AGUSTIN MATEOS MUÑOZ
GRAMÁTICA LA L AT TIIN NA A Libro aprobado como texto oficial por el TI. Consejo Técnico de la Escuela Escuela Nacional Nacional Preparatoria de la Univers Universidad idad Nacional Nacional Autónom Autónomaa
T R I G É S IM IM A P R I M E R A E D I C IÓ IÓ N
EDITORIAL ESFINGE, S.A. DE C.Y Esfuerzo 18-A Na uc aíp an Ed o. de Mé xico . 1998
Primera edición: 1940
Trigésima primera edición: 1998 Es propiedad del autor, (c)
Agustín Mateos M. Grampíanos 120 México, D: F.
Longum iter est per praecepta, breve et eff ica x per exempla. (Séneca, Epist . VI , 5.)
* Quidquid praecipies, esto brevís, ut cito dicta percipiant animi dóciles teneantque fideles. (Horacio, De arte poética, v. 335 y 336)
La presentación, disposición y demás características de esta obra son prop ieda d de Editorial Esfinge, S.A. de C.V. Prohibida la reproducción o transmisión totai o parcial, mediante cualquier sistema o método electrónico o mecánico de recuperación y almacenamiento de información, sin autorización escrita del editor.
ISBN 970-647-238-X 970-647-238-X
Im p r e s o
en
Mé x i c o
Primera edición: 1940
Trigésima primera edición: 1998 Es propiedad del autor, (c)
Agustín Mateos M. Grampíanos 120 México, D: F.
Longum iter est per praecepta, breve et eff ica x per exempla. (Séneca, Epist . VI , 5.)
* Quidquid praecipies, esto brevís, ut cito dicta percipiant animi dóciles teneantque fideles. (Horacio, De arte poética, v. 335 y 336)
La presentación, disposición y demás características de esta obra son prop ieda d de Editorial Esfinge, S.A. de C.V. Prohibida la reproducción o transmisión totai o parcial, mediante cualquier sistema o método electrónico o mecánico de recuperación y almacenamiento de información, sin autorización escrita del editor.
ISBN 970-647-238-X 970-647-238-X
Im p r e s o
en
Mé x i c o
PRÓLOGO A LA PRIMERA EDICIÓN Resu ltaría ociosa c imp ertine nte la si mple prete nsión de subrayar ahora la importancia del conocimiento del latín, cuya trascendencia, unánimemente reconocida, ha sido en numerosas ocasiones puesto de relieve en sus muy diversas facetas. Ma s el apren dizaje Mié la he rmosa le ngua d el Lac io suele ofrecer algunos obstáculos al que en ella se se inicia. inicia. A la su peración de tales obstáculos se consagra plename nte el li bro que hoy sale a la luz pública, oriundo de una prolongada experiencia pedagógica e impulsado por el generoso afán de ayuda r al principia nte, haciéndole amable labor. A lo largo de la obra me he manten ido fie l al sentido que destilan las palabras del inmortal Séneca que me han servido de lema: Longum iter est per praecepta, breve et efficax per exempla.
Con estricta sujeción a un criterio teórico-práctico, las reglas se han simplificado hasta el limite que la claridad y la corrección gramatical permiten. Las lecciones teóricas abun dan en ejemplos y llevan, como complemento práctico, dos adecuados ejercicios de traducción directa e inversa, cuyo contenido, que va gradualmente ascendiendo en compleji dad, ha sido en su mayor parte entresacado de los autores clásicos y va precedido de un vocabulario en el cual se con tienen las palabras necesarias para el correcto desarrollo de aquéllos. Pora obviar la difkt dtad de recurrir el alumno alumno a edicio edicio nes especiales de textos clásicos y a voluminosos dicciona rios, completan la obra una abundante selección de textos latinos y un extenso vocabulario que comprende todas las palabras utilizadas a lo largo del libro. 8
PRÓLOGO A LA SEGUNDA EDICIÓN L a benévola acogida, dispensad a a esta obra, agotó la prim era edición y hace inexcusa ble la segunda. Para corresponder a tamaña gentileza y recoger con gra gra titud valiosas indicaciones de competentes colegas, el libro reaparece reaparece ampliamente mejorado. Fácilmente lo advertirá el lector a lo largo del texto. La s nocione s de Foné tica han ganado en claridad y ex tensión. E l vocabulario general lleva, en abreviatura, indica ciones aclarator aclaratorias ias de cada palabr palabra. a. La Antología va aumen tada con i rosos selectos de derecho romano, utilizables por aquellos alumnos cuyos conocimientos del latín encuentran aplicación en ulteriores estudios jurídicos. Tales adiciones subrayan el carácter esencialmente esencialmente prác tico de la obra, manifestado en modelos, ejemplos, vocabula rios y ejercicios. Sigo pensando, en efecto , que los ejerci cios constituyen la más eficaz y rápida vía de acceso a los tesoros de la literatura latina. latina. £on el fin de evitar que “los árboles impidan ver el bos que’*, también esta nueva edición prescinde de todo aquello que, sin ser fundamental, perdería al alumno en un farra goso laberinto de innecesarias particularidades. particularidades. Bl a utor hace hace suya la opinión del pedagogo Vessiot, según la cual “mía gramática debe ser a manera de jardín, por donde el estu diante se pasee a lo largo de avenidas rectas y amplias; no una selva de inextricables senderos, en que el alumno fácil mente se extravíe Mé xico , D. F., marzo de 1944.
9
NOC IO NE S PREL IMINARES 1, LUGAR DEL LAT ÍN ENT RE LAS LENGUAS DEL MUNDO. SUS ANTECEDENTES LINGÜÍSTICOS. IDIOMAS DER IVAD OS DE L LA TÍN . El latín pertenece a la rama itálica de la familia lingüística indoeuropea.1 Comenzó a hablarse en el Lacio, es decir, en aquella antigua región de la Italia central situada entre la Etruria, el país de los sabinos, el Samnio, la Campania y el Mar Tirreno. Su capital fue primero Alba Longa y luego Roma.1 2 Cuando la dominador! romana alcanzó a toda la península itálica, el latín predominó sobre los demás dialectos (el oseo y el umbrío). Y, al extenderse el Imperio romano, la Administración pública lo llevó a todos sus territorios, no sólo en la forma literaria y oficial (latín culto), sino también en su aspecto usual de conversación popular (latín vulgar).3
Al deshacerse el Imperio, el latín vulgar dio origen a un con ju nto de dialecto s que más tar de se elevar on a la cate goría de lenguas, llamadas lenguas romances, románicas o neolatinas. Son el rumano, el dálmata, el ladino o rético, el italiano, el sardo, el francés, el provenzal, el catalán, el castellano y el gallegoportugués. 1 Pa ra un detallado estudio de la familia lingüística indoeuropea, véanse mis Etimolo gías latinas del español, Editorial E s f i n g e , pp. 27 y sgs. s Véase el mapa del Lacio (p. 12). 3 No debe confundir se el latín vulgar con el bajo latín. “El latín vulgar es el latín vivo5 que se hablaba espontáneamente, como vernáculo, en la vida ordinaria. El bajo latín, en cambio, no se hablaba: es el latín que escribían los doctos medievales, siguiendo en la medida de sus conocimientos gramaticales las reglas del latín clásico y dejando asomar los vulgarismos del romance en aquellos puntos que la instrucción del escr itor no alcanzaba a dominar. Cronológicamente, el bajo latín coincide con el romance y es posterior, por tanto, al latín vulgar. El continuador del latín vulgar es el romance; el continuador del bajo latín no existe, porque éste era una lengua muerta”. (C. H. Grandgent, Introduc ción al latín vulgar. Madrid, 1921, p. 21).
11
12
AGUSTIN MATEOS M.
2. EL A LFAB ETO LA TINO . siguientes letras: A B C D E F G H a b c d e f g h i N O P Q R S T U n o p q r s t u
El alfabeto latino consta de las I (J) K L M ( j ) k l m ( V) X Y Z (v) x y z
3. CLASIFICACIÓN DE LAS LETR AS. Las letras latinas se clasifican en vocales, consonantes simples y consonantes compues tas o dobles. 4. VOCALES. Son vocales: a, e, i, o, u, y.1 Las vocales pueden ser fuertes (o, e, o) y débiles (i*y, «).
GRAMATICA LAT INA
13
en ceu, heu, eheu, heus, neu, neuter , neutíquant, sen; ei en la interjecciÓD ei o hei; m' en cui y kmc. 6. CONSONANTES. Son consonantes simples: b, c, d, f, g, h, j, k, 1, m, n, p, q, r, s, t, v. Son consonantes dobles la x y la z. La x representa un sonido compuesto de c-s o de g-s. Ej. duxi~duc-si; rexi=reg-si. La z equi vale a ds. Ej. Zep hyr tts—Dsep hyrus . 7. Se denominan sonoras las consonantes que se pronuncian ha ciendo vibrar las cuerdas vocales; en caso contrario, reciben el nom bre de sordas. Asimismo, las consonantes simples pueden clasificarse teniendo en cuenta el punto o bien el modo de su articulación, tal como lo indi ca el siguiente cuadro.
PUNTO
DE
ARTICULA CION Labiales Dentales Palatales
2 SONORAS O O MOMENTANEAS< 5 SORDAS D O 1Nasales f e< í"SONORAS J 11! (^Liquidas Q 0 (.CONTINUAS O SORDAS | Fricativas 0 E
b
d
g
P
t
c,k,q
m
n
r
r f
1
s
Mapa del Lacio
Durante largo tiempo, la i y la u tuvieron valor consonántico cuando precedían a una vocal; por este doble valor (vocálico, unas veces; y consonantico, otras), la í y la w se denominan semivocales. Más tarde, los signos i y u designaron exclusivamente la función vocálica, quedando los de / y v para la función consonántica. 5.
DIPT ON GO S. El latín tiene seis diptongos.
Los más usados son: ae (caelttm: el délo), oe ( poena: el castigo), au (aúnan; el oro). Los tres restantes (eu, ei, ui) aparecen solamente en algunas palabras: cu * L a y se usaba sólo en palabras griegas latinizadas,
8. PRON UNC IACIÓN USU AL DEL LATÍN . Las vocales la tinas se pronuncian como en castellano. . Los digramas oe, oe se pronuncian como e. Así, por ejemplo, praem ium (el premio) : prem ium; foe dus (la alianza) : fed us.1 En latín las consonantes se pronuncian generalmente como en castellano. Sin embargo, debe advertirse que: 1) La / se pronuncia como y. E j . : / a m : ( y a ) yam. 1 En las palabras aer, poema y Poeta y en las compuestas de co, como coegi, las letras ae y oe deben pronunciarse separadamente.
14
AGUSTÍN MATEOS M.
2) La ll se pronuncia como dos eles: Ej.: bellutn (la guerra): bel-lutn. 3) retro.
La ph se pronuncia como f. Ej.: phar etra (el carcaj): f o
4) La ch se pronuncia como k. Ej.: pulchr itudo (la belleza): pulcrítudo. 5) La th se pronuncia como t E j . : thesaurus (el tesoro): te sauros.
GRAMATICA LATINA
15
1* En latín no h ay palabras agudas1 ni sobresdrújulas. PorT anen las palabras bisílabas el acento recae sobre la penúltima. E l • 'CÓlíix^lábor. 2* En palabras de más de dos silabas, decide la penúltima; si ésta es larga, el acento va sobre ella. Así, por ejemplo, la palabra condado lleva acento en la penúltima sílaba, porque ésta es larga. S i la penúltim a es breve, el acento recae sobre la antepenúltima. Así la palabra défidt es esdrújula.
6) La t seguida de i y de otra vocal suena c, excepto cuando la í es inicial o va precedida de..y, x u otra t. E j . : operado: operado; tiara: tiara; ustio: ttstio; mixtio : mixtio; Bruttii: B nt tt ii . 7)
La A es muda. E j. : hodie (hoy) : odie.
9. PRONUNCIACIÓN CLASICA. Los diptongos ae, oe se pron unc ian ta l como está n escrito s, per o sin desh acer el diptongo . Cuando la g y la -q iban seguidas de u, esta u se pronunciaba siempre. La g sonaba siempre suave. E j. : gelu (el hielo): guelu La j se escribía y sonaba como i: iatiua (la puerta), iam. La t tenía siempre sonido de t. La ph se pronunciaba como f. L a c sonaba siempre como k. E j.: Cicero (Cicerón): Kíkero. La v consonante, como u. Ej.: véritas (la verdad): neritas. 10. CANTID AD" PROS ÓDICA . En latín las vocales y las sí labas pueden ser largas, breves e indiferentes (o comunes), según que se pronuncien con mayor o menor rapidez. El tiempo que dura su pronunciación, se denomina cantidad. Prácticam ente las largas valen dos tiempos; las breves, uno; las indiferentes pueden valer uno o dos. Para indicar que una vocal es larga, se coloca sobre ella el signo — . Ej.: punió. Las breves se indican superponiéndoles el sig no v ,. Ej.: legére, Las indiferentes llevan superpuestos los dos sigw nos—.. Ej.: tenebrae.
a) la vocal seguida de dos consonantes o de una consonante doble (x, z). Ej.: arma, axis, gaza; b) la reu nión de dos vocales, form ando diptong o. Eje mp lo: quaero;
11. ACE NTU ACIÓ N. En latín no existe el acento gráfico/ pero sí el prosód ico. Sus nor mas son :
c) la vocal procedente de una contracción. Ej.: inquiro (de m y quaero).
’ Sin embargo, por razones didácticas, a fin de facilitar la lectura, nosotros acentuaremos algunas palabras cuya pronunciación puede ofrecer duda al alumno.
1 La única excepción a esta reg la tiene luga r cuando hay síncopa o apócope. Por ejemplo, fudicat (por ju dic évt í), vtd bt (por vtdósnc).
España romana
12.. Es larga;
16
17
AGUSTIN MATEOS M.
GRAMATICA LATINA
13. Generalmente1 es breve toda vocal seguida de otra vocal V V o de h. Ej.: audicbam, mhil.
teran su estructura, adoptando formas distintas, según el género, el número o el caso en que se encuentren (y son r el sustantivo, el adje tivo y el pronombre') o bien según los modos, tiempos, números , per sonas, voces, etc., que indiquen (es el verbo). Otras no experimentan variación. Se llaman invariables y son: el adverbio, la preposición, la conjunción y la interjección. Decli nar es exp resa r las distíntas_ forma s del sustantivo, del adjetivó" y del pronom bre. Ex pre sar las del Verbo se denomina con-
14. EJER CICIO S DE LECTURA lile.—Eloquentiam.—Themistocles.—Gallia. — Adhaereo. — Aliud est studíosus sapientiae, aliud jam adeptus sapientiam.—Inscitia est adversus stimulum calces jactare.—Posteriores cogitationes sapientiores solent esse prioribus.—Tune praecipua mansuetudinis laus, cum irae,causa justíssima est.—Verbí non dicti praetium inaestimabile.— Mithridates autem omne reliquum tempus, non ad oblivionem veteris belli, sed ad comparati onem npvi contulit.
A,—M O R F O L O G I A 15. LENGUAS MONOSILÁBICAS, AGLUTINANTES Y FLE XIB LES .’ Las lenguas se clasifican en monosilábicas, aglutinan tes y flexibles.2 Las lenguas JwoMOítVciiccw^están^constituídas por palabras de una sola sílaba y carecen de formas gramaticales variables. Po r ejemplo, la lengua china, la birmana, etc. Las lenguas aglutinantes agrupan palabras, las cuales quedan uni das, yuxtapuestas, pero n o' fundidas íntimamente. Así, el turco, el japon és, etc. Finalmente, las lenguas flexibles son aouellasjju e modifican h estructura_de las palabras, a fin de expresáfZSiversas-modalidades_de pa s a m iento. "Eos elementos de que constan las pala bras (ra íz, tema, desinencia, etc.), se unen y combinan entre si de tal manera que lle gan a forma r una unidad indivisible. A esta última clase pertenece el mayor número de idiomas. 16. EL LATÍN , COMO LENGU A FLEXIBL E. El latín es también una lengua flexible. Posee palabras de dos clases. Unas al1 Las más importantes excepciones a esta regla son: a) En la palabra Aeneas. b) En las formas del verbo fio que no llevan r, tales como fiebam (pero fie rt).
c) La i del genitivo del singula r en aquellos pronombres que lo hacen en —mí. Ej. sottut (genit. de solas, sola, solum). * Cfr. A. Mateos. Etimologías latinas del español, pp. 24 y 25.
ju ga r Mo rfol ogía es la parte de la Gramática que estudia aisladamen te las palabras y las varias formas que pueden tener.
17. EL LAT ÍN, COMO LENG UA SINTÉ TICA . Las lenguas de flexión se clasifican en sintéticas y analíticas. Las sintéticas expresan las relaciones gramaticales por medio de morfemas que se combinan con la raíz. En cambio, las lenguas analíticas expresan dichas relaciones, va liéndose de preposiciones y de artículos (si se trata de nombres); y de auxiliares (cuando se trata de verbos). El latín, lengua sintética, expresa con una sola pa labr a,ro rom n, el número plural y el. caso genitivo del nombré raro. Pa ra indicar estas mismas ideas, él español, lengua analítica, utiliza tres palabras: “de las rosas”.
18. GÉN ERO S, NÚMER OS Y CASOS. El latín tiene tres gé neros (masculino, femenino y neutro)1, dos números (singular y plu ral ) y seis casos (nomin ativo, genitivo, .dativo, acusativo, vocativo y ablativo)2. Lo s1casos indican el oficio de la palabra en la oración (es decir, si es sujeto, complemento, etc.). El nominativo (lat. nominativas, de nominare: nombrar ) índica generalmen te el sujeto de la oración. El genitivo (lat. genitivas, del supino génilum del verbo gígnere: engendrar) puede expres ar posesión o pertenencia, cualidad, explicación, etc. El dativo (lat. dativas, de daré: dar ) es el caso de la persona o cosa, en^cuyo provecho o daño se re aliza la acción verbal. En dativo va el complemento indirecto. El acusativo (lat. oc c »«oíj"v mí, d e acensare, de ai y anisase: acusar, atribuir) üpBgjft- el ser, sobreseí cual recae la acción del verbo. Es el caso del complemento directo.. ~ *”* '""■""El vocativo (lat. vocativos, .de votare: llaraar)-sirve para llamar o invocar a alguna persona o cosa personificada. 1 El género de un nombre latino puede conocerse por la significación o por la terminaci ón del nominativo de s ingular. (Véa nse las pp_. 44, 45, 46, 59 y 60). • Véase el núm. 72, obs. 1*, p. 48, sobre el caso locativo. Gr an . Lab-—2
AGUSTIN MATEOS M.
GRAMATICA LATINA
El ablativo (Iat. ablativos, del supino ablatum del verbo auferre : quitar) indica relacio nes de origen, lugar , tiempo, modo, causa, agente, etc.1, expresad as en español por las preposiciones con, por, sin, etc.
El de la prime ra declinación termina en ae. Ej .: (nomin.) rosa, (genít.) ros-ae: la rosa. El de la segunda declinación termina en i. Ej.: (nomin.) dóminus, (genit .) dóm in-i: el señor. '
18
I.
LAS DECLINACIONES
19. El español (y, en general, una lengua romance) expresa los díferen tes~casos con artículos y con preposiciones" J¿n cambio, el laTíñ carece de artículos y emplea en cada caso dé la declinación ter minaciones. La d eclinación latina es, pues, desinencial. Adviértase la diferencia en el ejemplo siguiente:
El de la tercera declinación termina en is. Ej.: (nomin.) cón sul, (geni!) cónsul-ir: el cónsul. El de la cuarta declinación termina en us. Ej.: (nomíñ.) sensus, (genit.) sens-ur: el sentido. El de la quinta declinación termina en ei. Ej.: (nomin.) dies, (genit.) di-ét: el día.
SINGULAR
•
Nom . Genit. Dat. Acus. Voc. Abl.
LATÍN
domin-tw domin-i domin-o * domi n-im domin-e domin-o
ESPAÑOL
el señor del señor o, para el señor al señor ¡señor! con, por, etc., el señor
PLURAL
Nom . Genit. Dat. Acus. Voc. Abl.
LATÍN
dom in-í domín-orum domin-wdomin-of domin-i domin-íy
ESPAÑOL
los. señores de los señores a, para los señores a los señores ¡señores! con, por, etc., los señores
DECLINACIONES DE S USTANTIVOS Y ADJETIVOS
20. NÚM ERO DE DEC LINA CION ES. *Las declinaciones en latín son cinco. Se caracterizan por la terminación del genitivo del singular. -----1 A propósito del ablativo^ dice Monlau: "Este caso de la declinación es exclusivamente propio de! latín ; dblatkms proprius est romanorum, dice Prisdano; y le llamaron ablativo o quUattvó, porque quita el valor de la preposición que va envuelta o comprendida en el dativo, julio César, en medio de su guer ra de las Galias, dictó en su tienda de campaña un tratado gramatical De Analogí a, que dedicó a Cicerón, y en el cual se halla por ve» primera el nombre ablativo para designar el sexto caso de la declinación latina, el cual no tenía nombre propio, porque no existe en la lengua griega".
19
Genit. sing.
I
II
II I
IV
V
ae
i
is
US
ei
Enunciar un sustantivo es expresar el nominativo y el genitivo del singular. Por ej.: rosa, rosae: la rosa; dóminos, dómini: el señor; cónsul, cónsulis: el cón sul; sensus, sensus: el sentido; dies, diéi: el día.
21. OBSERVACIONES GENERALES SOBRE LAS DE CL INA CIO NES L AT INA S. 1* En todas ellas el dativo y el abla tivoidelpluraljtenenjenninac^ 2* En los neutros el nominativo, el acusativo y el vocativo del singular son iguales. El nominativo, acusativo y vocativo del plural en los neutros son también iguales entre sí y terminan en —o. 3* El nominativo y el vocativo son ¡guales en todas las decli naciones, excepto en d singular de la segunda que, cuando su nomi nativo termina en — tts, hace el vocativo en — e. El nominativo y el vocativo del plural son siempre iguales en tre sí. 4* El latín no tiene artículos. Así, por cj., porta puede traducirse: lo puerta, m a puerta o sencillamente puerta. El contexto indicará sí debe emplearse una u otra expresión, según que la significación del sustantivo sea determinada o indeterminada.
22. TER MIN AC ION ES. Las terminaciones de los casos en cada una de las cinco declinaciones son las que aparecen en el cuadro siguiente:
20
AGUSTIN MATEOS M.
GRAMATICA LATINA
ESQUEMA DE LAS TERMINACIONES GENERALES DE LAS CINCO DECLINACIONES
PRIMERA
Nom. Gen. Dat, Acus. Voc. Abl.
Nom. Gen. Dat. Acus. Voc. Abl.
CUARTA
QUINTA
M . y F . M. y F. N. M. y F. N. M .y F . N. M .y F . Singular imguiar Singular Sin gu lar Si ng ul ar US er ir um (variable) (variable) US a u es ae i i i is is US • US i ei O 0 ae 0 í i uí u • ei 0 (variable)1 um am um um um um em u • em a e er ir um (variable)1 (variable)1US u es a e o 0 0 0» c es u u Plural ae arum is as ae is
Plural i i orum* is is os .os 1 i is is
Plural
i
a
is os i is
is a a is
es um* ibus es , es ibus
Plural
a1* 4 2 um* , ibus a4 a4 ibus
US
uum ibus US
iis ibus
ua uum ibus ua üa ibus
Plural es erum ebus es es ebus
N o t a . En el estudio del esquema anterior deberán tenerse en cuenta las parti cularidades consignadas en las observaciones referentes a cada declinación .
PRIMERA DECLINACIÓN
(Ternas en a) 23.
TERM INACIO NES. SINGULAR
a N. ae G. D. ae Ac. am V. a Ab. a
Son las siguientes: PLURAL
N. G. D. Ac. V. Ab.
1 Pa ra las cuatro modalidades. 2 Igual al nominativo. * O en i, si el sustantivo es parisilábico y neutro. ‘ O en ia, si el sustantivo es parisilábico y neutro. * O en ium, si el sustantivo es parisilábico.
■> .
j
-í
’/ R"
24. La primera declinación comprende: a) b)
TERCERA
SEGUNDA
ae arum is as ae is
21
Sustantivos femeninos (pocos son masculinos). Adje tivo s femenin os acabados en a.
Ej.: • SINGULAR
N. G. D. Ac. V. Ab.
rostf: la rosa rosas rosae rosam rosa rosa
fe
,
alba: blanca albae albae albam alba alba
PLURAL
N. G. D. Ac. V. Ab.
rosae: las rosas rosarum rosis rosas rosae rosis
albae: blancas albarum albis albas albae albis
25. OBS ERVA CION ES. 1* Los sustantivos de la primera,declinación son generalmente femeninos. Hay algunos del género masculino por su significación. Ej.: nauta, nautas (mase.): el navegante; agrícola, agrícolas (mase.): el agri cultor. , . **■—- - ^ 2* En la primera declinación el/dativo v el áblativo^del plural en algunos sustantivos femeninos {dea: la diosaflft/ia: la hija: -fámula: la sierva; liberta: la liberna, .etc.) terminan en — obús, nara^ diferenciar los de los correspondientes masgiUo.os .(deus: el.dio.s;_fí/t«r : el mf oré tcTToue se declinan por Ja segund ar a s! encontramos las expresiones átis deobusgutrpara. los dimes y páranlas diosa; filí ís lilíobúsque: ra ra los hijos y para las hijas. Aunque no con tanta frecuencia, se hallan también las formas ammábus, agttábus, Ubertábus, famulábus, etc., para distinguirlas de las correspondientes anítnís, agnis, líbertís, fomulis. 3* Primitivamente, el genitivo del plural terminaba en —«»».* Con esta for ma subsistió en palabras largas, y especialmente en los compuestos de — cola (del verbo célere, cultivar, habitar) y — geno, (de gtgnere, engendrar). Así se halla, por ej., agrícolum (de agrícola), en vez de agricolarum; terrígenum (de terrígena), en vez de terrigenamm.. as. De tales 4* En tiempos primitivos, el genitivo del singula r acababa en — formas se conservó el genitivo familia s, unido a las palabras pater, tnater, fili as y filia, quedando las expresiones poterfamUias (el padre de familia), moterfatítilias (la madre de familia ), ftliuefonwtar (el lujo de familia), /i/w/camítos (la hi ja de famili a). En estos nombres compuestos se declina solamente el elemento pater, tnater, filius o fil id; el otro ( famil ias ) no varía. L La terminación orum es analógica. Sobre la r de ortim véase la nota 1 del número 49, p. 33.
AGUSTIN MATEOS M.
22
5* En cuanto a^Ia forma duabus (del dativo y ablativo del plural de duae) y el genitivo en —ms de los adjetivos pronominales, véanse las páginas 68, 82 y siguientes. _6* Respecto a 2a cantidad, en el ablativo del singular y en el genitivo y acu sativo del plural la a temática es larga, pero en el nominativo, vocativo y acusa tivo del singular es breve.
.
Las musas
. 7* Hay nombres de la primera declinación que solamente se usan en plural (p. 58). 8* El locativo acaba en ae. Ej.: Romae, en Roma.
EJERCICIOS 26. No t a s m é l í mí n a r e s . 1* El sustantivo y el adjetivo concuerdan en gé~pero- número v. caso. Ef-; rosarttm alOamm: de tas rosas blancas,^ 2* El verbo y el sujeto concuerdan en número y persona. Ej.: puella contal: la niña canta, 3* El sujeto y el predicado nominal concuerdan en caso. Ej.; somtius est imago morlir: el sueño es imagen de la' muerte. Si el predicado nominal es un adjetivo, concuerda además en género y núme ro. Ej.: Puella 'est botta: la niña es buena. ^ El predicado nominal se construye en plural cuando es un adjetivo y el sujeto está constituido por varios nombres. Si estos tienen igual género, lo tomará el adjetivo; pero si el género es distinto, llevará el neutro cuando se refieran a ob jetos inanimados, y el masculino si se trata de seres animados. / 4* El sujeto va en nominativo; el complemento directo, en acusativo; el complemento indirecto, en dativo. E;,: Puella nontis rosas datid a niña (sujeto, en nominativo) da rosas (complemento directo, en acusativo) a los marineros (complemento indirecto, en dativo).
GRAMATICA LATINA
casca: ciega catena -ae: la cadena columba, -as: la paloma conscientia, -as: la conciencia copia, -as: la abundancia dea, -ae: la diosa eloquentia, -ae: la elocuencia fábula, -as: la fábula falsa: falsa fortuna, -ae: la fortuna, suerte frígida: fría fugo, -as, -are: ahuyentar fulgida: brillante gloria, -as: la gloría rata: agradable ¿llena, -as: la historia itlúmino, -as, -are: iluminar tn (prep. ab.): en incerta: incierta ínsula, -ae: la isla Italia, -ae: Italia jucundíssima: gratísima laudo, -as, -are: alabar longo: larga magistra, -as: la maestra magna: grande WOnstro, -as, -are: señalar natura, -ae: la naturaleza nauta, -ae (m .): el marinero non (adv.) • no nunqnam (adv.): nunca ornp, -as, -are: adornar Poro, -as, -are: dar, proporcionar parva: pequeña
23
patria( -ae: la patria pecunia, -ae: el dinero planta, -as: la planta pluvia, -ae: la lluvia poeta, -as ( m.): el poeta Proeda, -ae: la presa prava: mala Procella, -ae: la borrasca próxima: próxima . Prudentia, -ae: la prudencia puella, -ae: la niña pulchra: bella regina, -ae: la reina figo, -as, -are: regar Roma, -ae: Roma romana: romana sagítta, -as: la flecha sapientia, -ae: la sabiduría secura: segura, tranquila saePe (adv.): ton frecuencia, a veces smper (adv.): siempre silva, -ae: el bosque specto, -as, -are: mirar stella, -as: la estrella ierra, -ae: la tierra umbra, -as: la sombra urtica, -ae: la ortiga vera: verdadera via, -ae: el camino victoria, -ae: la victoria. vita, -ae: la vida vilo, -as, -are: evitar
28. II .—Declinar conjuntamente:
Parva Ínsula : Stella fúlgid a: Catena aürea: Sagitta longa: Fabtda pulchra: PueÜa romana:
■la isla pequeña la estrella brillante la cadena de oro la (lecha larga la fábula hermosa la niña romana
29. IH.— Traducir al castellano 27. I.—Vocabulario Estudíense el presente, el imperfecto y el perfecto de indicativo del verbo sum (pp. 86 y 88) y del verbo amo (p. 93). N ot a .
oda: pasada, vivida adema: eterna agrícola, -ae (m .): el agricultor omicitia, -ae: la amistad
agua, -ae: el a^ua( águila, -ae: e! águila oro, -ce: el altar áurea: dorada, de oro
N o t a . En lo referen te al orden de las palabras latinas en la oración, véase el cap. 2 de la tercera parte en la Sintaxis.
Terrarum.—Pecuniam.—Aquis. —Sagitta. — Puellas. — Nauta. — Vita agricolamm.—Aqua pluviae.—Roma non est Ínsula.—Columbae j u n t p>raeda jiq ui la ru m .— H is to ri a es t m ag is tra vita e.— V er a ami cítia grata est.j-Non e¡tis poetae.—Gloria eíoquentiae magna semper fuit.
24
—I tali a est pa tria poeta rum.—A ntiqu ae fabu lae gra tae sunt .—Fo r tuna cacea est.—Aquae terram rigant.—Amícítia vitara omat.—U rticáe próxima saepe rosa est—Vitam nautarum laudamug.—Nautae stellas spectant.—Puella columbas amat.—Stellae terram illúminant. —Aqu ila columbas fuga t.— Na uta proce llas vi ta t—S ilva agríco lís umbram parat.—Stellae nautis viam monstrant.—In silvis cbpíí'Tjláñtarum éstperat, fuit—Conscientia bene.actae vitae jucundissíma est. 30.
IV. Traduc ir
SEGUNDA DECLINACIÓN
(Temas en o) 31. CAR ACT ERÍST ICA. L a segunda declinación se caracte riza por la terminación — i del genitivo del singular. / Comprende sustantivos y a djetivos; cuyo nominativo puede ter minar en — us, en — er, en — ir o en — um. Todos los acabados en '— er y en — ir son masculinos. Lo son también, casi en su totalidad, los e n '— us. Los terminados en — um son todos neutros; por eso, acaban en — um el nominativo, el acusa tivo y el vocativo del singular; en plural, estos tres casos terminan en — a. Sus terminaciones son :
SINGULAR
N. G. D. Ac. V. . Ab.
us i 0 um e 0
er i 0 um er 0
ir i .0 um ir 0
PLURAL
N, G. D. Ac. V. . Ab.
i o ru m is os i is
Ej.: SINGULAR
N. G. D. Ac. V: Ab.
dóminos, el dómini dómino dóminum dómine dómino
señor
puer, el pue ri Puero puentm puer Puero
vir, el viri viro virum vi r viro
niño
varón
PLURAL
De las rosas bellas.—Incierta es la victoria de los marineros.— El agua era fría.—Las verdaderas amistades son eternas.—No somos marineros.—La historia es verdadera; las fábulas, falsas (son).—La tierra no es pequeña.—La mala conciencia nunca está tranquila.— Con prudencia evitan los marineros las borrascas.—La maestra alabó a las niñas.—La sabiduría es, fue y será la reina de la vida.—Con las rosas de la naturaleza, las niñas romanas adornaban el altar de las 'díoáas.
32. MAS CULINO S Y FEM ENIN OS.
25
GRAMATICA LATINA
AGUSTIN MATEOS M.
i o ru m is os i is
N. dómini, los señores G. dominorum D. dóminis Ac. dóminos V. dómini Ab. dóminis
Pueri, los
!
pueris pueros pueri pueris
niños viri, los varones 1
vtrorum virts vitos viri viris
er, unos conservan la e en todos los 33. N o t a s . 1* De tos acat ados en •— casos. Son: gener, géneri: el yerno; vesper, vésperi: la tarde; socer, sócerí: el suegro; Líber , LSberi : Baco; líber*, liberorumi los hijos; Puer, pueri'- el niño; y adydter, adulterio el adúltero.
Otros la mantienen únicamente en el nominativo y vocativo del singular. Ej.: PLURAL
SINGULAR
Ñ . G. D. Ac. V. Ab.
ager, el agri agro agrum ager agro
campo
N . G. D. Ac.
V. - Ab.
agri, los agrorum agris agros agri agris
campos
2* Muy pocos sustantivos acaban en — ir. Los más usuales son vir: hombre, varón, y sus compuestos (,'duúmvir : duumviro; trmmvir: triumviro). 3* Como dominas, puer y ager se declinan los adjetiv os de la segunda (p. 61)•
34. N EU TR OS . i o ru m is os i is
Sus terminaciones son:
SINGULAR
N. Ac. V. G. D. Ab.
um i 0
PLURAL
,N. Ac. V. o G. orum D. Ab. is
AGUSTÍN MATEOS M,
26
27
GRAMATICA LATINA
En Deu s: Dios, el nominativo y el vocativo son iguales. Su declinación es:
Ej.: PLURAL
SINGULAR
N. A c. V . templum, el templo G. ternpli D. Ab. templo
N .A c.V . templa G. templorum D. Ab. templis
35. OBS ERV ACI ONE S. 1* Tienen género masculino casi todos los sustan tivos acabados en — us. Pero son femeninos fag as : el haya, alvos: el vientre, eolus: la rueca, vanmts: la criba y humus: el suelo; algunos procedentes del griego (átomos: el ¿tomo, barbitus : la lira, diphtkongas: el diptongo, etc.) y vario9 sus tantivos geográficos (Aegyptus: Egipto, Corinthus: Corinto, etc.). Tres nombres terminados en -rus son neutros: virus : el veneno, péla gus : el piélago, y (casi siempre) vulgus: el vulgo. Los tres tienen solamente singular; y en ellos el nominativo, acusativo y vocativo del singular termina en us (no en um). Pápulas, —i puede pueblo. Si es femenino,
ser masculino o femenino. 'Si es masculino, significa el significa diamo.
Un gimnasio 2* La forma —orum del genitivo del plural fue primero —om y luego — um. Esta forma —um se conservó en los distributivos (así quadrogenum, en vez de Quadragenorum, etc.) y en ciertas expresiones, por ej.: pro deum fidem, en lugar .de pro de on m fid em ; nummum , en lugar de nummerum, etc. 3* Dos sustantivos comunes ( fil iu s : el hijo, y genius: el genio) hacen en —i (fili, geni) el vocativo del singular. Lo mismo ocur re en varios nombres propios, de i breve, (Demetrias, Tullios, Anton ios), pero no Daríos, con i larga, cuyo vocativo es Daríe. El vocativo singular del posesivo inetts puede ser meus o mi (p. 77).
PLURAL
SINGULAR
N. G. D. Ac. V. Ab.
Deu s Dei Deo Deu m Deu s Deo
N. G. D. Ac. V. Ab.
di i 0 di deontm o deum diis o dts déos dii o di diis o dis
4* Algunos nombres de la segunda declinación se usan solamente en plural. Ej.: líbert —or um : los hijos (varones y hembras) ; arma, — orum; las armas (P. 58). .. . ■5* Acaba e n —i el locativo referido a nombres de ciudades e islas (CyPrf. en Chipre) o el de algunos sustantivos comunes (humi: en tierra).
EJERCICIOS 36. I . — V ocabulario N o t a . Estúdiese el presente, el imperfect o y el perfect o de indicativo del verbo hábeo (p. 97). fecunda s, -a, -um: fecundo agnus, -i: el cordero feru s, -a, -um: feroz • aitus, -a, ■um : alto fidu s, -a, -wn: leal autícus, -i; el amigo fili a, -ae: 1a hija angostas, -a, -«m: estrecho fili as, -ti: el hijo átomos) -i:' él ánimo fhtv ius , -ti: el río argenlumt -i: la plata folt um, -ii: la hoja astrum, -i: el astro funda mentum , -i; el fundamento aurum, -i: el oro graecus, -a, -um: griego bellum, -i: la guerra gratas, -a, -um: agradable beneficium, -ii: el beneficio hábeo, -es, -ére: tener benevolentia, -ae: la benevolencia Horneras, -i: Homero benévolas, -a, -um: benévolo horrendas, -a, -um: horrible boma, -a, -wm.-bueno hortus, -i: el huerto, el jardín caelum, -i: el cielo impávidas, -o, -um: impávido cándidos, -a, -um: cándido imperíum, imperio, mando causa,-ae: la causa, el motivo improbas, -a, -um: malvado claros, -a, -um: ilustre incendtum, -ii: el incendio ' concordia, -ae: la concordia, la ar incommodum, -i: la incomodidad -s monía incultas, -a, -um: inculto, sin cultivar \ T ! consilium, el consejo infinito : infinitas, -a, -um: corvas, -i: el cuervo inimícus, -a, -um: enemigo / colpa, -ae: la culpa jücundus', -a, -te»: grato, alegre / curo, -as, -are: curar, cuidar ¡aetus, -a, -um: alegre ^ devoro, -as, -are: devorar líber, Ubri: el libro discípulos, -i: el discípulo liberí, -orum: los hijos do, dos, dore: dar lucas, -i: di bosque doceo, ■?es, -ere: ensenar lupus, -i: el lobo doctas, -a, -um: sabio magisier, -tri: el maestro erro,-as, -ore: — vag ar _ magnas, -a, -um: grande ei (coñj.')': y nialum, -i: el rtial excito, -as, -are: provocar, causar nudas, -o, -um: malo facturn, -i: el hedió medicas, -i: el médico falsa s, -a, -um : falso
28
GRAMATICA LATINA
AGUSTÍN MATEOS M.
memoria, -ae: el recuerdo tneus, -a, -tim: mío moveo, -es, -ére: mover mtltus, -a, -um: mucho tnunitus, -a, -um: defendido, Neptunu s, -i: Neptuno ttiger, -f/ra, -ynitit: negro ttisi (conj.): sino, excepto ttullus, -a, -um: ninguno tmmeriu, -i: el número officium, -ii: el deber oráculum, -i: el oráculo pareo, -es, -ére: obedecer parvas, -a. - um : pequeño pelagus, -t (n.) : el piélago penna, -ae: el ala, la pluma periculumf -i: el .peligro philosophta, -ae: la filosofía pit/er, -i/rtt, -¡irtiin: perezoso pinas, -i: el pino Poeta, -ae: el poeta populas, -i (£.) : el álamo Pravas, -a, -um: malvado Praemium, -ii: el premio Praeteritus, -a, -um: pasado
fundado
•
prof unda s,-a, -um: profundo ramas, -i: la rama rectas, -a, -um: recto responsuni, -i: la respuesta romanas, -a, -um: romano sano, -as, -are: sanar scintilla, -ae: la chispa stgnum, -i: la señal sine (prep. abl.): sin solatium, -ti: el consuelo splendeo, -es, -ére: brillar studium, -ii: el deseo stultitia, -ae: la necedad slultus,' -a, -um: necio, tonto superbta, -ae: la soberbia supero, -as, -are: vencer thesaurus, -i: el tesoro tínico, -es, -ére: temer tímidas, -a, -um: tímido Trota, -ae: Troya tutus, -a, -um: seguro vaco, -as, -are (con abl.) : estar ventas, -i: el viento verus, -a, -um: verdadero vínculum, -i: el vínculo
Lib er mag nus: el libro grande (Genit.: libri magni)
29
^
Vir benévolas: el hombre benévolo (Genit.: viri benevoli) Li be n laeti: los hijos alegres (Genit.: liberorum laetonm ) Officium gratum: el deber (Genit.: officii grati)
agradable
Be nef ici um mag num : el gran (Genit.: bcneficii magni)
beneficio
38. III.— Traducir al castellano libre
Pueris. — Filiorum. — Insularum. — Umbrae. — Agro. — DómU nis.—Bella.—Filiabus.—Pueri animus tímidus eral—Amicus fidus »/. ii
37. II. Declina r conju ntam ente: Dóm inu s bonus : el señor bueno (Gemí.: dómini boni) Ag er incu ltas: el campo sin (•Genit.: agri inculti)
cultivar
Armas romanas: ballesta y catapulta
Discíp uhts laetus: el discípulo (Genit.: discipuli laeti) Am icu s jid us : el
amigo leal (Genít.: omtct fi di ) Poeta clarus: poeta ilustre (Genit.: poétae cla n)
alegre ,
est verus thesaurus.'—Piger filius amicis gratus non est.—Romani inimicos número superabant.—Bella sunt horrenda.—Philosophia est studium sapientiae.—Stultórum infinitus est númerus.—Improbi viri improba consilia dant.—Fluvius hortum rigat.—Jucunda 'est)'memoria prae terit orum malor um. — Pi gr i discipuli prae mium non habe nt. — Médicus c iirat,. natura sanat.—Lupus ferus agnos devoravit.—Nep tunus Troiae inimicus fuit,—Rami altarum populorum_rgctt-sunt.=-Magister meus doctus est.—Sita astra ín. noelis splendent.—Nullum est imperium tutum nisi benevolentia' munitum.—Aurum et argentum
30
AGUSTIN MATEOS M.
GRAMATICA LATINA
multorum malorum saepe causa sunt.—Nunquam pericula sine periculo superamus.—Pravus discípulus magistro non paret.—Corvi penna s nigr as habent. —P arv a saepe scintilla magnu m excitav ít íncendium.—Vacare culpa magnum est solaüum.
I.
39. IV.— Traducir al latín Los maestros enseñan a los discípulos.—Homero fue un ilustre poeta griego.—E l lobo feroz devora a los cándid os corderos.— Los lo bos vagan po r los bosques.—U n campo fecund o es un tesor o par a el agricultor.—Las hojas del pino son estrechas.—Los vientos mueven las ramas de los altos álamos.-**-El verdadero fundamento de la elo cuencia es la sabiduría.—El mal amigo no da buenos consejos a los amigos.—Falsas fueron las respuestas del oráculo.—La soberbia es a veces signo de necedad.—Los tímidos marineros temen el piélago profu ndo. —Los- benefi cios son vínculos de amis tad y de concordia.— Alabamos al varón impávido.—En la vida las incomodidades son muchas.
II.
31
Temas en consonante
(imparisilábicos): el nominativo del singular en — s'. temas en palatal (c, g) tema s en dent al (d, t ) temas en labial (p, b). el nominativo del singular stn —r : temas en líquida (l, r) temas en nasa l (tn, n) temas en í. Temas en i (parisilábicos).
1)
con a) b) c) 2) con a) b) c)
41. TER MIN AC IONE S GENER ALES.
PLURAL
SINGULAR
M. y F. • N. (va riab le) G. is D. i Ac. em ( va ri ab le )1 V. Ab. e
M. N (va riab le) • N. G. is D. i (variable)1 Ac. ( va ri ab le )1 V. Ab. é 8
Son las siguientes:
y F. es um* ibus es es ibus
N. a3 um4 ibus
o3 o3
ibus
42. SUSTANTIVOS IMPARISILÁBICOS Y SUSTANT I VO S PAR ISIL ÁB ICO S. Todos los sustantivos de la tercera decli nación pueden reducirse a dos grandes grupos: 1. Sustantivos imparisilábicos. 2. Sustantivo s parisilábicos.
Armas romanas: ariete (artes) y tortuga (testudo)
Cuando un sustantivo de la tercera declinación no tiene en el nominativo del singular el mismo número de sílabas que en el geni tivo, se denomina imparisilábico. E j, : nomi n.: re x (el rey), genit.: regis; nomin.: pes (el pie), genit.: pedís . Se llaman parisilábicos los sustantivos, cuyo nominativo del sin gular tiene el mismo número de silabas que el genitivo. E j.: nomin.: civis (el ciudadano), genit.: civis; nomin.: more (el mar), genit.: morís.
TERCERA DECLINACIÓN
(Temas en consonante y temas en *) 40. El carácter distintivo de las palabras pertenecientes a ella es la terminación — is del genitivo del singular. Pueden s er:
Por regla general,® en los imparisilábicos el genitivo del plural termina en utn. En los parisilábicos acaba en twn. * Igual at nominativo. *O en i, sí el sustantivo es parisilábico y neutro. * O en ía, si el sustantivo es parisilábico y neutro. 4 O en iuni, si el sustantivo es parisilábico. ' La excepción son los temas mixtos (p. 40).
AGUSTIN MATEOS M.
GRAMATICA LATINA
I. TEMAS EN CONSONANTE
todos ellos e! nominativo y et vocativo del singular posee una jgsla terminación ( fer ax, —deir : fér til; supplex, — icis: suplicante; fel ix, —íetr: feliz; feró x, —ócis: feroz; trux, — ucis: terrible; dives, dívitis: rico; inops, —opi s: pobre) y dos en el acusativo, de las cuales una es para el masculino y femenino y otra para el neutro. En el plural, el genitivo acaba en — mwi; los casos neutros, es. en —o; y el nominativo, acusativo y vocativo del masculino y del femenino, en —
32
A.
(Impanstiábicos) Temas con —s en el nominativo del singular.
43.
TEMAS EN PALATAL, DENT AL Y LABIAL.
33
Llevan —¿ los temas masculinos y femeninos (pero no los neu tros) en palatal ( c, g), en dental {d, t ) y en labial (p, b). En los de tema en palatal, la s se combina con la c y con la g en el nominativo y vocativo del singular; y de la unión de ambas letras (c-j-j, resulta x. Ej .: nominativo duc+s: dux, genitivo ducis: el guia, el general; nominativo reg+s: rex, genitivo regis: el rey.
En los de tema en dentaV, ésta desaparece ante la s. E j.: nominativo ped"¥s; pes, genitivo pedís;' nominativo virtut'i's: vtrlus, genitivo virlutís: la virtud, el valor.
Ej.: SINGULAR
N. rex: el rey (Tema reg) G. regis D. regi Ac. regem V. rex . Ab. rege
pe s : el pie (Tema ped) pedís pedí pedem pes pede
princeps : el príncipe (T.ema prin cep ) principis prtncipi príncipevn princeps principe
PLURAL
N. G. D. Ac. V. Ab.
reges', los reyes pe dés : los pies principes: los príncipes reguttt principum pedum régibus princípíbus pédibus reges principes pedes reges pedes principes régibus princípíbus pédibus
44. N o t a s . 1* Como ya se indicó (p. 32), los .temas neutros en dental no llevan s en el nominativo, E j. : caput, cápiiís: la cabeza; cor, coráis: el corazón (tema cord), y lac, ¡aclis (tema ¡act) i la leche. Po r lo demás, siguen las normas de los neutros (p. 19). 2* Hay adje tivos (p. 64 , obs. 1*) de tema en pala tal1 (s u nominativo puede acabar en ax, en ex, en ix , en ox, en ux), en dental y, por último, en labial. Eli
1 Los adjetivos de tema en palatal y algunos de tema en labial (como praeceps, praecipitis : escarpado, precipitado) o en dental (como iners, inertis: inhábil; teres, -etis: redondo, y los participios de presente en — ans, — antis y en — ens, — entis) son, en realidad, temas mixtos (p. 40). Por eso, el'ablativo sin i; el genitivo del plural en — íu m ; y los casos neutros del gular suele acabar en — plural en —ia.
Neptuno
B. Temas en consonante sin —s en el nominativo. Abarcan, los temas en liquida, los temas en nasal y los temas en s. 4 5. T E M A S E N L I Q U I D A ( l, r) . E j . : cónsul, —is : el cónsul; color, — is : el color; marmor, — o ris: el mármol. SINGULAR
N. . G. D. Ac. V. Ab.
cofistd: el cónsul color : el color cónsulis colorís colóri cónsuli colórem cónsulem color cónsul colóre cónside
marmor ( n . ) : el mármol mármoris tnórmori marmor marmor mármore
PLURAL
N. G. D. Ac V. Ab.
cónsules cónsulum consúlibus cónsules cónsules consúlibus
colóres colórum colóribus colóres colores co lórib us
mármora mármorum marmóribus mármora mármora m ar mó ri bu s .
46. OBSERV ACIONE S.—1* Los sustantivos fr ot en el hermano, pater: el padre, y moler: la madre, conservan la e solamente en el nominativo y vocativo del singular. Gram. Lat.—3
34
AGUSTIN MATEOS M.
GRAMÁTICA GRAMÁTICA LATIN A
2a Algunos Algunos sustantivo sustantivoss Cfel: la liicl, tnel: la miel, y otros) duplican la con sonante liquida ( fellis fellis, mctlis). 3a Hay también también adjetivas adjetivas de tema en liquida liquida («mío fiaup fiauper er,, — tris: pobre) y las ijornias de su declinación son las ya exjniestas (p._32, ohs. 2a). 47. TEM AS EN NASA L (w, »). Sólo Sólo hay un nombre de teen m y lleva s en el nominativo y vocativo del del singular. E s hiems, hiemix ' el invierno. En los de tema en n precedida de o, la n se pierde en los casos ya indicados. A veces,, la o se cambia en t.
Jinete romano Los nombres de tema en n cuyo nominativo acaba en generalmente neutros y suelen debilitar la c en i. Éj'.: SINGULAR
N. Ico : el león G. leonis D. leoni Ac. l e o m i n V. Ico Ab. leonc
homo : el h óm in is hóniini h óm inc m homo Ji omine
N. G. D. Ac. V. Ab .
hómines h ó m inu m hómimbus h ómin es hómines homímhus
leones leontim ieónibus leones leones Ieónibus
hombre
PLURAL
fulmen (n.) fúlminis ' fúhnini f ulm én fu l m e n fu l m i n e fúlmina fúlmhmn fuimlmhus fulmina fúlmina fvlminibus
metí,
son
: el rayo
35
48. 48. OBSERVACIONE OBSERVA CIONES. S. El genitivo del nombre nombre caro: la came1| (tema carón) es camis. Adviértase además la particularidad del sustantivo masculino sanguts, —««tí: la sangre (tema sangutn), que originalmente era neutro. 49. 49. TEMAS EN S . Generalmente la s intervocálica se cambia en r (rotacismo). En ocasiones, ésta r pasa también al nominativo y al vocati vocativo vo del del singular. singular. E j.: henos (también honor), — oris: el honor; ptdv ts, — cris: c ris: el polvo. N. G. D. Ac. V. Ab.
honos: d honóris honóri honórem honos konó re
N. G.. D. Ac. V. Ab.
honóres ho n ó ru m honóribus honóres ho nó re s ho nóribu s
SINGULAR
honor honor
ptdvts : el púlveris púlveri púlverem fulvis p úlv ere
polvo
PLURAL p úlve res p ú lv e r u m fndvéribus púlveres pú lve res ptd vér ib u s
En cuanto a los neutros de tema en s, conservan dicha letra (en el nominativo y vocativo del singular); y, cuando su nominativo aca ba en us, hacen su genitivo en — oris oris o en — eris, eris, Ej.: pectus, pé cto ris : el pecho; opus, óperts: la obra. SINGULAR
N.A N .A c. V . ' corpus' el cuerpo G. córporis D. cárpori Ab. _ córpore
sidus: el síderis stderi sídere
astro
PLURAL
N. Ac. V G. D. Ab.
córpora c ó rp o r w n corpóribus
Stdera s ide ru m sidéribus
SO. OBSERVACIÓ OBSER VACIÓN. N. De tema en s es el adjetivo vetas: viejo,, antiguo (p. 64). En el nominativo y vocativo déi singular tiene una sola terminación para em, para el masculino y el feme los tres géneros; y en el acusativo,, dos: una en — em, us, para el neutro, igual .al nominativo. nino, y otra, en — us, nominativo. En el plural, acaban en a el nominativo, acusativo y vocativo del neutro; en es, los del masculino y femenino. femenino. (Véase la declinación de de vetas en la p. 64).
36
AGUSTÍN MATEOS M.
GRAMATICA LATINA invictas, -a, -um: invencible jude x, -icis: el juez justa s, -a, -um: justo juve ntus, -úti s: la juventud labor, -óris (m.): el trabajo ¡apis, -idis: la piedra ¡ex, legts: la ley libertas, -átis: la- libertad Macedonia, -ae : Macedonia miles, -itis: el soldado misceo, -es, -ére: mezclar, entrelazar multiludo, -inis: la multitud naufragmm, -ii: el naufragio nemo, néminis: nadie nidus, -i: el nido nocen, -es, -ére: dañar nomen, -inis (n.) : el nombre non solum . . .sed etiam: no solamente
.. .sino también
Cónsul. Va precedido de Actores con sus sus fasces
EJERCICIOS 51. I.
Vocabulario
N ot a . - Estudíese el presente, el imperfecto y el perfecto de indicativo del verbo regó (p, 101). abies, -etis: el abeto adversas (prep. .acus.) : contra uestimo, ‘as, -aro apreciar, valorar Alexan der, -dri: Alejandro amarus, -a, -uní: amargo anima, -ae: el alma onlígttws, -a, -mi: antiguo aitxitts, -a, -um: angustiado Apollo , •inis: Apolo arbor, -orís (f.); el árbol atque (conj.): y auxilium, -ii: la ayuda cavo, -as, -are: horadar célebro, -as, -are: ensalzar clarus, -a, -um: ilustre clivus, -i: falda, ladera consto, -as, -are: constar córpus, -oris (n.): el cuerpo cresco, -is, -ere: crecer crimen, -inis: el crimen culmen, -inis: la cumbre aun (prep. abl.).:'con tfefoctoíío, -¿ h w : el deleite Deas, -i: Dios dolor, -óris: el dolor dit.v, -ducis: el jefe
ebrietas, -átis: la embriaguez effoetus, -a, -um: gastado emptus, -a, -um: comprado eques, -itis: el jinete etiam (adv.): también, incluso e, ex (prep. ahí.) : de, por excusaiio, -ónis: la disculpa fa do , -is, -ere: hacer fagtts, -i: la haya fe lix , -icis: feliz firm o, -as, -are: fortalecer. fral er, -tris : el hermano gaudium, -ii: el gozo gubemator, -óris: el timonel utto, -ae: la gota ebeto, -as, -are: embotar hicms, -entis: el invierno homo, -inis: el- hombre humanus, -a, -um: humano ignavia, -ae: la pereza, la cobardía impono, -is, -ere: imponer impero, -as, -are: mandar ineriio, -m : la pereza ingenuas, -a, -um: libre por nacimiento insania,'ae: h locura intemperans, -antis: desarreglado
notatio, -ónis: la observación notus, -a, -um: conocido. ob (prep. acus.) : por opinio, -ónis: la opinión opus, -eris (n.) : la obra Paucus, -a, -um: poco pauper, pauper, -eris: pobre fa x, pacis: la paz perpetuas, ,-ua, -uum: perpetuo Perversas, -a, -um: perverso Peto, -is, -ere: pedir Philippus, -i: Filipo populus, - i
rccordatio, -ónis: el recuerda re.r, regis: el rey sabinas, -o, -um: sabino saevtts, -a, -um: cruel scientia, -ae: la ciencia scripior, -óris: el escritor securus, -a, -um: tranquilo sed (conj.) : pero, sino scnectus, -útis: la vejez serillo, -ónis: conversación servas, -i: el siervo socictas, -átis: la sociedad solitudo, -mis: la soledad solliciludo, -inis: la preocupación sollicitus, -a, -um: preocupado solas, -o, -um: solo strenuus, -na, -uum: valiente sumo, -is, -ere: emprender suus, -a, -um: suyo temperantia, -ae: la sobriedad tenipus, -oris: el tiempo tuneo, -es, -ére: temer totus, -a, -um: todo, entero. irado, -is, -ere: entregar tranquillas, -a, -um: tranquilo varius, -a, -um: diverso, variado véritas, -átis: la verdad vetas, -eris: viejo, antiguo viator, -óris: el caminante vichis, -a, -um: vencido virgo, -inis: virgen, doncella virtus, -útis: la virtud, el valor voluntarias, -a, -um: voluntario voluptas, -átis: el placer vox, vocis: la voz vulgus, -i (n.) el vulgo
52. II. Declinar conj unta mente : Ra di x amara: raíz amarga (Genit: radiéis atnarae) L e x jus ta: ley justa (Genít.: legis jnstae) Ho mo pig er: hombre perezoso (Genit.: hóminis pigri) Ma gna s d olor : gran dolor (Genit.: magni dolóris) Societas humana: sociedad humana (Genit: societatis humanas)
37,
38
AGUSTIN MATEOS M D ux stre nuu s: jefe valiente. (Genit.: ducis sfrenui) Frafer saevus : hermano cmel (Genit.: fr a h is sae vt) Tcmpus antiqtmm : tiempo antiguo (Genit: témporis antíqui ) Norn en cla rum : nombre ilustre (Genit: nóminis clart ) Eq ue s r om an as : jinete romano (Genit: équiíis romanx)
53.
III.
Traducir al castellano
El complemento del adjetivo latino puede ir en genitivo, en dativo o cu ablativo (pp. 187-188). N o t
a
.
Vox pópuli, vox Dei.—Sola virtus praestat gaudium perpetuum et securum.—Amicorum sermo sollicitudines fugat.—Gutta cavat lá^pidem.—Ignavia ^pidem.—Ignavia Corpus Corpus hebetat, hebetat, labor firmat.—Pax est tranquilla liber tas.—Ebrietas est voluntaria insania.—Véteres homines varia nómina plan tis imponeban t.—M ilites ducibus pare nt.— Aquila e in altis arbóribus nidos habent.—Honos est praemium virtutis.—Temperantia voluptátibus ímperat.—Nómina filiorum consulis non solum romanis sed etiam inimicís nota erant.—Justi judices justas leges amant.— Alexander, filius Philíppi, rex Macedcniae fuít.—Vulgus ex veníate pauca, ex opinion e mul ta aestimat.— Gub erna tor et naut ae nau íra giu m timent.—Concordia invictos homines facít.—Scriptores vírtutem, ánimum et ópera véterum romanorum laudant.—Poetae Apóllinem cele bran!. —Sab ini ob vi rgines rap tas bcllum adve rsus roma nos sumpse runt. —Bona op’mio mio hominu m thesa urus est.—Noc et empta dolore voluptas. —In ert ia est labori s excusatio.— Tota m vitam miscet dolor et gautlium.—Nemo patriain, quía magna est, amat, sed quía sua.—Mala conscíentia, etiam in solitudine, anxia atque sollicita est—Habet prae•ícríti doloris secura recordatío delcctationem. 54. IV. Traducir al latín Los jefe s estaban en la isla isla con1 con1 muchos soldados. soldados.—Grande —Grande es el número de las estrellas.—Hubo (fuit) eri Roma8 una gran multitud de esclavos esclavos y de hombres libres.—De3 la observación de la naturaleza Romae (p. 22, obs. 8*). — 1 Cttí» con ablativo. — - Romae — 3 E con ablativo.
39
GRAMATICA LATINA
(viene ) la ciencia.—El ciencia.—El tra bajo fo rtalece el cuerpo.—Pa cuerpo.—Pa ra ¿nuchos hombres el oro es causa de muchos crímenes.—En invierno las estre llas son agradables a los marineros.—Los abetos crecen en las cum bres : en las falda s, las hayas .—E l hombr e consta de alma y cuerpo.— •Con frecuencia los pobres son dichosos.—Vencido por el gran dolor, el lobo pedía ayuda a los caminantes.—La juventud desarreglada de un hombre perverso entrega a la vejez un cuerpo gastado. II. TEMAS EN 1
í Parisilábicos) .55. Los nombres de tema en i pueden pertenecer al género mas culino, femenino o neutro. 1lacen en — ¡uní el genitivo del plural. 56. 56. MAS CULIN OS Y FEM EN INO S. En los los mascul masculinos inos y is (como femeninos el nominativo del singular puede terminar en — is chis, —i.f: el ciud adan o; navis, — is: la nave), en — es es (como vulpes, er (como linter, lintris: — i s : la zorra: nubes, — is: la nube) o en — er la barca; venter, ventris : el vientre, y los nombres de meses cuyo no er, tales como september: septiembre; octobcr: minativo acaba en — er, octubre; november: noviembre, y deccmber: diciembre). Ej.: N. G. D. Ac. V. Ab.
navis :
«Ol'ÍJ
SINGULAR vulpes: vulpis vulpi vitlpcm vulpes val pe
la nave
navi navem navis nave
N. naves G. nav iu m n . návibus Ac. naves V. naves Ab. návibus.
la
I'I.t'RAL
vulpes vulpiu m vúlpibus vulpes vulpes vúlpibus
57 57.. OB SER VAC IONE S. 1* Algunos sustantivos femeninos de tema en —i
...
Tales son ravis: la ronquera; vi s : la fuerza; silis : la sed; tussis: la tos; mango del arado; cucumis: el cohombro, etc. Lo tienen también en —í«< los nombres de ríos (como Alb'w. el Elba*, Tihei'is'. el Tíber) ; los de ciudades (como Kcápolisz Ñapóles; llUpalis: Sevilla) y los griegos (como basis: la base). burís: el
40
AGUSTIN MATEOS M.
GRAMATICA LATINA
Otros nombres de tema en —í pueden hacerlo en —etn o en —twt. Predomina la forma —irn en feb ris : la fiebre; puppi s: la popa; iurris: la torre; securis: la segur; restis: la maroma) pelvis: el barreño. Pero es. más fre cuente la terminación —em en los sustantivos^ navis: la nave; clavis: la llave; erales: el seto; cutis: el cutis; sementis: la siembra; neptis: la nieta; strigilis: la estregadera. El ablativo 'del singular acaba en — i, cuando el acusativo del singular ter mina en —itn (vim , vi; siiim, stii) y también en los nombres de los meses september, october, novenAer, december (septembri, etc.). Si el acusativo acaba en —im y en — em, él ablativo acaba en —i y en — e. Ej.: ac.: navim y >navem; ab.: navi y nave.. 2* El genitivo del plural termina en — unt en canis: el perro, y juv eni s: el joven. Puede terminar en — ium y en— uní en los nombres vates, — is: el poeta, ts: el mes. el adivino; a¡pis, —¿r: la abeja; sedes, — is: la sede; vtensis, •—
58. -NE UT RO S. En los neutros, el nominativo del singular (y, po r tant o, tamb ién el acusati vo y el vocat ivo) suele acab ar en — e.\ Ej.: more, maris: el mar; ejemplar, exempláris: el ejemplar; ánimal, , animáíis: el animal. El ablativo del singular termina siempre en — i; y los casos neutros del plural, en — ia, N. A c. V . mare: el mar maris G. D. Ab. tnari N. Ac. V . tnáría G. tnürium máribus D. Ab.
SINGULAR
ánimal: el animalis animali
animal
PLURAL
is, —itis; — 0$,—otw; c) Algunos nombres, no monosílabos, acabados en — — tas, — tatis. Así por ej., se halla con frecuencia la forma dviiattum, en vez de ciznfatum.
60. ADJETIVOS DE TEMA EN I. Pueden tener en el no minativo y vocativo del singular dos terminaciones: una en — is (que se declina como n a v i s ) , pa ra el masculin o y el feme nino; y otr a en — e (que se declina como more), para el neutro. En el ablativo de los tres géneros terminan en — 4. (Véase po r ejemplo la declinación de jifiJir, útile en la p. 64). A veces la forma masculina acaba en — er, la femenina en — is y la neutra en — e. E j . ; acer, acris, acre (p. 63). 61. SUSTAN TIVOS IRREGULA RES DE LA TERCERA DECLINACIÓN. L o s más usuales son: I. N. G. D. Ac. V. Ab..
A ellos pertenecen; ' x, a) No pocos monosílabos, cuyo nominativo del singular acaba en —tf o en — precedida de una vocal larga . E j. : eos, cotis: la piedra de afil ar; dos, dotis: dote; Its, lit is : el litigio; fus , fur is: el derecho; nox, noc'tis: la noche; nix, nwis: la nieve. b) Numerosos monosílabos, cuyo nominativo del singula r acaba « a — rs, — ns, — bs, —ps, —Ix y — rx. Ejemplos: ars, arlis: el arte; pars, partís: la parte; gens, la gente; tnens, mefitis: la mente; detts, dentis: el diente; glans, .glandis: Íientis: a bellota; mons, montis: el monte; fons , fon tís : la fuente; urbs, urbis : la ciudad; stirps, stirpis: la raíz; cálx, caléis: el talón, la cal; arx, areiIr: la fortaleza .1 1 Los ne utros acabados en — al, — ar terminaban antiguamente en — ale, — are, pero esta — e final desapareció.
(f. ) : la fuerza
Vi s
PLURAL
SINGULAR vis
(inusitado) • (inusitado)
vim vis vi
animalia animalium animálibtts
59. OBSER VACIÓ N. Algunos nombres de ten a en consonan te (o imparisílábicos) siguen la declinación propia de los temas en —i (o parisilábicos) y, por tanto, en ellos el genitivo del plural termi na en — ium. Son los llamados temas mixtos.
41
vires virium víribus vires vires víribus
II. Ite r, itine ris (n.) : el camino SINGULAR
N .A c. V . G. D. Ab.
PLURAL
. iter
itineris itíneri Hiñere
itínera itínerum itinéribus itinér ibus
III. Senex, senis (m .) : el anciano N. V. G. D. Ac. Ab.
SINGULAR senex senis seni senem sene
PLURAL
senes senutn sénibus senes sénibus '
IV. El sustantivo Júp pit er: Júpiter, tiene las siguientes formas: nom- y voc.; Júpp iter, genit.: Jovis, dat.: Javi, ac.; Jovem ab.;' Jove.
42
AGUSTIN MATEOS M.
V. Otros menos usados son supcllex, — éctilis; el ajuar, ol mo bilia rio; los, bovis: el buey o la vaca (su genitivo del plural es boum o bovum; y su dativo y ablativo del mismo número: bobits o bitbus) ; jtw, suis : el cerdo (dativo y ablativo del plural: subus y suidas). EJERCICIOS 62. I.— Vocabulario accedo, -is, -ere: acercarse ad (prep. acus.) : a aestas,' -átis: el verano agrestis, -e: agreste, rústico ámbulo,-as, -are: pasear ampias, -a, -um: ancho annualis, -c: anual antepono, -is, -ere: jpreferir, anteponer Ariovistus, -i: Aríovísto ars, artis: el arte asper, -era, -erwn: áspero, incómodo ater, otra, atrum: negro augeo, -es, -ére: aumentar autumnus, -i: el otoño avis, -is: el ave brevis, -e: breve * Caesar, -aris: César cdndidus, -a, -um: feliz, blanco ennis, -is: el perro carmen, -inis (n.) : el verso celeritaSj -átis: la celeridad, la ligereza cibus, -t: el alimento ciaseis, -is: ¡a escuadra constituo, -is, -ere: establecer contemno, -is, -ere: despreciar decet, -ere: convenir divisus, -a, -um: dividido diviiiae, -arum: las riquezas doñee (cotij.): mientras dulcís, -e: dulce, cómodo durtts, -a, -um: duro éfjicax, -deis: eficaz emissus, -a, -um: pronunciado, dicho excmplnm, -i; el ejemplo fcli x, -icis: feliz jera, -ae: la fiera /los , -oris (m.): la flor flumen , -inis (n.) : el río fonn osus , -a, - um: hermoso jorti s, -c: fuerte frango, -is, -ere: romper fttgio, -!s, -ere: huir fuigu r, -uris (n.) : el relámpago gens, gentis: gente, nación Iticms, -ts: el invierno histórícus, -i: el historiador Itosfis, -is: el enemigo ignis, As: el fuego í» (prep. acus.): a, hacia, hasta
ingcniuiH, -ü: el ingenio ingens, -ntis: grande Ínter (prep. acus.) : cutre ira, -ae: la ira irrevocabilis, -e: irrevocable irrigo, -as,-are: regar jas, juri s (n.): el derecho júvenis, -is: joven laudo, -as, -are: alabar lego, -is, -ere: recoger ¡¡bertas, -átis: la libertad littera, -ae: la letra litus, -oris: la orilla, el litoral longtis, -a, -um: largo lympha, -ae: el agua water, -tris: la madre mens, mentís: la mente, el almá meséis, -is: la mies miseria, -ae: la desgracia mollis, -e: muelle, blando moneo, -es, -ere: amonestar mors, -rlis: la muerte tnortalis, -e: mortal ptos, morís: la costumbre muttdus, -i: el mundo muto, -as, -ore: mudar, cambiar narro, -as, -are: narrar, contar naturaüs, -e: natural necessaríus, -a, -um: necesario neccssitas, -átis: la necesidad nihtl (indec.) : nada nóbilis, -e: noble noster, -ira, -trum: nuestro ttoius, -a, -um: conocido nubes, -is: la nube núbilus, -a, -um: nublado, adverse número, -as, -are: contar obscurus, -a, -un»; obscuro omnis, -e: todo opaco, -as, -are: obscurecer orígo, -inis: el origen otium, -ti: el ocio par, parís: igual pars, partís: la parte per (prep; acus.) : por pérfidus -a, -wn : traidor pilus, -i: el pelo placeo, -es, -ere: agradar poinum, -i: la fruta
GRAMÁTICA LATINA postulaban, -i: la petición' praebeo, -es, -ére: dar praeceptum, -i: el precepto, el man dato praédieo, -as, -are: decir, hablar probo, -as, -are: probar prudens, -éntis : prudente pulcher, -chro, -chrum: bello. quattuor: cuatro raíío, -ónis: la razón respondeo, -es, -ére: responder sanus, -a, -um: sano sapiens, -éntis: sabio saxum, -i: el peñasco, la roca seto, -is, -Iré: saber scópulus, -i: el escollo sedeo, -es, -ére: estar sentado o posado semel (adv.) : una vez sepultura, -ae: el sepulcro sírvituSf -útis: la esclavitud si (conj.): si simplex,'-icis: simple, sencillo1
43
simulacrum, -i: la imagen ^ sol, -is: el sol spéculum, -i: el espejo splendeo, -es, -ére: brillar terribilis, -e.: tremendo, terrible traho, -is, -ere- arrastrar trux, -neis: terrible tune (adv.) : entonces urbs, urbis: la ciudad úfilis, -e: útil vagus, -a, -um: errante vectigal, -ális: el impuesto ver, veris (n.) : la primavera verbum, -i: la palabra vestis, -is: el vestido victpr, -óris: el vencedor video, -es, -ére: ver vitupero, -as, -are: censurar vivus, -a, -um: vivo, viviente volo, -os, -are: volar vulpes, -is: la zorra
63. II. Decli nar con junta men te: Pérfidus hosfis : enemigo traidor (Genit.: pé rf id i hos tis) Vestis longa : vestido largo (Genit: vestis longae) Mo re no str um : mar nuestro (Genit.: maris nostri) Vectigal parvum.: impuesto pequeño (Genit: vectigalis porvi) Me ns sana : mente sana (Genit: mentís sanae) Am pi a na vi s : nave ancha (Genít.: ampias nauis) Ma gna pa rs : gran parte(Genit.: magnas partís) fu s nat ura le : derecho natural (Genit: ju ri s natur alis) 64. III. Traducir al castellano Magnus scópulus parvam navem frángit—Virtute mílitum Ro ma multos hostes superávit.—Semel emissum volat irrevocabile ver bum.—Ma gna copia se rvo ru m.i n urb e Roma1 er at.—Doñ ee eri s felix, 1 Véase p. 184. obs. 1».
AGUSTÍN MATEOS U.
GRAMATICA LATINA
mullos viumcrabis amicos; témpora si fuerint (fueren) núbíla, solus cris.—Fabutíi prudenti vicam consilio monet.—Canis in spéculo lym pha rum vidit sinnúac rum suuin.—V ir nóbilis ambulab at ib lítore maris.—Avis nigra in alta árbore sedebat.—Artibus et scíentiís ómni bus ingenium rtccessarium est.—Nav tum celerita te hostes super arenuil milites nostros.—Ars Ionga, vita brevis.—Canís vagus servituti dulcí asperam libertatcm anteponebat.—Multanmi gentium origo obs cura est.—Omnes naves classis in1 marc fugerunt.—Parére scíre par imperio gloria est.—Ignis aurum probat, miseria fortes viros.—Mater artium est necessítas.—Vulpes pilum mutat, non mores:—Ingens fluvius irrigabat hortuin.—Mcns sana in corpore sano.—Dura saxa mollis cavat aqua.—Natur alis, ratio ínter omnes homines jus gentium constituit.—Vita nihil síne magno labore dat mortalíbus.—Longurn íter est per praccepta, breve et éfficax per exempla.—Simplices agrestium hominum cibos rex non contemnebat.—Cándida pax homines, trux dccct ira feras.—Ariovístus ad postulata Caesaris pauca res poiulit, de suis virt utib us mult a praedicav it.— Otium sine lítte ris mors est ct hominis viví sepultura.—Romani multarum gentium Víctores *fuemnt.—Concordia civium romanorum divitias urbis augebat.—Po ma dat autuinnus, formosa est messibtts aestas, ver praebet flores, igne levatur (« alivia, disminuye) híems.
I. M a s c u l i n o s „ VI 67. Son masculinos los sustantivos que llevan una de las terminaciones si guientes : 1) ~-os, —óris y — or, —óris (con o larga), lij.: color, colorís: el color; mas, morís: la costumbre. Pero son neutros os, oris: la boca, y os, ossis: el hueso. Son femeninos dos, duró :1a ris: la lluvia. También son masculinos los griegos acabados en —cr ; por ej.: aether, ae tberis: el éter. Sin embargo, son neutros accr, — cris: el acebo; cadáver, —eró: el cadáver; clccr, —eró: el garbanzo; iler, itíncrís: el camino; láser, —eró: el benjuí; p«t' cr, — cris i la adormidera; pifiar, —eró: la pimienta; silrr, — cris: la mimbrera; saber, —cris: el alcornoque; Utbcr, — cris: el tumor; ubc.r, — cris: el seno, la ubre; verber, —cris: el azote;' sifífjihcr, —cris, el jengibre. De los sustantivos terminados cu — cr, — cris (con c larga) hay dos que son neutros. Son ver, veris: la primavera, y s/unicr,—t’ris: el braaaleie. 5) —es (genitivo — itts, —ctis). Ej.: caespes, caéspilis: el césped; partes, parictis: la pared; topes, tapclis: el tapiz. Pero son femeninos mcrqts, —itw: la gavilla de trigo; guíes, jjtiiéhs y tequies, requiétis1: el descanso; secjes, scf/ctis: la mies; ter/gs, tegeiis: la manta. De los nombres en que el nominativo del singular acaba en — es y el genitivo en — dis, es masculino pes, peáis: el pie; pero su compuesto campes, cómpcdis'- la cadena, es femenino. T ambién es femeni no mcrces, merccdis: el salario. Bes, bessis : ocho onzas, es masculino.
44
¡55. IV. Traducir al latín Los ejemplos de hombres ilustres y sabios son útiles a los jóve nes.—En el invierno los ríos crecen y arrastran todo (omnia) .—Con la razón nos acercamos a la verdad.—Las niñas recogen en los jardi nes bellas flores.—En la guerra2 alabamos el valor, censuramos la co bardía.— El reco rrido ( iier ) anual del sol está dividido en3 cuatro parte s: primave ra, verano, otoño e invierno.—Con el valor de los sol dados vencieron los romanos a muchos enemigos.—A todos los dis cípulos agradan las bellas poesías de nobles poetas.—Negras nubes obs curecen el cielo y tremendos relámpagos brillan en2 el mar.—A los ma rineros (les) son conocidos los litorales de muchos mares.—Los his toriadores antiguos narran las variadas costumbres de muchas ciu dades de todo el mundo entonces conocido. 66. GÉNERO DE LOS SUSTANTIVOS DE LA TERCERA DECLINACIÓN Los sustantivos de la tercera declinación pueden ser masculinos, femeninos y neutros. 1 con acusativo: a (p. 198, núm. 368 ).— -In con.ablativo.-— 3In con acusativo.
II.
45
F e m e n in o s
68. Son femeninos ios sustantivos que llevan una de las terminaciones si guientes : 1) — is, —ts. Ej.: utcsxis, —ir: la mies; pellis, —i.r: la piel. Es ta reg la tiene numerosas excepciones. AsíPj por ej., s on masculinos: axis, — is: el eje; inensis, is: el mes; amnis, — is: el río; piséis, —i.r: el pez, etc. 2) — es, —is. fe}.: wicffeí, — is: lá zorra; «tibes, —ix: la nube. Pero son masculinos vates, — is: el poeta, el adivino; vepres, — ts: la zar za; verres, — is: el verraco. 1 El nombre requies adopta a veces terminaciones de la quinta declinación: gfen. sing. requiei; acus. réquiem; abl. tequie.
46
AGUSTÍN MATEOS M.
GRAMATICA LATINA
3) —is, —idis. Ej.: ctupis, cúspiáis: la cúspide. Sin embargo, es masculino ¡apis, ¡ápidis: la piedra. 4) —tas , — tótis (con a larga) y — tus, —t utis (con « larga). Ej.: bónitas, bonítitis: la bondad; astas, —áiis: la edad; véritas, —diir: la verdad; senectus, .—útis: la vejez; juvenius , — lis', la juventud. Es también masculino un sustantivo acabado en — as, — atis (con a breve): linar, ánatis: el ánade. Los griegos en — as, —ol» son neutros. 5) _ u s, — udts (con.K larga). Ej.: mear, incitáis: el yunque. También es femenino uno en —itr, — udis (con « breve) : pecas, p iaf áis : la bestia. 6) — aus, — meáis. Ej.: laus, laudis: ía alabanza. 7) — st precedida de consonante. E j.: ttrbs, urbis: lactudad. •Pero generalmente son masculinos aquellos cuyo genitivo'termina en — ontis o en — entis. Ei.: pons, pontis: el puente; dens, denits: el diente. . 8) — ax (genitivo —ac¿r, con a larga, y — acis, con, a breve) y casi todos los monosílabos en —x. Ej.: pax , pa cis : la paz; fa x, fotn s: la tea; nex, neos : el asesinato; lex, legis: la ley. Sin embargo, es masculino grex, gregis: d rebaño. Aunque los terminados en — ix suelen ser masculinos, son femeninos bontbyx, —yeis: el gusano de seda; calix, — icts: él cáliz; cocyx, — ygi s: el cuclillo; for nix , —icis: la bóveda; nairix, — icis: culebra; ortx,' — t gis: cabra de Getulia; mártir, -Heñir.: la resina, y los compuestos de mastix; phaemx, — i cis: el ave fénix; saháix, —icis: el rojo artificial; sorix, — icis: ave mitológica; spadix, —tro: ramo ae palma. ., Casi siempre son masculinos los acabados en — ex, — icts. Ej.: pbe x, — icis: el estorbo. Pero son femeninos earex, cáricis: el carrizo; ilex, Uicts: la encina; for fex , fó rf te is: las tijeras; vibex, vlbicis: la moradura de la piel o cardenal; •látex, inticisi el sauzgatillo (arbusto).
CUARTA DECLINACIÓN
1 El dativo y ablativo del plural de los sustantivos neu tros acabados en terminar en — is (y no en — ñ u s ) .
—ana ruelen
b.i
(Temas en tí)
70. CAR ACT ERÍ STIC A. . La cuarta declinación se caracteri za por la terminación — 1« del genitivo del singular. Abarca sustantivos masculinos, femeninos o neutros. jNo tiene adjetivos. ' Eos masculinos y femeninos hacen en — us el nominativo del sin gular . En los neutr os, el nominati vo acaba en —<*71. TER MIN AC ION ES.
Son las siguientes: SINGULAR
M. y F. N. us G.
D. Ae, V. Ab.
«í
«t
N. ií MS U u u u
uin us u
311. N e u t r o s
69. Son neutros los sustantivos que llevan una de las terminaciones si guientes: 1) —e. Son solamente dos: loe, ¡aclis: la leche, y a!ec,alecis: salmuera. 2) — Ej .: fe!, fell is: la hiel; ánimal, animális: el animaL Pero son masculinos sal, salís: la sal; sol, solts : el-sol, y mugil, múgilis : el mujoL 3) — t. Ej.: capul, cáptits: la cabeza, y sus propuestos occiput, occípitis : la nuca, y sincipul (de sentí capot), sweipiHs: la mitad de la cabeza. 4) — e: Ej.: more, —is: ¿1 mar. 5) — ar. Ej.: calcar, calcarás: la espuela. Pero es masculino salar, salarie: el salmón. 6) — ur. Ej.: jécur, jecor is y jecínor is: el hígado. Pero son masculinos fu r, f ttr is: el ladrón; fu rf ur , fú rf ur is : el salvado; vuitur, vuliuris: el buitre; iurtur, túrtaris : la tórtola. 7) -~s. De los sustantivos terminados en — s son neutros vas, vasis: el vaso; ar, oris: la boca; os, ossis: el -hueso. Pero ar, assis: el as o libra romana, y vas, vádis: el fiador, son masculinos. Son neutros también casi todos los terminados en •— mí ' (genitivo — c ris, —oró y —«ró). Ej.: sceltts, — eris: el crimen; tempus, —oris: el tiempo; rus, rufis: el campo; jus, jurí s: el derecho; erar, cruris: la pierna; pus, pttris i el pus; tus (o ihus), turis: el incienso. Tellus, — úris: la tierra, es femenino. Mus , t nur is: et ratón, y lePus, —oro: la liebre, son masculinos. 8) —metí. Ej.: limen, liminis: el umbral. 9) — uta, — utatis (griegos). Ej.: drama, drámatisi el drama.1
47
PLURAI.
N .A c .V . uum G. ibus D. Ab.
ua uum ibus
Ej.: ‘ N . G. D.
j c h íu s
:
el sentido
sensus setusui
Ac. seíwttf»
V. sensus Ab. sensu
N. Ac. V. sensus sénsuum G. sénsibus D. Ab.
SINGULAR
comu: cornus cornu comu comu cornu
el cuerno
PLURAL
cómua cómuutn córnibus
72. OBS ERV ACIO NES. 1* El sustantivo domus: la casa, si gue en parte la segunda declinación y en parte la cuarta,y tiene las formas siguientes:
4S
AGUSTIN MATEOS M,
GRAMATICA LATINA
49
4* E l dativo y ablativo del plural de algunos nombres termi PLURAL
SINGULAR
domus \ la casa domus dotnui domxm domus 1 V* | Ab. domo
N. G. D. I Ac.
N. G. D. Ac. V. Ab.
domus: lis casas domorum o domwum dómibus domos o domus domus dómibus
nan en -—ubus (árcubits, qticrcubus, tríbubus) y a veces en las dos —ibus y — ubus, Tienen esta doble forma los sustantivos formas: « a r i a s : la articulación; portus : el puerto; partas i el parto; lacas: d lago; vera: el asador, y otros. 5* El sustantivo Jesús: Jesús, tiene las siguientes formas: Nom. Jesús; Ac, Jesum; Gen., Dat., Voc. y Ab. Jesu. EJERCICIOS
73. I .—Vocabulario N o t a .
Estúdiesc el presente, él i m p e r f e c t o y e l p e r f e c t o d e l v e r b o audio
(p. 106).
Sacrificio denominado suovetauril por inmolarse un cerdo (sus), una oveja, (ovtí) y un toro (towrns)
. Además de las formas citadas, tiene una {demi) que nunca es genitivo, sino locativo, o sea, indica lugar y responde a la pregunta ¿en dónde?: en casa. 2r Los sustantivos de la cuarta declinación cuyo nominativo del singular acaba en ~us, tienen casi todos el géne ro masculino. Sólo unos pocos son femeninos: fritar. la tribu; flew: la aguja; manus: la mano; pórtícus: el pórtico; domas: la casa; idus (sólo tiene plu ral) : los idus.1* 3* Los neutros usuales son pocos: cornu: el cuerno; genu: la rodilla; gelu: el hielo; tomtrii*. el trueno. Algunos que generalmente siguen otra declinación, a veces adoptan también formas de la cuarta. Por ej.: peen (ordinariamente pecus , —o ri j) ; t \ ganado; pe nu : la despensa (también pen us, — tw, pen as , — or is y pen um, — i ) ; vera'. el asador; specu: la cueva (tiene también la forma specus, —us con ambos géneros: masculino y femenino).
acerbas, -a, -um: cruel,- amargo adventos, -us: la fregada amanes, -a, -tan; amargo ambiguas, -a, -um: incierto, dudoso anCeps, ancípítis: indeciso arctu, -us: él arco arma, -orum: las armas artos, -os: la articulación culevt (conj.); pero cano, -is, -ere: cantar, ensalzar cattus, -a-, -um: cnnor blanco capul, -itis (n .) : la cabeza ceiet, -eris,- -ere: veloz cousians, -antis: constante copias, -arum: fas tropas currtis, -tfs: el carro debilis, -e: débil detiiqne (adv.) , al fin, por fin, final mente
deas, denlís: el diente difficiUs, -e: difícil
drvtrsns, -a, -imt: diverso, diferente.
dulcís, -c: d u l c e equitatus, -üs: la caballería exércifus, -iw í el ejército 'éxitos, -us: el éxito, la salida exorno, -as, -are: adornar flucfus, -us: la ola folium, -u: la hoja frons, frontis! la frente frud as, -us: el fruto furens, -cntts: engravecido genUf -us: la rodilla' ghdttis, -ii: Ja espada •gradas, -ius: el paso »mbellis, -é; pacífico ¡mago, -luis: la imagen
latittus, -a, -um: latino huras, -i (o -tw): el laurel ¡¿vitas, -átij: la ligereza locus, ’t: el Jugar lux, lucís: la luz «tagiífruítír, -mí : el magistrado manco, -es,--ere: permanecer ¡rnnus, -us: Ja mano toctos, -us: el miedo tnodo... modo: ya... ya morsas, -us: h mordedura ñeco, -as, -ere: malar fíuntia, -os: la mensajera mintió, -as, -are: anunciar óccupo, -as, -are: ocupar óculus, -i: el ojo passus, -us: el paso pcctus, -oris (».) : eJ pedio perg nt'ns , -a, -um : gratísimo portus, -us: el puerto • ptc t'nm , -ii: el valor, el mérito proclium, -ii: la batalla, la lucha queráis, -us: la encina qitidan (adv.): ciertamente QíioiidoMí (adv.) en otro tiempo réditus, -us: la vuelta rcvcri'ntiu, -de : la veneración rtipa, -nc: la arruga señalas, -us: el senado senilis, -e: senil, de los ancianos sú;»i/ico, -as, -toe: significar sínúlis, -c: semejante ' sontis, -i: el sonido spaiiostis, -a, -um: grande sumo, -is, -ere: tomar tantum (adv,): solamente lanrtts, -i: el toro
50
AGUSTÍN MATEOS M.
tuba, -ae: la trompeta tumultos, -us: el tumulto’ ungías, -is: la uña vel (conj.) : o veiiatus, -its: la caza
Vcrgilius, -ti: Virgilio vetustas, -átis: la antigüedad vípera, -ae: la víbora volúbuis, -c: voluble, inconstante vultos, •us: el rostro, I3 cara
GRAMATICA LATINA
óccupat.—Venatus imago est belli.—Humanum Corpus diversis ártu bus constat. — Sen sus oculor um perg ratu s ómn ibus homíni bus est.— Incerti sunt exitus et anceps fortuna belli.—Arma antiqua manus, ungues dentesque fuerunt.—Litterarum radices amarae quidem sunt, fructus autem jucundí.—Verba varios sensus saepe sígníficant.— Magna fuit quondam cápitis reverentia cani, inque1 suo pretio ruga senilis erat.—Vergilius, poeta latinos, arma virumque2 canit Troíae.— Verba monent, exempla trahunt.—Par\ra nccat morsu spatíosum vípera taurum.—Passibus ambiguis fortuna vohtbilis errat et manet in nullo incerta tenaxque2 loco; sed modo laeta manet, vultus modo sumit acerbos et tantum constans in levitate sua est. 76.
El censo. Están presentes soldados romanos con un escudo (scutum), cascos empenachados y corazas metálicas.
74.
51
IV.
Traducir al latín
El difícil arte de la guerra.—El senado ys el pueblo romano.— Todos los sentidos del hombre.—Para los magistrados del pueblo.— Las pequeñas hojas de las encinas.—El tumulto de los soldados en4 la guerra es semejante a las olas del mar embravecido.—La primavera
II. Declinar con junt ame nte:
Senatus romanus: el senado romano (Genit.: senatus rontani) Fructus dulcís', el fruto dulce (Gentt.: fru ctu s dulc ís) . Gemí débile :
la rodilla débil (Genit.: gemís débilis) Ad ven tos fe lí x : la llegada feliz (Genit: adventus felícis) Celer gradus: el paso rápido (Genit.: célerts gradus) Fluctus ingens: la ola grande (Genit.: fluc tus ing enti s) 75.
III.
Traducir al castellano
Historia testis temporam, lux veritatis, vita memoriae, magístra vitae, ntintia vetustatis est.—Aestate fructus hortos exornant.—Vultus hóminum saepe est imago ánimi.—Inimicorum classis portum
Plano de una casa
anuncia la vuelta de las aves.—Los pechos de los hombres pacíficos temblaban de miedo.—Con gran ímpetu la caballería romana ahu yentó las tropas de los enemigos.—Todos los .soldados tenían en4 las manos arcos o espadas.—El sonido de las trompetas anuncia la llega da de los ejércitos.—La victoria fue, por fin, para los romanos el fruto de la batalla contra (sus) enemigos.—El laurel adorna el carro y la frente del general vencedor. 1 inquc~et in. —2 — que: y.— 2 con la enclítica que.— 1 In con ablativo.
52
AGUSTIN MATEOS M.
GRAMATICA LATINA coetus, -us: la agrupación communto, -ónis: la comunicación consettstts, -us: el consentimiento,
QUINTA DECLINACIÓN
(Temas en e ) 77. CAR ACT ERÍS TICA . En la quinta declinación el geniti vo del singular acaba en — ei. 78. T ER MI NA CIO NE S. Las terminaciones de los diferentes casos son: PLURAL
SINGULAR
N. G. D. Ac. V. Ab.
CS ci ei em es e
es erutn ebus es es ebus
,
Ej.: PLURAL
SINGULAR
N. G. D. Ac. V. Ab.
dies diei diei diem dies ^ die
dies dierum diebus dies dies diebus
igualdad
cor, coráis (n.) : e! corazón cupiditas, -átis: la codicia, la ambición decido, -is, -ere: caer dtttfcirrttw, -a, -itw: duradero, proion-
gado
80. I. Vocabulario ades, -ci: la línea de batalla adversus, -a, -ton: adverso, contrario acstimo, -as, -are: apreciar, estimar climentum, -i: alimento, pábulo.
amtssus, -a, -um: perdido bomm, 'i: lo bueno, el bien cchus, -a, -«»*.* alto cerlus, -a, -um: cierto
•
duriües, -ei: la dureza exspectatio, -ónis: la espera fall o, -ir, -ere: engañar feri o, -is, -ire : herir fide s, -ei: la lealtad, la fe fin ís, -is: el fin, el límite fon s, -nti s (m .): la fuente fulm en, -inis (n.) : el rayo alacies, -ei: el hielo honestus, -a, -um: honrado incertus, -a, -ton: incierto luervm, -i: la ganancia maestus, -a, -um: triste materies, -ei: la madera militoris, -e: militar ministro, -as, -are: proporcionar viodtis, -i: la medida
Mions, monfts: el monte muldñUs, -e: mudable oblivio, -ónis: el olvido ortgo, -inis: el origen pauberies, -ei: la pobreza peduatus,- -us: la infantería
79. OB SER VAC ION ES. 1* En la quinta declinación, únicamente dos sustativos (res.: la cosa y dies: el día) se usan en todos los casos del singular y del plural. Muchos carecen de. todo el plural, y otros tienen sólo el nominativo, el' acusativo-y el vocativo de dicho número. 2® L a —e es siempre larga, salvo en la declinación de los nombres res, fides y spes, en los cuales es breve cuando se halla ant e vocal. Solamente en el nombre fide s no se acentúa la-e del genitivo y del dativo. Se dice, fid ei (y no fidéi )¡ 3® Los sustantivos de esta declinación son todos femeninos, excepto dies que eu el singular puede ser'masculino y femenino, predominando el masculino cuando se refiere a tiempo indeterminado. En el plural, casi siempre. es masculino, Un compuesto de dies, meridies: el medio día, lleva siempre el género mas culino.
EJERCICIOS
la
peritus, -o, -um : conocedor pernicies, -d : la ruina planitics, -ei: la llanura primus, -a, -um: primero probus, -a, -um: bueno, honrado quies, -etis: el descanso, el reposo rarus, -a, -um: raro remedium, -ii: el remedio res, rei: la cosa, el asunto respublico, reipttblicae: la cosa públi
ca, la república, el Estado
robur, róborís: el roble salus, -úlis: la salud, la salvación secundus, -a, -um: favorable, propicio segnities, -ei: la crueldad spes, -ei:. la esperanza series, -ei: la serie servo, -as, -are: guardar, conservar sociatus, ú , -um: unido • sors, sortis: la suerte species, -ei: la apariencia stmnius, -a, -um: muy alto tanlus, -a, -um: tan grande terlius, -a, -uut: tercero turpis, -e: vergonzoso
furris, -ts; la torre ustis, -tis: el uso, la práctica utilitas, - átis: la utilidad vestigium, -ti: la huella vtliuni, rü: el vicio vulgaris, -e: vulgar, corriente
Un carro (currus)
81. II .—Declinar conjunttímente: Re s ma gn a :
cosa grande (Genit.: rei magnae)
Lo ng us die s: día largo (Genit.: longi diei)
53
54
AGUSTIN MATEOS M.
Re s mili tari s: el arte militar ( G e n i t : rei militaris)
GRAMATICA LATIN A
5S
Romae omni te mpore. fueru nt.— Si spes est exspectatio boni, mali exspectatío est metus.
Tanta fides: tan gran lealtad (Genit.: tantae ftdei)
Libro s antiguos.—A la izquierda, los pergamino s enrollados o volúmenes están guardados en una caja (capsá). Junto a ella, las tablillas y el estilo. A la derecha, él pergamino ¿1 como se iba leyendo, 00a indicación de sus partes.
83. Mosaico del vestíbulo de una casa romana. Representa un perro atado a una cadena y lleva la inscripción cave canon (¡Cuidado con el perro!)
82.
III.
Traducir al castellano
Vulgare amici nomen, sed rara est fides.—Hieme ilumina glacíes auget.—Diüturna quies vitus alimenta ministrat.—Rei militaris Caesar peritus erat-—Rerum amissarum remedíum est oblivio.—Vir pro bas turp i lucro honesta m paup eriem antep onit.—E st rer um omnium magister usus.—I n rebus secundis laeti s um us; in rebus adversis, maestí.—Amicus ceirtus in re incerta cérnitur (se conoce). — Segnitie s adversarum r erum fons est et origo.—Oculi .et vestigia domini res agro necessariae sunt.—Nulla spes salutis ducibus militibusque crat. —E st (hay) modus in rebus, sunt certi denique fines.—Dux tertiam aciem jn planitie constituít (puso). —Celsae décidu nt tur res feriu ntque summos fúlmina montes.—Uestes magnam spem víctoriae habe bn nt —Resp ública est res pópul i. Póp ulus autem est coetus multitúdinis consensu (por la igualdad) ju ris et utilit átis communione sociatus.—In vita humana series dierum brevís est et rerum bumannrum sors mutabilts.—Multi populi in ftde atque amídtia urbis
IV.
Traducir al latín
Con la esperanza los corazones de los hombres se alegran (gaudent). —Los verd ader os amigo s gu ard an lealtad no solamente en las cosas favorables, sino tam bién en las, adversas.—E n la primera lí nea (de batalla) estaba la infantería.—La ambición lleva (ducit) a los hombres a (ad) la ruina.—Es un placer el descanso de los traba jos.—E l homb re fue rte conse rva la espe ranz a en las cosas difícil es.— El agricultor aprecia la madera del roble por su dureza.—La aparien cia de las cosas engaña a muchos hombres. SUS TANTIVOS IRREGULARES Y DEFECTIVOS
I.
S U S T A N T I V O S I R R E G U L A R ES
84. En su luga r oportuno,1 dejamos, consignada la irregularidad de los sustantivos vis: la fuerza; iter: el camino; senex: el anciano; Júp pite r: Júpiter; sus: el cerdo; bos: el buey, y Je sú s: Jesús. 85. Respecto al género, puede ocu rrir que un mismo nombre tenga dos géneros distintos con significación diferente en cada uno de ellos. E j. : 1 Véanse las págs. 41-42 y 49.
56
AGUSTIN MATEO S M. púp ttha .
—i, cuando es masculino, significa: el pueblo; cuando es femenino, significael álamo.
86. E n ocasiones, el género del nombre en el singular es dis tinto del género en el plural, pero la significación en ambos números es la misma. Ej.: Singular: loáis, —¡ ( m.) : el lugar. Plural: loci (m.) o loca (u,), — orum: los lugares.
N
GRAMÁTICA LATI NA
57
regules, —ét is (3® dec.) , pero a veces toma de la 5a el genitivo del singular (requiei), el acusativo (réquiem) y el ablativo (reguie) ; vas, vasis, (3® dec.), pe ro en el plural tiene formas de la 2® (vasa, vasorum, vasis), e incluso del singular se encuentran (aunque con poca frecuencia) las formas vasum, vasi, vaso; domas, —tis (4® dec.), pero toma de la 2® el ablativo del singular (domo), el locativo (domi) y a veces también el genitivo y acusativo del plural (domoruin, domos); N o t a . En los nombres compuestos de dos palabras en nominativo, se decli nan las dos. Ej.: Nom.: respublica; Gen.: reipublicae, etc. Si uno de los nombres está en nominativo, pero el otro no, solamente se de clina el que va cu nominativo. Ej.: N om .: paterfami lias; Gen : patrisfamilius, etc.
II. S USTANTIVOS DEFECTIVOS 90. Ha y algunos sustantivos que, o bien no tienen singular, o carecen de plural, o les falta uno o varios casos en- el singular o en el plural. Los sustantivos en que existe alguna de estas particulari dades, se llaman nombres defectivos. 91. No mb res indeclinables. Algunos nombres tienen solamente una forma y se llaman indeclinables. E j. :
Un romano en su biblioteca, leyendo un pergamino.
87. Algunos nombres tienen un significado en el singular y otro en el plural. E j. ; afiles, —is; el templo castrum, —¡: la fortaleza copia, —nc: ln abundancia faculta s, — lilis: facultad, capacidad finí s, — is; el fin Hilera, — itc: la letra rostrum, —i: el pico de ave
ardes, — iu:n: la casa castra, — orum: el campamento copiar, — arum: las tropas facultó les, — um: bienes de fortuna 'fines, — ium: las fronteras Hílente, — a rma: la carta roslrti, — orum: la tribuna rostral.1
88. Hay sustantivos que en todas sus formas pueden pertenecer a dos declinaciones distintas. .Ej.; malcríes, —ei (5o dcc.) y malcría, —> ae (Ia dcc.) Ittxurics, —ei (5a dcc.) y luxnria, —ac (1® dec.) barbaries, —ei (5* dec.) y barbaria, —ac (1* dec.)
89. Otros nombres pertenecen en la mayoría de sus casos a una determinada declinación, pero adoptan además algunas formas que son propias de declinación distinta. E j.; ’ Es decir, adornada con espolones de navios. _
nihil (nom. y acus.): nada; instar (nom. y acus.) : semejanza; fa s (nom. y acus.): lo lícito; nefas (nom. y acus .): lo ¡lícito; infidas, iré: negar ; pondo (abl.) : en peso; sponte (abl.): con gusto; ntatte: la mañana.
92. Otros carecen solamente de algunos casos. E j. : vteis (gen.), (acus.), vice (abl.), mees (nom. y acus. del plural) y vícibus (dat. y abl. del plural) ; la vez, la alternativa.
vicem
93. Carecen de todo el plural .nemo: nadie, los nombres propios de personas, provincias, mares, ríos, etc., y muchos nombres abstrac tos. Ej.: Caesar, Gallia, Hadria, Tiberis, prudentia. 94. Carecen de todo el singula r: a) b)
Los ,nombres colectivos de personas. E j. : Furiae, Aborígines. Los nomb res de mucha s fiestas . E j. : Bacchanalia, —i um (y — oru m ) : las bacanales; Leóntic a, — o rum : las leónticas. c) Los nombres de algunas ciudades y montes. E j.: Athen ae, — a rum: Atenas; Delph i, — or um : Delfos; Alpe s, — i um: los Alpes. d) Algunos sustantivos comunes, de los cuales indicaremos en cada declinación los principales:
58
EN LA PRIMERA DECLINACION malae, — arum: las mandíbulas. minae, — arum: las amenazas. nonae, — arum: las nonas.8 rtttgae, — arum: las bagatelas. nuptiae, — arum: la boda. reltqmoe, — arum: los restos. suppetiae, — arum: el socorro. tenebrae, —crio»; las tinieblas. tkermae, —arum: los baños calientes.
antiae, — arum: el tupé. calendae, — arum: las calendas.1 cliteilae, — arum: las alforjas. divitiae, — arum: las riquezas. ébitlae, — arum: el banquete. exuviae, —uno »; los despojos. genae, — arum: las mejillas. gingivae, —orom; las encías. bteptiae, — arum: las necedades. iusidiae, — arwit: las asechanzas.
EN LA SEGUNDA DECLINACIÓN acta, — orum: las actas. arma, — orum: las armas. comitia, — orum: los comicios. exta¡ — orum: las entrañas. fas it, —orum: el calendario. for la, .—orum : la diarrea. frag a , — orum: las fresas. fre ni (y — a), — orum: el freno. hiberna, — orum: los cuarteles de
vierno.
impedimenta,
ejército.
— orum: el equipaje del
incunábulo, — orum: la cuna. inferí, — orum: los infiernos. lamenta, — orum: los lamentos. /culta, — orum: los presentes del
in
nado a los embajadores. ludí, — orum: los juegos públicos. sata, — orum: los sembrados. súperi, — orum: los dioses. virgulta, — orum: el matorral.
Se
EN LA TERCERA DECLINACIÓN ofies, — um: las riquezas. preces, — um: las súplicas. sponsália, —ium: los esponsales. talaría, — ium:. vestidura talar, y los talones alados de Mercurio. témpora, — um: las sienes. tos. tubería, — ium: las murallas. término, — um: los retortijones. viscera, —um: las entrañas. nares, — ium: las narices.
brevia, — i um: los bancos de arena. fasces, — ium: los haces de los lictores. ilia, —ium: los intestinos. lacles, — ium: el intestino delgado. manes, — ium; las almas de los muer
idus,
59
GRAMATICA LATINA
AGUSTIN MATEOS M.
EN LA CUARTA DECLINACIÓN — uum: los idus.8 DECLINACION DE LOS NOMBRES GRECOLATINOS
95. Llá manse nombre grecolatinos aquellos sustantivos, procedentes de la lengua griega, que, al declinarse en latin, conservan formas griegas. Pertenecen a la primera, a la segunda y a la tercera declinación. PRIMERA DECLINACIÓN '96. En el plural, suelen tomar todas la s formas de la declinación latina. Sin embargo, algunos nombres propios tienen en poesía el genitivo del plural en — um, en lugar de en — orum. En el singular suelen seguir íntegramente la declinación latina, pero a veces adoptan las terminaciones griegas en —as, —es y — e.1*3 1 Con esta* palabra se designaba el primer día de cada mes. a Esta palabra indicaba el dia 5 de cada mes, excepto en marzo, mayo, julio y octubre, en los cuales las nonas era n el día /. 3 Véase nota de la p. 48.
