FĠZ467
SAĞLIK FĠZĠĞĠ
EPR(ESR) VE TLD DOZĠMETRELERĠ
KONU DAĞILIMI TLD Dozimetrelerinin ÇalıĢma Prensibi ve ÇeĢitleri: Kaan SANCAKDAR TLD Dozimetrelerinin Kullanım Alanları, Talimatları ve Okunması: ġenay TEKER EPR(ESR) Dozimetrelerinin ÇalıĢma Prensibi: Oğuz TELORMAN EPR(ESR) Dozimetrelerinin Kullanım Alanları ve Okunması: Anıl Berk TOKER
TLD Dozimetrelerinin Çalışma Prensibi ve Çeşitleri 1. GĠRĠġ Radyasyona maruz kalan kiĢilerin aldıkları radyasyon dozu miktarını belirlemek amacıyla kullanılan araçlara dozimetre denir. Radyasyon miktarını ölçmek için çeĢitli dozimetreler vardır. Termolüminesans dozimetri, film dozimetri, iyon odaları vb. 2. TERMOLÜMĠNESANS DOZĠMETRĠ NEDĠR? Bazı maddeler radyasyona uğratıldıklarında bu enerjinin soğurulması onların yapısında kararsızlığa neden olur. Bu maddelerde emilen enerji ısıtma yoluyla ıĢık formunda serbest bırakılır. Bu olaya termolüminesans denir. Bu yayımlanan ıĢığın miktarının (doz) ölçülmesi termolüminesans dozimetrelerinin temelini oluĢturur. Çünkü ıĢık miktarı dozimetrenin maruz kaldığı radyasyon dozu ile orantılıdır. Termolüminesans özelliği gösteren kristallere termolüminesans fosforlar denir ve termolüminesans merkezleri içerirler. Bu merkezler, elektron ve boĢlukların bu tür bir merkezde tekrar birleĢmesine izin verildiği taktirde ıĢığı yayarlar. 3. TERMOLÜMĠNESANS OLAYI Termolüminesans olayını daha iyi kavrayabilmek için kristallerin enerji band diyagramına bakmak gerekir.
ġekil 3.1 Bir kristalde radyasyona maruz kalma sonucu elektron tuzaklanması
ġekil 3.1 deki gibi radyasyona maruz kalan kristalin valans bandındaki elektron uyarılarak iletkenlik bandına geçer. Ġletkenlik bandında çok kısa bir süre kalıp iki bant arasındaki yasak bölgede bulunan tuzaklar tarafından hapis olunur. Tuzaklanan bu taĢıyıcı elektronlar eğer kristalin sıcaklığı sabit kalır ya da azalırsa bu tuzaklardan kurtulamaz ve uzun süre burada kalabilir. Yasak bölgede bulunan bu tuzaklar ya kristalin kendi yapısından kaynaklanan hatalardır ya da sonradan kristale sokulan safsızlıklardan kaynaklanır. Bu tuzaklarda hapsedilmiĢ elektronlar, tutulu kaldığı sürece depolanmıĢ olan radyasyonu temsil eder. Eğer kristal ısıtılırsa tuzaklarda tutulan elektronlar tuzaklardan kurtularak iletkenlik bandına oradan da valans bandına yani ilk konumuna dönerken ıĢık emisyonu yaparlar. Bu ıĢık emisyonuna „termolüminesans‟ denir.
ġekil 3.2 Bir kristalde Lüminesans mekanizması Yani termolüminesans için önceden radyasyona maruz bırakılan bazı maddelerin ısıtıldıkları zaman ıĢık yayınlama özelliği denilebilir. Yayınlanan ıĢığın miktarı kullanılan kristalin cinsine, iyonlaĢtırıcı radyasyondan soğurulan radyasyon miktarına bağlıdır. Belirli bir kristal için yayınlanan ıĢık miktarı soğurulan radyasyon miktarıyla doğru orantılıdır.
4. TERMOLÜMĠNESANS DOZĠMETRĠ Radyasyona maruz kalma sırasında valans banttan kopan elekronlar yasak enerji aralığında tuzaklar tarafından tutulurlar. Radyasyon miktarı ne kadar fazla ise o kadar çok elektron tuzaklar tarafından tutulur. Dolayısıyla termolüminesans fosforlar radyasyonu depolamıĢ olurlar. Termolimünesans fosforların depoladığı bu radyasyon miktarını(doz) ölçmek için Ģu yöntem kullanılır. Öncelikle temolüminesans fosfor ısıtılır ve böylece tuzaklardan kurtulan elektronlar valans bandına yada termolüminesans merkezine giderek dıĢarıya ıĢık verirler. Yayılan bu elektronlar fotoçoğaltıcı ile ölçülerek doz eĢdeğeri hesaplanır. Tipik bir TLD okuyucusundaki unsurlar Ģunlardır; Isıtıcı: fosforun sıcaklığını arttırır ve elektronların tuzaklardan kurtulması için gereken enerjiyi sağlar. Fotoçoğaltıcı tüp: ıĢık çıkıĢını ölçer. Ölçer: verileri ölçer ve kaydeder.
ġekil 4.1 Elektronun Lüminesans Merkeziyle birleĢimi
5. DOZĠMETRE TÜRLERĠ Termolüminesans dozimetrelerin ticari adları ve içerdiği materyal bakımından Ģu Ģekilde sıralayabiliriz;
TLD-100 (LiF:Mg,Ti)
TLD-100 H (LiF:Mg,Cu,P)
TLD-600 (LiF:Mg,Ti)
TLD-600 H (LiF:Mg,Cu,P)
TLD-700 (LiF:Mg,Ti)
TLD-700 H (LiF:Mg,Cu,P)
TLD-200 (CaF2:Dy)
TLD-500 (AlO2:C)
TLD-800 (Li2B4O7:Mn)
TLD-900 (CaSO4:Dy) 6. TERMOLÜMĠNESANS MATERYALLERĠ Çok kullanılan materyaller kristallerden oluĢur. Bu kristallere küçük miktarlarda
safsızlıklar eklenmektedir. Bu safsızlıklar ve kusurlar tuzakları oluĢtururlar. Bazı kristallerde doğal olarak bulunduğundan ayrıyeten safsızlık eklemeye gerek duyulmamaktadır. Birçok termolüminesans malzemesi vardır. Fakat kullanılacak olan materyalde Ģu özellikler aranmaktadır.
