FIZIKALNA TERAPIJA Fizikalna terapija je dio fizikalne medicine koji se bavi primjenom različitih oblika fizičke energije u svrhu : -liječenja oboljelih i povrijedjenih osoba -sprečavanja pogoršanja i recidiva oboljenja -medicinske rehabilitacije Primjenjuje se preko kože,rijetko sluzokože,pravilno dozira i kontroliše,a efekat se zasniva na principu dejstva draži i reakcije organizma na tu draž. Vrste draži koje se koriste u fizikalnoj terapiji Vrsta draži Oblast fizikalne terapije Kinetička Kineziterapija,radna,hidrokinezi terapija Elektrohemijska elektroterapija Termička Termo.hidro,foto-helio.elektro i sonoterapija Fotohemijska Fototerapija.,laseroterapija,helioterapija Mehanička Hidroterapijamasaža.manuelna terapija,sonoterapija Hemijska Balneoterapija, TERMOTERAPIJA (liječenje primjenom toplotne energije) -termoterapiju-liječenje dodavanjem toplote tijelu -krioterapija-liječenje oduzimanjem toplote tijelu Toplota je srednja kinetička energija atoma i molekula jednog tijela koji se neprestano kreću kada je temparatura tijela viša od 1
apsolutne nule (-273°C). Temparatura je toplotno stanje jednog tijela koje zavisi od srednje brzine kretanja atoma i molekula. Toplota se prenosi s jednog tijela na drugo Kondukcijom (provođenje) – direktno prenošenje s mokekula na molekul i dešava se u čvrstom stanju,tj.direktno prenošenje toplote dodirom zagrijanog tijela ili medija sa površinom kože. Konvekcijom (strujanje) – prenošenje u medijima koji su u stalnom kretanju a to su tečnosti i gasovi,tj način prenošenja toplote pri čemu čestice jednog tijela prilikom odnošenja svoje toplotne energije mjenjaju mjesto u prostoru. Radijacijom (zračenje) – prenošenje toplote u vidu elektromagntskih talasa bez posredovanja medija,kao izvor koristimo infracrveno zračenje. Konverzija je transformacijea električne energije visoko frekventnog elektromagnnetskog polja u toplotu(endogena toplota). Termoterapija se sastoji u primjeni toplote radi zagrijavanja tijela gdje se toplota prenosi sa termičkog agensa na tijelo. Krioterapija je primjena hladnoće i transfer toplote je suprotan i hladnoća je fiziološki pojam.
TERMOREGULACIJA Je proces održavanja konstantne temparature tijela. Toplota se u tijelu neprestano stvara kao produkt prometa materija i odaje de u spoljnu sredinu. Toplota se stvara u metaboličkom procesu
2
pretvaranja ATP u ADP preko kože( kondukcijom, konvekcijom, radijacijom, evaporacijom, znojenjem) i disanjem. Temperaturu tijela regulišu nervni mehanizmi sistemom povratne sprege preko centra u hipotalamusu. Termoreceptori koji se nalaze u koži šalju signale preko kičmene moždine u hipotalamus. Kada je organizam u toploj diferentnoj zoni, aktiviraju se mehanizmi za odavanje toplote: u koži nastaje vazodilatacija, pa se tako povećava odavanje toplote (radijacija, konvekcija i kondukcija), a znojne žljezde luče znoj, koji odvodi toplotu kada isparava sa površine kože. Kada je organizam u hladnoj diferentnoj zoni, aktiviraju se mehanizmi za čuvanje i povećano stvaranje toplote: vazokonstrikcija krvnih sudova kože smanjuje odavanje toplote u spoljnu sredinu, a drhtanje dovodi do ubrzanja metabolizma i stvaranje toplote. Navedeni mehanizmi funkcionišu i pri primjeni termoterapije i krioterapije.
TERMOTERAPIJA Toplota što se koristi u liječenju može da se prenese na organizam iz spoljašnjeg izvora kondukcijom i konvekcijom i to je egzogena toplota, ili može da nastane u organizmu konvekcijom svjetlosne, električne ili zvučne energije u toplotu i to je endogena toplota.Pod termoterapijom u užem smislu podrazumjeva se primjena egzogene toplote koja se dobija od zagrijevanja tijela i ta tijela su termoterapijski agensi i služe kao prenosioci toplote na tijela. Fiziološki pojmovi toplote i hladnoće označavaju subjektivni osjećaj osobe i percepcija toplote zavisi od stepena zagrijanosti nekog medijuma određenog nejgovim fizičkim svojstvima kao što su stepen provodljivosti,toplotni kapacitet i specifična toplota.
3
Temperatura pri kojoj organizam u spoljašnju sredinu odaje najmanje toplote ili najmanje toplote prima iz nje, zove se indiferentna zona,tj područje u kome ne osječamo ni toplo ni hladno. Ona za parafin iznosi 52°C, a za peloid 38-39°C,vazduh 22-24°C. U lijevo i udesno od nje se nalazi diferentna zona koja može biti: a)topla diferentna zona- kada je temp.medijuma viša od indiferentne temp.i ide do granice tolarancije a fiziološki se percipira sa porastom temp.kao toplo.vruče i vrelo. b) hladna diferentna zona- kada je temp.medijuma niža od indiferentne temp.sve do granice tolerancije i fiziološki se percipira kao mlako,svježe,hladno i ledeno Zatim slijedi tačka granice tolerancije koja predstavlja stepen zagrijanosti medijuma koji je organizam u stanju da podnese bez osječaja bola a još ne izaziva destrukciju tkiva.Za vodu iznosi 45-46 st.C,parafin 70 st.C,suh vazduh 100-110 st.C. i na kraju temperature koje izazivaju smrt ćelije. granica tolerancije
ćelijska smrt
indiferentna zona
hladna diferentna zona
topla diferentna zona
granica tolerancije
ćelijska smrt
4
PODJELA TERMOTERAPIJE Prema smjeru kretanja toplote, termoterapije se dijeli na: - termoterapiju u užem smislu, odnosno proceduru pri kojoj se tijelu dovodi toplota, i - krioterapiju, proceduru pri kojoj se od tijela odvodi toplota. Prema terapijskom izvoru, termoterapija se dijeli na: -parafinoterapiju (terapiju parafinom) -peloidoterapiju (terapiju ljekovitim blatom) -parafangoterapiju (terapiju parafangom) -psamoterapiju (terapiju toplim pjeskom) -terapiju toplim vazduhom-saunu (specijalni vid primjene termoterapije)-terapiju toplom vodom i vodenom parom U zavisnosti od površine tijela na kojoj se djeluje, termoterapija se primjenjuje kao: -lokalna procedura (na jedan dio tijela) -opšta procedura (na cijeli organizam) OPŠTE KARAKTERISTIKE TERMOTERAPIJSKIH AGENSA Da bi jedan agens bio pogodan za primjenu u termoterapiji, mora da ispunjava sljedeće uslove: - da ima veliki toplotni kapacitet, što znači da je sposoban da primi veliku količinu toplote prilikom zagrijevanja - da ima nisku toplotnu provodljivost, što znači da primljenu toplotu sporo odaje u spoljašnju sredinu - da ima visoku tačku tolerancije. Tačka tolerancije je stepen zagrijanosti tijela koji se može podnijeti bez osjećaja bola. Ona za suv vazduh iznosi 100°C, za vodu 44°C, za peloid 50°C, za parafin 65°C 5
- da je praktičan za upotrebu - da je jeftin FIZIOLOŠKI EFEKTI TERMOTERAPIJE - aktivna hiperemija(ubrzanje cirkulacije, krvi i limfe)vazodilatacija - povećanje lokalnog metabolizma - poboljšanje trofike i reaktivnosti tkiva - smanjenje simptoma bola i smanjeje mišičnog tonusa - omekšava fibrozno tkivo - dolazi do širenja perifernih krvnih sudova, krvnih sudova srca i bubrega, dok se krvni sudovi drugih organa ponašaju suprotno - povećanje tjelesne temperature, ubrzanje rada srca i disanja i smanjenje krvnog pritiska INDIKACIJE I KONTRAINDIKACIJE ZA PRIMJENU TERMOTERAPIJE Indikacije za primjenu termoterapije su: -
degenerativni (zglobni i vanzglobni) reumatizam zapaljenski reumatizam u fazi remisije stanja poslije povreda lakši poremećaji cirkulacije spazmi glatke i poprečnoprugaste muskulature oštećenja centralnog i perifernog nervnog sistema hronična ginekološka (adneksitisi) i urološka (prostatitisi) oboljenja
6
Kontraindikacije za primjenu termoterapije su: - opšte kontraindikacije za primjenu fizičkih agensa su (ubrzana sedimentacija,infektivne bolesti, teška srčana oboljenja, rekonvalescencija, malignitet, krvarenja i sklonost ka njima) - varikoziteti, tromboza, tromboflebitis - teški poremećaji cirkulacije sa pratećom gangrenom - trudnoća PARAFINOTERAPIJA Parafin se dobija preradom nafte i mrkog uglja, i predstavlja smjesu visokomolekulskih ugljenovodonika. U čvrstom stanju je u obliku krupnokristalne bjeličaste mase sa tačkom topljenja od 53°C. U terapijske svrhe se koristi prečišćeni tzv.medicinski parafin. Parafinska smjesa ima sve karakteristike dobrog termoterapijskog agensa: veliki toplotni kapacitet, nisku toplotnu provodljivost, visoku tačku tolerancije (oko 65°C), praktična za upotrebu (plastična je i elastična, lako se nanosi na kožu i još lakše skida sa nje), i jeftina je. Kada se primjeni na tkivo, parafinska smesa ispoljava sljedeća djelovanja; -termičko, tj. zagrijevanje tkiva, zahvaljujući svojstvima dobrog terapijskog agensa (ubrzanje krvotoka, limfotoka i likalnog metabolizma, i poboljšanje elasticiteta kože i vezivnog tkiva) -mehaničko, odnosno kompresivno, pošto se pri hlađenju skuplja i očvrsne, tako da vrši pritisak na tkiva U fizikalnoj terapiji parafinska smjesa se primjenjuje u vidu lokalnih procedura, i to: - parafinska pakovanja za ekstremitete (parafinska smjesa sa tačkom topljenja od 52 do 60°C) 7
- parafinskih maski za lice (parafinska smjesa sa temperaturom topljenja od 42 do 45°C) parafinska smjesa se nanosi na oboljelu regiju: - premazivanjem četkom - pomoću gaze umočene u istopljenu parafinsku smjesu - umakanjem ekstremiteta (imerzijom) - raspršivanjem u vidu spreja Parafinska smjesa se nanosi na kožu licu u sloju debljine oko 1cm, a na ekstremitete u sloju debljine 2-3cm. Pokriva se plastičnom folijom, pamučnom tkaninom i vunenim ćebetom ili sličnom tkaninom, i na taj način se formira parafinsko pakovanje.Aplikacija traje 20-40 minuta,poslije čega se očvrsla parafinska smjesa skida sa kože i tada je koža crvena,topla i orošena znojem. Jedna serija se sastoji od 10,15 ili 20 terapija ,a može se ponoviti poslije pauze od 2-3 sedmice. Terapijsko dejstvo Toplotno dejstvo pri liječenju parafinom jeste osnovno dejstvo,kompresija proširenih kapilara omogučava ravnomjernije i dublje prodiranje toplote. Parafin djeluje: -hiperemizirajuće -izaziva reapsorpciju patoloških produkata i otoka -smanjuje bol i povišen tonus mišića -povečava trofiku,turgor i elastićnost kože. Indikacije za primjenu parafinoterapje: -postraumatska stanja -degenerativni,zglobni i zapaljenski reumatizam(u fazi mirovanja) 8
-neuritisi,neuralgije -hronična ginekološka oboljenja -ožiljci nakon opekotina Kontraindikacije za primjenu parafinoterapije: -opšte akutna oboljenja krvarenja i sklonosti krvarenju TBC -dekompenzacija srca -proširene vene
PARAFANGOTERAPIJA je homogenizovana i fino granulisana mješavina parafina i pseudovulkanskog peloida-fanga.Proizvodi se u tablama koje se zagrijavaju na 6o st C a primjenjuje se u obliku lokalnih aplikacija na 50 st C. Djelovanje parafanga je kombinacija djelovanja parafina i peloida,i to: -termičko- zahvaljujući svojstvima dobrog termoterapijskog agensa koje imaju i parafin i peloid -mehaničko-kompresivno zahvaljujući svojstvima parafina -hemijsko-zahvaljući svojstima fanga
9
PSAMOTERAPIJA(terapija toplim pjeskom) U terapiji se koristi sitnozrnasti pjesak koji se zagrijava u plitkim sudovima na suncu ili u električnim pećima sa ugradjenim termostatima do temp.od 45 do 50 st C. Lokalno se primjenjuje tako što se oboljeli dio tijela postavi u drveno sanduće,prekrije slojem pjeska debljine 10-15 cm,terapija traje 20-30 min. Opšte procedure se ljeti primjenjuju na plažama u kombinaciji sa sunčanjem i kupanjem.
HIDROKOLATOR PAKOVANJA Hidrofilni silikatni gel bentonit je fabrički upakovan u pamućne vrečice povezane u obliku dušeka.Bentoniti apsorbuje veliku količinu vode i zagrijavanjem postaje izvor toplote,zagrijavanje se vrši pomoću grijača. SAUNA je hipertermićka procedura koja se sastoji u primjeni zagrijanog vazduha na temper.od 60 do 90 st C u specijalnoj prostoriji obloženoj drvetom i nekoliko klupa postavljenih na raznim visinama.Vlažnost vazduha iznosi 5 do 20% i porastom temp.smanjuje se zasičenost vazduha vodenom parom.Suština saune kao terapijske procedure sastoji se u naizmeničnm djelovcanju zagrijanog vazduha i hladne vode.
10
KRIOTERAPIJA krioterapija(grč.=krios-led) je terapijska procedura pri kojoj se od tijela odvodi toplota i to primjenom leda ili vode čija je tempreratura blizu tačke mržnjenja(o-4stC). Krioterapija se isključivo primjenjuje kao lokalna procedura i to u trajanju od nekoliko sekundi do nekoliko mimuta jer duža primjena može da izazove oštečenje kože i potkožnog tkiva Biološko djelovanje je največim djelom posljedica promjena lokalne cirkulacije a reakcija krvnih sudova zavisi od dužine trajanja procedura. -kratke procedure- izazivaju vazokonstrikciju krvnih sudova i smanjenje njihove propustljivosti(što djeluje antiedematozno i antiinflamatorno) -produženje aplikacije-(maksimalno 3o min) nastaje reaktivna hiperemija(širenje krvnih sudova),čija je uloga zaštita tkiva od štetnog dejstva hladnoće(promrzline-nekroza ćelija) -dalje produženje aplikacije izaziva taloženje bjelančevina(krioglobulini) u tkivu i rigiditet mišića,a može nastati i nekroza ćelija. -usporava brzinu metaboličkih procesa u tkivima -smanjuje bolove(analgetski) što usporava brzinu provodjenja impulsa duž nervnih vlakana -djeluje spazmolitično jer usporava prenošenje impulsa sa nerva na mišić -kratkotrajna kriomasaža facilitira mišičnu kontrakciju i djeluje povoljno na istezanje skračenih mišića i mekih tkiva oko zgloba te se primjenjuje kao uvod u kineziterapiju.
11
Aplikaciona tehnika -lokalna pakovanja-sitni komadi leda se stave u plastičnu kesu i direktno se aplikuje na kožu,toplota se odvodi sa površine tijela kondukcijom pri čemu se led otapa. -imerzija- gdje se oboljeli dio tijela uroni nekoliko sekundi u izdrobljenu ledenu masu ili vrlo hladnu vodu,a postupak se ponavlja 5-6 puta. -kriomasaža tako što se kockicom leda nekoliko minuta(3-5) masira oboljela regija do pojave subjektivnog osječaja žarenja. Ozljede zdravih tkiva Predozirane lokalne krio procedure mogu da izazovu : -pretjerano rashladenje -nekrozu ćelija -smrzotine Indikacije za primjenu krioterapije su: -posttraumatska stanja-zatvorene povrede -sva akutna bolna stanja -eksudativna zapaljenja -zapaljenski reumatizam -promjene mišičnog tonusa kod oboljenja CNS-a -uvod u kineziterapiju Kontraindikacije za primjenu krioterapije -oštečena cirkulacija -bolesti pračene vazospazmom(rejnoov sindrom) -opstrukcija krvnih sudova(ateroskleroza,Birgerova bolest) leukemija -cerebrovaskularna i kardiovaskularna oboljenja -oštećenja senzibiliteta 12
-defekti kože i potkožnog tkiva -hipersenzibline osobe
TOPLOTA
HLADNOĆA
Vazodilatacija
vazokonstrikicija
Relakascija muskulature Stimulacija parasimatikusa Širenje kožnih pora Povečanje propustljivosti
Tonizacija muskulature Stimulacija simpatikusa skupljanje kožnih pora Smanjenje propustljivosti
HIDROTERAPIJA Hidroterapija(grč.hydar =voda)je oblast fizikalne terapije koja izučava biološko dejstvo vode i mogućnosti njene spoljašnje primjene. Dejstveni činioci-biloško djelovanje. pri spoljnjoj temper. voda na organizam djeluje termićki i mehanićki a kada su u pitanju mineralne vode djeluje i hemijski.