97. Ejemplos: N- Aen éas : Eneas G. Aenéae. D. Aenéae. Ac. Aencan. V. Aenéa. Ab. Aenéa.
N. An chi scs: Anquíses. G. Anchísoe. D. Anchísoe. Ac Anchisen. V. Anchiso. Ab. Anchíse .
N. cratnbe: col. G. crambes. D. crambae. Ac. cramben. V. crambe. Ab. crambe.
SEGUNDA DECLINACIÓN 98. Los nombres pertenecientes a ella siguen casi siempre la declinación latina. Pero a veces toman de las formas griegas el nominativo del singular en —os (en vez de -—tu ), el acusativo del singular en —on (en vez de — um), « on (en nominativo del plural en — oe (en vez de í) y el genitivo del plural en — vez de — orum). El nominativo del singular puede acabar en — os, en —on o ea — eus. Los acabados en — eus hacen el vocativo del singular siempre en — eu; y a ea. veces el acusativo del singular acaba en — TERCERA DECLINACIÓN 99. Cuando no siguen íntegramente la declinación latina, ofrecen las part i cularidades siguientes: 1») En cuanto al nominativo del singular, los sustantivos griegos que lo hacen en — on (genitivo: — onos o bien — ontos) a veces conservan en latín esta n. Ej.: Platon y Plato. terminac ión; o tras, pasa n al latin sin la ■— El genitivo terminado en —ontos suele cambiarse en — outis o en — onis. Ej.: león, leontis o leonis. 2’) El genitivo del singular suele acaba r en —os, en vez de —ir. Por ej.: aeros, en vez de aerís; Pillados, en vez de PáUcdis. En los femeninos cuyo nominativo acaba en — o, el genitivo termina en — us; el acusativo y el vocativo es igual al nominativo. Ej.: Cito hace en el genitivo Clius, y en acusativo y vocativo Clio. a, e n — in, en — irn, en —ent 3*) En el acusativo del singular, termina n en — o en —en (en los sustantivos propios). Ej .: de heros, heróa: el héroe; de Pirís' se encuentran las formas Parida, Parín, Porim y Páridem. 4*) En el plural, el genitivo suele terminar en —eon (en vez de — um) y el acusativo en —as (en vez de ■— es). 5*) Sobro la cantidad, debe advert irse que la terminación —es del nomina tivo y del vocativo del plural en los nombres latinos es larga, pero en los griegos es breye. GÉNEROS DE LOS NOMBRES POR SU SIGNIFICACIÓN
En páginas anteriores, dedicadas a las cinco declinaciones, hemos visto los géneros de los sustantivos según su terminación. Más importantes son las reglas de los géneros que tienen los sus tantivos, según lo que significan. 100. Po r su significación son masculinos los nom.bres de varón, los de seres de sexo masculino y- los de ríos, montes, meses, vientos y mar es: E j. : pater; Olympus, —»: el monte Olimpo; Januarí us: Enero; Siguana, — ae : el río Sena; agutlo, —6nis: el viento cierzo; Hadri a, — ae : el mar Adriático. Sin embargo, son femeninos Mátrona, — ae: el Mame; Alpe s, — tupi: los Al pes, y algunos más.
60
GRAMÁTICA LATINA
AGUSTIN MATEOS li . 101, Son femeninos: 1) Los nombres de mujeres o de animales hembras. Ej .: Terentia, tnater,
asina. 2)
Los de árboles, plantas y países. E j. : óleo, — ae : el olivo; ft lix , fil ié is : el helécho^ Híspanla, — ae: España. Per o son masculinos oleastcr, —ir*: el acebuch'e, y varios nombres terminados en — w j, por ej., Iotas, —í: el loto. Son neutros súber, súberis: el alcornoque; y otros.1 3) Todos los de islas terminados en —tes, —i y casi todos los de ciudades. Ej.: Athen ae, — a rum: Atenas; Rhod us, —i: Rodas. Pero si los nombres de ciu dades terminan én —i, — orum, son masculinos. E j. : Delphi, —orum: Delfos. 102. Son neutr os- todos los sustan tivos indeclinables y toda palabra que desempeña el papel de sustantivo, sin serlo.
. 103. A veces un solo sustantivo, adjetivo o participio sustantivado sirve en latín para designar más de un género. Ejemplo: vindex, víndicis: vengador, vengadora; ¡teres, herédis: heredero, heredera; civis, chis: ciudadano, ciudada na; parens, Parentis : el padre p la madre; adolescens, adolesccnits: el joven o la joven. Hom o indica el género humano, incluyendo hombres y mujeres. 104. En otros casos, cada género se indica por una palabra distinta. E j. : fra ter, — t ris: el hermano; soror, —óris : la hermana;% Pú er, — i: el niño; puélla, — ae: la niña; rex, regis: el rey; repíne, —oe: la trina; socer, —*: el suegro; soents, — as: la suegra. 105. Cuando se quiere expresar más de un individuo de diferente sexo, se usa el masculino en plural. E j. : fra tre s: los hermanos (los hermanos y las her manas); sócert: los suegros (el suegro y la suegra). 106. Pa ra indic ar solamente la especie (y no el sexo) en los animales, se emplea una sola palabra masculina o femenina. E j. : olor, olóris (m.) : el cisne (macho o hembra); vulpes, vulpis (f.): la zorra (macho o hembra). Es el lla mado género epiceno. Para indicar el sexo de los nombres de género epiceno, basta añadir las pala bras fémina (hembra) o mas (m acho), o bien un adjetivo. E j. : vulpes mas (el zorro); turtur fémina (la tórtola hembra); lupus 'grávida. 107. En ciertos animales, cada sexo se expres a con distin ta palabra. E j.: ursus,— i: el oso, y ursa, — ae: la osa; juvenc us, —i: el ternero, y juvene a>— oe : la ternera. 108. Algunos sustantivos pueden tener los dos géneros. Ejem plo: serpeas, —enlis (m. y f. ) : la serpiente.
EJERCICIOS 109. I. -.-Vocabulario aedes, —ium: la casa. 2. Aenéas, — ae: Eneas1 Aesopus, — i: Esopo. Alpes, —tum: los Alpes. oltitudo, —ittis: la -altura. Anchises, —ae: Anquises*. arma, —orunt: las armas, Athenae, — arum: Atenas. brevia, — ium: los bancos de arena. ealendae, —orum: las calendas.
ejercicios de declinación castra, —orum: el campamento. cursas, — tts: el curso, la carrera. December, — bris: Diciembre. facultas, — átis: facultad, capacidad. fines, —ium: las fronteras. fulnten, —ittis (n.) : el rayo. fur, furis: el ladrón. Galtia, — ae: la Galia. genae, — arum: las mejillas. Graecia, — ae: Grecia,
1 Véase el número 67, apartado 4, p. 45. 2 Véase el número 97, p. 59.
V
Hadria, — ae: el Adriático. . Januarius, —ií: Enero., leo, — ónis: el león, Utterae, — arum: la carta. ludí, — onm: los juegos públicos. marmor, —oris (n.) : el mármol. mtnae, — arum: las amenazas. moenia, — ium: las murallas. nonae, — arum: las nonas. opes, — um: las riquezas,
61
os, ossís (n.): el hueso. pater, — tris: el padre. preces, — um: las súplicas. Sócrates, — is: Sócrates. tempestas, —átis: la tempestad. templum, —i: el templo. tenebrae, — arum: las tinieblas. Tiberis, —is: el Tíber. vas, vesis: el vaso1. vicis (gen.): la vez, la alternativa*.
110. II. Traducir al castellano Facúltales Caésaris. — Altítudíne Alpium. — Vi tempestatum.— Finibus Galliae.—Cursum Tiberis.—Calendis Decembribus.—Brevia Hadriáe.—Ñoñis Januaríis.—Litteras misí5.—Aedes fundavit4 Sócra tes.—Furis Aesopus vidit5 nuptías.—Genis puerorum.—Ossa leonum. —M inis et períc ulis belli. 111.
III. Traducir al latín
Los rayos de Júpiter.—Con la fuerza de las armas.-—Los m ár moles de la casa.—Los vasos del templo.—Con las tinieblas de la no che.—Atenas, ciudad de Grecia.—Las alternativas de la vida.—Para la abundancia de riquezas.—Con las súplicas del padre.—Las murallas de la ciudad.—En* los juegos públicos de Roma.—Anquises fue7 el pad re de Enea s.—En® los campam entos había 8 soldados. RECAPITULACIÓN DE LOS ADJETIVOS
112. Los adjetivos latinos pertenecen a la primera, a la segunda y a la tercera declinación9. La cuarta y la quinta no tienen adjetivos. Los hay de tres terminaciones, de dos y de üna. I.
ADJETIVOS PER TENECIENTES A LA PRIMERA Y A LA SEGUNDA DECLINACIÓN
Los adjetivos de tres terminaciones se declinan en su forma, mas culina como los sustantivos de la segunda declinación terminados' en —u s ( d ó m i m s ) y en — er ( ager ) . Solamente hay uno, cuya forma mascu lina acaba ,en •— ur ; es satur, — a, — u m : saciado, harto. 1 Véase núm. 89, p. 57.—** Id. núm, 92, p. 57,— 8 envié.— 4 construyó..— 5 vio. — 6 in. con abl.— 7 fuit. — 8 erant .— 0 Hay a lgunos adjetivo s indeclinables. Son necesse: necesario; nequam: perverso; fru gi: moderado; potis y pote: posible.
62
GRAMATICA LATINA
AGUSTÍN MATEOS M.
La forma femenina sigue la declinación de los sustantivos de la prim era {rosa). Finalmente, la forma neutra se declina como los neutros de la segunda ( bellwn ) . Ej.: 113. Bon us, bona, bon mn: bueno
N. G. D. Ac. V. Ab.
M.
SINGULAR
F.
bonus boni bono bonum bone bono
bona bonac boitae bonam bona bona
N. bonum boni bono bonum bonum bono
M.
PLURAL
F.
boni bonae bonorum bonarum b onis bonis bonos bonos bonae boni bonis bonis
N. bona bonorum bonis bona bona bonis
114. Nig er, nigra, nigr um : negro M.
s in g u l a r
N. niger G n i gr iD. nigro Ac. nigrum V. niger Ab. nigro
F.
nig ra n ig ra e nigrae nigram nigra nigra
N. nig rum n ig ri nigro nigrum nig ru m ni gr o
M. nigri nigrorum nigris nigro s nig ri n ig ri s
PLURAL
F.
nigrae nigrorum mgris nig ras nigrae nigris
N. n ig ra nigrorum nigris nigra nigra nigris
115. OBSE RVAC IÓN. Estos adjetivos, principalm ente en sus forma s ma§> culina y neutra, suelen utilizarse como nombres. Ejemplos: beatas: el hombre feliz; verum: la cosa verdadera, la verdad.
EJERCICIOS 116. I. Vocabulario y ejercicios de declinación. a) Vocabulario. aeger, negra, aegrmt: enfermo albus, — a, — um: blanco Guetor, — óris: el autor. cáHidus, ■— a, — um : astuto. creber, creara, crebmm: frecuente. domtn, — i: el regalo. frígi das, — a, — um: frío. hora, — ae: la hora.1
¡ana, — ae: la lana. ovis, — is: la oveja. parvas, —a, — tan: pequeño. pastor, óris: el pastor. Phaedrus, — i: redro. spléndidus, — a, — um: brillante. tener, — a, — um : tierno. uva, — ae: la uva.
1 Los únicos adjetivos que conservan la e son: asper: áspero, gibber: jorqr baclo, lacer: desgarrado, líber : libre, ntiser: desgraciado, tener : tierno, y los aca bados en fe r y ger, como aliger: alado, y morlifer: mortífero.
63
b ) Decl ínese : Vulpes cállida: la zorra astuta.— Sidus spléndiel astro brillante.— O vis tímida et bonus pastor : la oveja tímida y el buen pastor. dunt :
117. II. Traducir al castellano Columbae timidae sunt.—Frater et filius laeti fuerant.—Puerorum bona opera magistro grata sunt.—Patriae nomen civibus pulchrum est.—Pulchrarum fabularum Phaedrus auctor est.—Fúlminis pernic ies homin ibus ho rre nda fuit. —M ultor um dolorum causa es.— Sis bonus et laetus.—Gratae erunt ovibus tenerae herbae.—Timidi erant hostes.—Longum fuerat bellum.—Magna fuit virtus militum. 118. III. Traducir al latín De la zorra astuta.—Las ovejas de blanca lana.—Para los niños buenos.—D e los hij os pequeñ os.—L as blanc as manos del herma no en fermo.—La voz alegre del buen padre.—Los hechos frecuentes de los emperadores.—Los hermanos perezosos.—Los hermosos días de la pri mavera.—Las frías horas de las noches de invierno.—Las buenas obras de los hijos y de las hijas.—Los regalos habían sido frecuentes.— Las casas "eran grandes y frías.—¡Niña, sé buena!—Los astros son brillantes .—L as uvas son agrad ables pa ra la zorra .—L os libros era n pequeño s y hermoso s.—L as gu err as son horrib les. II.
ADJETIVOS PERTENECIENTES A LA TERCERA DECLINACIÓN
119. Los adjetivos pertenecientes a la tercera declinación pue den tener- en el nominativo del singular tres terminaciones: una p ara el masculino, otra para el femenino y otra para el neutro. Son: acer, acris, acre: agrio; élacer, — cris, — ere: alegre, pronto; campester, — tris, — Iré: campestre; céleber, — bris, — bre: célebre; celer, célerís, célere: li gero; equester, — tris{ — t re: de a caballo, ecuestre; paluster, — tris, —Iré : panta noso; pedester, — tris, — fre: pedestre; puter, — tris, —•tr e : podrido; salúber, — bris, —bre: saludable; silvester, — tris, — t re: silvestre; terrester, — tris, — tre : terrestre; vólucer, — cris, — ere: volátil, rápido.
120. Ac er, acris, acre: agrio PLURAL
SINGULAR
N. G. D. Ac V. Ab.
M. acer a cr is a cri acrem ac er acri
F.
N.
acris acre a cr is a cri s acri acri aeran acre acri s acre acri acri
N. G. D. Ac. V Ab.
M. acre s ácrium ácribus a cr es acres ácribus
F. ac res ácrium ácribus ac re s Ocres ácnbus
N. a cria ácrium ácribus acria acria ácribus
64
GRAMATICA LATINA
AGUSTÍN MATEOS M.
121. Los hay de dos terminac iones: la primera, pa ra el mascu lino y ei femenino; y la segunda, para el neutro. 122.
Otitis, titile-,
N. G. D. Ac. V. Ab.
N.
F.
útilis útilis útili útiiem útilis ú ti li
útilis úíüis útili útiiem útilis ú ti li
útile útüis útili titile útile útili
N. G. D. Ac. V. Ab.
M.
EJERCICIOS 126. I. Vocabulario y ejercicios de declinación.
PLURAL
F.
N.
aequus, —o, — ttm: igual, justo. arree tus, — a, — utn: despierto, atento. audax, — ácis: audaz, atrevido. attris, — is: oreja, «do. brevis, —e: breve. captivas, — a, —«»»: ^cautivo. r commmis, -re: común. crudelis, — e: cruel. diffícilis, — e: difícil. disstmüis, — e: desemejante. dives, — itis: rico. fácil is, fácil. faltim , —it el destino. fortún alas, — a, —«w: afortunado. gemís, — eris: el género, la raza. gráeiiis, — e: delgado. ímprobas, — a, —um: porfiado, tenaz.
titiles útiles utilia utilium utilium utilium utUitnis utílibtis utüibus útiles útiles utilia útiles ú ti le s u ti li a útilibus ntílibas tttilibtts
123. Finalmente, hay algunos que tienen una sola terminación pa ra los tres géneros . E j. : audax (genit. a u d á ci s) atrevido; pote ns (genit. po té nt is ) : poderoso; vetus (genit. véteris ): viejo. 124. Vetus, véteris: viejo, antiguo. SINGULAR
M .y F .
N. vetus G. véteris D. véteri Ac. véterem Y. vetus Ab. véterc
PLURAL
N.
vetus véteris véteri vetus vetus véterc
las desinencias de la tercera declinación; y víceyersa. E j. : hüarus, —a, también imbceUlis,
—um (y también hílaris, — e) : alegre; imbecühts, —a, —«»» ( y —e ) : débiL
útil.
SINGULAR
M.
»amKi¿n
N. G. D. Ac. V. Ab.
65
M.yF.
N.
véteres v ét er um vetéríbus véteres véteres vetéríbus
vétera v é te ru m vetéríbus vétera vétera vetéríbus
125. OBSERVACIONES. 1*1Cuando los adjetivos tienen en el nominativo t t del singular una sola terminación, ésta i puede ser : En — ax.1 Ej.: fer ax, — deis: fértil; capax, —ácit\ capaz; audax, —aeui atrevido. En — e x.2 Ej.: supplex, -^-icis: suplicante. En — ix.1 Ej.: fel ix, —íci s: feliz. En —ox> Ej.: praecox, —óc is: precoz; fer ax, — o as: feroz. En —u.r.1 Ej.: inix, — neis: terrible. ■ En —ar. Ej.: par, parís: igual, y sus compuestos como impar, —onr y dispar, —oríf: desigual. En —er.f- Ej.: pauper, -tr is: , pobre. En —ers.1 Ej.: expers, —érlis: exento.. En — ors.1 Ej.: misericors, —órdís: misericordioso. En -— ¡trs.1 Ej.: Tiburs, —uftis: natural de Tívoli. En -—e s 2 Ej.: praepes, —elis: veloz; dives, — itts: rico. _ • E n —«s \ bien sea solamente adjetivo (ej.: amens, —éntis: loco», demente; ingeas, — éntis: grande),, o bien participios de presente ( ej. : asttans, —anti sf . •^audíens, — éntis, etc). 2* Ha y algunos adjetivos, terminados en —o» —utn, qué a veces tomín * Su plural neutro es en ia.-—2 Carece de neutro plural y hace en uttt el ge nitivo del plural.
tngetts, — éntis: grande. tntrus, — a, — um : admirable. misencors, —órdis: misericordioso. oratio, —ótiis: el discurso. pállidtts, —o, —««»: pálido. pes, peáis: el pie. plemts, —o, — tan: Heno. quol (indec.) : cuantos. sa.rum,- — i: el peñasco. sententia, — ae: la sentencia, la opi
nión.
silva, —ae: la selva, el bosque. símilis, — e: semejante. soror, — óris: la hermana. suavis, —e: suave. taberna, — ae: la choza. tot (indec.): tantos.
127. II. Traducir al castellano
\
Viri audaces.—Exempla mira.—Proeliis diffícilibus.—Nihil mtrum in1 regís morte.—Improbus labor omnia vincit*—Sórores fratribus dissimiles fuerunt.—Ingentia saxa ín silva erant.—Pállída mors aequo pulsat® pede pauperum tabern as reg umque. turres .—Homin í audaci omnia sunt facilia.—Tot cápita, quot sententiáe. 128. III. Tradu cir di latín Las guerras crueles.—Los padres misericordiosos.—Los comunes destinos de los pobres y de- los ricos.—¡Oh afortunados ciudadanos! — ¡Cosas admirable s!— Con seme jante mue rte hon ró1 la vida.—E scu chó® el discurso con oído atento.—Con ejemplo admirable.—Todas las coáas® son difícile s al hombre7 perezoso. LOS NUMERALES
129. En latín, hay adjetivos.numerales y adverbios numerales. Los adjetivos numerales pueden ser cardinales, ordinales' y distribuí tívos. dat.
1 En.— * vence.— 3 toca, llama a.— * lumorovit. — 8 atidivú. — 0 omnia. —• T en
Gran. Lat.—5
AGUSTIN MATEOS M.
66
GRAMATICA LATINA
Los. cardinales responden a la pregunta q u o t f : ¿cuántos?: uno, dos, etc. Los ordinales contestan a la pregunta quotus?: ¿ en q ué p uesto o luga r ?: el prim ero, el segundo, etc. Los distributivos responden a la pregunta quoteni? : ¿de cuántos en cuántos?: de uno en uno o uno cada uno, de dos en dos o dos cada uno, etc. Los adverbios numerales responden a la pregunta quotiesf: ¿ cuán tas veces ?: un a vez, dos veces, etc. 130. OBSERVACIONES SOBRE LOS NUM ERALES. La declinación de los tres primeros cardinales es como sigue: Unas, una, unum :
N. G. D. Ac. Ab.
•M.
F.
uno, único N.
untes, una, unum. uníus1
«m1
unum, unam, unum. un o, ún a, uno.
dúo, duae, dúo :
M. N. dúo, G. duórum, D. duobus, Ac. dúos o dúo, Ab. duobus,
F.
dos N.
duae, dúo. duartim, duorum. duabus, duobus. duas, dúo. duabus, duobus.
Tres, tria: tres
M. y F._ N. ’ N., tres, tria. G. trium1 D. tribus1 Ác. tres, • tria. Ab. tribus1 2* Como dúo se declina ambo, embae, ambo: ambos, ambas. 3* Lo s cardinales, desde quattuor hasta centum (uno y otro inclusive), son indeclinables. Ditcenti .(doscientos) y las restantes centenas se declinan como el plural de bontu (es decir,, dueenti, ducentae, dncénfa; treeenli, treceniae, trecenta, etc.). 4* MUle en singular es indeclinable y puede emplearse como adjetivo o como sustantivo neutro. Cuando es sustantivo, rige genitivo. E j.: mtlle iquites: mil ji-' Betesj mtlle éqñitmn: un millar de jinetes. En plural (milia) es siempre sustantivo. Ej .: dúo milia mtHiuui: dos millares de soldados. Se escribe con una sola ele y se declina de la manera siguiente: Nom. y Acus.: milia; Gen.: milium; Dat y Abl.: mtlibus. 5* Los ordinales se declinan como bonus, bona, bottum; los distributivos, como el plural de bonos, bona, bomtm.
1 Para los tres géneros.
•67
6* Todos los adverbios numerales son indeclinables. Desde quinqutes cu adelante, pueden terminar en —es o en— ens. 7* Cuando los adjetiv os numerales acompañan, a nombres que carecen de singular, se emplean los distributivos en lugar de los cardinales. E j.: bina (y no dúo) castra : dos campamentos. 8* Tratá ndose solamente de dos, se usa prio r: el primero, en vez de primas; lugar de secundas.
y alter o posterior, en
1’
9* Las dos unidades inmediatamente anteriores a las decenas comienzan con las locuciones un-de y duo-de, las cuales indican que a la decena se ha de restar una o dos unidades respectivamente. E j.; ttndequinquaginla: 49; duodc' septnogmta: 68. 10* Las ci fra s comprendidas en las decenas desde 20 íiasta 100 pueden' ex presars e en cu alquie ra d e las dos form as siguie ntes: I) en prime r lugar, la decena y luego (sin intermedio de lá conjunción ct ) las unidades; 2) primero las unida des, después-la conjunción et y finalmente las decenas. E j.: 87: ocfogmta septem o septem et'oetoginta.
68
GRAMÁTICA LATINA
AGUSTIN MATEOS M.
131. LOS NUM ERAL ES Cifras arábigas
1 2 3 4 5
6
7 8 9 10 11 12 13 14 15
16
17 18 19 20 21 22 28 29 30 40 50 60 70 80 90 LOO 101 102 200 300 400 500 600 700 800 900 1,000 2,000 100.000 1.000,000
Cifras romanas
I II II I IV V VI V II VIII rx
X XI XI I XIII *XIV XV ■XVI XVII XVIII XIX XX XX I XXII XXVIII XXIX XXX XL L
LX LXX LXXX xc c
CI CII
cc c cc
CD D DC DCC. DCCC CM M MM C M
i o también ocio et decem y octódecim. s o también novem et decem y novendeci s o viginti unus. * o viginti dito.
69
LOS NUMERALES Ordinales
Cardinales
unus, —a, —um dúo, —ae, —dúo tres, tria quattuor quinqué sex septem • octo novem decem úndecim duódecim trédecim quattuórdecim quíndecim sédecim seplémdecim duodeviginti1 undeviginti2 viginti unus et viginti 3 dúo et viginti4 duodetriginta undetrigínta triginta quadraginta quinquaginta sexaginta septuaginta octoginta nonaginta centum centum et unus centum et dúo ducenti, —ae, —a trecenti, —ae, —a quadringenti, —ae, —a quingenti, —ae, —a sescenti, —ae, —a septingenti, —ae, —a octingenti, —ae, — a nongenti, —ae, —a inille dúo milía centum milía decies centum milía
\
Distribut ivos
primus, —a, —um singuli, —ae, —a secundus bini, —-ae, a tertius temí quartus quaterni quintus quiñi sextus seni séptimus septéni octávus octóni nonus novéni décimas deni undécimas undéni áuodéámus duodéni tertius décimus terni deni quartus décimus quaterni deni quintus décimus quiñi deni sextus décimus seni deni séptimus décimus septeni deni duodevicésimus5 duodevicéni8 undevicésimus c undevicéni vícésimus o vigésimus vicéni. ; unus et vicésimus 7 vicéni singuli alter et vicésimus8 vicéni bini duodetricésimús duodetricéni undetricésimus lindetricéni tricésimus o trigésimus tricéni quadragésímus quadraglnt quinquagésímus quinquagéni sexagésimos sexagénl septuagésimos septingéni octogésimos octmgéni nonagésimus nonagéni centésimus centéni centésimus primus , centéni singuli centésimus alter centéni bíni ducentésimus ducéni trecentésimus ' trecéni quadringentésimus quadringéni quingentésimus quingéni sescentésimus seseen! septingentésimos septingéni octingentésímus óctin^ém nongentésimus nongeni millésimus síngula milía bis' millésimus bina milía ceuties millésimus centena milía decies centres millésimus decies centena milía 5o 6o 7o 8o 8o
también octavas décimas. nonas et décimus. vicésimus primas. vicésimus secundus. también octoni deni.
Adverbios numerales
sémel bis ter quáter quínquies séxies sépties ócties nóvies décies undécies' duodécies tredécíes, quattuordécies quindécies sedéeles septiesdécies duodevicies undevicies vicies vicies sémel vicies bis duodetrides undetricíes tricies quadrágies quingiiágies sexágies septuágíes octógies nonágies cénties céntíes sémel céntíes bis ducénties trecéntíes' quadringénties quiñp:énties sescenties . septíngénties octingéntíes nongénties míllies tus míllies cénteís míllies déds cénties míllies
70
132. a)
I.
AGUSTIN MATEOS M.
GRAMATICA LATINA
EJERCICIOS
orbem terrarum incognitus erat.—Roma habuit capitum octogínta quattuor milia civium roraanorum.—Occisus est1 quadragessimo quinto imperii anno.
Vocabulario y ejercicios de declinación.
71
134. II I. • Traducir al latín
Vocabulario:
a, ab, abs (prep. abl.) : de, desde, por. adhw (adv.): todavía, aun, hasta ahora. ancUla, — ae: síerva. • arx, arcis (I .) : la fortaleza, el alcá zar. captivas, — o, —tttn: prisionero. « h í h í , — ~us: el censo. dreum (prep. acus.); alrededor de. equus, — i: el caballo. • excidium, — ti: la caída, la ruina. exiguas, — a, — um: exiguo. exordiwn, — di: el origen, el principio. fémino, — ae: la mujer, la hembra. /omíes, — ae: la hormiga. fossa, — ae: el foso. • el imperio, el mando. imperium, —ü:
incógnitas, — a, — um : incógnito, des conocido. mensis, — is: el mes. irums, montis: el monte. muras, —i: el muro , l a muralla. nóbilis, — e: famoso, noble: Olympias, —adis: Olimpíada. orbis, — ts: el orbe, el mundo. órdino, — as, — are: ordenar. post (prep. acus.): después de. quogue (adv.): también. rana, — ae: la rana. Rót mdus, — t: Rómulo. Sabinas, — a, — um: sabino. spatium, — tí: el espacio, la temporada. tomen (conj.) : sin embargo, pero. verber, —eris (n .) : el azote, el golpe.
Not a . Par a lo concerniente al complemento circunstancial del 'tiempo, véase la Sintaxis, art. 3*, IV. Nove nta y nueve.—875.—342.— 1.463.—5.891.—E l cuadra gésimo segundo.—E l centésimo cuarto.—De sesenta, y seis en sesen ta y seis.— De setenta y dos en setenta y dos.—Cuarenta y cuatro veces.—Noven ta y una veces.—Mil soldados.—Cuatrocientos jinetes.—Año mil no vecientos cuarenta.—Servio Tulto pereció8 en el año cuarenta y tres3 del Imperio Romano.—Atilío Regulo mató4 diez y ocho mil enemigos, capturó® cinco mil y sometió8 setenta y cuatro ciudades.—Desde el alcázar7 vio8 cinco ciudades, diez y ocho caminos, cuatro mil soldados y quinientos caballos.—La ciudad dista* tres mil pasos.10 COMPARATIVOS Y S UPERLATIVOS
b)
Declínense las expr esio nes sigu iente s:
Tría verbera: tres azotes.—Ducentae formicae et tres ranae: dos cientas hormigas y tres ranas.—Quíng enti équites et dúo curras: qui nientos jinetes y dos carros.—Octavas mensis et quartum témp oñs1 spatium: el octavo mes y la cuarta temporada.—Qua ttuor milia mílitum et quingenti duces: cuatro mil soldados y quinientos generales.
133.
II.
Traducir al castellano
135. En latín, cernió en castellano, los adjetivos calificativos pue den ser positivos, comparativos y superlativos, según que simplemente califiquen o que, al calificar, comparen o encarezcan. Así, por ejemplo, en castellano el adjetivo útil tiene los grados siguientes: POSITIVO: útil. COMPARATIVO: ...tan útil como.. . (comparativo de igualdad). ...más útil que...- (comparativo de superioridad). ...menos útil qu e.. . (comparativo de inferioridad). SUPERLATIVO: ...muy útil o útilísimo (superlativo absoluto); el más útil (superlativo relativo).
Romanum imperiurn a Romulo exordium habet.—Is* octodecim annos natus8 urbem exiguam in Palatino monte constituit4, undécimo Calendas Maias5* , Olympiadis sextae anno tertio, post Troiae excidium trecentésimo nonagésimo quarto. Servius Tulliu s suscepit® imperium, genitus7 ex nobili femina, captiva tamen et ancilla.—Hic8 quoque Sabinos subegit®, montes tres: Quirinalem, Viminalcm, Esquilínum, urb i ad junx it10, fossas circum murum d uxit.11—Prim us omníutn censum o rdinavit qui12adhuc p er
En castellano, pues, los grados del adjetivo se indican con ad verbios (tan, más, menos, muy). En latín, los grados de superioridad se expresan con terminaciones (—ior e — ius para el comparativo;--' — tssimus, — a, — um para el. superlativo ) ; los otro s grados, con ad verbios (tam utilis, minas utilis, tnínime utilis).
1 Declínense solamente las pa labras que están en nominativo.— 2 éste.— * a la edad de.— 4 formó.— 5 de mayo.— 8 tomó.— T nacido, hijo.— 8 éste.— 9 so metió.— 10 unió.— 11 con struyó .— 12 que.
1 fue asesinado.— 8 perüt .— 3 con los ordinales y en .abl.— * occidtt.— 5 cepit .— 0 subégit .— 7 en abl. con ex.— 8 eonspéxit .— * abest .— 10 tria milia passuum.
I.
COMPARATIVOS
136. En latín, para formar el comparativo de superioridad, sé
GRAMATICA LATINA
AGUSTIN MATEOS M.
72
quita al positivo la terminación del genitivo singular y en lugar •de ella se pone — ior, - -ius.
GEN. SING.
long-i
SUPERLATIVO
long-issimus: inuy largo, lar
guísimo o él más largo. Los superlativos se declinan como bonus, — a, — nm.
Ej.: POSITIVO
COMPARATIVO
GEN. SINC.
longus: largo tener; tierno acer: agrio úiilis: útil pru dens : pr ud en te fe li x : feliz
long-ior, — i us: más largo. long-i tener-ior , — i u s : más tierno. tener-i . acr-ior, —i u s : más agrio. acr-is util-ior, — i us\ más útil. util-is prudent-is pmdent-ior , — ius: m á s p r u dente. felic-ior, — iu s: más feliz.' felic-is
L a . terminación — ior .es para el género m asculino y femenino (se declina como color)’ , la terminación — ius es para el neutro (se declina como corpus). Los comparativos pertenecen al grupo de los adjetivos de dos terminaciones y siguen la tercera declinación. Son verdaderamente temas en consonante y, por consiguiente, el genitivo del plural ter mina en —jim; el ablativo del singular, en — e; y los casos neutros del plural (es decir, el nominativo, el acusativo y el vocativo), en — a. 137.
Utílior, utilius: más útil PLURAL
SINGULAR
N. G, D. Ac. •V. Ab.
POSITIVO
longus: largo
73
M. y F. utílior utiliórisx utUióri1 utiliórem utílior utiliórc1
M.y F.
N. utilius
utilius utilius
N. G.. D. Ac. V. Ab.
utiliores utiliórum 1 utilióribus1 utiliores utilióres utilióribus1
N. ■ u tilió ra . uttlióra utilióra
138. N ot a . Los,t érmin os que se comparan, conciertan en caso, si van rela cionados con la palabra quarn (que). E j.: paella eral prudentior quatn puerx la niña era más prudente que el niño. Pero si el primer término de la comparación está en nominativo o en acusa tivo, se puede suprimir la conjunción quam y poner en ablativo el segundo tér mino. Ej.: paella erat prudentior ptiero.
II.
SUPERLATIVOS
139. P a ra . forma r los superlativos, se añade al positivo (como ya se dijo para el comparativo) la terminación — tssimtts, — íssima, — i sstmwn. E j . : 1 Par a los tres géneros.
140. . OB SER VA CIO NES . 1&Seis adjetivos (fácilis : fácil, dif fíci lis : difícil', sítnilis: semejante, dissimilis: desemejante, húmilis : humilde, y gráciHs delgado) hacen el superlativo añadiendo — Umus. E j. : positivo: fác ilis ; superlativo: facílli mus. 2* Los adjetivos compuestos de — dicus, — fic us , — volus1 hacen el comparativo añadiendo —e ntior, — e ntius; y ei superlativo, añadien do — entíssimus, — entissima, — entissimum. POSITIVO
COMPARATIVO
SUPERLATIVO
malédicus: maldiciente maledicentior, — ius maledicentíssimus malévolus: malévolo malevoléntior, — ius malevolentissimus maléficus: maléfico maleficéntior , — ius maleficentíssimus N ot a . La'par ticu larid ad de esta formación se explica porque estos compara tivos y superlativos se forman de los positivos ¡naledieens, malévolens, maléficens, los cuales adoptan a veces la terminación — us, en lugar de — ens. 3* Los adjetivos cuyo nominativo del singular acaba en — er, hacen el superlativo añadiendo —rimuj al nominativo en — er. E j . : (positivo) pulcher, (superlativo) pulchér rimus.
Carecen de comparativo y de superlativo casi todos los ad jetiv os acabados en — eus, — ius y — u us; los diminutivos en — i dus; los que expresan determinaciones de tiempo, de número o de lugar; los compuestos con las preposiciones per, prae o sub; y otros. Para formar en estos adjetivos el comparativo, se antepone al positivo el adverbio magis; y, para el superlativo, el adverbio máxime. Ej.: (positivo) diibiusx dudoso; (comparativo) magis dubius: más dudoso; (superlativo) máxime dubius: muy dudosa
141. Hay algunos adjetivos que forman de manera irregular el comparativo y el superlativo. Son : POSITIVO
COMPARATIVO
bonus: bueno malus : malo magnas: grande par vas : pequeño multas: mucho
mélior, — i us: mejor péjo r, — us : peor major, — fu s: mayor minar, — us : menor plu s: más2
SUPERLATIVO
óptimas péss imus máximas tmnimiis plúr imus
1 Estas tres palabras proceden, respectivamente, de los vocablos dico: decir, fació: hacer, y voto: querer.— 2 Plus tiene género neutro. Sus fonitas son las siguientes: Nom. plus; Gen. pluris; Acus. plus; Abl. phtre. Plural: Nom. plures, plw a; Gen. plúrñun; Dat. Acus. pitares, piara; Ahí. plúribus. Su compuesto comphírcs (muchos) sólo tiene plural. Nom y Acus. complúres, — o; Gen. complúriitm; Dat. y Alb. complúritms.
GRAMATICA LATINA
AGUSTIN MATEOS M.
74
multi: muchos frt tg i: moderado
plúr imi piares, —a: más fruga lior, — ius: más mode frug alís sim us
júv cn is: joven scnex: viejo nequam: perverso novus: nuevo vetas o veter: viejo
jún ior, — i us: más joven sénior, — i us: más viejo nequior, — i us: más perverso
rado
carece5
veterior, — tus :s más viejo
carece1* carece1
tiequtssimus novtssimus vetérrbnus
142. En otros adjetivos, cuyo positivo es poco usado, el compa. ratívo es regular, pero el superlativo es irregular. E j. : COMPARATIVO
POSITIVO
éxter, éxterus, extérnus inferas, inférnus* súpencs, supernas
exterior inferior supérior
póster, póster as
posté rior
SUPERLATIVO
extremas y éxtimus ínfimas e irnos sapérrimas, sufrémas y summus posWém us
143. Ha y también adjetivos que carecen de positivo (o, si lo tienen, se usa muy rararamente ). E j.: SUPERLATIVO
COMPARATIVO
anterior: anterior citerior : más a la parte de acá detérior: peor interior: interior pótio r: más poderoso pri or: el primero dé dos própr ior: más cerca salios: preferible aItérior: ulterior
cltimus : muy cercano detérrimus: pésimo íntimas: íntimo po tis sim us : poderosísimo pr ima s: el primero de todos pr óx im as : próximo últimas: último
La pala bra o palabras que indican el término de los superlativo s latinos se ponen en genitivo, en ablativo precedido de la preposición ex o en acusativo con Ínter. E j.: Cicero omntum oratorum (ex ómnibus oratoribus o ínter omnes orateres) eloquentlssimus fuit: Cicerón fue el más elocuente de todos los oradores. N o t a .
EJERCICIOS 144.
I.
Vocabulario y ejercicios de declinación.
amábilis, — e: amable. amator, —órís: amador, amante. amica, — ae: amiga.
antíquitas, —átis: la antigüedad. arduas, —o, — um: arduo, difícil. aut (conj.) : o.
1 Para expresar la idea del superlativo en tales adjetivos, se acude a una períf rasis o circunlocución. Así se dice: natu minimus, natu máximas .— * Sue len utilizarse, en su lugar, las formas recentior, — ius, del positivo recens, recentis: reciente, nuevo.— 8 También se encuentra la forma velustior .— 4 More ínferum era la denominación con que designaban al mar Tirreno. More súperum era el Adriático.
benévolas, — a, —wit: benévolo. carus, — a, — um: querido. cisalpinas, —a, —tan: cisalpino, del lado de acá de los Alpes.
corruptio, — ónis: la corrupción. de (prep. abl.): de, desde. famtl iaris, — e: familiar. fpr tis , — e: fuerte. gallas, —i; galo, gallo. gener, —reri: yerno. graecus, — a, — um: griego. itnitator, — ¡iris: imitador. latas, — a, —um: ancho. 145.
II.
75
maptr (adv.): más.
peritas, —o, —«»»•• háb il, conocedor. Plato, — ónis: Platón. propte r (prep. acus.) : a causa de, por. pugna, —ae: la ludia. quam: que. gttidem (adv.): ciertamente. Rhen us, — i: el Rin. sociélas, —átis: la compañía. speciáculum, —i: el espectáculo.
speratus, —a, —um esperado. valetudo, — tnis: la salud. v'tlis, — e: vil, barato.
Traducir al castellano
Filiorum exempla patribus jucundissima fuerunt.— locis su peri orib us hoste s plu rini a tela jec eru nt.1—V icto ria milítum senatui populoqu e roma no gra tiss ima fuit.— Flu men Rhe nus est ^l'atum, sed mare latius est.—Italiae pars inferior propter multas graecorum urbes Magna Graecia appellabatur5; superior pars Italiae, Gallia ci salpina vel Gallía citerior appellabatur2.—Galli in bello fortissimí erant.—Vilíus argentum est auro, virtutibus aurum.—Morís majorum filius summus iraitator fuit antiquitatisque amator.—Nihil est veritatis luce dúlcius.-—Corruptio optimí, pessíma.—Ne3 frater quidem vnatri carior fuit aut familiañor quam gener.—Peritissinú virí co pia s ad bellum ad dux eru nt4.—Mino ra cas tra a pauc is militib us defendebantur5.—Melior .est tuta pax quam sperata victoria.—Longius est iter per praecepta quam per exempla.—Amicus Plato, sed magis amica ventas.—Nihil est virtufce formosius, nihil pulchnus, níhil amabilius. 136.
III.
Tradtidr al latín
La paz es más útil que la guerra.—Los hijos fueron más felices que los padres.—El camino era el m ás largo y el más difícil de todos.— La salud es el mejo r regalo de la vida.—E l niño fue más benévolo que la niña.—El espectáculo era bellísimo.—La lucha fue más noble que la victoria.—Nada hay4 más agradable que la compañía de los amigos. —L a casa era mu y gra nde , pe ro no la me jor de todas!—Muc hísimos soldados estaban en7 la ciudad.—El trabajo es más arduo que el des-' canso, pero más útil. 1 arrojaron,— 8 se llamaba.— 3ni.— 4 llevaron.— 5 eran defendidos.— 6 est.— 7 m con abl.
76
AGUSTIN MATEOS M.
GRAMATICA LATINA
PRONOMBRES Y ADJETIVOS PR ONOMINALES
PRONOMBRES POSESI VOS
147.
G. D.
149. Las forma s de los posesivos (sean adjetivos o pronomb res) pe rte ne ce n a la p ri m er a pe rs on a, a la se gu nd a o a la te rc er a.
PRONOMBRES PERS ONALES
P rim era pe rson a
S egu nd a p ers on a
Pronombre reflexivo*
SINGULAR
SINGULAR
SINGULAR Y PLURAL
ego: yo. N. m et : de mí. G. mihi: a o para D.
tu : tú. fui: de ti G. tibi: o a para ti. D. mí, me. te. Ac. me : a mí, me. Ac. te: a ti, te Ac. V. tu : ttóí c l j ’ Ab. m e : por ... mí. Ab. f * O 3 O Ab. K
N.
PLURAL
N. G.
no s : nosotros. nostrum, nostri2:
D.
nobis: a
N. G.
de nosotros. o para D. nosotros, nos. Ac. nos: a nosotros, Ac. nos. V. Ab. nobis: p o r . . . Ab. nosotros.
77
Son los siguientes: Primera persona: metes, mea, tneum : mío.
¿ ui: de sí. sibi : a o para sí, se. se : a sí. se. se: por
... sí.
PLURAL
vo s : vosotros. vestrum, vestri2:
de vosotros a o para vosotros, os. vos: a vosotros, os. vos: ¡vosotros! vobis: p o r . . . vosotros. vobis:
148. OBS ERV AC ION ES . 1* Las locuciones castellanas conmigo, contigo, consigo, con nosotros, con vosotros, se expresan en latín mediante la preposición cum, pospuesta enclíticamente al ablativo de los pronombre ego, tu y del reflexi vo. Se dice, pues, respectivamente: mecum: conmigo, t e a m : . contigo, secum : consigo, nobiscum: con nosotros, vobiscutn: con vosotros. 2* El-acusativo del reflexivo ofrece a veces duplicada su form a: sase.
3* Los pronombres personales pueden llevar pospuestas enclíticamente al gunas partículas. .La partícula — met se une de ordinaria a los caso9 de ego, excepto al genitivo del plural; a los de tu,.pero no al nominativo del singular; y, finalmente, a los de se, salvo al genitivo. Así se hallan, por e j.: las formas egomet: yo mismo; tibintct : a tí mismo, y sibitnetf a sí mismo. Tu puede llevar pospuesta la forma te: Me, Internet. 4' Pa ra dirigirse a una sola persona, el latín emplea siempre la forma tu (es .decir, se la tut ea), aunque ella sea jerárquicamente superior. S* En c uanto al ord en de enumeración, debe tenerse en cuenta que la 1* persona va en latín antes que la 2*; y la 2*, ant es que la 3*. E j.: ' Ego et tu valemus: tú (o usted) y yo estamos bien de salud. 1 Cuando el pronombre de tercera persona no es reflexivo, se usan los demostrativos hic, iste, Ule, ts. (Véanse los números 156, 157, 158 y 161). Cuando es reflexivo, sus formas son las aquí expuestas.— * Los genitivos nostnm y vestrtun se diferencian de las formas nostri y vestri en que los dos primeros songenitivos partitivos, mientras que los dos últimos son genitivos objetivos.
noster, nostra, nostrum:
nuestro.
Segunda persona: t ú u s , t ú a , t ú u m : tuyo. vester, vesira, vestrum : vuestro.
Tercera persona:
rwúf, s ú a , s ú t t m : suyo.
150. OBS ERV AC IONE S. 1* Los posesivos 'meus, mea, menm; tuus, ittá, tuitm y sutts, sua, suum se declinan como los adjetivos terminados en —tts, —ui» (bontts, bono, bonunt); noster, nostra, nostnm y vester, vestra, vestrum, como los terminados en — er, — a, —um (niger , nigra, ttigrum). 2* Meus en la forma masculina del vocativo del singular hace meus o mi. Se usa la forma meus, solamente cuando determina a nojnbres cuj’o vocativo,es igual al nominativo. De lo contrarío, se emplea la forma mi. Éj.: fiii mi ! : ¡hijo mío!; amor meus!: ¡amor mío! De los posesivos solamente meus y noster tienen vocativo. 3* El adjetivo posesivo castellano j h puede ponerse en latín utilizando el genitivo del singular o del plural del demostrativo í.t, ea, id. Por ej.: líber ejus: su libro (el libro de ¿1) ; líber eorum : su libro (el libro de ellos). 4* A. veces se une la partícula — pte al ablativo del singular de los posesivos. Ej.: suapte senlentia: en su opinión. PRONOMBRE RELATIVO
..151. Qui, quae, quod: quien, el que, el cual, la que, la cual, lo que, lo cual. PLURAL
SINGULAR
M. N . G. D. Ac. Ab .
qui, cujus1 cui1 quem, quo,
N .
F. quae,
quod.
quam, qua,
quod. quo.
.
M.
F. N. qui, quae, quae. N . G. • quorum, quorum, .quorum. quibus1 D. quas,. quae: ... Ac. g u o s , Ab. quibus.1
152. OB SER VAC ION ES. 1* E l ablativo del singular puede tener, en lugar de quo, la forma qui con sentido adverbial. Ej.: Qui fit ut...?: ¿Cómo es que...? 2* En el dativo y ablativo del plural se encuentran también las formas quís o queis, en vez de quibus. 3’ El relatiy o latino tiene dos compuestos, que son: qtiicumque, qttaecumqite, guodrmnque: cualquiera que; y quisquís, qmeqWe (de raro uso), Quidquid: cual quiera que.
* Par a los tres géneros.
GRAMÁTICA LATI NA
AGUSTIN MATEOS M.
78
157. Ist e, ista, is tu d : ese, esa, eso
EJERCICIOS 153. I.- Vocabulario y e jercicios de declinación. acuita, — a, — k m ; agudo. ánima!, -r-a/rV (n.) : el animal. caectis, — a, — k m ; ciego. constata, constantis; constante. Coríolama, — Conolano. gratia, — ae: la gracia. justiti o, — ae-: la justicia. imrábilis, — e: admirable.
perpetuas, — o, — am: perpetuo. si gnum,
154. II. Fratrem tuura et matrem. tuam egomet vidi.1—Cui donum vos aUulistis,2 caecus esL—Ños tamen hóminum facta laudamus.—Hoste s, a quibus nostra patria vastatur,3 romani sunt.—Púéri, qüos vidísti,4 pulch érrim i erant .— Ma ter mea témp ore, quo nos in Ita lia fuim us, in Gallia fuit.—Animalia, quae in mari et in térra sunt, plúrima nume~ rantu r.5—Ju stitía e st constans. et perpetu a voluntas suura cuique6 tri buendi. 7—Tib í grá tul or. 8—Mibí gaudeo.0—Tua tueo r10—“M ea’ p atr ia me et socios meos vicit”“ : .talia sun t verba Coriolani. 155. III. Traducir al latín El soldado que llevaba12 la band era, fue él vencedor.—Noso tros amamos13 a nuestros padres.—Los ejemplos de tu hermano fueron ad mirables.—La madre alaba14 a su hijo.—Te doy15 las gracias.—El padr e dio10 a tu hermano mejores regalos que a tu hermana.—El maestro es más querido po r ti17 que por sus discípulos.—Nue stra ciudad tiene18 muy buenas murallas.—Los agudos dardos que los enemigos arroja ban, 19 hiri eron 20 a nue stro s soldados.—T odos vues tros consejos nos se rán útilísimos.—Con vosotros permaneceré.21—Los volscos, enemigos del pueblo romano,, era n muy audaces. PR ONOMBRE S DEMOSTRATIVOS
156. Hic. kaec, ho c: este, esta, esto N. G. D. Ac. Ab.
M.
SINGULAR
F.
hic, haec, huj us.22 kuic.22 hunc, ha nc , hoc, hac,
N. hoc. hoc. hoc..
N. G. D. Ac. Ab.
’M..
PLURAL
F. N. hi, hae, haec. horum, harum, horum. his .« hos;• has, haec. his.22
1VÍ.— 2llevasteis.— * es devastada.— * viste.— * se cuentan (son).— « a cada uno.— 1 de dar.— 8 felicito.— ®alegro.— 29 defiendo.—.12 venaó.— 22 bortabat 12 dthgimus.— 24 laudat .— 25 ago.—28 dedil.— 22con dat.— 18 habet.— 29 pro jiciebant .— 20 vulneraverunt .— 21 manebo.— 22 para los tres géneros!
PLURAL
SINGULAR
—i; la señal.
socios, — a, — k m ; compañero, aliado. talis, — e: tat. telum, — i: el dardo. vexillum, —i: la bandera. voluntas, — átis: la voluntad. Volsci, — oritm (m. pl.) : los Volscos. Traducir al castellano
79
F.
M.
N.
N . i s f e , ista , G. i f r i u í . 1 B. «/i.1 Ac. i st um , is ta m, Ab. isto, ista ,
is tu d. is tu d. isto.
158. lile, illa, illud:
M.
F. N. istac, ista. N. isti, G. istórum, istórum,- istórum.D. is tis 1islas, ista. Ac. istos, Ab. istis.1
el o aquel, ella o
aquella,
SINGULAR
N. G. D. Ac. Ab.
M.
F. illa.
Ule, illíus1
US.1
o
aquello
PLURAL
N .
illud:
illam, illud. ilia, iUo.
iUum, iUo,
ello
F: N. u n , i ll ae , G. Ulórum, Ulárum, D. Ulis.1 illá s, Ac. Ulos, Ab'. Ulis} M.
N. Ula. Ulórum Ula.
159. Ips e, ipsa, ip su m : mismo, misma PLURAL
SINGULAR
N. G. D. Ac. Ab.
M. ipse, ipsíus.1 ipsi.1 ipsum, ipso,
F. ’ ipsa, ipsam, ipsa,
• N. , G. D. ipsum. Ac. Ab. ipso. N.
ipsum.
M.
.
F.
N.
ipsae, ij>sa. ipsi. ipsórum, ipsárum, ipsórum ipsis.'1 ipsós, ipsas, ipsa. ipsis.1
160. OBSE RVA CIONE S. 1* En cuanto a la.flex ión, la única diferencia entre iste, ipse t Ule es que en iste y en Ule el nominativo y acusativo del singular acaban en — d; en cambio, en ipse acaban en — . 2* Ipse nene carácter enfático, es decir, sirve para recalcar la expresión. Ej. ipse legi: yo mismo (yo en. persona, no otro) l o nc leído; Itf ler o ipsas tept: he leído la carta misma (no'otra cósa). 3* E n cuanto a hic, haec, hoc¿ no es raro encontrar las formas hasce, hiec, e a las formas acabadas en — c, etc., como resultado de añadir,- o bien la letra — o bien la sílaba —ce a las que no acaban en — c. Este fenómeno se debe a ja ¡articula demostrativa — ce. que en unos casos subsiste; en otros, desapareció ?ntegramente; y, a veces, solo quedó de ella la c. Cuando la sílaba — ce lleva tras de sí -la forma interrogativa ne, la e de —ce se transforma en i, siguiendo la regla _genera^ de -una vocal breve (la e) que se encuentra en sílaba interior abierta. Ej.: hoscxnef: ¿a éstos?
2 Para los tres géneros.
80
GRAMÁTICA LATINA
AGUSTIN MATEOS M.
161. Is , ea, id: él, ella, ello. N. G. D. Ac. Ab.
M. eius} ei.1 eum, eo,
SINGULAR
F. ea,
N. id.
eam, ea,
id. eo.
PLURAL
N. G. D. Ac. Ab.
F. M. u o e t , eae, eorum. earum, tts o ets. i eos, eas, tts o ets. i
N. ea. eorum
Utérvis, útravis, utrúmvis: cualquiera de los dos. Utérlibet , utrálibet, utrúmlibet : cualquiera de los dos. Utercúmque, utracúmque, utrumcú mque: cualquiera, de los do s que. Alt éru ter , altéru tra, alt ér utr um : uno u otro. MODELOS
ea.
165. Al ius , alia, áltu d: otro (entre muchos)
162. Idem , éadem, íde m: el mismo, la misma, lo mismo PLURAL
SINGULAR
. M,F ' ' N. ídem, éadem, ídem. G. ejúsdem}
N. Gl
D. eídem.1 Ac. eundem, eándeni, ídem. Ab. eódem, eádem, eódem.
D. Ac. Ab.
M. F. N. iident? eacdem, eádem, eorún- earún- eorándem, ' dém, dem. iisdem* eósdem, eásdem, eádem. iisdent}
163. OBSERVACIONES. 1* Idem está formado- de. is y de la partícula —dem. 2* A diferenci a de ipse, que indica énfasis, ídem se refiere siempre a la persona o cosá de que anter iorme nte'Se ha hablado. 3* Análogamente a lo que dijimos al ha blar de Ate, los demostrativos Ule o ti te pueden llevar añadida la pa rtícula — ce o la letra — c, según los casos. ADJETIVOS
PRONOMINALES
164. So n. los siguie ntes: "*Unús, una, unum : uno, único. Ullus, alia, ullum: alguno. Nul lus, nulla, nul lum : ninguno; Non nul lus, nonnullp,. n qn nu llu m: alguno. - Solus, sola, solum : solo. T oius, iota; iotum: todo. ¡ Alit is, alia, aliitd: otro (entre muchos). Alt er, altera, ált er um : otro, uno de los dos. Uter, utra,utrum. Puede ser interrogativo: ¿cuál (de los dos)?; indefinido: uno. cualquiera de los dos, y relativo: cualquiera de los dos que. Ne ute r, neutra , neu tru m: ninguno (de los dos). Utérque, útraque, utrúmque: uno y otro, ambos. 1 Para ios tres géneros.— 2 Y también Ídem o eidem.— 3 Y también y eisdem.
81
PLURAL
SINGULAR
N. G. D. Ac. Ab.
M. álius, alius} álii} ■ álium, alio,
F. ália.
N. áltud.
óliam, ália,
áltud. ólio.
N. G. D. Ac. Ab.
M. F. N. álii, áliae, alia. aliórum, aliárum, aliórttm. áliis} álios, alias, ália. áliis.1
166. Alt er, altera , ált er um : otro, uno de los dos PLURAL
SINGULAR
N. G.
M. 1‘- F. álier, altera, dteÁus}
- N. álterum.
D. álteri} Ac. álterum, álteram, álterum. Ab. ditero, ditera, altero.
-M. F. N . álteri, álterae, G. cdterórum, alterórum, D. álteris.1 Ac. diteros, alteras, Ab. álteris}
N. altera. álterórutn. altera.
167. OBSER VACI ONES. 1’ Lo mismo que álius y álier se declinan todos los demás adjetivos pronominales. El genitivo del singula r termina siempre en —ítts (con i larga) ¡ y el dativo del singular, en —i. A excepción de álius, que en el nominativo y acusativo del singular de la forma neutra termina en d, en todos los demás adjetivos pronominales los mencionados casos terminan en —m. En todos fa lta el vocativo. Solamente se encuentra a-ve ces el vocativo de' unus, cuando significa: uno solo, único, y es une. 2* E l adjetivo pronominal nullus: ninguno, está compuesto de tte, (no) y de ullus (diminutivo de unus) : alguno. Puede hacer también oficio de sustantivo, cuando se trata de personas. El sustantivo tierno: nadie, compuesto de ne: no y de hemo (que es una forma anticuada de homo: hombre) se usa también a veces como adjetivo pronominal, en cuyo caso toma para el plural (del cual carece) las fo rmas denullus. Asi se dice, por ej.: tierno orator, ningún orador. 3* En los compuestos de uter (neuier, utérque, utérvis, utérlibet, utercúm que), solamente se declina uter.
1 Par a los tres géneros. Gram. Lat.—6
82
AGUSTÍN MATEOS M.
GRAMATICA LATINA
Altéruter se compone de alter y de uter. A veces, en el singular aparecen declinados ambos ambos elementos. elementos. Pe ro lo ordina rio es que, tant o en el singu lar como en el plural, se decline solamente uter. La declinación en uno y otro caso es como sigue:
169. 169. OBSER VACI ONES. 1' Cuando es es adjetivo indefinido, indefinido, la forma fe menina del nominativo del singular y la forma neutra del nominativo y del acu sativo del plural termina en —o (qua), en lugar de — oe (quae). Ej.: qua res: alguna cosa. 2* En cuanto al uso, uso, la diferencia entre quis y qui, quod y quid es que las formas quis y quid se usan casi siempre como pronombres; y las formas qui y quod, como adjetivos. 3* Son indeclinables los indefinidos tot: tantos; tolidem: otros .tantos; quot: cuantos, y quotquot : cuantos. 4* Lo s interrogativos y los indefinidos tienen formas compuestas, compuestas, que a continuación enumeramos:
PRIMER CASO: SINGULAR N. altéruter, altérutra, altérutrum. G. alterutríus.
PLURAL N. altérutrt, allérutrae, autérutra. G.- altenttrórum, alterutrárum, alte-
rutrónan.
D. altérutri. D. altérutrís. Ac. altérutrum, altérutram, altérutrum. Ac. altérulros, aitérutras, altérutra. Ab. altérutrís. Ab. altérutro,- altérutra, altérutro.
SEGUNDO CASO: N. alter uter, altera vira, ólterum utrum. G. - alteríus uirtus. D. álteri álteri «itn* Ac. álterum utrum, álteram ttiram, álterum utrum. Ab. ditero utro, áltero utra, altero utro. N o t
a
.
En el plural nunca se declinan ambas formas, sino solamente uter.
PRONOMBRES INTERR OGATIVOS E INDEFI NIDOS NIDOS 168. 168. La for ma simple de los interrogativo s e indefinidos es guis. Quis puede ser pronombre interroga tivo, adjetiv o interroga tivo, pronombre
indefinido y adjetivo indefinido. ' Cuando es pronombre interrogativo, significa quién. Ej.: Quis dixit...?: ¿ Quié Quiénn d ijo.. . ? Cuando es adjetivo interrogativo, significa qué. o cuál. Ej.: Quí sermo est, quae amicitia, quod vínculum...?: ¿Qué lenguaje hay, qué amistad, qué vinculo...? Cuando es pronombre indefinido, significa alguien o alguno, alguna, algo. Ej.: Si quis oudet,..: si alguien se atreve... Cuando es adjetivo indefinido, significa algún, alguna. Ej.: Si quis even tos...: si alguna eventualidad...
Se declina del m'odo siguiente: SINGULAR
quis o qui, quae, quod o quid. G. cujus.1 D. cui.1 Ac. quem, quarn, quod o quid. Ab. quo, qua, quo.
N.
1 Para los tres géneros.
PLURAL
N .
qui, quae, quae.
G. D. Ac. Ab.
quorum, quorum, quorum. quibus.1 quos, quas, 'quae. quibus.1
83
INTERROGATIVOS COMPUESTOS 1. Quisnam o quinam, quaenam, quodnam o quidnatn: quidnatn: quién, cuál, qué. 2. Nu nq uis , nunq uae o nunqua, nttnquod o nunquid■ nunquid■ ¿acaso al guno? 3. Nu nqu isn am, nunqu aenam , nunq uodn am o nunquidnam: nunquidnam: ¿aca so alguien o alguno? 4. Ecquis o ecqui, ecquae o ecqua, ecquod o ecquid: ecquid: ¿acaso al guien o alguno? 5. Ecquisnom, ecquaenam, ecquodnam o ecquidnam: ecquidnam: ¿acaso al guien o alguno? INDEFINIDOS COMPUESTOS 1. AHquts , álíqua, áliquo d o áliquid : alguien, alguno. 2. Neq iiis, nequa, nequ od o nequid : no sea .que alguien. 3. Siquis, siquae o sigua, siquod o siquid: si siquid: si alguno.4. Quisquam, quaequam, quodquam o quidquam: alguien, quidquam: alguien, alguno. 5. Quispiam, quaepiam, quodpiam o qttidpiatn: qttidpiatn: alguien, alguno. 6. Quídam, quaedam, quoddam o quiddam: quiddam: uno, alguno. 7. Quivis, quaevis, quodvis o quidvis'. quidvis'. cualquiera. 8. QuíUbet, quaélibet, quódlibet o quídlibet'. quídlibet'. cualquiera. 9. Quisque o quique, quaeqtte, quodque o quidque (y quisque) : cada uno. 10. Unusquisque, unaquaeque, unumquodque o unumquidque: todos y cada uno. EJERCICIOS 170. I. Vocabulario y ejercicios de declinación. brévitas, — átis: átis: la brevedad. aéquitas, — aéquitas, — dtis: la equidad, la justicia. aetas, —átis: la edad. ctbus, — i: el alimento. cottditio, — ÓMÍs: ÓMÍs: la condición. ártifex, — icis: el artífice. auspidum, —ii: el auspicio. auspicio. eonsularis, ■— —e: consular, beatus, — ■ a, —
84
AGUSTIN MATEOS M.
doctas, —a, — tiw: tiw: docto, sabio. ebrietas, —ális: la embriaguez. facies, facies, — ei: ei: la cara, el rostro. fonun, — i: i: el loro. honor, — órís: el honor. íncola, •— ae: ae: el habitante. insidiar, — arvm: las asechanzas. ínter (prep.. acus.) : entre. longínquitas, — ális: ális: la lejanía. mentor, — oris: el que se acuerda. memoria , — ae: ae: la memoria, el re
cuerdo.
maderahts, — o, o, lun: moderado. monumento. monumentum, — el monumento. morbus, —í: la enfermedad.
philosophtts, •—*•' eI filosofo. plenas, — a, a, — uní: uní: llen o . proeceptor, — órís: órís: e l p r e c e p t o r . praeclarvs, — o» ,tm: p r e c l a r o . o» — ,tm: Próvidas, - w i , —um : p re v is o r. ramus, — i: i: l a . r a m a . rarits, —a, — wn wn : r a r o . sagax, — deis»' d eis»' sagaz.. sedes, — ¿ r: el asien to . sella, — a e : l a s i l l a . studium, — ii: ii: el estu d io , el e l d eseo . suavitas, —átis: e l g u s t o , l a d u l z u r a . j u u j , — us: el u so . vaciius, — a, — uní: uní: vacío.
voluntarias, —a, — uní: uní: voluntario. 171. II. Traducir al castellano Usus te plura docebif1—Disc docebif1—Discípul ípulos os id unum moneo,2 moneo,2 ut8 praeceppraeceptores suos non minus4 quam ipsa studia ament.8—Tu ament.8—Tu pecunias aliorum déspicís.6—Sócrates totíus mundí se íncolam et civem arbítr abatu r.7— r.7— Eloquendi8 Eloquendi8 vis éfficit u t9 ea, quae quae ignoramus10 ignoramus10 discere, discere,111 et eá, quae scímus,12' altos dócere13 dócere13 possimu s14 s14.—NulluS eo aut in beilís fe licior fuit aut in pace moderador.—Animal hoc providum, sagax, memor, plenu m ratio nis et consilii, quod vocamus18h ominem, prae clara quadam conditione generatum est.18—Haec vía centum pedibus latior est, quam illa.—In illa.—In memoriam eorum, qui pro17 pro17 patr ia mortui sunt,18 sunt,18 hoc monumonument um erectum est.'1®—Qu ídam mor bo al’tquo tquo sua vitatem cibi, non sentiunt.”—Ego sum ille cónsul, cui non forum, in quo omnis aequitas continetur21 continetur21, non campus*2 campus*2 consularibus auspiciis consecratus28 consecratus28, non dénique haec sedes honoris, sella curulis, unqu am24 am24 -vacua -vacua mortis periculo atque insidiis fuit.—Quid próxima, quid superiore nocte égeris25, quos convocáveris20, quid consilii céperis27, quem nostrum ignorare28 arb itra ris 29*?—Qua m remptibtic am hab emus80?—I emus80?—I n qu a u rbe vivim us31 us31*?
172. III. Traducir al latín Estos lugares son agradables.—Los libros, que has leído82, son de aquel niño.—Los nombres de estas flores son muy raros.—Cada hombre es artífice de su propio destino.—No todos los árboles tie nen33 el mismo número de ramas.—El mismo (lo) vio84 y (lo) dijo38 1 enseñará.— 2 amonesto.— 3 que.— * menos.— 5 amen.— 6 desprecias.— 7 consideraba.— 8 de hablar.— 9 hace que.— 10 ignoramos.— 11 aprender.— 12 sabemos.— .13 13 enseñar.— enseña r.— 14 podamos — 15 llamamos.— 18 ha sido engendrado. engend rado. — 17 por.— 18 han muerto.— 19 h a sido erigido.— 20 sienten.— 22 se éticíerra.— 22 el campo Marcio.— 23 consagrado.— consagr ado.— 24 jamás. — 28 hiciste.— hic iste.— 28 reuniste .— 27 tomaste.— 28 que lo ignora.— 88 piensas.— 38 tenemos.— 31 vivimos.—: 33 legísii.— 33 habent .— . — 34 vidit . — a s dixit.
GRAMÁTICA LATIN A
85
a su hermano.—Algunas casas de aquella ciudad sobresalen1 entre todas.—La cara de este niño es muy parecida a la de su padre.—¿De qué filósofos fue maestro Platón?—¿A quién has dicho2 todas estas cosas?—Dichosos aquellos discípulos, para quienes las sabias palabras de su maestro son agradables.—Por causa de la brevedad omitiremos3 otras cosas de la mism a clase.4—Los poeta s de cualquier edad refie ren5 muchas cosas cosas que no son verdaderas.—Su verdaderas.—Su padre y su madre les mostrar on9 el camino camino de aquella aquella ciudad.—Ningú ciudad.—Ningú n dolor hay6 hay6,, que que no (Lo) disminuya8 la lejanía del tiempo.—La embriaguez no es nin guna otra cosa más que una'locura voluntaria. II.
EL VERBO LATINO
173. 173. NÚM EROS . PERSO NAS . VOCES. Al igual igual que en cas cas tellano, hay en el verbo latino dos números (el singular y el plural), tres persona s y dos voces (la activa y la pasiva). MO DOS . Los. modos verbales se clasifican en personales e im persona les. Lo s perso nales son el indica tivo, el impe rativo y el sub junt ivo. Los impe rsona les a su vez pued en ten er cará cter sustan tivo (el infinitivo, el gerundio y el supino) o adjetivo (los participios y el gerundívo). El imperativo tiene dos tiempos: presente y futuro. El infini tivo tiene presente, presente, perfecto y futuro. En el subjuntivo hay solame solamen n te cuatro tiempos: presente, imperfecto, perfecto y pluscuamperfecto. En latín hay cuatro parti cipio s: uno (el de presénte) termina do en — ans, ans, r—anti s o en — ens, ens, — entis; e ntis; otro (el de futuro pasivo), en •— andus, andus, — anda, anda, ■— andum a ndum o en — endus, endus, — enda, enda, — endutn e ndutn; otro — jo , (el de perfecto) que termina en — tus, tus, — ta, ta, — tum tum o en — sus, s us, •— — sum; s um; y, finalmente, el de futuro activo, que termina en — urus, urus, — ura, ura, — urum. urum. Los supinos son dos. Uno de ellos (el de activa) termina en — um, um, y su forma es la misma que la neutra del participio de perfecto en el nominativo nominativo y acusativo del del singular. singular. E j.: amatum (a amar). amar). El otro (el de pasiva) termina en — u. u. E j . : amatu (de ser amado). E l gerundio sustantivo, o simplemente gerundio, es el participio que termina en — and us o en — endus. como' un nombre endus. Se declina como' de la segunda y solamente tiene el genitivo, el dativo, el acusativo y el ablativo del Singular.1 éminent .— .— 8 di.risii.— 8 praterm .— 6 osten pratermittémn ittémnss.— 4 genaris.— 5 narrant .— .— 7 ést .— 8 núnuat. dérmt .—
GRAMATICA LATINA
AGUSTIN MATEOS M.
86
E l gerundio adjetivo, llamado también gerundivo, es el mismo participio en — andas andas o en — endus. endus. Se declina como los adjetivos terus, — a, — um y tiene todos los casos del singular y del minados en — us, plur al, excep to el nomin ativo y el vocativo. 174. Verbo sum, es, esse, esse, fu i: ser. El verbo latino se divide en verbo sustantivo y verbo atributivo. El verbo sustantivo latino es el verbo sum. Se conjuga así:
IMPERATIVO PRESENTÉ S. 2. es sé tú. P. 2. este sed vosotros. FUTURO 2. esto serás tú. s. 3. esto será o sea él. p. 2. estáte seréis vosotros. 3. sunto serán o deben ser.
INDICATIVO PRESENTE SINGULAR 1. su m soy. 2. es eres.
SINGULAR 1. fú i fui. he sido, hube sido 2. fuisti fuiste, etc., 3. f ú i t fue. etc., PLURAL 1. fúimus fuim os etc., 2. fuistis fuisteis etc.. 3. fúerunt o fuere fueron.
3. est es.
PLURAL 1. sumas somos. 2. estis sois. 3. sunt son.
IMPERF.
(coprétérito)
SINGULAR
1. eram era. 2. eras eras. 3. erat-t ra. ra. PLURAL
1. er&tnus éramos. 2. erátis erais. 3. erant eran.
FUT. IMP. (futuro>
SINGULAR 1. ero seré. 2. cris serás. 3. erit será. PLURAL 1. érimus seremos. 2. éritis seréis. 3. erunt serán.
SUBJUNTIVO
P E R F E CT CT O *
PLUSCUAMP. (antecopretérítoJ
SINGULAR • 1. fúeram había sido. • 2. fúeras habías sido. 3. fúerat había sido. PLURAL 1. fuerámus habíamos sido. 2. fuerátis habíais sido. 3. fú er an t habían sido.
FUT. PERF.
PERFECTO
PRESENTE
(pretérito, ontepresent ontepresentee y antepretéritoi antepretéritoi
•
87
(antepresentet
SINGULAR
SINGULAR
1.
2. 3.
sim sea. sis seas. sit sea.
1. fúerim haya sido. 2. fúeris hayas sido. 3. fúerit haya sido.
.
PLURAL
PLURAL 1. simas seamos.
1. fuérimus hayamos sido. 2. fuéritis hayáis sido. 3. fúerint hayan sido.
2. sitis seáis. 3. sint sean. ,
IMPERF.
PLUSCUAMP.
.
(pretento y pospre pospretentó)
(antepretérito v antepospretértto/
SINGULAR
SINGULAR 1. essem fuera, sería, fuese.
hubiera, habría, hu biese sido. 2. fuísses hubieras, etc. sido. 3. fuisset hubiera, etc. sido. 1. fuíssetn
2. esses fueras, etc. 3. esset fuera, etc. PLURAL
PLURAL 1. fuissémus hubiéramos, etc.
1. essémus fuéramos, etc.
sido. 2. fuissétis hubiérais, etc. sido. 3. fuíssent hubieran, etc. sido.
2. essétis fuerais, etc. 3. essent fueran, etc.
(ante futuro)
SINGULAR
1. fúero habré sido. 2. fú er is habrás sido. 3. fúerit habrá sido. PLURAL 1. fuérimus habremos sido. 2. fuéritis habréis sido. 3. fáerhit habrán sido.
De una vez por todas se indica, entre paréntesis, la nomenclatura equivalente, en al» gunos países de América, a la de la Acadcm¡:> de la Lengua.
INFINITIVO PRESENTE esse ser (.o que es, que era, etc.)
PERFECTO (firetcriipj fui sse haber sido (o que h a sido, etc.).
FUTURO S. fut uru m, futu ram , fu tur um esse esse o fore haber de ser. esse o fore haber de ser. P. futur os, futura s, futu ra esse
88
AGUSTIN MATEOS M.
GRAMATICA LATIN A
PARTICIPIO fu tu tu s, futu ra, fu tu ru m el que será, ha de ser, habiendo de ser.
_
175. 175. O BSE RVA CIO NES . 1* El verbo sum tiene dos raíces: es — — y fu . De la raíz es — — se forma n los presentes e imper fecto s; de la raíz fu —, los perfectos y pluscuamperfectos, el futur o de infini tivo en sus dos forma s (fore y fulurutri, —am, ' —ttm esse) y el participio de futuro.
2® L a s de es — — se tran sform a en r , cuando se encuent ra entre vocales.1 E j. : ero en vez de eso, eram en vez de esam, etc. La raíz es — —- queda reducida a s en la primera persona del singular y en la primera y terce ra personas del plural del presente de indicativo, en todas las per sonas del presente de subjuntivo y, finalmente, en la tercera del plural del futuro de imperativo. 3’ Swn, además de ser verbo sustantivo, es auxiliar y-sirve para formar los perfectos y pluscuamperfectos de la voz pasiva en todos los verbos y también todos los tiempo? de'la'conjugación perifrástica. 4’ Los significados del verbo sum son varios: ser, existir, estar, tener, ser vir de, haber, etc. Cuando significa haber, es impersonal y solamente tiene 'las fo rmas de las tercera s personas del singular y del plural. En latín, las tercera s personas del plural se traducen al castellano por las tercera s personas del singular. E j. : est qui credat : hay quien cree; sunt qtti credánt : hay quienes creen. Significando tener, el sujeto de la ora ción caste llana ' se pone en latín en da tivo; y lo que en castellano es complemento directo, pasa a ser en latín el sujeto. Ej.: yo tengo libros: sunt mihi libri; ellos tenían amigos: erant illis aniict. Cuando significa servir de, causa -, producir, etc., lleva dos dativos: uno de persona y otro de cosa. E j. : nuntium uobis fuit magno dolori: la noticia nos causó gran dolor; paucis ¡eméritas est bono, mtiilt s est malo: la temeridad aprovecha a pocos, daña a muchos. 5* En el imperfecto de subjuntivo, además de las formas essem, esses, esset, essent, hay también las formas fore m, fore s, for el, fore nt, respectivamente. 6* E l verbo sum puede llevar pref ijos y form ar compuestos. Citamos a con tinuación los más usuales: ; absum, abes, abesse, áfui: estar ausente, distar. • adsum, ades, adesse, adfui: estar presente. desum, dees, deesse, defui: faltar. insum, ines, tttesse: (tallarse cu, mtersum, interes, interesse, interfui: intervenir. obstan, obes, dbesse, óbfui: estorbar. ' possutn, potes, posse, potui: poder. praes mt, pfaees, praeesse, pr aéft ü: presidir. prosum, prodes, prodesse, próf ui: ser de provecho, aprovechar. subsum,'silbes, sttbesse: estar debajo.
Además de loa mencionados, hay otros compuestos de sum, pero son de muy j>racteres, es, pree terésse : no poner atención, no hacer caso. poco uso. £ j. praetersum, j>racter El verbo possum esta compuesto del adjetivo indeclinable pote y del verbo sum. La e de pote se dide en todos los tiempos; la t se cambia en s, por asimi lación, en las formas de sunt que comienzan por — s: possum, possttn, etcétera, po~ y la f de la raíz fu desaparece en los tiempos que de ella se forman: pótuí, po~ túcram, potúéro, potúerim, potuxssem, potuisse. 1 En latín, cuando la s se encuentra entre vocales vocales,, se cambia en r. Este fe nómeno general se llama rotacismo.
89
pro.sum se le añade una d en las formas del verbo sum Ai prefijo pro de pro.sum que empiezan por e (prodest, etc.). Los verbos poss um e tnjiim carecen de imperativo. Insta n, possum y subsum no tienen participio dé futuro en — urus. A todos los compuestos de sutn lee falta absetts, el participo de presente, excepto a possum, absum y praesmn: potens, absetts, praesens. praesens. Todos los compuestos de fum. exceptuando possum y prosum, se conjugan co mo sum. Po r ello, solamente indicaremos algunos tiempos de estos dos verbos. verbos.
176.
Possum^ potes, posse, potui: poder.
INDICATIVO PRES.; possu m, potes , pote st, póss umus , potes tis, possu nt. IMPERF.: póter am, páter as, etc. FUT. IMP .: póter o, póter is, etc.
PERF.; potui , potu isti, pólui t, etc. PLUSCUAMP.: potúe ram, po' túeras.etc. FUT. PERF.: potúer o, potúer is, etc.
SUBJUNTIVO
INFINITIV INFINITI VO O
PRES.: possi m, pos sis, etc. IMPER F. ; poss em, póss es, etc. PERF.; pot úeri m, potú eris, etc. PLUSCUAMP.: potu ísse m, po.tuísses; etc. .
N
o t a
Potens,
.
p a rt ic ip io
de
PRES.: posse. PERF.: potuiss e.
possutn, suele usarse solamente como adjetiva
177.
Prosum
INDICATIVO
IMPERATIVO
PRES.: pros um, prod es, pro dest, prósumus, prodéstis, prosunt. I M P E R F . : pród eram, próderas , etc. FUT. IM P.: pród ero, pród eris, etc.
próde s, prodé ste, prodé sto, prodésto, prodestóte, prosunto.
SUBJUNTIVO PRES.: prosim , prosis, etc. IMPERF.: .proaéssem, prodésses, etc.
INFINITIVO PRES.: prodesse. EJERCICIOS 178. a)
I.
Vocabulario y ejercicios de conjugación.
Vocabulario:
AegypHts, —i: Egipto. angustus, angustus, —a, —um : estrecho, angosto. ossidiátas, — ótts: ótts: la_ asiduidad. auxilium, — ii: ii: auxilio, ayuda.
Cicero, —óttis: Cicerón. commendalio. — ónts: ónts: estimación, re comendación. deetts, —orís (n.) : honra. honra.
AGUSTÍN MATEOS M.
90
dicax, — deis: deis: d e c i d o r , m o r d a z . dificultas, —átis: l a d i f i c u l t a d . disertus, —a, disertus, —a, — um: d i e s t r o , h á b i l . disciplina, — ae: ae: e n s e ñ a n z a . eloguentia, —ae: la eloc elocuencia. uencia. exercilalto, — ónis: ónis: e l e j e r c i c i o . focetiae , — arum: chistes. fas tid ian , — iV; i V; el hastio. fide lis, — e: fiel. frugá litas, — átis: átis: l a m o d e r a c i ó n . fma onte ntu m, —»: c i m i e n t o , f u n d a mento.
infirmas, — o, o, — um : dé débil. bil. inopia, — ae: ae: l a e s c a s e z . ínterpres, — etis: etis: i n t é r p r e t e .
laudábilis, — e: l a u d a b l e . ¡iber, — a, a, — tan: tan: libre libre.. lingua, — ae:. l a l e n g u a . mmister, —tra , —tr um: s e r v i d o r . par, parís: p a r , ig u al . paticntia, — ae: l a p a c i e n c i a . perpetuas, —a, -- ta n: p er p et u o . praecéptio, — ó i k x : l a e n s e ñ a n z a . próxi mas, — a, a, —tan: p ró x im o . reniediutn, reniediutn, —ii : e l r e m e d i o . scutum, — i : e s c u d ó . tantus, —a, — tan: tan: t a n g r a n d e . universus, — a, a, —um: t o d o . voluptas, — átis: átis: e l p l a c e r .
b ) Con juga r, confo rme al modelo sum, en todos sus tiempos, los verbos desxim, obsum y aksum. 179.
*
TI. Traducir al castellano
ErU. — Fúerit. — Fu issetis. — Este. — Esto. — Estóte.—Erámus. —Fu erá tis. — For e. — Fo ret . — Esse t. — Pót era s. — Pot uér itís . — Profuis Profuisset set.. — Potúerat. Potúerat. — Interes Interesset set.. — Praefuis Praefuistis tis.. — Obest Obest.. — PraePraesens.—Possemus.—Possimus.— Sunto.—Adeste. — Cuívis dolori remedium est patientia.—In omni disciplina infirma est artis praeceptio sine1 sine1 summa assiduitate assiduitate exercitationi exercitationis.—Est s.—Est rerum omníum magister usus.—Eaedem fuerunt difficultates, quas vobis nuntiavi2.—Fuit itas disertos, u t4 nem nemo® Thebanu s6 eí pa r esset eloquentía.—Bonae valetúdinis quasi7 quaedam mate r est fru galitas.—Nun quam8 est fidelis cum cum® potente societas.— Cicero dica x era t et face tiaru m amans.— Gallia est omni s' divisa10 in pa rtes tre s, qu árum unam incolunt11 incolunt11 Belgae, Belgae, aliam Aquitani, tertiam qui ipsorum lingua Celtae, nostra Galli appellantur12. —Ho —Ho rum omnium . fortis simi sun t Belgae prox imiqu e sun t Germanis , qui tran s18 s18 Rhenum14 Rhenum14 incolunt.11 incolunt.11—Tanta erat inopia cibi ut4 plúrimi aegri essent.—Quo t librí sunt tibí?— Sun t mihi quinquaginta libri.— Nome n miht est Anto nius .—V irtu s' homínib us decori est.—E xem pla mítitum satuti fuerunt universis civibus.—Legum ministri magistratus, legum interpr etes júd íces, legum denique15 denique15 ídcirco16 omnes se rví sumus, ut11 ut11 liben esse possimus.— possimus.—Fundamentum Fundamentum perpetuae commendationi commendationiss et famae est justitía, sine18 qua nihil potest esse laudabile.—Esto vir. 1 sin.— 2 anuncié.— 3 de tal modo.— * que.— 5 Véase la obs. 2* del n* 167.— 6 natural de Tehas.— 7 como.— 8 nunca.— 8 con.— 10 dividida.— 17 habitan,— 12 se llaman.— 13 13 al otr o lado de.— 14 el Rin.— 15 final mente.— mente. — 16 po porr eso.— 17 para que.— 18 sin.
GRAMATICA LATINA
91
180. III. Traducir al latín Pudiéramos.—Pudimos.—Ha Pudiéramos.—Pudimos.—Ha ber podido.—Estuvimos podido.—Estuvimos ausentes. ausentes. — Estorbaríamos.—Faltaba.—Aprovechará Estorbaríamos.—Faltaba.—Aprovechará.—Ausente. .—Ausente. — Hubierais podi do.—Gran parte del camino es estrecho.—Muchísimos de aquellos que estaban más cercanos a la orilla, murieron.1—Las flores de aquellos árboles eran'bellísimas.—Los ejemplos de los hombres2 ilustres son útiles a8 la juventud.—¿Qué animales hay4 en la tierra y en el mar? —L as cosas má s difíc iles son con frecue ncia5 las más fáciles.—N os otros teníamos6 muchos escudos.—En todas las cosas, el hastío está muy cerca de los mayore s placeres.—César me envió8 desde Egip to® una carta, para que1 que100 ye fuese el mismo que había sido.—Lo sido.—Lo .que .que tu hermano me anunció, nos sirvió11 sirvió11 de gran consuel consuelo.—En o.—En aquel tiem po, nin gun a ciud ad sirv ió11 ió11 de ayu da a los atenien ses.—N ad a fu e más noble que aquella lucha.—Aquella gente tiene11 más fuerza que inge nio.—Todas las cosas le eran comunes con (sus) amigos.—La victoria está siempre12 siempre12 allí donde13 donde13 está la concordia. LAS CONJUGAC IONES REGULARES
181. 181. SU NÚM ERO Y CARACTERÍSTICAS. En latín latín hay hay cuatro conjugaciones regulares. Para distinguirlas, se atiende a la se gunda persona del singular del presente de indicativo y al presente de infinitivo. as, — are. are. Ej.: amo, amas, En la prim era conjugación, acaban en — as, amare. es, — ere ere (con e larga). Ej.: habeo, habes, En la segunda, en — es, habére.
En la tercera, en — is, is, — ere ere (con e breve). Ej,: regó, regis, régere. is, —-iré. E j.: audio, audis, audíre. En la cuarta, en — is,
Cuando Cuando el infinitivo infinitivo termina en — ere, la duda sobre si el verbo per tenece a la segunda o la tercena conjugación desaparece teniendo en cuenta la norma siguiente: si la 1* persona del singular del presente de indicativo acaba en — eo, el verbo es de la 2*; si termina en — o, es de la 3*. N ot a .
182. 182. EN UN CIA CIÓ N. Un verbo latino se enuncia indicando indicando la primera y segunda persona del singular del presente de indicativo, el presente de infinitivo, la primera persona del singular del perfecto de indicativo indicativo y el supino. supino. E j.: 1 mortui sunt. — — 3 ut il íc es e el su st a n ti v o vir .—• 8 en dat. — — 4 sunt. — — 5 saepe. — — 6 c o n e l v e r b o j w m y d a t . ( o b s . 4 * d e l n * 1 7 5 ) . — 7 e n d a t i v o . — 8 misil. — — 9 en a b l a t i v o c o n e . r . — 1 0 ut. — — 11 co n e l v e rb o sunt (o b s. 4 * d el n * 1 7 5 ).— 1 2 semper.
— 13 ibi, úbi.
92
AGUSTÍN MATEOS M.
Primera conjugación: amo, amas, amare, amavi, amatum: amar. Segunda conjugación: habeo, hábes, habére, hábui, hábitum: tener. Tercera conjugación: regó, regis, régere, rexi, rectum: regir. Cuarta conjugación: audio, audis, audíre, audivi, audítum: oír. Más adelante veremos que hay un determinado número de verbos que* ad miten en su flexión formas de la tercera y de la cuarta conjugación. Constituyen, pues, una conjugación mixta.
18 183. 3. TEM AS-T EM POR ALE S. P ara formar los tiempos, tiempos, hay que tener en cuenta los temas. Son tres: el de presente, el de perfecto y el de supino. I. Los temas de presente se obtienen suprimiendo la terminación {are, ere, iré) del presente*de infinitivo. Así tendremos, en los ver bos ante s enuncia dos, los siguien tes ternas de pre sen te: am — , hab — , tema de presente se forman.tod os los presentes presentes e — . Del tema reg—, aud imperfectos (es decir, el presente de indicativo, imperativo y subjun tivo; el presente de infinitivo; el pretérito imperfecto de indicativo y subjuntivo; el futuro imperfecto de indicativo) en activa y en pasiva, los participios de presente, los participios en — ndus n dus y los gerundios. II. Del tema de perfecto (omov — , habu — > re x — , audiv —) sur gen todos los perfectos y pluscuamperfectos (es decir, el perfecto de indicativo, subjuntivo e infinitivo; el pluscuamperfecto de indicativo y subjuntivo; y el futuro perfecto de indicativo) en la voz activa. III. Finalmente, del tema de supino {amat —, hábit —> re d — , — ) proceden los participios pasivos y los de futuro en — urus.1 aitdit u rus.1 excepción hay verbos verbos cuyo cuyo participio de futuro en -~urus no pro N o t a . Po r excepción cede del del tema de supino. Así de juvo (ayudar, sup. ju ium ), juvo turu s; de moríor, moriturus, etc.
184. Las desinencias personales ordinarias son: • SINGULAR: 1» 1» pers.: pers.: o, m. 2* „ y. •' ‘ ■ 3* „ t. PL UR AL : 1* pers.: mus. 2* 3*
„ „
tis. nt.
1 En los modelos de cada conjugación, que se exponen en las páginas si g u i e n te te s , lo lo s t i e m p o s d e r i v a d o s d e l t e m a d e p r e s e n t e fo fo r m a n l a c o l u m n a d e l a izquierd a; los del tema del supino, la central: los del tema de perfecto , la de la derecha.
GRAMATICA LATINA
93
185. El perfe cto tiene tres desinencias peculiares: SINGULAR: 1* pers.: i. 2» „ sti. PLURAL: 2* ,, stis. 186. 186. Las desinencias especiales especiales del imperativo son: SINGULAR: 2* y 3* pers.: to. PLU RAL : 2a. pers.: te, tote. 3» „ nto. VOZ ACTIVA
PRIMERA CONJUGACIÓN EN VOZ ACTIVA MODELO 187. Am o, amas, amare, amoví, amat um: amar. INDICATIVO PRESENTE SINGULAR
PERFECTO
(pretérito, antepresente antepresente y antepretérito antepretérito >
SINGULAR
1. amo: amo.
1. amávt: amé, be amado, hu
2. amas: amas. 3 amat: ama.
2. amazústi: amaste, etc.. 3. amávit: amó, etc.
be am ad o.
PLURAL
PLURAL
1. amámus: amamos. 2. amátis: amáis. 3. amant : aman. IMPERF.
Ccopretérito)
SINGULAR
1. amávimus. 2. amavístis. ' 3. amavérunt o amavére. PLUSCUAMP. (antecopretéritoJ ' SINGULAR
1. amábam: amaba, 2. atinabas: amabas. 3. amábat: amaba.
1. amáveram: había amado. 2. amoveros: habías amado. 3. am&verot.
PLURAL 1. amabámus : amábamos.
1. amaverámus: habíamos ama
2. amabátis. 3. amábant.
2. amaverátis. 3. am&verant.
PLURAL do.
AGUSTÍN MATEOS M.
94
FUT. IMP. (futuro)
SINGULAR 1 amabo: amaré. 2. amabis.
3. amabit.
GRAMATICA LATINA
FUT. PERF.
(antefuturo) SINGULAR amávero: habré amat 1. ré, hubiere amado. 2 amáveris.
3. amáverit.
PLURAL 1. amábimus: amaremos. 2. amábitis.
3. amabunt.
PLURAL
1. amavérimus. 2. amavéritis. 3. amáverint. IMPERATIVO1
PRESENTE SINGULAR
2.
am a’, ama tú.
2.
amate: amad.
PLURAL
FUTURO
IMPERF. (pretérito y Pospretérito)
i ; 1 : í i 1
3. amaret.
PLURAL 1
.
PARTICIPIO DE PRESENTE amatis. — a ntis: el que ama o amaba, amando, amante. PARTICIPIO DE FUTURO amaturus, — a, — um : el que amará o ha de amar, o. para amar. SUPINO aniatum: a amar.
SUBJUNTIVO
1. amemus. 2. amétis. 3. ament.
PLURAL
amavissémus. 2. amavissétis. 3. amavíssent. INFINITIVO PRESENTE PERFECTO amare: amar (o que amo, amas, amasÁsse: haber amado (o que etc.). amé, amaste, etc.). FUTURO S. amaturum, — am. — um esse } . . , P . amaturos, - a s , - a esse $ hab er de amar.
2. amatóte', amaréis! 3., amanto: amarán.
PLURAL
'3 . amavisset.
.
PLURAL
SINGULAR
o hubiese amado. 2. amavísses.
amarémus. 2. amarétis. 3. amarent. 1
SINGULAR
1. amem: ame. 2. ames. 3. atñet.
SINGULAR
1. amatvíssem: hubiera, habría
amaría,
amase. 2. amares: amaras, etc.
2. amato: amarás tú. 3.. amato: amará él.
PRESENTE
PLUSCUAMP. (antepretérito y antepospretérilo)
SINGULAR
1. amarem: amara,
95
GERUNDIO SUSTANTIVO
PERFECTO
(antepresente) SINGULAR am&verim: haya amado.
1. 2. amáveris. 3. amáverit.
PLURAL
1. amavérimus. 2. amavéritis. 3. amáverint.1
1 E n t o d o s lo s v e r b o s , l a 1 * y 3 * p e r s o n a d e l p l u r a l d e l p r e s e n te d e i m p er at iv o , q u e en la tí n no ex is te n , se su p le n , re sp e ct iv am en te , c o n l a 1* y 3* de l p re se n te d e su b ju n ti v o. E j . : amemos, ament. T a m b i é n s e s u s t it u y e c o n e l s u b ju n ti v o (e n p re se n te o p e rf e c to ) la 2* p e rs o n a d el s in g u la r d el p re s en te d e im p e ra ti v o , cu a n d o U ev a ne g ac ió n . E j . : Quod tibí fieri nonvis, alteri n e f e c e r i s : no hagas a otro lo que no quieras para i».
G. D. Ac. Ab.
amondi: de amar. cunando: para amar. amandum: a amar, para amar. amando: por amar, amando. EJERCICIOS 188. I. Vocabulario
N o t a . E j e r c í t e s e e l a l u m n o c o n j u g a n d o , c o n f o r m e a l m o d e lo , lo s v e r b o s c o n tenidos en este vocabulario.
adventos, — us: l a l l e g a d a . ^ codifico, —flf, — are, edificar. oes, aéris: e l b r o n c e . afer, afri: a f r i c a n o . ampütudo, — irás: l a a n c h u r a . canto, — as, — are, —ovi, — otunt: c a n t a r .
AGUSTÍN MATEOS M.
96
CaOilolium, —«• el Capitolio. c & t o T S s . - « * , - c o i , - a h m : Pensar. colmando, -as, -ere, confirmo, —es, —ere,, —avt, — alum. confirmar. conservo, —es, —are, —avt, — atum: consagrar. considero, —as, —are, —avt, —atom: considerar. corono, —as, — are, —avt, —alum: coronar. cupiditos, — ótis: la ambición. cura, —ae: el cuidado, la preocupación. curo, —as, —are, — avt, — atutn: cuidar. dimico, —as, —are, —avt, —atutn: pelear. dúbito, —es, —are, —ovi, —atum: dudar. exspecto, — es, —are, — avt, — atum: esperar. finí s, — is: el fin. . . . . flágit o, —as, —are, —avt, — altan: exigir, pedir con honóro, — as, —are, —avt, — a tum: honrar. hospes, —itis: el huésped. hostia, —ae: la víotima. ignis, —is: el fuego. . ¡Ilustro, — as, —are, — avt, —atum: ilustrar. immolo, —as, — are, — avi, .—atum : inmolar. injuria, —ae: la injuria, la injusticia. Júppite r, Jovis: Júpiter. fuvo , — as, — a re, jwt , jutum: ayudar. levo, —as, —are, —avt, —atum: levantar, aliviar. libero, — as, —are, — avt, — atum: librar. Menattder, — dri: Menandro. metus, —us: el miedo. nema, —inis: nadie. opaco, —as, —are, —twi', —alum: obscurecer. oratio, —ónis: el discurso. órdino, —as, —are, —ayt, —atum: ordenar; paro, —as, —are, —avt, —atum : preparar. . poena, — ae: el castigo. probo, —as, —are, — • avt, — alum: probar, aprobar. prudeñs, — entis: prudente. puto, —as, —are, —avt, — atum: pensar, juzgan réliqtms, — a, — utn: restante. salutaris, — e: saludable. secundas, —a, —utn: favorable, propicio. singularis, — e: singutar, especial, sttperbus, —o,#— utn: soberbio. vitalis. —e: vital.
189.
GRAMATICA LATINA
constderabis.—Pater meus Hamilcar Jovi Optimo Máximo hostias immolavít. 190.
. . . insistencia.
II. Traducir al castellano
Cogitavisses. — Cogítavisse. — Liberav erunt. — Probáb imus. ¡— Probávimus. — Exspectato. — Lcváveras. — Cantaréraus. — Tale nunquam1 cogitaverámus. — Cu ra te e t confirma. —>Nihil boni putavi.—Illustrabit tuam amplitúdinem hóminum injuria.—Finis coronat opus.—-Terram nox opacáverat.—Exspec tares nos.—Ora tio t ua prudens et amor singularís multum levar et—Solis ignis vitalis et salutaris omnia conservat.—Multos fortuna líberat poena, metu néminem.—Réliqua1 1 nunca.
97
III. Traducir al latín
Habíamos dudado. — Edificaron.—Habías ordenado. — Exigiría mos.—Pelearon.—Pensaban.—Habías pensado.—Hubiéramos probado. —Líb rano s.—H ubi ese consid erado.— Cuidáste is.— Canta ríais. —Obs cu reció.—Ayúdanos.—Haber conservado.—Honra a tu padre y a tu madre.—Conservaremos las am istades de los.. hpmbres j ustos.—E s la r go todo aquello que la ambición exige.—Los africanos prepararon en contra de1 él quinientas naves.—Piensa siempre (en) aquellas cosas por las cuales estés seguro.—Con suma preocupación esperábamos la lle gada dé Menandro.—Las cosas favorables conquistan2 amigos; las des favorables los prueban.—Le recomendé como* huésped mío, hombre agradable, varón bueno y muy dignó de su amistad.4—Nadie lo duda. —Ser vio Tu lio orden ó, el pri me ro de todos , los censos.—Luc io Ta rquino el Soberbio edificó un templo a Júpiter en5 el Capitolio. SEGUNDA CONJUGACIÓN EN VOZ ACTIVA MODELO 1*91. Háb eo, hábes, hábere, hábui, háb itum : tener. INDICATIVO PRESENTE l.
SINGULAR
hábeo: tengo.'
2. hábes. 3. habet. PLURAL
1. habémtts: tenemos. 2. habétis. 3. habent. IMPERF. SINGULAR
1. habebam: tenía.
7,
habebas.
3. habebat.
PERFECTO SINGULAR
1. hábui: tuve, he tenido, h; be tenido. 2. habuisti : tuviste, etc. 3. habuit. PLURAL
1. habúimus. 2. habuisiis. 3. habuérutit o habuérc. PLUSCUAMP. SINGULAR
1. habúcram: había tenido. 2. habúeras. 3. habúerat.
1 adversas c o n a c a s . — 2 c o i t « I v e r b o paro.— 3 ut .— * p ón g as e e n nb L— 6 ín con abl.' G ran. Lat.—7
98
AGUSTÍN MATEOS M. PLURAL
PLURAL
1. habebámus. 2
.
1. habuerótnus. 2. hábuerátis.
habebátis.
3. habebant. FUT. IMP.
3.
2.
habúeront.
FUT. PERF.
' SINGULAR
1. habébo : habébis.
3.
habúerit.
PLURAL
3
•
PRESENTE tener (o que tengo, tienes, tiene, etc.).
S. 2. 3. P. 2. 3.
S. habiturum, — am, — utn esse ) , , , , \ haber de tener‘ P. habitaros, - o í , - a 'esse
habtUríftt.
PARTICIPIO DE PRESENTE
PRESENTE habe : ten tú. habéte : tened. FUTURO habeto: tendrás. Aa&efo: ten drá . habetóte: tendréis. habento: tendrán.
habens,
habitaras,
\
hábitum :
PERFECTO
SINGULAR t. hábeant : tenga. 2. hábeas. 3. hóbeot.
SINGULAR I. habúerim: haya tenido. 2. habúeris. 3. habúerit
PLURAL 1. habeámus. 2. habeátis. 3. hábeant..
habuéritnus. 2. habuéritis. 3. habúerint.
SINGULAR
tuviese.
2. habéres. 3. hdbéret.
tuviera, tendría o
SINGULAR
hubiera, habría o hubiese tenido. 2. hobuisses: hubieras, •etc. 1
EJERCICIOS
.
PLUSCUAMP. .
hdbaissem :
3. habuisset.
a tener. *
GERUNDIO SUSTANTIVO G. habendi: de tener. D. habendo : para tener. Ac. habendutn: a tener, para tener. Ab. habendo: por tener, teniendo.
PLURAL 1
IMPERF. habérem :
— a, —«m t el que tend rá o ha- de tener o para tener. SUPINO
PRESENTE
.
— e ntis: c! que tiene, tenía, teniendo. PARTICIPIO DE FUTURO
SUBJUNTIVO
1
PERFECTO haber tenido (o que tuve, tuviste, etc.).
habuisse:
FUTURO
IMPERATIVO S. 2. P. 2.
PLURAL
I. hahuissémus. 2. habuissétis. 3. habuissent.
habére:
1. habuéritntts. 2. -habuéríits. 3.
99
INFINITIVO
PLURAL
1. hobébbnus. habébitis. habobunt.
PLURAL 1. haberémus. 2. habcrétis. 3. habérent.
SINGULAR
1. habúero : habré tenido, tuvie re, hubiere tenido. 2 habúeris.
tendré.
3. habébit. 2,
GRAMATICA LATINA
192. I. Vocabulario Ejerc ítese el alumno en la flexió n de los verbos de la 2* conjugación contenidos en este vocabulario. abstínea, — es, —ere, absítmti, abstenfunt: abstenerse. adhibeo, — es, — ére, — ¡ti, — i tum: emplear. adntóueo, — es, —ere, —«i. — i tum: advertir. aurís, — is: la oreja, el oído. bornun, —i; el bien. «udes, — ¡s: la muerte violenta. N o t a .
100
AGUSTIN MATEOS M. céreo, . — es, — ere, — ttt: carecer. casas, —ns: la desgracia, el azar. cavco, —es, — ere, caví, cautum: precaver, guardarse. constastlia, — ae: la constancia. crimen, — ivis: el,crimen. dócco, doces, docére, dóctti, doctuin: enseñar. dólep, — es, — ere, —«i: padecer, dolerse. egeo, eges, egére, cgui: necesitar. exérceo, — es, — ere, — ctü, — cttitm: ejercitar. exter o exterus, —o, -yttni .• externo, exterior. haruspex, — icis: el adivino. inlestinus, — o, —tan: interior. jacto, — es, — ere, — ni: yacer, estar echado. jitvcnl us, — ú lis: la juventud. lympha, — ae: el agua. mattím, — i: el mal. Mitineo, — es, —ere, yiansi, mansum: permanecer, quedarse. moneo, — es, —ere, — mi, —Uum: avisar. ttoceo, — es, — ¿re, —MÍ: dañar. oninino (adv.): enteramente. oporlcl, oporiére, oporlmt: ser conveniente. orlus, — tts: la- salida, el nacimiento. parvas, — a, —tan: pequeño. ploceo, —es, —érc, —ctt't y .plá ctlu s snm: agradar. rapiña, — ce: la rapiña, el robo. respondeo, —es, — ere, respondí, responsiva: responder. simulticntm, —i: la imagen. spéctilim> — i: el espejo. sponduo, —es, —¿re, spopóftdi, sponxnm: prometer. sltillits, —a, — um: necio. stistinco, —es, — ¿re, — ui, snstentum: sostener, resistir. tácco, —es, — ¿re, — m, — ¡tttm: callar. terreo, — es. — ere, — tti, — ituni: aterrar. unqumn (aclv.): alguna vez. valao, — es, — ¿re, —»t: valer, tener salud. veriu, — a, — tan: verdadero. vídeo, — es, — érc, vidt, vistan: ver.
GRAMATICA I.ATINA
101
nullam video.—Hoc sustméte malum.—Antoninus Pius plúrimum auctoritatis apud1 éxteras gentes habuit.—J'us bonumque apud eos non legíbus, magis quam natura valebat.—Haruspices responderunt, nihil ¡lio puero clarius, nihil nobilius- fore.—Majores nostri, ñeque3 consilii, ñeque audaciae unquam egucre.—Parvi primo ortu sic3 jacent, tanquam4 omninó sine án imo sint.—Plac uit tie5 imperium' longius quam annunv baberent.—Abstine et sústim*.—Diffícile est tácese, cum4 dolcas. 194. 111. Traducir al latín ' Carecieron.—Hubiesen visto.—Habíamos resistido.—Convenía.— Prometiste. — Callaron. — Sostuvimos. — Viste. — Respondieron. —Padec ieron .—Much ísimos ilus tres var one s tuvi eron este fin.—To dos quedaron aterrados.—Allí permanecimos ocho años.—La victoria careció de7 dificultades.—Un perro vio su imagen en8 el espejo de las aguas.—Convendrá que tú me enseñes.—Os habíamos avisado.— ¿Qué hay más necio qué el tener por® cierto lo incierto y por falso lo v erdadero ?—Emplearemos todo nuestro valor.—Respóndeme.8®—De bemos ve r las cosas como son en sí mismas.—Me prome tió callar.— Muchas cosas daña ron a 11: los soldados.—Conviene emplear la razón en**12 todas las cosas. TERCERA CONJUGACIÓN EN VOZ ACTIVA MODELO 195. Regó, regís , régerc, rex i, rec tum : regir.
193. II. Traducir al castellano Placúcrit. — Nocebit. — Adliibueras. — Carebis. — Adhibuissétís. — Spondeat. — Válete. — Dóleas. — Spondeo Ca ésarem tálem semper fore civem, qualis hodie1 sit.—Fortuna xiulli plus quam consilium valet.—Huic ab adolescentia bella intestina, caedes, rapinae, discordia civilis grata fuére; ibique8 juventutem suam exercuit.— Difficilem oportet aurem hábere ad crimina.—Altenum nobis, nostrum aliis placct.—Secretó8 amicos ádmone, lauda palam.4—Caret perteulo qut, etiam cum est tutu s, cavet.—Noce re casus no n solet constantiae.—Spem qítoque8;. babeas firmissimam.—Ingra tus unus ómni bus miscris nocet.—Omne m dilige ntiam adhibu imus.— Réliq uam spem 1 hoy.— 8 y en ello.— * en secreto.— * en público.— 8 también.
INDICATIVO PERFECTO
PRESENTE
SINGULAR
•SINGULAR
1,
1. rexi: regí, he regido, hube regido. 2. rexísti. 3. rexit.
r e g ó : rijo,
.2, regís, 3.
regít.
PLURAL
1. régimus, 2. régitts, 3.
regunt.
•
•
PLURAL
1. réxímus. ■ 2. rexistis'. 3 . ' rexénmt o rexére.
1 f>ntre.— S ni.— S arf-— ------------------- .* — 0 .que no.— .cuando.— 1 gbl.— * tV>con abl.— 3 pro 'OOn abL— 80 ponga se en
102
GRAMATICA LATINA
AGUSTIN MATEOS M.
IMPERF.
PLUSCUAMP. SINGULAR
SINGUI.AR
1. regebam: regia. 2. regabas, 3. regebat, 1. 2.
3.
PLURAL regebámus. regebátis. regebant.
1. réxeram: había regido. 2.
3.
réxeras. réxerat.
1. 2. 3.
PLURAL rexerámus. rexerátis. réxerant.
FUT. IMP. 1. regam : regiré. 2.
