filozofija istorije hegel

UNIVERZITET U NOVOM SADU FILOZOFSKI FAKULTET ODSEK: FILOZOFIJA

Seminarski rad iz predmeta filozofija istorije

Hegelovo shvatanje filozofije istorije

Studentkinja:

Mentor:

Ivana Bosnić FL 38/10

Una Popović

Novi Sad, 2014.


Sažetak

U ovom radu, autorka želi da iznese Hegelovo poimanje filozofije istorije. Način razmatranja je specifičan. Na samom početku rada, objašnjava se pojam slobode kod Kanta i Fihtea. Nakon uvoda i objašnjenja uloge problema slobode u okviru razmatranja istorije kod Hegela, objašnjava se izvesno Hegelovo samopostavljanje uma, kao i rasvetljavanje “taktike” uma i njegovog “lukavstva”, za koga se, takođe, od samog početka govori da je gospodar univerzuma, i da od njega, odnosno njegovog razvoja zavisi celokupni razvoj, pa i završetak same istorije sveta.

Ključne reči

Kant, Fihte, sloboda, Hegel, dijalektika, um, lukavstvo uma, istorija, samosvest, kraj istorije.

2


Uvod O slobodi - Kant i Fihte

Kako bi se što bolje razumelo Hegelovo shvatanje filozofije istorije, neophodno je najpre se pozabaviti određenim idejama preko kojih su njegovi prethodnici, Kant i Fihte, uticali na razvoj njegovog shvatanja istorije. Kant i Fihte razmatraju pojam ljudske istorije na različite načine. Najznačajnija Kantova ideja u ovom kontekstu je princip svetske zajednice radi ostvarenja mira. Prema Kantu, čin ostvarenja političke zajednice jeste čin ostvarenja čovekove slobode, odnosno čin ostvarenja slobode učestvovanja u političkom životu, kao i čin razvijanja njegovih praktičkih sposobnosti kao zasebne individue u zajednici. Drugi bitan Kantov pojam jeste pojam „punoletstva“. Ovaj pojam jeste metafora za sticanje autonomije. Politička zajednica odiše heteronomijom, međutim, cilj čoveka kao zasebne individue jeste nezavisnost, odnosno autonomija. Čovek treba delati po sopstvenim zakonima i principima. Cilj Kantove kritičke filozofije jeste razumevanje mišljenja kao subjektivnosti, kao i u svojoj konkretnosti, koje samo sebe određuje u svojoj vlastitoj slobodnosti. 1 Ovaj čin označava čovekov izlazak iz zajednice, odnosno njegovo „sazrevanje“, sticanje punoletstva. Taj čin zrelosti označava prelazak iz heteronomije u autonomiju. „Za Kanta moral počiva na slobodnoj umskoj volji“. 2 Čovek kao slobodno biće, nezavisno od spoljašnjeg sveta, dela po sopstvenim zakonima - takva delatnost jeste moralna delatnost. Fihte, pak, donosi jedan nov način poimanja subjektivnosti. Prema Fihteu, subjektivnost jeste principijelna delatnost koja je u isto vreme i čin slobode. Čin slobode podrazumeva 1

M. A. Perović, Istorija filozofije, Odsek za filozofiju Filozofskog fakulteta u Novom Sadu, Novi Sad, 2003/2004., str. 192. 2 Isto, str. 203.

