1. Geopolitika Termin „geopolitika“ sjecište je niza raznovrsnih diskursa o geografiji i njezinom odnosu prema „političkome“. U najširem smislu geopolitika se može promatrati kao odnos između predmeta i entiteta koji se mogu razmuijeti kao „geografija“ i „političko“. Za neke je geopolitika objektivan odnos između geografiskih formacija (rijeka, planina, tlo, klima) i političkih struktura, naročito država i nacionalnih zajednica. Prepoznavanje, identificiranje i atribucija značenja „geografija“ uvijek je već društveni i politički proces. Tako možemo reći da je geografija, geo-grafiranje, stanovit oblik „pisanja Zemlje“ koji uključuje kulturu, diskurs i moć/znanje. Sva je geografija kulturna geografija i sva je geopolitika kulturna geopolitika. „Kritička geopolitika“ na početku utvrđuje otvorenu tekstualnu i društvenu konstruiranu prirodu geo-grafije. Sva je geo-grafija stanovit oblik moći/znanja i stanovit oblik geo-politike, a crtica tu označava otvorenost značenja „geografije“ i „političkog“. U univerzumu mogućega geografija/geo-politika jeste ona domen znanja koja je izravno povezana s državom kao političkoteritorijalnim entitetom. Ta domen znanja može se opisati kao „geo-moć“ što je proizvodi država. Konkretna struktura, oblik i funkcioniranje geo-moći ovise i prirodi države i međunarodnog sustava. Vizija svjetskog političkog prostora kao jedinstvene cjeline podijeljene na teritorijalne jedinice suverene državnosti geopolitička je ontologija koju John Agnew naziva „modernom geopolitičkom imaginacijom“. On identificira četiri načela moderne geopolitičke imaginacije: 1. Razvoj globalne vizije koja je omogućila promatranje svijeta kao jedinstvene cjeline i potom njegovu podjelu na hijerarhiju različitih mjesta. 2. Promjena „vremena u prostor“ kao geopolitička ontologija ustrojila je svijet u „zaostale“ i „moderne“ regije. 3. „Teritorijalna zamka“ u mišljenju i djelovanju u vezi sa svjetskom politikom 4. Predpostavka da je međudržavnom sustavu svojstveno „stanje bezvlašća“ te da dominantne države akumuliraju moć različitom brzinom i bore se za prevlast. Angew dijeli modernu geopolitičku imaginaciju na „tri doba geopolitike“ • Civilizacijska geopolitika, rezdoblje od kraja osamnaestog do kraja devetnaestog stoljeća. Bio je to geopolitički diskurs aristokratskih i konzervativnih buržoaziskih država zabrinutih zbog rastućega nacionalizma i nastajuće klasne svijesti čiji je razvoj uzrokovala industrijska revolucija. • Udomaćena geopolitika, koja se povezuje sa razdoboljem međuimperijalnog suparništva od 1875. do 1945. godine. Toj je epohi svojstveno udomaćivanje praksi imperijalizma i teritorijalnog ekspanionizma suparničkih država. • Ideološka geopolitika, koja se povezuje s epohom hladnoratovskog suparništva Sjedinjenih Država i Sovjetskog saveza Sam termin „geopolitika“ skovao je švedski politolog Rudolf Kjellen 1899. godine. Kasnije su ga u poesbnu tradiciju mišljenje kodificirali Karl Haushofer i oni koji su bili povezani s časopisom Zeitschrift für Geopolitik. Poslije Drugog svejtskog rata termin je bio odbačen, a u svakodnevnu se upotrebu vraća krajem 1960-ih. Kritička geopolitika razlikuje tri vrste geopolitike: 1. Formalna geopolitika ili kodificirano geopolitičko rasuđivanje intelektualaca o državničkom umijeću u građanksom društvu. 2. Praktična geopolitika, ili ad hoc geopolitičko rasuđivanje političkih vođa i donositelja vanjskopolitičkih odluka koji se bave praktičnim kreiranjem vanjske geopolitike. 3. Polpularna geopolitika, ili geopolitička logika identiteta i različitosti koja prožima razna očitovanja popularne kulture.
• •
• •
• •
U osnovici imamo geopolitičke imagi-nacije , ili geopolitiku idenitieta i različitosti svojstvenih pojedinim državama. Geopolitičke imagi-nacije neke države jesu samopoimanja koja su joj svojstvena. Geopolitička kultura može se definirati kao interpretivna kultura i tradicije unutar kojih država razumijeva svoj identitet i svoje suočavanje sa svijetom država. Geopolitička kultura odnosi se na inerakciju geografske lokacije i političke kulture neke države. Geopolitičke kulture nadograđuju se na geopolitičke imagi-nacije. Geopolitička tradicija posebno je vanjskopolitičko usmjerenje unutar šire geopolitičke kulture. Geopolitičke su tradicije etabilirani načini vođenja antagonističkog dijaloga unutar geopolitičkih kultura. Geopolitički diskurs općenito se odnosi na oprostorenje svjestke politike od vanjskopolitičkih elita. U proučavanju praktičnog geopolitičkog rasuđivanja ključan je pojam skript; to je regulariziran način ponašanja i govorenja pri suglasivanju određenih društvenih situacija, scenarija i izazova. Preformativan geopolitički skript jeste ono na što se vanjskopolitički vođa oslanja kako bi artikulirao, objasnio i proglasio vanjsku politiku. U geopolitičkim skriptima postoje razni geopolitčki sižei. Za razliku od skripta sižei su argumentirano razvijeni i relativno koherentni narativi. Oni se mogu raščlaniti i pručavati se kao „gramatika geopolitike“. Geostrateški sižei posebna su vrsta geopolitičkog diskursa koje nastoje razgraničiti i definirati ono što odgovara „strateškom nacionalnom interesu države“
Iako ne postoji jedinstveno poimanje „geopolitike“, u pitanju je domen temeljnih pitanja, ugniježene pluralne problematike i hitnih političkih izazova, koja sada privlači znatnu kritičku pozornost u geografiji i drugim društvenim naukama. 2. KRITIČKO PROMIŠLJANJE O GEOPOLITICI Kritičko promišljanje o Geopolitici Pojam geopolitika, poput svih pojmova, ima svoju historiju i porijeklo. Prvi put pojam geopolitika upotrijebljen je 1899. godine. Neovisno kako je riječ geopolitika upotrebljavana, danas, konvencionalno shvaćanje pojma geopolitike čini diskurs svjetske politike, s posenim naglaskom na natjecanja između država i geografske dimenzije moći. Geopolitičari se koriste velikim prostornim apstrakcijama poput „islamski svijet“, „crna rupa“ ili „civilizirani svijet“. Popularne su i ostale prostorne metafore „heartland“ (svjetskog stožera). Svi ti izrazi ocrtavaju moć retorike koja umanjuje kompleksnost svjetske politike u jedan pojednostavljeni okvir. Naposlijetku, geopolitika je popularna zato što omogućava pogled u budućnost svjetskih poslova. Cilj Uvoda u geopolitiku je stvorio kritičko razmišljanj o prošlim i sadašnjim oblicima geopolitičkog diskursa. Prvo izdanje Uvoda u geopolitiku sastavljeno je u drugoj polovici 90-ih godina i ocrtavala ga je rasprava o kraju Hladnog rata i Zaljevskom ratu 1991. Drugo izdanje podijeljeno je u pet dijelova, od kojih se dva bave geopolitikom s aspekta prošlosti, daljnja dva se bave geopolitikom sadašnjice, dok se završni dio bavi otporom prema geopolitici, i u prošlosti u danas. Prvi dio se bavi imeperijalnim temeljima geopolitičkog diskursa. Drugi dio se bavi geopolitikom Hladnog rata, dokumentrianjem temelja, posljedica i eventualnog završetka Hladnog rata kao strukture svjetskog poretka. Treći dio Uvoda je potpuno novi i odnosi se na bitne geopolitičke događaje i rasprave u ranim godinama 21. stoljeća. Iako postoje zanimljivi intelektualni razlozi da se dovede u pitanje 11. septembar 2001. kao ključni događaj ovog razdoblja, činjenica je da se ovaj događaj dogodio na teritoriju najveće vojne sile na svijetu. Četvrti dio „globalne prijetnje“ bavi se velikim brojem preostalih geopolitičkih tema koje brinu „diva“ od početka 90-tih godina. Peti dio posvećen je temama otpora i geopolitike. Kritička geopolitika
Kritička geopolitika je perspektiva unutar političke geografije i međunarodnih odnosa koja se razvija od početka 80-ih godina u međunarodnoj znanstvenoj zajednici. Iza političkog realizma: geopolitika kao diskurs Međunarodni sustav je anharično područje u kojem nema nacionalnih autoriteta. Zbog takvog stanja u strukturi, države se moraju nacjetati ne bi li preživjele. Svrha umijeća u vođenju države jeste nacionalno preživljavanje. Za stabilnost takvog sustava u cjelini najvažnija je „ravnoteža snaga“ među najjačim državam tog sustava. Nedostaci ovog pristupa: 1. Politički realizam loše objašnjava stvarnu povijest međunarodnih odnosa. 2. Politički realizam je diskurs koji sebe ne smatra diskursom, smatra se „realnim“. 3. Uzvišena metodologija Iza „mudrosti čovjeka“: kulturna ukorijenost geopolitike Dok geopolitički diskursi mogu biti oblikovani od strane onih u centru državne moći, oni ustvari izviru iz historijskih naracija o stvaranju države i identiteta. Američki predsjednici, općenito, ne pišu vlastite govore, već imaju cijele timove profesionalaca za pisanje govora. Ti pisci posižu za već postojećim slikama, metaforama i nizovima priča povjesnih i geografskih iskustava države. Oni stvaraju geopolitičke glavne radnje koje su ukorijenjene u pono širi skup kulturne prakse označene granicama doba i zla, prijatelja i neprijatelja. Sve države, kao priznate teritorijalne organizacije unutra međunarodnog sustava države, imaju geopolitičku kulturu. Geopolitička kultura proizilazi iz sudara države sa svijetom. Ono što ima veliki utjecaj na geopolitičku kulturu jeste sam nastanak države i specifičan odabir državnih aparata i pravne strukture za vrijeme izgradnje nacije. Geopolitička kultura države također je oblikovana priparnim osnovnim oblicima identifikacije i određivanja granica koji karakteriziraju njezin društveni, kulturni i politički život. Geopolitike pronalaze konkretne iskaze u oblicima posebnih diskursa ili priča u svjetskoj politici. Kritička geopolitika razlikuje tri različita tipa geopolitičkog diskursa. • Formalna geopolitika odnosi se na napredne geopolitičke teorije i vizije stvorene od strane intelektualaca i državnika. • Praktična geopolitika odnosi se na priče kojima se koriste tvorci javnih politika i političari o svjetskoj politici. • Popularna geopolitika odnosi se na priče o svjetskoj politici koje svoj izričaj pronalaze u popularnoj kulturi države, u njezinim filmovima, časopisima, romanima... Strateške studije Birokratski izvještaji Političke doktirne
Politički govori Državne akcije Diplomatska i pravna praksa
Kultura masmedija Državni rituali Javno mnijenje
FORMALNA GEOPOLITIKA
PRAKTIČNA GEOPOLITIKA
POPULARNA GEOPOLITIKA
GEOPOLITIČKA TRADICIJA 1
GEOPOLITIČKA TRADICIJA 2
GEOPOLITIČKA TRADICIJA 3
DRŽAVNE STRUKTURE Historija, Geografija, Identitet Državna aparatura i mreže moći
Iza odsutnosti moći: mreže moći i geopolitičkog diskursa
Sociolog Michael Mann nudi nam koristan okvir koji identificira četiri temelja društvene moći: • Politička moć odnosi se na centraliziranu teritorijalnu regulaciju društvenog života od strane državnog birokratskog aparata. :Politička moć je subjekat strastvene borbe među različitim socijalnim grupama zato što je nagrda nakon preuzimanja državnih organa velika. • Ideološka moć je moć oblikovanja, formuliranja i mobiliziranja vrijednosti, normi i rituala koji karakteriziraju čovjekov društveni život . Religijske institucije, masovni mediji i političke stranke su samo neki od mnogih izvora ideološke moći u društvu. • Ekonomska moć je moć koja počiva na cirkulaciji proizvodnjem, distribucije, razmjene i konzumacije u društvu • Vojna moć je moć koja proizilazi iz sigurnosne i obrambene organizacije određene države. Mannov model koristan je zato što nije ni jednodimenzionalan ni jednoznačan. Umjesto toga, izvori socijalne moći međusobno djeluju jedan na drugog i tvore ispeltenu strukturu mreža moći. Dobar primjer inklinirajuće strukture interesa, posebno važne za razumijevanje geopolitike današnjice, je djelovanje tzv. „željeznog troukta“ u političkom životu SAD-a. Prvu stranu stranu ovog trokuta čini moćna obrambena industrija SAD-a. Drugu stranu ovog trokuta čine moćni političari u Kongersu SAD-a. Treću sutranu ovog trokuta čine vođe u ministarstvu obrane SAD-a. Željezni trokut podrazumijeva spajanje vojne, ekonomske i političke moći, ali zahtijeva i ideološku moć koja bi trebala racionalizirati ovakvu ogromnu razinu potrošnje. Političari, vojna industrija i generali moraju opravdati ugovore koje potpisuju poreznim obaveznicima čiji novac troše i objasniti profit koji akumuliraju. Geopolitika nije skup ideja stvorenih od strane slobodnih intelektualaca gdje istiniti i intelektualno nadmoćniji argumenti pobjeđuju one neistine, iskvarene i lošije. Geopolitički diskurs funkcionira unutar mreža moći i diskursi, koji ovdje nastaju kao pervladavajući u državi, reflektiraju utjecaje te strukture moći, štoviše, ti diskursi su dio i samog funkconiranja te strukture moći. 4 Globalziacija Globalizacija je međupovezanost lukturnih, društvenih, političkih i ekonomskih procesa diljem svijeta. Niti je globalizacija jedinstven proces niti je pretežito ekonomska. Globalziaciju treba artikulirati kao nositelja globalnih kulturno-olitičkih izazova i prilika. Unatoč analizi ekonomske globalizacije kao uvijek pristune i astuće prevlasti kapitala naša je stvarnost obuhvatila i mnoga druga iskustva. Kulturna je geografija predvovnica disciplina koje povezuje ta iskustva i njihove posljedice na promišljanje društva i globalnosti. Moderna je povijesno konstituiranje institucija i identiteta koji strukturiraju zapadna i nezapadna društva u razdoblju od šestnaestog stoljeća. Postmodernizacija je višestruko razgranato praktično i pojmovno dovođenje u pitanje moderne. moderna se prezenirala svijetu kao hijerarhija i jedinstveno, ustvrdivši da je oruđe razumijevanje svijeta, pa tako i za njegovo nadziranje, racionalno te da dolazi iz jedinstvena središta. Kulturna je geografija proširila postmodernizirajuće pristupe na nalizu globalizacije i na empirijskoj i na teorijskoj razini. To se događa na temelju antropologiziranja Zapada: tretiranjem Zapada i moćnih kao predmet proučavanja i kritike, otkrivanjem isključivačkih taktika u središtu zapadnih kultura. Pemal Shurmer-Smith i Kevin Hannam pokreću pitanja o interpretativnu razumijevanju „globalnog“. Dovode u pitanje jendouzročne teorije društva, proičući da globalizacija kapitala neizbježno uzroku globalizaciju kulture. Mike Crang, preispitujući ekonomsku globalizaciju,