SINGULAR
1. réxero : habré regido, rigie re o hubiere regido. 2.
reges.
3. reget.
réxeris.
3. réxeñt.
1. regémus. 2. regétís, 3. regent.
PLURAL
1. 2.
3.
PLURAL rexérhnus. rexéritis. réxeñnt.
r o
régeret.
giese. . régeres. .
PLURAL
2.
2.
3.
regerétis. régerent.
rexissétis.
3. rexissent.
INFINITIVO PRESENTE PERFECTO régere: regir (o que rijo, riges, rexisse : haber regido (o que ceetc.). gí, registe, etc.). FUTURO .S. recturum, —am, — um esse 1 haber de re¿ n \ P. recturos; — as, — a esse PARTICIPIO DE PRÉSENTE
PLURAL
regid. FUTURO
regens,
— e ntis: el que rige, regía, rigiendo, regente. PARTICIPIO DE FUTURO
reeturus,
PLURAL'
•—a , — u m : el que regirá, ha de regir o para regir. SUPINO
2. regitóte : regiréis. 3. regunto : regirán.
rectum: a
SUBJUNTIVO SINGULAR '
SINGULAR
1
.
regir.
GERUNDIO SUSTANTIVO PERFECTO
PRESENTE rija.
rexisses.
1. rexissémus.
SINGULAR
regam:
SINGULAR
1. rexissem: hubiera, habría o hubiese regido. 3. rexisset.
PLURAL
2. régito: regirás tú. 3. régito : regirá él.
.
regiría, ri
2.
2. rege: rige tú.
1
PLUSCUAMP.
1. regerémus.
SINGULAR
2. regas. 3. régal.
rexérimus, rexéritis.
3. réxeñnt.
X.
PRESENTE
régite :
PLURAL
1. 2.
SINGULAR »*ége rem i rigiera,
IMPERATIVO
2
PLURAL
IMPERF.
FUT. PERF.
SINGULAR
1. regamus. 2. regatis. 3. regant.
103
r é x e ñ n t : haya
2. réxeris. 3. réxeñt.
regido.
G.\ D. Ac. Ab.
regendi : de regir. regendo : para regir. regendtm : a regir, para regir. regendo: por regir, rigiendo.
104
AGUSTÍN MATEOS M.
GRAMATICA LATINA
EJERCICIOS
Dicis. — D íate. — V incis. — Duxcrámus. — Concludétis. — Tu ineptías et desíderia urbís depone. — In hoc signo vinces. — Eadem causa opes meas fregit. — Libidinosa et intemperans adolescente et* foetum corpus tradit senectuti.—Nttllus dolor est, quem non longinquítas témporis minuat.—Pedestrem hunc exércitum spérnitis.—Ob1 eas causas, quás scripsi.—Que in statu simus, cognóscite.—Mollis illa educatio, quam mdulgcntifim vocamus, ñervos omnes et- mentís et córporis frangit.—Cum Caesar eum vidisset, nihil áspere,3 .nihil acerbe4 dixit.—Themistocles post8 victoriam ejus belli, quod cum P ersis fuít, dixit in contione se habere consilium reipublicae salutare.—Ad haec Ariovistu s respon dit: “ jus esse belli, ut*5 qui vicissent, ü s quos vicissent, imperarent”.—Caesar singulis legionibus singulos legatos et prae tore m pra efec it, utiT eos teste s suae quisq ue vir tut is haber et.—; Quídam Atticus vidit puerorum in t urba Aesopum ludentem núetbus.-— Trans® agrum latum milites duxit.
196. I. Vocabulario N o t a .
bulario.
Ejercít ese el alumno, conjugando los verbos contenidos en este voca dilieus, —i: ático, ateniense. cognosco, — is, — ere, — nóvi} — nitum: conocer. conduelo, — tsi — ere, —chut, —clusum: encerrar. constHum, —i*: el consejo, el. plan, contio, — áttis: Ja asamblea. credo, — is¡ —ere, crédidi, créditum: creer. depono, —ir, — ere, —mi, — sitian: deponer, abandonar. dcsiderlum, —ti: el deseo. dico, —t's, —ere, —xi, —citnn: decir.1 ducó, —is, — ere, duxt, ductum: guiar, conducir. effoetus, —a, —«»y gastado. frango, —is, — ere, fregi, fradum; romper, quebrantar. impero, —as, —are, — avi,t — atuin: mandar. ineptiac, —arum: las inepcias, las tonterías. itiíempcrans, —antis: desarreglado, inmoderado. intcnsiOf — ó¡lis: la tensión. iracundia, — ae: la ira. hits, — liáis: la alabanza. ¡egattu, —i: el embajador, el delegado. lego, — is, —ere, legi¡ iectmn: leqr. ludo, —is, —ere, ¡tul, lusitm: jugar. miiuus (o tnilvus), — i: el milano. mimo, — is, — ere, — ui, —utwn: disminuir. miser, —a, — um: desgraciado. mollis, — e: blando, muelle. nervus, — i: el nervio, núx, ttucis: la nuez. pedester, — iris, — iré: de a pie, de infantería. praeftcio, — t í, — ere, — eci, — ecium: poner al frente de rapio, —is, — ere,'rapui, ráptum: robar; arrebatar. reddo, —is, — ere, réddidi, réddiium: devolver. reniissio, —¿nis: la'relajación. sálalo, — as, —are, —ovi, —atum: saludar. ycribo, —is, —ere, —psi, —ptum: escribir. tenecitís, —ittis: la vejez. sperno, - is , —ere,, sprevi, sprétum: despreciar. status, —its:
el estado, la situación.
sumo, —ts, —ere, swnpsi, sumptum: tomar, testis, —is: testigo. ^ Irado, —i'y, — ere, tr&dtdi, traditum: entregar. turba, —oes la multitud. vinco, —is, —ere, vtei, vichan: vencer. '
198.
105
III. Traducir al latín
Habían defendido.—Haber dudado. — Entreg asteis.— Leyeron.— Leed. — Tomad. — Perdió. — Rompiste. — Entregabais. — Despre ciaron. — D ir é is .H a b e r vencido. — Habíamos conocido. — Con cluyó.—Hayamos conducido.—Concluíamos que el supremo mal es el dolor.—La tensión quebranta el arco; la relajación, el ánimo.—Ven cerás mejor con la razón que con la ¡ra.—Nadie pierde nunca la con fianza, sirio el que no la tiene.—El que piensa (en) lo que teme, siem pr e es desgra ciado. —T om ar lo que no po drá s devolver , es robar .— Establecimos que la mayor alabanza es la de la sabiduría.—Nosotros leimos tu carta.—Dije que conmigo estaban todas mis cosas.—Hay cierta clase de hombres que se duelen de la alabanza ajena.—Ellas, creyéndole, se entregan al milano.—Creo que yo dudaría más.—El va lor de soldados fuertes defendió a Roma.
197. II. Traducir al castellana
Dcpóníte. — Rregissct. — Tradiderunt. — Minúerat — Spérm-, te. ■*— Scribam. — Cognosces. — Cognoscis. — Dixiss es.’— Dices. — 1 El verbo ¿ico suprime en la segunda 'persona dd singular del imperativo la e final y hace: lite. Lo mismo ocurre en los verbos duco: guiar, faciox hacer y fer o: llevar, los cuales hacen, respectivamente, düc, fac, fer.
1 por.— 5 ¿ t _ ef. y a .. . ya.— a ásperamente.— •• cruelmente.—* después de _ e que.— 7 :para que.— 8 al otro áado de.
106
AGUSTIN MATEOS M.
GRAMATICA LATINA
CUARTA CONJUGACIÓN EN VOZ ACTIVA
.
2. 3.
SINGULAR
199. Aud io, audis, audire, audívi, au dít um : oír.
2.
audi:
INDICATIVO
2.
audite :
PRESENTE
PERFECTO
SINGULAR
SINGULAR
1. •
audis. audit.
2. 3.
oído.
PLURAL
3.
oía.
SINGULAR audíveram: había audiveras. audiverat.
PLURAL
1. 2. 3.
audiebámus. audiebátir. audiébant.
1.
'
PLURAL
1. aadiverámus. 2. audiverátis. 3. audíverant. FUT. PERF.
SINGULAR
SINGULAR
I.
2 áutfí&r. 3! áudiet.
2. 3. PLURAL
1. audiémus. audiétis. áudient.
2. 3.
auditóte : oiréis. audiunto: oirán.
habré oído, hubiere oído.
audíverís. audívcrit.
PERFECTO SINGULAR
SINGULAR
1. audíverim : haya oído. 2. audiveris. 3. audíverit.
PLURAL ««/ttímttr. 1. 2- ojídioíw. 3. awdiflttf.
1.
PLURAL 2. 3.
audivérimus. audivéritis. audíverint.
IMPERF.
PLUSCUAMP.
SINGULAR 1. audiretn: oyera, oiría, oyese.
SINGULAR 1. audivíssem: hubiera, habría 0 hubiese oído. 2. audivisses. 3. audivisset.
2. audites. 3. audíret.
PLURAL
PLURAL
1.
1. audirémus.
2. 5.
2. audirétis. 3. audírent.
PLURAL
1. audtvérimus. 2. audivérttis. 3. audíverint.
SUBJUNTIVO
1. aitdiam : oiga. 2.. aurfíoí. 3. ottrfíaf.
audtvero : 0
2. 3.
oído.
FUT. 1MP. ¿tfdíom: oiré.
oirás. oirá.
audivére.
1. 2. •3.
audito : audito :
PRESENTE
PLUSCUAMP.
SINGULAR audiébam.'. audtébas. audiébat.
0
2. 3.
PLURAL
1. audívxmus. 2. audivlstis. 3. audivérunt 0
1. 2.
PLURAL
oíd.
SINGULAR
audivísti. audivit.
IMPERF.
oye tú.
FUTURO
oí, he oído
audiin:
PLURAL
1. awJímttj. 2. 3.
IMPERATIVO
PRESENTE
MODELO
1. otfífio: oigo.
107
audivissémus. audivxssétis. audiznssent.
. INFINITIVO PR E SE N T E audire :
etc.).
oír (o que oigo, oyes,
PE RFEC TO audivisse :
haber oído (o que oí, oíste, etc.).
AGUSTIN MATEOS M.
108
FUTURO S. ouditurum. — atn, — um esse \ . . , , P a ud it ur os , - o s , - a e ss e { 1-aber de oír. PARTICIPIO DE PRESENTE audtens, — e ntis : el que oye, oía, oyendo, oyente.
PARTICIPIO DE FUTURO auditurus, —a, — u m : el que oirá, ha de oír o para oír.
SUPINO auditum : a oír.
GERUNDIO SUSTANTIVO G. audiendi: de oír. D. audiendo i para oír. Ac. audiendttm: a oír, para oír. Ab. audiendo: por oír, oyendo.
EJERCICIOS 200. bulario.
I.
Vocabulario
Ejercítese el alumno, conjugando los verbos-contenidos en este voca decido, —ír, —ere, —di: suceder. . ago, — is, —ere, egi, aeium: liacer. alffeo, — es, —iré, aisx, alsttm: tener frío, aPPáreOj — es, —¿re, — ui: aparecer. armatus, —a, —um : armado. . cattlus, — a, — tan: cauto, precavido. certamen, — ints: el combate. eonsttesco, — is, — ere, consuevi, consuetum: acostumbrar, consueiudo, —dinis: la costumbre. ' depugno, —as, — are, —ovi, —altan: combatir; esurto, —is, — iré, —íí o — ivi: tener hambre. evento, — is, — iré, eveni, evertlta::: sucede.. fini o, —is, —tVc, — ii o —fot, —ít« iu: acabar:. ffens, g eniis: la gente, Ja familia, Ja nación.
109
Hamibal, — is: Aníbal. impedio, — ir, — iré, —ii o — i vi, — í tum: impedir. intéiligo, —is , —ere', infellé.vi, inte lléctum: entender. mve nto, —ris, — tre, ittveni, inventum: encontrar, manió, — is, — tre, —íi o -r-tvi, — Uum: fortificar. oboedio, —is, — iré, — mi, — ítum: obedecer. asiendo, — is, — ere, ostendi, ostensum: mostrar. pervenio, — is, — iré, — i, — entum: llegar. pigritia, — ae: la pereza. progressus, — tts: el avance. punió, —ir, —iré, —ii o — ívi, —Uum: castigar. quaero, — is, —ere, quaesivi, quaesitum: buscar. reperio, —¡s,t — iré, réperi, repertum: encontrar. scio, _— is, — iré, —ii o — ívi, — ítum: saber. sepelio, —is, _— iré, —«i o — ivi, sepultum: sepultar. servio, —isr~ire, •—ti o — ívi, — Uum: servir, thesaurus, —i: el tesoro. timeo, — es, —iré, —«i: temer, venia, —ir, —tre, veni, ventum: venir.
201.
N o t a . En. Ios verbos, cuyo perfecto de indicativo acaba en —avi o ért — evi. bay a veces contracción en la segunda persona del singular, en la segunda del plural y en la forma —crun t (no en la forma —ere) de la tercera del_ plural. Ej.: amasti, aniastis, nmarunt (por amavltti, amavisiis, amaverunt) ; deUsti, delestis, delcruni (por defeut'slí, tfeím’sfis, deleviruni). En ios tiempos derivados del perfecto todas las personas pueden contr aerse: amaratn, amaras, etc.; amaro, ama■ ris, etc.; amassem, amasses, etc.; amasse (tnf.). Sí el perfecto acaba en — ivi, la contracción se limita a la desaparición de la v, cuando ésta se encuentra entre i y e. Pero si se encuentra entre dos tes, éstas pueden quedar reducidas a una sola í, tras la desaparición de Ja '*/._ E j- : atidiero por audivero, audiíscm por audivíssem, audiit (y audit) por audivit.
N o t a .
GRAMATICA LATINA
II.
Traducir al castellano
Venit. — Venisses. — Venisse. — Finies. — Scito. — Evenérunt. — Repe ríém us. — Muñí as. — Muni es. — Esu rien s. — Venít e. — Se pelías. — Servi ámus . ■— Pe cu ní ae . opor tet imper es, no n servias . — Ad1 rivum eundem lupus et agnus vén eran t — N ostri valde2 depug nare et facilius algére et es uríre consuevérunt.-—Time ban ne* cvenírent, quae- acciderunt.—In4 Tusculanum nos venturos putamus.— Quibus verbis tibí gratías agam,5 non reperio.—Non intelligebam quid prog ressu m exer cítu s impe diret. —H ae c omn ía scivéritís .—Eu m populus sepelivít et locum sepulcro senatus dedit.—Ubi0 ad naves adversariorum pervenit,. epístólam. ostendens, se7 regeta díxít qúaerere.— Placúit rem certámine finiré.—Hannibal itínera muñí vit.—Quae gens non id scierit?—Cum8 legati romanorum venissent, Hanníbali dixit plures praete r* consue tqdin em arm atos app arér e.— Oboed íte legibus.— Veni, vidi, vid. 202.
III.
Traducir al latín
Acabad.—Serviremos.—Obedezcamos.—Haber sabido. — Sepulta réis.—Fortificarían.—Habíamos encontrado.—Sucedió. — Hubiésemos impedido.—Habríamos venido.—Vendremos.—En10 estos lugares los exploradores de Césa r encon traro n a los enemigos.—Serviréis a71 los demás, antes que12 a vosotros mismos.—El pad re había castigado a su 1 a.— 2 mucho.— a que.— * a.— 6 gratías ágere: dar gracias.— 6 luego que.— T que él.— 8 como.— 0 fu er a de. — 10 m con ab!.<— 11 en dat .—12 potius quam.
AGUSTIN MATEOS M.
GRAMATICA LATINA
hijo a-causa de1 su pereza.—Los soldados precavidos fortificaron las ciudades con grandes murallas.—Sócrates sabia una sola cosa: (sabia) que no sabía nada.—Dos caminantes hambrientos encontraron un te* soro, con el cual buscaron alimento.—El que no sabe obedecer, no sa brá tampoco2 ma ndar .—Mo stremo s en poca s pal abra s de qué le sirv ió su ambición.—Si vinieses conmigo, verías muchas cosas.—No impidas a tu hermano llegar a la ciudad.—Nunca3 creí que tú acabarías pron to4.—Obedecerás a5 tus padres.
En la prim era pers ona del plura l de la pasiva, se cambia en —r la —s de la voz activa. Ej.: amimius: amamos; amamur: somos ama dos; amabámus: amábamos; amabámur : éramos amados. Para formar la segunda persona del plural en pasiva, se sustitu ye por la terminación — m ini la forma de activa — tis (o — te del im pe rat ivo ). E j. : amatis: amáis; amámini : sois amados. En consecuencia, las desinencias personales de los tiempos sim ples en pa siva son las sig uie nte s:
110
LA VOZ PASIVA
203. En castellano, par a poner en voz pasiva un tiempo cual quiera de los verbos, se tftiliza el mismo tiempo del verbo auxiliar ser y, además, el participio pasivo del verbo que se está conjugando. E j.: Activa: yo amaba; Pasiva: yo era amado. En castellano, pues, los tiempos de la voz pasiva son todos com puestos. No ocur re lo mismo en latín. Los presentes y los imperfectos de los verbos latinos en la voz pasiv a son simples. Los perfecto s, y plusc uamp erfec tos son compues tos y se forman con el participio pasivo (concertado con el sujeto en género, número y caso) y con el verbo auxiliar íh w . Ej.: fíl iu s amabatur: el hijo era amado; mater amata erat : la madre habla sido amada. Para formar la voz pasiva de los presentes e imperfectos, se em plean deter mina dos sufi jos. Cuando la prim era perso na del sing ula r de dichos tiempos en la voz activa acaba en — o, se añade una — r; cuando termina en — m, esta letra se sustituye por una — r. Ej.: am o : amo; amor: soy amado; amabam: amaba; omobar: era amado. La segu nda person a del sing ular se obtiene cambiando la —s fi nal de la voz activa en — ris o — re, y cuando no hay — s final (como ocurre en el imperativo), añadiendo — r a la forma acabada en — to, y — re a la otra forma. E j.: amas : amas; amaris o amare: eres ama do; am a : ama tú; amare : sé tú amado; amato: amarás tú; amatar: se rás tú amado. Para-formar la tercera persona del singular y del plural, se ana-, de — ur (en el imperativo, — r solamente) a las terminaciones de acti va. Ej.: a m a t: ama; amatar : es amado; arnant: aman; amantur : son amados; ainato: amará el; amator : será él amado; amanto: amarán; amántor: serán amados. 1 propler con actis.— 2 el. — 8 nuttquam. — * cito. — 8 e n dat.
SINGULAR 1» pers. 2* 3* t> PL UR A L: 1* pers. 2* 3*
—r. — rts — tur.
111
(o re)
— mur. — mini. — ntur.
PRIMERA CONJUGACIÓN EN VOZ PASIVA MODELO 204. Am or , amaris, amari, amat us su m: ser amado. INDICATIVO PERFECTO
PRESENTE SINGULAR 1. amor: soy amado. 2. amaris o amare. 3. amatar. PLURAL 1. atnamur. 2. amámini. 3. amantur.
IMPERF. SINGULAR 1. amaban era amado. 2. amabáris o amábáre. 3. amábátur.
SINGULAR
etnatus, — a, — um : 1. sum o fu i: fui o he sido
2. 3.
amado.
es o fuís ti. es t o /«tí.
PLURAL amati,. — oej — a: 1. sumus o fúimus. 2. cstis o fuístis. 3. sunt o fúe run t.
PLUSCUAMP. SINGULAR
amatus, — o, — um : 1. eram o fá er at n : 1
sido amado. 2. eras o fue ras. 3. erat o fúerat.
112
3.
t. > s t
. .
O '
amati, — ae, — a: 1. erámus 0 fuer ámus . 2. erátis o fuer átis. 3. erant o fúer ant.
amabánttir. amabámini. ámabántur.
FUT. IMP.
FUT. PERF.
SINGULAR
SINGULAR
o
amáberts amábitur.
3.
1. simus o fuérimus. sitis o fué riti s. 3. sint o fúerint.
antemur. amémini. amentur.
2.
IMPERF.
PLUSCUAMP.
s in g u l a r
amatus, — a, — um : 1. ero o fúero :
habré sido amado o fuere amado. 2. eris o fúe ris . 3. erit o fúe rit.
seré amado.
amábor'.
1. 2.
amábere.
PLURAL
PLURAL amati, — ae, — a: 1 érimus o fué rim us. 2. éritis o fuéritis. 3. erunt o fúe rin t.
1 . amábimur. 2. amabitnini. 3. amabúntur.
.
fuera, seria o fuese amado.
1.
amarer:
2. 3.
amaréris amarétur.
o
3.
atnarémur. amarémini. amarentur.
INFINITIVO
PRESENTE
PRESENTE
SINGULAR
ornan: ser amado (o que soy amado,.eres amado, etc.).
amare :
2.
amámini :
sé tú amado.
• P LU RA L
2. 3.
amámini : amantar:
amatus, :— a, — -um:
PLURAL
seréis amados. serán amados.
1. amer:
sea amado.
2. améris o 3. ametur.
amére. -
—am, — um esse (o haber sido amado.
el que fue (o ha sido o había sido) amado, habiendo sido amado. SUPINO amatu:
SUBJUNTIVO SINGULAR
fu is se ):
PARTICIPIO PASIVO
serás amado. será él amado.
PRESENTE
cmic /m#»,
ainatum iri : haber de ser amado.
SINGULAR
amatar: •amator :
PERFECTO
FUTURO
sed amados.
FUTURO
2. 3.
hubiera, habría o hubiese sido amado. 2. esses o fuís ses. 3. essei o fuísset.
PLURAL
IMPERATIVO
2.
SINGULAR amatus, — o, — um: 1. essem o fu ís se m :
amarére
PLURAL
1. 2.
113
PLURAL amati, — ae, — a:
PLURAL
PLURAL
PLURAL 1. 2.
GRAMATICA LATINA
AGUSTÍN MATEOS M.
PERFECTO SINGULAR amatus, — a, — um: 1. sim o fúerim:
amado. 2. sis o fúer is. 3. jif o fúe rit.
de ser amado.
GERUNDIO ADJETIVO
haya sido
G. D. Ac. Ab.
amandi, amandae, amandi: de ser amando, amandae, amando. amandum, amandam, amandum. amando, amando, amando.
Gram. Lat.-r-S
amado.
114
AGUSTIN MATEOS M. Not a .
La denominación “gerundio adjetivo” es más adecuada que la de
“genindívo”. El gerundio adjetivo es una forma pasiva. En cambio, el gerundio sustantivo pertenece a la voz activa. Cuando se trata de un verbo transitivo , el gerundio .sustantivo lleva comple mento dir ecto. Si se quiere convert ir una locución de esta clase en otra de ge rundio adjetivo, se hace concertar en caso el complemento directo con el gerundio sustantivo y. hecho esto, se les hace concerta r también en número. E j. : el ar te de escribir un libro: ars scribendt librum o ars libri scribendt; la razón de amar la vida: ratio autattdi vitola o ratio vitoe amandue; para ver a la hija: ad, videndum filia m o ad fiUam videndam.
EJERCICIOS 205. I.
Vocabulario
N o t a . Ejercítes e el alumno, conjugando en la voz activa y pasiva los verbos
de la primera conjugación contenidos en este vocabulario.
acenso, —es, —are, —avi, —atum: acusar. administro, — as, — are, —avi, —atum: administrar. édvoco, — as, — are, —avi, —atum: llamar. aedifico, —as, — are, —avi, —atum: edificar. appdló, — as, — are, — avi, — atum: llamar. assigno, — as, — are,— avi, — atum: asignar. casielhtm, —t: el castillo. celebro, —as, — are, — avi, —atum: celebrar. eonjungo, —is, — ere, eonjunxi, eonjunctum: unir, juntar. conservo, —as, —are, —avi, —atum: conservar. crudo, —as, — are, ■ —atum: atormentar. —ovi, dainmtio, —ónis: la condenación. despero, —as, —are, —avi, —atum: desesperar, desconfiar. díssipo, — as, — are, — avi, disipar. do, das, daré, dedi, datum: dar. emendo, —as. — are, —as/i, —atum: enmendar, corregir. fortit udo, — ih ú ; la fortaleza. jabeo, —es, —ere, jussi, j uss um : 'mandar. júdico, —as, —are, —avi, — atum: juagar. maledictum, — i: la maldición. máxime (adv.) : principalmente, sobre todo. nómino, —as, —are, —avi, — atum: nombrar, llamar. natitia, —ae: el conocimiento. oleaster (y oleastnm). — tn : el acebuche. pecios, —ori s: el pecho. perfttga , —ae: el desertor. pertinacia, —ae: la pertinacia. porto, —as, —are, —avt, —aium:t llevar. postremas, —a, —um : postrero, ultimo. praesto, —as, —are, praésiiti , praéstilu m: conceder, prestar. proditio, — óuit: la traición. pugno, — as, — are, — avi, — atum: pelear. res gestoe: las hazañas. súbito (adv.)-: de repente. supero, —as, —are, —avi, —atum: superar, vencer. ^atum: tratar. . tracto, — as, —are, — o v t, — vohtcer, — cris, — ere:' volátil. . adinero, — as, — are, —avt, — atum: herir.
GRAMATICA LATINA
206.
II.
115
Trad ucir
Datum fuit.—Superad crámus. — Conservámíni. — Judicaretur.— Assignata fuissent.—Tractatum iri.- -Advocatae eratis.—Aedificabunúir.—Nomínentur.—Accttsábcrís.—Appellata est ex viro virtus: víri autem propria máxime est fortitudo.—Súbito jusserunt onmes oleastrum dari.—Acriter* in eo loco pugnatum esL—Se a2 Themistocle non superatum, sed3 conservatum judtcat.—Pontinius, qui a te tractatus est, praestat tibí memoriam et benevolentiam.—Haec urbs, quia* pos trem a aed ific ata est, Neá polí s nomi natur .—Q uae omnis pecunia Alhenas portata er at —Lépidus, desperato adventu meo6, se cum An tonio conjunxit.—Hujus vida magnis sunt emendata virtútibus.—Contione advócala5, sice verba feclt7.—Haec omnia amatu indigna sunt. —De te fab ula na rra tu r.—H oc omne assi gnat um iri pe rti na aa e putabanL—Quae regí portarentur, videbat ipse.—Nihil est tam volucre, quam maledictum: nihil latius díssipatur.—Dico providentía deorum mundum et omnes mundt partes Omni tempore administran.—Hic, etsi8 crimine Parió est accusatus, tamen0 alia fuit causa damnationis. —P ue r ita egit , u t10 ab ómni bus ama retu r. 207.
II.
Traducir al latín
N o t a .' En latín, el sujeto de una oración pasiva va en nominativo, a no ser que el verbo esté en infinitivo, en cuyo caso el sujeto va en acusativo. El verbo ha de concertar con el sujeto en número y persona. Finalmente, el sujeto agente
en una oración pasiva se pone en ablativo sin preposición cuando se refiere a cosas, y con la preposición a o ab, cuando se refiere a personas. Ej. la oradón activa pater amal fil tut n (el padre ama al hijo) se pone en pasiva del modo siguiente: fiti us amatar o paire.
Ella fue librada.—Fueron nombrados.—Serían edificados.—Ha bían sido llevad as.—S e l ud ió , se luch a y se luch ará.— Se admi nistr aba. —Ha bíamo s sido salud ados po r el herm ano de tu amigo.—Cés ar pi dió que se diera ayuda a los nuestros.—Un centurión, que peleaba en prim era lín ea ,.fu e herid o.—L os enemigo s fue ron ve na do s po r las ar mas.—Pensaba él que ninguna guerra es justa, a no ser11 aquella que antes12 ha sid o declarada.—Se le anunció que Ariovis to había ven a do.—Un desertor anunáó que daría un veneno al rey y con él le ma taría.—La buena salud se conserva con el conocimiento de aquellas cosas que pueden aprovechar y dañar al cuerpo.—El pecho de aquel valiente soldado había sido'herido por un dardo de los enemigos.-— 1 violentamente.— 5 por.— 8 sino.— * porque.— * ablativo absoluto (pp. 211 y 212).— c asi.— 1 verba fácere: hablar.—* aunque.— 9 sin embargo.— 19 ita... ul: de tal manera que.— 11 h í i í .— 12 primum .
AGUSTIN MATEOS M.
116
GRAMATICA LATINA
La mente del desertor era atormentada por el recuerdo de su trai ción.—Las hazañas de los más ilustres varones serían celebradas por nosotros, si fueran suficientemente1 estimadas.—Serás llamado el defensor de tu patria.—No juzguéis y no seréis juzgados.—Aníbal permanecía en un castillo que le había sido dado po r el rey como re galo.—Sean juzgados quienes desprecian las leyes y la justicia
FUT. IMP.-
MODELO 208. Habe or, hab éñs, habón , hábi tus st tm : ser tenido;
t. kábeor: soy tenido 2. habéris o habére.
3. habétur.
PLURAL
hábitus, —o, — um : 1 . sum o f ú i : f u i o h e tenido. 2. es o fuísti. 3. est o fú it. PLURAL
■hábiti, —ae, — a : 1. sumus o fitim us.
1. habémur. 2. habémini. 3. habénlur.
2.
1. habébhnur. 2. habebímini. 3. habebuntur.
tenido.
2. hábebáris o habebáre. 3. habebátur.
SINGULAR hábitus, — a , — um : 1. eram o fú er am : h a b í a do tenido. 2. eras o fúera s. 3. erat 0 fúer dt.
PLURAL
1. habebámur. 2. hábebámxni. 3. Habebántur, 1 satis.
PRESENTE SINGULAR
'2. habere : sé tenido. PLURAL
2. habémini: sed tenidos. FUTURO 2. 3.
• S IN GU LA R habetor : serás tenido. habetor'. será tenido. PLURAL
2. habémini: seréis tenidos. 3. habentor: serán tenidos.
PLUSCUAMP.
SINGULAR
1. habebar: era
estis o fuístis.
3. sunt o fúe run t.
IMPERE.
PLURAL
— ae, — a: 1. eránvti's o fuer ámu s. 2. erátis o fuer átis . 3. erant o júer ant.
hábiti,
PLURAL
— ae, — a: 1. érimus o fuér imus . 2. éritis o fuér itis. 3. erunt o fúe rin t.
hábiti,
IMPERATIVO
SINGULAR
PLURAL
l'uere tenido. 2. eris o fúcr is. 3. erit o fúerit.
2. habéberis o habébere. 3. hábébitur.
PERFECTO
SINGULAR
SINGULAR hábitus, —a, — u m : 1. ero o fu er o: habré
I. habebor : seré tenido.
INDICATIVO PRESENTE
FUT. PER.
SINGULAR
SEGUNDA CONJUGACIÓN EN VOZ PASIVA
117
SUBJUNTIVO PR E SE N T E SINGULAR
1. habear: sea tenido. 2. hábearis o babeare. 3. habeatur. PLURAL
1. habeamur. 2. habeámini. 3. habéantur.
PERFECTO _ SINGULAR hábitus, — a, — u m : 1. sim o fú cr im :
tenido. 2. sis o fúc ris. 3. sit o fúe rit .
PLURAL
haya sido
— ae, — a: 1. simus o fucri mus . 2. sitis 0 fuér itis. 3. sint o fúer int.
hábiti,
118
AGUSTÍN MATEOS M.
GRAMATICA LATI NA
IMPERF.
PLUSCUAMP.
SINGULAR
SINGULAR
1. ' habercr : fuera, seria o fue se tenido.
209. I. Vocabulario
hubiera, habría o hubiese sido tenido. 2. esses o fuís ses. 3. esset o fuiss et.
PLURAL
PLURAL
— ae, —o : 1. essémus o fuis sém us. 2. esséiis o fuiss étis. 3. esseni o fuis sent .
kábiti,
1. haberémur. 2.
EJERCICIOS
hábitus, —o, — um : 1. essem o fu ís se m :
2. háberérxs o haberére. 3. habefétnr.
haberémini.
3. habcrentur.
*
INFINITIVO PRESENTE ser tenido (o que soy, eres, etc. tenido).
huberi:
PERFECTO hábitum, — a m, ¿-um esse fu is se ): haber sido tenido.
FUTURO hábitum, iri: haber
hábitus,
a,
de ser tenido.
PARTICIPIO PASIVO el que fue (ha sido...) tenido, habiendo sido tenido.
um'. tenido,
SUPINO hábitu : de ser tenido. GERUNDIO ADJETIVO G. D. Ac. Ab.
habendi, habefidae, habendi: de ser kabendo, hábendae, habendo. habendum, habendam, habendum. habendo, habenda, habendo.
tenido.
119
(o
Ejerc ítese el alumno conjugando en la voz activa y enunciando y con jugando en la voz pasiva los verbos de la prime ra y segunda conjugación conte nidos en este vocabulario. N o t a .
adju trix, —deis: auxiliadora, • AUóbrogcs, — um: los Alóbroges1; amoveo, — es, —ére, •—vi, —rtum : apartar, retirar. angustia, — ae: la estrechez. assentatio, — ónis: la condescendencia, la adulación. cantus, — us: el canto. cognado, —ónis: el parentesco. contíneo, — es, — ¿re, —ni, contentum: contener. debeo, —es, — ere, —wt, — iturn: deber. deleo, — es, — ¿re, — vi, — tum: borrar, destruir. epulae, —annn: el banquete. foedus, — cris: la alianza, el pacto. imber, — bris: la lluvia. indoctas, — a, —um: ignorante. tnaints, — us: el ejército, la mano. tnisceo, —es, —¿re,, —cut, mivium o mistum: mezclar. moveo, — es, — ¿re, — vi, — tum: mover. noceo, — es, — áre, — cui: dañar. ocultis, — i: el ojo. permisceo, —es, —áre, —scui, — m ixtum: mezclar. persuadeo, — es, —¿re, — si, —sutti: persuadir. pértinet, — cbat, — ére, — mt: pertenecer. pictura. — ae: la^ pintura. • pulchrítudo, —inis: la belleza. recuso, —as, — are, — avi, — atum: rehusar* rechazar. spero, — as, —are, —ovt, —atum: esperar. teneo, —es, — ére, — tú, — nlurn: retener, atraer. terreo, — es, —ére — ni, — iturn: aterrar, espantar.
210.
II. Traducir al castellano
.Persuaderer. — Deleátur. — Haberi. — Movearis. — Miscébitur. —Ter rea tur .—N ocer emu r.—P ers ua sa fuiss et.—A llobr ógib us pers uasu ros esse s per aba nt—Them ístocles aliquót ante8 annos,- cum in épulis recúsaret lyram, hábitus est indoettor.—Multo3 plures deletí sunt homines hómínum. ímpetu, id est, bellis aut seditíóníbus, quam omni reliqua calámitate.—Nos Corcirae4 tenebamur.—Has litteras existi mes foederis habitaras esse virn.-*—Omnes artes, quae ad humanitatem pér tine nt, hab ent quod dam commun e vinculum- et quas i cógnation e ínter se contínentur.—Verbis non iriovebor tais.—Eo animo- benefícium debetar, quo datar.—Oculi pictura tenentar, aures cantíbus.— Intmtcorum insidiae delebuntur.—Honori saepe5 vánitas perm ixta erat. 1 Es decir, los naturales de Saboya y del Delfínndo.— 2 antes.— 3 muchos. — 4 en Corfú.— 3 con frecuencia.
GRAMÁTICA LATINA
AGUSTIN MATEOS M.
120
—Illa man us tota imbr ibus et fulmi nibu s delet a fuit. —Ass enta tio, vitiorum adjutrix, p rocul1 amoveatur.—De philosophia aliisque rebus senno habebatur*.—Aliquando3 ratione anímus movetur. 211.
III. Traducir a¡ latín
Habíais sido tenidos.—Sed tenidos.—Haber sido borrado.—Fue ron enseñados.—Habrá sido movido.—Se mezcló.—Es borrado.—Se deberá.—Era mezclado.—Se mezclaría.—El niño había sido avisado po r sus amigos.—L a niñ a no se habí a conmovid o con las lágr ima s del desgraciado.—La ambición del avaro no había podido contenerse.— Se nos enseña no solamente* con preceptos, sino también5 con ejem plos.—El viej o no pudo ser apa rtad o de sus costumbr es.— Se nos ha bía pers uadid o (d e) que debíamos reh usa r las alabanzas .—L os mue r tos son borrados del6 libro de la vida.—Conviene no solamente ser tenido por sabio, sino también serlo.:—Los bienes fueron mezclados con los males.—Los soldados habían sido retenidos a causa de7 las estrecheces del camino.—Espero que te conmoverás por la belleza de aquel lugar. TERCERA CONJUGACION EN VOZ PASIVA MODELO 212. Rego r, rég eñs , regi, rect us su nt : ser regido.
•
SINGULAR
1. regor : soy regido. 2. régeris o régere. 3. régitur. PLURAL
1. régtmur. 2.
regímini
3. reguntur.
PLUSCUAMP.
SINGULAR
SINGULAR recias — a, — wn : 1. eram o fúeram:
1. regebar: era regido.
do regido.
2. regebárís o iregebáre. 3. regebatur.
PER FE CT O SINGULAR rectus, — a, — u m : 1. sum o fu i : fui,
he sido o hube sido regido. 2. es o fui sti . 3. esi o fúit. •
PLURAL redi, *— ae, — a : 1. sumus o fúi mu s. 2. . estis o fví sti s. 3. sunt o fúe run t.i*
0
PLURAL
PLURAL
redi,
1. regebamur. 2. regebámini. 3. regebantur.
i (ejos.— a habere sermonem: hablar, .tratar.— 3 alguna vez.— * mm soíwm. •-5 sed etiam.— ® e con abl.— T proper con acus.
— ae, —o :
1. erámus o fuerámus. 2. erátís o fuer átis . 3. erant o fúer ant.
FU T . I’MP.
FUT. PERF. SINGULAR redas , — a, — u n í: 1. ero o fú e ro : habré
SINGULAR
1 regar: seré regido.
fuere regido. 2. eris o fúer is. 3. erit o fúerit.
2. regéris o regére. 3. regetur.
PLURAL redi, — ae, — a: 1. érimus o fuérimus. 2. éritis o fué ritis . 3. erunt o f&erint.
PLURAL
1. regemur. 2. regétnini. 3. regentur.
IMPERATIVO SINGULAR
2. régere: sé regido. PLURAL
2. regímini: sed regidos. FUTURO SINGULAR
2. régitor : serás regido. 3. régitor: será regido. PLURAL
había s
2. eras fúeras. 3. erat o fúer at.
PRESENTE
INDICATIVO PR E SE N T E
IMPERF. •
121
2. regímini: seréis regidos. 3. regtmtor: serán regidos.
sido
GRAMATICA LATINA
AGUSTIN MATEOS M.
122
SUPINO
SUBJUNTIVO PRESENTE
recta:
PERFECTO
SINGULAR
1. regar :
SINGULAR
rectus, — a, — um: 1. sim o fú e rh n :
sea regido.
haya
PLURAL
1. regamur.
recti, — ae, — a: 1. simus o fué rim us. 2. sitís o fité'ritis. 3. sint o fúe rin t.
•
regámini. 3. regantur.
2.
213.
PLUSCUAMP. SINGULAR
SINGULAR
1. régerer:
fuera, sería ra regido.
2.
o
fue-
rectus, — a, — um : 1. essem o fu ís se m :
hubiera, hubiese sido
regereris o regerere.
2. 3.
3. regerettir.
habría o regido. esses o fuísses.. esset o fu is se t
PLURAL
PLURAL
recti, — ae, —a: 1. essémus o fui ssé mu s. 2. essétis o fnis sél is. 3. essent o fuí sse nt.
1. regeremur. 2.
regeremini.
3. regerentur.
INFINITIVO PRESENTE
regí : ser regido,
que
o
regido).
PERFECTO soy...
rcctum, — a m ,— um esse (o fu lsse ) : haber sido regido.
FUTURO
recíitm íri: haber de ser regido. '
PART ICIPIO PASIVO
rectas, —o> — u m : regido, el que fue .. . regido.
regido.
EJERCICIOS
;
I.
Vocabulario
Ejercítes e el alumno, conjugando en la voz activa y enunciando y con jugando en la voz pasiva los verbos de la primera, segunda y tercera conjugación contenidos en este vocabulario. adjuñgo, — is, — ere, adjunxi, adjunctutn: añadir. altercor, —aris, —ari, —aíur sum (dep.): altercar. amitto, — is, —ere, amisi, omtsstan: perder. cognosco, —is, — ere, cognovi, cógnilum: conocer. calo, — ís, — ere, colui, -eullutn: cultivar. cohtemno, — Ís, — ere, eontempsi, contemptum: despreciar. convhnnm, —í»: el banquete. duco, — is, — ere, daxi, duetim: guiar, conducir. flósculu s, — i: la florecilla. gero, — is, — ere, 'gessi, gestum: hacer, llevar, tratar. gratulado, —ónis: la enhorabuena, la felicitación. lego, — is, — ere, legi, lechan: leer. morhrns, — o, — um : muerto. oppono, — is, ■— ere, — sut, —situm: oponer. pello, — Ís, — ere, pépulit pulsurn: arrojar. placeo, — es, — ére, — ctu, —rihan: agradar. pono, — Ís, — ere, posta, pósitum: poner. praesto, —as, —are, praéstili, pra éstih m: mostrar, otorgar. praetermitto, — is, — ere, — misi, — missum: omitir. propago —as, —are, —avt, —atum: propagar. radix, -¿-ías: la- raíz. relinquo, —ir, — ere, religuí, relictum: dejar, abandonar. reprehendo, -¿is, — ere, reprehendí, reprehensión: reprender. scribo —ir, — ere, scripsi, scriptum: escribir. seras, — a, — um: tar dío. _ splettdeo, — e s,' — ére, — úi: brillar. lego, —ir, — ere, texi, techan: cubrir. traho, — is, — ere, traxi, tractum: arrastrar. unguículas,' —i: la uña. vivas, — a, — ton: vivo. N o t
IM PERE.
ser
G. regendi, regendae, regendi: de ser regido. D. regendo, regendae, regendo. Ac. regendum, regendam, regendum. Ab. regendo, regenda, regendo.
2. sis o fúe ris. 3. si t o fúe rit.
PLURAL
de
GERUNDIO ADJETIVO sido
regido.
2. regaris o regare. 3. regatur.
123
a
.
214.
II.
Traducir al castellano
Contemnebatur. — Ponetur. — Dictum fuisset — Dicatur. — Amittetur. — Cógnitum fuerat. — Gerentur. — Relinquatur. — Re-
124
AGUSTIN MATEOS M.
GRAMATICA LATINA
linquetur. — Scriptum est. — Scribatur. — Scribetur. — Pratermissa fuerint.—Hoc mírabile dictu putavi.—Citius1 venit periculum, cum- contemnitur.—Ducis in consUío posita est virtus militum.— Grave crimen, etiam* cum Ieviter* dtctum est, nocet.—Jus omne supra* omnem positum est injuriam.—Miser dici bonus vir, esse non potest.—N imiu m0 alterca ndo verita s ami ttitu r.—R erum amissar um revnedium est obUvio.—Sapiens díceris.—Advcntus ejus causa cognoscitur.—Trahimur ómnes studio laudis et optimus quisque máxime gloria dúcitur.—Líber tuus est lectus et legitur a me.—Nulla res major gerebatur.—Nulla spes salutis relinqueretur.-—Mihi placuit haec ad te scribi.—Acta enim ad te mitti sciebam.—Tantum morae hu'tc bello adjunctum íri putares?—S era .gratulado rep rehendí non solet, si nulla negligentia praetermissa slt.—P raes ta te eum, qui mihi a , teneris unguiculis7 .es cognitus.—Quae agantur, quaeque acta sint, ex litteris multorum cognosces.—Traditum est Homerum caecum fuisse.—Vita mortuorum in memoria vtvorum est posita.
CUARTA CONJUGACION EN VOZ PASIVA
215.
III.
MODELO 216. A udior, audiris, audiri, audí tus su m : ser oído. INDICATIVO PRESENTE
1 más pronto.— 2 cuando.— 3 aun.— 4 por ligereza.— 5 sobre.— 0 demasiado. — 7 desde la más tierna edad.— 8 in con abl.— ®a con abl.— 10 ad con acus.— 11 en dat.— 12 dtu.— ,3 utilícese el adjetivo vitreus, — a, — ion.— 14 con el verbo ago.— 13 utilícese el verbo decido, — is , — ere, decidí. — 10 tanquam.— 17 domi.— t* en abl.— *®m con acus.— 20 aun con abl.
PERFECTO
SINGULAR
SINGULAR
auditus, — a, — um : 1. sum o fú i: f u t . . . oído, 2. es o fuí sti . 3. est o füi t.
I. audior: s o y o í d o . 2. audiris o auñire. 3. auditur. PLURAI.
PLURAL
auditi, — ae, —a : 1. sumus o fúimus. estis o fuístis. 2. 3. sunt o fúe run i.
1. audim'ur. audímint. 3. audiuntur.
.2.
IMPERF.
Traducir al latín
Ser puesto.—Fuerais despreciados.—Hubiese sido dicho.—Se hu biera perdid o.—E ram os cubierto s.—Se imita rá.— Ha bía sido leído.— Haber sido leído.—Seréis guiados.—En 8 vosotros había sido puesta toda la esperanza.!—Quien una vez se ha apartad o de® la verdad, se acostumbra (a ser conducido) al perjuicio con escrúpulo no mayor que a la mentira.—F ueron enviados unos delegados a10 César.—A to da virtud11 se opone un vicio de nombre contrario.— El libro del maes tro había sido leído por los niños.—ES joven espera que ha de vivir largo tiempo12.—Por lo que se dijo, conocerás lo que se omitió.—Nada hay más fútil que el aprobar algo desconocido.—La fortuna es de vidrio12; cuando brilla, se rompe.—La ver dadera gl oria echa14 raíces y también se propaga; todas las cosas fingidas se marchitan15 como10 florecillas.—En (su)casa11 se cultivaban las buenas costumbres.—De metrio Falér eo había sido expulsado de su patria .18—En recuerdo10 de aquel ejemplo, se había establecido que en los banquetes los siervos permane ciesen con*0 los señores.
125
PLUSCUAMP.
SINGULAR 1
.
SINGULAR
audiebar: e r a o i d o .
auditus, — a, — u m : 1. eram o fü er am : h a b í a do oído.
Z audieb áris o audiebáre. 3. oudiebatur.
2.
3.
PLURAL.
PLURAL
auditi, — ae, —o : 1. erámus o fuer ámu s. 2. erátis o fuerátis. 3. erant o fúe ran t.
1 audiebamur: 2. audiebámini. 3. audiebantur. .
f u t
‘
im p
.
FUT. PERF.
SINGULAR
1. audiar'.
eras o fuera s. eral o fúe rat.
seré- oído.
SINGULAR
auditus, — a, — um : 1. ero o fúero: h a b r é s id o . oído.
audiéris o audiére. 3. audietur.
2.
PLURAL
1. audtemur. 2. audiémini. 3. mtdicntur.
2. 3.
eris o fúe rts . erit o fú eñ t. PLURAL
auditi, — ae, — a: 1. éritnus O fuérimus. 2. iritis o fuér itis . 3. erunt o fúc rin t.
GRAMATICA LATINA
AGUSTIN MATEOS M.
12$
INFINITIVO
IMPERATIVO
PRESENTE
PRESENTE
PERFECTO
audlri: s e r oído ( o que s o y . . .
oído).
SINGULAR 2.
audire : sé oído.
PARTICIPIO PASIVO
FUTURO
auditas, — a, — um : oído.
SINGULAR
SUPINO
2.
audita : de ser oído.
.
GERUNDIO ADJETIVO G. audiendi, audiendae, audiendi: de ser oído. audiendo, audiendae, audiendo. D. Ac. audiendum, audiendam, audiendum. Ab. audiendo, audiendo, audiendo.
PLURAL
audtmini: seréis oídos. 3. audiuntor: serán oídos. 2.
SUBJUNTIVO PR E SE N T E
PERFECTO
SINGULAR
SINGULAR
sea oído.
auditus, — a, — um : 1. sim o fúerim : haya sido
audiaris o audiare. 3. audiatur. 2.
oído. s ú o fúe ris. 3. si t o fúe rit .
2.
PLURAL
1. audiamur. 2.
audiámini.
3. audiantur.
PLURAL
auditi, — ae, —o: I. simus o fué rin tvs . 2 . sitís o fué riti s. 3. sint o fúe rín t.
IMPERF.
PLUSCUAMP.
SINGULAR
1. audirer: fuera... oído. audircris o audirere. 3. audirelur.
2.
PLURAL.
1. audiremur.
audirémini. 3. audirentur. 2.
(o
FUTURO
2. audtmini : sed oídos.
1. audiar:
auditum, — am, —u ní esse fu is se ) : h a b e r s i d o o í d o .
auditum ir i : h a b e r d e s e r o í d o .
PLURAL
auditor: serás oído. 3. auditor: será oído.
127
SINGULAR
audtius, — a, — u m :. 1. essem o fuissent: hubiera
. . . sido oído. 2. 3.
csses o fuis ses . esset o fuís set. PLURAL
auditi, — ae, — a: 1. essemus o fuis sétm is. 2 . essetis o fuíssétis. 3. essent o ftdsent.
EJERCICIOS 217.
I.
Vocabulario
Ejercítese el alumno, conjugando en la voz activa y enunciando y con jugando en la voz pasiva todos los verbos contenidos en este vocabulario. adspectus, — os: .la mirada, el aspecto. circiunzvnto, — is. —iré, —veni, — vettlttm: rodear. clamor, —óris: el clamor. custodio, — t í , •—íre, — iví, — t¡um: guardar. erudio, —tr. — iré, — mi, —itum: instruir. expedio, — ts, — iré, — it't o —«, — titán: concluir. finio, —ts, — iré, —fui o —ti, —itum: acabar. frémitos, —us: estrépito. fugio, — is, —ere, fugi, fágitum: huir. ímpetus, —os: el ímpetu, la acometida. . Lnbtcnus, —i: Labieno. lápis, lápidts: la piedra. femó, — is, —iré, —ivi O — ii, — íttun: mitigar. Not a .
níkilom (o tiihil) : nada.
notmullus, — a, — um: alguno. praemitto, —is, — ere, —tnisi, — missum: enviar por delante. pugno, —as, — are, — avt, — atum: luchar. Rhódanus, — i: el río Ródano. rogo, —as. —are, —avi, — atum: rogar. saepio, —ír, — iré, saepsi, saeptum: cercar.
scelus, —eris: el crimen. simiio, —is, — iré, sertsi, sensum: sentir. transeo, —is, — iri, -r-ií, — itum: pasa r. vedum, — i: el vado.
palios (o valhtm), — i: el vallado, la empalízada. vestio, — is, —ere, — mi, — itum: vestir.
128
GRAMATICA
AGUSTIN MATEOS M.
218.
II.
Traducir al castellano
Custodietur.—Puníti fuíssent — Sepelientur. — Sentitum est. — Circumveniar. •— Reperiar. —*Reperie ris. — Reper iaris. — Mu niebantur. — Eruditus esses. — Vestiremur. — Finiantur.,— Custodiamur.— Jmpedietur.—Leniantur.—Líber tuus a me custoditur.—Non verba, sedi- facía puníentur.—Me multa impedierunt, quae nunc quidem1 ex pedit a sunt.— Hic , tot a celebran te Sicilia3, sepul tus est.—H aec etiam4 auditu acerba sunt.—Non dubito, quin5 perspicias illa tua praeclara in rcmpublicam merita in nihilum esse ventura.—Eorum ipsorum, quae adspectu sentiuntur, nullum aliud ánimal pulchritúdinem sentit.—Vetus est quod dícam et propter0 severitatem exempli nemini fortasse7 inauditum.—Hostes in silvas fugerunt, ne8 a nostris círcumvenirentur.—In itinere dúo ilumina reperta sunt.—Dum° haec geruntur, fremitus terri bilis audi tur.— Ceñtum milites pra em ittu ntu r, ut10 ca stra mu nia ntur .— His rebus impedid, eo die impetum non fecerunt.—In urbe munita cíves non jam terreba ntur.— Labiemts imperavit ut11 castra vallo munirentur.—Rhodanus nonnullis locis vado tra nsita n—Quídam dbrit dolor rem hostium tantum fuisse, ut11 in castris romanis audiretur. 219, III.
Traducir el latín.
Se impedirá.—Fueron cercados.—Se encontró.—Seréis vestidos. —-Habían sido mitigado s.—H ab er sido ins truid o.—H ub iera n sido fo r tificados.—Los soldados habían sido instruidos por sus jefes en el arte de pelear.—Los deserto res serán castigados.—j Ojalá12 se mitiguen vuestros dolores!—No se oyó más18 el gemido de los soldados, que en la batalla habían sido heridos.—Ruego que14 mis palabras sean guar dadas.—Se encontró un tesoro, oculto por una piedra.—La ciudad fue1cercada por nuestros soldados.—¿Por quién de ellos habrá sido oído mi clamor ?—Los lugares, en que nos encontrábamos, fueron grandemente19 fortificados.—¡Dichosos aquellos, cuyos nombres serán guardados en el porve nirl10—Fue ron sepultados los cuerpos de aquellos, cuyos crímenes habían sido castigados.
LA CONJUGACIÓN MIXTA 220. Hay un cierto número de verbos que, en algunas formas, siguen la tercera conjugación y, en otras, la cuarta. 1 sino.— 2 ahora ciertamente.— * ablativo absoluto (pp. 213 y 214).— 4 taro bien, aun.— 6 que.— 6 a causa de.— 7 quizá.— 8 para que no.— 3 mientras.— - 11 que .— 1 8 útinam .— 1 5 amplitts.— 14 « / . — 15 fórtiter.— 16 in 10 para que.—
LATINA
129
Enumeramos a continuación ios verbos simples, en los cuales hay esta particularidad. En los compuestos de ellos ocurre lo mismo. Capia, caj'is, cápere, cepi, captum : tomar. Cupio, cupis, cúpcrc, cupívt, cú pifi an: desear. Fado, faets, fácere, fed, factum : hacer. Fodio, fod is, fód ere , forfi, fos su m: . cavar. Fugio, fugis, fúgere, fttgi, fúgitum : huir. Jad o, jacis, jácere, jeci, fa ct um : '‘echar, arr oja r. Parió parís, párere, pipen, partum: parir. Qitatio, quatis, qu&tere, quassum : sacudir. Rapio , rapis. rápere, rapui, ra pt um : arrebatar. Sapio, sapis, sápere, saptti o sapivi i tener sabor.
Pertenecen también a la conjugación mixta los compuestos de dos verbos inusitados: l a d o : atraer y spccio : mirar. E j. : dlicio, állids, allícere, allexi, olíccíttwt: atraer; cons/ncto, cónspkis, conspkerc, conspexi, conspcctum : ver. N ot a . La razón de que los verbos mencionados tengan unas formas pertenecientes a la tercera conjugación y otras a la cuarta, es que en ellos la i es breve y, al encontrarse ante —r o cuando es final, se cambia en e.
221.
Capia, capis, cápere, cepi, captum : tomar.
INDICATIVO VOZ ACTIVA PRESENTE capia, capis, capit, cápbnus, cápitís, capiunt.
IMPERF. capiéb am/ capiébas, etc.
FUT. IMP. capiam, copies, etc.
PERFECTO cepi, cepisti, etc.
PLUSCüAMP. céperam, ceperas, etc.
hósteruw.
Gram. Lat,—9
VOZ PASIVA PRESENTE captor, cáperis o cápere, cá pitur, capimtir, caphnini, copiuntur.
IMPERF. capiébar, capiebáris, etc.
FUT. IMP. captar, capiéris, etc.
PERFECTO captus, — a, — um sun t o fú i, etc.
PLUSCUAMP. captas, — a, —ton era"1 o fúeram, etc.
230
AGUSTIN MATEOS M.
. VOZ ACTIVA FUT. FERF. cipero, cépcris, etc.
GRAMATICA LATINA
VOZ PASIVA FÜT. PERF. captus, — a, — ut n er o o fu e ro , etc. IMPERATIVO
PRESENTE
PRESENTE
cape, c&pite.
cápere, capímini.
FUTURO
FUTURO
cápito, capUmto.
cápitor, capiuntor. 9
SUBJUNTIVO PRESENTE cápiam, capias, etc. IMPERF. cáperem, cápercs, etc. PERFECTO céperim, céperis, etc. PLUSCUAMP. cepissem, cepisses, etc.
PRÉSENTE captar, copiarte, etc. IMPERF. cápercr, caperéris, etc. PERFECTO captus, — a, — u m si m o fu é ri m , etc. PLUSCUAMP. c a p t u s , — a, — ut n es se m o fu ts s e m , etc. INFINITIVO
PRESENTE cápere.
capi .
PERFECTO cepisse.
captum, se .
PRESENTE PERFECTO — am , — u tn es se o fu is -
EJERCICIOS accidit ( i m p e r s . ) : a c o n t e c e r , s u c e d e r . ámbuio, —as, —are, —avi, —atum: p a s e a r . .ardor, —¿ris: a r d o r . eensco, —es, —iré, — « í : c r e e r , j u z g a r . citerx, — a e , — a ; l o s d e m á s . conjicío, —is, — ere, —jeci, — ¡echan: a r r o j a r . cottstiluo, •— is, — ere, —ut, —uhttit: d e t e r m i n a r .
131
describo, — is, .—ere, —psi, — ptum : describir, escribir. dexter, dextra, dextrum: derecho. diligo, —is, — ere, — exi —echan: amar. effodio —is. — ere, —di, — ssum: sacar, agujerear. impudens, — ¿nlis: desvergonzado, incipio, — is, — ere, —ceptt¡ — ceptutn: empezar. oppugno, — as, — are, — avi, —aluvt: atacar. Órgeiortx, — igis: Orgetórige. perspicio, — is, —ere, — pexi , — peclum : ver, mirar. praetereo, —is, — iré, —ii o —ivi, — Uum: pasar. respansum, —i: la respuesta. reto, — is, —iré, —ivi, — ihtm: saber. vastus, —a, — wit: grande, extenso.
223. II. Traducir al castellano. Cupiebamus. — Rapuissent. — Rápere. — Ráperes. — Jecisset.->Jácerem. — Jactes. — Sáperes. — Sapiemus. — Fodiatur. — Facie batis. — Fac tum fuis set. — Cupe rétis. —Fug iemu s.—F ode rétis .—R apta est.—Conspiceremus.—Conspícietís.—Faciam. — Fac.—F ugit irrepará bile tempus .— Magna m volup tatem cépimus.— Cup io me esse clementcm.—Accepi litteras tuas, quibus id quod scire cupiebam, cognoscere non potui.—Quam1 me amares, fácile2 perspexi.—Sí quid acdderit novi, facies ut8 scíara.—Quantum me díligís, tantum fac ut* valeas, vel4 quant um et a me seis díligi.—*Ejus patriam céperat hostis.— Céteri fugerunt.-—Cum Pbillippus Methonam urbem oppugnaret, ¡n praeter.euntem de muris sagitta jacta dextrum oculum regís effodit.—Noctu5 ambulabat ín publico Themístocles, quod0 somnum cápere non posset.—Columbae fúgerant míluum.—Quem ardorem studii censetis fuisse in Archimede, qui, dumT ín pulvere quaedam describit, ne patria m quidem8 captam esse sen serit ?
224. III. Traducir al latín. Deseabais. — Hicieron. — Sacudirá. — Arrebataríamos.-— Arro jad.— Hui steis .—De searéi s.—H abí an tomado.— Se hizo. — Dese'eis. — Haced.—Arrebatarán.—Haber de hacer.—Haber deseado.—Fue hecho pretor .—S in duda hubie se ocur rido esto.—E llos arr eb ata ron las plu mas al ave desvergonzada.—Habían cogido un ciervo de ancho cuer po.—Al pone rse el sol,6 tom arán los soldados el campame nto de los enemigos.—Después de10 la muerte de Orge tórige, los helvecios empe zaron a hacer lo que habían determinado.—Los exploradores anun ciaron que los enemigos no habían tomado las ciudades atacadas.— ' cuánto.— 2_fácilmente.— 3 que.— * o.— 6 de noche.— 6 porque.— 7 mien tras.— 9 n e ... quidem: ni siquiera.— 9 ¡oie cadente (ablativo absoluto, p. 211).— 10 post con acus.
132
AGUSTIN MATEOS M.
GRAMÁTICA LATINA
Todos vieron que la respuesta era inútil.—El siervo fue arrojado al1 mar.—Recibió auxilio de2 Aníbal contra3 los griegos.—Vosotros debéis desear cosas mayores14.
FUT. IMP. ■ S.
CONJUGACIÓN PERIFRÁSTICA
225. En castellano, la conjugación perifrástica se forma con el verbo haber, con la preposición de y con el infinitivo (en el presente o en el perfecto, según que se trate de formar los presentes e imperfectos o bien los perfectos y pluscuam perfectos) del verbo que se conjuga. Ej. PRES. d e IND.: Yo he de amar, etc,; PERF. d e IND.: Yo he de haber amado, etc. En latín, los tiempos de la voz activa de la conjugación perifrástica se forman con el participio de futuro en — u r u s y los tiempos correspondientes del verbo sum . Los de la voz pasiva, con el participio de futuro en — n d u s y los tiempos correspondientes del verbo sum.
I 226. CONJUGACIÓN PERIFR ÁSTIC A DE A M O EN LA VOZ ACTIVA INDICATIVO PR E S EN TE amaturus, — a, ■— um : 1. su m : he de amar. 2. es. 3. est. amaturi, — ae, —a: 1. sumus.
PE R FEC T O S. amaturtts, — a, — um i 1. fú i : hube de amar. 2. futs ti. 3. fú it. P. amaturi, — ae, — a: 1. fúi mu s. 2. fuí stis . 3. fúe run t.
2. estis. 3. sunt.
IMPERF. amaturus, — a, — u m : 1. eram: había de amar. 2. eras. > ' 3. eral. amaturi, — g¿, 1. erámus. 2. erátis. 3. erant.
1 in con acus.— 8
— a\
PLUSCUAMP. S. amaturus, — a, — u m : 1. fú er am : había de haber amado. 2. fuer as. 3. fúe rat . P. amaturi, — ae, —o: 1. fue rám us. 2. fue ráti s. 3. fúerant.
ab con
abl.— 5 adversas con acus.—
* majora.
P.
FUT. PERF.
a m a t u r u s , — a, — u m : 1. e ro : habré de amar, 2. eris. 3. erit.
S.
a m a t u r i , — ae , 1. é r i m u s . 2. éritis. 3. e m n t .
P.
— a :
133
amaturus, — a, — u m : 1. fúe ro : habré de
amado.
haber
2. fúer is. 3. fúer it.
amaturi, — ae, 1. fué rim us. 2. fué ritts . 3. fúe rin t.
— a:
IMPERATIVO (carece) SUBJUNTIVO PRESENTE PERFECTO S. amaturus, — a, — u m : S. amaturus, — a, — um : 1. itin: haya de .amar. 1. fú er im : haya de haber 2. sis. amado. 3. sit. 2. fúe ris. 3. fúe rit. P . amaturi, — ae, — a: P. amaturi, — ae, —a 1. simtis. 1. fué rim us. 2. sttis. 2. fuér itis . 3. sint. 3. fúe rin t. IMPERF. PLUSCUAMP. S. amaturus, — a, — u m : S. amaturtts, r—a, — u m : ' 1. essem : hubiera, habría o 1. fui ss em : hubiera, habría o hubiese de haber amahubiese de amar. do. 2. esses. 3. esset. 2. fuíss es. 3. fui sse t. P.
amaturi, — ae, 1. essémus. 2. essétis. 3. essent
—o :
PRESENTE — am , — u m haber de amar.
om atu m m ,
P.
amaturi, 1.
— ae, —a :
fuissémus.
. 2. fuis séii s, 3. fuíss ent. INFINITIVO PERFECTO esse'am at um m , — am , — u m fu is s e : haber de haber amado.
GRAMATICA LATINA
AGUSTIN MATEOS M.
134
P.
II
S.
P.
227. CONJUGACIÓN PERIFRÁS TICA DE A M O EN LA VOZ PASIVA INDICATIVO PRESENTE PERFECTO a m a n d u s , — a, — u m : S. amandus, —a, —um : 1. fú i: hube de ser amado. 1. s u m : he de ser amado. 2. fuís ti. 2. es. 3. est. 3. fú it. P. amandi, — ae, — a: a m a n d i ,— ae , — a : 1. fúi mu s. 1 . ¿ tí w w j . 2. fuis tis. * 2 e siis. 3. fúe run t. 3. s u n t . PLUSCUAMP. IMPERE. S. amandus, — a , —u m : a m a n d u s , — a, — u m : 1. fú er am : había de haber 1. e r a m : había de ser ama sido amado. do. 2. eras. 2. fuera s. 3. erat. 2. fúer at. ama ndi, — ae , —o : P. amandi, r~ae, — a: 1. fue rám us. 1. e r á m u s . 2 . erátis. 2. fuer átis. 3. fúe rant . 3. e rant. FUT. IMP. FUT. PERF. S. amandus, — a, — u m : a m a n d u s , —a, —u m : 1. fu er o: habré de haber si 1. e r o : habré de ser amado. 2. eris. do amado. 3. érit. 2. fúe ris. .
S.
P.
S.
3. fúe rit.
P.
aman di, — ae , — a: 1. é r i m u s . 2 . érttis. 3. e runt.
P.
amandi, —ae, 1. fué rim us. 2. fuéritis. 3. fúe rin t.
amandi, — ae, 1. simus. 2. sitis, 3. sint.
—o:
P.
IMPERF. S. amandus, -r ~a, — um : 1. essem: hubiera, habría o hubiese de ser amado. 2. esses. 3. esset. P.
amandi, — ae, 1. essémus. 2. essétis. 3. essent.
— a:
(carece)
SUBJUNTIVO PERFECTO PRESENTE S. amandus, — a, — u m : S. amandus, — a, —um : 1. jim : haya de ser amado. 1. fú er im : haya de haber 2. sis. sido amado. 3. sit. 2. fúer is. 3. fúe rit,
— a :
PLUSCUAMP. S. amandus, — a, — um : 1. fu ís se m : h u b i e r a , habría o h u b i e s e d e haber sido amado. 2. fuíss es. 3. fuís set. P. amandi, — ae, — a : 1. fuis sém us. 2. fuiss étis. 3. fuís sen t.
INFINITIVO PRESENTE PERFECTO amandum, — am, — um es se : aman dum, — atn, — um fu ts se : haber de ser amado, haber cíe haber sido amado. 228. OBSER VAC IONES . I4 En castellano, todos los tiempos de activa y de pasiva en la conjugación perifrástica se denominan "tiempos de obligación”, porque su significació n denota cierta obligación o necesidad en el cumplimiento de la acción del verbo. En-latín, los tiempos de la voz pasiva en la conjugación perifrástica indican también obligación, necesidad, deber. Pe ro los de la voz activa implican única mente intención o resolución de ejecutar la acción verbal. Así, por ej.: amoturus sum se traduce: he de amar, voy a amar, estoy para amar, pienso amar, etc.; amandus sum significa: he de ser amado, debo ser amado, hay que amarme, es preciso amarme, soy díguo de ser amado, etc. 24 El infinitivo de la conjugación perifrástica en la voz activa es ct futuro de infinitivo, que liemos visto ai conjugar los verbos en la voz activa.
— a:
IMPERATIVO.
amandi, — ae, 1. fuér imu s. 2. fué riti s. 3. fúe rin t,
135
EJERCICIOS 229.
I. Vocabulario.
arbitror, — aris, — ari, —atu s sum : pensar, juzgar. Carthago, — mis: Cartago. egredior, ■— eris, — i, egressus sum: salir. a, — um: idóneo, adecuado. idóneus, — impono, — is, —er e,' —JKt, — situm: imponer. jusltis, —a, — mm: justo. lucrum, —i: la- ganancia. malúritas, —átis: la madurez. mitto, — ts, — ere, misi, mjssum: enviar. a, —tu»; módico. módicus, — opprimo, — is, —ere, —essi, — essuttt: oprimir. oppugno, — as, —are, — avi, — alnm: atacar. Podo, — ónis: la bebida.
136
AGUSTÍN MATEOS M. praecipio, — is, — ere, — CCpi, — ccptum: mandar. quaestio, —ónis: la pregunta. reficio, — is, — ere, — Je n, — fce tum : rehacer, reponer. significo, -^-os, — are, —
230. 11. Traducir al castellano. Spcrncndum est.—Statuenda sint.—Scripturae érimus.—Dicenda fuissent.—Impedienduin est.—Inventuri crámus.—Laudandae essent. —Vcn turum erit .—Cave ndum est.—Di ctur us sis.—Delenda est Carthago.—Tibi uni’crédimus et credituri sumus.—Omnía paranda sunt ad egrcdietidum.—Talia verba punienda non erunt.—Árbttro r in ul tos contra1* 8esse dicturos.—Hace tanta mala oppressura erunt omnes. —Malu s est vocandu.s, qui stti causa2 est bonus.— Stu dia in adoles» ecntia significant, quae virtutis matúritas sit futura.—Haec praeci ptend a vid ent ur lectórib us.—B revi temp ore te sum vis urus .—Catilina sperabat magnas copias esse habiturum.—Vos victurae estís istam afflietioncm.—Cum liac persuasione vivenditm est: non sum uni ángulo nntus\ patria mea totus hic ntundus est.—Erámus missurí tabellarlos.—Katione, non vi, vincenda adolescentia est.—Tutun prompturn animum et alacrcm pcrspexi ad deíendendam rempublicam.— Habcnda est ratio valeUidüns, utendum exerdtationibus modtcis, tantuni cibi et potionis adhibendum est, ut reficiantur vires, non opprintatitur.—Dammtm appcllandum est cum mala fama hicrum. 231. 1IT. Traducir al latín. Has de ver.—Habíamos de ser creídos.—Habíais de haber teni do.—Has de luchar.—Habrás de vencer.—Debe ser escrita.—Hay que atacar.—No debe ser cercada la ciudad.—El traidor debe ser cas tigado.—Nos dijo cosas dignas de ser oídas.—Nuestra esperanza debió ser conservada.—A nadie se debe dañar.—Prometo que lie de ser jus to.—Los malos ejemplos deben ser evitados.—A nadie has de imponer lo que tú mismo no puedas hacer.-—Los .soldados hubieron de anunciar que los enemigos pedían la paz.—La respuesta debe ser adecuada a la pregunta.—La razón (nos) dice qué debe hacerse.—Todo Estado debe ser regido por la prudencia.—Mira lo que has .de decir.—Si de seas vencer, has de preparar la victoria.—Ignoro el día en que vas a venir.—Veo que debe hacerse de este modo. 1 cu contra,— - en provecho «iyo.— 3 nalus sum: he nacido.
GRAMÁTICA LATINA
137
LOS VERBOS DEPONENTES
232. Po r lo común, los verbos tienen igual forma de voz y sig nificación. E s decir, si la forma es activa o pasiva, la significación es también activa o pasiva respectivamente. Sin embargo, hay verbos que por su forma son pasivos y, en cam bio, po r su signi ficac ión son activ os o viceve rsa. Tal es verb os se lla man deponentes. Pueden ser de dos clases: deponentes activos y deponentes pasi vo^. A estas dos clases puede agregarse o tr a: la de aquellos verbos que sólo parcialmente son deponentes y que, por lo mismo, se denominan semideponentes. I DEPONENTES ACTIVOS 233. Son aquellos que tienen form a pasiva, pero significación activa. Ej.: hortor : yo exhorto; vereor: yo temo; loquor : yo hablo; pa rtí or : yo divido. No obstante, hay tiempos en que los deponentes activos tienen igual forma que significación. Tienen forma pasiva y significación también pasiva en el participio de futuro en —ndus y en el supino en —«. Tienen forma activa y significación también activa en el participio de presen te, en e! participio de futuro en — urus, en el futuro de infinitivo, en el gerundio sustantivo y en el supino en — wn.
La conjugación de los verbos deponentes sigue totalmente las formas generales, indicadas ya en los modelos. Algunos deponentes activos adoptan la conjugación mixta. Son los siguientes: Gradior, gráderis, gradi, gresstts sunt: andar1. Morio r, móreris, morí , mortu us sum : morir. Orior, oreris, oriri, ortos sum: salir*. Patior, pateris, pati, passus sum: padecer.
II DEPONEN TES PASIVOS , 234. Son aquellos que tienen for ma activa, pero significación pasiva. E j.: Vápulo, vápulos, vapulare, voptilavi: ser azotado. Veneo, venís, venire, venii o veMvi, venitwn : ser vendido. 1 Todos los compuestos de gradior siguen también la conjugación mixta.— 8 El Imperfecto de subjuntivo es orerer (y no ortrer) ; el part. de futuro, orilurus; part. en — ndtis, oriundos.
y el
138
GRAMATICA LATINA
AGUSTIN MATEOS M.
II I VERBOS SEMIDEPONENTES 235. Algunos verbos son deponentes en los tiempos derivados del tema de perfecto, pero no lo son en los demás tiempos; y, por lo mismo, se llaman semideponentes. Se enumeran a continuación. Aud eo, andes, audcre, ausus su m : atreverse, osar. Gaudeo, gandes, gandére, gavisus sum : alegrarse. Soleo, soles, solére, sólitus sum: soler, acostumbrar. Fido, fidis, fídere, fistts sum: fiarse. Confido, confiáis, confídere, confisus sum: confiar. Dif fid o, dif fiá is, dif fíá ere , di ffi su s su m : desconfiar.
EJERCICIOS 236.
I.
Vocabulario.
adtpiscor, — eris, — i, adepjus sum: alcanzar. amilto, — is, —cre¿ .—misi, — missum: perder, dejar. eapitalis, —e: capital, principal. cogo, —is, — crci coegi, eoactum: obligar. compleclnr, —cris, — ecti, —esrits sum: abrazar. eotifigó, — is, — ere, — i xi, — ixtttn: clavar. dissimilitudo, — dtttis: la desemejanza. dives, — ilis: rico. experior, —iris, —iri, expertus sum: experimentar. exlraho, — is, — ere. —^¡x t, — actum: sacar. fabcllo, —ac: la fabulilla. faeimts, —oris: el delito. fallo, —is, — ere, fefclli, falsum: engañar. falcar, — cris, — eri, fassus sum: confesar. fu slis, —is: el palo, la vara. hurlar, —aris, —arí, —alus sum: exhortar. imitar, —aris, —ari, —alus sum: imitar, ineolo, — is, —ere, —ni, — cttllwn: habitar. ¡rascar, —cris, —i, iratus sum: irritarse. labor, — cris, labi, lapsus sum: resbalar. hiedo, — is, —ere, laesi, ¡aesum: herir. laetor, — aris, —ari, —alus sum: alegrarse. hqttor, —eris, — i, locntus sum: hablar. merror, — cris, — eri, —itus sum: merecer. miror, —aris, — ari, —alus sum: admirar. nascor, — cris, — i, tiafus sum: nacer. lioccns, — culis: culpable, dañino. párenles, — um: los padres. perca, — is, — iré, — ii: perecer, pollíceor, — cris, — eri, poUicitus sum: prometer. praestans, — antis: excelente. p'rccor, — aris, — ari, —alus sum: rogar. propmquHs, — a, —nm: próximo, pariente. propósilum, —i: el propósito. resisto, — is, — ere, restiti, rcstitnm: resistir, detenerse. salulo, — as, — are, — avi, — atum: saludar.
139
sequor, —eris,.—i, secuHts sum: seguir. sumo, —tí, —ere, sumpsi, sum plt m: tomar. testar, —aris, —ari, —atus sum: atestiguar. uxor, — óris: la esposa. videor, —eris, — eri, visus sum: parecer.
237.
II.
Traducir al castellano.
Hortabunt'ur.—Venient.—Ausus eram. — Solebat. — Sólitus erat. —Imi táb itur .—Poll icear .—Mir at i sunt. —Or ta est.—S ecuti eramus .— Lcqueris.—Vapularunt. — Mériti sumus, — Irascaris. — Natus est. — Complectetur.—Morieris . — Nemo nascit ur dives. — Fugaces labunt ur anni.—Hoc se imperaturum pollicitus est.—Omnes mirantur in uno homine tantam inesse dissimilttudínem, tamque diversam naturam. -—Cares1, qui Lemnum incolebant, resistere aus i non sunt.—La us nova nisi8 oritur, etiam8 yetus amittitur.—Gloría virtutem tanquam4 umbra sequitur.—Miserrimum est tacere cogí, quod cupías loquL—Fatetur facinus, qut judicium fugit.—Nihil ex ómnibus rebus humanis est prae clari us au tBp rae stan tius , quam de repúb lica bene6 mere ri.—Noce ns pr ec atu r; innoce ns ira sd tu r.— Cari sun t p áren les, cari liber i, pro pinq ui, familiares, sed omnes omníum cantales patria una complexa est.— Morituri te salutant.—Sic78 *est locutus leo: quía8 plus valeo, me sequetur tertia (pa rs).—Non mihi videor® plañe10 periisse.—Totius mjustttíae nulla capitalior est, quam eorum qui tum cumu máxime fallunt, id agunt, ut12 víri boni esse vídeantur.—Tes tis rogatus est an18 a reo vapulasset.—Sua quisque exempla debet aequo animo pati.—Fulvía, Antonii uxor, quae se a Cicerone laesam arbitrabatur, capul manibus sumpsit, extractamque linguam acu confixit. 238. III.
Traducir al latín.
Me pareció14.—Moriréis.—Prometimosc—Solíamos. — Nos había mos alegrado.—Anduvieron.—Salió.—Hablásteis.—Seguiremos. — Me reced.—Nacerá.—Abrazaba.—Eran azotados.—Fueron vendidos.—Se alegraron.—Le seguiré.—Experimentaréis todas las cosas.—El joven alcanzó todo lo que deseaba.—Conseguiste gran fama.—Esta fabuli lla atestigua mi propósito.—Los niños hablaron de este modo.—Imi taréis los buenos ejemplos.—El reo confesó su delito.—Me parece14 más laudable aquél que por su valor ha llegado a un lugar elevado, que quien ha subido a costa15 del infortunio de los demás.—Ver los vicios de los otros y olvidarse de los suyos es propio del necio.-*No te 1 Los carie nses.— 2 si no.— 3 también.— * como.— B o.— 6 bien.— 2 así.— 8 porque.— ü no me parece .— 10 totalment e.— 11 cuando.— í2 que.— 13 si.— 14con el verbo videor. — 18 per con acus.
AGUS TIN MATEO S M.
GRAMATICA LATINA
atreviste a decir lo que pensabas.—De1 la abundancia del corazón habla la boca.
los tiempos compuestos el participio se usa en la forma neu tra. E j. : per ven itu r : se llega; per vent um es t: se llegó.
140
LO S
VERBOS IMPERSONALES
239. Se usan solamente en la tercera persona del singular. Los hay activos y pasivos.
Los verbos transitivos adoptan también la forma impersonal (cons truida como en los intransitivos), con la cual se expresa la acción del verbo, pero.n o el sujeto que la realiza. E j. : narratur : se cuenta; dictum est: se dijo.
I.
VERBOS DEFECTIVOS
VERBOS IMPERSONALES EN ACTIVA 240.
Los más usuales son:
fu lg ur at : relampaguea. grándinat: graniza, lucescxt: amanece. ningit : nieva. pl ui t: llueve. tonal: truena. vesperascit : anochece. nnseret : compadecerse. pige t : apesadumbrarse. pudet: avergonzarse, po eni tet : arrepentirse, taedet: hastiarse. decet: ser decoroso.
dedecet: ser indecoroso. libet o lubet : agradar. licet: ser lícito. oportet : ser conveniente o nece sario. óccidit: sucede. contingit: sucede. évenit: sucede.. referí : importa. interest: importa. supercst: resta. spectat;. toca, concierne.
*
243. La palabra castellana “defectivo” procede del verbo latino deflexo, — is, — ere, — fec i, — fee tnm , que significa: falta r. Por tanto, verbos defectivos son aquellos en los cuales falta alguno de los acci dentes gramaticales, es decir, algún modo, tiempo, número o persona. He aqui los más usuales: 244. Mé min i, novi , odi, coepi. La particularidad de estos cuatro verbos consiste en que solamen te tienen los tiempos del perfecto, los cuales en mémini, novi y odi se traducen con la significación de los del presente, pero en coepi se usan con ia significación de perfecto. Su conjugación es como sigue: INDICATIVO PERFECTO
241. OBS ERV ACI ONE S. 1* En castellano, los verbos miseret, piget, poeni.tet, pudet y taedet no tienen caráct er impersonal. Lo que en castellano es sujeto, se traduce al la tín poniéndolo en acusativo como complemento directo. E j. : pudet me: yo me avergüenzo; pocnituit eos: ellos se arrepintieron. 2* Decet y dedecet rigen acusativo' y se conjugan; no solamente en la tercera persona dd singular, sino también en la terce ra del plural. Ej .: superbia ne ¿o pienteui quldein decet: la soberbia no está bien, ni siquiera en el sabio; miseros convida non decent: las injurias no están bien en los necesitados. • 3» Libet, licet y oPnrtet tienen el sujeto en infinitivo. E j. :, Cur tnihi esse laeto non licetf ¿Por qué no me es licito estar alegre?; Nih il in bello oportet contemni: conviene no despreciar nada en la guerra. 4* Intere st y referí rigen genitivo. E j.: oinnes scúmt, quorum interest: sépanlo todos aquellos/ a quienes importa. 5' Los seis verbos últimos del número 240, aunque a veces se usan como im personales, tienen todas las formas de la conjugación normal.-
II VERBOS IMPER SONAL ES EN- PASIVA
mémini: me acuerdo memimsti
méminú
memínimas nteministis meminerunt, —ere
novi: yo novtsli novit nóvitnus novtstis nov enm t, ¿—ere
coepi: comencé' coepistí coepit coepiinus coepistis • coepenmt, —ere
odi: yo odio odislt odit ódirnus odistis odertmi, —ere
PLUSCUAMPERFECTO memmeram: me acordaba ntemíneras etc.
nóveram: yo óderant : odiaba sabía aderas ttóveras etc. etc.
coéperam: había co menzado cooperas et c
FUTURO meminero: me acor nóvero: sabré ódero: odiaré daré memmerís óderis nóvem •etc. etc etc.
242. Los verbos intransitivos adquieren la forma impersonal, utilizándolos en la tercera persona del singular de la voz pasiva. En 1 ex con abl.
141
IMPERATIVO memento: acuérdate mementote: acordaos
coépero: habré co menzado coéperis et c
142
GRAMÁTICA LATINA
AGUSTIN MATEOS M.
SUBJUNTIVO memítterim:
acuerde etc.
rae
ttté»mntííem: me acordara, etc. meminisses
et c
PERFECTO nóverím: sepa, óderitn: odie, etc. etc PLUSCUAMPERFECTO «ot»tsrem: supie- odissem: odiara, odisses ra, etc. et c tiovisses etc.
coéperim:
menzado etc.
haya co
coepissem:
hubiera comenzado
coepisses
et c
INFINITIVO metmmsse:
darse
acor*
novisse:
PERFECTO saber cdisse: odiar
haber co menzado
caepisse:
PARTICIPIO DE PERFECTO eoeptus:
143
248. Fati, fatus sum: decir, hablar. IND. PRES.: ( fa ri s ), fa tur , fan tur . P E R F . : fa tu s e st : habló; fa ti su n t : hablaron. PLUSCUAMF,: fat us er am : había hablado. ” F U T . : fabo r, fá bi tu r : hablaré, hablará. IMPERAT.: fa re : habla tú. SUBJ. PRES.: fa ti si n t : Hayan hablado. INF. PRES.: fa ri, fa rie r: hablar. GER.: fa nd i, fond o. PART. PRES.: fan s, fan tis , fa nt i, fant etn. PART. PASIVO: fat us , fata , fatu m. PART. en — n dus: fattdus, fanda, fandum. S U P I N O : fat u.
comenzado
PARTICIPIO DE FUTURO osunts
coepiurus
245, OBS ERV ACI ONE S. I* De acuerdo con lo indicado en el número 199 (pi g. 108), el verbo novi puede tener formas sincopadas: noít i, nostítj norunt, norarn, ttossem, etc. 2* En la conjugación de coepi se usan a veces formas pasivas con .significa* ción activa: coepi o eoeptus sum: yo comencé; coeperatn o eoeptus eram: yo habia comenzado, etc. Los tiempos del tema de presente, que no existen en el verbo coepi, se sustitu yen por los.de ineipio, —ir, — ere, — cepi,- — ceptum: comenzar.
246. ^4io: digo. IND. PRES.: aio, ais, ait, áimus , áit is, aiunt. ” IMPERF.: aicbam, aiébas, cüébat, atebámus, aiebátis, aiébant. I M P E R A T I V O ; ai: di tú. SUBJ. PRES.: («oí), mat, céant. PART. PRES.: átens, mentis. 247. Inq ua m: digo. IND. PRES.: inquam, inquis, inquxt, inquimus, inquitis, inquiunt. ” PERF.: inquam o inquii, inquisti, inquit. „ I M P E R F . : inquibat (inquiebat). ” FUT. IMP.: tuquies, inquiet. IMPERAT.: (inque), (inquito). SUBJ. PRES.: (inquiat). N o t a . El verbo inquam se usa solamente intercalado en una frase y nunca significando afirmación, como dico y otros. Ej.: C«r, ínquít, . . . t x ¿Por qué —dijo—. .. ?
Columna rostral y tribuna rostral.
249. OTRO S VERBOS DEFECTIVOS Oval: triunfa.
IND. PRES.: ovat: triunfa. PART. PRES.: ovatts: triunfante. Quaeso : ruego y quaésumus: rogamos. Apa ge: ¡retírate! ¡fuera! Ag e: ¡eal Es el imperativo del verbo ago con sentido de interjección. Cedo : di o da. cette : decid o dad. A v e : Dios te guarde. avete, aveto, avetote. Es el imperativo del verbo avere o Havere y constituye una fórmula de saludo.
144
AGUSTIN MATEOS M.
Vale : jadtóst válete, valeto, váletote. Es Salve: Dios te guarde. sálvete, salveto. F U T . : salvebis. INF.: solvere.
una fórmula de despedida.
N o t a . Las palabras que en el presente capítulo v an entre paréntesis, son Sormas anticuadas.
EJERCICIOS 2S0. I. Vocabulario. accipio, — ¿y, — ere, — cepi, — septum: recibir. areessitus, —tis: el llanianiicnto. beneficitm, — ti: el’ beneficío. ¡torreo, —es, —ére, —«t; estremecerse. ivimortalis, — e: inmortal, percipio, — is, — ere, —cepi, — septum: percibir. queror, — eris, —i, questus sum: quejarse. retinco, — es, — ére, — ni, —entum: retener. tceleraitts, —o, —um: delincuente, criminal. iribtto, —is, —ere, —ui, —utum: dar, atribuir.
251. II. Traducir al castellano. Vale, méa Terentia, quam ego videor videre.—Multo1 superiores bello esse coeperun t.—H abi tar! ai t Xeno phan es in luna, eamque esse 'terram multarum urbium et montium.—Animüs meminisse horret.— íllud memento curare per te et per omnes nostros.—Aiunt multum legendum esse, non multa.—Qui2 pOssum, quaeso, fácere quod quéreris, lupe?—Meminisse te id spero.—Quod* cíbus et arma civibus deesse coeperunt, socii rogarunt, ut* Caesar copias auxilio mitteret. —Age, por ro5, scisset.—A ttic us imm ortal i mem oria perc ept a retin e ba t benefic ia, qua e autem e ipse trib ue rat , tamd iu7 mem inera t, quoad ille gratos erat, qui acceperat.—Haec, inquit, merces fraudís a súperis datur.—SaJyo, tuo arcessitu venio huc8. 252. III. Tradudr al latín. Siempre9 me acordaré de este día y (de este) lugar.—Debe acor darse de los beneficios aquel que los ha recibido.—Conocíamos las bue nas costumbres del maestro.—Comenzaste a leer.—Yo, dijo, soy hom bre10 fu erte.— Dime , (t e) ruego.— Lo s soldado s se aco rdar on de (s u) antiguo valor.—Dame el libro.—¡Ea! (concedamos que) haya sido he dió asi11.—Odiarás el delito, pero12 compadecerás al delincuente.— 1 muy.— 2 cómo.— s porque.— * que.— 5 en fin.— 0 pero.— 7 tamdiu... quoad: mientras que— 5 acá.— B semper. — 15 tnr.— 11 tta. — 12 sed.
GRAMATICA LATINA
145
Nad a hay más infel iz que aquel a quien nad a adver so (le ) sucede.— Me hastía el oír las mismas cosas. VERBOS IRREGULARES
253. Fio, fis, fíeri, facius sum: ser hecho, suceder, llegar a ser. Se utiliza como la voz pasiva de fa do , fac is, fácer e, fe d , fa ci um : hacer, en' los tiempos de este verbo que carecen de ella. IND. PRES.: fio, fis, fi t, (fi mu s), (fi tis ), fiun t. ” I M P E R F . : fiebarn, fieb as, fieb at, fieb amu s, fieb atis , fieb ant. FUT.: fia m, fie s, fi et , fiernu s, fie tis , fie nt. I M P E R A T I V O : / * , ( fi te ), fit a, ( fi to te ). SUBJ. PRES.: fia m, fia s, fia t, fiam us, fia tis, fian t. IMPERF.: fíere m, fieres, fíeret, fierem us, fieretis, fierent. „ INF, PRES.: fíeri. 254. OBSE RVA CION ES. I* Entre los compuestos de fa do , liay unos que están formados de verbo o de adverbio. E j. : liquefado (de liquere:'-estzr liquido) ; calefado (de calere: e star ca liente), etc. Estos compuestos forman su pasiva con fio : liquefio , calefio, et c Otros se componen de preposición. Estos sustituyen la a de fa do po r »' en los tiempos del tema de presente y por e en los tiempos de los otros temas; y hacen la pasiva normalmente, sin necesidad de utilizar los tiempos dé fío . Ej.: refício, is, — ere, — fe d , — fee lum ; pasiva: reftdor; confido, —ir, — ere, — fe d , —fecl um ; pasiv a: conftdor, et c 2* Como se ve, el verbo /io no tiene los tiempos del tema de perfecto. En su lugar se utilizan los .correspondientes del verbo fa do en la voz pasiva.
255. Fero, fers, ierre, i\di, latum : llevar. VOZ ACTIVA
INDICATIVO PRESENTE S. fer o, fe rs , fer t. P . fér im us , fer tis , fe ru nl . IMPERF. fereb am, fer éba s, etc. FUT. IMP. etc.
PERFECTO tuli, tuli sti, etc.
PLUSCUAMP. túleram, hileras, etc.
FUT. PERF.
fer am, fer es,
lulero, tifleris, etc.
IMPERATIVO PRES. fe r, fert e. FÚT. fer io, ferió te, fer unt o. Gram. La*.—10
146
AGUSTIN MATEOS M.
GRAMATICA LATINA
SUBJUNTIVO PRESENTE
SUBJUNTIVO PERFECTO
fera m, fera s, etc.
túlerim, túleris, etc.
IMPERF.
PRESENTE fer ar, fcra ris, etc.
tulissem, tulisses, etc.
PERFECTO latus, — a, —um sim o fiter hn, ote.
PLUSCUAMP.
ferr em , fer res , etc.
IMPERE.
PLUSCUAMP.
fer rer , fcrr cri s, etc.
latus, — a, — um essem o fuis* sem, etc.
INFINITIVO PRESENTE
PERFECTO
ferre.
INFINITIVO PRESENTE
iulisse.
PERFECTO
ferr í.
FUTURO laturum, — am, — um esse.
latum, — am, — um csse o fuisse .
FUTURO latum iri.
PARTICIPIOS
PARTICIPIO PASIVO latus, — a, — um.
FUTURO
PRESENTE
laturus, — a, — um.
fer ens , — entis.
147
SUPINO latu
SUPINO latum GERUNDIO SUSTANTIVO fer end i, fere ndo , fer cn dw n, fereitdo . VOZ PASIVA
GERUNDIO ADJETIVO G. fer end i, fere nda e, fere ndi. Etc. ' a s —1* Los compuestos de fer o
N o t
INDICATIVO PRESENTE
PERFECTO
fer or , fe rr is o fer re , fer tu r, fer ím ur , fer im ini , fer un tur .
lalus, — a, — um su m o fu i, etc.
IM P E R F . fereba r, fereb aris, etc.
PLU SC U A M P. latus, — a, — um eram o fue ram , etc.
FUT. PERF.
FUT. IMP. fer ar, fer eri s, etc.
latus, — a, —um ero o fuero, etc.
IMPERATIVO PRESENTE fer re, feri min i.
FUTURO fer tor , feru nto r.
256.
Volo. vis, velle, volui: querer. No to, non vis, notte, no lui : no querer. Malo, mavis , mallo, mal ui: querer más, preferir.
INDICATIVO S. 1. 2. 3. P. 1. 2. 3.
voto vis vult vóttnnus vitíít'f voluitt
S. 1. 2. 3. P. 1. 2. 3,
PRESENTE jtolo ttotmis notivull ná'.umus nommltis noluut
S. P.
1. 2. 3. 1. 2. 3.
malo mavis mavult máluiinis mavultis malunt
IMPERFECTO volebam, volabas, etc. volaut, voles, etc. N o t a .—Los-tiempos
nolebmn, nolebas, etc.
FUTURO IMPERFECTO nolam, nales, etc.
malebom, malebas, et c nialam, males, etc.
del tema de perfecto (volui, vohteram, etc.) son regulares.
GRAMATICA LATINA
AGUSTIN MATEOS M.
148
INF. PRES.
IMPERATIVO PRES. : noli, nolite FUT.: nolito, nolitote, nolunto
veliin, velis, etc.
SUBJUNTIVO PRESENTE nolim, nolis, etc.
vellent, vellos, ele.
tiollem, nollcs, etc.
(quiens)
(nequietis)
regular.
maüe
nolens, —enlis
257. Eo, is, iré, i vi o ii, i lu m : ir. IND. PRES.: eo, is, it, imus, iiis, cunt. ” I M P E R E . : ibam, ibas, etc. ” FUT. IM P.: ibo, ibis, etc. I M P E R A T . : i, itc, ito, itote, eunio, SUBJ. PRES.: eam, eos, etc. „ I M P E R F . : ¡rcm, tres, etc. PART. PRE S.: ícns, eúntis. GER. SUST.: eúndi; eúndo, etc.
Este verbo es .completamente regu lar, per o en algunos tiempos admite, al lado de sus formas regulares, otras que recuerdan las del verbo sum. Indicaremos solamente estas últimas formas. IND.- PRE S.: edo, edis o es, edit o est, éditnus, éditis o estís, eduttt. I M P E R A T . : ede o es, edite o éste, edito o esto, edito o esto, editóte o estote, edunto. SUBJ. PRES.: edam o edint, edas o edis, edat o edit, edamus, edatis, edant o edint. I M P E R F . : éderem o essern, éderes o esses, édsret o esset, ederemu s o essetnus, ederetts o essetis, éderent o essent. I N F . P R E S . : édere o esse. EJERCICIOS 260.
Queo, quis, quite, quivl, quitum: poder. Néqu co, nequis , nequire, nequivi, ncquitum: no poder. INDICATIVO PRESENTE
s. p.
1. queo
2 3. 1. 2 3!
(quis) (qutt) quintas ( quilis) queuní
s.
p.
1. néquco 2. tiéquis 3. néqitit 1. nequímtis 2. nequítis 3. néqueunt
IMPERFECTO (quibam) ttcqnibaut, FUTURO (quibo), etc. nequibo, etc.
1. quéant 2. queas 3. qtiéol T. 1. queámus 2. queátis 3. quéant
S. 1. néqueam 2. néqueas 3. fíéqueat P, 1. nequeámus 2. nequeátis 3. néqueant
IMPERFECTO . (qiiirein) tiequirem
Vocabulario.
imputo, — as, — ore, — avt, — altan: atribuir, imputar. s i n t á i s , — i : el mono. t a n g o , — i s , — e r e , t é H g i , t a e t u m : tocar.
SUBJUNTIVO PRESENTE S.
I.
a m a r u s , —a , — um : a m a r g o . á u f e r o , a u f e r s , a u f e r r e , á b s t u l i , a b l a t u m : quitar. c a s u s , — u s : el suceso, el accidente. ¿ogo, —tr, — e r e , c o e g i , c o a c t u m : obligar, reunir. c o m e i o , — is , — e r e , — i , c o n t e s t a n o c o m e s t u m : comer. c o r i u t n , — ii : el cuero, el pellejo. ebibo, — i s , — e r e , — i b i , — i t u m : a p u r a r . e g e o , — e s , — é r e , — g t t i : necesitar, carecer.
1* Los tiempos del tema de perfecto son regulares. 2* Hay formas impersonales en pasiva: itur, itrni est, etc,. 3* Como co se conjugan sus compuestos: abeo: irse; adeo: acercarse; exea: salir; pe'reo: perecer; praetereo: pasar por alto; redeo: volver; iratiseo: pasar; ivneo: ser vendido; asi como también queo: poder, y nequeo: no poder. No t a s .
258.
Las formas de los tiempos del tema de perfecto siguen la conjugación
259. Edo , edis, édere, edi, es ut n: comer. maliem, malíes, etc.
PARTICIPIO DE PRESENTE voleas, —enlis
(nequire)
Not a .
malim, malis, etc.
INFINITIVO mlle
(quite)
PART. PRES.
IMPERFECTO
vtllt
149
vanus, —a, —imi: vano.
c o m e d o es compuesto de rldades, es decir, las dobles formas c o m e á i s o N
ot a
.
El verbo
261.
II.
ed o y ofrece sus mismas partícula* c o m e s , c o m e d i t o c o m e s t , etc.
Traducir al castellano.
Fer difficilia, facilia Ievius1 ieres.—Tibí auxilio esse malumus. —Vo luit cognosc ére, quo2 issent. —-Noli imp uta re van um benefic ium mihi.—Vobiscum ibit, uts nomina eorum roget.—Ad patriam liberan* 1 mejor.— 2 adonde.— 8 para que.
150
AGUSTÍN MATEOS M.
dam omni ferebatu r cogitatione.—Canes, ut1 comesse corium possent facilius3, aquam coepére ebíbere.—Dulce etiam fugias, quod fieri amarum potest.—Quatn miserum est cogí opprimere, quem salvum velis.—Dixisse fe rtur simius hanc sententiam.—Esse oportet ut1 vi vas, non viverc ut1 edas.—Quod vult, habet, qui velle quod satis est, potest.—Eg o malo virum , qui pecunia egeat, quam pecunia m, quae viro egeat.—Magna laus et admirabilis videri solet, tulisse casus sa pien ter3 adversos.
GRAMATICA LATINA
' PRESENTE
1.
sono tono veto
PERFECTOS Y SUPINOS
—are —are
—are —are — are
Sin embargo, son numerosísimas las excepciones a estas reglas. Con el fin de ayudar al alumno, ofrecemos a continuación una lista de los verbos más usuales. 1 para que.— * más fácilmente.— 3 sabiamente.— 4 con Praestím.— 5 en dat— • con oboedío.— 7 con fero.— * con el sust. memoria, ae.— 3 utilícese el sust obltvio, — óitts.— 10 ttam.— 11 tundan.— 13 jampridem.
PERFECTO
mico
—are
— - itum
crepui cttbui domui plicui 0 pltcavi somi tonui v et ui o vetavi
crépitum ciíbittim dópútum pticituin o plicatum sónitum tónitum vétitum
— are — are
eneco frico
----Mí
4.
do 2
— are — are
sto2
265.
sonar tronar vedar
—atum br ill ar
enectum frietum o fricatum sectum
matar fregar cortar
— tum
jutum íotum, lautum o lavatum dalum statum
dedi steti
ayudar lavar da r estar de pte
SEGUNDA CONJUGACIÓN 1
— Ut
—ere ccnsui
—ere arta —ere arcut
2. — u t oreo areeos
- 4
javo ¡ovo
restallar estar echado domar pl eg ar
— tum
enecui fricui
— are fttvi — ore lavt
nticalum
— are secui
seco
cerneo
micui o viicavi
3.
SUPINO
— Mí
2. — Mí
263. Cuando se conoce la forma del perfecto y del supino de un verbo, no ofrece ninguna dificultad la formación de los tiempos que se derivan de aquéllos. Por regla general, los perfectos y supinos tienen las terminacio nes siguientes: en la primera conjugación,- — aun, — a tiim; en la se gunda, —ut, — i tum; en la cuarta, — mi, — Itum.
—ore
— are
262. III .—Trad ucir al latín Otro (se) llevó los honores.—No quiero ser más largo en mi dis curso—Os quieren persuadir.—Creemos que él quería mandar* *1la in fantería8.—¿Por qué no quieres defender tu patria?—Si hubieras que rido seguir6 mis consejos, habrías vencido.—Esperemos las cosas que deseamos, (pe ro) soportemos7 lo que suceda.—El mal inveterado se hace fuerte y difícil de ser vencido.—Al arte de recordar8 preferiría yo, dijo Temístocles, el arte de olvidar9, pues10 me acuerdo incluso de las cosas que querría olvidar, (pero) no puedo olvidarme de aquello que quiero.—Irás, por fin11, ¡oh Catilina!, adonde convenía que estu vieses hace tiempo12.
264. PRIM ERA CONJUGACIÓN INFINITIVO
crepo cubo domo piteo
151
— sum
censum
ju zg ar
—tum estar seco apartar
1 Todos jos compuestos de do (excepto los formados de preposición o de una palabra de más de una sílaba) cambian la a en j y se conjugan por la tercera. 2 Todos los compuestos de sto (excepto drctmisto y antesto o anlisto) hacen el perfecto en — stiti. 3 Sus compuestos (p. cj.: exerceo: ejercitar; eoerceo: reprimir) tienen supino.
152
GRAMÁTICA LATINA
AGUSTIN MATEOS M.
PRESENTE
PERFECTO
INFINITIVO
misceo
—ere torrui —ere tcnui —ére fervi 0 ferbui —ere sorlmi o sorpsi —¿re miscui
doceo
—ére
torreo feúco jerveo
sorbeo
3.
—P¡eol implen repleo aboleo deleo neo fleo cieo
4.
—v i
— tu m
ttrsi
fielum citum
—¿re —ére —ére
jubeo oigeo maneo ardeo ¡uceo haereo mulceo' suadeo persuadeo turgeo
—ére jttsst —ere alsi —ére manst —ére arsi —ére luxi. —ére haest mttlsi —ére —ére suast —ére persuasi —ére lursi
tersi
5.
lugeo inaulgeo augeo fulgeo mulgeo polluceo frigeo torqueo
—ére —ére —ére —ére —ére —ére —ére —ére
fussttm mansión
(haesum)
mulsum suasum Persuasttm
indultum attelum
polluctuni tortum
6. iondeo rnordeo pe nd eo spond e o
PERFECTO
SUPINO
— i ( r e d u p .)
— s u m 1
to to n d i m om or di p ep en di _ sp op on d i
— ére — ére — ére — ére
7.
to nsu m morsum pensum
sponáM»;
— i2
pr an de o sedeo assideo
llenar Henar rellenar abolir b o rr ar hilar, tejer llorar excitar
urgir, apretar reír limpiar, poner terso mandar tener frío pe rm an ece r arder lucir estar pegado acariciar aconsejar pe rs ua di r estar hinchado
llorar pe rd on ar aumentar br ill ar ordeñar ofrendar hacer frío torcer
1 Solamente se usan los compuestos. * O en — x i, cuando la s se combina con una gutural anterior.
e ir cu ms ed eo s tr iú e o video pr ae vi de o pr ov ide o
— é re
circuntsedi
— ére — ére — é re — ére
slridi v id i p ra ev id i p r o v id i
.faveo fo v e o voveo c ov eo P aveo m oveo
— ére — ére — ére — ére — ére — ére
fa te o r reor medeor rnereor tueor mísereor
— é ri — é rt — éri — ért — éri — é rt
9.
liceor
prandi se d i a ss ed i
pransum se s s n m asscssttm
— i fa vi fo v i vovi caví pavi m oví
circumsessum
vistan praevisum p r o v is ta »
fautum fo to m volttm c c u lu m
ikO tum
favorecer fomentar hacer voto guardarse tener pavor mover
V e r b o s d ep o n e n te s
confesar pe ns ar curar merecer defender compadecerse
m éritos sum tuilus su m . m ts er Uu s o m ísertus sum lícitos sum
— éri
almorzar estar sentado estar síntado ju nt o a estar sentado alrededor rechinar ve r pr ev er pr ov eer
— tu m
f as s tt s s um r a tu s s u m
10. atideo gaudeo soleo
— ér e — ere — é re
8.
cortar el pelo morder estar colgado prometer
— su m
enseñar
— han
INFINITIVO
mezclar
—sum risttm terstan
— Jí2
luxi indnlsi atixt fulsi mulsi polluxi frixi lorsi
0
—pletum ituplelum repletum abolitum deiectum
urffeo fideo tergeo
fifi
sorber
sorptum
dorui
—,si2
tostar tener asido hervir
toslum tcntum
mistum mixtum doctum
—plevt tntplevi replevi obolevi delevi nevi flevi civi
—ére —ére —ére —ére —ére —ére —ére —ére
PRESENTE
SUPINO
153
po ne r pre cio
V e r b o s s e m id e p o n e n te s
— é re — ére — ére
atreverse, osar alegrarse soler
a u su s s u m ' g a v ts u s s u m solitos sum
266. TERC ERA CONJUGACIÓN 1. mergo cedo
— e re — ere
— si* t ne rs i c essi
— su m
mersum cessum
sumergir ceder
1 Los compuestos de tocios los verbos comprendidos en este apartado sexto no tienen reduplicación en el perfecto E j. : de responded (responder), respondí, 2 Con alargamiento de la vocal temática.
