ANKARA ÜNIVERSITESI ILkRIYAT FAKÜLTESI YAYINLARI CIV
FARSÇA Dil BILGISI (GRAMERİ)
Hazırlayan Dr. İsmail BANGi Dil ve Tarih - Coğrafya ve İlâhiyat Fakülteleri Farsça Uzman ı
ANKARA ÜNIVERSITESI ILAHIYAT FAKÜLTESI YAYINLARI CIV
•
FARSÇA Dil BILGISI (GRAMERİ)
Hazırlayan Dr. İsmail BANGİ Dil ve Tarih - Co ğrafya ve ilâhiyat Fakülteleri Farsça Uzmanı
ÖNSÖZ
1. Mart 1971 tarihinden beri Farsça Uzman ı olarak görevli bulunduğum ilâhiyat Fakültesi'nde okuma dersleri aras ında Farsça gramer dersini vermeye çal ıştım . Fakat, Farsça'ya ayr ılan ders saatlerinin azl ığı dolayısıyla gramerin tamam ı ö ğrencilere verilememi ştir. Hem okutulmasına zaman kalmayan derslerin verilmesi, hem de öğrencilerin iste ği üzerine, bugünkü Farsça'nın gramerine uygun olarak ve aş ağı yukarı Farsça gramerinin bütün k ısımlarını ihtiva eden bir Farsça Dilbilgisi (,- haz ırladım. Kitab ın fihristinden de anla şılaca ğı üzere, bu kitab ı yazarken dilbilgisi yazarı TÜRK ve İ RAN'lı hocaların kitaplarından ve Sayın Prof. Dr. Meliha Ambarc ıo ğlunun notlarından faydalandım. Bu kitab ın Farsça okuyan ö ğrencilere ö ğrenimleri s ırasında ve mezuniyet sonras ı çalışmalarında, ayr ıca, Farsça'ya ilgi duyanlara yardımcı olaca ğına kaniyim. Eylül 1971
Dr. ismâil BANGİ Dil ve Tarih - Co ğrafya ve ilâhiyat fakülteleri Farsça Uzman ı
3
SUNU Ş
Farsça denen İran dili ile biz türklerin ilişkisi çok eskidir. Bir kere orta ve batı Asyada oturduğumuz s ıralarda iranlı larla batı kom şularım ız olarak uzun y ıllar birlikte yaşadık. Gaznelilerden başlayıp Selçuklu türkleri, Ak ve Kara Koyunlu türkleri, Bu ortak ya şantt dahil uzun yüzy ıllar Sürmüştür. Bu türk devletleri, özellikle Selçuklular, orta ve bat ı Asyada ya şıyan, K ırgız, Oğuz, Özbek, daha sonra Çağatay vesaire gibi türlü lehçelerle konuşan türk halklarından oluştuklarından, o zaman, tek lehçe halinde, edebi ürünlerle bürokrasi ve diplomasi dili olarak gelişmi ş bulunan farsçayı , resmi haberleşme dili kabul ettiler. Bu durum, Selçuklu türkleri Anadoluya girip burayı yurt edindikten sonra da 1277 y ılına dek sürüp gitti. Yani farsça, Anadolu Selçuklulart Saray ı'nda bürokrasi ve diplomasi dili olarak kullanıldı .
1277 de Karaman Beyi Mehmet Bey, bütün i şlemlerde, yaz ışmada ve medreselerde türkçenin tek dil olarak kullan ılacağını ilan edip bu emrini sıkı sık ıya ve titizlikle uyguladt. Ama farsça ülkede, uzun y ıllar kullanılm ış ve bu dilde bir çok eser yazılmış olduğundan medreselerde yabancı dil olarak arapça yanında okutulmakta devam edildi, bu yollarla dilimize bir çok farsça kelime geçmi ş oldu. Bu farsça kelimeleri ve ibareleri aydınlarım ız ve şairlerimiz bol bol kullandılar. Şairlerin ve aydınların, türkçe yan ında arapçayı ve farsçayı bilmeleri âdeta zorunlu gibi idi. Şairlerimiz yazd ıkları türkçe divanlarına küçük birer arapça ve farsça divan (divançe) eklemezlerse divan şairi sayılm ıyorlardt. Bu türkçe farsça ilişkilerine enteresan bir misal, Şah İsmail Safavi ile Osmanlı imparatoru Yavuz Sultan Selimin durumudur. Şah İsmail, İran hilkümdarı olduğu halde şiirlerini türkçe yazm ış, Yavuz Sultan Selim Türk hükümdar ı olduğu halde farsça divan yazm ıştır.
5
Farsçanın türk okullarında okutulmas ı yirminci yüzy ılın ilk çeyreği sonuna yani aş ağı yukar ı latin albabesini kabul ediş imize kadar sürdü. Bu nedenlerle ve türk tarihi başta olmak üzere tarihimiz ve kültürümüzle ilgili bir çok eserin yaz ılm ış olduğu bu dilin, iliihiyat, edebiyat ve tarih öğretimi yapan yüksek ö ğretim kurumlarım ızda okutulmas ı çok faydal ı, hatta zorunludur. Üstelik, yabancı diller içinde bizim için öğrenilmesi en kolay olan bir dildir. Çünkü, sentaks ve gramer bakımlarından bize en yak ın olanıdı r, bu yüzden öğrenilmesi oldukça kolayd ır. Farsçayı Fakültemizde okutmakla görevlendirildi ğim yedi y ıla yakın bir sürede-haftalık ders programı iki s ınıfta altı saati geçmediği halde-öğrencilerim üzerinde bunu yak ından müşahede ettim. Fakültemizde bir y ıldan artık bir süredir farsça dersini üstün bir çalışmkanl ık ve ba şarı ile vermekte olan ve bütün ö ğretim üye ve yard ımcıları tarafından sevilen, say ılan Dr. İsmail Bangi, 1971 Eylül ay ında öğrencilerimiz ve bu dille ilgilenen ki şiler için "Farsça Dil Bilgisi" adı ile bir kitap hazırladığını ve bunun, Iran şahlığı nı n kuruluşunun 2500. y ıldönümü merasimi günlerinde bas ılm ış olması nı arzu ettiğini bildirdi. Dost, kom ş u ve karde ş inan halkı nın büyük önem verdi ği bu törene bizim de bir katk ım ız olmas ı dü ş üncesi ile bu isteğini sevinçle kar şıladım. Yazar ın ve Fakültemin ortak arzusu olan bu eserin bası m ı iş i,mali ve idari güçlükler yüzünden maalesef vaktinde yeti ştirilemedi. Ama gene de dört beş aylık bir gecikme ile gerçekle şmi ş olması bizleri sevindirdi. Böyle güzel bir eser haz ı rlamış olması ndan dolayı Dr. İsmail Bangiyi tebrik eder, bu yolla türk kültür hayat ına katk ıda bulunmasından dolayı teşekkürlerimi sunarım.
Prof. Dr. Ne şet Ça ğatay A. Ü. Ilâhiyât Fakültesi Dekan ı islâm Tarihi Kürsüsü Kürsü Profesörü
6
IÇINDEKILER Sahife
A— 1) Önsöz
3
2) Sunu ş
5
B— 1) Isim
17
2)
Sıfat
26
3)
Kinâye (Zamir)
33
4)
Aded
5)
Fiil
6)
Kayd (Zarf)
7)
Huri:1'M izâfe
82
8)
Hurûf-i rabt
85
9)
Esvât (Önlem)
42 49 78
88
C— Cümle kuruluşu ve tahlili
90
D— Mastarlar ve sözlük
97
Bibliyografya
119
7
DESTUR- İ ZEBAN- İ FARS İ FARSÇA GRAMER
1— 2—
3—
Bugünkü Farsça İran'ın en eski dili, Pehlevi ve Deri lisanlarından meydana gelmi ştir. Her dilde oldu ğu gibi Farsçada da yaz ı yazmak ve konu şmak için kelimeler kullanılmaktadır. Bu kelimeler de alfabedeki harflerden te şekkül eder. Farsçada otuzüç harf vard ır.
T Telâffuz elif hemze be pe te se cim çe I./e' be ( X ) dal zal re ze je sin. şin.
F F Telâffuz Harfler ,..:411 k:..1. L> T ,_.., ,...,' r'r
I ( 1)' L,
,.., C
C C JI.b JI;
C
J
J
J '')
J ,.)
i gir=
,. .,".
> .:)
F T Telâffuz Telâffuz .5 La, sad l...;, zad I:. ta 1.I; za `ayn <5`` gayn ':',. ,...:, fe ,...,1; gaf ,._:, IS kaf ,...31r gaf lam r'r mim r• ,,.; nun vay it J he (güzel he) . —k. ye ,..s
F Harfler u<> ,. 1 ,' .1, 1; t. I ci S
,±.r J I° ,.. ) J
e—•
(.5
9
4—
Elif ile hemzenin° fark ı şudur: Hemze kelimenin ba şında gelir ve elif ş eklinde yazıhr (Gözya şı) kelimelerinde oldu-
Örnek: j.I (Bulut) ve ğu gibi.
Elif ise sadece kelimenin ortas ında ve sonunda gelir. (Bilgin)
Örnek: 1 ) 1, ( İsim), yU (Üst) ve 5—
Yukarıda göstermiş olduğumuz otuzüç harften sekizi Arap Zad Ha ( c), Sad dilinden Farsça'ya girmi ştir: Se ( Ta ( ), Za ( ), 'Ayn (I) ve Gaf ( ).