naglašava kulturno posredovanje globalnih kapiltalističkih firmi i tvrdi da je kultura uvijek ugrađena u situacije u stvarnom životu. Istraživanje novih kulturnih geografija u vezi sa globalizacijom otvara pitanje šta je kultura i kako bi se trebala istraživati. Većina geografa u svom radu daje kulturnome podredovanju sveukupnoga djelovanja u najmanju ruku status središnje postavke. Novi se prostori virtualnosti istražuju zbog njihova stvaranja virtualnih geografija i zbog njihovog križanja s drugim geografijama. Virtualne geografije poput kiberprostora mogu iziskivati analizu uz upotrebu teorije kompleksnosti i analizu mreže aktera. Doreen Massey dala je veliki doprinos u razmišljanju o međuodnosu globalizacije i prostornosti. Ona se usredotočuje na društvene odnose ustrojene kao „konstelacije privremene koherentnosti“. Globalizaciju često povezuju – ili čak djelomice poistvojećuju – s kapitalističkom glopalizacijom, no postoje ograničenja. Prvo, koliko god su analize bile opsežne i upućene, nisu se pozabavile narativima koji izvještajima daju razumljivost. Ono što Kate Nash naziva globalizacijom kao postmodernizacijom bliže je našim iskustvima relativizacije moderne spojene prije s njezinim izražavanjem u narativima nego s njezinim povlačenjem iz njih. Globalizacija kao postmodernizacija vrši pritisak na moćnike moderne, nacionalne države i korporacije, i pritom se suprostavlja institucionalnim nejednakostima moći koje su svojstvene modernim društvima. ZAKLJUČAK: Dakle kulturna geografija u analizi globalizacije zakazuje na dva načina. Prvo, u svome prihvaćanju postmoderne kritike. Drugo, kulturna je geografija više uzrokovala pregrupiranje, a manje senzibiliran razvoj novih pojmova na temelju kojih bi takav javni narativ magao analizirati svijet ljudske kulturno-političke proizvodnje. Zahtjeve koje to priopćenje stavlja pred kulturnu geografiju možemo dakle predočiti kao niz zadataka. 1. Razviti otvorene opće narative 2. Staviti u prvi plan nemoderne ili nezapadne 3. Istražiti razvoj planetarnog Razviti nove teorijske kategorije radi dokučivanja globalne međupovezanosti 3. RJEČNIK GEOPOLITIČKI DETERITORIJALIZACIJA Prostor koji više nije podijeljen tačno određenim granicama, postaje jedan kontinium ukome se sve – dobra, ideje, ljudi ... – više – manje slobodno kreće. Ljudske aktivnosti izmiču svakoj teritorijalnoj ukorijenjenosti. Postoje samo tokovi i mreže. Vertikalne linije – razdvajaju teritoriju, zamjenjuju se onih horizontalnim – svim onim što povezuje i ponovo povezuje: kretanje željeznicom, brodovima i avionima, te neprestalna mobilnost načina i izraza. GEOEKONOMIJA: Pojmovi poput «geoekonomija» i «geofinancije» pojavljuju se između 1980. i 1990. godina. Ona oblikuje borbu država za teritorij ili za sirovine (minerale, naftu): radi se o osvajanju životnog prostora za kojim svi žude. Prema klasičnoj geopolitici, bogatstvo i moć poistovjećuju se s posjedovanjem (teritorija, ljudi, i sirovina). Geoekonomski pristup: tržišno će natjecanje zamijeniti rat; a to će biti kako kaže Clausewitz «nastavak rata drugim sredstvima». Svijet rata je svijet gotovih resursa, a jedini način postizanja bogatstva i moći jest pljačkanje drugih. Tržišno se natjecanje oslanja na neograničenost resursa: oni nisu dati, kao što su dati teritorij i sirovine, nego su ljudi ti koji ih osmišljavaju i proizvode, te su stoga neograničeni. Sreća jednih ne proizilazi iz nesreće drugih – kao u ratu - nego naprotiv, sreća proizilazi iz sreće drugih zahvaljujući trgovini, mehanizmu koji je multiplikator bogatstva. U ratu je onaj drugi neprijatelj dok je taj isti u trgovini partner. Pravila rata su rijetka i uvijek prijeporna, dok su pravila tržišnog natjecanja dio te igre koju uvijek treba iznova započeti.
GEOSTRATEGIJA: riječ «G» jedan je od onih pojmova koji nastaju dodavanjem prefiksa «geo», a čija je definicija nejasna: «Geo» može biti sve što ima veze s velikim vojnim pothvatima koji se odvijaju na cijeloj Zemlji. G ima strogo određeno porijeklo. Tu je riječ skovao Giacomo Durando, talijanski general, u svom traktatu manifestu «O talijanskoj nacionalnosti, političko-vojni esej». On nudi 2 različita shvaćanja geostrategije. S jedne strane, G bi bila disciplina koja proučava uticaj geografskih činioca na formiranje ljudskih skupina; a to je predmet proučavanja geopolitike; s druge strane, G bi bila disciplina koja u nešto više vojničkom smislu pokušava objasniti uticaj geografije na vođenje ratova. G. se može definisati kao «dio opće vojne strategije koja se tiče operacija u makrogeografskim razmjerama, odnosno operacija čija je prostorna dimenzija dovoljna da isključi uspostavljanje jedinstvene scene. G. strategija ili velika strategija smještena je između političkih ciljeva rata i vojnih operacija na određenom terenu. Geopolitika ih nastoji objasniti, polazeći od analize različitih zona suprotstavljanja u nekom određenom sukobu, kao skup, čiji je cilj najučinkovitija raspodjela snaga. G. je produkt ratova na više bojišta koji zahtijevaju velika sredstva, iskorištavajući željeznice, kamione i avione, a odvijaju se u dugom razdoblju. U drugoj polovini 19. st. pojavljuju se industrijski ratovi sa svojim mješovitim kretanjima i planovima opkoljavanja. U tim su sukobima, koje i dalje najajče ilustriraju dva svjetska rata, vojskovođe opsjednute nedostatkom resursa – ljudi, materijala i ugljikovodika. VELIKA IGRA: zauzima dragocjeno mjesto u geopolitickoj mitologiji. To je jedna dugačka partija šaha Engleske i Rusije, koja traje cijelo XIX stoljeće. Prvoj od njih koje u srce svoga carstva smješta Indiju bitno je kontrolirati veliki polumjesec koji se proteže od sredozemlja do tihog okeana, te pri tome kontrolirati sjeverni balkan (Turska, Iran, Afganistan), baš kao i Tibet i Kinu. Suočena sa tim carstvima mora, Rusija kao carstvo kopna želi razbiti tu svoju uglavljenost i ima pristup toplim morima: sredozemnom moru, perzijskom zaljevu, indijskom i tihom okeanu; Iz čega slijedi visedimenzionalna navala prema crnom moru, srednjoj aziji i sibiru. Sukobljivanje se odvija na granicama dvaju carstava, u zonama u kojima je njihov utjecaj neizvjestan. Engleska je vodila tri rata u Afganistanu, ali nikada nije uspjela osvojiti tu zemlju. Po završetku 19 stoljeća ova dva carstva uspostavljaju odredjeni modus vivendi. Engleska je, premda ima dobar imperijalni apetit, ipak na zalasku-na okeanima je suočena sa SAD, a u Evropi sa Njemackom. Rusija iako doživljava gospodarski uspon, pati zbog nesposobnosti da modernizira svoj politički režim. Godine 1905. tone u revoluciju i doživljava poraz od Japana. Tijekom XX stoljeća, velika igra je promijenjena zbog utjecaja SSSR-a na glavnom području srednje azije, ponovo se radja: sovjetska vojska 1979 godine okupira Afganistan i tu se ukopava, a 1991 godine sovjetsko carstvo se ruši, kavkaz i srednja azija uvlače se u beskrajnu borbu tijekom cijelih 1990ih godina, otvaraju se apetiti za naftom a tijekom jeseni 2001 zbog napada na world trede centar dolazi do američko-britanskog pothvata kojemu je cilj razbijanje talibanskog Afganistana. Srednja je azija zona boz reda. Kao i na balkanu, velike su sile svjesne zamke, a u isto vrijeme i zainteresirane i nepovjerljive. Nova velika igra ima planetarne dimenzije, dok se ona iz 19 stoljeca ograničava na srednju aziju. Tako su akteri brojniji (drzave regije, Rusija, Kina, SAD...), a posljedice imaju šire razmjere. Heartland: „Onaj ko vlada srcem svijeta (heartland), vlada i svjetkim otokom (world island), a onaj ko vlada svjetkih otokom, vlada svijetom“. Tu je formulaciju izgovorio britanac halford mackinder 1904 godine za vrijeme konferencije koju je održao ispred londonskog Royal geografic society. Sjestan je činjenice da pripada eliti koja upravlja svijetom u vrijeme kad je Engleska gospodarica okeana, a britansko se carstvo nalazi na vrhuncu. Iz njegove konferencije proizlazi: odakle ce doći udarac koji će potući britansku moć. Da bi pokušali odgovoriti na to pitanje, Mekinder uzima u obzir najširi mogući vidokrug, znači cijelu zemlju i historiju čovječanstva. Ta se historija uglavnom odvija na svjetskom otoku, toj nevjerovatno velikoj kopnenoj masi koja obuhvaća evropu, aziju i afriku (amerika je imala izoliranu povijest u razdoblju izmedju predhistorije i velikih otkrića). Naime, prema Meckinderu u osvitu XX stoljeća, jedno je previranje, analognih razmjera onomu velikih otkrića, vodilju moći okrenulo prema kopnu: sa željeznicom nestaje nadmoć mora, jer se ogromna prostranstva između evrope i kine mogu međusobno povezati. Taj ogromni prostor koji gleda kako prema evropi, tako i prema sredozemlju, indijskom potkontinentu i dalekom istoku, tvori upravo to srce svijeta hartland. Džingis-kanova ili
tamerlanova ambicija ponovo postaje aktuelna. Britanac Mackinder naslućuje velike sukobe XX stoljeća između sila mora (UK i SAD) i sile kopna (Njemačka i sovjetski savez). Drugi je svjetski rat upravo sukob za hartland. Hitlerova se Njemacka napadajući SSSR 1941 godine nastoji domoći evropske rusije koja bi joj trebala osigurati ogromno carstvo bogato žitom, ugljem, naftom... ukoliko Njemačka pobijedi, ona kontrolira svjetski otok. Što se UK i SAD tiče, one znaju da mogu vratiti utjecaj na svjetskom otoku samo uz pomoć tog otoka (Staljinova SSSR-a). Hladni rat je od kraja 1940-ih do kraja 1980-ih godina moguće objasniti. Prema Mekinderu, SSSR drži heartland. S tog je položaja, koji sa sovjetskim blokom seže do središta evrope, SSSR u stanju destabilizirati kako evropu, tako i srednji istok i daleki istok. No SSSR je zatvoren u svoj heartland. Geografija mu ne dopušta izlaz na more: jedino se vladivostok na rubu sibira nalazi na obali otvorenog mora. Što se zapada tiče njegova je cijela strategija usmjerena na zatvaranja SSSR-a da se on zadrži na periferiji i njegovo zbližavanje sa maoističkom Kinom. SSSR će zbog svoje ugavljenosti i svoje ideologije biti odsječen od svjetskih gospodarskih tokova, te će biti zona stagnacije 1970.