Maruz kalma boyunca artan sıcaklıklarda uzun bir süre radyasyon enerjisini tutabilmesi
GeniĢ doz menzili boyunca lineer yanıt
Büyük miktarda ıĢık çıkıĢı gerçekleĢtirmesi
Yeniden kullanıma elveriĢli mükemmel soğuma kabiliyeti
TLD yapılırken tuzak derinliği ve materyalin atom numarası göz önünde tutulmalıdır. Eğer tuzakların enerji düzeyleri band aralığı sınırına çok yakın ise birim maruz kalma baĢına tuzaklama taĢıyıcı sayısı çok büyük olabilir. Bundan dolayı materyal düĢük seviyede dozlara duyarlı yapılabilir. Fakat sığ yerdeki tuzaklar oda sıcaklığında bile kararlı değildirler. Bu nedenle derin tuzakları olan CaF2,Mn ve LiF gibi materyaller uzun süreli maruz kalmalar için daha uygundur. Tüm TLD materyalleri içinde LiF en yaygın kullanılanıdır. Çünkü oda sıcaklığındaki depolanmıĢ radyasyonun LiF içinden kurtulma olasılığı çok azdır.
7. RADYASYON TERMOLÜMĠNESANS DOZĠMETRELERĠ TLD radyasyon dozimetrileri içinde en çok kullanılan ve en etkili tekniğe sahip dozimetri türüdür. Tıpta ıĢın ile teĢhis ve kanserli hastaların radyoterapi tedavilerinde uygun dozu belirlemede kullanılır. 7.1.Lityum Florür TLD LiF, LiF:Mg,Ti formunda TLD endüstrisi için en büyük destek olmuĢtur, 20 yıldır en çok kullanılan TLD malzemesidir. Ġlk tanıtılmasında bu yana 25 yılgeçmiĢtir. Bugün ise personel dozimetri için, en popüler TLD malzemesidir. Bu popülaritenin nedeni ıĢıma eğrisinin kompleks oluĢuna ve orta hassasiyete bağlı olduğu görülür. LiF:Mg,Cu,P deki son günlerdeki ilerlemeler ultra hassas TLD ‟lerin geliĢ imini gösterir. Bu malzemenin versiyonları TLD-100 ün 30-50 kez üstü hassasiyeti ile üretilir. Bunun yanında gerçek hassasiyet genellikle bundan azdır ve yüksek olarak çeĢitlenebilir. Bu malzeme için hazırlama prosedürlerinde geliĢmemiĢlik belirtilir. Bu en yüksek hassasiyet termal tavlama durumlar ınabağlıdır. LiF:Mg,Cu,P yi popüler ve TLD‟ler arasında kabul edilen malzeme olmasını engeller. 7.1.1.
LiF:Mg,Ti
LiF:Mg,Ti dozimetri malzemeleri tekil kristal, kalıptan çekilmiĢ demir çubuk, sıcak basılmıĢ çipler, emprenye edilmiĢ PTFR diski içeren çeĢitli fiziksel formlar arasından gelir. En popüler form muhtemelen 3.2*3.2*0.9m3 sıcak basılmıĢ çiptir ve çoğu ticari TLD üreticisi, dozimetri kartını bu büyüklükteki çiplerin kart element dizaynının merkezi olarak kullanır. Tozların kullanımı personel dozimetri de seyrektir. Otomatik rutin yönetim prosedürdeki zorluklardan dolayı tekil kristallerin hazırlanması, Czochralski veya Stockbarger-Bridgman metodunu ve grafit potaları kullanarak ergimenin geliĢmesinden oluĢur. Tozlar tekil kristalden toz haline getirilerek, (60-200µm) homojen LiF vakum füzyonunun MgF2 den ve Li2TiF6 grafit potalardan gerekli tane büyüklüğüne ufalanarak hazırlanabilir. Tekil çipler sinterleme veya yaklaĢık 3.5*108 Pa lık kalıptan geçirerek yapılır. LiF emprenye edilmiĢ PTFE diskleri, ince tanecikli LiF tanecikleriyle PTFE tozunun karıĢtırılması ve sinterleme, kalıplama veya ekstrüzyon ile sonuçlandırılmasıyla hazırlanır ve istenilen kalınlıktaki diskler torna ile kesilerek elde edilir. Diğer formların hazırlanması, sıcak difüzyon , mikrokristal geliĢim ve soğuk basımı içerir. En hassas LiF:Mg,Ti malzemeleri yaklaĢık 180ppm Mg 2+ ve 10ppmTi4+ ile elde edilir. Çoğu örnek ek yabancı madde olarak birkaç OH - ppm iyonu içerir. TLD-100 kendi doğal izotopik bolluğunda Ni içerir. Örneklerin, 6Li veya 7 Li‟ a kadar zenginleĢtirilmesi
mümkün olabilir. LiF:Mg,Ti; TLD lerin kaynakları Bicron-NE, ABD, Victoreen Inc.,Intersiba,Rusya AraĢtırma Akademisi‟dir. TLD LiF:Mg,Ti Rados,Desmarquet&CEC, nükleer AraĢ tırma Enstitüsü,VEB Flourverke Dohna tarafında satılmıĢtır. 7.1.2. LiF:Mg,Cu,P Ġlk olarak Nakima ve çalıĢma arkadaĢları tarafından tanımlanmıĢtır ve bu malzeme toz Ģeklindeki
dozimetrik
kullanım
için
üretilmiĢtir.
Polikristal,
sıcak
preslenmiĢ
çipler(4.0*4.0*0.8mm3), sinterlenmiĢ dairesel çipler(4.5mm çap* 0.8mm), ince filmler(3.55mg.cm-2) ve kapton substratları üzerinde 6Li ve 7Li zenginleĢ tirilmiĢ versiyonları elde edilebilir.