6—
Farsça'ya harfler birle şip birle ş memelerine göre iki kısma ayrılırlar. Kendisinden önceki harflerle birle şen fakat kendisinden sonraki harflerle birle şmeyen harfler 7 tanedir: — — I J —
—
Örnek:
•
1—
(isim)
2—
(Alim) —
1;b (Bilgili)
—
(Meydan)
3—
(Zevk) —
Sı tS" (Ka ğıt)
4—
( İ sim) —
>>ly (Karde ş)
5—
iı 1;.; (Kad ınlar) —
6
411'.) ( İsim)
-
—
y
(Yeşillik)
a ( İ sim)
(Vali) — j; (Taze)
7—
Diğer harfler ise gerek kendisinden evvel ve gerekse kendisinden sonra gelen harflerle birle şirler. Örnek:
7—
( İyi) — a, (Kötü) — nun) ve
(Sadık)
(Mem-
Hemze ile elif kelimenin ba şında birle ştiği takdirde birisi elif şeklinde yazılır diğeri ise med dedi ğimiz şu ( ) uzatma i ş areti onun üstüne konur. Örnek:
T (Ateş), yT (Su),
(Güne ş ışığı) ve ,51.--T
(Gök). 8—
z . I Harfleri d ışında kalan harfler • • -1; • io • kelimenin ba şında ve ortasında küçük harfler ile yaz ılırlar. Adı geçen harflerin yaz ılışlarını şu şekilde gösterebiliriz: 1 Farsçada hemze kelimenin bas ı nda gelir hareke kabul eder. Elif ise her zaman sâkindir.
10
a-
r
J
r harfleri aslında üç di şlidir. Birle ştikleri zaman ( ve ( üç dişle gösterilmelidirler. Büyük harf yaz ıldığı zaman sondaki diş diğer iki diş e nazaran daha çukur ve daha geni ş yazılı!. Örnek:
(Veremli). 1
.1,1 (Temel) ve ‘1
Bir kelimede iki Sin harfi, iki Şin veya bir Sin ile bir Şin birleştirilmek istendiğinde bunlardan birisi di şli diğeri düz olarak yazılması uygundur, bu ise tamamen di şlerin karıştırılması ile ortaya çıkacak güçlükleri önlemek içindir. Örnek:
s (Dağıtmak-K ırmak), (Oturmak).
Ancak 'ayn ( L), gayn ( L) ve he
(J.
(Altı) ve ,.;—.43
) harflerinin kelimenin ba-
şında, ortas ında ve sonunda aldığı şekiller ayrı ayrıdır: (L
•
Ğ.- •)
Örnek: A—
11.0
(Keder) — (Bahçe)
B—
(maıum) —
(Bilgili) — (Tarla)
r
j° )
(Hırs)
. (Kederli) — 11.; (Yetiş miş )—
C— — 1 9 A, (Hava) — (İnleyiş) — el. (Ay)
( Ş efkatli) — 411;
9—
Farsça'da bütün harfler kelime sonunda büyük harf olarak (Ilim) yazıhr: (Elbise) — ?lz.S.- (Kitap) —
10—
Harekeler (
).
Farsça'daki bütün harfler Türkçe'deki sessiz harfler gibidir. Bu harfleri okuyabilmek için onlar ın üzerine hareke koymaya mecburuz. Harekeler iki k ısma ayrılır : kısa harekeler ( ) ve uzun harekeler ( ). 1 Sin ve şin harflerinin dişsiz şekilleri: a) ,,„, _>. b)
11
çizgiyi harf
a— K ısa harekeler şu şekilde yazılır
olarak kabul etti ğimizde çizginin üstünde kalan harekeler Türkçe'deki a, e ve o, ö seslerine, alt ında kalan hareke ise e ve i sesine yak ın bir ses ifade eder. Aş ağı daki örnekler bu harekelerin Farsça'daki seslerini daha güzel aç ıklamaktadır: (Ehmed)1
..r5- 1 (Ekber)
1—
(Osman)
2— Sa ,I (Ördek)
(Karevan) 3
— C.,1
(Besyar). 2
3—
Bu harekelerden harfin üzerine konulan düz i ş aret (Ekberde oldu ğu gibi) Farsça'da Zeber ( i ;) Arapça'da Fetha, alt ına konulan düz iş arete (Besyarda oldu ğu gibi) Farsça'da Zir ( J ;) ve Arapça'da Kesre ve harfin üzerine konulan küçük vay ş eklindeki harekeye (Ördekte oldu ğu gibi) Farsça'da Piy ş ve Arapça'da Zamme denilmektedir. b— Alfabenin 33 harfinden üçü olân elif, vay ve ye ( Ls . 9 . I ) harfleri di ğer harflerin sonuna eklendi ğinde uzun harekeleri meydana getirir ve o harflere A (T), U ( ve İ ( seslerini verir."' Örnek: 1
rj I j 1 9 I; b 1 9 t; 91=;.
Y Ir Iç 1; 1;
i^" 9 I Jj 9 J
9-•°
.);
.; J' 9J c_s"
(51)
L5.2
c.S.)
ii • J
..9;
(5-5
,5".—
ı3
c3
J; S c c3
ı3
JP L5 1
• LS
Şunu da hemen ifade edelim ki bütün harfler hem üç k ısa ve hem de üç uzun hareke ile seslendirilebilirler: j
L3 _9? L
)
1
lı
3 1 ,1
y 1.1
1 İ sim — 2- Çok 3— Kervan 4 Uzun Harekeler bütün harflerle birle ş tiğinde uzun ünlü sesler meydana ç ıkar. Bu uzun sesler birçok Farsça kelimenin temel hecelerini te şkil ederler.
12
c5 J J J
1 J j_.> _J 14
9^" 1""
,s;
J.,
ı_r"
,L.)"
1-.9.
--‘.3
L:3
L
s- )5- ıse .;
)5
J
3 ‘.)"
LLL
rrr
(:)
Ls.a> j o, lıo
ı.S (.5 S
-o
Alâmet-i (Sâkin i ş areti). Onuncu maddede belirtti ğimiz gibi Farsça'da bütün harfler sessiz (Sâkin) dir, ancak Farsça'ya yeni ba şlayan ö ğrencilere bunu hat ırlatmak için Arapça'daki sakin i ş aretini kullanmalarını tavsiye edebiliriz. Sakin iş areti şu ş ekilde ( ) dir. (Hasan)
Örnek:.LS: (Kitap) — 12—
.9
J. 1. U, J. I, J,
u; 1;
ır
(3. f
14
(S"
Li ji
'J J - J t. J 99
C53 93 1 3 •
j;
Iç I
11—
4
1, '
J., J.,
d i i 11
4
‘45.)
Sakin iş areti de dahil olmak üzere bütün k ısa harekeler zeber, dile yeni ba şlayan ö ğrenciler için kullan ıl-
zir ve piyş
ması faydalı olan i ş aretlerdir; ancak dile al ıştıktan sonra bu iş aretlerin kullan ılmasına lüzum kalmaz. 13—
Ş edde — te ş did ( ). Birbirinin aynı olan iki harf bir kelimede yanyana geldi ği zaman bunlardan birisi yaz ılır diğerinin yerine Ş edde veya te ş did dediğimiz şu iş aret ( ) yaz ılmış olan harfin üzerine konulur. Örnek: Testere ( Kir izi ( -45J
14—
)—
.
Noktalı T harfi Arapça'da yaz ılan yuvarlak noktal ı T ( ; ) harfi Farsça'da daima yat ık ş ekilde kullanılmaktad ır. Örnek: Rahmat da rahmet (
15—
) — Parça ("'‘.;
ve Zahmat ( aa-_;) kelimeleri Farsça've zahmet (
) ş eklinde yazılır.
Tenvin bis). İki Zeber, iki Zir ve iki piy ş ş eklinde olan iş aret Arapça'ya mahsus bir i ş aret olup, Farsça da bu iş aret yalnızca Arapça'dan geçmi ş olan kelimelerde kullanılır: Önceden ( `)k ş:9 ) tesadüfen ( )
13
Ancak baz ı kitaplarda yanl ış olarak Farsça kelimelere tenvin konuldu ğu görülmektedir: can ile ( ve Dil ile (M.!;) gibi kelimeler. 16-
Vav-i mâdüle ( ). Farsça'da he - x (t) harfinden sonra gelen ve kendisinden sonra elif veya ye harfleri bulunan vava ( ) vav-i mâdüle denir. Bunun d ışında vavlar kendi seslerini verirler. Örnek: Kızkarde ş ) - Okumak ( ) Kendi ( veya kendi ( uymayan pek az kelime vard ır. Örnek: Hoy
17-
18-
- (Iran'da bir ş ehir ismidir).
Sonunda elif, vay ve ye (,5 . j . ) harfleri bulunan kelimelerden sonra cevher fiili olan est (dir, mânas ında) gelirse cevher fiili olan est'in elif'i dü ş er. Kelimeler şu ş ekle girerler: 1-
Bilgili (
4--
)
2-
Güzel (
<--
)
3-
Birisi
+ S?. )
Ço ğul eki (alâmet-i Ileride tekrar anlataca ğımız gibi Farsça'da isimler sonlarına ya ha (le 4- I+ ı.) yahut da an Gı l ,:ı + ) eki alarak ço ğul yapılırlar. Örnek: Kitaplar (
le
Ağaçlar (
le
Adamlar (
<:.31
Gözler ( 19-
) - Akraba ) Bu kurala
) ) ve Gözler (
le
)
He harfi - Hay-i Mimi ( )1 Bu harf kelimenin sonunda geldiği zaman okunan he ve okunmayan he olmak üzere ikiye ayrılır. Ayrıca buna telâffuz olunan he (Hay-i melfuz) ve telâffuz olunmayan he (Hay-i gayr-i melfuz) da denilir. Örnek: A- Hay-i Melfuz için Ş ah ( B- Hay-i gayr-i melfuz için ev
) - Ay ( ) - yuva ( 4;'1)
Hay-i gayr-i melfuzun (Telâffuz olunmayan he) özellikleri: 1- Sonunda bu çe şit he (.) bulunan kelimeler, elif ve nunla ( ) ço ğul yapılırken he harfi (o) gaf-i Farislye (Farsça Gafa-( ) döner. 1 Türkçe'de bu hey'e > ) güzel he denilmektedir.