3


neuslovljenost čovekovog delanja. Fihte posmatra delatnost ljudske svesti. Fihte uvodi jedan bitan pojam - pojam pragmatičnosti - tačnije, pragmatičnu povest ljudskog duha. Svaka promena ljudskog duha ima neki proizvod, a svi ti proizvodi su proizvodi istog duha. Od velikog je značaja pojam pragmatičnosti kod Fihtea, i nužno je pojasniti na šta se sa njim konkretno smera, kako bismo se uveli u tematiku Hegelovog shvatanja istorije. Pragmatička povest ljudskog duha govori o tome da je čovek onakav kakvog sam sebe načini, dakle, vlastitim postupcima on gradi sebe, delajući po sopstvenim zakonima, gde je sam sebi „vladar“. Ovo se može uporediti sa Kantovim pojmom zrelosti u ljudskoj istoriji. Izlaženjem iz sopstvene nezrelosti, odnosno sticanjem samostalnosti i mogućnosti delanja u državi, čovek dobija autonomiju, vlada samim sobom, i to je ono što ga čini “punoletnim” u državnoj zajednici. Ovakav stav predstavlja jedno od načela u Fihteovoj filozofiji, Učenju o nauci, na osnovu kojih ćemo kasnije u radu predstaviti Hegelov postupak prevladavanja uma. Celokupna Fihteova filozofija, kao i shvatanje istorije, vezana je konkretno za poimanje slobode, sve se zasniva na slobodi, i ona je glavni princip njegovog učenja. Razumevanje pojma slobode kod Kanta i Fihtea jeste centralno za Hegelovo razmevanje istorije – sloboda i njeno samoostvarenje je kod njega iskristalizovano prema načinu na koji su Kant i Fihte to razumevali. Upravo zbog toga je od velike važnosti na samom početku rada uvesti u Kantovo i Fihteovo razumevanje pojma slobode kroz ljudsku istoriju.

Hegelova dijalektika Samopostavljanje uma

U ovom poglavlju neophodno je početi od Hegelove dijalektike upravo zbog pojašnjenja načina dostizanja cilja uma, koji prema Hegelu predstavlja dostizanje slobode. Ovim 4


poglavljem objašnjava se odnos između razvoja duha i njegovog ispoljenja u svetskoj istoriji. Prema Hegelu, dijalektika predstavlja racionalni pristup razvoja svega postojećeg. U Hegelovoj dijalektici dolazi do samopostavljanja uma. Svet se postavlja kao apsolut, kao celina svega postojećeg. U prethodnom poglavlju fokus je bačen na Fihteovo razmatranje pojma slobode, međutim, ono što je od velikog značaja za Hegelovo razmatranje istorije duha jeste Fihteova trijada. Ono što asocira na Fihteovu trijadu - teza-antiteza-sinteza, kod Hegela možemo uvideti kao aktuelan stav na osnovu koga funkcioniše njegova filozofija. Kod Hegela imamo takođe početni stav, odnosno tezu, novi stav, odnosno samopostavljanje početnog stava, antitezu, kao i sintezu. Ovo je od velikog značaja upravo zbog toga što Hegel smatra da se svaki pojedinačni aspekt sveta kao celine provlači kroz trijadu tezaantiteza-sinteza. Svaki aspekt sveta nastaje kretanjem kroz tirjadu, taj se proces formuliše kao dijalektika. Na osnovu trijade teza-antiteza-sinteza možemo uočiti Hegelovo samopostavljanje uma/duha: 1. Pod tezom nazivamo proces samopostavljanja duha; 2. Drugi korak - antiteza - dolazi do postavljanja sopstvene negacije. Duh tada postavlja sopstvenu negaciju, koja je produkt duha. Tim putem duh oslobađa prirodu - dakle, postavljanjem sopstvene negacije on „izlazi iz sebe“ i postaje nešto drugo, vezano za spoljašnjost, a to je priroda; 3. Treći korak podrazumeva vraćanje duha sebi samom, nakon izlaženja iz sebe samog. Prema Hegelovom sistemu krajnji cilj kretanja duha kroz tirjadu jeste dostizanje apsoluta. Apsolut, kao krajnji cilj samorazvoja duha, izjednačava se sa umom. Dakle , prema procesu trijade, svetski duh, odnosno apsolut, izlazi iz svoje neposrednosti, negira svoju početnu poziciju, napreduje u svojoj slobodnosti i kreće se ka jednom cilju, tačnije kreće se u pravcu samoostvarenja, dostizanju samosvesti, slobodnosti. Ono što se može zaključiti iz ovog izvedenog stava jeste da je čitava istorija uma zapravo jedan dijalektički proces koji predstavlja napredak ka ostvarenju slobode, slobodnosti. „Jedna misao koju filozofija donosi sa sobom jeste jednostavna misao uma da um vlada svetom, da je, dakle, i u svetskoj istoriji zbivanje bilo umno...Um jeste supstancija kao i 5