13
1.termički činioci-voda ima svojsta dobrog termoterapijskog agensa:veliki toplotni kapacitet,niska toplotna provodljivost i visoka tačka tolerancije,voda putem konvekcije predaje toplotu tijelu koje se nadje u njoj. Njena indiferentna temp.je 34 do 35 st.C a tačka tolerancije 43 do 46. stC. U terapiji se koristi voda razne temper.,pri čemu se razlikuje : -topla diferentna zona od 36 do 42 st.C (topla 36 -39 st.C,vruća 40-42 st.C.) -indiferentna zona od 34-35 stC -hladna diferentna zona od 0 do 33 st.C .(ledena 0-4 stC,hladna 5-20stC,svježa 21-27 stC,mlake 28-.33 st.C) 2.mehaničko djelovanje vode-na tijelo u vodi uvijek djeluje hidrostatski pritisak i potisak. -hidrostatski pritisak je pritisak kojim voda svojom težinom(težina vodenog stuba)djeluje na tijelo koje je u njoj.Pritisak se prenosi na kožu i krve sudove u njoj,mehanički potiskujući krv u venske sudove i ka srcu,čime se podstiće drenaža venske krvi. -sila potiska-Arhimedov zakon glasi»svako tijelo potoplljeno u tečnost gubi prividno u težini onoliko koliko iznosi težina njime istisnute tećnosti».i zahvaljujući sili potiska tijelo potopljeno u vodu ima samo 10% svoje težine. 3.hemijski činioci voda je dobar rastvarać mnogih organskih i neorganskih materija. Te supstance su ili dio mineralnih voda kao što su (ugljendioksid,jod,radon,sumpor) ili se dodaju vodi(eterična ulja,ljekovite supstance) da bi se postigla odredjena biloška djelovanja.
14
Fiziloško i terapijsko dejstvo jedna od karakterističnih reakcija koja nastaje u organizmu primjenom vode je reakcija krvnih sudova kože i zavisi od temp.vode. 1.djelovanje HLADNE DIFERENTNE ZONE -prva faza-kratkotrajna primjena izaziva vazokonstrikciju,koža bljeda i hladna -druga faza-produženje aplikacije nastaje aktivna hiperemija arteriola i kapilara,koža crvena i topla, -treća faza-produženje aplikacije izaziva pasivnu hiperemiju tj paralitičnu vazodilataciju krvnih sudova kože,pračenu stazom krvi,koža je hladna i cijanotićna. produženje trajanja opštih procedura dovodi do prekomjernog odavanja toplote i sniženja tjelesne temperature. 2.djelovanje INDIFERENTNE ZONE -prva faza-pri kratkotrajnoj primjeni neće nastati nikakve promjene na krvnim sudovima i izostaje početna vazokonstikcija -druga faza-produženje aplikacije izaziva aktivnu hiperemiju,koža je crvena i topla -treća faza-produženjem aplikacije nastaje pasivna hiperemijaparalitična vazodilatacija,koža je plavocrvena i edematozna. Može nastati pad krvnog pritiska i kolaps. 3.djelovanje-TOPLE DIFERENTNE ZONE -prva faza-kratkotrajna primjena izaziva kratkotrajnu vazokonstrikciju kao odbrambeni refleks. -druga faza-produženje aplikacije izaziva aktivnu hiperemiju,koža postaje crvena i topla -treća faza-dalje prduženje izaziva pasivnu hiperemiju,koža je plavocrvena i edematozna 15
Produženje opštih procedura izaziva povečanje tjelesne temper,pad krvnog pritiska i kolaps HLADNA DIFERENTNA REAKCIJA FAZA ZONA I vazokonstrikcija aktivna POŽELJNA II hiperemija pasivna III hiperemija NEPOŽELJNA IV ↓TT
TOPLA INDIFERENTN DIFERENTNA A ZONA ZONA vazokonstrikcija aktivna aktivna hiperemija hiperemija pasivna pasivna hiperemija hiperemija ↓RR, kolaps ↑TT ↓RR kolaps
Reakcija krvnih sudova na toplotno djelovanje vode zavisi i od površine na koju voda djeluje pa može biti: -lokalna koja nastaje na mjest djelovanja vode i sastoji se u promjeni tonusa zida krvnih sudova kože zavisno od temperature -konsenzualna tj.pojava refleksne vazodilatacije na jednom ekstremitetu kada se na suprotni djeluje toplom vodom a vazodilatacija nastaje putem aksonskih refleksa. -opšta- koja nastaje pri primjeni opštih hidroterapijskih procedura i sastoji se od vazokonstrikcije ili vazodilatacije krvnih sudova unutrašnjih organa. Djelovanje hidroterapijskih procedura na organizam 1.Hladne hidroterapijske procedure: - usporava se ritam disanja-produžava se insiriju i ekspirijum i pauza izmedju njih 16
-kod kratkotrajne lokalne primjene se povečava nadražljivost živaca -kod duže primjene dolazi do smanjenja provodljivosti nervnih vlakana(anestezija) -kod opšte procedure djeluje nadražajno,povečava tonus simpatikusa -smanjuje srčanu frekvenciju i povečava snagu srčane kontrakcije -stimulišu cirkulaciju i djeluju osvježavajuće 2.Tople hidroterapijske procedure: -ubrzava se ritam disanja-skračuje inspirijum i ekspirijum i pauza izmedju njih -ubzava srćanu frekvenciju -stimulišu krvotok -poboljšavaju trofiku kože i potkožnog tkiva -poboljšavaju resorpciju patoloških produkata metabolizma -djeluju miorelaksantno i analgetski
PODJELA HIDROTERAPIJE 1.Zavisno od temperature vode hidroterapijske procedure mogu biti: -hladne -indiferentne -tople 2.zavisno od površine na koju se primjenjuju mogu biti: -lokalne ,kada se tretira jedan dio tijela -opšte,kada se tretira cijelo tijelo 3.U hidroterapijske procedure spadaju: -komprese -polivanje 17
-trljanje -tuševi -kupke -hidrokineziterapija
KOMPRESE ili OBLOGE Svaka kompresa se sastoji od: -unutrašnjeg sloja(tkanine-flanela),presavijenog u 8-10 slojeva,natopljenog vodom koja može biti hladna,indiferentna ili topla -izolacionog sloja(mušeme),koji sprečava naglo hladjenje ili zagrijavanje unutrašnjeg sloja -spoljašnjeg sloja(vate,peškira).debljine 2-3 cm koji ima ulogu izolatora. Komprese se primjenjuju kao: -lokalne za jedan dio tijela -opšte za cijelo tijelo kada se unutrašnji sloj sastoji od čaršafa natopljenog vodom temperature 15-20 st.C, pri čemu najprije nastaje vazokonstikcija krvnih sudova kože,pračena osječajem toplote,zatim slijedi reaktivna hiperemija pračena sniženjem temper koja traje 10-15 min,organizan stvara toplotu koja se ne odaje zbog izolacionog sloja komprese,poslije 30 min.dolazi do znojenja. POLIVANJE
18
se vrši vodom temp.20-34 st.C., u trajanju od 3-5 min.Primjenjuje se kao lokalna procedura,povečava tonus proširenih krvnih sudova i djeluje osvježavajuće i tonizirajuće. TRLJANJE se izvodi preko vlažnog peškira ili nakvašenom rukavicom,temp.vode je od 30-32 sr.C,djeluje tonizirajuće.
VLAŽNO UMOTAVANJE se postiže tako što se pacijent umota platnenim čaršafom nakvašenim hladnom vodom(15-20stC.,) i dobor iscjedjenim, a preko se stavi čebe.prvo se javlja vazokonstrikcija u koži i osječaj hladnoće, apslije 2-3 min nastaje reaktivna hiperemija.tempe.se snižava dok se temp.pokrivaća neizjednaći sa temp.tijela. TUŠEVI se sastoje u primjeni mlaza vode pod pritiskom(mehanički nadražaj) i različite temp.(termićki nadražaj),čiji intenzitet zavisi od tempe.vode i on je jači ako je temp.bliža donjoj granici hladne diferentne zone i gornjoj granici tople diferentne zone. Temper.vode može biti stalna tokom cijele procedure ili se mjenja a procedura uvijek započinje sa toplom a završava sa hladnom vodom. Temp.vode može biti stalna tokom trajanja procedure ili se pri svakoj narednoj terapiji snižava za 1-2 st C čime se postiže tonizitajući efekat.
19
Tempe.vode zavisi i od opšteg efekta koji se želi postići primjenom tuširanja pa se za relaksaciju pacijenata primjenjuje voda temper. tople diferentne zone(36-44 stC), a za tonizaciju,tempe.hladne diferentne zone(4-34 stC) Postoji više vrsta tuševa u zavisnosti od oblika izlaznog mlaza vode(kišni,iglićasti),smjera sa kojeg voda dolazi(cirkularni),pritiska i temp vode(Šarkoov,Škotski). a)Šarkoov(strujni) gdje je mlaz vode pod pritiskom od 1-3 bara na udaljenosti 2-3 m,.temp.mlaza je 30-32 st.C,,prvo se tušira zadnja strana,bočne i prednja rastresitim mlazom a zatim kompaktnim (gustim) svaki ekstremitet u istom smjeru,izbjegava se predio polnih organa,mliječnih žljezda kod žena i predio lica. Serija se sastoji od 15-20 aplikacija,tokom serije ta se temp.postepeno snižava,vrijeme aplikacije produžava,tako da se na kraju serije primjenjuje voda temp. 15-20 St.C u trajanju od 3-5 min. b)Škotski tuš gdje se naizmjenićni primjenjuju dva mlaza vode,topli mlaz temp.38-42 st.C u trajanju od 30-60 sec,a zatim hladni mlaz temp.15-20st.C u trajanju 15-30 sec i to se ponavlja 45 x. c)podvodna tuš –masaža se satoji i primjeni mlaza vode pod pritiskom kroz vodu i predsavlja kombinaciju kupke i tuša.Pacijent leži u kadi,izlazni pritisak je od 0,5 do 2 bara,mlaz vode je u smjeru cirkulacije venske krvi i limfe,temp.vode je 36-37 stC,procedura traje 10-20 min. HIDROKINEZITERAPIJA Voda je pogodan medijum za terapijske aktivnosti,kao što su vježbe,plivanje,hodanje i trčanje.
20
Aktivnosti u vodi se koriste za povećanje mišične snage i izdržljivosti,za mobilizaciju zglobova,smanjenje spasticiteta,poboljšanje balansa i koordinacije,za relaksaciju,smanjenje bola,mišičnog spazma i otoka. Postoje brojne tehnike vježbi u vodi: -vježbe sa korišćenjem potiska- se izvode u stoječem,sjedečem ili ležečem položaju.Pošto tijelo u vodi prividno gubi od svoje težine onoliko kolika je težina istisnute tečnosti,sila mišićne kontrakcije potrebna za izvodjenje pokreta manja je u vodi nego izvan vode,a pri pokretima je i manji stres na zglobove koji nose težinu tijela. -tehnika zadržavanja-relaksacija u vodi gdje je bolesnik pozicioniran tako da potisak potpomaže pokret u traženom obimu -tehnika stabilizacije u vodi koristi kokontrakcije mišića koji sudjeluju u održavanju balansa i ravnoteže -ponavljanje kontrakcije mogu biti izotonične i izometrične,izvode se nasuprot potisku a koriste se za povečenje mišiče snage i izdržljivosti.
KUPKE Sprovode se u kadama od plastične mase,emajla , u bazenima. Temp.kupki se kreće u rasponu od hladne do vruće i to:hladne(1020st),svježe(21-27 st),mlake(28-33 st),indiferentne(34-35 st),tople(36-39 st),vruće(40-42 st) Prema velićini tretiranog predjela djele se na: -lokalne-tretiraju se jedan,oba ili sva četiri ekstremiteta -polukupke-tretira se polovina tijela –do struka -opšte-tretira se cijelo tijelo osim glave. 21
1-Lokalne kupke su: a)Haufeove ili progresivno rastuče kupke koje se o primjenjuju u liječenju oboljenja periferne cirkulacije .Početna temp.vode u kupkama je 35-36 st.C pa se ona postepeno u toku 10-12 min.povečava do 42-45-stC.Kada se dostigne ova temp.procedura ne završava ,već se nastavlja još 10-12 min..Pri ovako postepenom povečenju temp. vode izostaje početna vazokonstrikcija krvnih sudova i odmah nastaje vazodilatacija(proširenje krvnih sudova kože,potkožnog tkiva i mišića).. b)naizmjenićne kupke ili kontrastne kada se naizmjenično primjenjuje topla(39-40 stC u trajanju od 0,5 do 1 min) i hladna voda(20-25 stC u trajanju od 10-15 sec).Ove kupke imaju izrazito tonizirajući efekat na krvne sudove. Procedura započinje toplom vodom a završava hladnom,tokom jedne aplikacije treba 4-5 puta ponoviti postupak umakanja ekstremiteta u toplu a zatim u hladnu vodu. 2.Polukupke-prilikom izvodjenja polukupki pacijent sjedi u kadi,nivo vode je do umbiliksa,temp.vode iznosi 34-36 stC(indiferentna temp.) a procedura traje 5-10 min. 3.Opšte kupke: se izvode u kadama,bazenima,otvorenim vodama kao što su more,rijeke,jezera. a)kupke u kadama se izvode u terapijskim kadama,pacijent leži u kadi tako da je glava van vode,a ispod glave i na slobodni dio grudnog koša se stave hladne komprese čija je svrha da se spijeći priliv krvi u mozak i ubrzanje sračanog rada. 22
Prema hemijskom sastavu mogu bite: -obične -aromatićne(borova kupka) -mineralne(kada su u vodi rastvorene hemijske materije-(kuhinjska ili morska so) -gasne –rastvoreni gasovi(CO2,O2) -ljekovite-rastvorene ljekovite materije(gorčica,formalin) b)terapijski bazeni-se koriste za hidrokineziterapiju,temp.vode iznosi 32-36 st.C,pune se običnom, termonineralnom ili morskom vodom. c)Habard kada je često lepirastog izgleda širine oko 1,8 m na jednom kraju(abdukcija ruku) i 1,2 m na drugom kraju(zaabdukciju nogu).temp.vode je 35-38 stC,trajanje procedure je 20 min a kada su u pitanju opekotine može i duže. DOZIRANJE HIDROTERAPIJE Voda kao fizički agens ima najširi opseg doziranja,može da se korosti u svim agregatnim stanjima,u širokom rasponu temp i pritisa zavisnio od indikacija. Osnovni elementiza doziranje hidroterapijskih procedura su: -veličinapovršine(lokalna ili opšta) -izbora procedura(tuš,kupke itd.) -intenziteta: a) termićkog koji je intenzivan kada je temp.vode ispod 20stC i preko 40stC ,pa u tom slučaju procedura treba da traje manje od 1 min.Slabijeg je intenziteta u zoni indiferentne temp.,pa procedura može da traje 10,15,30 min. b) mehaničkog nadražaja koji zavisi od hidrostatskog i direktnog mehaničkog pritiska c) hemijski nadražaj zavisi od sadržaja rastvorenih hemijskih materija u vodi. 23
-trajanja procedure koje je u najužoj vezi sa intenzitetom termićkog nadražaja,procedura treba da traje kraće ukoliko je termički nadražaj jači.Procedure koje traju duže od 15 min.djeluju sedativno ako se primjeni voda indiferentne temp.procedure koje traju duže od 60 min,čak i kada je voda u zoni indiferentne temp.,mogu djelovati negativno,izazivanjem paralitične vazodilatcije krvnih sudova kože. -trajanja serije terapija koja se sastoji od 10,15 ili 20 procedura, a u nekim slučajevima se može primjenjivati dok se ne postigne maksimalan terapijski efekat,što može iznositi 5-6 nedelja. INDIKACIJE ZA PRIMJENU HIDROTERAPIJE -degenerativni zglobni i vanzglobni reumatizam -posttraumatska stanja -oštečenja centralnog i perifernog nervnog sistema -oboljenja periferne cirkukacije KONTRAINDIKACIJE -opšte -visok krvni pritisak -epilepsija -infekcije kože,ekcemi i otvorene rane
_
MAGNETOTERAPIJA
magneoterapija(grč.magnetis=prirodni magnet)jeste oblast fizikalne terapije koja proučava biološko dejstvo magnetnih i
24
elektromagnetnih polja i mogućnosti njihove primjene kod oboljelih. Magnetne linije sile prodiru kroz sve materije:vazduh,žive organizme,metal skoro bez ikakvog otpora. Električne i magnetne pojave su medjusobno povezane i uslovljene i predstavljaju viši oblik kretanja materije.Količina naelektrisanja koja se kreće izaziva magnetizam odnosno magnetno polje,koje se manifestuje mehaničkim dejstvom na količinu naelektrisanja koja se kreću.Magnetno polje stvaraju slobodne nalektrisane čestice koje se kreću,kao i naelektrisane čestice koje se kreću unutar atoma i molekula za koje su vezane.Za kvantitativno opisivanje magnetnog polja koje se koristi u fizikalnoj terapiji je vektor indukcije magnetnog polja,čija je jedinica tesla(T),odnosno militesla(mT) Podjela magnetoterapije Magnetoterapija se djeli na terapiju primjenom: 1)konstantnog magneta ,kada se koriste: -magnetne ploćice(magnetofore)prečnika 5-12 mm i debljine 2,5 mm,magnetno polje prodire u dubinu od 5 do 20 mm u zavisnosti od veličine pločice. -potkovičasti magnet,različite veličine,u obliku potkovice koji se postavlja iznad oboljelog dijela tijela tokom dužeg vremenskog perioda i najčešće se koristu za stimulaciju stvaranja kalusa. 2)elektromagnetnog polja koje nastaje oko provodnika kada kroz njega teče struja.Linije sila su najgušće ukoliko je provodnik u obliku navoja(solenoida).Magnetni efekat je najizraženiji ukoliko kroz provodnik protiće naizmjenična struja.Sa promjenom intenziteta struje nastaju i promjene u intenzitetu elektromagnetnog polja(impulsno elektromagnetno polje).frekvencija impulsa se izražava u hercima i prema njoj se elektromagneti djele na : 25
-niskofrekvente(do 100 Hz) koji imaju brojne pozitivne fiziološke efekte -visokofrekventne(do 1000Hz) koji se koriste iskljućivo u med.ustanovama. Biološko djelovanje magnetoterapije Magnetoterapija ima: -vazodilatatorno,antiinflamatorno,analgetsko i spazmolitično djelovanje -poboljšava trofiku i regenerativnu sposobnost tkiva -djeluju na nivou čelijske membrane( koja ima svoje naelektrisanje-membranski potencijal-koje se mjenja u toku različitih patoloških stanja. -utjeće na propustljivost ćelijske membrane i raspored jona sa njene obe strane i pomaže uspostavljanje normalnog membranskog potencijala -stimuliše krvotok i limfotok -mjenja viskoznost krvi i povečava parcijalni pritisak kiseonika u tkivima -stimuliše lućenje hormona pankreasa i nadbubrežne žlijezde -direktvnim i refleksnim djelovanjem na CNS izaziva lučenje endorfina(endogenih analgetskih supstanci),čime se postiže smanjenje bolova -smanjenje otoka -zarastanje rana. Aparati za magnetoterapiju Aparati koji se koriste u magnetoterapiji sastoje se od: -upravljačke jedinice(generatora električnih impulsa) -solenoida,kroz čije navoje prolazi struja i oko kojeg se stvara elektromagnetno polje,mogu biti u različitim veličinama u obliku: 26
a)ploča,koje mogu biti okrugle ili četvrtasre,debljine 2-3 cm,ne mogu se savijati. b)antena,koje su savitljive,lako prilježu na oboljelu regiju a mogu biti četvrtaste ili u obliku trake(omotaju se oko oboljele regije) c)obruča,koji su najčešće fiksirani za specijalni drveni krevet duž koga klize,pa se mogu postaviti za aplikaciju na različitim dijelovima tijela. d)dušeka,podloški,manžetni,koji su izradjeni od plastificiranih materijala unutar kojih se nalaze navoji solenoida e)specijalne stolice,u koju je ugradjeno više solenioda,čijim je pojedinačnim uključivanjem moguće tretirati pojedine dijelove tijela ili cijelo tijelo. Tehnika primjene i doziranje magnetoterapije magnetoterapija se primjenjuje u vidu procedura. -lokalne ,kada se primjenjuje na oboljeli dio tijela -refleksne,kada se primjenjuje na vegetativen ganglije vratnog i lumblanog simpatikusa -opšte,kada je u polju djelovanja magneta cijelo tijelo osim glave Mogu se aplikovati preko odječe pa čak i preko gipsa,pošto ima atermičko djelovanje može se primjeniti i kod slučajeva gdje je prisutan metal u dijelu aplikacije. Doza magnetoterapije odreduje se na osnovu: -izbora solenoida,u zavisnosti od veličine tretiranog područja -izbora frekvencije u zavisnosti od tipa aparata i indikacije -trajanja procedure i serije,tako da jedan tretman traje najmanje 30 min(30 min=1 terapijska jedinica).Najčešče terapijske doze su veličine 1 do 2 terapijske jedinice,osim za stimulaciju stavaranja
27
kalusa,gdje se primjenjuje 4-8 th.jedinica.Serija se sastoji od 10,15 ili 20 terapija.
