δόξα του είχε ήδη καθιερωθεί από το βιβλίο το οποίο είχε γρά ψει γι' αυτόν ο Βαζάρι. καθώς και από μια βιογραφία του Κοντίβι. 0 Μιχαήλ Άγγελος είναι το αρχέτυπο των μεγαλοφυών καλλιτεχνών της Αναγέννησης, της λαμπερής εκείνης εποχής όπου συνυπήρχαν ο Μιχαήλ Άγγελος, ο Μακιαβέλι και ο Λεονάρντο ντα Βίντσι (ακριβώς όπως τον καιρό του Περικλή, ο Σοφοκλής, ο Αριστοφάνης και ο Θουκυδίδης συναντιόντου σαν στο θέατρο). Ο Λεονάρντο ντα Βίντσι, αν και έζησε λιγότερα χρόνια, υπήρξε ακόμη πιο οικουμενική μεγαλοφυία: όχι μόνο γλύπτης, ζωγράφος, αρχιτέκτων, αλ λά γνώστης της μηχανικής και αξεπέραστος μηχανικός. Ως μαρτυρία της ποικιλίας του ταλέντου του έχουμε ένα βιογραφικό σημείωμα που ο ίδιος είχε στείλει στον πρίγκιπα Λουδοβίκο τον Μόρο (Μαυριτανό), δούκα του Μιλάνου, όταν ήταν τριάντα περίπου χρόνων: «Μπορώ», γράφει ο Λεονάρντο, «να κατασκευάσω γέφυρες πολύ ελα φριές, αλλά γερές, ανθεκτικές και εύκολες στη μεταφορά, κατάλληλες για την καταδίωξη και την κατατρόπωση του εχθρού, καθώς και άλλες ακόμη πιο γερές, που αντέχουν τη φωτιά και τις πολιορκίες, και είναι και πολύ εύ χρηστες: εύκολα στήνονται και εύκολα ξηλώνονται. Έχω όμως και τα μέσα να καταστρέφω και να πυρπολώ τις γέφυρες του εχθρού. Όταν πρόκειται για πολιορκία, ξέρω πώς να αδειάσω τα νερά από τις τάφρους όπως και να κατασκευάσω άπειρες γέφυρες, πολιορκητικές μηχανές, επιβάθρες και άλ λα μηχανήματα κατάλληλα για ανάλογες επιχειρήσεις. Αν ένα φρούριο δεν είναι δυνατό να καταστραφεί με βομβαρδισμό επειδή το πρανές όπου βρί σκεται είναι πολύ υψηλό, έχω τον τρόπο να διαλύσω οποιοδήποτε κάστρο ή άλλο οχυρό, αρκεί να μην είναι θεμελιωμένο σε βράχο. Μπορώ να κατα σκευάσω και πολύ πρακτικές μπομπάρδες, που μεταφέρονται εύκολα και ρίχνουν μια αληθινή θύελλα από κοτρόνες, προκαλώντας τρομερό φόβο. σύγχυση και ταραχή στον εχθρό με τους καπνούς τους. Αν πάλι πρόκειται για ναυμαχία, έχω έτοιμα σχέδια για να στήσω μηχανές εξαιρετικά κατάλ ληλες τόσο για επίθεση όσο και για την άμυνα πλοίων, οι οποίες αντέχουν τα πυρά των πιο μεγάλων κανονιών.

144


»Θα κατασκευάσω επίσης άρματα σκεπαστά, ασφαλή και απρόσβλητα, που θα εισχωρήσουν στις εχθρικές γραμμές με τα πυροβόλα τους χωρίς κα νένα πεζικό να είναι σε θέση να τα καταστρέψει, και οι στρατιώτες θα μπο ρούν να ακολουθούν τα άρματα αυτά με ασφάλεια, χωρίς να συναντούν εμπόδια. Αν χρειαστεί θα φτιάξω και πολύ ωραίους όλμους, εύχρηστους και διαφορετικούς από αυτούς που χρησιμοποιούνται συνήθως. Και για τις περιπτώσεις όπου δεν χρησιμεύουν τα κανόνια, θα εφεύρω άλλα μέσα, κα ταπέλτες, λιθοβόλες μηχανές αλλά και άλλες, εξαιρετικά αποτελεσματικές. Εν ολίγοις, ανάλογα με την περίσταση, θα κατασκευάσω άπειρες και ποικί λες μηχανές, πολιορκητικές και αμυντικές. »Εν καιρώ ειρήνης πάλι, μπορώ να σας ικανοποιήσω πλήρως, είτε ως αρχιτέκτων, αναλαμβάνοντας την κατασκευή δημοσίων και ιδιωτικών κτι ρίων, είτε ως μηχανικός, για τη μεταφορά του νερού με αγωγούς από το ένα σημείο στο άλλο. Τέλος, μπορώ να φτιάξω και γλυπτά, μαρμάρινα, μπρού ντζινα ή κεραμικά. »Προσθέτω πως στη ζωγραφική το έργο μου είναι εξίσου αξιόλογο όσο και οποιουδήποτε άλλου! » Η τελευταία αυτή φράση δεν στερείται χιούμορ, προερχόμενη από τον δημιουργό της Τζοκόντας...

0 Λεονάρντο πέρασε τα τελευταία χρόνια της

ζωής του στις όχθες του Λίγηρα, όπου τον είχε προσκαλέσει ο βασιλιάς της Γαλλίας, αφού είχε σχεδιάσει την κλίμακα διπλής περιστροφής του πύργου του Σαμπόρ. Με λίγα λόγια, τον 16ο αιώνα κέντρο της δύναμης και της δόξας ήταν η Ιταλία. Γι' αυτό και όλοι οι ηγεμόνες της εποχής επιθυμούσαν να την ελέγ χουν. Πρώτος και κύριος, ο ισχυρότερος όλων: ο Κάρολος Κουίντος (1500-1556). 0 Κάρολος Κουίντος είχε σωρεύσει επί της κεφαλής του τα στέμματα της πιο σημαντικής διαδοχής από όλες: ήταν δούκας της Βουργουνδίας, η οποία βέβαια περιλάμβανε τύτε μόνο τις Κάτω Χώρες (το σημερινό Βέλγιο - αλλά οι τότε Κάτω Χώρες ήταν εξαιρετικά ανεπτυγμένες)• από τη μητέρα του, την Ιωάννα την Τρελή, κόρη της Ισαβέλλας της Καστίλης και του Φερδινάνδου της Αραγονίας, είχε κληρονομήσει το θρόνο της Ισπανίας (άρα και τη Λατινι κή Αμερική) και από τον πατέρα του. τον Φίλιππο τον Ωραίο, το κληρονομι κό φέουδο των Αψβούργων (τη σημερινή Αυστρία). Επιπλέον, στην κατα πληκτική αυτή κληρονομιά προστέθηκαν το βασίλειο της Νεάπολης και η Σι κελία, και τότε ο Κάρολος στέφθηκε επιτέλους αυτοκράτωρ της Γερμανίας.




145

Ο αυτοκρατορικός τίτλος ανήκε δικαιωματικά, από πολύ παλιά, στους Αψβούργους. Έπρεπε όμως ο αυτοκράτορας να έχει προηγουμένως «εκλε γ ε ί » (από τους μεγάλους άρχοντες της Γερμανίας), γι' αυτό ο Κάρολος αγωνίσθηκε εναντίον ενός άλλου διεκδικητή, του βασιλιά της Γαλλίας. Εξε λέγη τελικά χάρη στα χρήματα με τα οποία εξαγόρασε τους εκλέκτορες ένας πλούσιος τραπεζίτης της Φρανκφούρτης, ο Ιάκωβος Φούγκερ (γνω στός με την επωνυμία «ο Πλούσιος»). Όπως ήταν φυσικό, ο Κάρολος, αφού απέκρουσε τους Τούρκους μπρο στά στη Βιέννη το 1529, θέλησε να κυριαρχήσει στην Ευρώπη, δεδομένου κιόλας ότι μετά την κατάργηση της ανατολικής Αυτοκρατορίας δεν υπήρχε πια παρά ένας αυτοκρατορικός θρόνος. 0 Κάρολος Κουίντος υπήρξε μέγας «Ευρωπαίος» (απείρως περισσότερο απ' ό,τι ο βάρβαρος Καρλομάγνος). Έλεγε μάλιστα: «Μιλάω γαλλικά στους άνδρες, ιταλικά στις γυναίκες, ισπανικά στον Θεό και γερμανικά στο άλογο μου». Σημειώνουμε ότι δεν ήξερε αγγλικά ... Το στέμμα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας όμως ήταν μια φαντα σίωση. Μια φαντασίωση που ανάγκασε τον Κάρολο να διασκορπίσει τις δυ νάμεις του από την Καστίλη ώς τη Βοημία. Το αυτοκρατορικό όνειρο του όμως δεν ευοδώθηκε. Δυο χρόνια πριν από το θάνατο του αποσύρθηκε σε ένα ισπανικό μοναστήρι, στη Γιούστε, αποτελώντας μοναδικό παράδειγμα - μ ε την εξαίρεση του Διοκλητιανού. ο οποίος δεκατρείς αιώνες πρωτύτερα είχε αποσυρθεί και εκείνος στο Σπλιτ (Σπάλατο, το Παλάτι) της Δαλμα τίας- αυτοκράτορα που αυτοβούλως εγκατέλειψε την εξουσία. Το ευρωπαϊκό όνειρο του Καρόλου χάθηκε μαζί του. Μετά το θάνατο του, οι κτήσεις του μοιράστηκαν ανάμεσα στον γιο του Φίλιππο, στον οποίο περιήλθαν τα ισπανικά εδάφη, και τον αδελφό του Φερδινάνδο, ο οποίος έλαβε την Αυστρία και το στέμμα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. (Η Αυτοκρατορία εξακολούθησε να ανήκει στην οικογένεια των Αψβούργων ώς το 1918.) Η αποτυχία των αυτοκρατορικών βλέψεων του Καρόλου οφειλόταν στην αντίδραση του βασιλείου της Γαλλίας, το οποίο κατείχε στρατηγική σχέση στο μέσο των κτήσεων των Αψβούργων. Λόγω της κεντρικής θέσης της Γαλ λίας, οι αυτοκρατορικές δυνάμεις, όταν στέλνονταν από την Αυστρία στην Ισπανία, αναγκάζονταν να λοξοδρομήσουν και να διακινδυνεύσουν να πε ράσουν από την Ιταλία. Επειδή λοιπόν οι στρατιώτες αυτοί ήταν συχνά Γερ μανοί μισθοφόροι «λανσκενέδες», ο καθολικότατος αυτοκράτορας δεν μπό-

146


ρεσε να τους αποτρέψει να λεηλατήσουν τη Ρώμη το 1527. Ήταν μια κατα στροφή άνευ προηγουμένου! Η Αγία Αυτοκρατορία δεν κατόρθωσε τελικά να νικήσει το στέμμα της Γαλλίας. Η γαλλική μοναρχία είχε κερδίσει σε δύναμη από την εποχή της Ιωάννας τηςΛοραίνης. Ο γιος του Καρόλου Ζ', ο Λουδοβίκος ΙΑ' (1423-1483), κατόρ θωσε, το 1482, με την προσάρτηση της Βουργουνδίας στο βασίλειο του και με πολλή υπομονή και πονηρία, να εξουδετερώσει έναν επικίνδυνο υποτε λή. Είχε βάλει χέρι και στην Προβηγκία. 0 γιος του, ο Κάρολος Η', ο οποίος παντρεύτηκε το 1491 την Άννα της Βρετάνης, ενσωματώνοντας μ' αυτόν τον τρόπο το πολύ αυτόνομο εκείνο δουκάτο στο βασίλειο του, είναι κυρίως γνωστός επειδή άρχισε τους «πολέμους της Ιταλίας», θαμπωμένος από το φως που εκπέμπανε οι ιταλικές πόλεις. Το ίδιο έκανε και ο διάδοχος του, ο Λουδοβίκος IB'. 0 Φραγκίσκος Α' (1494-1547) έγινε βασιλιάς της Γαλλίας το 1515. Ακο λούθησε με μεγάλο ζήλο το παράδειγμα των προκατόχων του: η περίφημη νίκη στο Μαρινιάνο το 1515 (η μοναδική χρονολογία που θυμούνται οι Γάλ λοι) του άνοιξε τις πύλες της Ιταλίας, εξασφαλίζοντας στη Γαλλία το στή ριγμα των Ελβετών, οι οποίοι ύχι μόνο νικήθηκαν αλλά και τιθασεύτηκαν (οι Ελβετοί μισθοφόροι αποτελούσαν ακόμη τη φρουρά του Λουδοβίκου ΙΣΤ' την παραμονή της Επανάστασης). Αφού απέτυχε να κερδίσει το αυτοκρα τορικό στέμμα, ο Φραγκίσκος Α' στράφηκε εναντίον της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. 0 Κάρολος Κουίντος τον νίκησε το 1525 στην Παβία, τελι κά όμως η Γαλλία υπήρξε η αιτία να ναυαγήσουν τα ηγεμονικά σχέδια των Αψβούργων. Το έθνος θριάμβευσε, η Αυτοκρατορία νικήθηκε, και ο Φρα γκίσκος Α' δεν δίστασε -προς μεγάλη αγανάκτηση της Εκκλησίας- να συ νάψει συμμαχία με τον Μεγάλο Τούρκο (τον Σουλεϊμάν τον Μεγαλοπρεπή) εναντίον του βασιλιά της Ισπανίας. Η συνθήκη του Κατώ-Καμπρεζί, το 1559, έδωσε τέλος στους πολέμους της Ιταλίας. 0 Φραγκίσκος Α' ήταν ένας βασιλιάς σπινθηροβόλος, ωραίος, καλλιερ γημένος και άκρως «αναγεννησιακός». (Εκείνος κάλεσε τον Λεονάρντο ντα Βίντσι στη Γαλλία.) Από την εποχή κιόλας του Καρόλου Η' η Ιταλία ήταν πολύ στη μόδα. Τότε εμφανίστηκαν στον ορίζοντα τα περίφημα κάστρα του Λίγηρα: της Αμπουάζ το 1498, του Σενονσώ το 1520, του Σαμπόρ (με την κλίμακα του Λεονάρντο) το 1526 - και το γεγονός ότι το καταπληκτικό αυτό αρχιτεκτόνημα δεν ήταν παρά ένα «κυνηγητικό περίπτερο» μας δίνει μια ιδέα του πόσο ισχυρή ήταν η γαλλική μοναρχία εκείνο τον καιρό. Ο πύργος




147

του Φονταινεμπλώ χτίστηκε το 1528. και το 1549 ο παλαιός πύργος του Λούβρου μετατράπηκε σε αναγεννησιακό παλάτι. Η ακτινοβολία της Ιταλίας άναψε φωτιές στη Γαλλία. Εκείνη την εποχή εμφανίστηκαν πολύ μεγάλοι συγγραφείς, ο σημαντικότερος από τους οποίους. ο Ραμπελαί (1494-1553). διδάκτωρ της ιατρικής, πατέρας δυο παιδιών και εφημέριος στο Μεδόν, δημιούργησε τους περίφημους Γαργαντούα και Πανταγκρυέλ

(1523)

(1531), δυο μυθιστορηματικούς ήρωες εξαιρετικά σο

φούς, αισιόδοξους αλλά και ακόλαστους, οι οποίοι «σπάνε το χόχσλο

για

να φτάσουν το ουσιώδες μεδούλι». 0 Φραγκίσκος Α', με το διάταγμα του Βιλιέ-Κωτερέ. κατέστησε υπο χρεωτική τη γαλλική γλώσσα στα έγγραφα των δικαιοπραξιών. Οι ποιητές της «Πλειάδος» πρόσδωσαν στη γλώσσα αυτή τη λογοτεχνική λάμψη της: ο Ρονσάρ (1524-1585). ευγενής από τη Βαντόμ. αυλικός, και αρκετά τολμηρός ποιητής («Σίμωσε. Κυρά/ Σαν ελαφάκι τρέμεις και φεύγεις μακριά/Άσε τουλάχιστο το χέρι μου στον κόρφο σου να παίξει/ Και ακόμη παρακάτω, αν σου κάνει κέφι»), και ο νοσταλγικός ντυ Μπελλαί. φίλος του προηγουμέ νου από το 1547 και υμνητής του μεγαλείου της πατρίδας του («Γαλλία, μη τέρα των τεχνών, των όπλων και των νόμων»), την οποία προτιμούσε από την Ιταλία (είχε χρηματίσει διπλωμάτης στη Ρώμη) με όλες της τις δόξες: «Πιο ακριβός ο Λίγηράς μου, ο γαλατικός/ από τον Τίβερη της Ρώμης/ Και πιότερο ο μικρός μου ο Λιρέ από τον Παλατινό/ Κι από την αύρα τη θαλασ σινή, πολύ πιο αγαπητή/ μου είναι η γλύκα η ανδεγαυική». 1 Η Αναγέννηση δεν αφορούσε μόνο την Ιταλία, την Ισπανία, τη Γερμανία και τη Γαλλία. Ξύπνησε και την Αγγλία, με τον Ερρίκο Τυδόρ Η' και τον Τόμας Mop, και την Ολλανδία (Έρασμος, Μωρίας

εγκώμιον,

1509), ακόμη

και την Πολωνία. Πράγματι, στην Κρακοβία, ένας αστρονόμος, ο Κοπέρνικος, δημοσίευσε το 1523. στα λατινικά, ένα ανατρεπτικό βιβλίο. Περί της περιστροφής ουρανίων

σωμάτων,

των

στο οποίο ισχυριζόταν ότι η γη δεν είναι το κέντρο του

σύμπαντος και ότι δεν περιστρέφεται ο ήλιος γύρω από τη γη, αλλά αντιθέ τως η γη περιστρέφεται γύρω από τον ήλιο. Αυτό αποτελούσε πλήρη ρήξη με την παραδοσιακό τρόπο με τον οποίο όλοι αντιμετώπιζαν τον κόσμο (συ-

1 Ανδεγαυία (Ανζού): περιοχή της δυτικής Γαλλίας, στις περιφέρειες Σαρτ και Χίύρα του Λίγηρα. (Σ.τ.Ε.)

148


μπεριλαμβανομένων και των σοφών των ελληνιστικών χρόνων). Μια «κοπερνίκεια στροφή» της κοσμοθεωρίας μας. Τέλος, ας αναφερθούμε -αν και είναι πασίγνωστη- στη γενίκευση της τυπογραφίας μετά τον Γουτεμβέργιο. Η πρώτη Βίβλος τυπώθηκε το 1455. Η αντικατάσταση των χειρόγραφων περγαμηνών (των χειρογράφων) με βι βλία, τυπωμένα και βιβλιοδετημένα, έδωσε στους διανοητές και στους σο φούς τα τεχνικά μέσα που τους επέτρεπαν να διακινούν τα γραπτά τους σε πολύ μεγαλύτερη κλίμακα απ' ό,τι άλλοτε, καθώς οι τυπογράφοι έβγαζαν εκατό βιβλία στον ίδιο χρόνο που χρειάζονταν οι αντιγραφείς για να αντι γράψουν ένα!

ΟΙ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ

ΤΑ ΗΘΗ ΤΩΝ ΠΑΠΩΝ ΤΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ. ΟΙ ΟΠΟΙΟΙ ΕΙΧΑΝ ΕΡΩΜΕΝΕΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙΑ

(Καίσαρ και Λουκρητία Βοργία) και διήγαν ελάχιστα ευαγγελικό βίο, σκαν δάλιζαν πολλούς πιστούς, τόσο μάλλον που ήταν πια φανερό ότι η Εκκλη σία χρειαζόταν απαραιτήτως μεταρρυθμίσεις. Η καθολική Εκκλησία είχε ήδη περάσει από δυο μεταρρυθμίσεις, χωρίς ρήξη: τη γρηγοριανή και στη συνέχεια τη φραγκισκανή. Και αν οι χριστιανοί της Ανατολής μισούσαν εκείνους της Δύσης, δεν ήταν τόσο για λόγους ηθι κής ή δόγματος όσο για τη λεηλασία της Κωνσταντινούπολης από τα στίφη των Βενετών ναυτικών και των ιπποτών της Δύσης το 1204, γεγονός που δεν μπόρεσαν ποτέ να συγχωρήσουν ούτε να ξεχάσουν. Τον 16ο αιώνα, η μεταρρύθμιση προκάλεσε σχίσματα. Δεν ήταν όμως νο μοτελειακό. Πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι σήμερα βλέπουμε τα πράγ ματα από εντελώς διαφορετική οπτική γωνία: το τέλος μάς είναι γνωστό, τα περισσότερα γεγονότα όμως θα μπορούσαν να έχουν εξελιχθεί διαφορετι κά! Τίποτα δεν είναι γραφτό και οι ιστορικοί, από καταβολής κόσμου, δια σκεδάζουν ξαναγράφοντας την ιστορία. «Αν η μύτη της Κλεοπάτρας ήταν πιο κοντή...» Ένας Γερμανός μοναχός, ιδίως, σκανδαλιζόταν από τα τεκταινόμενα στη Ρώμη. Και πιο πολύ από όλα με τις εμπορικές δοσοληψίες των παπών, που είχαν εξελιχθεί σε εμπόρους του ναού και πωλούσαν συγχωροχάρτια (αφέ σεις αμαρτιών έναντι χρημάτων). 0 Μαρτίνος Αούθηρος (1483-1546) τοιχο κόλλησε λοιπόν στις 31 Οκτωβρίου 1517 πάνω στις πύλες της εκκλησίας του Πύργου της Βιτεμβέργης ενενήντα πέντε θέσεις καταδικάζοντας αυτύ το εμπόριο. Δέχτηκε ισχυρές πιέσεις για να αποκηρύξει τις δηλώσεις του. χω ρίς επιτυχία όμως. Αντιθέτως, δημοσίευσε το 1520 ένα μανιφέστο με τίτλο

150


Προς τους χριστιανούς

ευγενείς

του γερμανικού

έθνους και έκαψε την εγκύ

κλιο με την οποία τον καταδίκαζε ο πάπας. Οι διαμαρτυρίες του ήταν απολύτως δικαιολογημένες, καθώς οι πάπες της Αναγέννησης μόνο με τον Ναζωραίο δεν έμοιαζαν. Δυστυχώς όμως οι ποντίφικες δεν τον πήραν στα σοβαρά (ενώ πριν από τρεις αιώνες ο πάπας Ιννοκέντιος Γ' είχε την προνοητικότητα να δεχθεί τον άγιο Φραγκίσκο της Ασίζης, ο οποίος του έκανε παρατηρήσεις). Εξού η ρήξη και η εμφάνιση μιας ευαγγελικής αντίδρασης, η οποία ονομάστηκε προτεσταντισμός. Πρέ πει να παρατηρήσουμε όμως πως αν ο Λούθηρος εμπνεύστηκε από το Ευαγγέλιο την έφεση προς την αγνότητα, δεν συνέβη το ίδιο και με την ισό τητα: όταν το 1525 ξέσπασε στη Γερμανία μια εξέγερση των χωρικών, τά χθηκε με το μέρος των πριγκίπων όταν εκείνοι αποφάσισαν να την πνίξουν στο αίμα. Το γερμανικό έθνος απέκτησε επίγνωση του εαυτού του με τον Λούθη ρο, ο οποίος εξάλλου είχε μεταφράσει τη Βίβλο στα γερμανικά. Ο Λούθη ρος υπήρξε για τους Γερμανούς ό,τι και για τους Γάλλους η Ιωάννα της Λοραίνης - με τη διαφορά όμως ότι η Ιωάννα νοιαζόταν για τους φτωχούς, ενώ ο Λούθηρος ήταν φανατικά «αντιδραστικός». Η γερμανική ταυτότητα δια τήρησε τα ίχνη της επίδρασης του. Η υπακοή και η πειθαρχία, χαρακτηρι στικά που όλοι αποδίδουμε στους Γερμανούς, η σκοτεινή πλευρά τους, η «γερμανική», 1 οφείλει πολλά στον λουθηρανισμό. Η Γερμανία χωρίστηκε στα δυο, βόρεια και νότια της παλαιάς ρωμαϊκής limes, σε καθολικούς και διαμαρτυρόμενους. Πολλοί Γερμανοί πρίγκιπες επωφελήθηκαν της ευκαιρίας για να αποτι νάξουν το ζυγό της Ρώμης και να κατάσχουν την περιουσία της Εκκλησίας. Ο καθολικός αυτοκράτορας Κάρολος Κουίντος, παρόλο που ο Λούθηρος εί χε εξοριστεί από τη Δίαιτα της Βορμς, δεν μπόρεσε να σταματήσει τη Με ταρρύθμιση και αναγκάσθηκε να συμβιβασθεί. Ο καθολικός μεγάλος Μάγιστρος του στρατιωτικού τάγματος των Τευτονων Ιπποτών, ο Αλβέρτος του Βραδεμβούργου, με πρόφαση ότι είχε ασπασθεί τον προτεσταντισμό, δημιούργησε το 1515 το δουκάτο της Πρωσίας (αυτή είναι και η πρώτη εμ φάνιση της Πρωσίας στην ιστορία) και ίδρυσε το πανεπιστήμιο του Καίνιξμπεργκ (Καλίνινγκραντ). Πολλοί άλλοι πρίγκιπες προσχώρησαν στον προ1

Εδώ οι συγγραφείς χρησιμοποιούν τον προσδιορισμό germanique ως μειωτικό του εθνι

κού Allemand - κάτι ανάλογο με το Γραικός σε σχέση με το Έλληνας. (Σ.τ.Ε.)

ΟΙ ΜΕΤΑΡΡΓΘΜΙΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ

151

τεσταντισμό. όπως οι βασιλείς της Σουηδίας και της Δανίας. Το 1530. με την Αυγουσταία Ομολογία, καθιερώθηκε ο εξής κανόνας: cujus regio, ejus religio, που σημαίνει ότι οι υπήκοοι πρέπει να ακολουθούν τη θρησκεία του ηγεμό να τους. Μια απελευθερωτική κίνηση εναντίον του πάπα και του αυτοκρά τορα, δυο πολύ μακρινών αυθεντών. είχε σαν αποτέλεσμα την υποδούλωση στους πολύ πιο κοντινούς εξουσιαστές, τους «πρίγκιπες»! Το 1534 ο βασιλιάς της Αγγλίας Ερρίκος Η' (1491-1547). ο οποίος ήθελε να χωρίσει από τη γυναίκα του παρά την άρνηση του πάπα (άρνηση πολιτι κής, όχι θρησκευτικής φύσεως: ο Ερρίκος ήταν παντρεμένος με τη θεία του Καρόλου Κουίντου. του καθολικού αυτοκράτορα), βρήκε στον λουθηρανι σμό μια πολύ πρόσφορη δικαιολογία: αποσχίστηκε από την Εκκλησία της Ρώμης και ίδρυσε τον αγγλικανισμό. Στην ουσία πρόκειται για καθολικό σχίσμα, καθώς η αγγλικανική Εκκλησία -ιδίως ο ανώτερος κλήρος- διατή ρησε ένα στυλ «καθολικότροπο». Το 1588, μια σημαντική θεατρική σκηνή έκανε την εμφάνιση της στο Λονδίνο, με τον Σαίξπηρ: το 1592 παίχτηκε εκεί ο Ριχάρδος

Γ'. Η Αγγλία

πραγματοποίησε έτσι (ταυτόχρονα σχεδόν με την Πρωσία) εντυπωσιακή εί σοδο στο στίβο της πολιτιστικής άμιλλας. Ο Ερρίκος Η' όμως βρέθηκε σε αντιπαράθεση με μια μεγάλη μερίδα των υπηκόων του οι οποίοι είχαν πα ραμείνει πιστοί στη Ρώμη και αναγκάστηκε να διατάξει την εκτέλεση του καγκελάριου του. του Τόμας Mop. ο οποίος ήταν φίλος του'Ερασμόυ, το 1535. Στη Γαλλία, ο Ιωάννης Καλβίνος (1509-1564) προσχώρησε στη Μεταρ ρύθμιση και αυτοεξορίστηκε στην Ελβετία, όπου και έγραψε τη λία της χριστιανικής

θρησκείας.

Διδασκα

Από το 1541 ώς το θάνατο του υπήρξε δι

κτάτωρ της Γενεύης, όπου εφήρμοσε έναν προτεσταντισμό πολύ πιο ακραίο από του Λούθηρου: τον καλβινισμό. Στη Γενεύη, επί Καλβίνου, υπήρχε ένα είδος θρησκευτικής αστυνομίας στις όχθες της λίμνης Λεμάν. η οποία είχε αναλάβει να εξακριβώνει ότι οι πιστοί δεν γεύονταν τις χαρές της ζωής. και έφθανε στο σημείο να δοκιμάζει τα φαγητά στις ταβέρνες για να βεβαιωθεί ότι δεν ήταν υπερβολικά γευστι κά, αλλιώς ο ταβερνιάρης πλήρωνε πρόστιμο ή κλεινόταν στη φυλακή. Οι Ταλιμπάν δεν έχουν ανακαλύψει τίποτα το καινούργιο. Οι διαμαρτυρόμενοι, οι οποίοι στους σημερινούς συντηρητικούς κύκλους εμφανίζονται ως φωτι σμένοι χριστιανοί, υπήρξαν συχνά φανατικοί (όπως ακριβώς και τα μέλη των αμερικανικών φονταμενταλιστικών αιρέσεων). Εξάλλου το 1553, ο Καλ βίνος (μεγαλοφυής δοκιμιογράφος: η Διδασκαλία

του αποτελεί αριστούρ-

152


γημα της γαλλικής γλώσσας) δεν δίστασε να καταδικάσει σε θάνατο στην πυρά τον φίλο του Μιχαήλ Σερβέ, ύποπτο θρησκευτικής παρέκκλισης! Έτσι λοιπόν, στα μέσα του 16ου αιώνα, η λατινική Ευρώπη βρισκόταν σε πλήρη κρίση: ένα μεγάλο τμήμα της είχε εγκαταλείψει την καθολική Εκκλη σία, προσχωρώντας στους λουθηρανούς. Στην Αγγλία είχε εκδηλωθεί σχί σμα και στη Γαλλία οι καλβινιστές, από τη Γενεύη, προσπαθούσαν να ωθή σουν τη χώρα προς τον προτεσταντισμό/Ηταν προφανές ότι το παιχνίδι θα παιζόταν στη Γαλλία. Αν παρασυρόταν από τη Μεταρρύθμιση, θα ακολου θούσε η επιβολή του προτεσταντισμού, αν πάλι παρέμενε καθολική, η Με ταρρύθμιση θα συνέχιζε να είναι «περιφερειακή», καθώς την εποχή εκείνη η Γαλλία ήταν η μεγαλύτερη παγκόσμια δύναμη (και θα συνέχιζε να είναι ώς το Βατερλώ). Ο καλβινισμός κέρδισε πολλούς οπαδούς στη Γαλλία, κυρίως μεταξύ των φωτισμένων ευγενών. Τη νύχτα της 23ης Αυγούστου 1572, η αντιβασίλισσα Αικατερίνη των Μεδίκων, μετά από μια αποτυχημένη απόπειρα δο λοφονίας εναντίον του αρχηγού των προτεσταντών ναυάρχου ντε Κολινύ, κατόρθωσε να εκμαιεύσει από τον γιο της, τον βασιλιά Κάρολο Θ', τη δια ταγή να σφαγιασθούν όλοι οι αρχηγοί των προτεσταντών που βρίσκονταν συγκεντρωμένοι στο Παρίσι για το γάμο του Ερρίκου της Ναβάρας με τη Μαργαρίτα του Βαλουά (τη βασίλισσα Μαργκό). Οι νεκροί ξεπέρασαν τις τρεις χιλιάδες, ανάμεσα στους οποίους και ο Κολινύ. Τότε ξέσπασαν οι «θρησκευτικοί πόλεμοι» μεταξύ των καθολικών και των προτεσταντών. Ο βασιλιάς, ο οποίος είχε αδύναμο χαρακτήρα και επηρεαζόταν εύκολα, πέ θανε λίγους μήνες αργότερα. (Ο Ερρίκος Β', σύζυγος της Αικατερίνης και πατέρας του, είχε σκοτωθεί σε μια τζιόστρα από άστοχο κονταροχτύπημα πριν από δεκατρία χρόνια.) Ο Ερρίκος Γ', ο αδελφός του Καρόλου Θ', ήταν πιο συνετός. Είχε προσω πικότητα περίπλοκη, ήταν καλλιεργημένος, ομοφυλόφιλος και επηρεαζόταν πολύ από τα «αγοράκια» του, διέθετε όμως την ικανότητα να κυβερνά. Καθώς η μερίδα των καθολικών, υπό την καθοδήγηση των Γκιζ (Ιερή Ρω μαιοκαθολική Ένωση), αποκτούσε ολοένα και περισσότερη δύναμη, ο Ερ ρίκος Γ', με ευκαιρία τη σύγκλιση των Γενικών Τάξεων στο Μπλουά το 1588, κάλεσε στο δωμάτιο του τον δούκα ντε Γκιζ, τον αρχηγό της Ένωσης. Εκεί νος όμως φέρθηκε απερίσκεπτα, αφήνοντας να εννοηθεί ότι θα έδιωχναν τον βασιλιά και το στέμμα θα το έπαιρνε ο ίδιος. Δεν πρόλαβε όμως: οι φρουροί του Ερρίκου Γ' τον σκότωσαν επιτόπου. Το γεγονός αυτό είναι ευ-


153

ρέως γνωστό ως «η δολοφονία του δούκα ντε Γκιζ». έμοιαζε όμως πολύ πε ρισσότερο με εκτέλεση. Ο νόμιμος ηγεμόνας διέταξε την εκτέλεση ενός επαναστάτη - καθολικού βέβαια, αλλά και στασιαστή. Ο καημένος ο Ερρί κος Γ' δεν γλίτωσε, δολοφονήθηκε στ' αλήθεια τον επόμενο χρόνο από έναν μοναχό ο οποίος ήταν οπαδός της Ένωσης. Σύμφωνα με τη σειρά διαδοχής στο θρόνο, καθώς οι γιοι της Αικατερίνης των Μεδίκων δεν είχαν αφήσει απογόνους, το στέμμα έπρεπε να περιέλθει στον Ερρίκο της Ναβάρας. Ήταν όμως διαμαρτυρόμενος. Η στιγμή ήταν αποφασιστική: από τη μια. υπήρχε η αρχή της θρησκείας (του Λούθηρου: οι υπήκοοι πρέπει να ακολουθούν τη θρησκεία του ηγεμόνα τους) και από την άλλη η αρχή της νομιμότητας (και των νομομαθών)• δυο αρχές αντικρουόμενες. Και αυτό γιατί, αν και διαμαρτυρόμενος, ο Ερρίκος ήταν αναμφίβολα ο νόμιμος βασιλιάς. Οι «φωτισμένοι» καθολικοί το ανα γνώριζαν. Οι λαϊκές μάζες της Γαλλίας όμως παρέμεναν επίμονα πιστές στον καθολικισμό. 0 Ερρίκος της Ναβάρας είχε την εξυπνάδα να το καταλάβει: απαρνήθη κε τον προτεσταντισμό, και έτσι μπόρεσε, το 1594, να μπει θριαμβευτικά στο Παρίσι. Του αποδίδουν την εξής περίφημη δήλωση: «Το Παρίσι αξίζει μια λειτουργία (καθολική)». Και αν ακόμη δεν το είπε, ασφαλώς το σκέ φθηκε. Το 1598, αφού είχε στεφθεί βασιλιάς, ο Ερρίκος Δ' δημοσίευσε το περίφημο έδικτο της Νάντης, με το οποίο παραχωρούσε ορισμένες θρη σκευτικές ελευθερίες στους διαμαρτυρόμενους. Παρόλο που ήταν πολύ προσεκτικά συντεταγμένο, το έδικτο είχε ανυ πολόγιστες επιπτώσεις. Από τη στιγμή που δημοσιεύτηκε, θεσπίστηκε ο χωρισμός ανάμεσα στη θρησκεία και την ιδιότητα του πολίτη/Ετσι ο αρνησίθρησκος διαμαρτυρόμενος αποδείχτηκε πολύ πιο προοδευτικός από τον Λούθηρο και τον Καλβίνο! Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η γαλλική έννοια του διαχωρισμού της δημόσιας (ουδετερόθρησκης) εκπαίδευσης από τη θρησκεία δεν γεννήθηκε, όπως νομίζουμε, το 1905. αλλά το 1598... Ο Ερρίκος Δ' υπήρξε ένας μεγάλος βασιλιάς, ο οποίος, με τη βοήθεια συ νετών υπουργών όπως ο Συλύ, επανέφερε την τάξη και το σεβασμό των νό μων, άρα και την ευημερία. Όλοι γνωρίζουμε την επιθυμία του να μπορούν όλοι οι Γάλλοι να τρώνε με την ησυχία τους την «κότα στο τσουκάλι» (η «κοινωνική ρήξη», ήδη!). Γλεντζές, γυναικάς («αιώνιος καρδιοκατακτητής») και άριστος κυβερνήτης, δολοφονήθηκε στις 14 Μαΐου 1610 από έναν φανα τικό καθολικό, τον Ραβαγιάκ. Χάρη σ' αυτόν όμως. ο καθολικισμός (ένας

154


καθολικισμός ανεκτικός) είχε κερδίσει το παιχνίδι στην Ευρώπη. Η Γαλλία δεν είχε αλλάξει. Επρόκειτο για μεγάλη νίκη της Εκκλησίας, τόσο μάλλον που είχε επιτέ λους καταλάβει τα διδάγματα του Λούθηρου και άρχιζε να πραγματοποιεί κάποιες μεταρρυθμίσεις. Η κίνηση αυτή ονομάστηκε Αντιμεταρρύθμιση. Από το 1544 ως το 1563, η σύνοδος του Τριδέντου (Τρέντο). στην οποία έλα βαν μέρος οι κυριότεροι καθολικοί επίσκοποι και θεολόγοι, έθεσε τις βάσεις αυτής της καθολικής Μεταρρύθμισης. Η Εκκλησία ίδρυσε πολλά «σεμινάρια» (παραδόξως, σεμινάρια αποκα λούνται σήμερα διάφορες μη θρησκευτικές συνεδριάσεις, εμπορικού συχνά χαρακτήρα), χάρη στα οποία δημιουργήθηκε μια νέα τάξη κληρικών, αξιο πρεπών και καλλιεργημένων, οι οποίοι μπορούσαν να αντιπαραβληθούν στους πάστορες των διαμαρτυρόμενων. Οι πάπες στράφηκαν πάλι προς την πίστη (Πίος Ε'). Πάμπολλοι καθολι κοί ήρωες έκαναν την εμφάνιση τους, ανάμεσα στους οποίους ο Ιγνάτιος δε Λογιόλα (1491-1556), ο οποίος ήταν Ισπανός, όμως ίδρυσε το τάγμα του στη Μονμάρτη. Στις 15 Αυγούστου 1534, ίδρυσε εκεί τους Ιησουίτες, ιερωμέ νους σύγχρονους, μορφωμένους, καλλιεργημένους και κυρίως απόλυτα αφοσιωμένους στην παποσύνη. Πολύ ευέλικτοι και ολίγον μακιαβελικοί, ήξεραν να χρησιμοποιούν τα κατάλληλα μέσα «ad majorem Dei gloriam» (προς μεγίστην του Κυρίου δόξαν). Οι Πνευματικές

Ασκήσεις

του αγίου

Ιγνατίου έγιναν μπεστ-σέλερ. Πολλοί ιεραπόστολοι ανήκαν στις τάξεις των ιησουϊτών. Και αυτό γιατί η Εκκλησία επιθυμούσε να εκχριστιανίσει την οικουμένη. Καθώς οι Αμερικές κι οι Φιλιππίνες είχαν ήδη προσχωρήσει στον καθολικισμό λόγω της ισπανικής κατάκτησης, ο ιησουίτης Φραγκίσκος Ξαβιέ πήγε το 1549 στην Ιαπωνία, όπου ο καθολικισμός είχε μεγάλη επιτυχία (η οποία όμως ανακό πηκε απότομα τον επόμενο χρόνο από τους διωγμούς). Ένας άλλος ιη σουίτης, ο Ματέο Ρίτσι, έθεσε τις βάσεις του χριστιανισμού στην Κίνα και έγινε έτσι ο πρώτος «σινολόγος». Στο Πεκίνο, την πρωτεύουσα της Κίνας από τον προηγούμενο ήδη αιώνα, θαύμασε πολύ τους εκλεπτυσμένους τρό πους και την αβρότητα που χαρακτήριζαν την αυλή των αυτοκρατόρων της δυναστείας των Μινγκ. Πολλοί Κινέζοι λόγιοι ασπάστηκαν τον χριστιανι σμό, χάρη στη συμβιβαστική στάση του Ρίτσι απέναντι στις τελετουργίες του κομφουκιανισμού, η οποία όμως παρεξηγήθηκε στη Ρώμη (η έριδα περί των «κινεζικών τελετουργιών»). 0 Ρίτσι έβλεπε τον εαυτό του σαν ένα


155

είδος καθολικού μανδαρίνου. Στις Ινδίες, ένας άλλος ιεραπόστολος, ο Νόμπιλι. ντυνόταν σαν βραχμάνος και παρίστανε τον γκουρού. Στην Παρα γουάη, οι ιησουίτες πέτυχαν να προστατέψουν τους ινδιάνους Γκουαρανί από την αρπακτικότητα των αποικιοκρατών (όπως μπορείτε να δείτε στην ταινία Η

Αποστολή).

Και στην Ευρώπη όμως η καθολική Εκκλησία κέρδιζε πάλι έδαφος. Βέβαια η Αγγλία, η οποία κάτω από τη διακυβέρνηση της βασίλισσας Ελισάβετ Α' (1558-1603) -η «ελισαβετιανή» Αγγλία- είχε εξελιχθεί σε με γάλη ναυτική δύναμη, της είχε ξεφύγει. Το 1588. ο τεράστιος στόλος που εί χε στείλει εναντίον της ο καθολικότατος βασιλιάς της Ισπανίας Φίλιππος Β', η «Ανίκητη Αρμάδα», διασκορπίστηκε - αν και περισσότερο από την κακο καιρία παρά από τους Άγγλους ναύτες (υπό τον Σερ Φράνσις Ντρέικ). Από τα 130 πλοία, μόνο τα 63 πλοία γύρισαν στο Κάδιξ. Η ναυμαχία αυτή σήμα νε την αρχή της αγγλικής ναυτικής υπεροχής. Η Ιρλανδία όμως παρέμενε επίμονα πιστή στον καθολικισμό, ο οποίος θριάμβευε στην Κεντρική όπως και στην Ανατολική Ευρώπη (Πολωνία). Κυρίως όμως πηγή δόξας για την καθολική Εκκλησία αποτελούσαν οι μεγαλοφυείς θρησκευτικοί άνδρες που λάμπρυναν τις τάξεις της. Προοδευ τικοί επίσκοποι: ο Κάρολος Βορρομαίος (1538-1583) στο Μιλάνο, ο Φραγκί σκος της Σάλης (1567-1622) στο Αννεσύ. Μυστικιστές με μεγάλο λογοτεχνι κό ταλέντο: η Θηρεσία της Αβίλα, η Μητέρα (1515-1582). και ο φίλος της, ο Ιωάννης του Σταυρού (1542-1591), μεταρρυθμιστές του τάγματος των Καρμηλιτών, υπήρξαν μεγάλοι ποιητές. Οι Κατοικίες

της Θηρεσίας και Η σκο

τεινή νύχτα τοο Ιωάννη, τα οποία δημοσιεύτηκαν το 1588 (χρονιά κατά την οποία ηττήθηκε η Αρμάδα: οι αληθινές νίκες είναι ιδεολογικές!), παραμέ νουν αριστουργήματα της καστιλιάνικης καθώς και της πνευματικής λογο τεχνίας. Οπότε δεν είχε άδικο ο Κάρολος Κουίντος, ο οποίος απευθυνόταν στον Θεό στα ισπανικά! Την ίδια εποχή, ο Φίλιππο Νέρι ίδρυε στη Ρώμη το τάγμα των Ορατοριανών. Ενώ ο κάπως «εικονοκλαστικός» προτεσταντισμός δεν είχε κατορθώσει να επινοήσει μια αρχιτεκτονική που θα τον εξέφραζε, οι ιησουίτες λανσάρι σαν μια μόδα που θα έκανε θραύση, το μπαρόκ. Το στυλ αυτό εγκαινιάστη κε στη Ρώμη, το 1568, με την εκκλησία του Ιησού, και έμελλε να διαγράψει περίλαμπρη πορεία από τη Σαλαμάνκα ώς την Κρακοβία, ακόμη και ώς το Μεξικό... Τα γεγονότα αυτά άφησαν τα ίχνη τους στην ιστορία. Ο Αμερικανός

156


πρόεδρος Μπους ο νεότερος είναι ένας φονταμενταλιστής του προτεστα ντισμού. Η Ευρωπαϊκή Ένωση, αντιθέτως, παραμένει τόσο καθολική ώστε η σημαία της ταυτίζεται με της Παρθένου Μαρίας, ενώ γίνεται λόγος περί «Ευρώπης του Βατικανού». Η Αναγέννηση υπήρξε εποχή ουμανισμού και δόξας, αλλά συνάμα και περίοδος τραγωδιών: οι προκολομβιανοί πολιτισμοί θυσιάστηκαν στο βωμό της και κατά τη διάρκεια της ξέσπασαν οι «θρησκευτικοί πόλεμοι». Δεν υπάρχει τίποτα πιο φοβερό από τους θρησκευτικούς πολέμους, γι' αυτό ο καλός βασιλιάς Ερρίκος, ο οποίος άλλοτε έδωσε τέλος σ' αυτή τη μάστιγα, αξίζει όλη μας την ευγνωμοσύνη. Είθε να μην εμφανιστούν πάλι σήμερα!

Ο ΜΕΓΑΛΕΙΩΔΗΣ 17ος ΑΙΩΝΑΣ

ΜΕΤΑ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΕΡΡΙΚΟΥ Δ'. Η ΜΑΡΙΑ ΤΩΝ ΜΕΔΙΚΩΝ ΑΣΚΗΣΕ ΤΗΝ ΑΝΤΙΒΑ-

σιλεία στο όνομα του γιου της Λουδοβίκου ΙΓ'. Στη συνέλευση των Γενικών Τάξεων του 1614, αναγκάστηκε να κάνει ορισμένες παραχωρήσεις στην τά ξη των ευγενών. Ήταν μια γυναίκα περιορισμένης νοημοσύνης, η οποία, επηρεασμένη επιπλέον από το εξαιρετικά αρνητικό περιβάλλον των Κοντσίνι. θέλησε να διατηρήσει την εξουσία και μετά την ενηλικίωση του βασι λιά. Είναι όμως προς τιμήν της ότι εισήγαγε τον Ρισελιέ στο Συμβούλιο του Στέμματος. Η αντιβασίλισσα περιέπεσε σε δυσμένεια το 1624 και απομακρύνθηκε από την εξουσία, ο Λουδοβίκος ΙΓ' όμως κράτησε τον Ρισελιέ. Ο βασιλιάς ήταν τότε είκοσι τεσσάρων ετών και ο υπουργός, ο οποίος στο μεταξύ είχε γίνει καρδινάλιος, τριάντα εννέα. Ο Λουδοβίκος ήταν μικρόσωμος, μάλλον άσχημος, ψευδός και πολύ συνεσταλμένος απέναντι στις γυναίκες (έπρεπε να περάσουν δεκατρία ολόκληρα χρόνια για να αποφασίσει να κάνει ένα παιδί με τη δική του, την Άννα την Αυστριακή). Ο ντροπαλός αυτός βασιλιάς όμως είχε την εξυπνάδα, αναγνωρίζοντας την αξία του, να διατηρήσει τον καρδινάλιο στη θέση του για είκοσι χρόνια. Ο Αρμάν ντυ Πλεσσί αποδείχτηκε άριστος στη διακυβέρνηση του κράτους. Στο εσωτερικό, αγωνίστηκε για να διατηρήσει ακέραια την εξουσία της μο ναρχίας. Επειδή οι διαμαρτυρόμενοι, επωφελούμενοι από το θάνατο του Ερρίκου Δ', είχαν ανοίξει στους Άγγλους τις πύλες της Λα Ροσέλ. στο νομό Σαράντ, την οποία ελέγχανε. ο Ρισελιέ διέταξε να ανεγερθεί ένα πρόχωμα μπροστά στο λιμάνι της πόλης και ανάγκασε τους οπαδούς της RPR (Δήθεν Μεταρρυθμισμένης Θρησκείας - δηλ. του προτεσταντισμού) να υπακούσουν, χωρίς όμως να θίξει τη θρησκευτική ελευθερία τους. Παρότρυνε τον βασιλιά

158


να τιμωρήσει τους «μεγάλους» ανάμεσα στους στασιαστές. Δεν ήταν εύκο λο: «Μου φάνηκε πιο εύκολο να κατακτήσω τα πεδία μάχης της Ευρώπης, παρά τα τέσσερα τετραγωνικά του βασιλικού γραφείου», έλεγε ο Ρισελιέ. 0 Λουδοβίκος ΙΓ' δεν ήταν «γλάστρα». 0 Μονμορανσυ και ο Σεν-Μαρ όμως αποκεφαλίστηκαν. Στην Ευρώπη, ο Ρισελιέ πολιτεύθηκε συνετά για να αποκαταστήσει την υπεροχή της Γαλλίας, μη διστάζοντας να συμμαχήσει με τους προτεστάντες πρίγκιπες εναντίον των καθολικών Αψβούργων, προς μεγάλο σκανδαλισμό των θρησκόληπτων. Ενεθάρρυνε, επιχορηγώντας τον. τον βασιλιά της Σουη δίας Γουσταύο Αδόλφο να εκστρατεύσει εναντίον της Γερμανίας. Η Σουη δία γνώρισε τότε μια περίοδο εξήντα χρόνων στρατιωτικού μεγαλείου. Η αποτελεσματική όσο και καρποφόρα αυτή πολιτική είχε καταστρεπτι κά αποτελέσματα για τη Γερμανία. 0 Τριακονταετής Πόλεμος (1618-1648). που τέλειωσε προς όφελος της Γαλλίας και της Σουηδίας με τη συνθήκη της Βεστφαλίας (1648), κατέληξε σε τρομερή τραγωδία για τη Γερμανία (νε κροί, καταστροφές), από την οποία θα περνούσαν χρόνια για να συνέλθει. Η Πρωσία όμως, καθώς και τα κληρονομικά κράτη των Αψβούργων (η Αυ στρία), γλίτωσαν την καταστροφή. 0 Ρισελιέ δραστηριοποιήθηκε και στον πολιτιστικό τομέα: ίδρυσε τη Γαλλική Ακαδημία το 1634 και έδωσε εντολή να ανεγερθούν η εκκλησία της Σορβόννης και το Παλαί-Ρουαγιάλ στο Παρίσι. Παρά την εξαιρετική ενερ γητικότητα του όμως, η υγεία του δεν ήταν καλή. Πέθανε το 1642. και λί γους μήνες αργότερα, το 1643. ο βασιλιάς του, ο οποίος

έπασχε από φυμα

τίωση, τον ακολούθησε στον τάφο. Εκείνη την εποχή, ένα παράδοξο γεγονός συνέβη στην Αγγλία: η ανακή ρυξη της δημοκρατίας το 1649. μετά τον αποκεφαλισμό του βασιλιά Καρό λου. (Έτσι είναι! Οι Γάλλοι έρχονται δεύτεροι - δεν ήταν οι πρώτοι που κα ρατόμησαν τον ηγεμόνα τους!) 0 Όλιβερ Κρόμγουελ ανέλαβε ως δικτάτο ρας («λόρδος-προστάτης») της νεοπαγούς δημοκρατίας, την οποία και κυ βέρνησε με σιδερένια πυγμή ώς το θάνατο του (στις 3 Σεπτεμβρίου 1658). Ενόσω βρισκόταν στην εξουσία κατέκτησε την Ιρλανδία και τη Σκωτία, οι οποίες ώς τότε είχαν διατηρήσει σχεδόν ανέπαφη την ανεξαρτησία τους. Οι οπαδοί του «λόρδου-προστάτη» ονομάζονταν «πουριτανοί», δηλαδή αυστηροί προτεστάντες. Η ονομασία αυτή παρέμεινε. Η προσάρτηση της Σκωτίας. της οποίας ο πληθυσμός ήταν διαμαρτυρόμενος όπως και της Αγ γλίας, έγινε σχετικά εύκολα (αν και όχι χωρίς εξεγέρσεις), και επικυρώθηκε

Ο ΜΕΓΑΛΕΐΩΔΗΣ 17ος ΑΙΩΝΑΣ

159

με τη συνθήκη Ένωσης του 1765. Αυτός είναι και ο λόγος που έκτοτε η Αγ γλία αποκαλείται Ηνωμένο Βασίλειο. Η προσάρτηση της καθολικής Ιρλαν δίας όμως υπήρξε αιματηρή. Ο Κρόμγουελ έστειλε εκεί τους «πουριτα νούς» του. οι οποίοι οικειοποιήθηκαν τις καλύτερες γαίες αρπάζοντας τις από τους καθολικούς ευγενείς (πολλοί από τους οποίους κατέφυγαν στη Γαλλία). Τα γεγονότα αυτά προκάλεσαν το ακατάλυτο μίσος των Ιρλανδών απέναντι στους Άγγλους, που θα ωθούσε την Ιρλανδία να ανεξαρτητοποιη θεί το 1920. Στη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, παρά την ύπαρξη του Χίτλερ, η Ιρλανδία, από μίσος προς την Αγγλία, παρέμεινε ουδέτερη. Οι Άγγλοι, οι οποίοι είχαν επανασυνταχθεί στο Ώλστερ. διατήρησαν το ένα τέταρτο της Ιρλανδίας, και έτσι εξηγούνται οι αγώνες του ΙΡΑ - που υπάρχει ελπίδα να τελειώσουν, αφού σήμερα έχει πια υπογραφεί ανακωχή. Θεωρείται πιθανό ότι η αιώνια αυτή διαμάχη (στην οποία το ρόλο του διαι τητή έχουν αναλάβει οι ΗΠΑ. όπου υπάρχουν πολλοί καθολικοί ιρλανδικής καταγωγής, όπως ήταν και ο πρόεδρος Κένεντυ) θα καταλήξει στην ενοποίη ση της νήσου, οπότε οι προτεστάντες του Ώλστερ θα πρέπει να αποφασί σουν ή να γίνουν πραγματικά Ιρλανδοί ή να γυρίσουν στη χώρα προέλευσης των προγόνων τους. Αντίθετα όμως με τη γαλλική, η αγγλική Δημοκρατία δεν διήρκεσε. Μό λις πέθανε ο Κρόμγουελ η μοναρχία αποκαταστάθηκε στην Αγγλία, όπου συνεχίζει να υπάρχει μέχρι σήμερα. Μετά το θάνατο του Λουδοβίκου ΙΓ'. η σύζυγος του. η Άννα η Αυστριακή, η οποία ώς τότε δεν φημιζόταν για τη σύνεση της. ήρθη στο ύψος των περι στάσεων. Καταρχάς, διατήρησε στη θέση του εκείνον που ο ίδιος ο Ρισελιέ είχε επιλέξει για να τον διαδεχθεί στο πρωθυπουργικό αξίωμα: τον Τζούλιο Μαζαρίνι. έναν διπλωμάτη από το περιβάλλον του πάπα. τον οποίο ο ίδιος ο Ρισελιέ είχε ανακαλύψει και προσλάβει. 0 αποκαλούμενος Μαζαρέν, φαινο μενικά ήπιος και ευέλικτος, στην πραγματικότητα είχε πολύ ισχυρό χαρα κτήρα. Αυτό τον βοήθησε να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες οι οποίες έμελλε να προκύψουν. Μετά το θάνατο του Λουδοβίκου ΙΓ' και του Ρισελιέ. οι ευ γενείς επαναστάτησαν. Η τελευταία αυτή στάση των «μεγάλων», η οποία ονομάστηκε «Φροντ» (Σφενδόνη), ίσως υπήρξε η αιτία της διάστασης που υπάρχει στη Γαλλία ανάμεσα στον λαό και την ελίτ. Οι οπαδοί της Σφενδό νης δεν δίστασαν να συμμαχήσουν με τους εξωτερικούς εχθρούς της χώρας το περίφημο «κόμμα του εξωτερικού» είχε ήδη εμφανιστεί στον ορίζοντα! 0 Μαζαρέν και η Άννα η Αυστριακή αποτέλεσαν στέρεο ζευγάρι. Δεν

160


υπήρξαν εραστές (αν και ο Μαζαρέν, παρόλο που ήταν καρδινάλιος, δεν εί χε χειροτονηθεί ιερέας, ένας γάμος ανάμεσα σ' έναν κοινό θνητό και την απόγονο του Καρόλου Κουίντου θα ήταν εντελώς αδιανόητος), αλλά πολύ φίλοι. Έκαναν κοινό μέτωπο. Τρέπονταν σε φυγή όταν οι περιστάσεις το επέβαλλαν (έτσι εξηγείται το γεγονός ότι ο νεαρός δελφίνος, ο μέλλων Λου δοβίκος ΙΔ', πέρασε δύσκολα παιδικά χρόνια) αλλά πάντα επανέρχονταν. Το 1653, η Σφενδόνη αποτελούσε πια παρελθόν. Το κράτος είχε σωθεί, χάρη σε δυο ξένους: μια Ισπανίδα και έναν Ιταλό. Η συνθήκη των Πυρηναίων, που υπογράφτηκε το 1659, έβαλε τέλος στις εξωτερικές εχθροπραξίες. Ο Μαζαρέν, αν και δεν ξεχώριζε πάντα το πορτοφόλι του από τον κρατικό κορβανά (σήμερα θα του είχε απαγγελθεί κατηγορία για «κατάχρηση δη μοσίου χρήματος»), αξίζει τελικά την ευγνωμοσύνη της πατρίδας του. Χάρη στον Ρισελιέ και τον Μαζαρέν, το πνευματικό γόητρο της Γαλλίας επισκίασε εκείνο της Ιταλίας. Ο Ρενέ Ντεκάρτ (Καρτέσιος), ο οποίος είχε εγκατασταθεί στην Ολλανδία -πιο πολύ γιατί τον βόλευε παρά από προ νοητικότητα- διαβαζόταν όμως και συζητιόταν με πάθος στη Γαλλία, είχε δημοσιεύσει το 1637 τον περίφημο Λόγο περί της μεθόδου.

Γύρισε εξάλλου

τρεις φορές στο Παρίσι, όπου συνάντησε μια άλλη μεγαλοφυία, τον Μπλαιζ Πασκάλ, έναν εξαιρετικό ερευνητή της φυσικής επιστήμης, ο οποίος είχε συγγράψει εμπεριστατωμένες μελέτες πάνω στα θέματα του κενού, της βαρύτητας και της μηχανικής των ρευστών. Οι δυο άνδρες είχαν ένα κοινό στοιχείο: την «πειραματική μέθοδο». Ο Πασκάλ ήταν επιπλέον και μυστικι στής, πολύ πιο γνωστός για τους περίφημους Στοχασμούς Πραγματεία

περί του αριθμητικού

του παρά για την

τριγώνου.

Όταν πέθανε ο Μαζαρέν -ο νονός και δάσκαλος του στην πολιτική- το 1661, ο βασιλιάς Λουδοβίκος ΙΔ' ήταν είκοσι τεσσάρων ετών. Όσο ζούσε ο καρδινάλιος, του είχε αφήσει ελευθερία κινήσεων. Κανένας δεν μπορούσε να διαβάσει τη σκέψη του (εκτός από τον Μαζαρέν, ο οποίος έκρινε ότι ο μαθητής και βαφτισιμιός του είχε μεγάλες ικανότητες). Η άποψη που επι κρατούσε στην αυλή ήταν πως θα συνέχιζε να ασχολείται με τις ερωτικές κατακτήσεις του (ήταν πολύ ωραίος νέος και του άρεσαν τρομερά οι γυναί κες), αφήνοντας τη διακυβέρνηση στα χέρια της μητέρας του. Ενώ όμως στην Ευρώπη πραγματοποιούνταν μεταρρυθμίσεις, τι συνέ βαινε στην Ασία; Όσον αφορά την Οθωμανική Αυτοκρατορία και την Κίνα, μία είναι η απάντηση: τίποτα!


161

Οι Τούρκοι βέβαια εξακολουθούσαν να αποτελούν ισχυρή στρατιωτική δύναμη: εμφανίστηκαν προ των πυλών της Βιέννης για τελευταία φορά το 1682, ενώ με αφορμή την κατοχή της Κρήτης είχαν κηρύξει στη Δημοκρατία της Βενετίας έναν πόλεμο που διήρκεσε είκοσι πέντε χρόνια (1644-1669). Το κράτος τους όμως δεν ήταν καθόλου καλά οργανωμένο, τόσο μάλλον που ήταν και αχανές: εκτεινόταν από τη Σερβία ώς την Αρμενία και από τη Μέκκα ώς την Αλγερία (ποτέ δεν μπόρεσε να κατακτήσει το Μαρόκο). Βρι σκόταν ήδη στην αρχή της μακροχρόνιας παρακμής του. Η Κίνα, αντιθέτως, διοικούνταν πολύ αποτελεσματικά από τους μανδα ρίνους της. παρέμενε όμως κλειστή στον έξω κόσμο (με την εξαίρεση του πολύτιμου εμπορίου στους δρόμους του μεταξιού). Εκείνη την εποχή περ νούσε από τον τελευταίο κύκλο -που επαναλαμβανόταν συνεχώς από χιλιά δες χρόνια- της κατάκτησης της από τους νομάδες της στέπας, οι οποίοι στη συνέχεια πολύ γρήγορα αφομοιώνονταν από τον τοπικό πληθυσμό. Συ νέχιζε όμως με επιμονή να διατηρεί την υπερφίαλη ακινησία της. Το 1644, οι νομάδες της Μαντζουρίας εγκαταστάθηκαν στο Πεκίνο/Εγιναν Κινέζοι και η δυναστεία των Μαντσού διατηρήθηκε ώ ς τ ο 1911. Η Ιαπωνία επίσης απομονώθηκε και καταδίωκε τους χριστιανούς της χώ ρας. Στις Ινδίες, ένας Μογγόλος αυτοκράτορας, ο Άκμπαρ ο Μέγας (15421605), αν και μωαμεθανός, προσπάθησε να ιδρύσει μια καινούργια θρησκεία, την οποία ονόμασε Διν-ι-ιχάλι, έναν συγκρητισμό μωαμεθανισμού, χριστια νισμού και ινδουισμού (οι τρεις θρησκείες της ινδικής επικράτειας). Απέτυ χε όμως και ο γιος του Σελίμ επαναστάτησε. Η αποτυχία αυτή υπήρξε ο λό γος που ο Αουρανγκζέμπ, ο τελευταίος Μεγάλος Μογγόλος ηγεμόνας (από το 1658 ώς το 1707), υπήρξε φανατικός μουσουλμάνος, ο οποίος διέταξε να κατεδαφιστούν πλήθος ναοί αφιερωμένοι στον Σίβα και καταδίωξε τους ιν δουιστές: το 90% του πληθυσμού της ινδικής επικράτειας τηρούσε εχθρική στάση απέναντι του, γεγονός που διευκόλυνε πολύ τις μετέπειτα εχθρικές επιχειρήσεις των Ευρωπαίων. Στην Περσία αντιθέτως, με τη δυναστεία των Σαφαβιδών, παρατηρείται μια αναγέννηση του παραδοσιακού ιρανικού πολιτισμού. Οι ηγεμύνες της δυναστείας αυτής, αν και φαινομενικά παρέμεναν μωαμεθανοί, στην πραγ ματικότητα πολύ λίγο πίστευαν στον μωαμεθανισμό. 0 Αμπάς ο Μέγας (1571-1629) εκσυγχρόνισε το στρατό του με τη βοήθεια Άγγλων συμβούλων και συνέβαλε στην εξέλιξη της χώρας του εμπνεόμενος

από τα συμβάντα

162


στην Ευρώπη. Εγκατέστησε την πρωτεύουσα του κράτους του στο Ισπα χαν. μια πόλη ρωμαϊκών προδιαγραφών με cardo (άξονα με κατεύθυνση από βορρά προς νότο) και decumanus (άξονα με κατεύθυνση από ανατολάς προς δυσμάς), πλατειές λεωφόρους, υπέροχες πλατείες, τεμένη και κυρίως ανάκτορα. Προώθησε (άποψη αιρετική για το Ισλάμ) τη ζωγραφική και τους αγώνες πόλο. Στο Σάχελ Σοτούν υπάρχουν ακόμη θαυμάσιες νωπο γραφίες που παριστάνουν νεαρούς πρίγκιπες μαζί με όμορφες νεαρές γυ ναίκες που τους κερνούν κρασί, καθώς και ωραία γλυπτά. 0 Αμπάς, ο οποίος ήταν πολύ ανεκτικός σε θέματα θρησκείας, εγκατέστησε στην πρωτεύουσα του πολλούς Αρμένιους χριστιανούς, επειδή εκτιμούσε τις επιστημονικές γνώσεις τους καθώς και τις ικανότητες τους στη χειροτεχνία. «Το Ισπαχάν είναι ο μισός κόσμος», έλεγαν τότε. Έστελνε μεγαλοπρεπείς πρεσβείες στους ηγεμόνες της Ευρώπης, για να τους πείσει να συμμαχήσουν μαζί του εναντίον των Τούρκων, τους οποίους μισούσε. Όλοι οι σάχηδες της ίδιας δυ ναστείας τον μιμήθηκαν (ο ίδιος ο Ναπολέων θα δεχόταν μια πρεσβεία από την Περσία ενώ βρισκόταν στην Πολωνία, το χειμώνα του 1807). Εν τω μεταξύ, στο Παρίσι, ο ωραίος Λουδοβίκος ΙΔ' συγκαλούσε το ανακτοβούλιό του για πρώτη φορά μετά το θάνατο του νονού του. Απευθυνό μενους στους υπουργούς του, είπε τα εξής: «Κύριοι, ώς τώρα θέλησα να αφήσω τη διακυβέρνηση του κράτους μου στα χέρια του μακαρίτη καρδιναλίου Μαζαρέν. Από σήμερα αλλάζουν όλα, δεν πρόκειται να ορίσω πρωθυπουργό και θα κυβερνώ ο ίδιος. Θα ζητώ τις συμβουλές σας όταν θα τις χρειάζομαι. Η συνεδρίαση λύεται». Ταυτόχρονα έδινε διαταγή στους σωματοφυλακές του να συλλάβουν τον Νικολά Φουκέ, τον πανίσχυρο γενικό επιμελητή Οικονομικών, ο οποίος τον επισκίαζε. Η σύλληψη αυτή ήταν βέβαια άδικη, την υπαγόρευε όμως η κρατική σκοπιμότητα, στην οποία -κατά τον Μακιαβέλι- όλα έπρεπε να υπάγονται. Ο μεγαλοπρεπής επιμελητής Οικονομικών, ο οποίος είχε ανε γείρει τον πύργο του Βω, πέθανε ξεχασμένος από όλους στο βασιλικό κά στρο (φυλακή) του Πινιερόλ. Η θεαματική όσο και απροσδόκητη αυτή απόφαση αποκάλυπτε μια ενεργητικότητα την οποία είχε ήδη διακρίνει ο νονός Μαζαρέν. Ο βασιλιάς είχε διαδεχθεί τον πατέρα του το 1643 («ο βασιλεύς απέθανε, ζήτω ο βασι λεύς»!) αλλά μόνο το 1661, μετά το θάνατο του Μαζαρέν, άρχισε η προσω πική βασιλεία του. η οποία θα διαρκούσε πενήντα τέσσερα χρόνια και θα άφηνε εποχή.


163

Μόνο η Ολλανδία κατόρθωσε να συγκρατήσει πραγματικά τον Λουδοβί κο ΙΔ'. Η Ολλανδία, το τμήμα αυτό των Κάτω Χωρών, είχε βρει, με πρόφα ση τον προτεσταντισμό -στην προκείμενη περίπτωση τον καλβινισμό-, την ευκαιρία να αποτινάξει τον βαρύ ζυγό της ισπανικής κυριαρχίας. Το 1609 η Ισπανία είχε αναγνωρίσει την αυτονομία του βορείου τμήματος των Κάτω Χωρών, διατηρώντας την κυριαρχία της στο νότιο. Γι' αυτό και οι Φλαμαν δοί, οι οποίοι μιλούν ολλανδικά, είναι καθολικοί. Ήδη από το 1648. ο τίτλος της θαλασσοκράτειρας, που ώς τότε ανήκε στη Βενετία, περιήλθε στο Άμ στερνταμ. Οι Ολλανδοί έστειλαν πολλούς αποίκους στη Νότιο Αφρική, στο Ακρω τήριο (βρίσκονται ακόμη εκεί οι «Αφρικάνερς», και εξακολουθούν να μι λούν ολλανδικά). Κατέκτησαν το μεγάλο αρχιπέλαγος της Ινδονησίας, το οποίο παρέμεινε στην κυριαρχία τους ώς το 1945. Τέλος, ίδρυσαν και στην Αμερική, στις εκβολές του ποταμού Χάτσον, το «Νέο Άμστερνταμ», το οποίο θα γινόταν Νέα Τόρκη όταν οι Άγγλοι θα διαδέχονταν τους Ολλαν δούς στη θαλασσινή κυριαρχία. Έχουμε πάντα την τάση να υποτιμάμε το ρόλο των Ολλανδών. Στον τομέα του πολιτισμού, ο ρόλος τους υπήρξε πρωταρχικός. Στο Άμ στερνταμ είχε βρει καταφύγιο οΈρασμος, εκεί έζησε και ο Καρτέσιος. Η πιο σημαντική μορφή από όλους όσους φιλοξενήθηκαν σ' αυτή την πόλη όμως ήταν ο Σπινόζα (1632-1677). Αφορίστηκε από τη Συναγωγή εξαιτίας του ρασιοναλισμού του και κατέφυγε στη Χάγη, όπου έγραψε την Ηθική ενώ ταυτόχρονα κέρδιζε τα προς το ζην τροχίζοντας οπτικούς φακούς. Η ολλανδική ζωγραφική δεν έμεινε πίσω: αναπτύχθηκε ταυτόχρονα με τη φλαμανδική. 0 γαλλο-ολλανδικός πόλεμος (1672-1678) έληξε με ισοπαλία. Οι ολλαν δικές δημοκρατίες είχαν αναθέσει την άμυνα τους σε έναν Γερμανό πρίγκι πα, ο οποίος κατείχε και την πόλη της Οράγγης στη Γαλλία (εξού και ο τίτ λος του: πρίγκιπας Γουλιέλμος της Οράγγης), ο οποίος οργάνωσε την αντί σταση τους, τους ενέπνευσε πολεμικό μένος και έσωσε τελικά τους Ολλαν δούς ανοίγοντας τα φράγματα (ένα μέρος της χώρας βρίσκεται κάτω από τη στάθμη των ανοικτών θαλασσών). Μετά την υπογραφή της ειρήνης του Νέιμεχεν (1678), ο Γουλιέλμος κλήθηκε στην Αγγλία όπου και ανέλαβε τη βασιλεία (γι' αυτό οι διαμαρτυρόμενοι του βόρειου τμήματος της Ιρλανδίας, στο Ώλστερ, ονομάζονται σήμερα «οραγγιστές»). Ακόμη και σήμερα, το πορτοκαλί (οράνζ, Οράγγη = 0ράνζ) αποτελεί το χρώμα της Ολλανδίας.

164


Παντού αλλού, ο Λουδοβίκος ΙΔ' υπήρξε νικητής. Με τη βοήθεια του Λουβουά, του υπουργού Άμυνας, δημιούργησε τον καλύτερο και μεγαλύτε ρο στρατό της Ευρώπης (400.000 άνδρες, περισσότερους από όσους είχε ποτέ η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία). Οι πόλεμοι που διεξήγαγε ήταν συχνά σκληροί. Ο λεγόμενος «πόλεμος της διαδοχής στην Ισπανία» παρά λίγο να έχει άσχημη κατάληξη και ο Λουδοβίκος αναγκάστηκε να αποτανθεί στην καλή διάθεση των υπηκόων του. με μια επιστολή η οποία διαβάστηκε σε όλες τις ενορίες της Γαλλίας. Το επεισόδιο αυτό δεν στερείται σημασίας. Αποδεικνύει ότι, παρά τα φαινόμενα, ο Βασιλιάς-Ήλιος παρέμενε πιστός στην παράδοση των Καπέτων και στηριζόταν στον λαό. Στο Ντεναίν, το 1712, κέρδισαν οι Γάλλοι, και ο Λουδοβίκος κατόρθωσε να εγκαταστήσει έναν εγγονό του στο θρόνο της Ισπανίας, θέτοντας μ' αυτόν τον τρόπο τέλος σε μια διαμάχη που διαρκούσε ολόκληρους αιώνες. Σήμερα ακόμη, το στέμμα της Ισπανίας ανήκει στους Βουρβόνους: ο Χουάν Κάρλος είναι απόγονος του Λουδοβίκου ΙΔ'. Παρά το υψηλό κόστος τους σε χρήμα και σε ανθρώπινο δυναμικό, οι πό λεμοι αυτοί, τους οποίους διεξήγαγε ένας στρατός επαγγελματιών στην πε ριφέρεια του βασιλείου, θύμιζαν περισσότερο επεκτατικές τάσεις ιδιοκτήτη ο οποίος επιθυμεί να αυξήσει το βίος του, παρά κατακτητικές περιπέτειες. Ο Λουδοβίκος δεν θα είχε ποτέ διανοηθεί να επιχειρήσει την κατάκτηση του Βερολίνου! Στην πραγματικότητα, αποτέλειωσε σχεδόν το σχεδιασμό του σημερινού εξαγώνου, 1 προσαρτώντας στο βασίλειο το Αρτουά, τη Φλάνδρα (Λιλ), τη Φρανς-Κοντέ, την Αλσατία και το Ρουσιγιόν. Όσον αφορά την εσωτερική πολιτική, το μόνο σφάλμα του ήταν ότι το 1685 κατάργησε το έδικτο της Νάντης. Πολλοί Γάλλοι μετανάστευσαν τότε στην Πρωσία ή στην ολλανδική Νότιο Αφρική, με μεγάλο κόστος σε ανθρώ πινο δυναμικό για τη Γαλλία, ενώ οι απώλειες αυτές δεν αντισταθμίστηκαν από τις αντίστοιχες αφίξεις Ιρλανδών καθολικών. Κατά τα άλλα, η πολιτική του είχε θετικά αποτελέσματα (το έδικτο της Νάντης εξάλλου τέθηκε και πάλι σε εφαρμογή από τους διαδόχους του). Ο Λουδοβίκος ΙΔ', λόγω της εμπειρίας της Σφενδόνης κατά τη διάρκεια της παιδικής του ηλικίας, ένιωθε μεγάλη δυσπιστία προς τους ευγενείς. Πρέπει να καταλάβουμε ότι η ανέγερση των Βερσαλλιών ήταν μια πράξη υψηλής πολιτικής. Το ανάκτορο των Βερσαλλιών, το οποίο εγκαινιάστηκε το 1682, 1

Η Γαλλία, λόγω του εξαγωνικου σχήματος της. (Σ.τ.Κ.)


165

δεν ήταν μόνο το ωραιότερο παλάτι του κόσμου, το οποίο θέλησαν να μιμη θούν σε ολόκληρη την Ευρώπη• ήταν και ένας τρόπος να ελέγχει τους «μεγά λους», καθώς όλα τα «σημαντικά» πρόσωπα ήταν σχεδόν αναγκασμένα να κατοικούν στην καινούργια πόλη για να βρίσκονται στην αυλή του βασιλιά και να τον κολακεύουν. Πρέπει να φανταστούμε τη σκηνή: τους ευγενείς συγκεντρωμένους στην αίθουσα των κατόπτρων ενώ ο φρουρός αναγγέλλει με δυνατή φωνή: «Κύριοι, ο βασιλιάς!» Όλοι υποκλίνονται εδαφιαίως... Η αίθουσα των κατόπτρων, υπέροχη και εύθραυστη συνάμα, μαρτυρεί μέχρι ποιο σημείο βασίλευε η τάξη στο εσωτερικό της χώρας: το ανάκτορο αυτό δεν διέθετε τρόπο άμυνας σε περίπτωση λαϊκής εξέγερσης - όπως έμελλε να καταδείξει η Επανάσταση. Η εξωτερική ασφάλεια αποδεικνύε ται από το γεγονός ότι το Παρίσι του Λουδοβίκου ΙΔ' (που συνέχιζε να είναι η πρωτεύουσα) δεν είχε τείχη. Το «τείχος που περιβάλλει το Παρίσι και το κάνει να μουρμουρίζει (να παραπονιέται)» 2 δεν ήταν στην πραγματικότητα παρά μια μάντρα στολισμένη με ωραίες πύλες: του αγίου Διονυσίου και του αγίου Μαρτίνου. Στη Γαλλία βασίλευε η ειρήνη, γι' αυτό μια εχθρική επίθε ση ήταν κάτι το αδιανόητο. Το Παρίσι θα έπρεπε να περιμένει ώς τον επό μενο αιώνα για να βρεθεί και πάλι οχυρωμένο. Το περιβάλλον του φανερώνει τον ηγέτη: οι ελάσσονες ηγέτες δεν μπο ρούν να ανεχθούν τις ικανότητες των άλλων γι' αυτό και επιλέγουν τους ανί κανους, ενώ οι μεγάλοι ξέρουν ότι η δόξα των συμβούλων τους αντί να τους επισκιάζει αντανακλά επάνω τους. Από αυτή την άποψη, ο Λουδοβίκος ΙΔ' επάξια αποκαλείται Μέγας. Το έμβλημα του ήταν: Nee pluribus impar - «Ασύγκριτος». Η ρήση αυτή απο τελεί σήμερα το επίσημο έμβλημα των ΗΠΑ (και την ανεπίσημη γνώμη της Γαλλίας για τον εαυτό της). Στο περιβάλλον του Βασιλιά-Ήλιου ανήκαν ο αρχιτέκτονας Μανσάρ. ο μουσικοσυνθέτης Λυλύ, ο αρχιτέκτων κήπων Λε Νοτρ και μια πλειάδα αν θρώπων των γραμμάτων: ο Κορνέιγ, ο Ρακίνας, ο Λα Φονταίν, ο Μολιέρος. ο Μπουαλώ, ο Λα Μπρυγέρ. Αξίζει να σταθούμε στην περίπτωση του Μολιέρου. Ο Ζαν-Μπατίστ Ποκελέν (1622-1673) είχε εγκαταλείψει την άσκηση της δικηγορίας για να αφιερωθεί στο θέατρο. Ο Λουδοβίκος ΙΔ' τον ονόμασε «ηθοποιό της βασιλιΊ

Αμετάφραστο λογοπαίγνιο: το τείχος που περιβάλλει (mur murant) και το Παρίσι που

μουρμουρίζει (murmurant). Έκφραση της εποχής, που αντανακλά τις διαμαρτυρίες για την ανέγερση του τείχους. (Σ.τ.Ε.)

166


κής αυλής», του χορήγησε μια σύνταξη και τον βοήθησε να ιδρύσει την Κο μεντί Φρανσεζ. Το πιο σημαντικό όμως είναι ότι του επέτρεψε να γράφει και να ανεβάζει θεατρικά έργα τόσο ανατρεπτικά, που σκανδαλίζουν ακόμη και σήμερα - όπως ο Ταρτούφος,

η ανελέητη αυτή σάτιρα των Ταλιμπάν

όλων των εποχών. Στο τέλος της παράστασης του παραπάνω έργου, καθώς οι προσβεβλημένοι συντηρητικοί σιωπούσαν επιδεικτικά, ο βασιλιάς χειρο κρότησε πολύ δυνατά και οι αυλικοί έσπευσαν να τον μιμηθούν. Μπροστά στον Λουδοβίκο ΙΓ' ή τον Λουδοβίκο ΙΔ' ήταν δυνατό να λέει ένα πρόσωπο της τραγωδίας 0 Σιντ:3

«Όσο μεγάλοι και αν είναι οι βασιλείς, δεν διαφέ

ρουν από εμάς. Και όπως όλοι οι άνθρωποι, και αυτοί μπορεί να σφάλ λουν», και οι βασιλείς να χειροκροτούν. Πρέπει να αναγνωρίσουμε τη μεγαλοφυία του Ρακίνα και του Κορνέιγ, οι οποίοι, επιβάλλοντας στον εαυτό τους αυστηρότατους κανόνες, κατορ θώνουν, σε μερικές χιλιάδες λέξεις, να πουν τα πάντα για τα πάντα, να εξε ρευνήσουν με απίστευτη ακρίβεια την ανθρώπινη ψυχή, ανατέμνοντας την με το νυστέρι σε μεγαλύτερο βάθος από ποτέ άλλοτε και συμπτύσσοντας σε μερικές σκηνές όλα τα ανθρώπινα πάθη (τον έρωτα, το μίσος, τη φιλοδο ξία, τη δόξα, τη φιλαργυρία, την υποκρισία, το φόβο). Εδώ πλησιάζουν στη μεγαλοφυία των αρχαίων Ελλήνων, ο Ρακίνας γίνεται Σοφοκλής και ο Μο λιέρος Αριστοφάνης! Η «κλασική» απλότητα εκφράζει την πολυπλοκότητα των πραγμάτων. Η λιτότητα προσδίδει λάμψη και η ελαφράδα φανερώνει βάθος. Την κλασι κή μεγαλοφυία συνοψίζει ο Μπουαλώ ως εξής: «Ό,τι έχει εμπεδωθεί, εκ φράζεται με σαφήνεια». Πρόκειται για τη μεγαλοφυία της ίδιας της Γαλ λίας, την ικανότητα της να φθάνει στο μεγαλείο διατηρώντας το μέτρο. Αυ τή είναι και η έννοια του στυλ Λουδοβίκου ΙΔ'. «Μάθε λοιπόν ποια είναι η Φαίδρα, και το πάθος της όλο. Αγαπώ», έγραφε χωρίς εξάρσεις ο Ρακίνας. Αν εξετάσουμε τη διακυβέρνηση του Λουδοβίκου ΙΔ', θα πρέπει να ομο λογήσουμε ότι λίγες καλύτερες γνώρισε η Γαλλία. Αναφερθήκαμε στον Λουβουά για το υπουργείο Άμυνας. Μας έρχεται όμως φυσικά στο νου και ο Κολμπέρ, ο υπουργός Οικονομικών, Εσωτερικών, Οικονομίας. Ο βασιλιάς ίδρυσε διάσημες βιοτεχνίες, μερικές από τις οποίες ή υπάρχουν ακόμη, όπως τα Γκομπλέν, ή δημιούργησαν άλλες μεγάλες κεφαλαιοκρατικές επι χειρήσεις που τις διαδέχθηκαν, όπως η Σαιν Γκομπαίν. Το «κράτος του 1

Του Κορνέιγ. (Σ.τ.Ε.)


167

Κολμπέρ» όντως υπήρξε. Συνεχίζει μάλιστα να επηρεάζει τον τρόπο της γαλλικής διακυβέρνησης - ένας αρμονικός συνδυασμός, ό.τι και αν λέγεται, ιδιωτικής πρωτοβουλίας και κρατικού παρεμβατισμού. Ανάμεσα στους ανώτερους κρατικούς λειτουργούς της εποχής εκείνης. χαρακτηριστική περίπτωση υπήρξε ο Βωμπάν. Ίδρυσε στη Γαλλία αναρίθ μητα κάστρα νέας τεχνολογίας, απρόσβλητα στα βλήματα των κανονιών. Εκείνο που συνήθως ξεχνάμε είναι πως υπήρξε και μέγας ειδικός επί των φορολογικών. Κατά κάποιον τρόπο, σ' εκείνον θα έπρεπε να αποδοθεί η δημιουργία του Εθνικού Ινστιτούτου Στατιστικής και Οικονομικών Μελετών (INSEE), γιατί είχε μανία με τις απογραφές. Κάθε μεγάλο έθνος έχει σημαδέψει κάποιον αιώνα: ο 15ος είναι ιταλι κός, ο 16ος ισπανικός. Ο 17ος και ο 18ος όμως είναι γαλλικοί. Η γαλλική γλώσσα ήταν οικουμενική: στο Αούστερλιτς, όλοι οι ηγεμόνες των εχθρών της Γαλλίας μιλούσαν γαλλικά μεταξύ τους. Στον 19ο όπως και στον 20ό αι ώνα θα επιβληθεί η αγγλική γλώσσα, λόγω της Αγγλίας πρώτα και έπειτα λόγω της Αμερικής. Ο «πολύ χριστιανός» βασιλιάς ήταν γλεντζές. Είχε αναρίθμητες ερωμέ νες, τρεις από τις οποίες σφράγισαν τις αντίστοιχες φάσεις της βασιλείας του. Η δέσποινα ντε Λα Βαλλιέρ ήταν η γυναίκα της θριαμβευτικής αρχής, η κυρία ντε Μοντεσπάν της ένδοξης ωριμότητας και η κυρία ντε Μαιντενόν η σύντροφος της δύσης. Η τελευταία μάλιστα ίδρυσε και το παρθεναγωγείο του Σαιν-Συρ. Οι ερωμένες αυτές δεν αναμειγνύονταν όμως διόλου στις κρατικές υποθέσεις. Ο Λουδοβίκος ΙΔ' ίππευε και κυνηγούσε λύκους ή ελά φια δυο ώρες συνέχεια. Το βράδυ καθόταν επικεφαλής του τραπεζιού περι στοιχισμένος από όμορφες γυναίκες, κυρίως όμως ήταν πολύ εργατικός και ασκούσε μετά μανίας το «επάγγελμα του βασιλιά», όπως έλεγε, μελετώ ντας τους φακέλους στο γραφείο του δέκα ώρες την ημέρα. Εκτός από το ανάκτορο των Βερσαλλιών, μας άφησε και άλλα υπέροχα μνημεία. Όλες οι πόλεις της Γαλλίας του χρωστούν μεγαλόπρεπα δημόσια κτίρια. Το Παρίσι, το οποίο κακώς θεωρείται ότι παραμελήθηκε επειδή η αυλή εγκαταστάθηκε στις Βερσαλλίες, χρωστά στον Λουδοβίκο ΙΔ' τρία με γάλα νοσοκομεία, που βρίσκονται και τα τρία στη σειρά στη νότια λεωφό ρο: οι Ινβαλίντ (Απόμαχοι), για τους ηλικιωμένους τραυματίες του στρατού, το Βαλ-ντε Γκρας και η Σαλπετριέρ. με τους θόλους και τα παρεκκλήσια τους. Οι Απόμαχοι, το ωραιότερο ίσως μνημείο του Παρισιού, ήταν μονάχα νο σοκομείο. Δοξάζουν όμως περισσότερο τον Λουδοβίκο ΙΔ' απ" ό,τι το ανάκτο-

168


po των Βερσαλλιών. Το μεγαλείο ενός πολιτισμού δεν κρίνεται από τις κατοι κίες των πλουσίων, αλλά από τα άσυλα που προορίζονται για τους φτωχούς! Όλοι οι ηγεμόνες της Ευρώπης, εχθροί και σύμμαχοι, προσπαθούσαν να μιμηθούν τον βασιλιά της Γαλλίας. Στα περίχωρα της Βιέννης, ο αυτοκράτορας της δυναστείας των Αψβούργων οικοδομούσε τις δικές του Βερσαλλίες στο Σένμπρουν. Στην άλλη άκρη του κόσμου, στη Ρωσία, ο τσάρος Πέτρος ο Μέγας, εγκαταλείποντας την ορθόδοξη Μόσχα, ανέγειρε μια νέα πρωτεύουσα κλα σικού στυλ, στραμμένη προς τη Δύση, την Πετρούπολη, αυτό το ευρωπαϊκό όνειρο στα πέρατα της Βαλτικής. Εκσυγχρόνισε βίαια τη χώρα του (σε σύ γκριση με τον τσάρο Πέτρο, ο Λουδοβίκος ΙΔ' ήταν υπόδειγμα γλυκύτητας). Επί της βασιλείας του Πέτρου του Μεγάλου (1672-1725), η Ρωσία έγινε επι τέλους ευρωπαϊκή δύναμη. Όταν ο Λουδοβίκος ΙΔ' πέθανε, «γέρων και πλήρης ημερών», ο πρώην εκλέκτορας του Βραδεμβούργου, ο οποίος το 1701 είχε ανέλθει στο θρόνο της Πρωσίας, κήρυξε στο Βερολίνο την έναρξη των εργασιών του Υπουργι κού Συμβουλίου του λέγοντας, στα γαλλικά: «Ο βασιλεύς απέθανε». Δεν χρειάστηκε να διευκρινίσει σε ποιον βασιλιά αναφερόταν. Ποιος ήταν ο ρόλος του γαλλικού λαού σε όλα αυτά; Παρατηρήσαμε προηγουμένως ότι σ' αυτόν στράφηκε ο Λουδοβίκος ΙΔ' στη διάρκεια του Πολέμου της Διαδοχής της Ισπανίας, και ο λαός ανταποκρίθηκε στις επιθυ μίες του (με συνεισφορές σε χρήμα, σε εθελοντές, σε σκεύη κ.λπ.). Οι διαμαρτυρόμενοι (οι οποίοι επανήλθαν αθρόοι στο βασίλειο όταν η μοναρχία επανέφερε το έδικτο της Νάντης) τον μισούσαν, καθώς και πολλοί ευγενείς (όπως ο δούκας ντε Σαιν-Σιμόν). Οι αστοί όμως τον αγαπούσαν. Όσο για τα είκοσι εκατομμύρια των χωρικών, δεν υπήρξαν τόσο δυστυχείς στη διάρκεια της βασιλείας του Ήλιου όσο προσπαθεί να τους παραστήσει κάποια σύγχρονη ιστορική σχολή. Επωφελήθηκαν από την ειρήνη (εκτός από εκείνους οι οποίοι ζούσαν στις νοτιοανατολικές και τις ανατολικές πε ριοχές) και από τη συνετή διακυβέρνηση. Τα τελευταία χρόνια όμως, η φο ρολογία -η οποία όλως αδίκως βάραινε κυρίως αυτούς- είχε καταστεί δυ σβάσταχτη. Οι πόλεμοι, τα οικοδομήματα, η διπλωματία, όλα αυτά κόστι ζαν ακριβά. Γι' αυτό στο τέλος της μακράς -υπερβολικά μακράς- βασι λείας του. οι χωρικοί δεν άντεχαν άλλο. Ο θάνατος του βασιλιά υπήρξε λύ τρωση γι' αυτούς, όπως και για τους «μεγάλους», πάνω στους οποίους για μισό αιώνα βάραινε η σιδερένια πυγμή του.

Ο ΑΙΩΝΑΣ ΤΩΝ ΦΩΤΩΝ

ΜΙΑ ΣΕΙΡΑ ΑΠΟ ΤΡΑΓΙΚΟΥΣ ΘΑΝΑΤΟΥΣ, ΟΙ ΟΠΟΙΟΙ ΑΝΕΤΡΕΨΑΝ ΤΗ ΣΕΙΡΑ ΤΗΣ ΔΙΑ-

δοχής στο θρόνο, είχαν σκιάσει τα τελευταία χρόνια του Λουδοβίκου ΙΔ'. Έτσι το στέμμα της Γαλλίας έλαχε τελικά, το 1715, στο δισέγγονο -παιδί ακόμη- του μακαρίτη βασιλιά, και η αντιβασιλεία στον ανεψιό του, τον Φί λιππο της Ορλεάνης (από το 1715 ώς το 1723). Θα έλεγε κανείς ότι ένα ελατήριο είχε ξαφνικά αποσυμπιεσθεί. Οι ευγε νείς άφησαν να ξεσπάσει η χαρά τους. Η Αντιβασιλεία υπήρξε ένα ξέφρενο γλέντι, που με ενάργεια περιγράφει ο Μπερτράν Ταβερνιέ στην ταινία του Ας αρχίσει η γιορτή. Ο Φίλιππος της Ορλεάνης θα μπορούσε να αφήσει απλά να ξεσπάσουν όλοι ώσπου να ηρεμήσουν τα πνεύματα. Διέπραξε όμως ένα βαρύ σφάλμα: διέλυσε την προαιώνια συμμαχία ανάμεσα στους Καπέτους και τον λαό. Ο θείος του, ο Λουδοβίκος ΙΔ', δεν επέτρεψε ποτέ στους ευγενείς να συμμετάσχουν στη διακυβέρνηση της χώρας και τους περιόρισε στα στρα τιωτικά τους καθήκοντα. 0 Φίλιππος όμως τους ξανάδωσε την εξουσία από την οποία τους είχε απομακρύνει ο Βασιλιάς-Ήλιος. Διόρισε ευγενείς σε μια σειρά από επιτροπές των οποίων η γνώμη κρινόταν απαραίτητη για όλα ανεξαιρέτως τα θέματα: την «Πολυσυνοδεία». Οι αστοί (οι μεσαίες τάξεις), τους οποίους εμπιστεύονταν οι Καπέτοι. δυσαρεστήθηκαν (εδώ διακρίνουμε μια από τις πρωταρχικές αιτίες της Επανάστασης) και η κυβέρνηση ήταν πια αναποτελεσματική. Στην ουσία ο 18ος αιώνας άρχισε το 1715, με το θάνατο του Λουδοβίκου ΙΔ'. Η διάρκεια ενός αιώνα σχετίζεται με την ψυχολογία, με τη διάρκεια της ανθρώπινης ζωής. Ένας ηλικιωμένος άνθρωπος μπορεί να έχει ακόμη πατέ ρα και ήδη εγγόνια. Η συμβατική όμως αρχή και το τέλος των αιώνων δεν αντιστοιχούν στα ιστορικά γεγονότα.

170


Ο 17ος αιώνας άρχισε το 1610 με τη δολοφονία του Ερρίκου Δ' και διήρ κεσε ώς το 1715. Ο 18ος αρχίζει το 1715 και τελειώνει εκατό χρόνια αργότε ρα, το 1815, στο πεδίο της μάχης του Βατερλώ. Στην Κεντρική και την Ανατολική Ευρώπη, οι ηγεμόνες συνέχιζαν να ακολουθούν το μοντέλο της απόλυτης μοναρχίας του Λουδοβίκου ΙΔ' (η εξουσία τους όμως περιοριζόταν τόσο από τις δημοτικές ελευθερίες όσο και από τα προνόμια των ευγενών και του κλήρου). Στην Πρωσία βασίλευε ο Φρειδερίκος Β' ο Μέγας (1712-1786). Επικεφα λής ενός αποτελεσματικού όσο και επιθετικού στρατού, αυτός ο βασιλιάςστρατηγός επέκτεινε την Πρωσία σε βάρος των γειτονικών χωρών. Στην Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία -η οποία αυξήθηκε προς τα ανατολικά της Ουγγαρίας μετά τις νίκες εναντίον των Τούρκων- η Μαρία-Θηρεσία (17401780), η οποία από το 1765 και έπειτα μοιράστηκε την εξουσία με τον γιο της, τον Ιωσήφ Β', ίδρυσε τη δυναστεία των Αψβούργων, που έμελλε να διαρκέσει ώς το 1918. Στη Ρωσία, η Αικατερίνη Β' (1762-1796), παρόλο που ήταν γυναίκα, συ νέχισε να κυβερνά με σιδερένια πυγμή όπως και ο προκάτοχος της, ο Πέ τρος ο Μέγας. Η Πρωσία, η Ρωσία και η Αυστρία συμφώνησαν να μοιραστούν το άτυχο βασίλειο της Πολωνίας, το οποίο από το 1772 έπαψε να ανήκει στις τάξεις των ανεξάρτητων κρατών (στις οποίες δεν επρόκειτο να επανέλθει παρά το 1918). Στο Ηνωμένο Βασίλειο όμως η απόλυτη μοναρχία μετατρεπόταν σε «συ νταγματική». Μετά τον Ουόλπολ (1721-1742), πρωθυπουργοί γίνονται οι δυο Πιτ (ο πρώτος από το 1757 ώς το 1760 και ο δεύτερος από το 1783 ώς το 1789) ενώ στη χώρα βασιλεύει μια δυναστεία η οποία προέρχεται από το Ανόβερο. Στη Γαλλία ο Λουδοβίκος ΙΕ', όταν ενηλικιώθηκε, ουσιαστικά δεν κυβέρ νησε, υπερβολικά απασχολημένος όπως ήταν με το κυνήγι των απολαύσεων και τις ερωμένες του (την Πομπαντούρ και τη ντυ Μπαρύ). Οι πρωθυπουρ γοί του. εκτός από τον καρδινάλιο Φλερύ (1726-1743). υπήρξαν μάλλον ανί κανοι. Ο Λουδοβίκος ΙΣΤ'. ο οποίος αναγνωρίστηκε ως νόμιμος διάδοχος στη βασιλεία μετά το θάνατο του Λουδοβίκου ΙΕ' το 1774, έμελλε να διάγει βίον ενάρετο, χωρίς ερωμένες, ήταν όμως εξίσου αναποφάσιστος με τον προκάτοχο του. 0 18ος αιώνας σημαδεύτηκε από τον ναυτικό ανταγωνισμό ανάμεσα στη Γαλλία και την Αγγλία.


