Fr. Engels, Μελέτες και άρθρα

FR. ENGELS

ΑΠΑΝ ΤΑ

Τόμος 9ος

FR. ENGELS

ΑΠΑΝΤΑ 9

ΜΕΛΕΤΕΣ ΚΑΙ ΑΡΘΡΑ ΤΕΥΧΟΣ Α'

1. 0 ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΟΓ ΠΙθΗ ΚΟΓ ΣΕ ΑΝΘΡΩΠΟ 2. ΑΡΧΕΣ ΤΟΓ ΚΟΜΜΟΓΝΙΣΜΟΓ 3. ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΣΤΗ ΡΩΣΙΑ 4. ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ

Μετάφραση Λ. ΑΠΟΣΤΟΛΟΓ

Επιμέλεια θ . X. ΠΑΠΑΔΟΠΟΓΛΟΣ

«ΜΠΑΥΡΟΝ»

Τίτλος: Μελέτες και Άρθρα Συγγραφέας: F r. Engels. 1η Εκδοση: ’Αθήνα 1975 ’Εκδοτικός οίκος: «ΜΠΑΤ'ΡΟΝ», ΆακληπιοΟ 4δ ΑΘΗΝΑΙ τηλ. 3248487. Στοιχειοθεσία έκτύπωση: Λ. Κεφαλληνός - Γ. Μεσολωράς. Copyright: Εκδόσεις «ΜΠΑΓΡΟΝ»

Δευθόνσεις συμφώνως τφ νόμψ Άποστ. Χαρίσης (έκδότης) Ίπποκράτους 6 Δ. Κεφαλληνός (τυπογράφος) Τζαβέλλα 1

Ο ΡΟΛΟΖ ΤΗΖ ΕΡΓΑΖΙΛΖ ΖΤΗ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΟΥ ΠΙΘΗΚΟΥ ΖΕ ΑΝΘΡΩΠΟ

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΙΙΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Ε Τ Η ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΟΓ ΠΙΘΗΚΟΓ ΣΕ ΑΝΘΡΩΠΟ1 Ή έργααία, λένε οί οικονομολόγοι, είναι ή πηγή κάθε πλού­ του. Είναι πραγματικά μιά τέτοια πηγή . . . σέ συνδυασμό δμως μέ τή φύση πού τής προμηθεύει τήν δλη πού μετατρέπει σέ πλούτο. Είναι δμως ακόμα κάτι τό άπειρος περισσότερο. Είναι ή βασική, ή πρώτη πρΟπόθεση κάθε άνθρώπινης ζιοής, καί σέ τέτοιο βαθμό Τϊού, άπό μιάν άποψη, μάς κάνει νά ποϋμε: ή έργασία δημιούργη­ σε τόν ίδιο τόν άνθρωπο. Έδώ καί πολλές έκατοντάδες χιλιάδες χρόνια, σέ μιά περίο­ δο πού είναι ακόμα αδύνατο νά προσδιορίσουμε μέ άκρίβεια, 5* έκείνη τήν έποχή τής Ιστορίας τής γής πού οί γεωλόγοι τήν άποκαλοΰν τριτογενή έποχή καί πιθανόν κατά τό τέλος της ζούσε κάπου στήν τροπική ζώνη — πιθανόν σέ μιά έκτεταμένη ήπειρο βυθισμένη σήμερα στόν Ινδικό Ωκεανό — Ινα γένος άνθρωποειδών πιθήκων πού είχαν έπιτύχει μιάν ιδιαίτερα ύψηλή άντάπτυξη. 'Ο Ντάρβιν μάς 25ωσε μιά περίπου περιγραφή αυτών των πιθήκων πού ήσαν οί πρόγονοί μας. 'Ολόκληρο τό σώμα τους ή­ ταν τριχωτό, είχαν γενειάδα καί μυτερά αύτιά καί ζοϋσαν κατά αγέλες πάνω στά δέντρα52. Κάτω άπ’ τήν έπίδραση, χωρίς άλλο στήν άρχή, τοΰ τρόπου τής ζωής τους, πού απαιτούσε τά χέρια νά έκπληρώνουν γιά τήν άναρίχηση άλλες ένέργειες άπό τά πόδια, αύτές οί μαϊμούδϊς άρχισαν νά χάνουν τή συνήθεια νά χρησιμοποιούν τά χέρια τους γιά νά περπατούν στό Εδαφος και άποδέχτηκαν δλο καί πιό πολύ Ινα κάθετο βάδισμα. ’E'fci είχε γίνει τ ό ά π ο /φ α­ σ ι α τ ι κ ό β ή μ α γ ι ά τό π έ ρ α σ μ α ά π ’ τ ό ν π ί θ η κ ο στόν άνθρωπο. "Ολοι οί άνθρωποειδείς πίθηκοι πού ζοΰν άκό|ΐα στις ήμέ■ρες μας μπορούν νά κρατιόνται δρθιοι καί νά μετακινούνται στηριζόμενοι μονάχα στά δυό τους πόδια. Αυτό δμως τό πραγματο­ ποιούν σέ περίπτωση άνάγκης καί μέ τή μεγαλύτερη άδεξιότητα. Τό φυσικό τους βάδισμα δμως πραγματοποιείται σέ μισοκάθετη στάση καί άπαιτεί τή χρησιμοποίηση τών χεριών. Ή πλειοψηφία τους στηρίζουν τις διάμεσες φάλαγγες τών διπλωμένων δαχτύλιον τους στό Εδαφος, καί προωθώντας τά πόδια τους, κάνουν τό σώμα τους νά περνά άνάμεσα στά μακρυά χέρια τους, δπως 9

?νας παραλυτικός πού περπατά |ΐέ δεκανίκια. Γενικά, μπορούμε άκόμα καί σήμερα ν« παρατηρήσουμε στις μαϊμούδες 2λα τά στά­ δια τοϋ περάσματος τοϋ βαδίσματος άπό τό περπάτημα πού πραγμα­ τοποιείται μέ τά τέσσερα πόδια σ’ έκεΐνο πού γίνεται μέ τις δυό κνήμες. Σέ καμιά δμως άπ’ αυτές τις μαϊμούδες τό τελευταίο αυ­ τό βάδισμα δέν ξεπέρασε τό στάδιο ένός συμπτωματικοϋ τρόπου. Ά ν στούς τριχωτούς προγόνους μας, τό κάθετο βάδισμα χρει­ άστηκε νά γίνει στήν άρχή δ κανόνας κι Ιπειτα μιά άνάγκη, αυ­ τό προϋποθέτει δτι τά χέρια θά έπρεπε νά έπιτελούν όλοένα καί πιό πολύ δραστηριότητες άλλης κατηγορίας. ’Ακόμα καί στις μα­ ϊμούδες έπικρατεϊ ήδη ένας δρισμένος καταμερισμός τών λειτουρ­ γιών ανάμεσα στά χέρια καί στά πόδια. "Οπως τό είπαμε ήδη, τό χέρι χρησιμοποιείται γιά τό σκαρφάλωνα διαφορετικά απ’ 2τι τό πόδι. Ειδικότερα χρησιμοποιεϊτα γιά νά κόβει καί νά κρά­ τα τήν τροφή, δπως τό κάνουν ήδη μέ τά μπροστινά τους πόδια βρισμένα κατώτερα μαστοφόρα. Πολλές μαϊμούδες τά χρησιμο­ ποιούν γιά νά κατασκευάζουν φωλιές μέσα στά δέντρα ή άκόμα, δπως δ χιμπατζής, στέγες άνάμεσα στά κλαριά γιά νά έξασφαλίζονται άπ’ τήν κακοκαιρία. Μέ τά χέρια αρπάζουν ραβδιά γιά. νά άμύνονται ένάντια στούς έχθρούς τους ή τούς βομβαρδίζουν μέ καρπούς καί πέτρες. Στήν αιχμαλωσία, τούς χρησιμεύουν νά έκπληβώνουν εναν ορισμένο άριθμό άπλών πράξεων πού τις μι­ μούνται άπ’ τόν άνΟροιπο- Έδώ δμως άκριβώς άναφαίνεται δλη ή διαφορά άνάμεσα στό άνεξέλικτο χέρι τού πιθήκου, έκείνου· πού μοιάζει πε£ΐσσότερο στόν άνθρωπο, καί στό χέρι τού άνθρώπου πού τελειοποιήθηκε σέ ύψηλό βαθμό μέ τή βοήθεια τής ερ­ γασίας χιλιάδων αιώνων- Ό αριθμός καί ή γενική διάταξη τών· όστών καί τών μυώνων είναι τά ίδια καί στούς μέν καί στούς δέ. Ό μω ς τό χέρι καί τού πιό κατώτερου άγριου μπορεΐ νά έκτελέσει έκατοντάδες πράξεις πού κανένα χέρι μαϊμούς δέ μπορεΐ νά. τις μιμηθεΐ. Κανένα χέρι δποιασδήποτε μαϊμούς δέν κατασκεύασε ποτέ άκόμη καί τό πιό χοντροειδές πέτρινο μαχαίρι. Έ τσι οί πράξεις στις δποϊες οί προγόνοί μας, στό διάστημα πολυάριθμων χιλιετηρίδων, μάθανε λίγο - λίγο νά προσαρμόζουν τό χέρι τους, καί στήν έποχή τού περάσματος άπό τή μαϊμού στόν άνθρωπο, δέν μπορούσαν νά είναι στήν άρχή παρά πολύ α­ πλές πράξεις. Οί κατώτεροι άγριοι— άκόμα κι έκεΐνοι γιά τούς: όποιους μπορούμε νά υποθέσουμε δτι είναι δυνατό νά ξαναπέσουνσέ μιά κατάσταση πού νά πλησιάζει σ’ έκείνη τού ζώου καί νά συνοδεύεται μέ φυσική έπαναστροφή — βρίσκονται σ’ ένα στάδιοπολύ πιό ύψηλό άπό αύτά τά μεταβατικά-πλάσματα. Προτού ή πρώτη πέτρα διαμορφωθεί άπ’ τό χέρι τοϋ άνθρώπου κατά τρόπο-

10

πού να μετατρέπει σέ μαχαίρι, θά χρειάστηκε νά κυλίσ&υν περίο­ δοι πού δταν τις κοιτάζουμε, θά μάς φανεί άαήμαντη ή Ιστορική, περίοδος πού είναι γνωστή σέ μάς. Ό μω ς τό άποφασιστικό βή­ μα είχε πραγματοποιηθεί: τ ό χ έ ρ ι είχε Απελευ­ θ ε ρ ω θ ε ί . ’Από τώρα καί στό έξής μπορούσε ν’ άποχτήσει καινούργιες Ικανότητες καί ή μεγαλύτερη εύκαμψία πού άποχτοΰσε μ’ αυτόν τόν τρόπο μεταβιβάστηκε μέ τήν κληρονομι­ κότητα καί μεγάλωσε άπ’ τή μια γενιά στην άλλη. Έ τσι τό χέρι οέν είναι μονάχα τό δργανο τής έργασίας, ε Iν α ι έ π ί σ η ς κ α ί τό π ρ ο ϊ ό ν τ ή ς ε ρ γ α ­ σ ί α ς . Μονάχα χάρη σ’ αυτό, χάρη στήν προσαρμογή του σ’ δλο καί νέες πράξεις, χάρη στήν κληρονομική μεταβίβαση τής ιδιαίτερης ανάπτυξης πού μ’ αυτό τόν τρόπο άποχτήθηκε άπ’ τούς μύωνες, τούς τένοντες καί, σέ μακρύτερα χρονικά διαστή­ ματα, άπ’ τα Γδια τα όστά, χάρη τέλος στήν έφαρμογή, πού άκατάπαυστα έπαναλαμβάνεται, αυτής τής κληρονομικής έκλέπτυνσης σέ νέες πράξεις, δλο καί πιό πολύπλοκες, τό χέρι τοϋ άνΟρώπου εφτασε σ’ αυτό τό υψηλό βαθμό τελειότητας, κατάφερε νά ιείναι σέ θέση νά δημιουργήσει τό θαΰμα τών πινάκων τοΰ· Ραφαήλ, τών αγαλμάτων τοϋ θόρουόλντσεν καί τής μουσικής τοϋ· Παγκανίνι. Τό χέρι ομω; δέν ήταν μοναχό του. ΤΗταν άπλώς Ινα άπ’ τά μέλη ενός ολόκληρου ξεχωριστά πολύπλοκου οργανισμού. ’Ε­ κείνο πού ήταν επωφελές για τό χέρι, ήταν επίσης επωφελές γ:·5τ όλόκληρο τό σώμα. στήν έξυπηρέτηση τού όποιου δούλευε, κι αυ­ τό μέ δυό τρόπους. 11ρώτα - πρώτα σύμφωνα μέ τό νόμο τής άμοιβαϊας άνάπτυξης, δπως τόν άποκάλεσε ό Ντάρβιν. Σύμφωνα μ’ αύτό τό νό­ μο, οί συγκεκριμένες μορφές των οιαφόρυιν μερών ένός όργανικού οντος είναι πάντα συνδεμένες μ’ όρισμένες μορφές άλλων με­ ρών, ποΰ φαινομενικά δέν έχουν τήν παραμικρή σχέση μαζύ τους. Έ τσι, δλα χωρίς εξαίρεση τά ζώα πού ϊχουν αιμοσφαίρια χωρίς: κυψελώδη πυρήνα καί πού τό Ινίο τους είναι συνδεδεμένο μέ τόν πρώτο σπόνδυλο μέ μιά διπλή άρθρωση (κόνδυλο) ϊχουν έπίσης χωρίς έξαίρεση μαστώδεις άδένες για νά θηλάζουν τά μικρά τουςΈ τσι στά μαστοφόρα οι διχαλωτές όπλές συνδέονται κατά κανό­ να μέ τό πολλαπλό στομάχι τοϋ μυρικαστικοΰ. Ή τροποποίηση όρισμένων μορφών σΛνεπάγεται τή μορφική μεταβολή κι άλλων |ΐελών τοϋ σώματος, χωρίς νά μπορούμε νά έξηγήσουμε αύτή τή σύνδεση. 01 κάτασπρες γάτες μέ μπλέ μάτια είναι πάντα, ή σχε­ δόν πάντα κουφές. Ή προοδευτική έκλέπτυνση τού άνθρώπινοι>· χεριοϋ καί ή σύγχρονη τελειοποίηση τοϋ ποδιοϋ γιά τό κάθετο· It

"περπάτημα, Αντενέργησαν έπίαης χωρίς άλλο, σ£ν Αποτέλεσμ* ίνός παρόμοιου συσχετισμού, πάνω σ’ άλλα μέρη τοϋ όργανισμοϋ. 'Ωστόσο, αυτή ή ένέργεια 2χει πολύ λίγο Ακόμα μελετηθεί γιά νά μπορέσουμε έδώ νά κάνουμε κάτι πε£ΐσσότερο Από τοϋ νά τή διαπιστώσουμε γενικά. Ή άμεση Αντενέργεια τής ΑνΑπτυξης τοϋ χεριού πάνω στό ύπόλοιπο τοϋ όργανισμοϋ, πού μπορεΐ νά Αποδειχτεί, είναι πολύ πιό σημαντική. "Οπως τό είπαμε ήδη, οί πιθηκοειδείς μας πρό­ γονοι ήταν κοινωνικά ίντα. Πραγματικά θά ήταν Α­ δύνατο νά προέλθει ό άθρωπος, τό πιό κοινωνικό άπ’ δλα -τά ζώα, άπό Ιναν άμεσο πρόγονο πού δέ θά ήταν κοινωνικό ζώο. Ή κυριαρχία πάνω στή φύση πού άρχίζει μέ τήν Ανέλιξη τοϋ χεριοϋ, μέ τήν έργασία, άνοιξε σέ κάθε πρόοδο τόν δρίζοντα τοϋ άνθρώπου. Στά φυσικά άντικείμενα, Ανακάλυπτε συνεχώς και­ νούργιες ιδιότητες άγνωστες ώς.τά τότε. ’Απ’ τήν άλλη, ή Ανά­ πτυξη τής έργασίας συνετέλεσε Αναγκαστικά στό νά συσφίξει τούς δεσμούς στά μέλη τής κοινωνίας, πολλαπλασιάζοντας τις περιπτώ­ σεις Αμοιβαίας συνδρομής, κοινής συνεργασίας, μέ τό νά κάνει -καθαρότερη σέ κάθε άτομο τή συνείδηση γιά τή χρησιμότητα αυ­ τής τής συνεργασίας. Μ’ Ενα λόγο, ο£ ύπό σχηματισμό άνθρωποι φτάσανε στό σημείο δπου είχαν Α μ ο ι β α ί α κ ά τ ι ν ά π ο ϋ ν· Ή Ανάγκη δημιούργησε τό δργανό της: ό δχι Αναπτυγμέ­ νος λάρυγγας τής μαϊμοϋς μεταμορφώθηκε, Αργά μά σταθερά, χά­ ρη στό μετατονισμό, γιά νά προσαρμοστεί σ’ ένα μετατονισμό πού Αναπτυσσόταν ΑκατΑπαυστα, καί τά δργανα τοϋ στόματος μάθα­ νε λίγο - λίγο νά προφέρουν Ιναν Αθρωμένο ήχο Ιπειτα άπό έναν άλλο. Ή σύγκριση μέ τά ζώα Αποδείχνει δτι αυτή ή έξήγηση γιά τήν Αρχή τοϋ λόγου, πού γεννήθηκε Απ’ τήν έργασία καί πού τή συνοδεύει, είναι ή μοναδικά σωστή. Αύτό πού τά ζώα, άκό•μα καί τά πιό τελειοποιημένα, ϊχουν νά Αλληλομεταβιβάσουν εί­ ναι τόσο έλάχιστο, πού μποροϋν νά τό κάνουν χωρίς νά καταφύ­ γουν σ’ Ιναρθρο δμιλία. Στή φυσική του κατάσταση, κανένα ζώο δέν αίσθάνεται σά μιά Ατέλεια τό γεγονός δτι δέν μπορεΐ νά μι­ λήσει ή νά καταλάβει τόν Ανθρώπινο λόγο. Εντελώς διαφορετι<κά συμβαίνει δταν έχει έξημερωθεϊ Απ’ τόν άνθρωπο. ΣτΙς σχέ­ σεις τους μέ τόν άνθρωπο, ό σκύλος καί τό άλογο άπόχτησαν ένα τόσο λεπτό αύτΐ γιά τόν ίναρθρο λόγο, πού εύκολα μποροϋν νά μάθουν νά καταλαβαίνουν κάθε λόγο, στά δρια τοϋ πεδίου τών παραστάσεων τους. Άπόχτησαν άκόμα τήν Ιδιότητα νά αισθάνονται ιι.χ. προσήλωση γιά τούς Ανθρώπους, Αναγνώριση, κλπ., αίσθή•ματα πού άλλοτε τούς ήταν ξένα. 'Οποιοσδήποτε Ετυχε ν’ Ασχο12

ληθεϊ ιδιαίτερα μ’ αΰτά τά ζώα, δύσκολα θά μπορέσει ν’ άπελευτερωθεΐ άπ’ τήν πεποίθηση δτι ύπάρχουν άρκετές περιπτώσεις ζώ­ ων πού νιμ>θουν τ ώ ρ α τό γεγονός δτι δέν μποροϋν νά μι­ λήσουν σά μιά άτέλεια πού είναι ωστόσο πιά άδύνατο νά ξεπεραστεϊ παίρνοντας ύπ’ δψη μας τήν πολύ μεγάλη εΙδίκευση πρός μιά καθορισμένη κατεύθυνση τών φωνητικών τους όργάνων. Ε ­ κεί δμως δπου υπάρχει τό δργανο, αυτή ή άνικανότητα έξαφανίζεται έπίσης στά πλαίσια δρισμένων δρίων. Τά στοματικά δργανα τών ζώων είναι άσφαλώς δσο γίνεται πιό διαφορετικά άπό έκεΐνα τοϋ άνθρώπου. Κι ώς τόσο τά πτηνά είναι τά μόνα πού μαθαίνουν νά μιλάνε, καί είναι τό πτηνό μέ τή φρικοδέστερη φωνή, δ παπαγάλος, πού μιλά καλύτερα άπό κάθε άλλο ζώο. Κι άς μή λεχτεΐ δτι δέν καταλαβαίνει τί λέει. Χωρίς άλλο θά έπαναλαβαίνει γιά ώρες δλόκληρες, φλυαρώντας, δλο του τό λεξι­ λάγιο, άπό καθαρή ευχαρίστηση νά μιλ$ ή νά βρίσκεται μέσα στήν άνθρώπινη κοινωνία. Μέσα δμως στά δρια τοΰ πεδίου τής παράστασής του, μπορεΐ έπίσης νά μάθει νά καταλαβαίνει τί λέ­ ει. Μάθετε σ’ εναν παπαγάλο νά λέει βρισιές, σέ τρόπο πού νά. £χει κάποια ιδέα τής Ιννοιάς τους (μιά άπ’ τΙς κατά προτίμηση διασκεδάσεις τών ναυτικών πού έπανέρχονται άπ’ τίς τροπικές περιοχές), έρεθίστε τον, καί πολύ γρήγορα θά δείτε δτι ξέρει νά χρησιμοποιεί τίς βρισιές του μέ τήν ίδια έπιτηδειότητα πού τΙς χρησιμοποιεί μιά λαχανοπωλήτρια τοΰ Βερολίνου. Καί τό ίδιο συμβαίνει δταν πρόκειται νά ζητιανέψει λιχουδιές. ΙΙρώτα ή έργασία καί σέ συνέχεια καί σύγχρονα μ’ αυτήν,, ή δμιλία: αύτές είναι ot δυό ουσιαστικές δυνάμεις πού κάτω άπ’ τήν έπίδρασή τους δ έγκέφαλος μιάς μαϊμούς μεταμορφώθηκε λί­ γο - λίγο σ’ έγκέφαλο άνθρώπου, πού παρ’ δλες τΙς δμοιότητές του ξεπερνά τόν έγκέφαλο τής μαϊμούς κατά πολύ σέ Ικταση καί τελειότητα. 'Ομως, βαδίζοντας άπό κοινού μέ τήν άνάπτυξη τοΰ έγκεφάλου, πραγματοποιήθηκε καί ή άνάπτυξη τών άμεσων ερ­ γαλείων του, τών όργάνων τών αισθήσεων. Καί κατά τόν ϊδιοτρόπο πού, ήδη, ή προοδευτική άνάπτυξη τοΟ λόγου συνοδεύεται άναγκαστικά μέ μιάν άντίστοιχη καλυτέρευση τοΰ δβγάνου τής άκοής, κατά τόν ίδιο τρόπο ή άνάπτυξη τοΰ έγκεφάλου συνοδεύ­ εται γενικά μέ τήν άνάπτυξη δλων τών αισθήσεων· Ή δράση τοΰ άετοΰ φτάνει πολύ μακρύτερα άπό έκείνη τοΰ άνθρώπου, τό μάτι δμως τοΰ άνθρώπου ξεχωρίζει πολύ περισσότερα πράγματ*. άπό δσα τό μάτι τοΰ άετοΰ. Ό σκύλος ίχει πολύ πιό λεπτή μύ­ τη άπό έκείνη τοΰ άνθρώπου, δμως δέ διακρίνει οδτε τό έκατοστό άη τίς) μυρωδιές πού ξεχωρίζει δ άνθρωπος καί πού είναι γι* αύτόν ot άσφαλεΐς ένδείξεις διαφόρων πραγμάτων. Καί τό αίσ1&

■θημα τής αφής πού, στή μαϊμού, μόλις ύπάρχει στήν πιό στοιχει­ ώδη Εκφρασή της, μήπως δέν άναπτύχτηκε μαζύ μέ τό ίδιο τό Ανθρώπινο χέρι, χάρη στήν έργασία. Ή ανάπτυξη τοϋ έγκεφάλου καί τών αισθήσεων πού είναι -ύποταγμένες σ’ αύτόν, ή καθαρότητα τής συνείδησης πού άναπτύσσεται, ή τελειοποίηση τής ιδιότητας τής άφαίρεσης καί τοϋ λο­ γισμού αντενέργησαν πάνω στήν έργασία καί τόν λόγο καί δέν Ιπαψαν να δίνουν τόσο πάνω α^ήν πρώτη δσο καί στόν δεύτερο, όλοένα καί καινούργια κίνητρα γιά να συνεχίσουν νά τελειοποιοΰνται. Λυτή ή τελειοποίηση δέν τερματίστηκε τή στιγμή πού δ δνθρωπος αποχωρίστηκε δλοκληρωτικά άπό τή μαϊμοϋ. ’Αντίθετα συνεχίστηκε στό σύνολό της άπό τότε. Μέ διαφορετικές σέ βαθμό καί σέ κατεύθυνση προόδους στούς διάφορους λαούς καί στις δια­ φορετικές έποχές, μέ διακοπές άκόμα έδώ κι έκεΐ άπό Ινα τοπι­ κό καί παροδικό πισωδρόμημα, βάδισε μπροστά μ’ ένα ρωμαλέο €ήμα, ένώ σύγχρονα δεχόταν άπ’ τή μιά μιά νέα καί Ισχυρή ώ­ θηση, κι άπ’ τήν άλλη_ μιά περισσότερο προσδιορισμένη κατεύΐυνση ένός νέου στοιχείου πού άναπτύχτηκε έπί πλέον μέ τήν έμφάνιση τοϋ τελειοποιημένου άνθρώπου: τ ή ς κ ο ι ν ω ­ νίας. Εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια — τό Ισοδύναμο στήν ιστο­ ρία τής γής ένός δευτερολέπτου στή ζωή τοϋ άνθρώπου* — χρει­ άστηκε νά κυλήσουν προτού άπ’ τήν άγέλη τών μαϊμούδων, πού σκαρφάλωναν στά δέντρα, προέλθει μιά άνθρώπινη κοινωνία. Στό κάτω - κάτω δμως τής γραφής ύπήρχε. Καί τί βρίσκουμε έδώ άκόμα σά χαρακτηριστική διαφορά άνάμεσα στήν άγέλη τών μα­ ϊμούδων καί τήν άνθρώπινη κοινωνία ; Τ ή ν έ ρ γ α σ ί α · Ή άγέλη τών (χαϊμούδων περιοριζόταν νά έξαντλήσει τήν τροφή τής περιοχής πού είχε καθοριστεί ,γ’ αύτήν άπ’ τή γεωγραφική θέση ή άπ’ τήν άντίσταση πού άντιπαρατάσσανε οί γειτονικές άγέλες. Περιπλανιόταν άπ’ τή μία τοποθεσία στήν άλλη ή μπλε­ κόταν σ’ άγώνα μέ γειτονικές άγέλες γιά νά κερδίσουν μιά και­ νούργια περιοχή πλούσια σέ τροφή, ήταν δμως ή άγέλη άνίκανη ν’ άποσπάσει άπ’ τήν περιοχή πού τήν τροφοδοτούσε περισσότερα άπ’ δσα αυτή ή περιοχή άπ’ τή φύση της πρόσφερε, έκτός άπ’ τό δτι άσυνείδητα τήν κόπριζε μέ τΙς άκαθαρσίες της. Καί μόλις * Μιά ξεχωριστή αΊθεντία ο’ αύτόν τόν τομέα, 6 οέρ Β. θάμψον, 6πολό· γισε 8τι 8έ θά μποροΟοαν νά είχαν ίιαρειίοει π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ α ά π ό 6 κ α τ ό έ χ α τ ο μ μ ό ρ ι α χ ρ ό ν ι α άπό τόν καιρό ποϋ κρόωα· αρκετά ή γή ώστε νά μποροΟν νά ζήοουν στήν έπιφ ίνειά της φυτά καί ζβ α .

14

•δλα τά εδάφη πού ήταν κατάλληλα γιά νά διαθρέψουν τις μαϊμού­ δες καταλήφτηκαν, δέν μπορούσε πιά νά ύπάρξει αύξηση τοϋ πλη­ θυσμού τους. Τό πολύ πού μπορούσε νά συμβεϊ θά ήταν νά παραμείνει σταθερός ό αριθμός των ζώων. 'Ολα ωστόσο τά ζώα κά: νουν μεγάλη σπατάλη κατά τήν κατανάλωση τής τροφής τους κι έπΐ πλέον καταστρέφουν τά νέα φύτρα, όταν αυτά βρίσκονται άκόμα σέ σπερματώδη κατάσταση. Σέ Αντίθεση μέ τόν κυνηγό, 6 λύκος δέ φείδεται τού νεαρού ζαρκαδιού πού θά τού προμηθεύ­ σει μικρά ζαρκάδια τόν έρχόμενο χρόνο. Στήν Ελλάδα, οί κα­ τσίκες πού κορφολογούν τούς νέους θάμνους, προτού νά προλάβουν νά Αναπτυχθούν, μετατρέψανε σέ φαλακρά δλα τά βουνά αύτής τής ■χώρας. Αΰτή ή «οικονομία τής λείας» τών ζώων παίζει ενα σημαν­ τικό ρόλο στήν προοδευτική μεταμόρφωση τών είδών, γιατί τά -υποχρεώνει νά συνηθίζουν μιάν άλλη τροφή Απ’ τή συνηθισμένη -γι’ αύτά, καί χάρη σ’ αύτή τήν Αλλαγή τό αίμα τους Αποχτα μιάν άλλη χημική σύνθεση καί όλόκληρη ή φυσική τους συγκρό­ τηση αλλάζει σιγά - σιγά, ένώ τά είδη πού Ιχουν μιά γιά πάντα προσδιοριστεί στή συγκρότησή τους Αφανίζονται. Καί είναι Αναμ­ φίβολο δτι αΰτή ή σπατάλη συνετέλεσε κατά πολύ στή μεταμόρ­ φωση σέ Ανθρώπους τών προγόνων μας. Σ ’ ?να είδος μαϊμούδων, πού ξεπρνούσαν κατά πολύ δλες τΙς άλλες δσον Αφορά τήν εύφυta καί τήν ικανότητα προσαρμογής, αύτή ή πρακτική θά Ιπρεπε νά έχει σάν Αποτέλεσμα νά έπεχτείνεται δλο καί πιό πολύ δ Α­ ριθμός τών φυτών πού μπαίνανε στόν κύκλο τών τροφών τους καί τό φαγώσιμο μέρος άπ’ αύτά τά φυτά καταναλισκόταν σέ Αριθ­ μούς δλο καί πιό μεγάλους. Μέ μιά λέξη δτι ή τροφή Ιγινε δλο -καί πιό ποικίλη, καί, ταυτόχρονα πιό ποικίλα τά στοιχεία πού εισέρχονταν στόν δργανισμό, γιά νά δημιουργήσουν Ιτσι τΙς χη­ μικές προϋποθέσεις τής μετατροπής τής μαϊμούς σέ άνθρωπο. "Ο­ λα ώστόσο αύτά δέν ήσαν Ακόμα καθ’ αύτό έργασία. Ή έργασία αρχίζει μέ τήν κατασκευή έργαλείων. Καί ποιά είναι τά Αρχαιότε­ ρα έργαλεΐα πού Ανευρίσκουμε; Πώς έμφανίζονται τά πρώτα έργαλεΐα, δν πρόκειται νά τά κρίνουμε σύμφωνα μέ τά Γχνη τών προ­ ϊστορικών Ανθρώπων πού Ανευρέθηκαν καί σύμφωνα μέ τόν τρό­ πο ζωής τών πρώτων λαών τής Ιστορίας, καθώς καί τών πιό πρωτόγονων Από τούς συγχρόνους άγριους; Π ρόκειται γιά δργανα κυνηγιού καί ψαρικής. Τά πρώτα Απ’ αύτά μάλιστα χρησιμοποιόνταν σύγχρονα καί σάν δπλα. Τό κυνήγι καί τό ψάρεμα προϋπο­ θέτουν τό πέρασμα Απ’ τήν καθαρά φυτική τροφή στήν ταυτόχρο­ νη κατανάλωση κρέατος, κι Ιχουμε ξανά έδώ 2να ούσιαστικό βή­ μα πρός τή μεταμόρφωση σέ άνθρωπο. Ή τ ρ ο φ ο δ ο σ ί α μ έ κ ρ έ α ς περιεΓχε, σχεδόν δλοκληρωτικά έτοιμες, τΙς 15

κύριες ουσίες πού Ιχει άνάγκη τό σώμα για τό μεταβολισμό του. Σύγχρονα μέ τή χώνευση, βράχυνε μέυα στό σώμα τή διάρκεια τών άλλων βλαστητικών άνελιξεων, πού άνταποκρίνονταν στήν πο­ ρεία τής ζωής τών φυτών, καί μ’ αύτδν τόν τρόπο κέρδιζε περισ­ σότερο χρόνο, περισσότερη δλη καί περισσότερη δρεξη για τήν έκδήλωση τής καθαυτό ζωής τού ζώου. Κι δσο περισσότερο δ ύπό σχηματισμό άνθρωπος άπομακρυνόταν άπ’ τό φυτό, τόσο περισσό­ τερο ανυψωνόταν πάνω άπ’ τό ζώο. Κατά τόν ίδιο τρόπο πού b έθισμός στή φυτική τροφή δίπλα στό κρέας μετάτρεψε τήν άγρια γάτα καί τό σκύλο σέ ύπηρέτες τού άνθρώπου, τό ίδιο δ έθισμός στήν κρεάτινη τροφή δίπλα στή φυτική τροφοδοσία συνετέλεσε ούσιαστικά στό νά δώσει στόν ύπό σχηματισμό άνθρωπο τή φυσι­ κή δύναμη καί τήν Ανεξαρτησία πού χρειαζόταν. “Ομως τό ούσιαστικότερο γεγονός υπήρξε ή άπίδραση τής κρεάτινης τροφής στόν έγκέφαλο, πού δεχόταν τώρα σέ ποσότητες πολύ πιό άφθο­ νες άπό δ,τι προηγούμενα τά άναγκαΐα στοιχεία γιά τήν τροφο­ δοσία του καί τήν άνάπτυξή του καί πού, σά συνέπεια, μπόρε­ σε ν’ άναπτυχθεΐ ταχύτερα καί τελειότερα άπό γενεά σέ γενεά. Κι άς μήν άρέσει στούς κ.κ. φυτοφάγους: ό άνθρωπος Ιγινε άν­ θρωπος μονάχα χάρη στή κρεάτινη τροφοδοσία, Ιστω κι άν ή κρεοφαγία δδήγησε, κατά τή μια ή τήν άλλη περίοδο, δλους τούς λαούς πού γνωρίζουμε, στόν κανιβαλισμό (οί πρόγονοι τών Βερολινέζων, οί Βελετάμπς ή Βίλζες, συνέχιζαν νά τρώνε τούς γο­ νείς τους μέχρι τό 10ο αίώνα), γεγονός πού σέ τίποτα δέ μάς ζημιώνει σήμερα. Ή κρεάτινη δίαιτα δδήγησε σέ δυό νέες προόδους Αποφασι­ στικής σημασίας: τή χρήση τής φωτιάς καί τήν τιθάσευση τών ζώων· Τό πρώτο συντόμευσε άκόμα περισσότερο τό χρόνο τής χώνευσης χορηγώντας στό στόμα μια τροφή, πού θά μπορούσαμε νά τή χαρακτηρίσουμε σά μισοχωνεμένη. Τό δεύτερο Ικανέ τήν κρεάτινη τροφοδοσία πιό άφθονη ξανοίγοντας δίπλα στό κυνήγι, μιά νέα πηγή κρέατος πιό κανονική. ΈπΙ πλέον μέ τό γάλα καί τά παράγωγα τοϋ τελευταίου, προμήθευσε μιά νέα τροφή, ίσης τουλάχιστο μέ τό κρέας άξίας άπ’ τήν πλευρά τής σύνθεσής της. Καί ή μιά καί ή άλλη Ετσι, Ιγιναν κατά τρόπο άμεσο νέα μέσα άπελευτέρωσης γιά τόν άνθρωπο. Σχετικά μέ τά Ιμμεσά τους α­ ποτελέσματα θά δδηγούμαστε πάρα πολύ μακριά Αν εισερχόμα­ σταν σέ λεπτομέρειες, όσοδήποτε κι άν ήταν μεγάλη ή σημασία τους γιά τήν άνάπτυξή τοϋ άνθρώπου καί τής κοινωνίας. Κατά τόν ίδιο τρόπο πού ό άνθρωπος ίμαθε νά τρώει δ,τι ήταν φαγώσιμο, κατά τόν ίδιο τρόπο Ιμαθε νά ζεΐ κάτω άπ’ δλα τά κλίματα. Ξαπλώθηκε σ’ δλη τήν κατοικήσιμη γή, αύτός, τό 16

μόνο ζώο πού ήταν σέ θέση να τό πραγματοποιήσει «Από μόνος του». Ά λ λα ζώα πού έγκλιματίστηκαν παντού καί δέν τδ πραγ­ ματοποίησαν άπδ μόνα τους, |ΐά μονάχα Ακολουθώντας τδν Αν­ θρωπο, είναι τά οικιακά ζώα καί τα παρΑσιτα. Καί τδ πέρασμα Απ’ τή σταθερή θερμοκρασία τού κλίματος τής πρωταρχικής τους πατρίδας σέ ψυχρότερες περιοχές, δπου τδ £τος διακρινόταν σέ χειμώνα καί καλοκαίρι, δημιούργησε νέες Ανάγκες: τήν ΑνΑγκη να στεγαστεί καί νά ντυθεί, γιά νά προστατευτεί Απ’ τδ κρύο καί τήν ύγρασία, Ανοίγοντας ίτσι τδ δρόμο γιά νέους κλάδους έργασίας καί γιά νέες δραστηριότητες πού άπομάκρυναν δλο καί πιδ πολύ τδν Ανθρωπο Απ’ τδ ζώοΧΑρη στή συντονισμένη δράση τού χεριού, τών δργάνων τού λόγου καί τού έγκεφΑλου, δχι μονάχα στδ κάθε άτομο χωριστά, μ’ Ακόμα καί στά πλαίσια τής κοινωνίας, οί Ανθρωποι ήρθανε σέ θέση νά πραγματοποιούν δλο καί πιό πολυσύνθετες πράξεις, νά θέτουν ατούς έαυτούς καί νά πραγματοποιούν δλο καί ύψηλότερες έπιδιώξεις. Άπό γενεά σέ γενεά ή Ιδια ή έργασία διαφοροποιήθηκε, ίγινε τελειότερη, πιδ ποικίλη. Στδ κυνήγι καί στήν κτηνοτροφία προστέθηκε ή γεωργία, καί σ’ αύτή προστέθηκαν τό γνέσιμο ή ύφανση, ή μεταλλουργία, ή Αγγειοπλαστική, ή ναυσιπλοία. Τέλος ή τέχνη καί ή έπιστήμη έμφανίστηκαν δίπλα στό έμπόριο καί τή βιομηχανία, οί φυλές μεταμορφώθηκαν σέ ίθνη καί κράτη, τό δίκαιο καί ή πολιτική άναπτύχθηκαν και, σύγχρο­ να μ’ αύτά, ή φανταστική Αντανάκλαση τών Ανθρωπίνων πραγμά­ των στόν Ανθρώπινο έγκέφαλο: ή θ ρ η σ κ ε ί α . Μπρο­ στά σ’ δλες αύτές τις διαμορφώσεις, πού στήν πρώτη ματιά έμφανίζονταν σάν προϊόντα τού έγκεφάλου καί φαίνονταν νά έξουσιάζουν τις Ανθρώπινες κοινωνίες, τά πιό κατώτερα προϊόντα τής έργασίας τών χεριών πέρασαν σέ δεύτερο πλάνο. Κι αύτδ τόσο περισσότερο δσο τό πνεύμα, πού καθόριζε τό σχέδιο έργασίας Α­ κόμα καί σ’ Ινα πολύ πρώϊμο στάδιο Ανάπτυξης τής κοινωνίας (π.χ. στήν πρωτόγονη οικογένεια), είχε τή δυνατότητα νά έκτελέσει μέ άλλα χέρια Απ’ τά δικά του τήν έργασία πού προσχε­ δίασε. Στό πνεύμα, στήν Ανάπτυξη καί τή δραστηριότητα τού έγκεφάλου Αποδόθηκε δλη ή τιμή γιά τή γρήγορη Ανάπτυξη τής κοινωνίας. Οί άνθρωποι συνήθισαν νά έξηγούν τή δραστηριότητά τους μέ τή σκέψη τους Αντί νά τήν έξηγούν μέ τις ΑνΑγκες τους (πού ώστόσο Αντανακλόνται Ασφαλώς στό κεφάλι τους, καί συνει­ δητοποιούνται) . Κι ?τσι μέ τόν καιρό είδαμε νά γεννιέται αύτή ή ίδεαλιστική Αντίληψη τοϋ κόσμου πού, κυρίως ίπειτα Απ’ τή δύση τοϋ πολιτισμού τής Αρχαιότητας, κυριάρχησε πάνω στά πνεύ­ ματα. Καί βασιλεύει καί σήμερα σέ τέτοιο σημείο, πού άκόμα καί 17 2

οί σοφοί ύλιστές τής σχολής τοϋ Ντάρβιν, δέ μποροϋν πάντα νά σχηματίσουν μιά σαφή Ιδέα γιά τήν καταγωγή τοΟ άνθρώπου, γιατί, κάτω άπ’ τήν έπίδραση αυτής τής Ιδεολογίας, δέν άναγνωρίζουν τό ρόλο πού ή έργασία διαδραμάτισε σ’ αύτή τήν άνέλι-

ξη·

Οπως τό σημειώσαμε ήδη, τά ζώα τροποποιοΟν τήν έξωτερική φύση μέ τή δραστηριότητά τους δσο καί δ άνθρωπος, άν καί σέ μικρότερο βαθμό, καί, δπως τό είδαμε, οί άλλαγές πού πραγ­ ματοποίησαν στό περιβάλλον τους αντενεργούν μέ τή σειρά τους πάνω ατούς δημιουργούς τους μεταβάλλοντας αυτούς τούς τελευ­ ταίους. Γιατί κανένα πράγμα μέσα στή φύση δέ φτάνει άπομονωμένο. Κάθε φαινόμενο άντενεργεϊ πάνω σ’ ενα άλλο καί άντίστροψα, καί έπειδή ot σοφοί μας τόν περισσότερο καιρό λησμονούν αύτή τήν κίνηση κι αύτή τήν παγκόσμια άμοιβαία ένέργεια, έμποδίζονται νά βλέπουν καθαρά καί τά άπλούστερα άκόμα άπό τά πράγματα. Είδαμε πώς οί κατσίκες έμποδίζουν τήν άναδάσωση τής Ελλάδας. Στήν 'Αγία ’Ελένη, οί κατσίκες καί οί χοίροι πού ξεμπαρκαρίστηκαν άπό τ»ύς πρώτους μέ πανιά θαλασσοπόρους πού άράζανε έκεϊ, κατόρθωσαν νά ξεριζώσουν σχεδόν όλοκληρωτικά τήν άρχική χλωρίδα τοϋ νησιοΰ καί προετοίμασαν τό Εδα­ φος πάνω στό όποιο μπόρεσαν νά καρποφορήσουν τά φυτά πού δφεραν άργότερα άλλοι θαλασσοπόροι καί άποικοι. "Οταν δμως είναι τά ζώα πού άσκοΰν μιά διαρκή ένέργεια πάνω στό περι­ βάλλον τους, αύτό πραγματίοποιείται χωρίς νά τό έπιδιώκουν καί elvat, γι’ αύτά τά ίδια τά ζώα, κάτι τό συμπτωματικό. "Οσο λοιπόν οί άνθρωποι άπομακρύνονΤαι άπ’ τό ζώο τόσο περισσότε­ ρο ή δράση τους πάνω στή φύση παίρνει τό χαρακτήρα μι4ς έ: σκεμένης καί μεθοδικής δραστηριότητας, πού έπιδιώκει προκαθο­ ρισμένους σκοπούς, γνωστούς άπ’ τά πρίν. Τό ζώο καταστρέφει τή βλάστηση μι&ς περιοχής χωρίς νά ξέρει τί κάνει. Ό άνθρω­ πος κάνει τό ίδιο πράγμα γιά νά σπείρει στό έδαφος πού πήρε στή διάθεσή του δημητριακά ή νά φυτέψει δέντρα ή κλήματα, πού ξέρει δτι θά τοϋ άποφέρουν μιά συγκομιδή πολλές φορές άνώτερη άπό έκεινη πού έσπειρε. Μεταφέρει χρήσιμα φυτά καί κατοικίδια ζώα άπ’ τή μιά χώρα στήν άλλη καί τροποποιεί μ’ αύτό τόν τρόπο τή χλωρίδα καί τά Ιθαγενή ζώα όλόκληρων ήπείρων. Κι άκόμα περισσότερο, χάρη στήν τεχνητή έπιλογή, τό χέρι τοϋ άνθρώπου μεταμορφώνει τά φυτά καί τά ζώα σέ σημείο πού δέν μπορεΐ πιά κανένας νά τ’ άναγνωρίσει. Μάταια άναζητοϋνται άκόμα τά άγρια φυτά άπ’ τά δποία κατάγονται τά σημε­ ρινά μας είδη τών δημητριακών· ’Ακόμα καί σήμερα συζητάνε νά μάθουν άπό πιό άγριο ζώο κατάγονται τά σκυλιά μας, πού 18

τόσο διαφέρουν ανάμεσα τους, καί στόν Εδιο βαθμό άπό πού κα­ τάγονται οί πολυάριθμες ράτσες τών άλόγων. Ά π ’ τήν άλλη είναι αυτονόητο δτι δέ μάς έρχεται ή σκέ­ ψη >’ άρνηθοΰμΐ στά ζώα τή δυνατότητα νά ένεργήσουν κατά τρό­ πο μεθοδικό καί προμελετημένο. ’Αντίθετα. Ένας μεθοδικός τρό­ πος ένέργειας ύπάρχει ήδη σέ σπερματώδη κατάσταση παντοΰ 5που. άπ’ τό πρωτόπλασμα καί τή ζωντανή άλμπουμίνα*, ύπάρχουν καί άντιδροϋν ζωντανοί όργανισμοί, δηλαδή όργανισμοί πού έκτΐλοΰν καθορισμένες κινήσεις, όσοδήποτε άπλές κι άν είναι, σά συνέπεια όρισμένων έσωτερικών έρεθισμών. Μιά τέτοια άντίοραση πραγματοποιείται καί έκεΐ δπου άκόμα δέν ύπάρχει ού­ τε πυρήνας, καί άκόμα πιό λίγο νευρώδης πυρήνας. Ό τρόπος μέ τόν όποιο τά έντομοφάγα φυτά συλλαμβάνουν τό θήραμά τους έμφανίζεται έπίσης, σ’ δρισμένο μέτρο, μεθοδικός, άν καί άπόλυτα άσυνείδητος. Στά ζώα ή Ικανότητα νά ένεργοΰν συνειδητά καί μεθοδικά άναπτύσσεται στό βαθμό πού άναπτυσσεται τό νευ­ ρικό σύστημα, καί στά μαστοφόρα, φτάνει σ’ Ινα ύψηλό κιόλας επίπεδο. Στό κυνήγι τής άλεποϋς μέ σκυλιά, Ιτσι δπως πραγμα­ τοποιείται στήν ’Αγγλία, μπορεΐ καθημερινά νά παρατηρήσουμε μέ τί άκρίβεια ή άλεποϋ ξέρει νά έπωφελεΐται άπ’ τή μεγάλη γνώση πού Ιχει δσον άφορόΐ τή διαμόρφωση τοϋ έδάφους, γιά νά διαφεύγει αύτούς πού τήν κυνηγάνε, καί σέ πιό βαθμό γνωρί­ ζει καί χρησιμοποιεί δλα τά πλεονεχτήματα τοϋ Ιδάφους, πού σβήνουν τά Γχνη της. Στά κατοικίδια ζώα μας, πού ή άνθρώπινη κοινωνία έξέλιξε άκόμα περισσότερο, μποροϋμε καθημερινά νά παρατηρήσουμε χαρακτηριστικά πονηριάς, πού μποροΰν νά τό ποθετηθοϋν στό ίδιο άκριβώς έπίπεδο μ’ έκεΐνα πού παρατηρούμε στά παιδιά. Γιατί κατά τόν Γδιο τρόπο πού ή Ιστορία τής άνέλιξης τοΰ άνθρωπίνου έμβρύου στήν κοιλιά τής μητέρας του, δέν άντιπροσωπεύει παρά μιάν συντομευμένη έπανάληψη τής Ιστορί­ ας έκατομμυρίων χρόνων φυσικής άνέλιξης τών ζωϊκών προγό­ νων |ΐας, άρχίζοντας άπ’ τό σκουλίκι, κατά τόν ίδιο τρόπο καί ή πνευματική άνέλιξη τοΰ παιδιού είναι μιά έπανάληψη, μονάχα άκόμα περισσότερο συμπυκνωμένη τής πνευματικής άνέλιξης τών προγόνων του, τουλάχιστο τών τελευταίων. 'Ωστόσο τό σύνολο τής μεθοδικής δράσης δλων τών ζώων δέν κατόρθωσε νά σημαδέψει τή γής μέ τή σφραγίδα τής θέλησής τους. IV αύτό χρειαζόταν δ άνθρωπος. * ταρο.

Στό κείμενο λατινικά ALUUMINA. Πρόκειται γιά λευκωματΑδβς κύτ­

19

Μέ μιά λέξη, τό ζώο χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ε ί μονάχα τήν έξωτερική φύση καί προκαλεΐ σ’’ αύτήν αλλαγές μέ μόνη τήν παρουσία του. Μέ τις μετατροπές πού έπιφέρει σ’ αύτήν, ό άν­ θρωπος τή φέρνει στό σημείο νά υπηρετεί τούς σκοπούς του, τήν ύ π ο τ ά σ σ ε ι . Καί σ’ αυτό συνίσταται ή τελευταία ούσια'»δης διαφορά άνάμεσα στόν άνθρωπο καί στό ύπόλοιπο τών ζώ­ ων, κι αύτή τή διαφορά τήν όφείλει γι’ άκόμα μιά φορά στήν έργασία* 'Ωστόσο άς μή πολυαυτοκολακευόμαστε γιά τις νίκες μας πά­ νω στή φύση. Εκδικείται πάνω μας γιά κάθε μιά άπ’ αύτές. Κά­ θε νίκη ίχει άσφαλώς σέ πρώτη μοίρα τΙς συνέπειες πού προεξο­ φλήσαμε, μά σέ δεύτερη καί τρίτη μοίρα, ίχει έντελώς διαφορε­ τικές συνέπειες, άπρόβλεπτες, πού πολύ συχνά καταστρέφουν τις πρώτες τους συνέπειες. Τά άτομα πού στή Μεσοποταμία, στήν Ελλάδα, στή Μικρά Άσία καί σ’ άλλα μέρη έκχερσώνανε τά δάση γιά ν’ άποχτήσουν καλλιεργήσημη γή, κάθε άλλο παρά περίμεναν δτι μ’ αύτό τόν τρόπο ρίχνανε τά θεμέλια γιά τό σημερι­ νό ρήμαγμα αυτών τών χωρών, καταστρέφοντας μαζύ μέ τά δά­ ση τά κέντρα συσσώρευσης καί διατήρησης τής υγρασίας. Στή νότια πλαγιά τών Άλπεων, ot ’Ιταλοί βουνίσιοι πού καταλήστευαν τά δάση άπό έλατα, πού μέ τόση φροντίδα τά διατηρούσαν στή βορεινή πλαγιά, ούτε Ιδέα είχαν δτι μ’ αύτόν τόν τρόπο ύπόσκαπταν στό Ιδαφός τους τήν όρεινή κτηνοτροφία. Άκόμα λιγότερο υ­ ποπτεύονταν δτι, μ’ αύτή τήν πρακτική στερούσαν άπ’ τις βουνίσιες πηγές τους τό νερό κατά τό μεγαλύτερο μέρος τής χρονιάς κι ό­ τι αύτές ot πηγές, κατά τήν έποχή τών βροχών, θά ξεχύνανε στήν πεδιάδα τούς μαινόμενους χειμάρους. ’Εκείνοι πού διαδόσανε τήν πατάτα στήν Εύρώπη δέν ήξεραν, βέβαια, δτι μαζύ μέ τούς άλευρώδεις βολβούς διαδίνανε έπίσης καί τις χοιράδες. Κι έτσι τά γε­ γονότα |ΐάς υπενθυμίζουν σέ κάθε μας βήμα δτι κάθε άλλο παρά βα­ σιλεύουμε πάνω στή φύση δπως £νας καταχτητής βασιλεύει πάνω σ’ 2ναν ξένο λαό, σάν κάποιος πού θά ήταν δξω άπ’ τή φύση, μά δτι άνήκουμε σ’ αύτήν μέ τή σάρκα μας, τό αίμα μας, καί τόν έγκέφαλό μας, δτι είμαστε στήν άγκαλιά της καί δτι δλη ή κυριαρχία μας πάνω της συνίσταται στό πλεονέχτημα πού έχουμε πάνω στό σύνολο τών άλλων πλασμάτων, νά γνωρίζουμε τούς νόμους της καί νά μπορούμε νά τούς χρησιμοποιούμε κατά τρόπο συνετό. Καί πραγματικά, κάθε μέρα μαθαίνουμε νά κατανοούμε Ακρι­ βέστερα τούς νόμους της καί ν’ άναγνωρίζουμε τις περισσότερο * Στό περιθώριο τής οελίίας (ιπίρχει ή οτ,μείωοη: «έξευγενιομίς».

λιγότερο Απομακρυσμένες συνέπειες τών έπεμβάσεών μας στήν κανονική πορεία τών πραγμάτων τής φύσης. Προπάντων, έπειτα άπ’ τΙς τεράστιες προόδους τής φυσικής έπιστήμης στή διάρκεια αύτού του αιώνα, είμαστε δλο καί πιό πολύ σέ θέση νά γνωρί­ ζουμε έπίσης τΙς απομακρυσμένες φυσικές συνέπειες, τουλάχιστο γιά δ,τι σχετίζεται μέ τΐς περισσότερο τρέχουσες ένέργειές μας στόν τομέα τής παραγωγής, καί κατά συνέπεια νά μάθουμε νά κυριαρχούμε πάνω σ’ αυτές. 'Οσο περισσότερο δμως θά συμβαίνει αύτό τό πράγμα, τόσο περισσότερο οί άνθρωποι, δχι μόνο θά αισ­ θάνονται, μά θά μάθουν ξανά δτι δέν άποτελοΰν παρά ένα πράγ­ μα μέ τή φύση καί τόσο πιότερο θά γίνεται Αδύνατη αύτή ή παράλογη καί Αφύσικη ιδέα μιας Αντιπαράταξης Ανάμεσα στό πνεύμα καί τήν δλη, τόν άνθρωπο καί τή φύση, τή ψυχή καί τό σώμα, ιδέα πού διαδόθηκε στήν Ευρώπη έπειτα άπ’ τή δύση τής κλασικής Αρχαιότητας καί πού γνώρισε μέ τόν χριστιανισμό τήν ύψηλότερη Ανάπτυξή της. "Αν ώστόσο χρειάστηκε ήδη ή έργασία χιλετηρίδων γιά νά μάθουμε σ’ Ιναν βρισμένο βαθμό νά ύπολογίζουμε τά μακρινά φ υ σ ι κ ά αποτελέσματα τών πράξεών μας πού Αφορούν τήν παραγωγή, υπήρξε Ακόμα πιό δύσκολο δσον Αφορά τΙς μακρυνές κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς συνέπειες αύτών τών πράξεων. Άναφέρα;ιε γιά τήν πατάτα καί γιά τή διάδοση τού χοιραδισμού πού τήν Ακολούθησε. Τ ί δμως είναι δ χοιραδισμός μπροστά στά Αποτε­ λέσματα πού είχε στίς συνθήκες ζωής τών λαϊκών |ΐαζών δλοκλήρων χωρών δ περιορισμός τής τροφής τού έργαζομένου πλη­ θυσμού μονάχα στίς πατάτες ; Τί είναι δίπλα στήν πείνα πού, σά συνέπεια τής Αρρώστιας τής πατάτας, έπεσε πάνω στήν ’Ιρ­ λανδία στά 1847 κι οδήγησε στόν τάφο ένα έκατομμύριο ’Ιρλαν­ δούς, πού τρέφονταν Αποκλειστικά ή σχεδόν Αποκλειστικά άπ’ αύτούς τούς βολβούς, κι έριξε πέρα Απ’ τόν ωκεανό δυό έκατομμύρια; 'Οταν οί Άραβες μάθανε νά διυλίζουν τό οινόπνευμα, δέν τούς ήρθε ή Ιδέα, οδτε καί στό δνειρό τους άκό;ια, δτι <ι’ αύτό τόν τρόπο δημιουργούσανε Ινα Απ’ τά κύρια δργανα πού μ’ αύτό θά έξαφάνιζαν άπό τό πρόσωπο τής γής τούς αύτόχθονες πληθυσμούς τής Α ­ μερικής, πού δέν είχε Ανακαλυφτεί τότε Ακόμα. Κι δταν στή συνέ­ χεια δ Χριστόφορος Κολόμβος Ανακάλυψε τήν Αμερική, δέν ή­ ξερε δτι, μ’ αύ'ό πού πραγματοποιούσε, ξανάφερνε στή ζωή τή δουλεία, πού άπό καιρό είχε έξαφαν.στεΐ στήν Ευρώπη, κ: έριχ­ νε τΙς βάσεις τής σωματεμπορίας τών μαύρων. Οί άνθρωποι πού στό 17ο καί 18ο αιώνα έργάζονταν γιά νά κατασκευάσουν τήν Ατμομηχανή, δέν είχαν Ιδέα δτι δημιουργούσαν τό δργανο πού, περισσότερο Από κάθε άλλο, θ’ Αναστάτωνε τήν κοινωνική τάξη

ολόκληρου τού κόσμου, καί Ιδιαίτερα τής Ευρώπης, Οά συγκέντρω­ νε τόν πλούτο στά χέρια μιας μειονότητας καί Θ’ άπογύμνωνε άπό κάθε τί τήν τεράστια πλειοψηφία τών ανθρώπων. Έ τσ:, τό· πρώτο άποτέλεσ;ια τής άτμομηχανής ήταν δτι προμήθευσε τήν πο­ λιτική καί κοινωνική κυριαρχία στήν άστική τάξη, στή συνέχεια δ­ μως γεννοβόλησε άνάμεσα στήν άστική τάξη καί τό προλεταριάτο ε­ ναν ταξικόν αγώνα πού δέ μπορεΐ παρά νά τελειώσει μέ τήν πτώση τής άστικής τάξης καί τήν κατάργηση δλων τών ταξικών αντιθέσεων. Μά, άκόμα καί σ’ αιϊτό τό πεδίο, μαθαίνουμε σιγά σιγά — μέ τό τίμη|ΐα μιας μακράς καί συχνά σκληρής πείρας καί χάρη στήν αντιπαράθεση καί τή μελέτη τών Ιστορικών υλι­ κών. — νά διευκρινίζουμε τίς Ιμμεσες καί απομακρυσμένες κοι­ νωνικές συνέπειες τής παραγωγικής μας δραστηριότητας, καί, χά­ ρη σ’ αύτό τό γεγονός, μάς δίνεται ή δυνατότητα νά κυριαρχοϋμε καί σ’ αυτές έπίσης τις συνέπειες καί νά τίς ρυθμίζουμε. Γιά νά μπορέσουμε δμως νά δδηγήσουμε σέ αίσιο πέρας αύτή τή ρύθμιση χρειάζονται περισσότερα πράγματα άπό μιά άπλή γνώση. Χρειάζεται μιά όλοκληρωτική άνατροπή όλόκληρου το·> περασμένου τρόπου μας παραγωγής, καί μαζύ μ’ αυτήν, δλόκληρου τοϋ σύγχρονου κοινωνικοϋ μας συστήματος. "Ολοι οί περασμένοι τρόποι παραγωγής άπόβλεπαν μονάχα στό νά έπιτύχουν τό πιό κοντινό ώφέλιμο άποτέλεσμα, τό πιό ά­ μεσο τής δουλειάς. Άφηναν δλοκληρωτικά κατά μέρος τις άπομακρυσμένες συνέπειες, έκεΐνες πού θά συνέβαιναν μονάχα στή συ­ νέχεια καί πού θά άρχιζαν ν’ άσκοΟν κάποια έπίδραση μονάχα γιατί έπαναλαμβάνονταν κι έξ αίτιας τής προοδευτικής συσσο')ρευσής τους. Ή πρωτόγονη άπό κοινοϋ ιδιοκτησία τοϋ έδάφους άνταποκρινόταν άπ’ τή μιά σ’ ένα δρισμένο στάδιο άνάπτυςης τών άνθρώπων, πού περιόριζε γενικά τόν δρίζοντά τους σ’ δτι ήταν τό πιό κοντινό καί προϋπόθεται άπ' τήν άλλη Ινα κάποιο διαθέσιμο περίσσευμα τοϋ έδάφους, ώστε νά ύπάρχει κάποιο περιθώριο, μέ σκοπό τήν άντιμετώπιση τών πιθανών έπιζήμιων συνεπειών αύτής τής άπόλυτα πρωτόγονης οικονομίας. "Ο­ ταν τό περίσσευμα αύτό τοϋ έδάφους έξαντλήθηκε, ή κοινή ίδιοχτηοία Ιπεσε σέ άχρηστία. Ό λες οί άνώτερες μορφές παραγωγής καταλήξανε στό νά χωρίσουν τόν πληθυσμό σέ διαφορετιέκς τά­ ξεις καί, κατά συνέπεια, στό ν’ άντιπαρατάξουν κυρίαρχες καί καταπιεζόμενες τάξεις. Σύγχρονα δμως τό συμφέρον τής κυρίαρ­ χης τάξης κατέστη τό κινητήριο στοιχείο τής παραγωγής, στό μέτρο πού ή τελευταία δέν περιοριζόταν νά συντηρεί κατά τό> πιό προσωρινό τρόπο τήν ύπαρξη τών καταπιεζομένων. Ό κεφα­ λαιοκρατικός τρόπος παραγωγής βασιλεύει τώρα στή δυτική Εύρώπη καί είναι έκεΐνος πού πραγματοποιεί κατά τό πληρέστερα

22

τρόπο αύτό τό σκοπό. Οί ατομικοί κεφαλαιούχοι πού κυριαρχούν πίνω στήν παραγωγή καί τήν άνταλλαγή δέν μποροϋν νά ένδιαφέρονται παρά γιά τό πιό διμεσο άποτέλεσμα τής δράσης τους. Κι έπί πλέον αύτό τό χρήσιμο άποτέλεσμα — στό μέτρο πού πρόκει­ ται γιά τή χρήση τοϋ έμπορεύματος πού παράχτηκε ή άνταλλάχτηκε — περνά σέ δεύτερο πλάνο δλοκληρωτικά. Τό κέρδος πού πρέπει νά πραγματοποιειθεΐ μέ τήν πούληση γίνεται τό μόνο κίνητρο.

Ή Κοινωνική έπιστήμη τής αστικής τάξης, ή κλασική πο­ λιτική οίκονομία, άσχολεΐται κυρίως μέ τις άναζητούμενες άμεσες κοινωνικές συνέπειες πού προκαλοϋνται άπ’ τις άνθρώπινες δρα­ στηριότητες πού Ιχουν προσανατολιστεί πρός τήν παραγωγή καί τήν άνταλλαγή. Αύτό άνταποκρίνεται όλοκληρωτικά στήν κοινω­ νική όργάνωση τής όποίας άποτελεΐ τή θεωρητική έκφραση. ’Ε­ κεί δπου άτομικοί κεφαλαιούχοι παράγουν καί άνταλλάσσουν γιά τό άμεσο κέρδος, δέν μποροϋμε νά παίρνουμε ύπ’ δψη μας σέ πρώ­ τη μοίρα παρά τά πλησιέστερα αποτελέσματα, τά πιό άμεσα. Φτά­ νει άτομικά ό παραγωγός ή ό έμπορας νά πουλήσει τό έμπόρευμα πού παράχτηκε ή άγοράστηκε μέ τό μικρό κέρδος πού μπορεΐ νά βγάλει, γιά νά είναι Ικανοποιημένος καί νά μήν άσχολεΐται μέ τό τί συμβαίνει στή συνέχεια μέ τό έμπόρευμα καί τόν άγοραστή του. Τό Ιδιο συμβαίνει καί μέ τά φυσικά άποτελέσματα τών ένεργειών του. Τί μπορούσε π.χ. νά ένδιαφέρει τούς ’Ισπανούς καλ­ λιεργητές τής Κούβας, πού χάψανε τά δάση στις πλαγιές καί βρή­ κανε στή στάχτη άρκετό λίπασμα γιά μιά γενεά ξεχωριστά προ­ σοδοφόρων δέντρων τοϋ καφέ, άν, σά συνέπεια αύτής τους τής ένέργειας, οί καταρακτώδεις τροπικές βροχές θά παρασέρνανε τό έπάνω στρώμα τής γής, πού είχε παραμείνει μ’ αότόν τόν τρόπο άπροστάτευτο, καί θά άφήνανε πίσω τους γυμνούς βράχους μονά­ χα ; ’Απέναντι στή φύση δπως καί άπέναντι στήν κοινωνία, προ­ σέχουν κυρίως, ατό σύγχρονο τρόπο παραγωγής, μονάχα τό πλησιέστερο άποτέλεσμα, τό πιό χειροπιαστό. Κι έπειτα έκπλήσσονται γιατί οί μακρυνές συνέπειες τών ένεργειών πού άποβλέπουν σ’ αύ­ τό τό 4]ΐεσο άποτέλεσμα είναι έντελώς διάφορες, καί στίς πιότε­ ρες περιπτώσεις έντελώς άντιθετες. 'Ο τι ή άρμονία τής προσφο­ ράς καί τής ζήτησης μετατρέπεται στό άκριβώς αντίθετό της, 3πως ρδς τό δείχνει τό ξετύλιγμα κάθε δεκάχρονου βιομηχανικού κύκλου, τοϋ όποιου ή Γερμανία είχε μιά μικρή πρόγευση \ά. τό 23

«κράχ», δτι ή άτομική ίδιοχτησία πού στηρίζεται στήν άτομική Εργασία Εξελίσσεται Αναγκαστικά πρός τήν Ελλειψη ιδιοκτησίας τών Εργαζομένων, Ενώ κάθε κατοχή συγκεντρώνεται δλο καί πιό πολύ άνάμεσα στά χέρια Εκείνων πού δέν Εργάζονται, δτι.........*

Συντίχτηκβ άπ* τόν Έ ν γ κ ίλ ς στ4 1876. Δημοσιεύτηκε γ>4 πρώτη φορά στή «Niue Τσάιτ», 4ριθ. 14, 1895 - 18%

* Σ ’ αύτό τό σημείο σταματάει τό χειρόγραφο.

24

ΛΡΧΕΖ ΤΟΥ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟΥ

ΑΡΧΕΣ Τ Ο Ϊ ΚΟΜΜΟΪΝΙΣΜΟΓ1 1.

Τ Ι elv«w ό κομμβυνιαμός;

Ό κομμουνισμός είναι ή διδασκαλία τών ορών τής Απελευ­ θέρωσης τοΰ προλεταριάτου. 2. Τί elvect τ£ προλεταριάτο; Τό προλεταριάτο είναι ή τάξη τής κοινωνίας πού έξασφαλίζει τήν δπαρξή της Αποκλειστικά άπό τήν πούληση τής έργασί­ ας της — καί δχι άπ’ τόν τόκο ένός όποιουδήποτε κεφαλαίου — , πού ot δροι τής ύπαρξής της καί ή ίδια ή δπαρξή της έξαρτιόνται άπ’ τή ζήτηση τής έργασίας καί κατά συνέπεια άπ’ τή δια­ δοχή τών περιόδων κρίσης καί βιομηχανικής εύμάριας κι άπό τις διακυμάνσεις ένός ξέφρενου συναγωνισμοί). Τό προλεταριάτο, ή ή τάξη τών έργατών είναι, μέ μιά λέξη, ή έργαζόμενη τάξη τής σύ­ γχρονης έποχής. 3. Δέν υπήρχαν λονηάν πάντα προλετάριοι; Ό χ ι. Πάντα ύπήρχαν τάξεις φτωχές καί έργαζόμενες καί ot έργαζόμενες τάξεις ήταν τόν περισσότερο καιρό φτωχές. 'Ομως φτωχοί έργάτες πού νά ζοϋν στις συνθήκες πού λίγο παραπάνω σημειώσαμε, δηλαδή προλετάριοι, δέν ύπήρχαν πάντα, δπως καί ό συναγωνισμός δέν ήταν πάντα έλεύθερος καί ξέφρενος. 4.

Π8$ £μφαν4βτηκε τό «φαλβποφιάτ»;

Τό προλεταριάτο έμφανίστηκε σά συνέπεια τής βιομηχανι­ κής έπανάστασης, πού πραγματοποιήθηκε στήν Α γγλία κατά τό διάστημα τοϋ δεύτερου μισοϋ τοϋ τελευταίου αίώνα, πράγμα πού ά­ πό τότε έπαναλήφτηκε σ’ δλες τις πολιτισμένες χώρες τοϋ κόσμου. Αύτή ή βιομηχανική έπανάσταση προκλήθηκε άπ’ τήν έφεύρεση τής άτμομηχανής, άπ’ τις διάφορες κλωστικές μηχανές, άπ’ τόν

αργαλειό μηχανικής πλέξης κι άπό μιά όλόκληρη άλλη σειρά μηχανικών όργάνων. Αύτές οί μηχανές — πού ήταν άκριβές καί πού, κατά συνέπεια, μόνο οί μεγάλοι κεφαλαιούχοι μπορούσαν νά τΙς προμηθεύονται—μεταμόρφωσαν όλότελα όλόκληρο τόν παλιό τρόπο παραγωγής κι έξαφάνησαν τούς παλιούς τεχνίτες, χάρη στό γεγονός δτι κατασκεύαζαν τά έμπορεύματα καλύτερα καί φτηνότε­ ρα άπ’ δ,τι μπορούσαν νά τά φτιάξουν οί τεχνίτες μέ τό μαγγάνι τους καί τά χοντροφτιαγμένα έργαλεϊα τους. Κι αύτό είναι έκείνο πού έξηγεϊ πώς ή εισαγωγή τών μηχανών παράδοσε δλοκληρωτικά τή βιομηχανία στά χέρια τών μεγάλων κεφαλαιούχων καί άφαίρεσε κάθε άξία άπ’ τή μικρή ίδιοχτησία τού τεχνίτη (έργαλεϊα, δργανα, κλπ.), καί μάλιστα κατά τρόπο πού σέ λίγο οί κεφα­ λαιούχοι είχαν τά πάντα στά χέρια τους καί οί έργάτες δέν εί­ χαν πιά τίποτε. Τό σύστημα τού έργοστασίου έκανε στήν άρχή τήν έμφάνισή του στή βιομηχανία τών ένδυμάτων. Στή συνέχεια, άφού δόθηκε ή πρώτη ώθηση, τό σύστημα αύτό έπεχτάθηκε τα­ χύτατα σ’ δλους τούς άλλους βιομηχανικούς κλάδους, ειδικά στήν τυπογραφία, τήν άγγειοπλαστική καί τή μεταλλουργία. Ό καταμε­ ρισμός τής έργασίας άνάμεσα στούς διάφορους έργάτες προχώρησε τόσο πολύ ώστε ό έργάτης, πού μέχρι τότε έκανε μιάν Ολοκλη­ ρωμένη έργασία, στό έξής δέν έκτελούσε πιά παρά Ινα μέρος μονάχα αύτής τής έργασίας. Χάρη σ’ αυτόν τόν καταμερισμό τής έργασίας, τά προϊόντα μπόρεσαν νά παράγονται ταχύτερα καί κα­ τά συνέπεια φτηνότερα. Αύτό ύποβίβασε τή δραστηριότητα κάθε έργάτη σέ μιά μηχανική κίνηση, πού συνεχώς έπαναλαμβανότανε καί πού μπορούσε νά έκτελεΐται δχι μόνο έξίσου καλά, μά κι άκόμα καλύτερα, άπό μιά μηχανή. "Ολοι οί κλάδοι τής παραγω­ γής πέσανε έτσι, δ Ινας ΰστερ’ άπ’ τόν άλλον, κάτω άπ’ τήν κυ­ ριαρχία τής μηχανοκρατίας καί τής μεγάλης βιομηχανίας, δπως άκριβώς συνέβη μέ τήν ύφαντουργία καί τήν κλωστική. Τό άποτέλεσμα ήταν δλοι αύτοί οί κλάδοι νά περιέλθουν όλοκληρωτικά κά­ τω άπ’ τήν κυριαρχία τών μεγάλων κεφαλαιούχων καί οί έργά­ τες νά χάσουνε κι δ,τι τούς είχε άπομείνει άκό|ΐα άπ’ τήν πλευ ρά τής άνεξαρτησίας τους. Λίγο - λίγο, έκΛς άπί- τήν καθ’ αύ­ τό μανικφατούρα, ή χειροτεχνική βιομηχανία περιήλθε δλο καί πιό πολύ κάτω άπ’ τήν κυριαρχία τής μεγάλης βιομηχανίας — χάρη στό γεγονός δτι έδώ έπίσης οί μεγάλοι κεφαλαιούχοι μέ τό νά έγκαθιστοΰν μεγάλα έργαστήρια, στά όποια τά γενικά Εξοδα ήταν μικρότερα κι δπου ή έργασία μπορούσε νά καταμεριστεί — κι έξαφανίστηκαν κι έδώ λίγο - λίγο οί μικροί άνεξάρτητοι πα­ ραγωγοί. Έ τσι έξηγεΐται γιατί, στίς πολιτισμένες χώρες, σχε­ δόν δλοι οί παραγωγικοί κλάδοι ένσωματώθηκαν στό σύστη|ΐα τής

μεγάλης βιομηχανίας καί γιατί, σ’ δλους τούς βιομηχανικούς κλά­ δους, ή χειροτεχνική παραγωγή καί ή παραγωγή τής μανιφακτούρας Εκμηδενίστηκαν άπ’ τή μεγάλη βιομηχανία. Έ τσι έπίσης έξηγεΐται ή δλο καί πιδ ίν'ονη, μέρα μέ τή μέρα, χρεωκοπία- τής παλιάς μεσαίας τάξης, τής χειροτεχνικής, ή πλήρης μεταμόρφωση τής κατάστασης τών έργατών καί ή δημιουργία δυδ καινούργιων τάξεων, πού άποροφοΟν σιγά σιγά δλες τΙς άλλες, δηλαδή: α ') Τήν τάξη τών μεγάλων κεφαλαιούχων, πού είναι ήδη, σ’ δλες τις πολιτισμένες χώρες, άποκλειστικοΐ κάτοχοι δλων τών μέσων ύπαρξης καί τών πρώτων ύλών καί όργάνων (μηχανές, έργοστάσια), πού είναι άπαραίτητα γιά τήν παραγωγή τών μέσων ύπαρξης — αύτή είναι ή τάξη τών άστών, ή άστική τάξη. 6') Τήν τάξη έκείνων πού δέν διαθέτουν τό παραμικρό, καί πού είναι ύποχρεωμένοι νά πουλάνε τήν έργασία τους στούς άστούς γιά να δεχτούν άπ’ τούς τελευταίους τ’ άπαραίτητα γιά τή συντήρησή τους μέσα ύπαρξης — αύτή είναι ή τάξη τών προ­ λεταρίων, ή προλεταριάτο. 5.

Κάτω άπό ι«οιέ$ auv6ft>aeg πρανμαποαΜβίτα αυτή ή ηώλ/νοτί τής έργ·χα.ίας* τών προλεταρίων σ-nhv άσπΜή τάξη;

Ή έργασία είναι Ινα έμπόρευμα δπως καί κάθε άλλο έμπόρευμα, καί ή τιμή της, κατά συνέπεια, καθορίζεται — άκριβώς — σύμφωνα μέ τούς ίδιους έκείνους νόμους πού Ισχύουν καί γιά κάθε άλλο έμπόρευμα. Ή τιμή ένός έμπορεύματος κάτω άπ’ τή βασιλεία τής μεγάλης βιομηχανίας, ή τού έλευθέρου συναγωνι­ σμού — γεγονός πού καταλήγει στό Γδιο, δπως θά έχουμε τήν εύκαιρία νά τό δοΰμε — είναι κατά μέσον δρο πάντα Εση μέ τό κό­ στος παραγωγής αύτοΰ τοΰ έμπορεύματος. Ή τιμή τής έργασίας είναι, λοιπόν, κι αύτή ίση μέ τό κόστος παραγωγής τής έργασί­ ας. "Ομως τό κόστος παραγωγής τής έργασίας άποτελεΐται άκρι­ βώς άπό τήν ποσότητα τών μέσων ύπαρξης, πού είναι άναγκαϊα γιά νά έπιτρέψουν στόν έργάτη νά μπορεΐ νά συνεχίσει νά έργάζεται καί νά μήν άφεθεΐ ή έργατική τάξη νά πεθάνει. Ό έργάτης θά είσπράξει λοιπόν, γιά τήν έργασία του, τό έλάχιστο άναγκαΐο γ ι’ αύτό τό σκοπό. Ή τιμή τής έργασίας, ή τό μεροκάμα­ το, θά είναι λοιπόν τό έλάχιστα άναγκαίο γιά τή συντήρηση τής * Είναι γνωστδ δτι, o x i 1847 πού γράφτηκε αύτό τό κείμενο, δ Κ. Μάρξ ίέν είχε κάνει άκΊμη τή διάκριση Ανάμεσα σέ έργασία καί έργατική δύναμη.

29

ζωής. Καί καθώς οί δουλειές είναι άλλοτε καλές κι Αλλοτε Ασχη­ μες, 6ά παίρνει Αλλοτε περισσότερα κι Αλλοτε λιγότερα, Ακριβώς δπως ό έργοστασιάρχης είσπράττει Αλλοτε περισσότερα κι άλλοτε λιγότερα για τά έμπορεύματά του. Ό μω ς, δπως 6 έργοστασιάρ­ χης — Ανάλογα μέ τό μέσο δρο τών καλών καί τών κακών έργασιών του — δέν εισπράττει γιά τά έμπορεύματά του οδτε περισ­ σότερα οδτε λιγότερα Απ’ τό κόστος παραγωγής τους, κατά τόν Ιδιο τρόπο κι ό έργάτης δέ θά είσπράτει, κατά μέσο δρο, οδτε πε­ ρισσότερα οδτε λιγότερα Απ’ αύτό τό έλάχιστο Αναγκαίο. Κι δ οίκονομικός αύτός νόμος γιά τό μεροκάματο έφαρμόζεται τόσο πιό αδστηρά δσο ή μεγάλη βιομηχανία εισδύει όλοένα καί πιό πολύ σ’ δλους τούς κλάδους τής παραγωγής. 6.

Π ού ; έφ/γαζόμανκς τάξας υπήρχαν πρ'ιν τη βιομηχανική irmvdovxot);

Οί έργαζόμενες τάξεις ζήσανε κάθε φορά, ΑνΑλογα μέ τΙς διάφορες φάσεις Ανέλιξης τής κοινωνίας, σέ διαφορετικές συνθή­ κες καί είχαν καταλάβει κάθε φορά διαφορετικές θέσεις Απέναν­ τι στίς τάξεις πού κατείχαν καί κυριαρχοϋσαν- Στήν Αρχαιότη­ τα, οί έργαζόμενοι ήσαν δ ο 0 λ ο ι αύτών πού κατείχαν, δπως συνεχίζουν νά ύπάρχουν δούλοι καί σήμερα σ’ ενα μεγάλο Αριθμό καθυστερημένων χωρών, καθώς καί στή νότια περιοχή τών Ενω ­ μένων Πολιτειών τής ’Αμερικής. Στό μεσαίωνα οί έργαζόμενοι ή­ σαν οί δουλοπάροικοι τής Αριστοκρατίας τών γαιοκτημόνων, δπως συνεχίζουν νά είναι καί σήμερα στήν Ούγγαρία, στήν Πολωνία καί στή Ρωσία. Κατά τό μεσαίωνα κι ώς τή βιομηχανική έπανάσταση, ύπήρχαν, έπίσης, στίς πόλεις δμότεχνοι, πού έργάζονταν στήν ύπηρεσία τών μικρό - αστών τεχνιτών καί, λίγο λίγο — στό βαθμό πού Αναπτυσσόταν ή μανιφακτούρα — έμφανίστηκαν οί έργάτες αύτής τής μανιφακτούρας πού ήδη τούς άπασχολοϋσαν μεγαλύτε­ ροι κεφαλαιούχοι. 7. Σ έ τί ξεχωμίζο 6 έργάτης &ηό τό σκλάβο; Ό σκλάβος πουλιέται μιά φορά γιά πάντα. Ό έργάτης πρέ­ πει νά πουλιέται κάθε μέρα κι άκόμα κάθε δρα. Ό Απομονωμέ­ νος σκλάβος είναι ιδιοκτησία τοϋ Αφέντη τ ο υ κι Ιχει — ές αιτίας τοϋ ίδιου τοϋ συμφέροντος τοϋ Αφεντικού του — μιάν έξασφαλισμένη ύπαρξη, δσο δήποτε Αθλια κι άν είναι αύτή ή τε­ λευταία. Ό Απομονωμένος προλετάριος είναι ιδιοκτησία, μποροϋ-

με να ποΰμε, όλόκληρης τής άαχικής τ ά ξ η ς . Τήν έργασία του τήν αγοράζουν μονάχα δταν τή χρειάζονται. Συνεπώς δέν έχε: έςασφαλισμένη δπαρξή. Αύτή ή δπαρξή είναι έξασφαλισμένη σ’ έλόκληρη τήν έργατική τ ά ξ η , σάν τάξη. Ή δουλεία βρίσκεται £ξω άπ’ τό συναγωνισμό. Ό προλετάριος βρίσκεται όλοκληρωτικά βυθισμένος στό συναγωνισμό καί ύφίσταται δλες του τις διακυμάνσεις. Ό δούλος θεωρείται σάν ένα πράγμα κι δχι σάν ένα μέλος τής κοινωνίας τών πολιτών. Ό προλετάριος είναι Ανα­ γνωρισμένος σάν πρόσωπο, σά μέλος τής κοινωνίας τών πολιτών. Συνεπώς ό δοΟλος μπορεΐ νά έχει μιάν ύπαρξη καλύτερη άπ’ τόν προλετάριο, δμως αύτός ό τελευταίος άνήκει σέ μιάν Ανώτερη βαθμίδα τής κοινωνικής Ανέλιξης, κι ό ίδιος βρίσκεται σ’ 2να. ύψηλότερο έπίπεδο Απ’ τό σκλάβο. Αύτός ό τελευταίος Απελευθε­ ρώνεται μονάχα μέ τήν κατάργηση — Ανάμεσα σ’ δλες τΙς σχέ­ σεις τής Ατομικής Ιδιοχτησίας—τής δουλικής σχέσης, καί χάρη σ’ αύτή τήν κατάργηση γίνεται άπλώς Ινας προλετάριος. Ό προλετά­ ριος, ό ίδιος, δέν μπορεΐ ν' Απελευθερωθεί παρά μονάχα άν κα­ ταργήσει τήν ίδια τήν άτομική Ιδιοκτησία. 8.

Σέ rri (βχοφίΐζη 6 προλετάριος άπ’ τό δοϋλοηά&χχο-,

Ό δουλοπάροικος έχει τήν ιδιοκτησία καί τή χρήση ένός μέσου παραγωγής, ένός κομματιοδ γής, μέ τήν όποχρέωση νά παραδίνει στό γαιοχτήμονα ένα μέρος άπό τά προϊόντα του ή μ’ Αντάλλαγμα όρισμένες έργασίες. Ό προλετάριος έργάζεται μέ μέ­ σα παραγωγής πού άνήκουν σ’ ένα άλλο πρόσωπο, γιά λογαρια­ σμό αύτοΰ τοΰ άλλου προσώπου καί σ’ άντάλαγμα παίρνει ένα μέρος άπό τά προϊόντα πού παράγει. Ό δουλοπάροικας δίνει, ό προλετάριος παίρνει. Ό δουλοπάροικος έχει μιάν έξασφαλισμένη δπαρξή, ό προλετάριος δέν τήν έχει. Ό δουλοπάρικος βρίσκε­ ται Ιξω άπ’ τή σφαίρα τοϋ συναγωνισμοϋ, 6 προλετάριος είναι τοποθετημένος μέσα στίς συνθήκες τοϋ συναγωνισμού. Ό δουλο­ πάροικος Απελευθερώνεται, είτε μέ τό νά καταφύγει στίς πόλεις καί νά γίνει τεχνίτης, είτε μέ τό νά δίνει στόν Αφέντη του χρή­ μα στή θέση έργασίας καί προϊόντων, καί μ’ αύτόν τόν τρόπο μπορεΐ νά γίνει Ινας έλεύθερος ένοικιαστής κτήματος, ή άκόμη μέ τό νά διώξει άπό τή γή του τόν φεουδάρχη άφέντη του καί νά γίνει ό ίδιοχτήτης. Μ’ ένα λόγο μέ τό νά μπει, κατά τόν Ινα ή τόν άλλο τρόπο, στήν ίδιοχτήτρια τάξη καί στό συναγωνισμό. Ένώ ό προλετάριος Απελευθερώνεται καταργώντας τόν ίδιο τό συναγωνισμό, τήν άτομική ίδιοχτησία καί δλες τΙς ταξικές δια­ φορές. 31

9.

Σ έ τί όιαφήρα i ηρολβυβψιΐΒς απ' τό χβιροτέχνη; (2τό χειρόγραφο τοΟ Έ νγκ ελ ς, ο’ αύτό τό οημεΐο ύπάρχει κενός χώ ­ ρος, πού φαίνεται 8τ; προοριζότανε γιά μιά άπάντηοη πού τελικά δέν γράφτηκε).

10.

Σ έ τί Αιαφέρα & προλετάριος άπ' τ&ν £ργ«τη τής μβνιφβχιΐ©ύρ*$;

Ό έργάτης τής μανιφακτούρας άπ’ τό 16ο ώς τό 18ο αΐώνχ είχε άκόμα — σχεδόν παντού — στήν κατοχή του Ινα μέσο Ερ­ γασίας: τόν άργαλειό του γιά νά ύφαίνει, τό μαγγάνι του γιά τήν οίκογένειά του, Ινα μικρό χωράφι πού τό καλλιεργούσε στις έλεύθερες ώρες του. Ό προλετάριος δέν Εχει τίποτα άπ’ βλα αύτά. Ό έργάτης μανιφακτούρας ζε! σχεδόν πάντα στήν ύπαιθρο καί διατηρεί σχέσεις, περισσότερο ή λιγότερο, πατριαρχικές μέ τόν ίδιοχτήτη του ή μ’ έκεΐνον πού τόν άπασχολεϊ. Ό προλετά­ ριος ζε! στις μεγάλες πόλεις καί διατηρεί μ’ αύτόν πού τόν χρη­ σιμοποιεί μιάν άπλή χρηματική σχέση. Τόν έργάτη τής μανιφακτούρας ή μεγάλη βιομηχανία τόν άποσπά άπ’ τΙς πατριαρχικές του σχέσεις, όπότε χάνει τή μικρή Ιδιοχτησία πού τού άπόμενε άκόμα καί τότε γίνεται προλετάριος. 11. Ποιες υπήρξαν el συνέπβιε; τής βιβμηχοονοιής t m νάοτασπβ xecl της δααΐρβαικ τής xetw vtai; σέ άατνΰς xool πρβ-

λίτάρβους; Π ρ ώ τ α , τό παλιό σύστημα τής μανιφακτούρας ή τή; βιομηχανίας πού στηριζόταν στή χειρωναχτική έργασία έξαφανίστηκε όλοκληρωτικά, άπ’ άφορμή τήν έλάττωση τών τιμών τών βιομηχανικών προϊόντων πού πραγματοποιήθηκε σ’ δλες τΙς χώ­ ρες σά συνέπεια τής εισαγωγής τής μηχανουργίας. "Ολες οΐ μι­ σό - βάρβαρες χώρες, πού είχαν παραμείνει ώς τά τότε, περισ­ σότερο ή λιγότερο, ϊξω άπ’ τήν ιστορική άνέλιξη καί πού ή βιο­ μηχανία τους στηριζόταν στό σύστημα τής μανιφακτούρας, άποσπάστηκαν βίαια άπ’ τήν άπομόνωσή τους. ’Αγόραζαν τά άγγλικά έμπορεύματα σέ φτηνές τιμές, κι άφηναν τούς δικούς τους έργάτες τής ύφαντουργίας νά πεθάνουν τής πείνας. Έ τσι χώρες πού έδώ καί αΙώνες δέν είχαν πραγματοποιήσει τήν παραμικρή πρόοδο, δπως ή ’Ινδία, έπαναστατικσποιήθηκαν όλοκληρωτικά καί ή ίδια ή Κίνα προχωρεί τώρα πρός μιά έπανάσταση. Ή έφεύρε32

ση μιας νέας μηχανής οτήν 'Αγγλία μπορεΐ νά έχει σάν άποτέλεσμα νά καταδικάσει στήν πείνα σέ μερικά χρόνια, έκατομμύρια Κινέζους έργάτες. Μ’ αύτό τόν τρόπο, ή μεγάλη βιομηχανία συνέδεσε αναμεταξύ τους δλους τούς λαούς τής γής, μετάτρεψε δλες τΙς τοπικές αγορές σέ μιάν έκτεταμένη παγκόσμια άγορά, προετοίμασε παντοϋ τό έδαφος γιά τήν πρόοδο καί τόν πολιτισμό κι ϊχει ένεργήσει κατά τέτοιο τρόπο ώστε κάθε τί πού συμβαίνει στίς πολιτισμένες χώρες πρέπει αναγκαστικά νά έχει τις αντανα­ κλάσεις του σ’ δλες τις άλλες χώρες, έτσι πού άν τώρα άπελευθερωθοϋν οί έργάτες στήν ’Αγγλία ή στή Γαλλία, αύτό θά πρέπει νά έχει σά ·συνέπεια έπαναστάσεις σ’ δλες τις άλλες χώ­ ρες πού, άργά ή γρήγορα, θά καταλήξουν κι έκεί στήν απελευ­ θέρωση τών έργατώνΔ ,ε ύ τ ε ρ ο, ή βιομηχανική έπανάαταση — παντού δ­ που ή μεγάλη βιομηχανία άντικατάστησε τήν παραγωγή τής μανιφακτούρας — είχε σάν άποτέλεσμα μιάν έξαιρετική άνάπτυξή τής άστικής τάξης, τοϋ πλούτου της κβί τής δύναμής της, καί τήν ϊκανε πρώτη τάξη τής κοινωνίας. Κατά συνέπεια, παντού δπου δημιουργήθηκε μιά παρόμοια κατάσταση, ή άστική τάξη άρ­ παξε τήν πολιτική έξουσία καί τήν άποστέρησε άπ’ τις μέχρι τό­ τε κυρίαρχες τάξεις: τήν άριστοκρατία καί τούς κυρίους τών συντεχνιών, καθώς καί τήν άπόλυτη μοναρχία πού Αντιπροσώ­ πευε καί τις δυό αύτές τάξεις. Ή άστική τάξη έκμηδένισε τή δύναμη τής άριστοκρατίας, τής τάξης τών εύγενών, καταργώντας τό άναπαλλοτρίωτό τους, δηλαδή τό Αναπαλλοτρίωτο τής έγγειας ιδιοκτησίας, καθώς καί δλα τά φεουδαρχικά προνόμια. Συνέτριψε τή μεγάλη δύναμη τών πρωτομαστόρων, καταργώντας δλες τις συντεχνίες καί δλα τά συντεχνιακά προνόμια. Στή θέση τους έγκατέατησε τόν έλεύθερο -συναγωνισμό, δηλαδή μιά κατάσταση τής κοινωνίας δπου ό καθένας έχει τό δικαίωμα νά άσκεϊ τή δρα­ στηριότητα πού τοϋ άρέσει κι δπου τίποτα δέν μπορεΐ νά τόν πα­ ρεμποδίσει σ’ αύτή τή δραστηριότητά του έκτός άπό τό άν δέν διαθέτει τό άναγκαΐο κεφάλαιο. Ή εισαγωγή τοϋ έλεύθερου συν­ αγωνισμού άποτελεΐ, κατά συνέπεια τή δημόσια έκδήλωση τοϋ δτι, στό έξής, τά μέλη τής κοινωνίας δέν είναι άνισα παρά μο­ νάχα ατό μέτρο πού τά κεφάλαιά τους είναι άνισα, κι δτι τό κε­ φάλαιο είναι ή Αποφασιστική δύναμη καί κατά συνέπεια οί κε­ φαλαιούχοι, οί άστοί, ή πρώτη τάξη στήν κοινωνία. Ό έλεύθερος δμως συναγωνισμός είναι στήν άρχή απαραίτητος γιά τήν άνάπτυξη τής μεγάλης βιομηχανίας, γιατί είναι τό μόνο καθεστώς πού έπιτρέπει στή μεγάλη βιομηχανία ν’ αναπτυχθεί. Κι άφοΰ, μ’ αύτόν τόν τρόπο, έκμηδενίσει τήν κοινωνική δύναμη τής άρι33 3

στοκρατίας καί τής συντεχνίας, ή αστική τάξη έκμηδενίζει έπίσης τήν πολιτική τους δύναμη. Αύτό τό κατορθώνει μέ τήν είσαγωγή τοϋ Αντιπροσωπευτικού συστήματος, πού στηρίζεται στήν άστική ισότητα μπροστά στό νόμο καί στήν αναγνώριση σ4 νό­ μιμου τοϋ έλεύθερου συναγωνισμού, πράγμα πού έγκαθιδρύθηκε στίς χώρες τής Εύρώπης μέ τή μορφή τής συνταγματικής μοναρ­ χίας. Σ ’ αύτές τις συνταγματικές μοναρχίες, έχουν δικαίωμα ψήφου μονάχα έκεΐνοι πού διαθέτουνε Ινα όρισμένο κεφάλαιο, καί κατά συνέπεια μονάχα οί αστοί. Οί άστοί έκλογεϊς έκλέγουν α­ στούς βουλευτές καί αύτοί οί τελευταίοι, χρησιμοποιώντας τό δι­ καίωμα ν’ άρνούνται τούς φόρους, άναδείχνουν μέ τή σειρά τους μιάν άστική κυβέρνηση. Τ ρ ί τ ο , ή βιομηχανική έπανάσταση προκάλεσε παντού τήν ανάπτυξη ,τοΟ προλεταριάτου στόν ίδιο βαθμό πού έπέτρεπε τήν Ανάπτυξη τής ίδιας τής « *ική ς τάξης. Στό βαθμό πού πλου­ τίζανε ot άστοί στόν ίδιο βαθμό ρεγάλωνε κι ό Αριθμός τών έργατών, γιατί, Εχοντας γιά δοσμένο δτι ot προλετάριοι μποροϋν νά χρησιμοποιηθοϋν μονάχα απ’ τό Χ£φάλαιο κι 6τι τό κεφάλαιο δέν μπορεΐ νά αύξηθεϊ παρά μονάχα άπαςχαλ&ηας έργάτες, προκύ­ πτει δτι ή αριθμητική αύξηση τοϋ προλβταρίνου · συμβαδίζει άκριβώς μέ τήν αύξηση τοϋ κεφαλαίου. Ή βιομηχανική έπανάστα­ ση έχει έπίσης σάν άποτέλεσμα νά συγκεντρώσει τούς Αστούς,, δπως καί τούς προλετάριους, σέ μεγάλα σύνολα άνθρώπων, δπου ή βιομηχανική παραγωγή διαθέτει τά μεγαλύτερα πλεονεκτήμα­ τα, γιά τήν άσκησή της κι δπου δίνει στό προλεταριάτο, μ’ αύτή τή συγκέντρωση μεγάλων μαζών στόν ί δ ι ο χώρο, τή συ­ νείδηση τής δύναμής του. Ά π ’ τήν άλλη, ίσο περισσότερο Ανα­ πτύσσεται ή βιομηχανική έπανάσταση, τόσο περισσότερες νέες μη­ χανές έφευρίσκονται — μηχανές πού παραμερίζουν τή χειρωνα­ κτική έργασία — καί τόσο πιό πολύ ή μεγάλη βιομηχανία Εχει τήν τάση — δπως τό είπαμε ήδη — νά ύποβιβάζει τό μεροκά­ ματο στό κατώτατο δριό του, καί μέ αύτό τόν τρόπο νά κάνει τήν κατάσταση τοϋ προλεταριάτου δλο καί πιό Αβέβαιη. Έ τσι δμως ή βιομηχανική έπανάσταση έτοιμάζει — 1ξ αίτιας άπ’ τή μιά τής δυσαρέσκειας τοϋ προλεταριάτου πού διαρκώς μεγαλώνει κι άπ’ τήν άλλη τής Ανάπτυξης τής δύναμής του — μιά κοινωνική έπανάσταση πού θά τήν καθοδηγήσει τό προλεταριάτο. 12.