beskonačna moć, jeste samom sebi beskonačna građa svakog prirodnog i duhovnog života kao i beskonačna forma - ono što pokreće tu građu.“ 3 Iz navedneog citata vidi se Hegelovo samopostavljanje uma kao izvorne moći nad celim svetom. Upravo iz takve jedne pozicije možemo izvesti zaključak da um vodi svet, da je on gospodar univerzuma. Prema Hegelu, čovek je istorijsko biće, vremenito postojanje čoveka putem ostavarenja slobode. Sam istorijski razvoj duha je vremenovanje umnosti , tačnije napredovanje u svesti o slobodi. Tokom razvoja istorije duha um postaje svetskim, i preuzima ulogu vladara svetske istorije. Celokupna ljudska istorija predstavlja samo niz usputnih stanica svetskog duha, i njegovog razvoja, prema Hegelu. Dakle, na osnovu razvoja duha mi gradimo ljudsku istoriju.

“Lukavstvo uma” u Hegelovoj filozofiji istorije

Samopostavljanje uma predstavlja bitan moment u razvoju ljudske istorije. Dokazano je da se um postavlja kao glavni zakonodavac u svetu, zbog toga je nužno pozabaviti se njegovom taktikom “upravljanja svetom”. U Hegelovom sistemu razvoja duha može se uočiti jedan bitan momenat, a to je „lukavstvo uma“, koje dolazi do izražaja u razvoju svetske istorije. Pod “lukavstvom uma” podrazumeva se čitav razvoj sveta, kao i njegovo postojanje. Sve što se odvija u svetu, sve što se u njemu razvija, ogleda se kroz razvoj duha, apsolutnog duha. Dakle, očigledna je neka vrsta „manipulacije“ narodom. Sve što se dešava u prirodi, kao i nama lično kao individuama, sve je to nužni proces samorazvoja duha. Dakle, svetski um je nešto što je temelj, dok ostali aspekti sveta čine samo etape njegovog samorazvitka. Sve što se čini u svetu, u društvu, sve je u interesu apsolutnog uma. „Istorija sveta pripada oblasti duha“. 4 Sve svrhe koje mi smatramo ličnim i individualnim 3 4

G. W. F. Hegel, Filozofija istorije, FEDON, Beograd, 2006., str. 14. Isto, str. 22.

6


mogu postati umske svrhe. Opšti interesi duha pokazuju tendencije koje su vezane za ono što je ostvareno u istoriji i za ono što tek treba da bude ostvareno, a to pojedinci donose. “Lukavstvo uma” se može okarakterisati kao potpadanje pojedinačnih svrha pod opštu svrhu. Pod pitanjem “lukavstva uma” podrazumeva se način na koji se odvija svetska povest, prema Hegelu. Način na koji se ona ostvaruje jeste način upotrebe pojedinačnih svrha za ostvarivanje vlastitih sadržaja. Hegelova tendencija jeste prikaz naroda pod vladavinom svetskog uma, koji se možda može okarakterisati kao egoistički, najpre zbog toga što narodi sve što čine čine za njega. Sve je u interesu uma. “Lukavstvo uma” obeležava Hegelovo shvatanje istorije upravo zbog toga što predstavlja sam razvoj svetskog duha i njegovo delanje. Ono ljudsko se kreira time što se izlaženjem iz sebe samog, i ulaženjem u borbu sa onom nepoznatim, prirodnim, predstavlja prvi korak ka ostvarenju slobode ljudskosti. To da je sve u interesu duha podrazumeva da se jedino na taj način može završiti istorija, time što će se kretanjem i samorazvojem duha dostići ono krajnje, a to je samosvest.