171

Η Αγγλία μπορεί να είχε γρήγορα αντικαταστήσει την Ολλανδία στη ναυτική κυριαρχία, όμως η Γαλλία διέθετε επίσης αξιόλογη ναυτική δύνα μη. Οι δρυς που είχε φυτέψει ο Κολμπέρ στα δημόσια δάση είχαν μετατρα πεί, τον επόμενο αιώνα, σε ισχυρά πολεμικά πλοία. Εκείνη την εποχή το ιστιοφόρο ναυτικό έφτασε στο απόγειο του. Υπέρο χα τρικάταρτα καράβια, οπλισμένα με δεκάδες κανόνια σε κάθε πλευρά και με πληρώματα που αποτελούσαν εκατοντάδες ναύτες (από την Κορνουάλη ή τον Τάμεση, τη Βρετάνη ή την Προβηγκία), μπορούσαν με μεγάλη ευκολία να κάνουν το γύρο του κόσμου μεταφέροντας βαριά φορτία (οι κα ραβέλες του Χριστόφορου Κολόμβου είχαν προ πολλού ξεπεραστεί). Είχε φτάσει η εποχή της εξερεύνησης των νοτίων θαλασσών, κατά την οποία δια κρίθηκαν ο Άγγλος Τζέημς Κουκ και ο Γάλλος Λα Περούζ, οι οποίοι ανακά λυψαν την Αυστραλία και την Ωκεανία. Στην Αμερική, οι Γάλλοι, οι οποίοι είχαν εγκατασταθεί στις όχθες του Σαιν Λωράν από το 1607 (χρονολογία κατά την οποία ο Σαμπλαίν ίδρυσε την πόλη Κεμπέκ), ξεχύθηκαν στην αμερικανική ήπειρο. Τον 18ο αιώνα οι Γάλλοι κυριαρχούσαν σε όλη σχεδόν τη Βόρειο Αμερική, όπως μαρτυρούν ακόμη οι τοπωνυμίες: Μόντρεαλ, Ντιτρόιτ, Σαιν-Λούις, Νέα Ορλεάνη. Κα τείχαν ακόμη τους δυο μεγάλους ποταμούς της: τον Σαιν-Λωράν στα βό ρεια και τον Μισισιπή στα νότια, τους οποίους διέπλεαν τολμηροί πλοίαρχοι (όπως ο Καβελιέ ντε Λα Σαλ). Η Νέα Ορλεάνη, πρωτεύουσα της Λουιζιάνας, είχε ήδη ιδρυθεί. Η αχανής αυτή γαλλική Αμερική όμως είχε ένα τρωτό σημείο: την έλλειψη πληθυσμού. Οι Γάλλοι δεν εκπατρίζονταν εύκολα. Γιατί άλλωστε; Μια γερμανική παροιμία δεν λέει «ευτυχής όπως ο Θεός στη Γαλλία»; Επιστημονικές ή στρατιωτικές περιπέτειες μάλιστα, μετανάστευση όμως όχι. Το αποτέλεσμα ήταν ότι στο γαλλικό τμήμα της αμερικανικής ηπείρου κατοικούσαν λιγότεροι από 100.000 άποικοι, οι οποίοι εκ των πραγμάτων ήταν αναγκασμένοι να διατηρούν πολύ καλές σχέσεις με τους ινδιάνους νο μάδες (τους Χιούρον). Όσο για το Ηνωμένο Βασίλειο, δεν κατείχε παρά μια στενή παράλια λωρίδα (τις δεκατρείς αποικίες), η οποία εκτεινόταν από το Μέιν ως την Καρολίνα. Η ατλαντική αυτή επικράτεια όμως κατοικούνταν από ένα εκατομμύριο σχεδόν Άγγλους αποίκους, οι περισσότεροι από αυ τούς πουριτανοί οι οποίοι διώκονταν από την αγγλικανική Εκκλησία (οι προσκυνητές του Μαιηφλάουερ

είχαν ιδρύσει το Πλύμουθ στα 1620).

Στις Ινδίες οι Γάλλοι, με τον Ντυπλέξ, και με τη σύμφωνη γνώμη των

172


Μεγάλων Μογγόλων ηγεμόνων που βρίσκονταν τότε σε πλήρη παρακμή, κατόρθωσαν (το 1748) να επιβάλουν το προτεκτοράτο τους από το Πόντισε ρύ ως και στους τοπικούς ηγεμόνες (ρατζά) ή πρίγκιπες των έξι επαρχιών της χερσονήσου Ντέκαν. Το 1750 λοιπόν οι Γάλλοι είχαν επιβάλει την κυριαρχία τους στη Βόρειο Αμερική και σε ένα τμήμα της ινδικής ηπείρου, κάτι που οι Άγγλοι δεν μπο ρούσαν να παραδεχθούν. Για την Αγγλία, η οποία δεν είναι αυτάρκης, η κυ ριαρχία των ωκεανών είναι ζωτικής σημασίας. Από το 1756 ώς το 1763, ο Επταετής Πόλεμος έφερε αντιμέτωπες τη Γαλλία και την Αγγλία στα υπερ πόντια εδάφη. Η δυσαναλογία των δυνάμεων και των πληθυσμών που διέ θεταν οι δυο αυτές χώρες ήταν μεγάλη, όπως επίσης και η διαφορά ανάμε σα στα κίνητρα των κυβερνήσεων και των λαών τους. Αντιθέτως από το Ηνωμένο Βασίλειο, η πλούσια Γαλλία, γερά ενταγμένη στην Ευρώπη, με επικεφαλής όμως έναν άστατο βασιλιά, τον Λουδοβίκο ΙΕ', δεν έδινε μεγά λη σημασία στα υπερπόντια εδάφη. Ας μην ξεχνάμε τα περιφρονητικά λό για με τα οποία ο Βολταίρος μιλούσε για «τα λίγα στρέμματα χιονιού» της Αμερικής. Παρά την ανδρεία και τις ικανότητες του, ο μαρκήσιος ντε Μονκάλμ (νί κησε σε πολλές μάχες τους Άγγλους) δεν μπόρεσε να εμποδίσει το 1759 την πτώση της πόλης Κεμπέκ, κατά την πολιορκία της οποίας ο ίδιος τραυματί στηκε σοβαρά. Το ίδιο έγινε και με τις Ινδίες. Ένα τμήμα της ινδικής ηπεί ρου πέρασε στα χέρια των Άγγλων, όπου και παρέμεινε ώς το 1947. (Η τε λευταία αντίσταση των Ινδών, της Συνομοσπονδίας των Μάρατχα, συντρίφθηκε το 1818). To India Act (Νόμος περί των Ινδιών) θεσπίστηκε το 1784 και η Ινδία έγινε το «Ρατζ» των Βρετανών (υπάχθηκε δηλαδή στη βρετανική κυριαρχία). Το 1763, με τη συνθήκη των Παρισίων, επισημοποιήθηκε η πτώ ση της πρώτης υπερπόντιας αυτοκρατορίας των Γάλλων (με την εξαίρεση μερικών νησιών στις Αντίλλες) και αντιστοίχως ο θρίαμβος της Αγγλίας

επί

των θαλασσών: Rule Britania (Άρχε. Βρετανία). Αν ο Λουδοβίκος ΙΕ' είχε δείξει μεγαλύτερη μαχητικότητα, η οικουμένη θα ήταν σήμερα γαλλόφωνη! Οι Γάλλοι μπορεί να δέχθηκαν χωρίς μεγάλη αντίδραση την απώλεια των αποικιών τους, δεν το συγχώρεσαν όμως ποτέ στους Άγγλους. Και όταν οι Άγγλοι άποικοι της Αμερικής επαναστάτησαν εναντίον της μητρόπολης τους. έτρεξαν να βοηθήσουν τους «αντάρτες». Γιατί το 1776. οι Άγγλοι άποικοι της Βοστώνης και της Νέας Αγγλίας εί χαν επαναστατήσει εναντίον της Αγγλίας, η οποία επέβαλλε βαρύτατη φο-


173

ρολογία στις εξαγωγές και στις εισαγωγές τους. Η ανταρσία εξαπλώθηκε σαν πυρκαγιά στις δεκατρείς αποικίες και στρατηγός της ορίστηκε ένας πλούσιος ιδιοκτήτης φυτειών από τη Βιρτζίνια, ο Τζωρτζ Ουάσιγκτον. Η γαλλική κοινή γνώμη υποστήριξε τους επαναστάτες, τόσο μάλλον που αυτοί -ή τουλάχιστον οι αρχηγοί τους- εμπνέονταν από τις ιδέες των Γάλ λων φιλοσόφων. Το 1778 ήδη, ο Βενιαμίν Φραγκλίνος βρισκόταν σε αποστο λή στο Παρίσι. Πολλοί νεαροί αριστοκράτες διέσχισαν τότε τον Ατλαντικό για να πολεμήσουν στο πλευρό των επαναστατών, από τους οποίους πιο γνωστός είναι ο Λα Φαγιέτ (1757-1834). Εκείνη την εποχή (όπως και στη διάρκεια του ισπανικού εμφυλίου πολέμου τον 20ό αιώνα), οι Γάλλοι διανο ούμενοι, όταν υπερασπίζονταν κάποια θέση. δεν αρκούνταν να εκφράζουν τη γνώμη τους στα παράθυρα των τηλεοπτικών εκπομπών, πήγαιναν να πολεμήσουν! Η αλήθεια όμως είναι πως μόνοι τους οι ρέμπελοι δεν θα είχαν κατορθώ σει να διώξουν τον αγγλικό στρατό. Έχει αποδειχθεί ότι ενώ αυτή καθαυτή η δύναμη δεν αρκεί για να θεμελιώσει μια σταθερή κυριαρχία, ένας ανταρ τοπόλεμος δεν μπορεί σε καμιά περίπτωση να νικήσει έναν τακτικό στρατό. Έπρεπε η κυβέρνηση του Λουδοβίκου ΙΣΤ', ο οποίος φλεγόταν από επι θυμία να εκδικηθεί για όσα είχαν προηγηθεί, να κηρύξει τον πόλεμο στην Αγγλία το 1778, έπρεπε να επιβληθεί ο γαλλικός στόλος υπό την αρχηγία του ντε Γκρας στον αγγλικό (για μία και μοναδική φορά: οι Άγγλοι στη συ νέχεια έμαθαν το μάθημα τους) και να αποδείξει πως είχε τη δυνατότητα να μεταφέρει στην Αμερική ένα εκστρατευτικό σώμα 30.000 ανδρών με επι κεφαλής τον στρατηγό ντε Ροσαμπώ, για να αναγκασθεί τελικά να παραδο θεί ο αγγλικός στρατός, μετά από την ήττα του στο Γιορκτάουν το 1781. Χωρίς τη συνδρομή της στρατιωτικής και ναυτικής δύναμης των Γάλλων, ο Ουάσιγκτον με τους Επαναστάτες του δεν θα είχε μπορέσει να νικήσει το στρατό του βασιλιά της Αγγλίας. Το 1783, η συνθήκη των Βερσαλλιών καθιέρωσε την ανεξαρτησία των επαναστατημένων αποικιών, οι οποίες τότε ονομάστηκαν Ηνωμένες Πολι τείες της Αμερικής. Το 1783. είκοσι χρόνια μετά τη συνθήκη του Παρισιού, οι Γάλλοι, με τη συνθήκη των Βερσαλλιών, κέρδισαν μια λαμπρή ρεβάνς. Δεν την αξιοποίη σαν όμως, ενώ το Ηνωμένο Βασίλειο, σε αντιστάθμισμα για την απώλεια της Αμερικής (διατηρούσε όμως τον Καναδά, καθώς η γαλλική μοναρχία άφηνε να περάσει η ευκαιρία που της δινόταν να απελευθερώσει το Κεμπέκ.

174


το οποίο βρισκόταν κάτω από την αγγλική κυριαρχία από το 1763). ενίσχυ σε την εξουσία του στο κάτω τμήμα της ινδικής χερσονήσου: το India Act (ο Νόμος περί των Ινδιών) υπογράφηκε ένα χρόνο αργότερα, το 1784. Μια νέα δύναμη όμως είχε κάνει πια την εμφάνιση της στην παγκόσμια σκηνή: οι Ηνωμένες Πολιτείες. Το Σύνταγμα της Αμερικής, το οποίο θεσπίστηκε στις 17 Σεπτεμβρίου 1787, δημιουργούσε μια ομοσπονδιακή Δημοκρατία της οποίας πρώτος πρόεδρος εκλέχθηκε ο Τζωρτζ Ουάσιγκτον. Στην ουσία δημιουργούσε ένα νέο έθνος: «Εμείς, ο λαός» (We the people) είναι τα πρώτα λόγια του ομο σπονδιακού Συντάγματος. Για πρώτη φορά γεννιόταν μια Δημοκρατία που ανταποκρινόταν στις ιδέες των Γάλλων διανοουμένων. Γιατί η Γαλλία, τον 18ο αιώνα, έλαμψε περισσότερο με τα γράμματα παρά με τα όπλα της. Όλος ο κόσμος γνωρίζει τον Βολταίρο (1694-1778) και τα διηγήματα του, τον Ζαν-Ζακ Ρουσσώ (1712-1778) και το περίφημο Κοινωνικό

Συμβόλαιο

του (1762). Οι ιδέες του Ρουσσώ, περισσότερο και από του Βολταίρου, έχουν μεγάλη πέραση σήμερα. Δική του επινόηση υπήρξε το «παιδί-βασιλιάς»: ο Αιμίλιος

χαί το Συμβόλαιο

δημοσιεύτηκαν την ίδια χρονιά. Όσο για

τις συνταγματικές αρχές του Μοντεσκιε, όπως εκφράζονται στο έργο του με τίτλο Το πνεύμα

των νόμων (1750) -η «διάκριση των εξουσιών»-, ενέ

πνευσαν σε μεγάλο μέρος εκείνες του αμερικανικού Συντάγματος. Ανάμεσα στο 1751 και το 1772, με κύριους συντάκτες τον Ντιντερό και τον ντ' Αλαμπέρ, εκδόθηκαν οι δεκαεπτά τόμοι της Εγκυκλοπαίδειας,

μια

γενική σύνοψη των ανθρωπίνων γνώσεων, χάρη στην οποία η υπεροχή της λογικής επί των δογμάτων διαδόθηκε σε όλο τον κόσμο και η γαλλική γλώσ σα κατέστη οικουμενική. Οι φιλόσοφοι του Διαφωτισμού ήταν ορθολογιστές και ουμανιστές, όχι όμως και δημοκράτες. Πίστευαν σε μια «φωτισμένη δεσποτεία». 0 Ρουσσώ είχε βέβαια οραματισθεί μια δημοκρατία, ήταν όμως ο μόνος.. 0 Βολταίρος και ο Ντιντερό γίνονταν δεκτοί στις αυλές των ξένων βασι λέων. Ειδικεύτηκαν μάλιστα στο ρόλο συμβούλων των ηγεμόνων: στο coaching, θα λέγαμε σήμερα -ένας όρος που δανεισθήκαμε από τους Αμερι κανούς και ο οποίος προέρχεται από το γαλλικό ρήμα cocher, οδηγώ (ο οδη γός -αμαξάς- ενός αμαξιού). Έγραφαν στην Αικατερίνη της Ρωσίας και στον Φρειδερίκο της Πρωσίας και λάβαιναν δεκάδες γράμματα από αυ τούς. Η Αικατερίνη Β' όμως. όπως και ο Φρειδερίκος ο Μέγας, δεν ήταν ακριβώς δημοκράτες...


175

Υπάρχει μια συγγένεια ανάμεσα στη φωτισμένη δεσποτεία των φιλοσό φων και τη θεωρία της σημερινής «ορθοφροσύνης» (παρόλο που από λογο τεχνικής άποψης η τελευταία υπολείπεται σημαντικά από εκείνη του 18ου αιώνα). Οι ομοιότητες μεταξύ τους όμως είναι εντυπωσιακές: ο κοσμοπολι τισμός, η ιδέα ότι ο λαός είναι υπερβολικά αμαθής για να είναι ελεύθερος, τα ελεύθερα ήθη. η «ήσυχη» συνείδηση και η ροπή προς ανθρωπιστικούς σκοπούς, κυρίως όταν αφορά απομακρυσμένες περιοχές (ο σεισμός της Λισσαβόνας), καθώς και μια μεγάλη έφεση προς εντελώς αντίθετες μεταξύ τους αξίες (ουμανιστές αλλά και ιδιοκτήτες πλοίων που χρησιμοποιούνταν για δουλεμπόριο), τέλος, μια καταπληκτική ικανότητα να προκαλούν κατα στροφές με τη συμπεριφορά τους. Όταν οι δούκισσες έβρισκαν τον Ρουσσώ «τόσο πνευματώδη», όταν γε λούσαν με την καρδιά τους ακούγοντας τα χαριτολογήματά του, δεν μπο ρούσαν βέβαια να φαντασθούν ότι μια μέρα θα τα πλήρωναν με το όμορφο κεφαλάκι τους. Είναι πραγματικά ενδιαφέρον να αναλογιστεί κανείς μέχρι ποιο σημείο μπορεί κάποιος να έχει ξεπεραστεί από την εφαρμογή των ιδε ών του. Θα μπορούσε άραγε ο Ρουσσώ να φαντασθεί τον Ροβεσπιέρο ; Παρ' όλα αυτά ο Διαφωτισμός (Aufklàrung στα γερμανικά) υπήρξε ένα μεγάλο κίνημα ελευθερίας και χειραφέτησης. Οι μόδες περνούν, η έννοια της ισότητας των ανθρώπων όμως έχει επιβιώσει και εξακολουθεί να υπάρ χει. Γνωρίζουμε την απάντηση που δίνει ένα από τα πρόσωπα των Γάμων του Φίγκαρο, του Μπωμαρσαί, ένας άνθρωπος του λαού, σε κάποιον ευγενή που επαιρόταν για την καταγωγή του: «Το μόνο σας επίτευγμα είναι πως κάνατε τον κόπο να γεννηθείτε! » Οι ανατρεπτικές αυτές ιδέες βρήκαν καταφύγιο στον τεκτονισμό. Οι ερ γατικές συντεχνίες του Μεσαίωνα, ιδιαίτερα των (ελεύθερων) τεκτόνων, απο λάμβαναν πολλές συντεχνιακές ελευθερίες. Ορισμένοι διανοούμενοι σκέ φτηκαν λοιπόν να καταφύγουν εκεί και οι τέκτονες τους υποδέχτηκαν με χαρά (εξού η ποδιά και το μυστρί). Οι « σ τ ο έ ς » έχασαν σταδιακά τον επαγ γελματικό χαρακτήρα τους και εξελίχθηκαν σε συλλόγους ελευθεροφροσύνης. Η Μεγάλη Στοά του Λονδίνου, η λεγόμενη «θεωρητική» (και όχι πια εργατική), ιδρύθηκε το 1717. Στη Γαλλία ο ελεύθερος τεκτονισμός, με ιδρυ τές Άγγλους εξόριστους, εμφανίστηκε ήδη το 1725 και στη συνέχεια εξα πλώθηκε πολύ γρήγορα χάρη στον δούκα της Ορλεάνης, ο οποίος το 1773 υπήρξε ο πρώτος Μεγάλος Μάγιστρος της Μεγάλης Στοάς της Γαλλίας. Ο αιώνας των Φώτων είχε και τα σκοτεινά σημεία του. Ήταν η εποχή της

176


άνθησης του δουλεμπορίου, το οποίο ακολούθησε τη μεγάλη ανάπτυξη της ναυτιλίας. Η Αφρική (εκτός από το Μαγκρέμπ, την Αίγυπτο και την Αιθιοπία) είχε παραμείνει στην προϊστορική εποχή, μια ήπειρος κατοικημένη από φυλές ενίοτε νομαδικές, συνήθως ποιμενικές ή γεωργικές, στις οποίες όμως τίποτα δεν θύμιζε τις αυτοκρατορίες των Ίνκα ή των Αζτέκων. Όπως επισημάναμε και προηγουμένως, ο όρος προϊστορικός δεν έχει καμιά ηθική σημασία. Οι αφρικανικοί πολιτισμοί υπήρξαν πολύ παραγωγικοί στους τομείς της τέ χνης, της θρησκείας, της ομορφιάς, το κράτος όμως, με την ιστορική έννοια του όρου, τους ήταν άγνωστο. Γι' αυτό δεν μπορούσαν να προστατευθούν από τους ξένους εισβολείς, παρά μόνο χάρη στο αχανές της ηπείρου και τα απροσπέλαστα τμήματα της - στο βορρά η Σαχάρα και στο κέντρο το με γάλο ισημερινό δάσος που κρύβει πολλούς κινδύνους για τον άνθρωπο. Οι Φοίνικες και οι Πορτογάλοι είχαν κάνει το γύρο της Αφρικής, σε αντί θετη φορά οι μεν από τους δε, χωρίς όμως να εισχωρήσουν στο εσωτερικό της. Ίδρυσαν εκεί μόνο μερικούς εμπορικούς σταθμούς. Όσο για τους ιπ πείς του Αλλάχ, δεν κατόρθωσαν να περάσουν το απροσπέλαστο φράγμα του δάσους. Παρ' όλα αυτά το δουλεμπόριο ανθούσε, καθώς οι αφρικανικές φυλές δεν είχαν τρόπο να αντισταθούν σε άριστα οργανωμένους και οπλισμένους καταδρομείς. Πρέπει όμως να έχουμε το θάρρος να παραδεχθούμε ότι πά ρα πολλοί Αφρικανοί αρχηγοί κέρδιζαν και εκείνοι από αυτές τις δοσολη ψίες και εισέπρατταν τα ποσοστά τους επί του εμπορεύματος. Το δουλεμπόριο ασκούνταν αρχικά από μωαμεθανούς και Άραβες, δια ξηράς με τα καραβάνια, μέσα από την έρημο, ή δια θαλάσσης από τη Ζανζιβάρη ώς τον Περσικό Κόλπο. Μετά τις μεγάλες ανακαλύψεις όμως, το δουλεμπόριο απασχόλησε και τους Ευρωπαίους, και άνθησε κυρίως στη διάρκεια του 18ου αιώνα. Οι φυ τείες των Αντιλλών και της Βιρτζίνια χρειάζονταν απαραιτήτως πολυάριθ μο εργατικό δυναμικό. Οι Ινδιάνοι της Αμερικής ήταν ολιγάριθμοι, και εκεί νοι της λατινικής Αμερικής, οι οποίοι ήταν συνηθισμένοι σε ορεινό κλίμα (στην κορδιλιέρα των Άνδεων, στα ψηλά οροπέδια του Μεξικού), δεν μπο ρούσαν να ανεχθούν τη ζέστη. Εισήγαγαν λοιπόν μαύρους. Το λεγόμενο «τριγωνικό» θαλάσσιο εμπόριο ήταν εξαιρετικά επικερδές. Το πλοίο των δουλεμπόρων έφευγε από το λιμάνι του Λονδίνου ή της Νάντης φορτωμένο γυάλινα μικροαντικείμενα και στη συνέχεια έφθανε στον


177

κόλπο της Γουινέας όπου τα αντάλλαζε με μαύρους δούλους. Έπειτα οι έμποροι πουλούσαν τους δούλους στις Αντίλλες ή τη Βιρτζίνια με αντάλ λαγμα ζάχαρη ή βαμβάκι και γύριζαν στο Λονδίνο ή τη Νάντη. Κάθε τέτοιο πλοίο μετέφερε εκατοντάδες δούλους, πολλοί από τους οποίους πέθαιναν κατά τη διάρκεια του ταξιδιού. Μπορούμε να πούμε ότι η δουλεία είναι το προπατορικό αμάρτημα της Αμερικής, όπου οι εξαιρετικά ρατσιστές πουριτανοί τη θεωρούσαν φυσική. Οι μαύροι συνέχισαν να θεωρούνται κατώτεροι στις Ηνωμένες Πολιτείες για μεγάλο διάστημα, ως την εποχή του αγώνα για τα πολιτικά δικαιώματα και του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ. Στην απόβαση που έγινε στη Νορμανδία τον Ιούνιο του 1944 έλαβαν μέρος μόνο λευκοί στρατιώτες, με την εξαίρεση το:>ν οδηγών και του στρατιωτικού προσωπικού. Οι μαύροι δεν κρίνονταν άξιοι να πολεμήσουν (όταν η 2η τεθωρακισμένη μεραρχία του στρατηγού Λεκλέρ μετατέθηκε από το Μαρόκο στην Αγγλία για να λάβει μέρος στην απόβαση, ζήτησαν από τον στρατηγό να «ασπρίσει» και ο Λεκλέρ αναγκάστηκε να αποχωριστεί τους εξαίρετους μαύρους ακροβολιστές του, οι οποίοι τον εί χαν ακολουθήσει από το Τσαντ). Το δουλεμπόριο κατέστρεψε την Αφρική. Προκάλεσε, άμεσα ή έμμεσα, μια πραγματική γενοκτονία, η οποία διήρκεσε ολόκληρους αιώνες. Το αρα βικό δουλεμπόριο (το οποίο συχνά αποσιωπούν οι οπαδοί της σημερινής «ορθοφροσύνης») και το ευρωπαϊκό δουλεμπόριο του 18ου αιώνα υπήρξαν εξίσου καταστρεπτικά για την αφρικανική ήπειρο. Σ' αυτό όμως χρωστού με την παρουσία μιας πολυάριθμης κοινότητας μαύρων στις ΗΠΑ (ή στη Βραζιλία), τους ύμνους spiritual και τη τζαζ μουσική. Αν εξαιρέσει κανείς τις καταστροφές που προκάλεσε το δουλεμπόριο, ο 18ος αιώνας υπήρξε εποχή ειρήνης για τους λαούς, καθώς οι ναυτικοί πόλε μοι δεν τους επηρέασαν σχεδόν καθόλου, ακόμη και στις Ινδίες. (Πρέπει όμως να εξαιρέσουμε τον άδικο διαμελισμό της Πολωνίας ανάμεσα στη Ρω σία, την Αυστρία και την Πρωσία.) Η γεωργία αναπτύχθηκε σημαντικά, δε δομένου ότι μελετήθηκε από επιστήμονες (τους «φυσιοκράτες»). Το βιοτι κό επίπεδο ανήλθε, η ληστεία υποχώρησε. Οι ελευθερίες του ατόμου (εκτός από των μαύρων) ήταν κατά το μάλλον και ήττον σεβαστές. Ακύμη και ο πόλεμος εξανθρωπίστηκε και αναγκάστηκε να σεβαστεί τα «ανθρώπινα δι καιώματα»: διατάξεις περί των αιχμαλώτων και του αμάχου πληθυσμού κ.λπ. Παρά την υποκρισία που επισημάναμε παραπάνω, ποτέ ώς τότε οι άν θρωποι δεν είχαν απολαύσει τέτοια ελευθερία σκέψης. Όπως είχε πει και ο

178


Ταλεϋράνδος, «όποιος δεν γνώρισε αυτή την εποχή, δεν ξέρει τι σημαίνει γλύκα της ζωής». Ο αιώνας του Διαφωτισμού ήταν επίσης ο αιώνας της συμφωνικής μουσι κής. Σε όλες τις χώρες του κόσμου οι παραδοσιακές μουσικές μοιάζουν μετα ξύ τους και είναι κάπως μονότονες. Από το Μεσαίωνα και έπειτα, στα μο ναστήρια της Δύσης και της Ανατολής, αναπτύχθηκε σημαντικά η πολυφω νική μουσική, το ορθόδοξο καθώς και το γρηγοριανό μέλος. Χάρη στην τεχνική επανάσταση της Αναγέννησης δημιουργήθηκαν και νούργια μουσικά όργανα (τσέμπαλο. πιάνο) καθώς και μια τελειοποιημένη μέθοδος μουσικής εκπαίδευσης, το σολφέζ. Την εμφάνιση της Αντιμεταρρύθμισης ακολούθησε η δημιουργία της εντυπωσιακής μουσικής μπαρόκ. Στη διάρκεια του αιώνα των Φώτων έζη σαν και εργάστηκαν εξαιρετικοί μουσουργοί: στη Βιέννη ο Βόλφγκανγκ Αμαντέους Μότσαρτ (1756-1791) και στην αυλή του εκλέκτορα της Κολω νίας ο Λούντβιχ βαν Μπετόβεν (1770-1827), για να αναφέρουμε μόνο τους πιο μεγαλοφυείς. Η Γαλλία υπήρξε η πατρίδα των καινούργιων ιδεών και η Γερμανία, όπως και η Αυστρία, ο τόπος γένεσης της συμφωνικής μουσικής, ενώ η Ιτα λία παρέμεινε η γενέτειρα της όπερας, από την εποχή που ο Μοντεβερντι (1567-1643) είχε θέσει τις βάσεις του μουσικού αυτού είδους. Κατά τη διάρ κεια της ζωής του ιδρύθηκε και η Σκάλα του Μιλάνου, κατά διαταγή της αυ τοκράτειρας Μαρίας Θηρεσίας της Αυστρίας.

Η ΜΕΓΑΛΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

Ο ΛΕΝΙΝ ΑΠΟΚΑΛΟΥΣΕ ΤΗ ΓΑΛΛΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1789 «ΜΕΓΑΛΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑ-

ση». Είχε δίκιο. Για τους ιστορικούς, η επανάσταση του 1789 αποτελεί γε γονός μείζονος σημασίας-την κατεξοχήν Επανάσταση. Ένα γεγονός τόσο απρόβλεπτο ώστε στην αρχή κανένας δεν το κατάλα βε. Όπως παρατήρησε και ο Σατωβριάνδος: «Όταν ξέσπασε η Επανάσταση, οι βασιλείς δεν την κατάλαβαν: νόμισαν ότι ήταν μια εξέγερση ενώ έπρεπε να είχαν αντιληφθεί ότι επρόκειτο για ρι ζική αλλαγή των εθνών. Πίστεψαν ότι τους δινόταν η ευκαιρία να επεκτεί νουν τα βασίλεια τους με την προσθήκη μερικών επαρχιών που θα αποσπού σαν από τη Γαλλία. Πίστευαν ακόμη στην παλαιά στρατιωτική τακτική, στις παλαιές διπλωματικές συνθήκες, στις διαπραγματεύσεις των υπουργών [...] »Όμως οι κληρωτοί της Επανάστασης θα έδιωχναν τους στρατιώτες του βασιλιά της Πρωσίας και οι βασιλείς θα έτρεχαν να ζητήσουν ειρήνη στην αντικάμαρα μερικών άσημων δικηγόρων. Και με την αδυσώπητη λογική της. η Επανάσταση θα κατέλυε τις σκευωρίες της παλαιάς Ευρώπης πάνω στο ικρίωμα της λαιμητόμου. Η παλαιά Ευρώπη νόμιζε πως βρισκόταν αντιμέτωπη μόνο με τη Γαλλία και δεν είχε πάρει είδηση ότι εναντίον της βάδιζε ένας καινούργιος αιώνας! » Πουθενά δεν διαφαίνεται καλύτερα αυτή η έλλειψη κατανόησης, μαζί με μια ακριβέστατη περιγραφή των γεγονότων ημέρα προς ημέρα (οι συγγρα φείς της. αντιθέτως από εμάς, δεν γνώριζαν τη συνέχεια), απ' ό.τι στις εκα τοντάδες αναφορές που έστειλαν οι δυο διαδοχικοί πρέσβεις της Βενετίας από το Παρίσι στην κυβέρνηση τους. (Αυτά τα «διπλωματικά τηλεγραφή ματα» συγκεντρώθηκαν σε έναν τόμο και δημοσιεύτηκαν το 1997 από τις εκδόσεις Ρομπέρ Λαφόν.)

180


Και όμως το ακατανόητο αυτό γεγονός προκλήθηκε από ορισμένα αίτια, τα οποία θα επιχειρήσουμε να ανιχνεύσουμε. Πρώτα από όλα, η χρεοκοπία της οικονομίας. Ο πόλεμος στην Αμερική είχε κοστίσει τεράστια χρηματικά ποσά στη γαλλική μοναρχία. Παρ' όλα όσα μπορεί να υπονοεί ο όρος «απόλυτη μοναρχία», οι βασιλείς της Γαλ λίας δεν είχαν το δικαίωμα να επιβάλουν νέους φόρους χωρίς τη συναίνεση των αντιπροσώπων του λαού, των Γενικών Τάξεων, που αποτελούσαν οι τρεις χωριστές συνελεύσεις των ευγενών, του κλήρου και του λαού (η τελευ ταία ονομαζόταν «τρίτη τάξη»). Στην Αγγλία υπάρχουν δυο μόνο συνελεύσεις: η Βουλή των Λόρδων, που αποτελείται από ευγενείς και κληρικούς, και η Βουλή των Κοινοτήτων, την οποία αποτελούν οι εκλεγμένοι αντιπρόσωποι του λαού. Μετά την παλινόρ θωση της μοναρχίας, που ακολούθησε τη διακυβέρνηση του Κρομγουελ, οι δυο αυτές βουλές συνεδρίαζαν επί μονίμου βάσεως. Στη Γαλλία όμως οι Τάξεις είχαν συγκληθεί για τελευταία φορά το 1614, δεδομένου ότι ο Λουδοβίκος ΙΔ' προτιμούσε να μην έχει χρήματα παρά να είναι αναγκασμένος να δίνει λογαριασμό στους σημαίνοντες εκπροσώπους. Γιατί ακόμη και οι αντιπρόσωποι της τρίτης τάξης ήταν διακεκριμένοι άν θρωποι, αστοί, πλούσιοι γαιοκτήμονες, δικηγόροι, συμβολαιογράφοι - άν θρωποι μορφωμένοι. Όλοι αυτοί είχαν διαποτιστεί από τις καινούργιες ιδέες των φιλοσόφων. Όπως επισημάναμε και προηγουμένως, οι ιδέες κυβερνούν τον κόσμο. Ο Βίκτωρ Ουγκώ κατάλαβε πολύ καλά ότι υπεύθυνοι για την Επανάσταση ήταν στην πραγματικότητα ο Βολταίρος και ο Ρουσσώ, οι οποίοι, όταν τελικά ξέσπασε, δεν υπήρχαν πια. Έβαλε τον Γαβριά να τρα γουδά τους διάσημους στίχους: «Έπεσα καταγής/ας είν' καλά ο Βολταίρος/με τα μούτρα στο νερύ/ας είν' καλά ο Ρουσσώ! » Άρα η δεύτερη αιτία της Επανάστασης ήταν ιδεολογική: η απρόβλεπτη υλοποίηση των φιλοσοφικών θέσεων του Διαφωτισμού. Ο Λουδοβίκος ΙΣΤ' λοιπόν, βλέποντας να ορθώνεται μπροστά του το φά σμα της χρεοκοπίας, συγκάλεσε τελικά τις Γενικές Τάξεις. Οι εκλογές έλαβαν χώρα, «κατά τάξεις» (ευγενείς, κληρικοί, λαός), σε όλες τις ενορίες της Γαλλίας - που με την ευκαιρία αυτή έστειλαν στον βα σιλιά, σύμφωνα με τη συνήθεια, τα «τετράδια παραπόνων», τα οποία μας παρέχουν πολύτιμες πληροφορίες για το πώς είχε διαμορφωθεί η κοινή γνώμη το 1789: εκδηλωνόταν υπέρ της μεταρρύθμισης, χωρίς όμως να έχει πάψει να υποστηρίζει τη μοναρχία.


181

Η συνέλευση των Γενικών Τάξεων πραγματοποιήθηκε στις 17 Ιουνίου 1789, παρουσία του βασιλιά, ο οποίος το μόνο που τους ζήτησε ήταν να ψη φίσουν την επιβολή νέων φόρων. Το αποτέλεσμα όμως ήταν πως, αμέσως σχεδόν, η κατάσταση χειροτέρεψε. Στις 9 Ιουλίου, οι τρεις συνελεύσεις αποφάσισαν να συμπτυχθούν σε μία: τη Συντακτική συνέλευση. 0 Λουδοβίκος ΙΣΤ' επιχείρησε τότε να διώξει τους αντιπροσώπους, εκείνοι όμως αρνήθηκαν να υπακούσουν. Όλοι γνωρί ζουμε την απάντηση του Μιραμπώ: «Βρισκόμαστε εδώ με τη θέληση του λαού και μόνο η δύναμη των όπλων θα μας αναγκάσει να φύγουμε». 0 βα σιλιάς δεν τόλμησε να καταφύγει στη βία. 0 Λουδοβίκος ΙΣΤ' είχε να επιλέξει ανάμεσα σε δυο λύσεις. Η πρώτη ήταν η καταστολή δια της βίας. Η μοναρχία, διαθέτοντας δεκάδες συντάγ ματα ξένων (Γερμανών και Ελβετών) μισθοφόρων, είχε τη δυνατότητα να την επιβάλει. Κάποιος που είχε άμεση γνώση του πράγματος, ο Βοναπάρ της, είπε κάποτε πως «αν ο βασιλιάς είχε εμφανισθεί έφιππος, η Επανά σταση δεν θα είχε γίνει». Η άλλη επιλογή θα ήταν να ακολουθήσει το ρεύμα, να ηγηθεί της Επανά στασης και να μετατρέψει την απόλυτη μοναρχία σε συνταγματική - ό,τι δηλαδή είχαν πράξει οι Άγγλοι μονάρχες. 0 Λουδοβίκος ΙΣΤ' όμως ήταν πο λύ προσκολλημένος στις αρχές του Παλαιού Καθεστώτος για να υιοθετήσει αυτή τη λύση. Δεν μπορούσε να πάρει μια απόφαση/Ηταν ένας άνθρωπος με ξεπερα σμένες αντιλήψεις. Στις 14 Ιουλίου, μια λαϊκή εξέγερση του Παρισιού κατέληγε στην κατάληψη της Βαστίλης, την οποία, σχεδόν άδεια, φρουρούσαν μόνο μερικοί απόστρα τοι Ελβετοί μισθοφόροι. Από καθαρά στρατιωτική άποψη ήταν ένα γεγονός χωρίς ιδιαίτερη σημασία, η συμβολική του αξία όμως ήταν ανυπολόγιστη. 0 Λουδοβίκος ΙΣΤ' έγραψε εκείνη την ημέρα στο προσωπικό του ημερολόγιο: «Τίποτα το αξιοσημείωτο». Στην πραγματικότητα βέβαια αναφερόταν στα θηράματα που δεν είχε σκοτώσει, γιατί την ώρα που στη συνοικία του ΣαιντΑντουάν ξεσπούσε η εξέγερση, εκείνος περνούσε την ώρα του στο κυνήγι. Και όμως οι αντιπρόσωποι της Συντακτικής συνέλευσης δυο μόνο πράγ ματα ζητούσαν: λογικές μεταρρυθμίσεις και, με τη σύμφωνη γνώμη του βα σιλιά, τη μετατροπή της γαλλικής απόλυτης μοναρχίας σε συνταγματική, κατ' εικόνα και καθ' ομοίωση της αγγλικής (προτού καταστεί αντι-αγγλική, η Επανάσταση υπήρξε ιδιαίτερα αγγλόφιλη).

182


Η Συντακτική συνέλευση ήταν μια αξιόλογη συνέλευση, η οποία άφησε τεράστιο έργο. Θέσπισε το μετρικό σύστημα (το οποίο επιβλήθηκε σε όλο τον κόσμο, ακόμη και στην Αγγλία), κατήργησε τις παλιές επαρχίες και δι αίρεσε τη Γαλλία σε νομούς. Τέλος δημοσιοποίησε την περίφημη «Διακήρυ ξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη» στις 9 Αυγούστου 1789: «Οι άνθρωποι γεννιούνται και παραμένουν ελεύθεροι, με ίσα δικαιώματα». Ο Σατωβριάνδος μάς άφησε περιγραφές των συνεδριάσεων της Συντα κτικής συνέλευσης που θα τιμούσαν τον καλύτερο δημοσιογράφο: «Οι συνεδριάσεις της συνέλευσης ήταν εξαιρετικά ενδιαφέρουσες. Για να βρει κανείς θέση στα γεμάτα από κόσμο έδρανα έπρεπε να σηκωθεί πο λύ νωρίς το πρωί. Οι αντιπρόσωποι έφθαναν τρώγοντας. Στη συνέχεια, τρώγοντας και χειρονομώντας, συγκεντρώνονταν στα διάφορα τμήματα της αίθουσας ανάλογα με τις πολιτικές τους πεποιθήσεις. »Γρήγορα όμως την οχλοβοή αυτή κάλυπτε μια δεύτερη: μπροστά στην έδρα εμφανίζονταν διάφοροι τύποι οπλισμένοι με κοντάρια που είχαν έρθει να υποβάλουν αιτήσεις και έλεγαν τα εξής: "Ο λαός λιμοκτονεί. Καιρός πια να λάβουμε μέτρα εναντίον των αριστοκρατών και να αρθούμε στο ύψος των περιστάσεων". 0 πρόεδρος διαβεβαίωνε τους συγκεκριμένους πολίτες ότι έχαιραν του αμέριστου σεβασμού του. Στις βραδινές συνεδριάσεις γινό ταν ακόμη πιο μεγάλη φασαρία: στο φως των πολυελαίων όλοι μιλάνε με μεγαλύτερη άνεση και περισσότερη τόλμη. Η αίθουσα του γυμναστηρίου αλόγων μεταμορφωνόταν τότε σε σκηνή ενός θεάτρου όπου παιζόταν ένα από τα μεγαλύτερα δράματα της οικουμένης. » 0 ι πρωταγωνιστές ανήκαν ακόμη στο Παλαιό Καθεστώς. Οι τρομεροί αντικαταστάτες τους, κρυμμένοι πίσω από τις πλάτες τους, μιλούσαν λίγο ή και καθόλου. Στο τέλος μιας συζήτησης, είδα να ανεβαίνει στο βήμα ένας από τους αντιπροσώπους, ένας τύπος μάλλον κοινός, με πρόσωπο άχρωμο και ανέκφραστο, καλοχτενισμένος, καλοβαλμένος, που έμοιαζε διαχειρι στής σημαντικής επιχείρησης ή και συμβολαιογράφος με επιμελημένη εμ φάνιση. Μίλησε πολλή ώρα και αρκετά βαρετά, κανένας δεν του έδωσε ση μασία. Ζήτησα τότε να μάθω το όνομα του: λεγόταν Ροβεσπιέρος. »Αυτοί που φορούσαν παπούτσια ετοιμάζονταν να εγκαταλείψουν τα σαλόνια, και ήδη τα τσόκαρα χτυπούσαν την πόρτα». Στις 14 Ιουλίου 1790, τα μέλη της Συντακτικής συνέλευσης οργάνωσαν μια μεγάλη γιορτή στο Παρίσι, στο Πεδίο του Άρεως: τη γιορτή της Συνα δέλφωσης. Τη λειτουργία τέλεσε ο Ταλεϋράνδος. ο οποίος ήταν τότε επί-


183

σκοπός. Ο βασιλιάς δέχτηκε να ορκισθεί πίστη στο Σύνταγμα και οι αντι προσωπείες των επαρχιών αποφάσισαν, με κάθε επισημότητα, να αποτελέ σουν όλοι μαζί «ένα και αδιαίρετο έθνος». Παρά τη βροχή, ο ενθουσιασμός ήταν απερίγραπτος. Όλα θα μπορούσαν να είχαν εξελιχθεί ομαλά, αν δεν υπήρχε η υστερο βουλία του Λουδοβίκου ΙΣΤ', ο οποίος δεν εννοούσε να δεχθεί την καινούρ για κατάσταση. Στις 21 Ιουνίου 1791. ο βασιλιάς, η γυναίκα του Μαρία Αντουανέτα και τα παιδιά τους επιβιβάστηκαν σε άμαξες και έφυγαν νύ χτα για τη Γερμανία, όπου σκόπευαν να τεθούν υπό την προστασία των ξέ νων στρατευμάτων. Αυτή η φυγή, γιατί περί φυγής επρόκειτο, αποτελούσε ταυτόχρονα και προδοσία - απέναντι στην πίστη που είχε ορκισθεί αλλά και εναντίον της πατρίδας. Ακόμη λίγο και θα είχε επιτύχει. Εκείνη την εποχή οι άμαξες έτρεχαν γρήγορα, έπρεπε όμως κάθε τόσο να σταματούν στους ταχυδρομικούς σταθμούς αλλαγής για να αντικαταστήσουν τα κου ρασμένα άλογα με ξεκούραστα. Τα νομίσματα που κυκλοφορούσαν τότε έφεραν χαραγμένη την εικόνα του βασιλιά, γι' αυτό το πρόσωπο του Λου δοβίκου ΙΣΤ' ήταν γνωστό σε όλους. Στη Βαρέν, σε απόσταση 30 χιλιομέ τρων από τα αυτοκρατορικά σύνορα, ο υπεύθυνος ενός σταθμού αλλαγής αλόγων αναγνώρισε τον βασιλιά και φώναξε βοήθεια. Τα μέλη της Συντα κτικής έφεραν πίσω τον Λουδοβίκο ΙΣΤ' και την οικογένεια του στο Παρίσι και προσποιήθηκαν ότι το γεγονός είχε ξεχαστεί. Δήλωσαν ότι ο βασιλιάς είχε πέσει θύμα απαγωγής. Η φυγή της Βαρέν όμως χωρίς αμφιβολία σήμανε το τέλος της εμπιστο σύνης που υπήρχε ακόμη ανάμεσα στη μοναρχία και στον λαό: όταν έφεραν τον βασιλιά πίσω στο Παρίσι, αντί για τις συνηθισμένες ζητωκραυγές τον υποδέχτηκε μια παγερή σιγή. Η Συντακτική συνέλευση διαλύθηκε τελικά και την αντικατέστησε η Νομοθετική συνέλευση. Η συνταγματική μοναρχία ήταν πια γεγονός. Δεν διήρκεσε όμως περισσότερο από ένα χρόνο. Η προ δοσία του Λουδοβίκου ΙΣΤ' είχε υποσκάψει τα θεμέλια της. Η εμφάνιση, στο κέντρο της Ευρώπης (και όχι πια στην περιφέρεια, όπως στην Αγγλία) και στο ισχυρότερο κράτος της ηπείρου, μιας συνταγ ματικής μοναρχίας με οικουμενικές αξιώσεις, αποτελούσε απαράδεκτο γε γονός για τους βασιλείς. Ακόμη και μεταξύ των μελών της ίδιας της Νομοθετικής συνέλευσης, υπήρχαν πολλοί οπαδοί του πολέμου. Αρχικά, οι άνθρωποι του 1789 ήταν ειρηνικοί. Όλοι τους θεωρούσαν ότι ο πόλεμος ήταν ένας ξεπερασμένος

184


τρόπος επίλυσης των διαφορών. Όλοι πίστευαν ότι δεν θα γινόταν ποτέ πια πόλεμος. Είναι παράξενο να βλέπει κανείς ειρηνιστές να μετατρέπονται σε φιλοπόλεμους - γεγονός που συχνά βλέπουμε να επαναλαμβάνεται στην ιστορία. Όπως και να είναι, οι Γάλλοι βουλευτές και οι Ευρωπαίοι βασιλείς κήρυξαν μετά πολλής χαράς τον πόλεμο εις αλλήλους στις 20 Απριλίου 1792, βέβαιοι πως με τα όπλα θα έλυναν όλα τα προβλήματα - τις εσωτερι κές διαφορές όπως και τις ιδεολογικές αντιπαραθέσεις τους. Στην πραγμα τικότητα, οι άνθρωποι της Επανάστασης είχαν ένα όνειρο: να κάνουν ευτυ χισμένους τους άλλους λαούς και να εξάγουν «τις αθάνατες αρχές του 1789». Ο πόλεμος σπανίως ευνοεί τη δημοκρατία. Ο συγκεκριμένος πόλεμος διέλυσε τη γαλλική συνταγματική μοναρχία. Στις 10 Αυγούστου 1792, μια λαϊκή εξέγερση κατέκλυσε τον Κεραμεικό. 0 βασιλιάς, ο οποίος είχε κατα φύγει στη συνέλευση, καθαιρέθηκε και η βασιλική οικογένεια φυλακίστηκε στο παλαιό μοναστηριακό φρούριο των Νάίτών (γνωστό ως Ταμπλ - Ναός). Μετά την ανάδειξη, στις 20 Σεπτεμβρίου και ύστερα από καθολική ψηφο φορία, της περίφημης συνέλευσης που ονομάστηκε Συμβατική (εκλογές που συνοδεύτηκαν από ταραχές και σφαγές), ακολούθησε, στις 22 Σεπτεμ βρίου, η κήρυξη της «μίας και αδιαίρετης» Δημοκρατίας. Δυο ημέρες νωρίτερα, οι Γάλλοι είχαν νικήσει στη μάχη του Βαλμύ, με αποτέλεσμα το Βέλγιο καθώς και ολόκληρη η αριστερή όχθη του Ρήνου να προσαρτηθούν στη Γαλλία, σύμφωνα με το δόγμα των φυσικών συνόρων. Στις 21 Ιανουαρίου 1793, σε ένδειξη ρήξης με το Παλαιό Καθεστώς, ο Λου δοβίκος ΙΣΤ' καρατομήθηκε στην πλατεία Ομόνοιας (Κονκόρντ) μπροστά σ' ένα τεράστιο πλήθος. Ειρήσθω εν παρόδω ότι η εφεύρεση του ιατρού Γκιγιοτέν. η γκιλοτίνα, από ανθρωπιστική άποψη θεωρήθηκε πρόοδος: οι άνθρωποι δεν υπέφεραν κάτω από το λεπίδι/Ηταν μια διαδικασία καθαρή και τακτική, σε αντίθεση με τους αποκεφαλισμούς με τσεκούρι. Ο Λουδοβίκος ΙΣΤ', ο οποίος είχε μετονομασθεί «κύριος Καπέτος» (το όνομα της δυναστείας), πέρασε -εν μέρει- από δίκη. Ήταν όμως αναμφίβολα ένοχος προδοσίας προς το έθνος, το είχε αποδείξει στη Βαρέν. ακόμη και αν, για τον ίδιο, η θρησκεία ή το στέμμα ήταν πιο σημαντικά από το έθνος. Όπως πολύ καλά επισήμανε ο Σαιν-Ζυστ, «ουδείς βασιλεύει καθαρά τη καρδία». Ο γαλλικός λαός είχε σκοτώσει τον πατέρα. Οι βασιλείς αντέδρασαν βίαια στην ανήκουστη αυτή πρόκληση και τα εχθρικά στρατεύματα εισέβαλαν στη Γαλλία.


185

Τότε η Συμβατική διέταξε να τοιχοκολληθεί σε όλες τις κοινότητες το ακόλουθο μήνυμα: « Α π ό αυτή τη στιγμή και ώσπου να εκδιωχθεί και ο τελευταίος εχθρός από το έδαφος της Δημοκρατίας, κηρύσσεται η επί μονίμου βάσεως επι στράτευση όλων των Γάλλων με σκοπό να υπηρετήσουν στα στρατεύματα. Οι νέοι θα πηγαίνουν στο μέτωπο, οι παντρεμένοι άνδρες θα σφυρηλατούν τα όπλα και θα μεταφέρουν τα τρόφιμα, οι γυναίκες θα στήνουν αντίσκηνα, θα φτιάχνουν ρούχα και θα υπηρετούν στα νοσοκομεία, ενώ τα παιδιά θα σκίζουν τα φθαρμένα εσώρουχα για να φτιάξουν ξαντό για την επίδεση των τραυμάτων». Τέλος, το μεγαλειώδες όσο και αρχαιοπρεπές φινάλε: «Οι γέροι θα μεταφέρονται στους δημόσιους χώρους για να διεγείρουν τον ενθουσιασμό των πολεμιστών και να κηρύσσουν το μίσος εναντίον των βασιλέων και την ενότητα της Δημοκρατίας». Τον απόηχο του συναντούμε και στο «πολεμικό άσμα για το στρατό του Ρήνου», το οποίο συνέθεσε ένας αξιωματικός του μηχανικού, ο Ρουζέ ντε Λιλ, και διέδωσαν οι νεοσύλλεκτοι της Μασσαλίας (εξού και αποκλήθηκε Μασσαλιώτιδα

και είναι ο σημερινός εθνικός ύμνος της Γαλλίας).

Η Συμβατική είχε ανακαλύψει το απόλυτο όπλο: τη στρατολόγηση. Οι βασιλείς, από τη δική τους πλευρά, ήταν πεπεισμένοι ότι τα εξαίρετα στρατεύματα επαγγελματιών που διέθεταν θα τους εξασφάλιζαν εύκολη νίκη. Δεν υπήρχε πια γαλλικός στρατός. Ήδη πριν από τη φυγή του βασιλιά στη Βαρέν, είτε επειδή είχαν αντιληφθεί προς τα πού φυσούσε ο άνεμος, εί τε επειδή παρέμεναν πιστοί στις αρχές τους, πολλοί

ευγενείς είχαν εγκατα

λείψει τη Γαλλία. Η αποδημία αυτή στερούσε το στρατό από τα στελέχη του, δεδομένου ότι για να γίνει κανείς αξιωματικός έπρεπε να ανήκει στις τάξεις της αριστοκρατίας. Η Δημοκρατία έλυσε το πρόβλημα κηρύσσοντας γενική επιστράτευση. Από τον καιρό της Ρώμης και των καρχηδονιακών πολέμων είχε να δει ο κό σμος στρατό πολιτών. Γιατί η επιστράτευση των πολιτών (πράγμα το οποίο συνιστούσε και ο Μακιαβέλι) προϋποθέτει ότι οι τελευταίοι εμπνέονται από ισχυρά κίνητρα (πολύ ισχυρότερα από των μισθοφόρων, οι οποίοι πο λεμούν για το μισθό τους). Εξού και η συγκινησιακή φόρτιση των στίχων της Μασσαλιώτιδας εναντίον των εχθρών, «οι οποίοι έρχονται, ώς μες στην αγκαλιά μας, να σφάξουν τις συντρόφους μας και τα παιδιά μας»... Όταν

186


όμως δεν υπήρχε ενθουσιασμός, η επιστράτευση όχι μόνο δεν απέδιδε, αλ λά αποδεικνυόταν και αντιπαραγωγική. Όπως συνέβη στη Βανδέα, όπου οι χωρικοί προτίμησαν να στρέψουν τα όπλα εναντίον της Δημοκρατίας υπό τον ίσκιο των καμπαναριών τους. παρά να πάνε να υπηρετήσουν το κράτος στις όχθες του Ρήνου. Η εξέγερση της Βανδέας υπήρξε καθολική. Αλλού όμως. η Συμβατική κατόρθωσε να στρατολογήσει και να εξοπλίσει ένα εκα τομμύριο άνδρες, αριθμό χωρίς προηγούμενο τότε σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας. Σαν βρέθηκαν αντιμέτωποι με αυτές τις μάζες, οι επαγγελματικοί στρα τοί ένιωσαν να χάνουν το ηθικό τους. Έτσι εξηγείται η νίκη του Βαλμύ: 20.000 Πρώσοι μισθοφόροι με ένδυμα παρελάσεως έπεσαν ξαφνικά επάνω σε 200.000 φωνακλάδες που τραγουδούσαν τη Μασσαλιώτιδα, οπότε οι Πρώσοι αξιωματικοί έχασαν την ψυχραιμία τους και διέταξαν υποχώρηση. Πολύ γρήγορα, οι χωρικοί και οι τεχνίτες εξελίχθηκαν σε άριστους στρα τιώτες και οι αστοί, με τη βοήθεια μερικών ευγενών οι οποίοι δεν ήταν πι στοί στη μοναρχία αλλά στη Δημοκρατία (ένας από αυτούς ήταν και ο Βο ναπάρτης), σε εξαίρετους αξιωματικούς. Ο υπουργός Άμυνας, ο Καρνό, κατόρθωσε να συνενώσει κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο τα ανόμοια αυ τά στοιχεία, δημιουργώντας έτσι ένα άριστο «κράμα» ευγενών και νεοσύλ λεκτων. Η μαζική αυτή επιστράτευση αιφνιδίασε τους βασιλείς. Για είκοσι ολό κληρα χρόνια τα γαλλικά στρατεύματα παρέμειναν ανίκητα. (Από αυτή την άποψη, ο Ναπολέων είναι ο αληθινός κληρονόμος της Επανάστασης.) Αυτές οι στρατιές σάρωσαν την υφήλιο, από τη Σουηδία ώς την Αίγυπτο και από την Ισπανία ώς την Πρωσία και τη Ρωσία. Η Γαλλία είχε τώρα τη δυνατότητα να παρατάξει τρία εκατομμύρια ένο πλους άνδρες. Κάποια στιγμή όμως η κατάσταση άλλαξε και η Δημοκρατία βρέθηκε σε μεγάλο κίνδυνο, καθώς από βορρά, δύση και νότο είχαν εισβάλει πέντε ξέ να στρατεύματα, ενώ στο εσωτερικό, στην Τουλόν, στη Λυών και ιδίως στη Βανδέα η χώρα σπαρασσόταν από τρομερές εξεγέρσεις. Ένας από τους με γάλους ηγέτες της Δημοκρατίας, ο Δαντών, κραύγαζε: «Τόλμη, πάλι τόλμη, πάντα τόλμη! » Τον Απρίλιο του 1793 η Συμβατική συνέλευση ψήφισε τη σύ σταση της Επιτροπής Κοινής Σωτηρίας, αποτελούμενη από μέλη της ίδιας. Δημιούργημα του Δαντών. του Ροβεσπιέρου, του Κουτών, του Σαιν-Ζυστ και του Καρνό, η Επιτροπή άσκησε ολοένα και πιο δικτατορική, αν μη και


187

παρανοϊκή εξουσία. Ο ίδιος ο Δαντών κατηγορήθηκε για μετριοπάθεια και καρατομήθηκε. Όταν ανέβηκε στο ικρίωμα στράφηκε προς τον δήμιο και του είπε την εξής ιστορική φράση: «Να δείξεις το κεφάλι μου στον λαό. Αξίζει τον κόπο!» Η εξέγερση της Βανδέας όμως κατεστάλη, και τέλη Δεκεμβρίου ο στρα τηγός Βέστερμαν ανήγγειλε στη Συμβατική το τέλος των επιχειρήσεων με την εξής συνταρακτική επιστολή: «Δεν υπάρχει πια Βανδέα: υπέκυψε, μαζί με τις γυναίκες και τα παιδιά της, κάτω από τα χτυπήματα του σπαθιού της λευτεριάς. Την έθαψα στους βάλτους του Σαβεναί, σύμφωνα με τις διαταγές σας. Έλιωσα τα παιδιά κά τω από τις οπλές των αλόγων μου και έσφαξα τις γυναίκες. Αυτές τουλάχι στον δεν πρόκειται να γεννήσουν άλλους ληστές. Κανένας δεν μπορεί να με κατηγορήσει ότι έπιασα έστω και έναν αιχμάλωτο». Και αυτό όμως ήταν μέρος της Επανάστασης: μια τρομακτική βία, που απαντά στο όνομα Τρομοκρατία. Η ιδεαλιστική αδελφοσύνη μετατράπηκε σε πολεμικό μένος. Και τίποτα δεν την εκφράζει καλύτερα από το ρεφρέν της Καρμανιόλας,

τα λόγια του οποίου απαιτούν προσεκτική μελέτη: «Τι

γυρεύει ένας δημοκράτης αληθινός; Σίδερο, βόλια και ψωμί γυρεύει. Σίδε ρο για δουλειά, βόλια για εκδίκηση και ψωμί για τ' αδέλφια του. Ζήτω η βροντή του κανονιού! Όλα θα πάν' καλά! Ας χορέψουμε την καρμανιόλα! Ζήτω η βροντή του κανονιού! » Δύσκολα θα μπορούσαμε να φανταστούμε έναν σημερινό Γάλλο σοσια λιστή να λέει αυτό το τραγούδι! Δεν θα έπρεπε όμως να υπερβάλλουμε την έκταση της Τρομοκρατίας. Ακούγονται σήμερα πολλές «αναθεωρητικές» απόψεις σχετικά με το θέμα αυτό. Για παράδειγμα, η άποψη ότι η Επανά σταση αποτελούσε απαρχή του ολοκληρωτισμού είναι αναχρονιστική. Ο Ροβεσπιέρος έμενε στο σπίτι μιας οικογένειας τεχνιτών, μετακινού νταν πάντοτε πεζή και χωρίς φρουρούς. Ο κίνδυνος της αναρχίας και του χάους, οι εισβολές, η προδοσία της αριστοκρατίας (από εθνικής απόψεως, και από άλλη άποψη η πίστη της στη μοναρχία), δικαιολογούν εν μέρει τις παρεκτροπές, στις οποίες

έπαιζε ρόλο τόσο ο φόβος των βασιλέων και των

αριστοκρατών όσο και ο ενθουσιασμός. Η Επανάσταση θέλησε να αλλάξει τον κόσμο. Επινόησε ένα καινούργιο ημερολόγιο, το δημοκρατικό, με ονόματα ποιητικά (ο «Χιονιστής» θυμίζει το χιόνι, ο «Τρυγητής» τον τρύγο, ο «Ομιχλώδης» -Μπρυμαίρ- την ομίχλη, ο «Θερμιδώρ» τη ζέστη) υπολογίζοντας, όπως και οι Ρωμαίοι, τα χρόνια

188


από τη χρονολογία της ίδρυσης της. Το ημερολόγιο αυτό ίσχυσε για δέκα χρόνια. Κυρίαρχο πάθος της Επανάστασης, περισσότερο και από την ελευθερία, ήταν η ισότητα: οι ίσες ευκαιρίες, η ίση πρόσβαση όλων των πολιτών στα κυβερνητικά αξιώματα. (Δυο από τις τρεις λέξεις οι οποίες αποτελούν το σημερινό έμβλημα της Γαλλίας αναφέρονται στην ισότητα: Ισότητα και Αδελφοσύνη.) Παραδόξως, η Επανάσταση υπήρξε και γόνιμο φυτώριο τα λαντούχων πολιτικών, στρατιωτικών και επιστημόνων. Μια νέα τάξη ανερ χόταν στην εξουσία: η αστική. Σύμφωνα με την παλαιά επιθυμία του Περι κλή, η ταπεινή καταγωγή δεν αποτελούσε πια εμπόδιο στη φιλοδοξία (πολ λοί από τους στρατάρχες της Αυτοκρατορίας θα προέρχονταν από ταπεινή οικογένεια). Στις 26 Ιουνίου 1794, στο Φλερύς, ο Ζουρντάν κατατρόπωσε τα μοναρχι κά στρατεύματα. Προς γενική έκπληξη, παρά την αποδημία των ευγενών, καινούργιοι άνδρες είχαν προβάλει από τις τάξεις του λαού και οι άνδρες αυτοί νίκησαν τους εισβολείς και κατέστειλαν τις στάσεις. Τα γεγονότα αποδεικνύουν ότι η Επανάσταση δεν επινόησε τον ολοκληρωτισμό: αφού επιτέλεσε το έργο της, η Δημοκρατία έπαψε να χρειάζεται τη δικτατορία. Η Επανάσταση (αντιθέτως προς τη μεταγενέστερη, των Σοβιέτ) δεν αποτε λούσε αυτοσκοπό. 0 Ροβεσπιέρος δεν το αντιλήφθηκε εγκαίρως, γι' αυτό και ανατράπηκε από τη Συνέλευση στις 9 Θερμιδώρ του έτους II (27 Ιουλίου 1794) και την επομένη καρατομήθηκε. Μετά από τη νίκη στο Φλερύ, και αφού υπέγραψε με τους βασιλείς τη συνθήκη της Βασιλείας στις 5 Απριλίου 1795 (με την οποία ως σύνορα της Γαλλίας ορίζονταν ο Ρήνος και οι Άλπεις) και κατέστειλε τις εξτρεμιστικές (20 Μάί'ου/ΐη Λειμώνα) και τις μοναρχικές (5 Οκτωβρίου/13 Τρυγητή) αντι δράσεις, στις 20 Οκτωβρίου 1795 η Συμβατική συνέλευση διαλύθηκε και κα τήρτισε ένα μετριοπαθές Σύνταγμα, του Διευθυντηρίου/Εχοντας επίγνωση του έργου το οποίο είχε επιτελέσει, η Δημοκρατία εγκατέλειπε για πάντα την Τρομοκρατία.

Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

Ο ΑΥΣΤΡΙΑΚΟΣ ΥΠΟΥΡΓΟΣ ΜΕΤΕΡΝΙΧ, ΑΡΙΣΤΟΣ ΓΝΩΣΤΗΣ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ, ΣΥΝΗ-

θιζε να λέει: «Ο Ναπολέων είναι η προσωποποίηση της Επανάστασης». Η επαναστατική περίοδος της Γαλλίας καλύπτει την περίοδο 1789-1815. Θα ήταν παράλογο να αφαιρέσουμε από την περίοδο αυτή τα χρόνια της ναπο λεόντειας εποποιίας. Η ανελέητη Συμβατική συνέλευση (καθώς το εκκρεμές είχε αλλάξει κα τεύθυνση) είχε θεσπίσει ως διάδοχη κυβέρνηση ένα υπερβολικά ασθενές καθεστώς, το Διευθυντήριο. Αποτελούμενο από δυο συνελεύσεις -το Συμ βούλιο των Πεντακοσίων και των Πρεσβυτέρων- και μια φθίνουσα κυβέρνη ση που αποτελούσαν πέντε διευθυντές (εξού και το όνομα της), το Διευθυ ντήριο δεν ήταν αρκετά ισχυρό για να ελέγξει την κατάσταση που είχε δη μιουργηθεί μετά την επαναστατική λαίλαπα. Η Δημοκρατία εξακολουθούσε να εμπνέει τρόμο στο εξωτερικό, στο εσωτερικό όμως δεν ήταν σε θέση να αντεπεξέλθει στις οικονομικές, δημο σιονομικές και κοινωνικές κρίσεις που μάστιζαν τη χώρα. Η Πρωσία είχε αποχωρήσει από τη συμμαχία, όμως η Αυστρία και η Αγγλία δεν είχαν αφοπλισθεί. Η δεύτερη συμμαχία απειλούσε τη Γαλλία: ο πόλεμος συνεχιζόταν. Ένας νεαρός αξιωματικός ξεχώρισε στο πεδίο των μαχών. Ο Ναπολέων Βοναπάρτης γεννήθηκε στις 15 Αυγούστου 1769 στο Αγιάτσο της Κορσικής (ένα χρόνο μετά την πώληση της νήσου από τη Γένοβα στη Γαλλία) και αρχικά υπήρξε Κορσικανός εθνικιστής: «Γεννήθηκα την εποχή που χανόταν η πατρίδα», έγραψε. Η μοναρχία επιθυμούσε να προσε ταιρισθεί την αριστοκρατία της νήσου. 0 πατέρας του Ναπολέοντα, ο οποίος είχε πολλά παιδιά, φρόντισε να επωφεληθούν από τις υποτροφίες που τους

190


προσφέρονταν. Έτσι ο Ναπολέων βρέθηκε οικότροφος στη Βριέννη της Κα μπάνιας (οι συμμαθητές του εκεί τον είχαν επονομάσει «Αχυρομύτη»). όπου έμαθε γαλλικά, χωρίς όμως να αποβάλει τη χαρακτηριστική προφορά της Κορσικής. Αποφοίτησε ως ανθυπολοχαγός του πυροβολικού από τη Στρατιωτική Σχολή του Παρισιού. Τα οικονομικά του ήταν πολύ περιορισμένα. Διάβαζε μετά μανίας και θαύμαζε απεριόριστα τους συγγραφείς του Διαφωτισμού, ιδίως τον Ρουσσώ και αργότερα, σε μεγαλύτερη ηλικία, τον Βολταίρο. Η Επανάσταση του πρόσφερε την ευκαιρία της ζωής του: οι ελάχιστοι ευγενείς που είχαν ακο λουθήσει την Επανάσταση προάγονταν. Ο Ναπολέων, με εξαιρετικούς χει ρισμούς στο πυροβολικό, κατόρθωσε να ξανακερδίσει την Τουλόν από τους Άγγλους. Προάχθηκε σε στρατηγό. Εν τω μεταξύ ο πατέρας του είχε πεθά νει. Ειρωνεία της τύχης: ο Βοναπάρτης, ο οποίος είχε προαχθεί σε υπολοχα γό με διάταγμα του Λουδοβίκου ΙΣΤ', προάχθηκε σε στρατηγό από τον Ρο βεσπιέρο, μετά από σύσταση του αδελφού του, του Ροβεσπιέρου του Νεό τερου. Μετά την πτώση του «Αδιάφθορου», ο Βοναπάρτης πέρασε ένα ολι γοήμερο διάστημα στη φυλακή. Σύντομα όμως αποφυλακίστηκε και, όντας άνεργος, τριγυρνούσε άσκοπα στους δρόμους του Παρισιού. Η Επανάσταση όμως χρειαζόταν πεπειραμένους στρατιωτικούς. Ο διευ θυντής Μπαράς τον ξεχώρισε και του ανέθεσε την καταστολή μιας μοναρχι κής εξέγερσης (τη λεγόμενη «του Τρυγητή»). Και επειδή ο Μπαράς επιθυ μούσε να ξεφορτωθεί την ερωμένη του. φρόντισε να τον διαδεχθεί στην αγκαλιά της ο νεαρός στρατηγός. Η Ιωσηφίνα ντε Μπωαρναί, μια κρεολή της αριστοκρατίας γεννημένη στη Μαρτινίκα, της οποίας ο σύζυγος είχε κα ρατομηθεί κατά τη διάρκεια της Τρομοκρατίας, ήταν χήρα, μεγαλύτερη σε ηλικία από τον Ναπολέοντα, καθώς και μητέρα δυο παιδιών, διατηρούσε ύμως ακόμη τη γοητεία

της. Ο Ναπολέων, ο οποίος δεν είχε γνωρίσει άλλη

γυναίκα, αν εξαιρέσει κανείς ορισμένους πλατωνικούς ή αγοραίους έρωτες (οι τελευταίοι με τις επαγγελματίες του Παλαί Ρουαγιάλ), υπέκυψε στη γοητεία της και την παντρεύτηκε. Ως δώρο γάμου, ο Μπαράς τού ανέθεσε τη διοίκηση της Στρατιάς της Ιταλίας. Ο νεαρύς στρατηγός άφησε πάραυτα την Ιωσηφίνα και έσπευσε να αναλάβει τα καθήκοντα του. Η λεγόμενη Στρατιά της Ιταλίας (στην πραγματικότητα στρατοπέδευε πάνω από τη Νίκαια) είχε λίγους (30.000) στρατιώτες, χωρίς στολές και ανεπαρκώς εξοπλισμένους. Όλες οι δυνάμεις της Δημοκρατίας βρίσκονταν τότε συγκεντρωμένες στις όχθες του Ρήνου, όπου περίμεναν ότι θα τους


191

επιτεθεί ο αυτοκρατορικός στρατός. Οι Αυστριακοί είχαν βέβαια καταλά βει την κοιλάδα του Πω, αλλά δεν προχωρούσαν πάρα πέρα. Ο Βοναπάρ της τότε μίλησε στους στρατιώτες του με τη γλώσσα της αλήθειας: «Στρατιώτες, είσαστε γυμνοί, κακοντυμένοι, νηστικοί, και η κυβέρνηση δεν έχει λεφτά να σας πληρώσει. Αντί να παραπονιέστε, κοιτάξτε προς την άλλη μεριά των Άλπεων: εκεί σας περιμένουν οι πιο εύφορες πεδιάδες του κόσμου. Ακολουθήστε με. Στρατιώτες της Δημοκρατίας, πού είναι το θάρρος σας;» Ο στρατός είχε βρει τον αρχηγό του. Το ίδιο και οι αξιωματικοί: οι κατώτε ροι στρατηγοί, βετεράνοι των πρώτων πολέμων της Επανάστασης, όπως ο Μασενά ή ο Ωζερώ, είδαν με καχυποψία να καταφθάνει αυτός ο στρατηγίσκος των σαλονιών, του οποίου τα γαλόνια ήταν πολύ πιο καινούργια από τα δικά τους. Τους κατέκτησε όμως όλους. «Αυτός ο άτιμος λίγο έλειψε να με τρο μοκρατήσει», ομολόγησε ο Ωζερώ, ο οποίος δεν φοβόταν τίποτα και κανέναν. Στην εκστρατεία της Ιταλίας ο Βοναπάρτης αποδείχθηκε εκπληκτικός στρατηγός. «Ένας στρατός», έλεγε, «αποτελείται από τη μάζα του πολλα πλασιαζόμενη επί της ταχύτητας του». Προχώρησε λοιπόν όσο πιο γρήγορα γινόταν, διάβηκε τα Απέννινα όρη, αναγκάζοντας τους Πεδεμοντίους να υπογράψουν ανακωχή και τους Αυστριακούς να υποχωρήσουν, μετά από λίγες κεραυνοβόλες μάχες. Οι τελευταίοι περίμεναν πάντα ότι θα τον συνα ντούσαν μπροστά τους, ενώ εκείνος βρισκόταν πίσω τους. Στο της Πάρμας.

Μοναστήρι

ο Σταντάλ συνοψίζει σε μια φράση την εντύπωση που είχε

προκαλέσει τότε στην κοινή γνώμη: «Στις 15 Μάιου 1796, με τη θριαμβευτική είσοδο του στο Μιλάνο επικε φαλής του νεανικού στρατού του, ο Βοναπάρτης θα έδειχνε στην υφήλιο ότι, μετά από τόσους αιώνες, ο Αλέξανδρος και ο Καίσαρ είχαν αποκτήσει διάδοχο». Μια επιστολή που είχε στείλει στο Διευθυντήριο αποκαλύπτει περισσό τερα για τον νέο Καίσαρα απ' ό,τι θα έκαναν πολλά σχόλια. Προέρχεται «από το αρχηγείο της Πλακεντίας. 9 Μαΐου 1796». και λέει τα εξής: «Επιτέλους, διαβήκαμε τον Πω [...] ο Μπωλιέ [ο Αυστριακός στρατηγός, ο οποίος ήταν κατά σαράντα χρόνια μεγαλύτερος από τον ανταγωνιστή του] δεν ξέρει τι του γίνεται. Κάνει λάθη και πέφτει σε όλες τις παγίδες που του στήνω. Άλλη μια τέτοια νίκη και η Ιταλία είναι δική μας. »Μόλις σταματήσουμε τις κινήσεις, θα ντύσουμε το στρατό με καινούρ για ρούχα. Είναι χάλια ακόμη, αλλά τουλάχιστον οι στρατιώτες έχουν αρχί σει να παχαίνουν. Τρώνε ψωμί της Γκονές και άφθονο κρέας. Η πειθαρχία

192


επανέρχεται ολοένα και περισσότερο, χρειάζεται όμως να εκτελούμε και μερικούς, γιατί υπάρχουν και ορισμένα σκληρά καρύδια που αρνούνται να υπακούσουν. »Τα λάφυρα που πήραμε από τον εχθρό είναι ανυπολόγιστα. Όσο πε-, ρισσότερους άνδρες μου στείλετε, τόσο πιο εύκολα θα μπορέσω να τους θρέψω. »Σας στέλνω είκοσι πίνακες των μεγαλύτερων ζωγράφων, από τον Κορέτζιο ως τον Μιχαήλ Άγγελο. Σας οφείλω ιδιαίτερες ευχαριστίες για τις περιποιήσεις που επιδαψιλεύετε στη σύζυγο μου. Σας τη συνιστώ ιδιαίτε ρα: είναι γνήσια πατριώτισσα και την αγαπώ τρελά [...] »Μπορώ να σας στείλω καμιά δωδεκαριά εκατομμύρια. Πιστεύω πως θα είναι καλοδεχούμενα για το στρατό του Ρήνου. Στείλτε μου τέσσερις χι λιάδες ιππείς χωρίς τα άλογα. Θα τους τα προμηθεύσω επί τόπου. Δεν σας' κρύβω ότι αφότου σκοτώθηκε ο Στένγκελ, δεν διαθέτω ούτε έναν ανώτερο αξιωματικό του ιππικού που να είναι μάχιμος. Θα επιθυμούσα να μου στεί λετε δυο ή τρεις υποστράτηγους που να το λέει η καρδιά τους και να είναι αποφασισμένοι να μην προβούν ποτέ σε "μελετημένες" υποχωρήσεις». Το γράμμα αυτό τα λέει όλα. 0 Βοναπάρτης γράφει στην κυβέρνηση από θέση ισχύος. Δεν κρύβει το πάθος του για την Ιωσηφίνα. Αρπάζει τους θησαυρούς της Ιταλίας, γιατί ήξερε να κρίνει τα έργα τέχνης (πολλά από αυτά βρίσκονται στο μουσείο του Λούβρου). Επαναφέρει την πειθαρχία. Αντί να ζητήσει, στέλνει χρήματα στην κυβέρνηση - πράγμα ανήκουστο για έναν στρατηγό! Φανερώνει το ζήλο του όταν αναφέρεται σε αξιωματικούς «που να το λέει η καρδιά τους» και κοροϊδεύει τις «μελετημένες» υποχω ρήσεις των παραδοσιακών στρατών. Με μια σειρά από πορείες και αντίθετες πορείες -«κερδίζει τις μάχες με τα πόδια μας», έλεγαν οι στρατιώτες του, και ήταν αλήθεια, ο Ναπολέων μεριμνούσε συνεχώς για την αντικατάσταση των φθαρμένων αρβύλων του στρατού- κέρδιζε τη μια νίκη μετά την άλλη. τις οποίες, με τους κατάλλη λους χειρισμούς, φρόντιζε να «αξιοποιεί». Ήταν άσσος στις δημόσιες σχέ σεις. Διάβηκε τις Άλπεις πάνω από τη Βενετία και βλέποντας πως ο αυτο κράτορας είχε πανικοβληθεί του επέβαλε, τον Οκτώβριο του 1797 και χωρίς να έχει προηγουμένως συνεννοηθεί με τους υπουργούς, την ειρήνη του Καμποφόρμιο. Στη συνέχεια γύρισε θριαμβευτής στο Παρίσι, όπου προς τιμήν του βαφτίστηκε η πλατεία των Νικών, ενώ ο ίδιος αντέδρασε τηρώντας -επιφανειακά- στάση σεμνή και ταπεινή.


193

Το Διευθυντήριο χαιρόταν για τις νίκες, φοβόταν όμως τον νικηφόρο στρατηγό. Τότε η κυβέρνηση συνέλαβε το σχέδιο της εκστρατείας στην Αί γυπτο. Μ' ένα σμπάρο δυο τρυγόνια: από τη μια θα παρενοχλούσαν την Αγγλία, που είχε μείνει μόνη, κόβοντας της το δρόμο των Ινδιών, και από την άλλη θα απομάκρυναν έναν στρατηγό ο οποίος υπήρχε κίνδυνος να αρ πάξει την εξουσία. Ο Βοναπάρτης, με την εξυπνάδα που τον διέκρινε, ασφαλώς είχε κατα λάβει τους κρυφούς σκοπούς

της κυβέρνησης, ήξερε όμως ότι δεν είχε ση

μάνει ακόμη η ώρα του. Επιπλέον, η Ανατολή ασκούσε επάνω του μια ακα τανίκητη γοητεία. Δέχτηκε. Και έτσι, από το Μάιο του 1798 ώς τον Οκτώ βριο του 1799, ηγήθηκε της περίφημης εκστρατείας της Αιγύπτου. Παρά την παρουσία του αγγλικού στόλου υπό την αρχηγεία του Νέλσωνα, ο γαλλικός στόλος, που μετέφερε το στρατό, κατόρθωσε να διαπλεύσει τη Μεσύγειο χωρίς να συναντήσει δυσκολίες, κατακτώντας στο πέρασμα του και τη Μάλτα, και αποβίβασε το εκστρατευτικό σώμα κοντά στην Αλε ξάνδρεια, την οποία επίσης κατέκτησε με μεγάλη ευκολία. Στη συνέχεια, ακολουθώντας το δρόμο της ερήμου, ο στρατός κατευθύνθηκε προς το Κάι ρο. Μπροστά στις Πυραμίδες, τον περίμενε το ιππικό των Μαμελούκων. Οι Μαμελούκοι αποτελούσαν μια ολιγαρχία κάτω από την -κατ' όνομα- επι κυριαρχία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Σε ολόκληρο τον κόσμο δεν υπήρχαν καλύτεροι ιππείς. Ο καθένας τους πολεμούσε ηρωικά (όπως έχου με ήδη επισημάνει, το Ισλάμ είναι μια θρησκεία που εξαίρει τον ηρωισμό) ανεξάρτητα όμως από τους υπολοίπους: ο καθένας για τον εαυτό του και ο Αλλάχ για όλους, για να παραφράσουμε τη γνωστή ρήση. Οι αρχηγοί των Μαμελούκων άφησαν τους Γάλλους, οι οποίοι προχω ρούσαν πεζή, να φτάσουν ώς το Κάιρο για να τους συντρίψουν ολοκληρωτι κά. Υποτιμούσαν και περιφρονούσαν τους άθεους πεζικάριους της Επανά στασης. Όρμησαν εναντίον των Γάλλων στρατιωτών κραδαίνοντας τα για ταγάνια τους και κραυγάζοντας πως ο Αλλάχ είναι μεγάλος. 0 Βοναπάρτης δεν χρειάστηκε καμιά ιδιαίτερη στρατηγική για να τους νικήσει. Η μάχη των Πυραμίδων, του Ιουλίου 1798, αποτέλεσε σύγκρουση ανάμεσα σε ιππό τες του Μεσαίωνα και μιας στρατιάς του τέλους του 18ου αιώνα. Η «χρονι κή διαφορά» δεν ήταν τόσο μεγάλη όσο εκείνη που χώριζε τους κονκισταδόρες του Πιθάρο από τους στρατιώτες των Ίνκα.Ήταν όμως καταλυτική. Οι στρατιώτες της Επανάστασης αντιμετώπισαν τους Μαμελούκους παρα τεταγμένοι σε τετράγωνα. Ακουγόταν η φωνή των αξιωματικών, οι οποίοι

194


με απόλυτη ψυχραιμία έδιναν τα παραγγέλματα: «Αφήσατε να πλησιά σουν. Πρώτος ζυγός. πυρ. Δεύτερος ζυγός, πυρ. - Πρώτο πυροβολείο, πυρ. Δεύτερο πυροβολείο, πυρ... Παύσατε πυρ - Προς μεταβολή του τετραγώ νου κατά εκατό μέτρα επί δεξιά, κρούσατε τύμπανα κ.λπ.» Πανικόβλητοι, όσοι Μαμελούκοι επέζησαν τράπηκαν σε άτακτη φυγή, και ο Βοναπάρτης, ο «σουλτάνος Κεμπίρ», εισήλθε θριαμβευτής στο Κάιρο. Η μάχη αυτή μπορεί να μην ήταν ιδιαίτερα σημαντική από στρατιωτικής απόψεως, ψυχολογικά όμως η σημασία της ήταν ανυπολόγιστη. Το Ισλάμ συνειδητοποίησε ξαφνικά και με κατάπληξη ότι, χωρίς να το έχει πάρει εί δηση, οι Ευρωπαίοι είχαν κατακτήσει τον κόσμο. 0 Ναπολέων ήταν ο νέος Αλέξανδρος. Άνθρωπος του Διαφωτισμού και της Επανάστασης, «έφιππος Ντιντερο», μετά την εκστρατεία της Ιταλίας έγινε δεκτός στους κόλπους του Ινστιτούτου της Γαλλίας (που είναι η ένω ση των πέντε Ακαδημιών της Γαλλίας). Μαζί του είχε πάρει πολλές δεκάδες λόγια μέλη του Ινστιτούτου. Οι ερευνητές αυτοί, έκθαμβοι, ανακάλυψαν εκ νέου τα θαμμένα στην άμμο μνημεία της αρχαίας Αιγύπτου. Ίδρυσαν μια νέα επιστήμη, την αιγυπτιολογία, και όργωσαν την κοιλάδα του Νείλου. Οι απλοί στρατιώτες αρκούνταν στο να χαράξουν τα ονόματα τους στις στή λες του Λούξορ και του Ασουάν. Διακρίνονται ακόμη: «Δεκανέας Ντυπόν, 2η ημιταξιαρχία» κ.λπ. Οι Άγγλοι και οι Οθωμανοί επιχείρησαν να αντιδράσουν. Ο Νέλσων βύθι σε το μεγαλύτερο μέρος του γαλλικού στόλου στο Αμπουκίρ και οι Τούρκοι δημιούργησαν ένα στρατό στη Συρία. 0 Βοναπάρτης αναχώρησε για να τους αντιμετωπίσει. Δεδομένου ότι ο στόλος του ήταν πια εκτός μάχης, σχε δίαζε να γυρίσει στη Γαλλία περνώντας από την Κωνσταντινούπολη (και, γιατί όχι, να ανακηρυχθεί εκεί σουλτάνος) ή πάλι να βαδίσει εναντίον

των

αγγλικών Ινδιών (που απέχουν μόνο τριάντα τρεις σταθμούς από την Αίγυ πτο). Κατέλαβε την Ιερουσαλήμ, επειδή όμως δεν διέθετε πολιορκητικές μηχανές, δεν κατόρθωσε να εκπορθήσει τον Άγιο Ιωάννη της Άκρας, το φρούριο της Γαλιλαίας όπου Άγγλοι και Τούρκοι βρίσκονταν οχυρωμένοι (υπό την αρχηγεία, ειρωνεία της τύχης, ενός αριστοκράτη εμιγκρέ ο οποίος υπήρξε συμμαθητής του στη Βριέννη). Τελικά ο Βοναπάρτης γύρισε στο Κάιρο. Εκεί πληροφορήθηκε ότι στη Γαλ λία υπήρχαν καινούργιες εξελίξεις: η εσωτερική αναρχία είχε λάβει σοβαρές διαστάσεις και η Αυστρία, η οποία είχε ξαναρχίσει τον πόλεμο, κατεδίωκε τη Δημοκρατία από την Ιταλία. Αφήνοντας τη διοίκηση της Στρατιάς της Αιγύ-


195

πτου στον Κλεμπέρ (η Στρατιά έμελλε να επαναπατρισθεί στη Γαλλία όταν θα έφτανε η ώρα να υπογραφούν οι συνθήκες ανακωχής), ο Βοναπάρτης έκρι νε ότι είχε σημάνει η ώρα του/Εσπευσε να επιβιβασθεί σ' ένα πλοίο και γύ ρισε στη Γαλλία. Πολύ γρήγορα, η εξουσία βρέθηκε στα χέρια του. Μοιραία ημέρα υπήρξε η 18η Μπρυμαίρ -Ομιχλώδη (9 και 10 Νοεμβρίου 1799)-, λιγό τερο πραξικόπημα και περισσότερο παρεξήγηση: οι επαναστάτες γύρευαν ένα δημοκρατικό ξίφος - και βρήκαν έναν αφέντη. Ταυτόχρονα, το Διευθυ ντήριο διαλύθηκε και στη θέση του ιδρύθηκε η Τπατεία. Σε ηλικία τριάντα ετών, ο Βοναπάρτης γινόταν Πρώτος Ύπατος, δηλαδή αρχηγός του κράτους. Έμενε ακόμη μια τυπική διαδικασία: στο Μαρένγκο, ο στρατός της ΐ π α τείας νίκησε τους Αυστριακούς μετά από σκληρή μάχη (Ιούνιος 1800), όπου έχασε τη ζωή του ο νεαρός στρατηγός Ντεζαί. Το Μάρτιο του 1802 ακόμη και η Αγγλία (με την ειρήνη της Αμιένης) έμοιαζε να έχει παραιτηθεί. Η ει ρήνη είχε επανέλθει, και μαζί της η κατοχύρωση των φυσικών συνόρων της Γαλλίας. Έπρεπε όμως ακόμη να διοχετευθεί το ορμητικό ποτάμι της Επανάστα σης. Ο Πρώτος Ύπατος το πέτυχε στην εντέλεια, διασφαλίζοντας τα κεκτη μένα της Επανάστασης (ίσα δικαιώματα, αξιοκρατική προαγωγή, διανομή της εκκλησιαστικής περιουσίας) αλλά απορρίπτοντας τις ακρότητες της. Τόλμησε να πει: «Η Επανάσταση σταμάτησε στα όρια τα οποία εγώ της έθεσα» - και ήταν αλήθεια. Άσκησε τη «φωτισμένη δεσποτεία» που είχε διδαχθεί από τον Βολταίρο. Τον Ιούλιο του 1801, με την υπογραφή ενός κονκορδάτου με τον πάπα, επα νέφερε τη θρησκευτική ειρήνη. Ο Βοναπάρτης δεν ήταν θρησκευόμενος, ήταν όμως σε θέση να αποτιμήσει τη σοβαρότητα του θρησκευτικού ζητή ματος. Όπως συνήθιζε να λέει: «Είμαι μωαμεθανός στο Κάιρο, εβραίος στην Ιερουσαλήμ και καθολικός στη Γαλλία». Δημιούργησε το σημερινό ρε πουμπλικανικό κράτος: το Συμβούλιο της Επικρατείας (όπου πήγαινε συ χνά), το Ελεγκτικό Συνέδριο, τους νομάρχες, τα λύκεια, τη σύγχρονη διοί κηση και το βλασταίο (του μήνα Βλασταίου-Ζερμινάλ) φράγκο (franc germinal, νόμισμα το οποίο θα παρέμενε σταθερό για περισσότερο από εκατό χρόνια). Κυρίως, διέταξε να περιληφθούν τα κεκτημένα της Επανά στασης στον περίφημο Αστικό Κώδικα του. Στο στρατό, στη δημόσια διοίκηση όπως και στην κυβέρνηση, συνδύασε τους ευγενείς με τους ανθρώπους του καινούργιου καθεστώτος. Πολλοί φυ γάδες αποφάσισαν τότε να γυρίσουν πίσω.