Ποιί$ ήταν d &λλ&ς σονέηαφς τής βιομηχανικής έπανά-

στοκτας; Ή μεγάλη βιομηχανία δημιούργησε, μέ τήν Ατμομηχανή καί 34

μέ τί; άλλες μηχανές, τά μέσα γιά νά αυξάνεται γρήγορα, μέ λίγα Ιξοδα καί Απεριόριστα, ή βιομηχανική παραγωγή. Ό έλεύθερο; συναγωνισμός πού έπέβαλε ή μεγάλη βιομηχανία πήρε γρή­ γορα, ές αιτίας αύτής τής εύκολίας τής παραγωγής, Ενα χαρα­ κτήρα κατεξοχήν βίαιο. 'Ενας τεράστιος άρισμός κεφαλαιούχων ρίχτηκαν στή βιομηχανία καί σύντομα άρχισαν νά παράγουν πε­ ρισσότερα άπ’ δ,τι ήταν δυνατό νά καταναλωθούν. Ή συνέπεια ήταν &τ·. τά έμττορεύ;ιατα πού είχαν παραχθεΐ δέν βρίσκανε πα­ ραλήπτες κι Ιτσι προκλήθηκε αύτό πού δνομάζουν έμπορική κρί­ ση. Τά έργοστάσια Αναγκάστηκαν νά στοηιατήσουν νά έργάζονται, οί έργοστασιάρχες χρεωκόπησαν καί ot έργάτες καταδικά­ στηκαν στήν πείνα. Παντού ξαπλώθηκε μιά μεγάλη άθλιότητα. 'Γστερα άπό κάμποσο καιρό, κι δταν τά περίσσια έμπορεύματα πουλήθηκαν, τά έργοστάσια άρχισαν νά ξαναεργάζονται, τά με­ ροκάματα αυξήθηκαν καί σιγά - σιγά ot δουλειές πήγαιναν κα­ λύτερα άπό κάθε άλλη φορά. "Οχι δμως γιά πολύ μεγάλο διά­ στημα, γιατί ξανά παραχτήκανε περίσσια έμπορεύματα καί προκλή­ θηκε |ΐιά νέα κρίση, πού βάδισε τήν Ιδια Ακριβώς πορεία μέ τήν προηγούμενη. ’ Ετσι, άπ’ τήν Αρχή αύτοΟ τοϋ αιώνα ή κατάσταση τής βιομηχανίας συνεχώς διακυμάνθηκε άνάμεσα σέ περιόδους εύημερίας καί περιόδους κρίσης καί σχεδόν κανονικά, κάθε πέν­ τε ή έφτά χρόνια, δημιουργήθηκε μιά παρόμοια κρίση, πού κά­ θε φορά Ακολουθιόταν Από μιά μεγάλη άθλιότητα γιά τούς έργά­ τες, μιά γενική έπαναστατική ζύμωση κι εναν ξεχωριστό κίνδυ­ νο γιά δλόκληρο τό σημερινό καθεστώς. 13. Ποιί{ elvew ei aovrnmss αύτών <νΰν έμτκφιχΰν χρυσών ηοϋ άναηβφάγβνται σέ xecvevuxa & αιτήματα; Ή π ρ ώ τ η , είναι δτι ή μεγάλη βιομηχανία, μ’ δλο πού ή Εδια, στό διάστημα τής πρώτης περιόδου τής άνάπτυξής της, δημιούργησε τόν έλεύθερο συναγωνισμό, δέ συμβιβάζεται πιά μέ τόν έλεύθερο συναγωνισμό' δτι ό έλεύθερος συναγωνισμός καί, γενικά, ή άσκηση τής βιομηχανικής παραγωγής άπό άπομονωμένα πρόσωπα γίνανε γι’ αύτήν ένα έμπόδιο πού πρέπει νά τό ανατρέψει καί θά τό άνατρέψει' δτι ή μεγάλη βιομηχανία δσο θά Ασκείται πάνω στή σημερινή βάση, δέν μπορεΐ νά ύπάρξει χω­ ρίς νά όδηγεϊ, κάθε πέντε ή έφτά χρόνια, σ’ ενα γενικό χάος, πράγμα πού θέτει κάθε φορά σέ κίνδυνο δλόκληρο τόν πολιτισμό καί πού δχι μονάχα γκρεμίζει στήν Αθλιότητα τούς προλετάρι­ ους, Αλλά έπίσης σπρώχνει στή χρεωκοπία κι Ινα μεγάλο Αρι­ θμό Αστών. "Οτι, κατά συνέπεια, ή μεγάλη βιομηχανία ή θ’ αύ35

τοκαταστραφεΐ ή ίδια, πράγμα πού είναι κάτι τό απόλυτα αδύ­ νατο, ή θά καταλήξει νά έπιβάλλει μιά όλοκληρωτικά νέα όργάνωση τής κοινωνίας, στήν όποία ή βιομηχανική παραγωγή δέ θά διευθύνεται πια άπό όρισμένους βιομηχάνους πού άλληλοσυναγωνίζονται, μά άπό όλόκληρη τήν κοινωνία, σύμφωνα μ’ ένα κα­ θορισμένο σχέδιο καί σύμφωνα μέ τίς άνάγκες δλων τών ;«λων τής κοινωνίας. Δ ε ύ τ ε ρ ο , ή μεγάλη βιομηχανία καί ή δυνατότητα πού δημιουργεί γιά μιάν άπεριόριστη έπέχταση τής παραγωγής έπιτρέπουν τόν έρχομό ένός κοινωνικού καθεστώτος στό όποιο θά παράγεται έκείνη ή ποσότητα τών μέσων ύπαρξης, πού θά δίνει στό κάθε μέλος τής κοινωνίας τή δυνατότητα ν’ άναπτύσσει καί νά χρησιμοποιεί έλεύθερα τίς δυνάμεις του καί τίς ίδιαίτερές του ικανότητες, καί μάλιστα κατά τέτοιο τρόπο πού αύ­ τή. ή Γδια ή Ιδιότητα τής μεγάλης βιομηχανίας πού, στή σύγ­ χρονη κοινωνία, δημιουργεί τήν άθλιάτητα καί προκαλεϊ δλες τις εμπορικές κρίσεις, θά εξαφανίσει στά πλαίσια μιας άλλης κοι­ νωνικής οργάνωσης αύτή τήν αθλιότητα κι’ αύτές τίς κρίσεις. Άποδείχτηκε λοιπόν καθαρά: α ') δτι σήμερα δλα αύτά τά κακά δέν έχουν τήν αιτία τους παρά σ’ ενα κοινωνικό καθεστώς πού δέν άνταποκρίνετα·. πιά ρτίς άναγκαιότητες. . € ') δτι άπό τώρα ύπάρχουν τά μέσα γιά νά έςαφανίσουμε όλοκληρωτικά αύτά τά κακά μέ τήν όργάνωση ένός νέου κοινωνι­ κού συστήματος. 14. Πομ δά rtpewi νά είναι αύτό τό νέο κοινωνικό αυατημα; Πρώτα - πρώτα θά πρέπει ν’ άφαιρέσει τή διεύθυνση τής βιομηχανίας καί δλων τών κλάδων τής παραγωγής γενικά άπό τά μεμονωμένα άτομα, πού συναγωνίζονται μεταξύ τους, γιά νά τήν παραδώσει σ’ όλόκληρη τήν κοινωνία — πράγμα πού σημαί­ νει δτι βιομηχανία καί κλάδοι παραγωγής θά διευθύνονται κατά τρόπο πού νά ικανοποιούν τό κοινό συμφέρον, σύμφωνα ,μ’ ιΐνα κοινό σχέδιο καί μέ συμμετοχή δλων τών μελών τής κοινωνίας. Κατά συνέπεια, θά καταργήσει τό συναγωνισμό καί στή θέση του θά τοποθετήσει τή συλλογικότητα. Ά π ’ τήν άλλη, — Ιχοντας ύπ’ δψη μας δτι ή άσκηση τής βιομηχανίας άπό χωριστά άτομα συ­ νεπάγεται άναγκοστικά τήν ύπαρξη τής άτομικής ιδιοκτησίας κι ϊτι ό συναγωνισμός δέν είναι τίποτ’ άλλο άπό έκεϊνον τόν τρόπο τής βιομηχανικής δραστηριότητας πού ένας όρισμένος άριθμός χω­ ριστών ατόμων τή διευθύνουν, — βγαίνει τό συμπέρασμα δτι ή 36

άτομική ίδιοχτηαία είναι άχώριστη άπό τή διεύθυνση τής βιομη­ χανίας άπό άπο;ιονωμένα άτομα καί άπ’ τό συναγωνισμό. Πρέ­ πει λοιπόν έπίσης νά καταργηθεϊ ή άτομική ίδιοχτησία καί ν’ άντικατασταθεϊ μέ τήν κολλεχτιβίστικη χρησιμοποίηση δλων τών μέσων παραγωγής καί τή διανομή δλων τών προϊόντων σύμφωνα μέ μια κοινή συμφωνία, μ’ αύτό δηλαδή πού τό όνομάζουν κοινό­ τητα τών άγαθών- Μάλιστα, ή κατάργηση τής άτομικής παρα­ γωγής είναι ή πιό σύντομη ή πιό χαρακτηριστική συγκεφαλαίω­ ση αύτοΰ τού μετασχηματισ;ιοϋ δλόκληρης τής κοινωνίας, πού τήν καθιστά αναγκαία ή άνάπτυξη τής βιομηχανίας. Γι’ αύτό τό λό­ γο άποτελεϊ, δικαιολογημένα, τήν κύρια διεκδίκηση τών κομμου­ νιστών15. Δέν ήταν αρχγε δυνατή &λλοτί ή κοοι*άργιΐ>αηη τής άτομ»κης

iCiejcntokc?; ’Οχι. Κάθε μετασχηματισμός τοΰ κοινωνικού συστήματος, κά­ θε αλλαγή στίς σχέσεις ιδιοκτησίας, είναι ή άναγκαία συνέπεια :ή; εμφάνισης νέων παραγωγικών δυνάμεων, πού δέν άνταποκρίνονται πια στίς παλιές σχέσεις ιδιοκτησίας. Ή ίδια ή άτομική ιδιοκτησία Εμφανίστηκε μ’ αύτόν τόν τρόπο. Γιατί δέν υπήρξε πάντα ή άτομική ιδιοκτησία. Ό τα ν, στά τέλη τού μεσαίωνα, έμφανίστηκε ενας νέος τρόπος παραγωγής μέ τή μανιφακτούρα, τρό­ πος παραγωγής πού έρχόταν σέ αντίθεση μέ τή φεουδαρχική καί συντεχνιακή ιδιοκτησία τής έποχής, τότε αύτή ή παραγωγή τής μανιφακτούρας, πού δέν άνταποκρινόταν πια στίς παλιές σχέσεις ιδιοκτησίας, γεννοβόλησε μιά νέα μορφή ιδιοκτησίας: τήν ατο­ μική ιδιοκτησία. Πραγματικά, γιά τή μανιφακτούρα καί γιά τήν πρώτη περίοδο άνάπτυξης τής μεγάλης βιομηχανίας, δέν ύπήρχε άλλη δυνατή μορφή Ιδιοκτησίας άπ’ τήν άτομική ιδιοκτησία, άλ­ λη δυνατή μορφή κοινωνίας άπ’ τήν κοινωνία πού θά στηριζόταν στήν άτομική Ιδιοκτησία. Όσον καιρό ot άνθρωποι δέ θά μποροΟν να παράγουν μιά Ικανοποιητική ποσότητα προϊόντων πού νά είναι δχι μονάχα άρκετή γιά δλους,μά καί νά μένει άκόμα ενα περίσσευ­ μα γιά τήν αύξηση τοΟ κοινωνικού κεφαλαίου καί γιά τήν άνάπτι»ςη τών παραγωγικών δυνάμεων, πρέπει ύποχρεωτικά νά υ­ πάρχει μιά κυρίαρχη τάξη, πού νά έχει στή διάθεσή της τις πα­ ραγωγικές δυνάμεις τής κοινωνίας, καθώς καί μιά τάξη φτώχιά, καί καταπιεζόμενη. Ή συγκρότηση καί ό χαρακτήρας αύτών τών τάξεων έξαρτιόνται κάβε φορά άπ’ τό βαθμό άνάπτυξης τής παρα­ γωγής. Έ μεσαιωνική κοινωνία, πού στηρίζεται στήν καλλιέρ­ γεια τής γής, μας δίνει τόν μεσαιωνικό άρχοντα καί τόν δουλο37

πάρβικο. Οί πόλεις του τέλους τοΟ μεσαίωνα μάς δίνουν τόν άρχιχεφοτέχνη, τόν συντεχνίτη καί τόν μεροκαματιάρη. Ό δέκατος έ­ βδομος αίώνας, τόν Ιδιοκτήτη τής μανιφακτούρας καί τόν έργάτη κι ό δέκατος Ινατος αίώνας, τό μεγάλο βιομήχανο καί τόν προλε­ τάριο. Είναι φανερό δτι, ώς τά σήμερα, ot παραγωγικές δυνάμεις δέν ήσαν άρκετά Ανεπτυγμένες γιά νά παράγουν άρκετά γιά δλους, ώστε ή άτθ|*ική Ιδιοχτησία νά μετατρέπει σέ βάρος καί έμ~όδιο γιά τήν άνάπτυξή τους. Σήμερα δμως πού: α ') Σά συνέπεια τής Ανάπτυξης τής μεγάλης βιομηχανίας,, συγκεντρώθηκαν κεφάλαια καί παραγωγικές δυνάμεις ένός άγνω­ στου μέχρι χθές μεγέθους καί ύπάρχουν τά μέσα γιά ν’ αυξηθούν αύτές ot παραγωγικές δυνάμεις ραγδαία καί κατά τρόπο Απεριό­ ριστο, ακόμη' β') Πού, αύτές ot παραγωγικές δυνάμεις είναι συγκεντρω­ μένες στά χέρια ένός μικρού Αριθμού Αστών, ένώ ή μεγάλη [ΐάζα τού λαού ξεπέφτει δλο καί πιό πολύ στό προλεταριάτο καί πού ή κατάσταση τού τελευταίου γίνεται τόσο πιό άθλια καί ανυπό­ φορη δσο αύξάνουν τά πλούτη τών Αστών’ . γ ') ΙΙού αύτές ot ισχυρές παραγωγικές δυνάμεις, πολλασιάζονται μέ μιά τέτοια εύκολία κι ϊχουν ξεπεράσει σέ τέτοιο βαθ;ιό τό πλαίσιο τής Ατομικής ιδιοκτησίας καί τού συστήματος, πού προκαλοϋν κάθε στιγμή τις μεγαλύτερες δυνατές Αναστατώσεις στό κοινωνικό σύστημα" — Σήμερα λοιπόν, ή κατάργηση τής Ατομικής Ιδιοκτησίας έγινε δχι μόνο δυνατή, Αλλά έπίσης κι Απόλυτα Αναγκαία. 16,

Ή χαηάφγηοη τής Ατομνφς ίύ'οκτηαίας civooi δυνατή μέ τον eipnvut& δρέμο;

Επιθυμητό θά ήταν νά είσαι ίτσι, κι οί κομμουνιστές θά ή­ σαν' Ασφαλώς ot τελευταίοι πού θά παραπονιόταν γ ι’ αύτό. Οί κομμουνιστές ξέρουν πολύ καλά δτι δλες ot συνωοσίες είναι δχ·. μο­ νάχα άσκοπες, μά άκόμα κι έπιζήμιες. Ξέρουν πολύ καλά δτι οί έπανάστάσεις δέν γίνονται αύθαίρετα καί μέ διαταγή, μά δτι υ­ πήρξαν παντού καί πάντα ή Αναγκαία συνέπεια συνθηκών τελεί­ ως Ανεξάρτητων Απ’ τή θέληση καί τήν καθοδήγηση δοσμένων κομμάτων καί όλοκλήρων τάξεων. Βλέπουν δμως έπίσης δτι ή Ανάπτυξη τού προλεταριάτου προσκρούει σχεδόν σ’ δλες τί; πο­ λιτισμένες χώρες σέ μιά βάρβαρη περιστολή κι δτι μ’ αύτό τόν τρόπο οί ίδιοι ot άντίπαλοι τών κομμουνιστών έργάζονται μ’ δλες του£. τις δυνάμεις γιά τήν έπανάσταση. Ά ν λοιπόν τελικά δλα αυτά σπρώξουν τό καταπιεζόμενο προλεταριάτο στήν έπανάστα-

ση, εμείς οί κομμουνιστές θά ύπερασπίσουμε τότε μέ τή δράση |ΐας καί μέ τό Γδιο σταθερό τρόπο πού τό χάνουμε μέχρι τώρα μέ τό λόγο, τήν ύπόθεση τών προλεταρίων17. Ή χαΐτάρνποπ τής ατομικής ΙδκΜτησΐας είναι δυνατή μ’ ένα μένβ χτύπημα; Ό χ ι, καί στόν ίδιο βαθμό πού δέ μπορούμε μ έ μ ι α ς ν’ άναπτύξουμε τίς παραγωγικές δυνάμεις πού ήδη ύπάρχουν, Ε­ τσι ώστε νά γίνει δυνατή ή έγκαθίδρυση μιας κολλεκτιβίστικης οικονομίας άπ’ τή μιά μέρα στήν άλλη. Ή προλεταριακή έπανάσταση, πού δλα δείχνουν δτι πλησιάζει, θά μπορέσει συνεπώς νά μεταμορφώσει λίγο - λίγο τή σύγχρονη κοινωνία καί δέ θά μπο­ ρέσει όλοκληρωτικά νά έξαφανίσει τήν άτομική ιδιοκτησία παρά |ΐόνο δταν θά Εχει δημιουργηθεΐ ή άναγκαία ποσότητα μέσων παραγώγής. 18. Ποια elvon ή nepeia πού θά πάρει αύτή ή emovecaiaen; Πρώτα άπ’ δλα θά έγκαταστήσει Ενα δ η μ ο κ ρ α τ ι ­ κ ό κ α θ ε σ τ ώ ς καί, μέσον αύτοΟ τοΰ Γδιου, άμεσα ή Εμ­ μεσα, τήν πολιτική κυριαρχία τ»0 προλεταριάτου. ’Αμεσα στήν ’Αγγλία, δπου οί προλετάριοι άποτελοϋν ήδη τήν πλειοψηφία τοΟ πληθυσμού. Έμμεσα στή Γαλλία καί τή Γερμανία, δπου ή πλειο­ ψηφία τοϋ λαού άποτελεΐται δχι μονάχα άπό προλετάριους, |ΐά έπίσης άπό άγρότες μέ μικρή Εκταση γής καί μικροαστούς πού βρίσκονται άκόμα στό δρόμο τής προλεταριοποίησης, πού έξαρτιόνται, γιά δτι άφορδ τήν ικανοποίηση τών πολιτικών τους συμφε­ ρόντων, δλο καί πιό πολύ άπ’ τό προλεταριάτο καί πού θά πρέπει, κατά συνέπεια, νά συνενώσουν γρήγορα τίς προσπάθειές τους μέ τίς διεκδικήσεις τοΰ προλεταριάτου. Αύτό θά απαιτήσει Ισως Εναν καινούργιον άγώνα μά πού δέν μπορεΐ παρά νά τελειώσει μέ τή νίκη τοΰ προλεταριάτου. Ή δημοκρατία δέ θά είχε τήν παραμικρή χρησιμότητα γιά τό προλεταριάτο, άν τό τελευταίο δέν τή χρησιμοποιούσε άμεσα γιά νά πάρει έκτεταμένα μέτρα πού θά συνεπάγονταν ενα άμεσο χτύ­ πημα στήν άτομική ίδιοχτησία καί πού θά έξασφάλιζε τήν ύπαρ­ ξη τοΰ προλεταριάτου. Τά σπουδαιότερα άπ’ αύτά τά μέτρα, τέ­ τοια δπως πηγάζουν αναγκαστικά άπ’ τίς σύγχρονες συνθήκες, εί­ ναι τά άκόλουθα: α') Περιορισμός τής ατομικής Ιδιοκτησίας μέ προοδευτικούς 39

φόρους, υψηλούς φόρους στίς κληρονομιές, κατάργηση τοϋ δικαιώ­ ματος τής κληρονομιάς στήν έκ πλαγίου συγγένεια (άδελφοί, άνήψια, κλπ., κλπ.), άναγκαστικά δάνεια, κλπ. 6') (Απαλλοτρίωση) προοδευτική τών γαιοκτημόνων, τών βιομηχάνων, τών ίδιοχτητών σιδηροδρόμων καί τών έφοπλιστών, κατά ενα μέρος μέ τόν συναγωνισμό τής βιομηχανίας τοϋ Κρά­ τους καί κατά ενα άλλο άμεσα μέ άποζημίωση πού θά καταβλη­ θεί σέ χαρτονομίσματα assign ants *; γ ') Κατάσχεση τών άγαθών δλων τών έμιγκρέδων καί στα­ σιαστών που έξεγέρθηκαν ένάντια στήν πλειοψηφία τοϋ λαοΟ' δ') ’Οργάνωση τής έργασίας ή χρησιμοποίηση τών έργατών σέ γαιοκτησίες, έργοστάσια καί έθνικά έργαστήρια, γεγονός πού θά έξαφανίσει τό συναγωνισμό ανάμεσα στους έργάτες καί θά ύποχρεώσει έκείνους άπό τους βιομήχανους πού θά ύπάρχουν άκόμα νά καταβάλουν τό ίδιο υψηλό μεροκάματο μέ τό Κράτοςε’) "Ιση Υποχρεωτική δουλειά γιά δλα τά μέλη τής κοινωνί­ ας ώς τήν πλήρη κατάργηση τής άτομικής Ιδιοκτησίας' συγκρότη­ ση βιομηχανικών στρατών, ιδιαίτερα γιά τή γεωργία’ στ') Συγκέντρωση στά χέρια του Κράτους τοϋ συστήματος τής πίστης καί τής έμπορίας τοϋ χρή|ΐατος, μέ τή δημιουργία μιας έθνικής τράπεζας, μέ κεφάλαιο τοϋ κράτους, καί κατάργηση δ­ λων τών ιδιωτικών τραπεζών" ζ ') Πολλαπλασιασμός τών κρατικών έργοστασίων, τών έργαστηρίων, τών σιδηροδρόμων, τών άτμοπλοίων, έκχερσώσεις ί ­ λών τών γαιών καί καλυτέρευση τών γαιών πού καλλιεργούνται ήδη, στό μέτρο πού αυξάνουν τά κεφάλαια καί ό άριθμός τών έργαζομένων πού διαθέτει ή χώρα: η ') ’Εκπαίδευση δλων τών παιδιών, άπ’ τή στιγμή πού θά μποροϋν νά ζοϋν καί κινούνται χωρίς τήν δμεσο άνάγκη τών μη­ τρικών περιποιήσεων, σ’ έθνικά ιδρύματα καί μ’ έξοδα τοϋ Εθνους. (Βιομηχανική άνατροφή καί έργασία) · θ') Οίκοδόμηση μεγάλων συγκροτημάτων πάνω στά έθνικά κτήματα γιά νά χρησιμεύουν γιά κατοικία σέ κοινότητες πολιτών πού ασχολούνται στή βιομηχανία ή τή γεωργία, καί πού θά συνε­ νώνουν τά πλεονεχτήματα τής αστικής ζωής καί τής ζωής τής ύπαίθρου, χωρίς τά μειονεκτήματά τουςι') Γκρέμισμα δλων τών άνθυγιεινών κατοικιών καί συνοικι­ ών, καθώς καί δσων είναι κακοκατασκευασμένες' * assignauts χβρτονομίαματα πού ή αξία τους ήταν 6ριομένη, κτημα­ τική. ΙΙρωτοεμφαν-Ιατηκαν στ4 1799 καί χαταογήθηκαν στά 1797. 40

·.%') Ίσ ο δικαίωμα διαδοχής στά νόμιμα καί τά μή νόμιμα παιδιά. ιβ ) Συγκέντρωση δλων τών μέσων μεταφοράς στά χέρια τοϋ Κράτους. Φυσικά δλα αυτά τά μέσα δέ θά μπορέσουν νά έφαρμοστοϋν μέ μιά;. Καθένα δμως άπ’ αύτά δόηγεϊ Αναγκαστικά στό Επόμε­ νο. "Οταν μιά φορά δοθεί τό πρώτο Αποφασιστικό χτύπημα στήν Ατομική ιδιοχτησία, τότε τό προλεταριάτο θά δεϊ δτι είναι ύποχρεωμένο νά προχο)ρεϊ συνεχώς καί νά συγκεντρώνει δλο καί πιό πο­ λύ στά χέρια τοϋ Κράτους δλο τό κεφάλαιο, τή γεωργία καί τή βιομηχανία, τις μεταφορές καί τις Ανταλλαγές. Αύτός είναι δ σκοπός πού έπιδιώκουν δλα αύτά τά μέτρα, θ ά είναι έφαρμόσιμα καί θά έπιτύχουν τό συγκεντρωτικό τους Αποτέλεσμα στό βαθμό καί τό μέτρο πού θ’ Αναπτύσσονται οί παραγωγικές δυνάμεις τής χώρας, χάρη στήν έργασία τοϋ προλεταριάτου. Τέλος, δταν δλόκληρο τό κεφάλαιο, δλόκληρη ή παραγωγή καί δλες οί Ανταλλαγές θά συγκεντρωθούν στά χέρια τοϋ Κρά­ τους, ή Ατομική Ιδιοκτησία θά καταρεύσει άπό μόνη της καί τό χρήμα θά γίνει περιττό. Καί ή παραγωγή θά αύξηθεΐ καί ot Αν­ θρωποι θά μεταμορφωθούν σέ τέτοιο σημείο πού θά γίνει έπίσης δυνατό νά καταργηθοϋν οί τελευταίες σχέσεις τής παλιάς κοινω19.

Αύτή ή ίηανΑστααη θά γίνε» μονάχα σέ μιά χώρο»;

Ό χ ι. Ή μεγάλη βιομηχανία, δημιουργώντας τήν παγκόσμιο Αγορά, προσέγγισε ήδη τόσο στενά Αναμεταξύ τους τούς λαούς τής γής, καί ειδικά τούς πιό πολιτισμένους, πού κάθε λαός Εξαρτϊτα ι στενά πιά Απ’ δ,τι συμβαίνει στούς Αλλους. Ενοποίησε Α­ κόμα σέ τέτοιο σημείο σέ δλες τις πολιτισμένες χώρες τήν κοινω­ νική ά/έλιξη πού, σ’ δλες αύτές τις χώρες, ή Αστική τάξη καί τό προλεταριάτο γίνανε ot δυό σημαντικότερες τΑξεις στήν κοινω­ νία καί δ Ανταγωνισμός Ανάμεσα σ’ αύτές τις δυό τάξεις έγινε σήμερα ό βασικός Ανταγωνισμός τής κοινωνίας. Κατά συνέπεια, ή κομουνιστική Επανάσταση δέ θά είναι μιά καθαρά έθνική Επα­ νάσταση. θ ά πραγματοποιηθεί σύγχρονα σ’ δλες τις πολιτισμέ­ νε; χώρες, δηλαδή τουλάχιστο στήν Α γγλία, στήν ’Αμερική, στή Γαλλία καί στή Γερμανία, θ ’ Αναπτυχτεί σέ κΑθε μιά Απ’ αύτές τί; χώρες αργά ή γρήγορα, ανάλογα μέ τό άν ή μιά ή ή 4λλη Απ’ αύτές τις χώρες διαθέτει μιά βιομηχανία πιό Ανεπτυγμένη, ενα μεγαλύτερο έθνικό πλοϋτο καί μιά μεγαλύτερη μάζα πα­ ραγωγικών δυνΑμεων. Γι’ αύτό τό λόγο θά είναι πιό Αργή καί πιό 41

δύσκόλη στή Γερμανία καί ταχύτερη καί πιό εδκολη στήν ’Αγγλία, θ ά δόσει έπίσης σ’ δλες τΙς άλλες χώρες τής γήινης σφαίρας μιά τεράστια ώθηση πρός τά μπρός καί θά μετατρέψει πλέρια τόν τρόπο τής ανάπτυξής τους. Είναι μιά παγκόσμια έπανάσταοη καί θά Ιχει, κατά συνέπεια, 2να διεθνές ύπόβαθρο. 20. , Π οιέ; Βχ «Ιναι el βυνέηει«ς τής χΛτάργηατχ τής άτομιχή£ ■*

UeNTtia(M$;

Μέ τό νά πάρει άπ’ τούς άτομικούς κεφαλαιούχους δλες τίς παραγωγικές δυνάμεις καί δλα τά μέσα μεταφοράς, καθώς καί τήν άνταλλαγή καί τήν κατανομή τών προϊόντων, μέ τό νά τίς διευθύνει σύ;ιφωνα μ’ ένα σχέδιο πού θά £χει καταρτιστεί σέ συν­ δυασμό μέ τούς πόρους καί τΙς ανάγκες τής άνθρώπινης κοινότη­ τας, ή κοινωνία θά έξαφανίσει άπ’ τήν άρχή δλες τίς καταστρε­ πτικές συνέπειες πού συνδέονται μέ τό σύστημα πού διαχειρίζε­ ται σήμερα τή μεγάλη βιομηχανία. ’Εξαφανίζονται ot κρίσεις. Ή αναπτυγμένη παραγωγή, πού είναι στήν πραγματικότητα, 3τή σύγχρονη κοινωνία, μιά ύπερπαραγωγή καί άποτελεί μιά τόσο σημαντική αίτία άθλιότητας, δέ θ’ άρκεϊ πιά γιά τΙς ανάγκες μας καί θά πρέπει νά διευρυνθεϊ άκόμα περισσότερο. ’Αντί νά δημιουργεί άθλιότητα ή παραγωγή, πέρα άπ’ τίς άνάγκες τής κοινωνίας, θά έξασφαλίσει τήν ικανοποίηση τών αναγ­ κών 2λων τών άνθρώπων καί θά έμφανίσει νέες άνάγκες, μαζΰ μέ τά μέσα τής ικανοποίησής τους. θ ’ άποτελέσει τόν δρο ν.τ.\ τήν αίτία νέων προόδων πού θά τις πραγματοποιεί χωρίς νά ρίχνει πε­ ριοδικά, δπως συμβαίνει μέχρι τώρα, σέ αναταραχή τήν κοινω­ νία. Ή μεγάλη βιομηχανία, άπελευθερωμένη άπ’ τό ζυγό τή; ίδιοχτησίας, θά άποκτήσει τέτοιες διαστάσεις πού ή σημερινή της έπέκταση θά φαίνεται τόσο ταπεινή δσο ή μανιφακτούρα δί­ πλα στή ι^εγάλη μοντέρνα βιομηχανία. Ή άνάπτυξη τής βιομη­ χανίας θά θέσει στή διάθεση τής κοινωνίας μιά μάζα προϊόντων ίχανή γιά νά ικανοποιήσει τις άνάγκες δλων. Κατά τόν ίδιο τρό­ πο ή γεωργία πού, κάτω άπ’ τό καθεστώς τής άτομικής ιδιοκτη­ σίας καί τής κατάτμησής της, δυσκολεύεται νά έπωφεληθεΐ άπ’ τίς- τελειοποιήσεις καί άπ’ τις έπιστημονικές άνακαλύψε:; πού ήδη Ζχουν πραγματοποιηθεί, θά γνωρίσει μιάν όλότελα νέα άναπτέρωση καί θά θέσει στή διάθεση τής κοινωνίας μιάν όλότϊλχ έπαρκή ποσότητα προϊόντων. "Ετσι, ή κοινωνία θά παράγει αρ­ κετά προϊόντα γιά νά μπορέσει νά όργανώσει τήν κατανομή του; κατά τρόπο πού νά Ικανοποιεί τίς άνάγκες δλων της τ©ν μελών. Ή διαίρεση τής κοινωνίας σέ διαφορετικές κι άνταγωνιστικές τά­ 42

ξεις, θά γίνει Ιτσι περιττή. Καί θα γίνει δχι μονάχα περιττή άλλα άκόμα κι άσυμβίβαστη μέ τό νέο κοινωνικό καθεστώς. Ή ύπαρξη τών τάξεων προκαλεΐται άπ’ τόν καταμερισμό τής έργασί­ ας. Στή νέα κοινωνία ό καταμερισμός τής δουλειάς, μέ τΙς σύγχρονές του μορφές, θά έξαφανιστεϊ όλότελα. Γιατί, γιά νά φέρου­ με τή βιομηχανική καί άγροτική παραγωγή στό έπίπεδο γιά τό όποιο μιλήσαμε, δέν άρκοϋν τά μηχανικά καί χημικά μέσα. Οί Ικανότητες τών άνθρώπων πού χρησιμοποιούν αύτά τά μέσα θά πρέπει έπίσης ν’ άναπτυχθοϋν στήν ίδια άναλογία. Ό π ω ς άκριβώς ot άγότες καί ot έργάτες τής μανιφακτούρας τοϋ περασμέ­ νου αΙώνα τροποποίησαν όλότελα τόν τρόπο τής ζωής τους καί γίνανε μάλιστα άνθρωποι όλότελα διαφορετικοί, δταν πιά ένσωματώθηκαν στή μεγάλη βιομηχανία, μέ τόν ϊδιο ιρόπο ή κολλεκτιβίστικη διαχείριση τών παραγωγικών δυνάμεων άπ’ τό σύνο­ λο τής κοινωνίας καί ή νέα Ανάπτυξη τής παραγωγής που θά προκύψει θά χρειαστοΟν καί θά δημιουργήσουν ανθρώπους τέλεια διαφορετικούς άπ’ τούς σημερινούς. Ή κοινωνική διαχείριση τής παραγωγής δέν μπορεΐ νά έξασφαλιστεΐ άπό άνθρώπους πού, ό­ πως συμβαίνει σήμερα, θά ήσαν στενά ύποταγμένοι σ’ Εναν ιδιαί­ τερο κλάδο τής παραγωγής κι άλυσοδεμένοι μ’ αυτόν πού τούς έκμεταλλεύεται, ένώ δέν έχουν άναπτύξει παρά μ ι ά μο­ ν ά χ α άπ’ τις Ικανότητές τους σέ βάρος τών άλλων καί δέ γνωρίζουν παρά ε ν α μονάχα κλάδο κι άκόμα περισσότερο Ινα μονάχα μέρος κάποιου κλάδου τής παραγωγής. ”Ηδη, ή σύγ­ χρονη βιομηχανία έχει δλο καί λιγότερη άνάγκη άπό τέτοιουςανθρώπους. Ή βιομηχανία πού ασκείται άπό κοινού καί σύμφωνα μ’ £να σχέδιο, άπ’ τό σύνολο τής ανθρώπινης κοινότητας, προ­ ϋποθέτει άνθρώπους πού ot Ικανότητές τους θά είναι Ανεπτυγμέ­ νες πρός δλες τις κατευθύνσεις καί θά είναι σέ θέση νά κυριαρ­ χήσουν πάνω σ’ δλόκληρο τό σύστημα παραγωγής. Ό καταμερι­ σμός τής έργασίας, πού ήδη Ιχει ύπονομευθεΐ άπ’ τήν πρόοδο· τής μηχανουργίας καί πού τόν εναν τόν κάνει χωρικό, τόν άλ­ λο παπουτσή, τόν τρίτο έργάτη βιομηχανίας, καί τόν τέταρτο κερδοσκόπο τού χρηματιστηρίου, θά έξαφανιστεϊ λοιπόν τελείως. Ή έκπαίδευση θά δώσει τή δυνατότητα στούς νέους ν’ άφομοιώσουν γρήγορα, στά πλαίσια τής πρακτικής, δλόκληρο τό παραγωγικό σύ­ στημα, θά τούς δημιουργήσει συνθήκες γιά νά περάσουν Αλληλο­ διάδοχα άπ’ τόν ενα στόν άλλον στούς διάφορους κλάδους παρα­ γωγής, σύμφωνα |ΐέ τις άνάγκες τής κοινωνίας ή τις προσωπικές τούς κλίσεις. Κατά συνέπεια θά τούς άπελευθερώσει άπ’ αύ"ό τό ΙίΛνόπλρυρο χαρακτήρα πού έπιβάλλει σέ κάθε άτομο ό σύγχρο­ νος . καταμερισμός τής έργασίας. Έ τσι, ή κοινωνία πού θά είναι 43-

οργανωμένη πάνω στήν κομμουνιστική βάση 64 δώσει στά μέλη της τή δυνατότητα νά χρησιμοποιήσουν πρός δλες τις κατευθύν­ σεις τΙς ίκανότητές τους, πού κι αύτές θά έχουν άρμονικά άναπτυχθεϊ. Κι άπ’ έδώ προκύπτει δτι κάθε διαφορά άνάμεσα στίς τάξεις θά Εξαφανιστεί στόν Γδιο βαθμό άναπόφευκτα. Έ τσι πού ή κο|ΐμουνιστική κοινωνία, άπ' τή μιά νά είναι ασυμβίβαστη μέ τήν ύπαρξη τών τάξεων καί, άπ’ τήν άλλη, ή Γδια νά προμηθεύ­ ει τά μέσα γιά νά καταργηθοϋν αύτές οί ταξικές διαφορές. ’Απ’ αύτό τό γεγονός θά έξαφανιστεϊ έπίσης καί δ άνταγωνισ;ιός άνάμεσα στήν πόλη καί τήν ύπαιθρο. Ή άσκηση τής γεωρ­ γίας καί τής βιομηχανίας άπ’ τούς ίδιους άνθρώπους — άντί ν’ άποτελει τήν ένέργεια διαφορετικών τάιξεων — άποτελει έναν α­ ναγκαίο δρο τής κομμουνιστικής όργάνωσης, έστω καί γιά έντελώς ύλικούς λόγους. Ό διασκορπισμός στά χωριά τοϋ πληθυσμού πού άσχολεΐται μέ τή γεωργία, δίπλα στή συγκέντρωση τοΟ βιο­ μηχανικού πληθυσμού στις πόλεις, είναι ένα φαινόμενο πού άνταποκρίνεται σέ μιά κατώτερη βαθμίδα άνάπτυξης τής γεωργί­ ας καί τής βιομηχανίας κι άποτελεί έμπόδιο στήν πρόοδο, πράγ­ μα πού γίνεται αίσθητό άκόμα καί άπό σήμερα. Ή γενική συνένωση δλων τών μελών τής κοινωνίας μέ σκο­ πό τήν κολλεκτιβίστικη καί έλλογη χρησιμοποίηση τών παραγω­ γικών δυνάμεων, ή έπέκταση τής παραγωγής σέ τέτοιες διαστά­ σεις πού νά μπορεΐ νά ίκανοποιεΐ τις άνάγκες δλων, ή έκμηδένι 3η μιας κατάστασης πραγμάτων στήν όποία ot άνάγκες ένός μέρους τοϋ πληθυσμού Ικανοποιούνται σέ βάρος τών άναγκών τοϋ άλλου, ή όλοκληρωτική κατάργηση τών τάξεων καί τών άνταγωνισμών τους, ή όλόπλευρη άνάπτυξή τών Ικανοτήτων δλων τών με­ λών τής κοινωνίας—χάρη στήν κατάργηση τού καταμερισμού τής έργασίας έτσι δπως εφαρμοζόταν ώς σήμερα, χάρη στήν παιδεία πού στηρίζεται στήν έργασία, χάρη στήν έναλλαγή δραστηριό­ τητας καί στή συμμετοχή δλων στίς χαρές πού δημιουργούνται άπ’ δλους, καί τέλος χάρη στό συγκερασμό τής πόλης καί τοϋ χωριού— νά ποιές θά είναι οί κύριες συνέπειες τής κατάργησης τής ατομικής Ιδιοκτησίας.

21. dates 8ά είναι οί άντβηηακλχοίης του κομμουνιστικού wxBeατ&τος πάνω στήν οικογένεια; θ ά μεταμορφώσει τις σχέσεις άνάμεσα στά δυό φύλα σέ σχέ­ σεις καθαρά άτομικές, πού άφορούν μονάχα τά πρόσωπα πού συμμετέχουν σ’ αύτές, κι δπου ή κοινωνία δέν θά έχει λόγο γιά νά έπεμβαίνει. Αύτή ή μεταμόρφωση θά γίνει δυνατή χάρη στήν 44

κατάργηση τής ατομικής ιδιοκτησίας κα'ι τήν άνατροφή καί έκπαίδευση τών παιδιών άπ’ τήν κοινωνία — γεγονός πού μ’ αύτό τόν τρόπο θά έκμηδενίσει τίς δυό βάσεις τοϋ σύγχρονου γάμου πού συνδέονται μέ τήν άτομική ιδιοκτησία, δηλαδή τήν έξάρτηση τής γυναίκας άπ’ τόν άντρα καί τήν εξάρτηση τών παιδιών άπ’ τούς γονείς. Αύτό δίνει έπίσης άπάντηση σ’ δλες τίς στριγγλιές τών άστών ήθικολόγων σχετικά μέ τήν κοινοχρησία τών γυναικών πού, δπως φαίνεται, θέλουν νά επιβάλλουν οί Κομμουνιστές. Ί ί κοινοχρησία τών γυναικών είναι ένα φαινόμενο πού άνήκει α­ ποκλειστικά στήν άστική κοινωνία καί πού έφαρμόζεται σήμερα σέ πλατιά κλίμακα μέ τή μορφή τής πορνείας. Ή πορνεία δμως στηρίζεται πάνω στήν άτομική ιδιοκτησία κι έξαφανίζεται μαζύ της. Κατά συνέπεια, ή κομμουνιστική οργάνωση μακριά άπ’ τοΰ νά εισάγει τήν κοινοχρησία τών γυναικών, άντίθετα θά τήν κα­ ταργήσει. 22. Πώς ή κομμούν «mi οργάνωση 8« αυμπβριφαρβεϊ άπίναντι στις έΒ\·4νηινας ηβύ υπάρχουν; .. Διατηρείται*. 23.

Πΰ{ θα συμπβρίφερθεΐ απέναντι στις θροαχείες πεύ ύηάρ-Jcouv;

Διατηρείται.

24.

Σ έ τί ξεχωρίζουν οί κομμουνιστές άιτ’ \ιβϋς ο«οιαλιστές;

Αύτοί πού τούς ονομάζουν σοσιαλιστές χωρίζονται σέ τρεις κατηγορίες. Ή π ρ ώ τ η άποτελεΐται άπό όπαδούς τής φεουδαρχι­ κής καί πατριαρχικής κοινωνίας, πού άφανίστηκε καί άφανίζεται καθημερινά άπ’ τή μεγάλη βιομηχανία, τό παγκόσμιο έμπόριο καί τήν άστική κοινωνία, πού οημιουργήθηκε άπ’ τήν πρώ­ τη καί τό δεύτερο. Ή κατηγορία αύτή τών σοσιαλιστών βγά­ ζει τό άκόλουθο συμπέρασμα άπό τά κακά τής σύγχρονης κοι* Ά ντϊ γιά άπάντηση στις έοωτήαεις 22 καί 23 διαβάζουμε στό χειρό­ γραφο τή λέξη ^Διατηρείται*, πρ2γμα οπΰ χατά nioa πιθανότητα σημαίνει βτι πρέπει v i συνεχίσουμε v i θεωροΟμε γιά απάντηση έχεΟη πού διατυπώ­ θηκε — xt ίποις διατυπώθηκε— ο’ ένα άπό τί προσχέδια τοϋ προγράμματος τής "Ενωσης τών Κομμουνιστών, πού ϊ ίν Ιφτασε ώς έ μ ϊς.

45

'/ωνίας: δτι δηλαδή πρέπει v i ξαναποκαταστήσουμε τή φεουδαρ­ χική καί πατριαρχική κοινωνία, πού άγνοοΟσε αύτά τά κακά. "Ο­ λες τους οί προτάσεις τείνουν, άμεσα ή έμμεσα σ’ αύτό τό σκοπό. Αύτή ή κατηγορία τών Α ν τ ι δ ρ α σ τ ι κ ώ ν σοσιαλιστών 84 πρέπει νά καταπολεμούνται πάντα κατά τρόπο ένεργητικό άπ’ τούς κομμουνιστές, γιατί παρά τήν προσποιητή συμπάθεια πού δείχνουν στό ζήτημα τής αθλιότητας τοϋ προλεταριάτου καί τά δάκρυα πού χύνουν γ ι’ αύτό τό θέμα: α) Βάζουν στόν έαυτό τους μιάν έπιδίωξη πού είναι αδύνατο νά πραγματοποιηθεί' 6') Προσπαθοϋν νά έπαναφέρουν τήν κυριαρχία τής αρι­ στοκρατίας, τών κυρίων τών συντεχνιών καί τής μανιφακτούρας -κι δλη τους τή συνοδεία άπό άπολυταρχικούς βασιλιάδες κάΐ φε­ ουδάρχες, άπό ύπαλλήλους, στρατιώτες καί παπάδες, δηλαδή μιά κοινωνία πού, άσφαλώς, δέν περιέχει τά κακά τής σύγχρονης κοι­ νωνίας, μά πού περιέχει τουλάχιστο σέ Ανάλογο άριθμό άλλα, ένώ άπ’ τήν Αλλη δέν παρουσιάζει τήν προοπτική τής άπελευθέρωσης — χάρη στόν κομμουνισμό — γιά τούς έργάτες πού κα­ ταπιέζονται. γ ') Δείχνουν τά πραγματικά τους αισθήματα κάθε φορά πού τό προλεταριάτο γίνεται έπαναστατικό καί κομμουνιστικό- συμ­ μαχούν τότε Αμέσως μέ τήν Αστική τάξη ένάντια στό προλετα­ ριάτο. Ή δ ε ύ τ ε ρ η κατηγορία άποτελεΐται άπό τούς δπαδοΰς τής σύγχρονης κοινωνίας, στούς όποίους τά κακά πομ πη­ γάζουν Αναγκαστικά Απ’ αύτήν έμπνέουν Ανησυχίες δσον Αφορά τή διατήρηση αύτής τής ίδιας κοινωνίας. Προσπαθούν λοιπόν νά διατηρήσουν τή σύγχρονη κοινωνία, Απαλείφοντας δμως τά καχά πού συνδέονται μ’ αύτήν. Γι’ αύτό τό σκοπό, οί μέν προ­ τείνουν άπλά μέτρα έλεημοσύνης καί οί άλλοι ^γαλειώ δη σχέδια μεταρρυθμίσεων πού, μέ τό πρόσχημα δτι Αναδιοργανώνουν τήν κοινωνία, δέν Ιχουν άλλη έπιδίωξη άπ’ τή διατήρηση τών βάσεων τής σύγχρονης κοινωνίας καί, κατά συνέπεια τή δια­ τήρηση αύτής τής ίδιας τής κοινωνίας. Οί κομμουνιστές θά πρέ­ πει έπίσης νά καταπολεμήσουν ένεργητικά αύτούς τούς Α­ σ τ ο ύ ς σ ο σ ι α λ ι σ τ έ ς , γιατί στήν πραγματικότητα ΙργΑζονται γιά τούς έχθρούς τών κο|ΐμουνιστών καί Υπερασπίζον­ ται τήν κοινωνία πού Ακριβώς οί κομμουνιστές προτίθενται ν’ α­ νατρέψουν. * Πρόκβιται γιά τήν έρώτηση 23.

46

Τέλος, ή τ ρ ί τ η κατηγορία, άποτελειται άπό σοσια­ λιστές δημοκράτες. ΑύτοΙ ot τελευταίοι πού δ δρόμος τους συναν­ τά εκείνον τών κομμουνιστών, θέλουν νά δοϋν νά πραγματοποιεί­ ται εν» μέρος άπ’ τά μέτρα πού ύποδείχνονται πιό πάνω* — δχι δμως σάν ϊνα μέσο περάσματος πρός τόν κομμουνισμό — μά σά μέσο αρκετό γιά νά Εξαφανίσει τήν άθλιότητα καί τά κακά τής σύγχρονης κοινωνίας. Αυτοί ot σοσιαλιστές δ η μ ο κ ρ ά τ ε ς είναι είτε προλετάριοι πού δέν είναι άρκετά διαφωτισμένοι δαον αφορά τις προϋποθέσεις γιά τήν άπελευθέρωση τής τάξης τους, εί­ τε αντιπρόσωποι τής μικρο-αστικής τάξης, δηλαδή μιάς τάξης πού, ύ ς τήν κατάχτηση τής δημοκρατίας καί τήν πραγματοποίηση σο­ σιαλιστικών μέτρων πού θά πηγάσουν άπ’ αύτή τήν κατάκτηση, έ­ χει άπό πολλές άπόψεις τά ίδια συμφέροντα μέ τούς προλετάρι­ ους. Γι’ αύτό τό λόγο ot κομμουνιστές θά πρέπει νά συμφωνήσουν μαζύ τους κατά τή στιγμή τής δράσης καί όφείλουν, στό βαθμό τοΰ ουνατοΟ, νά άσκήσουν μαζύ τους μιά κοινή πολιτική. Φυρ:*ά αύτά δλα στό μέτρο πού αύτοί ot σοσιαλιστές δέ θά μποΟνε στήν •υπηρεσία τής άστικής τάξης πού βρίσκεται στήν έξουσία καί δέ θά έπιτεθοΟνε ΐνάντια στους κομμουνιστές. Είναι αυτονόητο, δτι αύ­ τές οί κοινές ένέργειες δέν άποκλείουν τή συζήτηση τών διαφο­ ρών πού ύπάρχουν άνά;ιεσα σ’ αύτούς καί τούς κομμουνιστές. 2S. Ποιά π ρ ίπ η νά elvwi ή οχάοη τών χβμβυνκττών Anivwrnn ατά αλλα πολιτικά κόμματα; Αύτή ή στάση θά είναι διαφορετική άνάλογα μέ τις διάφο­ ρες χώρες. Στήν ’Αγγλία, στή Γαλλία καί στό Βέλγιο, δπου κυ­ ριαρχεί ή άστική τάξη, ot κομμουνιστές ϊχουν, δσον άφορά τή στιγμή, κοινά συμφέροντα μέ τά διάφορα δημοκρατικά κόμματα, συμφέροντα τόσο πιό μεγάλα δσο ot δημοκράτες πλησιάζουν πε­ ρισσότερο στά σοσιαλιστικά μέτρα πού τά υπερασπίζονται τώρα παντού καί στόν κομμουνιστικό σκοπό, — δηλαδή δσο περισσότε­ ρο θα υπερασπίζουν καθαρά καί σταθερά τά συμφέροντα τοΰ προ­ λεταριάτου, τόσο περισσότερο θά μπορούν νά στηρίζονται σ’ αύτό τό τελευταίο. Στήν ’Αγγλία, π.χ. τό χαρτιστικό κίνημα, πού άποτελειται άπό έργάτες, είναι πολύ πιό κοντά στούς κομμουνι­ στές άπό δ,τι οί μικροαστοί δημοκράτες ή ot δήθεν ριζοσπάστες. Στήν ’Α μ ε ρ ι κ ή , δπου Ιχει εξαχθεί τό δη;ιοκρατικό σύνταγμα, ot κομμουνιστές θά πρέπει νά συμμαχήσουν μ£ τό κόμ­ μα πού θέλει νά στρέψει αύτό τό σύνταγμα ένάντια στήν άστική τάξη καί νά τό χρησιμοποιήσει πρός τό συμφέρον τοϋ προλεταριά­ 47

του, δηλαδή μέ τούς Έθνικομεταρρυθμιστές αγροτικούς. Στήν Ε λ β ε τ ί α , ot Ριζοσπάστες, μ’ δλο πού οί ΐοιοι είναι ενα πολύ άνακατωμένο κόμμα, είναι ώστόσο ot μόνοι μέ τούς όποιους οί κομμουνιστές μποροΟνε νά βαδίσουν μαζύ, κι άνάμεσα σ’ αύτούς τούς ριζοσπάστες, οί πιό προοδευμένοι είναι οί Βοντουά καί έκεΐνοι τής Γενεύης. Στή Γ ε ρ μ α ν ί α , τέλος, ή αποφασιστική πάλη ετοι­ μάζεται ανάμεσα στήν άστική τάξη καί τήν άπόλυτη μοναρχία. Καθώς δμως οί κομμουνιστές δέν μπορούν νά Υπολογίζουν σ’ έναν άποφασιστικόν αγώνα άνάμεσα σ’ αυτούς καί τήν άστική τάξη, δσο αύτή ή τελευταία δέ θά Ιχει καταχτήσει τήν έξουσία. είναι πρός τό συμφέρον τών κομμουνιστών νά βοηθήσουν τήν άστική τά­ ξή νά καταχτήσει δσο τό δυνατό πιό γρήγορα τήν έξουσία, γιά νά τήν Ανατρέψουν στή συνέχεια δσο τό δυνατό πιό γρήγορα. Κατά συνέτΐεια, οί κομμουνιστές όφείλουν νά Υποστηρίζουν άδιάκοπα τούς φιλελεύθερους ιστούς ένάντια στίς άπολυταρχικές κυβερνήσεις, ένώ σύγχρονα θά προφυλάσσουν τούς έαυτούς τους άπό τού νά συμμε­ ρίζονται τις αύταπάτες τών άστών καί νά δίνουν πίστη στ-c σα­ γηνευτικές Υποσχέσεις τους δσον αφορά τις εύτυχισμένες συνέπει­ ες' ίΐού θά προκόψουν γιά τό προλεταριάτο άτρ’ τή νίκη τής άστ·.κής τάξης. Τά μοναδικά πλεονεκτήματα πού ή νίκη τής αστικής τάξης θά προσφέρει στούς κομμουνιστές συνίστανται: α ') Σέ διάφορες παραχωρήσεις πού θά κάνουν εύκολώτερη γιά τούς κομμουνιστές τήν Υπεράσπιση, τή συζήτηση καί τήν προπαγάνδα τών Ιδεών τους καί σά συνέπεια αύτών τών παρα­ χωρήσεων τή συγκρότηση τού προλεταριάτου σέ μιά τάξη σταθερά ένωμένη, έτοιμη γιά τήν πάλη καί καλά όργανωμένη, καί β') Στή βεβαιότητα δτι, άπό τή μέρα πού οί άπολυταρχικές κυβερνήσεις θά πέσουν, θά άρχίσει ή άληθινή πάλη άνάμεσα στήν άστική τάξη καί τό προλεταριάτο. Κι άπ’ αύτή τήν ήμέρα, ή πο­ λιτική τού Κομμουνιστικού Κό|ψατος θά είναι ή ίδια σ’δλες τις χώρες δπου ήδη βασιλεύει ή άστική τάξη.

Συνάχτηκε άπδ τόν Έ νγχ ελ ς 'έ λ η ’Οκτωβρίου - Νοεμβρίου 1817. ΈχΒόθηχε γιά πρώτη φορά οέ μπροσούρα, στά 1914.

48

ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΖΤΗ ΡΩΣΙΑ

ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΣΤΗ ΡΩΣΙΑ1 Ό κ. Τκάτσεφ διηγείται παροδικά στους Γερμανούς έργάτες δτι δέν έχω «τις παραμικρές γνώσεις» σχετικά μέ τή Ρωσία, κι δτι μέ χαρακτηρίζει σ’ αύτό τό θέμα μιά «δλοκληρωτική άγνοια^. Αισθάνεται Ιτσι τήν υποχρέωση νά τούς έκθέσει τήν άληθινή κα­ τάσταση πού παρουσιάζουν τά πράγματα, καί ειδικά τις αίτιες πού χάρη σ’ αύτές ή κοινωνική έπανάσταση θά μπορούσε νά πραγ­ ματοποιηθεί κατά τήν παρούσα στιγμή έκεΐ, χωρίς τόν παραμικρό κόπο καί πολύ πιό εύκολα απ’ 2,τι στή δυτική Εύρώπη. Δέν έχουμε αστικό προλεταριάτο, αύτό είναι σα>στό. Σ’ άνταπόδοση δμως δέν έχουμε ούτε άστική τά­ ξ η .. . Οί έργάτες μας δέ θά έχουν νά πολεμήσουν παρά μονάχα τήν π ο λ ι τ ι κ ή έξουσία. Ή έ ξ ο υ σ ί α τ ο ϋ κ ε φ α λ α ί ο υ -είναι σ’ έμάς σ’ έμβρυώδη κατάσταση, θ ά ξέρετε ώστόσο ασφαλώς Κύριε δτι ή πάλη ένάντια στήν πρώτη εί­ ναι πολύ πιό εύκολη άπ’ τήν πάλη ένάντια στή δεύ­ τερη*. Ή άνατροπή στήν όποία τείνει δ νεώτερος σοσιαλισμός συνίσταται στή νίκη τού προλεταριάτου ένάντια στήν άστική τάξη καί στή θεμελίωση μιας νέας κοινωνίας μέ τήν κατάργηση τών ταξικών διαφορών. Γι’ αύτό χρειάζεται δχι μονάχα ενα προλετα­ ριάτο πού, θά πραγ;ιατοποιήσει αύτή τήν άνατροπή, μά άκόμα καί μιά άστική τάξη πού στά χέρια της οί κοινωνικές παραγωγικές δυνάμεις θά είναι σέ ικανοποιητικό βαθμό άναπτυγμένες γιά νά έπιτρέπουν τήν δριστική κατάργηση τών ταξικών διαφορών. Οί ά­ γριοι καί οί ήμιάγριοι συχνά δέν έχουν έπίσης ταξικές διαφορές, καί κάθε λαός πέρασε άπ’ αύτή τήν κατάσταση. Δέ μπορούμε ώ­ στόσο νά σκεφτοΰμε νά ξαναγυρίσουμε σ’ αύτήν γιά τό μοναδικό λόγο δτι αύτή ή κατάσταση, μιά καί άναπτύχτηκαν οί παραγωγι­ κές δυνάμεις, γεννοβολά ύποχρεωτικά τις ταξικές διαφορές. Καί μονάχα σ’ ένα δρισμένο στάδιο άνάπτυξης τών κοινωνικών παραγω­ γικών δυνάμεων, στάδιο πολύ ύψηλό, άκόμα καί γιά τις σύγχρονές μας συνθήκες, θά γίνει δυνατό νά δδηγήσουμε τήν παραγωγή σ’ ϊνα τέτοιο έπίπεδο πού ή κατάργηση τών ταξικών διαφορών νά κα51

τασχεΐ μια αληθινή πρόοδος, να είναι σταθερή καί νά μ ή συνεπάγε­ ται ούτε άποτελμάτωση οδτε παρακμή τοΰ κοινωνικού τρόπου πα ρα­ γω γή ς. "Ο μ ω ς οί π α ραγω γικ ές δυνάμεις άποχτοΰν αύτόν τό βα θ­ μό ανάπτυξης μονάχα μέσα στά χέρια τής άστικής τά ξης. 'II άστική λοιπόν τάξη είναι, απ ’ αυτή τήν άποψη, στόν ίδιο βαθμό δπω ς τό προλεταριάτο, ενας άπαραίτητος προκαταρκτικός δρος τής κοινωνικής έπανάστασης. Γ ιά τό λόγο αύτό, έκεΐνος πού μπορεΐ νά διατείνεται δτι αύτή ή έπανάσταση μπορεΐ νά πραγματοποιηθεί πιό εύκολα σέ μιά χ ώ ρ α στήν όποία, ά ν καί δέν ύπάρχει προ­ λεταριάτο, δέν ύπάρχει σ ' ά ν τ α π ό δ ο σ η έπίσης καί άστική τά ξη , άπ λώ ς αποδείχνει δτι Ιχει άνάγκη νά μάθει τό άλφάβητο τοΰ σοσιαλισμού. Έ τ σ ι οί Ρ ώ σοι έργάτες — εργάτες πού, σύμφωνα μέ τά λεγόμενα τοΰ κ. Τκ άστεφ , «είναι καλλιεργητές καί σάν τέτοιοι, δέν είναι προλετάριοι, μ ά I δ ι ο χ τ ή τ ε ς» — θά μπορέσουν πιό εύκολα νά κάνουν τήν έπανάσταση γιατί θά Εχουν νά πολε­ μήσουν «μονάχα τήν πολιτική έξουσία», τό Ρ ω σικό Κ ράτος καί δχι τό κεφάλαιο. Κ αί αύτό τό Κ ράτος . . . δέν φαίνεται δυνατό παρά μονάχα δταν τό δεις ά ­ πό μακρυά . . . Δέν έχει ρίζες στήν οικονομική ζω>ι τοΰ λαοΰ, δέν ένσαρκώνει τά συμφέροντα μιας όποιασδήποτε τάξης . . . Τ ό δικός σας Κ ράτος δέν είναι κ α­ θόλου μιά εικονική δύναμη. Σ τηρίζεται καί μέ τά δυότου ποδάρια στό κεφάλαιο. Ε νσαρκ ώ νει ( ! ) καθο­ ρισμένα οικονομικά συμφέροντα. . . Σ ’ έμάς είναι α ­ κριβώς τό άντίθετο. Ή κοινωνική μας μορφή χ ρ ω σ τά τήν ύπαρξή της σ’ Ινα Κ ράτος, μπορούμε νά ποϋμε, κρεμασμένο στόν άέρα , Ινα Κ ράτος πού δέν Εχει τί­ ποτα τό κοινό μέ τό κοινωνικό σύστημα πού ύπάρχει καί πού οΐ ρίζες του βρίσκονται στό παρελθόν κι δχι στό παρόν. Δέν πρόκειται ν’ άναλύσουμε τή συγκεχυμένη ίδέα πού σύμ­ φ ω ν α μ ’ αύτή τά οικονομικά συμφέροντα θά είχαν άνάγκη νά έ ν σ α ρ κ ώ ν ο ν τ α ι ά π ’ τό Κ ράτος πού τά Γδια δημιουρ­ γούν, οδτε τήν τολμηρή διαβεβαίωση δτι ή ρωσική «κοινωνική μορφή» (πού μέρος της ω στόσο άποτελεΐ ή κοινοτική Ιδιοκτησία τών χωρικών) «θά δφειλε τήν ΰπαρξή της στό Κ ράτος», οδτε τήν άντιφατική βεβαίωση δτι αύτό τό Κ ράτος δέν Ιχει «τίποτα, τό κοινό μέ τό κοινωνικό σύστημα πού ύπάρχει» καί πού ύποτίθετι δτι είναι έργο του. ’ Α ς δοΰμε αμ έσως αύτό «τό Κ ράτος τό κρε­

52

μασμένο στόν αέρα» πού δέν Εκπροσωπεί τά συμφέροντα δποιασδήποτε τά ξης. Στή ν Εύρωπαΐκή Ρ ω σ ία οί άγρότες κατέχουν 10 5 Εκατομ­ μύρια ντεσιατίνες,* οί εύγενεΐς (άποκαλώ Ετσι, χάρη συντομίας, δλους τούς μεγάλους Εγγειους Ιδιοχτήτες) 100 Εκατομμύρια, άπ" τά δποία περίπου τά μισά άνήκουν σέ 15-000 εύγενεΐς, πού άπ ’ αύτό τό γεγονός καί μόνο κατέχουν κα τά μέσον δρο ό καθένας τους 3.3 0 0 ντεσιανίτες. Υ π άρχου ν λοιπόν μόλις λίγο περισσότερες γαΐες πού άνήκουν στούς χωρικούς άπ ό Εκείνες πού άνήκουν στούς εύγενεΐς. Οί εύγενεΐς κα τά συνέπεια δέ θά είχαν κανένα συμφέρον νά ύπάρχει Ενα Ροισικό Κ ράτος πού νά τούς Εξασφαλίζει τήν κατοχή τής μισής χ ώ ρ α ς! Συνεχίζω . Οί χωρικοί πληρώνουν γ ιά τό μισό Εδαφος πού κατέχουν 195 Εκατομμύρια ρούβλια Εγγειους φό­ ρους τό χρόνο, οί εύγενεΐς 13 Εκατομμύρια! Οί γαΐες τών εύγενών είναι κατά μέσο δρο δυό φορές πιό γόνιμες άπό Εκείνες τών χ ω ­ ρικώ ν, γιατί, κατά τό μοίρασμα πού άκολούθησε τήν Εξαγορά τής αγγ α ρείας, τό Κ ράτος άπόσπασε άπ ’ τούς χωρικούς γ ιά νά τις αποδώσει στούς εύγενεΐς δχι μονάχα τό μεγαλύτερο μέρος άπ ’ τις γ αΐες μά καί τό καλύτερο, χω ρίς άκ όμ α νά υπολογίζουμε δτι d χωρικοί ύποχρεώθηκαν νά πληρώσουν στούς εύγενεΐς τά κακά χ ω ρ ά φ ια πού πήραν στήν τιμή τών καλύτερων·** Έ τ σ ι ή ρω σι­ κή τά ξη τώ ν εύγενών δέ θά Ενδιαφερθεΐ λοιπόν καθόλου δσον άφορά τήν ύπαρξη τοϋ Ρωσικού κράτους! 01 άγρότες — στή μ ά ζα τους — βρέθηκαν, σά συνέπεια τής Εξαγοράς, σέ μιά άφόρητη κατάσταση. Ό χ ι μονάχα τούς άποστέρησαν άπ ’ τό μεγαλύτερο καί τό καλύτερο μέρος τών γαιών τους, μ ά άκόμα αύτή τήν άποστέρηση τήν προχώρησαν σέ τέτοιο βαθ­ μό πού καί στίς γονιμότερες άκόμα περιοχές τής Α ύτοκρατορίας ~ χ τεμάχια τής γ ή ς πού δόθηκαν στούς άγρότες — στίς ρωσικές αγροτικές συνθήκες — άποδείχτηκαν άνεπαρκή γ ιά νά τούς θρέ­ ψουν. Δέν τούς ζήτησαν μονάχα μιά ξεχ ω ριστά ύψηλή τιμή πού τό Κ ράτος προκατάβαλε τό άντίτιμό της γιά λογαριασμό τους καί πού θά τό είσπράξει σιγά - σιγά καί μέ τόκο. 'Ο χ ι μόνον αύτό. ■Φόρτωσαν στίς πλάτες τους σχεδόν δλο τό φορτίο τοΰ Εγγειου φόρου, δταν ή τά ξη τών εύγενών είναι σχεδόν άπαλλαγμένη άπ ’ αύτόν·

* Μιά ντεσιατΕνα ίαοΟται μέ ίέχα χιλιάδες τετραγωνικά μέτρα ή μέ βέ­ λα στρέμματα. ** Μ’ έξα'ρεση τήν Πολωνία, Br.ou ή κυβέρνηση θέλησε νά δίηγήαει στή χρεωχοπία τήν τάξη τών εύγενών ποί. τής ήταν έχθριχή καί ν4 προοελχόσει τΙς συμπάθειες τών χοιρικών. (Σημείωση στό κείμβνο πο6 δημοσιεύ­ τηκε στή «Φολχστάατ·. Δέν Οπάρχει στίς έχϊόαεις τοϋ 1875 xal 189&).

53

Ά λ λ α αυτός ό γύ ρο ς καταβροχθίζει καί ξεπερνά μοναχό; του ό­ λο τό κόστος τής προσόδου τής αγροτικής γ η ς, κα τά τρόπο πού οί άλλες καταβολές πού αφορούν τό χωρικό — καί γιά τίς ό­ ποιες θα μιλήσουμε στή συνέχεια — άποτελοΰν μιά άπ ’ ευθείας κράτηση άπό τα έσοδα πού αντιπροσωπεύουν τό μεροκάματό του. Κι έπί πλέον στήν Ιγ γ εια φορολογία, στις καταβολές γ ιά τήν έξαγορ ά καί στούς τόκους τοϋ δανείου, πού πραγματοποιήθηκε άπ ’ τό Κ ράτος προστίθενται, άπ ’ τόν καιρό πού έγκαταστάθηκε ή νέα τοπική διοίκηση, οί φορολογίες τής έπαρχίας καί τής περιοχ ή;. Αύτή ή «]ΐεταρρύθμιση» είχε σάν κύρια συνέπεια νά πολλαπ λα­ σιάσει τίς εΐσφορέ; τών χω ρικ ώ ν. Τ ό Κ ράτος άπ’ τήν άλλη δια ­ τήρησε άκέραια τά έσοδά του, ξεφορτώθηκε δμως ενα ;u γάλο μέρος άπ’ τά Ιξο δ ά του γ ιά τίς έπαρχίες καί τίς περιοχές, πού γιά νά τά καλύψει, έπέβαλε νέους φόρους. Κ αί στή Ρ ω σ ία είναι κανόνας νά έξαιροϋνται όλότελα, ή σχεδόν όλότελα άπ’ τήν καταβολή τών φόρων οί άνώτερες τάξεις, ένώ δ χω ρικός π ληρώ ­ νει σχεδόν τά πάντα. Ή κατάσταση αύτή φαίνεται σά νά έχει δημιουργηθεΐ ειδικά γ ιά τόν τοκογλύφο καί, φυσικά, δέ λείπουν οί τοκογλύφοι, έχοντας ύπ’ δψη μ ας τή σχεδόν άνυπέρβλητη προσαρμοστικότητα τών Ρ ώ ­ σων ν’ άσκοΟν τό έμπόριο μέ τις ευτελέστερες μορφές του, νά έπωφελοϋνται άπ ’ τις κάθε φ ορά συνθήκες καί νά έπιδίδονται στις ά πάτες πού συνδέονται άναπόσπαστα μέ αύτό τό είδος τής έμπορίας. Ό χ ι χω ρίς λόγο ό Π έτρος δ 1ος έλεγε δτι ένας Ρ ώ σος μπο­ ρούσε νά τά βγάλει πέρα μέ τρεις Ε βρα ίους. Ό τ α ν πλησιάζει ή είσπραξη τών φόρων, δ τοκογλύφος, ό κουλάκος — πού είναι συνήθως ένας πλούσιος χωρικός τής ίδιας κοινότητας — Ιρχεται νά προσφέρει τό ρευστό του χρή μα. Ό χω ρικός πού πρέπει νά τό προμηθευτεί μέ κάθε θυσία, πρέπει ν’ άποδεχτεΐ χω ρίς νά μουρ­ μουρίσει τούς δρους τοΰ τοκογλύφου. Μ ’ αύτό καί μόνο τό γ ε γ ο ­ νός μπλέκεται άκόμα περισσότερο στή μέγκενη καί ή άνάγκη του γ ιά ρευστό χρή μα γίνεται δλο καί πιό έπιταχτική. Σ τήν περίοδο τής συγκομιδής έμφανίζεται ό έμπορας σταριοΰ. Ή άνάγκη γ ιά χρήμα άναγκάζει τό χωρικό νά πουλήσει ένα μέρος τοΰ σταριού πού είναι άναγκαΐο γ ιά τή διατροφή τής οίκογενείας του. Ό έμπορας διαδίνει ψεύτικες φήμες πού προκαλοΰν τήν πτώση τών τιμών, πληρώνει τό στάρι σ’ έξευτελιστική τιμή, πού συχνά Ιν·* μέρος της τό καταβάλλει σ’ έμπορεύματα διατιμημένα σέ ψηλέ; τιμές, μιά κι αύτό τό σύστημα άνταλλαγής είναι πολύ διαδεδο­ μένο στή Ρ ω σία . Ή τεράστια έξα γ ω γ ή τοΰ ρωσικοΰ σταριού στη­ ρίζεται λοιπόν άμ εσα στήν πείνα τοΰ άγροτικοΰ πληθυσμού. Κ αί νά ενας άλλος τρόπος έκμετάλλευσης τών χω ρικ ώ ν: Ι ν α ; κερ-

54

δοσκόπος νοικιάζει γ ιά ένα μακρύ χρονικό διάστημα ένα κρατικό χτή μα πού τό καλλιεργεί δ ίδιος ίσ ο χρόνο τό έδαφος άποδίνει καλές σοδιές χ ω ρίς τήν άνάγκη λιπ ασμάτων, έπειτα τό χω ρίζει σέ τεμάχια καί έχμισθώνει μέ ύψηλό μίσθωμα τήν έξαντλημένη γ ή στούς χωρικούς μέ κακό κλήρο. Ά ν έχουμε δει προηγούμενα τό άγγλικό σύστημα άνταλλαγής, βρίσκουμε έδώ τό άκριβές άντίγραφ ο τών ένδιαμέσων ’ Ιρλανδώ ν. Μ ’ ένα λόγο, δέν ύπάρχει χ ώ ρ α δπου, π α ρά τήν πρωτόγονη αγριότη τα τής άστικής κοι­ νωνίας, νά έχει σέ τέτοιο βαθμό άναπτυχθεΐ ό κεφαλαιοκρατικός πρασιτισμός δσο στή Ρ ω σ ία , δπου καταπιέζει καί περισφίγγει στά δίχ τυα του δλη τή χ ώ ρ α , δλη τή μ ά ζα τού λαοϋ. Κ ι δλες αύτές οί βδέλες ποδχουν κολλήσει πάνω στούς ά γρότες, δέν πρέπει νά ένδιαφέρονται στό παραμικρό γ ιά τήν δπαρξή τοϋ Ρωοικοϋ Κ ρ ά ­ τους,· πού οί νόμοι του καί τά δικαστήριά του προστατεύουν τΙς μικρές τους εύστοχες καί έπικερδεΐς ύποθέσεις! Ή μεγάλη αστική τά ξη τής 'Α γ ία ς Π ετρούπολης, τής Μ ό­ σχας καί τής ’ Οδησσού πού άναπτύχτηκε μέ μιάν άφ άνταστη τα­ χύτητα έδώ καί δέκα χρόνια, κυρίως χάρη στήν κατασκευή σι­ δηροδρόμων, καί πού ή τελευταία κρίση τήν πρόσβαλε ώραιότατα , δλοι αύτοί ot έξα γ ω γ εΐς σταριού, κανναβιοϋ, λινού, λαρδιού, πού οί έπιχειρήσεις τους στηρίζονται όλοκληρωτικά πάνω στήν αθλιότητα τών χω ρικ ώ ν, δλη ή μ εγάλη ρωσική βιομηχανία πού ύπάρχει αποκλειστικά χάρη στούς προστατευτικούς δασμούς πού έχουν, παραχω ρη θεΐ άπ ’ τό Κ ρ άτος, δλα αύτά τά στοιχεία τού πλη­ θυσμού πού άσκούν έπιρροή καί πού άναπτύσσονται δέν ένδιαφέρονται γιά τήν ΰπαρξη τού Ρωσικού Κ ρ άτο υ ς; Χ ω ρίς ν α κάνου­ με λόγο γ ι’ αύτό τόν άναρίθμητο στρατό τών Υπαλλήλων πού έ­ χει πλημμυρίσει τή Ρ ω σ ία , πού τήν χαταληστεύει καί άποτελεΐ μιάν άληθινή τά ξη . Κ ι δταν υστέρα άπ’ τά π αραπ άνω ό κ. Τ κ άτσεφ μ άς βεβαιώνει, δτι τό Ρω σικ ό Κ ράτος «δέν έχει ρίζες στήν οικονομική ζ ω ή τού λαού καί δέν ένσαρκώνει τά συμφέροντα μιάς δποιασδήποτε τά ξης», δτι είναι «κρεμασμένο στόν άέρα », έχουμε τήν Ιντόπωση δτι μάλλον δ κ. Τ κ άτσ εφ είναι κρεμασμένος στόν άέρα καί δχι τό Ρ ω σικό Κ ράτος. Τ ό δτι ή κατάσταση τών Ρ ώ σ ω ν χω ρικώ ν έγινε άφόρητη έ­ πειτα ά π ’ τήν άπελευτέρωσή τους άπ ό τή δουλεία, τό δτι αύτό δέ μπορεΐ νά διαρκέσει γ ιά πολύ, κι δτι γ ι’ αύτό τό λόγο ή έπα­ νάσταση στή Ρ ω σ ία είναι κοντινή, αύτό είναι φανερό. ’ Απομένει νά γνωρίσουμε ποιό μπορεΐ νά είναι, ποιό θά είναι τό άπ οτέλεσμα αύτής τής έπανάστασης. Ό κ. Τ κ άτσεφ λέει δτι θά είναι μιά xtkvlbνίκή έπανάσταση. Είναι μιά καθαρή ταυτολογία. Κ ά θε άληθινή έπανάσταση είναι μιά κοινωνική έπανάσταση, άπ ’ τή στιγ­

55

μή πού άνεβάζει στήν έξουσία μιά νέα τάξη καί τής έπιτρέπει νά μεταμορφώσει τήν κοινωνία σύμφωνα μέ τήν εικόνα της. Ό κ. Τ κ άτσεφ δμ ως θέλει νά μάς πει δτι ή έπανάσταση θά είναι σοσιαλιστική, δτι θά είσαγάγει στή Ρ ω σ ία , προτοϋ, τό κατορθώ­ σουμε στή Δύση, τήν κοινωνική μορφή στήν όποία τείνει 6 σο­ σιαλισμός τής δυτικής Ε ύρώπης, κι αύτό σέ μ ιά κοινωνία στήν όποια τό προλεταριάτο δπω ς καί ή άστική τά ξη είναι άκ όμ α ά ρ ­ κετά σπάνια καί βρίσκονται σέ μ ιά κατώ τερη βαθμίδα άνάπτυξη ς! Κι αύτό τό πρ άγ μ α θά γίνει δυνατό γιατί οί Ρ ώ σοι είναι, δπω ς θά μπορούσε κανένας νά πει, ό έκλεκτός λαός τοϋ σοσιαλι­ σμού, άφοϋ διαθέτει τό άρτέλι καί τήν κοινοτική Ιδιοκτησία τού έδάφ ους! Ό κ. Τ κ άτσεφ άναφέρει τό άρτέλι στά πεταχτά μονάχα, έμείς δμ ως θά σταματήσουμε σ’ αύτό, γιατί άπ ’ τήν έποχή τού Χέρτσεν πολλοί είναι οί Ρώσοι πού τού άποδίνουν Ινα ρόλο μυ­ στηριώ δη. Τ ό άρτέλι είναι μιά μορφή συνεταιρισμού πολύ δια­ δομένη στή Ρ ω σ ία , ή πιό άπλή μορφή τοϋ έλεύθερου συνεταιρισμοΰ, Ιτσι δπως τή συναντάμε στίς όμάδες τών κυνηγών στό κυ­ νήγι. Τ ό δνο]ια καί τό άντικείμενο είναι ταταρικής καί δχι σλαυικής προέλευσης. Κ αί τό Ινα καί τό άλλο ύπάρχουν στούς Κ ιργιζίους, τούς Γιακούτ κλπ. άπ ’ τή μιά, στούς Σ αά μ ις, τούς Νενέτς καί άλλους φιλανδικούς λαούς άπ ’ τήν άλλη. Έ τ σ ι τό ά ρ ­ τέλι άρχίζει ν’ άναπτύσσεται δχι στά νοτιο - δυτικά μά στό βορ­ ρά καί στήν ανατολή, στά σημεία έπαφής μέ τούς Φ ιλανδούς καί τούς Τ ατάρους. Ή σκληρότητα τοϋ κλίματος έπιβάλλει ποικίλες βιομηχανικές δραστηριότητες καί ή άνεπαρκής άνάπτυξή τώ ν πό­ λεων καί ή έλλειψη κεφαλαίων άντισταθμίζονται στό βαθμό τοϋ δυνατού άπ ’ αύτή τή μορφή τοΰ συνεταιρισμού. Έ ν α άπ ό τά κύ­ ρια διακριτικά σημεία τοΰ άρτελιοΰ, ή άλληλέγγυος εύθύνη τών μελών του απέναντι σέ τρίτους, έχει γ ιά άρχικό θεμέλιο τούς συγ­ γενικούς δεσμούς, δπω ς ή άλληλέγγυος εύθύνη τών Γ ερμανών, ή βεντέτα, κλπ. Ά λ λ ω σ τ ε στή Ρ ω σ ία ό δρος άρτέλι δέν χρησιμο­ ποιείται μονάχα γιά νά χαρακτηρίσουμε τΙς κάθε είδους δραστηριό­ τητες πού διεξάγονται άπό κοινοΰ, μ ά άκόμ α καί γ ιά ν’ άποκαλέσουμε τά κοινά ιδρύματα. Σ τ ά έργατικά άρτέλια έκλέγουν πάντα Ινα στάροστα (πρεσβύτερο) πού συνδυάζει τά λειτουργήματα τοΰ θησαυροφύλακα, τοΰ λογιστή , κλπ. στήν άνάγκη τοΰ διαχειριστή καί παίρνει Ινα ■ειδικό μεροκάματο. Λύτοϋ τοΰ είδους τά άρτέλια συγκροτούνται: 1) Γ ιά πρόσκαιρες έπιχειρήσεις, πού μ * τά τήν έκπλήρωση τοΰ Ιργου τους διαλύονται.

56

2)

Ά ν ά μ εσ α σέ πρόσωπα πού ασκούν τό ίδιο έπάγγελμα,

π .χ . άνάμεσα στούς χαμάληδες, κλπ. 3) Γ ια μόνιμες έπιχειρήσεις, βιομηχανικές κα τά κύριο λόγο. Συγκροτούνται μέ βάση ενα συμβόλαιο πού ύπογράφεται άπό 2λα τά μέλη του. Ά ν τά τελευταία δέν κατορθώνουν νά συγκεν­ τρώσουν τό άναγκαΐο κεφάλαιο, δπω ς συχνά συμβαίνει στήν τυ­ ροκομία καί τό ψάρεμα (γιά τήν άγ ορ ά δοχείων, διχτυών, κ λ π .), τότε τό άρτέλι πέφτει στά νύχια τοΰ τοκογλύφου πού δανείζει μ’ εναν ξεχ ω ριστά ύψηλό τόκο τό ποσό πού λείπει καί τσεπώνει ά π ’ <αύτή τή στιγμή τό μεγαλύτερο μέρος άπ ’ τό εΙσόδημα τής έρ γ α­ σίας τους. 'Ο μ ω ς άκόμ α φρικοδέστερα έκμεταλλεύονται τά άρτέλ ια πού έκμισθώνονται σά σύνολο σ’ εναν έργοδότη. Διαχειρίζον­ ται τά Γδια τή βιομηχανική τους δραστηριότητα, άπ αλάσσοντας Ιτσι τόν κεφαλαιούχο άπό τά έξοδα έπίβλεψης. Ό τελευταίος, τούς νοικιάζει έρείπια στή θέση κατοικιών καί τούς κάνει πίστωση γ ιά τήν τροφή, έφαρμόζοντας ό ίδιος τό φρικοδέστερο σύστημα άντα λ λα γής. Είναι ή περίπτωση τώ ν ξυλοκόπων καί τών πισσοποιώ ν τής έπαρχίας τοϋ Α ρ χ α γ γ έλ ο υ , ένός πλήθους έπαγγελμάτων στή Σιβη ρία καί άλλοϋ (δές Φ λερόφσκι. « Ή κατάσταση τής έργ ατικής τάξης στή Ρ ω σία », Α γ ί α Π ετρούπολη, 1 8 6 9 ). Έ 5 ώ λοιπόν τό άρτέλι χρησιμεύει γ ιά νά δ ι ε υ κ ο λ ύ ν ε ι αίσθητά τόν κεφαλαιούχο στήν έκμετάλλευση τώ ν μισθωτών. Ά π ’ τήν άλλη, ύπάρχουν άρτέλια πού τά ίδια χρησιμοποιούν μισθω­ τούς πού ο έ ν ε ί ν α ι μέλη τοϋ συνεταιρισμού. "Ε τσι τό άρτέλι είναι μιά μορφή αυθόρμητης συνεταιριστι­ κή ς ένωσης, πού είναι άκόμ α πολύ πρωτόγονη, καί πού σάν τέτοια δέν αντιπροσωπεύει τίποτα τό ειδικά ρωσικό ή καί σλάβικο. Α ύ­ τό τό είδος τοϋ συνεταιρισμού διαμορφώνεται παντοϋ δπου γίνεται αισθητή ή άνάγκη του: στήν έλβετική γαλακτοκομία, στις άλιευτικές επιχειρήσεις τής Α γ γ λ ία ς , δπου έχουν μιά ξεχ ωριστή ποικιλομορφία. Οί χωματουργοί τής Σ ιλεσίας (Γερμανοί καί δχι Π ο ­ λωνοί) , πού κατασκεύασαν τόσες σιδηροδρομικές γραμμές στά χρόνια τοΰ ’40 , ήσαν συσσωματωμένοι σέ άληθινά άρτέλια. Ή ύπερίσχυση αύτής τής μορφής τή Ρ ω σ ία άποδείχνει Αναμφισβή­ τη τα δτι δ ρωσικός λαός έχει μιά ισχυρή τάση νά συνεταιρίζε­ ται. Τ ίποτα δμ ως δέν άποδείχνει δτι αύτή ή τάση τοϋ έπιτρέπει νά πηδήξει άπό τό άρτέλι στό σοσιαλιστικό σύστημα. Γ ιά μ ιά τέτοια μετάβαση θά ίπρεπε πριν ά π ’ δλα τό άρτέλι νά είναι Ι­ κανό ν’ άναπτυχτεϊ, ν’ άπορρίψει τήν αυθόρμητη μορφή μέ τήν δποία τό Ιχου|ΐε ω ς τώ ρα δει, καί πού χάρη σ’ αύτή είναι λιγότερο ωφέλιμο γιά τούς έργάτες καί περισσότερο γ ιά τό κεφάλαιο,

57

καί- νά φτάσει τ ο υ λ ά χ ι σ τ ο στό έπίπεδο τών συνεταιρι­ στικών έταιρειών τής δυτικής Ε υρώπης. Ά ν δμ ως πιστέψουμε τώ ρα τδν Τ κ άτσεφ (γε γο νό ς, πού ύστερα ά π ’ δσα προηγήθηκαν, θά ήταν γιά ν ά μιλήσουμε σ ω στά, περισσότερο άπδ παρακινδυνεμ έν ο), είμαστε άκόμα πολύ μακριά. ’Α ντίθετα, μάς βεβαιώνει, μέ τήν ξεχωριστή Επαρ;η πού τδν διακρίνει: "Οσον αφ ορά τις συνεταιριστικές καί π ιστω τικ έ; εταιρείες τοϋ γερμανικ&ΰ ( ! ) μοντέλου, πού έδώ καί κάμποσο χρόνο τεχνητά έμφυτεύτηκαν στή Ρ ω σ ία , Ε­ χουν γίνει δεκτές άπ ’ τήν πλειοψηφία τώ ν έργατώ ν μας μέ μιά δλοκληρωτική Αδιαφορία καί. σχεδδν παν­ τού, χρεωκόπησαν. Ή νεώτερη συνεταιριστική έταιρεία άπ όδειξε τουλάχιστο τήν Ικανότητά της νά διευθύνει ή ίδια κα τά τρόπο έπικερδή μ εγάλες βιομηχανικές έπιχειρήαεις (κλωστουργικές καί ύφαντουργικές τού Λ ά γ κ α σ τ ε ρ ). Έ ν ώ τδ άρτέλι είναι άνίκανο ώ ς τά σήμερα καί, ά ­ κόμα άναπόφευκτα θά ύποκύψει στή σύγκρουσή του μέ τή μ εγά­ λη βιομηχανία, αν δέν συνεχίσει ν’ άναπτύσσεται. Ή κοινοτική ϊδιοχτησία τώ ν Ρ ώ σ ω ν χω ρικώ ν άνακαλύφτηκε στά 1845 άπ ’ τδν Π ρώ σο κρατικδ σύμβουλο Χ α ξτχά ουζεν, πού τή διαφήμισε σ’ δλο τδν κόσμο σάν ενα θαύμα, 4ν καί θά μπορού­ σε νά βρει ενα σω ρδ ίχνη της σήν Β εστφ αλία του, πράγ μ α πού δφειλε νά τδ γνωρίζει κα τά βάθος σάν ύπάλληλος τής κυβέρνησης. Ό Χ έρτσεν, πού δ ίδιος ήταν Ενας Ρ ώ σος γ αιοχτήτης, Ιααθε μονά­ χ α άπ’ τδν Χ αξτχάουζεν δτι ot χωρικοί του κατείχαν άπδ κοι­ νού τδ Εδαφος, καί πιάνεται άπ’ αύτό τδ γεγονδς γ ιά νά τούς π α­ ρουσιάσει σάν άληθινούς φορείς τοϋ σοσιαλισμού, γεννημένους κομ­ μουνιστές, σέ αντίθεση μέ τούς έργάτες τής δυτικής Εύρώπης, ίτοιμόρροπης καί σάπιας, πού χρειάζεται νά καταφύγουν στή βία γιά νά διαδόσουν τδ σοσιαλισμό. ’Α π ’ τδν Χέρτσεν αύτές ot νώαεις πέρασαν στδν Μπακούνιν, κι άπ ’ τδν Μπακούνιν στόν κ. ’κάτσεφ. "Α ς τδν άκούσουμε λοιπόν:

ί

Ό λαός μας . . . στή μεγάλη του πλειοψηφία. . ; έμπνέεται άπ’ τις αρχές τών κοινοτικών άγα θώ ν : εί­ ναι, άν μπορεΐ νά λεχτει, κομμουνιστής άπδ Ενστικτο, άπδ παράδοση. Ή Ιδέα τής κολλεκτιβίστικης Ιδιοκτη­ σίας δλοκληρώθηκε τόσο καλά σ’ δλόκληρο τό δρα μ α τού κόσμου τοϋ ρωσικού λαοΰ (στή συνέχεια θά δούμε ώ ς πού έπεχτείνεται δ κόσμος τοϋ Ρώσου χωρικού) πού τώ ρα , δταν ή κυβέρνηση αρχινά νά καταλαβαίνει

58

δτι αύτή ή Ιδέα είναι άσυμβίβαστη μέ τις αρχές μια» κοινωνίας «καλοδιαχειρισμένης» καί θέλει στ’ δνομα αύτών τών άρχών νά είσάγει στή συνείδηση καί. στή ζω ή τοΰ λαού τήν ιδέα τής άτομικής Ιδιοκτησί­ ας, δέν μπορεΐ νά τδ έπιτύχει π α ρά μονάχα δταν βοηθιέται άπ ’ τις ξιφολόγχες καί τδ κνούτο. Είναι λοι­ πόν φανερδ δτι δ λαός μας, π α ρά τήν άμορφω σιά του, είναι κοντύτερα στδ σοσιαλισμό ά π ’ τούς λαούς τής δυτ·.κής Ευρώπης, πού ώ στόσο είναι πιό μορφωμένοι άπ’ αυτόνΣ τήν πραγματικότητα ή κοινοτική ιδιοκτησία τοΰ έδάφους είναι Ινας θεσμός πού τόν ξαναβρίσκουμε σ’ Ιναν κ ατώ τερο βαθ­ μό άνάπτυξης σ’ δλους τούς ίνδευρωπαϊκούς λαούς, ά π ’ τήν ’ Ιν­ δία φ ς τήν ’ Ιρλανδία, κι άκ όμ α καί στούς Μαλαισίους πού ύφίστανται τήν ινδική έπίδραση, δπω ς π·χ. στήν ’ Ιά βα . Ή ύπαρξη τής κοινοτικής Ιδιοκτησίας τοΰ έδάφους, πού άναγνωρίστηκε στό Β ορρά τής ’ Ιρλανδίας, χρησίμευσε σάν πρόσχημα στούς Ά γ ­ γλους στά 1 6 0 8 , άμ έσω ς ΰστερ’ άπ ’ τήν κατάχτησή της, γ ιά νά κηρύξουν αύτές τΙς γαΐες αδέσποτες καί νά τις κατάσχουν σάν τέτοιες πρός δφελος τοΰ στέμματος. Διάφορες μορφές κοινοτικής ΐδιοχτησίας υπάρχουν ακόμη μέχρι σήμερα στήν ’ Ινδία. ΤΗταν συνηθισμένο φαινόμενο στή Γερμανία δπου κοινοτικές ίδιοχτησίες, πού συνεχίζουν νά ύπάρχουν έδώ καί έκεΐ, άποτελοΰν τά λεί­ ψανα αύτοΰ τοΰ φαινομένου. Σ υχνά συναντάμε, Ιδιαίτερα πάνω στά βουνά, δλοκάθαρα ίχνη: περιοδικές άνακατανομές τών κοι­ νοτικών γ αιών, κλπ. Τ ά Ιργ α τοΰ Μ ά ο υ ρ ε ρ, πού είναι κλασικά γ ι’ αυτόν τόν τομέα, περιλαμβάνουν άκριοέστερες ύποδΐίξεις σχετικά μέ τήν κοινοτική Ιδιοχτησία στήν άρ χαία Γερμανία* Σ τ ή δυτική Ε ύρώπη, στήν όποία πρέπει νά συμπεριλάβουμε τήν Π ολω νία καί τή Μικρό - Ρ ω σ ία , αύτή ή κοινοτική Ιδιοχτησία, Iγινε σ’ ένα ορισμένο στάδιο άνάπτυξης, έμπόδιο, φρένο γ ιά τή> άγροτική πα ραγ ω γ ή καί λίγο - λίγο έκμηδενίστηκε. Σ τή Μ εγ ά­ λο - Ρ ω σία (δηλαδή, στήν καθ’ αύτό Ρ ω σία ) άντίθετα διατηρήθηκε, άποδείχνοντας δτι ή άγροτική π α ρα γ ω γ ή καί οί άντίστοιχες άγροτικές σχέσεις βρίσκονται άκόμα σ ’ Ινα πολύ όπισθοδρομημ^νο έπίπεδο, π ρ άγμ α πού είναι γεγονός. Ό Ρ ώ σος άγρότης ζεΐ κΛί ένεργεΐ μονάχα μέσα στά πλαίσια τής κοινότητάς του. Ό ύπόλοιπος κόσμος ύπάρχει γ Γ αύτόν μονάχα στό μέτρο πού έπεμβαίνει στίς ύποθέσεις τής κοινότητας. Κ αί τό πράγμα •αύτό είναι σέ τέτοιο βαθμό άληθινό πού ή λέξη «μίρ» σημαίνε: άπό μ ιά πλευρά, «κόσμος» καί, άπ ’ τήν άλλη «άγροτική κοινότη

ϋ!>

τα ». «Β ές μίρ” , «δλόκληρος δ κόσμος*, αημαίνει στή διάλεκτι τοϋ χωρικοϋ «συνέλευση τών μ ελώ ν τής κοινότητας». Έ τ σ ι λοι­ πόν, άν δ κ· Τ κ άτσεφ μιλά γ ιά τό «δραμα τοΰ κόσμου» τοΰ Ρώ· σου χωρικοϋ, μετάφρασε άσφ α λώ ς λαθεμένα τή λέξη «μίρ». Ή ολοκληρωτική άνάμεσά τους άπομόνωση τών κοινοτήτων, άπομόνωση πού δημιουργεί σ’ δλη τή χ ώ ρ α ταυτόσημα συμφέροντα, μά κάθε άλλο π αρά κοινά, χρησιμεύει σά φυσική βάση γ ιά τόν ά· ν α τ ο λ ι κ ό δ ε σ π ο τ ι σ μ ό . Ά π ’ τήν ’ Ινδία ώ ς τή Ρ ω σ ία , παντοϋ δπου αύτή ή κοινωνική μορφή ύπερίσχυσε, πάντί τόν δημιούργησε, πάντα σ’ αύτόν βρήκε τό συμπλήρωμά της. ’ Ο­ χ : μονάχα γενικά τό Ρ ω σικό Κ ράτος, μά ή ίδια ή ειδική τοΊ μ ορφή, δ τσαρικός δεσποτισμός, μακριά άπό τοΰ νά κρέμεται στόν άέρα , είναι ενα αναγκαίο καί λογικό προϊόν τών Ρω σικών συν­ θηκών μέ τις δποϊες, σύμφωνα μέ τόν κ. Τ κ άτσεφ , «δέν Ιχει τί­ ποτα τό κοινό»!. Ή ά σ τ ι κ ο π ο ί η σ η τής Ρ ω σία ς θά έκμηδένιζε, λίγο - λίγο, καί έδώ , τήν κοινοτική ιδιοκτησία χ ω ρί; τήν παραμικρή έπέμβαση «τής λόγχης καί τοΰ κνούτου» τοΰ Ρ ω ­ σικού Κράτους. Κ αί τόσο περισσότερο πού οί άγρότες τής Ρωσί­ ας δέν καλλιεργούν άπό κοινοϋ τήν κοινοτική γ ή , γ ιά νά μοι­ ράσουν μονάχα τά προϊόντα, δπω ς αύτό γίνεται άκόμα σέ δρισμένες περιοχές τής ’ Ινδίας. ’ Αντίθετα, στή Ρ ω σ ία , τό έδαφος περιο­ δικά ξαναμοιράζεται άνάμεσα στούς άρχηγούς τών οικογενειών καί δ καθένας καλλιεργεί τό μερτικό του γ ιά δικό του λογαρια­ σμό. Αύτό έπιτρέπει μεγάλη ανισότητα στό θέμα τής εύμάρεια{ άνάμεσα στά διάφορα μέλη τής κοινότητας, ανισότητα πού ύφΐσταται στήν πραγματικότητα. Σ χεδόν σ’ δλες τις κοινότητες υ­ πάρχουν δρισμένοι πλούσιοι χω ρικοί, καμιά φορά έκατομυριοΰχοι πού άσκοΰν τήν τοκογλυφία καί απομυζούν τό αίμα τής άγροτικής μ άζα ς. Κ αί κανένας δέν τό γνωρίζει αύτό καλύτερα ά π ’ τόι κ. Τ κ άτσ εφ . Κι ώστόσο βεβαιώνει τούς Γερμανούς έργάτες δτι μονάχα τό κνούτο καί ή λόγχη μποροΰν ν’ άναγκάσουν τό Ρ ώ σί χ ω ρικ ό, αύτόν τόν κομμουνιστή άπ ό ένστικτο κι άπ ό π αράδοση, ν’ άπαρνηθεί τήν «Ιδέα τής κολλεχτιβίστικης ιδιοκτησίας». Γράφει στή σελίδα 15 τής μπροσούρας του, στά ρω σικ ά: Σ τό έσωτερικό τής άγροτιάς δημιουργεϊται μιά τάξη τ ο κ ο γ λ ύ φ ω ν (κουλάκων) άγορατ στών καί ένοικιαστών άγροτικών γ αιώ ν , καθώ ς καί γ αιών τών εύγενών: ή άγροτική άριστοκρατία. Ν ά άκριβώς δ ιτύπος τής 68έλλας γ ιά τήν δποία μιλήσαμ^ πιό πάνωΉ έξαγορά τής άγγα ρείας έδω σε έπίσης Ινα τρομακτικό κτύ­

θΟ

πημα στήν κοινοτική Ιδιοκτησία. Ό χω ρικός ευπατρίδης άπόχτη· σε τό μεγαλύτερο καί καλύτερο μέρος τοΟ έδάφους. ’Αντίθετα s·. αγρότες μέ δυσκολία άπόχτησαν δ,τι μόλις τούς άρκοϋσε γ ιά νχ τραφοΟν καί συχνά πολύ λιγότερο. Κι έ<ρ’ δσον τά δάση δόθηκα* στους χωρικούς ευπατρίδες, ό χωρικός πρέπει τώ ρα ν’ άγοράζε·. τά ξύλα του γιά θέρμανση, γ ιά τις διάφορες δουλειές του καί γ ιά τις οικοδομές πού άλλοτε τά έπαιρνε δωρεάν- Έ τ σ ι δέν έχε: πιά γ ιά δικό του π αρά τήν ίσμπα του καί τό γυμνό έδαφος, χ ω ­ ρίς μ έσα γ ιά νά τό δουλέψει. Γενικά δέν έχει άρκετή γή γιά νχ ζήσει καί νά έξασφαλίσει τήν οίκογένειά του α π ’ τή μιά σοδιά ώ ς τήν δλ λ η. Κ ά τω ά π ’ αύτές τις συνθήκες, κάτω άπό τό βάρος τών δασμών καί τό ζυγό τών τοκογλύφων, ή κοινοτική ιδιοκτη­ σία πάνω στό -έδαφος δέν άποτελεΐ πιά ένα πλεονέκτημα, μετατρέπεται σέ άλύσίδες. Σ υχνά οί χωρικοί δραπετεύουν ά π ’ τήν κοι­ νότητα, μέ ή χω ρίς τήν οίκογένειά τους, έγκαταλείπουν τή γ ή τους καί άναζητοΟν τρόπο γ ιά τήν έξασφάλιση τής ύπαρξής τους στά κέρδη ά π ’ τά υπολείμματα*. Είναι φανερό δτι ή κοινοτική ιδιοκτησία στή Ρ ω σ ία ξεπέρασε τήν περίοδο τής άνθισής της καί βαδίζει, σύμφωνα μ’ δλα τά φαινόμενα, πρός τή διάλυσή της. Σύγχρονα δέν είναι λιγότερο βέ­ βαιο δτι μπορεΐ νά μετατραπεϊ ή κοινωνική αύτή μορφή σέ μιάν άνώ τερη μ ορφή, άν μονάχα διατηρηθεί ώσότου ωριμάσουν ot συν­ θήκες, ot ευνοϊκές γ ιά μιά παρόμοια μ εταμόρφωση, κι άν γίνε: φανερό δτι είναι ίκανή γ ιά μιάν ανάπτυξη, μέ τήν έννοια δτι οί άγρότες θά καλλιεργούν τό έδαφος άπό κοινοϋ** καί δχι πιά χ ω ­ ριστά. Κ αί αύτό τό πέρασμα σέ μιάν άνώτερη μορφή θά πρέπει νά πραγματοποοηθεΐ χω ρίς ot Ρώσοι χωρικοί νά περάσουν άπ ’ τό ένδιάμεσο στάδιο τής άστικής τεμαχισμένης Ιδιοκτησίας. Α ύτό ό­ μ ω ς θά μπορέσει νά πραγματοποιηθεί μονάχα δν πραγματοποιη­ θεί μιά νικηφόρα προλεταριακή έπανάσταση στή δυτική Γαλλίχ πριν τήν όριστική άποσύνθεση αύτής τής κοινοτικής ιδιοκτησία;

* Σχετικά |ΐέ τήν κατίσταση τών /ωριχών, &ίς #.ν«;ιε:α ατά άλλα καί τήν έπίσημη dvaiyopi τής κυβερνητικής αγροτικής έπιτροπής (1873), χαθώ; καί τήν έργασία ν.!» Σκλάντιν, «Στήν έ-αρχία καί οτήν πρωτεύουσα», 'Αγία Πετρούπολη 1870.. έογο Ινός μετριοπαθή συντηοητικοΟ. ** Στήν Πολωνία καί ειδικά στήν επαρχία τοΟ Γκρόντνο, δπου ή πλειοψηφία απ’ το’>; εΰγενείς χο>ρικοΰς, έπειτα άπό τήν έξέγερση τοΟ 1863, χαταοτράφηκαν οικονομικά, ot άγρότες συχνά άγοράζουν ή ενοικιάζουν κτήμα­ τα xal τά καλλιεργο3ν άπό κοινοΟ καί -ρός δ φ ε λ ο ς δ λ ω ν . ΑύτοΙ λοιπόν ot άγρότες ϊέν έχο·>ν πιά, έίώ καί αιώνες, κοινοτική γή, ένώ έπιπλέον είναι Πολωνοί, ΛιθουανοΙ ν.αΐ Λευκορώσοι καί δχι Ρώσοι.