14
Örnek: Köle (
1.r
)
2-
)
ı
Göz (
Aynı tipteki kelimeler, Arapça ço ğul eki olan elif ve te ( I ) ile ço ğul yapılırken he harfi (e), cim ( ) harfine döner. I +.e.:.:_,J)-Meyva
Örnek: Yaz ı 3-
Bu harfle biten kelimelere mastariyet yas ı ğinde ge (S) harfine döner.
) eklendi-
Örnek: Yorgun (
)
Diri 4-
(
) Yorgunluk ( )
(
Dirilik
)
Bu gibi kelimelere vandet (birlik), nispet ve zamir yeleri eklendiğinde ye (,$) harfi yaz ılmaz onun yerine he ( ) harfinin üzerine hemze konur. Örnek: a- Evi ald ım b-
(
)
Save'li Adam ( '0 )1. i,. ) ( *4.29 )
c- Sen gitmiş sin
)
Yalnız bu günkü Farsça'da yukar ıdaki cümleler daha çok şu şekilde yazılmaktadır: A— B
— li e il.,
,s1 e
C— S-
4;9'
y
Bu gibi kelimelerle isim tamlamas ı yap ıldığında he (e) harfinin üzerine hemze ( ) konulur. Bu hemze ye (,s ) sesi ile telâffuz olunur. Örnek: a- Sizin Eviniz
(
b- Benim Elbisem 20-
,ı 4;1-4-
'43 t.>-
)
)
Nun ( ) harfi be ( ) harfinden önce gelirse telâffuzda Me harfi gibi okunur, yanlış]. de ğiş mez. Örnek: Cumartesi (
(
r)
- şembe).
15
Farsça'da kelime çe şitleri (
d.J.5
)
Farsça'da 9 türlü kelime vard ır. Bu türlerin her birisini ayrı ayrı ve bölümler halinde anlatma ğa çalış aca ğız. Kelime çeşitleri şunlardır: ) 3— Kinaye ( <+ l:S") (zamir)
1— Isim ( I ) 2— S ıfat ( 4— Adet (
) 5— Fiil
16
) 6— Zarf (
)
) 8— Rabit Harfleri (J_ )
7— İ zafet Harfleri ( 9— Önlemler (
(
)
)
1-Isim - r„ ı 21—
Varlıklara ad olan kelimelere isim denir. Örnek:
22—
ismin türleri: 1—
(İ sm-i âm)
—
1,1 (İsm-i hâs)
2—
" (İ sm-i zât)
—
" (ism-i mana)
3— 4.1.7 " (ism-i câmid)
23—
(Ağaç)
(Hasan) — j.ap (Akıl) —
" ( İsm-i müştak)
4—
" (İ sm-i me'rife) — o,S. " ( İ sm-i nekere)
5—
" (Ism-i basit) —
" (İsm-i mürekkep)
6—
" (İsm-i müfred) —
" (İsm-i cem)
İ sm-i âm ve İsm-i has: a)
r lG I İsm - i âm. Kendi cinslerinin bireylerini içine alan isme İsm-i âm denilir Örnek:
(At) —
(Ş ehir)
İ sm-i has. Bir tek varl ığa ad olan kelimeye ism-i has denilir r. I
Örnek: 24—
(Tehran) — I j l5.fr (Ankara) —
( İbni Sina)
İsm-i zât ve İsm-i mâna: a)
İ sm-i zât. Gözle görülebilen varl ıklara ad olan kelimelere İ sm-i zat denilir. Örnek y lS (Kitap) 0.3.7. (Perd)
b)
I İsm-i mâna. Gözle görülemiyen (varl ığı diğer bir maddeye ba ğlı olan) varlıklara ad olan kelimelere İ sm-i mâna denilir. Örnek: „1.) (Bilgili-Dani ş) — Jk (Adalet' Adl) 17
25—
ism-i camid ve ism-i mü ştak: a) İ sm-i câmid. Di ğer bir kelimeden türememi ş kelimeye İsm-i câmid denilir. Örnek ..,5" (Da ğ-Kah) — (Sarımsak — Sir) (Anne-Mâder) b) İ sm-i mü ştak. Ba şka bir kelimeden türememi ş olan Kelimeye İsm-i müştak denilir. Örnek:
) 1,5" (Adet-Kirdâr) (Davranış -Reftâr) (Göz -
Bu kelimeler ,:).5,5" (Yapmak), ,;;;, (Gitmek) ve (Görmek) mastarlarından (Köklerinden) türemi şlerdir. 26—
İsm-i mârife ve İsm-i nekere: a)
İ sm-i mârife Cümle içinde geçen, dinleyen veya okuyan tarafından bilinen varlıklara ad olan kelimelere İ sm-i mârife denilir Örnek:
(Kitab ı okudum-Kitab-ra hândem) r;., (.1_,ilz..1.! (Istanbul'a gittim-Be- İstanbul reftem) 1 ) ,..1; (Mektubu yazdım-Nâme-ra neve ştem)
Bu cümlelerde kitap, İstanbul ve mektup kelimeleri dinleyen ve okuyan tarafından anlaşılmaktadır. b)
nekere Cümle içinde geçen, okuyan veya dinleyen tarafından bilinmeyen varl ıklara ad olan kelimelere ism-i nekere denilir (Bir kitap sat ın aldım-Kitabi haridem)
Örnek:
(Bir cam kırıldı-Şişe-i şekest) Bu iki cümlede dinleyen ve okuyan hangi kitab ın alındığını ve hangi camın kırıldığını bilmiyor. İ sm-i nekerenin 5) gösiş areti kelimenin sonuna eklenen bir birlik ( teren ye ( is ) harfidir. 2 Örnek:
(Bir at)
„*.;-.).5 (Bir a ğaç) ulz.S- (Bir kitap)
1 Tok, mânasında da kullanılır
2 Bu gibi ye ( gs ) harfine belirsizlik ye'side derler.
18
27-
İsm-i basit ve ism-i mürekkep: a)
İsm-i basit. Ba şka bir kelime veya ekle birle şmeden tek ba şına bir mâna ifade eden kelimeye İsm-i basit veya ism-i sâde ( denilir Örnek:
(Duvar-Divar) n. (Masa-Miz)
(Adam-
Merd) b)
İsm-i mürekkep: Ba şka bir ek veya kelime ile birleşerek bir mana ifade eden kelimelere İ sm-i mürekkep veya birle şik isim adı verilir. Örnek:
(Yiğit-Cevanmerd) (K ap ıcı-Saraydar) I j ,IS" (Kervansaray-Karevanserâ)
Birleşik isimlerin türleri: 1-
İki isimden meydana gelen birleşik kelimeler : (Put evi-Buthâne) +1.4(Kervansaray-KarevanSera)
4
,:,I i .)-5-
2-
İki fiilden meydana gelen birleşik kelimeler: j (Var ve yok-Hest ve nist)
3-
İki mastardan meydana gelen birle şik kelimeler: (Vurmak ve vurulmak-Zeden ve hurden).°
4-
Bir isim ve bir sıfattan meydana gelen birle şik kelimeler: (Yiğit-Cevanmerd) (Nehir ismi-Sefid-Rûd)
5-
Bir ism-i fail2 ve diğer bir isimden meydana gelen kelimeler: (Yırtıcı huylu - Derende - huy)
6-
Bir ism-i mefal3 ile başka bir isimden meydana gelen kelimeler: J.) a (Kırılmış gönül- Şikeste - del)
7-
İki zarftan meydana gelen birle şik kelimeler: j (Nasıl ve niye - Çan ve çera) - Çûn o çera
8-
İki sıfattan meydana gelen birle şik kelimeler: j (İyi ve kötü-Nik ve bed) - Nik o bed (Soğuk ve sıcak - Serd ve germ)-Serd o germ ,...,
1
ji ,:. (Horden) kelimesinin as ıl mânan yemekdir
2 Etken Ortaç ( İ sm-i Fail bahsine bakınız) 3 Edilgen Ortaç ( İ sm-i meful bahsine bakunz)
19
9— Isim ve son ekten meydana gelen birle şik kelimeler: (Köy-Dehkede) — JLiI, (Bahçivan - Ba ğban) 10— Önek ve isimden meydana gelen kelimeler: (Gelir-Derâmed)
(Ziyâret- Bazdid) —
11— İki isim tamlamasından meydana gelen kelimeler: <—
)_;.) -k, (Hanımın babası - Peder-i (Karyola-Taht-i hab) vs.. 28—
İsm-i müfret ve İsm-i cem: İ sm-i müfret. Bir tek varil& ad olan kelimedir.
a)
(Ağaç) —
Örnek: b)
İ sm-i cem. kelimedir. Örnek:
29—
(Duvar)
İki veya daha fazla varh ğa ad olan
(Ağaçlar) —
(Duvarlar) — 1.(...1(Atlar)
Isimlerin ço ğullanması . Farsça'da isimler iki şekilde çoğullamrlar : Ha ( la ) ve An ( ,51) (Atlar) 1.?6 (Ağaçlar) Örnek: Farsça'da isimler ço ğullanırken ismin canlı veya cans ız bir varlığı ifade etmesi göz önünde tutulur. a)
Ş âyet isim canlı varlığa delâlet ediyorsa sonuna an ( ,51) eki getirilerek ço ğul yapılır. Örnek: Kadın At Adam Ağaç
Kadınlar (
)
(
)
Atlar
)
Adamlar Ağaçlar
<— JI 4-
Ancak halk dilinde canl ı varlıklara delâlet eden isimlerin, ha ( ) ile ço ğul yapıldığı görülmektedir. Örnek: 11:_; (kad ınlar) l F l (Atlar)
lz
(Adamlar)
(Ağaçlar) b) E ğer isim cans ız bir varhğa delâlet ediyorsa, ha ( la) eki getirilerek ço ğul yapıhr. 1 Bir evli beyin hanımımn babas ı, kayın pederi.