Razdoblja svetske istorije

Hegel deli svetsku istoriju. Cilj podele svetske istorije jeste pokušaj, odnosno težnja ka shvatanju čoveka kao čoveka, tačnije čoveka kao slobodnog bića, koje će samo sebi kreirati život u zajednici. Ostvarenje slobode predstavlja, kao što je već navedeno, kraj istorije i krajnji cilj razvoja svetskog duha, upravo zbog toga razdoblja svetske istorije račvaju se prema kriterijumu saznanja stepena slobodnosti kroz ljudsku istoriju. To bi značilo da sam kraj, tačnije poslednje razdoblje podrazumeva i dostizanje cilja duha, a to je samosvest.

7


Dakle, prema pitanju o slobodnosti i postojanju slobode, može se napraviti kratak pregled razdoblja preko kojih se protezao pojam slobode. Prema Hegelovom razmatranju postoje tri glavna istorijska razdoblja. Prvo razdoblje predstavljaju drevni istočni narodi. Ono što nije bilo od velikog značaja, u ovom razdoblju, jeste znanje o slobodnoj volji. U to vreme nije se znalo o slobodi, nije bilo slobodnih ljudi, već se sloboda odnosila samo na jednog čoveka. Drugo razdoblje je znatno naprednije od prvog razdoblja, jer se svest o slobodi znatno proširuje. U ovom slučaju sloboda nije pripadala samo jednom, već je više njih imalo prava na takav čin. Pritom, nužno je napomenuti da su ostali ljudi, pored par onih koji su bili slobodni, smatrani robovima. Ovo razdoblje obeležavaju Grci i Rimljani. Treće razdoblje znatno je naprednije što se tiče sticanja znanja o slobodnosti čoveka kao takvog. Germanski narodi, koji obeležavaju ovo poslednje razdoblje, stekli su svest o tome da čovek može biti slobodan u svojoj suštini, i da je to zapravo jedini cilj svetskog duha. Sticanje samosvesti predstavlja “kraj istorije” i krajnji je cilj društvenog razvoja. Može se zaključiti da se um i sloboda međusobno pretpostavljaju. Čovek posedovanjem uma, odnosno sticanjem samosvesti postaje slobodan, a to je ono što je glavni interes svetskog duha. Hegelov pristup razmatranja istorije čovečanstva kroz ova tri razdoblja predstavljao bi prikaz kretanja duha ka sopstvenom cilju.

Tri načina razmatranja istorije 8


Hegel se bavi filozofskom istorijom sveta, i glavni predmet ovog poglavlja jeste prikazivanje načina na osnovu kojih se može objasniti istorija sveta. Najpre, ukoliko želimo na na što lakši način shvatimo filozofsku istoriju, koja je glavna tema ovog poglavlja, neophodno je pojasniti i ostale načine na kojima se razmatra sama istorija sveta. Prema Hegelu postoje tri načina razmatranja istorije: 1. Izvorna istorija 2. Refleksivna istorija 3. Filozofska istorija.5 Svaki od ova tri načina razmatranja istorije ima svoj način pristupa i svaki od njih označava posebnu tematiku. Prvi način razmatranja istorije, izvorna istorija, govori o tome da je njen fokus razmatranja nekakva konkretnost. Ovaj način razmatranja istorije opisuje konkretna dešavanja i događaje, ona je klasična istorija. Ova vrsta istorije odgovara na pitanje “šta se kada desilo?”. Drugi način razmatranja istorije, odnosno refleksivna istorija, ima složeniju tematiku od prethodne: “Istorija koja reflektira - to je istorija čije prikazivanje izlazi iz okvira sadašnjosti ne s obzirom na vreme nego s obzirom na duh.” 6 Ova vrsta istorije može se okarakterisati kao prikazivanje istorije jednog naroda. Druga vrsta istorije ima nekoliko etapa: 1. Opšta istorija: “Zahteva se uopšte pregled cele istorije nekog naroda ili neke zemlje ili sveta.”7 2. Pragmatička istorija 3. Kritički oblik refleksivne istorije 4. Pojmovna istorija. Treći način razmatranja istorije jeste filozofsko razmatranje istorije. Ovaj način razmatranja je od velikog značaja za tematiku o kojoj je reč u ovom radu. “Najopštija 5 6 7

Isto, str. 5. Isto, str. 6. Isto, str. 8.