196


Ας μη γελιόμαστε όμως: ο Βοναπάρτης παρέμενε η ενσάρκωση της Επα νάστασης. Το Μάρτιο του 1804, προς παραδειγματισμό, διέταξε την απα γωγή του (κατά πάσα πιθανότητα αθώου) δούκα του Ενγκιέν από τη Γερ μανία και στη συνέχεια την εκτέλεση του. Από την άλλη πλευρά, επανέφε ρε την ειρήνη στη Βανδέα. Οι βασιλείς της Ευρώπης όμως έβλεπαν στο πρόσωπο του -ας μας συγχωρεθεί ο αναχρονισμός- ένα είδος ηγέτη του Κόκκινου Στρατού! Ο αναχρονισμός, το έχουμε ξαναπεί, δεν έχει κύρος αληθείας, μπορεί όμως κάλλιστα να χρησιμεύσει ως συγκριτικός όρος. Η Αγγλία εξάλλου είχε παραβιάσει την ειρήνη ήδη από το Μάιο του 1803 και το 1805 κατόρθωσε να συνενώσει τις ηπειρωτικές μοναρχίες σε μια τρί τη συμμαχία. Την Τπατεία διαδέχθηκε, το Μάιο του 1804, η Αυτοκρατορία. Δεν ήταν και τόσο κακή ιδέα: μήπως δεν υπήρχε το προηγούμενο της Ρωμαϊκής Αυ τοκρατορίας, η οποία είχε διαδεχθεί τη Ρωμαϊκή Δημοκρατία! Ο Ναπολέων όμως επιθυμούσε να χρισθεί βασιλιάς όπως οι προηγούμε νοι μονάρχες. Αξίωσε να χρισθεί αυτοκράτορας όχι από τον αρχιεπίσκοπο της Ρεμς αλλά δια χειρός του πάπα. Ο Πίος Ζ' αναγκάστηκε να υποκύψει, και η τελετή έλαβε χώρα στις 2 Δεκεμβρίου 1804 στον καθεδρικό ναό της Παναγίας των Παρισίων. Η στέψη αυτή ήταν μια υπερβολή που ταίριαζε σε νεόπλουτο. Το ανέκδοτο που παραθέτουμε παρακάτω αποκαλύπτει το κρυφό της νόημα. Ο Ναπολέων βρισκόταν στο διακονικό μαζί με τα μέλη της οικογένειας του, ενώ στον κυρίως ναό τον περίμεναν οι μεγάλοι του κόσμου τούτου, με ταξύ των οποίων και ο πάπας. Είπε τότε στον μεγάλο του αδελφό: «Ζοζέφ, Τζουζέπε, ας μπορούσε να μας δει ο μπαμπάς! » Όντως, η Αυτοκρατορία, η οποία είχε προκύψει απύ την αξιοκρατική Επανάσταση, δεν ήταν δυνατό να είναι κληρονομική (όπως εξάλλου κληρο νομική δεν υπήρξε ούτε η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία). Η αρχή του κληρονομι κού δικαιώματος αντιτίθεται απόλυτα στην αρχή της ισότητας, η οποία αποτελούσε θεμελιώδη αρχή της Επανάστασης. Αυτό ήταν και το μόνο λά θος του Ναπολέοντα. Ακόμη και όταν απέκτησε γιο, δεν κατόρθωσε να οι κειοποιηθεί την κληρονομική διαδοχή. Άλλη μια απόδειξη ότι αποτελούσε ενσάρκωση της Επανάστασης. Παρόλο που είχε χρισθεί αυτοκράτορας, η αληθινή μοναρχία εξακολουθούσε να του διαφεύγει. Εν τω μεταξύ, επιχείρησε να εισβάλει στην Αγγλία. Δεδομένου ύτι ο Νέλσων τού είχε διαλύσει το στύλο στο Τραφάλγκαρ (όπου ο ίδιος έχασε τη


197

ζωή του), ο Ναπολέων δεν μπορούσε πια να περάσει τη θάλασσα. Τότε, από τη Βουλώνη όπου είχε συγκεντρώσει τη Μεγάλη Στρατιά, στράφηκε εναντίον των Αυστριακών και των Ρώσων, και στη συνέχεια και των Πρώσων, τους οποίους και κατατρόπωσε. Το 1806 και το 1807, ο Βοναπάρτης έγινε, για πάντα, ο Ναπολέων - «η προσωποποίηση του θεού του πολέμου», όπως γράφει στο βιβλίου του Πε ρί πολέμου

ο Κλαούζεβιτς, ο οποίος είχε πολεμήσει εναντίον του. Και ο

Γερμανός φιλόσοφος Χέγκελ, βλέποντας τον να περνάει, νόμισε πως θω ρούσε «το παγκόσμιο πνεύμα συγκεντρωμένο σε ένα μόνο σημείο, πάνω σ' ένα άλογο»! Μερικές εβδομάδες αφότου είχε προκαλέσει εις μάτην την Αγγλία στη Βουλώνη, ο Ναπολέων βρισκόταν στη Βαυαρία. Κατόρθωσε με γρήγορους ελιγμούς να περιορίσει το στρατό των Αυστριακών στην πόλη Ουλμ, όπου με επικεφαλής τον στρατηγό τους αναγκάστηκαν να παραδοθούν στον αυ τοκράτορα. Στη συνέχεια ο κατακτητής εισήλθε θριαμβευτικά στην αυτο κρατορική πρωτεύουσα, τη Βιέννη. Μια δεύτερη αυστριακή στρατιά, καθώς και μια ρωσική, είχαν συγκε ντρωθεί στη Μοράβια (τη σημερινή Δημοκρατία της Τσεχίας). Μπροστά στο Αούστερλιτς, ο Ναπολέων κατόρθωσε να ξεγελάσει τον τσάρο Αλέξανδρο και τον αυτοκράτορα Φραγκίσκο Β', κάνοντας τους να πιστέψουν ότι είχε πα νικοβληθεί: εγκαταλείποντας τους τα υψώματα του Πράτσεν, τους ενέπνευσε την ιδέα να υπερκεράσουν τον γαλλικό στρατό από τη δεξιά του πλευρά. Όταν είδε τα ρωσικά και τα αυστριακά στρατεύματα να παρελαύνουν στο υψίπεδο και να κατευθύνονται προς το δρόμο που οδηγούσε στη Βιέννη, φώ ναξε: «Αυτύς ο στρατός είναι δικός μου! » και, επιτιθέμενος από τα πλάγια, έφτασε στο υψίπεδο και τους διέλυσε. 0 τσάρος αποσύρθηκε. Ο Γερμανός αυτοκράτορας δεν κράτησε την αξιοπρέπεια του και ήλθε αυτοπροσώπως στον καταυλισμό του στρατηγού της Επανάστασης να ζητήσει ταπεινά ειρή νη. Η μάχη του Αούστερλιτς, η οποία έλαβε χώρα στις 2 Δεκεμβρίου 1805, αποτελεί αριστούργημα στρατηγικής αντάξιο του Αννίβα στις Κάννες, πριν από είκοσι αιώνες, και εξίσου φονικό - με χιλιάδες επί χιλιάδων νεκρούς... Όσο για την Πρωσία, η οποία προσχώρησε στη συμμαχία σε ακατάλληλη στιγμή, εμπνευσμένη από την ανάμνηση του Φρειδερίκου Β' και τους πύρι νους λύγους της βασίλισσας της, εξολοθρεύτηκε τον Οκτώβριο του 1806, στα πεδία των μαχών της Ιένας και του Άουερστεντ. Στις 27 Οκτωβρίου 1806, η Μεγάλη Στρατιά, με επικεφαλής τον Ναπολέ-

198


οντα, παρέλασε θριαμβευτικά μπροστά στα μάτια των εμβρόντητων Βερολινέζων. Με την εξαίρεση της αυτοκρατορικής φρουράς, που φορούσε επί σημη στολή, οι Γάλλοι στρατιώτες βάδιζαν με βήμα οδοιπορικό, σκονισμέ νοι, με ψητά κοτόπουλα περασμένα στις λόγχες τους. Έμενε η Ρωσία. Οι Γάλλοι έγιναν δεκτοί σαν ελευθερωτές στη Βαρσοβία, όπου σ' ένα χορό ο αυτοκράτορας ερωτεύθηκε μια ωραία αριστοκράτισσα δεκαοκτώ ετών. Μέρες ολόκληρες, η Μαρία Βαλέφσκα αντιστάθηκε στην πολιορκία του ισχυρότερου άνδρα της οικουμένης. Εκείνος πάλι δεν ήξερε πώς να αντιδράσει και της έστελνε γράμματα που θα μπορούσε να τα είχε γράψει ένα άβγαλτο σχολιαρούδι. Η Μαρία τελικά ενέδωσε, αφού οι μεγα λύτεροι άρχοντες της Πολωνίας την έπεισαν ότι με τη θυσία της θα εξασφά λιζε καλύτερη μοίρα για την πατρίδα της. Στη συνέχεια θα ερωτευόταν κιό λας τον Βοναπάρτη, θα του χάριζε έναν γιο και θα του έμενε πιστή στα χρό νια της δοκιμασίας. Αυτό το love story δεν θα είχε θέση στην ιστορία αν δεν αποτελούσε άριστο παράδειγμα της εξής μεγάλης αλήθειας: στο παιχνίδι του έρωτα, δεν παίζει ρόλο η δύναμη. Εκείνες τις ημέρες στη Βαρσοβία, στον κολοφώνα της δόξας του, ο «Δράκος» της Επανάστασης δεν ήταν πα ρά ένας ερωτευμένος που περίμενε με αγωνία το «ναι» της αγαπημένης του. Με τους Ρώσους τα πράγματα ήταν πιο δύσκολα. Στο Αϊλάου, το Φε βρουάριο του 1807. και ενώ έπεφτε χιόνι πυκνό, μια αιματηρή αναμέτρηση μαζί τους έληξε με ισοπαλία. Ο Ναπολέων πήρε όμως την εκδίκηση του τον επόμενο Ιούνιο, όταν διέλυσε τον ρωσικό στρατό στο Φρίντλαντ. Ο τσάρος ζήτησε ειρήνη. Η αρχή της μοναρχίας και η αρχή της Επανάστασης, η αρι στοκρατική καταγωγή και η μεγαλοφυία, ήτοι ο τσάρος πασών των Ρωσιών και ο Γάλλος αυτοκράτορας συναντήθηκαν πάνω σε μια σχεδία αγκυροβο λημένη στη μέση του ποταμού Νιέμεν, συνάντηση που έμελλε να μείνει ιστορική. Η ειρήνη του Τίλσιτ, που υπογράφηκε τον Ιούλιο του 1807. σημα τοδοτεί το απόγειο της δόξας του Ναπολέοντα. Για έντεκα συναπτά χρόνια (είχε αναλάβει τη διοίκηση της Στρατιάς της Ιταλίας το 1796), η πορεία του Βοναπάρτη είχε υπάρξει αλάνθαστη. Χάρη σ' αυτόν, με τη συνθήκη του Τίλσιτ, οι πόλεμοι της Επανάστασης κατέληγαν αισίως σε νίκη. Ας φαντασθούμε για μια στιγμή ότι δεν είχε προχωρήσει παραπέρα και ότι η Μεγάλη Στρατιά είχε επανέλθει νικήτρια στο Παρίσι (αν η μύτη της Κλεοπάτρας...) - τι θα μπορούσε να είχε κάνει η Αγγλία; Τότε όμως ο αυτοκράτορας έφτασε στην υπερβολή, σ' αυτό που οι Έλληνες αποκαλούσαν ΥΒΡΙ. Κανένας δεν τον ανάγκαζε να επέμβει στην


199

Ισπανία, η οποία ήταν τότε σύμμαχος της Γαλλίας. Θέλησε όμως να εκδιώ ξει τους Βουρβόνους από το θρόνο της Μαδρίτης για να εγκαταστήσει εκεί τον αδελφό του Ιωσήφ. Μοιραίο σφάλμα! Στη διάρκεια των προηγούμενων εκστρατειών, οι πληθυσμοί της Ιτα λίας, της Τσεχίας, της Πολωνίας και της Βαυαρίας έβλεπαν (εκτός από λί γες εξαιρέσεις) τους Γάλλους στρατιώτες σαν απελευθερωτές, οι οποίοι τους πρόσφεραν, κρεμασμένες στις κάνες των τουφεκιών τους, την ισότητα και την κατάργηση των φεουδαρχικών δικαιωμάτων. Εξάλλου ο Ναπολέων συνήθιζε να λέει: «Μια επανάσταση δεν είναι παρά μια ιδέα που βρήκε λόγχες για να την κάνουν πράξη». Υπάρχει απτή απόδειξη αυτής της νοο τροπίας: σε όλες αυτές τις χώρες οι στρατιώτες, όταν είχαν ανάπαυση, κατέλυαν στα σπίτια των κατοίκων. 0 ισπανικός λαός όμως, ο οποίος δεν είχε επηρεασθεί από τον Διαφωτι σμό, είδε τους Γάλλους σαν κοινούς εισβολείς. 0 γενναίος Ιωσήφ κατόρθω σε να φτάσει ώς τη Μαδρίτη, αλλά οι αντάρτες, οι «γκερίγιας» 1 ξεπρόβα λαν από παντού και πέρασαν όσους απομονωμένους Γάλλους συναντούσαν εν στόματι μαχαίρας. Ούτε σκέψη τώρα πια για ύπνο στα σπίτια των κατοί κων - θα ξημερώνονταν σφαγμένοι. Έτσι ο αγγλικός στρατός μπόρεσε να αποβιβασθεί. 0 Ναπολέων βέβαια κέρδισε ο ίδιος τις μάχες, καθώς όμως η Μεγάλη Στρατιά βρισκόταν μπλο καρισμένη στην Ισπανία, ο αυτοκράτορας της Αυστρίας άρχισε να μετανιώ νει που είχε ταπεινωθεί σε τέτοιο βαθμό και να συλλογίζεται ότι η Μαδρίτη απείχε πολύ από τη Βιέννη. Δεν του βγήκε σε καλό. Αφήνοντας τη Μεγάλη Στρατιά στην Ισπανία, ο Βοναπάρτης, με μια ομάδα νεοσύλλεκτων, ύρμησε εναντίον της Βιέννης « μ ε το καπέλο, το σπαθί και τους νεαρούς μου νεο σύλλεκτους», όπως έλεγε, προσθέτοντας, προς τους στρατηγούς του και σε ύφος έντονο: «Δραστηριότητα, δραστηριότητα, ταχύτητα...» Στο Βαγκράμ, τον Ιούλιο του 1809, ο νικημένος ηγεμόνας της Αυστρίας αναγκάστηκε να δεχθεί ως γαμπρό τον «Δράκο» (ο Βοναπάρτης είχε εν τω μεταξύ χωρίσει την Ιωσηφίνα) - ο απόγονος του Κάρολου Κουίντου έριχνε την κόρη του στην κλίνη ενός Γάλλου επαναστάτη! Η Μαρία-Λουίζα χάρισε στον Ναπο λέοντα τον μοναδικό νόμιμο γιο του (ο οποίος θα πέθαινε ως πρίγκιπας της Αυστρίας). Ίσως τότε, για άλλη μια φορά, όπως και μετά τη συνθήκη του Τίλσιτ, ο Οι πολεμιστές, απ' όπου και η γκερίγια, το αντάρτικο. (Σ.τ.Ε.)

200


αυτοκράτορας θα μπορούσε να είχε σταματήσει; Μη έχοντας όμως κατορ θώσει, παρά τον ηπειρωτικό αποκλεισμό τον οποίο είχε επιβάλει, να κάμψει την Αγγλία, διέλυσε τη συνθήκη ειρήνης που είχε υπογράψει με τον τσάρο και το 1812 επιτέθηκε στη Ρωσία. Όπως και στην Ισπανία, ο ρωσικός λαός, ο οποίος δεν είχε επηρεασθεί από τις ιδέες του Βολταίρου, ξεσηκώθηκε σύσσωμος εναντίον των εισβολέ ων. Στις 14 Σεπτεμβρίου 1812, ο Ναπολέων μπόρεσε να περάσει τη νύχτα στο Κρεμλίνο. Ο τσάρος όμως δεν υποχώρησε και διέταξε να πυρποληθεί η Μόσχα. Η Μεγάλη Στρατιά, η οποία μόλις είχε φτάσει από την Ισπανία, αναγκάστηκε να κάνει μεταβολή και χάθηκε στον ανελέητο χειμώνα της «ρωσικής υποχώρησης». Απόδειξη, όπως επισημαίνει και ο Κλαούζεβιτς, ότι η κατάκτηση της Ρωσίας είναι ανέφικτη. Τουλάχιστον όταν η κυβέρνηση της δεν υποχωρεί και ο λαός της αντιστέκεται. Η χώρα αυτή είναι υπερβολικά αχανής! Γι' αυ τό ο στρατός των εισβολέων μοιραία παρασύρεται πολύ μακριά από τις βά σεις του. Η Μεγάλη Στρατιά χάθηκε στα χιόνια (όπως περιγράφει ο Τολ στόι στο Πόλεμος και

Ειρήνη).

Ο Ναπολέων κατόρθωσε να γυρίσει στη Γαλλία με έλκηθρο. Μια νέα στρατολόγηση -οι «νεοσύλλεκτοι του 1813» ή «της Μαρίας Λουίζας», της νέας αυτοκράτειρας- του επέτρεψε να εκστρατεύσει εναντίον της Γερμα νίας. Στην αρχή νικούσε (στο Λύτσεν, στο Μπάουτσεν), στη Λειψία όμως νι κήθηκε, μετά την αποστασία του στρατού του βασιλιά της Σαξονίας, ο οποίος ήταν σύμμαχος του. Το εθνικό φρόνημα των λαών έκλινε τώρα πια υπέρ της μοναρχίας και εναντίον των Γάλλων. Ο Φίχτε εκείνη την εποχή μό λις είχε δημοσιεύσει τους περίφημους Λόγους

προς το γερμανικό

έθνος. Οι

βασιλείς τότε τόλμησαν να εισβάλουν ξανά στη Γαλλία. Ο Ναπολέων απά ντησε με την ένδοξη «εκστρατεία της Γαλλίας» (η πιο ένδοξη, ίσως) - χωρίς αποτέλεσμα όμως: ο λαός είχε κουραστεί και οι στρατάρχες τη Αυτοκρατο ρίας δεν ήταν πια εικοσάχρονοι νέοι... Είχαν κορεστεί. Στο Φονταινεμπλώ, ο έκπτωτος κατακτητής δέχθηκε να παραιτηθεί και στη συνέχεια να εγκατασταθεί στη νήσο της Μεσογείου Έλβα, την οποία εδέησαν να του παραχωρήσουν/Ενα μικρό νησάκι, μετά από ολόκληρη αυ τοκρατορία που εκτεινόταν από το Γιβραλτάρ ώς το Νιέμεν και από τη Νε άπολη ώ ς τ η Σουηδία... Ο αδελφός του Λουδοβίκου ΙΣΤ' εισήλθε θριαμβευτικά στο Παρίσι, κα θώς η αρχή της κληρονομικής διαδοχής δεν μπορούσε παρά να ευνοήσει


201

τους Βουρβόνους. Και σ' αυτήν την περίπτωση, ο Σατωβριάνδος μάς άφησε μια περιγραφή αντάξια του καλύτερου δημοσιογράφου: «Στις 3 Μαρτίου 1814, ο Λουδοβίκος ΙΗ' [ο αριθμός ΙΖ' είχε δοθεί στον γιο του Λουδοβίκου ΙΣΤ, ο οποίος είχε πεθάνει στη φυλακή] πήγε στον κα θεδρικό ναό τη Παναγίας των Παρισίων. Δεν θέλησαν να επιβάλουν στον γηραιό μονάρχη τη θέα των ξένων στρατιωτών, γι' αυτό τον υποδέχτηκαν οι βετεράνοι της Παλαιάς Φρουράς, παρατεταγμένοι κατ' αντιζυγία από την Πον-Νεφ και κατά μήκος του Σηκουάνα ώς το μέγαρο της δικαστικής αστυ νομίας. Δεν νομίζω να έχω δει ποτέ σε ανθρώπινα πρόσωπα τόσο απειλητι κή έκφραση. Οι γρεναδιέροι, γεμάτοι ουλές από τα τραύματα τους, οι νικη τές της Ευρώπης, αυτοί που είχαν δει χιλιάδες οβίδες να περνάνε πάνω από τα κεφάλια τους, που μύριζαν φωτιά και μπαρούτη και είχαν χάσει τον ηγέ τη τους, ήταν αναγκασμένοι τώρα να χαιρετίσουν έναν γέρο βασιλιά, τον οποίο ο χρόνος και όχι ο πόλεμος είχε καταστήσει ανάπηρο, στην καρδιά της πρωτεύουσας του Ναπολέοντα και κάτω από το αυστηρό βλέμμα των εισβολέων, των Ρώσων. Πρώσων και Αυστριακών στρατιωτών. »Μερικοί σούφρωναν το μέτωπο, χαμηλώνοντας τον τρίχινο σκούφο τους ώς τα μάτια για να μη βλέπουν, άλλοι κατέβαζαν τις άκρες των χειλιών τους με περιφρόνηση και λύσσα και άλλοι ακόμη έδειχναν τα δόντια μέσα από τα μουστάκια τους, σαν τίγρεις. »Όταν παρουσίαζαν όπλα, το έκαναν με μια κίνηση βίαιη, γεμάτη θυμό, και η κλαγγή πάγωνε το αίμα των παρισταμένων. Στην άκρη της γραμμής στεκόταν έφιππος ένας νεαρός ουσάρος. Είχε βγάλει το σπαθί από το θη κάρι του [...] ήταν κατάχλωμος [...] Ξάφνου είδε έναν Ρώσο αξιωματικό: το βλέμμα που του έριξε δεν περιγράφεται με λόγια. Όταν η άμαξα του βασι λιά πέρασε μπροστά του. ανάγκασε με μια ξαφνική κίνηση το άλογο του να πηδήσει ψηλά, και ασφαλώς ένιωσε τον πειρασμό να πέσει επάνω στον βα σιλιά και να τον σκοτώσει». Η ιστορία της Επανάστασης έμοιαζε τελειωμένη. Δεν ήταν όμως. Οι βασιλόφρονες, που τώρα κατείχαν την εξουσία, φέρθηκαν τόσο αδέξια, τόσο περιφρονητικά, μη έχοντας «ούτε μάθει ούτε ξεχάσει τίποτα», ώστε ο γαλλικός λαός άρχισε και πάλι να γίνεται επαναστάτης. Από τη νήσο Έλβα ο Ναπο λέων παρατηρούσε αυτή την αλλαγή. Περίμενε εννέα ολύκληρους μήνες. Την 1η Μαρτίου 1815, αποβιβάστηκε στην Προβηγκία με τους λίγους πα λιούς στρατιώτες που του είχαν αφήσει και όρμησε στις Άλπεις. Ο Λουδοβί κος ΙΗ' έστειλε ένα σύνταγμα για να τον σταματήσει.

202


Η συνάντηση έλαβε χώρα μπροστά στη Γκρενόμπλ. Επρόκειτο όμως για ένα σύνταγμα που οποίου είχε ηγηθεί στο παρελθόν ο ίδιος ο αυτοκράτο ρας. Τότε ο Ναπολέων τα έπαιξε όλα για όλα και. προχωρώντας μόνος προς τους στρατιώτες, τους φώναξε: «Ποιος από εσάς θέλει να σκοτώσει τον αυτοκράτορα του;» Οι στρατιώτες τον σήκωσαν στα χέρια με ζήτω- ' κραυγές. Η υπόλοιπη πορεία προς το Παρίσι εξελίχτηκε χωρίς εμπόδια. Ο Νέυ προσχώρησε, ενώ ο βασιλιάς τράπηκε σε φυγή. Και ο Βοναπάρτης γύ ρισε στο παλάτι του Κεραμεικού υπό τους ήχους της Καρμανιόλας

και των

ζητωκραυγών του πλήθους. Η αυτοκρατορική Δημοκρατία αποκαταστάθη κε. Το επεισόδιο αυτό είναι γνωστό ως οι «Εκατό Ημέρες». Οι μοναρχίες, μη μπορώντας να ανεχθούν τις νέες αυτές εξελίξεις, άρχισαν να προετοιμά ζονται για πόλεμο. Στις 18 Ιουνίου 1815, ο Ναπολέων, αν και είχε ακολουθήσει καλή στρατη γική, έχασε την πρώτη μάχη του στο Βατερλώ. Εγκατέλειψε νύχτα το πεδίο της μάχης -ή μάλλον του μακελειού- και γύρισε στο Παρίσι. Ώσπου να πά ρει απόφαση ότι όλα είχαν χαθεί, ζήτησε φιλοξενία από τους Άγγλους και κατέφυγε σε ένα από τα πλοία τους. Οι Αγγλοι καταδέχτηκαν να τον στεί λουν να σαπίσει σε ένα μικρό νησάκι με ανθυγιεινό κλίμα στα ανοιχτά της Αφρικής, την Αγία Ελένη, όπου και πέθανε (κατά πάσα πιθανότητα από ελώδη πυρετό) το 1821. Εν τω μεταξύ ο Αουδοβίχος

ΙΗ' είχε ξαναγυρίσει

στο Παρίσι. Η Αγία Ελένη πρόσθεσε στην πολιτική και στρατιωτική δόξα του Ναπολέοντα το φωτοστέφανο του μαρτυρίου: αν ο Βοναπάρτης είχε πεθάνει από γηρατειά στην Αμερική, ο θρύλος του δεν θα είχε λάβει τέτοιες διαστάσεις. Επισημαίνουμε εδώ ότι η 18η Ιουνίου είναι μια ημερομηνία με ιδιαίτερη σημασία για τη Γαλλία: 18 Ιουνίου 1429 η Ιωάννα της Λοραίνης, 18 Ιουνίου 1815 η μάχη του Βατερλώ. 18 Ιουνίου 1940 ο Ντε Γκωλ. Ο Σατωβριάνδος γράφει τα εξής για τις Εκατό Ημέρες (ο συγγραφέας των

Αναμνή

σεων πέρα από τον τάφο ήταν βασιλόφρων, ήξερε όμως να εκτιμήσει το αληθινό μεγαλείο): «Την 1η Μαρτίου, στις τρεις το πρωί. ο Ναπολέων προσεγγίζει την ακτή της Γαλλίας στον κόλπο Ζουάν. Αποβιβάζεται, κόβει βιολέτες και στρατο πεδεύει κάτω από τις ελιές. Ξεχύνεται στα βουνά [...] »Στο Σιστερόν. είκοσι άνδρες θα μπορούσαν να τον έχουν αναχαιτίσει. Δεν βρίσκει κανέναν. Προχωρεί χωρίς να συναντήσει εμπόδια [...] Όποιοι στρατιώτες πλησιάσουν στο κενό που σχηματίζεται γύρω από τη γιγάντια σκιά του, νιώθουν να τους τραβάει η ακατανίκητη έλξη του [...] Οι γητεμένοι


203

εχθροί του δεν τον βλέπουν [...] Τα ματωμένα φαντάσματα του Άρκολε. του Μαρένγκο, του Αούστερλιτς, της Ιένας, του Φρίντλαντ, του Αϊλάου. του Μόσκοβα, του Λύτσεν, του Μπάουτσεν. τον ακολουθούν σε μια μακριά πομπή ενός εκατομμυρίου νεκρών [...] Όταν ο Ναπολέων πέρασε τον ποταμό Νιέμεν επικεφαλής ενός στρατού τετρακοσίων χιλιάδων πεζικάριων και εκατό χι λιάδων ιππέων για να ανατινάξει το ανάκτορο των τσάρων στη Μόσχα, δεν προξένησε τόση κατάπληξη όσο όταν. διακόπτοντας την εξορία του. πέτα ξε τα σιδερένια δεσμά του στο πρόσωπο των βασιλέων και γύρισε μόνος από τις Κάννες στο Παρίσι, να κοιμηθεί με την ησυχία του στον Κεραμεικό». Τι άλλο να προσθέσουμε; Ο μεγαλύτερος στρατιωτικός ηγέτης της ιστορίας, «ο ίδιος ο θεός του πολέμου», υπήρξε επίσης συνετός πολιτικός, εκείνος ο οποίος θέσπισε τον Αστικό Κώδικα. Γπήρξε μεγαλοφυής «επικοινωνιολόγος» (χωρίς να χρεια στεί ποτέ συμβουλές σε θέματα επικοινωνίας) και το «λογότυπο» που επέ βαλε παρέμεινε αθάνατο: ανάμεσα στους στρατάρχες με λαμπερές στολές και πλάκα τα παράσημα (ο Νέυ, ο Μυρά), ένα ανθρωπάκι με γκρίζα στολή, χωρίς κανένα παράσημο (εκτός από τη Λεγεώνα της Τιμής, την οποία ο ίδιος είχε δημιουργήσει), με το διάσημο καπέλο του στο κεφάλι. Ο Ουέλιν γκτον έλεγε: «Αυτό το καπέλο αξίζει όσο εκατό χιλιάδες άνδρες». Το να συγκρίνει κανείς τον Ναπολέοντα με τον Χίτλερ είναι γελοίο, παρόλο που και οι δυο κυριάρχησαν στην Ευρώπη. Ο Ναπολέων δεν ήταν φανατικός ρα τσιστής, ήταν άνθρωπος του Διαφωτισμού, ένας Βολταίρος ή ένας Ντιντερό με περικεφαλαία. Δεν σκότωσε κανέναν, παρά μόνον όταν το επέβαλλαν οι ανάγκες του πολέμου (με την εξαίρεση της εκτέλεσης του δούκα του Ενγκιέν), ούτε ίδρυσε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ακόμη και οι εχθροί του -ο Σατωβριάνδος, η μαντάμ ντε Στελ- τον θαύμαζαν. Αρχέτυπο της αξιοκρατικής προαγωγής, προσωποποίηση της ατομικής επιτυχίας, ο Ναπολέων είναι βαθύτατα σύγχρονος. Εξακολουθεί να εκπέ μπει μια ακατανίκητη γοητεία. Παρά τις χιλιάδες των νεκρών που έπεσαν στο πεδίο της μάχης, οι Γάλ λοι δεν του κρατούν κακία, αφού τον τοποθέτησαν στους Απομάχους. Χάρη σ' αυτόν επέζησαν οι αρχές της Επανάστασης και η ιμπεριαλιστική φάση της Γαλλίας έλαμψε με χίλια φώτα. Η ύβρις κατέστρεψε τον αυτοκράτορα. Χωρίς αυτήν όμως. θα μπορούσε ο Βοναπάρτης να γίνει Μέγας Ναπολέων;

« ρ ε π λ ι κ ε σ » τησ επαναστασησ και α π ο τ υ χ η μ έ ν ε ς π α λ ι ν ο ρ θ ώ σ ε ι ς

ΕΝΑΣ ΜΕΓΑΛΟΣ ΣΕΙΣΜΟΣ. ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΚΥΡΙΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΔΟΝΗΣΗ. Ακο λουθείται από μια σειρά μικρότερης έντασης «ρεπλίκες» της πρώτης. Έτσι και ο 19ος αιώνας δονήθηκε από μια σειρά «ρεπλίκες» της Μεγά λης Επανάστασης. Ο αιώνας αυτός αρχίζει μετά τη μάχη του Βατερλώ. στο Συνέδριο της Βιέννης, και τελειώνει με τον πόλεμο του 1914. Στη Βιέννη, αυτοί που κατατρόπωσαν την Επανάσταση -Πρώσοι. Αυστριακοί, Ρώσοι και Άγγλοι- ήταν έτοιμοι να διαμελίσουν τη Γαλλία. Για καλή τύχη της κατισχυμένης χώρας, την αντιπροσώπευε ο Ταλεϋράνδος. Ήταν παράξενη προσωπικότητα - και επίφοβος αντίπαλος. Είχε ήδη -και έμελλε ακόμη να- περάσει αλώβητος από όλα τα καθεστώτα: υπουργός Εξωτερικών του Βοναπάρτη, τον πρόδωσε εγκαίρως και ανέλαβε το ίδιο υπουργείο στην υπηρεσία του απόγονου των Βουρβόνων. Όπως γράφει γι' αυτόν ο Βίκτωρ Ουγκώ, «ήταν αριστοκράτης όπως ο Γκοντί, αποστάτης ιερέας όπως ο Φουσέ, πνευματώδης όπως ο Βολταίρος και χω λός όπως ο διάβολος». Στη Βιέννη, ο Ταλεϋράνδος κατόρθωσε να σπείρει τη διχόνοια ανάμεσα στους νικητές βασιλείς, και έτσι πέτυχε να αποδοθούν και πάλι στη Γαλλία τα ίδια σύνορα που είχε επί της βασιλείας του Λουδο βίκου ΙΣΤ, εκτός από το Βέλγιο και την αριστερή όχθη του Ρήνου. Ο 19ος αιώνας σημαδεύτηκε από τη βρετανική ναυτική υπεροχή (η οποία θα λήξει το 1941, μετά το Περλ Χάρμπορ) και την απειλή της Γαλλι κής Επανάστασης. Οι βασιλείς επιτηρούσαν με μεγάλη προσοχή τη Γαλλία, την εποχή εκείνη όμως το αχανές Παρίσι παρέμενε ανεξέλεγκτο. Η Αγγλία κυριαρχούσε - η Γαλλία όμως εξακολουθούσε να εμπνέει ανησυχία. Πιο ρεαλιστής μετά τη δυσάρεστη εμπειρία των Εκατό Ημερών, ο Λου δοβίκος ΙΗ', όταν επανήλθε για δεύτερη φορά στο θρόνο, επέβαλε σοβαρές

206


παραχωρήσεις στους μοναρχικούς. Αρνήθηκε να αναθεωρήσει την αγροτική μεταρρύθμιση της Επανάστασης, η οποία είχε δημιουργήσει μια μεσαία τά ξη χωρικών στη Γαλλία. Επισημαίνουμε εδώ ότι αυτός είναι ο λόγος που το κυνήγι αποτελεί λαϊκό χόμπι στη Γαλλία, πράγμα το οποίο δεν εννοούν

να

καταλάβουν οι οικολόγοι. Το 1789 οι Γάλλοι χωρικοί κέρδισαν το δικαίωμα να κυνηγούν και να κρατούν τουφέκι, και δεν έχουν την παραμικρή διάθεση να το απεμπολήσουν. Στην Αγγλία, όπως και στην Πρωσία, το κυνήγι παρέ μεινε προνόμιο της τάξης των ευγενών (landlords. Junkers - δηλ. αριστο κράτες γαιοκτήμονες) και δεν απασχολεί τον λαό. Ο Λουδοβίκος ΙΗ' διατήρησε επίσης τη ναπολεόντεια οργάνωση του κράτους (Συμβούλιο της Επικρατείας, Ελεγκτικό Συνέδριο, διαμερίσματα, νομοί) και η χάρτα του συντάχτηκε κατ' εικόνα και καθ' ομοίωσ•/] του Συ ντάγματος των Εκατό Ημερών (μια Κάτω Βουλή, της οποίας οι βουλευτές εκλέγονταν με τιμοκρατική ψηφοφορία, και μια Άνω Βουλή -που αποτε λούνταν από τους ομότιμους-, ένα υπουργείο), ενώ διατήρησε και τον Αστικό Κώδικα. Η σύνεση που επέδειξε απέφερε καρπούς: το 1824, ο Λου δοβίκος ΙΗ' πέθανε ενόσω ήταν ακόμη βασιλιάς. Τον διαδέχτηκε ο Κάρολος Γ. Υπενθυμίζουμε εδώ ότι ο Λουδοβίκος ΙΣΤ', ο Λουδοβίκος ΙΗ' και ο Κάρολος Γ ήταν αδελφοί. Η πρώτη «ρεπλίκα» της Επανάστασης εμφανίστηκε στη Λατινική Αμε ρική. Οι επαναστάσεις της Αμερικής είναι στενά συνδεδεμένες με τη Γαλλι κή Επανάσταση. Η επανάσταση των ΗΠΑ προηγήθηκε της Γαλλικής, ενώ της Νότιας Αμερικής την ακολούθησαν. Στα 1820, οι διανοούμενοι, οι αξιωματικοί και οι ελάσσονες ευγενείς της Λατινικής Αμερικής ήταν επηρεασμένοι από τις αρχές της Γαλλικής Επανά στασης. Ήδη πριν από τη μάχη του Βατερλώ, είχαν εξαπολύσει παντού εξε γέρσεις εναντίον της Ισπανίας, η οποία κυριαρχούσε ακόμη στην αμερικανι κή ήπειρο, από την Καλιφόρνια ώς τη Χιλή. Οι πιο γνωστοί από αυτούς τους «δημοκράτες» -τους libertadores- ήταν ο Μπολιβάρ (1783-1830), ο Σούκρε, ο Μιράντα και ο Σαν Μαρτίν. Το 1824, τα ισπανικά στρατεύματα κατατροπώθηκαν στο Αγιακούτσο του Περού. Η εξαίρεση αυτή στον κανόνα της αποτυχίας του ανταρτοπόλε μου, που είχαμε αναλύσει προηγουμένως, εξηγείται από την κατάσταση διάλυσης στην οποία είχε περιέλθει η ισπανική μοναρχία: οι Καστιλιανοι θεωρούσαν πως μπορεί να είχαν ακόμη λόγους για να ξεσηκωθούν εναντίον του Ναπολέοντα, όχι όμως πια για να υπερασπιστούν την αυτοκρατορία

«ΡΕΠΛΙΚΕΣ» ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΤΎΧΗΜΕΝΕΣ ΠΑΛΙΝΟΡΘΩΣΕ1Σ

207

τους. Η Ισπανία κατόρθωσε πάντως να διατηρήσει τρεις σημαντικές αποι κίες: την Κούβα, το Πόρτο Ρίκο και τις Φιλιππίνες στον Ειρηνικό. Η νοτιοαμερικανική όμως επανάσταση παρουσίαζε δυο σημαντικά μειονεκτήματα. -

Καταρχάς, τη διχόνοια ο Μπολιβάρ δεν κατάφερε να διατηρήσει την ενό τητα της αυτοκρατορίας, η οποία διασπάστηκε σε ανεξάρτητες και αντα γωνιστικές δημοκρατίες: στο Μεξικό, το Περού, την Κολομβία, τη Βενεζου έλα, τη Χιλή, την Αργεντινή, τη Βολιβία, για να αναφέρουμε μόνο τις κυριό τερες. Έπειτα, και ακόμη πιο σημαντικό, το «απαρτχάιντ»: οι εξεγέρσεις αυ τές εναντίον της μητέρας-πατρίδας ήταν επαναστάσεις αποίκων (όπως και στις ΗΠΑ), «μαυροπόδαρων», στις οποίες οι Ινδιάνοι δεν έπαιξαν σχεδόν κανένα ρόλο. Στη Βόρειο Αμερική οι τελευταίοι ήταν πολύ λίγοι. Στη Λατι νική Αμερική όμως, όπου επιζούσαν ακόμη εκατομμύρια χωρικοί, Μεξικα νοί ή Ίνκα, αποτελούσαν μείζον πρόβλημα. Αυτά τα δυο δεινά είναι πάντα επίκαιρα. Η Λατινική Αμερική εξακολου θεί να είναι χωρισμένη σε καμιά εικοσαριά κράτη. Οι ιθαγενείς (οι Ινδιάνοι) δεν συμμετέχουν κυρίως ειπείν στη διακυβέρνηση. Πολλές από τις σύγχρο νες εξεγέρσεις χαρακτηρίζονται «εθνοτικές», από το Φωτεινό Μονοπάτι του Περού ως τους Μεξικανούς Τσιάπας. Η καθολική Εκκλησία είναι πολύ προ βληματισμένη με αυτή την κατάσταση (δεδομένου ότι οι ιθαγενείς έχουν προσχωρήσει στον καθολικισμό) και διχασμένη ανάμεσα στην επίσημη εξου σία και τη «θεολογία της απελευθέρωσης», 1 που ώθησε αρκετούς ιερείς να λάβουν μέρος στην αντίσταση. Οι φονταμενταλιστικές οργανώσεις των προ τεσταντών κερδίζουν ολοένα και περισσότερους οπαδούς στις χώρες αυτές. Στη Βραζιλία, την πορτογαλική Αμερική, η κατάσταση εξελίχτηκε καλύ τερα. Έχουμε ήδη αναφερθεί στην παντελή σχεδόν έλλειψη ρατσισμού με ταξύ των Πορτογάλων αποίκων. Ο βασιλιάς της Πορτογαλίας, όταν ο Ζυνό κατέλαβε τη Λισσαβόνα, κατέφυγε στο Ρίο. Μετά τη μάχη του Βατερλώ, ο βασιλιάς, ο οποίος ανήκε στη δυναστεία των Μπραγκάνσα, γύρισε στη Λισ σαβόνα, άφησε όμως ως ηγεμόνα στη Βραζιλία τον γιο του Πέδρο. Ο δον Πέδρο είχε τη σοφή έμπνευση να ανακηρύξει ανεξάρτητη τη Βρα ζιλία ήδη από το 1822 και η Πορτογαλία, λίαν φρονίμως, δεν αντιτάχθηκε.

1

Ρεύμα της χριστιανικής σκέψης που αναπτύχθηκε τη δεκαετία του 1970 και δίνει έμφαση

στις αξίες του Ευαγγελίου ως αφετηρία για την πολιτική, κοινωνική, οικονομική και πολιτιστι κή χειραφέτηση των λαών του Τρίτου Κόσμου. (Σ.τ.Ε.)

208


Στη Βραζιλία, η δημοκρατία δεν θα αντικαθιστούσε τη μοναρχία παρά μο νάχα το 1888. Έτσι εξηγείται το γεγονός ότι η πορτογαλική Αμερική δεν διασπάστηκε. Εξάλλου το κράμα των διαφόρων φυλών (Πορτογάλοι. Ινδιά νοι καθώς και οι πολυάριθμοι μαύροι Αφρικανοί τους οποίους είχε εισάγει το δουλεμπόριο) πραγματοποιήθηκε εκεί με πολύ μεγαλύτερη επιτυχία απ' ό.τι στην ισπανική Αμερική/Ισως αυτοί να είναι και οι λόγοι που η Βραζιλία είναι σήμερα η μοναδική παγκόσμια δύναμη της Νοτίου Αμερικής: οι πολί τες της. παρά τους αιματηρούς κοινωνικές αγώνες που έχουν κατά καιρούς συνταράξει τη χώρα τους, παρουσιάζουν μεγαλύτερη εθνική συνοχή. Η συ νοχή αυτή ωφέλησε τόσο την αγορά όσο και τη βιομηχανία. Η Βραζιλία εξά γει καφέ, κατασκευάζει όμως και αεροπλάνα, αν και υποφέρει από μεγάλη κοινωνική ανισότητα. Και η Ελλάδα είναι κόρη της Επανάστασης. Από καιρό, οι ορθόδοξοι χριστιανοί των Βαλκανίων εξεγείρονταν ενα ντίον των Τούρκων κυρίων τους, ενώ η Ευρώπη αδιαφορούσε πλήρως για τη μοίρα τους. Με την Επανάσταση όμως, το «δικαίωμα των λαών στην αυτοδιάθεση» και η επαναφορά στο προσκήνιο των αναμνήσεων από την αρχαιότητα εί χαν ως αποτέλεσμα οι Ευρωπαίοι διανοούμενοι να αρχίσουν να αντιμετωπί ζουν με περισσότερη ευαισθησία τις συμφορές των Ελλήνων. Όταν το 1821 οι τελευταίοι επαναστάτησαν και συγκάλεσαν Εθνική Συνέλευση στην Επί δαυρο, οι συγγραφείς της Γαλλίας (Βίκτωρ Ουγκώ) καθώς και άλλων χω ρών τάχτηκαν με το μέρος των Ελλήνων. Το 1824, στο Μεσολόγγι, ο διάση μος Άγγλος ποιητής Λόρδος Βύρων θυσίασε τη ζωή του στο πλευρό τους. Οι κυβερνήσεις συγκινήθηκαν. Η Μεγάλη Βρετανία, η Γαλλία και η Ρωσία κα τατρόπωσαν τον οθωμανικό στόλο στο Ναβαρίνο το 1827. Ένα τμήμα του ελληνικού κόσμου κηρύχθηκε ανεξάρτητο το 1830 - πρώτο πλήγμα στην αντεπαναστατική Ιερά Συμμαχία. Το δικαίωμα των λαών στην αυτοδιάθε ση κρύβει πολλούς

κινδύνους για τις παλαιές μοναρχίες. Οι δυνάμεις επέ

βαλαν πάντως στην Ελλάδα έναν Βαυαρό πρίγκιπα ως βασιλιά. Στο Βέλγιο παίχτηκε ένα ανάλογο σενάριο. Μετά το Βατερλώ, η χώρα είχε προσαρτηθεί στην Ολλανδία. Οι Βέλγοι όμως, στους οποίους κυριαρ χούσαν τύτε οι γαλλόφωνοι Βαλλώνοι και οι καθολικοί Φλαμανδοί, αντι δρούσαν. Οι Γενικές Τάξεις των Βέλγων απαίτησαν να χωριστεί η χώρα τους από την Ολλανδία. Στις 4 Οκτωβρίου 1830, το Βέλγιο αναγνωρίστηκε ως ανεξάρ-

«ΡΕΠΛΙΚΕΣ» ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΤΤΧΗΜΕΝΕΣ ΠΑΛΙΝΟΡΘΩΣΕΙΣ

209

τητο κράτος - δεύτερο πλήγμα στις αρχές που είχε θεσπίσει το Συνέδριο της Βιέννης. Παρ' όλα αυτά, οι μοναρχίες επέτυχαν να επιβληθεί στη χώρα μο ναρχικό και όχι δημοκρατικό καθεστώς. Βασιλιάς των Βέλγων στέφθηκε ένας πρίγκιπας της δυναστείας των Σαξ-Κόμπουργκ, ο Λεοπόλδος. Η Αγγλία εί χε δεχθεί το Βέλγιο ως μικρό ουδέτερο κράτος (κράτος-βύσμα) ανάμεσα σε αυτήν και τη Γαλλία. Το κράτος αυτό, ως ουδέτερο, αποτελούσε εγγύηση για τους Βρετανούς ότι το λιμάνι τη Αμβέρσας - « έ ν α περίστροφο στραμμέ νο κατευθείαν προς στην καρδιά της Βρετανίας»- δεν θα τους απειλούσε. Το βελγικό κράτος, το οποίο δημιουργήθηκε για λόγους καθαρά στρατη γικούς, δεν κατόρθωσε να αντιμετωπίσει τις αντιθέσεις ανάμεσα στους γαλλόφωνους Βαλλώνους και τους Φλαμανδούς που μιλούσαν ολλανδικά. Η Πιάτσα Μαγιόρ της Λιέγης αποκαλείται «πλατεία της Γαλλικής Δημο κρατίας». Η αντιπαράθεση αυτή εξακολουθεί να υφίσταται. Στη Γαλλία, ο Κάρολος Γ, ο τελευταίος επιζών του γαλλικού κλάδου της δυναστείας των Βουρβόνων, πολύ απείχε από του να διαθέτει ανάλογη αντίληψη με του αδελφού του, του Λουδοβίκου ΙΗ'.Ήταν ωραίος, εξαιρετι κός ιππέας, αλλά ανόητος. Προσπαθώντας να επαναφέρει ορισμένους νό μους του Παλαιού Καθεστώτος, προκάλεσε την εμφάνιση μιας ανησυχητι κής «ρεπλίκας» των επαναστατικών ημερών του παρελθόντος, τις λεγόμε νες «Τρεις Ένδοξες». Στις 25, 26 και 27 Ιουλίου 1830, ο λαός του Παρισιού ξεσηκώθηκε εναντίον των διατάξεων που είχε αποφασίσει να επιβάλει ο βασιλιάς. Εκείνος δεν κατόρθωσε να καταστείλει την εξέγερση, δεδομένου ότι την 5η Ιουλίου είχε στείλει το στρατό του να καταλάβει το Αλγέρι. Ο Κάρολος παραιτήθηκε και εξορίστηκε. Η πτώση του σηματοδότησε το τέ λος της βασιλείας των Βουρβόνων στη Γαλλία. Ένας πρίγκιπας του οίκου της Ορλεάνης, ο οποίος είχε τη φήμη ότι δεν ήταν αντίθετος στην Επανάσταση, ο Λουδοβίκος Φίλιππος, ανήλθε τότε στο θρόνο με τη βοήθεια της φιλελεύθερης αστικής τάξης. Οι βασιλείς της Ευ ρώπης δεν ήταν ακόμη διατεθειμένοι να δεχθούν την επάνοδο της Δημοκρα τίας στη Γαλλία. Η μοναρχία του Λουδοβίκου Φίλιππου ήταν ένας συμβιβασμός. Ο βασι λιάς δεν στέφθηκε «βασιλιάς της Γαλλίας» (όπως είχε γίνει με τον Κάρολο Γ), αλλά διορίστηκε «βασιλιάς των Γάλλων». Η εγγύηση του Λα Φαγιέτ (ναι, εκείνος της Αμερικής) καθησύχασε τους διανοούμενους και τους έπει σε ότι η «μοναρχία του Ιουλίου» θα είχε φιλελεύθερο χαρακτήρα. 0 Λουδο βίκος Φίλιππος κατόρθωσε να βασιλεύσει δεκαοκτώ χρόνια με τη βοήθεια

210


ικανών πρωθυπουργών - όπως ο Γκυζώ. ο εκπρόσωπος του κόσμου των επι χειρήσεων, του οποίου το σλόγκαν «πλουτίστε» έχει μείνει στην ιστορία. Η βασιλεία του αστού βασιλιά συνέπεσε με μια εκπληκτική τεχνική με ταβολή: την πρώτη βιομηχανική επανάσταση. Η ατμομηχανή του Ντενί Παπέν χρησιμοποιήθηκε στα τραίνα, και οι σιδηροδρομικές γραμμές (ΠαρίσιΟρλεάνη) εγκαινιάστηκαν χάρη στη δύναμη του ατμού. Οι βιομηχανίες με ταμορφώθηκαν σε εργοστάσια με καμινάδες που κάπνιζαν - θρίαμβος του άνθρακα, ο οποίος παράγει ενέργεια, όπως και του σιδήρου, που αντικατέ στησε παντού το ξύλο. Πολλοί φτωχοί χωρικοί εγκατέλειψαν τα χωράφια τους για να δουλέ ψουν στα εργοστάσια. Μέχρι την εποχή του Λουδοβίκου Φίλιππου, υπήρ χαν βοηθοί χτίστες ή τεχνίτες, έκτοτε όμως στη Γαλλία, στην Αγγλία και στη Γερμανία δημιουργήθηκε η «εργατική τάξη». Η ζωή αυτών των εργατών, που οι σοσιαλιστές ονόμαζαν «προλετάριους», ήταν πολύ σκληρή. Ο αστός βασιλιάς, καθώς και ο Γκυζώ. αδιαφορούσαν πλήρως για το κοινωνικό ζήτημα. Αυτό όμως θα επέφερε την καταστροφή τους: στις 24 Φεβρουαρίου 1848 ξέσπασε στο Παρίσι μια τρομερή εξέγερση. Αυτή η «ρεπλίκα». η επανάσταση του 1848. συγκλόνισε την Ευρώπη ολόκληρη σχεδόν όσο και εκείνη του 1789. Στο Παρίσι, τόλμησαν να ανακηρύξουν τη (Δεύτερη) Δημοκρατία. Οι δη μοκράτες της Βουδαπέστης, με αρχηγό τον Κόσουτ. ίδρυσαν την Ουγγρική Δημοκρατία. Ο πάπας δραπέτευσε από τη Ρώμη. όπου οι επαναστάτες εί χαν καταλάβει την εξουσία. Εξεγέρσεις σημειώθηκαν ώς και στη Βιέννη, όπου ο αυτοκράτορας Φερδινάνδος αναγκάσθηκε να παραιτηθεί. Στο Παρίσι αυτοαναγορεύτηκε και εγκαταστάθηκε στο Δημαρχείο μια προσωρινή κυβέρνηση, στην οποία μετείχε και ο ποιητής Λαμαρτίνος. Ο Βί κτωρ Ουγκώ, στις Ε νατενίσεις

του. περιγράφει τα γεγονότα ως εξής:

«Ο Λαμαρτίνος με παρέσυρε κοντά σ' ένα παράθυρο και μου είπε: " θ α ήθελα να σας αναθέσω ένα υπουργείο: ο Βίκτωρ Ουγκώ υπουργός Παιδείας, θα ήταν ό,τι καλύτερο." »Όταν του είπα να λάβει υπ' όψη του ότι δεν είχα υπάρξει εχθρός του Λουδοβίκου Φίλιππου, μου απάντησε: " Τ α έθνη είναι υπεράνω των δυνα στειών". »Μας διέκοψε ο ήχος μιας ομοβροντίας [...] Μια σφαίρα έσπασε ένα τζάμι πάνω από τα κεφάλια μας. "Τι είν' αυτό", φώναξε με απελπισία ο Λαμαρ τίνος. Ο κόσμος έτρεξε στην πλατεία του Δημαρχείου για να δει τι συμβαίνει.

«ΡΕΠΛΙΚΕΣ» ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΤΤΧΗΜΕΝΕΣ ΠΑΛΙΝΟΡΘΩΣΕΙΣ

211

»"Αχ, φίλε μου, ξανάρχισε ο Λαμαρτίνος, πόσο δυσβάσταχτη είναι η επαναστατική εξουσία! Αναγκάζεται κανείς να αναλάβει τόσο μεγάλες ευ θύνες, τόσο ξαφνικά... Εδώ και δυο ημέρες, ούτε ξέρω πώς πορεύομαι..." Μετά από μερικά λεπτά, ήρθαν να του αναγγείλουν ότι επρόκειτο για μια εντελώς ανεξήγητη αψιμαχία, ότι το τουφεκίδι είχε αρχίσει ξαφνικά, υπήρ χαν όμως θύματα, νεκροί και τραυματίες. »Ένα νεαρό παιδί έφερε ένα πιάτο με ένα μπούτι από κοτόπουλο/Ηταν το μεσημεριανό γεύμα του Λαμαρτίνου». Την ίδια εποχή περίπου κάποιος Καρλ Μαρξ (σε συνεργασία με τον φίλο του Φρειδερίκο Ένγκελς) δημοσίευε το Μανιφέστο κόμματος,

του

κομμουνιστικού

με σκοπό να θέσει όχι μόνο το πολιτικό αλλά και το κοινωνικό

ζήτημα: δεν ζητούσε πια μόνο πολιτικές ελευθερίες αλλά και κοινωνική δι καιοσύνη. Εν τω μεταξύ, στο Παρίσι, η πολιτική επανάσταση είχε μετατραπεί σε εργατική εξέγερση: τον Ιούνιο οι εργάτες χάλασαν τον κόσμο, απαιτώντας μεγαλύτερες αποδοχές. Η αστική τάξη τρόμαξε και διέταξε το στρατό να βάλει εναντίον του λαού. 0 στρατηγός Καβαινιάκ κατέστειλε ολοσχερώς την κοινωνική ταραχή. Μπροστά στον «ερυθρό κίνδυνο», οι μετριοπαθείς ανασυγκροτούνταν. Σημαία του 1848 ήταν όντως η κόκκινη. 0 Λαμαρτίνος δυσκολεύτηκε πολύ να διατηρήσει τα τρία χρώματα, το μπλε, το άσπρο και το κόκκινο, της Επανάστασης και της Αυτοκρατορίας, ως εθνικό έμβλημα. Στις 10 Δεκεμβρίου 1848. οι μετριοπαθείς δημοκράτες, που είχαν σχημα τίσει το Κόμμα της Τάξης, εξασφάλισαν, με καθολική ψηφοφορία, την εκλο γή, αντί του Λαμαρτίνου ή του Καβαινιάκ, ενός απροσδόκητου υποψήφιου, ανιψιού του Μεγάλου Ναπολέοντα: του Λουδοβίκου Ναπολέοντα Βονα πάρτη. Η τάξη επανήλθε. Στην υπόλοιπη Ευρώπη, ο αυστριακός στρατός δεν άφησε να πάει χαμέ νη αυτή η ευκαιρία και έπνιξε τις εξεγέρσεις στο αίμα, αφού πρώτα δέχθη κε να γίνουν κάποιες παραχωρήσεις στον εθνικισμό των Ούγγρων. Ο νεαρός αυτοκράτορας Φραγκίσκος Ιωσήφ ανήλθε στο θρόνο των Αψβούργων (όπου και θα παρέμενε ώς το θάνατο του, το 1916). Ο πάπας γύρισε στη Ρώμη. Το πρώτο μισό του 19ου αιώνα έδωσε τέλος στα επαναστατικά κινήμα τα. 0 Λουδοβίκος Ναπολέων ήταν πρόεδρος της Γαλλίας. Η τάξη είχε επα νέλθει. Η κυριαρχία των θαλασσών ανήκε στην Αγγλία. Τα κράτη της Λατι νικής Αμερικής, η Βραζιλία, η Ελλάδα, το Βέλγιο είχαν γεννηθεί, όλα τους παιδιά της Γαλλικής Επανάστασης.

Η ΕΥΡΩΠΗ ΤΩΝ ΕΘΝΩΝ

Ο ΝΕΟΣ ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ. Ο ΛΟΥΔΟΒΤΚΟΣ ΝΑΠΟΛΕΩΝ, ΗΤΑΝ ΓΙΟΣ ΤΟΥ

Λουδοβίκου, αδελφού του αυτοκράτορα, και της Ορτάνς ντε Μπωαρναί, κόρης της Ιωσηφίνας. Γεννημένος το 1808, ήταν σαράντα τριών ετών. Μέχρι τότε είχε ζήσει στην εξορία και είχε λάβει μέρος σε αρκετές συνομωσίες (με τους Ιταλούς carbonari, τους καρμπονάρους, ή εναντίον της Παλινόρθωσης). Φυλακίστηκε στο φρούριο της Χαμ, από όπου και δραπέτευσε - κοντολο γίς, ήταν ένας τύπος ριψοκίνδυνος, λάτρης της περιπέτειας. Στις 2 Δεκεμβρίου 1851. ο πρόεδρος ανακήρυξε τη Δεύτερη Αυτοκρατο ρία. Έλαβε τον τίτλο του Ναπολέοντα Γ' (δεύτερος στη σειρά θεωρούνταν ο γιος του αυτοκράτορα, ο οποίος είχε πεθάνει στη Βιέννη). Η ενέργεια αυτή της 2ας Δεκεμβρίου αποτελούσε μάλλον κατάχρηση εξουσίας παρά κανονικό πραξικόπημα. Κατ' εικόνα και καθ' ομοίωση του θείου του. ο Λουδοβίκος είχε μετατρέψει τη Δημοκρατία που είχε προκύψει από την επανάσταση του '48 σε αυταρχική δημοκρατία, της οποίας σκό πευε να ηγηθεί δίκην Ρωμαίου δικτάτορα. Πολλοί αντέδρασαν. Όσοι δεν κατόρθωσαν να δραπετεύσουν, συνελή φθησαν. Ο Βίκτωρ Ουγκώ, όσο διήρκεσε το καθεστώς της Δεύτερης Αυτο κρατορίας, παρέμεινε στη νήσο Γκέρνσυ - τρομερό μειονέκτημα, για τον καινούριο αυτοκράτορα, να διάκειται εχθρικά απέναντι του ο μεγαλοφυής ποιητής, ο οποίος επιπλέον θαύμαζε απεριόριστα τον θείο του. Ο Ναπολέων Γ' ήταν καλύτερος απ' ό,τι τον παρίστανε, με περισσή πε ριφρόνηση, ο συγγραφέας (ως «Ναπολέων ο Μικρός»). Υπήρξε πολιτικός άνδρας, τουλάχιστο κατά τα δέκα πρώτα χρόνια της εικοσαετούς του κυ ριαρχίας, και θέσπισε ένα είδος σοσιαλιστικού-κεφαλαιοκρατικού καθε στώτος.

214


Ο κυρίαρχος ρόλος του κεφαλαίου είναι εμφανής. Το περιβάλλον του Ναπολέοντα Γ' αποτελούσαν τραπεζίτες, όπως οι αδελφοί Περέρ ή ο Βολίνσκι (οι οποίοι συχνά κατάγονταν από οικογένειες διαμαρτυρόμενων ή Ισραηλιτών). Ο αυτοκράτορας δημιούργησε τράπεζες καθώς και πιστωτι κούς οργανισμούς, όπως η Κρεντί Λυοναί. Προώθησε τη χρηματοδότηση μεγάλων έργων: τη φύτευση του δάσους των Λαντ. την αποξήρανση και λί πανση των εδαφών της Σολόν, τη δημιουργία σιδηροδρόμων. Εμπιστεύτηκε στον Φερδινάνδο ντε Λεσέψ τη διάνοιξη της διώρυγας του Σουέζ, την οποία εγκαινίασε η γυναίκα του: μία στρατηγικής σημασίας υδάτινη δίοδο, η οποία συντομεύει κατά πενήντα τοις εκατό το δρόμο των Ινδιών. Στο περιβάλλον του αυτοκράτορα υπήρχαν πολλοί οπαδοί του Σαιν-Σιμόν. Αυτός ο Σαιν-Σιμόν (τον οποίο δεν πρέπει να συγχέουμε με τον προγο νό του της εποχής του Λουδοβίκου ΙΔ') ασκούσε μεγάλη επιρροή: με το έρ γο του Κατήχηση

των βιομηχάνων,

είχε προσδώσει μια αισιόδοξη ουτοπία

στην οικονομική επανάσταση. Τα μεγάλα πολυκαταστήματα δημιουργήθηκαν επί του καθεστώτος της Δεύτερης Αυτοκρατορίας: το Πρεντάν, το Σαμαριταίν, το Μπον Μαρσέ. 0 Ναπολέων Γ' ήταν εκείνος ο οποίος επινόησε το νομικό πλαίσιο του νεο-καπιταλισμού: την ανώνυμη εταιρεία. Πριν από αυτόν οι επιχειρήσεις είχαν οι κογενειακό χαρακτήρα. Δεν υπήρχε διαχωρισμός ανάμεσα στα χρήματα των επιχειρηματιών και των εταιρειών τους. Η ανώνυμη εταιρεία δημιούρ γησε τον καπιταλισμό των μετόχων. Η νομική αυτή πρόοδος κωδικοποιήθη κε το 1867. Την ίδια χρονιά δημοσιεύτηκε Το Κεφάλαιο,

στο οποίο ο Μαρξ

επισημαίνει και καταδικάζει τα εγγενή μειονεκτήματα που παρουσιάζει η οικονομία της ελεύθερης αγοράς. Παρ' όλα αυτά, δεν έλειψαν ποτέ από τον αυτοκράτορα τα κοινωνικά οράματα. Όταν ήταν φυλακισμένος στο φρούριο της Χαμ, είχε γράψει ένα πόνημα του οποίου ο τίτλος είναι ενδεικτικός: Η κατάργηση πενίας.

της

ενδημικής

0 ίδιος παρακολουθούσε πάντα με προσοχή το ύψος των μισθών,

ενώ οι χωρικοί και οι εργάτες συνέχιζαν να τον ψηφίζουν στα δημοψηφίσματα τα οποία το «λαϊκιστικό» καθεστώς του φρόντιζε να οργανώνει σε τακτά διαστήματα. Το εργατικό κίνημα είχε γεννηθεί και προσπαθούσε να οργανωθεί με ηγέτες (τον Φουριέ, τον Προυντόν, τον Μαρξ) και σε σοσιαλιστικά κόμματα και συνδικάτα (τα trade-unions στην Αγγλία). Στο Λονδίνο, την 28η Σε πτεμβρίου 1864, δημιουργήθηκε η Α' Διεθνής. 0 αυτοκράτορας δεν την

Η ΕΓΡΩΠΗ ΤΩΝ ΕΘΝΩΝ

215

καταπολέμησε. Η στάση του αυτή σχολιάστηκε και χαρακτηρίστηκε ως «καισαρο-σοσιαλισμός». Το κύριο χαρακτηριστικό της βασιλείας του ήταν η μεταμόρφωση του Παρισιού, την οποία ανέθεσε στον δυναμικό νομάρχη Ωσμάν. Με την περά τωση του έργου του, ο τελευταίος, ο οποίος δεν άφηνε πολλές πρωτοβου λίες σε τρίτους, έδωσε στο Παρίσι τη σημερινή του μορφή: το Παρίσι με τα είκοσι διαμερίσματα, όπως διαμορφώθηκε μετά την προσάρτηση των προ αστιακών κοινοτήτων που υπήρχαν στο χώρο ανάμεσα στο περιφερειακό τείχος, το οποίο είχε ανεγείρει ο Θιέρσος, και το δήμο. Ωραία κτίρια σε στυλ προκαθορισμένο, πλατιοί δρόμοι και λεωφόροι (που διευκόλυναν την κυκλοφορία αλλά και την παρέμβαση του στρατού σε περίπτωση λαϊκών εξεγέρσεων)• παραδόξως, το τεράστιο έργο του Ωσμάν είχε σαν αποτέλεσμα, λόγω της κτηματικής κερδοσκοπίας που προ κάλεσε, η άνοδος της τιμής των ακινήτων να διώξει έξω από τα τείχη τους εργάτες και να μετατρέψει την Πόλη του Φωτός (έκφραση της εποχής εκεί νης, καθώς ο Ωσμάν είχε θεσπίσει τη χρήση του φωταερίου για το φωτισμό των δημόσιων χώρων της πόλης) σε μια πόλη αστών. Το υπέροχο κτίριο της Όπερας Γκαρνιέ αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα αυτής της μεταμόρφωσης. Η εξωτερική πολιτική της Δεύτερης Αυτοκρατορίας, στην αρχή τουλάχι στον, ήταν ιδιαίτερα αποτελεσματική. Μετά τη μάχη του Βατερλώ, η Γαλ λία, την οποία οι γείτονες της είχαν πάψει να εμπιστεύονται, βρισκόταν απομονωμένη. Ο Ναπολέων Γ' όμως κατόρθωσε να συνάψει συμμαχία με την Αγγλία. Στη διάρκεια της βασιλείας του. η Μεγάλη Βρετανία άλλαξε στάση και από πατροπαράδοτος εχθρός εξελίχθηκε σε προνομιακό σύμμα χο της Γαλλίας. Ο τσάρος της Ρωσίας εποφθαλμιούσε την Κωνσταντινούπολη και τα Στενά των Δαρδανελίων. Οι φιλοδοξίες του αυτές όμως έβρισκαν εντελώς αντίθετη τη θαλασσοκράτειρα Αγγλία, με αποτέλεσμα να ξεσπάσει, το 1855, ο πόλεμος της Κριμαίας. Ο Ναπολέων έστειλε ένα εκστρατευτικό σώ μα, το οποίο και κατέλαβε το ρωσικό φρούριο της Σεβαστουπόλεως. Σημείο των καιρών, η συνθήκη ειρήνης υπογράφηκε στο Παρίσι, το 1856. Η Ρωσία εγκατέλειψε τις βλέψεις της επί του Βοσπόρου, και για να την αποζημιώσουν αφαίρεσαν από την Οθωμανική Αυτοκρατορία δυο επαρ χίες, τη Σερβία και τη Ρουμανία, χώρες με χριστιανική ορθόδοξη θρησκεία οι οποίες ανήκαν στη ρωσική σφαίρα επιρροής. Έτσι πρωτοεμφανίστηκε η ταραγμένη Σερβία στο προσκήνιο της ιστορίας.

216


Η μεγάλη αρχή του Ναπολέοντα ήταν ότι κάθε λαός έχει δικαίωμα στην ενότητα και την εθνική του ανεξαρτησία. Η Ιταλία αποτέλεσε χαρακτηρι στικό παράδειγμα αυτής της θεωρίας. Ο Ναπολέων γνώριζε καλά την πολιτική κατάσταση της Ιταλίας, επειδή 1

ο ίδιος άλλοτε είχε συνδεθεί με οπαδούς της κίνησης του Risorgimento, οι οποίοι αγωνίζονταν για την ιταλική ενοποίηση. Την εποχή εκείνη η χερσόνη σος ήταν ακόμη διαιρεμένη. Η Αυστρία, μετά την κατάργηση της Δημοκρα τίας της Βενετίας από τον Ναπολέοντα Α', κατείχε το βόρειο τμήμα της Ιτα λίας - εκτός από το βασίλειο του Πεδεμοντιου. Στα νότια, το νωθρό βασί λειο της Νεαπόλεως (ή των Δύο Σικελιών) επιβίωνε ακόμη. Όσο για τον πά πα, παρέμενε ένας κοσμικός ηγεμόνας. Το βασίλειο του Πεδεμοντιου, όπου κυβερνούσε η δυναστεία της Σα βοΐας (ο Οίκος της Σαβοΐας), εκτεινόταν και στις δυο πλευρές των Αλπεων, και η πρωτεύουσα του από το Σαμπερύ είχε μεταφερθεί στο Τορίνο. 0 βα σιλιάς Βίκτωρ Εμμανουήλ Α' διέθετε, στο πρόσωπο του Καβούρ (18101861), έναν εξαίρετο πρωθυπουργό, ο οποίος είχε κατορθώσει να εκσυγ χρονίσει τη χώρα. Ο Ναπολέων Γ' αποφάσισε να πραγματοποιήσει την ενοποίηση της Ιτα λίας με επίκεντρο τη μοναρχία της Σαβοΐας. Στην Πλομπιέρ υποσχέθηκε βοήθεια στον Καβούρ, ο οποίος κήρυξε τον πόλεμο στην Αυστρία, με τη συνδρομή του γαλλικού στρατού του οποίου ηγήθηκε ο ίδιος ο Ναπολέων, στη Ματζέντα και στο Σολφερίνο (Ιούνιος 1859). Με την ευκαιρία αυτών των μαχών, ο Ελβετός Ερρίκος Ντυνάν δημιούργησε τον Ερυθρό Σταυρό. Η Αυστρία, νικημένη, αποχώρησε από την Ιταλία. Το Πεδεμόντιο τότε προώ θησε την εκστρατεία των «Κόκκινων Πουκάμισων», η οποία, κάτω από την ηγεσία του Γκαριμπάλντι, κατόρθωσε να ανατρέψει τη μοναρχία των Βουρβόνων στη Νεάπολη. Η ιταλική ενοποίηση είχε σχεδόν επιτευχθεί. Σε ένδειξη ευγνωμοσύνης, ο βασιλιάς του Πεδεμοντιου, ο οποίος εν των μεταξύ είχε χρισθεί βασιλιάς της Ιταλίας, παραχώρησε στη Γαλλία τη Σαβοΐα και την κομητεία της Νί καιας. Η προσάρτηση αυτή επικυρώθηκε με δημοψηφίσματα. Η Σαβοΐα, η οποία βρισκόταν στη γαλλική πλευρά των Άλπεων και της οποίας οι κάτοι κοι μιλούσαν γαλλικά, ήταν εκ των πραγμάτων προορισμένη να κοιτάζει πε ρισσότερο προς τη Γαλλία παρά προς την ιταλική χερσόνησο. Η Νίκαια Αναγέννηση, παλιγγενεσία. (Σ.τ.Ε.)


217

όμως ήταν σαφώς ιταλική πόλη. όπου κυριαρχούσε η ιταλική γλώσσα/Ηταν πατρίδα και του Γκαριμπάλντι. του ήρωα του Risorgimento. Η ταχεία αφο μοίωση της Νίκαιας αποτελεί απόδειξη της ισχυρής έλξης που ασκούσε τό τε η αυτοκρατορική Γαλλία. Η επιχείρηση αυτή θα μπορούσε να αποτελέσει το μεγαλύτερο επίτευγ μα της Δεύτερης Αυτοκρατορίας: ειρηνική προσάρτηση ωραίων επαρχιών, καθώς και δημιουργία, στα σύνορα, μιας δύναμης φιλικής. Δεν ευοδώθηκε όμως, λόγω του «ροομαϊκού ζητήματος». Η Ρώμη ήταν η φυσική πρωτεύου σα της νέας Ιταλίας. Ο Ναπολέων όμως δεν τόλμησε να την αποδώσει στην Ιταλία, επειδή ανήκε στον πάπα και δεν ήθελε να δυσαρεστήσει τους καθο λικούς της Γαλλίας. Αρνήθηκε λοιπόν να αποδώσει τη Ρώμη στην Ιταλία και μάλιστα εγκατέστησε εκεί μια γαλλική στρατιωτική φρουρά. Η πόλη της Ρώμης προσαρτήθηκε τελικά από την Ιταλία το 1871 (ενώ ο πάπας οχυρω νόταν στο Βατικανό). Με μιας, η ευγνωμοσύνη των Ιταλών προς τη Γαλλία μετατράπηκε σε μνησικακία. Ήταν χαρακτηριστικό του Ναπολέοντα Γ' ότι δεν έφερε ποτέ εις πέρας τις ευτυχείς εμπνεύσεις του. Με την πάροδο των ετών γινόταν όλο και πιο αναποφάσιστος. Για παράδειγμα, στην Αλγερία, την οποία είχε κατακτήσει η Γαλλία από το 1830 -στην πραγματικότητα, μετά τις αποφασιστικές και συχνά αιματηρές στρατιωτικές επιχειρήσεις του στρατηγού Μπυζώ, επί Λουδοβίκου Φίλιππου (ο εμίρης Αμπντ-ελ-Κάντερ είχε παραδοθεί στους Γάλλους το Δεκέμβριο του 1847)-, ο αυτοκράτορας, επηρεασμένος από τους οπαδούς του Σαιν-Σιμόν, ακολούθησε πρώτα μια φιλελεύθερη πολιτι κή, καθιστώντας τη χώρα προτεκτοράτο. Διέταξε την απελευθέρωση του εμίρη (ο οποίος εγκαταστάθηκε στη Δαμασκύ. όπου και πέθανε το Δεκέμ βριο του 1883) και οραματίστηκε ένα «αραβικό βασίλειο», στο οποίο ιθα γενείς και Γάλλοι θα είχαν ίσα δικαιώματα - δεν επέδειξε όμως την απαι τούμενη επιμονή ώστε να επιβάλει τη σωστή αυτή πολιτική στους Ευρω παίους. Επιπλέον, έχασε το μέτρο. Η «μάχη του Μπερεζίνα» 2 του ανεψιού δεν εκτυλίχθηκε σαν του θείου του στη Ρωσία. Η δική του πανωλεθρία έλαβε χώρα στο Μεξικό. Οι Ηνωμέ νες Πολιτείες είχαν εξελιχθεί σε ισχυρό κράτος, με πληθυσμό ανάλογο της Γαλλίας (32 εκατομμύρια κάτοικοι). Το 1848. είχαν κηρύξει τον πύλεμο στο

2

Ποταμός της Λευκορωσίας, παρατ^οταμος του Δνείπερου. όπου έλαβε χώρα μια σφοδρή

μάχη μεταξύ Γάλλων και Ρώσων, στις 25-29 Νοεμβρίου 1812. (Σ.τ.Ε.)

218


ανεξάρτητο Μεξικό για να μπορέσουν να προσαρτήσουν την Καλιφόρνια, την Αριζόνα και το Τέξας. Εκμεταλλευόμενος τη μνησικακία των Μεξικα νών εναντίον των Γιάνκηδων. ο Ναπολέων Γ' θέλησε να δημιουργήσει στο Μεξικό μια αυτοκρατορία που θα ανήκε στη γαλλική σφαίρα επιρροής και θα αποτελούσε εμπόδιο στην αγγλοσαξονική προέλαση. Ο γαλλικός στρατός, με επικεφαλής τον στρατηγό Μπαζαίν. εγκατέστη σε στο θρόνο του Μεξικού έναν συγγενή του αυτοκράτορα της Αυστρίας, τον Μαξιμιλιανό. Οι Μεξικανοί όμως μπορεί να μην ήθελαν τους Γιάνκηδες, η εισβολή των Γάλλων όμως τους φάνηκε ακόμη χειρότερη... Οι τελευταίοι, μη μπορώντας να καταστείλουν τον ανταρτοπόλεμο, απέπλευσαν μετά από λίγα χρόνια, αφήνοντας πίσω τον δύσμοιρο Μαξιμιλιανό, ο οποίος και του φεκίστηκε. Οι Μεξικανοί ξέχασαν αυτή την περιπέτεια, η οποία όμως κατά πάσα πιθανότητα είναι η αιτία που οι Αμερικανοί νιώθουν δυσπιστία έναντι της Γαλλίας - ο μόνος στρατός που είχε φθάσει προ των πυλών τους ήταν ο γαλλικός! Σαν να μην έφθανε αυτό, ο Ναπολέων Γ' είχε υποστηρίξει και τους Νοτίους. Είναι λογικό να επιθυμεί κανείς να εναντιωθεί στην ηγεμονία των Αμερι κανών, τόσο μακριά όμως από την Ευρώπη, στις όχθες του Ρίο Γκράντε, ήταν εντελώς παράλογο. Ενώ οι Γάλλοι είχαν αποτελματωθεί στο Μεξικό, μια πολύ πιο απειλητι κή ηγεμονία έκανε την εμφάνιση της στην αντίπερα όχθη του Ρήνου. Η εθελοτυφλία του Ναπολέοντα Γ' μπροστά στη γερμανική απειλή είναι πραγματικά εκπληκτική. Η «αρχή των εθνοτήτων» φαίνεται πως τον εμπό διζε -αυτόν ο οποίος είχε πρωτοστατήσει στη δημιουργία της ιταλικής ενο ποίησης- να στραφεί εναντίον της γερμανικής ενοποίησης. Επιπλέον η Αυ στρία, η οποία από αιώνες, και επί της βασιλείας του θείου του ακόμη, ήταν ο κυριότερος εχθρός της Γαλλίας στην ευρωπαϊκή ήπειρο, είχε την εποχή εκείνη αλλάξει στάση. 0 Ναπολέων Γ' είχε επιτύχει να συμμαχήσει με την Αγγλία εναντίον της Ρωσίας. Δεν διείδε όμως την αναγκαιότητα να πράξει το ίδιο με την Αυστρία εναντίον της Πρωσίας. Η Βιέννη, κεφαλή μιας παλαι άς και εύθραυστης πολυεθνικής αυτοκρατορίας, δεν αποτελούσε πια απει λή εναντίον του Παρισιού μετά την επίτευξη της ιταλικής ενοποίησης. Η Πρωσία, αντιθέτως, αποτελούσε μείζονα απειλή. Το 1862, ο βασιλιάς της Πρωσίας Γουλιέλμος Β' είχε ορίσει καγκελάριο έναν σιδερένιο άνδρα: τον Μπίσμαρκ (1815-1898). Πρώσος ο ίδιος, ο Μπί-


219

σμαρκ, ο οποίος καταγόταν από οικογένεια ευγενών, επιθυμούσε με πάθος να πραγματοποιήσει τη γερμανική ενοποίηση με κέντρο την Πρωσία. Ήταν κατά κάποιον τρόπο ένας Γερμανός Γκαριμπάλντι. Όσο όμως ο Γκαριμπάλντι ήταν ρομαντικός, τόσο ο Μπίσμαρκ ήταν ψυχρός και κυνικός. Δεν τον αναχαίτιζε ο παραμικρός ενδοιασμός, δεδομένου κιόλας ότι. χάρη στην εμπιστοσύνη με την οποία τον περιέβαλλε ο βασιλιάς του, ο ίδιος κυβερνού σε δικτατορικά. Επιπλέον, όπως ακριβώς η Αγγλία και η Γαλλία, η Γερμανία εξελισσόταν την εποχή εκείνη σε ισχυρή βιομηχανική αλλά και τεράστια στρατιωτική δύ ναμη - η μοναδική τέτοια δύναμη, τελικά, σε ολόκληρη την Ευρώπη. Η Με γάλη Βρετανία επαναπαυόταν στον κυρίαρχο στόλο της. 0 γαλλικός στρα τός, ένας καλός αλλά όχι μεγάλος επαγγελματικός στρατός, δεν διέθετε την κατάλληλη ηγεσία και εξάλλου χρησιμοποιούνταν κυρίως σε υπερπόντιες περιπέτειες (όπως στην Αλγερία και στο Μεξικό). Εξαίρεση αποτέλεσε ο πόλεμος της Ιταλίας του 1859. Ο πρωσικός στρατός αντιθέτως (μια ιδέα που είχαν εμπνευστεί από την Επανάσταση, την οποία όμως είχε εγκατα λείψει η Δεύτερη Αυτοκρατορία) ήταν ένας στρατός κληρωτών, εθνικιστι κός και άριστα εξοπλισμένος με σύγχρονο πυροβολικό (τα περίφημα κανό νια της βιομηχανίας Κρουπ). Για τον Μπίσμαρκ, το πρώτο εμπόδιο που έπρεπε να παραμερισθεί ήταν η Αυστρία. Από καιρό, η Βιέννη και το Βερολίνο έριζαν ως προς το ποια από τις δυο πόλεις θα κυβερνούσε τις Γερμανίες. Επισημαίνουμε εδώ ότι η Βιέννη είχε προσδώσει μεγάλη δόξα και ειρήνη στον γερμανικό κόσμο (Μό τσαρτ κ.λπ.), ενώ αντιθέτως το Βερολίνο υπήρξε πάντοτε πρόξενος πολέ μων και συμφορών. Για να πραγματοποιηθεί η ενοποίηση της Γερμανίας με κέντρο το Βερο λίνο, έπρεπε να εξοντωθεί η Βιέννη. Αυτό έκανε ο Μπίσμαρκ. Στη Σάντοβα, στις 3 Ιουλίου 1866, οι Πρώσοι υπό την ηγεσία του βασιλιά Γουλιέλμου και του στρατηγού Μόλτκε νίκησαν κατά κράτος και εν ριπή οφθαλμού τον πεπαλαιωμένο στρατό των Αψβούργων (καθιστώντας την Αυστρία, ώς το 1918, χώρα υποτελή). Τα πράγματα θα είχαν πάρει εντελώς διαφορετική τροπή αν ο γαλλικός στρατός είχε εμφανισθεί στις όχθες του Ρήνου. Χωρίς να υπολογίσει καθό λου τη Γαλλία, ο Μπίσμαρκ είχε επικεντρώσει τις δυνάμεις του εναντίον των Αυστριακών. Μια παρέμβαση των Γάλλων τη στιγμή εκείνη θα είχε αποβεί κρίσιμη. 0 Ναπολέων Γ' όμως προτίμησε να μην επέμβει, ζητώντας

220


ως αντάλλαγμα μερικές παραχωρήσεις (όπως την προσάρτηση του Λου ξεμβούργου στη Γαλλία), τις οποίες ο Βίσμαρκ αποκάλεσε περιφρονητικά «φιλοδωρήματα» - τα οποία φιλοδωρήματα εξάλλου αρνήθηκε να δώσει. Από εκείνη τη στιγμή, η έκβαση του πολέμου είχε ήδη κριθεί. Το τελευταίο εμπόδιο που θα μπορούσε να αναχαιτίσει τη γερμανική ενοποίηση γύρω από την Πρωσία ήταν όντως η Γαλλία. Δεν είχε όμως καμία βαρύτητα, με τον μικρό αποικιακό στρατό της, απέναντι στον ισχυρό στρα τό κληρωτών της Γερμανίας. Επιπλέον, ο Ναπολέων διέπραξε το μεγάλο λάθος να κηρύξει πρώτος τον πόλεμο. Ο άνθρωπος αυτός, αν και άριστος κυβερνήτης σε πάρα πολλά θέματα, υπήρξε πάντα, σε αντίθεση με τον θείο του, εντελώς ανίκανος σε οτιδήποτε είχε σχέση με στρατιωτικές υποθέσεις. Η στρατιωτική του διοίκηση υπήρξε καταστροφική. Σε δυο μόνο μήνες, ο γαλλικός στρατός είχε συντριβεί και ο ίδιος αιχμαλωτίστηκε στο Σεντάν. Η φυλάκιση του σήμανε και το τέλος της Δεύτερης Αυτοκρατορίας. Ο Μπίσμαρκ πίστευε ότι η καταστροφή του τακτικού στρατού των Γάλ λων θα επέφερε το τέλος του πολέμου. Γελιόταν. Οι Γάλλοι, μπροστά στη νέα αυτή εισβολή, θυμήθηκαν το 1793. Στις 4 Σεπτεμβρίου ξέσπασε μια εξέγερση, και οι αντιπρόσωποι της πρωτεύουσας εμφανίστηκαν μπροστά στο Δημαρχείο, συμβολικό κέντρο της επαναστατικής εξουσίας. Αυτοανα κηρύχθηκαν «κυβέρνηση εθνικής άμυνας» και επανέφεραν τη Δημοκρατία (στην ουσία, την Τρίτη Δημοκρατία, ακόμη και αν το Σύνταγμα δεν επρό κειτο να ψηφισθεί παρά το 1875). Ανάμεσα σ' αυτούς βρισκόταν και ένας άνδρας δραστήριος, ένας Ιταλός ο οποίος είχε πρόσφατα αποκτήσει τη γαλ λική ιθαγένεια: ο Λέων Γαμβέττας. Οι Πρώσοι δεν περίμεναν αυτές τις εξελίξεις. Τα γερμανικά στρατεύμα τα περικύκλωσαν το Παρίσι, αλλά απέφυγαν να επιτεθούν στο τεράστιο και περιχαρακωμένο στρατόπεδο της πόλης. Ο Μπίσμαρκ υπολόγιζε ότι ο λι μός θα έκαμπτε την αντίσταση των Παριζιάνων. Πίστευε κυρίως ότι. σε αντίθεση με εκείνη του 1793, η Δημοκρατία αυτή δεν διέθετε στρατό. Είχε όμως γελαστεί. Ο Γαμβέττας φυγαδεύτηκε από την πολιορκημένη πρωτεύουσα στις 7 Οκτωβρίου 1870 πάνω σε ένα αερόστατο, με σκοπό να οργανώσει την αντίσταση στην επαρχία. Εγκαταστάθηκε στην Τουρ. πα ρήγγειλε όπλα στο εξωτερικό και οργάνωσε εκ του προχείρου τάγματα (που αποτελούσαν οι επίστρατοι. από τη λέξη «επιστράτευση»), αναγκά ζοντας μ' αυτόν τον τρόπο τους Πρώσους να εισχωρήσουν βαθιά, ώς την καρδιά του εθνικού εδάφους. Στο Κουλμιέ μάλιστα, ο εχθρικός στρατός

Η ΕΤΡΩΠΗ ΤΩΝ ΕΘΝΩΝ

221

νικήθηκε στις 9 Νοεμβρίου 1870, ενώ ο στρατηγός Σανζύ οργάνωνε μια λα μπρή υποχώρηση κατά μήκος του ποταμού Λίγηρα. Εν τω μεταξύ όμως οι επίστρατοι χρειάζονταν χρόνο για να καταστούν ετοιμοπόλεμοι, και χρόνος δεν υπήρχε. Οι κάτοικοι του Παρισιού, μετά από πολύμηνη πολιορκία, κό ντευαν να πεθάνουν από την πείνα. Ο Γαμβέττας πίστευε πως ακόμη και μετά την παράδοση του Παρισιού η αντίσταση θα διατηρούσε κάποιες ελπίδες επιτυχίας: τα πρωσικά στρα τεύματα, μακριά από τη βάση τους, στη μέση του χειμώνα, είχαν γίνει πιο ευάλωτα. Για να επωφεληθούν από αυτή την ευκαιρία θα έπρεπε, όπως την εποχή της Συμβατικής συνέλευσης, να είναι όλοι διατεθειμένοι να πολεμή σουν μέχρις εσχάτων. Η κυβέρνηση όμως, την οποία αποτελούσαν οι με τριοπαθείς καθώς και η αστική τάξη της επαρχίας, από φόβο μην προκλη θούν ταραχές, δεν θέλησε να αναλάβει παρόμοια πρωτοβουλία. Στις 28 Ιανουαρίου 1871, η κυβέρνηση ζήτησε ανακωχή. Ο Μπίσμαρκ δέ χτηκε (είχε φοβηθεί και ό ίδιος), με την ευκαιρία αυτή όμως επέβαλε στους Γερμανούς πρίγκιπες, οι οποίοι βρίσκονταν συγκεντρωμένοι στις Βερσαλ λίες, να αναγνωρίσουν τον βασιλιά της Πρωσίας ως αυτοκράτορα της Γερ μανίας. Για ολόκληρους αιώνες, η Γερμανία, η οποία ήταν μοιρασμένη σε άπειρα κρατίδια, δεν μετρούσε σαν χώρα. Τότε όμως ξαφνικά ξεπρόβαλε, μέσα σ' ένα σύννεφο από βιομηχανικούς καπνούς, πάνοπλη, απειλητική. Και ο Μπί σμαρκ όμως έπεσε στην παγίδα της υπερβολής. Απαίτησε να προσαρτηθεί στη Γερμανία η Αλσατία (ήταν γαλλική από το 1683) καθώς και ένα τμήμα της Λοραίνης (ανήκε στη Γαλλία από την εποχή σχεδόν του Μεσαίωνα). Μοιραίο σφάλμα, που έμελλε να έχει σοβα ρές επιπτώσεις: αν ο Μπίσμαρκ είχε αρκεσθεί να πραγματοποιήσει τη γερ μανική ενοποίηση χωρίς την προσάρτηση άλλων εδαφών, η Γαλλία και η Γερμανία θα είχαν οπωσδήποτε σύντομα συμφιλιωθεί. Ο Μπίσμαρκ της εποχής εκείνης όμως δεν ήταν πια άνθρωπος του Διαφωτισμού, ήταν ένας παγγερμανιστής. Για τους Γάλλους, θεμέλιο και στήριγμα του έθνους απο τελούσαν οι νόμοι, ενώ για τους παγγερμανιστές και τον Μπίσμαρκ βάση του έθνους ήταν η φυλή. Είναι προφανές ότι το Στρασβούργο είναι γερμανι κή πόλη, εκγαλλισμένη όμως, καθώς συγκατοικούσε από αιώνες με τη με σογειακή Μασσαλία ή την κελτική Κεμπέρ. Η Γαλλία βασίζεται στο εδαφι κό δίκαιο, η Γερμανία στο δίκαιο του αίματος (κάτι που πολύ πρόσφατα μόνο έπαψε να ισχύει στην Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας). Η

222

il ΙΣΤΟΡΤΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ

εθνοτική αυτή έννοια του έθνους θα έφθανε στο απόγειο της επί των ημε ρών του Χίτλερ. Εν τω μεταξύ, το ένα τέταρτο των Αλσατών εγκατέλειψαν τα αμπέλια και τα σπίτια τους για να μη χάσουν τη γαλλική ιθαγένεια. Πολλοί από αυ τούς εγκαταστάθηκαν στην Αλγερία. Λόγω της προσάρτησης των δυο αυ τών επαρχιών, δεν μπόρεσε ποτέ να πραγματοποιηθεί η γαλλο-γερμανική συμφιλίωση. Η Αλσατία-Λοραίνη παρέμεινε μια ανοιχτή, βασανιστική πλη γή στο πλευρό της Γαλλίας, ακόμη και όταν κανένας δεν τολμούσε να μιλή σει για το οδυνηρό αυτό θέμα από το φόβο της Γερμανίας: «Να μη λησμο νούμε, να μη μιλούμε». Το παγγερμανιστικό αυτό σφάλμα θα έχει φοβερές επιπτώσεις: όχι μόνο τον πόλεμο του 1914 αλλά και όλη τη φρίκη του 20ού αιώνα. Η ανακωχή του Ιανουαρίου 1871 εξάλλου προκάλεσε μεγάλες αντιδρά σεις σε πολλούς

πατριώτες της Γαλλίας, αρχής γενομένης από τους Παρι

ζιάνους. Δείγμα αυτής της νοοτροπίας αποτελεί η επιστολή που έγραψε ένας αξιωματικός του τακτικού στρατού, ο Λουί Ροσέλ, στον υπουργό του, από το στρατόπεδο της πόλης Νεβέρ όπου υπηρετούσε: Έχω την τιμή να σας πληροφορήσω στη διάθεση των δυνάμεων ντας πληροφορηθεί

ότι μεταβαίνω

οι οποίες ενδέχεται

από ένα τηλεγράφημα

στο Παρίσι για να τεθώ

να συγκροτηθούν

[...] ότι υπάρχουν

εκεί. Έχο

δυο

αντιμαχό

μενες παρατάξεις

στη χώρα μας, τίθεμαι χωρίς δισταγμό

που δεν υπέγραψε

την ειρήνη και στις τάξεις της οποίας δεν υπάρχουν

τηγοί ένοχοι οδυνηρή

συνθηκολόγησης.

απόφαση,

διακόπτω

βρίσκομαι

την υπηρεσία

Έχοντας

στο πλευρό

λάβει μία τόσο σημαντική

στη δυσάρεστη

μου στο μηχανικό

εκείνης στρα όσο και

θέση να σας αναγγείλω

τάγμα

του στρατοπέδου

ότι

της Νε-

βέρ[...] Παραμένω, ρέτης

στρατηγέ

μου. όπως πάντοτε,

πιστός και αφοσιωμένος

υπη

σας. Α. Ροσέλ.

Μετά την ανακωχή, οι εκλογές έδωσαν τη νίκη στους οπαδούς της δεξιάς παράταξης, οι οποίοι σχημάτισαν μια συνέλευση στις Βερσαλλίες, με ντε φάκτο αρχηγό της κυβερνήσεως τον Αδόλφο Θιέρσο. Το Παρίσι όμως. το οποίο παρέμενε ανίκητο ύστερα από τεσσάρων μη νών πολιορκία, δεν εννοούσε να παραδεχθεί την ήττα. Όταν η κυβέρνηση των Βερσαλλιών θέλησε να ξαναπάρει τα κανόνια τα οποία είχαν

αποβη-

Η ΕΓΡΩΠΗ ΤΩΝ ΕΘΝΩΝ

223

κευθεί στο λόφο της Μονμάρτης. η πρωτεύουσα επαναστάτησε στις 18 Μαρτίου 1871 και αυτοανακηρύχθηκε «Ελεύθερη Κοινότητα» (Κομμούνα), που δεν υπαγόταν στην κυβέρνηση του Κυρίου Θιέρσου. Κατά τον Καρλ Μαρξ. η Κομμούνα ήταν η πρώτη «δικτατορία του προ λεταριάτου». Επί δυο μήνες, η κόκκινη σημαία κυμάτιζε στη στέγη του Δημαρχείου. Η Κομμούνα υπήρξε βέβαια κοινωνική επανάσταση, περισσότερο ακόμη όμως ήταν πατριωτική επανάσταση. Αξιωματικοί όπως ο Ροσέλ έθεσαν τον εαυτό τους στη διάθεση της. Γάλλοι αξιωματικοί βρέθηκαν αντιμέτωποι με άλλους Γάλλους αξιωματικούς και συμμαθητές τους ακόμη από τη Στρα τιωτική Σχολή, όπως συνάγεται από το παρακάτω σημείωμα του Ροσέλ, ο οποίος εν τω μεταξύ είχε ανακηρυχθεί στρατιωτικός αρχηγός της Κομμού νας, προς κάποιον αξιωματικό των Βερσαλλιών: «Αγαπητέ σύντροφε, »Την επόμενη φορά που θα έχετε το θράσος να μου στείλετε μια γραπτή κλήση τόσο αυθάδη όσο ήταν η χθεσινή αυτόγραφη επιστολή σας, θα διατά ξω, σύμφωνα με τους κανόνες του πολέμου, να τουφεκισθεί ο κομιστής. » 0 αφοσιωμένος σύντροφος σας Ροσέλ, αντιπρόσωπος της Κομμούνας του Παρισιού». Στη διάρκεια των χαμένων εβδομάδων, η κυβέρνηση των Βερσαλλιών βρήκε το χρόνο να μετακαλέσει πιστές στρατιωτικές δυνάμεις από την επαρχία. Στις 21 Μαΐου, οι δυνάμεις αυτές έμπαιναν στο Παρίσι το οποίο και κατακτούσαν μετά από σκληρές μάχες που διήρκεσαν οκτώ ημέρες -η «Ματωμένη Εβδομάδα», από τις 21 ώς τις 28 Μαΐου 1871- και τρομερές σφαγές. Σε αντίποινα για τις εκτελέσεις μετά από συνοπτική διαδικασία τις οποίες είχε διατάξει η κυβέρνηση των Βερσαλλιών, η αντίθετη παράταξη προέβη σε εκτελέσεις ομήρων (μεταξύ των οποίων βρισκόταν και ο σεβα σμιότατος Νταρμπουά. ο αρχιεπίσκοπος του Παρισιού) και πυρπόλησε τον Κεραμεικό και το Δημαρχείο. Οι τελευταίοι οπαδοί της Κομμούνας τουφε κίστηκαν στο νεκροταφείο του Περ-Λασαίζ. Τα θύματα της καταστολής ανήλθαν σε πολλές χιλιάδες. Το τέλος της Δεύτερης Αυτοκρατορίας σηματοδότησαν όχι μόνο η στρα τιωτική ήττα αλλά και ο πραγματικός εμφύλιος πόλεμος της «εποχής των κερασιών». Η νόμιμη κυβέρνηση του Αδόλφου Θιέρσου είχε θριαμβεύσει κάτω από το βλέμμα των Πρώσων.