20
Örnek: Kitap
Kitaplar
(l 1:5" 4- lm -+-
Meyve -› Meyveler (• j.„. F lm + Taş
Taşlar
) )
(
Ancak vücut organlar ından çift olanlar hem ha (le) ve hemde an ( ekleri ile ço ğul yapılabilir; tek olan organlar yalnız ha (U) ile ço ğullanır. )
(
Örnek: Ka ş —Ka şlar
)
Dudak—Dudaldar ( la ‘,1 = Burun—Burunlar Baş —Başlar
( (
— =
)
Sonunda elif ve vay ( - I ) harfleri bulunan kelimeler, elif ve nun ( ) ile ço ğul yapıhrken elif ve nun ( dan önce bir ye (,,s ) eklenir. Örnek: JLLl F 4:JI
1;lz (Bilgin-Bilginler)
ZJI
14A (Gören-Görenler) (Söz söyleyen-Söz söyleyenler) (Sava ş an-Savaşanlar)
30-
Farsçada baz ı kelimeler Arapça'daki gibi elif ve te ( ) ile ço ğul yapıhr. Örnek:
t/e
•3 (Köy-Köyler)
ı:J
L1.!
(Bahçe-Bahçeler)
Sonunda gayri melfuz (Okunm ıyan) hay-ı mimî (. ) bulunan kelimeler elif ve te ( ile ço ğul yapılırken elif ve te den önce bir cim ( ) harfi eklenir. Ve okunmıyan he ( ) dü şer. )
Örnek:
4- I +
(Meyve-Meyveler) (Yazı-Yazılar)
31-
Yazılışta ve okunu şta tekil oldu ğu halde mâna bakımından ) denir. çoğul olan isimlere de İsm-i cem topluluk ismi (
e-;
Örnek:
(Deste) ,Si .t , (Ordu) -
(Gurup) (Ordu) 21
Y. N
5 32–
(Ismin durumları) İki isim mâna ve telâffuz bak ımı ndan birbirlerine göre 3 durum gösterirler: 1) J I ya (E ş anlamlı). Yazılışları ve telâffuzlar ı ayrı ayrı fakat anlamca aynı olan kelimelere js .51 j; (e ş anlamlı) kelimeler denir.
Örnek: JJ. = 4;U- (ev) –
=
(güzel)
2) (Benzer). Yaz ılış ve telâffuzlar ı aynı fakat mâ(Benzer — müte ş abih) naları ayrı olan kelimelere kelimeler denir. Örnek:
y 3 (Süt—Aslan—Musluk)
3) (Karşıt, zıt anlamlı) Telâffuz ve mânada z ıt olan kelimelere (Karşıt anlamlı) kelimeler denir. Örnek:
– r.7r –
33–
22
(gece — gündüz) (Soğuk — Sıcak)
Isim cümledeki yeri bakımından 4 kısma ayrılır: 1)
(Özne durumu)
2)
(Nesne veya tümleç durumu)
3)
I.ı,
4)
4;1,..:, 1
(Önlem durumu) (Tamlama durumu)
33/1. JU (Özne durumu). Cümlede özne durumundan olan isimlere failiyyet ( c2..„.11; ) ismi derler. Örnek:
(Hasan mektup yazdı)
4.1;
(Cam kırıldı) Cümlede 4S (kim-ke) ve aq (ne-çe) sorular ına cevap veren kelime özne'dir. (Bu sorular fiil yahut yükleme sorulmal ıdır. Yukarıdaki örnekte özneleri bulmak için: ) Mektubu kim yazdı ? -› Hasan ( Ne kırıldı ? Cam ( ) 33 /2.
(Nesne veya tümleç durumu). Cümle içinde tümleç veya nesne yerinde bulunan kelimeye (Nesne ve tümleç durumu — mefuliyet ismi) denir. Örnek: (Hasan pazara gitti). Burada pazar kelimesi mefuliyet ismidir. Yani mefüliyet (Tümleç) görevini almıştır. Mefill iki türlüdür: a)
Mef ül-i bivasıta J j..a..) ismin hiçbir vasıtaya ihtiyaç göstermeden meydana getirdi ği mefüle (cümlede kimi l i g ve neyi 1 ) 4..- sorularına cevap veren) kelimeye J Mefül-i bivas ıta veya sarih derler. E ğer mefül karşımızdaki tarafından bilinen bir mânaya delâlet ediyorsa cümlede, ra (I,) eki ile gelir ki buna Türkçede belirtili nesne ad ı verilir. Örnek: .
431.:- (Evi satın aldım) .
r
.,4;,
(Babamı gördüm)
Bu çe şit mefül karşımızdaki tarafından bilinmeyen herhangi birş eye delâlet ediyorsa ra ( ) s ız gelir ki buna Türkçe'de belirtisiz nesne denilmektedir. Örnek: P u
csl.u1.- (Bir ev aldım) b...5"
b)
4
(Bir kitap getir)
bevasıtai ( Jy...;2..) ismin bir vasıta ihtiyaç göstererek yani ba şına aş ağıda gösterdiğimiz
1 Türkçedeki tümleç kar şılığıdır.
23
harflerden birinin gelmesi ile ortaya ç ıkan mefule (cümlede 4S-j1 kimden, 4%-. JI neden, ( ) 45-4.; kime, ( a ) 4 neye, nereye, 1..."5:31 nereden, 4 %- vl y ne için, 4SL; kim ile, L ne ile ve bunlar gibi sorulara cevap veren kelimelere bevas ıta ( J ) denir. Bu mefillun iş aretleri şunlardır: ( 4; be L ba >> (der) da için ve ) L:,
;I J 1.5';_,,,T (Ö ğretmen Hasandan mem-
Örnek: nundur) 33 /3 . 1.1;
,_:s
(Size bu söz söylendi)
(Ünlem durumu).
Kendisinden medet umulan hitap için kullan ılır Nidanın iş areti ismin sonuna gelen bir elif ( I ) dir. Örnek:
1.?.1.t. (Ey Allah — Allahım) I
(Ey Allah — Allahım) lzU*,
33 /4
(Ey Padi ş ah!)
(Tamlama durumu) .411 (Tamlanan ve tamlayan)l darı ortaya çıkan en az iki isme denilir. Farsçada muzaf' ın alâmeti kelimenin sonuna gelen zir2 (kısa harekelerden birisidir). İş aretidir. ^y LS (Hasan'ın kitabı)
Örnek:
(Selvi ağacı) İzafe 4 türlüdür: a) I (mülkiyet tamlamas ı) Bu gibi izafede tamlama bir mülkiyet mânasmı ifade eder. Örnek:
1.-3" (Hüseyin'in kitab ı) (Ahmet'in elbisesi)
b)
4;UI (Özellik ifade eden tamlama).
Tamlamada müzafn ı, müzafun ileyh'e ba ğlıhğını gösterir. Örnek: LL
(Bahçenin kap ısı) (Devenin zili)
1 Farsçadaki tamlamada 4.11 tamlamamn aksinedir. 2 Şu ( ) iş aret = tamlama i'si
24
(Müzaf ve Müzafün ileyh) s ırası Türkçedeki
▪
c)
.r:g;
(Benzetme yoluyla yap ılan tamlama).
Bu çe şit tamlamada bir benzetme vard ır. Örnek :
(Ceylan gözlü) (lâla benzer dudak)
d)
(Beyan eden tamlama). Tamlamada müzafânileyh müzâfin nev'ini belirtir. Örnek:
(Cuma günü)
j ,..
(Selvi ağacı) 5,..:&;1 (Altın yüzük) -
Not: E ğer müzaf ve müzafün ileyh bir tek kavram ı ifade ediyorsa müzafın altında olan zir (-) i ş areti dü ş er. Ve bazen kelimelerin yazıhşları da birleştirilir. Örnek: J ı l o <-
L., (Derviş—gönül sahibi) j
- (Evli hanımın babası) (Ev sahibi)
34
I (Küçültme ismi). Farsçada baz ı ekler vardır ki bunlar ismin sonuna eklendi ğinde ismin mânas ında küçültme yaparlar. Bu ekler şunlardır: S (ke) aY (çe) ve c. (he). Örnek: Küçük adam Küçük kız
( (
<- ,!.5" ,!.
)
s"
Küçük bahçe ( a V F 4 Küçük kitap (
)
Küçük o ğlan (
) )
Küçük kız
(
Bu eklerden ba şka küçültmek için kullan ılan bir kaç ek daha vardır ki örnekleri az görüldü ğünden burada gösterilmemi ştir.
1 Kırmızı dudak. 2 Okunuşu: İsm-i tasgir.
25
2- SIFAT
35-
Sıfat: Bir ismi niteleyen kelimeye s ıfat denir. (Bilgin adam)
Örnek:
,_? 1::S" (Güzel kitap) 36--
Mevsûf: ( j9_,..." ).) Nitelenen (Vas ıflandırılmış mânas ına gelen) kelimeye Farsçada Mevstif ad ı verilir. Bu kelime daima s ıfattan önce gelir. Ve sonu kısa harekelerden olan kesre ile okunur. Örnek :
JI:a7 y, (Tatlı portakal) (3T
37-
.)1..c.-T (Mavi gök)
E ğer mevsûfun sonunda elif veya vay - I ) harflerinden birisi varsa kesre yerine, izâfet ye'si denilen ye (, s ) harfi konulur. csl,J, (Kısa ayak)
.
Örnek:
cs1-1..3
(Soğuk günler) (Siyah kıl)
38-
Bazen Farsçada s ıfat mevsûfdan önce gelir. Bu durumda izafet kesresi kullan ılmaz. Örnek:
Kötü ahlâkh ( 39-
)
(
İyi adam
-1!
)
fil, yesii—Birlik gösteren ye) Vandet yesi ((.5) hem s ıfatın hem de mevsufun sonuna eklenebilir. (Doğru söyleyen o ğlan)-›
Örnek:
(Do ğru söyleyen bir o ğlan)-› I Da denilebilir. 1 Bakımz 138. maddeye
26
(Do ğru söyleyen bir o ğlan).