9


definicija koja može da se da jeste da filozofija istorije ne znači ništa drugo nego misaono razmatranje istorije.”8 Bitan termin je termin misaono upravo zbog toga što je misao, odnosno mišljenje, glavna karakteristika čoveka kao čoveka, i to je nešto što nas razlikuje od ostalih živih bića. Ono što dalje sledi nakon misaonog razmatranja istorije jeste jedno saznanje: “Tek iz samog razmatranja istorije sveta treba da proistekne da je zbivanje u njoj bilo umno, da je ona bila umni, nužni tok svetskoga duha.” 9 Dakle, uviđa se da je celokupna istorija sveta zapravo istorija svetskog duha, uma, čime dolazimo do konstatacije da je um “lukav”, i da manipuliše ljudima, a nešto više o tome će biti reči u daljem razmatranju. “Onom ko svet gleda umno, svet pokazuje svoj umni aspekt.” 10 Ono što je sigurno jeste to da se um pokazuje u svojoj konkretnosti baš u istoriji. Od velikog je značaja pomenuti Vikoa, koji pokušava da uvede ideju konkretne opštosti. Na osnovu toga i Hegel govori o istoj. Idealno jeste idealno jedino ukoliko je konkretno. Duh je nešto što je idealno, a jedino u istoriji duh dostiže pravu idealnost time što se javlja u svojoj konkretnosti. Čin konkretnog delanja uma, manipulacija, može se reći, asocira na nešto praktičko. Prava istina jeste praktičke prirode. Delanjem čovek sebe proizvodi, postaje subjekat istorije, a to je nešto što Hegel želi da postigne u razmatranju istorije sveta. Dakle, subjektivnost jeste cilj razvoja duha, a razvoj duha se odvija u konkretnosti, praktički. Ovde možemo uočiti pozivanje na Fihteov pojam pragmatičnosti, koji smo još na početku rada okarakterisali kao veoma bitan pojam, na koji će se Hegel kasnije osloniti. Dalje, pozabavićemo se tokom “manipulacije” duha, konkretnije suštinom njegovog “lukavstva”. Prvenstveno, glavni cilj duha jeste dostizanje znanja o sebi. Ne bi li dostigao cilj kome teži, on se mora poslužiti nekakvim sredstvima. “To pitanje o sredstvima pomoću kojih sloboda proizvodi od sebe svet uvodi nas u pojavu same istorije.”11

8

Isto, str. 13. Isto, str. 15. 10 Isto, str. 16. 11 Isto, str. 26. 9

10


Prelazimo na jednu drugu tematiku koja je takođe od velikog značaja za ovo poglavlje. Hegel tvrdi “Da se ništa veliko na svetu nije postiglo bez strasti.”12 Iz ovoga je jasno da u ljudima nužno mora buknuti strast, tačnije želja za ostvarivanjem nečega njima važnog. “Svetska istorija po sebi, tj. kao priroda, počinje sa svojom opštom svrhom - realizacijom pojma duha; ta opšta svrha jeste unutrašnji, najunutrašnjiji nesvesni nagon, a sav posao svetske istorije, sastoji se u tome da se taj nagon pretvori u svestan nagon.” 13 U interesu uma jeste ostvarenje slobode, dostizanje samosvesti. Samim tim, strasti su sredstva uma u dostizanju tog cilja. “Lukavstvo uma” se ogleda u tome da je sve u interesu duha. “Duh jeste unutrašnja duša svih pojedinaca.” 14 Iz ovoga se može izneti zaključak da su ljudi zapravo “sredstva” u postizanju cilja svetskog uma. Takođe, veoma je važno reći po kom se principu kreću ovi načini razmatranja. Svaki od načina razmatranja istorije su povezani, i upravo tom vezom među sobom, Hegel pokušava da objasni proces dostizanja glavnog cilja duha. Kretanje apsolutnog duha od sadašnjosti, zatim izlaženje iz sadašnjosti i sukobljavanje sa samim sobom, kao i dostizanje izvesnog clja o kome je bilo reči… Svetska istorija funkcioniše na način na koji i razvoj apsolutnog duha funkcioniše. Delanje, čisto praktičko delanje čoveka kroz istoriju, paralelno – prolaženje duha kroz faze razvoja, dostiže se zajednički cilj, a to je samosvest. Takođe, još jedno vrlo zanimljivo zapažanje koje se odnosi na poređenje same delatnosti svetskog uma sa hrišćanstvom. Čin delanja svetskog uma se može uporediti sa hrišćanstvom: “Bog upravlja svetom; sadržaj njegovog upravljanja, i išunjavanja njegovog plana jeste svetska istorija.” 15 Dakle, svetski um ima plan, a plan je napredovanje u slobodi pojedinca, pa samim tim i dostizanje samosvesti. Cilj dostignut posebnim sredstvima o kojima je bilo reči jeste ponajpre subjektivnost, jer je subjektivna volja pojedinca ono što svet pokreće u suštini.