-ih godina. Moć možemo poistovjetti sa nekim elementom, s nekim mjestom, oružjem..atomskom bombom ili naftom npr. Pa tako heartland zona koja se vise manje podudara sa rusijom i srednjom azijom ne prestaje biti mjesto suparništva i carstava, ali rupe u povijesti nastaju negdje drugdje. EUROAZIJSTVO: rađa se 1921. iz jedne zbirke tekstova mladih ruskih intelektualaca izbjeglih u Pariz: Izlaz za Istok. Euroazija je svijet koji stoji postrani, odvojen od zemalja smještenih na Zapadu, ali i od onih smještenih na Jugu i Jugozapadu – Rusija. Zauzima najveći dio euroazijskog prostora koji nije podijeljen između dva kontinenata, već tvori treći, nezavisni kontinent, i to ne samo u geografskom smislu. RIMLAND: Tvorac tog izraza je Nicholas Spykman. Američki otok mora imati slobodan i stalni pristup svjetkom otoku, te u skladu sa tim SAD moraju kontrolirati rimland-rubni teritorij. To je - rub evroazijskog kopna, tampon zona između pomorskih i kopnenih sila. On je posrednicka regija izmedju heartlanda i susjednih mora. U Rimland je uključio Zapadnu Evropu, Tursku, Irak, Iran, Pakistan, Avganistan, Indiju i Koreju. Modificirao je znano Macinderovo pravilo kroz sljedeću geopolitičku gradaciju: -Ko kontroliše Rimland upravlja Evroazijom: -Ko upravlja Evroazijom, određuje sudbinu svijeta. ŽIVOTNI PROSTOR: Pojam koji je formulirao njemački geograf Ratzel. Država je za Racela živi organizam koji ima potrebu rasti kako bi sebi osigurao opstanak. Svaka država traži svoj životni prostor koji će njenom narodu osigurati nužne resurse. Životni prostor ključna je ideja njemačke geopolitike. U vrijeme Bizmarkove Njemačke 1871. javlja se potreba za većim prostorom, prema njenom mišljenju guši se u svojim granicama, koje su preuske. Potreban joj je njezin životni prostor koji će ostvariti bilo putem prekomorskih kolonija, bilo osvajanjem Istoka – Istočna Evropa i Rusija. Životni prostor jedna je od glavnih tema hitlerovskog diskursa prema kojem Njemačka, kao superiorna zemlja, ima zadaću i pravo prisvojiti si ogromne teritorije naseljene podljudima kao što su Slaveni. Taj koncept životnog prostora neodvojiv je od jedne nacije i jednog doba, opsesije za posjedovanjem teritorija koji će zadovoljiti sve potrebe jednog naroda. Prema toj njemačkoj geopolitici, moć se svodi na kvantitativne elemente – broj stanovnika, širenje teritorija, rezerve sirovine. Pojam životnog prostora propada sa porazom Hitlera. MITTELEUROPA: Ideja mitteleurope (evrope u sredini, srednje evrope) ulazi u djelokrug geopolitike za vrijeme prvog svjetkog rata. Njemačka, poput ostalih sudionika u ratu ne sumnja u svoju pobjedu i nastoji osmisliti organizaciju buduće evrope. U skladu sa tim, nijemac friedrich naumann 1915 godine objavljuje djelo mitteleuropa. Pobjedonosna Njemacka treba oko sebe i pod svojim vodstvom izgraditi gospodarski blok. Ona bi stoga trebala imati vlastiti prostor u srcu evrope koji će joj osigurati potrebne resurse... razmišljanje u tadašnjoj Njemackoj je da bi ona trebala imati vlastitu zonu. U njemačkoj izmedju dva rata, geopoliticar Haushofer proriče svijet podijeljen na pan regije, a svaka od tih zona živi u znatnoj mjeri sama za sebe i s drugim održava strogo kontroliranu trgovinu. Sanja li Njemacka poslije drugog svjetkog rata još uvijek mitteleuropu? Ta je Njemacka izgrađena na temelju krajnje osude takve težnje, odnosno na demokratskim vrijednostima, čvrstom usidrenju na zapadu i globaliziranoj ekonomiji. No historija i geografija su i dalje prisutne, Njemacka graniči sa
slavenskim i balkanskim svijetom i njezin je uticaj ondje veliki, a te regije koje se dotad nisu razvile, u Njemackoj vide uzor. MIKROGEOPOLITIKA: Ona je znanost o sili. Na kraju 20. stoljeća nazire se mikrogeopolitika koja analizira razvoj «mikroentiteta»: regija, gradova, multinacionalnih tvrtki, raznih organizama. Ta je mikrogeopolitika dio globalnog razvoja koji utiče na ukupnost društvenih fenomena i na njihovo proučavanje. Mikrogeopolitiku zanimaju protagonisti: preduzeća, sindikate, mafije. Mikrogeopolitika okreće se svakodnevnim pitanjima kao što su upravljanje zajedničkim resursima – vodom, cestama, otpadom. Ona prodire u područja kao što su: s jedne strane sukobi oko zajedničkog upravljanja, a s druge strane dinamike nasilja: bande, gerile. Prema mikrogeopolitici protagonisti mogu biti kontradiktorni, slijediti antagonističke ciljeve, biti u zabludi i promijeniti stav. GRANICE: Prema međ. pravu to je «crta koja označava gdje počinje i gdje završavaju teritoriji dvaju dotičnih susjednih država. Granice neke države ograničavaju prostor njezine suverenosti, njezin djelokrug. Unutar njih država je sve, a izvan njih nije ništa. Država je, prije svega, jedan teritorij. Pojam nastao u modernoj Evropi (15-20 st.). Međunarodni poredak zasnovan na suverenim državama, čija je nadležnost ograničena na strogo određeni teritorij koji su priznale i druge države. Današnjem je svijetu svojstven nestanak tih granica. Od II svj. rata zapadne zemlje, a potom i sve veći broj zemalja, otvaraju svoje granice. One ukidaju ili smanjuju poreze koji se ubiru pri prelazu granice i ublažavaju nadzor. Cilj toga je jasan: olakšati i ubrzati protok roba, ljudi, kapitala, jer u tom leži cjelokupno bogatstvo. Gospodarski razvoj zahtijeva stalno povećavanje trgovine, a stoga i uklanjanje prepreka ovih kretanja. One države koje se za to odluče, najprosperitetnije su. Granice su u isto vrijeme propusnije, poroznije. Tako informacije lakše putuju valovima nego da su štampane. Država nije odvojena od svog teritorija. Ona je uvijek priznata unutar svojih utvrđenih granica. Osim kontrole države nad njenih teritorijom bitna je sastavnica njezina kredibiliteta. Evropa se može smatrati kontinentom na kojemu su granice, ako ne zauvijek postavljene, ili dugoročno stabilizirane. Ucrtane su ugovorima koji su se potpisivali po završetku ratova. Teritorijalni sporovi zahvaćaju sve regije. Mnoge su države uvjerene da ne raspolažu sa svojim legitinim teritorijama – Kina - Tajvan, Irak – Kuvajt. Stabilizacija granica ne isključuje terotorijalne sporove, već stvara novi tip sporova, a to su unutardržavni sukobi. Da bi granice nestale iz područja politike, vlast bi se trebala osloboditi svake teritorijelne ukorijenjenosti. PRIRODNE GRANICE: Georges Danton (1759-1794) je prvi izumio ideju o prirodnim granicama. Po njemu granice neke drzave treba da odgovaraju prirodnim preprekama (more, rijeke, planine) kako bi se lakse zaustavile invazijske prijetnje.
4. Globalziacija Globalizacija je međupovezanost lukturnih, društvenih, političkih i ekonomskih procesa diljem svijeta. Niti je globalizacija jedinstven proces niti je pretežito ekonomska. Globalziaciju treba artikulirati kao nositelja globalnih kulturno-olitičkih izazova i prilika. Unatoč analizi ekonomske globalizacije kao uvijek pristune i astuće prevlasti kapitala naša je stvarnost obuhvatila i mnoga druga iskustva. Kulturna je geografija predvovnica disciplina koje povezuje ta iskustva i njihove posljedice na promišljanje društva i globalnosti. Moderna je povijesno konstituiranje institucija i identiteta koji strukturiraju zapadna i nezapadna društva u razdoblju od šestnaestog stoljeća. Postmodernizacija je višestruko razgranato praktično i pojmovno dovođenje u pitanje moderne. moderna se prezenirala svijetu kao hijerarhija i jedinstveno, ustvrdivši da je oruđe razumijevanje svijeta, pa tako i za njegovo nadziranje, racionalno te da dolazi iz jedinstvena središta.
Kulturna je geografija proširila postmodernizirajuće pristupe na nalizu globalizacije i na empirijskoj i na teorijskoj razini. To se događa na temelju antropologiziranja Zapada: tretiranjem Zapada i moćnih kao predmet proučavanja i kritike, otkrivanjem isključivačkih taktika u središtu zapadnih kultura. Pemal Shurmer-Smith i Kevin Hannam pokreću pitanja o interpretativnu razumijevanju „globalnog“. Dovode u pitanje jendouzročne teorije društva, proičući da globalizacija kapitala neizbježno uzroku globalizaciju kulture. Mike Crang, preispitujući ekonomsku globalizaciju, naglašava kulturno posredovanje globalnih kapiltalističkih firmi i tvrdi da je kultura uvijek ugrađena u situacije u stvarnom životu. Istraživanje novih kulturnih geografija u vezi sa globalizacijom otvara pitanje šta je kultura i kako bi se trebala istraživati. Većina geografa u svom radu daje kulturnome podredovanju sveukupnoga djelovanja u najmanju ruku status središnje postavke. Novi se prostori virtualnosti istražuju zbog njihova stvaranja virtualnih geografija i zbog njihovog križanja s drugim geografijama. Virtualne geografije poput kiberprostora mogu iziskivati analizu uz upotrebu teorije kompleksnosti i analizu mreže aktera. Doreen Massey dala je veliki doprinos u razmišljanju o međuodnosu globalizacije i prostornosti. Ona se usredotočuje na društvene odnose ustrojene kao „konstelacije privremene koherentnosti“. Globalizaciju često povezuju – ili čak djelomice poistvojećuju – s kapitalističkom glopalizacijom, no postoje ograničenja. Prvo, koliko god su analize bile opsežne i upućene, nisu se pozabavile narativima koji izvještajima daju razumljivost. Ono što Kate Nash naziva globalizacijom kao postmodernizacijom bliže je našim iskustvima relativizacije moderne spojene prije s njezinim izražavanjem u narativima nego s njezinim povlačenjem iz njih. Globalizacija kao postmodernizacija vrši pritisak na moćnike moderne, nacionalne države i korporacije, i pritom se suprostavlja institucionalnim nejednakostima moći koje su svojstvene modernim društvima. ZAKLJUČAK: Dakle kulturna geografija u analizi globalizacije zakazuje na dva načina. Prvo, u svome prihvaćanju postmoderne kritike. Drugo, kulturna je geografija više uzrokovala pregrupiranje, a manje senzibiliran razvoj novih pojmova na temelju kojih bi takav javni narativ magao analizirati svijet ljudske kulturno-političke proizvodnje. Zahtjeve koje to priopćenje stavlja pred kulturnu geografiju možemo dakle predočiti kao niz zadataka. 1. Razviti otvorene opće narative 2. Staviti u prvi plan nemoderne ili nezapadne 3. Istražiti razvoj planetarnog 4. Razviti nove teorijske kategorije radi dokučivanja globalne međupovezanosti 5. METODOLOŠKI MODELI GEOPOLOTIKE Tri su -
najvažnije ideologije modernog doba liberalizam komunizam fašizam.
Prema Poperu komunizam i fašizam imaju zajedničku crtu: oni svoje kvazinaučne dogme (prva: političku ekonomiju – marksizam, a druga: geopolitiku) prikazuju kao apsolutnu istinu, da bi nametnule svoju viziju «idealnog poretka». Načelo treće ideologije – liberalizma – je pluralizam ideja i slobodna konkurencija – doktrina laissez-fair. Geopolitika kao naučna disciplina je srodna političkoj geografiji po predmetu, a različita po metodu i funkciji. Predmet geopolitika može se sagledati kroz tri tematska kruga: 1. Država i njeni strukturni elementi, 2. Stanovništvo u svim aspektima – rasna, etnička, demografska, konfesionalna, socijalna i profesionalna struktura, 3. Teritorija – fizički prostor ispunjen prirodnim i antropogenim pojavama i objektima. U centru pažnje su politički organizovane ljudske zajednice i zavisnosti između sredine i njihove djelatnosti i egzistencije. S filozofsko-metodološke tačke gledanja, relacije čovjek-sredina mogu biti razmatrane sa 2 aspekta – materijalističkog i humanističkog tj. sa gledišta bića i svijesti. Materijalne veze imaju prirodni karakter (fiziološki, biološki), ekonomski (oblikovanje sredine) i sociopolitički (korištenje sredine), dok humanističke veze imaju sociopsihološki karakter (poznavanje, vrjednovanje, osjećanje). Mogu se izdvojiti 4 osnovne komponente ljudskog odnosa prema geosredini: – korištenje i oblikovanje – odnose se na egzistenciju čovjeka; upoznavanje i vrjednovanje – odnose se na ljudsku svijest. Geopolitika stavlja akcenat na četvrtu komponentu – vrjednovanje, koje ima materijalističku i humanističku komponentu. S tim u vezi geopolitika ispunjava dvije osnovne funkcije – praktičnu i humanističku. Geografi smatraju da je geopolitika onaj dio političke geografije, koji izučava geografske faktore u procesu nastajanja, funkcionisanja i evolucije države. Spajkman je definisao kao «određivanje politike državne bezbjednosti na osnovu geografskih faktora». Geopolitika ima svoj rezon koji se sastoji u zadatku da izuči vezu između geografije i države, njene istorijske sudbine, protivurječnosti razvoja, borbe za opstanak. Geopolitika istražuje mjesto određene države na političkoj karti svijeta i odgovarajućih geografskih regiona s ciljem da ukaže na najpovoljnije oblike i načine za njen razvoj i funkcionisanje. Kao nauka o nacionalnoj strategiji ona je recionalna osnova političkog projekta države. Geopolitika je «nacionalni projekat» i «nacionalna strategija» koja je u istoriji svake države važnija od bilo kojeg vladinog plana ili partijske platforme. Kroz geopolitiku formulišu se osnovni nacionalni ciljevi koji će strateški učvrstiti nacionalnu bezbjednost, a nacionalna bezbjednost je relativni stepen granica, koje država daje nacionalnoj zajednici da postigne i očuva svoje ciljeve. Strategija nacionalne bezbjednosti može biti IZOLACIONISTIČKA i INTERVENISTIČKA. Izolacionistička je geopolitika koja redukuje kontakt sa spoljašnjim svijetom da bi spriječila uvoz destabilizirajućih principa, ideja i vrijednosti. Intervencionizam je geopolitika koja teži da pojača sopstvenu sigurnost tako što će nametati svoje principe, ideje i vrijednosti drugim državama. Ideološka funkcija geopolitike proističe iz tri faktora: - političke orjentacije i ideološke pozicije autora, - socijalnih zahtjeva vladajućih krugova - teorijsko-metodoloških refleksija iz humanističkih nauka. Ideološka funkcija geopolitike može biti konzervativna – desnoradikalna, ili reformistička – liberalna, socijaldemokratska, lijevoradikalna. Konzervativna geopolitika bazirana je na holističkom shvatanju čovjeka i svijeta koje je poslužilo kao izbor pseudonaučnih mitova kao što su rasizam, nacionalizam, socijaldarvinizam, organska teorija države, «životnog prostora», «prirodnih granica», «nacije-države», «vladajući narod». Nacisti su smatrali geopolitiku za praktičnu primjenu političke geografije, a njeni kritičari su je smatrali za zloupotrebu nauke.