Tekil kristallerin özellik dozimetrisini üretmek için çalıĢmalar, Mg, Cu, ve
özellikle P‟in son derece yüksek konsantrasyonları yüzünden baĢarılı bulunmamıĢtır. AĢağıda tanımlanan hazırlıklar aslında, Katı Dozimetrik ve Detektör Laboratuarı, Beijing, China ve Ben Gurion Üniversitesi, Beer Sheva Israel‟deki grupların basılmıĢ raporlarından alınmıĢtır. Bunun yanında bazı diğer gruplar LiF:Mg,Cu,P geliĢtirme çabalarını yazmıĢlardır ve bu çeĢitli metotlardan bazıları Zha ve arkadaĢlarının son günlerdeki eleĢtirisine benzetilmiĢ ve karĢılaĢtırılmıĢtır. Tozların hazırlanması optik sınıflı LiF tozunun MgF2,CuF2 ve NH4H2PO4 tozu ile platin potada 1000-1050ºC‟de N2 veya N2/O2 atmosferi altında karıĢtırılması ile ilerler. Ergime evresinde 30 dakikadan sonra örnek hızla oda sıcaklığına soğur ve polikristal malzeme toz haline getirilir, elenir ve yıkanır. Çipleri yapmak için, sıcak preslenir veya sinterlenir ve dilimlenir. Ġnce filmler(5*5mm2) tozdan bir tabakanın organa silikon yapıĢtırıcı ile polyimide bandın üzerine sabitlenmesi ve polietilen varak ile kaplanmasıyla hazırlanır. Mg,
Cu ve P‟nin en yüksek
hassasiyet
ve çoğaltılabilirlikteki ortalama
konsantrasyonlarını ayarlamak için birkaç çalıĢma vardır. Ġki önemli majör nokta vardır: Birincisi en yüksek muhtemel hassasiyetin elde edilmesinin istenilir olduğu ve bunun için yüksek bir P içeriğinin gerekli olduğu bulunmuĢtur. piklerini,
LiF:Mg,Cu,P
örneklerinin
240ºC‟den
Ġkinci olarak yüksek sıcaklık TL ileriye
ısıtılmasının
örneğin
çoğaltılabilirliğinde zararlı etkisi olduğu bulunduğundan beri, minimuma indirmek önemlidir. Böylece, bu sıcaklık üzerinde kalan ıĢıma pikleri bu malzemeler için TLD‟ yi etkileyen kalıntı sinyali birikimine sebep olabilir.
7.2.Kalsiyum Florür Kalsiyum flüorür doğal ve sentetik formlarda dozimetri olarak kullanılabilir. Doğal flüorürün geliĢen ülkelerde dozimetrik malzeme olarak kullanılmasına karĢın, çoğu dozimetrik
uygulamalarda; ticari ve sentetik olarak üretilmiĢ malzemeler kullanırlar. Sentetik CaF 2‟nin genellikle 3 formu bulunur; yani Mn- katkılı, Dy- katkılı, ve Tm- katkılıdır. TL ve doğal Flüorürün dozimetrik özelliklerini detaylı incelenmesi için okuyucu Becker ve Sunta‟nın yayımlarına bakılmalıdır. CaF2‟nin dozimetrik malzeme olarak popülaritesi, onun geliĢtirilmiĢ hassasiyetine (LiF:Mg,Ti ile karĢılaĢtırılarak) ve basit ıĢıma eğrisine dayanır. Doku eĢdeğerliği yoksunluğu onun personel dozimetri olarak düzenli kullanımını önlemektedir. 7.2.1. CaF2; Mn CaF2; Mn dozimetrileri, tekil kristaller, kalıptan çekilmiĢ çubuklar ve sıcak preslenmiĢ çipler olarak elde edilebilirler. Mevcut büyüklükler LiF dozimetrilerindekilerle aynıdır. Dozimetri için uygun olan CaF2; Mn tekil kristali %3 mol Mn katkı düzeyi ile ergime içinde Bridgeman-Stockberger tekniği kullanılarak geliĢtirilebilir. Genel olarak, katkı düzeyleri sonundaki dozimetrik malzeme bundan daha azdır ve tipik olarak ergimedeki %3 mol için, dozimetride yaklaĢ ık %1.5 mol beklenebilir. Polikristal çipler ve CaF2; Mn çubukları TLD ”ampul dozimetrisi” programının bir parçası olarak ilk olarak Ginther ve Kirk tarafından hazırlanmıĢtır. Malzeme çubukları cam ampulde küçük bobin ısıtıcı flamanın içinde hazırlanır. Basit hazırlama tekniğinde CaF2 ve MnF2 NH4 F içinde CaCl2 ve MnCl2 ‟yi çökeltmek için kurutulur ve 1200ºC‟ye kadar nötr atmosferde ısıtılır. Malzeme daha sonra istenen parça büyüklüğüne (100µm) topraklanır ve kalıptan çekilmiĢ çip veya çubuklar Ģekillendirilir veya taneciklere sinterlenir. Toz teflon ile karıĢtırılabilir ve LiF için tanımlanan aynı prosedür kullanılarak bir diskin içine Ģekillendirilebilir. CaF2 ;Mn dozimetrilerinin birincil kaynağı Bicron-NE (harshaw), ABD(TLD-400 olarak satılan) ve Victoreen Inc, ABD‟dir. Diğer firmalara Jozef Stefan Institute, Slovenia dâhil edilebilir. Tekil kristaller Optavec,Inc ABD‟den elde edilir. 7.3. Lityum Borat Li2B4O7 tabanlı TLD fosforları on yıldan fazladır, uygulama ve araĢtırmalarda geniĢ ölçüde kullanılmaktadır ve tavlama yöntemi, basit parıldama eğrisi, nem etkisi, ıĢık duyarlılığı ve foton doz cevabı araĢtırılmıĢtır. Bu dozimetriler radyasyon dozimetrisinde, özellikle radyasyon terapisinde ve klinik uygulamalarda yumuĢak biyolojik dokununkine çok yakın (Zetkin=7,4) olan 7,3 atom numarasına eĢdeğer bir dokuya karĢılık geldiğinden oldukça yaygın olarak
kullanılmaktadır.