61

* α : προσφέρει ατό Ρ ώ σο χω ρικ ό τή δυνατότητα μιας τέτοιος με­ τατροπής, καί ειδικά τά Ολικά μέσα πού δχει άνάγκη γ ιά νά π ρ αγ ­ ματοποιήσει τήν άνατροπή πού άπαιτείται σ’ δλο τό σύστημά του τής γ εω ργίας. Ό κ. Τ κ άτσ εφ λέει λοιπόν μωρίες δταν ισχυρίζε­ ται δτι οί χωρικοί, ένώ είναι «ίδιοχτήτες», είναι σύγχρονα «πλησιέστερα στό σοσιαλισμό» ά π ’ τούς έργάτες χω ρίς ιδιοκτησία τής δυτικής Εύρώπης. Συμβαίνει άκριβώς τό άντίθετο. Ά ν ύπάρχει κάτι πού μπορεΐ να σώσει τή Ρ ω σική κοινοτική ιδιοκτησία καί ν ά τής έπιτρέψει νά μεταμορφωθεί σέ μ ιά νέα δλο ζω ή μορφή, ε!να; άκριβώς ή προλεταριακή έπανάσταση στή δυτική Ε ύρώπη. Ό κ. Τ κ άτσεφ χειρίζεται μέ τήν Εδια ευκολία τήν πολιτική έπανάσταση καί τήν οικονομική έπανάσταση. Ό Ρωσικός λαός, λ έει, «διαμαρτύρεται άκατάπαυστα» ένάντια στήν ύπολούλωση μέ τή μορφή τών «θρησκευτικών αιρέσεω ν. . . μέ τήν άρνησή του νά πληρώσει τούς φ ό ρ ο υ ς .. . μέ τις ληστοσυμμορίες (ot Γερμανοί έργάτες μπορούν νά συγχαρούν τούς έαυτούς τους γιατί ό Χ άνς δ Γ δάρτης υπήρξε ό πατέρας τής γερμανικής σ οσ ια λ δη μ οκ ρα τίας!), μ έ τις προμελετημένες πυρκαϊές... μέ τις έξεγέρσεις... καί γ ι’ αύτό ό Ρωσικός λαός μπορεΐ νά χαρακτηριστεί σάν ένστικτώδικα έπαναστατικός». Κι δλα αύτά δημιουργούν στόν κ. Τ κ άτσεφ τήν πε­ ποίθηση δτι θά είναι «άρκετό νά διαγείρουμε ταυτόχρονα σέ πολ­ λ ά μέρη τΙς συσσωρευμένες μνησικακίες καί τή δυσαρέσκεια. . . πού συνεχώς βράζουν στήν καρδιά τοϋ λαοϋ μ ας». Τ ό τε «ή ένω ­ ση τών έπαναστατικών δυνάμεων θά πραγματοποιηθεί άπό μόνη της καί ή π ά λ η . . θά πρέπει νά τερματιστεί σ’ δφελος τής ύπάθεσης τοΰ λαοϋ». Ή πρακτική άνάγκη, τό ένστικτο τής αύτοσυντήρησης θά δημιουργήσουν άπό μόνες τους Ιναν «στενό, άκ α ­ τάλυτο δεσμό, άνάμεσα στίς έπαναστατημένες κοινότητες». Είναι άδύνατο νά φανταστεί κανένας έπανάσταση πιό εύκο­ λη καί πιό εύχάριστη. Τ ό μόνο πού χρειάζεται είναι νά πάει κανένας σύγχρονα σέ πολλά μέρη, γ ιά νά κάνουν «άφ ’ έαυτοΰ τους» τά ύπόλοιπα δ «ένστικτώδης έπαναστάτης», ή «πρακτική ά ­ νάγκη» καί τό «ένστικτο τής αυτοσυντήρησης». Κ αί είναι ά κ α τα ­ νόητο π ώ ς μ’ αύτές τις έξαιρετικές εύκολίες δέν πραγματοποιήθηκε έδώ καί καιρό ή έπ ανάσταση, δ λαός δέν άπελευθερώθηκε άκό;ια καί ή Ρ ω σ ία δέν έγινε μιά ύποδειγματική σοσιαλιστική χώ ρα. 'Ω στόσο τά π ράγμ ατα έξελίσσονται έντελώς διαφορετικά. Ό Ρ ω σικός λαός, αυτός ό «ένστικτώδης έπ αναστάτης», όργάνωσε βέ­ βα ια πολυάριθμες άπομονωμένες έξεγέρσεις ένάντια στήν τ άξη τώ ν ε ύ γ ε ν ώ ν κι ένάντια σ’ βρισμένους ύπάλληλους, μά π ο τ έ έ ν ά ν τ ι α σ τ ό ν τ σ ά ρ ο , Ι ξ ω ά π’ τις

62

περιπτώσεις πού Ινας ψ ε ύ τ ι κ ο ς τ σ ά ρ ο ς Ιμπαινβ':έπΐ κεφαλής του γ ιά νά διεκδικήσει τό θρόνο. Ή τελευταία σημαν­ τική έξέγερση τόν καιρό τής Αικατερίνης Β ', Ιγινε δυνατή γ ια ­ τί ό Έ μιλιάν Π ουγκατσόφ έ|Αφανιζόταν σάν ό σύζυγός της Π έτρος ό Γ ', πού δέν τόν είχε δολοφονήσει μ ά μονάχα έκθρονίσει καί ρί­ ξει στη φυλακή, άπ ’ δπου δήθεν είχε δραπετεύσει. Ό τσάρος άντίθετα, φαίνεται στό χωρικό σάν έπίγειος θεός! Ό θ ε ό ς είναι ψηλά κι ό τσάρος είναι μακριά, άναφωνεΐ μέ φωνή απελπισίας. Είναι έξω άπό κάθε άμφιβολία δτι ή μ άζα τοΰ άγροτικοΰ πληθυ­ σμού, κυρίως επειτα άπ ’ τήν έξα γορά τής άγ γ α ρείας, βρίσκεται σέ ;ιιά κατάσταση πού τήν ύποχρεώνει δλο καί πιό πολύ νά π α ­ λεύει ένάντια στήν κυβέρνηση καί τόν τσάρο. 'Ω στόσο ό κ. Τ κ ά ­ τσεφ άς διηγηθεΐ σέ άλλους τό παραμύθι του γ ιά τόν «ένστικτώδη επαναστάτη». Έ π ε ιτ α , κι άν άκόμα ή μ ά ζα τών Ρ ώ σω ν χω ρικώ ν ήταν ά ­ πό ένστικτο δσο τό δυνατό πιό έπαναστατική, κι άν άκόμα υπο­ θέταμε δτι οί έπαναστάσεις μποροΰν νά πραγματοποιούνται κατά πα ραγγελία, δπως Ινα κομμάτι βαμβακερό |ΐέ λουλούδια ή δπως Ινα σαμοβάρι, σάς ρω τώ άν έπιτρέπεται σ’ εναν άνθρωπο μ εγ α ­ λύτερο άπό δώ δεκα χρονών νά Ιχει μ ιά τόσο τρομαχτικά παιδι­ κή άντίληψη γιά τήν πορεία μιας έπ ανάστασης; Κ αί νά ποΰμε 3τι αύτό γράφ τηκε ύστερα άπ ’ τή λαμπρή άποτυχία τής π ρώ τη ς έπανάστασης πού κατασκευάστηκε πάνω σ ’ αύτό τό μπακουνικό υ­ πόδειγ μ α: τήν έπανάσταση τής ’ Ισπανίας τοΰ 18 73 . Κ ι έκεϊ έ­ πίσης πήγαν σύγχρονα σέ πολλά μέρη. Κι έκεΐ πίστευαν δτι ή πρακτική άνάγκη, καί τό ένστικτο τής αυτοσυντήρησης θ’ άποκαθιστοΰσαν άπό μόνα τους ένα σταθερό καί άδιάσπαστο δεσμό άνάμ εσα στίς έπαναστατημένες κοινότητες. Τ ί συνέβη ώ σ τό σ ο ; Κ ά ­ θε κοινότητα, κάθε πόλη οέν έκανε τίποτ’ άλλο άπό τοΰ νά ύπερασπ ίζΐΐ τόν έαυτό της, χω ρίς κάν νά υπάρξει θέμα άλληλοϋποστήριξης, καί ή Π ά βια , πού δέν είχε πα ρά μ ονάχα 3.00 0 στρατιώτες στή διάθεσή της, ύπόταξε τή μιά πόλη υστερ άπ ’ τήν άλλη κι έθεσε τέρμα σ’ δλη αύτή τήν άναρχική λαμπρότητα μέ­ σ α σέ δυό βρομάδες περίπου. (Δ ές τό άρθρο μου: «Οί μπακουνιστές στό έργο» δπου άναγράφονται λ επ τομ έρειες). Ή Ρ ω σ ία βρίσκεται χω ρίς άλλο στήν παραμονή μιας έπανάστασης. Τ ά οικονομικά της είναι όλοκληρωτικά άποσυντεθιμένα. Τ ό πιεστήριο τώ ν φορολογιών άρνεϊται νά συνεχίσει καί οί τόκοι τών παλιών κρατικών δανείων πληρώνονται μέ νέα δάνεια, πού τό καθ’ ενα άπ’ αύτά γ ιά νά συναφτεΐ προσκρούει σέ δλο και μεγαλύτερες δυσκολίες. Μ ονάχα μέ τήν πρόφαση δτι κατασκευ­ άζονται νέες σιδηροδρομικές γραμμές κατορθώνουν άκό;ια νά προ-

63

μηθεύονται χρή μα τα ! Ή διοίκηση είναι διεφθαρμένη «μέχρι μυελοΟ όστέων». Οί ύπάλληλοι ζοΟν περισσότερο άπό τις κα τα χρή ­ σεις, τά χα ράτσια, καί λιγότερο ά π ’ τό μιστό τους. Ή άγροτική π α ραγω γή — πού είναι ή πιό σημαντική στή Ρ ω σ ία — έχει τε­ λείως άποδιοργανωθεΐ μέ τήν έξα γορά τοϋ 1861. Ή μ εγάλη γ αιο­ κτησία στερείται έργατικής δύναμης, οί χωρικοί στερούνται γ ή ς, λυγίζουν κάτω ά π ’ τούς φόρους καί καταλη στεύον'αι άπ ’ τούς το­ κογλύφους. Ή άγροτική π α ραγ ω γ ή περιορίζεται χρόνο μέ τό χρό­ νο. Τ ό σύνολο συγκρατιέται μέ πολύ μεγάλο κόπο καί μονάχα έπιφανειακά άπό έναν άσιατικό δεσποτισμό, πού σ χετικ ά μ’ αύτόν έμεϊς οί δυτικοί δέν ίχουμε τήν παραμικρή ιδέα. Ά π ό Εναν ·δεσποτισμό πού— έπειδή δέν είναι εύχαριστημένος μέ τόν έαυτό "ου άφού ϊρχεται σέ μιά δλο καί πιό άνοιχτή σύγκρουση μέ τις άντιλήψεις τών μορφωμένων τά ξεω ν, προπάντων μέ τις αντιλήψεις τής αστικής τάξης τής πρωτεύουσας πού άναπτύσσεται, — μπερ­ δεύτηκε ό ίδιος στό πρόσωπο τοΰ σημερινού έκπροσώπου του, κά­ νοντας σήμ ερα παραχω ρή σεις στό φιλελευθερισμό πού αύριο τις άποσύρει άπό φόβο, μέ άποτέλεσμα νά χάνει μ ’ αύτόν τόν τρόπο δλο καί πιό πολύ τό κύρος του. Τ ά πιό μορφωμένα στρώμ ατα τοΰ έθνους, πού συγκεντρώνονται στήν πρωτεύουσα, βλέπουν δλο καί καλύτερα δτι είναι ανυπόφορη αύτή ή κατάσταση τώ ν πραγμά τω ν, δτι πλησιάζει μιά άνατροπή, ένώ σύγχρονα φαντάζονται δτι θά μ,πορέσουν νά έπιβάλλουν σ’ αύτή τήν άνατροπή μιά εΙρηνική, μιά συνταγματική πορεία. Ό λ ε ς οί προϋποθέσεις γ ιά τήν έπανά­ σταση υπάρχουν- θ ά κατακερματιστεί άπ ’ τις άνώ τερες τάξεις τής πρωτεύουσας, ίσω ς άπ ’ τήν ίδια τήν κυβέρνηση, οί χωρικοί δ­ μως θά τή συνεχίσουν καί γρήγ ορ α θά τή βγάλουν άπ ’ τήν πρώτη της φάση τή συνταγματική. Ή έπανάσταση αύτή θά 2χει τε­ ράστια σημασία γ ιά όλόκληρη τήν Εύρώπη, Ισ τω καί μόνο γ ιά τό γεγονός δτι θά συντρίψει μ’ ένα μονάχα χτύπημα τήν τελευ­ ταία άθικτη έφεδρεία τής Εύρωπαΐκής ά ν 'ίδ ρ α σ η ς. Α ύτή ή έπα­ νάσταση είναι, χω ρίς άλλο, έπικείμενη. Υ π άρχου ν μονάχα δυό γεγονότα πού μποροΰν νά τήν καθυστερήσουν: ένας έπιτυχημένος πόλεμος ένάντια στήν Τουρκία ή τήν Α ύστρία, πού θ’ άπαιτοϋσε χρήμα καί άσφαλεϊς συιιμάχους, ή μιά πρόωρη άπόπειρα έξέγερσης, πού θά ξανάρριχνε τις κατέχουσες τάξεις στήν άγκ αλ ιά τής κυβέρνησης. Γράφτηκε τόν ’Απρίλιο τοΟ 1875. Υπογραφή: Φ. Ένγκελς. Δηίλοαιεύιηκε ατά φ. 43, 44 καί 45 τοΟ «YOLKSSTAAT», στίς 16, 18 xzl 21 ’Απριλίου 1875, σέ μπροσούρα μέ τίτλο -SOCIAI-ES AUS RUSSLAND· Λειψία 1875, καθώς καί στό βιβλίο τοΟ Ένγκελς •INTERNATIONALES AUS DEM VOLKSSTAAT (1871 - 1875)» Βερολίνο 1894

64

ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΣΤΟ ΑΡΘΡΟ «ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΣΤΗ ΡΩΣΙΑ» Η ρ ώ τ’ άπ ’ δλα έπιβάλλεται νά κάνω μιάν έ~ανόρθω ση: ό κ· Τ κ άτσεφ δέν ήταν πραγμ ατικά ένας μπακουνικός, δηλαδή Ινας αναρχικός: Ισχυριζόταν δτι είναι Ινας «μπλανκιστής». Τ ό λάθος μου ήταν φυσικό, γιατί ό έν λ ό γ φ κ- Τ κ άτσ εφ , σύμφωνα μέ τό έ­ θιμο τών Ρ ώ σ ω ν προσφύγων έκείνης τής έποχής, κήρυσσε τόν έαυτό του αλληλέγγυο μπροστά στή δυτική Εύρώπη μέ δλη τή ρωσική πολιτική προσφυγιά, καί ύπεράσπιοε έπίσης στή μπρο­ σούρα του τόν Μπακούνιν καί συντροφιά ·έ*άντια στήν κριτική μου, σάν ή τελευταία νά τόν άφοροϋσε προσωπικά. Οί άπόψεις του οί σχετικές μέ τή ρωσική κομμουνιστική α ­ γροτική κοινότητα, πού ύποστήριξε κα τά τήν περίοδο τή ς πολε­ μικής μ ας, ήταν στό βάθος τους οί άπόψεις τοϋ Χέρτσεν. Α ύτός ό τελευταίος πανσλάβιστης, άνθρωπος τώ ν γραμ μάτω ν πού τόν κα­ θιέρωσαν γ ιά έπ αναστάτη, Ιμαθε άπ ό τις «Μ ελέτες γ ιά τή Ρ ω ­ σία» τοϋ Χ αξτχάουζεν δτι οί σκλάβοι χωρικοί τών γαιοκτη­ σιών του δέν κατείχαν ίδιόχτητες γαϊες, μ ά ξαναμοίραζαν άπ ό καιρό σέ καιρό άνάμεσά τους δργ ώ μ ατα καί λιβάδια. Μέ τήν ι­ διότητά του τοϋ άνθρώπου τώ ν γραμ μάτω ν, δέν είχε άνάγκη νά μελετήσει — πράγμ α πού δέν ά ργησε νά γίνει γνω στό σέ δλους καί στόν καθένα χω ριστά— δτι ή κοινοτική Ιδιοκτησία ήταν μιά μορφή κατοχής πού είχε κυριαρχήσει κα τά τούς πρωτόγονους χρό­ νους στούς Γερμανούς, στούς Κ έλτες, στούς ’ Ινδούς, καί μ’ Ινα λόγο, σ’ δλους τούς ίνδοευρωπαϊκούς λαούς. "Ο τι ύπήρχε πάντα στήν ’ Ινδία, δτι είχε καταργηθεί τελευταία μέ τή βία στή Σ κ ω ­ τία καί τήν ’ Ιρλανδία, δτι τή συναντ&με άκ όμ α σέ όρισμένα μέρη στή Γερμανία κι δτι ήταν μιά θνησιγενής μορφή κατοχής πού άντιπροσώπευε, γενικά, Ινα κοινό φαινόμενο σ’ δλους τούς λα­ ούς σ’ Ινα δρισμένο στάδιο τής ανάπτυξής τους. Σ ά ν πανσλαβιστής δμ ω ς δ Χ έρτσεν, πού τό πολύ - πολύ ύπήρξε σοσιαλιστής στά λό­ γ ια , είδε στήν κοινότητα Ινα νέο πρόσχημα γ ιά νά έμφανίσει κ ά ­ τω άπ ό Ινα άκ όμ α πιό λαμπρό φ ώ ς , άπέναντι στή σαπισμένη Δ ύ ­ ση, τήν «άγια» Ρ ω σ ία καί τήν αποστολή πού είχε νά άνανεώσει καί ν’ άναγεννήσει, στήν άνά γκη μέ τ ά δπλα, αύτή τήν άποσυντεθιμένη Δύση πού είχε ζήσει τή ζ ω ή της. ’Εκείνο δη­ λαδή πού δέν μποροΰν νά πραγματοποιήσουν, π α ρ’ δλες τους τίς

65 5

προσπάθειες, οί Γάλλοι καί "Α γγλοι έσχατόγηροι, οί Ρώσοι τό ϊχουν στή χ ώ ρ α τους πανέτοιμο. Ν ά διατηρήσει τήν κοινότητα καί ν’ Απελευθε­ ρώσει τό άτομο, νά έπεχτείνει ατίς πόλεις καί σ’ δλο τό Κ ράτος τήν αγροτική αύτονομία τών χω ριώ ν καί τώ ν καντονίων, διατηρώντας σύγχρονα τήν έθνική §νότητα, νά τό πρόβλημα τοϋ μέλλοντος τής Ρω σία ς, τό Γδιο πρόβλημα κοινωνικής άντινομίας πού απ ασχο­ λεί καί παθιάζει σήμερα τά πνεύματα τής Δύσης. (Χ έρτσεν, «Γ ράμ μ ατα στόν Λίντον») · Υ π ά ρ χ ε ι λοιπόν στή Ρ ω σ ία , όπ ω ς φαίνεται, ένα πολιτικό πρόβλημα, ένώ δσον αφορά τό «κοινωνικό πρόβλημα» αύτό είναι λυμένοΌ Τ κ άτσεφ , μιμητής τοϋ Χέρτσεν, άπλοποίησε δπως ό τε­ λευταίος τό πρόβλημα. "Α ν καί σ τά 1875 δέ μποροϋσε πιά νά ισχυριστεί δτι τό «κοινωνικό πρόβλημα» λύθηκε στή Ρ ω σία , είπε δτι οί Ρώσοι χωρικοί, αΰτοί οί γεννημένοι κομμουνιστές, βρίσκον­ ταν άπειρα πιό κοντά στό σοσιαλισμό καί, έπί πλέον, ζοϋσαν. πο­ λύ πιό ευτυχισμένοι σέ σχέση μέ τούς φτωχούς προλετάριους τής δυτικής Ε ύρώπης, πού είχαν έγκαταλειφτεΐ άπ ’ τό θ ε ό . 'A y οί Γάλλοι ρεπουμπλικάνοι, ά π ’ Αφορμή τήν έκατοντάχρονη έπαν.αστατική δράση, θεωρούσαν τό λαό τους σάν τόν έκλεκτό λαό άπό πολιτική άποψη, πολλοί Ρ ώ σοι σοσιαλιστές αύτής τής έποχής κή­ ρυξαν στή Ρ ω σ ία τό λαό της σάν τόν έκλεκτό άπ ’ τήν κοινωνι­ κή άποψη. Δ έ θά είναι λοιπόν τό προλεταριάτο τής δυτικής Ε ύ­ ρώ πης πού θά φέρει μέ τήν πάλη του τήν οικονομική άναγέννηση στόν παλιό κόσ|ΐο, δχι, αύτή ή Αναγέννηση θά τοϋ προσκομι­ στεί ά π ’ τά κατάβαθα τής Ρ ω σικ ή ς Αγροτιάς. Α ύτή τήν παιδική Αντίληψη κριτικάρησα. «'Ω στόσο ή ρωσική κοινότητα άπ όσπασε τήν προσοχή χαί ά ξιζε τήν έχτίμηση άνθρώπων πού είναι σαφ ώ ς Ανώτεροι σέ σχέ­ ση μέ τούς Χέρτσεν καί τούς Τ κ άτσ εφ . Έ ν α ς Απ’ αύτούς ήταν. 6 Νικολάι Τσερνιτσέφσκι, αύτός δ μεγάλος διανοητής, στόν όποιο ή Ρ ω σία τόσα χρω στάει καί πού ό άργός του θάνατος, χάρη σέ μιά παρατεταμένη έξορία άνάμεσα στούς Γιακούτους τής Σ ιβη ρία ς, θά στιγματίζει τή μνήμη τοΰ ’Αλεξάνδρου τοϋ Β ', τοΰ «Ε λ ευ θ ερ ω ­ τή». Έ ξ αίτιας τοϋ πνευματικού χάσματος πού χώ ριζε τή Ρ ω σία Απ’ τή δυτική Ευρώπη, ό Τερνιτσέφσκι δέν γνώ ρισε ποτές του,τά έργα τοΰ Μ άρξ, κι δταν έκδόθηκε Τ ό Κ ε φ ά λ α ι ο αύτός ήταν άπ ό καιρό στό Σρέντνε - Βιλουίσκ, Ανάμεσα στούς Γιακούτους. 'Ο λ η ή πνευματική του Ανάπτυξη πραγματοποιήθηκε κ ά τω άπ ’ τίς

συνθήκες πού δημιουργήθηκαν ά π ’ αύτό τό χά σμ α . Ε κ είν ο πού -ή ρωσική λογοκρισία παρεμπόδιζε ήταν σχεδόν, ή όλοκληρωτικά, ανύπαρκτο γιά τή Ρ ω σία. Κ α τά συνέπεια άν βρίσκουμε σ’ αύ­ τόν , έδώ κι έκεΐ, άδύνατα άπ οσπάσμ ατα, καί μια κάποια στενό­ τητα ορίζοντα, δέν μπορεΐ παρά νά μ ά ς έκπλήσσει τό γ εγ ο ­ νός δτι δέν συναντάμε πολύ περισσότερες παρόμοιες άδυναμίες. Κι ό Τσερνιτσέφσκι έπίσης βλέπει στή ρωσική άγροτική κοι­ νότητα τό μέσο γιά νά περάσει κανένας ά π ’ τή σημερινή κοινω­ νική μορφή σ’ ενα στάδιο ανάπτυξης ανώτερο άπ ’ τή μιά σέ σχέ­ ση μέ τή ρωσική κοινότητα, κι ά π ’ τήν άλλη σέ σχέση σέ τήν κεφαλαιοκρατική κοινωνία τής δυτικής Ευρώπης μέ τίς ταξικές της αντιθέσεις. Κ αί στό γεγονός δτι ή Ρ ω σ ία διαθέτει αύτό τό μέσο ένώ ή Δύση τό στερείται, ό Τσερνιτσέφσκι διακρίνει σ’ αύ­ τό ένα πλεονέχτημα τής Ρω σία ς. Έ έγκαθίδρυση μιας καλύτερης κοινωνικής τά ­ ξης στή δυτική Ε υρώπη Ιχει καταστεί ξεχ ω ριστά δύ­ σκολη μέ τήν απεριόριστη έπέκταση τών ατομικών δικ αιω μ ά τω ν . . . είναι δύσκολο ν’ άπαρνηθεΐ κανένας Ισ τω κι ενα άσήμαντο μέρος άπ ’ δ,τι Ιχει συνηθίσει ν’ απολαμβάνει: καί στή Δύση τό άτομο είναι κιόλας συνηθισμένο νά κάνει χω ρίς τόν παραμικρό περιορι­ σμό χρήση τών δικαιωμάτων του. Μ ονάχα μιά λυπηρή πείρα καί μακροχρόνιοι διαλογισμοί θά μπορούσαν νά πείσουν γ ιά τή χρησιμότητα καί τήν αναγκαιότητα άμοιβαίων παραχω ρή σεω ν. Σ τή Δύση μιά καλύτερη τά ­ ξη στις οικονομικές σχέσεις θά συνεπαγόταν θυσίες, γιατί ή έγκαθίδρυση της είναι σπαρμένη μέ δυσκο­ λίες. Είναι άντίθετη μέ τίς συνήθειες τοϋ "Α γγλου καί Γάλλου χωρικοϋ. ’Εκείνο δμως πού φαίνεται σά μιά ουτοπία σέ μιά χ ώ ρ α , ύπάρχει σέ μιάν άλλη σά πραγματικό γ ε γ ο ν ό ς ... συνήθειες, πού ή εισαγω γή τους στήν έθνική ζω ή φαίνεται ξεχ ω ριστά δύσκολη στόν νΑ γ γ λ ο ή στό Γ άλλο, ύπάρχουν στό Ρ ώ σ ο σάν ενα γεγονός τής έθνικής του ζ ω ή ς . . . Έ κοινωνική τάξη πρός τήν όποία ή Δύση θά ήθελε νά πορευτεί σήμερα άπό εναν δρόμο τόσο |ΐακρύ καί τόσο δύσβα­ το, υπάρχει άκόμα σ’ έμάς σά μιά ισχυρή συνήθεια τής άγροτικής ζ ω ή ς . . . Βλέπουμε σήμερα τίς λυπη­ ρές συνέπειες πού γεννοβολοϋνται στή Δύση μέ τό χ ά ­ σιμο τής κοινοτικής ιδιοκτησίας πάνω στό Ιδαφ ος καί τή δυσκολία πού έχουν οί δυτικοί λαοί νά τήν άνα-

67

κτήσουν. Ά ς μάς χρησιμεύσει γ ιά μάθημα τό παρά­ δειγμα τής Δύσης. (Τσερνιτσέφσκι, Έ ρ γ α , έκδεση Γενεύης, τόμος 5 , σελ. 16 - 19. Ά ν α φ έρ ετα ι απ ’ τόν Ιΐλεχάνοφ ατό Ιργο του: «Οί διχοστασίες ]ΐας , Γ ε­ νεύη 1885.) Κ α ί να τί λέει γ ια τούς κοζάκους τών Ούραλίων πού άκόμα. καλλιεργούσαν τή γή άπ ό κοινοϋ καί μοίραζαν κατόπιν τά προ­ ϊόντα της άνάμεσα στίς οικογένειες. Ά ν ot ΟύραλιανοΙ διατηρηθοϋν στό σημερινό τους σύστημα ώ ς τήν εποχή πού θα χρησιμοποιήσουν άγροτικές μηχανές, θά είναι πολύ εύχαριστημένοι γ ια ­ τί διαφύλαξαν ενα σύστημα πού επιτρέπει τή χ ρη ­ σιμοποίηση αυτών τών μηχανών, πού άπαιτοΰν τήν εκμετάλλευση μεγάλων έκτάσεων, σ’ έκατοντάδες ντεσιατίνες. (Σ τό Ιδιο, σελ. 131·) Ά ς μή ξεχνάμε ω στόσο δτι οί ΟύραλιανοΙ πού συνέχιζαν νά καλλιεργοΟν τΙς γαΐες τους άπό κοινού γ ιά λόγους στρατιωτι­ κούς (κι έμεΐς Ιχουμε τόν κομμουνισμό τώ ν στρ α τώ ν ω ν ), κ α τέ­ χουν στή Ρ ω σ ία μιάν Ιδιαίτερη θέση, δπω ς καί οί κοινότητες μ ας ( G e h d f f e r s c a f t e n ) στόν ποταμό Μ οσέλ, μ έ τΙς περιοδι­ κές τους άναδιανομές. Κ ι άν τό σημερινό σύστημα διατηρηθεί σ’ αύτούς ώ ς τήν είσαγω γή τών μηχανών, δέ θά είναι σ’ δφελος τών Ούραλιανών μ ά σ’ δφελος τού ρωσικού θησαυροφυλακίου πού εί­ ναι ot ύπηρέτες του. Έ ν α πράγμα είναι βέβαιο: ένώ στή δυτική Εύρώπη ή κε­ φαλαιοκρατική κοινωνία άποσυντίθεται καί ot άλυτες άντιθέσεις τής ίδιας της τής άνάπτυξης τήν άπειλούν μ έ θάνατο, στή Ρ ω σ ία τό μισό οχεδόν τών γ αιών πού καλλιεργούνται βρίσκεται άκόμα στά χέρια τών άγροτικών κοινοτήτων, μέ τή μορφή τής κολλεκτ;βίστικης ιδιοκτησίας. Ά ν στή Δύση, γ ιά νά λύσουμε τις άντιθέσεις μέ τή άναδιοργάνωση τής κοινωνίας, πρέπει άπαραίτητα δλα τχ μέσα τής π α ραγω γ ή ς, συμπεριλαμβανομένης καί τής γ ή ς, νά άνή­ κουν σ’ δλη τήν κοινωνία, ποιά σχέση ύπάρχει άνάμεσα στήν ϊδιοχτη σία πού πρόκειται νά θεμελειωθεϊ στή Δύση καί τήν κοινοτική ιδιοκτησία πού υπάρχει ήδη ή άκριβέστερα πού ύπάρχει άπό πάν­ τα στή Ρ ω σ ία ; Δ έ θά μπορούσε άραγες ή τελευταία νά είναι τό ση­ μείο έκκίνησης ένός έθνικού κινήματος πού θά πηδούσε πάνω άπ’ δλη τήν κεφαλαιοκρατική περίοδο, γ ιά νά μεταμορφώσει διά μιας τόν ρωσικό άγροτικό κομμουνισμό σέ νεώτερη σοσιαλιστική Ιδιο­ κτησία δλων τών μέσων π α ραγ ω γ ή ς, πλουτίζοντάς την μέ δλες

τις τεχνικές πραγμ ατώ σεις τής κεφαλαιοκρατικής περιόδου; "II δπ ω ς είπε 6 Μ άρξ, διατυπώνοντας τή σκέψη τοΟ Τσερνιτσέφσκ·., σ ’ Ινα γρά|ψα πού άναφέρεται πιό κ ά τ ω : «"Α ν ή Ρ ω σ ία πρέπει ν’ Αρχίσει μέ τό νά καταστρέφει — δπω ς τό θέλουν οί φιλελεύτεροι οικονομολόγοι τη ς — τήν Αγροτική κοινότητα γ ιά νά περάσει στό κεφαλαιοκρατικό καθεστώ ς, ή Αν, Αντίθετα, θά μπορέ­ σει, χω ρίς νά ύποστεΐ τΙς ώδινες αύτοϋ τοΰ καθεστώτος, νά οίκοιοποιηθεϊ δλους τούς καρπούς, Αναπτύσσοντας τά δικά της ιστο­ ρικά δεδομένα;» Ό ίδιος δ τρόπος μέ τόν όποιο τίθεται τό έρώτημ α δείχνει μέ ποιό τρόπο πρέπει νά προσπαθήσουμε νά τό λύσουμε. Ή Ρ ω ­ σική κοινότητα ύπήρξε έκατοντάδες χρόνια χω ρίς ποτέ νά τής δημιουργηθεΐ ή τάση νά μετατραπεΐ σέ μιά άπό κοινοΰ ιδιοκτη­ σία άνώ τερης μορφής. Τ ό Γδιο συνέβη μέ τή Γερμανική μάρκ, τήν Κελτική πάτριά, τΙς ’ Ινδικές κοινότητες καί άλλες, μ έ τόν πρωτόγονο κομ;ιουνισμό τους. "Ο λες κατέληγαν νά χάσουν κά τω άπ ’ τήν έπίδραση τής έμπορευματικής π α ραγ ω γ ή ς καί τΙς Ανταλ­ λαγ ές άνάμεσα σέ οικογένειες καί άτομα — π α ραγ ω γ ή καί Αντα λλα γές πού τούς περιέβαλαν ή πού γεννιόταν μέσα τους και προοδευτικά τούς κατακτούσαν — τόν κομμουνιστικό τους χ α ρ α ­ κτήρα γιά νά μεταμορφωθούν σέ κοινότητες ίδιοχτητών πού είναι Ανεξάρτητοι μεταξύ τους. Έ τ σ ι λοιπόν, γενικά μποροΟμε σή ­ μερα νά θέσουμε τό ζ ή τ η μ α : νά γνωρίσουμε δηλαδή δτι άν ή ρω σι­ κή κοινότητα δέν μπορεΐ νά Ιχει Ιναν άλλο καί καλύτερο προορι­ σμό, ή αιτία δέ βρίσκεται στό Ισωτερικό της, μά Αποκλειστικά στό γεγονός δτι σέ μιά Απ’ τΙς ευρωπαϊκές χ ώ ρες διατήρησε μιά κάποια ζω τικότητα μέχρι μιά έποχή πού, στή δυτική Εύρώπη, ή έμπορευματική γενικά πα ραγ ω γ ή καί ή άνώ τερη καί τελευταία τη ς μορφή, ή κεφαλαιοκρατική π α ρα γ ω γ ή , Ιχει ϊρθει σέ σύγ­ κρουση μέ τις παραγιογικές δυνάμεις πού δημιούργησε: δέν είναι ■πιά σέ θέση νά τΙς κατευθύνει καί πεθαίνει άπ ’ τΙς Αντιθέσεις καί τις συγκρούσεις πού γεννοβολοΰν. Α ύτό Αποδεικνύει κιόλας δτι ή πρωτοβουλία γ ιά μιά τέτοια μεταμόρφωση τής ρωσικής κοι­ νότητας δέ μπορεΐ νά προελθεί π αρά μονάχα ά π ’ τό βιομηχανικό προλεταριάτο τής Δύσης καί ίχ ι Απ’ τήν ίδια τήν κοινότητα. Ή νίκη τοΰ προλεταριάτου τής δυτικής Ε ύρώπης πάνω στήν άστι­ κή τάξη καί ή συνακόλουθη άντικατάσταση τής κεφαλαιοκρατικής π α ρ α γ ω γ ή ς άπ ό μιά π α ρα γ ω γ ή πού νά διευθύνεται άπ ’ τήν κοινω­ νία, νά δ Απαραίτητος προκαταρκτικός δρος γ ιά νά μπορέσει ή ρωσική κοινότητα νά φτάσει τόν ίδιο βαθμό άνάπτυξης. Σ τήν πραγμ ατικότητα, δ άγροτικός κομμουνισμός, κληρονο­ μ ιά τοΰ καθεστώτος τών πατριών, ποτέ δέν έδω σε τό παραμικρό

μόνος ■’O'), ϊν.-ος τήν ll'.y. του τήν αποσύνθεση. Ή ρωσική α ­ γροτική κοινότητα ήταν, στά 1861 κιόλας, μ ια μορφή άρκετά άδυνατισμένη αύτοΰ τοϋ κομμουνισμού. Ή άπό κοινοΰ καλλιέργεια, τοΰ έδάφους πού ύπάρχει άκόμα μέ όρισμένες περιοχές τής ’ Ιν­ δίας καί στήν οικιακή κοινότητα τών Νοτιοσλαύων (ζαντρούγκα)' — πιθανό πρόγονο τής ρωσικής κοινότητας — ύποχρεώθηκε v iπαραχω ρήσει τή θέση της στήν έκμετάλλευση κα τά οικογένειες. Ή κοινοτική ιδιοκτησία δέν έκδηλωνόταν π α ρά μέ τις έπαναλαμβανόμενες άναδιανο;ιές τοΰ έδάφους, πού πραγματοποιούνταν, άνάλ ογα μ έ τά μέρη, σέ πολύ διαφορετικά χρονικά διαστήματα. Ά ν δμως αυτές οί ανακατανομές σταματήσουν αυθόρμητα, ή υστέ­ ρα άπό μιά ειδική διαταγή, τότε θά έχουμε αμ έσως ένα χωριό ιδιοκτητών κληρούχων άγροτώ ν. Κ α ί μόνο ώ στόσο τό γεγονός δτι ή κεφαλαιοκρατική π αρα­ γ ω γ ή στή δυτική Ευρώπη, ένώ ύπάρχει δίπλα στή ρωσική αγ ρ ο­ τική κοινότητα, τρέχει πρός τήν καταστροφή της καί περικλείνει κιόλας τό σπέρμα μιας νέας μορφής π α ραγ ω γ ή ς, δπου τά μ έσα τής π α ραγω γή ς, σάν κοινωνική ίδιοχτησία, θά χρησιμοποιούνται σύμφωνα μ’ ένα καθορισμένο σχέδιο, αύτό καί μόνο τό γεγονός δέν μπορεΐ νά έμφυσίσει στή ρωσική κοινότητα μ ιά δύναμη πού νά τής έπιτρέψει νά τεκνογονήσει αύτή τή νέα κοινωνική μορφήI Iώ ς fiic μπορούσε ·/' άφομοιώσίΐ τίς γιγάντιες π αραγω γικ ές δυ­ νάμεις τής κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας μέ τή }Αορφή τής κοινω­ νικής Ιδιοκτησίας καί τοΰ κοινωνικοΰ μέσου, προτοΰ ή ίδια. ή κεφαλαιοκρατική κοινωνία νά πραγματοποιήσει αύτή τήν ε­ π α νάστα ση; Π ώ ς θά μποροΰσε ή ρωσική κοινότητα νά μάθει τόν κόσμο νά χειρίζεται τή μεγάλη βιομηχανία σύμφωνα μέ κοινω­ νικές αρχές, δταν ή ίδια ξέμαθε νά καλλιεργεί τό Γδιο της τό Ιδαφος άπό κοινοΰ; Είναι αλήθεια δτι στή Ρ ω σ ία πολλοί είναι οί άνθρωποι πού γνωρίζουν καλά τή δυτική κεφαλαιοκρατική κοινωνία, μ’ δλες της τις άδιάλλεκτες άντιθέσεις καί συγκρούσεις, κι δτι έχουν μιά ξεκάθαρη ίδέα γ ιά τή διέξοδο άπ ’ αύτό τό φαινομενικό αδιέ­ ξοδο. Ό μ ω ς , πρ ώ τα - π ρώτα οί μερικές χιλιάδες τά άτομ α πού· κατανοοΰν αύτό τό τελευταίο δέ ζοΰν άπό κοινού, καί τά πενήν­ τα έκατομμύρια πού ζοΰν στή Μ εγάλο - Ρ ω σ ία κά τω άπ ’ τό κα­ θεστώς τής κοινοτικής Ιδιοκτησίας τοΰ έδάφους, δέν έχουν τήν παραμικρή ίδέα αύτής τής διεξόδου. 01 άντιλήψεις αύτών τω ν μερικών χιλιάδων τούς είναι στόν Γδιο βαθμό ξένες καί άκατανόν;τες-δσο ύπήρξαν στούς Ά γ γ λ ο υ ς προλετάριους τοΰ 18 00 καί 1 8 4 0 τά σχέδια πού έφεύρισκε γ ιά τή σω τηρία τους δ Ρόμπερτ Ό ο ε ν -

70

Κ αί ή πλειοψηφία τών έργατών πού έργάζονταν στό έργοστάσια τοϋ Ό ο υ ε ν στή Ν έα Λ άρνακα ήσαν άνθρωποι πού, κι αύτοί, εί­ χαν, γεννηθεί καί μ εγαλώσει άνάμεσα στά ήθη καί Ιθιμα ένός φυλ«τικοΰ κομμουνιστικού συστήματος σέ κατάσταση άποσύνθεσης, σέ μιά σκωτική κελτική πάτριά. "Ο μ ω ς δ "Οουεν ποτέ δέν είπε δτι «ύ τοί ot άνθρωποι τόν κατανοούσαν καλύτερα. Δεύτερο, ιστο­ ρικά, είναι αδύνατο μιά κοινωνία πού βρίσκεται σ’ Ινα στάδιο οικονομικής άνάπτυξης, νά Ιχει νά λύσει προβλήματα καί συγ­ κρούσεις πού γεννιούνται καί πού δέ μπορούν π αρά νά γεννούνται σέ μιά κοινωνία πολύ πιό εξελιγμένη. “ Ολες οί μορφές τής κοι­ νότητας τής πατρίας, προγενέστερες σέ σχέση μέ τήν έμφάνιση τής ■έμπορευματικής π α ραγ ω γ ή ς καί τών Ιδιωτικών άνταλλαγώ ν, δέν ϊχουν σέ σχέση μέ τή μέλλουσα σοσιαλιστική κοινωνία τίποτ’ άλλο τό κοινό, έκτός ά π ’ τό γεγονός δτι όρισμένα π ράγμ ατα , τά μ έσα π α ραγω γ ή ς άνήκουν άπό κοινού καί ύπηρετούν άπό κοινού βρισμένες όμάδες. Αύτή δμως ή άναλογία δέν καθιστά τήν κ α τώ τε­ ρη άύτή κοινωνική μορφή Ικανή νά μετατραπεϊ σέ μελλοντική σο­ σιαλιστική κοινωνία, τελευταίο προϊόν τής κεφαλαιοκρατικής κοι­ νωνίας, πού πήγασε μέσ’ ά π ’ αύτήν- Κ άθε οίκονομικός σχη<ιβτισμός πρέπει νά έπιλύει τά δικ ά του προβλήματα πού γεννιούνται άπ’ τόν ίδιο. Ν ’ άναλάβει νά λύσει προβλήματα πού τίθενται μπρο­ στά σ’ Ιναν έντελώς διαφορετικό σχηματισμό άποτελει παραλογ:σμό. Κ ι αύτό άφορά τόσο τή ρωσική κοινότητα δσο καί τή ζαντρούγκα τών Νοτιοσλαύων, τήν Ινδική κοινότητα τής πάτριάς ή κάθε άλλη κοινωνική μορφή τής έποχής τής άγριότη τας ή τής βαρβαρότητας, πού χαρακτηριζόταν μέ τήν άπό κοινού κατοχή τώ ν μέσων πα ραγ ω γ ή ς. Σ ’ άντάλλαγμ α, είναι δχι μονάχα δυνατό μά βέβαιο δτι υ­ στέρα άπ ’ τή νίκη τοΰ προλεταριάτου καί τή σοσιαλιστικοποίηση τών μ έσω ν π α ραγ ω γ ή ς στούς λαούς τής δυτικής Εύρώπης, ot χ ώ ρες πού μόλις ϊχουν είσέλθει στήν όδό τής κεφαλαιοκρατικής π α ραγω γ ή ς καί δπου ύπάρχουν άκόμα συνήθειες πάτριάς ή ύπολείμματά της, μποροΰν νά χρησιμοποιήσουν αύτά τ ά ύπολείμματΛ κοινοτικής Ιδιοκτησίας καί τις άντίστοιχες σ’ αύτά λαϊκές συ­ νήθειες σάν ενα Ισχυρό μέσο γ ιά νά έπιταχύνουν αισθητά τήν α­ νέλιξή τους πρός τή σοσιαλιστική κοινωνία καί μ’ αύτό τόν τρό­ πο ν’ άποφύγουν ενα μεγάλο μέρος άπ ’ τά δεινά καί τήν πάλη πού θ ά Ιχουμε νά ύποστοΰμε στή δυτική Ε ύρώπη. Ά λ λ ά μονάχα μ έ 'ΐή ν προϋπόθεση δτι ή κεφαλαιοκρατική άκόμα Δύση θά τούς δ ώ Λ ι τό παράδειγμα καί θά τις ύποστηρίξει ένεργά. Μ ονάχα Sτα ν ·ή κεφαλαιοκρατική οικονομία νικηθεί στή χ ώ ρ α δπου γέννήθήνε καί έκεΐ δπου Ιφτασε στή μ εγαλύτ:ρή της άνάπτυξή, μονά­

71

χα δταν οί όπισθοδρομημένες χ ώ ρες Θ4 δοϋν μέ τή βοήθεια χύ­ του τοϋ παραδείγματος «π ώ ς αύτό γίνεται», π ώ ς θά πρέπει νά τεθοΰν οί πα ραγω γικ ές δυνάμεις τής νεώτερης βιομηχανίας, σάν κοινωνική Ιδιοκτησία, στήν ύπηρεσία τοϋ συνόλου τής κοινωνίας, μ ονάχα τότε αύτές οί καθυστερημένες χώ ρες θά μπορέσουν νά μποϋνε σ’ αύτό τό δρόμο τής συντομευμένης άνέλιξης. Μ ονάχα Ετσι, ή έπιτυχία τους θά είναι έξασφαλισμένη. Κ ι αύτό δέν α ­ φορά μονάχα τή Ρ ω σ ία , μ ά δλες τΙς χ ώ ρες πού βρίσκονται στό στάδιο τής -ροκαπιταλιστικ ής τους άνάπτυξης. Σ τή Ρ ω σ ία , ώ ς τόσο, αύτό θά είναι εύκολώτερο για τί Ινα μέρος τοΟ πληθυσμοϋ της Ιχει κιόλας άφομοιώσει τούς πνευματικούς καρπούς τής κε­ φαλαιοκρατικής άνάπτυξης, καί χά ρη σ’ αύτό, κ α τά τό διάστη|ΐα τής έπ ανάσταση;, θά είναι δυνατό ν’ άναδιοργανωθεί ή κοινωνία σχεδόν σύγχρονα μέ τή Δύση. Ό Μ άρξ καί έγ ώ αύτό τό π ράγμ α τό διατυπώσαμε κιόλας στις 21 Ίανουαρίου 18 82 στόν πρόλογο τής ρωσικής Εκδοσης τοϋ «Κομμουνιστικού Μανιφέστου» πού μ εταφράστηκε άπ’ τόν Π λεχάνοφ. Γράψ αμε: «Σ τή Ρ ω σία δμ ως, δίπλα στήν κεφαλαιοκρατική κερδοσκοπία πού αναπτύσσεται πυρετώδικα καί τήν έγ γ εια άστική ίδιοκτησιά πού διατρέχει τό στάδιο τής διαμόρφω σής της, περισσότερο άπ ’ τό μισό τοϋ έδάφους είναι κοινή Ιδιοχτησία τών χω ρικ ώ ν. Κ ι έξ αιτίας αύτής τής κα τά στασης τό πρόβλημα είναι νά μάθουμε άν ή ρωσική άγροτική κοινότητα, αύτή ή άποσυντεθειμένη κιό­ λας μορφή τής άρχαίας κοινής Ιδιοχτησίας τοϋ έδάφους, θά περάσει κα τ’ εύθείαν στήν άνώτερη κομμουνιστική μορφή τής δγγ ε ια ; ιδιοκτησίας, ή άν θά πρέπει στήν άρχή ν’ άκολουθήσει τήν Εδια πορεία άποσύνθεσης πού ύπέστη κα τά τό διάστημα τής ιστο­ ρικής της άνέλιξης στή Δύση. Τ ή μόνη άπάντηση πού μπορούμε νά δώσουμε σήμερα σ’ αύτό τό έρ ώ τη μ α είναι ή άκόλουθη: άν ή ρωτική έπανάσταση δ ώ ­ σει τό σήμα γ ιά μιά προλεταριακή έπανάσταση στή Δύση, κι άν οί δυό τους άλληλοσυμπληρωθοΰν, θά μπορέσει ή σύγχρονη κοινή Ιδιοκτησία τής Ρω σία ς νά χρησιμεύσει σ ά σημείο ξεκινήμα­ τος σέ μ ιά κομμουνιστική άνέλιξη». Ά ς μή ξεχνάμε ώστόσο δτι ή προχωρημένη άποσύνθεση τής ρωσικής κοινοτικής Ιδιοκτησίας, πού άναφέρεται έδ ώ , προόδευσε τεράστια άπό τότε. Οί ήττες στόν πόλεμο τής Κ ριμαίας δείξανε πολύ καλά τήν άνάγκη πού Ιχει ή Ρ ω σ ία άπ ό μιά γ ρ ή ­ γορη βιομηχανική άνάπτυξη. Κ α τά πρώτο λόγο χρειάζονταν σιδηρόδρομοι πού ή έπέχταση τοΰ διχτύου τους θά ήταν άδύνατη χ ω ρ ίς 'μ ιά μεγάλη έθνική βιομηχανία. Π ροκαταρκτικός δρος γ ιά

72

τήν εμφάνισή της ήταν ή δήθεν άπελευθέρωση τών χω ρικ ώ ν. Μ ’ αυτήν άρχισε γ ιά τή Ρ ω σ ία ή κεφαλαιοκρατική έποχή, πού έ­ πίσης ύπήρξε ή έποχή μιας ταχείας καταστροφ ής τής κοινοτικής Ιδιοχτησίας τοϋ έδάφους. Υ π ερφ ορτώνοντας τούς χωρικούς |ΐέ ύψηλές καταβολές έξα γορά ς καί φ όρω ν, ένώ σύγχρονα τούς δίνα­ νε τίς λιγότερο έκτεταμένες καί χειρότερες γαϊες, τούς π α ρ α δ ώ σ α ­ νε στούς τοκογλύφους πού ή πλειοψηφία τους ήταν μέλη τής άγροτικής κοινότητας πού είχαν πλουτίσει. Οί σιδηρόδρομοι άνοιξαν σέ πολλές περιφέρειες, πού άλλοτε ήσαν όπισθοδρομημένες, μ ιά διέξο­ δο γ ια τό στάρι πού παρήγαν. "Ο μ ω ς |ΐέ τούς ίδιους σιδηροδρόμους φέρανε φτηνά προϊόντα τής μ εγά λ ης βιομηχανίας, πού παραμερί­ ζα ν ε τά χειροτεχνικά έπαγγέλ|ΐατα τών χω ρικώ ν πού παρήγαν τά ίδια είδη, κα τά Ινα μέρος γ ιά τή δική τους κατανάλωση καί κα τά ενα μέρος γ ιά τήν πούληση. ΟΕ παλιές οίκονομικές σχέσεις φθάρηκαν, είχαμε τή ρήξη τών δεσμών πού άκολουθεϊ πάντα τό πέρασμ α ά π ’ τή φυσική οικονομία στή χρηματική οικονομία, καί μεγάλες διαφορές περιουσίας χαρακτήρισαν τά μέλη τής κοινό­ τητας. Οί φ τωχοί πέσαν κά τω άπ ’ τό ζυ γό τών πλουσίων. Μ* Iνα λόγο, ή ρωσική κοινότητα άρχισε ν’ άποσυντίθεται άπ ’ άφ ορμή τήν ίδια τήν πορεία διείσδυσης τής χρηματικής οικονομίας, μιά πορεία πού παλιότερα είχε καταλήξει στήν άποσύνθεση τής άθηναϊκής πάτριάς, πριν τόν Σ όλ ω ν α . Ό τελευταίος, είναι άλήθεια, κ α­ τόρθω σε, μέ μιά έπ αναστατική έπέμβαση στό δίκαιο τής ατομι­ κής Ιδιοκτησίας πού ήταν άκ όμ α άρ κετά πρόσφατο, ν’ Απελευθε­ ρώσει τούς ύποδουλωμένους χρεοφειλέτες, παραγράφ οντας άπλούστα τα τά χρέη τους. Δέν μπόρεσε δμ ως νά ξαναφέρει στή ζω ή τήν παλιά αθηναϊκή πάτριά, κα τά τόν ίδιο τρόπο πού δέν ύπάρχει σήμερα δύναμη στόν κόσμο ικανή νά ξαναποκαταστήσει τή ρ ω ­ σική κοινότητα, άπ ’ τή στιγμή πού ή άποσύνθεσή της Ιφτασε σ ’ Ινα δρισμένο έπίπεδο. ’ Α λ λω στε, ή ρωσική κυβέρνηση άπαγόρευσε νά ανακατανέμονται οί γαΐες άνάμ εσα στά μέλη τής κοινότητας σέ χρονικά διαστήματα μικρότερα τών 12 έτών, μέ σκοπό δ χ ω ρι­ κ ό ; νά ξεσυνηθίσει δλο καί περισσότερο αύτό τό Ιθιμο καί ν’ άρχίσει νά θευ>ρεϊ τόν έαυτό του σάν τόν άτομικό ίδιοχτήτη τοϋ κλήρου του. Ό Μ άρξ τό σημείωσε κιόλας στά 1877 σ’ Ινα άπ’ τά γ ρά μ ­ ματά του γιά τή Ρ ω σία·* "Ε νας κάποιος κ. Γιουκόφσκι, δ ίδιο; πού υπογράφει σήμερα τά πιστω τικά γραμ μάτια μέ τήν Ιδιότητά του τοϋ ταμία τής Τ ρ ά π ε ζα ς τοΰ Κ ράτους, δημοσίευσε κάτι σχ ε­

* Βλ. Κ. Μάρξ, Γράμμα στήν σύνταξη το>ν «Ότι-αεατβένιε Ziicitnct».

73

τικό μέ τόν Μ άρς στό «Β έστνικ Έ βρόπ ι» (Ά γ γ ε λ ια φ ό ρ ο ς τής Ε ύ ρ ώ π η ς). Έ ν α ς 4λλος συγγραφ έας, ό Ν . Μ ιχαϊλόφσκι, τοΰ είχ ε Απαντήσει στά «Ό τιετσεστβένιε Ζάπισκι» (Χρονικά τής Π ατρ ί­ δας) 4. Γ ιά νά κάνει μιά διόρθωση σ’ αύτό τό τελευταίο άρθρο, ό Μ άρξ έγραψε στόν συντάκτη τών Ζάπισκι Ινα γ ράμ μα πού γ ι’ αρκετό χρονικό διάστη;ια κυκλοφόρησε στή Ρ ω σ ία σάν αντίγρα­ φο χειρόγραφο τοΰ γαλλικοΰ πρωτοτύπου καί δημοσιεύτηκε στά ρω σικ ά στό «Βέστνικ Ναρόντνοϊ Βόλι» (Ά γ γ ε λ ια φ ό ρ ο ς τής θέλη­ σης τοΰ Λαοΰ) στή Γενεύη στά 18 66 , κι ϊπ ειτα στήν ίδια τή Ρ ω σία5. "Ο π ω ς κάθε τί πού προερχόταν άπ ’ τόν Μ άρξ, προκάλεσε τό ζω η ρό ένδιαφέρον τών ρωσικών κύκλων κι Ιδω σ ε αφορμή σέ κάθε είδους σχόλια, θ ά συνοψίσω γ ι’ αύτό στή συνέχεια τό περιεχόμενό του. Ό Μ άρξ απορρίπτει πρ ώ τα - πρ ώ τα τόν Ισχυρισμό τών « Ό τιετσ?στβένιε Ζάπισκι», σύμφωνα μέ τόν όποιο θεωροΰσε, στόν Εδιο βαθμό μέ τούς Ρώσους φιλελεύθερους, δτι ή Ρ ω σία δέν έχει τίποτα τό πιό έπεΐγον νά πραγματοποιήσει ά π ’ τό νά κα τα ργ ή ­ σει τήν άγροτική κοινοτική Ιδιοκτησία γ ά νά περάσει έπειγόντω ς στόν καπιταλισμό. Ή σύντομη παρατήρησή του σχετικά μέ τόν Χέρτσεν στό πα ράρτημα τοΰ πρώτου τόμου τοΰ Κ ε φ αλ α ί ο υ τίποτα απόλυτα δέν άποδείχνει. Λ έγ ε τα ι: « Ά ν ή iπιρροή τής κεφαλαιοκρατικής π α ραγ ω γ ή ς πού ύποσκάπτει τό αν­ θρώπινο γένος . . . άναπτυχτεί στήν Ευρωπαϊκή ήπειρο δπως τό πραγματοποίησε ώ ς τά σήμερα, άγκ αλ ιά μέ τό συναγωνισμό γ ιά τήν ύπερτροφική άνάπτυξή τοΰ έθνικοΰ μιλιταρισμού, τώ ν κρατι­ κών χρεώ ν, τών φόρων, μέ τόν κομψό τρόπο διεξαγ ω γ ή ς τοΰ πο­ λέμου, κλπ., θά καταλήξουμε χω ρίς άλλο νά είμαστε αληθινά υ­ ποχρεωμένοι νά ξανανιώσουμε τήν Εύρώπη μέ χτυπήματα κνού­ του καί μ’ ένέσεις καλμουχικοΰ αϊματος, δπ ω ς τό προφητεύει μέ τόση σοβαρότητα ό Χ έρτσεν, Ρώ σος κα τά τό μισό, μ ά άληθινός Μ οσχοβίτης (άς σημειώσουμε σ τ ά πεταχτά δτι αύτός ό ά ^ ρ ω π ο ς τών γραμ μάτω ν πραγματοποίησε τις ανακαλύψεις του τις σχετι­ κές μέ τόν «ρωσικό κομμουνισμό» δχι στή Ρ ω σία μ ά σέ μιά ερ­ γ ασία τοΰ Π ρώσου κρατικοΰ συμβούλου Χ α ξ τχ ά ο υ ζε ν )» (Τ ό Κ ε φ ά λ α ι ο , τόμ. 1, πρώτη γερμανική έκδοση σελ. 7 6 3 ) ’ . Κ α ί ό Μ άρξ συνεχίζει: « . . . ή έκτίμησή |ΐου σέ καμιά π ε ρ ί-τ ο ση δέ θά μποροΰσε νά δώσει τό κλειδί τών άπόψεών μου πού άφοροΟν τις προσπάθειες» (ή συνέχεια τοΰ άποσπάσματος είναι στά ρω σικά στό πρωτότυπο) «τώ ν Ρ ώ σ ω ν μέ σκοπό νά βρουν γ ιά τή χ ώ ρ α τους ενα δρόμο άνάπτυξης διαφορετικό άπό έκεΐνον ~ vj α ­ κολούθησε καί άκολουθεΐ ή δυτική Εύρώπη», κλπ. — «Στόν επί­ λ ογο τής δεύτερης γερμανικής Ικδοσης τοΰ Κ ε φ α λ α ί ο υ ,

74

μιλώ γ ιά Ιναν «μεγάλο Ρώ σο σοφό καί κριτικό» (τόν Τ σερνιτσέφσκ!ι)» μέ τήν ύψηλή έκτίμηση πού τοΟ ά ξίζει. Α ύτός έπ εξεργάστηκε, σέ αξιοσημείωτα άρθρα, τό πρόβλημα τοϋ νά γνωρίσουμε άν ή. Ρ ω ςία όφείλει, δπω ς τό θέλουν ot φιλελεύθεροι οίκονομολόγοι της, ,ν’ άρχίσει μέ τήν καταστροφή τής άγροτικής κομμούνας γ ιά νά περάσει στό κεφαλαιοκρατικό σύστημα, ή άν θά μπορέσει, Αν­ τίθετα, χω ρίς νά ύποστεί τΙς ώδινες τοϋ καθεστώτος, νά οίκειοποι^θεΐ δλους τούς καρπούς Αναπτύσσοντας τά δικά της Ιστορι­ κά δεδομένα. Κλείνει πρός τήν τελευταία αύτή λύση». .«Τέλος καθώς δέν άγ α π ώ ν’ άφ ήνω «κάτι πού ό άλλος Οά πρέπει νά τό μαντεύσει», θά μιλήσω χω ρίς περιστροφές. Γ ιά νά μπορέσω νά κρίνω σά γνώ στης τής οικ ονομική; άνέλιξης τής Ρ ω σ ία ς, έμαθα τά ρω σικ ά, καί σέ συνέχεια μελέτησα γ ιά πολ­ λά χρόνια τις έπίσημες έκδόσεις καί άλλες πού είχαν σχέση ;ι’ αύτό ιό θέμα. Κ α τάλ η ξα σ’ αύτό τό συμπέρασμα: ά ν ή Ρ ωσ ί ^ σ υ ν ε χ ί σ ε ι νά β α δ ί ζ ε ι σ τ ό μ ο ν ο ­ πάτι πού α κ ο λ ο ύ θ η σ ε άπ’ τά 1 8 6 1, θ ά χά, σ ει τ ή ν ώ ρ α ι ό τ ε ρ η ε ύ κ α ι ρ ί α , πού ή ι σ τ ο ρ ί α π ρ ό σ φ ε ρ ε π ο τ έ σ’ έ ν α λαό, γ ι ά νά ύ π ο σ ι τ ε ΐ δ λ ε ς τΙς μ ο ι ρ α ί ε ς πε­ ρ ι π έ τ ε ι ε ς τοϋ κ ε φ α λ α ι ο κ ρ α τ ι κ ο ύ συ­ σ τ ή μ α τ ο ς » . (Ύ πογραμισμένο άπ ’ τόν Έ ν γ κ ε λ ς) Σ τή συνέχεια ό Μ άρξ έξη γεΐ ά λ λ α λάθη πού διαπράχτηκαν άπ ’ τήν κριτική του: Ν ά τό μοναδικό άπόσπασμα πού άναφ έρΐται στό πρόβλημά μ ας: Τ ώ ρ α , ποιά έφαρμογή θά μπορούσε νά έχει στή Ρ ω σία ή κριτική μου Ιπειτ’ άπ’ αύτή τήν ιστορική σκιαγ ρ άφ η ση ; (Π ρόκειται γ ιά τήν πρωταρχική συσ­ σώρευση τοϋ κεφαλαίου.) Μ ονάχα τήν ακόλουθη: αν ή Ρ ω σ ία τείνει νά καταστεί Ινα κεφαλαιοκρατικό έθ­ νος, σύμφωνα μέ τόν τύπο τών έθνών τής δυτικής Ευ­ ρώπης — καί κ α τά τά τελευταία χρόνια έκανε πολ­ λά πρός αύτή τήν κατεύθυνση— δέ θά τό κατορθώσει χω ρίς π ρ ώ τα νά μετατρέψει Ινα ση|ΐαντικό μέρος άπ ’ τούς χωρικούς της σέ προλετάριους. Κι Ιπ ειτα άπ ’ αύτό, μιά καί δδηγηθεΐ στόν κόλπο τοϋ κεφαλαιοκρα­ τικού καθεστώτος, θά ύποστεί τούς άμείλικτους νόμου; του, δπω ς καί άλλοι βέβηλοι λαοί. Ν ά δλο τό ζή τ η ­ μα. Είναι αύτό πού δ Μ άρξ έγραψε στά 1877. Τ ότε ύπήρχαν δυό χββερνήσεις σ τή Ρ ω σ ία : έκείνη τοϋ τσάρου καί έκείνη τής μυ­

■75

στικής έκτελεστικής έπιτροπής (ίσπολνίτελνι κομιτέτ) τώ ν τρο­ μοκρατών συνωμοτών7. Ή έξουσία αύτής τής τελευταίας μ εγά­ λωνε μέρα |ΐ£ τήν ήμέρα. Ή π τώ ση τοϋ τσαρισμού φαινόταν i μεση. Ή έπανάσταση στή Ρ ω σ ία θά στεροϋσε όλόκληρη τήν εύρω παϊκή άντίδραση άπ ’ τό ίσχυρότερό της Ερεισμα, άπ ’ τό μ εγά­ λο της έφερδικό στρατό, καί μ ’ αύτό τόν τρόπο θά Εδινε μιά Ισχυ­ ρή ώθηση στό πολιτικό κίνημα τής Δύσης, ένώ σύγχρονα θά δη ­ μιουργούσε γ ι’ αύτό τό κίνημα πολύ πιό εύνοΓκούς δρους πάλη ς. Δέν είναι λοιπόν έκπληκτικό δτι ό Μ άρξ, στό γράμ μα του, δίνει στούς Ρώσους τή συμβουλή νά μή βιάζονται πολύ νά πηδήσουν στόν καπιταλισμό. Ή έπανάσταση δέν πραγματοποιήθηκε στή Ρ ω σ ία . Ό τσ α ­ ρισμός θριάμβευσε σέ βάρος τής -τρομοκρατίας, πού μ άλιστα τε­ λευταία Εσπρωξε στήν άγκ αλ ιά τοϋ τσαρισμού τΙς κατέχουσες τά ­ ξεις, πού τΙς Εχει «συναρπάσει τό αίσθημα τής τάξης». Κ αί κα τά τό διάστημα τών 17 έτών άπό τότε πού ό Μ άρξ Εγραψε τό γρά μ ­ μ α του, ή άνέλιξη τοΰ καπιταλισιιοΰ δπω ς καί ή Αποσύνθεση τής αγροτικής κοινότητας στή Ρ ω σία προχώρησαν αισθητά. Π οϋ βρι­ σκόμαστε λοιπόν σήμερα, στά 1 8 9 4 ; Έ φ όσον ό παλιός τσαρικός δεσποτισμός είχε παραμείνει α ­ μετάβλητος, ύστερα άπ ’ τίς ήττες τοΰ πολέμου τής Κ ριμαίας καί τήν αύτοκτονία τοΰ τσάρου Νικολάου του 1ου, δέν άπόμεινε π αρά μ ιά μονάχα λύση: νά περάσει ή Ρ ω σ ία τό συντομώτερο δυνατό στήν κεφαλαιοκρατική βιομηχανία. Ό στρατός είχε Εκμηδενιστεί ά - ’ τήν άπεραντοσύνη τών Αποστάσεων, άπ ’ τΙς παρατεταμένες πορείες στό θέατρο τών έπιχειρήσεων- Έ π ρ ε π ε νά καταργηθοΰν αυτές ot άποστάσεις μέ τήν κατασκευή ένός δικτύου στρατηγι­ κών σιδηροδρομικών γραμ μώ ν. Οί σιδηρόδρομοι δμ ως άπαιτοΰν τή δημιουργία μιάς κεφαλαιοκρατικής βιομηχανίας καί Εχουν σά συνέπεια νά έπαναστατικοποιήσουν τήν πρωτόγονη γ εω ργ ία . Ά π ’ τή μιά, τ’ άγροτικά προϊόντα τώ ν πιό όπισθοδρομημένων περιο­ χ ώ ν τής χώ ρας συνδέονται άμεσα μέ τή διεθνή Αγορά, κι άπ ’ τήν άλλη είναι αδύνατο νά κατασκευαστεί καί νά γίνει Αντικείμενο έκμετάλλευσης ενα έκτεταμένο σιδηροδρομικό δίχτυο χω ρίς νά υ­ πάρχει μιά έθνική βιομηχανία πού νά προμηθεύει τΙς γραμμές, τΙς Ατμομηχανές, τά βαγόνια κλπ. Δέν μπορεΐ δμ ω ς νά δημιουρ-γηθεΐ Ενας κλάδος μεγάλης βιομηχανίας χω ρίς νά εϊσαχθεί μαζύ μ ’ αύτόν όλόκληρο τό σύστημα. Ή ύφαντουργική βιομηχανία ά ρ ­ κετά σύγχρονου τύπου, πού είχε ριζώσει προηγούμενα στίς Επαρ­ χίες τής Μ όσχας καί τοΰ Βλαντιμίρ, καθώ ς καί στίς βαλτικές περιοχές, δέχτηκε μιάν ώ θηση γ ιά μ ιά καινούργια έξόρμηση. Τ ή ν κατασκευή τών σιδηροδρομικών γραμμώ ν καί τών Εργοστασίων

76

διαδέχτηκε μια Επέχταση τών Τ ρ απ εζώ ν πού ύπήρχαν καί ή ί­ δρυση νέων Τ ρ απ εζώ ν . Ή απελευθέρωση τών χω ρικ ώ ν ά π ’ τή δουλεία γέννησε τήν έλευθερία τών μετακινήσεων, χω ρίς νά λο­ γαριάζουμε δτι θά Επρεπε νά περιμένουμε δτι ενα σημαντικό μέ­ ρος άπ ’ αυτούς τούς χωρικούς θ’ απελευθερωνόταν στή συνέχεια αύτόματα κι άπ ’ τήν κατοχή τής γ ή ς. Έ τ σ ι τέθηκαν γρήγορα στή Ρ ω σ ία ot βάσεις τοϋ κεφαλαιοκρατικού τρόπου π α ραγ ω γ ή ς. Σ ύ γ ­ χρονα δμ ως, ύψώθηκε τό τσεκούρι πάνω άπ ’ τις ρίζες τής άγ ρ ο­ τικής κοινότητας. Π εριττό νά θρηνολογούμε τώ ρα . Ά ν έπειτα άπ ’ τόν πόλεμο τής Κ ριμαίας ό τσαρικός δεσποτισμός είχε άντικατασταθεϊ άπ ’ τήν άμεση κοινοβουλευτική κυριαρχία τής τάξης τών εύγενών καί τή ς γραφ ειοκρατίας, ίσω ς αύτή ή πορεία νά έπιβραδυνόταν κά πω ς. Ά ν στήν έξουσία άνέβαινε ή άστική τάξη πού γ εν­ νιόταν τότε, αύ ΐή ή πορεία χω ρίς άλλο θ ά Επιταχυνόταν. Στίς τότε συνθήκες δέν ύπήρχε άλλη Εναλλακτική λύση. Τ ή ν Ε­ ποχή πού ύπήρχε στή Γ αλλία ή Δεύτερη Α ύτοκρατορία, τήν Ε­ ποχή πού ή κεφαλαιοκρατική κοινωνία εύημεροϋσε στήν Α γ γ λ ί α , δέν μπορούσαν όπωσδήποτε νά ζητοϋν ή Ρ ω σ ία νά Εξορμήσει π ρ ώ ­ τη, ξεκινώντας άπ ’ τήν άγροτική κοινότητα, σέ σοσιαλιστικού; πειραματισμούς πού νά πηγάζουν άπ’ τήν κορυφή τοΰ Κ ράτουςΚ ά τι ιπρεπε νά δημιουργηθεΐ. Κ α ί δημιουργήθηκε Εκείνο πού ή ­ ταν δυνατό σ’ αύτές τις συνθήκες: δπως π άντα καί παντοΰ στίς χ ώ ρ ες τής Εμπορευματικής π α ραγ ω γ ή ς, ot άνθρωποι Ενήργησαν τόν περισσότερο χρόνο σχεδόν ασυνείδητα ή Εντελώς μηχανικά, χω ρίς νά ξέρουν τί κάνανε. Σ τό άναμεταξύ μπήκαμε σέ μιά νέε περίοδο, πού Εγκαινιάστηκε άπ ’ τή Γερμανία. ΤΗ ταν μιά περίοδος Επαναστάσεων άπ ’ τήν κορυφή καί σύγχρονα περίοδος μ ιας γρήγορης άνάπτυξης τού σοσιαλισμοΰ σ’ δλες τις χ ώ ρες τής Ε ύρώπης. Ή Ρ ω σ ία πήρε μέ­ ρος σ’ αύτή τή γενική κίνηση. "Ο π ω ς θά Επρεπε κανένας νά πε­ ριμένει, αύτή ή κίνηση πήρε τή μορφή μ ιδς Εξόρμησης πού άπόβλεπε στό ν’ ανατρέψει τόν τσαρικό δεσποτισμό καί νά κα τα χτή­ σει τήν Ελευθερία τής πνευματικής καί πολιτικής άνάπτυξης τοΰ Εθνους. Ή πίστη στή θαυματοποιό άρετή τής άγροτικής κοινότη­ τας, πού άπ’ τά σπλάχνα της μπορούσε καί Επρεπε νά πηγάσει ή κοινωνική άναγέννηση — πίστη άπ ’ τήν 6ποία δπ ω ς τό είδαμε δέν ήταν άπαλλαγμένος ό ίδιος ό Τσερνιτσέφσκι — έξετέλεσε τό Ιργο της διεγείροντας τόν Ενθουσιασμό καί τήν Ενεργητικότητα, τώ ν ήρω ϊκώ ν |ΐαχητών τής ρωσικής πρωτοπορείας. Ot άνθρωποι αυτοί ήσαν μερικές Εκατοντάδες |ΐονάχα, δ μ ω ; ή αύταπάρνησή τους καί τό κουράγιο τους ώθησαν τόν τσαρικό

άπολυταρχισμό ν’ άντιμετωπίσει μιά πιθανή συνθηκολόγηση καί τούς δρους της. Δ έ θά τούς ζητήσουμε λοιπόν λογαριασμούς γ ια ­ τί θεώρησαν τό ρωσικό λαό σάν -τόν έκλεκτό λαό τής κοινωνικής επανάστασης. Ό καιρός τών έκλεκτών λαών Ιχει γ ιά πάντα παρέλθει. Κι ένώ αυτή ή μεγάλη πάλη είχε φ τάσει στό όξύτερό της ση ­ μείο, προόδευσε χαρμόσυνα στή Ρ ω σία ό καπιταλισμός καί π λη­ σίαζε δλο καί πιό πολύ στό σκοπό πού δέν είχαν κατορθώσει νά φτάσουν οί τρομοκράτες: νά έξαναγκάσουν τόν τσαρισμό νά συνθη­ κολογήσει. Ό τσαρισμός είχε άνάγκη άπό πόρους. Τούς είχε άνάγκη γ ιά τήν πολυτέλεια τής αύλής του, γ ιά τή γραφειοκρατία του κι άκόμα πιό πολύ γ ιά τό στρατό του καί τήν έξωτερική του πολι­ τική πού στηριζόταν στή διαφθορά, ά λ λ ά κυρίως γ ιά τά αξιο ­ θρήνητα οικονομικά του καί τήν παράλογη πολιτική του πού ακολουθούσε τήν κατασκευή τών σιδηροδρόμων. Σ τό έξωτερικό δέν ήθελαν ουτε μπορούσαν πιά νά καλύψουν τά έλλείμματα τού τσαρικού θησαυροφυλακίου. Έ π ρ ε π ε λοιπόν ν’ άναζητηθοΟν· στό εσωτερικό οί πόροι. Διέθεσαν ένα μέρος ά π ’ τις σιδηροδρομικές μετοχές στό έσωτερικό τής χ ώ ρας. Έ π ίσ η ς ενα μέρος άπ ’ τά δάνεια. Ή π ρ ώ τη νίκη τής Ρω σικ ής άστικής τάξης ύ π ή ρ ξ«;ή ; α ­ π όχτηση σιδηροδρομικών παραχω ρή σεω ν πού έγγυόταν δλα τά κέρδη στούς μετόχους καί δλες τις ζημίες στό Κ ράτος. Α κ ο λ ο ύ ­ θησαν οί χορηγίες καί οί πριμοδοτήσεις γ ιά τήν έγκ ατάσταση βιο­ μηχανικών έπιχειρήσεων, καθώς καί προστατευτικές δ οσμολογί­ ες πρός δφελος τής έθνικής βιομηχανίας, δασμοί πού κατάληξαν νά καταστήσουν δλοκληρωτικά άδύνατη τήν -είσαγωγή ένός με­ γάλου άριθμού άγαθώ ν. Τ ό Ρ ω σικό Κ ράτος, κ α ταβαραθρω ­ μένο άπό τά χρέη καί βλέποντας τήν πίστη του στό έξωτερικό σχεδόν έκμηδενισμένη, πρέπει νά έπαγρυπνεΐ γ ιά τό συμφέρον τοΰ κρατικού θησαυροφυλακίου μέ τήν τεχνική μεταφύτευση μιάς έθνικής βιομηχανίας. "Ε χει συνεχώς άνάγκη άπό χρυσό γ ιά νά πληρώνει τούς τόκους τών χρεών του στό έξω τερικό. "Ο μ ω ς δέν ύπάρχει χρυσάφι, σέ κυκλοφορία, υπάρχει μονάχα χαρτονόμισμα. 'Ο ρισμένες ποσότητες χρυσού προέρχονται άπ ’ τά τελωνεία, πού τά διακαιώ μ ατά τους είσπράττονται άποκλειστικά σέ χρυσό, γ ε ­ γονός πού τά αύξάνει κατά 30%. "Ο μ ω ς οί μ εγαλύτερες ποσότη­ τες χρυσού πρέπει νά προέρχονται ά π ’ τήν ύπεροχή τής ρωσικής έξα γ ω γ ή ς πρώτω ν υλών πάνω στήν είσαγω γή ειδών τής ξένης βιομηχανίας. Οί συναλλαγματικές πού παραχωροΰνται άπ ’ τούς ξένους άγοραστές γ ιά τό ποσό αυτού τοΰ περισεύμαπος, ή ρω σι­ κή κυβέρνηση τις άγοράζει στό έσωτερικό τής χ ώ ρα ς μέ χα ρτο­

νόμισμα καί σέ Αντάλλαγμα εισπράττει χρυσό. Ά ν λοιπόν ή κυ­ βέρνηση δέν θέλει νά καταφύγει, γ ιά τήν καταβολή τών τόκων τών έξω τερικώ ν της χρεώ ν , σέ νέα δάνεια στό έξω τερικό, πρέπει νά έπαγρυπνεΐ κα τά τρόπο πού ή ρωσική βιομηχανία νά σταθερο­ ποιηθεί γρήγορα γ ιά νά Ικανοποιεί όλόκληρη τήν έσωτερική α ­ γο ρά . ’ Α π ’ έδώ καί ή άναγκαιότητα γ ιά τή Ρ ω σ ία νά καταστεί μιά βιομηχανική χ ώ ρ α , πού νά μπορεΐ ν’ αύτοτροφοδοτεϊται, κι ανεξάρτητη ά π ’ τό έξω τερικό. Ά π ό έδώ καί οί σπασμωδικές προσ­ πάθειες τής κυβέρνησης νά δδηγήσουν σέ μ ερικά χρόνια τήν κεφ α­ λαιοκρατική Ανάπτυξη τής Ρ ω σία ς στό Απόγειο της. Γιατί διαφο­ ρετικά δέ θά ύπάρχει γ ιά τή Ρ ω σ ία άλλη λύση π αρά ή νά θίγει τό πολεμικό μεταλλικό της Απόθεμα πού είναι συσσωρευμένο στήν 'Κ ρατική Τ ρ ά π ε ζα καί τό θτραυροφυλΑκιο ή νά ύποταχτεΐ στή χρεωκοπία. Καί στίς δυό περιπτώσεις θά είχαμε νά κάνουμε μέ τό τέλος τής Ρω σικ ής έξωτερικής πολιτικής. "Ε να π ρ άγμ α είναι σαφ ές: κά τω Απ’ αύτές τΙς συνθήκες ή νεαρή ρωσική άστική τάξη κράτα τήν κυβέρνηση στά χέρια της. Είναι ύποχρεωμένη ή δεύτερη νά ύποτάσσεται στίς θελήσεις τή ς πρώτη ς σ’ δλα τά σημαντικά οικονομικά προβλήματα. Κι αν ή ρωσική άστική τά ξη Ανέχεται Ακόμα τή δεαποτική αύταρχικότη τα τοΰ τσάρου καί τών ύπαλλήλων του, αύτό όφείλεται Αποκλει­ στικά στό γεγονός δτι αύτή ή αύταρχικότητα, μετριασμένη Απ’ τή δω ροδοκία τής γραφειοκρατίας της, προσφέρει σ’ Αντίκρισμα περισσότερες έγγυήσεις Απ’ δ,τι οί δποιεσδήποτε μεταβολές, κι ό ­ ταν Ακόμα πραγματοποιούνται στά πλαίσια τοΰ φιλελευτέρου Αστι­ κού πνεύματος, γιατί οί συνέπειες τών τελευταίων -στή σύγχρονη κατάσταση στό έσωτερικό τής Ρ ω σ ία ς είναι Απρόβλεπτες. Μ ’ αύ­ τό τόν τρόπο πραγματοποιείται έπιταχυνόμενη ή μεταμόρφωση τής Ρω σία ς σέ μιά βιομηχανική κεφαλαιοκρατική χ ώ ρ α , ή προ­ λεταριοποίηση ένός μεγάλου μέρους τώ ν χω ρικώ ν της και ή έκμηδένιση τής παλιάς κομμουνιστικής κοινότητας. Δέν μπορώ ν’ άποφανθώ άν αύτή ή κοινότητα είναι Ακόμα Αρκετά ζω ντανή γ ιά νά καταστεί. — κα τά τήν κρίσιμη στιγμή, σέ -συντονισμό μέ μιάν έπανάσταση στή δυτική Ε ύρώπη, δπω ς h Μ άρξ καί έγ ώ τό έλπίζαμε στά 1882, — τό σημείο ξεκινήμα­ τος μιάς κομμουνιστικής άνέλιξης. ’Εκείνο δμως πού είναι Ιξω Από όποιοδήποτε Αμφιβολία, είναι δτι Απατεΐται πιότερο Από κ ά­ θε τϊ άλλο ή άνατροπή τοΰ τσαρικοΰ δεσποτισμοΰ, μιά έπ ανάστα­ ση στή Ρ ω σ ία , γ ιά νά διατηρηθεί κάτι άπ ’ αύτή τήν κοινότη­ τα . Ή ρωσική έπανάσταση δέ θ’ άποσπάσει μονάχα τό |ΐεγαλύτερο μέρος τοϋ έθνους, τούς χωρικούς, άπ ’ τήν Απομόνωση τών χω ριώ ν τους πού Αποτελοΰν τό «μίρ» τους, τό σύμπαν τους. Δ έ

θα όδηγήσει μονάχα τούς χωρικούς σέ μιά έκτεταμένη άρένα δ­ που θά γνωρίσουν τόν έξωτερικό κόσμο, γνω ρίζοντας σύγχρονα τόν ίδιο τους τόν έαυτό, κατανοώντας έτσι τήν προσωπική τους κατάσταση καί τά μέσα γ ιά ν’ Απαλλαχτούν άπ ’ τήν Αθλιότητα. Ή ρωσική έπανάσταση θά δώσει μιά νέα ώθηση στό έργατικό κίνημα τής Δ ύσης, θά τού δημιουργήσει καλύτερες συνθήκες α ­ γώ να καί θά έπιταχύνει μ’ αύτό τόν τρόπο τή νίκη τοϋ νεώτερου βιομηχανικού προλεταριάτου, νίκη χω ρίς τήν όποία ή σημερι­ νή Ρ ω σ ία δέ θά μπορέσει νά'φ τάσει σέ μιά σοσιαλιστική Αναδιορ­ γάνω ση τής κοινωνίας, οδτε πάνω στή βάση τής κομμούνας, ού­ τε πάνω σ’ έκείνη τοϋ καπταλισμοϋ. Γρέφ-ηχε ατό τ,ρ&το μιοό τοΟ Ίανουαρίου 1894. Δημοσιεύτηκε cii βιβλίο τοΟ Ένγκελς •I NTERNATIONAIJ5S AUS DEM YOLKSSTAAT (1871 - 1875), Βερολίνο 1894.