ΟΙ ΗΝΩΜΕΝΕΣ ΠΟΛΙΤΕΙΕΣ ΤΗΣ ΑΜΕΡΙΚΗΣ ΚΑΙ Η ΑΠΟΣΧΙΣΗ

ΟΙ ΗΝΩΜΕΝΕΣ ΠΟΛΙΤΕΙΕΣ ΤΗΣ ΑΜΕΡΙΚΗΣ, ΠΑΡΟΛΟ ΠΟΥ ΒΡΙΣΚΟΝΤΑΝ ΣΤΟ ΠΕΡΙΘΩ-

ριο της γενικής ιστορίας, επωφελήθηκαν από τις διενέξεις του Παλαιού Κό σμου για να αυξήσουν την εδαφική τους επικράτεια. Το 1800, οι Αμερικανοί ίδρυσαν μια ομοσπονδιακή πρωτεύουσα, την Ουάσιγκτον, η οποία οικοδο μήθηκε σύμφωνα με τα σχέδια του Γάλλου αρχιτέκτονα Πιερ ΛΆνφάν. Οι πόλεμοι της Επανάστασης, παρά το γεγονός ότι οι Άγγλοι έκαψαν την Ουάσιγκτον το 1814, δεν τους άγγιξαν σχεδόν καθόλου. Επωφελήθηκαν από τους πολέμους αυτούς για να αγοράσουν το 1803 από τον Ναπολέοντα τις απέραντες εκτάσεις της Λουιζιάνας (δηλαδή τη Μεσοδυτική Αμερική και τον Μισισιπή) καθώς και τη Φλώριδα, το 1819, από την Ισπανία. Μετά από θυελλώδεις διαμάχες με τους Βρετανούς, οι τελευταίοι αναγνώρισαν την αμερικανική κυριότητα στο Όρεγκον, μια πολιτεία η οποία ελέγχει την πρόσβαση στον Ειρηνικό ωκεανό. Αναφέραμε προηγουμένως ότι μετά από μια σειρά αντιπαραθέσεις με το Μεξικό, από του Άλαμο το 1836 ώς τον ανοιχτό πόλεμο του 1848. είχαν καταλάβει την Αριζόνα, το Τέξας και την Καλιφόρνια, των οποίων η τοπωνυμία παραμένει ισπανική (Λος Άντζελες, Σαν Φρανσίσκο, Σαν Αντόνιο). Σε όλη τη διάρκεια του αιώνα, οι Ηνωμένες Πολιτείες επωφελήθηκαν από ένα κύμα μαζικής μετανάστευσης: μέσα σε εξήντα χρόνια, είκοσι εκα τομμύρια Ευρωπαίοι διάβηκαν τον Ατλαντικό για να εγκατασταθούν επί του αμερικανικού εδάφους. Οι μαζικές αυτές μετατοπίσεις πληθυσμών εί χαν γίνει εφικτές χάρη στα καινούρια μέσα μεταφοράς. Η ατμοκίνητη ναυ τιλία της πρώτης βιομηχανικής επανάστασης είχε αντικαταστήσει την ιστιοφόρο ναυτιλία του 18ου αιώνα και ξέχυνε στις αμερικανικές ακτές

226


χιλιάδες μετανάστες αποφασισμένους να αρχίσουν εκεί μια καινούργια ζωή. Πολλοί από αυτούς τους νεοφερμένους προέρχονταν από τη μητέρα πατρί δα, την Αγγλία (η οποία βρισκόταν σε πλήρη δημογραφική έκρηξη), αλλά και από την Ιρλανδία (την οποία είχαν αποδυναμώσει η κατοχή των Άγγλων διαμαρτυρόμενων και ο λιμός), τη Γερμανία (τα γερμανικά ήταν για πολλά χρόνια η γλώσσα της Μεσοδυτικής Αμερικής) και τη Σκανδιναβία. Κατέ φθαναν επίσης, κατά δεκάδες χιλιάδες, μετανάστες από τη Νότια Ευρώπη (Ισπανοί. Ιταλοί, Πορτογάλοι) καθώς και από τις ανατολικές χώρες (Πολω νοί, Ρώσοι, Έλληνες). Την εποχή εκείνη γεννήθηκε ο «αμερικανικός μύθος», που βρήκε την έκ φραση του στο άγαλμα της Ελευθερίας, έργο του γλύπτη Μπαρτολντί και προσφορά της Γαλλίας, το οποίο εγκαταστάθηκε μπροστά στο Μανχάταν το 1886. Η μετανάστευση άλλαξε τη σύνθεση του πληθυσμού, ο οποίος μέ χρι τότε αποτελούνταν κυρίως από διαμαρτυρόμενους Άγγλους και μαύ ρους δούλους. Η καθολική Εκκλησία (η κύρια αμερικανική θρησκεία) έγινε πολύ ισχυρή. Τότε ακριβώς ξέσπασε η μεγαλύτερη κρίση της νεαρής ακόμη ιστορίας των Ηνωμένων Πολιτειών. Οι πολιτείες του Νότου, όπου δεν είχε φθάσει το μεγάλο μεταναστευτικό κύμα, παρέμεναν στα χέρια των ιδιοκτητών μεγά λων φυτειών που θύμιζαν τον Ουάσιγκτον, όπως θα ήταν στην εποχή του για την καλλιέργεια των βαμβακοφυτειών τους χρησιμοποιούσαν μαύρους, τους οποίους είχαν αποκτήσει μέσω του δουλεμπορίου. Στις βόρειες πολι τείες, όπου ο πληθυσμός αποτελούνταν από ελεύθερους χωρικούς, εργάτες και εμπόρους, υπήρχαν μεγάλες πόλεις, όπως η Νέα Τόρκη και η Βοστώνη. Τα συμφέροντα των Βορείων και των Νοτίων ήταν αλληλοσυγκρουόμενα. Οι καλλιεργητές ήθελαν να εξάγουν το βαμβάκι που παρήγαγαν, ενώ οι βιο μήχανοι του Βορρά επιθυμούσαν να προστατεύσουν τις βιομηχανίες τους από τον ευρωπαϊκό ανταγωνισμό. Κυρίως όμως διέφεραν ως προς τη νοο τροπία: οι αριστοκράτες του Νότου περιφρονούσαν τους μετανάστες του Βορρά και εκείνοι τους το ανταπέδιδαν. Η εκλογή στην προεδρία της κυβερνήσεως του δηλωμένου εχθρού της δουλείας Αβραάμ Λίνκολν επέφερε τη ρήξη. Το 1860, οι πολιτείες του Νό του αποσχίστηκαν και σχημάτισαν μια Συνομοσπονδία δώδεκα πολιτειών του Νότου με πρόεδρο τον Τζέφερσον Ντέηβις. Σε αντίθεση με ό,τι έχει επικρατήσει, κυρία αιτία του πολέμου δεν ήταν η κατάργηση της δουλείας. Το κεντρικό θέμα το οποίο έθεσαν οι ομόσπονδοι


227

ήταν το δικαίωμα απόσχισης, που δεν προβλεπόταν από το αμερικανικό Σύνταγμα. Στην Ευρωπάίκή'Ενωση, σήμερα, ένα κράτος έχει τη δυνατότητα να κα ταγγείλει τις συνθήκες και να αποσχισθεί. Η αμερικανική Ένωση της επο χής εκείνης, διαβλέποντας, ορθώς, ότι διακυβευόταν η ίδια η επιβίωση των Ηνωμένων Πολιτειών, αρνήθηκε να αναγνωρίσει στους ομόσπονδους το δι καίωμα να αποσχιστούν. Έτσι ξεκίνησε ένας μακρύς και αιματηρός πόλε μος, ο οποίος διήρκεσε από τις 18 Απριλίου 1861 ώς τις 14 Απριλίου 1865. Φαινομενικά, η μάχη ήταν άνιση: είκοσι τρία εκατομμύρια Βόρειοι ενα ντίον εννέα εκατομμυρίων Νοτίων (ανάμεσα στους οποίους και πολλοί μαύ ροι δούλοι, οι οποίοι όμως δεν είχαν επιστρατευθεί). 0 Βορράς επιπλέον διέ θετε σιδηροδρόμους, βιομηχανίες, μεγάλα λιμάνια. Παρ' όλα αυτά, ο Νότος θα μπορούσε να είχε νικήσει, γιατί οι ιδιοκτήτες φυτειών ήταν σκληραγωγημέ νοι άνδρες αλλά και ο στρατός τους διοικούνταν απύ εξαίρετους στρατηγούς. Στην αρχή, οι Νότιοι κέρδισαν μια σειρά από μάχες, αλλά η προέλαση του στρατηγού Λη προς την Ουάσιγκτον ανακόπηκε στη μάχη του Γκέτυσμπεργκ, στις 1-3 Ιουλίου 1863. Από εκείνη τη στιγμή, η υπεροχή του Βορρά ήταν τέτοια ώστε δεν ήταν δυνατό παρά να κερδίσει έναν πόλεμο ο οποίος τραβούσε σε μάκρος. 0 Σέρμαν κατέλαβε τη μεγαλύτερη πόλη του Νότου, την Ατλάντα, και στη συνέχεια την πυρπόλησε, το Νοέμβριο του 1864. Στις 9 Απριλίου 1865, στην πόλη Απομάτοξ, ο Λη αναγκάστηκε να συνθηκολογή σει. 0 Τζέφερσον Ντέηβις παραιτήθηκε. 0 Αβραάμ Λίνκολν δολοφονήθηκε από κάποιον φανατικό Νότιο, αλλά τελικά η Ένωση είχε θριαμβεύσει. Κα νένας δεν θα την αμφισβητούσε πια. Ο πόλεμος της απόσχισης ήταν ο πρώτος «σύγχρονος» πόλεμος, με μα ζική χρήση σιδηροδρόμων, κανονιών και ταχυβόλων όπλων. Τα θύματα του πολέμου ανήλθαν σε 600.000 νεκρούς: 350.000 Βορείους και 250.000 επανα στάτες. Η δουλεία καταργήθηκε σε ολόκληρη την επικράτεια της Ένωσης, όμως ο ρατσισμός και το «απαρτχάιντ» εξακολούθησαν να υπάρχουν (στην πραγματικότητα ώς το κίνημα υπέρ των πολιτικών δικαιωμάτων, του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ). Εκεί έχουν τις ρίζες τους και τα δυο μεγάλα κόμματα της σημερινής εποχής, ακόμη και αν το εκλογικό σώμα και των δυο παρα τάξεων έχει αλλάξει. Ο πόλεμος έδωσε στον Ναπολέοντα Γ' την ευκαιρία να ξεκινήσει την περιπέτεια του Μεξικού. Το πρόβλημα των μαύρων στις Ηνωμένες Πολιτείες βρίσκεται σήμερα

228


κοντά στη λύση του. Ο πληθυσμός των μαύρων παραμένει φτωχότερος από εκείνον που αποτελείται από πολίτες ευρωπαϊκής ή ασιατικής προέλευσης, τουλάχιστον όμως είναι πολυπληθής και βρίσκεται σε τροχιά κοινωνικής ανέλιξης. Μια άλλη μειονότητα, αντιθέτως, λίγο έλειψε να εκλείψει: των «Ερυθρόδερμων». Υπάρχουν σήμερα περίπου ένα εκατομμύριο Ινδιάνοι, οι οποίοι έχουν πια ενσωματωθεί στον υπόλοιπο πληθυσμό, τον 19ο αιώνα όμως δεν ξεπερνούσαν τις 100.000. Οι Ινδιάνοι της Βόρειας Αμερικής, βόρεια του Ρίο Γκράντε, δεν ήταν αγρότες όπως οι Αζτέκοι ή οι Ίνκα, αλλά νομάδες κυνηγοί. Οι Αμερικανοί οικειοποιήθηκαν τα εδάφη τους για να τα μετατρέψουν σε καλλιεργήσιμη γη, εξόντωσαν τα θηράματα τους (υπήρχαν κατά πάσα πιθανότητα είκοσοι εκατομμύρια βίσωνες γύρω στα 1815, ενώ το 1880 λιγότερο από ένα εκατομ μύριο) και κατάσφαξαν τις διάφορες φυλές τους χωρίς τον παραμικρό εν δοιασμό. 0 Τοκβίλ, ο οποίος είχε επισκεφθεί την Αμερική πριν τον πόλεμο, έγραψε μια καταπληκτική σελίδα για τη συμπεριφορά των Αμερικανών απέ ναντι στους Ινδιάνους στο μνημειώδες έργο του Η δημοκρατία

στην

Αμερική:

«Οι Ισπανοί αμολάνε τα σκυλιά τους εναντίον των Ινδιάνων σαν να ήταν άγρια ζώα, λεηλατούν τον Νέο Κόσμο σαν να ήταν κατακτημένη πόλη, χω ρίς διάκριση ούτε οίκτο, αλλά κανένας δεν μπορεί να καταστρέψει τα πά ντα, και ακόμη και η ξέφρενη μανία έχει όρια: όσοι Ινδιάνοι γλίτωσαν τότε από τις σφαγές αφομοιώθηκαν τελικά από τους κατακτητές τους, υιοθετώ ντας τα ήθη και τη θρησκεία τους. »Η συμπεριφορά των Αμερικανών των Ηνωμένων Πολιτειών απέναντι στους ιθαγενείς, αντιθέτως, είναι απόλυτα σύμφωνη με τους τύπους και τη νομιμότητα: οι Αμερικανοί δεν ανακατεύονται καθόλου στις υποθέσεις τους. αρκεί να παραμένουν οι Ινδιάνοι σε άγρια κατάσταση [...] Τους παίρνουν από το χέρι και αδελφικά τους πάνε να πεθάνουν μακριά από τη γη των πατέρων τους. »Οι Ισπανοί, παρόλο που διέπραξαν τερατώδη εγκλήματα τα οποία έχουν ανεξίτηλα αμαυρώσει το όνομα τους. δεν κατόρθωσαν να εξολοθρεύ σουν την ινδιάνικη ράτσα, ούτε να την εμποδίσουν να έχει τα ίδια δικαιώμα τα με αυτούς.

Οι Αμερικανοί των Ηνωμένων Πολιτειών όμως πέτυχαν

τον

διπλό αυτό στόχο με θαυμαστή άνεση, ήσυχα, νόμιμα, φιλάνθρωπα, χωρίς να έχουν παραβιάσει, φαινομενικά, ούτε μία από τις θεμελιώδεις αρχές της ηθικής.


229

»Λαμπρό παράδειγμα εξόντωσης των ανθρώπων σύμφωνα με το γράμ μα των νόμων της ανθρωπότητας! » Μετά τον πόλεμο της απόσχισης, οι Ηνωμένες Πολιτείες συνέχισαν να επεκτείνονται. Το 1867 αγόρασαν από την τσαρική αυτοκρατορία την Αλά σκα, η οποία ώς τότε αποτελούσε αποικία των Ρώσων. Φανταστείτε τι θα ήταν ο Ψυχρός Πόλεμος αν η Αλάσκα βρισκόταν ακόμη στην κατοχή της Σο βιετικής Ένωσης! Το 1898, οι Ηνωμένες Πολιτείες κήρυξαν για δεύτερη φορά πόλεμο σε μια ευρωπαϊκή δύναμη. Η Ισπανία είχε διατηρήσει, από την παλιά της αυ τοκρατορία, την Κούβα, το Πόρτο Ρίκο και τις Φιλιππίνες. Οι Αμερικανοί δεν δυσκολεύτηκαν να νικήσουν αυτή την ήδη παρακμασμένη μοναρχία. Το Πόρτο Ρίκο βρίσκεται ακόμη στην κατοχή τους. Οι Φιλιππίνες, παρόλο που από το 1946 είναι ανεξάρτητες, εξακολουθούν να ανήκουν στην αμερικανι κή σφαίρα επιρροής. Μόνο η Κούβα δεν υπάγεται πια σ' αυτήν, η Ουάσι γκτον όμως διατήρησε εκεί τη στρατιωτική βάση του Γκουαντάναμο. όπου και στέλνει τους Αφγανούς (Ταλιμπάν) αιχμαλώτους της. Το 1901, ο Αμερικανός πρόεδρος Θίοντορ Ρούζβελτ διατύπωσε τη θεω ρία της μεγάλης μαγκούρας (big stick), η οποία θα πρέπει να χρησιμοποιεί ται εναντίον των εχθρών των Ηνωμένων Πολιτειών. Η θεωρία αυτή ισχύει ακόμη. Εξήντα χρόνια νωρίτερα, ο πρόεδρος Μονρόε είχε λανσάρει το περί φημο σλόγκαν: «Η Αμερική στους Αμερικανούς», το οποίο

σήμαινε -και

σημαίνει πάντα- «Η Λατινική Αμερική στους Αμερικανούς του Βορρά». Την ίδια εποχή βρισκόταν σε εξέλιξη μια εντυπωσιακή βιομηχανική ανά πτυξη, στην οποία συνέβαλλαν το κύμα των μεταναστών, η εισροή των κε φαλαίων, οι απέραντες περιοχές παρθένων εδαφών όπου επικρατούσε εύ κρατο κλίμα καθώς και η επιχειρηματική ελευθερία. Το 1869. η πρώτη ηπει ρωτική σιδηροδρομική γραμμή, η λεγόμενη Γκραν Πασίφικ (Μεγάλος Ειρη νικός), συνέδεσε τη Νέα Τόρκη με το Σαν Φρανσίσκο. 0 μεγιστάνας των σι δηροδρόμων στον οποίο οφειλόταν η εκτέλεση του έργου λεγόταν Βαν ντερ Μπιλτ. Στη συνέχεια, στο Τέξας ανάβλυσε πετρέλαιο, χαρίζοντας αμύθητα πλούτη στην οικογένεια Ροκφέλερ. Τέλος τα χαλυβουργεία του Κάρνεγκι και του Μόργκαν άρχισαν να παράγουν χάλυβα σε μεγάλες ποσότητες. Ένα ισχυρό εργατικό και συνδικαλιστικό κίνημα αναπτύχθηκε για να αντιταχθεί στην επιθετική αμερικανική εργοδοσία, με κόστος αιματηρές κοινωνικές εξεγέρσεις (αυτή είναι και η προέλευση της Εργατικής Πρωτο μαγιάς). Δημιουργήθηκαν μεγάλα συνδικάτα, όπως το AFL (American Fe-

230


deration of L a b o r - Αμερικανική Εργατική Ομοσπονδία). Τελικά, εργοδότες και συνδικάτα, όχι χωρίς δυσκολίες, κατέληξαν σε συμβιβασμούς. Οι σκληροί κοινωνικοί αγώνες που ακολούθησαν τον αποσχιστικό πόλε μο δεν αποτέλεσαν εμπόδιο για την αφομοίωση των μεταναστών. Η αφο μοίωση αυτή πραγματοποιήθηκε χάρη σ' έναν ιδιότυπο πατριωτισμό, που ενέπνεε εξίσου εργάτες και εργοδότες, γκάνγκστερ του Σικάγο και χρημα τιστές της Ουόλ Στρητ: το melting pot (χωνευτήρι). Ο πατριωτισμός είναι προσόν των Αμερικανών. Όποιος αποκτά την αμερικανική ιθαγένεια, ανα λαμβάνει και ορισμένες υποχρεώσεις. Αποκτά δικαιώματα, δέχεται όμως και να εκπληρώνει καθήκοντα. Ορκίζεται πίστη στο Σύνταγμα και στη ση μαία. Ακόμη και στα σχολεία, κάθε νεαρός Αμερικανός κάτω των δεκατεσ σάρων χρόνων ορκίζεται «πίστη στη σημαία των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής και στη Δημοκρατία την οποία συμβολίζει. Ένα έθνος υπό τον Θεό, με δικαιοσύνη και ελευθερία για όλους». Στα τέλη του 19ου αιώνα, οι Ηνωμένες Πολιτείες αποτελούσαν ήδη ένα πολύ ισχυρό κράτος. Δεν παρενέβαιναν όμως στις υποθέσεις του Παλαιού Κόσμου. Όταν λέμε για την Αμερική ότι ακολουθεί πολιτική απομονωτι σμού, ίσως δεν αντιλαμβανόμαστε πόσο ακριβής είναι ο χαρακτηρισμός αυ τός. Η Αμερική είναι νήσος - πολύ περισσότερο απ' ό,τι η Αγγλία, η οποία είναι αναγκασμένη να εισάγει και να εξάγει. Μια τεράστια ηπειρωτική νή σος, η οποία δεν έχει ανάγκη τον έξω κόσμο. Διαθέτει κοιτάσματα πετρελαίου, και αν εισάγει πετρέλαιο, το κάνει για λόγους καθαρά «στρατηγικούς». Αν ο έξω κόσμος εξαφανιζόταν, η Αμερική δεν θα πάθαινε τίποτα. Αυτό το κράτος-ήπειρος είναι αύταρκες. Επιπλέον κατοικείται από ανθρώπους οι οποίοι για τον ένα ή τον άλλο λόγο είχαν εγκαταλείψει την παλαιά ήπειρο! 0 Αμερικανός των μεσοδυτικών πολιτειών δεν ενδιαφέρεται για τον υπόλοιπο κόσμο. Όταν ο διανοούμενος του Παρισιού προσπαθεί να υπολο γίσει τη σημασία της Γαλλίας ανάλογα με τον αριθμό των γραμμών που της αφιερώνουν οι εφημερίδες της Μινεάπολης, ξεχνά ότι το «εξωτερικό» γενικά και ειδικότερα η Γαλλία δεν ενδιαφέρουν ποσώς τον κάτοικο της «βαθιάς» Αμερικής, ο οποίος προτού ξεσπάσουν οι πόλεμοι του Κόλπου αγνοούσε ώς και την ύπαρξη του Ιράκ. (Αντιθέτως, στην εποχή της Βρετανικής Αυτοκρα τορίας δεν υπήρχε αγγλική οικογένεια που να μην είχε κάποιον εξάδελφο στη Στρατιά των Ινδιών.) Στην πραγματικότητα, η αμερικανική εποποιία είναι εξολοκλήρου «εσωτερική»: η κατάκτηση της Δύσης, όπως απεικονίζε ται στις ταινίες γουέστερν.

Η ΑΠΟΙΚΙΑΚΗ ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ Η ΙΑΠΩΝΙΑ

ΜΕΤΑ ΤΙΣ ΜΕΓΑΛΕΣ ΑΝΑΚΑΛΥΨΕΙΣ ΤΟΥ 16ου ΑΙΩΝΑ. ΟΙ ΕΥΡΩΠΑΙΟΙ ΑΦΙΕΡΩΣΑΝ

τις δυνάμεις τους στην κατάκτηση του κόσμου/Εχουμε ήδη αναφερθεί στις περιπέτειες των Πορτογάλων και των Ολλανδών (στις οποίες μετείχαν Βε νετοί και Γενοβέζοι θαλασσοπόροι) καθώς και των Ολλανδών και των Γάλ λων που ακολούθησαν. Το Ηνωμένο Βασίλειο κατατρόπωσε τελικά τους ανταγωνιστές του - αν και με τίμημα την ανεξαρτητοποίηση των Ηνωμένων Πολιτειών. Η αγγλική θαλασσοκρατία. το British Empire, έφθασε τότε στο απόγειο της. Στην Αφρική, οι Μπόερς ή Αφρικάνερς προτίμησαν να αποτινάξουν τον αγγλικό ζυγό. Με τις οικογένειες, τα κάρα και τα βόδια τους εγκατέλειψαν το Ακρωτήρι ανάμεσα στο 1834 και το 1838 και ίδρυσαν ελεύθερα κράτη στην Οράγγη και στο Τρανσβάαλ. Στην Ασία, η Ολλανδία κατόρθωσε να διατηρήσει την Ινδονησία. Στην Αμερική, με την εξαίρεση του Καναδά που παρέμενε πιστός στο Λονδίνο, κυριαρχούσαν οι Ηνωμένες Πολιτείες. Μετά τον πόλεμο της απόσχισης και τον γαλλογερμανικό πόλεμο (άρα μετά το 1870). όλες ανεξαιρέτως οι ευρωπαϊκές δυνάμεις θέλησαν να είναι παρούσες στη μοιρασιά του κόσμου - ακόμη και οι Ηνωμένες Πολιτείες (Πόρτο Ρίκο, Φιλιππίνες και Κούβα). Το βρετανικό Βασίλειο όμως παρέμενε, με μεγάλη διαφορά, η πρώτη αποικιακή αυτοκρατορία της Ευρώπης. Η Ινδία εξελίχτηκε σε ακμάζουσα αποικία εκμετάλλευσης, της οποίας η βασίλισσα Βικτωρία είχε ανακηρυχθεί αυτοκράτειρα το 1877. Πρωτεύουσα της ήταν πρώτα η Καλκούτα και στη συνέχεια το Νέο Δελχί, και κύριο λιμάνι,

232


στραμμένο προς τη μητρόπολη, η Βομβάη. Το Κράτος των Ινδιών, το οποίο οι Άγγλοι αποκαλούσαν Radjih, ήταν η μεγάλη αποικιακή πραγματικότητα του 19ου αιώνα. Οι εξεγέρσεις στην επικράτεια της ήταν σπάνιες (εκείνη 1

των Σεπάυ του 1857 δεν ήταν αρχικά παρά μια απλή στρατιωτική στάση). Οι Άγγλοι δεν κυβερνούσαν απευθείας, αλλά διαμέσου των αυτοχθόνων πριγκίπων και ηγεμόνων, και απέφευγαν συστηματικά τους ιθαγενείς, με τους οποίους -σε αντίθεση με τους Πορτογάλους και τους Ισπανούς- δεν ήθελαν να έχουν επαφή. Φρόντισαν όμως να εφοδιάσουν τη χώρα με σιδη ροδρομικές γραμμές και άλλες υποδομές, πάντα για δικό τους όφελος βέ βαια, και επέβαλλαν την ειρήνη με τη βοήθεια ενός στρατού που αποτελού σαν 300.000 ιθαγενείς στρατιώτες πλαισιωμένοι από 20.000 Άγγλους, τη Στρατιά των Ινδιών. Οι Βρετανοί επιχείρησαν να προστατεύσουν τη μικρή ήπειρο (που για πρώτη και τελευταία φορά βρισκόταν ενοποιημένη) καταλαμβάνοντας τις συνοριακές περιοχές της: στα Ιμαλάια το Σικίμ, το Μπουτάν και το Νεπάλ, προς ανατολάς τη Βιρμανία και προς νότο τη Μαλαισία. Δεν κατόρθωσαν όμως να εγκατασταθούν μονίμως στο Αφγανιστάν, το οποίο, εκτός από τη Βρετανική, εποφθαλμιούσε και η Ρωσική Αυτοκρατορία. Το Αφγανιστάν εξελίχθηκε τότε σε «χώρο-βύσμα» ανάμεσα στους Ρώσους και τους Άγ γλους. Απέναντι στο χώρο αυτό, στις ζώνες επιρροής των διαφόρων φυλάρχων (οι οποίοι υπάρχουν ακόμη), τα όρη ελέγχονταν από ισχυρές βρετανι κές μονάδες. Ακόμη και σήμερα, κατά μήκος του περάσματος του Χάιμπερ, μπορεί κανείς να διακρίνει, καρφωμένες στους βράχους, ταμπέλες όπου αναγράφεται το όνομα των συνταγμάτων της Αυτού Μεγαλειότητας. Κύριο μέλημα της αυτοκρατορικής Αγγλίας ήταν ο έλεγχος των θαλάσ σιων δρόμων που τη συνέδεαν νοτίως με τις Ινδίες, εξού και η κατάκτηση του Ακρωτηρίου, ή βορείως με τη διώρυγα του Σουέζ. Η διάνοιξη της διώ ρυγας όμως ήταν έργο των Γάλλων, και καθώς βρισκόταν στα χέρια τους, το Σουέζ αποτελούσε πρόβλημα για τους Άγγλους. Το έλυσαν αγοράζοντας το μεγαλύτερο μέρος των μετοχών της εταιρίας και κηρύσσοντας την Αίγυπτο υπό αγγλική επιτροπεία. Το Κάιρο έγινε ούτως ειπείν η δεύτερη, μετά το Λονδίνο, πρωτεύουσα της Βρετανικής Αυτοκρατορίας. Αυτό φάνηκε ακόμη πιο καθαρά στη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Ο έλεγχος της Αιγύ πτου και της διώρυγας δεν επρόκειτο να πάρει τέλος παρά το 1956. Οι ΆγΙνδοί στρατιώτες στην υπηρεσία των Άγγλων. (Σ.τ.Ε.)

Η ΑΠΟΙΚΙΑΚΗ ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ

Η ΙΑΠΩΝΙΑ

233

γλοι εγκαταστάθηκαν, πέρα από το Σουέζ, και στο Άντεν. Πέρα από τη Μα λαισία, ίδρυσαν στην Κίνα το πλούσιο εμπορικό κέντρο του Χονγκ Κονγκ. Τέλος, για να αποκτήσουν τον έλεγχο των στενών της Νοτιοανατολικής Ασίας, δημιούργησαν την πόλη-λιμάνι της Σιγκαπούρης, την τρίτη κατά κά ποιον τρόπο πρωτεύουσα της Αυτοκρατορίας. Στην Αφρική, η Βρετανική Αυτοκρατορία επεκτάθηκε προς νότο από την Αίγυπτο και προς βορρά από το Ακρωτήρι. Κατέλαβε το Σουδάν, μετά την αιματηρή εξέγερση του Μάχντι του Χαρτούμ και το θάνατο του Γκόρντον (1894), με τη μεγάλη εκστρατεία του Κίτσενερ το 1898. 0 Σέσιλ Ροντς επέκτεινε την αγγλική επιρροή πέρα από το Ακρωτήρι, προς βορρά, με σκοπό να συνδέσει το Ακρωτήρι με το Κάιρο. Ταυτόχρονα, οι Άγγλοι εποίκιζαν τον Καναδά (χωρίς όμως να κατορθώ σουν να διώξουν τους κατοίκους του Κεμπέκ, οι οποίοι με την παρουσία τους επιβεβαίωναν τη γαλλική παρουσία), την Αυστραλία και τη Νέα Ζη λανδία. Οι χώρες αυτές εξελίσσονταν σε dominions, δηλαδή «κράτη-εταίρους», τα οποία διατηρούσαν τις ελευθερίες τους. Στη Μεσόγειο, η Αγγλία κατείχε το Γιβραλτάρ, τη Μάλτα και την Κύπρο (την οποία είχε αποσπάσει από τους Τούρκους). Στην Αφρική, εξασφάλισε την κυριαρχία των εκβολών του ποταμού Νίγηρα (τη Νιγηρία). Δυστυχώς όμως για την Αυτοκρατορία, κατά μήκος του δρόμου που οδηγούσε από το Ακρωτήρι στο Κάιρο, στην Οράγγη και στο Τρανσβάαλ. από το 1834 και έπειτα είχαν εγκατασταθεί οι Αφρικάνερς. Οι Ολλανδοί άποικοι δεν φοβήθηκαν την αναμέτρηση με τους Άγγλους. Αυτή ήταν η αι τία του πολέμου των Μπόερς, ο οποίος διήρκεσε από το 1899 ώς το 1902. Υπό την ηγεσία του προέδρου Κρούγκερ, οι Μπόερς αρχικά και για αρκετό διάστημα σημείωσαν πολλές επιτυχίες, τελικά όμως, και μετά από μια εξαιρετικά αιματηρή εκστρατεία, νικήθηκαν από τον Κίτσενερ στα τέλη του 1901. Οι Άγγλοι είχαν θριαμβεύσει, αναγκάστηκαν όμως, με την ειρήνη του 1902, να κάνουν μεγάλες παραχωρήσεις στους Αφρικάνερς. Κυρίως να τους αφήσουν τον έλεγχο στο καινούριο dominion (βρετανική κτήση) της Νότιας Αφρικής - συμφωνία η οποία τον επόμενο αιώνα, με το «απαρτχάιντ», έγι νε αφορμή πολλών συγκρούσεων. Το 1899 όμως, η κοινή γνώμη ήταν με το μέρος των Μπόερς. Οι «κομάντος» τους (ο όρος αυτός, ο οποίος έμελλε να γνωρίσει μεγάλη επιτυχία, προέρχεται από αυτούς) τρομοκράτησαν τον αγγλικό αποικιακό στρατό αποκτώντας ταυτόχρονα και τη φήμη υπερα σπιστών της ελευθερίας.

234


Η γαλλική αποικιακή αυτοκρατορία, αν και δεν μπορούσε να συγκριθεί με της Μεγάλης Βρετανίας, υπήρξε παρ' όλα αυτά η δεύτερη σε ισχύ μετά από αυτή. Η Γαλλία, η οποία από το 1830 κατείχε το Αλγέρι, δημιούργησε την Αλγερία. Στη χερσόνησο του Μαγκρέμπ, ανάμεσα στη Σαχάρα και τη Με σόγειο, υπήρχαν από την αρχαιότητα δυο μόνο χώρες: προς ανατολάς η ρω μαϊκή Αφρική, η αραβική Ιφρίκα, δηλαδή η σημερινή Τυνησία, και προς δυ σμάς το Μαρόκο, το οποίο, αν και είχε προσχωρήσει στο Ισλάμ, δεν είχαν κατορθώσει να κατακτήσουν οι Τούρκοι. Η Γαλλία απώθησε τους Τούρκους προς ανατολάς, με την κατάκτηση της Κωνσταντίνης και στη συνέχεια, με την κατάκτηση του Οράν, τους Αραβο-βέρβερους προς δυσμάς. Έτσι δημιουργήθηκε η Αλγερία. Η Γαλλία, για πολλά χρόνια, αμφιταλαντεύτηκε. Μετά το «αραβικό βασίλειο» που είχε. ονειρευτεί ο Ναπολέων Γ', λόγω των περιστάσεων -έξοδος των Αλσατών, εξορία των οπαδών της Κομμούνας, φυσική μετανάστευση των Ισπανών και των Σικελών- η Αλγερία κατέληξε να είναι μια αποικία εποίκων. Και οι επαρχίες τις οποίες δημιούργησε εκεί η Δημοκρατία της 4ης Σεπτεμβρίου ήταν ως εκ τούτου επαρχίες γαλλικές. Παρόλο όμως που η κυβέρνηση θέλη σε -και πέτυχε- να αφομοιώσει τους εβραϊκής θρησκείας Αλγερινούς (με το διάταγμα του Κρεμιέ), δεν τόλμησε να κάνει το ίδιο με τους μωαμεθανούς ιθαγενείς. Οι τελευταίοι παρέμειναν υπήκοοι, δεν έγιναν όμως πολίτες. Η γαλλική Αλγερία αποτελούσε μια πραγματικότητα την οποία, χωρίς υπερβολή, θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε εικονική. Γπήρξε πράγματι ένας λαός Γάλλων πολιτών στην Αλγερία (ένα κράμα Γάλλων από τη μητέ ρα πατρίδα. Ισπανών, Μαλτέζων, Ιταλών και αυτοχθόνων Εβραίων), ο λαός όμως των μωαμεθανών ιθαγενών δεν αφομοιώθηκε. Θα μπορούσε να είχε αφομοιωθεί; Η λύση του «αραβικού βασιλείου» ήταν πραγματοποιήσιμη ; Αντιθέτως, το 1881, στην Τυνησία, η Γαλλία ακολούθησε με επιτυχία μια πολιτική προτεκτοράτου. Αργότερα, το 1912. επέλεξε μια τελειοποιημένη μορφή της ίδιας πολιτικής στο Μαρόκο: ο στρατηγός Λυωτέ. Γενικός Διοι κητής του Μαρόκου, έβλεπε τον εαυτό του σαν ένα είδος καρδιναλίου Ρισελιέ στην υπηρεσία του σουλτάνου! Από το Μαρακές ώς το Κάίρουάν. ολό κληρο το Μαγκρέμπ ήταν πια γαλλικό. Από το 1862 ήδη, ο στρατηγός Φαιντέρμπ δημιούργησε το μεγάλο και στρατηγικό λιμάνι του Ντακάρ, το οποίο ελέγχει τον Νότιο Ατλαντικό, και στη μαύρη Αφρική κατέλαβε τη Σενεγάλη. Λίγο αργότερα, τολμηροί αξιω-


Η ΙΑΠΩΝΙΑ

235

ματικοί εξασφάλισαν στη Γαλλία την κατοχή του μεγαλύτερου τμήματος της Δυτικής Αφρικής, και ένας Γάλλος ιταλικής καταγωγής, ο Σαβορνιάν ντε Μπραζά, την κατοχή της Αφρικής του Ισημερινού. Στις όχθες του ποταμού Κονγκό, ο Σαβορνιάν ίδρυσε την πόλη Μπραζαβίλ, η οποία έχει διατηρήσει το όνομα του. Ο Σαβορνιάν ήταν απόγονος μιας μεγάλης βενετικής οικογέ νειας από τη Μπραζά της Δαλματίας (το σημερινό Κβαρ). Στη Νοτιοανατολική Ασία, η Γαλλία, της οποίας η παρουσία στην Κοχιγκίνα χρονολογούνταν από την εποχή της Δεύτερης Αυτοκρατορίας, κατέ κτησε το Τονκίνο και την Αυτοκρατορία του Αννάμ με τον στρατηγό Γκαλ λιενί, επέβαλε προτεκτοράτο στα βασίλεια του Λάος και της Καμπότζης και δημιούργησε τη «γαλλική Ινδοκίνα» (η οποία, με την καλλιέργεια του καουτσούκ, εξελίχθηκε σε πλούσια αποικία εκμετάλλευσης). Ο Γκαλλιενί προσάρτησε επίσης στις γαλλικές κτήσεις ένα μεγάλο νησί, τη Μαδαγασκά ρη, που βρίσκεται στο δρόμο προς το Ακρωτήρι, αφού προηγουμένως φρό ντισε να εξορίσει τη βασίλισσα της χώρας Ραναβαλόνα. Η Δημοκρατία δια τηρούσε επιπλέον, από την εποχή ήδη της μοναρχίας, τα νησιά των Αντιλ λών και τη νήσο Ρεϋνιόν (επανένωση) και είχε επιβάλει την κυριαρχία της στον Νότιο Ειρηνικό, στη Νέα Καληδονία και την Ωκεανία (Τάίτή). Από την Αλγερία ως το Κονγκύ και από το Ντακάρ στο Τζιμπουτί, η Δη μοκρατία, «ειρηνεύοντας» σταδιακά τη Σαχάρα, είχε δημιουργήσει μια μονοκύμματη αφρικανική κτήση τεραστίων διαστάσεων. Η προέλαση των Γάλλων από δυσμάς προς ανατολάς διασταυρώθηκε στον Άνω Νείλο, στη Φασόντα, με την αντίστοιχη κίνηση των Άγγλων από βορρά προς νότο. Στις 10 Ιουλίου 1898. ο ταγματάρχης Μαρσάν βρέθηκε αντιμέτωπος με τον λόρδο Κίτσενερ. Με διαταγή της γαλλικής κυβέρνησης, ο Μαρσάν δεν επιτέθηκε. Η κατάσταση, από την εποχή του Ναπολέοντα Γ', είχε αλλάξει και οι Άγγλοι δεν ήταν πια εχθροί αλλά σύμμαχοι - ιδίως μετά την προσάρτηση της Αλσατίας και της Λοραίνης στην Πρωσία. Η αποικιακή αυτή περιπέτεια είχε να επιδείξει ήρωες αλλά και δήμιους: ο Σαβορνιάν ντε Μπραζά απελευθέρωνε τους δούλους και μιλούσε για αδελφοσύνη, ενώ από την άλλη πλευρά οι αξιωματικοί μιας φάλαγγας, η οποία προχωρούσε προς το Τσαντ, τρελάθηκαν, έκαψαν τα χωριά και λεη λάτησαν το Σαχέλ. Αφού δολοφόνησαν τον συνταγματάρχη που η γαλλική κυβέρνηση είχε στείλει να τους καταδιώξει, σκοτώθηκαν και αυτοί από τους ίδιους τους στρατιώτες τους. Το 1900, τρεις γαλλικές φάλαγγες υπό τη διοίκηση των Φουρώ, Λαμύ

236


και Ζαντί, ξεκίνησαν από το Ντακάρ, το Αλγέρι και τη Μπραζαβίλ και συ ναντήθηκαν στις όχθες της λίμνης Τσαντ/Ετσι δημιουργήθηκαν η AOF (Γαλ λική Δυτική Αφρική) και η AEF (Γαλλική Αφρική του Ισημερινού). Όπως στις Ινδίες οι Άγγλοι, έτσι και η Γάλλοι στρατολόγησαν πολλούς Αφρικα νούς στα τάγματα τους: Αλγερινοί, Μαροκινοί. Σενεγαλέζοι συγκρότησαν μονάδες «ακροβολιστών» που διοικούνταν από Γάλλους αξιωματικούς, καθώς και μια Στρατιά της Αφρικής (ανάλογη με τη Στρατιά των Ινδιών των Άγγλων). Το 1900. ιδρύθηκε στο Παρίσι η Αποικιακή Σχολή για την επιμόρ φωση του διοικητικού δυναμικού των αποικιών. Το επίπεδο σπουδών των αποφοίτων « κ ο λ ό » (των αποίκων) ήταν το ίδιο με των αποφοίτων της Εθνι κής Σχολής Διοικήσεως - με τη διαφορά ότι οι πρώτοι ήταν επιπλέον και λά τρεις της περιπέτειας. Οι Άγγλοι και οι Γάλλοι όμως δεν ήταν οι μόνες δυνάμεις με αποικιακές φιλοδοξίες: το 1885, στο συνέδριο του Βερολίνου, οι Ευρωπαίοι μοίρασαν μεταξύ τους την αφρικανική ήπειρο. Οι Άγγλοι και οι Γάλλοι δεν ήταν πια μόνοι. Η μεγάλη λεκάνη του Κονγκό, που και οι δυο δυνάμεις εποφθαλμιούσαν εξίσου, καθιερώθηκε ως «κράτος-βύσμα» και δόθηκε στον βασιλιά Λεο πόλδο Γ' του Βελγίου ως προσωπική ιδιοκτησία. Ο Λεοπόλδος όμως εκμε ταλλεύτηκε τα πλούτη του Κονγκό (ελεφαντοστούν, χαλκό της Κατάνγκα, διαμάντια) ανενδοίαστα και με τέτοια βία ώστε η βελγική κυβέρνηση ανη σύχησε και έσπευσε να μεταβιβάσει την κυριότητα του Κονγκό στο Βέλγιο. Οι Ρώσοι προχωρούσαν προς ανατολάς, ιδρύοντας το λιμάνι του Βλαδι βοστόκ στη θάλασσα της Ιαπωνίας. Προς τα νοτιοανατολικά κατέλαβαν τις μουσουλμανικές περιοχές του Άμου-Ντάρια, ανάμεσα στις οποίες βρίσκο νταν η Μπουχαρα και η Σαμαρκανδη. Εγκαθίδρυσαν έτσι στην Περσία ένα είδος συγκυριαρχίας με τους Άγγλους. Στα νότια, η τσαρική αυτοκρατορία κατοχύρωσε την εξουσία της πάνω στο χριστιανικό τμήμα του Καυκάσου (Αρμενία. Γεωργία) καθώς και στο μουσουλμανικό (Αζερμπαϊτζάν). Η Γερμανία -η οποία άργησε να λάβει μέρος στο συναγωνισμό, γιατί έπρεπε προηγουμένως να ενοποιηθεί και να νικήσει τη Γαλλία το 1871προσάρτησε πάντως το Καμερούν, το Τόγκο. τη Ναμίμπια και κυρίως την Ανατολική Αφρική (τη σημερινή Τανζανία). Οι Πορτογάλοι διατηρούσαν μερικά κατάλοιπα του αλλοτινού μεγαλεί ου τους στην Αφρική, στην Αγκόλα και τη Μοζαμβίκη. Η Ιταλία επίσης θέλησε να αποκτήσει αποικίες. Ατύχησε όμως: προσπά-


Η ΙΑΠΩΝΙΑ

237

θησε να καταλάβει την Αιθιοπία - το μόνο μη προϊστορικό έθνος της μαύρης Αφρικής. Το 1896 όμως οι Ιταλοί κατατροπώθηκαν στην Άδουα από το στρα τό του αυτοκράτορα (νεγκούς) της Αιθιοπίας Μενελίκ. Η Ιταλία συνέχισε όμως να κατέχει τις γειτονικές χώρες (Ερυθραία και Σομαλία) και το Νοέμ βριο του 1911 κήρυξε τον πόλεμο στην Τουρκία, από την οποία και κατόρ θωσε να αποσπάσει, μετά από σκληρές μάχες, την Τριπολίτιδα (τη Λιβύη). Εκείνη την εποχή, ολύκληρος ο κόσμος είχε αποικισθεί από τους Ευρω παίους - ή τους Αμερικανούς, οι οποίοι είχαν επιβάλει προτεκτοράτο στα κράτη της Λατινικής Αμερικής. Η Κίνα ήταν πολύ μεγάλο κομμάτι για να μπορέσουν να το καταπιούν, την εκμεταλλεύτηκαν όμως οι δυνάμεις, οι οποίες εγκατέστησαν «εκχωρή σεις» στα λιμάνια και δεν δίστασαν να στείλουν εκεί στρατό όταν η αυτο κράτειρα Τσέου-Χι, σε μια προσπάθεια να ανεξαρτητοποιηθεί, ενθάρρυνε κρυφά την εξέγερση των ξενόφοβων Μπόξερ το 1900 (οι Πενήντα Πέντε Ημέρες του Πεκίνου). Έμενε ακόμη η Οθωμανική Αυτοκρατορία, η οποία εκτεινόταν από την Αδριατική ώς τον Περσικό κόλπο. Την είχαν επονομάσει όμως «ο μεγάλος ασθενής» και οι Ευρωπαίοι έριζαν ως προς το ποια δύναμη θα επικρατούσε τελικά εκεί: οι Γερμανοί κατασκεύαζαν τη σιδηροδρομική γραμμή που θα συνέδεε την Κωνσταντινούπολη με τη Βαγδάτη και οι Γάλλοι «προστάτευαν» τους χριστιανούς του Λιβάνου. Όσο για τους Ρώσους, κήρυξαν τον πόλεμο στην Τουρκία και το 1878 πέτυχαν να παραχωρήσουν οι Τούρκοι αυτονομία στη Βουλγαρία - η οποία κηρύχθηκε ανεξάρτητο κράτος το 1908. Η εποχή της αποικιοκρατίας ήταν και εποχή των μεγάλων εξερευνήσεων στις πηγές του Νείλου, ύπως και της διάσημης συνάντησης, στο κέντρο της Αφρικής, των Στάνλεϊ και Λίβινγκστον. Ο Στάνλεϊ ξαναβρήκε τελικά τον ηλικιωμένο ιεροκήρυκα, ο οποίος ήταν ο μοναδικός λευκός σε ακτίνα χιλίων χιλιομέτρων, και, χωρίς να χάσει το αγγλικό φλέγμα του, του έτεινε το χέρι λέγοντας του: «Ο κύριος Λίβινγκστον, υποθέτω...» Το 1890 και το 1911 ο Νορβηγύς εξερευνητής Άμουνδσεν ηγήθηκε δυο εξερευνήσεων στον Βόρειο και τον Νότιο Πόλο. Ο Άμουνδσεν πέθανε εξάλ λου στην Ανταρκτική. Οι λευκές κηλίδες στους γεωγραφικούς χάρτες γέμισαν. Για πρώτη φο ρά στην ιστορία οι παραμικρές γωνίες του πλανήτη εξερευνούνταν, κατα γράφονταν, χαρτογραφούνταν. Η ευρωπαϊκή κυριαρχία του κόσμου δεν ήταν όμως απόλυτη: υπήρχε

238


μια εξαίρεση, η Ιαπωνία. Το παλαιό και φεουδαρχικό αυτό έθνος, όπως εί παμε προηγουμένως, είχε διακόψει κάθε επαφή με τη Δύση από τον 16ο ήδη αιώνα. Κάποια μέρα όμως του 1853. ο «μικάδο». ο αυτοκράτορας της Ια πωνίας, είδε να προβάλλει ξαφνικά κάτω από τα παράθυρα του, στον όρμο του Τόκιο (Έντο), ο αμερικανικός στόλος υπό τη διοίκηση του αρχιπλοίαρ χου Πήρυ. Ο αυτοκράτορας, ο οποίος βασίλευε αλλά δεν κυβερνούσε πια, επανέκτησε την εξουσία και ο δήμαρχος του παλατιού (ο «σογκούν») ανα γκάστηκε να παραιτηθεί. Οι σαμουράι είχαν καταλάβει το λάθος τους: «Αν δεν γίνουμε κι εμείς "σύγχρονοι" σαν αυτούς, αυτά τα ευρωπαϊκά σκυλιά θα μας φάνε το συκώτι! » Ο αυτοκράτορας Μουτσουχίτο κήρυξε το 1868 την έναρξη της περιόδου «Μέιτζι», δηλαδή της «φωτισμένης δεσποτείας». Σε μια προσπάθεια να διδαχθεί από τη Δύση. η Ιαπωνία κάλεσε επιστήμονες και τεχνικούς από όλο τον κόσμο και σε είκοσι χρόνια οι Ιάπωνες είχαν κα τορθώσει να ξεπεράσουν την τεχνική τους καθυστέρηση. Ο στρατός των σαμουράι εξελίχθηκε σε στρατό σύγχρονο, ο οποίος συν δύαζε τον παραδοσιακό του ηρωισμό με τον καλύτερο τεχνικό εξοπλισμό. Το ίδιο έγινε και με το στόλο. Το 1894 η Ιαπωνία προσάρτησε την Ταϊβάν και το 1910 την Κορέα. Προ χωρώντας ανατολικά, προσέκρουσε στους Ρώσους, οι οποίοι προχωρούσαν προς την αντίθετη κατεύθυνση, με αποτέλεσμα την κήρυξη πολέμου. Οι υπερήφανοι Ρώσοι αξιωματικοί έβλεπαν με μεγάλη περιφρόνηση αυτούς τους «ιθαγενείς», βέβαιοι ότι θα τους έκαναν μια μπουκιά. Ο μεγάλος ρω σικός στόλος της Βαλτικής, αφού έκανε το γύρο της Αφρικής, εμφανίστηκε μπροστά στα ιαπωνικά παράλια. Και στις 28 Μαΐου 1905, στην Τσουχίμα, η «Αήττητη Αρμάδα» της Ρωσίας, με επικεφαλής τον ναύαρχο Ροντζεσβένσκι, βυθίστηκε αύτανδρη. Αυτός ο κεραυνός εν αιθρία (προάγγελος του Περλ Χάρμπορ) σήμανε την είσοδο του Αρχιπελάγους στις τάξεις των δυ νάμεων. Η Ιαπωνία την εποχή εκείνη αποτέλεσε το μοναδικό παράδειγμα τριτο κοσμικής χώρας που είχε κατορθώσει να εκσυγχρονισθεί. (Παρότι είχε νική σει τους Ιταλούς, ο Αιθίοπας αυτοκράτορας δεν μπόρεσε να εκσυγχρονίσει την Αιθιοπία.) Κίνητρο του γηγενή αυτού εκσυγχρονισμού ήταν αναμφίβο λα ο πατριωτισμός. Αναρχική και φεουδαρχική, η Ιαπωνία των σαμουράι ήταν ένα αληθινό έθνος, ενωμένο και περήφανο. 0 πατριωτισμός είναι ο μο χλός χάρη στον οποίο επιτεύχθηκε η είσοδος της Ιαπωνίας στον σύγχρονο κόσμο - για το καλύτερο και για το χειρότερο.


Η ΙΑΠΩΝΙΑ

239

Τι να σκεφθούμε, τι να πούμε για την περιπέτεια της αποικιοκρατίας; Πρώτα απ' όλα πρέπει να αποφύγουμε τους αναχρονισμούς: οι Ευρω παίοι της εποχής εκείνης δεν ένιωθαν την παραμικρή ενοχή σχετικά με αυτό το θέμα, όπως φαίνεται και από τον περίφημο λόγο του Ζωρές περί των υποχρεώσεων των ανώτερων λαών προς τις κατώτερες φυλές. Η γενναιό δωρη αυτή φιλοδοξία δεν ήταν απλά ευσεβής πόθος. Η Γαλλία άνοιξε ιατρι κά κέντρα, ίδρυσε το Ινστιτούτο Παστέρ και έστειλε στις αποικίες της για τρούς (μεταξύ των οποίων και ο Λουί Φερντινάν Σελίν 2 ), αλλά και μηχανι κούς και δασκάλους. Εκτός από απεχθείς γκάνγκστερ, η αποικιοκρατία ανάδειξε και άγιους - πολλοί από αυτούς ήταν ιεροκήρυκες, καθολικοί κα θώς και διαμαρτυρόμενοι, οι οποίοι πέτυχαν να εμφυτεύσουν τον χριστιανι σμό στο Βιετνάμ και στη μαύρη Αφρική. Εκτός από ασυνείδητους εκμεταλ λευτές, υπήρξαν και αφοσιωμένοι «συνεργάτες» (Γάλλοι που ασκούσαν το επάγγελμα τους στις αποικίες αντί να κάνουν τη στρατιωτική θητεία τους) καθώς και εξαίρετοι «διοικητές στρατιωτικής λέσχης». Στην Αγγλία, ο Κίπλινγκ μιλούσε με ενθουσιασμύ για το «βάρος το οποίο φέρουν οι λευκοί». Γενικά, από μια πλευρά η αποικιοκρατία θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί «κουσνερική»: 3 γενναιόδωρη, ουμανιστική, «αριστερή». Στους λόγους του Ζωρές 4 ανακαλύπτουμε τα ίδια επιχειρήματα που ξαναβρίσκουμε σε εκεί νους του Κουσνέρ, όταν αναφέρεται θετικά στο «δικαίωμα στην ανάμιξη». Οι French doctors είναι τα πνευματικά τέκνα του Φερύ και του Ζωρές. Η γενναιοδωρία αυτή δεν ήταν μόνο πρόφαση. Σε όλα τα κράτη (εκτός από την περίπτωση της Αγγλίας στην Ινδία) ο αποικισμός κόστισε περισσό τερα από όσα απέφερε. Το πραγματικό κίνητρο της αποικιοκρατίας δεν ήταν ούτε ανθρωπιστικό ούτε οικονομικό (παρά το γεγονός ότι η οικονομική κρίση της δεκαετίας του 1880 πίεζε τις κυβερνήσεις να βρουν διέξοδο στις υπερπόντιες χώρες). Πραγματικά κίνητρα ήταν ο ανταγωνισμός των δυνάμεων μεταξύ τους και η επιθυμία τους να μην αφήσουν κανέναν άλλο να καταλάβει τη θέση που

2

Ο συγγραφέας του βιβλίου Ταξίδι στην άκρη της νύχτας. (Σ.τ.Ε.)

3

Μπερνάρ Κουσνέρ: γιατρός και ιδρυτής των Γιατρών Χωρίς Σύνορα, άλλοτε υπουργός

των σοσιαλιστικών κυβερνήσεων και σήμερα υπουργός της κυβέρνησης Σαρκοζί. Υποστηρι κτής της «ανθρωπιστικής επέμβασης» στη Γιουγκοσλαβία και το Ιράκ, διετέλεσε διοικητής του Κοσόβου, ως εκπρόσωπος του ΟΗΕ. (Σ.τ.Ε.) 4

Γάλλος ακαδημαϊκός, ιδρυτής της εφημερίδας Humanité και ηγέτης του γαλλικού σοσια

λισμού. (Σ.τ.Ε.)

240


επιδίωκαν για τον εαυτό τους (κρίσεις στη Φασόντα μεταξύ Γάλλων και Άγγλων, όπως και στο Αγαδίρ μεταξύ Γάλλων και Γερμανών). Ήταν πράγματι αναπόφευκτος ο αποικισμός; Όπως έχουμε ήδη επιση μάνει, η νεωτερικότητα μοιάζει με επιδημία. Ο «προϊστορικός» κόσμος της Αφρικής είναι βέβαιο ότι θα είχε εξαφανισθεί με την πρώτη κιόλας επαφή. Οι φεουδαρχικοί κόσμοι (αραβο-μουσουλμανικός, τουρκικός κ.λπ.) είχαν περισσότερες πιθανότητες να επιβιώσουν - όπως έγινε με την Ιαπωνία. Μό νο η Ιαπωνία όμως άδραξε αυτή την ευκαιρία. Τα αποτελέσματα του αποικισμού ήταν καλά ή κακά; Αναλόγως. Ο αποικισμός κατέστρεψε όλες τις δομές και τους παραδοσιακούς θεσμούς του Τρίτου Κόσμου, αυτό είναι βέβαιο. Ας υπενθυμίσουμε ότι γίνεται λόγος περί αποικισμού μόνο όταν οι λαοί που έρχονται σε επαφή δεν κατέχουν την ίδια θέση στην κλίμακα του χρό νου. Πρόκειται για την έννοια της «διαφοράς χρόνου» (που μας βοηθάει να καταλάβουμε την αστραπιαία επιτυχία των Ισπανών όταν βρέθηκαν αντι μέτωποι με τους Ίνκα). Όταν ο Ναπολέων πολεμούσε τους βασιλείς της Ευρώπης, ήταν κατα κτητής και όχι αποικιοκράτης (όπως ήταν στην Αίγυπτο). Ο Ναπολέων, χά ρη στη στρατηγική μεγαλοφυία του, κατατρόπωνε στρατούς εξίσου σύγ χρονους με το δικό του. Στον αποικιακό πόλεμο αντιθέτως, υπάρχει χάσμα αιώνων ανάμεσα στο στρατό των εισβολέων και στα τσούρμα των κατακτημένων λαών. Το θάρ ρος των Μαμελούκων ή των πολεμιστών Ζουλού δεν τους βοήθησε σε τίπο τα. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο η περιπέτεια της αποικιοκρατίας δεν αριθμεί πολλούς αληθινούς πολέμους. Στην πραγματικότητα, έγιναν μόνο δυο: ο πόλεμος των Μπόερς, γιατί οι Αφρικάνερς ήταν Ευρωπαίοι, και ο ρωσο-ιαπωνικός πόλεμος, επειδή οι Ιάπωνες είχαν γίνει Ευρωπαίοι. Ας υπενθυμίσουμε εδώ ότι η έννοια της αυτοκρατορίας (ακόμη και αν εί ναι αποικιακή) συνεπάγεται και την ανταλλαγή. Η αυτοκρατορία βέβαια παίρνει πολλά, υποτίθεται όμως ότι κάτι δίνει, και στην ουσία κάτι εξασφα λίζει: ειρήνη και υποδομή. Η αυτοκρατορία διαφέρει από την ηγεμονία: έχει καθήκοντα, αντιθέτως με την ηγεμονία, η οποία δεν έχει. Σε τελική ανάλυση υπάρχουν δυο είδη αποικισμού: ο αποικισμός στελεχών και ο εποικιστικός αποικισμός. Ο αποικισμός στελεχών πλαισιώνει τις κατακτημένες χώρες με ολιγάριθ μο προσωπικό από τη μητρόπολη. Οι Άγγλοι κυβέρνησαν το ινδικό τμήμα

II ΑΠΟΙΚΙΑΚΗ ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ

Η ΙΑΠΩΝΙΑ

241

της ασιατικής ηπείρου και τα εκατοντάδες εκατομμύρια των ιθαγενών της (ο όρος «ιθαγενής» δεν έχει αρνητική σημασία: οι Άγγλοι είναι ιθαγενείς της Αγγλίας) με 100.000 αποίκους, δημόσιους υπαλλήλους, αξιωματικούς και εμπόρους. Όταν ο αποικισμός τελειώνει, τα στελέχη αυτά επανέρχονται στη μητρόπολη. Αυτού του είδους ο αποικισμός δεν αφήνει συνήθως πολλές κακές ανα μνήσεις στους αποικισμένους. Οι Ινδοί (τουλάχιστον όσοι ανήκουν στην άρ χουσα τάξη) προσπαθούν πάντα να φαίνονται όσο το δυνατόν πιο british (πιο αγγλοπρεπείς). Και οι Σενεγαλέζοι θεωρούν πως είναι «Γάλλοι της Αφρικής». Ο εποικιστικός αποικισμός όμως εγκαθιστά στα υπερπόντια εδάφη έναν πολυάριθμο ευρωπαϊκό πληθυσμό, με σκοπό η εγκατάσταση αυτή να κατα στεί μόνιμη. Με αυτή την έννοια, στο πλαίσιο αυτό υπάγεται και ο «σιωνισμός», τον οποίο επινόησε το 1896 ο Τέοντορ Χερτσλ για να βρουν κάπου καταφύγιο οι κατατρεγμένοι Εβραίοι. Ακόμη και αν. στην περίπτωση της Παλαιστίνης, η κίνηση αυτή παρουσιάζεται ως «επάνοδος» και όχι ως κατάκτηση. Θα επανέλθουμε όμως σ' αυτό το θέμα. Αντιπαραθέτοντας δυο λαούς, ο εποικιστικός αποικισμός συνήθως κα ταλήγει στην έξωση του ενός από τους δυο: των ιθαγενών. Στην πραγματι κότητα, οι Αμερικανοί έδιωξαν από παντού τις φυλές των Ινδιάνων, οι Αυ στραλοί τους ιθαγενείς Αβορίγινες και οι Νεοζηλανδοί τους Μαορί. Σε ανά λογες περιπτώσεις, οι Ευρωπαίοι δεν αντιμετωπίζουν πια κανένα πρόβλη μα. Υπάρχει όμως και η αντίθετη περίπτωση, στην οποία θα αναφερθούμε και παρακάτω: της Αλγερίας, από όπου οι μωαμεθανοί ιθαγενείς έδιωξαν τους αποίκους, οι οποίοι ζούσαν εκεί εκατό ολόκληρα χρόνια. Παρ' όλα αυτά, ο συμβιβασμός δεν είναι ανέφικτος. Στη Νέα Καληδονία. Ευρωπαίοι και Κανάκ συνυπάρχουν κάτω από την κηδεμονία της Γαλλίας. Στη Νότιο Αφρική, αυτή τη φορά χωρίς εξωτερική επέμβαση, οι Αφρικάνερς και οι μαύροι μοιάζουν αποφασισμένοι να συμβιώσουν.

Η ΜΠΕΛΕΠΟΚ

ΣΤΗ ΓΑΛΛΙΑ, ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΚΟΜΜΟΥΝΑΣ, Η ΕΚΤΕΛΕΣΤΙΚΗ ΕΞΟΥΣΙΑ ανατέθηκε στο νικητή, τον Αδόλφο Θιέρσο. Ο Θιέρσος έπεισε τον Μπίσμαρκ να διατάξει την αποχώρηση των γερμανικών στρατευμάτων από τη χώρα (με εξαίρεση την Αλσατία και τη Λοραίνη) ήδη από το 1873, με αντάλλαγμα την καταβολή πολεμικής αποζημίωσης. Μετά την αποχώρηση των Πρώσων, τον διαδέχτηκε ο στρατηγός Μακ Μαόν. Έτσι τα παρεπόμενα της αριστερής εξέγερσης της 4ης Σεπτεμβρίου 1870. δηλαδή η Κομμούνα και η ήττα της, είχαν σαν αποτέλεσμα μια μεγάλη στροφή της Δημοκρατίας προς τα δεξιά - όπως αποδεικνύεται και από το Σύνταγμα του 1875. το οποίο ψηφίστηκε με μικρή πλειοψηφία και θα μπο ρούσε να θεωρηθεί κατάλληλο ακόμη και για συνταγματική μοναρχία. Η παλινόρθωση της μοναρχίας δεν πραγματοποιήθηκε, λόγω της επιμο νής του κόμητα ντε Σαμπόρ. 1 ο οποίος δεν δεχόταν με κανένα τρόπο να δια τηρηθεί η τρίχρωμη σημαία. Η Τρίτη Δημοκρατία έμελλε να διαρκέσει ώς το 1940. Το Μάιο του 1877, οι δημοκρατικοί, οι οποίοι είχαν κερδίσει τις βουλευ τικές εκλογές, έδωσαν «αριστερότερη» χροιά στο καθεστώς. Ο Μακ Μαόν αναγκάστηκε να παραιτηθεί και η πραγματική εξουσία διαμοιράστηκε ανάμεσα στην Εθνοσυνέλευση και σε εκείνον ο οποίος έφερε τότε τον τίτλο του πρόεδρου του Συμβουλίου, δεδομένου ότι ο τίτλος του προέδρου της Δημοκρατίας είχε καταλήξει να είναι απλά τιμητικός. Αυτή η «Δημοκρατία των Ζυλ» (ονομάστηκε έτσι γιατί πολλοί από τους

1

Γάλλος πρίγκιπας, τελευταίος διάδοχος του κλάδου των Βουρβόνων. (Σ.τ.Ε.)

244


υπουργούς της λέγονταν Ζυλ, με γνωστότερο τον Ζυλ Φερύ) πέρασε από πολλές κρίσεις, κατέλειπε όμως μεγάλο έργο. Η σοβαρότερη από τις κρί σεις αυτές, και η πιο ξακουστή, ήταν η υπόθεση Ντρέυφους. Προτού όμως ξεσπάσει η κρίση αυτή. οι πολίτες της Γαλλίας είχαν νιώ σει άλλη μια φορά τον πειρασμό του βοναπαρτισμού: τους τον είχε εμπνεύ σει ένας ωραίος στρατιωτικός, ο στρατηγός Μπουλανζέ (υπουργός Άμυνας το 1884). Ο Μπουλανζέ κέρδισε τις εκλογές τον Ιανουάριο του 1889, δεν τόλμησε όμως να βαδίσει εναντίον του μεγάρου των Ηλυσίων (του προεδρι κού μεγάρου), φοβήθηκε, εγκατέλειψε κρυφά τη Γαλλία και κατέφυγε στο Βέλγιο, όπου και αυτοκτόνησε το 1891. Η υπόθεση Ντρέυφους ήταν πολύ πιο σοβαρή. 0 λοχαγός Ντρέυφους, ο οποίος προερχόταν από εβραϊκή οικογένεια της Αλσατίας, κατηγορήθηκε, με μόνο στοιχείο μια απλή ομοιότητα γραφικού χαρακτήρα, ότι είχε παρα δώσει άκρως απόρρητα έγγραφα στον Γερμανό στρατιωτικό ακόλουθο. 0 λοχαγός υπηρετούσε στην υπηρεσία πληροφοριών του Γενικού Επιτελείου Στρατού. Συνελήφθη, δικάστηκε επί τροχάδην από ένα στρατοδικείο και στη συνέχεια στάλθηκε στο κάτεργο της Γουιάνας (Οκτώβριος-Δεκέμβριος 1894). Η «υπόθεση» ξέσπασε το 1896, όταν άρχισε να σχηματίζεται η υπο ψία ότι ένοχος δεν ήταν ο Ντρέυφους αλλά κάποιος άλλος αξιωματικός, ο Εστερχάζυ. Όταν όμως το Γενικό Επιτελείο αρνήθηκε να αναιρέσει την κα ταδικαστική απόφαση και αθώωσε τον Εστερχάζυ, οι Γάλλοι διανοούμενοι κινητοποιήθηκαν για να απελευθερωθεί ο Ντρέυφους. Το 1898 ο Εμίλ Ζολά δημοσίευσε στην Aurore το περίφημο κύριο άρθρο του με τίτλο «Κατηγο ρώ». Το 1899 έγινε αναθεώρηση της δίκης και το 1906 ο Αλσατός λοχαγός δικαιώθηκε πλήρως. 0 Ντρέυφους υπήρξε αναμφισβήτητα θύμα μιας μεγάλης έξαρσης αντι σημιτισμού, γενικευμένης τότε σε ολόκληρη την Ευρώπη. Στη Ρωσία ήταν η εποχή των «πογκρόμ». Η «υπόθεση» ήταν ο λόγος που ο Τέοντορ Χερτσλ συνέλαβε την ιδέα της δημιουργίας στην Παλαιστίνη ενός τόπου καταφυγής για τους κατατρεγμένους Ισραηλίτες. Υπήρξαν όμως και οπαδοί του Ντρέυ φους οι οποίοι ζητούσαν την αναθεώρηση της δίκης, όχι μόνο ανάμεσα στους αριστερούς (ο Πεγκύ. ο Ζολά) αλλά και στους δεξιούς (ο πατέρας του Ντε Γκωλ, ο Λυωτέ). Όσοι κραδαίνουν σήμερα την «υπόθεση» εναντίον της Γαλλίας με την ευκαιρία κάποιου κυνηγιού μαγισσών (ή με την κατηγορία του αντισημιτι σμού) ξεχνούν ότι οι διανοούμενοι της Γαλλίας, το δικαστήριο και η κοινή

Η ΜΠΕΛ ΕΠΟΚ

245

γνώμη δικαίωσαν τον Ντρέυφους! Σε ποια άλλη χώρα δεν θα είχε επικρατή σει την εποχή εκείνη η κρατική σκοπιμότητα; Παρά τις κρίσεις από τις οποίες πέρασε, η «Δημοκρατία των Ζυλ» επι τέλεσε πολλά έργα. Το πρώτο και περισσότερο γνωστό οφείλεται στον Ζυλ Φερύ. ο οποίος το 1881 πέρασε ένα νόμο ο οποίος καθιστούσε υποχρεωτική τη δημόσια εκπαίδευση ώς την ηλικία των δεκατεσσάρων χρόνων/Ηταν μια παγκόσμια πρωτιά. Όσοι αντιδρούσαν συλλαμβάνονταν και οδηγούνταν στο σχολείο από τα όργανα της τάξης. Κάθε κοινότητα υποχρεώθηκε να χτίσει ένα σχολείο (ένα τμήμα για τα κορίτσια και άλλο ένα για τα αγόρια, δεδομένου ότι την εποχή εκείνη τα σχολεία δεν ήταν μεικτά). Το κράτος ίδρυσε τότε και από μια παιδαγωγική ακαδημία σε κάθε νομό για την εκ παίδευση των δασκάλων (και των δασκαλισσών). Οι δάσκαλοι αυτοί, τους οποίους ο Πεγκύ αποκαλούσε «μαύρους καβαλάρηδες της Δημοκρατίας», δίδασκαν στους μαθητές ανάγνωση, γραφή, αριθμητική, φυσικές επιστήμες αλλά και αγωγή του πολίτη και αγάπη για την πατρίδα. Στο Παρίσι, στην οδό Ουλμ, δημιουργήθηκε η Ανώτατη Παιδαγωγική Ακαδημία για την εκ παίδευση εκείνων που θα εκπαίδευαν τους δασκάλους. Οι Γάλλοι εξελίχτη καν σε λαό εγγράμματο και οι εφημερίδες έφτασαν τότε να έχουν κυκλοφο ρία ενός ή δύο εκατομμυρίων φύλλων (σε αντίθεση με τα σημερινά 200.000 ή 300.000). Η Τρίτη Δημοκρατία καθιέρωσε ως εθνικό ύμνο τη Μασσαλιώτι δα και τη 14η Ιουλίου ως εθνική εορτή. Σύμβολο του κράτος έγινε η φυσιο γνωμία της «Μαριάν». Το 1901, ψηφίστηκε ένας θεμελιώδης νόμος (ισχύει ακόμη), ο οποίος εξα σφαλίζει στους πολίτες απόλυτη ελευθερία να συνεταιρίζονται. Αρκεί μόνο να υπάρχει ένας πρόεδρος, ένας γραμματέας και ένας ταμίας, και να έχουν κατατεθεί στη Νομαρχία τα καταστατικά και ο σκοπός της εταιρείας. Γι' αυτό το λόγο υπάρχουν ακόμη χιλιάδες εταιρείες στη Γαλλία. Η Εθνική Συνέλευση αποτελούσε το πολιτικό θεμέλιο της χώρας, με δυο δεξιές παρατάξεις (μια φιλελεύθερη και μια βοναπαρτιστική) και δυο αρι στερές (μια φιλελεύθερη και μια αυταρχική). Η Δημοκρατία διευκόλυνε την κοινωνική ανέλιξη των πολιτών και προ σέλαβε καινούργιους κρατικούς υπαλλήλους: ο δάσκαλος του χωριού επι σήμαινε τον καλό μαθητή και τον έστελνε εσωτερικό σε σχολείο της Νομαρ χίας. Αν ο μαθητής ήταν προικισμένος, «ανέβαινε» στο Παρίσι για να συνε χίσει τις σπουδές του στις Μεγάλες Σχολές. Παρ' όλα αυτά τα επιτεύγματα, η Δημοκρατία, η οποία βασιζόταν στη

246


μικροαστική τάξη των πόλεων και της υπαίθρου, δεν υπήρξε εξίσου προ νοητική σχετικά με τα κοινωνικά θέματα. Είχε επιτρέψει την ίδρυση συνδικάτων το 1884. υποτιμώντας όμως την αθλιότητα και τη φτώχεια που χαρακτήριζε την εργατική τάξη. Η εκβιομη χάνιση επιτεύχθηκε βίαια. Η καταστολή της Κομμούνας είχε αφήσει κακές αναμνήσεις στους εργάτες, ενώ αντιστοίχως οι δημοκρατικοί φοβούνταν τις «πετρελαιο-ρίχτρες» (τις γυναίκες οι οποίες στη διάρκεια της Κομμούνας προκαλούσαν πυρκαγιές πετώντας αναμμένο πετρέλαιο). Γι' αυτό η Β' Διε θνής, που δημιουργήθηκε το 1889, υπήρξε πολύ πιο διεκδικητική από την πρώτη και οι εργατικές ταραχές συνεχίστηκαν. Το συνδικάτο CGT (Γενική Εργατική Συνομοσπονδία) ιδρύθηκε το 1895 (το Εργατικό Κόμμα της Αγγλίας το 1901), λίγο πριν από τη SFIO του Ζαν Ζωρές (1905 - SFIO σημαί νει Γαλλικό Τμήμα της Εργατικής Διεθνούς). Ο μαρξισμός έγινε μόδα. επιβεβλημένη από τους κύκλους της διανόησης, και οι απεργίες πλήθυναν. Παραδόξως, ο πάπας Λέων ΙΓ', με την εγκύκλιο Rerum Novarum (Περί νέων πραγμάτων), φάνηκε πιο ανοικτός στα κοινωνι κά θέματα απ' ό,τι οι δημοκρατικοί. Ο Λέων ΙΓ' σύστησε πάντως στους κα θολικούς να προσχωρήσουν στο καθεστωτικό σχήμα και να εγκαταλείψουν τις φιλομοναρχικές ψευδαισθήσεις τους: ήταν η εντολή της «Προσχώρησης». Παρ' όλα αυτά, η διένεξη ανάμεσα στην Εκκλησία και τη Δημοκρατία κυριάρχησε στη διάρκεια μιας εποχής όπου «κληρικοί» και «αντικληρικοί» έρχονταν σε συχνές αντιπαραθέσεις. Το 1905 ψηφίστηκε ο περίφημος νόμος «Διαχωρισμού Εκκλησίας και Κράτους». Ήδη από την εποχή του Ερρίκου Δ', η γαλλική υπηκοότητα δεν συνδεόταν πια με τη θρησκεία, όμως το ναπολεόντειο κονκορδάτο (συμφω νία μεταξύ Βατικανού και κράτους όσον αφορά τα θρησκευτικά θέματα) συνέχιζε να εξασφαλίζει ιδιαίτερα προνόμια στην καθολική Εκκλησία (οι κληρικοί της πληρώνονταν από το κράτος). Ο διαχωρισμός κατάργησε αυτό το σύστημα. Τελικά, η Εκκλησία βγήκε κερδισμένη. Στη Γαλλία, σύμφωνα με την «ουδετεροθρησκεία» (laïcité), επιτρέπονται όλες οι θρησκευτικές δοξασίες, ακόμη και η αθεΐα. Αυτό δεν σημαίνει ότι το κράτος δεν έχει καμία σχέση με τις θρησκείες: ο υπουργός Εσωτερικών είναι εντεταλμένος να διαπραγματεύεται με τους εκπροσώπους των διάφορων θρη σκειών τα πρακτικά προβλήματα που σχετίζονται με την ελεύθερη άσκηση τους. Η μεταρρύθμιση αυτή όμως επιβλήθηκε με υπερβολικά βίαιο τρόπο. Τα θρησκευτικά τάγματα καταργήθηκαν, έγινε «απογραφή» της περιουσίας


247

των εκκλησιών, δεδομένου ότι όσα εκκλησιαστικά κτίρια είχαν κτισθεί πριν από το 1905 περιέρχονταν στο κράτος. Χάρη όμως στους μετριοπαθείς της Δημοκρατίας και της Εκκλησίας αποφεύχθηκαν οι μετωπικές συγκρούσεις. Οι «απογραφές» εγκαταλείφθηκαν. Η γαλλική ουδετεροθρησκεία είναι ιδέα πρωτότυπη και παραμένει μο ναδική σε μια Ευρώπη όπου η βασίλισσα της Αγγλίας εξακολουθεί να ηγεί ται της αγγλικανικής Εκκλησίας και οι Γερμανοί πληρώνουν ακόμη φόρους «θρησκευτικούς», όπως οι Ιταλοί, οι Ισπανοί και οι Πολωνοί. Στην ουσία, σε πολλά κράτη, όπως και στις ΗΠΑ, δεν υπάρχει επίσημη θρησκεία. Μονάχα όμως η Γαλλία (και το Μεξικό) τηρούν εντελώς ουδέτερη στάση και δεν ξε χωρίζουν καμιά θρησκεία. Κυρίως όμως, λίγα κράτη προστατεύουν τους αγνωστικιστές. Η Μπελ Επόκ υπήρξε η εποχή της δεύτερης βιομηχανικής επανάστασης. Η πρώτη, η οποία εκδηλώθηκε κατά το μεγαλύτερο μέρος της στην Αγγλία, ήταν του άνθρακα, των σιδηροδρόμων και του χάλυβα. Η δεύτερη ήταν η επανάσταση του ηλεκτρισμού, η μεταφορά του οποίου έγινε τότε εφικτή. Επειδή όμως ο ηλεκτρισμός δεν αποτελεί ενέργεια αλλά έναν εύχρηστο τρόπο μεταφοράς της ενέργειας, πρέπει η παραγωγή του να ανταποκρίνε ται αυτομάτως στη ζήτηση. Στη διάρκεια της δεύτερης βιομηχανικής επα νάστασης γενικεύθηκε η χρήση του πετρελαίου, που είναι πολύ πιο εύκολη από του άνθρακα. Τη γενίκευση της χρήσης του πετρελαίου ακολούθησε, το 1883, η εφεύρεση του κινητήρα εσωτερικής καύσεως. 0 κινητήρας εσωτερικής καύσεως επέτρεψε την κατασκευή αυτοκινήτων και αεροπλάνων. Οι τεχνικοί υπολογισμοί είχαν ήδη γίνει, πριν από πάρα πολλά χρόνια, τότε όμως ένας Λεονάρντο ντα Βίντσι δεν διέθετε κινητήρα αρκετά ισχυρό και αρκετά ελαφρύ για να κινήσει τις μηχανές του. Οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Γαλλία υπήρξαν οι πρωτοπόροι της δεύτε ρης βιομηχανικής επανάστασης. Το 1903, οι αδελφοί Ράιτ απογείωσαν το πρώτο αεροπλάνο (στο οποίο έδωσε αυτό το όνομα ο Γάλλος Κλεμάν Αντέρ), πατρίδα όμως της αεροπορίας ήταν η Γαλλία: το 1909 ο Μπλεριό διάβηκε τη Μάγχη και το 1913 ο Ρολάν Γκαρός τη Μεσόγειο. Η χρήση του αυτοκινήτου γενικεύθηκε. Ο Αμερικανός Έντισον εφηύρε το μικρόφωνο και το φωνογράφο. Οι Νίψε και Νταγκέρ εφηύραν τη φωτο γραφία και το 1895 οι αδελφοί Λυμιέρ πρόβαλαν τις πρώτες κινηματογρα φικές ταινίες τους (ανάμεσα στις οποίες και τον Ποτισμένο

ποτιστή).

Το 1898 ο Πιερ και η Μαρί Κιουρί αποκάλυψαν την ύπαρξη της ραδιε-

248


νέργειας και το 1905 ήδη ο Αϊνστάιν διατύπωσε τη θεωρία της «γενικής σχε τικότητας» (στη Γερμανία και στην Ελβετία). Στη Βιέννη ο Φρόυντ εγκαι νίασε τις πρώτες ψυχαναλυτικές θεραπείες το 1895. Ο Εντουάρ Μπρανλύ τελειοποίησε τον ασύρματο. Η εποχή του ραδιοφώνου είχε φτάσει. Για να εορτασθεί επαξίως η εκατοστή επέτειος της Επανάστασης, η Δη μοκρατία οργάνωσε το 1889 στο Παρίσι μια παγκόσμια έκθεση για την οποία ο μηχανικός Άιφελ ανέλαβε την ανέγερση ενός πύργου (ο οποίος

επρόκειτο

να παραμείνει εκεί προσωρινά) στο Πεδίον του Άρεως. Όλοι οι δήμαρχοι της Γαλλίας κλήθηκαν σε μια μεγάλη συνεστίαση στο πάρκο του Κεραμεικού. Την εποχή εκείνη εξάλλου εύκολα μπορούσε να περάσει κανείς τα σύνο ρα χωρίς διαβατήριο (όπως στο Γύρο του κόσμου

σε ογδόντα

ημέρες

του

Ιουλίου Βερν). Στα τέλη του 19ου αιώνα η «παγκοσμιοποίηση» ήταν πολύ πιο διαδεδομένη απ' ό,τι σήμερα. Υπήρχε λιγότερη γραφειοκρατία, το διε θνές εμπόριο ήταν πιο γενικευμένο και οι μεταναστεύσεις πολύ πιο συχνές. Η Γαλλία, παρόλο που η Αγγλία τής είχε αφαιρέσει την ηγεμονία και η Γερμανία την απειλούσε, δεν είχε χάσει τη λάμψη της. Στο Παρίσι, στα μπαρ της γειτονιάς του Μονπαρνάς, συναντιόντουσαν οι μεγαλύτεροι ζωγράφοι της εποχής: ο Κορό, ο Μανέ, ο Μονέ, ο Πικάσο, ο Ντεγκά, ο Σερά, ο Βαν Γκογκ, ο Τουλούζ-Λωτρέκ, ο Σεζάν, οι ιμπρεσιονι στές, οι κυβιστές, οι φωβιστές... Μια πραγματική έκρηξη της ζωγραφικής τέχνης, η οποία μόνο με της Αναγέννησης μπορεί να παραβληθεί. Στη λογοτεχνία, γνωρίσαμε ήδη τον Ζολά και τον Πεγκύ στην υπόθεση Ντρέυφους. όμως μεγαλοφυίες όπως ο Προυστ (το Αναζητώντας

τον

χαμένο

χρόνο άρχισε να δημοσιεύεται το 1913), ο Ζιντ (Οι γήινες τροφές εκδόθηκαν το 1897) και εμπνευσμένοι ποιητές όπως ο Ρεμπώ, ο Βερλαίν και ο Βίλχελμ Απολλινάρις ντε Κοστροβίτσκι (ο οποίος έλαβε το όνομα Γκιγιώμ Απολλιναίρ) δόξαζαν τότε τα γαλλικά γράμματα στη σκιά των μεγάλων προκατό χων τους της Δεύτερης Αυτοκρατορίας. 0 Μπωντλαίρ και ο Φλομπερ μόλις είχαν πεθάνει. Με την κηδεία δημοσία δαπάνη του Βίκτωρ Ουγκώ —ο οποίος είχε επα νέλθει από την εξορία μαζί με τη Δημοκρατία- στο Πάνθεον το 1885, η δη μοκρατική λειτουργία έφθασε σε πρωτόγνωρα ύψη. (Την κηδεία αυτή διη γήθηκε πολλές φορές στον έναν από τους συγγραφείς του παρόντος βι βλίου ο παππούς του Τεοντύλ Λαντισλάς Αλμπέρ Μπαρώ, ο οποίος την είχε παρακολουθήσει σε ηλικία είκοσι χρονών.) Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο αυτή η εποχή, παρά την ένδεια της


249

εργατικής τάξης, δικαίως χαρακτηρίζεται ωραία (Μπελ Επόκ), γιατί τότε πί στευαν στην πρόοδο: «Η ανθρωπότητα εγείρεται, είναι λίγο ασταθής ακόμη αλλά, με το μέτωπο να αναδύεται από τα σκοτάδια, βαδίζει προς το Ξημέ ρωμα». Η ευτυχία ως γνωστόν είναι παιδί της ελπίδας, πολύ περισσότερο απ' ό,τι των χρημάτων. Η δική μας εποχή είναι απείρως πιο πλούσια, από υλικής απόψεως, αλλά οι νέοι. οι οποίοι βρίσκονται σε πολύ καλύτερη μοίρα από τους προγόνους τους, αντιμετωπίζουν το μέλλον με λιγότερες ελπίδες! Η Μπελ Επόκ συνέπεσε και με μια περίοδο ειρήνης. 0 πόλεμος του 1870 δεν διήρκεσε πολύ και ο πόλεμος Βορείων και Νοτίων ήταν ακόμη πολύ μα κρινός. Όσο για τις αποικιοκρατικές εκστρατείες, ενθουσίαζαν τον Ψυχά ρη,2 τα σκοτεινά σημεία τους όμως (καταστολές, σφαγές) δεν αποκαλύπτο νταν. Για άλλη μια φορά, πίστευαν ότι ο πόλεμος ήταν «ξεπερασμένος». Το 1911 ο Νόρμαν Άνγκελ, ένας Άγγλος δοκιμιογράφος, μπορούσε ακόμη να γράφει: «Ο πόλεμος μεταξύ Αγγλίας και Γερμανίας είναι αδύνατος, για τί αν συμβεί, θα καταρρεύσουν τα χρηματιστήρια του Αονδίνου και του Βε ρολίνου...» Οι κίνδυνοι όμως ελλόχευαν. Η μεγάλη Αυτοκρατορία της Αυστρίας κατέρρεε. Το 1867. ο Φραγκίσκος Ιωσήφ υποχρεώθηκε να παραχωρήσει ευρεία αυτονομία στην Ουγγαρία. Έκτοτε γινόταν λόγος για Αυστρο-Ουγγαρία. Και οι Τσέχοι όμως, όπως και οι Κροάτες, δεν έμεναν ήσυχοι. Παρ' όλα αυτά. οι Αψβούργοι κατέλαβαν το 1878 τη Βοσνία, όπου κατοικούσαν κυρίως Σέρβοι (οι οποίοι ήλπιζαν ότι θα προσαρτούνταν στη μικρή ανεξάρτητη Σερβία), αποσπώντας την από την οθωμανική αυτοκρατορία, και το 1908 την προσάρτησαν στη δική τους αυ τοκρατορία. Οι διεκδικήσεις των Σλάβων του νότου έγιναν ολοένα και πιο βίαιες, ώσπου προσέλαβαν καθαρά τρομοκρατικό χαρακτήρα. Οι βρετανικές νήσοι επίσης σπαράσσονταν από τις πατριωτικές εκδηλώ σεις των Ιρλανδών. Στην Ιρλανδία, η οργάνωση Σιν Φέιν («Μόνοι Εμείς») του Άρθουρ Γκρίφιθ ζητούσε «Home Rule» (αυτονομία), την οποία, παρά την αντίθετη γνώμη του πρωθυπουργού Γκλάντστοουν, αρνήθηκε να παρα χωρήσει η αγγλική κυβέρνηση, το 1886 όπως και το 1892. Αυτή η άρνηση εί χε σαν αποτέλεσμα την αιματηρή εξέγερση εναντίον των Άγγλων που έλαβε χώρα το Πάσχα του 1916 (μεσούντος του πολέμου). Η μεγαλύτερη απειλή όμως προερχόταν από τον γερμανικό επεκτατισμό.

2

Γιάννης Ψυχάρης: γλωσσολόγος και λογοτέχνης, καθηγητής στην έδρα Νεοελληνικής

Γλώσσας και Φιλολογίας στη Σορβόννη (1885). μαχητικός δημοτικιστής. (Σ.τ.Ε.)

250


Ενοποιημένη και εκβιομηχανισμένη, η Γερμανία, με 67 εκατομμύρια κα τοίκους, είχε γίνει η πρώτη οικονομική δύναμη της Ευρώπης. Γύρευε μια θέση στον ήλιο. Το 1890, ο Κάιζερ έδιωξε τον Μπίσμαρκ. Εκείνος, πικραμέ νος και εκφράζοντας σοβαρές επικρίσεις εναντίον του αυτοκράτορα, απο σύρθηκε στην Πομερανία. όπου και πέθανε το 1898. Ο Γουλιέλμος Β', εγγονός του Γουλιέλμου Α' (η βασιλεία του είχε αρχίσει το 1888). δεν διέθετε τις ικανότητες του παππού του. Παρά την εξελιγμένη βιομηχανία της, η Γερμανία δεν είχε καρπωθεί παρά ψίχουλα από το αποι κιοκρατικό φαγοπότι. Παρόλο που η προσάρτηση της Αλσατίας-Λοραίνης τού είχε κοστίσει τη φιλία των Γάλλων, ο Γουλιέλμος άρχισε τις εχθροπρα ξίες εναντίον του παραδοσιακού συμμάχου του, του τσάρου. Σε αντιστάθ μισμα, η Γερμανία ασκούσε

ένα είδος προτεκτοράτου επί της Αυστρο-Ουγ-

γαρίας και της Τουρκίας, οι οποίες όμως ήταν φθίνουσες αυτοκρατορίες. Ο στρατός του, ο πρώτος στον κόσμο εκείνη την εποχή, ήταν τόσο ισχυ ρός ώστε ο Γουλιέλμος Β', ο οποίος δεν ήταν ιδιαίτερα έξυπνος, θεωρούσε τον εαυτό του αήττητο. Επιθυμώντας να απαλλάξει τη χώρα δια παντός από τη Γαλλία, το Γενικό Επιτελείο Στρατού της Γερμανίας είχε εκπονήσει ένα σχέδιο, το λεγόμενο σχέδιο Σλίφεν, σύμφωνα με το οποίο θα χτυπούσαν τα νώτα του γαλλικού στρατού, παραβιάζοντας μ' αυτόν τον τρόπο την ου δετερότητα του Βελγίου. Στρατηγικά τέλειο, το σχέδιο αυτό -το οποίο υιο θετήθηκε το 1906 και από τον Μόλτκε, τον διάδοχο του στρατάρχη Σλίφενήταν από πολιτικής απόψεως εντελώς απαράδεκτο, γιατί ήταν προφανές πως η Αγγλία, η οποία είχε δημιουργήσει το Βέλγιο για να διαφυλάξει την Αμβέρσα, δεν θα δεχόταν ποτέ την κατάληψη της χώρας αυτής από έναν ηπειρωτικό στρατό. Αυτός εξάλλου υπήρξε και ο κύριος λόγος της λυσσώ δους αντιπαράθεσης της με τον Ναπολέοντα. Όσο για τη Γερμανία, παρά τις πρόσφατες ναυπηγήσεις που είχε πραγματοποιήσει, δεν διέθετε τα ανά λογα μέσα για να εμπλακεί σε υπερπόντιες αναμετρήσεις με τον αγγλικό στόλο. Επιπλέον ο Γουλιέλμος, τον οποίο ο Μόλτκε κρατούσε μακριά από την εξέλιξη των γεγονότων, ήταν πεπεισμένος ότι το Ράιχ θα κατατρόπωνε τη Γαλλία μέσα σε λίγες εβδομάδες, όπως είχε συμβεί το 1870. Η Γαλλία όμως είχε αλλάξει από την εποχή τη Δεύτερης Αυτοκρατορίας. Είχε θεσπίσει την υποχρεωτική στρατιωτική θητεία, αναπληρώνοντας την πληθυσμιακή μειονεξία της (39 εκατομμύρια) με τη διάρκεια (τρία χρόνια) της στρατιωτικής θητείας. Λόγω του δημογραφικού της μαλθουσιανισμού, η Γαλλία, η οποία το 1815 ήταν η πιο πυκνοκατοικημένη χώρα της Ευρώπης,

Η ΜΠΚΛ ΙίΠΟΚ

251

είχε καταλήξει να είναι η πιο αραιοκατοικημένη, μετά τη Γερμανία, τη Ρω σία και την Αγγλία/Ηταν όμως και η Γαλλία των φλεγόμενων από πατριω τισμό δασκάλων, η οποία προσέβλεπε να ανακτήσει, με τη «ρεβάνς», την Αλσατία-Λοραίνη. Τα σχέδια του Γουλιέλμου Β' και του Μόλτκε για έναν πόλεμο-αστραπή ενισχύθηκαν από τη γρήγορη νίκη των Ελλήνων, Σέρβων και Βουλγάρων εναντίον των Τούρκων το 1913. Την ίδια χρονιά, με τη συνθήκη του Λονδί νου, οι Τούρκοι εκδιώχτηκαν από όλη την Ευρώπη, με την εξαίρεση της Κωνσταντινούπολης. Αυτό όμως δεν άρεσε στους Γερμανούς, οι οποίοι ήταν σύμμαχοι των Τούρκων: ώθησαν τους Βούλγαρους, τους οποίους είχε δυσαρεστήσει η υπογραφή της συνθήκης, να στραφούν εναντίον των συμ μάχων τους. Η Βουλγαρία νικήθηκε, αλλά χάρη σ' αυτόν τον πόλεμο οι Οθω μανοί ανάκτησαν την Αδριανούπολη και οι Γερμανοί επέκτειναν την πα ρουσία τους στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Στις 28 Ιουνίου 1914. ο αρχιδούκας της Αυστρίας και η σύζυγος του δο λοφονήθηκαν στο Σεράγεβο της Βοσνίας από έναν νεαρό Σερβο-βόσνιο εθνικιστή. Η σερβική κυβέρνηση κατά πάσα πιθανότητα δεν έφερε καμία ευθύνη για το συμβάν, η Αυστρο-Ουγγαρία όμως άδραξε την ευκαιρία που της προσφερόταν να εξαλείψει τον σλαβισμό, ο οποίος απειλούσε τη σταθε ρότητα της Αυτοκρατορίας. Η κυβέρνηση της Βιέννης έστειλε στην κυβέρνηση του Βελιγραδίου, στις 23 Ιουλίου, ένα τελεσίγραφο που περιείχε μια απαράδεκτη ρήτρα (τη συμ μετοχή της Αυστρίας στην ανάκριση η οποία θα λάβαινε χώρα στη Σερβία). Η ρήτρα αυτή δεν έγινε δεκτή, και στις 28 Ιουλίου η Αυστρία κήρυξε τον πό λεμο εναντίον της Σερβίας. Η ιστορία αυτή θα μπορούσε να είχε παραμείνει μια τοπική βαλκανική σύγκρουση, χωρίς την απερισκεψία του Γουλιέλμου Β' και του Γενικού Επι τελείου Στρατού της Γερμανίας, οι οποίοι πίστευαν ότι έπρεπε να επωφε ληθούν από τις περιστάσεις για να βγάλουν τη Γαλλία από τη μέση. Είχαν την πεποίθηση ότι. όπως και το 1870. η Γαλλία θα απομονωνόταν. Όπως όμως επισημάναμε προηγουμένως, μετά τη βασιλεία του Ναπολέ οντα Γ', άλλος ήταν τώρα πια ο προγονικός εχθρός της Γαλλίας. Η Αγγλία και η Γαλλία, τις οποίες ανησυχούσε ο γερμανικός επεκτατισμός, είχαν συμ φιλιωθεί από το 1904. στο πλαίσιο της «Αντάντ» (Εγκάρδια Συνεννόηση). Επιπλέον, η Ρωσική Αυτοκρατορία, ως φυσικός προστάτης της ορθοδοξίας, δεν ήταν δυνατό να αδιαφορήσει για την τύχη της Σερβίας.

252


Η Ρωσία κήρυξε γενική επιστράτευση στις 29 Ιουλίου, και ακολούθησε η άμεμπτα οργανωμένη επιστράτευση του ισχυρού και σύγχρονου γερμανι κού στρατού την 1η Αυγούστου. Προληπτικά, το ίδιο έκανε και η Γαλλία. Στις 3 Αυγούστου, το Παρίσι δέχτηκε την κήρυξη πολέμου της Γερμανίας. Επειδή η Γερμανία είχε ήδη παραβιάσει την ουδετερότητα του Βελγίου -με την εφαρμογή του σχεδίου Σλίφεν- η Μεγάλη Βρετανία αντέδρασε, προς μεγάλη έκπληξη του Γουλιέλμου Β', κηρύσσοντας με τη σειρά της τον πόλε μο στη Γερμανία... Ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος, αποτέλεσμα της ανευθυνότητας και της έπαρ σης του Μόλτκε και του Γουλιέλμου Β', είχε ξεκινήσει. Θα ήταν και το τέλος του 19ου αιώνα. Μια τρομακτική περιπέτεια, το ναυάγιο κάθε ελπίδας για ειρήνη. Η δολοφονία του σοσιαλιστή Ζαν Ζωρές στις 31 Ιουλίου δεν εμπόδισε τους Γάλλους εργάτες να δεχθούν με ενθου σιασμό την επιστράτευση, παρά τις αυταπάτες της Διεθνούς. Το ίδιο έκα ναν και οι Γερμανοί εργάτες. Εμείς, οι οποίοι είμαστε σε θέση να γνωρίζου με την έκταση της καταστροφής, θεωρούμε τη συμπεριφορά αυτή παράλο γη. Είχε όμως η Δημοκρατία άλλη επιλογή; Μια δεύτερη ήττα της Γαλλίας μέσα σε πενήντα χρόνια θα είχε σαν απο τέλεσμα τη διαγραφή της από τον παγκόσμιο χάρτη. Αν ένας πολιτικός του διαμετρήματος του Μπίσμαρκ δεν είχε διστάσει να ζητήσει την προσάρτη ση της Αλσατίας-Λοραίνης, μπορούμε εύκολα να φαντασθούμε ως πού θα έφθαναν οι απαιτήσεις πολιτικών νάνων, όπως ο Γουλιέλμος Β' και ο Μόλτκε.

Ο ΜΕΓΑΛΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΑΥΤΟΣ ΗΤΑΝ ΚΥΡΙΩΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ: ΑΠΟ ΤΗ ΜΙΑ ΠΛΕΥΡΑ Η ΓΑΛΛΙΑ

και η Αγγλία, στις οποίες το 1915 προστέθηκε η Ιταλία, και από την άλλη η Γερμανία και οι Αυστριακοί. Τούρκοι και Βούλγαροι υποτελείς της, οι οποί οι συνδέθηκαν μεταξύ τους μετά την αιματηρή συντριβή της Σερβίας. Οι «κεντρικές αυτοκρατορίες» σχημάτισαν τότε μια διαγώνιο από τη Βαλτική θάλασσα ώς τον Περσικό κόλπο, η οποία περιλάμβανε την Εγγύς Ανατολή και χώριζε από τα βορειοδυτικά προς τα νοτιοδυτικά τους Δυτικούς από τους Ρώσους συμμάχους τους. Ο αντίκτυπος του πολέμου επεκτάθηκε και αλλού λόγω των γερμανικών αποικιών (τις οποίες πολύ γρήγορα κατέλαβαν οι Δυτικοί, εκτός από την Ανατολική Αφρική, όπου ο Γερμανός στρατηγός φον Λέτοου συνέχισε να πολεμά ακόμη και μετά την ανακωχή) αλλά και της όψιμης συμμετοχής των Ηνωμένων Πολιτειών. Προτιμούμε λοιπόν να τον αποκαλούμε Μεγάλο Πόλεμο και όχι Α' Πα γκόσμιο Πόλεμο. Η συμμετοχή πολλών από τις εμπλεκόμενες χώρες, όπως η Ιαπωνία ή η Λατινική Αμερική, ήταν εικονική. Η έκφραση, πολύ της μόδας σήμερα, «ευρωπαϊκός εμφύλιος πόλεμος» είναι επίσης λανθασμένη/Ενας εμφύλιος πόλεμος, το χειρότερο δυνατό είδος πολέμου, αντιπαραθέτει αν θρώπους οι οποίοι ανήκουν στην ίδια κοινότητα. Χωρίζει γιους από πατέρες και αδελφό από αδελφό. Σ' αυτόν τον πόλεμο το μίσος είναι προσωπικό. Οι Ευρωπαίοι του 1914 δεν ανήκαν σε μια ενιαία κοινότητα, αλλά σε έθνη που χώριζαν η γλώσσα, τα ήθη. οι ιδέες. Το μίσος τους ήταν συλλογικό. 0 στρατιώτης δεν μισούσε προσωπικά κάποιον συγκεκριμένο εχθρό, ενώ οι «κανόνες του πολέμου» σε γενικές γραμμές τηρήθηκαν (τραυματίες, αιχ μάλωτοι. Ερυθρός Σταυρός κ.λπ.).