Haushofer je razlike između njih nejasno formulisao tako što «politička geografija razmatra državu pod uglom prostora, geopolitika pak prostor sa gledišta države». Geopolitika je realno postojeća sfera politike, čije osnove i rezultati u prostoru moraju biti istraživani kroz političku geografiju. Države nemaju druge principe, tvrde konzervativci, osim nacionalnih interesa i ti interesi su određeni geografskim osnovama. Državi ne dolazi prijetnja iznutra, od klasnih, nacionalnih i drugih suprotnosti, nego spolja, što je odgovaralo totalitarnim režimima i lokalnim tiranima da zasnuju unutrašnju dominaciju kroz spoljašnje sukobe i hegemonizam. Liberalna geopolitika – glavnu pažnju posvećuje ulozi tehnološke zavisnosti, odnosno «tehnološke distance» između industrijalizovanih, resursima bogatih zemalja. Bez jakog čuvstva tehnologije geopolitika se pretvara u zemaljski misticizam. Liberali smatraju da međunarodna ravnoteža proističe iz obostrane međuzavisnosti zemalja na relacijama tehnologija-resursi. Jedan od velikih teoretičara savremenog liberalizma R. Aron definira elemente geopolitičke analize svodeći ih na: 1. Geografsku shematizaciju spoljnopolitičke strategije, 2. Geografsko-ekonomsku ocjenu nacionalnih resursa; 3. Interpretaciju tih resursa u diplomatskoj djelatnosti, pri čemu se prepliću realne veze sa životom i slučajni elementi lokalne sredine. Geopolitika, kaže on, spaja geografsku shematizaciju diplomatsko-strateških odnosa s ekonomskogeografskom analizom resursa, s interpretacijom diplomatskih odnosa u zavisnosti od načina života i životne sredine ljudi. Liberali zastupaju doktrinu «deideologizacije», kosmopolitizma i globalne ekonomske međuzavisnosti. Takva gledišta odgovaraju transnacionalnim kompanijama koje se zalažu za liberalizam u svjetskoj trgovini. Radikalna geopolitika – bavi se kritičkim preosmišljavanjem međunarodnih odnosa i demistifikacijom savremene uloge kapitalizma u svjetskoj ekonomiji. Radikali razmatraju te odnose kao jednostrane zavisnosti, u kategorijama globalnog modela «jezgro-periferija», tj. kao suparništvo između glavnih političko-ekonomskih centara u zoni «jezgra», uslabljeno neravnomjernošću razvoja, za dominaciju nad «periferijom» i «poliperiferijom. Geografi radikali – Taylor, Raynolds, ističu socijalnu suštinu prostora i stavljaju akcenat na kritičku analizu pitanja kako je politički prostor organizovan, ko ga organizuje i u čijem interesu. Francuski radikal Lacoste također razvija kritičku geopolitiku ne razdvajajući je od političke geografije. U savremenoj geopolitici uopšte, možemo izdvojiti tri analitičke dimenzije: 1. političku i vojnostratešku 2. ekonomsku 3. kulturno-historijsku. Prve dvije dimenzije povezane su uglavnom s interesima države, treća sa širim krugom subjekata političke djelatnosti. Politička i ekonomska dimenzija geopolitike obuhvataju integracioni potencijal zemalja i regiona, procese globalizacije svjetske privrede i politike, dok dezintegracioni procesi, naprotiv, imaju u osnovi etno i istorijsko-kulturnu dimenziju. Geoekonomski pristup produktivan je u razumijevanju internacionalizacije svjetske politike i privrede, koncepta održivog razvoja i konkurencije regiona, dok je kulturno-istorijski pristup produktivan za shvatanje procesa, koji nastaju u bivšim socijalističim zemljama centralno-istočne Evrope i Balkana. Neoklasična geopolitika, za razliku od klasične, odbacije organsko shvatanje države i geografski determinizam. Granice se smatraju za stabilne i ne prihvataju se promjene putem sile već samo putem dogovora i sporazuma. Shvatanje države – govori se o nacionalnim interesima i nacionalnoj bezbjednosti, kao da je država cjelovit objekt. Ostaje i naglašena uloga fizičko-geografske sredine. U 80-90-im godinima pažnja se posvećuje prirodnim resursima, izvorima energije i pitke vode kao uzrocima konflikata. Neoklasična geopolitika se bavi efektima geografskog položaja, prirodnih resursa, saobraćajnih veza i drugih geografskih osobenosti na spoljašnju politiku države i njenih međunarodnih položaja. Poslije Hladnog rata, rušenja Berlinskog zida, raspada SSSR-a, u postsocijalističkom prostoru nastaje deideologizacija društvenog života. U njemu veliku ulogu igra ikonografija – politički simboli, mitovi, formiranje predstava o određenim teritorijama i njihovim granicama, i naravno elementi političkog
predjela. Uloga nacionalnog identiteta i političke kulture u formiranju i izmjeni savremene političke karte uočljiva je na primjerima «politički aktivnih» regiona u bivšoj Jugoslaviji, u bivšem SSSR-u. Geopolitika se vezuje za vlast – moć – i prostor. Njen objekt je država kao prostorna pojava i međusobni odnosi država u prostoru. Osnovne komponente klasične geopolitike se danas mijenjaju. Osporava se sam razlog postojanja države kao teritorijalne konstrucije, neki autori smatraju da danas granice nemaju naročit značaj za globalnu ekonomiku, ili da su države prevaziđene rastom nadnacionalnih ili regionalnih struktura moći. Logičan produžetak geopolitike u uslovima mira je geoekonomika, a u uslovima rata – geostrategija. GEOSTRATEGIJA Jedan od osnovnih nacionalnih ciljeva je nacionalna bezbjednost. To je moć države da porazi neprijateljske snage i tako stvori uslove za ostvarivanje drugih nacionalnih ciljeva. Sredstvo za postizanje tog cilja je rat. Kao što je rat nastavak politike drugim sredstvima, tako je geostrategija produžetak geopolitike. Suština geostrategije kao fenomena uglavnom je vezana s idejom kontrole prostora ili promjene njegovih parametara. Forme kontrole prostora mogu biti politička, vojna, civilizacijska, komunikacijska, demografska i informaciona. Kategorije takve kontrole su kopnena, okeanska, vazdušna i kozmička. Geostrategija se bavi pitanjima vojne kontrole prostora. Ona razmatra uzročno-posljedične veze vojne vještine sa geografskim uslovima. Klasici geostragegije su Karl fon Klauzevic – «O ratu», Mehen – «Uticaj pomorske moći na istoriju» i Đulio Duet – «O vladanju vazdušnim prostorom». U vezi s geografskim osobenostima prostora geostrategija se može klasifikovati kao kopnena, pomorska, vazdušna i kozmička. Razmjer geostrategije može biti globalni, makroregionalni i regionalni. Geostrategija razmatra geografsku sredinu kao «arenu», diplomatske i vojne «igre» u kojoj su akteri stanovništvo i vojne snage. Resursi – radni, proizvodni, vojni – mobilišu se kao sredstva za dostizanje ciljeva – «geopolitičke perspektive države». Razlika između geopolitike i geostrategije ne može se definisati samo prema razmjeru političkog mišljenja. Sa metodološkog gledišta treba razlikovati geopolitičke procese i geostrateške intrese, globalnog ili regionalnog razmjera. Obje discipline se bave pitanjima teritorijalnih konflikata, sukoba i sporova. Geopolitka pokušava da odgovori na pitanje: Ko ima pravo na neku teritoriju? Geostrategija se bavi pitanjem: Kako ovladati nekom teritorijom? Geostrateg želi da u cilju osvajanja i kontrole teritorije, kontroliše geostrateške pozicije, utvrđenja, pristaništa, ostrva, kanale, baze na velikim komunikacionim i logističkim arterijama, koje su decenijski dio suparničkih geostrateških politika. Teorijska geostrategija izučava, uz pomoć karata, koncepcija i istorijskog iskustva, najefikasnije načine za prekidanje komunikacija, za izolovanje armije i prostora, za organizovanje pobuna među stanovništvom, za uspostavljanje stvarne kontrole nad zauzetim prostorom. Geostrategija opisuje mogućnosti da se protivnički prostor pretvori u tuđi za samog protivnika, i u isto vrijeme da postane otvoren, prozračan i kontrolisan za osvajača. Suština geostrategije se sastoji u prelazu datog prostora iz jedne kontrole u drugu. Šta je strateško u geostrategiji? – Sve ono što može da doprinese ubrzavanju, olakšavanju i poboljšavanju rješenja, koja donosi strateg, je strateški element. Kako može prostor da posluži? – može da bude od koristi u strateškoj praksi u vezi sa vremenom i informacijom. Prostor kojim geostrategija teži da ovlada je prostor-vrijeme. Možemo razlikovati tri aktivnosti uključene u strategiju: - prikupljanje informacija, - logistika, - odluke za akciju. Geostrategija je stvarno strategija jedino ako umije da, za usmjeravanje snaga u borbi, iskoristi prostor, geografsku relanost. Geostrategija je dio strategije dotle, dokle se strateg bavi
organizovanjem svog prostora tako da popravi vrijeme i informacije s kojima raspolaže, prije komande. Cilj geostrategije nije samo da dobija na vremenu radi olakšavanja manevra, nego da učini sigurnijom odluku stratega. Geostrategija radi da pomogne strategu da ovlada jednim prostorom-vremenom, koje bi mu pomoglo da optimizira svoju odluku. Teorijska geostrategija pokušava da odgovori na pitanje, kako da se organizuje na optimalan način prostor-vrijeme, s kojim će raspolagati strateg pri donošenju svoje odluke. Teorijska geostrategija, prije svega, služi da informiše stratega pri planiranju osvajanja teritorija, i da opravda, ne toliko pred međunarodnim instancama, nego pred svojim narodom i svojim potomcima, logiku njegovih postupaka. Informacija je najvažnija, vrijeme ne služi ničemu, ako prostor ostane nijem. Zato treba onemogućiti protivnika da sakuplja i obrađuje informacije, i prinuditi ga da odlučuje pri potpunoj neinformisanosti i nesigurnosti. To bi možda bio jedan od geostrateških aksioma u savremenim ratovima. Francuski autori u časopisu «Stratežik» koriste termin «glasi» - grudobran za označavanje informacionog prostor-vremena, što je nešto više od običnog manevarskog terena. To je jedan ešalonirani sistem za informisanje, gdje se odlučnost protivnika sudara sa sve većim teškoćama. Organizacija zone osmatranja na različitim nivoima je osnovno geostrateško rješenje velikih sila u epohi «hladnog rata». Unutrašnji polumjesec Mekindera bio je pretvoren u ogromnu zonu, gdje su SAD i bivši SSSR izgradili svoje sisteme za osmatranje i obavještavanje. Razlika između zone osmatranja i zone uticaja omogućuje da se shvati razlika između geopolitike i geostrategije. Geopolitika čini politiku: jedna zona uticaja je sredstvo da se za metropolu osiguraju resursi i dostup do tržišta, pri čemu su također važni ideološki i kulturni uticaji. Zona osmatranja osigurava da se slijedi protivnik, da se sakupljaju informacije, eventualno da se dobije vrijeme, da bi se donijelo pravilno strateško rješenje za pobjedu. Geopolitika pokušava da ostvari jedan politički program, a geostrategija – da olakša ostvarenje ratnog cilja, tj. pobjedu. Pri planiranju mikroregionalne i regionalne geostrategije uključuju se geopolitičke koncepcije prostora kao stavke u borbi među državama – geoekonomska ili geostrateška. Ideologija borbe za «životni prostor» je vezana s prvom koncepcijom – geoekonomskom, čiji je tvorac bio njemački geograf F. Racel, našla odraz u nacističkoj ideji «prodora na Istok». Ideologija borbe za «prirodne granice» vezana je s geostrategijom, tvorac je britanski geograf H. Mekinder i oslanjala se na stratešku, vojnu nužnost prisvajanja teritorija i regiona drugih država, što je odgovaralo globalnoj strategiji sila Zapada i Istoka. Osnova strategije Zapada u «hladnom ratu» bila je da se saobraćajni «hendikep» pomorskih sila nadoknadi prednostima u vazdušnim snagama i raketnom naoružanju razmještenom u vojnim bazama u zoni «rimlenda». Prva eksperimentalna nuklearna eksplozija i bomba bačena na Hirošimu 1945, označili su početak trke u naoružavanju na relaciji Zapad-Istok, koja je dostigla nuklearni parite 1962. godine. Razvojem tehnologije sheme tipa hartlend-rimlend donekle gube značaj, ali klasični elementi Mekinderove geostrategije – npr. balans između morskih i kopnenih super sila, još uvijek se smatraju važnim. Danas se globalna geostrategija približila geoglobalistici. Tu je prioritetno pitanje održivog svjetskog poretka, neširenje nuklearnog i drugih oružja za masovno uništavanje. Pri vođenju rata danas je brzina važnija od streteškog geografskog položaja, a ekonomska moć je važnija od vojne. Neki autori koriste termin geoekonomika da naglase stratešku vrijednost ekonomskog prostora. Po njima države se konfrontiraju međusobno u ekonomskoj sferi a ne zbog teritorija. Iako baziran na ekonomizmu, taj termin ulazi u stručnu terminologiju kao blizanac geopolitike, potiskujući geostrategiju. 8. EVROPSKE GEOPOLITIKE
Zajednička vanjska politika Evropske unije treba da oblikuje njenu vanjsku predstavu u odnosima sa ostatkom svijeta. Evropska geopolitika je složena, jer je proistekla iz različitih nacionalnih političkih predstava. One se nadopunjuju i izazivaju rasprave koje vode zajedničkoj viziji zasnovanoj na konsenzusu. Treba uzeti u obzir nacionalne dimenzije članica da bi se došlo do evropske geopolitike. Osnivačko jezgro je igralo ulogu političke lokomotive Unije. Među članicama iz svakog proširenja postoji najmanje jedna zemlja kadra da utiče na vanjsku politiku evrope: Velika Britanija, Španija i Poljska. Francuska (politički pokretač evropske izgradnje) Razlozi koji su naveli francusku da se angažuje u evropskoj izgradnji dvojake su prirode: pacifikacija evropskog kontinenta i želja da se obnovi njegova ratom oslabljena ekonomska i politička moć. U americi je francuska viđena kao previše nezavistan partner tokom hladnog rata. Francuske diplomate su željele da evropu pretvore u platformu za projekciju francusk nacionalne moći. Što je više napredovala dekolonijalizacija u Africi i aziji, to se više razvijala integracija u evropi. Uspostavljanje složenog sistema međuzavisnosti između francuske i njemačke stavilo je tačku na njihovo rivalstvo koje je izazvalo tri rata u 70 godina. Francuska se lako nametnula kao lider „šestorice“. Na italiju i benelux se gledalo kao na „juniors partners“. Kada su se ostali pokušali udaljiti od francuske vizije, francuska bi izazvala političku krizu zvanu politika „prazne stolice“. Bojkot francuske protiv evropske komisije od 1965-1966 zbog jačanja EK. Francuzi (De Gol) su se protivili ulasku Velike britanije u EEZ, jer bi izgubili dominantnu poziciju. Na inicijativu francuske podignuta su i druga dv astuba EU, spoljna politika i bezbjednost i evropska bezbjednosna i odbrambena politika. Cilj ej bio da se stvori Evropa čija bi odbrana bila nezavisna od NATO-a. Zatim su pokrenuli inicijativu za uspostavljanje ekonomske i monetarne unije. Ni jedna ni drugainicijativa nisu imale velikog uspjeha. Što se tiče budućih proširenja, ona su neophodna. Međutim, da bi se to desilo EU mora da napreduje po širini i po dubini. Francuska je nakon 40 godina ponovo primljena u NATO i to 2009. godine.