Indikacije za primjenu magnetoterapije su: -degenerativni zglobni i vanzglobni reumatizam -posttraumatska stanja -poremečaj periferne cirkulacije -hronična ginekološka i urološka oboljenja -kožne bolesti(dermatoze,ulceracije,ulcus cruris) Kontriandikacije za primjenu magnetoterapije su: -opšte -graviditet -ugradjeni srćani pejsmejker
SONOTERAPIJA Sonoterapija(lat.sonus- zvuk,grč.terapeia –liječenje) je oblast fizikalne terapije koja izučava biološko djelovanje zvuka i mogučnosti njegove primjene u liječenju povrijedjenih i oboljelih. Zvuk predstavlja longitudinalno treperenje materija,koje su u obliku talasa prostire kroz čvrstu,tečenu i gasovitu sredinu.Energija zvuka izaziva mehaničko treperenje,talasanje i vibracije sredine kroz koju prolazi. Prema dejstvu na čulo sluha,zvućni talasi se djele na : 28
-infrazvuk(frekvecija oscilacija o-16 Hz) -čujni zvuk(frekvencija oscilacija 16 Hz-16ooo kHZ) -ultrazvuk(frekvencija oscilacija preko 16ooo k Hz) percepcija zvuka različite frekvencije VRSTA ZVUKA infra zvuk čujni zvuk
FREKVENCIJA (Hz) 0 - 16 16 - 16000
ultarzvuk
preko 160000
NAČIN PERCEPCIJE vibracije preko čula sluha (govor, muzika) nečujan, ne izaziva nikakve senzacije pri lokalnoj primjeni
ULTRAZVUK se primjenjuje u terapijske svrhe,a u dijagnostičke se primjenjuje u ginekologiji,neurologiji,internoj medicini,pedijatriji. Fizičke osobine UZ Dobijanje UZ omogučeno je koriščenjem visokofrekventnih elektromagnetnih oscilacija(naizmjenična struja) i postojanjem piezoelektričnog efekta. Piezoelektrični efekat se sastoji u tome što kvarcni kristal pod dejstvom mehaničke sile,pritiska ili istezanja ,stvara elektricitet.,tj električna energija prelazi u mehaničku,odnosno zvučnu energiju.U jednoj polufazi naizmjenične struje materija se zgušnjava(kompresija),a drugoj polufazi razredjuje(dilatacija).Piezoelektricitet(gr.piezo-pritisak) je svojstvo nekih kristala naročito kvarca da se pod pritiskom naeleltriše na svojoj površini. Brzina prostiranja UZ zavisi od sredine kroz koju talasi prolaze kao i od njene temper.UZ se najbrže prostire kroz metale,sporije
29
kroz živa tkiva a najsporije kroz vazduh.Što je temp.sredine viša,brzina prostiranja UZ talasa je veća. UZ se donekle ponaša kao svjetlosna energija,njegovi talasi podliježu refleksiji(odbijanju),refrakciji(prelamaju).Pri prelazu iz jedne sredine u drugu UZ talasi se največim djelom reflektuju,a jedan dio se refraktuje.UZ talasi se reflektuju naročito jako od vazduha i sloj vazduha debljine od 1 mikrometar,dovoljan je da reflektuje sve UZ talase ,usljed male brzine sprovodjenja kroz vazduh. UZ energija se smanjuje prolazom kroz odredjenu sredinu a smanjuje se apsorpcijom ..Apsorpcija(upijanje) je proces u kome se UZ energija se pretvara u toplotnu i proporcionalna je sadržaju proteina u tkivima,takoda je najveća u nervnom,manja u mišičima, a najmanja u masnom tkivu,tj pri prolasku UZ kroz tkiva najviše se zagrijava nervno,manje mišično a najmanje masno tkivo. Primarno(fizičko) djelovanje: UZ i djeluje na tkiva na više načina: -mehaničko djelovanje se sastoji u VF talasnom kretanju koje dovodi do mehaničkog treperenja čestica tkiva,a time i do mikromasaže tkiva.Ovo djelovanje je proporcionalno intenzitetu i frekvenciji..Ukoliko su treperenja intenzivna, nastaju neželjenja dejstva. koja se najprije manifestuju u vidu kavitacije(stvaranja šupljina,)u tečnoj sredini.U pozitivnoj fazi naizmjeničnog UZ pritiska(faza zgušnjavanja)kavitacione šupljine nestaju,pa se oslobadja veliki pritisak i nastaje električno pražnjenje.Kavitacioni efekat se javlja pri intenzitetu večem od 0,5 W/cm2. -termičko djelovanje nastaje usljed apsorpcije UZ energije, a naročito je izražena na graničnim površinama .,naročito izmedju potkožnog masnog tkiva i mišića i mišića i periosta.
30
-fizikohemijsko djelovanje se zasniva na mehaničkom i termičkom efektu.UZ ubrzava oksido-reduktivne procese a time i metabolizam u tkivima,stavaraju se farmakološki aktivne materije.U koloidne sisteme ulazi voda,tako da oni prelaze iz gel u sol stanje.Stimuliše se stavaranje prekolagena,a inhibira stvaranje zrelih kolagenih vlakana.,visokomolekularne bjelančevine se cjepaju na niskomolekularne,a mjenja se i pH-reakacija krvi ka alkalnoj. Usljed pomenutih dejstava UZ nastaje pozitivan terapijski efekat a to je: smanjenje bola i zapaljenja,smanjenje spazma,poboljšanje krvotoka i limfotoka,poboljšanje resorpcije patoloških produkata u tkivima,omekšanje ožiljaka. -neurorefleksno tako što djelovanjem na refleksne zone postiže regulacija funkcije vegetativnog nervnog sistema. Sekundarno(fiziološko) dejstvo: vazodilatacija tipa aktivne hipremije analgetsko dejstvo spazmolitičko pojačanje resorpcije ekstravazata(izljev) i metabolita povečeno stvaranje antitjela povečenje nadražljivosti motornih nerava i mišića
Tehnika primjene UZ Za dobijanja UZ koji se primjenjuje u terapiji,koristi seUZ generator,koji se sastoji od oscilatornog kola i projektora.U glavi projektora se nalazi kvarcna pločica na koju djeluje VF elektromagnetno polje pod dejstvom čijeg treperenja se stvaraju
31
UZ talasi.UZ talasi se preko aluminijske membrane prenose na kožu,a preko nje i na druga tkiva. U zavisnosti od od položaja UZ glave tokom aplikacije tehnike su: -stabilna,kada se UZ glava ne pomjera tokom procedure,metoda se izbjegava jer može doći do pregrijavanja tkiva. -labilna.kada se UZ glava pomjera sporim kružnim pokretima tokom procedure i najčešće se primjenjuje. U zavisnosti od vrste kontaktnog medijuma izmedju aplikatora i pacijenta primjenjuje se: -tehnika sa parafinskim uljem ili gelom,koja se najčešće primjenjuje,kontaktni medijum izmedju UZ glave i kože je parafinsko ulje ili specijalna gel pasta. -sonoforeza(ultrasonoforeza) kada se umjesto parafinskog ulja kao kontaktni medijum koristi rastvor nekog ljekovitog sredstva(Thiomucase).UZ povečava propustljivost kože ćelijskih membrane,pa se pospješuje upijanje ljekovitih supstancija u kožu -subakvalna tehnika,koja služi za primjenu UZ na neravne površine(skoćni zglob,lakat),kontaktni medijum je voda,. Pored kontrinuirane primjenen UZ postoji i mogučnost primjene impulsnog UZ(diskontinuirani oblik) kada se ne gubi mehanički efekat ali izostaje termički pa se izbjegava zagrijavanje tkiva,i ima prednost u stanjima gdje je simptom bola jako izražen i kod sportskih povreda gdje se smanjuje mišični tonus a postoji bolni mišičini spazmi. odnos trajanja impulsa i pause je 1:4(trajanje impulsa je 2 ms,a pauze 8 ms.).Pauza između impulsa smanjuje termićko djelovanje,a pojačava mehaničko u vidu treperenja i mikromasaže. 32
Impulsni UZ je ima veliku primjenu u dijagnostici kao ehokardiografija i Doppler sonografija.
Doziranje UZ Doza UZ se odredjuje na osnovu: -intenziteta,koji se mjeri u W/cm2,u terapiji se koriste doze od 0,5 do 1 W/cm2.Intenzitet od 0,8 W/cm pokriva najšire indikaciono područje. -frekvencije,koja može biti 1 MHz-megahercima-(za tretman tkiva na večoj dubini) -trajanja procedure koja zavisi od površine koja se ozvučava I traje 3-5 min,jedna serija liječenja se sastoji od 10 procedura,koje se primjenjuju svakog ili svakog drugod dana,ponovi se poslije 4-6 sedmica. Indikacije: -reumatska oboljenja(zapaljenski,degenerativni,zglobni i vanzglobni reumatizam) -posttraumatska stanja-usporeno stavaranje kalusa, -sva bolna stanja -kontrakture(Dipitrenova),posttraumtatske kontrakture zglobova -ožiljci,keloidi Kontraindikacije: -opšte -predio malog mozga i polnih organa 33
-zone okoštavanja-zbog mogučnosti odvajanja periosta i narušavanja metafize zone rasta -rahitis,osteoporoza -trudnoća -proširene vene,tromboflebitis,tromboza -infekcije kože i potkožnog tkiva,nevusi na mjestu primjene,oštečenja kože. Metal nije kontraindikacija za terapiju UZ-om,treba koristiti manje doze zbog pregrijavanja tkiva.
FOTOTERAPIJA Fototerapija(grč.fotos-svjetlost) je oblast fizikalne terapije koja izučava biološko djelovanje svjetlosne energije..Svjetlost čine elementarne čestice-kvanti ili fotoni,oslobodjeni od izvora zračenja, a u isto vrijeme su i čestice i talasi. Svjetlost pripada spektru elektromagnetnog zračenja,na čijem se jednom kraju nalazi kosmićko zračenje, a na suprotnom jednosmjerna struja. XZRACI
UV
VIDLJIVA SVJETLOST
IR
MIKROTALASI NAIZMJENIČNA JEDNOSMJERNA STRUJA STRUJA
ELEKTROMAGNETNI SPEKTAR
Talasna dužina svjetlosnog dijela elektromagnetnog spektra izražava se u nanometrima(nm). Zakoni ponašanja svjetlost: Pri prelasku iz jedne u drugu sredinu,svjetlost se:
34
-prelama(kada bjela svjetlost prolazi kroz prizmu,svaka talasna dužina se prelama različito,i na drugoj strani prizme nastaje spektar boja). -odbija(reflektuje),tako da je upadni ugao jednak odbojnom.Sunčeva svjetlost se reflektuje od svjetlih površina(stijena,pjesak) pa je moguć nastanak pigmentacije i kod osoba koje nisu direktno izložene. -upija(apsorbuje),na taj način što tamne površine upijaju više svjetlosti,a svijetle manje. Prodiranje svjetlosti u živa tkiva: Zakon Grotusa i Drapera glasi:svjetlost ne djeluje ako nije apsorbovana tj. svjetlosna energija ispoljava svoje biološke efekte samo ukoliko je apsorbuju koža i dublji slojevi tkiva.Dubina prodiranja svjetlosti u tkiva zavisi od: -talasne dužine.tj prodornost svjetlosti je srazmjerna talasnoj dužini,zraci večih talasnih dužina prodiru dublje od zraka manjih talasnih dužina(infracrveni zraci prodiru dublje od ultraljubičastih) -frekvencije talasa tj.prodornost svjetlosti obrnuto je srazmejrna frekvenciji talasa.Zraci više frekvencije imaju manju prodornost od zraka niže frekvencije-stanja kože,koja predstavlja selektivni filtar za odredjene frekvencije svjetlosnog dijela elektromagnetnog spektra.npr:UV zraci talasne dužine od 2oo nm u cjelini se apsorbuju u rožnatom sloju epiderma a IR zraci talasne dužine do 1200 nm minimalno se apsorbuju u epidermu. Za selektivnost apsorpcije svjetlosnih zraka u koži odgovorni su sadržaj bjelančevina-tirozina i histidina i prokrvljenost kože u večoj mjeri. Podjela fototerapije
35
Prema vrsti elektromagnetnih talasa ,fototerapija se djeli na : -helioterapiju(th Sunčevim zračenjem) -terapiju vidljivom svjetlošću -hromoterapiju(th pojedinim bojama vidljivog djela spektra) -terapiju infracrvenim zracima(IR-infraruž zračenje) -terapiju ultraljubićastim zračenjem(UV-ultravioletno zračenje) -terapiju”bioptronom”(polihromatsko svjetlo) -terapiju laserom(monohromatsko svjetlo) Prema izvoru elektromagnetnog zračenja,fototerapija se djeli na terapiju agensima iz: -prirodnih izvora(Sunce-helioterapija) -vještačkih izvora(vještački izvori IR i UVzraka,bioptron,laser)
HELIOTERAPIJA Pri prolasku kroz Zemljinu . atmosferu Sunčeva svjetlost se mjenja kvalitativno i kvantitativno zbog apsorpcije i refleksije,najveći procenat UV zraka se gubi u gornjim slojevima atmosfere,tako da na zemljinu površinu stiže samo mali procenat ovog zračenja.Sunčeva svjetlost koja dopire do Zemljine površine sadrži: -infracrvene zrake(6o%) -vidljivu svjetlost(35%) i to u največem procntu žuto-zeleni dio spektra -ultraljubićaste zrake(1-3%) -ostale zrake(2%) Intenzitet Sunčevog zračenja zavisi od:
36
-godišnjeg doba(udaljenost Zemlje od Sunca veća je u zimskim mjesecima,pa je količina Sunčeve energije koja dospijeva na zemlju u tom periodu manja). -doba dana(kada se Sunce nalazi u zenitu-od 11 do 13 časova,intenzitet zračenja je jači nego kada je Sunce nad horizontom) -geografskog položaja(intenzitet Sunčevog zračenja je najjaći na ekvatoru,a opada prema polovima) -nadmorske visine(na većim nadmorskim visinama intenzitet Sunčevog zračenja je jaći) -zagadjenja vazduha((usljed prisustva vodene pare,prašine,dima,čadji i drugih čestica u vazduhu,nastaje povečano rasipanje i upijanje Sunčeve svjetlosti,tako da ona stiže u manjoj količini na Zemljinu površinu):Visina Sunca nad horizontom približno je jednaka u 10 i 14časova,ali je sunčevo zračenje slabijeg intenziteta u 14 časova,kada se u atmosferi nalazi više čestica prašine,dima,čadji. -oblačnosti(kada je nebo potpuno prekriveno oblacima,n Zemljinu površinu dospijeva polovin zraka koja bi dospjela da je nebo vedro). -okoline(refleksija Sunčevih zraka znatno je veća sa vodenih površina,svjetlijih površina stijena,pjeska nego sa travnatih i drugih zelenih površina)te je sunčanje pored mora,na stijenama I pjesku intenzivnije nego na travi. Biološko djelovanje helioterapije
37
Sunce je kombinacija primjeneIR i UV zraka,i izraženije je biološko djelovanje UV od IR zraka.Sunčanje djeluje : -poboljšava subjektivno stanje -uravnotežava vegetativni nernvi sistem -smanjuje osječaj bola -poboljšava turgor kože i smanjuje osjetljivost kože na spoljnje faktore -povečava imunobiološku aktivnost -povečava količinu hemoglobina i krvnih elemenata u krvi -reguliše povišene vrijednosti holesterola -normalizuje nivo kalcijuma i fosfora u tkivima Doziranje helioterapije se odredjuje na osnovu: -trajanja terapije,sunčanje ne može egzaktno da se dozira,Postoji Rolijeva šema doziranja koja se sastoji u postepenom izlaganju Suncu.Počinje sa izlaganjem od po 5 min dnevno,prednje i zadnje strane tijela,povečava se za po 5 min.svaki naredni dan,sve dok se ne dostigne po 45 min za prednju i zadnju stranu tijela. -metodike primjene,tako što se pri sunčanju koriste sljedeći naćini: a)izlaganje direktnom Sunčevom zračenju koje traje maksimalno 30-40 min b)izlaganje rasijanim Sunčevim zracima,odnosno sunčanje u sjenci(djeluju reflektovani Sunčevi zraci),koje se primjenjuju kod osoba preosjetljivih na djelovanje UV zraka c)lokalno zračenje ,(zračenje pojedinih dijelova tijela),koje se primjenjuje kod izrazito osjetljivih osoba. Opasnosti od sunčanja
38
Pri nekotrolisanoj primjeni helioterapije mogu nastati neželjene posljedice: -opekotine,koje mogu biti prvog,drugog i trečeg stepena,koža je topla,crvena,bolna sa plikovima(bulama)Zbog oslobodjenog histamine nastaju povišena temp,glavobolja i drugi poremečaji opšteg stanja. -keratokonjuktivitis”snježno sljepilo”koji predstavlja zapaljenje rožnjače i vežnjače ,nastalo kao posljedica izlaganja oka UV zračenju.Manifestuje se bolom,pečenjem u očima,crvenilom konjuktive i fotofobijom.Nastaje kada postoji velika refleksija Sunčevih zraka od svjetlih površina(snijeg,pjesak),prevencija je nošenje zaštitnih tamnih naočara,naročito kada se sunčanje obavlja na površinama koje dobro reflektuju UV zrake(snijeg,pjesak). -sunčanica je posljedica direktnog izlaganja glave suncu a manifestuje se glavoboljom,vrtoglavicom,mučninom,grčevima mišića.Liječi se mirovanjem,hladnim oblogama,rehidratacijom pacijenta. -prekancerozne i kancerozne promjene na koži,koje se javljaju kod osoba koje su dugo izložene dejstvu Sunčevih zraka. Indikacije: -indikacije z a sunčanje u ravnici(pretežno termičko djelovanje): degenerativni zglobni I vanzglobni reumatizam neuritisi,neuralgije,mijalgije kožna oboljenja(ekcem,psorijaza) -indikacije za sunčanje na planini(pretežno djelovanje UV-zraka): smireni oblici TBC pluća rahitis 39
stanja poslije infekcija respiratornog trakta rekonvalescent Kontraindikacije: opšte-aktivna TBC pluća hipertireoza TERAPIJA VIDLJIVOM SVJETLOŠĆU se primjenjuje u obliku tzv.svjetlosnih kupki.Na drvenom ramu(“arnjevi”9pričvrščeno je 8-12 sijalica u nizu,snage od 45100W,mogu se srijski uključivati,imaju termičko djelovanje i primjenjuju se kao lokalna procedura u liječenju kožnih oboljenja,reumatskih i posttraumatskih stanja. HROMOTERAPIJA se podrazumjeva koriščenje pojedinih boja spektra vidljive svjetlosti,počiva na biološkom dejstvu boja na ljudski organizam i promjene u CNS nastaju kada svjetlosna energija(boje) djeluju na čulo vida ili kada djeluju preko kože.Sunčeva energija se prenosi na zemlju putem zraka,i to pretežno vidljivog dijela spektra.Vidljiva svjetlost se sastoji od 7 boja,koje se u tzv.mješovitom vidljivom zraku pretvaraju u bijelu svjetlost.Te su boje: -crvena To su tople boje,djeluju stimulativno-nadražajno, -narandjasta pojačavaju kataboličke procese u tkivima i -žuta koriste se za opremanje salona estetske njege. -zelena -pojačava anaboličke proceses -plava -pojačava motorno-koordinativne procese -tamno plava -ljubičasta –ljubičasta pojačava kataboličke procese 40
I to su hladne boje koje djeluju sedativno i preporučuju se u bolnicama(op.salama).