3 Véase la nota 2 de la p. 152.
154
AGUSTIN MATEOS M. INFINITIVO
PRESENTIS
rodo rodo dando indudo condudo
excludo redudo figo laedn collido illido nútto ploudo applaudo expiado
trudo spargo aspergo divido ludo vado invado fledo necio
pledo plecto pedo quatio concutio percutió
—ere —ere —ere —ere —ere
rasi rosi clausi indusi condttsi
—ere exdusi —ere rcclusi —ere f ix i —ere lacsi —ere collisi —?rc illisi —ere tnisi —ere plausi —ere applaust —ere explosi —ere trun —ere sparsi —ere aspersi —ere dwisi —ere htsi —ere vasi —ere invasi —ere flext —ere ne xi o Jic.riít —ere plexi —ere —ere pexi .v (quasst) —ere concussi —ere —ere pereussi 2.
carpo repo scalpo sculpo nnbo scribo tingo exstinguo distinguo fi n g o a ng o clango lingo cingo pb to o siringo
PERFEC1
— ere — ere — ere — e re — ere ’-^-ore — ere — ere — e re — e re — e re — ere — ere — ere — e re — ere
— s i 1 carpsi r e ps i scalpsi s eu lp si n up si scripsi tinxi exstinxi d is ti nx i f in x i anxi linxi cinxi pinxi strin xi
1 Véase la nota 2 de la pág. 152.
GRAMATICA LATINA
SUPINO rustan rosum ciuusum indusum conclusión exclusttm reelusum fi x ti m laesum collisum illisum m issum pl ou su m tipplausum explostan Iri is nm sparsum aspersum divisum lusutn vasum invasum flc .v um nextim pl ex um pe si an quasitm concussum p e rc w s u m
PRESENTE raer roer cerrar incluir, encerrar concluir, encerrar excluir recluir, volver a cerrar lijar, clavar herir chocar chocar enviar aplaudir aplaudir desechar con ruido empujar esparcir rociar dividir ju ga r ir invadir doblar unir entretejer castigar pe in ar sacudir sacudir golpear, herir
— tu m carptum reptum scalplum sculpium nuptum scriptum tinctum exstinctum disiinctum fi c tu m
¡indum
ctnciaw pi ch an striclum
coger arrastrarse raspar, esculpir raspar, esculpir casarse escribir teñir apagar Jistmguír fingir, formar, angustiar sonar el clarín lamer ceñir pi nt ar apretar
Pango pla ng o ungo m ingo ju n go compongo exptm go ningit coñtemno derno sum o como pr on to gero ur o ad u r o co m b u ro tra h o veko
INFINITIVO
PERFECTO
— ere
p an xi o pe gi p la n xi tin xi m i nx i j un x i com punxt expúnxi tíin.rit contempst dem psi s ta np si cotnpsi p ro m p si gessi ussi a d ttss i combussi tra xi vexi
—ere — er e — er e — e re — ere
—er e — ere — ere — ere — er e — ere — e re — ere — ere — er e — e re — ere — e re
i n t e lk go negiego tego diligo pe rg o a lH d o
— er e — e re — ere — er e — e re — er e
illido
— ere
delicio aspicio eonspicio d e s p id o dispicio
— e re — er e — e re — er e — ere
tn s p id o P erspicio sorgo fl ig o ajfh g o c o n flig o dico fr ig o vxoo coquo ático fl u o sugo s tr u o
— er e — ere — er e — e re — e re — ere — er e — er e — ere — er e — ere — er e — er e — e re
15S
SUPINO pa ch ón pl an d ut n unctum m icium ju n c tu m com pundtan expunctum contcm ptum dem ptum sum ptum compitan pr om p iu tn gestum ustum adustum combustnm trochan vectum
in te l le x i tt eg le xi i e xi d ile xi p e rr e xi a i le x i
intellechan neglechtm techan dilectum pe rr ec tu m allechtni
illext
illech m
as p e x i c on sp ex t despexi dispexi
aspedum conspechm d esp ed tm dispeehan
inspexi p e rs p e xi surrexi fl ix i a f fl ix i e ottfl tx i d ix i f rt x i v tx i c ox i dttxi fh tx i sttx i str u x t
inspectum pe rs pe ch an surrechtm fl ic h u n aflictum confltchun dictum fr ic h a n vichan cochtm duchan fi n c h a n suettan structum
hincar, plantar llorar untar orinar ju nt ar pu nz ar bo rr ar nevar despreciar quitar tomar pe in ar sacar llevar, hacer quemar quemar, secar quemar arrastrar transportar, conducir entender descuidar cubrir amar pr os eg ui r atraer con halagos atraer con halagos acariciar, atraer mirar a ve r despreciar mirar a todas pa rte s m i r a r a d e n t ro distinguir levantarse chocar afligir combatir decir freír vivir cocer guiar fluir chupar construir
AGUSTIN MATEOS M.
156
INFINITIVO
PRESENTE
3. — e re — ere — ere — ere — er e — ere — ere — ere
capto tero rudo quaero acquiro iftQuiro requiro sapio
desipio
PERFECTO — i v i
— iiu tn
cu pivi Irivi rudúft q ua esivi a cq ui siv i i nq u is iv i r eq ui si vi sapivi, sopü o sapuí
cujtitum tr itu m
—ere
resipto
— er e
resipisco
rtsipivi o resipui — ere arcessivi — er e f ac es s iv i o fa ce ss t — ere in ces s ivi o incessi — ere capessívi — ere lacesshft — ere
oreesso fo ce ss o incesso capesso lácesso
4. gigtio tremo fr em o strepo gemo compesco dispesco molo Pono vomo
— ere — ere — er e — ere — ere — ere — ere — ere — ere — er e
5. acuo ábnu-o
qu acs itu m a cq td siU tm i nq ui si ti tm r eq uL stittm
arcessitum facessiiutn
caPessitum locessilum
— u i
— itu m
gen ui tremtii f re m u i strepui g em ui compescui dispcscui molui posui v om u i
genitum frem ilttm strepitum gem itu m m olitt m p ositum vom itum
— ui
— u tw n
—rere — er e
acui d bn ut
ocu tum
ánnuo
— e re
d nt tt tt
inntio
— er e
(m u i
orguo congruo
— ere — e re
ar gu i c on gr ui
utgrue lu o po llu o exuo indico
— ere — ere — ere — er e — ere
in gr ui hit polltii e tu i in du i
argutum
¡utum pollutuM exultan indultan
157
GRAMATICA LATINA
SUPINO
INFINITIVO
PRESENTE
desear
trillar
rebuznar bu sca r adquirir inquirir requerir, buscar saber a, tener sa bo r o ra zó n ser insípido, ne* do volver en sí, corregirse volver en sí, .corregirse mandar llamar ' ejecutar, hacer cumplir acometer, llegar tomar desafiar, provoca r
engendrar temblar br am ar hacer ruido gemir refrenar separar moler po ner vomitar
aguzar rehusar por seña s decir que sí por ' s e ñ as indicar por seña s
argüir
convenir, congregarse venir encima lavar, pagar manchar desnudar vestir
SUPINO
PERFECTO
pl ui t stotuo constituo restituo m etuo sternuo imbtto mintió ru ó
— ere — ere — ere — ere — ere — ere — er e — ere — ere
diruo su o spu o tribuo salvo vo b o
— ere —e r e — ere — ere — ere — ere
d iru i sai spui tribuí solví volví
Pasco depasco sterno
— ere — ere — ere
sexo sperno cerno
— ere — ere — ere
pluit status constituí restituí w ciui stem uí im b u í m in ut ru í
im b u tum m inutu m rutum o ruitumd iru tum sutum spuhtm tribulum solutum vohtittm
—tum
6. — iñ
decemo secerno cresco gatesco' suesco abolesco o/dolesco
obsolesco Hito interlino oblino sino desino nosco cognosco agnosco ignosco
pavi depavi str a v í
pastum depositan slr a tu m
s eví sp r evi cr evi
s a tu m sprelu m crettan
—ere decreví secreví —ere creui —ere —ere quieví —ere suevi —ere aboleví —ere adolem o adolui —ere absolevi Hvi o —ere levi —ere interlevi —ere oblevi ství —ere —ere desivi novi —ere —ere cognovi —ere agnovi —ere tgnovi
Muero
dissero
—ere raput corripuí —ere —ere ahíi —ere texuí —ere sentí —ere inserui —ere disserui
decreltan scerelttm crettan quíetum Siietum
llover establecer constituir restituir temer estornudar imbuir disminuir caer destruir coser escupir atribuir soltar, pagar dar vuelta
apacentar apacentar derribar, tender en tierra sembrar despreciar ver claro, discernir decretar apartar crecer descansar acostumbrar destruirse
litmu
crecer caer en desuso untar
interlthm óblitum1 situtn desitum notum cógnittun ágmtum ignotum
untar, borrar untar alrededor pe rm itir , d ej ar dejar conocer conocer reconocer pe rdo nar
— tu m
7. — ui
rapio corripio alo texo sero
statutum constitutum reslituium
raptum correptum altum fexlum sertum inrarhm dissertum
1 No se confunda con oblitus, de oblh-iscor.
arrebatar arrebatar
alimentar tejer
enlazar insertar disertar
158
AGUSTIN MATEOS M.
PRESENTE
INFINITIVO
Pitiso
PERFECTO
SUPINO
—ere
coto occulo consulo
pinsui o pinsi —ere colut —ere occului —ere consultti
tendo*
—ere
disco dedisco poseo deposco reposeo pungo abdo addo credo edo dedo retido vendo Perdo condo Prodo subdo ogo jacto frango copio jacio lego allego relego stiblego colligo eligo emo linatio relntquo vinco fuffto rumpo
—ere —ere —ere —ere —ere
¡eligí afligí PePeri cecini concinui
lactum attactum parlum cantum concenlum
tetendi
tentum o iensum
•
—ere didiai —ere dedidici —ere poposci — ere d epoposci —ere repoposci —ere Pupugi abdidi —ere —ere addidi —ere credidi —ere edidi —ere dedidi —ere reddidi —er e ve nd id i ¿—ere Perdidi condidi —ere ere pródídi —ere —ere — ere —ere —ere —ere —ere \—ere —ere —ere —ere —ere —ere —ere —ere —ere —ere —ere
PRESENTE
pisttrn , Jtinsum machacar, golo pittstium pe ar cultitm cultivar, honrar oceulium ocultar consultum consultar, mirar po r
INFINI TIVO
puncho» ábditúm additum creditum edihtm deditum redditum vend iltttn perdUum condilum proditxim
subdidi egi f ec i. fregi cepi jeci ¡egi allegi relegi subíegi collegi elegí n ni Hgui reliqui vici fugi rupi
subdiium actum factum fractum capium jaclurn lectum allectum relectum sitblectum collectum electum emptum liciutn relictum victum fugitum ruplum
PERFECTO
— ere —ere
meto excello
— $um
utcssui excelluí
m essu m
10 . tocar tocar pa ri r cantar cantar junta mente tender aprender olvidar pe di r pe di r volver a ped ir pu nz ar esconder añadir creer sacar, producir entregar devolver vender pe rd er fundar, edificar entregar, traicio na r sustituir, sujetar hacer hacer romper, quebrar tomar, coger arrojar leer, coger elegir, escoger releer, recoger sustituir coger, reunir elegir comprar dejar abandonar vencer huir romper
1 Sus compuestos siguen la cuarta conjugación. 2 De sus compuestos, unos hacen el supino en —lentum y otros en —ientum o — tensión.
cado incido óccido récido éxcido pa rc o ja ll o refello caedo e x c íd o incido occído r e tid o pe nd o su s p e nd o carro pr ae ct tr ro recorro su c c ttr r o pe llo expello impello re pe llo tu nd o retundo edo comedo jo d io fu nd o
— e re — e re — ere — ere — er e —ere — er e — e re — ere — ere — ere — ere — e re — er e — e fe — ere — er e — er e — e re —ere — ere — e re — ere — e re — ere — ere — ere
— er e — er e
m an do scando asc e nd o e ons c e nd o d e sc e nd o accendo íncendo snccendo éefendo o ff e n d o
— ere — ere — ere — ere — e re — ere — ere — ere — ere — e re
c cc id i in cid í ó c c id i ré c id i c xc id i peperci 0 pa rs i fefelli r ef cl li ce cidi c x c id i i n ti d i occtdi recidi pe pe nd í suspendí cucurrt pr ae cu cu rr i rc cu cu rr i saccurti pe pu lí cxptili ím ptd i rippufí tutudi rétudt ed i c om edí
- - i,
segar aventajar, sobres» lí r
— jt tm
— i
casum incasum o cc asum r e c os ían parsum
caer caer caer, ponerse el sol recaer caer de pe rd on ar
engañar refutar herir, matar caesttm cortar excisum cortar in c is u m oc'cisum matar recortar recísttm pa ga r, pe sa r pe ns ió n sttspensión suspender, colgar correr cursuvi praecursttm pr ece de r recursttm volver a correr socorrer, ocurrir succursum arrojar, empujar pulsum expulsar expulsión empujar, impeler im pu ls u m repulsum repeler l u s t a n o h t n s u n i golpear rechazar r e t u s u t n comer están c on te s ta n o comer falsum
comestum fo s s ttm fu s t á n
fo d i f t td i
11.
159
SUPINO
tfi
9.
— t u m
8. tempo attíngo Parió1' cono concino
GRAMÁTICA LAT INA
cavar derramar, fundir
— tum, —sum
m andi scandi as cen dí conscendi d esc en dí a cc cn d i incendi s u cc e nd i d efe nd í o fj c nd i
m ansum scansum as cc us tim conscensum d es ce ns um a cc en sm t íncettsum SH Cc ettstu n d efe ns ió n o f fe u s u m
mascar subir, escalar subir, ascender subir juntamente ba ja r, des cen der encender encender, incendiar inflamar defender ofender
GRAMÁTICA LAT INA
AGUSTIN MATEOS M.
160
INFINITIVO
FRESENTE
PERFECTO
— ere
Padi
ps al lo verro verto Prebendo ico bíbo sido. ft n d o scindo v is o cudo pe rc el lo vello
— ere — ere — ere — e re — ere — er e — er e — er e — er e — ere — er e — er e — e re
psalli verri v e r tí p re he nd í iCt b ib i s td i fid t s etd i v is i cudi p e r ad i v e ll i o z u i it
12. amplector irascor pa tio r ttascor n a n c isc o r apiscor adipiscor labor pa cts eo r fa ti sc o r gradior p ro fi d sc o r gueror sequor expergiscor fr u o r }no rio r n ito r loquor fu ng ar
—w ---i
— í —i
—í ■—i —* —i —i —i —i —i
—! —i —i —t —i —i —i
re m in ise o r comminiseor uldseor liquor vescor
pansum pa ss ttm
o
verstan v e r s ttm prehensión iclum bibilum fissum scissum zlistó n cusutn perculsum v u ls u m
1. extender
PRESENTE
tocar la cítara ba rr er , a rr a st ra r volver coger herir be ber sentarse hender rasgar visitar acuñar herir, matar arrancar
omplextts sum irofus sum p a s s u s sum tutlus sum n a c tu s o n a n c t u s s u m aptas sum adeptas sum lapsus sum p ac lu s s u m fc ss u s s u m . gressus sum P ro fe ctu s s um questus sum secutas sum experrec lus sum f r t ti H t s s u m tnorhius sum nisus o n i x u s s u m
fontfus sum
—t commentus sum ullus sum
—ere —ere —ere
fisus sum confisus sum dtffisus sum
— tre
exdvi scivi
2.
— vi
sepelio
— iré
v e n io advento invento pe rv en io reporto
— iré — iré — iré — tre — ir é
c o m p e rio
abrazar airarse su frir, padecer nacer obtener, alcanzar alcanzar alcanzar resbalar pa cta r cansarse, henderse andar marchar quejarse seguir despertar gozar morir esforzarse hablar cumplir, desempe ña r acordarse imaginar vengar, vengarse ¡¡atildarse alimentarse de
septo vincio dem udo revindo fa r d o fu t d o haurio e x h a u r ió amicio
— iré — tr e — tre
—
—tre — ir é
—t re
— tre — tre — iré — tre — iré
4.
— si1
sarsi r es ar si sa nx i
5. sendo co n s e n tio d isse n tto
— iré — tre — ir é
a p erio operio cooperio salto a ss ilio desiUo tnsilio
— ir é —iré
6.
fiarse confiar desconfiar
—i ré
— iré — ir é — tre — iré
se p s i vi n x i devinxi r e vá tx i fa r s i fu lsi hatts* exhausi a m t xi o om inó
Gram. Lat.—II
sepulium
sepultar
— tu m
ventum adventum in v e n lu m perventum repertum
venir llegar encontrar llegar hallar
compcríum
averiguar
— tu m
sarfum resortum sanclum
s e p tu m v in c tu m devinetum r e v tn ctu m f a r l t tm fultum haustum exhaustum am etum
coser remendar sancionar, presenti|l* ui r cercar atar atar sujetar, atar rellenar sostener, apuntalar sacar agotar vestir
— su tn
s e n si consensi d iss e n si
—iw aperui operui cooperui salui a ss ilu i desilui insilui
excitar saber
— tu m
—si
1 Véase la nota 2 de la pág. 152. ;
— i vent o dv en t in v e n t Pervent r ép er i o répperi c ó m pe r i
SUPINO ex d tu m sciium
sepelid
— ir é
sardo resordo sondo
— t um
PERFECTO
— iré
3.
13 . V erbos semideponentes fido confido diffido
— i v i
INFINITIVO
excio seto
V e r b o s d e p o n e n te s
fm c tu s sum
—( —i ——í —i
267. CUARTA CONJUGACIÓN
SUPINO
pa nd o
161
sensum consensum dissensutn
sentir consentir disentir
— tu m
aperlum opertum cooperttm saltum
abrir cerrar cubrir saltar saltar a saltar hacia abajo subir, saltar sobre
AGUSTÍN MATEOS M.
162 PRESENTE
INFINI TIVO
adeo ineo intereo obeo praeeo prodeo redeo subeo transeo veneo
7.
--- U
— tre — iré —iré — iré
adii inii interii obii
—iré —iré — iré — iré —íre —iré
¡'raeii ¡•rodii redii subii iransií venii
GRAMATICA LATINA
SUPINO
PERFECTO
LAS PARTÍCULAS
— itum
adiium itiitum interitum praeitum proditum reditum subitum transitum veniitm
entrar perecer ir al encuentro, morir anteceder salir volver entrar, sobrellevar pasa r ser vendido
•
—tri —iri —iri — iri —iri —iri
—iri
—iri —iri —iri —iri —iri -* ri —irí —irí
mensas sum assensus sum expertas sum oppertus sum blanditus sum ¡argitus sum sorliiHs sum ortus sum exorlus sum adorttu sum orsus sum exorsus sum potitos sum molitus sum
I.
acercarse a
Verbos deponentes melior assentior experior opperior blandior largior sorlior orior exorior adorior ordior exordtor Potior molior punior
163
medir. asentir experimentar aguardar halagar conceder sortear surgir, levantarse nacer asaltar comenzar, urdir comenzar apoderarse edificar, amontona! castigar
EJERCICIO 268. Indic ar el verbo latino del cual proceden las palabras castellanas siguientes: Crepitar. — (Línea) secante. — (Línea) tangente. — Doctor. — To nsu ra. — Reple to. — Contuso . — Ru ptu ra. — Fos o. — Neg ligencia. — Recoleto. — .Estricto. — Combustible.— Secreto, — T rémulo. — Esputo. — Exhausto. — Solución. — Anuencia. — Rector. — Tech o. — Flex ible. — Misi ón. — Colisión. — Aspec to. — Cintu ra. — Estr iden te. — Adhe renci a. — Fer vien te. — Auge . — Árid o. — Ficción. — Nupcial. — Reptil.
ADVERBIOS
Indicamos a continuación los adverbios latinos más usuales: I.
NUMERALES
269. Los expusimos ya, al hablar de los adjetivos numerales. Sólo falta añadir que a la pregunta quoties?: ¿cuántas veces? responden también los adverbios áliquoties: algunas veces; toties: tantas veces. Este último adverbio suele ir en form a correlativa: toties. . . quoties : tantas veces... cuantas... II. DE TIEMPO 270. Unos responden a la pregunta quandot: ¿cuándo? y son: hodie : hoy. herí: ayer. eras : mañana. nunc: ahora. per end ie: pasado mañana. saepe : con frecuencia. semper : siempre altquando: alguna vez. unquam: alguna vez. nunquam : nunca. ple rum qu e: las más de las cottidie : diariamente. nuper : hace poco. interea: entre tanto. olim : en otro tiempo quondam: en otro tiempo
veces.
ja m : ya. nondum : aún no. tándem: por fin. dénique: por fin. m ox : luego. postea , po st : después. antea : antes. deinde: después. tune p tutu: entonces. pr íd ie : el día antes. pos trid ie: el día siguiente. adhuc : aún.
sí at m : en seguida. ititerdum: alguna vez. nuditis tertius: anteayer. commodum: a tiempo.
271. Otros contestan a la pregunta quamdudumf: ¿cuánto tiem po hace que ? So n dudwn y jamditdum: hace ya tiempo. 272. Finalmente, los hay que responden a quamdiu? : ¿por cuánto tiempo? Son diu, jatndiu : por mucho tiempo.
154
AGUSTIN MATEOS M.
GRAMÁTICA LATIN A
III. DE LUGAR
278: IV. DE AFIRMAC IÓN ita, etiam : sí, así es. quidem, equidem: ciertamente. certe: ciertamente.
273. A la pregunta ubi?: ¿dónde? responden ubi ubi : dondequiera. hic: aquí. istic: ahí. illic : allí. ib i : allí. ibtdcm : allí mismo. alibi: en otra parte. ubicumque: dondequiera que. * obviam: al encuen tro.
ubilibet : dondequiera que. ubique : en todas partes. usquam: en alguna parte. nusquqm : en ninguna parte. hucusque: hasta aquí. intus: dentro. fo ri s: fuera. proc ul: lejos. prop e: cerca.
útique: ciertamente. sane, profecto: en verdad. scílicet, vidélicet : sin duda,
saber.
hite : acá. istuc: ahí.
quocumque: a quoquoversus:
illue :
eo, Uto: allá.
ciones.
non, haud : nel : no.
mínhne: de ningún modo. nequáquam: de ningún modo.
no
280. VI. DE. DUDA
illinc, 'inde :
de allí.
dondequiera que. en todas direc-
que.
todas partes.
aliqua: por alguna parte. quocumque: por cualquier alia: por otra parte.
c u r : ¿por qué? nonne: ¿acaso no? an non?: ¿o no?
quamobrem: ¿por num: ¿acaso? quare: ¿por qué?
prae cipu e: sobre todo. imprimís, praesertim: sobre
qué?
quasi, tanquam: como. todo, immo, potius: antes bien.
284. X. DE MODO parte.
277. A la pregunta quorsumf: ¿hacia dónde? horsum : hacia acá.' istorsum : hacia ahí. illorsum : hacia allá. sursum : hacia arriba.
fe re : casi. plu s: más. minus: menos. valde: muy.
283. IX. DE COMPARACIÓN
276. A la pregunta quaf: ¿por dónde?: hac: por aquí. istac : por ahí. illac, ea : por allí.
satis: bastante. pa ru m : poco. multum: mucho. nimis, nimium: demasiado.
282. V III. DE INTERROG ACIÓN
¿Hunde: de otro lado. undecumque: de dondequiera úndique: de
tal vez.
281. V II. DE CANTIDAD
275. A la pregunta unde? ¿de dónde?: hiñe : de aquí. istinc: de ahí.
a
279. V. DE NEGAC IÓN
for te, fort asse , for tass is, for san , fór sit an : quizá,
274. A la pregunta quo?: ¿adonde? contestan:
allá.
165
deorsum: hacia abajo. dextrorsum : hacia la derecha. sinistrórsum : hacia la izquierda. oliorsum : hacia otra parte.
ítem, páriter: igualmente. ita, sic: así. áliter : de otro modo.
fr us tr a : en vano. sponte, nitro: espontáneamente. ceteroquin: por lo demás.
Hay también adverbios de modo, formados de los adjetivos, con arreglo a las normas siguientes: 1* Si ios adjetivos te rminan en —iis, —p, —um o en — er, — a, —um, los adverbios correspondientes terminan en — c o en — o. Ej.. de ásperas, áspere; de líber, libere; de creber, crebro. Pero de bomts, bene. 1 Con imperativo o subjuntivo.
166
AGUSTIN MATEOS M. 2* Los adjetivos que pertenecen a ia tercera declinación, añaden en general
—icr a la forma del ablativo en —i, a no ser que el ablativo acaba en — ti. en cuyo caso se suprime la desinencia —ti. E j. : de brevis, breviler; d e diligens, ailigentcr.
3* Muchos adjetivos utilizan en sentido adverbial la form a neutra de] acusa tivo de! singular. Ej.: nii/ifum: demasiado; tantum: tanto; vtullum: mucho; fáci le: fácilmente; primum, secundum, etc.: en primer lugar, en segundo lugar, etc 4* En los comparativos se usa como adverbio la forma neutra. Los adver bios sup erlativos suelen term inar en — tssime, —érrime, — Mime, — enfíssime. E j . :
POSITIVO suóviter: suavemente ásj>ere: ásperamente factle: fácilmente magnifice: magnífica
COMPARATIVO jjfflzmw asperitts facilius magnificéntíus
SUPERLATIVO suavíssime aspérrime factllimp magttificenlissime
mente Sin embargo, algunos comparativos y superlativos forman irregularmente sus adverbios. Ej.:
POSITIVO
COMPARATIVO
bene : bien melius: mejor male: mal peju s : peor magnopere: grandemente magis : más mullían : mucho - partan: poco supra: arriba saepe: muchas veces diu: por mucho tiempo nupper: poco ha' Prope : cerca
SUPERLATIVO ópiirne : muy bien pésime: muy mal máxime: en grado máxi
mo
plus: más plúrimttm: muchísimo minus: menos mínimum : poquísimo supeñus: más arriba summe: muy arriba saepius : con más frecuen soepíssime : muy frecuen
cia
diutius: por más tiempo prophis'. más cerca ocius: velozmente
acercarse.
adjuvo, —as, — are, -¿ttvi, — ulum:
ayudar.
adjungo, —is, —ere, — unxi, — nctum:
reunir, atar.
aeslimattis, — a,— vm: estimado, apre
ciado.
ambitio, — 6nis: 3a ambición. Brund usitm (o Brundis ium),
Brindis.
— n:
decedo, — ist —ere, — essi, — essum:
morir, salir, retirarse.
dimidius, — a, — um: medio. disco, — is, — ere, didici: aprender. efficio, — is, —ere, — eci, —ectum:
hacer.
desterrar.
revertor, —eris, — i, —ersus sum : vol
verse, regresar.
Rhodus, —«: Rodas.
tentar.
4
...................
transeo, — is, — iré, — nn o n, — ttum:
pasar.
vilittm, — ti: el vicio.
286.
II. Traducir al castellano
Ex hoc enlm1 facillime disci arbitrabatur.—Si vis me Aere, dolendum est primum ipsi tibi; tune tua me infortunia laedent.—Si vales, bene est.—Al hen as veni atque2 ibi vidi fíli um tuum .—P rop e dimidia pa rte oper is a Caesar e eff ect a, Bru ndu siu m rev ertu ntu r.—T ali dum3 pu gn atu r modo, lent e ac4 pau lati m proc edit ur.—Ñ eque5 minu s in ea re prudentia quam felicítate adjutus est.—Is (campus) abest ab oppido círciter milia passuum decem.—Sic olim apud6 Athenienses fuisse re perimu s.—Dei nde, pro piu s mu ros accessit.—Ñ equ e ille hoc semel fecit, sed saepius.—Hujus de virfutibus vitaque satis erit dictum, si unum adjunxero.—Inde eloquentiae grátia Rhodum se contulit7.—Antonius Ciceronem jamdiu sibi inimicum proscripsit—Pater matare decessit. —Grae ce loqu ebatu r.—H oc pleru mque non minu s pro dest , quam disser te dicere.
temente
287. III.
go tiempo
ntipérríme: ahora mismo próx ime i muy cerca ocissime: muy velozmente
EJERCICIOS 285. I.
lento, — as, — are, — ozn, — atum: in
proscribo, —is, — ere, — ipsi, — ipium:
diutíssime: por muy lar
Finalmente, el latín tiene muchos adverbios modales que acaban eti —í»j. Ej.: paulatim: poco a poco, separaiim y stgillalim: separadamente.
accedo, — is, — ere, —essi, — essum:
167
GRAMATICA LATINA
Vocabulario ficius, — a, — um: fingido. fleo, — es, — ere, —evt, — etwm: llprar. floreo, — es, — ere, — » t: florecer: infortmtum, — ü : desgracia. insipiens, — éniis: necio. hiedo, — is, —ere, laesi, laesum: h e rir, dañar, helor, — aris, —ari, —alus sum: ale grarse. ¡entus, — a, — m i: lento. loquor, — eris, —i, locutus sum: ha bla r. nanciscor, — eris, — isci, nadas sum: alcanzar, obtener. procedo, — is, — ere, — essi, — essum: caminar, salir.
Traducir al latín
Todas las cosas fingidas pasan velozmente; así pasa también la gloria.—El joven espera que ha de vivir mucho tiempo; neciamente lo espera.—A causa de8 la brevedad de la vida, la muerte no puede estar muy lejos.—¿De qué® sirve10 alegrarse p or fu era, si por dentro no está alegre el hombre?—Con frecuencia ocurre11 que12 quienes pa recen justos, no lo son.—Nada florece siempre.—Envíame cartas con la mayor frecuencia.—En vano intentarás lo que nunca puedes alcan zar.—La costumbre es como una segunda naturaleza.—No siempre la ambición es Un vicio; alguna vez es fuente de virtudes.—Los honores fueron en otro tiempo raros, pero ahora son comunes y por lo mismo poco estimados. II.
PREPOSICIONES
Las preposiciones latinas pueden regir acusativo, ablativo o acusa tivo y ablativo. Son las sigui entes : 1 pues.— 2 y.— 3 mientras.— 4 y.— 8y no,—' 8 entre.— 7 se ebnferre: trasla darse. marcharse.— 8 propter con acus.— 9 quid. —10 con el verbo prosum. — 11
fit.—
12
ut.
168
AGUSTIN MATEOS M.
288. I.
PREP OSICIO NES DE ACUSATIVO
1. A d : a cerca de contra hasta pa ra de según además delante de respecto de a casa de en casa de después de
»
2. Ad ver sas 1 contra en presencia de hacia pa ra con 3. A nt e : antes de delante de más que 4. Ap ud : junto a entre y a U? 1 delante de • en ‘ en casa de 5. Circe: cerca de (lugar) cerca de (número apro ximado) acerca de, sobre 6. Circum: alrededor de 7.
Circiter :
po)
cerca de (tiem
E j.: animum ad studíum verto ad montem Taurum ad tela ad flumen ad reipublicae salutem ad hunc modum ad naturam ad cetera vulnera ad judicem dícere vír ad casum felix venit ad me fuít ad me ad decem annos adversus patriam non adversus te gloriabor adversus me venit adversus déos ante noctem ante muros ante me illum díligo apud focum sedebat apud juventutem apud júdicem apud Platonem legitur apud Leccam
GRAMATICA LATINA
10. Contra: contra en frente de delante de a cambio de, por
circiter meridíem
8. Cis o cifra: del lado de acá de
cis Euphratem; citra Kalendas Septembres
9. Citra: contra, sin
citra spem
pie tas erg a páre nles extra muros omnes, extra considera
13. In fr a : debajo de (lugar) después de (tiempo)
infra solem infra reges
14. In te r’ , entre
ínter eos magna fuit con tengo ínter viam Ínter salutandum ínter omne tempus
en medio de al tiempo de durante 15. In tr a: dentro de (lugar) dentro de, de aquí a (tiempo) •
intra domum
16. J u xt a : junto a según, conforme a
ju xt a ripa m ju xt a prae ceptum
17. O b : por (causa) po r (pr ecio )
ob metum quattuor talenta ob servos ob rempublícam ob sludia rite peragenda ob oculos
en defensa de pa ra delante de
intra quattuor dies
18. Penes: en, en poder de, en casa de
pene s te culpa est
19. Per: por (lugar) po r (cau sa) po r (med io de) po r (en nomb re de) por , dur ant e (tiem po) con
pe r pe r pe r pe r pe r pe r
20. P o n e : detrás de 21. Post: detrás de después de 22 Praeter: excepto contra
pone cast ra iré po st terg um po st urbem conditam
.
1 o adversum.
E j.: contra ventum contra Brundusinum portum contra Caesarem contra argentum
11. E rg a: para con, hada 12. E x tr a : fuera de (lugar) excepto
circa óppidum círca (pedes) ducentos circa omnia, de qúibus diximus térra circum axem se convertit
169
saltus infreq uent iam nunt ios déos immorta les noctem speciem venandi
omnes praeter unum pra ete r spem
170
AGUSTIN MATEOS M. sobre delante de sobre, entre (compara ción)
GRAMATICA LATINA
E j.: praeter modum pr ae te r suo rum or a pr ae ter ceter os excell ere
23. Prope: cerca de (lugar) cerca de (tiempo)
prop e viam pro pe qu artu m ímperi i • annum
24. Propter : a causa de cerca de par a
pr op ter quas dam seditio nes pr op ter rivum pro pte r urb em capiend am
25. Secundum : según, confor me a durante ju nto a, a después de
secundum secundum secundum secundum
26. Supro: sobre más de (número) más de (exceso) del lado de allá antes de
supra supra supra supra supra
27. Trans: al otro lado de después de
trans Rhenum trans homínem
28. Ultra: al otro lado de más de
ultra Ilerdam ultra quinqué milia peditum
29. Versus: hada
Athenas versus
289.
II.
jus fasque quietem aurem regís adventum
caput milía viginti fidem flumen hanc memoriam
PREPOS ICIONES DE ABLATIVO
1. A, ab o ábs : de, desde (lu gar) . v de (origen) desde en favor de, de parte po r (ca us a) po r (ag en te) después de fuera de en comparadón de
E j . : a rnari; ab agro ab antiqua stirpe ortus a puero; ab initio dicere ab reo; vobis a Romanis nulla spes ab trrisu a vobis díligitur secundus a rege non ab re est ab illo friget
2.
Corean : en presendá de
3.
cum: con (modo) con, a (tiempo) con (compañía) con (instrumento)
4. De : de (lugar) de (origen) de (causa) de (modo) de, a (tiempo) .de, acerca de po r según, conforme a en favor de después de de, entre 5. E o ex : de, desde (lugar) desde (origen) desde (tiempo) de (materia) de (modo) de (partitivo) según, conforme a
171
E j. : coram senatu cum cum cum cum
fide prima luce amicis armis
de monte descendit homo de plebe de nihilo irasci de industria de media nocte de amicitia de consilio illíus de more de rege sanguinem effudit de prandio n qn bonus est somnus habeatur orator, sed de minoribus ex eo loco e Cimbris prognatus ex eo die ex auro póculum ex animo amicus é fratribus alter e lege
6.
P r a e : delante de de, por (causa) en comparación de
pra e oculis pra e ira pra e nobi s beatus
7.
P r o : por, en favor o defen sa de delante de po r, en lug ar de según, conforme a como, én calidad de
pr o Líg ario pr o cast ris pr o consule missu s est pr o faculta tibus eum pro filio habeo
8.
S i n e : sin
sine lacrimis
9.
T e n u s : hasta, sólo
titulo tenus fungebatur
AGUSTIN MATEOS M.
172
•290.
III.
GRAMATICA LATINA
PREP OSICIO NES DE ACUSATIVO O DE ABLATIVO
173
3* Alg unas preposiciones suelen usarse en forma adverbial. E j. : ante (lu gar): delante; ante (tiempo): antes; área : cerca; contra: al contrafio; extra: fuera; tnfra: debajo; pone : detrás; prope : cerca; supra: arriba; subter: debajo; coram: delante. 4* No solamente versus y tenus, sino también otras preposiciones pueden pos ponerse a la palab ra que r igen. E j.: aéqnora jux to; me .adversión; quom ob rem.
Son cuatro: In (con acus.): a de (modo) en
a, para, hasta (tiempo) pa ra con contra • In (con abl. ) : en entre después de, dentro de con respecto a
E j. : in Galliam profectus est in hunc modum Gallía est divisa in partes tres in diem, in pósterum in milites liberalis erat in ímprobos pop ulum inflammavit in in in in
horto hostibus paucis diebus te fiet quod in alio féceris
Su b (con acus.): bajo (movi miento, dirección) a, hacia (tiempo) jun to a
sub jugum sub prima frigora sub montera
Su b (con abl .) : bajo, debajo de (reposo) bajo (tie mpo ) en poder de delante de con
sub sub sub sub sub
mensa Alexandro júdice lis est oculis exemplo
Super (con acus.); sobre (mo vimiento) durante más allá de más de
super super super super
Super (con abl.): cerca de
'super alíqua re scribere
Subter (con acus.): debajo de
subter íastigia
Subter (con abl.): debajo, de bajo de
sub ter densa testu dine
ilumina coenam Indos mille erant
5* L a preposición tenus suele regir ablativo, pero cuando el sustantivo regido va en plural, rige genitivo. E j. : ¡mmerorum tenus. III.
292. En latín, las conjunciones pueden clasificarse en dos gru po s: conjun cione s coor dinati vas y conj uncio nes subor dinat ivas. Las coordinativas se emplean para unir palabras dentro de una . oración, o bien unas oraciones con otras, pero no establecen dependen cia alguna entre ellas. Las subordinativas establecen dependencia entre la oración prin cipal y las subordinadas.
I.
CONJU NCION ES COORDINATIVAS
293. Pueden indicar unión (copulativas), alternativa (disyun tivas), motivo o prueba (causales explicativas), conclusión (causales conclusivas) u oposición (adversativas). 1.
COPULATIVAS
2* De las formas e y ex, se emplea e ante c onson ante ; ear1 , ante voc al.
3. CAUSALES (explicativas)
el, ac, atque; — q ue: y. nec, ñeque : ni, y no.
2.
nom, namquez pues. enim, elettim: pues.
DISYUNTIVAS
4.
aut, vel : o.
CAUSALES
(conclusivas)
quocirca, quapropter : por lo cual. Hoque, ígitur , er go : luego, por tanto, así pues.
sive, seu, — ve : o.
S.
291. OBSE RVAC IONES '. 1* La preposición ab se emplea siempre ante vor cal; abs, delante de t—. Suele utilizarse generalmente a ante consonante que no sea t —, pero a veces se usa también ab.
CONJUNCIONES
ADVERSATIVAS
sed, verum: pero, sino. at, autem, vero : pero, mas. tomen, áttamen, verumtamen, nihilominus : pero, sin embargo; no obstante.
174
GRAMATICA LATINA
AGUSTÍN MATEOS M. II.
CONJUN CIONES SUBORDINATIVAS
1. CONDICIONALES si: si.. sin: pero si. nist, ni, si non: si no. dum, modo i con tal que. dúmmodo: con tal que. 2. CAUSALES quando, quandoquidem: puesto que. guia, quod, quoniam: porque. non quod, non quo, non eo quo:
no porque. * 3. FINALES ut, quo: para que. ne, ut ne : para que no. 4. COMPARATIVAS
quasi, tanquam, quemadmodum, ut, uti, velut, velutí, sicut, si * cutí: como. quasi si, tanquam si, ut si, velut si, juxta ac si, perinde ac si:
como si.
IV.
S.
CONCESIVAS
quamquam, quamvis, si, etsi, tametsi, etiamsi, licet, ut, cuín:
aunque.
6. CONSECUTIVAS (tantus) ut : tan grande que. (talis) ut : tal que. (adeo) ut : de tal modo que. (ita) ut : de tal modo que. (sic) u t: de tal modo que. (usque eo) u t: hasta tal punto que. 7. TEMPORALES c u m : cuando. cum primum : tan pronto como. quando: cuando. antequam, priusguam: antes que. postq uam, poste aqu om: después que. doñee, dum : mientras. quoad : hasta que. ut, ubi, simul, simul ac, simul atque: luego que.
INTERJECCIONES
294. Las interjecciones latinas más usuales son: o: ¡oh! (alegría) euoe: jbravo! (alegría y dolor) iof, ah! a: íoh! (represión) ohe!, aha!: [basta! (saludo) heus: ¡hola! (animación) eia!: ¡ea! (sorpresa) kem!, ehem!, vah!, papae!: ¡oh!, ¡ah!, ¡toma! (queja, amenaza), heü, heu!, eheu!, vae!, ei!: ¡ay de! eu, euge: ¡bien! en, ecce: he aquí, he ahí. hercle, mehercle: ¡por Hércules! ecastor: ¡por Cástor! pol: ¡por Pólux!
175
A P É N D I C E DERIVACIÓN Y COMPOSICIÓN DE LAS PALABRAS1
295. De una misma raíz pueden proceder varias palabras, que po r su orig en comú n tien en un a relac ión o pare ntes co y constitu yen lo que se llama una familia de palabras. Una palabra puede formarse de otra, mediante elementos ver bales colocados de trá s (s uf ijo s) o dela nte (p re fij os ) del vocablo pri mitivo. E n el primer caso, la palabra se denomina derivada; en el segundo, compuesta. E j. : lego (primitiva), lectío (derivada), peiieg o (compuesta). I. PALABRAS DERIVADAS 296. A continuació n indicamos los casos más importantes de derivación y los sufijos más usuales. L SUSTANTIVOS DERIVADOS DE VERBOS
— a (agente). Ej.: scriba (d escribo): el escribiente; ádvena (de -advento) : el extranjero. — or (acción o estado). Ej.: amor (de a m o ) : el amor; terror (de terreo): el terror ; (¡altor (de pa lte o) : la palidez. —tor, — sor (agente). Ej.: vtclor (de vinco) : el vencedor; cursor (de curro) : el que corre. — t rix, —str ix (agente femenino). Ej.: venatrix (de vettor): la cazadora; tonslrix (de ¡ondeo) : la barbera. — men (instrumento, cosa en que se produce la acción). Ej.: tegmen '(de lego): la cubierta; lumen (de luceo) : la luz; nomett (de nosco) : el nombre. —menittm (instrumento, medio). Ej.: documentum (de doceo) : el documento; ad jumen lum (de ádjuvo ) : la ayuda: monmtentum (de moneo) : el monumento. — trum, —culum (o crum), —bulum (o — b ruñí): (instrumento, medio y a veces lugar). Ej.: vekiculum (de veho)-: el vehículo; coenáeulum (de coeno) : el cenáculo; sebulcrum (de sepelio) : el sepulcro; pdbulttm (de pa sco ): el pasto; vocábulum (de voco) : el vocablo, la palabra; flabr um (de fi o) : el viento; aratrum (de oroV¡ el arado; rosirum (de rodo) : el pico. — io, —us (acción). Ej.: divísio (de divido) : la división; actio (de ago): la acción; tíj«¿ (de u t o r ) : el uso; contemplas (de contemno): el desprecio. —ura. —ela (acción). Ej.: pistura (de pi ng o) : la pintura; caesura (de caedo): el corte; corruptela (de corrumpo) \ la corrupción. — igo, —ido (acción, estado). Ej.: origo (de orior) \ el origen; cupido (de cuplo) : el deseo. — He (instrumento, lugar). Ej.: sedile (de sedeo) '• el asiento; cubile (de cubo): el lecho. — ies (resultado de la acción). Ej.: cffigics (de jin go) : la efigie, la imagen; specics (del inusitado ¡pecio): la apariencia. —Íkmí (acción, efecto). Ej.: gaudium (de gaudeo) : el gozo; ¡udicium (de júdi c o ) : el juicio. 1 Para un estudio más amplio de la composición y derivación en latín y en castellano, véase A. Mateos, Etimo logía s latinas del español, quinta edición, pp. 225 y sgs.
AGUSTIN MATEOS M.
176 II .
SUSTANTIVOS DERIVADOS DE SUSTANTIVOS
_ ittm (relación, efecto, acción). Ej.: adjutorium (de adjntof) : la ayuda; collegitan (de colíega) : reunión de colegas. _ ina, —inum (profesión, lugar). Ej.: medicina (de médicas) : la medicina; ptstrínuvt (de pistar ) : la panadería. —arias (persona que desempeña un oficio ).
Ej .: argentarías (de argentum) : el platero. —aria (lu ga r). Ej .: argentaría (de argentum) : mina de plata. —ori«»t (lu ga r). E j.: seminaríum (de semen) : el semillero. — ahis, —ura (relación, oficio). Ej.: senatus (de senex) : el senado; consulatus (de cónsul) : el consulado; -dictadura (de dictador) : la dictadura; praetura (de praetor ) : la pretura. —ile (lugar). Ej.: ovile (de ovis) : el redil. —etum (lugar, reunión). Ej;: arundinetum (de erando): el cañaveral; olivelum (de oliva) : el olivar. ■—o/, —or (relaci ón, dependencia^. Ej. : animal (de animas): el animal; calcar (de calx) : la espuela. —o, — io, — tea, —ta. Ej.: praedo (de praeda) : el pirata; centurio (de cenitm) : el centurión; lectica (de lectus): la litera; militia (de miles): el servicio militar. —uhts (— a, —um). cuhls (—o, —Km), —tmculus (— a, —«»»), —«»»), ellus ( —o, ■—u m ): diminutivos. E j. : régulos (de re x ) : el reyezuelo; flóse ulus (de flo s ): la florecilla; nubécula (de nubes) : la nubecilla; filióla s (de fili as) : el.hijito; oh'isculum (de opus) : la obrita; retícuhm (de r e t e ) ; la redecilla; homúnculos (de h.omo): el hombrecillo; aselhts (de ásinus) : el as nillo ; tabella (de fábula) : la. tablilla. — is, —eis, — ides, — ades, —iades (patronímicos, es decir, au e indican personas descendientes de otras). Ej.: Tantalii: hijo de Tántalo (Tántalos); Nereis: hijo de Nereo (Néreos) ; Príamides: descendiente de Prfamo (Príamus); Aenéa des: descendiente de Eneas (Aettea s); íaftades: un Esripíón (Sci/no). III. SUSTANTIVOS DERIVADOS DE ADJETIVOS
' Indican cualidad y se forman con los sufijos siguientes: Ej.: miseria (de miser, — a, ■L~u m) : la miseria; concordia (de concors) : la concordia; perfid ia (de pérfi das, — a, —Km) : la perfidia. Ha (o ■— Uta). Ej.: just itia (de justa s, — a, —Km)': la justicia; trisHtia (de — trístis, — e) : la tristeza; laetitia (de laeius, —o, —Km) : la alegría. ‘—tas, — itas, —ietas, —stas. Ej.: [iberias (de líber, —a, —«m) : la libertad; cruaélitas (de cruaelis, —e) : la crueldad; pistas (de pitts, — a, — utn) : la pie dad; vcmistas (de venustas, — a, — um ) : la belleza. —ludo. Ej.: similitudo (de símilis, — e) : la semejanza; multitudo (de multus, —o, —r»;») : la multitud. —ies. Ej.: planities (dé planas, — a, — u m): la llanura. . —¡monta. Ej.: acrimonia (de acer, acris, acre): la acritud.IV —ia.
IV.
GRAMÁTICA LAT INA
—bilis (capacidad, posibilidad). Ej.: fléb ilis (de fl e o ): deplorable; credíbilis (de credo): creíble; plausíbilis (de piando) : plausible. — bandas, —cundas (facultad, inclinación). Ej.: furibund as (de fu ro ): furioso; iracundas (de irascor) : airado, colérico. — uus, —ulus, — áticas, —ivas (cualidad, inclinación). Ej.: conspicuas (de cons picuo) : visible, notable; gárrulas •(de garrió); charlatán; consentáneus (de consentía).: conforme a; captivas (de capto) : cautivo; fugi tiva s (de fag io) i
fugitivo.
V.
ADJETIVOS. DERIVADOS BE SUSTANTIVOS
La derivación se hace con los sufijos siguientes: — eus, — neos, —ñus (origen, materia de donde algo se hace). Ej.: áureas (de aurum) : dorado; cinéreas (de cinis) : de ceniza; ebúrneas (de ebur) : de mar fil; fagi nas (de fa g a s) : de haya; frate rnas (de fr at er ): fraternal. —irtKs, — seas, -—cus (pertenencia, or igen). E j.: marinas (de more) i marino; la tinas (de La ti um ): latino; etruscus (de Et rur ia) : etnisco; gállicus (de Gallia): galo. —tcitij' o —Utas (pertenencia, materia), Ej.: tribunicias (de tribunas) : tribunicio; latericias (de later): de ladrillo. —-áceus (materia, semejanza, pertenencia). Ej.: argilláceus (de argüía) : de arci lla, arcilloso; gallináceos (de gallina) : la gallina. —alus —as , (— a(origen). Ej.: Arpiñas , —ális (de Arp innm ) : de Arpiño. —icus, —tica s (relación). E j.: béUicus (de belhrn) : guerrero; cívicas (de r«vw) : cívico; rústicas (de rus) : rústico; domésticas (de domos) : doméstico. — ilts, — alis, —aris, —áltUs (relación, conformidad', semejanza). E j.: puerílis (de pver ) : pueril, infantil: hostilis (de hostis) : hostil, enemigo; fata lis (de fat um ) : fatal; popufaris (de pópalos ): popular; aqtiálilis (de agua): acuá tico. — anas, —tanas, —itanu s (relación, pertenencia). Ej.: Itumcnms (de homo): hu mano; meridianas (de meridies) : meridiano; neapolitanus (de Neápofi s) :• na politano. —arius (pertenencia). Ej .: agrarias (de ager) : agrario. —tus (relación, origen). Ej.: regias (de r e x ) : regio, real; lacedacmomus (de Lacedaetnon) : lacedemooio, espartano. —osas (posesión, plenitud). Ej.: laboriosas (de labor ) : laborioso, fatigoso; perú calosos (de perículu m): peligroso; saltuosus (de saltos) ; mont uoso. —lentas (relación, plenitud). Ej.: frau dulen tos (de fr at u) : engañoso; violentas (de vis ) : violento. — timos, —ensis, —ester, —erítr (relación, pertenencia, origen). Ej.: legítimas (de ¡ex) ; legítimo, conforme a la ley; fore nsis (de for um ) : forense; equester (de eqtats) : ecuestre; carthaginiensis (de Carthago) : cartaginés. —bris, — cris, — t us, —era s (relación). E j.: fune bris (de fon os ) ; fúnebre; medtocrís (de mediar): mediocre, mediano; sceleslus (de scelus): criminal; onustos (de onor): cargado; ¿doras (de odor): oloroso. — alus, — t ita, —uta s (cualidad, relación). Ej.: aurotus (de aurum): dorado; crínitus (de crints) : con crines; comutus (de coma) : cornudo.
ADJETIVOS DERIVADOS DE VERBOS
En primer término, todos los participios son en realidad adjetivos verbales. Además de ellos, hay que mencionar los formados con los sufijos siguientes: —ex (inclinación, deseo, tendencia). Ej.: loquax (de loquor ) : hablador; tenax (de teneo) : tenaz. —icus (relación). Ej.: amicas (de amo): amigo; púdicas (de pu de t): pudoroso. — idus. —idis (estado, propiedad). Ej.: fríg ida s (de frí ge o ) : frío; cálidas (de coleó): cálido; virtáis (de víreo) : verde. —ilis (capacidad, posibilidad). Ej.: frág ilis (de fran go) : frágil, rompible; útilis (de ttfor) : útil; fácilis (de .fació) : fácil.
17?
VI. ADJETIVOS DERIVADOS DE ADJETIVOS
Son los diminutivos, formados con los sufijos — alus, —ellus. Ej.: párvulas (de pa rvo s): pequeñuelo; misellus (de miser): desgraciadlo. VII. VERBOS DERIVADOS DE SUSTANTIVOS O DE ADJETIVOS
Pueden pertenecer a una de las cuatro conjugaciones: —are (1* conj.): Ej.: laudare (de latís): alabar; onerare (de ontts): cargar; molurare (ae maturas): madurar. DEPONENTES: biscarí (de pi sé is) : pes car; fur ari (de f u r) : robar; laetari (de laétus) : alegrarse. Gram. Lat.—12
AGUSTIN MATEOS M.
GRAMATICA LATINA
— ére (2* conj.). Ej.: luciré (de lux) : brillar; flor ére (de flo s) : florecer; albére (de albas) : estar blanco. —ere (3* conj.). Ej.: metuere (de metas) : temer. —iré (4* conj.). Ej.: cuslodire (de castos): guardar; stabilire (de stábilis): es tablecer.
embargo, a veces suele intercalarse una i, cuando el segundo empieza por conso nante. Ej.: magnánimus, puérpera, cómiger, signifer, naufrague (de navis y
178
VIII. VERBOS DERIVADOS DE OTROS VERBOS
Se forman con los sufijos siguientes: —tío, —o (repeti ción de la acció n; verbos frecue ntativ os).' Ej.: rógito (de rogo) : pedir insistente mente; curso (de cursum, supino de curro) : correr a menudo o de una parte a otra. — seo (comienzo de la acción: verbos incoativos). Ej.: calesco (de coleo)', co menzar a calentarse; albesco (de albeo) : tomarse blanco. Hay también verbos incoativos derivados de sustantivos. Ej.: tgneseo (de ignis) : entrar en ignición, prenderse fuego. —urio (deseo de la acción: verbos desiderotwos). Ej.: esurio (de esum, supino de e i o ) : tener hambre. * —tilo (verbos diminutivos). Ej.: cantillo (de canlum, supino de cano) : tararear. IX . ADVERBIOS DERIVADOS
Son los formados de sustantivos, de adjetivos calificativos, de los numerales, de pronombres., etc., y que ya hemos expuesto anteriormente.
n.
PALABRAS COMPUESTAS
297. Ha y dos clases de composición: propia, cuando se realiza mediante prefijos; e impropia, cuando se reduce a yuxtaponer dos o más palabras simples. 298. Los elementos yuxtapues tos en la composición impropia pueden ser : un sustantivo y un adjetivo, de los cuales tino y otro se declinan, o bien un geni tivo y la palabra que lo rige: Ej.: respublica: el Estado, la.cosa pública; jus jurandum : el juramento; verisímllis: verosímil. 299. En la composición propia, el primer elemento puede ser una partíc ula separable o inseparable, un verbo, un sustantivo o un adjetivo. Las partículas inseparables son: Ej.: anibeo, omplector, anceps. 1 ) avtb, am, on (en tomo a). informes, vecors, nequeo, negotium 2 ) inl, ve, tie, nec (negación). (de «cc y otium). 3) re (repetición, alejamiento). renovare, recédere. discédere, sepónere. 4) dis, se (separación). 5) semi (medio), sesqui (y un me semiánimis, sesquipes. dio). Las partículas separables, son las preposiciones ya estudiadas, y que tienen en la palabra compuesta la misma significación que cuando se usan aisladamente. Ej.: adire, abtre. Los verbos que pueden constituir el primer elemento, suelen ser intransitivos e ir unidos al verbo fació. Ej.: patef ado, ealefocio. Cuando el primer miembro es un sustantivo, un adjetivo calificativo o un numeral,- el segundo miembro se une inmediatamente a l radica l del primero. Sin 1 Distíngase de la preposición m la partícula inseparable tu. Ei .; indicias (de m y dicltis) : no didto; iñdicius (part. de indico): prescrito.'
179
fran go).
En determinados casos, la sílaba inicial del segundo miembro sufre modi ficaciones. Ej.: intmicus (de tu y anticue), bienniunt (de bis y annus), pérfido (de per y fa do ). B.—S I N T A X I S
300. La palabra “sintaxis” está formada de otras dos griegas y, según su etimología, significa coordinación. La Morfología considera las palabras aisladamente. La Sinta xis estudia sus relaciones y la función que desempeñan dentro de la oradón. 301. E n la sintaxis pueden distinguirse dos partes fundamen tales : sintax is simple y sintax is compuesta. La simple trat a de los ele mentos de la oradó n y de las reladones entre ellos. La compuesta hace objeto de su consideración el período integrado por dos o más oradones. Una tercera parte sobre la construcción latina viene a completar las dos anteriores1
PRIMERA PARTE LA OR ACIÓN SIMPLE
Doá .puntos principales serán objeto de nuestro estudio: los ele mentos de la oración simple y las relaciones (de concordancia y de régimen) que entre ellos existen. CAPÍTULO
PRIMERO
ELEMENTOS DE LA ORACIÓN
302. Un a oración consta de dos elementos esenciales: el sujeto y el predicado. 1 El método de ejercidos con frases de dificultad credente, seguido en esta Gramática a lo largo de la Morfología, resulta en los comienzos más recomenda ble pedagógicamente que el enfr enta r, desde luego, al principiante con textos lar gos, cuya traducción le embaraza y desalienta por no poseer a la sazón los cono cimientos necesarios para hacerla correctamente. Pero ya en la Sintaxis es preferible acudir 3. los textos mismos, elegidos por orden de menor a mayor complejidad, y hacer directamente sobre ellos el estudio de las reglas correspondientes. De acuerdo con estas normas, en cuyai favor abonan serias razones didácticas y una experiencias tan tradicional como eficiente, para los ejercidos de Sintaxis remitimos a la fitología que constituye la última parte del presente libro.
AGUSTIN MATEOS M.
180
303. Sujeto es aquello de lo cual algo se enuncia. El sujeto puede ser: 1) Un sustantivo. Ej.: Ptier ridet: el niño ríe.
2)
Un pronombre.
Ej.: Eg o video: yo veo.
3)
Un adjetivo o un participio.
Ej.: /iipra/uf miseris nocet: el ingrato perjudica a los necesitados.—IraUts etiam facínus consilium putat: el irritado considera como prudencia aun el cri men mismo.
4) Un verbo en infinitivo, solo o acompañado de otros ele mentos. Ej.: Errare humanum est: el equivocarse es humano.(propio.del hombre). —Senem ante tempús fie n miserum est: es deplorable llegar a viejo antes de tiempo.
304. El su jeto de un verbo en forma personal va en nominativo. 305. Predicado es lo que se enuncia del sujeto. El predicado puede ser nominal o verbal. El predicado verbal (o predicado en sentido propio) es el ver bo, el cual puede ir solo o con otra s palab ras. E j.: Sol lucet : el sol brilla.—Sapiens injurias contemnit: el sabio desprecia .las injurias.
El predicado nominal (o atributo) es el nombre (sustantivo, ad jetiv o o pa rtic ipio ) que va ligado al suje to media nte el ve rbo susta ntivo u otro de sentido equivalente. Ej.: Juno conjux Jovis erat: Juno era la'esposa de Júpiter.—Consuetudinis magna est vis: la fuerza de'la costumbre es grande.—Tu beatas fies: llegarás a ser feliz.
306. Cuando el predicado es nominal, la oración se llama sus tantiva. La oración sustantiva completa consta de sujeto, verbo sustanti vo y atributo en nominativo. E j. : Injuriar um remedium est oblivio: el olvido es el remedio de las injurias.
307. ’ Cuando el predicado es verbal, la oración puede ser activa o pasiva, transitiva o intransitiva, según la índole del verbo. Una oración transitiva c,5 completa, si consta de sujeto, verbo y complemento directo en acusativo. Ej.: Audaces fortuna iuvat: la fortuna ayuda a los audaces.
GRAMÁTICA LATINA
181
Para que una oración pasiva sea completa, ha de tener sujeto, verbo y persona agente en ablativo, el cual va sin preposición cuando es un ser inanimado; y con las preposiciones o o aó, si se trata de un ser animado. Ej.: Leges a. victoribus dícuntur: las leyes son dictadas por los vencedores. —Corpas labore firmatur': el cuerpo se fortalece con el trabajo.
CAPÍTULO
s e g u n d o
PRINCIPALES RELACIONES ENTRE LOS ELEMENTOS DE l a
Or
a c ió n
Entre los diversos elementos que integran una oración, existen múltiples relaciones, de las cuales consideraremos fundamentalmente des: las relaciones de igualdad (concordancia) y las relaciones de dependencia (régimen). 308. Concordancia es la conformidad de accidentes gramaticales entre las partes variables de la Oración. 309. Se denomina régimen la relación de dependencia o subordi nación que unas palabras tienen respecto de otrás en la oración. La pala bra a la cual va sub ord inad a otra , se llam a regente. La’que com pleta el senti do de la regen te, recibe el nomb re de palabra regida o Coñlplenvento. SECCIÓN
PRIMERA
1A CONCORDANCIA
La concordancia presenta las 'modalidades que a continuación se detallan. ARTÍCULO PRIMERO CONCORDANCI A DEL ADJETIVO V DEL PARTICIPIO CON EL SUS TANTIVO
310. ' E l ¡adjetivo y él participio concuerdan en género, número y caso con», el-'sustantivo a que Se refieren. ’Éi.'. 'Rainanu m impe rium: él imperio romano.—-Animo porato ad periculum: 'cbn el ánimo preparado para el peligro.
182
183
AGUSTIN MATEOS M.
GRAMATICA LATINA
ARTÍCULO SEGUNDO
4* Un sujeto de .género masculino o femenino puede llevar co mo atributo un adjetivo neutro para indicar un ser de cierta especie. Ej.: Triste lupus stabulis: el lobo es cosa dañina para el ganado. 314. LA CONS TRUC CIÓN LÓGICA. Apartándose de las re gias gramaticales que acabamos de formular, existe en latín la llama da “constructio ad sensum”, construcción según el sentido o construc ción lógica. Ofrece las particularid ades siguientes:
CONCORDANCIA DEL VERBO CON EL SUJETO
311. El predicado verbal concuerda con el sujeto en número y persona. Ej,: lile amaí: él ama.—Vos videtis: vosotros veis. 312. Cuando el predicado nominal es un sustantivo, concuerda con el sujeto en caso. . Ej. : Vultus est mago animi: la cara es el espejo del alma. Si en lugar de ser un sustantivo, es un adjetivo o un participio, concierta en género, num era y caso con el sujeto. Ej.: Nihil est veritatis luce dulcios: nada hay más dulce que la luz de la verdad.—Romani semper appctentes gloriae fuerunt: los romanos siempre estu vieron deseosos de gloria. 313. OB SER VA CIO NE S. 1? Si el sujeto está constituido por dos o más nombres de persona (o pronombres personales), el verbo se pone en plural, prefiriéndose además la primera persona a la se gunda, y ésta a la tercera. Ej.: Ego et Cicero valemos: Cicerón y yo estamos bien.—Tu et uxor tua ambulavistis: tu esposa y tú paseasteis. ' Sin embargo, cuando los nombres significan seres inanimados, el. verbo puede ir en singular. Ej.: Mens et ratio et consilium in séníbus est: el entendimiento, la razón y la prudencia están en los ancianos.—Consilium et sententía civitatis posita est in legtbus: la prudencia y el parecer de la ciudad están colocados en las leyes. 2* El verbo se construye también en. plural, cuando el sujeto singular va unido a otros nombres de persona por medio de la pre posic ión cum. Ej.: Dux cum aliquot mÜitibus capiuntur: es capturado el jefe juntamente con algunos soldados. 3* Cuando los varios sujetos son seres animados pertenecien tes al mismo género, el atributo va en dicho género. Ej.: Crassus et Antonius fuerunt in 6U0 genere perfecti: Craso y Antonio fueron perfectos en su rango. SÍ no tienen el mismo género, el atributo toma la forma mas culina, a no ser que los nombres de diferente género representen co sas inanimadas, en cuyo caso el atributo lleva la forma neutra del plura l. Ej.: Frater et soror ómnibus dileclissimi erant: el hermano y la hermana eran queridísimos de todos.—Labor voluptasque ínter se juncia sunt: el trabajo y el placer se entremezclan.
1* Aunqu e el sujeto esté en singular, el verbo' puede ir en plu ral, si aquél es un nombre colectivo (como civitas, cohors, exercitus, gens, multitudo, etc.) o un pronombre como quisque, uterque, etc. Ej.: In agros omnis multitudo abeunt : toda lá multitud se va al campo.— Eodem die uterque dux e castris exercitum educunt: el mismo día ambos jefes sacan del campamento el ejército. 2* Cuando nombres de seres animados se expresa n mediante un sustantivo genérico, femenino o neutro, el atributo concierta con el sujeto lógico y no con el que gramaticalmente lleva. Ej.: Capita conjurationis virgis caesi (sunt): los cabecillas de la conjura ción fueron azotados con varas. ARTÍCULO TERCERO CONCOR DANCI A DEL RE LATIVO CON EL ANTECE DENTE
315. E l pronombre relativo concierta con el antecedente en gé nero y número. Ej.: Caesar cum tribus legionibus ad flumen Scaldem, quod influit in Mosam, ir« constituit: César decidió encaminarse con tres legiones, al rio Escalda, que desemboca en el Mosa. 316. OB SER VA CIO NE S. 1’ Cuando el antecedente es una oración entera, el relativo lleva género neutro. Ej.: Sapientes solí, quod est proprium divitiaram, contenti sunt rebus suis: únicamente los sabios se contentan con sus cosas, lo cual es propio de las riquezas. 2* A veces el relativo concierta no con el antecedente, sino con otra palabra que va unida al relativo por medio del verbo su m u otro que signifique llamar, Considerar, etc. Ej.: Duodecim tabulanim leges perlatae sunt, qui nunc quoque fons omnís publici privatique juris est : se promulgó la ley de las doce tablas, que aún ahora es la fuente de todo derecho público y privado. 3* E l antecedente puede pas ar a la oración relativa y entonces concierta con el relativo en género, número y caso. Ej.: Quos ad me mísisti litteras (en lugar de Ktierae, qms), fuerunt mihi magno solado: la carta que me enviaste, me produjo un gran consuelo.
AGUSTIN MATEOS M.
GRAMATICA LATINA
317: También aquí tiene lugar la “constructio ad s e n s u m dando origen a las siguientes modalidades ':
Ej.: Tullía, deliciae nostrae, tuum munusculum flaaítat: Tulia, nuestro en canto, .pide insistentemente tu regalito.—Volsinii, oppiwrn Tuscorum opulentissimum, totum conereuiatum est fulmine: Volsena, riquísima ciudad toscana, fue integramente abrasada por el rayo. 5* Cuando el antecedente vá en aposición, el relativo puede con certar con el nombre apuesto y no con el antecedente. Ej.: Flumen Oxtis,quÍ (o q'uod) ’limum vehit, in mare sése effundit: el rio Oxus (liby Amü-Daria) que arrastra cieno, desemboca én el mar.
m
a) Cuando el antecedente es un nombre colectivo singular, el relativo puede ir en plural. Ej.: Vicit in Semitu pars illa, qui Ionge aliud aíiteferebant: triunfó en el Senado la fracción que prefería otra cosa muy distinta. b) Ha y veces en que el relat ivo conc ierta no con un pro nombre posesivo que le p rece de, sinó con el pron omb re pers ona l conten ido en •el 'posesivo. Ej.: Ve'stra consilia atbus'antur-, qui mihi summürti honorem imposuístis (en ve¿ de vestrUM... qui....)': me echan en cara vuestras resoluciones, con las que me Otorgasteis el supremo honor.* ARTÍCULO CUARTO LA APOSICIÓN 318» El concepto 'expresado por un sustan tivo puede ser expli cado o precisado añadiéndole inmed iatamente Otro sustantivo. -En tonces se dice que íoS dos susta ntivo s está n en ¿posición.' Ambos 'concucrdan en casó. Ej.: sAUxánitr, fiUus Phílippi, bellurti intuiit Dañó, regí Pe'rsaru'ifai Ale jandró, el hijb' de. Filipo, declaró la guerra a Darío, rey de los persas. 319, OBS ERV ACIO NES , i* Cuando a los nombres propios geográficos de lugar (ciudad, isla, monte, etc.) ise les añade ei corres pondiente sust antiv o comú n, amb os van en aposi ción y, po r tant o, én el mismo caso. En castellano suelen íf unidos po r la preposición de. Ej.: Urbs Roma: la ciudad dé Roma. Sin embargo, Tito Lívió y algunos poetas suelen prescindir de la aposición y ponen en genitivo el següiidó nombre. Ej.: Urbs Pataiñi: la títidad dé Patina. 2* Van también én aposición ios sustantivos propios de persona acompañados dé las palabras nenien-, práénomen, cognonven. Ej.:: Cogttórnen Cicero: el sobrenombre de Cicerón. 3» No hay aposición cuando iin nombre genérico (tomo vox, virtús, etc.) va acíarádó por un ñórribre especificó. Ej. : Virtus justilta el la virtud dé lá justicia.
4’ Sí el sujetó vá en aposición, el predicado concierta en nú mero córt el sujeto, y no con el nombre apuesto, a no ser que el sujeto sea Un nombre de lugar y la aposición sirva solamente para determi nar su condición geográfica.
SECCIÓN
185
SEGUNDA
EL RÉGIMEN
320. Con el 'nombre de régimen se designa la relación de depen dencia .qüe unas palabras tienen respecto de otras en la oración. Se llama regente la palabra de la cual depende otra que por lo mismo se denómina regida y, pór completar el sentido de la regente, recibe también el nombre de complementó. ARTÍCULO PRIMERO RÉ GIMEN DEL NOMBR E Y DEL PRONOMBRE
321» Los Complementos dét nomb ré y del pronomb re suelen ir en genitivo. Ruede decirse q ué él genitivo és él complementó del nombre, como él acusativo es él déi verbo. Sus tlasés fundamentales son las siguientes: 322. Genitivo subjetivo. Expr esa la persona o cosa én la cual algo se encuentra, ó de lá cual procede algo. Ej.: Timor inortis: d temor a la.muérté. 323. Genitivo objetivó. Indica la persona o cosa, sobre la cual recae ía acción verbal del Sustantivó regente. Ej.» Contemptíó kónoTumi él despreció dé los hortotés. Not a , Éii la expresión méttis hbsiiuiñ, el genitívo/ióí/tHW puede tener, según él .amtéxto, sentido objetivo (el miédó que sé tiene a los enemigos) o subjetivo (el miedo que tienen lbs érreñíigós). •324-. Genitivo de cuxdidád. Designa tnodo de ser y va siempre acompañado de Un adjetivo. Ej.: Vir tmgiii in'ffénii: htfmbfé de grah ingénio. OBS ERV ACIO NES . U La cualidad puede también expresarse en ablativo, ctiando se desea indicar un modo de ser transitorio. Ej.: Vii* mmma eonstanlia: hombre de {-obstancia suma.
186
AGUSTIN MATEOS M.
Por el contrario, se utiliza siempre el genitivo en las determina ciones do tiempo, espacio, medida, peso, etc. Ej.: Classis scptuaginta tiavhtm: una flota de setenta naves.—Res magni momenti asunto de gran importancia.—Exilium decem annorum: un destierro Moximt ponderis saxa: rocas de muellísimo peso. de diez años.— 2° Tan to el genitivo como el ablativo pueden tener la función de atributos. Ej : Murena mtillae industnae fuit: Murena tuvo mucha habilidad. 325. Genitivo explicativo. Es un sustantivo específico que de termina el significado genérico del sustantivo regente y que, en ge neral, aclara su sentido. Ej.: Prugum alimenta comisque: alimentos (que consistían en o constaban) de frutas y carne. 326. Genitivo de cantidad. Puede ir determinando a nombres, a adjetivos sustantivados y a pronombres neutros, usados (los adje tivos y los pronombres) en nominativo o acusativo y, finalmente, a adverbios Ej.: Modius trilici: un modio1 de trigo.—-Flumcn sanguinis: un rio de san gre.—Aliquid inpenii: algún ingenio.—Tantum cibi et potionis: tanta comida y bebida,—Satis eloquentiae, sapientiae pantm: bastante elocuencia, poca sabiduría. 327. Genitivo partitivo. Señala la relación existente entre un todo y una de sus partes. Puede d eterminar a los sustantivos que in dican división (sobre todo, a pa rs ), a los adjetivos sustantivados, a los pronombres interrogativos e indefinidos, a los adjetivos en grado comparativo o superlativo relativoi2 y a adverbios. Ej.: Pars niiUtum: una parte de los soldados.—Quis veslrum. .. ?: ¿quién de vosotros .. ?—Multum temporis: mucho tiempo. OBS ERV ACIO NE S. 1* En lugar del genitivo, puede usarse el ablativo regido de las preposiciones e ( e x ) o de, cuando el parti tivo depende de nano, aliquis, quídam, tutus, paucus. Ej.: Quídam v tnililUAts: algunos de los soldados.—Paucí de nostris: pocos de los nuestros. 2* A difere ncia del castellano, en latín no bay construcc ión par titiva, sino concertada, cuando se trata del adjetivó medius, — a, — um o de algunos superlativos que (como pr im us , su mm us , etc.) expresan relación cronológica o local. Ej.: In media urbe: en medio de la ciudad.—Summus fluci us: lo alto de la ola. i Véase el número 437.—4 Sobre el uso del genitivo partitivo con adjetivos en grado comparativo y superlativo, véanse los números 335 y 336.
GRAMÁTICA LATINA
328.
Genitivo posesivo.
187
Indic a posesión o pertenencia.
Ej.: Líber Pctri: el libro de Pedro.
329.
Genitivo de autor.
E j.: Ho rait i carmina: las poesías de Horacio.
ARTÍCULO SEGUNDO RÉGIMEN DEL ADJETIVO
El adjetivo puede regir genitivo, dativo o ablativo. I.
EL GE NITIVO, COMO COMPLEMENTO DEL ADJETIVO
330. Llevan su complemento en genitivo: 1) Los adjetivos que significa n deseo, recuerdo, olvido, parti cipación, privación, saber, ignorancia y otros de sentido análogo. Ej.: Inscius otitnium rerum: ignorante de todo.—Gloríae cúpidus: ávido de gloría. N
o t a
.
El adjetivo pl en us (lleno) puede regir genitivo o abla
tivo. Carthago, omni bellico apparafu plena: Cartago, llena de toda clase de ma quinaría bélica.
Los adjetivos affluens (abundante), nudus (desnudo), pra edit us (dotado) y otros análogos rigen preferentemente ablativo. Ej.: Vera virlute praediti: dotados de verdadero valor.
2) Los participios de presente, usados como adjetivos, por in dicar cualidad, más bien que acción. E j.: Patiens fri go ris (erat): soportaba el frío. II.
EL DATIVO, C OMO COMPLEMENTO DEL ADJETIVO
331. Generalmente rige n dativo los adjetivos que indican uti lidad o daño, favor o desgracia, faciUdad o dificultad, agrado o des agrado. Ej.: Gratas pecor i ros: el rocío agradable al ganado.—Turba placidae mí mica quieti: muchedumbre enemiga del apacible descanso.
332. OB SE RV AC ION ES . 1* Pueden regir genitivo o dativo los adjetivos que indican semejanza, proximidad, afinidad (como aequalis, communis, finitimus, par, etc.). Ej.: Vero (o veri) similis: verosímil.— VohtPlalibus maximis fastidium f¡nitimum est:'el hastío es vecino de los mayores placeres.
189
AGUSTIN MATEOS M.
GRAMÁTICA LATINA
2* L os adjetivos que (como aptas, idóneas, necessarius, utilis, inutilis, habilis, inclinatus, pronus, etc.) expresan aptitud, inclinación, necesidad y, en general, tendencia física o moral, llevan su comple mento en acusativo con ad Ej.: Antmus pronus ad iram : ánimo propenso a la cólera.
equivale a una oración entera, sobre todo en las locuciones solito magis, spe ( exspectatione, opinione) citius ( latius, celerius), etc. Ej.: Caesar opinione celerius venturus esse dicitur: se dice que César ven drá más pronto de lo que se piensa. 3& Nótense las expresiones típicamente latinas: major quam p r o . , . : mayor en comparación de..., y major quam ut (o quam qu i) .. . Ej.: Major romanis qmm pro numero jactura fuit: los romanos tuvieron Major sum una pérdida mayor en relación con el número (de sus tropas).— quam ut mancipium sim mei corporis: soy demasiado noble para convertirme en esclavo de mi cuerpo
188
III.
EL ABL ATIVO, COMO COMPLE MENTO DEL ADJETIVO
333. Llevan su complemento en ablativo los adjetivos dignus, indignas, contentus y cuantos significan abundancia o escasez. Ej.; Dives agris: rico en haciendas.—Dignus omni bellico laude: digno de toda alabanza bélica. • IV.
REGIMEN DE LOS COMPAR ATIVOS Y SUPERLATIVOS
A. RÉGIMEN DEL COMPARA TIVO 334. E n latín, el segundo término de la comparación se cons truye en ablativo sin preposición o concertando en caso con el primer término y precedido de quam. E j. : Nihil laudabiliús clementia: nada más laudable que la clemencia.-— Melior est tuta pax quam sperala victoria: mejor es una paz segura que una vic toria incierta.—In dolores podagraé neminem vidi forliorem quam Niehomachum: en el dolor de la gota no he visto a nadie más fuerte que Nícomaco. Se prefiere la construcción en ablativo siempre que el segundo término de la comparación es el pronombre relativo qui, quae/ quod, Ej.: Natura, qua nihil est caiíiduts: la naturaleza es más sagaz que ninguna otra cosa. Se usa siempre la construcción con quam, cuando el que castella no va seguido de un verbo o cuando en la oración intervienen las pa labras prae siat , prid ie, pos trid ie, malo , dxmid ium. Ej.: Pater meus' emít domum prope dimidio cartas quam aestimabat: mi padre compró una casa casi la mitad más barata de lo que calculaba. 335. OB SER VAC IONE S. 1* Cuando la comparación se esta blece solam ente én tre dos su jet os o dos gru po s de per so nas o cosas, se Usa el comparativo rigiendo genitivo partitivo. Ej. : Prudentior consulüm; c! más prudente de los (dos) cónsules. Si los objetos o grupos son más de dos, se Usa el superlativo. Ej.: Prudentissimus fratfuin: el más prudente de (todos) los hermanos. 2* Ha y veces en que el segundo término es una palabra que
B. RÉGIMEN DEL SUPERLATIVO 336. El adjetivo en grado superlativo lleva su complemento en genitivo partitivo, en ablativo con las preposiciones e, ex, de (rara vez con í») en acusativo con Ínter . Ej.: Cicero-owtntum oratorum eloquentíssimus fuit: Cicerón fue el más elo cuente de todos los oradores.—Praestantissima ex ómnibus focuUolibtis hominum est facultas dicendi: la más excelente de todas las facultades humanas es la fa cultad de hablar.—Via ínter omnes ¡atissima: el camino más ancho de todos. 337. OBS ERV ACIO NE S- 1* E l superlativo, seguido de quis que, adquiere significación de plural. Ej.: Pessimus quisque: los peores. 2* Cuando las palabra s fac ile, long e, mu lto , qua m y otras aná logas acompañan a un superlativo, contribuyen a recalcar su signi ficado. Ej.: Ea regio iis temporibus longe putabatur ¡ocupletíssima: en aquel tiem po aquella región se consideraba' con mucho como la más rica.—Ad me quam sae pissime litteras miltas: escríbeme con la mayor frecuencia posible. o
ARTÍCULO TERCERO RÉGIMEN DEL VERBO
'Los complementos verbales varían, según que por su naturaleza el verbo sea activo o pasivo, transitivo o intransitivo I RÉGIMEN DE LOS VERBOS TRANSITIVOS
338. Los verbos transitivo s pueden llevar tres clases de comple mentos: complemento directo, complemento indirecto y complementos circunstanciales.
190
AGUSTIN MATEOS M.
GRAMATICA LATINA
Llámase complemento directo la persona o cosa, sobre la cual recae la acción del verbo. El indirecto es aquel que expresa la persona o cosa, en cuyo beneficio o daño se v erifica la acción verbal. Final» mente, el complemento circunstancial indica una circunstancia (lugar, tiempo, causa, etc.) de la acción. E j.: Ju an dio a Pedro (complemento indirecto ) un libro ( complemento directo) en Ta calle ( complemento cir cunstancial).
3a El acusativo de cosa se convierte a veces en ablativo sin pre pos ició n o con de.
A. 339. sativo.
COMPLEMENTO DIRECTO
El complemento directo de un verbo transitivo va en acu
E j. : M. Antonius Ciceronem proscripsit: M. Antonio desterró a Cicerón.— Amicorum sermo solUcitudmes fugat: la conversación de los amigos ahuyenta las preocupaciones. Para convertir en pasivas estas oraciones, llamadas transitivas o pri me ras de activ a, se co nst ruy e en nom ina tiv o lo que en ac uv a es complemento directo; el verbo se pone en pasiva concertado con el suje to y, finalmente, la persona agente (o sujeto activo) se coloca en ablativo sin preposición, si se trata de un ser inanimado, o en ablativo con las preposiciones a o áb cuando se trata de un ser animado. Ej.: Cicero a M. Antonio proscriptas est: Cicerón fue desterrado por M. Antonio.—Amicorum sermone sollicitudines fuga ntu r: las preocupaciones se ahu yentan con la conversación de los amigos. 340. Rigen dos acusativos (un o de perso na y otro de cosa) los verbos doceo (enseñar) y sus compuestos; celo (ocultar), pose o (pe dir), r.eposco (volver a pedir), flá gi to (pedir con insistencia), oro (su pl ic ar ), rogo (rogar), interrogo (preguntar) y otros análogos. Ej.: Pacem te poscimus omnes: todos te pedimos la paz.—Magister nos omnia edocuit: el maestro nos enseñó todas las cosas. 341. OB SERV ACI ON ES. Ia En la construcción pasiva sub siste el acusativo de cosa; el. de persona se convierte en nominativo; y lo que en activa era sujeto pasa a ser ablativo agente. Ej.: Nos omnia a magistro edoctí sumus. 2a En los verbos, flá gi to y pos eo el acusativo de persona puede ser sustituido por el ablativo con a o ab. Ej.: Pacem te (o a te) poscimus omnes. Peto, postulo y quaero llevan siempre en ablativo la persona a quien se pide o pregunta.
Ej.: Ranae regem petiere áb Jove: las ranas pidieron a Júpiter un rey.
191
Ej.: Id {eo o de eo) me docuit usu s: el uso me lo enseñó. 342. Llevan tamb ién dos acusativos los verbo s que significan “juzgar”, “llamar”, “tener por o en concepto de”, “nombrar”. Ej.: Agesitaum omnes víctorem existimabant: todos consideraban vencedor a Agesílao. 343. No pocos verbos que expresan la idea de movimiento, com pu est os de las p rep os icio nes circum, pr aet er y trans tienen , como comple mento, dos acusativos (uno de persona y otro de lug ar). Ej.: Helvetii tres copiartm partes flumen Ararim traduxerant: los helve cios habían llevado tres partes de sus tropas al otro lado del rio Saona.
Al forma r la pasiva en estos verbos, el acusativo de per N o t a . sona pasa a ser s ujeto en nominativo, pero el acusativo de lugar perma nece invariable por depender de la preposición. Ej.; Tres copiarum partes ab Hehretiis flumen Ararim traductae erant. 344. Cinco verbo s pertenecie ntes-a la segund a conjugación (miseret: com padecerse, po en ite t: arrepentirse, pi ge t: apesadumbrarse, pu de t: avergonzarse y taedet : hastiarse) rigen un acusativo de persona y un genitivo de cosa, a saber, aquello de lo cual alguien se avergüenza, compadece, etc. Ej.: Te piget stultitiae tuce: te dueles de tu necedad.—Me non pudet* constontiae tneae: no me avergüenzo de mi perseverancia. 345. A veces el genitivo va sustituido por un infinitivo o por toda una oración. E j.: Non te pudet fateri nescire: no te avergüenzas de confesar (tu ) igno rancia.—Pompeíus aít se poenítere, qttod fe offenderii: Pompeyo dice que se arre piente de haberte ofendido. B.
COM PLEMENTO INDIRECTO
346. Los verbos transitivos .que significan “amenazar”, “da r”, “decir”, “escribir”, “felicitar”, “saludar”, llevan en dativo el nQm br e de la pe rso na a qui en se dir ige la acc ión sig nif ica da po r dich os verbos. Ej.: Marcus Tullius Cicero Terentiae salutem dat: Marco Tulio Cicerón sa Alus conáilium dabat: aconsejaba a otros, luda a Terencia.— Al convertirse en pasivas las oraciones de verbos transitivos, sub siste el complemento indirecto en dativo.
192
AGUSTIN MATEOS M.
II RÉGIMEN DE LOS VERBOS INTRANSITIVOS
El complemento de los verbos intransitivos puede ir en genitivo, en dativo o en ablativo. 347. 'j Rig en gen iti vo los verbos siguientes: 1) Los verbos llamados "de memoria y olvido’1, tales como memini, obliviscor, recordor, etc. Ej.: Verus amicus amici nunquam obliviscitur: el verdadero amigo mmca se olvida de! amigo.—Semper hujus diai et ioci meminero: siempre me acordaré de este día y de este lugar. OBSERVACION. Cuándo memini, obliviscor y recordor signi fican tener (o no) presente algo, rigen acusativo. E j. : Caesar obiivisci nihil solebat, nisi injurias: César solía no •olvidar na da, excepto las injurias. 2) El verbo su m significando "ser propio de”'. Ej.: Est aitilescentis majores natu vereri: es propio dei joven respetar a los mayores de edad. OB SER VAC IÓN. Cuando 1¿ palabra regida es un pronombre per son al, el gen itiv o pro no mi nal pue de se r sub sti tui do po r el co rre s pond ient e pos esiv o en su fo rm a ne utr a. Ej.: Non est nosirum hoc facere: no es incumbencia nuestra el hacer esto. 3) Los verbos interest y referí en el sentido de “importar algo a alguien” lleva en genitivo la persona a la cual importa algo. Ej.r'Po/w interest : importa al padre. OB SER VA CION ES. 1? La regla anterior no se aplica cuando interest es una forma del verbo intersum y significa ‘‘mediar*’, "ha be r dif ere nc ia en tre ”. E n est e caso , interest rige acusativo con la pre posi ción Ínter. 2* Si la palabra regida por los mencionados verbos es un pro nombre personal, el genitivo del pronombre personal va siempre sus tituido por los posesivos mea, tito, nostra, vestra. Ej.: Nostra refert discere: nos importa aprender. 3* Cuando el complemento es un nombre de cosa, Se reemplaza el genitivo por el acusativo con ad. Ej.: Hqc interest ad victoriatn obiinendam: importa esto para conseguir la victoria.
GRAMATICA LATINA
193
348. Rigen dativo : 1) Los verbos impersonales que (como licet, accidit, expedit, contingit, opus est, etc.) significan "ser lícito”, “ocurrir”, “acontecer”, “ser conveniente", “ser necesario”, etc. Ej.: Nobis opus est : necesitamos. 2) . El verbo su m significando “tener", “poseer”. Se pone en dativo la persona que tiene o posee; y en nominativo, la cosa poseída. Ej.: Sunt ttobis poma: nosotros tenemos manzanas. OBSE RVACIONES. 1* Rigen también dativo todos los compuestos de sum, excepto absum. Ej.: Dux praeerat e.vcrcitui: el general iba al frente del ejército. 2* En las expresiones “tener por nombre ...’’, "ll ama rse.. .’', el sustantivo propio puede ir en dativo o en nominativo. Ej.: Mihi nomen est /ítttonútr (o Entorno): me llamo Antonio. 3) Muchos verbos que o son intransitivos en latín y en caste llano, o suelen serlo en latín, pero no en castellano. A e ste grupo pe rte nec en adversor (oponerse), fav eo (favorecer) . gratulor (felici tar), invideo (envidiar), oboedio (obedecer), persu adeo (persuadir), placeo (agradar), suadeo (aconsejar) y algunos otros. 349. OB SE RV AC ION ES . 1* La construcción pasiva de dichos verbos se hace en -forma impersonal. Ej.: Tibí ¡nvidetur: eres envidiado. 2* Alguno de los verbos mencionados puede regir también acu sativo, subsistiendo la misma significación. 3® No ta característica de algunos de ellos es que pueden regir no solamente dativo, sino también acusativo o ablativo, pero la signi ficación es distinta según el diverso régimen. Ej.: ausculto te: te obedezco; ausculto tíbi: te escucho. caveo te (o a te) : me guardo de ti; caveo tibí: miro por ti. consulo te: te consulto; consulo tibí: miro por ti. incumbo in (o ad) aiiquam rem: atiendo a algo; incumbo alicui rei: me de dico a algo. metuo (o timeo) te: te temo; metuo (o timeo) Ubi: temo por ti. moderor aliquid: gobierno algo; moderor alicui rei: refreno algo. provideo aliquid: preveo algo; provideo alicui (o alicui rei): prevengo a al guien o proveo a algo; provideo aliquid alicui: prevengo algo a alguien. tempero aliquid: gobierno algo; tempero alicui rei: refreno algo; tempero alicui: trato con deferencia a alguien, le perdono; tempero ab aliqua re: me abs tengo de algo. vaco alicui rei: me dedico a algo; vico aligua re: estoy libre de algo.
GRAMATICA LATINA
AGUSTÍN MATEOS M.
194
350. Ri ge n do s dat ivo s los siguientes verbos: 1) su m con el significado de “servir de", "redundar en". Ej.: Nulla civitas atheniensibus auxilio fuit: ninguna ciudad ayudó a los atenienses. OB SER VAC IÓN. Como (según vimos en el número 348) el yerbo su m significa “tener” cuando rige dativo, hay veces en que el verbo hábeo (tener) se construye también con dativo en el sentido indicado. Ej.: Illud habebitis solatio: ello os procurará consuelo. 2)
Algunos otros verbos, transitivos o intransitivos, como do,
mitto, tribtto, vento, etc. Ej.: Venire altcui adjúntenlo:
ir en ayuda de alguien. III
RÉGIMEN DE LOS VERBOS PASIVOS
351. Los verbos pasivos rigen ablativo (ablativo age nte) , sin pre pos ició n, cua ndo la pa lab ra reg ida es un ser ina ni ma do ; y con a o ab, si se trata de un ser animado. Ej.: Trahimur omnes shtdio laudis: todos nos dejamos llevar del afán, de alabanzas.—A Rontanis res magnae gestae sunt: grandes hazañas fueron realiza* das por los romanos. 352. El ablativo pued e.ser sustituido por el dativo (dativo agen* te) en algunos verbos pasivos como audiri, laudan, videri, etcétera. Sin embargo, cuando el verbo pasivo está en forma perifrástica, rige siempre dativo, a no ser que, por coincidir dos dativos, pudiera resultar ambiguo el sentido de la expresión, en cuyo caso se prefiere siempre el ablativo. Ej.: Multi nobis labores sustipiendí sunt: debemos soportar muchos trabajos. —Ab hominibus (no hondmbus) consulendum est sa lud : todos los hombres deben cuidar de su salvación. 353. OBSERVACIÓN. Videor, forma pasiva de video, suele usarse con el significado de “parecer” y rige dativo. Ej.: Quid vobls vídetur?: ¿qué os parece? IV COMPLEMENTOS CIRCUNSTANCIALES
354. L a acción del verbo, sea transitivo o intransitivo, activo o pa siv o, pu ed e ir aco mp aña da de un a o va ria s circ un sta nci as qu e la matigan.
195
Consideraremos las principales. A. COMPLEMENTOS CIRCUNSTANCIALES DE TIEMPO 355. La circunstancia temporal que responde a la pregunta ( g u a n d o ? ) se pone en ablativo sin preposición, tratándose de palabras que (como aeslas, qnnus, dies, hieras, hora, mensis, nox, s a e c u l u m , etc.) indican un determinado lapso de tiempo. ¿cuándo?
Ej.: Aegyptum Nilus tota aeslate obrutam tenet: el Nilo cubre a Egipto durante todo d verano.— Qua nocte natus est- Alexander: la noche en que nació Alejandro.
Si el tiempo es indeterminado, puede ir en ablativo sin preposi ción o con in . Ej.: Vejenti bello lacus albanus praeter modum crevlt: en la guerra de. los Veyos el lago albano creció desmesuradamente.
Es de notar el diverso sentido de las siguientes locuciones lati t e m p o r e : con el tiempo; i n t e m p o r e (o t e m p o r e ): a tiempo; in e o t e m p o r e en aquella ocasión; p r o te m p o r e : según el momento; m pr ae se nt i, e n p ra e se n s o i n p r a e s e n t i a : ahora, por el momento. nas:
356. La respuesta a la pregunta ¿ p o r c u á n t o t ie m p o ? ( q u a m señala la duración de una acción y se construye en acusativo sin preposición o con p e r (rara vez en ablativo).
d i u ? )
Ej.: Caesar tolam noctem ad exercitom manere decrevit: César decidió per manecer toda la noche al lado del ejército.—Hanníbal Italíam pe r anttos sedecim fatigavit: Aníbal acosó a Italia por espacio de diez y-seis años.—Hamiibal triennto sub Hasdrubale ¡mperatore stípendia meruit: Aníbal militó tres-años a las órdenes de Asdrúbal.
357. A la pregunta ¿ e n c u á n t o t i e m p o ? se responde con un complemento en ablativo sin preposición y, a veces, en acusativo con intra.
Ej.: Frumentum dícunt, quxndecim dtebus exarescere, enm sit maturum: se dice que, el trigo, cuando está maduro, se seca en quince días.—Gracchus ccntum tria oppída intra páticos dies in deditionem accepit: en pocos dias Graco recibió la capitulación de ciento tres plazas fortificadas.
358. La expresión que responde a la pregunta se pone en acusativo con in (raramente con a d ) .
¿hasta cuándo?
E Itt crast ínitm (diera) dífferri solent res severae: los-asuntos difíciles suelen aplazarse hasta el día siguiente.
o
359. E l complemento temporal que responde a ¿ d e s d e c u á n d o ? ( q u o m d u d u m ?) va en acusativo sin preposición
¿cuánto tiempo ha?
197
AGUSTIN MATEOS M.
GRAMATICA LATINA
y con los ordinales, si la acción continúa (o continuaba); y en acusa tivo con abhinc, y usando los cardinales, si la acción ha terminado. Ej.: Duodecimum anttum Italia urebatur: hacía ya doce años que Italia es taba ardiendo (en guerra).—Tu quaestor fuisti abhinc annos quotluordecim: hace catorce años que fuiste pretor. 360. Par a contestar a la pregu nta ¿cuánto tiempo antes o des pués ?, se usa un complemento temporal en ablativo (valiéndose indis tintamente de los cardinales o de los ordinales) con las preposicio nes ante o pos t, intercaladas o pospuestas a la frase. Po r tanto, la locución castellana "dos años antes o después” se puede expresar en latín con una cualquiera de las formas siguientes: • duobus annis ante (o post); secundo anno ante (o post); duobus ante (o post) annis; secundo ante (o post) anno; ante (o post) dúos annos; ante (o post) secundum aimum; dúos ante (o post) annos; secundum ante (o post) annum.
363. Lo s complementos que indican que algo acontece de hora en hora, de día en día, de mes en mes. de año e n año, etc., se expresan con las frases siguientes: in (singulas) horas, in (singulos) dtes, in
196
Cuando las partículas ante y po st van pospuestas al ablativo, pueden llevar tra s de sí un acusativo. Ej.: Paucis annis post Troiae e.vcidium: pocos años después de la destruc ción de Troya. 361. La locución que responde a la pregun ta ¿cada cuánto tiempo ? se construye en ablativo usando los ordinales en un grado inmediatamente superior al que indica en castellano el cardinal y con el pronombre Quisque (cada uno) en ablativo. Ej,: Quinto queque amo Italia censebatur: en Italia se hacían los censos cada cuatro años. En vez de altero quoque anno, se puede decir alternts annis (un año sí y otro no) y, análogamente, olternis inensibus, altemis diebus, aUernis ho ñs, etc. L as expresiones "cada año (d ía, hora, noche, etc. )” se traducen respectivamente: singulis annis (o quotannis), singulis diebus (o cottidie), singulis horís, singulis noctibus. 362. E l complemento temporal que contesta a la pregunta ¿de se pone en acusativo con las preposiciones po st o ad. Ej.: Veniam ad (o post) decent dics: iré de aquí a (o dentro de) diez días. La locución que expresa el número de veces que ocurre un he dió en un tiempo determinado, se construye en ablativo con in o en acusativo con in. E.i.: Hanc poüonem misccto ter in die (o ter w diem) : dése esta bebida tres veces a) día. aquí a cuándo?
(singulos) menses, in (singulos) annos.
Ej.: Agitábatur magis magisque m dtes: de día en día se agitaba más. 364. El complemento que- indica la edad, va en acusativo, y con los ordinales, regido del participio natus, nata, natum. Ej.: Excessit e vita annos quinqué el octoginta natus: murió a los ochenta y cinco años. B, COMPLEM ENTOS CIRCUNSTANCIALES BE LUGAR 1.
E l lug ar “en do nd e”
365. Po r regla general, el nombre del lugar en donde se está (respuesta a la pregunta ubi?) se construye en ablativo con in. Ej.: Sum in urbe: estoy en la dudad.—/» Britannia maneo: permanezco en Bretaña. 366. OB SE RV AC ION ES . I* SÍ se trata de nombres de ciu dad que no se declinan por el singular de la primera o de la segunda, el ablativo no lleva la preposición in. ’Ej .i Athe nis: en Atenas.— Babylone: en Babilonia. 2’ Con nombres que se declinan por el singular de la primera o de la segunda o con los sustantivos domus (la casa), ru s (el campo) y h u m u s (el suelo), el complemento de lugar "en dónde” se construye en genitivo o en el antiguo locativo. Ej.: Conon Cyprí víxít; Tímotheus, Lesbi: Conon vivió en Chipre; Timo teo, en Lesbos.—Sum dotni, ruri, humi: estoy en la casa, eri el campo, en el suelo. 3* Si el nombre que expresa el lugar en donde, va acompañado del adjetivo totus, o es alguno de los sustantivos locus, orbis, regio, par s, nutr e, tér ra, suele omitirse la preposición in. Ej.-: Tota urbe: .en toda la dudad.—Afán: en el mar. 2. E l lug ar “de don de” 367. Responde a unde? y suele ir en ablativo con las preposi ciones a ( d b ) , e ( e x ) o de. Ej.: E x Asia ín Europam exercítum trajecit: llevó de Asia a Europa pn ejérdto.
AGUSTIN MATEOS M.
GRAMATICA LATIN A
Sin embargo, con nombres de ciudad o de islas pequeñas el com ple me nto se con str uye en abl ativ o sin pre pos ició n.
C. COMPL EMENTOS CIRCUNSTANCIALES DE MEDIDA
198
Ej.: Nea poli redíít: regresó de Ñipóles.
3. El tugar “a donde” 368. El complemento circunstancial de lugar a donde responde a la pregunta q u o t Va en acusativo con ad, si indica proximidad; y con in , cuando empresa entrada en eh lugar mismo. Ej.: A d te- confugimus: acudimos a tí.—Catilina in castra contendít: Catilina se dirigió al cámpamento.
Empero se construyen en acusativo sin preposición los nombres de ciudades e islas pequeñas^ Ej.: Al he nas demigravít: Marchó a Atenas.—Pervenit Chersonesum: llegó al Quersoneso.
4.
El lugar “por dondef*
369. Es la respuesta a la pregunta q u a f Se pone generalmente en acusativo, regido de la preposición per. E j.: Hannibal pe r Hisp anio nt Galliasque Italiam petiit: Aníbal se dirigió a Italia por España y la Gaita,
Pero suele ir en ablativo sin preposición, cuando se trata de nom br es que indic an el me dio de com unic ació n en tre dos lug are s.
199
372. El complemento circunstancial que indica la dimensión va en acusativo, cuando modifica a un verbo (como d i f f u n d i , e x t e n d í , p a n d i, pa te re , po rr ig i, etc.) o un adjetivo (como d t u s , e r a s sus, lalus , longus).
Ej.: Armenia in latitudinem tnilia passuum sept'mgenta porrigitur; Armenia tiene una anchura de setecientos mil pasos1.—Arabes gladios habebant longos quatema cubila: los árabes tenían espacias de cuatro codos1 de longitud.
Si modifica a un nombre, el complemento circunstancial de di mensión se construye en genitivo. Ej.: Erat Ínter bina castra campus circiter tníltum passuum sex: entre los dos campámentos había un campo de cerca de seis mil pasos.
D. COMPLEM ENTOS CIRCUNSTANCIALES DE DISTANCIA 373. El complemento circunstancial de dista nda puede ir en acusativo o en ablativo. El nombre que indica el lugar del que dista la persona o la cosa, se pone en ablativo con a o ab. Ej.: Aesculapii templum quinqué miltbus passuum ab Epidauro distat: el templo de Esculapio dista de Epidauro cinco mil pasos.—Caesar nUlta passuum tria ab Helvetiorum castrts castra posuít: César estableció su campamento a tres mil pasos del campamento de los helvecios.
Ej.: Flumen erat ponte transeundum: había que pasar el río por un puente.
5. El lugar “hasta donde?’ 370. De ordinario se construye en acusativo con ad o con Ínt pre ced ido o seg uido de usque, a no ser que se trate de ciudades, pue blos, islas peq ueñ as o de los nom bre s domus y rus, en cuyo caso suelen omitirse por regla general las preposiciones in y ad. lio»!-
Nu me nEj.: Usque ad Hispaniam iter fecimus: caminamos hasta España.— u íq jíc progiessi sunt milites: los soldados avanzaron hasta Numancía.
Para indicar el límite, se usa también la partícula tenus, que va siempre pospuesta al complemento y rige genitivo cuando aquél es un nombre en plural; ablativo; si está en singular. Ej.: Copulo tenus: hasta la empuñadura. —Hu mer oru m ten us: hasta los hombros.
6. El lugar “hacia donde” 371. Generalmente va en acusativo con ad o con in y seguido de la partícula versus. E j. : Labienus ad Oceanum versus profidscitur: Labieno parte hacia el Océano.
E. OTROS COMPLEMENTOS CIRCUNSTANCIALES (DE CAUSA, INSTRUMENTO O MEDIO, PRECIO, MODO, ORIGEN, MATERIA, ETC.) 374. El' complemento que índica una cualquiera de las circuns tancias enumeradas (causa, ins trumento o medio, precio, modo, ori gen, materia, diferencia, punto de vista, abundancia o escasez), se construye generalmente én ablativo. Ej.: (Causa): Quídam morbo aliquo suavitatem cibi non sentiunt: algunos por una enfermedad no gustan la suavidad de la comida.—( Instrumento o me dio) : Pyrrhus virorum ánimos donis tentavit: Pirro puso a prueba con regalos el espíritu de los varones.— ( Precio): Pater meus conduxit parvo pulcherrimam domum: mi padre alquiló por poco precio una casa bellísima.— (Modo).: Rtht latronum agebant: actuaban a guisa de ladrones.— (Origen): Catilina, nobili ge nere natus: Catilin^ oriundo de noble linaje.— (Materia): Murus codo latere: pared de ladrillo cocido.— (Diferencia) : Sensus* hominum multo antecellit sensibus bestiarum: los sentidos de los hombres superan con mucho a los de las bestias.— (Punto de vista): Pulckritudine superabat: aventajaba en belleza.— (Abundancia o escasee): Vacare culpa magrium est solatium: estar libre de culpa es un gran consuelo. Véase el apéndice sobre las medidas romanas, númsi 436-439.
AGUSTIN MATEOS M.
200
GRAMÁTICA. LATINA
375. OBS ERV AC ION ES. 1* El complemento circunstancial de causa puede ir también en ablativo regido de la preposición pr a e; en acusativo con las preposiciones propte r u ob; o en genitivo depen diente de los ablativos causa o gratia.
7*
29 El complemento circunstancial de instrum ento o medio va en acusativo con per, cuando se trata de nombres de persona; y en ablativo con cuín, si se refiere a vestidos o partes de ellos. Ej.: Per legatos certior factus est: fue informado cum paltio purpureo: vino con una capa de púrpura.
por los delegados.—Venit
3? Cuando el precio es indeterminado, se prefiere el genitivo. Ej.: Ego vendo meum frumentum non pluris, quam cetcri: vendo el trigo no a más (precio) que los demás.
4* Los complementos de modo suelen constr uirse en ablativo con o en acusativo con pe r, si el nombre que especifica el modo ya solo; pero si va acompañado de un-adjetivo, se usa indistintamente el ablativo con cu m o sin preposición. cu m
Ej.: Cum fide : con lealtad.—Per tgnaviam: por cobardía.—Magno cum gandío ■ con gran alegría.—Magno rnelu: con gran miedo.
5* El complemento de origen o descendencia 'lleva a veces las preposiciones e x ( e ) , de o ab (o). Ej.: Brutos cultrum, ex vulnere Lucretiae extractum, prae se tenebat: Bruto tenia ante sí el cuchillo sacado de la herida de Lucrecia.—Galli se omnes db Díte Paire prognatos praedicant: lodos los galos se dicen descendientes del' padre Plutón.—Redimere captivos de público: redimir cautivos con los fondos públicos.
6* El ablativo que expresa la materia de que algo se hace, suele ir precedido de las preposiciones e x ( e ) o de . Ej.: Eúit apud Segestanos ex aere Dianae simulacrum perfectum: ios natu rales de Segesta tuvieron una estatua de Diana hecha de bronce. 1 La construcción formada, por un .genitivo regido de los ablativos 'causa y tener también significado de fin, sobre todo cuando 3a palabra que va en genitivo es un gerundio o un gerundívo. Ej.: salulis retmendae causa': para conservar la salud. gratia puede
egeo,
Ej.: Haec non tam artis indigent quam laboris: estas cosas no requieren tanta habilidad, cuanto esfuerzo.
CAPÍTULO
TERCERO
LOS MODOS VERBALES E N LA OR ACIÓN SIMPLE
SECCIÓN
tulan
9
Algunos verbos que indican abundancia o escasez (como pueden regir genitivo, en lugar del ablativo.
indigeo, etc.)
Ej.: Prae tumultu imperium accípere non poterat: «o podía recibir el mando a causa del alboroto.—Mora, propt er bre vit ata n vil ae, nunquam longe potest abesse: por la brevedad de la vida, nunca puede la muerte tardar mucho.—Haec omnia sunt brevitatis causa praetermittenda: todas estas cosas hay que omitirlas a causa de la brevedad1..
Con los verbos g l o r i a n (gloriarse), se jactare (jactarse) y g r a (congratularse), .el ablativo de causa puede llevar las preposi ciones tu, de o pro.