Njemačka (ekonomski pokretač evrope) Imala je svoje razloge da učestvuje u evropskoj izgradnji. Kancelar Konrad Adenauer je pokušao kroz evropski projekat da ostvari glavni cilj SRN: ujedinjenje sa istočnom njemačkom. Glavna prepreka tom cilju je nacistička i militaristička prošlost njemačke. Da bi se ujedinila, prvo treba demokratizovati SRN i priključiti je zapadnom taboru, tako su nastale dvije smjernice u njemačkoj politici: evropske integracije, kao okvir za demokratizaciju njemačkog društva, i ulazak u NATO kao zaštita od svjetske prijetnje. Za razliku od francuske, njemačka predlaže izgradnju federalističke evrope. Spremni su bili da ustupe dio suvereniteta nekom nadnacionalnom evrospkom tijelu. Godine 1969. Vili Brant je započeo „Ostpolitik“. Ona ima za cilj da omogući duboko sociološko zbližavanje dvaju različitih djelova njemačkog naroda. Ostpolitik je bila u suprotnosti sa doktrinom NATO-a, ali je pripremila ujedinjenje Njemačke. Njemačke jepodržala širenje na istok koje je smatrala moralnom obavezom zbog nacizma.
Odnos Njemačke i Francuske se smatra suštinskim u izgranji evrope. Između njih postoje različita viđenja u pogledu uloge NATO-a. Berlin je u bliskoj vezi sa NATO-om, dok francuska pokušava da napravi bipolarnu strukturu gdje bi evropljani nastupali u zajedničkoj odbrani. Bundesver je prvi puta nakon 1945. poslao misiju izvan njemačke, i to 1999. na kosovo. Italija, (srednja evropska sila) Kao nekadašnja sila Osovine zla, Italija je bila u karantinu do 1955. godine, kad aje primljena u UN zjaedno sa Albanijom. Uloga Italije u evropskoj izgradnji je sićušna u odnosu na francusku i njemačku, iako je ona jedan od osnivača. Članica je G7, kao globalna ekonomska sila. Ipak, ona je srednja evropska sila. Ugrožen joj je položaj od nadolazećih države Kine, Indije, Brazila...Često je u ulozi posrednika između teškaša u EU i juniors partners-a (skandinavci, beneluks i španija). Uvijek je zauzimala pogranični položaj. Oduševljeno podržava evropske integracije i teži da se proširenje pomjeri sa sjevera na jug evrope (balkan i turksa) kako bi se spojili u EU. Neravnomjerno razvijena na bogati sjever sjever i siromašni jug. Za razliku od francuske, ona politiku u NATO-u smatra komplementarnom, a ne alternativnom NATO-u. Belgija (laboratorija za multinacionalnu saradnju) U njoj se nalazi sjedište EU i NATO-a. Odlučno je podržala proces evropskih integracija. Podijeljena je između valonaca koji govore francuski i flamanaca koji govore holandski. Osnovana je u XIX vijeku. Integracija je omogućila da se ojača konsenzus nacionalnih dijelova i da se uklopi u jednu cjelinu. Na ekonomskom planu je omogućila belgiji da postane dio proceas globalizacije. U zemlju su tokom šezdesetih ušle investicije iz amerike. Amerikanci belgiju smatraju „kapijom zajedničkog evropskog tržišta“. U evropskoj geopolitici je pratila dvojac fra-njem. Zalaže se za proširenje EU. Podržava i evropsku sigurnosnu i odbrambenu politiku ali i NATO. Holandija Imala je veliku korist od evropske izgradnje, jer je imala konkurentnu industriju koja zeli pristup nekom velikom trzistu. Obezbjedila je izvjestan stepen nezavisnosti u odnosu na dvojac fra-njem, za razliku od belgije... Holandija na medjunarodnom planu zivi u samoizolaciji. Nedostaje im zajednicki ideal. Nemaju velikih planova, nemaju zajednickog cilja... tu prazninu ispunjavaju materijalizmom tj dobrim autima, kucom itd. To je nedovoljno za neku vecu ulogu na medjunarodnoj sceni. Luxemburg Jedan od osnivaca beneluksa kao i EEZ. Ekonomski razvoj, zasnovan izmedju ostalog i na ulozi posrednika izmedju njemacke i francuske u oblasti finansija. Promovise evropsku politiku u oblastima zivotne sredine i bezbjednosti. PRVO PROSIRENJE (UK, IRSKA I DANSKA) 1973. GODINE Ujedninjeno kraljevstvo (povlasteni partner Sjedinjenih Americkih Drzava u Evropi) Vinston cercil je predstavio interese britanske geopolitike u obliku tri kruga. Prvi obuhvata SAD i UK, praveci od Londona portparola Evrope sa one strane atlantika. Drugi krug obuhvata komonvelt. Treci se tice evropskog kontinenta, koji VB ne zeli da vidi van zone svog uticaja. VB nije ucestvovala u prvim evropskim integracijama. Godine 1961 podnijeli su zahtjev za prijem u EEZ, ali su francuzi (Sarl de Gol) blokirali ulazak dva puta.
Britanski suverenizam je nakon drugog svjetskog rata predstavljao prepreku u izgradnji nadnacionalnih institucija. Ako su nijemci bili pristalice federalne evrope, ako su francuzi zeljeli da grade evropu nacija, britanci su u evropskoj izgradnji vidjeli samo veliku zonu slobodne trgovine. Suprostavljaju se svakom pokusaju stvaranja politicke evrope koju namece dvoja njem-fra. Dolaskom konzervativaca na vlast 1979. te kritike na racun evrope se povecavaju. Tacer je definisala pet nacela evropske politike velike britanije. Prvo, ta politika treba da bude zasnovana na dobrovoljnoj i aktivnoj saradnji suverenih i nezavisnih drzava. Treba teziti decentralizaciji evropske institucije. Drugo, London je zajednicku poljoprivrednu politiku smatrao nenefikasnom, buduci da njeni troskovi ne opravdavaju ciljeve. Trece, zalagala se za jacanje uloge trzista i kraj ekonomskog intervencionizma drzave. Cetvrto, evropa je morala da ukine protekcionizam. Peto, evropa je morala da ostane u NATO-u. S povratkom laburista, nista se nije promijenilo u pogledu evropske politike VB. Odbijaju da pristupe Sengen zoni, zatim ne zele da pristupe EURO zoni. Americki satelit... “Predstavlja nevoljnog partnera”. Irska (Evropa kao sredstvo za dekolonijalizaciju) Slijedi svog susjeda VB i ulazi u EEZ zajedno sa njima 1973. godine. Evropska politika irske je drugacija od VB. Dablin se pokazao vise evropejskim nego london. Medjutim, izmedju irske i VB postoji veliki problem zbog Sjeverne irske. Za irce evropska integracija predstavlja nacin da se nepovratno odvoje od velike britanije I sredstvo za izlazak iz ekonomske zaostalosti. Prihvatili su EURO. Medjutim, nisu u NATO-u, prije svega zbog uloge svog susjeda VB u njemu. Danska Poput velike britanije, danska predstavlja “nevoljnog partnera” u evropskoj izgradnji. Rastrgnuta izmedju dvije dimenzije svoje spoljne politike: prema jugu i prema sjeveru. Ima dugotrajne odnose sa nordijskim zemljama. Poput londona, kopenhagen je usao u EEZ uglavnom iz ekonomskih razloga. Danci radili na: razvoju jedinstvenog trzista, zastiti zivotne sredine, odrzivom razvoju, socijalnoj politici i zaposljavanju. Ne pripadaju EURO zoni, dok su clanica sengenskog sporazuma. DRUGO PROSIRENJE (GRCKA, SPANIJA I PORTUGAL) 1981-1986. GODINE Grcka (teska integracija) Nekoliko faktora je otezalo integraciju grcke: odsustvo teritorijalne povezanosti sa ostatkom zajednice; zaostalost zbog osmanske dominacije iz istorije; gradjanski rat 1946-1949. Ugrozena komunizmom primila je pomoc SAD u skladu sa trumanovom dkotrinom. Prikljucila se: savjetu evrope 1949 i NATO 1952. godine. Rijesili su pristupiti EEZ iz dva razloga: rjesenja problema komunizma i ekonomske zaostalosti. Drzavni udar 1967 kojim je ustanovljen rezim pukovnika, udaljio je Grcku od EEZ. Godine 1974. zbacen je vojni rezim, a grcka je primljena 1981 u EEZ. Privrzeni su federalnom modelu evrope. Povukla je veto i dala podrsku turskoj u pregovorima sa EU. U EU pored grcke, postje jos tri pravoslavne zemlje: Kipar, rumunija i bugarska. Grcka je lider medju njima. Spanija Mracni period spanije je u vrijeme frankizma (1939-1975). U UN primljeni tek 1955. godine. Pregovori sa spanijom poceli su 1975 a zavrseni 1986 godie. Dozivjela je veliki ekonomski uzlet. U zemljama drugog prosirenja doslo je do ogromnih budzetskih transfera Evrope, dok prilikom cetvrtog kruga to nije bio slucaj. Spanski socijalisti podrzavaju federalisticko i multilateralno usmjerenje evrope. Portugal
Nekadasnja kolonijalna velesila Portugal nije se uspjela modernizovati sve do ulaska u EEZ. Strateski polozaj na atlantiku donio je naklonost SAD za ulazak u NATO. Vanjska politika je povezana sa VB jer je sa njima imao veliku trgovinsku razmjenu. Kraj salazarove diktature nakon “revolucije karanfila” 1974 priblizio je protugal EEZ. Primljen je 1986. godine. Portugal zagovara saradnju medju vladama prije nego nadnacionalnost. TRECE PROSIRENJE (SVEDSKA, FINSKA, AUSTRIJA) 1995. GODINA Ove drzave zastupaju politicku neutralnost, sto je otvorilo novu politicku problematiku evrope. Svedska (tradicija nemjesanja u oblasti diplomatije) Svedska neutralnost seze do berlinskog kongresa 1815. godine kada su odlucili da nece ucestvovati u politickim i vojnim savezima evrope. Zbog toga nije imala velikih sukoba, iako je razvijala odbrambeni vojni potencijal. Privrzena ocuvanju svog ekonomskog i socijlanog modela, zemlja brani ideju nacionalnog suvereniteta. Zbog toga nisu usli u euro zonu. Svedska nije clanica NATO-a. Finska (nakon finlandizacije) Termin “finlandizacija” izrazava paradoks zemlje kojom dominira susjed SSSR protiv kojeg se borila u drugom svjetskom ratu. Odrzala je dobrosusjedske odnose, iako je tradicionalno ekonomski okrenuta rusiji. U vrijeme hladnog rata je bila neka vrsta posrednicke zne izmedju blokova. Kvaziprotektorat SSSR odvojio finsku od evrope. Raspad SSSR omogucio da se okrene evropi. Neutralna zemlja, privrzena ideji nacionalnog suvereniteta. Austrija Kao bivsa nacisticka zemlja, suverenitet je dobila tek 1955 godine, nakon sto je bila primorana da u svoj ustav upise nacelo o neutralnosti po svicarskom modelu. Zblizavanje sa evropom je bilo optereceno politickom voljom SSSR za ocuvanje njenog neutralnog statusa. SSSR se u dva navrata 1962. i 1972. usprotivio otvaranju pregovora sa EEZ. CETVRTO PROSIRENJE (ZEMLJE BIVSEG KOMUNISTICKOG BLOKA, MALTA I KIPAR) 2004. Poljska (najveca zemlja istocne evrope) Dva strateska cilja varsave su bila: ulazak u EU i ulazak u NATO. Na taj nacin se rijesila tutorstva rusije. Imala je nestabilnu politicku istoriju (zbog rusije, pruske, austrougarske). Rusija je sporazumom na jalti postala tutor poljske izmedju 1945. i 1990. godine. Od ulaska u EU poljsko javno mjenje se odlikuje evropesimizmom, zbog izostanka pomoci kakvu su dobile grcka, irska, portugal i spanija. Specificnost evropske politike varsave razvija se oko dvije osovine: saradnje sa pribaltickim zemljama i njenog ucesca u visegradskoj grupi (ceska, slovacka, madjarska i slovenija kao pridruzeni clan). Zbog svog geografskog polozaja i jezika, ima veliki uticaj na bjelorusiju i ukrajinu. Madjarska Pretrpjela je znacajan gubitak teritorije nakon prvog svjetskog rata. Zbog toga postoji znacajna madjarska dijaspora: u rumuniji, slovackoj i srbiji. Nada se da ce odrzati jedinstvo svog rasutog naroda zahvaljujuci slobodnom kretanju ljudi. Ceska Republika Cesi su dozivjeli evropsku integraciju kao povratak u evropu. Povratak je bio usporen zbog rjesavanja pitanja njemaca koji su liseni imovine nakon drugog svjetskog rata.