80

ΙΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΖ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ

ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ

Π ρόλογος στή 6 ' έκδοση τοΰ 1 8 8 7 1

Οί σελίδες πού ακολουθούν ΑποτελοΟν τήν Ανατύπωση τρι­ ώ ν άρθρων πού έγραψα στά 1871 γ ιά τό V o lk s sta a t2 τής Λειψίας. ΤΗ ταν ή έποχή δπου τό μάνα τών γαλλικών δισεκατομμυρίων3 ξεχυνόταν στή Γερμανία. Τ ό Κ ράτος πλήρωνε τά χρέη του, Ανήγειραν όχυρά καί στρατώνες κι Ανανέωναν τά Αποθέματα τών δπλω ν καί τών στρατιωτικών ειδών- ’Α πότομ α τό διαθέσιμο κε­ φάλαιο δπω ς καί ή ποσότητα τοϋ χρήματος πού κυκλοφορούσε αυξήθηκαν τεράστια. Κ ι δλα αύτά σέ μιά στιγμή πού ή Γ ερμ α­ νία πραγματοποιούσε τήν είσοδό της στήν παγκόσμια σκηνή δχι μονάχα σά μιά «ένιαία Α υτοκρατορία», μά Ακόμα καί σά μιά μεγάλη βιομηχανική χ ώ ρ α . Τ ά δισεκατομμύρια δώσανε στή με­ γ άλ η βιομηχανία, πού τότε βρισκόταν στίς άρχές της, μιάν ισχυ­ ρή ώθηση. Α ύτά κυρίως ήσαν έκεϊνα πού στήριξαν μετά τόν πό­ λεμο τή σύντομη περίοδο ευμάρειας, τήν τόσο πλούσια σέ αυτα­ πά τες, καί πού Αμέσως μ ετά τήν Ακολούθησε τό μεγΑλο κράχ τοϋ 1873 - 1874. χάρη στό δποΐο ή Γερμανία άποδείχτηκε μιά βιο­ μηχανική χ ώ ρα ίκανή ν’ Αντιμετωπίσει τήν παγκόσμια Αγορά. Ή έποχή πού μιά χ ώ ρ α μέ παλιό πολιτισμό περνά μ’ αύτό τόν τρόπο (καί μέ μιά γρηγ ορ άδα , πού πρόσθετα έπιταχύνεται Από τόσες εύνοϊκές συνθήκες) Απ’ τή μανιφακτούρα καί τή μι­ κρή έπιχείρηση στή μεγάλη βιομηχανία, είναι έπίσης κα τ’ έξοχήν ή έποχή τής «στενότητας τής κατοικίας». ’Α π ’ τή μιά μεριά μάζες έργαζομένων τής ύπαίθρου τραβιόνται Απότομα Απ’ τΙς μεγΑλες πόλεις πού μεταμορφώνονται σέ βιομηχανικά κέντρα κι Απ’ τήν Αλλη, ή κατασκευή αύτών τών παλιών πόλεων δέν Ανταποκρίνεται πιά στίς συνθήκες τής νέας μεγάλης βιομηχανίας καί τής έκτασης τών Α νταλλαγών πού ή τελευταία προκαλεΐ. Οί

δρόμοι πλαταίνουν, ή διανοίγονται νέοι, ένώ ο: σιδηροδρομικές γραμμές διασχίζουν τά a j -ικ ά κέντρα. Τή ν ίδια 3τιγμή πού οί εργαζόμενοι κα τά μάζες εισρέουν στήν πόλη, κατά μ άζες έπίσης γκρεμίζουν έργατικές κατοικίες. Κ ι’ άπ ’ αύτό προέρχεται μιά απότομη έλλειψη κατοικιών γ ιά τούς έργαζόμενους καί γ ιά τά μικρό έμπόριο καί τή χειροτεχνία πού έξαρτιόνται άπ ’ τήν ερ­ γατική πελατεία. Στίς πόλεις πού άπ ’ τήν άρχή ήσαν βιομηχανι­ κά κέντρα, αύτή ή φ τώ χεια, μπορούμε νά ποϋμε είναι άγνω στηΕίναι ή περίπτωση τοΰ Μ άντσεστερ, τοΰ Λ ίντς, τοΰ Μ πράντφορντ, τής Μπάρμεν - Έ λ μ π ερ φ ελ τ. ’Αντίθετα στό Λονδίνο, στό Π α ­ ρίσι, στό Βερολίνο, στή Βιέννη αύτή πήρε, στόν καιρό της, μιά ο­ ξεία μορφή καί έπιμένει σ’ αύτή σ ά σέ χρόνια κατάσταση. Αύτή λοιπόν ή οξεία κρίση τής κατοικίας, σύμπωμα τής βιομηχανικής έπανάστασης πού ξετυλιγόταν στή Γερμανία, ήταν έκείνη πού γέμισε τότε τις στήλες τοΰ τύπου μέ τις συζητήσεις πάνω στό «πρόβλημα τής κατοικίας» κι έδω σε τήν άφορμή γ ιά εναν κατακλυσμό άπό άγύρτικα μέ κοινωνικό περιεχόμενο λογίδρια. Μ ιά σειρά άρθρων αύτοΰ τοΰ είδους παρεισέρφυσαν έπίσης στίς στήλες τοΰ V o lk ss ta a t. Ό άνώνυμος συγγραφέας τους πού άργότερα Ιγινε γνω στό δτι ήταν δ δόκτορας τής ιατρικής Λ · M u lb e g e r , άπ ’ τή Β υρτεμβέργη, έκτίμησε σάν εύνοϊκή τήν εύκαιρία καί άρπάχτηκε άπ ’ αύτό τό πρόβλημα γ ιά νά άποκαλύψει μπρός στά μ άτια τών Γερμανών έργατώ ν τά θαυμαστά απο­ τελέσματα τής παγκόσμιας κοινωνικής Ιατρικής τοΰ κ. Προυντόν4· "Ο ταν έκ δήλωσα στή σύνταξη τής έφημερίδας τήν Εκπλη­ ξή μου πού δέχτηκε αύτά τά περίεργα i p θ ρ ^ α ΰ τ ή μ’ έκάλεσε ν’ ά π α ν 'ή σ ω . Π ράγ μ α πού: τό. ίκ αν α (δές τό .πρώτο μέρος: « Π ώ ς ό κ. Προυντόν λύνει τό πρόβλημα τής κ α τοικ ία ς»). Σ ’ αύτή τήν π ρώτη σειρά πρόσθετα, λίγο άργότερα, μιά δεύτερη, στήν όποία. στηριζόμενος σ’ ένα γραπτό τοΰ Δόκ τορα Έ μ ίλ Σ ά ξ 5, έρευνοΰαα τήν Αντίληψη π ώ ς οί άστοί φιλάνθρωποι άσχολοΰνται μέ τό πρό­ βλημα. (2ο μ έρος: « Π ώ ς ή άστική τάξη λύνει τό πρόβλημα τής κ α τοικ ία ς»). 'ϊ σ τ ε ρ α άπό μιά άρκετά μακρόχρονη σιω πή, ό Δ ό ­ κτορας M u lb erg e r μοΰ έκανε τήν τιμή μι&ς άπάντησης6, πού μέ ύποχρέωσε σέ μιά δευτερολογία (3ο μέρος: «Σ υμπληρωματι­ κές παρατηρήσεις σχετικά μέ τόν Π ρουντόν καί τό πρόβλημα τής κ α τοικ ία ς» ) , πράγμα πού τερμάτισε τήν πολεμική μας καί τήν ιδιαίτερη ένασχόλησή μου μ’ αύτό τό πρόβλημα. Α ύτή είναι ή ιστορία τής γέννησης τώ ν τριών σειρών άρθρων πού έκδόθηκαν έπίσης καί μέ τή μορφή μιας μπροσούρας. Ά ν σήμερα είναι άναγκαία μιά καινούργια έκδοση αύτής τής μπροσούρας, αύτό τό χ ρω σ τά ω γ ι’ άλλη μιά φορά στήν καλοπροαίρετη προσοχή τής

84

γερμανικής κυβέρνησης, πού, μέ τδ νά τήν άπογορεύσει, ευνόη­ σε ξεχ ω ριστά δπως πάντα τήν πούλησή της. Τ ή ς έκ φ ράζω έδώ τΙς σεβάσμιες εύχαριστίες μου. Γ ι’ αύτή τή νέα έκτύπωση, ξανακοίταξα τό κείμενο, π α ρε­ νέβαλα μερικές προσθήκες καί παρατηρήσεις καί διόρθωσα, στό πρώτο μέρος, ενα μικρό οίκονομικδ λάθος πού ό άντίπαλός μου, ό δόκτορας M i i l b e r g e r , δυστυχώς δέν άνακάλυψε. Ή έπανεξέταση αύτοϋ τοϋ κειμένου μοϋ έπέτρεψε π ρ αγμ ατι­ κά νά συνειδητοποιήσω τις γιγαντιαΐες προόδους πού πραγμ ατοποιήθηκαν ά π ’ τό διεθνές έργατικό κίνημα κα τά τό διάστημα τώ ν τελευταίων δεκατεσσάρων χρόνων. Τ ό τ ε ήταν γεγονός δτι «οί έργάτες τής λατινικής γλ ώ σσα ς δέν είχαν άλλη πνευματική τρο­ φή στά προηγούμενα είκοσι χρόνια άπ ό τά έρ γ α τοϋ Π ρουντόν», καί, στήν καλύτερη περίπτωση, κι αύτή τήν άλλη περιορισμένη έρμηνεία τοΰ προυντονισμοΰ, πού όφείλεται στόν πατέρα τοΰ άναρχισμοϋ, τόν Μπακούνιν, πού έβλεπε στόν Π ρουντόν n otre m a it r e a n o u s (τό δάσκαλο δλων μ α ς ). Μ ’ δλο πού στή Γαλλία οί προυντονικοί ήσαν μιά κλειστή μικρή όμάδα άνάμεσα στούς εργαζομένους, τουλάχιστο ήσαν ο£ μόνοι πού διαθέτανε ένα π ρόγραμμα ξεκάθαρα διατυπωμένο καί πού μπορούσαν κά τω άπ ’ τό καθεστώ ς τής Κομμούνας ν’ άναλάβουν τή διεύθυνση στόν οίκο­ νομικό τομέα. Σ τό Β έλγιο δ προυντονισμός βασίλευε Αναμφισβή­ τητα άνάμεσα στούς Βαλώνους έργάτες, καί στήν ’ Ισπανία καί στήν ’ Ιταλία, μέ μερικές σπάνιες έξαιρέσεις, κάθε τί πού στδ έργατικ δ κίνημα δέν ήταν άναρχικό διεκδικοϋσε άποφασιστικά τό χαρακτηρισμό τού προυντονικοΰ. Κ αί σήμερα ; Σ τή Γ αλλία, ά ­ νάμεσα στούς έργάτες, ό Προυντόν ϊχει όλότελα ξοφλήσει καί δέν έχει όπαδούς π α ρά μονάχα άνάμεσα στούς ριζοσπάστες άστούς καί τούς μικροαστούς πού, σάν προυντονικοί, αύτοαποκαλοΰνται έπίσης «σοσιαλιστές», μά πού καταπολεμούν μέ τήν πιό μεγάλη βιαιότητα τούς σοσιαλιστές έργάτες. Σ τό Β έλγιο οί Φλαμανδοί παραμέρισαν τούς Βαλώνους ά π ’ τή διεύθυνση τοϋ κινήματος, καθαίρεσαν ά π ’ τήν ήγεσία του τόν προυντονισμδ καί άνύψωσαν ξε ­ χω ριστά τή στάθμη τοϋ κινήματος. Σ τή ν ’ Ισπανία, δπω ς καί στήν ’ Ιταλ ία, ή μεγάλη άναρχίζουσα πλημμυρίδα τής περιόδου 1 8 70 1 8 80 άπ οτραβήχτηκε, παρασέρνοντας μαζύ της τά τελευταία ύπολείματα τοΰ προυντονισμοΰ. Κι άν στήν ’ Ιταλ ία, τό νέο κόμ­ μα διατρέχει άκόμα τήν περίοδο τοΰ ξεκαθαρίσματος τής γ ρ α μ ­ μής του καί τοΰ σχηματισμού του, στήν ’ Ισπανία, δ μικρός πυ­ ρήνας, πού, κά τω ά π ’ τήν δνομασία τής N u e v c F ederat io n M a d rilen a 7. είχε παραμείνει πιστός στδ Γερμανικό Σ υμ­ βούλιο τ ή ; Διεθνούς, Ιγινε ενα ρωμαλέο Κ όμ μ α, καί, δ π ω ;

μπορούμε νά κρίνουμε ά π ’ τόν ίδιο τό δημοκρατικό τύπο, φθείρει τήν έπιρροή τών άστών δημοκρατών πάνω στούς έργάτες μέ μιάν άποτελεσματικότητα πολύ άνώ τερη άπό έκείνη πού είχαν πετύχει ποτέ οί θορυβώδεις άναρχικοΐ πού είχαν προηγηθεΐ. «Τ ό Κ ε φ ά ­ λαιο», τό «Μ ανιφέστο τοΰ Κομμουνιστικού Κόμματος» καί μιά σει­ ρά άλλων γραπτώ ν τής σχολής τοΰ Μ άρξ, πήραν άνάμεσα στούς λατινόγλωσσους έργάτες τή θέση τών ξεχασμένων έργων τοΰ Π ρουντόν, καί ή κύρια άπαίτηση τοΰ Μ ά ρ ξ: ή οίκειοποίηση δ­ λων τών μέσων π α ραγ ω γ ή ς, στ’ δνομα τής κοινωνίας, άπ ’ τό προ­ λεταριάτο, πού θά έφτανε στήν άποκλειστική άσκηση τής πολιτι­ κής έξουσίας, αύτή ή άπαίτηση είναι σήμερα ή άπ αίτηση δλης τής έπαναστατικής έργατικής τά ξης, σ’ δλες τίς λατινικές χώ ρες'

'Ά ν δμως ό προυντονισμός έχει άπορριφτεϊ τελειωτικά άπ’ τούς έργάτες, συμπεριλαμβανομένων κι έκείνων τών λατινικών χω ρώ ν , άν δέν είναι πιά — σύμφωνα μέ τόν άληθινό του προορι­ σμό — π αρά ή έκφραση τών άστικών καί μικροαστικών έπιθυμιών τών ριζοσκαστών άστών τής Γαλλίας, τής ’ Ισπανίας, τής ’ Ι τ α ­ λίας καί τοΰ Βελγίου, γιατί τότε νά έπανερχόμαστε σ’ αύτόν σή­ μ ερ α; Γ ιατί, ξανατυπώνοντας αύτά τά άρθρα, νά ξαναρχίσουμε μιά μάχη ένάντια σ’ έναν μακαρίτη άντίπαλο; Π ρ ώ τα - πρ ώ τα , γιατί αύτά τά άρθρα δέν περιορίζονται σέ μιά άπλή πολεμική ένάντια στόν Προυντόν καί τόν Γερμανό έκπ ρόσωπό του. Έ π ε ιτ α σύμφωνα μέ τόν καταμερισμό τής έργασί­ ας άνάμεσα στόν Μ άρξ καί σ’ έμένα, έπεφτε σ’ έμένα τό καθή­ κον νά ύπερασπίζομαι τις άπόψεις μας στόν περιοδικό τύπο, π α ­ λεύοντας ειδικά ένάντια στίς άντίπαλες άπόψεις, γ ιά νά μπορεΐ ό Μ άρξ νά διαθέτει τόν άναγκαΐο χρόνο γ ιά τήν έπειξεργασία τού μεγάλου -ou έργου. Έ τ σ ι , πολύ συχνά, δδηγούμουν νά έκθέτω , τόν τρόπο μέ τόν όποιο βλέπαμε τά π ράγμ ατα, μέ πολεμική μορφή, δταν άντιτασσόμουν σέ διαφορετικούς τρόπους σκέψης. Τ ό ίδιο συμβαίνει κι έδώ . Τ ό πρώτο καί τρίτο μέρος περικλείουν δχι μονάχα μιά κριτική τής προυντονικής άντίληψης τοΰ προβλή­ μ ατος, μ ά έπίσης καί τήν έκθεση τής δικής μας. Κ α τά δεύτερο λόγο ό Προυντόν διαδραμάτισε Ινα ρόλο ξε­ χω ριστά σημαντικό στήν Ιστορία τοΰ εύρωπαΐκοΰ έργατικοΰ κι­ νήματος γιά νά πέσει τόσο γρήγορα στή λήθη. Ε κμηδενισμένος στόν τομέα τής θεω ρίας, παραγκωνισμένος στόν τομέα τής πρ α­ κτικής, συνεχίζει νά παρουσιάζει Ινα ιστορικό ένδιαφέρον. ’Ε κεί­ νος πού θέλει νά έμβαθύνει Εστω καί λίγο στό σύγχρονο σοσιαλι­ σμό πρέπει νά μάθει νά γνωρίζει έπίσης τις «ξεπερασμένες» άπόψεις τοΰ κινήματος. « Ή άθλιότητα τής φιλοσοφίας» τού Μ άρξ

κυκλοφόρησε πολλά χρόνια πριν ό Προυντόν Εκθέσει τά πρακτι­ κ ά του σχέδια γ ιά τήν κοινωνική μεταρρύθμιση. Δέν είναι π α­ ρ ά τό Εμβρυο τής προυντονικής Τ ρ ά π ε ζα ς τώ ν ανταλλαγώ ν πού 6 Μ άρξ μποροΰσε τότε ν’ άνακαλύψει καί κριτικάρει. ’Α π ’ αύτή τήν άποψη, τό Εργο του θ ά συμπληρωθεί μέ τήν παρούσα Εκδο­ ση, δυστυχώς άρκετά άνεπαρκώς. Ό Μ άρξ θά τά Εγραφε κα τά τρόπο πολύ καλύτερο καί μέ πιό χτυπητά παραδείγμ ατα. Γ ιά νά τελειώνουμε, ό αστικός καί μικροαστικός σοσιαλι­ σμός έκπροσωπεΐται ώ ς τά σήμερα κα τά τρόπο πολύ Ισχυρό στή Γερμανία. Κ ι αύτή ή έκπροσώπηση, άπό μία άποψη, γίνεται ά ­ πό σοσιαλιστές τής καθέδρας® καί κάθε είδους φιλάνθρωπους, στούς όποιους ή έπιθυμία νά μετατρέψουν τούς έργαζομένους σέ Εδιοχτή τες -ή ς κατοικίας τους συνεχίζει νά παίζε: ενα μεγάλο ρό­ λο, πράγ|ΐα πού συντελεί ώ στε άπέναντί τους, ή έργασία μου νά είναι πάντα έπίκαιρη. ’ Α πό μιά άλλη πάλι πλευρά, ύπάρχει Ιν α είδος μικροαστικού σοσιαλισμού πού τόν άνευρίσκουμε στό Ι­ διο τό Σ οσιαλδημοκρατικό Κ όμ μ α κι ώ ; τήν κοινοβουλευτική του φ ρά ξια. Κι αύτό κα τά τόν άκόλουθο τρόπο: άναγνωρίζουν γ ιά θ εμ ελ ιω μ ένες τίς βασικές αντιλήψεις τοΰ συγχρόνου σοσιαλισμού καί τό σύνθημα πού απαιτεί τή μεταμόρφωση δλων τών μέσων π α ραγ ω γ ή ς σέ κοινωνική ιδιοκτησία. Κηρύσσουν δμ ως δτι ή πραγ|ΐατοπο£ησή τους είναι δυνατή μονάχα σ’ Ινα άπομακρυσμένο χρό­ νο, πρακτικά Εξω άπό πρόβλεψη. Π ρός τό παρόν τό μόνο καθή­ κον πού μας αρμόζει είναι ενα άπλό κοινωνικό μερεμέτισμα πού πιθανό νά μποροΰμε νά τό συμβιβάσουμε μέ τίς πιό άντιδρασιικές άπόπειρες πού Εχουν γ ιά έπιδίωξή τους τή δήθεν «άνύψωση τής εργατικής τάξης». ΤΗ ταν αναπόφευκτο μιά τέτοια τάση νά Εχει έπιζήσει στή Γ ερμανία, τήν κατεξοχήν χ ώ ρ α τής μικροα­ στικής τά ξη ς, σέ μιά έποχή δπου κατά μ άζες αύτή ή μικροαστική τά ξη , πού άπό καιρό ήταν σταθερά ριζωμένη σέ γ ερ ά θεμέλια, ξεριζώ νεται βίαια άπ ’ τή βιομηχανική άνάπτυξη. Σ ’ αύτό ά λ λ ω ­ στε δέν ύπάρχει κανένας κίνδυνος γ ιά τό Εργατικό κίνημα, παίρ­ νοντας ύπ’ δψη μας τήν ξεκάθαρη κοινή λογική τώ ν Εργαζομέ­ νων μας πού, άκριβώς σ’ αύτά τά όχτώ τελευταία χρόνια, Επι­ βεβαιώθηκε μέ τέτοιο λαμπρό τρόπο στήν πάλη Ενάντια στό άντισοσιαλιστικό9 νόμο, τήν άστυνομία καί τά δικαστήρια. Είναι ώ στόσο άπαραίτητο νά δοΰμε καθαρά δτι μιά τέτοια τάση ύφίσταται. Κ ι άν άρ γότερα, δπως αύτό είναι άναγκαϊο καί μ άλιστα Ε­ πιθυμητό, άποκρυσταλλιονόταν, άπ οχτώ ντας πιό συγκεκριμέ­ νες περιμέτρους, θά τής χρειαζότανε, γ ιά νά διατυπώσει τό πρό­ γ ρα μ μά της, ν’ άνατρέξει στούς προδρόμους της καί τότε θά τής είναι δύσκολο νά περάσει άδιάοφορη δίπλα άπό τόν Προυντόν*

Τ ό ούσιαστικδ πού προσφέρουν τόσο ή μεγάλη δσο καί ή μι­ κρή άστική τά ξη στή λύση τοϋ «προβλήματος τής κατοικίας» είναι δτι δ έργαζόμενος πρέπει νά είναι ιδιοκτήτης τή ς κατοικίας του. ΙΙρόκειται δμ ως γ ια μιά θέση πού ή βιομηχανική άνέλιξη τής Γερμανίας κα τά τδ διάστημα τώ ν τελευταίων έτών, φώτισε κατά τρόπο ξεχ ω ριστά ιδιαίτερο. Σ έ καμιά άλλη χ ώ ρ α δέν όπάρχουν τόσοι μισθωτοί Ιργαζόμενοι πού νά είναι ίδιοχτήτες ίχ ι μ ό­ νο τής κατοικίας τους μά άκόμα καί ένδς κήπου ή ένός Αγροκτή­ ματος. Δίπλα σ’ αύτούς, πολυάριθμοι άλλοι Ιχουν έπίσης, σάν ένοικιαστές αγροκηπίου, ενα σπίτι μ’ Ιναν κήπο ή Ινα Αγρό, πού ή κατοχή του τούς είναι πραχτικά σχεδδν έξασφαλισμένη. Ή Α­ γροτική βιομηχανία, πού ασκείται στδ σπίτι, παράλληλα μέ τήν καλλιέργεια ένδς κήπου ή ένός άγροϋ, άποτελεΐ στή Γερμανία τήν πλατιά βάση τής μεγάλης βιομηχανίας στίς άρχές της. Σ τή δύση έπικρατοΰν οί ίδιοχτήτες έργαζόμενοι, στήν Ανατολή έκεΐνοι πού Ιχουν ένοικιασμένη τήν κατοικία τους. Τ δ συγκερασμό τής οικιακής βιομηχανίας μέ τήν καλλιέργεια ένδς κήπου ή ένδς άγροτε|ΐαχίου, (γεγονός πού Ιχει σά συνέπεια τήν έξασφαλισμένη κατοικία) τδν συναντοϋμε δχι μονάχα παντοΰ δπου ή δφανση μέ τδ χέρι παλεύει άκόμ α ένάντια στή μηχανική δφ ανση: δπω ς συμβαίνει στδ κά τω μέρος τοϋ Ρήνου καί στή Β εστφ α λ ία, στή Σ αξον ία, στά Μ εταλλικά δρη καί στή Σιλεσία. Α ύτό τόν συγκε­ ρασμό τόν συναντάμε παντοϋ δπου Ινας δποιοσδήποτε βιομηχανι­ κός κλάδος, πού άσκεΐται στδ σπίτι, Ιχει έπιβληθεϊ σάν άγροτική βιομηχανία, π .χ . στδ Foret τής θου ριγ γ ίας καί στόν Ρήνο. Μ έ τήν ευκαιρία τών συζητήσεων τώ ν σχετικών μέ τό μονοπώλιο τώ ν καπνών, άποκαλύφτηκε σέ πιδ κιόλας βαθμό ή κατασκευή τώ ν τσιγάρω ν πραγματοποιείται έπίσης μέ τή μορφή έργασίας στδ σπίτι. Κ α ί κάθε φορά πού πέφτει μιά δποιαδήποτε κρίση στίς γραμμές τής μικρής αγροτιάς, δπως έδώ καί μερικά χρόνια στό Ε i f e 1 ,10 δ Αστικός τύπος απαιτεί αμ έσω ς τήν είσαγω γή μιας προσαρμοσμένης στίς τοπικές συνθήκες οίκιακής βιομηχανί­ ας, σάν τό μοναδικό φάρμακο στήν δπάρχουσα κρίση. Π ραγ μ α τι­ κά , ή Αθλιότητα τών κληρούχων Αγροτών στή Γ ερμανία, πού συ­ νεχώς μ εγαλώνει, καθώ ς καί ή γενική κ ατάσταση τής βιομηχα­ νίας, σπρώχνει σέ μιά δλο καί μεγαλύτερη έπέχταση τής αγ ρ ο ­ τικής οικιακής βιομηχανίας. Π ρόκειται γ ιά ενα καθαρά Γ ερμ α­ νικό φαινόμενο. ’Α νάλογη κατάσταση δέ συναντάμε στή Γαλλία π α ρά έντελώς Ικτακτα, π.χ . στις περιοχές τής σηριοτροφίας. Σ τή ν ’ Α γ γλ ία , δπου δέν ύπάρχει μικρή Αγροτιά, ή Αγροτική οίκιακή βιομηχανία στηρίζεται στήν έργασία τών γυναικών καί τώ ν παι­ διών τών μεροκαματιάρηδων άγροτοεργατώ ν. Κ αί μονάχα 'στ*'*

’ Ιρλανδία βλέπουμε τή βιομηχανία τής ίμαντουργίας νά ασκείται στό σπίτι, 3πως στή Γερμανία, άπ ό άληθινές άγροτικές οικογέ­ νειες. Φυσικά έδώ δέ θά μιλήσουμε γ ιά τή Ρ ω σ ία καί άλλες χ ώ ­ ρες πού δέν αντιπροσωπεύονται στήν παγκόσμια άγορά. Έ τ σ ι σήμερα, σ’ έκτεταμένες περιοχές τής Γερμανίας, ύπά ρχει μιά κατάσταση τής βιομηχανίας, πού στήν πρ ώ τη ματιά μοιάζει μ’ έκείνη πού έπικρατοΟσε γενικά πρίν τήν είσαγ ω γ ή τών μηχανών. Μ ονάχα δμ ως στήν π ρώτη μ ατιά. ’Α ντίθετα, ή οίκιακή άγροτική βιομηχανία συνδυασμένη μέ τήν καλλιέργεια ένός κήπου καί ένός άγροΰ, ήταν, τουλάχιστο στίς χ ώ ρες πού άναπτύσσονταν βιομηχανικά, ή βάση μιας υποφερτής ύλικής κατάστασης — καί σ’ όρισ|ΐένες περιοχές εύπορης — τής έργατικής τάξης· ’ Α λ λ ά έπίσης κι δ λόγος τής πνευματικής καί πολιτικής της μηΒαμινότητας. Τ ό κόστος τοϋ προϊόντος πού είχε γίνει μέ τό χέρι καθόριζε τήν έμπορευματική τιμή, καί παίρνοντας ύπόψη μας τή χα μ η λή π α ραγω γικ ότητα τής έργασίας, τή σχεδόν Ανύπαρκτη μπροστά στή σημερινή, εΓχαμε ζήτηση κα τά γενικό κανόνα, πού μεγάλωνε γρηγ ορ ώ τερα ά π ’ τήν προσφορά. ’Έ τσ ι συνέβαινε κα τά τά μέσα τοΰ περασμένου αΙώνα, δσον άφ ορ ά τήν ’ Α γ γ λ ία καί σ’ ενα βαθμό δσον άφ ορά τή Γ αλλία, είδικά στήν ύφαντουργική βιο­ μηχανία. Ή κατάσταση ήταν, είναι άλήθεια, πολύ διαφορετική στή Γερμανία έκείνης τής περιόδου, πού μόλις Εβγαινε ά π ’ τις •καταστροφές τοΰ πολέμου τών Τ ριά ντα ’ Ε τ ώ ν " καί προσπαθούσε y i ανασυγκροτηθεί κά τω άπό πολύ δυσμενείς συνθήκες. Ή μόνη οι­ κιακή βιομηχανία πού εργαζόταν γιά τή διεθνή άγορά, ή δφανση τοΰ ύφάσματος, συνθλιβόταν σέ τέτοιο βαθμό άπ ό φόρους καί φεδουαρχικές έπιβαρύνσεις πού δ άγ ρ ότης ύφαντουργός δέν ξεπερνοΰσε τό πολύ χαμηλό έπίπεδο ζω ή ς τής υπόλοιπης άγροτιάς. 'Ω στόσο, ή ζω ή τοΰ άγροτικοΰ έργάτη είχε τότε άκόμη κάποια άσφ άλεια. Μ έ τήν εισαγω γή ω στόσο τών μηχανών δλα άλλαξαν. Τ ότε ή τιμή καθορίζονταν άπ ’ τό προϊόν πού είχε παραχτεί άπ ’ τή μ η­ χ α νή , καί τό μεροκάματο τοΰ βιομηχανικοΰ έργάτη πού Εργα­ ζό τα ν σπίτι Επεσε άνάλογα. Ή τ α ν δμως ύποχρεωμένος νά τό δε­ χτεί ή να ζητήσει άλλοΰ δουλειά. Κ ά τι πού δέν μποροΰσε νά τό πραγματοποιήσει χω ρίς νά μεταβληθεί σέ προλετάριο, δηλαδή χ ω ­ ρίς νά έγκαταλείψει τό σπιτάκι του, τόν κηπάκο του καί τό κομ­ ματάκι τόν άγρό του, πού ώ ς τα τότε ήταν ό ίδιοχτήτης τους ή ό ένοικιαστής τους. Κ αί δέν ύποτασσόταν π αρα πολύ σπάνια. "Ε ­ τσι ή καλλιέργεια τοΰ κήπου τους καί τοΰ άγροΰ τους άπ ’ τούς γέρους άγρότες υφαντουργούς ύπήρξε ή αιτία τής τόσο μακρόχρο­

νης άντίστασης τής ύφανσης μέ τό χέρι ένάντια στό μηχανικό άργαλειό — άντίστασης πού, στή Γ ερμανία, καί σήμερα άκόμα δέν έχει τελειώσει- Αύτή ή πάλη έδειξε γ ιά π ρώτη φ ορά, ειδικά στήν ’Α γ γ λ ία , δτι ή ίδια συγκυρία, πού στό πρόσφατο παρελθόν είχε έξασφαλίσει στούς έργάτες μιά σχετική ευμάρεια — δηλαδή τήν κατοχή τών μέσων π α ραγ ω γ ή ς τους — σήμερα είχε μετατραπεί γι’ αύτούς σέ έμπόδιο καί συμφορά. Σ τή βιομηχανία 6 άργαλειός τής μηχανικής ύφανσης τούς άποστέρησε άπ ’ τό χειρωνακτικό τους έπάγγελμα, ένώ στή γ εω ργ ία ή μεγάλη έκμετάλλευση έξαφάνιαε τή μικρή τους καλλιέργεια. Έ ν ώ δμ ως σ’ αύτοΰς τούς δυό τομείς τής π α ραγ ω γ ή ς ή κολλεκτιβίστικη έργασία καί ή χρήση τών μηχανών, καθώς καί οί έπιστημονικές μ έθοδε;, γίνονταν ό κανόνας, τό σπιτάκι τους, δ κηπάκος τους, τό κομματάκι δ α γ ρ ός τους καί τό έπάγγελμ ά τους τοΰ ύφαντουργοΰ τούς προσδέναν στήν άπαρχαιομένη μέθοδο τής άτομικής π α ραγ ω γ ή ς καί τής χει­ ρωνακτικής έργασίας. Έ κατοχή ένός σπ τιο ΰ κι ένός κήπου εί­ χε τώ ρα πολύ μικρότερη άξία άπ ’ τήν πλέρια έλευθερία κίνηση; ( V o g e l f r e i e B e w e g l i c h k e i t ) . Οδτε Ινας έργοστασιακός έργάτης δέ θ’ άλλαζε τή θέση του μ’ έκείνην τοΰ άγροτικοϋ ύφαντουργοΰ, τοΰ καταδικασμένου νά πεθάνει α ρ γ ά αλλ ά ασφ α­ λώ ς ά π ’ τήν πείνα. ’Α ρ γ ά ή Γερμανία έκανε τήν είσοδό της στήν παγκόσμια α ­ γορά . Ή μεγάλη μας βιομηχανία πού χρονολογείται άπ’ τά έτη 1840 - 18 50 , γνώρισε μιά πρώτη ρω μαλέα άνάπτυξη, χάρη στήν έπανάσταση τοΰ 18 48 καί Ιφτασε τήν πλέρια της άνθιση δταν οί έπαναστάσεις τοΰ 1866 καί 1870 άπομάκρυναν άπ’ τό δρόμο της τουλάχιστο τά χειρότερα πολιτικά έμπόδια. Β ρήκε δμ ως τήν π α γ ­ κόσμια άγορά σέ μεγάλο βαθμό κατειλημένη. Τ ά είδη τής με­ γ άλης κατανάλωσης τά προμήθευε ή ’Α γ γ λ ία, καί τά είδη πολυ­ τελείας, ένός έκλεπτισμένου γούστου τά προμήθευε ή Γ αλλία. 'Η Γερμανία δέν μποροΰσε νά καταπολεμήσει τούς πρώτους μέ τίς τιμές, οδτε τούς δεύτερους μέ τήν ποιότητα. Π ροσω ρινά λοιπόν δέν τής άπόμενε άλλη λύση άπό τοΰ νά παρεισφρύσει στή διεθνή άγορ ά μέ είδη τής κατηγορίας πού &ς τότε είχαν άποτελέσει τή γερ|ΐανική π α ρα γ ω γ ή , είδη πού οί Ά γ γ λ ο ι τά θεωροΰσαν πακοτίλλια* καί οί Γάλλοι γ ιά προστυχάντζα. Ή λωποδυσία πού ε­ φαρμοζότανε κανονικά στό έσωτερικό τής Γερμανίας καί -ο ύ ο·>νίστατο στήν άποστολή στήν άρχή καλών δειγμάτων καί στή

* ΙΙακςτίλλια, μικρή "οαότητα εμπορευμάτων πού έπ-ρέκεται v i άγοράοουν οί ίντρες τοΟ πληρώματος ένός πλοίου γιά δ:κό τους λογαριασμό.

90

συνέχεια έμπορευμάτων κακής ποιότητας, στράφηκε κατά τρόπο Αρκετά σκληρό ένάντια στήν ίδια τή Γερμανία στά πλαίσια τ ή ; διεθνοός άγορ δς καί ξέπεσε σ’ Ινα είδος άποκλεισμοΟ. Ά π ’ τήν άλλη, ό συναγωνισμός πού προκαλιόταν άπ ’ τήν ύπ ερπ αραγωγή, έξανάγκασε τού; ίδιους τού ; Ά γ γ λ ο υ ς , πού ήσαν τόσο σοβαροί στίς έμπορικές τους έργασίες, νά παραουρθοΰν στό γλιστερό μο­ νοπάτι τ ή ; έγκατάλειψης τής ποιότητα; καί εύνόησε Ιτσι τού ; Γερμανούς, πού ήσαν πάντα άκαταμάχητοι σ’ αύτόν τδν τομέα. Κ α ί μ’ αύτό τδν τρόπο έπί τέλους κατορθώσαμε ν’ άποχτήσουμε μιά. (ΐεγάλη βιομηχανία καί να διαδραματίσουμε ενα ρόλο στή διεθνή άγορά. Ή μ ε γ ά λ η μ α ; δ μ ω ; βιομηχανία έργάζεται σχεδόν Αποκλειστικά γ ιά τήν έσωτερική ά γ ο ρ ά (μ’ έξαίρεση τή σιδηρουργία πού παράγει πολύ περισσότερα ά π ’ δσα απαιτούν οί έσωτερικές ά ν ά γ κ ε ς), καί οί μαζικές μας έξα γ ω γ έ ς Αποτελούν­ ται άπό Ιναν Ανυπολόγιστο Αριθμό μικρών έμπορευμάτων πού σέ μεγάλο ποσοστό προέρχονται άπδ τήν Αγροτική οίκιακή βιομη­ χανία καί γιά τά όποια ή μεγάλη βιομηχανία προμηθεύει τδ πο­ λύ τ’ . Αναγκαία ήμικατεργασμένα προϊόντα. Κι έδώ Αναφαίνεται στό καθαρό φ ώ ς τής ήμέρας, ή «εδνοια» πού Αποτελεΐ γ ιά τον μοντέρνο έργαζόμενο ή κατοχή ένός σπι­ τιού κι ένδς κομματιού γής. Σ έ καμιά χ ώ ρ α — ίσω ς ούτε στήν ’ Ιρλανδία, τήν κατ’ έξοχήν χ ώ ρα τής οίκιακή; βιομηχανία;— δέν πληρώνουν μεροκάματα τόσο έπαίσχυντα χαμη λά δσο στήν οικια­ κή βιομηχανία στή Γερμανία. ’ Εκείνο πού ή οικογένεια εισπράτ­ τει μέ τήν έργασία τ η ; στόν κήπο τ η ; καί τδ κομματάκι τοΰ κτή­ ματός τ η ;, δ κεφαλαιούχος, μέ τή δύναμη πού τοΰ παραχω ρεί ό συναγωνισμός, τό Αφαιρεΐ Απ’ τήν τιμή τ ή ; εργατικής δύναμη;. Οί έρ γ ά τε ; έξαναγκΑζονται νά δεχτούν όποιοδήποτε μεροκάματο, γιατί διαφορετικά δέ θά είσπράττανε τδ παραμικρό. Καί δέν μποροΰν νά ζήσουν μέ μόνο τό προϊόν πού καλλιεργούν, ένώ αύτή ή καλλιέργεια καί ή γή πού κατέχουν είναι δεσμά πού τούς έμποδίζουν y’ Αναζητήσουν μιάν άλλη Α πασχόληση. Ν ά γιατί ή Γ ερ ­ μανία μπορεΐ νά συνεχίσει ν’ Αντιμετωπίζει τδ συναγωνισμό στή διεθνή ΑγορΑ γ ιά μιά δλόκληρη σειρά άπό μικρά είδη. "Ο λ ο τό κ έ ρ δ ο ς τ ο ΰ κ ε φ α λ α ί ο υ π η γ ά ζ ε ι ά π δ μιά κ ρ ά τ η σ η π ά ν ω στ ό κ α ν ο ν ι κ ό μ ε ρ ο κ ά μ α τ ο , καί μ π ο ρ ε ΐ νά κ ά ν ε ι δώ­ ρο σ τ ό ν ά γ ο ρ α σ τ ή δλ η τήν υ π ε ρ α ξ ί α . Έ κ ε ΐ βρίσκεται τδ μυστικό τής έκπληκτικά χαμηλής τιμής τών περισσοτέρων γερμανικών ειδών πού έξάγονται. Κι αύτή είναι ή περίπτωση, πού περισσότερο άπδ κάθε άλ ­ λ η, κρατά καί σέ άλλους έπίσης βιομηχανικούς κλάδους τά με­

91

ροκάματα καί τό στάνταρ ζω ή ς τών Γερμανών έργατώ ν σ’ 5να έ­ πίπεδο κατώ τερο άπό έκεΐνο πού Ιχει έπιτευχθεΐ στά κράτη τής Δυτικής Ε υρώπης. Τ ό τρομακτικό βάρος αύτών τών μεροκάμα­ τω ν , πού άπό παράδοση διατηρούνται πολύ πιό κά τω ά π ’ τήν ά ­ ξια τής έργατικής δύναμης, πιέζει έπίσης τούς έργαζομένους τών πόλεων, δπως καί τών μ εγάλων πόλεων, άναγκάζοντάς τους να πουλούν τήν έργατική τους δύναμη κάτω άπ’ τήν Αξία της. Τ ό σ ο περισσότερο πού καί στίς πόλεις ή κα κά μισθοδοτούμενη οικιακή βιομηχανία πήρε τή θέση τής παλιάς χειροτεχνίας καί. έκεΐ έ­ πίσης χαμηλώνει τό γενικό έπίπεδο τών μεροκάματων. Ν α τώ ρα τί είναι ξεκ άθαρο: έκεΐνο πού, σ’ Ινα προηγούμε­ νο στάδιο τής ιστορίας, άποτελοΟσε τή βάση μιας σχετικής εύμάριας γ ια τούς έργαζομένους — ή συνέννωση δηλαδή τής μικρής καλλιέργειας καί τής βιομηχανίας, ή ιδιοκτησία ένός σπιτιού, έ­ νός κήπου καί ένός άγροΰ καί ή έξασφάλιση κατοικίας — δλα αύ­ τά γίνονται σήμερα, κάτω άπ ’ τήν κυριαρχία τής μεγάλης βιο­ μηχανίας, δχι μόνο τό χειρότερο έμπόδιο γ ιά τόν έργαζόμενο, μά άκόμα τό μεγαλύτερο δυστύχημα γ ιά όλόκληρη τήν έργατική τάξη καί τό σημείο ξεκινήματος ένός χ ω ρίς προηγούμενο όποβιβασμοΰ τών μεροκάματων κά τω ά π ’ τό κανονικό τους έπίπεδο. Κ ι αύτό δχι μόνο σέ μερικούς κλάδους τής βιομηχανίας καί όρισμένες περιοχές, μά σ’ όλόκληρη τή χ ώ ρ α . Τ ίπ οτα λοιπόν τό έκπληκτικό πού ή μεγάλη καί ή μικρή άστική τά ξη , πού ζοΰν> καί πλου­ τίζουν ά π ’ αύτές τις Ανώμαλα σημαντικές κρατήσεις, πού π ρ αγ μ α­ τοποιούνται πάνω στά μεροκά|ΐατα, έκδηλώνουν Ιναν ένθουσιασμό γ ιά τήν άγροτική βιομηχανία, γ ιά τούς έργαζομένους Ιδιοχτή τες τοΰ σπιτιοΰ τους καί δέν βλέπουν άλλο φάρμακο σ’ δλες τις αγροτικές κρίσεις άπό τήν έγκαινίαση νέων οΙκιακών βιομη­ χανιώνΑύτοΰ ύπάρχει ή μιά πλευρά τοϋ προβλήματος. Τ π ά ρ χ ε ι δ­ μως καί ή άλλη πλευρά τοΰ νομίσματος. Ή οίκιακή βιομηχανία Ιγινε τό γερό θεμέλιο τοΰ Γερμανικού έξωτερικοΰ έμπορίου, καί ξεκινώντας άπ ’ αύτό ή βάση δλης τής μ εγάλης βιομηχανίας. Έ ­ χει έτσι ξαπλωθεί σ’ Ικτεταμένες περιοχές τής Γερμανίας καί καθημερινά έπεχτείνεται καί περισσότερο. Ή χρεωκοπία τοΰ μι­ κρού άγρότη είχε γίνει άναπόφευχτη ά π ’ τή στιγμή πού ή έργα­ σία του στό σπίτι γ ιά προσωπική του χρήση άχρηστεύτηκε Από τά φτηνά προϊόντα τής τελευταίας διαλογής καί τής μ ηχα­ νής, κι όταν ή κτηνοτροφία του, καί κατά συνέπεια καί ή π α ρα­ γ ω γ ή του λιπασμάτων, έκμηδενίστηκε μέ τήν κατάργηση τών Α­ γροτικών κοινοτήτων, τής μάρκ* καί τοΰ συστήματος τών Αμει* Mip·/., άγροτική κοινότητα ατή μεσαιωνική δυτική Εύρώπη.

92

ψισπόρών. Α ύτή ή χρεωκοπία σπρώχνει ακαταμ άχητα τούς μι­ κρούς ά'γρότες, πού έχουν ήδη πέσε: στά χέρια τών τοκογλύφων, πρό$' τή νεώτερη οίκιακή βιομηχανία. Ό π ω ς στήν ’ Ιρλανδία, για 8,τι αφορά τήν πρόσοδο τοΰ γαιοχτήμονα, Ιτσι καί στή Γ ερ ­ μανία, τα συμφέροντα τοΰ τοκογλύφου πού δέχεται ύποθήκες δέν μπορύΰσαν να Ικανοποιηθούν ~ιά ά π ’ τήν ά~όδοση τής γ ή ς, άλλα άποκλεΐστικά άπ’ τό μεροκάματο τοΰ αγρότη βιομηχάνου. Μέ τήν έπέχταση λοιπόν τής οικιακής βιομηχανίας αρχίζουν να παρασέρνόνται οί αγροτικές περιοχές ή μιά ΰστερ’ ά π ’ τήν άλλη στή σύγχρονη βιομηχανική κίνηση. Κι αύτή άκριβώς ή μεταμόρφωση τών άγροτικών διαμερισμάτων άπ’ τήν κατ’ οίκο βιομηχανία είναι έκείνη πού συντελεί ώ στε ή βιομηχανική έπανάσταση στή Γ ερ­ μανία νά έπεχτείνεται σ’ ενα Ιδαφος πολύ πιό έκτεταμένο άπ ’ δ,τι στήν ’Α γγ λ ία καί στή Γ αλλία. Τ ό έπίπεδο τό σχετικά χ α ­ μηλό τής βιομηχανίας μας είναι έκεΐνο πού καθιστά τόσο πιό άναγκαία τήν έπέχτασή της. Α ύτό έξη γεΐ γιατί στή Γ αλλία, τό έργατικό έπαναστατικό κίνημα ξαπλώθηκε μέ μιά τέτοια δύνα­ μη ατό μεγαλύτερο μέρος τής χ ώ ρα ς άντί νά παραμείνει άποκλειστικά συνδεδεμένο μέ τα άγροτικα κέντρα. Π ράγ μ α πού μέ τή σειρά του εξηγεί τήν ήρεμη, άσφ α λή , άκ αταμ άχητη πρόοδο τοΰ κινήματος. Σ τή Γερμανία είναι σαφές δτι μιά νικηφόρα έξέγερση στήν πρωτεύουσα καί τίς άλλες μ εγάλες πόλεις τότε μ ονάχα θά είναι δυνατή, άν σύγχρονα θά είναι ώ ριμες γ ιά τήν έπανάσταση ή πλειοψηφία τών μικρών πόλεων καί ένα μεγάλο μέρος τών ά ­ γροτικών περιοχών. Μέ μιά λίγο πολύ όμαλή άνέλιξη δέ θά βρεθούμε ποτέ μπροστά στήν περίπτωση ν’ άποκομίσουμε έργατικές νίκες δπως τών Π αρισινών στά 18 48 καί 1 8 7 1 : σ’ άνταπόδοση, καί γ ιά τόν ίδιο λόγο, δμ ως δέ θά ύποστοΰμε τις ήττες πού έπιβλήθηκαν στήν έπαναστατική πρωτεύουσα άπ’ τήν άντιδραστική έπαρχία, δπω ς τίς γνώ ρισε τό Π αρίσι καί στίς δυό αύτές περιπτώσεις. Σ τή Γ αλλία τό κίνημα ξεκίνησε πάντα άπ ’ τήν πρωτεύουσα. Σ τή Γερμανία ά π ’ τίς περιοχές τής μ εγάλης βιο­ μηχανίας, τής μανιφακτούρας καί τής οικιακής βιομηχανίας. Ή πρωτεύουσα καταχτήθηκε πολύ άργότερα. Είναι πιθανό γ ι’ αύτό π ώ ς καί στό μέλλον έπίσης ή πρωτοβουλία θά παραμείνει στούς Γ άλλους. Σ τή Γερμανία δμ ως θά κριθεΐ ή τελική έκβαση τοΰ άγώ ν α. Ν ά λοιπόν πού ή οίκιακή βιομηχανία καί ή άγροτική μανιφακτούρα πού έγιναν δ σημαντικότερος κλάδος τής π α ρα γ ω γ ή ς στή Γερμανία καί πού μεταμορφώνουν δλο καί περισσότερο τή γερμανική άγροτιά, δέν είναι, οί ίδιες, π α ρά τό προκαταρκτικό στάδιο μιας μελλοντικής έπανάστασης. "Ο π ω ς τό ύπόδειξε ήδη

03

ό Μ άρξ στό «Κ εφάλαιό» του, θά ήχήσει καί γ ι’ αύτήν, σ’ Ινα όρισμένο στάδιο άνάπτυξης ή ώ ρ α τής παρακμής, πού θά τή φέ­ ρει ή μηχανή καί ή βιομηχανία. Κ αί ή ώ ρ α αύτή φαίνεται νά είναι πολύ κοντά. Ή κατάργηση δμ ω ς τής οικιακής βιο­ μηχανίας καί τής άγροτικής μανιφακτούρας, άπ ’ τή μηχανή καί τδ έργοστάσιο, σημαίνει γ ιά τή Γερμανία τήν έξόντωση έκατομμυρίων π α ρα γω γ ώ ν τής ύπαίθρου, τήν άπ αλλοτρίωση τής μισής περίπου μικρής άγροτιάς, τή μετα|ΐόρφωση δχι μονάχα τής οι­ κιακής βιομηχανίας σέ έργασία στδ έργοστάσιο μά άκόμ α καί τής καλλιέργειας τοΟ χωρικού σέ μεγάλη άγροτική έκμετάλλευση, καθώ ς καί τής μικρής Ιγ γ εια ς ίδιοχτησίας σέ μ εγ ά λ η : δηλαδή μιά βιομηχανική καί άγροτική έπανάσταση σ’ δφελος τοΟ κεφαλαί­ ου καί τής μεγάλης Ιγ γ εια ς ιδιοκτησίας καί σέ βάρος τών άγροτών· Ά ν Ιπεφτε στήν τύχη τής Γερμανίας νά πραγματοποιήσει αύτή τή μ εταμόρφωση ένώ έπιζοΰν άκόμα ot παλιές κοινωνικές συνθήκες, αύτό μοιραία θά σημείωνε μιά στροφή. Κι άν άπδ τώ ­ ρα μέχρι τότε ή έργατική τά ξη δέν πάρει τήν πρωτοβουλία σέ μιά δποιαδήποτε άλλη χ ώ ρ α : τότε άναπόφευχτα ή Γερμανία θά κινηθεί πρός αύτή τήν κατεύθυνση καί ot νεαροί γιοί τών χω ρι­ κώ ν, ά π ’ τούς δποίους άποτελείται σήμερα δ «Ινδοξός μας στρα­ τός», δέ θά είναι οί τελευταίοι στή μάχη. Κ αί τώ ρα , ή άστική καί μικροαστική ούτοπία πού θέλει νά καταστήσει κάθε έργαζόμενο ϊδιοχτήτη μιας μικρής κατοικίας, κ·. Ετσι νά τόν άλυσσοδέσει μέ τόν κεφαλαιούχο του μέ μισο - φεου­ δαρχικά δεσμά, αύτή ή ούτοπία άπ οχτά Ινα έντελώς άλλο πρό­ σωπο. Σ τή ν πραγματικότητα πρόκειται γιά τήν μεταμόρφωση δ ­ λων τών χωρικών μικροϊδιοκτητών σέ βιομηχανικούς έργαζομένους στδ σπίτι, γ ιά τήν έξαφάνιση τής παλιάς άπομόνωσης καί κατά συνέπεια τής παλιάς πολιτικής άνυπαρξίας τώ ν μκρών χω ρικώ ν, πού παρασέρνονται ά π ’ τήν «κοινωνική δίνη». Είναι ή έπέχταση τής βιομηχανικής έπανάστασης στήν ύπαιθρο, καί μ’ αύτόν τόν τρό­ πο ή μ εταμόρφωση τής πιό σταθερής καί πιό συντηρητικής τά­ ξη ς τού πληθυσ|ΐοϋ σ’ Ινα έπανατατικό φυτώριο. Είναι τέλος σάν κα τά λη ξη, ή άπαλλοτρίωση ά π ’ τή μηχανή τών βιομηχανικών άγροτών πού έργάζονται στδ σπίτι, γεγονός πού τούς ωθεί μέ δύ­ ναμη στήν έξέγερση. Δ έ θ’ άμφισθητήσουμε άπ ’ τούς φιλάνθρωπους σοσιαλιστές αστούς τήν άτομική χ α ρά τοΰ ίδανικοΰ τους, δσον καιρό θά συνεχίσουν μέ τή δημόσια δράση τους σάν άστών, νά τό πραγμ ατο­ ποιούν άπ ’ τήν άνάποδη ύπηρετώντας Ιτσι κα τά τδν καλύτερο τρόπο τήν κοινωνική έπανάσταση. Λονδίνο 10 Ίανουαρίου 1887

94

Μ ΕΡΟΣ A '

Π Ω Σ Ο Π ΡΟ ΓΝ ΤΟ Ν Λ ΓΝ ΕΙ Τ Ο

ΠΡΟΒΛΗΜ Α

Τ Η Σ Κ Α Τ Ο ΙΚ Ι Α Σ

Τ ό φύλλο 10 καί έπόμενα τοΟ V o lk ss ta a t περιλαβαί­ νουν σχετικά μέ τό πρόβλημα τή ς κατοικίας μιά τειρά άπ ό Ιξη άρθρα πού άξίζουν νά προσελκύσουν τήν προσοχή12. Ά ν Ιξα ιρεθοϋν μερικές λογοτεχνικές περιπλανήσεις γύρω στά 18 40 , πού άπό καιρό έχουν ξεχ αστεϊ, αύτά έκπροσωποΰν τήν πρώτη Από­ πειρα γ ιά νά μεταφυτευτεί στή Γερμανία ή σχολή Προυντόν- Σ τό σημείο αύτό ύπάρχει μιά τερατώδης ύπαναχώρηση σέ σχέση |ΐέ τήν δλη ανέλιξη τοϋ Γερμανικού σοσιαλισμού πού, έδώ καί 25 χρόνια, κατάφερε στίς προυντονικές Αντιλήψεις ένα Αποφασιστικό χτύπημα*. ’ Ετσι Αξίζει τόν κόπο χωρίς καθυστέρηση νά δοθεί Απάντηση σ’ αύτή τήν Απόπειρα. Ή κρίση τής κατοικίας — στήν όποία ό τύπος τώ ν ήμερών μας δίνει μιά τέτοια προσοχή, — δέν άφ ορ δ τό παγκόσμιο γ εγ ο ­ νός δτι ή έργατική τά ξη είναι κακά σπιτωμένη, καί ζε ΐ σέ κ α ­ τοικίες Ασφυκτικά ύπερπληρωμένες καί Ανθυγιεινές. Α ύτή ή κρί­ ση τής κατοικίας δέν Αποτελει ιδιομορφία τής παρούσας στιγμής. Δέν Αποτελεϊ κάν Ινα άπό έκεΐνα τά δεινά πού χαρακτηρίζουν τό σημερινό προλεταριάτο, καί τό ξεχωρίζουν Απ’ δλες τΙς καταπιεζόμενες τΑξεις πού προηγήθηκαν Απ’ αύτό. Ε ν τελ ώ ς Αν­ τίθετα,. άπό μιά τέτοια κρίση δλες οί καταπιεζόμενες τάξεις δλων

* ’Απ’ τόν Μίρξ, οτό βιβλίο του: Ή Άθλιότητα τής Φιλοαοφίας χλπ.

95

τών έποχών θίχτηκαν περίπου στόν ίδιο σχεδόν βαθμό. Γ ια να τεθεί τέρμα σ’ αύτή τήν κρίση τής κατοικίας δέν ύπάρχει π α ρά ενα μονάχα μ έσο: ή έκμηδένιση, καθαρά καί ξάστερα , τής έκμετάλλευσης καί τής καταπίεσης τής έργαζόμενης τάξης ά π ’ τήν κυρίαρχη τά ξη . Ε κείν ο πού στίς μέρες μας ΘεωροΟν γ ιά κρίση κατοικίας είναι ή ιδιαίτερη έπιδείνωση τών κακών συνθηκών κ α­ τοικίας τών έργαζομένων έξ αιτίας τής απότομης είσροής πλή­ θους ανθρώπων πρός τις μ εγάλες πόλεις" είναι μιά τεράστια αύ­ ξηση τών νοικιών, μιά αυξημένη άκόμα συσσώρευση κατοίκων σέ κάθε σπίτι, καί, γ ιά όρισμένους, άκόμα καί ή άδυναμία νά βρούνε μέρος γ ιά νά στεγαστούν. Κι άν αύτή ή κρίση τής κατοικίας Α­ ναγκάζει νά μιλούν τόσο γ ι’ αύτήν, είναι γιατί δέν περιορίζεται μόνον στήν έργατική τά ξη , μά προσβάλλει έπίσης καί τή μικροα­ στική τά ξη. Ή κρίση τής κατοικίας γιά'Λ ούς; έργαζομένους κι £να μέ­ ρος τής μικροαστικής τά ξη ς στίς νεώτερες μεγάλες πόλεις μας εί­ ναι ενα άπ ’ τά αναρίθμητα δεινά, ύποδεέστερης καί δευτερεύουσας σημασίας, πού προκύπτουν άπ ’ τό σύγχρονο τρόπο τής κε­ φαλαιοκρατικής π α ραγ ω γ ή ς. Δέν άποτελεΐ στό παραμικρό άμεση συνέπεια τής έκμετάλλευσης τοΟ έργαζομένου, σ ά ν ' τ έ τ ο ι ­ ο υ, άπ ’ τόν κεφαλαιούχο. Α ύτή ή έκμετάλλευση είναι τό βα σι­ κό δεινό πού ή κοινωνική έπ ανάσταση θέλει νά έξαφανίσει κα­ ταργώ ντας τόν κεφαλαιοκρατικό τρόπο π α ραγ ω γ ή ς. Ό Ακρογω­ νιαίος λίθος αύτής τής κεφαλαιοκρατικής π α ραγ ω γ ή ς συνίσταται στό γεγονός δτι ή σύγχρονη όργάνωση τής κοινωνίας έπιτρέπει στούς κεφαλαιούχους ν’ άγοράζουν στήν Αξία της τήν έργα­ τική δύναμη τοΰ έργάτη , καί ν’ απομυζούνε δμ ως Απ’ αύτήν π ο­ λύ περισσότερα Απ’ τήν Αξία της, Αναγκάζοντας τόν έργάτη νά δουλέψει περισσότερο ά π ’ δ,τι είναι Αναγκαίο γ ιά νά ξαναβρεΐ τήν τιμή πού πληρώθηκε γ ι’ αύτήν τήν έργατική δύναμη. Ή ύπεραξία πού δημιουργήθηκε μ’ αύτό τόν τρόπο διαμοιράζεται ά ­ νάμεσα σ’ δλα τά μέλη τής τάξης τών κεφαλαιούχων καί τών γαιοκτημόνων, καί άνάμεσα στούς μισθοδοτημένους ύπηρέτες τους, Αρχίζοντας Απ’ τόν Π Απα καί τόν Αύτοκράτορα καί καταλήγοντα ς στό νυκτοφύλακα κι Ακόμα πιό κ ά τω . ’Ε δώ δέ μ&ς ένδιαφέρει δ τρόπος μέ τόν όποιο γίνεται αύτό τό μοίρασμα. Έ κεΐνο πού είναι βέβαιο είναι δτι δλοι αύτοί πού δέν έργάζονται, δέν μποροϋν νά ζήσουν π αρά άπ ’ τά ψίχουλα αύτής τής ύπ εραξίας πού φτάνουν ώ ς αύτούς μέ τόν Ινα ή τόν άλλον τρόπο. (Δ ές Μ ά ρ ξ: «Τ ό Κ εφάλαιο», δπου ή θέση αύτή Αναπτύχθηκε γ ιά π ρ ώ ­ τη φορά.) Τ ό μοίρασμα άνάμεσα στίς τάξεις πού δέν έργάζονται τής

96

υπεραξίας, πού δημιουργήθηκε άπ ’ τήν εργατική τά ξη καί πού τής άποσπάται χω ρίς ανταμοιβή, πργαματοποιεΐται μέσα σ’ Ινα πλαίσιο πολύ ώραίων τσακω μών καί αμοιβαίας κακοπιστίας. Σ τό μέτρο πού αύτά τό μοίρασμα γίνεται μέσον τής αγοράς καί τής πούλησης, μιά άπ ’ τις κυριότερες κινήτριες δυ­ νάμεις του είναι ή έξαπάτηση τοΰ άγοραατή άπ ’ τόν πουλητή, έξαπάτηση πού Ιγινε σήμερα μιά απόλυτα ζω τική άνάγκη γ ιά τόν πωλητή στό λιανικό έμπόριο, είοικά στίς μ εγάλες πόλεις. Ά ν δμως δ έργάτης άπατηθεΐ άπ’ τόν μπακάλη του ή τόν φούρναρη του στό θέμα τής τιμής τής ποιότητας τοϋ έμπορεύματος δέ γ ί­ νεται έξ αιτίας τής ειδικής του ιδιότητας τοϋ έργαζομένου. Α ν ­ τίθετα, μόλις μιά όρισμένη ποσότητα μέσης έξαπάτησης καταστεί δ κοινωνικός κανόνας δπουοήποτε, πρέπει αναγκαστικά μέσα στήν πάροδο τοΰ χρόνου νά βρει τήν αντιστάθμισή της σέ μιά αντί­ στοιχη αύξηση τώ ν μεροκάματων. Ό έργάτης παρουσιάζεται στόν μπακάλη σάν Ινας αγοραστή ς, δηλαδή σάν κάποιος πού διαθέτει χρήμα ή πίστω ση, δηλαδή κάθε άλλο π α ρά σάν έργάτης, δηλα­ δή σάν κάποιος πού πουλάει τήν έργατική του δύναμη. Μπορεΐ, χ ω ρίς άλλο, ή άπάτη νά τόν θίγει, — δπως άλλω στε κι δλη τήν τά ξη τή λιγότερο ευτυχισμένη— πιό σκληρά άπ ’ τις πιό εύπο­ ρες κοινωνικές τάξεις. Δέν είναι δμως ενα κακό πού είναι χ α ­ ρακτηριστικό γ ιά τήν τάξη του. Τ ό Γδιο άκριβώς συμβαίνει καί μέ τήν κρίση τής κατοικίας. Ή έπέχταση τών σύγχρονων μεγαλουπόλεων προσδίνει στό έδα­ φος, σ’ δρισμένες συνοικίες (κυρίως σ’ αύτές πού βρίσκονται στό κέντρο) μιά τεχνητή αξία , πού σ’ δρισμένες περιπτώσεις αύξα­ νε·. σέ τεράστιες αναλογίες. 01 οικοδομές πού έχουν άνεγερθεΐ, αν­ τί ν’ ανυψώνουν αύτή τήν α ξία , μάλλον τήν ύποβιβάζουν, γιατί δέν άνταποκρίνονται πιά στίς νέες συνθήκες. Έ τ σ ι τις γκρεμίζουν καί τις Αντικαθιστούν μέ άλλες. Α ύτό συμβαίνει κυρίως γ ιά τις έργατικές κατοικίες πού έχουν άνεγερθεΐ στό κέντρο καί πού τό νοίκι τους, άκόμα καί στίς ξεχ ω ριστά πυκνοκατοικημένες περι­ π τώσεις, δέν μπορεΐ ποτέ, ή τουλάχιστο μέ μιά ξεχ ωριστή βρα­ δύτητα, νά ξεπεράσει ένα δρισμένο μάξιμου. Τ ις γκρεμίζουν καί στή θέση τους οικοδομούν μ αγ α ζιά , μεγάλα κ α τα στήμ ατα καί δημόσια Ιδρύματα. Σ τ ό Π αρίσι δ βοναπαρτισμός μέ τόν H a u ssm an του, έκμεταλλεύτηκε στόν άνώ τατο βαθμό αύτή τήν τά ­ ση σ’ δφελος τής κερδοσκοπίας καί τοϋ άτομικοϋ πλουτισμοϋ. Τ ό πνεϋμα. δμ ως τοΰ Haussman έπνευσε έπίσης πά νω άπ’ τό Λονδίνο, τδ Μ άντσεστερ, τή Λίβερπουλ, καί φαίνεται νά νιώ­ θει σ ά στό σπίτι του, έπίσης, τόσο στό Βερολίνο δσο καί στή Βιέν­ νη. Μ ’ αύτό τόν τρόπο ot έργαζόμενοι διώχνονται άπ ’ τό κέντρο

97 7

τών πόλεων, στήν περιφέρεια, οί έργατικές κατοικίες, καί κα τά Ε­ να γενικό κανόνα τά μικρά διαμερίσματα γίνονται σπάνια καί άκ ριβά καί είναι συχνά δυσεύρετα. Τ έ λ ο ς, κ ά τω άπ’ αύτές τΙς συνθήκες, ή βιομηχανία τής οικοδομής, γ ιά τήν όποία τά διαμερίσματα μέ υψωμένο νοίκι προσφέρουν στήν κερδοσκοπία Ε­ να πεδίο πολύ πιό έκτεταμένο, δέ θά οικοδομήσει ποτέ, π α ρά έντελώς Ικτακτα έργατικές κατοικίες. Λ υτή ή κρίση τής μίσθωσης θίγει λοιπόν τόν έργαζόμενο χω ρίς άλλο πολύ σκληρότερα άπό δποιαδήποτε άλλη (πιό εδπορη) τά ξη . Δέν άποτελεΐ δμ ως, περισσότερο άπ ’ τήν κλεψιά τοϋ μ πακάλη, Ινα δεινό πού βαραίνει άποκλεΐστικά πάνω στήν έργατική τά ξη , καί, στό βαθμό πού τήν άφ ορα δέν μπορεΐ νά μή βρει έπίσης ενα δρισμένο οικονομικό άντιστάθμισμα, δταν φ τά σει σ ’ Ινα δρισμένο βαθμό καί μιά δρισμένη διάρκεια. Α ύτά είναι τά δεινά, πού είναι κοινά στήν έργατική τάξη καί σ’ άλλες τάξεις, π .χ. στή μικροαστική τά ξη , γ ιά τήν δποία κ α τά προτίμηση ένδιαφέρεται δ μικροαστικός σοσιαλισμός, στόν δποΐο ανήκει καί δ Προυντόν. Κ ι έτσι κάθε άλλο π α ρά είναι τυχαϊο πού δ Γερμανός μαθητής μας, τοϋ Π ρουντόν* άρπάζει π ά ­ νω άπ ’ δλα άπ ’ τό πρόβλημα τής κατοικίας (πού, τό είδαμε ή5ηι κάθε άλλο π αρά ένδιαφέρει άποκλεΐστικά τήν έργατική τά ξη καί δχι καί τΙς άλλες τάξεις) καί δηλώνει μάλιστα δτι είναι Ινα πρό­ βλημα πού τήν άφ ορά άποκλεΐστικά καί άληθινά. « Ό μισθωτός είναι άπέναντι στόν κεφαλαιοϋχο δ,τι δ ένοικιαστής άπέναντι στόν ίδιοχτήτη». Α ύτό είναι δλότελα άνακριβές. Σ τό θέμα τής κατοικίας, έχουμε τί) μιά άπέναντι στήν ά λ ­ λη δυό π α ρατάξεις: τόν ένοικιαστή καί τόν ένοικιάζοντα ή ίδιο­ χτή τη. Ό πρώτος θέλει ν’ άγοράσει ά π ’ τόν δεύτερο τή χρήση γ ιά μιά δρισμένη χρονική περίοδο μιάς κατοικίας. Έ χ ε ι χρήμα ή πίστω ση, άκόμ α κι άν χρειάζεται ν’ άγοράσει αύτή τήν πίστωση ά π ’ τόν ίδιο τόν ίδιοχτήτη σέ μιά τοκογλυφική τιμή μέ μιά προ­ σθήκη στό νοίκι. Έ δ ώ πρόκειται γ ιά μιά άπλή πούληση έμπορεύ­ ματος, κι δχι γιά μιά όπόθεση άνάμεσα σέ προλετάρο καί άστό, άνάμεσα σέ έργάτη καί κεφαλαιοϋχο. Ό ένοικιαστής — άκόμα κι δταν είναι έργάτη ς — παρουσιάζεται σάν Ινας ά ν θ ρ ω ­ π ο ς π ο ύ έ χ ε ι χ ρ ή μ α . Π ρέπει νά 5χει ήδη που­ λήσει τό έμπόρευμα πού κατέχει δ ίδιος, τήν έργατική του 86-

* Ό A. MULBERGER, δηλαδή.

98

ναμ η, προτού νά παρουσιαστεί (μέ τήν τιμή που Απόσπασε) σάν Αγοραστής τής χα ράς ένός διαμερίσματος, ή σάν άνθρωπος πού μπορεΐ νά έγγυηθεΐ τή μελλοντική πούληση αύτής τής έργατικής δύναμης. Έ δ ώ λείπει όλοκληρωτικά δ,τι χα ρακτηρίζει τήν πούληση τής έργατικής δύναμης στόν κεφαλαιούχο- 01 κεφ αλαι­ ούχο’. αναπαράγουν κα τά πρώτο λόγο τήν άξία τής έργατικής δύ­ ναμης πού Αγόρασαν, καί σέ συνέχεια μιά ύπεραξία πού π ροσω ­ ρινά παραμένει στά χέρια τους, περιμένοντας τό μοίρασμα της άνάμεσα στά μέλη τής τάξης τών κεφαλαιούχων- Υ π ά ρ χ ε ι λοι­ πόν έδώ πα ραγω γ ή μιας πλεονάζουσας Αξίας. Τ ό συνολικό ποσό τής ΰφισταμένης Αξίας αυξήθηκε. Έ ν τελ ώ ς διαφορετικά συμ­ βαίνει μέ τήν ένοικίαση ένός διαμερίσματος. Ό π οιαδήπ οτε κι ϊν είναι τά ύπερβολικά πλεονεχτήματα πού ό ϊδιοχτήτης Αποσπά α π ' τδν ένοικιαστή, ύπάρχει πάντα έδώ ή μεταφορά μιάς Αξίας πού ήδη ύ π ά ρ χ ε ι , καί πού έχει π α ρ α χ τ εΐ π ρο­ ηγούμενα. Τ ό συνολικό ποσό τών Αξιών πού κατέχοντα: Α π ό κ ο ι ν ο ύ Απ’ τόν ένοικιαστή καί τόν ένοικιάζοντα παραμ έ­ νει τό ίδιο μετά, δπω ς καί πρίν. Ά π ’ τόν έργάτη , πού ή έρ γ α­ σία του πληρώθηκε Απ’ τόν κεφαλαιούχο στήν Αξία της, κά τω Απ’ τήν Αξία της ή πάνω Απ’ αύτήν, πάντα τού έχει ύπεξαιρεθεϊ Ινα μέρος τοϋ προϊόντος τής έργασίας του. Ά π ’ τόν ένοικιαστή μονά­ χ α στήν περίπτωση πού θά πρέπει νά πληρώσει τό νοίκι πάνω Απ’ τήν Αξία του. Α ύτό σημαίνει λοιπόν δτι διαστρεβλώνει κ α­ νένας όλοκληρωτικά τις σχέσεις άνάμεσα σέ ένοικιαστές καί ένονκ ιάζοντες. Αν θελήσει νά τις ταυτίσει μ’ έκεΐνες πού ύπάρχουν ά ­ νάμεσα στούς έργάτες καί τούς κεφαλαιούχους. ’Εντελώς Αντίθε­ τα , έδώ έχουμε νά κάνουμε μέ μιά έμπορική συναλλαγή τρέχοντος τύπου, άνάμεσα σέ δυό πολίτες, καί πραγματοποιείται σύμ­ φ ω ν α μέ τούς οικονομικούς νόμους πού κανονίζουν γενικά τήν πούληση τών έμπορευμάτων, καί, Ιδιαίτερα αύτοϋ τοϋ Εμπορεύμα­ τος πού είναι ή έγγεια Ιδιοκτησία. Π ρ ώ τα - πρ ώ τα στό λογαρια­ σμό μπαίνουν τά έξοδα κατασκευής καί συντήρησης τού σπιτιού ή τοϋ μέρους τού σπιτιοϋ γ ιά τό δποΐο πρόκειται. Έ π ε ιτ α Ερχε­ ται ή άξία το έδάφους, πού καθορίζεται άπ ’ τήν περισσότερο ή λιγότερο εύνοϊκή θέση τοϋ Ακινήτου. Τ έλ ος σάν τελευταίο στοι­ χείο Αποφασίζει ή σχέση Ανάμεσα στήν προσφορά καί τή ζή τ η ­ ση πού ύπάρχει στή δοσμένη στιγμή. Κ αί νά πώ ς Εκφράζεται στό μυαλό τοϋ προυντονικοϋ μας αύτή ή πολύ Απλή οικονομική σ χ έσ η : «Τ ό σπίτι, ΑφοΟ μιά φορά οίκοδομηθεΐ, Αντι­ προσωπεύει Ιναν α Ι ώ ν ι ο ν ο μ ι κ ό τ ί τ λ ο

πάνω σ’ εν* καθορισμένο τμήμα τής κοινωνικής έρ ­ γασίας, άκόμα κι αν ή πραγματική άξία τοϋ σπιτιού Ιχει άπό καιρό καί κατά τρόπο περισσότερο άπό ι­ κανοποιητικό πληρωθεί στόν ιδιοχτήτη μέ τή μορφή ενοικίων. Έ τ σ ι ενα σπίτι πού οίκοδομήθηκε, άς ποΰμε εδώ καί 5 0 χρόνια, κάλυψε σ’ αύτή τήν περίοδο μέ τά νοίκια του, δυό, τρεις, πέντε, δέκα φορές, κλπ-, τό άρχικό του κόστος». Σ τό παραπάνω άπόσπασμα περιέχεται όλόκληρος ό ΙΙρουντόν. Π ρ ώ τα , ξεχνάνε δτι τά νοίκια πρέπει νά καλύψουν δχι μονάχα τά Ιξοδα τής κατασκευής, μ’ άκόμα καί τΙς έπιδιορθώσεις καί τήν απ ώλεια προσόδων πού προκύπτουν άπό έπισφαλή χρέη, άπό νοίκια πού δέν πληρώθηκαν, δπω ς καί άπ ό διαμερίσματα πού έ­ μειναν πιθανόν κενά, καί τέλος τήν απόσβεση τοΰ κεφαλαίου πού έπενδύθηκε στήν οίκοδόμηση ένός άκινήτου πού δέν είναι αιώνιο, καί πού μέ τόν καιρό γίνεται ακατοίκητο καί χω ρίς ά ςία. Δεύ­ τερο ξεχνάνε δτι τά νοίκια πρέπει έπίσης νά καλύψουν τήν αύ­ ξηση τής άξίας τοΰ έδάφους πάνω στό όποιο ανυψώνεται τό σ~·τι, κι δτι μ’ αύτόν τόν τρόπο ενα μέρος άπ ’ αύτά τά νοίκια άντι1 προσοιπεύει τήν έγγεια πρόσοδο. 'Ο προυντονικός μας δηλώνει, είναι άλήθεια αμ έσως, δτι αύτή ή αύξηση τής ά ξία ς, άφοΰ άποχτιέται χω ρίς τήν έπέμβαση τοΰ Ιδιοχτήτη τής γ ή ς, άνήκει δι­ καιωματικά δχι σ’ αύτόν μά στήν κοινωνία. Μ ονάχα πού τοΰ διαφεύγει δτι στήν πραγματικότητα απ αιτεί μ’ αύτόν τόν τρόπο τήν κατάργηση τής Ιγγειας Ιδιοχτησίας, Ινα θέμα μέ τό όποιο δέ θά καταπιαστούμε γιατί θά μας παράσερνε πολύ μακριά. Τ έ ­ λος δέ βλέπει δτι, σ’ δλη αύτή τήν ύπόθεση, σέ καμιά περίπτω­ ση δέν πρόκειται γ ιά άγ ορ ά άπ ’ τόν Ιδιοχτήτη τοϋ άκινήτου του, μ’ άποκλειστικά γ ιά τή χρησιμοποίησή του, καί μάλιστα γ ιά μιά δρισμένη περίοδο. Ό ΙΙρουντόν, πού ποτέ του δέν ένδιαφέρθηκε γ ιά τΙς πραγματικές, τις συγκεκριμένες συνθήκες μέσα στίς ό ­ ποιες δημιουργεΐται ενα δποιοδήποτε οίκονομικό φαινόμενο, δέν μπορεΕ φυσικά νά έξηγήσει καλύτερα πώ ς τό άρχικό κόστος έ ­ νός άκινήτου καλύπτεται, στήν κάθε δοσμένη περίπτωση, δέκα φο­ ρές στά πενήντα χρόνια μέ τή μορφή ένοικίων. ’ Α ντί νά έξετάσει αύτό τό θ έμ α(τό κάθε άλλο π α ρά πολύπλοκο) κά τω άπ ’ τό οίκονομικό πρίσμα καί νά προσδιορίσει άν βρίσκεται σέ άντίθεση μέ τούς οικονομικούς νόμους καί σέ τί, βγαίνει άπ ’ αύτό τό δίλημα πηδώ ντας τολμηρά άπ ’ τήν οικονομία στή νομολογία: «Τ ό οίκημα δταν μιά φορά οίκοδομηθεΐ Αντιπροσωπεύει Ιναν α Ι ώ ν ι ο ν ο μ ι κ ό τίτλο». Κ ι ώ στόσο αύτό ήταν ά-

100

κριβώς τό σημείο πού θά Επρεπε νά διαφωτίσει. Ά ν τό είχε Ε­ ρευνήσει, θά εύρισκε δτι δλοι οί νομικοί τίτλοι τοϋ κόσμου, όσοδήποτε αιώνιοι καί άν θά ήσαν, δέν μποροϋν νά παραχωρήσουν σ ’ ενα ακίνητο τή δύναμη νά δεχτεί σέ πενήντα χρόνια, μέ τή μορφή ενοικίων, 10 φορές τό άρχικό του κόστος, μά δτι μόνο οικονομικές συνθήκες (πού μποροϋν είναι άλήθεια ν’ άναγνωριστοϋν κοινωνικά μέ τή μορφή νομικών τίτλων) είναι Ικανές νά Ιπιτύχουν παρόμοιο άποτέλεσμα. Κ ι Ετσι θά ξαναβρισκόταν τό­ σο προχωρημένος δσο στό ξεκίνημα. Ό λ όκ λ η ρ η ή προυντονική θεωρία στηρίζεται σ’ αύτό τόν τρόπο τής φυγής ά π ’ τήν οικονομική πραγματικότητα γ ιά νά καταφύγει στή νομική φρασεολογία. Κ άθε φορά πού ή οίκονομική άλληλοεξάρτηση διαφεύγει άπ’ τόν καλό μας τόν Π ρουντόν — καί αύτό συμβαίνει σ’ δλα τά σοβαρά προβλήματα — καταφεύ­ γει στό πεδίο τοϋ δικαίου καί κάνει Εκκληση στήν α ι ώ ν ι α

δικαιοσύνη· « Ό Προυντόν άντλεΖ τό Ιδανικό του γ ιά τή δι­ καιοσύνη άπό τίς νομικές σχέσεις πού Εχουν τήν άρχή τους στήν κοινωνία, που στηρίζεται στήν έμπορευματική π α ραγ ω γ ή . Γεγονός πού, άς τό ποϋμε παρεμπι­ π τόντως, τοΰ προσφέρει κα τά τρόπο εύχάριστο τήν απόδειξη δτι αύτό τό είδος τής π α ραγ ω γ ή ς θά διαρκέ­ σει τόσον καιρό δσο ή ίδια ή δικαιοσύνη. Σ τή συνέ­ χ εια , σ’ αύτό τό ιδανικό, πού πήγασε άπ’ τή σύγχρο­ νη κοινωνία, βρίσκει τό σημείο του στήριξης γ ιά ν’ αναμορφώσει αύτή τήν κοινωνία καί τό δίκαιό της. Τ ί θα σκεφτόμαστε δμ ως γ ιά εναν χημικό πού, άντΐ v i μελετήσει τούς νόμους τών ύλικών συνθέσεων καί πάνω σ’ αύτή τή βάση νά λύσει συγκεκριμένα π ρο­ βλήμ ατα, θά ήθελε νά μεταμορφώσει αύτές τΙς συνθέ­ σεις σύμφωνα μέ τίς «αιώνιες Ιδέες τής συγγενείας καί τής φυσικότητας». Μαθαίνουμε μήπως κάτι πα ραπ ά­ νω π.χ. σχετικά μέ τή «φ ορά», δταν ποϋμε δτι βρί­ σκεται σ’ αντίθεση μέ τήν «αιώνια δικαιοσύνη» καί τήν «αιώνια ευθυδικία», τήν «αΙώνια άμοιβαιότητα» καί άλλες «αιώνιες άλήθειες», πού δέν τις γνώ ριζαν οί ΙΙατέρες τής Ε κκ λη σίας δταν μιλούσαν σχετικά μ’ αύτές κηρύσσοντας τήν άντίθεσή της μέ τήν «αΙώνια χά ρη», τήν «αιώνια πίστη» καί τήν «αιώνια θέληση τοΰ θεο ΰ », (Μ ά ρξ: «Τ ό Κ ε φ ά λ α ιο »).

101

Ό προυντονικδς |ΐας δέν τά καταφέρνει καλύτερα Απ' τό δά­ σκαλό του: «Τό συμβόλαιο ένοικίασης είναι μιά ά~.' τί; χί­ λιες συναλλαγές πού, στή ζωή τής μοντέρνας κοινω­ νίας, είναι στόν Γδιο βαθμό Απαραίτητες δπως ή κυ­ κλοφορία τοΰ αίματος στό σώμα τοΰ ζώου. Φυσικά θά ήταν πρός τό συμφέρον αύτής τής κοινωνίας άν ή «ιδέα τοΰ δικαίου» είχε διεισδύσει σ’ δλες αύτές τΙς συναλλαγές, δηλαδή άν διεξάγονταν πάντα σύμφωνα μέ τΙς αύστηρές άπαιτήσεις τής δικαιοσύνης». Μέ μιά λέξη, ή οικονομική ζωή τής κοινωνίας δφείλει, δπως τό λέει ό Προυντόν, ν’ ανυψωθεί στό ύψος μιας ο ΐκονομικής δικαιοσύνης· Στήν πραγ­ ματικότητα, είναι γνωστό δτι έκεΐνο πού συμβαίνε:. είναι έντελώς τό αντίθετο. Καί τώρα πώς θά μποροΰσε κανένας νά πιστέψει, δτι, — πέντε χρόνια υστέρα άπό τότε πού ό Μάρξ στιγμάτισε τόν Προυντςν μέ τόσο άδαμάντινα σέ σαφήνεια έπιχειμήματα κι άκριβώς σ’ αύτό τό κεφαλαιώδες σημείο, — θά ήταν άκόμα δυνατό νά τυ­ πώνεται στά γερμανικά μιά τέτοια σχολαστική φλυαρία. Τί συμ­ βαίνει λοιπόν; Τό έςής μόνο: δτι τά συγκεκριμένα γεγονότα τών οικονομικών νόμων πού κυβερνοΰν τή σημερινή κοινωνία άντιπαρατάσσουν μιά βίαιη διάψευση στό αΓσθημα δικαιοσύνης τοΰ συγγραφέα μας κι δτι αύτός τρέφει τήν ευσεβή έπιθυμία πώς τά πράγματα μποροϋν νά φκιάξουν μέ τέτοιο τρόπο ώστε νά ύπάρξει θεραπεία σ’ αύτή τήν άντίθεση. Έ ! λοιπόν ναί, άν οί βατράχοι είχαν μιά ούρά, δέ θά ήσαν πιά βάτραχοι. Καί, μήπως τό κάτω κάτω ό κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής δέν είναι <5'.αποτ:σμένος άπό μιά Ιδέα δικαίου» έκείνη τοΰ δικαίου του νά έκμεταλλεύεται τούς έργάτες. Καί μήπως προχωρήσαμε περισσότερο ό­ ταν δ συγγραφέας μάς λέει δτι τέτοια δέν είναι ή «Ιδέα του γιά τό δίκαιο». Ά ς ξαναγυρίσουμε δμως στό πρόβλημα τής κατοικίας. Ό προυντονικός μας άναπτύσσει τώρα έλεύθερζ τήν «Ιδέα του γιά τό δίκαιο» καί μάς φιλεύει μ’ αύτή τή συγκινητική δμιλία: («Βεβαιώνουμε χωρίς δισταγμό δτι δέν ύπάρχει, γιά δλόκληρο τό τόσο υμνημένο πολιτισμό τοΰ αΐών* μας, τρομερότερος σαρκασμός άπ’ τό γεγονός δτι, στίς μεγάλες πόλεις, τά 90% τοΰ πληθυσμοΰ καί πε­

102

ρισσότερο άκόμα, δέν διαθέτει. £να μέρος πού νά μπορεϊ νά θεωρεί δτι τοΰ άνήκει. Τό άληθινό κέντρο τής ήθικής καί οικογενειακής ζωής, τό σπίτι καί ή έοτία, ϊχει παρασυρθεΐ άπ’ τήν κοινωνική δίνη. . . ’Απ’ αύ­ τή τήν άποψη είμαστε πολύ πιό χαμηλά άπ’ τούς ά­ γριους. Ό τρωγλοδύτης ϊχει τή σπηλιά "ου, δ Αύστραλιανός τή χαμοκέλα του άπό άχυροπηλό κι δ ’Ιν­ δός τήν έστία του, δ σύγχρονος δμως προλετάριος δέν Ιχει στήν πραγματικότητα μέρος δπου νά άκουμπήαει τό κεφάλι του» κλπ. Σ ’ αύτή τήν ιερεμιάδα Ιχουμε δλη τήν άντιδραστική δψη τοΰ προυντονισμοΰ. Γιά νά δημιουργηθεϊ ή νεώτερη έπαναστατική τάξη τοΰ προλεταριάτου, ήταν απαραίτητο νά κοπεί δ όμφάλιος λώρος πού Ιδενε στό έδαφος τόν έργαζόμενο τοΰ παρελθόντος. Ό ύφαντουργός πού κατείχε δίπλα στόν άργαλειό του τό σπιτάκι του, τόν κηπάκο του και τό κομματάκι τόν άγρό του, ήταν, μ’ δλη του τήν άθλιότητα καί παρά τήν πολιτική του καταπίεση. ?νας άνθρωπος ήσυχος καί ευτυχισμένος, πού ζοΰσε «μέ κάθι εύσέβιχ καί τιμιότητα», Ιβγαζε τό καπέλο του μπροστά στούς πλούσιους, τούς παπάδες καί τούς δημόσιους ύπάλληλους καί ήταν στό βά­ θος τοΰ είναι του ενας 100% σκλάβος. Ή μεγάλη σύγχρονη βιο­ μηχανία είναι έκείνη πού μετάτρεψε τόν έργάτη τόν δεμένο στό έδαφος σέ προλετάριο πού δέν κατέχει άπολύτως τίποτα, πού εί­ ναι άπελευθερωμένος άπ’ δλες τίς παραδοσιακές άλυσίδες, καί τοποθετημένος Ε ξ ω ά π ’ τ ό ν ό μ ο * . Είναι άκριβώς αύτή ή οίκονομική έπανάσταση πού δημιούργησε τις προ­ ϋποθέσεις πού μόνο αύτές θά έπιτρέψουν τήν κατάργηση τής έκμετάλλευσης τής έργατικής τάξης άπό τήν τελευταία της μορφή τήν κεφαλαιοκρατική παραγωγή. Καί νά πού ό προυντονικός μας ίρχεται, — σά νά έπρόκειτο γιά μεγάλη έπαναστροφή, κλαίγοντας καί άγκομαχώντας, — ' 'πιση τών έργαζομένων άπ’ τήν έστία τους, ένώ αύτή ή , άπήρξε ακριβώς δ πρώ­ τος δρος τής ήθικής τους άπελευθεΈ δώ καί 27 χρόνια, περί ;ιβώς, στό βιβλίο μου «Ή κατάσταση τής έργατικής |jv ’ Αγγλία», μέ ποιό τρό­ πο πραγματοποιήθηκε στίς μεγάλες της γραμμές στό 18ο αϊώνα, στήν ’Αγγλία, αύτή ή έκτόπιση τών άγροτών άπ’ τις έστίες

* Λιχτικό παιχνίδι: VOGELFHEI — «τοποθετημένος Ιχτδς νόμου» χαΐ έπίσης *έλεΰθβρος δπως 6 αέρας:.

103

τους. Εξέθεσα έπίσης σ’ δλη τους τήν αίσχρότητα τΙς Ατιμίες πού διαπράξανε ot ίδιοχτήτες γής καί ot έργοστασιάρχες, χαθώς καί τά μειονεχτήματα ποΰ αύτή ή έκτόπιση δέν μπορούσε παρά νά Ιχει στήν άρχή (τόσο ήθικά δσο καί ύλικά) γιά τούς έργα­ ζομένους ποΰ θίγονταν μ’ αύτόν τόν τρόπο. Μπορούσε δμως νά μού Ιρθει στό μυαλό ή Ιδέα νά δώ σ’ αύτή τήν Ιστορική άνέλιξη, τήν Απόλυτα Αναγκαία μέ τΙς ύπάρχουσες συνθήκες, μιά Ανα­ στροφική άνέλιξη, πού θά μάς ϊφερνε «πιό κάτω κι άπ’ τούς άγρι­ ους»; "Οχι, Ασφαλώς. Ό Ά γγ λο ς προλετάριος τοϋ 1872 βρίσκε­ ται σ’ Ινα έπίπεδο άπειρα άνώτερο άπό έκεΐνο τοϋ άγροτικοΰ υ­ φαντουργού τοΰ 1772 πού διέθετε «φωτιά καί στέγη». Καί ό τρωγλοδύτης μέ τή σπηλιά του, ό Αυστραλιανός μέ τήν καλύβα του άπό άχυροπηλό, ό ’Ινδός μέ τή δική του έστία, θά μπο­ ρούσαν νά κάνουν ποτέ μιάν έξέγερση τοΰ Ίούνη13 καί μιά Κομ­ μούνα τοϋ Παρισιού;. Μονάχα δ άστός Αμφιβάλλει πώς ή κατάσταση τών έργαζομένων άπό τήν είσαγωγή τής κεφαλαιοκρατικής παραγωγής σέ με­ γάλη κλίμακα χειροτέρευσε ύλικά. Πρέπει δμως γι’ αύτό νά κοιτά­ με νοσταλγικά πρός τΙς χύτρες τής Αίγυπτου14 (πολύ λιτοδίαιτες κι αύτές), πρός τή μικρή άγροτική βιομηχανία πού μονάχα δουλόπρεπα πνεύματα διαμόρφωσε, ή καπά τή μεριά τών «άγρίων»; Τό αντίθετο άκριβώς. Μονάχα τό προλεταριάτο πού δημιουργήθηκε άπ’ τή μεγάλη σύγχρονη βιομηχανία, Απελευθερωμένο άπ’ δ­ λες τις Αλυσίδες τοϋ παρελθόντος (συμπεριλαμβανομένων κι έκείνων πού τό Ιδεναν στό έδαφος) καί συγκεντρωμένο ατίς μεγάλες πόλεις, είναι σέ θέση νά πραγματοποιήσει τό μεγάλο κοινωνικό Ανασχηματισμό πού θά θέσει τέρμα σέ κάθε ταξική έκμετάλλβυση καί κυριαρχία. Οί παλιοί άγροτικοί ύφαντουργοί, μέ τό σπίτι τους καί τήν Ιστία τους, δέ θά ήσαν ποτέ Ικανοί, δέ θά είχαν πο­ τέ συλλάβει μιά παρό··*·ια Ιδέα καί άκό;ια λιγότερο θά είχαν βρει τή θέληση νά τήν πραγματοποιήσουν. 'Ο ΙΙρουντόν^ #-·-φεται θεωρεί δτι όλόκληρη ή βιομηχανι­ κή έπανάσταση α; 'ών τελευταίων έκατό χρόνων, δ άτμός, ή μεγάλη παραγ& Κιύ ο.ν~'.·ΜΪ)·.Ύζσ. τή χειροναχτική έργασία μέ μηχανές καί χ'#' ^λλαπλαίϋζει τήν παραγωγική δύναμη τής έργασίας, είναι u. .γεγονός ξεχωριστά έξοργιστικό πού, γιά νά ποΰμε τήν Αλήθεια, δ£ υ&'δπρεπε νά Ιχει δημιουργηθεϊ. Σά μι­ κροαστός πού είναι δ ΙΙρουντόν Απαιτεί Ιναν κόσμο στόν όποιο δ καθένας κατασκευάζει, κατά τρόπο πρωτότυπο καί Ανεξάρτητο, Ινα προϊόν ποΰ μπορεΐ νά παραδοθεΐ στήν κατανάλωση καί ν’ άνταλλαγεΐ στήν άγορά. Στή συνέχεια Αρκεί ό καθένας ν’ Ανακτά σ’ ενα άλλο προϊόν τήν πλέρια Αξία τής έργασίας του γιά νά 104

μπορεΐ νά ικανοποιηθεί ή άπ αίτηση τής «αίώνιας δικαιοσύνης» και νά Εχει οίκοδομηθεΐ ό καλύτερος τών κόσμων. Προτοΰ δμως έκολαφθεΐ, αύτός ό καλύτερος τών κόσμων τοΰ Προυντόν, συνετρίβη κάτω άπ’ τά βήματα τής βιομηχανικής άνάπτυξης σέ πλήρη πρόοδο, πού, άπδ καιρό, κατάργησε τήν άτομική έργα­ σία s’ όλους τούς κυριότερους κλάδους τής βιομηχανίας καί τήν καταργεί καθημερινά δλο καί πιό πολύ, στούς δευτερεύοντες κλά­ δους, δπως καί σέ κείνους πού Ιχουν τή μικρότερη σημασία. Ή άτομική έργασία Ιχει άντικατασταθεϊ άπ’ τήν κοινωνική έργα­ σία, πού ύποβοηθείται άπδ μηχανές καί άπδ τιθασευμένες φυσι­ κές δυνάμεις, καί τά Ιτοιμα προϊόντα της — πού μποροϋν Αμέ­ σως να τ’ άνταλλάξουν ή νά καταναλωθούν — είναι τό κοινό Ερ­ γο πολυαρίθμων Ατόμων άπ’ τών δποίων τά χέρια χρειάστηκε νά περάσουν. Κι άκριβώς χάρη σ’ αύτή τή βιομηχανική έπανάστα­ ση ή παραγωγική δύναμη τής Ανθρώπινης έργασίας Εφτασε σ’ ενα τέτοιο βαθμό πού δημιούργησε τή δυνατότητα — γιά πρώ­ τη φορά άπό τότε πού υπάρχουν οί Ανθρωποι — νά παράγονται, μ’ Ιναν λογικό καταμερισμό τής έργασίας άνάμεσα σ’ δλους, δχι μονάχα άρκετά γιά νά εξασφαλίζεται άφθονα ή κατανάλωση σ’ δλα τά μέλη τής κοινωνίας, μά άκόμα καί γιά νά Εξασφαλίσουν σέ κάθε άτομο άρκετές άπολαύσεις. Τότε κάθε τί πού στήν έκπολιτ·.στ·.κή κληρονομιά πού μεταβιβάστηκε Ιστορικά, είναι άληθ'.νά Αξιο νά διατηρηθεί — έπιστήμη, τέχνη, ήθη, κλπ. — δχι μονά­ χα θά διατηρηθεί, μά άντί νά είναι μονοπώλιο τής κυρίαρχης τάςης θά γίνει τό κοινό άγαθό όλόκληρης τής κοινωνίας καί θά συνεχίσει νά πλουτίζεται. Κι αύτοΰ βρίσκεται ή άποφασιστική στροφή. Μόλις ή παραγωγική δύναμη τής Ανθρώπινης έργασίας ξ ζ τασε σ’ αύτό τό Επίπεδο, δέν υπάρχει πιά κανένα πρόσχημα γιά τή διατήρηση μιας κυρίαρχης τάξης. Τό ύπέρτατο έπιχείρημα γιά νά υποστηρίζονται οί ταξικές διαφορές δέν ήταν μήπως πάν­ τα οτι επιβαλλόταν νά υπάρχει μιά τάξη, πού μιά καί δέ θά Εξαν­ τλείται γιά νά παράγει τήν καθημερινή της συντήρηση, θά Εχει τις αναγκαίες ανέσεις γιά ν’ άναλάβει τήν πνευματική έργασία μέ­ σα στήν κοινωνία. Ά π ’ αύτό τό μύθο, πού σέ μεγάλο βαθμό δικαιώ­ θηκε ως τά σήμερα άπ’ τήν ιστορία, ή βιομηχανική έπανάσταση τών τελευταίων Εκατό χρόνων, άφαίρεσε κάθε δικαιολογητικό. Ή διατήρηση μιας κυρίαρχης τάξης κάθε μέρα καί περισσότερο προ­ βάλλει σάν Ινα Εμπόδιο στήν άνάπτυξη τών βιομηχανικών δυνά­ μει·)-/, καθώς καί στήν άνάπτυξη τής έπιστήμης, τής τέχνης καί Ιδιαίτερα τών καθαρών μορφών τής κοινωνικής ζωής. Ποτέ δέν υπήρξαν άνθρωποι πιό χονδροειδείς άπό τούς σύγχρονους μας ά-

105

"Ολα δμως αύτά είναι άδιάφορα γιά τόν φίλο Προυντόν. ’Ε­ κείνο πού θέλει είναι ή «αΙώνια δικαιοσύνη» καί τίποτα περισσό­ τερο. Σέ άνταλλαγή μέ τό προϊόν του, δ καθένας πρέπει νά δέ­ χεται τό συνολικό ποσό, τή συνολική άξία τής έργασίας του. Ό ­ ταν δμως πρόκειται για Ινα προϊόν τής νεώτερης βιομηχανίας, δ ύπολογισμός είναι πολύπλοκος: πραγματικά χάνεται στή σκιά τό μέρος πού παίρνει τό άτομο άπ’ τό συνολικό προϊόν, ένώ στήν παλιά χειροτεχνική έργασία αύτή ή συμμετοχή έμφανιζόταν ά­ πό μόνη της στό παραγμένο προϊόν. ’Λκόμη, ή νεώτερη βιομηχα­ νία παραμερίζει 6λο καί πιό πολύ τήν άνταλλαγή στήν δποίχ δ Προυντόν οικοδόμησε δλόκληρο τό σύστημά του, αύτή τήν κατ’ ευθείαν άνταλλαγή άνάμεσα σέ δυό παραγωγούς, άπ’ τούς δποίους ό καθένας παίρνει τό προϊόν τοΰ άλλου γιά νά τό καταναλώ­ σει- Γι’ αύτό τό λόγο δλόκληρος δ προυντονισμός διασχίζεται άπό μιά άντιδραστική τάση, μιάν άπέχθεια γιά τή βιομηχανική έπα­ νάσταση καί άπό τήν έπιθυμία (πού τήν έκφράζει περισσότερο ή λιγότερο άνοιχτά) νά στείλει στό διάβολο δλη τή νεώτερη βιο­ μηχανία, τίς ατμομηχανές, τούς μηχανικούς άργαλειούς, καί άλ­ λες χιμαιρικές ανακαλύψεις, γιά νά ξανάβρει τήν παλιά χειρο­ τεχνική έργασία καί τα σταθερά της προτερήματα. Καί τότε λί­ γο ένδιαφέρει άν χάσουμε τά 999 χιλοστά τής παραγωγικής δύ­ ναμης, άν όλόκληρη ή άνθρωπότητα θά καταδικαζότανε στή χει­ ρότερη υποδούλωση, άν δ κανόνας θά ήταν μιά πειναλέα δπαρξη: μήπως τό ούσιαστικό δέν είναι νά φτάσουμε νά δργανώσουμε τήν άνταλλαγή κατά τέτοιο τρόπο πού δ καθένας νά παίρνει «τή συνολική άξία τής έργασίας του» καί να έφαρμοστεΐ «ή αΙώ­ νια δικαιοσύνη». Fiat justitie, pereat mundusl Νά παραμείνει ή δικαιοσύνη, έστω κι άν δλος δ κόσμος πρό­ κειται νά καταστραφεΐ. Καί δ κόσμος θά καταστρεφόταν, άν ή άντεπανάσταση τοΰ Προυντόν γινόταν κατά τύχη πραγματοποιήσιμη. ’Απ’ τήν άλλη, είναι αυτονόητο δτι άκόμα καί στήν κοινω­ νική παραγωγή πού διέπεται άπ’ τή μεγάλη βιομηχανία, ό κα­ θένας μπορεΐ νά είναι έξασφαλισμένος δτι θά πάρει «τό συνολι­ κό ποσό τής έργασίας του» στό βαθμό πού αύτή ή φρασεολογία έχει κάποια σημασία. Καί δέν μπορεΐ νά Ιχει κάποια Εννοια πα­ ρά άν τής δοθεί μιά εύρύτερη σημασία, σύμφωνα μέ τήν δποία δέν είναι δ έργαζό;ιενος παρμένος άτομικά πού γίνεται δ ιδιο­ κτήτης «τοΰ συνολικού ποσοΰ τής έργασίας του», μά δλδκληρη ή κοινωνία, άποτελούμενη άποκλεΐστικά άπό έργαζόμενους. Αύ­ τή είναι έκείνη πού κατέχει τό συνολικό προϊόν τής έργασίας

106

τους: ενα μέρος αύτοϋ τοϋ προϊόντος μοιράζεται άπ’ αύτήν άνά­ μεσα στά μέλη της γιά τήν κατανάλωση, Ινα άλλο χρησιμοποιεί­ σαι γιά τήν άντικατάσταση καί τήν αδξηση τών μέσων παραγωγής της καί τέλος Ινα άλλο τίθεται κατά μέρος σάν άποθεματικόκεφάλαιο παραγωγής καί κατανάλωσης.