254


Ο πόλεμος του '14 υπήρξε όμως «μεγάλος» - ή καλύτερα «τρομερός», λόγω της βιαιότητας του. Ήταν μια σύρραξη ανάλογη με τον πόλεμο Βο ρείων και Νοτίων της Αμερικής, που όμως πρώτη φορά εκδηλωνόταν στην Ευρώπη: ένας πόλεμος μαζικός, σε βιομηχανική κλίμακα. Η επιστράτευση επιβλήθηκε παντού, ακόμη και στην Αγγλία. Το βαρύ πυροβολικό, τα χημι κά αέρια, τα πολυβόλα προκάλεσαν εκατόμβες θυμάτων. Το ιππικό σαρώ θηκε από τα ταχυβόλα όπλα και εξαφανίστηκε για πάντα. Από την εποχή των καρχηδονιακών πολέμων ώς τους πολέμους του Να πολέοντα (παρά την εφεύρεση των πυροβόλων όπλων), ο πόλεμος δεν είχε ουσιωδώς μεταβληθεί. Δεν υπήρχε μέτωπο. Οι στρατιώτες περπατούσαν πολύ αλλά σπανίως πολεμούσαν. Η μάχη, πολύ αιματηρή (με δεκάδες χι λιάδες νεκρούς), διαρκούσε από την ανατολή ώς τη δύση του ηλίου (όπως στο Βατερλώ). Οι άνδρες μάχονταν πεζή ή έφιπποι, με λάβαρα να ανεμί ζουν, τύμπανα και σάλπιγγες να ηχούν ηρωικά. 0 αρχιστράτηγος μπορούσε να παρακολουθεί με το βλέμμα όλη την εξέλιξη της μάχης. Καμία σχέση με τις τρομακτικές μάχες του Μεγάλου Πολέμου, που διαρκούσαν ολόκληρους μήνες, μέσα στη λάσπη και τη φρίκη, κάτω από έναν καταιγισμό από οβίδες που έριχνε ένας εχθρός αόρατος. Κανένας δεν έχει περιγράψει καλύτερα την ατμόσφαιρα που επικρα τούσε στο μέτωπο του '14 από τον Μωρίς Ζενεβουά στις καθημερινές αυτο βιογραφικές σημειώσεις του. Τον Αύγουστο του 1914, ο Ζενεβουά ήταν εί κοσι δύο χρονών. Μόλις είχε αποκτήσει τον τίτλο του καθηγητή μέσης εκ παίδευσης. Μαθητής της Ανώτατης Παιδαγωγικής Ακαδημίας της οδού Ουλμ, ετοιμαζόταν να πάει διακοπές όταν στρατεύτηκε με το βαθμό του αξιωματικού (όπως κάθε μαθητής αυτής της σχολής, είχε συμπληρώσει τη στρατιωτική του θητεία και μάλιστα, όπως οι περισσότεροι από αυτούς, στη Σχολή Εφέδρων Αξιωματικών). Βρέθηκε λοιπόν ξαφνικά με το βαθμό του υπολοχαγού επικεφαλής ενός τμήματος πολιτών (εργάτες και χωρικοί), οι οποίοι είχαν επιστρατευθεί όπως και εκείνος. Το γειτονικό τμήμα είχε ως διοικητή έναν μόνιμο αξιωματικό, μαθητή της Σχολής Ευελπίδων και συνο μήλικο του, ο οποίος λεγόταν Πορσόν. « 0 Πορσόν περπατάει στο πλάι μου. Τον ρωτάω: "Ακούς; - Τι; - Το τουφεκίδι; - Όχι". »Μα πώς είναι δυνατό να μην ακούει αυτό το τακ-τακ-τακ... Μάχη λυσ σαλέα μαίνεται, και προς τα εκεί πηγαίνουμε, από εκεί ακούγεται η βουή, πίσω από τη ράχη που ετοιμαζόμαστε να ανεβούμε. Οι άνδρες μου έχουν


255

αρχίσει να χάνουν την ψυχραιμία τους. Τους ακούω να λένε: "Σειρά μας τώρα. Ωχ, συμφορά μας..." »Εκεί πέρα, στην άκρη του μονοπατιού που ακολουθούμε, προβάλλουν δυο άνδρες... Διακρίνω καθαρά τα ματωμένα πρόσωπα τους, που δεν κρύ βει κανένας επίδεσμος. 0 πρώτος μάς φωνάζει: "Κάντε πέρα! Έρχονται κι άλλοι από πίσω". Του λείπει η μύτη. Στη θέση της, μια τρύπα που αιμορρα γεί συνέχεια. Στο πλευρό του ένας άλλος, του οποίου το κάτω μέρος του προ σώπου, μια μάζα από μαλακές, κόκκινες σάρκες, κρέμεται σαν κουρέλι... »"Κάντε πέρα! Κάντε π έ ρ α ! " Τρικλίζοντας, άσπρος σαν πανί, ένας τρί τος συγκρατεί με τα δυο του χέρια τα έντερα που βγαίνουν από την ανοιγ μένη κοιλιά του... Ένας άλλος, ο οποίος ερχόταν τρέχοντας, σταματάει, γο νατίζει, με τη ράχη προς τον εχθρό, φάτσα με μας, και με το παντελόνι του ανοιχτό, χωρίς να βιάζεται, βγάζει τη σφαίρα που είχε σφηνωθεί στους όρ χεις του, και στη συνέχεια, με τα πηγμένα στο αίμα δάχτυλα του, τη βάζει στο πορτοφόλι του. »Αυτοί οι πληγωμένοι που μας έρχονται, με τις ανοιχτές πληγές τους, γεμάτοι αίματα, εξαντλημένοι, είναι σαν να λένε στους άνδρες μου: »"Κοιτάξτε, περνά η μάχη. Δέστε πώς μας κατάντησε... και υπάρχουν ακόμη εκατοντάδες άλλοι των οποίων τα ζεστά ακόμη κουφάρια κείτονται στα δάση, παντού. Αν πάτε προς τα εκεί, θα τους δείτε. Αν πάτε όμως, οι σφαίρες θα σας σκοτώσουν όπως και αυτούς ή θα σας πληγώσουν όπως και εμάς. Μην πάτε". »"Πορσόν, κοίταξε τους", του ψιθύρισα. Ψιθυριστά και εκείνος μου απαντά: "Δεν πάμε καλά. Θα τα βρούμε σκούρα σε λίγο", γιατί ρίχνοντας μια ματιά πίσω του, είχε δει όλα αυτά τα ανήσυχα πρόσωπα, τα μάτια που έλαμπαν από πυρετό... »Παρ' όλα αυτά, πίσω μας οι άνδρες προχωρούν. Κάθε βήμα τους φέρ νει πιο κοντά σ' αυτή τη γωνιά της γης όπου όλοι σήμερα πεθαίνουν. Εκεί θα μπουν και αυτοί, τρέμοντας από φόβο... αλλά ακολουθώντας πάντα το τυπικό της μάχης. »Τα μάτια τους θα στοχεύουν, με το δάχτυλο στη σκανδάλη όση ώρα χρειάζεται, παρά τις σφαίρες που σφυρίζουν... παρά τον φρικτό κρότο που ακούγεται σαν μπήγονται στις σάρκες ξεσκίζοντας τις... Θα λένε από μέσα τους: " Όπου να 'ναι, θα έρθει και η δική μου σειρά " - και ο φόβος θα παρα λύει τα μέλη τους. Θα φοβηθούν, είναι βέβαιο, δεν γίνεται αλλιώς, αλλά παρ' όλο το φόβο τους, θα παραμείνουν».

256


Ακολουθώντας το σχέδιο Σλίφεν. ο ισχυρός γερμανικός στρατός πέρασε μέσα από το Βέλγιο και χτύπησε τους Γάλλους από πίσω, έξαφνα, όπως ακριβώς είχε σχεδιασθεί. Πρέπει να καταλάβουμε ότι την εποχή εκείνη πί στευαν ακόμη στην αξία το^ν συνθηκών. Ο Γάλλος αρχιστράτηγος, ο Ζοφρ, δεν είχε ανακαλύψει την πυρίτιδα. (Δεν υπήρξαν εξάλλου μεγαλοφυείς στρατηγοί το '14-'18, εκτός ίσως από τον Γκαλλιενί, τον Φος και τον Λούντεντορφ.) Ανάμεσα στις 4 Αυγούστου και τις 6 Σεπτεμβρίου, για τέσσερις εβδομάδες, οι Γάλλοι στρατιώτες οπι σθοχωρούσαν, καταπονημένοι, κυνηγημένοι από τους Γερμανούς, στους οποίους ο θρίαμβος έδινε φτερά. Οι Γερμανοί αρχηγοί νόμισαν ότι θα επαναλαμβανόταν το 1870. Διέπρα ξαν το σφάλμα να υποτιμήσουν τον αντίπαλο, έφθασαν, χωρίς να προφυλα χτούν, ανατολικά του Παρισιού και συνέχισαν ολοταχώς προς νότο. Ο γερ μανικός στρατός ήταν εκτεθειμένος πλαγίως προς το οχυρωμένο στρατόπε δο του Παρισιού, που διοικούσε τότε ο στρατηγός Γκαλλιενί. Ο τελευταίος πρότεινε στον Ζοφρ να αντεπιτεθεί πλαγίως, και εκείνος ακολουθώντας τη συμβουλή του διέταξε αντεπίθεση για την επόμενη ημέρα. Οι Γάλλοι στρα τιώτες επιτέθηκαν στις 6 με 9 Σεπτεμβρίου (αυτή είναι η μάχη στην οποία αναφέρεται ο νεαρός απόφοιτος της Ανωτάτης Παιδαγωγικής Ακαδημίας Ζενεβουά στο κείμενο που αναφέραμε προηγουμένως). Οι Γερμανοί οπι σθοχώρησαν. Ένας από αυτούς, ο στρατηγός φον Κλούκ, ο οποίος τιμωρή θηκε, δήλωσε στην πρωσική ανακριτική επιτροπή: «Τι έχετε να μου προσάψετε;Όλοι φέρουμε ευθύνη για την ήττα. Γιατί το ότι μετά από μια εφιαλτική υποχώρηση, μετά από τόσες και τόσο απερίγραπτες ταλαιπωρίες, θα μπορούσε να υπάρξει έστω και ένας στρατιώτης σε θέση να ξανασηκωθεί ή να επιτεθεί... και επιπλέον ο στρατιώτης αυτός να είναι Γάλλος, αυτό δεν το διδαχθήκαμε ποτέ. σε καμιά από τις στρατιωτικές σχολές μας! » Οι Γερμανοί όμως δεν εγκατέλειψαν το έδαφος της Γαλλίας, όπου έμελ λε να παραμείνουν τέσσερα χρόνια. Και μέσα σ' αυτά τα χρόνια έλαβε χώ ρα ο φρικτός «πόλεμος των χαρακωμάτων». Από το Φεβρουάριο ώς το Δεκέμβριο του 1916, ο Γερμανός στρατηγός Φάλκενχάίν και ο Κάιζερ ήλπιζαν ότι θα εκμηδένιζαν τον γαλλικό στρατό στο Βερντέν. συντρίβοντας τον κάτω από τα συγκεντρωτικά πυρά χιλιάδων πυροβόλων μεγάλου διαμετρήματος. Οι «μαλλιαροί» (poilus, οι Γάλλοι στρατιώτες του Α' Π.Π.) αντιστάθηκαν. Όπως γράφει στον πρόλογο του στο βιβλίο του Ζενεβουά ο Ζαν-Ζακ Μπεκέρ:


257

«Αυτοί οι απόφοιτοι της Ανώτατης Παιδαγωγικής Ακαδημίας που ετοι μάζονταν να φύγουν για διακοπές [...] αυτοί οι χωρικοί που αποσπάστηκαν βίαια από τις γεωργικές εργασίες τους, οι εργάτες, όλα εκείνα τα εκατομ μύρια των απλών ανθρώπων με τόσο διαφορετικούς προορισμούς στη ζωή, είχαν ένα κοινό σημείο: την κοινή αγάπη τους για την πατρίδα, την πεποί θηση ότι δεν υπήρχε τίποτα πιο σημαντικό από τη σωτηρία του έθνους τους, ακόμη και αν αυτά δεν ήταν πράγματα για τα οποία θα μιλούσαν κάτω από κανονικές συνθήκες». Η νοοτροπία αυτή, καλώς ή κακώς, μας είναι σήμερα τόσο ξένη, ώστε δυσκολευόμαστε να συλλάβουμε τις κινητήριες δυνάμεις του Μεγάλου Πο λέμου. 0 πόλεμος διεξαγόταν και εκτός Γαλλίας (αν και η Γαλλία αποτελούσε το επίκεντρο του πολέμου). Στη Ρωσία, οι Πρώσοι καθώς και οι οπαδοί του τσάρου πότε προχωρού σαν και πότε οπισθοχωρούσαν. Οι Αυστριακοί κατατρόπωσαν στο Καπορέτο τους Ιταλούς (οι οποίοι σώθηκαν χάρη στην έγκαιρη επέμβαση των Γάλλων). Οι Άγγλοι, οι οποίοι είχαν αποστείλει ένα εκατομμύριο άνδρες στις όχθες του ποταμού Σομ, παρέσυραν τους συμμάχους τους (Γάλλους και Αυστραλούς) στην Καλλίπολη. Σχεδίαζαν να αιφνιδιάσουν την Οθωμανική Αυτοκρατορία. 0 στρατηγός Μουσταφά Κεμάλ όμως τους απώθησε ώς τη θάλασσα. Παρ' όλα αυτά, οι δυτικές δυνάμεις διατήρησαν μια βάση στα Βαλκάνια (τη Θεσσαλονίκη). Αφού ελευθέρωσε τη διώρυγα του Σουέζ, η Μεγάλη Βρετανία συνέλαβε την ιδέα να ενθαρρύνει τους Άραβες να επαναστατήσουν εναντίον των Τούρκων. 0 συνταγματάρχης Λώρενς (ο Λώρενς της Αραβίας) δοξάστηκε σ' αυτή την επιχείρηση, από την οποία μάλιστα εμπνεύστηκε ένα από τα αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας, με τίτλο: Οι επτά στύλοι

της

σοφίας. Ενώ όμως υπόσχονταν στους Άραβες την ανεξαρτησία της Συρίας, της Ιορδανίας και του Ιράκ, οι Άγγλοι, επειδή χρειάζονταν οπωσδήποτε τη βοήθεια ορισμένων τραπεζιτών οι οποίοι ενστερνίζονταν τις αρχές του σιω νιστικού κινήματος, είχαν αναλάβει ταυτόχρονα και την υποχρέωση να δη μιουργήσουν στην Παλαιστίνη την «Εθνική Εβραϊκή Εστία» που είχε ονει ρευτεί ο Χερτσλ: δυο εκ διαμέτρου αντίθετες δεσμεύσεις. Την ίδια εποχή, η οθωμανική κυβέρνηση προέβαινε σε μαζικές εκτοπί σεις Αρμενίων, τους οποίους κατηγορούσε ότι ήταν φιλικά διακείμενοι προς

258


τους Ρώσους. Δεκάδες χιλιάδες από αυτούς πέθαναν από εξάντληση στους δρόμους της Ανατολίας - μια αποτρόπαιη γενοκτονία που η Τουρκία αρνεί ται εξακολουθητικά να αναγνωρίσει. Το 1917 κάμφθηκε το ηθικό όλων ανεξαιρέτως των αντιπάλων. Ο πόλεμος σήμανε το τέλος της τσαρικής Ρωσίας. Στην πραγματικότητα οι Ρώσοι, η ανεξαρτησία των οποίων δεν αντιμετώπιζε καμιά ουσιαστική απειλή, πίστευαν πως δεν είχαν κανένα λόγο να πολεμούν. Το Φεβρουάριο του 1917 ο τσάρος Νικόλαος παραιτήθηκε και στη συνέχεια φυλακίστηκε. Η κυβέρνηση του Κερένσκι. ανίκανη να αντιμετωπίσει τις σοβαρές εργατικές κινητοποιήσεις οι οποίες είχαν ξεσπάσει (οι Γερμανοί είχαν επιτρέψει στον εξόριστο στην Ελβετία Λένιν να διασχίσει σιδηροδρομικώς την αυτοκρατο ρία τους προκειμένου να αναπτύξει ανατρεπτική δράση στη Ρωσία), υπέ γραψε ειρήνη στο Μπρεστ-Λιτόφσκ. Ήταν μια καταπληκτική νίκη για τη Γερμανία. Κατέλαβε τα σιτοφόρα εδάφη της Ουκρανίας, κυρίως όμως δεν ήταν πια αναγκασμένη να πολεμάει σε δυο μέτωπα. Ευτυχώς όμως για τους Συμμάχους, οι Γερμανοί παρασύρθηκαν από την αλαζονεία τους. Δεν δίστασαν, προκειμένου να προκαλέσουν λιμό στην Αγγλία, να βυθίσουν με τα υποβρύχια τους (ένα νέο όπλο. την τεχνική του οποίου κατείχαν άριστα) τα πλοία των ΗΠΑ που τροφοδοτούσαν τη Μεγάλη Βρετανία. Στις 4 Απριλίου 1917. ο πρόεδρος Ουίλσον κήρυξε τον πόλεμο στη Γερμανία. Η στρατιωτική σημασία που αποδίδεται στην αμερικανική επέμβαση εί ναι υπερβολική. Οι ΗΠΑ την εποχή εκείνη δεν διέθεταν μεγάλο στρατό. Αν και κατόρθωσαν να στείλουν ένα εκατομμύριο στρατιώτες στη Γαλλία, οι τελευταίοι εφοδιάστηκαν, εξοπλίστηκαν και εκπαιδεύτηκαν από τους Γάλ λους και δεν έλαβαν ενεργό μέρος σε καμία μάχη πριν από τον Ιούλιο του 1918. και πάλι με σχετικά λίγες απώλειες. Ψυχολογικά όμως η σημασία αυ τής της επέμβασης ήταν ανυπολόγιστη: αντιστάθμιζε συμβολικά την αποσκίρτηση των Ρώσων. Μετά από μια περίοδο αναποφασιστικότητας, οι Σύμμαχοι άρχισαν πά λι να ελπίζουν. Δεν πρέπει εξάλλου να αποδίδουμε υπερβολική σημασία, όπως προτρέπει ο σημερινός αντιμιλιταριστικός κομφορμισμός, στις στρα τιωτικές «στάσεις» του 1917. Λάβαιναν χώρα αποκλειστικά στα μετόπι σθεν και κανένας στρατιώτης δεν εγκατέλειπε τη θέση του στα χαρακώμα τα. 0 στρατηγός Πεταίν, με την τετράγωνη λογική του. κατόρθωσε χρησι-


259

μοποιώντας λίγα σχετικά μέτρα καταστολής (καμιά πενηνταριά εκτελέ σεις) να επαναφέρει την εμπιστοσύνη στις τάξεις του στρατοί). Στις 16 Νοεμβρίου 1917. η Εθνική Συνέλευση ανέθεσε την πρωθυπουργι κή εξουσία στον Ζωρζ Κλεμανσα), τον οποίο είχε υποδείξει ο Πουανκαρέ (ο πρόεδρος της Δημοκρατίας, παρόλο που ο ίδιος δεν τον συμπαθούσε ιδιαί τερα). Ο ηλικιωμένος αυτός άνδρας (ήταν εβδομήντα επτά ετών) βρήκε όμως τον τρόπο να γαλβανίσει τα πνεύματα καθώς και να κυβερνήσει, στη συνέ χεια, δίκην Ρωμαίου δικτάτορα. Από το Μάρτιο ώς τον Ιούλιο του 1918. οι κα λύτεροι Γερμανοί στρατηγοί, ο Χίντεμπουργκ και ο Λούντεντορφ. οι οποίοι, μετά την κατάρρευση της Ρωσίας, δεν είχαν πια λόγο να ανησυχούν για το ανατολικό μέτωπο, πολλαπλασίασαν τις επιθέσεις τους - ο Κλεμανσώ όμως. ο οποίος είχε αναθέσει στον Φος την αρχηγεία του συμμαχικού στρατού, δεν έχασε το θάρρος του. Οι πρωσικές επιθέσεις τελικά αναχαιτίσθηκαν. Από εκείνη τη στιγμή, ο πόλεμος είχε κριθεί. Τον Οκτώβριο, τα συμμαχι κά στρατεύματα απώθησαν τα γερμανικά ώς τη γραμμή εκκίνησης τους. Από τη Θεσσαλονίκη, η γαλλική Στρατιά της Ανατολής, με αρχηγό τον Φρανσέ ντ' Εσπερε, αφού πρώτα συνέθλιψε τους Βούλγαρους, συνέχισε να προελαύνει προς βορρά απειλώντας την Αυστρία. Στη Συρία, ο Άγγλος Άλλενμπυ έκανε το ίδιο εναντίον των Τούρκων. Οι Ιταλοί κέρδισαν την πρώτη νίκη τους στο Βιτόριο Βένετο. Στις 30 Οκτωβρίου η Οθωμανική Αυ τοκρατορία παρέδωσε τα όπλα. Στις 3 Νοεμβρίου η Αυστριακή Αυτοκρα τορία ακολούθησε το παράδειγμα της. Ο Κάιζερ τράπηκε σε φυγή και κατέφυγε στην Ολλανδία. Στις 11 Νοεμ βρίου 1918 η γερμανική κυβέρνηση ζήτησε ανακωχή/Εγινε δεκτή, αλλά με δρακόντειους όρους: η Αλσατία-Λοραίνη επιστράφηκε στη Γαλλία, ο γερ μανικός στρατός αποστρατεύτηκε, ο στόλος της Γερμανίας καταστράφηκε και οι Γάλλοι κατέλαβαν τη Ρηνανία. Νικήτρια λοιπόν από αυτή την αναμέτρηση αναδείχθηκε η Γαλλία - με τους συμμάχους της. βέβαια, αλλά στην πρώτη γραμμή, κυρίαρχη. Το τίμη μα αυτής της νίκης όμως ήταν ιδιαίτερα βαρύ. Στα οκτώ εκατομμύρια επιστρατευμένους, υπήρξαν πάνω από δύο εκα τομμύρια θύματα: 1.360.000 νεκροί, οι υπόλοιποι βαριά τραυματισμένοι σχεδόν ένας στους τέσσερις, ή ένας νέος άνδρας στους δυο! Κανένα άλλο από τα εμπλεκόμενα στη σύρραξη έθνη δεν είχε υποστεί, σε αναλογία με το μέγεθος του πληθυσμού του. τόσο βαριές απώλειες. Μην ξεχνάμε επίσης ότι ο πόλεμος είχε διεξαχθεί, κατά το μεγαλύτερο μέρος, επί του γαλλικού

260


εδάφους. Σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας του κόσμου, καμία πατρίδα δεν είχε πληρώσει τόσο ακριβά την επιβίωση της! Οι χωρικοί αποδεκατίσθηκαν. Όποιος περιέρχεται τα χωριά της Γαλλίας μπορεί να διαβάσει στα μνημεία των πεσόντων δεκάδες ονόματα: όλες οι οικογένειες έχουν δώσει το πα ρών... Και η αστική τάξη όμως πλήρωσε εξίσου βαρύ τίμημα. Εκατοντάδες σπουδαστές ή απόφοιτοι της Ανώτατης Παιδαγωγικής Ακαδημίας, της Σχο λής Ευελπίδων ή του Πολυτεχνείου, δεκάδες συγγραφείς -ανάμεσα στους οποίους και ο συγγραφέας του Μεγάλου Μωλν, ο Αλαίν-Φουρνιέ, καθώς και ο Πεγκύ και ο Απολλιναίρ- χάθηκαν. Σημειώνουμε εδώ ότι για τις παλιές μοναρχικές και απολυταρχικές αυ τοκρατορίες (της Γερμανίας, της Αυστρίας, των τσάρων και των Οθωμα νών) η δοκιμασία αυτή υπήρξε μοιραία, ενώ η εστεμμένη Δημοκρατία της Αγγλίας την ξεπέρασε πολύ πιο εύκολα. Αντιθέτως, η ασθενής γαλλική Δημοκρατία τήρησε τρόπον τινά ρωμαϊκή στάση (με την έννοια της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας του παρελθόντος), πέρα σε από πολλές κυβερνητικές κρίσεις, αλλά τελικά επιβίωσε! Είναι λάθος να πιστεύουμε ότι η δημοκρατία είναι κατ' ανάγκη ανίκανη. Είχαμε εξάλλου την ευκαιρία να παρατηρήσουμε πόσο σημαντική είναι για τις κυβερνήσεις η λαϊκή συναίνεση: το «ηθικό» των Ρώσων, των Γερμανών και των Τούρκων κατέρρευσε, η Δημοκρατία όμως των Ζυλ, με τον Κλεμανσώ, άντεξε. Έπρεπε όμως να επικρατήσει και η ειρήνη. Η συνθήκη των Βερσαλλιών (28 Απριλίου 1919) δημιούργησε την Κοινω νία των Εθνών και - μ ε τις συνθήκες του Σαιν-Ζερμαίν και του Νεϊγύ- ανα διοργάνωσε την Ευρώπη. Η συνθήκη των Βερσαλλιών όμως δεν επικυρώθηκε από τη Γερουσία των ΗΠΑ, οι οποίες ως εκ τούτου δεν συμμετείχαν (όπως και η Ρωσία) στην Κοι νωνία των Εθνών, η οποία έδρευε στη Γενεύη. Ο πρόεδρος Ουίλσον, ο οποί ος εν τω μεταξύ είχε πάθει παράλυση, είδε τον υποψήφιο του να χάνει τις προεδρικές εκλογές του 1920. Οι ΗΠΑ επανήλθαν στον πατροπαράδοτο πο λιτικό απομονωτισμό τους, τον οποίο είχαν αναγκασθεί να εγκαταλείψουν λόγω των γερμανικών προκλήσεων. Την ίδια τακτική ακολούθησε και η Μεγάλη Βρετανία. Η Αγγλία και η Γαλλία είχαν βέβαια θριαμβεύσει, φαινομενικά τουλάχι στον. Μοιράστηκαν τις γερμανικές αποικίες (η Γαλλία πήρε το Καμερούν και η Αγγλία την Τανζανία). Μοιράστηκαν και την Οθωμανική Αυτοκρατορία - η Γαλλία έλαβε τον


261

Λίβανο και τη Συρία και η Αγγλία το Ιράκ. Η επιτυχία αυτή όμως ήταν απα τηλή. Οι Άραβες της Συρίας, της Παλαιστίνης και του Ιράκ, οι οποίοι, αγα νακτισμένοι λόγω της ίδρυσης της Εβραϊκής Εστίας στην Παλαιστίνη, έβλε παν να διαψεύδονται οι εθνικές ελπίδες τους, θεώρησαν, όχι αδικαιολόγητα, ότι είχαν προδοθεί. Από τότε χρονολογείται το αίσθημα μνησικακίας ενα ντίον της Δύσης (και του Ισραήλ) που εξακολουθεί ακόμη και σήμερα να προκαλεί δράματα. Η Πολωνία αντιθέτως, η οποία από τον 18ο αιώνα βρισκόταν υπόδουλη, αναγεννήθηκε εκ της τέφρας της ως κράτος αυτόνομο, χάρη στη βοήθεια των Γάλλων. Φαινομενικά, κυρίαρχος του κόσμου -του ηπειρωτικού τουλάχιστονήταν η Γαλλία: οι ωκεανοί ανήκαν στους Άγγλους, οι ήπειροι στη Γαλλία. Η Αμερική και η Μεγάλη Βρετανία ακολούθησαν και πάλι τις πατροπαράδο τες πολιτικές τους (τον πολιτικό απομονωτισμό οι Αμερικανοί και το British Empire οι Άγγλοι) και κατήργησαν την υποχρεωτική στράτευση. Όσο για τη Ρωσία, βρισκόταν σε πλήρη αναρχία. Ο γαλλικός στρατός συνέχιζε να διαδραματίζει πρωταγωνιστικό ρόλο, με παρουσία στη Γερμανία, στην Τουρκία καθώς και στα Βαλκάνια. Η καθημαγμένη Γαλλία όμως (αντιθέτως προς τη Γερμανία, της οποίας το έδαφος δεν είχε υποστεί καταστροφές ούτε είχε ουσιαστικά μειωθεί) ήταν αναγκασμένη να αντιμετωπίσει, χωρίς κανένα σύμμαχο, τις αντεκδικητικές επιδιώξεις των Γερμανών. Τη στιγμή μάλιστα που η Γερμανία πα ρέμενε η πρώτη οικονομική δύναμη της Ευρώπης (και ενδεχομένως και του υπόλοιπου κόσμου). Στην πραγματικότητα, ο Κλεμανσώ είχε διαπράξει μοιραίο σφάλμα με το να διαγράψει από το χάρτη την Αυστρο-Ουγγαρία. Η Αυτοκρατορία των Αψβούργων είχε βέβαια χάσει τον πόλεμο. Μετά το θάνατο όμως του γη ραιού Φραγκίσκου Ιωσήφ, ο διάδοχος του Κάρολος Α' φάνηκε διατεθειμέ νος να συμμαχήσει με την κυβέρνηση του Παρισιού (μια συμμαχία η οποία, όπως αποδείχτηκε, θα είχε αποβεί εξαιρετικά χρήσιμη για να αντισταθμίσει τις μετά τη μάχη της Σάντοβα γερμανικές φιλοδοξίες). Θα είχε ακολουθήσει πολύ πιο έξυπνη τακτική αν είχε ωθήσει τους λαούς της διπλής μοναρχίας να παραμείνουν ενωμένοι, μετατρέποντας την Αυτο κρατορία τους σε τριπλή ή τετραπλή μοναρχία: οι Σλάβοι δηλαδή του βορ ρά ή του νότου να μοιράζονται εξίσου την εξουσία με τους Ούγγρους και τους Αυστριακούς.

262


Τι κέρδισαν οι Τσέχοι, οι Σλοβάκοι, οι Κροάτες και οι Ούγγροι με το να χωριστούν; Τη ναζιστική κατοχή και στη συνέχεια, για σαράντα ολόκληρα χρόνια, τη σοβιετική κυριαρχία - την απελπισία και τη δουλεία. Αν όμως είχε διατηρηθεί η Αυτοκρατορία των Αψβούργων, η Γαλλία θα είχε κερδίσει ένα χρήσιμο αντίβαρο στην επιβολή του Βερολίνου. Η αρχή των εθνοτήτων, που ακολουθήθηκε μέχρι παραλογισμού, δημι ούργησε κράτη ανίσχυρα με πληθυσμούς ανάμεικτους, δεδομένου ότι οι λα οί αυτοί είχαν συμβιώσει επί αιώνες με τους Αυστριακούς. Αρκεί να επι σκεφθεί κανείς την Πράγα, τη Βουδαπέστη, τη Βιέννη ή το Ζάγκρεμπ για να πιστοποιήσει την ύπαρξη κοινής πολιτιστική κληρονομιάς. Η Γαλλία, η οποία τις είχε δημιουργήσει, δεν μπόρεσε να στηριχθεί επά νω τους όταν το Βερολίνο άρχισε να ξαναγίνεται απειλητικό. Αν η αναγέν νηση της Πολωνίας ήταν απόλυτα δικαιολογημένη, η κατάλυση της Αυτο κρατορίας των Αψβούργων αποτέλεσε βαρύ σφάλμα. Πρέπει βέβαια να παραδεχθούμε ότι ο κομφορμισμός της εποχής οδηγούσε προς αυτή την κα τεύθυνση και οι Σλάβοι εθνικιστές είχαν πρίμα τον καιρό. 0 Κλεμανσώ όμως, αν και υπήρξε ο «πατήρ της νίκης», δεν διέθετε αρκετά ευρύ πνεύμα για να επιβληθεί στα αντιμοναρχικά αισθήματα του. Έκτοτε η εναπομείνασα Αυστρία ήταν καταδικασμένη να εξαφανισθεί, αν ήθελε να διατηρήσει τη γερμανική κουλτούρα της. Η Βιέννη (η οποία πριν από το 1914, με τους αυστρο-μαρξιστές και τον Φρόυντ, ήταν εξίσου με το Παρίσι πρωτεύουσα της Ευρώπης) περιέπεσε σε βαριά κατάθλιψη: φανταστείτε για μια στιγμή το Παρίσι να μην κυριαρχεί πια παρά στην Ιλντε-Φρανς!

1

Είδαμε πώς κατέληξε το μοναδικό συνετό σχέδιο που είχε επινοήσει το Παρίσι: η ένωση των Σλάβων του νότου, των Κροατών και των Σέρβων, στη Γιουγκοσλαβία! Δύσκολα θα μπορούσε κανείς να αποτύχει τόσο απόλυτα στην ειρήνη, έχοντας με τόση γενναιότητα κερδίσει τον πόλεμο!

Η περιφέρεια Παρισιού. (Σ.τ.Ε.)

Η ΑΠΟΠΕΙΡΑ ΤΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ

Ο 19ος ΑΙΩΝΑΣ ΥΠΗΡΞΕ ΜΑΚΡΟΧΡΟΝΙΟΣ: ΑΠΟ ΤΟ ΒΑΊΈΡΛΩ (18 ΙΟΥΝΙΟΥ 1815) ΩΣ

την Οκτωβριανή Επανάσταση (6 Νοεμβρίου 1917 σύμφωνα με το παγκό σμιο ημερολόγιο - οι Ρώσοι χρησιμοποιούσαν το παλαιό ημερολόγιο), διήρ κεσε δηλαδή λίγο περισσότερο από εκατόν δύο χρόνια. Ο 20ός αιώνας αντιθέτως ήταν σύντομος: διήρκεσε από το Νοέμβριο του 1917 ως το γκρέμισμα του τείχους του Βερολίνου, το Νοέμβριο του 1989. δη λαδή ακριβώς εβδομήντα δύο χρόνια, μόλις τρεις γενιές. Οι «αιώνες» δεν αντιστοιχούν στις επίσημες χρονολογίες. 0 μακρύς 19ος αιώνας όφειλε την ενότητα του στις βιομηχανικές επανα στάσεις. Στον κομμουνισμό οφείλει τη δική του ο σύντομος 20ός: ο τελευ ταίος άρχισε από την άνοδο των Σοβιέτ στην εξουσία και τελείωσε με την πτώση τους. 0 κομμουνισμός υπήρξε η ελπίδα -ή η απειλή- του αιώνα αυτού. Ο κομμουνισμός έχει σχεδόν εκλείψει σήμερα. Η Κίνα παραμένει τυπικά κομμουνιστική, στην πραγματικότητα όμως αποτελεί ένα αυταρχικό καπι ταλιστικό κράτος. Μένουν δυο «όργανα-μάρτυρες»: η Βόρειος Κορέα και η Κούβα (ώς πότε;), μόνοι επιζώντες μιας χαμένης εποχής. Το καθεστώς των τσάρων δεν μπόρεσε να ξεπεράσει τον πόλεμο του '14. Το 1905 ο ρωσικός στρατός είχε νικηθεί από τη μόλις εκσυγχρονισμένη Ιαπωνία: πώς θα ήταν δυνατό να αντισταθεί στην τρομερή στρατιωτική μη χανή της Γερμανίας του '14; Τα τρένα κυκλοφορούσαν πολύ αργά στη Ρωσία, όπου δεν υπήρχαν κα νονικοί δρόμοι. Κοινωνικά, η Γερμανία του Κάιζερ βρισκόταν σε απόσταση ετών φωτός από την οπισθοδρομική Ρωσία, όπου οι χωρικοί, οι «μουζίκοι» (το 90% του πληθυσμού), αποτελούσαν αντικείμενο άγριας εκμετάλλευσης από μια μικρή κάστα μεγάλων γαιοκτημόνων. Οι Γερμανοί εξάλλου έχαι-

264


ραν καλής φήμης στη Ρωσία, όπου πολλοί από αυτούς είχαν μεταναστεύ σει: χωρικοί στο Βόλγα, μηχανικοί και αξιωματικοί στην Πετρούπολη. Όταν φυλακίστηκε ο τσάρος, η κυβέρνηση του Κερένσκι αποδείχτηκε παντελώς ανίκανη να αντιμετωπίσει την κατάσταση. Ύστερα από την πτώση της Αυτοκρατορίας, το Φεβρουάριο του 1917, η εξουσία διαλύθηκε σαν να είχε πέσει σε μαύρη τρύπα: τη διεκδικούσαν ταυτόχρονα οι φιλελεύθεροι, οι σοσιαλιστές και οι μενσεβίκοι, ενώ βασίλευε η αναρχία. Πώς εξηγείται όμως η επικράτηση του Λένιν; Είχε βέβαια επιστρέψει (σιδηροδρομικώς από την Ελβετία) με τη συνε νοχή των γερμανικών μυστικών υπηρεσιών, οι οποίες, παρόλο που εχθρεύονταν τους επαναστάτες, ακολουθούσαν την αρχή σύμφωνα με την οποία «οι εχθροί των εχθρών μας είναι φίλοι μας» (έτσι και η CIA βοήθησε τον Μπιν Λάντεν). 0 Λένιν κατάλαβε αμέσως ότι ο ρωσικός λαός, που αποτελούνταν κυ ρίως από χωρικούς και είχε απηυδήσει από τον πόλεμο, ήθελε δυο μόνο πράγματα: γ η και ειρήνη. Μόνο αυτός τους τα υποσχέθηκε. Ούτε και αυτό όμως θα ήταν αρκετό για να επιτύχει το σκοπό του. Εδώ λοιπόν πρέπει να ασχοληθούμε με τον Λένιν (ψευδώνυμο του ΒλαντιμίρΊλιτς Ουλιάνοφ, 1870-1924). Στρατευμένος επαναστάτης και ενεργό μέλος μαρξιστικών οργανώσεων (το 1895 στην Πετρούπολη), κατάλαβε γρήγορα ότι η ιδεολογία, όσο ριζοσπαστική και ανατρεπτική και αν ήταν, δεν αρκούσε για να εξασφαλίσει την επικράτηση των κοινωνικών αγώνων. Δεν αγνοούσε τη σημασία των ιδεών - τις χρησιμοποίησε εξάλλου. Έπρεπε όμως να τις οργανώσει. Το 1902 έγραψε ένα δοκίμιο με τίτλο Τι να κάνου με; στο οποίο εξέθετε τις απόψεις του για το πολιτικό κόμμα/Ηταν μια και νοτομία. Ποτέ ώς τότε δεν είχε υπάρξει πολιτικό κόμμα σαν και εκείνο το οποίο περιέγραφε. Ακόμη και την εποχή της Γαλλικής Επανάστασης, οι «Ορεινοί» δεν αποτελούσαν κόμμα, αλλά μια ομάδα βουλευτών οι οποίοι θαύμαζαν τον Δαντών και τον Ροβεσπιέρο. Σύμφωνα με τον Λένιν, το κόμμα πρέπει να είναι μια στρατιωτική σχε δόν οργάνωση (στρατευμένος=στρατιώτης), αυστηρά ιεραρχημένη και πλαισιωμένη από μόνιμα μέλη της οργάνωσης, τους «επαγγελματίες της επανάστασης», με επικεφαλής έναν παντοδύναμο γενικό γραμματέα. Αυτή η θεωρία είχε μεγάλη απήχηση στο πολιτικό φαντασιακό. Για πολύ καιρό, όταν έλεγαν «το Κόμμα», με κεφαλαίο Κ και χωρίς επίθετο, ήταν αυτονόητο ότι εννοούσαν το κομμουνιστικό κόμμα. Ακόμη και σήμερα, στη


265

Γαλλία τουλάχιστο, και τα δεξιά ακόμη κόμματα είναι οργανωμένα σύμφω να με το πρότυπο αυτό. Το 1902 όμως ο Λένιν δεν ήταν παρά ο αρχηγός της μπολσεβίκικης πλειο ψηφίας του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος της Ρωσίας. Το 1912 μόνο ίδρυσε το « Κ ό μ μ α » και την εφημερίδα του, την Πράβδα. Όταν γύρισε στη Ρωσία μετά το Φεβρουάριο του 1917, έδωσε εντολή στην οργάνωση του να καταλάβει την εξουσία ενώ ο ίδιος κρύφτηκε στη Φιλανδία και δεν έφτασε στην Πετρούπολη παρά την παραμονή του πραξικοπήματος του. Η Οκτωβριανή Επανάσταση δεν αποτέλεσε, όπως η Γαλλική, μια ακού σια σχεδόν αλλαγή σκηνικού. Ο λαός δεν είχε καμία -ή ελάχιστη- ανάμειξη στα τεκταινόμενα. Μερικές χιλιάδες στρατευμένοι κομμουνιστές κατέλα βαν τα νευραλγικά κέντρα του κράτους: όχι μονάχα τη Συνέλευση και τα Χειμερινά Ανάκτορα, αλλά τα τηλεφωνικά και τα τηλεγραφικά κέντρα, τους στρατώνες, τους σιδηροδρομικούς σταθμούς, τα εργοστάσια, στην Πε τρούπολη και στη Μόσχα. Ο Λένιν μ' αυτόν τον τρόπο μπορούσε να ελέγχει τις δύο πρωτεύουσες καθώς και τη σιδηροδρομική γραμμή η οποία τις συνέ δεε, πάνω στην οποία κυλούσαν θωρακισμένα τραίνα με αναρτημένη την κόκκινη σημαία (ο Λένιν είχε υιοθετήσει ως λάβαρο τη σημαία της Κομμού νας του Παρισιού). Ο Ιταλός συγγραφέας Μαλαπάρτε, θαυμαστής του Λένιν, θα γράψει πά νω σ' αυτό το θέμα την Τεχνική του πραξικοπήματος.

Το λενινιστικό πραξι

κόπημα έγινε πρότυπο για τα σύγχρονα πραξικοπήματα. Η Οκτωβριανή Επανάσταση, η οποία ενσαρκώνει το μύθο του Σπάρτακου, την εξέγερση εναντίον της καθεστηκυίας τάξης, στην πραγματικότητα επιβλήθηκε στον λαό, ο οποίος τη δέχθηκε, αφού όμως ξεγελάστηκε από τους διανοούμενους αστούς (στους οποίους ανήκε και ο Λένιν) που είχαν προσχωρήσει στις ιδέες του Καρλ Μαρξ - γόνος και αυτός καλής οικογενείας. Οι στρατηγοί οι οποίοι είχαν παραμείνει πιστοί στον τσάρο (ο Ντενίκιν. ο Βράνγκελ, ο Κολτσάκ) εξαπέλυσαν τα στρατεύματα τους εναντίον των Σοβιετικών το 1918. Τα ενεργά μέλη του κόμματος δεν ήταν βέβαια σε θέση να αντιμετωπίσουν ετοιμοπόλεμους στρατούς, γι' αυτό ο Λένιν ανέθεσε στον σύντροφο του Τρότσκι (το πραγματικό του όνομα ήταν Λεβ Νταβίντοβιτς Μπρονστάιν). ο οποίος είχε διορισθεί στρατιωτικός κομισάριος του λα ού, να δημιουργήσει τον Κόκκινο Στρατό. Ο Τρότσκι. ακολουθώντας το πα ράδειγμα του Καρνό. επέτυχε να επαναλάβει ό,τι είχε δημιουργήσει, εκα τόν είκοσι χρόνια νωρίτερα, η Συμβατική συνέλευση: ένα κράμα από αρι-

266


στεροός αξιωματικούς του τακτικού στρατού, στρατευμένους κομμουνι στές και ναύτες της Κροστάνδης. Κατατρόπωσε, τον ένα μετά τον άλλο, τους «λευκούς στρατούς», καθώς οι Δυτικοί τηρούσαν παθητική στάση πα ρόλο που είχαν αποστείλει πλοία στη Μαύρη Θάλασσα καθώς και μερικά στρατεύματα στην Οδησσό και στο Βλαδιβοστόκ. 0 σκιτσογράφος Ούγκο Πρατ έχει αφιερώσει ένα λεύκωμα στο γεγονός αυτό: 0 Κόρτο Μαλτέζε Σιβηρία.

στη

Οι Άγγλοι και οι Γάλλοι δεν είχαν κανένα λόγο να τρέφουν ιδιαίτε

ρη συμπάθεια προς τη Ρωσία, καθώς η τελευταία τους είχε εγκαταλείψει μεσούντος του πολέμου. Όντως, στις αρχές του 1918, ο Λένιν, με την ειρήνη του Μπρεστ-Λιτόφσκ, είχε παραχωρήσει ένα μέρος του ρωσικού εδάφους στους Γερμανούς. 0 Λέ νιν, θαυμαστής της Συμβατικής συνέλευσης, τόλμησε -πράγμα που ποτέ δεν θα είχαν αποτολμήσει ο Ροβεσπιέρος και ο Σαιν Ζυστ (ο οποίος υπήρξε, πριν τον Τρότσκι, κομισάριος του στρατού)- να δεχθεί την ήττα στο εξωτε ρικό για να μπορέσει να εδραιώσει καλύτερα την εξουσία στο εσωτερικό της χώρας. 0 Λένιν διέταξε τη δολοφονία του τσάρου Νικολάου και της οι κογένειας του στο Αικατερίνμπουργκ. Υπάρχει ουσιώδης, αν και συχνά παραγνωρισμένη, διαφορά ανάμεσα στη Γαλλική και στη Ρωσική Επανάσταση: η πρώτη ήταν η επανάσταση της νί κης, η δεύτερη της ήττας. Έτσι εξηγούνται πολλά πράγματα. Η νίκη είναι καλύτερη σύμβουλος απ' ό,τι η ήττα, γι' αυτό και η Γαλλική Επανάσταση σταμάτησε στα «όρια» που είχε επιβάλει ο Βοναπάρτης. Η ήττα όμως δεν οδηγεί στη σύνεση, και αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η Ρωσική Επανάσταση δεν μπόρεσε να ακολουθήσει το παράδειγμα της πρώτης. Η υποχώρηση των συνόρων επικυρώθηκε εξάλλου το 1920 με τη συνθήκη της Ρίγα. Τα ρωσικά σύνορα υποχώρησαν κατά 500 χιλιόμετρα. Και αυτό το γεγονός μας διδάσκει κάτι: για τους Ρώσους, δεν μετράει ο χώρος. Η Γαλλία δεν μπορεί να οπισθοχωρήσει κατά 500 χιλιόμετρα χωρίς να βρεθεί στο Σατωρού, όταν όμως οι Ρώσοι οπισθοχωρούν κατά 500 χιλιό μετρα, η Ρωσία συνεχίζει να υπάρχει (το ίδιο συμβαίνει και σήμερα, καθώς η Ρωσία του Πούτιν έχει περιορισθεί στα ίδια όρια με εκείνα που είχε επί Ιβάν του Τρομερού). Πρέπει όμως να επισημάνουμε ότι στη σκέψη του Λένιν η Ρωσία αποτε λούσε απλά ένα στάδιο. Περιφρονούσε τους καθυστερημένους μουζίκους και, πιστός στη θεωρία του μαρξισμού, πίστευε ότι η πραγματική επανά-


267

στάση δεν μπορούσε να ξεσπάσει παρά σε εκβιομηχανισμένες χώρες με πο λυάριθμες εργατικές τάξεις -Γαλλία. Αγγλία, Γερμανία- και πως η Ρωσία δεν ήταν παρά μια βάση εκκίνησης, προσωρινή και συγκυριακή. Μ' αυτό το σκοπό, ο Λένιν δημιούργησε την Γ' Διεθνή το Μάρτιο του 1919, την Κομιντέρν. Σε όλο τον κόσμο ο σοσιαλισμός διασπάστηκε και οι σοσιαλιστές χωρί στηκαν σε δημοκράτες και αυταρχικούς. Στη Γαλλία, το σχίσμα σημειώθη κε στους κόλπους της SFIO, στο συνέδριο της Τουρ, όπου το 1920 ιδρύθηκε και το Γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα. 0 κομμουνισμός δεν είχε επιτυχία ούτε στη Γαλλία ούτε στην Αγγλία. Η νικήτρια Γαλλία αντέδρασε αρνητικά στο κάλεσμα του Λένιν. Θα πρέπει να περιμένουμε τα γεγονότα του Β' Παγκόσμιου Πολέμου για να δούμε να εδραιώνεται η δύναμη των κομμουνιστών. Δεν υπήρξε ούτε καν απόπειρα πραξικοπήματος. Η Κομμούνα του Παρισιού δεν επαναλαμβάνεται. Ένα ισχυρό επαναστατικό κύμα όμως σάρωσε τον υπόλοιπο κόσμο. Πρώτα στη Γερμανία, την πατρίδα του Καρλ Μαρξ, οι κομμουνιστές, τους οποίους αποκαλούσαν «σπαρτακιστές», υπό την καθοδήγηση του Καρλ Λίμπκνεχτ και της Ρόζας Λούξεμπουργκ, επαναστάτησαν και ανέλαβαν τον έλεγχο του Βερολίνου στις αρχές του 1919. Την ίδια στιγμή, στο Μόναχο, μετά την πτώση των Βαυαρών πριγκίπων, ο Κουρτ Άισνερ ανακήρυξε τη δημοκρατία των Συμβουλίων (Σοβιέτ). Μετά την κατάρρευση της Αυτο κρατορίας των Αψβούργων, ο Μπέλα Κουν εγκαθίδρυσε στη Βουδαπέστη, το Μάρτιο του 1919, τη «δικτατορία του προλεταριάτου», την τόσο προσφι λή στον Λένιν. Ο κομμουνισμός υπήρξε θρησκεία. Η θρησκεία είναι κάτι για το οποίο κάποιος είναι έτοιμος να θυσιάσει τη ζωή του. Η πίστη στον Θεό δεν αποτε λεί απαραίτητη προϋπόθεση. Στη Γαλλία, π.χ., στις τάξεις των «μαλλια ρών» εκδηλώθηκε μια θρησκεία της πατρίδας. Εκατομμύρια άνθρωποι όμως θυσίασαν τη ζωή τους για χάρη της κομμουνιστικής ελπίδας, η οποία εξάλλου προσαρμόστηκε τέλεια (πράγμα που δεν είχε προβλέψει ο Λένιν) στον μυστικισμό της ορθοδοξίας, με τον Μαρξ, τον Λένιν και τον Στάλιν να φιγουράρουν ως Αγία Τριάδα, ενώ η Μόσχα παρέμενε η «Τρίτη Ρώμη» ξανάγινε, εξάλλου, πρωτεύουσα της Ρωσίας με τους Σοβιετικούς. Ούτε όμως ο γερμανικός ούτε ο αυστριακός στρατός μπορούσαν να συ γκριθούν με το στρατύ των τσάρων, ο οποίος βούλιαξε στην αναρχία. Παρά τις ήττες που είχαν υποστεί, οι στρατοί αυτοί παρέμεναν ανέπαφοι. Τα συ-

268


ντάγματα, υπό τις διαταγές συντηρητικών στρατηγών, κατέπνιξαν τις εξε γέρσεις στο Βερολίνο. Η Ρόζα Λούξεμπουργκ και ο Καρλ Λίμπκνεχτ δολο φονήθηκαν (όπως και ο Κουρτ Άισνερ στο Μόναχο). Στη Βουδαπέστη, ο Μπέλα Κουν εκδιώχθηκε από τον ναύαρχο Χόρτυ. 0 Κόκκινος Στρατός προσπάθησε βέβαια να καταλάβει την Πολωνία (η οποία λόγω καθολικι σμού δεν είχε προσχωρήσει στον κομμουνισμό), αυτή τη φορά όμως οι Γάλ λοι αντέδρασαν και βοήθησαν τον στρατηγό Πιλσούντσκι (στις τάξεις της γαλλικής αποστολής, με αρχηγό τον στρατηγό Βεϋγκάν, υπήρχε και ένας αξιωματικός ονόματι Ντε Γκωλ) να απωθήσει τους Σοβιετικούς. Στην Κίνα, ο Σουν Γιατ Σεν από το 1912 κιόλας είχε ανακηρύξει τη Δημο κρατία. Μετά από μια σύντομη παλινόρθωση της αυτοκρατορίας, ο Τσανγκ Κάι Σεκ, ο οποίος είχε κάνει την πολιτική θητεία του στη Μόσχα των Σοβιέτ. τον αντικατέστησε στη διάρκεια μιας εποχής συνεχών εξεγέρσεων, τις οποίες περιγράφει ο Μαλρώ στο βιβλίο του Οι κατακτητές.

0 Τσανγκ πα

ρασύρθηκε από τις προτροπές των Δυτικών και δέχτηκε αργότερα να σφα γιάσει τους κομμουνιστές στη Σαγκάη (μια τραγωδία η οποία αποτελεί τη βάση του μυθιστορήματος του Μαλρώ Η ανθρώπινη

κατάσταση).

Στην αρχή

1

όμως ο αρχηγός του Κουόμιντανγκ επηρεάστηκε πολύ από το καθεστώς της Μόσχας. Αν ο κομμουνισμός της Ρόζας Λούξεμπουργκ, του Καρλ Λί μπκνεχτ και του Μπέλα Κουν είναι αδιαμφισβήτητος, του Τσανγκ Κάι Σεκ αποκρύπτεται σήμερα, γιατί όλοι γνωρίζουμε πώς εξελίχθηκε. Γπάρχουν όμως και άλλες εκλεκτικές συγγένειες, που και η απλή υπεν θύμιση τους θα αποτελούσε σήμερα ιεροσυλία. Στην Ιταλία, ο Μπενίτο Μουσολίνι (1885-1945) υπήρξε χωρίς αμφιβολία σοσιαλιστής ηγέτης και διευθυντής της εφημερίδας Avanti. Αν στράφηκε εναντίον των Γερμανών για λόγους πατριωτικούς (αντίθετα από τον Λένιν), το «φασιστικό» κόμμα του, το οποίο κατέλαβε την εξουσία το 1922. ήταν ακόμη πολύ επηρεασμένο από το λενινιστικό μοντέλο. Ο Μαλαπάρτε, Ιτα λός διανοούμενος και οπαδύς του «Ντούτσε» στις αρχές της πολιτικής κα ριέρας του, θαύμαζε τον Λένιν. 0 Μουσολίνι είχε την εξυπνάδα να επιτρέ ψει στον βασιλιά να παίζει κάποιο ρόλο, τυπικά βέβαια, και κυρίως να μη θίξει τον πάπα (σε αντίθεση και πάλι με τον Λένιν, ο οποίος έφθασε στα άκρα τις διώξεις εναντίον του χριστιανισμού), διατήρησε όμως τις σοσιαλι στικές απόψεις του. Εκείνη την εποχή δεν ήταν ακόμη αντισημίτης. αλλά 1

Το Εθνικιστικό Κόμμα Κίνας. Ιδρύθηκε το 1919 από τον Σουν Γιατ Σεν. (Σ.τ.Ε.)


269

αντιθέτως υποστήριζε τον σιωνισμό. Η ερωμένη του, η Μαργαρίτα Σαρφάτι, η γυναίκα της ζωής του, ήταν μια εβραία διανοούμενη από τη Βενετία. 0 ίδιος ήταν εντελώς άθεος. Σήμερα βέβαια γνωρίζουμε τη συνέχεια: τη δολο φονία του σοσιαλιστή βουλευτή Ματεότι το 1924, την αντιπολίτευση των κομμουνιστών... Αν όμως ο Ντούτσε δεν είχε συμμαχήσει με τον χιτλερικό δαίμονα, δεν θα είχε χάσει την εξουσία και θα είχε πεθάνει στο κρεβάτι του! Η Τουρκία, την ίδια χρονιά, το 1922, είδε το θρίαμβο του Μουσταφά Κε μάλ (1881-1938) - άλλη ξεχασμένη λενινιστική πολιτική συγγένεια... Η Τουρκία νίκησε στα Δαρδανέλια, δεν ηττήθηκε, όμως μετά την ήττα του ισχυρού Γερμανού προστάτη της, η Οθωμανική Αυτοκρατορία δεν ήταν δυνατό να επιζήσει. Οι Σύμμαχοι -Άγγλοι, Γάλλοι, Ιταλοί και Έλληνες- δεν είχαν συναίσθη ση της πραγματικότητας: πίστεψαν ότι το θέμα της Τουρκίας είχε λήξει. Μοιράστηκαν τα υπολείμματα της Αυτοκρατορίας (στη Γαλλία έλαχε η Συ ρία, στην Αγγλία το Ιράκ, στην Ιταλία η Δωδεκάνησος κ.λπ.).Οι Έλληνες κυρίως, οι οποίοι είχαν αργήσει να λάβουν μέρος στον πόλεμο, διακατέχονταν από μια έμμονη ιδέα: να αποκαταστήσουν τη Βυζαντινή Αυτοκρατο ρία και να πάρουν πίσω από τους Τούρκους τη χαμένη από το 1453 Κων σταντινούπολη. Η ιδέα αυτή δεν ήταν παράλογη: οι Έλληνες αποτελούσαν την πλειονότητα όχι μόνο του πληθυσμού της Κωνσταντινούπολης αλλά και της Δυτικής Ανατολίας. Τους έδωσαν τη Σμύρνη, όπου έγιναν δεκτοί σαν απελευθερωτές από τους'Ελληνες της Μικράς Ασίας. Τπήρχε όμως ο τουρκικός λαός, υπήρχε και ο τουρκικός στρατός, και στα Δαρδανέλια νικητής επί των Συμμάχων είχε αναδειχθεί ο Μουσταφά Κε μάλ. Επαναστάτησαν. Ο Κεμάλ, ο οποίος καταγόταν από τη Θεσσαλονίκη, εγκαθίδρυσε δημοκρατία στην Άγκυρα και ο στρατός του σύντριψε τον ελ ληνικό το 1922. Στη συνέχεια, έδιωξε τους ελληνικούς πληθυσμούς (όπως άλλοι Τούρκοι στρατηγοί είχαν διώξει προηγουμένως τους Αρμενίους). Κανένας δεν επισημαίνει ότι η σημερινή Ελλάδα καταλαμβάνει μόλις τα μισά εδάφη από εκείνα που άλλοτε κατοικούνταν από Έλληνες. 0 Όμηρος καταγόταν από τη Μικρά Ασία. όπως και οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι. Όταν περιδιαβαίνει κανείς σήμερα την Ανατολία, η οποία έγινε Τουρκία, μπορεί να θαυμάσει τα ωραιότερα ελληνιστικά ερείπια του κόσμου: την Έφεσο, την Αφροδισιάδα, το θέατρο της Ασπένδου, τον Μαρμαρά, την Πέργαμο... Η τραγωδία αυτή προκάλεσε τη φυγή από τη Μικρά Ασία εκατομμυ ρίων Ελλήνων, οι οποίοι δεν επέπρωτο να ξαναγυρίσουν εκεί ποτέ. Η σημε-

270


ρινή Ελλάδα, από εδαφικής απόψεως, είναι το αντίστοιχο μιας Γαλλίας η οποία θα είχε περιορισθεί στην εδαφική επικράτεια της «ελεύθερης ζώνης» του Βισύ! Κανένας δεν θυμάται ότι ο Κεμάλ και ο Λένιν ένιωθαν αμοιβαίο θαυμα σμό και εκτίμηση ο ένας για τον άλλο. Ο Κεμάλ ήταν άθεος. Έδιωξε τον σουλτάνο, τον ηγέτη των πιστών, και κατάργησε το χαλιφάτο. Κατάργησε τη «σαρία»

και εκκοσμίκευσε το κράτος, φθάνοντας στο σημείο να αντικα

ταστήσει, στην τουρκική γραφή, τους αραβικούς χαρακτήρες με λατινικούς. Υπέγραψε συνθήκη καλής γειτονίας με τους Σοβιετικούς και το 1938 πέθανε δοξασμένος στο κρεβάτι του (όπως θα μπορούσε να είχε κάνει και ο γείτο νας του. ο Μουσολίνι). Η Κωνσταντινούπολη έγινε Ισταμπούλ. Οι μωαμεθανοί χωρικοί της Ανα τολίας προτίμησαν να σώσουν την πατρίδα τους χάρη σ' έναν εγνωσμένως άθεο στρατηγό (ο οποίος επιπλέον ήταν και πότης) παρά να διατηρήσουν το χαλιφάτο και να παραμείνουν δούλοι. Οι Τούρκοι είναι «πρωτίστως Τούρκοι» (σύνθημα που βρίσκεται αναρτημένο κατά μήκος των δρόμων της Ανατολίας). Επιπλέον μισούν τους Άραβες, οι οποίοι είχαν επαναστατήσει εναντίον τους το Ί 4 - Ί 8 (γι' αυτό και οι Τούρκοι είναι σήμερα πολύ καλοί σύμμαχοι του Ισραήλ). Και όμως τα αραβικά κόμματα της Εγγύς Ανατολής υποτίθεται ότι ήταν επίσης κοσμικά και σοσιαλιστικά. Το κόμμα Μπάαθ. που εξακολουθεί να κατέχει την εξουσία στη Συρία όπως την κατείχε και στο Ιράκ με τον Σαντάμ Χουσεΐν. έχαιρε της προστασίας της Σοβιετικής Ένωσης μέχρι την εξαφάνιση της από την παγκόσμια σκηνή. Η παγκόσμια επανάσταση όμως είχε διαρκέσει πολύ. Ο Λένιν, με ελατ τωμένες τις δυνάμεις του μετά από ένα εγκεφαλικό επεισόδιο, πέθανε το 1924. Τον διαδέχτηκε ο Στάλιν - του οποίου το πραγματικό όνομα ήταν Ιω σήφ Βησαριόνοβιτς Τζουγκασβίλι. Ο Στάλιν στην ουσία εγκατέλειψε την ιδέα της διεθνούς ανατροπής και αρκέστηκε να χρησιμοποιεί την πίστη των ξένων κομμουνιστών προς όφελος της Ρωσίας. Επινόησε τη θεωρία του «κομμουνισμού σε μία χώρα» και. όχι ιδιαίτερα ιδεολόγος ο ίδιος, θέσπισε, με το πρόσχημα του κομμουνισμού, μια τρομερή και αιμοσταγή δικτατο ρία: πολλαπλασίασε τις εκκαθαρίσεις και τις δολοφονίες και εγκατέστησε παντού στρατόπεδα συγκεντρώσεως (τα γκούλαγκ). Εξεδίωξε τον Τρότσκι. στο πρόσωπο του οποίου έβλεπε έναν υπερβολικά ένδοξο ανταγωνι στή. Εκείνος κατέφυγε στη Γαλλία, όπου συνάντησε τον Αντρέ Μαλρώ. και


271

αργότερα στο Μεξικό. Ο Στάλιν οργάνωσε τη δολοφονία του από έναν σο βιετικό πράκτορα στο Μεξικό το 1940. Η σχεδόν θρησκευτική ελπίδα που ενέπνεε ο κομμουνισμός εξακολουθούσε όμως να υφίσταται, παρά τη στα λινική δικτατορία. Ο ερυθρός ήλιος του Οκτωβρίου συνέχιζε να φωτίζει, έξω από τη Σοβιε τική Ένωση, εκατομμύρια καλόπιστους στρατευμένους. Δεν είναι δυνατό να καταλάβει κανείς τη γοητεία που ασκούσαν οι Σοβιετικοί, στην οποία μάλιστα είχαν υποκύψει προσωπικότητες όπως ο Μαλρώ και ο Ζιντ. οι οποίοι δεν ήταν κομμουνιστές, αν δεν λάβει υπόψη του τη μεσσιανική της διάσταση. Έτσι εξηγείται κιόλας ότι. ως τη δεκαετία του 1960. ούτε η απο γοήτευση του Ζιντ. όπως την περιγράφει στην Επιστροφή

από τη

Σοβιετική

Ένωση (1936), ούτε του Μπόρις Σουβάριν. ο οποίος εκδιώχτηκε από το Γαλ λικό Κομμουνιστικό Κόμμα επειδή είχε υποστηρίξει τον Τρότσκι. μπόρεσαν να ανοίξουν τα μάτια των πιστών. «Μωραίνει Ζευς ους βούλεται απολέσαι». για να θυμηθούμε μια γνωστή λατινική ρήση.

Η ΜΕΓΑΛΗ ΚΡΙΣΗ ΤΟ ΝΙΟΥ ΝΤΗΛ Ο ναζισμός

ΜΕΤΑ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΛΕΝΙΝ. Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗ ΘΥΕΛΛΑ ΚΟΠΑΣΕ. Από το 1924 ώς το 1929, αναδύεται ένα είδος δεύτερης Μπελ Επόκ. Ο κόσμος, κάτω από την κυριαρχία της Γαλλίας και της Μεγάλης Βρετανίας, φάνηκε να στρέφεται προς την ειρήνη και την πρόοδο. Η Ρωσία του Στάλιν και των «πενταετών πλάνων» είχε εγκαταλείψει, για την ώρα, την «επανά σταση» της. Είναι μια εποχή πολύ κοντινή μας, του ραδιοφώνου, του ομιλούντος κι νηματογράφου, του Γύρου της Γαλλίας, του ποδοσφαίρου. Της εποποιίας της Αεροποστάλ, της (ταχυδρομικής) αεροπορικής γραμμής η οποία συνέ δεε την Τουλούζ με το Σαντιάγκο της Χιλής, πάνω από τη Σαχάρα, τον Νό τιο Ατλαντικό και τις Άνδεις, στο τιμόνι της οποίας δοξάστηκαν πιλότοι όπως ο Μερμόζ, ο Σαιντ-Εξυπερύ και ο Γκυγιωμέ. Το 1927 ο Αμερικανός Λίντμπεργκ κατόρθωσε να διασχίσει, με το μονοπλάνο του. το Πνεύμα του ΣαιντΛούις,

τον Βόρειο Ατλαντικό. Πολύ σύντομα, στις ηπείρους, στην Ευ

ρώπη, στην Αμερική, στην Αφρική, στις Ινδίες, τα πρώτα επιβατικά αερο πλάνα πραγματοποίησαν τακτικές αεροπορικές συνδέσεις (η Αιρ Φρανς δη μιουργήθηκε το 1933). Στη Γερμανία, τα ζέπελιν (τα οποία είχαν βομβαρδί σει το Λονδίνο στη διάρκεια του πολέμου) μετέφεραν τους πρώτους επιβά τες πάνω από τον Ατλαντικό. Ήταν και η εποχή της διαφήμισης, η οποία, όπως ξέρουμε, έμελλε να γνωρίσει μεγάλη ανάπτυξη. Οι γυναίκες κυριαρχούσαν. Στη διάρκεια του Μεγάλου Πολέμου, οι γυ ναίκες αναγκάστηκαν να αντικαταστήσουν τους άνδρες (που είχαν πάει στον πόλεμο) στα εργαστήρια, στα εργοστάσια, στα χωράφια, στα γρα-

274


φεία, αν και η Δημοκρατία απέφευγε ακόμη να τους δώσει δικαίωμα ψή φου. Οι ΗΠΑ όμως τους το παραχώρησαν το 1920, και η Τουρκία του Κεμάλ ακολούθησε το παράδειγμα τους. Η γυναικεία εικόνα άλλαξε, καθώς η «γκαρσόνα»' έκοψε τα μαλλιά της και κατήργησε το κρινολίνο αντικαθι στώντας το με την κοντή φούστα. Και ο καπιταλισμός όμως άλλαζε. Υπήρχε άφθονο χρήμα και το χρηματι στήριο σημείωνε ανοδική πορεία. Οι επιχειρήσεις συγκεντρώνονταν και στρέφονταν στην ορθολογικά ρυθμισμένη μαζική παραγωγή (τεηλορισμός), όπως π.χ. η Φορντ, η Τζένεραλ Μότορς και η US Steel (Χαλυβουργική των ΗΠΑ). Η παραγωγή των εργοστασίων Φορντ έφθανε τα 9.000 αυτοκίνητα μοντέλου Τ την ημέρα. Στον Χένρυ Φορντ οφείλεται η θεωρία αυτού του νέ ου τύπου καπιταλισμού: για να κερδίσει δηλαδή ο επιχειρηματίας, πρέπει να πραγματοποιήσει πολλές πωλήσεις. Για να πουλήσει όμως πολλά κομ μάτια, δεν πρέπει να πουλάει μόνο στους αστούς αλλά και στους μισθω τούς. Για να μπορούν όμως να αγοράζουν αυτοκίνητα οι εργάτες, πρέπει να κερδίζουν αρκετά χρήματα. 0 Φορντ αύξησε το εργατικό δυναμικό του κα τά 17%. και τελικά οι πωλήσεις επί πιστώσει έφθασαν να αντιπροσωπεύουν το 60% των πωλήσεων στον τομέα της παραγωγής αυτοκινήτων. Η Νέα Υόρκη γέμισε ουρανοξύστες (το Εμπάιαρ Στέιτ Μπίλντινγκ με τους 86 ορόφους). Ο αγροτικός τομέας όμως δεν συμμετείχε στη γενική πρόοδο, ούτε στη Γαλλία ούτε στις Ηνωμένες Πολιτείες. Η αύξηση των μι σθών πολύ απείχε από το να ακολουθεί την αύξηση των τιμών (της τάξεως του 35%) και κυρίως των κερδών, που έφθαναν ώς και το 62%. Ήταν και η εποχή όπου στην Αμερική η «ποτοαπαγόρευση», τυπική εκδήλωση μιας πουριτανικής κοινωνίας -ο «νόμος Βόλστεντ» του 1919 δεν καταργήθηκε παρά μονάχα το 1933-. προκάλεσε την εμφάνιση φαινομένων όπως το λα θρεμπόριο και ο γκανγκστερισμός (Αλ Καπόνε). Ήταν όμως και η εποχή του αντισημιτισμού και του ρατσισμού της Κου-Κλουξ-Κλαν και των WASP (White Anglo-Saxon Protestants). Στην Ευρώπη, η Γερμανία έμοιαζε να ξαναβρίσκει την ισορροπία της. Το 1920 γεννήθηκε η Δημοκρατία της Βάίμάρης (μια μετρίου μεγέθους πόλη της Θουριγγίας), της οποίας πρόεδρος εκλέχτηκε ο Χίντεμπουργκ. ένας στρατηγός του Μεγάλου Πολέμου. Το Φεβρουάριο του 1929, ο Μουσολίνι υπέγραψε με τον πάπα τις «ΣυνGarçonne. η άγαμη κοπέλα, θηλυκό του garçon, αγόρι, νεαρός. (Σ.τ.Ε.)

Η ΜΕΓΑΛΗ ΚΡΙΣΗ

ΤΟ ΝΙΟΤ ΝΤΗΛ

Ο ΝΑΖ1ΣΜΟΣ

275

θήκες του Λατερανού». με τις οποίες δόθηκε τέλος στην κρίση που είχε προκαλέσει η ιταλική κατοχή της παπικής πόλης το 1870. Ο πάπας απέκτη σε ένα μίνι-κράτος. το Βατικανό, και ένα δίκτυο διπλωματών. Οι Συνθήκες, που εξακολουθούν να ισχύουν, εξασφαλίζουν στην καθολική Εκκλησία την πρωτότυπη υπόσταση μιας θρησκείας η οποία εδρεύει σε ένα κράτος συμ βολικό. Δεκάδες χώρες έχουν διαπιστευμένους πρέσβεις στο Βατικανό, το οποίο αποστέλλει παντού «αποστολικούς νούντσιους». Ακόμη και σήμερα, το Βατικανό είναι ένας τόπος περιζήτητος για την άσκηση μυστικής διπλω ματίας. Στις 24 Οκτωβρίου 1929 όμως, η Ουόλ Στρητ κλυδωνίστηκε από μια ανα πάντεχη μεγάλη κρίση. Από την εποχή των Φαραώ, κράτος και αγορά συνυπάρχουν. Το 1929, οι φιλελεύθεροι πίστευαν πως το «αόρατο χέρι»της αγοράς (σύμφωνα με την έκφραση του Άνταμ Σμιθ) ήταν παντοδύναμο. Οι κομμουνιστές αντιθέτως θεωρούσαν ότι το κράτος πρέπει να ελέγχει την οικονομία (πενταετή πλά να). Και οι δυο είχαν άδικο. Η κρίση του σοβιετικού κράτους έμελλε να ξε σπάσει αργότερα, ενώ του φιλελεύθερου καπιταλισμού εκδηλώθηκε ήδη απύ το 1929. Τα κέρδη του χρηματιστηρίου δεν μπορούν να φτάσουν το 15% ετησίως (κέρδη που απαιτούν τα συνταξιοδοτικά ταμεία της Αμερικής). Μια υγιής οικονομία αναπτύσσεται με ρυθμούς που κανονικά φθάνουν στο ένα τρίτο αυτής της νύρμας. Σε περιόδους οικοδόμησης (Κίνα) ή ανοικοδόμησης (Γαλλία) ο ρυθμός ανάπτυξης μπορεί να φτάσει ώς το 10%. Ο ρυθμός ανά πτυξης στη Γαλλία επί προεδρίας Πομπιντού καθώς και στην Ιαπωνία της δεκαετίας του 1980 έφθασαν, σε στιγμές αιχμής, το 8%. Οτιδήποτε ξεπερνά αυτές τις τιμές αποτελεί καθαρή κερδοσκοπία. Η κερδοσκοπία όμως, όπως και τα τυχερά παιχνίδια, έχει ημερομηνία λήξεως. Το 1929 είχαν σημειωθεί περιπτώσεις εντυπωσιακού πλουτισμού στην Αμερική. Στις 24 Οκτωβρίου, η κερδοσκοπική αυτή φούσκα έσκασε. Τα πάντα βα σίζονταν στην εμπιστοσύνη, και η εμπιστοσύνη χάθηκε από τη μια μέρα στην άλλη. Οι λόγοι είναι γνωστοί: υπερεκτίμηση του ενεργητικού, κατά χρηση καταναλωτικών πιστώσεων, παρακινδυνευμένες κερδοσκοπίες. Η σοβαρότητα της χρηματιστηριακής κρίσης στην Ουόλ Στρητ εντάθηκε από το γεγονός ότι δεν υπήρχε τότε κανένας από τους διακρατικούς οργανι σμούς που ιδρύθηκαν αργότερα (Διεθνές Νομισματικό Ταμείο κ.λπ.) Οι χρεοκοπίες πολλαπλασιάστηκαν (οι επιχειρήσεις Χάτρυ, Φωτόματον)

276


και επεκτάθηκαν (η Κρέντιτ Άνσταλτ στη Βιέννη). Πολλοί επιχειρηματίες αυτοκτόνησαν πέφτοντας από την κορυφή των ουρανοξυστών. Οι τιμές έπεσαν ξαφνικά κατά 20%. Το διεθνές εμπόριο κατέρρευσε. Στις Ηνωμένες Πολιτείες το ένα τέταρτο του ενεργού πληθυσμού βρέθηκε ξαφνικά χωρίς πόρους. Στη Γερμανία οι άνεργοι έφτασαν τα 6 εκατομμύρια (την εποχή εκείνη δεν υπήρχε επίδομα

ανεργίας) και η κρίση χειροτέρεψε λόγω της εμ

φάνισης του υπερπληθωρισμού. ο οποίος σοβούσε ήδη από το 1923. Το μυ θιστόρημα του Στάινμπεκ Τα σταφύλια

της οργής

αποδίδει το κλίμα του

1929. Μόνο η Σοβιετική Ένωση, η οποία ζούσε εν αυτάρκεια στο πλαίσιο μιας κατευθυνόμενης οικονομίας, παρέμεινε άθικτη. Τι έπρεπε να γίνει; Η κυβέρνηση των Ρεπουμπλικάνων αποδείχτηκε ανί κανη να σταματήσει την αιμορραγία. Ο Δημοκρατικός Φράνκλιν Ντελάνο Ρούσβελτ εκλέχτηκε πρόεδρος το φθινόπωρο του 1932. Θα επανεκλεγόταν χωρίς διακοπή ως το θάνατο του το 1945. Φρόντισε να περιβάλλεται από διακεκριμένες προσωπικότητες (brain trust) και ανήγγειλε το περίφημο New Deal (Νέα Διανομή) λέγοντας, σε έναν πασίγνωστο λόγο του: «Έχουμε ραντεβού με την ιστορία». Μέσα σε εκατό ημέρες, η καινούργια κυβέρνηση έδωσε δείγματα ενός εντυπωσιακού βολονταρισμού: υποτίμηση του δολαρίου, έλεγχος των πι στώσεων, αγροτική νομοθεσία (Agricultural Adjustment Act - AAA), βιομη χανική νομοθεσία (National Industrial Recover Act - NIRA) με σκοπό να κα ταπολεμηθεί η πτώση των τιμών, τέλος, κοινωνικές συμβάσεις κατά επαγ γελματικούς τομείς και κατασκευή μεγάλων δημοσίων έργων, ειδικά η υπο δομή της κοιλάδας του Τεννεσσή (Tennessee Valley Authority - TVA). Οι οικονομολόγοι είχαν αρχίσει να αντιλαμβάνονται ότι ο απόλυτος φι λελευθερισμός αποτελούσε ουτοπία. Ο πιο γνωστός από αυτούς, ο Τζων Μαίηναρντ Κέυνς. δημοσίευσε τη Γενική Θεωρία του το 1936. Στο έργο αυ τό υποστήριζε ότι η παρέμβαση του κράτους ήταν αναγκαία για την εξα σφάλιση της πλήρους απασχόλησης των πολιτών και έφθασε στο σημείο να συστήνει την ύπαρξη ελλείμματος στον προϋπολογισμό. Ο Ρούσβελτ δεν συνάντησε ποτέ τον Κέυνς. Ο Ρούσβελτ από τη μια αναθέρμανε την οικονομία, ενώ από την άλλη προσπαθούσε να μειώσει τις δαπάνες. Παρ' όλα αυτά, είχε καταλάβει ότι η οικονομία αυτή καθαυτή δεν είναι επιστήμη αλλά εκτελεστική τέχνη. Η υπερβολική προσπάθεια του να επιτύχει την εξισορρόπηση των προϋπολο γισμών είχε σαν αποτέλεσμα το Νιου Ντηλ να αποτελέσει μισή αποτυχία (ή



Ο ΝΑΖΙΣΜΟΣ

277

μισή επιτυχία): το 1939, το αμερικανικό εθνικό εισόδημα δεν είχε φθάσει στο επίπεδο του 1929 και οι άνεργοι ανέρχονταν ακόμη στο 20% του ενερ γού πληθυσμού. Ο Ρούσβελτ επιπλέον είχε επινοήσει ένα σύγχρονο πολιτι κό στυλ: συζητήσεις μπροστά στο τζάκι, ομάδες εμπειρογνωμόνων, επικοι νωνία... Από το 1929 και έπειτα, οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν αποτελούν πια μια αληθινά φιλελεύθερη δύναμη. Ο στόχος που επιδιώκει η Κεντρική Τράπεζα, η FED (σε αντίθεση με τη σημερινή Ευρωπαϊκή Τράπεζα), είναι η πλήρης απασχόληση και όχι απλά η νομισματική σταθερότητα. Επιπλέον η αμερι κανική κυβέρνηση δεν φοβάται τη δημιουργία ελλειμματικών προϋπολογι σμών, προκειμένου να αναθερμανθεί η οικονομία. Στη Γαλλία η κρίση δεν έλαβε τέτοιες διαστάσεις - ήταν όμως αρκετά μεγάλη ώστε να δημιουργήσει πολιτική αναταραχή. Στις 6 Φεβρουαρίου 1934. οι ακροδεξιές οργανώσεις, οι «ενώσεις» (όπως η Γαλλική Δράση του Μωρράς), προκάλεσαν μια εξέγερση στην πλατεία Ομονοίας. Υπήρξαν και θύματα. Στις εκλογές του Μαΐου 1936 επικράτησαν τα αριστερά κόμματα, και εμφανίστηκε το Λαϊκό Μέτωπο. Οι σοσιαλιστές σχημάτισαν κυβέρνηση με τη στήριξη των κομμουνιστών και τη συγκατάθεση των ριζοσπαστών. 0 Λέων Μπλουμ έγινε πρωθυπουργός για ένα χρόνο (Ιούνιος 1936-Ιούνιος 1937). Ακολουθώντας το παράδειγμα του Ρούσβελτ, συνήψε με τα συν δικάτα τις λεγόμενες «συμφωνίες της Ματινιόν» (του πρωθυπουργικού με γάρου) της 7ης Ιουνίου 1936: άδειες μετ' αποδοχών, σαράντα ώρες εργα σίας (οι οποίες εγκαταλείφθηκαν ήδη από το 1939), συλλογικές συμβάσεις. Ήταν αποτυχία: το ΑΕΠ του 1939 ήταν χαμηλότερο από του 1929, ενώ η ανεργία διατηρήθηκε σε υψηλά επίπεδα. Το Λαϊκό Μέτωπο όμως, με τις καταλήψεις εργοστασίων και την εικόνα των εργατών και των εργατριών να πηγαίνουν στην παραλία πάνω σε διθέσια ποδήλατα, έχει αφήσει συγκινη σιακά φορτισμένες μνήμες στη θύμηση του λαού. Στη Μεγάλη Βρετανία, ο Εργατικός Μακντόναλντ αποπειράθηκε να ακολουθήσει την ίδια πολιτική. Γρήγορα όμως διώχτηκε από τη gentry (αρι στοκρατία των γαιοκτημόνων). Για τον Μουσολίνι ούτε η κρατική παρέμβαση ούτε τα μεγάλα έργα αποτελούσαν καινοτομία. Παρ' όλα αυτά. λόγω της κρίσης, είχε την παρά λογη έμπνευση να επιβάλει αυτάρκεια στην Ιταλία. Η Σοβιετική Ένωση, που αποτελούσε χωριστό κόσμο, έμεινε απ' έξω.

278


Στη Γερμανία, η κρίση είχε τραγικές συνέπειες. Για να την αντιμετωπίσει, ο γηραιός πρόεδρος Χίντεμπουργκ δεν δίστασε να ανακηρύξει καγκελάριο τον Αδόλφο Χίτλερ, τον Ιανουάριο του 1933. Ο Χίντεμπουργκ ακολουθούσε το παράδειγμα του βασιλιά της Ιταλίας, ο οποίος είχε καλέσει τον Μουσολίνι να αναλάβει την εξουσία το 1922. Ο Χίτλερ όμως δεν ήταν Μουσολίνι, ούτε το ναζιστικό κόμμα ιταλικός φασισμός - αν και από το 1936 και έπειτα, λόγω γλωσσικής σύγχυσης, κάθε λαϊκιστικό κίνημα χαρακτηρίζεται «φασισμός». Ο αυστριακής καταγωγής και βετεράνος του Α' Παγκοσμίου Πολέμου Αδόλφος Χίτλερ (1889-1945) ήταν ένας εξτρεμιστής ο οποίος είχε ιδρύσει, το Σεπτέμβριο του 1920, το Εθνικοσοσιαλιστικό Κόμμα. Το 1924, επί Δημο κρατίας της Βαϊμάρης, φυλακίστηκε με την κατηγορία ανατρεπτικών ενερ γειών, και στο βιβλίο το οποίο έγραψε στο κελί του, με τίτλο Mein KampfiO αγώνμου),

περιέγραψε τη «νέα τάξη» που είχε την αξίωση να επιβάλει στη

Γερμανία και στην Ευρώπη. Η οικονομική κρίση, με τα εκατομμύρια των ανέργων που είχε προκαλέσει, του χρησίμευσε ως εφαλτήριο. Από τις αρχές ήδη του 1933, ο Χίτλερ έθεσε σε εφαρμογή το πρόγραμμα του: τον Ιούνιο ανακήρυξε το ναζιστικό (εθνικοσοσιαλιστικό) κόμμα «μονα δικό κόμμα» και δημιούργησε την Γκεστάπο, μη διστάζοντας να διατάξει τη δολοφονία ορισμένων υπερβολικά «ανυπάκουων» συντρόφων του όπως ο Ρεμ (τη νύχτα των Μεγάλων Μαχαιριών, τον Ιούνιο του 1934). Μετά το θά νατο του Χίντεμπουργκ έμεινε μόνος κυρίαρχος - ο «Φύρερ». Οι αντιφρο νούντες καταδιώχτηκαν και εξουδετερώθηκαν. Ο Χίτλερ, για τον οποίο ο κοινοβουλευτικός έλεγχος καθώς και η φιλε λεύθερη ορθοδοξία δεν είχαν καμία αξία, άφησε τον Δρ. Σαχτ, τον υπουργό Οικονομικών της κυβέρνησης του, να προκαλέσει έλλειμμα. Το μέτρο επέ τυχε. Η ανεργία εξαφανίστηκε και ο παραπλανημένος λαός είδε στο πρό σωπο του Χίτλερ τον σωτήρα του. Στη συνέχεια ο Χίτλερ προώθησε την κα τασκευή μεγάλων έργων (αυτοκινητόδρομοι) και την ανάπτυξη της γερμα νικής πολεμικής μηχανής. Δεν είναι η οικονομική πολιτική του Χίτλερ που τον διαφοροποιεί από την παρεμβατική πολιτική που ακολούθησε το Νιου Ντηλ, αλλά η ιδεολογία του. Όπως ο κομμουνισμός, έτσι και ο ναζισμός αποτέλεσε θρησκεία. Σήμερα έχουμε την τάση να χαρακτηρίζουμε και τις δυο αυτές πολιτικές θεωρίες με την κοινή ονομασία «ολοκληρωτισμός». Υπάρχουν όμως ουσιώδεις διαφο ρές ανάμεσα τους. Οι μπολσεβίκοι οραματίζονταν την ευτυχία του ανθρώ πινου γένους, ακόμη και αν για να επιτύχουν το σκοπό αυτό έπρεπε να σκο-



Ο ΝΑΖΙΣΜΟΣ

279

τώσουν τους ίδιους τους ανθρώπους, ενώ ο ναζισμός επιδίωκε την ευτυχία όχι της ανθρωπότητας, αλλά εκείνης που οι ίδιοι θεωρούσαν κυρίαρχη ράτσα. Ο αντισημιτισμός είχε γίνει έμμονη ιδέα για τον Χίτλερ. Οι Γερμανοί εβραίοι ήταν ενδεχομένως πιο Γερμανοί και από τους Γερμανούς. Αυτό όμως δεν τους αθώωνε στα μάτια του Χίτλερ. 0 ρατσισμός του εξελίχτηκε σε παράνοια, και άρχισε να καταδιώκει τους εβραίους. Οι περισσότεροι από τους μεγάλους Γερμανο-εβραίους διανοητές, ανάμεσα στους οποίους συγκαταλεγόταν και ο Αϊνστάιν, αναγκάστηκαν να δραπετεύσουν. Υπάρχει και άλλη διαφορά: ο μαρξισμός δήλωνε ορθολογιστής και ισχυρι ζόταν ότι εμπνεόταν από τον Διαφωτισμό και την πρόοδο, ενώ ο ναζισμός ήταν βαθύτατα αντι-ορθολογικός. 'Υμνησε το ζωτικό ένστικτο, έκαψε τα βιβλία και εκμεταλλεύτηκε τα σκοτεινότερα ανθρώπινα πάθη: το μίσος του πλησίον, τη σαδιστική ευχαρίστηση, την εκμηδένιση του ατόμου χάριν του πλήθους. Κατά κάποιο τρόπο, ο κομμουνισμός του Λένιν ήταν προβλέψιμος: ήταν η επιδίωξη, με ακραίο και βίαιο τρόπο, της πεφωτισμένης δεσποτείας και της ισότητας που χαρακτήριζαν τη Γαλλική Επανάσταση. Η κομμουνιστική ελπίδα εξάλλου αποτελούσε μια εκκοσμίκευση του ιουδαιο-χριστιανικού μεσσιανισμού, και στα καθολικά σχολεία όπως και στις τάξεις της κομμου νιστικής νεολαίας διδάσκονταν οι ίδιες περίπου ηθικές αξίες: η εργασία, η προσπάθεια (σταχανοβισμός), ο σεβασμός των μεγαλυτέρων... 0 ναζισμός, αντιθέτως, δεν ήταν προβλέψιμος: θρησκεία θανάτου, ανή κουστη επανεμφάνιση στη σύγχρονη Γερμανία της ασσυριακής θρησκείας, μια επανεμφάνιση όμως γελοιογραφική, χωρίς την τέχνη ούτε την ποίηση της προηγουμένης, πάντα όμως με τις ανθρωποθυσίες της, που στη Γερμα νία έλαβαν διαστάσεις τις οποίες δεν είχαν γνωρίσει από την εποχή του Τιγλάτ-Πιλεσέρ ώς του Ασουρμπανιπάλ. 0 ναζισμός θεοποίησε τη νεότητα. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως τα μέλη της κομμουνιστικής νεολαίας, όπως και οι πρόσκοποι του Μπέιντεν-Πάουελ, δεν αγνοούσαν τις νυχτερινές φωτιές ούτε την αγάπη της φύσης. 0 σκοπός όμως της σοβιετικής παιδείας, όπως του προσκοπισμού και των καθολικών οργανώσεων, ήταν να διαμορφώσουν το χαρακτήρα των ανδρών (και των γυναικών). Οι χιτλερικές νεολαίες αντιθέτως εξυμνούσαν αυτή καθαυτή τη νεότητα. Την καθιέρωσαν ως απόγειο της ανθρώπινης ζωής. Οι αρχαίοι Έλ ληνες θαύμαζαν τα σώματα των νέων, τοποθετούσαν όμως την «ακμή» της ζωής στα εξήντα χρόνια και προτιμούσαν τον Σωκράτη από τον Αλκιβιάδη. Θα έβρισκαν παράλογη την ιδέα ότι οι έφηβοι μπορούν να διδάξουν τους

280


μεγαλύτερους. Είχαν δίκιο: τα νιάτα είναι ωραία, δυναμικά, αλλά στην ου σία συντηρητικά. Είναι πολύ δύσκολο για έναν έφηβο να σκεφθεί διαφορε τικά απ' ό,τι τα υπόλοιπα μέλη της παρέας. Επειδή λοιπόν εξυμνούσε το ένστικτο αντί για τη λογική και τη φύση αντί για το λογισμό (ένας από τους πρώτους νόμους που καθιέρωσε ο Χίτ λερ ήταν ένας νόμος προστασίας της φύσης), ο Χίτλερ προτιμούσε τους έφηβους της Χιτλερικής Νεολαίας (Hitlerjugend) από τον Αϊνστάιν (ο οποί ος ήταν επιπλέον και άσχημος, όπως ο Σωκράτης). Κάτω από τη σημερινή «θεοποίηση» της νεότητας διακρίνονται ίχνη της κληρονομιάς που κατέλει πε ο ναζισμός. Πάντα δανειζόμαστε κάτι από τους εχθρούς μας. Η λατρεία της νεότητας μόνο απελπισία και θλίψη προκαλεί στους ίδιους τους νέους, οι οποίοι είναι αναγκασμένοι να προχωρήσουν στη ζωή οπισθο δρομώντας, με τα μάτια καρφωμένα στη φευγαλέα εκείνη στιγμή του πα ρελθόντος τους. Ο κομμουνιστής Πωλ Νιζάν έχει δίκιο όταν, αντιθέτως προς τους ναζί, δεν αναγνωρίζει «σε κανέναν το δικαίωμα να ισχυρίζεται ότι τα είκοσι χρόνια είναι η ωραιότερη εποχή της ζωής». Σε αντίθεση όμως με τον Νιζάν, ο συγγραφέας Ρομπέρ Μπραζιγιάκ, ένας προικισμένος συγγραφέας ο οποίος όμως δεν κατόρθωσε να ξεπεράσει την εφηβεία του, έχει άδικο όταν, έκθαμβος μπροστά στις προσκοπικές πυρές, τους αγκυλωτούς σταυ ρούς και τις παντιέρες που ανέμιζαν τη νύχτα στο ναζιστικό συνέδριο της Νυρεμβέργης, υμνεί τον «απέραντο και κόκκινο φασισμό» και τους «φω τεινούς καθεδρικούς ναούς του». Ο ναζισμός ήταν μια θρησκεία μίσους. Με αυτή την έννοια, ο ρατσισμός τού ήταν απαραίτητος. Πώς να καλλιεργηθεί το μίσος χωρίς «αποδιοπο μπαίους τράγους»;Έτσι εξηγείται η στρατηγική (όσο και φαντασιακή) ση μασία του αντισημιτισμού για τους ναζί. Τέλος, ο ναζισμός ταυτίστηκε με τη λατρεία του πολέμου, για πρώτη φορά σε τέτοιο βαθμό σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας, εκτός ίσως από την εποχή των βασιλέων τη αρχαίας Ασσυρίας. Ο Ναπολέων, η «προσωποποίηση του θεού του πολέμου», έλεγε όταν διέσχιζε έφιππος τα ματωμένα χιόνια της πεδιάδας του Αιλάου: «Δεν υπάρχει τίποτα πιο θλιβερό από ένα πεδίο μάχης». Για τα Ες-Ες όμως το πεδίο της σφαγής ήταν ωραίο. Ο πόλεμος είναι πάντα φρικτός (παρόλο που μερικές φορές είναι αναπό φευκτος, και συγκεκριμένα εναντίον των ναζί). Ο ναζισμός τελικά αποτέλε σε μια από τις μεγαλύτερες οπισθοδρομήσεις στην ιστορία της ανθρωπότητας.


ΤΟ ΝΙΟΥ ΝΤΗΛ

Ο ΝΑΖΙΣΜΟΣ

281

Δεν έχουμε ακόμη καταλάβει πώς παρασύρθηκε σε αυτή την οπισθοδρό μηση ο γερμανικός λαός, ο οποίος ήταν τότε ο πιο προηγμένος και καλλιερ γημένος λαός της Ευρώπης. Γιατί δεν ωφελεί να κρυβόμαστε πίσω από το δάχτυλο μας: ο Χίτλερ υπήρξε εξαιρετικά δημοφιλής. Οι Γερμανοί, ιδίως οι νέοι, θυσίασαν τη ζωή τους γι' αυτόν με έναν ενθουσιασμό που θα άξιζε σε καλύτερο αγώνα. Υπήρξαν βέβαια και οι αντιφρονούντες, οι οποίοι εκτελέσθηκαν, εξορί στηκαν ή μετατοπίστηκαν (υπήρξαν οι πρώτοι έγκλειστοι στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως), σε σχέση όμως με τον πληθυσμό της χώρας δεν ήταν πολ λοί - πολύ λιγότεροι, για παράδειγμα, από εκείνους με τους οποίους βρέθη καν αντιμέτωποι οι Σοβιετικοί στη Ρωσία. Δεν υπάρχει καμία λογική εξήγη ση αυτού του φαινομένου: ούτε ο φόβος, ούτε η ήττα (το 1933 είχαν περάσει κιόλας δεκαπέντε χρόνια αφότου είχαν χάσει οι Γερμανοί τον πόλεμο), ούτε καν η επιθυμία μιας ρεβάνς των Γερμανών για τη βίαιη επιβολή της συνθή κης των Βερσαλλιών. Οι σύγχρονοι μας έχουν την τάση να απωθούν όσο το δυνατό βαθύτερα στο υποσυνείδητο τους το εξής λυπηρό γεγονός: η συντριπτική πλειονότητα των συμπατριωτών του Μαρξ, του Αϊνστάιν, του Μπετόβεν και του Γκαίτε ήταν οπαδοί του Χίτλερ. Είναι ένα γεγονός δυσάρεστο, ακατανόητο, απρό βλεπτο, τραγικό, παράλογο. Οι ιθύνοντες των άλλων δυνάμεων άργησαν πολύ να συνειδητοποιήσουν τι συνέβαινε στην πραγματικότητα και επέμε ναν να αντιμετωπίζουν τον Φύρερ σαν να ήταν ένας συνηθισμένος δικτάτο ρας. Και στην Αμερική εξάλλου ο καγκελάριος υπήρξε δημοφιλής. 0 πιλό τος Λίντμπεργκ καθώς και η υψηλή κοινωνία της Ουόλ Στρητ τον θαύμαζαν σαν να ήταν βεντέτα. Οι σύγχρονες ιστορικές θεωρίες τείνουν να υποτιμούν το ρόλο των προ σωπικοτήτων στη ιστορία: είναι ενδεχομένως κατανοητό όταν έχουν να επι δείξουν θετικά στοιχεία, όπως η Ιωάννα της Λοραίνης ή ο Ναπολέων, αλλά ο Χίτλερ; 0 Χίτλερ ο οποίος μόνος του, την εποχή που ήταν άστεγος, έφτια ξε ένα συνονθύλευμα συνταιριάζοντας διάφορα σκόρπια στοιχεία που ψά ρεψε εδώ κι εκεί στις δημόσιες βιβλιοθήκες: σοσιαλισμό, λενινισμό. ιταλικό φασισμό, βιολογικό ρατσισμό, αντισημιτισμό, ινδουιστικό μυστικισμό (ο αγκυλωτός σταυρός), ακόμη και παραψυχολογικές εικασίες... 0 Χίτλερ ήταν πέρα για πέρα τρελός, περί αυτού δεν υπάρχει καμία αμφιβολία, αλλά μεγαλοφυής τρελός, γιατί υπάρχουν και μεγαλοφυίες του κακού. Πράγμα που θα αποδειχθεί στη συνέχεια της ιστορίας.