Bu
dozimetriler
baĢka
uygun
iyonlar
kullanılarak
da
katkılandırılmıĢtır. Örneğin doz ölçümleri için oluĢturulan ilk TL fosforu Mn ile
katkılandırılmıĢ Lityum Borattır. Bu 14fosforlar çoğu fotoçoğaltıcı tüp için iyi bir cevap bölgesinin dıĢında 600 nm‟ de bir TL yayınlaması verirler. Bakır katkılandırılmıĢ bu TLD dozimetriler düĢük TL cevap problemini yenmiĢlerdir ve PM tüpler için daha uygun bir spektral bölgede bir yayınlama verirler. Bu da yaklaĢık 360 nm civarındadır. Bununla birlikte hala mevcutta olan rutin dozimetrik kullanımda aĢılması gereken problemler vardır. TL malzemelerinin hazırlanması için farklı metotlar geliĢtirilmiĢtir. Fakat bunların parıldama eğrileri, TL duyarlılığı ve doğrusallığı birbirinden farklı özellik gösterirler. Bakır en verimli aktivatör olarak bilinmektedir. Aktivatör ve ko-aktivatör olarak bilinen Cu, Ag ve Cu, In bazı inorganik sistemlerdeki lüminesansın sayısız deneysel sonuçlarına göre çok verimli lüminesans merkezleri olarak bilinir. Bazı deneyler üzerinde kısmen etkili olan ve LiF‟ de ko-aktivatör olarak P‟nin verimliliği üzerine (LiF:Mg,Cu,P) yeni bir lityum borat TL malzemesi olan Li2B4O7:Cu,Ag,P hazırlanmıĢtır. SinterlenmiĢ
katı
Li2BB4O7:Cu,Ag,P‟ nin parlaklık eğri Ģeklinin göreli olarak
kompleks TL malzemesi ve TL Ģiddeti hazırlama metodu tarafından güçlü bir etkiye sahiptir. Li2O-B2O3 mevcut sistemin evreleri bazik kimyasal kullanımı, sinterleme (tanelendirme) sıcaklığı aktivatör ve ko-aktivatör konsantrasyonu vb. En uygun sitokiyometrik lityum borat oranı TL dozimetrileri üzerinde nemin etkisini arttırmaktadır. SiO2 ‟nin eklenen 0.1wt% ve aktivatör, ko-aktivatörün kimyasal formunun doğru seçimi, hazırlanmıĢ TL dozimetrilerinin nem dengesi ve iyi bir kimyasal sonucudur. Li2B4O7:Cu,Ag,P termolüminesans malzemeleri sinterleme tekniği tarafından hazırlanmaktadır. Li2B4O7, nemin etkisini engellemek için SiO2‟nin eklenmesiyle Li2CO3 ve H3BO3‟ün sitokiyometrik miktarları ile ıslak reaksiyonları tarafından hazırlanmıĢtır. Li2 B4O7:Cu,Ag,P „nin hazırlanması için en uygun aktivatör ve koaktivatör konsantrasyonları Cuiçin 0.03 wt%,Ag için 0.03 wt% ve P için 0.8 wt%‟dir.
TLD Dozimetrelerinin Kullanım Alanları, Talimatları ve Okunması 1. GĠRĠġ ĠyonlaĢtırıcı radyasyonla çalıĢan kiĢilerin almıĢ oldukları dozu belirlemek amacıyla termolüminesans dozimetreler kullanılmaktadır. Bunun yanında bir nükleer kaza veya nükleer deneme sonucu meydana gelen radyasyonun bir bölgeyi etkileyip etkilemediği veya etkileme derecesinin tespiti, en güvenli olarak radyoaktif kirlenmeden önce ve sonra çevre izleme (environmental monitoring) çalıĢmalarının yapılmıĢ olması ile mümkündür. GeliĢtirilmiĢ termolüminesans dozimetrelerle (TLD), gama (γ), nötron (η), kozmik ve X-ıĢını gibi dıĢ radyasyon dozları ölçülerek, çevre izleme yapılabilmektedir. 2. TERMOLÜMĠNESANS DOZĠMETRENĠN KULLANIM ALANLARI VE KULLANIM TALĠMATLARI Termolüminesans dozimetreler vücut boĢluklarına yerleĢtirilebildiklerinden radyasyon onkolojisi araĢtırmalarında ve radyoterapide kullanılabilirler. Bunun dıĢında değiĢik malzemeler kullanılarak radyasyonla çalıĢan kiĢilerin aldıkları doz ölçümünde, uzay araĢtırmalarında, çevre ve endüstri ölçümlerinde kullanılırlar. Örneğin; TLD-100 (LiF:Mg,Ti) radyasyon duyarlılığı yüksek olduğu için en sık kullanılan dozimetrelerden biridir. Daha çok kiĢisel ölçümlerde kullanılır. TLD-100 H (LiF:Mg,Cu,P) ilk olarak Nakima ve çalıĢma arkadaĢları tarafından tanımlanmıĢtır ve bu malzeme toz Ģeklindeki dozimetrik kullanım için üretilmiĢtir. Li2B4O7 tabanlı TLD fosforları on yıldan fazladır, uygulama ve araĢtırmalarda geniĢ ölçüde kullanılmaktadır. Türkiye‟de TL dozimetrelerini Türkiye Atom Enerjisi Kurumu‟nun hazırladığı dozimetre kullanma talimatına göre kullanıyoruz. Bu talimata göre; 1. Dozimetreler, kullanıcının adı ve soyadı ile dozimetre numaralarının belirtildiği “Dozimetre Dağıtım Listesi” ekinde gönderilmektedir. 2. Dozimetreler, hizmet alan kurum veya kuruluĢa ulaĢtığında her kullanıcıya “Dozimetre Dağıtım Listesi”nde belirtilen numaralı dozimetre teslim edilmelidir. 3. Yeni periyoda ait dozimetre kullanıcıya teslim edildiğinde, bir önceki periyotta kullanılan dozimetre teslim alınmalı ve 1 hafta içerisinde TAEK‟e gönderilmelidir.
4. Herhangi bir nedenle kullanıcı değiĢikliği söz konusu ise bu durum TAEK‟e hemen bildirilmeli, dozimetre hizmeti durdurulacak kiĢi için “KiĢisel Dozimetre Hizmeti Sonlandırma Bildirim Formu”, yeni kullanıcı için “Dozimetre Ġstek Formu” doldurularak ivedilikle TAEK‟e gönderilmelidir. 5. Kullanıcı değiĢikliği durumunda, dozimetre yeni bir dozimetre kullanıcısına teslim edilirken, bu dozimetrenin bir önceki kullanıcı tarafından radyasyon alanında hiç kullanılmamıĢ olması son derece önemlidir. Radyasyon alanı içinde kullanılmıĢ bir dozimetre, kullanma süresi dikkate alınmaksızın değerlendirilmek üzere TAEK‟e iade edilmeli, yeni kullanıcı için mutlaka yeni bir dozimetre temin edilmelidir. 6. Dozimetreler, radyasyon alanı dıĢında muhafaza edilmeli, ısı, nem ve basınca maruz bırakılmamalıdır. 7. Dozimetre çalıĢma baĢlangıcında muhafaza edildiği yerden alınarak kullanılmaya baĢlanmalı ve iĢ bitiminde tekrar aynı yere bırakılmalıdır. Dozimetrelerin muhafaza edildiği yerin, radyasyon alanı içinde olması, radyasyon alanı içinde bırakılması veya unutulması durumunda, tespit edilen dozun kullanıcının maruz kaldığı doz olmadığı unutulmamalıdır. ÇalıĢma sırasında olağan dıĢı bir durum söz konusu ise veya yüksek doza maruz kalındığı düĢünülüyorsa, bu durum radyasyondan korunma sorumlusuna veya yetkili kiĢilere bildirilerek, dozimetrenin acil olarak değerlendirmesi talep edilmelidir. Dozimetrenin değerlendirilmesi, Merkezimize ulaĢmasını takiben en kısa sürede yapılarak sonucu kullanıcıya ve kuruluĢa bildirilir. 8. Dozimetreler çalıĢma önlüğünün üst cebine, yakaya veya kemere takılmalıdır. Kullanım sırasında dozimetrenin vücuda temas eden yüzü arka yüz olmalı ve dozimetrenin önüne herhangi bir cisim (kalem, isimlik vb.) gelmemelidir. TLD‟lerin değiĢimi taĢıyıcıları ile birlikte yapıldığından, taĢıyıcılar kesinlikle açılmamalıdır. 9. Dozimetre filmleri, taĢıyıcı içerisine, filmin üzerindeki numara karĢıdan bakıldığında okunacak Ģekilde yerleĢtirilmelidir. TaĢıyıcı, alt ve üst kısımlarında bulunan deliklerden bir tornavida ile hafifçe çevrilerek açılmalıdır. Gönderilen filmler
mutlaka
taĢıyıcı
içerisinde
kullanılmalıdır.