INFRACRVENO ZRAČENJE Svako tijelo čija je temp.iznad apsolutne nule(-273 stC)emituje IR zrake.To su topli zraci,u elektromagnetnom spektru se graniče sa crvenim zracima vidljivog spektra i mikrotalasima visokofrekventne struje. 770-1500nm VIDLJIVA SVJETLOST
IR-A
1500-3000nm
preko 3000nm
IR-B
IR-C
MIKROTALASI
Dio elektromagnetnog spektra koji pripada infracrvenom zračenju
Prema talasnoj dužini IRzraci se djele na : -infracrvene(infraruž)zrakeA,talasnedužine 770-1500nm; -infracrvene(unfraruž)zrake B,talasnedužine 1500-3000 nm; -infracrvene(infraruž)zrakeC,talasne dužine 3000-5000nm; u terapiji se primjenjuju IR A zraci, Biološko djelovanje IR zraka Energija fotona IR zraka znatno je manja od energije fotona UV zraka, I dovoljna je da izazove ekscitaciju molekula,pri čemu se stvara toplota i oni imaju termičko djelovanje-fototermički zraci.
41
IR zraci apsorbovani u površinskim slojevima kože se pretvaraju u toplotu koja se prenosi u dublje slojeve tkiva putem konvekcije Usljed djelovanja IR zraka nastaje: povišenje lokalne temp.tkiva-vazodilatcija ubrzanje fermentativnih reakcija u tkivima poboljšanje ishrane tkiva povečanje prometa materija ubrzanje resorpcije patoloških produkata i ubrzanje regeneracije tkiva povečava se propustljivost krvnih sudova i čelijskih membrane sedativno na senzitivne nerve I izaziva analgetski efekat povečava aktivnost znojnih žlijezda na mišiće djeluje umjereno relaksantno Pri izlaganju tjela IR zracima javljaju se: 1)Lokalna reakcija krvnih sudova kože(toplotni eritem),a to je crvenilo kože koje nastaje kada se ona izloži djelovanju IR zraka, a nastaje kao posljedica dilatacije arteriola i kapilara u koži i potkožnom tkivu.Nastaje već u toku izlaganja kože IR zracima i održava se oko jedan sat(maksimalno do dva)poslije djelovanja IR zraka.Poslije ponovljenih izlaganja može se javiti laka pigmentacija. 2)Refleksna reakcija krvnih sudova:-nastaje prikom lokalne primjene IR zraka I kada djeluju na kožu nastaje širenje krvnih sudova i u dublje smještenim tkivima a to širenje je izazvano putem kutivisceralnih refleksa. 3)Opšta reakcija organizma-nastaje prikom opšte primjene IR zraka. -TT se povečava te se aktiviraju termoregulacioni mehanizmi,pa nastaje i pojačano znojenje -ubrzava se disanje I frekvencija srčanog rada i snižava arterijski krvni pritisak 42
-ubrzanje srčane frekvencije ubrzava protok krvi kroz cirkulaciju -krvni pritisak se smanjuje jer nastaje širenje perifernih krvnih sudova a samim tim i smanjenje perifernog otpora proticanju krvi. Izvori i tehnika primjene IR zraka Izvori IR zračenja se djele na: 1)prirodne-Sunce 2)vještačke,koji mogu biti: -tamni(kalorički) gdje elektromagnetne talase emituje usijano tijelo.Predstavniktamnih izvora je infracrvena svjetiljka,gdje se metalna žica zagrijava do temp.400-500 stC,oni emituju IR zrake veće talasne dužine,sa maksimumom zračenja od 4000-5000nm. -svjetli(luminiscentni) kojise koriste za dobijanje UV zraka I to varničenjem,električnim lukom,električnim punjenjem.Predstavnik svjetlih izvora je tzv”SOLUX” svjetiljka,kod koje sezagrijava volframova žica na temp.2300-2700st.C.,žica se nalazi u staklenom balonu iz kojeg je izvućen vazduh-zadnji dio balona premazan je amalgamom srebra,tako da djeluje kao reflektor,dok prednji dio može biti obojen crveno,pa djeluje kao izvor.,oni emituju kratke IR zrake sa maksimumom zračenja od 15002500nm .Lampe koje emituju infra crvene zrake daju termički efekat.Solux lampe se djele na :stone,pokretne ,stativne.Stoni model je praktičan za prenos,,lako se aplikuje I sastavljene su iz dva ili tri dijela: a)nosać lampe sa postoljem b)ležište za sijalicu(reflektor) c)sijalica ili specijalni brener(grijač) IR zračenje se primjenjuje kao:
43
1)lokalno,kada se izlažu samo pojedini dijelovi tijela ili lica,koriste se izvori manje snage. 2)opšte,kada se izlaže cijelo tijelo,koriste se izvori veće snage
Doziranje IR zraka Doza IR zračenja se odredjuje na osnovu: -intenziteta,koji se odredjuje prema subjektivnom osječaju pacijenta pri čemu treba da osječa prijatnu toplotu.a ne bol, i to se postiže kada se izvor zračenja postavi na rastojanju od 40-80 cm od tijela u zavisnosti od snage izvora.Doza zračenja na tijelu zavisi od ugla pod kojim se zrači,najveća je ako je ugao od 90st pošto je tada ozračena površina najmanja,pa je gustina zračenja najveća. -trajanja procedure i serije,tako da jedna procedura traje 10-30 min,a serija se sastoji od 10-15 aplikacija,serija se može ponoviti poslije pause od 7-10 dana. Ozljede nastale djelovanjem IRzraka pri terapijskoj primjeni IR zraka mogu nastati ozljede: -opekotine,koje se javljaju kod osoba sa smanjenom osjetljivošću kože(hipestezija kod neuroloških oboljenja)kod kojih izostaje bol kao odbrambeni mehanizam,kod nepažljivog rukovanja lampom,pri direktnom dodiru kože sa izvorom zračenja.
44
-katarakta(zamućenje očnog sočiva),koja nastaje kada se oko dugotrajno izlaže IR zračenju,mjera prevencije je zaštita očiju pacijenata i terapeuta zaštitinim naočarima. Indikacije: degenerativni zglobni i vanzglobni reumatizam posttraumatska stanja neuritisi,neuralgije kožna oboljenja(akne.furunkuli,herpes) sinusitis,rhinitis,otitis uvod u druge fizikalne procedure(masaža,kineziterapija,elektrostimulacija,elektroforeza) Kontraindikacija opšte teži poremečaji cirkulacije anestezija kože za termičke draži
ULTRALJUBIČASTO ZRAČENJE UVzraci su dio elektromagnetnog spektra u kome se nalaze izmedju X-zraka i vidljive svjetlosti. ispod 280nm X-ZRACI
UV-C
250-315nm
UV-B
315-390nm
UV-A
VIDLJIVA SVJETLOST
Dio elektromagnetnog spektra koji pripada ultraljubičastom zračenju
Prema talasnoj dužini UV zraci se djele na : -ultraljubičaste(ultravioletne)zrake A,talasne dužine 390-315 nm
45
-ultraljubićaste(ultravioletne)zrake B,talasne dužine 315-280 nm, -ultraljubičaste (ultravioletne9zrake C,talasne dužine 280-150 nm;
Biološko djelovanje UV zraka Energija fotona UV zračenja veće je od energije fotona IR isvjetlosnog zračenja,pa je samim tim i djelovanje UV zraka intenzivnije.To su najkraći talasi koji sekoriste u terapiji,talasi sa največom frekvencijom i najvećim kvantom energije,ovi talasi imaju svojstvo refleksije,refrakcije,filtracije i apsorpcije.Apsorbovani od strane neke materije izazivaju u njoj niz transformacija: -FOTOELEKTRIČNO djelovanje-mjenjaju električnu ravnotežu atoma izmještanjem elektrona sa njegove putanje i nastaju složene promjene u ćeijama tkiva.dolazi do denaturacije proteina,a zbog promjene električnog naboja čestica koloidnog rastvora i prelaska iz stanja sol u gel stanje. . -FOTOHEMIJSKO djelovanje-mjenjaju raspored i odnos atoma u molekuli.,odigrava se na nivou čelija. -FENOMEN FLUORESCENCIJE-sposobnost nekih materija da deplasiraju elektrone sa jedne putanje na drugu uz pojavu vidljive svjetlosti pri povratku elektrona na staru putanju. Reakcija organizma na djelovanje UV zraka Reakcija organizma i pojedinih organa na djelovanje UV zraka manifestuje se kao lokalna,refleksna i opšta ili indirektna reakcija. 1)Lokalna reakcija manifestuje se na mjestu kontakta UV zraka i tkiva.Karakterišu je: -pojava eritema 46
stimulacija regeneracije ćelija ubrzanje epitelizacije baktericidno i bakteriostatsko djelovanje 2)Refleksna reakcija nastaje dražnjem Hedovih zona preko kutivisceralnih refleksa što na unutrašnjim organima izaziva: -pad sistolonog i dijastolnog pritiska od 10do 30nm -poboljšanje cirkulacije u unutrašnjim organima -ubrzanje disanja,dublje disanje,povečanu potrošnju kiseonika -ubrzava renalnu eliminaciju smanjenje i otlanjanje manjih bolova -pojačano lučenje želudćanog soka 3)Opšte ili indirektne reakcije se sastoje u promjenama koje nastaju u cjelom organizmu: -povečenje procenta hemoglobina -povečenje broja leukocita i retikulocita-promjena acido-bazne ravnoteže -povečeno taloženje kalcijuma u kostima povečeno lučenje mokračne kiseline -Prva lokalna reakcija izlaganja UV zracima je ERITEM na koži ,a javlja se zbog hemijskih procesa koji dovode prvo do nadražaja,a zatim do destrukcije ćelije epiderma.Dolazi do stvaranja “H” supstanci istavaranja jedinjenja sličnih histaminu,koja izazivaju širenje arterioloa i kapilara,crvenilo kože i lokalni edem,usljed izlaska tečnosti u tkiva.Edem je zapaljenski aseptični proces.Sve zavisi od dužine i intenziteta zračenja. Umjereno zračenje najprije izaziva blagu hiperemiju sa crvenilom kože koje se brzo gubi,kod dužeg izlaganja UV zracima mogu se javiti plikovi i opekotine a još intenzivnije zračenje dovodi do nekroze.