12 13 14 15

Isto, str. 30. Isto, str. 32. Isto, str. 38. Isto, str. 45.

11


Zaključak

U ovom radu govori se o Hegelovom poimanju filozofije istorije. Da bismo što bolje razumeli šta konkretno podrazumeva ovaj pojam, nužno je dotaći se nekoliko bitnih tačaka. Najpre, nipošto se ne može govoriti o Hegelu, bez osvrta na Kanta i Fihtea, kao 12


i njihovih pojmova slobode. U radu su, na samom početku, prikazani glavni motivi Hegelovog pristupa razmatranju filozofije istorije, kao što su Kantov pojam punoletstva i Fihteov pojam pragmatičnosti. Na osnovu ovih pojmova možemo uočiti da se Hegel znatno oslanja na njihova učenja. U daljem toku rada govori se o izvesnom Hegelovom samopostavljanju uma, sa kojim se započinje istorija kretanja uma. Glavni cilj kretanja uma jeste sloboda, samim tim i samoosvešćivanje. Sloboda i samosvest su dva bitna pojma u Hegelovoj filozofiji. Prema Hegelovom razmatranju um vlada svetom i koristeći se svojim “moćima”, videćemo od koje je on, zapravo, važnosti u razvoju ljudske istorije. Tu se javlja termin “lukavstvo uma”, vrlo bitan termin jer predstavlja sam tok ljudske istorije, kao i glavnog junaka iste. Do kraja rada dolazimo do zaključka da je um glavni zakonodavac svetske istorije, i da je njegova “taktika” upravljanja veoma interesantna, jer dostizanjem svog zacrtanog cilja um zabeležava “kraj istorije”. Hegel govori o kraju istorije, tako što je najavljuje, upravo zbog toga što um, nakon dostizanja izvesne samosvesti, ne vidi više bilo kakve potrebe za daljim usavršavanjem. Kraj istorije znači ostvarenje carstva slobode, u kome vlada harmonija. Hegelovski rečeno, istorija se završava kroz razvoj duha, jer ona teži apsolutu do koga se mora stići prelaženjem preko raznih stupnjeva i usputnih stanica ljudske istorije, ne bi li dostigla ono što želi.

Sadržaj

1. Uvod – O slobodi – Kant i Fihte………………………………………………………….3 2. Hegelova dijalektika – Samopostavljanje uma………………………………………….4 13


3. ”Lukavstvo uma” u Hegelovoj filozofiji istorije…………………………………………...6 4. Razdoblja svetske istorije………………………………………………………………….7 5. Tri načina razmatranja istorije……………………………………………………………..9 6. Zaključak………………………………………………………………………………….....13 7. Literatura…………………………………………………………………………………….15

Literatura

1. G. W. F. Hegel, Filozofija istorije, FEDON, Beograd, 2006.

14


2. M. A. Perović, Istorija filozofije, Odsek za filozofiju Filozofskog fakulteta u Novom Sadu, Novi Sad, 2003/2004. 3. I. Kant, Kritika praktičkog uma, BIGZ, Beograd, 1990. 4. M. A. Perović, Praktička filozofija, Odsek za filozofiju, Filozofski fakultet Novi Sad, Novi Sad, 2004.

15

filozofija istorije hegel

Recommend Documents