Günümüz gramercileri bu vandet veya birlik ye'sini ( ) mevsöfun sonuna eklemeyi daha çok uygun buluyorlar. 40–
Bir mevsuf için kaç s ıfat getirilirse getirilsin bütün s ıfatlar ın sonlarında izafet kesresi ve en sonunda at ıf yayının yazılması gereklidir. Örnek: . 1. a A jt›
(Sanatkâr, bilgin
ve faz ıl ö ğretmenimiz). 41–
Sıfat her zaman tekil yaz ılır. Mevsfıf ço ğul olsa bile s ıfat sayı bakımından ona uymaz. .
Örnek: . 42–
(Ders okuyan o ğlan) (Ders okuyan o ğlanlar)
Sıfatlar müfred (Tekil) ve mürekkep (Bile şik) olmak üzere iki kısımda mütala edilir: a)
(Müfred—tekil) genellikle s ıfatlar tekildir. Örnek:
b)
(Güzel–iyi) – -1; (Kötü) – 1.?3 (Güzel)
(Mürekkep–bileşik). Bazen s ıfatlar bile şik de olabilir:
j
43–
.9
(Güzel yüzlü)
` i).
(Yalan söyleyen)
(Sıfatın durumları):
43 /1– jpli (Etken ortaç S ıfat- ı fâili). Bu i şi yapan ifade eden kelimelere s ıfat-ı fili adı verilir. Örnek: .43; (Kesen kılıç) (Yakan ate ş) – Buradaki yakan ve kesen s ıfatları, bir iş yapma görevinde bulunmaktachrlar. Bundan dolay ı onlara J,1; R (S ıfat-ı failietken ortaç) durumunda olan s ıfatlar denir. S ıfat- ı failinin iş aretleri şunlardır: a)
oas (nun, dal ve he) eki. Bu ek müzâri köküne eklenir. )
Örnek: kesmek–Kes–Kesen ( Vurmak–Vur–Vuran (
)
Bu ş ekilde yapılmış sıfatlar ba şka bir isimle birle şirlerken ekseriya bu nede ( ) eki s ıfatın sonundan kaldırılır. 27
Örnek: Söyleyen -> Söz söyleyen -> Söz söyleyen °.4:.?,.,r Yakan -> Gönül yakan -> Gönül yakan )
( •
b) Elif ve nun ( .)1) bu ekde muzari kökünün sonuna gelir. 4-
Örnek: Gülmek,- Gül ->.Gülen (
)
Sormak -> Sor -> Soran ( j 4-
Gitmek -> Git -> Giden (
ii 4-
,...;Za )
Bu gibi s ıfatlar durum gösterdiklerinden bunlara 4,.%(Durum gösteren s ıfat, sıfat-i haliye) denilir Bu ekle meydana getirilen s ıfat-i faililer tekrarland ığı zaman elif nun ( ) eki birincisinden kald ırılır. :»31_.;) (:)1 J J 1 )
Örnek: Titreye titreye ( . sora sora
)
j,
(.
e) Elif (I) eki. Bu ekde müzari kökünün sonuna getirilir. .
.
c*J..ıı
(görmek->gör->gören)
,:)..ı z„!, (işitmek->işit-->işiten)
Aş ağıda gösterilen ekler bir ismin sonuna ilave edildiklerinde o ismi l.; (Sıfat-i faili — Etken ortaç) durumuna getirirler: 1-
Ban (
) Bahçe-ban—Bahçeban
2-
Ber
( J)
Gı l.!:> ,,,
Zahmet-her—Zahmet çeken
(
Yövmiye-ber—Yövmiyeci 3-
Ör-ur ( )i l)
Zahmet-ör (
Kâr
( j 15- )
28
.;..))
Mend (
6-
Ger
7-
Gin
8-
Nak (USU) Korku-Nak — Korkan
(
.5;3)
jj j
1.5
_,15"
(
İş -Mend—İş yapan—memur ( .
J I.S" F x„.
j
1.5. )
(
( ir) Demir-Ger — Demirci Öfke-Gin — Öfkeli
j.
(
Zarar-kar — Zarar veren
5-
(
)
)—Zahmetçeken
İyi-kar — iyilik yapan )
J)
(
Yövmiye-ör (ur)—Yövmiyeci 4-
t}.! )
4- ,.-31-!
(
Sınır-ban—S ınırı bekleyen
(
• (
+ 4--
4-
) )
9– 10–
Ver ( ) 1 Ilim -Ver — Bilgin Gar
■
(..) .:S-- ) Öğren-gar — Ö ğretmen
(
)
(. j l.r3,»T
)
Ar ( ) eki. Bu ek mutlak mazi fiilinin sonuna gelerek Sıfat-i faili elde edilir (Satınalmak — Satın aldı —
Örnek: Satın alan).
Bazen mürekkep s ıfatlarda (Birle şik sıfatlar) S ıfat-i faili olurlar. Bunların yapılış ş eklide şöyledir: a)
İki isimden meydana gelirler. Örnek:
.
_rig. (Artist ve tiyatrocu)
112a- (Zıllüm eden) b) Bir isim ve bir sıfattan meydana gelirler. Örnek:
■
..t.,›;• t. .; (Gözü mavi ) mavi gözlü (Kabadayı, haydut ve serseri)
c) Sıras ıyla bir ön ek bir isim, veya bir isim bir ön ekden meydana gelirler: 1– Akıllı
y)
(.
2– Akıllı 3– Kaplan gibi
)
*- J aP
(•
-
_İL
( . ı,1"
4– Ş ah gibi ( Ş aka layık) (. d) Birle şik sıfatlar bazen bir ism-i meful (Edilgen ortaç) ile diğer bir ismin birle ş mesinden meydana gelir. 1,.4-
Örnek: Gönlü rahat ( .
4_ T)
( . J ı>
Periş an
e) Bazen de bir isim ve bir ism-i mefuldan te ş ekkül eder.
+
Örnek: Dertli ( .
J.> )
f) Bir zarf ve bir isimden de meydana gelebilir. Örnek: ;.) z jj (Çabuk üzülen—alıngan) (Geç intibak eden) 1 3 ile 9 ayın ekler olup sadece
_
-
kelimeleri ile ur okunur
29
43 /2- .
(Sıfat-i mefuli — edilgen ortaç)
Bir işten etkileneni ifade eden kelimeye ( Sıfat, mefuli veya edilgen ortaç denir. Bunlar ayni zamanda ism-i mefuldürler. Yani mâzi kökünün sonuna hey-i mimi (Telâffüz olunmıyan he (o) getirilmesi ile yap ıhrlar. Örnek:
c;,::,5"
(Öldürmek->öldürdü-› öldürmü ş)(Görmek->Gördü-»Görmü ş)
4-
Bazen de elde edilen bu çe şit sıfat-i mefuli ( J yi. ARA ) ) kelimesi eklenir. sonuna olmu ş manas ına gelen şode ( Örnek: Öldürülmü ş (
Birle şik sıfatlar a)
)
(
Görülmüş (
):
Bunlar bir isimle bir ism-i mefulden türerler. Örnek: El-Pi şmiş-El ile pi şmiş veya elle haz ırlanmış . — Uyku-Bulanmış-Uykulu c4.JJ T veya mahmur ( 4Bazen birle şik mefuli sıfatların sonundaki hey-i mimi ( ) dü ş er. Örnek: El ile pi şmiş ( uykulu
b)
)
Faili sıfatların alâmetlerinden olan ar (,I ) eki de bile şik mefuliyet s ıfatının manasım ifade eder. (
..ı.« 2
(
3 jL5X —> 4 0-1,t,
Örnek: Tutkun veya giriftar Tarz, adet veya i ş 44-
)
-›
T
(
): Bir varlığı bir yere Mensubiyet ifade eden s ıfat ( veya başka bir ş eye mensub eden kelimelere s ıfat-i nisbi denir. Örnek:
şirazlı
) - Sivaslı (
)
Sıfat-i nisbinin i ş aretleri şunlardır: 1- Ye (,5 ) eki ismin sonuna eklenir. Örnek:
İ stanbullu (
1 Sıfat-ı Faili (2) Sıfat-ı mefuli (3) Sıfat-ı fiili 4 Sıfat-ı mefuli. istisna :
30
jç )
— c59 J m —
—›
)
2-
İn iyn ( ) eki, ismin sonuna eklenir. Örnek: Gümü ş e mensup (
-E--
( 3-
)
İne = iyne Yene (
)
)Ağır veya ta ş a mensup
eki, ismin sonuna eklenir. ) - Yüne )
Örnek: Gümü ş e mensup ( mensup veya Yünlü ( 4-
Gan ( ,:)1r ) eki ismin sonuna eklenir. -› SIS>J )
Örnek: Tüccar (.,1;1 5-
Telâffuz olunmıyan he (o) eki, hem ismin hem de say ıların sonuna eklenir.
Örnek: İki günlük veya iki güne mensup ( _p -› 0.3_,.> J.5) ) - Ona mensup Yüze mensup' ( ( ) 6-
Aile ( T) eki ismin sonuna getirilir.
_ Örnek: Erke ğe mensup veya erkek için ( _ Kadına mensup veya kad ına mahsus ( .3 + dAT 45-
4;1; j
).
Sıfatların dereceleri (
Sıfatlar dereceleri bak ımından üç kısma ayrılırlar: a)
Mutlak sıfat ( ve yahn ş ekilleridir. Örnek:
b)
İyi (
). Bunlar s ıfatların mukayesesiz
) - Kötü ( ) - Güzel (1 ;;;
Mukayeseli sıfat ( ). Bu gibi sıfatlar bir mukayese söz konusu oldu ğu zaman mutlak s ıfatın sonuna ter ( ) eki getirilerek yap ılan sıfatlardır. .;
+
Örnek: Daha güzel ( + y -->
)
- Daha iyi
)
Sıfatlar mukayese edilirken ez ( 31 ), ile ke ( ve ta ( ) kelimelerinden birisini al ır.
) -› Hasan'ın boyu benden daha uzundur.