Evropska politika ceske 2003-2006. organizuje se oko tri sredisnja interesa: regionalne saradnje u okviru visegradske grupe, ulazak u EU i NATO kao i odrzavanje bilateralnih odnosa sa ostatkom svijeta. Ceska daje prednost transatlanskom partnerstvu, kao i decentralizaciji procesa odlucivanja u EU. Poseban znacaj je dat socijalnom pitanju i pitanju zivotne sredine. Slovacka (politika otvorenih vrata) Nakon ralaza od ceske 1993. godine... Slovacka vanjska politika se odvija na cetiri nivoa: regionalnom, evropskom, transatlanskom i globalnom. Na regionalnom nivou dobrosusjedski odnosi sa visegradskom grupom. U EU bratislava njeguje “politiku otvorenih vrata” prema svim kandidatima koji postuju kriterije za prijem. Posebna paznja balkanu i integracijama u EU. Na transatlanskom i globalnom nivou podrzava razvoj i jacanje odnosa izmedju Evrope i sjeverne amerike. Slovenija Bivsa jugoslovenska republika uspjela je da izbjegne oruzane sukobe. To je 1992. godine bio njen glavni cilj spoljne politike: “izlazak sa balkana” kao i pridruzivanje EU. Geostrateski polozaj joj omogucava ulogu mosta prema srednjoj evropi. Iako joj ne pripada, clan je visegradske grupe. Ljubljana zeli da bude “tumac” situacije na balkanu za svoje evropske partnere. Bliska je sa njemackom. Spoljna politika ima i dalje dva ista prioriteta: EU i NATO. Litvanija Balticke zemlje postale su nezavisne 1991. godine i to na miran nacin. Litvanija je najveca balticka zemlja. Ucestvovala je u smirivanju napetosti u susjednim zemljama. Za razliku od estonije I letonije, litvanija nije imala pogranicne sporove sa rusijom. Nije imala sukobe ni oko ruske manjine kje ima samo oko 8,7%. Viljnus promovise “obostrano korisno partnerstvo izmedju EU I rusije”. Zona interesa litvanije je na istoku EU gdje promovise politiku solidarnosti I povjerenja. Litvanija smatra da treba ojacati transatlansku vezu I efikasnost NATO-a. Ne dolazi u obzir da EU izgradi sopstvene vojne snage I da ih razdvoji od NATO-a. Letonija Obzirom na ranije sukobe sa rusijom, primarni cilj letonije je ucesce u NATO-u, pa tek onda EU. U EU letonija zeli da zastiti svoje interese unutar EU. Letonci se zalazu za “evropu domovina” prije nego za “sjedinjene evropske drzave”. Eu mora da bude unija drzava nacija u kojoj su sve drzave jednake. Estonija Estonija ima teske odnose sa Rusijom. Ulaskom u evropu, ona zeli da obezbjedi garancije sopstvene bezbjednosti. Spoljna politika i bezbjednost i evropska bezbjedonosna i odbrambena politika ne smiju d adovedu do razdvajanja EU i NATO-a. Evropska politika estonije slicna politici letonije i obiljezena velikim nepovjerenjem prema rusiji. Kipar U posebnom je polozaju jer su je djelomicno okupirale vojne snage turske. Spadaju u zonu grckog uticaja. Geografski, ostrvo kipar je blize srednjem istoku nego evropi. Pripadali nesvrstanim od 1974 do 1990. godine, kada su se okrenuli prema evropi. Turci okupirali sjeverni dio kipra, koji UN nikada nije priznao. Kamne spoticanja za prijem turkse u EU. Godine 2004. na referendumu o ponovnom ujedinjenju grcka strana kipra je odlucno odbila. Malta
Najmanja i najnenaseljenija drzava unije. Malta aktivno ucestvuje u evropskoj politici susjedstva i prosirenju prema turskoj i hrvatskoj. Zemlja ima bliske veze sa libijom. Zakljucak Evropska geopolitika nije jednostavan dodatak nacionalnim geopolitikama. Rijec je o 27 clanica, od kojih svaka ima proslost, kulturu i veoma razlicite nacionalne interese. Medju glavnim akterima su njemack,a francuska i velika britanija. Zemlje Eu su podijeljene na dvije grupe: atlansku “novu Evropu” koja podrzava americku diplomatiju i NATO kao i “staru evropu” (francuska, njemacka i belgija) koje su protiv rata u iraku. 9. DVIJE PERIFERIJE EVROPE Rusija i Balkan Smjestene na periferiji evrope, ove dvije cjeline predstavalju politicke sisteme nezavisne od zapadne evrope, zato sto je njihov identite izgradjen pod uticajem vizantije. Ruska geopolitika Godije 1991. je nestala centralizovana drzava sjeverne evroazije I to ne usljed vojnog poraza, vec nakon sto je predsjednik najvece republike u SSSR-u (Ruske federacije) odlucio da se odvoji od saveza. Tu odluku je slijedila Ukrajina i bjelorusija, dok ostale zemlje nisu zeljele da se odvajaju (izuzev baltickih zemalja i gruzije). Zajednica nezavisnih drzava je naslijedila SSSR sa nedovoljno definisanim ciljevima. Iako su sve drzave bile nezavisne, ipak je ruska federacija bila u sredistu postsovjetskih geopolitika zbog svog znacaja. Nakon 1991. godine u rusiju se vratilo nekoliko miliona rusa. Najbrojnija manjina rusa zivi u ukrajini 7,3 miliona ili 17% stanovnistva. Blisko inostranstvo Moskva je brzo utvrdila politiku prema bivsim republikama, koje su oznacene kao “blisko inostranstvo”. Te republike su 1993. godine oznacene kao “zona vitalnog nacionalnog interesa” ruske federacije. Rijec je odbrani interesa ruskih zajednica, ali i o nastavku kontrole nad postsovjetovskim prostorom. Evidentno je konstantno mjesenje rusa u niz sukoba koji su izbili u bivsim sovjetskim republikama. Kriza “narandzaste revolucije” u ukrajini 2004 godine kada je na izborima pobijedio prozapadni kandidat. Ili u gruziji “revolucija ruza” 2003 godine koja je na vlast u tbilisiju dovela sakasvilija. Oligarsi uzimaju vlast Ruska vojna moc je postepeno opadala tokom devedesetih. Rusiju je pogodila teska ekonomska kriza: ruski BDP je pao za 40% izmedju 1990 i 1994; veliki dio zastarjele industrije je prestao da radi; inflacija je bila galopirajuca; vecina stanovnistva se spustila ispod praga siromastva. Uslijedila je politicka kriza. Jeljcin nije uspio u dva mandata 1991-1999 da stabilizuje situaciju. Jeljcin je 1996 godine izabran zahvaljujuci finansijskoj podrsci grupe oligarha, poslovnih ljudi milijardera, koji su se obogatili u prvim godinama nakon raspada SSSR-a. Zauzvrat ruski predsjenik im je najmestenim licitacijama poklonio citave dijelove ruske privrede koji jos nisu bili privatizovani. Naftne kompanije Mihail Hodorovski jukos... Krajem drugog jeljcinovog mandata, oligarsi su, postavsi multimijarderi, privatizovali rusku politiku. Putinova rusija U decembru 1999 godine jeljcin je podnio ostavku i vlaste predao Vladimiru Putinu. U martu 2000 putin je izabran za predsjednika. On je iz korijena promijenio rusku politiku. Poceo je sa jacanjem centralne vlasti. Napao je trojicu oligarha koji su postali previse mocni pod jeljcinom.
Novinari su primorani na autocenzuru, dok su nezavisni mediji postepeno marginalizovani. Nova spoljna politika Spolja gledano, putin je uravnotezio rusku spoljun poltiku. Nakon 11.09.2001. godine ponudio je SAD-u pomoc u borbi protiv medjunarodnog terorizma. Ipak, rusko-americki odnosi se mogu prije nazvati taktickom saradnjom nego strateskim partnerstvom. Sa evropom je putin pokrenuo “energetsko partnerstvo”. Rusija je postala prvi snabdjevac EU prirodnim gasom, pa evropljane brine eventualni ruski monopol u ovom sektoru. Izmedju 2002-2004 nastala je osovina berlni-pariz-moskva koja se usprotivila ratu u iraku. Putin sa evropom igra dvojaku ukogu toplo-hladno. Sa kinom rusija ima slozen odnos. S jedne strane moskva brine zbog demografskog pritiska kine prema sibiru i dalekom istoku, koji su slabo naseljeni a bogati resursima. S druge strane saradjuje sa kinom na stabilizovanju centralne azije i na suprostavljanu americkoj hegemoniji. Putin se otvara prema muslinanskom svijetu. Iran zauzima poseban polozaj. Ruskom spoljnom politikom sa pocetka 21 vijeka dominira ekonomska diplomatija. Rusija igra na dvije table: ekonomskoj i politickoj. Na ekonomskom planu, ruske firme se zahvaljujuci visokim cijenama prirodnih goriva namecu cijelom postsovjetovskom svijetu, narocito u energetskom sektoru. Gasprom, simbol novog ekonomskog imeprijalizma Drzavni holding Gasprom je neposredni nasljednik bivseg sovjetskog ministarstva za gas. To preduzece je osnovano 1992. godine i ima monopol u gasnom sektoru, dok je naftna industrija podijeljena izmedju nekoliko kompanija: lukoil, jukos.... Gasprom zaposljava 300000 ljudi u rusiji, ucestvuje u BDP sa 10%, a sa 25% u izvozu. Gasprom je privatizovan. Drzava posjeduje 40% akcija ovog preduzeca. U vecini istocnoevropskih zemalja i bivsih sovjetskih zemalja gotovo ima monopol na snabdjevanje gasom, tako da moze da diktira cijene kupcima. Gasna kriza sa ukrajinom 2005 godine kada su povecali cijenu gasa cetiri puta. Neki smatraju da je to osveta a narandzastu revoluciju. Postsovjetovski prostor izmedju dezintegracije i integracije U decembru 1991 godine evropski lideri su pregovarali o istorijskom mastrihtskom ugovoru, i to u trenutku kada su sefovi drzava ruske federacije, ukrajine i bjelorusije tajno sastali kako bi raspustili sovjetski savez i osnovali Zajednicu nezavisnih drzava. Ruska i postsovjetska geopolitika duboko je obiljezena tom dezintegracijom. U avgustu 1991 godine konzervativna frakcija politbiroa pokusala je da izvede drzavni udar da bi zaustavila reforme dozivljene kao prijetece za komunizam. Raspad SSSR-a nije se mogao samo objasniti neuspjelim drzavnim udarom. Razlozi za to sezu u sedamdesete godine. U tom periodu SSSr je poceo da zaostaje za zapadom. Gorbacov je tada porenuo perestrojku, ali nije uspio jer sovjetski sistem nije bio podlozan reformama. Da bi se modernizovala privreda, potrebno je bilo nabaviti nove tehnologije sa zapada. Ali neodstajalo je deviza. SSSR se nasao u zacaranom krugu. Bez deviza nije bilo moguce kupiti opremu, a bez opreme nije bilo moguce proizvoditi konkurentnu robu da bi se pribavile devize. Jos jedan od razloga raspada SSSR-a je bio liberalizacija rezima zapoceta 1975 godine i postivanja ljudskih prava sporazuma iz helsinkija. Gradjani SSSR-a su postali svjesni da zaostaju za zapadom. Za sovjetskom dezintegracijom, uslijedilo je nekoliko pokusaja integracija: zajednica nezavisnih drzava; zajednicki ekonomski prostor i savez rusije i bjelorusije. Zajednica nezavisnih drzava ZND je imala za cilj da ocuva zajednicki ekonomski prostor i slobodno kretanje ljudi i dobara. Zvanicno su je 8.12.1991. godine osnovali lideri bjelorusije, ukrajine i ruske federacije u viskuliju u bjelorusiji. Iste te godine 21.12. sporazumu je pristupilo jos osam sovjetskih republika. Godine 1993 u zajednicu je usla i gruzija. Iako je zovu umirucom, ova zajednica nikako da nestane. Zajednica tesko funkcionise zbog razlicitih interesa clanica.
Zajednicki ekonomski prostor (CEA) Ovim projektom predvidjena je ekonomska integracija cetiri zemlje clanice ZND: bjelorusije, ruske federacije, kazahstana i ukrajine. One su najuspjesnije od svih bivsih svojetskih republika obavile tranziciju prema trzisnoj ekonomiji. Predvidjeno je da se 2012 obrazuju nadnacionalni organi zaduzeni za razradu zajednicke ekonomske politike. Predvidjeno je ukidanje barijera u trgovini i utvrdjivanje jednistvene carinske tarife. Ukrajina se povukla iz ovog projekta u status promatraca, jer je projekat u suprotnosti sa ciljevima ukrajine a to je ulazak u EU i NATO. Rusko-bjeloruska integracija Integracije ove dvije bivse sovjetske republike dovela je do obrazovanja novog entiteta pod nazivom Savez rusije i bjelorusije. Na zapadu ga smatraju politickom zabludom i on nema nikakvu tezinu na medjunarodnoj sceni. To je propaganda za unutrasnju politiku. Krajnji cilj integracije predvidja potpuno spajanje dvije drzave. S obzirom na razliku u velicini, ta integracija vise lici na apsorbovanje bjelorusije. Proces je odlozen u nedostatku zajednicke vizije ruskog i bjeloruskog predsjednika. Balkan Raspad jugoslavije je izazvao niz ratova u kojima su se sukobile razlicite vojske... kombinacija medjunarodnih sukoba ali i gradjanskih ratova. U njemu je stradalo preko 100000 ljudi. Vise od milion civila je bio primoran da napusti svoje domove. Poruka je bila: “evropa ne sluzi nicemu, posto nije u stanju da zaustavi ovo ubijanje”. 10. GEOPOLITICKO I GEOEKONOMSKO POMALJANJE AMERICKE SUPERSILE Americka sila je prilicno mlad medjunarodni akter. Nakon proglasenja Monroove doktrine iz 1823 godine, kojom se citav americki continent definise kao njihov posjed, SAD su do 1898. godine ostale osrednja sila. U tom periodu postepeno su uvecavale svoju ekonomsku I vojnu moc, dodajuci nove teritorije na zapadu. U teritorijalnoj izgradnji amerike, dva momenta su bila odlucujuca: otkrice zlata u kaliforniji i gradjanski rat. Nakon rata nametnuo se sjevernjacki model koji je bio napredniji. Bio je zanovan na ukidanju ropstva. Industrijski sjever je pobijedio poljoprivredni jug. Razlozi za uvecanje americke moci Sirenje americke teritorije odvijalo se paralelno sa akumulacijom moci unutar SAD. Uzlet amerike prvobitno je ostvaren zahvaljujuci evropskom ljudskom potencijalu, koji je bio kljucan u rastu SAD-a I obilnim finansijskim injekcijama engleskih banaka. Sile na dva okeana SAD su krenule u osvajanje svijeta od 1898. godine kada su porazile spansku imperiju i otele joj posljednje kolonije na zapadnoj hemisferi. Dolazak na filipine pretvorio je vasington u pacificku I atlansku silu. Da bi mogli da ujedine atlansku I pacificku mornaricku foltu, amerikancima je bio potreban kanal izledju dva okeana. Izdejstvovali su odvajanje paname od kolumbije 1903 godine, ucestvovali u prokopavanju kanala I dobili kontrolu nad zonom kanala u koju su smjestili svoje vojne baze. Ta zona je predate panama tek 1999. godine. Uzlet moci SAD tumaci se slabljenjem evrope. Imale su manje gubitaga u dva svjetska rata od evrope. Na njihovoj teritoriji nije bilo ratnih dejstava a ratna industrija se snazno razvila. Na kraju 1945 one su bile jedina pobjednicka sila koja je nagomilala bogatstvo tokom rata. Nakon rata prodali su svoje tehnologije zapadu i na taj nacin ga ucinile ovisnim. SAD nasuprot UN
Amerikanci su izmislili multilateralizam nakon prvog svjetskog rata i na taj nacin prekinuli evropsku tradiciju tajne diplomatije. Medjutim, kasnije kako su gubile kontrolu nad velikim medjunarodnim organizacijama koje su osnovale, SAD su bile sve krticnije prema sistemu UN-a do te mjere da su za vrijeme reganovog mandata (198-1988) bojkotovale i napustile UNESCO. SAD su svoju finansijsku podrsku UN-u uslovili manjom ili vecom poslusnoscu njenih clanica. Ne mogu se pomiriti sa cinjenicom da njihov glas vrijedi kao i glas neke od malih drzava. Neki cak traze povlacenje iz UN. Smatraju da se posebno nemocan UN pokazao u genocidima u ruandi I bosni. SAD nasuprot evropi U ocima amerikanaca evropa izgleda vojno slaba. Sklona je smirivanju strasti i pregovaranju sa diktatorima. Zbog te slabosti predstavlja slabu kariku zapada koja bi mogla da popusti pred ucjenama neprijatelja demokratije. Evropljani su koristili ameriku kao sigurnosni kisobran da ne bi morali da razvijaju svoje odbrambene snage. U ocima amerikanaca francuska koristi ujedinjenu evropu kao platformu za svoju spoljnu politiku. Amerika podrzava prosirenje evrope na istok jer na taj nacin slabi znacaj francuske u EU. Prije svega misli se na ulazak turske u EU. U istorijskom smislu, poseban aktivizam je uveo bzezinski. Glavno nacelo ove politike sastoji se u tome da se clanstvo EU poveze sa NATO-m, kako u evropi ne bi s vremenom nastao sistem nacionalne odbrane nezavistan od SAD. Neokonzervativci Nakon 11.09. busova administracija je naglo skrenula udesno. Pokazao je da je amerika ranjiva. SAD je usvojila “politiku promjene rezima”, kojom se predvidja demokratizacija arapskog svijeta. Bezbjednost amerike se postize pomocu promjene rezima, a ne pomocu igre ravnoteze snaga. Cesto nazivana “imperijalistickom”, “hegemonistickom” i “unilateristickom”, ova se politika zasnivala na dva nacela: prvo proklamuje prednosti nacionalnog suvereniteta nad medjunarodnim normama. Drugo propovijeda eksploataciju americke hegemonije da bi se iskoristio ovaj unipolarni trenutak u istoriji. Spoljna politika SAD U SAD uglavnom se suprostavljaju unilateralisti i multilateralisti; izolacionalisti i internacionalisti; idealisti i realisti. Uprkos globalnoj dimenziji njihove spoljne politike, SAD su bile primorane da se usredsrede na tri osovine: borbu protiv islamskog terorizma, borbu protiv osovine zla I kontrolu nad drzavama u stecaju, koje se smatraju potencijalnim zaristima terorizma. “Osovine zla” Kada je nastalo rivalstvo sa SSSR-om, SAD su pokusale da za njega nadju stratesku zamjenu. Grupa zemalja otpadnica od zakona imala je cvrsto jezgro, u koje je ulazilo nekoliko drzava: Sjeverna Koreja, Kuba, Irak, Iran I Libija. Druge zemlje su se postepeno pridruzivale. Janura 2002. godine bush je prvi put upotrijebio izraz “osovina zla”. Po njemu tri su zemlje cinile osovinu zla: irak, iran I sjeverna koreja. Posto su pokusavale da se domognu oruzja za masovno unistenje, predstavljale su prijetnju za SAD. Predstavljao je osnovu za americku “strategiju preventivnog napada”. “Transformaciona diplomacija” Intervencija SAD dovela je do novog tumacenja spoljne politike, nazvanog “promjena rezima”, koji je popularizovao bush nakon sto ga je primjenio u iraku. Zalaze se za politiku sile protiv terorizma. Zelja SAD-a da izvozi demokratiju i u najudaljenije krajeve svijeta. SAD ce uciniti sve da doprinese sirenju demokratije i slobode u svijetu. Rajsova je ukazala na novu grupu zemalja koje ugrozavaju bezbjednost u svijetu: kuba, burma, sjeverna koreja, iran, bjelorusija i zimbabve. Uvela je novi pojam “transformaciona diplomatija”. Ona znaci da se s parnerima amerike u cijelom svijetu izgrade demokratske drzave zasnovane na vladavini prava.