Ά π ό δσα ϊχουν προηγηθεϊ, είναι εδκολο νά -ροβλεφτεΐ μέ. ποιό τρόπο δ προυντονικός μας θά λύσει τό μεγάλο πρόβλημα τής κατοικίας. Ά π ’ τή μιά μεριά Ιχουμε τή διεκδίκηση γιά κάθε έργαζόμενο μιας κατοικίας πού νά τοϋ άνήκει προσωπικά, γιά νά. μή συνεχίσει νά παραμένει π ι ό κ ά τ ω άπ’ τό έ π ί ­ π ε δ ο ζ ω ής τών άγριωνΆ π ’ τήν άλλη, Εχου­ με τή βεβαίωση τοΰ γεγονότος — άληθινοΰ στήν πραγματικότητά — δτι τό άρχικό κόστος παραγωγής ένός σπιτιοΰ πού φτάνει νά. πληρωθεί δυό, τρεις, πέντε καί δέκα φορές μέ τή μορφή ένοικίων, στηρίζεται σ’ Ιναν ν ο μ ι κ ό τ ί τ λ ο , -κι δτι δ τίτλος αύτός βρίσκεται σέ αντίθεση μέ τήν «α ί ώ ν ι α δ ι κ α ι ο ­ σ ύ ν η » · Ή λύση είναι άπλή: καταργούμε τό νομικό τίτλο καί δηλώνουμε, στό δνομα τής αιώνιας δικαιοσύνης, δτι τά νοίκια πού πληρώθηκαν είναι προκαταβολές πάνω στήν ΐοια τήν τιμή τής καίτοικίας. "Οταν κανείς τακτοποιεί τΙς προϋποθέσεις του κα­ τά τέτοιο τρόπο ωστε νά περιλαβαίνουν κιόλας τό συμπέρασμα, δέν χρειάζεται νά διαθέτει περισσότερη Ικανότητα άπό έκείνη πού διαθέτει δ οποιοσδήποτε τσαρλατάνος γιά νά βγάλει μέσα άπ’ τό σάκο του τό αποτέλεσμα πού Ιχει προετοιμάσει άπό πριν καί ν’ αύτοδοξαστεΐ μέ τήν ατράνταχτη λογική, τής δποίας είναι τό προϊόν. Καί αύτό συμβαίνει έδώ. Διακηρύσσουν δτι ή κατάργηση τών ένοικίων είναι μιά αναγκαιότητα καί άπαιτοΰν κάθε ένοικιαΛής νά μετατραπεΐ σέ ιδιοχτήτη τής κατοικίας του. Πώς θά τό καταφέ­ ρουν; Μ’ Ιναν πολύ άπλό τρόπο: Ή κατοικία ποΰ νοικιάζεται θά έξαγοραστεϊ.. . θ ά πληρωθεί μέχρι πεντάρας στόν παλιό Ιδιοχτήτη ή άξία τοΰ σπιτιοϋί του. Άντί, (δπως συνέβαινε τά. σήμερα, τό νοίκι πού πληρώνεται νά άντιπροσωπεύει τό δασμό πού δ ένοικιαστής πληρώνει στό αΙώνιο δικαίωμα τοΰ κεφαλαίου, τώρα άρχίζοντας άπ’ τή μέ­ ρα πού κηρύχτηκε ή έξαγορά τής κατοικίας, τό ποσό πού πληρώνεται άπ’ τόν ένοικιαστή, καί πού Ιχει ύπολογιστεϊ λεπτομερειακά, θά είναι ή έτησία προκατα­

107

βολή πάνω στήν τιμή τή; κατοικία; πού πέρασε στήν κατοχή τ ο υ .. . Έ τσι, ή κοινωνία.. . θά μετασχημα­ τιστεί χάρη σ’ αύτό τό μέτρο σ’ ενα σύνολο ελευθέρων καί ανεξάρτητων ίδιοχτητών. Ό προυντονικός μας* θεωρεί σάν Εγκλημα ένάντια στήν αΙώ­ νια δικαιοσύνη τό δτι δ Ιδιοχτήτης τοΰ σπιτιοΟ μπορεΐ χωρίς v i έργάζεται v i άποστ^χ Ιγγεια πρόσοδο καί τόκο τοΟ κεφαλαίο:) πού έπενδύθηκε στό άκίνητό του. Σκέφτεται v i θέσει τόν δρο: τό επενδυμένο στα άκίνητα κεφάλαιο δέν πρέπει ν’ άποφέρει τόκο κι οδτε πολύ περισσότερο Εγγεια πρόσοδο, στό μέτρο πού αν­ τιπροσωπεύει Εδαφος πού άποχτήθηκε. Είδαμε δμως πώς μ’ αύ­ τόν τόν τρόπο δέ θίγεται στό παραμικρό ό κεφαλαιοκρατικός τρό­ πος παραγωγής, θεμέλιο τής σύγχρονης κοινωνίας. Ό άξονας γύ­ ρω άπό τόν δποίο όργανώνεται ή Εκμετάλλευση τοϋ Εργάτη, είναι ή πούληση τή; έργατικής του .δύναμης στόν κεφαλαιοϋχο καί ί τρόπος πού ό τελευταίος τή χρησιμοποιεί, μέ τό νά ύποχρεώνει τόν έργάτη νά παράγει πολύ περισσότερα άπ’ δσα συνεπάγε­ ται ή άξία πού πληρώθηκε γιά τήν έργατική του δύναμη. Αύτή ή συναλλαγή άνάμεσα στόν κεφαλαιοϋχο καί τόν έργάτη είναι έκείνη πού παράγει τήν ύπεραξία, πού μοιράζεται άνάμεσα στίς διάφορες κατηγορίες τών κεφαλαιούχων καί τών ύπηρετών του; μέ τή μορφή Εγγεια; προσόδου, έμπορικοϋ κέρδους, τόκου τοϋ κεφαλαίου, φόρων, κλπ. Καί νά τώρα ό προυντονικός μας πού φαντάζεται δτι θά γινόταν ενα €ήμα πρό; τά μπρός άν άπαγορευτεΐ σ έ μ ιά μονάχα κα τ η γ ο ρ ί α κεφα­ λ α ι ο ύ χ ω ν νά άποσπα κέρδος ή τόκους, καί στήν περί­ πτωσή μα; σ’ αύτούς πού δέν άγοράζουν άμεσα έργατική δύνα­ μη καί συνεπώ; δέν παράγουν καμιά ύπεραξία. Ή μάζα τής Ερ­ γασίας πού δέν Εχει πληρωθεί, καί πού Εχει άποσπαστεΐ άπ’ τήν έργατική τάξη, θά παράμενε άκριβώς ή Ϊ5ια άν αδριο άφαιροϋσαν τή δυνατότητα άπ’ τούς Ιδιοχτήτες άκινήτων νά Επιβάλ­ λουν νά τού; πληρώνεται μιά Εγγεια πρόσοδο; κι ενα; τόκο;, πού ωστόσο δέν έ;ιποδίζει τόν προυντονικό μα; νά δηλώσει: «Ή κατάργηση τοΰ μισθώματος είναι μιά άπ’ τις π ι ό γ ό ν ι μ ε ς καί τι ς πι ό με­ γ α λ ε ι ώ δ ε ι ς Επιχειρήσει; πού υίοθέτησε ή Επαναστατική ίδέα, καί πρέπει νά καταστεί κ ε φ α -

* Ό Λ. MIJLBEnGEIV

108

λ α ιώ δ η ς μοκρατίας».

α πα ί τ ησ η

τγ]ς κοινωνικής δη­

Κι έδώ έχουμε τελείως τό είδος τής δημαγωγίας που εί­ ναι αγαπητή στόν κ. Προυντόν, στόν όποιο ή πολυλογία είναι πάντα αντίστροφα ανάλογη ;ιέ τό μέγεθος τών αύγών που κλώ­ σησε. Καί τώρα φανταστείτε για λίγο σέ τί ώραία κατάσταση θα βρίσκονταν οί έργάτες, οί μικροαστοί ή οί άστοί, άν θα ήσαν υ­ ποχρεωμένοι να γίνουν, μέ ετήσιες πληρωμές, πρώτα κατά ενα μέρος ίοιοχτήτης κι έπειτα ό ολοκληρωτικός, τοϋ οίκήματός τους. Στίς βιομηχανικές περιοχές τής ’Αγγλίας δπου ύπάρχουν μ'.ά με­ γάλη βιομηχανία, μά μικρά έργατικά οικήματα, κι δπου κάθε παν­ τρεμένος έργάτης κατοικεί σέ μιά μικρή κατοικία, αύτό θά είχε άκόμα κάποια έννοια. Στό Παρίσι δμως. δπως καί στήν πλειοψηφία τών μεγάλων πόλεων τής ήπείρου, ή μικρή βιομηχανία συ­ νοδεύεται άπό μεγάλα σπίτια, στά όποια ζοϋν άπό κοινού δέκα, είκοσι καί τριάντα οικογένειες. Τήν ήμέρα λοιπόν τού Απελευ­ θερωτικού διατάγματος πού κηρύσσει τήν εξαγορά τών κατοικι­ ών, δ Πέτερ, γιά νά πάρουμε Ινα παράδειγμα, έργάζεται στό Βερολίνο σ’ έ'να έργοστάσιο μηχανών· Στό διάστημα ένός χρό­ νου, είναι Ιδιοχτήτης, 5ς ύποθέσουμε τοΰ 1) 15ου τής κατοι­ κίας του, πού άποτελεΐται άπό Ινα δωμάτιο στόν πέμπτο δροφο, κάπου στήν είσοδο τοϋ ’Αμβούργου. Χάνει τήν έργασία του καί ξαναβρίσκεται λίγο άργότερα στό ΓΙότχοφ στό Άνόβερο, σ’ ενα άνάλογο διαμέρισμα στόν τρίτο δροφο, μέ μιά θαυμάσια θέα στό πίσω μέρος μιάς αυλής. Πέντε μήνες άργότερα άποχτά τό 1) 36ο τής ιδιοκτησίας, δταν μιά άπεργία τόν διώχνει στό Μόναχο. Παραμένοντας εκεί έντεκα μήνες θ’ άναλάβει άκριβώς τά 11) 180α τοϋ δικαιώματος τής ιδιοκτησίας σ’ Ινα διαμέρισμα άρκετά σκο­ τεινό, Ισόγειο, πίσω άπ’ τό Ober - Augergasse. "Αλλες μετακινήσεις, δπως συμβαίνουν τόσο συχνά στίς ήμέρες μας μέ τούς έργάτες, τόν φορτώνουν στή συνέχεια μέ τά 7) 360α μιάς κατοικίας στόν ίδιο βαθμό άξιας νά συστηθεΐ μέ τις προηγούμενες στό Saint - Galle, μέ τά 23) 180α μιάς άλλης στό Λίντς καί μέ τά 347) 56223α μιάς τρίτης στό Εέριγκ, λογαριασμοί πού γίναν μέ μεγάλη άκρίβεια, ώστε πού νά μήν έχει γιατί νά παραπονεθεΐ ή «αίώνια δικαιοσύνη». Καί τώρα τί μπορεΐ 6 Πέτερ μας νά κάνει μέ δλα αύτά τά μερίδιά του κατοικίας; Ποιός θά τοΰ δώσει τό πραγματικό ισοδύναμο; Πού θά ξετρυπώσει τόν ή τούς ίδιοχτήτες γιά τά άλλα μερίδια τών κατοικιών πού είχε κατοι­ κήσει προηγούμενα; Καί πρώτα - πρώτα ποιοι είναι οί δροι Ιδιοκτη­ σίας σ’ ενα όποιοδήποτε μεγάλο σπίτι, πού τά πατώματά του πε­

109

ριλαβαίνουν, άς ποΰμε, 20 κατοικίες καί πού, μιά καί παρέλθει ή άναγκαία προθεσμία έξαγορας καί έφ’ δσον Ιχει καταργηθεϊ ή ένοικίαση, άνήκει, σέ περίπου 300 έπΐ μέρους Ιδιοκτήτες, δια­ σκορπισμένους στά τέσσερα σημεία τής γής; Ό προυντονικός μις 6’ άπαντήσει, δτι στδ άναμεταξύ θά έχει στηθεί ή Τράπεζα ’Αν­ ταλλαγής τοΰ ΙΙρουντόν, πού θά πληρώνει πάντα καί στδν κα­ δένα άκέραιο τδ ποοό τών προϊόντων τής έργασίας του καί κατά συνέπεια έπίσης τήν άξία στδ άκέραιο τοΰ μεριδίου του στδ δια­ μέρισμα. Αύτή δμως ή Τράπεζα Ανταλλαγής τοΰ Προυντόν, κα­ τά πρώτο, δέ μάς ένδιαφέρει έδώ, άφοΰ πουθενά δέν άναφέρβται στά άρθρα τά σχετικά μέ τδ πρόβλημα τής κατοικίας. Δεύτερο, στηρίζεται στό περίεργο λάθος σύμφωνα μέ τό δποΐο έκεΐνος ποΰ ^Ιέλει νά πουλήσει ένα έμπόρευμα δέ μπορεΐ νά μή βρει Ιναν Α­ γοραστή γιά τήν πλήρη του άξία. Τρίτο, αύτή ή Τράπεζα προτοΰ έφευρεθεΐ άπ’ τόν Προΰντόν, χρεωκόπησε περισσότερο άπό μιά φορά στήν ’Αγγλία κάτω άπ’ τήν δνομασία τής Labour E x­ change Bazar15. Ή Ιδέα αύτή δτι δ έργάτης πρέπει ν’ Α γ ο ρ ά ζ ε ι τήν •κατοικία του στηρίζεται έπίσης σ’ αύτή τή θεμελιώδη καί Αν­ τιδραστική άντίληψη, πού σημειώσαμε ήδη στόν Προυντόν καί σύμφωνα μέ τήν όποία ή κατάσταση πού δημιουργήθηκε άπ’ τή νεώτερη μεγάλη βιομηχανία είναι μιά Αρρωστιάρικη έκδήλωση. •Πρέπει λοιπόν νά δδηγήσουμε τήν κοινωνία, χρησιμοποιώντας τή €ία — δηλαδή άντιτασσόμενοι στό ρεΰμα πού τήν παρασέρνει Iδώ κι έκατό χρόνια — σέ μιά κατάσταση στήν όποία ή παλιά ■καί σταθερή χειροτεχνική έργασία θά είναι ό κανόνας. Γεγονός ■πού δέν είναι άλλο τίποτα άπ’ τήν έξιδανικευμένη ξαναποκατάστααη τής μικρής βιομηχανίας πού έξαφανίστηκε ή πού διατρέχει τήν περίοδο τής έξαφάνισής της. "Οταν οί έργαζόμενοι ξαναρι•χτοΰν σέ μιά τέτοια κατάσταση σταθερότητας καί ό «κοινωνικός κυκλώνας» θά Ιχει εύτυχώς παραμεριστεί, ή Ιδιοκτησία «ένός σπι­ τιού καί μιας έστίας» θά μπορεΐ νά είναι ξανά χρήσιμη καί ή θεω­ ρία τής έξαγοράς πού αναπτύχτηκε προηγούμενα θά φανεί λιγότερο παράλογη. 'Ωστόσο δ Προυντόν ξεχνά Ινα μονάχα πράγμα, δτι δηλαδή γιά νά φτάσουμε σ’ αύτό τό άποτέλεσμα, χρειάζε­ ται προηγούμενα νά καθυστερήσουμε γιά έκατό χρόνια τό ρολόι τής παγκόσμιας ιστορίας, πράγμα πού θά ξαναδώσει στούς σημερινούς έργάτες μιά ψυχοσύνθεση σκλάβου, περιορισμένη, ύπηρετική καί ύπουλη, δπως έκείνη τών προπαπούδων τους. 1 Στό βαθμό πού αύτή ή προυντονική λύση τοΰ προβλήματος “τής κατοικίας κλείνει μέσα της στοιχεία Ελλογα, πρακτικά χρη­ σιμοποιήσιμα, έφαρμόζεται ήδη στίς μέρες μας, χωρίς αύτή ή

110

Ιφαρμογή νά έχει, είναι άλήθεια, τεκνογονηθεϊ άπ’ τήν έπαναατατική Ιδέα, μά άπ’ τήν ίδια τή μεγάλη κεφαλαιοκρατία. "Ας δοΰμε τί λέει σχετικά μ’ αύτό τό θέμα μιά έξοχη ισπανική διη ­ μερίδα La E m ancipation16 τής Μαδρίτης, στό φύλλο της τής 16 Μαρτίου 1872: Τπάρχει έπίσης καί μιά άλλη λύση στό πρόβλημα τής κατοικίας, έκείνη πού προτείνεται άπ’ τόν Προυν­ τόν καί πού μέ τήν πρώτη ματιά θέλγει, μά πού μιά βαθύτερη ίρευνά της άποκαλύπτει τήν Ολοκληρωτι­ κή της άδυναμία. Ό Προυντόν πρότεινε νά μεταμορ­ φώσουμε τούς ένοικιαστές σέ άγοραστές μέ τήν άντιστοιχη ιδιοσυγκρασία. Μέ τόν τρόπο αύτό τό νοίκι πού πληρώνεται έτήσια θά θεωρούνταν σά μιά προ­ καταβολή γιά τήν άξία τοΰ οΙκήματος, καί, μέσα σ’ εναν όρισμένο χρόνο, ό ένοικιαστής θά γινόταν Ιδιοχτήτης. Αύτή ή λύση πού ό Προυντόν τή θεωρούσε δκρως έπαναστατική, έφαρμόζεται στίς ήμέρες μας σ’ δλες τΙς χώρες άπό έταιρείες κερδοσκόπων πού, άνυψώνοντας τήν τιμή τοΰ ένοικίου, πλερώνονται δυό καί τρεις φορές τήν άξία τών άκινήτων. Ό κ. Ντόλφους καί άλλοι μεγάλοι βιομήχανοι τοΰ βορειο - ανατολι­ κού τμήματος τής Γαλλίας έφάρμοσαν αύτό τό σύστη­ μα δχι μονάχα γιά νά βγάλουν χρήμα, μά άκόμα καί άπό μιά πολιτική ύστεροβουλία. Οί πιό έξυπνοι καθοδηγητές τών κυρίαρχων τά­ ξεων πάντα προσπάθηααν ν’ αύξήσουν τόν άριθ,ιό τών μικρών ίδιοχτητών γιά νά συγκροτήσουν Ινα στρατό ένάντια στό προλεταριάτο. Οί άστικές έπαναστάσεις τοΰ προηγουμένου αιώνα κομμάτιασαν τή μεγάλη δγγεια ίδιοχτησία τής άριστοκρατίας καί τοΰ κλήρου σέ μικρές κληρουχικές Ιδιοχτησίες — δπω; θέλουν νά τό κάνουν σήμερα οί ρεμπουμπλικάνοι 'Ισπανοί γιά τή μεγάλη έγγεια ιδιοκτησία πού ύπάρχει άκόμα — καί δημιούργησαν έτσι μιά τάξη μικρών γαιοκτητών πού άπό τότε μεταβλήθηκε στό πιό άντιδραστικό στοι­ χείο τής κοινωνίας, καί σέ μόνιμο άντίπαλο πού άντιτίθεται στό έπαναστατικό κίνημα τοΰ άγροτικοΰ προ­ λεταριάτου. Ό Ναπολέοντας δ 3ος είχε τήν πρόθε­ ση νά δημιουργήσει στίς πόλεις μιάν άνάλογη τάξη περιορίζοντας τό άντίτιμο κάθε δμόλογου τοϋ δημο­ σίου χρέους. Καί ό κ. Ντόλφους καί οί συνάδελφοί

111

του, ζουλώντας στους έργάτες τους μικρά οΐκήματχ πού έςοφλούνται μ,’ ετήσιες δόσεις, προσπάθησαν νχ πνίξουν στους έργάτες κάθε έπαναστατικό πνεύμα, άλυσοδένοντάς τους σύγχρονα μαζύ μ’ εναν τίτλο ιδιο­ κτησίας καί στό έργοστάσιο στδ όποιο έργάζοντανΈ τσι τό σχέδιο τού ΙΙρουντόν μακριά άπό τοΰ νχ εχει γιά συνέπεια μιά καλυτέρευση τής έργατικής τάξης, στρεφόταν κατ’ εύθείαν έναντίον της·* IIώς λοιπόν νά λύσουμε τό πρόβλημα τής κατοικίας; Στή σύγχρονη κοινωνία μας, δπως καί κάθε άλλο κοινωνικό πρόβλη­ μά: Άποκαθιοτώντας προοδευτικά μιά οίκονομική Ισορροπία ά­ νάμεσα στήν προσφορά καί τή ζήτηση. Αύτή ή λύση πού δέν έμποδίζει τό πρόβλημα νά τίθεται άκατάπαυστα έκ νίου, δέν εί­ ναι λοιπόν μιά. "Οσον άφορά πάλι τόν τρόπο πού μιά κοινωνική έπανάσταση θά Ιλυνε τό πρόβλημα, αύτό έξαρτδται δχι μονάχα 'άπ’ τΙς συνθήκες μέσα σ^ς όποιες θά συντελοΰνταν, μά άκόμα κι άπό προβλήματα πολύ πιό σημαντικά, άπδ τά όποια ενα απ’ τά πιό σημαντικά είναι καί ή έξαφάνιση τής άντίθεσης άνάμεσχ στήν πόλη καί τήν ύπαιθρο. Καθώς δέν πρόκειται νά χτίσουμε ούτοπικά συστήματα γιά τήν όργάνωση τής μέλλουσας κοινωνί­ ας, θά ήταν περισσότερο άπό σχολαστικό νά έπεχταθοΰμ: σ’ αύ-

* Δίνουμε άμίσως -ιό κάτω Ενα άπόσπασμα, παρμένο άπό ενα γράμμα τής KLEANOH MARX - AVEL1NG, πού τό έστειλε in ' τήν Ίνί·.αν0Γ.ολη ctIj 28 Νοεμβρίου 1686 χαΐ πού άφορά ιόν τρόπο μέ τόν δποΤο αδτή ή λύση -ο3 προ6λματος τής κατοικίας πού Αλυσοδένει τους έργάτες μέ τήν ίζ-'.α τους, πραγματοποιήθηκε αύθόρμητα στά άμεσ* περίχωρα τδν μεγάλο)/ άμε?:Κίνικδν πόλεων ή έχείνων πού είχαν μπει οτό ϊρόμο τής ανάπτυξής τους: «Στό Κάνοας 3ίτυ, ή ακριβέστερα στά περίχωρά του, είδαμε άθλιες μικρές παράγχες άπό ξύλο αριών περίπου δωματίων, ποίι είχαν χτιστεί σϊ ακατάλ­ ληλο έδαφος. Ή διαρρύθμιση τοΟ χώρου είχε κοστίσει 600 δολλάρια καί ή Εχτασή του ήταν τόση dxpiCffi; Βοη χρειαζότανε γιά νά στηθεί μιά παράγκα. Ή Ιδια ή παράγκα είχε στοιχίσει άλλα 600 δολλάρια, πράγμα πού κάνει ουνολιχά 4.800 μάρκα γιά μιά άθλια μικρή παράγχα, σέ μιά ώρα δρόμο άπ· τήν πόλη, οέ μιά έρημο άπό λάοπη». Έτσι, γιά νά έξασφαλίσουν τήν χαΤοιχία τους ot έργάτες πρέπει ν’ άναλάβουν βαριά χρέη δποθήκης καί γί­ νονται περισσότερο από κάθε άλλη περίπτωση σκλάβοι τοΟ άφεντιχοΟ τους. Είναι δεμένοι μέ τό σπίτι τους, δέν μποροϋν νά φόγουν καί είναι άναγκχ ομένοι νά δέχονται βλους τούς βρους έργασίας πού τούς προτείνοντα·.. (Ση­ μείωση τοΟ Ένγκελς γιά τήν έκδοση τοΟ 1887).

112

τό τό σημείο. Έκεΐνο πού είναι βέβαιο είναι δτι οτίς μεγάλες πό­ λεις υπάρχουν ήδη άρκετά ακίνητα κατάλληλα γιά κατοικίες, ώ ­ στε νά μπορεΐ νά θεραπευτεί χωρίς καθυστέρηση, μέ τήν Ελλογη χρησιμοποίησή τους, κάθε Αληθινή «κ ρ ί σ η κατοικίας». Αύτό φυσικά δέν μπορεΐ να συντελεστεΐ παρά μέ τήν Απαλλοτρίωση *τών σημερινών ΐδιοχτητών, μέ τήν κατάληψη τών Ακινήτων τους Από τούς άστεγους έργαζόμενους ή άπό έκείνους πού είναι δλότελα στοιβαγμένοι στά διαμερίσματά τους. Καί μόλις τό προλε­ ταριάτο θά καταχτήσει τήν πολιτική έξουσία, αύτό τό μέτρο πού Απαιτείται γιά τό δημόσιο καλό θά είναι τόσο εύκολο νά πραγμα­ τοποιηθεί δσο είναι σήμερα εύκολες οί άπαλοτριώσεις καί οί επιτά­ ξεις διαμερισμάτων άπό τό Κράτος.

Ό προυντονικός μας ώστόσο δέν μπορεΐ νά άρκεστεΐ μέ τή συμβολή πού Εχει προσφέρει ώς τά τώρα στό πρόβλημα τής κατοι­ κίας. Τό μεταφέρει άπ’ τήν άπλή πραγματικότητα στίς ύψηλές σφαίρες τοϋ σοσιαλισμού, μέ τό σκοπό νά διακηρυχτεί κι έκεΐ σάν Ζνα ούσιώδες τμήμα τοΰ κοινωνικού προβλήματος. «Υποθέτουμε λοιπόν δτι Αρπάζουν τόν ταύρο Απ’ ΐά κέρατα κι δτι καταπιάνονται άποφασιστικά μέ τό 'πρόβλημα τής παραγωγικότητας τού κεφαλαίου, δ*πως αύτό θά συμβεϊ άναπόφευκτα Αργά ή γρήγορα, π.χ. έκδίδοντας ενα μεταβατικό νόμο πού θ ά κ α ­ θορίσει τόν τ ό κ ο δ λ ω ν τ ώ ν κε­ φ α λ α ί ω ν σέ 1%, μέ τάση, άς τό σημειώσου­ με καλά, νά τόν πλησιάζουμε δλο καί περισσότερο στό \νηδέν, ώς δτου τελικά νά μή πλερώνεται παρά ή Α­ ν α γ κ α ί α έ ρ γ α σ ί α γιά τήν Αν ­ τ ι κ α τ ά σ τ α σ η τοΟ κ ε φ α λ α ί ο υ . "Οπως δλα τά Αλλα προϊόντα, τό σπίτι καί τό νοίκι 'θά συμπεριληφθοΟν στά πλαίσια αύτοϋ τού νόμου. . . *Ό Ιδιος ό ίδιοχτήτης -θά είναι ό πρώτος πού θά τεί'νει τό χέρι γιά νά συναφθεΐ ή συναλλαγή, άφοΟ, δια­ φορετικά τό σπίτι του θ’ Αχρηστευτεί καί τό κεφά­ λαιο πού έπενδύ&ηκε σ’ αύτό θά παρέμενε άκαρπο»· ( Αύτή ή παράγραφος περικλείνει 2να Απ:’ τά κύρια Αρθρα Κίστης τής προυντονικής κατήχησης καί παρέχει ?να χτυπητό παράδειγμα γιά τή σύγχιση πού βασιλεύει στίς γραμμές της.

118

Ή «παραγωγικότητα τοϋ κεφαλαίου» είναι μιά τερατωδία πού 6 Προυντόν τήν παίρνει αυτούσια άπ’ τούς άστούς οικονο­ μολόγους. Αυτοί οί τελευταίοι, είναι άλήθεια, βεβαιώνουν κατηγο­ ρηματικά στήν άρχή δτι ή έργασία είναι ή πηγή κάθε πλούτου καί τό μέτρο τής άξίας δλων τών Εμπορευμάτων. ’Απομένει δ­ μως γι’ αυτούς νά έξηγήσουν πώς συμβαίνει καί ό κεφαλαιούχος πού προωθεί ενα κεφάλαιο γιά μιά βιομηχανική ή χειροτεχνική Επιχείρηση ξαναβρίσκει στό τέλος τοϋ λογαριασμού δχι μονάχα τό κεφάλαιό του, μά καί κέρδος έπί πλέον. Δέν μποροϋν λοιπόν ν’ άποφύγουν άπό τοϋ νά πεδικλωθούν σ’ ενα σωρό άντιθέσεις καί ν’ αποδώσουν καί στό κεφάλαιο, έπίσης, μιά κάποια παραγωγικό­ τητα. Τίποτα δέν άποδείχνει καλύτερα σέ ποιό βαθμό δ Προυν­ τόν είναι βαθύτατα αιχμάλωτος τοϋ άστικοϋ τρόπου σκέψη; άπ’ τήν αποδοχή αύτή; τή; όρολογίας τής παραγωγικότητα; τοΰ κε­ φαλαίου. Κι άπ’ τήν άρχή είδαμε δτι αύτή ή δήθεν «παραγωγι­ κότητα τοΰ κεφαλαίου» δέν είναι τίποτα άλλο άπό τό πλεονέκτη­ μα πού είναι συναφές (μέσα στίς σύγχρονες κοινωνικές συνθή­ κες, χωρίς τίς όποιες άλλωστε δέ θά ήταν αύτό πού είναι) νά μπορεί νά οίκειοποιεΐται τήν έργασία τών μισθωτών έργατών πού δέν πληρώθηκε. 'Ωστόσο ό Προυντόν διακρίνεται άπ’ τούς άστούς οικονομο­ λόγους μέ τό δτι δέν έγκρίνει αύτή τήν παραγωγικότητα τοΰ κε­ φαλαίου, μά άντίθετα άνακαλύπτει σ’ αύτήν μιά παραβίαση τής αΙώνιας δικαιοσύνης. Αύτή ή παραβίαση εΤναι έκείνη πού έμποδίζει τό μισθωτό νά είσπράξει όλόκληρο τό προϊόν τής έργασίας του. Πρέπει λοιπόν νά τήν καταργήσουμε. Καί μέ ποιό τρόπο; Υποβιβάζοντας μέ διατάγματα τ ό π ο σ ο σ τ ό τοϋ τό­ κου καί μειώνοντάς το ώς τό μηδέν. Τότε, σύμφωνα μέ τόν προυντονικό μας, τό κεφάλαιο θά πάψει νά είναι παραγωγικό. ίΟ τόκος τοΰ κεφαλαίου - χ ρ ή μ α πού δανείζεται δέν είναι παρά Ινα μέρος τοΰ κέρδους. Τό τελευταίο, εΓτε πηγάζει άπ’ τό βιομηχανικό κεφάλαιο εϊτε άπ’ τό έμπορικό, δέν είναι παρά Ινα μέρος τής ύπεραξίας πού άπόσπασε ή κεφαλαιοκρατική τάξη άπ’ τήν έργατική τάξη μέ τή μορφή άπλήρωτης έργασίας. Οί οΐκονομικοί νόμοι πού κανονίζουν τό ποσοστό τοΰ κέρδους είναι τόσο άνεξάρτητοι άπό έκείνους πού καθορίζουν τό ποσοστό τής ύπεραξιας δσο, κατά γενικό τρόπο, μποροϋν νά είναι άναμεταξύ τους άνεξάρτητοι οί νόμοι ένός καί τοΰ αύτοϋ κοινωνικού σχηματισμού. "Οσον άφορα τή διανομή αύτής τής ύπεραξίας άνάμεσα στούς κε­ φαλαιούχους παρμένους χωριστά, είναι σαφές δτι γιά τούς βιομήχανους καί τούς έμπόρους πού χρησιμοποιούν στίς έπιχειρήσεις τους πολλά κεφάλαια δανεισμένα άπό άλλους κεφαλαιούχους, τό

114

ποσοστό τοϋ κέρδους πρέπει ν’ ύψώνεται κατά τήν ίδια άναλογία — κι έφόσον δλες οί άλλες συνθήκες παραμένουν ot Γδιες — πού χαμηλώνει τό ποσοστό τοϋ τόκου. Ό ύποβιβασμός καί τελικά ή κατάργηση τοϋ ποσοστοϋ τοΰ τόκου δέ θά «προσέβαλε» λοιπόν «Α­ ποφασιστικά» τή δήθεν «παραγωγικότητα τοΰ κεφαλαίου», μά μο­ νάχα θά ρύθμιζε κατά διαφορετικό τρόπο τή διανομή, τής ύπε,ραξίας, άνάμεσα στούς διάφορους κεφαλαιούχους, ύπεραξίας πού άποσπαται άπ’ τήν έργατική τάξη, καί δέ θά Εξασφαλιστεί κανέ­ να πλεονέχτημα στόν Εργαζόμενο σέ βάρος τοΰ βιομηχανικοΰ κα­ πιταλισμού, μά μονάχα σ’ αύτόν τόν τελευταίο σέ βάρος έκείνου πού εισπράττει τήν πρόσοδο. Ά π ’ τή νομική του πλευρά, ό Προυντόν Εξηγεί τό ποσοστό τοΰ τόκου, 2τ:ως καί δλα τά οικονομικά γεγονότα, δχι άπ’ τούς ίρους τής κοινωνικής παραγωγής, μά άπ’ τούς νόμους τοΰ Κρά­ τους στούς όμοιους αύτοί ot δροι βρίσκουν τή γενική τους Εκφρα­ ση. Ά π ’ αύτή τήν άποψη δέν μπορεΐ νά ύπάρχει ή παραμικρή ■υπόνοια σχετικά μέ τό δεσμό πού ύπάρχει άνάμεσα στούς νόμους *τοΰ Κράτους καί τις συνθήκες παραγωγής τής κοινωνίας. ΑύτοΙ λοιπόν ot νόμοι τοϋ Κράτους έμφανίζονται άναγκαστικά σά δια­ τάγματα καθαρά αύθαίρετα, πού στόν ίδιο βαθμό εύκολα μποροΰν *άθε στιγμή ν’ άλλαχτοΰν άπό άλλα διαμετρικά άντίθετα. ’’Ετσι, τίποτα τό πιό εύκολο γιά τόν Προυντόν άπό τό νά έκδώσει Ενα διάταγμα — μόλις θά Εχει τήν έξουσία — πού νά ύποβιβάζει τό ποσοστό τοΰ τόκου σέ 1%. Ά ν δλες ot άλλες δ,ιως κοινωνικές συν­ θήκες παραμείνουν αύτές πού ήσαν καί —ρίν, αύτό τό διάταγμα Αά Εχει Ισχύ μονάχα στά χαρτιά. Ενάντια σ’ δλα τά διατάγμα­ τα , τό ποσοστό τοΰ τόκου θά καθοριστεί, δπως στό παρελθόν, σύμ­ φωνα μέ τούς οικονομικούς νόμους στούς όποιους ύποτάσσεται σή­ μερα. 'Ολοι δσοι είναι Επιδεκτικοί νά έμπνεύσουν "ήν Εμπιστο­ σύνη θά δανειστοΰν μέ δύο, τρία, τέσσερα καί περισσότερο τοϊς .έκατό, άνάλογα μέ τις περιστάσεις κι άκριβώς δπως στό παρελ­ θόν. Ή μόνη διαφορά θά είναι δτι αύτοί πού είσπράτουν τήν Εγ­ γεια πρόσοδο θά παίρνουν τά μέτρα τους καί δέ θά προσφέρουν χρήμα παρά μόνο σ’ έκείνους άπ’ τούς όποιους δέ θά Εχουν νά φοβηθοΰν τήν προσαγωγή τους σέ δίκη. Ά π ’ τήν άλλη, αύτό τό ■μεγάλο σχέδιο τής άπόσπασης άπ’ τό κεφάλαιο τής «παραγωγι­ κότητάς» του είναι πανάρχαιο, τόσο παλ:ό δ σ ο .. . οί ν ό μ ο ι τής φθοράς, πού Εχουν τώρα καταργηθεΐ παντοϋ γιατί, ■στήν πράξη, συνεχώς παραβιάζονταν ή παρακάμπτονταν καί γι ■αύτό άναγκάστηκε ν’ άναγνωρίσει τό Κράτος τήν άδυναμία του ■άπέναντι στούς νόμους τής κοινωνικής παραγωγής. Καί είναι ή έπανεισαγωγή αύτών τών μεσαιωνικών καί ανεφάρμοστων νό­

115

μων πού πρέπει v i προσβάλλει άποφασιστικά τήν παραγωγικότη­ τα τοϋ κεφαλαίου. Τό βλέπουμε: δσο άπό πιό κοντά έξετάζουμε: τόν προυντονισμό τόσο πιό άντιδραστικός έμφανίζεται. Κι δταν μ’ αύτόν τόν τρόπο τό ποσοστό τοϋ τόκου θά φτάσει στό μηδέν, δηλαδή δταν καταργηθεΐ δ τόκος τοΟ κεφαλαίου, τότε «θά πληρώνεται μονάχα ή άναγκαία έργασία γιά τήν άντιχατάσταση τοϋ κεφαλαίου». Αύτό σημαίνει δτι ή κατάργηση τοϋ· ποσοστοϋ τοϋ τόκου Ισοδύναμε! μέ τήν κατάργηση τοϋ κέρδους κι άκόμα καί τής ύπεραξίας. Ά ν δμως θα ήταν δυνατό v i καταρ­ γήσουμε π ρ α γ μ α τ ι κ ά τόν τόκο μέ διάταγμα, ποιά θά. ήταν ή συνέπεια; Ή τάξη τών ε ί σ ο δ η μ α τ ι ώ ν δέ θά. είχε κανένα λόγο νά δανείσει τά κεφάλαιά της μέ τή μορφή προ­ καταβολών καί θά ύποκινιόταν νά τά έπενδύσει στή βιομηχανία, γιά δικό της λογαριασμό, είτε άπ’ εύθείας είτε συμμετέχοντας σέ μετοχικές έταιρεΐες. Ή μάζα τής ύπεραξίας πού ή κεφαλαιοκρατία άποσπά άπό τήν έργατική τάξη θά παρέμενε ή ίδια. Μονά­ χα ή κατανομή της θα άλλαζε κι αύτή κατά τρόπο άσήμαντο. Ό προυντονικός μας πραγματικά δέ βλέπει δτι, άπό τώρα. κιόλας, κατά τήν άγορά τών έμπορευμάτων, δπως αύτή πραγμα­ τοποιείται στήν άστική κοινωνία, δέν πληρώνουν κατά μέσον δρο παρά «τήν άναγκαία έργασία γιά τήν άντικατάσταση τοϋ κεφαλλαίου», (πράγμα πού σημαίνει: γιά τήν παραγωγή ένός κα­ θορισμένου έμπορεύματος). Μέ τήν έργασία μετριέται ή άξία δ­ λων τών έμπορευμάτων καί είναι αύστηρά άδύνατο στή σύγχρο­ νη κοινωνία — κάνοντας άφαίρεση τών διακυμάνσεων τής άγοράς — νά πληρωθεί κατά μέσο δρο γιά τά έμπορεύματά της πε­ ρισσότερο άπ’ τήν άναγκαία έργασία γιά τήν παραγωγή τους. 'Ό ­ χι, άγαπητέ μου προυντονικέ, αύτοΰ δέ βρίσκεται ή δυσκολία. Αύτή βρίσκεται στό γεγονός δτι «ή έργασία ή άναγκαία γιά τήν άντικατάσταση τοϋ κεφαλαίου» (γιά νά χρησιμοποιήσουμε τή συγκε­ χυμένη σας όρολογία) άκριβώς δ έ ν π λ η ρ ώ ν ε τ α ι ό­ λοκληρωτικά. "Οσον άφορά τήν έξήγηση αύτοϋ τοϋ γε­ γονότος θά τή βρείτε στό Κ ε φ ά λ α ι ο τοϋ Μάρξ. Καί οέν περιορίζεται μόνο σ’ αύτό. Ή κατάργηση τοϋ τό­ κου τοΰ κ ε φ α λ α ί ο υ ( Kapitalzins ) συμπαρασύρει. ταυτόχρονα καί τό νοίκι ( M ietzins )* , γιατί «περιλαβαίνον(ται φυσικά σ’ αύτό τό σπίτι καί τό νοίκι, δπως καί δλα τ’ άλλα. προϊόντα, στά πλαίσια αύτοϋ τοϋ νόμου». Νά κάτι πού είναι έντελώς μέσα στό πνεϋμα τοϋ γέρου στρατιωτικού διοικητή πού κα-

* Κατά λέξη: «τόκος - νοίχι».

116

!λεΐ κοντά του Εναν άπ’ τούς άντρες του, σπουδαστή μέ άναδολή, -καί τοϋ λέει: «Πέστε μου, μαθαίνω δτι είσαστε δόκτορας. Νά Ερ­ χόσαστε λοιπόν άπό καιρό σέ καιρδ σ’ έμένα. Ό τα ν Ιχει κανέ­ λας μιά γυναίκα καί έφτά παιδιά, ύπάρχει πάντα κάποιος πού ϊχει άνάγκη νά τόν περιποιηθοϋν». Ό μέ άναβολή: «Συχωρέίτε με, διοικητά μου, είμαι δμως δόκτορας στή φιλοσοφία». Ό διοικητής: «Τό Ιδιο μοϋ κάνει. Έ ν α κουτί μέ Επιδέ­ σμους είναι πάντα Ινα κουτί μέ έπιδέσμους». Τό ίδιο άκριβώς συμβαίνει καί μέ τόν προυντονικό μας: τό •νοίκι (M ietzins) ή δ τόκος τοϋ κεφαλαίου (Kapitalzins) εί­ ναι γι’ αΰτόν Ινα καί τό αύτό: δ τόκος είναι δ τόκος, καί τό κου­ τί μέ τούς έπιδέσμους είναι τό κουτί μέ τούς έπιδέσμους. Προη­ γούμενα είδαμε δτι ή τιμή τοϋ ένοικίου (M ietpreis), χυ­ δαία τό νοίκι ( Mietzins ), άποτελεϊται άπό διάφορα μέ­ ρ η : 1. άπ’ τήν Εγγεια πρόσοδο' 2. άπ’ τόν τόκο τοϋ Επενδυμένου Κεφαλαίου στήν οίκοδομή, συμπεριλαμβανομένου τοΰ κέρδους τοϋ £πιχειρηματ£ου’ 3. άπ’ τό ποσό πού προορίζεται γιά νά καλύψει τά Εξοδα τών Επιδιορθώσεων καί τΙς άσφάλειες' 4. άπ’ τά χρεω* &ύσια πού άποσβένουν τό Επενδυμένο κεφάλαιο, συμπεριλαμβανο­ μένου τοϋ κέρδους, άνάλογα μέ τή βαθμιαία φθορά τοϋ σπιτιοϋ. Καί τώρα πρέπει νά είναι σαφές, άκόμα καί γιά τόν πιδ Ιτυφλό, δτι «δ ίδιος δ Ιδιοχτήτης θά είναι δ πρώτος πού θά τείνει ίτδ χέρι γιά νά κλείσει τή διαπραγ|ΐάτευση, άφοϋ διαφορετικά τό Ισπίτι του θά παράμενε άχρησιμοποίητο καί τό κεφάλαιο πού Ε­ χει έπενδυθεϊ θά παράμενε άκαρπο». Φυσικά. "Αν καταργήσουμε τδν τόκο γιά κάθε κεφάλαιο πού δανείζεται, τότε σ’ αύτή τήν πε­ ρίπτωση κανένας Ιδιοχτήτης δέ θά μπορέσει πιά νά δεχτεί οδτε μιά πεντάρα νοίκι γιά τό σπίτι του, γιά τδν άπλούστατο λόγο, δτι στή θέση τοϋ ένοικίου ( Miete ) , μποροϋμε έπίσης νά ποϋjie τ ό κ ο Ενοικίου ( Mietzins ) , πράγμα πού περιλαμβάνει Ινα μέρος πού είναι πραγματικά δ τόκος Ενός κεφαλαίου. Έ να κου­ τί μ’ Επιδέσμους παραμένει πάντα Ινα κουτί μ’ Επιδέσμους. "Αν, 8σον άψο'Λ τόν κανονικό τόκο τοϋ κεφαλαίου, δΕν μπόρεσαν άπ’ *ούς νόμους τούς σχετικούς μέ τή φθορά νά χρησιμοποιήσουν τήν *χποτελεσ;ιατικότητά τους παρά μόνο άντιστρέφοντάς τους, δέν άγ­ γιξαν ποτέ, Εστω κι άπό πολύ μακρυά, τό ποσοστό τοϋ Ενοικί­ ου. Άπόμενε στόν ΙΙρουντόν νά φανταστεί δτι δ νέος του νόμος, Ιδ σχετικό; μέ τή φθορά θά καθορίζετε δπωσδήποτε δχι μονάχα, ♦τόν άπλό τόκο τοϋ κεφαλαίου, μά άκόμα καί τήν πολύπλοκη τιμή τών Ενοικίων ( Mietzins ) κι δτι Ετσι προοδευτικά θά τά κα­ ταργούσε. Γιά ποιό λοιπόν λόγο τότε θ’ άγόραζαν πολύ άκριβά

117

άπ’ τόν Ιδιοχτήτη τό σπίτι του τό «άπλά άχρηστο» καί, κάτω άπ” αύτές τΙς συνθήκες, γιατί 6 Ιδιοχτήτης δέ θά πλήρωνε γιά νά ξεφορτωθεί αύτό «τό σπίτι τό άπλά άχρηστο», μέ τό σκοπό νά μήν έπιβαρύνεται πιά μ’ ίξοδα έπισκευών; Πάνω σ’ αύτό τό ζή­ τημα δέ μάς παρέχεται καμιά διασαφήνιση. 'Γστερα άπ’ αύτό τό βίαιο πραξικόπημα πού έκτελέστηκε μέ θριαμβευτικό δφος στίς ύψηλές σφαίρες τοϋ άνωτέρου σοσια­ λισμού (ό κυρ’ Προυντόν ϊλεγε ύπερσοσιαλισμός) δ προυντονι!κός μας θεωρεί τόν έαυτό του έντεταλμένο ν’ άνέβει άκόμα λίγο •πιό ψηλά. «Τό |ΐόνο πιά πού άπομένει είναι να έξαχθοΰν· μερικά συμπεράσματα γιά νά φωτιστεί πλέρια τό τό­ σο σημαντικό θέμα μας » Καί ποιά είναι αύτά τά συμπεράσματα; Πηγάζουν τόσο λί­ γο άπ’ δ,τι προηγείται, δσο ή άπουσία άξίας τών ακινήτων γιά; κατοίκηση δέν πηγάζει άπ’ τήν κατάργηση τοϋ ποσοστού τοϋ τό•κου. ’Απογυμνωμένα άπ’ τις έμφαντικές καί έπίσημες έκφράσεις •τοϋ συγγραφέα μας σημαίνουν άπλώς δτι τρία πράγματα είναι έπιθυμητά γιά νά διευκολυνθεί ή έξαγορά τών κατοικιών: Ιο μιά Ακριβής στατιστική πάνω σ’ αύτό τό θέμα’ 2ο μιά καλή ύγειονο^ιική άστυνομία καί 3ο συνεταιρισμοί τών έργατών οίκοδομής ι­ κανοί ν’ άναλάβουν τήν οικοδόμηση νέων κατοικιών. "Ολα αύτά είναι άσφαλώς καλά καί ώραΐα, δέ φέρνουν δμως κανένα άπολύτως «πλήρες φώς» στό σκοτάδι καί τή σύγχιση τής προυντονικής Σκέψης, παρά τή φρασεολογία τοΰ άλλοδαποΰ έμπόρου μέ τήν δποία τά καλύπτει. Εκείνος πού πραγματοποίησε μιά τόσο διάφανη ϊρευνα 2χει λοιπόν κάθε δικαίωμα ν’ άπευθύνει στούς Γερμανούς έργάΐες μιά σοβαρή προειδοποίηση: Αύτά τά θέματα καί άλλα ανάλογα άξίζουν, μάς φαίνεται, δλη τήν προσοχή τής κοινωνικής δημοκρα­ τ ί α ς .. . Ά ς προσπαθήσει, δπως έδώ στό θέμα τής 'κατοικίας, νά δει καθαρά σέ θέματα έξ fcou σημαν­ τικά, δ π ω ς ή π ί σ τ ω σ η, τό δ η μ ό ­ σιο χρέος, τά ά τ ο μ ι κ ά χρέη, ο I ' φ ό ρ ο ι , κλπ. Έ δώ , ό προυντονικός μας μάς άφήνει νά διακρίνουμε μιά. (δλόκληρη σειρά άρθρων σέ «άνάλογα θέματα» κι άν τά διαπραγμαιτευθεϊ κατά τόν Ιδιο σχοινοτενή τρόπο μέ τδ παρόν θέ;ια «τό τό­

118

σο σημαντικό», τότε τό Volksstaat θα Ιχει προμηθευτεί χει­ ρόγραφα άρκετά γιά ενα χρόνο. Στό αναμεταξύ, μπορούμε άπ’ τά πριν νά ύποδείξου|ΐε τό περιεχόμενο, γιατί δλα, τελικά, άνάγονται σ’ δ,τι Ιχει ήδη λεχτεΐ: Καταργεΐται ό τόκος τοΰ κεφα­ λαίου, καί μέ τό ίδιο μέτρο υποβιβάζεται ό τόκος πού πρέπει νά •πληρωθεί γιά τό δημόσιο χρέος καί τά ιδιωτικά χρέη, ή πίστωση “γίνεται δωρεάν, κλπ. Ό ίδιος μαγικός τύπος έφαρμόζεται σ’ δ­ λα τά θέματα όποιαδήποτε κι άν είναι αύτά καί σέ δλες τίς πε­ ριπτώσεις καταλήγουμε μέ μιά ακατάβλητη λογική στό ίδιο έκπληκτικό άποτέλεσμα: δταν θά καταργηθεΐ ό τόκος τοΰ κεφαλαίου, 6έ θά ύπάρχει πιά τόκος γιά πληρωμή γιά τό χρήμα πού Ιχει δοθεί σέ δάνεια. Είναι άλλωστε πολύ ώραΐα θέματα αύτά μέ τά όποια μά; άπειλεϊ ό προυντονικός μας: ή π ί σ τ ω σ η ! . Ποιά πίστω­ ση μπορεΐ νά είναι άναγκαία στόν έργαζόμενο, εκτός άπ’ τήν πί­ στωση τής μικρής βδομάδας ή τήν πίστωση τοΰ ένεχυροδανειστηρίου; Κι άν τοΰ χορηγηθεί δωρεάν ή μέ τόκο — άκόμα κι άν είναι τοκογλυφικοί οί τόκοι δπως τοΰ ένεχυροδανειστηρίου — •ποιά είναι γι’ αύτόν ή διαφορά; Κι άν, κατά γενικό τρόπο, ά•ποσποΰσε ενα κέρδος καί μ’ αύτό τον τρόπο τά Ιξοδχ παραγω­ γής τής έργατικής δύναμης γίνονταν λιγότερο ύψηλά, δέ θά I*πρεπε ή τιμή αύτής τής έργατικής δύναμη? νά ίτέσει Επίσης;· Γιά τόν άστό δμως, καί κυρίως τό μικροαστό, γι αύτούς ή πίστω­ ση άποτελεΐ Ινα σημαντικό ζήτημα. Ειδικά γιά τό μικροαστό θά ήταν θαυμάσιο νά μπορεΐ όποτεδήποτε ν’ άποχτήσει πίστωση καί μάλιστα χωρίς νά πληρώνει τόκο. «Τό δημόσιο χρέος»! Ή /έργα­ τική τάξη ξέρει δτι δέν είναι υπεύθυνη κι δτι, δταν θά πάρει τήν εξουσία, θ’ άφήσει τήν πληρωμή σ’ αύτούς πού τό Ιχουν συνά­ ψει. «Τά ιδιωτικά χρέη»! Δέστε δ,τι μόλις λέχτηκε γιά τήν πί­ στωση. «Οί φόροι»! Ενδιαφέρουν πολύ τήν άστική τάξη, πολύ λίγο τούς έργαζόμενους: δ,τι πληρώνουν γιά φόρους ένσωματώνεται μέ τήν πάροδο τοΰ χρόνου στά Ιξοδα παραγωγής τής έργατι­ κής δύναμης καί πρέπει κατά συνέπεια ν’ άντισταθμιστεΐ άπό τούς ►κεφαλαιούχους. "Ολα αύτά τά ζητήματα πού μάς παρουσιάζον­ ται έδώ σάν ύψηλής σημασία; γιά τήν έργατική τάξη ούσιαστιV-ά δέν ενδιαφέρουν παρά τοΰ; αστού; καί κυρίιο; τούς μικρο­ αστούς. καί, παρ’ δλα δσα Ισχυρίζεται δ Προυντόν, ύποστηρίζουμε δτι οί Ιργαζόμενοι δέν Ιχουν γι’ άποστολή τους νά άπασχολοΰνται μέ τά συμφέροντα αύτών τών τάξεων· "Οσον άφορά τό μεγάλο πρόβλημα πού θίγει πραγματικά τούς έργάτες καί πού είναι τό πρόβλημα τών σχέσεων άνάμεσα

119

•σέ κεφαλαιούχους καί μισθωτούς τό ζήτημα είναι να γνωρίσουμε 'πώς οί πρώτοι μπορούν νά πλουτίζουν μέ τήν έργασία τών δεύ*τερων, καί γι’ αύτό 6 μαθητής μας τοΰ Προυντόν δέ μάς λέει^ •τίποτα. Κι είναι άλήθεια δτι 6 δάσκαλός του καί καθηγητής του νεΤχε άσχοληθεΐ μ’ αύτό τό πρόβλημα χωρίς δμως νά φέρει τό •παραμικρό ξεκαθάρισμα, κι άκόμα στά τελευταία του γραπτά, δέν Ιχει, δσον άφορά τό ούσιαστικό τους μέρος, προχωρήσει περισσότε­ ρο άπ’ δσο στή «Φιλοσοφία τής ’Αθλιότητας», πού ή τόσο χτυπητή έπιχειρηματολογία τού Μάρξ, ήδη άπ’ τά 1847 είχε έκμηδενίσει*. Είναι άρκετά λυπηρό τό 8τι οί έργαζόμενοι τής λατινικής γλώσσας δέν είχαν έδώ καί 25 χρόνια άλλη σχεδόν πνευματική τροφή στά θέματα τά σχετικά μέ τδ σοσιαλισμό έκτός άπ’ τά γραπτά αύτοΰ τοΰ «σοσιαλιστή τής δεύτερης Αύτοκρατορίας». Αύ>τό τδ δυστύχημα θά διπλασιαζόταν δν ή προυντική θεωρία θά Ίπρεπε τώρα νά διαδοθεί στή Γερμανία. Έχουν δμως παρθεΐ τά προφυλαχτικά μέτρα. Ή θεωρητική κατάρτιση τών γερμανών έργατών προηγείται κατά 50 χρόνια άπό έκείνη τοΰ Προυντόν καί αρκεί νά παραδειγματιστούμε μονάχα άπό τδ πρόβλημα τής κα­ τοικίας γιά νά μή χρειαστούν άλλες προσπάθειες άπ’ αύτή τήν 'άποψη.

* Πλ. Κ. Μίρξ, «Ή αθλιότητα -f,; τής Άβλιό:ητας τοϋ κ. ΙΙρουντόν·.

120

Ά-ίντηβη οτή φιλοιοφί*

ΜΕΡΟΣ Β '

ΠΩΣ Η ΑΣΤΙΚΗ ΤΑΞΗ Α ΪΝ Ε Ι ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΚΑΤΟΙΚ ΙΑΣ

I

Ή μελέτη τής π ρ ο υ ν τ ο ν ι κ ή ς λύσης στό πρόβλη­ μ α τής κατοικίας έδειξε σέ ποιό βαθμό ή μικρή άστική τάξη έν•έιαφερόταν άμεσα γι’ αύτό τό πρόβλημα. Ό μ ω ς καί ή μεγάλη άστική τάξη δέν ένδιαφέρεται λιγότερο, άν καί κατά Ινα Εμμεσο ■Ηρύτζο. Οί νεώτερες φυσικές έπιστήμες άπόδειξαν δτι οί «άχρείες συνοικίες» δπου στοιβάζονται οί έργαζόμενοι, άποτελοϋν τις έ•στίες δλων τών έπιδημιών πού περιοδικά θέτουν σέ δοκιμασία τ’ άστικά μας κέντρα. Τ ά μικρόβια τή; χολέρας, τοϋ τύφου, τοΰ «τυφοειδούς πυρετοΰ, τή; εύλογιάς καί άλλων άφανιστικών άσθεΗιειών διαχέονται στόν μολυσμένο άέρα καί τά μολυσμένα νερά τών έργατικών αύτών συνοικιών. ΙΙοτέ δέν έξαφανίζονται όλο^ληρωτικά, αναπτύσσονται μ^λις οί συνθήκες γίνονται ευνοϊκές Val προκαλοΰν έπιδημίες, ποο τότε έπεχτείνονται καί πέρα άπ’ τίς έστίες τους, ώς τίς συνοικίες τις περισσότερο άερισμένες καί ύγιεινές, δπου κατοικούν οί Κύριοι Κύριοι κεφαλαιούχοι. Οί τελευταίοι δέν μπορούν άτιμώρητα νά έπιτρέπουν στούς έαυτούς τους νά εύνοοϋν τή διάδοση τών έπιδημιών στίς γραμμές τής έργα-τική; τάξη;, χωρί; τίς συνεπειές τους νά τίς γεύονται καί ot Γδιο·.. Ό έξολοθρευτής άγγελο; προκαλεΐ άνάμεσά τους καταστροφές μέ τήν ίδια σκληρότητα μέ τήν όποία ένεργεί καί άνάμεσα στούς Εργαζόμενους. Μόλις τεκμηριώθηκε κι έπιστημονικά αύτή ή διαπίστωση άμέσω; οί φιλάνθρωποι άστοί ρίχτηκαν στήν εύγενική άμιλλα γιά πήν υγεία τών έργατών τους. "Ιδρυσαν έταιρείες, γράψανε βιβλία,

121

καταρτίστηκαν σχέδια, συζητήθηκαν καί ψηφίστηκαν νόμοι μέ σκοπό νά στερέψουν τήν πηγή τών έπιδημιών πού Ακατάπαυστα. ξαναγεννιόταν. ’Εξέτασαν τίς συνθήκες κατοικίας τών έργαζομένων καί προσπάθησαν νά θεραπεύσουν τά πιό κραυγαλέα δεινά. Στήν ’Αγγλία ιδίως, δπου βρίσκονταν ή πλειοψηφία τών σημαντι­ κών πόλεων καί δπου δ κίνδυνος γιά τούς μεγαλοαστούς ήταν ξε­ χωριστά άπειλητικός, Αναπτύχθηκε μιά έντατική δραστηριότηταΣχημάτισαν κυβερνητικές έπιτροπές γιά νά έρευνήσουν τΙς συν­ θήκες ύγείας τής έργατικής τάξης. Οί έκθέσεις τους διακρίνονται, κατά τρόπο λαμπρό, άπό τήν άκριβή, πλήρη καί Αμερόλη­ πτη τεκμηρίωσή τους μέ στοιχεία, καί μάλιστα ακόμη καί μ’ έκείνα πού συγκεντρώθηκαν στήν ήπειρο. Αύτά χρησιμέυσαν γιά. βάση σέ νέους νόμους πού έπεμβαίνουνε μέ μεγαλύτερη ή μικρό­ τερη ένεργητικότητα. Όσοδήποτε ώστόσο ατελείς καί άν ήσαν,. ήσαν πάντως άπείρως καλύτεροι άπ’ δ,τι ανάλογο είχε ως τά τώ­ ρα έπιχειρηθεΐ πρός αύτή τήν κατεύθυνση στήν ήπειρο. Παρ’ δλ*' αύτά 6 κεφαλαιοκρατικός κοινωνικός σχηματισμός γεννοβολά ά­ κατάπαυστα καί κατά τέτοιο Αναπόδραστο τρόπο τά δεινά πού πρέπει νά θεραπευτούν ώστε άκόμα καί στήν ’Αγγλία, ή κατάστα­ ση καλυτέρευσε έλάχιστα. "Ωπως συβαίνει συνήθως, ή Γερ;ιανία χρειάσθηκε μιά πολύ πιό ·ιακρόχρονη περίοδο προτού οί έστίες τής έπιδημίας, πού κι. έκεΐ έπίσης είναι χρόνιες, άποχτήσουν τό βαθμό τής όξύτητας πού ήταν αναγκαίος γιά ν’ άποσπάσουν άπ’ τό λήθαργό της τή, μεγαλοαστική τάξη. 'Ωστόσο δποιος βαδίζει άργά βαδίζει σταθερά, κι έτσι γεννήθηκε καί σ’ έμάς μιά άστική φιλολογία γύρω άπό τό θέμα τής κοινωνικής ύγιεινής καί τό πρόβλημα τής κατοικίας, πού είναι μιά διάλυση τοϋ έργου τών ξένων προδρόμων (κυρίως τών Ά γγλω ν) καί στήν όποία προσπαθούν μέ ώραϊες σχολα­ στικές καί βροντώδεις φράσεις νά παράσχουν τήν άπατηλή έντΰπωση μιας βαθύτερης σκέψης. Σ ’ αύτή τή φιλολογία άνήκει τό βιβλίο τοϋ δόκτορα Έμίλ Σ άξ: «Οί συνθήκες κατοικίας τών έργαζομένων τάξεων καί ή μεταρρύθμισή τους», Βιέννη 1869'7. Γιά. νά έκθέσω τόν αστικό τρόπο έρευνας τού προβλήματος τής κα­ τοικίας, διάλεξα αύτό τό βιβλίο άνάμεσα σ’ δλα τ’ άλλα γιατί τεί­ νει νά συνοψίσει, στό μέτρο τού δυνατού, όλόκληρη τήν άστική φι­ λολογία πάνω σ’ αύτό τό θέμα. Καί τί ώραία φιλολογία πού είναι αύτή πού χρησιμεύει σάν πηγή στόν συγγραφέα μας! Άνάμεσα στίς Αγγλικές κοινοβουλευτικές έκθέσεις πού άποτελούν τίς κύ­ ριες καί άληθινές πηγές του δέν Αναφέρει μέ τά όνόματά τους παρά τρείς άπό τις πιό παλιές, δλο δμως τό βιβλίο μάς παρέχε: τήν Απόδειξη δτι π ο τ έ του δέν κ ο ί τ α ξ ε οδτε:

122

μ ι ά. ’Αντίθετα μας παρουσιάζουν μιά σειρά γραπτών γεμάτων άπό άστικές κοινοτυπίες, άπό καλές τετριμένες άντιδραστικές προ­ θέσεις καί άπό μιάν ύποκριτική φιλανθρωπία: Ducpetieux, R o­ berts Holl, Hubert, ot συζητήσεις στά συνέδρια τών κοι­ νωνικών έπιστημών (ή άκριβέστερα τής καραμπία*) στήν ’Αγ­ γλία, ή έπιθεώρηση τής Ένωσης γιά τήν εύμάρεια τών Εργαζο­ μένων τάξεων στήν II ρωσία, ή έπίσημη αύστριακή Εκθεση ή σχε­ τική μέ τή διεθνή Εκθεση τοΰ Παρισιοϋ, οί Επίσημες βοναπαρτιστικές Εκθέσεις πάνω στό ίδιο θέμα, ή «Εικονογραφημένη Εφημε­ ρίδα τοΰ Λονδίνου»18, Uderland und M e e r 19 καί, γιά νά τελειώνουμε, «μιά άναγνωρισμένη αύθεντία», Ενας άνθρωπος «πού Εχει Ιναν τρόπο νά βλέπει καθαρά καί πρακτικά», πού δια­ θέτει πειστικό καί θερμό τρόπο δμιλίας, δηλαδή ό ’ Ιούλιος Φοσέρ. Σ ’ αύτόν τόν κατάλογο δέ λείπει πιά παρά ή Gartelaub e 20, δ Kladeradatsh21 καί δ στρατιώτης K utschkc312. Γιά νά μήν κατανοήσουμε λαθεμένα τήν άποψή του, δ κ· Σάξ δηλώνει στή σελίδα 22: Μέ τό δνομα τής κοινωνικής οϊκονομίας προσδιο­ ρίζουμε τή θεωρία τής πολιτικής οϊκονομίας πού Ε­ φαρμόζεται στά κοινωνικά προβλήματα. Άκριβέστε­ ρα. τό σύνολο τών τρόπων καί τών μέσων πού μάς προ­ σφέρει αύτή ή Επιστήμη, ξ ε κ ι ν ώ ν τ α ς ά­ πό τ ο ύ ς « χ ά λ κ ι ν ο υ ς » νόμους της V. α ΐ στά πλα ίσια τοΰ κ ο ι ν ω ν ι ­ κού σ υ σ τ ή μ α τ ο ς πού Ι σ χύε ι τώ­ ρα, γ ι ά ν’ ά ν υ ψ ώ σ ο υ μ ε τΙς ύπ ο τ ι θ έ μ ε ν ε ς (!) μ ή κ α τ έ χ ο υ σες τ ά ξ ε ι ς στό έ π ί π ε δ ο τών τ ά ξ ε ω ν πού κ α τ έ χ ο υν . Δέ θά χάσουμε τόν καιρό μας μέ τή συγκεχυμένη Ιννοια σύμμωνα μέ τήν όποία ή πολιτική οικονομία θά μποροΰσε στ’ άλήθεια ν’ άσχοληθεί μέ άλλα προβλήματα έκτός τών «κοινωνικών». Καί προσβάλουμε άμέσως τό σημαντικότερο σημείο. Ό δόκτορας Σάς; ζητά δπω; ot «χάλκινοι νόμοι» τής άστικής οϊκονομίας, «τό πλαί­ σιο τοΰ κοινωνικού συστήματος πού Ισχύει σήμερα», μ’ άλλα λό­ για δ κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής, παραμείνουν Αμετά­ βλητα καί ώς τόσο οί «ύποτιθέμενες μή μετέχουσες τάξεις» ν’ άνυψωθοΰν «στό έπίπεδο τών τάξεων πού κατέχουν». Ό μ ω ς Ινας ί πόλυτα πραγματικός δρος γιά τόν κεφαλαιοκρατικό τρόπο παρα­ γωγής είναι ή ύπαρξη μιας Αληθινής καί δχι ύποτιθέμενης μή, * Ιίαραμπία = άργκό τδν Άδερνινών οτή Γαλλία.

12»

-καιέχουαας τάξης, πού άκριβώς δέν Εχει νά πουλήσει τίποτα άλ­ λο έκτός άπ’ τήν έργατική της δύναμη καί πού κατά συνέπεια εί­ ναι άναγκασμένη νά τήν πουλήσει στούς βιομήχανους κεφαλαιού­ χους. Τό καθήκον τής νέας έπιστήμης, τής κοινωνικής οίκονομίας πού έφευρέθηκε άπ’ τόν κ. Σάξ, είναι λοιπόν τό άκόλουθο: στό Εσωτερικό ένός κοινωνικού καθεστώτος πού στηρίζεται στόν άνταγωνισμό άνάμεσα στούς κεφαλαιούχους, κατόχους δλων τών πρώτων ύλών τών μέσων παραγωγής καί ύπαρξης άπ’ τή μιά, καί άπ’ τήν άλλη, τούς μισθωτούς πού δέν κατέχουν άπολύτως τίποτ’ άλλο έκτός άπ’ τήν έργατική τους δύναμη, νά βρεί τού; τρόπους καί τά μέσα γιά νά |ΐετατρέψει δλους τούς μισθωτούς σε κεφαλαιούχους, χωρίς γι’ αύτό νά πάψουν νά είναι μισθωτοί. Ό κ. Σάξ φαντάζεται δτι τό Ελυσε αύτό τό ζήτημα. ’Αλλά τότε θά Ιχει τήν καλωσύνη να μάς δείξει έπίσης πώς θά μπορούσαμε ν* μετατρέψουμε σέ στρατάρχες δλους τούς στρατιώτες τοϋ γαλλι­ κού στρατού, ώστε ό καθ’ Ινας τους, άπ’ τόν Ναπολέοντα τόν Ιο •άρχίζοντας, νά φέρνει στίς παλάσκες του τή στραταρχική ράβδο, χωρίς δμω; νά πάψουν ταυτόχρονα νά είναι στρατιώτες. Ή ά ­ κόμα π ώ; νά καταπιαστούμε γιά νά κάνουμε αύτοκράτορα τόν καθένα άπ’ τά 40 έκατομμύρια τού; ύπηκόους τής Γερμανικής Αύτοκρατορία;. Είναι τό βασικό χαρακτηριστικό τοΰ άστικοϋ σοσιαλι­ σμού νά θέλει νά διατηρήσει τό θεμέλιο δλων τών δεινών στή σύγχρονη κοινωνία καί σύγχρονα νά θέλει νά καταργήσει τά δει­ νά. Οί αστοί σοσιαλιστές δπως λέει τό «Μανιφέστο τοΰ Κομμουνι­ στικού Κόμματος», θέλουν «νά γιατρέψουν τίς κοινωνικές άνωμαλίες, μέ σκοπό νά σταθεροποιήσουν τήν άστική κοινωνία», θέλουν «τήν άστική τάξη χωρίς τό προλεταριάτο». Είδαμε πώς άκριβώς μ’ αύτόν τόν τρόπο ό κ. Σάξ θέτει τό πρόβλημα καί βρίσκει τή λύση στό πρόβλημα τής κατοικίας. Ή άποψή του είναι δτι « . . . καλυτερεύοντας τΙς κατοικίες τών έργαζομένων τάξεων, θά ήταν δυνατό να θεραπεύσουμε μ’ Ε­ πιτυχία τήν ήθική καί φυσική άθλιότητα πού περιγράψαμε προηγούμενα καί μ’ αύτό τόν τρόπο — μέ τήν μόνη καί εύρεία καλυτέρευση τών συνθηκών κα­ τοικίας — ή πλειοψηφία αυτών τών τάξεων θά μπο­ ρούσε νά τραβηχτεί άπ’ τό ελος στό όποιο είναι βυ­ θισμένη ή δπαρξή τους, συχνά μόλις άνθρώπινη, καί ^ά ύψωθεί πρός τίς Εξαγνισμένε; κορυφές τής ύλικής Seal πνευματικής εύζωίας». (σελ. 14.). Παρεμπιπτόντως, δέν χρειάζεται νά ποΰμε, δτι είναι πρό;

124

τό συμφέρον τής Αστικής τάξης νά κρύψει τήν ύπαρξη ένός προ­ λεταριάτου πού δημιουργήθηκε άπ’ τίς συνθήκες τής κεφαλαιο­ κρατικής παραγωγής καί πού είναι Απαραίτητο γιά τή διατήρη­ σή της. Γι’ αύτό ό κ. Σάξ μάς Αναφέρει στή σελίδα 21 δτι μέ τήν όνομασία έργαζόμενες τάξεις πρέπει νά έννοοϋμε δλες «τίς. κοινωνικές τάξεις πού στερούνται τών μέσων», «γενικά τούς μι­ κρούς ανθρώπους, δπως τούς τεχνίτες, τΙς χήρες, τούς συνταξιού­ χους ( ! ) , τούς κατώτερους ύπάλληλους, κλπ.», δίπλα στούς καθ’ αύτό έργάτες. Ό αστικός σοσιαλισμός τείνει τό χέρι στόν μικρο­ αστικό σοσιαλισμό. Ά π ό πού προέρχεται ή κρίση τής κατοικίας; ΙΙώς γεννήθηκε; Σαν καλός αστός ό κ. Σάξ δέν μπορεΐ νά ξέρει ότι αναγκα­ στικά δημιουργείται άπ’ τήν άστική μορφή τής κοινωνίας: μια κοινωνία δέν μπορεΐ νά ύπάρξει χωρίς κρίση κατοικίας, δταν ή μεγάλη μάζα τών έργαζομένων δέ διαθέτει τίποτα άλλο άπό τό μεροκάματό της, δηλαδή τό ποσό τών άπαραιτήτων μέσων γιά. τήν ύπαρξή της καί τήν άναπαραγωγή της- δταν άκατάπαυστχ. νέες μηχανολογικές βελτιώσεις κλπ., άποσποΰν τήν έργασία άπό μάζες έργατών' δταν βίαιες καί κυκλικές βιομηχανικές κρίσεις, προκαλούν: άπ’ τή μιά τήν ύπαρξη ένός ισχυρού έφερδικοΰ στρα­ τού άπό άνέργους κι άπ’ τήν δλλη πετάνε στό δρόμο γιά ενα διά­ στημα τή μεγάλη μάζα τών έργαζομένων' δταν αύτοί στοιβάζον­ ται στίς μεγάλες πόλεις, μ’ ένα ρυθμό ταχύτερο άπό έκεΐνον τής οίκοδόμησης κατοικιών στίς σημερινές συνθήκες κι δταν καί γιάτίς πιό άθλιες τρώγλες, βρίσκονται πάντα ένοικιαστές" δταν, τέ­ λος, δ ιδιοκτήτης ένός σπιτιού, μέ τήν ιδιότητά του τοϋ κεφαλαι­ ούχου, έχει δχι μόνο τό δικαίωμα, μά άκό;ΐΛ σ’ ένα βαθμό, χάρη ατό συναγωνισμό, καί τό καθήκον ν’ άποσπάσει άπ’ τό σπίτι του Αδίσταχτα, τά κατά τό δυνατό ύψηλότερα ένοίκια. Σέ μιά τέτοια κοινωνία, ή κρίση τής κατοικίας δέν είναι κάτι τυχαίο, είναι έ­ νας Αναγκαίος θεσμός: Δέν μπορεΐ νά παραμεριστεί, δπως καί ot συνέπειές της πάνω στήν ύγεία κλπ., παρά |ώνο δν όλόκληρη ή κοινωνική τάξη άπ’ τήν όποία πηγάζει μεταμορφωθεί άπό τά βάθρα της. Ό Αστικός σοσιαλισμός δμως δέν μπορεΐ νά έπιτρέψει στόν έαυτό του νά άναγνωρίσει κάτι τέτοιο. Δέν μπορεΐ νά. έξηγήσει τήν κρίση τής κατοικίας άπ’ τις περιστάσεις. Δέν έχει. λοιπόν δλλο τρόπο νά τήν έξηγήσει άπό τό νά καταφύγει σέ ήθικές θεωρίες σχετικές μέ τήν κακία τών άνθρώπων καί κατά. κάποιο τρόπο μέ τό προπατορικό Αμάρτημα. Καί τότε δέ θά μπορέσουμε νά τό παραγνωρίσου­ με— ούτε κατά συνέπεια νά τό άρνηθούμε (τολμηρό συμ­

12S

πέρασμα) — δτι τδ λάθος . . . βαρύνει άπ’ τή μιά πλευρά τ ο ύ ς ίδιους τούς έργαζ ό μ ε ν ο υ ς, πού ζητάνε διαμερίσματα, κι άπδ μιά άλλη πολύ πιδ σημαντική πλευρά, αυτούς πού άναλαμβάνουν νά ικανοποιήσουν αύτή τήν άνάγκη, ή πού άν καί διαθέτουν τ’ άναγκαΐα μέσα, δέν τήν άνα­ λαμβάνουν άνάμεσα στίς κ α τ έ χ ο υ σ ε ς τά­ ξεις, τις ά ν ώ τ ε ρ ε ς τής κ ο ι ν ω ν ί ­ α ς. Τδ λάθος αύτών τών τελευταίων... είναι δτι δέν έχουν πάρει κατάκαρδα τδ καθήκον νά προσφέρουν καλά διαμερίσματα σέ Ικανοποιητικές ποσότητες. Κατά τδν ίδιο τρόπο πού δ Προυντδν μάς περνούσε άπ’ τήν ■οικονομία στά νομικά, δ σοσιαλιστής μας άστός |ΐάς παρασέρνει έδώ άπ’ τήν οικονομία στήν ήθική. Τίποτα τδ πιδ φυσικδ. Γι’ αύτδν πού κηρύσσει σάν άθικτο τδν τρόπο τής κεφαλαιοκρατικής παραγωγής, δηλαδή τούς χάλκινους νόμους τής σύγχρονης άστικής κοινωνίας, καί πού ώστόσο θέλει νά καταργήσει τίς άντιλαΐκές μά άναπόφευχτες συνέπειες, τί άλλο τοΰ άπομένει, έκτδς άπδ ήθικά κηρύγματα στούς κεφαλαιούχους; Τδ συναισθηματικό ά­ ποτέλεσμα πού προκαλοΰν έξατμίζεται άμέσως κάτω άπ' τήν έπίδραση τοΰ άτομικοΰ συμφέροντος καί, στήν άνάγκη, τοϋ συνα­ γωνισμού. Μοιάζουν τελείως μέ τίς έκκλήσεις πού ή κότα άπευθύνει στά παπάκια πού κλώσησε, άπ’ τήν δχθη τοΰ Ιλους στδ *)ποιο κολυμποΰν χαρούμενα. Τά παπάκια πάνε σ*δ νερδ περιφρονώντας τήν έλλειψη σανίδας, καί οί κεφαλαιούχοι ρίχνονται στδ κέρδος, πολύ λίγο ένδιαφερόμενοι γιά τήν έλλειψη φιλευσπλαχνί­ ας πού τδ διακρίνει. «Σείς υποθέσεις τοΰ χρήματος, δ συναισθη­ ματισμός δέν ίχει καμιά θέση» έλεγε ήδη δ γέρο Χάνσεμαν πού τίς γνώριζε καλύτερα άπ’ τδν κ. Σάξ. «Τά καλά διαμερίσματα είναι τόσο άκριβά πού είνα; ά π ό λ υ τ α ά δ ύν ατ ο νά χρησιμοποιηθοΰν άπ’ τή μεγάλη πλειοψηφία τών έργατών. Τδ μεγάλο κεφάλαιο . . . . φοβάται νά διακινδυνεύσει τήν δπαρξή του στίς κατοικίες πού προορίζονται γ:ά τΙς έργαζόμενες τάξεις . . . κι Ιτσι ή άνάγκη νά στεγασθοΰν τις ρίχνει κάτω άπ’ -ήν κόψη τής κερδοσκο­ πίας. Καταραμένη κερδοσκοπία. Φυσικά τδ μεγάλο κεφάλαιο ούδέποτε κερδοσκοπεί! Δέν είναι ώσ'όσο ή κακή θέληση, άλλά μο­

126

νάχα ή άγνοια πού έμποδίζει τό μεγάλο κεφάλαιο νά, κερδοσκο­ πεί στά έργατικά σπίτια: Οί ίδιοχτήτες άκινήτων ά γ ν ο ο 0 ν δλοκληρωτικά τ£ σημαντικό ρόλο διαδραματίζει ή κανο­ νική ικανοποίηση τής άνάγκης τής κατοικίας: δ έ ν γνωρίζουν τό κ α κ ό πού κ ά ν ο υ ν στούς ά ν θ ρ ώ π ο υ ς, δταν τούς προτείνουν δπως είναι 6 κανόνας κακές κι άνθυγιεινές κατοικίες, χωρίς νά ϊχουν τό αίσθημα τής ύπευθυνότητας, καί τέλος δέ γνωρίζουν πόσο, ένεργώντας μ’ αύτόν τόν τρόπο, βλάφτουν τό ίδιο τόν έαυτό τους (σελ. 2 7 ). Ή άγνοια δμως τών κεφαλαιούχων Εχει άνάγκη άπό έκείνη τών έργαζομένων γιά νά προκαλέσει τήν κρίση τής κατοικίας. Έ ­ τσι άφοΰ ευαρεστηθεί νά παραδεχτεί δτι τά «κατώτερα στρώμα­ τα» τής έργατικής τάξης «γιά νά μή μείνουν τελείως χωρίς κατάλυμμα είναι άναγκασμένα (!) ν’ άναζητήσουν, κατά τόν Ιν* •ή τόν άλλο τρόπο, 2να άσυλο γιά τή νύχτα κι δτι άπ’ αύτή τήν άποψη είναι χωρίς βοήθεια ούτε ύπεράσπιση», ό κ. Σάξ συνεχί­ ζει: Γιατί είναι Ινα γεγονός διεθνώς γνωστό δτι πολ­ λοί άνάμεσά τους (στούς έργάτες) άπό άφροντισιά, μά κυρίως άπό άγνοια, άναπτύσσουν, θά μπορούσαμε σχε­ δόν νά ποΰμε, μιά άληθινή άριστοτεχνία γιά νά άποφύγουν τις συνθήκες μιας δμαλής φυσικής άνέλιξης καί μιας ύγιοϋς ύπαρξης, γιατί δέν ϊχουν τήν π α ρ α μ ι κ ρ ή ι δ έ α γιά μιά Ιλλογη ύγιεινή καί ιδιαίτερα γιά τήν τεράστια σημασία τής κατοικίας (σελ. 2 7 ). Στό σημείο δμως αύτό δ άστικός μας γάιδαρος δείχνει τό πραγματικό του πρόσωπο. Ένώ στούς κεφαλαιούχους τό λάθος έξατμιζόταν σέ άγνοια, στούς έργαζομένους ή άγνοια δέν είναι παρά ή ευκαιρία τοΰ σφάλματος. "Ας τόν άκούσουμε: Έ τσι συμβαίνει (έξ αίτιας αύτής τής άγνοιας), καί προκειμένου νά έξοικονομήσουν δποιοδήποτε μικρό ποσό άπ’ τό νοίκι νά έγκαθίστανται σέ σκοτεινά, ύγρά, άνεπαρκή διαμερίσματα, μ’ Ινα λόγο σέ διαμε­ ρίσματα πού άποτελοΰν πρόκληση σ’ δλες τις άπαιτή-

127

σεις τής ύγιεινής . . . , δτι συχνά πολλές οικογένειες νοικιάζουν μαζύ Ινα μονάχα διαμέρισμα, άκόμα καί μιά μονάχα κάμαρα — καί δλα αύτά γιά νά ξοδέ­ ψουν τό μικρότερο δυνατό ποσό γιά τό νοίκι — ένΊ>· σ π α τ α λ ο Ο ν τό εισόδημά τους κ α τ ά τ ρ ό ­ πο ά λ η θ ι ν ά Ινοχο σέ π ο τ ά καί κάθε είδους εύτελεΐς ά πολαύ-

σεις.

Τό χρήμα πού ό έργάτης σπαταλά «σέ άλκοόλ καί σέ καπνό* (σελ 2 8 ). ή «ζωή τοϋ καμπαρέ μ’ δλες τΙς άξιοθρήνητες συνέπειές της, πού σά μιά μάζα άπό μολύβι παρασέρνει άκατάπαυστατήν έργατική τάξη στή χυδαία κατάπτωση», είναι γιά τόν κ. Σάξ σάν 2να βάρος πάνω στό στομάχι του. Τό δτι στίς σύγχρονες συνθήκες ό άλκοολισμός στούς έργάτες είναι ένα άναγκαστικό προ­ ϊόν τοϋ τρόπου ζωής τους τόσο μοιραίο δσο κι ό τύφος, τό έγκλη­ μα, τά παράσιτα έντομα, δ δικαστικός κλητήρας καί άλλες κοι­ νωνικές άρρώστιες— τόσο μοιραίες πού μπορεΐ άπ’ τά πρίν νά ύπολογιστεί ό μέσος δρος τοϋ άριθμοϋ έκείνων πού θά παραδοθοϋν στό ποτό— δλα αύτά 6 κ. Σάξ, γιά άλλη μιά φορά άκόμα δέ μπο­ ρεΐ νά τά γνωρίζει. Ά λλω στε, στό κοινοτικό σχολείο ό δάσκα­ λός μας μας έλεγε άπό παλιά: «Οί κοινοί άνθρωποι πηγαίνουν στό κρασοπουλιό καί οί καθώς πρέπει στή λέσχη τους», καί καθώς πήγα καί στά δυό, μπορώ νά πιστοποιήσω τήν άκρίβεια αύτών τών λόγων. "Ολη αύτή ή φλυαρία ή σχετική μέ τήν «άγνοιαν» τών δυό μερών άνάγεται στό παλιό σύνθημα τό σχετικό μέ τήν άρμονία τών συμφερόντων τοϋ Κεφαλαίου καί τής Έργασίας. Ά ν οί κε­ φαλαιούχοι γνώριζαν τό άληθινό τους συμφέρον, θά προμήθευαν στούς έργάτες καλά διαμερίσματα καί, κατά γενικό κανόνα, ?να καλύτερο έπίπεδο ζωής. Κι άν οί έργάτες καταλάβαιναν τό άληθινό τους συμφέρον, δέ θ’ άπεργοϋσαν, δέ θ’ άσχολοϋνταν μέ τό σοσιαλισμό καί δέ θ’ άνακατεύονταν στήν πολιτική, μά θ’ άκολουθοϋσαν ήσυχα - ήσυχα τούς άνώτερούς τους, τούς κεφαλαιού­ χους. Δυστυχώς καί τά δυό μέρη άνακαλύπτουν τά συμφέροντά τους έν'ελώς άλλοΰ καί δχι στίς διδαχές τοΰ κ. Σάξ καί τών άναρίθμητων προγόνων του. Τό Εύαγγέλιο τής άρμονίας άνάμεσα στό Κεφάλαιο καί τήν Έργασία κηρύσσεται έδώ καί πενήντα περίπου χρόνια. Ή άστική φιλανθρωπία ξόδεψε μεγάλα ποσά σέ ύποδειγματικές έγκαταστάσεις γιά νά τ’ άποδείξει. Κι δπως θά τό δού­ με στή συνέχεια έχουμε σήμερα προχωρήσει τόσο, δσο καί πριν πενήντα χρόνια.