201
PRIMERA
EL INDICATIVO
376. Ordinariamente el uso del indicativo latino corresponde al del indicativo castellano. 377. Sin embargo, en latín se usa además el indicativo en los casos siguientes: 1) En las locuciones que indican posibilidad, deber, convenien cia, etc., y qué en castellano se expresan con el potenciaL Ej.: Plura bossum dicere, sed nolo esse longus: podría decir más cosas, pero no quiero extenderme.—Optandum est, nt alíam viam ingredíare: sería de desear qué siguieses otro camino.
2)
Generalmente también con las partículas disyuntivas
sive...
s i v e.
Ej.: Sive babes aliquam spem, sive desperas...: tengas, o no, alguna' espe ranza.
3) Con los pronombres y adverbios compuestos de — cu m qu e o que ofrecen duplicada su forma ( quisquís, quotquot, utut, qualisc u m q u e , q u c t i e s c u i n q u e , u b i c u m q u e , etc.). Ej.: Ubicumque erit gentium, a nobis diligetur: doquiera que -esté, le ama remos.—Malo afíidetur, quicumque transUict moerna mea: mal lo pasará todo aquel que salte mis murallas.
4)
Con el adverbio fa e n e (casi).
Ej.: Paene ego risu corrtd: por poco me muero de risa.
SECCIÓN
SEGUNDA
EL SUBJUNTIVO
Según su diversa significación (deseo, duda, suposición, posibi lidad, niego o mandato), pueden distinguirse en latín las siguientes clases de subjuntivo:
AGÜST1N MATEOS M.
GRAMATICA LATIN A
378. Subjuntivo optativo o desiderativo. Cuando el deseo es realizable ahora o lo fue antes, se usa respectivamente el presente o el per fec to. Si es irre aliz abl e, el im pe rfe cto o el plu scu am per fec to.
384. E l futur o de imperativo se emplea en las normas consuetudinarias, en las fórmulas legates, en los testamentos y siempre que la realización del mandato haya de diferirse. Ej.: lilis safas populi suprema lex esto: ellos (los cónsules) tendrán por ley suprema la salvación del pueblo.—Ignoscito saepe alten, nunquam tibí: perdonarás con frecuencia a los demás, pero nunca a ti mismo.'—Cras petito, dabítur: pídelo mañana; se te dará.
202
Con estos dos últimos tiempos, el subjuntivo suele llevar las partículas o, utinam (¡ojalá!) o su negación utinam non, utinam nttnquam. E j. : Velim mihí ignoscas: deseo que rae perdones.—Utinam Catílina omnes secum suas copias eduxisset : j Ojalá Catílina se hubiese llevado consigo todas sus tropas!—Utinam ne tibi id suadere in mentem incidissel: ¡Ojalá no se te hubiera ocurrido aconsejármelo! 379. Subjuntivo dubitativo. Es propio de las oraciones interrogativas de carácter dubitativo. Ej.: Quid agerem, judices?: ¡oh jueces! ¿qué iba a hacer yo? 380. Subjun tivo concesivo. Aunque puede llevar las conjunciones ut (sea que, supongamos que) o su negación ne, ut non, con frecuencia va sin partícula alguna y en presente o en perfecto. Ej.: SU Verres fur: supongamos qtte Verres sea un ladrón .—Fuerit (malus civis) aliis: supongamos que haya sido un mal ciudadano para con los demás. 381. Subjun tivo potencial. Según que la acción verbal se considere posible en el momento presente o en el pasado, el subjuntivo irá respectivamente en el presente o perfecto, o bien en el imperfecto o plu scu am per fect o. Ej.: Quis dubítet pro patria mortem oppetere?: ¿quién dudará eu morir por la patria? 382. Subjuntivo exhortativo. Significa consejo, orden o ruego. Cuando la oradón es negativa, lleva la partícula ne. Ej.: Ames parentem, si aequus est; si aliter, jeras', ama a tu padre, si es justo; de lo ‘contrario, sopórtale.—Ne credamtts vanis opinionibus: no demos crédito a las opiniones vanas. S E C CI Ó N
385. O BS ER VA CIÓ N. Son frecuentes los giros' latinos en que, para prohibir algo a una segunda persona, se usa el infinitivo pr ece did o de noli, nolite, fug e o el subjuntivo con ne, fac ne. Ej.: Quid sit futurura cras, fuge quaerere: no investigues lo que ha de suceder mañana.—Fac ne qutd omíttas: no «mitán nada.
SEGUNDA PARTE LA ORAC IÓN COMPUESTA
386. No cio ne s p rel imi nar es. Se denomina oración principal aquella en la que se enuncia algo con sentido completo. Una oración se llama secundaria o subordinada, cuando determina en su totalidad o en alguno de sus términos lo enunciado en otra oradón, de la cual depende. De la oración principal pueden depender una o varias oraciones secundarias, cada una de las cuales puede a su vez ir modificada por otra u otras también secundarias. E}.: Ariovistus respondit: jus esse belli ut qui vicissent, iis quos vícíssent, quemadmodum vellent, imperaron: Ariovisto respondió que era derecho de guerra el que los vencedores mandasen a los vencidos en la forma que quisieran. En la oración simple los elementos determinantes son palabras en diferentes casos; en la oradón compuesta, son oraciones en diversos modos.
T E R C E R A
EL IMPERATIVO
383. Si la acdó n mandada ha de ejecutarse pronto, se usa el pre sen te d e im pe rat ivo o la s co rre spo nd ien tes fo rm as de l sub jun tiv o1. Ej.: Mittite legatos: enviad delegados.—Nunc oói: ahora vete. 1 Véase la nota de la página 94.
203
C A P I T U L O
P R I M E R O
ORACIONES SUBORDINADAS
387. Las oraciones subordinadas pueden redu drse a tres clases: subordinadas relativas, subordinadas circunstanciales y subordinadas completivas.
204
AGUSTIN MATEOS M.
GRAMATICA LATINA
Las subordinadas relativas se denominan así porque se unen a la pr inc ipa l po r me dio de pro no mb res o adv erb ios rela tivo s.
expresar nombres castellanos que en latín no tienen un sustantivo correspondiente o, sí existe, tienen sentido distinto. Ej.: Res quae gignuntur e térra: los productos de la tierra.
Ej.: Cares, qui Lemnuin incolcbant, resistere ausi non sunt: Los Canos que habitaban en Lémnos, no se atrevieron a resistir.
Las subordinadas circunstanciales se enlazan con la principal me» oíante conjunciones e indican una circunstancia (fin, causa, tiempo, etc.) de aquélla. Ej.: Doñ ee muchos amigos.
erí s fe lt x, inultos
numerabis ainícos: mientras seas feliz, tendrás
I-as subordinadas completivas vienen a completar el sentido de la prin cip al. E j. : Lacedaemonií libros Archilochi e chítate stta exportari jusserunt: los lacederaonios mandaron sacar de su ciudad los libros de Arquiloco.
Las relativas vienen a desempeñar dentro de las oraciones com pue stas , el ofi cio de los elem ento s det erm ina nte s (o com ple me nto s) del nombre en las oraciones simples; las completivas, el de los com plem ento s ve rba les ; las cir cun stan cial es, el de los com plem ento s ci r cunstanciales. . SECCIÓN
PRIME RA
ORACI ONES REL ATIVAS
388. Las oraciones relativas van unidas a la principal median te pronombres y adverbios relativos, como qui, quicumgue, quisquís, ubi, undet quo, qua, ubicumque, etc. 389. El verbo va en indicativo, cuando el sentido es propiamen te relativo. Es to ocurre, sobre todo, en los casos siguientes : 1) Cuando 'la oración relativa determina y aclara nomb res de significación genérica, como arbor, flos, fiumen, virius, vox, etc. Ej.: Fiumen, qttod Támesis, es grande.'
appdlatur Tamesis,
magnum est: El río que se llama
.2) Cuando va enlazada por medio de pronombres o adverbios compuestos de — c umque (ubicumque, qúicutnque, etc.) o duplicados (como quotquot, quisquís, etc.). Ej.: Qmecwitgue egij pro patri a defendenda per ad a sunt: cuanto hice, lo hice en defensa de la patria.
3)
Cuando toda la oración de relativo es una perífrasis, para
205
390. E l verbo va en subjuntivo, cuando el relativo adquiere sen tido circunstancial (de causa, de fin, etc.). E llo da lugar a las siguientes modalidades de oraciones subordinadas relativas: 1) Re lat iva s causales. E j.: 0 magna vis veritatis, quae (: nam ea) contra ornnium homínumcalliditatem facile se per se ipsa defendat!: j oh gran fuerza de la verdad, que (pues ella) fácilmente se defiende por si misma contra la astucia de los hombres! •2) Re lat iva s fin ale s. Ej.: Nulla Cicerom videbatur aptior persona, quae (: u t e a ) ede senectute loquerefur, quam Catonis: ninguna persona le parecía a Cicerón más capacitada para hablar de la vejez, que la (persona) de Catón. En las oraciones de esta dase el relativo equivale a una locución formada por la conjunción final u t y por un demostrativo. Po r tan to, qu i — ut ego o u t t u o u t i s ; c u i = u t m i h i o ut tibi o ut ei; unde = ut inde; ubi “ ut ibi, etc. 3 ) Re la tiv as cons ecu tiva s. Aquí el relativo tiene un sentido equi valente a la partícula u t seguida de ejusmodi, talis, tmn, tantas, etc. Estas últimas palabras suelen.omitirse en la oradón principal. Ej.: Dariux, rex Persarum, exercitum quem ( : ut eum o tanlurn e xereilum quem) immensa planities vix caperet, coraparavit: Darío, rey de los persas, apres tó un ejército tan grande que apenas cabla en la inmensa llanura. 4) Re la tiv as conce sivas . E j. : Quis est qui C. Fabrica non cum aliqaa benevolentia memoriam usurpet, quem (: quamvis eum) nunquam vtderitf: ¿quién no recordará con cierta bene¿'•■woleñeia. a C. Fabrido, aunque nunca le haya visto? OBSE RVA CIÓN . A veces un partidpio, concertado con una pa lab ra de la ora ció n pr inc ipa l, equ iva le a to da un a ora ció n rela tiva . Ej.: Agua cadens per alta saxa agros sitíenles irrigat: el agua que cae por entre las altas rocas riega los campos sedientos. SECCIÓN ORACIONES
SEGUNDA CIRCUNSTANCIALES
391. Las oraciones circunstandales se subordinan a la prind pal mediante conjundones, las cuales pueden regir indicativo o subjun tivo. E l sentido de una mism a conjunción es distinto, según que acom pañ e a un o u ot ro mo do.
AGUSTIN MATEOS M.
GRAMATICA LATINA
Las'oradones circunstanciales pueden ser causales, finales, tem por ale s, con cesi vas, com par ati vas , con sec utiv as y cond icion ales.
Ej.: Esse oportet ut vivas, non vivere ut edas: conviene comer para vivir, no vivir para comer.—Thrasíbulus, recondliata pace, legem tulít,. ne quis ante actarum rerum accusaretwr'. restablecida la paz, Trasíbulo dictó una ley para que nadie fuese acusado de hechos realizados anteriormente.
206
ARTÍCULO PRIMERO ORACIONES
CAUSALES
392. Llevan el verbo en indicativo las oraciones causales enla zadas por las conjunciones quod, quid (porque), quoniam (de cum ja m ) (porque), quando, quandoqmdem (puesto que), siquidem (ya que), cuando expresan la verdadera causa o motivo. E j.: Nemo patriam, quia magna est, amat, sed quia sua: nadie ama a su pa tri a por ser grande, sino por s er *suya.
393. Se usa el subjuntivo con las conjunciones citadas, cuando la causa alegada por el escritor u orador es incierta, no refleja su pr op io pen sam ien to (si no el de ot ra pe rso na ) o, po r últ im o, cua ndo la oración encabezada por dichas conjunciones depende a su vez de otra oración que también es subordinada. Ej.: Sócrates accusatus est. quod juventutem eorrtmperet'. Sócrates fue acu sado de corromper a la juveritud.—Hic, cum Hannibalis permissu exisset e castris, rcdiít paulo post, quod se oblitum nescio quid diceret : habiendo salido del .cam pamento con permiso de Aníbal, regresó, poco después, porque decía que se le había olvidado no sé qué.
394. Se usa también el subjuntivo en las oradon es relativas con sentido causal, que comienzan por la conjundón cu m significando "porque” y en las oradones precedidas de las locudones est quod , causa est quod, non est quod, nihil est quod, nikil hateo quod*
Ej.: Níhil est quod adventum nostrum exénteseos: no hay razón alguna para que temas nuestra llegada.
OBS ERV ACIÓ N. Con frecuencia la conjunción quod tiene un sentido puramente explicativo, es dedr, sirve únicamente para aclarar ía idea encerrada en alguna palabra de la oración prmdpal. Ej.: Hoc uno praestamus feria, quod colloquimur ínter nos*ct qKod exprimerc dicendo sensa possimus: aventajamos a las fieras en esta sola cosa: que conver samos y podemos expresar, hablando, lo que sentimos.
ARTÍCULO SEGUNDO ORACIONES FINALES
395. Las oraciones subordinadas finales llevan las conjunciones que), he, ut ne (para que no), neve, neu (ni) y se constru yen en subjuntivo. u t (para
207
396. Quo equivale a ut eo (para que con esto) y se usa con un comparativo en 3as oraciones finales formadas con el relativo. Ej.: Ager non semel aratur sed saepius, quo meliores fetus edere possit :
no una sola vez, sino muchas, se labran los campos, para que puedan producir frutos mejores.
OBSE RVA CIÓN.
Es frecuente sustituir las locudones ne u «y ne quis, por ut
quam por ut nunquam; neve, por et ne o aut ne; nemo.
ARTÍCULO TERCERO ORACIONES TEMPORALES
397. De ordin ario va en indicativo el verbo de las oraciones temporales, cuando es exclusivamente temporal el significado de las conjunciones, mediante las cuales se subordinan: cum, quando (cuan do) ; ubi, ubi prímum, ut, ut primum (luego que); simul ac, simul etique (tan pronto como); p o st q w m (después que); antequam y priusquam (antes que); doñee, dum (mientras); quoad (hasta que)1. Ej.: Ubi de Caesaris adventu Helvetii certiores facti sunt, legatos ad eum miserunt: cuando los helvecios se cercioraron de la llegada de César, le enviaron delegados.—Id ut eognovit Tissaphemes, indutias ab Agesilao pebvit: cuando Tisafemes lo supo, pidió ai Agesilao* una tregua.—Jam ferme pedestres omnes copiae evaserant e saltu, cum densa nébula saltum omnem intexit: casi todas las tropas de infantería habían salido del monte, cuando una densa niebla le envolvió totalmente.— Simul ac primum Verri occasío viso est, consulem descruit: tan pron to como se ^presentó ocasión a Verres, abandonó al cónsul.—Agesilaus, simul atque impertí potitos est, persuas it Lacedaemoniis ut cxercítum emitterent ¡n Asiam: tan premio como Agesilao se apoderó del mando, persuadió a los lacedemonios a que enviasen a Aria un ejército.—Catílína, postquant videt montibus atque oopiis hostium se esse clausuró, statuit cum Antonio quamprimum profligare: Catilina, después .de verse copado por los montes y las tropas de los enemigos, determinó combatir con Antonio.—Id artum est, praetorc me, quinquenio antequam cónsul sum factus: esto se hizo, riendo yo pretor, cinco años antes de ser hedió cónsul.—Non prius sunt conatus misericordia aliis commovere, quam mise ricordia sum ipse captus: no intenté despertar en otros la misericordia, antes de haberme yo mismo dejado llevar de ella.— Dum vires annique sinunt, tolérate labores: soportad los trabajos, mientras las fuerzas y los años lo consientan.— Cato, quod mxit, virtutum laude crevit: mientras vivió Catón, fue creciendo er alabanzas por sus virtudes. 1 Los elementos integrantes de algunas conjunciones temporales, principal mente los de antequam y priusquam, suelen presentarse separados entre si por otras palabras..
208
AGUSTIN MATEOS M.
398. Se usa el subjuntivo con cum, siempre que esta partícula indica el nexo existente entre dos hechos. Entonces cu m se traduce p or “c uan do, como” o po r u n ger und io. Ej.: Solus homo particeps est rationis, cu m cetera omitía ejus expertía sint: solamente el hombre posee razón, cuando (o mientras que) todas las demás cosas carecen de ella .— Cum setam quo die venturus sim, faciam ut setas: cuando sepa qué dia voy a ir, haré que lo sepas.
399.
Llevan también subjuntiv o las oraciones temporales con a n t e q u a m y p ri u sq u a m , cuando las citadas partículas, además de tiempo, expresan intención, previsión o imposibilidad, en cuyo caso d u m y d o ñ e e se pueden traducir por “en espera de que”, “preparándose para” ; a n te q u a m y p r iu s q u a m , po r “s in es pe ra r a que ” . dum,
doñee,
E j. : Caesar non cxspcctnndum sibi statuit, dum hostium copiae augerentur : César resolvió que no debía esperar a que aumentasen las .tropas de los enemigos. —Antíochus, priu squa m sociae civitates ad hostes deficerent, decernere navali proelio statu it: Antioco, sin esperar a que las ciudades aliadas se pasaran al ene migo, decidió entablar una batalla naval.
ARTÍCULO CUARTO ORACIONES CONCESIVAS
400. Po r regla general llevan el verbo en indicativo las oracio nes subordinadas mediante las conjunciones propiamente concesivas, es decir, quamquam, etsi, tametsi (aunque) y por quisquís o qtticumque (cualquiera que). Ej.: Milites uostrí, quonquam periculoso genere proelii pre me ban fur , tamen omtiia paratíssimo sustmeoant animo: aunque nuestros soldados se veían presio nados por un peligroso modo de pelear, sin embargo, todo lo resistían con muchí simo valor.—Ego etsi níhil habeo quod ad te scribam, scribo tamen, quia tecum loqui mihi videor: aunque nada tengo que escribirte, sin embargo te escribo, por que me parece que estoy hablando contigo .—T ametsi nostri a fortuua deserebantttr, tamen omnem spem salutís in vírtute ponebaqt: aunque la suerte era adversa a los nuestros, sin embargo ponían en su.valor la esperanza de salvarse.— Quaécumque mihi uní pro pon etu r fortuna, subeatur: correré cualquier suerte que a mí solo me toque.
401. Sin embargo, suele usars e el subjuntivo en los siguientes casos: 1) ne y
Con las partículas c u m y u t (su negación es ordinariamente a veces también u t n o n ) , cuando significa “aunque”.
Ej.: Hóc flumen, cum aquae vim vehat ingentem, non tamen navium patiens est: aunque este río lleva una gran cantidad de agua, sin embargo no es navegable.
GRAMÁTICA LATINA
2)
209
Con licet, quamvis y etiamsi (aunque).
Ej.: Li ce t vitium sit ambitío, frequenter tamen causa virtutuin est: aunque la ambición es un vicio, sin embargo, es frecuentemente causa de virtudes.— Quam dedecora in se admisisset, no n dubium erat quin semper promissis stetisset: aunque había cometido muchas acciones vergonzosas, era indudable que siem pre había permanecido fiel a lo prometido .-—Etiamsi secundissimis rebus utamur, tamen beati non- erimus, si vírtute carenius: aunque nos veamos rodeados de las cosas más favorables, no seremos felices si carecemos de virtud. v is multa
ARTÍCULO QUINTO ORACIONES COMPARATIVAS
402. E n las oraciones comparativas, el verbo va en indicativo. Las palabras mediante las cuales se subordinan, son: ut, sicut, velut, quemadmodum, quanto.. . {ta nt o..- ), quo (con un comparativo)... ( e o . . . ) , q u a li s .. . ( t a l i s - . - ) , q u a n l u s . . . ( t a n t u s . . . ) y otras aná logas. _ E j.: Ut praeceptorum offícium est doccre, sic discipulorum praebere se dóciles: como el deber de los maestros es enseñar, así el de ios discípulos es mos trarse dóciles.—Quanto superiores sumus, tanto nos geramus submissius: cuanto superiores somos, tanto más modestamente debemos portamos.—Plerique Itabere talcni amicum volunt, quales ipsi non possunt: la mayor parte quieren tener un amigo tal cual ellos no pueden (ser).
ARTÍCULO SEXTO ORACIONES
CONSECUTIVAS
403. En las oraciones consecutivas, el verbo va en subjuntivo. Las conjunciones correspondientes son: ut, ut non, ut fudhts, ut nenio. La oración de que dependen las subordinadas consecutivas, suele llevar, expresa o tácita, una de las palabras siguientes: ita, sic, eo. usque eo, adeo, tam, tantopere, cjusmodi, tantus, is, hic, talis.
Ej.: Epaminondas in doctrinis tanto antecessít condiscípulos, til fadle intcllígí pos set, parí modo superatunim omnes in ceterís: Epaminondas aventajó tanto en las ciencias a sus condiscípulos, que fácilmente puede concebirse que del mismo modo habría de superar a todos en los demás.—Fuít ita disertus, u t nenio Thebanus e¡ par esset eloquentía: fue tan elocuente que ningún tebano le igua laba en el arte de hablar.—Multi homínes in tanta premíate versantur, u t cum iacte nutricis errores suxisse videantur: muchos hombres son tal malvados, qtie pare cen haber ingerido sus errores con el alimento de la nodriza,
OBS ERV ACIÓ N. Cuando la oración principal es. negativa o in terrogativa, las locuciones u t n o n , u t Ul e n o n , q u i n o n suelen sustituir se por q u i n . Ej.: Hortensius nullum patiebatur csse diem, quin ín foro sio no dejaba pasar ningún día sin hablar en el foro.
diccret:
Horten-
21 0
AGUSTIN MATEOS M.
GRAMATICA LATINA
ARTÍCULO SÉPTIMO
enlace entre la oradón, condicional y la condicionante, que esta última no puede realizarse sin aquélla. Ej.: Numquam Hercules ad déos abisset, nisi eam sibi viant nmnivisset: Hércules nunca hubiera ido con los dioses, si antes no se hubiera abierto el camino.
ORACIONES CONDICIONALES
404. la s oraciones condicionales llevan las conjunciones sí (si), si» (pero si), nisi o ni, si non (si no, a no ser que). Po r regla general, d verbo de la oración condicional, llamada tam bi én apó dos is, cons ecue ncia u ora ció n con dici ona da, va en el mis mo modo y tiempo que el de la oración principal, denominada también pró tas is, prem isa u ora ción condi ciona nte. 405. E n latín, pueden distinguirse tres tipos de oraciones con dicionales: real, potencial o «irreal, 1) Rea l, cuando el verbo está en un tiempo cualquiera del indi cativo y expresa un hecho real o admitido como cierto. Ej.: Si díes est, lacet: si es de día, hay Iu2.—Hunc librara si leges, laetabor: si lees este libro, me alegraré. OB SERV ACIÓ N. A veces, el verbo de la oración principal va en imperativo. Ej.: Cura, si me diligis, ut valeas,: si me amas, procura estar bien de salud. 2 ) Potencial, cuando el verbo va en presente o perfecto de sub jun tiv o. Es te tip o enu ncia un hec ho posi ble, pe ro sob re cuy a rea lid ad nada se dice. Ej.: SÍ hoc dicas, erres: si dijeres esto, te equivocarías. 3 ) Irr eal , cuando el verbo se pone en imperfecto o pluscuam pe rfe cto de sub jun tiv o. Con el im pe rfe cto se enu nci a un hec ho que no pu ede rea liza rse en el mo men to pr es en te ; con el plu scu am per fec to, un hecho que no pudo verificarse en el pasado, Ej.: Si vcllet, facerem: si quisiera, lo haría.—Quidnam fecisses, si co tém pora censor fuisses?:'¿qué hubieses hecho, si en aquel tiempo hubieses sido censor? 406. OB SER VA CIO NE S. 1*.Además de las conjunciones pro pia me nte condi ciona les, ha y otr as que a vece s se emp lean en sen tid o condicional. Son: dum, modo, dxmmodo (con tal que, puesto que), s i v e . . . s i v e ( y a .. . ya). Las tres primeras llevan siempre el verbo en subjuntivo; las restantes, en indicativo. Ej.: Oderínt, dum metuant: odien, con tal que teman.—Sive loquebatur, sive tacebat...: hablase o callase... 2* El sentido de nisi es distinto del de si non. Nisi implica la negación de todo lo enunciado en la oración e indica un tan estrecho
211
En cambio, si non niega solamente el verbo u otra palabra deter minada de la oración. Ej.: Desideríum amicorum, si no» aequo animo, at forti feras: soporta los deseos de los amigos, sí no con ecuanimidad, (pero) sí con ánimo valeroso. 3* N is i ver o se usa siempre irónicamente; nisi forte expresa una excepdón o limitadón. Ej.: Non possum reperíre, quamobrem te in istam amentiam ¡ncidisse ar bitrar, nisi forte id egisti ut honuníbus ne obltvisd quldem rerum túaram male gestarum liceret: no soy capaz de averiguar a qué atribuir el que hayas incurrido en esa locura, a no ser que lo hayas hecho para prohibir a los hombres olvidarse de tus malas acciones.—Nunc quidem sileamus: eras, nisi vero id vobis displicet, de eadem re verba facíemus: callemos ahora; mañana, si no os desagrada, hablaramos del mismo asunto. ARTÍCULO OCTAVO EL ABLATIVO ABS OLUTO
407. Con el nombre de ablativo absoluto o ablativo oracional se designa en latín una peculiar construcdón en la cual interviene un ablativo, cuyo sentido equivale a toda una oración subordinada y que gramaticalmente no guarda relación con los elementos de la oradón pr inc ipa l1. 408. Po r equivaler el ablativo absoluto a toda una oración sub ordinada, su sentido puede ser condicional, final, etc., según sea el de aquélla. 409. La construcción denominada “ablativo absoluto" puede es tar formada por los elementos siguientes: 1) Un nombre y un participio, Ej.: Solé cadente, aratrum relinquit: al ponerse el sol. deja el arado.—Quae. potest esse jucunditas vitae, sublatis aniicitiisi: ¿qué alearía puede tener la vida, suprimidas ^: si suprimimos) las amistades?—Carthagimenes, prima luce offmgnáturis hostibus castra, saxis augent vallunv los cartagineses amplifican la trin chera con peñascos, porque los enemigos iban a asaltar el campamento al despun tar el día. 1 Salvo rarísimas excepciones, no se encuentra el- ablativo absoluto cuando existe la citada^ relación gramatical, bien porque el sujeto-de la oración principal sea^ también sujeto de la subordinada, o porque un elemento de la subordinada esté representado por un pronombre en la principal.
AGUSTIN MATEOS M.
212
2) • Un nombre (o un pronombre) y un adjetivo. Ej.: Cato, viva quoqtie Scipiotte... : Catón, aún en vida (cuando aún vivía) de Escipión...—Puer, me invito, abiit: el niño se marchó en contra de mí volun tad- (sin yo quererlo). Ej.: Tcrtíum bellum contra Carthaginem suscipitur, C. Manüo et M. Mamlio siendo cónsules C. Manüo y M. Manlio, se emprendió -la tercera gue rra contra Cartago. consnlibus :
410. OB SER VA CIO NE S. 1* En los casos comprendidos en los apartados segundo y tercero del número anterior, se sobrentiende el pa rtic ipi o (in ex ist en te ) del ver bo sum. 2 * Po r regla general, entran a form ar parte del ablativo abso luto los nombres auctor, comes, constd, dux, jude.v, magister, praetor. pue r, quae stor, sen ex , tes tis ; y los adjetivos conscius, dubius, ignarus, improbtis, impnidens, incertus, inscius, invitus, propitius, salvtts, se-
De los verbos que expre san afecto, como mirar o admiror, etc.
angor, doleo, gaudeo, indignar, queror,
III .
De los verbos de “voluntad”1 como volo, nolo, malo, f¡agito, po stu lo, etc.
Ej.: Facíle perspexi ex tuis litteris me. a te plurimi fi er i: fácilmente vi por tu carta que soy muy estimado de ti.—Ego ne utilem quidera arbítror esse tiobis íuturarum rerum scientiajn: pienso que ni siquiera nos es útil el conocimiento de las-cosas futuras.—Doleo nihil. tuam auetontatem vahusse : lamento que tu auto ridad' no haya servido para nada.—Id vos ignorare nolui: no quise que ignoraseis esto.
OB SE RV AC ION ES . 1* Citando la forma del infinitivo es com pue sta , suele su pri m irs e la pa lab ra esse o fui ss e. Ej.: In Tusculanum nos
renus, superstes, vwus.
3* El pa rticipio puede concertar a veces con toda una oración. Ej.: Cognito hostiuni. naves ad proximam insulam stare, consilium _habitum c s t. .. : al saberse que las naves de los enemigos estaban junto a la próxima isla, se resolvió;..
TERCERA
ORACIONES COMPLETIVAS
4.11.' Las oraciones completivas se reducen a tres gru po s: 1)
Completivas de infinitivo.
2)
Completivos de subjuntivo con las conjunciones u t (que), ne no), neve (ni), quommus (que), qm n (que nó).
213
I. De los verbos que indican opinión, llamados verba sentxendi et declarandi, o sea, los que significan creer, saber, afirmar, decir, negar, ver, etc. II.
3 ) Do s nom bres.
S E C C I ÓN
GRAMÁTICA LATINA
venturos (esse)
putamus: pensamos ir a Tusculano.
2* En algun os verbos, de opinión {adspicio, conspicio, animadverto, cerno, video, etc.), el presente de infinitivo se sustituye por el pa rti cip io de pr ese nte , pa ra ex pr es ar no la acc ión mis ma , sino el mo mento de realizarla. Ej.: Quídam Atticus vidit puerorum in turba Aesopum ludentem nucibus: un ateniense vio a Esopo jugando ( : en el momento en que jugaba) a las nueces entre una caterva de muchachos.
3? Los' verbo s censeo, certiorem fado aliquem, moneo, persuadea, etc., pueden ir en subjuntivo con u t o con ne, en lugar del infinitivo, pe ro ento nce s el sig nif ica do del ve rbo va ría de un a a otr a, co nstru cción . Ej.: Plerique censebnnt posse cito' venire: la mayor parte creía que podía venir pronto.—Senatus censuit u t Gaesar Aeduos defenderet: el Senado decretó que Cesar defendiera a los Eduos.
ut non (que
3) Completivas de interrogación indirecta, las cuales van en sub ju nt iv o prec edi do de pa rtíc ula s inte rro gat iva s.
ARTÍCULO SEGUNDO ORACIONES
COMPLETIVOS DE S UBJUNTIVO CON UT, NE, UT NON, NEVE, QUOMINUS,
A R T Í CU L O P R I M E R O ORACIONES COMPLETIVAS DE INFINITIVO
412. El verbo de una oración completiva' va en infinitivo cuando es complemento directo:
QUIN
413. Los verbos que expresan hechos de voluntad8 y los imper sonales que significan un acontecimiento (accidit, contingit, evenit, fit,12 1 Véase cí número 413, pues 2 Véase el número 412, III.
dichos verbos
pueden ir también con subjuntivo,
214
GRAMATICA LATINA
AGUSTIN MATEOS M.
fu tu ru m est, etc.) van en subjuntivo con u t cuando mativa; y con ne o ut non, si es negativa.
la oración es afir
Ej.: Athenienses statuerant ut libertatem Greciae defenderenl: los atenienses habían decidido defender la libertad de Grecia.---Hoc te primum rogo, ne dctntUas animum: ante todo te ruego que no descaigas de espíritu.—Qui fit ut ego nesetamt : ¿cómo es que yo lo ignoro?
OBS ERV ACIÓ N.
A veces se omite la conjunción ut.
ARTÍCULO TERCERO ORACIONES COMPLETIVAS DE INTERROGACIÓN INDIRECTA
416. la s interrogaciones pueden ser directas (6 independientes) e indirectas (o dependientes).
E j. : Rogo vos auxilio mihi quam celérrime veniatis: os ruego que vengáis en mi ayuda jo más pronto posible,
414. En las oraciones completivas depend ientes de verbos o de locuciones que expresan la idea de temor o de precaución ( metuo, timeo, vereor, anxius sum, metus est, etc.), puede usarse el infinitivo o el subjuntivo. Es te último modo va precedido de la conjunciónn ne, cuando se teme que ocurra lo que no se desea; y de u t o de sus equiva lentes1 ne non, ne nemo, ne nullus, ne nihil, si hay temor de que no ocurra lo que se desea. Ej.: Caesar timebat tantae magnitudiní fluminis exercitum óbjicere: César tenía miedo de arriesgar su ejército en tan caudaloso río.—Timeo ne tam vehemera vir dolor! et jracundiae pareat : temo que hombre tan vehemente se entregue al dolor y a la ira.—Omnes metuebant ut ex morbo amicus' conválesceret : todos te mían que el amigo no pudiera salvarse de la enfermédád.
OBS ERV ACIÓ N. Cuando el verbo determinante lleva negación, la frase non timeo (non metuo, non vereor¡ etc.) ne expresa la certi dumbre de que no sucederá lo que no se desea; y la frase non timeo ( non metuo, non vereor, etc.) ne non indica la seguridad de que ocurri rá lo que se desea. 415. Los verbos que significan “impedir, rehusar, resistir”, pue den llevar una oración completiva en infinitivo o bien en subjuntivo con la conjunción ne, si la oración principal es afirmativa; y con quominus o quin, si la principal es negativa o interrogativa E j.: A. Regulus sententiam ne diccret recusavlt: A. Régulo se negó a decir sil opinión.-^-Quid sapienti ootest obstare, quoniintus beatos sít?: ¿qué puede im pedir al sabio ser fe1iz?-Milites aegre retentí $unt. quin in bostes tela conjieerent: difícilmente sé impidió a los soldados arrojar dardos contra los enemigos.
OBS ERV ACIÓ N. E n las oraciones completivas dependientes de verbos que indican duda u omisión, el verbo puede ir en infinitivo o en subjuntivo con quin, sí la oradón es negativa. Ej.: Nulla intercessit díes, quin scriberem: no se me pasó un día, sin escri bir.—Illud cave dubites, quin ego otrtnia fatiarn, quae interesse tua existiman: no dudes de que haré todo cuanto crea que te interesa. 1 La equivalencia se funda en el hecho de que dos negaciones se destruyen y dan lugar a una afirmación.
215
Ej.: ¿Viste a tu hermano?—Dime qué deseas.
A su vez, unas y otras pueden ser simples, cuando constituyen una sola oración (como ocurre e n los ejemplos prop uestos), o dobles (disyuntivas), si constan de dos o más oraciones que mutuamente se excluyen. Ej.: ¿Ríes o lloras?
417. En latín las interrogaciones directas llevan ordinariamente el verbo en indicativo (rara vez en subjuntivo). Las que, además de directas, son simples, llevan las partículas (cuando la respuesta puede ser afirmativa o negativa), nu m (si se espera una contestación negativa), nonne (cuando se espera una afirmación). ne
Ej.: Vidistbie regem?: ¿viste al rey ?—N um cadit in virum bonum mentiri?: ¿acaso la mentira cuadra al hombre bueno?—Canis nonne lupo similis est?: ¿por ventura el perro no es semejante al lobo ?
Cuando las interrogaciones son directas y dobles, llevan en el pri mer m iembro utrum, ne o ninguna partícula; y en el otro, an, la cual, al unirse con la negación, se convierte en annon. Ej.: Utrum ea vestía on nostra culpa est?: ¿es nuestra o vuestra la culpa? —Voluptas melíorem c ff id t virum an deteriorem?: ¿el placer hace mejor o peor al hombre?
418. E n todas las interrogaciones Indirectas, simples o dobles, se usa siempr e el subjuntivo . SÍ son simples, llevan ne o num, cuan do no se indica si la respuesta será negativa o afirmativa; nonne, si se espera una afirmación. Ej.: Interrogo te *mm videas: te pregunto si lo ves.—Quaero ciscaris: te pregunto ti partes.
nonne profí-
Si las indirectas son dobles, van con las mismas partículas que las directas dobíes, pero en subjuntivo. , Ej.: Jure an injuria factum sít, quaeritur: se pregunta si se hizo con razón o sin ella.—Utrum id verum sit an falsum, dísputatur: se discute si esto es ver dadero o falso.
21 6
AGUSTIN MATEOS M.
C A P Í T U L O
S E G U N D O
GRAMÁTICA LATINA
S E C C IÓ N
217
S E G U N D A
ATRAC CI ÓN TEMPORAL Y ATRAC CI ÓN MODAL
ATRAC CI ÓN MODAL
En virtud de estos dos fenómenos, se explican algunas de las reglas expuestas al hablar de las oraciones subordinadas.
422. Todo verbo dependiente de otro que va en subjuntivo o en infinitivo, ppede ir también en subjuntivo; y, si es elemento inte grante de una oración subordinada, indispensable para el significado de la principal, necesariamente irá en subjuntivo.
419. El tiempo y el modo de la oración principal influye sobre el de la oración subordinada, haciendo que en una y en otra guarden analogía. S E C C I ON
PRIMERA
ATRAC CIÓN TEMPORAL
Ej.: Velim mihí dicas, Ule homo qua facie fu er it: dlme qué cara tenía aquel hombre.—Animadvertit Caesar unos ex ómnibus Scquanos niliil earum rerum facere, quas ceteri fac er en í: César observó que los secuanos eran los únicos de todos que no hacían nada de lo que hacían los demás.
S E C C I Ó N
T E R C E R A
EL ESTILO INDIRECTO
420. La atracción temporal o cotisecuilo temporum. indica los tiempos del subjuntivo que deben llevar las oraciones subordinadas, según sean los tiempos de la principal. 421. Las reglas de la atracción temporal puede n reducirse a dos: 1* Cuando el verbo de la oración principal está en presente, pe rfe cto o fu tu ro , el de la ora ció n sub ord ina da ir á res pec tiva men te en prese nte , pe rfe cto o, p res en te de la pe rif rá sti ca , seg ún el sen tido de la subordinada. Ej.: Interrogo te quid agas , quid egeris, quid aclurus sis.
2* Si el verbo de la oración principal está en imperfecto o plus cuamperfecto, el de la subordinada irá en imperfecto, pluscuamper fecto o imperfecto de la perifrástica. Ej.: Interrogaban! te quid ageres, quid egisses, quid acíurus esses.
OBS ERV ACIÓ N. El perfecto de indicativo-puede expresa r una acción pasad a, cuyo efecto persiste en el presente, o simplemente una acción pasada sin concretar nada más acerca de ella. E n el' primer caso se aplica la primera regla; en el otro, la segunda. Ej.: Nondum satis constituí, utrum molestiae ait voluptatis ea res mihi allulerit: aún no sé a ciencia cierta sí aquello me produjo placer o dolor.—Ma jore s nostri ab ara tro adduxerunt Cincinatum, ut dictator esset : nuestros antepa sados sacaron a Cincinato de arar, para que fuese dictador.
423. Un caso de atracción modal es el estilo indirecto, es decir, aquel en que se aducen pensamientos o palabras de alguien, hacién dolas depender de un verbo que significa “contar, decir, conocer, etc." E j.. (Estilo d irec to) : Hostes pacem optabant: l os enemigos deseaban ja paz.-—(Est ilo indi rect o): Cónsul nuntiavi t hostes pacem optar e: el cónsul anunció que los enemigos deseaban la paz.—Habitari ait Xenophanes in luna: Jenófanes dice que la luna está habitada.
424. E l verbo de las oraciones que en el estilo directo eran sim ple s, pa sa en el ind ire cto al inf in iti vo si la ora ció n er a af irm at iv a; al subjuntivo, en los demás casos. Los de las subordinadas van en sub ju ntiv o, en vi rt ud de la atr ac ció n mod al, pu est o que de pen de rán o de un infinitivo o de un subjuntivo. E j. : Ariovistus respondit: “jüs esse belli, ut qui vicissent, iis quos vicissent, queraadmodum vellent, imperarent” : Ariovisto respondió que era derecho de gue rra el que los vencedores mandasen a los venados en* la forma que quisieran.
TERCERA PARTE LA CONSTRUCCIÓN LATINA
C A P Í T U L O
P R I M E R O
EL ORDEN DE LAS PALABRAS EN LA OR ACI ÓN SIMPLE
425. Es norma general que las palabras regentes vayan después de las regidas. Ej.: Ignis aurum probat. La palabra a la regente {probat").
aurum
(complemento directo) precede
AGUSTIN MATEOS M.
218
GRAMATICA LATINA
426. El sujeto , acompañado de los elementos que le determinan, suele ir al principio; en último término, el verbo precedido de todos sus complementos.
APÉNDICE I
Ej.: Ingratus tinus ómnibus miserís nocet.
427. Sin embargo, estas reglas tienen numerosas excepciones por diversos motivos: variedad, armonía o claridad en la expresión; or den cronológico de-los hechos expuestos; afán de destacar ideas im po rta nte s, pa ra lo cua l se la s coloc a al pr inc ip io o al f in ; enl ace lógi co de palabras, en cuya virtud se colocan juntas en la oración aquellas que entre sí guardan una conexión; exigencias métricas, etc. Ej.: Ha be t praeteriti doleris secura recordado delectationem: el recuerdo tranquilo del dolor pasado produce deleite .—Parvis momentis fortuna magnas M ult orerum commutationes f a a t: en poco tiempo la suerte da muchas vueltas.— ru m obstrecíatio devidt imius virtutem: la envidia de muchos vendó el valor de uno solo.
C A P I T U L O
428.
EL CALENDARIO ROMANO 430. En latí n los meses se designan con los nombres siguientes:
Jamarías Febrwtríus Martius Aprílis Majas Junios
EL período latino puede estar formad o por varias oraciones
prin cipa les. Con frecuencia son únicamente dos, las cuales van respectivamen te precedidas de palabras que guardan entre sí una correspondencia (aut . . . aut: o . . . o ; non modo ó non solum o non tantum... sed ctiam : no solamente... sino también, etc.). Ej»: A u t silet, aut eloquitur: o calla o habla.—Mendacium, ñeque dicebat, ñeque patí poterat ¡ ni mentía ni podía tolerar la mentira.
429. Pero de ordinario los ingredientes del período son una ora ción principal y, enlazados, una o varias subordinadas. En el primer caso, la principal puede seguir o preceder a la subordinada; en el segundo; puede lá principal ir intercalada entre las secundarias o bien una secundaria se interpone entre dos principales. Las causales, condicionales, concesivas y temporales suelen inter calarse o anteponerse a la principal. En cambio, generalmen te se pos pon en las con sec utiv as, las fin ale s y las int er ro ga tiv as ind ire cta s.
Jaitas o Quintilis1 Augustas o Sextilis September October November December
431. Pa ra cont ar las fechas, se utilizan, como puntos de referencia, tres días fijos en cada mes:
Calendas (Kalendae o Calendas) : el día uno de cada mes.
1)
las
2)
las Nonas (No nae ): el día cinco de todos los meses, excepto en marzo, mayo, julio y octubre; en los cuales las Nonas eran él siete.
3)
los Idus (Idus) i el día trece de todos los meses, excepto en marzo, mayo, julio y octubre, en los cuales era n el quince.
S E G U N D O
EL ORDEN DE LAS ORACIONES EN EL PERIODO
219
432. Pa ra exp resar la fecha de la s Calendas, Nonas e Idus, se pone en. abla
tivo el nombre correspondiente. Ej .: Kalendis Februariis: eM de febrero; 'Ñoñis Martiis : el 7 de marzo; Idibus Scptembribus: el 13 de septiembre.
El día anterior a las Calendas, Nodas e Idus se construye en acusativo prece dido de pridie. Ej.: pridte Idu s J amaría s: el 12 de enero. En cuanto a las restantes fechas, se cuentan los días que faltan hasta la si guiente fecha f ija inclusive; y d número resultante se expresa en acusativo con los ordinales precedidos de la locución ante dietn. Ej.: ante diem tertium Idus Octobres: el 13 de octubre; ante diem seplimum Kálendas Augustas: el 26 de 'agosto. 433. Cada una de las expresiones que indican los días se considera como una sola palabra y puede, por tanto, llevar las preposiciones tu y ex. E j . ex ante diem tertium Idus Octobres: desde el 13 de octubre; in ante diem tertium Idus Octobres: hasta el 13 de octubre. 434. En los años bisiestos, el día especial se intercala entre las fechas ante dtem VI Kalendas Martias y ante diem V il ICalendas Martias. Se expresa con la locución, ante diem bis sextum Kalendas Martias. De aquí procede la calificación de "bisiesto”, que primero se aplicó al día (dies bis sextas) ; y después, al año (onmes bis sextas). 435. Con arreglo a las indicaciones precedentes, la correspondencia entre los días del calendario actual y los del romano es la que a continuación se expone:
Las oraciones relativas ordinariamente van unidas al antecedente. Ej.: Haec urbs, quia postrema coaedifícata est, Neapolis nominatur.—Quid prodest foris esse stremium, si domi male vivítur?—Cum sciam quo die venturus sim, faciam ut scias.—Si quid acdderit noví, facies ut sciam.—Accepi perbreves tuas litteras, quibus id. quid scire cupiebam, cognoscere non potui.
1 Primitivamente el año romano comenzaba en Marzo. Así se explican las denominaciones Quintilis, Sextilis, September, October, November, December, es decir, el quinto mes, el sexto mes, etc. En vez de Quintilis y Sextilis se dijo después Ju ltu s y Au gus tas , respectiva mente, en honor de Julio César y de Augusto.
GRAMÁTICA LATINA Febr.
APÉNDICE II
i 8 tu
S
Ww
^
JS l
H á l g - il M
BS tu ee
§
■§ 'á ? ’f ^ -d*d«ó«5§ *2 '*Ó*»’V V ^ ^ •Ó >dr s ^ «dt§ M té «£ & « cj <á« «}«á P.S « 5 d c 5 < o d « d d « á d <¿*| A p r . J tm . S e p t. N o v . M a j, Jv X. O ct . De o
MEDIDAS Y MONEDAS ROMANAS I. MEDIDAS 436. 1. De peso. La unidad es el as o la libra (327’45 grs.) , que se divide en forma duodecimal. La uncía (onza) es la dozava parte del as. Cada número de onzas o submúltiplos del as se indican con nombres especiales, como sexlans: quadrans: tricas quincunx: sentís septunx: bes: dodrons: dextans: deunx:
s* Í s gal a iu*»»• i'ii ■md B I
A
l g o l i l l a
•g t í í | § ’ó -d-á-ó -d v § £ •é v v *d *dna -d -6 -d -ó «o -o -d «o-p -d 3 W« « d « d d oí es ftw d d á d d d d d d d e l d d d d s f t F eb r. S e p t. Ja n. . Jo». A u g . De c. |5 s a «i 0 n £ K 1
221
Mari.
2
1/6 1/4 1/3 5/12 1/2 7/12 2/3 3/4 5/6 11/12
del as:
H l)
j» I» II
ir o »»
>> tt 11
2 onzas 3 onzas 4 onzas S onzas 6 onzas 7 onzas 8 onzas 9 onzas 10 onzas 11 onzas
Estos nombres se emplean igualmente en los casos de herencia (que también se llama as), agrimensura, cálculo de intereses, etc. Ej .: heres ex asse : heredero de la totalidad de la herencia; Iteres ex tríe nte¡ heredero de la tercera parte de la herencia. En las fracciones, las partes se indican utilizando los ordinales, concertados con el nombre pa ís. Ej.: dimidia pars (o simplemente dimidinm); vicésima pars; tres séptimas Paries.
1 1 1
a *§
l l l s l l -
MMWa MM ,3w M*3
¡ 1
£ ¡Sí a‘ Í B8 H s g o
Í ’^ ,^'® ’^ * o ti! Íf i’B'ó‘5Í'ó‘o*9'r i'ó'óná*á*©*ó*d'd *ó«óS M á á P <á B d d d d d f t -t d « c 4 d á d . f l * á d < 5 á « d ' d á d « í í ¿ M a ri . M a. j. J j J . O c t. Apr. Jun. Aug. Nov.
Ipil
A s Ubralis y tfenanos.
&
- I I ,
^ d idd -d g'dd ”d-w d 'Jrt B..25 d d uá d *p « »o d jgc 2£ á -tí-a d d «ó-d d á d •« e j«dd«ód«ó d *o d *ó d *s»*ó d d d•«a 3. «IJU
5®s
. »M«eíií'ví'©Neo * ®
2 ? 5 0 ,'r u5v et ^ eo o\ o- 4 W rt ,í'V5v5 5-o9t7vOi-t
437. 2. De capacidad. Para los sólidos la unidad es el modíus (8,75 Its.); y para los líquidos, el atnphora (26*26 lits.). 438. 3. De longitud. Unidad: el pes (pie), equivalente a 0.29 m. Las prin cipales medidas en relación con el pes son: A T pes palmus: cúbittis: Py pes passus: 5 pedes stadium: 124 passus imite passus: 5.000 fies o milla romana
AGUSTÍN MATEOS M.
GRAMATICA LATINA
439. 4. De superficie. Las unidades son dos: el pes guadratus (0’87 tu.) y él jugenttn o espacio de tierra que puede arar u n par de W v»c en im Hía eauivalente a 240 p. de largo y 120 de ancho. Qe bueyes erl un e
CX—M É T R I C A
22 2
II. MONEDAS
440: Unidad: el as (o libra), moneda de cobre que se subdivide en la for ma ya indicada al hablar de las unidades de peso. El interés (usura) se computaba con arreglo a las divisiones citadas. Y así se tema: uneiae usuras: sextantes: asses tisurae:
1/12 1/6 1
9ó al
me s: % al mes:
% a!
mes:
441. E l sistema de versificación latina se funda en la cantidad, silábica. El verso latino es una sucesión rítmica de sílabas largas y bre ves, combinadas en grupos, cada uno de los cuales se llama pie. La reunión de pies se denomina verso; la reunión de versos, estrofa.
1 % al año 2 % al año 12 % al año
El sestercío (sesteriuts, nucimos sestertitts o simplemente nutnmus) era una moneda de plata que al principio valía dos ases y medio; y luego llegó a valer 4 ases. La moneda de 5 se llamaba quinartus; y la de 10,-aenarius. El sesterao se representaba por e! símbolo HS, o sea.II S, es decir, dúo et semis: dos ases y medio.
223
I.
IOS PIES MÉTRICOS
442. E n un mismo pie la sílaba larga tiene doble duración que la breve. De las sílabas que componen el pie, una lleva el acento prindpat o elevación de la voz que se designaba con el nombre de arsis; la parte restante del píe corresponde a la depresión de la voz y se llamaba ihesis.
La última sílaba de un verso puede ser larga o breve ( —). 443. Los principales píes latinos son: Yambo: un a breve y una larga (**"). Troqueo o coreo: u na larga y una breve (“ “). Esp ond eo: dos largas (’ "). Dác tilo : un a larga y dos breves Ana pes to: un a breve y dos largas (“ “ “). Crético: u na breve entre dos largas Trtbraco: tres breves (w~ *'•). Coriambo (compuesto de troqueo y de yam bo):
Calendario romano.
(
).
En la versificación latina, la sílaba breve constituye un “tiempo”. La sílaba larga, dos “tiempos” Por tanto, el yambo, el troqueo y el tríbraco son pies de tres "tiempos” ; el dáctilo y el espondeo tienen cuatro; el anapesto y d crético, cinco; y el coriambo, seis. II.
LOS VERSOS
A . Na tu ra lez a y med ida de l ver so 444.
E l verso latino puede ser simple o compuesto.
El simple está constituido por un mismo pie, que se repite varias veces. E l compuesto se halla integrado por diferentes clases de píes, mezclados entre sí. /
AGUSTIN MATEOS M.
224
445. Pa ra conocer la naturaleza y medida del verso latino, hay cjue tener en cuenta la cesura, la sinalefa, la etlipsts y las licencias métricas. Puede ocurrir que cada píe esté constituido por una pala br a del ver so, el cual res ul ta ento nce s car en te de ritm o. A sí ocu rre en el hexámetro siguiente: 446.
1
2 hastis
Sparsia
4
3 longis
5 splendet et
campus
6 horret
Sin embargo, lo normal es que la palabra esté cortada o dividida po r el fin al de u n pie, de ma ne ra que en un a mi sm a pa lab ra un a pa r te corresponda a un píe y otra a otro. Entonces se dice que hay ce sura (del latín caesura: corte, división). 447. Segú n la fo rm a en que el pie queda dividido, la cesura pue de ser: trocaica, cuando en la primera parte queda un troqueo; silábica, si queda solamente una sílaba; hemímera, cuando las partes que quedan separadas, son prosódicamente iguales. Ej.: I Doñee
3
2 e ris
/ ? 1ix,
f - J mü.Ijcos
4
1 v
5
«!•••_**
448. Sinalefa. Se denomina sinalefa el enlace de sílabas, por vir tud del cual se forma una sola sílaba de la última de un vocablo y de la primera del siguiente. Ej.: Phyllida amo ante alias. 449. Etl ips is. Es un caso de sinalefa, por el cual la vocal per teneciente a la primera de las sílabas que se enlazan, va precedida de una m. Ej.: O curas homintiMi, o quanfw/M est in rebus inane! 450. Lice nci as mét rica s. Consisten en el empleo de las sílabas sin ajustarse a su verdadera pronunciación y cantidad. Son las siguientes: 1)
La diástole , consistente en alargar una sílaba breve.
Ej.: r e l t q u t a c , por r e l t q u i a e
GRAMÁTICA LAT INA
V
225 t
2 ) L a sístole, cuando se usa como breve una sílaba ordinaria mente larga. Ej. : n u 111 u s, por n u 11 i u s . 3) La diéresis, en virtud de la cual se convierten en dos sílabas los elementos componentes de una. Ej.: dissohto, por dissolvo. 4) La sinéresis, por la cual dos sílabas se contraen en una sola. Ej.: puertidf por pueritia. B.
Clasificación de los versos
451. Los versos latinos se dividen en géneros, cuyo nombre pro cede del pie fundamental-. Los principales géneros son: el dactilico, el yámbico, el trocaico, el anapéstico y el logaédico. Este último consta de dos pies funda mentales : el troqu eo y el dáctilo. 452. E l he xá me tro dact ilico 1. De los seis píes que lo integran, ios cuatro primeros pueden ser dáctilos o espondeos; el quinto es dác tilo ; y el sex to, espondeo o troqueo, según que la sílaba fina l del verso (que de por sí es indiferente) sea larga o breve3. 453. OB SE RV AC ION ES. 1* Exccpcionalmente el quinto pie pue de se r espo nde o, pe ro en est e caso el cua rto suel e se r dáct ilo 2i> Los dos últimos pies del hexámetro constituyen el verso lla mado adónico. E ;. : V i s e r a m a n t é s . 454. E l pe ntá me tro dactilico. Se halla dividido en dos partes: la primera contiene dos pies, que pueden ser dáctilos o espondeos, y 1 Suele llamarse metro cada píe del verso. Según esto, los versos pueden denominarse manómetros, bímetros, trímetros, tetrámetros, pentámetros o hexáme tros, según que consten, respectivamente, de uno, dos, tres, cuatro, cinco o seis pies, Por tanto, Mámase en general hexámetro cualquier verso que consta de seis pies. Sin embargo, saele reservarse la citada denominación para el verso cuyos seis pies tienen precisamente la especie y distribución indicada en este número. * Véase el ejemplo del número 447.
AGUS TIN MATEOS M.
GRAMATICA LATINA
una sílaba larga; la segunda lleva dos pies (ambos dáctilos) y una Sílaba final.
Suele unirse con el senario, forman do el distico yámbico. Así, por ej.: en los epodos de Horacio.
226
Ej.:
It o l i t i
El hexámetro se usa siempre con un pentámetro. L a unión de ambos versos se denominaba distico, que, por emplearse principalmen te en las elegías, recibe el nombre de dístico elegiaco. 455. La segunda parte del pentámetro constituye el verso llama * do orquiloqueo menor. EjC:
Pul vis
et
ümbra
pie al qu e le fa lta u na síla ba p ar a se r dáct ilo1. E j.:
M a
y » >
Carmine
—y y-
perp etuo
y .y ,
459. E l sep ten ario trocaico. Es de entre los versos trocaicos el que más comúnmente aparece en los poetas latinos. El septenario trocaico puro consta de siete troqueos y de una sí laba final. En los pies pares del mixto, el troqueo puede ser sustituido po r un espo nde o; y en los dem ás, po r u n tríb rac o. La cesura suele ir después del cuarto pie. Ej.:
sumus.
456. E l orqu iloq ueo, llamado también tetrámetro dactilico catar láctico, consta de tres dáctilos, sustituibles po r tres espondeos, y de otro w ,
Videre fessos vomerem inversum boves eolio trabentes lánguido.
^ e r T s.
— y
celebrare.
457. Senario yámbico. Tiene seis pies. Puede ser puro o mixto, según que conste solamente de yambos o bien sust ituya los yam bqs po r algú n otr o pie. Es ta sust ituc ión nu nc a pue de rea liz ars e en. el sex to, qu e p or nec esid ad ha de se r sie mp re y am bo. El yambo puede ser reemplazado por espondeo o por tríbraco en el pri me ro, ter cer o y qu in to ; po r dáct ilo, en el pr im ero y te rc er o; y po r un anapesto, en el primero. Ejemplo de un senario yámbico puro:
N u l l a
vox
2
3
r i'cTs
p e r u s
5
4 o te
e fu
n t'b ú s
El seriario yámbico suele llevar la cesura tras la primera sílaba del tercer pie o, en. su defecto, tras la prime ra del cuarto pie. Esto último ocurre en el ejemplo citado. 458. Cuaternario yámbico. Consta de cuatro pies y puede tam bié n se r pu ro o mix to. 1 En general, se llama_ cataléctico el verso al que falta la sílaba final para tener los píes que sii denominación indica. Por ejemplo, al tetrámetro dactilico ca taléctico le falta una silaba para tener cuatro dáctilos, como stl nombre indica.
h u m a n a
c o n s c a t
a b s q u e
septeto
ITttcrTs.
460. E l cuat erna rio anapé stico. En su forma pura, está com pue sto d e cu atr o anap esto s. E n el mi xto , el ana pe sto pu ede ser ree m pla zad o p o r esp ond eos y po r dáct ilos . El cuaternario anapéstico ofrece una particularidad. Y es que cada línea no fo rma un verso independiente. La final de cada verso se une a la inicial del siguiente; y esta unión prosigue hasta terminar la serie métrica. Por ello, no hay en el cuaternario anapéstico rilabas indiferentes. Ej.: Q u a n tl * MÍn o r
1
227
casu s Tn
h u m an a
p a r vT s
r o i án t !
Fo rtu n a
f u rt t.
461. Versos logaédicos. A este género pertenecen principalmen te el gliconio, el ferecracio, el sáfico, el alcaico eneasílabo, el alcaico decasílabo y el alcaico endecasílabo. 462. El glicon io. Está formado de un espondeo y dos dáctilos. E j.:
S y lv ae
f T I Í ’a
nóbi'H s.
463. E l fere crac io lleva un dáctilo, precedido y seguido de un espondeo. • E j.:
inte rfu sa
olientes.
AGUSTIN MATEOS M.
GRAMATICA LATIN A
464. El sáf ico consta de troqueo, espondeo o troqueo, dáctilo y dos troqueos.
D.—ANTOLOGÍA LATINA
228
229
I
Ej.: Tntcger vT t a e s c c I e'rTs q u t piirus .
HISTORIA SACR A1
465. E l alca na eneasílabo.
I.
Ej.: Dumeta nif#I?mquc sTlvám. 466. E l alcaico decasílabo. Ej.: Stés^cHorTquc graves CamFnae 467. El alcaico endecasílabo. Ej.: CrTnés sü Iut Ss quT Lyc fae
cené:.
III. LAS ESTROFAS Además del dístico elegiaco y del dístico yámbico, expuestos en los números 454 y 458 respectivamente, consideraremos la estrofa sáfica y la estrofa alcaica. 468. Es tr ofa sáfic a. Se compone de tres sáficos y de un adonico. Piscútm et summa genus haesit ulmo Nota quae sedes fuerat columbis; Et superjecto pavídae natarunt Aequore damae. 469. Es tr of as alcaica. Consta de dos álcaicos endecasílabos, uno eneasílabo y otro decasílabo. uid sit futurum eras, fuge quaerere ct
Fors dierum, enmque dabit, lucro 8uem Adpone; nec dulces amores Sperne, puer, ñeque tu choreas.
C r e a c ió n d e l m u n d o y
de nuestros primeros padres
Deus creavit coelum et terra m in tra sex dies. Primo die fecit iucem. Secundo die fecit fSrmamentum, quod vocavit coelum. Tértio die coégit aguas in unum locum, et eduxit e té rra plantas e t árbores. Quarto die fecit solem et lunam et stellas. Quinto die aves guae vólitant in ¿ere, et pisces qui nat ant in aquis. Sexto dic fecit ómnia animántia, postremo hóimnem, et quievit die séptimo. Deus finxit corpus hóminis e limo terrae; dedit ill¡ ánimam víventeme fecit illum ad similitúdinem suam, et nominavit iüum Adamum. Deinde immisit soporem in Adamum, et detraxit imam e costis ejus dormientis. Ex ea formavlt mulierem, quam dedit sócíam Adamo; siegue instituit matrimónium. No me n pr im ae anu lier is fu it Ev a. n.
E l P ar aí so te rr en a l.
D es ob ed ie nc ia de A d á n y E v a
Deus pósuit Adamum et Evam in horto amoeníssimo, qui solet ap pe lla ri Fa rad is us te rr es tr is . Ing eno flú viu s ir ri ga ba t hiortum. E ra n t ibl omnos árbores jucundae aspectu, et fructus gu stu suaves. Inter eas arbor scientiae boni et mali. Deus dixit hómini: títere* frúctibus dmnium árborum Paradisi, praeter fructum árborls sciéntiae boni et mali; nam, si comedas illum fructum, morleris. Sarpens, qui erat callidlsshnum dmnium animántium, dixit mulieri: “Cur non comedís fructum istius árboris?".—Múlier respondit: “Deus id pro hib uit. Si te tig éri m us illum,, m ori em ur" . —“Mínimo , inq uit ser pe ns; non mor iém ini; sed ér iti s sím iles Deo, scientés bbnum et malum." Múlier, decepta hís verbis, decerpsit fructum et oomedit; deindo óbtulit viro, qui páilter comedit HE.
E l ca st ig o de D io s
Adamus, fügiens conspectum Dei, se abscoadit. Deas vocavit illum: “Adame, Adame." Qui respondit: “Tímui conspectum tuum, et abscondi me." —“C ur tim es, in qu it Deus, n is i' q u ia como dlsti fru ctu m vé tit um ?"
A Según Lhomond (Epitome historias sacra*). a Imperativo del verbo utor.
GRAMATICA LATINA
AGUSTIN MATEOS M.
230
AflamiTfi respondit: “Múlier, quam dedlsti mihi sóciam, porrexit mihi fructum istum ut éderem.” Dó m ine dixit mulíeri: "Cur fecisti hoc?" Quae respondit: “Serpens me decepit.” Dóminus dixit serpenti: "Quia decepisti mulíerem, eris odiosus et exsecratus Inter ómnia animántia; reptabis super pectus, et comedes terram. Inimicítiae erunt ínter te et mulíerem; ipsa olim cónteret caput tnum.” Dixit éüarii mulíeri: “Aíficiam te multis malis; páries líberes in dolore, et eris in potestate viri.” Deinde Deus dixit Adamo : “Quia gessisti morem uxori tuae, habebis terram infestam; ea fundet tibi spinas et cárduos. “Quaeres ex ea victum cum multo labore,,doñee ábeasi in terram, e qua ortus es.” , Ttun ejecit Adamum et Evam ex horto, ut fflle cóleret terram, et collocavit ángelum, qui praeferebat manu gládium ígneuni, ut custodiret áditum ParadisL IV.
C a ín y A b e l , h i jo s d e A d á n
Adamus hébuit multos líberos, ínter quos Cainus et Abel numerantur. Hio ful t pastor, lile agrícola. Uterq ue óbtulit dona Dómino: Cainus quidem fructus terrae; Abel autem oves egrégias. Dona Abelís placuerunt Deo, non autem dona Caini; quod Cainus aegre tulit. Dóminus dixit Caino: “Cur ínvides fratr i? Si recte facies, recípies mercedem; sin autem male, lúes poenam peccati.”
VU.
231
Construoíón del arca
. Postqu am núme ros hóminum crevit, om nia vitia invaluére. Quare offensus Deus statui t pérdere hóminum genus diluvio. At tamen peper dt Noem o et lib eri s ejus, qu ia col eba nt vir tut em . Noem us, adm óni tus a Deo, exstruxit ingentem arcam in modum navis; linivit eam bitúmine et in eam induxit par unum omnium avium et animantium. VIU. M di lu vi o Postquam Noemus ipse ingressus est arcam cum cónjuge, tribus filiis et tótidem núribus, aquae maris et omnium fontium eruperunt. Simul plu via inge ns céci dit pe r qu ad ra gi nt a dies e t tót ide m noct es. Aq ua ope rui t universam terram, ita ut superaret quindecim cübitisi altissimos montes. Omnia absumpta sunt diluvio; arca autem, sublevata aquis, fluitabat in alto. IX.
Fin del diluvio
Deus immisit ventum vehementem, et sensim aquae imm inutae sunt. Tándem, mense undécimo postquam diluvium coéperat, Noemus aperuit fenestram arcae, et em isit oorvum, qui non est reversus. Deinde emisit columbam. Cum ea non invenisset locum ubi póneret pedem, reversa est ad Noemum, qui extendit mannm, et intu lit eam in arcam. Columba rursum emissa áttulit in ore suo2 ramum olivae virentis, quo finís diluvil significabatur. X. N o é sa le d el ar ca '
V.
M u e r te d e A b e l
Cainus non pár uit Deo monenti. DissímuQans iram dixit frat ri su o: "Age, eamus deam bulatum2”. Itaq ue una3 ambo abierun t foras, et cum essent in agro, Cainus írru it in Abelem, et interf ecit illum. Deus dixit Caino: “Ubi est tuus fra ter? ” Cainus respondit: “Nescio. Num ego sum custos fratris mei?” VI. C a s t i g o d e C a í n Deus dixit Caino: 'ta in e, quid fecisti? Sanguis fratris tui, quem ipse fudisti manu tua, clamat ad me. Infesta tibi erit té rra, quae bibit sánguinem Abelis: cum colúéris eara longo et duro labore, nullos feret fructus. Eris vagus* * in orbe terrarum.” Cainus, desperans véniam, fugit. 1 del verbo ábeo, compuesto de la prep. ab y del verbo eo. 8 supino: a pasear, 8 adv. jun tam en te. * errante.
No em us eg re ss us es t ex ar ca , po stq ua m ibi inc lusu s fú er at pe r ann um totum, ipse e t familia ejus. E duxit secum aves ceteráque animantia. Tum erexi t altano et óbtu lit sacrificium Dómino. Deus dix it lili: “Non delebo deinceps genus hóminum. Ponam arcum meum in núbibus, et erit signum f o é d e r i s quod fació vobiscum. Cum obdúxero nubes coelo, arcu s meus ap^ p a re b it , e t re o o rd a b o r foéderis mei, nec Tinqiip.m diluvium erit ad perd e n d u m o r b e m t e r ra r u m . ”
XI.
Corrupción del género humano
Omnes gentes propagatae sunt a filiis Noemi, Semus incóluit Asiam; Chamus, A írlcam; Japh etus, Europam. Poena diluvii non deterru it hómines a vitiis; sed brevi3 facti sun t pejores quam prius. Obliti sun t Dei creatoris; adorabant solem. et lunam; non vei-ebantur parantes; dicebant mendácium; faciebant fraudem, furtum, toonñcidium; uno verbo, se con* taminab ant ómnibus flagitiis. 1 es decir, unos diez metros aproximadamente. 8 en su pico.
GRAMATICA LATIN A
AGUSTIN MATEOS M.
232
XII.
XTEI.
A br a há n, di sp u es to a in m ol ar a su hi jo
Postquam Isaacus adolevit, Deus, tentans fidem Abrahami, dixit lili: "Abrahame, tolle filium tuum únicum quern amas, et inmola eum mihi ín monte quem ostendam tibi.” Abrahamus non d ubitavit parere Deo jube nti. Im pó sui t lig na Isa ac o; ips e ver o por tab a* ign em e t glá diu m. Cum iter fácerent* simul, Isaacus dixit patri: “Mi pater, ecce ligna et' ignis; sed ubinam est hóstia immolanda?’' Cui Abrahamus: “Deus, inquit, sibi pro vid ebi t hós tia m, fi li mi ." XV.
P. SIRI SENTENTIAE
N o ta pr el im in ar .
Fublilio Siró es un poeta y moralista latino, del siglo I antes de J. C. Se hizo famoso por sus m i m o s (co medlas que reproducían un episodio vulgar de la vida cotidiana)i.
N ac im ie nt o de Is aa c
Abrahamus jam senüerat, et S ara ejus uxor erat stérilis. Quibus tamen Deus promisit füium ex eis •nasciturum . Habebís, inquit, filium ex S ara conjuge tua. Quod aúdiens Sara risit, nec statim ad hibuit fidem promissis Bel, et ideirco repreh ensa est a Deo. A braham us autem crédidit Deo poll icen ti. E t vero, uno po st anno3, fíl ius n a tu s e st Ab rah am o, qui voc avi t eum Isaacum. XIV.
II
L la m a m ie n to de A b ra h á n
Quídam tamen sancti viri coluerunt veram religionem et virtutem, ínter quos fuit Abrah amus e génere Semi. Deus fecit foedus cura illo liis verbis: “Exi* e domo paterna, désere patriam, et petes regionem quam daturas sum pósteris tuis. Augebo te prole numerosa; erls pa ter multarum géntium , ac per te omnes orbis natlones erunt bonis cumulatae. Aspice coelum; dinúmera stellas, si potes; tua progenies eas aequabit número.”
233
D io s d e ti e n e la m a n o d e A br a h á n
Ubi pervenerunt ambo in locum designatum, Abrahamus exstruxlt aram, dispósuit ligna, alligavit Isaacum super struem lignorum, deinde arripuit gládium. »Tum ángelus clamávit de ooelo: "Abrahame, cóntine rnannm tua m; ne5 nóceas púero. Ja m fides t ua mihi perspecta. est,- cum non pepérceris filio único: e t ego favebo tibí: remunerabo spléndide fidem tuam.” Abrahamus respexit, et yidit aríetem haercntem córnibiis ínte r vepres, quem immolavit loco filii. ----- ~~**+-*~*e1 imperativo del verbo c x e o \ sal. 3 péte re con acusativo significa dirigirse 8 ím oño después. * iícr-facere significa: caminar. . 8 adv.: no.
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31.
Ad poenitendum prope rat, cito qui judicat. .Alienum nobis, nostrum plus aliis placet. Ames parentem, si aequus est; si aliter, feras. Arcum intensio fran git, animum remissio. Aspicere oportet, quidquid nolis perdere. Bona opinio hominum tuti or pecunia est. Bonum est fugienda aspicere in alieno malo. Bonum est etiam bona verba inimicis reddere. Cai-et periculo, qui, etiam cum est tutu s, cavet. Cave amicum credas, nisi quem probaveris. Cit ius ven it pericul um, cum confcemnilur. Conscientiae, potius quam fama e, attenderis. Consilio melius vincas, quam iracundia. Cum húmico ignoscis, amicos compilares parís. Damnum appellandum est cum m ala fama lucrum. Da ri bonum quod potuit, aufe rri potest. Diu apparandum e st bellum, ut vincas celerius. Dolor animi est gravior, qua m corporis dolor. Dulce etiam fugias, quod fieri amarum potest. E ge t mimas mortalis, quo minus cupit. Do animo beneficium debetur, quo datur. Fa tet ur facinus is, qui' judicíum fugit. Fe r difficilia, facil ia levius feres. For tuna nimium quem fovet, stultum facit. Graviera quaedam sunt remedia periculis. Homo extra corpus est sutim, cum irascitur. Ibi semper ést victoria, ubi concordia est. Ignoscito saepe alte ri, nunquam tibí. Imperium habere vis magnum ? Impera tibi. Iner tia est labóris excusatio. Ingra tus unus ómnibus miseris nocet.
a.
1 Véase la ed., p. 75.
Hi sto rio
Un ive rsa l de la U le ra tu re
de Á. Millares Cario, 5*
234
AGUSTIN MATEOS M.
32. ipirnir-iim, quamvis humilem, docti metuer e est. 33. Injur iam aure s guam oculi facilius ferunt. 34. Inopi beneficium bis dat, qul dat celeriter. 35. Insan us omnis fure re credit ceteros. 36. íra tus etiam facinus eonailium putat. 37. It a amicum babeas, posse inimicum fleri ut putea. 38. Jucuridum nihll est, nisi quod refiei t varietas. 39. Jus omne supra omnem positum est injuriam. 40. Lex universi est, quae jube t nasci et morí. ¿ i. Xionginquum e s t o m n e , quod cupidltas flagi tat. 42. Magnánimo injuri as remedium oblivlo est. - 43. Male Imperando, summum im perta n amittitur. 44. Male vivet, quisquís ,nesciet mor! bene. 45. M atan alienum ne fecdtís tuum gaudium. 46. Miser dici bonus vir, esse non potest. 47. Miserrimum est arbitrio alterius vivero. 48. Miserum te judico, quod nunquam íueris miser. 49. Mult a ignoscendo, fi t potens potentior. 50. Neeessitatis est remedium parcitas. 51. Negandi causa avaro nunquam déficit. 52. Nemo ita pau per vlvit, quam pauper natus est. 53. Nlhil eripit fortuna, nisi quod et dedit. 54. Nimium altercando, verita s am ittitur. 55. Non est bonitas, esse meliorem pessimo. 56. Non quam multis placeas, sed gualibus, stude. ' 57. Nocere casus non solet constantiae. 58. Nuil! impones, quod ipsa ferre n on queas. 59. Occaslo negra offertur, faclle ami ttitur. 60. F&rere scire pa r imperio gloria est. 61. Pecunias oporte t imperes, non servias. 62. Pe r quae sis tutus, illa semper cogites. 63. Perdes majora, minora nisi servaveris. 64. Perpe tuo vincit qui uti tur clementia. 65. Quae pigeat invenisse, cave quaesiveris. 66. Qui jusjuran dum servat, quovis perv enlt 67. Qui sibi modo vivit, mérito allls es t mortuus. 68. Quidquid for tuna exoma t, cito contemnitur. 69. Quid quisque possit, nisi tentando nesciet. 70. Rap ere est accipere quod non possis reddere. 71. Ratione, non vi, vincenda adolescentla est. 72. Rect e valere et sapere, dúo vitae bona. 73. Repellí se homo facilius fert, quam declpi. 74. Rerum am iasarum remedium est oblivio. 75. Secundae amicos res parant, tri stes probant.
GRAMATICA LATINA
235
II I TROZOS S ELECTOS DEL DERECHO ROMANO
1. Justitia est constans et perpetua volúntas jus suum cuique tribuéndi. 2. Jurisprudéntia est divinarum atque humanarum rerum notltia, justi atque injusti sclentia. 3. Id guod semper aequum ac bonum est, jus dídtur. 4» Juris prae cepta haec sunt: honeste vivere, alterum non laedere, suum cuique tribuere. 5. P ublicum ju s e st quod ad sfcatum rei románae spe ctat; privatum, quod ad singulorum utilitatem. 6. Jus natu rale est quod nat ura omnia animaba dócuit. 7. Majores ¿liad jus gentíum, áJiud jus civile esse voluérunt.
8. Quod quisque populus ipse sibi jus constítuit, id ipsius propriiun est vocatúrque jus civile, quasi jus proprium ipsius civitátis. 9. Quod vero natura lis ratio in ter omnés homines constítuit, id apud omnes pópulos peraeque custoditur, vocatúrque jus gentium, quasi quo jure omnes gentes utuntur. 10.
Lex est quod populus romanus, senatorio maglstratu interrogante, veluti cónsule, constituebat
236
GRAMATICA LATIN A
AGUSTIN MATEOS M.
237
Plebiscitum est quod plebs, plebleio ma gist ratu inte rrogan te, veluti tribuno, constituebat.
27. In potestate dominorum sunt serví, quae quidem potestas juris gentium est.
12. Plebs autem a pópulo eo distat, quod pópuli appellatióne universi cives significántur, connumeratis etiam patriciis; plebis autem appellatióne sine patriáis véteri áves significántur.
28. In p otestate no stra sunt liberi nostri, quos ex justis nüptiis pro» creamus.
11.
13.
14. Responsa prudentum sun t santcntiae pe rm is sum es t ju ra cónder e.
et opiniones eorum, quibus
15. Ex non sciipto jus venit, quod usus comprobavit. Num diuturn l mo^ res. consensu utentium comprobati, legem imitantur. .
Consuetudinis jus esse put atu r Id quod volúntate oninium sine legp vetustas comprobavit.
17.
Inveterata consuetudo pro lege non inm érito custoditur, et hoc est quod dicitur mdribus constitutum. Nam quid inte'rest sufíragio po pu lus vol un tat em su am declax et, au t re bu s ipsí s e t fa ct is ?
18.
Summa divisio de jure personarum haec est: omnes homines aut liberi sunt aut serví.
19.
Libertas (fex qua etiam liberi vocantur ) es t natu ralis facu ltas ejus quod cuique facere libet, nisi quod vi aut jure probibétur.
16
20.
Senatúsconsúltum est quod senatus jub et atque constituit.
20. Sérvitus est constitút io juris gentium, qua quis dominio alieno con tra naturam subjíátur. 2L
Serví ex eo apeiíáti sunt, quod' imperatóres captivos véndere ju ben t, ac p er hoc se rv ar e ne c occí dere sol ent . Qui et ia m ma nci pia dicti sun t eo quod -ab hóstibus man u capíuntur.
22.
Serví autem aut nascuntur aut fiunt. Nascu ntur ex ancillis nostris; fiunt aut jure gentium (id est, ex captivitate) au t jure civili, cum líber homo, major viginti anuís, ad pretium participandum sese venundari passus est.
23.
In servorum cpnditione nulla est differentia; in liberis autem multae. Au t enim sunt ingenui, au t liberiini.
24.
Ingenuos est qui, statim u t náscitur, líber est; sive ex duobus ingenuis matrimonio éditus, sive ex libertinis duobus, sive ex altero libertino et áltero ingénuo.
25.
Libertini sun t qui ex jus ta servitute manumissi sunt. est datio líbertatis.
26.
Séquitúr de jure personaru m alia divisio, nam quaedam personae sui juris sunt, quaedam alieno ju ii sunt subjectae. Rursum carum quae alieno juri subjectae sunt, aliae sunt in potestate parentum, aliae in potestate dominórum.
Manumissio
Nuptiae, sive matrimonium, est vir i et m ulieris conjunctio, individuam consuetudinem vitae retinens.
30. Jur e proprio familiam dícimus plures personas quae sunt sub unius po te st at e a u t n at u ra ju re sub jec tae . 31.
Paterfamilias appéllatur qui in domo dominium habet, recteque hoo nomine appéllatu r quamvis filium non habea t. Non enim solam personam ejus, sed et jüs demonstramus.
32.
Tutela est vis ac po testas in c ápite libero ad tuendum eum, qui pr op te r ae ta te m su a sp on te se def end ere neq ult , ju re civili da ta ac per mi sa.
IV PHAEDRI, AUGUS Tl UBERTI, FABULAE AESOPIAE
Fedro (30 a. de J.C.—44) fu e un Uberto de Augusto. De él- conservamos cinco libros de fá bula s en verso, cuyos asu ntos tvgfan casi ente rame nte del griego Esopo y constituyen una dura crítica de las costumbres de su tiempo. En Fedro, el moralista supera a l poeta. Brevedad, sencillez y claridad son las características de su estilo, a veces seco y frío. Las fábu las de Esopo han servido de inspiraáó n a L a Fontaine, Iriárte , Samaniego y otros.
N o ta pr el im in ar .
PROLOGUS Aesopus auctor quam materiam repperit, Hanc ego polivi versibus senariis. Dúplex libelli dos est: qupd risum.movet, E t quod prudenti vitam consilio monet. Calumniari si quis autem voluerit, Quod arbores loquantur, non tantum ferae, Fictis jocari nos meminerit fabulis. I.
LUPUS ET AGNUS
Ad rivum eundem lupus et agnus vénerant Siti compulsi; superior stabat lupus.
AGUSTÍN MATEOS M.
238
Longeque inferior agnus. Tune fauce improba L&tro incitatus jurgii causam íntulit. —“Cur, inquit, turbulentam fecisti mihi Aquam bibenti?” Laniger contra timens: —“Qui posstun, quaeso, faceré quod quereris, lupe? A te decurrit ad meos haustus liquor”. Repuleua Ule veritatis viribus: —“Ante hos sex menees male, ait, dixisti mihi". Respondit agnus: “Equidem. natus non eram”. —“Pater, herculé, tuus, inquit, maledixit mihi". Atque ita corréptum ,laeerat injusta nece. Haec propter illas scripta est homines fábula, Qui fictls causis innocentes opprimunt H. GAÑIS NATANS Amitítt mérito proprium, qui alienum áppetlt, Canis *per flumen, carnem dum ferret, natans, Lympharum in speculo vidit simulacnim suum; Aliamque praedam ab alio ferri putans, Eripere vóluit; verúm decepta aviditas, Et, quem tenebat óre, dimisit cibum, Nec, quem petebat, adeo potuit attingere. m . VACCA, CAPEELA, OVIS ET LEO Nunquam est fidelis cum potente societas: Testatur haec fabella prapositum metan. Vacca et capella et patiens ovis injuriae, Socü fuere cum leone in saltibus. H1 cum cepissent cervuna vasti oorporis, Sic est locutus, partibus factis, leo: —"Ego primam tollo, nominor quia leo; Secundam, qui&.sura fortís, tribuetis mihi; Tum, quia plus valeo, me sequetur terüa;. Malo afficietur, si quis quartam tetígerit". Sic totam praedam sola improbitas abstulit. IV .
VULPES AD FERSONAM TRAGICAM
Personam tragicam forte vulpes viderat: "O quanta species, inquit, cerebrum non habet!”
GRAMATICA LATINA
V. LUPUS ET GRUIS Qui pretium meriti ab improbls desiderat, Bis peccat: primum, quoniam indignos adjuv&t; Impune abire delude quia jam non potest. Os devorátum fauce cum haereret lupi, Magno doQore victus, coepit singulos Ulicere pretio, ut illud extraherent maJum. Tándem persuasa est jux^urando gruís, Gulaeque credens colli longitudinem, Periculosara fecit medicínam lupo. A quo cum pactum flagitaret praemium: —-“in grata es, inquit, ore quae e nostro cap ut Incólume abstuleris, et mercedean postules!" VI. CANIS FIDE LIS Repente liberalis stulüs gratus est, Venan perítis Írritos tendit dolos. Nocturnos cum fur panem misisset caxd, Objecto tentaos an cibo posset capí: —“Heus!, inquit, linguam vis meam praedudere, Ne latrem pro re dominj? Multum falleris; Namque ista súbita me júbet benignitas Vigilare, facías ne mea culpa lucrum”. VIL
CANIS ET CROCODILOS
Cossllla qui dant prava cautis homlnibus, Et perduht operam et deridentur turpiter. Canes cúrrenles bibere in Nilo ilumine. A cnocodiíis ne rapiantur, traditum est Igitur cum currens bibere coepisset canis, Sic crocodilus: —"Quam libet lambe otio. Noli vereri". At illé: —“Facerem, mehercule, Nisi esse scirem camis te- cupidum meae”. v m
A N US A D A MP HO RA M
Anos jacere vidit epotam amphoram, Adbuc, falema faece, e testa nobili
239
240
GRAMATICA LATINA
AGUSTIN MATEOS M. —“O sua vis ani ma ! qua le in te dic am bonu m Ar.tehac fuisse, tales cum sint reliquiae?” Hoc quo pertineat dicet, qui me noverit. IX.
SOCRATES AD AMICOS
Vulgare amici nomen, sed rara est fides. Cum parvas aedes sibi fundasset Sócrates, (Cujus non fugio mortem si famam assequar. E t cedo invidiae, dummodo absolver cinis), E populo slc nescio, quis, u t fieri sol et: —"Qua éso, ta m an gu sta m , ta lis vir , pon ls dom um ?” —"U tin am , inq uit , ve ris ba ñe am ici s imp lea m! ”. X.
PULLUS AD MARGARITAM
In sterquilinio pullus gallinaceus, Dum quaerlt escam, margaritona repperit. —“J ac es indig no, qu an ta res , inq uit, loco! Te si quis pretil cupidus vidisset tui, Olim redisses ad splendorem pristinum. Ego, qui te inveni, potior cui multo est cibus, Ne c tibí prod esse, ne c mi hi quid qua m po tes ”. Hoc lilis narro, qui me non intelligunt. XI.
VLTLPES ET UVA
Fame coacta vulpes alta in vinea Uvám appetebat, summis saliens viribus. Quam tangere ut non potuit, discedens ait: —"N ondu m m at ur a est , nolo ace rba m su me re”. ' Qui facere quae non possunt, verbis elevant, Adscribere hoc debebunt exemplum 'Sibi.
'
ym .
D E V I T E S H O M IN U M
Peras imposuit Juppiter nobis duas: ■ Propriis repletam vitiis post tergum dedit; Alienis ante pectus su spend it.gravem. Hac re videre nostra mala non possumus; AJii sim ul. delinquunt, censores sumus. XTV. GUBERNATOR ET NAUTAS Cum de fortunis quídam quereretur suis, Aesopus finxit consolandi gratia. Vexata saevis navis tempestatibus, Inter vectorum lacrimas e t m ortis metum, Faciem ad serenam súbito ut mutatur dies, Ferri secundis tuta coepit flatibus, Ni mi aqu e na ut as bi la ri ta te ext oll ere . Factus pexiculo tum gubematur sophus: —“P ar ce ga nd er e op or te t e t se ns im que ri, Totam quia vitam miscet dolor et gaudium”. XV. CALVUS ET MUSCA Calvi momordit musca nudatum caput; Quam opprimere captans, alapam sibi duxit gravem. Tune illa irridens: "Punctum volucris parvulae Voluisti morte ulcisci; quid facies tibí, Injuriae qui addideris contumeliam?” Respondit: —“Mecum facile redeo in gratiam, Quia non fuisse mentem laedendi scio. Sed te, contempti geneiis animal improbum, Quae delectaría bibere humanum sanguinem, Optem necare, vél majore incommodo”. Hoc argumentum veniam tam dari docet, Qui casu peccat, quam qui consilio est nocens; Ulum esse quamvls poena dignum judico.
x n . VIPERA ET LIMA XVI. TATJRUS ET VITULUS Mordaciorem qui improbo dente appetit, Hoc argumento se describí sentiat. In officinam fabri venit vípera. Haec cum tbntaret, si qua res esset cibi, Limam momordit. Ula contra contumax: —"Qu id me, Inquit , st ul ta, den te ca pta s laede re, Omne adsuevi ferrum quae corrodere?"
Angusto in aditu taurus luctans comibus, Cumvix intrare posset ad praesepia, Monstrabat vitulus, quo se pacto plecteret. —" Tace, inq uit , an te hoc nov i qua m tu na tu s es” . Qui doctiorem emeridat, sibi dici putet.
241
242
AGUSTIN MATEOS M. V DE ROMANOR UM HISTORI A ET MORIB US
N o ta pr el im in ar .
A continuación presentam os una selección de la obra que con «el título “De' viris illustribus urbis Romae” compuso el la tinista francés Carlos Francisco Lhomond (1727-1794), entresacán dola de varios autor es (Cicerón, Tito Livio, etc.) . Su sencillez y amenidad la hacen difícilmente sustituible para quienes se inician en la traducción latina.
GRAMATICA LATINA
243
\
trones, a quibus Remus ca ptus est; Romulus autem vi se defendit. Tune F&ustulus, necessitate compulsus, ¡ndicavit Romulo quis esset ejus avus, quae mater. Romulus statim, arm atis pastoribus, Albam properavit. Interea Remum latrones ad Amulium regem perduxerunt, eum accussantes, quasi Numitoris greges infestare solitus esset; Remus itaque a rege Numitori ad supplicium traditus est: at Numitor, considérate adolescentis vultu, haud procul erat quin nepotem agnosceret. Nam Remus oris lineamentis erat matri RimillirmiR, aetasque tempori expositionis congruebat. Dum ea ras am mmn Num itoris anxium teneret, repente Romu lus supervenit, fra trem liberavit, et, Amulio interfecto, avum Numitorem in regnum restítuit.
ROMA SUB REGIBUS 1.
Remaní Impertí exordium
Procas, rex Albanorum, dúos filios, Numitorem 'et Amulium, habuit. Nu mi tor i, qui na tu m aj or era t, reg nu m rel iqu it; sed Am uliu s, pul so lnique fratre, regnavit, et, ut eum sobqle privaret, Rheam Sylviam, ejus filiam, Vestae sacerdotem feclt, Haec temen Romulum et Remum simul edidit. Quo cognito, Amulius ipsam in vincula ccnjecit, párvulos álveo impósitos abjecit in Tiberim, qui tune forte super ripas erat effusus. Mox, relabenté ilumine, Sylviae natos aqu a in sicco reliquit. Vastae tum In ils locis solitudínes erant. Lupa, ut veterum fabulis traditum est, ad vagitum accurrit, infantes lingua lambit, ubera eorum orí admovit, matremque se gessit.
Augur y pollos sagrados
La loba del Capitolio
Cum dupa saepius ad párvulos véluti ad catulos reverteretur, Faustulus, pastor regius, rem animadverti, eos tulit in casam, et Accae Laurenti ae corijugi dedit educandos. Qui, adulti ínter pastores, p rimo Iudicris certaminibus vires auxére, deinde venando sal tus peragrare coeperunt, tum latrones a rap iña pecorum arcere. Quare iis insidiati sunt la-
Deinde Romulus et Remus urbera in iisdem locis, ubi eXpositi educatique fuerant, condiderunt; sed orta est Ínter eos contenido uter nomen novae urbi dar et eamque regere t: adhibuere auspicia. Remus prior sex vultures, Romu lus postea, sed duodecim, vidit. Sic Romulus, augurio Víc tor, Romam vocavit; et, ut eam prius legibus quam moenibus muniret, edixlt ne quis vallum transiliret. Quod Remus irridens transilivit; eum iratus Romulus nefarie interfecit, his increpaos verbis: “Sic deinceps malo afficietur quicumque transilie t moenia mea”. Ita, fra tern a caede, solus potitus est imperio Romulus. 2.
Romulus, Romonorum rex primus
Romulus imaginem urbis magis quam urbem fecerat: deerant incolae. E ra t in .próximo lucos, hune asylum feclt. Eo statim multitudo latronum pas tor um qu e con fug it. Cum ye ro ip se e t pop ulu s ux ore s no n hab ere nt,
AGUSTÍN MATEOS M.
. GRAMÁTICA LATINA
legatos ad vicinas gentes misit, qui societatem connubiumque peterent. Nu sgu am ben ign e leg ati o au di ta es t; lud ibr ium eti am ad dit um : “Quidni feminis quoque asylum aperuistis ? Id enim com par fore t connubium.” Romulus, aegritudinem animi dissimulans, ludos parat: indici deinde íinitimi s spectaculum jubet. Multi convenére studio etiam. videndae novae urbis, máxime Sabini cum liberis et conjugibus. Ubi spectaculi tem pus veni t, eoque ded ita e me nte s cum oculis era nt, tum , da to signo, vi r gínea raptae sunt: et impium hoc facinus fuit statim causa bellorum.
tionibus abstinerent e t yirtutem colerent. Ita Romulus pro deo cultus et Quirinus est appellatus. Sublato aute m hoc inepto commento, Romulus, ut fertur, a Patribus in senatu propter invidiam necatus est, üque, ne tantum scelus divulgaretur, corpus dilaniatum sub toga domum abstulerunt.
Sabini ob virgínea raptas bellum adversus Romanos sumpserunt, et, cum Rom ae appropJnquar ent, Tarpeiam virginem nacti sunt, quae descenderat ut aquam idolorum cultui necessariam hauriret. Hujus pa ter romanae praeerat arci. Titus Tatius, Sabinoram dux, Tarpeiae optionem mimeris dedit, si exerpitum suum in Capitolium perduxisset. Huic stulte assentiens, puella petilt quod Sabini in sinistris manibus gerebant, videlicet annulos et armillas. Quibus dolose promissis, Tarpeia Sabinos in arcem perduxit, ubi Tatius eam scutis atrociter bbnii praecepit: nam et scut a in laevis habueran t. Sic impía proditio par i proditione vindicata est.
Successit Romulo Numa Pompiiius, vir inclyta justitia et réligione. Is Curibus, oppido Sabinorum, accitus e s t C u m R o z n a m v e n is s e t, r i t u s plurimios in hon ore m deo rum ins ti tu it. N am per su as um hab eba t, u t aed ificium sine fundamento, ita rempublicam sine cultu Numinis stare non posse . A t va nu m rel igi oni s sim ula cru m po tiu s qua m reli gion em ins tit uit . Aram Vestae conseeravit, et ignem In ara perpetuo alendum virginibus dedit. Flaminem Jov is sacerdotem creavit, eumque insigni veste et curuli sella oma vit. Duodecim. Salios Mariis sac erdotes legit, qui ancilla quaedam, imperii pignora, e cáelo, ut fingebant, delapsa, ferre per urbem, canontes et ridiculum in modum saltante s, solebant. Annum in duodecim menses ad cursum lunae descripsit; nefastos fastosque dies fecít; portas Jano gemino aedifícavit, ut esset índex -pacis et belli: nam apertus, in armis esse eivitatem, clausus vero pacatos circa omnes populos significabat.
244
Romulus adversus Tatium processit, et in eo loco, ubi nunc Romanum forum e?tj pugnam conseruit. Primo Impetu vir ínter Romanos insignis, nomine Hostilius, fortissime dimicans cecidit, cujus interitu constem ati Romani. fugere coeperunt. Jam Sabini clam itabant: “Vicimus pér fid os hos pite s, imb elle s hos tés. Nu nc sc iu nt lon ge al iu d ess e vir gin es rapere, aliud pugnare cum viris”. His eonviciís accensus Romanorum exercitus, quasi fugere puduisset, restiUt. Praelium itaque redintegratu r; sed rap tae mulieres, crinibus passis, ausa e sunt* se ínte r te la volantia inferre; et hiñe patres, inde vi ros deprecatae, pacem conciliarunt. Romulus cum Tatio foedus percussit et Sabinos in urbem recepit. Centum e senioribus elegit, quorum consilio omnia ageret, qui, ob senilem aetat»™, S e n a t u s vocati sunt. Tres equitum centurias constituit; plebem in triginta curias distribuit. Nonnullas leges tulit, easque durissiraas. Tforind* coepit pafcerfamüias siunm am ckmu obti ner e pote stat em . Quippe ju re po te ra t ser vos ac lib ere s tu m ve rb era re, tu m occid ere. Ux ore m qu ae violasset aut obruisset se vino, leto daré, filium informem yix in lucem editxun -interficere, ceteros bis aut tér vendere leges permittebant.. Viro etiam aqaplissimis Reipublicae muneribus ornato pater suus quasi regí», auctoiitate pollens imperabat, eumque, si vellet, rostris vel sella curuli abstractum, deductumque domum, judicabat. His ita ordinatis, cum ad Caprae paludem exercitum Iustraret, súbito coorta est tempestas cum magno fragore tonitribusque, et Romulus e conspectu ablatus est; eum ad déos abiisse vulgo creditum est; cui rei fidem fe c it Proculus, vil* nobilis. O rta enim ínt er pa tres e t plebem seditiono, is in contionem processit, et jurejurando affirmavit Romulum a se visum augustiore forma quam fuisset, eundemque praecipere ut sedi-
3.
245
Numa Pompiiius, Romanorum rex secundus
Jano bifronte Leges quoque plurimas atque útiles tuli t Numa. Quo vero majorem institutis suis auctoritatem conciliaret, simulavit sibi cum dea Aegería essé colloquia nocturna , ejus que monitu •se o mnia quae age ret facere. Locus erat, quem médium fons perenni rigabat aqua; eo saepe Numa arbitris se. inferebat, velut ad congressum deae. Porro nihil aliud Aegerla fuit, ut viri multi fide admonum digni suspicati sunt, nisi daemon quídam, qui profanos ritus Numae .suggerebat, u t recens or ta civitas po ste a fi er et err oru m m ag is tra . Be llum quid em null um re x ill e ges sit ; qui, etsí vicinis populis minus nocuit, non minus tamen eivitati profuit quam Romulus. Morbo exstinctus, in Janiculo monte sepultus est. It a dúo deinceps reges, ille .bello, híc pace, eivitatem a uxenm t. Rcmu lus septem et triginta regnavit annos; Numa, tres et quadraginta.
AGUSTIN MATEOS M.
24 6
4.
Tullu s HosHIÍus, Roman orum rex tertius
Mortuo Numa, Tullus Hostilius a populo, senatu comprobante, rex creatus est. Hic non solum próximo regí dissimilis, sed etiam Romulo ferocior fuit. Eo regnante, bellum ínter Albanos et Romanos exortum est. Ducibus Hostilio et Suífetio, placuit paucorum manibus fata utriusque pop uli com mit ti. E ra nt apu d Ro ma nos tri ge mi ni Ho rat ii, tri ge mi ni quoque apud Albanos Curiatíi. Cum iis agunt reges u t pro sua quisque patri a dimicent ferro, Foedus ictum es t ea lege, ut, unde victoria, ibi quoque imperium esset. I taque trigemini arm a capiunt, et in médium ínter duas acies procedunt. Consederant utrinque dúo exercitus. Datu r signum, infestique armis terni juvenes, magnorum exercituum ánimos gerentes, concummt. TJt primo concursu increpuere arma, horror ingens spectantes perstrinxit. Consertis deinde maní bus, st at im dúo Ro ma ni al iu s su pe r ali um exspirantes ceciderunt; tres Albani vulnera ti Ad casum Romanorum conclamavit gandío, exercitus Albanus. Romanos jam spes tota desereba t Unum Horatium tre s C uriatii cárcunsteterant; is quamvis integer, quia tribus impar erat, fugam simulavit, ut singulos, per intervalla secuturos, separatím aggrederetur. Jam aliquantum spatii ex eo loco-, ubi pugnatum est, aufugerat, cum resplciens videt unum Curiatium haud procul ab se abesse. In eum magno Impetu redit, et, dum Albanus exercitus inclamat Curiatiis, ut opem ferant fratri, jam Horatius eum occiderat. Alterum deinde, priusquam tertius posset consequi, interfecit. Jam slnguli supererant, sed nec spe nec viribus pares. Alteriua era t intactum ferro corpus, et gemínate; victoria ferox animus; alter fessum vulnere, fessum cursu trah eba t corptís. N ec illud praelium fuit. Romanus exsultans male sustinentem arm a conficit, jacentem que spoliat. Ro mán! ovantes ac gratulantes Horatium accipiunt et domum deducunt. Princeps ibat Horatius, trium fr átrum spolia prae se gerens. Cui obvia fuit soror, quae desponsa fuerat uni ex Curiatiis, visoque super humeros fratris paludamento sponsi, quod ipsa confecerat, flere et crines solvere coepit. M ovit feroci juveni animum comploratio sorori s in tanto gaudio pu bli co: str ic to ita qu e glad io tr an sf lx it imm ane puel lam, sim ul eam ver bis increpans: “Abi hiñe cum immaturo amore ad sponsum, oblita fratrum, oblita patriae. Sic eat quaecumque Romana lugebit hostem”. Atrox id visum est facinus patribus plébique: quare raptus est in jus Horatius et apud judíces mérito condemnatus. Jam accesserat lictor, injiciebatque laqueum. Tum Horatius ad populum provocavit. Interea pa te r Ho rat ii sene x, dolo re ame ns, pr ocl am ab at fil ia m su am ju re cae sam fuisse; et juvenem amplexus, spoliaque Curiatiorum ostentaos, orabat pop ulu m ne se orb um lib eri s fa ce re t No n tu li t pop ulus p at ri s lac rim as, juve nemq ue- abs olv it, ma gis ad m ira tio ne beUicae vi rt ut is qua m ju re cau sae. Ut tamen caedes manifesta expiaretur, pater, quibusdam sacrificáis per act is, tr an sm is it pe r vi am tig illu m, e t filiUm ca pi te ado per to, veíutx sub jugum misit: quod tigillum sororlum appellatum est.
GRAMATICA LATINA
247
No n diu pa x Al ban a m an si t: na m Su ffe tti us, dux Alb anoru m, cum invidíosum se apud cives videret, quod bellum uno paucorum cert&mine finisset, u t rem corrigeret, V ejentes adversus Romanos concitavit. Ipse ab Tullo in auxiliúm arcessitus, aciem in collón subduxit, u t fortunam beflli ex pe ri re tu r ac seq uer etu r. Qu a re Tu llu s int ell ect a, di xit cl ar a voce suo illud jussu Suffetium facere, ut ho stes a terg o circumvenirentur. Quo audito, hostes territ i victique sunt. Póstera die Suffetius, cum ad gratulandum Tullo venisset, horribles diotu poenas perfidias dedit; nam jussu illius quadrigis reügatus est, et i n diversa distractus. Deinde Tuüus-Albam . pr op te r duc is pe rfi dia m di rui t, et Aübanos Ro má n tr an si ré jus sii . Roma interim crevit Albae ruinis; duplicatus est civium numerus; znons Caelius urbi additus, et, quo frequentius habitaretur, eam sedem Tullus regiae cepit, ibique deinde habitav it Auctarum virium fiducia eJatus, bellum Sabinis indixit; pestilentia insecuta est; milla tamen ab arm is quies dabatur . Cred ebat enim rex bellicosus salubriora militia© quam domi esse juvenum corpora; sed ipse quoque diuturno morbo est implicitus: tum fracti simul cum corpore sunt spiritus illi feroces, nullique rei deinceps nisi sacris in honorem deorum peragendis operam dedit. Mem orant Tullum, fulmine ictum, cum domo conflagrasse. Tullus magna gloria beHi regnavit annos dúos et triginta.
5.
Ancus Morclus, Romanorum rex quorfus
Tullo mortuo, Ancum Marclum.-regem populus elegit, senatuaque confírmavi t. Num ae Pompilii nepos Ancus Marcius erat, aequitate et religione avo similis. Tune Latini, cum quibus Tullo regnante ictum foedus erat, sustulerunt ánimos, et incursionem in agrum Riomanum fecerunt. Ancus, priusquam eis bellum indiceret, legatum misit qui res repeteret, eumque morem posteri retin uerunt. Id autem hoc modo fiebat: legatus, ubi ad fines eorum venit a quibus res repetuntur, capite velato, ait: "Audi, Juppiter; audite, fines hujus populi. Ego sum publicus ntmtius popu li Ro ma ni: ver bis me is fid es si t”. Deind e pe ra gi t postú late* Si non deduntur res quas exposcit, hastam in fines hostium emittit, bellumque ita indicit. Lega tus qui ea de re m ittitur,, feclalis, ritusque bélli indicendi ju s fec ial e ap pe lla tur . Legato Romano res repetenti superbe responsum est a Latinis: quare bell um hoc mod o e¡s ind ict um es t. Anc us, ex er cit u cons cript o, pro fect us, Latinos fudlt, et oppidis deletis, cives Romam traduxit. Cum autem in tan ta homlnum multitudine facinora clandestina fierent, Ancus carcerem in media urbe ad terrorem íncrescentis audaciae aedificavit; muro la píde o urb em circ umd edi t, e t Ja ni cr fu m jno ntem , po nte subli cio in Tib erim facto, urbi conjunxit- Pluribus aJns rebus intra pancos annos confeotis, immátura morte praereptus, non potuit praestare qualem promíserat regem.
248
AGUSTIN MATEOS M. ó.
Lucius Tarquin ius Priscos, Romanorum rex quintos
Anco regnante, Lucius Tarquinius, ex urbe Tarquiniis profectus, cum conjuge et fortunis ómnibus Romam commigravit. Additur haec fabula: scilicet ei advenienti aquila pileum sustulit, et super caipentum, ubi Tarquinius sedebat, cum magno clangore volitans, rursus capiti apte reposuit; inde sublimis abiit. Tanaquil conjux, augurio rum perita, regnum ei portendi intellexit: itaque, virum complexa, jussit eum alta sperare. Has spes cogitationesque secum portantes, urbem ingressi sunt, domicilioque ibi coxnparato, Tarquinius pecunia et industria rtigrritafpm atque etiam Anci regis familiaritatem consecutus est; a quo tutor liber ó relictus, regnum intercepit, et ita administravit quasi non perfidia» sed jure adeptas fuisset. Tarquinius Priscus bellum cum Sabinis gessit, eosque vicit, et filium tredecim annorum, quod in praelio hostem percussisset, praetexta et bul la don avi t; und e ha ec ing en uor um pu ero rum in sig ni a es se coe per unt. Riomam reversus, ut non quietíor domi esset quam militiae, magna opera inchoavit. Nam et m uro lapídeo urbem praecinxit, et ínfima, civitatis loca cloacis in Tiberim ductis siccavit. Supererant dúo Anci filii, qui aegre ferentes se paterno regno scelere Tarquinii fraúdalos esse, regí paraveru nt insidias. Ex p astoribus dúos ferocissimos deligunt ad patrandum facinus. Ii, simulata rixa, in vestí bulo reg iae tü m ul tu an tu r. Cum eor um cla mo r pen itu s in reg ia m per venisset, vocati ad regem pergun t. Prim o uterque simul vociferari ooepit, et certatlm a lter a lteri obstrepere. Cum yero jussi essent invicem dicere, unus e composítq rem orditar; dumque intentus in eum se rex totus averteret, alter elatam securim in ejus caput dejecit, et, relicto telo, ambo foras se proripiunt. 7.