47
Postoje četiri stepena eritema a jedini zadovoljavajući metod procjene doze UV zraka je pomoću eritemne reakcije: -I st-tonična doza,dolazi do povečanja tonusa kože i potkožnog tkiva,eritem je jedva primjetan i išćezava u toku 24 časa -II st.-umjereni eritem,blago crveniilo.vidljiv,pračen lokalnom deskvamacijom i ostavlja pigmentaciju -III st-nadražajna doza sa djelovanje na organizam i organe,karakterišu je crvenilo koje ne išćezava na pritisak,pračeno deskvamacijom i edemom,crvenilo traje do nedelju dana i ostavlja pigmentaciju IV st-baktericidna ili destrukivna doza ,intenzivno crvenilo koje prelazi u plikove,ostavlja veoma jaku pigmentaciju. Eritem je jasno ograničen,homogen,nešto topliji od okoline,suv i bolan na dodir I pritisak,najjači intenzitet dostiže 10-12 časova poslije zračenja.Eritem kasnije prelazi u PIGMENTACIJU gdje dolazi do odsidacije bezbojnog promelanina u tamni pigment melanin što se odvija u bazalnom sloju epitela,u malpigijevom sloju i pigmentacija najviše zavisi od sposobnosti organizma da stvara pigment.Pigmentacija koja se javlja poslije zračenje ne predstavlja odbrambenu reakciju organizma od prekomjernog biološkog dejstva UV zraka.Zaštitu od opekotina pruža zadebljalirožnati sloj epiderma. Osim pojave eritema,pigmentacije,baktericidnog i bakteriostatskog djelovanja u lokalne reakcije spada stimulacija i regeneracija ćelija,proces granulacije i epitelizacije(zarastanje) što je uslovljeno termičkim,vazodilatatornim i hiperemičkim djelovanjem. -Od opših dejstava UV zraka ubraja se: -pretvaranje provitamina u vitamin D3 pračeno antirahitičnim djelovanjem uz povišenje nivoa kalcijuma i fosfora u krvi 48
-podizanjem otpornosti organizma prema infekcijama kroz povišenje titra antitjela -povečanje broja retikulocita u toku rekonvalescencije -povoljan utjecaj na funkciju hipotalamus-hipofizno –nadbubrežne osovine. UV zračenje zavisi od 1)individualne osjetljivosti na koju utjeću: -boja tena,plave osobe su osjetljivije -rase-osjetljiviji su sjevernjaci od mediteranaca -pol-muškarci su osjetljiviji od žena -uzrast-djeca i stariji su osjetljiviji -trudnoća-od drugog do sedmog mjeseca -urodjena preosjetljivost na UV zrake,jer takve osobe reaguju pojavom dermatitisa -oboljenja kao što su hipertireoza,hipertenzija,labilan vegetativni sistem,. 2)regionalna osjetljivost: -najosjetljivija regija je abdomen,mjesta zglobnih prevoja,krsta,trup,noge,ruke,vrat -najmanje osjetljivu su tabani i dlanovi Kada je koža mokra povečana je osjetljivost jer vlažan površinski sloj propušta višeUV zraka. Fotosenzibilizacija je preosjetljivost ili povečana osjetljivost na UV zrake kao posljedica prisustva nekih materija(fotosenzibilizatori) u organizmu tokom zračenja i dovode do reakcije u vidu teškog dermatitisa.Postoje endogeni fotosenzibilizatori:adrenalin,insulin,tiroksin i egzogeni koji se
49
unose u tijelo zbog njihovog terpijskog djelovanja kao što su oralni antibiotici,soli teških metala.diuretici. Izvori UV zraka izvori mogu biti -prirodni –jedini prirodni je Sunce,ali se sunčana svjetlost ne može koristiti u svako doba godine,zatim varira od dana do dana i atmosferskih prilika -vještački izvori ne koriste toplotno zračenje materije,već električno pražnjenje kroz razrijedjene pare i gasove.Vještački izvori UV zraka se zovu “kvarcne lampe” zbog kvarcnog brenera tj cjevi od kvarcnog stakla koja propušta UV zrake.Kvarcno staklo ima visoku tačku topljenja,pa dobro podnosi visoke temp. koje nastaju tokom rada lampe.Lampa se sastoji od brenera.reflektora i transormatora. Doziranje UV zraka Postoji razlika u individualnoj osjetljivosti na UV zrake ali postoji i razlika u jačini lampi ,pa se preporučuje svakom pacijentu prije početka zračenja izmjeriti individualnu osjetljivost ili BIODOZUtj.najmanje trajanje zračenja,sa odredjenom kvarcnom svjetiljkom I sa odredjenog rastojanja da bi se postigao najmanji eritem.Biodoza se izražava u minutama. Dva najvažnija činioca u doziraju su: -udaljenosti lampe od površine koja se zrači -trajanja zračenja Odredjivanje osjetljivosti ili biodoze(individualna doza ID) najbolje je vršiti na mjestu koje će se zračiti,izvorom kojim će se zračiti,najčešće se vrši na volarnoj strani podlaktice,male površine kože izlažu se različitim trajanjima dejstva UV zraka i poslije 50
izvjesnog vremena se ocjenjuje reakcija kože.Za dobijanje služi biodozimetar.Eritem se kod biodoze prvo javlja na mjestima koja su bila najduže izložena zračenju,biodoza se čita poslije 24 sata,sutradan. Prema intenzitetu UV zračenje može biti: -suberitemno-nema eritema, a koža se postepeno adaptira i stvara pigment -eritemno-lak do intenzivan eritem -hipereritemno-intenzivan eritem sa,vezikulama i bulama Vrijeme koje protekne od završetka lokalne aplikacije UV zraka do pojave najslabijeg,golim okom vidljivog eritema se zove LATENTNI INTERVAL koji iznosi oko 120 min,a u nekim slučajevima može trajati i do 6 časova. U odnosu na površinu koja se zrači,Uv zračenje može biti opšte i lokalno. 1)Prilikom OPŠTEG zračenja,cijelo tijelo se zrači sa rastojanja 70100 cm kako bi bilo ravnomjerno,suberitemno je,primjenjuje se svakog dana,tako da se svakog ili svakog drugog se produžava vrijeme izlaganja izvoru UV zraka,jedna serija se sastoji 20-25 zračenja i može se ponoviti poslije pauze od 6 sedmica. 2)LOKALNO zračenje se obićno primjenjuje u eritemnim dozama sa rastojanja od 50 cm,zahtijeva prethodno odredjivanje biodoze,može se sprovoditi svakodnevno i zrači se sukcesivno niz polja sa povečenje doze i serija se sastoji od 5,10 ili 15 aplikacija. Može se sprovoditi svaki treči ili četvrti dan,tj pošto se stiša eritemna reakcija od prethodnog zračenja,tokom svake sljedeće procedure doza se poveća za 50-100%,a jedna serija se sastoji od 5-10 procedura. Ozljede nastale djelovanjem UV zraka
51
-opekotine-kada se predozira trajanje zračenje,mogu biti prvog,drugog ili trečeg stepena.Mjera prevencije je odredjivanje biodoze tj.poštovanje šema za doziranje sa postupnim povečenjem doze odnosno dužine trajanja zračenja. -keratokonjuktivitis-kada se direktno gleda u izvor UV zraka,mjera prevencije je nošenje zaštitinih naočara(terapeut i pacijent)
Sinergizam i antagonizam UV I IR zraka Ako se istovremeno primjene IR I UV zraci ili ako se prethodno primjene IR,a potom UV zraci,povečeva se eritemna reakcija i to je sinergističko djelovanje UV i IR zraka.Ako se IR zraci primjene poslije UV,smanjuje se eritemna reakcija i to je antagonističko djelovanje. Indikacije za primjenu UV zraka: 1)za opštu primjenu: -rahitis,tetanija -poremečaj metabolizma kalcijuma i fosfora -rekonvalescencija -anemija 2)za lokalnu primjenu: degenerativni zglobni i vanzglobni reumatizam -neuritisi,neuralgije -kožne bolesti(akne,furunkuli,psorijaza,alopecija) -rane koje teško zarastaju(dekubitusi,ulkus cruris) -hronična ginekološka i urološka oboljenja
52
Kontraindikacije: -opšte -hipertireoza -kožna oboljenja kod kojih sunčanje pogoršava kl.sliku(urtikarija solaris,Lupus eritematodes)
BIOPTRON LAMPA-terapija primjenom polihromatskog svjetla Bioptron lampa zrači svjetlost žute boje,koja je mješavina svjetlosti različitih talasnih dužina:od 400 do 2000 nm.U spektru elektromagnetnog zračenja obuhvata dio vidljive svjetlosti i dio infracrvenog zračenja.Bioptron lampa zrači: -linearno polarizovanu svjetlost,u čemu se ogleda njena sličnost sa laserom i elektromagnetni talasi se prostiru u jednom pravcu. -polihromatsku svjetlost.tj svjetlost koja je mješavina svjetlosti različitih talasnih dužina. Biološko djelovanje: -prodornost zračenja u dubinu je 1-2 cm -djeluje na nivou čelijske membrane i reguliše transport jona i poboljšava ishranu ćelije -ubrzava regeneraciju tkiva,poboljšanje trofike i metabolizma -analgetski efekat -blago termičko zračenje Doziranje i tehnika primjene:
53
Čista i nemasna koža se zrači na rastojanju od 5,10 ili 15 cm,terapija se primjenjuje 1-2 x dnevno,po 2-4 min,maksimalno 10 min,tretman traje 10 dana,može se ponoviti poslije pauze od 10 dana. Indikacije za primjenu”bioptrona” -degenerativni zglobni i vanzglobni reumatizam -posttraumatska stanja -kožna oboljenja -alergijske manifestacije na koži -rane koje teško zarastaju -stanja poslije opekotina -ožiljci -gangrena Kontraindikacije: -opšte -malignitet kože i potkožnog tkiva
LASER(terapija primjenom monohromatskog svjetla) laser je izvor veoma usmjerenog snopa koherentne monohromatske((IR,vidljive ili UV) svjetlosti. Dovodjenem (pumpanjem)energije kvantni sistemi(atomi,joni,molekuli)prelaze iz stanja niže u stanje u više energije.Taj processe naziva pobudjivanje,to stanje nije stabilno i kvantni sistemi se vračaju na niži,osnovni energetski nivo,pri čemu nastaje emisija fotona,koja može biti spontana i stimulisana. -Spontanom emisijom nastaje obična,nekoherentna svjetlost,koju čine zraci različitih talasnih dužina,u raznim fazama i smjerovima kretanja i izvor takve svjetiljke su sijalice,neonske cijevi,soluxsvjetiljka. 54
-stimulisano zračenje nastaje tako što emitovani fotoni pri sudaru sa pobudjenim česticama ne budu apsorbovani več lančanom reakcijom izazivaju umnožavanje fotona u vidu lavine,pri tome svi emitovani fotoni su jedanki tj imaju istu talasnu dužinu,istu fazu i isti smjer kretanja,pa je tako dobijena svjetlost monohromatska,koherentna i usmjerena. Karakteristike laserske svjetlosti su: -koherentnost(gustina)-svi fotoni u istoj fazi,imaju istu energijui isti pravac prostiranja. -prostiranje u jednom pravcu jer su snopovi paralelni. -monohromatičnost,što znači da je sastavljena od jedne boje. U biološkom smislu efekat laserskog zračenja ispoljen je u koherentnosti,talasnoj dužini i energiji.Koherentnost energije je najvažniji faktor i prema njemu se biološki efekti zračenja djela na dvije grupe: a)destruktivne efekte b)biostimulativne efekte Karakteristike vidljive svjetlosti: -nekoherentnost-fotoni su različitim fazama,imaju različitu energiju irazličit pravac prostiranja -prostire se u svim pravcima i snopovi nisu paralelni -heterohromatska-sastavljena od mješavina boja. Izvori laserskog zračenja: -aktivna materija,u kojoj je više od polovine atoma u pobudjenom stanju -laserske pumpe.odnosno izvora energije za pobudjivanje atoma,to je najčešće visokofrekventno električno kolo(sistem za pobudu) -pomoću rezonatora se produžava put emitovanih fotona i njihovo dejstvo na aktivno materiju,obićno su to dva paralelna ogledala izmedju kojih je aktivna materija.
55
Prema agregatnom stanju aktivnog sredstva ,laseri se djele na : -čvrste-rubinski -gasni-helijum –neonski,argonski,ugljen-dioksidni. -tečni- obićno su sa rastvorenom organskom bojom -poluprovodnički-galijum arsenski Za svaki izvor laserskog zračenja karakteristični su: -talasna dužina,koja zavisi od vrste aktivne materije. -snaga,koja se izražava u vatima i imaju snagu 20,40 ili 100 -način emisije lasreskog zračenja,koji može biti kontinuirani i impulsni,koriste se implusni u terapijske svrhe,izražava se u hercima -dubina prodiranja zavisi od talasne dužine lasera i snage izvora i kreće se od nekoliko mm do nekoliko cm. Efekti laserskog djelovanja su: -vazodilatacija krvnih sudova -normalizacija hidrostatskog pritiska u kapilarama -regulacija metabolizma na nivou čelija -smanjenje upale -smanjenja bola -dolazi do mišične relaksacije Tehnika primjene: lasersko zračenje se primjenjuje kao lokalna procedura i to: -tačakasta na bolna mjesta -skenirajučom tehnikom-obuhvata cijela regija -refleksno,tako što se djeluje na reflesne zone Doza laserskog zračenja se odredjuje na osnovu: -izbora emisione sonde -tehnike primjene
56
-trajanja procedure I serije,tako da jedna procedura traje do 30 min .terapija se sproodi jednom dnevno,serija se sastoji,a za hronična oboljenja do 30 aplikacija. Indikacije -degenerativni zglobni i vanzglobni reumatizam -povrede -neuralgije,neuritisi -bolna stanja -usporeno zarastanje rana -ožiljci,keloidi -ginekološkai urološkaoboljenja -sva stanja I oboljenja za koja se preporučuje liječenje akupunkturom Kontraindikacije: opšte -ugradjen metal u predjelu terapijskog dejstva psihomotorna uznemirenost rano djetinjstvo i zone okoštavanja kod djece
ELEKTROTERAPIJA elektroterapija(grč.elektron-čilibar) jeste oblast fizikalne terapije koja izučava biloško djelovanje elektriciteta na organizma. Električna energija predstavlja kretanje slobodnih elektrona u provodniku(materije kroz koje protiće električna struja-metali),dok su izolatori(materije kroz koje struja ne protiće(guma,keramika). Struja protiće samo ako se uspostavi strujno kolo(krug) koje sačinjavaju: 57
-izvor struje koji ima poz.i neg.pol -provodnik-koji spaja polove izvora struje i kroz koji struja teće od neg.ka poz.polu -prekidać-pomoću koga se uspostavlja ili prekida strujni krug Pri proticanju struje izmedju polova izvora nastaje razlika potencijala odnosno električni napon a jedinica za mjerenje je volt(V). Jačina struje se izražava u amperima(A) Pri prolasku kroz provodnik ona se zagrijava jer se elektroni krečući sudaraju sa atomima provodnika.Otpor® koji pruža provodnik kretanju električne struje izražava se u omima. Snaga se definiše kao rad izvršen u jednici vremena a jedinica za mjerenje snage je vat(W) Jednosmjerna i naizmjenična struja Struja uvijek teče od negativnog ka pozitivnom polu izvora.Zavisno od toga da li struja ne mjenja ili mjenja smjer svoga kretanja u provodniku može biti: 1)jednosmjerna-koja ne mjenja smjer svog kretanja u provodniku,pozitivan i negativan pol izvora jednosmjerne struje uvijek imaju isti polaritet i ona ima samo jednu fazu-pozitivnu.Ona može biti: a)stalnog intenziteta u jedinici vremena,kada se naziva KONSTANTNA ili JEDNOSMJERNA STRUJA KONTINUIRANOG TOKA b)promjenljivog intenziteta u jedinici vremena kada se naziva JEDNOSMJERNA STRUJA IMPULSNOG ili ISPREKIDANOG TOKA,intenzitet raste i opada u jedinici vremena. Električni impulsi koji pri tome nastaju imaju karakteristike: -oblik,koji može biti četvorougli,trougli,trapezoidni,sinusoidni,eksponencijalni -trajanje -inetnzitet -pauzu izmedju dva impulsa 58
-frekvenciju 2)naizmjenična struja tj.struja koja mjenja smjer kretanja u provodniku,izvor naizmjenične struje mjenja polaritet tako da poz.pol postaje neg,a neg.poz.,pa se mjenja smjer kretanja elektrona u provodniku.Naizmjenična struja ima pozitivnu i negativnu fazu koje čine jednu periodu.Frekvencija je broj perioda u sekundi,jedinica za frekvenciju je herc(Hz) Karakteristike struja koje se primjenjuju u fizikalnoj terapiji -jednosmjerne su ili naizmjenične -imaju nizak napon,koji se izražava u milivoltima(mV) -imaju slab intenzitet koji se izražava u miliamperima(mA) Efekti galvanske struje na tkiva električna struja ispoljava sljedeće efekte na tkiva: 1)termički tj zagrijavanje tkiva koje nastaje zato što se elektroni pri kretanju kroz tkiva sudaraju sa atomima u njima.Najizraženiji efekat ima naizmjenična struja visoke frekvencije. 2)hemijski,tako što poz.pol izvora struje privlači neg,a neg pol poz.naelektrisane čestice.Različite hemijske reakcije nastaju kada te čestice stignu u blizinu poz.ili neg.elektrode.,najizraženi efekat ima galvanska struja. 3)elektromagnetni,tako što se oko provodnika kroz koji teče struja stvara elektromagnetno polje,najizraženiji je kada kroz provodnik teče naizmjenična struja visoke frekvencije. Podjela elektroterapije Elektroterapija se prema frekvenciji djeli na terapiju primjenom:
59
1)jednosmjernih struja,koje mogu biti: a)konstantnog toka(galvanska struja)a el.procedure su:galvanizacija,elektoliza,hidrogalvanske procedure,elektroforeza lijekova) b)impulsnog ili isprekidanog toka(eksponencijalne struje,DD struje,neofardska struja) 2)naizmjenične struje: a)niskofrekventne(faradska struja) b)srednjefrekventne struje(interferentne,sinusoidne modulisane) c)visokofrekventne(dugi talasi,kratki talasi,mikrotalasi,d.arsonvalove struje) Nisko- i srednjefrekventne struje ,s jedne strane ,i visokofrekventne struje se razlikuju u fiziološkom dejstvu.Nisko i srednjefrekventne su nadražjne,djelujući na živčane i mišićne ćelije izazivaju depolarizaciju njihovih membrana i odgovarajući nadražajni efekat, a kada su u pitanju motorni živci i mišić,taj efekat je mišićna kontrakcija.Visokofrekventne struje ne mogu da izazovu depolarizaciju i ne djeluju nadražajno i pod njihovim uticajem se stvara toplota. TABELA STRUJA JEDNOSMJERNA Konstant Impulsnog nog tokaili isprekida galvanska nog toka Terapi jska GalvanizaEksponenciproce cija jalne struje dura Hidroelektri- DD struje čne kupke
NAIZMJENIČNA Niskofrek- Srednjefre- Visokofrekventne ventne kventne struje Faradska struja
Interferentne struje Sinusoidne modu
KTD(kratkotalasna dijatermija) Ultrakratkotalasna dijatermija
60
li sane EF lijekova
Neofardska struja
Negativna elektroliza
Mikrotalasi D;Arsonvalove struje
GALVANSKA STRUJA-GALVANIZACIJA Galvanska struja je jednosmjerna struja,koja ne mjenja smjer i jačinu,jer se joni odnosno elektroni stalno kreću u istom smjeru i istom brzinom.Ona se dobija ispravljanjem naizmjenične struje gradske mreže u jednosmjernu konstantnu struju. Efekti galvanske struje se zasnivaju na efektu polova čime se objašnjava fizičko i fiziološko djelovanje.Pri protjecanju galvanske struje izmedju elektroda koje se nalaze u rastvoru elektrolita nastaje kretanje jona,tako da poz.naelektrisani joni kreču ka katodi,a neg.naelektrisani ka anodi.Proticanjem galvanske struje kroz tkiva dolazi dolazi do kretanja jona u dva pravca:iz tkiva prema elektrodama i od elektroda prema tkivima.Jednosmjerna struja uvijek protiće najkračim putem i putem najmanjeg otopra.Najveći otpor proticanju galvanske struje pruža koža,otpor potkožnog tkiva i mišića je manji.Manji otpor pruža sluzokoža,vlažna koža,mjesta sa oštečenim epidermom. Primarno(fizičko)djelovanje Osnovni fizički efekat pri prolasku galvanske struje kroz tkiva organizma je jonski jer nastaje kretanja jona,molekulavode,organiskih molekula i koloidnih čestica,te.,nastanak kisele reakcije u okolini anode i bazične u okolini katode. 61
-Kretanje jona-tkiva predstavljaju dobre provodike elektriciteta zahvajući prisustvu naelektrisanih čestica(jona)rastvorenih u vodi.Kada galvanska struja prolazi kroz tkivo,naelektrisane čestice u njemu se kreču prema suprotno naelektrisanim polovima.Poz.elektroda anoda privlači neg naelektrisane čestice anione,neg naelektrisana elektroda katoda privlači poz.naelektirsane katjone. -Kretanje molekula vode-molekuli vode mogu da prime samo jedan jon i mogu da putuju prema poz.ili neg.elektrodi. -Pojave u tkivu kao posljedica kretanja naelektrisanih čestica a pod uticajem galvanske struje su: -elektrosukcija tj. kretanje naelektrisanih čestica iz tkiva ka elektrodi da bi se iz tkiva odstanile štetne materije -elektroforeza tj. kretanje naelektrisanih čestica od elektroda ka tkivima za unošenje ljekovitih supstanci u tkivo -elektroosmoza tj. kretanje molekula vode od mjesta sniženog ka mjestu povišenog osmotskog pritiska sa ciljem da se izjednači osmotski pritisak -elektroliza tj. pojava izdvajanja neutralizovanih jona na elektrodama koji djeluju kaustički,na anodi se izdvaja jaka kiselina,na katodi jaka baza. Galvansku struju možemo unijeti u tijelo preko kože i služokože pod uslovom da su intaktne,neoštečene da bismo spriječili elektrolitički efekat i oštečenja na mjestu aplikacije. . -u predjelu ispod anode nastaje koagulaciona (zgrušavanje)nekroza zbog dejstva kiseline HCL i ta nekrotična zona je:suva,tvrda,tamne boje,brže zarasta. -u predjelu ispod katode nastaje kolikvaciona (rastapanjepretvaranje u tečnost) nekroza zbog dejstva baze NaOH I ta zona je:vlažna,meka,svjetle boje,teže zarasta. Zbog toga se kao medijator između tijela i elektroda postavljamo slojeve gaze debljine 1,5 do 2 cm natopljene u topli fiziološki rastvor.