11. GEOPOLITIKA 21 STOLJECA 9.maja 2005 godine na moskovskome Crvenom trgu okupile su se svjetske vođe na proslavi 60 godina završetka drugog svjetskog rata. Američki predsjednik Buš stajao je pored predsjednik Putina. U obraćanju naciji dvije sedmice prije toga Putin je objavio da je „najveća geopolitička katastrofa 20 vijeka propast SSSR-a. U Rusiji penzioneri su gledali kako njihove penzije nestaju,dok se državne firme prodaju oligarhistima sa dobrim vezama poput Romana Abramoviča. Istovremeno dok su mnogi građani bivšeg SSSR-a patili u SAD-a građani su uživaliu u najdužem ekonomskom rastu u mirnodopskom razdoblju 1990-tih. Globalizacija je proglašena novom definirajućom pričom o svjetskoj politici. SDA-e se pretvorile u „jedinu preostalu super silu“ u međunarodnim odnosima i nastavile trošiti novac na svoj vojno-industrijski kompleks iako nije bilo jasno u koje će ga svrhe „supersila“ koristiti u svijetu u kojem SAD nisu imale vojnih suparnika. Geopolitičari u SAD-a suočili su se sa dva pitanja: - Koji su novi strateški izazovi SAD-a i njenih saveznika, - Na koji način bi SAD-e trebale prestojiti svoje institucije iz Hladnog rata za odgovor tim novim izazovima?. Jedan tip odgovora osiguran je za vrijeme mandata predsjednika Klintona, a drugi za vrijeme predsjedničkog mandata Džordža Buša. Transformacija SAD-a iz stabilizirajuće supersile u agresivnu-nepriznavanjem međunarodnih ugovora,zaobilaženjem međunarodnih institucija,izigravanjem međunarodnog prava napadima na suverene države,lansiranjem preemptivnog rata i otvorenih prijetnji drugim državama-oblikovalo je način provođenja vanjske politike od strane Džordža Buša na početku geoplitike 21 stoljeća. SAD postaju „ nacija lupež“. Mnoge tihe drame karakterišu geoplitiku 21 vijeka- globalne pandemije bolesti, ekonomski uspon Kine,potrast cijena energije,klimatska nestabilnost,propasti država,genocid i dugotrajni regionalni sukobi oko Kašmira, Izrael,Palestina,Tajvan-ali transformacija SAD-a u „supersilu lupeža“ centralni je događaj geopolitike s početka 21 stoljeća. KLINTONOVA ADMINISTRACIJA I NEOKONZERVATIZAM Novembra 1992g. Bil Klonton je izabran za predsjednika SAD-a, svoju predizbornu kampanju temeljio je na sloganu „ RADI SE O EKONOMIJI BUDALO“ i njegova pobjeda kojom je završila 12godišnja vladavina republikanaca u Bijeloj kući označila je trijunf domaćih ekonomskih pitanja nad međunarodnim geopolitičkim brigama. Klintonova administracija predložila je „proširenje“ i poticala politike koje bi proširile NATO u središnju Evropu i naglašavala „ vladavinu prava“i „dobro upravljanje“ u međunarodnim institucijama. Od kada je izabran za predsjednika SAD-a sa 43% glasova, Klintona određeni dio stanovništva nije mogao da prihvati kao svog predsjednika jer je smatran liberalom i feministom, kasnije je uhvaćen u mrežu oko seksualnog skandala kojim se koristio posebni istražitelj u podržavanju kampanje za njegov opoziv. Glasanje o preispitivanju odgovornosti i opoziva nije uspjelo, ali je kampanja ispolazirala američko biračko tijelo ostavljajući značajne posljedice na postklintonovo vrijeme. Tokom vladavine Klintona jača neokonzervatizam desno opredjeljenih šireći mesijansku misiju širenja „slobode“ u cijelom svijetu i smatrali su da veliki izdaci za vojno naoružanje i opremu su opravdani. Neokonzervativci sa prezirom su gledali na Ujedinjene Nacije smatrajući ih prisiljavajućim i oslabljujućim faktorom uticaja na suverenitet SAD-a. Prvi diskurs neokonzervativaca,koji je zaslužio isticanje za vrijeme Klintonova mandata, bila je priča o“ sukobu civilizacija“. Samuel P. Huntington piše da će najveće podjele u budućnosti biti na kulturnim sukobima,odnosno da će izvor sukoba u budućnosti biti kulturni. „ Centralna osovina međunarodnih odnosa“ za Huntingtona predstavlja sukob između zapada i ostalih; zapadnih bogatih zemalja i siromašnog ostatka svijeta. Neki se državnisi trude priključiti zapadu,ali su njihove zemlje rastrgane između „pridruživanja zapadnoj civilizaciji“ i pripadanja nezapadnim alternativama( Islam u pogledu Turske,slavensko pravoslavje u pogledu Rusije i latinoameričko katoličanstvo u pogledu Meksika.
Huntington je izumio novu hibridnu višecivilizacijsku mrežu,koju naziva „ konfučijsko-Islamističkom povezicom“ To je sinteza „ naoružanih država,koje su opasno Drugo protiv kojeg se zapad mora mobilisati i djelovati. Prijetnje i opasnosti identificirane indentitetom/prostorom/interesima poticane su od geopolitičara i koncept „ mi protiv njih“ generira političke prijedloge koje uključuju budnost i trošenje sredstava u vojne svrhe. Huntingtonova teorija ima mnoge mahane (mane)i one otkrivaju njegovo neokonzervativno usmjerenje. Huntington smatra „ anglo-protestansku“ kulturu kamenom temeljcem SAD-a i zapada. Njegov zapad protiv ostalih sukob kultura nije rat,ne samo preko potencijonalnih prekomorskih neprijatelja s drugačijim moralnim vrijednostima,nego takođe i protiv potencijalnih unutrašnjih neprijatelja od zajednica koje odbijaju naučiti engleski jezik i asimilirati se sa anglo-protestanskom kulturom. Njegova antipatija prema Hispancima jednaka je njegovoj antipatiji prema Islamu i kineskoj kulturi. Njegova tvrdnja iz 1993 g. Smatrana je „ centralnom tačkom sukoba u bližoj budućnosti između Zapada i nekoliko Islamsko-konfučijanskih država“. Neokonzervativci posjeduju fetiš muškosti i označavaju „snagu“ koja se suočava sa „zlom“. Sila,volja,karakter i čvrstina poželjne su karakteristike muškosti; empatija, popuštanje,pragmatizam i fleksibilnost isključivo su feminiziranje slabosti. Teodor Ruzvelt, Winston Čerčil i Ronald Regan, muški su“ jake vođe“, dok su Džimi Karter i Bil Klinton konstruirani u obliku feminiziranih „ slabih vođa“. Strateški cilj ove grupe je obnova američke premoći u međunarodnim odnosima. SAD-e moraju biti toliko jake da niti jedan od njenih saveznika ni ukakvoj kombinaciji nemože provjeriti njenu snagu. Superiorna vojna nadmoć neophodna je ustvaranju Pax Amerikane, što je razlog iz kojeg dokument poziva na veće odbrambene izdateke. Neokonzervativci krajem devedesetih imali su četiri ideje: - Nesumljivu podršku raketne odbarane, - nedvosmislenu potporu Tajvanu u njegovom sukobu sa maticom Kinom, - zbacivanje Sadama Huseina, - bezuslovnu podršku Izraelu. BUŠOVA ADMINISTRACIJA I TERORISTIČKI NAPAD 11. SEPTEMBRA Džordž Buš izabran je za predsjednika SAD-a nakon što je vrhovni sud SAD-a naredio obustavu ponovnog prebrojavanja glasova u državi Florida u decembru 2000g.( da su glasovi prebrojani,kasnije su analize pokazale,na Floridi bi pobjedio kandidat demokrata Al Gor i tako bi on postao predsjednik SAD-a). Njegova pobjeda bila je trijunf za pokret mrzitelja Klintona i neokonzervativne intelektualce, od kojih su mnogi zauzeli visoke položaje u Bušovoj administraciji. Donald Ramsfeld i Paul Wolfowitz,obojica potpisnici „izjave o načelima“ sada su vodili Pentagon,Džon Bolton je bio u ministarstvu vanjskih poslova, Ričard Čejn još jedan potpisnik „izjave o načelima“bio je podpredsednik. Buš se opredijelio za sprovođenje skromne politike i suprostavljanju američkim naporima za „izgradnju nacije“ u cijelom svijetu. Odbacivanje pravila šutnje stupilo je na snagu kada je vlada odlučila da neće poduprijeti Kjoto protokol i osnivanje međunarodnog kaznenog suda. Prvi prioritet ove administracije bio je izgradnja raketno-balističkog odbrambenog sistema vrijednog više milijardi dolara. Scenarij lansiranja nuklearnih raketa od strane Sjeverne Koreje bila je baza za insistiranje oko programa,takođe bio je prisutan strah od nuklearnog programa Kine. Mnogi u Bušovoj administraciji bili su neprijateljski orijentisani prema Kini,srećom tokom incidenta u aprilu 2001 godine kada je kineska vlada zarobila špijunsku letjelicu SAD-a koja se sudarila sa kineskim avionom i usmrtila mladog pilota prevagnuli su umjereni pragmatični glasovi da nedođe do sukoba . Uniteralna politička agenda DŽ:Buša i planiranje invazije na Irak ustvari je nedovršeni posao oca DŽ.Buša koji nije „završio“ rat sa Irikom iz 80-tih godina.