Ο ΧΙΤΛΕΡ ΚΑΙ ΟΙ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΕΣ

Ο ΑΔΟΛΦΟΣ ΧΙΤΛΕΡ ΕΙΧΕ ΗΔΗ ΑΝΑΓΓΕΙΛΕΙ ΣΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ Ο ΑΓΩΝ ΜΟΥ ΟΛΑ ΟΣΑ

είχε σκοπό να κάνει. Κανένας δεν τον πίστεψε. Και όμως δεν υπήρξε αρχη γός κράτους που να μην είχε διαβάσει το βιβλίο του. Η τύφλωση αυτή δεν είναι ανεξήγητη: όσα επαγγελλόταν ήταν απίστευτα για λογικούς ανθρώ πους. Οι διαδοχικές αντιδράσεις πάντως των δημοκρατιών στις πραξικοπη ματικές ενέργειες του καγκελάριου ήταν ό,τι ακριβώς δεν έπρεπε να γίνει. Όπως έχουμε ήδη επισημάνει, ο ναζιστής ηγέτης άρχισε με το να επανενεργοποιήσει τη γερμανική πολεμική μηχανή, η οποία είχε περιπέσει σε αχρησία λόγω της συνθήκης των Βερσαλλιών. Στη συνέχεια επανέφερε την υποχρεωτική στρατιωτική θητεία, ενώ σύμφωνα με τη συνθήκη των Βερ σαλλιών το Ράιχ επιτρεπόταν να διαθέτει μόνο έναν μικρό στρατό επαγγελ ματιών. Παρ' όλα αυτά οι Σύμμαχοι δεν εξέφρασαν την παραμικρή διαμαρ τυρία για τις δυο αυτές παραβιάσεις. Κατόπιν αυτού ο Χίτλερ προχώρησε ακόμη παραπέρα. Η συνθήκη των Βερσαλλιών είχε επιβάλει την αποστρατικοποίηση της Ρηνανίας (της αρι στερής όχθης του Ρήνου). Ο Χίτλερ όμως έστειλε στις 7 Μαρτίου 1936 μερι κά συντάγματα να την ανακαταλάβουν ώς τα σύνορα που τη χώριζαν από τη Γαλλία. Αυτή του η ενέργεια είχε εμπνεύσει μεγάλη ανησυχία στους ιθύ νοντες στη γερμανική πρωτεύουσα: την εποχή εκείνη ο γερμανικός στρατός αριθμούσε 100.000 άνδρες ενώ ο γαλλικός οκταπλάσιους... Η Γαλλία όμως δεν αντέδρασε. Αν η γαλλική κυβέρνηση είχε αντιδράσει στέλνοντας στρα τεύματα στο Ρήνο, ο Φύρερ θα είχε αναγκασθεί να κάνει πίσω. Επιπλέον θα είχε γελοιοποιηθεί, και αν υπάρχει κάτι το οποίο δεν μπορεί να αντέξει ένας δικτάτορας, είναι η γελοιοποίηση! Η Γαλλία δεν έκανε τίποτα επειδή οι Άγγλοι, οι οποίοι ενδιαφέρονταν

284


μόνο για την Αμβέρσα, αδιαφορούσαν πλήρως για την παρουσία Γερμανών στρατιωτα>ν στο Ρήνο. Ξαναβρίσκουμε εδώ μια παλιά θεωρία, η οποία πά ντα επανεμφανίζεται στο προσκήνιο: μόνη της. η Γαλλία δεν μπορεί να κά νει τίποτα! Σκοπός της διπλωματίας είναι βέβαια να προσπαθεί να αποφύ γει την απομόνωση, όταν όμως διακυβεύονται τα ζωτικά συμφέροντα μιας χώρας, δεν πρέπει να διστάσει να ακολουθήσει το γνωστό ρητό «συν Αθηνά και χείρα κίνει». Αν η Γαλλία είχε αντιδράσει το 1936. ο Β' Παγκόσμιος Πό λεμος θα είχε αποφευχθεί! Τον προηγούμενο χρόνο, ο Μουσολίνι είχε καταλάβει το Βασίλειο της Αιθιοπίας, το μοναδικό ανεξάρτητο κράτος της Αφρικής. Τον προηγούμενο αιώνα μια ανάλογη προσπάθεια των Ιταλών είχε καταλήξει σε ήττα. και ο Ντούτσε επιθυμούσε να σβήσει τη δυσάρεστη αυτή ανάμνηση με μια νίκη. Ο ιταλικός στρατός ήταν ένας στρατός σύγχρονος, ενώ του Αιθίοπα νεγκούς μια μεσαιωνικών προδιαγραφών πολιτοφυλακή. Το 1896, παρά τη μεγάλη αυτή ανισότητα, οι Αιθίοπες, χάρη στο θάρρος και το πλήθος των πολεμι στών τους, κατόρθωσαν να νικήσουν. Το 1935 όμως ο Μουσολίνι «τα έδωσε όλα» και τους διέλυσε. Ο νεγκούς Χάίλέ Σελασιέ τράπηκε σε φυγή. Το 1936 ο βασιλιάς της Ιταλίας ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας της Αιθιοπίας και η χώρα κατέστη αποικία της Ιταλίας. 0 νεγκούς έφερε το ζήτημα στη Γενεύη, στην Κοινωνία των Εθνών, χωρίς επιτυχία όμως. Η Αγγλία και η Γαλλία βρίσκονταν σε δύσκολη θέση: πριν από λίγα μόλις χρόνια, το 1918, είχαν οικειοποιηθεί ελαφρά τη καρδία τις γερμανικές αποικίες καθώς και τις τουρκικές κτήσεις. Οι μόδες όμως είναι αυθαίρετες και ο Ντούτσε δεν κατάλαβε πως ό,τι ίσχυε στους δυτικούς κύ κλους πριν από δεκαοκτώ χρόνια είχε πάψει να ισχύει το 1936. Η μόδα της επεκτατικής αποικιακής πολιτικής είχε πια περάσει (αν και πολύ πρόσφα τα, αν σκεφθεί κανείς ότι η γαλλική Αποικιακή Έκθεση εγκαινιάστηκε στο Παρίσι το 1931). Η ιταλική εισβολή καταδικάστηκε και η Κοινωνία των Εθνών ψήφισε να επιβληθούν κυρώσεις στην Ιταλία. Μέχρι τότε. ο Μουσολί νι έβλεπε με αρκετή περιφρόνηση τον ναζισμό και τον ηγέτη του, μη διστά ζοντας να στείλει στρατεύματα στο πέρασμα του Μπρένερ στις Άλπεις σε μια κίνηση επίδειξης δυνάμεως. Μετά όμως από το ψήφισμα της Κοινωνίας των Εθνών, η δυσφορία του τον έριξε στην αγκαλιά του Χίτλερ. Τι έπρεπε να γίνει; Το θέμα ήταν πιο περίπλοκο από της Ρηνανίας. Η περίπτωση της Αιθιοπίας του 1936 μπορούσε κάλλιστα να συγκριθεί με του (κυβερνώμενου από δυναστεία αξιωματούχων της Μέκκας) Μαρόκου του


285

1912, στο οποίο ο Λυωτέ (που μάλιστα ήταν και πρόεδρος της Αποικιακής Έκθεσης) είχε κατορθώσει να επιβάλει το προτεκτοράτο της Γαλλίας. Η Αι θιοπία αποτελούσε (όπως και το Μαρόκο) αληθινό έθνος, κυβερνούμενο από μια αξιοσέβαστη μοναρχία. Η υποκρισία της Αγγλίας και της Γαλλίας φανερώθηκε τότε σε όλο της το μεγαλείο, καθώς και η εθελοτυφλία του Μουσολίνι, ο οποίος θαρρούσε ότι ζούσε σε άλλη εποχή. Όπως και να έχει το πράγμα, ήταν ένας μαύρος χρόνος για τις δημοκρατίες. Τον Ιούλιο του 1936 ξέσπασε ο ισπανικός εμφύλιος. Μετά από την εκλο γική νίκη της Αριστεράς, η οποία ανήλθε στην εξουσία στη Μαδρίτη ως Λαϊ κό Μέτωπο, ο στρατηγός Φράνκο ξεσήκωσε τις στρατιωτικές φρουρές του ισπανικού Μαρόκου (όταν οι Γάλλοι εγκατέστησαν εκεί το προτεκτοράτο τους, φρόντισαν να παραχώρησαν ένα μικρό τμήμα της χώρας στην Ισπα νία, η οποία διατηρεί ακόμη και σήμερα τη Θέουτα και τη Μελίλια) και τέ θηκε επικεφαλής ενός «στρατιωτικού πραξικοπήματος» -προνουντσιαμέντο, διάσημος χαρακτηρισμός του Ντε Γκωλ- με τη στήριξη της ισπανικής Δεξιάς (τη Φάλαγγα του Πρίμο δε Ριβέρα). Η Ισπανία βρέθηκε να έχει κο πεί στα δυο: η δύση (με την εξαίρεση της χώρας των Βάσκων) ανήκε στους πραξικοπηματίες και η ανατολή, συμπεριλαμβανομένων της Μαδρίτης και της Βαρκελώνης, στη Δημοκρατία του Λαϊκού Μετώπου. 0 Χίτλερ και ο Μουσολίνι έσπευσαν να βοηθήσουν τους εθνικιστές (από τότε καθιερώθηκε ο όρος «φασισμός»). 0 Χίτλερ έστειλε τη Λουφτβάφε να βομβαρδίσει τη Γκουέρνικα και ο Ντούτσε αποσπάσματα του ιταλικού στρατού να ενισχύ σουν τον Φράνκο. Αντιμέτωπες με ένα πραξικόπημα εναντίον της ισπανικής Δημοκρατίας που υποστήριζαν η ναζιστική Γερμανία και η φασιστική Ιταλία, οι Δημοκρα τίες της Αγγλίας και της Γαλλίας αντέδρασαν μάλλον χλιαρά. Η γαλλική κυβέρνηση του Λαϊκού Μετώπου προσπάθησε βέβαια να βοηθήσει τους Ισπανούς δημοκρατικούς. Τους έστειλε κρυφά αεροπλάνα. Έτσι βρέθηκε ο Αντρέ Μαλρώ. νέος ακόμη τότε και ήδη διάσημος συγγραφέας, ο οποίος μόλις είχε κερδίσει το βραβείο Γκονκούρ. να ηγείται του σμήνους «Εσπάνια» ενώ δεν ήξερε να πιλοτάρει - ανέβαινε όμως θαρραλέα στα αεροπλά να ως παρατηρητής (ο Μαλρώ δεν έμαθε ποτέ να οδηγεί ούτε αυτοκίνητο). Ήταν πολύ φίλος κάποιου Ζαν Μουλέν. ο οποίος διηύθυνε τότε το πολιτικό γραφείο του υπουργού Αεροπορίας Πιερ Κοτ. 0 Μαλρώ έγραψε ένα βιβλίο για την Ισπανία, την Ελπίδα.

Γύρισε μάλιστα εκεί και μια ταινία με τον ίδιο

τίτλο. 0 Λέων Μπλουμ όμως φάνηκε διστακτικός και αρνήθηκε να παρασύ-

286


ρει τη Δημοκρατία της Γαλλίας σε πόλεμο για να βοηθήσει τη νόμιμα εκλεγ μένη Δημοκρατία της Ισπανίας, όπως και να επιτρέψει στο γαλλικό Λαϊκό Μέτωπο να υποστηρίξει το ισπανικό. Στην Ισπανία ο εμφύλιος σπαραγμός ήταν αιματηρός: τα δυο αντιμαχό μενα μέρη αντιπροσώπευαν δυο εκ διαμέτρου αντίθετες κοσμοθεωρίες. Πολλοί διανοούμενοι (εκείνη την εποχή ήξεραν να πολεμούν) αγωνίστηκαν στο πλευρό των δημοκρατικών, όπως ο Μαλρώ ή ο Αμερικανός Χέμινγουεϊ (Για ποιον χτυπά η καμπάνα),

ή στο πλευρό των οπαδών

του Φράνκο, όπως

ο Μπερνανός. 0 Μπερνανός όμως. αηδιασμένος από τη φοβερή σκληρότητα των Ισπανών φασιστών, τους εγκατέλειψε γρήγορα και έγραψε εναντίον τους ένα φοβερό κατηγορητήριο, τα Μεγάλα φεγγάρι.

νεκροταφεία

κάτω από

το

Οι Ισπανοί συγγραφείς διχάστηκαν: από τη μια ο Φεντερίκο

Γκαρθία Λόρκα και από την άλλη ο Μιγκέλ δε Ουναμούνο. Σε αντίθεση με τις δημοκρατίες, η Σοβιετική Ένωση δεν δίστασε να ενι σχύσει τους δημοκρατικούς, ενώ ταυτόχρονα τους έθετε υπό τον έλεγχο της και έβγαζε από τη μέση τους αναρχικούς.Έτσι άρχισε η περιπέτεια των Διε θνών Ταξιαρχιών, που στην ουσία διηύθυναν οι Ρώσοι, στις οποίες όμως στρατεύθηκαν χιλιάδες νεαροί κομμουνιστές από όλες τις χώρες. Η Ισπανία αποτέλεσε έτσι πεδίο δοκιμών για τον Χίτλερ, τον Μουσολίνι και τον Στάλιν, καθώς και για τις ιδεολογίες τους. Καθησυχασμένες από την απραξία των δημοκρατιών, η Γερμανία και η Ιταλία, οι οποίες είχαν εγκαταλείψει την Κοινωνία των Εθνών, υπέγραψαν μεταξύ τους μια συνθή κη, η οποία ονομάστηκε Άξων. Αυτό ήταν το λάθος του Μουσολίνι. Μέχρι τότε, έχαιρε της υποστήριξης των Ιταλών. Οι τελευταίοι όμως δεν ένιωθαν ιδιαίτερη συμπάθεια για τους Γερμανούς και μισούσαν τον Χίτλερ, καθώς και τις πολιτικές παρεκκλίσεις τις οποίες ο τελευταίος είχε εμπνεύσει στον Μουσολίνι. 0 αντισημιτισμός ήταν κάτι εντελώς ξένο γι' αυτούς. Οι Ιταλοί πέρασαν από τον ενθουσιασμό στην παθητικότητα και τη δυσαρέσκεια, και πολλοί διανοούμενοι, ανάμεσα στους οποίους και ο Μαλαπάρτε, αποκήρυξαν τον Ντούτσε. Στον Άξονα προσχώρησε τότε και η Ιαπωνία με τη «Συνθήκη εναντίον της Κομιντέρν». Η ιδιαίτερα ιμπεριαλιστική Αυτοκρατορία του μικάδο έβλεπε τις δυτικές διενέξεις σαν ευκαιρία να καταλάβει απρόσκοπτα την Κίνα. Και όντως κατέλαβε ολόκληρη την Ανατολική Κίνα. συμπεριλαμβα νομένων του Πεκίνου, του Νανκίν και της Καντόνας. 0 Τσανγκ Κάι Σεκ διέ φυγε στα όρη της δυτικής πλευράς και ένας άγνωστος ώς τότε κομμουνι-


287

στης ηγέτης, ο Μάο τσε Τουνγκ (ο οποίος και συμφιλιώθηκε με τον Τσανγκ), σε εκείνα της βόρειας πλευράς. Στην πραγματικότητα, η Ιαπωνία δεν είχε την πρόθεση να έλθει σε αντι παράθεση με τη Σοβιετική Ένωση. Το μόνο που ήθελε ήταν να αποκτήσει ελευθερία κινήσεων στη Νοτιοδυτική Ασία. Τελικά η ΣοβιετικήΈνωση και η Ιαπωνία δεν κήρυξαν ποτέ πόλεμο η μία στην άλλη. Γιατί βέβαια δεν μπο ρεί να χαρακτηρισθεί πόλεμος η όψιμη και απλά συμβολική επέμβαση του Στάλιν: μόλις στις 9 Αυγούστου 1945 έστειλε στρατό να καταλάβει τη Μα ντζουρία καθώς και τη νήσο Σαχαλίνη. Ποτέ δεν εκδηλώθηκαν ταραχές κα τά μήκος των ρωσο-ιαπωνικών συνόρων στη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. 0 Στάλιν ήξερε πολύ καλά ότι, για τους Ιάπωνες, η «Συνθήκη εναντίον της Κομιντέρν» δεν στρεφόταν στην πραγματικότητα εναντίον της Σοβιετικής Ένωσης, αλλά πολύ περισσότερο κατά της Μεγάλης Βρετανίας. Μπροστά στη συνεχιζόμενη παθητικότητα των δημοκρατιών, ο Χίτλερ στις 12 Μαρτίου 1938 προχώρησε στην επόμενη κίνηση του, το «Άνσλους», την προσάρτηση δηλαδή της Αυστρίας. Ήταν ένας στρατιωτικός περίπατος. Από την εποχή της κατάρρευσης της Αυτοκρατορίας τους, το 1918. οι Αυ στριακοί στήριζαν τις ελπίδες τους στην προσάρτηση τους στο γερμανικό Ράιχ. Η Βέρμαχτ (ο γερμανικός στρατός) επευφημήθηκε στους δρόμους της Βιέννης - το ίδιο και ο Χίτλερ. Επρόκειτο για μια κατάφωρη παραβίαση της Συνθήκης των Βερσαλ λιών. Και πάλι όμως οι Γάλλοι και οι Άγγλοι δεν αντέδρασαν: η πίστη τους στο δικαίωμα των λαών στην αυτοδιάθεση τους έβαζε σε δύσκολη θέση. Η υποστήριξη των Ιταλών προς τον Φύρερ ήταν δεδομένη ήδη από το 1936. Παρόλο που ο Χίτλερ μόνο περιφρόνηση ένιωθε για τους Ιταλούς, ο Μουσο λίνι υπήρξε ο μοναδικός άνθρωπος για τον οποίο ο ναζιστής ηγέτης δεν έπαψε να εκδηλώνει, ώς το τέλος, αληθινό θαυμασμό. 0 ναζισμός έφτασε στο απόγειο του στις 12 Σεπτεμβρίου, στο συνέδριο της Νυρεμβέργης. Με παντιέρες να ανεμίζουν και σάλπιγγες να ηχούν ενώ φεγγοβολούσαν χιλιάδες φωτιές (οι οποίες τόσο είχαν εντυπωσιάσει τον Μπραζιγιάκ), το συνέδριο αυτό σήμανε την αποθέωση του. Εν τω μεταξύ όμως, ανάμεσα στην Αυστρία και τη Σαξονία, στη Δημο κρατία της Τσεχίας, ορθώνονταν απειλητικά τα όρη της Βοημίας. Η Τσεχο σλοβακία αποτελούσε τότε μεγάλη βιομηχανική δύναμη (τα εργοστάσια Σκόντα). Χάρη στον Κλεμανσώ. διέθετε έναν υπερσύγχρονο στρατό καθώς και απόρθητες ορεινές οχυρώσεις. Η τύχη ευνόησε όμως τον Φύρερ, γιατί αν

288


και η πεδιάδα κατοικούνταν από Σλάβους, στα όρη της Βοημίας ωστόσο από καταβολής κόσμου ζούσαν Γερμανοί: οι Σουδήτες. Στ' όνομα και πάλι του δικαιώματος των λαών στην αυτοδιάθεση, ο Χίτλερ απαίτησε την προ σάρτηση στη Γερμανία της χώρας των Σουδητών. Χωρίς την προστασία των ορέων της, η Τσεχοσλοβακία δεν θα ήταν παρά μια χελώνα δίχως καβούκι. Έντρομες, η Γαλλία και η Αγγλία αντέδρασαν. Η Γαλλία κήρυξε γενική επι στράτευση. 0 Μουσολίνι πρότεινε τη σύγκληση μιας διάσκεψης στις 29 και 30 Σε πτεμβρίου 1938 στο Μόναχο. Εκεί ο Χίτλερ και ο Μουσολίνι βρέθηκαν πρό σωπο με πρόσωπο με τον πρωθυπουργό της Αγγλίας Τσαμπερλαιν και τον πρωθυπουργό της Γαλλίας Νταλαντιέ. Οι Γερμανοί ιθύνοντες εκείνη την εποχή είχαν ακόμη κάθε λόγο να ανησυχούν: το 1938 η Βέρμαχτ δεν ήταν έτοιμη, παρά το γεγονός ότι ο επανεξοπλισμός της είχε συντελεσθεί σε πο-. λύ σύντομο διάστημα. Προς μεγάλη έκπληξη του Ντούτσε, οι Γάλλοι και οι Άγγλοι υποχώρησαν, προκειμένου να διατηρήσουν την ειρήνη. Η Βέρμαχτ κατέλαβε τα όρη της Βοημίας, προς γενική «άνανδρη ανακούφιση», όπως τη χαρακτήρισε ο Λέων Μπλουμ. Όταν, γυρίζοντας από το Μόναχο, το αε ροπλάνο του προσγειωνόταν στο αεροδρόμιο του Μπουρζέ, ο Νταλαντιέ είδε πως τον περίμενε ένα τεράστιο πλήθος. Φοβήθηκε πως ετοιμάζονταν να τον λιντσάρουν επειδή είχε υποχωρήσει. Εκείνοι όμως είχαν έρθει να τον επευ φημήσουν. Εξαντλημένος αλλά διαυγής, μουρμούρισε: «Τους μαλάκες!» Η συνθηκολόγηση του Μονάχου έχει αναχθεί σε σύμβολο. Σήμερα ακό μη, αναφερόμαστε (συχνά άτοπα) σε «μοναχιστές» (εκείνοι που συμφω νούσαν με τη συνθήκη του Μονάχου) ή «αντι-μοναχιστές» (όσοι την κατέ κριναν). Το κριτήριο αυτό δίχασε τα κόμματα. Υπήρξαν «μοναχιστές» της Αριστεράς (ο Μπλουμ) και «αντι-μοναχιστές» της Δεξιάς (ο Ρενώ) στη Γαλλία αλλά και στη Μεγάλη Βρετανία. Είναι αδύνατο να υπερβάλει κανείς την ευθύνη, ή μάλλον την ανευθυνότητα, των Άγγλων ιθυνόντων της εποχής εκείνης, ιδιαίτερα του Τσαμπερλαιν (δεδομένου ότι αρνούμενοι την αρχή «η Γαλλία μόνη της», οι Γάλλοι ιθύνοντες ακολουθούσαν πάντα τους Άγ γλους). Τότε και οι πιο διστακτικοί ανάμεσα στους Γερμανούς ενέδωσαν: πώς να αντισταθεί κανείς σε έναν άνθρωπο ο οποίος έβγαινε νικητής σε όλες τις ριψοκίνδυνες ενέργειες του, έναν άνθρωπο μπροστά στον οποίο οι μεγάλες δυνάμεις παραλύουν; Οι σημερινές αντιλήψεις μας έχουν διαστρεβλωθεί από το γεγονός ότι γνα)ρίζουμε τη συνέχεια της ιστορίας καθώς και από την υπέροχη αντίστα-


289

ση που προέβαλαν οι Άγγλοι απέναντι στη χιτλερική Γερμανία. Από το 1918 όμως ώς το 1939, για περισσότερο από είκοσι χρόνια, οι Άγγλοι, οι οποίοι δεν έβλεπαν με καλό μάτι τη δύναμη της Γαλλίας, φάνηκαν ανεκτικοί προς τη Γερμανία. Όπως ο Ναπολέων Γ', ο οποίος την εποχή της Σάντοβα φοβή θηκε περισσότερο την Αυστρία απ' ό,τι την Πρωσία, έτσι και ο Τσάμπερλαιν δεν κατάλαβε ποιος ήταν ο αληθινός εχθρός. Δεν είναι όμως παράλογο να επιδιώκει κανείς την ειρήνη με οποιοδήποτε τίμημα; Και το σλόγκαν των Γερμανών Πρασίνων «καλύτερα κόκκινοι (υπόδουλοι) παρά νεκροί» δεν εί ναι αισχρό; Εκείνη τη στιγμή, ένας Άγγλος πολιτικός ο οποίος βρισκόταν τότε στις τάξεις της αντιπολίτευσης, είπε απευθυνόμενος στους υπέρμαχους της συν θήκης του Μονάχου, κατά τη διάρκεια συνεδρίασης στη Βουλή των Κοινο τήτων, την εξής ιστορική φράση που τα συνοψίζει όλα: «Δεχθήκατε την ατί μωση για να αποφύγετε τον πόλεμο. Σας έμεινε η ατίμωση, θα έχετε όμως και τον πόλεμο». 0 Χίτλερ όντως δεν σταμάτησε εκεί. Στις 15 Μαρτίου 1939 κατέλαβε την Πράγα. Η Τσεχοσλοβακία έγινε «προτεκτοράτο της Βοημίας-Μοραβίας» χωρίς να πέσει ούτε ένας πυροβολισμός. Πρέπει να επισημάνουμε και το εξής: οι Τσέχοι, παρόλο που οι μεγάλες δυνάμεις τους είχαν εγκαταλείψει, έπρεπε, μετά τα γεγονότα του Μονάχου, να είχαν αμυνθεί. Πάνω στα όρη της Βοημίας, θα μπορούσαν να είχαν ανακόψει, για ένα διάστημα τουλάχι στον, την προέλαση της Βέρμαχτ. Αν είχαν πολεμήσει, οι Γάλλοι και οι Άγ γλοι θα είχαν αναγκασθεί να τους ακολουθήσουν. Ο πόλεμος θα είχε ξεσπά σει νωρίτερα, κάτω από λιγότερο δυσμενείς συνθήκες. Στη διάρκεια του ίδιου μήνα, το Μάρτιο του 1939, ο Φράνκο έμπαινε στη Μαδρίτη. Ο ισπανικός εμφύλιος είχε λήξει. Πολλές χιλιάδες Ισπανοί δημο κρατικοί κατέφυγαν στη Γαλλία. Θα ενταχθούν αθρόα, αργότερα, στους κόλπους της γαλλικής Αντίστασης. Η τελευταία αυτή φασιστική επιτυχία δεν ωφέλησε τον Φύρερ όσο περί μενε. Πράγματι, ο αρχιστράτηγος Φράνκο, όταν ο Χίτλερ ήρθε να τον συνα ντήσει στο Σαν Σεμπαστιάν το 1940, αρνήθηκε να λάβει μέρος στον πόλεμο στο πλευρό της Γερμανίας. Η Ισπανία παρέμεινε ουδέτερη. Πολύ πιο αντιπαθητικύς και σκληρός από τον Ντούτσε, ο Φράνκο ήταν και πολύ πιο πο νηρός. Πέθανε κύριος της εξουσίας, στο κρεβάτι του, αφού προηγουμένως είχε φροντίσει να εγκαταστήσει στο θρόνο της Ισπανίας τον προστατευόμε νο του, τον σημερινό βασιλιά Χουάν Κάρλος!

290


Πρέπει να προσθέσουμε ότι η πολιτική που ακολούθησε η στρατιωτική ηγεσία της Γαλλίας -του στρατάρχη Πεταίν. ο οποίος είχε τον έλεγχο του Γενικού Επιτελείου- ήταν εντελώς παράλογη: πώς θα μπορούσαν να είχαν βοηθήσει την Τσεχοσλοβακία παραμένοντας οχυρωμένοι πίσω από τη γραμμή Μαζινώ; Παρατηρώντας από τη Μόσχα την άνανδρη όσο και παράλογη αυτή συ μπεριφορά, ο Στάλιν σκέφτηκε πως αν οι Γερμανοί επιτεθούν στη Σοβιετική Ένωση, όλοι αυτοί δεν υπήρχε περίπτωση να τον υποστηρίξουν γι' αυτό προτίμησε να συμμαχήσει με τους φασίστες. Ο γενικός γραμματέας του ρωσικού Κομμουνιστικού Κόμματος δέχθηκε στη Μόσχα τον Ρίμπεντροπ, υπουργό τότε Εξωτερικών του Ράιχ. Η είδηση του «γερμανό-σοβιετικού συμφώνου» της 29ης Αυγούστου

1939 έκανε πάταγο.

Χιλιάδες στρατευμένοι κομμουνιστές της Γαλλίας εγκατέλειψαν αηδια σμένοι το Κόμμα, το πεδίο όμως ήταν πια ελεύθερο για τον Φύρερ: από το Ρήνο ώς την Ιαπωνία δεν είχε πια εχθρούς! Ήταν μια τεράστια ηπειρωτική έκταση. Ο Στάλιν άρχισε αμέσως να προμηθεύει στους Γερμανούς αυτά ακριβώς που τους έλειπαν: πετρέλαιο και σιτάρι. Η Πολωνία μόνο παρεμβαλλόταν ακόμη ανάμεσα στους Σοβιετικούς και τη Γερμανία - αρκεί να ρίξει κανείς μια ματιά στο χάρτη για να το πιστο ποιήσει. Την 1η Σεπτεμβρίου 1939, ο γερμανικός στρατός περνούσε τα σύ νορα της. Προς μεγάλη έκπληξη του Χίτλερ και του Στάλιν, οι οποίοι δεν περίμε ναν πια καμία εκδήλωση αξιοπρέπειας από μέρους τους, η Γαλλία και η Αγγλία κήρυξαν τον πόλεμο στη Γερμανία/Ηταν η αρχή του Β' Παγκοσμίου Πολέμου - στην ουσία, όπως έχουμε ήδη επισημάνει, του πρώτου αληθινά παγκοσμίου

πολέμου.

Η αντίδραση αυτή δεν στάθηκε ικανή να σώσει την Πολωνία, την οποία μοιράστηκαν ο Χίτλερ και ο Στάλιν. Η Πολωνία προέβαλε θαρραλέα αντί σταση ώς τις 26 Σεπτεμβρίου, ημέρα κατά την οποία παραδόθηκε η Βαρσο βία. Οι Γάλλοι και οι Άγγλοι, παρά το γεγονός ότι είχαν κηρύξει τον πόλεμο στη Γερμανία, δεν έκαναν τίποτα. Οι Άγγλοι, τους οποίους κυβερνούσαν ακόμη οι ηττοπαθείς, δεν διέθεταν πεζικό. Όσο για τους Γάλλους, έμειναν κρυμμένοι πίσω από τη γραμμή οχύρωσης τους. Ο Χίτλερ ένιωθε τέτοια πε ριφρόνηση για το γαλλικό Γενικό Επιτελείο Στρατού, ώστε τόλμησε να με ταφέρει το σύνολο του στρατού του στην Πολωνία. Μπροστά στις οχυρώ σεις της γραμμής Μαζινώ απλωνόταν το απόλυτο κενό!


291

Ο Γάλλος αρχιστράτηγος της εποχής εκείνης, ο Γκαμελέν, ένας βλάκας με λοφίο, αρνήθηκε διαρρήδην να αναλάβει οποιαδήποτε πρωτοβουλία δράσης. Όσο για τον Μουσολίνι, παρέμενε ουδέτερος. Τα μόνα εμπόδια που ορθώνονταν ακόμη μπροστά στον γερμανικό στρατό ήταν ο γαλλικός στρατός και ο αγγλικός στόλος. 0 Χίτλερ δεν διέθετε στόλο, δεδομένου όμως ότι δεν είχε να φοβηθεί τίποτα από την πλευρά της Ρωσίας, θα μπο ρούσε να είχε επιτεθεί αμέσως στη Γαλλία. Παρ' όλα αυτά, δεν το έκανε. Οι Γερμανοί και οι Γάλλοι συνέχισαν να ανταλλάσσουν παγερά βλέμματα -αυτό που ονομάστηκε «αστείος πόλε μος» (drôle de guerre)-για επτά ολόκληρους μήνες: από τη συνθηκολόγηση της Βαρσοβίας ώς την επίθεση εναντίον της πόλης Σεντάν. από τις 26 Σε πτεμβρίου 1939 δηλαδή ώς τις 10 Μαΐου 1940. Γιατί; Η συνήθης εξήγηση εί ναι μετεωρολογικής φύσεως: ο καιρός δεν ήταν κατάλληλος. Ίσως όμως να μην ήταν η αληθινή αιτία της μακράς εκείνης περιόδου γερμανικής απρα ξίας, της τόσο αντίθετης με την ψυχολογία του Φύρερ. Στην πραγματικότητα, οι στρατηγοί της Βέρμαχτ διατηρούσαν εφιαλτι κές αναμνήσεις από τις μάχες του Βερντέν στις οποίες είχαν λάβει μέρος ώς νεαροί τότε αξιωματικοί. Η εμπειρία αυτή τους είχε εμπνεύσει μεγάλο θαυ μασμό για το θάρρος των Γάλλων φαντάρων καθώς και φόβο για τον γαλλι κό στρατό. Αντιτάχθηκαν όσο περισσότερο μπορούσαν στην πραγματοποί ηση της μεγάλης επίθεσης που επιθυμούσε ο Φύρερ. Φοβόντουσαν μήπως επαναληφθεί η μάχη του Μάρνη. Μήπως όμως υπερεκτιμούσαν τον γαλλικό στρατό ;

Η ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ ΤΗΣ ΓΑΛΛΙΑΣ

Η ΚΑΤΑΡΡΕΥΣΗ ΤΟΥ ΓΑΛΛΙΚΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ ΤΟ ΜΑΪΟ ΤΟΥ 1940 ΗΤΑΝ ΕΝΑ ΓΕΓΟΝΟΣ

που άφησε εμβρόντητη ολόκληρη την υφήλιο. Γεγονός που έχει σημαδέψει την ψυχολογία των Γάλλων και σήμερα ακόμη. Κανένας δεν θέλει να παραδεχθεί την πραγματική αιτία του. Η Γαλλία φημιζόταν σε ολόκληρο τον κόσμο ως η κατεξοχήν στρατιωτική χώρα, του Κοντέ, του Κλεμπέρ και του Ναπολέοντα, η χώρα της οποίας οι στρατιώτες είχαν επιδείξει στο Βερντέν ηρωισμό ανάλογο με των Σπαρτια τών στις Θερμοπύλες. Στη Σχολή Πολέμου του Παρισιού ερχόταν να μετεκ παιδευτεί ο αθέρας των Αμερικανών αξιωματικών. Η αναγγελία της εκμηδένισης, σε διάστημα τεσσάρων εβδομάδων, του γαλλικού στρατού είχε τεράστιο αντίκτυπο σε όλο τον κόσμο. Ο Ρούσβελτ διηγείται ότι δεν ήθελε να το πιστέψει. Παντού, και πρώτα στη Γαλλία, όλοι είχαν μείνει αποσβολωμένοι. Ακόμη και ο Χίτλερ εξεπλάγη - τόσο που άρ χισε να χορεύει από τη χαρά του, πράγμα που δεν ήταν του χαρακτήρα του. Όλοι ανεξαιρέτως έμειναν με «ανοιχτό το στόμα». Για να εξηγηθεί το ανεξήγητο, ειπώθηκε συχνά ότι οι Γάλλοι δεν διέθε ταν σύγχρονο οπλισμό ή, ακόμη χειρότερα, ότι οι Γάλλοι στρατιώτες ήταν δειλοί. Είναι γνωστή η σκαιά φράση του Σελίν. «Έξι μήνες χαρτοπαιξία και τρεις εβδομάδες αγώνα δρόμου». Ουδέν ψευδέστερο. Και πρώτα από όλα ο οπλισμός. Ο γαλλικός και ο γερμανικός στρατός ήταν εξίσου σύγχρονοι όσο και συγκρίσιμοι. Το στρατιωτικό δυναμικό τους ήταν ανάλογο - τρία εκατομμύρια άνδρες, αν και η Γερμανία είχε διπλάσιο πληθυσμό. Τα δύο τρίτα των στρατευμένων, και στις δυο πλευρές, πορεύονταν πε-

294


ζή ή σε κάρα που έσερναν άλογα, όπως το '14. Ο κάθε στρατός όμως περι λάμβανε ένα μάχιμο σώμα στρατού αποτελούμενο από ένα εκατομμύριο στρατιώτες, νέους, άριστα οπλισμένους και με μηχανοκίνητη υποδομή Οι στρατηγικές επιλογές της μιας και της άλλης χώρας όμως δεν ήταν οι ίδιες. Η Γαλλία έδινε μεγάλη σημασία στην οχυρωμένη γραμμή η οποία έφερε το όνομα του τέως υπουργού Άμυνας Μαζινώ και ορθωνόταν προς ανατολάς, αντίκρυ στη Γερμανία, με τους απόρθητους πύργους της (υπό γειοι συρμοί κ.λπ.) - την οποία εξάλλου οι Γερμανοί δεν δοκίμασαν καν να καταλάβουν. Στα νότια του Βελγίου δεν υπήρχαν οχυρώσεις. Οι Γάλλοι όμως ήξεραν από το '14 ότι η βελγική ουδετερότητα θα παραβιαζόταν. Γι' αυτό συγκέντρωσαν σ' αυτό το σημείο το δικό τους μάχιμο σώμα στρατού που και σύγχρονο ήταν και αξιόμαχο. Και οι δυο πλευρές διέθεταν τον ίδιο αριθμό επιθετικών ερπυστριοφόρων αρμάτων (όσον αφορά μάλιστα τα βαρέα άρματα μάχης, οι Γάλλοι υπερείχαν των Γερμανών, οι οποίοι δεν διέθεταν παρόμοια): χίλια περίπου τεθωρακισμένα άρματα μάχης σε κάθε στρατόπεδο. Γπήρχε όμως ένα πρόβλημα στη χρήση τους: στη Γαλλία τα άρματα μά χης ήταν κατανεμημένα στα συντάγματα και στις μεραρχίες, ενώ στη Γερ μανία ήταν συγκεντρωμένα σε τεθωρακισμένες μεραρχίες, τις Παντσερντιβιζιόνεν. Η γερμανική στρατιωτική διοίκηση εφάρμοζε τις θεωρίες ενός Γάλλου συνταγματάρχη, του Σαρλ Ντε Γκωλ, ο οποίος είχε δημοσιεύσει πολλά άρθρα και βιβλία πάνω στο θέμα. Αφού πολέμησε ηρωικά το '14, αιχμαλωτίστηκε και δραπέτευσε επανει λημμένως στη Γερμανία, ο Ντε Γκωλ στη συνέχεια μετείχε στην εκπαίδευση του πολωνικού στρατού, ο οποίος ανέκοψε την πορεία του Κόκκινου Στρα τού. Είχε καταλάβει ότι ο «τεθωρακισμένος κινητήρας» (τα τεθωρακισμένα άρματα μάχης) Θα έδινε στους στρατούς τη δυνατότητα να επανακτήσουν τα προσόντα του ιππικού της εποχής του Ναπολέοντα: ταχύτητα και δύνα μη κρούσης. Για να επιτευχθεί ο σκοπός αυτός, έπρεπε τα άρματα μάχης να συγκεντρωθούν σε ειδικές μεραρχίες. Ο Ντε Γκωλ συμβούλευε να δημι ουργηθούν δέκα τεθωρακισμένες μεραρχίες, οι οποίες θα συνοδεύονταν από μεταφερόμενες δυνάμεις πεζικού. Αγωνίστηκε πολύ για να διαδώσει τις ιδέες του. Στην αρχή έχαιρε της προστασίας του Πεταίν, διαφώνησαν όμως πάνω στο συγκεκριμένο θέμα. καθώς ο στρατάρχης ήταν ένθερμος υποστηρικτής του πολέμου χαρακωμάτων. Ο Ντε Γκωλ δεν έτυχε μεγαλύτερης κατανόησης από την πλευρά των


295

πολιτικών - τους οποίους, αριστερούς και δεξιούς, προσπάθησε να πείσει για την ορθότητα των απόψεων του. 0 πρωθυπουργός Λέων Μπλουμ τον δέχτηκε. Μόνο όμως ο φιλελεύθερος της δεξιάς παράταξης Πωλ Ρενώ θέλη σε να τον ακούσει. Ο Ντε Γκωλ έβλεπε με απελπισία να εφαρμόζονται οι ιδέες του στη Γερ μανία. Οι Γερμανοί στρατηγοί, μεταξύ των οποίων και ο Γκουντέριαν, διά βαζαν τα έργα του. Ο Χίτλερ είχε την εξυπνάδα να καταλάβει τη σημασία των τεθωρακισμένων. Δεν πρέπει να νομίζουμε ότι οι κακοί είναι κατ' ανά γκη ηλίθιοι. 0 Φύρερ υπήρξε μοχθηρός νους, όμως η δημιουργία των Παντσερντιβιζιόνεν ήταν δική του ιδέα. Το '40 η Γερμανία διέθετε ήδη δέκα τέ τοιες μεραρχίες. Είναι άλλο πράγμα να υπάρχουν χίλια άρματα μάχης σκόρπια εδώ κι εκεί και εντελώς άλλο να υπάρχουν χίλια συγκεντρωμένα σε δέκα Παντσερντιβιζιόνεν. Η λανθασμένη χρήση των αρμάτων μάχης δεν αρκεί όμως για να κρίνει την έκβαση της μάχης. Η Γαλλία διέθετε πολύ λιγότερα αεροπλάνα απ' ό,τι η Λουφτβάφε. Η αγγλο-γαλλική συμμαχία όμως μπορούσε να απογειώσει άλλα τόσα: η επιτυχία της ΡΑΦ κατά τη διάρκεια της αερομαχίας της Αγ γλίας το απέδειξε. Όσο για το θάρρος των στρατιωτών, υπήρξε μεγάλο και στις δυο παρα τάξεις. Βέβαια (με μόνη εξαίρεση τα μέλη τα Χιτλερικής Νεολαίας), τόσο οι Γάλλοι όσο και οι Γερμανοί δεν έφυγαν για το μέτωπο το '39 με ένα λουλού δι στην κάνη του τουφεκιού τους όπως το '14. Οι Γάλλοι όμως έπραξαν το καθήκον τους. Και στις δυο παρατάξεις υπήρξαν δεκάδες χιλιάδες θύματα από τον πρώτο ήδη μήνα, τόσα όσα και κατά τη διάρκεια των πιο δύσκολων μηνών του πολέμου του '14. Ελάχιστοι στρατιώτες όμως λιποτάκτησαν. Γνωρίζου με ποιο ήταν το ηθικό του στρατού από την υπηρεσία αλληλογραφίας, η οποία άνοιγε τα γράμματα/Ηταν καλό. Ο γαλλικός στρατός του '40 τίμησε τη Δημοκρατία. Πρέπει να διαψευσθεί επιτέλους αυτός ο μύθος, η ανάμνηση του οποίου βαραίνει ακόμη το ασυνείδητο των Γάλλων: η Γαλλία δεν ηττήθηκε το Μάιο του 1940 λόγω έλλειψης οπλισμού ή θάρρους. Ηττήθηκε από τη μεγαλοφυία της γερμανικής στρατιωτικής ηγεσίας σε αντίθεση με την απύθμενη βλα κεία της γαλλικής! Παρά την κακή χρήση των γαλλικών αρμάτων μάχης, η μάχη δεν είχε ακόμη κριθεί - και οι ναζί στρατηγοί το γνώριζαν.

296


Η νίκη οφείλεται στο υποδειγματικό σχέδιο μάχης των Γερμανών έναντι της αξεπέραστης βλακείας των περισσοτέρων από τους Γάλλους στρατιωτι κούς ηγέτες - τυπικό παράδειγμα ο Γκαμελέν, για να μην αναφέρουμε και τον ναύαρχο Νταρλάν. του οποίου ο στόλος θα βυθιζόταν αργότερα, όλως ασκό πως. Οι Γάλλοι ναύαρχοι αποδείχτηκαν ακόμη πιο άχρηστοι από τους στρατη γούς, γι' αυτό και είδαμε τόσους να παρελαύνουν αργότερα στο Βισύ. Οι Γάλ λοι Ζουέν, Ντε Γκωλ, Ντε Λατρ καθώς και ο Λεκλέρ ήταν όμως σε ενεργό υπη ρεσία ήδη από το 1940, αλλά σε δευτερεύοντα πόστα. Ο Χίτλερ, αντιθέτως, εί χε φροντίσει να προαγάγει τον Γκουντέριαν, τον Ρόμελ και τους υπόλοιπους. Μπορούμε να πούμε ότι η εκστρατεία της Γαλλίας του 1940 ήταν μια επανάληψη της εκστρατείας του Αούστερλιτς, αλλά από την ανάποδη. Πρώτα η παγίδα: έπρεπε να παρασυρθεί το κυρίως σώμα του γαλλικού στρατού έξω από το πραγματικό πεδίο μάχης. Οι Γερμανοί αλεξιπτωτιστές έπεσαν στη Λιέγη και ο Γκαμελέν έπεσε στην παγίδα και έστειλε το στρατό του 200 χιλιόμετρα βορειότερα από την αρχική του θέση. Έπειτα ο αιφνιδιασμός: οι Παντσερντιβιζιόνεν ανασυντάχτηκαν και πα ραβίασαν τις θύρες εκεί όπου δεν τις περίμενε κανείς, επειδή οι Γάλλοι θεω ρούσαν ότι οι Γερμανοί δεν θα μπορούσαν να προχωρήσουν στο λοφώδες και πυκνύ δάσος των Αρδεννών, όπου δεν υπήρχαν σχεδόν καθόλου δρόμοι (όπως ο Αννίβας που διάβηκε τις Άλπεις με τους ελέφαντες του). Ο γερμα νικός στρατός ξεπρόβαλε ξαφνικά μπροστά στο Σεντάν, ενώ των Γάλλων βρισκόταν στο Βέλγιο. Μετά συνέχισε την ορμητική προέλαση του προς δυ σμάς, όπου δεν υπήρχε πια τίποτε που θα μπορούσε να ανακόψει την πο ρεία του. ανάμεσα στις 10 και τις 16 Μαΐου. Εδώ πρέπει να υπενθυμίσουμε ότι εν τω μεταξύ οι κυβερνήσεις των Συμμάχων είχαν αλλάξει. Στη Γαλλία, ο Πωλ Ρενώ ανέλαβε την εξουσία το Μάρτιο. Η συγκρότηση τεθωρακισμένων μεραρχιών είχε ήδη προχωρήσει, ήταν όμως πια πολύ αργά. Παρ' όλα αυτά. κατάφεραν να παραθέσουν τέσ σερις. Μόνο όμως εκείνη που είχε στηθεί πιο βιαστικά, η 4η μεραρχία, μπό ρεσε να αναλάβει δράση από τις 17 Μαΐου, βόρεια της πόλης Λαόν, στο Μονκορνέ, και έπειτα στην Αμπεβίλ. Ο συνταγματάρχης Ντε Γκωλ, ο οποί ος τη διοικούσε, κέρδισε εκεί προσωρινά τα γαλόνια του στρατηγού. Οι με ραρχίες Πάντσερ όμως έφθαναν κιόλας στη Μάγχη. Το γαλλικό σώμα στρατού -που συμπεριλάμβανε και το εκστρατευτικό σώμα των Άγγλων- είχε αποκοπεί και η αποφασιστική μάχη ήταν χαμένη. Οι Ολλανδοί και οι Βέλγοι παραδόθηκαν.


297

Το αγγλικό πολεμικό ναυτικό κατόρθωσε να επιβιβάσει εκ νέου 330.000 άνδρες στα παράλια της Δουνκέρκης, από τους οποίους οι 200.000 ήταν Άγ γλοι, χωρίς τον εξοπλισμό τους. 0 συμμαχικός στρατός είχε εκμηδενισθεί. Βλέποντας αυτή την κατάσταση, ο Μουσολίνι, καθόλου προς τιμήν του, κήρυξε τον πόλεμο στη Γαλλία: κλασική περίπτωση «πισώπλατου μαχαι ρώματος». Μέσα σε όλη αυτή την καταστροφή, ο Ουίνστον Τσώρτσιλ εκλέχτηκε πρωθυπουργός στις 10 Μαΐου. Στις 13 Μαΐου δήλωνε στη Βουλή των Κοινο τήτων: «Δεν έχω να σας προσφέρω τίποτα άλλο, παρά μόνο αίμα, μόχθο, δάκρυα και ιδρώτα». Ο Πωλ Ρενώ έκανε ανασχηματισμό και περιέλαβε στο νέο κυβερνητικό σχήμα τον Ντε Γκωλ, ο οποίος άφησε τη μεραρχία του για να αναλάβει το πόστο του υφυπουργού Άμυνας. Η επιλογή αυτή θα αποκτούσε μεγάλη ση μασία στο μέλλον, γιατί το γεγονός ότι ήταν υπουργός επέτρεψε στον Ντε Γκωλ να συναντήσει πολλές φορές τον Τσώρτσιλ και του έδωσε τα υλικά μέσα για δράση. Μετά τη Δουνκέρκη όμως, οι μεγάλοι Γάλλοι στρατιωτικοί ηγέτες δεν ήταν πια σε θέση να αντιδράσουν. Ο Βεϋγκάν, ο οποίος ανακλήθηκε από τη Συρία, δεν διέθετε την απαιτούμενη ευρύτητα πνεύματος. Μετά την απο πομπή του Γκαμελέν, δοκίμασε να δώσει μάχη, για την τιμή των όπλων, στις όχθες του ποταμού Σομ. Στις 14 Ιουνίου 1940, η Βέρμαχτ παρέλαυνε στο Παρίσι, το οποίο η διαλυμένη κυβέρνηση είχε εγκαταλείψει για να εγκατα σταθεί στο Μπορντώ. Όσο για τον γαλλικό λαό. είχε τραπεί σε φυγή προς τα νότια ή τα δυτικά για να γλιτώσει από τους εισβολείς. Η έξοδος αυτή, μια από τις μεγαλύτε ρες της ιστορίας, έριξε στους δρόμους δεκαπέντε εκατομμύρια άτομα, παι διά, έγκυες γυναίκες, γέρους, σε μια σειρά από αδιέξοδους συνωστισμούς (το Κόσοβο επί είκοσι). Εικόνες φρίκης και καταστροφής με τα Στούκας, τα διαβόητα γερμανικά αεροπλάνα τα οποία διέθεταν και σειρήνες για να τρο μοκρατούν τον κόσμο, να πολυβολούν τα πλήθη στους δρόμους. Η «έξοδος» αυτή αποτέλεσε πρωτοφανή κατάρρευση, ταυτόχρονα όμως και απόδειξη ότι ο γαλλικός λαός μισούσε τους Γερμανούς: τον Ιούνιο του 1944 δεν έφυγαν, αλλά έμειναν στα σπίτια τους παρά τους τρομερούς όσο και ανώφελους συμμαχικούς βομβαρδισμούς, για να περιμένουν τον ερχομό των απελευθερωτών. Οι τελευταίες εκλογές είχαν εξάλλου φέρει στην εξουσία το Λαϊκό Μέτωπο.

298


Στις 17 Ιουνίου όλα σταμάτησαν. Ο Πωλ Ρενώ, ο οποίος είχε ξεπεραστεί από τα γεγονότα, παραιτήθηκε. Δεν διέθετε τον κατάλληλο χαρακτήρα για να αντιμετωπίζει καταιγίδες. Ο πρόεδρος της Δημοκρατίας όρισε διάδοχο του έναν ένδοξο γέροντα ογδόντα τεσσάρων ετών, ο οποίος έσπευσε να ζη τήσει ανακωχή - ενώ υπήρχαν άπειρες άλλες δυνατότητες. Η Γαλλική Δη μοκρατία χάθηκε μες στην αντάρα. Στις 10 Ιουλίου 1940, στη λουτρόπολη του Βισύ, τα μέλη του κοινοβουλί ου, που είχαν συγκεντρωθεί εκεί κακήν κακώς, ψήφισαν «να μεταβιβα σθούν όλες οι εξουσίες στον στρατηγό Πεταίν». Την επομένη κιόλας ημέρα ο Πεταίν, υπερβαίνοντας τις δικαιοδοσίες του, καταργούσε τη Δημοκρατία με τρεις συνταγματικές πράξεις και όριζε πρωθυπουργό τον Πιερ Λαβάλ. Ο πρόεδρος Λεμπρέν αποσύρθηκε στην πόλη Βιζίλ. Ο Ντε Γκωλ βρισκόταν στο Λονδίνο, υποτίθεται σε κάποια αποστολή. Στις 18 Ιουνίου αποστάτησε. Όπως φάνηκε από τους δυο λόγους που εκφώνησαν σχεδόν ταυτόχρονα, η πρόσφατη καταστροφή είχε εμπνεύσει στον γηραιό στρατάρχη και στον νεαρό στρατηγό εντελώς αντίθετα συμπεράσματα. Ο στρατάρχης δεν είχε καταλάβει καθόλου τι σήμαινε ναζισμός. Νόμιζε πως είχε ακόμη απέναντι του τον Μπίσμαρκ. Κατά τη γνώμη του έπρεπε να διατάξει την παύση των εχθροπραξιών, όπως είχε κάνει ο Θιέρσος το 1870, ή, αν χρειαστεί, να συνθλίψει την Κομμούνα. Πολλοί ηγέτες εξάλλου δεν εί χαν αποτιμήσει σωστά το φαινόμενο Χίτλερ (ούτε και στην Αγγλία, ώς την άνοδο στην εξουσία του Τσώρτσιλ). Οι λόγοι του Ντε Γκωλ και του Πεταίν αντιπαραβάλλονται σημείο προς σημείο. Οι δυο άνδρες μίλησαν στο ραδιόφωνο (το μοναδικό μέσο επικοινω νίας που μπορούσε να χρησιμοποιήσει ο στρατηγός): ο Πεταίν από το Βισύ και ο Ντε Γκωλ από το Λονδίνο,

όπου ο Τσώρτσιλ είχε την τόλμη να τον κα

λέσει στο Μπι Μπι Σι. Ο Πεταίν κατηγόρησε τον γαλλικό λαό, επαναλαμβάνοντας χωρίς να το ξέρει τα ίδια τα επιχειρήματα του Σελίν (δεν διάβαζε ποτέ του τίποτα και οι λόγοι του γράφονταν από άλλους), ότι τάχα είχε επιδοθεί σε υπερβολικές απολαύσεις και δεν είχε πολεμήσει ως όφειλε. Δεν απευθύνθηκε στους Γάλ λους σαν ήταν ενήλικες αλλά μικρά παιδιά που τα μαλώνουν αλλά και τους υπόσχονται ότι θα τα προστατεύσουν. Ο γέροντας αντλούσε το κύρος του από το γεγονός ότι στον προηγούμενο πόλεμο είχε δρέψει δάφνες, ήταν ο υψηλότερος βαθμοφόρος του γαλλικού στρατού, και δήλωνε κιόλας ότι θυ σιαζόταν: «Προσφέρω το άτομο μου στη Γαλλία για να μετριάσω τις συμ-


299

φορές της». Αμέσως μετά όμως μεταμορφώθηκε σε πατέρα-αφέντη και άρχισε να δίνει μαθήματα ηθικής στους Γάλλους. Και όμως αυτός, ο αρχηγός του Γενικού Επιτελείου Στρατού και παντο δύναμος κύριος της στρατηγικής του, ήταν ο κυρίως υπεύθυνος της ήττας, δεδομένου ότι όχι μόνο αρνήθηκε επίμονα να συγκροτήσει τεθωρακισμένες μεραρχίες αλλά και προήγαγε ή διέταξε να προαχθούν ανίκανοι στρατιωτι κοί σε όλες τις υψηλές θέσεις. Στην πραγματικότητα, ο διάσημος αυτός στρατάρχης δεν θα έπρεπε πο τέ να είχε ξεπεράσει το επίπεδο όπου είχε φτάσει πριν από το 1914 και στο οποίο θα έπρεπε να είχε αποστρατευθεί: ενός συνταγματάρχη πατερναλιστή και δύστροπου, θαρραλέου στη μάχη αλλά όχι ιδιαίτερα έξυπνου - προ σόντα και ελαττώματα κατάλληλα να καθησυχάσουν έναν ανήσυχο στρατό το 1917, λόγω των οποίων όμως δεν ήταν σε θέση να καταλάβει απολύτως τίποτα το 1940. Ο Ντε Γκωλ, αντιθέτως, κατηγόρησε ευθέως τους αρχηγούς. Είπε στους Γάλλους ότι ανίκανοι ηγέτες τους είχαν οδηγήσει στην καταστροφή. Αντί θετα από τον Πεταίν, καταλάβαινε τι διακυβευόταν με αυτόν τον πόλεμο. Ήταν ένας πόλεμος ιδεολογικός όσο και οικουμενικός. «Δεν κρίθηκε από τη μάχη της Γαλλίας. Υπάρχουν σ' όλο τον κόσμο τα μέσα για να κατατροπώ σουμε τους εχθρούς μας. Υποκύψαμε στη μηχανική δύναμη, μπορούμε όμως να νικήσουμε αν χρησιμοποιήσουμε ανώτερη μηχανική δύναμη». Η γνώμη του ήταν ότι είχαν χρέος να συνεχίσουν τον αγώνα: «Η φλόγα της γαλλικής Αντίστασης [η επιτυχία της λέξης Αντίσταση οφείλεται σ' αυτόν] δεν πρέ πει να σβήσει και δεν θα σβήσει». Στις 26 Ιουνίου, όταν για άλλη μια φορά ο Πεταίν έβγαλε έναν πομπώδη λόγο για να δικαιολογήσει την ανακωχή, αντέδρασε απευθύνοντας την εξής αυστηρή απάντηση στον γέρο αρχηγό: «Η ήττα! Ποιος είναι υπεύθυνος γι' αυτήν, κύριε στρατάρχη; Εσείς, που ήσασταν η υψηλότερα ιστάμενη προ σωπικότητα του στρατού, πότε υποστηρίξατε, πότε ζητήσατε, πότε απαι τήσατε την απαραίτητη μεταρρύθμιση του ελαττωματικού αυτού συστήμα τος; Για την υπογραφή μιας ανακωχής η οποία οδηγεί στην υποδούλωση, δεν χρειαζόταν ο νικητής του Βερντέν. Ο πρώτος τυχών θα αρκούσε! » Και καθώς ο Πεταίν κήρυττε την υποταγή, συνέχισε εξηγώντας ότι η Γαλλία «δεν θα ανορθωθεί όσο βρίσκεται κάτω από τη γερμανική μπότα. Θα ανορθωθεί με τη νίκη ». Ο στρατάρχης και ο στρατηγός είχαν συναντηθεί λίγες ημέρες νωρίτερα

300


σ' ένα εστιατόριο στο Μπορντώ. Ο Ντε Γκωλ διηγείται τη σκηνή στα Απο μνημονεύματα

του. Πάει να χαιρετήσει τον Πεταίν: «Είμαι πεπεισμένος ότι

σε άλλους καιρούς ο στρατάρχης θα είχε ξαναρχίσει τον αγώνα [...] Η ηλι κία όμως είχε φθείρει το χαρακτήρα κάτω από το περίβλημα. Τα γηρατειά είναι ένα ναυάγιο, και δυστυχώς, για να το υποστούμε και αυτό, έπρεπε τα γηρατειά του Πεταίν να ταυτισθούν με την ήττα της Γαλλίας». Τις ραδιοφωνικές εκκλήσεις του Ντε Γκωλ άκουσαν μερικές μόνο χιλιά δες ακροατών, γιατί ο κόσμος δεν είχε ακόμη συνηθίσει να ακούει το Μπι Μπι Σι. Στη Γαλλία βασίλευε το απέραντο χάος της εξόδου. Ολόκληρη η χώρα είχε διαλυθεί. Οι οικογένειες που είχαν χωριστεί προσπαθούσαν στα τυφλά να ξανασμίξουν. Ο θάνατος είχε συμμαχήσει με το χάος. Χρειαζόταν όλη η ψυχραιμία και το προφητικό πνεύμα του στρατηγού για να μπορέσει να δει πέρα από αυτή την «ανακατωσούρα» (chienlit) - μια έκφραση που θα χρη σιμοποιούσε το 1968, αλλά η οποία αποδίδει ακόμη καλύτερα την κατάστα ση που κυριαρχούσε το 1940. Το Κομμουνιστικό Κόμμα, το οποίο θα μπορούσε να ελέγξει την αναρ χία, είχε καταρρεύσει ψυχικά μετά την υπογραφή του γερμανο-σοβιετικού συμφώνου και κήρυττε και εκείνο υποταγή. Οι ειρηνιστές. όπως ο Σελίν. φώναζαν: « Ε μ ε ί ς τ α είχαμε προβλέψει!» Οι αξιωματούχοι ντρέπονταν κάπως που είχαν εγκαταλείψει τα πόστα τους στη γενική κατάρρευση, έβρισκαν όμως δικαιολογία στα λόγια του Πε ταίν. Επιπλέον φοβόντουσαν περισσότερο τους κομμουνιστές απ' ό,τι τους ναζί. Τπάρχει και μια αλήθεια που δεν λέγεται: πολλοί από αυτούς θαύμα ζαν τους Γερμανούς - ήταν ψηλοί, ξανθοί, ωραίοι, τέλεια οργανωμένοι, άψο γοι (korrekt, στα γερμανικά). Τα θύματα αναπτύσσουν μια μαζοχιστική σχέση με τους θύτες τους (το σύνδρομο της Στοκχόλμης). Όσο για τους φιλομοναρχικούς της Γαλλικής Δράσης, οι οποίοι ήταν ολιγάριθμοι αλλά ασκούσαν σημαντική επιρροή, η ήττα υπήρξε γι' αυτούς, όπως έμελλε να παραδεχθεί αργότερα ο γκουρού τους, ο Σαρλ Μωράς, «μια θεία έκπληξη». Όλοι αυτοί οι ηττημένοι στρατηγοί, όπως ο Χούντζιγκερ, όλοι οι ναύαρ χοι που είχαν εγκαταλείψει τα πλοία τους στο λιμάνι, όλοι οι αξιωματούχοι οι οποίοι είχαν εγκαταλείψει το πόστο τους, ξαναβρέθηκαν στο Βισύ χωρίς καμιά ντροπή, στο περιβάλλον ή και στις κυβερνήσεις του στρατάρχη. Ενστάλαξαν τότε στο νου των απλών πολιτών την ιδέα ότι είχαν φανεί δει λοί, και πως για ό,τι είχαν πάθει έφταιγαν οι ίδιοι με τη συμπεριφορά τους


301

(άδειες μετ' αποδοχών, διθέσια ποδήλατα, διακοπές, ψήφοι προς το Λαϊκό Μέτωπο). Τα γεγονότα όμως διαψεύδουν άρδην τους ενοχοποιητικούς λόγους της ελίτ: τον Ιούνιο του 1940. η άρχουσα τάξη (με λίγες εξαιρέσεις) είναι εκείνη που χρεοκόπησε, και όχι ο λαός. ο οποίος αντιμετώπισε την τρομερή αυτή δοκιμασία με μεγάλο θάρρος και υποδειγματική αξιοπρέπεια. Η περιφρονητική στάση προς τον λαό όμως αποτέλεσε ανέκαθεν πειρασμό και εύκολη δικαιολογία για τους αποτυχημένους ηγέτες.

ΤΟ ΣΤΟΙΧΗΜΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΗΣ ΓΑΛΛΙΑΣ

ΤΟΝ ΙΟΥΝΙΟ ΤΟΥ 1940 ΜΗΠΩΣ ΥΠΗΡΧΕ ΑΛΛΗ ΛΥΣΗ ΕΚΤΟΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΚΩΧΗ;

Βεβαίως υπήρχε, και σ' αυτή την υπόθεση η ευθύνη που βαραίνει τον πρωθυπουργό Πωλ Ρενώ είναι βαριά. Λάθος του υπήρξε το ότι κάλεσε στην κυβέρνηση τον ως τότε πρεσβευτή στην Ισπανία του Φράνκο στρατάρχη Πεταίν, του οποίου η ηττοπάθεια ήταν ευρύτατα γνωστή. Είχε όμως καλέ σει και τον Ντε Γκωλ να συμμετάσχει στην κυβέρνηση. Ο υπουργός του των Εξωτερικών, ο Ζωρζ Μαντέλ, κάθε άλλο παρά συμβιβαστικός ήταν. Ο Ρενώ θα μπορούσε να είχε μεταφέρει την έδρα της Δημοκρατίας στην Αλγερία, η οποία αποτελούσε τότε αναπόσπαστο μέρος του μητροπολιτικού εδάφους. Η Εθνοσυνέλευση, η Γερουσία, ο Λεμπρέν, θα είχαν εγκατασταθεί στο Αλγέρι, ο πολεμικός στόλος, ο καλύτερος που είχε ποτέ η Γαλλία (γιατί μπορεί ο ναύαρχος Νταρλάν να ήταν ανίκανος να πολεμήσει, είχε όμως κα τασκευάσει έναν υπερσύγχρονο στόλο) θα εγκατέλειπε τα λιμάνια της Βρέστης και της Τουλόν για να μεταφερθεί στο Μερς ελ-Κεμπίρ, το Ντακάρ και τη Μπιζέρτα. οι ανώτατες σχολές θα είχαν και εκείνες ακολουθήσει την κυ βέρνηση στη Βόρειο Αφρική, η αεροπορία θα είχε σωθεί (οι αεροπόροι είχαν πάει με δική τους πρωτοβουλία στην Αλγερία και στο Μαρόκο, η κυβέρνη ση του Βισύ όμως τους ανάγκασε να επιστρέψουν)• τέλος, μερικά συντάγ ματα που είχαν ακόμη τη δυνατότητα να βγουν από τη Γαλλία ή είχαν ήδη καταφύγει στην Αγγλία (όπως οι αλπινιστές και η Αεγεώνα των Ξένων) θα είχαν ενισχύσει το στρατό της Αφρικής - οι δυνατότητες να συνεχισθεί ο αγώνας ήταν οπωσδήποτε μεγάλες. Η Γαλλία διατηρούσε πολλά ατού: έναν αποικιακό στρατό, έναν εξαιρε τικό στόλο, καθώς και μια τεράστια αυτοκρατορία στην Αφρική και στην Ασία.

304


Ορισμένοι διατείνονται ότι οι Γερμανοί θα είχαν καταλάβει αμέσως τη Βόρειο Αφρική. Η υπόθεση αυτή είναι εντελώς παράλογη: αφού δεν μπο ρούσαν να διαβούν τη Μάγχη, πώς θα είχαν περάσει τη Μεσόγειο, όπου κυ ριαρχούσε ο άγγλο-γαλλικός στόλος; Υπήρχε βέβαια η Ιταλία, όπως όμως έχουμε ήδη επισημάνει, ο ιταλικός λαός, ο οποίος δεν έτρεφε φιλικά αισθή ματα προς τους Γερμανούς, δεν ένιωθε κανέναν ενθουσιασμό -είναι το λι γότερο που θα μπορούσε να πει κανείς- στην ιδέα του πολέμου. Όσο για τον Φράνκο, είχε αρνηθεί να επιτρέψει στον χιτλερικό στρατό τη διέλευση από τη χώρα του. Η εισβολή λοιπόν των Γερμανών στην Ισπανία δεν θα ήταν καθόλου εύκολη υπόθεση. Ακόμη όμως και αν είχαν εισβάλει, ο τρικυ μιώδης πορθμός, που φρουρείται από τη μέχρι σήμερα αγγλική βάση του Γιβραλτάρ, θα αποτελούσε ένα αξεπέραστο εμπόδιο για τις γερμανικές δυ νάμεις. Η Λιβύη βέβαια ήταν ιταλική, οι Γερμανοί του Ρόμελ όμως που μπό ρεσαν να φτάσουν εκεί με τη βοήθεια των Ιταλών ήταν πολύ λίγοι. Η γαλλι κή Στρατιά της Αφρικής, παρόλο που ήταν ανεπαρκώς εξοπλισμένη, κατόρ θωσε να σταματήσει -χωρίς καμιά εξωτερική βοήθεια, καθώς οι Αμερικανοί είχαν τραπεί σε φυγή- τους Γερμανούς οι οποίοι είχαν φτάσει στην Τυνησία χάρη στην προδοσία του ναυάρχου Εστέβα, στη διάρκεια του τρομερού χει μώνα του 1942-1943. Με τον ίδιο τρόπο θα τους είχε σταματήσει και το 1940-1942. Οι Γερμανοί θα είχαν σίγουρα καταλάβει αμέσως τη μητροπολιτική Γαλ λία. Εδώ όμως τίθεται το εξής ερώτημα: θα ήταν όντως αυτή η χειρότερη περίπτωση για τους Γάλλους; Η απάντηση είναι όχι. Θα είχαν υποστεί την ίδια μοίρα με τους Ολλανδούς και τους Βέλγους. Εξάλλου η πλήρης κατοχή του γαλλικού εδάφους απλά έλαβε χώρα δυο χρόνια και μερικούς μήνες αρ γότερα. Από ηθικής απόψεως μάλιστα, η κατάσταση θα ήταν εξαρχής πολύ πιο ξεκάθαρη στα μάτια των πολιτών. Αν συνέχιζε τον πόλεμο ορμώμενη από το Αλγέρι, η Γαλλία, παρά την κα ταστροφή του 1940, θα βρισκόταν στην πρώτη γραμμή για την τελική νίκη. Αυτό ακριβώς έμελλε να συμβεί με τον Ντε Γκωλ το 1943, με τη διαφορά ότι έγινε με πολύ μειωμένες δυνάμεις και με το στίγμα της κυβέρνησης του Βισύ να αμαυρώνει τη γαλλική προσπάθεια. Ο Πωλ Ρενώ, όπως ξέρουμε, δεν ήταν ο κατάλληλος άνθρωπος για να φέρει εις πέρας παρόμοιο εγχείρημα. Αφού ξεκαθαρίσαμε αυτό το θέμα, μπορούμε να πούμε ότι ο απολογι σμός της κυβέρνησης του Βισύ ήταν καταστροφικός. Ας υπενθυμίσουμε όμως ότι οι άνθρωποι του Βισύ δεν θα είχαν ποτέ ανέλθει στα κυβερνητικά


305

αξιώματα με κανονικές εκλογές. Αντιπροσώπευαν την αιώνια άκρα Δεξιά, γύρω στο 10% δηλαδή του εκλογικού σώματος, τη στιγμή που οι τελευταίες ελεύθερες εκλογές του 1936 είχαν φέρει στην εξουσία το Λαϊκό Μέτωπο. Ας υπενθυμίσουμε επίσης ότι ο καγκελάριος Αδόλφος Χίτλερ είχε επι διώξει με μανία τη δημιουργία αυτής της κυβέρνησης. Αντίθετα από το μι κρό Βέλγιο, η Γαλλία, μια τεράστια χώρα σε ευρωπαϊκή κλίμακα, δεν ήταν ευκολοχώνευτο κομμάτι για τη Βέρμαχτ. Θα μπορούσε να αποτελέσει το τέλμα όπου θα βούλιαζε ολόκληρος ο γερμανικός στρατός. Γι' αυτό ο Φύρερ έσπευσε να εγκαταστήσει εκεί, τον Ιούνιο του 1940 με επικεφαλής τον στρατάρχη Πεταίν, εμβληματικό ήρωα του Μεγάλου Πολέμου, μια γαλλική κυβέρνηση του χεριού του. Οι Αγγλοι δεν γελάστηκαν όταν, την 3η κιόλας Ιουλίου, διέλυσαν στο Μερς ελ-Κεμπίρ το πιο ευπρόσιτο γι' αυτούς τμήμα του γαλλικού στόλου. Ο Τσώρτσιλ δεν μπορούσε να διακινδυνεύσει το εν δεχόμενο να πέσει στα χέρια των Γερμανών ο «Βασιλικός» στόλος της Γαλ λίας, και φρόντισε να λάβει τα μέτρα του. Ο Χίτλερ έκανε -φαινομενικά- μεγάλες παραχωρήσεις στον Πεταίν: δεν προχώρησε στην κατάσχεση του στόλου της Τουλόν, άφησε να δημιουργη θεί μια «ελεύθερη (δήθεν) ζώνη», εκτός γερμανικής κατοχής, όπου εγκατα στάθηκε (στη λουτρόπολη του Βισύ) η κυβέρνηση των Πεταίν και Λαβάλ. Τέλος, δεσμεύθηκε να σεβαστεί το αποικιακό γαλλικό κράτος - η τελευταία αυτή παραχώρηση δεν του κόστιζε τίποτα καθώς, όπως έχουμε επισημάνει παραπάνω, ο Χίτλερ ήξερε πολύ καλά ότι δεν διέθετε τα μέσα για να το κα ταλάβει. Εκείνο που το κράτος του Βισύ πρόσφερε στη Γαλλία, η οποία εξακο λουθούσε να διοικείται από ιθαγενείς νομάρχες και κρατικούς λειτουργούς, ήταν απλά τη δυνατότητα να χρησιμεύει ως οίκος ανοχής και στρατόπεδο ανάρρωσης για τη Βέρμαχτ. Το Βισύ άφηνε τους Γερμανούς να λεηλατούν ελεύθερα τους οικονομικούς και βιομηχανικούς πόρους της χώρας. Λόγω της ύπαρξης του Βισύ, οι πολεμικοί στόλοι της Γερμανίας και της Ιταλίας δεν αναγκάστηκαν να αναμετρηθούν με τον γαλλικό στόλο, ο οποίος, αν του είχε δοθεί η ευκαιρία να πολεμήσει, θα είχε αποδειχθεί υπολογίσιμος αντί παλος. Η ευθύνη του μοιραίου αυτού λάθους βαραίνει εξολοκλήρου τον ανεκδιήγητο ναύαρχο Νταρλάν και είναι ανυπολόγιστη. Ορισμένοι έχουν ισχυριστεί ότι χάρη στην κυβέρνηση του Βισύ οι Γάλλοι δεν υπέστησαν όλη τη φρίκη του πολέμου. Η αλήθεια είναι εντελώς διαφο ρετική.

306


To Βισύ πολέμησε τρεις φορές, και με περίσσια ενεργητικότητα, ενα ντίον όμως των δυτικών δημοκρατιών και των ελεύθερων Γάλλων: στο Ντα κάρ το Σεπτέμβριο του 1940, στη Συρία την άνοιξη του 1941 καθώς και στην Καζαμπλάνκα το Νοέμβριο του 1942. Εκατοντάδες Αμερικανοί στρατιώτες σφαγιάστηκαν στην Καζαμπλάνκα από τους στρατιώτες του Πεταίν. Το σφάλμα της άκρας Δεξιάς ήταν πως πίστεψε ότι θα μπορούσε να πραγματοποιήσει μια «εθνική επανάσταση» κάτω από τη μπότα του κατα κτητή. Δεν ήταν η κατάλληλη στιγμή για ένα τέτοιο εγχείρημα. Ο Πεταίν, ο Λαβάλ. ο Νταρλάν, ατιμάστηκαν. Η κυβέρνηση του Βισύ δέχτηκε τη λάσπη: όταν αρχίζει κανείς τις παραχωρήσεις προς έναν τύραννο, αναγκάζεται να συνεχίσει με ολοένα και περισσότερες. Τα μέλη της κυβέρνησης του Βισύ κατέληξαν, προς μέγιστο και αιώνιο όνειδος τους, να οργανώσουν, μέσω της αστυνομίας που είχε παραμείνει στη δικαιοδοσία τους, τις μαζικές συλλή ψεις Εβραίων - ανάμεσα στις οποίες

και εκείνη του Χειμερινού Ποδηλατο

δρομίου του Παρισιού. Δεν δίστασαν, και ίσως αυτό να είναι και το πιο ση μαντικό, να ξεκινήσουν εμφύλιο πόλεμο, με τη βοήθεια της περίφημης Πολιτοφυλακής. Οι μαζικές μεταφορές Γάλλων εργατών στη Γερμανία βοήθησαν σημαντικά στην απρόσκοπτη λειτουργία της γερμανικής πολεμικής μηχανής. Από καθαρά νομικής απόψεως, μπορούμε να δεχθούμε ότι, παρά τις κα ταχρήσεις εξουσίας του στρατάρχη, η κυβέρνηση του Βισύ ήταν βασικά νό μιμη ώς το 1942. Όταν όμως το Νοέμβριο του 1942 οι Γερμανοί παρέβησαν τους όρους της ανακωχής του 1940, οι οποίοι, σε συνάρτηση με την κατα χρηστική ψήφο του κοινοβουλίου, έδιναν κάποια επίφαση νομιμότητας στην κυβέρνηση αυτή. το κράτος του Βισύ έπεσε στο κενό. Αν ο Πεταίν είχε θε λήσει τότε να μεταβεί στο Αλγέρι, ή τουλάχιστο να παραιτηθεί με αξιοπρέ πεια παραμένοντας στη Γαλλία, θα μπορούσε ακόμη να είχε σώσει την τιμή του. Ο θλιβερός γέροντας προτίμησε όμως να διατηρήσει την εξευτελιστική περιβολή της πορφύρας εν μέσω της εθνικής κατακραυγής. Ας θίξουμε τώρα το καίριο θέμα της αποδοχής της κυβέρνησης του Βισύ από μέρους των Γάλλων. Για είκοσι χρόνια, ο γκωλικός μύθος περιέγραφε έναν λαό ενωμένο στην Αντίσταση. Μετά από την ταινία Πόνος και οίκτος,1 η νέα μόδα μάς δείχνει αντιθέτως ένα έθνος υποδουλωμένο και αντισημιτικό. Ποια είναι η αλήθεια;

1

Ντοκυμανταίρ του Μαρσέλ Οπΰλ (1969). που εστιάζει στα φαινόμενα συνεργασίας Γάλ

λων πολιτών με τους Γερμανούς κατακτητές. (Σ.τ.Ε.)


307

Οι Γάλλοι, εκτός από τον Ντε Γκωλ και μερικούς πιστούς οπαδούς του, υπήρξαν όλοι πεταινιστές για τέσσερις μήνες - ώς τη συνάντηση του στρα τάρχη Πεταίν με τον Φύρερ στην πόλη Μοντουάρ στις 24 Οκτωβρίου 1940. Η περίφημη χειραψία που αντάλλαξαν, της οποίας τη φωτογραφία η Προπαγκάντασταφελ φρόντισε να κυκλοφόρησε παντού, διέλυσε εντελώς τις ψευ δαισθήσεις τους. Τόσο η εικόνα ενός δοξασμένου στρατηγού του δημοκρα τικού στρατού -γιατί τέτοιος φάνταζε στα μάτια του γαλλικού λαού ακόμη τότε ο Πεταίν- να σφίγγει το χέρι του αρχηγού των ναζί τους ήταν ανυπό φορη. Ούτε ο Πεταίν ούτε ο Χίτλερ είχαν την εξυπνάδα να αποφύγουν μια τόσο χοντρή γκάφα: ο Πεταίν, όπως έχουμε και προηγουμένως επισημάνει, επειδή δεν καταλάβαινε τίποτε στην παρούσα κατάσταση και μπέρδευε τον Χίτλερ με τον Μπίσμαρκ και ο Χίτλερ γιατί μπορεί να γνώριζε κατά βά θος την ψυχολογία του βαυαρικού λαού, όχι όμως τη στρυφνή ψυχοσύνθεση των Γαλατών! Από εκείνη τη στιγμή, η κυβέρνηση του Βισύ έπαψε να είναι αποδεκτή για τους Γάλλους. Βέβαια η μορφή του «νικητή του Βερντέν» παρέμεινε σε βαστή σχεδόν ώς το τέλος, τα μέλη των κυβερνήσεων του όμως -ιδίως ο Λαβάλ- καθώς και οι Γερμανοί έγιναν εξαρχής μισητοί στους περισσότερους Γάλλους. Οι μαζοχιστές όσο και δουλοπρεπείς αξιωματούχοι στους οποί ους αναφερθήκαμε παραπάνω δεν αποτέλεσαν παρά μειονότητα. Ο ένας από τους συγγραφείς του παρόντος βιβλίου, έχοντας ξεπεράσει τα εβδομήντα, θυμάται πολύ καλά την ατμόσφαιρα που βασίλευε στο παρι σινό μετρό. Όλοι απέφευγαν να πλησιάσουν τους «δορυφόρους» (παράσιτα που ροκανίζουν τις πατάτες, των οποίων το όνομα είχαν δώσει για παρα τσούκλι στους Γερμανούς στρατιώτες). Κυκλοφορούσαν εκεί και διάφορα λογοπαίγνια, του στυλ «Μετροπολιταίν - μαλακός ο Πεταίν». 2 Ο ένας διη γιόταν στον άλλο τα τελευταία ευρήματα του Πιερ Ντακ (ενός από τους παρουσιαστές της γαλλικής εκπομπής του Μπι Μπι Σι): «Το Ράδιο Παρίσι λέει χοντράδες, τα έχει κάνει πλακάκια με τους Γερμαναράδες». Κάθε βράδυ εξάλλου, την ώρα της αγγλικής ραδιοφωνικής εκπομπής με τίτλο «Οι Γάλλοι μιλούν στους Γάλλους», οι δρόμοι ήταν έρημοι γιατί όλοι άκουγαν το Μπι Μπι Σι. Μόνο ένας μεγαλοφυής οραματιστής όπως ο Ντε Γκωλ θα μπορούσε να έχει καταλάβει, ήδη από τότε, ότι ο Χίτλερ θα έχανε τον πόλεμο. Ο Χίτλερ '• Αναγραμματισμός: Métropolitain - Pétain mollit trop. (Σ.τ.Ε.)

308


είχε σκοπό να επιτεθεί στη Ρωσία - το είχε γράψει στο βιβλίο του Ο αγών μου, και ο στρατηγός δεν υποτιμούσε ποτέ τους εχθρούς του. Από τότε όμως κιόλας ο Ντε Γκωλ προανήγγειλε στο ραδιόφωνο την άφιξη των «ανυ πολόγιστων δυνάμεων της Αμερικής», τη στιγμή ωστόσο που ο Ρούσβελτ ξανακέρδιζε τις εκλογές χάρη στο σύνθημα «He kept us out of war» («Μας κράτησε έξω από τον πόλεμο»). Εκείνη την εποχή ο Ντε Γκωλ ήταν ακόμη αρκετά απομονωμένος. Κα τόρθωσε βέβαια να συσπειρώσει γύρω του - μ ε τη βοήθεια μερικών παρά λογα τολμηρών ηρώων, όπως ο λοχαγός ντε Ωτκλόκ. ο οποίος διέφυγε από τη Γαλλία παίρνοντας το όνομα Λεκλέρ- τη γαλλική Ισημερινή Αφρική κα θώς και τα νησιά του Ειρηνικού, ο διαπιστευμένος πρέσβης της Αμερικής όμως βρισκόταν στο Βισύ. Ο Ντε Γκωλ υπήρξε πολύ τυχερός επειδή ο Τσώρτσιλ, ο οποίος τον προστάτεψε, τον θαύμασε, αλλά και ταυτόχρονα τον μίσησε, κατάλαβε εγκαίρως την αξία του. Οι χαμερπείς παραχωρήσεις της κυβέρνησης του Βισύ προκαλούσαν ολοένα και περισσότερο την αγανάκτηση των Γάλλων. Αντίθετα απ' ό,τι ορισμένοι θα ήθελαν να πιστέψουμε, οι Γάλλοι δεν ήταν αντισημίτες (και πάντως πολύ λιγότερο απ' ό,τι υπήρξαν για ένα διάστημα, την εποχή της υπόθεσης Ντρέυφους). Οι Ισραηλινοί ιστορικοί σημειώνουν ευθαρσώς ότι στη Γαλλία επέζησαν από τους διωγμούς οι περισσότεροι Εβραίοι. Μάρτυ ρας αυτού του γεγονότος είναι και ο ένας από τους συγγραφείς του παρό ντος βιβλίου, του οποίου ο εκ μητρός πάππος ήταν Εβραίος. Η STO -Υπηρεσία Καταναγκαστικής Εργασίας-, νόμος που είχε ψηφίσει η κυβέρνηση του Βισύ για να αναγκάσει τους νέους που καλούνταν να υπηρε τήσουν να φύγουν για τη Γερμανία, ήταν η σταγόνα η οποία, στις αρχές του 1942, έκανε να ξεχειλίσει το ποτήρι. Τότε το μεγαλύτερο μέρος του γαλλι κού πληθυσμού δήλωσαν «γκωλιστές» (οπαδοί του Ντε Γκωλ). Είναι ένα γεγονός που τεκμηριώνεται από τις αναφορές των νομαρχών του Βισύ. Αυ τό δεν σημαίνει βέβαια ότι η δήλωση αυτή τους μετέτρεψε όλους σε ήρωες. Την εποχή εκείνη η Αντίσταση ήταν κιόλας διαρθρωμένη σε οργανώσεις εκ των οποίων οι τρεις κυριότερες ήταν η «Μάχη», με επικεφαλής τον Ανρί Φρεναί, αξιωματικό του τακτικού στρατού, η «Απελευθέρωση», με αρχηγό τον αριστοκράτη ντ' Αστιέ ντε λα Βιζερύ, και τους «Ελεύθερους Σκοπευ τές», με επικεφαλής τον Ζαν-Πιερ Λεβύ, αριστερών μάλλον πεποιθήσεων. Στην Αντίσταση, αρχικά τουλάχιστον, η πειθαρχία και η οργάνωση ήταν ελλιπείς. Εκτός από τον Φρεναί. οι αρχηγοί της αυτοσχεδίαζαν. Δεν θα


309

μπορούσε να επιβιώσει χωρίς την αναμφισβήτητη υποστήριξη του πληθυ σμού. Υπάρχουν αμέτρητες ιστορίες γύρω από αυτό το θέμα. Ένας αντιστασιακός που τον παρακολουθεί η Γκεστάπο μπαίνει σ' ένα κουρείο του οποίου ο ιδιοκτήτης περιποιόταν τους πελάτες του κάτω από την επίσημη προσωπογραφία του στρατάρχη Πεταίν. Ο κουρέας, με κίνδυ νο της ζωής του, κρύβει τον φυγά. Ο κίνδυνος με τις αντιστασιακές οργανώσεις είναι ότι το ομαδικό πνεύ μα της καθεμιάς από αυτές ήταν τόσο δυνατό ώστε συχνά τύχαινε να πολε μούν μεταξύ τους. Αυτό συνέβη με τις γιουγκοσλαβικές οργανώσεις (Τίτο εναντίον Μιχαήλοβιτς) ή τις ελληνικές (κομμουνιστές εναντίον βασιλοφρόνων). Η μεγάλη επιτυχία του Ντε Γκωλ είναι ότι ένωσε όλες αυτές τις οργα νώσεις κάτω από τη δική του εξουσία και απέφυγε έτσι τα δυσάρεστα πα ρεπόμενα των προηγουμένων . Εδώ παρεμβαίνει η ιστορία του Ζαν Μουλέν. Τον είχαμε συναντήσει ως διευθυντή του πολιτικού γραφείου του Πιερ Κοτ, το 1940. Αργύτερα διορί στηκε νομάρχης της Σαρτρ. Για να μην κατηγορήσει άδικα μια ομάδα Σενεγαλέζων, δοκίμασε να αυτοκτονήσει κόβοντας το λαρύγγι του. Μετά την καθαίρεση του από την κυβέρνηση του Βισύ. διέφυγε στο Λονδίνο. Από την πρώτη στιγμή, η επαφή ανάμεσα σ' αυτόν τον αριστερό νομάρχη και τον στρατηγό Ντε Γκωλ υπήρξε θετική και εξελίχθηκε σε μια σχέση απόλυτης αμοιβαίας εμπιστοσύνης. Σ' αυτό το σημείο πρέπει να παρατηρήσουμε ότι, αν και πίσω από τον στρατηγό δεν βρισκόταν σύσσωμη η Γαλλία, ανάμεσα στους οπαδούς του μπορούσε να συναντήσει κανείς τους πιο διαφορετικούς ανθρώπους: καθο λικούς και ισραηλίτες, άθεους και μασόνους, αριστερούς και δεξιούς. Ένας γνωστός και ένθερμος οπαδός του, ο Πιερ Μπροσολέτ, ο οποίος είχε πολλές φορές διαφωνήσει με τον Μουλέν, υπήρξε αρχισυντάκτης της εφημερίδας 3

Populaire, ενώ κάποιος μαύρος αποικιακός κυβερνήτης, ο Φελίξ Εμπουέ, ήταν ένας από τους πρώτους οπαδούς του στο Τσαντ. Ο Ζαν Μουλέν, ο οποίος έπεσε με αλεξίπτωτο στη Γαλλία, ως αντιπρό σωπος του Ντε Γκωλ, κατόρθωσε, μετά από πολλές περιπέτειες, να δη μιουργήσει και να συγκεντρώσει (στην οδό ντυ Φουρ στο Παρίσι) το Συμ βούλιο της Εθνικής Αντίστασης (CNR), στο οποίο είχαν ενταχθεί όλες οι ορ γανώσεις και τα πολιτικά κόμματα. 1

Η εφημερίδα της SFI0. (Σ.τ.Ε.)

310


Ο Ζαν Μουλέν προδόθηκε (σε όλες τις οργανώσεις υπάρχουν διπλοί πράκτορες), συνελήφθη, βασανίστηκε και πέθανε. Όμως το έργο του είχε πια επιτελεσθεί. Ήταν η εποχή των προσωπικών μηνυμάτων, στα οποία ο Πιερ Ντακ πρόσθετε το αρκετά πρωτότυπο χιούμορ του (σε στυλ: «η γριά θεία μου έπεσε από το πατάρι»), η εποχή των πτώσεων με αλεξίπτωτο τις νύχτες, στο φεγγαρόφωτο, όταν τα μικρά Λυσάντερ πετούσαν ανάμεσα στην κατεχόμενη Γαλλία και την Αγγλία, κάτω από τη μύτη των Γερμανών. Ο φόρος τιμής που ο Μαλρώ αποτίει στον Ζαν Μουλέν με αφορμή τη με ταφορά της τέφρας του στο Πάνθεον είναι ένας αληθινός ύμνος, καθώς αρ μόζει σ' έναν τέτοιο ήρωα: «Ο Ζαν Μουλέν δεν δημιούργησε την Πάλη, την Απελευθέρωση, τους Ελεύθερους Σκοπευτές... Δεν δημιούργησε τα συντάγματα, δημιούργησε όμως το στρατό. Ήταν ο Καρνό της Αντίστασης... Ήταν η εποχή που στο ύπαιθρο αφουγκραζόμασταν το αλύχτισμα των σκυλιών βαθιά μέσα στη νύχτα... όταν πολύχρωμα αλεξίπτωτα, φορτωμένα όπλα και τσιγάρα, έπε φταν από τον ουρανό γύρω από τις φωτιές που λαμπύριζαν στα ξέφωτα... η εποχή των υπογείων [της Γκεστάπο] και των απελπισμένων κραυγών που βγάζουν οι βασανισμένοι με φωνές μικρών παιδιών... » 0 Ζαν Μουλέν συνελήφθη, χτυπήθηκε απάνθρωπα, και με το κεφάλι πλημμυρισμένο αίματα, με ρήξη των οργάνων, έφτασε στα όρια της ανθρώ πινης αντοχής χωρίς ποτέ να φανερώσει ούτε ένα μυστικό, αυτός που τα γνώριζε όλα... Όπως στο Μέγαρο των Απομάχων μπήκε ο Λεκλέρ, με την ένδοξη ακολουθία όλων εκείνων που πολέμησαν στο πλευρό του κάτω από τον ήλιο της Αφρικής και στις μάχες της Αλσατίας, μπες εδώ [στο Πάνθεον], Ζαν Μουλέν, με τη δική σου τρομερή ακολουθία. Με εκείνους που πέθαναν στα υπόγεια χωρίς να μιλήσουν, όπως και εσύ, ή, ακόμη χειρότερα ίσως, έχοντας μιλήσει. Με όλους τους κουρεμένους, τους αφανισμένους των στρατοπέδων συγκεντρώσεως, με το τελευταίο κορμί των φοβερών σειρών της επιχείρησης "Νύχτα και Ομίχλη" που έπεσε κάτω από τα χτυπήματα του υποκόπανου, με τις οκτώ χιλιάδες γυναίκες της Γαλλίας οι οποίες δεν γύρισαν από τα κάτεργα, με την τελευταία γυναίκα που πλήρωσε με τη ζωή της στο Ράβενσμπρουκ το ότι έδωσε άσυλο σε έναν από τους δικούς μας. Μπες, μαζί με εκείνο το πλήθος που αναδύθηκε από το σκοτάδι και χάθηκε μαζί του, με όλα τα αδέλφια μας του τάγματος της νύχτας». Ο Ντε Γκωλ πολεμούσε τους Γερμανούς, έπρεπε όμως να επιβληθεί και στους Συμμάχους. Γνωρίζουμε ότι οι σχέσεις του με τον Τσώρτσιλ υπήρξαν


311

θυελλώδεις, αν και δεν έπαψαν ποτέ να νιώθουν θαυμασμό ο ένας για τον άλλο. 0 Τσώρ'τσιλ έλεγε για τον αρχηγό των Ελεύθερων Γάλλων: «Είναι σπουδαίο ζώο». Όσο για τον Ρούσβελτ, τον πουριτανό δημοκράτη ο οποίος από τον Ιούνιο του 1940 και έπειτα πίστευε ότι η Γαλλία ήταν τελειωμένη, δεν μπορούσε να καταλάβει τον Ντε Γκωλ. αυτόν τον Συρανώ με λοφίο. Μετά την απόβαση των Αμερικανών στη γαλλική Βόρεια Αφρική, ο Αμε ρικανός πρόεδρος για μια στιγμή δεν δίστασε να συμμαχήσει με τον Νταρλάν, τον ναύαρχο του Βισύ. Μετά τη δολοφονία όμως του τελευταίου από έναν νεαρό πατριώτη (αν μπορεί να υπάρξει δικαιολογία για τις πολιτικές δολοφονίες, τότε ασφαλώς θα έπρεπε να υπάρξει και επιείκεια για τον νεα ρό Μπονιέ ντε λα Σαπέλ). ο Ρούσβελτ προώθησε τον Ζιρώ, έναν στρατηγό γενναίο αλλά ανόητο, που όμως είχε το πλεονέκτημα να φέρεται με δουλο πρέπεια προς τους Αμερικανούς. Ο Ντε Γκωλ δεν δυσκολεύτηκε να εξου δετερώσει αυτόν τον βλάκα, και το 1943, στο Αλγέρι, η Δημοκρατία ξανα γεννήθηκε. Ο στρατηγός επέβαλε τον ανασυγκροτημένο γαλλικό στρατό στην τελική μάχη. Στην Προβηγκία κατέπλευσε η Στρατιά της Αφρικής μοναδική περίπτωση ιθαγενών από τις αποικίες (ανακατεμένων με φυγά δες από τη Γαλλία και Γάλλους από την Αλγερία) που είχαν έρθει να απε λευθερώσουν τη μητρόπολη τους. Στη Νορμανδία εξαπέλυσε τον στρατηγό Λεκλέρ, τον άλλοτε λοχαγό του Τσαντ, επικεφαλής της ορμητικής Δεύτερης Τεθωρακισμένης Μεραρχίας του, στο δρόμο προς το Παρίσι. 0 Ντε Γκωλ προσπάθησε επίσης να ελέγξει τις εξεγέρσεις της Αντίστα σης, τις οποίες μερικές φορές είχαν καταστείλει, όχι χωρίς μεγάλες αιματο χυσίες, οι Γερμανοί, όπως στο Βερκόρ τον Ιούλιο του 1944. Παντού οι «κο μισάριοι της Δημοκρατίας» αντικαθιστούσαν τους νομάρχες του Βισύ. Οι Γερμανοί είχαν πάρει μαζί τους τον στρατάρχη στο Σιγκμαρίνγεν -επίσης λουτρόπολη που όμως βρισκόταν στον Μέλανα Δρυμό-, οπότε το Παρίσι επαναστάτησε. (Την ίδια εποχή είχε ξεσπάσει και η εξέγερση της Βαρσο βίας, την οποία κατέστειλαν οι Γερμανοί.) Ήταν ένα απίστευτα τολμηρό εγχείρημα, αλλά πέτυχε. Την 24η Αυγούστου 1944, ο τεθωρακισμένος ουλαμός του λοχαγού Ντρον (του οποίου οι περισσότεροι στρατιώτες ανήκαν άλλοτε στον ισπανικό δημοκρατικό στρατό, γι' αυτό και ο λόχος του ονομα ζόταν «Nueve», ισπανικά « ο Καινούργιος») έφτασε μπροστά στο Δημαρ χείο, το οποίο είχε ήδη καταλάβει το Εθνικό Συμβούλιο της Αντίστασης. Στις 25 Αυγούστου, όταν βρέθηκε και πάλι στο γραφείο του υπουργείου Άμυνας που είχε εγκαταλείψει πριν από τέσσερα χρόνια, ο Ντε Γκωλ. περί-

312


τριγυρισμένος από τα πλήθη, ακούστηκε να φωνάζει τα ιστορικά λόγια: «Παρίσι ντροπιασμένο, Παρίσι τσακισμένο, Παρίσι ταπεινωμένο, όμως Πα ρίσι ελεύθερο...» Στις 26, ακολουθούμενος από ένα πλήθος άναρχο, ενθου σιασμένο, ατελείωτο, κατέβαινε τα Ηλύσια Πεδία. Ώρες δόξας αλλά και με γάλη μπλόφα: οι Γερμανοί βρίσκονταν ακόμη στο Μπουρζέ. Στο Βερολίνο, ο στρατηγός ντε Λατρ ντε Τασινύ υπέγραψε τη συνθηκο λόγηση των ναζί στο πλευρό των Ρώσων, των Αμερικανών και των Άγγλων. Καθώς έμπαινε στην αίθουσα, ο Γερμανός πληρεξούσιος δεν μπόρεσε να κρύψει την έκπληξη του: «Τι; Και οι Γάλλοι! » Παρά το Βισύ, ο Ντε Γκωλ και η Γαλλία είχαν νικήσει. Από στρατιωτικής απόψεως, η «ελεύθερη Γαλλία» (παρόλο που ήταν η τρίτη κατά σειρά δύναμη της δυτικής συμμαχίας, μετά τους Αμερικανούς και τους Άγγλους: ένα εκατομμύριο στρατιώτες, περισσότεροι από 100.000 αντιστασιακοί, πολλοί από τους οποίους θα ενσωματώνονταν στο στρατό) δεν διαδραμάτισε, όπως η Γαλλία του '14, πρωταρχικό ρόλο. Χωρίς την ελεύθερη Γαλλία όμως, η τιμή της χώρας θα είχε αμαυρωθεί/Ηταν μια τρε λή εποποιία. Ας αφήσουμε όμως στον Λεκλέρ τον επίλογο. Όταν ο Ντε Γκωλτού έγραψε, τον Ιανουάριο του 1945, «οτιδήποτε είναι υπερβολικό, εί ναι ασήμαντο», ο Άεκλέρ τού απάντησε: «Δεν συμφωνώ. Ό,τι μεγάλο και χρήσιμο κάναμε, με αρχηγό εσάς, ήταν "και υπερβολικό και παράλογο "».