128

Καί τώρα ό συγγραφέας μας καταπιάνεται μέ τήν πρακτι­ κή λύση τοΰ προβλήματος. Ό Προυντόν σχεδίαζε νά καταστήσει τούς έργάτες ι δ ι ο κ τ ή τ ε ς τής κατοικίας τους. Τό γε­ γονός δτι ό άστικός σοσιαλισμός, πριν άπ’ αύτόν, είχε προσπαθή­ σει καί προσπαθεί άκόμα να πραγματοποιήσει πρακτικά αύτό τό σχέδιο δείχνει σέ ποιό βαθμό αύτή ή λύση ήταν πολύ λίγο έπαναστατική. Ό κ. Σάξ μέ τή σειρά του δηλώνει δτι τό πρόβλημα τής κατοικίας δέ θα λυθεί, παρά μονάχα μεταβιβάζοντας στούς έρ­ γάτες τήν ιδιοκτησία τής κατοικίας τους (σελ. 58 καί 5 9 ). Κι άκόμα περισσότερο μ’ αφορμή αύτή τή σκέψη βυθίζεται σέ ποιη­ τικά ρίγη καί αφήνει νά ξεσπάσει ένας λυρικός ένθουσιασμός: Είναι κάτι τό πολύ χαρακτηριστικό ή νοσταλγία τοΰ ανθρώπου γιά τήν έγγεια ιδιοκτησία. Είναι ένστι­ κτο πού δέν μπόρεσε νά τό έξασθενήσει άκόμα καί αύτός ό π υ ρ ε τ ώ δ η ς ρυθμ ός τής σύγχρονης έμ π ο ρ ική ς ζωής. Εί­ ναι τό άσυνείδητο συναίσθημα τής σημασίας πού έχει ή οικονομική κατάκτηση πού τήν αντιπροσωπεύει ή έγγεια ιδιοκτησία. Μέσον αύτής καταχτά τήν άσφάλεια, ριζώνει, μποροΰμε νά ποΰμε, στέρεα μέσα στό έ­ δαφος, καί κάθε οικονομία (!) έχει μέσα της τή διαρ­ κέστερη βάση της. "Ομως ή άγαθοποιός άρετή τής έγγειας ιδιοκτησίας έκτείνεται πολύ πιό πέρα άπ’ αύτά τά υλικά πλεονεχτήματα. Εκείνος πού είναι άρκετά εύτυχής γιά νά διαθέτει μιά τέτοια ιδιοκτησία κατά­ κτησε τ ό ν ά ν ώ τ α τ ο βαθμό οικο­ νομικής άνεξ αρτησ ί ας πού μπο­ ρεΐ κ α ν έ ν α ς νά φ α ν τ α σ τ ε ί . Δια­ θέτει ένα κτήμα πού τό χειρίζεται καί τό κυβερνά μέ άπόλυτη έξουσία. Είναι ό α φ έ ν τ η ς τ ο ϋ έ α υ τ ο ΰ του. Διαθέτει μιά σχετική έξουσία καί μιά ά σ φ ά λ ε ι α γιά τις κακές μέρες. ’Α ­ ναπτύσσεται ή συνείδηση πού έχει γιά τόν έαυτό του καί μαζύ της ή ήθική του δύναμη. Ά π ό έκεϊ προέρ­ χεται ή ξεχωριστή σημασία τής Ιδιοχτησίας στό πα­ ρόν πρόβλημα.. . Ό έργαζόμενος πού είναι έκτεθει;ιένος χωρίς ύπεράσπιση στίς διακυμάνσεις τής συγ­ κυρίας, στήν αιώνια έςάρτηση άπ’ τό άφεντικό του, θ’ άπελευθερωνόταν, μ’ αύτόν τόν τρόπο κι ώς ένα όρισμένο βαθμό, άπ’ αύτή τήν προσωρινή κατάσταση, θά γ ι ν ό τ α ν ένας κ ε φ α λ α ι ο ύ χ ο ς

129

καί θά ήταν εξασφαλισμένος ενάντια, στους κινδύνου; τής άνεργίας ή τής ανικανότητας γιά έργασία, χάρη στήν εγγεια πίστο>ση πού θά μπορούσε νά τοΰ άνο:χτεΐ. Μ’ αύτό τόν τρόπο θά άνυψωνότανε άπό τήν τά­ ξη τών μή κατεχόντων στήν τάξη τών κατεχόντιον (σελ. 63 ). Ό κ. Σάξ φαίνεται νά υποθέτει δτι 6 άνθρωπος είναι κυρί­ ως αγρότης, γιατί διαφορετικά οέ θά φανταζόταν δτι ύπάρχει οτούς έργάτες τών μεγάλων μας πόλεων μιά νοσταλγία γιά τήν ίγγεια ιδιοκτησία, πού κανένας ποτέ δέν τούς τήν άποκάλυψε. Γι’ αύτούς, ή έλευθερία κίνησης είναι ή πρώτη ζωτική προϋπόθεση τής ζωής τους καί ή εγγεια ιδιοχτησία δέν μπορεΐ παρά νά εί­ ναι ενα έμπόδιο. ΙΙρομηθεύστε τους σπίτια πού νά τούς άνήκουν, Αλυσοδέστε τους ξανά μέ τή γής, καί θά συντρίψετε τή δύναμη άντίστασής τους στόν ύποβιβασμό τών μεροκάματων άπ’ τούς έργοστασιάρχες. "Ενα; έργάτης, παρμένο; άπομονιομένα, μπορεΐ στήν άνάγκη νά πουλήσει τό μικρό του σπίτι. Στήν περίπτωση δ­ μως μια; σοβαρής απεργίας ή μιας γενικευμένης βιομηχανικής κρίσης, δλα τά σπίτια πού άνήκουν στούς έργάτες πού θίγονται μοιραία θά Ιπρεπε νά πουληθούν καί κατά συνέπεια δέ θά βρίσκα­ νε άγοραστές, ή διαφορετικά θά Ιπρεπε νά τά πουλήσουν σέ μιά τιμή πολύ κατώτερη άπό έκείνη πού πληρώσανε κατά τήν άγορά τους. Κι άν δλα τά σπίτια βρίσκανε άγοραστές, ή μεγάλη μεταρ­ ρύθμιση πού προτάθηκε άπ’ τόν κ. Σάξ, γιά νά λυθεί τό πρόβλημα τής κατοικίας, θά έκμηδενιζότανε καί θά χρειαζότανε νά ξαναρ­ χίσει άπ’ τό μηδέν. Οί ποιητές δμως ζοΰν σ’ εναν φανταστικό κό­ σμο καί ό κ. Σάξ, στήν περίπτωσή μας. φαντάζεται δτι δ Ιγγειος ϊδιοχτήτης «κατάκτησε τόν ανώτατο βαθμό οικονομι­ κής άνεξαρτησίας πού μπορεΐ κανένας νά φανταστεί», δτι άπολα;ιβάνει «μιάν ασφάλεια»/, δτι «θ ά γ ί ν ε ι !ί ν α ς κ ε φ α λ α ι ο ύ χ ο ς καί θά είναι έξασφαλισμένος απέναντι στούς κινδύνους τής άνεργίας καί τής άνικανότητας γιά έργα­ σία, χάρη στήν έγγεια πίστωση πού κατά συνέπεια θά τού άνοιχτεΐ», κλπ. ”Ας κοιτάξει λοιπόν δ κ. Σάξ τούς μικρούς άγρό­ τες στή Γαλλία καί στή Ρηνανία: τά σπίτια τους καί τά χωράφια τους είναι στόν ανώτατο δυνατό βαθμό ύποθηκευμένα. ή σοδειά τους άνήκει στούς πιστωτές τους, ένώ άκόμα είναι συγκεντρωμέ­ νη, καί δέν είναι αύτοί πού κυριαρχικά διαχειρίζονται τό κτήμα τους, μά δ τοκογλύφος, δ δικηγόρος καί δ δικαστικός κλητήρας. ’Εκεί. είναι άλήθεια, βρίσκεται δ άνώτατος βαθμός οικονομικής άνεξαρτησίας πού μπορεΐ κανένας νά φανταστεί . . . γιά τόν δι­ καστικό κλητήρα. Καί γιά νά μπορέσουν οί έργαζόμενοι νά Οέ-

130

tjouv δσο τό δυνατό πιό γρήγορα τό σπιτάκι τους κάτω άπ’ τήν κυριαρχία του, 6 καλός καί προβλεπτικός κ. Σάξ τούς ύπσδείχνει τήν π ί σ τ ω σ η ( R e a l k r e d i t ) πού είναι άνοιχτή γι’ αύτούς καί στήν όποία μπορούν νά καταφύγουν, σέ περίπτω­ ση άνεργίας καί Ανικανότητας γιά έργασία, άντί νά έπιβαρύνουν τήν κοινωνική άντΐληψη. 'Οπωσδήποτε, 6 κ. Σάξ Ιλυσε τό πρόβλημα πού τέθηκε στήν άρχή: δ έργάτης « γ ί ν ε τ α ι Ινας κ ε φ α λ α ί ο 3■χ ο ς» μέ τήν άπόχτηση τοΰ μικρού του σπιτιού. Τό κεφάλαιο δίνει τή δυνατότητα νά διαθέτει κανένας τήν άπλήρωτη έργασία ένός άλλου. Τό μικρό λοιπόν τό σπίτι τοΰ έρ•γαζόμενου δέ μετατρέπεται σέ κεφάλαιο παρά άν ό τελευταίος τό νοικιάσει σ’ έναν τρίτο καί τότε οίκειοποιείται μέ τή μορφή τοϋ ένοικίου. ένα μέρος άπ’ τήν έργασία αύτοΰ τοϋ τρίτου. "Οταν τό κατοικεί δ ίδιος δμως. τό έμποδίζει τότε νά γίνει κεφάλαιο, κατά τόν ίδιο τρόπο πού τό ροϋχο πού άγοράζω άπ’ τόν ράφτη καί πού τό φορώ παύει τήν ίδια στιγμή νά είναι κεφάλαιο. Ό έργάτης πού κατέχει ενα σπιτάκι μιας άξίας χιλίων ταλήρων δέν είναι πιά, είναι άλήθεια, ένας προλετάριος, πρέπει δμως νά είναι κανένας Σάξ γιά νά άποκαλέσει αύτόν τόν έργάτη κεφαλαιού­ χοΌ κεφαλαιοκρατισμός τοΰ έργαζόμενού μας Ιχει μιάν άλ"λη δψη. Ά ς υποθέσουμε δτι, σέ μιά δοσμένη βιομηχανική περιο­ χή, Ιγινε κανόνας κάθε έργάτης νά έχει τό σπιτάκι του στήν Ι­ διοκτησία του. Σ ’ αύτή τήν περίπτωση, ή έ ρ γ α τ ι κ ή τ ά ξ η α ύ τ ή ς τής π ε ρ ι ο χ ή ς ε ί ν α ι δ ω ρ £ 'ά tv σ π ι τ ω μ έν η Τ ά έξοδα κατοικίας δέν ύπεισέρχονται πιά στήν άξία τής έργατικής της δύναμης. Κάθε δμως έλάττωση τών έξόδων παραγωγής τής έργατικής τάξης, δηλαδή κάθε ύποβι■βασμός κάποιας διαρκείας τής τιμής τών μέσων ύπαρξης τοΰ έρ­ γάτη, άρχίζει ν’ άακεΐ, «ξεκινώντας άπ’ τούς χάλκινους νόμους τής θεωρίας τής πολιτικής οϊκονομίας», μιά πίεση πάνω στήν ά­ ξία ·τής έργατικής δύναμης πού τελικά συνεπιφέρει μιάν άντίστοιχη πτώση τοΰ μεροκάματου. Τό τελευταίο λοιπόν θά ξέπεφτε άνάλογα μέ τό ποσό πού κατά μέσο δρο έξοικονομήθηκε άπ’ τό νοίκι πού τρέχει, πράγμα πού «σημαίνει δτι ό έργάτης θά πλη­ ρώνει τό νοίκι τοΰ σπιτιού του, δχι δπως πριν μέ τή μορφή ένός -χρηματικοϋ ποσού πού καταβάλλει στόν Ιδιοχτήτη, μά μέ τή μορ­ φή άπλήρωτης έργασίας πού έκτελεΐ γιά λογαριασμό τοΰ έργοστασιάρχη πού τόν χρησιμοποιεί. Μ’ αύτό τόν τρόπο, οί οικονο­ μίες πού έπενδύθηκαν άπ’ τόν έργάτη στό μικρό του σπιτάκι θά γίνονταν μέν σ’ Ινα βαθμό .κεφάλαιο . . . δχι δμως γι’ αύτόν,

131

μά για τόν κεφαλαιούχο, γι’ αύτόν δηλαδή πού τόν άπασχολεΐ. Έ τσι, άκόμα καί ατό χαρτί, 6 κ. Σάξ δέν κατορθώνει v i μεταμορφώσει τόν έργάτη του σέ κεφαλαιοϋχο. Παροδικά σημειώνουμε δτι δσα εΓπαμε πιό «πάνω Ισχύουν' γιά δλες τίς μεταρρυθμίσεις πού άποκαλοΰνται κοινωνικές καί. πού άποβλέπουν στήν πραγματοποίηση μι&ς οίκονομίας ή στό νά. ύποβιβάσουν τήν τιμή <τών μέσων ύπαρξης τοϋ έργάτη. Πραγμα­ τικά: ή έφαρμόζονται κατά γενικό κανόνα καί έχουν σάν επακό­ λουθο μιάν άντίστοιχη έλάττωση τοϋ μεροκάματου, ή παραμένουνάπομονωμένες έμπειρίες, καί τότε καί .μόνο τό γεγονός δτι άποτελοϋν έξαιρέσεις άποδείχνει δτι ή έφαρμογή τους σέ μεγάλη κλί­ μακα είναι άσυμβίβαστη μέ τόν κεφαλαιοκρατικό τρόπο παρα­ γωγής πού Ισχύει. Ά ς ύποθέσουμε δτι σέ μιά περιοχή, κατόρθω­ σαν^ μέ τή γενική εισαγωγή τών συνεταιρισμών κατανάλωσης νά. ύποβιβάσουν κατά 20% τήν τιμή τών μέσων ύπαρξης τοΰ έργά­ τη. Μέ τόν καιρό otal τό ίδιο τό μεροκάματο θά έπεφτε κατά 20% περίπου, δηλαδή στήν άναλογία πού τά μέσα ύπαρξης γιά: τά όποια γίνεται λόγος παίρνουν μέρος στήν συντήρησή του. Ά ν , π.χ., ό «έργάτης διαθέτει κατά μέσον δρο 3 )4 τοΰ έβδομαδιαίου μισθοΰ του γιά τήν άγορά αύτών τών μέσων ύπαρξης, τό μερο­ κάματο θά πέσει τελειωτικά κατά 3) 4 τοΰ 20%, δηλαδή κατά. 15%. Μ’ ένα λόγο, μόλις μιά άπ’ αύτές τις μεταρρυθμίσεις μέ. σκοπό τήν πραγματοποίηση οικονομιών γενικευτεί, δ έργάτης ει­ σπράττει τόσο λιγότερο μεροκάματο δσο ot οικονομίες πού άναφέρθηκαν τοΰ έπιτρέπουν νά ζεΐ Καλύτερα. Δώστε σ έ κ άθ ε έργάτη ένα ανεξάρτητο εισόδημα, καρπό τής Αποταμίευ­ σης, άπό 52 τάληρα τδ χρόνο καί δ έβδομαδιαίος του μισθός θά. ύποβιβαστεΐ τελικά κατά ένα τάληρο. Κατά συνέπεια: δσο περισσό­ τερα έξοικονομεϊ τόσο λιγότερα είσπράττει μέ τό μεροκάματό του. Δέν έξοικονομεϊ λοιπόν γιά τό δικό του τδ συμφέρον, μά γιά κείνοτοΰ κεφαλαιούχου. Τί χρειάζεται λοιπόν παραπάνω «γιά νά ξυ­ πνήσουμε σ’ αύτόν τήν πρώτη οικονομική αρετή: τήν έννοια τής άποταμίευσης;» (Σελ. G4) Ά λλω στε δ κ. Σάξ δέν άργεΐ νά μάς πει δτι ot έργάτες πρέ­ πει νά γίνουν ίδιοχτήτες τοϋ σπιτιοΰ τους δχι τόσο γιά τδ συμφέ­ ρον τους δσο γιά τό συμφέρον τών κεφαλαιούχων: ’Ό χι μονάχα ή έργατική τάξη, μά ή κοινωνία, στό σύνολό της Ιχει τδ πιδ μεγάλο συμφέρον νά δεϊ. τδ μεγαλύτερο μέρος άπ’ τά μέλη της νά είναι προσδεμένα (!) στδ έδαφος (πολύ θά ήθελα νά Ιβλεπα. τόν κ· Σάξ σ’ αύτή τή θέση) . . . "Ολες ot μυστικές

132

δυνάμεις πού φλογίζουν τό ήφαίστειο τοΟ κοινωνικοΟ προβλήματος, πού καίει κάτω άπ’ τά πόδια μας, ή πίκρα τών προλετάριων, τό μίσος . . . ot Επικίνδυνες συγχίσεις Ιδεών . . . θά έξανεμιστοϋν δπως ot πρω­ ινές καταχνιές μέ τήν άνατολή τοϋ ήλιου, δταν . . . ot Ιδιοι οί έργάτες θά περάσουν μ’ αύτόν τόν τρόπο στή τάξη τών κατεχόντων (σελ. 65). Μ’ άλλα λόγια δ κ. Σάξ έλπίζει πώς, χάρη στήν κοινωνι­ κή μεταβολή πού θά Επρεπε νά συνεπιφέρει ή άπόχτηση ένός σπι­ τιού, οί έργαζόμενοι θά χάσουν έπίσης τόν προλεταριακό τους ^χαρακτήρα καί θά ξαναγίνουν πειθήνιοι καί πλαδαροί δπως οί ■πρόγονοί τους πού, κι αύτοί, κατέχανε άπό ένα σπίτι. "Ας Εχουν •τήν καλωσύνη ot κύριοι προυντονικοΐ νά τό σημειώσουν. Έ π ιό φ ι λ ο δ ί κ α ι η κ α τ αν ο ­ μή τ ώ ν α γ α θ ώ ν , αύτό τό αίνιγμα τής σφίγγας πού τόσοι άνθρωπο- ώς τά τώρα μάταια προ­ σπάθησαν νά λύσουν, δέν είναι μήπως ένα χειροπια­ στό φαινόμενο πού πραγματοποιείται μπροστά στά μά­ τια μας, κι Ετσι μήπως δέν άποσπάται άπ’ τή σφαί­ ρα τοϋ Ιδεατοϋ καί εΙσέρχεται στό πεδίο τής πραγμα­ τικότητας; Καί μέ τήν πραγματοποίησή του μήπως δέν πετύχα|ΐε μιά άπ’ αύτές τΙς ύπέρτατες Επιδιώξεις πού ά κ ό μ α καί ot π ι ό έξτρεμιστές σοσιαλιστές παρουσιάζουν σάν τήν ά ν ώ τ α τ η έπιδίωξη τής θ ε ω ρ ί α ; τους; (Σελ. 66) Πρόκειται άλήθεια γιά τύχη τό δτι κατορθώσαμε νά φτά­ νουμε έως έδώ. Αύτή ή χαρούμενη κραυγή άντριπροσωπεύει πρα­ γματικά τήν «άνώτατη έπιδίωξη» τοΰ Εργου τοϋ κ. Σάξ, καί άπ’ αύτοϋ ξεκινώντας ξανακατεβαίνουμε ήρεμα «απ’ τή σφαίρα τοϋ Ιδεατού» πρός τό πεδίο τής πραγματικότητας, κι δταν θά φτάσουμε στά χαμηλά, θά βροΰ;ιε δτι κατά τήν άπουσία μας τίποτ» απόλυτα δέν άλλαξε. Ό οδηγός μας μά; αναγκάζει νά κάνουμε ενα πρώτο βή,μα στό δρόμο τή; καθόδου δταν |ΐας μαθαίνει δτι ύπάρχουν δυό συστήματα εργατικών κατοικιών: τό σύστημα τή; άγροικίας, δ­ που κάθε Εργατική οικογένεια Εχει τό μικρό σπιτάκι τη;, μέ, άν Σΐναι δυνατό, Ιναν κηπάκο, δπως στήν ’Αγγλία, καί έκεΐνο τής -στρατώνα; μέ μεγάλα χτίσματα πού περιλαβαίνουν πολυάριθμες

133

Εργατικές κατοικίες, δπως ατά Παρίσι, ατή Βι£ννη, κλπ. 'Ανά­ μεσα στά δυό τοποθετείται τό σύστημα πού χρησιμοποιείται στά. βόρεια τής Γερμανίας. Στήν πραγματικότητα λοιπόν τό σύστημα τής άγροικίας είναι τό μόνο πού ύποδείχνεται, τό μ ό ν ο στό όποιο ό έργάτης θά μποροΰσε ν’ άποχτήσει τήν Ιδιοχτησία τοϋ σπιτιοΰ του. "Αλλωστε έκεΐνο τής στρατώνας θά παρουσίαζε πολύ μεγάλα άτοπα γιά τήν ύγεία, τήν ήθικότητα καί τήν οι­ κιακή ειρήνη. Μά άλίμονο καί τρίσαλίμονο, τό σύστημα τής άγροι­ κίας είναι Απραγματοποίητο άκριβώς στά κέντρα δπου τά λυμαί­ νεται ή κρίση τής κατοικίας, (δηλαδή στίς μεγάλες πόλεις), έξαιτίας τής Ακρίβειας τοϋ έδάφους. Έκεΐ λοιπόν θά μπορούσαν νά ΘεωροΟν τούς έαυτούς τους ·εύτυχε1ς Αν κατασκευάζονταν στή, θέση τών μεγάλων στρατώνων, οΙκίες μέ 4 Ιως 6 δια|ΐερίσματα, ή άν ΘεραπευτοΟν τά κυριότερα έλαττώματα τής στρατώνας μέ κάθε είδους οίκοδομικά τεχνάσματα (σελ. 71 - 9 2 ). Δέν είναι λοιπόν άλήθεια δτι βρισκόμαστε κιόλας μακριά άπ’ τίς ύψηλές κορυφές; Ή μεταμόρφωση τών έργαζομένων σέ κε­ φαλαιούχους, ή λύση τοΰ κοινωνικοΰ προβλήματος, τό σπίτι πού· άποτελεΐ Ιδιοκτησία τοΰ κάθε έργαζόμενου: δλα αύτά παρα­ μείνανε έκεΐ ψηλά «στή σφαίρα τοΰ Ιδεατοϋ». "Ο,τι μάς άπομένει νά κάνουμε είναι νά εισαγάγουμε στήν ύπαιθρο τό σύστημα τής άγροικίας καί νά όργανώσουμε στίς πόλεις τΙς έργατικές στρα­ τώνες κατά τό δυνατό λιγότερο κακό τρόπο. Όμολογοΰν λοιπόν δτι ή άστική λύση τοΰ προβλήματος τής κατοικίας χρεωκόπησε γιατί σκόνταψε σ τ ή ν ά ν τ ί θ ε σ η Α ν ά μ ε σ α σ τ ή ν π ό λ η καί τό χ ωρ ι ό. Καί νά πού φτάσαμε στήν καρδιά τοΰ προβλήματος. Τότε μονά­ χα θά μπορέσει νά λυθεί δταν ή κοινωνία μεταμορφωθεί άρκετά. σέ βάθος, ώστε νά μπορέσει νά καταπιαστεί μέ τήν εξαφάνιση αύτής τής Αντίθεσης, πού ώθείται στά άκρα της στή σημερινή κεφαλαιοκρατική κοινωνία. Πολύ μακριά άπδ τοΰ νά μπορεΐ νά καταργήσει αύτή τήν άντίθεση τήν καθιστά άντίθετα κάθε μέρα καί όξύτερη. Οί πρώτοι σύγχρονοι ούτοπιοτές σοσιαλι­ στές, 6 "Οουεν καί ό Φουριέ, τήν είχαν κιόλας όλοκληρωτικά. άναγνωρίσει. Στούς υποδειγματικούς τους οικισμούς, δέν ύπάρχει πιά ή άντίθεση άνάμεσα στήν πόλη καί τήν ύπαιθρο. Στήνπραγματικότητα γίνεται τό Αντίθετο Από έκεΐνο πού βεβαιώνει δ κ. Σ άξ: δέν είναι ή λύση τοΰ προβλήματος τής κατοικίας πούλύνει ταυτόχρονα τό κοινωνικό πρόβλημα, μά άντίθετα ή λύση τοΰ· κοινωνικοΰ προβλήματος, δηλαδή ή κατάργηση τοΰ τρόπου τής κεφαλαιοκρατικής παραγωγής, πού θά κάνει δυνατή τή, λύση τοϋ» προβλήματος τής κατοικίας. Τό νά θέλουμε νά ϊύσαυμε τό τε-

134

λευταΐο αύτό ;ιέ τή διατήρηση τών σύγχρονων μεγάλων πόλεων άποτελεΐ παραλογισμό. Λυτέ; οί σύγχρονες μεγάλες πόλεις δέ θά λείψουν παρά μέ τήν κατάργηση τοϋ κεφαλαιοκρατ ικο0 τρό­ που παραγωγής. Καί οταν άρχισε: αυτή ή πορεία, τότε θά πρόκει­ ται γιά κάτι τό έντελώς διαφορετικό άπό τήν προμήθεια στόν κάθε έργάτη ένός μικρού σπιτιού πού νά είναι Ιδιοκτησία του. Γιά νά ξεκινήσει μιά κοινωνική έπανάσταση θά πρέπει νά πάρει τά πράγματα άπ’ τό σημείο δπου θά τά βρει καί νά διορ­ θώσει τά πιό κραυγαλέα κακά μέ τά υπάρχοντα μέσα. Καί εί­ δαμε κιόλας δτι μπορούμε νά επιφέρουμε μιάν άμεση ανακού­ φιση στήν κ ρ ί ση τής κατοικίας με τήν άπαλλοτρί(οση ένός μέρους τών κατοικιών πολυτελείας πού άνήκαν στις τάξεις πού είχαν τήν εξουσία καί έπιτάσσοντας τά ύπόλοιπα. 'Οσον αφορά τή συνέχεια, ό κ. Σάξ ξεκίνα άπ’ τήν ύπαρ­ ξη μεγάλων πόλεων καί μακρυγορεΐ σχετικά μέ τίς εργατικές παροικίες πού πρέπει ν’ άνεγερθοϋν δ ί π λ α στίς πόλεις, καί μάς περιγράφει δλα τους τά θαύματα: «τήν έξασφάλισή τους μέ νερό μέ τή βοήθεια ύδραγωγών σωλήνων, τό φωτισμό τους μέ φωταέριο, τήν κεντρική τους θέρμανση μέ· αέριο καί νερό, τά. πλυντήρια - κουζίνες τους, - ά στεγνωτήριά τους, τίς αίθουσες λουτροϋ, κλπ.», μαζί μέ «κήπους γιά τά παιδιά, σχόλιά, αίθουσες προσευχής (!) καί ανάγνωσης, βιβλιοθήκες ... καφενεία καί μπυραρίες, αίθουσες χοροϋ καί μουσικής χωρίς κακή σκέψη ή υστε­ ροβουλία», μέ τόν άτμό πού μιά σωλήνωση θά μπορεΐ νά τόν φέ­ ρει σ’ δλα τά σπίτια, «επιτρέποντας μ’ αύτόν τόν τρόπο σ’ ενχ βαθμό νά μεταφερθεΐ ή παραγωγή τών έργοστασίων στό οικιακό έργαστήρι»: αύτό μεταβάλλει τό τίποτα σέ τίποτα. Αύτή ή α­ ποικία Ιτσι δπως μάς τήν περιγράφει είναι δανεισμένη άμεσα άπό τούς σοσιαλιστές Όουεν καί Φουριέ άπ’ τόν κ. Χοΰμπερ, πού τήν αστικοποίησε όλοκληρωτικά, άπλώς, μέ τό νά τής άφα.ρέσει δ,τι τό σοσιαλιστικό είχε. Καί μ’ αύτόν τόν τρόπο Ιγινε διπλά ούτοπική. Κανένας κεφαλαιούχος δέν Ιχει συμφέρον νά οίκοδομήσει παρόμοιες παροικίες καί γι’ αύτό δέν ύπάρχουν που­ θενά στόν κόσμο εξω άπ’ τήν Γκουίζ στή Γαλλία. ’Αλλά αύτή χτί­ στηκε άπό έναν όποδό τοϋ Φουριέ κι δχι σάν έπικερδής έπιχείρηση, μά σά σοσιαλιστικός πειραματισμός*. Γιά νά στηρίξει τή μα­ νία του νά οίκοδομεΐ παντού άστικά σχέδια, ό κ. Σάξ θά μποροϋ-

* Κι αΰ-ή τ:ό τίλος έγ-.vs μιλ 4-λή ks-.li έκ|ΐετάλλευ3ης τών έ?γα-ών Π:.. Ι.Κ S(,C IALISTP IjK PARIS, 1S86(23). Ιημείωτΐ] ΤοΟ Έν--*ελς γ:4 -,ήν Ικϊοτη τοΟ 1888).

135

σε κατά τόν Γδιο τρόπο ν’ αναφέρει τήν κομμουνιστική παροι­ κία H a r m o n y H a l l 24 πού Ιδρύθηκε άπΓ τόν Όουεν στό Χαμπσάιρ στίς άρχές τής δεκαετίας τοϋ 1840 καί πού έξαφανίστηκε άπό καιρό. "Ολη δμως αύτή ή φλυαρία ή σχετική μέ τήν έγκατάσταση παροικιών δέν είναι παρά μιά φτωχή προσπάθεια, πού τήν έγκαταλείπει άμέσως, γιά νά πετάξει ξανά στή «σφαίρα τοΟ Ι­ δεατού». Χαρμόσυνα ξανακατεβαίνουμε. 'Η άπλούστερη λύση συνίσταται τώρα στό δτι: Τά άφεντικά, οί έργοστασιάρχες βοηθάνε τούς έργάτες νά βρίσκουν διαμερίσματα πού ν’ άνταποκρίνονται στίς άνάγκες τους, καί πού είτε τά οίκοδομοϋν οί ίδιοι, είτε υποκινούν τούς έργάτες νά τά οικοδο­ μήσουν, θέτοντας τά άναγκαία έ5άφη στή διάθεσή τους, καί παραχωρώντας κεφάλαια γιά τήν οικοδόμη­ σή τους, κλπ. (σελ. 106). Νά μας λοιπόν γιά άλλη μιά φορά Ιξω άπ’ τίς μεγάλες πό­ λεις, δπου δέ μπορεΐ νά γίνεται λόγος γιά δλα αύτά, καί ξαποσταλμένος ξανά στήν έξοχή ό κ. Σάξ αποδείχνει τότε δτι είναι 3οοι Ac.ocUgkco * λ V.mXdxicxicoAd? λ©ι Λο&άτίΓ.ε οι ο;οι
136

ω μ έ ν ο υ — βρίσκει τό ίδιο την οικονομική του άν‘ταμοιβή (σελ. 108) · Αύτή ή πομπώδης διατύπωση τής «λανθάνουσας συνένω­ σης»25, μέ τή βοήθεια τής όποίας ό Χοϋμπερ Επιχείρησε νά προσδώσει στό ροκάνισμά του τοϋ άστοϋ φιλάνθρωπου u ii «ύψηλότερη Ιννοια, δέν άλλάζει καθόλου τήν ύπόθεση. ’Ακό­ μα καί χωρίς αύτή τή διατύπωση, οί μεγάλοι έργοστασιάρχες τής ύπαίθρου, ειδικά στήν ’Αγγλία, καταλάβανε έδώ καί και­ ρό δτι ή οικοδόμηση Εργατικών κατοικιών είναι δχι μόνο μιά άναγκαιότητα κι ενα Απαραίτητο στοιχείο τών Επενδύσεων τοϋ Εργοστασίου, μά άκόμα δτι είναι καί αποδοτική. Στήν ’ Αγγλία, όλόκληρα χο>ριά ξεπετάχτηκαν μ’ αύτό τόν τρόπο, άπ’ τά όποια όρισμένα άναπτύχθηκαν άργότερα σέ πόλεις. "Οσον αφορά τούς Ερ­ γάτες, άντί νά δειχτούν εύγνώμονες άπέναντι στούς κεφαλαιού­ χους φιλανθρώπους, διατύπωσαν σ’ δλες τις Εποχές σοβαρώτατες παρατηρήσεις στό «σύστημα τών άγροικιών». Ό χ ι μονάχα πρέ­ πει νά καταβάλουν τιμές μονοπωλίου γι’ αύτά τά σπίτια, Εφόσον δ έργοστασιάρχης δέν Ιχει άνταγωνιστίς, άλλά καί σέ κάθε απεργία βρίσκονται άμέσως χωρίς στέγη, γιατί ό έργοστασιάρ­ χης τούς πετά άμέσως στούς δρόμους, γεγονός πού καθιστά κά­ θε άντίσταση πολύ δύσκολη. Μπορεΐ ό καθένας νά βρει κι άλλες λεπτομέρειες στό βιβλίο μου «Ή κατάσταση τής Εργατικής τά­ ξης στήν ’Αγγλία». 'Ωστόσο ό κ- Σάξ σκέφτεται δτι δλα αύτά «είναι ζήτημα άν αξίζουν μιάν ανασκευή» (σελ. 111). Δέ θέλει μήπως νά κάνει τόν Εργάτη Ιδιοχτήτη στό σπιτάκι του; Ά σφα* Πάνω ο’ αύτό sricr,; τό σημείο οί Άγγλο: κεφαλαιούχοι άπό καιρό εκπληρώσανε δ/.’. μονάχα ίλες τΙ·; άγαπητές επιθυμίες τοΰ κ. Ξάξ, μά καί τις ξ2—£ρασαν κατά πολύ. Τή Δευτέρα 11 ’ Οκτωβρίου 1872, στό Μορπέθ, έ:.ρδκειτο τό δικαστήριο vi επικυρώσει τούς εκλογικούς καταλόγους γιά τδ Κοι­ νοβούλιο καί νά εγκρίνει τήν αίτηση εγγραφής στούς καταλόγους 2.000 μεταλλωρύχων. Μέ τήν εύκαιρία αύτή άποκαλύφτηκε δτι τδ μεγαλύτερο μέ­ ρος άνάμεσα τους, σύμφωνα |ii τόν κανονισμό τού μεταλλείου στδ όποιο δούλευαν, Oi έπρεπε νά θεωρούνται δ χ ι σ ά ν ε ν ο ι κ ι α σ τ έ ς τών μ’.κρ'Τ'ν 3Γ.’.τ:··?ιν πού κατοικούσαν, μά μονάχα σάν κατέχοντες πού ήσαν ά ν ε κ τ ο καί ποΰ, κάθε στιγμή καί χωρίς προειδοποίηση, μπο­ ρούσαν νά πεταχτούν στδ δρόμο. (Ό ιδιοκτήτης τού μεταλλείου κι έκεΐνος τού σπιτιού ήταν φυσικά ενα καί τό αύτό πρόσωπο). Ό δικαστής αποφάσισε δτι αύτοί οί άνθρωποι δέν ήσαν ενοικιαστές, μά υπηρέτες κι δτι, σάν τέτοιοι δέν είχαν κανένα δ’καϊω;·α νά γραφτούν στούς καταλόγους. (DAILl* NEWS (26) 15 'Οκτωβρίου 1872).

137

λώς, καθώς δμως τά «αφεντικά πρέπει πάντα νά μπορ&ΰν νά δια­ θέτουν τδ οίκημα γιά τδν αντικαταστάτη τοΰ έργάτη στήν περί­ πτωση πού ό τελευταίος θ’ απολυόταν», τ ό τ ε .. . έ! λοιπόν τότε. θά χρειαζότανε «γι’ αύτές τΙς περιπτώσεις μιά προφορική συμφωνία πού θά πρόβλεπε τδ άνακλητδ τής ιδιοκτησίας*»! (Σελ. 113). Αΰτή τή φορά κατεβήκαμε μέ μιά άναπάντεχη ταχύτητα. Στήν αρχή έπρόκειτο νά κάνουμε τδν έργάτη ιδιοκτήτη τοΰ μι­ κρού του σπιτιοΰ. Έ πειτα μάς πληροφορούν δτι αύτδ είναι Αδύ­ νατο στίς πόλεις καί μπορεΐ νά έφαρμοστεΐ μονάχα στήν ύπαι­ θρο. Καί τώρα μάς δηλώνουν δτι άκόμα καί στήν ύπαιθρο αύτή ή ιδιοκτησία πρέπει νά είναι «ανακλητή έπειτα άπδ προφορική συμφωνία»! Μέ αύτδ τδ νέο είδος ιδιοκτησίας πού Ανακαλύφτη­ κε άπ’ τδν κ· Σάξ γιά χρήση τών έργατών, μέ τή μεταμόρφωσή τους σέ κεφαλαιούχους «Ανακλητούς |ΐέ προφορική συ|ΐφωνία» ξα­ ναβρισκόμαστε σώοι καί Αβλαβείς πάνω στή στέρεα γή. Κι Ιχου•ιε τώρα ν’ Αναζητήσουμε έκεΐνο πού οί κεφαλαιούχοι καί οί άλ­ λοι φιλάνθρωποι κάνανε π ρ α γ μ α τ ι κ ά γιά νά λύσουν τά προβλήματα τής κατοικίας. II "Αν πρέπει νά πιστέψουμε τδν οόκτορά μας Σάξ, οί κύριοι κεφαλαιούχοι προσφέρανε τελευταία μιά σημαντική συμβολή στή λύση τής κρίσης τής κατοικίας καί σύγχρονα άποδείξανε δτι τδ πρόβλημα αύτδ μπορεΐ νά λυθεί μόνο πάνω στή βάση τοΰ κε­ φαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής. Καί κατά πρώτο λόγο, δ κ. Σάξ μάς αναφέρει . . . τή βοναπαρτιστική Γαλλία. Είναι γνωστδ δτι δ Λουδοβίκος Βοναπάρτης, τήν έποχή δπου λειτουργούσε στδ Παρίσι ή Διεθνής Έκθεση, διό­ ρισε μιάν έπιτροπή, φαινομενικά γιά νά καταρτίσει μιάν ί κίεση σχετικά μέ τήν κατάσταση τών έργαζομένων τάξεων στή Γαλλία, στήν πραγματικότητα δμως γιά νά έμφανίσει αύτή τήν κατάσταση σάν Αληθινά παραδεισιακή, κι αύτδ πρδς μεγάλη δόξα τής Αύτοκρατορίας. Καί στήν έκθεση αύτής τής έπιτροπής, πού αποτελά­ ται άπδ τά πιδ διεφθαρμένα δργανα τοΰ βοναπαρτισμού, Αναφέρεται δ κ. Σάξ γιά τδ μόνο λόγο δτι τ’ Αποτελέσματα τών έργα*:ών τους «σύμφωνα μέ τήν ι δ ι α τ ή δ ή λ ω σ η τής έπιτρο­ πής πού είχε άναλάβει αύτδ τδ έργο, είναι περίπου πλήρη γιά τή Γαλλία»! Καί ποιά είναι αύτά τ’ Αποτελέσματα; Άνάμεσα στους 89 ;ιεγάλους βιομηχάνους ή τίς μετοχικές έταιρεΐες πού δόσανε

138

πληροφορίες οί 31 δέν είχαν οικοδομήσει οδτε μιά έργατική κατοι­ κία. "Οσον αφορά έκείνες πού οίκοδομήθηκαν, στεγάζουν, σύμ­ φωνα μέ τήν έκτίμηση τοΰ Γδιου τοΰ κ· Σ ά ξ , τό πολύ 5 0 .0 0 0 Εως 6 0 .0 0 0 άτομα, καί άποτελοΰνται σχεδόν αποκλειστικά άπό δυό δω μάτια γιά κάθε οικογένεια. Είναι αυτονόητο δτι κάθε κεφαλαιούχος πού, έξαιτίας τώ ν δρων π α ραγ ω γή ς τής βιομηχανίας του — ύδραυλική δύναμη, όρυχεΐα κάρβουνου, σίδερου καί άλλα κλπ. — είναι δεμένος μέ μιά συγκεκριμένη άγροτική τοποθεσία, πρέπει νά οικοδομήσει κα­ τοικίες γιά τούς έργάτες του δταν δέν ύπάρχουν τέτοιες. Γ ιά νά Ιχουμε δμ ως μιάν άπ όδειξη «γ ιά τή λανθάνουσα συνέ­ νωση», «ίμιάν εύγλωτη άπόδειξη γ ιά τή μ εγαλύτερη κα τα­ νόηση τοΰ προβλήματος τής κατοικίας καί τήν υψηλή του σημα­ σία», «μιάν άρχή γεμ άτη ύποσχέσεις» (σελ. 1 1 5 ) , πρέπει νά Εχου­ με τή ριζωμένη συνήθεια νά πιστεύουμε στόν Γδιο τόν εαυτό μ ας"Ά λ λ ω σ τε καί σ’ αύτό έπίσης τό ση',ιεΐο οί βισμήχανοι τών δια­ φόρων χω ρώ ν οιακρίνονται άνάμεσά τους σύμφωνα μέ τόν άντίστοιχο έθνικό τους χαρακτήρα. Π .χ . δ κ. Σ ά ξ (σελ. 117) μ άς διηγείται τ’ ακόλουθα: Σ τ ή ν Α γ γ λ ί α , μ ο ν ά χ α έ ν τ ελ ώ ς τ ε λ ε υ τ α ί α παρατηρεϊται μ ιά αύξημένη δραστηριότητα τών έργοδοτών πρός αύτή τήν κατεύθυνση. Ειδικά πρόκειται γ ιά τ’ απομακρυσμένα χ<οριουδάκ·.α στήν ύ π α ιθ ρ ο .. . Τ ό γεγονός δτι οί έρ­ γάτες -ρέπ ει συχνά νά διατρέξουν ενα μακρύ δρόμο α π ' τόν κοντινότερο οικισμό στό έργοστάσιο κι δτι, φτάνοντας κιόλας έξαντλημένοι, προσφέρουν μιάν άνεπαρκή έργασία, νά τΐ κυρίως υ π ο κ ι ν ε ί τ ούς έ ρ γ ο δ ό τ ε ς νά χ τ ί σ ο υ ν κ α­ τοικίες γιά τό έργατικό τους προσωπικό. Σύγχρονα μ εγαλώνει ό άριθμός έκείνων πού, ξεκινώντας άπό μ ιά β α θ ύ τ ε ρ η ά ν τ ί λ η ψ η τή ς κα τά σταση ς, μπολιάζουν περισσότερο ή λιγότερο στή μ ε τ α ρ ­ ρ ύ θ μ ι σ η τής κατοικίας δλα τά άλλ α στοιχεία τής λανθάνουσας συνένωσης καί σ’ αύτούς χρωστοΰν τήν ϋπαρξή τους αύτοί οί άνθοΰντες συνοικισμοί. . . Τ ά Ονόματα τών ASHTON mb HTDE, ASHWORTH στό TURTON, GRAND οτό BURr, GREG οτδ BOLLINGTON, MARSHAL ο-.ό LEEDS, STRUT ατό BKLPER, SALT οτό SALTAIRK AKI’.Oi'D οτό COPLEr άνάμε3α α- ’ 5λλα, είναι

139

άκριβώς γι’ αύτόν τό λόγο στό Ενωμένο Βασίλειο.

αρκετά καλά γνωστά

Sancta sim plicitas * καί άγνοια άκόμα πιό άγρια· Χυμβαίνει λοιπόν μονάχα «έντελώς τελευταία» στήν ’Αγγλία οί έργοστασιάρχες τής ύπαίθρου νά Ιχουν οικοδομήσει έργατικές κα­ τοικίες! 'Ο χι, άγαπητέ Κύριε Σάξ, οί Ά γγλοι κεφαλαιούχοι είναι άληθινά μεγάλοι βιομήχανοι, δχι μονάχα μέ τό πουγγί τους, γΛ. καί μέ τό μυαλό τους. Πολύ πρίν ή Γερμανία άποχτήσει μιάν άληθινά μεγάλη βιομηχανία, είχαν καταλάβει δτι μέ τή βιομη­ χανική παραγωγή στίς συνθήκες τής ύπαίθρου οί προκαταβολές γιά έργατικές κατοικίες άποτελοΰσαν Ινα άναγκαίο μέρος, άμε­ σα καί Ι|ΐμεσα πολύ προσοδοφόρο, τοϋ συνολικού κεφαλαίου πού Ιπρεπε νά έπενδυθεΐ. Πολύ πρίν ή πάλη άνάιμεσα στόν Μπίσμαρκ καί στήν άστική τάξη δόσει στούς Γερμανούς τήν έλευθερία τοϋ συνεταιρίζεσθαι, στήν Α γγλία οί έργοστασιάρχες, οί ίδιοχτήτες τών μεταλλείων καί οί κύριο*, τών σιδηρουργείων είχαν άποχτήσει τήν πείρα σχετικά μέ τήν πίεση πού μποροΰσαν ν’ ασκήσουν πάνω στους άπεργούς έργάτες, άν σύγχρονα ήσαν καί οί Ιδιοχτήτες τών διαμερισμάτων, δπου κατοικούσαν οί έργάτες τους. «Οί άνθοΰσες παροικίες» ένός Greg, ένός A s h to n , ένός Ash w orth άνήκουν τόσο λίγο στήν έντελώς πρόσφατη περίοδο, πού, έδώ καί 40 κιόλας χρόνια, προβλήθηκαν, έν χορδαΐς καί τυμπάνοις, σάν παράδειγμα άπ’ τήν άστική τάξη, δπως ό ίδιος τό έδειξα λεπτομερειακά έδώ καί 28 χρόνια (δές: «Ή κατάσταση τής έρ­ γατικής τάξης στήν Α γ γ λ ία »). Οί παροικίες τοΰ Mar s hal καί τοϋ Akroyd (Ιτσι γράφεται τ’ δνομά του) είναι περίπου τής ίδιας έποχή;. καί έκείνη τοΰ Strutt είναι άκόμα π·.ό παλιά, γιατί οί άρχές της άνάγονται στόν περασμένο αιώνα. Καί καθώς στήν Α γγλία υπολογίζουν σέ σαράντα χρόνια -τή μέση διάρκεια ένός έργατικοΰ διαμερίσματος, ό κ. Σάς μπορεΐ, μετρών­ τας μέ τά δάχτυλά του, νά άντιληφθεΐ δ ίδιος γιά τήν κατάσταση έσχατου γηράσματος στό όποιο βρίσκονται τώρα αύτές «οί ανθού­ σες παροικίες». Άκόμα περισσότερο, τό μεγαλύτερο ;ιέρος άπ’ αύτές δέ βρίσκεται πιά στήν έξοχή, έξ αίτιας τής τεράστιας έπέχτασης τής βιομηχανίας. Περικυκλώθηκαν σέ τέτοιο βαθμό οί περισσότερες άπό έργοστάσια καί σπίτια, πού σήμερα βρίσκονται νά είναι τοποθετημένε; στό κέντρο βρώμικων καί πνιγμένων στόν καπνό πόλεων, πού άριθμοΰν 20 μέ 30 000 κι άκόμα πιό πολ­ λούς κατοίκους: Γεγονός πού δέν έμποδίζει στό παραμικρό τή γερ­ * Λατινικά στδ κείμενο. Χημχίνει: 4γία άφέλει*.

140

μανική άστική επιστήμη, έκπρόσωπούμενη άπ’ τόν κ. Σάξ, νά. ξαναπιάσει άπό τήν αρχή, σά νά μή συνέβη τίποτα, τις άγγλικές ύμνολογίες τοϋ 1840, ποΰ δέν ϊχουν ωστόσο τήν παραμικρή σημα­ σία σήμερα. Κι ό γέρο A k ro y d ! Ό καλός αύτός άνθρωπος ήταν, εί­ ναι αλήθεια, ενας φιλάνθρωπος τής καλύτ€ρης ύποστάθμης. "Ε­ τρεφε γιά τούς έργάτες του καί Ιδίως γιά τις έργάτριές του, μιά τέτοια άγάπη ποΰ οί ανταγωνιστές του στό Γιορκσάιρ, λιγότερο φιλάνθρωποι άπ’ αύτόν, είχαν τή συνήθεια νά λένε δτι κινού­ σε τό έργοστάσιό του αποκλειστικά μέ τά δικά του παιδιά. Τό γεγονός ώστόσο αύτό δέν έμποδίζει τόν κ. Σάξ νά ισχυρίζεται δτι σ’ αύτές τ'ις ανθούσες παροικίες οί παράνομες γεννήσεις γίνον­ ται δλο καί σπανιότερες (σελ. 118). ’Ασφαλώς οί παράνομες γεννήσεις έ κ τ ο ς τοΰ γάμου, γιατί τά ώραΐα καρίτσια παντρεύονται πραγματικά πολύ νέα στά βιομηχανικά Αγ­ γλικά διαμερίσματα. Στήν ’Αγγλία, έδώ καί πάνω άπό 60 χρόνια, Ιγινε κανόνας ή σύγχρονη οικοδόμηση εργατικών κατοικιών δίπλα σέ κάθε με­ γάλο έργοστάσιο. Κι δπως ήδη τό είπαμε, πολλά άπ’ αύτά τά βιομηχανικά χωριά γίνανε κέντρα, γύρω άπ’ τά όποια συσσωμα­ τώθηκε στή συνέχεια μιά βιομηχανική πολιτεία μ’ δλα τά δεινά πού συνεπάγεται. Αύτές λοιπόν οί παροικίες δέ λύσανε τό πρό­ βλημα τής κατοικίας, αντίθετα είναι αύτές πού τ ό δ η μ ι-· ο ύ ρ γ η σ α ν στό δικό τους χώρο. ’Αντίθετα στις χώρες πού στόν τομέα τής μεγάλης βιομη­ χανίας δέν κάνανε τίποτα άλλο άπό τό νά έναρμονίζουν τό βή­ μα τους μ’ έκεΐνο τής ’Αγγλίας καί πού άλλωστε δέν άπόχτησαν παρόμοια βιομηχανία παρά μετά τό 1848, στή Γαλλία καί κυ­ ρίως στή Γερμανία, ή κατάσταση είναι τελείως διαφορετική. ’Ε­ κεί είναι οί τεράστιες φάμπρικες καί τά μεταλλουργικά έργοστάσια — δπως τά έργοστάσια Σνάιντερ καί Κρεζό κι ιέκεΐνα. τοϋ Κρούπ στό Έ σσεν — τά μόνα πού ύστερα άπό μακροχρό­ νιους δισταγμούς, αποφασίζουν νά οικοδομήσουν μερικές έργατικές κατοικίες. Οί βιομήχανοι τής ύπαίθρου, στή μεγάλη τους πλειοψηφία, άφήνουν τούς έργάτες τους νά κάνουν χιλιόμετρα κά­ τω άπ’ τή βροχή, τό χιόνι ή τόν καυτό ήλιο γιά νά πάνε τό πρωί στό έργοστάσιο καί νά γυρίσουν τό βράδυ στό σπίτι τους.. Αύτό συμβαίνει Ιδιαίτερα στίς όρεινές περιοχές: στά Βόσγια καί τήν ’Αλσατία στή Γαλλία, καθώς καί στίς κοιλάδες τοϋ Βοΰπερ, τοΰ Ζίγκ, τοΰ Ά ντζερ , τοϋ Λέν καί άλλων ποταμιών τής Βετσφαλίας καί τής Ρηνανίας. Τό ίδιο συμβαίνει καί στά Μεταλλικά *0-

141

ρη. Στούς Γερανούς καί στούς Γάλλους ύπάρχει ή ίδια μικρόπρεπη τσιγκουνιά. Ό κ. Σ ά ξ γνωρίζει πολύ καλά δτι ή γεμάτη υποσχέσεις άρ­ χή, δπως καί ot άνθοΰσες παροικίες, σημαίνει κάτι λιγότερο άπό τίποτα. Προσπαθεί λοιπόν πρός τό παρόν ν’ άποδείξει στούς κε­ φαλαιούχους τί θα^ιάσιες προσόδους μπορούν ν’ άποσπάσουν άπ’ τήν οικοδόμηση έργατικών σπιτιών. Μ’ άλλα λόγια έπιζητεΐ νά τούς ύποδείςει ενα νέο δρόμο γιά νά κατακλεύουν τούς έργάτες. Πρώτα - πρώτα σάν παράδειγμα τούς παρουσιάζει μιά σει­ ρά οίκοδομικών έταιρειών μισοφιλανθρωπικών, μισοκερδοσκοπικών, πού, στό Λονδίνο πραγματοποίησαν Ινα καθαρό κέρδος άπό 4 ώς 6$ καί περισσότερο. Ό κ. Σάξ πραγματικά δέν Ιχει άνά­ γκη νά μάς προσκομίσει τήν άπόδειξη δτι τό κεφάλαιο πού έ­ χει έπενδυθεΐ σέ έργατικές κατοικίες, παράγει Ικανοποιητικά πο­ σοστά κέρδους. Ή αίτία πού αύτές οί έπενδύσεις δέν είναι πολυαριθμότερες, είναι δτι τά άκριβότερα διαμερίσματα είναι άκό­ μα πιό προσοδοφόρα γιά τόν ίδιοχτήτη. Ή προτροπή λοιπόν πού Απευθύνεται άπ’ τόν κ. Σάξ στούς κεφαλαιούχους ανάγεται ξα ­ νά σέ μιά άπλή ήθική διδαχή. "Οσον άφορα τις λονδρέζικες οίκοοομικές έταιρεΐες, πού σχε­ τικά μ’ αύτές ό κ. Σάξ δημοσιεύει, σύμφωνα μέ τά παραπάνω, τά λαμπρά τους άποτελέσματα καί σύμφωνα μέ τή δική του άρίθμηση— στήν όποία άναφέρει πρόσθετα καί δλες τΙς δυνατές κερ­ δοσκοπίες — οικοδόμησαν συνολικά καί γιά δλη τήν περίοδο διαμερίσματα γιά 2.132 οικογένειες καί 706 έργένηδες, δηλαδή γιά λιγότερα άπό 15.000 πρόσωπα. Καί ύπάρχει ή άναισχυτία παρόμοιες παιδαριωδίες νά παρουσιάζονται στά σοβαρά στή Γερμανία σά μεγάλες έπιτυχίες, ένώ μονάχα στήν άνατολική πε­ ριοχή τοΰ Λονδίνου Ινα έκατομμύριο έργάτες ζοΰν στίς χειρό­ τερες τρώγλες. 'Ο λες αύτές οί φιλανθρωπικές προσπάθειες εί­ ναι στήν πραγματικότητα τόσο άξιοθρήνητα μηδαμινές πού πο­ τέ δέν άναφέρθηκαν στις άγγλικές κοινοβουλευτικές έκθέσεις πού Ιχουν άσχοληθεΐ μέ τήν κατάσταση τών έργατών. Δέ θά μιλήσουμε έδώ γιά τήν γελοία άγνοια τοΰ Λονδίνου πού έμφανίζεται σ’ δλη τήν έκταση αύτοΰ τοΰ άποσπάσματος. Έ ­ δώ θά σημειώσουμε Ινα μονάι'.α πράγμα: ό κ. Σάξ θεωρεί δτι τά διαμερίσματα γιά τούς έργένηδες στό Σόχο έγκαταλεί^φτηκαν, γιατί σ’ αύτή τή συνοικία δέν μπορούσαν νά ύπολογίζουν σέ μιά πολυάριθμη πελατεία. Ό κ. Σάξ θεωρεί δλο τό West - End τοΰ Λονδίνου σά μιά πόλη πολυτελείας καί άγνοεϊ δτι άμέσως πίσω άπό τούς πιό κομψούς δρόμους τοΰ Λονδίνου βρίσκονται οΐ

142

•πιό άθλιε; έργατικές συνοικίες Ανάμεσα στίς όποιες καί ή συ­ νοικία τοΰ Σόχο. Τό υποδειγματικό Ακίνητο γιά τό όποιο μιλά ■καί πού τό ξέρω έδώ καί 23 χρόνια, γνώρισε στήν Αρχή Αφθονία Ενοικιαστών, έγκαταλείφττ/κε δμως μετά γιατί κανένας δέν μπο­ ρούσε νά κατοικήσει μόνιμα σ’ αύτό. Κι ώστόσο ήταν Ινα άπ’ τά καλύτερα. Ή Ιργατική δ;κος πολιτεία τούΤΜυλχάους στήν ’Αλσατία, δέν άποτελει μιά έπιτυχία; Λύτή ή έργατική πολ'.τεία τού Μυλχάους είναι τό ξεχωρι­ στό άλογο παρέλασης τής αστικής τάξης τής ήπείρου, κατά τόν ίδιο τρόπο πού οί τέως ανθούσες παροικίες τοϋ Ashton, Ashworth* Greg καί λοιπές ήσαν στό παρελθόν γιά τους Ά γγλους α­ στούς. Δυστυχώς δέν είναι τό προϊόν τής «λανθάνουσας συνένω­ ση;», αλλά τής συνένωσης ποΰ Ιχει γίνει άνάμεσα στή δεύτερη Γαλ­ λική Αυτοκρατορία καί τούς Άλσατοΰς κεφαλαιούχους. Αύτή άποτελοϋσε μέρος τών σοσιαλιστικών πειραματισ^ιών τού Λουδοβίκου Βονάπαρτη, καί τό Κράτος κατέβαλλε τό 1)3 τοϋ κεφαλαίου. Μέσα σέ 14 χρόνια (ώς τό 1867) οικοδόμησαν 800 μικρά σπί­ τια δπου σύμφωνα μ’ ενα έλαττωματικό σύστημα (ποΰ θά ήταν Α­ δύνατο νά χρησιμοποιηθεί στήν ’Αγγλία δπου κατανοούν καλύ­ τερα αύτά τά πράγματα) ot έργάτες γίνονται ίδιοχτήτες κατα­ βάλλοντας κάθε μήνα καί γιά ενα χρονικό διάστημα 13 ώς 15 έτών Ινα υπερυψωμένο νοίκι. Λυτός ό τρόπος απόχτησης, πού Ε­ χει εΐσαχθεϊ άπό καιρό στούς αγγλικούς οικοδομικούς συνεται­ ρισμούς, δπως θά τό δούμε στή συνέχεια, δέν μπορούσε φυσικά νά Εφευρεθεί άπ’ τούς ’Αλσατούς βοναπαρτιστές. Οί προσαυξήσεις στό νοίκι γιά τήν άπόχτηση σπιτιών είναι άρκετά υψηλές, συγκρινόμενες μ’ έκεΐνες ποΰ έφαρμόζονται στήν ’Αγγλία: π.χ. άφοϋ πλήρωσε 4.500 φράγκα στό διάστημα 15 χρόνων, 6 έργάτης άποχτά ενα σπίτι πού 15 χρόνια νωρίτερα άξιζε 3.300 φράγκα. Ά ν ό έργάτης θέλει νά μετακομίσει ή άν Ιχει καθυστερήσει στήν καταβολή τοϋ ενοικίου, Ιστω καί γιά μιά μηνιαία δόση (σ’ αύτή τήν περίπτωση μπορεΐ νά τόν έξώσουν), τοϋ προσμετρούν 6,8% τής άρχικής άξίας τού σπιτιού σάν έτήσιο νοίκι (δηλαδή 17 φράγ­ κα μηνιαία γιά ενα σπίτι πού άξίζει 3.000 φράγκα) καί τοΰ Απο­ δίνουν τό υπόλοιπο, μά χωρίς ο δ τ ε μιά π ε ν τ ά ρ α τόκο. Καταλαβαίνουμε δτι ή κοινωνία, χωρίς νά μιλήσουμε γιά τή βοήθεια τοϋ Κράτους, μπορεΐ νά πλουτίσει μ’ αύτή τή μέ­ θοδο. Καταλαβαίνουμε έπίσης δτι οί κατοικίες ποΰ παραδίνονται κάτω άπό αύτές τις συνθήκες καί πού, Αφού βρίσκονται Εξω άπό

143

τήν πόλη, είναι μισοαγροτικές, είναι πολύ άνώτερες άπό τις: παλιές στρατώνες στήν Γδια τήν πόλη. Δέ θά μιλήσουμε γι4 τις άξισθρήνητες απόπειρες πού I γιναν στή Γερμανία καί πού τή φτώχεια τους τήν άναγνωρίζει κι ό ίδιος ό κ. Σάξ. (Σελ, 157). Τί λοιπόν μάς άποοείχνουν αύτά τά παραδείγματα; "Οτι ή οικοδόμηση εργατικών κΛβοικιών, άκόμα κι δταν δέν Ιχουν ποδοπατηθεΐ βλοι οί νότιοι τής ύγιεινής, είναι άποτοδική άπό τήν άποψη τοΰ εισοδήματος γιά τούς κεφαλαιούχους. Αύτό ποτέ δέν τό άρνηθήκαμε. "Ολοι μας τό ξέραμε άπό πολύ καιρό. Κ ά θ ε έπένδυση κεφαλαίων πού άνταποκρίνεται σέ μιά άνάγκη άποδείχνεται προσοδοφόρος δταν γίνεται ορθολογική εκμετάλλευσή της. Τό πρόβλημα είναι άκριβώς νά μάθουμε γιατί, π α ρ ά τ ό γ ε ­ γ ο ν ό ς α ύ τ ό , συνεχίζεται ή κρίση τής κατοικίας. Γιατί παρ’ δλ’ αύτά, οί κεφαλαιούχοι δέ φροντίζουν ώστε οί έργάτες νά Ιχουν ύγιή καί σέ άριθμό ικανοποιητικό οΙκήματα; Καί γιά μιά άκόμα φορά ό κ. Σάξ δέν κάνει άλλο άπό τό ν’ άπευθύνει έξορκισμούς στούς κεφαλαιούχους καί δέ μάς δίνει τήν παραμικρή απάντηση. Έμεις είμαστε έκεΐνοι, πού προηγούμενα δόσαμε ήδη τήν άληθινή άπάντηση. Τό κεφάλαιο, κι αύτό είναι τώρα τελειωτικά καθορισμένο, δέ θ έ λ ε ι νά καταργήσει τή σπάνη στά διαμερίσματα, ά­ κόμα κι άν ήταν σέ θέση νά τό κάνει. Δέν άπομένουν παρά δυό άλλες διέςοδες: ή αλληλοβοήθεια άνάμεσα στούς έργαζόμενους καί ή βοήθεια τού Κράτους. Ό κ. Σάξ, ενθουσιώδης όπαδός τής άλληλοβοήθειας, ξέρει νά. μάς μνημονεύσει τά θαύματα τής τελευταίας καί στόν τομέα τοϋ προβλήματος τής κατοικίας. Δυστυχώς ύποχρεώνεται άπ’ τήν άρχή νά παραδεχτεί δτι ή άλληλοβοήθεια δέν μπορεΐ νά είναι α­ ποτελεσματική παρά μονάχα έκεΐ δπου ύπάρχει τό σύστημα τών άγροικιών ή τουλάχιστον έκεΐ δπου τό σύστημα αύτό είναι έφαρμόσιμο, δηλαδή ξανά άποκλειστικά στήν ύπαιθρο. Στίς μεγάλες πόλεις, τό ίδιο καί στήν ’Αγγλία, έφαρμόζεται σέ μιά πολύ περιο­ ρισμένη κλίμακα. Στή συνέχεια άναστενάζει ό κ. Σ άξ: . . .ή μεταρρύθμιση μέ τήν άλληλοβοήθεια δέν μπορεΐ νά πραγματοποιηθεί π α ρά μονάχα μέ Ιναν έλιγμό καί, ξεκινώντας άπ ’ αύτό, π ά ν τ α κα­ τά τρόπο άτελή, δηλαδή στό μέτρο μ ονάχα πού ή ά ρ­ χή τής άτομικής Ιδιοχτησίας διαθέτει Ικανοποιητική δύναμη γ ιά ν’ άντιδράσει στό θέμα τής ποιότητας τής κατοικίας.

144

■Κι αύτό έπίσης παραμένει άμφισβητήσιμο. 'Οπωσδήποτε, «ή άρχή τής ατομικής ιδιοκτησίας» δέν άντέδρασε στό παραμικρό, γι* νά τήν μεταρρυθμίσει, πάνω στή «βάση τής ποιότητας» τοΰ στύλ τβΰ συγγραφέα μας. IIαρ’ δλα αύτά, ή Αλληλοβοήθεια πρα­ γματοποίησε στήν ’Αγγλία τέτοια θαύματα «πού δλα δσα Ιγιναν έκεΐ πρός άλλες κατευθύνσεις γιά νά λυθεί τό πρόβλημα τής κα­ τοικίας Ιχουν σ’ ε ύ ρ ύ μέτ ωπο ξεπεραστεΐ». Πρόκειται γιά τίς αγγλικές building societies καί άν 5 κ. Σάξ τούς αφιερώνει μια πιό εκτενή μελέτη, είναι ανάμεσα στ’ άλλα γιατί: .... σχετικά μέ τή φύση τους καί τήν άποτελεσματικότητά τους Ιχουν διαδοθεί ψεύτικες ή έντελώς ανεπαρκείς πληροφορίες. Οί άγγλικίς building societies δέν είναι στό παραμικρό------ οικοδο­ μικές έταιρεΐες ή συνεταιρισμοί. Είναι πολύ περισσό­ τερο αύτό πού θά μπορούσαμε νά τό όνομάσουμε «ενώ­ σεις γιά τήν απόκτηση οικιών». Έχουν έπιοίωξη, χάρη στίς συνεισφορές τών μελών τους, νά συγκεντρώ­ σουν ενα χρηματικό απόθεμα μέ τό όποιο, (στό μέτpJ τών μέσων πού διαθέτουν) θά τούς χορηγοΟν δάνεια γιά τήν άγορά ένός σπιτιοΰ... Ή building socie­ ty είναι ετσι ενα ταμιευτήριο γιά Ινα μέρος τών μελών της, καί γιά τό άλλο, ενα ταμείο δανειοδότη­ σης. Αύτές οί εταιρείες είναι κατά συνέπεια Ιδρύμα­ τα ένυπόθηκης πίστωσης, προσαρμοσμένα στίς ανά­ γκες τοΰ έργάτη, δπου κυρίως αφιερώνουν . . . τις οι­ κονομίες τών έργατών . . . γιά νά βοηθοΰν τούς τα­ ξικούς συντρόφους τών καταθετών στήν άπόχτηση ή τήν οίκοδόμηση μιας κατοικίας. “Οπως μποροΰμε. νά τό ύποθέσουμε, αύτά τά δάνεια παραχωροΰνται έναν­ τι ύποθήκης πάνω στό Αντικείμενο τής συναλλαγής καί κατά τέτοιο τρόπο πού ή άπόσβεσή τους πραγμα­ τοποιείται μέ σύντομες δόσεις, πού περιλαβαίνουν τόν τόκο καί τήν Απόσβεση------Ό τόκος δέν κατα­ βάλλεται στούς καταθέτες, μά έγγράφεται στό λογα­ ριασμό τους μέ τό σκοπό ν ά δ η μ ι ο υ ρ γ ή σ ε ι σύν θ ε τ α σ υ μ φ έ ρ ο ν τ α . . . Ή Ανάληψη τών καταθέσεων, αυξημένων μέ τούς τόκους . . . μπορεΐ νά γίνει έποιαδήποτε στιγμή δστερα Από μιά μη­ νιαία προειδοποίηση (σελ. 170 - 172). Στήν ’Αγγλία

145 10

υπάρχουν περισσότερε; άπό 2-000 ένώσεις αύτοϋ τοΰ εϊδδυς . . . Τό κεφάλαιο πού Ιχει συσωρευτεΐ Ανέρχε­ ται περίπου σέ 16.000.000 λίρες στερλίνες χαΐ 100. 000 έ ρ γ α τ ι κ έ ς οικογένειες Ιγιναν, χάρη σ’ αύτό τό σύστημα, ot ίδιοχτήτες μιβς έστίας. Πρό­ κειται γιά μιά κοινωνική κατάκτηση πού Ασφαλώς βέ θά μπορέσουμε σύντομα νά τήν έξισώσουμε |*έ κάποιαν άλλη (σελ. 174). Δυστυχώς καί S5& έπίσης ύπάρχει Ινα άλλά πού φτάνει κου­ τσοί νοντας. ρ ε ι

’Αλλά αύτό στό παραμικρό δέ μάς π ρ ο σ φ έάκόμα μιά πλήρη λύση τοΟ προβλήματος. Καί

πρώτα - πρώΐα γιά τό λόγο δτι ή Απόχτηση μιάς κα­ τοικίας είναι προσιτή . . . μονάχα στούς έργάτες πού ή κατάστασή το*ς . ε ί ν α ι π ρ ο ν ο μ ι ο ύ χ α... Καί πρέπει νά σήμειώσουμε δτι οί έπιταγές τής ύγιεινής συχνά τηροϋντβι κατά τρόπο Ανεπαρκή, (σελ. 176). Στήν ήπειρο, «αυτός 6 τρόπος συνενώσεων. . . δέ βρίσκει παρά ενα περιορισμένο πεδίο έφαρμογής». ΠροΟποθέττουν τό σύ­ στημα τών Αγροικιών πού έδώ δέν ύπάρχει παρά μόνο στήν ύ­ παιθρο. Έκεΐ δμως οί έργάτες δέν είναι Αρκετά ώριμοι γιά τήν Αλληλοβοήθεια. Ά π ’ τήν άλλη στίς πόλεις, δπου θά μποροΟσαν νά σχηματιστοΟν Αληθινοί οικοδομικοί συνεταιρισμοί, «παρεμβαί­ νουν σοβαρές καί τεράστιες δυσκολίες κάθε είδους* (σελ. 179) · Δέ θά μποροΟσαν νά οίκοδομήσουν στήν πράξη παρά μόνο Αγροι­ κίες καί αύτό είναι Αδύνατο στίς μεγάλες πόλεις. Μ’ Ινα λόγο, δέν είναι «σ’ αύτή τή μορφή τής συνεταιριστικής Αλληλοβοήθει­ ας» πού μπορεΐ «ν’ Ανήκει κάτω Απ’ τΙς σύγχρονες συνθήκες — καί δύσκολα έπίσης σ’ Ινα προσεχές μέλλον — ό κεφαλαιώδης ρόλος στή λύση τοΟ ζητήματος πού μάς Απασχολεί». Αύτοί οί οικοδομικοί συνεταιρισμοί βρίσκονται πραγματικά «στό στάδιο τών πρώτων Αρχών, τών έμβρυωδών». . . Καί αύτή ή διαπίστωση Ι­ σχύει Ακόμα καί γιά τήν ’Αγγλία» (σελ. 181). "Ετσι ot κεφαλαιοϋχοι δέ θ έ λ ο υ ν κ αίοί έργάτες δέν μ π ο ρ ο 0 ν. θ ά μπορούσαμε λοιπόν μ’ αύτά νά κλείσου με αΰτό τό κεφάλαιο, άν δέν ήταν Απαραίτητο νά κάνουμε μερικές διευκρίνήσεις σχετικά μέ τΙς Αγγλικές building Socitiese, ποΰ

146

ot άστοί τής άπόχρωσης Schulze - Delitzsh σάν παράδειγμα στούς έργάτες μας.

δίνουν συνεχώς

Αύτές οί building societies δέν είναι έργατικές ένώσεις καί κύρια έπιδίωξή τους δέν είναι άκόμα περισσότ€ρο νά προμηθεύουν στούς έργάτες σπίτια πού νά τούς ανήκουν. ’Αντίθε­ τα θά δούμε δτι έδώ πρόκειται γιά μιά έξαίρεση. Ot building i>ocietics είναι ουσιαστικά κερδοσκοπικές έπιχειρήσεις, τόσο οί μικρές άρχικές έταιρεϊες δσο καί ot μεγάλες μιμήτριές τους. Σ ’ Ινα καφενείο— κανονικά μέ ύποκίνηση τοϋ άφεντικοϋ τοϋ καταστή­ ματος, κι δπου •στό μέλλον θά συνέρχονται ot βδομαδιάτικες συγ­ κεντρώσεις— Ινας αριθμός άπό τακτικούς πελάτες καί οί φίλοι τους, παντοπώληδες, επιμελητές, έμπορικοί απεσταλμένοι, τεχνίτες καί άλλοι μικροαστοί,— καμιά φορά καί κανένας έργάτης κατασκευής μηχανών ή όποιοσδήποτε άλλος έργαζόμενος πού νά άνήκει στήν άριστσκρατία τής τάξης του — συγκροτούν Ιναν οικοδομικό συνε­ ταιρισμό. ΑΙτία είναι συνήθως ή τυχαία Ανακάλυψη άπ’ τόν ιδιοκτήτη τοΰ καφενείου ένός γηπέδου γιά πούληση, σέ σχετικά καλή τιμή, στή γειτονιά ή όπουδήποτε άλλοΰ. Τά περισ­ σότερα άπ’ τά μέλη δέν είναι προσκολημένα έξ αίτιας τής Απα­ σχόλησής τους σ’ Ινα καθορισμένο μέρος. Πολυάριθμοι παντοπώ­ λες χαί τεχνίτες διατηρούν στήν πόλη Ινα έμπορικό οίκημα άνεξάρτητα άπό τήν κατοικία τους. ’Εκείνος πού μπορεΐ νά Ιχει κατοικία προτιμά νά κατοικεί Ιξω άπ’ τήν καπνισμένη πόλη παρά μέσα σ’ αύτήν. ’Αγοράζεται λοιπόν ή σχετική έδαφική Iκταση καί οικοδομούν δσο τό δυνατό περισσότερες άγροικίες. Ή πίστωση τών πιό εύτυχισμένων έπέτρεψε τήν άγορά του. Οί ε­ βδομαδιαίες καταβολές, μέ μερικά μικρά δάνεια, καλύπτουν τά έβδομαδιαΐα Ιξοδα τής οικοδομής. Στά μέλη πού άποβλέπουν στήν άπόχτηση ένός σπιτιοϋ παραχωρούν τις άγροικίες μέ κλήρωση στό μέτρο πού άποπερατώνονται, ένώ αύτοί πού τις άποχτοΰν κα­ ταβάλουν πέρα άπ’ τό νοίκι άπόσβεσης τήν τιμή τής άγοράς. Ot άγροικίες πού άπομένουν εΓτε νοικιάζονται είτε πουλιοΰνται. "Ο­ σον αφορά τήν οίκοδομική έταιρεία, άν πραγματοποιήσει έπικερδείς έπιχειρήσεις συσσωρεύει μιά περιουσία περισσότερο ή λιγότεjpo ση;ιαντική, πού παραμένει στή διάθεση τών μελών της δσον και­ ρό πληρώνουν τις συνδρομές τους. Αύτό τό ποσό μοιράζεται μεταξύ τους άπό καιρό σέ καιρό ή δταν διαλυθεί ή έταιρεία. Τέτοια εΓναι ή ζωή τών 9 στίς 10 οικοδομικών έταιρειών στήν ’Αγγλία. Ot άλ­ λες εΓναι έταιρεϊες περισσότερο σημαντικές, πού καμιά φορά ι­ δρύονται κάτω άπό πολιτικές ή φιλανθρωπικές προφάσεις. Ό μ ω ς κύριος σκοπός τελικά παραμένει πάντα νά προμηθεύει στίς οίκο-

147

νομίες τ ή ς μ ι κ ρ ή ς α σ τ ι κ ή ς τ ά ξ η ς μια επωφελέστερη ύποθηκευτική τοποθέτηση, μέ καλούς τόκους καί μερίσματα σάν προοπτική, χάρη στήν κερδοσκοπία πού γίνεται πάνω στήν Ιγγεια ιδιοκτησία. Τό παράδειγμα μιας άπ’ τίς σπουδαιότερες, άν δχι τής σπου­ δαιότερης, άπ’ αύτές τΙς έταιρεΐες μάς δείχνει τό είδος τών πε­ λατών πάνω στούς όποιους ύπολογίζουν. 'H B irkbeckB uildingSo ciety, 29-30 SouthamptonBulldings, Chancery Lane,Londres— τής όποίας τά έσοδα άπό τήν ίδρυσή της ξεπερνάνε τά 10 καί 1) 2 εκατομμύρια λίρες στερλίνες, πού άπ’ αύτά Ιχει έπένδυσει στίς Τράπεζες καί σέ κρατικά χρεώγραφα, 461.000 λίρες (70 έκατομμύρια τάληρα) καί πού άριθμεΐ τώρα 21.441 μέλη καί κατα­ θέτες — έμφανίζεται στό κοινό κατά τόν άκόλουθο τρόπο: Ή πλειοψηφία τών άνθρώπων Ιχουν έξοικειωθεΐ μ’ αύτό πού όνομάζεται «τριετές σύστημα» τών κατα­ σκευαστών πιάνων, πού σύμφωνα μ^ αύτό δλοι έκεΐνοι πού νοικιάζουν ενα πιάνο γιά τρία χρόνια γίνονται ιοιοχτήτες του δταν αύτό τό χρονικό διάστημα διαρρεΰσει. Πριν άπό τήν εισαγωγή αΰτοΰ τοΰ συστή;ιατος, ήταν, γιά τά πρόσωπα μ’ ενα περιορισμένο είσόοη|ΐα, τό ίδιο δύσκολο νά προμηθευτούν ενα καλό πιά­ νο δσο κι ένα σπίτι. Πλήρωναν κάθε χρόνο γιά τό νοίκιασμα τοΰ πιάνου καί πλήρωναν δυό ή τρεις φορές τήν άξία του. Αύτό δμως πού πραγματοποιείται μ’ 2να πιάνο μπορεΐ νά γίνει καί μ’ Ινα σπίτι. . . 'Ωστό­ σο έπειδή ή τιμή ένός σπιτιού είναι υψηλότερη . . . απαιτεί ενα μακρύτερο χρονικό διάστημα γιά ν’ άποσβεστεΐ ή τιμή άγοράς μέ τό νοίκι. Γι’ αύτό σέ διάφορες συνοικίες τοΰ Λονδίνου καί τών περιχώρων του, οί διευθυντές συνήψαν συμφωνίες μέ τούς ίδιοχτήτες τών σπιτιών κι είναι Ιτσι σέ θέση νά προσφέ­ ρουν στά μέλη τής Birkbeck Building S ociety (καθώς καί σ’ άλλες) μιά μεγάλη έπιλογή σπιτιών στίς πιό διαφορετικές συνοικίες. ΟΕ διευθυντές Ιχουν τήν πρόθεση νά έφαρμόσουν Ινα σύστημα πού σύμφωνα μ’ αύτό τά σπίτια θά νοικιάζονται γιά 12 καί 1)2 χρόνια καί θά γίνονται στό τέλος αύτής τής περιό­ δου, κι άν τό νοίκι πληρώνεται τακτικά, άπόλυτη Ι­ διοκτησία τοΟ ένοίκιαστή, χωρίς άλλη όφειλή όποιασδήποτε φύσης. . . Ό ένοικιαστής μπορεΐ έπίσης ν’ άποχτήσει μέ συμβόλαιο Ινα συντομώτερο χρονικό δ-

Ϊ48

ριο μ.’ Ινα ύψηλότερο νοίκι ή Ινα πιό Απομακρυσμένο χρονικό δριο μ’ Ινα χαμηλότερο νοίκι. . . Τά πρόσω­ πα μέ περιορισμένα εισοδήματα, ot έμποροΟπάλληλοι ή ot υπάλληλοι καταστημάτων, άνάμεσα σ’ άλλους, μποροϋν νά γίνουν ανεξάρτητοι άπ’ όποιονδήποτε ίδιοχτήτη οικίας μέ τό νά γίνουν μέλη τής Birkbeck Building Society. Νά τί είναι σαφές. Δέν πρόκειται στό παραμικρό γιά έργάτες, μά γιά πρόσωπα πού ϊχουν περιορισμένα είσοδήματα, γιά ύπάλληλους καταστημάτων καί γιά έμποροΟπαλλήλους, κλπ., κι έπΐ πλέον ύποθέτουν δτι γενικά οί μελλοντικοί δικαιούχοι θ ά δ ι α θ έ τ τ ο υ ν ήδη άπό Ινα πιάνοΣτήν πραγματικότητα, έδώ δέν πρόκειται σέ καμιά περίπτωση γιά έρ­ γάτες, μά γιά μικροαστούς καί γιά κείνους πού θέλουν καί μ π ο ­ ρ ο ύ ν νά γίνουν ίδιοχτήτες, γιά πρόσωπα δηλαδή πού τά είσοδήματά τους, Ακό|ΐα κι δταν είναι περιορισμένα, μεγαλώνουν γενικά προοδευτικά, δπως έκεΐνα τών έμποροϋπαλλήλων καί τών Ανάλο­ γων κλάδων, ένώ τά Ισοδα τοΟ έργάτη στήν καλύτερη άπό τις περι­ πτώσεις, παραμένουν σταθερά. Στήν πραγματικότητα ύποβιβάζονται στό βαθμό πού μεγαλώνει ή οίκογένειά του καί ot άνάγκες τους. Έ τσι, μονάχα ενας μικρός Αριθμός έργατών μπορεΐ κατ’ έξαίρεση νά συμ|ΐετέχει σέ τέτοιες έταιρεΐες. Τ ά Εσοδά τους είναι άπ’ τή μιά πολύ μικρά, κι άπ’ τήν άλλη πολύ άβέβαια γιά νά μπορούν ν’ αναλαμβάνουν ύποχρεώσεις γιά 12 καίΐ) 2 χρόνια. Οί λίγες εξαιρέσεις στίς όποιες τά πιό πάνω δέν ϊχουν έφαρμογή είναι είτε έργάτες πού πληρώνονται καλύτερα άπ’ δ,τι ισχύει γε­ νικά είτε αρχιεργάτες* Έ ξ άλλου, καθένας μπορεΐ νά διαπιστώσει δτι οί βοναπαρτιστές τής έργατούπολης τοϋ Μυλχάουζ δέν είναι παρά ot Αξιο­ θρήνητες Απομιμήσεις αύτών τών οικοδομικών έταιρειών, πού εί­ ναι στήν υπηρεσία τών Ά γγ λω ν μικροαστών. Ή μόνη διαφορά

* Ν4 άκό|ΐα μερικέ; συγκεκριμένες περιπτώσεις σχετικές μέ τή δρα­ στηριότητα ειδικά τών λονδρέζικων οικοδομικών έταιρειών. Είναι γνωστό δτι τδ έδαφος τοΟ Λονδίνου άνήκει σχεδόν δλοκληρωτικά σέ μιά δωδεκάδα Γ.εΰίηοο Αριστοκράτες, ανάμεσα ατούς δποίους ot δοΟκες τοΟ Ούστμίνστβρ, τοΟ Μπετφδοντ τοί Πόρτλαντ, κλπ., κατέχουν τήν Οψηλότερη βαθμίδα. ’Αρχικά &Τχαν νοικιάσει τά έϊάφη γιά 99 χρόνια καί δταν παρέλθει αΰτδς δ χρόνος, αύτά 84 ξαναγυρίσουν στήν κατοχή τους μέ δ,τι Οπάρχει έπάνω τους. Νοι-

149

εϊναν δτι οί πρώτοι, παρά τή βοήθεια πού χορηγείται άπ’ τό Κράτος, κατακλέβουν τούς πελάτες τους πολύ περισσότερο άπ’ δτι οί άγγλικές έταιρεϊες. Ot συνθήκες λειτουργίας τους είναι στό σύνολό τους λιγότερο φιλελεύθερες άπό έκεΐνες πού έπικρατοΰν γενικά στήν ’Αγγλία. Ένώ στήν ’Αγγλία ύπολογίζουν τά άπλά καί σύνθετα συμφέροντα κάθε δόσης καί τά άποδίνουν έπειτα άπό προειδοποίηση ένός μηνός, οί έργοστασιάρχες τοϋ Μύλχάουζ τσε­ πώνουν δλους τούς τόκους καί άποδίνουν μονάχα τό ποσό πού καταβλήθηκε σέ, κουδουνιστά καί ζυγισμένα μέ τή νομισματοστάθμη, μετρητά νομίσματα. Καί κανένας, μπροστά σ’ αύτή τή διαφορά δέ θά έκπλαγεϊ περισσότερο άπ’ τόν κ. Σάξ πού δλα αύ­ τά τά άνέγραψε στό βιβλίο του χωρίς νά τό ξέρει. Ί Ι έργατική λοιπόν αλληλοβοήθεια έπίσης δέ δίνει τίποτα. Άπρμένει ή κρατική βοήθεια. Τί μάς προσφέρει δ κ. Σάξ άπ’ αύ­ τή τήν άποψη; Μάς προτείνει τρία πράγματα: Πρώτα: τό Κράτος πρέπει νά προβλέπει μέ.τή νομοθεσία του καί τή διοίκησή του τήν κατάργηση ή τή βελτίωση κάθε πράγματος, πού κατά τόν ένα ή

χιάζουν τώρα τά σπίτια γιά μιά πιδ σύντομη χρονική διάρκεια, π.χ. 39 χρό­ νια, μαζύ μ* αύτδ πού δνομάζουν ρήτρα έπιδιόρθωσις (REPAIRING LEA­ SE) , Βπου σύμφωνα μ’ αύτήν 6 ένοικιαστής τοΟ σπιτιοΟ όφείλει νά τδ έχει καί νά τδ κρατά σέ καλή κατάσταση. Μόλις ΟπογραφεΙ τδ συμβόλαιο ένοι-λίασης'ό ιδιοκτήτης τοΰ έδάφους άποστέλλει τδν άρχιτέκτονά του καί τδν έξουσιο5οτημέν«- ύπάλληλο τής αστυνομίας γιά τΙς οίκοδομές τής περιοχής (Sl)HVErOR) γιά νά έπιθεωρσουν τδ σπίτι καί νά καθορίσουν τΙς αναγκαίες £πιδ’.ορθ<ι>σε’.ς. Συχνά αύτές ο! τελευταίες είναι πολύ σημαντικές, καί φτΐνουν &ί τδ σουβάντισμα τής πρόσοψης, τήν έπισκευή τής στέγης, κλπ. Τό­ τε 6 ένοικιαστής καταθέτε-. σάν έγγύηση τδ συμβόλαιο ένοικίασης σέ μιά οικοδομική έταιρεία καί εισπράττει Τδ αναγκαίο χρήμα — ώς 1.000 καί περισσότερες λίρες στερλίνες γιά Ινα έτήσιο νοίκι 130 έως 160 στερλινών,— οάν προκαταβολή γιά νά έκτελστοΟν οΐ έπιδιορθώσεις μ’ έξοδά τον. Αύτές λοιπόν ot οίκοδομικίς έταιρεϊες γίνανε ένας σημαντικός μεσολαβητής σ’ έ­ να σύστημα, πού έχει γιά σκοπό νά έπιδιορβώνει άκατάπαυστα καί νά δια­ τηρεί σέ καλή κατάσταση τά σπίτια τοΟ Λονδίνου πού άνήκουν στούς μεγά­ λους γαιοχτήμονες άριστοκράτες, κι αύτδ χωρίς νά έπιβαρύνονται μέ έξοδα τοΟ κοινοΟ. Κι αύτδ θά άποτελέσει γιά τούς έργάτες τή λύση τοΟ προβλή­ ματος τής κατοικίας! (Σημείωση ΤοΟ Ένγκελς γιά τήν έκδοση τοΟ 1887).

ΙδΟ

τόν άλλον τρόπο, συνεπάγεται μιά έπιδείνωση τής κρί­ σης τής κατοικίας για τις έργαζόμενες τάξεις (σελ187). Συνεπώς: αναθεώρηση τής νομοθεσίας πού Αφορά τήν οίκοδαμή καί απαλλαγή άπό κάθε έπιβάρυνση τών οικοδομικών έταιπρός τό σκοπό νά οίκοδομοϋν φτηνότερα. Ό μ ω ς στήν ’Α γ­ γλία ?ώτή ή νομοθεσία είναι περιορισμένη στό έλάχιστο, ol οIκοδί^κές έταιρεΐες είναι έλεύθερες δπιος ό άέρας, κι ώστόσο υ­ πάρχει ή κρίση τής κατοικίας. Άκόμα, τώρα χτίζουν τόσο φτηνά πςύ τά σπίτια τρέμουν στό πέρασμα ένός κάρου καί καθημερινά συμβαίνει όρισμένα άπ’ αύτά τά σπίτια νά γκρεμίζονται. Χτές Ακόμα, στίς 25 ’Οκτωβρίου 1872, Ιξη σπίτια καταρρεύσανε ξαφνι­ κά «ίτδ Μάντσεστερ, τραυματίζοντας βαριά Ιξη έργάτες. Δέν εί­ ναι λοιπόν αύτή ή λύση τοΟ προβλήματος. Δεύτερο: οί δημόσιες αρχές πρέπει νά έμποδίζουν τόν πολίτη, πού, έξαιτία; τοϋ περιορισμένου άτομισμοΰ του, διαδίδει τήν αρρώστια ή τήν προκαλεΐ *κ νέου. Επιθεώρηση λοιπόν ύγειονομική καί ασφάλειας τών έργατικών κατοικιών, άπόφαση πού έξουσιοδοτεΐ τις Αρχές νά κλείνουν τίς Ανθυγιεινές καί σέ κακή κατάσταση κατοικίες, δπως αύτό έφαρμόστηκε στήν ’Αγγλία άπό τά 1857. II ώς δμως έφαρμόστηκε; Ό πρώτος νόμος τοΰ 1855 Nuisances Rem oval A ct*) ίμεινε «γράμμα νεκρό», δπως τό Αναγνωρίζει ό κ. Σάξ, καί τό !8ιο συνέβη καί μέ τόν δεύτερο τοΰ 1858 Local Government A c t**) (σελ. 197). ’Αντίθετα ό κ. Σάξ πιστεύει δτι ό τρίτος, i Artisans Duellings A ct***, πού Ισχύει μονάχα γιά τις πό­ λεις μέ περισσότερους άπό 10.000 κατοίκους «μάς προσκομίζει Α­ ναμφισβήτητα μιάν εύγλωττη Απόδειξη τών ύψηλών βλέψεων τοΰ Βρετανικού Κοινοβουλίου στά κοινωνικά θέματα» (σελ. 1 9 9 ), ένώ αύτή ή βεβαίωση μάς προσάγει ξανά μιάν «εύγλωττη Απόδειξη» γιά τήν δλοκληρωτική άγνοια τών Αγγλικών πραγμάτων πού δια­ κρίνει τόν κ· Σάξ. Τό δτι «στά κοινωνικά θέματα», ή ’Αγγλία πρόκειται κατά πολύ άπό τήν ήπειρό μας, είναι ή προσωποποίη­ * Ν4μ«ς τήν πα?εμπόδιση έΓ.·ζήμ:ων (στή δτ,μόαια ΰγε(α) πράξεων. ** Νόμος σχετικός μέ τήν τοπική διοίκηση. *** Νόμος σχετιχό; μέ τίς κατοικίες γι4 ιούς τεχνίτες.

151

ση τοΰ αυταπόδεικτου: Ή ’Α γγλία είναι ή πατρίδα τής μεγάλης σύγχρονης βιομηχανίας. Έ κ ε ΐ ό κεφαλαιοκρατικός τρόπος παρα­ γ ω γ ή ; Αναπτύχτηκε κατά τόν πιό φιλελεύθερο καί πλατύ τρόπο, κι αύτοϋ οί συνέπειες αύτοΰ τοΰ τρόπου παραγω γής έμφανίζονται κατά τόν πιό απότομο τρόπο καί γ ιά πρώτη φορά πρσκαλοΟν μιάν Αντίδραση στή νομοθεσία. Τ ό καλύτερο παράδειγμα μάς πα ρέχε­ ται μέ τή νομοθεσία γ ιά τά έργοστάσια. Ά ν δμως ό κ. Σάξ π ι­ στεύει δτι Αρκεί νά πάρει τή μορφή νόμου μιά κοινοβουλευτική Απόφαση γ ιά νά τεθεί άμέσως σ’ έφαρμογή, γελιέται Αθεράπευτα. Κ ι αύτό Ακριβώς δέν Ισχύει τόσο (μ’ δξαίρεση, είναι Αλήθεια, τό W o rk sh o p ,s A c t *) γ ιά δποιαδήποτε άλλη κοινοβουλευτική Απόφαση δσο καί γ ιά τήν L o cal G o v e rn m e n t \ 3 t . Τ ή ν έφαρμογή της τήν έμπιστεύτηκαν στις δημοτικές αρχές πού, σχεδόν παντοΰ στήν ’Α γγλία είναι τό Αναγνωρισμένο κέντρο τής διαφθοράς μέ δλες της τις μορφές τής ρουσφετολογίας καί τής jo b erry * * . Ο ί λειτουργοί αυτών τών δημοτικών διοικήσεων, χρωστώντας τή θέση τους σέ κάθε είδους οίκογενειακές σχέσεις, βρίσκονται είτε σέ Αδυναμία νά έφαρμόσουν τέτοιους κοινωνικούς νόμους ή δέν έχουν τήν πρόθεση. Έ νώ άκριβώς στήν ’Α γγλία , οί κρατικοί ύπάλληλοι στούς όποίους Ιχ ε ι Ανατεθεί ή προετοιμασία καί ή έφαρ­ μογή τής κοινωνικής νομοθεσίας, διακρίνονται τόν περισσότερο καιρό άπό μιά αύστηρή έκπλήρωση τοΰ καθήκοντός τους. . . καί μ’ δλο ποΰ αύτό σήμερα είναι λιγότερο αληθινό άπό δ,τι Γσχυε έδώ καί 2 0 ή 30 χρόνια. Σ τά δη|ΐοτικά συμβούλια, ot ίδιοχτήτες Ανθυγιεινών καί έρειπωμένων κατοικιών έκπροσωποΰνται, Αμεσα είτε Ιμεσα, κατά τρόπο πολύ Ισχυρό. Ή έκλογή δημοτικών συμ­ βούλων άπό μικρές έκλογικές περιοχές καθιστά τούς έκλεγομένους έςαρτημένους Από τά τοπικά συμφέροντα κι Απ’ τις πιό μι­ κροπρεπείς έπιδράσεις. Κανένας δ η κ τικ ό ς σύμβουλος πού ένδιαφέρεται γ ιά τήν έπανεκλογή του δέ Θ4 τολμήσει νά ψηφίσει τήν * Νόμος σχετικός μέ τά έργαστήρια. ** JO BBERr στ.ιιαίνει: χρησιμοποίηση μιάς δημόσιας θέσης γ ιά τό ατομικό συμφέρον τοΟ ύπαλλήλου ή τής οίκογένειάς τοϋ. "Οταν, π .χ . 6 έπΐ κεφαλής τής διεύθυνσης τών Ταχυδρομείων ένός Κράτους γίνεται δ μυστι­ κός συνεταίρος ένός έργοστασίου χάρτου, παραδίνει στό τελευταίο τήν ξυ­ λεία τών δασών του κι ?.7.ε:τι μεταβιβάζει στό έργοστάιιο παραγγελβΐβς χαρ τιοϋ γι4 τά γραφεία του. Έ δώ , είναι άλθε’.α, έχουμε μιά άρκετά μικρή μά ωστόσο ωραία έργασία στό μέτρο πού δείχνει μιά πλέρια κατανόηση τών αρχών τοΰ IOUBERV: πράγμα πού είναι αυτονόητο στόν Μπίσμαρκ, καί θά έπρεπί κανένας νά τ ί περιμένει.

152

έφαρμογή αύτοΰ τοΰ νό|ΐου στήν έκλογική του περιοχή. Κ αταλα­ βαίνουμε λοιπόν τήν κακή θέληση μέ τήν όποία δέχτηκαν, σχε­ δόν παντοΰ, οί τοπικές άρχές αύτό τό νόμο καί γ ια τί δέν έφαρμόΌ τηκε μέχρι τώρα παρά μόνο στίς πιό σκανδαλώδεις περιπτώσεις. Κ αί πιό συχνά τότε μόνο δταν είχε ξεσπάσει μιά έπιδημία, δ­ πω ς τόν περασμένο χρόνο cr.b Μάντσεστερ καί τό Σάλφορντ, πό­ λεις πού τις λυμαίνονταν ή εύλογιά. Ή προσφυγή στόν δπουργό τών έσωτερικών δέν είχε ώς τά σήμερα αποτελέσματα παρά μο­ ν ά χα σέ παρόμοιες περιπτώσεις. Γ ιατί είναι άρ χή κάθε φ ι λ ε ­ λ ε ύ θ ε ρ η ς κυβέρνησης στήν Α γ γ λ ία νά μή προτείνει κοι­ νωνικές μεταρρυθμίσεις παρά |ΐονάχα δταν σπρώχνεται απ’ τήν άνάγκη κα ί, δταν αύτό είναι δυνατό, νά μήν έφαρμόζει τούς νόμους πού ήδη ύπάρχουν. Ό νόμος γ ιά τόν όποιο πρόκειται έδώ, δπως καί τόσοι άλλοι στήν ’Α γγλία , δέν Ιχ ε ι παρά μιά |ΐονάχα σημααία: στά χέρια μιάς κυβέρνησης, πού θά κυριαρχείται ή θά ύποστηρίζεται άπό τούς έργαζόμενους καί πού θά άποφασίσει έπί τέλους νά τόν έφαρ|ΐόσει πρ αγ|ΐατικά, θά γίνει Ινα Ισχυρό δπλο γ ιά ν’ ανοιχτεί ενα ρήγμα στή σύγχρονη κοινωνική κατάσταση. Τ ρίτο, ή κρατική έξουσία (σύμφωνα μέ τόν κ· Σάξ) πρέπει νά θέσει σ’ έφαρμογή δσο τό δυνατό ευ­ ρύτερα δλα τά θετικά μέτρα πού διαθέτει γ ιά νά θε­ ραπεύσει τήν κρίση τής κατοικίας πού ύπάρχει. Π ρ ά γ|ΐα πού σημαίνει δτι τό Κράτος -ρ έπ ει νά οίκοδομήσει στρατώνες, αληθινά ύπσδειγματικές οΙχοΖο\ιές γ ιά τούς κατώ ­ τερους υπαλλήλους του καί υπηρέτες του» (δέν είναι δμως έργά­ τες) καί «νά παραχωρήσει δάνεια ... στίς κοινοτικές αντιπροσω­ πείες, στίς έταιρεϊες καθώς και στούς ιδιώτες πρός τό σκοπό νά καλυτερεύσει τίς κατοικίες γ ιά τούς έργάτες» (σελ. 2 0 3 ) , δπως αύτό γίνεται στήν ’Α γγλία σύμφωνα μέ "ό P u b lic W o rk sL o a n A c t* , κ ι δπως τό Ικανέ δ Λουδοβίκος Βοναπάρτης στό Παρίσι κα ί στό Μ ιλχάουζ. Ό μ ω ς τό P u b lic W o rk s L o a n A c t ύπάρχει μονάχα στά χαρ τιά , ή κυβέρνηση θέτει κα τ’ άνώτατο δριο 50.000 λίρες στερλίνες στή διάθεση τών έπιτρόπων, δηλαδή Ινα ποσό μέ τό όποιο μποροϋν νά οΐκοδομηθοΰν κατ’ άνώτατο δριο 400 άγροικί­ ες, δηλαδή σέ 4 0 χρόνια 16.000 άγροικίες ή κατοικίες γ ιά 80. 0 0 0 πρόσωπα κατ’ άνώτατο δριο. Μ’ άλλα λόγια μιά σταγόνα νε­ ρό σ’ εν αν κουβά. ’Ακόμα κι άν δεχτοΰμε δτι στό διάστημα τών * Νό|ΐος 3χετικδς |ώ τά δάνεια γιά τά δημόυια έργα.