62
Sekundarno(fiziološko) djelovanje galvanske ostvaruje se preko: -Djelovanja na vazomotorne nerve se izražava u koži vazodilatacijom tipa aktivne hiperemije,promjena PH sredine predstavlja odredjenu elektrohemijskudraž koja direktivim draženjem vazomotora oslobadja vazoaktivne supstance i dovodi do vazodilatcije. -Djelovanje na senzitivne nerve se izražava analgetskim djelovanjem ispod anode,a posljedica je smanjena nadražljivosti i provodljivosti senzitivnih nerava -Djelovanje na motorne nerve je posebno izraženo jer dovodi do sniženja praga nadražaja i povečanja nadražljivosti motornih nerava i tonusa mišića. -Djelovanje na čelije tkiva u smislu povećane biološke aktivnosti i povoljnog djelovanja na proces reparacije,trofike i regenaracije. Neki efekti su prisutni u cijeloj regiji kroz koju protiće galvanska struja dok su drugi naizraženiji neposredno ispod elektroda I nazivaju se efekti polova pozitivan pol oslobađa kiseonik daje kiselu reakciju izaziva vazokonstrikcije smanjuje krvarenje smanjuje nadražljivost senzitivnih nerava
negativan pol oslobađa vodonik daje akalnu reakciju izaziva vazodilatacije pojačava kvrvarenje pojačava nadražljivost senzitivnih nerava
veći intenzitet je manje bolan
veći intenzitet je bolan (pri zatvaranju kola struje daje veći afekat na nervno i mišićno tkivo)
Aparati i elektrode za primjene galvanske struje
63
-Elektrode za galvanizaciju se nalaze na krajevima kablova povezanih sa poz.i neg.polom galvanske struje i mogu : -metalne -gumenografitne -prema obliku mogu biti: -ploćaste -tačkaste,za tretiranje manjih površina u obliku valjka -Bergonijeva polumaska-u terapiji n.facijalisa -transorbitalne-za regiju oko i mozga Tehnika primjene galvanske struje -u zavisnosti od položaja elektroda(smjera kretanja linija sila u odnosu na segment) može biti. a)longitudinalna ili uzdužna,kada se elektrode postavljene na istoj strani,(proksimalno i distalno)linije struja su uzdužne pa galavnska struja pretežno djeluje na površinu tkiva.Ukoliko je anoda postavljena proksimalno a katoda distalno struja će imati smjer od katode prema anodi longitudinalno duž segmenta i to ushodno u pravcu venske cirkulacije i to je longitudinalna ascendentna galvanizacija.Ukoliko je katoda postavljena proksimalno a anoda distalno smjer će biti obrnut tj .duž segmenta nishodno i to je descendentna longitudinalna galvanizacija. b)transverzalna ili poprečna,kada se elektrode postavljene paralelno,odnosno jedna naspram druge,pa galvanska struja djeluje na dublje organe i tkiva. U zavisnosti od toga da li elektrode fiksirane ili ne tehnike mogu biti: -stabilna,kada su elektrode fiksirane tokom trajanja procedura
64
-labilna.kada se jedna elektroda pokreće tokom tretmana(aktivna),u obliku valjka presvučena sa nekoliko slojeva hidrofilne gaze natopljene u fiziološkom rastvoru,a druga je fiksirana(inaktivna) Ako je jedna elektroda manja,gustina struje je veća-to je aktivna(diferentna)elektroda,dok je druga elektroda pasivna (indiferntna) i to je monopolarna primjena galvanske struje kada su obe lektrode približno jednake,imaju isto djelovanje –to je bipolarna tehnika.
Odredjivanje polariteta elektroda za primjenu galvanske struje potrebno je da se zna polaritet elektroda i najčešće se koriste metode: -metoda razvijanja gasova gdje se u čašu napunjenu vodom stave kablovi sa čijih krajeva je skinuta izloacija,ukljući se kolo struje i pri intenzitetu od nekoliko miliampera u predjelu jednog kabla se oslobadja mnoštvo mjehurića gasa.To je katoda a oslobodjeni gas je vodonik.u predjelu drugog kabla se oslobadja znatno manje mjehurića i to je anoda a oslobodjeni gas je kiseonik. -metoda promjene pH sredine.ako se ovlažena lakmus hartija ukljući u kolo galvanske struje,ona će promjenjiti boju u predjelu jedne elektrode.plava lakmus hartija promjeniće boju u crvenu, na mjestu gdje je anoda, a crvena promjenit če boju u plavu gdje je katoda. -metoda oslobadjanja joda-Ako se na vatu natopljenu rastvorom kalijum-jodida stave krajevi kablova sa skinutom izolacijom i ukljući galvanska struja,poslije izvjesnog vremena vata će se obojiti mrko u prdjelu jednog kabla.To je anoda, a boja potiće od joda koji se elektrolizom izdvojio u elementarnom obliku. 65
Doziranje galvanske struje doza galvanske struje se odredjuje na osnovu: -intenzieta struje pri čemu pacijent treba da osječa prijatno mravinjanje,trnjenje,žarenje,peckanje -gustine struje koja predstavlja jačinu struje po jedinici površine i izaražava se u mA/cm2.U terapiji se primjenjuje doza od 0,1 do 0,5 mA/cm2. -trajanja procedure i serije,pa tako jedna aplikacija traje 15-20 min, I ne treba da traje duže jer može nastati paraliza vazomotora,nakon toga je pauza 2-3 sedmice. Ozljede nastale galvanskom strujom Ozljede mogu nastati u slučaju: -metalna elektroda dolazi u direktan dodir sa kožom i tom prikom nastaju opekotine koje imaju karakteristike opekotina izazvanih jakom kiselinom i jakom bazom. -na gazi postije nabori.pa sena tim mjestima zgušnjava struja,što izaziva neprijatan osječaj pečenja,kada se ukloni elektroda koža je crvena -elektroda je postavljena preko oštečene kože,pa pošto nema izolacionog sloja kože,veča količina ulazi u tkiva što može izazvati oštećenje potkožnih slojeva. Indikacije -degenerativni reumatizam -funkcionalna oboljenja perifernih živaca -neurološka oboljenja -oduzetosti perifernih nerava -posttraumatska oboljenja -algodistrofije 66
Kontraindikacije -opšte -mehanićke i hemijske lezije epiderma na mjestu stavljanja elektroda -metalni predmeti u predjelu tretmana -infekcija kože i potkožnog tkiva . HIDROGALVANSKE PROCEDURE hidrogalvanske procedure(opšte-hidrogalvanska kada ,i lokalnečetvoroćelijske kupke)spadaju u grupu kombinovanih hidroterapijskih procedura, primarno djelovanje je galvanska struje. Kod hidrogalvanskih struja je iskorišteno svojstvo vode kao dobrog provodnika elektriciteta,tako da se kroz nju uspostavlja kolo struje. 1)hidrogalvanska kada –predstavlja opštu proceduru,izvodi se u specijalnim kadama u čije zidove su ugradjenevelike metalne elektrode a strujno kolo izmedju elktroda se uspostavlja kroz vodu.U stujnom kolu se mogu naći cijelo tijelo,ekstremiteti,jedna polovina tijela,zavisno od toga koje se elektrode ukljuće.Ova metoda se najčešće primjenjuje u liječenju poremečaja arterijske cirkulacije,degenerativnog reumatizma,posttraumatskih stanja.Procedura se izvodi u vodi indiferentne temp,traje 15-29 min,serija terapija se satoji od 10-15 aplikacija. 2)Ćetvoroćelijske kupke-predstavljaju lokalnu proceduru koja se može primjeniti samo za jedan ekstremitet ,za gornje ili donje ili 67
sva četiri.U kadice se se može sipati rastvor neke ljekovite supstance koja se putem galvanske struje unosi u kožu i potkožno tkivo,aplikacija traje 15-20 min,serija se sastoji od 10-15 aplikacija ELEKTROLIZA elektroliza negativnim polom predstavlja primjenu konstantne galvanske stuje radi odstranjenja manjih izraštaja sa površine kože kao i za uklanjanje dlaka.To je procedura kojom se vrši destrukcija tkiva,a zasniva se na kaustićnom efektu galvanske struje. ELEKTROFOREZA u toku prolaska galvanske struje dolazi do kretanja jona prema jednom ili drugom polu: -iz tkiva prema elektrodi(elektrosukcija) -sa elektrode prema tkivu(elektroforeza) lijekovi u organizam putem konstantne jednosmjerne struje.To je kombinacija fizikalnog i medikamentoznog liječenja:jednosmjerne konstantne struje sa efektima polova i djelovanja lijeka na mjestu aplikacije.Kod ovog naćina liječenja lokalno djelovanje lijeka je veoma izraženo,dokje opštedjelovanje minimalno. Smatra se da se najveći dio lijeka unosi kroz kanale znojnih i lojnih žlijezda jer je duž njih i največa koncentracija lijeka.Galvanskom strujom se unose samo hidrosolubilni lijekovi.Joni unešeni EF poslije prolaska kroz kožu gube svoj električni naboj i pretvaraju se u aktivne atome djelujući kao potkožni depo.Mali dio jona koji dobro difunduje dospijeva u potkožne krvne i limfne sudove,odakle ih krv i limfa raznose. Da bi se lijek mogao unijeti primjenom elektroforeze,potrebno je da u vodenom rastvoru disosuje na pozitivne i negativne jone.Da bi se lijek unijeo primjenom EF mora se nanijeti na istoimeno naelektrisanu elektrodu,od nje će se odbijati i putovati prema 68
suprotnom polu galvanske struje te je zbog pravilne primjene potrebno znati koji se lijek unosi sa koga pola. TABELA-lijekovi koji se unose sa pozitivnog pola galvanske struje i njihov efekat LEKOVI KOJI SE UNOSE SA POZITIVNOG POLA LEK EFEKAT antihistaminici antibiotici vazodilatatori kalcijum-hlorid (CaCl2) vitamin B1 analgetici
antialergijski baktericidni poboljšanje cikulacije spazmolitički poboljšanje metab. nervn. tkiva analgezija, vazodilatacija
LEKOVI KOJI SE UNOSE SA NEGATIVNOG POLA LEK EFEKAT Kalijum-jodid (KJ), Thiomucase, Depomedrol antibiotici salicilati vitamin C (askorbinska kiselina)
sklerotični baktericidni analgerski, antireumatski poboljšanje oksido-reduktivnih procesa, depigmantacija kože
Za primjenu EF se koriste gotovi rastvori lijekova u 1-3% rastvorima (ampulirani lijekovi),a za pripremu rastvora i kvašenje gaza na koju će se nanijeti rastvor lijeka se koristi destilovana ili redestilovana voda jer prisustvo parazitarnih jona(u strujnom kolu se kreću brže od jona lijeka) iz obične vode ili fiziološkog rastvora znatno smanjuje terapijski efekat lijeka. . Brzina kretanja jona iznosi nekoliko milimetara do nekoliko cm na čas i zavisi os: -intenziteta električnog pola -veličine samih jona koncentracije jona 69
prisustva parazitarnih jona -veličine elektrode -udaljenosti elektroda i trajanja EF -viskoznostisredine kroz koju prolaze -čistoće rastvora U odnosu na druge načine unošenja lijekova EF ima prednosti: -unijeti lijek djeluje protrahovano,jer u koži stvara depo odakle se eliminiše prelazeći putem limfe i krvi u cijeli organizam -kod površinskih patoloških promjena postoji mogučnost lokalnog djelovanja -izbjegava se gastrična intolerancija i zaobilazi krvotok jetre -unošenje lijeka je bezbolno -može se unijeti hemijski čista supstanca -djelovanje lijeka na mjestu oboljenja Osnovni nedostatak EF jeste u tome što se ne zna količina lijeka koja se unosi iu organizam Doziranje lijekova Za svaki lijek postoji optimalna koncentracija pri kojoj se on unosi u najvećoj količini,i za večinu lijekova iznosi 1do3% i količina zavisi od primjenjene jačine struje i trajanja procedure i proizvod jačine strije i trajanja procedure izražava u miliamper minutama(mA/min).Preporučuje se niži intenzitet struje,a duže vrijeme trajanja aplikacije. Doza lijeka kada se unosi u organizam se odredjuje na osvovu -tajanja aplikacije i to tako da se u toku aplikacije primjeni odgovarajuća doza u mA/min,ne preporučuje se da procedura traje duže od 30 min,jer tom prilikom dolazi do paralize vazomotora -trajanja serije terapija,tako da se jedna serija sastoji od 10-15 terapija sa pauzom koja iznosi 2-3 nedelje. Tehnika primjene.
70
tehnika primjene je ista kao i za galvansku struju time što se posebna pažnja posvečuje odredjivanju polova sa kojeg se lijek unosi i što se hidrofilna gaza na aktivnoj elektrodi natopi redestilovanom vodom,a potom se ravnomjerno poprska rastvorom lijeka.Preporučuje se da aktivna elektroda bude manja od pasivne,kako bi na njoj bila veća gustina struje. tehnika primjene EF može biti: -stabilna kada su elektrode fiksirane za vrijeme terapije -labilna-kada se elektroda sa lijekom pomjera u koži u toku terapije Za EF kao i za stabilnu galvanizaciju postoje ista pravila: -postepeno uključivanje struje potrebnog intenziteta -izbjegavanje nepotpunog kontakta sa elektrodom zbog neprijatnosti za pacijenta -elektroda ne smije doći u dodor sa kožom -dok je pacijent u kolu struje(proticanje struje) ne smije se raditi promjena polova komutatorom Indikacije za primjenu EF -ožiljna stanja -fibrozno promjenjeni mišići i periartikularna tkiva -posttraumatska stanja -degenerativni,zglobni,vanzglobni,zapaljenski reumatizam -neke paralize i pareze -neuralgije i neuritisi(vitamin B) -alergijske reakcije(antihistaminici) -oslabljena cirkulacija(vazodilatori) -kontrakture(sklerolitični lijekovi za razmekšavanje ožiljaka i tkiva) Kontraindikacije za primjenu EF -opšte -alergija na lijek koji se unosi 71
ELEKTROSTIMULACIJA(EKSPONENCIJALNE STRUJE) Ove struje su dobile ime po obliku električnog impulsa čiji intenzitet se postepeno pojačava i slabi(kao eksponencijalna kriva) ES je elektoterapijski postupak izazivanja mišićne kontrakcije primjenom električnih draži,primjenjuje se pri oštećenju perifernog motornog neurona.Kada neki mišić nije u stanju da funkcioniše na normalan način ,dolazi do njegove hipotrofije,dugotrajna denervacija može dovesti da fibrozno tkivo zamjeni mišićno .Cilj stimulacije denervisanih mišića je održavanje tih mišića u što boljem stanju,stimulacija ne može zamjeniti aktivan pokret.. Mišićna kontrakcija se može izazvati električnim impulsima galvanske struje preko: -motorne tačke mišića(mjesto gdje nerv ulazi u mišić) -motorne tačke nerva(mjesto gdje je nervno stablo najpovršnije,najbliže površini kože) .Atrofičan mišić može da bude zamjenjen masnim i vezivnim tkivom,jer regenarcija perifernih živaca traje dugo(odvija se dinamikom do 1mm za 24 sata).I zdravi mišići mogu da atrofiraju usljed neaktivnosti. ES izazivaju mišične kontrakcije te se primjenjuju u tretmanu paralitičnih,paretičnih i zdravih mišića. Paralitični i paretični mišići imaju izmjenjen metabolizam i podliježu atrofiji.Zdravi mišići mogu da atrofiraju usljed neaktivnosti. Primjenom ES održavaju se elasticitet i kontraktilnost paretičnih i paralitičnih ,mišića i sprečava,usporava nastanak atrofija. Primjena eksponencijalnih struja u terapiji se naziva elektrostimulacija mišića pri čemu se izazivaju izotonusne mišične 72
kontrakcije(mišić se skračuje).U zavisnosti od stepena oštečenja neuromišičnog aparata u terapiji se koriste oblici eksponencijalnih struja: E2-paralize E1-pereze,paraliza n.facijalisa SP-zdrav mišić E2 oblik :trajanje eksponencijalnog impulsa 500ms,trajanje pauze 2000ms,primjenjuje se kada je ocjena na mišičnom testu 0.2(teško oštečenje) E1 oblika:trajanje eksponencijalnog impulsa 250 ms,trajanje pauze 500-1000 ms,primjenjuje se kada je ocjena na mišičnom testu 2+4(srednje oštečenje) kao I kod paralize n.facijalisa bez obzira na oštečenje. SP oblik: trajanje pojedinačnih impulsa 10 mj,trajanje pauze 20 ms,broj modulacija 15-18 u minutu.Primjenjuje se kod ocjene na mišičnom testu od 4 naviše(lako oštečenje) kao I kod trofičnih smetnji(hipotrofije,atrofije)usljed inaktiviteta,kod centralnih lezija(mlitavih oduzetosti),a spastična stanja su kontraindikacija za ES.