Örnek: _31
c.L.,)-› Bar ış savaştan daha iyidir. )-› Bence bar ış savaştan daha iyidir.
4S".;:t: c.1.0 (
45' )
13,;;.r.
)-› Ölmek vatana hiyanet etmekten daha iyidir.
1 Bu kelime Iran'da özel bir tören ve bayram anlam ınada gelmektedir.
31
e) Üstünlük sıfatı ( ) - Bu sı fatlar benzerleri ile mukayese edildi ğinde en üstün dereceyi gösteren kelimelerdir. Mutlak sıfatın sonuna terin ( ) eki getirilerek yap ılır. Örnek: En bilgili
(
,:f
)
)
En beyaz ( En yüksek (
)
4-
kelimeleri hiç Beh ( 4.;), keh (45" ), meh (a.) ve biş bir ek almaks ızın mukayeseli s ıfat manas ı ifade eder. Örnek:
İyi -› daha iyi -> en iyi
( --> küçük—daha küçük— en küçük 45 - 5,4.5" Büyük—daha büyük—en büyük ( aA
--> jt.4.* -›
(
Çok—daha çok—en çok
it( ) 1,45- ) )
)
Bu kelimelerden üstünlük s ıfatı yapmak istedi ğimizde sonlarına yen ( ) eki getiririz. Örnek: En iyi 46-
47-
ve en büyük (
en küçük (
)
Beraberlik S ıfatı (^ 9 l-S. Farsçada iki s ıfatın beraberli ğini veya e şitliğini gösteren kelimeler üç tanedir: a)
Çendani ( ( i'Lı;
): Benim boyum seninki kadar büyüktür. ‘5,. )
b)
Hemçend2 ( (.
c)
Endaze3 ( .3141 ) : Benim elim Hasan' ın eli kadard ır. (. )
:
Bu kitap o kitap gibidir. )
Mutlak üstünlük s ıfatları (
)
), çok ( > ) Çok ( ) , çok ( ) , iyi = çok ( . . ..... kelimeleri s ıfatlarm ba şına geldiğinde ve. onlara a şırılık ve üstünlük manas ı katarlar. Örnek: Çok güzel ( Çok sıcak
1 Kadar — Miktar 2 Gibi 3 Miktar.
32
(
) )
Çok büyük (
)
Çok ağır (
)
3 — K İNAYE — al s
48—
Kinaye; mânas ı açık olmayan, karine ile anla şılabilen kelimeye denir. Kinâyeler 5 k ısma ayrılır: 1.
49—
Zamir
2.
( ) İsm-i iş are ( J UI („.1 )
3.
Mevsul
4.
Mübhemat
5.
Edevat-ı İstifham (
)
(
ZAM İ R: (
(
) )
) ; ismin yerini tutan kelimelere denir.
Örnek: Behram, iranhlar İlk Okulu talebesidir; o ikindileri (akşamları) İngilizce kursuna gidiyor. ) .
( • '-,?‘* (.9.4 1 Bazan da zamir bir cümlenin yerini tutabilir. Örnek: S ıhhat en iyi ni ğmetlerdendir, ve o ak ıllılar nez) dinde âşikârdır (kıymetlidir). i tm ( J L(..tT 50—
Zamir üç türlüdür: Ş ahıs zamiri ( ri ( JUI ) — Müşterek zamir (
51—
A— Ş ahıs zamiri ( Ş ahıs zamirleri ayrı ( tişik ( J. ) olmak üzere ikiye ayr ılırlar.
) — iş aret zami). ve bi-
1) Münfasıl zamirler: Tekil ( Ben ( ) Sen ( J; ) O ( il) (
)
Çoğul (
)
)
Biz (L.) Siz ( 1;-• ) Onlar ( Ut?. 1 ).=( ZJUJI ) 33
13u zamirler, ismin fâiliyet, mefilliyet ve izâfet hallerini alabilirler. Fâiliyet için örnek: (Sen getirdin)
(Ben söyledim) — (O yedi)
j1,.. (Beni vurdu) veya bana Meffiliyet için örnek : (Ona yazdı) vurdu (Seni gönderdi) F9 (SeylzS" (Benim kitab ım) — İzafet için örnek : nin kalemin) i l .i;;.5 (Onun defteri)' Yukarıda görüldü ğü gibi, bu zamirler izâfet halinde iken, mülkiyet de ifade ederler. 2) Muttasıl zamirler: E ğer zamirler tek ba şlarına bulunmayıp kendilerinden önce gelen kelimelere biti şirlerse bunlara Muttasıl (bitişik) ş ahıs zamirleri ad ı verilir. Bunlar üçe ayr ılırlar: o— Bu zamirler fiillerin sonuna biti şirler: Tekil ( Ben Sen O
cs
)
Ço ğul (
mim
Biz (. yem yed Siz Onlar 4; ned
ye dal-te
)
Örnek: (:)-ı, (Görmek) )
Tekil (
r a?..5 Gördüm
(..ı,,? Gördük -4- Ju --> a,a
Gördün —
)
Ço ğul (
.ı;
Gördü2
Gördünüz
.ı3.4,..5 Gördüler
Bu zamirlere Muttas ıl faili zamirler de denir. b— Bu zamirler, isim, s ıfat ve fiilin sonuna eklenirler. Tekil (
)
1. Ş ahıs ri
em
2. 3.
7 "
"
,51 c.-..•1
iy est
)
Çoğul ( 1. Ş ahıs
-I
iym
2.
P "
.-k
iyd
3.
7 "
..e, I
end
1 Failiyet Mefuliyet ve İzafet ço ğul zamirler içinde aynen tekil zamirlerde oldu ğu gibidir. 2 Mazide 3. Tekil ş ahısta, muttas ıl zamir olan dal ( ) harfi mazi köküne eklenmez.
34
Bunlar isim ve sıfatın sonuna gelerek yüklem mânas ı verirler. b /1- Sıfat için Örnek lUl, (Bilgin) Tekil ( Bilgin im 7.7
)
Ço ğul (
rl
l;I.>
r l ı..;1.5
sin
(
)
siniz
(
)
ler
(
1J6
Bilgin iz "
( (sle.1.>)
dir
)
b /2 Fiil için Örnek:. Tekil
Ço ğul rI
Demiş im P)
sin
r
ı ...ir
r:1 Demiş iz.42.,i5"" 4- (.. 1 77 --> siniz 4:Jir
,si --›-
P,
...ki
4:52..r +
ler
e- Bu zamirlerde hem ismin hem de fiilin sonuna eklenirler: Tekil I. 2. 3.
Ş ahıs 77
Çoğul mim te
77
j'
man (51s tan ‘.)U ş an
1. Ş ahıs " 2. 3: P,
şin
,31.
e /1- Isim için Örnek: Tekil Kitab ım ,P
+ ,ı..s- )
Kitab ımız ( ,51.c. b.S.- ‹- ,:ı l. + ,_..., 1:5- )
( .,.....,1:..5‹- :.., --F ._.,l.S . )
ın
'P
( r:l..:5 ‹- r
Ço ğul
ı
( ,.,=-.' 1:-.-s- -<- J'' ± ,r4-'ç )
'P
ınız
,,
ları
( .)1.:._... , 1.:5- ‹- elli -1-
L..., b:S-
( ".:.51.1..7.5" ‹- ,:.)1.!: -1- ..„ . .,1:5- )
e /2- Fiil için örnek: Tekil Bana dedi ( Sana
" (
Ona
"
(
Çoğul r
+
)
Bize dedi (
)
Size
" (
-› )
) Onlara " (
Bunlar ismin sonuna eklendiklerinde mülkiyet ve izâfet ifade ederler. 1 Bu ş ahıs zamirleri — J m ) varolmak kökünden türemi ş olup yalnız Mazi-i NakIrnin sonuna gelir. Bunlar hakk ında tamamlayıcı bilgileri fil bahsinde görece ğiz.
35
örnek:' -.:5" (Benim kitab ım)2 iş aret zamiri. Bir ş ahsı veya bir varlığı iş aret yolu ile ifâde eden kelimeye denir.
52.
Bu- Şu), Uzak için An
Iş aret zamiri yakın için ıyn ( ( zir ) olmak üzere iki çe şittir.
Örnek: .k) J T I j y I (Bunu getirdi) (Onu götürdü) Bu iş aret zamirleri ço ğul oldukları vakit insan ve hayvanlarda .)1..:? 1 (Bunlar) ve .ı l; T (Onlar) ş eklinde, bunların dışındaki varhklar için 1.1.1 (Bunlar) ve 4: T (Onlar) ş eklinde kullanılır. harfi bu iş aret zamirlerinin Isim hallerinden olan be ( başına geldiğinde :f79 (bu) ve (,:ı 1.9) (o) ş ekilleri ortaya ç ıkar. 4S
Örnek:
(o adama dedimki buraya gelsin)
0 manasına gelen JT (an) ve j 1
53
zamirleri:
E ğer zamirin delâlet etti ği isim, insan ile ilgili ise u ( ) kelimesi kullanılır
g 1,,
(Hasan' ı gördüm ve ona dedim) Örnek: E ğer zamirin delâlet etti ği insandan gayri ile ilgili ise (an) ,:)T kelimesi gelir.
,s.;
Örnek:
(Kalemi gördüm ve onu sat ın
aldım) 54-
İn ( kelimesi 1,..) (gündüz), (gece) ve JLw (yıl) kelimelerinin ba şına geldi ğinde, iş aret zamiri olan In ( ») Em ( ) ş eklini alır. Örnek:
-›
Bugün Bugece Buyıl
55.
Bazan, o anlamda olan ân ( ) zamiri munfas ıl (ayrı) ş ahıs zamirleri ile tamlama te şkil ederse bu durumda an ( T) kelimesi mülkiyet manasını ifade eder. 1 Mülkiyet ifade ediyor.
2 isim tamlamasıdır (izafettir) 3 Be ( ‘,) harfi, Fars'çada izafet harflerindendir.
36
Örnek:
(Senin malın) - il ,:ıT
(37 (Benim malım) (onun malı).