153

πρώτων 20 χρόνων, οί πόροι τής έπιτροπής θά διπλασιαστοϋν χ ά ­ ρη στίς εισπράξεις χ ι οτι μ ’ αύτόν τόν τρόπο στά έπόμενα 20 χρόνια θά οϊκοδομηθοΰν διαμερίσματα γ ιά άλλες 40-000 πρόσω­ πα , αύτό θά είναι πάντα μ ιά σταγόνα στή θάλασσα. Κ αί καθώς ot άγρρικίες δέ διατηροΟνται χ α τά μέσο δρο περισσότερο άπό σαράν-, τα χρόνια, θά χρειαστούν στό τέλος αύτοϋ τοϋ χρονικοΟ διαστή­ ματος, χάθε χρόνο, 50.000 εως 100-000 ρευστές λίρες στερλί­ νες γ ιά ν’ Αντικαθίστανται οί γηραιότερες άγροικίες, πού 6ά Ε­ χουν μετατραπεΐ σ’ έρείπια. Αύτό είναι πού δ κ. Σάξ άποκαλεϊ (σελ. 203) έφαρμογή τής άρχής κατά τρόπο δίκαιο καί πρακτι­ κό καί έπίσης κατά τρόπο άπεριόριστο. Κ αί μ’ αύτή τήν δμολογία δτι τό Κ ράτος, άκόμα καί στήν ’Α γ γ λία γενικ ά δέν πρα*. γματοποίησε τίποτα «κατά τρόπο άπεριόριστο», ό κ· Σ ά ξ τερμα­ τίζει τό βιβλίο του, δχι χω ρίς νά έξακοντίσει ενα νέο έ π « κ ο δ> μητιχό κήρυγμα πρός δλους τούς ένδιαφερομένους*. Είναι ξεκάθαρο, δπως ή μέρα, δτι τό σύγχρονο Κράτος δέν μπορεΐ οδτε θέλει νά γιατρέψει αύτή τήν πληγή πού είναι ή σπάνη κατοικιών. Τ ό Κράτος δέν είναι δλλο τίποτα άπό τή συ­ νολική όργανωμένη έξουσία τών τάξεων πού κατέχουν, τών γαιοχτημόνων καί τών κεφαλαιούχων, άπέναντι στίς έκμεταλλευόμχνες τάξεις, τούς χωρικούς καί τούς έργάτες. Έ κ εΐνο πού οΐ κεφαλαιοΰχοι θεωρούμενοι άτομικά — έδώ πρόκειται μονάχα γ ι’ αύτούς, άφοϋ σ’ αύτό τό ζήτημα ό ένδιαφερόμενος γαιοχτήτη ς έμ-

*» Τελευταία, τό ’Αγγλικό Κοινοβούλιο, (κατά τή αοζήτηση τών νόμων -ο6 παραχωροΟν οτίς λονϊρέζιχες Αρχές πού άσχολοϋνται μέ τήν οικοδόμηση, τό δικαίωμα τή ς Απαλλοτρίωσης μέ σκοπό v i μπορέσουν ν’ ανοίξουν καινού­ ριες Αρτηρίες) Ασχολήθηκε λίγο χαΐ μέ τούς έργάτες πού έξαιτίας αύτβν ρί­ χτηκαν ατούς δρόμους. "Ετοι περιέλαβε μιά ρήτρα, σύμφωνα μέ τήν όποία ot νέες χατοιχίες πού θά οΙκοίομοΟνταν θά ίπρεπε νά ήσαν χατάλληλες γ ιά νά δεχτσβν τΙς τάξεις τοΟ πληθυσμοΟ πού προήγουμενα χατοιχοΟσαν στά άχίνηΤα TJ& γκρεμίστηκαν. Οίκοδομοϋν λοιπόν γιά τούς έργάτες, πάνω σέ έδάφη ποΰ ίχομν τή μικρότερη κατά τό δυνατό άξία, μεγάλα σπίτια στρατώνες άπό δ ϊω ς 6 πατώματα χαΐ συμμορφώνονται Ετσι μέ τό γράμμα τοΒ νόμου. 'Απο­ μένει νά μάθουμε τί θά Αποδόοουν χατά τήν έφαρμογή του, αύτές οΐ διατά­ ξεις, ot τόσο Ασυνήθιστες γιά τούς έργαζόμενους χαΐ έντελώς Ασυνήθιστες γιά τόν παραδοσιακό τρόπο λονδοέζικηι- ζωής. Στήν καλύτερη περίπτωση, **’ το6ς έογάτες πού διώχτηκαν μέ τά νέα σχέδια οΙκοδόμησης μονάχα τό £να τέταρτο, κατ’ ανώτατο 8?ιο, βά μπορέσουν νά έγχατασταθοΟν στά νία κτίρια. (Σημείωση τοΟ Έ ν γ κ ε .'ς γιά τήν Ιχδοση τό 1887).

154

φανίζεται κα τ’ αρχήν μέ τήν Ιδιότητα τοϋ κεφαλαιούχου — δέν τό θέλουν, τό Κράτος τους δέν τό θέλει έπίσης. Ά ν λοιπόν οί κεφαλαιοΰχοι π α ί ρ ν ο ν τ ά ς τ ο υ ς ά τ ο μ ικ ά έλεεινολογοΰν, είναι άλήθεια, τήν κρίση τής κατοικίας, (ε­ νώ μέ δυσκολία μποροϋν νά έξαναγκαστοΟν νά καταδικάσουν έπιφανβιακά τΙς τρομερώτερες συνέπειές τ η ς ) , τότε καί οί κεφαλαιοΟχοι, παίρνοτάς τους στό σύνολό τους, δηλαδή τό Κράτος, δέ θά'κάνουν περισσότερα. Τό πολύ - πολύ τό Κράτος θά έπιβλέψει οτό νά έμφανιστεΐ παντοϋ δμοιόμορφα ή έπιφανειακή άντιμετώΛιση πού εγινε συνήθεια. Κ αί είδαμε δτι άκριβώς γ ι’ αύτό πρόκειται. θ ά μπορούσε ίσως κανένας νά παρατηρήσει δτι δέ βασιλεύει άκόμόί στή Γερμανία ή άστική τάξη, δτι τό Κράτος είναι άκόμα μιά έξουσία πού ύπερίπταται, Ανεξάρτητη ώς Ινα όρισμένο σημείο, πάνω ά π ’ τήν κοινωνία κι δτι κατ’ αύτό τόν τρόπο Αντιπροσω­ πεύει τό σύνολο τών συμφερόντων αύτής τής κοινωνίας καί δχι έκεΐνα. μιάς Ιδιαίτερης τάξης. 'Ο πωσδήποτε, ένα παρόμοιο Κρά­ τος, μπορεΐ άκριβώς ν’ άναλάβει εκείνο πού τό άστικό Κράτος είνάΓ άνίκανο νά έκτελέσει. Στόν κοινωνικό έπίσης τομέα μπ ;ροΟμε ν’ Αναμένουμε κάτι τό έντελώς διαφορετικό. Αύτό δμως είναι έπιχείρημα τών αντιδραστικών. Σ τήν πρα­ γματικότητα τό Κράτος τέτοιο δπως ύ πάρχει, είναι, στή Γερμα­ νίά έπίάης, τδ άναγκαΐο προϊόν τής κοινωνικής υποδομής άπ’ τήν όποία Ιχ ε ι πηγάσει. Στήν Πρωσία — καί σήμερα ή Πρωσία, χρησιμεύει σάν κανόνας — δίπλα σέ μιά τάξη εύγενών πού α­ κόμα είναι ισχυρή καί πού άποτελεΐται άπό μεγάλους γαιοχτήμονες, υπάρχει μιά άστική τάξη σχετικά νέα καί ξεχωριστά άναν­ δρη πού, ώς τά τώρα, δέν κατάχτησε τήν πολιτική έξουσία ούτε άμεσα, δπως στή Γαλλία, ούτε περισσότερο ή λιγότερο έμμεσα ό­ πω ς στήν Α γ γ λ ία . Δίπλα δμως σ’ αύτές τίς 5υό τάξεις ύπάρχει Ινα προλεταριάτο πνευματικά πολύ άναπτυγμένο, πού πολλαπλασιάζεται γρήγορα καί όργανώνεται καθημερινά περισσότερο. ’Ε­ δώ λοιπόν βρίσκουμε μιά διπλή Ισορροπία: έκείνη πού ύπάρχει άνάμεσα στή γαιο χτη τική τάξη τών εύγενών καί τήν άστική τά­ ξη, πρύ είναι ούσιώδης δρος τής παλιάς Απόλυτης μοναρχίας, καί έκείνη πού ύπάρχει άνάμεσα στήν άστική τάξη καί τό προλεταριάτο4 καί πού άποτελεΐ άπαραίτητη προϋπόθεση τοΰ νεώτερου βονα,παρτισμοΟ. Τόσο δμως στήν παλιά μοναρχία δσο καί στή μσςνέρνα βοναπαρτιστική μοναρχία, ή άληθινή κυβερνητική έξσυσ(α ζρίοκεται στά χέρ ια μιάς είδικής κάστας άξιωματικών καί ύπαλ^ήλων πού. στήν Π ρωσία, στρατολογεΐται κατά Ινα μέρος

155

ά π ’ τϊς ίδιες τις γραμμές της καί κατά Ινα μέρος άνάμεσα α*βύς αναπαλλοτρίωτους μικρούς εύγενείς — πιό σπάνια άνάμεσα στούς μεγάλους εύγενεΐς — καί γ ιά τήν πιό άδύνατη Αριθμητικά με­ ρίδα, άνάμεσα στήν άστική τάξη. Ή άνεξαρτησία αύτής τής χάστας, πού φαίνεται νά είναι έκτός καί Θά μπορούσαμε άκόμα νά πούμε καί πάνω ά π ’ τήν κοινωνία, προσδίνει στό Κράτος τήν ίψ η τής αυτονομίας άπέναντι στήν κοινωνία. Ή μορφή τοϋ Κράτους πού άναπτύχτηκε στήν Πρωσία (καί σύμφωνα μέ τό παράδειγμά του, στό νέο Σύνταγμα τής Γερμα­ νικής Α υτοκρατορίας), ξεκινώντας ά π ’ αύτές τις Αντιφατικές κοι­ νωνικές συνθήκες καί σάν άναγκαία τους συνέπεια, είναι ή =ψ£υ" δο - συνταγματική θεωρητικολογία. Ε ίναι στόν ίδιο βαθμό έπίσης ή σύγχρονη μορφή τής παλιάς άπόλυτης μοναρχίας ποΰ βρίσκε­ ται σέ κατάσταση Αποσύνθεσης δσο καί ή μορφή ύπαρξης τής βοναπαρτιστικής μοναρχίας. Στήν Π ρωσία, ή ψευτο - συνταγματική 'θεωρητικολογία, δέν έπαιξε άλλο ρόλο έκτός άπό τοϋ νά καλύψει ά π ’ τά 1848 ώς τά 1866 τή βραδεία Αποσυνθετική πορεία τής Από­ λυτης μοναρχίας καί νά γίνει τό δχημα μεταφοράς της. ’Α π’ τό 186 6 καί κυρίως Απ’ τό 1870, ή κοινωνική Αναστάτωση, καί κα­ τά συνέπεια ή Αποσύνθεση τοΰ παλιού Κράτους, πραγματοποιεί­ ται μπρός στά μάτια ολων καί μέ μιά ταχύτητα ποΰ αναπτύσσεται κατά φανταστικό τρόπο. Ή γρήγορη ανάπτυξη τής βιομηχανίας καί ιδιαίτερα τής κερδοσκοπία; στό χρηματιστήριο παρέσυρε δλες τις δ'.ευθύνουσες τάξεις στή δίνη της. Ή διαφθορά σέ μεγάλη κλί­ μακα, πού εΐσήχθει ά π ’ τή Γαλλία στά 1870, άναπτύσσεται μ’ έ­ ναν ανήκουστο ρυθμό. Ό Στρουσμπέργκ καί δ Η ερεϊρέ βγάζουν δ ενα ; στόν άλλον τό καπέλο του. 01 υπουργοί, οί στρατηγοί, οί π ρ ίγ κ ιπ ε ς καί οί κόμητες Ασχολούνται μέ τό έμπόριο τών τίτλων ’έ νάντια στοΰ; πιό στριμμένους έβραίους χρηματιστές καί τό Κρά­ τος καθιερώνει τήν Ισότητά τους, δημιουργώντας κατά μάζες βαρώνους Απ’ τοΰ; έβρα(ου; χρηματιστές. Ή γαιοκτηματική τάξη τών εύγενών, ποΰ άπό καιρό Ιχ ε ι έπιδοθεΐ στή βιομηχανία, μέ τά έργοστάσιά της τής ζάχαρης άπό κοκκινογούλια καί τά διυλι­ στήριά τη ; οίνοπνεύ;ιατος, άφησε πίσω πολύ πίσω της τις στα­ θερ έ; άρ χέ; τοϋ παρελθόντος καί μεγάλωσε μέ τά όνόματά της τού; καταλόγου; τών διευθυντών δλων τών μετοχικών έταιρειών, είτε αύτές είναι σταθερέ; είτε δχι. Ή γραφειοκρατία άρνεΐται δλοένχ καί περισότερο νά καταφεύγει αποκλειστικά καί μόνο στίς προκαταβολές άπ’ τό ταμείο γ ιά νά καλυτερεύσει τούς μισθούς 'της. ’Ε γκαταλείπει τό Κράτος καί κυνηγά θέσεις 4πει]ρα πιό ’προσοδοφόρες στή διεύθυνση τών βιομηχανικών έπιχειρήσεων. ’Ε ­ κείνοι πού παραμένουν άκόμα στίς υπηρεσίες τους άκολουθοϋν τό

156

■παράδειγμα τών προϊσταμένων τους, κερδοσκοπούν πάνω στούς τί­ τλους ή άποχτοΰν μιά «συμμετοχή» στούς σιδηροδρόμους, κλπ. Υ ­ πάρχουν μάλιστα βάσιμοι λόγοι γ ια να σκεφτεΐ κανένας δτι ot ίδιοι οί νεαροί Αξιωματικοί χώνουν τό λεπτό τους χέρι σ’ Ινα σω­ ρό' κερδοσκοπίες. Μ’ ενα λόγο, ή αποσύνθεση δλων τών στοιχεί­ ων τοϋ παλιού Κράτους, τό πέρασμα άπ’ τήν Απόλυτη μοναρχία στή βοναπαρτιστική μοναρχία βρίσκονται σέ πλήρη άνέλιξη, καί στήν προσεχή μεγάλη βιομηχανική καί έμπορική κρίση, θα κα•ταρρέύσει δχι μονάχα ή σύγχρονη κερδοσκοπία, μά άκόμα κ: ό­ λο 'zb παλιό Πρωσικό Κράτος*. Κ ι αύτό τό Κράτος, πού τά μή άστικά στοιχεία του Αστικο­ ποιούνται όλοένα καί περισσότερο κάθε μέρα πού περνά, θά Iδινε λύση στό κοινωνικό πρόβλημα ή τουλάχιστο στό πρόβλημα τής κατοικίας; Τό Αντίθετο είναι ή άλήθεια. Σ ’ δλα τά οίκονομικα προβλήματα, τό Πρωσικό Κράτος πέφτει δλο καί πιό πο­ λύ καθημερινά στά χέρια τής αστικής τάξης. Κ ι Αν άπ’ τά 1866 ή νομοθεσία σ’ αύτόν τόν τομέα δέν Ιγινε άκόμα πιό σύμφωνη μέ τά συμφέροντα τής τάξης αύτής σέ ποιόν χρωστιέται αύτό τό λάθος; Κυρίως στήν ίδια τήν άστική τάξη, πού κατά πρώτο εί­ ναι πολύ άνανδρη γ ιά νά ύπερασπιστεΐ ένεργητικά τις διεκδική­ σεις της καί πού, κατά δεύτερο λόγο, άντιδρά ένάντια σέ κάθε παραχώρηση δταν αύτή ή παραχώρηση προμηθεύει συγχρόνως νέα δπλα στό άπειλητικό προλεταριάτο. Κ ι αν ή κρατική έξουσία, δηλαδή δ Μπίσμαρκ, προσπαθεί νά συγκροτήσει τό δικό του προ­ λεταριάτο, τό προσκολλημένο στό πρόσωπό του, γ ιά νά κρατήσει Iτσι τά γκέμια στήν πολιτική δραστηριότητα τής άστικής τάξης, τ£ είναι αύτό έκτός άπό Ινα άθλιο βοναπαρτιστικό στρατήγημα, Α­ ναγκαίο καί πολύ γνωστό, πού, Απέναντι στούς έργαζόμενους, δέν Αναλαμβάνει τήν παραμικρή ύποχρέωση, Εξω άπό μερικά συνθή­ ματα γε|ΐάτα άπό καλές προθέσεις, κι άπέναντι στίς οίκοδομικές έταιρεΐες a la ** Λουδοβίκου Βοναπάρτη τό πολύ - πολύ μιά ε­ λάχιστη βοήθεια άπό μέρους τοϋ Κ ράτους; Τ ίποτα δέ δείχνει καλύτερα στούς έργαζόμενους τί ϊχουν * Έ κεΐνο ποΰ σήμερα ,οτά 1886, έμποδίζει άκόμα τήν έξάρθρωοη τοΟ ΠρωσικοΟ Κράτους χαΐ τής βάσης του, δηλαδή τή ουμμαχία (τή σφραγισμίνη μέ τήν τελωνειακή προαταο(α) τής μεγάλης ϊγγε ια ς Ιδιοκτησίας χαΐ τοβ ΕιομηχανικοΟ κεφαλαίου, είναι άποκλειοτικά 6 φόβος τοΟ προλεταριάτου ποό, άπ* τά 1872, Αναπτύχτηκε τεράστια οέ άριθμό χα ΐ ταξική συνείδηση. (Ση­ μείωση τοΟ Έ νγκ ελ ς γιά τήν ίχδοοη τοΟ 188"). ** Στά γαλΧιχά στό κείμενο.

157

νά περιμένουν άπ’ τό Π ρωσικό Κ ράτος, άπό τό πώ ς χρηαιμοποίησε τά γαλλικ ά δισεκατομμύρια3, μέ τά όποια ή αυτονομία τής πρωσικής κρατικής μηχανής άπέναντι στήν κοινωνία άπόχτησε ενα νέο καί σύντομο χαριστικό τέταρτο; Μ ήπως κι Ινα μονάχα τάληρο ά π’ αύτά τα δισεκατομμύρια χρησιμοποιήθηκε γ ιά νά χ τ ι­ στεί μιά στέγη γ ιά τις βερολινέζικες έργατικές οικογένειες πού πετάχτηκαν στό δρόμο; Ε ντελώ ς αντίθετα. "Οταν ήρθε τό φθι­ νόπωρο, τό Κράτος γκρέμισε άκόμα καί τις λίγες άθλιες παράγκες που κατά τό καλοκαίρι τούς είχαν χρησιμεύσει σάν κατα­ φύγιο τής τύχης. Τ ά πέντε δισεκατομμύρια άκολουθοϋν πολύ γ ρ ή ­ γορα τό φυσικό δρόμο τών πραγμάτω ν καί ξοδεύονται σέ όχυρώσεις, κανόνια καί στρατιώτες. Κ αί παρά τόν W a g n e r v o n D u m m e rw itz 27. παρά τίς συνδιασκέψεις τοϋ S tie b e r μέ τήν Αυστρία2* τό μέρος άπ’ αύτά τά δισεκατομμύρια που διατέθηκαν γ ιά τούς Γερμανούς έργάτες δέν φτάνει ούτε κάν τά λ ίγα έκατομμύρια γα λ ­ λ ικά φράγκα πού ό Λουδοβίκος Βοναπάρτης χρησιμοποίησε γ ιά τούς Γάλλους έργάτες, φ ράγκα πού στό κάτω - κάτω τά είχε κλέψει άπ’ τή Γαλλία.

III Στήν πραγματικότητα, ή άστική τάξη δέν Ιχ ε ι παρά μιά μέθοδο γ ιά νά λύσει τό πρόβλημα τής κατοικίας μέ τ ϊ δ ι ­ κό τ η ς τρόπο, πράγμα πού σημαίνει: νά τό λύσει κατά τέτοιο τρόπο πού ή λύση του νά γεννοβολα πάντα έκ νέου τό ζήτημα. Αύτή ή μέθοδος Ιχ ε ι Ινα δνομα, έκεΐνο τοϋ «Χάουσμαν». Μ’ αύτό έννοώ δχι μονάχα τόν είδικά βοναπαρτιστικό τρό­ πο τοϋ παρισινοϋ Χάουσμαν νά διανοίγει μακρές, εύθεΐες καί 'πλα­ τιές άρτηρίες μέσα ά π ’ τις έργατικές συνοικίες μέ τούς στενούς "δρόμους, καί νά τις πλαισιώνει άπό κάθε πλευρά τους μέ μεγά­ λες καί πολυτελείς οίκοδομές. Ό σκοπός πού έπιδίωκαν μ’ αύτά Ιξω άπ’ τή στρατηγική τους χρησιμότητα — οί μάχες τών όδοφραγμάτων γίνονταν πιό δύσκολες — ήταν ή δημιουργία ένός οι­ κοδομικού προλεταριάτου, ειδικά βοναπαρτιστικοϋ, πού νά έξαρτιέται άπ’ τήν κυβέρνηση, καί ή μεταμόρφωση τής πόλης σ’ Ινα πολυτελές άστυ. Μέ τήν όνομασία «Χάουσμαν» έννοώ τήν πρακτι­ κή πού γενικεύτηκε ν’ άνοίγονται ρήγματα στά έργατικά διαμε­ ρίσματα, κυρίως σ’ αύτά πού βρίσκονται στό κέντρο τών μεγά­ λων μας πόλεων, πράγμ α πού άνταποκρίνεται σ’ Ινα ένδιαφέρον γ ιά τή δημόσια ύγεία, σέ μιά έπιθυμία ώραισποίησης, σ’ Ινα αΕ-

168

τημα τών μεγάλων έμπορικών καταστημάτων στό κέντρο, ή στίς Απαιτήσεις τής κυκλοφορίας: τοποθέτηση σιδηροδρομικών γραμ|witv, δρόμοι, κλπ. 'Ωστόσο όποιοσδήποτε κι άν είναι ό λόγος, τό άποτέλεσμα είναι παντοΟ τό Γδιο: τά δρομάκια καί τά άδιέξοδα τά πιό σκανδαλώδη έξαφανίζσνται καί ή άστική τάξη αύτοδοξάζετα ι κραυγαλέα γ ι’ αύτή τήν τεράστια έπιτυχία της. Ό μ ω ς δρο­ μάκια και άδιέξοδα ξαναφυτρώνουν άλλου άμέαως καί συχνά πο­ λύ κοντά στά παλιά. Στό βιβλίο μου «Ή κατάστααη τής έργατικής τάξης στήν Α γ γ λ ία » , περιέγραψα τό Μάντσεστερ τοϋ 1843 καί 1844. Ά ­ πό τότε, έξαιτίας τών σιδηροδρομικών γραμμών πού διασχίζουν τήν πόλη, τοϋ Ανοίγματος νέων δρόμων, τής οικοδόμησης μεγά­ λων δη·ιοσίων καί Ιδιωτικών κτιρίων, μερικές ά π ’ τις χειρότερες συνοικίες πού περιγράφονται διασχίστηκαν, Απελευθερώθηκαν, βελτιώθηκαν, κι άλλες όλοκληρωτικά έξαφανίστηκαν. Π ολλές δ­ μως έξακολουθοϋν άκόμα νά ύπάρχουν — παρά τήν αύστηρότερη έπιτήρηση τών ύπηρεσιών ύγιεινής — καί άπό τήν άποψη τής οίκοδόμησής τους βρίσκονται στήν Ιδια κατάσταση μέ τΙς π α ­ λιές άν δχι καί χειρότερη. Ά κ ό μ α , έξαιτίας τής τεράστιας έπέχτασης τής πόλης, πού ί πληθυσμός της μεγάλωσε περισσότερο άπ’ τό μισό, συνοικίες •πού τότε ήταν άκόμα εύάερες καί καθαρές εΓναι τώρα στόν Γδιο βαθμό παραφορτωμένες μέ οίκοδομές, βρώμικες καί όπερκατοιχημένες δπως ήσαν στό παρελθόν τά τμήματα τής πόλης μέ τή χειρότερη φήμη· Ν ά Ινα μόνο πα ράδειγ|ΐα: στό πιό πάνω βιβλίο μου μιλώ γ ιά μιά δμάδα σπιτιών πού ύπήρχαν στήν κάτω κοιλά­ δα τοΟ Μεντλόκ καί πού, μέ τό δνομα τής Λ ίτλ Ά ϊρ λ α ν τ, άποτελοΰσαν άπό χρόνια τή ντροπή τοϋ Μάντσεστερ. Ή Λ ίτλ Ά ϊρ λ α ν τ άπό καιρό έξαφανίστηκε. Στή θέση της ανυψώνεται Ινας σταθμός χτισμένος σέ υψηλές βάσεις. Ή άστική τΑξη ύπερηφανεύτη•κε γ ιά τήν εύτυχή καί τελική έξαφάνιση τής Λ ίτλ ’Ά ϊρ λ αντ πού τή θεώρησε σάν ενα μεγάλο θρίαμβο. Ν ά δμως πού, τό τελευταίο καλοκαίρι, προκλήθηκε μιά τρομακτική πλημμύρα, δπως άλλω­ στε — καί γ ιά λόγους πού εύκολα μποροϋν νά έξηγηθοΰν — οί κρηπιδωμένοι ποταμοί μας στίς μεγάλες πόλεις προκαλοΰν κά­ θε χρόνο δλο καί ισχυρότερες. Τ ότε φάνηκε δτι ή Λ ίτλ Ά ϊρ λ α ν τ δέν εΓχε διόλου έξαφανιστεϊ, μά άπλώς εΓχε μετακινηθεί ά π’ τ ά νότια τοϋ Ό ξφ ο ρ ντ Ρόαντ πρός τά βόρεια κι δτι συνέχιζε πάντα νά άκμάζει. Ά ς άκούσουμε τί μάς λέει, στίς 20 ’Ιουλίου 1873, ό W e e k ly tim e s , τό δργανο τής ριζοσπαστικής άστικής τάξης τοΰ Μάντσεστερ:

15»

Ή καταστροφή πού έπέπεσε τήν τελευταία Κυ­ ριακή πάνω στούς κατοίκους τής κάτω κοιλάδας τοΰ Μεντλόκ, θα Ιχ ε ι, άς τό έλπίσουμε, ενα καλό άποτέλεαμα: δτι θα προσελκύσει δηλαδή τή δημόσια προ­ σοχή στό φανερό τρόπο μέ τόν όποιο κοροϊδεύουν δ­ λους τούς νόμους τούς σχετικούς μέ τήν ύγιεινή, κο­ ροϊδία πού άπό καιρό τώρα γίνεται άνεκτή κάτω άπ’ τή μύτη καί τό γένι τών δημοτικών ύπαλλήλων καί τής ύγειονομικής ύπηρεσίας. Χτες στήν καθημερινή μας Ικδοση, ενα ρωμαλέο άρθρο, μ’ άκόμα πολύ άδΰνατο, άποκάλυψε τή ντροπιαστική κατάσταση |u p iκών ά π’ τις υπόγειες κατοικίες στούς δρόμους Σάρλ καί Μπρούκ, πού προσβλήθηκαν ά π’ τήν πλημμύρα. Μ ια λεπτομερειακή Ιρευνα σέ μιά ά π’ τίς αυλές πού άναφέρονταν σ’ αύτό τό άρθρο μάς δίνει τή δυνατότητα νά βεβαιώσουμε δλα τά γεγονότα πού άναφέρονται έκεΐ καί νά δηλώσουμε δτι αύτές οί ύπόγειες κατοικίες θα Ιπρεπε άπό καιρό νά είχαν κλειστεί. Ά κόμ α περισ­ σότερο ποτέ δέν Ιπρεπε νά γίνουν άνεκτές σάν άνθρώπινες. κατοικίες. Ή Σκουάιρς Κούρτ άποτελεΐται άπό έφτά ή όχτώ σπίτια στή γω νία τών όδών Σάρλ καί Μπρούκ. Ά κ ό μ α στό πιό χαμηλό μέρος τής όδοΰ Μπρούκ, κάτω άπ’ τή γέφυρα τής σιδηροδρομικής γραμμής, μπορεΐ κανένας νά περνά καθημερινά χ ω ­ ρίς νά ύποπτευτεϊ δτι άνθρώπινα 8ντα ζοΟν έκεΐ, στό βάθος, μέσα σέ ύπόγεια. Ή αύλή είναι κρυμμένη άπό τά βλέματα τοΰ πλήθους καί εΓναι προσιτή μονάχα σ’ ε­ κείνους πού ή άθλιότητα τούς αναγκάζει νά ζητάνε ενα καταφύγιο σ’ αΰτό τό άποξεχασμένο μέρος τοΰ κόσμου, πού μοιάζει μέ τάφο. Ά κ ό μ α κι δταν τ ϊ νερά τοΰ Μεντλόκ, πού τόν περισσότερο χρόνο είναι λιμνάζοντα καί κρηπιδωμένα, βρίσκονται στό συνη­ θισμένο τους δφος, τό ξύλινο πάτωμα αύτών τών οι­ κημάτων ξεπερνά τό δψος τής έπιφάνειάς τους |ΐονάχ α λ ίγ α έκατοστά. Κάθε κάπω ς Ισχυρή πλυμμύρα άρκεΐ γ ιά νά ανεβάσει άπό τούς ύπονόμους καί τούς σω­ λήνες τοΰ ύδραγωγείου Ινα δυσώδες, σιχαμένο νερό, καί τά διαμερίσματα γεμίζουν άπό δηλητιριώδη άέρια πού κάθε πλημμύρα άφήνει πίσω της γ ιά άνάμνηση... Τό Σκουάιρς Κούρτ βρίσκεται χαμηλότερα άκόμα ά π ’ τά άκατοίκητα ύπόγεια τών οπιτιώ ν τής όδοΰ Μπρούκ...

160

είκοσι πόδια πιό χαμηλά άπ’ τό δρόμο καί τό μολυσμένο νερό πού τό Σάββατο άπωθήθηκε άπ’ τόν ύπόνομο Ιφτασε ώς τίς στέγες τους. Τό -ξέραμε καί κατά συνέπεια περιμέναμε νά βρούμε τήν αύλή άκατοίκητη καί κατειλημμένη μονάχα άπό τούς ύπαλλήλους ττ)ς ύγειονομικής ύπηρεσιας, μέ σκοπό νά πλύνουν τούς βρώμικους τοίχους καί νά τούς άπολυμάνουν. ’Αν­ τί γ ι’ αύτό, είδαμε έναν άνθρωπο στήν ύπόγεια κα­ τοικία ένός κουρέα, πού ήταν άπασχολημένος μέ τό νά φορτώνει σ’ ένα μονότροχο καροτσάκι Ινα σωρό ά­ πό ακαθαρσίες σέ κατάσταση άποσύνθεσης πού βρί­ σκονταν σέ μιά γ ω ν ιά . . . Ό κουρέας πού τό ύπόγειό του ήταν κιόλας σχεδόν καθαρισμένο ά π’ τά χώματα, μάς έστειλε άκόμα πιό χαμηλά πρός μιά σειρά κατοι­ κιών, λέγοντας πώ ς, άν ήξερε νά γράφει, θ’ άπευθυνόταν στόν τύπο γ ιά νά ζητήσει τό κλείσιμό τους. Μ’ αύτό τόν τρόπο φτάσαμε έπιτέλους στή Σκουάιρς Κούρτ, δπου βρήκαμε μιά ώραία Ίρ λ ανοέζα μέ κα­ λή δψη, πού ήταν ξεχωριστά άπασχολημένη μέ τή μπουγάδα της. Αύτή καί ό άντρας της — νυχτοφύλα­ κας σέ ιδιωτικά σπίτια — κατοικούσαν έδώ καί Ιξη χρόνια στήν αύλή καί είχαν μιά πολυάριθμη οικογέ­ νεια . . . Στό σπίτι πού είχαν έγκαταλείψει, τά νερά είχαν άνέβει σχεδόν ώς τή στέγη, τά παράθυρα εϊχαν βγει άπ’ τή θέση τους καί τά Ιπ ιπ λ α ήταν Ινας σω­ ρός άπό ρημαγμένα άντικείμενα. Γ ιά νά καταστήσουν ύποφερτή τή μυρωδιά τοϋ σπιτιού Ιπρεπε νά τό σοβαντίζουν κάθε δυό μήνες. . . Σ τήν έσωτερική αύλή δπου μπήκε ό άνταποκριτής μας, βρήκε τρία σπίτια πού στηρίζονταν σ’ αύτό πού περιγράψαμε πιό πάνω , άπ’ τά όποϊα τά δυό κατοικοΰνταν. Ή δυσωδία ήταν τόσο φρικιαστική πού κ ι ό πιό ρω;ιαλέος άντρας, ύστερα άπό λί­ γ α λεπτά, ένιωθε ναυτία... Αύτή ή άποκρουστική τρύ­ π α κατοικοΰνταν άπό μιά έφταμελή οικογένεια, πού δλα τά μέλη της κοιμόνταν στό σπίτι τήν Π έμπτη τό βράδυ, τή μέρα τής πρώ της πλημμύρας. "Η άκριβέστερα, διόρθωσε ή γυναίκα, δέν είχαν κοιμηθεί, γ ια ­ τί είχαν περάσει τό μεγαλύτερο μέρος τής νύχτας ξερνώντας έξαιτίας τής δυσωδίας. Τ ό Σάβ&χτο, ύποχρεώθηκαν, μέ τό νερό ώς τό στήθος, νά μεταφέρουν τά πα ιδιά τους Ιξω . Ή γυναίκα ήταν έπίσης τής γνώ-

μης δτι άκόμα κι ενα γουρούνι δέ θά μπορούσε νά ζήσει αέ μια παρόμοια τρύπα, μά δτι τήν είχε νοικιά­ σει έξαιτίας τοΰ μικροΰ ένοικίου — 1 σελίνι καί 1 ) 2 τή βδομάδα — για τί αύτό τόν τελευταίο καιρό δ 4 ρρωοτος άντρας της, συχνά δέν κέρδιζε τίποτα. Ή έντύπωση ποΰ προκαλείται ά π’ αύτή τήν αύλή καί τους κατοίκους, ποΰ είναι κλεισμένοι σ’ αύτήν σά σ’ Ινα τά­ φο προκαταβολικά, είναι έντελώς άπελπιστική. Ά λ ­ λωστε πρέπει νά προαθέσουμε, δτι ύστερα άπό Ιρευνα, ή Σκουάιρς Κούρτ δέν είναι παρά ή εικόνα — ί ­ σως λίγο Ιντονη — καί πολλών άλλων διαμερισμάτων αύτής τής περιοχής, πού ή Ε πιτρ οπή μας τής ύγιεινής δέν μπορεΐ νά δικαιολογήσει τήν ύπαρξή τους. Ά ν συνεχίζουν ν’ Ανέχονται νά κατοικοΰνται αύτοί οί συ­ νοικισμοί, είναι περιττό να μιλάμε γ ιά τή βαριά εύ­ θύνη ποΰ βαρύνει τήν Ε πιτρ ο πή καί γ ιά τόν κίνδυνο επιδημιών στίς γειτονικές περιοχές. Νά Ινα χτυπητό παράδειγμα γ ιά τόν τρόπο μέ τόν δποϊο ή άστική τάξη λύνει στήν πράξη τό πρόβλημα τής κατοικίας. Τ ά κέντρα έπιδημιώ ν, τά πιό άκάθαρτα ύπόγεια, στά όποια τή μιά νύχτα δστερ’ ά π’ τήν άλλη ό κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγω ­ γ ή ς έγκλωβίζει τούς έργάτες μας, δέν ϊχουν έξαφανιστεϊ μά μο­ νάχα . . . μ ε τ α τ ο π ι σ τ ε ί . Ή ϊδια οικονομική άναγκαιόΐη τ α τά γεννοβολά τόσο έδώ δσο καί έκεΐ. Κ αί δσον καιρό θά όφίστανται ό κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγω γής, θά άποτελει τρέλλα νά θέλει κανένας νά λύσει άπο)ΐονωμένα τό πρόβλημα τής 'κατοικίας ή όποιοδήποτε άλλο κοινωνικό πρόβλημα πού άφορά •τήν τύχη τοΰ έργάτη. Ή λύση βρίσκεται μονάχα στήν κατάργηση αύτοΰ τοΰ τρόπου παραγω γής, στήν οίκειοποίηση άπ’ τήν Ιδια τήν έργατική τάξη τών μέσων παραγω γή ς καί ύπαρξης.

162

Μ ΕΡΟ Σ Γ '

Σ Γ Μ Π Λ Η Ρ Ω Μ Α Τ ΙΚ Ε Σ Π Α Ρ Α Τ Η Ρ Η Σ Ε ΙΣ Γ ΙΑ Τ Ο Ν Π Ρ Ο Γ Ν Τ Ο Ν Κ Α Ι Τ Ο Π ΡΟ ΒΛ Η Μ Α Τ Η Σ Κ Α Τ Ο ΙΚ ΙΑ Σ

I

Σχό χεϋχος 86 τοϋ «V olksstaat> δ Ά . Μύλμπεργκερ έμ«ρανίζειαι σάν ό συγγραφέας χών άρθρων πού κριχίκαρα σχό τεϋχο ς 51 καί έπόμενα. Στήν άπάνχησή χου6 μέ καχακεραυνώνει |ie ■τόσες παραχηρήσεις καί σέ τέτοιο βαθμό μπερδεύει χΐς άπόψεις, πού θέλονχας μή θέλοντας πρέπει νά χοϋ άπανχήσω. Ή άπάνχη(ση αύχή, γ ιά μεγάλη μου λύπη, πρέπει νά χοποθεχηθεΐ σχό μεγαλύχερο μέρος χης σχό πεδίο χής προσωπικής πολεμικής, δπως jioO έπιβάλλεχαι άπ’ τόν Μ ύλμπεργκερ. θ ά προσπαθήσω ώσχόσο Οχήν άπάνχησή μου νά δόσω Ινα γενικό ένδιαφέρον άναπχύσσοντ α ς ξανά καί, άν είναι δυναχό, σαφέστερα άπ’ δ,τι αύτό ίγιν» στό παρελθόν, χά κύρια σημεία, άκόμα κι άν διαχρέξω τόν κίνϊυ ν ο ν’ άκούσω νά μοϋ ύπογραμμίζεχαι γ ιά άλλη μιά φορά άπ’ τόν άνχίπαλό μου δχι δλ’ αύχά «δέν περιέχουν τίποτα τό ούσιαστικά νέο, τόσο γ ι’ αύτόν δσο καί γ ιά τούς άλλους άναγνώστες τοϋ «V olksstaat» Ό Μύλμπεργκερ παραπονιέται τόσο γ ιά τή μορφή δσο καί γ ιά τό περιεχόμενο τής κριτικής μου. Ό σ ο ν άφορδ τή μορφή, }ΐοϋ άρκεί ν’ άντιστρέψω τόν Ισχυρισμό, δηλώνιας πώ ς έκείνη

163

τήν έποχή άγνοοϋσα όλοκληρωτικά σέ ποιόν άνήκαν αύτά τίά βρθρα. Ε ίναι συνεπώς, άδύνατο νά γίνεται λόγος γ ιά μιά προσω­ π ικ ή «προκατάληψη» ένάντια στόν συγγραφέα τους, δταν κατά: *χή λύση τοϋ προβλήματος τής κατοικίας πού άναπτύσσεται σ’ αύ­ τά τά άρθρα, ήμουν πρα γμ ατικά τόσο πιότερο «προειδοποιημένος» δσο, χάρη στόν Προυντόν, γνώ ριζα άπό καιρό αύτή τή λύση καί ή γνώμη μου γ ι’ αύτήν ήταν άπό πα λιά γνω στή. 'Ο σον άφορά τόν «τόνο» τής κριτικής μου δέ θέλω νά πά­ ρει τό χαρακτήρα μιάς πολεμικής ένάντια στόν φίλο Μύλμπέργκερ. "Οταν κανένας, δπως έγώ , Ιχ ε ι συμμετάσχει γ ιά τόσοναιρό στό έργατικό κίνημα, άποχτά Ινα δέρμα άρκετά σκληρόΑπέναντι στίς έπιθέσεις καί τοΰ δημιουργεϊται ή τάση νά ύποθέτει τήν ύπαρξη καί στούς άλλους κάτι άνάλογου. Γ ιά νά διορ­ θώσω τό κακό πού Ιγιν ε στόν Μύλμπεργκ*ρ στό παρελθόν, θά προ­ σπαθήσω αύτή τή φορά νά χρησιμοποιήσω Ινα «τόνο» άνάλογομέ τήν εύαισθησία τής έπιδερμίδας του. Μέ Ιδιαίτερη πίκρα ό Μ ύλμπεργκερ παραπονιέται δτι τόν άντιμετώπισα σάν Ινα προυντονικό καί βεβαιώνει δτι δέν είναι τέ­ τοιος. Ε ίμαι φυσικά ύποχρεωμένος νά τόν πιστέψω, θ’ αποδείξωΒμως δτι τά δρθρα στά όποια άναφερεται — καί μονάχα μ’ αύ­ τά άσχολήθηκα — είναι καθαρά προυντονικά καί τίποτα περισ­ σότερο. Σύμφωνα δμως μέ τόν Μ ύλμπεργκερ, κριτικάρησα καί τόν· “Προυντόν τόν ίδιο «κατά τρόπο Απερίσκεπτο» καί ύπήρξα βαθύ­ τα τα άδικος άπέναντί του: Ή θέση πού μετατρέπει τόν Προυντόν σ’ Ινανμικροαστό Ιγιν ε σ’ έμάς στή Γερμανία Ινα δόγμα αύστηρά καθορισμένο καί μάλιστα πολλοί πού τή διαδί­ δουν δέν Ιχουν διαβάσει ούτε μιά γραμμή του. "Οταν βεβαιώνω τό γεγονός δτι οί έργάτες τής λατινικής ■ γλώσσας δέν είχαν, έδώ καί είκοσι χρόνια, άλλη πνευματική τρο­ φή έξόν ά π ’ τά ϊρ γ α τοϋ Προυντόν, ό Μ ύλμπεργκερ μοϋ άπαν­ τά δτι σ’ αύτούς τούς έργάτες, «οί άρχές, Ιτσι δπως Ιχουν διατυ­ πω θεί ά π ’ τόν Προυντόν, άποτελοΰν σχεδόν παντοϋ τήν κινητή-, ’ οια ψυχή τοϋ κινήματος». Αύτό είμαι ώστόσο ύποχρεωμένος νάΐό . άπορρίψω. Κ ατά πρώ το: ή «κινητήρια ψυχή» τοϋ έργατικοϋ· κινήματος δέ βρίσκεται άπό όποιαδήποτε πλευρά κι άν έξετάσουμε τό ζήτη μα στίς «άρχές», μά παντοϋ στήν άνάπτυξη τής μεγά­ λ η ς βιομηχανίας καί τις συνέπειές της: τή συσσώρευση καί τή, .

164

•συγκεντροποίηση τοϋ κεφαλαίου άπ’ τή μιά, καί τΙς άντίστοιχες «συνέπειες γ ιά τό προλεταριάτο ά π ’ τήν άλλη. Κ ατά δεύτερο λό­ γ ο : δέν είναι άκριβές δτι οί δήθεν προυντονικές «άρχές» διαδρα­ ματίζουν στους Λατίνους τόν άποφασιστικό ρόλο πού τούς άποδί■νει δ Μ ύλμπεργκερ, μά δτι «οί άρχές τής άναρχίας, τής όργάνωσης τών οίκονομικών δυνάμεων, τής κοινωνικής έκκαθάρισης*, * λ π ·, κατέστησαν . . . τά άληθινά στηρίγματα τοϋ έπαναστατι•κοϋ κινήματος». Χωρίς νά μιλήσουμε γ ιά τήν ’Ισπανία καί τήν ρΙταλία, δπου οί προυντονικές πανάκιες άπόχτησαν κάποια έπιρρ ο ή, κάτω δμως άπό μ ιά τροποποιημένη μορφή ά π ’ τόν ΜπαοκούViv, είναι ωστόσο γεγονός γ ιά δλους δσους γνωρίζουν τό διεθνές Εργατικό κίνημα δτι στή Γαλλία οί προυντονικοί άποτελοϋν μιάν Ολιγάριθμη αίρεση κι δτι ή μάζα τών έργαζομένων δέ θέλει νά ξέρει τό παραμικρό γ ιά τό σχέδιο κοινωνικής μεταρρύθμισης πού τό έπεξεργάστηκε δ ίδιος δ Προυντόν μέ τόν τίτλο «Κοινωνική Εκκαθάριση καί όργάνωση τών οίκονομικών δυνάμεων». Κ ι αύτό τό είδαμε πολύ καλά κάτω ά π ’ τό καθεστώς τής Κομμούνας. Ά ν καί τούς Προυντονικούς τούς έκπροσωποΰσε μ·.ά ίσχυρή Αντιπροσω­ π εία , δέν ύπήρξε ή παραμικρή προσπάθεια γ ιά νά έκκαθαρισθεϊ -ή πα λιά κοινωνία ή νά όργανωθοϋν οί οίκονομικές δυνάμεις σύμ­ φωνα μέ τά σχέδια τοϋ Προυντόν. ’Εντελώς άντίθετα, καί στό σημείο αύτό ύπάρχει Ινας τίτλος δόξας γ ιά τήν Κομμούνα: στά -οίκονομικά μέτρα πού πήρε δέν παίξανε τό ρόλο «κινητήριας ψυ­ χής» δποιεσδήποτε άρχές μά.. άπλούστατα ή πρακτική άνάγκη. Κ αί γ ι’ αύτό τό λόγο καί τ’ άκόλουθα μέτρα: ή κατάργηση τής ■νυχτερινής έργασίας στά άρτοποιεΐα, ή άπαγόρευση τών πρόστιμων στά έργοστάσια, ή δήμευση τών έργοστασίων καί τών κλειστών Εργαστηρίων, καί ή παράδοσή τους σ’ έργατικές ένώσεις δέν ήταν καθόλου σύμφωνα μέ τό πνεϋμα τοΰ Προυντόν μά μέ έκεΐνο τοΰ γερμανικού έπιστημονικοϋ σοσιαλισμού. Τό μόνο κοινωνικό μέτρο πού οί προυντονικοί έφάρμοσαν ήταν τό> νά μ ή δημεύσουν τήν Τ ρ ά π ε ζ α τής Γαλλίας καί ώς ενα βαθμό ή αποτυχία τής Κομμού­ νας όφείλεται άκριβώς σ’ αύτό τό λόγο. Ή ίδια παρατήρηση ισχύ­ ε ι καί γ ι’ αύτούς πού άποκαλοΰνται μπλανκιστές. Μόλις άποπε:,ράθηκαν νά μεταμορφωθούν άπό άπλοι πολιτικοί έπαναστάτες σέ μιά έργατ'.κή σοσιαλιστική παράταξη μ’ Ινα καθορισμένο πρόγραμ­ μα— πράγμα πού κάνανε οί μπλανκιστές μετανάστες στό Λονδίνο •μέ τό μανιφέστο τους «Διεθνής καί ’Επανάσταση— οέν διακήρυξαν τ ις «άρχές» τοΰ προυντον’.κοΰ σχεδίου γ ιά τή σωτηρία τής κοινω­ ν ία ς , αλλά άντίθετα, καί σχεδόν λέξη πρός λέξη, τις αντιλήψεις *υοΰ γερμανικοΰ έπιστημονικοϋ σοσιαλισμού: τήν αναγκαιότητα τής * Ή ν?ίση μέση αϊ εΐοαγωγιχά elvat oxi γαλλικά.

165

πολιτικής δράσης τοϋ προλεταριάτου καί τήν δικτατορία του σά. μεταβατικό στάδιο πρός τήν κατάργηση τών τάξεων καί, μ α ζί αύτές, καί τοϋ Κ ράτους, δπως διατυπώθηκαν ήδη στό «Μανι­ φέστο τοϋ Κομμουνιστικού Κόμματος» άναρίθμητες φορές άπό τό­ τε. Κ ι δταν ό Μύλμπεργκερ φτάνει ώς τό σημείο νά συναγάγει Απ’ τήν έλλειψη έκτίμησης άπέναντι στόν Προυντόν μιά Ιλλειψη κατανόησης ά π’ τήν πλευρά τών Γερμανών τοϋ λατινικού κι­ νήματος «μέχρι καί τής Κομμούνας τοϋ Παρισιού συμπεριλαμβανομένης», παρακαλεΐται νά μάς δώσει μιάν άπόδειξη καί νά μάς Αναφέρει τό έργο στή λατινική γλώσσα πού, έστω κι άπό μακριά, Εχει άναλύσει καί έξιστορήσει τήν Κομμούνα κατά Ινα τόσο άκρι6ή τρόπο δσο αύτό γίνεται στήν «’ Εκθεση τοϋ Γενικού Συμβουλί­ ου τής Διεθνοϋς σχετικά μέ τόν Ε μφ ύ λιο πόλεμο στή Γαλλία» πού γράφτηκε ά π ’ τό Γερμανό Μάρξ. Ή μόνη χώ ρα στήν όποία τό έργατικό κίνημα έπηρεάζεται Αμεσα άπ’ τις «άρχές» τοΰ Προυντόν είναι τό Βέλγιο, καί γ ι’ αύτό έκεΐ τό κίνημα, δπως λέει 6 Χ έγκελ, βαδίζει «άπ’ τό τίποτ* στό τίποτε μέσα ά π’ τό τίποτε»29. Ά ν θεωρώ σάν ενα άτύχημα τό δτι ό Προυντόν ύπήρξε, έ­ δώ καί είκοσι χρόνια, άμεσα ή Εμμεσα, ή μόνη πνευματική τρο­ φή τών Λατίνων έργαζομένων, άντλώ αύτή μου τήν πεποίθηση δ χ ι άπό τήν έπικράτηση τήν έντελώς μυθολογική τών ρεφορμι­ στικών συνταγών του— αύτό πού ό Μ ύλμπεργκερ άποκαλεΐ οί «άρ­ χές»— άλλά ά π ’ τό γεγονός δτι στό οικονομικό πεδίο ή κριτική πού ot έργαζόμενοι κάνουν τής κοινωνίας μολύνθηκε ά π ’ τή ριζικά, λαθεμένη φρασεολογία του καί ή πολιτική τους δράση ά π ’ τήν έπίδρασή του. 'Ε π ε ιτα ά π’ αύτό, στό έρώτημα: νά γνωρίζουμε ποιός ά π ’ τούς «προυντονοποιημένους Λατίνους έργάτες» ή τούς Γερμανούς έργάτες— πού δπωσδήποτε, καταλαβαίνουν άπειρα κα­ λύτερα τόν γερμανικό έπιστημονικό σοσιαλισμό άπ* δτι οί Λατίνοι τόν Προυντόν τους — «βρίσκεται περισσότερο στά πλαίσια τής έπανάστασης», θά μπορέσουμε ν’ Απαντήσουμε δταν θά μάς ποΰν τί σημαίνει: «ν ά ε ί ν α ι κανένας στά πλαίσια τής έπανάστασης», θά μπορέσουμε ν' Απαντήσουμε δταν θά |ΐάς ποΰν βρίσκονται στά πλαίσια τοΰ χριστιανισμού, τής άληθινής, πίστης, τής χάρης τοϋ θεού», κλπ. Μά νά «είναι κανένας» στά πλαίσια τής έπανάστασης, σ’ αύτό τό πιό βίαιο άπ’ δλα τά κινήματα; Μή­ πω ς «ή έπανάσταση» είναι μιά δογματική θρησκεία στήν όποία. πρέπει κανένας νά πιστεύει; Στή συνέχεια ό Μ ύλμπέργκερ μέ ψέγει δτι ύποστήριξα, π α ­ ρά τίς είδικές διατυπώσεις τοΰ έργου του, δτι θεωροΰσε τό πρό­ βλημα τής κατοικίας σάν Ινα Αποκλειστικά έργατικό πρόβλημα-

166

Αΰτή τή φορά, ό Μύλμπεργκερ εχει πραγματικά δίκιο. Δέν ε ίχ α προσέξει τή σχετική παράγραφο, καί εί'ΐαι Αδικαιολόγητος, γ ια τί είναι μιά άπ’ τίς πιό χαρακτηριστικές τής τάσης πού υ ­ πά ρχει σ’ δλη του τήν Ικθεση. Π ρ αγματικά ό Μύλμπεργκερ λέει χω ρ ίς περιφράσεις: Καθώς τόσο συχνά μάς κάνουν τή γ ε λ ο ί α παρατήρηση δτι διεξάγουμε μιά τ α ξ ι κ ή πο­ λ ι τ ι κ ή , δτι αποβλέπουμε σέ μ ι ά - α ξ ική κ υ ρ ι α ρ χ ί α καί άλλα άνάλογα πράγμα­ τα, βεβαιώνουμε πρώτα - πρώτα καί ειδικά δτι τό πρόβλημα τής κατοικίας κάθε άλλο παρά άφορά απο­ κλειστικά τό προλεταριάτο. Έ ντελώ ς α ν τ ί θ ε τ α : ■ένδιαφέρει κ α τ ε ξ ο χ ή ν τίς λ ε γ ό μ ε­ ν ε ς μ ε σ α ί ε ς τ ά ξ ε ι ς , τούς τεχνίτες, τή μικρή άστική τάξη, δλους τους υπαλλήλους τοϋ γραφείου . . . Τό πρόβλημα τής κατοικίας είναι ά­ κριβώς τό πρόβλημα τών κοινωνικών μεταρρυθμίσεων, κι άποτελεΤ τόν καταλληλότερο τρόπο γιά νά φανερω­ θεί ή ά πό λ υ τ η κ α ί β α θ ι ά τ α υ τ ό ­ τητα τών σ υμ φ ε ρό ν τ ω ν τ οΰ π ρ ο ­ λ ε τ α ρ ι ά τ ο υ ά π ’ τή μι ά καί τ ώ ν με­ σαίων τάξεων δπως άποκαλ ο ΰν τ α ι άπ’ τήν άλλη. Λυτές οί μεσαίες τάξεις ύποφέρουν ές ίσου, κ ι ί σ ω ς καί π ε ρ ι σ σ ό ­ τ ε ρ ο - ά κ ό μ α , ά π ’ δ,τι τό προλεταριάτο άπ’ αύτό τό βαθύ πεδίκλωμα πού άποτελϊΐ ή μισθωτή κα­ το ικ ία .. . Λύτες οί μεσαίες τάξεις τοποθετούνται σή­ μερα μπροστά στό πρόβλημα νά γνωρίσουν άν . . . σέ συμμαχία μέ τό νεαρό, ρωμαλέο καί ένεργητικό κόμ­ μα τών έργαζομένων. θά βροϋν τή δύναμη νά έπέμβουν ενεργά στήν πορεία τοϋ κοινωνικού μετασχημα­ τισμού, ά π ’ τ ό ν όποιο θά ε ί ν α ι ot π ρ ώ τ ε ς π ο ύ θά έ π ω φ ε λ η θ ο ϋ ν . Ό φίλος Μύλμπεργκερ κάνει λοιπόν έδώ τίς άκόλουθες δια­ πιστώσεις: Ιον. «’Εμείς» δέ διεξάγουμε μιά «ταξική πολιτική» καί δέν Αποβλέπουμε σέ καμιά «ταξική κυριαρχία». Ωστόσο τό Γερμα­ νικό Σοσιαλ-Δημοκρατικό Ε ρ γ α τικ ό Κόμμα, άκριβώς γ ι α τ ί είναι ! ν α έ ρ γ α τ ι κ ό κόμμα, διεξάγει άναγκα-

167

στικά μιά «ταξική πολιτική», τήν πολιτική τής έργατικής τάξης. Ό π ω ς κάθε πολιτικό κόμμα προσπαθεί νά καταχτήσει τήν έξουσ£α στά πλαίσια τοϋ Κράτους, Ιτσι καί τό Γερμανικό Σοσιαλδη­ μοκρατικό Κόμμα άποβλέπει ύποχρεωτικά νά έγκαθιδρύσει τήν έξουσία τ ο υ , τήν κυριαρχία τής έργατικής τάξης, δηλαδή μ ιά «ταξική κυριαρχία*. Ά λ λω σ τε, κ ά θ ε κόμμα άληθινά προλεταριακό, άρχίζοντας άπό τούς Ά γ γ λ ο υ ς χαρτιστές, Εθεσε πά ντα σάν πρώτη προϋπόθεση τήν ταξική πολιτική, τήν όργάνωση τοΟ προλεταριάτου σ’ Ινα άνεξάρτητο πολιτικό κόμμα καί, σάν πρώ τη Επιδίωξη τής πάλης, τή δικτατορία τοΟ προλεταριάτου. Κ η­ ρύσσοντας αύτό τό πράγμα «γελοίο», ό Μύλμπεργκερ αύτοτοποθετεϊται Εξω α π’ τό προλεταριακό κίνημα καί στό Εσωτερικό τοϋ μικροαστικοϋ σοσιαλισμοΟ. 2ο. Τ ό πρόβλημα τής κατοικίας Εχει αύτό τό πλεονέχτημα δτι δέν είναι Ινα πρόβλη|ΐα αποκλειστικά έργατικό, μά πρόβλη­ μα πού «ένδιαφέρει έξαιρετικά τή μικρή άστική τάξη», «τίς καθ’ αύτό λεγό;ιενες μεσαίες τάξεις» πού ύποφέρουν «στόν ίδιο βαθμό, κ ι ίσως καί περισσότερο άκόμ«» ά π ’ τό προλεταριάτο. "Αν κάποι­ ος δηλώσει δτι ή μικροαστική τάξη υποφέρει, Ιστω καί άπό μιά μονάχα σχέση, «ισως περισσότερο ά π’ τό προλεταριάτο», άσφαλώς δέ θά μπορεΐ νά παραπονεθεΐ άν θά τόν κατατάξουν άνάμεσα στούς μικροαστούς σοσιαλιστές. Έ χ ε ι λοιπόν λόγο δ Μύλμπεργκερ νά παραπονιέται άν τόν κατατάσσουν άνάμεσα στούς μικροαστούς σοσιαλιστές; Μπορεΐ νά είναι δυσαρεστημένος δ -ay λέω: «Αύτά είναι τά δεινά, κοινά στήν έργατική τάξη καί σ’ δλλες τάξεις, π .χ . στή μικροαστική τάξη, πού γ ι’ αύτά ένδιαφέρεται κατά προτίμηση ό μικρό - αστικός σοσιαλισμός, καί στόν όποιο συμπεριλαμβάνεται καί ό ίδιος δ Προυντόν· Κ ι Ιτσι δέν ■είναι καθόλου τυχαίο άν ό Γερμανός |ΐας μαθητής τοϋ Προυντόν καταπιάνεται πρώ τ’ άπ’ δλα μέ τό πρόβλημα τής κατοικίας πού, δπως ήδη τό είδαμε, δέν Ενδιαφέρει μονάχα τήν έργατική τάξη αποκλείοντας δλες τίς άλλες τάξεις». 3ο. ’Ανάμεσα στά συμφέροντα τών «μεσαίων τάξεων κυρίως» καί έκεΐνα τοΰ προλεταριάτου ύπάρχει μια «απόλυτη καί βαθιά ταυτότητα», καί δέν είναι τό προλεταριάτο, μά κυρίως οί μεσαί­ ες τάξεις πού «ακριβώς θά είναι οί πρώτες ωφελημένες» α π ’ τήν κοινωνική μεταβολή πού ετοιμάζεται. Λοιπόν: οί έργαζόμενοι θά κάνουν τήν κοινωνική έπανάστα­ ση πού έτοιμάζεται «ακριβώς» πρός τό
168

-τα τών μικροαστών είναι βαθιά ταυτόσημα μ’ έκεϊνα τών έργατών, τό Αντίστροφο είναι έπίσης άληθινό. Ή μικροαστική λοιπόν 4ποψη είναι στόν ίδιο βαθμό δικαιολογημένη στό έργατικό κίνη­ μ α δπως κι έκείνη τών προλεταρίων. Κ αί ή βεβαίωση αύτής τής Ισότητας τών δικαιωμάτων είναι άκριβώς αύτό πού δνομάζουν μι­ κροαστικό σοσιαλισμό. Ό Μύλμπεργκερ είναι λοιπόν τελείως λογικός δταν, στή σελ. 2 5 τής έκδοσης σέ μπροσούρα, έξυμνεϊ τό «στρώμα τών τεχνιτών» σάν τόν «άληθινό μ ο χ λ ό τής κοινωνίας», «γιατί συνεννώνει μέσα του, ά π ’ τήν ίδια του τή φύση, αύτούς τούς τρεις συντελε­ στές: έργασία, κέρδος, ιδιοκτησία, καί πού, χάρη στήν ένωσή τους, ή Ικανότητα άνέλιξης ποΰ προσδίνουν στό άτομο δέ γνω ρίζει κανένα όριο». Κ αί είναι έπίσης άπόλυτα λογικός δταν κατηγορεί τή νεώτερη βιομηχανία δτι καταστρέφει αύτό τό φ η ώ ρ ιο νέων άνθρώπων κι δτι μετάτρεψε «μιά ρωμαλέα καί συνεχώς άνανεούμενη τάξη, σέ μιά άσυνείδητη μ ά ζ α ατόμων πού δέν ξέρουν πού νά στρέψουν τό άγωνιώδες βλέμμα τους». Ό μικροαστός είναι κ ατά συνέπεια ό τυπικός άνθρωπος τοΰ Μύλμπεργκερ καί ή χ ε ι­ ροτεχνία δ ύποδειγματικός γ ι ’ αύτόν τρόπος παραγω γής. Τόν συ­ κοφάντησα λοιπόν, δταν τόν κατάταξα άνάμεσα στούς μικροασ­ τούς σοσιαλιστές; Έ φ ’ δσον ό Μύλμπεργκερ αποκρούει κάθε εύθύνη σέ σχέ­ ση μέ τόν Προυντόν, θά ήταν περιττό νά συνεχίσουμε νά έξηγοΰμε πώ ς τά μεταρρυθμιστικά σχέδια τοΰ τελευταίου τείνουν νά με­ ταμορφώσουν δλα τά μέλη τής κοινωνίας σέ μικροαστούς καί σέ μικροϊδιοχτήτες χωρικούς. Στόν ίδιο βαθμό περιττό είναι ν’ άπασχοληθοϋμε λεπτομερειακά μέ τήν ύποστηριζόμενη δήθεν ταυ­ τότητα συμφερόντων άνάμεσα σέ μικροαστούς καί έργάτες. Τό ούσιαστικό ύπάρχει ήδη στό «Μανιφέστο τοΰ Κομμουνιστικού Κόμ­ ματος». Ά π ’ τήν έξέτασή μας λοιπόν προκύπτει δτι στό «μύθο τοΰ μικροαστού Προυντόν» προστίθεται ή πραγματικότητα τοΰ μικροστοΰ Μ ύλμπεργκερ.

II Φτάνουμε τιορα σ’ Ινα ούσιαστικό σημείο. Διατύπωσα τήν κατηγορία σέ βάρος τοΰ Μύλμπεργκερ δτι στά άρθρα του καί κατά τόν τρόπο τοΰ Π ρουντόν Ιβγαζε νόθα συμπεράσματα ά π ’ τΙς οικονομικές σχέσεις μέ τδ νά τις μεταφραάζει σέ νομική γλώσ­ σα. Σάν παράδειγμα ξεχώρισα τό άκόλουθο άπόσπασμα:

Μ ιά καί οίκοδομηθεϊ τό σπίτι αύτό Αντιπροσω­ πεύει έ ν α ν α ι ώ ν ι ο ν ο μ ι κ ό τ ί τ λ ο πάνω σ’ Ινα καθορισμένο τμήμα τής κοινωνικής έρ­ γασίας, άκόμα κι δταν ή πραγμ ατική άξία τοϋ σπι­ τιού έχει, άπό καιρό καί κατά τρόπο περισσότερο α­ πό ικανοποιητικό, πληρωθεί στόν ίδιοχτήτη μέ τή μορ­ φή ένοικίων- Μ’ αύτόν τόν τρόπο ένα σπίτι πού οίκοδομήθηκε έδώ καί, δς πούμε, 5 0 χρόνια, κάλυψε σ’ αύτή τήν περίοδο, μέ τά νοίκια του, δυό τρεις, πέντε, 'δέκα φορές, κλπ-, τό αρχικό κόστος. Τ ότε ό Μύλμπεργκερ παραπονιέται δτι: Αύτή ή ά π λ ή κ α ί α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι ­ κή δ ι απί σ τ ωσ η ένός γ ε γ ο ν ό τ ο ς άποτελεΐ εύκαιρία γ ια τόν Έ ν γ κ ε λ ς νά μέ κάνει νά 'καταλάβω δτι δφειλα νά έξηγήσω πώ ς τό σπίτι γίνε­ ται ένας «νομικός τίτλος», ζήτημα έντελώς ξένο σέ σχέση μέ τό καθήκον πού είχα διαγράψει στόν έαυτό μου. . . Τ ό νά π ε ρ ι γ ρ ά φ ε ι ς είναι ένα πράγμα, τό νά έξηγεΐ είναι ένα άλλο. ’ Αν πώ , έπειτα άπ’ τόν Προυντόν, δτι ή οικονομική ζωή πρέ­ πει νά διαποτιστεϊ άπό μιά Ι δ έ α δι κ α ί ο υ , περιγράφω μ’ αύτόν τόν τρόπο τή σύγχρονη κοινωνία σά μιά κοινωνία στήν όποία λείπει δχι κάθε ϊοέα δικαιοσύνης, μά ή ί δ έ α τοΰ δ ι κ α ί ο υ τής έ π α ν ά σ τ α σ η ς, ένα γεγονός μέ τό 5ποιο ό ίδιος ό Έ ν γ κ ε λ ς 0ά συμφωνήσει. ’ Ας παραμείνουμε έδώ γ ιά ν’ άρχίσουμε μέ τό σπίτι πού μιά φορά χτίστηκε. Ό τ α ν έχει νοικιαστεί, άποφέρει σ’ αύτόν πού τό έχτισε μιά έγγεια πρόσοδο, τά έξοδα επισκευών καί τόν τόκο τοΰ κεφαλαίου πού έπενδύθηκε, συμπεριλαμβανομένου τοΰ κέρ­ δους πού πραγματοποιήθηκε μέ τή ‘ΐορφή ένοικίων. Τ ά τελευ­ ταία, σύμφωνα μέ τίς περιστάσεις, μποροϋν ν’ άντιπροσωπεύουν δυό, τρεις, πέντε, δέκα φορές τό άρχικό κόστος. Αύτό, φίλε Μύλ­ μπεργκερ, είναι ή «άπλή καί άντικειμενική διαπίστωση» ένός γ ε ­ γονότος» πού είναι ο I κ ο ν ο μ ι κ ό, κι άν θέλουμε νά γνω ­ ρίσουμε για τί «συμβαίνει έτσι;», πρέπει σ’ αύτό τό πεδίο νά κα­ τευθύνουμε τίς έρευνές ·ιας. ’ Ας έξετάσουμε αύτό τό γεγονός, μέ τρόπο πού κι ένα παιδί άκόμα νά μή μπορεΐ νά γελαστεί. Είναι

170

γνωστό δτι κατά τήν πούληση ένός έμπορεύματος, δ κάτοχός του έγκαταλείπει τήν άξία χρήσης του καί τσεπώνει τήν άνταλλακτική του άξία. Ά ν οί άξίες χρήσης τών έμπορευμάτων διαφέρουν, αύτό συμβαίνει άνάμεσα στά άλλα, έπίσης, καί γ ια τί ή κατανά­ λωσή τους άπαιτεΐ διαφορετικές διάρκειες. "Ενα κομμάτι ψύχας ψωμιού έξαφανίζεται σέ μιά μέρα, ένα πανταλόνι θά φθαρεί σ’ Ινα χρόνο, Ινα σπίτι άς βάλουμε, σέ έκατό χρόνια. Μέ τά έμπο­ ρεύματα πού ή φθορά τους είναι βραβεία παρουσιάζεται ή δυνα­ τότητα νά πουλιέται ή άξία χρήσης τους τμη;ιατικά, κάθε φορά γ ιά μιά καθορισμένη περίοδο, μ’ άλλα λόγια νά ν ο ι κ ι ά ­ ζεται. Ή τμηματική πούληση δέν πραγματοποιεί κατά συνέ­ πεια τήν άνταλλακτική άξία παρά λίγο - λίγο. Ε π ε ιδ ή παραιτήθηκε άπ’ τήν άμεση είσπραξη τού κεφαλαίου πού κατέβαλε καί τοϋ κέρδους πού θ’ άποκόμιζε, δ πουλητής άποζημιώνεται μέ μ ια αύ­ ξηση τής τιμής, άπό Ινα τόκο πού τό ποσοστό του καθορίζεται ά π ’ τούς νόμους τής πολιτικής οικονομίας καί δχι αυθαίρετα. Στό διάστημα έκατό χρόνων, τό σπίτι έξεπλήρωσε τόν προορισμό του, Ιχ ε ι ερειπωθεί, Ιχ ει γίνει άκατοίκητο. Ά ν τότε άφαιρέσουμε άπ’ τό σύνολο τών ένοικίων πού είσπράχτηκαν: 1) τήν έγγεια πρόσοδο μέ τήν πιθανή αύξηση πού ύπέστη σ’ αύτή τήν περίοδο καί 2) τά τρέχοντα έξοδα γ ιά τις έπισκευές, θά βροΰμε τότε δτι τό ύπόλοιπο άποτελειται, κατά μέσο δρο: Ιο άπ’ τό πρω ταρχικό κε­ φάλαιο πού χρησιμοποιήθηκε γ ιά τήν οικοδόμηση τοϋ σπιτιού, 2ο άπ’ τό κέρδος πού άπόφερε, 3ο άπ’ τούς τόκους τού κεφαλαίου πού προοδευτικά αναλώθηκε κι ά π ’ τό κέρδος. Στό τέλος αύτής τής χρονικής περιόδου, είναι άλήθεια, ό ένοικιαστής δέν Ιχ ε ι σπίτι, δ­ μως ούτε ό ίδιοχτήτης έχει κάτι περισσότερο. Αύτός ό τελευταίος τό μόνο πού κατέχει είναι τό έδαφος — άν τού άνήκει — καί τά οικοδομικά ύλικά πού βρίσκονται έπί τόπου, πού δμως δέν άποτελοΰν π ιά ενα σπίτι. Κ ι άν, στό μεταξύ, τό σπίτι κάλυψε «πέντε ή δέκα φορές τό άρχικό κόστος», θά δούμε δτι αύτό όφείλεται αποκλειστικά σέ μιάν αύξηση τής Ιγ γ εια ς προσόδου, γ ε ­ γονός πού δέν είναι μυστικό γ ιά κανέναν σέ μέρη δπως τό Λον­ δίνο, δπου ό Ιδιοχτήτης γή ς καί έκεΐνος τοΰ σπιτιοϋ είναι συνηθέστατα δυό διαφορετικά πρόσωπα. Αύξήσεις ένοικίων "όσο τε­ ράστιες πραγματοποιούνται σέ πόλεις μέ γρήγορη άνάπτυξή, άλ­ λα δχι καί σ’ ενα άγροτικό χωριό δπου ή Ιγ γ εια πρόσοδος γ ιά τις τοποθετήσεις στίς οικοδομές παραμένει περίπου σταθερή. Στόν ίδιο βαθμό είναι αξιοσημείωτο δτι, άφοΰ άφαιρέσουμε τις αύξήσεις τής Ιγ γ εια ς προσόδου, τό νοίκι δέν άποφέρει έτήσια κατά μέσο δρο περισότερο άπό 7ο) ο τοΰ έπενδυμένου κεφαλαίου (συαριλαμβανομένου καί τοΰ κέρδους) μέ τό δποΐο πρέπει άκόίμχ νά.

171

ττληρωθοΰν τά έξοδα έπισκευών, κλπ. Μ’ Ινα λόγο, τό συμβόλαιο ένοικίασης είναι μιά έντελώς τρέχουσα έμπορική έπιχείρηση. Γ ιά τόν έργάτη, δέν Ιχ ε ι θεωρητικά οδτε πιότερο οδτε λιγότερο ένδιαφέρον α π ’ δποιαδήποτε άλλη — μ ’ έξαίρεση έκείνη κατά τήν δποία πρόκειται γ ιά τήν άγορά καί τήν πούληση τής έργατικής του δύναμης — ένώ πρακτικά έμφανίζεται σά μιά άπό τΙς χ ί­ λ ιες καί μιά μορφές τής άστικής λωποδυσίας, γ ιά τήν όποία μ ι­ λώ στή σελίδα 4 τής έκδοσης σέ μπροσούρα. Κ ι αύτές δμως ot λωποδυσίες, δπως τό άπόδειξα, ύπάγονται σέ οίκονομικούς νό­ μους. Στό συμβόλαιο ένοικίασης, 6 ίδιος δ Μ ύλμπεργκερ δέ βλέ­ π ε ι παρά καθαρή «αύθαιρεσία» (σελ. 19 τής έκδοσης σέ μπρο­ σούρα) . Κ ι δταν τοϋ Αποδείχνω τό Αντίθετο, παραπονιέται δτι τοΰ έξιστορώ «αποκλειστικά πράγ|ΐατα πού δυστυχώς τά ήξερε ή ­ δη». Μέ δλες ώστόσο τΙς οίκονομικές μελέτες πάνω στά νοίκια, δέν κατορθώνουμε νά μεταμορφώσουμε τήν κατάργηση τοϋ ένοι­ κίου σέ «μιά ά π’ τίή γόνιμες καί τΙς πιό μεγαλειώδεις έπιχειρήσεις που γεννοβόλησε ή έπαναστατική Ιδέα». Γιά νά όδηγήσουμε σ’ έπιτυχία αύτή τή μεταμόρφωση, μας χρειάζεται νά μετα­ φέρουμε Ινα Απλό γεγονός τής Αντικειμενικής οικονομίας στό νομικό έπίπεδο, πού ήδη είναι περισσότερο ιδεολογικό. «Τό σπί­ τι Αποτελεΐ Ινα αιώνιο νομικό τίτλο» πάνω σ’ ενα νοίκι. «Καί μ’ αύτό τόν τρόπο» ή άξία τοϋ σπιτιοϋ μπορεΐ, μέ τή μορφή τών έ­ νοικίων, νά πληρωθεί δυό, τρεις, πέντε, δέκα φορές. Γ ιά νά μά­ θουμε «πώς συμβαίνει αύτό», ό «νομικός τίτλος» δέ μας έπιτρέπ ε ι νά προχωρήσουμε οδτε κατά Ινα 6ή]ΐα. Γ ι’ αύτό είπα πώ ς μονάχα Αναζητώντας τό πώς τό σπίτι γίνεται Ινας νομικός τίτλος 6ά μπορούσε ό Μ ύλμπεργκερ νά μάθει π ώ ς συμβαίνει «νά είναι Ιτσι». Τό μαθαίνουμε δταν έξετάσουμε, δπως τό Ικανα, τήν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή φύση τοΰ νοικιοϋ, Αντί νά εξοργιζόμαστε γ ιά τό νομικό δρο μέ τόν όποιο ή κυρίαρχη τάξ,η τό έπικυρώνει. ’Εκείνος πού προτείνει οικονομικά μέτρα γ ιά νά καταργήσει τό νοίκι όφείλει, ύποτίθεται, νά ξέρει γ ι’ αύτό τό ζήτημα κάτι π ε ­ ρισσότερο άπ’ τόν όρισμό σύμφωνα μέ τόν όποιο τό νοίκι «αντι­ προσωπεύει τό φόρο πού -λερώ νεται Απ’ τόν ενοικιαστή στό αιώ ­ νιο δικαίωμα τοΰ κεφαλαίου». Π άνω σ’ αύτό δ Μύλμπεργκερ μοΰ άπαντά: «Νά περιγράφεις «ίναι ενα πράγμα, νά έξηγεΐς είναι Ινα Αλλο». Έ τ σ ι, μετατρέψαμε τό σπίτι, μ’ δλο πού κάθε άλλο παρά είναι αιώνιο, σ’ Ιναν τίτλο ένοικίασης, νομικό καί αΙώνιο. Βρί­ σκουμε — λίγο ένδιαφέρει ό λόγος γ ιά τόν όποιο «συμβαίνει αύ-

172

τό» — - ώ ς χάρη σ’ αύτόν τόν τίτλο τό σπίτι άποφέρει πολλές, φορές τήν άξία του μέ τή μορφή ένοικίων. Μέ τή |ΐετατόπιση στό νομικό πεδίο, απομακρυνθήκαμε ευτυχώς άρκετά ά π ’ τό Αντίστοι­ χο οικονομικό, γ ια νά μή βλέπουμε π ιά παρά μονάχα τό φαινό­ μενο, πού σύμφωνα μ’ αύτό ενα σπίτι μπορεΐ, σέ άκαθάριστα νοί­ κια νά πληρωθεί, λίγο - λίγο, άρκετές φορές τήν άξία του. Κ αί καθώς σκεπτόμαστε καί μιλάμε σά νομικοί, έφαρμόζουμε σ’ αύ­ τό τό φαινόμενο τό μέτρο τοΰ δικαίου, τής δικαιοσύνης, καί βρί­ σκουμε δτι είναι ά δ ι κ ο , δτι δεν άνταποκρίνεται στήν «ίδέα γ ιά τό δίκαιο τής επανάστασης» (τί μπορεΐ νά έννοεΐ μ’ αύτό;) καί, κατά συνέπεια, ό νομικός τίτλος είναι χω ρίς άξία. Βρίσκου­ με άκόμα δτι τό ίδιο ισχύει γ ιά τό κεφάλαιο πού άποφέρει τόκο καί γ ιά τό έκμισθωμένο γεωργικό έδαφος, καί διαθέτουμε τώρα ενα πρόσχημα γ ιά νά θέσουμε κατά μέρος αύτές τις κατηγορίες τής Ιδιοκτησίας καί γ ιά νά έφαρμόσουμε σέ βάρος τους ενα κα­ θεστώς έκτακτης μεταχείρισης. Αύτό συνίσταται στό νά ζητήσου­ με: Ιο ν’ άφαιρεθεΐ άπ’ τόν ίδιοχτήτη τό δικαίωμα νά ξενοικιά­ ζει κι έκεΐνο τού νά διεκδικεΐ τήν άπόδοση ξανά σ’ αύτόν τής ιδιοκτησίας του" 2ο ν’ άφεθεΐ δωρεάν στόν ένοικιαστή, στό δα­ νειστή ή στόν ένοικιαστή άγρότη ή κάρπωση αύτοΰ πού τοϋ έχει μεταβιβαστεί καί πού δέν τοΰ ανήκει’ 3ο ό ίδιοχτήτης νά έξοφληθεΐ μακροπρόθεσμα καί χωρίς τόκο. Μ’ αύτό τόν τρόπο έςαντλοΰνται σ’ αύτό τό κεφάλαιο οί «άρχές» τοΰ Προυντόν· Κ ι αύτοΰ βρί­ σκεται ή «κοινωνική του έκκαθάριση». Π αρεμπιπτόντως, άς λ εχτεϊ: είναι φανερό δτι δλο αύτό τό σχέδιο τών μεταρρυθμίσεων είναι έπωφελές σχεδόν άποκλεΐστικά γ ιά τούς μικροαστούς καί τούς μικρούς άγρότες, πού τούς σ τ α ­ θ ε ρ ο π ο ι ε ί στήν κοινωνική τους τοποθέτηση. Ό «μικρο­ αστός Προυντόν», αύτός ό μύθος κατά τόν Μ ύλμπεργκερ, άποχτά μιάν ιστορική ύπαρξη έντελώς χειροπιαστή. "Αν πώ, μετά τόν Προυντόν, δτι ή οίκονομική ζω ή πρέπει νά διαποτίζεται άπό μιά Ι δ έ α δι­ κ α ί ο υ, π ε ρ ι γ ρ ά φ ω έτσι τή σύγχρονη κοινωνία σά μιά κοινωνία στήν όποία λείπει δχι κάθε ίδέα δικαιοσύνης, μ ά ή ί δ έ α τ ο ΰ δ ι κ α ί ο υ τ ή ς ε π α ν ά σ τ α σ η ς , Ινα γεγονός μέ τό· βποΐο ό Ιδιος ό Έ ν γ κ ε λ ς θά συμφωνήσει. Δυστυχώς δέν μπορώ νά κάνω αύτή τή χάρη στόν Μύλμπερ­ γκερ . Ζ ητά ή κοινωνία ν ά Ι χ ε ι διαποτιστεΐ άπό μιά Ι­ δέα δικαιοσύνης κι αύτό τό άποκαλεί μιά περιγραφή. Ά ν Ιν »

173

δικαστήριο μ’ έξαναγκάσει μ ’ Ινα δικαστικό κλητήρα να πληρώ­ σω Ινα χρέος, δέν κάνει τίποτ’ άλλο, σύμφωνα μέ τόν Μύλμπεργκερ , παρά νά μέ π ε ρ ι γ ρ ά φ ε ι σάν Ιναν άνθρωπο πού δέν πληρώνει τά χρέη του! Π εριγραφή είναι Ινα πράγμα, άπαί­ τηση είναι Ινα άλλο. Κ ι άκριβώς σ’ αύτό συνίσταται ή ουσιώδης διαφορά άνάμεσα στόν Προυντόν καί τόν γερμανικό έπιστημονικό σοσιαλισμέ. Περιγράφουμε, — καί κάθε άληθινή περιγρφή είναι, ένάντια σ’ δσα λέει ό κ. Μ ίλμπεργκερ, μιά έξήγηση — τΙς οίκονομικές σχέσεις τέτοιες πού είναι, τόν τρόπο μέ τόν ό­ ποιο ανελίσσονται, καί προβάλλουμε τήν αύστηρά οικονομική άπόδειξη δτι ή άνάπτυξή τους είναι σύγχρονα ή άνάπτυξη τών στοι­ χείω ν μιας κοινωνικής έπανάστασης: ά π ’ τή μιά μεριά ή Ανά­ πτυξη μιας τάξης, τοΰ προλεταριάτου, πού ή κατάστασή του ώθεϊ άναγκαστικά πρός τήν κοινωνική έπανάσταση, κι άπ’ τήν άλ­ λη μεριά τών παραγω γικών δυνάμεων πού, γ ια τί τό πλαίσιο τής κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας πού τίς περιβάλλει Ιχε ι γίνει πολύ στενό, όφείλουν άναγκαστκά νά τό διαρρήξουν, καί πού, σύγ­ χρονα, προσφέρουν τά μέσα γ ιά νά καταργηθοΰν μιά γ ιά πάντα •οί ταξικές διαφορές, πρός τό συμφέρον τής Ιδιας τής κοινωνικής προόδου. Ό Προυντόν, άντίθετα, άπαιτεί άπ’ τή σύγχρονη κοι­ νωνία νά μεταμορφωθεί δχι σύμφωνα μέ τούς νό;ιους τής Ιδιας τής οικονομικής άνάπτυξης, μά σύμφωνα μέ τις διαγραφές τής δικαιοσύνης (ή «ίδέα τοΰ δικαίου» δέν προέρχεται άπ’ αύτόν, μά ά π ’ τόν Μ ύλμπεργκερ). Έ κ ε ΐ δπου έμεΐς προσκομίζουμε άποδείξεις, ό Προυντόν κ ά ν ε ι κ ή ρ υ γ μ α καί όδύρεται, καί μαζί του ό Μ ύλμπεργκερ. Τ ό τί άκριβώς είναι «ή Ιδέα τοΰ δικαίου τής έπανάστασης» παραμένει γ ιά μένα Ινα αίνιγμα. Ό Προυντόν είναι άλήθεια, μετατρέπει «τήν έπανάσταση» σ’ Ινα είδος θεότητας πού ένσαρκώνει καί δλοκληρώνει τή «δικαιοσύνη» του, ταυτόχρονα δμως διαπράττει τό περίεργο σφάλμα νά συγχέει τήν άστική έπανάσταση τοΰ 1789 - 1794 μέ τή μέλλουσα προλεταριακή έπανάσταση. Αύ­ τ ή τή σύγχιση τήν ξαναβρίσκουμε σχεδόν σ’ δλα του τά Ιργα, κυρίως ά π’ τά 1848 κι έδώ. Σάν παράδειγμα θ’ άναφέρω μονάχα τήν «Γενική ίδέα τής έπανάστασης» (Ικδοση τοΰ 1868, σελ. 39 4 0 ) . 'Ωστόσο, έφόσον δ Μύλμπεργκερ άρνεΐται νά πάρει μιάν δποιαδήποτε ύπεύθυνη θέση δταν πρόκειται γ ιά τόν Προυντόν, τό γεγονός αύτό μοΰ άπαγορεύει νά έξηγήσω ξεκινώντας άπ’ αύτόν τήν «Ιδέα γ ιά τή δικαιοσύνη τής έπανάστασης» καί παραμένω σ’ Ινα όλοκληρωτικό σκοτάδι. Ό Μ ύλμπεργκερ συνεχίζει:

174

Μά οδτε δ Προυντδν ούτε έγώ 6 ίδιος δέν Απευ­ θυνόμαστε σέ μιάν «αΙώνια δικαιοσύνη» γ ιά νά έ ξ ηγ ή σ ο υ μ ε τΙς αδικίες πού ύπάρχουν, ή, δπως δ Έ ν γκελς μοΰ τδ προσάπτει, γ ιά ν’ Αναμένουμε Απ’ αύ­ τ ή τήν πρόσκληση τήν Ιπανόρθωσή τους. Ό Μύλμπεργκερ βασίζεται Ασφαλώς στδ γεγονδς δτι δ «Προυντδν είναι μπορούμε νά πούμε άγνωστος στή Γερμανία». Σ ’ δλα του τά γραπτά δ Προυντδν μετρά δλες τΙς κοινωνικές, νο­ μικές, πολιτικές, θρησκευτικές Αρχές μέ τή λυδία λίθο τής «δι­ καιοσύνης» καί τις προσαρμόζει ή τίς Απορρίπτει Ανάλογα μέ τδ ■άν συμπίπτουν ή δχι μ’ αύτδ πού τδ Αποκαλεΐ λυδία λίθο τής δι­ καιοσύνης. ΣτΙς «Οικονομικές ’Αντιθέσεις» αύτή ή δικαιοσύνη Αποκαλεΐται έπίσης α ι ώ ν ι α δ ι κ α ι ο σ ύ ν η . Ά ρ γό τερ α ή αιωνιότητα πέρασε στήν Αφάνεια, παραμένει δμως στήν πρφαγματικότητα. Στδ Ιργο π .χ . «Σχετικά μέ τή δι­ καιοσύνη στήν έπανάσταση καί στήν Εκκλησία» (Ικδοση 1 8 5 8 ), τδ Ακόλουθο Απόσπασμα είναι τδ κέντρο πού πΑνω του στηρίζε­ τ α ι δλη ή διδαχή σέ τρεις τόμους (τόμος 1, σελ. 42) : Π οιά είναι ή βασική Αρχή, ή όργανική, ή ρυθμι­ στική, ή κυρίαρχη Αρχή, στήν δποία ύποτασσόμενες δλες ot άλλες, κυβερνά, προστατεύει, συνθλίβει, διορ­ θώνει, στήν ΑνΑγκη Ακόμα καταπνίγει τά στασιαστι­ κά στοιχεία; Μ ήπως είναι ή θρησκεία, τδ ιδεώδες, τδ σ υ μ φ έ ρ ο ν ; . . . Αύτή ή Αρχή είναι κα­ τά τή γνώμη μου ή δ ι κ α ι ο σ ύ ν η . — Τί ■είναι ή δικαιοσύνη; Τ δ ί δ ι ο τδ Α π ό σ τ α ­ γ μ α τής Α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς . — Τ ί Αν­ τιπροσώπευσε Απ’ τήν Αρχή τοΰ Κόσμου;, Τίποτα. — Τ ί θά Ιπρεπε νά είναι; Τ δ πάν. Τ ί είναι λοιπδν μ ιά δικαιοσύνη πού είναι τδ ίδιο τδ Απόσταγ|ΐα τής Ανθρωπότητας, Αν δέν είναι ή α ϊ ώ ν ι α δικαιο­ σύνη. Μ ιά δικαιοσύνη, πού είναι ή βασική, ή δργανική, ή ρυθμι­ στική, ή κυρίαρχη Αρχή τών κοινωνιών, πού παρ’ δλα αύτά δέν Αντιπροσώπευσε ώς τά σήμερα τίποτα, μά πού πρέπει νά είναι τδ πάν, τί άλλο μπορεΐ νά είναι, άν δέν είναι ή λυδία λίθος πού μ ’ αύτή θά πρέπει νά μετριόνται δλα τά Ανθρώπινα πρΑγματα, άν δέν είναι δ παράγοντας στδν δποΤο θά πρέπει νά προσφεύγου­ με σ’ δλες τΙς συγκρούσεις σά στδν ύπέρτατο διαιτητή; ’Ισχυρί­ στηκα ποτέ άλλο τίποτα Απ’ αύτό: δ Προυντδν κρύβει τήν άγνοιά

175

του καί τήν οικονομολογική του άδυνα|ΐία δταν κρίνει δλες τίς οικονομικές σχέσεις δ χ ι σύμφωνα |ΐέ τούς νόμους τής οικονομίας, μά σύμφωνα μέ τόν άν συμπίπτουν ή δχι μέ τήν ιδέα πού έχει σχηματίσει σχετικά μέ τήν αιώνια δικαιοσύνη; Καί σέ τί δ Μύλ­ μπεργκερ διακρίνεται άπ’ τόν Προυντόν, δταν ζητά δπως «δλες ot μεταμορφώσεις στή νεώτερη κ ο ινω ν ία .. . είναι διαποτισμένες άπό μιά Ι δ έ α δ ι κ α ί ο υ , δηλαδή νά πρχγματοποιοΟνται παντοϋ σώμφωνα μέ τΙς α ύ σ τ η ρ έ ς · α π α ι τ ή σ ε ι ς τής δ ι κ αι ο σ ύ ν ης » ; Δέν ξέρω νά διαβάζω ; ή μήπως ό Μύλμπεργκερ δέν ξέρει νά γ ρ ά φ ε ι; Κ αί δ Μ ύλμπεργκερ συνεχίζει: Ό Προυντόν ξέρει έξίσου καλά μέ τόν Μάρξ καί μέ τόν “Ενγκελς δτι ot οίκονομικές καί δχι ot νο­ μικές σχέσεις άποτελοϋν τόν άληθινό κινητήρα τής Αν­ θρώπινης κοινωνίας. Ξέρει δτι ot Ιδέες πού §νας λα­ ός σχη ματίζει γ ιά τή δικαιοσύνη δέν είναι παρά ή Ικφραση, ή εΙκόνα, τό προϊόν τών οίκονομικών σχέ­ σεων, άκριβέστερα τών παραγω γικών σχέσεων . . . Ή δικαιοσύνη μέ μιά λέξη, είναι, γ ιά τόν Προυντόν, ένα οικονομικό προϊόν, πού Ιγιν ε ιστορικό. Ά ν δ Προυντόν τά ξέρει δλα αύτά (δέ θά έπιμένω στή σκοτεινή όρολογία τοϋ Μ ύλμπεργκερ θ’ άρκεστώ στήν καλή του θ έληση), άν δ Προυντόν τά ξέρει δλ’ αύτά «τόσο καλά δσο δ Μάρξ καί δ Έ ν γκελ ς» , πώ ς μπορούμε νά συνεχίσουμε νά τσα­ κωνόμαστε; "Ομως, άκριβώς αύτό πού ξέρει ό Προυντόν είναι λίγο διαφορετικό. Ot οίκονομικές σχέσεις μιάς δοσμένης κοινω­ νίας έμφανίζονται κατά πρώτο λόγο μέ τή μορφή τοϋ σ υ μ φ έ ­ ρ ο ν τ ο ς . Ό Π ρουντόν λοιπόν μάς λέει μέ ξεκάθαρο τρόπο στό άπόαπασ|ΐα τοϋ κυρίου έργου του πού προαναφέραμε δτι ή «βασική άρ χή , ή ρυθμιστική, ή δργανική, ή κυρίαρχη τών κοινωνιών, στήν όποία ύποτάσσονται δλες οί άλλες», δέν είναι τ ό σ υ μ ­ φέρον, μά ή δικαοσύνη. Κ ι αύτό έπαναλαμβάνει σ* δλα του τ ά γρ απτά σ’ δλα του τά σημαντικά του άποσπάσματα. Π ρ άγμ α πού ώστόσο δέν έμποδίζει τόν Μ ύλμπεργκερ νά συνεχίσει λέγον­ τας; ' . . . δτι ή ίδέα τής οικονομικής δικαιοσύνης, Ε­ τσι δπως δ Προυντόν τήν άνέπτυξε κατά τόν πιό έμβριθή τρόπο στό ίρ γο του « Ό πόλεμος καί ή ειρή­ νη», συμπίπτει όλοκληρωτικά μέ τις βασικές ιδέες τού

176 ’

Λασάλ, πού τόσο καλά άναπτύσσονται στόν πρόλογό του στό Ιργο του «Σύστημα τών άποκτηθέντων δικαιω­ μάτων». Α νάμεσα στά πολυάριθμα έργα, πού έγραψε δ Προυντόν καί πού παραμείνανε σχολικά, τό «Πόλεμος καί εΙρήνη» είναι ίσως τό πιό σχολικό ά π’ δλα. Δέν μπορούσα ωστόσο νά περιμένω δτι θά προβαλόταν σάν άπόδειξη τής δήθεν κατανόησης άπ’ αύτόν τής γερμανικής Ολιστικής αντίληψης τής ιστορίας, καί δτι έξηγεΐ δ­ λα τά γεγονότα καί τίς Ιστορικές άντιλήψεις — τήν πολιτική, τή φιλοσοφία, τή θρησκεία — άπό τίς ύλικές, τίς οίκονομικές συνθήκες ζωής τής κάθε ιστορικής περιόδου. Στό βιβλίο αύτό είναι τόσο λίγο ύλιστής, πού δέν μπορεΐ νά φτάσει στό τέρμα τοΰ οίκοοομήματός του γ ιά τόν πόλεμο χωρίς ν’ άπευθυνθεΐ στό Δ η μ ι ο υ ρ γ ό γ ιά βοήθεια. "Αλλωστε δ Δημιουργός πού διάλεξε γ ιά μας αύ­ τό τόν τρόπο τής ζω ής, έχει τούς λόγους του (τόμος 2ος, σελ. 100 τής έκδοσης τοΰ 1 8 6 9 ). Τ ό γεγονός δτι πιστεύει στήν ιστορική ύπαρξη τής χρυσής έποχής είναι άποκαλυπτικό γ ιά τή γνώση τής Ιστορίας στήν όποία στηρίζεται: Στήν αρχή, δταν ή ανθρωπότητα ήταν άκόμα άραιοκατοικημένη πάνω στή γ ή , ή φύση φρόντιζε χ ω ­ ρίς κόπο γ ιά τίς άνάγκες της. ΤΗ ταν ή χρυσή έποχ ή τής άφθονίας καί τής ειρήνης (στό ίδιο έργο σελ.

102). Ή άποψή του γ ιά τήν οικονομία άνήκει στόν πιό χονδροει­ δή μαλθουσιανισμό: ' ’ Αν ή παραγω γή διπλασιαστεί, σέ λίγο τό ίδιο θά συμβεΐ καί μέ τόν πληθυσμό (σελ. 1 0 5 ). Σέ τί λοιπόν συνίσταται δ ύλισμός αύτοϋ τοϋ έργου; Σ ’ αυ­ τή τή βεβαίωση δτι ή αιτία τοΰ πολέμου είναι καί τώρα δπως πάντα «ή μεγάλη φτώχεια» (π .χ. σελ. 1 4 3 ). Ό θείος Μ πρέσιγκ ήταν ένας ύλιστής στόν ίδιο βαθμό πετυχημένος, δταν, στήν δμιλία του τοΰ 1848, πρόφερε ήρεμα αύτές τίς δυνατές κουβέντες: «Ή αίτία τής μεγάλης άθλιότητας είναι ή μεγάλη φτώχεια».