Ο ΜΕΓΑΛΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

Η ΣΥΡΡΑΞΗ ΤΟΥ '39-'45, ΟΠΩΣ ΕΧΟΥΜΕ ΗΔΗ ΕΠΙΣΗΜΑΝΕΙ, ΗΤΑΝ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ Ο

πρώτος αληθινά παγκόσμιος πόλεμος, ενώ ο πόλεμος του '14 ήταν ένας πό λεμος ευρωπαϊκός, στη διάρκεια του οποίου πραγματοποιήθηκαν και ορι σμένες υπερπόντιες επιχειρήσεις. Υπερπόντιες επιχειρήσεις είχαν υπάρξει και στο παρελθόν (συγκρούσεις μεταξύ Πορτογάλων και Αράβων στην Ερυθρά Θάλασσα και στον Κόλπο, μεταξύ Γάλλων και Άγγλων στην Αμερι κή και στην Ινδία, μεταξύ Αμερικανών και Ισπανών στην Κούβα), αν θέλου με όμως να κυριολεκτήσουμε πρέπει να παραδεχτούμε ότι ο Β' Παγκόσμιος είναι η πρώτος πόλεμος ο οποίος έφερε αντιμέτωπες εχθρικές δυνάμεις σε ολόκληρο τον κόσμο. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο τον αποκαλού με Μεγάλο Παγκόσμιο Πόλεμο (ενώ Μεγάλος Πόλεμος λέγεται πάντα εκεί νος του Ί4), αν και δεν έγινε παγκόσμιος παρά μόνο το 1941. Μετά την πτώση της Γαλλίας, η Μεγάλη Βρετανία έμεινε μόνη με την αποικιακή αυτοκρατορία της -η Στρατιά των Ινδιών έπαιζε τότε για την Αγγλία ρόλο ανάλογο με της Στρατιάς της Αφρικής για τη Γαλλία- και τη βοήθεια των κρατών που αποτελούσαν τότε την Κοινοπολιτεία. Ενώ δεν εί χαν καμία τέτοια υποχρέωση, ο Καναδάς, η Αυστραλία, η Νέα Ζηλανδία και η Νότιος Αφρική έσπευσαν να βοηθήσουν τη μητρόπολη - κυρίως ο Κα ναδάς και η Αυστραλία. Η Δημοκρατία της Ιρλανδίας όμως (που ήταν ανε ξάρτητη από το 1922) επέμεινε να διατηρήσει την ουδετερότητα της ώς το τέλος. Ο ναζιστής καγκελάριος θαύμαζε την αυτοκρατορική Αγγλία. Στη δική του ρατσιστική κλίμακα αξιών, οι Άγγλοι ως «ψηλοί και κοκκινομάλληδες Άρειοι» τοποθετούνταν κάτω ακριβώς από τους ξανθούς Άρειους (ο ίδιος ήταν κοντός και μελαχρινός). Θα προτιμούσε να αποφύγει τη συνέχιση των

314


εχθροπραξιών με την Αγγλία. Είχε βέβαια διατάξει το επιτελείο του να ετοιμάσει ένα σχέδιο εισβολής, την επιχείρηση «Θαλάσσιος Λέων», με απώ τερο σκοπό την απόβαση στις βρετανικές νήσους, την ίδια στιγμή όμως επι θυμούσε να συνάψει ειρήνη με την Αγγλία. (Ο Ρούντολφ Ες. ο δελφίνος του Χίτλερ, έπεσε με αλεξίπτωτο, το 1941 ακόμη, στη Σκωτία για να προτείνει ένα σχέδιο χωριστής ειρήνης. Τον θεωρούσαν τρελό, ίσως όμως να ήταν λι γότερο τρελός απ' ό.τι νόμιζαν.) Σχετικά με τους Αγγλους, ο Χίτλερ έβλεπε το μέλλον, κατά κάποιον τρό πο, ως εξής: «Αυτοί θα ορίζουν τη θάλασσα και εμείς τη στεριά». Δεν ήταν λίγοι οι Άγγλοι αξιωματούχοι που θα είχαν δεχθεί αυτή τη συμφωνία. Υπήρ χαν πολλοί φιλο-ναζιστές ανάμεσα τους, ύπως π.χ. ο δούκας του Ουίνδσορ, ο τέως βασιλιάς, ο οποίος

εκθρονίστηκε επειδή θέλησε να παντρευτεί μια

διαζευγμένη Αμερικανίδα (και τον διαδέχτηκε στο θρόνο ο Γεώργιος ΣΤ' το Δεκέμβριο του 1936) και ήταν εγκατεστημένος στη Λισαβόνα. Φοβούμενος μήπως προσχωρήσει στους Γερμανούς, ο Τσώρτσιλ, για να μπορεί να τον ελέγχει, φρόντισε να τον διορίσει κυβερνήτη στις Μπαχάμες. Καθ' όλη τη διάρκεια του Ιουλίου του 1940 ο Χίτλερ περίμενε, με το όπλο παρά πόδα. Είχε υπολογίσει όμως χωρίς τον Ουίνστον Τσώρτσιλ. Στην εξουσία ήδη τρεις μήνες, ο Βρετανός πρωθυπουργός ήταν ένας ήρωας βγαλμένος από τραγωδία του Σαίξπηρ. Ο συγγραφέας Αλμπέρ Κοέν, ο οποίος έτυχε να τον συναντήσει τότε, τον περιγράφει ως εξής: «Γέρος σαν προφήτης, ωραίος σαν δαίμονας και σοβαρός σαν παιδί». Η συμφωνία με τον Χίτλερ θα είχε αποβεί σωτήρια ως προς τα συμφέροντα της Αγγλίας, ήταν όμως εντελώς αντίθετη με την αντίληψη που είχε το γέρικο λιοντάρι περί τιμής. Ο Χίτλερ λοιπόν, θέλοντας και μη, αποφάσισε να ξεκινήσει τη «μάχη της Αγγλίας» (από τις 13 Αυγούστου ώς τις 12 Οκτωβρίου 1940). Ζήτησε από την Λουφτβάφε να συντρίψει τη ΡΑΦ. Όταν οι Άγγλοι δεν θα είχαν πια αε ροπορία, η Λουφτβάφε θα μπορούσε απρόσκοπτα να βουλιάξει τα πλοία του βρετανικού στόλου και στη συνέχεια η Γερμανία θα καταλάμβανε χωρίς καμία δυσκολία τις βρετανικές νήσους, τόσο μάλλον που ο αγγλικός στρα τός δεν είχε ακόμη συνέλθει από την καταστροφή της Δουνκέρκης. Ο Τσώρ τσιλ ετοίμαζε έναν άλλο στρατό, χρειαζόταν όμως χρόνο, παρόλο που είχε επαναφέρει την επιστράτευση. Ο αεροπορικός πόλεμος μαινόταν. Οι Γερμανοί κατέστρεψαν πρώτα τις αγγλικές αεροπορικές βάσεις και έπειτα διέπραξαν το μοιραίο λάθος να βομβαρδίσουν το Λονδίνο με σκοπό να σπάσουν το ηθικό του αγγλικού λαού.


315

Σήμερα γνωρίζουμε ότι. αντιθέτως, οι βομβαρδισμοί εξάπτουν τον πατριω τισμό αυτών που βομβαρδίζονται. (Υπάρχει όμως και μια εξαίρεση: οι ατο μικοί βομβαρδισμοί που έκαμψαν το ηθικό των Ιαπώνων.) Στην ουσία το Blitz (αστραπιαία αεροπορική επίθεση) απέτυχε. Κυρίως όμως η ΡΑΦ απέ δειξε ότι ήταν ανώτερη από τη Λουφτβάφε. Έχασε 900 αεροπλάνα, οι Γερ μανοί όμως έχασαν 1.000 καταδιωκτικά και χιλιάδες βομβαρδιστικά. Μια πρόσφατη εφεύρεση των Άγγλων, το «ραντάρ», αποδείχτηκε αποφασιστι κής σημασίας, όχι όμως λιγότερο από τη γενναιότητα των Άγγλων πιλότων. Ο Τσώρτσιλ τους απέδωσε τη δέουσα τιμή με την εξής επιγραμματική φρά ση: «Never in the field of human conflict was so much owed by so many to so few» (Ποτέ. στο πεδίο των ανθρώπινων συγκρούσεων, δεν όφειλαν τη σω τηρία τους τόσοι πολλοί σε τόσους λίγους). Εν τω μεταξύ η Αγγλία παρέμενε απομονωμένη. 0 Μουσολίνι, για να προκαλέσει το ενδιαφέρον, εισέβαλε στην Ελλάδα. Εκεί ο στρατός του ητ τήθηκε και η Βέρμαχτ αναγκάστηκε να σπεύσει να βοηθήσει τους Ιταλούς. Οι Γερμανοί κατέλαβαν τα Βαλκάνια, τη Γιουγκοσλαβία και την Ελλάδα, απωθώντας εκεί τα αγγλικά στρατεύματα. Οι αλεξιπτωτιστές του Χίτλερ έπεσαν στην Κρήτη, την οποία και κατέλαβαν, αφού όμως προηγουμένως υπέστησαν ανήκουστες απώλειες (οι αλεξιπτωτιστές δεν είναι κατάλληλοι για ομαδική δράση, όπως έμελλε να αποδειχθεί αργότερα στο Άρνεμ). Η Μεσόγειος είχε πάψει να είναι ασφαλής για τον αγγλικό πολεμικό στόλο... Οι Γερμανοί, ένα χρόνο μετά την εκστρατεία της Γαλλίας, το Μάιο του 1941, έμοιαζαν αήττητοι. Η Αγγλία, προστατευμένη από τη θάλασσα, πα ρέμενε απαραβίαστη στο νησί της. Στις 22 Ιουνίου 1941, ο Φύρερ εξαπέλυσε την επιχείρηση Μπαρμπαρόσα με στόχο την εισβολή στη Σοβιετική Ένωση. Όσοι είχαν διαβάσει το Ο αγών μου

ήξεραν ότι ήταν μέσα στα σχέδια του. Ο Στάλιν όμως αιφνιδιάστηκε.

Ο Ρώσος δικτάτορας δεν είχε τίποτα εναντίον του εθνικοσοσιαλισμού, στον οποίο (με εξαίρεση τον ρατσιστικό παραλογισμό) το δικό καθεστώς έμοια ζε πολύ. Με τον Χίτλερ είχαν μοιραστεί την Πολωνία και τις βαλτικές χώ ρες. Τον Ιούνιο του 1941. τα ρωσικά τραίνα συνέχιζαν να κατευθύνονται προς τη Γερμανία, φορτωμένα σιτάρι και πετρέλαιο. Ακόμη όμως και ένας γκάνγκστερ μπορεί να πέσει στην παγίδα ενός μεγαλύτερου γκάνγκστερ! Ο Κόκκινος Στρατός κατατροπώθηκε, αφήνοντας στον εχθρό εκατομμύ ρια αιχμαλώτους. Η εκστρατεία της Γαλλίας επαναλαμβανόταν. Η Ρωσία, για την οποία ο Κλαούζεβιτς έχει πει ότι είναι «απόρθητη», σώθηκε χάρη

316


στην αχανή της έκταση και μόνο. Εν τω μεταξύ τα Πάντσερ προχωρούσαν ακάθεκτα προς τη Μόσχα. Μετά από αρκετές ημέρες καταθλιπτικής σιω πής, ο Στάλιν μίλησε στο ραδιόφωνο. Δεν μίλησε για κομμουνισμό, δεν απευθύνθηκε σε συντρόφους: ζήτησε από τους αγαπημένους του αδελφούς να σώσουν την Αγία Ρωσία από την εισβολή των Τευτόνων. Οι Γερμανοί αναχαιτίστηκαν σε απόσταση λίγων χιλιομέτρων από τη Μόσχα, από τον ρωσικό χειμώνα και την αντεπίθεση των σιβηρικών στρατευμάτων που ο Στάλιν (γνωρίζοντας ότι οι Ιάπωνες δεν επρόκειτο να αντιδράσουν) είχε φέ ρει από την Άπω Ανατολή. Στις 7 Δεκεμβρίου 1941 έλαβε χώρα ένα ακόμη πιο καταπληκτικό γεγο νός: χωρίς να έχει προηγηθεί κήρυξη πολέμου, η Ιαπωνία διέλυσε τον αμερι κανικό στόλο ο οποίος βρισκόταν συγκεντρωμένος στη βάση Περλ Χάρμπορ στη Χαβάη (εκτός από τρία αεροπλανοφόρα που έτυχε να βρίσκονται σε περιπολία). Τα ιαπωνικά αεροπλάνα, έχοντας

απογειωθεί, προτού ξη

μερώσει, από τα καταστρώματα δέκα αεροπλανοφόρων, βούλιαξαν τα αμερικανικά θωρηκτά. Οι Άγγλοι, ήδη από τον Ιούνιο, είχαν συνάψει συμμαχία με τους Σοβιετι κούς. «Προκειμένου να νικήσω τον Χίτλερ», είχε πει τότε ο Τσώρτσιλ, «εί μαι έτοιμος να συνάψω συμμαχία και με τον διάβολο

αχόμα».

Στη συνέχεια, η Ιταλία και η ναζιστική Γερμανία κήρυξαν τον πόλεμο στις ΗΠΑ. Γερμανικά υποβρύχια (τα περίφημα U-Boote) εμφανίστηκαν μπροστά στο Μανχάταν. Στο κατάστρωμα του μεγαλύτερου ιαπωνικού αεροπλανοφόρου, οι ναύ τες είχαν οργανώσει μια δεξίωση προς τιμή των γενναίων πιλότων. 0 ναύ αρχος όμως παρέμενε σιωπηλός. Ένας νεαρός πιλότος τον ρώτησε γιατί φαινόταν ανήσυχος μετά από μια τόσο λαμπρή νίκη. 0 ναύαρχος αποκρίθη κε: «Ξυπνήσαμε τον δράκοντα και δεν ξέρουμε πότε θα ξανακοιμηθεί». Όπως ο Στάλιν, έτσι και ο Ρούσβελτ είχε αιφνιδιαστεί. Οι μύθοι σύμφω να με τους οποίους εσκεμμένα άφησε να βουλιάξει ο αμερικανός στόλος εί ναι γελοίοι. Έχει αποδειχθεί πως οι ΗΠΑ (ακόμη και αν ενδομύχως ο Ρούσ βελτ επιθυμούσε το αντίθετο) δεν ήθελαν τον πόλεμο. Ο πρόεδρος είχε επα νεκλεγεί επειδή πρότεινε ένα πρόγραμμα φιλειρηνικό. Η Αμερική ακολου θούσε παραδοσιακά μια πολιτική απομονωτισμού. Μια πρόσφατη δημο σκόπηση έδειξε ότι ένα πολύ μεγάλο μέρος των Αμερικανών πολιτών ήταν γερμανικής καταγωγής. Το ισχυρό λόμπι του εξαιρετικά πολυάριθμου αυ τού τμήματος του πληθυσμού ωθούσε τους Αμερικανούς να επιδιώκουν την


317

ουδετερότητα. Η εταιρεία IBM προμήθευε στα Ες-Ες διάτρητες καρτέλες και οι παππούδες των οικογενειών Κένεντυ και Μπους έκαναν χρυσές δου λειές με τη Γερμανία. Σαν βρέθηκαν όμως προ τετελεσμένου γεγονότος, οι Αμερικανοί, οι οποίοι είναι πατριώτες, δεν είχαν άλλη επιλογή από το να αμυνθούν. Απέδειξαν ότι ήταν έτοιμοι να πεθάνουν για την πατρίδα τους. Με τον αμερικανικό στόλο εντελώς κατεστραμμένο και τα ωραιότερα θωρηκτά της Αγγλίας και της Ολλανδίας να βρίσκονται στο βυθό της θά λασσας, ο ιαπωνικός στόλος κυριαρχούσε στον Ειρηνικό και τον Ινδικό ωκε ανό. Εμφανίστηκε μπροστά στην Κεϋλάνη και τη Βομβάη. Τον περίμεναν στη Μαδαγασκάρη. Αν οι Ιάπωνες είχαν αποβιβασθεί στην Καλιφόρνια, ποιος θα ήταν σε θέση να τους εμποδίσει; Οι ΗΠΑ διέτρεχαν θανάσιμο κίν δυνο. Στην πραγματικότητα, η μόνη χώρα την οποία φοβήθηκαν ποτέ ήταν η Ιαπωνία. Οι Ιάπωνες όμως δεν τόλμησαν να τους επιτεθούν και προτίμη σαν να καταλάβουν τη Νοτιοανατολική Ασία, τις Φιλιππίνες, τη Μαλαισία και την Ινδονησία, από όπου εξεδίωξαν τους Αμερικανούς, τους Ολλανδούς και τους Άγγλους. Εμφανίζονταν ως απελευθερωτές και υπέρμαχοι του αγώνα των έγχρωμων λαών εναντίον των λευκών. Δεδομένου ότι κανένας δεν τολμούσε να επιτεθεί στην Αμερική επί του εδάφους της, το τρομερό βιομηχανικό δυναμικό της τεράστιας αυτής χώρας μετατράπηκε σε πολεμική βιομηχανία και, ως «οπλοστάσιο των δημοκρα τιών», ξεκίνησε, σε μεγάλη κλίμακα, τη μαζική παραγωγή αεροπλάνων, κα νονιών, τζιπ και πλοίων «Λίμπερτυ». 0 Ρούσβελτ επανέφερε την επιστρά τευση και δημιούργησε ένα στρατό δέκα εκατομμυρίων ανδρών. Του χρειά στηκε κάποιος χρόνος για να μετατρέψει τα καλά παιδιά των μεσοδυτικών πολιτειών της Αμερικής σε στρατιώτες και να συναρμολογήσει τα τρομερά οπλικά συστήματα της αμερικανικής βιομηχανικής παραγωγής. Εν τω μεταξύ, την άνοιξη του 1942. οι Άγγλοι υπέστησαν δυο τρομερές ήττες: στη Λιβύη το Άφρικα Κορπς του Ρόμελ κατέλαβε το Τομπρούκ. ενώ στη Μαλαισία ο στρατός του μικάδο κατέλαβε χωρίς δυσκολία τη βάση της Σιγκαπούρης, αιχμαλωτίζοντας 100.000 Άγγλους στρατιώτες - γεγονός που ο Τσώρτσιλ θεώρησε ιδιαιτέρως ταπεινωτικό. Στη Ρωσία, επωφελούμενα από την επάνοδο της καλοκαιρίας, τα Πάντσερ ορμούσαν προς τον Βόλγα, τον οποίο και έφτασαν στο Στάλινγκραντ. Τότε οι δυνάμεις του Άξονα έφτασαν στο απόγειο της δύναμης τους. Στον Ειρηνικό ωκεανό όμως ο ανασυγκροτημένος αμερικανικός στόλος επανακτούσε ήδη την κυριαρχία του στη διάρκεια της ναυμαχίας των νήσων

318


Μίντγουεϊ (από τις 3 ως τις 5 Ιουνίου 1942). θέτοντας μ' αυτόν τον τρόπο τέ λος στη ιαπωνική ηγεμονία των προηγούμενων έξι μηνών. Αναφερθήκαμε προηγουμένως στο γεγονός ότι το Νοέμβριο του 1942. μετά τις αποβάσεις των Αμερικανών, η γαλλική Βόρειος Αφρική είχε προ σχωρήσει στους Συμμάχους. Στα τέλη του 1942. η έκβαση του πολέμου φαι νόταν ακόμη να ευνοεί τον Άξονα. 0 στρατηγός Ρόμελ. ο λαμπρότερος ανά μεσα στους στρατιωτικούς ηγέτες της ναζιστικής Γερμανίας, έδινε μάχη τον Οκτώβριο, με το Άφρικα Κορπς του, σε απόσταση 60 χιλιομέτρων από την Αλεξάνδρεια, απειλώντας τη διώρυγα του Σουέζ -ζωτικό άξονα της Βρετα νικής Αυτοκρατορίας- στο Ελ Αλαμέιν. Στη Ρωσία, ο στρατηγός Πάουλους προσπαθούσε να καταλάβει το Στάλινγκραντ. Εάν ο Πάουλους είχε κατορ θώσει να διαβεί το Βόλγα, τη σπονδυλική στήλη της Ρωσίας, θα κινδύνευε η ίδια η επιβίωση της Σοβιετικής Ένωσης ... Στις αρχές του 1943 όμως. οι τύχες του πολέμου μεταστράφηκαν. Ο Ρό μελ αναγκάσθηκε να υποχωρήσει και η μεγάλη στρατιά του στρατάρχη Πά ουλους παραδόθηκε. Η μάχη του Στάλινγκραντ αποτέλεσε την αποφασι στική στροφή του πολέμου. Η συνέχεια είναι γνωστή: εκστρατείες της Ιτα λίας και της Ρωσίας, αποβάσεις τον Ιούνιο και τον Αύγουστο του 1944 στη Γαλλία, τις οποίες ακολούθησαν η συνθηκολόγηση της Γερμανίας στις 8 Μαΐου 1945 και της Ιαπωνίας στις 15 Αυγούστου του ίδιου χρόνου. Η ναζι στική Γερμανία, η φασιστική Ιταλία και η αυτοκρατορική Ιαπωνία είχαν πα ραδοθεί «άνευ όρων». Ο Αδόλφος Χίτλερ αυτοκτόνησε στο καταφύγιο του στην καγκελαρία του Βερολίνου. Ο Μουσολίνι εκτελέστηκε από τους παρτιζάνους και στη συνέχεια κρεμάστηκε από τα πόδια σε ένα κρεοπωλείο του Μιλάνου. Μόνο ο μικάδο έσωσε το τομάρι και το θρόνο του. επειδή ο Αμερικανός ανθύπα τος Μακάρθουρ έκρινε ότι η παρουσία του ήταν απαραίτητη. Τον φοβερό αλλά και δικαιολογημένο αυτό πόλεμο κέρδισαν καταρχάς ο αγγλικός λαός. χάρη στον ηρωισμό και την ψυχραιμία του στα χρόνια 1940 και 1941 -οι «πιο ωραίες ώρες του», όπως τις αποκαλούσε ο Τσώρτσιλόπως επίσης, κυρίως μετά το 1942. οι Ρώσοι πεζικάριοι και οι Αμερικανοί εργάτες. Η ΕΣΣΔ έπαιξε τον ίδιο ρόλο που είχε διαδραματίσει η Γαλλία το '14. Το Στάλινγκραντ αντιστοιχεί στο Βερντέν. Όσο για τους Αμερικανούς, χωρίς να παραβλέψει κανείς το θάρρος και τη σημαντική συμμετοχή τους στη γιγαντιαία αεροναυμαχία της απόβασης της 6ης Ιουνίου 1944. κέρδισαν τον πόλεμο περισσότερο μέσα στα εργοστάσια τους παρά στο πεδίο της


319

μάχης. Η Γερμανία, πρώην κυρίαρχη βιομηχανική δύναμη, ξεπεράστηκε τό τε τελειωτικά από τις ΗΠΑ. Δεν πρέπει όμως να ξεχνάμε και το ρόλο των εθνικών Αντιστάσεων. Μένει να προβούμε σε μια διαπίστωση και να θέσουμε δυο ερωτήματα. Η διαπίστωση: το θάρρος των Γερμανών στρατιωτών. Το επιχείρημα του εξαναγκασμού δεν ευσταθεί. Κανένας δεν μπορεί να αναγκάσει στρα τιώτες να φερθούν ηρωικά. Τρανή απόδειξη, το παράδειγμα των Ιταλών: πολέμησαν θαρραλέα εναντίον των Τούρκων στη Ναύπακτο, το 1942 όμως δεν είχαν κίνητρα, γι' αυτό και δεν απέδωσαν. Αντιθέτως ο γερμανικός στρατός όχι μόνο είχε καλή ηγεσία αλλά και ο ίδιος επέδειξε μεγάλο ηρωι σμό. Το Δεκέμβριο του 1944 η Βέρμαχτ απωθούσε ακόμη τους Συμμάχους στις Αρδέννες. Και οι Ρώσοι. Άγγλοι και Γάλλοι στρατιώτες στο σύνολο τους είχαν την ευκαιρία να παρατηρήσουν τον τραγικό ηρωισμό των εφή βων της Χιτλερικής Νεολαίας, οι οποίοι εξακολουθούσαν να τους πυροβο λούν μέσα από τα χαλάσματα. Η δυσφορία της συλλογικής ψυχής των Γερ μανών εξηγείται από το γεγονός ότι δεν μπορούν να αποδεχθούν και να τι μήσουν τον ηρωισμό των στρατιωτών τους. Οι Γάλλοι εναπόθεσαν τον «άγνωστο στρατιώτη» κάτω από την Αψίδα του Θριάμβου και τον Ναπολέ οντα στο Μέγαρο των Απομάχων. Η γενναιότητα όμως του χιτλερικού στρατού αναγκαστικά αποσιωπάται: η υπόθεση την οποία είχε κληθεί να υπερασπισθεί ήταν τόσο αποτρόπαια, τόσο διεστραμμένη, ώστε να της απαγορεύεται κάθε αναγνώριση. Οι Γερμανοί στρατιώτες πέθαναν δυο φο ρές: στον πόλεμο καθώς και στη μνήμη των παιδιών τους. Το πρώτο ερώτημα αφορά τη Σοά. Πώς μπόρεσε να συμβεί μια τέτοια ανείπωτη φρίκη; Τα στρατόπεδα «συγκεντρώσεως» όμως δεν εφευρέθη καν από τους Γερμανούς: οι Άγγλοι τα είχαν ήδη χρησιμοποιήσει εναντίον των Μπόερς, και όσο για τα γκούλαγκ της ΕΣΣΔ είναι ευρέως γνωστά. Τα στρατόπεδα «εξόντωσης» όμως αποτελούν επινόηση του χιτλερισμού. Δεν «φιλοξένησαν» βέβαια μόνο Εβραίους, αλλά και πολλούς αντιστασιακούς, οι οποίοι άφησαν εκεί τα κόκαλα τους• οι Εβραίοι όμως (και οι τσιγγάνοι) έτυχαν «ειδικής μεταχείρισης»: στα εννιά εκατομμύρια θύματα, τα έξι ήταν Εβραίοι... Οι περισσότεροι από τους υπόλοιπους πέθαναν από κακομετα χείριση και έλλειψη τροφής. Οι θάλαμοι αερίων δεν κατασκευάστηκαν για τους «κανονικούς» εξόριστους αλλά για τους «φυλετικούς». Οι ναζί είχαν προσπαθήσει να επιτύχουν την εξολόθρευση των ατόμων με ειδικές ανάγκες πριν από τον πόλεμο. Η αντίδραση των Εκκλησιών τους

320


ανάγκασε να κάνουν πίσω. Ο παραλογισμός όμως του Χίτλερ βρήκε βολικό πρόσχημα με την κήρυξη του πολέμου/Ηδη από τον Ιανουάριο του 1939 δή λωνε σε έναν από τους λόγους του ότι «ένας πόλεμος θα σήμαινε τη φυσική εξόντωση των Εβραίων». Η απόφαση να δοθεί μια «τελική λύση» στο «εβραϊκό πρόβλημα» πάρθηκε στις 20 Ιανουαρίου 1942, στη διάρκεια μιας κρυφής διάσκεψης στο Βάνζεε. Αμέσως μετά άρχισαν οι σφαγές. Ήταν εν γνώσει οι Σύμμαχοι; Είχαν πληροφορίες από πολλές πηγές: από τους Εβραίους πρόσφυγες στις ΗΠΑ, καθώς και από τον καθολικό κλήρο του Βατικανού. Δεν θέλησαν όμως να τις πιστέψουν: παραήταν φρικτό... Γι' αυτούς εξάλλου ήταν μια υπόθεση δευτερεύουσας σημασίας. Ο Ρούσβελτ συνήθιζε να λέει: «Δεν έχω αναλάβει τη διεξαγωγή του πολέμου των Εβραίων» και ο πάπας Πίος IB' φρόντιζε πρώτα απ' όλα για την ασφάλεια των Γερμα νών καθολικών. Για τους Συμμάχους ένα μόνο πράγμα προείχε: η νίκη. Με την εξαίρεση των σιωνιστών της Ανατολικής Ευρώπης, οι Εβραίοι αντιστα σιακοί θεωρούσαν ότι ήταν πρωτίστως Γάλλοι αντιστασιακοί, όπως και οι Ασκεναζίμ στρατιώτες από το Μπρούκλιν θεωρούσαν ότι ήταν απλά Αμερι κανοί στρατιώτες. Ο Ντε Γκωλ, τον οποίο ηθελημένα κρατούσαν οι σύμμα χοι μακριά από τις σοβαρές υποθέσεις, είχε μάθει για τις διώξεις εναντίον των Εβραίων, όχι όμως και για τις εξολοθρεύσεις. Ακόμη και οι ηγέτες του Γισούβ της Παλαιστίνης είχαν υποτιμήσει τη σημασία τους. Η ιστορία έχει γνωρίσει πολλές σφαγές, καμία όμως σε βιομηχανική κλί μακα, όπως το Ολοκαύτωμα. Μακράν του να αποτελούν λεπτομέρεια (από καθαρά στρατιωτικής άποψης ήταν λεπτομέρεια), οι θάλαμοι αερίων απο τέλεσαν την ηθική σφραγίδα της ναζιστικής φρίκης. Ο πόλεμος όμως δεν εί ναι μόνο «πολιτική με άλλα μέσα» (όπως έχει πει ο Κλαούζεβιτς), είναι και ηθική (όπως έχει πει ο Ντε Γκωλ). Το δεύτερο ερώτημα που πρέπει να τεθεί αφορά τη Χιροσίμα. Στις 6 Αυγούστου 1945 ο πρόεδρος Τρούμαν, ο οποίος είχε διαδεχθεί ως αντιπρό εδρος τον Ρούσβελτ όταν εκείνος υπέκυψε στην αρρώστια στις 12 Απριλίου, έδωσε διαταγή να ριφθεί μια ατομική βόμβα στην ιαπωνική πόλη Χιροσίμα και στη συνέχεια, μετά τρεις ημέρες, άλλη μια στο Ναγκασάκι. (Η πρώτη δοκιμαστική έκρηξη είχε λάβει χώρα στην έρημο της Νεβάδα.)Ήταν ένα τρομακτικό όπλο, στην κατασκευή του οποίου είχαν συμμετάσχει οι φυσι κοί όλου του κόσμου, μεταξύ των οποίων και ο Αϊνστάιν. Ήταν δικαιολογημένη αυτή η πράξη; Τπέρ της απόφασης αυτής του Τρούμαν συνηγορεί το γεγονός ότι, αντίθετα με τη Γερμανία, η Αυτοκρατο-


321

ρία της Ιαπωνίας διατηρούσε την ισχύ της και οι στρατιώτες της μάχονταν με τέτοια λύσσα ώστε οι Αμερικανοί πεζοναύτες άργησαν πολύ να μάθουν πώς να τους αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά. Η κατάληψη της νήσου Οκινάουα πραγματοποιήθηκε μετά από πολλές και αιματηρές μάχες. Το πα ράδειγμα των «σαμουράι» και των «καμικάζι» ενέπνεε τους Ιάπωνες στρατιώτες. Υπήρχε και ο φόβος ότι η κατάληψη του ιαπωνικού αρχιπελά γους θα είχε σαν αποτέλεσμα εκατοντάδες χιλιάδες θύματα στις τάξεις του αμερικανικού στρατού. Τέλος, από ηθικής απόψεως, υπάρχει διαφορά ανά μεσα στους θαλάμους αερίων και την ατομική βόμβα: η βόμβα εξολοθρεύει, αλλά δεν ταπεινώνει... Όπως και να 'ναι, οι ατομικές βόμβες έσπειραν τον τρόμο, ενώ οι «κλα σικοί» βομβαρδισμοί του Τόκιο, με τον ίδιο αριθμό θυμάτων (100.000 θύμα τα), δεν είχαν επιτύχει να τρομοκρατήσουν τους Ιάπωνες. Ο αυτοκράτορας μίλησε τότε, για πρώτη φορά, στο ραδιόφωνο. Είπε στον λαό του ότι έπρε πε «να δεχθούν το απαράδεκτο και να υπομείνουν το αναπόφευκτο». Η Ια πωνία συνθηκολόγησε. Ο Μεγάλος Παγκόσμιος Πόλεμος είχε λήξει. Στη Χιροσίμα χάθηκε μια ορισμένη ιδέα της Προόδου. Στο Άουσβιτς, η πίστη σ' έναν κόσμο ειρηνικό: η λανθασμένη, φευ, αντί ληψη πως οποιαδήποτε λύση είναι προτιμότερη από τον πόλεμο.

Ο ΨΥΧΡΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

Ο ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ ΗΤΑΝ «ΗΜΙΠΛΗΓΙΚΟΣ». ΕΞΕΛΙΧΤΗΚΕ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΑ ΚΑΙ

άφησε διαφορετικές αναμνήσεις στην Ανατολή και στη Δύση. Η Γαλλία μπορεί να γνώρισε την τραγωδία των χωριών που πυρπολήθηκαν μαζί με τους κατοίκους τους (Οραντούρ-συρ-Γκλαν), στην κατεχόμενη Ρωσία όμως τα καμμένα χωριά ανέρχονταν σε περισσότερα από χίλια εννιακόσια. Όσο για την αμερικανική ήπειρο, δεν γνώρισε τις καταστροφές τις οποίες είχε υποστεί ο Παλαιός Κόσμος. Το 1945, η Ανατολική Ευρώπη και η Γαλλία εί χαν ερειπωθεί. Δεν πρέπει να ξεχνάμε σε τι κατάσταση βρήκε το Εξάγωνο η προσωρινή κυβέρνηση: δεν υπήρχε ούτε μια γέφυρα, οι πόλεις της Νορ μανδίας ήταν ισοπεδωμένες και η βιομηχανία κατεστραμμένη. Αμέσως μετά, δυο γίγαντες αποπέμφθηκαν από τους λαούς τους: ο Τσώρτσιλ, ο οποίος νικήθηκε στις εκλογές από το κόμμα των Εργατικών, και ο Ντε Γκωλ, ο οποίος παραιτήθηκε τον Ιανουάριο του 1946. Στη Γαλλία ιδρύθηκε η Τέταρτη Δημοκρατία, η οποία διήρκεσε από το 1946 ώς το 1958. Οι ανίσχυρες κυβερνήσεις της, ευάλωτος στόχος της κομμουνιστικής όπως και της γκωλικής αντιπολίτευσης, δεν κατόρθωσαν να απεγκλωβιστούν από τα προβλήματα των αποικιών. Κατόρθωσαν όμως να ανοικοδομήσουν και να εκσυγχρονίσουν τη χώρα. Μια νέα γενιά είχε πάρει τα ηνία, στην Αρι στερά όπως και στη Δεξιά: η γενιά της Αντίστασης. Η εποχή των τετραμερών διασκέψεων Δυτικών-ΕΣΣΔ (Τεχεράνη. Γιάλτα, Πότσνταμ) είχε παρέλθει. Η οργάνωση των Ηνωμένων Εθνών, πάντως, είχε καλύτερη μοίρα από την Κοινωνία των Εθνών: καμιά χώρα δεν θέλησε να την εγκαταλείψει. Εξάλλου περιλαμβάνει και ένα Συμβούλιο Ασφαλείας στο οποίο συμμετέχουν αναγκαστικά οι ΗΠΑ. η Κίνα. η Μεγάλη Βρετανία, η ΕΣΣΔ καθώς και η Γαλλία (μια ακούσια επιτυχία του Ντε Γκωλ). Ο στρατη-

324


γός. αφού δοκίμασε να επανέλθει στην εξουσία κατερχόμενος στις εκλογές επικεφαλής του κόμματος RPF (Συναγερμός του Γαλλικού Λαού) ξεκίνησε τον «διάπλου της ερήμου» στο σπίτι του στο Κολομπέ. στον Άνω Μάρνη. Μετά το τέλος του πολέμου,

οι Αμερικανοί βιάστηκαν να γυρίσουν στην

πατρίδα τους. Bring the boys home. Ο Κόκκινος Στρατός είχε καταλάβει την Ανατολική Γερμανία, την Πολωνία, την Κεντρική Ευρώπη και τα Βαλ κάνια, εκτός από την Ελλάδα, όπου ο τρομερός μοναρχο-κομμουνιστικός εμφύλιος πόλεμος διήρκεσε ως το 1948. Το 1947 οι Ηνωμένες Πολιτείες επι νόησαν το σχέδιο Μάρσαλ, χάρη στο οποίο η Δυτική Ευρώπη μπόρεσε να ανακάμψει. Ο Στάλιν όμως δεν είχε την παραμικρή διάθεση να αποσυρθεί από τις χώρες τις οποίες είχε καταλάβει. Δεν είχε κανένα λόγο να δείξει επιείκεια στους κατοίκους των βαλτικών χωρών, στους Βουλγάρους, τους Ρουμάνους ή τους Ούγγρους, σε όλους εκείνους οι οποίοι είχαν πολεμήσει κάτω από το έμβλημα του αγκυλωτού σταυρού. Η Πολωνία είχε βέβαια πολεμήσει στο πλευρό των Συμμάχων, ο Στάλιν όμως (ο οποίος είχε αφήσει τη Βέρμαχτ να καταπνίξει την εξέγερση της Βαρσοβίας) ήθελε να εγκαταστήσει εκεί μια κυβέρνηση του χεριού του. Ο Τσώρτσιλ. προφητικός όπως πάντα, κατήγγειλε την ύπαρξη ενός «σι δηρού παραπετάσματος» (η έκφραση είναι δική του), το οποίο είχε αρχίσει να πέφτει πάνω στην Ευρώπη. Το Φεβρουάριο του 1948 εκδηλώθηκε το πραξικόπημα της Πράγας. Στις 10 Μαρτίου ο υπουργός Εξωτερικών Γιαν Μάζαρυκ έπεσε από το παράθυ ρο για να εκδηλώσει την αντίθεση του στη σοβιετική κηδεμονία (υπάρχει πάντως η υπόνοια ότι κάποιοι τον έσπρωξαν). Όλες οι χώρες της Ανατολι κής Ευρώπης έγιναν «δορυφόροι» ή «λαϊκές δημοκρατίες», εκτός από τη Γιουγκοσλαβία. Ο Τίτο ήθελε να παραμείνει μεν κομμουνιστής, διατηρώ ντας όμως την ανεξαρτησία του. Μπροστά σ' αυτή την αποφασιστικότητα, ο Στάλιν δίστασε. Δεν είχε δικό του στρατό στη Γιουγκοσλαβία - οι παρτι ζάνοι είχαν διώξει τους Γερμανούς χωρίς εξωτερική βοήθεια, επωφελούμε νοι από την ήττα των ναζί. Η Γιουγκοσλαβία του Τίτο έμεινε λοιπόν ανοικτή στη Δύση. Το Βερολίνο όμως αποτελούσε μια πολύ πιο ενοχλητική υπόθεση για τον Στάλιν. Η συνθήκη του 1945 επέβαλλε την παρουσία δυτικού στρατού στη γερμανική πρωτεύουσα. Η ύπαρξη αυτής της νησίδας αποτελούσε εμπόδιο στα σχέδια του Στάλιν, ο οποίος διέταξε τον αποκλεισμό της πόλης από


325

εδάφους. Ο Τρούμαν αντέδρασε με τη δημιουργία μιας συνεχούς εναέριας γέφυρας: επί ένα χρόνο, εκατοντάδες βαρέα βομβαρδιστικά αεροπλάνα μετέφεραν καθημερινά στο Βερολίνο τον απαραίτητο ανεφοδιασμό. Οι Σο βιετικοί δεν τόλμησαν να ανοίξουν πυρ εναντίον των Αμερικανών. Εκεί ακριβώς έγκειται η αρχή του «Ψυχρού Πολέμου»: οι Αμερικανοί και οι Ρώσοι δεν βρέθηκαν ποτέ σε ανοικτή σύγκρουση, καθώς η Σοβιετική Ένωση κατείχε ήδη την ατομική βόμβα. Μπορεί να μην εγκρίνουμε την ατο μική βόμβα, χάρη στην ύπαρξη της όμως αποφύγαμε τα χειρότερα! Δυο στρατιωτικές συνθήκες υπογράφηκαν τότε: το σύμφωνο του NATO, το οποίο συσπείρωνε τους Δυτικούς (και εξακολουθεί να υπάρχει), και της Βαρσοβίας (1955), στο οποίο συσπειρώθηκαν οι δορυφόροι της ΕΣΣΔ. Λόγω της ύπαρξης της ατομικής βόμβας, οι ΗΠΑ και η ΕΣΣΔ δεν μπορού σαν πια να έλθουν σε ανοικτή ρήξη χωρίς να κινδυνεύσουν να αλληλοεξοντωθούν. Είναι μια αλήθεια που έχουμε την τάση να ξεχνάμε, αλλά οι πόλε μοι ποτέ δεν κηρύσσονται από ανθρώπους που πιστεύουν ότι θα τους πλη ρώσουν με τη ζωή τους. Ακόμη και ο Χίτλερ είχε την πεποίθηση ότι θα κέρ διζε τον πόλεμο με μεγάλη ευκολία. 0 Στάλιν ξαναθυμήθηκε τότε την κομμουνιστική ιδεολογία, η πίστη στην οποία τού φάνηκε πολύ χρήσιμη. Εκείνη την εποχή ο Μάο Τσε Τουνγκ και το Κινεζικό Κομμουνιστικό Κόμμα είχαν καταλάβει την εξουσία στην Κίνα. Ο Τσανγκ Κάι Σεκ και το Κουόμιντανγκ είχαν διαφύγει στην Ταϊβάν, η οποία εξακολουθεί ακόμη να είναι χωρισμένη από την Κίνα. Τότε άρχισε ο πόλεμος της Κορέας. Μετά τη συνθηκολόγηση, η Κορέα είχε χωριστεί σε δύο κράτη: το κομμουνιστικό κράτος της Βόρειας Κορέας και το φιλο-αμερικανικό κράτος της Νότιας Κορέας. Οι Βορειοκορεάτες ει σέβαλαν στη Νότιο Κορέα στις 25 Ιουνίου 1950. Οι Αμερικανοί έστειλαν στρατό υπό την αιγίδα των Ηνωμένων Εθνών με επικεφαλής τον στρατηγό Μακάρθουρ (ένα απόσπασμα έστειλαν και οι Γάλλοι). Κατατροπώθηκαν. Ο Μακάρθουρ πραγματοποίησε τότε μια αεροναυτική απόβαση στα μετό πισθεν, στη Σεούλ, οπότε με τη σειρά τους υποχώρησαν οι Βορειοκορεάτες. Στη συνέχεια επενέβη ο κινεζικός στρατός. Όταν έφτασε στα σύνορα της Κίνας, ο Μακάρθουρ σκέφτηκε ότι η καλύτερη λύση θα ήταν να ρίξει μια ατομική βόμβα στην Κίνα. Ευτυχώς για την παγκόσμια ειρήνη, ο Αϊζενχάουερ (ο στρατηγός που εί χε οργανώσει την απόβαση της Νορμανδίας) μόλις είχε εκλεγεί πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών (1952). Ο Άικ δεν ήθελε πυρηνικό πόλεμο: αντέ-

326


δράσε καθαιρώντας τον ένδοξο νικητή του Ειρηνικού. Στην Αμερική, το λό γο έχει η πολιτική εξουσία. Το μέτωπο τελικά σταθεροποιήθηκε στα σύνο ρα που χωρίζουν τη Βόρειο από τη Νότιο Κορέα, πίσω από τα οποία οι δυο αντίπαλες χώρες εξακολουθούν να υποβλέπουν η μια την άλλη. Η πρώτη αυτή τοπική σύγκρουση του ψυχρού πολέμου υπήρξε εξαιρετι κά βίαιη. Στη διάρκεια αυτής της αντιπαράθεσης, χωρίς ποτέ Αμερικανός στρατιώτης να συναντήσει Ρώσο, η Αμερική βρέθηκε αντιμέτωπη με την κομμουνιστική Κίνα - που δεν ήταν μικρή υπόθεση. Οι απώλειες των Αμε ρικανών ανήλθαν σε 34.000 νεκρούς, των Κινέζων και των Βορειοκορεατών σε εκατοντάδες χιλιάδες. Ο αμερικανικός στρατός ήταν ακόμη του Β' Πα γκόσμιου Πολέμου, ενώ στην Ιαπωνία, για την οποία η σύρραξη αυτή απο τελούσε μεγάλο κίνδυνο, διακυβεύονταν κεφαλαιώδη συμφέροντα για την Αμερική. Ενώ διαδραματίζονταν αυτά τα γεγονότα, απεβίωσε ο Ιωσήφ Στάλιν, σε ηλικία εβδομήντα τεσσάρων ετών, από εγκεφαλικό επεισόδιο. Οι διάδοχοι του (ο Μαλένκοβ και ο Μπουλγκάνιν) πολιτεύθηκαν με μεγαλύτερη σύνεση. Ο Ψυχρός Πόλεμος εξελίχτηκε σε ανταγωνισμό. Στις 4 Οκτωβρίου 1957 η ΕΣΣΔ εκτόξευσε στο διάστημα τον Σπούτνικ. Οι Αμερικανοί δεν εξεπλάγησαν μόνο αλλά και ανησύχησαν. Η ύπαρξη του Σπούτνικ σήμαινε ότι οι Σο βιετικοί είχαν τη δυνατότητα να πλήξουν τις Ηνωμένες Πολιτείες επί του εδάφους τους. Αμέσως μετά την εκλογή του, το I960, ο πρόεδρος Κένεντυ ανταποκρίθηκε στην πρόκληση, και το 1969 οι Αμερικανοί αστροναύτες έφτασαν στη Σελήνη. Επειδή όμως έκτοτε η ΕΣΣΔ έχει καταρρεύσει, δεν υπάρχουν πια τα ίδια κίνητρα και τα προγράμματα για την κατάκτηση του διαστήματος προχωρούν με μειωμένη ταχύτητα. Αν είχε συνεχισθεί ο Ψυ χρός Πόλεμος, οι Αμερικανοί θα είχαν φτάσει σήμερα στον Άρη! Εν τω μεταξύ, οι χώρες του ανατολικού συνασπισμού είχαν αρχίσει να αντιδρούν. Ο κομμουνισμός τους είχε επιβληθεί από τον Κόκκινο Στρατό. Παρά ή λόγω της «αποσταλινοποίησης» που είχε αρχίσει να εφαρμόζει ο Χρουστσώφ (μια δικτατορία αρχίζει να αμφισβητείται από τη στιγμή που γίνεται «φιλελεύθερη»), τον Οκτώβριο του 1956 η Βουδαπέστη επαναστά τησε. Τα σοβιετικά άρματα μάχης κατέστειλαν την επανάσταση. Ο απολο γισμός της καταστολής ήταν τρομακτικός: ανήλθε σε χιλιάδες νεκρούς. Λό γω όμως της σιωπηρής ψυχροπολεμικής συμφωνίας, οι Αμερικανοί δεν κού νησαν το δαχτυλάκι τους. Το 1958 υπήρξε έτος αλλαγών. Στη Γαλλία, καθώς η Τέταρτη Δημοκρα-


327

τία είχε αποδειχθεί ανίκανη να λύσει το πρόβλημα της Αλγερίας, η Εθνοσυ νέλευση κάλεσε τον Ντε Γκωλ να αναλάβει την εξουσία. Ο Ντε Γκωλ ίδρυσε την Πέμπτη Δημοκρατία, η οποία για ένα διάστημα κατόρθωσε να συνδυά σει μια ισχυρή εκτελεστική εξουσία με τη γαλλική δημοκρατία. Ο Ντε Γκωλ, ο οποίος ασφαλώς δεν ήταν ομοϊδεάτης τους, δεν φοβόταν τους κομμουνι στές, επειδή τους είχε γνωρίσει από κοντά και τους είχε εκτιμήσει στη διάρ κεια της Αντίστασης. Ήθελε η Γαλλία να ακολουθήσει ανεξάρτητη πολιτική. Γι' αυτόν το σκοπό, έπρεπε να χρησιμοποιήσει την ΕΣΣΔ σαν αντίβαρο προς τις ΗΠΑ. Στις Ηνωμένες Πολιτείες ένας Δημοκρατικός πρόεδρος εκλέχτηκε το I960: ο Τζων Φιτζέραλντ Κένεντυ (ο πρώτος καθολικός πρόεδρος), οπα δός της «ύφεσης» με τη Ρωσία. Στην Κίνα, το ίδιο επιθυμούσε και ο Μάο Τσε Τουνγκ, ο οποίος είχε αγα νακτήσει με τη στάση της Ρωσίας στη διάρκεια του πολέμου της Κορέας. 0 Ντε Γκωλ αναγνώρισε επισήμως το κινεζικό καθεστώς, προκαλώντας μεγά λο σκάνδαλο στους κύκλους της «ορθοφροσύνης». 0 Ψυχρός Πόλεμος άρ χισε να αποδυναμώνεται, καθώς κάθε πλευρά είχε πλέον τους δικούς της αποστάτες: η Αμερική τη Γαλλία του Ντε Γκωλ. που είχε εφοδιαστεί με ατομικό οπλοστάσιο, και η ΕΣΣΔ τη μαοϊκή Κίνα. η οποία έκανε το ίδιο. Στη συνέχεια δημιουργήθηκε ένα είδος αμερικανο-κινεζικής συμμαχίας από αντίδραση, σιωπηρή αλλά αρκετά ενδιαφέρουσα. Οι αντιπαραθέσεις της Κορέας ξεχάστηκαν, σύμφωνα με τη γνωστή αρχή: «Οι εχθροί των εχθρών μου είναι φίλοι μου». 0 Ψυχρός Πόλεμος όμως προκάλεσε μια τελευταία θύελλα, την κρίση της Κούβας. Παραδόξως, η νήσος αυτή, η οποία είχε επαναστατήσει ενα ντίον του Μπατίστα. ενός σκληρού και διεφθαρμένου καουντίγιο (δικτάτο ρα), είχε καταστεί κομμουνιστική. 0 ηγέτης των επαναστατών, ο οποίος εί χε μαθητεύσει σε σχολή ιησουϊτών. δεν ήταν αρχικά κομμουνιστής. Μετά από λίγο όμως, οι επίμονα βλακώδεις χειρισμοί της αμερικανικής επικυ ριαρχίας τον ανάγκασαν να προσχωρήσει στον κομμουνισμό για να κερδίσει την προστασία της Ρωσίας. Οι Αμερικανοί, θέλοντας και μη. δέχτηκαν την καινούργια κατάσταση, καθώς οι ΗΠΑ διατηρούσαν τη μεγάλη στρατιωτική βάση του Γκουαντάναμο στην Κούβα (δυνάμει ενός συμβολαίου μίσθωσης του 1898), την οποία ο Φιντέλ Κάστρο απέφυγε επιμελώς να αξιώσει. Χωρίς αίσθηση του μέτρου, ο Φιντέλ Κάστρο, ο οποίος υποστήριζε, αρ κετά χαλαρά, τους αντάρτες της λατινικής Αμερικής -στους οποίους προε ξέχοντα ρόλο διαδραμάτιζε ο Αργεντινός φίλος του « Τ σ ε » (= Αργεντινός)

328


Γκεβάρα-, είχε την απερισκεψία να επιτρέψει στους Ρώσους να εγκατα στήσουν πυραύλους στην Κούβα. Ο Χρουστσώφ φέρθηκε ακόμη πιο ανεύθυνα. Πώς διανοήθηκε ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν θα εκδήλωναν καμία αντίδραση; Η CIA, η οποία την εποχή εκείνη ήταν αρκετά αποτελεσματική, πληροφορήθηκε πολύ γρή γορα την ύπαρξη των πυραύλων, οι οποίοι ήταν τοποθετημένοι σε απόστα ση 100 χιλιομέτρων από τα αμερικανικά παράλια. Φρόντισαν να στείλουν φωτογραφίες των εγκαταστάσεων και στον Ντε Γκωλ. Εκείνος μπορεί να αγωνιζόταν εναντίον της ηγεμονίας των Ηνωμένων Πολιτειών, δεν ξεχνούσε όμως ότι παρέμενε σύμμαχος τους. Υποστήριξε απολύτως τον πρόεδρο Κένεντυ. Ο οποίος Κένεντυ απείλησε να βουλιάξει όλα τα ρωσικά πλοία που θα πλησίαζαν στην Κούβα. Ο Χρουστσώφ υποχώρησε και έσπευσε να μαζέ ψει τους πυραύλους του (Αύγουστος του 1962). Όλοι πανικοβλήθηκαν! Η έκφραση «στο χείλος του γκρεμού» δεν είναι υπερβολική. Όλοι οι μάρτυρες των γεγονότων, μεταξύ των οποίων

και ο

Αμερικανός υπουργός Άμυνας Μακναμάρα, το έχουν επιβεβαιώσει. Αυτός είναι ο κίνδυνος της πυρηνικής αποτροπής. Χάρη σ' αυτή βέβαια αποφεύχθηκαν πολλοί πόλεμοι μεταξύ της Ρωσίας και της Αμερικής, δεν παύει όμως να βασίζεται στη μπλόφα: για να επιτύχει, η αποτροπή πρέπει να είναι πιστευτή, και η αποτροπή είναι ευθέως ανάλογη με τον εκφοβισμό που προκαλεί. Γι' αυτό και ο Ρεϋμόν Αρον σχολίαζε: «Ειρήνη ανέφικτη, πό λεμος απίθανος». Η αποτροπή απαιτεί από τον ανώτατο άρχοντα, από τον οποίο εξαρτάται η απόφαση (ένας μόνον έχει το δικαίωμα να «πατήσει το κουμπί», και ο πρόεδρος της Γαλλικής Δημοκρατίας δεν μετακινείται ποτέ χωρίς το ατομικό βαλιτσάκι του), απόλυτη ψυχραιμία. Πρέπει να ευγνωμονούμε τον Κένεντυ, ο οποίος έδειξε στην πράξη ότι διέθετε αυτό το προτέρημα. Ο Τζων Φιτζέραλντ Κένεντυ εξάλλου δολοφο νήθηκε τον επόμενο χρόνο στο Ντάλας (23 Νοεμβρίου 1963) για λόγους ανε ξιχνίαστους, που κατά πάσα πιθανότητα δεν έχουν καμία σχέση μ' αυτή την ιστορία. Μετά από αυτή την κρίση, ο Ψυχρός Πόλεμος οδήγησε τις δυο πλευρές στο να εμπλακούν σε παράλογους πολέμους αλλά και να διαπράξουν αντι στρόφως ανάλογα σφάλματα στο Βιετνάμ και το Αφγανιστάν. Στην Ινδοκίνα, μετά την αποχώρηση των Γάλλων (1954-1955), το Βιετ νάμ μοιράστηκε σε δυο τμήματα: στο Βόρειο υπήρχε ένα κράτος κομμουνι στικό, με πρόεδρο τον Χο Τσι Μινχ, και στο Νότιο ένα κράτος φιλο-αμερικα-


329

νικό, με πρόεδρο τον καθολικό Ντιεμ. Πολύ γρήγορα, οι κομμουνιστές του Βορείου Βιετνάμ εισέβαλαν στο Νότιο, χωρίς όμως να επαναλάβουν το σφάλ μα των Βορειοκορεατών: η εισβολή τους έγινε υπό μορφή λαθραίων διεισ δύσεων, με τη βοήθεια των κομμουνιστών ανταρτών του Νοτίου Βιετνάμ. Οι Ηνωμένες Πολιτείες έστειλαν επί τόπου πλήθος στρατιωτικών συμ βούλων. 0 πρόεδρος Τζόνσον, ο διάδοχος του Κένεντυ, προχώρησε στην κή ρυξη ανοικτού πολέμου. Το αμερικανικό εκστρατευτικό σώμα ανήλθε στους 500.000 στρατιώτες. Ο Τζόνσον διέταξε το βομβαρδισμό του Βορείου Βιετνάμ. Στο νότο. οι Αμερικανοί, οι Βιετναμέζοι σύμμαχοι τους και ο τα κτικός στρατός των κομμουνιστών αντιπαρατάχθηκαν σε τακτικές μάχες. Οι Αμερικανοί τα κατάφεραν λιγότερο καλά από τους Γάλλους, των οποίων ο στρατός (τρεις φορές μικρότερος από των Αμερικανών) κατείχε, στη διάρκεια του πολέμου, ολόκληρο το Βιετνάμ. Οι Γάλλοι βέβαια γνώρι ζαν τη χώρα από παλιά. Οι Αμερικανοί όμως δεν ήξεραν τίποτα γι' αυτή. Παρά τα τεράστια μέσα που διέθεταν -εκατοντάδες ελικόπτερα (όπως στην ταινία Αποκάλυψη

τώρα), βαρέα βομβαρδιστικά, πυροβολικό-, ο αμε

ρικανικός στρατός αποτελματώθηκε στη ζούγκλα, περιστοιχισμένος από έναν ολοένα και πιο εχθρικά διακείμενο απέναντι του πληθυσμό. Την ημέρα του Νέου Έτους του Βιετνάμ (γιορτή του Τετ), ο τακτικός στρατός των κομμουνιστών κατέλαβε τις πόλεις Σαϊγκόν και Χουέ, από όπου αποδείχθηκε πολύ δύσκολο να εκδιωχθεί. Εκείνη την εποχή ο Τύπος έκανε ό,τι ήθελε. Οι αμερικανικές οικογένειες στα πάτρια εδάφη έβλεπαν στις τηλεοράσεις τους, σε απευθείας μετάδοση, μάχες, σκοτωμένους και τραυματίες. Η κοινή γνώμη δεν μπορούσε να κατα λάβει τι πήγαν να κάνουν τα boys τους (ίσχυε ακόμη η στρατολόγηση) σ' αυτήν την άγνωστη χώρα. Απαίτησε την αποχώρηση του εκστρατευτικού σώματος. 0 πρόεδρος Νίξον δέχτηκε. Τον Απρίλιο του 1975 η απομάκρυνση των αμερι κανικών δυνάμεων έλαβε τη μορφή άτακτης φυγής (είκοσι χρόνια νωρίτερα, οι Γάλλοι είχαν αποχωρήσει με αργό ρυθμό, κλιμακωτά). Παρά το αναμφισβήτη το θάρρος τους, δεν προκάλεσαν οι Βιετναμέζοι την ήττα των Αμερικανών, αλλά η αμερικανική κοινή γνώμη, η οποία επιβλήθηκε στην κυβέρνηση της. Η αντίσταση των Βιετναμέζων είχε καταστήσει τον πόλεμο τόσο αντιδημοφιλή ώστε ο πρόεδρος δεν ήταν δυνατό να τον συνεχίσει/Εχουμε επανειλημ μένως επισημάνει τη βαρύτητα της κοινής γνώμης. Το αντιπολεμικό κίνημα του Βιετνάμ ήταν και ισχυρό και πολύμορφο. Περίπου 50.000 Αμερικανοί στρατιώτες είχαν σκοτωθεί, ενώ οι Βιετναμέζοι είχαν χάσει 730.000 μαχητές.

330


Ο πόλεμος αυτός υπήρξε για τους Αμερικανούς μια τραυματική εμπει ρία, από την οποία χρειάστηκε να περάσει πολύς καιρός για να συνέλθουν: ήταν η πρώτη αποτυχία του αμερικανικού στρατού. Το Βιετνάμ ενοποιήθη κε τότε. υπό κομμουνιστικό καθεστώς. Σήμερα οι βετεράνοι του αμερικανι κού στρατού ξαναγυρίζουν εκεί σαν νοσταλγοί τουρίστες. Στο Αφγανιστάν, οι Ρώσοι διέπραξαν το ίδιο ακριβώς σφάλμα, με τη δι καιολογία ότι το Αφγανιστάν εκτείνεται κατά μήκος των ρωσικών συνόρων, χωρίζοντας την ΕΣΣΔ από τον Ινδικό ωκεανό. Η ΕΣΣΔ εισέβαλε στο Αφγανιστάν για να υποστηρίξει την κομμουνιστι κή κυβέρνηση της Καμπούλ. Όπως όμως είχε συμβεί και με τους Αμερικα νούς στο Βιετνάμ, ο πληθυσμός της χώρας αντιμετώπισε τους Ρώσους σαν στρατό κατοχής. Αντί για ζούγκλα, όπως το Βιετνάμ, στο Αφγανιστάν ορ θώνονταν η οροσειρά του Χίντου Κου. Οι Αφγανοί, είτε ανήκουν στους τατζίκ είτε στους παστούν, είναι κυρίως πολεμιστές. Ο ηγέτης του βορρά,'ο ταγματάρχης Μασούντ, έγινε διάσημος. Οι διάφορες ομάδες είχαν ενοποιη θεί από την κοινή τους θρησκεία, το Ισλάμ. Οι Ρώσοι και οι Κινέζοι κομμουνιστές είχαν υποστηρίξει τους Βορειοβιετναμέζους. Η CIA υποστήριξε τους μωαμεθανούς, τους εκπαίδευσε και τους όπλισε εναντίον των Σοβιετικών. Ο ρωσικός στρατός (όπως και ο αμε ρικανικός στο Βιετνάμ) ήταν στρατός επίστρατων. Η ρωσική κοινή γνώμη εκφράστηκε ολοένα και πιο καθαρά εναντίον του πολέμου που οι ηγέτες της διεξήγαν στο Αφγανιστάν.Ίσως προκύψει η εξής απορία: αν είναι φυσι κό να διαδραματίζει μείζονα ρόλο η κοινή γνώμη σε μια δημοκρατική χώρα όπως είναι οι Ηνωμένες Πολιτείες, τι επίδραση μπορεί να έχει σε ένα δικτα τορικό καθεστώς όπως της ΕΣΣΔ; Θα απαντήσουμε και πάλι ότι κάθε εξου σία, ακόμη και η δικτατορική, βασίζεται στη συναίνεση της κοινής γνώμης (εκτός βέβαια από τις κυβερνήσεις-ανδρείκελα που στηρίζει ξένος στρατός κατοχής, όπως στην περίπτωση του Βισύ με τους ναζί καθώς και των «λαϊ κών δημοκρατιών» με τον Κόκκινο Στρατό). Καμία ρωσική δικτατορία (ούτε οι τσάροι ούτε οι Σοβιετικοί) δεν κατόρ θωσε να επιβάλει σιωπή στις γιαγιάδες της Ρωσίας. Οι «μπαμπούσκες» εί ναι ιερές. Η θέα των εγγονών τους που γύριζαν μέσα σε πλαστικές σακού λες τις είχε εξαγριώσει. Ο νέος γενικός γραμματέας του κόμματος, ο Γκορμπατσώφ, διέταξε την αποχώρηση του στρατού από το Αφγανιστάν το Μάρτιο του 1988. Οι απώλειες των Ρώσων ανήλθαν σε 20.000 νεκρούς και των Αφγανών σε ένα εκατομμύριο.


331

Οι δυο αντίθετοι αυτοί πόλεμοι, ο αντι-κομμουνιστικός των Αμερικανών και ο φιλο-κομμουνιστικός των Ρώσων, αποτέλεσαν τα τελευταία σκιρτή ματα του Ψυχρού Πολέμου. Είναι απόλυτα συγκρίσιμοι. Είχαν την ίδια χρονική διάρκεια. Προκάλεσαν τον ίδιο αριθμό θυμάτων, τόσο ανάμεσα στους εισβολείς όσο και στους κατοίκους της χώρας όπου είχαν εισβάλει. Προσέκρουσαν στον τοπικό πατριωτισμό, τον οποίο υπέθαλψαν αντίστοιχα οι Ρώσοι στο Βιετνάμ και οι Αμερικανοί στο Αφγανιστάν. Οι Αμερικανοί, όπως και οι Ρώσοι, ήταν εξίσου ξένοι προς αυτές τις εντελώς άγνωστες γι' αυτούς χώρες. Οι Αμερικανοί μισούν τις τροπικές ζούγκλες και οι Ρώσοι, άνθρωποι των πεδιάδων, τα βουνά. Οι δυο αυτοί πόλεμοι κατέληξαν σε ήτ τα όχι τόσο λόγω της γενναιότητας των αντιπάλων όσο της σθεναρής αντί δρασης της αμερικανικής και της ρωσικής κοινής γνώμης στη συνέχιση των εχθροπραξιών. Εξελίχθηκαν σε εφιάλτη για τις κυβερνήσεις οι οποίες είχαν αποφασίσει την εισβολή και κατέληξαν σε άτακτη φυγή των εισβολέων. Υπάρχει όμως μια κεφαλαιώδης διαφορά ανάμεσα στους δυο αυτούς πο λέμους. 0 πόλεμος του Βιετνάμ αποτέλεσε ισχυρή δοκιμασία για τις Ηνω μένες Πολιτείες, οι οποίες όμως μπόρεσαν να την ξεπεράσουν. Δεν λύγισαν. Η αμερικανική κοινωνία βρήκε τη δύναμη να αντέξει και να συνεχίσει να υπάρχει. Ο πόλεμος του Αφγανιστάν, αντιθέτως, κατέστρεψε την ΕΣΣΔ. Το καθεστώς της δεν επέζησε. Μπορεί να μην ήταν η μόνη αιτία για την οποία, όπως θα δούμε, κατέρρευσε, ήταν όμως η τελική.

Η ΑΠΟΑΠΟΙΚΙΟΠΟΙΗΣΗ Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΗΣ ΑΛΓΕΡΙΑΣ

ΤΟ 1945 ΟΙ ΜΕΓΑΛΕΣ ΑΠΟΙΚΙΑΚΕΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΕ ΤΩΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΧΩΡΩΝ ΚΑ-

τείχαν ακόμη τον μισό πλανήτη. Όπως έχουμε ήδη επισημάνει, διαδραμάτι σαν σημαντικό ρόλο προς όφελος της μητρόπολης τους: η Στρατιά της Αφρικής για τη Γαλλία και των Ινδιών για την Αγγλία (ο Μαχάτμα Γκάντι είχε την προνοητικότητα, αντίθετα από μερικούς στρατευμένους ινδουι στές, να ταχθεί με το μέρος της Αγγλίας και όχι της ναζιστικής Γερμανίας). Για να εξασφαλίσουν όμως την υποστήριξη των υπηκόων τους, οι μητροπό λεις είχαν αναγκασθεί να προβούν σε ορισμένες παραχωρήσεις (ο λόγος του Ντε Γκωλ στη Μπραζαβίλ). Εξάλλου οι δύο κύριοι νικητές του πολέμου (οι Αμερικανοί και οι Ρώσοι) διακήρυτταν ότι ήταν «αντι-αποικιοκράτες». Στην πραγματικότητα, οι Ηνωμένες Πολιτείες υποχρέωσαν τον ολλανδι κό στρατό, ο οποίος είχε ανακαταλάβει μετά τη νίκη το αχανές αρχιπέλαγος της Ινδονησίας, να το εκκενώσει. Το 1949 η Ινδονησία κηρύχτηκε ανεξάρτη τη, με κυβερνήτη όμως κάποιον τον οποίο είχαν επιβάλει εκεί οι Ιάπωνες την εποχή της παρουσίας τους στην Ιάβα: τον Σουκάρνο. Το 1945 ο Ντε Γκωλ είχε διατάξει τον στρατηγό Λεκλέρ να ανακαταλά βει την Ινδοκίνα (από όπου είχε αρχίσει να αποσύρεται ο ιαπωνικός στρα τός). 0 Λεκλέρ κατάλαβε αμέσως ότι η μόνη λύση. σε σχέση με μια χώρα που βρισκόταν τόσο μακριά από τη Γαλλία, ήταν η ανεξαρτησία, μετά από διαπραγματεύσεις. Συναντήθηκε με τον κομμουνιστή ηγέτη Χο Τσι Μινχ. Καθώς όμως ο Ντε Γκωλ παραιτήθηκε τον Ιανουάριο του 1946, η Τέταρτη Δημοκρατία τορπίλισε τις διαπραγματεύσεις (του Φονταινεμπλώ) εμπλέ κοντας τη Γαλλία σ' έναν αδιέξοδο πόλεμο: τον πόλεμο της Ινδοκίνας. Στις Ινδίες, η Εργατική κυβέρνηση της Αγγλίας δέχτηκε το αναπόφευ-

334


κτο: την ανεξαρτησία. Έστειλε επί τόπου, ως τελευταίο αντιβασιλέα. τον λόρδο Μάουντμπατεν. Ο Γκάντι είχε γεράσει και, έχοντας αποσυρθεί από την ενεργό δράση, αρκούνταν στο ρόλο του πνευματικού ηγέτη, γι' αυτό συνομιλητής του αντιβασιλέα ορίστηκε ο αρχηγός του κόμματος του Κο γκρέσου, ο Παντίτ Νεχρού. Πολύ αγγλοπρεπής, έχοντας σπουδάσει σε αγ γλικά πανεπιστήμια, ο Νεχρού διέθετε μεγάλο κύρος. (Και για να μην αγνοούμε όσα εξυφαίνονταν στα παρασκήνια της ιστορίας, λέγεται πως ο Νεχρού και η λαίδη Μάουντμπατεν ένιωθαν αμοιβαία συμπάθεια...) Οι δια πραγματεύσεις για την ανεξαρτησία κατέληξαν αισίως σε συμφωνία. Δεν υπήρξαν όμως οι Άγγλοι εξίσου cool παντού. Πολέμησαν (ανεπιτυ χώς) για να διατηρήσουν τη Μαλαισία και (πιο αποτελεσματικά) εναντίον των Μάου Μάου της Κένυας. Στις 15 Αυγούστου 1947 ο Νεχρού, δικαιωμένος, προέβαινε στην εξής ιστορική δήλωση: «Ενώ η υφήλιος κοιμόταν, η Ινδία επιτέλους ξυπνούσε στη ζωή και στην ελευθερία!» Οι μωαμεθανοί όμως αρνήθηκαν να συμβιώ σουν με τους ινδουιστές. Το μίσος ανάμεσα στους ινδουιστές και τους μωα μεθανούς ανάγεται στην τούρκο-μογγολική κατάκτηση και δεν έχει σβήσει ακόμη και σήμερα. Οι μωαμεθανοί, οι οποίοι αποτελούσαν το μεγαλύτερο μέρος του πληθυ σμού στην πεδιάδα του Ινδού και στο δέλτα του Γάγγη, κήρυξαν την ανε ξαρτησία του Πακιστάν υπό την ηγεσία του Τζίνα. Ο διαμελισμός υπήρξε δραματικός. Επειδή πολλοί

ινδουιστές κατοικούσαν ακόμη στις όχθες του

Ινδού καθώς και πολλοί μωαμεθανοί στις Ινδίες, το διαμελισμό ακολούθη σαν βίαιες ανταλλαγές πληθυσμών (είκοσι εκατομμύρια άνθρωποι άλλαξαν τόπο διαμονής) και στη συνέχεια τρομακτικές σφαγές. Στις 30 Ιανουαρίου 1948 ο Γκάντι, η μεγάλη αυτή μορφή της σύγχρονης Ινδίας, δολοφονήθηκε από έναν φανατικό ινδουιστή. Οι δυο άκρες του Πακιστάν δεν παρέμειναν εξάλλου ενωμένες για πολύ καιρό, δεδομένου ότι ανάμεσα τους παρεμβαλ λόταν η απεραντοσύνη της ηπειρωτικής Ινδίας: το Ανατολικό Πακιστάν χω ρίστηκε από το δυτικό και ονομάστηκε Μπανγκλαντές. Η Κεϋλάνη (Σρι Λάνκα) επίσης προτίμησε την ανεξαρτησία, καθώς και η Βιρμανία. Η αρ χαία Αυτοκρατορία της Ινδίας διασπάστηκε σε τέσσερα κομμάτια. Το Πακιστάν και η Ινδία, αμφότερες πυρηνικές δυνάμεις σήμερα, συ γκρούονται τα τελευταία πενήντα χρόνια λόγω του μοιρασμένου Κασμίρ, όπου διεξάγεται ένας ενδημικός πόλεμος ανάμεσα στις δύο πλευρές. Δεν δίστασαν να προχωρήσουν και σε ανοικτό πόλεμο, δυο φορές (1964, 1970).

Η ΑΠΟΑΠΟΙΚΙΟΠΟΙΗΣΗ

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΗΣ ΑΛΓΕΡΙΑΣ

335

Το 1962, η Ινδία κήρυξε τον πόλεμο και στην Κίνα του Μάο. Αν το Πακιστάν αποτελεί δικτατορία, η Ινδία, παρά τις πιέσεις τις οποίες

υφίσταται, παρα

μένει «η μεγαλύτερη δημοκρατία του κόσμου», οι ανισότητες όμως ανάμε σα στο Ντέκαν - π ο υ κατοικείται από τους Τάμιλ και έχει εκσυγχρονισθείκαι στην πεδιάδα του Γάγγη συνεχώς αυξάνουν. Όσο για τη Σρι Λάνκα, εξακολουθεί να είναι διχασμένη λόγω του άγριου εμφύλιου πολέμου ανά μεσα στους ινδουιστές (Τάμιλ) και τους βουδιστές, καθώς η νήσος αυτή εί ναι η μόνη χώρα (μαζί με τη Βιρμανία) του κατώτερου τμήματος της ασιατι κής ηπείρου όπου ο βουδισμός είναι η θρησκεία του μεγαλύτερου μέρους του πληθυσμού. Στην Ινδοκίνα, η γειτνίαση με την κομμουνιστική Κίνα είχε σαν αποτέλε σμα ο πόλεμος να εξελιχθεί αρνητικά για τους Γάλλους, οι οποίοι διέθεταν επί τόπου μόνο επαγγελματίες στρατιώτες (100.000 άνδρες ανάμεσα στο Τονκίνο και την Κοχιγκίνα, σε σύγκριση με τους 500.000 Αμερικανούς στρα τιώτες του πολέμου του Βιετνάμ). Πολλοί από αυτούς προέρχονταν από την Αλγερία, το Μαρόκο και τη μαύρη Αφρική. Η γαλλική στρατιωτική ηγε σία επιχείρησε να αναγκάσει τους « Β ι έ τ » να πολεμήσουν κάτω από τα πυ ρά ενός φρουρίου του Άνω Τονκίνο, το Ντιεν Μπεν Φου. Δεν ήταν κακή ιδέα, γιατί πίστευαν ότι ο Γκιαπ (ο κομμουνιστής Βιετναμέζος στρατηγός) δεν διέθετε πυροβολικό. Ο Γκιαπ όμως κατόρθωσε, μετά από τρομερές προσπάθειες, να φέρει κανόνια, και το οχυρωμένο στρατόπεδο των Γάλλων αναγκάστηκε να συνθηκολογήσει στις 7 Μάιου 1954. Αυτή η ήττα σήμανε το τέλος του γαλλικού πολέμου της Ινδοκίνας (τον οποίο ακολούθησε ο αμερι κανικός πόλεμος του Βιετνάμ). Υπήρξε όμως και η απαρχή των ταραχών της Αλγερίας. Τα δυο γεγονότα, της 7ης Μαΐου (στο Ντιεν Μπεν Φου) και της 1ης Νοεμβρίου 1954 στην Αλγερία (η αρχή της εξέγερσης εναντίον των Γάλ λων) συνδέονται: η ήττα είχε κλονίσει την εμπιστοσύνη. Υπήρχε και κάτι άλλο ακόμη: οι πρωταγωνιστές των γεγονότων της Αλγερίας ήταν συχνά βετεράνοι του πολέμου της Ινδοκίνας. Στη γαλλική πλευρά, οι αξιωματικοί οι οποίοι διεξήγαγαν τον πόλεμο στην Αλγερία εί χαν διδαχθεί τον λεγόμενο «επαναστατικό πόλεμο» στο Τονκίνο. Δεν ήθε λαν με κανένα τρόπο να «υποστείλουν τη σημαία» για άλλη μια φορά. Από την πλευρά πάλι της αλγερινής επανάστασης, οι περισσότεροι αρχηγοί της είχαν εξασκηθεί στον ίδιο «επαναστατικό πόλεμο», από την ανάποδη όμως, σαν υπαξιωματικοί του γαλλικού στρατού. 0 αρχηγός της επανάστα σης μάλιστα, ο Μπεν Μπέλα. είχε δρέψει πολεμικές δάφνες στην Ιταλία.

336


Την 1η Νοεμβρίου 1954 ξέσπασε ο πόλεμος της Αλγερίας. Η Τέταρτη Δημοκρατία κατόρθωσε να διαπραγματευθεί ειρηνικά την ανεξαρτησία της Τυνησίας (ο Μαντές Φρανς και ο Μπουργκίμπα) καθώς και του Μαρόκου (ο Εντγκάρ Φωρ και ο σουλτάνος Μπεν Γιουσέφ) το 1955. Η Τυνησία και το Μαρόκο ήταν προτεκτοράτα. απλές αποικίες στελεχών. Δεν θέλησε να κάνει το ίδιο με την Αλγερία, η οποία ήταν αποικία εποικιστική όπου από καιρό είχαν εγκατασταθεί ένα εκατομμύριο Ευρωπαίοι, υπερ-Γάλλοι (αν και συχνά ξένης καταγωγής) -οι «μαυροπόδαροι»-, κα θώς και εννέα εκατομμύρια μωαμεθανοί ιθαγενείς, οι οποίοι θεωρούνταν πολίτες δεύτερης κατηγορίας. Οι Ευρωπαίοι δεν ήταν διατεθειμένοι να προβούν σε καμιά παραχώρηση απέναντι στους μωαμεθανούς και οι στρα τιωτικοί ηγέτες (οι οποίοι είχαν γυρίσει από την Ινδοκίνα) δεν είχαν σκοπό να έλθουν σε συμβιβασμό μαζί τους. 0 μητροπολιτικός πληθυσμός ήταν με το μέρος τους. Οι «έκτακτες εξουσίες» για την Αλγερία ψηφίστηκαν στη Βουλή (και από τους κομμουνιστές) και η κυβέρνηση τόλμησε (αντίθετα απ' ό.τι είχε γίνει στην Ινδοκίνα) να στείλει εκεί στρατό. Περισσότεροι από δυο εκατομμύρια νεαροί Γάλλοι στάλθηκαν λοιπόν συνολικά πέρα από τη Με σόγειο, όπου και παρέμειναν, «ανακληθέντες» ή «διατηρηθέντες», για όλη τη διάρκεια της στρατιωτικής θητείας, η οποία, όπως και σήμερα στο Ισραήλ, ξεπέρασε τότε τους τριάντα δύο μήνες. 0 γαλλικός στρατός πολύ σύντομα έφτασε να διαθέτει επί τόπου 500.000 άνδρες, συμπεριλαμβανομένων των επίλεκτων σωμάτων (αλεξι πτωτιστών, Λεγεωνάριων κ.λπ.). Κάθε φορά που μια κυβέρνηση επιχειρού σε να βελτιώσει τη θέση των ιθαγενών, οι μαυροπόδαροι, οι οποίοι διέθεταν ισχυρά λόμπι στο Παρίσι, κατόρθωναν να τη ρίξουν: εξεγέρσεις στο Αλγέρι, αρνητικές ψήφοι στη Βουλή/Ετσι έπεσε και ο Γκυ Μολέ, ένας αγαθός άν θρωπος ο οποίος ήταν και σοσιαλιστής και πατριώτης, αλλά χωρίς ιδιαίτερη προσωπικότητα και με αδύνατο χαρακτήρα, στις 21 Μαΐου 1957. Η σπαρακτική εκστρατεία του Σουέζ τον χαρακτηρίζει επακριβώς. Η Αίγυπτος είχε ολοκληρωτικά απελευθερωθεί από τη βρετανική κηδε μονία με την πτώση της μοναρχίας και την άνοδο στην εξουσία του Νάσερ, ο οποίος ήταν εθνικιστής, σοσιαλιστής και άραβας. Όταν λοιπόν εθνικοποι ήθηκε η διώρυγα του Σουέζ, στις 26 Ιουλίου 1956, ο Γκυ Μολέ έκανε επίδει ξη δυνάμεως οργανώνοντας την επανάκτηση της διώρυγας (με τη συμμετο χή των Άγγλων). Τον Οκτώβριο, η απόπειρα, από στρατιωτικής απόψεως, επέτυχε. Οι αυστηροί κηδεμόνες όμως. στην προκειμένη περίπτωση οι Ρώ-


Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΗΣ ΑΛΓΈΡΙΑΣ

337

σοι και οι Αμερικανοί, πάτησαν πόδι, και ο Γκυ Μολέ (ακολουθώντας το παράδειγμα του Άγγλου πρωθυπουργού ΆντονυΉντεν) φοβήθηκε και ανα κάλεσε επειγόντως τις γαλλικές δυνάμεις. Δεν έπρεπε βέβαια να στείλουν τους Γάλλους αλεξιπτωτιστές να επιτε θούν στο Πορτ Σάιντ, άπαξ όμως και οι γαλλικές δυνάμεις είχαν ξιφουλκή σει, σκέφτηκαν ότι θα ήταν γελοίο να σημάνουν υποχώρηση τόσο γρήγορα. Τίποτα δεν είναι χειρότερο από μια ανίσχυρη επίδειξη δυνάμεως. Η αιμα τηρή αυτή περιπέτεια ενίσχυσε την αδιαλλαξία των Γάλλων αξιωματικών. Οι αυτοκρατορικοί πόλεμοι του Βιετνάμ, του Αφγανιστάν και της Αλγε ρίας έχουν πολλά κοινά σημεία: ο καθένας από αυτούς διήρκεσε επτά ή οκτώ χρόνια, είχε ανάλογο αριθμό θυμάτων (μερικές δεκάδες χιλιάδες Ευ ρωπαίους στρατιώτες και μερικές εκατοντάδες χιλιάδες ιθαγενείς) και όλοι κατέληξαν σε πανωλεθρία. Ο πόλεμος της Αλγερίας όμως ήταν εντελώς διαφορετικός από τους άλ λους δυο: οι Γάλλοι ήταν εγκατεστημένοι στην Αλγερία στη διάρκεια των τελευταίων εκατόν τριάντα χρόνων ο πόλεμος αυτός ήταν ένας σωστός αποσχιστικός πόλεμος, με το Νότο να αποσχίζεται από το Βορρά. Κυρίως όμως ήταν ένας εμφύλιος πόλεμος, γεγονός στο οποίο δεν έχει αποδοθεί η δέουσα σημασία. Δεν αποτέλεσε μόνο αντιπαράθεση μεταξύ στρατού και επανάστασης (FLN, Μέτωπο Εθνικής Απελευθέρωσης) ή Ευρωπαίων και μωαμεθανών: ήταν ένας πραγματικός διχασμός που διαίρεσε κόμματα και οικογένειες. Υπήρξαν φιλελεύθεροι μαυροπόδαροι και γαλλόφιλοι ιθαγενείς. Μετά από περισσότερο από έναν αιώνα παρουσίας, οι δεσμοί ήταν άνι σοι, αλλά πολλαπλοί: εργάτες μετανάστες στη Γαλλία, δημόσιοι υπάλληλοι από τη Γαλλία στην Αλγερία, Αλγερινοί που είχαν γίνει Γάλλοι. Γιατί πολ λοί μωαμεθανοί Αλγερινοί ήταν ένθερμοι οπαδοί της «γαλλικής Αλγερίας». Ανάμεσα σ' αυτούς αναφέρονται και οι «χαρκί». αυτοί όμως δεν ήταν παρά βοηθητικοί πολιτοφύλακες, αγρότες που κατάγονταν από καθυστερημένες περιοχές (εξού και οι δυσκολίες που συναντούσαν στη μητρόπολη). Απεί ρως περισσότεροι ήταν οι ιθαγενείς δημόσιοι υπάλληλοι, διδάσκαλοι, στρα τιώτες και αξιωματικοί, οι οποίοι ήταν οπαδοί της «γαλλικής Αλγερίας». Η εμφυλιοπολεμική πλευρά της αντιπαράθεσης εξηγεί, χωρίς όμως και να δικαιολογεί, τις ακρότητες που διέπραξαν και οι δύο παρατάξεις. Οι αξιωματικοί της υπηρεσίας πληροφοριών προέβησαν σε βασανισμούς και οι Αλγερινοί αντάρτες σε σφαγές, καθώς οι δυο αντίπαλοι επιθυμούσαν να ασκήσουν «ψυχολογική πίεση», δηλαδή να τρομοκρατήσουν τον πληθυ-

338


σμό. Κρύβοντας τις προθέσεις τους πίσω από εκκοσμικευτική ρητορική, την οποία είχαν διδαχθεί από τους Γάλλους, οι άνθρωποι του FLN χρησιμοποίη σαν (γεγονός που έχουμε την τάση να λησμονούμε) και τον θρησκευτικό φανατισμό (στην προκειμένη περίπτωση την ισλαμική θρησκεία). Η Γαλλία βρισκόταν πραγματικά «σπίτι της» στην Αλγερία (σε αντίθεση με τους Αμερικανούς στο Βιετνάμ ή τους Ρώσους στο Αφγανιστάν), το αυτό όμως συνέβαινε και με το FLN. 0 αγώνας μεταξύ τους ήταν και δεν μπορούσε παρά να είναι εξαιρετικά βίαιος• 30.000 Γάλλοι και 200.000 Αλγερινοί στρα τιώτες έχασαν τη ζωή τους (και όχι «ένα εκατομμύριο», αριθμός που ανήκει στη σφαίρα της φαντασίας). Ο στρατός κατέστειλε την εξέγερση, από στρατιωτικής απόψεως. Ανέ λαβε και πάλι τον έλεγχο των πόλεων (μάχη του Αλγερίου, το 1957), των συ νόρων (ηλεκτροφόρα φράγματα της γραμμής Μορίς) και των βουνών τζεμπέλ (οι «Δίδυμες» επιχειρήσεις του στρατηγού Σαλ). Η μεγάλη επιτυχία του στρατηγού Ντε Γκωλ (η «προδοσία» του, όπως ισχυρίζονταν οι εξτρεμιστές) είναι πως κατάλαβε ότι όλα αυτά δεν ήταν αρ κετά. Η Αλγερία του 1958 δεν μπορούσε να αφομοιωθεί όπως η Σαβοΐα (ίσως να ήταν εφικτό μετά το Ί4;). Καθώς όμως η συντριπτική πλειονότητα του μητροπολιτικού πληθυσμού της Γαλλίας είχε ταχθεί υπέρ της «γαλλικής Αλγερίας» (ο αριθμός των λι ποτακτών ήταν ελάχιστος), ο στρατηγός χρειάστηκε να χρησιμοποιήσει παιδαγωγικές μεθόδους προτού αποκαλύψει τις πραγματικές του προθέ σεις, το Σεπτέμβριο του 1959. στο λόγο του περί «αυτοδιάθεσης». Ο Ντε Γκωλ επιθυμούσε επίσης να αποσύρει τον γαλλικό στρατό από αυτόν τον αρχαϊκό πόλεμο και να τον μετατρέψει σε στρατό σύγχρονο, εφοδιασμένο με πυρηνική δύναμη αποτροπής. Η δοκιμή της γαλλικής ατομικής βύμβας εξάλλου έλαβε χώρα στη Σαχάρα. Το 1960 ο στρατηγύς παραχώρησε την ανεξαρτησία σε όλες τα αποικίες της μαύρης Αφρικής: Σενεγάλη. Μαλί, Γουινέα, Τόγκο, Δαχομέη (Μπενίν), Ακτή Ελεφαντοστού. Καμερούν. Γκαμπόν. Κονγκό, Κεντρική Αφρική, Τσα ντ, Μαδαγασκάρη. Ορισμένες από αυτές τις κτήσεις επέμεναν να παραμεί νουν γαλλικές: τα υπερπόντια εδάφη και διαμερίσματα. Η Γαλλία είναι σήμερα, μαζί με τις Ηνωμένες Πολιτείες (Πόρτο Ρίκο και Χαβάη), η μόνη δύναμη που εξακολουθεί να κατέχει αποικιακές κτήσεις (η Αγγλία έχει αποχωρήσει από όλες τις δικές της, εκτός απύ το Γιβραλτάρ και τις Μαλβίνες νήσους - τα Φώκλαντ). Κατηγορήθηκε για νεο-αποικιο-


Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΗΣ ΑΛΓΕΡΙΑΣ

339

κρατία. Στη δεκαετία του 1960 υπήρχαν περισσότεροι από 100.000 «Γάλλοι συνεργάτες». Σήμερα είναι 2.000! Τα κράτη αυτά υποστήριξαν τη Γαλλία (και τη γαλλική γλώσσα, στα Ηνωμένα Έθνη) και η Γαλλία εξακολουθεί να διατηρεί εκεί συμφέροντα καθώς και στρατιωτικές βάσεις (Ντακάρ, Λιμπρεβίλ, Αμπιτζάν, Τζαμενά, Τζιμπουτί). Το 1960 το μέλλον διαγραφόταν φανερά. Οι «ακραίοι» δεν γελάστηκαν και προσπάθησαν να εφαρμόσουν για άλλη μια φορά τη συνηθισμένη τους τακτική εκβιασμού: την εξέγερση. Ο Ντε Γκωλ όμως δεν ήταν Γκυ Μολέ. Τα οδοφράγματα των ημερών του 1960 δεν τον πτόησαν. Βλέποντας την αντίδραση του, και για πρώτη φορά στην ιστορία της Γαλλίας, ένα μέρος του στρατού, υπό την ηγεσία των στρατηγών Σαλ, Σαλάν. Ζουώ και Ζελέ, στασίασε . Στο Παρίσι, ώς και στο μέγαρο των Ηλυσίων, όλοι πανικοβλήθηκαν. Τό τε εμφανίστηκε στην τηλεόραση ο γηραιός αρχηγός, και οι τηλεθεατές εί χαν την ευκαιρία να ακούσουν έναν από τους πιο διάσημους λόγους του: «Μια στασιαστική εξουσία εγκαταστάθηκε στην Αλγερία μετά από στρατιωτικό πραξικόπημα [...] Η εξουσία αυτή έχει μια βιτρίνα: μερικούς απόστρατους στρατηγούς. Έχει και μια πραγματικότητα: μια ομάδα αξιω ματικών υποστηρικτών, φιλόδοξων και φανατικών, με τεχνικές γνώσεις ανεπαρκείς όσο και περιορισμένες [...] Απαγορεύω σε οιονδήποτε να υπα κούσει οποιαδήποτε από τις διαταγές τους [...]» Ιδού πώς μπορούσε να μιλάει στην «παλιά και αγαπημένη πατρίδα του» ο χαρισματικός ηγέτης! Όπως ήταν φυσικό, αυτοί στους οποίους απευθυνόταν ο λόγος του από τα τρανζίστορ απήργησαν. Οι ανατρεπτικοί στρατηγοί, χωρίς στρατό πλέ ον, παραδόθηκαν (ο Σαλ) ή στράφηκαν προς τη στρατιωτική τρομοκρατική οργάνωση Ο AS - Οργάνωση Μυστικός Στρατός (ο Σαλάν). Τον Ιούλιο του 1962, μετά από την υπογραφή της συνθήκης του Εβιάν, η Αλγερία απέκτησε την ανεξαρτησία της. Όλη αυτή η υπόθεση ήταν μια μεγάλη τραγωδία. 0 Ντε Γκωλ είχε ελπί σει ότι οι «Ευρωπαίοι» θα μπορούσαν να παραμείνουν στη χώρα όπου εί χαν γεννηθεί και να συνεισφέρουν στην ανάπτυξη της Αλγερίας. Ο φανατι σμός των ανθρώπων της OAS και, όπως οφείλουμε να ομολογήσουμε, η κο ντόφθαλμη πολιτική των αρχηγών του FLN δεν το επέτρεψαν (το μεγαλείο του Νέλσον Μαντέλα συνίστατο στο ότι κατόρθωσε να διατηρήσει τους Αφρικάνερς στη Νότιο Αφρική). Ένα εκατομμύριο μαυροπόδαροι αναγκά-

340


στηκαν να φύγουν με προορισμό μια μητρόπολη την οποία δεν είχαν δει πο τέ τους, όπου όμως εγκαταστάθηκαν και προσαρμόστηκαν με μεγάλη επι τυχία. Η Γαλλία βγήκε κερδισμένη, η Αλγερία όμως όχι. Ήταν ένας αληθινός ακρωτηριασμός. Μπορούσε να έχει αποφευχθεί; Εκτός από τον Ντε Γκωλ, κανένας άλλος κυβερνήτης δεν θα είχε αντισταθεί στον πειρασμό μιας στρατιωτικής εξέγερσης. Οι Αλγερινοί εργάτες συνέχι σαν να μεταναστεύουν στη Γαλλία. Η ανεξαρτησία της Αλγερίας σήμανε το πραγματικό τέλος της εποχής της αποικιοκρατίας. Από το βελγικό Κονγκό (που μετονομάσθηκε σε Ζαΐρ, και μετά πάλι σε Κονγκό) οι Βέλγοι αποχώρησαν εν σπουδή, και καθώς δεν είχαν φροντίσει να εκπαιδεύσουν αφρικανικά στελέχη, άφησαν πίσω τους το χάος. Οι Πορτογάλοι ήταν οι τελευταίοι οι οποίοι, ώς την πτώση του Καετάνο το 1975, πολέμησαν για να διατηρήσουν τις αφρικανικές αποικίες τους της Γουινέας-Μπισάου, της Αγκόλας και της Μοζαμβίκης. Στη Νότιο Αφρική, μια χώρα όπου, χάρη στον ολλανδικό πληθυσμό, είχε αναπτυχθεί ένα είδος «γαλλικής Αλγερίας» του Ακρωτηρίου, η σύνεση των κομμάτων, η μεγαλοφυία του Μαντέλα και ίσως το γεγονός ότι οι αντίπαλοι ανήκαν στην ίδια θρησκεία, είχαν σαν αποτέλεσμα να επιτευχθεί ένας συμ βιβασμός και να δοθεί έτσι τέλος στο απαρτχάιντ, το 1991. Η αποαποικιοποίηση έμοιαζε να έχει πια ολοκληρωθεί. Δέκα χρόνια αργότερα όμως. η μαύρη Αφρική βρίσκεται στο χείλος της αναρχίας. Τα κράτη της. που ανάγονται στις αποικιακές περιφέρειες, είναι τεχνητά. Η αποδημία των μορφωμένων, το έιτζ. οι εμφύλιοι πόλεμοι κάνουν θραύση στο τμήμα αυτό της αφρικανικής ηπείρου. Η παγκόσμια κοινότητα νίπτει τας χείρας της, όπως έγινε και με τη Ρουάντα το 1994 (αν εξαιρέσει κανείς μια όλως συμβολική επέμβαση της Γαλλίας), φθάνοντας σε σημείο να κατηγορηθεί για συνενοχή σε γενοκτονία, ή πάλι προβαίνει σε στρατιω τική επέμβαση, όπως το 2004, όταν η Γαλλία επενέβη στην Ακτή Ελεφαντο στού, με κίνδυνο να της αποδοθούν νεο-αποικιοκρατικές προθέσεις. Στην Αφρική, περισσότερο ίσως απ' ό,τι οπουδήποτε αλλού, οι λαοί δεν έχουν αφομοιώσει ακόμη τη νεωτερικότητα.