Servios Tullius , Romanorum rex sextos
Servius Túllius matr e nobili, sed captiva, na tus est. Cum in domo Tarquinii Prisci educaretur, ferunt prodigium visu Oventuque mirabile accidisse. F lamm ae species pueri dormientis caput amp lexa est. Hoc viso, Tanaquil summam ei dignitatem portendi intellexit: conjugique suasit ut eum non secus ac Jiberos suos educaret.' Is postquam adolevit, a Tarquinio gener assmnptus est; et cum Tarquinius occisus esset, Tanaquil, celata ejus morte, populum © superiore parte aedium allocuta, ait regem, gravi quidem sed non detall vulnere accepto, petere ut, ínterim dum convalescit, Servio Tulílo dicto audientes esse nt Servius Tullius precario rem regere coepit; sed breviter firmo praesidio munitus, primus injussu populi, sed vo lún tat e pa tr um reg na vit . An ci liber i, ja m tu ne com preh ensi s sceleris 'ministras, cum vivere regem, et tantas esse opes Servil nuntiatum est, Suessam Pometiam exsulatum lerunt. Servius Tullius filiam alteram ferocem, mitem aJteram habébat. Dúo quoque Tarquini Prisci filii longe dispares moribus erant; Tullía ferox
GRAMÁTICA LATINA
249
Tarquinio miti nupserat, Tullía veno mitis Tarquinio feroci; sed mit;es, seu forte, seu potius fraude perierunt; feroces morum similitudo con jun xit . St ati m Ta rq uin ius Su perb us, a Tu llí a inc ita tus , adv óca te sen atu , regnum patemum repetere coepit: qua re audita, Servius, dum ad curiam contendit impío Tarquinii jussú gradibus dejectus, ac domum refugíeos interfectus est. Tullía, carpento recta in forura properavit, virum e curia evocavit, et prima salutavit: a quo jussa a turba decedere, cum domum rediret, viso patris corpore, mullionem evitantem super ipsum corpus car pe nt um ag er e pr ae ce pi t Un de vic us ill e Sc ele rat us ha ud im me rito dic tus est. Servius Tullius regnavit annos quattuor et'quadraginta.
8.
Lucius Tarquinius Superbus, Romanorum rex séptimos et uliimus
Lucius Tarquinius regnum sceleste occupa vit Cui Superbo cognomen fact a indiderunt; et socerum, gener impius, sepultura prohibuit, et pri mo res pa tru m, quo s Se rv il re bu s fa vi ss e cre deb at, in te rf ec it N on it a dux bello pravus fu it u t injustas in pace rex. Etenirn Volscos aliosque complures hostes domuit. Urbem quoque Gablos iii potest atem redegit fraude Sexti filii. Is cum indigne ferret eam urbem a patre expugnari non posse, ad Gabinos se contulit, patris in se saeviüam querens. Benigno a Gabinis exceptus est et, paulatina eorum benevólentiam fictís blanditiis alliciendo, dux belli electas est. Tum e suis unum ad patrem m itttt sciscitatum quidnam se facere vellet Pa ter nuntío filii nihil respondit, sed in hortum transtít: ibique inambulans, sequente nuntio, altissima papaverum capi ta báculo decussit. Nuntius, fessus exspectando, rediit Gabios. Sextus, c ognito. silenüo p atr is sim ul atque facto, intellexit quid veaiet pater. Primores civitatis lnteremit patrique urbem sollerti quidem, et minime laudabili dolo, tradidit. Postea Tarquinius Superbus Ardeam urbem oppugnavit. Ibi Tarqui nius Collatinus, sorore regis natas, forte coenabat apud SeXtum Tarquinium cum aliis juvenibus regiis. Incidlt de uxoribus mentio: cum unusquisque suam laudaret, placuit experiri. Itaque equis Romam petunt: regias nurus in convivio et liixu deprehendunt. Pergunt inde Oollatiam: Lucretiam, Collatini uxorem, ínter ajicillos artificio inveniunt. Ea ergo ceteris pr ae st ar e ju dic atu r. Pa uc is interjecfcis diebüs, Se xtu s C o U a t i s m rediit, et Lucreciae virtutem timore m ortis et ignominiae superávit. Póstero die, cum ipsam tanti flagitii puderet, Lucretia, vocatis patre et oonjuge, rem exposuit, et se cultro, quem sub veste texe rat, novo scelere occidit. Conclamant vir paterque, et in exitium regum .conjurant. Tarquinio Romam redeunti clausae sunt urbis portae, et exilium indictum. Ita Romae regnatum est per septena reges, arinis duoentis quadraginta tribus, cum Roma, ubi plurimum, vix ad quintum decimum xmUiarium pateret.
250
GRAMATICA LATINA
AGUSTÍN MATEOS M. 2.
251
De servitufe a pyd Romanos
DE MORTBXJS ROMANORUM 1.
De gladia toribus
Ritus humanas victimas umbris mortuorum immolandi forte ab Etruscis et Campante, una cum plurimis utriusque géntis superstitionibus, Romam invectus fuit. Placu it autem urbis hujus incolis non modo spectare caedem religionis causa perpetratam, verum etiam interesse pugnte ínter homines necl destinatos eommissis, quibys alii vincerent, alii se acerrime defenderent. Inde orta gladiatorum certamina. Aliquandiu mos fuit ut nullus in arenam descenderet, praeter captivos servosque et criminis capitalis reos. Deinde etiam ingenu i víri adm itti po stu lar un t. An teq uam gla di at ore s in mé dium pro dir ent , ju ra ba nt se non arm a prius quam vitam posituros. Ubi cuiquam vúlnus era t inflictüra,
Erant servili oonditione apud Romanos qui vel origineni e servís duxerant, vel empti pretio fuer ant, vel capt i bello. I n foro singulis diebus exponebantur magni servorum greges, qui sub hasta vel sub corona venirent. Pecudum vero potius quam hominum speciem gerebant. Erant nempe quibusdam cavéis diversas in partes distributis inclusi, prope nudo corpore, vinctis manibus; eorumque fronti inscribendum aedilis curaverat quae vitia, quas a n atu ra dotes sor titi fuissent. Multi quidem e niobilium civium ordine studeban t eo commercio suas fortuna s amplicare. Quos nempe rudes emerant ac débiles, eosdem postea robustos vendebant, ut multo majus inde pretium reportarent. . Variis artibus famuíi operam dabant; e quibus hic fuit musicus, Ule grammaticus, alius medicus. Ab hero quam m ale haberentur, vix animo fingi potest: si quis foret vel mlnimae. culpae reus, illum dominus jube ba t sive co nc id i' virgi s, slv e ab al to sus pen dí, gr an di pon de re ped ibu s alligato: per leges quoque licebat servos leto daré, istaque potestate Romani saepe utebantur. Quin eo saevitiae non semel devenerunt, ut miseros fámulos piscibus in pabulum projicerent.
VI C. IULII CAESARIS COMMENTARIORUM DE BELLO GAUfCO LIBER PRIMUS I.
Gladiadores
statim vociferabatur multitudo: “Hoc habet”í jamque in eum accipíebat vitae ac necis potestatem. Quippe si victo dari veniam adatan tes cuperent, pollicem ex composito demittebant; eundem si vellent opprimi statim ab adversario, contraheba nt manum, erecto pollice. E xspira ntium gemiti bu s m iso eb atu r cla mo r pla usu squ e cir cum sta nti um , ín te r quos sae piu s ade rant, horrendum dictu, propinqui vel parentes Jllius qui modo ceciderat Alia quoque non minus crudelis consuetudo Romae yigebat; nempe in pr iv at is doniibu s, ad ani mu m pa tr ic ii coe nan tis rec rea nd um , gla dia tor es se invicem stricto gladio lacessebant, musicis interea recumbentium aures mulcentibus. Itaque, quot milites ad urbem tuendam acie prost rati, to t fere gladiatores ad cives oblectandos turpi íiece interfecti sunt.
División y situación de la Ga lio . Costumbres de los gatos
Gallia est omnis divisa in partes tres, quarum unam incolunt Belgae, aliam Aquitani, tertiam qui ipsorum lingua Celtae, riostra Galli appellantur. Hi omnes -lingua, institutis, legibus Ínter se diffe runt Gallos ab Aquitanis Garumna flumen, a Belgis Matrona et Sequana dividit. Horum omnium fortissimi sunt Belgae, propterea quod a cultu atque humanitate pro vin cia e lon gis sim e ab sun t, min ime que ad eos m erc ato res sae pe commeant, atque ea, quae ad effeminandos ánimos pertinent, important proximique sunt Germanis, qui trans Rhenum incolunt, quibuscum continenter bel lum ge ru nt. Qu a de ca us a He lve til quoq ue reli quo s Gallo s vl rt ut e pr aecedu'nt, quod fere cotidianis proelils cym Germanis contendunt, cum aut suis finibus eos prohibent aut ipse in eorum finibus bellum gerunt. Eorum u na pars, quam Gallos obtinere dictum est, initium capit a ilumine Rhodano, continetur Garumna ilumine, Océano, finibus Belgarum, attingit etiam ab Sequanis et Helvetiis flumen Rhenum, vergit ad septentriones. Belgae ab extremis Galliae finibus loriuntur, pertinent ad lnferlorem partem
252
AGUSTIN MATEOS M.
GRAMÁTICA LATINA
fiiuminis Rheni, speotan t in septentrion es et orientem solem. Aquita nia a Garumna ilumine ad Pyrenaeos montes et eam partem Oceani, quae est ad Hispaniam, pertinet; speetat ínter occasum solis et septentriones.
vetiis dividit. His rebus fiebat, ut et. minus late vagare ntur e t minus facile finitlmis bellum inferre possent; qua ex parte homines bellandi cupidi magno dolore afficiebantur. Pro m ultítudine autem hominum et pro gloria belli atque fortitudinis angustos se fines habere arbitrabantur, qui in longitudinem milla passum c c x l , in latitudinem CLXXX patebant.
M.
Orgetóri ge incita
a
los helvecios a a bando nar su patria
Apud Hélvetios longe nobilissimus fuit et ditiséimus O rgetorix. Is, M. Messala et M. Pupio Plsone consulibus, regni cupiditate inductus,
III.
253
Preparativos de guerra
His rebus adducti et auctoritate Orgetórigis permoti constituerunt ea, quae ad pnoficiscendum pertinerent, comparare; jumentorum et carrorum quam máximum numerum coemere; sementes quam máximas faceré, ut in itinere .copia frumenti suppeteret; cum proxímis civitatibus pacem et •amicitiam confirmare. Ad eas res conficiendas biennium sibi satis esse duxerunt: in tertium annum profectionem lege confirmant. Ad eas res conficiendas Orgetorix deligitur. Is sibi legationem ad civitate s susce pi t ................... Inter se fidem et jusjurandum dant et, regno occupato, per tres potentissimos ac firmissisimos populos totius Galliae sese potiri posse sperant. IV.
Orgeroríge es acusa do. Muere en la cárcel
E a res es t Helvetiis per indicium enuntiata. Moribus suis Orgetorigem ex vinclis p-aiisam dicere coegerunt; damnatum poenam sequi oportebat, u t igni cremaretu r. Díe constituta causae dictionis, Orgetorix ad jud ici um nrrinam CTiam fam ili am , ad ho min um m ili a decem , und iqu e coe git et orones ftHentPH obaeratosque suos, quorum magnum numerum habebat, eodem conduxit; per eos, ne causam diceret, se eripuit. Cum civitas ob eam rem incitata, armis jus suum exsequi cor.aretur, multitudinemque hominum ex agris magistratus cogerent, Orgetorix mortuus est; ñeque abest suspicio, ut Helvetii arbitrantur, quin ipse sibi mortem consciverit. V.
Mapa de la Galia
conjurationem nqbllitaüs fecit, et dvitati persuasit, ut de finibus suis cum ómnibus oopiis exirent: 'perfac ile esse, cum v irtute ómnibus praestaren t, totius G alliae imperio potiri. Id hoc facilius eis persuas it, quod undique loci natura Helvetii continentur: una ex parte flumine Rheno latissimo atque altissímo qui agrum Helvetium a Germanis dividit, ¿Itera ex parte monte Jura altissímo, qui est Ínter Sequanos et' Helvetios, tertia lacu Lemanno et flumine Rhodano, qui provincíam nostram ab Hel-
Los hel vecio s se dis pon en o sa lir de su pa tria
Post ejiis mortem nihilo minus Helvetii id, quod constituerant, facere conantur, u t e finibus suis exeant. Ubi jam se ad eam rem para tos esse arbitrad-sunt, oppida sua omnia, numero ad duodecim, vicos ad quadnngentos, reliqua privata aedificia incendunt, frumentum omne, praeterquam quod secura portaturi erant, comburunt, ut domum reditionis spe sublata, paratiores ad omnia pericula subeunda essent, trium mensium molita cibaria sibi quemque domo efferre jubent.
254
AGUSTÍN MATEOS M. V II M. T. CICERONIS IN L. CATIUNAM ORATIO P RIMA
L Quousque tándem abutere, Catilina, patientia nos tra? Quamdiu etiam furo r iste tuus nos eludet? Quem ad finem sese- effrenata jac tabit audacia? Nihüne te nocturum praesidium Palatii, nihil urbis vigiliae, nihil timor populí, nihil consensus bonorum onmium, nihil hic munitissimus habendi senatus locus, nihil honun ora vultusque moverunt? Pate re tua consilia non sentís ? Constrictam jam omnium horum conscientia teneri conjurationem tuam non vides? Quid próxima, quid superiore nocte egeris, ubi fueris, quos convocaveris, quid consilii ceperis, quem nostnun igno rare arbitra ris? O témpora, o mores! Senatus haec intelligit; cónsul videt; hic tamen vivit. Vivit? Imano vero etiam in senatum venit; fit publici consilii particeps; notat et desñgnat oculis ad caedem unumquemque nostriim. Nos autem, vlri fortes, satis facer e reipublicae videmur, si istius furorem ac tela vitemus. Ad rnortem te, Catilina, duci jussu consuüs jam pr ide m op or teb at: in te con fer ri pes tem ist am , qu am tu in nos om nes jam diu ma chi nar ía. An ver o v ir amp liss imu s, P. Scipio, pon tife x ma xim us, Tiberium Gracchum, mediocriter ¡Iabefactantem statum reipublicae, privatus interfecit; Catilinam vero, orbem terrae caede atque incendíis vastare cupientem, nos cónsules perferem us? Nam illa nimis antiqu a praetereo, quod Q. Servilius Ahala Sp. Melium, novis rebus studentem, manu sua occidit. Fuit, fuit la ta quondaan in hac república virtus, u t viri fortes acrioribus supplicíis civem pémiciosum quam acerbissimum hostem coercerent. Habemus enü n senatusconsultum in te, Catilina, vehemens et grave; non deest reipublicae consllium, ñeque auctoritas hujus ordinis: nos, nos, dico aperte, cónsules desumus. II. Décrevit quondam senatus, ut L. Opimius cónsul videret, ne quid respublica detrimenti caperet. Nox nulla íntercessit: interfectus est propter quasdam sedítiionum suspiclones C. Gracchus, clarissímo patre natus, avis, majoribus; occisus est cum liberis M. Fulviu s consularis. Simili senatusconsulto C. Mario et L. Valerio consulibus permissa est respublica. Nu m unu m die m pos tea L. Sa tum inu m, tri bu nu m pleb is, e t C. Ser vili um mors ac reipublicae poena remorata es t? At nos vigesimum jam diem pa tim ur heb esce re acie m hor um au ct or ita tis . Ha bem us eni m huju scem odi senatusconsultum, verumtamen inclusum in tabulis, tanquam gladium in vagina reionditum: quo ex senatusconsulto confestim interfectum te esse, Catilina, convenit. Vivís: et vivís, non ad deponendam, sed ad confirmandam audaciam. Cupio, Patres conscripti) me esse dementen!: cupio in tantis reipubli cae -periculis non dissolutum videri: sed jam me ipsum inertiae nequitiaeque condemno. Castra sunt in Ita lia contra rempublicam in Etru riae faudbus collocata: crescit in dies singulos hostium numerus: eorum
GRAMATICA LATINA
255
autem imperatorem castrorum, ducemque hostium, intra moenia atque adeo in. senatu videmus, intestinam aliquam quotidie pemiciem reipubli cae molientem. Si te jam, Catilina , comprehendi, si interfíci jussero, credo erit verendum mihi, ne non hoc potius omnes boni serius a me, quam quisquam crudelius factum esse dicat. Verum ego hoc, quod jampridem factum esse oportuit, certa de causa nondum adducor u t fada m , T um denique interficiam te, cum jam nemo tam improbus, tam perditus, tam tui simihs inveñiri poterit, qui id non jure factum esse fateatur. Quamdiu quisquam erit qui te defender? audeat, vives: et vives .ita, ut nunc vivís, multds' meis e t firm is praesidiis obsessus, ne commovere te contra rem pub lic am pos sis . Mu&toram te et ia m ocul i e t au re s non sen tie nte m, sic ut adhuc fecerunt, speculabuntur atque custodient. HL Etenim quid est, Catilina, quod jam am plius exspectes, si ñeque nox tenebris obscurare coetus nefarios, nec privata domus parietibus continere vocem conjurationis tuae pote st? Si illustrantur, si erumpunt omnia? Muta jam istam mentem, mihi crede; obliviscere caedis atque incendiorum. Teneris undique: luce sunt da rio ra nobis tua consilia omnia, quae etiam mecum licet reoognoscas. Meministine me ante diem X II Kalendas No vem bre s di cer e in sen atu , ce rto die fo re in arm is , qui die s fu tu ra s ess et ante diem VI Kalendas Novembres, C. Manlium, audaciae satellitem atque administrum tuae? Num me fefellit, Catilina, non modo res tanta, tam atrox, tam incredibMis, verum id quod multo magis est admirandum, dies? Dixi ego ídem in senatu, caedem te o ptimatum contulisse in ante diem V Kalendas Novembres; tum cum multi principes civitatis Roma, non tam sui conservandi quam tuorum consiliorum reprimendorum causa pro fug er un t. N um in fi ti ar i pot es, te ill o ips o die, me is pra esi diis , me a diligentia circumclusum, commovere te contra rempublicam non potuisse, cum tu discessu ceterorum, nostra tamen, qui remansissemus, caede contentu m te ess e dicebas? Quid? cum te P raen este TCa-iendís ipsis Novem bri bu s oc cu pa tu rum no ct ur no ím pe tu ess e conf ider es, se nsi sti ne ma m coloniam meo jussu, meis praesidiis, custodiis, vigiláis que esse munitam? Ni hil agi s, ni hi l mdl iris , nih il cog ita s, quod ego no n modo non audiaa n, sed etiam videam, planeque sentiam. IV. Recognosce mecum tándem idlam superiore m noctem: jam intelliges multo me vigilare acrius ad salutem, quam te ad pemiciem rei publ icae. Dioo te pr io re no ct e v eni sse ín te r fa lc ar lo s (n on ag am obs cur e) in M. Leccáe domum: convenisse eodem complures ejusdem amentiae scelerisque socios. N um neg are ande s? q uid taces? convincam, si negas*. video enim esse hic in senatu quos dam, qui tecum un a fuere. O dii immórtales! ubinam gentium sum as? Quam rempublicam habemus? In. qua urbe vivióme? Hic, hic sunt in nostro numero, Patre s conscripti, in hoc orbis terrae sanctissimó gravissimoque consilío, qui de meo nostrumque omnium interitu, qui de hujus urbis, atque adeo orbis terrarum exilio cogitent: hosce ego-video cónsul et de república sententiam rogo; et quos ferro trucid ari oportebat, eos nondum voce vulnero. Fulsti igi tur apud
256
AGUSTIN MATEOS M.
Leccam ea nocfce, Catilina; distribuís ti partes Italiae; statuisti quo quemque proficisd placeret; delegisti quos Romae relinqueres, quos tecum educeres; descripsisti urbis partes ad incendia; confirmas ti te ipsum jam esse exiturum: dixisti paululum tibi esse etiam tum mórae, quod ego viverem. Reperti sunt dúo equites romani, qui te ist a cura líberarent, et sese illa ipsá nocte paulo ante lucem me in meo lectulo interfecturos pollicerentur. Haec ego omnia, vixdum etiam coetu ves tro dimisso, compezi: domum m eam m ajorib us' praesidiiis munivi atqu e firm avi: exclusi eos, quos tu mane a d me saíntafo™ m iseras: cum illi ipsi venissent, quos ego ja m mu llí s ac sum íai s vt ri s ad m e ve nt uro s id tem po ris es se pra ed ixe ram . V. Quae cum ita sint, Catilina, per ge quo ooepisti: egred ere aliquando ex urbe; patent portae; proficiscere. Nimium diu te imperatorem illa tus cas tra desideraut. Ekiuc tecum etiam orrmes tuos; sin minus, quam plurimos. Pu rga urbem. Magno me metu liberabis, dummodo Ínter me atque te muras intersit. Nobiscum versari jam diutius non po te s: non fer am , no n pa ti ar , no n sin am . M ag na dii s im mo rta lib us ba be ad a e st gr at ia , at qu e hu ic ips i Jo vi Stab ori, ant iqu issi mo cus tod i hu jus urbis, quod hanc fam tetram, tam horribilein, tamque infestam reipublicae pestem toties jam effugimus. N on .est saepius in uno homine salus suituna periclita nda reipublicae. Quamdiu naihi, consuli desigualo, Ca tilina, insidiatus es, non publico me praesidio,. sed privata diligentia de fendí. Cum proximis comitiis cónsularibus me consulem in campo, et oompetitores tuos interficere voluisti, compressi tuos nefarios .conatus amicorum pr aesidio et copiis, nullo tumu lto publice concitato. Denique, quotiescumque me petiistl, per me tibi obstiti, quamquam videbam perniciem meam cum magn a calamitate reipublicae esse conjunctam. Nunc ja m ap er te rem pub lic am un ive rsa m pet is. Te m pla deo rum imm ort aliu m, tecta urbis, vitam nmnium civium, Italiam denique totam ad exitium et vastitatem vocaa. Quare, quoniam id quod piimum atque hujus imperii disciplinaeque majorum proprium est, facere non audeo, faciam id, quod est ad severitatem lenius, ad comniunem salutem utilius. Nam si te interfici jussero, resldebit in república reliqua conjuratorum manus. Sin tu (quod te jamdudum hortor) exieris, exhaurietur ex urbe tuorum comitum magna et per nic ios a se nt ina rep ubl icae . Quid .est, C ati lin a? N um du bi tas id, me imperante, facere, quod jam tu a sponte faciebas? Exire ex urbe cónsul hostean jubet. Inte rrog as me, num in exsilium ? Non jubeo; sed, si me oonsulis, suadeo. VI. Quid enim, Catilina, est, quod te ja m in hac urbe delectar e possit, in qua nenio est, extra istam conjurationem perditorum hominum, qui te non metuat; nenio, qui te non oderit? Quae nota domesticas turpitudinis non. inusta vitae tuae e st? Quae .privatarum rerum dedecus non haeret infam iae? Quae libido ab oculis, quod facinus a manibus unquam tuis, quod flagitium a tot o oorpore afu it? Cui tu adolescentulo, quem corruptelarum illecebris irretisses, non .aut ad audaciam ferrum, aut ad libidinem facem praetulis ti? Quid, vero? Nu per cum mo rte superioris
GRAMÁTICA LATINA
257
uxoris novis nuptiis domum vacuam fecisses, norme etiam alio incredi bili sce ler e hoc sce lus cum ula sti ? Qu od ego pr ae ter m itt o, e t fac ile pa tio r sileri, me in hac civitate tantí facinoris immahitas aut exstitisse aut non vindicata esse videatur. Praete rmitto ruinas fortunarum tuarum, quas omnes impenderé tibí proximis idibus sentí es. Ad illa venio, quae non ad domesticara tuam difficultatem ac turpitudinem, sed ad summam reipu bli cae at qu e ad om niu m no str um vi ta m sa lut em qu e pe rt in en t Po tes tn e tibi hujus vitae haec iux, Catilina, aut hujus caeli spiritus esse jucundus, cum scias horum esse neminem, qui nesciat te pridie Kalendas Ja» nuarias , Lepido et Tullo consulibus, stetis se in comitio cum telo? Manum, consulum et principum civitatis interficienóorum causa,4paravisse? Sceleri ac furiri tuo non mentem aliquam aut timorem tuum, sed fortunam reipublicae obstitisse? Ac jam illa omitto —ñeque enim sunt aut obscura, aut non multo postea commissa—, quoties tu me designatum quoties me consulem interficere conatus es! Quot ego tuas petitkmes ita conjectas, ut vitari posse non viderentur, parva quadam declinatione, et, ut aiunt, corpore effugi? Nihil agis, nihil assequeris, nihil moliris, quod mihi latere valeat in tempore: ñeque lamen conari ac velle desistís. Quoties jam, quoties jam tibi exto rta est sica ista de manibus? Quoties vero excidit casu aliquo, et elapsa est? Tamen ea ca rere diutius non po te s: qu ae qui dem qui bus ab s te in ít ia ta sa cr is ac de vo ta sit , nescio, quod eam necesse putas consulis in corpore defigere. VH.—Nunc vero, quae tua est ista vita? Sic enim jam tecum loquar, non ut odio permotus esse videar, quo debeo, sed ut misericordia, quae tibi nulla debetur. Venisti paulo ante in senatum. Quis te ex hac tan ta frequentia, ex tot tuis amicis ac necessariis salutavit? Si hoc post homi num memoriam contigit nemini, vocis exspectas contumeliam, cum sis gravissimo judicio tacitum itatis oppressus? Quid quod adventu tuo ista subsellia vacua fa cta s unt? Quid quod omnes consulares, qui tibi persaepe ad caedem constituti fuerunt, simul atque assedísti, partem istam subsellionim nudam atque inanem reliquerun t? Quo tándem animo hoc tibi ferendum putas? Serví, mehercule, mei, si me isto pacto metuerent ut te metuunt omnes cives tui, domum meam relinquendam putarem: tu tibi urbem non arbitraris? E t si me meis civibus injuria suspectum tam graviter atque infensum viderem, carere me aspectu civium, quam infestis oculis omnium conspici, mallem. Tu cum conscientia scelerum tuorum agnoscas odium omnium justum, et jam tibi diu debitum, dubitas, quorum mentes sensusque vulneras, eorum aspectum praesentiamque vitare ? Si te paten tes tim erent atque odissent tui, ñeque eis ulla raticne pl ac are pcss es, u t opinor , ab eo ra m ocul is aliq uo conc edere s. Nu nc te pa tri a, qua e com mun is es t om niu m no st ru m par ens , od it ac me tui t; ®t jam diu te nih il jut íic at nis i de par ric idi o su o cog ita re. H uju s tu ñequ e aucfioritatem verebere, ñeque judicium sequere, ñeque vim pertim esces ? Quae tecum, Catilina, sic agit, et quodammodo tacite loquitur: "Nullum ja m to t ann os- fac inu s. ex sti tit , nis i pe r te; nul lum fla gi tiu m sin e te : tib i uní multorum civium neces, tibi vexatio direptioque sociorum impunita
AGUSTIN MATEOS M.
GRAMATICA LATINA
fuit ac libera: tu non solum ad negligendas legos et quaestiones, verum etiam ad evertendas perfringendasque valuisti. Superiora illa, quamquam ferenda non fuerunt, tomen u t potui, tuli. Nunc vero me totam esse in metu propter te unum; quidquid increpuerit, Catilinam timeri; nullum videri contra m e consilium iniri posse, quod a tuo scelere abhorreat, non es t ferexvdum. Quamobrem. discede atqu e huno m ihi timorem. eripe : si veras, ne opprimar; sin falsus, ut tándem aliquando timere desinam”.
vata sit calamitas e t a reipublicae periculis sejungatur. Sed ut vitiis tuis commoveare, ut legum poenas pertimescas, u t temporibus reipublicae concedas, non est po stulandum. Ñeque enim,' Catilina, is es, ut te au t pu do r a tur pit ud ine , a u t me tu s a peri culo , au t vatio a fu ro re rev oc arit . Quamobrem, ut saepe jam dixi, profiseere; ac, si mihi inimico, ut prae* dicas, tuo confiare vis' invidiam, recta perge in exsilium: vix feram sermones hominum, si-id feceris: vix molem istius invidiae, si in exsi lium ierís jussu consulis, sustinebo. Sin aute m serviré meae laudi et gloriae mavis, egredere cum importuna sceleratorum manu; confer te ad Manlium; concita perditos cives, seceme te a bonis; infer patriae bellum; exsulta impio latrocinio: ut a me-non ejectus ad alíenos, sed invitatus' ad tuo s isse videaris. Quamquam quid ego te invitem, a quo jam sciam esse -praemissos, qui tibi ad Forum Aurelium praestolarentur armati? Cui jam sciam pactam e t constitutam esse cum Manilo diem ? A quo etiam aquiíam illam argenteam, quam tibi ac tuis ómnibus pem icíosam. esse. confido et funestam futuram, cui domi tuae sacrarium scelerum tuorum constitutum fuit, sciam esse praemissam? Tu u t illa diuíius carere possis, quam ven erari ad caedem proficiscens solebas? A cujus al-taribus saepe istam dexteram impiam ad necem civium transtulisti?
258
Haec si tecum, ut dixi, patria loquatur, nonne impetrare de* . be at, eti am si vi m ad hib ere no n po ssi t? Quid, quo d tu te ip se in cus to diara dedisti? Quid, quod, vitandae suspicionis causa, apu d M. Lepidum te habitare velle dixisti? A quo non receptus, etiam ad m e venire ausus es; atque u t domi meae te asservarem, rogasti ? Cum a me quoque. id responsum tulisses, me nullo modo posse íísdem parietibus tuto esse tecum, qui magno in perieuío essem, quod iisdem moenibus contineremur, ad Q. Metellum praetorem venisti. A quo repudiatus, ad sodalem tuum, virum optimum, M. Metellum demigrasti: quem tu videlicet, et ad custodiendum te diligentissimum, et ad suspicandum sagacissimum, et ad vindicandum fortissímum fore putasti. Sed quam longe videtur a carcere atque a vinculís abesse debere, qui se ipse jam dignum custodia judicarit? v t t t
Quae cum ita sint, Catilina, dubitas, si hic emori aequo animo non pot es, ab ire in ali qu as te tr as , e t vi ta m ist am , mu lti s sup pii ciis ju st is debitisque ereptam, fuga e solitudinique man dare ? Refer, inquis, ad senatum (id enim postulas): et, si hic ordo sibi placeré decreverit te iré in exsilium, obtemp eratun im te esse -dicis. Non referam , id quod abho rret a meiS morlbus: et tamen fadam, ut intelligas quid hi de te sentiant. Cgredere ex urbe, Catilina, libera rémpublicam metu: in exsilium, si hanc vocem exspectas, proficiscere. Quid ést, Catilina? Ecqu id atten dis? Ec~ quid animadvertis horum silentium? Patiun tur, tace nt Quid expectas auctoritatem loquentium, quorum violuntateni tacitorum perspicls? At si hoc ídem huic adolescenti optimo P. Sextio, si foriássimo Viro M. Marcello dixissem, jam mihi cónsul! hoc lpso in templo jure optimo senatus vim et mantis intulisset; de te autem, Catilina, cum quiescunt, probant; cum patiuntur, decemunt; cum tacent, clamant Ñeque hi solum, quorum tibí auctoritas est videlicet cara, vita vilissima, sed etiam illi equites romani honestissimi atque optimi viri, ceterique fortissimi cives, qui cir’cumstant senatum, quorum tu et frequentiam videre, et studia perspicere, et voces paulo ante exaudiré potuisti: quorum ego vix abs te jamdiu manus ac tela eontmeo, eosdem facile adducam, ut te haec, quae jam pr id em v as ta re stu des , rel inq uen tem usq ue ad p or ta s pr os equ an tur . DC—Quamquam quid loquor? Te ut tilla res frang at? Tu u t unquam te corrigas? Tu u t unam fugam medítere 7 U t tülum tu exsilium cogites? Utinam tibí istam mentem dii immortales darent! Tametsi video, si mea voce perterritus iré in exsilium animum induxeris, quanta tempestas invi' diae nobis, si m inus in p raesens tempus recenti mem oria scelerum tuorum, a t in pcsteritatem, impendeat. Sed est mihi tanti, dummodo ista mea pri-
259
X. —Ibis tándem aliquando, quo te jampridem tua ista cupíditas effre* na ta ac furiosa rapieb at Ñeque enim tibi haec res affer t dolorem, sed quandam incredíbilem voluptatera. Ad hanc te am entiam natura peperit, voluntas exercuit, fortun a servaviti Nunquam t u non modo otium, sed ne bellum quidem nisi nefarium. concupisti. Nact us es ex perditis, atque ab omni non modo fortuna, verum etiam spe derelictis, confiatam impro bo rum ma nu m. Hi c tu qu a la et it ia pe rfr ue re! Quib ús ga ud iis exs ulta bis! Quanta in voluptate bacchabere, cum in tanto numero tuorum ñeque audies virum bonum quemquam, ñeque videbls! Ad hujus vitae studium meditati illi sunt, qui feruntur, labores tui: jacere humi, non modo ad obsidendum stuprum, verum etiam ad facinus obeundum; vigilare non solum ad insidiandum sommo maritorum, verum etiam bonis otiosorum. Habes ubi ostentes iHam praeclaram tuam patientiam famis, frigoris, inopiae. rerum omnium, quibus te b revi tempore confectum esse senties. Tantum profeci tum, cum te a consulatu repulí, ut cxsul potius tentare, quam cónsul vexare rémpublicam posses atque ut id, quod esset a te scelerate susceptum, latrocmium potius quam bellum nominaretur. XI. —Nunc, ut a me, Patre s conscripti, quandam prope justara patriae querimoniam detester ac deprecer, percípite, quaeso, diligenter quae dicam, et ea penitus animis ves tris mentibusque mándate. Etenim si mecum pa tri a, qu ae mi hi vi ta m ea mu lto es t car ior , si cu ne ta Ita lia , si omn ís respublica loquatur. “M. Tullí, quid agis? Tun e eum quem esse iiostem comperisti, quem ducem belli futurum vides, quem exspectari imperatorem in cas tris ho stium sen tís, auctorem sceíeris, principem conjuratíonis, evocatorem servorum et civium perdítorum, exire patíeris, ut abs te non emissus ex urbe, sed immíssus in urbem esse videatur? Nonne luinc in vincula duci, non ad mortem rapi, non siimmo supplicio mactari impera*
260
AGUSTÍN MATEOS M.
bis ? Quid tán de m im ped it te ? Mosne ma jo rum ? A t per sae pe eti am pri vati in hac república perniciosos cives mor te mulctan mt. An leges, quae de civium nomanorum supplicio rogatae su nt? A t nunquam in hac urbe ii, qui a república defecerunt, civium jur a tenuerun t. An invidiam posteritátis times? Praeclaram vero populo romano refers gratiam, qui te homlnem per te cognitum, nulla commmendatione majorum, tam. mature ad summum imperium per omnes honorum gradus extulit, si própter in vidiam aut alicujus periculi metum salutem civium tuórum negligis. Sed, si quis est invidiae metus, num est vehementius severitatis ac fortitudinis invidia quam inertiae ac nequitiae, pertimes cenda? Ac, cum bello vastabitur Italia, vexabuntur urbes, tecta ardebunt, tum te non existimas invidiae incendio conflagraturum?” XH.—His ego sanctissimis reipublicae vocibus et eorum hominum qui idem sentiunt, mentibus piu ca respondebo. Ego, si hoc optimum factu jud icar em, P at re s cons cript i, Ca tili nam m or te mu lct ari , un ius usu ram horae gladiatori isti ad vivendum non dedissem. Etenim s i summi viri et clarissimi cives, Satumini, et Gracchorum, et Flacci, et superiorum com plu riu m san gui ne no n modo se non con tam ina run t, sed et ia m hon est aru nt, oerte verendum mihi non erat, ne quid, hoc parricida civium interfecto, invidiae mihi in posteritatem redundaret. Quod si ea mihi máxime im pend eret , ta m en hoc anim o sem per fu it, u t inv idi am vi rt ut e pa rta m , gloriam, non invidiam putarem. Quamquam nonnulli sunt in hoc ordine qui aut ea quae imminent non videant, aut e a quae vident dissimulent; qui spem Catilinae mollibus sentintáis aluerunt, conjurationemque nascentem non credendo corroboraverunt. Quorum auctorit atem secuti multi, non solum improbi, verum etiam imperiti, si in iiunc animadvertissem, crudeliter e t regie factumi esse' dioere nt Nunc iptelügo, si iste, quo iatendit, in ManLiana castra pervenerlt, nemlnem tam stultum fore, qui non videat conjurationem esse factam, neminem tam improbum, qui non fateatur. Hoc autem uno interfecto, intelligo hanc reipublicae pestem paulisper reprimí, non in perpetuum comprimí possei Quod si se ejecerit, secumque suios eduxerit, et eodem ceteros undique collectos náufragos aggregaverit, exstinguetur atque delebitur non modo haec tan adulta reipublicae pestis, verum etiam stirps ac semen malorum omnium. XIII.—Etenim jamdiu, Patres conscripti, ín his periculis conjurationls insidiisque ver samu r: sed nescio quo p.apto omnium scelerum, ac veteris furoris et audaciae maturitas in nostri consulatus tempus erupit. Quod si ex tanto latrocinio iste unus bolletur, videbimur fortasse ad bre ve quod dam tem pus cu ra e t m etu ess e rel eva ti, per lcu lum aut em resi debit, et erit inclusum penitus in venís atque in visceribus reipublicae. U t saepe homines áegri morbo .gravi, cum aestu fabrique ja ctantu r, si aquam gelidam biberint, primo relevari videntur, deinde multo graviús vehementiusque aflictahtur; slc hic morbus, qui est in república, relevatus istius poena, vehementius vivis rellquis ingravescet. Qúare, Patres conscripti, secedant improbi, secemant se a bonis, unum in locum congregentur, muro denique, id quod saepe jam dixi, secemantur a
GRAMÁTICA LATINA
261
nobis: desinant insidiari domi suae consuli, circumstare tribunal praetoris urbani, obsidere cum gladiis curiam, malleolos et faces ad inflammandam urbem comparare. Sit denique inscriptum in fronte uniuscujusque civis quid de república sentiat. Polliceor hoc vobis, Pa tres conscripti, tanta m in nobis consulibus fore diligentiam, tantam in ómnibus bonis consensionem, ut Catilinae profectione omnia, patefaota, illustrata, oppresa, vindicata esse vide&tis. Hisce ómnibus Catilina, cum summ a reipublicae salute, e t cum tua peste ac pemicie, cumque eorum exitio, qui se tecum omni scelere parr icid ioq ue jun xer unt , p rof isc ere ad imp iüm bell um ac nefa rium . Tu m tu, Juppiter, qui iisdem, qulbus haec urbs auspiciis a Romulo es constitutus, quem Statorem hujus urbis atque imperii vere nominamus, hunc et hujus socios a tula axis ceterisque templis, a tectis urbis ac moenibus, a vita fortunisque civium omnium arcebls: et omnes mímicos bonorum, hostes pa tri ae, lat ron es Italia©, sce ler um foed ere ín te r se ne fa ri a soc iet ate con junc tos, ae te m is sup plic iis vivo s mo rtu osq ue mao tabi s.
262
AGUSTIN MATEOS M.
VIII Q. HORATil CARMINA
I 1 "Beatus ille qui procul negotiis Ut prisea gens mortalium Paterna rura bubus exercet suis, Solutus omni foenore! 5 Ñeque excita tur classico miles truci, Ñeq ue ho rr et ir at um ma re; Forumque vitat, et superba eivium Potentiorum limina. 9 Ergo aut adulta vitium propagine Altas maritat populos, Inutilesque falce ramos amputans Feliciores inserit; 13 Aut in reducta valle mugientium Prospectat errantes greges; Aut pressa puris mella condit amphoris, Aut tondet infirmas oves; 17 Vel cum decorum mitibus pomis •caput Autumnus arvis extulit, Ut gaudet insitiva decerpens pyra, Certantem et uvam purpurae, 21 Qua mune retur te, Priape, et te, pate r Silvane, tutor finium. Libet jacere, modo sub antiqua Hice, Modo in tenaci gramine. 25 Lab untur altis interim ripis aquae, Queruntur in silvis aves, Poritesque lymphis obstrepunt manantibus Somnos quod invitet leves. ' 29 A t cum Tonantis annus hibernus Jovis Imbres nivesque comparat, Aut trudit acres hiñe et hiñe multa cañe Apros in obstantes plagas; 33 Aut amite levi rara tendit retía Turáis edacibus dolos; Pavidumque leporem, et advenam laqueo gruem, Jucunda captat praemia.
GRAMÁTICA LATINA
263
37 Quis non malarum , quas amor curas habet Haee Ínter obliviscitur? Quod si púdica mulier in partem juvet Domum atque dulces liberos, 41 Sabina qualis, aut perusta solibus . Pem icis uxor Appuli, Sacrum et vetustis exstruat lignis focum, Lassi sub adventum viri: 45 Claudensque texti s cratibus laetum pecus, Disienta síccet ubera; • E t hortia dulci vina promens dolio, Dapes inemtas apparet. 49 Non me Lucrin a ju-verint conchylia Magisve rhombus, aut scari, Si quos Eois intonata fluctibus Hiems ad hoc vertat mare; 53 Non Afra av is descendat in ventrera meura, No n at ta ge n jon icus Jucundior, quam lecta de pinguissimis Oliva ramis arborum, 57 Aut herba japathi prata amantis, et gravi Malvae salubres corpori; Vel agna festis caesa Terminalibus, Vel haedus ereptus lupo. 61 Has ínt er epuilas, u t juvat pa stas oves Videre properantes domum! Videre. fessos vomerem invers um boves Collo trahentes lánguido; 65 Bositosque verna s ditis examen domus, Circum renidentes Lares”. Haec ubi locutus foenerator Alphius, Jamjam futurus rusticus, 69 Omnes redegit idibus pecuniam, Quaerit calendis ponere. (Horacio, Épodos, 2.)
264
AGUSTÍN MATEOS M.
265
GRAMATICA LATINA
n . AD MAECENATEM
n i.
Maecenas, átavis edite regibus, O et praesidium, et dulce decus meum! Sunt quos curriculo pulverem Olympicum Collegisse juvat; metaque fervidis
4
5 Ev itat a rotis, palmaqu e nobilis, Terrarum dóminos evehit ad Déos: Hunc, si mobilium turba Quiritium Certat tergeminis tollere honoribus; Hlum, si proprio condidit hórreo
8
10 Quidquid de Libycis ve rritu r aréis.
Gaudentem patrios findere sarculo Agros, Attalici's conditionibus Nu mq uam dimo veas, u t tr ab e Cy pri a Myrtoum' pavidus nauta secet mare.
12
15 Luctantem Icariis fluctibus Africum Mercator metuens, otium et oppidi Laudat rura sui; mox reficit rates Quassas, indocilis pauperiem pati. Est qui nec veteris pocula Massici,
16
20
20 Nec partem solido demere de die Spernit, nunc viridi membra sub arbuto Stratus, nunc ad aquae lene caput sacrae. Multos castra juvant,' et lituo tubae Fermixtus sonitus, bellaque matribus
O navis! referent in mare te nóvi Fluctus! o quid agis? fortiter occupa Portum. Nonne vides ut Nudum remigio latus; E t malus celeri saucius Africo Antennaeque gemant? ac sine funibus Vix durare carinae Poss int imperiosius Aequor? Non tibí sunt integra lintea: No n Di, quos ite ru m pr es sa voce s male, Quamvis Pontica pinus, Sylvae filia nobilis, Jactes et genus, et nomen inutile: Ni hil pic tis tim idu s na vi ta pup pib us Fidit: tu, nisi ventis Debes ludibrium cave, N up er soll ici tum qu ae mi hi tae dium , Nu nc des ide ríu m cur aq ue non levis, Interfusa nitentes Vites aequor a Cycladas. (Horacio,
25 D etestata . Ma net sub Jove frígido Venator, tenerae conjugis immemor, Seu visa est catulis cerva fidelibus Seu rupit teretes Marsus aper plagas Me doctarum ederae praemia frontium •
IV. AD LICINIUM
30 Dis miscen t superis; me gelidum nemus Ny mp har um qu e lev es cum S aty rís chor i Secemunt populo; si ñeque tibias Euterpe cohibet, nec Polyhymnia Lesboum refugit tendere barbiton. 35 Quod si me lyricis vatibus. inserís,, sublimi feriam sidera. vértice.. (Horacio,
A D R E M P U B L IC A M
Odasr I,
1.).
Rectius vives, Licini, ñeque altum S emper urgendo, ñeque, dum procellas Cautus hiorrescis, nimium premendo 4 Litt us iniquum. Auream quisquis mediocritatem Diligit, tutus caret obsoleti Sordibus tecti, caret invidenda Sobríus aula. 8 Saepius ventis agitatur.ingens Pinus; et celsae graviore casu Decidunt turres, feriuntque summos 12 Fulm ina montes. Sperat infestis, m etuit secundís Alterara sortem bene praeparatum Pectusr informes hiemes reducit
Odas,
I, 14.)
266
AGUSTÍN MATEOS M. 16
Juppiter, ídem Summovet. Non, sí male nunc, et olim Sic en t quonaam cithara tacentem Suscitat Musam, ñeque semper arcum 20 Tend it Apollo. Rebus angustis animosus atque Fortis appare: sapienter ídem Contrahes vento nimium secundo 24 Túr gid a vela. (Horacio,
4
8
12
16
20
24
28
S *
Odas, II,
10.)
VOCABULARIO
V. AD FOSTHUMUM • Eheu! fugaces, Posthume, posthume, Labuntur anni: nec pietas moram Rugís, et instanti senectae Adferet, indomitaeque morti. Non, si trec eni s, quot quot eim t dies Amice, places inlacrymabilem Plutona tauris, qui ter amplum ' Geryonen, Tityonque tris ti Compescit unda, scílicet ómnibus Quicumque terrae muñere vescimur, Enaviganda, sive reges Sive inopes erim us coloni. Frustra cruento Marte carebimus, Fractisque rauci fluctibus Adriae; Frustra per autumnos nocentem. Corporibus metuemus Austrum. Visendus ater ilumine lánguido Cocytus errans; et Danai genus Infame, damnatusque longi Sissyp hus Aeolides laboris. Linquenda tellus, et domus et placens Uxor; ñeque harum, quas colis, arborum Te, praeter invisas cupressos, Ulla brevem dominum sequetur. Absumet haeres Caecuba dignior Servata centum clavibus; et mero Tinget pavimentum superbüm, Rontificu m potiore coenis. (Horacio,
LATINO - ESPAÑOL
Odas,
H, 14.)
A
ABREVIATURAS ad¡. = adjetivo
*
i. =•• intransitivo
adv. = adverbio
m. = : masculino
comp. — comparativo
n. = neutro
conj. == conjunción
plur. s= plural
defect. =
pos. = pasivo
defectivo
dep. = deponente
prep. — preposición
f. = femenino
proa. — pronombre
Impers. = impersonal
tr. = transitivo
ind. - indeclinable
a, ab, abs (prep.): de, desde, por. abdo, -is, -ere, -didi, -ditum (tr.): ocultar, esconder. Abel, -üs (m j: Abel, ábeo, -is, -iré, -ii, -itum (L): irse, abhinc (adv.): hace, desde aquí, abhorreo, -es, -ere, -ui: aborrecer, alejarse. abjício, -is, -ere, -jeci, -jectum (tr.): arrojar. abjúngo, -is, -ere, -unxi, -unctum (tr.): apartar. ábluo, -is, -ere, -ui, -utum (tr.): lavar. ábnuo, -is, -ere, -ui, -utum (tr.) : re husar. abóleo, -es, -ere, -evi, -itum (tr.): abolir. Abrahamus, -i (m.): Abrahán. abripio, -is, -ere, -ui, -reptum (tr.): arrebatar. abrogo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): abolir, abrogar. abrumpo, -is, -ere, -rupi, -ruptum (tr.): romper. abscédo, -Is, -ere, -cessi, -cessum (i.): retirarse. abscfdo, -is, -ere, -i, -cisum (tr.): cortar. abscóndo, -is, -ere, -i, -itum (tr.): esconder. absensf -entis íadj.): ausente, absisto, -is, -ere, abstiti, abstitum (i.): desistir, dejar, absolvo, -is, -ere, -i, -lutum (tr.): absolver, librar. absórbeo, -es, -ere, -ui o -rpsi, -rptum (tr.): absorber, absque (prep.): sin. ábstinens, -entis -(adj.): sobrio, abs tinente. ábstineo, -is, -ere, -ui, -entum (i.): abstenerse. ábstraho, -is, -ere, -axi, -actum (tr.): separar. absum, -es, -esse, afui (i.): ausen tarse, distar, faltar.
absumo, -is, -ere, -mpsi, -mptum (tr.): consumir. absurdus, -a, -um (adj.): absurdo, abunde (adv.): en abundancia, abundo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): abundar. abutor, -eris, -uti, -usus sum (dep.): abusar. abyssus, -i (f.): abismo, ac (conj.): y. Acca Laurentia (f.): Acá Lauren cia. accedo, -is, -ere, -essi, -essum (i.): acercarse. accelero, -as, -are, -avi, -atum (i.): acelerar.
accendo, -is, -ere, -di, -ensum (tr.): encender. accessio, -onis (f.): llegada, áccído, -is, -ere, -I (i.): caer, aecidit (impers.): acontecer, suce der. accíngo, -is, -ere, -inxí, -inctum (tr.): ceñir. accio, -is, -iré, -ici o -ii, -itum (tr.): llamar. accfpio, -is, -ere, -cepi, -ceptum (tr.): recibir, oír. accípiter, -tris (m.): gavilán, accommodo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): 'acomodar, arreglar. -accresco, -is, -ere, -crevi, -cretum (i.): crecer, aumentar, accubo, -as, -are, -bul, -bitum (i.): recostarse. accuratus, -a, -um (adj.): cuidadoso, esmerado. accurro, -is, -ere, -i, -rsum (i.): acudir. accusatío, -onis (f.): acusación, accuso, -as, -are, -avi, -atum (tr.): * acus ar. acer, acris, acre (adj.): agrio, ás pero , val ien te. acerbus, -a, -um (adj.): amargo, cruel. acérrime (adv.): con dureza, acies, -el (f.): fila, ejército.
270
AGUSTIN MATEOS M.
acquiro, -is, .ere, -isivi, -isítum ( tr.) :
adolesco, -is, -ere (i.): crecer, adoperio, -is, -iré, -ui, -ertum (tr.): adquirir. cubrir. ácríter (adv.): duramente, adoro, -as, -are, -avi, -atum (tr.): actor, -oris (m.): actor, adorar. acúmen, -inis (n.): punta, ácuo, -is, -ere, -u¡, -utum (tr.): agu adquiro, -is, -ere, -isivi, -isitum (tr .): investigar, adquirir, zar. adselsco, -Is, -ere, -civi, -citum (tr.): acus, -us (f.): aguja, pünta. llamar, adoptar. acútus, -a, -um (adj.): agudo, ad (prep.): a, hacia, para, junto a. adscribo, -is, -ere, -psi, -ptum (tr.): atribuir, inscribir, addisco, -Is, -ere, -idicl (tr.): apren adspicio , *-is, -ere, -pex!, -pectum der. (tr.): mirar, addo, -Is, -ere, -didl, -itum (tr.): adsto, -as, -are, -stltl (i.): asistir, añadir, dar. estar presente. addúco, -is, -ere, -uxl, -uctum (tr.).: adsuesco, -is, -ere, -evi, -etum (i.): llevar, traer, conducir, acostumbrarse. ádeo (adv.): tan, tanto, adsum, -es, -esse,-adfui ( ij ; estar ádeo... ut: de tal modo que. pre sent e. ádeo, -Is, -(re, -ivi o -il, itum (tr.): adulor, -aris, -ari, -atus sum (dep.): acercarse, acudir. adular. adhaéreo, -es, -ere, -haesi, -sum (i.): adulter, -eri (m.): adúltero, adherirse. adhíbeo, -es, -ere, -ui, -Itum (tr.): aduro, -is, -ere, -ussi, -ustum (tr. ): quemar. emplear. adhortor, -aris, -arl, -atus sum ádvena, -ae (m. y f.): extranjero, (dep.): exhortar, advenid, -is, -iré, -i, -ntum (i.); lle ádhuc (adv.): aún, hasta ahora, gar, acercarse. adimo, -is, -ere, -emi, -emptum advento, -as, -are, -avi, -atum (i.); (tr.): quitar. acercarse, llegar, adípíscor, -eris, -i, adeptus sum advéntus, -us (m.): la llegada, (dep.): alcanzar, lograr, adversarius, -i ( m .): enemigo, áditus, -us (m.): entrada, adversarius, -a, -um (adj.): adver adjlcio, -is, -ere, -Jecl, -jectum (tr.): sario, contrario. añadir, echar hacia, adversus, -a, -um (adj.): adverso, adjuméntum, -l (n.): ayuda, contrario. adjúngo, -is, -ere, -unxl, -nctum adversus o adversum (prep.): con (tr.): reunir, atar, tra, hacia. adjutórium, -ii (n.): ayuda, advoco, -as, -are, -aví, -atum (tr.): adjuvó, -as, -are, -uv¡, -utum (tr.): llamar. ayudar. advoio, -as, -are, -avi, -atum (i.): administro, -as, -are, -avi, -atum volar, acudir con rapidez, (tr.): adrhinistrar. aedes, -is (f.): templo, admirábilis, -e (adj.): admirable, aedes, -lum (f.): casa, admiror, -aris, -ari, -atus sum aedificiúm, -ii (n.): edificio, (dep.): admirar. aedífico, -as, -are, -avi, -atum (tr.): edificar; admitto, -Is, -ere, -mísi, -míssum (tr.): admitir. aedilis, -is (m.); edil. ádmodum (adv.): mucho, muy. Aedui, -orum (m.): los educte. admáneo, -es, -ere, -ul, -itum (tr .): aeger, aegra, aegrum (adj-): en advertir. fermo. admóveo, -ves, «vére, -ovi, -motum aegre (adv.): difícilmente, penosa (tr.): acercar, aproximar, mente. adnato, -as, -are, -avi, -atum (i.): Aegyptus, -i (f.): Egipto, nadar. aemulor, -aris, -ari, -atus, sum adcleo, -es, -ere, -evi o -ui, adultum (dep.): emular. (U : crecer. aequabílttas, -atis (f.): igualdad, adolescens, -entis (adj.): adolescen inmutabilidad, te, joven. aeque (adv.): igualmente.
GRAMATICA LATINA aéquitas, -atis (f.): equidad, justi cia. aequo, -as, -are; -avi, -atum (tr. ): igualar. aequor, -oris (n.): llanura del mar o del campo. aequus, -a, -um (adj.): igual, justo. aer, aeris (m .): aire. aes, aeris (n.): bronce, metal, aestas, -atis (f.): estío, verano, aestimatio, -onis (f.): estimación, aestimo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): apreciar, valorar, aetas, -atte (1): edad, aeternítas, -atis (f.): eternidad, aeternus, -á, -um (adj.): eterno, aether, -erls (m.): aire, aeviim, -i (n.): edad, tiempo, afer, afra, afrum (adj.): africano, affecto, -as, -are, -avi, -atum (tr.): afectar, desear. áffero, -fers, -ierre, attuli, allatum (tr.): llevar, traer, affício, -is, -ere, -feci, -fectum (tr.): afectar, castigar. affiqo, -is, -ere, -fixi, -fixum (tr.): fijar. affinis, -e (adj.): afín, affinitas, -atis (f.): afinidad, paren tesco. affirmo,-as, -are, -avi, -atum (tr.): afirmar. afflígo, -is, -ere, -ixi, -Ictum (tr.): afligir, golpear. áffluo, -is, -ere, -uxi, -uxum (i.): afluir. áfricus, -a, -um (adj.): africano, age, agite (adv.): ea, vaya, ager, agrl (m.): campo, agger, -eris (m.): montón, terra plén. ággero, -is, -ere, -ess¡, -estum (tr.): amontonar. aggredíor, -eris, -i, -essus sum (dep.): acometer, emprender, agito, -as, -aré, -avi, -atum (tr.): agitar. agmen, -Inls (n.): multitud, agna, -ae (f.): cordera, agnatus, -I (m.): pariente. agnosco, -Is, -ere, -novl, agnltum (tr.): conocer, agnus, -i (m.): cordero, ago, -is, -ere, egi, actum (tr.): ha cer, tratar . agrícola; -ae (m.): agricultor, aio, ais, ait (defect.): decir, ala, -ae (f.): ala. alaDa. -ae (f.): bofetada.
271
Alba, -ae (f.): Alba, albus, -a, -um (adj.): blanco, álea, -ae (£.): suerte, juego. Alexander, -dri (m.): Alejandro, algeo, -es, -ere, alsi, alsum (i.): en friarse. alia (adv.): por otra parte, alibi (adv .): en otr a parte, alienus, -a, -um (adj.): ajeno, alio (adv..): a otra parte. alioqul(n) (adv.): po r lo demás, aliquandiu (adv.): algún día. aiiquando (adv.): a lguna vez, aliquantum (adv.): un poco, alíquis, -qua, -quod, -quid (adj.): al guno, alguien. áliquo (adv.): a alguna parte, áliquot (plur. ind.): algunos, aliquóties (adv.): algunas veces, álíter (adv.): de otro modo, aüubi (adv.): en otra parte, aüunde (adv.): de otra parte, aüus, -a, -ud (adj.): Otro, ailevo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): levantar, aliviar. allicio, -is, -ere, -ex¡, -ectum (tr.): atraer. alligo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): ligar, obligar. altoquor, -eris, -i, -locutus sum (dep.): hablar. alo, -is, -ere, alui, alitum o altum (tr.): alimentar. Alpes, -lum (f. plur.): los Alpes, alter, -era, -erum (adj.): uno de dos, otro. áltercor, -aris, -ari, -atus sum (dep.): altercar. alteruter, -tra, -trum: uno u otro, uno de dos. altitudo, -inis (L): altura, altus, -a, -um (adj.): alto, alveus, -i (m.): cauce de un río, cuna. alvus, -i (f.): vientre, amábilis, -e (adj.): amable, amarus, -a, -um (adj.): amargo, amator, -oris (m.); amador, ambages, -um (f. glur.): rodeos, ambigo, -is, -ere (i.): dudar, ambitio, -onis (f.): ambición. . ámbitus, -us (m.): rodeo, ámbito, ambo, -ae, -o (adj. plur.): ambos, ámbulo, -as, -are; -avi, -atum (i.): pa sea r. amens, -entis (adj.): loco, amentía, -ae (f.): locura, ames, -Itis. (m.): horquilla para re des.
272
GRAMÁTICA LATINA
AGUSTIN MATEOS M.
amicio, -is, -¡re, -icu¡ o -ixi, -ictum (tr.): vestir, cubrir, amicitia, -ae (f.): amistad, amicus, -a, -um (adj.): amigo, amí tto, •is, -er e, -misi. -missum •( tr.): perder, dejar, amnis, -is (m.): río. amo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): amar. amoénitas, -atis (f.): amenidad, amoenus, -a, -um (adj.): ameno, amor, -orls (m.): amor, amphora, -ae (f.): ánfora, ampléctor, -erls, >1, -exus sum (dep.): abrazar. amplifico, -as, -are, -avi, -atum (tr.): aumentar, amplitudo, -inis (f.): anchura, amplius (adv.): más. amplus, -a, -um (adj.): amplio, amputo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): amputar, cortar. Amuiius, -ii (m.): Amulio. an (conj.): si, o. anceps, -cipitis (adj.): dudoso, do ble. Anehfses, -ae (m.): Anguises, ancllia, -orum (n. plur.): escudos, ancilla, -ae (f.): sierva. ángelus, -i (m.): ángel, ango, -Is, -ere, anxi (tr.): angustiar, angulus, -i (m.): ángulo, rincón, angustia, -ae (f.): estrechez, angustus, -a, -um (adj.): estrecho, angosto. ánima, -ae (f.): alma, aliento, animadverto, -is, -ere, -i, -rsum (tr.): advertir, observar, ánima!, -alis (n.): animal, animaos, -antis: animal, animosus, -a, -um (adj.): valiente, ánimus, -i (m.): valor, alma, anniculus, -a, -um (adj.): de un año de edad. ánnuo, -is, -ere, -ui (tr.): consentir, annus, -i (m.): año,' tiempo, annuus, -a, -um (adj.): anual, anser, -erís (m.): pato, ganso, ante (prep.): antes, delante de. antea (y ante) (adv.): antes, antecedo, -is, -ere, -ccssi, -cessum (tr.) preceder, aventajar, antecetlo, -is, -ere, -lui (tr.): ade lantar, aventajar. anteeo, -is, -iré, -¡vi, -itum (tr.): ir delante. antefero, -fers, -ferre, -tuli, -latum (tr.): preferir. antehac (adv.): antes de ahora.
antenna, -ae (f.): antena, antepono, -is, -ere, -posui, -posítum (tr.): anteponer, ántequam (conj.): antes que. anteverto, -is, -ere, -i, -ersum (i.): pre ven ir, ant ici par se, antfquítas, -atis (f.): antigüedad, antiquus, -a, -um (adj,): antiguo, antistes, -itis (m .): jefe, anulus (o annulus), -i (m.): anillo, anus, -us (f.): vieja, anxius, -a, -um (adj.): angustiado, aper, apri (m.): jabalí, aperio, -is, -iré, -ui, -ertum (tr,): abrir. aperte (adv.): abiertamente.' apis, -is (f.): abeja. Apolio, -inis (m.): Apolo, apparatus, -us (m.): aparato, appareo, -es, -ere, -ui, -itum (i.): aparecer. apparo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): pr ep ara r. appello, -as, -are, -avi, -atum (tr.): llamar, convocar. appelo, -is, -ere, -pulí, -pulsum (tr.): llegar, acercarse, appeto, -Is, -ere, -Ivi o -ii, -itum (tr.): apetecer. appiaudo, -is, -ere, -ausi, -ausum (tr.): aplaudir. appono, -is, -ere, -posui, -positum (tr.): poner, arrimar, apprehendo, -is, -ere, -di, -ensum • (tr.): aprehender, coger, appropinquo, -as, -are, -avi, -atum (i.): acercarse. apricus, -a,- -um (adj.): abrigado. Aprilis, -is (m.): abril, aptus, -a, -um (adj.): apto, apud (prep.): en, junto a, en casa de. aqua, -ae (f.): agua, aquaeductus, -us (m.): acueducto, áquita, -ae (f.): águila, ara, -ae (f.): altar, aranea, -ae (f.): araña, aráneum, -ii (n.): telaraña, arbíter, -tri (m.): árbitro, arbitrium, -ii (n.): arbitrio, arbitror, -aris, -ari, -atus sum (dep.): pensar, juzgar, arbor, -oris (f.): árbol, arbutum, -i (n.): madroño, arca, -ae (f.): arca, arceo, -es, -ere, -u¡ (tr.); apartar, rechazar. arcesso, -is, -ere, -vi, -itum (tr.): llamar, acusar.
Archímedes, -is (m.): Arquímedes. arcus, -us (m.): arco, ardeo, -es, -ere, arel, arsum (i.): arder. ardesco, -is, -ere (n.): enardecerse, arduus, -a, -um (adj.): arduo, difícil, area, -ae (f.): superficie, era, areo, -es, -ere, -ui (i.): secarse, aresco, -is, -ere, arul (i.): secarse, argenteus, -a, -um (adj.): de plata, argentuni, -i (n.): plata, argumentum, -¡ (n.): argumento, asunto, cuento. arguo, -is, -ere, -ui, -utum (tr.): argüir. • áridus, -a, -um (adj.): árido, seco, aries, -etis (m .): ariete, carnero, arma, -orum (n. plur,): armas, armatura, -ae (f.): armadura, armentum, -i (n.): ganado, armllla, -ae (f.): brazalete, armo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): armar. aro, -as, -are, -avi, -atum (tr.): arar. arrideo, -es, -ere, *risi, -risum (n.): reírse/ arripio, -is, -ere, -pul, -reptum (tr.): arrebatar. arrogantia, -ae (f.): arrogancia, arroga, -as, -are, -avi, -atum (tr.): arrogarse. ars, artis (f.>: arte, artificio, ártifex, -icis (m.): artífice, artifícium, -ii (n.): artificio, habi lidad, estratagema, artus, -uum (m. plur.): los miem bro s. arundo, -inis (f.): la caña, arvum, .{ (n.); campo, heredad, arx, arcis nai. Lgt.-r-JB
273
assigno, -as, -are, -avi, -atum (tr.): asignar, señalar. assuesco,.-Is, -ere, -ev¡, -etum (n.): acostumbrar. assumo, -Is, -ere, -mpsl, -mptum (tr.): asumir, tomar, assurgo, -is, -ere, -rexi, -rectum (n.): levantarse. asylutrí, -i (n;): asilo, refugio, at (conj.): mas, pero, atavus, -I (m.): antepasado, ascen diente. ater, atra, atrum (adj.): negro. Athenae, -arum (f. plur.): Atenas, atheniensis, -e (adj.): ateniense, atque (conj.): y. atqui (conj.): pues, mas. atróciter (adv.): atrozmente, atrox, -ocis (adj.): atroz, attagen, -enis (m.): el francolín (ave). áttamen (conj.): sin embargo, attendo, -is, -ere, -i, -ntum (i; y tr.): atender, tender hacia. Attici, -orum (m. plur.): atenienses, attíneo, -es, -ere, -ui, -entum (tr.): referirse. attingo, -is, -ere, -tigi, -tactum (tr.): tocar, alcanzar. attribuo, -is, -ere, -i, -utum (tr.): atribuir. auctor, -oris (m.): autor, auctóritas, -atis (f.): autoridadaudacia, -ae (f.): auda'cia, osadía, audaote (adv.): sin miedo, audax, -acis (adj.): audaz, atrevido, áudeo, -es, -ere, ausus sum (n.): atreverse. audio, -is, -iré, -ivi, -itum (tr.): oir. audftus, -us (m.): oído, áufero, -fers, -ferre, abstuü, ablatum (tr.): quitar, llevarse, aufugío, -ís, -ere, -i, -itum (i.): huir, augeo, -es, -ere, auxi, auctum (tr.).* aumentar. augur, -uris (m.): augur, augurium, -ii (n.):. agüero. Augustos, -i (m.): Augusto, augustas, -a, -um (adj.): augusto, grande. aula, -ae (f.): aula, olla, auratus, -a, -um (adj.): de oro. aureus, -a, -um (adj.): de oro. auricúla, -ae (f.): oreja, áurifex, -icis (m.): orfebre, auriga, -ae (m.): cochero, auris, -is (f.): Oreja, oído, aurítulus, -a, -um (adj.): orejudo, asno.
274
AGUSTIN MATEOS M.
aurum, -i (n.): oro. auspe'x, -icis (m.): agorero, ausplcium, >11 (n.): auspicio, auspicor, -aris, -arl, -atus sum (dep.): presagiar. auster, -tri (m.): viento del Medio día. aut (conj.): o. autem (conj.): pero, autumnus, -i (m .): otoño, auxllior, -arle, -arl, -atus sum (dep.): auxiliar.' auxilium, -ii (n.): auxilio, avarus, -a, -um (adj. ): avaro. . ave: .Dios te guarde, avello, -is, -ere, -i o -ulsl, -ulsum (tr.): arrancar. . aveo, -es, -ere (i.): codiciar, avérto, -Is, -ere, -i, -reuní (tr.): apartar. avíditas, -atis (f.): ávidez, codicia, ávidus, -a, -um (adj.): ávido, codi cioso. avis, -Is (f.): ave. avitus, -a, -um (adj.): viejo, anti guo. avlus, -a, -um (adj.): descarriado, avoco, -as, -are, -avi, -atum (tr.): apartar. avus, -i (m.): abuelo, axis, -Is (m.): el eje. Axona, -ae (m.): río Aisne. B
Babylon, -onis (f.): Babilonia. Bacchanalia, -¡um u -orum (n. pl ur .): Bac anal es, bácu lum, -¡ (n .) r bast ón, bal aen a, -ae (f .) : ball ena , bálá nus , -i (f .) : bel lot a, bár ba rus , -a, -um (a dj .): bár bar o, bár bit os (o bá rb itu s), -i (m .): lir a, basís , -is (f .) : base , bca tiiu do, -inis (f .) : felic idad, beat us, -a, -um (a dj .): feliz, bollícosus, -a, -um (a dj .): belicoso, bellic us, -a, -um (a dj .): bélic o, gue rrero. bello, -as, -ar e, -avi , -at um (i.) : guerrear, pelear, bell ua, -ae (f .) : bes tia . beMum. -i (n .): gue rra , ben e (a dv .): bien , benedíco, -is, -er e,- díx i,- dic tum (tr .): bende cir, dec ir bien, bcnefac io, -is, -er e, -fecl, -fact um (tr.): hacer bien, benefic ium, -ii (n .) : benefi cio.
GRAMATICA LATINA
benefi cus, -a, -um (a dj .): benéfico, bene volcn tia, -ae (f .) : bene volen cia, benev olus, -a, -um (a dj .): benévolo , benl gne (ad v.) : beni gnam ente , benl gnit as, -at ls (f .): beni gnida d, benlg nus, -a, -um (a dj .): benign o, best ia, -ae (f. ): best ia, blbo, -is, -ere, -i, -Itum (t r ,) : beber, blden s, -ent ls (a dj .): oveja, bide nte, blduu m, -í (n .): dos dias. bienn ius, -II (n .) : bien io, dos años, binl, -ae, -a (a dj .): de dos en dos. bis (a dv .) : dos veces, bltu men , -inis (h .) : bet ún, blan dior , -Iris, -Irl, -itu s sum (de p.) : halagar, acariciar, bla ndí tia, -ae (f .) : caric ia, bombyx, -Icls (m .) : gusa no de seda, bona, -oru m (n. pl ur .): bienes , r i quezas. bónl tas, -atl s (f .) : bond ad, bonum , -í (n .): el bien, bonus, -a, -um (a dj .): bueno. bos> bovís (m. y f. ): buey, brevl (a dv .): pro nto, en brev e, brev la, -¡um (n. pl ur .): vados, brevls , -e (a dj .): breve , brév lta s, -at ls (f .): brev edad , br év lte r (a dv .) : bre vem ent e. Brundlsium (o Brundusíum), -¡i (n.): Brindis. bru ndi sin us (o bru ndu sin us ), -a, -um (adj.): de Brindis, bubul cus, -i (m .) : boye ro, bull a, -ae (f .): ani llo rom ano , buri s, -is (f .) : ma ngo del ara do. C cachinnus, -i (m.): risotada, cacumen, -inis (n.): cima, cadáver, -eris (n.): cadáver, cado, -is, -ere, cécidi, casum (i.): caer. caeeitas, -atis (f.): ceguedad, caecus, -a, -um (adj.): ciego, caedes, -is (f.): muerte violenta, caedo, -is, -ere. cecfdi, caesum (tr.): corlar, derribar, matar, caelum, -i (n.): cielo, caepa, -ae (f.): cebolla, caeruleus, -a, -um (adj.): azul. Caesar, -aris (m .): César, caespes, -itis ( m .): césped. Catnus, -i (m.): Caín, calamitas, -atis (f.): calamidad, calamus, -i (m.): caña, flauta, calcar, -aris (m.): espuela, calculus, -i (m.): guijarro.
calefacio, -is, -ere, -fecl, -factum (tr.): calentar. caleo, -es, -ere, -ui (i .): te ner calor, calidus, -a, -um (adj.): cálido, calígo, -inis (f.): oscuridad, calix, -icls (m-); cáliz, calllde (adv.): astutamente, calliditas, -a tis . (f. ): habilidad, as tucia. callldus, -a, -um (adj.): astuto, há bil. callls, -Is (m.): senda, calor, -orls (m.): calor, calumnjator, -oris (m.): calumnia dor. calvus, -a, -um (adj.): calvo, calx, calcis (f.): talón, cal. Campanus, -a, -um (adj.): de la Campania. campester, -tris, -tre (adj.): cam pes tre . campus, -I (m .): campo, cáncer, -crl (m.): cangrejo, oandldus, -a, -um (adj.): blanco, cándido. canis, -is (m. y f.): perro, canistrum -i (n.): canastilla, cannabis, -is (f.): cáñamo, cano, -is, -ere, cecini, cantum (tr.): cantar. canto, -as, -are, -avi, -atum (tr.): cantar. cantus, -us (m.): canto, capax, -acis (ad.): capaz, capella, -ae (f.): cabrilla, caper, capri (m.): macho cabrio, capesso, -Is, -ere, -ivi, -itum (tr.): tomar. capillus, -i (m.): cabello, capio. -Is, -ere, cepi, captum (tr.) tomar, coger. cápitalls, -e (adj.): capital, princi pal. Capitollum, -ii (n.): el Capitolio, capra, -ae (f.): cabra. Caprae palus, -udis (f.): marisma caprina, cerca de Roma, captivitas, -atis (f.): cautividad, captivus, -a, -um (adj.): prisionero, capto, -as, -are, -avi, -atum (tr.): captar, atraer, caput, -itis (n.): cabeza, enreer, -eris* (m.): cárcel, cardo, -inis (m. y f.): quido. careo, -es, -ere, -ui (n.): faltar, ca recer. Cares, -ium (m. plur.): los canos, carina, -ae (f.): quilla, caritas, -atis (f.): amor, caridad.
275
carmen, -inis (n.): poesía, verso, caro, carnis (f.): carne, carpentum, -i (n.): carroza, carpo, -is, -ere, -psi, -ptum (tr.): to mar, coger. Carthagíniensis, -e (adj.): cartagi nés. Carthago, -inis (f.): Cartago. carus, -a, -um (adj.): querido, casa, -ae (f.): choza, caseus, -í (m .): queso, castellum, -i (n.): castillo, castigo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): castigar, reprimir, castra, -orum (n. plur.): campa mento. castrenses, -e (adj.): militar, oasus, -us (m.): caso, desgracia, catena, -ae (f.): cadena, caterva, -ae (f.): muchedumbre, catulus, -i (m,): cadiorro. cauda, -ae (f.): cola, caulis, -is (m.): tallo, causa, -ae (f.): causa, razón, sen tencia. cautus, -a, -uní (adj.): prudente, cavea, -ae (f.): cueva, jalda, caveo, -es, -ere, caví, cautum (tr.): pre cav er. cavum, -i (n.): caverna, cavidad, cavus, -a, -um (adj.): hueco, celeber, -bris, -bre (adj.): célebre, cedo, -is, -ere, cessi, cessum (i.) : ceder, retirarse. celebritas, -atis (f.): celebridad, fiesta. celebro, -as, -are, -avi, -atum (tr.): celebrar. celer, -eris» -ere (adj.): ligero, ágil, ce le ritas, -atis (f.): celeridad, lige reza. celerius (adv.): más velozmente, celo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): ocultar. celsus, -a, -um (adj.): alto, censeo, -es, -ere, -ui, -um o -itum (tr.): juzgar, alistar, censor, -oris (m.): censor, censura, -ae (f.): el cargo de cen sor. census, -us (m.): censo, centesimus, -a, -um (adj.): cenlésimo. centies (adv.): den veces, centum (adj.): dentó, centuria, -ae (f.): centuria, centurío, -onls (m .): centurión, cera, -ae (f.): cera, cerebrum, -i (n.): cerebro, seso.
276
AGUSTIN MATEOS M.
Ceres, -eris (f.): Ceres (diosa), cerno, -is, -ere, crevi, cretum (tr.): discernir, ver, repasar, certamen, -inis (n.): combate, -disputa. certatim (adv.): a porfía, certatio, -onís (f,): combate, certo o certe (adv.): ciertamente, certo, -as, -are, -av!, -atum (tr.): combatir, disputar., certus, -a, -um (adj.-): cierto, cerva, -ae (f.): cierva, cervix, -lela (f.): cerviz, cervus. -í (m .): ciervo, cesso, -as, -are, -avi, -atum (i.): cesar. ceteri, -ae, -a (adj. plur.) : Jos de más. ceterum (adv.): por lo demás. Chamus, -I (m.): Cam. charta, -ae (f.): papel, chorda, -ae (f.): cuerda, chorus, -1 (m .): coro, cibaríum, -II '(n .): alimento, cibus, -1 (m.): alimento, cicada, -ae (f.): cigarra, cicer, -eris (n.): garbanzo. Cicero, -onis tm .): Cicerón, ciconia, -ae (f.); cigüeña, cieo, -es, -ere,/Civi, citum (tr.): ex citar, mover. cinctutus, -a, -um (adv.): ceñido, cingo. -¡s, -ere, cirtxí, c i n c t u m (tr.): ceñir. cinis, -eris (m. y f.): ceniza, circa (prep.): cerca* circiter (adv.): cerca, casi, circumago, -is, -ere, -egi, -actum (tr.): hacer, volverse, circumcido, -is, -ere, -cidi, -cisum (tr.): recortar. circumcludo. -is, -ere, -clusi, -clusum (tr.): rodear. circundo, -as, -are, -dedi, -datum (tr.): rodear. circumduco, -is, -ere, -di* d, -ductum (tr.): llevar alrededor, círcumsto, -as, -are, -steti, -statum (tr. e i.): rodear, circus, -i ( m .): circo, cithara, -ae (f.): cítara, cito, -as, -are, -avi, -atum (tr.): mo ver, incitar. cito-(adv.): rápidamente, c-tra (prep.): del lado de acá. civlcus, -a, -um (adj.): cívico, civ’lis, -e (adj.): civil, oivis, -is ím .): ciudadano, civitas, -atis (f.): ciudad.
clades, -is (£.): desgrada, pérdida, clam (adv.): secretamente, clamo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): clamar, llamar. clamor, -oris (m .): ruido, clamor, clandestinus, -um (adj.): secre to. clango, -is, -ere (i.): sonar el cla rín. pl an go r, -o ris (m .) : ru id o, clarus, -a, -um (adj.): claro, célebre, classiarii, -orum (m. plur.): mari neros. classicum, -I (n.): sonido del clarín, classicus, -I (m .): clarín, classicus, -a, -um (adj.): naval, classis, -¡3 (f.): flota, claud o, -is, -ere, cla usl, cla ’u sum (tr.): cerrar, clavis, -is (f. ): .llave, clemens, -enlis (adj.)¡.clemente, clemen tia, -ae (f .): clemencia, cliens, -entls (m .): cliente, proteg i do, vasallo. clipeus, -i ( m .): escudo, rodela, clitellae, -arum (f. plur.): albarda. cloaca, -ae ,(f.): cloaca, alca ntarilla, coalesco, -is, -ere, -luí, -lltum (i.): crecer, coligarse. Cooytus, (m .): río del infierno, eoelum, -i (n.): délo, coena, -ae (f.): cena, coeno, -as, -are, -avi, -atum (i.): cenar. coeo, -is, -iré, -Ivi, -itum (i!): jun tarse. coepi, -isti, -isse ( de f.)r hab er co menzado. coerceo, -es, -ere, -ui, -itum (tr.): reprimir, contener, coetus, -us (m .): asamblea, reunión, cogitatio, -onis (f.): pensamiento, cógito, -as, -are, -avi, -atum (tr.): pe ns ar . cognatio, -onis (f.): parentesco, cognatus, -a, -um (adj.): pariente, cognitio, -onis (f.): conocimiento, cognomen, -inis (n.): sobrenombre, tercer apellido. cognominatio, -onis (f.): apodo, cognosco, -is, -ere, -novi, -nitum (tr.): conocer. cogo, -is, -ere, coegi, coactum (tr.): obligar, reunir. cohibeo, -es, -ere, -bul, -bitum (tr.): cohibir. cohors, -ortis (f.): cohorte, cohortor, -aris, -ar¡, -atus surn (dep.): exhortar.
GRAMATICA LATINA
collega, -ae (fn.): colega, coliegium, -ii (n.): colegio, colligo, -is, -ere, -egi, -ectum (tr.): reunir. colligo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): coligar. coMIs, -is (f.): colina, colloco, -as, -are, -avi, -atum (tr.): colocar. colloquium, -ii (n.): conferencia, conversación. coiloqúor, -eris, -i, -cutus sum (dep.): conversar, collum, -i (n.): cuello, coliuvies, -ei (f.); confusión, coio, -Is, -ere, -ui, cultum ( tr. ): cul tivar, honrar, colonia, -ae (f.): colonia, colonus, -i (m.) : colono. color, -oris (m.): color, coluber, -bri (f.): culebra, colubra, -ae (f.): culebra, columba, -ae (f.): paloma, colus, -us (e -i) ( f.): rueca, coma, -ae (f.): cabellera, comburo, -is, -ere, -bussi, -bustum (tr.): quemar. comedo, -is, -ere, -edl, -essum o -estum (tr.): comer. comes, -itis (m. y f.): compañero, cometa, -ae (m.): cometa, comitas, -atis (f.): afabilidad, comitia, -orum (n. plur.): los comi cios. comitor, -aris, -ari, -atus sum (dep.): acompañar, commemoro, -as, -are, -avi, -atum (tr.): recordar, representar, commendatio, -onis (f.): recomen dación. commendo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): recomendar, confiar, commentum, -i (n.): ficción, fábula, commeo, -as, -are, -avi, -atum (i.): ir, frecuentar. commercium, -ii (n.): comercio, tra
277
communio, -is, -iré, -ivi, -itum (tr.): fortificar, fortalecer, communis, -e (adj.): común, communitas, -atis (f.): comunidad, commutatío, -onis (f.): cambio, como, -is, -ere, -mpsi, -mptum (tr.): pe in ar . comoedia, -ae (f.): comedia, compar, -aris (adj.): igual, comparatio, -onis (f.): comparación., comparo, -ae, -are, -avi, -atum (tr.): comparar, juntar. compello, -Is, -ere, -pulí, -pulsum (tr.): obligar. comperio, -Is, -ere, -i -ertum (tr.): hallar, descubrir, compes, -edis (f.): grillete, oompesco, -is, -ere, -cui (tr.): re pr im ir . compe títor, -oris (m .): rival, complector/ -eris, -i, -exus sum (dep.): abrazar. compieo,'-es, -ere, -evi, -ctum (tr.): llenar, cumplir. complexus, -us (m.): abraz o, con ju nt o. comploro, -as, -are, -avi, -atum (tr.): llorar juntos. compiures, -ra (adj. plur.): muchos, compono, -is, -ere, -posui, -positum (tr.): componer, convenir, compos, -otis (adj.): el que posee o logra. comprehendo, -is, -ere, -i, -nsum (tr.): coger, agarrar, comprimo, -is, -ere, -pressi, -pressum (tr.) : comprimir, reprimir, comprobó, -as,- -are, -avi, atum (tr.): comprobar, conatus, -us (m.): esfuerzo, concedo, -is, -ere, -cessi. -cessum (tr.): conceder, perdonar, conchytium, -ii (n.): púrpura, cóncido, -is, -ere, -i (i.): caer, mo rir. concído, -is, -ere, -cisi, -cisum ct r .»: to . matar, golpear. commigro, -as, -are, -avi, -atum concilio, -as, -are, -avi, -atum (tr.): (i.): emigrar. conciliar, juntar, committo, -is, -ere, -misi, -missum condlium, -ii (n.): asamblea, (tr.): confiar, enviar junto, concipio, -is, -ere, -cepi, -ceptum corrimodum -i (n.): provecho. (tr.): concebir, 'meditar, commod'JS, -a, -um (adj.): cómodo, concito, -as, -are, -avi, -atum (i.): oommereo, -eS, -ere, -ul, -itum (tr.): concitar, atraer. avisar, advertir. conclamo, -as, -are, -avi, -atum (i.): commoror, -aris , -ari, -atus sum gritar, proclamar, (dep.): permanecer, concludo, -is, -ere, -clusi, -clusum commoveo, -es, -ere , -ovi, -otum (tr.): encerrar. (tr.): conmover. concordia, -ae (f.): concordia.
278
AGUSTIN MATEOS M.
concremo, -as, -are, -avi, -atum conjuro, -as, -are, -avi, -atum (tr.): (tr.)': quemar. conjurar, conspirar, concupio, -is, -ere, -iv¡ o -H, -itum conjux, -ugis (m. y f.): consorte, (tr.): desear. cónyuge. concurro, -is, -ere, -i, -rsum (i.): connubium, -i (n.): matrimonio, correr juntamente, conor, -aris, -arí, -atus sum (dep.): esforzarse. concursus, -us (m .): concurso, con consanguinitas, -atis (f.): consan currencia. guinidad. cor.demno, -as, -are, -avi, -atum conscendo, -is, -ere, -di, -nsum (tr.): (tr.): condenar. condísciputus, -i (m .): condiscípulo, • s ub ir . conscientia, -ae (f.): conciencia, conditio, -onis (f.): condición, conscisco, -is, -ere, -ivi, -itum: dar, conditor, -oris (m.); fundador, resolver. condo, -is, -ere, -didi, -ditum (tr.): conscius, -a, -um (adj.): sabedor, fundar, crear. cómplice. condono, -as, -are, -avi, -atum (tr.): conscrfbo, -is. -ere, -ipsi. -iptum dar, perdonar. (tr.): inscribir, reclutar, conduco, -is, -ere, -duxi, -’ductum conscripti, -orum (Pat res) (m. y (tr.): conducir, alquilar, p lu r. ): sen ad or es. confero, -fers, -férre, -tuli, -latum consecro, -as, -are, -avi, -atum (tr.): (tr.): conferir, aplazar, consagrar. conferre (se): trasladarse, consensú e,. -us (m .): consentimien confertus, -a, -um (adj.): lleno, to, acuerdo. confestlm (adv.): en seguida, consentaneus, -a/ -um (adj.): con confioio, -is, -ere, -feci, -feotum forme, conveniente, (tr.): cumplir, hacer, consentio, -is, -iré, -sensi, -sensum confldo, -Is, -ere, -fisus sum (i.) : (i.): consentir. confiar. consequor, -eris, -i, -cutus sum configo, -Is, -ere, -ixi, -ixum (tr.): (dep.): conseguir. clavar. consero, -is, -ere, -ui, -sertum (tr.): confirmo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): entremezclar. confirmar, fortificar, consero, -ís, -ere, -sevi, -situm (tr.): confíteor, -eris, -erl, -fessus sum sembrar. (dep.)r confesar. conservo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): conflagro, -as, -are, -avi, -atum (i.): conservar. quemar, arder. conssesus, -us (m .): reunión, confligo, -is, -ere, -Ixl, -ictum (i.): consideo, -es, -ere, -sedi, -sessum pe le ar. (i.): sentarse. confluo, -is, -ere, -x¡, -xum (i.): considero, -as, -are, -avi, -atum confluir. (tr.): Considerar. confodío, -is, -ere, -í, -ossum (tr.): consido, -is, -ere, -sedi, -sessum cavar, traspasar. (i.): sentarse. contagio, -is, -ere, -i, -itum (i.): consilium, -ü (n.).: consejo, plan, refugiarse, huir. consisto, -is, -ere, -stiti, -stitum confundo, -is, -ere, -udi, -usum (tr.): (i.): consistir, detenerse, confundir. consocio, -as, -are, -avi, -atum (tr.): congredior, -eris, -di, -gressus sum asociar, unir. (dep.): juntarse. consolatio, -onis (f.): consuelo, congressus, -us (m .): reunión, en consolor, -aris, -arí, -atus sum cuentro. (dep.): consolar, congruo, -is, -ere, -i (i.): convenir, conspectus, -us (m .): vista, coincidir. conspicio. -is, -ere. -spexi, -spectum conjicio, -is, -ere, -jeci, -jectum (tr.): ver, considerar, (tr.): arrojar, conjeturar; conspicor, -aris, -ari, -atus sum conjunciio, -onis (f.): unión, (dep.): apercibirse, conjungo, -is, -ere, -junxi, -junctum conspicuus, -a, -um (adj.): distin (tr.): unir. guido. conjuratio, -onis (f.): conjuración. conspirado, -onis (f.): conspiración.
GRAMATICA LATINA conspiro, -as, -are, -avi, -atum (tr.):conspirar. constans, -antis (adj.): constante, fuerte. constanter (adv.): continuamente, con firmeza. constantia, -ae (f.): constancia, consternatus, -a, -um (part.): aba tido. constituo, -is, -ere, -ui, -utum (tr.): establecer, decidir, consto, -as, -are, -stiti, -stitum (i.): constar, detenerse, consiringo, -is, -ere, -strínxi, -strictum (tr.): apretar, atar, consuesco, -is, -ere, -evi, -etum (i. y tr.): acostumbrar, consúetudo, -inis (f.): costumbre, consuetus, -a, -um (pa rt.):. acos tumbrado. . cónsul, -is (m.): cónsul, consularis, -e (adj.): consular, consulatus, -us (m.): consulado, consulo, -is, -ere, -ui, -ultum (tr.): consultar, mirar por. consultum, -i (n.): decreto, consultus, -a, -um (adj.): perito, consumo, -i$, -ere, -sumpsi, -sumptum (tr.): consumir, acabar, consurgto, -ts, -ere, -rexi, -rectum (i.): levantarse. contemno, -is, -ere, -tempsi, -temptum (tr.): despreciar, contemplado, -onis (f.): contempla ción. contemplor, -aris, -arí, -atus sum (dep.): contemplar, contemptus, -us (m.): desprecio, contendo, -is, -ere, -i, -ntum (tr.): tender, disputar, contendo, -onis (f.): disputa, contentus, -a, -um (adj.): contento, contero, -is, -ere, -trivi, -tritum (tx.)i quebrantar. continens, -entis (adj.): continente, contineo, -es, -ere, -u¡, -tentum (tr.): contener, retener, contingit (impers.): suceder, contingo, - -is, -ere, -tigí, -tactum (tr.): tocar, llegar, continuo (adv.): al instante, eontinuus, -a, -um (adj.): continuo, contío, -onis (f.): asamblea, arenga, contra (prep.): contra, frente, contra (adv.): al contrario, contradico, -is, -ere, -dixí, -dictum (tr. e i.): contradecir, contraho, -is, -ere, -axi, -actum (tr.): reunir, contraer.
279
contrarias, .-a, -um (adj.): contra rio. contribuo, -is, -ere, -uí, -utum (tr.): dar. contubernium, -ii • (n.): cohabita ción. contumax, -acis (adj.): duro, obsti nado. contumelia, -ae (f.): afrenta, convalesco, -is, -ere, -lui (i.): res tablecer, convalecer, convenio, -is, -iré, -í,-ventum (i.): reunirse, convenir, conventus, -us (m.): asamblea converto, -Is, -ere, -i, -rsum (tr.): volver, convertir. convicium, -ii (n.): injuria, gritería, convinco, -is, -ere, -vici, -víctum (tr.): convencer. conviva, -ae (f .): convidado. ■ convivium, -ii (n.): convite, convoco, -as, -are, -avi, -atum (tr.): convocar. coorior, -eris, -iri, -ortus sum (dep.): surgir, nacer, copia, -ae (f.): abundancia, copiae, -arum (f. plur.): tropas, ri quezas. copiosus, -a, -um (adj.): abundante, coquo, -is, -ere, coxi, coctum (tr.): cocer. cor, cordis (n.): corazón, ccram (prep.): d elante, en presen cia de. corium, -ií (n.): cuero, comu, -us (n.): cuerno, ala de un ejército. corona, -ae (f.): corona, corpus, -oris (n.): cuerpo, corrigo, -is, -ere, -rexi, -rectum Ctr.): corregir. corripio, -is, -ere, -ripui, -reptum (tr.): coger, reprender, corrodo, -is, -ere, -rosi, -rosum (tr.): corroer, destruir. corrompo, -ís, -ere, -rupi, -ruptum (tr.): corromper, corruo, -is, -ere, -i (n.): caer, corruptela, -ae (f.): corrupción, corruptio, -onis (f.): corrupción. Corsica, -ae (f.): Córcega, cortex, -icis (m. y f.): corteza, corvus, -I (m.): cuervo, eos, cotis (f.): piedra de afilar, costa, -ae (f.): costilla, cottídianus, -a, -um (adj.): diario, cottidie (adv.): diariamente, eras (adv.): mañana, crassus, -a, -um (adj.): gordo.
280
GRAMATICA LATINA
AGUSTIN MATEOS M.
281
V
crastinus, -a, -um (adj.): del día de mañana, orates, -is (f.): seto, oreator, -orls (ni.): creador, creber, -bra, -bruñí (adj.): frecuen te. crebro (adv.): frecuentemente, credo, -is, -ere, -didi, -ditum (tr.): creer. credibilis, -e (adj.): creíble, cremo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): quemar. creo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): crear. crepo, -as, -are, -ui, -itum (i.): ha cer ruido. cresco, -is, -ere, crevl, cretum (n.): crecer. » crimen, -íñis (n.): crimen, crinis, -is (m.): cabello, crin, crocodilus, A (m .): cocodrilo, cruciatus, -us (m.): tormento, crucío, -as, -áre, -avi, -atum (tr.): atormentar. crudelis, -e (adj.): cruel, crudefitas, -atís (f.): crueldad, crudellter (adv.): cruelmente, cruentus, -a, -um (a dj.): ensangren tado. crúor, -oris (m.): sangre, crus, cruris (n.): pierna, cubiculum, -i (n.): alcoba, cubile, -is (n.): cubil, guarida, cubltus, -i (m .): codo, cubo, -as, -are, -avi o -uí, -itum (i.): acostarse. cucumis, -erls (m .): cohombro, cudo, -is, -ere, -di, -sum (tr.): herir, acuñar. culmen, -Inls (n .): cumbre, culpa, -ae (f.): culpa, culter, -trl (m.): cuchillo, cultus, -us (m .): culto, cultura, cum (prep.): con. cum (conj.): como, cuando, cumulo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): colmar. cumulus, -i (m.): cúmulo, montón, cunctatio, -onis (f.): tardanza, cunctor, -anís, -ari, -atus sum (de p.): dudar, pararse, cunctus, -a, -um (adj.); todo, cupldítas, -atis (f.): deseo, apetito, cupido, -inls (f.): pasión, deseo, cupidus, -a, -um (adj.): ávido, an sioso. cupio, -is, -ere, -Ivl, -itum (tr.): desear. cupressus, -1 (.f): ciprés.
cur (adv .): ¿por qué? cura, -ae (f.): cuidado. Cures, -ium (m. plur.): Cures, ciu dad de los sabinos en Italia, curia, -ae (f.): curia, senado, curo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): cuidar. curriculum, -i (n.): carrera, curro, -is, -ere, cucurri, oursum (tr.): correr, currus, -us (m.): carro, curso, -as, -are, -avi, -tum (i.): co r r e r a m e n u do o d e u n l u g a r a otro. cursor, -oris (m.): corredor, cursus, -us (m.): curso, carrera, curulís, -e (adj.): curul. curvus, -a, -um (adj.): corvo, cuspis, -dis (f.): punta, custodia, -ae (f.): custodia, guardia, custodio, -is, -Iré, -ivi, -itum (tr.): guardar, custodiar, custos, -odis (m. y f.): guardia, .guardián. cutís, -is (f.): piel, pellejo. Cyprus, -i (m.): Chipre. D daemon, -onis (m .): espíritu, genio, damnatio, -onis (f.): condenación, damno, -as, -are, -avi, -atum (tr.): condenar. damnum, -i (n.): daño, pérdida. •Danal, -orum (m. plur.): los grie gos. —daps, -pis (f.): manja r, de (prep.): de, desde, dea, -ae (f.): diosa, debeo, -es, -ere, -ui, -itum (tr.): deber. debills, -e (adj.): débil, debltum, -i (n.): deuda, decedo, -Is, -ere, -cessl, -cessum (i.): salir, retirarse, morir, decem (ind.): diez. December, -brls (m.): diciembre, decemvlr, -rl (m.): decemviro. decens, -eritls (adj.): conveniente, decerno, -is, -ere, -orevl, -cretum (tr.): decretar, discernir, decerpo, -is, -ere, -psi, -ptum (tr.): coger, arrancar. decet, -ere, -cult (impers.): conve nir. décido, -is, -ere, -1 (i.): caer, decido, -is, -ere, -eidl, -cisum (tr.): cortar. decíes (adv.): diez veces.
decimus, -a, -um (adj.): décimo, decipio, '-is, -ere, -cepi, -ceptum (tr.): engañar. decláro, -as, -are, -avi, -atum (tr.): declarar. decllnatio, -onis (f.): desviación. decoro, -as, -are, -avi, -atum (tr.): adornar, honrar. decorus, -a, -um (adj.): decoroso, conveniente. decurro, -is, -ere, -currí, -cursum (i.): bajar corriendo, decus, -oris (n.): honra, decutio, -is, -ere, -cussi, -cussum (tr.): herir, abatir, dedecet, -ere, -cuit (impers.): no ser decoroso o conveniente, dedecus, -oris (n.): deshonra, dedisco, -is, -ere, dedidici ( tr .): ol vidar. deditio, -onis (f.): rendición, dedo, -is, -ere, -dídi, -ditum (tr.): dar, entregar, deduco, -is, -ere, -duxi, -ductum (tr.): conducir, sacar, defectus, -us (m.): fa lta, rebelión, defendo, -is, -ere,-di, -sum (tr.): defender. defensio; -onis (f.): defensa, defensor, -orls .(m .): defensor, defero, -fers, -ferre, -tull, -latum (tr.): llevar, acusar, diferir, deferveseo, -is, -ere, -fervui (i.): cesar de hervir, sosegarse, defessus,' -a, -um (adj.): fatigado, deficio, -Is, -ere, -feol, -fectum (tr.): abandonar, faltar, deflgo, -is, -ere , -ixl, -ixUm (tr .): clavar, atar. deflecto, -is, -ere, -exl, -exum (tr.): doblar, volver. defungor, -eris. -I, -functus sum (dep.): cumplir, morir, dego, -Is, -ere, -i (tr .) ¡ pasar, dehinc (adv.): desde aquí, deln (ad v.): después, 'luego, deinceps (adv.): después, en ade lante. delnde (adv.): después, en. seguida, dajiclo. -is, -ere, -Jeci, -jectum (tr.): arrojar, destruir. delabor, -eris, -1, -lapsus sum (dep.):
delego, -as, -are, -avi, -atum (tr.): delegar, encomendar, deleo, -es, -ere, -evi, -etum (tr.): destruir, borrar. delibero, -as, -are, -aví, -atum-(tr.)¡ deliberar. deliciae, -arum (f. plur.): delicias, delictum, -i (n.): delito, deligo, -is, -ere, -legi, -leetum (tr.): elegir, escoger. delinquo, -is, -ere, «llqul, -lictum (n.): delinquir, faltar. Delphi, -oru m (m. p lu r.) : Del Tos. deludo, -is, -ere. -lusí, -lusum (tr.): mofarse, burlar. demens, -entis (adj.): loco, insen sato. dementia, -ae (f.): locura, demergo, -is, -ere, -rsi, -rsum (tr.): sumergir, sepultar, demigro, -as, -are, -avi, -atum (i.): emigrar. demitto, -is, -ere, -misi, -missum (tr.): bajar, inclinar, decaer, demo, -is, -ere, dempsi, demptum (tr.): quitar. demum (adv.): finalmente, denarius, -ii (m.): denario. denique (adv.): finalmente, dens, dentis (m.): diente, densus, -a, -um (adj.): denso, denuntio, -as, -are, -avi, -atum (tr.): denunciar. denuo (adv.): de nuevo, deorsum ( adv .): hacia abajo, depello, -is, -ere, -pulí, -pulsum (tr.): echar, rechazar. deploro, -as, -are, -avi -atum (tr.): deplorar. ’depono -is -e ré -posui -positum (tr.): deponer, depositar, deporto, -as, -are, -avi, -atum (tr.): deportar, transportar, deposco, -is, -ere, depoposci (tr.): exigir. deprecor, -aris, -ari, -atus sum (dep.): suplicar. deprehendo, -is, -ere, -i, -nsum (tr.): pr en de r, co ger . deprimo, -is, -ere, -essí, -essum (tr.): deprimir, rebajar. depugno, -as, -are, -avi, -atum (tr.): defender. caer. derideo, -es, -ere, -risl, -risum (tr.): deleotatío, -onis (f.h deleite, bu rl ar se , re ír se de. delecto, -as, -are, -avi, -atum (tr.): derlsus, -us (m.V: risa, burla, deleitar. delector, -aris, -ari, -atus sum descendo, -is, -ere, -di, -nsum (i.): descender. (dep.): deleitarse.
282
AGUSTIN MATEOS M.
descisco, -is, -ere, -Ivl o -H, -itum Diana, -ae (f.): Diana, (tr.'): separarse, rebelarse, dicadtas, -atis (f.): mordacidad, describo, -is, -ere,-ips í, -iptum (tr.) : dieax, -acis (adj.): decidor, mor describir, dividir. daz. desero, -is, -ere, -ui, -ertum (tr.): dico, -as, -are, -avi, -atum (tr.): de abandonar, desertar, dicar. desertor, -ríe (m.): desertor, dico, -is, -ere, -dix¡, -dictum (tr.): desiderium, -ii (n.): deseo. decir. desidero,'-as, -are, -avi, -atum (tr.): dictator, -oris (m.): dictador, desear. diotatura, -ae (f.): dictadura, designo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): dictio, -onis (f.): expresión, formu designar, trazar. ‘ lación. desino, -Is, -ere, -sivi o -sii, -situm dictito, -as, -are, -avi, -atum (tr.): (i.): cesar. repetir. deslplo, -is, -ere, -pui ( n. ): ser in dictum, -i (n.): dicho, palabra, sensato. dies, -ei (m. y f.): día. desisto, -is, -ere, -stitl, -stitum (tr.): difiero, -fers, -ferro, distuli, dilatum desistir, faltar . • (n.): diferir, distraer, despectus, -us (m .): desprecio, difficile (adv.): difícilmente, desperatlo, -onis (f.): desesperación, difficills, -e (adj.): difícil, despero, -as, -are, -avi, -atum (tr.): diffieultas, -atis (f.): dificultad, desesperar. diffido, -is, -ere, -fisus sum (n.): despicio, -is, -ere, -pexí, -peotum desconfiar. (tr.): despreciar. diffundo, -is, -ere, -fud¡,-fusu m(tr.): despondeo, -es, -ere, -di o -spopondi, extender. -nsum (tr.): prometer, digero, -is, -ere, -gessi, -gestum destino, -as, -are, -avi, -atum (tr.): (tr.): dividir, llevar, destinar, proyectar, digitus, -i (m.): dedo, destituo, -is, -ere, -tul, -tutum (tr.): dignitas, -atis (f.): dignidad, destituir, abandonar, dignor, -aris, -ari, -atus sum (dep.): desum, -es, -esse, -fui (i.): faltar, dignarse. detego, -is, -ere, -texi, -tectum (tr.): dígnus, -a, -um (adj.): digno, descubrir. dilabor, -eris, -i, -lapsus sum (dep.): deterreo, -es, -ere,’ -ui, -itum ( tr .) : disiparse, deslizarse, espantar. dilanio, -as, -are, -avi; -atum (tr.): detestor, -aris, -ari, -atus sum despedazar. (dep.): detestar. diligens, -entis (adj.): diligente, detineo, -es, -ere, -ui, -tentum (t r. ): diiigentia, -ae (f.): diligencia, detener. dlligo, -is. -ere, -lexi, -lectum (tr.): detraho, -is, -ere, -traxi, -tractum amar, elegir. (tr.): quitar. diluvium, -il (n.): diluvio, detrimentum, -i (n.): daño. dimico, -as, -are, -avi, -atum (tr.): combatir, pelear, Deus, -i. (m .): Dios, deveho, -is, -ere, -vexi, -vectum dimidium, -li (n. ): la mitad, (tr.): llevar, conducir. . dimidius, -a, -um (adj.): medio, devenio, -is, -Iré, '-i, -ventum (i.): dimitió, -Is, -ere, -mis!, -missum llegar, presentarse, (tr.): soltar, licenciar, devincio, -Is, -iré, -vinxi, -vinctu m dimoveo, -es, -ere, -vi, -motum (tr.): (tr.): atar, ligar. remover, apartar, d evínoo, - is ,’ -e re ,-vict, -victum directus, -a, -um (adj.): derecho, (tr.): vencer. direptio, -onis (f.): saqueo, robo, devoro, -as, -are, -avi, -atum (tr.): dirigo, -¡s, -ere, -rexi, -rectum (tr.): devorar. dirigir, conducir. dexter, -tra, -trum (adj.): derecho, dirimo, -is, -era, -remi, -remptum hábil, favorable, (tr.): decidir, dirimir, dextera, -ae (f.): diestra, diripio, -is, -ere, -ui, -reptum (tr.): dextra, -ae (f.): diestra, robar, saquear. d e x t r o r s u m ( a d v . ) : h a d a l a d e r e diruo, -Is, -ere, -i, -utum (tr.): des cha. truir.
GRAMATICA LATINA dirus, -a, -um (adj.): cruel. Dis, Ditis (m .): Plutón. dis, ditis (adj.): rico, discedo, -is, -ere, -cessi, -cessum (i.): apartarse. discerno, -is, -ere, -crevi, -cretum (tr.): distinguir. discessus, -us (m .): separación, ale ja m ie nt o. disciplina, -ae (f.): doctrina, ense ñanza.. discipulus, -I (m.) : discípulo, disco, -is, -ere, dídici (i.): aprender, discordia, -ae (f.): discordia, discrepo, -as, -are, -avi, -atum (n.): discrepar. discrimen, -inls (n .): peligro, dísjicio, -is, -ere, -jeci, -Jectum (tr.): destrozar, derrotar, dispar, -aris (adj.): desigual, dife rente. dispicio, -Is, -ere, -pexi. -peotum (tr.): distinguir, examinar, díspliceo, -es, -ere, -cul, -citum (tr.): desagradar. disputo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): disputar, discurrir, dissentio, -is, -iré, -sensl, -sensum (i.): disentir, discordar, dissero, -is, -eré, -ul, -sertum (n.): disertar, discutir. disserte (o diserte) (ad v.): elo cuentemente. dissertüs (o dlsertus), -a, -um (adj.): elocuente, dissimilis, -e (adj.): desemejante, dissimulo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): disimular. dissipo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): disipar. dissolute (adv.): blandamente, dissolutus, -a, -um (adj.): remiso, bl an do . díssoivo, -is, -ere, -i, -solúturrr (tr.): «¿solver, romper. distendo, -is, -ere, -di, -ntum (tr.): extender, separar, distinguo, -is, -ere, -tinxi, -tinctum (tr.): distinguir. distraho, -Is, -ere, -axi, -actum (tr .): distraer, separar. distribuo, -is, -ere, -ui, -utum (tr.): distribuir. dito, -as, -are, -avi, -atum (tr.): enriquecer. diu (ad v.): mucho tiempo, diumus, -a, -um (adj.): diario, diutinus, -a, -um (adj.): prolonga do, largo.