Aksi
taktirde,
doz
değerlendirmesi yapılamamaktadır. 10. Yüzük dozimetreler, kontaminasyonu engellemek amacıyla mutlaka eldivenin altına takılarak kullanılmalı ve yüzük, TLD kristalinin bulunduğu Ģeffaf kısım dıĢa doğru bakacak Ģekilde takılmalıdır.
11. ÇalıĢma sırasında kurĢun önlük giyiliyorsa, tüm vücut dozunun ölçülebilmesi için dozimetre kurĢun önlüğün altına takılmalıdır. Dozimetrenin kurĢun önlük üzerinde taĢınması durumunda ise kurĢun önlük dıĢında kalan vücut kısımlarının (troid, göz lensi, cilt) aldığı dozlar ölçülür. Bu durumdaki personel kurĢun önlük altında ve üstünde olmak üzere iki dozimetre taĢımalıdır. 12. Doz sonuçları http://www.taek.gov.tr/doz/index.html internet adresinden T.C. kimlik numarası kullanılarak öğrenilebilir. Bu adresten sorgulama yapılabilmesi için T.C. Kimlik numarasının Ulusal Doz Kayıt Sistemimizde kayıtlı olması gerekir. T.C. Kimlik numarası ve diğer kiĢisel bilgilerin güncellenmesi için “Dozimetre Ġstek Formu” doldurularak posta, faks veya e-posta ile Merkezimize iletilmelidir. 13. KiĢisel dozimetreyi sonlandırmak için TAEK tarafından hazırlanmıĢ aĢağıdaki formu doldurup dozimetre ile birlikte TAEK‟e gönderilmesi gerekmektedir.
3. TERMOLÜMĠNESANS DOZĠMETRELERĠN OKUNMASI Öncelikle temolüminesans fosfor ısıtılır ve böylece tuzaklardan kurtulan elektronlar valans bandına yada termolüminesans merkezine giderek dıĢarıya ıĢık verirler. Yayılan bu elektronlar fotoçoğaltıcı ile ölçülerek doz eĢdeğeri hesaplanır. Tipik bir TLD okuyucusundaki unsurlar Ģunlardır; a. Fotoçoğaltıcı tüp: IĢık çıkıĢını ölçer. b. Isıtıcı: Fosforun sıcaklığını arttırır ve elektronların tuzaklardan kurtulması için gereken enerjiyi sağlar. c. Ölçer/metre: Verileri ölçer ve kaydeder.
ġekil 3.1 Elektronun Lüminesans Merkeziyle birleĢimi a. Fotoçoğaltıcı Tüp Yapı ve ÇalıĢma Karakteristikleri Tipik bir fotoçoğaltıcı tüp fotokatod içermektedir. ġekil 3.2‟de gösterildiği gibi vakum tüpünün içindeki elektron toplayıcıları (anot) elektron çoğaltıcı elektroda odaklanma sayesinde foto yayma katodu izlenir. IĢık fotokatoda girince, fotokatod vakumunun içine
doğru foto elektronları yayar. Bu fotoelektronlar daha sonra elektrot voltajları tarafından odaklanmak, elektron çoğaltıcılarına doğru çevrilir. ÇoğaltılmıĢ elektronlar anot tarafından çıkıĢ sinyali olarak toplanmaktadır. Ġkincil yayınlama çoğalması sebebiyle Fotoçoğaltıcı tüpler aĢırı derecede yüksek duyarlılık ve ultraviyole deki gibi görünür ve uzak yakın ötesi ıĢıma enerjisini belirlemekte kullanılan foto duyarlı aygıtlar arasında son derece düĢük gürültü sağlarlar.
ġekil 3.2 Bir Fotoçoğaltıcı Tüpün ġeması Sistemin Yapısı Fotoçoğaltıcı tüp genellikle fotokatoddaki yandan pencereliye veya önden pencereliye sahiptir. Yandan pencereli cam ampul kenarı arasından gelen ıĢığı alır. Önden pencereli ise ıĢığı cam ampulü bitiĢinden alır. Genelde fotoçoğaltıcı tüplerin yandan pencereli tipi nispeten düĢük maliyetlidir ve genel fotometrik sistemler ve spektrometreler için kullanılır. Çoğu yandan pencereli tipleri saydam fotokatod ve donanımsal yapı elektron çoğalmalarını çalıĢtırır. Elektron çoğalmaları iyi duyarlılığa ve nispeten düĢük voltajdaki yüksek yükseltece sahiptir. Fotokatod camdaki giriĢ, içteki yüzeyin üzerine emanet edilir. Bu tip diğer tipteki yansıma modu fotokatoduna sahip olmasından daha iyi boyutsal benzerlik sağlar. Bu tipteki diğer özellikler yüzeyden yüzlerce santimetrelerdeki foto duyarlı alanları seçmeyi içerirler. Büyük çaplı yarım küresel cam yüksek enerjili fizik deneyleri için kabul edilebilir iyi ıĢığın önemli olduğunda geliĢtirilmiĢtir.