ΤΟ ΙΣΡΑΗΛ ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΛΑΙΣΤΙΝΙΟΙ

Η ΙΣΡΑΗΛΙΝΟ-ΠΑΛΑΙΣΤΙΝΙΑΚΗ ΔΙΕΝΕΞΗ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΤΑΙΝΙΑ ΓΟΥΕΣΤΕΡΝ. ΕΙΝΑΙ ΤΡΑ-

γωδία. Σε ένα γουέστερν υπάρχουν καλοί και κακοί, ενώ σε μια τραγωδία όλοι έχουν δίκιο (ή άδικο). Ο ιουδαϊσμός της αρχαιότητας είχε δυο όψεις: μια παραδοσιακή θρη σκεία, οι ιερείς της οποίας τελούσαν θυσίες ζώων μέσα σε ένα ναό, και μια θρησκεία ομαδική, της οποίας οι πιστοί συναθροίζονταν σε συναγωγές για να ακούσουν και να μελετήσουν τις Γραφές. Το έτος 70 μ.Χ., προτού ακόμη ανακηρυχθεί αυτοκράτορας των Ρω μαίων, ο Τίτος είχε καταπνίξει μια εξέγερση των Ιουδαίων και καταστρέψει το ναό της Ιερουσαλήμ. Το έτος 135, μετά από μια νέα εξέγερση, ο αυτοκράτορας Αδριανός δια σκόρπισε τους Εβραίους. Ο ιουδαϊσμός έγινε τότε μια θρησκεία διασκορπισμένη -η διασπορά-, χωρίς Ναό, διατηρώντας μόνο τη νοσταλγία της Παλαιστίνης («του χρόνου στην Ιερουσαλήμ»). Αυτό το οποίο βλέπουμε στις ειδήσεις της τηλεορά σεως είναι οι κρηπίδες του κατεστραμμένου Ναού. το τείχος των Δακρύων, καθώς και τα τεμένη που χτίστηκαν στην πλατεία η οποία βρίσκεται μπρο στά στο Ναό, το τέμενος του Ομάρ και το Αλ-Ακσά. Όσοι Εβραίοι έμειναν στην Παλαιστίνη έγιναν χριστιανοί και στη συνέχεια μωαμεθανοί (εκτός από μια μικρή κοινότητα, στην οποία επέτρεψαν να επανέλθει το 394). Οι Εβραίοι της διασποράς εγκαταστάθηκαν σε διάφορα μέρη του κόσμου, γύ ρω από τις συναγωγές οι οποίες ήδη υπήρχαν εκεί (βλέπε επιστολές του Αποστόλου Παύλου). Πολλοί προσχώρησαν στον ιουδαϊσμό, από τις βερβερικές φυλές του Μαγκρέμπ (ο διευθυντής του Nouvel Observateur, ο Ζαν Ντανιέλ, είναι ιθαγε-

342


νής από το Μαγκρέμπ) ως τις ηγετικές τουρκικές κάστες των Χαζάρων. Υπήρξε εβραϊκό κράτος ακόμη και στις όχθες του Βόλγα. Κανένας δεν μπο ρεί να καταλάβει, εξετάζοντας τα χαρακτηριστικά του προσώπου τους. ποια είναι η θρησκεία του Σμάί'ν. του Τζαμέλ Ντεμπούζ ή του Ενρίκο Μα σιάς. 1 και ο Ζινεντίν Ζιντάν από την Καβυλία φαίνεται, αν κρίνει κανείς από το παρουσιαστικό του. πιο «Ευρωπαίος» από τον ηθοποιό Ζεράρ Νταρμόν. Εξού η δυσκολία να εξηγήσει κανείς πώς ο Σαρόν. που έχει σλαβικό τύπο. είναι στην πραγματικότητα πιο σημίτης απ' ό.τι ο Αραφάτ, ο οποίος είναι η προσωποποίηση της καρικατούρας του Εβραίου Συς.. } Τον 19ο σ.ι(υνο. υπήρχαν πολλοί Εβραίοι τόσο στην Οθωμανική όσο και στη Ρωσική Αυτοκρατορία. Οι Τούρκοι δεν τους ενοχλούσαν, ενώ στη Ρω σία συχνά καταδιώκονταν (τα πογκρόμ). Ο όχλος έκαιγε τα σπίτια των Εβραίων χωρίς να επεμβαίνει η τσαρική αστυνομία. Εκείνη την εποχή, ένας Εβραίος διανοούμενος της Βιέννης, ο Τέοντορ Χερτσλ, σκέφθηκε ότι έπρεπε να δοθεί ένα τέλος σε αυτό το σκάνδαλο. Κα θώς τα κράτη-έθνη ήταν τότε της μόδας, συνέλαβε την ιδέα να δημιουργή σει ένα ανάλογο κράτος που θα χρησίμευε σαν καταφύγιο για τους κατα τρεγμένους Ισραηλίτες. Το 1896 εξέδωσε το βιβλίο του Το εβραϊκό

κράτος.

Η υπόθεση Ντρέυφους, η οποία κάποια στιγμή κλόνισε την εμπιστοσύνη του στη Γαλλική Δημοκρατία, έπαιξε επίσης κάποιο ρόλο στα σχέδια του. Ο «σιωνισμός» είχε γεννηθεί (Σιών είναι μία από τις βιβλικές ονομασίες της Ιερουσαλήμ). Ο Χερτσλ ήταν έτοιμος να δεχθεί ως καταφύγιο την Ουγκά ντα, τελικά όμως. επειδή όλα τα κείμενα της Βίβλου αναφέρονται στην Πα λαιστίνη, το σιωνιστικό κογκρέσο αποφάσισε να δημιουργήσει το καταφύ γιο στη χώρα καταγωγής του ιουδαϊσμού. Τι πιο λογικό... Το κακό είναι ότι σ' αυτή τη χώρα. εδώ και δυο σχεδόν χιλιάδες χρόνια, κατοικούσαν πρώην Εβραίοι καθώς και Άραβες μωαμεθανοί (ή χριστιανοί). Υπήρχαν και μερικές κοινότητες ένθερμων οπαδών της ιουδαϊκής θρη σκείας, στη Σαφέντ. την Ιερουσαλήμ, τη Χεβρώνα, ελάχιστες όμως. Οι σιωνιστές προτίμησαν να αγνοήσουν τη δυσάρεστη αυτή όψη της πραγματικότητας. Ο Χερτσλ ήλθε σε διαπραγματεύσεις με τον σουλτάνο.

1

Κατά σειρά. Γάλλος κωμικός, ηθοποιός, τραγουδιστής. (Σ.τ.Ε.)

2

Ο Εβραίος

Συς: ταινία του Βάιτ Χάρλαν (1940). βασισμένη σε νουβέλα του Βίλχελμ Χά-

ουφ (1827), που αφηγείται την ιστορία του Ββραίου τραπεζίτη Συς. II ταινία γυρίστηκε υπό την επιτήρηση του Γκαίμπελς. (Σ.τ.Ε.)


343

και όταν ετέθη επί τάπητος το θέμα της παρουσίας Αράβων στην Παλαιστί νη, επικαλέστηκε ως επιχείρημα τον νομαδικό χαρακτήρα του πληθυσμού (ήταν Βεδουίνοι), ο οποίος δεν είχε μόνιμη κατοικία. Δεν ήταν αλήθεια, γιατί πολλοί Παλαιστίνιοι Άραβες ήταν γεωργοί. Οι πρώτοι σιωνιστές άποικοι, με την ενθάρρυνση των Ρότσιλντ, αγόρασαν γαίες ελπίζοντας να μετατρέψουν τους εμπόρους και τους ράφτες της διασποράς σε χωρικούς της Βίβλου. Το 1918 η Οθωμανική Αυτοκρατορία διαλύθηκε. Οι Άγγλοι είχαν υπο σχεθεί «ανεξαρτησία» στους Άραβες αλλά και μια « ε σ τ ί α » στους σιωνιστές - ο Άώρενς και ο Μπάλφουρ! Το σιωνιστικό κίνημα επεκτάθηκε μετά από τη σοβιετική επανάσταση και την ανεξαρτησία της Πολωνίας. Η μετανάστευση προς την Παλαιστίνη αναβαθμίστηκε (είναι μια «αλίγια». μια άνοδος). Η ισραηλινή άρχουσα τά ξη προέρχεται από την Ανατολική Ευρώπη (Εβραίοι της Λιθουανίας ή της Πολωνίας). Οι διενέξεις και στη συνέχεια οι συγκρούσεις ανάμεσα στις αγροτικές εβραϊκές κοινότητες (τα περίφημα κιμπούτς) και στους Άραβες καλλιεργητές πολλαπλασιάστηκαν. Η πόλη του Τελ Αβίβ σύντομα απορρό φησε τη Γιάφα. Το 1925 υπήρχαν 200.000 Εβραίοι στην Παλαιστίνη. 400.000 το 1935 και 700.000 την παραμονή του Παγκοσμίου Πολέμου, όταν η Παλαι στίνη τελούσε υπό αγγλικό προτεκτοράτο. Στη διάρκεια του πολέμου, οι Εβραίοι της Παλαιστίνης τάχθηκαν με το μέρος των Άγγλων. Σχημάτισαν ισραηλινές μονάδες, ενώ ο μουφτής της Ιε ρουσαλήμ (από αντισημιτισμό) τάχθηκε με το μέρος των Γερμανών. Το 1945 οι νικήτριες δυνάμεις αντιλήφθηκαν ξαφνικά την έκταση της εβραϊκής κα ταστροφής και. αν με κάποια καθυστέρηση, ένιωσαν τύψεις. Το Ολοκαύτω μα νομιμοποιούσε την ιδέα του Χερτσλ στη συνείδηση των εθνών. Αν δεν εί χε προηγηθεί το τρομερό πλήγμα της εξόντωσης των Εβραίων της Ευρώπης από τη ναζιστική Γερμανία, ποτέ η ΕΣΣΔ. η Μεγάλη Βρετανία και η Γαλλία δεν θα είχαν παίξει αυτό το χαρτί. Το 1948 τα Ηνωμένα Έθνη δέχτηκαν τη δημιουργία ενός εβραϊκού κρά τους στην Παλαιστίνη. Οι Εβραίοι της Παλαιστίνης (το Γισούβ) αυτό περί μεναν. Τα αραβικά κράτη, τα οποία είχαν χειραφετηθεί την ίδια εποχή -η Συρία, η Ιορδανία, το Ιράκ. η Αίγυπτος (όπου οι Άγγλοι διατήρησαν ισχυρή παρουσία ώς την άνοδο στην εξουσία του Νάσερ)-, δεν το είδαν με καλό μάτι. Οι στρατοί τους εισέβαλαν στο νέο Ισραήλ. Οι αραβικοί στρατοί, οι οποίοι δεν είχαν πολεμήσει ποτέ. δεν ήταν ετοιμοπόλεμοι. Οι Άγγλοι, αντί θετα από τους Γάλλους, γνωρίζοντας τα γερμανόφιλα αισθήματα των Αρά-

344

Η ΤΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ 3

βων, δεν τους είχαν χρησιμοποιήσει εναντίον του Ρόμελ. Η Χαγκάνα όμως, που είχε γίνει Τσαχάλ. ήταν ετοιμοπόλεμη και άριστα εξοπλισμένη (από τους Ρώσους και την Τσεχοσλοβακία). Κέρδισε τον απελευθερωτικό αγώ να. Εκατοντάδες χιλιάδες Παλαιστίνιοι αγρότες τράπηκαν σε φυγή (το μό νο που δεν μπορεί να ισχυρισθεί κανείς είναι πως σ' αυτό αντιτάχθηκαν οι Ισραηλινοί ηγέτες: αναφέρονται μάλιστα και ονόματα ορισμένων χωριών που πυρπολήθηκαν) εγκαταλείποντας τα αγροκτήματα τους. Η «ανεξαρ τησία» των Ισραηλινών υπήρξε η καταστροφή (η «Νάκμπα») των άλλων. Το Ισραήλ είχε κερδίσει τα σύνορα του της «πράσινης γραμμής» - τα οποία έκτοτε αναγνωρίστηκαν από τα Ηνωμένα Έθνη, άρα είναι νόμιμα. Το 1956 το Ισραήλ έλαβε μέρος, χωρίς να αποκομίσει κανένα όφελος, στην ολέθρια γαλλο-αγγλική εκστρατεία της διώρυγας του Σουέζ, με απο τέλεσμα να προκαλέσει ακόμη μεγαλύτερη αντιπάθεια στους Άραβες. Εν τω μεταξύ, όσο περνούσε ο καιρός, οι Παλαιστίνιοι από το δυτικό τμήμα του Ιορδάνη αποκτούσαν συνείδηση Ιορδανών. Η υπόθεση έμοιαζε να καταλήγει σε μια αμοιβαία ντε φάκτο αναγνώριση. Το 1967 όμως ο Πόλεμος των Έξι Ημερών, από τις 5 ώς τις 10 Ιουνίου, ανέ τρεψε όλα τα δεδομένα. Σε λίγες ημέρες τα άρματα μάχης και τα αεροπλάνα Μιράζ της Τσαχάλ έθεσαν εκτός μάχης τους στρατούς της Ιορδανίας, της Συ ρίας και της Αιγύπτου (οι Ιρακινοί δεν πρόλαβαν να έλθουν). Η Τσαχάλ απέ δειξε πως ήταν (και εξακολουθεί να είναι) ο καλύτερος στρατός της Μέσης Ανατολής. Πήγε «να απλώσει τη μπουγάδα της» στη διώρυγα του Σουέζ. (Αναφορά σε ένα τραγούδι των Άγγλων στρατιωτών του Παγκοσμίου Πολέ μου: «Θα πάμε να απλώσουμε τη μπουγάδα μας στη γραμμή Ζίγκφριντ».) Τα ιορδανικά εδάφη δυτικά του Ιορδάνη μετατράπηκαν σε «κατεχόμενα». Οι Ισραηλινοί κατέλαβαν το υψίπεδο του Γκολάν, το οποίο ανήκε στη Συρία. Ο στρατός του Ισραήλ, στρατός κληρωτών (τρία χρόνια στρατιωτική θη τεία για τα αγόρια και δυο για τα κορίτσια) είναι ένας στρατός αξιοθαύμα στος. Πώς να μη χαίρεται κανείς αναλογιζόμενος την έκφραση που θα έπαιρνε ο Χίτλερ αν έβλεπε τους υπέροχους Εβραίους πολεμιστές πάνω στα Πάντσερ τους, αυτός που τόσο τους περιφρονούσε! Οι στρατηγοί των Έξι Ημερών θυμίζουν τον Ρόμελ ή τον Λεκλέρ. Για άλλη μια φορά, βλέπου με πως η ανδρεία στη μάχη εξαρτάται από τα κίνητρα του πολεμιστή. Λ

«Άμυνα»: εβραϊκή παραστρατιωτική οργάνωση που έδρασε στην ΙΙαλαιστίνη. Αποτέλε

σε τον πυρήνα του εθνικού στρατού του νέου κράτους του Ισραήλ. (Σ.τ.Κ.)


345

Εξάλλου οι «σιωνιστές» της εξέγερσης στο γκέτο της Βαρσοβίας (το 1943) μόνο περιφρόνηση ένιωθαν για την παθητική αδράνεια ορισμένων Εβραίων της διασποράς. Μπορεί από στρατιωτικής απόψεως ο πόλεμος του 1967 να αποτέλεσε θρίαμβο, από πολιτικής απόψεως όμως ήταν ασυγχώρητο λάθος. Ο Ντε Γκωλ, την παραμονή της σύρραξης, είχε προειδοποιήσει τον Ισραηλινό πρέ σβη: «Μέχρι τώρα οι περιστάσεις σας ευνόησαν πέραν κάθε προσμονής. Αρκεσθείτε σε αυτά που έχετε. Αν υπερβείτε την "πράσινη γραμμή", σας το δηλώνουμε εκ πείρας, θα μετατραπείτε σε δύναμη κατοχής». Αυτά ήταν στην ουσία τα λόγια του. Η ύβρις παρέσυρε τον σιωνισμό. Νίκη των όπλων που θύμιζε ανάλογους θριάμβους του Βοναπάρτη, ο πόλεμος αυτός, από γεωπολιτικής απόψεως, ήταν σκέτη καταστροφή/Ηταν η αιτία να γεννηθεί η παλαιστινιακή εθνική συνείδηση, έκφανση της οποίας υπήρξε η PLO (Οργάνωση για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης) με ηγέτη τον Αραφάτ από το 1969 ώς το θάνατο του το 2004. Στις 6 Οκτωβρίου 1973 ο διάδοχος του Νάσερ, έχοντας συνάψει συμμαχία με τη Συρία, εξαπέλυσε μια αιφνιδιαστική και βίαιη επίθεση (την ημέρα της εορτής του Κιπούρ), αποδεικνύοντας μ' αυτήν την κίνηση ότι και οι Άραβες ήξεραν να πολεμούν. Τα συριακά άρματα μάχης κατέβηκαν ώς τη λίμνη της Τιβεριάδας. Χάρη στη στρατιωτική μεγαλοφυία του στρατηγού Σαρόν, ο οποίος αντεπιτέθηκε με τα τεθωρακισμένα άρματα του πέρα από τη διώρυ γα του Σουέζ προς το Κάιρο, το Ισραήλ σώθηκε. (Ο Σαρόν είναι μεγάλος στρα τηγός, θ α γίνει και μεγάλος πολιτικός; Μόνο ένας Βοναπάρτης ή ένας Ντε Γκωλ εμφανίζεται κάθε αιώνα.) Πάρα λίγο και θα είχαν χάσει το παιχνίδι. Η Τσαχάλ είχε διαπράξει το ασυγχώρητο σφάλμα να υποτιμήσει τον αντίπα λο. Η παρολίγον ήττα έγινε μάθημα για τους Ισραηλινούς, οι οποίοι έσπευσαν να συνάψουν ειρήνη με τον Σαντάτ, με τίμημα την εκκένωση του Σινά. Η υπογραφή της συνθήκης αυτής είχε σαν αποτέλεσμα ο πρόεδρος Σαντάτ, ο οποίος δεν φοβήθηκε να πάει ο ίδιος ώς την Ιερουσαλήμ, να δολοφονηθεί στη συνέχεια από κάποιον μωαμεθανό φονταμενταλιστή στις 6 Οκτωβρίου 1981. Μετά από μια μάταιη κατοχή του Λιβάνου. το Ισραήλ βρέθηκε αντιμέτω πο όχι πια με εχθρικούς στρατούς, αλλά με εσωτερική αντίσταση. Κατάλα βε τη διαφορά, και το Σεπτέμβριο του 1993 δέχθηκε την εγκαθίδρυση μιας Παλαιστινιακής Αρχής στα κατεχόμενα εδάφη. Ο συνετός στρατηγός Ράμπιν το πλήρωσε με τη ζωή του: δολοφονήθηκε το Νοέμβριο του 1995 από έναν Εβραίο φονταμενταλιστή. Από τότε η «ειρηνευτική διαδικασία» καρ-

346


κινοβατεί και οι παλαιστινιακές «ιντιφάντες» (εξεγέρσεις με πετροπόλεμο) διαδέχονται η μία την άλλη. επιδεινούμενες από την τυφλή τρομοκρατία που βασιλεύει στη χώρα. Το Ισραήλ στην Παλαιστίνη θυμίζει τη Σπάρτη στην Πελοπόννησο, ένα στρατόπεδο περιτριγυρισμένο από είλωτες. Καμία νομιμότητα, ισραηλινή ή παλαιστινιακή, δεν μπορεί να αμφισβητηθεί. Η νομιμότητα του Ισραήλ δεν είναι ούτε θρησκευτική ούτε φυλετική: είναι ιστορική. Πηγάζει από τις εκούσιες θυσίες και το αίμα των Εβραίων αποίκων. Οι Άραβες, από την άλλη πλευρά, κατέχουν από αμνημονεύτων χρόνων ένα έδαφος το οποίο ως τον 20ό αιώνα δεν τους είχε αμφισβητήσει κανένας, δεδομένου ότι οι Οθωμανοί αποτελούσαν απλά προστάτιδα δύναμη. Αντικειμενικά, η Νάκμπα δεν μπορεί να συγκριθεί με την ανείπωτη τρα γωδία της Σοά. Υποκειμενικά όμως, ο Παλαιστίνιος Άραβας έχει αντίθετη γνώμη. Ο αραβικός κόσμος έχει την εντύπωση ότι καλείται να πληρώσει τις ναζιστικές ωμότητες. Αν το μίσος μπορούσε να δικαιολογηθεί (ποτέ δεν δι καιολογείται, γιατί ακόμη και όταν αναγκάζεται να πολεμήσει κανείς, πρέ πει να αφήνει το μίσος κατά μέρος), ο νεαρός σιωνιστής θα έπρεπε να μισεί τον Γερμανό, όχι τον Άραβα. Όσο για τους Αραβες, το Ισραήλ αποτελεί μια πρώτης τάξεως δικαιολογία για το γεγονός ότι δεν έχουν κατορθώσει να εκ συγχρονισθούν. Αν όλα τα κακά προέρχονται από το Ισραήλ, τότε φτάνει να περιμένει κανείς να εξαφανισθεί (ή να επισπευσθεί η εξαφάνιση του δια της μεθόδου της ανατίναξης)... Το γεγονός ότι νεαροί Γάλλοι μωαμεθανοί, οι οποίοι προέρχονται από το Μαγκρέμπ. μπορεί να νιώθουν άσβεστο μίσος εναντίον των συμπατριωτών τους από την ίδια περιοχή μόνο και μόνο επειδή οι τελευταίοι είναι Εβραίοι, αποτελεί παραλογισμό: ούτε οι μεν ούτε οι δε έχουν την παραμικρή σχέση με τη Μέση Ανατολή. Μαγκρεμπίνος σημαίνει Δυτικός. Μαγκρέμπ, για τους Άραβες της Ανατολής, είναι η Δύση. Βρισκόμαστε εδώ μπροστά σε μια πλήρη άρνηση της γαλλικής πραγματικότητας. Στην Παλαιστίνη, η μόνη λογικά παραδεκτή λύση θα ήταν η συνύπαρξη ενός εβραϊκού και ενός παλαιστινιακού κράτους. Γι' αυτό όμως θα έπρεπε οι Άραβες να δεχθούν τα γεγονότα, θ α έπρεπε επίσης ένας Ισραηλινός Ντε Γκωλ να διέταζε την εκκένωση των εδαφών από τους εποίκους, με κίνδυνο η Τσαχάλ να στρέψει τα πυρά της εναντίον των Εβραίων όπως και ο γαλλι κός στρατός κατάληξε να στρέψει τα όπλα του εναντίον του Ο AS. στο Μπαμπ ελ-Ουέντ. Είναι προφανές ότι ο δρόμος προς τη λύση είναι δύσβατος.

Η ΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΕΣΣΔ Η ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ

ΤΟ 1968 ΜΙΑ 1ΈΝΙΚ.ΕΥΜΚΝΙΙ ΚΡΙΣΗ ΕΜΠΙΣΤΟΣΥΝΗΣ ΣΥΝΤΑΡΑΞΕ ΤΟΝ ΣΥΓΧΡΟΝΟ

κόσμο: κρίση στη Δύση και κρίση στην Ανατολή. Τα δυο αυτά φαινόμενα σπάνια συσχετίζονται. Διαφέρουν όμως μόνο ως προς το εμπόδιο που συ νάντησαν, γιατί δεν είναι δυνατό να συγκριθεί το πατερναλιστικό καθεστώς του Ντε Γκωλ με τα κομμουνιστικά κράτη και τη σοβιετική Ρωσία. Τα «ένδοξα τριάντα» (χρόνια), από το 1945 ως το 1975. υπήρξαν ιδιαίτε ρα αποδοτικά στον τομέα της ανοικοδόμησης και της ανάπτυξης, τόσο στην Ανατολή όσο και στη Δύση. Η Δύση όμως σημείωσε μεγάλη οικονομική πρό οδο συγκριτικά με την κρατική οικονομία των ανατολικών χωρών.Ήδη από τη δεκαετία του 1960 στη Δόση κυριαρχούσε η λεγόμενη «καταναλωτική κοινωνία», σε αντίθεση με την κομμουνιστική «κοινωνία της σπάνης». Οι αντιθέσεις αυτές δεν είναι δυνατό να αποκρύπτονται από τους λαούς (κα θότι οι προπαγάνδες, όπως έχουμε ήδη επισημάνει σε σχέση με την περί πτωση του Βισύ. δεν επηρεάζουν παρά μόνο όσους είναι διατεθειμένοι να τις ακούσουν). Οι καινούργιες ιδέες κερδίζουν σταδιακά έδαφος στη διάρκεια δέκα. εί κοσι χρόνων, και τότε ξαφνικά το σκηνικό αλλάζει. Όλα άρχισαν στην Καλιφόρνια, και πιο συγκεκριμένα στο πανεπιστήμιο του Μπέρκλεϋ. και στη συνέχεια το κίνημα επεκτάθηκε στην Ευρώπη, στο Βε ρολίνο και στη Ρώμη. Στην Πράγα, τα σοβιετικά άρματα μάχης κατέστειλαν την Άνοιξη των φοιτητών. Οι Σοβιετικοί ήταν ακόμη υπολογίσιμοι αντίπαλοι. Στο Παρίσι, αντιθέτως, οι φοιτητικές εξεγέρσεις είχαν κάτι το θεατρικό: τα μέλη της κυβερνήσεως δεν είχαν την παραμικρή διάθεση να διατάξουν τις δυνάμεις της τάξης να ανοίξουν πυρ εναντίον των ίδιων των παιδιών

348


τους, τα οποία, στην οδό Γκαι-Λυσάκ, έπαιζαν την «Κομμούνα» ή την «Απελευθέρωση», ανεγείροντας οδοφράγματα. Αν είχαν διαδηλώσει οι ερ γάτες, η αντίδραση τους θα ήταν εκ διαμέτρου αντίθετη. Οι εργάτες όμως. πλαισιωμένοι από το Κομμουνιστικό Κόμμα και τα εργατικά συνδικάτα (τη CGT), αρνήθηκαν να συνεργασθούν με τους φοιτητές (οι οποίοι τότε προέρ χονταν από τις μεσαίες τάξεις) και αρκέσθηκαν στις κλασικές απεργίες. Χάρη στη συμπαιγνία μεταξύ των κατασκευαστών οδοφραγμάτων και των πατεράδων τους μέσα από τα υπουργεία και τους κυβερνητικούς θώ κους, οι ιδέες των φοιτητών τελικά κλόνισαν το καθεστώς. Ο Ντε Γκωλ, με μια εικονική αναχώρηση και μια αληθινή επάνοδο, έπαι ξε την τελευταία του σκηνή με θεαματική μεγαλοπρέπεια. Έβλεπε ότι οι καιροί είχαν αλλάξει/Ενα χρόνο αργότερα, έχοντας χάσει το δημοψήφισμα, αποσύρθηκε στο Κολομπέ: « 0 πρόεδρος της Δημοκρατίας παύει από τα μεσάνυχτα να ασκεί το λειτούργημα του». Από τότε δεν εθεάθη παρά μόνο σποραδικά, από μακριά, μέσα από μια φωτογραφία παρμένη στα κλεφτά σε κάποιο άγονο χωράφι της Ιρλανδίας, ενώ στη συνέχεια η καλή του μοίρα του επιφύλαξε ένα θάνατο αιφνίδιο, στην κατοικία του και σε ηλικία ογδό ντα χρόνων, χωρίς τα γηρατειά να τον έχουν καταδικάσει σε απώλεια των ικανοτήτων του. Τον διαδέχθηκε ο Πομπιντού. Με τον Ζισκάρ ντ' Εστέν, μετά τον αιφνί διο θάνατο του Πομπιντού, οι ιδέες του επαναστατικού Μάη έφθασαν στο μέγαρο των Ηλυσίων και στην εξουσία. 0 Ζισκάρ τις έκανε πράξη: μεταρ ρύθμιση των ηθών, φιλελευθερισμός κ.λπ. Μόνο οι ακραίοι αριστεριστές της Ιταλίας και της Γερμανίας είχαν θεωρήσει επαναστατικές αυτές τις θεω ρίες. Ενταγμένοι στις Ερυθρές ταξιαρχίες ή την ομάδα Μπάαντερ Μάινχοφ. πήραν τα όπλα κατά χιλιάδες. Στη Γαλλία υπήρξαν μόνο μια δωδεκαριά τρελοί της Άμεσης Δράσης. Πρέπει να επισημάνουμε ότι στην Ιταλία, όπως και στη Γερμανία, οι επιχειρηματίες και οι πολιτικοί ήταν συχνά κληρονόμοι των κατεστραμμένων καθεστώτων, ενώ στη Γαλλία ο αρχηγός του κράτους ήταν ήρωας του Παγκοσμίου Πολέμου... Οι ιδέες του '68 ήταν όντως πολύ ατομικιστικές και ακόμη πιο ηδονιστι κές: «Κάτω από το οδόστρωμα, η παραλία». Όταν το λέει η καρδιά σου. ωραία είναι να είσαι αναρχικός στα είκοσι σου χρόνια. Ορισμένοι αυτοκτό νησαν, για να μην απαρνηθούν τις ιδέες τους. Στα πενήντα όμως. το να εί σαι αναρχικύς σημαίνει να κερδίζεις όσο το δυνατόν περισσότερα χρήματα. 0 Ντανιέλ Κον-Μπεντίτ. ο οποίος πετούσε βόμβες μολότοφ, κατέχει σή-

Η ΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΕΣΣΔ

Η ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ

349

μέρα το αξίωμα του ευρωβουλευτή και συμφωνεί με τις ιδέες ενός αναρχι 1

κού της Δεξιάς, όπως ο Μαντλέν. Οι πρώην «εξήνταοχτάρηδες» οι οποίοι κατέχουν σήμερα πόστα εξουσίας είναι αναρίθμητοι. Η ιδέα ότι υπάρχει ένα «κοινό συμφέρον», μόνιμη κληρονομιά της Ευ ρώπης, θεωρούνταν πια ξεπερασμένη. Το Μάιο του 1981, η αναπάντεχη εκλογή του Μιτεράν στο αξίωμα της προεδρίας στη Γαλλία φάνηκε να προ αναγγέλλει την επάνοδο του δημόσιου συμφέροντος. Ήδη από τα 1983 η Αριστερά ακολούθησε την αναρχο-φιλελεύθερη μόδα της εποχής: αποκήρυ ξε τον σοσιαλισμό, έγινε «ευρωπαϊκή», ανακάλυψε τις αρετές του καπιτα λισμού και μετέτρεψε τους σοσιαλόπληκτους σε «αντι-ρατσιστές». Η οργά νωση «ΣΟΣ Ρατσισμός», δημιούργημα του μεγάρου των Ηλυσίων, έγινε σύμβολο της μετατροπής του γαλλικού σοσιαλισμού της κρατικοποίησης σε αμερικανικού τύπου αντι-ρατσισμό. Έκτοτε όμως η οργάνωση αυτή έχει αλλάξει πολύ. Το 1978 ένας Πολωνός, ο Κάρολ Βόίτίλα, εξελέγη πάπας με το όνομα Ιωάννης Παύλος Β'. Ήταν μια πρόκληση για τους Ρώσους κομμουνιστές, οι οποίοι επιχείρησαν, ανεπιτυχώς, να τον δολοφονήσουν στην πλατεία του αγίου Πέτρου το 1981. Στο Κρεμλίνο δεν κυβερνούσαν πια παρά μερικά γε ρόντια: ο Μπρέζνιεφ, ο Αντρόποφ, ο Τσερνένκο. Στις 11 Μαρτίου 1985 το Πολιτμπυρό εξέλεξε ως γενικό γραμματέα του κόμματος τον Μιχαήλ Γκορμπατσώφ (ήταν τότε πενήντα ενός χρόνων). 0 Γκορμπατσόφ ήξερε ότι η ΕΣΣΔ δεν ήταν σε θέση να ανταπεξέλθει ούτε στο ρυθμό ανάπτυξης της Δύ σης ούτε στον εξοπλιστικό ανταγωνισμό. Καταλάβαινε ότι στη Ρωσία ο ίδιος ο λαός. που αποτελούνταν κυρίως από κομμουνιστές, γινόταν ολοένα και πιο καταναλωτικός, θαύμαζε το αμερικανικό μοντέλο και ονειρευόταν σουπερμάρκετ και όχι μεγάλες βραδινές εκδηλώσεις. Θέλησε να προβεί σε μεταρρυθμίσεις: η Περεστρόικα. Το ρεύμα όμως ήταν πια πολύ δυνατό για να μπορέσει να το αναχαιτίσει. Η Εκκλησία και τα εργατικά συνδικάτα της Πολωνίας (ο Λεχ Βαλέσα). με την ενθάρρυνση του Ιωάννη Παύλου, τον προκαλούσαν απροκάλυπτα. 0 Γκορμπατσώφ όμως δεν απέστειλε άρματα μάχης και ανακάλεσε τον Κόκ κινο Στρατό από το Αφγανιστάν. Οι λαοί του ανατολικού συνασπισμού, οι

1

Γάλλος πολιτικός, εθνικιστής, αρχικά ρεπουμπλικάνος με τον Ντ' Εσταίν. χρημάτισε

υπουργός του Σιράκ και του Μπαλαντύρ. κατέληξε φιλελεύθερος και υποψήφιος στις προε δρικές εκλογές του 2002. Διατηρούσε πάντα επαφές με την άκρα Δεξιά. (Σ.τ.Ε.)

350


οποίοι, αντίθετα από τους Ρώσους, δεν είχαν ποτέ ενστερνισθεί τον μαρξι σμό, άρχισαν να τον εγκαταλείπουν. Από το 1945 η (ακρωτηριασμένη) Γερμανία παρέμενε διχοτομημένη. Οι δυτικές ζώνες αποτελούσαν την Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας. ο πιο γνωστός καγκελάριος της οποίας ήταν ο Κόνραντ Αντενάουερ (ένας πο λέμιος του ναζισμού). Στην Ανατολική Γερμανία, την οποία κατείχαν οι Ρώσοι, υπήρχε η Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας (με τον θύλακα του Δυτικού Βερο λίνου, τον οποίο ο αποκλεισμός του Βερολίνου δεν στάθηκε ικανός να καταρ γήσει). Το 1961 οι Ανατολικοί είχαν ανεγείρει ένα τείχος με σκοπό να εμπο δίζουν τους κατοίκους του ανατολικού τμήματος να καταφεύγουν στον δυτι κό θύλακα. Το τείχος επιτηρούσαν κομμουνιστές συνοριακοί φρουροί (οι Βόπο 2 ). οι οποίοι χωρίς κανέναν δισταγμό εκτελούσαν επί τόπου τους φυγάδες. Τι γίνεται όμως όταν οι Βόπο αρνούνται να πυροβολήσουν; Όπερ συνέβη στις 9 Νοεμβρίου 1989. Έχουμε επανειλημμένως επισημάνει τη σημασία της συναίνεσης. Σε λί γες μόνο ημέρες το τείχος είχε γκρεμιστεί και η Λαϊκή Δημοκρατία της Γερ μανίας είχε πάψει να υπάρχει (ακριβώς όπως περιγράφεται στη γερμανική κινηματογραφική ταινία Good bye Lenin). Ο Γκορμπατσώφ δεν αντέδρασε. Όλα τα κράτη της Ανατολικής Ευρώπης αποκήρυξαν τον κομμουνισμό. Απελπισμένοι, από τις 19 ώς τις 20 Αυγούστου οι συντηρητικοί στρατη γοί αποπειράθηκαν να προβούν σε πραξικόπημα. Η απόπειρα τους απέτυχε και ο Γκορμπατσώφ αντικαταστάθηκε από τον Μπόρις Γέλτσιν. Στις 29 Αυ γούστου ο τελευταίος εξεδίωξε το Κομμουνιστικό Κόμμα από την εξουσία. Το Δεκέμβριο του 1991 η ΕΣΣΔ διασπάστηκε: η Ουκρανία, η Λευκορω σία, όλες οι μουσουλμανικές δημοκρατίες του Καυκάσου (Τουρκμενιστάν, Ουζμπεκιστάν. Καζακστάν κ.λπ.) καθώς και οι χριστιανικές δημοκρατίες (Αρμενία. Γεωργία) αυτοανακηρύχτηκαν ανεξάρτητες - και η περιπέτεια της αποαποικιοποίησης έλαβε τέλος. Με την υγεία του να καταρρέει από την υπερβολική χρήση οινοπνευμα τωδών, ο Γέλτσιν παραιτήθηκε χάριν του πρωθυπουργού του Βλαντιμίρ Πούτιν, παλαιού στελέχους της Κα Γκε Μπε. Ο Πούτιν. ο οποίος επανεκλεχθηκε πρόεδρος το 2000 και το 2004. προσπαθεί να συγκρατήσει ό,τι έχει απομεί νει από τη Ρωσία: από την Πετρούπολη ώς το Βλαδιβοστόκ, και χωρίς την Ουκρανία, παρόλο που στο Κίεβο αυτή η χώρα είχε ιδρύσει τη Ρωσία. 1

Vopo. από το Volkspolizei = λαϊκή αστυνομία. (Σ.τ.Κ.)



351

Στη διάρκεια της δεκαετίας του 1980 ακόμη, όλοι οι Δυτικοί αναλυτές έκριναν μετά βεβαιότητας ότι ο σοβιετικός «ολοκληρωτισμός» ήταν ακατά λυτος. Το συνταρακτικό αυτό γεγονός, η πτώση των Σοβιέτ. σήμανε το τέλος του 20ού αιώνα, την αρχή του οποίοι είχαν σηματοδοτήσει τα ίδια Σοβιέτ με την Οκτωβριανή Επανάσταση. Στη Δυτική Ευρώπη πανηγύριζαν. Στη Δύση, μετά τη συνθήκη της Ρώμης του 1957. τα ευρωπαϊκά κράτη ίδρυσαν την Ευρωπαϊκή Ένωση, η οποία αρχικά ονομάστηκε ΕΟΚ (Ευρω παϊκή Οικονομική Κοινότητα) και περιλάμβανε πολλούς οργανισμούς: την Κομισιόν (Ευρωπαϊκή Επιτροπή), η οποία εδρεύει στις Βρυξέλλες, διαχει ρίζεται τα κοινοτικά κονδύλια και επιβάλλει σε όλους τους κανόνες και τις επιταγές της• το υπουργικό συμβούλιο της. τη Σύνοδο των Υπουργών της Ένωσης, η οποία ιδρύθηκε το 1974, διαθέτει κυριαρχική εξουσία και συγκε ντρώνει τους αρχηγούς κρατών και κυβερνήσεων τέλος, το Κοινοβούλιο του Στρασβούργου, τα μέλη του οποίου, από το 1979 και έπειτα, εκλέγονται δια καθολικής ψηφοφορίας. Ο Ντε Γκωλ. από τη στιγμή που βρέθηκε στην εξουσία, δεν αντιτάχθηκε στην ίδρυση της ΕΟΚ. Η ιδέα της συνεργασίας μεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών είναι κατ' αρχήν θετική. Σήμερα ολόκληρη σχεδόν η Ευρώπη απο τελεί μέρος της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Υπάρχουν όμως δυο τρόποι να βλέ πει κανείς την Ένωση: πραγματιστικά, ως συνεργασία των εθνών, και ιδεο λογικά, όπως οι «ευρωπαϊστές», που αγγίζει την ουτοπία. Γιατί αποτελεί ουτοπία το να υποτιμά κανείς το ιστορικό παρελθόν των κρατών-μελών. Η Ευρώπη δεν είναι δυνατό να οικοδομηθεί σύμφωνα με το παράδειγμα των Ηνωμένων Πολιτειών, οι οποίες στην ουσία αποτελούν ένα μόνο έθνος. Ο πλούτος

της Ευρώπης συνίσταται στο ότι έχει γεννήσει πολλούς μεγά

λους πολιτισμούς, οι οποίοι έχουν πολλά κοινά στοιχεία ενο) ταυτόχρονα εί ναι και οικουμενικοί: τον γαλλικό, τον αγγλικό, τον γερμανικό, τον ιταλικό, τον πορτογαλικό κ.λπ. Από την άποψη αυτή. ο ρωσικός πολιτισμός (Τολ στόι. Ντοστογιέφσκι) είναι αναντίρρητα ευρωπαϊκός, ενώ της Τουρκίας, ιστορικά οθωμανικός, δεν είναι. Η ευρωπαϊκή πρόκληση συνίσταται στη συνεργασία όλων αυτών των πραγματικοτήτων που σφυρηλάτησαν οι αιώνες του παρελθόντος. Η ευρω παϊκή αεροναυτική κοινοπραξία Αίρμπας. οι διαστημικοί πύραυλοι Αριάν κ.λπ.. αποτελούν απόδειξη του τι μπορούν να κάνουν οι Ευρωπαίοι όταν

352


συνεργάζονται. Η ιδεολογία, αντιθέτως, επιλέγει την άγνοια της ιστορίας (όποτε αναφέρονται σ' αυτήν οι ευρωπαϊστές, είναι για μας θυμίσουν την εφήμερη αυτοκρατορία του Καρλομάγνου - αποκαλυπτική επιλογή!). Στην πραγματικότητα η διευρυμένη Ευρώπη είναι πριν από όλα μια οι κονομική ζώνη. Η ουτοπία αυτή όμως παρουσιάζει ορισμένα μειονεκτήμα τα - είναι η μοίρα των ουτοπιών. (Σχετικά με αυτό το θέμα, καλό είναι να ξεχωρίζουμε τα ρεαλιστικά «μεγάλα σχέδια» από τις «ουτοπίες».) Η καλή λειτουργία της δημοκρατίας προϋποθέτει μια «κοινότητα αισθημάτων». Αυτού του είδους οι κοινότητες, οι οποίες δημιουργήθηκαν στη διάρκεια αι ώνων, υπάρχουν στη Γαλλία όπως και στην Αγγλία. Η « Ε υ ρ ώ π η » όμως δεν συγκαταλέγεται ανάμεσα τους. Οι εκλογές στο ευρωπαϊκό κοινοβούλιο βιώνονται με εθνικά κριτήρια. Παρ' όλα αυτά, οι περισσότεροι νόμοι και κανόνες που σήμερα διέπουν το βίο των πολιτών έχουν «μαγειρευτεί» από τους «απαρατσίκ» των Βρυξελλών, και μάλιστα στα αγγλικά. Η Ευρώπη δεν έχει να κερδίσει τίποτα με το να γίνει ένα είδος γραφειο κρατικής υπο-Αμερικής. Εξάλλου η άρνηση αυτή της πραγματικότητας έχει ουσιαστικά μετατρέψει την Ένωση σε μια απλή ζώνη ελευθέρων συναλλαγών. Γπάρχουν και χειρότερα: διαχέοντας απόψεις α-εθνικές (στην πραγμα τικότητα αντεθνικές), οι ευρωπαϊστές -οι οποίοι πολλές φορές προέρχονται από τις τάξεις των αμφισβητιών του Μάη του '68, όπως ο Κον-Μπεντίτ- εν θαρρύνουν τη δημιουργία καταστρεπτικών μικρο-εθνικισμών. Η ουτοπία μιας «Ευρώπης των περιφερειών» (στην οποία δεν υπάρχει πια η Γαλλία), όπου κάτω από την ευγενή κυριαρχία των Βρυξελλών (στην πραγματικότη τα των Ηνωμένων Πολιτειών) μια ανεξάρτητη Βρετάνη θα συνομιλούσε με μια Κορσική και μία Καταλονία εξίσου ανεξάρτητες, είναι προφανές ότι θα ήταν καταστρεπτική. Στη Γιουγκοσλαβία, μετά το θάνατο του στρατάρχη Τίτο το 1980, οι ομο σπονδιακοί θεσμοί, οι οποίοι ήταν πια ξεπερασμένοι, κατακερματίστηκαν: οι Σέρβοι και οι Κροάτες, χωρισμένοι στο Σεράγεβο από το χιλιετές σύνορο του Θεοδοσίου ανάμεσα στην Ανατολή και τη Δύση. είχαν ενωθεί μόλις το 1918. Δεν ήταν όμως γραφτό ότι η ύπαρξη της Γιουγκοσλαβίας δεν θα ξε περνούσε τον 20ύ αιώνα. Η ιδέα της αυτοκρατορίας ανήκε στο παρελθόν, όπως και του κομμουνισμού, η ιδέα όμως μιας ομοσπονδίας των Σλάβων του Νότου (οι οποίοι μιλούν την ίδια γλώσσα, ακόμη και αν χρησιμοποιούν διαφορετικά αλφάβητα) δεν φαινόταν παράλογη. Πολλοί νέοι εξάλλου, που συχνά προέρχονταν από μικτούς γάμους, αισθάνονταν «Γιουγκοσλάβοι».



353

Τον Ιούνιο του 1991, Σλοβένοι και Κροάτες κήρυξαν την ανεξαρτησία των δημοκρατιών τους. Το ίδιο έπραξαν, λίγους μήνες αργότερα, η Βοσνία και η Μακεδονία. Οι Σέρβοι, διασπαρμένοι σε όλη την επικράτεια της χώ ρας, αντέδρασαν. Ακολούθησε ένας πόλεμος, μικρής διάρκειας μεν στη Σλο βενία, λυσσαλέος όμως και μακροχρόνιος ανάμεσα στην Κροατία και τη Σερ βία. Οι Κροάτες, νικημένοι, υπέγραψαν ανακωχή τον Ιανουάριο του 1992. Τον Απρίλιο του ίδιου χρόνου όμως άρχισε πάλι ο πόλεμος για τον έλεγ χο της Βοσνίας (τον πληθυσμό της οποίας αποτελούσαν ένας συνδυασμός Σερβο-κροατών και μια ισχυρή μειονότητα μουσουλμάνων, οι οποίοι κατά γονταν από τους Οθωμανούς των περιχώρων του Σεράγεβο). Νικητές του πολέμου, χάρη στην υποστήριξη των Ηνωμένων Πολιτειών, αναδείχθηκαν το 1995 οι Κροάτες. Διπλασίασαν την εδαφική επιφάνεια του κράτους τους, προσαρτώντας ολόκληρη τη δαλματική ακτή και εκδιώκοντας τους σερβι κούς πληθυσμούς από την Κράινα. Η Σερβία του Μιλόσεβιτς θεωρήθηκε υπεύθυνη για τον πόλεμο της Βοσ νίας, με αποτέλεσμα να της αρνηθούν την έδρα της τέως Γιουγκοσλαβίας στον ΟΗΕ. Οι «κυανόκρανοι» (Άγγλοι, Γάλλοι και Αμερικανοί) επενέβησαν και επέβαλαν στον Μιλόσεβιτς τις συμφωνίες του Ντέιτον. Η Βοσνία, μοι ρασμένη ουσιαστικά σε τρία κράτη (ένα σερβικό, ένα κροατικό και ένα «μουσουλμανικό», στα περίχωρα του Σεράγεβο), καταλήφθηκε από τους Άγγλους, Γάλλους και Αμερικανούς κυανόκρανους. Τα πάθη της Σερβίας όμως δεν έλαβαν τέλος, γιατί ο Μιλόσεβιτς μόνο προνοητικός δεν ήταν. Το Κόσοβο, μία από τις σερβικές επαρχίες και λίκνο του σερβικού έθνους (το πατριαρχείο εδρεύει στο Πεκ), κατοικείται κατά 80% από Αλβανούς μου σουλμάνους. Οι τελευταίοι αποσχίστηκαν, οπότε ο σερβικός στρατός άρχι σε να τους καταδιώκει. Από το Μάρτιο ώς τον Ιούνιο του 1999, το NATO, με τους βομβαρδισμούς του Βελιγραδίου, ανάγκασε τη Σερβία να παραιτηθεί και να εγκαταλείψει το Κόσοβο. Έχουμε λοιπόν τρεις πολέμους: τον πρώτο, του 1991, τον δεύτερο, της Βοσνίας, με τη μεγαλύτερη διάρκεια, και τον τρίτο και περισσότερο ανηλεή, του Κοσόβου το 1999. 0 Μιλόσεβιτς συνελήφθη και δικάζεται από διεθνές δικαστήριο, ενώ η Σερβία είναι σήμερα μικρότερη απ' ό,τι ήταν όταν κηρύ χτηκε ανεξάρτητη στη διάρκεια του 19ου αιώνα. Πολλοί Σέρβοι ζουν έξω απύ τα σύνορα της χώρας (στη Βοσνία και στη Μακεδονία). Το Κόσοβο έχει καταστεί διεθνές προτεκτοράτο (για ένα διάστημα κυβερνήτης του εί χε διατελέσει ο Μπερνάρ Κουσνέρ), όπου η ειρήνη διατηρείται χάρη στην

354


παρουσία των κυανοκράνων. Ο βομβαρδισμός του Βελιγραδίου το 1999 υπήρξε ο πρώτος, πανευρωπαϊκά, από το 1945. Μπορούσαν να είχαν αποφευχθεί οι σφαγές; Είναι πάντοτε δικαιολογη μένη η κάθετη καταδίκη των ανταλλαγών πληθυσμών που αποκαλούνται «εθνοκάθαρση»; Όταν το μίσος φθάνει σε τέτοια άκρα, μπορεί σε τελευ ταία ανάλυση να είναι προτιμότερο να χωριστούν εκείνοι που δεν επιθυ μούν πια να ζουν μαζί (για παράδειγμα, χάρη στις ανταλλαγές των πληθυ σμών του 1923, οι Έλληνες και οι Τούρκοι έχουν σήμερα συμφιλιωθεί). 0 ιδεολογικός ριζοσπαστισμός είναι πάντοτε επικίνδυνος. Αποτέλεσμα αυτών των πολέμων ήταν εκατοντάδες χιλιάδες νεκροί αλλά και τρομερές βιαιότητες (βιασμοί κ.λπ.), ίδιον των εμφυλίων πολέμων. Και αυτό γιατί στη Γιουγκοσλαβία οι πόλεμοι αρχικά βιώθηκαν ως εμφύλιοι, προτού εξελι χθούν σταδιακά σε εθνικούς πολέμους. Οι Τσέχοι και οι Σλοβάκοι κατόρθω σαν να χωριστούν ειρηνικά, όπως οι Ρώσοι και οι Ουκρανοί. Η βίαιη επέμ βαση των Ρώσων στην Τσετσενία εξηγείται, χωρίς όμως αυτό να αποτελεί δικαιολογία, από την επιθυμία τους να ελέγξουν τα κοιτάσματα πετρελαίου της Κασπίας. Η τραγωδία της Γιουγκοσλαβίας θα μπορούσε να έχει συμβεί και αλλού. Στη Γαλλία, για παράδειγμα, συνυπάρχουν πολύ πιο διαφορετικοί πληθυ σμοί απ' ό,τι στη Γιουγκοσλαβία: ανάμεσα στους Αλσατούς-Γερμανούς και τους Βρετόνους-Κέλτες, όπως και ανάμεσα στους Φλαμανδούς της Λιλ και τους Προβηγκιανούς-Μεσογειακούς, οι διαφορές είναι πολύ μεγαλύτερες από εκείνες που χωρίζουν τους Σέρβους από τους Κροάτες! Η Γαλλία δεν είναι «αιώνια» - η χιλιόχρονη αυτή θεωρία είναι μια πολιτική επινόηση που φρόντισε να διαδώσει το Παρίσι. Οι ουτοπίες των τοπικιστών θα μπορού σαν να καταργήσουν την επιθυμία που ωθεί τους Γάλλους να ζούνε ενωμέ νοι. Στη Ρεν, σήμερα, οι πινακίδες της τροχαίας μεταφράζονται στη βρετονική (γλώσσα που δεν χρησιμοποιήθηκε ποτέ στη Ρεν). Όταν ακούει κανείς 3

τον Ζαν-Γκυ Ταλαμονί, τρέμει αναλογιζόμενος τις συνέπειες των λόγων του για την Κορσική, τη Γαλλία και την ίδια την Ευρώπη. Παρ' όλα αυτά, οι Γάλλοι εξακολουθούν να φαίνονται ευχαριστημένοι που είναι Γάλλοι. Θα μπορούσαν μάλιστα και να υπερηφανεύονται γι' αυ τό. Πώς να υπερηφανευθεί όμως για αυτή του την ιδιότητα ένας νεαρός 3

Ένας από τους ηγέτες του κινήματος για την ανεξαρτησία της Κορσικής και την απόσχι

ση της από τη Γαλλία. (Σ.τ.Ε.)



355

Γάλλος, γόνος μεταναστών, σε μια χώρα όπου η «ορθοφροσύνη» τον κατη γορεί συνεχώς ότι είναι καθυστερημένος ή και παντελώς ανίκανος; Μετά την πτώση του κομμουνιστικού οίκου, ο κόσμος έπαψε να είναι πολυκεντρικός. Οι Ηνωμένες Πολιτείες αποτελούν σήμερα τη μοναδική υπερδύναμη. Έχουμε επισημάνει το γεγονός ότι οι Αμερικανοί δεν επιθυμούν να οικο δομήσουν μια νέα Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, καθώς οι πολίτες των μεσοδυτικών πολιτειών δεν εκδηλώνουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον έξω κόσμο. Η Αμερική δεν είναι αυτοκρατορική - είναι ηγεμονική. Σημειωτέον ότι η μόδα της λέξης «παγκοσμιοποίηση» συμπίπτει με την εξαφάνιση της ΕΣΣΔ. Πριν από το 1889, όταν υπήρχε ακόμη η ΕΣΣΔ, κανένας δεν μιλούσε για «παγκο σμιοποίηση». Η «παγκοσμιοποίηση» είναι ένας ευφημισμός που απλά ση μαίνει «αμερικανική ηγεμονία». Η ηγεμονία αυτή είναι στρατιωτική αλλά και πολιτισμική. Υπάρχουν γαλλικές πανεπιστημιακές σχολές όπου οι παραδόσεις γίνονται στην αγγλι κή γλώσσα. Όλοι πρέπει να μάθουμε καλά αγγλικά (τη νέα αυτή

«κοινή»),

ο λαός όμως ο οποίος παύει να μεταδίδει την παιδεία του στη δική του γλώσσα είναι καταδικασμένος να εξαφανισθεί. Η ηγεμονία αυτή είναι και οικονομική. Η Ευρωπαϊκή Ένωση στην περί πτωση αυτή παρουσιάζει δυο όλως διαφορετικά αποτελέσματα. Θετικό αποτέλεσμα βέβαια στον οικονομικό τομέα, όπου της δίνεται η ευκαιρία να αντιταχθεί με επιτυχία στις αξιώσεις των αμερικανικών επιχειρήσεων (δεν υπάρχουν αληθινές «πολυεθνικές» εταιρείες: μια μεγάλη επιχείρηση, όσο και αν επεκταθεί σε παγκόσμια κλίμακα, διατηρεί ισχυρή εθνικότητα). Αρ νητικό όμως αποτέλεσμα στον πολιτικό όσο και στον πολιτισμικό τομέα, όπου δεν αποτελεί πια παρά ιμάντα μετάδοσης των αμερικανικών επιτα γών. Η επιθετική χρήση της αγγλικής γλώσσας και η δουλοπρέπεια που επέδειξε η πλειονότητα των χωρών της Ένωσης σε σχέση με την υπόθεση του Ιράκ το αποδεικνύουν περίτρανα. Η ηγεμονία όμως δεν είναι καλό πράγμα. Βλάπτει την υφήλιο, στην οποία εμφανίζονται «γκρίζες ζώνες» όπου βα σιλεύει η αναρχία (οι ζώνες τις οποίες εγκαταλείπουν οι Ηνωμένες Πολιτείες). Βλάπτει όμως και τον ίδιο τον ηγεμόνα,

ο οποίος αποστεώνεται λόγω

της ανυπαρξίας ανταγωνισμού και αντίθεσης. 0 Πλάτων είχε εξετάσει την υπόθεση μιας παγκόσμιας ηγεμονίας (δεν ήταν θεωρητική: πολύ σύντομα ο Αλέξανδρος έμελλε να κατακτήσει τον κόσμο). Έκρινε όμως ότι θα ήταν

356


βλαβερή. Για την ισορροπία του κόσμου, η συνύπαρξη Αθήνας και Σπάρτης ήταν απαραίτητη. Ο «έλεγχος των αγωγών του πετρελαίου» (Κασπία, Ιράκ, Βενεζουέλα) δεν είναι δυνατό να αντικαταστήσει, για τις Ηνωμένες Πολιτείες, τον αναστοχασμό για τον έξω κόσμο.

ΠΕΡΙ TOT WORLD TRADE CENTER, ΤΗΣ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΑΣ ΚΑΙ TOY ΜΕΛΛΟΝΤΟΣ

TO 1991 Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΟΥ ΚΟΥΒΕΙΤ ΑΠΟΤΕΛΕΣΕ ΠΕΡΙΤΡΑΝΗ ΑΠΟΔΕΙΞΗ ΤΗΣ ΗΓΕΜΟ-

νίας των ΗΠΑ. Ο πόλεμος αυτός δεν θα είχε γίνει αν υπήρχε ακόμη η ΕΣΣΔ, για το λόγο ότι η σοβιετική Ρωσία, η οποία διατηρούσε πελατειακές σχέσεις με το καθεστώς του κόμματος Μπάαθ και τον Σαντάμ Χουσείν, προστάτευε το Ιράκ. Επισημαίνουμε εδώ ότι το Κουβέιτ είναι ένα εντελώς τεχνητό δημιούρ γημα του αγγλικού ιμπεριαλισμού (με σκοπό να καταργήσει τις παραδο σιακές προσβάσεις προς τη θάλασσα της Μεσοποταμίας). Παρ' όλα αυτά, η ένοπλη εισβολή σε ένα κράτος, ακόμη και «κράτοςμάίμού», αποτελεί απαράδεκτη ενέργεια. Ο πρώτος πόλεμος του Κόλπου ήταν απόλυτα νόμιμος (είχε συμμετάσχει σ' αυτόν και η Γαλλία), με σαφώς περιορισμένους στόχους. Μετά την ανάκτηση του Κουβέιτ, το ιρακινό κα θεστώς του Μπάαθ επανήλθε στην εξουσία. 0 Μπους ο πρεσβύτερος είχε αποδειχθεί συνετός. Προτού συμβεί το γεγονός αυτό, η κατάληψη της εξουσίας στο Ιράν από τους φονταμενταλιστές μουλάδες του Αγιατολάχ Χομεϊνί είχε προκαλέσει μεγάλη ανησυχία. Η ιρανική «επανάσταση», με την κατάληψη της αμερικα νικής πρεσβείας, είχε ανάλογο αντίκτυπο στον μουσουλμανικό κόσμο με την κατάληψη της Βαστίλης από τη Γαλλική Επανάσταση στον κόσμο του Διαφωτισμού... Το Ιράκ του Σαντάμ εξάλλου είχε διεξαγάγει λυσσαλέο πό λεμο εναντίον του Ιράν των μουλάδων. 0 φετφάς που εξέδωσε ο Χομεϊνί εναντίον του συγγραφέα Σάλμαν Ρουσντί αποτέλεσε πρόκληση για τον σύγχρονο κόσμο. Ο μαρξισμός είχε θελήσει να ξεπεράσει το 1789, ο ισλαμισμός θέλησε να το σβήσει. Ο Χομεϊνί όμως ήταν Πέρσης, και το αντικείμενο της δικής του επανάστασης πολύ συ γκεκριμένο: το Ιράν.

358


Η αντιαμερικανική τρομοκρατική ενέργεια της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 είναι εντελώς άλλο πράγμα/Ηταν μια αμιγώς τρομοκρατική ενέργεια, ακό μη και αν ένα γελοίο βιβλίο ισχυρίστηκε το αντίθετο. Την έχουν συγκρίνει με το Περλ Χάρμπορ. Η σύγκριση αυτή όμως δεν ευσταθεί Υπάρχουν βέβαια ορισμένες ομοιότητες: ο αριθμός των νεκρών, ο αιφνι διασμός, το σοκ. Εξήντα χρόνια νωρίτερα όμως, επρόκειτο για έναν πόλεμο ανάμεσα σε κράτη: ο επιτιθέμενος μπορούσε να εντοπισθεί. Οι Ιάπωνες ήθελαν να καταστρέψουν έναν πολεμικό στόλο, όχι όμως ειδικά τους πολί τες (τα περισσότερα θύματα εξάλλου ανήκαν στα πληρώματα του στόλου). Ποιο κράτος θέλησε να ανατινάξει τους δίδυμους πύργους του Μανχά ταν και το Πεντάγωνο; Κανένα! Η Αλ Κάιντα δεν αποτελεί καν συγκεντρω τική οργάνωση. Είναι ένα νεφέλωμα που αποτελείται από διάφορες φανα τισμένες ομάδες... Η Αλ Κάιντα δεν διεξάγει κανονικό πόλεμο. Στόχος ενός πολέμου είναι τα πολιτικά οφέλη που μπορεί να επιφέρει. Ποιοι όμως είναι οι στόχοι της Αλ Κάιντα; Τι ζητά η Αλ Κάιντα από τις Ηνωμένες Πολιτείες; Τίποτα! Ο τρόπος διεξαγωγής του τρομοκρατικού χτυπήματος της προκάλεσε τη γενι κή κατάπληξη: η καταστροφή του World Trade Center θυμίζει έντονα τις ταινίες καταστροφών του Χόλυγουντ. Το 1994 οι μουσουλμάνοι φονταμενταλιστές είχαν εκτρέψει από την πο ρεία του ένα αεροπλάνο της Αιρ Φρανς με σκοπό να το ρίξουν πάνω στον πύργο του Άιφελ. Η απόπειρα τους απέτυχε, γιατί αναγκάστηκαν να εμπι στευθούν τους Γάλλους πιλότους, οι οποίοι προσγείωσαν το Αίρμπας στο αεροδρόμιο της Μασσαλίας, όπου η GIGN (Ειδική Κατασταλτική Αντιτρο μοκρατική Μονάδα) μπόρεσε να το καταλάβει εξ εφόδου. Κατόπιν αυτού, οι φονταμενταλιστές συμπέραναν ότι έπρεπε να εκπαι δεύσουν πιλότους. Οι κομάντος οι οποίοι απήγαγαν τα αμερικανικά αερο σκάφη ανέλαβαν προσωπικά τη διακυβέρνηση τους. Ο ένας μάλιστα από τους καμικάζι έλαβε το δίπλωμα του -Αμερικανού- πιλότου μετά το θάνα το του. Η μετατροπή πολιτικών αεροσκαφών (γεμάτων κηροζίνη μετά την απο γείωση) σε βόμβες ήταν μια ιδέα διεστραμμένη μεν, αλλά αποτελεσματική. Η θερμότητα η οποία εκλύθηκε από τους καιόμενους πύργους ρευστοποίη σε τον μεταλλικό σκελετό τους, προκαλώντας την κατάρρευση τους. Ο ίδιος ο Μπιν Λάντεν έμεινε κατάπληκτος. Η απόπειρα του αυτή του είχε εξα σφαλίσει 3.000 νεκρούς και ένα οπτικύ εφέ που ξεπερνούσε κάθε προηγού-

ΠΕΡΙ TOT WORLD TRADE CENTER. ΤΗΣ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΑΣ ΚΑΙ TOT ΜΕΛΛΟΝΤΟΣ

359

μενο. Ο Μπιν Λάντεν, επιτυχημένος επικοινωνιολόγος, έπλεε σε πελάγη ευ τυχίας: το πρώτο αεροσκάφος τράβηξε επάνω του όλες τις κάμερες και έτσι όλες οι τηλεοράσεις μπόρεσαν να κινηματογραφήσουν με κάθε λεπτομέ ρεια τη δεύτερη σύγκρουση. Ο Μπιν Λάντεν. ο οποίος γαλουχήθηκε από τους Αμερικανούς, μπορεί να είναι φονταμενταλιστής, παραμένει όμως άριστος διαφημιστής. Οι οικο νομικές και χρηματιστικές συνέπειες της ενέργειας του υπήρξαν ανυπολό γιστες: ο πρόεδρος Μπους ο νεότερος, αντίθετα από τις φιλελεύθερες αντι λήψεις του. αναγκάστηκε να τυπώσει εκατομμύρια χάρτινα δολάρια για να σώσει την αμερικανική οικονομία. Οι μυστικές υπηρεσίες είχαν αποδειχθεί εντελώς ανίκανες. Χάρη στους υπολογιστές και τους δορυφόρους τους οποίους διέθεταν, άκουγαν όλες τις συνδιαλέξεις σε όλα τα μέρη του κόσμου. Η CIA όμως είχε ξεχάσει ότι οι συ νωμότες (εκτός από τους Κορσικανούς εθνικιστές) δεν χρησιμοποιούν το τηλέφωνο. Οι πληροφορίες, από καταβολής κόσμου, προέρχονται από τους «χαφιέδες», τους μυστικούς πράκτορες οι οποίοι έχουν εισδύσει στις οργα νώσεις του εχθρού. Η CIA όμως δεν διέθετε ανάλογους πράκτορες. Λέγεται μάλιστα ότι κανένας από τους πράκτορες της δεν ήξερε περσικά (την ομι λούμενη γλώσσα στην Καμπούλ). Αντίθετα απ' ό,τι είχε συμβεί μετά το Περλ Χάρμπορ, το πλήγμα του αμερικανικού δράκοντα έπεσε στο κενό. Κατέλαβε βέβαια δικαιολογημένα το Αφγανιστάν (όπου η CIA. πρόσφατα ακόμη, υποστήριζε τους Ταλιμπάν εναντίον των Ρώσων). Μετά από αυτό όμως, δεν ήξερε ποιο θα έπρεπε να είναι το επόμενο βήμα. 0 δεύτερος πόλεμος του Ιράκ ήταν μια απάτη. 0 Σαντάμ Χουσεΐν. ένας σοσιαλίζων και κοσμικός δικτάτορας, θύμιζε περισσότερο τον Στάλιν παρά τον Μπιν Λάντεν. Μισούσε τους φονταμενταλιστές και δεν είχε καμία σχέση με την Αλ Κάιντα πριν απύ την 11η Σε πτεμβρίου 2001... Δεν διέθετε μεγάλο στρατό, ούτε «όπλα μαζικής κατα στροφής», και οι στρατιωτικές δυνάμεις του είχαν ουσιαστικά συρρικνωθεί μετά την περιπέτεια του Κουβέιτ. Η κατάκτηση του Ιράκ το 2003 από τον αμερικανικό στρατό αποτέλεσε μια επιχείρηση τόσο παράλογη, ώστε με κάποια υπερβολή θα μπορούσε να υποθέσει κανείς ότι την είχε προγραμματίσει η ίδια η Αλ Κάιντα. Γιατί ποιον ωφέλησε, σε τελευταία ανάλυση, αν όχι την οργάνωση του Μπιν Λάντεν; Η καταστροφή ενός έκδηλα άθεου καθεστώτος, το χάος στο Ιράκ και η

360


ταπείνωση (για άλλη μια φορά) των μουσουλμάνων αποτελούν τα πιο έκδη λα αποτελέσματα αυτού του πολέμου.

Ο Μπιν Λάντεν έχει κάθε λόγο να

επιχαίρει. Η Γαλλία του προέδρου Σιράκ δεν θέλησε να λάβει μέρος σ' αυτή την παραφροσύνη, την οποία όμως ενέκριναν τα περισσότερα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Απόδειξη ότι η πολιτική βούληση δεν βασίζεται σε μια απόμακρη γραφειοκρατία, αλλά στη βούληση των εθνών. Δεν αρκεί όμως να διαθέτει κανείς εξουσία, πρέπει να διαθέτει αντίληψη και να έχει και κίνητρα. Όπως είπε σε μία από τις ταινίες του και ο Γούντυ Άλεν: «Ευ τυχώς που υπάρχει η Γαλλία! » Η Αλ Κάιντα είναι ένα άκρως ανησυχητικό φαινόμενο: μήπως κάποια μορφή της ισλαμικής θρησκείας «μεταλλάχθηκε» και μετατράπηκε (η αυτο κτονία δεν είναι ίδιον των μουσουλμάνων αλλά των βουδιστών) σε απολυ ταρχική ιδεολογία; Για πρώτη φορά μετά από αιώνες η νεωτερικότητα (την οποία η Ιαπωνία της δυναστείας των Μέιτζι είχε απλά μιμηθεί) αμφισβητεί ται. Η Αλ Κάιντα στήνει στις μεγάλες δυνάμεις την παγίδα των θρησκευτι κών πολέμων. Ποια θα είναι η μοίρα των ανθρώπων μετά από όλα αυτά; Εδώ πρέπει να πούμε λίγα λόγια για τη δημογραφία. Είχαμε επισημάνει πόσο σημαντική είναι, παρατηρώντας, για παράδειγμα, τις δημογραφικές εκρήξεις οι οποίες

ακολούθησαν τη νεολιθική και τη βιομηχανική επανά

σταση, καθώς και την υποβάθμιση της Γαλλίας (η πιο πυκνοκατοικημένη δύναμη της Ευρώπης το 1815, η λιγότερο πυκνοκατοικημένη το 1915). Η «φυσική» κατάσταση των λαών είναι εκείνη κατά την οποία το ποσο στό γεννήσεων κατά γυναίκα είναι υψηλό (οι γυναίκες απασχολούν πολύ τη δημογραφία) αλλά και το ποσοστό θνησιμότητας είναι επίσης υψηλό. Αυτή ήταν η κατάσταση που επικρατούσε ώς τον 19ο αιώνα. Η σημερινή κατάσταση της δημογραφίας παρουσιάζει κάμψη των γεννή σεων αλλά και της θνησιμότητας. Η ιατρική (από τη στιγμή που έγινε απο τελεσματική χάρη στον Παστέρ) έχει σχεδόν εξαλείψει την παιδική θνησιμό τητα, προκαλώντας μ' αυτόν τον τρόπο μια επιμήκυνση του μέσου όρου διάρκειας της ζωής, τον οποίο συγχέουμε με την αύξηση του ατομικού προσδόκιμου ζωής. Το 1700 μια γυναίκα έπρεπε να αποκτήσει επτά ή οκτώ παιδιά για να επιζήσουν τα δύο ή τρία. Σήμερα, δεν χρειάζεται να γεννήσει παρά δύο ή τρία, επειδή (ευτυχώς) τα βρέφη δεν πεθαίνουν πια σχεδόν καθόλου. Η ια τρική έχει προκαλέσει μεγαλύτερη επανάσταση απ' ό,τι η γεωργία ή η βιο-

ΠΕΡΙ TOT WORLD TRADE CENTER, ΤΗΣ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΑΣ ΚΑΙ TOT ΜΕΛΛΟΝΤΟΣ

361

μηχανία. Οι ιατροί, τους οποίους συχνά απασχολεί περισσότερο η τύχη του ατόμου (ο όρκος του Ιπποκράτη), δεν το αντιλαμβάνονται. Η μετάβαση από τη μία στην άλλη δημογραφική κατάσταση λέγεται «δημογραφική μετάβαση». Η μετάβαση αυτή συντελείται μετά από τρεις ή τέσσερις γενεές, καθώς οι γυναίκες δεν αντιλαμβάνονται αμέσως ότι τα βρέφη τους δεν πεθαίνουν πια με την ίδια συχνότητα. Η χρονική αυτή δια φορά εξηγεί τις δημογραφικές «εκρήξεις». Τον 19ο αιώνα σημειώθηκε μια ανάλογη «έκρηξη» στην Ευρώπη, η οποία προκάλεσε τη μαζική έξοδο εκα τομμυρίων μεταναστών. Η «μετάβαση» της έλαβε χώρα γύρω στα 1960. Η δημογραφική ιστορία της Γαλλίας υπήρξε ασυνήθιστη. Το «Μεγάλο Έθνος» πραγματοποίησε τη «μετάβαση» του πολύ νωρίτερα απ' ό,τι οι υπόλοιπες χώρες τη Ευρώπης, λόγω ή χάρη στη «Μεγάλη Επανάσταση», η οποία προκάλεσε μεγάλη αλλαγή στα ήθη. Σήμερα φαίνεται σαν να έχει εμ βολιασθεί εναντίον του μαλθουσιανισμού. Συνεχίζει να κάνει τον ίδιο περί που αριθμό παιδιών όπως και επί της βασιλείας του Λουδοβίκου Φίλιππου. Παραδόξως, το ποσοστό

γεννητικότητας της Γαλλίας (1,90 παιδιά ανά γυ

ναίκα) είναι πολύ πιο υψηλό από των Ευρωπαίων γειτόνων της (1,30) και βρίσκεται πιο κοντά στο ποσοστό αντικατάστασης των γενεών (με τις συν θήκες της σημερινής ιατρικής, χρειάζονται 2,10 παιδιά ανά γυναίκα για να αντικατασταθούν οι γενεές). Η επί πολύ χρόνο μεγάλη ικανότητα της Γαλ λίας να απορροφά τους μετανάστες (ανάλογη με των Ηνωμένων Πολιτειών) έχει επίσης συμβάλει στη σχετικά υγιή δημογραφική της κατάσταση. Η επόμενη δημογραφική έκρηξη έλαβε χώρα στον Τρίτο Κόσμο. Οι γυ ναίκες του Τρίτου Κόσμου δεν άρχισαν να γεννούν περισσότερα παιδιά απ' ό,τι οι γιαγιάδες τους (έκαναν επτά ή οκτώ, όπως και εκείνες). Δεν είχαν όμως καταλάβει ότι τα παιδιά αυτά (χάρη στα κοινοτικά ιατρεία) δεν πέ θαιναν πια με την ίδια συχνότητα. Ο πληθυσμός της μουσουλμανικής Αλγε ρίας ανήλθε, μ' αυτόν τον τρόπο, από τα δυο εκατομμύρια πληθυσμού το 1830 στα σημερινά τριάντα έξι εκατομμύρια . Η δημογραφική έκρηξη είναι ένα θέμα με το οποίο έχουν ασχοληθεί κα τά κόρον τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Σήμερα όμως είναι ξεπερασμένο. Παντού σχεδόν, η «δημογραφική μετάβαση» είναι εν τω γίγνεσθαι! Όπως έχουμε επισημάνει και προηγουμένως, οι ιδέες διαδίδονται με την ταχύτη τα των επιδημιών. Οι γυναίκες του Τρίτου Κόσμου, μετά το 2000, έχουν «ξεψαρώσει» (όπως λένε οι νέοι). Ξέρουν ότι δεν χρειάζονται παραπάνω από τρία παιδιά. Το ποσοστό των γεννήσεων της Αλγερίας είναι σήμερα

362


ανάλογο με της Γαλλίας. Και επειδή οι άνθρωποι μοιάζουν με τα δέντρα, υπάρχει η «δημογραφική αδράνεια». Οι γυναίκες της Αλγερίας ακολου θούν το παράδειγμα των γυναικών της Γαλλίας, τα εκατομμύρια όμως των Αλγερινών εφήβων που γεννήθηκαν πριν από τη μετάβαση υπάρχουν ακό μη. Τα αποτελέσματα της αλγερινής μετάβασης θα φανούν μετά από είκοσι ' χρόνια. Στην πραγματικότητα, ο παγκόσμιος πληθυσμός, που ανέρχεται σήμερα σε έξι δισεκατομμύρια άτομα, δεν κινδυνεύει πια από καμιά δημογραφική έκρηξη. Ορισμένες μόνο χώρες εξακολουθούν να έχουν υψηλούς ρυθμούς δημογραφικής αύξησης, και αυτό για λόγους ιδεολογικούς ή επειδή ελπί ζουν σε μια δημογραφική «αντεκδίκηση» (έκφραση που επινοήθηκε για να εξηγήσει πώς οι 60.000 Γάλλοι αγρότες που εγκαταλείφθηκαν στον Καναδά κατόρθωσαν να γίνουν δυο εκατομμύρια): οι Παλαιστίνιοι, όπως και οι Εβραίοι και οι μουσουλμάνοι φονταμενταλιστές, αντεκδικούνται κατά τον ιδιότροπο. Γενικά -είναι μια παραγνωρισμένη αλήθεια- η ανθρωπότητα δεν κινδυ νεύει από δημογραφική έκρηξη αλλά αντιθέτως από μείωση του πληθυ σμού. Στη διάρκεια των τελευταίων δυο γενεών, στην Κίνα, στην Ιαπωνία καθώς και στην Ινδία των Τάμιλ γεννιούνται λίγα παιδιά. Πρόκειται για το φαινόμενο της «γήρανσης», ένας ευφημισμός (η «ορθόφρονη» εποχή μας αποφεύγει να λέει τα πράγματα με το όνομα τους) που αποδίδει την έννοια της υπογεννητικότητας. Η υπογεννητικότητα έχει λάβει ανησυχητικές διαστάσεις στη Ρωσία, όπου φαίνεται να αντιστοιχεί στη γενική «απογοήτευση» που ακολούθησε την πτώση του κομμουνισμού. Αφορά όμως και την Ευρώπη, σε απελπιστι κό σημείο: η Ιταλία, η Ισπανία, η Γερμανία δεν έχουν περισσότερα από ένα παιδί ανά γυναίκα. Με αυτά τα ποσοστά, η Ευρωπαϊκή Ένωση κινδυνεύει από φυσική εξαφάνιση ελλείψει πληθυσμού. Η μετανάστευση είναι ένας τρόπος να καλυφθεί αυτή η έλλειψη, όμως μόνο συγκυριακά. Και αυτό γιατί υπάρχει μεγάλη διαφορά ανάμεσα στην «αφομοίωση» των νεοφερμένων και στην «αντικατάσταση» ενός πληθυ σμού από έναν άλλο. διαδικασία η οποία διακόπτει τη συνέχεια και εμποδί ζει τη μεταβίβαση της πολιτισμικής κληρονομιάς. Ορισμένα προάστια απο τελούν, αυτά καθαυτά, αντικαταστάσεις πληθυσμών. Τα αποτελέσματα εί ναι προφανή: η αφομοίωση χρειάζεται χρόνο, η πληθυσμιακή εισροή όμως στις ευρωπαϊκές χώρες πραγματοποιήθηκε με υπερβολικά γοργούς ρυθ-

ΠΕΡΙ TOT WORLD TRADE CENTER. ΤΗΣ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΑΣ ΚΑΙ TOY ΜΕΛΛΟΝΤΟΣ

363

μούς. Επιπλέον, όποιος αναφέρεται στο πρόβλημα της υπογεννητικότητας θεωρείται αυτομάτως αντιδραστικός, καθώς σύμφωνα με τους Αγγλο-Σάξονες το τι κάνουν τα ζεύγη στην κρεβατοκάμαρα τους δεν αφορά το κρά τος. Όλως εσφαλμένη άποψη, δεδομένου ότι η απόκτηση ενός παιδιού απο τελεί κοινωνική πράξη. Εξάλλου τα παιδιά των μεταναστών αφομοιώνο νται χάρη στα παιδιά του εγχώριου πληθυσμού. Το σλόγκαν των αμερικανών «γιάπηδων» εκφράζει το πνεύμα της επο χής: DINK (Double income, no kids: διπλό εισόδημα, όχι παιδιά). Όταν γε ράσουν, οι απερίσκεπτοι αυτοί γιάπηδες θα το πληρώσουν ακριβά: μετά τις 11 Σεπτεμβρίου 2001. δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι οι νεαροί μετανάστες θα προθυμοποιούνται ακόμη να τους μεταφέρουν με τα αναπηρικά καροτσά κια τους. Παρά τα ερωτήματα που προκαλεί, η αναγγελία του τέλους της δημο γραφικής έκρηξης αποτελεί μάλλον θετική είδηση για την ανθρωπότητα. Το ιδεώδες βέβαια θα ήταν να κατορθώσουν οι πληθυσμοί να επιτύχουν τη δη μογραφική «μηδενική αύξηση»: δηλαδή την απλή -αλλά εξασφαλισμένηαντικατάσταση των γενεών. Πρέπει όμως να υπενθυμίσουμε ότι το ιδεώδες αυτό προϋποθέτει ότι οι γυναίκες θα δέχονταν να γεννούν δυο ή τρία παιδιά η καθεμία. Η οικολογία μάς απασχολεί σήμερα περισσότερο απ' ό.τι η δημογραφία. Η οικολογία δεν είναι μόνο μόδα: είναι η συνειδητοποίηση του γεγονότος ότι οι πόροι της Γης δεν είναι ανεξάντλητοι και ότι η ανθρωπότητα (από τη νεολιθική κιόλας εποχή) επηρεάζει το περιβάλλον της. Η αναπόφευκτη αύξηση της τιμής του πετρελαίου αποτελεί, κατά κά ποιον τρόπο, καλή είδηση. Η αύξηση αυτή μπορεί να συμβάλει, πολύ πιο αποτελεσματικά απ' ό,τι τα συνηθισμένα κηρύγματα, στην επιβολή μιας οι κολογικής συμπεριφοράς. Μετά τη δημογραφία και την οικολογία, ας υπενθυμίσουμε μερικά γεγο νότα σχετικά με τη γεωπολιτική. Η Κίνα εισήλθε απότομα στην άγρια περίοδο της πρωταρχικής καπιτα λιστικής συσσώρευσης. Στις πόλεις της οι γυάλινοι πύργοι φύονται σαν μα νιτάρια. Έχει γίνει το εργοστάσιο όλου του κόσμου. Είναι αναγκασμένη να εισάγει πετρέλαιο και χάλυβα. Είναι η εποχή «Μέιτζι» της Κίνας, πιο χαο τική όμως απ' ό,τι υπήρξε εκείνη της Ιαπωνίας. Την πατριαρχική κινεζική οικογένεια έχει διαδεχθεί η οικογένεια με ένα μόνο παιδί, των κακομαθημένων και πεισματάρικων «μικρών αυτοκρατό-

364


ρων» - μια απίστευτη ανατροπή της κομφουκιανής παράδοσης. Προϊόν της διασποράς, η Σιγκαπούρη, πόλη πρότυπο, αποπνέει μια κινεζική εκσυγχρο νιστική υπερδραστηριότητα, η οποία όμως παραμένει θλιβερά κομφορμιστική, σύμφωνα με τις προδιαγραφές του Πεκίνου (όχι όμως της Ταϊβάν). Και αυτό επειδή η Κίνα δεν έχει ξεφύγει από την επίδραση του παρελθό ντος της: παραμένει η «αυτοκρατορία του Μέσου Χώρου», και ακόμη πε ρισσότερο σήμερα, που η κυβέρνηση του Πεκίνου έχει πια οριστικά εγκατα λείψει τα οικουμενιστικά οράματα του Μάο τσε Τουνγκ, στο όνομα

των

οποίων οι Κινέζοι «συνεργάτες» στέλνονταν στην Αφρική. Η Ινδία επίσης εισήλθε με πάταγο στη νεωτερικότητα, περισσότερο χά ρη στην πληροφορική και στις υπηρεσίες παρά με τη βιομηχανία. Η εξέλιξη αυτή όμως αφορά περισσότερο την Ινδία των Τάμιλ του Ντέκαν. η οποία απομακρύνεται ολοένα και περισσότερο από την ινδουιστική Ινδία του βορ ρά - με κίνδυνο μια νέα απόσχιση του τμήματος αυτού της ασιατικής ηπεί ρου. Όσο για τη Ρωσία, δυσκολεύεται να αναδυθεί από τα ερείπια της ΕΣΣΔ. Δέχθηκε την απόσχιση της Κεντρικής Ασίας και της Ουκρανίας. Παραδόξως όμως. διεξάγει αιματηρό πόλεμο εναντίον της Τσετσενίας. Σχετικά με τους λόγους αυτού του πολέμου, αναφερθήκαμε αρχικά στο πετρέλαιο, κατόπιν ωρίμου σκέψεως όμως μάλλον πρόκειται για μια σπασμωδική αυτοκρατο ρική αντίδραση ανάλογη με της Μεγάλης Βρετανίας, όταν το 1982 κήρυξε τον πόλεμο στην Αργεντινή με αφορμή την κατοχή του ασήμαντου αρχιπε λάγους των Μαλβίνων. Ο Καύκασος, όπου συμβιούν Ιρανοί, Τούρκοι, Σλάβοι. Αρμένιοι και Γε ωργιανοί, αληθινή χοάνη όλων των εθνοτήτων και επίκεντρο των συγκρού σεων όλων των θρησκειών, έχει εξελιχθεί σε μια από τις γκρίζες ζώνες του πλανήτη. Ο τρομερός πρώην Κόκκινος Στρατός, σε κατάσταση πλήρους διά λυσης, δεν στάθηκε ικανός να δώσει τέλος στη φρικτή ομηρία ενός σχολείου της Οσετίας παρά μόνο με μια μεγάλη σφαγή, στις 3 Σεπτεμβρίου 2004. Οι ρωσικοί πληθυσμοί εγκαταλείπουν τις ζώνες του βόρειου ημισφαιρίου και της Σιβηρίας σε μια γενικευμένη έξοδο προς το νότο. Η εγκατάλειψη εξάλλου των δύσκολων αγροτικών περιοχών του πλανήτη από τους πληθυ σμούς τους αποτελεί αναμφισβήτητη πραγματικότητα και προκαλεί μεγά λες ανησυχίες σε όλο τον κόσμο. Όσον αφορά το μέλλον, είναι, ως γνωστό, άδηλο. Οι επίδοξοι προφήτες δεν δικαιώνονται ποτέ: συμβαίνει πάντα εκείνο που κανένας δεν περιμένει.

ΠΕΡΙ ΤΟΓ WORLD TRADE CENTER. ΤΗΣ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΑΣ ΚΑΙ TOT ΜΕΛΛΟΝΤΟΣ

365

Ο καθένας λοιπόν, ανάλογα με τη διάθεση του. δικαιούται να ελπίζει ή, αντιθέτως, να φοβάται. Πρωτίστως όμως, να ελπίζει. Οι δυνατότητες της επιστήμης είναι απε ριόριστες. Η «σύνεση των εθνών» μπορεί να επικρατήσει έναντι της μω ρίας: οι μουσουλμανικές χώρες, για παράδειγμα, δεν εξερράγησαν μετά την 11η Σεπτεμβρίου 2001. Η Γαλλία, μια χώρα με μεγάλη ιστορική παρά δοση, θα μπορούσε να διαδραματίσει στην περίπτωση αυτή ένα ρόλο αντά ξιο της, τόσο μάλλον που παραμένει μια διόλου ευκαταφρόνητη βιομηχανι κή, πολιτισμική όσο και στρατιωτική δύναμη. Υπάρχουν όμως και λόγοι ανησυχίας. Οι «γκρίζες ζώνες» πληθαίνουν, η ανασφάλεια αυξάνει. Για τη δημιουργία, ακόμη και ηλεκτρονικών υπολογι στών, είναι απαραίτητο να υπάρχουν ασφαλείς ζώνες όπου να είναι δυνατό να πραγματοποιηθεί η οικοδόμηση κάτω από ειρηνικές συνθήκες. Οι θρη σκευτικοί πόλεμοι αναβιώνουν. Πιο σοβαρό ακόμη είναι το γεγονός ότι ενώ η νεωτερικότητα βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη, το πνεύμα της κοινωνικής αλληλεγγύης έχει εξασθενήσει. Η παρακμή είναι δυνατό να αποφευχθεί αν διατηρηθεί ζωντανή η έννοια του κοινού συμφέροντος. Ένα σημαντικό θέμα που θα έπρεπε να μας απα σχολήσει σχετικά με το μέλλον του σύγχρονου κόσμου είναι και το εξής: μπορούν άραγε οι σύγχρονες χώρες να αποκτήσουν και πάλι λόγους να ζουν; Γιατί δυστυχώς μια νέα μόδα απειλεί τα μέλη των σημερινών ανε πτυγμένων κοινωνιών: «Φροντίζοντας να εξασθενήσει ανάμεσα τους η αίσθηση του κοινού συμ φέροντος, να διασκορπισθούν οι οικογένειες, να διακοπεί η αλυσίδα των αναμνήσεων και να αυξηθούν απεριόριστα οι ανάγκες τους, τους κατέστη σαν λιγότερο πολιτισμένους απ' ό,τι ήταν προηγουμένως». 0 Τοκβίλ αναφερόταν εδώ στην ολέθρια επίδραση της νεωτερικότητας στους Ινδιάνους της Αμερικής.

ΥΣΤΕΡΟΓΡΑΦΟ Η επιλογή μας να μην περιλάβουμε βιβλιογραφία στο παρόν βιβλίο είναι ηθελημένη. Οι ιστορικές μελέτες είναι τόσο πολλές ώστε ακόμη και μια επιλεκτική απαρίθμηση τους θα καταλάμβανε περισσότερες σελίδες απ' ό,τι το ίδιο το βιβλίο. Οι συγγρα φείς ελπίζουν ότι οι αναγνώστες θα ενδιαφερθούν να αγοράσουν τα έργα αυτά. που βρίσκονται καταταγμένα συνήθως κατά εποχές στα βιβλιοπωλεία. Δεν υπάρχει ού τε ευρετήριο: όλα τα ονόματα βρίσκονται στα λεξικά κυρίων ονομάτων, στο Robert ή στο Petit Larousse. Ηθελημένη επιλογή αποτελεί

επίσης το γεγονός ότι το βιβλίο δεν περιλαμβάνει

γεωγραφικούς χάρτες. Αυτό δεν σημαίνει βέβαια ότι οι συγγραφείς περιφρονούν τη γεωγραφία, κάθε άλλο, απλά ότι η εικονογράφηση του βιβλίου θα απαιτούσε εκατο ντάδες χάρτες. Αν όμως σπανίζουν οι χρονολογικές αφηγήσεις της ιστορίας του κό σμου, αντιθέτως υπάρχουν εξαιρετικοί ιστορικοί άτλαντες, καθώς και πάρα πολλοί γενικοί άτλαντες (ή. ελλείψει αυτών, οποιοδήποτε εγκυκλοπαιδικό λεξικό). Οι συγ γραφείς παρακαλούν τους αναγνώστες, αν ενδιαφέρονται, να τα συμβουλευθούν.

ΕΙΝΑΙ ΠΟΤΕ ΔΥΝΑΤΟΝ ΝΑ ΑΝΤΙΛΗΦΘΟΥΜΕ ΤΗΝ ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΑ ΧΩΡΙΣ ΤΙΣ απαραίτητες ιστορικές αναφορές, από τη στιγμή που και οι πιο πρόσφατες εξελίξεις έχουν τις ρίζες τους στο παρελθόν; Πού, παραδείγματος χάριν, να τοποθετήσουμε τους πολέμους του Ιράκ, αν δεν έχουμε ποτέ μιλήσει για π] Μεσοποταμία; Οι εικόνες μας σοκάρουν, αλλά δεν μας αφορούν. Βλέπουμε τα πάντα, αμέσως, σε απευθείας σύνδεση, αλλά δεν καταλαβαίνουμε τίποτα. Πριν από έναν αιώνα, όσοι ήξεραν ανάγνωση ήξεραν και να τοποθετούνται στο χώρο και το χρόνο. Σήμερα δεν είναι πλέον το ίδιο. Οι Δυτικοί έχουν μετατραπεί, ως επί το πλείστον, σε ανθρώπους χωρίς παρελθόν, σε «αμνήμονες». Κατά μία παράδοξη ειρωνεία, το ζήτημα του «καθήκοντος προς τη μνήμη» δεν ήταν ποτέ τόσο έντονο όσο στους σημερινούς καιρούς της λήθης, εφόσον ένα προτέρημα δεν εκθειάζεται παρά μόνο όταν έχει ξεχαστεί. Αν προσθέσετε σε όλα αυτά και τη χρηματιστηριακή περιφρόνηση για το μακροπρόθεσμο, θα καταλάβετε ότι ο μοντερνισμός μας κατασκευάζει αναλώσιμους καταναλωτές, που με μανιώδη τρόπο επιδίδονται στο ζάπινγκ, παρά υπεύθυνους πολίτες με θέληση να κατανοήσουν και να οικοδομήσουν. Από εδώ λοιπόν πηγάζει η απλή ιδέα, φιλόδοξη και ταπεινή ταυτόχρονα, να γράψουμε ένα συνοπτικό βιβλίο ιστορίας με χρονολογική αφήγηση, για όλους τους αναγνώστες που επιθυμούν να εντοπίσουν την προσωπική τους μοίρα στη μεγάλη συλλογική ιστορία, ηρωϊκή και τραγική -λογική ή παράλογη-του ανθρώπινου γένους.

Ιδού λοιπόν μια σύνοψη της ιστορίας της ανθρωπότητας. Αληθινή διήγηση όπου ο αναγνώστης θα μπορέσει να βρει ερμηνείες γεγονότων που φαντάζουν αναμφισβήτητα. Απευθύνεται σε όλους, εκτός από τους επαγγελματίες ιστορικούς.

ISBN 978-960-05-1403-2

9"789600Ι'5 1403211

H Istoria Tou Kosmou - Jean-Claude Barreau & Guillaume Bigot

Recommend Documents