Müşterek zamir; Telâffuz bak ımından ayrı ayrı ke(kendi), limeler oldukları halde, aynı manayı taşıyan 2 „,!> j.4- (Kendi) ve (Kendi) kelimeleri de ğişikliğe uğramadan kullanıhrlar. Bu yüzden de mü şterek zamirler diye isimlendirilmişlerdir.
56.
I.
(Ben kendi işimi yaptım)
Örnek:
(Sen kendin ile oyna) (O kendisine söylüyordu) II. Örnek:
i
Ben kendim söyledim
Biz kendimiz s. dik
Sen kendin söyledin
Siz kendiniz s. diniz Onlar kendileri s. diler
l O kendisi söyledi
Ekseriya müşterek zamiri olan hod ( gibi te'kid (pekiştirme) için kullanılır
yukarıda görüldüğü
Müşterek zamirlerde de fâiliyet, mefuliyet ve izâfet halleri görülmektedir.
57
j*.; (Sen kendin dedin) — Failiyet
Örnek:
(Kendini büyük sayma) - Mefılliyet (Adam üzüntüden kendi sakal ını yoluyor) - İzâfet 58-
İ SM- İ İŞARE (
1,1 )
- O) kelimelerinden İsm-i İş arede, İri ( I - Bu) ve "A ıı ( meydana gelir. Zamir-i İş âre ile İsm-i işâre aras ında kelime bakımından fark yoktur ; fakat, bir cümle içinde kullaml ışlanna göre, ismin yerinde kullamhyorsa zamir-i İş âre ve isimden önce gelirse ism-i i ş âre olurlar.
Zamir i işecreye örnek :
45"
-
.
1_,
j
Dost ve düş man ile iyilik yolunu tut ki dostun (Onun) ş efkatini fazlala ştırır ve dü şmanın (bunun) kinini azalt ır. Cümlesinde 1, 2, 3. ün sıra ile telaffuzları : hod, hiş, hişten,
37
görüldüğü gibi ân (J T) zamiri dostun yerine, in ( miri ise düş manın yerine gelmektedir.
İsm-i i şâreye örnek :
) za-
. .
r
45
.›
Ey akıllı , düşmanlarm ile oturan o dosttan elini çek (Ey akıllı , düşmanlarm ile oturan dost, dü ş manındır). 59—
MEVSUL (
)
İki cümleyi veya bir cümlenin iki kısmını birbirine ba ğlayan kelimeye MEVSUL ( J ) 'denir. .L.T
Örnek:
(O adam ki geldi) -= gelen adam.... T (Söylediğini yaptık)
Mevsul'ün iki alâmeti vardır. 1)
4.5" (Ke), insan ve bütün varl ıklar için kullanıhr.
2)
..; (Çe), sadece insandan ba şka varlıklar için kullanılmaktadır. Genellikle mevsuldan önce şu kelimeler gelir:
a) Belirsizlik ve Nekere Ye'si ( (.5 ) almış olan kelimeler. Örnek:
.L.T
(O adam ki geldi)
b— y I (in) ve
(ân) kelimeleri.
Örnek: aS...1 (Bu ki) — 4_(; T (O ki) — a ..3 T (O ş eyki) c—
(her) kelimesi.
Örnek: .15- _,* (Her kim) — .ı>-,m (Her ne) d— Munfasıl (ayrık) ş ahıs zamirleri.
Tekil 45"
(Ben ki) — 45-5; (Sen ki)— aS 9 1 (O ki)
Çoğul 4S- 1. (Biz ki)— 45" Le'-' (Siz ki)— 4.5" Jl3 ı l (Onlar ki) Bazan da mevsuldan önce gelen bu çe şit kelimeler cümlede hazf edilir Örnek:
(.31-
-
Ey adam elli sene geçti, hala uykudas ın Meğer bu kalan günlerinde idrakedesin (uyanas ın) ) Ey ki ( ) —> ey o adamki ( 38
.)
•
.
Y aS^i
▪
60—
.45" (Ke), Üç kısma ayrılır. 1)
4.5" (Mevsul Ke'si) bu çe şit ke ( 45" ) cümlenin iki kısmını birbirine ba ğlar. Örnek: 4:r
2)
.12.)
(0 adam ki geldi)
(Rab ıt Ke'si), iki tam cümleyi birbirine ba ğlar.
4, aç' a.T ,:ıl.t.+5 a, jlr j.:r (beyan Örnek: . edici ki) Öğretmen okula geldi ki, derse girsin (Ö ğretmen derse girmek için okula geldi) rl^i( İ stifham Ke'si), soru için kullan ılan Ke'dir.
3)
Örnek: ?-1•1- ,.S" (Kim geldi?) — 61.
MÜBHEMAT (
45- (Kim gitti)
)
Söz içinde herhangi bir varl ığı veyahut ş eyi kesin olarak de ğil de, kapalı bir ş ekilde ifade eden kelimelere Mübhemat denir. Bu kelimeler ikiye ayrılırlar. 1) Bir kelimeden meydana gelenler: im (Her kim ki geldi, yeni
jr, (Her): — bir bina yaptı.)
.9,r-Ç( Kimse kötü fikir (idare) ,.5 (Kes: -ı;I_; ile padiş ahhk yapamadı (memleketi idâre edemedi) .:.).)k; (Filan): .a..T
(Filan adam geldi)
Ljb 4S (Diğeri): (Biliyorsun ki o söz bir gönlü incitecektir, sen sus ki diğeri (başkası) söylesin) I j a, 45-
L'31-5 (Kesâni):
.4, 4..7
•.> (Heme) (Hemegan) (Hiç) ) t,,,z 2„›.
1 Mubhem çoğulu Mübhemat
j
j1,1-
(0 kimseler ki
kötüyü beğenmişler.) r:.14; (Bilmiyorum iyilikten ne kötülük görmü şler.) I 4,-ib (Hepsi onu beğenmişlerdir) ▪ ,:ı t.r..> (Hepsi ona aferin dediler) 4.! (Gönlünü hiçbir sevgiliye ve hiç bir diyara verme)
) mânası açık olmayan (belirsiz) ifâdeye denir. Bu kelime Arabça olup )'tır.
39
(Bes)
(Çok zaman aç uyudu) ;,T i;
(besa)
j. <5"
jlr .;
-
(Sakın, kimselerin iyi zamanlarma kıskanma (üzülme) çok kimseler de senin hayatını özlüyorlar) (Tüccarlardan baz ısı iflâs ettiler) (Berhi). j1 L?:-.). (Bazı adamların kanaatı şu idi. İki kelimeden meydana gelenler: (Ba'zı)
2)
ji
(Herkes) (Hiçyek)
.4;4:„;
(Hiç kodam)
(Hiç kes)
(Herkes bir ş ey söylüyor)
LS
•
31 (Öğrencilerden hiçbirisi imtihanda kalmad ı - Öğrencilerden hiçbirisi s ınıfta kalmadı) (Binalardan herhangi birisi (hiç - biri) bozulmad ı yıkılmadı)
.114; 1)31 ,s1A-0.
r.-th
(Kimse onun sesini i şitmedi)
62- EDEVAT- İ İ STİFHAM
)
Soruyu ifade eden kelimelere soru ( İstifham) edatları denir. Bu kelimelerde ikiye ayr ılırlar. 1) Bir kelimeden meydana gelenler : aS (Ke) J.S..
(Kıl)
Ş ahıs
4.5- (Kim geldi?)
için
Mekan için
1".5" (Koca) Mekan için (Çe) Cansızlar " (:)_>%.. (Çun)
Durum "
(Çend) Miktar ve ölçü için (Key) Zaman için
40
!
(Nılşirevan nerede ?) ,s5J.; b.,,S" (Nerede idin?) j (Masanın üstünA;de ne vardı ?) (Senin hâlin nasıldır? - Nasılsın ?) j I.) (Kaç kitabın ?) vardır S' (Ne zaman geldi? - ne zaman gitti)
(.145 (Kodam) Tereddüt "
r i.ı.s- (Hangi ö ğrenci gelmemi ş idi?)
(Kadomin) Tereddüt "
(Kitabların hangisi daha iyi idi?)
(yoksa)
1..,› (Hiç)
2)
<3.;[ ir.. (yoksa sen insan değil mi idin ki dev'e esir oldun)'
Olumsuz soru için 77 77
77
(Annenin eme ği hatırında değil midir ?)
İki kelimeden meydana gelenler: S (Kist—kimdir) (Çegune-Nas ıl)— I (Çera—Neye) (Çist-nedir) gibi kelimelere birle şik soru edâtlar ı denir. 4;9<.1.7
Yukarda bahsetti ğimiz Ke ( 4.5" ) ve Çe ( ) kelimelerinin çoğulları Kiyân (J1,5- ) ve Çehâ ( ) ş eklinde kullanılır. Örnek:
(Kimler geldiler) (Neler geçti, oldu)
63—
Ismin Failiyet, Mefuliyet ve İzafet (tamlama) halleri ve Çe ( ) kelimelerinde de kullan ılmaktadır.
Ke (45 )
Örnek: Failiyet için ?._; 45" (Kim vurdu?) Mefuliyet için İzafet için
4.4-
j 4.5" (Kim vurdu?)
(Ne oldu?)
■ ,)
4?; (Neyi kırdın ?)
,L.S" ? t:S". (Kimin kitab ı idi) (Ne sesi idi?)
1 Meğer aklın yokmu idi, ki nefsine esir oldun.
41
4. ADED SAYI =
64—
.5.4P
Bir ş eyin sayısını gösteren kelimeye aded ( ş eye ise mâdûd ( ) adı verilir. Örnek:
) denir. Sayılan
(On kalem)
( İki kitap) —
Yukardaki cümlelerde iki ve on kelimeleri aded ( ıo ), kitap ve kalem kelimeleri ise mâdûd ( ) olarak bilinmektedirler. 65—
Farsçada adedle mâdûd aras ında tekil ve ço ğul ilişkisi yoktur. Yani aded birden fazla olsa bile, mâdûd ço ğul olmaz. Örnek: j',b
(Be ş serçe).