ġekil 3.3 Fotoçoğaltıcı a) dıĢ görünüĢü b) iç görünüĢü
ġekil 3.4 Fotokatot tipleri a) Yansıma modu b) Yayma modu TERMOLUMĠNESANS DOZĠMETRĠ LABORATUVARI (Sarayköy Nükleer AraĢtırma ve Eğitim Merkezi - Uygulama Bölümü) ĠyonlaĢtırıcı radyasyonla çalıĢan kiĢilerin almıĢ oldukları dozu belirlemek amacıyla
termolüminesans dozimetreler de kullanılmaktadır. Ġçerisinde LiB 4O7: Cu ve CaSO4: Tm termolüminesans kristalleri bulunmaktadır. Bu dozimetre ile 10 keV – 10 MeV enerji aralığında, kiĢilerin ayrı ayrı gama (γ),
X-ıĢınları, beta (β) ve termal (ısıl) nötronları ölçebilme özelliğine sahiptir. Ayrıca bu dozimetrelerle, ICRU (International Commission of the Radiation Unit) tarafından insan vücudunun özellikleri hesaba katılarak; dıĢ ıĢınlanma durumlarında radyasyonun insan vücudundaki etkilerini belirlemek amacı ile kullanılan, insan vücudundaki tüm organların almıĢ olduğu personel doz eĢdeğeri için tüm vücut dozu Hp(10), deri tarafından soğurulan dozu veren deri dozu Hp(0.07), göz merceği
tarafından soğurulan göz dozu Hp(0.03) değerlerini personel eĢdeğer doz biriminde; Sievert (Sv) olarak, dünya standartlarında verebilmektedir. TL ile kiĢisel dozimetri hizmetleri için 3 Adet Otomatik TLD okuyucu, 1 Adet elle
kumandalı TLD Okuyucu kullanılmaktadır. TLD Laboratuvarı 13.800 adet personel dozimetresi ( Li2B4O7:Cu Ölçme aralığı: 100 mSv ~ 10 Sv, CaSO4: Tm Ölçme aralığı: 10 mSv ~ 500Sv) , 1000 adet yüzük dozimetresi (Ölçme aralığı: 0.1µSv~500Sv), 600 adet çevre dozimetresi ile rutin olarak kiĢisel doz değerlendirme hizmetleri vermektedir. Elle kumandalı sistemle yüzük dozimetreleri kullanılarak gama ve nötron dozları ölçülebilmektedir. Otomatik TLD Okuyucusu kullanılarak personel dozimetreleri, nötron dozimetreleri ve çevre dozimetreleri değerlendirmek mümkün olmaktadır. TLD laboratuvarında kalibrasyon amacı ile kullanılan otomatik bir ıĢınlayıcı da mevcuttur. Personel dozimetreleri ile X, gama, nötron ve beta doz değerlendirilmesi yapılabilmektedir. Çevre Dozimetresi: UD-814 dozimetresi bu amaca yönelik, enerji aralığı: (γ-X) 30
keV - 10 MeV olan, içerisinde doğal LiB4O7 ve CaSO4:Tm TLD kristalleri bulunan bir dozimetredir. Nötron Dozimetresi: 0.02 eV-50 eV enerji aralığındaki termal (ısıl) ve düĢük
enerjili nötronlara duyarlı olan dozimetrelerdir. Ġçerisinde 7Li 11B4O7
: Cu
ve 6Li10B4O7 : Cu TLD kristalleri bulunmaktadır. Nötron dozu ölçme aralığı 0.005 mSv – 0.5 Sv. Laboratuvarda mevcut Termolüminesans Dozimetreler (TLD)
Kart tipi TLD'ler ve Yüzük Dozimetreler 2 adet Otomatik TLD Okuyucu Sistemi
Isıtma sistemi: Infrared ıĢık ile optiksel ısıtma sağlanır. Okuma hızı: 1 dozimetre (taĢıyıcı, badge) 35 saniye, 200 dozimetre ≈ 2 saat
. 1 adet Elle kumandalı TLD Okuyucu Sistemi
1 adet Otomatik IĢınlayıcı Sistemi: IĢınlayıcı içerisinde 2 Ci‟lik Cs-137 g kaynağı bulunmakta, ıĢınlama mesafesi değiĢtirilerek istenilen doz miktarı verilebilmekte ve bilgisayar kontrollü olarak 500 adet TLD‟yi aynı anda ıĢınlayabilmektedir. IĢınlayıcı; oda sıcaklığında, %20-70 nem oranında, 120 V AC‟de çalıĢabilen, 220 kg ağırlığında, 991x1119x545 mm boyutlarında zırhlanmıĢtır.
EPR(ESR) Dozimetrelerinin Çalışma Prensibi ELEKTRON PARAMANYETĠK REZONANS DOZĠMETRELERĠ EPR (ya da diğer adıyla ESR – Elektron Spin Rezonans), madde içindeki çiftlenmemiĢ elektronların belli özellikleri hakkında bilgi veren bir spektroskopi tekniğidir. Spektroskopi, elektromanyetik dalganın madde ile etkileĢimini konu aldığından, EPR tekniğinde de sisteme gönderilen belirli frekanslarda elektromanyetik dalganın o sistemle etkileĢtikten sonra özel cihazlar yardımıyla bu etkileĢmelerden doğan birtakım özellikler ve bunların sonucunda da o maddeye iliĢkin nitel ve nicel analizlerle ilgilenilmektedir.
Elektron Spini: Fiziğin kuantum kuramının geliĢmeye baĢladığı ilk yıllarda, atomların manyetik alandaki davranıĢları hakkında pek çok deney yapılmıĢtır. Bunlardan önemli bir yere sahip olan deney, deneyi gerçekleĢtiren iki fizikçinin soyadıyla; Stern-Gerlach Deneyi olarak anılır. Bu deney uyarınca, homojen olmayan bir dıĢ manyetik alandan geçirilen gümüĢ atomlarının; çarptırıldıkları ekranda rastgele bir dağılım göstermesi beklenirken, “alt” ve “üst” olmak üzere iki çizgi halinde kümeleĢtikleri, diğer bir deyiĢle bir kısmının üst bir kısmının da alt enerji seviyesinde populasyona sebep oldukları görülmüĢtür.
Sonradan anlaĢılmıĢtır ki bu yönelim, manyetik alana zıt veya aynı yönlü bir davranıĢ göstermektedir. Böylece, manyetik alandaki bir parçacığın sahip olduğu manyetik momentin sadece yörüngesinden kaynaklanmayan bir bileĢeninin daha olduğu tespit edilmiĢtir. Elektronun bu “içsel” (intrinsic) özelliğine “spin” adı verilmiĢtir. Buna göre elektron, spin kuantum sayısı denen bu yeni bileĢeninden dolayı manyetik alanda “üst” ya da “alt” izinli enerji seviyelerinde bulunabilmektedir. Bu iki durumun açıklaması da s spin durumu olmak
üzere 2s+1 kuralından s=1/2 olarak izah edilir. Böylece spini +1/2 olan elektron “spin yukarı”, -1/2 olan elektron da “spin aĢağı” olarak tanımlanmaktadır.