283
diutissime (adv.): por muchísimo tiempo. diutius (adv.): por más tiempo, diuturnitas, -atis (f.): duración, diuturnus, -a, -um (adj.): duradero, diva, -ae (f.): diosa, diversitas, -atis (f.): diversidad, diversus, -a, -um (adj.): diferente, dives, -itis (adj.): rico, divinatío, -onis (f.): adivinación, divinítas, -atis (f.): divinidad, divinus, -a, -um (adj.): divino, divitiae, -arum (f. plur.): riquezas, divulgo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): divulgar, publicar, divus, -a, -um (adj.): divino, do, das, daré, dedi, datum (tr.): dar. doeeo, -es, -ere, docui, doctum (tr.):. enseñar. docilís, -e (adj.): dócil, obediente, docilitas, -atis (f.): docilidad, doctor, -oris (m.): doctor, maestro, doctrina, -ae (£.): doctrina, doctus, -a, -um (adj.): docto, doleo, -es, -ere, -ui, -itum (i.): afli girse, dolerse, dolíum, -ü (n.): tonel, dolor, -oris (m .): dolor, pena, dolose (adv.): pérfidamente, dolosus, -a, -um (adj.): falaz, as tuto. dolus, -i (m .): engaño, domesticus, -a, -um (adj.): de la casa. domi militíaeque: en paz y en gue rra. domicíllum, -ii (n.): domicilio, domina, -ae (f.): duea, señora, dominatio, -onis (f.): dominación, dominor, '-aris, -ari, -a tus sum (dep.): dominar, doroinus, -i (m .): señor, dueño, domo, -as, -are, -ui, -itum (tr.): domar. dormís, -us (f.): casa, doñee (conj.): mientras, dono, -as, -are, -avi, a tum (tr. ): donar, gratificar, donum, -i (n.): don, presente, dórmio, -is, -iré, -¡vi o -ii, -itum (i.): dormir. dorsum, -i (ri): espalda, dorso, dos, dotis (f.): dote, cualidad, draco, -onis (m.): dragón, dubium, -ii (n.): duda, dubius, -a, -um (adj.): dudoso, ducenti, -ae, -a (adj. plur.): dos cientos.
284
AGUSTIN MATEOS M.
duco, -is, -ere, duxi, ductum (tr.): llevar, conducir, guiar, dulce (adv.): dulcemente, dulcís, -e (adj.): dulce, dum (conj.): mientras, hasta que. dummodo (conj.): con tal que. dumtaxat (adv.): solamente, dúo, -ae, -o (adj. plur.): dos. duodecles (adv.): doce veces, duodecim (ind.): doce, duodecimus, -a,' -um (adj.): duodé cimo. duodeni, -ae, -a (adj. plur.): de do ce en doce. dúplex, -iols (adj.): doble, duplico, -as, -are, -av¡, -atum (tr.): duplicar, doblar, duritía, -ae (f.): dureza, durities, -el (f.): dureza. * duro, -as, -are, -avi, -atum (tr. y n .): durar, endurecer, durus, -a, -um (adj.): duro, cruel, duumvlri, -orum (m. plur.): duunviros. dux, ducis (m.): jefe, capitán, guia, dyscolus, -a, -um (adj.): moroso.
effero, -fers, -ferre, extuli, elatum (tr.): engreír, sacar, efficax, -acia (adj.): eficaz, efficlo, -is, -ere, -fecl, -fectum (tr.): hacer, producir. effigies, -el (f.): figura, imagen, effodio, -is, -ere, -fodi, -foseum (tr.) : desenterrar, sacar, abrir» effrenatus, -a, -um (adj.): desen frenado. effugio, -Is, -ere, -I, -itum (tr .): huir, effundo, -Is, -ere, -fudi, -fusum (tr.): derramar. egens, -entis (adj.): pobre, egenus, -a, -um (adj.): necesitado, pri va do . egeo, -es, -ere, -gui (i.): necesitar, carecer. egcstas, -atis (f.): indigencia, ego (pron.): yo. egomet (pron.); yo mismo, egredior, -eris, egredi, egressus sum Caep.): irse, salir. egregius, -a, -um (adj.): egregio, excelente. egressus, -us (m.): salida, ei (interj.): ah, ay, E ejido, -ís, -ere, ejeci, ejectum (tr.): echar. e, ex (prep.): de, desde, por. ejusmodi (adv.): de tal manera, ea (ad v.): por. aquí, elabor, -eris, -i, elapsus sum (dep.): eadem (adv.): por el mismo sitio, escapar. eatenus (adv.): hasta que, en tanto, eiegans, -antis (adj.): elegante, ebibo, -is, -ere, ebibi, ebibitum (tr.): elegantla, -ae (f.): elegancia, agotar. .elephas, -antis ( m .): elefante, . ebrius, -a, -um (ad j.): borracho, elevo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): ebrietas, -atis (f.): embriaguez, elevar, ensalzar. ebur, -oris (n.): marfil, elido, -is, -ere, -cui, -cltum (tr.): ecce (ipterj.): he aquí, he ahí. sacar. ecquando (adv.): cuando, eligo, -Is, -ere, elegí, electum (tr.): ecquts, ecquae, eequod (pron.): aca elegir, escoger. so alguien o alguno, eloquens, -entis (adj.): elocuente, edax, -acís (adj.): glotón, voraz, eloquentia, -ae (f.): elocuencia, edico, -is, -ere, -dix¡, -dictum (i.): eluceo, -es, -ere, -lux! (L): brillar, decretar, publicar, eludo, -is, -ere, -lusi, -lusum (tr.): edictum, -i (n.): edicto, eludir, burlar. edo, -is, -ere, edidi, editum (tr.): emendo; -as, -are, -avi, -atum (tr.); pr od uc ir, d a r a luz . enmendar, corregir, erioceo, -es, -ere, -cui, -ctum (tr.): emergo, -is, -ere, -reí, -rsum (tr.): instruir, enseñar, br ot ar , educatio, -onis (f.): educación, emineo, -es, -ere, -ui (n.): elevarse, educo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): emlnus (adv.): de lejos, educar, criar. emitto, -is, -ere, -misí, -missum educo, -is, -ere, -duxí, -ductum (tr.): (tr.): enviar fuera, perder, sacar, llevar. etno, -is, -ere, -j, emptum (tr.): effectus, -us (m.): efecto, comprar. effemíno, -as, -are, -avi, -atum (tr.): emolumentum, -i (n.): ventaja, in afeminar,, enervar. terés.
GRAMATICA LATINA ’ emorior, -eris, -morí, emortuus Sum (dep.): morir, emptio, -onis (f.): compra, en (interj.): he aquí, he ahí. enavigo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): navegar. eneco, -as, -are, -necui, -nectum (tr.): matar, enim (conj.): pues, enitor, -eris, -¡ti, enisus o enixus sum (dep.): esforzarse, ensis, -ts (m.): espada eo (adv.): allá, eo (conj.): por tanto, eo (adv.): a tal punto, tanto, eo, ís, iré, ivi, itum (i.): ir. eodem (ad v.): allí mismo, eous, -a, -um (adj.): oriental. Epam inondas, <-ae (m.): E pam inandas. epístola, -ae (f.): carta, epotus, -a, -um (ad j.): agotado, epulae, -arum (f. plur.): banquete, festín. equa, -ae (f.): yegua, eques, -itis (m.): soldado de caba llería. equester, -tris, -tre (adj.): ecuestre, equidem .(adv.): ciertamente, equitatus, -us (m.): caballería, equus, -t (m.): caballo, erectus, -a, -um (adj.): erguido, erga (prep.): hacia, para con. ergo (conj.): por tanto, erigo, -is, -ere,.-rexl, -rectum (tr.): levantar. eripio, -is, -ere, -pul, ereptum (tr.): arrebatar. erro, -as, -are, -avi, -atum (i.): errar, vagar, error, -orls (m.): error erudio, -is, -iré, -Ivi, -itum (tr.): en señar. eruditio, -onis (f.): erudición, erumpo, --is, -ere, erupi, eruptum (tr. e i.): romper, escapar, eruo, -is, -ere, -ui, -utum (tr.): arrancar, arruinar, esca, -ae (f.): comida, esurio, •ts. -ire, -ivi o -ü, -tum (n.): tener hambre, et (conj.); y. et (adv.): también, e t . . . e t : y a . . . y a. etenim (conj.); porque, pues, etiam (conj.): también, aún. etiamsi (conj.): aunque. Etrusci, -orum (m. plur.) : los etruscos.
285
ets! (conj.): aunque, euge (Interj.): jbien! euoe (interj.): ¡bravo! Eva, -ae (f.): Eva. evado, -is, -ere, -vasl, -vasum (i.): escaparse, salir. eveho, -is, -ere, -vexi, -vectum (tr.): llevar, transportar, evenio, -is, -iré, -i, -entum (i.): lle gar, acontecer. eventus, -us (m .): suceso, resu lta do. evito, -as, -are, -avi, -atum (tr.): evitar, evadirse. evoco, -as, -are, -avi, -atum (tr.): llamar. examen, -inis (n.): enjambre, exanimis, -e (adj.): exánime, muer to . excedo, -is, -ere, -cessi, -cessum (i.): salir. excellens, -entis (adj.): excelente, distinguido. excello, -is, -ere, -u¡ (i.): aventajar, excelsus, -a, -um (adíj.): excelso, excidium, -K (n.): destrucción, excio. -is, -iré, -ivi o -ü, -itum (tr.): excitar. excipio, -is, -ere, -cepi, -ceptum (tr .): acoger, recibir, excito, -as, -are, -avi, -atum (tr.): excitar. exeludo, -is. -ere. -ciusi, -clusum (tr.): excluir, rechazar, excurslo, -onis (f.): excursión, co rrería. excusatio, -onis (f.): excusa, excuso, -as, -are, -avi, -atum (tr.): excusar, justificar, exemplar, -aris (n.): ejemplar, co pia . exemplum, -i (n.): ejemplo, exeo, -is, -Iré, -¡vi o -H, -Itum (i.): salir. exe<|uor, -eris, -i, -cutus sum (dep .): ejecutar. exerceo, -es, -ere, -cui, -citum (tr.): ejercitar. exercitatio, -onis (f.): ejercicio, exercitus, -us (m .): ejército, exhaurio, -is, -iré, -hausi, -haustum (tr.): agotar. exhíbeo, -es, -ere, -bui, -bitum (tr.): exhibir, mostrar, exhinc (adv.): después, exhortatio, -onis (f.): exhortación, exhortor, -aris, -ari, -atus sum (dep.): exhortar.
286
AGUSTIN MATEOS M.
exígo, -is, -ere, -egl, -aetum (tr.): exsecror, -arls, -ari, -atus sum exigir. (dep.): maldecir. exígue ( a d v . ) : poco , exsero, -is, -ere, -rui, -sertum (tr.): exiguus, -a, -um (adj.): exiguo, sacar, eximius, -a, -um (adj.): eximio, exsiüum, -II (n.): destierro, eximo, -is. -ere, exemi, exempturo exslsto, -Is, -ere, -stiti, -stitum (i.): (tr .): eximir, quitar, salir, elevarse. exinde ( a d v . ) : de allí, después, exspecto, -as, -are, -avi, -atum (tr.): existimatio, -orfis (f.): estimación, esperar. existimo, -as, -are, -avl, -atum (tr.): exspiro, -as, -áre, -avi, -atum (i.): ju zg ar . . expirar, morir. exítlum, -ii (n.): desgracia, destruc exsplendesoo, -is, -are, -ui (i.): bri ción. llar, resplandecer, exitus ,-us (m.): salida, exstinguo, -is, -ere, -inxi, -inctum exopto, -as, -are, -avl, -atum (tr.): (tr.): extinguir, apagar, desear con ardor, exstruo, -is, -ere, -uxi, -uctum (tr.): exordior, -iris, -iri, exorsus sum construir. (dep.): comenzar, empezaj*. exsul, -ulis (m.): desterrado, exordium, -ii (n.): comienzo, prin exsuio, -as, -are, -avi, -atum (i.): desterrarse, ser desterrado, cipio. exórior, -eris, -iri, -ortus sum exulto, -as, -are, -avi, -atum (tr.): saltar, engreírse, (dep.): nacer. extemplo (adv.): al instante, exornatio, -onis (f.): adorno, extendo, -is, -ere, -ndi. -tensum exorno, -as, -are, -avl, -atum (tr.): (tr.): extender, alargar, adornar. expedio, -is, -iré, -ivi o -H, -itum exter o exterus, -a, -um (adj.): ex terno, exterior, (tr.): convenir, soltar, exterius (adv.): exteriormente. expeditio, -onis (f.): expedición, expeditus, -a, -um (adj.): ligero, ex externus, -a, -um (adj.): externo, extranjero. pe dit o. expelió, -is, -ere, -pulí, -pulsum exterreo, -es, -ere, -ui, -itum (tr.): espantar. (tr.): arrojar. experior, -iris, -iri, -pertus sum extimesco, -is, -ere, -timui (tr.): te mer. (dep.): experimentar, extollo, -is, -ere, extuli, elatum (tr.): expers, -rtis (adj.): falto, exento, levantar, ensalzar, 'expetó, -is, -ere, -ivi o -ii, -itum extorqueo, -es, -ere, -torsi, -tortum (tr.): desear, buscar, (tr.): retorcer, desviar, explico, -as, -are, -avl, -atum (tr.): extra (prep.): fuera de. expiar, reparar. extra (adv.): fuera, explico, -aa, -are, -avi, -atum (tr.): extraho, -is, -ere, -traxl, -traclum explicar, desenvolver, (tr.): extraer, sacar, expiorato r, -oris (m.): explorador, extraneus, -a, -um (adj.): extraño, expono, -is, -ere, -posui, -positum extremo (adv.): finalmente. • (tr.): exponer, declarar, extremus, -a, -um. (adj.): extremo, exoosco, -is, -ere, expoposci (tr.): exuo, -is, -ere, -ui, -utum (tr.):,des pe di r con ins ist en ci a. nudar, quitar, despojar, expo3itIo, -onis (f.): exposición, exuro, -ís, -ere, -ussi, -ustum (tr.): exprimo, -is, -ere, -pressi, -pressum quemar. (tr.): expresar, explicar, exuviae, -arum (f. plur.): despojos. exprobo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): censurar, desaprobar, F expugno, -as, -are, -avi, -atum (tr.): conquistar, vencer, faba, -ae (f.): haba, expuo, -is, -ere, -uí, -utum (n.): es fabelia, -ae (f.): fabuliUa. cupir. faber, -bri (m .): artífice, artesano, excidium, -ii (ii.): caída, ruine, fábula, -ae (f.): fábula, exscindo, -is, -ere. -cidi, -cissum facetíae, -arum (f. plur.): chistes, (tr.): abrir, hender. facies, -e¡ (f.): faz, cara.
GRAMATICA LATINA faciie (adv.): iácilmente. faciiis, -e (adj.): fácil, facilitas, -atis (f.): facilidad, facinus, -oris (n.): crimen, maldad, faoio, -is, -ere, feei, factum (tr.): hacer, estimar, factio, -onis (f ): partido, factum, -i (n.): hecho, facultas, -atis (f.): facultad, fscultates, -um (f. plur.): riquezas, faciindus; -a, -um (adj.): elocuente, faex, fáecis (f.): hez. faginus, -¡ (f.): haya, falcarius, -ii (m.): hombre armado de hoces. falernus, -a, -um (adj.): d e Falerno. fallada, -ae (f.): engaño.' fallax, -ácis (ad j.): engañoso, fallo, -is, -ere, fefeili, faisum (tr.): engañar. false (o falso) (adv.): falsamente, falsitas, -atis (f.): falsedad, falsus, -a, -um (adj.): falso, fama, -ae (f.): fama, fames, -is (f.): hambre, familiaris, -e (adj.): doméstico, amigo. familiariter (adv.): familiarmente, famuia, -ae (f.): sierva, esclava, famu lus, -i (m .): siervo, esclavo, fanum, -I (n.): templo, fardo, -is, -íre, farsi, fartum (tr.): embutir, llenar, fas (ind.).: lo lidto. fascls, -is (m.): haz, manojo, fascicuius -i (m.): hacecillo, fasti, -orum (m. plur.): fastos, ca lendario. fastidio, -Is, -iré, -ivi, -itum (i.): hastiarse. fastldium, -ii (n.): disgusto, hastío', fastigium, -ii (n.): cumbre, digni dad. fatalis, -e (adj.): fatal, fateor, -eris, -eri, fassus sum (dep.): confesar. fatigo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): fatigar, acosar, fatum, -i (n.): hado, destino. Faunus, -i (m.): Fauno.' Faustulus, -i (m.): F áustulo. faux, faucis (f.): fauces, garganta, faveo, -es, -ere, favi, fautum (i,): favorecer. favus, -i (m.): panal, fax, fads (f.): tea. febris, -is (f.): fiebre. Februarius, -ii (m.): Febrero, fedalis, -e (adj.): sacerdotal.
287
fecialis, -is (m.): fecial (sace rdote), fecundus, -a, -um (adj.): fecundo, fel, fellis (n.): hiel, feles (o felis), -is (m .): gato, felicitas, -atis (f.): felicidad, feliciter (adv.): felizmente, feüx, -icis (adj.): feliz; femina, ¿ae (f. ): hembra, mujer, fémur, -oris (n.): muslo, fenestra, -ae (f.): ventana, fera, -ae (f.): fiera, fere (adv.): casi, feriae, -arum (f. plur.): fiestas, ferinas, -a, -um (adj.): ferino, ferio, -is, -iré ( tr.) : herir. . ferme (adv.): casi, fero, fers, ferre, tul¡, latum (tr.): llevar, contar, ferox, -ocis (adj.): feroz, ferreus, -a, -um (adj.): férreo, ferveo, -es, -ere, -bul o -vi (i.): her vir. fervidus, -a, -um (ad j.): férvido, ar diente. fessus, -a, -um (adj.): cansado, festinatio, -onis (f.): prisa, precipi tación. festino, -as, -are, -avi, -atum (i.): apresurarse. festivos, -a, -um (adj.): festivo, alegre. •festum, -i (n.): día de fiesta, festus, -a, -um (adj.): festivo, fetus, -us (m .): parto, fruto, fíbula, -ae (f.): hebilla, fictus, -a, -um (adj.): fingido, ficus, -i (y -us) (f.): higue ra, higo, fidelis, -e (adj.): fiel, fides, -ei (f.): fe, fidelidad, fido, -is, -ere, fisus sum (i.): fiar, confiarse. flducia, -ae (f.): confianza, crédito. fidus, -a, -um (adj.): fiel. figo, -is, -ere, fixl, flxum (tr.): fijar. filia, -ae (f.): hija, filius, -ii (m .): hijo, filum, -i (n.): hilo, findo, -is, -ere, fidi, fissum (tr.): hender, rasgar: flngo, -is, -ere, finxi, fictum (tr.): fingir, hacer. finio, -is, -íre ,-ivl o -ii, -itum (tr.): acabar. finís, -is (m.): fin, término, finitimus, -a, -um (adj.): vecino, cercano. fio, fis, fieri, factus sum . (de p.): ser hecho.
288
GRAMATICA LATINA
AGUSTIN MATEOS M.
firmarnentum, -i (n.): firmamento, firmitas, -atis (f.): firmeza, firmo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): asegurar, fortificar, firmils, -a, -um (adj.): firme, flxus, -a, -um (adj.): fijo, flagellum -i (n.): azote, flagltium -II (n.): maldad, flagito, -as, -are, -avi, -atum (tr.): pe di r co n in sis te nc ia , flagro, -as, -are, -avi, -atum (i.): arder, quemarse. flamen, -inis (m.): sacerdote, flámine. flamma, -ae (f.): llama, flatus , -us (m.): soplo, viento, flavus, -a, -um (adj.): amarillo rojo, flebilis, -e (adj.): deploi^tble, lú gubre. flecto, -is, -ere, -exi, -exum (tr.): doblar. fleo, res, -ere, -ev¡, -etum (tr. e L): ' llorar. fletus, -us (m.): llanto, flexlo, -onis (f.): flexión, fllgo, -is, -ere, -Ixl, -ictum (tr.): chocar, dar. fio, -as, -are, -avi, -atum (tr.): so pl ar . floreo, -es, -ere, -ul (i.): florecer, flos, -oris (m.): flor, flosculus, -I (m.): florecilla. fluctus, -us (m.): onda, ola. flulto, -as, -ar e,, -avi, -atum (i.): flotar. flumen, -inis (n.): río. fluo, -Is, -ere, -uxi, -uxum (i.): fluir, manar. fluvliis, -H (m .): río. foeus, -I (m.): hogar, fuego, fodio, -Is, -ere, fodl, fossum (tr.): cavar. foedero, -as, -are, -avi, -atum (tr.): aliarse. foedo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): manchar, afear. foedus, -a, -um (adj.): feo, horrible, foedus, -eris (n.): ¿lianza, pacto, foen.erator, -oris (m .): usurero, foenus, -oris (n.): usura, folium, -ii (n.): hoja, fons, fontis (m.): fuente, for, faris, fari, fatus sum (dep.): hablar, decir, foras (adv.): afuera, forfex, -ícls (f.): tijeras, forls (adv.): fuera, foris, -is (f.): puerta, forma, -ae (f.): forma, hermosura.
fórmica, -ae (f.): hormiga, formldo, -as, -are, -avi, -atum (i.): tener mucho miedo, temer, formldo, «Inis (f.): temor, formosus, -a, -um (adj.): hermoso. •fornax, -acis (f.): horno, fornix, -Icis (m.): bóveda, fors, -rtís (f.): fortuna, suerte, forsan, forsítan, fortasse, fortassís, forte (adv.): quizá, acaso, fortis, -e (adj.): fuerte, f o r t i t e r ( a d v . ) : f u e r t e m e n t e, fortitudo, -inis (f.): fortaleza, fortuna, -ae (f.): fortuna, suerte, fortunatus, -a, -um (adj.): afortu nado. forum, -i (n.): foro, plaza, fovea, -ae (f.): hoyo, fosa, foveo, -es, -ere, fovi, fotum (tr.): fomentar. fragor, -oris (f.): fragor, frango, -is, -ere, fregi, fractum (tr.) : quebrar, frater, -tris (m.): hermano, fraternus, -a, -um (adj.): fraternal, fraudo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): engañar. fraus, -dis (f.): fraude, engaño, fremltus, -us (m.): ruido, estrépito, fremo, -is, -ere, -uí, -ítum (i.): bra mar. frenum,. -i (n.): freno, frequens, -entis (adj,): frecuente, frequenter (adv.): frecuentemente, frequentla, -ae (f.): frecuencia, multitud. f r e tu m , - i ( n j : e s tr e c h o d e m a r . fretys, -a, -um (adj.) confiado, frico, -as, -are, -ui, -etum (tr.): fre gar, frotar. frigídus, -a, -um (adj.): frío, frigus, -oris (n.): el frío, frons, frondis (f.); fpllaje. frons, frontis (f.): frente, fructus, -us (m .): fruto, frugalltas, -atis (f.): frugalidad, fruges, -um (f. plur.): frutos, frumentarius, -.a, »um (adj.): de trigo. frumentum, -I (n,): trigo, fruor, -erls, -|, -Itus sum (dep.): gozar, disfrutar, frustra (adv.): en vano, frustrum, -| (n.): pedazo, frutex, -|cís (m .): mata, arbusto, fuga, -ae (f.): fuga, huida, fugax, -acis (adj.): fugaz, cobarde, fugio, -is, -ere, -i, -ítum (i. y tr.): huir.
289
gaudium, -ii (n.): gozo, gelidus, -a, -um (adj.): helado, gelu, -us (n.): hielo, geminus; -a, -um (adj.): gemelo, de doble aspecto, gemitus, -us (m .): gemido, gemo, -is, -ere, -ui, -ítum (tr.): ge mir. genae, -arum (f. plur.): mejillas, gener, -eri (m .): yerno, generosus, -a, -um (adj.): genoroso, noble. genialis,.-e (adj.): alegre. . genitor, -oris (m.): engendrador, pa dr e. genitrix, -icis (f.): madre, genlus, -íi ( m .): genio, gens, gentis (f.): gente, familia, nación. genu, -us (n.): rodilla, genus, - eris . (n .): g énero, raz a, li naje. Germán!, -orum (m. plur.): los ger manos. gero, -is, -ere, gessi, gestum (tr.): llevar, ejercer, hacer. Geryon, -onis (m.): el rey Gerión. gestus, -us (m .): gesto, gigas, -antis (m .): gigante, gigno, -is, -ere, genui, genitum (tr.): engendrar. glacres, -ei (f.): hielo, gladiator, -oris (m .): gladiador, gladíus, -ii (m.): espada, glans, glandís (f.): bellota, glis, glirís (m.): lirón, globus, -¡ (m.): globo, multitud, gloría, -ae (f.): gloria, glorior, -arls, -ari, -atus sum (dep.): gloriarse. gloriosus, -a, -um (adj.): glorioso, orgulloso. gnavus, -a, -um (adj.): diligente, gracilis, -e (adj.): delgado, graculus, -í (m.): grajo, gradior, -eris, -di, gresus sum (dep.): marchar, andar, G gradúa, -us (m .): grado, paso. Graecus, -a, -um (adj.): griego. gabata, -ae (f.): escudilla. Grajl (o Gran), -orum (m. plur.): Gades, -lum (f. plur.): Cádiz, los griegos. galea, -ae (f.): celada, yelmo. Grajugena, -ae (adj.): griego, grie Gallla, -ae (f.): Galia. gallinaceus, -a, -um (adj.): de ga ga. gramen, -inis (n.): césped, llina. grammaticus -i, (m.): gramático, Gal Ius, -i (m .): galo, gallo. grandis, -e (adj.): grande, Garumna, -ae: él río Carona, garrulus, -a, -um (adj.): charlatán, grando, -inis (f.): granizo, gaudeo, -es, -ere, gavisus sum (i): granum, -i (n.): grano, gratia, -ae (f.): grada, favor. alegrarse.
fugo, -as, -are, -ávi, -atum (tr.): ahuyentar. fulcio, -is, -iré, fulsi, fultum (tr.): sostener. fulgens, -entis (adj.): brillante, fulgeo, -es, -ere, fulsi (i.): brillar, fulgor, -oris (m .): resplandor, fulgur, -urja (n.): relámpago, fulguro, -as, -are, -avi, -atum (i.): relampaguear. fulmén, -inis (n.) : rayo. . fulmlneus, -a, -um (adj.): furioso, ardiente. fulvus, -a, -um (adj.): rojo, fumus, -i (m .): humo, funda, -ae (f.): honda, fundamentum, -i (n.): cimiento, fimdamento. funditor, -oris (m.): hondero, funditue (adv.): de raíz, fundo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): fundar. fundo, -is, -ere, fudl, fusum (tr.): derramar. fundus, -i (m .): fondo, hacienda, funebris, -e (adj.): fúnebre, funestus, -a, -um (adj.): funesto, fungor, -erls, -i, functus sum (dep.): ejecutar, cumplir, fungus, -i (m .): hongo, funis, -is (m.) : cuerda, funus, -erls (n.): funeral, fur, furls (m .): ladrón, fu rea, -ae (f.): horca. Furiae, -arum (f. plu r.): las Furias, fum us, -i (m .): homo, furo, -is, -ere. -ul (n.)-: esta r furioso; fur.or, -oris (m .): furo r, furor, -arls, -ari, -atus sum (dep.): hurtar, robar. f u r t i m - ( a d v . ) : f u r ti v a m e n t e , furtivus, -a, -um (adj.): furtivo, furtum, -I (n.): robo, hurto, fustis, -le (m. ): palo, vara , futills, -e (adj.): fútil, frágil, inútil.
Gra n. Lat.—19
290
AGUSTIN MATEOS M.
gratias agere: dar gracias, gratlosus, -a, -um (adj.): gracioso, gratis (adv.): gratuitamente, gratulatio,- -onis (f.): felicitación, gratulor, -arls, -ari, -atus sum . (dep.): felicitar, gratus, -a, -um (adj.): grato, gravis, -e (adj.): grave, pesado, gravíter (adv.): gravemente, grex, gregis (f.): rebaño, gruís (o grus), -is Cf.): grulla, gobernator, -orls (m.): piloto, guborno, -as, -are, -avi, -atum (tr.): dirigir la nave, gula, -ae (f.): garganta, gurges, -itis (m .): abismo, gusto, -as, -are, -avi, -atüm (tr.): gustar, probar, gustus, -us (m.): gusto, gutta, -ae (f.): gota, guttur, -uris (n.): garganta, gymnasium, -ii ( n j: gimnasio, co legio.
Helvetlus, -a, -um (adj.): helvecio, suizo. hepar, -atis (n.): hígado, herba, -ae (f.): hierba. Hercule (o Heroie) (interj.): cier tamente, por Hércules. Hercules, -is (m .): Hércules, herí (adv.): ayer, herolcus, -a, -um (adj.): heroico, heros, -ois (m.): héroe, herus, -i (m.): amo. hesternus, -a, -um (adj.): de ayer, heu (o heus) (in terj-) : ¡ah! ¡hola! hiatus, -us (m.): abertura, hiberna, -orum (n. plur.): cuarteles de invierno. hibernus, -a, -um (adj-): invernal, hic, haec, hoc (adj.): este, esta, esto. h¡c (adv.): aquí, hilaris, -e (adj.): alegre, hilaritas, -atis (f.): alegría, hicms, -emis (f.): invierno, hiñe (adv.): de aqui. H hircos, -i (m.): ca brito, hirsutus, -a, -um (adj.): hirsuto, habena, -ae (f.): rienda, brida, velloso. ba be o, -es , -er e, -ui , -ít um ( tr .) : te hirando, -inis (f.): golondrina. ner. Hispania, -ae (f.): España, habilís, -e (adj.): hábil: hispidus, -a, -um (adj.): hirsuto, habitatio, -onis (f.): habitación, historia, -ae (f.): historia, habito, -as, -are, -avi, -atum (tr.): hlstrio, -onis (m .): cómico, habitar. hodie (adv.): hoy. habitus, -us (m .): hábito, modo de. hodiernus, -a, -um (ad j.): de hoy. vida. ' .homicida, -ae (f.): homicida, hae (adv.): por aquí, homlcidium, -ii (n.): homicidio, hactenus (adv.): hasta aqui. homo, -Inis (m.): hombre, (H)adria, -ae (m.): Adriático, honestas, -atis (f.): honestidad, haedus, -i (m.): cabrito, honeste (adv.): honestamente, haereditas, -atis (f.): herencia, honestus, -a, -um (adj.): honesto, haereo, -es, -ere, haesi, haesum (i.): honor, -oris (m .): honor, dudar, vacilar, honoro, -as, -are, -avi, -atum (tr.): hafitus, -us (m .): aliento, honrar. hamus, -i (m.) : anzuelo, hora, -ae (f.): hora, harena (o arena), -ae (f.): arena, hordeum, -i (n.): cebada, harundo. -inis (f.); caña, hornus, -a, -um (adj.): de hogaño, haruspex, -picis (m.): ago rero, adi horrendus, -a, -um (adj.): horrible, vino. horreo,' -es, -ere, -ui (i.) : estrem e hasta, -ae (f.): lanza, cerse, erizarse. haud (adv.): no. horresco, -Is, -ere (i.): atemorizar haud nihil: algo. . se, temer. hadquaquam (adv.):. de ningún horreum, -i (n.): granero, modo. horribilis, -e (adj.): horrible, haurio, -is, -iré, hausi, haustum horridus, -a, -um (adj.): duro, eri (tr.): sacar, agotar, zado. haustus, -us (m.): sorbo, trago, horror, -oris (m.): horror, hebes, -etis (adj.): embotado, hortor, -aris, -ari, -atus sum (dep.): hebesco, -is, -ere (n.): embotarse, exhortar. hederá (o edera), -ae (f.): hiedra. hortus, -i (m .): huerto, jardín.
GRAMATICA LATINA hospes, -pltis (m .): huésped, hospitium, -ii (n.): hospitalidad, hostia, -ae (f.): víctima, hostilis, -e (adj.): hostil, hostia, -is (m. y f.): enemigo, huc (adv.): acá. hujusmodi (ind.): de este modo, humanitas, -atis (f.): humanidad, be ni gn id ad , af ab il id ad , humaniter (adv.): hiunanamente. humahus, -a, -um (adj.): humano, humerus, -i (m .): hombro, humidus, -a, -um (adj.): húmedo, humilis, -e (adj.): humilde, humílitas, -atis (f.): humildad, ba je za . humus, -i (m .): tierra, suelo, hymnus, -i (m.): himno.
291
illecebrae, -arum (f. .plur .): h ala gos, atractivos. Illic (adv.): allí. illicio, -is, -ere, -lexi, -lectum (tr.): atraer con halagos, lllido, -is, -ere, -lisi, -lisum (tr.): estrellar, golpear, ílünc (adv.): de allí, illue (adv.): allá. illuceo, -es, -ere, -x¡ (i.): brillar, amanecer. ¡Iludo, -is, -ere, -lusi, lusum (tr.): bu rl ar se . illustris, -e (adj.): ilustre. Iljustro, -as, -are, -avi, -atum (tr.): adarar, iluminar. ¡mago, -inis (f.): imagen, imbccülis, -e (adj.): débil. Imbecillus, -a, -úm (adj.): débil; enfermo. imbellis, -e (adj.): cobarde; imber, -bris (m .): lluvia. Iber, -eris (m.): íbero. ¡mbibo, -is, -ere, -ibi (i.): pene trarse. Iberus, -i (m .): río Ebro. ímbuo, -is, -ere, -I, -utum (tr.): im iberus, -a, -um (adj.): ibero, bu ir , ll en ar . ibi (adv.): allí, ¡mitor, -aris, -ari, -atus sum (dep.): ibidem (adv.): allí mismo. imitar. Ico, -is, -ere, -i, ¡ctum (tr.): herir, immqnis, -e (adj.): cruel, bárbaro, fetus, -us (m .): golpe. ¡mmane (adv.): cruelmente, Idoiroo (adv.): por esto, ídem, eadem, Idem (adj.): el mis immanítas, -atis (f.): crueldad, immaturus, -a, -um (adj.): prema mo . turo, intempestivo, ideo (conj. y adv.): por esto, imniemor, -oris (adj.): olvidado, ídolum, -i (n.): ídolo. immensus, -a, -um (adj.): inmenso, (doneus, -a, -um (adj.): idóneo. ímmerlto (adv.): sin razón, Idus, -uum (f. plur.): los idus, lgitur (conj.): pues, luego, por tan immerltus, -a, -um (adj.): inocente, immigro, -a$, -are, -avi, -atum (i,): to . p a sa r a, pe ne tr ar , ignarus, -a, -úm (adj.): ignorante, immineo, -es, -ere, -ui (n.): amena ignavia, -ae (f.): cobardía, zar. ignavus, -a, -um (adj.): cobarde, imminuo, -is, -ere, -i, -utum (tr.): igneus, -a, -um (adj.): ígneo, disminuir. ignis, -Is (m.): fuego, Immitto, -Is, -ere, -misi, -missúm ígnobilis, -e (adj.): innoble, (tr.): arrojar, introdudr. ignominia, -ae (f.): ignominia, immo (conj.): al contrario, antes ígriorantía, -ae (f.): ignorancia, bi en . ignoro, -as, -are, -avi, -atum (tr.): ¡mmobilis, -e (adj.): inmóvil, ignorar. ¡mmoderatus, -a, -um (adj.): des ignosco, -is -ere, -novi, -notgm mesurado. (tr.): perdonar, immodicus, -a, -um (adj.): excesivo, ilex, -icis ( f.): encina. immolo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): Mía, -ium (n. plur.): los intestinos. inmolar, sacrificar. Ilico (o ilIico) (adv .): al instante. ImmortaHs, -e (adj.): inmortal, Ilion, -i (o Nlum, -i)) (n.): Troya, ¡mmortalltas, -atis (f.): inmortali lilac (adv.): por allí. dad. ¡ilacrimabilis, -e (adj.): inexorable, immunis, -e (adj.): libre, exento, illaesus, -a, -um (adj.): ileso, lmmunltas, -atis (f.V. inmunidad, ille, illa, illud (adj,): aquel. immutabifis, -e (adj.): inmutable.
292
AGUSTIN MATEOS M.
impar, -arls (adj.): desigual, impatieris, -entis (adj.): impaciente, impatientla, -ae (f.): impaciencia. Impavldus, -a, -um (adj.): impávi do, sin miedo. imbedío, -Is, -iré, -ivi o -ii, -itum (tr.): impedir. Impelió, -is, -ere, -pulí, -pulsum (tr.): empujar. tmpendeo, -es, -ere (n.): amenazar, impensa, -ae (f.): gasto, impensus, -us (m.): gasto, costo, imperator, -oris (ra.): general, em pe ra do r. imperitia, -ae (f.): impericia, imperito, -as, -are, -avi, -atum (tr .): mandar. imperitas, -a, -um (adj.): ignórante. imperium, -ii (n.): imperio, mando, impero, -as, -are, -aví, -atum (tr.): mandar. impertió, -is, -iré, -ivi o -ii, -itum (i.): comunicar, dar parte, impetro, -as, -are, -aví, -atum (tr.): obtener, impetrar. Ímpetus, -us (m.): ímpetu. Impietas, -atís (f.): impiedad, impigér, -gra, -grum (adj.): activo. Impingo, -is, -ere, -pegi, -pactum (tr.): impeler, arrojar, chocar. Impius, -a, -um (adj.): impío, per verso, malvado. Implacabills, -e (adj.): implacable, impleo, -es, -ere, -aVi, -etum (tr.): llenar. implico, -as, -are, -avl o -cu!, -atum o -Itum (tr.): implicar; compli car. Imploro,-as, -are, -avi, -atum (tr.): implorar, impono, -is, -ere, -posul, -positum (tr.): imponer. importo, -as, -are, -av!, -atum (tr.): importar, acarrear, impotens, -entis (adj.): impotente, imprimís (adv.): sobre todo, prime ramente. ¡mprobitas, -atis (f.): maldad, ¡mprobus, -a, -um (adj.): malvado, imprudens, -entis (adj.): impruden te, descuidado. imprudentia, -ae (f.): imprudencia, impudens, -entis (adj.): desvergon zado. impudlcitia, -ae (f.): desvergüenza, impugno, -as, -are, -avi, -atum (tr.): combatir. impune (adv.): impunemente, irnpunts, -e (adj.): impune.
impunitas, -atfs (f.): impunidad, ¡mus, -a, -um (adj.): ínfimo. ¡n (prep.): en, a, contra, inambulo, -as, -are, -avl, -atum (tr.): vagar, pasearse, inanis, -e (adj.): vano, incautas, -a, -um (adj.): incauto, incedo, -is, -ere, -cessl, -cessum (i.): marchar. incendium, -ii (n.)': incendio, incendo, -is, -ere, -i, -censum (tr.): encender. inceptum, -i (n.): empresa, incertus, -a, -um (adj.): incierto, inchoo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): comenzar, incoar. incido, -is, -ere, -i, -cassum (L): caer, llegar. incido, -is, -ere, -i, -cisum (tr.): cor tar. incipio, -is, -ere, -cepi, -ceptum (tr. e i.): comenzar. incito, -as, -are, -avi, -atum (tr.): incitar, animar. inclamo, -as, -are, -avi, -atum (tr. e i.): gritar, llamar, inclino, -as, -are, -avi, -atum (tr. e i.): inclinar. íncludo, -is, -ere, -clusi, -clusum
(tr.): encerrar»
inclytus, -a, -um (adj.): ínclito. Incoeptum, -i (n.): principio. inc 9gnítus, -a, -um (adj.): incógni. to, desconocido. Íncola, -ae (m.): habitante. ¡ncolo, -is, -ere, -ul, -cuitum (tr.): habitar. Incoiumis, -e (adj.): salvo, intacto, incommode (adv.) i mal. lnoommodum, -i (n.): daño, perjui cio. Incommodus, -a, -um (adj.): incó modo. Inconstans, -antis (adj.): inconstan te . inconstantia, -ae (f.): inconstancia, incorruptas, -a, -um (adj,): inco rrupto, no corrompido, mcredibiiis, -e (adj.): increíble, increpo, -as, -are, -avi, -atum (tr. e i.): increpar, sonar, incresco, -is, -ere, -crevl, -cretum (i.): crecer, aumentar, incubo, -as, -are, -ui, -Itum (i.): echarse, recostarse, incuria, -as (f.): incuria, abandono, incurro, -is, -ere, -currl, -cursum (i.): correr hacia, sobrevenir^ incursio, -onis (f.): invasión.
GRAMATICA LAT INA
293
inous, -udis (f.): yunque, infesto, -as, -are, -avi, -atum (tr.): incuso, -as, -are, -avi, -atum (tr.): infestar, hacer estragos. acusa r,' vituperar, Infestas, -a, -um (adj.): dañino, inde (adv.): de allí, hostil. indecorus, -a, -um (adj.): indecoro Infició, -is, -ere, -feci, -fectum (tr.): so, indecente. inficionar, no terminar, ¡ndefessus, -a, -um (adj.): incansa infldus, -a, -um (adj.): infiel, ble . infimus, -a, -um (adj.): Infimo, indemnis, -e (adj.): libre de daño, ¡nfinitus, -a, -um (adj.): infinito, índex, -lois (m.): indicio, señal, in infirmitas, -atis (f.): enfermedad, dice. debilidad. Indicium, -ii (n.): señal, aviso, ínflrmus, -a, -um (adj.): enfermo, indico, -as, -are, -avl, -atum (tr.): débil. indicar. infidas iré: negar, indico, -is, -ere, -dixí, -díctum (tr.): infitior, -aris, -ari, -atus sum (dep.): declarar, anunciar, negar, rehusar. indidem (adv.): de allí mismo, inflammo, -as, -are, -avi, -atum indíg'eo, -es, -ere, -gul (n.): necesi (tr.): inflamar. tar. ínfligo,. -is, -ere, -flixi, -flictum indignatio, -onis (f.): indignación, (tr.): causar, dar. indigne (adv.): indignamente, infio, -as, -are, -avi, -atum (tr.): indo, -is, -ere, -idi, -itum (tr.): po inflar, soplar. ner. informis, -e (adj.): informe, mons índocilis, -e (adj.): indócil, rebelde, truoso. indoctus, -a, -um (adj.): ignorante. informo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): pr ep a ra r, id ea r. Índoles, -is (f.): índole, indomitus, -a, -um (adj.): indómito, infortunium, -ii (n.): infortunio, desgracia. induco, -is, -ere, -duxí, -ductum ínfra (prep.): bajo, (tr.): inducir, introducir, indulgens, -entis (adj.): indulgente, infra (adv.): debajo, ínfrequens, -entis (adj.): poco con indulgentia, -ae (f.): indulgencia. currido. Indulgeo, -es, -ere, -dulsi, -duitum ínfringo, -is, -ere, -fregi, -fractum (trj: perdonar, condescender, (tr.): romper. triduo, -is, -ere, -í, -dutunv (tr.): Ingenium, -ii (n.): ingenio, vestir. industria, -ae (£.): habilidad, inge ingens, -entis (adj.): grande. nio, industria. Ingenuítas, -atis (f.): candor, no ble za . indutiae, -arum (f. plur.): treguas, íngenuus, -a, -um (adj.): noble, li inedia, -ae (f.): hambre, ayuno, b re p o r na ci mi en to . ineo, -is, -Iré, ¡vi o -ii, -Itum (tr.); comenzar, exponerse. Ingratus, -a, -um (adj.): ingrato, inem(p)tus, -a, -um (adj.): no com ingredior, -eris, -i, -gresus sum (dep.): entrar. pr ad o. inhoneste (adv.): deshonestamente, Inermis, -e (adj.): inerme, ¡nlmicitla, -ae (f.): enemistad. iners, -ertls (adj.): torpe. Inimlcus, -a, -um (adj.): enemigo, Inertla, -ae (f.): inercia. iniqué (adv.): injustamente, ¡nexorabllis, -e (adj.): inexorable, infamia, -aq (f.): infamia, deshonra, iníquus, -a, -um (adj.): inicuo, in infamis, -e (adj.): infame, ju st o, de sig ua l. infans, -antis (m. y f.): niño. Initlo, -as, -are, -avl, -atum (tr.): Infelix, -Icls (adj.): infeliz, iniciar, instruir, inferí, -orum (n. plur.): infiernos. ínitiurn -II (n.): principio, Inferior, -tus (comp.) : .inferior, injuria, -ae (f.): injusticia, inferné (adj.): de abajo, abajo.' injussu (adv.): sin mandato, sin ínfernus, -a, -um (adj.): infernal, orden. infero, -fers, -ferre, -tuli, -latum injustus, -a, -um (adj.): injusto, (tr,): inferir, ocasionar, llevar, innatus, -a, -um (adj.): innato. inferus, -a, -um (adj.): inferior. Innocentia, -ae (f.): inocencia.
294
AGUSTIN MATEOS M.
Innuo, -is, -ere, -uí, -utum (i.): ha cer señas con la cabeza. Innumerabilis, -e (adj.): innumera ble . Inopia, -ae (f.): pobreza, escasez, inopinus, -a, -um (adj.): inopinado, repentino. inops, -opis (adj.): pobre, inquam, -is, -it (defect): digo, inquietus, -a, -um (adj.): inquieto, intranquilo. Inquino, -as, -are, -avi, -atum (tr.): manchar, corromper. Inquiro, -is, -ere, -quislvl, -quisltum (tr.): buscar. Insania, -ae (f.): locura. Insanus, -a, -um (adj.): loco. Insoius, -a, -um (adj.): ignorante. Insoribo, -is, -ere, -Ipsl, -Iptum (tr.): inscribir, escribir. Insector, -arle, -ari, -atus sum (dep.): perseguir. Inseqüor, -erls, -i, -secutus sum (dep.): seguir, perseguir, insero, -is, -ere, -eru¡, -ertum (tr.): incluir, introducir, insero, -Is, -ere, -sevi, -situm (tr.): insertar, aplicar, sembrar, inservio, -is, -iré, -ivi o -ii, -itum (i): servir. insideo, -es, -ere, -sedi, -sessum (i.): sentarse. insidiae, -arum (f. plur.): asechan zas. insidíor, -aris, -ari, -atus sum (dep.): poner asechanzas, insígnis, -e (adj.): insigne, ilustre, insilto, -is, -iré, -ui o -li, -sultum (tr.): saltar. insipiens, -entis (adj.): ignorante, necio. Insitivus, -a, -um (adj.): injerto, insolens, -entis (adj.): insolente, insotentia, -ae (f.): insolencia, insolitus, -a, -um , (ad j.): insólito, desacostumbrado. inspicio, -is, -ere, -pexi, -pectum (tr.): ver, mirar, examinar, instar (ind.): a manera de. instauro, -as, -are, -avi, -atum (tr.): restaurar, restablecer, instituo, -is, -ere, -uí, -utum (tr.): establecer. ¡nstitutum, -i (n.): institución, pro pó sit o, c o st um b re .' insto, -as; -are, -stiti, -statum (i.): instar, acercarse, amenazar, instrumentum, -i (n.): instrumento.
instruo, -is, -ere, -uxi, -uctum (tr.): instruir. insuesco, -is, -ere, -sue vi, -suet um (i.): acostumbrarse, insuetus, -a, -um (adj.): desacos tumbrado. Ínsula, -ae (f.): isla, insum, ines, inesse, inful (i.): ha llarse en, haber, existir, insuper (adv.): encima, además, insurgo, -is, -ere, -rexi, -rectum (i.): levantarse. intactus, -a, -um (adj.): intacto, ileso. integer, -gra, -grum (adj.): Integro, ínteg ritas, -atis (f.): integrid ad. ' intellectus, -us (m.): entendiínlento. intellcgo,-is, -ere, -lexl, -lectum (tr.): entender. intendo, -is, -ere, -i, -tentum (tr.): extender, dirigirse, íntensio, -onis (f.): tensión, intentus, -a, -um (adj.): atento; inter (prep.): entre, intercedo, -is, -ere, -cessi, -cessum (i.): mediar. intercipio, -is, -ere, -cepi, -ceptum (tr.): tomar, interceptar, interdico, -is, -ere, -dixi, -dictum (tr.): prohibir. interdíctum, -i (n.): prohibición, ínterdiu (adv.): de día. ínterdum (adv.): alguna vez. interea (adv.): entre tanto, inte reo, -is, -iré, -H, -itum (i.): mo rir. ¡nterficio, -is, -ere, -feci, -fectum (tr.): matar. interfundo, -is, -ere, -fudi, -fusum (tr.): espaciar, interim (ad v.): entre tanto, interimo, -is, -ere, -emi, -emptum (tr.): matar. interior, -ius (cornp.): interior, interitus, -us (m.): muerte, interjicio, -is,-ere,-jeci, -jectum (tr.)r interponer. interm itió,, -is, -ere, -misi, -míssum (tr.): interrumpir, interne (adv.): interiormente, ¡nterpello,-as, -are, -avi, -atum (tr.): interpelar, interrumpir, interpono, -is, -ere,-posui, -positum (tr.): interponer, intercalar, interrogo,-as, -are, -avi, -atum (tr.): ' interrogar, preguntar, interrumpo, -is, -ere, -rupi, -ruptum (tr.): interrumpir.
GRAMÁTICA LATINA intersum, -es, -esse, -fui (i.): in tervenir, importar, intervalium, «I (n.): intervalo, intervenio, -is, -iré, -veni, -ventum (i.): intervenir. intestinus, -a, -um (adj.): interior, intolerabilís, -e (adj.): intolerable, ¡ntra (prep.): dentro, intro (adv.): adentro. Intro, -as, -are, -avi, -atum (tr.): entrár. introduco, -is, -ere, -duxi, -ductum (tr.): introducir. introeo, -is, -iré, -ívi o -ii, -itum (i.): entrar. Intromltto, -is, -ere, -misi, -missum (tr.): introducir. Introrsum (adv.): hacia dentro, intueor, -erls, -eri, -tuitus sum (dep.): ver, mirar, intus (adv.): dentro, inultos,.-a, -um (adj.): impune, inuro , -Is, -ere,—-ussi, -ustum (t r.) : quemar, marcar con hierro ar diente. inutilis, -e (adj.): inútil, invado, -is, -ere, -vasi, -vasum (tr.): invadir. invaleo, -es, -ere, -ui (i.): prevale cer. inveho, -is, -ere, -vexi, -vectum (tr.): traer, transportar, invehió, -is, -iré, -i, -ventum (tr.): encontrar. inveteratus, -a, -um (adj.): antiguo, ínvicem (adv.): a su vez, recípro camente. * invictos, -a, -um (adj.): invicto, invideo, -es, -ere, -i, -visum (i.): envidiar. invidia, -ae (f.): envidia, invidiosus, -a, -um (adj.): envidia do, odioso, envidioso. ¡nvisus, -a, -um (adj.): odioso, invito, -as, -are, -avi, -atum (tr.): invitar. invitus, -a, -um (adj.): contra su voluntad. ' ¡nvocatio, -onis (f.): invocación, invoco, -as, -are, -avi, -atum (tr.): invocar, llamar. involvo, -ís, -ere, -i, -volutum (tr.): envolver. ipse, ipsa, ipsum (adj.): mismo, ira, -ae (f.): ira, cólera, iracundus, -a, -um (adj.): iracundo, irascor, -erls, i rase!, i rato s sum (dep.): encolerizarse.
295
Iratus, -a, -um (adj.): airado, colé rico. irretio, -is, -iré, -ivi, -Itum (tr.): en redar. irrideo, -es, -ere, -rlsí, -risum (tr.): reírse, burlarse. irrigo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): regar. irrisio, «onis (f.): irrisión, burla, irrito, -as, -are, -avi, -atum (tr.): . irritar. Irritos -a, -um (adj.): vano, inútil. Irrogo, -as, -are, avi, -atum (tr.): imponer, conceder, irrumpo, -is, -ere, -rupi, -ruptum (i.): romper, entrar por fuerza, ís, ea, id (adj. y pron.): este, él. iste, ista, -istud (adj.): ese. Ister, -trí (m.): río Danubio. istinc (adv.): de ahí. ísto (adv.): ahí. istorsum (adv.): hada ahí. istuc (adv.): ahí. ita (adv.): así, sí. itaque (conj.): asi, por tanto. Ítem (adv.): igualmente, iter, itíneris (n.): viaje, camino, iteratio, -onis (f.): repetición, iterum (adv.): de nuevo, itidem (adv.): del mismo modo. J
ja ce o, -es , -e re , -cu i (i .) : ya ce r, es tar echado. ja ci o, -is , -e re , je ci , ja ct um (t r. ): echar, arrojar. ja ct o, -a s, -a re , -av i, -a tu m (t r. ): arrojar, jactarse, ja c tu ra , -a e (f .) : pé rd id a, da ño , ja cu lu m , -i (n .) : da rd o, ja m (a dv .) : ya . ja m di u (a d v .) : po r mu ch o tie m po , mucho tiempo lia. ja m du du m (a dv .) : ha ce tie mp o, ja m ja ni (a d v .) : ja m pr íd em (a dv .) : de sd e ha ce m u cho tiempo. Janicutum, -i (n.): el monte Janículo. ja ni to r, -o ri s (m .) : po rt er o, ja n ua , -a e (f .) : pu er ta . Januaríus, -ii (m.): Enero. Janus, -i (m.): el dios Jano. Japhetos, -i (m.): Jafet. jé cu r, -o ri s (o je ci no ri s) (n .) : hí gado. jo co r, -a ri s, -a ri , -a tu s sum (d ep .) : br om ea r, ch an ce ar se .
296
AGUSTIN MATEOS M.
jo cu nd us , -a, -um (a d j. ): ag ra da bl e, laboro, -as, -are, -avi, -atum (i.): trabajar, padecer, jo cu s, -i (m .) : Jue go, ch an za , jo ni cu s, -a , -um (a d j. ): jón ico , labrum, -i (n.): labio, ju be o, -es, -er e, ju ss l, ju ss um ( t r .) : lac, lactis (n.): leche. . mandar. Lacedaemon, -onis’ (f.): Lacedemonia, Esparta. ju cu nd lt as , -a ti s (f .) : al eg rí a, de leite. Lacedaemonius, -a, -um (adj.): lacedemonio, espartano, ju cu nd us , "- a, -um (a d j. ): al eg re , agradable. lacero, -as, -are, -avi, -atum (tr.): despedazar. ju de x, -ic is (m .) : ju ez , ju di ci um , -II (n .) : jui cio , lacertas, -i (m .): brazo, jud lc o, -as , -a re , -av i, -a tu m (t r. ): lacesso, -is, -ere, -ivi o -ii, -itum ju zg ar . (tr.): provocar, ju gu lu m , -i (n .) : cu ell o, ga rg an ta . lacrima, -ae (f.): lágrima, Jugum, -i (n.): yugo, cima, lacrimabilis, -e (adj.): lamentable, ju m en tu m , -i (n .) : an im al de ca rg a, lacteus, -a, -um (adj.): lácteo, ju n ct u ra , -a e (f .) : ju n tu ra , lacto, -as, -are, -avi, -atum (i.): mamar. ju ng o, -is , -e re , ju nx l, ju nc tu m (tr.): juntar. (acuna, -ae (f.): laguna lacus, -us (m.): lago, jú ni or , -iu s (c om p. ): m ás jov en , ju ni us , -ii (m .) : ju ni o. laedo, -is, -ere,' laesi, laesum (tr.): herir, dañar. Juno, -onis (f.): Juno. laetans, -antis (adj.) : alegre, Juppiter, Jovis (m.): Júpiter. laetitia, -ae (f.): alegría, Jura, -ae: el monte Yura. ju ra m en tu m , -i (n .) : ju ra m en to , factor, -arís, -ari, -atus sum (dep.): alegrarse. ju re (a dv .) : co n ra zó n, ju rg iu m , -il (n .) : qu er el la , riñ a, laetus, -a, -um (adj.): alegre, ju ro , -as , -a re ; -av i, -a tu m (i .) : ju laevus, -a, -um (adj.): izquierdo, rar. lagena, -ae (f.): botella, lambo, -Is, -ere, -i (.tr.); lamer, -Jus, JurJs (n.): derecho, ju sj ur an du m , -i (n. )': ju ra m en to , lamentatío, -onis (f.): lamentación, ju ss um ,- i (n .) : (y ju ss us , -us ) (m .): lame.ntum, -I (n.): lamento, mandato. lampas, -adls (f.): lámpara, ju st it ia , -a e (f .) : jú sti cí a. lana, -ae (f.): lana. ' lancea, -ae (f. ): lanza, ju st us , -a , -u m (a d j. ): ju st o, ju ve nc us , -i (m .) : no vil lo, languens, -entis (adj.): lánguido, juv en ili s,- -e (a d j. ): ju ve ni l, tangueo, -es, -ere, -i (i.): languide cer. ju ve ni s, -!s (m . y f. ): jov en , languldus, -a, -um (adj.): lánguido, ju ve nt a, -a e (f .) : ju ve nt ud , languor, -orla (m.): languidez, ju ve nt us , -u tis (f .) : ju ve nt ud , laniger, -gera, -gerum (adj.): la ju vo , -as , -a re , Juv i, ju tu m (t r. ): ayudar. noso. ju x ta (p re p .) : seg ún , ju nt o a. lanio, -as, -are, -avi, -atum (tr,): despedazar. K. lapideus, -a, -um (adj.): de piedra, lapis, -Idis (m.): piedra, Kalendae (o Calendae), -arum (f. lapsus,'-us (m.): caída, p lu r. ): la s Ca le nd as . laqueus, -i (m .): lazo, lar, laris (m<): lar, hogar, L largior, -iris, -Iri, -ítus sum (dep.): conceder, dar con largueza. labefacto, -as, -are, -avi, -atum (tr.); larglter (adv.)f abundantemente, arruinar, derribar, largítio, -onis (f.): largueza. labes, -is (f.): caída, defecto, Iascivu 5, -a, -um (adj.): disoluto, labor, -oris (m.).: trabajo, lassitudo, -ínis (f.): fatiga, cansan labor, -eris, lab», lapsus sum (dep.): cio. caer, resbalar. .lasso, -as, -are, -avi, -atum (tr.): laboriosus, -a,- -um (a dj .): -trabajo fatigar, cansar. so, penoso. lassus, -a, -um (adj.); cansado.
GRAMATICA LATINA lateo, -es,--ere, -ui, (i.): es tar oculto. later, -eris (m .): ladrillo, latibulum , -i (m .): escondrijo, latinus, -a, -um (adj.): latino, latitudo, -inls (f.): anchura, Latium, -Ii (n.): Lacio, latro, -as, -are, -avi, -atum (i.): ’ ladra r. latro, -onis (m.): ladrón, latus, -eris Cn.): lado, costado. . latus, -a, -um (adj.): ancho, laudabilis, -e (adj.): laudable, laudó, -as, -are,--avi, -atum (tr.): alabar. laurea, -ae (f-): laurel, laurus, -i (m .): laurel, lauro, laus, laudis (f.): alabanza, lautus, -a, -um (adj.): limpio, lavo, -as, -are, lavi, lotum, lautum o lavatum (tr.): lavar, lectica, -ae (f.): litera, lectlo, -onis (f.): lecdón, lectura, lector, -oris
297
libellus, -i (m .): librito. libens, -entis (adj.): alegre, libenter (adv.): de buena gana, con gusto. líber, libera, liberum (adj.): libre. Líber, Líber! (m.): Baco. liber, llbri (m.) : libro. Libera, -ae (f.): Proserpina, liberalis, -e (adj.): liberal, genero so. libere (adv.): libremente, liberalitas, -atis (f.): liberalidad, liben, -orum (m. plur.): los hijos, libero, -as, -are, -avi, -atum (tr.): librar, libertar, liberta, -ae (f.): liberta, libertas, -atis (f.): libertad, libertus -i (m.): liberto, libet, libere, libuit o libitum est (defect): agradar, libidinosus, -a, -um (adj.): libidino so, caprichoso, lujurioso, libido, -inis (f.): deseo, placer, libo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): li ba r, gp st ar . libra, -ae (f.): libra. Libvcus, -a, -um (adj.): líbico, de la Libia. licentia, -ae (f.): licencia, liberti naje. licet (conj.): aunque. lícet, licere, licuit o licitum est (aefect.): ser lícito, lictor, -oris (m.): lictor. Ilgnum, -i (n.): leño, madero, ligo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): atar, ligar, lima, -ae (f.): lima, limen, -Inis (n.): umbral, limes, -Itls. (m .): limite, limus, -I (m.): limo, b arro, cieno, linea, -ae (f.): línea, lineamentum, -i (n.): rasgo, lingo, -is, -ere, linxi, linctum (tr.): lamer. lingua, -ae (f.): lengua, linio, -is, -iré, -¡vi, -itum (tr.): un tar, frotar. linquo, -is, -ere, llqui (tr.): dejar, linteum, -i (n.): lienzo, vela de na vio. Ilnteus, -a, -um (adj.): de tela, liquefacto, -!s, -ere, -feo!, -facturo (tr.): derretir, liquor, -oris (m .): líquido: lis, litis (f.): pleito, lid. litigo, -as, -are, -avi, -atum (i.): disputar, pleitear, littera, -ae (f.): letra.
298
AGUSTIN MATEOS M.
litterae, -arum (f. plur.): carta, (¡tus (o littus), -orls (n.): orilla, ribera. iituus, -1 (m.): clarín, loco, -as, -are, -aví, -atum (tr.): co locar. locuples, -etis (adj.): rico, locupieto, -as, -are, -avi, atum (tr.): enriquecer. locus, -i ( m .): lugar, longe (adv.): lejos, con mucho, longinquus, -a, -uní-(adj.): lejano, longus, -a, -um (adj.): largo. Joquax, -acia (adj.): locuaz, habla dor. . loquor, -eris, -i, locutus sum (dep.): hablar. lubricus, -a, -um (adj.): resbaladi zo. (uceo, -es, -ere, lux» (n.): ludir, bri llar. lucldus, -a, -um (adj.): brillante, lucror, -aris, -ari, -atus sum (dep.): lucrar, ganar. lucrum, -I (n.): lucro, ganancia, lucta, -ae (f.): lucha. • luctor, -aris, -arí, -atus sum (dep.): luchar. luctuosus, -a, -üm (adj.): triste, luctus, -us (m.): luto, duelo, iucus, -1 ( m .): bosque, ludibrium, -ii (n.): ludibrio, ludicrus, -a, -um (adj.): pertene cientes a los juegos, fingido, ludo, -is, -ere, |usi,lu sum (í.): juT gar. ludus, -i (m.): juego, lugeo, -es, -ere,, luxi, luctum (i.): llorar* lumen, -inis (n.): luz. luna, -ae (f.): luna, luo, -Is, -ere, -I (tr.): pagar, lupa, -ae (f.): loba, lupus, -i (m.): lobo, lustro, -as, -are, -avi, -atum (tr.): pu ri fic ar , re c o rr e r. . lutum, *¡ (n.): lodo, barro, lux, lucís (f.): luz. luxurla, -ae (f.): lujo, luxuries, -el (f.): lujo, luxus, -us (m .): lujo, iympha, -ae (f.): linfa, agua, lyra, -ae (f.): lira. Lysander, -dri (m .): Lisandro. M
maceo, -es, -ere (i.): enflaquecer, adelgazar.
machina, -ae (f.): máquina, machínor, -aris, -ari, -atus sum (dep.): maquinar. macles, -el (f.): flaqueza, delgadez, maote (interj.): ¡ánimo! macto, -as, -are (tr.): sacrificar, in molar. macula, -ae (f.): mancha, maculo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): manchar. Maecenas, -is (m.): Mecenas, maereo, -es, -ere, maestus sum (i.): afligirse, entristecerse, maeror, -orís (m.): tristeza, maestus, -a, -um (adj.): triste, mage (adv.): más. maglcus, -a, -um (adj.): mágico, magis (adv.): más. magíster, -trl (m.): maestro, magístra, -ae (f.): maestra, magistratus, -us (m.): magistrado, magnanl/nitas, -atis (f.): magnani midad, grandeza de ánimo, magnanlmus, -a, -um (adj.): mag nánimo. magnates, -um (m .): magnates, magnificentla, -ae (f.): magnificen cia. magnificus, -a, um (adj.): magnífi co. magnitudo, -inis (f.): magnitud, grandeza. magnopere (adv.): grandemente, en gran manera. magnus, -a, -um (adj.): grande, majus, -i. (m.): mayo, majestas, -atis (f.): majestad, major (majus), -orls (comp.): ma yor. mala, -ae (f.): mejilla, quijada, male (adv.): mal. maledico, -Is, -ere, -dixl, -dictum (i.): maldecir. maledictio, -onis (f.): maldición, maledíctum, -i (n.): maldición, maledicus, -a, -um (adj.): maldi ciente.maleficium, -ii (n.): maldad, maleficus, -a, -um (adj.): maléfico, matevolus, -a, -um (adj.): malévolo, malignus, -a, -um (adj.): maligno, pe rv er so . malltia, -ae (f.): malicia, maldad, malo, mavls, malte, malui (1.): que rer más, preferir, maium, -I (n.): manzana, malum , -i (n.): mal, daño, malus, -a, -um (adj.): malo, malus, -i (m.): mástil.
GRAMATICA LATINA
299
malus, -I (f.) :• manzano, medicina, -ae (f.): medicina, opera ción. malva, -ae (f.): malva. manolpium, -ii (n.): esclavo, medicus, -i (m.): médico, mediocris, -e (adj.): mediano, me mandatum, -i (n): mandato, diocre. mando, -as, -are, -avi, -atum (tr.): mandar, encomendar, mediocritas, -atis (f.\: medianía, meditor, -aris, -ari, -atus sum mando, -is, -ere, -di, mansum (tr.): masticar. (dep.): meditar. médium, -ii (n.): medio, centro, mane (ind.): po r la mañana, maneo, -es, -ere, mansl, mansum medius, -a, -um (adj.): el que está en medio. (i.): permanecer. Manes, -lum (m. plur.): los Manes, mehercule (interj.): ciertamente, a fe mía. manifesté (adv,): manifiestamente, manlfestus, -a, -um (adj.): mani melior (-ius), -oris (comp.): mejor, melius (adv.): mejor, fiesto. membrum, -i (n.): miembro, manipulus, -i (m .): manojo, mano, -as, -are, -avi, -atum (i.): memini, meminisse (defect.): acor darse. manar. mansuetudo, -inis (f.): mansedum memor, -oris (adj.): que se acuer da . br e. memorabilis, -e (adj.): memorable, manus, -us (f.): mano, ejército, memoria, -ae (f.): memoria, recuer mare, -is (n.): el mar. do. margarita, -ae (f.): perla, -as, -are, -avi, -atum (tr.): margo, -inis (m. y f.): margen, ori memoro, recordar. lla. memoror, -aris, -ari, -atus sum marinus, -a, -um (adj.): marino, (dep.): acordarse de. maritimus, -a, -um (adj.): maríti mendacium, -il (n.): engaño, menti mo. ra . marito, -as, -are (tr.): casar, enla mendax, -acis (adj.): embustero, zar. mens, mentís (f.): mente, opinión, maritus, -i im .): marido, intención. marmor, -oris (n.): mármol, mensa, -ae (f.): mesa, m a r m o r e u s, - a , -u m ( a d j . ) : m a r m ó mensis, -is (m.): mes. reo. mensura, -ae (f.): medida, Itiars, Mariis (m .): el dios Ma rte, mensuro, -as, -are, -avi, -atum (tr.): marsus, -a, -um (adj.): de los marmedir. sos. mentior, -iris, -iri, -itus sum (dep.): Martius, -H (m .): marzo, mentir. mas, marís (m.): macho, mércator, -oris (m.): mercader, massicum, -i (n.): vino de Masico. mercas, -edis (f.): merced, salario, mater, -tris (f.): madre, mereo, -es, -ere, -ui, -Itum (tr.): materia, -ae (f.): materia, madera, merecer. asunto. mereor, -eris, -eri, -itus sum (dep.): 'materias, -e¡ (f.): materia, madera, merecer. asunto. mergo, -is, -ere, mersi, mersum maternus, -a, -um (adj.): materno, (tr.): sumergir. matrimonium, -ü (n.): matrimonio, meridies, -ei (m.): el mediodía, matrona, -ae (f.): matrona. mérito (adv.): justamente, con ra zón. Matrona, -ae (f.): el rio Maros, maturo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): meritum, -i (n.): mérito, me rum , -i (n .): vino pui*o. • madurar, acabar, messis, -is (f.): núes, maturus, -a, -um (adj.): maduro, meta, -ae (f.): meta, término, maxilla, -ae (f.): mejilla, máxime (adv.): principalmente, so metior, -iris, -iri, mensas sum (dep.): medir. br e todo . maximus, -a, -um (adj.): grandísi rtietrum, -l (n.): metro, verso, metuo, -is, -ere, -i (ts.): temer. mo, máximo. medeor, -eris, -eri (dep.): curar. ! metus, -us (m.): miedo.
300
AGUSTIN MATEOS M.
meus, mea, meum (pron.): mío. mobills, -e (adj.): movible, incons mico, ras, -are, mlcui o micavl, mitante. catum (í.): brillar, mobilitas, -atis (f.): movilidad, li migro, -as, -are, -avl, -atum (i.): gereza. emigrar. moderatio, -onis (f.): moderación, miles, militis (m.): soldado. moderatus, -a, -um (adj.): pruden Milesius, -a, -um (adj.): de Mileto. te, moderado. milla, -ium (n. plur.): millares, moderor, -aris, -ari, -atus sum mílitaris, -a (adj.): militar, (dep.): moderar, mllltia, -ae (f.): militar.modestia, -ae (f.): modestia, mille (ind.): mil. modicus, -a, -um (adj.): moderado, millesimus, -a, -um. (adj.): milési modius, -II (m.): inodio, mo. modo (adv.): poco ha, recientemen milliarium, -li (n.): millar, milla, te, solamente, columnia miliaria, moduius -i (m.): medida, minies, (adv.): mil veces, modus, -i (m.); modo, miluus (o mllvus), -I (m.): milano, moenia, -ium (n. plur.): murallas, mlnae, -arum (f. plur.): amenazas, moereo, -es, -ere, moestus sum (i.): mínime (adv.): de ningún modo, entristécese. mínimum (adv.): por lo menos, moestus, -a, -um (adj.): triste, mlnimus, -a, -um (adj.): mínimo.moles, -¡s (f.): mole, minister, -trl (m.): servidor, criado, molestia, -ae (f.): molestia, ministro, -as, -are, -aví, -atum (tr.): molestas, -a, -um (adj.): molesto, gobernar, servir, administrar.. molíor, -iris, -iri, -itus sum (dep.): minitor, -aris, -ari, -atus sum (dep.): construir, maquinar, amenazar. molítus, -a, -um: molido, mínor, -aris, -ari, -atus sum (dep.): mollta cibaria: harina, amenazar. molo, -Is, -ere, -ul, -itum (tr.): mo mínor (-us), -oris (comp.): menor, ler. minuo, -Is, -ere, -I, -utum (tr.): dis molle (adv.): suavemente, minuir. mollis, -e (adj.): blando, minus (adv.): menos, mollltla, -ae (f.): blandura, mlratlo, -onis (f.): admiración, mollitles, -el (f.): blandura, mlrabllis, -e (adj.) ^admirable , momentum, -i (n.): momento, immlraculum, -i (n.): milagro, prodi- . portancia. . gio. moneo, -es, -ere, -ul, -itum (tr.): mire (adv.): admirablemente, amonestar, advertir, avisar, mlríflcus, -a, -um (adj.): admirable, monitum, -I (n.): advertencia, avi miror, -aris, -ari, -atus sum (dep.): so. admirarse. monitus, -us (m.): advertencia, avi mlrus, -a, -um (adj.)a dm irab le, so. mlseeo, -es, -ere, -oui, mistum o mons, montls (m.): monte, mlxtum (tr.): mezclar, monstro, -as, -are, -avi, -atum (tr.): mlser, misera, mlserum (ad j.): mi mostrar. serable. monstrum, -i (n.): monstruo, misercor, -eris, -erl, -ertus sum monumentum. -i (n.): monumento, (dep.): compadecerse, mora, -ae (f.): tardanza, miseria, -ae (f.): miseria, desgra morbus, -i (m.): enfermedad, cia. „ mordax, -acls (adj.): mordaz, misericordia, -ae (f.): misericordia, mordeo, -es, -ere, momordf, m or- • pie da d. sum (tr.): morder, misericors, -cordls (adj.): miseri morior, -eris, mori, mortuus sum cordioso. (dep.): morir. missio, -onis (f.): misión, envío. moror, -aris, -ari, -atus sum (dep.): mitigo, -as, -are, -avi,. -atum (tr.): detenerse, morar, mitigar. mors, mortis (f.): muerte, roítis, -e (adj.): dulce, blando, morsus, -us (m.): mordisco.mitto, -is, -ere, mlsi, missum (tr.): mortalis, -e (adj.): mortal, enviar. mos, morís (m.): costumbre.
GRAMÁTICA LATINA motus, -us (m .): movimiento, moveo, -es, -ere, moví, motum (tr.): mover. mox (adv.): al momento, en segui da . mugió, -is, -íre, -¡vi o -II, -itum (m.): mugir resonar, mugitus, -us (m .): mugido, muiceo, -es, -ere, nrnlsi, muisum (tr.): acariciar. mulcto, -as, -are, -avi, -atum (tr.): castigar. mulgeo, -es, -ere, muís!, muisum (tr.): ordeñar, mulier, -eris (f.): mujer, mullo, -onis (m .):, muletero, arrie ro.. multiplex, -plicis (adj.): múltiple, multitudo, -inis (f.): multitud, multo (adv.) r mucho, multotles (adv.): muchas veces, multus, -a, -um (adj.): mucho, mundus, -¡ (m.): mundo, muneror, -aris, -ari, -atus sum (dep.): regalar. munio, -Is, -¡re, -ivi, -itum (tr.):
fortificar.
munus, -eris (n.): regalo, murm ur, -uris Vn .): murmullo, mus, muris (mi): ratón, murus, -i (m.) : muro, pared, m ura lla. musa, -ae (f.): musa, musca, -ae (f.): mosca, música, -ae (f.): música, mustela, -ae (f.)‘: comadreja, mutatio, -onis (f.): mutación, cam bio. muto, -as, -are. -avl, -atum (tr.): mudar, cambiar, mutus, -a, -um (adj.): mudo, mutuus, -a, -um (adj.): mutuo, mysterium, -II (n.): misterio, mythicus, -a, -um (adj.): fabuloso, mythus, -I (m.): fábula. N Na ev ius , -ií (m .) : Cn eo Ne vio . nám, namque (conj,): pues, porque, nanciscor, -eris, -cisci, nactus sum (dep.): obtener, alcanzar, nares, -ium (f.): nariz, narratio, -onis (f.): narración, narro, -as, -are, -avi, -atum (tr.): narrar, contar. nascor, -eris, nascl, natus sum (dep.): nacer, itasus, -i (m.): nariz.
301
natalis, -e (adj.): natal, natalls, -is (m.): nacimiento, natio, -onis (f.): nación, nativus, -a, -um (adj.): nativo, nato, -as, -are, -avi, -atum (i.): na dar. natu (ind.): de edad, natura, -ae (f.): naturaleza, naturalis, -e (adj.): natural natus, -a, -um (adj.): nacido, de edad. naufragium, -H (n.): naufragio, nauta, -ae (m.): navegante, marine ro . navalis, -e (adj.): naval, navigatio, -onis (f.): navegación, navigator, -oris (m .): navegante, navlgium, -ii (n.): navio, navígo, -as, -are, -avi, -atum (n.): navegar. navis, -is (f.): nave, navíta, -ae (m.): navegante, mari nero. ne (adv.): acaso, ne (conj.): para que no. n é. .. quidem: ni siquiera. Ne ap oli s, -Is (f .) : Ña pó le s, nébula, -ae (f.): niebla, nec (conj.): ni, y no. ñecdum (adv.): aún no. necessarius, -a, -um (adj.): necesa rio, amigo. necessitudo, -Inis (f.): necesidad, amistad. necesse (n. ind.)*. necesario, necessitas, -atis (f.): necesidad, necnon (ad v.):, tamb ién, ñeco, -as, -are, -avi, -atum (tr.): matar. necopinus, -a, -um (adj.): repenti no, inesperado, nedurrt (adv.): mucho menos, nefaria (adv.): indignamente, nefarlus, -a, -um (adj.): malvado, detestable. nefas (adj.): lo ilícito, nefastus, -a, -um (adj.): nefasto, malvado. nefastus (dies) ( ad j.): día inhábil p ar a pl ei te ar . neolegentla, -ae (f.): negligencia, descuido. neglego, -Is, -ere, -exi, -ectum (tr.): enospreciar, descuidar, negó, -as, -are, -avl, -atum (tr.): negar. negotium, -ii (n.): negocio, nemo, -inis (m.): nadie. nempe (adv.): a saber, en efecto.
GRAMATICA LATINA 302
AGUSTIN MATEOS M.
nemus, -oris (n.): bosque, nepos, -otis (m.): nieto, neptis, -is (f.): nieta, nequam (adj.): perverso, malo, nequáquam (adv„): de ningún mo do. ñeque (adv.): ni, y no, tampoco, nequeo, -is, -iré, -ivi, -itum (tr.) no poder. nequidquam (adv.): en vano, nequis, -quae o -qua, -quod, -quid (adj.): no sea que alguien, nequitia, -ae (f.): maldad, flojedad, pe rez a. nervus, -¡ (m .): nervio, nescio, -is, -ire,-iv¡, -itum (i-): no saber, ignorar. # nesclus, -a, -um (adj.): ignorante, neu (conj.): ni, y no. neuter, -tra, -trum (adj.): ni uno ni otro. neve (conj.): ni, y no. nex, necfs (f.): matanza, muerte, nexus, -us (m .): vínculo, nexo, ni (conj.): si no, a no ser que. nldue, -i (m .): nido, nlger, nigra, nigrum (adj.): negro, nlhil (o nil) (ind.): nada, nihllominus (conj. y adv.): no obs tante. Nil us, -I (m .) : ri o Ni lo. nimio (adv.): excesivamente, nimirum (adv.): sin duda¿ cierta mente. nlmls, nlmlum (adv.): demasiado, ba st an te . nimius, -a, -um (adj.): excesivo, nlnglt,' nlngebat, n lnxit (d efect.): ' nevar. nial (conj.): si no. niteo, -es, -ere, -ui (i.): brillar, nltldus, -a, -um (adj.): nítido, nitor, -oris (m.): brillo, esplendor, nitor, -eris, nlti, nixus aum (dep.): esforzarse, apoyarse, nlx, nivís (f.): nieve, no, ñas, nare, navl, natum (i.): nadar. nobllis, -e (adj.): famoso, noble, nebiiitas, -atls (f.): nobleza, nobilito, -as,s-are, -av|, -atum (tr.): ennoblecer. nocens, -entls (adj.): culpable, da ñino. noceo, -es, -ere, -cu¡ (n.): dañar, noctu (adv.): de noche, nocturnus, -a, -um (adj.): nocturno. No em us, -I (m .) : Noé .
nolo, nonvis, noile, noiui (tr.): no querer. nomen, -ínis (n.): nombre, nominatim (adv.): por su nombre, nominalmente. nomino, -as, -are, -av¡, -atum (tr.): nombrar, non' (adv.): no. No nae , -a ru m (f . p lu r. ): la s no na s, nonagesimus, -a, -um (adj.): nona gésimo. nonagínta (ind.): noventa, nondum (adv.): aún no. ■ nonne (con j.): po r ventura, nonnihil (adv.): algo, nonnisí (adv.): si no. nonnullus, -a, -um (adv.): alguno, nonnunquam (adv.): alguna vez. nonus, -a, -um (adj.): noveno, nosco, -is, -ere, novi, notum (tr.): conocer. noster, -tra, -trum (adj.): nuestro, nota, -ae (f.): nota, señal, notabills, -e (adj.): notable, notítia, -ae (f.): noticia, conoci miento. noto, -as, -are, -avi, -atum (tr.): notar, señalar, novem (ind.): nueve, noverca, -ae (f.): madrastra, novi, novisse (defect.): conocer, sa be r. novlssime (adv.): últimamente, novissimus, -a, -um (adj.): novísi mo, último. novítas, -atls (f.): novedad, novus, -a, -um (adj.): nuevo, nox, noctis (f.): noche, noxius, -a, -um (adj.): dañoso, no civo. nubes, -is (f.): nube, nubila, -orum (m. plur.): nublado, nubo, -is, -era, nupsi, nuptum (tr.): casarse (la mujer), nudo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): desnudar. nudus,' -a, -um (ad j.): desnudo, nugae, -arum (f. plur.): bagatelas, nullus, -a, -um (adj.): ninguno, num (adv.): si, acaso, numen, -inis (n.): numen, numero, -as, -are, -avi, -atum (tr.): numerar, contar, numerus, -i (m .): número. Nu m lto r, -o ri s (m .) : Nu m it or . nummus, -i (m .): moneda, nune (adv.): ahora, nunoupo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): llamar, nombrar.
nunquam (adV.): nunca, nuntia, -ae (f.): mensajera, nuntío, -as, -are, -avi, -atum (tr.): anunciar. nuntius, -ií (m .): mensajero, nuper (adv.): poco ha. nuptiae, -arum (f. plur.): nupcias, bod as. nurus, -us (f.).: nuera, nusquam (adv.): en ninguna parte, nutrix, -icis (f.): nodriza, nux, nucís (f.): nuez. Ny mp ha (f .) : N in fa . O o (interj.): iohí ob tprep.): por, a causa de. obaeratus, -í (m.): deudor, obdormio, -is, -iré, -ivi, -itum (L): dormir. obduco, -is, -ere, -duxi, -ductum (tr.): cubrir. obeo, -is, -iré, -ivi o -ii, -itum (tr.): ir al encuentro, morir, objicio, -is, -ere, -jecí, -jectum (tr.): objetar, echar. objurgo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): reprender. oblector, -aris, -ari, -atus sum (dep.): divertirse. obligo, -as, -are, -avi, -atum (tr,): obligar.. oblivío, -onis (f.): olvido, oblivíscor, -eris, -i, oblitus suni (dep.): olvidar, olvidarse.' obnoxíous, -a, -um (adj.): expuesto, obligado. oboedio, -Is, -iré (f.): obedecer, oborior, -iris, -iri, -ortussum (dep.): nacer. obriio, -Is, -ere, -uí, -utum (tr.): enterrar. obscuro, -as, -are, -avi, -atu m ( tr.) : obscurecer. obscurus, -a, -um (adj.): obscuro, obsecro, -as, -are, -avi, -atum (tr.): pe dir . obsequium, -II (n.): obsequio, obsequor, -eris, -i, -secutus sum (dep.); obedecer. observo, -as, -aré, -avi, -atum (tr.): observar. obes, -idis (m.): rehén, obsideo, -es, -ere, -sedl, -sessum (tr.): asediar, obsidio, -onis (f.): asedio, obsisto, -is, -ere, obstiti, obstitum (i:): oponerse, resistir.
303
obsoletos, -a, -um (adj.): sin valor, desusado. obsto, -as, -are, obstiti, obstitum (i.): oponerse, impedir, obstrepo, -¡s. -ere, -pui, -pitum (n.): hacer ruido. obtempero, -as, -are, -aví, -atum (i.): obedecer. obstestatio, -onis (f.): ruego, obtestor, -aris, -ari, -atus sum (dep.): rogar. obtineo, -es, -ere, -u¡, -tentum (tr.): obtener. obtrectatio, -onis (f.): envidia, obviam (prep.): al encuentro, obvius, -a,.-um (adj.): al paso, al encuentro. occasio, -onis (f.): ocasión, occasus, -us (m .): ocaso. Occídens, -entis (m.): Occidente, cocido, -is, -ere, -i, -casum (i.): mo rir, caer. occído, -is, -ere, -i, -cisum (tr.): matar. occulto, -as, -are, -avi, -atum (tr.): ocultar. occultus, -a, -um (adj.): oculto, occumbo, -is, -ere, -ubui, -ubitum (n.): caer, morir. occupo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): ocupar. occurro, -is, -ere, -i, -rsum (ri.): acudir. oceanus, -i (m.): el océano, cctavus, -a, -um (adj.): octavo, octingentesimus, -a, -um (adj.): el ochocientos, octo (ind.): ocho. October, -bris (m.): octubre, octogesimus, -a, -um (adj.): octo gésimo. octoginta (ind.): ochenta, oculus, -i (m.): ojo. odi, odisti, odiase (defect.): odiar, odiosus, -a, -um (adj.): odioso, odium, -ü (n.): odio, odor, -oris (m.): olor, offendo, -is, -ere, -i, -ensum (tr.): ofender. offensio, -onis (f.): ofensa, offero, -fers, -ierre, obtuli, oblatum (tr.)': ofrecer, officina, -ae (f.): taller, officium, -ii (li.): deber, olea, -ae (f.): oliva, oleum, -i (n.): aceite, olim (adv.): en otro tiempo, oliva, -ae (f.): oliva, olympicus, -a, -um (adj:),: olímpico.
304
AGUSTIN MATEOS M.
ominor, -aris, -ari, -atus sum (dep.): pr es ag ia n emitió, -Is, -ere, omisi, omlssum (tr.): omitir, abandonar, omnino (adv.): enteramente, omnipotens, -entis (adj.): omnipo tente. omnis, -e (adj.): todo, onero, ras, -are, -avi, -atum (tr.): cargar. onus, -eris (n.): carga, peso, onustus, -a, -um (adj.): cargado, opera, -ae (f.): obra, trabajo, operio, -is, -iré, -ul, -ertum (tr.): cubrir. opes, -um (f. plur.): riquezas, oplnio, -ónis (f.): opinión, oplnpr, -aris, -ari, -atus sum,(dep.): opinar. oportet, -tult, -tere (imprs.): con venir. oppeto, -Is, -ere, -ivi o -ii, - itum (tr.): sufrir.' oppidum, -i (n.): fortaleza, opbleo. -és, -ere, -evi, -etum (tr.): llenar. oppono, -is, -ere, opposul, oppositum (tr.): oponer, opprimo, -ís, -ere, opress!, oppressum (tr.): oprimir, opprobium, -íí (n.): oprobio, oppugnatio, -onis (f.): ataque, oppugno, -as, -are, -avi, -atum (tr.): atacar. ops, opls (f.): socorro, optimates, -um (m. plur.): nobles, pr in cip al es. optimus, -a, -um (adj.): óptimo, eptio, -onis (f.): elección, opción, opto, -as, -are, -avi, -atum (tr.): desear. opulentus, -a, -um (adj.): opulento, opus, -eris (n.): obra, trabajo, opus esse: necesitar, ser necesario, ora, -ae (f.): orilla, oracuium, -i (n.): oráculo, oratio, -onis (f.): discurso, oración, orator, -oris (m .): orador, orbis, -is (m.): globo, circulo, mun do. ordino, -as, -are, -avi, -atum (tr.): ordenar. ordior, -iris, -Iri, orsus sum (dep.): empezar, urdir, ordo, -inís (m.): orden. Orgetorix, -igis (m.): Orgetórige. orígo, -inis (f.): origen, orior, -eris, -iri, ortus sum (dep.): nacer, salir.
GRAMÁTICA LATINA
oriundus, -a, -um (adj.): oriundo, ornamentum, -i (n.): ornamento, adorno. ornatus, -us (m.): ornato, orno, -as, -are, -avi, -atum (tr.): adornar. ornus, -I (f.): olmo, oro, -as, -are, -avi, -atum (tr.): ro gar. orphanus, -i (ih.): huérfano, ortus, -us (m.): nacimiento, salida, os, o ris (n.): boca, rostro, os, ossís (n.): hueso, oscular, -aris, -ari, -atus sum (dep.): be sa r. oseulum, -I (n.): beso. ostendo, -is, -ere, -i, -ensum (tr.): mostrar. ostentatlo, -onis (f.): ostentación, ostento, -as, -are, -avi,' -atum (tr.) : ostentar, mostrar, ostlum, -li (n.): puerta, otlosus, -a, -um (adj.): ocioso, otlum, -lí (n.): ocio, paz. ovis, -Is (f.): oveja, ovo, -as, -are, -avi, -atum (i.): triun far. ovum, -i (n.): huevo. P pa bu ju m, -i (n .) : pa sto , ali me nt o, pa cis co r, -e ris , -i, pa ct us su m (d ep .): pa ct ar . 'paco, -as, -are, -avi, -atum (tr.): pa cificar. pa et um , -I (n .) : pa ct o, mod o: Padus, -1 (m .): el rio Po. pa en e (a d v .) : cas i, pa en it et , -e re , -u it (i m pe rs .) : a rr e pe nt irs e. pa la m (a dv .) : ab ie rt am en te , en pú bli co. pa la tlu m , -ii (n .) : pa lac io, pa le a, -a e (f .) : pa ja , pa lli um , -II (n .) : pa lio , ca pa , pa llo r, -o ris (m .) : pa lid ez , pa lu da m en tu m , -i (n .) : clá mi de , pa lu mb es , -is (m . y f. ): pa lo ma , pa lu s, -ud ís (f .) : la gu na , pal us, -i (m .) : pa lo, pa mp on us, -¡ (m , y f.): pámpano, pa ng o, -Is, -er e, pa nx i, pep lgi , peg i, pa et um ( tr .) : pa ct a r, pr od uc ir, pa ñis , -is (m .) : pa n. pa pa ve r, -e ris (n .) : ad or m id er a, pa r, pa rí s (a d j. ): pa r, ig ua l, pa ra di su s, -i (m .) : pa ra ís o.
pa rc e (a d v .) : pa rc am en te , co n m o deración. pa rc it as , -a tí s (f .) : ec on om ía , m o deración. pa rc o, -is , -e re , pe pe rc i o pa rs i, p ar citum o parsum (i.): perdonar, pa rc us , -a , -u m (a d j. ): pa rc o, pa re ns , -e nt is (m . y f ,) : p ad re o madre. pa re o, -es , -e re , -u l, rít um (i .) : ob e decer, parecer, pa ri es , -e tí s ( f .) : pa re d, pa ri ó, -is , -e re , pe pe ri, pa rt um (tr.): parir, ganar, p a ri te r (a d v .) : ig ua lm en te , pa ro , -as , -a re , -av i, -a tu m ( t r . ) : p re p ar ar . pa rs , pa rt ís ( f .) : p ar te , pa rt ic ep s, -ic ip is (a d j. ): pa rt íc ip e, cómplice. pa rt ic ip at io , -o ni s (f .) : p ar ti c ip a ción. pa rt ic ip o, -a s, -a re , -a vi , -a tu m (i .) : p ar ti c ip a r. pa rt rm (a d v .) : e n pa rt e , pa rti o.r , -i ri s, -i ri , «ít us su m (d ep .) : p ar ti r, di vi di r, pa rt us , -u s (m .) : p ar to , pa ru m (a d v .) : poc o, pa rv ui us , -a, -u m (a d j. ) : pe qu eñ o, pa rv us , -a , -u m (a d j. ): pe qu eñ o, pa se o, -is, -e re , pa vi, pa st um (n .) : pa ce r, ap a ce nt ar . pa ss er , -e ri s (m .) : p áj ar o, go rr ió n, pa ss im (a d v .) : p o r to da s p ar te s, pa ss us , -a , -u m (a d j. ): ex te nd id o, pa st or , -o ri s (m .) : pa st or , pa te fa ol o, -Is, -e re , -fe ci, -fa ct um (tr.)-: abrir, descubrir, pa te o, -e s ,- e re , -ui (i .) : e st a r p a tente o abierto, extenderse, pa te r, p at ri s (m. ).: pa dr e , pa te rf am il ia s, pa tr is fa m il ia s (m .) : p a d re de fa m il ia . pa te rn us , -a , -u m (a d j. ): p at er na l, pa ti en s, -e nt is (a d j. ): pa ci en te , pa ti en tl a, -a e ( f .) : pa ci en ci a, pa ti or , -e ri s, pa ti , pa ss us su m (dep.): padecer, p at ri a , -a é ( f. ): p a tr ia , pa tr ie iu s, -a , -u m (a d j. ): pa tr ic io , pa tr im on lu m , -il (n .) : pa tr im on io , pa tr o , -as , -a re , -a vi , -a tu m (t r. ): consumar, hacer, cometer, pa uc it as , -a tí s (f .) : po qu ed ad , pa ul at im (a d j. ): po co a poc o, pa ul is p er (a d v .) : poc o, pa ul o (a d v .) : po co tie m po , pa ul ul um (a d v .) : u n po qu ito .
305
pa ul um (a d v. ): poc o, pa up er , -e ri s (m .) : po br e, pa up er le s, -el (f .) : po br ez a, pa up er ta s, -a tí s (f .) : po br ez a, pa ve o, -es , -e re , pa vi (i .) : te n e r miedo. pa vi du s, -a , -um ( a d j. ): tím id o, pa vi m en tu m , -i (n .) : sue lo, pa vo , -o ni s ( m .) : pa vo re a l, pa vo r, -o ri s (n .) : pa vo r, pa x, pa ci s (f .) : pa z. pe ce at um , -I (n. ):- pe ca do , fa lt a, pec oo, -a s, -a re , -av i, -a tu m (i .) : pe car. pe ct us , -o ri s (n .) : pe ch o, pe cu s, -u s (m .) : ga na do , pe cu ni a, -a e (f .) : di ne ro , pe cu s, -o ri s (n .) : re ba ño , pe cu s, -u di s (f .) : be st ia , b ru to , pe de s, -i ti s (m .) : so ld ad o de in fa n tería. p ej or (p e ju s) , -o ri s (c om p. ): pe or , pe lli s, -í s (f .) : pi el , pe llo , -is , -e re , pe pu li, pu lsu m (t r. ) : arrojar. pe nd eo , -es , -e re , pe pe nd i, pe ns um (tr.): pender, colgar, pe nd o, -í s, -e re , pe pe nd i, pe ns um (tr.): pensar, pagar, pe ne s (p re p .) : en p o d e r de , e n ca sa de . pe ne tr o, -a s, -a re , -a vi , -a tu m ( tr .) : pe n et ra r. pe ni tu s (a d v .) : en te ra m en te , p er (p re p .) : po r. pe ra , -a e ( f .) : al fo rj a, pe ra eq ue (a d v .) : p o r ig ua l, pe ra go , -Is, -e re , -eg i, -a ct um ( tr .) : cumplir. pe ra gr o, -a s, -a re , -av i, -a tu m ( t r . ) : recorrer. pe rc el lo , -1$, -ere, -culi, -cuisum (tr.) i herir. pe rci pi o, -is, -e re , -ce pi, ce pt um (tr.): percibir. pe rc ur ro , -is, -e re , -c u rr i, -c ur su m (L): recorrer. pe rc ut ió , -Is, -e re , -c uss i, -cu ssu m (tr.): golpear, herir, pe rd lt us , -a , -um (a d j. ): pe rd id o, malvado. pe rd o, -is, -er e, -di di, -d itu m (t r. ) : p er de r, co rr om pe r, pe rd uc o, -is , -e re , -d ux l, -d uc tu m (tr.): llevar. pe re gr in us , -a , -um (a d j. ): pe re gr i• no, viajero. pe re nn is , -e (a d j. ): pe re nn e, co nt i nuo.
30 6
AGUSTIN MATEOS M.
pe re o, -is , -¡ re , -H, -i tu m (i .) : p er e pe rt in eo , -e s, -e re , -u i ( n .) : p e rt en e cer. cer. pe rf er o, -f er s, -f e rr e , -tu l], -l at um pe ru ro , -is , -e re , -u si , -u st um (t r. ): (tr.j: llevar, sufrir, abrasar. p ér fi d o, -is , -e re , -fe ci , -f ec tu m pe rv en io , -is , -i ré , -i, -e nt um (i .) : (tr.): ejecutar, hacer, llegar. pe rf id ia , -a e (f .) : pe rf id ia , m al da d, pe s, pe dí s (m .) : pi e. pe rf id us , -a , -u m (a d j. ): pé rf id o, pe ssi mu s, -a , -u m (a d j. ): pé sim o, desleal, traidor. pe st il en ti a, -a e ( f .) : pe sti le nc ia , pér fru ory -e ri s, -fr uí , -f ru lt ü s su m pe st e. (dep.): gozar. pe sti s, -i s (f .) : pe st e, pe rf ug a, -a e (m .) : tr án sf u ga , de se r pe ti tio , -o ni s (f .) : pe tic ió n, bú sq ue tor. da, ataque. pe rfu gl o, -is, -e re , -I, -it um (i .) : re pe to , -is , -e re , -iv¡ o -ii, -i tu m (t r. ): fugiarse, huir, pe di r, ir . pe rfu gl um , -U (n .) : re fu gi o, ph as el us , -i (m .) : ba rc a , ch al up a, pe rf un go r, -e ris , -i, -f un ct us sum ph ilo so oh ia , -a e (f .) : fil os of ía , (dep.): cumplir. pi e (a d v .) j pi ad os am en te , pe rg o, -is , -e re , -r ex i, -r ec tu m (i .) : pi et as , -a ti s ( f .) : pi ed ad , caminar. pi ge t, -e re , -u it (i m p e rs .) : pe sa r, pe ri cl it or , -a ri s, -a ri , -a tu s su m pi ge r, pi gr a, pi gr um (a d j. ): pe re zo (dep.): peligrar. so. pe ri cu io su s, -a , -u m (a d j. ): pe li gr o pl gn us , -o ri s (n .: pr en da , pl le us , -I (n .: so m br er o, so. # pi lu m , -i (n .) : da rd o, pe ric ui um , -i ( n j : pe lig ro , pe rim o, -is, -e re , -e ml , -e m pt um pi lu s, -i (m .) : pe lo, pin go , -is , -e re , pin xi , pl ct um ( tr :) : (tr.): m atar,. quitar, p in ta r. pe ri nd e (a dv .) : de l mi sm o mo do , pe ri tu s, -a , -um (a d j. ): há bi l, co no pi ng ui s, -e (a d j. ): pi ng üe , pin us, -u s (o -i) (f .) : pi no , cedor. pl pe r, -e ri s (n .) : pi m ie nt a, pe rj ur iu m , -ii (n .) : pe rj ur io , pi ru m , -i (n .) : p er a, pe rj ur us , -a , -u m (a d j. ): pe rj u ro , pi ru s, -i (m .) : pe ra l, pe rm an eo , -e s, -ere^ -m an si , -m an - p is c at or , -o ri s (m .) : pe sc ad or , sum (i.): permanecer, pis cis , -i s (m .) : pe z. pe rm isc eo , -e s, -e re , -s cu i, -m ix tu m pi us , -a , -u m ( a d j. ): pi ad os o, (tr.): mezclar. pl ac eo , -e s, -e re , -c ui , -c it um (i .) : pe rm it ió , -is , -e re , -m is¡ , -m iss um agradar. (tr.): permitir. pl ac o, -a s, -a re , -a vi , -a tu m ( t r. ) : pe rn ic io sa s, -a , -u m (a d j. ): pe rn i aplacar. cioso. pl ag a, -a e (f .) : ll ag a , tr a m p a , re d . pe rn ic it as , -a ti s (f .) : li ge re za , pl añ e (a d j. ): en te ra m en te , pe rn ix , -ic is (a d j. ): ve lo z, lig er o, pl an it ie s, -e i (f .) : ll a n u ra , pe rp es , -e ti s (a d j. ): pe rp et uo , pl an us , -a , -u m (a d j. ): ll an o, pe rs ev er o, -a s, -a re , -av í, -a tu m pl au su s, -u s (m .) : ap la us o, (tr.): perseverar. pl eb is ci tu m -i (n .) : pl eb isc ito , pe rs on a, -a e ( f. ): c a re ta , ca rá tu la , pl eb s, pl eb is (f .) : pl eb e, pe rsp ic io , -is , -e re , -p ex i, -p ec tu m pl ec to , -ís , -e re , -ex i o -ex cu i, -e xu m (tr.): ver, mirar. (tr.): castigar, doblar, pe rs tr in go , -is , -e re , -in xi , -i nc tu m pl en us , -a , -u m (a d j. ): ll en o, (tr.): oprimir. pl er iq ue , -a eq ue , -a qu e (a dj . p lu r. ): pe rs ua de o, -es , -e re , -s ua si , -su as um los demás, la mayor parte, (tr.): persuadir. pl er um qu e (a d v .) : or di n ar ia m en te , pe rs ua sio , -on is (f .) : pe rs ua si ón , comunmente. pe rt er re o, -es , -e re , -u] , -i tu m ( t r .) : pl or o, -a s, -a re , -av í, -a tu m (i .) : ll o rar. atemorizar. pe rt in ac ia , -a e (f .) : pe rt in ac ia , p lu it (i m p er s. ): ll ov er , p er ti na x, -a ci s (a d j. ): te na z, p e rt i pl ur es , -r a (a d j. ): mu ch os , naz. pl us , pl u rí s (a d j. ): m ás .
GRAMATICA LATINA pl uv ia , -a e ( f .) : ll u v ia .. po en a, -a e (f .) : ca sti go , pe na , po en it en ti a, -a e (f .) : pe ni te nc ia , po et a, -a e (m .) : po et a. Polyhymnla, -ae (f.): musa Polimnia. po lle ns , -e ni s (a d j. ): po de ro so , po lli ce or, -e ri s, -e ri , -¡ tu s su m (dep.): prometer. po llu o, -is , -e re , -l uí , -l ut um ,( tr .) : manchar. po mu m, -i (n .) : m an za na , po nd o (í n d .) : en pe so, po nd us, -e ri s (n .) : pe so, po ne (p re p .) : de tr ás , pon o, -ís , -e re , po sui , po si tu m ( tr .) : po ne r. po ns , po nt is (m .) : pu en te , po nt ife x, -ic is (m .) : po nt ífi ce , po nt icu s, -a , -u m (a d j. ): de l P on to , po pu la rís , -e (a d j. ): po pu la r, po pu la tio , -on is (f .) : sa qu eo , po pu lo r, -a ri s, -a ri , -a tu s su m (dep.): saquear, talar, po pu lu s, -i (m .) : pu eb lo , po pu lu s, -i ( f .) : ch opo , pó rr ig o, -is , -e re , -r ex i, -r ec tu m (tr.): extender, dar. po rr o (a d v .) : fi na lm en te , e n v er dad. p o rt a, -a e (f .) : pu er ta , po rte nd o, -is , -e re , -d i, -e nt um ( t r .) : anunciar. po rt ic us , -u s (f .) : pó rt ic o, po rto , -a s, -a re , »-avi, -a tu m (t r. ): llevar. po rt us , -u s (m .) : p ue rt o, po seo , -is , -e re , po pos ci ( tr .) : pe di r, po ssi de o, -e s, -e re , -s ed i, -se ssu m (tr.): poseer. po ssu m, po te s, po sse , po tu i ( i .) : po de r. po st (p re p .) : de sp ué s, po ste a (a dv .) : de sp ué s, po st er ít as , -a ti s (f .) : po st er id ad , po st er us (o p ós te r) , -a , -u m (a d j. ): siguente. po sth ao (a d v .) : en ad el an te , po stq ua m (c on j. ): de sp ué s qu e. po str em o (a d v .) : fi na lm en te , po st re m us , -a , -u m (a d j. ): p os tr e mo, último. po st ríd ie (a d v .) : e l d ia si gu ie nt e, po st ul at um , -i (n .) : pr et en si ón , p e tición. po stu lo, -a s, -a re , -av i, -a tu m (t r. ): pe di r. po te ns , -e nt is (a d j. ): po de ros o, po tente.
307
po te nt ia , -a e (f .) : po te nc ia , po de r, po tio , -o ni s (f .) : be bi da , po ti or , C-i us), -o ri s (c om p. ): m ej or , pr ef er ib le . po tio r, -i ri s, -í ri , -¡ tu s su m (d ep .) : apoderarse. po tis , -e (a d j. ): po d er o so ,. im po r tante. po ti ssi mu m (a dv .) : pr in ci pa lm en te , po ti us (a d v .) : m ás bi en , po to, -a s, -a re , -a vi , -a tu m ( t r . ) : be be r. po tu s, -u s (m .) : be bi da , p ra e (p re p .) : an te s, de la nt e, en comparación de. pr ae be o, -e s, -e re , -u¡ , -i tu m (t r. ): dar, mostrar. pr ae ce p to r, -o ris ( m .) : -pr ec ep tor , pr ae ce pt um , -i (n .) : pr ec ep to , m an dato. p ra e ci n g o ,- Ís , -e re , -ci nx i, -c in ctu m (tr.): ceñir, rodear, pr ae ci pi o, -is , -e re , -ce pi, -c ep tu m (tr.): mandar, enseñar, pr ae ci pu us , -a , -u m (a d j. ): pr in ci pa l. pr ae cl ar us , -a , -um (a d j. ): pr ec la ro , pr ae cl ud o, -is, -e re , -cl us i, -cl usu m (tr.): cerrar. pr ae co x, -oc is (a d j. ): pre co z, pr ae da , -a e (f .) : pr es a, bo tín , pr ae di co , -a s, -a re , -av i, -a tu m (i .) : pu bl ic ar , pr ed ic ar , pr ae di co , -is , -e re , -d íx i, -d ic tu m (tr.): predecir, profetizar, pr ae di tu s, -a , -u m (a d j. ): do ta do , p ra ed or , -a ri s, -a ri , -a tu s sum (dep.): robar, despojar, pr ae eo , -is , -i ré , -iv i, -it um (i .) : pr ec ed er , i r de la nt e, pr ae fe ro , -f er s, -- fe rr e, -t ul i, -l at um (tr.): preferir. pr ae fic io , -is, -e re , -fe ci, -fe ct um (tr.): llevar delante, poner al frente de. pr ae li um , -i (n .) : gu e rr a , lu ch a, pr ae m it to , -is , -e re , -m isí , -m iss um (tr.): enviar delante, pr ae m iu m , -ii (n .) : pr em io . Praenes, -is (n.): Palestrina (en el -Lacio). pr ae pa ro , -a s, -a re , -a ví , -a tu m ( t r .) : p re p ar ar . pr ae ri pi o, -is, -e re , -ui , -r ep tu m (tr.): arrebatar anticipadamente, pr ae se ns , -e nt is (a d j. ): pr es en te , pr ae se pe , -is (n .) : pe se br e. * p ra es er ti m (a d v .) : pr in ci pa lm en te , pr ae si di um , -ii (n .) : de fe ns a.