TABELA-oblici eksponencijalnih struja, indikacije parametri za primjenu u terapiji OBLIK INDIKACIJE TRAJANJE TRAJANJE IMPULSA PAUZE (T)ms (R)ms E2 E1
paralize pareze
zdrav mišić
PAUZA POSLE 10 KONTR. (min) 2,5
500
2000
10x10
250
500
10x10 5x10 za facijalis
1,5
10
20
10x10
1
paralize facijalisa SP
KONTRAK. U JEDNOJ TERAPIJI
73
Dejstvo eksponencijalnih struja je selektivno,jer se njima mogu izazvati kontrakcije samo paralitičnih,paretičnih ili zdravih mišića unutar jedne mišične grupe. ES mišića eksponencijalnim strujama je diskontinuirana što znači daposlije odredjenog brojakontrakcija idepauza u toku koje se mišić odmara.Ako bi se primjenila kontinuirana stimulacija bez pauze došlo bi do iscrpljenja energetskih rezervi mišića i pogoršanja njihove slabosti Zavisno od stepena denervacije za ES se koriste pravougli i eksponencijalni(tzv.trouglasti)impulsi -Pravougli impulsi se odlikuju naglim porastom intenziteta i primjenjuju se pri lakšem stepenu denervacije -Eksponencijalni impulsi imaju postepen porast i imaju izgled zakrivljene linije Da bi izazvali mišičnu kontrakciju,električni impulsi treba da imaju odredjenu jačinu,trajanje i pauzu.Denervisani mišići imaju sniženu električnu nadražljivost i produženu refrakternu fazu(prelama se),pa je potreban veći intenzitet i duže trajanje impulsa i pauze Primjenom pravoglih impulsa sa večim intenzitetom i dužim trajanjem se brže dostiže prag bola i takvo draženje je bolno. Primjenom eksponencijalnih impulsa čiji intenzitet postepeno raste prilagodjavaju se receptori za bol te se može primjeniti veći intenzitet,prije nastaje kontrakcija denervisanih mišića. Za ES denervisanih mišića se koriste eksponencijalni impulsi jer je njihovo draženje selektivno(mogu se izazvati kontrakcije samo paralitični,peretičnih i zdravih mišića)unutar jedne mišićne grupe AKOMODACIJA:je sposobnost normalnog mišića da se prilagodi postepenom porastu intenziteta impulsa.Mlitavo oduzeti mišić gubi sposobnost akomodacije,potpuno ili djelimično,zavisno od stepena
74
denervacije i zato reaguje kontrakcijom i time je omogučeno selektivno draženje oštečenih mišića. Tehnika primjene eksponencijalnih struja Za ES mišića eksponencijalnim strujama primjenjuje se: -bipolarna tehnika gdje su obe elektrode aktivne,jer su iste veličine i stavljaju se prema mišičnim pripojima,na podjednakoj udaljenosti od motorne tačke(mjesto gdje živac ulazi u mišić i obićno se nalazi na početku mišićnog trbuha)a motorna tačka živca je( mjesto na kome je živac najpovršnije u odnosu na kožu),elektrode postavljamo proksimalno I distalno tako da zahvatimo cjekokupnu masu mišičnog tijela. -monopolarna tehnika gdje je jedna elektroda aktivna,jer je znatno manja od druge koja je inaktivna.Aktivna elektroda se stavlja na motornu tačku mišića a inaktivna na donji dio cervikalne kičme ili na lumbosakralnu regiju zavisno od stimulacije.Ova tehnika se primjenjuje za ES mišića lica i šake,te za velike mišiće ekstremiteta i trupa. Doziranje eksponencijalnih struja Doza se odredjuje na osnovu: -trajanja impulsa i pauze u zavisnosti od težine oštečenja neuromišičnog aparata i što je oštečenje teže primjenjuju se impulsi i pauze dužeg trajanja. -intenziteta struje tako da izazove srednje jaku kontrakciju(prejaka iscrpljuje mišića slaba nema terapijski efekat) -broja kontrakcija u jednoj aplikaciji i trajanja pauza izmedju kontrakcija
75
Izbor parametara zavisi od stepena denervacije-pri potpunoj denervaciji impuls treba da traje 150 do 500 ms,a pri djelimičnoj denervaciji 50do 150ms,pauza treba da je 2do 6 puta veće od trajanja impulsa. Jačina impulsa treba da da je takva da se izazove dovoljno snažna kontrakcija da može da uspori razvoj atrofije mišića. U jednoj seansi potrebno je da se izazove oko 90 kontrakcija,da bi se spriječila pojava zamora poslije svakih 10 do 15 kontrakcija stimulacija se prekida pola do 1 min. Sa ES se treba započeti neposredno poslije lezije perifernog motornog neurona,treba da se vrši neprekidno sve dok se očekuje reinervacija i kada se javi reinervacija i voljni pokret počinje se aktivnim pokretom do ocjene tri prema mišičnom testu. Optimalni uspjeh ES tj. optimalno reagovanje mišića dobija se ako se pridržavamo sljedećih parametara: -ES moramo djelovati samo na oduzeti mišićtj.postići selektivno draženje -mišične kontrakcije moraju biti dovoljno snažne jer samo tako mogu spiječiti pojavu atrofija -senzitivni nadražaj(iritacija pacijenta)treba da bude što slabija -intenzitet struje ne smije biti jači,niti trajanje impulsa duže nego što je potrebno da se dobije dovoljnokvalitetna kontrakcija jer će u protivnom doći do zamorljivosti mišića -denervisano mišić se ne smije prenaprezati I stalno pratiti intenzitet kontrakcija ikada počnu da slabe pravimo pauzu ili prekidamo tretman. -mišićmora biti potpuno odmoran I zbog toga se ES radi prije drugih terapija. Indikacije -oduzetosti perifernih nerava -mlitave oduzetosti,naročito u fazi nepostojanja voljne kontrakcije u cilju očuvanja mišičnih vlakana 76
-trofičke smetnje usljed inaktiviteta -reedukacije mišića,ponovno uvježbavanje pokreta mišića poslije tetivnih transplantacija Kontraindikacije -opšte -sva spastična stanja -progresiva mišična distrofija -.multipla skleroza -ozljede kože na mjestu primjene Procedure ES neuromišičnog aparata Za ES neuromišićnog aparata se mogu koristiti različiti oblici stimulacija: -ES normalno inervisanih mišića radi otklanjanja inaktivitetne atrofije -ES kod perifernih oduzetosti koristi eksponencijalnu struju -ES spastićnih mišića koristi se neofardska struja gdje ES antagonističnih mišića dovodi do relaksacije spastićnih mišića -ES kod inkontinencije mokračne bešike -Es u terapiji idiopatskih skolioza gdje je primjenjivana ES paravertebralnih mišića preko implantiranih elektroda,zatim je uvedena metoda lateralne površinske elektrostimulacije bočne muskulature trupa. DIJADINAMIČNE STRUJE(Bernarove struje) su jednosmjerne struje isprekidanog toka,impulsi su sinusoidnog oblika i imaju frekvenciju od 50-100Hz.. DD struje predstavljaju razne modulacije impulsnog toka galvanske struje po obliku,frekvenciji i amplitudi,pojavljuju se u pet modulacija koje imaju različite nazive prema obliku pojedinih impulsa ili seriji impulsa 77
MODULCIJA MF(monophase fixe)
DF (diphase fixe) CP (module en courtes periodes) LP (module en longues periodes) RS (rythme syncope)
BIOLOŠKO DJELOVANJE
FREKVENCIJA
jako analgetsko, spazmolitičko djelovanje i na autonomni nervni sistem
50 Hz
stimulativno djelovanje na mišićno tkivo, stimulacija krvotoka sa posljedičnim olakšanjem za slabo vaskularizovane dijelove
100 Hz
jako stimulativno djelovanje na krvotok, nadražajno na glatku muskulaturu, antiedematozno jako analgetsko i spazmolitičko djelovanje
50 Hz/ 100 Hz
jako simulativno djelovanje
50 Hz
50 Hz/ 100 Hz
Biološko djelovanje -analgetsko-kod raznih akutnih i hroničnih bolnih sindroma(CP,LP) -simpatolitički kod povišenog tonusa simpatikusa(DF) -spazmolitički kod bolnih spazama mišića,dovodeći do relaksacije,smanjenja bola,poboljšanja cirkulacije,resorpcije ekstravazata(izlivena krv ili druga tećnost u tijelu)-(CP,LP,MF) -kontrakcija normalno inervisanih mišića kod slučajeva inaktivitetne atrofije mišića(RS) . Modulacije -DF se dobija dvostrukim ispravljanjem naizmjenične struje gradske mreže,serija impulsa trajanja 10 ms,slijede jedan za drugim bez pauze,frekvencije 100 Hz,djeluje nadražajno i izaziva inhibiciju simpatikusa
78
-MF se dobija jednostrukim ispravljanjem naizmjenične strije gradske mreže.impuls traje 10ms,pauza 10 ms,frekvencija 50 Hz, djeluje analgetski,tonizira vezivno tkivo,inhibira simpatikus -CP-naizmjeničnim kombinovanjem kratkim periodama MF 1 sec i DF 1 sec,predstavlja najčešče primjenjivanu modulaciju jer ima nadražajno djelovanje na glatku muskul,analgetsko djelovanje,miorelaksantno,dovodi do vazodilatacije. -LP se dobije kombinovanjem u dugim periodama MF 5 sec,DF 10 sec,pri čemu je jedna faza konstanta,dok druga postepeno raste i opada.,djelovanje analgetsko -RS- perioda 1 sec MF sa pauzom 1 sec i izaziva kontrakciju normalno inervisanih mišića Pri odredjenom intenzitetu ovih impulsa javlja se :peckanje,trnjenje,mravinjanje i to je prag nadražaja.sa povečanjem intenziteta javljaju se mišične kontrakcije,a sa još večim povečanjem dostiže se prag bola.Izmedju praga nadražaja i praga bola se nalazi zona fiziološkog djelovanja. Mehanizam djelovanja se objašnjava dinamogenim (nadražajnim) i inhibitornim (kočećim )djelovanje koje može biti: -primarno dinamogeno se javlja neposredno pri aplikaciji a manifestuje se u vidu trnjenja,peckanja i vibracija. -primarno inhibitorno nastupa poslije primarnog dinamogenog,traje kratko a manifestuje se podizanjem praga nadražaja i praga bola. -sekundarno dinamogeno djelovanje se sastoji u poboljšanju reaktivnosti I trafike tkiva,javlja se aktivna hiperemija koja izaziva 79
resorpciju edema i time se objašnjava analgezija kod diskogenog bola. -sekundarno inhibitorno djelovanje se manifestuje u vidu zamora tkiva. Aparati,tehnika i metode primjene DD struja Aparati za primjenju DD struja naječešće se kombinuju sa UZ,ES strujama i galvanskom strujom. DD struje se primjenjuju bipolarnom tehnikom,obe elektrode se postavljaju na tretiranu regiju.Elektrode mogu biti: -tačkaste za tretman malih površina -šoljaste za tretman većih regija -ploćaste kojima se obuhvata najveća površina izmedju elektroda i kože se stavlja viskozni sundjer ili hidrofilna gaza da bi se spriječilo kaustićno djelovanje sekundarnih produkata elektrolize na kožu. Tehnike aplikacije DD struja -longitudinalna(uzdužna) -transverzalna(poprečna) Prema mjestu postavljanja elektroda primjenju se tehnike: -na bolne tačke-mjesto najjačeg bola -duž nerava-na Valeove tačke -segmentna –paravertebralna -vazotropna duž krvnih sudova -gangliotropna na vegetativne nerve -transregionalna na oboljelu regiju Komandna tabla aparata sadrži: 80
-prekidać -osciloskop -komutator ili mjenjač polova za prebacivanje struje -regulator i mjerni instrument za kontrolu intenziteta DD struje -regulator i mjerni instrument za kontrolu intenziteta galvanske struje (doza)
Doziranje DD struja doza se odredjujena osnovu: -izbora modulacije zavisno od indikacije,najčešće se upotrebljava kombinacija mod.CP i LP zbog snažnog analgetskog efekta i stimulacije cirkulacije. -intenziteta struje koji treba da bude takav da pacijent osjeti prijatno trnjenje,žarenje,peckanje na mjestu elektrode -trajanja procedure i serije pa svaka modulacija traje 3 min(poslije 1,5 min.mjenjaju se polovi na elektrodama),trajanje jedne procedure treba da iznosi do 12 min.jedna serija se sastoji od 6 do 10 terapija,pauza od 3-4 nedelje. Indikacije -degenerativni (zglobni i vanzglobni reumatizam) -zapaljenski reumatizam u fazi mirovanja -posttraumatska stanja -poremečaja periferne cirkulacije(Mb.Rejno) -neuralgije,neuritisi,mijalgije -bolna stanja 81
Kontraindikacije -opšte -metal u polju prostiranja -tromboza -zapaljenje kože i potkožnog tkiva
NEOFARADSKA STRUJA je jednosmjerna struja isprekidanog toka,impulsi su oštrougli,traju 1 ms,pauza iznosi 20 ms,frekvencija oko 5o Hz. Neofaradska struja snažno draži nervna vlakna i to: -motorne nerve,što izaziva mišičnu kontrakciju pri čemu se izazivaju pojedinačne a sa većom frekvencijom tetanićke kontrakcije. -senzitivne nerve-štoizaziva intenzivan i neprijatan osječaj žarenja,trnjenja,pečenja i bola. Primjena neofaradske struje u fizikalnoj terapiji -Dijagnostička primjena se zasniva na draženju motornih neravatj.na ispitivanju nadražljivosti mišića i nerava na električni impuls,radi utvrdjivanja stepena oštečenja neuromiščnog aparata. -Terapijska primjena – neofaradska struja snažno draži senzitivne nerve čak i pri slabin intenzitetima i primjenjuje se za tretman psihogenih poremečaja(histerične oduzetosti,enurezis nokturna).U terapiji
82
mišičnih slabosti(pareza i paraliza) primjena neofaradskih struja je kontraindikovana. TENS(transkutana električna nerva stimulacija) je jednosmjerna struja isprekidanog toka frekvencije 75-125Hz koja se koristi u liječenju simptoma bola električnim draženjem senzitivnih živčanih završetaka u koži.Zasniva se na teoriji kontrole ulaza bola i od receptora za bol impulsi putuju ka kičmenoj moždini sporim nemijelinizovanim C-vlaknima.TENS draži kožne receptore,koji prenose impiulse u kičmenu moždinu brzim nervnim vlaknima. i na ulasku u kičmenu moždinu nastaje kompeticija”takmičenje” izmedju impulsa koji se prenose brzim vlaknima i onih sporim vlaknima,tako da ovi drugi budu blokirani. TENS izaziva lučenje lučenje endogenih opioida(beta endorfina, enkefalina.) koji djeluju analgetski vezivanjem za opijatske receptore .Enkefalin sprečava i oslobadjanje supstance P,koja je transmiter impulsa za bol kroz sinapsu.Napaja seenergijom iz baterije,mogućeje podešavanje intenziteta struje,frekvencije i trajanja impulsa.elektrode se postavljaju na bolna mjestaili zahvačeni segment,pričvrščuju se i povezuju za stimulator,neprijatna senzacija peckanja ubrzo prestaje zbog akomodacije perifernih senzitivnih nervnih vlakana.Primjenjuju se pravougli monofazni i bifazni impulsi,frekvencije 50100Hz,trajanja 50-500 mikrosekundi,intenziteta 15-40mA. Koristi se kod svih stanja akutnog,subakutnog i hroničnog bola,posebno neurogenog bola.ali ne utiče na patološki proces koji je uzročnik bola. Kontraindikacije za primjenu TENS-a su:ugradjeni pejsmejker i gravidni uterus,potreban oprez kod primjene u području toraksa kod bolesnika sa kardiološkim smetnjama,u predjelu glave i lica kod bolesnika sa epilepsijom i cerebrovaskularnim inzultomElektrode se ne stavljaju na područje karotidnog sinusa,očiju,kožnih lezija i otvorenih rana. 83
FES(funkcionalna elektrostimulacija) je elektrostimulacija mišića i pojedinih mišičnih grupa koje se ne uključuju u odgovarajuću motornu šemu kod centralnih oduzetosti.Terapijski efekti su smanjenje spastičnosti i uspostavljanje voljne motorne kontrole i funkcionalnog oporavka preko aferentne i eferentne stimulacije. FES se najviše primjenjuje kod hemiplegija za stimulaciju n.peroneusa,za tu svrhu se koriste aparati FEPA a to je ustvari električna peronealna ortoza.Površne elektrode se postavljaju na n.peroneus,u cipelu se stavlja uložak sa prekidačem,koji je posebnim kablom spojen sa stimulatorom koji se uključuje odizanjem, a isključuje spuštanjem pete na podlogu i time se postižu pokreti koji pri hodu bolesniku sa hemiplegijom najviše nedostaju(ekstenzija i everzija pete). Aparat se snadbjeva električnom energijom iz baterije(9V) ili malog akumulatora koji je sastavni dio aparataKada pacijent pri hodu odvoji petu od podloge,uključuje sestimulator koji prekoelektroda draži n.peroneus usljed čega nastaje kontrakcija peronealnih mišića. I moguće je podešavanje intenzitea,frekvencije I trajanja impulsa radi postizanja optimalnog efekta.. Za FES peronealnog živca potrebno je zadovoljavajuće opšte fizičko stanje,motovacija bolesnika,očuvana električna nadražljivost živca i kontraktilna sposobnost mišića,da ne postoje jaki spazmi,kontrakture i deformacije. . NAIZMJENIĆNE STRUJE Niskofrekventne
84
podrazumjevaju primjenu različitih oblika struje čija je frekvencija manja od 1.000 Hz.Oblici ovih struja dovode do nadražaja nerava,mišića,uključujući vazomotorna vlakna i glatke mišiće. Faradska struja je niskofrekventa naizmenična struja,frekvencije 2do 200H,koja se dobije indukcijom.Njen intenzitet ne može da se mjeri miliampermetrima već se odredjuje rastojanjem izmedju primarnog i sekundarnog kalema.Ona u fizičkom pogledu predstavlja naizmjeničnu struju, a u fiziološkom djelovanju najviše odgovara kratkim impulsima isprekidanog toka jednosmjerne struje.Ne postoji dejstvo polova ,pa je za postizanje nadražajnog efekta značajna brzina,odnosno učestalost frekvencije u sekundi: -frekvencije od 2-5Hz u sekundi izazivaju kontrakcije -frekvencije od 20-30 Hz dovode do tetanićke kontrakcije -frekvencije od 50-200Hz dovode do tetaničke kontrakcije Najveći nadražaj ima faradska struja od 50Hz/s a odražava se na motorne i senzitivne nerve,mišiće i krvne sudove. Faradska struje dobijena iz indukcionog aparata nije mogla da zadovolji zahtjeve eletroterapije već se umjesto nje primjenjuje neofaradska struja. Srednje frekventne struje su struje koje imaju frekveniciju izmedju 1.000-100.000hz(1100kHz),imaju kratke periode trajanja pa ne djeluju kao draž u vidu impulsa,nailaze na mali otpor u koži što omogučuje nadražaj bez draženja senzitivnih nerava a time i bez bola.Obzirom na brzu promjenu pravca proticanja struje,pri djelovanju srednjefrekventnih struja ne nastaju jonski,elektrolitički efekti na koži te ne dolazi do kaustićnih oštečenja kože te metal nije kontraindikacija za primjenju struje.One u terapijskom djelovanju izazivaju stimulaciju mišića,hiperemiju i analgeziju.