Elektronun bu özelliği kullanılarak, sonraki yıllarda pek çok kuram ortaya atılmıĢ ve bu günkü modern fizik kuramının yapıtaĢları oluĢturulmuĢtur. Elektron gibi yarım spine sahip çekirdeklerin nitel ve nicel analizi Nükleer Manyetik Rezonans Spektroskopisi‟nin (NMR), elektronun paramanyetik özelliklerinden yola çıkarak yapı analizi de Elektron Spin Rezonans (ESR) ya da diğer adıyla Elektron Paramanyetik Rezonans Spektroskopisi‟nin (EPR) inceleme alanıdır.
Elektronun bu özelliğinden dolayı manyetik alanda yaptığı presesyon hareketi sayesinde, sisteme gönderilen elektromanyetik dalga ile etkileĢen elektron bize belli bilgiler verir.
Radyasyonun Maddede Oluşturduğu Etki: ĠyonlaĢtırıcı radyasyon dozuna maruz kalan madde, karakteristik özellikleri uyarınca en temel olarak bağ kırılmasına uğrar. Malzemeyi oluĢturan moleküler arasındaki bağların
kopması sonucu ortamda pek çok çiftlenmemiĢ elektron oluĢur. Bu elektronların spektroskopik analizi, malzemenin soğurduğu doz miktarını belirlememize yardımcı olur. Sistemdeki çiftlenmemiĢ elektronlardan bahsettiğimiz için bu analizi bize en iyi verecek olan EPR yöntemidir.
EPR yöntemiyle doz ölçmek için, malzemenin belli kriterlere uyması gerekmektedir:
OluĢan çiftlenmemiĢ elektronlar belli bir süre durumunu korumalı, DıĢ etkenler madde üzerinde fazla etkin olmamalı (sıcaklık, nem, basınç vb. değiĢimler yapıyı etkilememeli), EPR yöntemiyle doz ölçümü yapılacak dozimetre kolay ve masrafsız bulunabilmeli, Madde radyasyona yeterince duyarlı olmalıdır ki bu da EPR yönteminin çözünürlük gücünü etkilemektedir.
ÇeĢitli araĢtırmalar ve ölçümler, EPR yöntemine en uygun malzemelerin organik malzemeler olduğunu göstermiĢtir. DiĢ, kemik dokuları, sakkaritler ve bazı polimerler ilk EPR dozimetrisi uygulamalarının referans malzemeleri olarak karĢımıza çıksa da, kararlılık ve üretim sınırlamaları sebebiyle istenen verim alınamamıĢtır. Fakat daha sonraları amino aistler gibi organik-kristal yapıların geniĢ bir doz aralığında iyi ölçümler verebilecek Ģekilde kararlılıklarını korudukları görülmüĢ ve ilk kez 1962‟de Bradshaw tarafından geliĢtirilen yöntemde yeni bir organik yapı kullanılmıĢtır: α-L-Alanin. Bu molekülün oda sıcaklığında oldukça kararlı serbest radikaller oluĢturması, geniĢ bir doz aralığında detaylı ölçümler alınabilmesine dolayısıyla da bu yapının oldukça iyi bir referans maddesi olarak kullanımına olanak vermiĢtir.
Organik-kristal bir yapı olan α-L-Alanin molekülü, oda sıcaklığında oldukça kararlı serbest radikaller oluĢturmaktadır – diğer bir deyiĢle belli bir zaman aralığında alanin içeren malzemenin içerisindeki çiftlenmemiĢ elektronlar sayılarını muhafaza etmektedirler. Bu da, dozimetri uygulamalarının önemli bir noktası olan doz-cevap eğrisi’nin (dose-response curve) lineer yapıda olmasını dolayısıyla da eğrinin ilgili soğurma değeri aralığında hassas ölçümler alınabilmesini olanaklı kılar.
α-L-Alanin için tipik bir doz-cevap eğrisi
Ġlk α-L-Alanin dozimetresi Bradshaw tarafından 1962 yılında geliĢtirilmiĢtir. Daha sonra Regulla ve Deffner, parafin-alanin sulu çözeltisi Ģeklinde aynı yöntemle 10 ila 100000 Gy‟lik doz aralığında %1 hata payıyla ölçümler elde etmiĢlerdir. Bu malzeme, grafikte de görülebileceği gibi milyon Gray mertebesinde doyuma ulaĢır. Bu malzeme, mor-ötesi ıĢınımdan ve nemden oldukça etkilenmektedir fakat özel kaplama yöntemleri ile bu dezavantaj da büyük ölçüde ortadan kaldırılmıĢtır.
Sonraları kullanım alanı yaygınlaĢan molekülün polikristaller ve polimerler ile karıĢımı sonucunda günümüzde kullanılan ve mümkün olduğunca doğrusal doz-cevap eğrilerine sahip maddeler elde edilmiĢtir.
Dozimetre olarak kulanılan malzemeler her ne kadar baĢlangıçta saydığımız özelliklere uygunsa da, EPR cihazının pahalı oluĢu sebebiyle baĢka yöntemler tercih edilebilmektedir. Yine de hassas ölçüm gerektiren durumlarda EPR dozimetrisi diğer yöntemlere göre daha üstündür.
EPR(ESR) Dozimetrelerinin Kullanım Alanları ve Okunması ESR DOZĠMETRELERĠNĠN UYGULAMA ALANLARI Radyasyon etkisiyle alanin içerisinde oluĢan serbest kökçelerin ESR tekniği ile analizine dayalı doz tayini pek çok alanda kullanılmaktadır. Küçük boyutta hazırlanabilmeleri, ucuz olmaları, doz ölçümlerinde yüksek duyarlılıkla sonucu vermeleri, zehirleyici olmamaları, sert olmaları bir dozimetre malzemesi olarak en önemli avantajları arasındadır. Alanin malzemesi iyonlaĢtırıcı foton, elektron ve nötronlar için yüksek dozlara karĢı cevabı doğrusaldır. ESR dozimetrelerinin; -gıda ıĢınlaması -sterilizasyon -endüstriyel amaçlı ıĢınlama iĢlemlerinde -tahribatsız muayenelerde (NDT) -biyolojik araĢtırmalarda -tarımsal araĢtırmalarda -radyoterapide vb. kullanımı söz konusudur.
Günümüzde ESR dozimetrelerini referans dozimetre olarak kullanılmaktadır. Bazı çalıĢmalar ESR dozimetresinin yüksek enerjili ve yüksek doz hızlı brakiterapi kaynaklarını test etmek için uygun olduğunu da göstermektedir. Örneğin Cs-137 radyoaktif kaynağı için su fantomu içerisinde referans hava kerma hız baĢına soğurulan doz hızı bu tip dozimetreler aracılığıyla belirlenebilmektedir. ESR dozimetrelerinin kullanımı ile hareketli kaynak durumu olmayıĢı da çok kaynaklı sistemlerde tedavi gibi karmaĢık kaynak konfigürasyonu durumlarında tedavi planlamasının verifikasyonu da sağlanabilmektedir.