308
AGUSTIN MATEOS M.
pr ae st an s, -a nt is (a d j. ): gr an de , excelente. pr ae st o, -a s, -a re , -s tit i, -s tit um ( i. ) : dar, aventajar. p ra e te r (p re p .) : ex ce pto , fu er a de. pr ae te re a (a dv .) s ad em ás , pr ae te re o, -is, -ir é o .¡v i, -i tu m (i .) : p as a r p o r al to , om iti r, pr ae te x ta , -a e (f .) : la ca pa co rta , pr ae to r, -o ri s (m .) : pr et or , pr ae tu ra , -a s (f .) : p re tu ra , pr ae vi de o, -es , -e re , -I, -v isu m (t r. ) r pr ev er . pr an di um , -ii (n .) : alm ue rzo , pr at um , -i (n .) : pr ad o, pr av us , -a , -um (a d j. ): ma lv ad o, pr ec or , -a ri s, -a ri , -a tu s su m (d ep .): rogar, suplicar. pr ec ar io (a d v .) : de pr es ta do , en pr ec ar io . pre ce s, -u m (f. p lu r. ) : ru eg os , sú pl ica s. pre be nd o, -is, -e re , -i, -en su m (t r. ): tomar, coger. pre mo , -is , -e re , pr es si, pr es su m (tr.): oprimir, apretar, pr et lo su s, -a , -um (a d j. ): pre cio so, pr et iu m , -li (h .) : pr ec io . Priamus, -I (m.): Priamo. pr ld íe (a dv ,) : el dí a an te s, pr im or es , -um (m . p lu r. ): lo s pr in cipales, los primeros, pr im um (a d v .) : pr im er am en te , pr im us , -a , -u m (a d j. ): pr im ero , pri nc ep s, -ci pis (m. y f .) : prí nc ipe , pr in ci pa l. pr in ci pa tu s, -u s (m .) : pr im ac ía , pr in cip iu m, -il (n .) : pr in cip io , pri scu s, -a, -u m (a d j. ): an tig uo , pr ist in us , -a, -u m (a d j. ): an tig uo , pr lu s (a dv .) : an te s, pr im er o, pr iu sq ua m (c on j.) : an te s que . pr lv at us , -a , -um (a d j. ): pr iv ad o, pr o (p re p .) : po r, com o, se gú n, en lugar de. pr ob ab il it er (a d v .) : pr ob ab le m en te , pr ob e (a d v .) : ho ne sta m en te , pr ob ita s, -a ti s (f .) : pr ob id ad , pro bo , -as , -a re , -av i, -a tu m (t r. ): pr ob ar , ap ro ba r, pr ob us , -a, -um (a d j. ): bu en o. Prooas, -ae (m.): el rey Procas. pr oc ax , -ao is (a d j. ): pr oc az , pro ce do , -is, -e re ,' -ce ssi, -ce ssu m (i.): adelantarse, proceder, pr oc el la, -a e (f .) : te m pe sta d, pr oc la mo , -as , -a re , -av l, -a tu m (n .) : pr oc la m ar , g ri ta t. pr oc ón su l, -u lls (m .) : pr oc ón su l.
pr oc ul (a d v .) : lej os, pr oc um bo , -is, -e re , -cu bu i, -c ub itu m (i.): recostarse, caer, pr oc ur ro , -is, -e re, -i, -c ur su m (i .) : adelantarse. pro de o, -is, -ir é, -ivi o -ii, -it um (Í- ): salir, pr od ig ium , -ii (n .) : pr od ig io, p or tento. pr ed iti o, -on is (f .) : tra ic ió n, pr od ito r, -o ri s (m .) : tr ai d or , pro do , -is , -e re , -d idi , -d itu m ( tr .) : entregar. pro du co , -is, -e re , -du xl, -du ct um (tr.): producir. pr oe iiu m, -ii (n .) : ba ta ll a, co mb at e, pr of an us , -a, -um (a d j. ): pr of an o, pro fe oto (a dv .) : ci er ta m en te , en verdad. pr of ero , -f e rs ,.. -f er re , -t uil, -latum (tr.): sacar fuera, pro fie io, -is, -er e, -fe ci, -fe ct um (n.): aprovechar. pro fic isc or, -e ris , -i, -f ec tu s su m (dep.): marchar. pr of lig o, -as , -a re , -av i, -a tu m (t r. ): huir, derrotar. pro ge nie s, -el (f .) : ra za , de sc en de n cia. pr og na tu s, -a , um (a d j. ): de sce n diente. pr og re di or , -e ri s, -i, -g re ssu s sum (dep.): avanzar. pr og re ssu s, -u s (m .) : pr og re so , avance. pro hi be o, -es, -e re , >ui, -i tu m ( t r .) : pr oh ib ir. pr oí nd e (a dv ,) : p o r lo ta nt o, pro jic io, -Is, -e re , -je ci, -je et um (tr.): arrojar, pr ol es , -is (f .) : pr ol e, pr olo gu s, -is (f .) : pró log o, pr om iss um -i (m .) : pr om es a, pr om it to , -is, -e re , -mi si, -m iss um (tr.): prometer. pro mo , -is, -e re , -mp si, -m pt um (tr.): sacar. pr om pt us , -a, -um (a d j. ): pr on to , diligente. pr on us , -a, -um (a d j. ): inc lin ad o, pr op ag o, -a s, -a re , -av i, -a tu m (t r. ): pr op ag ar . pr op ag o, -In is (f .) : de sc en de nc ia , pr ope (p re p. ): ce rc a, pr op er o, -a s, -a re , -av i, -a tu m (t r. e i.) : apresu rarse , co rrer, proplto ius, -a, -u m (a d j. ): pro pic io, pr op ln gu ita s, -a ti s (f .) : pa re nt es co , pr ox im id ad .
309
GRAMÁTICA LATINA pro pi nq uu s, -a , -u m (a d j. ): pr óx im o, cercano. pr op io r, -iu s (c om p. ): m á s ce rca no , pr op riu s, -a , -u m (a d j. ): pr op io, pro pon o, -is , -e re , -p osu i, -po sit um (tr.): proponer, pr op os itu m, -í (n .) : pr op ós ito , pr op ri et as , -a ti s (f .) : pr op ie da d, pr op te r (p re p .) : a ca us a de. pr op te re a (a d v .) : p o r eso, p o r lo cual. pr or ipi o, -is, -e re , -r ip ui , -r ep tu ní (tr.): sacar, arrebatar, pr os cri bo , -is , -e re , -ip sl, -ip tu m (tr.): proscribir, desterrar, pr os eq uo r, -e ris , -i, -s ec ut us sum (dep.): proseguir. pr os pe ct o, -as , -a re (t r. ): ve r, m ir a r a lo lejos. pr os pe r, -a , -um (a d j. ): pr ós pe ro , pro spi cio , -is , -e re , -pe xi, -p ec tu m (tr.): mirar, acechar^ ver. pr os te rn o, -is , -e re , -s tr av i, -s tr at um (tr.): abatir, vencer, pr os um , pro de s, pro de ss e, pro fui (i.): aprovechar, servir, pr ot er o, -is, -e re , -t ri vi , -t ri tu m (tr.): aplastar, pr ot in us (a dv .) : a l mo me nt o, pr ov id en tía , -a e (f .) : pr ov id en ci a, pro vid eo , -es , -er e, -1, -visum (tr.): pr ov ee r. pro vid us, -a, -um (a d j. ): pr óv id o, cauto, prudente, previsor, pro vi nc ia, -a e ( f .) : pr ov in cia , pro voc o, -as , -a re , -av i, -a tu m (t r. ): pr ov oc ar , ll am ar . pro xim us, -a , -um (a d j. ): pró xim o, pr ud en s, -e nt is (a d j. ): pr ud en te , pr ud en tia , -a e ( f .) : pr ud en ci a, pr yt an iu m , -ii (n .) : pr itá ne o. pu bli cu s, -a, -um (a d j. ): púb lic o, pu de t, -e re, -u it (i m pe rs .) : av er gonzarse. pu dic iti a, -ae ( f .) : ho ne st id ad , pu dor. pud icu s, -a, -um (a d j. ): pú di co , pu doroso..' pu do r, -o ri s (m .) : pu do r, pu el la, -ae ( f .h niñ a, pu eri lis , -e (a d j. ): pu er il, pu er iti a, -a e ( f .) : niñ ez, pu gn a, -a e (f .) : pu gn a, pe le a, co m ba te . pu gno , -as , -a re , . -a vi , -a tu m (i .) : pe le ar . pu lc he r, -ch ra , -c hr um (a d j. ): h e r moso, pulcro.
pu lc hr itu do , -i ni s (f .) : pu lc ri tu d, be lle za . p u ll us ,.- i (m .) : pol lo, pu lso , -a s, -a re , -av i, -a tu m (t r. ): golpear. pu lvi s, -e ri s (m .) : polv o, pu nc tu m, -i (n .) : pu nt o, pin cha zo , pi ca du ra . pu ngo , -is , -e re , -nx i o pu pu gí, pu nc tum (tr.): punzar, picar, pu nc tu s, -u s (m .) : pi ca du ra , pu ni cu s, -a , -u m (a d j. ): ca rt ag in és , pu nió , -is , -e re , -ivi ,-i tu m ( tr .) : ca s tigar. pu pp is, -i s (f .) : po pa . pu rg o, -a s, -a re , -a vi , -a tu m (t r. ) limpiar, librar, pu rp ur a, -a e (f .) : pú rp ur a, pu rp ur eu s, -a , -u m (a d j. ): pu rp úr eo , pu ru s, -a , -um (a d j. ): pu to , pu te us , -i (m .) : el pozo , pu to , -a s, -a re , -av i, -a tu m (t r .) : pe ns ar , ju zg ar . Pythia, -ae (f.): Pitonisa. Q qua (adv.): por donde, quacumque (adv.): por cualquier p ar te . quadragesimus, -a, -um (adj.): cua dragésimo. quadraginta (ind.): cuarenta, quadrans, -antis (adj.): la cuarta pa rt e. quadriga, -ae (f.): cuadriga, quadringeni, -ae, -a (adj.): cuatro cientos cada uno. quadrlngenti, -ae, -a (adj.): cuatro cientos. quaero, -is, -ere, quaesivi, quaesitum (tr.): buscar, quaeso, quaesumus (defect.): rue go, rogamos. quaestio, -onis (f.): cuestión, pre gunta. quaestor, -oris (m.): cuestor, quaestura, -ae (f.): cuestura, quaestus, -us (m.): ganancia, qualis, -e (adj.): cual, quailscumque, qualecumque (adj.): cualquiera qualitas, -atis (f.): cualidad, quaüter (adv.): de qué manera, quam (conj.): cuan, cuanto, quamdiu (adv.): mientras, hasta cuando. quamobrem (conj.): por lo cual, quamprimum (adv.): cuanto'antes.
310
AGUSTIN MATEOS M.
Qulrinus, -I (m.): Quirino. quamquam (conj.): aunque, quamvis (conj.): aunque, Qulrites, -um (m. plur.): Quirites. quandoquidem (conj.): puesto que. quis, quae, quod, quid (pron.): quién, qué. quanto (adv.): cuanto, quantus, -a, -um (adj.): cuanto, quisnam. quaenam, quodnam, quidcuan grande. nam (pron.): quién, qué. quapropter (conj.): por lo cual, quisquís, quaequae, quidquld o quare (conj.): por qué, por lo cual, quicquld (adj.): cualquiera que. quartus, -a, -um (adj.): cuarto, quo (adv.): a donde, quasl (conj.): como, como si. quo (conj.): para que. quater (adv.): cuatro veces, quoad (conj.): hasta que. quatio, -Is, -ere, (quassi), quassum quolibet (adv.): a cualquier parte, (tr.): sacudir, quominus (conj.): que no. quattuor (ind.): cuatro, quomodo (adv.): como, que (conj.): y. quondam (adv.): en otro tiempo, quemadmodum (conj.): como, quoniam (conj.): porque, puesto quercus, -us (f.): encina, que. quaerela, -ae ( f . ) : queja, disputa, quoque (adv.): también, querella. quorsum (adv.): hacia dónde, queror, -er¡s, -eri, questus sum quot (ind.): cuántos, (dep.): quejarse. quoties (adv.): cuantas veces, querulus, -a, -um (adj.): quejum quotiescumque (adv.): siempre que. bro so. quousque (adv,): ¿hasta cuándo? qui, quae, quod (pron.): el que, la quovis (adv.): adonde quiera, a que, lo que. cualquier parte. qui (adv.): como, quia (conj.): porque, R qulcumque, quaecumque, quodcumque (pron.): cualquiera que. quídam, quaedam, quoddam, quid- radlus, -i¡ (m.): radio, rayo, dam (pron. y adj.): alguno, cier radix, -icis (f.): raíz, rado, -Is, -ere, rasi, rasum (tr.): to . raer, quidem (adv.): ciertamente, en ver dad. , ramosus, -a, -um (adj.): ramoso, ramus, -i (ra.): ramo, rama, quidni (adv.): ¿por qué no? quies, -etis (f.): descanso, quietud, rana, -ae (f.): la rana, quiesco, -is, -ere, quievi, quietum rapax, -acls (adj.): rapaz, rapiña, -ae (f.): rapiña, robo, (i.): descansar. quietas, -a, -um (adj.): quieto, tran rapio, -is, -ere, -ui, raptum (tr.): quilo. arrebatar, quitar, raptar, quilibet,quaelibet, quodlibet (pron.): raptor, -oris (m.): raptor, cualquiera. rarus, -a, -um (adj.): raro, qulndecim (ind.): quince, rates, -is (f.): barca, balsa, quindecimus, -a, -um (adj.): déd- ratio, -onis (f.): razón, moquinto.' raucus, -a, -um (adj.): ronco, quingeni, -ae, -a (adj. plur.): de recedo, -is, -ere, -cessí, -cessum (i.): quinientos en quinientos, apartarse, retirarse, quingenti, -ae, -a (adj. plur.): qui recens, -entis (adj.): reciente, nue nientos. vo. quiñi, -ae, -a (adj. plur.): de cinco recido, -is, -ere, -i, -casum (n.): re en cinco. caer. quinguagesimus, -a, -um (adj.): recipio, -Is, -ere, -cepi, -ceptum quincuagésimo. (tr.): recibir. quinquaglnta (ind.): cincuenta, recito, -as, -are, -avl, -atum (tr.): quinqué (ind.): cinco. . recitar. quinquennlum, -ii (n.): quinquenio, recognosco, -is, -ere, -novi, -nitum quinqués (adv.): cinco veces, (tr.): reconocer, recordar, qulntus, -a, -um (adj.): quinto, reconciliatio, -onis (f.): reconcilia quippe (conj.): puesto que. ción.
GRAMÁTICA LATINA reconollio, -as, -are, -avi, -atum (tr.): reconciliar, restablecer, recondo, -Is, -ere, -didi, -ditum (tr.): esconder, ocultar, recordatio, -onis (f.): recuerdo, recordor, -aris, -ari, -atus sum (dep.): recordar. recreo,' -as, -are, -avl, -atum (tr.): recrear. recte (adv.): rectamente, rector! -oris (m .): rector, director, reotus, -a, -um (adj.): recto, recumbo, -Is, -ere, -cubui, -cubitum (n.): recostarse. recupero, -as, -are, -avi, -atum (tr.): recobrar. recurro, -is, -ere, -curri, -cursum (n.): recurrir. recuso, -as, -are, -avi, -atum (tr.): rehusar, rechazar, reddo, -is, -ere, -dldl, -ditum (trO: devolver, hacer. redeo, -Is, -iré,-II o -Ivi, -itum (tr.): volver. redigo, -is, -ere, -egi, -actum (tr.): agregar. redimo,' -is, -ere, -emi, -emptum (tr.): redimir. redintegro, -as, -are, -avi, -atum (tr.): renovar, reintegrar, resta bl ec er . réditos, -us (m.): vuelta, reduco, -is, -ere, -duxi, -ductum (tr.): reducir. redundo, -as, -are, -avi, -atum (i.): redundar, volverse, refero, -fers, -ferre, -tuli, -latum (tr.j: llevar, referir, refert, referre (impers.): importar, reficio, -is, -ere, -feci, -fectum ( tr.) : rehacer. reflecto, -is, -ere, -exi, -exum (n. y tr.): doblar, volver, refugio, -Is, -ere, -i, -itum (tr. y n .): retirarse, apartarse, regia, -ae (f.): casa real, regina, -ae (f.): reina, regio, -onis (f.): región, regjus, -a, -um (adj.): reglo, real, regno, -as, -are, -avi, -atum (tr.): reinar. regnum, -i (n.): reino, regó, -is, -ere, rexi, rectum (tr.): regir. reqredior, -erís, -i, -gressus surr\ (dep.): regresar, regula, -ae (f.): regla, rejlcío, -is, -ere, -jeci, -Jeotum (tr.): rechazar.
311
relabor, -eris, -i, -lapsus sum (d ep.): recaer. relegatio, -onis (f.): destierro, religio, -onis (f.): religión, jura mento, conciencia, rellgp, -as, -are, -avl, -atum (tr.): ligar, atar. reiinquo, -is, -ere, -liqul, -lictum (tr.): dejar, abandonar, reliqulae, -arum (f. plur.): reliquias, restos. reiiquus, -a, -um (adj.): restante, remaneo, -es, -eré, -nsi, -nsum (i.): pe rm an ec er , qu ed ar se , remedlum, ,-ll (n.): remedio, remex, -¡gis (m .): remero, remigium, -li (n.): remo, remlssio, -onis (f.): remisión, rela ja ci ón . remitto, -is, -ere, -misi, -mlssum (tr.): remitir. remoror, -aris, -ari, -atus sum (dep.): retrasar, aplazar, remuneratlo, -onis (f.): remunera ción. Remus, -i (m.): Remo, remus, -i (m .): el remo, renideo, -es, -ere (i.): relucir, res pl an de ce r. renuntio, -as, -are, -avi, -atum (tr.}: renunciar, referir, renuo, -is, -ere (i.): rehusar, reor, reris, reri, ratus sum (dep.): pe ns ar . reparo, -as, -are, -avi, -atum (tr.).: reparar, renovar. repello, -is, -ere, -puli, -pulsum (tr.): rechazar. repente (adv.)r repentinamente, repentinust -a, -um (adj.): repenti no . reperio, -is, -iré, -peri, -pertum (tr.): hallar, encontrar, repeté, -is, -ere, -Ivi o -H, -itum (tr.): volver a buscar, repetir, repleo, -es, -ere, -plevi, -pletum (tr.): llenar. repono, -Is, -ere, -posul, -positura (tr.): reponer. reporto, -as, -are, -avi, -atum (tr.): traer, alcanzar. reposco, -Is, -ere, -poposci (tr.): pe dir de nuevo. reprehendo, -lis, -ere, -i, -ensum (tr.): reprender, hallar, reprimo, -Is, -ere, -presi, -pressum ■(tr.): reprimir. repto, -as, -are, -avi, -atum (i.): raptar, arrastrarse.
312
AGUSTÍN MATEOS M.
requles, rei (y -etls) (f .): descanso, requiesco, -is, -ere, -evi, -eturn (i.): descansar. requiro, -is, -ere, -IsivJ, -Isítum (tr.): bu sc ar , re qu er ir . res, reí (f.): cosa, asunto, negocio, rescib, -is, -¡re, -¡vi, o -ii, -itum: sa be r. resideo, -es, -ere, -sedi, -sessum (i.): sentarse, residir, permane cer. resisto, -is, -ere, restiti, restltum (i.): detenerse, resistir, resono, -as, -are, -ui, o -avl, -atum (i.): resonar. r'esplcío, «Is, -ere, -spexl, -speetum (tr.): mirar, considerar, respondeo, -es, -ere, -di, -nsum* (i.): responder. responslo, -onls (f.): respuesta, responsum, -i (n.): respuesta, respublíca, reipublioae (f .): repú bli ca , Es ta do . restauratío, -onís (f.): restauración, restauro, -as, -are, -avi, -atum (tr.): restaurar, restablecer. * restituo, -is, -ere, -I, -utum (tr .): restituir, restablecer, resurgo, -is, -ere, -rex!, -reotum (i.): resurgir. rete, -Is (n.): red. retlneo, -es, -ere, -ul, -tentum (tr.): retener. retraho, -ís, -ere, -axl, -actum (tr.): .retraer, apartar, retro (adv.): hacia atrás, reus, reí (m .): acusado, reo. reverentia, -aé (f.): reverencia, reverto, -is, -ere, -i, -versum (i.): volver. revertor, -eris, -i, -versus sum (dep.): volverse, regresar, revoco, -as, -are, -avi, -atum (tr.): volver a llamar, rex, regís (m.): rey.» Rhea Sylvla (f.): Rea Silvia. Rhenus, -1 (m.): rio Rin. rhombus, -I (m.): rodaballo (pez), rideo, -es, -erl, rlsl, rlsum (tr. y n.): reír. ridiculus, -a, -um (adj.)t ridiculo, rigo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): regar, bañar. ripa, -ae (f.): ribera, orilla, risus, -us (m.): risa, burla, ritus, -us (m.): rito, costumbre, rlvulus, -i (m .): arroyue lo. rivus, -I (m .): arroyo, rixa, -ae (f.): riña.
GRAMATICA LATINA
robus, -orls (n.): roble, fuerza, robustus, -a, -um (adj.): robusto vigoroso. rogo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): ro gar, pedir. Roma, -ae (f.): Roma, romanus, -a, -um (adj.): romano. Romulus, -i (m .): Rómulo. ros, rorls (m .): rocío, rosa, -ae (f.): rosa, ro'stra, -orum (n. plur.): tribuna, rostrum, -i (n.): pico de ave, espo lón de la nave, rota, -ae (f.): rueda, disco, roto, -as, -are , -avi, -atum . (t r.) : rodar. rotundus, -a, -um (adj.): redondo, ruber, rubra, rubrum (adj.): rojo, rubor, -orls (m.): rubor, rudis, -e (adj.): rudo, ruga, -ae (f.): arruga, ruina, -ae (f.): ruina, rumor, -orls (m .): rumor, rumpo, -Is, -ere, rupl, ruptum (tr.): romper. ruó, -Is, -ere, -i, -tum (n. y tr.): caer, precipitarse, rupes, -is (f.): roca, peñasco, rursus (adv.): de nuevo, otra vez. rus, rurls (n.): campo, rusticus, -a, -um (adj.): rústico, rutilo, -as, -are, -avl, -atum (i.): b ri ll a r, re sp la nd ec er .
3 Sabinus, -a, -um (adj.): sabino, sacer, sacra, «jacrum (adj.): sagra do. sacerdos, -otis (m. y f.): sacerdote, sacerdotisa. sacramentum, -I (n.): juramento, sacramento. sacrificlum, -II (n.): sacrificio, sacro, -as, -are, -avi, -atum (tr): consagrar. saorum, -I (n.): sacrificio, saecularls, -e (adj.): secular, saeculum, -I (n.): siglo, saepe (adv.): con frecuencia, saeplo, -Is, -iré, -psl, -ptum (tr.): cercar. saevio, -Is, -Iré, -ii, -Itüm (n.): en furecerse, ser cruel, saevltla, -ae (f.): crueldad, saevus, -a, -um (adj.): cruel, sagltta, -ae (f.): saeta, sal, salís (m.): sal, gracia.
sallo, -is, -iré, salui, saltum (n.): saltar. salius, -a, -um (adj.)salió, saiix, -icis (f.): sauce, saitem (adv.): al menos, salto, -as, -are, -avi, -atum (i.): saltar. saltus, -us (m .): monte, salto, saluber, -bris, -bre (adj.): saluda ble. salus, -utis (f.): salud, salvación, salutaris, -e (adj.): saludable, salutatio, -onis (f.): salutación, saluto, -as, -are, -avi, -atum (tr,): saludar. salve (defect.): Dios te guarde, salvus, -a, -um (adj.): salvo, sancio, -Is, -iré. -ivi o -anxí, -cltum o sanctum (tr.): sancionar, de cretar. sane (a dv.): ciertamente, en ver dad. sanguís, -inis (m.): sangre, sanitas,- -atis (f.): sanidad, salud, sano, -as, -are, -avi, -atum (tr.): sa nar, curar. sanus, -a, -um (adj.): sano, sapiens, -entis (adv.): sabio, saplenter (adv.): sabiamente, saplentla, -ae (f.): sabiduría, saplo, -is, -ere, -ui, -ivi o -ii (i.): saber, tener sabor. Sara , -ae (f .): /Sara, éapor, -orls (m.): sabor, sardo, -ís, -iré, -rsi, -rtum (tr.): co ser. sarcuius, -i (m .): azada, sata, -orum (n. plur.): sembrados, satago, -is, -ere (i.): ocuparse, afa narse. satelles, -itis (m.): satélite, servi dor. satio, -as, -are, -avi, -atum (tr.): saciar. satis (adv.): bastante, satisfacio, -is, -ere, -feci, -factum (tr.): satisfacer. satius (adv. comp.): preferible, me jo r. satur, satura, saturum (adj.): har to, saciado. Saturn alia, -ium (y -orum) (n. p lu r. ): Sa tu rn al es , saturo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): hartar. saucio, -as, -are, -avi, -atum (tr.): herir. saucius, -a, -um (adj.): herido, saxum, -i (n.): piedra, neñasco.
313
scando, -is, «ere, «i, «ansum (tr.): subir, trepar. scarus, -i (m.): escaro (pez), sceleratus, -a, -um (adj.): malvado, sceleste (adv.): impíamente, sceiestus, -a, «um (adj.): malvado, scelus, «eris (n.): crimen, maldad, señóla, «ae (f.): escuela, scientiá, -ae (f.): ciencia, conoci miento. scilicet (adv.): a saber, en efecto, scindo, -is, «ere, soídi, sdssum (tr.): rasgar, desgarrar, solo, -is, -iré, -ivi, -itum (tr.): sa be r. sciscítor, -aris, -ar>. -atus sum (dep.): pregu ntar.' ' scopulus, -i (m,): escollo, roca, scorpio, -onis (m.) : escorpión, scribo, -is, -ere, -ípsi, -iptum (tr.): escribir. scrutor, -aris, -ari, -atus sum (dep.): registrar, escudriñar, scutum, -¡ (n.): escudo, secedo, -is, «ere, -cessi, -cessum (i.): retirarse, separarse, secerno, -is, -ere, -creví, -cretum (tr.): separar. seco, -as, -are, -cul, -ctum (tr.): cortar. secreto (adv.): secretamente, secretum, -i (n.): secreto, sector, -aris, -ari, -atus sum (dep.):
seguir.
secundo (adv.): en segundo lugar, p or se gu nd a vez . secundum (prep.): según, secundus, «a, -um (adj.): segundo, favorable. seouris, -is (f.): segur, hacha, seourue, -a, -um (adj.): seguro, secus (adv.): de otro modo, de lo contrario. secus (prep.): a lo largo de. sed (conj.): pero, sino, sedeo, -es, -ere, -di, sessum (i.): sentarse. sedes, -is (f.): asiento, silla, mora da. seditio, -onis (f.): sedición, seduco, -is, -ere, -duxi, -ductum (tr.): apartar, seducir, seges, -etis (f.): mies, segrego, -as, -are, -avi, -atum (tr.): apartar. sejungo, -is, -ere, -junxi, -junctum (tr.): apartar, separar, sella, -ae (f.): silla, asiento. Semus, -1 (m .): Sem.
314
AGUSTIN MATEOS M.
semel (adv.): una vez. servio, -is, -Iré, -ii o -ivl, -itum (i.): semen, -Inis (n.): semilla, servir, ser esclavo, semlanlmus, -a, -um (a dj. ): mori servo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): bundo.. conservar, guardar, semper (adv.): siempre, servus, -I (m .): siervo, esclavo, semplternus, -a, -um (adj.); sempi seu (conj.): o. terno. severitas, -atis (f.): severidad, ri senato r, -orls (m .): senador, gor. senatus, -us (m .): el Senado, severus, -a, -um (adj.): severo. senecta, -ae (f.): vejez, Sextilis, -e (adj.): Agosto, senectus, -utis (f.): vejez, sextus, -a, -um ( a d jj : sexto, senex, senls (m. y f.): viejo, si (coñj.): si. aenílis, -e (adj.): senil, sic (adv.): así. sénior, (-lus), -oris (com p.): más s i c . . . u t : d e t a l m o d o . . . q ue . viejo, antepasado, sica, -ae (f.): puñal, senslm (adv.): poco a poco, s ic c o, - a s , - a r e , - a vi , - a t u m ( t r i s e sensus, -us (m .): sentido, car. sententla, -ae (f.): sefttencfa, opi síccus, -a, -um (adi.): seco, nión, parecer, Sicilia, -ae (f.): Sicilia, sentina, -ae (f.): hez. siculus, -a, -um .(ad j-): siciliano, sentio, -is, -iré, sensi, sensum (tr.): elcut (o sicuti) (conj.): como, asi sentir. como. separatím (adv .): separadam ente, stdus, sideris (n.): estrella, separo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): significo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): separar. significar. sepelio, -is, -iré, -ivi, -ultum (tr.): signo, -as, -are, -avi, -atum (tr.)j enterrar, sepultar, señalar. sepono , -Is, -ere, -posui,* -positum signum, -i (n.): signo, bandera, (tr.): separar, silentlum, -li (n.): silenció, septerp (ind.): siete. slleo, -es, -ere, -ui (n.*): callar, September, -bris (m .): Septiembre, silva, -ae (f.): selva, bosque. septemdecim (lnd.): diez y siete. Silvanus, -i (m.): Silvano, Septentrio, -onls (m .): Septentrión, silvester, -tris, -tre (adj.): silvestre, septimus, -a, -um (adj.): séptimo, slmilis, -e (adj.): semejante, septingenti, -ae, -a (adj. plur.): se slmiiiter (adv.): análogamente, tecientos. slmilitudo, -inis (f.): semejanza, septuagesimus, -a, -um (adj.): sep slmtus, -ii (m .): mono, tuagésimo. simplex, -icis (adj.): simple, senci septuagihta (ind.): setenta, llo. sepulorum,'-I (n.): sepulcro, simul (adv.): juntame nte, sepultura, -ae (f.): sepultura. simul ac (o atque) (conj.); luego Sequana, -ae: el río Sena, que, tan pronto como, sequanl, -orum (m .): los secuanos. simulaorum, -I (n.): imagen, sequor, -eris, -i, -cutgs sum (dep.): slmulatlo, -onls (f.): ficción, seguir. ' simulo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): serenus, -a, -um (adj.): sereno, disimular, fingir, serm o, -onis (m .): conversación, sin (conj.): pero si. sero, -Is, -ere, sevi, satum (tr.): sine (prep.): sin. sembrar. singularis, -e (adj.): singular, sero, -is, -ere, -ui, sertum (tr.) : en síngull, -ae, -a (adj. plur.): uno a lazar, juntar. uno, de uno en uno. sero (adv.): tardíamente, tarde, siníster, -tra, -trum (adj.): izquier serpens, -entis (m. y f.): serpiente, do, siniestro. serpo, -is, -ere, -psi, -ptum (i.): ser sino, -Is, -ere, Sivi, sitüm (tr.): de p ea r, ar ra st ra rs e . ja r, pe rm it ir : serus, -a, -um (adj.): tardo, tardío, sinus, -us (m .): seno, golfo, serva, -ae (f.): sierva, esclava, siquidem (conj.): puesto que. servilis, -e (adj.): servil, siquis, -quae o -qua, -quod, -quid servitus, -utis (f.): esclavitud. (adj.): si alguien o alguno.
GRAMATICA LATINA sisto, -is, -ere, steti, statum (tr. e i.): resistir, pararse, sitiens, -entis (adj.): sediento, sitis, -is (f.): sed, ardor, sive (conj.): o. s i v e . . . s i ve : y a . . . y a . sobrinus, -i (m .): sobrino, socer, -eri (m ,): suegro, societas, -atis (f.): sociedad, socius, ra, -um (adj.): compañero. Sócrates, -is (m.): Sócrates, socrus, -us (f.): suegra, sol, solis (m .): sol. solatium, -ii (n.): consuelo, solemnis, -e (adj.): solemne, soleo, -es, -ere, solitus sum (i.): acostumbrarse, soler, solitudo, -inis (f.): soledad, soliers, -ertis (adj.): hábil, astuto, soliertia, -ae (f.): habilidad, astu cia. soincito, -as, -are, -avi, -atum (tr.): solicitar. sollieitudo, -inis (f.): inquietud, so licitud. soiiicitus, -a, -um (adj.): solicito, cuidadoso. soium, -i (n.): suelo, tierra, solus, -a, -um (adj.): solo, solvo, -is, -ere, -i, solutum (tr.): p ag ar , de sa ta r, somnium, -ii (n.): ensueño, somnus, -i (m.): sueño, sonitus, -us (m .): sonido, sono, -as, -are, -ui, -itum (i.): sonar, sonus, -i (m.): sonido, son. sophus, -a, -um (adj.)¿ sabio, sopor, -oris (m .): sueño, sorbeo, -es, -ere, -bui y rpsi, -rptum (tr.): sorber. sordes, -ium (f. plur.): suciedad, in mundicia. soror, -oris (f.): hermana, sors, sortis (f.): suerte, sortior, -iris, -itus sum (dep .): sor tear, caer en suerte, spargo, -is, -ere, -reí, -rsum (tr.): esparcir.. spatium, -ii (n.): espacio, species, -ei (f.): especie, apariencia, spectaculu m, -i (n .): «espectáculo, specto, -as, -are, -avi, -atum (tr.): mirar, atender a. speculum, -i (n.): espejo, specus, -us (m.): cueva, sperno, -is, -ere, sprevt, spretum (tr.): despreciar, spero, -as, -are, -avi, -atum (tr.): esperar.
315
spes, spei (f.): esperanza, splritus, -us (m.): espíritu, aliento, spiro, -as, -are, -avi, -atum (i.): respirar. splendidus, -a, -um (adj.): esplén dido, brillante. splendor, -orls (m.): esplendor, spolio, -as, -are, -avi, -atum (tr.): despojar. spolium, -11 (n.): despojo, spondeo, -es, -ere, spopondl, sponsum (tr.): prometer, sponsa, -ae (f.): esposa, sponsus, -i (n.): esposo, aponte (adv.): espontáneamente, por voluntad. stabulum, -I (n.): establo, stabllis, -e (adj.): estable, stadlum, -ii (n.): estadio, stagnum, -1 (n.): estanque, statim (adv.): al instante, statua, -ae (f.): estatua, statuo, -Is, -ere, -i, -utum (tr.): es tatuir, establecer, status, -us (m.): estado, situación, stella, -ae (f.): estrella, sterilis, -e (adj.): estéril, sterno, -is, -ere, stravi, stratum (tr.) : allan ar, .abatir, sterquilinium, -i (n.): estercolero, stipendium, -ií (n.): sueldo, stipes, -itis (m.): tronco, stirps, stirpis (f.): tronco, raíz, sto, stas, stare, steti, statum (n.): estar de pie. strenuus, -a, -um (adj.): valeroso, diligente, vigoroso, strepitus, -us (m.): estrépito, stringo, -is, -ere, -inxl, strictum (tr.): apretar, empuñar, strues, -is (f.): montón, struo, -is, -ere, -uxl, -uctum (tr.): cohstrúir, formar. studeo, -es, -ere, -ui (n.) : aplicarse, estudiar, desear. studiosus, -a, -um (adj.): estudioso, afanoso. studium, -ii (n.): estudio, afán, de seo. stulte (adv.): neciamente, stultítia, -ae (f.): necedad, stultus, -a, -um (adj.): necio, stupo r, -oris (m .): estupor, suadeo, -es, -ere, suasí, suasum (tr.):. aconsejar, suavis, -e (adj.): suave, suávitas, -atis: dulzura, gusto, sua vidad. suaviter (adv.): suavemente.
316
AGUSTIN MATEOS M.
sub (prep.): debajo, subdueo, -Is, -ere, -duxl, -ductum (tr.): sacar, retirar, subeo, -Is, -iré, -ii o -ivi, -itum (tr.): entrar, soportar. siiblgo, -is, -ere, -egi, -actum (tr.): sujetar, someter, subinde (adv.): después, en segui da. súbito (adv.): de repente, subitus, -a, -um (adj.): repentino, subjicio, -is, -ere, ' -Jed ,’ -Jeotum (tr.): someter, sublicius (pons) (adj.): puente de mad era en el 'Tíber. subiimis, -e (adj.): alto, sublime, submergo, -is, -ere, -mersi, -mersum (tr .): sumergir. * submitto, -is, -ere, -misi, -missum (tr.): someter. submoveo, -es, -ere, -movi, -motum (tr.): apartar, remover, subrideo, -es, -ere, -risi, -risum (i.): sonreír. subriplo, -Is, -ere, -ripui, -reptum sorprender, robar, subsellium, -ii (n.): banco, asiento, subsequor, -eris, -i, -cutus sum (dep.): seguir de cerca, subsidium, -ii (n.): ayuda, socorro, subsum, -es, -esse (i.): estar deba baj o. subter (prep.): debajo. subvenio , -is, -ere, -i, -ventum (i.): . ayudar. succedo, -is, -ere, -cessi, -cessum (n.): suceder, seguir, suceendo, -is, -ere, -di, -censum (tr.): encender. succumbo, -is, -ere, -cubui, -cubitum (n.): sucumbir, sucus, -i (m.): jugo, sufficio, -is, -ere, -feci, -fectum (tr. e i.): bastar, sustituir, suggero, -is, -ere, -gessi, -gestum (tr.): sugerir, sulcus, -i (m.): surco, sum, es, esse, fui (n.): ser. summoveo, -es, -ere, -moví, -motum (tr.): remover, apartar, summus, -a, -um (adj:): sumo, su pr em o. sumo, -is, -ere, sumpsi, sumptum (tr.): tomar, super (prep.): encima, superbia, -ae (f.): soberbia, superbus, -a, -úm (adj.): soberbio, superi, -orum (m. plur.): los dioses.
GRAMÁTICA LATINA
superior (ius), -oris (comp.): su pe rio r, an te ri or . superjaolo, -is, -ere, -Jen;, -jeotum (tr.): arrojar, añadir, supero, -as, -are, -avi, -atum (tr.): vencer. superstes, -itis (adj.): supervivien te. superstitio, -onis (f.): superstición, supersum, -es, -esse, -fui (n.): res• petar, sobrevivir, supervenio, -is, -iré, -i, -ventum (n.): llegar, sobrevivir. suppetiae, -arum (f. plur.): socorro, supplex, -Icis (adj.): suplicante, supplicium, -i! (n.): suplicio, supra (adv.): sobre, encima, supremus, -a, -um (adj.): supremo, surgo, -Is, -ere, -rexl, -reotum (i.): levantarse. sus, suis (m. y f.): cerdo, susolpio, -is, -ere, -cepi, -ceptum (tr.): emprender, tomar, suscito, -as, -are, -avi, atum (tr.): suscitar, levantar. suspendo, -is, -ere, -i, -pensum (tr.): colgar, suspender, suspício, -onis (f.): sospecha, suspicio, -is, -ere, -pexi, -pectum (tr.): sospechar. suspicor, -aris, -ari, -atus sum (dep.): sospechar. sustineo, -es, -ere, -ui, -tentum (tr.): sostener. sutor, -oris (m.): zapatero, suus, sua, suum (pron.): suyo. Syracusae, -arum (plur.): Siracusa. T tabella, -ae (f.): tablilla, tabellarius, -l¡ (m.): cartero, taberna, -*ae (f.): choza, tabernaculum, -i (n.): tienda, tabula, -ae (f.): tabla, cuadro, taceo, --es, -ere, -cul, -citum (tr. e !.): callar. tacíturnítas, -atis (f.): silencio, ta citurnidad. tacitus, -a, -um (adj.): callado, taedium, -II (n.): hastio, taeter, -tra, -trum (adj.): negro, feo. talis, -e (adj.): tal. tam (adv.): tan, tanto, tamdiu (adv.): tanto tiempo, temen (conj.): sin embargo, tándem (a dv.): po r fin.
tango, -is, -ere, tetígi, tectum (tr.): tocar. tanquam (conj.): como, tanto (adv.).: tanto, tantopere (adv.): tanto, tantum (adv.): solamente, tantummodo (adv.): solamente, tantus, -a, -um (adj.): tanto, tan grande. tardítas, -atis (f.): tardanza, tardus, -a, -um (adj.): tardo, lento. Taurus, -i (m.): monte Tauro, taurus, -i (m.): toro, tectum, -i (n.): techo, tego, -Is, -ere, texi, teotum (tr.): cubrir, proteger, telum, i- (n.): dardo, flecha. Tenienites, -ae (m.): epíteto de Apolo. temere (adv.): temerariamente, temeritas, -atis (f.): temeridad, tempero, -as, -are, -avi, -atum (tr.): moderar. tempestas, -atis (f.): tempestad, tiempo. templum, -i (n.): templo, tempus, -oris (n.): tiempo, tenax, -acls (adj.): .tenaz, tendo, -is, -ere, tetendi, tensum o tentum (tr.): tender, teneo, -es, -ere, -ui, tentum (tr.): tener, .retener. tener, -a, -um (adj.): tierno, tentó, -as, -are, -avi, -atum (tr.): tentar, intentar, buscar, tenuis, -e (adj.): tenue, tenus (prep.): hasta, ter (adv.): tres veces, teres, -etis (adj.): redondo, tergeminus, -a, -um (adj.): triple, triplicado. tergum, -i (n.): la espalda, terminus, -i (m.): término, terni, -ae, -a (adj. plur.): de tres en tres, tres a cada uno. tero, -ís, -ere, trívl, tritum (tr.): trillar, consumir, térra, -ae (f.): tierra, terreo, -es, -ere, -u¡, -itum (tr.): aterrar, espantar, terrestris, -e. (adj.): terrestre, terribilis, -e (adj.): terrible, terror, -oris (m .): terror, tertius, -a, -um (adj.): tercero, testa, -ae (f.): barró, vasija de ba rro. testimonium, -ii (n.): prueba, testi monio. testis, -is (m. y f.): testigo.
317
testor, -aris, -ari, -atus sum (dep.): atestiguar. testudo,, -inis ( f.) : tortuga , teter, tetra, tetrum (adj.): negro, feo. texto, -is, -ere, -xi, o -ui, textum (tr.): tejer. theatrum, -i (n.): teatro. Thebanus, -a, -um (adj.): Teb'ano. Themistocles, -is (m.): Temístocles. thesau rus, -i (m .): tesoro. Tiberis, -is (m.>: Tiber. tibia, -ae (f.) ¡ flauta, tigilium, -i (n.): leño, tronco, tigris, -!s (m. y f.): tigre, timeo, -es, -ere, -ui (tr.): temer, timidus, -a, -um (adj.): tímido, timor, -oris (m.): temor, tingo, -is, -ere, tinxi, tin ctum (tr.) : teñir. títulus, -i (m.): título, toga, -ae (f.): toga, togatus, -a, -um (adj.): togado, tolero, -as, -are, -avi, -atum (tr.): tolerar. tollo, -is, -ere, sustuli, sublatum (tr.): llevar, levantar, quitar, tondeo, -es, -ere, totondi, tonsum (tr.): trasquilar, cortar el pelo, tonítru, -us (n.): trueno, tonitrum, -i (n.): trueno, tormentum, -i (n.): tormento, torqueo, -es, -ere, torsi, tortum (tr.): torcer, atormentar, tracto, -as, -are, -avi, -atum (tr.): tostar. tot (incL): tantos, totídem (ind.) otros tantos, totus, -a, -um (adj.): todo, entero, trabs, trabis (f.): viga, nave, tracto, -as, -are, -avi, -atum (tr.): tratar. trado, -is, -ere, -didi» -dítum (tr.): entregar, decir. traduco, -is, -ere, -duxl, -ductum (tri): conducir, pasar, trasladar, tragícus, -a, -um (adj.): trágico, traho, -is, -ere, -axi, -actum (tr.): arrastrar, trae r violentamente, tragoedia, -ae (f.): tragedia, trajicio, -is, -ere, -jeci, -jectum (tr .): echar, atravesar, trasportar, tranquiliitas, -atis (f.): tranquili dad. tranquillas, -a, -um (adj.): tranqui lo. trans (prep.): al otro lado de. transeo, -is, -iré, -ivi o -ii, -itum (n.): pasar.
31 3188
AGUSTÍN MATEOS M.
transfero, -fers, -ferre, -tull, -latum tundo, -is, -ere, tutudl, tunsum y (tr.): pasar, llevar, tusum (tr.): tundir, golpear, transfigo, -is, -ere, -flxl, -fixum túnica, -ae (f.): túnica, (tr.): atravesar, turba, -ae (f.): turba, tropel, transfuga, -ae
. GRAMATICA LATINA unguís, -is (m.): uña. unlcus, -a, -um (adj.): único, universus, -a, -um (adj.): todo, uni versal. unquam (adv.): alguna vez. unus, -a, -um (adj.) : uno, único, unusquisque, -quaeque, -quodque, -quidque (adj.): cada uno. urbanus, -a, -um (adj.): urbano, urbs, urbis (f.): ciudad, urgeo, -es, -ere, ursl (tr.): apretar,, urgir. ursus, -i (m .): oso. oso. usquam (adv.): en alguna parte, usque (adv.): hasta, usura, -ae (f.): usura, lucro, usurpo, -as, -are, -aví, -atum (tr.): usurpar. usus, -us (m .): uso. ut, uti (conj.): que. para que, como, uter, utra, utrum (adj.): cuál de los dos. uterque, utraque, utrumque (adj.): uno y otro, ambos, utilis, -e (adj.): útil, utilítas, -atis (f.): utilidad, utinam (interj.): ojalá, utique (adv.): ciertamente, sí. utor, -eris, -i, usus sum (dep.): usar, tratar. utrimque (adv.): de ambas partes, utrum (adv. y conj.): si, si acaso, uva, -ae (f.): uva, racimo; uxor, -oris (f.): esposa. V vacanter (adv.): inútilmente, vacatio, -onis (f.): cesación, exen ción. vacca, -ae (f.): vaca, vaco, -as, -are, -avi, -atum (n.): vacar, estar ocioso o libre, dedi carse. vacuitas, vacuitas, atis ( f.): el vado, vacuus, -a, -um (adj.): vado, vado, -Is, -ere, vasí, vasum (i.): ir, visitar. vadum, -i (n.): vado, vadus, -i (m.): vado, vae (interj.): jay! vagitus, -us (m.): lloro, llanto, vagor, -aris, -ari, -atus sum (dep.): vagar, andar errante, vagus, -a, -um (adj.): vago, vaga bu nd o. valde (adv.): muy, mucho, valeo, -es, -ere, -ui (tr.): valer, es tar sano..
31 3199
valetudo, -Inis (f.): salud, validus, -a, -um (adj.): robusto, sa no. . vallis, -Is (f.): valle, vallum, -I (n.): estacada, trinchera, ra . valí us, -i (m .): es taca, e stacada , vanitas, -atis (f.): vanidad, vannus, -i (f.): criba, vanus, -a, -um (adj.): vano, vapor, -oris (m.): vapor, humo, vapulo, -as, -are, -avl, -atum (dep.): ser azotado. varietas, -atis (f.): variedad, vario, -as, -are (tr.): variar, ador nar. varius, -a, -um (ádj.): vario, vas, vadls (m .): fiador, fiador, vastitas, -atis (f.): ruina, desola ción, devastación. vasto, -as, -are, -avi, -atum (tr.): devastar, destruir, vastus, -a, -um (adj.): grande, ex tenso. vates, -is (m. y f.): poeta, adivino, vaticinium, -ii (n.): vaticinio, ve (conj.): o. vecordia, -ae (f.): locura, vecorsj -ordis (adj.): loco, vectigal, -alis (n.): tributo, contri bu ci ón . vehemens, -entis (adj.):.vehemente, vehementer (adv.): con vehemen cia. veho, -is, -ere, vexl, vectum (tr.): llevar, arrastrar, vel. (conj.): o, aun. vello, -is, -ere, velli o vulsí, vulsum (tr.): arrancar. velo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): cu b ri r, ve la r. velocltas, -atis (f.): velocidad, velox, -ocls (adj.): veloz, ligero, velum, -i (n.): velo, vela de nave, velut, veluií (conj.): como, venatío, -onis (f.): caza. Venator, -oris (m.): cazador, venditío, -onis (f.): venta, vendo, -is, -ere, -didi, -dítum (tr.): vender. venenum, -I (n.): veneno, veneo, -Is, -iré, -ü O ivi, -itum (dep. p a s. ): se r ve nd id o, venerabilis, -e (adj.): venerable, venerar, -aris, -ari, -atus sum (dep.) venerar, honrar, venia, -ae (f.): perdón, permiso, venio, -is, -iré, ven!, ventum (i.): venir, ir.
320 320
AGUSTIN MATEOS M.
GRAMATICA LATINA
321 321
\
venor, -aris, -ari, -atu$ sum (dep .): cazar. venter, -tris
vexo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): vejar. vía, -ae (f.): vía, camino, viator, -oris (m.): caminante, vicesimus, -a, -um (adj.): vigésimo, vicinus, -a, -um (adj.): vecino, vicis (f.): vez, alternativa, cambio, vícíssim (adv.): alternativamente, vicíssitudo vicíssitudo,, -inis-inis- (f.): alternativ a, vicisitud. victima, -ae (f.): victima, victor, -oris (m .): vencedor, victoria, -ae (f.): victoria, victrix, -icis (f.): vencedora, victus, -us (m .): alimento, vicus, -i ( m .): aldea, videlicet (ad v.): a Baber. Baber. video, -es, -ere, vidí, visum (tr.): ver. videor, -eris, -eri, visus sum (dep.): p ar ec er . vigeo, -es, -ere, -ui (n.): estar vi gente. vígil, -Mis (adj.): vigilante, vigilia, -ae (f.): vigilia, centinela, vigilo, vigilo, -as, -are, -avi, -atum (tr.) : vigilar, velar, viginti (ind.): veinte, vigor, -oris (m .): vigor, vilis, -e: (ad j.): vil, bajo, villa, -ae (f.): granja, quinta, vlllicus, vlllicus, -i (m .): granjero, mayor. domo. vimen, -inis (n.): mimbre, vincio, -is, -Iré, vinci, victum (tr.): atar. vínola, -orum (n. plur.): cárcel, vinco, -Is, -ere, vici, vletum (tr.): vencer. vinculum, -i (n.): vínculo, lazo, vindex, -Icis (m. y f.): vengador, violo, -as, -are, -avi, «atum (tr.): vengar. vindicta, -ae (f.): venganza, vinea, -ae (f.): viña, mantelete, vinum, I-. (n. ): vino, violentia, -ae (f.): violencia, vlolentus, -a, -um (adj.): violento, vindico, -as, -are, -avi, -atum (tr.): violar. vípera, -ae (f.): víbora, vir, vir» vir» (m .): va rán, maxido. vlrens, -entis (adj.): verde, vires, -ium (f. plur.): fuerzas, virga, -ae (f.): vara, vírglnitas, -atis (f.): virginidad, virgo, -inis (f.): virgen, virgultum, -i (n.): matorral, vírldls, -e (adj.): verde.
\
virilís, -e (adj.): viril, varonil, virtus, -utis (f.): virtud, valor, vis, vis (f.): fuerza, vigor, viscera, -um (n. plur.): entrañas, viso, -is, -ere, visi, visum (tr.): vi sitar. visus, -us (m .): vista, aspecto, vita, -ae (í.): vida, vitalis, -e (f.): vital, vitiosus, -a, -um (adj.): vicioso, vitis, -is (f.):.vid, uva. vitium, -ii (n.): vicio, vito, -as, -as, -are, -avi, -avi, -atum -atum (tr.): evi tar. vitulus, -i -i (m.): ternero, bece rro, vitupero, -as, -are, -avi, -atum (tr.): despreciar, vituperar, vivo, -is, -ere, vixi, victum (n.): vi vir. vivus, -a, -um (adj.): vivo, vix (adv.): apenas, vixdum (ad j.): apenas, vocabulum, -i (n.): vocablo, vociferar, -aris, -ari, -atiis sum (dep.): vociferar. voco, voco, -as, -are, -are, -avi, -atum -atum (tr .): lla mar. volatilis, -e (adj.): volátil, volito, -as, -are, -avi, -atum (n.): revolotear, vagar, volo, -as, -are, -avi, -aftum (i.): vo lar. I volo, vis, velle, volul (i.): querer. Volsci, Volsci, -orum (m. (m. plu r.): los VolsVolscos. 1 Volsinii, -orum (m. plur.): Volsena. volubilis, -e (adj.): voluble.
volucer, -cris, -ere (adj.): volátil, volucrís, -is (f.): ave, pájaro, volumen, -Inis (n,): rollo, volumen, voluntarios, -a, -um (adj.): volun tario. voluntas, -atis (f.): voluntad, voluptas, -atis (f.): placer, vomer, -eris (m.): reja del arado, vortex, -icis (f.): remolino, votum, -i (n.): voto, voveo, -es, -ere, vovi, votum (tr.): ofreoer. vox, vopis (f.): voz, palabra, vulgaris, -e (adj.): vulgar, oomún. vulgo (adv.): generalmente, común mente. vulgo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): divulgar. vulnero, -as, -are, -avi, -atum (tr.): vulnerar, herir, vulnus, -eris ín.): herida, vulpécula, -ae ' (f.): zorrilla. vulpes,'-is (f.): zorra, vulpinus, vulpinus, -a, -um (adj.): de zorra. vultur, -uris (m.): buitre. vultus, -us (m.): rostro, cara. X
Xerxes, -is -is (m .): Jerjes. Xenocrates, -is (m.): Jenócrates. Z
Zodiacus, -I -I (m .): Zodiaco, zona, -ae (f.): faja.
VOCABULARIO ESPAÑOL-LATINO
A
a: ad, in (prep. acus.) abeto: abies, -etis (f.) abrazar: complector, -eris, -ecti, -exus sum (dep.) abundancia: copia, -ae (f.) acabar: finio, -is, -iré, -ii o ivi, -itum (tr.) acercarse: accedo, -is, -ere, -essi, -essum (i.) acordarse: memini, meminisse (defect.) acostumbrarse: consuesco, -is, -ere, -evi, -etum (i. y tr.) adecuad o: idoneus,. -a, -um (adj.) administrar: administro, -as, -are, -avi, -atum (tr.) admirable: mirus, -a, -um (adj.); admirabilis, *e (adj.) adonde: quo (adv.) adornar: orno, -as, -are, -avi, -atum (tr.); exorno, -as, -are, -avi, -atum (tr.) adverso: adversus, -a, -um (adj.) afortunado: fortunatus, -a, -um (adj.) africano: afer, afra, afrum (adj.) agradable: gratus, -a, -um (adj.) agradar: placeo, -es, -ere, -ui, -itum (i.)
agricultor: agrícola, -ae (m.) agua: aqua, -ae (f.); lympha, -ae (i)
agudo: acutus, -a, -um (adj.) ahora: nunc (adv.) ahuyentar: fugo, -as, -are, -avi, -atum (tr.) ajeno: alieriiis, -a, -um (adj.) alabanza: laus, laudis (f.) alab ar: laudo, -as, are, -avi, -atum (tr,) álamo: populus, -i (f.) alcanzar: adipiscor, -eris, -i, adeptus sum (dep.); nanciscor, -eris, -i, nactus sum (dép.) alcáz ar: arx,' arcis (f.) alegrarse: gaudeo, -es, -ere, gavísus sum (i.)'; laetor, -aris, -ari, -atus sum (dep.)
alegre: laetus, -a, -um (adj.) alguno, algo: aliquis, -qua, -quod o -quid (adj.) alimento: cibus, -i (m.) allí: illic, ibi (adv.) alma: ánima, -ae (f.) altar: ara, -ae (f.) alternativa: vicis (f.) alto: altus, -a, -um (adj.) amar: amo, -as, -are, -avi, -atum (tr.): diligo, -is, -ere, -lexi, -lectum (tr.) ambición: ambitio, -onis (f.); cupíditas, -átis (f.) amigó: amicus, -a, -um (adj.) amistad: amicitia, -ae (f.) ancho: latus, -a, -um (adj.): vastus, -a, -um (adj.) andar: gradior, -eris, -i, gresus sum (dep.) Aníbal: Hannibal, -alis (m.) animal: ánima!, -ális (n.) ánimo: ánimus, -i (m.) Anqulses: Anehises, -ae (m.) antes que: potius quam (adv.) antiguo: vetus, veteris (adj.); antiquus, -a, -um (adj.) anual: annualis, -e (adj.) anunciar: nuntio, -as, -are, -avi, -atum (tr.) año: annus, -i (m.) apariencia: species, -ei (f.) apartar: amoveo, -és, -ére, -i, amotum (tr.) apartarse: discedo, -is, -ere, -cessi, -cessum (i.) apreciar: aestimo, -as, -are, -avi, -tum (tr.) aprobar: probo, -as, -are, -avi, -atum (tr.) aprovechar: prosum, -des, -desse, -fui (i.) aquel, aquella, aquello: ille, illa, illud (adj.) árbol: arbor, -oris (f.) arco: arcus, -us (m.) arduo: arduus, -a -um (adj.) Ariovisto: Ariovistus, -i (m.) arma: arma, -orum (n. plur.)
326
AGUSTIN MATEOS M.
arrastrar: traho, -is, -ere, -axi, -actum (tr.) arrebatar: rapio, -Js, -ere, -ui, raptum (tr.) arrojar: jacio, -is, -ere, -jeci, jactum (tr.) ; conjicio, -is, -ere, -jeci, -jectum (tr.); projicio, -is, -ere, jec i, -je ct um (t r. ) arte: ars, artis (f.) artífice: ártifex, -icis (m.) así: lta (adv.) astro: sidus, -eris (n.) astuto: céllidus, -a, -um (adj.) atacar; oppugno, -as, -are. -avi, -atum (tr.) Atenas: Athenae, -arum (f. plur.) ateniense: atheniensis, -e (adj.) atento: arrectus, -a, -um (adi) aterrar: terreo, -es, -ére, -ui, -itum (tr.) atestiguar: testor, -aris, -arl, -atus sum (dep.) atormentar: crucio, -as, -are, -avi, -atum (tr.) atreverse: audeo, -es, -ére, &Usus sum (n.) « audaz: audax, -ácis (adj.) auxilio: auxilium, -ii (n.) avaro: avarus, -a, -um (adj.) ave: avis, -is (f.) avisar: moneo, -es, -ére, -ui, -itum (tr.) ayuda: auxilium, -ii (n.) ayudar: Juvo, -as, -are, juvi, jutum (tr.)
327
GRAMATICA LATINA c
cabal/ería : equitatus, -us (m.) caballo: equus, -i (m.) callar: taceo, -es, -ére, -ui, -itum (tr. e 1.) caminante: viator, -oris (m.) camino: via, -ae (f.) campamento: castra, -orum (n. pl ur .) campo: ager, agri (m.) cándido: cándidus, -a, -um (adj.) cantar: canto, -as, -are, -avi, -atum (tr.) Capitolio: Capitolium, -ii (n.) cara: facies, -ei (f.) carece r: careo, -es, -ére, -ui (n.) carro: currus, -us (m.) carta: litterae, -arum (f. plur.) casa: domus, -us (f.): aedes, -ium (f. plur.) capturar: capio, -is, -ere, cepi, captum (tr.) castigar: punió, -is, -iré, -íví, -itum (tr.) castillo: castellum, -i (n.) causa: causa, -ae (f.) causa de (a): propter (prep. acus.) celebrar: celebro, -as, -are, -avi; -atum (tr.) censo: census, -us (m.) censurar: vitupero, -as, -are, -avi, -atum (tr.) centurión: centurio, -onis (m.) cerca: prope (prep. acus.) cerca de (más); propius (comp.) cercano: proximus, -a, -um (adj.) B cercar: saepio, -is, -iré, saepsi, saeptum (tr.) ba nd er a: ve xil lum , -i (n .) César: Caesar, -aris (m.) ba nq ue te : co nvi viu m, -íi (n.) cielo: caelum, -i (n.) ba ta ll a: pr ae liu m, -ii (n .) ciencia: scientla, -ae (f.) be lle za : pu lc hr itu do , -i ni s (f. ) cierto:' certus, -a, -um (adj.) be ll o: pu lc he r, -c hr a, -c hr um (a dj .) ciervo: cervus, -i (m.) ben efi cio : be ne fic iu m, -ü (n .) ciudad: urbs, urbis (f.); civitas, ben év olo : be qé vo lus , -a , -u m (a dj .) -atis (f.) bie n: bon um , -i (n.) ciudadano: civis, -is (m.) bla nc o: al bu s, -a, -u m (a dj .) olamor: clamor, -oris (m.) bo ca : os, ori s (n. ) clase: genus, -eris (n.) b or ra r: de leo , -es , -é re , -ev i, -et um cobardía: ignavia, -ae (f.). (tr.) coger: capip, -is, -ere, cepi, captum bo rr as ca : pr oc el la , -a e (f.) (tr.) bo squ e: luc us, -i (m .) comenzar: coepi, -isti, -isse (defect.) br ev ed ad : br év it as , -a tl s (f.) como: ut, quam, tanquam (conj.) br il la n te : spl en did us, -a ,. -u m (a dj .) compadecer: misereor, -eris, -eri, br il la r: spl en de o, -es, -é re , -u i (i. ) -ertus sum (dep.) bu en o: bo nu s, -a, -u m (a dj .) compañía: societas, -atis (f.) bu sc ar : qu ae ro , -is, -e re , qu ae siv i, común: communis, -e (adj.) quaesítum (tr.) con: cum (prep. abl.)
conciencia: conscientia, -ae (f.) concluir: conciudo, -is, -ere, -clusi, -clusum (tr.); finio, -is, -iré, -ivi o -ii, -itum (tr.) concordia: concordia, -ae (f.) conducir: duco, -is, -ere, duxi, duetum (tr.) confesar: fateor, -eris, -eri, fassus sum (dep.) confianza: fides, -ei (f.): fíducia, -ae (f.) conmover: conmoveo, -es, -ére, -ovi, -otum (tr.) conocer: nosco, -is, -ere, novi, notum (tr.); novi, novisse (defect.); cognosco, .-is, -ere, -novi, -nitum (tr.) conocimiento: notitia, -ae (f.) conseguir: consequor, -eris, -i, -se cutas sum (dep.) consejo: consilium, -ii (n.) conservar: servo, -as, -are, -avi, -atum (tr.); conservo, -as, -are. -avi, -atum (tr.) considerar: considero, -as, -are, -avi, -atum (tr.) constar: consto, -as, -are, -stiti, -stitum (i.) consuelo: solatium, -ii (n.) contener: contineo, -es, -ere, -ui. -tentum (tr.) contra, en contra de: adversus (prep. acus.) contrario: contrarius, -a, -um (adj.) convenir: oportet, -uit, -ere (im pe ra .) corazón: cor, cordis (n.) cordero: agnus, -i (m.) cosa: res, rei (f.) costumbre: mos, morís (m.) crecer: cresco,. -is, -ere, crevi, cretum (n.) creer: credo, -is, -ere, -didi, -ditum (tr.) crimen: crimen, -inis (n.) cruel: crudelis, -e (adj.) cualquiera: quivis, quaevis, quodvis o quidvis (pro n.); quilibet, quaeli be t, qu od lib et o qu id li be t (pr on .) cuando: cum (conj.) cuatro: quattuor (ind.j cubrir: tego, -is, -ere, texi, tectum (tr.) cuerpo: Corpus, -oris (n.) cuidar: curo, -as, -are, -avi,' -atum (tr.) cultivar: colo, -is, -ere, -ui, cultum (tr.) cumbre: culmen, -inis (m.)
O dañar: noceo, -es, -ére, -ui (n.) dar: do, das, da ré, dedi, datum (tr.) dar las gracias: gratias agere (de ago, -is, -ere) dardo: telum, -i (n.) de: e, ex (prep. abl.) deber: debeo, -es, -ére, -ui, -itum (tr.) decir: dico, -is, -ere, dixi, ‘ dictum (tr.); inquam, -is, -it (defect); aio, ais, aít (defect.) declarar: declaro, -as, -are, -avi, -atum (tr.) defender: defendo, -is, -ere, -nsi, -nsum (tr.) defensor: defensor, -oris (m.) delegado: legatus. -i (m.) delincuente: delinquens, -ntis (part. de pres. de delinquo, -is, -ere); sceleratus, -a, -um (adj.) delito: delictum, -i (n.); scelus, -eris (n.) demás (los): ceteri, -ae, -a (adj. pl ur .) dentro: intus (adv.) desarreglado: íntemperans, -ntis (adj.) descanso: quies, -etis (f.) desconocido: incógnitas, -a, -um (adj.) desde: e, ex (prep. abl.) desear: cupio, -ís, -ere, -ivi, -itum (tr.) desertor: transfuga, -ae (m.) desfavorable: adversus, -a, -um (adj.) desgraciado: miser, -a, -um (adj.) despreciar: sperno, -is, -ere, sprevi, spre tum .(tr.); contemno, -is, -ere, -tempsi, -temptum (tr.); despido, -is, -ere, -pexi, -pectum (tr.) después de: p ost (prep. -acus.) destino: fatum, -i (n.) desvergonzado: impudens, -ntis (adj.) determinar: constituo, -is, -ere, -ui, -utum (tr.) devolver: reddo, -is, -ere, -idi, -itum (tr.) devo rar: devoro, -as, -are,, -avi, -atum (tr.) día: dies, -ei (m. y f.) dichoso: beatas, -a, -um (adj.) difícil: difficilis, -e (adj.) dificultad: difficultas, -átis (f.) digno: dignus, -a, -um (adj.)
GRAMATICA LATINA
AGUSTIN MATEOS M.
328
diosa: dea, -ae (£.) discípulo: discipulus, -i (m.) discurso: oratio, -onis (f.) disminuir: minuo, -is, -ere, -i, -utum. (tr.) distar: absum, -es, -esse, afui (i.) dividir: divido, -is, -ere, -visi, -visum (tr.) dolerse: doleo, -es, -ére, -ui, -itum .(i.) dolor: dolor, -oris (m.) donde, en donde: ubi (adv.) duda: dubium, -ii (n.) dudar: dubito, -as, -are, -avi, -atum (i.)
dureza: durities, -ei (f.) E
*
esclavo: servus, -i (m.) escrúpulo: scrupulus, -i (m.) escuchar; audio, -is, -iré, -iví, -itum (tr.) escudo: clipeus, -i (m.) espada: gladius, -il (m.) espectáculo: spectaculum, -i (n.) espejo: speculum -i (n.) esperanza: spes, -ei (f.) esperar: spero, -as, -are, -avi, -atum (tr.); exspecto, -as, -are, -avi, -atum (tr.) establecer: statuo, -is, -ere, -ui, -utum (tr.) Estado: respublica, relpublicae (f.) estar: sum, es, esse, ful (n.) estar ausente: ábsum, -es. -esse, afui (U
este: hic, haec, hoc (adj.) leal: age, agite (imperat. de ago, estimar: aestimo, -as, -ar,e, -avi/ -is, -ere, con sentido de interjec -atum (tr.) ción) estorbar: obsum, -es, -esse, obfui edad: aetas, -atis (f.) (tr.) edificar: aedífico, -as, -are, -avi, estrechez: angustia, -ae (f.) -atum (tr.) estrecho: angustus, -a, -um (adj.) Egipto: Aegyptus, -i (f.) estrella: stella, -ae (f.) »ejemplo: exemplum, -i (n.) eterno: aeternus, -a, -um (adj.) ejérolto: exércitus, -us (m.) evitar: vito, -as, -are, -avi, -atum elevado: altus, -a, -um (adj.): cel(tr.) sus, -a, -um (adj.) exigir: flágito, -as, -are, -avi, -atum elocuencia: eloquentia, -ae (f,) (tr.) embravecido: furens, -ntis (adj.) experimentar: experior, -iris, -iri, embriaguez: ebrietas, -átis (f.) expertus sum (aep.) emperador: imperator,- -óris (m.) explorador: explorator, -óris (m.) empezar: incipio, -is, -ere, -cepi, expulsar: expello, -is, -ere, -pulí, í-ceptum (tr. e i.) -pulsum (tr.) emplear: adhibeo, -es, -ére, -ui, -ftum (tr.) ' F en: in (prép. abl.) escribir: scribo, -is, -ere, scripsi, fábula: fabula, -ae (f.) scriptum (tr.) fabuiilla: fabella, -ae (f) encina: quercus, -us (f.) fácil: facilis, -e (adj.) encontrar: invenio, -is, -iré. -veni, falda (de una montaña): clivus, -i -ventum (tr.); reperlo, -is, -iré, (m.) -peri, -pertum (tr.) falso: falsus, -a, -um (adj.) Eneas: Aeneas, -ae (m.) faltar: desum, -es, -esse, -fui (i.) enemigo: hostis, -is (m. y f.); ini- fama: fama, -ae (f.) micus, -a, -um (adj.) favorable: secundus, -a, -um (adj.) enfermo: ae ger,, -gra, -grum (adj.) fecundo: fecuñdus, -a, -um (adj.) engafiar: fallo, -is, -ere, fefelli, fal- feliz: felix, -icis (adj.) sum (tr.) feroz: ferus, -a, -um (adj.): ferox, enseñar: doceo, -es, -ere, -ui, -ctum -ócls (adj.) (tr.) filósofo: phllosophus, -i (m.) entonces: tune (adv.) fin: finís, -is (m.) entre: ínter (prep. acus.) fin (por): denique (adv.); tándem entregar: Irado, -is, -ere, -idi, -itum (adv.) (tr.) fingido: fictus, -a, -um (adj.) enviar: mitto, -is, -ere, mísi, missum flor: flos, -oris (m.) (tr.) florecer: floreo, -es, -ere, -uí (i.)
florecíila: flosculus, -i (m.) fortal ece r: firmo, -as, '-are, -avi, -atum (tr.) fortificar: munio, -is, -iré, -ivi o -ii, -itum (tr.) fortuna: fortuna, -ae (f.) frecuencia (con): saepe (adv.) frecuente: creber, -bra, -brum (adj.) frente: frons, -mis (f.) frío: frigus, -oris (n.); frigidus, -a, -um. (adj.) fruto: fructus, -us (m.) fuente: fons, -ntis (m.) fuera: foris (adv.) fuerte: fortis, -e (adj.) fuerza: vis, vis (f.) . fundamento: fundamentum, -i (n.) fútil:' futilis, -e (adj.) G gastado: effeetus, -a, -um (adj.) gemido: gemitus, -us (m.) general: imperá'tor, -óris (m.); dux, ducis (m.) gente: gens, gentis (f.) gloria: gloria, -ae (f.) gracia: gratia, -ae (f.) grande: magnus, -a, -um (adj.) Grecia: Graecla, -ae (f.) griego: gráecus, -a, -um (adj.) guardar: custodio, -is, -iré, -ivi, -itum (tr.); servo, -as, -are, -avi, -atum (tr.) guerra: bellum, -i (n.) guiar: duco, -is, -ere, duxl, ductum (tr.) H
329
hermoso: formosus, -a, -um (adj.); pu lc he r, -c hr a, -c hr um (a dj .) hija: filia, -ae (f.) hijo: filius, -ii (m.) historia: historia, -ae (f.) historiador: historiáis, -i (m.) hoja: folium -ii (n.) hombre: homo, -inis (m.); vir. -i (m.)
Homero: Homerus, -i (m.) honor: honor, -óris (m.) honrar: honoro, -as, -are. -avi, -atum (tr.) hora: hora, -ae (f.) horrible: horrendus, -a, -um (adj.); horribilis, -e (adj.) huésped: hospes, -itis (m.) huir: fugio, -is, -ere, -i, -itum (i. y tr.)
I ignorar: ignoro, -as, -are, -avi, -atum (tr.) ilustre:' da rus , -a, -Um (adj.) imagen: simulacrum, -i (i l ) ; imago, -inis (f.) imitar: imitor, -aris, -ari, -atus sum (dep.) impávido: impavidus, -a, -um (adj.) impedir: impedio, -is, -iré, -ivi ó -ii, -itum (tr.) ímpetu: ímpetus, -us (m.) imponer: impono, -is, -ere, -posui, -positum (tr.) incierto: incertus, -a, -um (adj.) incomodidad: incommodum, -i (n.) infantería: peditatus, -us (m.) infeliz: infelix, -icis (adj.) infortunio: calamitas, -átis (f.) ingenio: ingenium, -ii (n.) instruir: erudio, -is, -iré, -ivi, -itum (tr.) intentar: tentó , -as, -are, -avi, -atum (tr.) inútil: inutilis, -e (adj.) inveterado: inveteratus, -a, -um (adj.) invierno: hiems, -emis (f.) ir: eo, is, iré, ivi, itum (i.) ira: ira, -ae (f .); iracundia, -ae (f.) isla: -ínsula, -ae (f.)
hablar: loquor, -eris, -i, locutus sum (dep.) hacer: fació, -is, -ere, feci, factum (tr.) hacerse o ser hecho: fio, fís, fieri, factus sum (dep.) hambriento: ésuriens, -ntis (part de presente de esurio, -is, -iré); famelicus, -a,, -um (adj.) hastiarse: taedet (impers.) hastío: fastidium, -ii (n.) haya: fagus, -i (m.) hazañas: res gestae (f. plur.) hecho: factum, -i (n.) helvecio: helvetius, -a, -um (adj.) J herir: vu lnero, -as, -are, -avi, -atum (tr.) ja rd ín : ho rt us , -i (m .) hermana: soror, -oris (f.) je fe : du x, du cis (m .) hermano: frater, -tris (m.) ji n et e : eq ue s, -i ti s (m .)
joven: ju ve ni s, -is (m . y f. ); ad olescens,' -ntis (adj-) jueg o: ludus, -i (m.) juegos pú bl ico s: lud i, -o ru m pl ur .) Júpiter: Júpplter, Jovis (m.) jus ticia : ju st it ia , -ae (f.) jus to: ju st us , -a , -u m (a dj .)
(m.
juve ntud: juVentUS, -ÚtiS (f .) juz ga r: júdico, -as, -are, -avi, -atum (tr.) L
lágrima: lácrima, -ae (f.) lana: lana, -ae (f.) largo: longus, -a, -um (adj.) laudable: laudabilis, -e (adj.) , laurel: laurus, -i (m.) lealtad: fides, -ei (f.) leer: lego, -is, -ere, -i, l e c t u m (tr.) lejanía: longinquitas, -átis (f.)
t
GRAMATICA LATINA
AGUSTIN MATEOS M.
330
lejos: procul (adv.) ley: lex, legis (f.) librar: libero, -as, -are, -avi, -atum (tr.) libre: líber, -era, -erum (adj.) libro: líber, -bri (m.‘) linea (de batalla): acies, -ei (f.) litoral: litus, -oris (n.) lobo: lupus, -i (m.) locura: insania, -ae (f.) lucha: pugna, -ae (f-) luchar: pugno, -as, -are, -avi, -atum
llamar: ádvoco, -as, -are, -avi, -atum (tr.); appello, -as, -are, -avi, -atum (tr.); nomino, -as, -are, •avi, -atum (tr.) llegada: adventus, us (m.) llegar: advenio, -is, -íre, -veni, ventum (i.) llevar: porto, -as, -are, -avi, -atum í tr.); duco, -is, -ere, duxi, ductum (tr.); fero, fers, ierre, tul¡, latum (tr.) M
madera: materies, -ei (f.) madre: mater, -tris (f.) maestra: magistra, -ae (f.) maestro: magíster, -tri (m.) magistrado: magistratus, -us (f.) mal: m alum, -i (n.)
malo: malus, -a, -um (adj.); pravus, -a, -um (adj.) mandar: impero, -as, -are, -avi, -atum (tr.) mano: manus, -us (f.) mar: mare, -is (n.) marinero: nauta, -ae (m.) mármol, marmor, -oris (n.) más: magis (adv.) ma tar: occido, -is, -ere, -i, -cisum (tr.) mayor: major (majus), -oris (comp.) mejor: melior (-ius), -oris (comp.); melius (adv.) Menandro: Menander, -dri (m.) mente: mens, mentís (f.) mentira: mendacium, -ii (n.) merecer: mereor, -eris, -eri, meritus sum (dep.) mezclar: mlsceo, .-es, -ere, miscui, mixtum o mistum (tr.) miedo: metus, -us (m.) milano: miluus (o milvus), -i (m.) mirar: adspiclo, -is, -ere, -pexi, -pectum (tr.) misericordioso: misericors, -cordis (adj.) mismo: ipse, ipsa, ipsum (adj.) mitigar: lenio, -is, -iré, -ivi o -i¡, -itum (tr.) morir: morior, -eris, -i, mortuus sum (dep.) mostrar: ostendo, -is, -ere, -i, -tensum (tr.) mover: moveo, -es, -ere, -i, motum (tr.) muchísimo: plurimus, -a, -um (su p e rl a t) mucho: multus, -a, -um (adj.); multo, multum (adv.) muchos: plures, -a (adj. plur.) muerte: mors, mortis (f.) muerto: mortuus, -a, -úm (adj.) multitud: multitudo, -inis (f.) mundo: mundus, -i (m.) murallas:,moenia, -ium (n.. plur.) N
nacer: nascor, -eris, -i, nátus sum (dep.) nada: nihil (o nil) (ind.) nadie: nemo, -inis (m.) narrar: narro, -as, -are, -avi, -atum (tr.) naturaleza: natura, -ae (f.) nave: navis, -is (f.) navegante: nauta, -ae (m.)
necedad: stultitia, -ae (f.) necio: stultus, -a, -um (adj,); insi pi en s, -n ti s (a dj .) negro: ater, atra, atrum (adj.); niger, nigra, nigrum (adj.) ninguno: nullus, -a, -um (adj.) niña: puella, -ae (f.) niño: puer, -i (m.) no: non (adv.) n o s o l a m e n t e . . . s in o ta m b i é n : n o n solum. . . sed etiam. noble: nobilis, -e (adj.) noche: nox, noctis (f.) nombrar: nomino, -as, -are, -avi, -atum (tr.) nombre: nomen, -inis (n.) nube: nubes, -is (f.) número: numerus. -i (m.) nunca: nunquam (adv.)
331 P
pa cíf ico : .i mb ell is, -e (a dj .) pa de ce r: dole o, -es, -e re , -ui , -it um U-) pa dr e: pa te r, -t ri s (m .) ; pa re ns , -ntis (m. y f.: el padre o la ma dre, o ambos), pa la b ra : ve rb um , -i. (n. ) pa re ce r: vi de or , -e ris , -er i, vi su s su m (dep.) pa re ci do : sim ili s, -e (a dj .) p ar te : pa rs , p a rt ís (f. ) pa sa r: tr an se o, -is , -i ré , -iv i o -ii, -itum (n.) pa so : pa ssu s, -u s (m .) p a tr ia : p at ri a , -a e (f. ) pa z: pa x, p a o s (f. ) pe ch o: pe ct us , -o ri s (n .) pe di r: pe to , -is, -e re , -iv i, -it um (tr.); postulo, -as, -are, -avi, •atum (tr.) O pe le ar : dim ico , -as , -a re , -av i, -a tu m o: vel (conj.) (tr.); bello, -as, -are, -avi, -atum obedecer: oboedio, -is, -iré, -ivi, (O •itum (i.) pe ns ar : cog ito , -a s, -a re , -av i, -a tu m (tr.) obra: opus, -eris (n.) obscurecer: opaco, -as, -are, -avi, pe qu eñ o: pa rv us , -a , -u m (a dj .) -atum (tr.) pe rd er : am it to , -os, -e re , -m isi , •missum (tr.); perdo, -is, -ere, observación: notatio, -onis (f.) -didi, -ditum (tr.) ocultar: occulto, -as, -are, -avi, -atum (tr.) pe re ce r: pe re o, -is, -ir é, -i!, -it um (L) ocurrir: evento, -is, -iré, -i, -ntum pe re za : pi gr it ia , -a e (f .) ; ig na vi a, (i) -ae (f.) ocho: octo (ind.) pe rez os o: pi ge r, pi gr a, pi gr um (a dj .) odiar: odi, odisti, odisse (defect) pe rj ui ci o: da m nu m , -i (n .) ; d et ri lohl: o (interj.) mentum, -i (n.) oído: auris, -is (f.) oír: audio, -is, -iré, -ivi, -itum (tr.) pe rm an ec er : ma ne o, -es , -e re , ma nsi , mansum (i.) ojalá: utinam (interj.) pe ro : sed , au te ra (co nj .) ola: fluctus, -us (m.) olvidar, olvidarse: oblivíscor, -eris, pe rr o : ca ni s, -i s (m . y f.) pe rs ua di r: pe rsu ad eo , -es , -e re , •i, oblitus sum (dep.) -suasi, -suasum (tr.) omitir: omitto, -is, -ere, -misi, -missum (tr.); praetermitto, -is, -ere, pe rv er so : pe rv er su s, -a, -u m (a dj .) pi ed ra : la pi s, -id is (m .) •misi, -missum (tr.) oponer: oppono, -is, -ere, -posui, pié la go : pe la gu s, -i (n .) pin o: pi nu s, -i (f. ) -positum (tr.) pl ac er : vo lu pt as , -á ti s (f. ) oráculo: oráculum, -i (n.) ordenar: ordino, -as, -are, -avi, Platón: Plato, -ónis (m.) pl um a: pe nn a, -a e (f. ) -atum (tr.) po br e: pa up er , -e ri s (m .) Orgetórige: Orgetorix, -igis (m.) poc o: pa uc us , -a , -u m (a dj .) orilla: litus, -oris (n.) po de r: po ssu m, po tes , pos se, po tu i oro: aurum, -i (n.) (i.) otoño: autumnus, -i (m.) po esí a: ca rm en , -in is (n .) otro: alius, alia, aliud (adj.); alter, po et a: po et a, -a e (m .) ; va te s, -is -a, -um (adj.) (m. y f.) oveja: ovis, -is (f.)
332
po ne r: pon o, -is, -e re , po sui , po sit um (tr.) po ne rse (el so l) : ca do, -is, -er e, cecidi, casum (i.) po r: pr o (p re p. ab l.) po rq ue : qu od , qu ia , qu on ia m (co nj. ) ¿por qué?: cur, quare (adv.) po rv en ir : fu tu ru m , -i (n .) pr ec av id o: ca ut us , -a , -u m (a dj .) pr ef er ir : ma lo , ma vi s. m al le , ma lu i (i.) pr eg un ta : qu ae stl o, -on is (f. ) pr ej ui ci o: pr ae ju di ci um , -ii (n .) pr eo cu pa ci ón : cu ra , -a e (f. ) p re p ar a r: pa ro , -as , -a re , -a vi , -a tu m ' (tr.) pr et or : pr ae to r, -ó ris (m .) pr im av er a: ve r, ve ris (n .) * pr im er o: pr im us , -a, -u m (a dj .) pr ob ar : pr ob o, -as , -a re , -av i, -a tu m (tr.) pr of un do : pr of un du s, -a , -u m (a dj .) pr om et er : spo nde o, -es, -ér e, spo po nd i, sp on su m ( tr .) ; po lli ce or, -eris, -eri, pollicitus sum (dep.) pr on to : ci to (ad v.) pr op ag ar : pr op ag o, -as , -a re , -av i, -atum (tr.) pro pi o: pr op ri us , -a , -u m (a dj .) pr op ós ito : pr op os itu m , -i (n.) pr ud en ci a: pr ud en ti a, -a e (f. ) pu eb lo : po pu lu s, -i (m. ) Q que (el, la, lo): qui, quae, quod (pron.) que: quam (partícula comp.) que: ut, quod (conj.) que (para): ut (conj.) quebrantar: frango, -is, -ere, fregi, fractum (tr.) quedar: maneo, -es, -ere, mansl, mansum (i.) querer: volo,' vis, velle, volui (n.) querido: carus, -a, -um (adj.) quinientos:, quingentl, -a e,, -a (adj. pl ur .) R raíz: radix, -icis (f.) ram af ramus, -i (m ) raro: rarus, -a, -um (adj.) rayo: fulmen, -inis (n.) razón: ratio, -onis (f.) recibir: recipio, -is, -ere, -cepi, -ceptum (tr.)
333
GRAMATICA LATINA
AGUSTIN MATEOS M. recoger: lego, -is, -ere, -i, lectum (tr.) recomendar: commendo, -as, -are, -avi, -atum (tr.) recorrido: iter, itíneris (n.) recuerdo; memoria, -ae (f.) referir: narro, -as, -are, -avi, -atum (tr.) regalo: donum, -i (n.) regir: regó, -is, -ere, rexi, rectum (tr.) rehusar: recuso, -as, -are, -avi, -atum (tr.) • reina: regina, -ae (f.) relajación: remissio, -ónis (f.) relámpago: fulgur, -uris (n.) reo: reus, -i (m.) resistir: sustiheo, -es, -ere, -ui, sustentum (tr.) responder: espondeo, -es, -ere, -ndi, -nsum (1.) respuesta: responsum, -i (n.) retener: teneo, -es, -ere, -ui, -ntum (tr.) rey: rex, regis (m.) rloo: dives, -itis (adj.) río: flumen, -inis (n.) riquezas: opes, -um (f. plur.) robar: rapio, -is, -ere, rapui, raptum (tr.) roble: robur, -oris (n.) rogar: rogo, -as, -are, -avi, -atum (tr.); quaéso, quaesumus (deféct). Roma: Roma, -ae (f.) romano: romanus, -a, -um (adj.) romper: frango, -is, -ere, fregi, fractum (tr.) rosa: rosa, -ae (f.) ruina: pernicies, -ei (f.)
senado: senatús, -us (m.) sentido: sensus, -us (m.) sepultar: sepelio, -is, -iré, -ivi, se pu lt u m (t r. ) ser: sum, es, esse, fui (n.) ser azotado: vápulo, -as, -are, -avi, -tum (dep. pas.) ser vendido: veneo, -is, -iré, -ii o -ivi, -itum (dep. pas.) servir: servio, -is, -iré, -ii o -ivi, -itum -(i.) si: si (conj. condicional) siempre: semper (adv.) siervo: servus -i (m.) signo: signum, -i (n.) sin: sine (prep. abl.) sino: sed (conj.) soberbia: superbia, -ae (f.) soberbio: superbus, -a, -um (adj.) sobresalir: emineo, -es, -ere, -ui (n.) Sócrates: Sócrates, -is (m.) so!: sol, solis (m.) solamente: solum (adv.) soldado: miles, -itis (m.) soler: soleo, -es, -ere, sólitus sum (i.) solo: solus, -a, -um (adj.) someter: subigo, -is, -ere, -egi, -actum (tr.) sonido: sonus, -i (m.) sostener: sustineo, -es, -ere, -ui, -tentum (tr.) subir: ascendo, -is, -ere, -di, -sum (tr.) suceder:' evenio, -is, -iré, eveni, eventum (i.); accidit (impera.) sumo: summus, -a, -um (adj.) súplicas: preces, -um (f. plur.) supremo: supremus, -a, -um (adj.)
S
T
saber: scio, -is, -iré, -Ivi, -itum (tr.) sabiduría: sapientia, -ae (f.) sabiq: sapiens, -ntis (adj.); doctus, -a, -um (adj.) sacudir: quatio, -is, -ere, quassi, quassum (tr.) salir: orior, -eris, -iri, ortus sum (dep.) salud: valetudo, -inis ( f . ) ; salus, -útis (f.) saludar: saluto, -as, -are, -avi, -atum (tr.) seguir: sequor, -eris, -i, secutus sum (dep.) segundo: secundus, -a, -um (adj.) seguro: securus, -a, -um (adj.) semejante: similis, -e (adj.)
también: etiam (conj.); quoque (adv.) temblar: tremo, -is, -ere, -ui (n.) temer: timeo, -es- ére, -ui (tr.) Temístocles: Themistocles, -is (m.) templo: templum, -i (n.) tener: babeo, -es, -ére, -ui, -itum (tr.) tensión: intensio, -ónis (f.) tesoro: thesaurus, -i (n.) tiempo: tempus, -oris (n.) tiempo (en otro)* olim (adv.) tierra: térra, -ae (f.) tímido: timidus, -a, -um (adj.) tinieblas: tenebrae, -arum (f. plur.) todo: orrmis, -a (adj.)
tomar: sumo, -is, -ere, sumpsi, sumptum (tr.); capto, -is, -ere, cepi, captum (tr.) trabajo: labor, -óris (m.) traición: proditio, -ónis (f.) traidor: proditor, -óris (m.) tranquilo: tranquillus, -a, -um (adj.); securas, -a, -um (adj.) tremendo: terribilis, -e (adj.) trompeta: tuba, -ae (f.) tropa: copiae, -arum (f. plur.) tumulto: tumultus, -us (m.) U
uno: unus, -a, -um (adj.) útil: utílis, -e (adj.) uva: uva, -ae (f.) V
vaga r: e rro, -as, -are, -avi,. -atum (i.) valiente: strenuus, -a, -um (adj.) valor: virtus, -útis (f.) vano (en): frustra (adv.) variado: varius, -a, -um (adj.) varón: vir, 4 (m.) vaso: vas, vasis (n.) veces (a): saepe (adv.) vejez: senectus, -útis (f.) veloz: velox, -óris (adj.) vencedor: victor, -oris (m.) vencer: vinco, -is, -ere, vici, victum (tr.); supero, -as, -are, -avi, -atum (tr.) veneno: venenum, -i (n.) venir: vento, -is, -iré, veni, .ventum (i.)
ver: video, -es, -ere, vidi, visum (tr.); conspicio, -is, -ere, -pexi, -pectum (tr.) verano: aestas, -átis (f.) verdad: veritas, -átis (f.) verdadero: verus, -a, -um (adj.) vestir: vestio, -i, -ere, -ivi, -itum (tr.) vez: vicis (f.) vez (alguna): aliquando, unquam (adv.) vicio: vitium, -ii (n.) victoria: victoria, -ae (f.) vida: vita, -ae (f.) vidrio: vitrum, -i (n.) vidrio (de): vitreus, -a, -um (adj.) viejo: senex, senis (m. y f.) viento: ventus, -i (m.) vínculo: vinculum, -i (n.) virtud: virtus, -Útis (f.)
334
AGU STIN MATEOS
vivir: vivo, -is, -ere. vixi, victum (n.)
M. Y
Volscos: Volsei, -orum (m. plur.) y: et (conj.) voluntario: volimtarius, -a, -um (adj.) Z voz: vox, vocis (f.) vuelta: reditus, -us (m.) zorra: vulpes, -is (f.)
ÍNDICE DE MATERIAS Págs. Prólogo de la primera edición............................................................................... Prólogo de la segunda edición...............................................................................
8 9
I. GRAMÁTICA Nociones pre limin ares : Lu ga r del latí n ent re las lengua s del mundo . Sus antecedentes lingüísticos. Idiomas derivados del latín.—El alfabeto latino.-—Clasificación de las letras.—Pronunciación del latín.-—Canti dad prosódica.—Acentuación.—Ejercicios de lectura........................... 11 A.
MORFOLOGIA
Clasificación de las lenguas en monosilábicas, aglutinantes y flexibles. El latín, como lengua flexible. Nociones de declinación y conjugación. Definición de la Morfología. El latín, como lengua sintética. Géneros, números y casos ................................................................................................ I.
16
L a s d e c l in a c io n e s
Las declinaciones de sustantivos y adjetivos.—Observaciones generales. Es quema de las terminaciones generales de las cinco declinaciones............... Ejemplos. Observac iones. Voca bular io y ejercicios de declinación. Ejercicios de traduc ción directa e inv ers a..
18
Primera declinación. —Term inac iones .
20
Segunda declinación. —C arac terí stic a.
Term inac ione s y ejemplo s de susta n tivos masculinos y neutros. Observaciones. Vocabulario y ejercicios de declinación. Ejercicios de traducción directa e inversa........................... 24
Tercera declinación. — Cara cte ríst ica
y termi nacio nes generale s. I.— Temas en consonante. Temas en palatal, dental y labial. Ejemplos. Notas. Temas en líquida. Temas en nasal. Temas en s. Ejemplos. Observa ciones. Vocabulario y ejercicios de declinación. Ejercicios de traduc ción directa e inversa. II.—Temas en i. Ejemplos. Observaciones. Sus tantivos irregulares .de la ter cera declinac ión. Vocabulario y ejercicios de declinación. Ejercicios de traducción directa e inversa. Género de los sustantivos de la tercera declinación. I.—Masculinos. II.—Femeni nos. II I. —N eutro s.............................................................................................. Termi naci ones. Ejemplos. Observac io nes. Vocabulario y ejercicios de declinación. Ejercicios de traducción dire cta e inv ersa ................................................................................................
30
Cuarta declinación. — Cara cter ístic a.
47
336
GRAMÁTICA LAT INA
AGUSTIN MATEOS M.
Págs,
Págs. Quinta declinación. —Ca ract erísti ca.
Termina ciones. Ejemplos. Observaci o nes. Vocabulario y ejercicios de declinación. Ejercicios de traducción dire cta e inv ersa ............................................................................................... 52 Sustantivos irregulares y defectivos. —I. Sustantivo s irregula res. Cambi o de género. Cambio de significado. Hetcróclitos.—II . Sustantivos defectivos. 55 Declinación de los nombres ¿reeoiatinos.—Noción. Modelos. Observ acion es.. 58 Géneros de los nombres por su significación.—Vocabulario y ejercicios de declinación. Ejercicios de traducción directa e inversa........... 59 Reca pitul ació n de los adj etiv os............................................................................... 61 m Adje tivos perteneci entes a la primera y a la segund a declinación —Eje . plos. Observaciones. Voca bula rio y ejercicios de declina ción. Ejercicios de traducción directa e inversa............................................................................61. Adj etiv os pertene cientes a la tercera declinación. —Eje mplos. Observaciones. Vocabulario y ejercicios de declinación. Ejercicios de traducción di recta e inversa.................................................................................................. 63 Los numerales.—Sus clases. Observaciones. Cuadro de los numerales. Ejerci cios de declinación. Ejercicios de traducción directa e inversa...............
65 Compara tivos. Su formaci ón. Modelo.— II. Superlativos. Su formación. Observaciones. Vocabulario y ejerci cios de declinación. Ejercidos de traducción directa e inversa................... 71 Pronom bres y adjet ivos pron omin ales................................................................... 76 Comparativos y superlativos. —I .
Pronombres personales. Pronombres r eflex ivos . ....................................................
76
Pronombres posesivos..........................................". ..................................................
77
.
Pronombre relativo. Vocabulario y ejercicios de declinación. Ejercidos de tra du edó n dire cta e inv ersa ..............................................................................
77
Pronombres demostrativos........................................................................................
73
Adjet ivos pronom inales............................................................................................
80
Pronombres interrogativos e indefinidos. Observaciones. Interrogativos com puestos e indefin idos compuestos. Voca bular io y ejercici os de decli na ción.—Ejercicios d e. tradue dón directa e inversa....................................
82
II.
El
verbo
l a t in o
Accidentes gramaticales. El verbo sum. Su conjugación. Compuestos de sum. Conjugación de possum y prosum . Vocabulario y ejercicios de con juga ción . Ej erde íos de tra du ed ón dire cta e in vers a................................... 85 Las conjugadones regulares. Número y características. Enumeración. Te^ mas temporal es. Desinenci as perso nales ......................................................... 91 Voz activa.—Primera conjugación. Modelo: •amo. Vocabulario y ejerddos de traduedón directa e inversa.................................................................. 93
337
Segunda conjugación. Modelo: habeo. Vocabulario y ejercicios de traduc ción directa e Inversa.................................................................................... .
97
Tercera conjugación. Modelo: regó. Vocabulario y ejercicios'de conjugación. Ejercicios de traducción directa e inversa.................................................... 101 Cuarta conjugación. Modelo: audio. Vocabulario y ejercicios de conjuga ción. Ejercicios de traducción directa e inversa....................................... 106 Voz pasiva.
Su formación.....................................
110
Primera conjugación. Modelo: amor. Vocabulario y ejercicios de conjuga ción. Ejerdeíos de traducción directa e inversa..........., .............................. 111 Segunda conjugación. Modelo: habeor. Vocabulario y ejercicios de traduc ción directa e inversa........................................................................... 116. Tercera conjugación. Modelo: regor. Vocabulario y ejercicios de conjuga ción. Ejercicios de traducción directa e inversa....................................... 120 Cuarta conjugación. Modelo: audior. Vocabulario y ejercicio de conjuga ción. Ejercicios de traducc ión directa e inv ersa............................................
125
La co njugación m ixta :. Sus características. Modelo: copio. Vocabulario. Ejercicios de traducción directa e inversa............................... ................ 128 La conjugación perifrástica. Su formación: Modelos en activa y en pasiva. Observaciones. Vocabulario. Ejerd dos de tradued ón directa e inversa..
132
Los verbos-deponentes. Noción.—I. Deponentes activos.—II. Deponentes pa sivos.—III. Verbos semideponentes. Vocabulario. Ejerddos de traduc ción dir ec ta e inve rsa........................................................................................ 137 Los vetbos impersonales. Nodón.—I. Verbos impersonales en activa. Obser vaciones.—II. Verbos impersonales en pasiva............................................ 140 Verbos defectivos. Me mtn i, nov i, odi, coepi. Observaciones. Aio , inquam , oval, quaeso, apage, age, cedo, áoe, salve, vale. Vocabulario. Ejerddos de traducción directa e inversa.................................. 141 Verbos irregulares. Fio, feto, voto, nolo, malo, eo, queo, nequeo, edo. Voca bular io. Ejerci cios de trad ucc ión dire cta e inve rsa .................................... Perfectos y supinos. Sus principales grupos eú cada una de las conjuga ciones. Ejercicio............................................................................................... III.
145 150
L a s pa r t íc u l a s
Los adverbios. Numerales. De tiempo. De lugar. De afirmación. De negación. De du da. D e cantidad. De interrogadón. -De comparación. De modo. Vocabulario. Ejercicios de tradue dón directa e inversa...........................
163
Las preposiciones: de acusativo, de ablativo, de acusativo y de ablativo. Observadones...................................................... 167 Gran. Lat.—22
AGUSTIN MATEOS M.
338
GRAMATICA LATINA
Págs.
Págs.
Las conjugaciones. Conjugaciones coordinativas (copulativas, disyuntivas, causales explicativas, causales conclusivas). Conjunciones subordinativas (condicionales, causales, finales, comparativas, concesivas, consecuti vas, temporales).................................................... ........................................... 173 La& interjecciones......................................................................................................
Art. 39—Régimen del verbo: I.
174
APÉNDICE: Derivación y composición de las palabras.— A. Palabras deri v a d a s I. Sustantivos derivados de verbos.—II. Sustantivos derivados de sustantivos.—III. Sustantivos derivados de adjetivos.—IV. Adjeti vos derivados de verbos.—V..:Adjetivos derivados de sustantivos.—VI. Adjetivos derivados de adjetivos.—VII. Verbos derivados de sustanti vos o de adjetivos.—VIII. Verbos derivados de otros verbos.—IX. Ad verbios derivados.— B. Palabras compuestas . Prefijos separables. Prefi jos inseparab les. Eje rci cio s. ......................................................................... 175
. II .
SINTAXIS
Nociones prel imin ares............................. ; ..............................................................
179
PRIMERA PARTE La
o r a c ió n
192
III .
Régimen de los verbos pasivos....................................................
194
IV. A. B. C. D. E.
Complementos circunsta nciales.................................................... Complementos circunstanciales de tiemp o.................................. Complementos circunstanciales de luga r..................................... Complementos circunstanciales de medid a................................. Complementos circunstanciales de distan cia.............................. Otros complementos circunstanciales (de causa, de instrumen to o medio, de precio, de modo, de origen, de materia, etc ). .
194 195 197 199 199
Se c . 1* — E l indi cati vo............................................................................................................................. Se c . 2*— E l s u b j u n t i v o ...................................................................................................
179
Se c . 3* —E l imp erat ivo .............................................................................................................
.CAP. SEGUNDO.—Principales relaciones entre los elementos de la oración. Concordancia. Régimen.................................................................................. 181
La
181
Nociones
ArL 2’—Concordancia del verbo con el sujeto. La construcción lóg ica..
182
GAP. PRIMERO,—Oraciones subordinadas:
A rt 3*—Concordancia del relativo con el antecede nte...........................
183 184
regente y pal abr a regi da o comp leme nto _ ___ 185
Art. 1°—Régimen del nombre y del pronombre. Genitivo subjetivo. Genitivo objetivo. Genitivo' de cualidad. Genitivo explicativo. Ge nitivo de cantidad. Genitivo partitivo. Genitivo posesivo. Genitivo de autor...................................................................................................... 185 Art. 2*—Régimen del adjetivo.—I. El genitivo, como complemento del adjetivo.—II. El dativo, como complemento del adjetivo.—III. El ablativo, como complemento del adjetivo.—IV . Régimen de los com parativo s y superlativo s en cuan to tales.—A. Régimen del comparativo.—B. Régimen del superlativo....................................................
187
201 202
oración compuesta
Art. 1*—Concordancia del adjetivo y del participio con el sustantiv o..
Art. 4*—La aposición....................... - ............................................................
201
SEGUNDA PARTE
Se c . 1* — La Concordancia .
Se c . 2* — El régimen. Palabra
199
CAP. TERCERO.—Los modos verbales en la oración simple:
s i m pl e
CAP. PRIMERO.—Elementos de la oración simple. Sujeto. Predicado. Predicado verbal y predicado nominál. Oración sustantiva. Oración transitiva. Oración pasiva-. Oración completa y oración incom ple ta.. ..
Régimen de los verbos transitivos. Complemento directo. Com plem ento indir ecto . Comple mentos circunst ancia les.— A. Com plem ento direc to. Verbo s que rige n dos acusativos.— B. Complem ento ind ire cto ......................................................................... 189 Régimen de los verbos intransitivos. Complemento en genitívo. Complemento en dativo. Verbos que rigen dos dat ivos ..
,
.
B.
339
Se c .
pre lim ina res.......................................................
1*— Oraciones relativas.............................................. * ..................................
203 204
Se c . 2*— Oraciones circunstanciales:
Art. ArL Art. ArL ArL
1*—Oraciones causales........................................................................... 206 2*—Ora cion es ^finales............................................................................... 206 S9—Ora cione s tem pora les....................................................................... 207 49—Oraciones concesivas... ....................................................... 208 59—Ora cion es com par ativ as................................................................... 209
ArL 69—Oracion es conse cutiv as..................................................................... 209 ArL 79—Oraciones condicionales........................................ 210 Art. 89—-Él abl ativ o abso luto ......................................................................... 211
GRAMÁTICA LATINA
AGUSTIN MATEOS M.
340
Págs.
Págs. Se c .
VI.— C. I. Caesari s De Bello Gal lico .................................................................
3*— Oraciones completivas: •Art. 1*—Oraciones completivas de infinitivo............................................ 212 Art. 2®—Ora cione s compl etivas de sub jun tivo .......................................... 213 Art. 3®—Orac ionescompletivas de interrogación indirecta........................
215
CAP. SEGUNDO.—Atracción temporal y atracción- modal.............................
216
Se c .
1* — Atracció n temp oral .........; .............................................................................................. 216
Sec .
2* — Atracció n mod al ...................................................................................... 217
Se c .
3*— El estilo in direct o....................................................................................
217
TERCERA PARTE La
c o n s t r u c c ió n
l a t in a
CAP. PRIMERO.—El orden de las palabras en la oración simple................... 217 CAP. SEGUNDO.—El orden de las oraciones en el período...........................
218
Apéndice I.—El calendario- romano....................................................................
219 221
Apéndice II .—Medidas y monedas ro m an as .................................................... C.
MÉTRICA
PIE. VERSO. ESTROFA
I. Los pies métri cos...................................:
..................................................
II . Los versos................................................
223 223
A.
—La N aturaleza y medida del verso. Versos simples y versos com puestos. Cesura. Sinalefa. Etlípsis. Licencias métri cas................... 223 B. —Clasificación de los versos. El hexámetro dactilico. El pentá metro dactilico. El arquiloqueo. El senario yámbico. El cuater nario yámbico. El septenario trocaico. El. cuatern ario anapéstico. Versos logaédicos....................... ......................................................... 225 III.
Las estrofas.—Estrofa sátira. Estrofa alc aic a... '.........................................228 II.
ANTOLOGÍA LATINA
L—H istoria sac ra............................................................................................... II . —P. Siri sen tcn tiae ...........................................................
229 233
III . —Trozos selectos de Derecho Romano............................................... 235 IV. —P haed ri fa bu la e. . . . .*................................................................................. 237. V.—De roman orum histo ria et mori bus........................................................ 242
341
251
VII .—M. T . Cíceronis in Catüina m oratio prim a........................................ 254 V III .—Q. Hora tii carm ina...................................................................................... 262 1. 2. 3. 4. 5.
'B eatus ille. Ad Maecenatcro. Ad rempublícam. Ad Liciníum. Ad Posthumum.
II I. VOCABULARIO LATINO-ESPAÑOL IV. VOCABULARI O ESPAÑOL-LATINO
269 325