Τό «Σύστημα τών δικαιοιμάτων πού άποχτήθηκαν» τοΰ Λασάλ παραμένει αιχμάλωτο τή ; μεγάλης καί διπλής αυταπάτης τοΰ νομικού καί τοΰ παλαιοΰ χεγκελιανοΰ. Δηλώνει ειδικά (α. V I I ) , δτι, «στήν οικονομία» έπίση;, «ή Ιδέα τοΰ άποχτηθέντος δικαιώματος είναι ή κινήτρια πη γή κάθε μελλοντική; ανάπτυξη;» θέλει να δείξει τό δίκαιο σάν Ιναν έλλογο οργανισμό, ποΰ άναπτύσσεται ξεκινώντα; ά π ’ τ ό ν έ αυ τ ό τ ο υ » (δηλαδή, χ ω ­ ρίς νά ξεκινά άπό προκαταρκτικούς οικονομικούς δρους) (σελ. I X ) . Γ ι’ αύτόν τό ζήτημα είναι νά κάνει τό δίκαιο νά πηγάσει δ χ ι άπ’ τις οίκονομικέ; σχέσεις μά ά π ’ τήν «ίδια τήν άντίληψη τή ς θέλησης, τή ; όποία; ή φιλοσοφία τοΰ δικαίου δέν είναι π α ­ ρά ή ανάπτυξη καί ή παράσταση» (σελ. X ) . Τ ί Ιχ ε ι λοιπόν νά μ ά; προσφέρει αύτό τό βιβλίο; Ή μόνη διαφορά άνάμεσα στόν Προυντόν καί τόν Λασάλ είναι δτι αύτός δ τελευταίος είναι Iνας άληθινός νομικός καί χεγκελιανός, ένώ ό Προυντόν, στή νο­ μολογία καί στή φιλοσοφία, δπο»; καί σέ κάθε άλλο πεδίο, είναι Ινας έρασιτέχνης. Δέν άγνοώ δτι ό ΙΙρουντόν, γ ιά τόν όποιο είναι γνωστό δτι συνεχώς αύτοαντιφάσκει, κάνει πότε - πότε καί κάποια σκέψη πού δημιουργεί τήν έντύπωση δτι έξηγεΐ τΙς Ιδέες ξεκινώντας ά π ’ τά γεγονότα. Παρόμιοι συλλογισμοί δέν έχουν ώστόσο τήν παραμι­ κρή σημασία. Παίρνοντας ύπ’ δψη ^ιας τή μόνιμη κατεύθυνση τής σκέψης του, καί δταν, ξεφυτρώνουν άκόμα, είναι ξεχωριστά συγκεχυ|ΐένοι καί παράλογοι. Σ ’ Ινα πολύ πρωτόγονο στάδιο τής κοινωνικής άνέλιξης, γ ί­ νεται αισθητή ή άνάγκη νά συγκεντρωθούν κάτω άπό Ινα γ ε νι­ κό κανόνα οί πράξεις, — πού καθημερινά άνανεώνονται, — τής πα ραγω γή ς, τής διανομής καί τής άνταλλαγής τών προϊόντων, καί νά άσκεϊται μιά έπίβλεψη πρός τήν κατεύθυνση ό καθένας νά ύποτάσσεται στούς κοινούς δρους τής πα ραγω γή ς καί τής άνταλ­ λαγή ς. Αύτός δ κανόνας πού στήν άρχή είναι συνήθεια, γίνεται σέ λόγο ν ό μ ο ς . Μαζύ του ξεφυτρώνουν άναγκαστικά όργανισμοί πού ϊχουν γΓ άποστολή τους τή διατήρησή του: οί δη­ μόσιες ύπηρεσίες, τό Κράτος. Κ ατά τήν κατοπινή άνέλιξη τής κοινωνίας, ό νόμος άναπτύσσεται σέ μιά περισσότερο ή λιγότερο έκτεταμένη νομοθεσία. Κ ι δσο γίνεται περισσότερο πολύπλοκη, τό­ σο ή δρολογία. της Απομακρύνεται άπό έκείνη πού έκφράζει τΙς τρέχουσες οικονομικές συνθήκες τής κοινωνίας. Τότε αύτή ή νο­ μοθεσία έμφανίζεται σάν Ινα άνεξάρτητο στοιχείο πού στηρΐ* ζει τή δικαίωσή του στήν Γδια του τήν δπαρξη καί βασίζει τή μελλοντική του άνέλιξη, δχι στίς οίκονομικές συνθήκες, μά στούς ίδιους τούς δικούς του έσώτερους λόγους ή, άν θέλετε,

178

πτήν «Εννοια τής θέλησης». Οί άνθρωποι ξεχνάνε δτι τό δίκαιό τους Ιχ ε ι γ ιά π η γή του τις συνθήκες τής οίκονομικής τους ζω ής, δπως Ιχουν ξεχάσει δτι κατάγονται άπ’ τόν κόσμο τών ζώων. Μέ τήν άνάπτυξη τής νομοθεσίας σ’ Ενα πολύ­ πλοκο καί Εκτεταμένο σύνολο Εμφανίζεται ή άνάγκη ένός κατα­ μερισμοί) τής κοινωνικής έργασίας. Σχημ ατίζετα ι μιά κάστα Εξ Ιπα γγέλματο ς δικαστών, καί μαζί μ ’ αυτούς γεννιέται ή Επιστήμη τοΰ δικαίου. Ή τελευταία, άνελισσόμενη, συγκρίνει τά νομι­ κ ά συστήματα τών διαφόρων λαών καί τών διαφόρων Εποχών, •καί τά θεωρεί δχι σάν τήν εΙκόνα τών οίκονομικών σχέσεων τής άντιστοίχου περιόδου, μά σά συστήματα ποΰ βρίσκουν στόν Ιδιο τόν έαυτό τους τή δικαίωση τής ύπαρξής τους. Ή σύγκριση δ;μως προϋποθέτει ένα κοινό στοιχείο: οί νομικοί τό βρίσκουν αύ­ τό δημιουργώντας ένα φ υ σ ι κ ό δ ί κ α ι ο μέ δ,τι είναι περισσότερο ή λιγότερο κοινό σ’ δλα αύτά τά συστήματα. Κ αί τό μέτρο στό όποιο πρέπει κανένας ν’ άναφέρεται γ ιά νά γνω ­ ρ ίζε ι τί άνήκει ή δέν άνήκει στό φυσικό δίκαιο είναι άκριβώς ή π ιό άφηρημένη Εκφραση τοΰ ίδιου τοΰ δικαίου, δηλαδή ή 5 ι-κ α ι ο σ ύ ν η· Κ ι άπ’ αύτή τή στιγμή, ή άνέλιξη τοΰ δικαίου γ ιά τούς νομικούς καί γ ιά κείνους πού πιστεύουν στά λόγια τους ?έν είναι παρά ή προσπάθεια πού τείνει νά πλησιάσει δλο καί περισσότερο τόν άνθρώπινο δρο, στή νο·ιική του Εκφραση, νά τόν πλησιάσει στό ιδανικό τής δικαιοσύνης, στήν α ι ώ ν ι α δι­ καιοσύνη · Κ αί αύτή ή δικαιοσύνη είναι πάντα ή Εκφραση στό Ι­ δεολογικό καί μεταφυσικό πεδίο τών οίκονομικών συνθηκών πού ΰπάρχουν, άλλοτε σύμφωνα |ΐέ τή συντηρητική τους δψη, κι &\· "λοτε σύμφωνα μέ τήν Επαναστατική τους Εμφάνιση. Ή δικαιοσύ­ νη τών Ε λ λήνω ν καί τών Ρωμαίων θεωροΰσε δίκαιη τή δουλεία. "Ή δικαιοσύνη τών άστών τοΰ 1789 άπαιτοΰσε τήν κατάργηση τής φεουδαρχίας γ ια τί τή θεωροΰσε άδικη. Γ ιά τούς Πρώσους ευπατρίδες, ή όργάνωση τών διαμερισμάτων, δσοδήποτε κακή κι 3 ν είναι, δέν άποτελεί παραβίαση τής αιώνιας δικαιοσύνης30. Ή Ιννοια τής αίώνιας δικαιοσύνης ποικίλει Ετσι δχι μονάχα άνάλογ α μέ τήν έποχή καί τόν τόπο, μά άνάλογα καί μέ τά Ιδια τά πρόσωπα. Ό π ω ς πολύ όρθά παρατηρεί ό Μ ύλμπεργκερ, άποτελεί ^ιέρος τών πραγμάτων πού «δ καθένας τά άντιλαμβάνεται διαφο­ ρετικά». Στήν καθημερινή ζω ή, παίρνοντας ύπόψη μας τήν άπλότη τα τών σχέσεων πάνω στίς δποϊες πρέπει νά Εκφέρουμε μ ιά ■κρίση, Εκφράσεις δπως δίκαιο, δικαιοσύνη, αίσθημα τοΟ δικαίου, άκόμα κι δταν άφορσΰν κοινωνικά γεγονότα, γίνονται άποδεκτές χ ω ρ ίς παρεξήγηση, ένώ στήν έπιστημονική μελέτη τών οίκονομι* ώ ν σχέσεων προκαλοΰν, δπως είδαμε ήδη, τήν Ιδια άθεράπεοτη

179

σύγχυση μ’ έκείνη, π .χ . πού θά προκαλούσαμε σήμερα στή χ η ­ μεία, άν θά θέλαμε νά διατηρήσουμε τήν δρολογία τής φλογιστικής θεωρίας. Κ αί είναι σοβαρότερη, άκόμα ή σύγχυση δταν πιστεύ­ ουμε, δπως συμβαίνει μέ τδν Προυντόν, σ’ αύτδ τδ κοινωνικδ φλογιστό, «τή δικαιοσύνη», ή δταν βεβαιώνουμε, δπως δ Μ ύλμπεργκερ, δτι φλογιστδν καί δξυγόνο είναι στδν ίδιο βαθμδ ύπαρκτά*.

III

Ό Μύλμπεργκερ παραπονιέται, άκόμα, δτι χαρακτηρίζω σάν· άντιδραστική Ιερεμιάδα τήν «βαρύγδουπη» διατριβή του δπου λέει. δτι: . . . δέν ύπάρχει γ ιά δλο τδν τόσο όμνημένο πο­ λιτισμό τοϋ αιώνα μας μεγαλύτερος σαρκασμός άπ’ τδ 'γεγονός δτι, στίς μεγάλες πόλεις, τά 90% τοϋ πληθυσ|ΐοΰ, κι άκόμα περισσότερο, δέν Ιχουν ενα μέρος πού ν ά μποροϋν νά τδ θεωροϋν σάν τδ δικό τους διαμέ­ ρισμα. Π ραγματικά. Ά ν δ Μύλμπεργκερ είχε περιοριστεί, δπως τδ· ισχυρίζεται, νά περιγράφει «τή βδελυγμία του γ ιά τούς καιρούς πού περνάμε», δέ θά είχα άσφαλώς κακολογήσει «οδτε τδν ίδιο, οΰτε τις μέτριες δμιλίες του». Ε κ είν ο δμως πού κάνει είναι έντε­ λώς διαφορετικό. Π εριγράφ ει αύτή τή «βδελυγμία» σάν Ινα ά ­ π ο τ έ λ ε σ μ α πού πη γά ζει άπ’ τδ δτι οί έργάτες « δ έ ν* Πρίν τήν ανακάλυψη τοΟ όξυγόνου, ot χημικοί έξηγοΟσαν τήν καύση, τδ ν σωμάτων στήν ά'|ΐόσφαιρα Οποθέτοντας τήν δπαρξή μιάς Ιδιαίτερης καύ­ σιμης Ολης, ιοϋ φλογιστοΟ, πού Οποτίθετο δτι ϊιέφευγε τήν καύση. Κι δτανανακάλυψαν 8τι άπλλ σώματα πού είχαν άναλωθεΐ ήσαν βαρύτερα άπό πρίν,: τό έξήγησαν λέγοντας 6τι -ό φλογιστώ είχε αρνητικό βάρος, σέ τρόπο ποΐ> ίν* α(3μα χωρίς τό φλογιστό του ζύγιζε περισσότερο παρά δταν ήταν ένωμένομέ τό τελευταίο. Έ τσ ι, ή φαντασία Ιδοσε, σιγά - σιγά στό φλογιστό τΙς κόριβς Ιδιότητες τοΟ όςυγόνου, δλες δμως μέ ά ν τ ί β τ ρ ο φ η κατεύ­ θυνση. Ή ανακάλυψη δτι ή καύση συνίσταται στήν κράση τών σωμάτων ποδ. καίονται μ’ ϊν« άλλο, τό όξυγόνο καί ή παρασκευή αΟτοΟ τοΟ όςυγόνου, θέσανε τέρμα σ’ αύτή τήν υπόθεση, μά μονάχα Επειτα άπό μιά μακρόχρονη Αντίσταση Απ' τήν πλευρά τών πιό ήλικιωμένων χημικών.

180

ϊ χ ο υ ν ί ν # μ έ ρ ο ς πού ν ά μ π ο ρ ο ΰ ν ν i τ ό ΘεωροΟν a i δ ι α μ έ ρ ι σ μ ά τους». Τό νά •θρηνολογούμε λοιπόν «τή βδελυγμία τών σημερινών καιρών» γ ια ­ τί καταργήθηκε ή ιδιοκτησία τών έργατών στά οΐκήματά τους, ή, 3 πω ς συμβαίνει γ ιά τούς εύπατρίδες τής ύπαίθρου, γ ια τί έδώ κι Ι κ ε ϊ, καταργήθηκαν ή φεουδαρχία καί οί συντεχνίες, τότε ά π ’ αύτή τή θρηνολογία δέν μπορεΐ νά προκύψει παρά μιά άντιδραστική ιερεμιάδα, Ινας όδυρμός γ ιά τήν ϊλευση ένός άναπόφευκτου •πράγματος, πού είναι Ιστορικά άναγκαΐο. Έ κ εΐνο πού είναι άντιδραστικό είναι τό νά θέλουμε, δπως συμβαίνει μέ τόν Μύλμπερ•γκερ, νά ξαναδόσουμε στούς έργάτες τήν άτομική κατοχή τοϋ ■σπιτιοΰ τους. "Ενα ζήτη μα πού ή Ιστορία άπό καιρό τό Ιχε ι ξε­ καθαρίσει , είναι τό νά μή μποροΰ|ΐε νά φανταστούμε τήν άπελευΟέρωση τών έργατών διαφορετικά παρά μονάχα μέ τό νά ξανακά­ νουμε τόν καθέναν άπ’ αύτούς Ιδιοχτήτη τού σπιτιού του. Σ υνεχίζει: Ε π ίτη δ ε ς τό δηλώνω: ή άληθινή πάλη κατευθύνεται ένάντια στόν τρόπο τής κεφαλαιοκρατικής πα'ραγωγής, κ a I μ ο ν ά χ α ά π ’' τ| ή, μ (ε-) τ α μ ό φ ω σ ή της μπορούμε νά έλπίζουμε μιά καλυτέρευση τών συνθηκών κατοικίας. Ό “Ενγκελς δέ βλέπει τίποτα ά π ’ δλα αύτά . . . Υ ποθέτω λυμένο :ό λόκληρο τό κοινωνικό πρόβλημα, προτού νά μπορέ'σουμε νά καταπιαστούμε μέ τό θέμα τής έξαγορ&ς τών 'διαμερισμάτωνΔυστυχώς άκόμα καί σήμερα, δέ βλέπω τίποτα ά π’ δλα αύ­ τά . Δέν μπορώ ώστόσο νά μαντέψω τό τί ύποθέτει, μέσα στή σιω■πή τής σκέψης του, Ινας άγνωστος πού άγνοοΰσα ώς καί τ’ δνομά του. Δέν μπορώ παρά νά στηρίζομαι στά τυπωμένα άρθρα τοΰ Μ ύλμπεργκερ. Κ αί σήμερα άκόμα βρίσκω (σελ. 15 καί 16 τή ς Ικδοσης σέ μπροσούρα4) δτι προτού νά μπορέσει νά καταπια­ στεί μέ τό πρόβλημα τής έξαγοράς τών διαμερισ|ΐάτων πού είναι νοικιασμένα, δέν ύποθέτει τίποτα άλλο . . . έκτός άπό τήν έ■νοικίαση τοΰ ίδιου τοΰ διαμερίσματος. Κ αί μονάχα στή σελίδα 17 άρπάζει τόν ταΰρο άπ’ τά κέρατα καί έπιτίθεται «αποφασιστικά ένάντια στήν παραγω γικότητα τοΰ κεφαλαίου», θέμα στό όποιο θά ξαναεπανέλθουμε. Κ αί ή ίδια ή απάντησή του μας προσφέρει τήν ίπ ιβ εβ α ίιο ίη δταν λέει: Έ πρόκειτο περισσότερο νά δείξουμε, πώ ς,

ξ ε181

κ ι ν ώ ν τ α ς ά π’ τ ί ς ύ π ά ρ χ ο υ σ ε ς Σ υ ν θ ή κ ε ς , μπορούμε v i μετατρέψουμε πλέρια, 'τό πρόβλημα τής κατοικίας. Τ ό νά ξεκινήσουμε λοιπόν ά π’ τΙς ύπάρχουσες συνθήκες ij, άπ* τή μεταμόρφωση (δηλαδή: τήν κατάργηση) τοϋ τρόπου τή ς κεφαλαιοκρατικής παραγω γή ς άποτελοϋν ώστόσο δυό Ιντελώς δια­ φορετικά πράγματα. Δέν είναι έκπληκτικό τό δτι 6 Μύλμπεργκερ παραπονιέται·, δταν βρίσκω στ’ις φιλανθρωπικές άπόπειρες τών κ·κ. Ντόλφους κ α ί άλλων έργοστασιαρχών, στό νά βοηθήσουν τούς έργάτ,ες ν’ άπ οχτήσουν τό σπίτι τους, τή μοναδική πρακτική δυνατότητα νά πρ α γ­ ματοποιήσει τά προυντονικά του σχέδια. Ά ν μποροΰσε νά κατα­ νοήσει δτι τό σχέδιο τοΰ Προυντόν γ ιά τή διάσωση τής κοινωνία ας είναι μιά ούτοπική άποψη, πού τοποθετείται άποκλεΐστικά. πάνω στό έδαφος τής ά σ τ ι κ ή ς κοινωνίας, δέ θά Εδειχνε φυσικά τήν παραμικρή έμπιστοσύνη. Π οτέ καί πουθενά δέν Ιθεσα ύπό άμφιβολία τήν καλή του θέληση. Ό μ ω ς για τί συγχαί­ ρει τόν Δόκτωρα Ρεσάουερ πού πρότεινε στό Δημοτικό Συμβού­ λιο τής Β ιέννης νά έπαναλάβει τά σχέδια Ντόλφους; "Οσον άφορδ ειδικά τήν άντίθεση άνάμεσα στήνπόλη καί τήν ύπαιθρο, άποτελεί ούτοπία τό νά θελήσουμε νά τήν έξαφανίσουμε. Αύτή ή άντίθεση είναι φυ­ σική, άκριβεστέρα, δημιουργήθηκε στή διαδρομή τή ς ιστορίας... Δέν πρόκειται γ ιά τήν κ α τ ά ρ γ η σ ή ; της, μά γ ιά τήν άνεύρεση έκείνων τών πολιτικών καί κοινωνικών μορφών, πού θά τής άφαιρέσουν τό έ « ι6 λ α β έ ς της καί άκόμα θά τήν καταστήσουνκ α ρ π ο φ ό ρ α . Μ’ αύτό τόν τρόπο μποροΰμε νΤ Αναμένουμε μιά εΙρηνική συμφιλίωση, μιά προοδευτι­ κή έναρμόνιση τών συμφερόντων. "Ετσι ή κατάργηση τής άντίθεσης άνάμεσα στήν πόλη κα£ τήν ύπαιθρο είναι μιά ούτοπία, γ ι α τ ί αύτή ή άντίθεση είναι φυσική, ακριβέστερα γ ια τί δημουργήθηκε κατά τό ξετύλιγμα.· τ ή ς ιστορίας. Ά ς έφαρμόσουμε τώρα αύτή τή λογική σ’ άλλες Αντιθέσεις στή σύγχρονη κοινωνία κι άς δοΰμε πού θά όδηγηθοϋμε. Π .χ . "Οσον αφορά είδικά τήν άντίθεση άνάμεσα στούς κεφαλαιούχους καί τούς μισθωτούς, άποτελεί ούτοπία:

182

νά θέλουμε να τήν καταργήσουμε. Λυτή ή αντίθεση είναι φυσική, άκριβέστερα, δημιουργήθηκε κατά τδ ξετύλιγμα τής ιστορίας. Τό θέμα δέν είναι νά τήν κα τ α ρ γ ή σ ο υ μ ε , μά νά βροΰμε τίς πολιτικές καί κοινωνικές μορφές, πού θά τής άφαιρέσουν τή δ λ α π τ ι κ ό τ η τ ά της καί πού μάλιστα θά τήν καταστήσουν γ ό ν ι μ η . Μ’ αύτό τόν τρόπο μποροϋμε νά περιμένουμε μιά είρηνική συμφιλίωση, μιά προοδευτική έναρμόνιση τών συμφερόντων. Ν ά δμο»ς πού Ιτσι έπανήλθαμε στούς Σούλτσε - Ντέλιτς. Ή κατάργηση τής άντίθεσης άνάμεσα στήν πόλη καί στήν ύπαιθρο δέν είναι περισσότερο μιά ούτοπία άπ’ δ,τι ή κατάργηση τής άντίθεσης άνάμεσα στούς κεφαλαιούχους καί τούς μισθωτούς. Κάθε μέρα γίνεται καί περισσότερο πρακτική άπαίτηση τόσο τής βιομηχανικής δσο καί τής άγροτικής παραγω γής. Κανένας δέν τήν άπαίτησε μέ μεγαλύτερη δύναμη ά π’ τδν Λ ίμ πιγκ στά Ιρ γα του γ ιά τήν άγροτική χη μεία, στά όποια άπαιτεΐ κατά πρώτο λόγο καί συνεχώς δπως ό άνθρωπος άποδώσει στή γ ή δ,τι δέχεται άπ* αύτήν καί δπου άποδείχνει δτι μονάχα ή ύπαρξη τών πόλεων ειδικά τών μεγάλων πόλεων άποτελεΐ Ιμπόδιο. Ό τ α ν βλέπου;ιε ϊτ ι έδώ, στδ Λονδίνο μονάχα, πετιοϋνται καθημερινά στή θάλασσα, κάνοντας τεράστια Ιξοδα, μιά ποσότητα φυσικών λιπασμάτων με­ γαλύτερη ά π ’ δσα μπορεΐ νά παράγει δλόκληρο τδ βασίλειο τής Σαξονίας, καί τί τεράστιες έγκαταστάσεις είναι άναγκαΐες γ ιά νά έμποδιστεΐ δπως αύτά τά λιπάσματα δηλητηριάσουν δλόκληρο τό Λονδίνο, τότε βρίσκουμε δτι ή ούτοπία πού άποτελεΐ ή κατάργη­ ση τής άντίθεσης άνάμεσα στήν πόλη καί τήν ύπαιθρο βρίσκεται νά διαθέτει μιά βάση θαυμαστά πρακτική. Τό ίδιο τδ Βερολίνο, σχετικά πολύ λίγο σημαντικό, πνίγεται στά ίδια του τά σκουπί­ δια έδώ καί τριάντα τουλάχιστο χρόνια. ’Α π’ τήν άλλη, είναι μιά καθαρή ούτοπία νά θελήσουμε, δπως δ Προυντόν, ν’ άναποδογυρίσουμε τή σύγχρονη άστική κοινωνία διατηρώντας τδν χωρικό τέ­ τοιον πού είναι. Υ ποθέτοντας δτι Ιχ ε ι πραγματοποιηθεί ή κατάρ­ γηση τοΰ κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγω γής, μονάχα μιά κα­ τανομή δσο τό δυνατό πιό ισοδύναμη τοΰ πληθυσ;ιοΰ σ’ δλη τή χώ ρα καί ενας ισχυρός συνεταιρισμός τής βιομηχανικής καί άγρο­ τικής πα ραγω γή ς, μαζί μέ τήν έπέκταση τών |ΐέσων συγκοινω­ νίας πού κατέστησαν τώρα άναγκαία, είναι σέ θέση ν’ άποσπάσουν τόν άγροτικδ πληθυσμό ά π’ τήν άπομόνωση καί τήν άποκτήνωση μέσα στις δποΐες φυτοζωεί, σχεδόν άδιάκοπα. έδώ καί χιλ ιετηρ ί­ δες. Ή ούτοπία δέ βρίσκεται στή διακήρυξη δτι, ot άνθρωποι

183

τότε μονάχα θ’ απελευθερωθούν ά π’ τις άλυσσίδες ποΰ σφυρηλατήθηκαν ά π ’ τό Ιστορικό τους παρελθόν, δταν καταργηθεί ή Αντί­ θεση άνάμεσα στήν πόλη καί τήν ύπαιθρο. Ή ουτοπία άρ χίζει τή στιγμή πού κάποιος προετοιμάζεται νά προδιαγράφει, «ξεκινών­ τας άπ’ τις ύπάρχουσες συνθήκες», τή μ ο ρ φ ή μέ τήν όποία πρέπει νά λυθεί αύτή ή έκείνη ή άντίθεση στή σύγχρονη κοινω­ νία. Κ ι αϋτό κάνει ό Μ ύλμπεργκερ μέ τό νά δέχεται τόν προυντονικό τύπο γ ιά τή λύση τοϋ προβλήματος τής κατοικίας. Στή συνέχεια ό Μ ύλμπεργκερ παραπονιέται δτι κατά κάποιο τρόπο τόν καθιστώ υπεύθυνο «γιά τις τερατώδεις άντιλήψεις τοϋ Προυντόν στά θέματα τοΰ κεφαλαίου και τοΰ τόκου» καί λέει: Υ ποθέτω σάν Ινα τ ε τ ε λ ε σ μ έ ν ο γε­ γονός τήν άλλαγή τών πα ραγω γικών σχέσεων. Ό με­ ταβατικός νόμος πού ρυθμίζει τό ποσοστό τοΰ τόκου 'δέν Ιχ ε ι τότε σάν αντικείμενο τΙς σχέσεις παραγω γής, μά τις κοινωνικές μεταμορφώσεις, τις συνθήκες κυ­ κλοφορίας . . . Ή άλλαγή στίς σχέσεις παραγω γής ή, δπως λέγει μέ μεγαλύτερη Ακρίβεια ή γερμανική σχολή, ή κατάργηση τοΰ κεφαλαιοκρατικού τρόπου π α ­ ραγωγής, δέν προκύπτει, δπως ό ’ Ενγκελς ά δ ι κ α μ ο ΰ τό π ρ ο σ ά π τ ε ι , άπό ενα μεταβατι­ κό νόμο πού καταργεί τόν τόκο, άλλα μέ τήν πρ α γ ­ ματική κατοχή δλων τών έργαλείων τής δουλειάς, δλης τής βιομηχανίας ά π ’ τόν έργαζόμενο πληθυσμό. "Οσον Αφορά τό νά γνωρίζουμε άν ό τελευταίος θά δώσει τά κουκιά του (!) στήν έξαγορά ή στήν άμεση απαλλοτρίωση, δέν είναι ούτε ό "Ενγκελς ουτε έγώ ποΰ μπορούμε ν’ Αποφασίσουμε. Ξαφνιασμένος, τρίβο) τά μάτια μου. Ξαναδιαβάζω άκόμα μια φορά προσεκτικά ά π ’ τή μιάν άκρη δ ς τήν άλλη τήν έκθεση τοΰ Μ ύλμπεργκερ γ ιά ν’ άνακαλύψω τό άπόσπασμα στό όποιο δηλώ­ νει δτι ή έξαγορά άπ’ αύτόν τών διαμερισμάτων προϋποθέτει τελειωμένη «τή ύπαρξη πραγματικής κατοχής σ’ βλα τά μέσα τής έργασίας, πάνω σ’ δλη τή βιομηχανία, ά π’ τόν έργαζόμε­ νο πληθυσμό». Δέν τό βρίσκω. Δέν ύπάρχει. ΙΙουθενά δέ γίνεται λόγος γ ιά «ύπαρξη πραγματικής κατοχής-, κλπ. ’Αντίθετα λέγε­ ται στή σελ. 17: Υ ποθέτουμε λοιπόν δτι πιάνουμε τόν ταύρο άπ’ τα κέρατα κι δτι έ π ι τ ι θ έ μ α σ τ έ Α π ο φ α-

184

σ ι σ τ ι κ ά στό θέμα τής παραγω γικότητας τοϋ κεφαλαίου, δπως αύτό θά προκληθεΐ Αναπόφευχτα Αρ­ γ ά ή γρήγορα, π .χ . έ κ δ ί δ ο ν τ α ς ένα με­ τ α β α τ ι κ ό νόμο πού θ ά καθ ο ρ ί ­ ζ ε ι τ ό ν τόκο δ λ ω ν τ ώ ν κ ε φ α ­ λ α ί ω ν σ έ 1%, μέ τάση, πρέπει νά τό ύπογραμμίσουμε, νά τείνει δλο καί πιό πολύ στό μηδέν.·· "Οπως δλα τά άλλα προϊόντα, τό σπίτι καί τό δια­ μέρισμα θά περιλαμβάνονται στά πλαίσια αύτοΰ τοΰ νόμου. Ά ντιμετω πιζόμενη κάτω ά π ’ αύτή τήν όπτική γω νία, βλέπουμε λοιπόν δτι ή έξαγορά τοΰ διαμερί­ σματος θ’ Ακολουθήσει Α ν α γ κ α σ τ ι κ ά σά συνέπεια τής κ α τ ά ρ γ η σ η ς γε νι ­ ΐο 5 κά τής π α ρ α γ ω γ ι κ ό τ η τ α ς

κεφαλαίου. Έ δ ώ λοιπόν, καί σέ πλήρη άντίθεση μέ τήν τελευταία του ϊρ μ ηνεία, ό Μύλμπεργκερ μάς λέει μέ συγκεκριμένες διατυπώσεις δτι 6 νόμος πού θά καταργεί τόν τόκο «θά έπιτεθεΐ Αποφασιστικά» στήν πράξη ένάντια στήν παραγω γικότητα τοΰ κεφαλαίου — συγ­ κεχυμένη όρολογία μέ τήν όποία σύμφωνα μέ τήν ίδια του τήν δμολογία, έννοεΐ τόν κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγω γής — κι δτι άκριβώς επειτα Απ’ αύτό τό νόμο, θ’ Ακολουθήσει «ή έξαγο­ ρά τής κατοικίας σά συνέπεια τής κατάργησης γενικά τής παρα­ γω γικότητας τοΰ κεφαλαίου». Κάθε άλλο, βεβαιώνει τώρα ό Μύλ­ μπεργκερ. Αύτός ό μεταβατικός νόμος δέν Ιχ ε ι «γιά Αντικείμενό του τίς σχέσεις π α ρ α γ ω γ ή ς , μά τις συνθήκες κ υ ­ κλοφορίας^. Μπροστά σέ μιά τέτοια όλοκληρωτική Αντί­ φαση, πού σύμφωνα μέ τόν Γκαΐτε, είναι «στόν ίδιο βαθμό μυστη­ ριώδης γ ιά τούς σοφούς δσο καί γ ιά τούς τρελλούς»,* δέ μοΰ Απο­ μένει παρά νά παραδεχτώ δτι Ιχ ω νά κάνω μέ δυό Μύλμπεργκερ όλότελα διαφορετικούς μεταξύ τους. Απ’ τούς όποιους ό Ινας π α ­ ραπονιέται δικαιολογημένα δτι τοϋ «Απόδωσα κακώς» έκεΐνα πού Ιχ ε ι δημοσιεύσει δ άλλος. Τό δτι δ έργαζόμενος πληθυσμός, τήν έποχή τής ύπαρξης πραγ;ιατικής κατοχής, δέ θ’ Απευθυνθεί ούτε σ’ έμένα ούτε στόν Μύλμπεργκερ γ ιά νά πληροφορηθεΐ άν θά «δ ό σ ε ι τούς ψή­ φους του στήν έξαγορά ‘ή στήν άμεση Απαλλοτρίωση», αύτό χω ρίς τήν παραμικρή αμφιβολία είναι Ακριβές. Π ιθανότατα μά­ λιστα θά προτιμήσει νά μή «δο>σει» τίποτα. Μονάχα πού δέν I* Ό Έ ν γ χ ε λ ; - ιραφράζε: έίώ -Λ λόγια τοΟ Μεριίτανελή ir.b zb Ιργο «Φάουοτ* τοΟ ΓκαϊΤί (Μέρος Ιο, «Κουζίνα -ϊ)ς ΐ'ά γιοοας-).

185

πρόκειτο στδ παραμικρό γ ιά τήν πραγματική κατάληψη δλων τώ> μέσων έργασίας ά π’ τήν έργαζόμενη τάξη, μά αποκλειστικά γ ιά τή βεβαίωση τοϋ Μ ύλμπεργκερ (σελ. 17) πού σύμφωνα μ’ αύτήν· «δλη ή λύση τοϋ προβλήματος τής κατοικίας κλεινόταν στή μονα­ δική λέξη τής έ ξ α γ ο ρ ά ς». Ά ν τώρα δηλώνει δτι αύτή, ή έξαγορά είναι έςαιρετικά προβληματική, τότε γ ιά ποιό λόγο αυ­ τός δ άσκοπος κόπος γ ιά τούς δυό μας, δπως καί γ ιά τούς άναγνώστες μας; "Αλλωστε, πρέπει νά διαπιστωθεί δτι ή «ύπαρξη πραγμα­ τικ ής κατοχής», άπ’ τδν έργαζόμενο πληθυσμό, πάνω σ’ δλα τά. μέσα έργασίας, πάνω σ’ δλη τή βιομηχανία είναι άκριβώς τδ άντίθετο τής προυντονικής «έξαγοράς». Σύμφωνα μέ τήν τελευταία αύτή λύση, κ ά θ ε έ ρ γ ά τ η ς γίνεται Ιδιοκτήτης τού· διαμερίσματός του, τής άγροικίας του καί τών έργαλείων τής δουλειάς του. Σύμφωνα μέ τήν πρώ τη, δ «έργαζόμενος πληθυ­ σμός» παραμένει δ συλλογικός ιδιοχτήτης τών σπιτιών, τών έργοστασίων καί τών μέσων έργασίας καί, τουλάχιστο γ ιά μιά μετα­ βατική περίοδο, δύσκολα θά έγκαταλείψει τήν κάρπωση, χωρίς, άποζημίωση τών έςόδων του, στά άτομα καί στίς ιδιωτικές έταιρίες. Ά κριβώ ς δπως ή κατάργηση τής έγγειος ιδιοκτησίας δέν· είναι καί κατάργηση τής Ιγ γ εια ς προσόδου, μά ή μεταβίβαση τής. τελευταίας στήν κοινωνία, έστω καί κάτω άπό μιά τροποποιημέ­ νη μορφή. Ή πραγματική οίκειοποίηση δλων τών μέσων έργασί­ ας ά π ’ τόν έργαζόμενο πληθυσμό δέν άποκλείει συνεπώς σέ καμιά, περίπτωση τή διατήρηση τής μίσθωσης καί τής ένοικίασης. Γ ενικά, έδώ δέν πρόκειται νά συζητήσουμε άν τό προλετα­ ριάτο, δταν θά έρθει στήν έξουσία, Οά κάνει δικά του άπλώς μέ τή δύναμη τά μέσα παραγω γή ς, τίς πρώτες Ολες καί τά μέσα. ϋπαρξης, ή άν θά πληρώσει αμέσως σέ αντάλλαγμα οφειλές ή άν θά ξαναγοράσει τήν ιδιοκτησία τους μέ μιά άργή έξόφληση μ’ έτήσιες δόσεις. Ν ά θελήσει κανένας ν’ άπαντήσει άπό τά πρίν· καί γ ιά δλες τΙς περιπτώσεις σ’ ένα τέτοιο έρώτημα, θά ήταν σά νά. οίκοδομε! ούτοπίες κι αύτή τή φροντίδα τήν άφήνω σ’ άλλους. IV Χρειάστηκε δλη αύτή ή πλημμυρίδα τοΰ μελανιού γ ιά νά. καταλήξουμε έπί τέλους, μέσα άπ’ τίς υπεκφυγές καί τίς περιστρο­ φές τοϋ Μ ύλμπεργκερ, στό Γδιο τό πρόβλημα πού στήν απάντησή, του άποφεύγει έπιμελώς νά τό πλησιάσει. Τ ί τδ θετικό ύπήρχε στήν έκθεσή του; Π ρ ώ τ ο : « Έ διαφορά άνάμεσα στό αρχικό κόστος ένός:

186

σπιτιού, μιας οικοδομικής τοποθέτησης, κλπ., καί τήν τωρινή ά* ξία του» Ανήκει δικακοματικά στήν κοινωνία. Αύτή ή διάφορά Αποκαλεΐται στήν οΙκονο;ιική γλώσσα Ιγ γ εια πρόσοδος. Ό Προυν­ τόν θέλει έπίσης νά τήν Αποδώσει στήν κοινωνία, δπως μπορού­ με νά τό διαβάσουμε στό Ιργο του «Ή γενική Ιδέα τής έπανάστασης» (έκδ. τού 1868, σελ. 2 1 9 ). Δ ε ύ τ ε ρ ο : Ή λύση τοΰ προβλήματος τής κατοικίας, συνίσταται στό νά καταστήσουμε κάθε ένοικιαστή ιδιοκτήτη τής κατοικίας του. Τ ρ ί τ ο : Ή λύση αύτή θά τεθεί σ’ έφαρμογή χάρη σ’ ενα νόμο, πού θά μετατρέψει τίς καταβολές γ ιά νοίκι σέ πληρω­ μές έναντι τής τιμής άγοράς τής κατοικίας. Τ ά σημεία 2 κ α ί 3 είναι καί τά δυό δανεισμένα ά π ' τόν Προυντόν, δπως μπορεΐ δ καθένας νά τό δει στό έργο του «Ή γενική ιδέα τής έπανάστασης», (σελ. 109 κ. έ ·) , ένώ στή σελ. 203 βρίσουμε συνταγμένο όλόκληρο τό προσχέδιο τοΰ σχετικού νόμου. Τ έ τ α ρ τ ο : Ε π ιτίθ ε τα ι Αποφασιστικά στήν πα ραγω γι­ κότητα τοΰ κεφαλαίου μ’ ενα νόμο μεταβατικό, πού ύποβιαάζει προ­ σωρινά τό ποσοστό τού τόκου σέ Ιο) ο, μέ τήν έπιφύλαξη ένός νέ­ ου ύποβιβασμοΰ στή συνέχεια. Κ ι αύτό έπίσης είναι δανεισμένοά π ' -;.ν Προυντόν κτ.ί |^οροΰ;·ε ν* τό δαόάσουμε στό βιβλίο) του «Ή γενική ιδέα τής έπανάστασης», σελ. 182 - 186. Γ ιά τό καθένα άπό τ& πιό πάνω σημεία άνάφερα *ό <6πόσπασμα τοΰ Προυντόν δπου βρίσκεται τό πρωτότυπο τής αντιγρα­ φής τοΰ Μ ύλμπεργκερ, καί ρωτώ τώρα άν είχα ή δχι τό δικαίω­ μα νά αποκαλώ προυντονικό τό συγγραφέα ένός άρθρου έκατό τοϊς έκατό προυντονικοΰ. πού περιέκλινε άπόψεις Αποκλειστικά προυντονικές. Κι ώστόσο δ Μύλμπεργκερ γ ιά κανένα άλλο πράγμα δένπαραπονιέται τόσο πικρά δσο γ ι’ αύτή τήν όνομασία πού τού Από­ δωσα, «γιατί συνέπεσε νά χρησιμοποιήσει μερικούς φ ρ α σ τ ι ­ κ ο ύ ς τ ρ ό π ο υ ς ιδιαίτερους στόν Προυντόν». Συμβαίνει τό Αντίθετο. "Ολοι οί «φραστικοί τρόποι» είναι τοΰ Μύλμπεργκερ, ένώ τό περιεχόμενο είναι τοΰ Προυντόν. "Οταν στή συνέχεια συμ­ πληρώνω μέ τή βοήθεια τοΰ Προυντόν τήν προυντονική του Ανά­ πτυξη. ό Μύλμπεργκερ μέ κατηγορεί δτι τοΰ Αποδίνω ψευδώς τίς «τερατώδεις Αντιλήψεις» τοΰ Προυντόν. Κ αί τώρα, τί Αντιπαράταξα σ’ αύτό τό προυντονικό σχέδιοΙ Ι ρ ώ τ ο : δτι ή μεταφορά τής έγγειος προσόδου στό Κράτος σημαίνει τήν κατάργηση τής Ατομικής έγγειος ίδιοκτησίας. Δ ε ύ τ ε ρ ο : δτι ή έξαγορά τής κατοικίας ποΰ είναι

18Τ

•νοικιασμένη καί ή μεταφορά τής Ιδιοκτησίας της στόν ένοικιαστή π ο ύ τήν κατείχε μέχρι τότε, δέ θίγει στό παραμικρό τόν κεφαλαιο­ κρατικό τρόπο παραγω γής. Τ ρ ί τ ο : "Οτι αύτό τό σχέδιο στίς σύγχρονες συνθήκες Ανάπτυξης τής μεγάλης βιομηχανίας καί τών πόλεων είναι στόν ΐδ ιο βαθμό παράλογο καί Αντιδραστικό καί δτι ή γενική έπαναποκατάσταση τής Ατομικής ιδιοκτησίας στόν τομέα τής κατοικί­ ας θά ήταν μιά έπαναστροφή. Τέταρτο: δχι τό νά ύποβιβάζουμε μέ τόν έξαναγκασμό τό ποσοστό τοΰ τόκου σέ τίποτα δέ θίγουμε τόν κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγω γή ς. Ά ν τίθ ετα οί νό|ΐοι ot σχετικοί |ΐέ τή φθορά Αποδείχνουν δτι αύτό τό σχέδιο είναι στόν Γδιο βαθμό γέρικο καί Ανεφάρμοστο. Π έ μ π τ ο : δτι ή κατάργηση τοΰ τόκου τοΰ κεφαλαίου σέ καμιά περίπτωση δέ συνεπιφέρει καί τήν κατάργηση τοΰ ένοι­ κ ο υ γ ιά τά σπίτια. Τώρα δ Μύλμπεργκερ μοΰ έκχώρησε τά σημεία 2 καί 4. Λέ­ ξη δέ λέει σχετικά |ΐέ τ’ άλλα. Κ ι ώστόσο πάνω σ’ αύτά άκρι­ βώς διεξάγεται ή συζήτηση. Ή άπάντηση άλλωστε τοΰ Μύλμπερ­ γ κ ε ρ δέν άποτελεί μιάν άνασκιευή. ’Αποφεύγει μ’ έπιμέλεια τά οικονομικά σημεία πού ώστόσο είναι άποφασιστικά. Είναι μιά Iκθεση τών παραπόνων του, τίποτα περισσότερο. “Ετσι μέ κατηγο­ ρεί δτι πρόωρα καταπιάνομαι μέ τή λύση άλλων προβλημάτων, πού άναγγέλει δτι έπιθυμεΐ νά τά διαπραγματευτεί, (δπως τό θέ­ μα τοΰ δημοσίου χρέους, τών Ιδιωτικών χρεών, τής πίστωσης) καί δτι πρόωρα λέω δτι αύτές οί λύσεις θά είναι παντοΰ οί ίδιες, δ­ πω ς στό πρόβλημα τής κατοικίας, κι δτι θά συνίστανται στήν κατάργηση τοΰ τόκου, στή μετατροπή τής πληρωμής τών τόκων σέ καταβολές Ιναντι τοΰ συνόλου τοΰ κεφαλαίου καί στή λήψη τής Απόφασης γ ιά δωρεάν πίστωση. 'Ωστόσο καί σήμερα άκόμα θά στοιχημάτιζα δτι, άν καμιά φορά τά άρθρα τοΰ Μύλμπεργκερ βλέ­ πανε τό φώς τής ήμέρας, τό ουσιαστικό τους περιεχόμενο θά συ­ νέπιπτε | ΰ τ ή Γ ε ν ι κ ή Ι δ έ α τοΰ Προυντόν (δές σελ. 182 γ ιά τήν πίστωση, σελ. 186 γ ιά τό δημόσιο χρέος, σελ. 196 γ ιά τά Ιδιωτικά χρέη) , δπως δλα τα θέματα πού άφοροΰσαν τό πρόβλημα τή ς κατοικίας άνταποκρίνονταν στά άποσπάσ·ιατα τοΰ ϊδιου Ιργου πού άναφέραμε. Μέ τήν ευκαιρία αύτή, δ Μύλμπεργκερ μέ πληροφορεί δτι τά ζητήματα δπως έκεΐνα τών φόρων, τού δη·ιοσίου χρέους, τών άτομικών χρεών, καί τής πίστωσης, στά όποια τώρα προστίθεται * α ί τό θέμα τό σχετικό μέ τήν αύτονομί» τών κοινοτήτων, Ιχουν

188

τή μεγαλύτερη σημασία γ ιά τήν προπαγάνδα στήν ύπαιθρο. Σύμ­ φωνοι σέ μεγάλο βαθμό. Ό μ ω ς κατά πρώτο, δέν Εγινε ποτέ λόγος γ ιά χωρικούς ώς αύτή τή στιγμή, καί, κατά δεύτερο, ot προυντονικές «λύσεις» σ’ δλα αύτά τά θέ{ΐατα είναι στδν ίδιο βαθμδ π α ­ ράλογες οικονομικά, καί ούσιαστικά άστικές, δπως έκεΐνες πού προβάλλει στδ πρόβλημα τής κατοικίας. Ε νά ν τια στδν ύπαινιγμδ τοΰ Μ ύλμπεργκερ, πού ισχυριζόταν δτι θά παραγνώριζα τήν ά­ νάγκη νά τραβηχτούν οί χωρικοί στδ έπαναστατικό κίνημα, δέν εχω , δσον μέ αφορά, τήν παραμικρή άνάγκη νά ύπερασπιστώ τδν έαυτό μου. θεο>ρώ δμως, είναι αλήθεια, γ ιά τρέλλα νά συστήσω στούς χωρικούς γ ιά τδ σκοπδ αύτ.δ τίς πανάκιες τοΰ θαυματουρ­ γού Προυντόν. Στή Γερμανία ύπάρχουν άκόμα πολλές μεγάλες εγγειες ιδιοκτησίες. Σύμφωνα μέ τή θεωρία τοΰ ΙΙρουντόν, δλες αύ­ τές έπρεπε νά τεμαχιστοΰν σέ μικρές ιδιοκτησίες, γεγονός πού, μέ τδ σημερινδ έπίπεδο τών γεωργικών έπιστημών, καί έπειτα άπδ τά πειράματα πού γίνανε στή Γαλλία καί στή δυτική Γερμανία μέ τίς κληρουχικές ίδιοχτησίες, θ’ άπστελοΰσε άπλούστατα μιά άντιδραστική ένέργεια. Ή μεγάλη Ιγ γ εια ίδιοχτησία πού ύπάρχει ά ­ κόμα θά μάς προσφέρει άντίθετα μιά πολύ έπίκαιρη δυνατότητα νά έφαρμόσουμε πρακτικά τή μεγάλη καλλιέργεια άπδ συνεται­ ρισμένους έργαζομένους. Μονάχα αύτή είναι σέ θέση νά χρ η ­ σιμοποιήσει δλα τά νεώτερα μέσα, μηχανές, κλπ., καί μ’ αύτδ τδν· τρόπο νά δείξει στούς μικρούς άγρότες τά πλεονεχτήματα τής με­ γάλη ς έπιχείρησης χάρη στή συνεταιριστικότητα. Οί Δανοί σοσια­ λιστές, πού άπ’ αύτή τήν άποψη προηγούνται κατά πολύ σέ σχέ­ ση μ’ δλους τούς άλλους, τδ κατάλαβαν αύτδ τδ πράγμα άπδ πο­ λύ καιρό. Δέ θεωρώ έπίσης δτι πρέπει νά ύπερασπιστώ τδν έαυτό μου ένάντια στήν παρατήρηση δτι θεωρώ τήν αισχρή κατάσταση τών σημερινών έργατικών κατοικιών «σά μιά λεπτομέρεια χω ρίς ση­ μασία». Υ πή ρξα, άπδ δ,τι ξέρω, δ πρώτος συγγραφέας τής γερ­ μανικής γλώσσας πού περιέγραψε αύτή τήν κατάσταση στήν τυ­ π ικ ή της άνάπτυξη, Ιτσι δπως τή συναντάμε στήν ’Α γγλία . Ό χ ι δμως, δπως νομίζει δ Μ ύλμπεργκερ, γ ια τί «προσβάλλει κατά. μέτωπο τ δ α ί σ θ η μ ά μου γ ι ά τή δ ι κ α ι ο ­ σ ύ ν η » — έκεΐνος πού θά ήθελε νά γράψει βιβλία γ ιά τδ κά­ θε τί πού προσβάλλει τδ αίθημά του σχετικά μέ τή δικαιοσύνη θά έίχε νά κάνει πολύ δουλειά — , μά, δπως μπορεΐ δ καθένας νά. τό διαβάσει στ.όν πρόλογο τοΰ βιβλίου μου*, γ ιά νά δόσω στό γερ­ μανικό σοσιαλισμό, πού τότε βρισκόταν στίς άρχές του καί χανόταν * Ψρ. Έ νγκ ελ ς «Ή κατάαταοη τής έργατικής τάξης οτήν Α γγλία » .

-σέ μιά μάταιη πολυλογία, μιά συγκεκριμένη βάση, μέ τό νά τοϋ ζωγραφίσω τήν κοινωνική κατάσταση ποΰ δημιουργόταν ά π’ τή σύγχρονη μεγάλη βιομηχανία. “Οσον άφορά τό ζήτημα, τό νά θέλω δηλαδή νά λύσω αύτό πού άποκαλεΐται π ρ ό β λ η μ α τής κατοικίας, αύτό τόσο λίγο Απασχολεί τό πνεϋμα μου δσο καί τό ν’ Ασχοληθώ λεπτομερειακά, μέ τό άκόμα σηιιαντικότερο π ρ ό ­ β λ η μ α τής τ ρ ο φ ή ς , θ ά θεωρούσα τόν έαυτό μου Ικανοποιημένο άν κατόρθωσα ν’ Αποδείξω δτι ή παραγω γή στή σύγχρονη κοινωνία μας είναι άρκετή, ώστε δλα τά μέλη της νά ϊχουν άρκετά γ ιά νά φάνε, κι δτι ύπάρχουν άρκετές κατοικίες γ ιά νά προσφέρουν προσωρινά στίς έργαζόμενες μάζες μιά στέγη εύρύχωρη καί ύγιεινή. Τό νά μετεωροσκοποϋμε •δμως σχετικά μέ τόν τρόπο πού ή μέλλουσα κοινωνία θά ρυθμί­ σει τή διανομή τής τροφής καί τών κατοικιών, αύτό μάς όδηγεΐ κα τ’ εύθείαν στήν ο ύ τ ο π £ α. Τ ό πολύ πού μποροΟμ* νά καθορίσουμε, — σύμφωνα μέ τή γνώση πού Ιχουμε γ ιά τϊς θε­ μελιακές συνθήκες δλων τών τρόπων παραγω γής ποΰ ύπήρξαν δ ς τά τώρα, — είναι δτι μέ τήν πτώση τοϋ κεφαλαιοκρατικού τρό­ που παραγω γής θά καταστούν άδύνατες δρισμένες μορφές Ιδιοποί­ ησης πού ύπάρχουν στή σύγχρονη κοινωνία. Τ ά Γδια τά μεταβατι­ κά μέτρα θά χρειαστεί παντοΰ νά προσαρ|ΐοστοϋν στίς συνθήκες πού θά ύπάρχουν έκείνη τή στιγμή, θ ά είναι βασικά διαφορετικά στίς χώρες τής μι«"“ής ίδιοχτησίας καί σ’ έκεϊνες τής μεγάλης Iδιοχτησίας, κλπ. Κ ανένας άλλος καλύτερα ά π’ τόν ίδιο τόν Μύλ­ μπεργκερ δέ |χάς δείχνει τό ποΰ καταλήγει κανένας δταν Αναζητά λύσεις άπομονωμένες γ ιά προβλήματα πού λέγονται πρακτικά, δπως έκεΐνο τής κατοικίας. Ά ρ χ ίζ ΐΐ μέ τό νά μάς έκθέτει σέ 28 σελίδες πώ ς «δλη ή λύση τοϋ προβλήματος τής κατοικίας κλίνεται στήν Αποκλειστική λέξη τής έ ξ α γ ο ρ ά ς». "Ε πειτα, άν τόν ζορίσουν λίγο, τσεβδίζει ένοχλημένος, γ ια τί στήν πραγματικότητα δέν μποροϋμε νά ξέρουμε τίποτα γ ιά τό άν, δ­ ταν θά γίνει πραγμ ατικά ή κατάληψη τών κατοικιών, «δ έργαζόμενος πληθυσμός θά δώσει τούς ψήφους του περισσότερο στήν έπξαγορά», άπό τΙς άλλες μορφές Απαλλοτρίωσης. Ό Μύλμπεργκερ μάς ζη τά νά γίνουμε π ρ α κ τ ι κ ο ί , νά μήν άρκεστοϋμε, «μπροστά στίς πραγματικές καί πρακτικές κα­ ταστάσεις», νά άσχολούμαστε μέ νεκρούς καί άφηρημένους τύπους, «ν’ άποσπαστοΰμε ά π ’ τόν Αφηρημένο σοσιαλισμό γ ιά νά πλησιά­ σουμε τ Ι ς σ υ γ κε κ ρ ι μ έ ν ε ς καί καθορισμέ­ ν ε ς σ χ έ σ ε ι ς τ ή ς κ ο ι ν ων ί α ς » . "Αν ό Μύλ­ μπεργκερ είχε κάνει αύτό πού Απαιτεί, χω ρίς άλλο θά είχε γ ίν ει άντάξιος τοϋ έργατικοϋ κινήματος. Μ ήτω ς δμως τό πρώτο

190

€ήμα γιά νά πλησιάσει κανένας τίς συγκεκριμένες καί καθορισμέ­ νες σχέσεις τής κοινωνίας, δέν είναι τό νά μάθει νά τίς γνω ρί­ ζε ι καί νά τίς άναλύει μέσα στό οικονομικό πλαίσιο πού τίς π ε ­ ρ ιέ χ ε ι; Σ ’ αύτό δμως τό θέμα τί βρίσκουμε στόν Μύλπεργκερ; Τ ό δλο - δλο δυό φράσεις: 1. Ό μισθωτός είναι άπέναντι στόν κεφαλαιοϋ­ χο δ .τι ό ένοικιαστής άπέναντι στόν Ιδιοχτήτη. Στή σΐλίδα 6 -ή ; έκδοσης σέ μπροσούρα, άπόδειξα τό πόσο ΐίν α ι όλοκληρωτικά ψευδής μιά τέτοια βεβαίωση καί δ Μύλμπερ­ γκερ δέ βρήκε τίποτα γ ιά ν’ άπαντήσει. 2. 'Ο μω ς ό ταύρος πού πρέπει νά τόν πιάσουμε απ’ τά κέρατα (στήν κοινωνική μεταρρύθμιση), είνχι ή π α ρ α γ ω γ ι κ ό τ η τ α τού κ ε φ α ­ λαίου, σύμφωνα μέ τό δνομα πού δόθηκε άπ’ τή φιλελεύθερη σχολή τής πολιτικής οικονομίας. Ό μ ω ς αύτή δ έ ν ύ π ά ρ χ ε ι σ τ ή ν π ρ α γ μ α τ ι ­ κ ό τ η τ α , καί ή ε ι κ ο ν ι κ ή τ η ς 0π α ρ ξ η χρησιμεύει νά καλύπτει δλες τις Ανισό­ τητες πού βαραίνουν τή σύγχρονη καινωνία. Έ τ σ ι δ ταύρος που πρέπει νά άρπαχτεί ά π ' τά κέρατα « δ έ ν ύ π ά ρ χ ε ι σ τ ή ν π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α » κα ί, ■κατά συνέπεια, δέν Ιχ ε ι κέρατα. Τ ό κακό δέν προέρχεται άπ’ αύ­ τόν, μά άπ’ τήν ε ί κ ο ν ι κ ή του δ π αρξ η. 'Ωστόσο ή «λεγό|ΐ£νη πραραγω γικότητα (τοΟ κεφαλαίου) είναι Ικανή νά ξεπετάξει μέσα ά π ’ τό έδαφος, σάν άπό μαγική βεργίτσα, σπίτια καί πόλεις», πού ή ύπαρξή τους είναι ότιδήποτε μπορεΐ νά π ε ι κανένας, έκτός άπό «είκονική» (σελ. 1 2 ) . Κ αί δ άνθρωπος αύτός, πού Τ ό Κ ε φ ά λ α ι ο τοϋ Μάρξ είναι «καί σ’ αύτόν πολύ γνωστό», καί πού παλαβοδέρνβι Ιτσ ι μέσα σέ μιά Απελπιστική σύγχιση στό ζήτη μα τών σχέσεων άνάμεσα στό κεφάλαιο καί τήν έργασία, θά άναλάβαινε νά δείξει στούς Γερμανούς έργάτες Ινα νέο καί καλύτερο δρόμο, καί θά θεω­ ρούσε τόν έαυτό του σάν τόν «Αρχιτέκτονα» πού «βλέπει καθαρά τό σύνολο καί τις μεγάλες γραμμές τής άρχιτεκτονικής συγκρό­ τησης τής μέλλουσας κοινωνίας»!

191

Κανένας δεν «πλησίασε τόσο κονά στίς συγκεκριμένες και καθορισμένες σχέσεις τής κοινωνίας» ά π ’ δ,τι τό πραγματοποίη­ σε δ Μάρξ σ τ ό Κ ε φ ά λ α ι ο · Στό διάστημα είκοσι πέν­ τε χρόνων, τίς έξέτασε κάτω άπ’ δλες τους τίς δψεις, καί τ’ αποτελέσματα τής άνάλυσής του περικλείουν έπίσης, γ ια δλες τίς περιπτώσεις τα σπέρματα αυτών πού όνο]ΐάζονται λύσεις, στό μέ­ τρο άλλωστε πού αύτές είναι δυνατές σήμερα. Αύτό δμως δέν αρ­ κεί στόν φίλο Μ ύλμπεργκερ. "Ολα αύτά άποτελοΰν άφηρημένο σο­ σιαλισμό, τύπους άφηρημένους καί νεκρούς. ’Α ντί νά μελετήσει τίς «συγκεκριμένες καί καθορισμένες σχέσεις τής κοινωνίας», άρκεΐται νά διαβάσει μερικούς τόμους τού Προυντόν- Μπορούμε νά πού­ με δτι δέν τού προσφέρουν τό παραμικρό πάνω σ’ αύτές τις σχέ­ σεις, μά σ’ άνταπόδοση τού διδάσκουν συγκεκριμένες καί καθορι­ σμένες πανάκιες γ ιά δλα τά κοινωνικά κακά. ΙΙαρουσιάζει τότε αύτό τό σχέδιο κοινωνικής διάσωσης, αύτό τό προυντονικό σ ύ ­ σ τ η μ α , πανέτοιμο, στούς Γερμανούς έργάτες, μέ τό πρόσχημα, δτι «θέλει νά άποχαιρετήσει τά σ υ σ τ ή μ α τ α » , ένώ έγώ «δια­ λέγω τήν αντίθετη κατεύθυνση». Γ ιά νά καταλάβει κανένας αύτό τό πράγμα, πρέπει νά δεχτεί δτι Εχω προσβληθεί άπό στραβωμάρα καί ό Μύλμπεργκερ άπό κουφαμάρα, καί μάλιστα σέ τέτοιο βαθμό πού νά μάς είναι όλότελα άδύνατο νά μπορέσουμε νά συνεννοηθοϋμε.

’Αρκετά δμως γύρω άπ’ αύτό τό θέμα. Ά ν αύτή ή πολεμι­ κή δέν έχει άλλη ωφελιμότητα, θά Εχει ώστόσο τήν άκόλουθη; νά μάς δώσει τήν άπόδειξη τού τί άξίζει ή πρακτική αύτών τώ ν σοσιαλιστών πού θέλουν νά είναι «πρακτικοί». Αύτές ot πρακτικές προτάσεις γ ιά τήν έξαφάνιση δλων τών κοινωνικών δεινών, αύτές ot κοινωνικές πανάκιες πάντα καί παντού έπινοήθηκαν άπό κάθε «ϊδους συστατικά ά π ’ τούς Ιδρυτές αιρέσεων πού ξεπετάχτηκαν τήν έποχή πού τό προλεταριακό κίνημα βρισκόταν άκόμα στήν πα ιδική του ήλικία. Ό Προυντόν έπίσης άνήκει σ’ αύτούς. Τό προλετα­ ριάτο, στήν άνάπτυξή του, γρήγορα άπαλλάχτηκε ά π ’ αύτά. τά σπάργανα καί κατάληξε ν’ Αναγνωρίσει δτι δέν ύπάρχει τίπο­ τα τό λιγότερο πρακτικό ά π ’ αύτές τις «πραχτικές λύσεις», πού Ε­

192

χουν κατασκευαστεί έκ τών προτέρων καί πού έφαρμόζονται σ’ ίλ ε ς τις περιπτώσεις, κι δτι 6 πρακτικός σοσιαλισμός συνίσταται πολύ περισσότερο στήν άκριβή γνώση τοΟ κεφαλαιοκρατικοί) τρό­ που πα ραγω γή ς σέ δλες του τΙς δψεις. "Ενα προλεταριάτο προειδο­ ποιημένο σ’ αύτό τόν τομέα π ο τ έ δέ θά δυσκολευτεί νά μά­ θει, σέ μιά δοσμένη περίπτωση, ένάντια σέ ποιούς κοινωνικούς θεσμούς καί μέ ποιό τρόπο θά πρέπει νά κατευθύνει τίς κύριες έπιθέσεις του. Υπογραφή: Φ ριιίϊρίκος Έ νγκβ λς

Συντάχτηχ* άπ’ Τόν Έ νγχ « λς άπ’ τδ Μάιο τοΟ 1872' 5>ς τόν ’Ιανουάριο τοΟ 1873. Δημοοιιύτηχ* στήν έφημιρίδα «DER VOLKSSTAAT. Από τόν ’Ιούνιο τοΟ 1872 μ ίχ ρ ι τόν Φ*6ρουάριο τοΟ 1873 x*l χυχλοφφόρηδ* οέ τρία φυλλάδια, χο6 ΙχΜΦηχαν οτή Α*ιψ(α οτά 1872 · 1878.

13

193

2ΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

Η Μ ΕΤΑ Μ Ο ΡΦ Ω ΣΗ Τ Ο Γ Π ΙΘ Η Κ Ο Γ Σ Ε Α Ν Θ ΡΩ Π Ο 1. Τό Αρθρο αύτό κ α τ ΐ πάσα πιθανότητα γράφτηκε τόν ’Ιούνιο τοΟ 1876. Στήν Αρχή 6 Έ νγκ εϊ,ς τό είχβ συλλάβει σά μιΑ εισαγωγή ο’ Ινα πιό *>.τεταμένο Εργο, ποί> Οά τιτίοϊοοοΠνταν: «Τρεις ουσιώδεις μορφές ύποταγής». Έφόσον δμ'ος αύτό τό τ/έΖ ιο δέν πραγματοποιήθηχε, 6 Έ ν γ χ ελ ς κατάληξ· v i δόσει οτήν εισαγωγή πού τήν είχε ή ϊη γράφει τόν τίτλο: « Ό ρόλος τής έργασίας στή μεταμόρφωση τού πιθήκου σέ Ανθρωπο». Ό Έ ν γχ ελ ς Αποκαλύ­ πτει έδώ τόν Αποφασιστικό ρόλο τής έργασίας καί τής παραγωγής τών έργαλείων γιά τό σχηματισμό τοΟ φυσικού τύπου τοΰ Ανθρώπου χαΐ τή συγκρότη­ ση τής Ανθρώπινης κοινωνίας χαΐ Βείχνει μέ ποιό τρόπο, ύστερα Από μιΑ μακρόχρονη Ιστορική πορβία, ό πιθηκοειδής πρόγονός μας έξελίχτη κ· ο* ένα ϊν ποιοτικά διαφορετικό, τόν Ανθρωπο. 2. Δές Καρόλου Ντάρβιν: «Ή καταγωγή τοΟ Ανθρώπου καί ή σεξουαλι­ κή έπιλογή» Σργο πού πρωτοτυπώθηκβ οτό Λονδίνο στΑ 1871. η. Πρόκειται γ ι* τήν παγκόσμια οΐχονομιχή κρίση τοΰ 1S7S. Στή Γερ­ μανία Αρχισε μέ τή «μεγαλειώδη χρεωκοπία» τοΟ Μαΐου 1873, πού ύπήρξε τό προοίμιο σέ μιΑ μακροχρόνια κρίση.

Ο Ι Α Ρ Χ Ε Σ Τ Ο Γ ΚΟΜ Μ Ο ΓΝ ΙΣΜ ΟΓ 1. 01 «’Αρχές τοΰ Κομμουνισμού» ΑποτελοΟν σχέδιο προγρΑμματος τής Ένο>ση; τών Κομιιουνιοτών πού γράφτηκε Απ’ τόν Έ ν γ χ ελ ς , ύστερα Από ϋ χετιχή αίτηση τής ‘Επιτροπής τοΰ Παρισιού. Σ’ Ενα γρΑμμα του στόν ΗΑρξ, μέ ήμερομηνία 2D - 24 Νοεμβρίου 1847, ό Έ ν γ χ ελ ς πρότεινε v i παραιτη­ θούν Απ’ τήν «κατηχητική» μορφή του καί v i συντάξουν τό πρόγραμμα τής Έ νωσης τών Κομμουνιστών, δίνοντας σ* αύτό τή μορφή μανιφέστου. Τό 2ο Συνέδριο τής Έ νωσης τών Κομμουνιστήν (29 Νοεμβρίου — 8 Δεκεμβρίου) ίμπιστεύτηχβ οτόν Μάρξ καί οτόν Έ ν γ χ ελ ς τή σύνταξη τού προγράμματός τη ς , τό «Μανιφέστο τού ΚομιιουνιοτιχοΟ Κόμματος». Ot συγγραφείς τοο βά­ λανε ατό νέο κείμενο όρισμένες Απ’ τΙς θέσεις τών «’Αρχών τού Κομμουνι­ σμού·. ΣτΙς «Ά οχές τού Κομμουνισμού», δ Έ ν γχ ελ ς Εβαλε τό θεωρητικό θεμέ­ λ ιο γιΑ τΙς βασικές Αρχές τού προγράμματος καί τής ταχτιχής ένός προλε­ ταριακού κόμματος, ύπόδβιξβ τΑ μέτρα πού ΘΑ πρέπει v i πορθούν γιΑ v i έ­ τοιμα στεΤ, δταν πιά τό προλβταριΑτο ΘΑ βρίσκεται στήν έξουοία, τό πέρα­ σμα Απ’ τόν καπιταλισμό στό σοσιαλισμό. 2. Χ χ ρ τ ι σ μ ό ς , έπαναστατιχό κίνημα τών Ά γγλ ω ν έργατβν στΑ χρόνια 1830 - 1850. ΣτΑ 1838 οί χαρτιστές συντάξανε μιΑ Χάρτα tod Λαού μέ τήν όποία ζητούσαν τή χορήγηση τοΰ δικαιώματος τής ψήφου οτούς Λντρβς πού είχαν συμπληρώσει τ4 21 τους χρόνια, τή μυστική ψηφοφορία, τή -κατάργηση τοΰ έκλεκτορικοΰ τιμήματος, κλπ. Τό κίνημα Αρχισε μέ ουγ·

197

κεντρώσεις κα> διαδηλώσεις καί είχε γι* βασικό ούνθημα τό αίτημα νά έφαρμοστεί ή χάρτα τοΟ ΛαοΟ. Μιά δεύτερη άναφορά πού περιείχε διεκδι­ κήσεις κοινωνικού χαρακτήρα (π .χ . περιορισμό τής έργατικής ήμέρας, αύξηση τδ ν μεροκαμάτων) κατατέθηκε ατό Κοινοβούλιο στίς 2 Μαίου, άλλά άπορρίφτηκε, Ot χαρτιοτές άπεργήσανε. Στά 1848 οί χα ;τια τέ; πορεύτηκαν πρός τό Κοινοβούλιο γιά νά Οποβάλλουν ο* αύτό μιά τρίτη άναφορά. Γιά νά παρεμποδίσει τή διαδήλωση, ή κυ­ βέρνηση κίλεσε τό στρατό. ’Αρκετούς μήνες άργότερα έξετάστηκε ή τρίτη οΰτή άναφορά χαΐ γιά 5λλη μιά φορά άπορρίφτηκε. 'Γστερα άπ’ τό 1818 τό χαρτιοτικό κίνημα άρχισε νά κάμπτεται. Καθώς τό χαρτιοτικό κίνημα δέν είχε οδτε πρόγραμμα, ούτε τακτική, οδτε σταθερή προλεταριακή καθοδήγηση, άπότυχε. Δέν ύπήρξε ώστόσο μικρή, ή έπίδοασή του στήν Αγγλική πολιτική Ιστορία βπως καί στήν άνάπτυξη τοΟ διεθνούς έργατικοΒ κινήματος.

ΤΟ Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΚ Ο Π ΡΟ Β Λ Η Μ Α Σ Τ Η Ρ Ω Σ ΙΑ 1. Τό ϊργο τοΟ Έ νγκ ε λ ς, «Τό κοινωνικό πρόβληιια στή Ρωσία», είναι τό Γ.έμπτο άρθρο τής σειράς «Συλλογή συγγραμμάτων τών πολιτικών προσφύ­ γων». Ό Έ νγκ ελ ς σημειώνει τούς ούσιώδεις συντελεστές ποί> καθόριζαντήν άνέλιξη τής έπαναοτατικής κατάστασης στή Ρωσία: είσοδος τής έργατιχ ή ς τάξης στόν πολιτικό στίβο, αναπόφευκτη άνοδο τοΟ άγροτικού κινήιια· τος πού είναι μιά άπάντηση οτή μαζική άπογύμνωση τών χωρικών ύστερα απ’ τήν κατάργηση τής δουλείας. Στό άρθρο καί στόν έπίλογο, γραμμένα στά 1876 κα>. 1894, άντίοτοιχα, ό Έ νγκ ελ ς κριτικάρεει τά κύρια ρεύματα τού ρωσικού λαϊκισμοί) τών άρχών τής δεκαετίας τοΟ ’70 καί τήν πολιτική τών ίδεολόγων του, βπως τοϋ II. Λαβρόφ καί Π. Τκάτσεφ, καί κυρίως τόν φιλελεύ­ θερο λαϊκισμό τών έτών 1880-1890. ’Αποκαλύπτει τΙς ΐδεαλιστικές άπόψεις πούχαρακτηρίζουν τούς λαϊκούς καί τήν άδυναμί* τους νά κατανοήσουν τΙς Ολιστι­ κές βάσεις τής κοινωνικής άνέλιξης. Ή γενική άν άλυτη τών κοινωνικιϊϊν σχέσεων στή Ρωσία ύστερ’ άπ’ τά 1861 όδηγεϊ τόν Έ νγκ ελ ς στό συμπέρασμα &τι Ιντατικοποιείται ή κεφαλαιοκρατική άνέλιξη σ’ αύτή τή χώρα καί 8τι αποσυντίθεται οτήν ύπαιθρο ή κοινοτική Ιδιοκτησία. ’Γποβάλλει σέ μιά ο­ ξεία κριτική τήν έξιδανίκευση τής άγροτικής κοινότητας άπ’ τούς λαϊκούς, Οποδεικνύει δτι ή Ρωσία μεταμορφώνεται μ’ έπιταχυνόμενους ρυθμούς σέ μιάκεφαλαιοκρατική βιομηχανική χώρα, βτι ή άγροτιά προλβταροποιεϊται κι ότι ουντελβίται «ή καταστροφή τής παλιάς κομμουνιστικής κοινότητας». H i Ι­ κανοποίηση σημειώνει τήν έμφάνιση στό έπαναστατικό κίνημα τής Ρωσίας άνδρών πού διίκο^αν τΙς σχέσεις τους μέ τΙς λαΐκιστικές αΙρέσεις καί πού άφομοίωααν τή θεο>ρία τού έπιστημονικοΟ κομμουνισμού. 2. Έί(·> καί π:ό κάτω δ Έ νγκ ελ ς άναφέρεται οτή μπροσούρα τοΟ Τκάτσεφ: «’Α νοιχτΐ γράμμα στόν κύριο Φρειδερίκο Έ νγκελς» , πού έκδόθηκε στή Ζυρίχη στ* 1874. 8. Ό Έ νγκ ελ ς άναφέρεται ατό βιβλίο τού Χαξτχάουζεν: «Μελέτη τών έοωτερικών σχέσεων στή ζωή τοΟ λαού καί, Ιδιαίτερα, τών άγροτικών διευ­ θετήσεων τής Ρωσίας», σέ τρία μέρη, πού έκδόθηκε στό Άνόβερο καί οτό Βερολίνο στά 1847 - 1852. 4. Πρόκειται γ:ά τό δρθοο τοΟ ΓιουκόΛσκι: «Ό Κάρλ Μάρξ καί τό βι­ βλίο του γιά τό Κεφάλαιο» ,π<Α δημοσιεύτηκε οτήν έπιθεώρηση «Βέστνιχ. Εύρώπη», τετράδιο 9 τ5ύ 1877 καί γ>.ά τήν άπάντηση τού Κ. Μιχαΐλόφσκι.

198

σ' αύτό -Λ 6-.«>io, πού ?η·.·.'.σ·.ίύτηχί ora Ό τιετσεστβένιε Ζάπισκι- άριθ. 10 τού 1877 |ιέ τίτλο: «Ό Κάρλ Μάρξ κρινόμενος άπ’ τόν Ι'ιουχόφσκι». Ή -Βέστνικ Εύρώπη* ύΓ.ΐ,ρςε .·μιά μηνιαία Ιστορική, πολίτική καί λογοτεχνική επιθεώρηση φιλελευθερο-αστικής τάσης, πού έκδιδόταν οτήν ΙΙετρούπολη ά - ’ τά 1865 Λς τά 1918. Έ νώ τά «Ότιετσεστβένιε Ζάπισκι» ύπήρξαν μιά πολιτική καί ν ·λολογική έπιθεοιρηση που πρωτοεχϊόθηκε οτήν Πετρούπολη οτά 1820. Ά π ’ τά 1839 υπήρξε μιά άπ’ τΙς καλύτερες προοδευτικές έπιθεωρήσεις τής Ροαίας. Υπήρξε συνεχώς εκτεθειμένη σέ διώξεις άπ’ τήν πλευ­ ρά τής λογοκρισίας κ*1. τελικά απαγορεύτηκε ή έκδοσή της τόν ’Απρίλιο τοΟ 1884. 5. «Βΐστνικ Χαρόντνοϊ Βόλι-, έπιθΐώρηση που έκίόΟηκε στή Γενεύη άπ’ τά 1883 ώς τά 188G άπ’ τά Εκτοπισμένα μέλη τής ’Εκτελεστικής ’Επιτροπής τής Ναοόντναγια βόλια. Έκδόθηκαν συνολικά πέντε τεύχη, ϊτ ό νόμιμο ρω­ σικό τύπο τό γράμμα τοΰ Μάρξ δημοσιεύτηκε τόν ’Οκτώβριο τοΟ 1888 οτήν επιθεώρηση ‘ΓιουριντίτσϊΓκι Βέστνικ . 6. Αύτή ή τοποθίτη;τη παραλείπεται άπ’ τόν Μάρξ οτή δεύτερη γερμα­ νική ένόοση καί στ’.ς έπόμενες εκδόσεις τού πρώτου βιβλίου τοΟ Κ ε φ α ­ λ α ί ο υ . 7. Χωρίς άλλο ή σκέψη τοβ "Ενγκελς στρέφεται στά καθοδηγητικά όρ­ γανα τών όργανώ;εων τών λαϊκών *Ζέμλια ι Βόλια* (Γή καί θέληση) Φθι­ νόπωρο 1876 — Φθινόπωρο 1879, καί τής «Ναρόντναγια Βόλια» (Λαϊκή θέ­ ληση), Αύγουστος 1879 — Μάρτιος 1881. Αύτή ή τελευταία έκανε τήν τοομοκρατία κύριο μέσο τής πολιτικής πάλης.

ΤΟ Π ΡΟ Β Λ ΙΙΜ Α Τ Η Σ Κ Α Τ Ο ΙΚ ΙΑ Σ 1. Τό Ιργο τοΰ Έ νγκ ελ ς Τ ό π ρ ό β λ η μ α τ ή ς κ α τ ο ι κ ί α ; στρίφεται ενάντια .ϊτούς άστούς καί μικροαστούς σοσιαλ-ρεφορμιοτές πού προσπαθούσαν νά συγκαλύ-Αουν τίς πληγές τής' σύγχρονης κοινωνίας. Κρι­ τικάροντας τά σχέδια επίλυσης τού προβλήματος τής κατοικίας πού προτβίνονταν άπ’ τούς προυντονικούς, ό Έ νγκ ελ ς δείχνει δτι αύτό τό πρόβλημα δέν μπορεΐ νά λυθε! κάτι» άπ’ τό κεφαλαιοκρατικό καθεστώς. Μονάχα τό νικηφό­ ρο προλεταριάτο, λέει, Οά βρει μιά λύση στό πρόβλημα τής κατοικίας, δίπλα σ’ δλα τά άλλα ?ασικά ποοβλήματα τή ; σοσιαλιστικής οικοδόμησης. ’Ιδιαίτερης σημασίας είναι οί ιδέες πού άναπτύσσονται άπ’ τόν Έ νγκελ ς >:αΙ πού αφορούν τΙς σοσιαλιστικές μεταμορφώσεις οτήν ύπαιθρο, τήν κατάρ­ γηση τών άντιθέσεο>ν άνάμεσα στήν πόλη καί τήν ύπαιθρο πού είναι δυνατή μονάχα στήν κομμουνιστική κοινωνία. 2. Ι)ΐ:ΐλ. VOLKSSTAAT (Τό Λαϊκό Κράτος), κεντρικό όργανο τοΟ ’Ερ­ γατικού Χ'.σ'.ζλ δημοκρατικού Κόμματος τής Γερμανίας πού έκδόθηκε στή Λειψία άπ’ τΙς 2 ’Οκτωβρίου 1869 ώς τίς 29 Σεπτεμβρίου 1876. Ή έφημερίδα διευθυνόταν άπ’ τόν Λίμπκνεχτ. Ό Ά . Μπαμπελ ήταν διευθυντής τής σύνταξης. Ό Μάρξ καί δ "Ένγκελς συνεργάστηκαν μ’ δλη τους τή φλόγα οτήν έφημερίδα, συντάοσοντας τά άρθρα πού έπρόκειτο νά δημοσιευτούν. ΠρΙν άπ’ τό 1869 ή έφημερίδα έκβιδόταν μέ τό δνομα DEMOKRATISCHES W 0· OIENBLATT. Ιΐρόκειται γιά τό άρθρο τοΟ Γ. Ντίτσγκεν: ·Κ άρλ Μάρξ. Τ4 Κεφάλαιο. Κριτική τής πολιτικής οικονομίας». 'Αμβούργο 1867, πού δημο­ σιεύτηκε στήν έφημερίδα DEM0K1VATISCHES YVOCHENBLATT, άριθ. 31, 34, 35 καί 36 τού 1868.

199

3. Πρόκειται γ ι* τήν προκαταρκτική συνθήκη ειρήνης, πού ύπογράφτηχβ άνάμεσα οτή Γαλλία καί τή Γερμανία στίς Βερσαλλίες, οτίς 26 Φεβρουά­ ριου 1871, άπ’ τόν θιίροο καί τόν Ζ. ΦιUp άπ’ τή μιά μεριά καί τόν Μπίομαρκ άπ’ τήν άλλη. Μέ βάση αύτή τή συνθήκη ή Γαλλία παραχώρησε οτή Γερμανία τήν ’Αλσατία ζα ΐ τήν άνατολική Λωραίνη καί τής κατέβαλε Αποζη­ μιώσεις πού Ανέρχονταν σέ 5 βιοεκατομμύρια φράγκα. *Η τελική ουνθήκη βΐρήνης ύπογράφτηκε οτή Φραγκφούρτη έπΐ τοϋ Μέν στίς 10 Μαΐου 1871. 4. Τά Εξη άρθρα τοϋ Μύλμπεργκερ, ουγκεντρωμένα κάτω άπ’ τόν τίτλο:' «Τό πρόβλημα τή ; κατοικίας», δημοσιεύτηκαν χωρίς Οπογραφή στήν έφημερίΒα VOLKSSTAAT τής 3, 7, 10, 14, 21 Φεβρουάριου καί οτίς 6 Μαρτίοι* 1872. ’Αργότερα αύτά τά άρθρα δημοσιεύτηκαν οέ μπροσούρα μέ τίτλο: «Τό πρόβλημα τής κατοικίας. Κοινωνικό Βοκίμιο», Λειψία 1872. 5. Έ . Σά-, «Ο! συνθήκες κατοικίας τών έργαζομένων τάξεων καί ή με­ ταρρύθμισή τονς», Βιέννη 1869. 6. U άπάντηη) τοΰ Μύλμπεργκερ στό άρθρο τοΟ "Ενγκελς δημοσιεύτηκε στήν έφημερίΒα Φόλκσταατ τής 26 Ό κ τ’οβρίου 1872. μ* τόν τίτλο: «Σχετικά μέ τό πρόβλημα τής κατοικίας. ’Απάντηση τού Λ. Μύλμπεργκερ οτόν Φ. Έ ν γκελς». 7. Ή Νέα Μαδριλιανή 'Ομοσπονδία Ιϊρύθηκε τόν ’Ιού/ to τού 1872 άπ’ \ ί μέλη τής Διεθνούς καί τής σύνταξης τής έφημερίδας «Λ4 Έμαντσιπατσιόν» πού αποκλείστηκαν άπ’ τήν Αναρχική πλειοψηφία τής όμοσπονδίας τή ; Μα­ δρίτης, μετ4 άπ’ τήν κα τα γγελ'α άπ’ αυτή τήν έφημερίδα τών δραστηριοτή­ των τής παράνομης όογάνωσης «Συμμαχία τής σοσιαλιστικής Βημοκρατίας» στήν Ισπα νία . Ή νέα 'Ομοσπονδία άγωνίστηκε ενεργά ένάντια στή διάδοση τοϋ άνα^χιομού στήν Ί σ π ιν ία : προπαγάνδιζε τΙς Ιβίες τού επιστημονικού σοσιαλισμού, κι έξεΟείαζε τή δημιουργία ένός άνεξάρτητου προλεταριακοί κόμματος τή ; έσγατικής τάξης τή ; Ίοπανίας. Ό Έ νγκελ ς συνεργάστηκε στό όργανο τής 'Ομοσπονδίας «Έμαντσιπατσιόν». Μερικά άπ’ τά μέλη τής Νέας Μαδριλιανή; 'Ομοσπονδίας συνετέ/εσαν σέ μεγάλο βαθμό στήν ίδρυση στά 1S79 τσύ ’Εργατικού Σοσιαλιστικού Κόμματος τής 'Ισπανίας. 8. «Ό σοσιαλισμός τής καΠέβρας», ρεύμα τής άοτικής Ιδεολογία; τών ίτών 70 - 90 τού 19ου αιώνα. Οί έκπρόσωποί του, κυρίως καθηγητές τών ΐερμανικών πανεπιστημίων, δίδασκαν στά πανεπιστήμια τόν άστικό ρεφορ­ μισμό κάτω ά;:ό ένα σοσιαλιστικό προσωπείο. 01 σοσιαλιστές τής καθέβρας Ά . Βάγκνερ, X. ϊμόλεο, Λ. Μπρεντάνο, Β. Σόμπαρτ καί άλλοι βεβαίο>ναν Ετι τό Κράτος είναι Ινα ίδρυμα, ύπεράνω τών τάξεων πού έχει τή δύναμη νά συμφφίλιώσει τις άνταγωνίστριες τάξεις κα>. νά έγκαθιβρύσει προοβευτικά τό «σοσιαλισμό», χωρίς νά θίξει τά συμφέροντα τών κεφαλαιούχων. Τό πρό­ γραμμά τους περιοριζόταν στήν όργάνωση τών κοινωνικών άσφαλίσεων τών έργατών, ένάντια στίς αρρώστιες καί τά άτυχήματα, καί στήν πραγματοποίη­ σή μεταρρυθμίσεων σνήν έργατική νομοθεσία. Οί σοσιαλιστές τής καθέδρας θεωρούσαν δτι, καλά όργανωμένα τά συνδικάτα, θά κάνανε άσκοπη τήν πολι­ τική πάλη καί τήν ύπαρξη ένός πολιτικού κόμματος τής έργατικής τάξη;. Ό σοσιαλισμός τής καθέβρας άποτέλεσε μιά άπ’ τ!ς πηγές τού άναθεωρητιομού. 9. Ό «έκτακτος νόμος ένάντια στούς σοσιαλιστές° δηιιοσιεύτηκβ στή Γερ­ μανία οτίς 21 ’Οκτωβρίου 1878. *Εθετ» έκτός νόμου ίλ ε ς τΙς όργανώσεις τού Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος, τΙς μαζικές έργατικές όργανώσεις και τόν έργατικό τύπο. Κατασχέθηκε ή σοσιαλιστική φιλολογία καί ot σοσιζλ-

200

Ιημοκράτβς καταδιώχτηκαν. Καταργήθηκβ τήν 1η ‘Οκτωβρίου 1890 κάτω άπ* ■τήν πίεση τού έργατικοΟ κινήματος. 10. Στά 1880, ή πείνα Ιπληξε σκληρά τούς χωρικούς τής περιοχές τοΠ "Αϊφελ (ρηνανική έπβοχία τής Πρωσίας). 11. Ό «Τριακονταετής Πόλεμος» (1618 - 1648) προκλήθηκε οτήν Ε3?ώπη άπ* τήν πάλη άνάμεσα οτοΰς προτεστάντβς χαΐ τούς χαθολιχούς. Ή Γερ­ μ α νία Οπήρξε τό κύριο θέατρο τδ ν έπιχειρήσεων. Καταληστεμένη κι έρημωμίνη, δπήρξε άκόμα τό παιχνίδι τών έδαφικων διεκδικήσεων τών πρωτα­ γωνιστών τής σύγκρουσης. 12. Βλ. σχετ'.κά στόν Πρόλογο τοΒ Έ νγκ ελ ς. 13. Ή «έζέγερση τοΠ ’Ιουνίου» «λαβε χώρα στίς 23 - 26 Ιουνίου 1848. -Αύτό τό κατόρθωμα τών έργατ£ν το ί ΠαριαιοΟ καταπνίγηκε μέ μιά πρωτο­ φανή Αγριότητα ir.’ τ* Γαλλική άστική τάξη. Τπήρξε δ πρώτος μεγάλος εμφύλιος πόλεμος άνάμεσα στό προλεταριάτο καί τήν άστιχή τάξη. 14. Ό Έ νγκελ ς χρησιμοπβ'.εϊ έδώ ειρωνικά τήν Ικφραση «νά έπιστρέ■ψουμε στίς μαομίτες τής Αίγύπτου», τή δανεισμένη άπό μιά βιβλική παράδο­ ση. "Οταν ot Ε βραίοι φεΟγαν ά π ί τήν ΑΤγυπτο, βρέθηκαν μερικοί ά δυνατοί άνάμεσχ τους πού παραπονιόταν γιά τήν πείνα καί τΙς δοκιμασίες καί θλί­ βονταν γιά τό χάσιμο τής καλής τροφής πού τούς παραχωρούσαν τόν καιρό τή ς αιχμαλωσίας τους. 15. *0 Έ νγκ ε λ ς ύπαινίσσεται τίς άγορές γ ιά μιά φιλοδίκαιη άνταΧ"λαγή τών προϊόντων τής έργασίας πού Ιδρύθηκαν άπ’ τούς έργατικοΰς συνε­ ταιρισμούς τοΰ Ό ουεν σέ πολλές πόλεις τής ’Α γγλίας. Ή άνταλλαγή γ ι ­ νόταν μέ βάση χαρτονομίσματα πού μονάδα βάσης τους ήταν ή ώρα έργασίας. Αύτά τά Ιδρύματα χρεωκόπησαν σέ λίγο. 16. «Λά Έμανττιπατσιόν», έδδομαδιαΐο δργανο τών Ισπανώ ν έργατών. Κυκλοφίρησε στή Μαδρίτη άπ’ τά 1871 ώς τά 1873, Βργανο τών τμημάτων τή ς Διεθνοίϊς. Ά π ’ τό Σεπτέμβριο τοΟ 1871 ώς τόν ’Απρίλιο τοΟ 1872, βρ­ γανο τού 'Ομοσπονδιακού Συμβουλίου τής 'Ισπανίας. ’Αγωνίστηκε ένάντια στήν άναρχική τάση στήν Ισπα νία . Στά 1872 - 1873 ή πιό πάνω έφημερίδα ίημοσίει-σε διάφορα γραπτά τοΟ Μάρξ καί τού Έ νγκ ελ ς. 17. Βλ. σχετικά στόν Πρόλογο τοΰ Έ νγκ ελ ς. 13. «ILLUSTRATED LONDON NEWS», άγγλικό έβδομαδιαϊο εικονογρα­ φημένο περιοδικό. Έ κδίδεται άπ’ τό 1842. 19. «UBER LAND UND MEER», γερμανικό έβδομαδιαϊο εικονογραφη­ μένο περιοδικό. Κυκλοφόρησε στή Στουτγάρδη άπ’ τά 1848 ώς τά 1923. 20. «GARTENLAUBE», γερμανικό έβδομαδιαϊο φιλολογικό περιοδικό μι­ κροαστικής τάσης. Έκδιδόταν στή Λειψία άπ’ τά 1853 ώς τά 1903 χαΐ στό Βερολίνο άπ* τά 1903 ώς τά 194Β. 21. «KLADDERADATSCH», εικονογραφημένο σατυρικό έβδομαδιαϊο •περιοδικό. Έκδόθηκε στό Βερολίνο άρχίζοντας άπ’ τό 1848. 22. · Ό σκοπευτής Ό γκίστ ΚοΟτσκε», ψευδώνυμο τοΰ ΓερμανοΟ ποιητή Γκοτζέλφ Χόφμαν, συνθέτου ένός στρατιωτικού τραγουδιού έθνιχιστιχοΟ περι­ εχομένου, πού συντέθηκε τήν έποχή τοΟ γαλλο-γβρμανιχοΟ πολέμου τοΟ 1370 - 1871.

201

23. «Ό Σοοιαλισχής», γαλλικό έβδομαδιαΐο, όργανο χοΟ Έργατικ&0 Κόμ­ ματος i n ’ τΑ 1885 ώς xdt 1902, έπειτα απ’ τά 1902 ώς χά 1905 χοΟ ΣοοιαλισχικοΟ Κόμματος τής Γαλλίας. Ό Έ νγκ ελ ς συνεργάστηκε σ' αύτή χήν έφη|χρ(9α. 24. ΗΑΗΜΟΝΓ HALL, κομμουνισχική άποικία ποΰ Ιδρύθηκε άπ’ τούς "Αγγλους οΰτοπιστές οοοιαλιοτές, μ’ έπικεφαλής τόν Ρόμπερτ "Oouev, o x t τέλη τοΟ 1339. Διατηρήθηκε ώς τά 1845. 25. Β. Α. ΧοΟμπερ, SOCIALE FRAGEN. IV. DIE LATE ΝΤΕ ASSOCI­ ATION, MOHD - HAUSEN 1866. 26. «THE DAILF NEWS», φιλελεύθερη άγγλική έφημερίδα, δργανο τής βιομηχανικής άατικής τάξης. Έκδιδόταν μ ’ αΰτό χόν χ!χλο σχό Λονδίνο, άπ’ χό 1846 ώς τά 1930. 27. Ό Έ νγκ ελ ς Ιχε ι Οπ’ δψη xou τή βεβαίωση xofj Βάγκνερ πού χήν ξαναβρίσκομε στά βιβλία καί στίς έπεμβάσεις χου καί ποΰ σύμφωνα μ* αύχήν f, έπανάληψη τών έργασιών στή Γερμανία Οστερα άπ* τό γαλλο-γερμανικό τ.όλεμο καί, έντελώς ίδ'.αίχερα, ή συμβολή τών 5 δισεκατομμυρίων φράγκων τ.οΰ καταβλήθηκαν, δφειλαν νά καλυτερεύαουν αισθητά τήν κατάσταση τών έργαζομένων. 28. Πρόχειχαι γιά τίς συνομιλίας άνάμεσα στούς αύτοκράχορες χής Γερμανίας καί χής Αύστρ'ας καί άνάμεσα στοϋς καγκελάριους τους, πού δ'.εξήχθησαν χόν Αύγουστο τοΟ 1871 στό Ι^ιαστάιν καί χό Σεπτέμβριο xott 1871 σχό ΣαλχζβτΟογο. Γιά νλ ύπογραμμίσει χόν άνχιδρασχικό τους χαρα­ κτήρα 6 Έ νγκελ ς τις άπον.αλεϊ «συνομιλίες α λά Στάιμπερ», άπ’ τ ’ δνομα το3 άοχηγοΟ χής πρωσικής πολιτικής αστυνομίας. 29. Χέγκελ: «Ή έπιοτήμη τής λογικής», Ιο μέρος, κεφ. 2. 30. Πρόκειται γιά τή διοικητική μεταρρύθμιση, ποΰ άποφασίσχηκε στά 1872 στήν Πρ:υσία, μεταρρύθμιση ποΰ κατάργησε τήν κληρονομική έξουσία τών ιδιοκτητών γής στήν 6παι0ρο κα είσήγαγε στοιχεία αύχο-διαχείρισης σχίς κιχοικη μ ένίς τοποθεσίες: έκλεγμένο: κοσμήχορες σχίς κοινότητες, συμβού­ λ ια περιφερειακά δίπλα οτίς χοπικές Βουλές κλπ.

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α 1. Ο ΡΟ Λ Ο Σ Τ Η Σ Ε Ρ Γ Α Σ ΙΑ Σ Σ Τ Η Μ ΕΤΑ Μ Ο ΡΦ Ω ΣΗ Τ Ο Γ Π ΙΘ Η Κ Ο Γ Σ Ε Α Ν Θ ΡΩ Π Ο 2. Α Ρ Χ Ε Σ Τ Ο Γ ΚΟΜ Μ Ο ΓΝ ΙΣΜ Ο Γ

,

3 . Τ Ο Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΚ Ο Π Ρ Ο Β Λ Η Μ Α Σ Τ Η Ρ Ω Σ ΙΑ Ε π ίλο γ ο ς στό άρθρο «Τό Κοινωνικό Πρόβλημα στή Ρωσία» _

7 25 49 65

4 . Τ Ο Π ΡΟ ΒΛ Η Μ Α Τ Η Σ Κ Α Τ Ο ΙΚ ΙΑ Σ 81 Π ρόλογος στή β ' έκδοση 83 α .' Π ώ ς δ Προυντόν λύνει τό πρόβλημα τής κατοικίας 95 β ·' Π ώ ς ή άστική τάξη λύνει τό πρόβλημα τής κατοικίας 121 γ . ' Συμπληρωματικές παρατηρήσεις γ ι λ τόν Προυντόν καί τό πρόβλημα τής κατοικίας 163 Σ Η Μ Ε ΙΩ Σ Ε ΙΣ

195

203