Amorf alanin peletler veya yapılardaki alanin örnekler kullanılarak ESR ile doz haritalaması da yapılabilmektedir. Radyoterapide su, referans malzeme olarak kullanılmaktadır. Alanin de yapısal özellikleri itibariyle suya benzer olduğu için ESR dozimetresi radyoterapide kalite kontrol için uygun olabilir.
ESR ALANIN DOZĠMETRELERĠNĠN RADYOTERAPĠ ALANINDA KULLANIMI Elektron spin rezonans(ESR) tekniği ile insan yumuĢak dokusuna ve suya oldukça benzer bir malzeme olan alanin kullanılarak yapılan yüksek radyasyon dozu ölçümleri oldukça duyarlı sonuçlar vermektedir. Alanin bileĢimi, yoğunluk ve etkin atom numarası gibi özellikleri açısından doku eĢdeğeri bir malzemedir. ÇeĢitli Ģekillerde hazırlanan alanin dozimetrelerinin ıĢınlama sonrası verdiği ESR sinyali dozimetre malzemesi içeren soğurulan doz ile ilintilidir. Radyasyonla yakın mesafe tedavi anlamına gelen brakiterapide kullanılan yüksek doz hızlı Ir-192 radyoaktif kaynağının (brakiterapide sıklıkla kullanılan ve ortalama foton enerjisi 360 keV olan radyoaktif bir kaynaktır) çevresel doz ölçümlerinde de kullanılmakta olan ESR dozimetresinin pek çok açıdan üstün olduğu görülmektedir. Bu üstünlükleri ESR dozimetresi kullanılarak deneysel olarak ifade edilen sonuçlar ile Monte Carlo modelleme sonuçları karĢılaĢtırıldığında elde edilen verilerin uyumlu olduğu görülmektedir. Bu tip etkileĢimlerin modellenmesi yöntemin radyoterapide kullanılmasından önce farklı senaryoların değerlendirilmesinde aktif rol oynar.
Alanin ıĢınlaması sonucu; CH3-CH-NH2-COOH CH3-CH-COOH Radikali oluĢur. Çiftlenimsiz elektron komĢu hidrojen atomları ile etkileĢmesi sonucu 5 çizgili ESR spektrumu oluĢur.
Alanin ıĢınlaması sonucu elde edilen 5 çizgili ESR spektrumu
ESR DOZĠMETRESĠ VE YAġ TAYĠNĠ ESR tekniği çeĢitli kemik ve benzeri maddeler içeren numunelerde (kemik, diĢ vb.) soğurulan dozların belirlenmesinde kullanılan etkili bir yöntemdir. Bu yöntemin özellikleri, sonuçları ve uygulanması çeĢitli çalıĢmalarla geliĢtirilmiĢ ve bir çok uluslar arası uygulaması çeĢitli çalıĢmalarla geliĢtirilmiĢtir. ESR ile yapılan ve dozimetrik çalıĢmaların içerisinde temel olarak, doz-cevap eğrisinin oluĢturulması esastır. Dozimetrik materyallerde, ESR spektrumlarında ölçülen sinyal Ģiddetinin, numunenin soğurduğu doza karĢı doğrusal bir değiĢim göstermesi gerekir. Ancak bu çoğu numune için geçerli olmayabilir ve doğrusal olmayan bir değiĢim de gösterebilir. Geriye dönük olarak numunenin almıĢ olduğu eĢdeğer doz miktarını belirlemek için bu grafikten yararlanılır.
Doz-cevap eğrisi
SONUÇ Kanser tedavisinde yüksek doz hızlı brakiterapi uygulamalarında kullanılan Ir-192, Ir-125 gibi çeĢitli radyoaktif kaynakların çevresel dozlarının belirlenmesine yönelik çeĢitli araĢtırmalar yapılmaktadır. Ir-192 brakiterapi kaynağının çevresel doz ölçümlerinde pek çok dozimetre sistemi kullanılmıĢtır. Bunlar iyon odaları, termolüminesans dozimetreler, radyokromik filmlerdir. Ancak literatürde yapılan çalıĢmalar incelendiğinde ESR/alanin dozimetresinin pek çok yönden daha üstün olduğunu ortaya çıkarmıĢtır. Pek çok dozimetre malzemesi ile karĢılaĢtırıldığında (Si gibi) alaninin atomik kompozisyonu kütle durdurma gücüne ve kütle enerji soğurmasına göre insan yumuĢak dokusuna ve suya oldukça benzerdir. Buradan alaninde soğurulan doz ile yumuĢak dok veya suda soğurulan doz arasında bir dönüĢüm faktörü oluĢturulabilir ve Si için uygun faktöre göre daha az enerji bağımlılığı gösterir. Bu da alanin dozimetresinin kalibrasyonunu kolaylaĢtırır.
KAYNAKÇA
„‟Elektron Spin Rezonans Yöntemi ile Geriye Dönük Dozimetre ÇalıĢmaları‟‟ Muharrem BÜYÜM - GAZĠ ÜNĠVERSĠTESĠ DOKTORA TEZĠ - TEMMUZ 2007 „‟ESR/ALANĠN Dozimetrelerinin Radyoterapi Alanında Kullanımı‟‟ S.TürkeĢ YILMAZ - H.Y.KAPTAN “Radiation Dosimetry Instrumentation and Methods”, Gad Shani, 2nd Edition, 2001 “Handbook of Nuclear Chemistry”, Vértes A., Nagy S., Klencsár Z., Lovas R.G., Rösch F. , 2nd Edition. “Radyasyon Onkolojisi”, http://www.hacettepe.com.tr/Bolum/308 “ Radyasyondan Korunma”, Radyoloji, T.C. Milli Eğitim Bakanlığı “ÇeĢitli Termolüminesans Dozimetre Malzemelerinin IĢıma Eğrilerinin Ġncelenmesi”, Bahar KAYKAL KESER, T.C CELAL BAYAR ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ FĠZĠK ANABĠLĠM DALI KATIHAL FĠZĠĞĠ PROGRAMI YÜKSEK LĠSANS TEZĠ- 2005, Manisa “Dozimetre Kullanım Talimatı”, TAEK Advanced Materials and Techniques for Radiation Dosimetry, Khalil Arshak, Olga Korostynska, 2006, ARTECH HOUSE.