85
INTRFERENTNE STRUJE(Nemecove) Su naizmenične srednjefrekventne struje struje koje nastaju endogeno u tretiranom području primjenom četiri elektrode sa dva električna polja..Kao osnov za korišćenje u terapijske svrhe Nemec je uzeo dva srednjefrekventna strujna kola ,frekvencije u rasponu 3.900 i 4000 ili 4000 i 4100Hz, i drugo koje osciluje frekvencijom konstantnom od 4000 Hz.Kada se ta dva strujna kola ukrste u tkivu se javlja fenomen interferencije I nastaje struja frekvencije od 0100Hz. Fenomen interferencije znači da se oscilacije koje se nalaze u istim fazama superponiraju,a one koje se nalaze u suprotnim fazama potiru. IF struje nemaju termički efekat(ne zagrijavaju tkivo). IF struje se nazivaju I “ukrštene struje” jer je utvrdjeno da ukrštanjem tih dviju samostalnih struja nastaje efekat interferencije,pa se dobije jedna nova struja sa niskofrekventnom učestalošću, a zbog frekvencije strujnih kola se svrstava u grupu srednjefrekventnih. Djelovanje IF struja može da bude: -hemijsko,konstantne ,galvanske struje -stimulativno,nisko i srednjefrekvente struje Fiziološko djelovanje IF struja -vazodilatacija krvnih sudova,bolje snadbjevanje tkiva kiseonikom i brže ukljanjanje produkata metabolizma -analgetičko djelovanje -nadražajna pojava u mišićima -selektivnodraženje vegetativnog nervnog sistema u zavisnosti od frekvencije -povoljno djelovanje na trofiku -poboljšanje i ubrzanje stvaranja kalusa
86
IF struje nemaju termički efekat(ne zagrijavaju tkiva),pa se primjenjuju u onim slučajevima kada u tkivu postoji osteosintetski materijal ili drugi metalni predmet. Biološko djelovanje IF struja Zavisi od njhove frekvencije pa tako -frekvencije od 50-100Hz djeluju analgetksi,inhibitorno na simpatikus,stimulišu krvotok i limfotok -frekvencije ispod 50Hz djeluju nadražajno na motorne nerve I mogu izazvati pojedinačne kontrakcije Aparati,elektrode i tehnika primjene IF struja IF se primjenjuju pomoću dva para elektroda i dva para kablova koje se ne stavljaju direktno na kožu,več preko sundjerastih jastučića. If struje se mogu primjeniti u vidu -konstantnih frekvencija kada se odabrana frekvencija ne mjenja tokom terapije I to se koristi kada se želi terapijski efekat samo jedne frekvencije(npr.100Hz-analgezija) -ritmičkih frekvencija,kada se frekvencija oscilacija mjenja u odabranom opsegu(1-100Hz,90_100Hz)u toku 30 sec što omogućava da se ispolji više efekata IF struja((1100Hz:nadražajni,analgezija,stimulacija cirkulacije,inhibicija simpatikusa),tkivo se sporije privikava na djelovanje ritmičkih frekvencija.te se mogu primjeniti u dužim terapijskim serijama.
Elektrode mogu biti: -ploćaste(fleksibilne)elektrode različitih veličina,zavisno od regije koja se tretira(četvoropoljne,dvopoljne-fiksirane u gumenom držaću -vakum(zvonaste) elektrode koje se kombinuju sa vakum masažom 87
Zavisno od položaja eletroda terapija može biti: -stabilna(statička interferencija) -labilna(dinamička interferencija) Doziranje IF struja Doza IF struja se odreduje na osnovu: -izbora frekvencije,prema patološkom procesu I frekvecija je bitan elemenat u doziranju IF struja od čijeg pravilnog izbora zavisi I terapijksi efekat.Imamo mogučnost izbora konstantne frekvencije u raposnu od 0-100 Hz ili ritmičke u rasponu frekvecnije od 010Hz;0-50Hz:0-100Hz,90-100Hz pomoču automatskog izbora ili manuelno u bilo kom opsegu od 0-100 Hz. Više frekvencije imaju izrazititji inhibitorni I analgetski učinak dok niže frekvencije imaju izrazitiji nadražajni,stimulativni efekat na tkiva. Gdje nam je potrebno lokalno smanjiti bol I dobiti isključivo analgetski efekat koristimo konstantnu frekvenciju od 100 Hz ili ritmičku od 90-100Hz. Ritmičku frekvenciju od 50-100Hz koristimo kod posttraumatskih stanja I preloma kostiju zbog analgetskog I spazmolitičkog efekta,gdje dobijemo smanjenje spazma mišića,bolju cirkulaciju I stimulaciju stavaranja kalusa. Ritmička frekvencija od 1-100 hz ima pretežno nadražajni efekeat udružen sa infibicijom simpatikusa I analgezijom sa trofičkim efektom pa se primljenjuje kod stanja poslije povreda gdje treba postići istovremeno I smanjenje bola,resorpciju edema,bolju cirkulaciju,popuštanje spazma mišića(povrede mekih tkiva,kontuzije,distorzije). -intenziteta struje,koji treba da bude takav da izaziva prijatan osječaj trnjenja,strujanja,mravinjanja -trajanja aplikacije i serije terapija,tako da jedna aplikacija traje 1520 min,serija se sastoji od 10-15 aplikacija,kada se primjenjuju konstantne frekvencije treba izbjegavati duže trajanje serije,zbog
88
privikavanja tkiva.Serija se može ponoviti poslije pauze od 2-3 sedmice. Indikacije -degenerativni reumatizam -stanja poslije povrede naročito ako postoji osteosintetski materijal -poremečaji cirkulacije -neuralgije,neuritisi,oštećenja perifernih nerava -usporeno stvaranje kalusa Kontraindikacije -opšte -ozljede kože na mjestu postavljanja elektroda -tromboflebitis . VISOKOFREKVENTNE STRUJE VF je naizmjenićna struja frekvencije preko 300 kHz.Terapijska primjena obuhvata primjenu električnog i magnetnog polja naizmjenične struje visoke frekvencije(kratkotalasna dijatermija),kao i primjenu elektromagnetnih talasa(mikrotalasna dijatermija).VF za razliku od egzogene toplote kojom se djeluje spolja na kožu,predstavlja specifičan oblik termoterapije gdje se koristi terapija nastala pretvaranjem konverzijom elektromagnetne energije,koju su tkiva apsorbovala i ta toplota stvorena u organizmu se naziva endogena. Primarno(fizičko ) djelovanje VF je termičko,izmedju ploča kondenzatora nastaje električno polje,koje pruža naizmjeničnoj struji visoke frekvencije odredjeni kapacitivni otpor,koji je obrnuto srazmjeran kapacitetu kondenzatora i frekvenciji struje.Osim toplotnih efekata,djelovanje VF struje ima hemijske i magnetne efekte.
89
Sekundarno(fiziloško) djelovanje je uslovljeno primarnim fizičkim djelovanjem,termičkim efektom endogene toplote,koja nastaje lokalno usljed apsorpcije VF energije.Izražena su na: - cirkulaciju-gdje je djelovanje je uslovljeno refleksno,izaziva vazdilataciju tipa aktivne hiperemije,dolazi do ubrzanja arterijske ,,venske i limfne cirkulacije,brže oticanje venske krvi i limfe,što omogučuje resorpciju ekstravazata i eliminaciju metabolita.Neophodno je da pacijent ima očuvan senzibilitet kako bi osjetio bol,kao prvi signal prekoračenja temperature,usljed zagrijavanja tkiva. -djelovanje na nervni sistem VF se izražava analgetskim i sedativnim djelovanjem -djelovanje na mišiće se izražava odsustvom nadražaja mišića -djelovanje na vezivno tkivo se izražava povečenjem istegljivosti kolagena u vezivnom tkivu npr.u tetivama,zglobnim čahurama,ožiljnom tkivu . Dijatermija podrazumjeva toplotu stvorenu pretvaranjem VF energije u tkivima kroz koje prolazi,koja se koristi u terapijske svrhe. Podjela VF struja zavisno do frekvencije se dijele na -d!Arsonvalove struje -duge talase -kratke talsa -ultrakratke talase -mikrotalase
90
KRATKOTALASNA DIJATERMIJA(KTD) je primjena kratkih talasa gdje dolazi do ravnomjernog zagrijavanja svih slojeva koji se nalaze izmedju elektroda.Ostvaraju svoje biološko djelovanje oslobadjanjem toplote(konverzija)u dublje položenim tkivima.Daju efekte kojih nema kod drugih načina zagrijavanja. KTD karakteriše pretvaranje elektromagnetnih talasa u toplotnu energiju zbog otpora koji se javlja u tkivu,kao i zbog trenja koje izazivaju čestice tkiva. Primjena kratkih talasa izaziva : - vazodilataciju i hiperemiju -ubrzava krvotok i limfotok -stimuliše oksidoreduktivne procese u tkivu -smanjuje se osječaj bola -inhibitorno djeluje na simpatikus -resorpcija patoloških produkata je brža Aparat za KTD ima tri dijela: -generatorsko kolo -oscilatorno(termičko) kolo se sastoji iz kola rešetaka,jednog para oscilatornih cijevi i kola za ploću. -terapijsko(pacijentovo)kolo se sastoji od elektroda preko kojih se vrši prenošenje VF struje na odgovarajući dio tijela. Elektrode za primjenu kratkotalasne dijatermije mogu biti: -staklene u kojima se nalazi metalna ploća,upotrebljava se u paru -pločaste,koje se u toku terapije oblažu filcanim jastučićima -monoda I minoda unutar kojih se nalazi induktivni navoj,uputrebljavaju se kao jedna elektroda 91
-induktivni kabel,koji se omotova oko pojedinih dijelova pacijentova tijela i uputrebljava se kao jedna elektroda. U elektroterapiji KTD se primjenjuje sa dva načina zagrijavanja: 1)Kondenzatorsko(električno) polje se stvara izmedju dva kondenzatora,sačinjenih od metalnih ploča koje su obložene izolatorom(staklo,guma).Najčešče se koriste tanjiraste elektrode(dvije) na odredjenim rastojanjima od tretiranog dijela tijela koje je izmedju njih.Ovo polje omogućava prostiranje linija sile od jedne elektrode do druge,kroz cjelokupan segment tijela,ipak se srazmjerno više zagrijava koža i potkožno tkivo u odnosu na mišiće. 2)Elektromagnetno(indukciono)polje indukuje u dijelu tijela električni napon,koji kroz magnentnu indukciju stvara vrtložne struje.Koristi se jedna elektroda- solenoid sa guščim ili rjedjim namotajima i za lokalna djelovanja na ograničenoj površini i dubini. Tehnika primjene KTD Prikom primjene KTD pacijent se može nalaziti u samom strujnom kolu ili van njega pa se razlikuje -primjena u kondenzatorskom(električnom) polju,kada se pacijent nalazi u strujnom kolu izmedju elektroda,koriste se staklene ili ploćaste elektrode u paru. -tehnike zavisno od načina postavljanja mogu biti: longitudinalna (uzdužna) transverzalna(poprečna) -primjena u induktivnom(elektromagnetnompolju,kada se pacijent ne nalazi u strujnom kolu,već na njega djeluje elektromagnetno
92
polje koje se stvara oko navoja u monodi,mindi ili induktivnom kablu. Doziranje KTD Doza KTD se odreduje na osnovu: -intenziteta struje,isključivo prema subjektivnom osječaju pacijenta. Doze zagrijavanja pri primjeni KTD u terapiji DOZA I II III IV
JAČINA NAZIV najslabija atermička slaba oligotermička srednja jaka
termička hipertermička
SUBJEKTIVNI OSJEĆAJ nema osjećaja zagrijavanja blaga, prijatna toplota nešto intenzivnija prijatna toplota intenzivni osjećaj toplota
-trajanja procedure i serije tako da procedura traje 15-20 minuta, a serija se sastoji od 10,15 ili 20 aplikacija. Mjere predostrožnosti -zabranjuje se ulazak u prostorije gdje je KTD, osobama sa pejsmejkerom,treba ukloniti metalne predmete iz područja djelovanja (novac,ključeve,nakit) jer dolazi do pregrijavanja i stvaranja opekotina.Pacijent treba da sjedi na drvenoj stolici ili leži na drvenom krevetu i treba da ima osječaj blage toplote. Indikacija -degenerativni reumatizam i zapaljenski u mirnoj fazi -posttraumatska stanja -neuralgije i neuritisi
93
-hronična ginekološka i urološka oboljenja
Kontraindikacije -opšte -metal u tkivu ili polju djelovanja elektromagnetnih talasa -poremečaj senzibiliteta za termičke draži. MIKROTALASNA DIJATERMIJA je primjena VF struje talasne dužine od 12 cm i frekvencije do 3000MHz a u elektromagnetnom spektru se nalaze izmedju ultraktratkih talasa i IR zraka,ispoljavaju termičke efekte. Mikrotalasi imaju osobine kratkih talasa(stvaranje endogene toplote)i IR zraka(refleksija,refrakcija). Osobina mikrotalasa je da obezbjedjuju selektivno zagrijavanje i tretiranje malih površina,pa su najpodesniji agens u tretmanu stomatoloških oboljenja. Biološki efekti su:-vazodilatacija stimulacija krvotoka I limfotoka ubrzanje oksido-reduktivnih procesa u tkivima ubrzanje resorpcije patoloških produkata i smanjenja osječaja bola Indikacije -sinusitis,otitis,laringitis -temperomandibularni artriti,.alveolitis,granulomi,zapaljenja prije i poslije vadjenja zuba Kontraindikacije -opšte 94
-metal na mjestu primjene
Literatura: -Zeković: Fizikalna terapija sa rehabilitacijom, Zavod za udženike i nastavna sredstva, Beograd, l996 -Nedvidek: Osnovi fizikalne medicine i rehabilitacije, Univezitet u Novom Sadu , 1988 -Conić:Fizikalna medicina,Zavod za udžbenike i nastavna sredstava,Beograd,2005 -Mihajlović:Fizikalna terapija,Obodsko slovo Rijeka Crnojevića,200 -Licul:Elektrodijagnostika I elektrostimulacija,Školska knjiga,Zagreb,1981 -Tomić:Fizikalna terapija, Viša Medicinska škola, Beograd Mentor: Prof dr Stevan Jović Mr sc. dr Marjanović Branislava dr med Spec.fiz.med i rehabilitacije
95