Džordž Buš je bio vrlo neupućen u međunarodne odnose ,cijeli život je iskazivao antiintelektualne tedencije,nikad nije bio u Evropi ili Aziji prije predsjedničkog mandata,bio je registrovani alkoholičar,nije imao komunikacijski sposobnosti koje su bile žalosno očite. Ovakve slabosti izvršne vlasti imale su velike posljedice za SAD-e. 11.septembar 2001 godine i napad na tornjeve u Njuorku i Pentagon od strane vlade SAD označeni su kao „objava rata“,sloboda i demokratija je napadnuta,međunarodna zajednica je stala uz podršku ultimatumima SDA-a,Ruski predsjednik Putin prvi je ponudio pomoć i iskazao saosjećanje,prvi puta od osnivanja članice NSTO-a pozvale su se na član 5. Prema kojem je oružani napad na jednu državu napad na sve. Buš je objavio „rat terorizmu“ uz stalno naglašavanje „okupit ćemo svijet“ i „ko nije sa nama naš je neprijatelj“. INVAZIJA NA IRAK Napad 11.septembra ojačao je američke neokonzervativce i učino ih još agresivnijim. Dokument iz 2002 godine koji je sačinjen od strane američke administracije piše: „ Trebalo nam je desetljeće da shvatimo stvarnu prirodu ove prijetnje (potencijalna upotreba oružija za masovno uništenje). Spoznajući ciljeve države lupeža i terorista , SAD se više nemogu oslanjati na jednostranu reakciju koja je primjenjeivana u prošlosti. Ta nemogućnosta za određivanje potencijonalnog napadača,trenutačnost prijetnji današnjice i magnitude potencijalne štete,koja bi nam mogla biti nanesena od strane odabranog oružija našeg protivnika ,nedozvoljava tu opciju. Mi nemožemo dozvoliti našim neprijateljima da napadnu prvi. Buš 2002 godine osuđuje „osovinu zla“ povezujući Irak,Iran i Sjevernu Koreju,tri zemlje koje su imale minimalne međusobne kontakte,dvije od toga susjednje zemlje koje su vodile međusobni krvavi rat,jednu despociju drugu teokratiju i treću relikviju komunističke diktature. Bušova izjava da su one udružene bilo je apsurdno, a da su zle za neokonzervativce ali samo za njih koji su vodili Bušovu administraciju bila je istina. Sva administracija je radila u prilogu pripreme invazije na Irak, obavještajni podatci su dolazili za posebne panel timove baš onakve kakvi su ti timovi željeli, obavještajni podatci su prilaqgođeni da odgovaraju razlogu za rat protiv Iraka. Pisac Robert Kagan je napisao „ SNAGE I SLABOSTI“gdje navodi : Kada se radi o glavnim strateškim i međunarodnim pitanjima današnjice, Amerikanci su sa Marsa,a Evropljani s Venere: Slažu se oko malo toga i sve se manje razumiju . Ovo stanje odnosa nije prolazna pojava-rezultat jednih američkih izbora ili jednog katastrofalnog događaja. Razlozi za trasantlansku podjelu su duboki,dugo se razvijaju i vjerovatnoi će potrajati . Kada dolazi do određivanja nacionalnih prioriteta ,određivanje prijetnji,definisanje izazova i stvaranje implementacije vanjskih odbrambenih politika,SAD i Evropa idu odvojenim putevima. Kaganove teze su pojednostavljenje ( on dopušta uistinu da su njegove teze karikatura) Evropa se okreće i nije sklona upotrebi sile u međunarodnim odnosima. Evropska unija i njezine politike izdvajaju se iz njezinih temeljnih vojnih slabosti. SAD ostaju u blatu historije iskušavajući moć u anarhičnome Hobbesijanskom svijetu gdje međunarodni zakoni i pravila nisu pouzdani i gdje istinska sigurnost i odbrana i promocija liberalnog poretka još uvjek zavise od posjedovanja i upotrebe vojne moći. Kanadski profesor, Mišel Ignatieff na sveučilištu Harvard,formuliše moralne dileme podupiranja imperijalističkog SAD-ea u „ teretu“ objavljenom tri mjeseca prije invazije na Irak. Ignatieff razlikuje tri argumenta suprostavljenih stvarnosti: PRVO SAD-e je zanijekano carstvo, a u svijetu nakon 11.septembra to je problem. SAD-eje neteritorijalno carstvo koje on naziva „lagano carstvo“ globalna hegomonija čija milost znače slobodna tržišta ,ljudska prava i demokratija,podupreto zadivljujućom vojnom moći kakvu svijet još nije vidio“.
DRUGO Ignatieff tvrdi da potezi SAD-a pram Iraku uključuju dugoročnopreuzimanje tereta nad cijelom regijom. Ignatieff vjeruje kako se SAD-e mora pozabaviti opsesijom Palestinaca od strane Izraela ako želi smiriti bijes u regiji zaustaviti stvaranje budućih terorista... TREĆE Ignatieff tvrdi kako teret carstva SAD nemogu nositi same. Treba saveznike koje trenutačno odbija militarizmon i unilateralnim metodama. AMERIČKI NACIONALIZAM I PROBLEM SUPERSILE –LUPEŽA Anatol Lieven britanski istraživač i novinar koji živi u Wašingtonu napisao je u svojoj knjizi „ Amerika upravu ili ne“ analzu zašto je Amerika postala supersila-lupež,a ne konzervativni hegemon kako bi trebala biti ,već,kako on kaže „ nezadovoljna i čak revolucionarna sila,koja razbija brdo na kojem kraljuje“. Njegovo objašnjenje leži u prirodi američkog nacijonalizma , vodstvu Džordža Buša i traumatizirajućim učincima napada 11.septembra 2001 g. Američki nacijonalizam je, kako tvrdi,kompleksna sinteza sačinjena od , sjedne strane od američkog Kreda (teza) koji utjelovljenje standardne društvene nacijonalističke priče jednakosti, slobode i prihvaćanja različitosti,a opet s druge strane takođe se satoji od isključivog etnonacijonalizma ( antiteza) kojim dominiraju bijele kršćanske tjeskobe i brige. Napad 11. Septembra 2001godine omogućili su stvaranje osjećaja opravdanja žrtve u američkoj geopolitičkoj kulturi. Nedužnoj je strani nanešena šteta od strane zlih sila i sada traži osvetu. Bušova administracija dozvolila je vlastitom nacijonalnom šovinizmu i ograničenim ambicijama za dogovaranjem sigurnosti i stabilnosti svjetskoga kapitalističkog sistema od kojeg amerika najčešće izvlači najvišđe koristi. Bez kraja nasilja u Afganistanu i Iraku na vidiku može se zaključiti posrtanje i slabljenje supersile-lupeža . PRVO :Unilateralizam SAD je umanjio,a ne uvećao američku moć ,SAD je izgubio prijatelje i otjerao ravnodušne prema antagonizmu. Nivo antiamerikanizma je daramatično porasla od 2001 godine čak i u zemljama koje su historijski inklinirale SAD-u ,poput Italije, V.Britanije,Irske, Francuske i Njemačke . DRUGO: SAD je krenula u rat kada nije morala , TREĆE: SAD su nepotrebno oduzimale ljudske živote i rasipale finansijska sredstva u Iraku. Prema podatcima iz 2006 godine broj civilnih žrtava zbog posljedica rata u Iraku procjenjuje se na oko 32000, broj mrtvih američkih vojnika procjenjuje se na oko 2500,a više od 16000 ranjenih . Do kraja 2006 g. SAD je za rat u Iraku potrošio je oko 250 milijardi amer.dolara. ČETVRTO: Izračunato je da rat u Iraku SAD košta 5,6 milijardi dolara mjesečno, što je više od onoga što je koštalo mjesečno rat u Vijetnamu. Ova situacija je neodrživa i teško da može pretstavljati temelje za nastavak američke moći u međunarodnim odnosima. Kako je rat u Iraku ilegalni rat i agresija mimo međunarodnog prava, bez povoda, zato što su obavještajci lažirali podatke koji su kasnije ustanovljeni pogrešnim. Logor u Gvantanamu je osnovan da bi se izbjegla Ženevska konvencija i američko domaće zakonodavstvo. SAD danas kao promicatelj „vladavine prava“ i „slobode“ ima malo kredibiliteta u očima mnogih. PETO: Najveće oružije terorista je njihova sposobnost za širenje straha . Strategija borbe protiv straha ,sijući strah stvorila je „ carstvo straha“. U takvim uslovima samo su demagozi i ekstremisti sretni.
Zadatak kritičke geopolitike danas je da misli drugačije nebili se zauvjek pamtila međusobna povezanost i mješanje kao i kulturno suprostavljanje značenja geoplitike 21. Stoljeća. 12. GEOPOLITIKE U NOVOJ BOSNI I HERCEGOVINI Geopolitika kao sudbina - Geopolitika Međunarodne zajednice BiH nakon Daytona je novum. Međunarodna zajednica u BiH realizira svoju geopolitiku kroz dva modela: tradicijski i suvremeni. Tradicijski model: Međunarodna zajednica po drugima Po ovom modelu Međunarodna zajednica je sredstvo realizacije nacionalnih interesa imperijalnih sila. Međunarodna zajednica preko svojih institucionalnih struktura isijava moć, interese i potrebe velikih sila. Internacionalna politika se u ovom slučaju nacionalizira (britanizira, germanizira) kako bi se spriječila amerikanizacija međunarodne balkanske poltike. Primjer djelovanja Međunarodne zajednice po drugima je insistiranje Francuske da se Dejtonski ugovor ovjeri u Parizu. Na potpisu se pojavio i Butros Gali, generalni sekretar UN koji nije učinio ništa da zaustavi rat i genocid u BiH. To je dokaz instrumentalizacije imena i institucije na čijem je čelu za potrebe nacionalne politike.
Suvremeni model - Međunarodna zajednica po sebi (način politike SAD) Međunarodna zajednica po sebi je multilateralni proizvod SAD, simbioza američkog nacionalnog interesa i američkog ethosa kao svjetskog. Preko ovog modela Međunarodne zajednice realizirala se američka geopolitika u postdejtonskoj BiH dok su na vlasti bili demokrate. To je bila kombinacija pragmatičnog internacionalizma (politika Klintona kao treći put između izolacionizma i globalnog unilateralizma-dinamično liderstvo SAD u prioritetnim pitanjima međunarodnih odnosa), selektivnog multilateralizma (jasno isijavanje moći SAD preko institucija međunarodnog poretka) i enlargementa (širenje – okreće američku strategiju ka prostornom proširivanju i konsolidaciji slobodne zajendice tržišne demokratije). Za BiH je važno jačati model Međunarodne zajednice po sebi u odnosu na model Međunarodne zajednice po drugima. Međunarodna zajednica za sebe Ogleda su u realizaciji ciljeva Međunarodne zajednice u BiH za sebe. Ima dva submodela. Prvi submodel ogleda se u praktičnoj namjeri izgradnje svjetskog društva kroz sistem globalnog upravljanja u lokalnoj zajednici kao što je BiH. Cilj je Međunarodne zajednice kao anarhičnu sintezu hijerarhičnih institucija osloboditi presije sistema država i uokviriti je u globalnu politiku kao primarni interes Međunarodne zajednice, odnosno njenih neinhibriranih službenika. Drugi submodel modela za sebe je konstruiran iz egoističke naravi čovjeka, pa tako službenika Međunarodne zajednice. U suštini je parazitski, zasnovan je na lažnoj proizvodnji birokratskog rada kako bi se zadovoljio goli finansijski interes hodajuće kaste međunarodnih službenika. Ovi modeli nose Dobro iz razloga što BiH odgovara izgradnja svjetskog društva kroz civilni razvoj i Zlo radi umjetnog umnožavanja svjetske birokratije na tlu BiH. Demokratska geopolitika Političko i prostorno oblikovanje postdejtonske BiH od strane Međunarodne zajednice rezultat je "demokratske geopolitike" mada sam razultat nije demokratski. Ovaj termin uveo je Isaije Boumen, vodeći američki ekspert za prostor na Versajskoj konferenciji i desna ruka predsjednika Vilsona. Ovim terminom označava se geopolitika u službi demokratskih režima. Geopolitika bosanskog konflikta Dejtonski sporazum nije opteretio rusku poziciju u Međunarodnoj zajednici. Kao i u prethodnim mirovnim planovima za BiH Rusija je dinamično statirala. U prvim danima implementacije Sporazuma Rusija se odlučila za atlantizam kao pragmatičnu, multilateralnu opciju. Značaj Bosne Rusija je crpila iz stava Klintonove administratcije da su tri glavna stuba američke politike u Evropi: američko - ruski odnosi, proširenje NATO u Centralnoj Evropi i Bosna. Klinton je uspio postići da
implementira proširenje NATO ne čineći nepopravljivu štetu ni demokratskim elementima u ruskom političkom establišmentu niti u američko ruskim odnosima. U Bosni se dogodilo da je NATO poslao svoje snage izvan svog područja, a ruske snage po američkim zapovjedništvom bile su s njima raspoređene. Ipak, ovaj široki sigurnosni pristup nije zadovoljavao Rusiju. Vodeći ruski geopolitičar Aleksandar Dugin u svom djelu «Osnovi geopolitike» misli na geopolitičku budućnost Rusije kao superimperijalne evroazijske sile. U poglavlju Geopolitika jugoslovenskog konflikta Dugin procjenjuje geopolitičke kapacitete srpstva, hrvatstva, slovenstva, bošnjaštva i makedonstva. Tendencija koja proizilazi iz njegove analize je imeprijalni pravoslavno-slavenski rasizam sa neskrivenom ambicijom da Balkan instrumentalizira u svrhu ruskih gepolitičkih fantazmogorija koji se mimo zvanične politike, ali sa njenim znanjem, pokušavaju racionalno artikulirati u ruskim naučnim i intelektualnim krugovima. On uspostavlja prostornu, religijsku i etničku analogiju bivše Jugoslavije i Rusije. U njegovoj interpretaciji Rusija je Srbija, a Ukrajina kao potencijalno veliki ruski problem je Hrvatska. Bošnjaci i Albanci su muslimani Kavkaza i srednje Azije. Atribuira ih kao islamski, "osmanski" faktor u Evropi. Njegov imperijalizam mašte je dostigao opasnu tačku prijedlogom Bošnjacima i Albancima da se okrenu Iranu i njegovoj dosljednoj politici jer samo ta zemlja u islamskom svijetu vodi geopolitiku orjentiranu na nezavisnost, samostalnost i kontinentalnu harmoniju. Proces deosmanizacije i proiranizacije promatra u tri etape: - preorjentacija muslimana od Turske na Iran - učvršćavanje geopolitičkih saveza Srednje Evrope sa Iranom i islamskim svijetom u cjelini - evroazijska geopolitička alijansa Istoka i Srednje Evrope (Mittleuropa). U postdejtonskoj BiH ruska geopolitika je koaliciona i zapadnoevropska te evroazijska i pravoslavna. Dok ruska diplomacija aktivno učestvuje u multilateralnim aktivnostima Međunarodna zajednica u BiH i afirmira dejtonsku BiH, dvije konzervativne geopolitičke koncepcije žive svoj život u Srbiji i "srpskim područjima Bosne" koja su ako se primjeni Duginov analogijski sistem lokalna forma ruske pravoslavno sakralne geopolitike istoka i početak kraja višestoljetne kulturne harmonije BiH. ŠIRENJE (ENLARDŽMENT) je glavni geostrategijski koncept administracije predsjednika bila klintona, sasvim razlicit od hantingtona. Entoni lejk je najzaslužniji za bombardovanje srpskih položaja i prekid rata u BiH zajedno sa medlin olbrajt i zbignjevom bžežinskim. Ova politika enladžment je za širenje, a u potpunoj suprotnosti sa izolacionizmom kakvu su prije nekada zagovarali američki predsjednici. U septembru 1993 godine e. lejk je uspostavio koncept enlardžment, a nasuprot enlardžmenta je zatvaranje. U drugom mandatu klinton je e. lejka predložio za direktora CIA-e, ali nije prošao zato što su ga optužili da je znao da iran šalje oružje BiH, a on je to stvarno znao. To širenje predstavlja novu praksu savezništva. SAD podrazumijevaju da je njihovo učešće u mirovnim operacijama uvijek iz vazduha, a ne sa zemlje, naravno dok se sukob ne završi. Unutar tog enladžmenta postoje zone američkog strateškog interesa: Prva zona zemlje: Sjeverna amerika, evropa i japan. (srce demokratije) Druga zona zemlje nuklearnog naoružanja Treća zona zemlje koje su u mogućnosti da stvaraju veliki broj izbjeglica. (izbjeglički udes) Entoni lejk smatra da postoje reakcione zemlje prema kojima SAD treba da budu zatvorene (npr irak i iran). Enladžment je jedna adhok trenutna strategija tj ne može se unaprijed znati šta i kako.