(Üç defter) —
4,
Yukardaki cümlelerde: lz;;;.5 4, (Üç defterler) ve lz (Beş Serçeler) denilmez. Ancak Farsçada baz ı yer adlarında istisnai olarak madûdun ço ğul olduğu görülür.
(:)b.7 66—
(Kırk kızlar)2
.p (İki karde şler) ,
Örnek:
(Yedi vücutlar)3
Dört türlü adet vard ır: (Asıl sayı) b)
(Derece veya s ıra sayısı)
c) d) 67—
(Kesir sayı) ?..+;_";
(Üleştirme sayı)
Asıl sayı (
): As ıl sayıları gösteren kelimelerdir.
Örnek: Bir ( Dört (
— do) — Üç (4, —se).
— Yek) — İki
penc) — altı
—çahar) — be ş
— dokuz ( -45 —nöh)
yedi (,:...,1,,-heft)—sekiz on ( — deh)4 1-2-3 Iran'da yer isimleridirler. 4 Adedlerin rakamla yanl ısı soldan sa ğadır: (
42
_y
şeş)
—
o
—
V A —
—
•)
( Onbir ( Oniki Onüç ( Ondört ( Onbeş ( Otuz Kırk Elli Altmış Yetmiş Seksen Doksan Yüz
j les>
( ( ( ( ( ( (
( ( ( ( (
–Ş anizdeh) oais –Hefdeh) oa a –Hicdeh)' o>jy –Nuzdeh) a, –Bist)
–Yazdeh))– –Devazdeh) –Sizdeh) –Cahardeh) –Panizdeh)
Onaltı Onyedi Onsekiz Ondokuz Yirmi
–Si) –Çehel) –Pencah) –Ş est) –Heftad) –He ştad) –Neved) –Sed)
ikiyüz ( .z Üçyüz (.4,, Dörtyüz ( Beşyüz ( . Altıyüz ( Yediyüz Sekizyüz Dokuzyüz ( . a ey Bin (
–Divist) –Sised) –Çaharsed) –Pansed) Ş eş sed) –Heftsed) –Heştsed) –Nohsed) –Hezar)
68–
Farsça'da birden dokuza kadar olan basama ğa yekanz ( — Birler basama ğı ) derler.
69–
Yine ondan doksandokuza kadar olan basama ğa dehgan3 ( — Onlar basama ğı) adı verilir.
70–
Yüzden dokuzyüz doksan dokuza kadar olan basama ğa sedgan4 ( — Yüzler basama ğı) derler.
71–
Onbirden ondokuza kadar olan say ılar söylenirken önce birler sonra onlar basama ğı telâffuz edilir. Bu söyleyi şte birler basama ğındaki sayıların bazılarının ses özellikleri de ğişir.5 Yirmiden sonraki adetlerin telâffuzuna gelince, burada büyük sayı önce, küçük say ı sonra getirilir. Aralar ınada bir atıf vavı ( J ) konur. Örnek: j
72–
(yirmibir — Bistoyek — bist ve yek) (Yirmiiki — Bistodo — bist ve do) (Otuzdört — Sioçahar — Si ve çahar)
Atıf vavı ( ) kullanılmayan sayılarda küçük say ı önce ve büyük sayı sonra gelmektedir. Örnek:
(Dörtyüz –
(Altıyüz) –
c.-.-‹33b (Ye-
dibin) 1 Onsekiz sayı sına tekabül eden hicdeh (,_L-„,...$ ) kelimesi cim ile yazıldığı halde
J
(j) ile
telâffuz edilir. 2, 3 ve 4'e sırasıyla Arapça'da
l_rtp (E şerat) ve
(Maat) derler.
5 Onbirden ondokuza kadar olan örnek yukar ıda sırasıyla yaz ılmıştır.
43
Aslî adetlerin mâdüdu say ıdan sonra gelir.
73-
(Yedikız) - y b:5"
Örnek:
m (sekizkitap)
Bazen de şiirde vezin icab ı mâdüd önce gelebilir. Örnek: -
is.? —
-
(Bu otuz sene içinde çok zahmet çektim böyle Farsça ile Acemi dirilttim)2
Genellikle tart ılabilen mâdüdlarda aded ile madild aras ına madısı du açıklayan bir kelime getirilir.
74-
Örnek:
(Altıyüz kilo buğday — do harvar3 J 14..,;.- (Yirmi gram alt ın - Çahar gendüm) J misgal 4tila). keli-
Yukarıdaki örneklerde harvar ve misgal ( meleri mâdüdu aç ıklıyan kelimelerdir.
Fakat günümüz Farsças ında her madildun açıklayıcı özel bir kelimesi vardır. Bunların en önemlileri şunlardan ibarettir: 74 /1.
İnsanlar için ten veya nefer (
"y
—
)
(Be ş asker)
Örnek: J Ir_3.,..T j.a.; _p ( İki ö ğretmen)74 /2
Develer için nefer ( Örnek:
74 /3.
y w _,;1; k..
(Üç deve) - baş )
Küçük ve büyükba ş hayvanlar için res (
(be ş inek)
4„, (üç at) -
Örnek: 74 /4.
)
Tüfek, bıçak ve kılıç için Kabza (dam
)
(Üç tüfek)
Örnek: .
(İki bıçak) 4 (Bir kılıç)
74 /5.
Top ve tank için errade ( Örnek:
.
) (Üç top geldi) (Dört tank görüldü)
cs,„ (Otuz sene) yerine
(yıl otuz) kullanmıştır.
2 İranlılar (3) Her harvar 300 kilodur (4) Her misgal-- ı- 5 Gramdır.
44
74 /6. Gemi ve uçak için fervend ( Örnek:
)
.5,5"
.
,.;,!...5"
;I i olr i i.)
ji aw (Üç gemi iskeleden hareket etti) j ) ) 4'7 (Dört uçak hava alamndan uçtu)
74 /7 . Yüzük için halka ( Örnek:
.
k,
74 /8. Su kanalı (
(Üç yüzük sat ın aldım)
) ve inci için ri şte (
Örnek:
) kullanılır
(İki su kanalı kazıldı) 4.z-t; 4, (Üç dizi inci satın aldım) .
74 /9. Fil için zincir (
)
Örnek: ..ı;.) ,T
,s1 y (Hayvanat bahçesine iki fil getirdiler)
74 /10. Eldiven, çorap ve ayakkab ı için coft ( Örnek: > 9 j;
)
) 4> (Dört çift çorap satt ım) (Üç çift eldiven sat ın aldım)
74 /11 . Araba Fayton, telefon ve elektrik ile çal ışan cihazlar için destegâh ( ) kelimesi getirilir. Örnek:
dz ( İki araba geldi) .
;:41;
4,, (Üç telefon çekildi)
(Beş fayton hareket etti) ( İki televizyon satın aldım) 74 /12 . Köy için parça
4
(Hasan'ın üç köyü vardır)
Örnek: .
74 /13. Bina ve ev için bab ( Örnek: a
)
) denir.
y ly (
(Üç bina yıkıldı) j
74 /14 . Hah, yorgan ve yatak için tahta ( Örnek:
(
) .
.
.5 ( İki ev yapıldı) ) kullanılır
j.5 ( İki hah) (Üç yorgan) (Bir kat yatak) 45
74 /15 . Direk, a ğaç ve kereste için esle ( .
Örnek:
) getirilir.
_7,7 dil _p (İki direk yıkıldı) •
4.1-‘,1 4.,
(Üç kereste kesildi)
4, (Bir a ğaç kurudu) 74 /16 . Aslan, s ırtlan, kaplan ve köpek için Kallade ( Örnek: . aw 4 S y,w
(Bir aslan öldürüldü)
4U .))1;
ı.!
)
j.5 ( İki pars, bebir bebr vuruldu)
.j
,r
(Üç kaplan yakaland ı) (Dört köpek sat ıldı)
74 /17 . Yemek tak ımları ve elbise için dest (
)
(Üç takım çay barda ğı satın aldım) (Bir takım elbise diktim)
Örnek:
74 /18 . Kitap için cild (
denilir
. (J,
Örnek:
_p (İki cild kitab ım var)
74 /19 . Kuma ş için gevare ( j l ii ) kullanılır ‘2,1. J 1
Örnek: .
(İki takım elbiselik kuma ş satın aldım)
74 /20 . Mendili ve ka şkol için tâge ( 431b ) getirilir. Örnek:
4;ti,
i
j
75—
(Bir mendil yıkadım)
JU: 4;11. _p (iki kaşkol satt ım)
Vasıflandırma veya s ıralama adedi (
)
Bunlar sıra ve dereceyi ifade ederler. Örnek: 4? (Birinci — Yekküm) ,A (Birinci — Yekkümin) (Birinci2) (İkinci — Dovomin) J., (İkinci — Dovom) (Üçüncü— Sevomin) (Üçüncü — Sevom)
r
Bu sayılar iki ş ekilde ortaya ç ıkar. 1 Mendil
) ve çorap (
) için &Icin
2 Birinci veya ilk manas ın ı nde eden Nahost mıştır. Diğer sayılar için buna benzer adetler yoktur.
46
)de kullanılmaktadır. ) kelimesi eski Farsça'dan kal-
a)
Yukarda görüldü ğü gibi asil adedlerin sonuna ötre 1 harekesi verilir, sonra mim ( r ) harfi eklenir. Örnek: 4
b)
r
r
(Birinci)
..(,
Yine yukardaki örnekler gibi asil adedin sonuna ötre (piy ş) ) eklenir. harekesi verilir. Sonrada men ( (Birinci)
Örnek:
76- Sıra sayı sıfatlarının mâdudu bazen önce, bazende sonra gelir. Örnek:
(Dördüncü gece)
(Dördüncü gece)
77-78- Bazen Şiirde vezin gere ği ile sıra ve adi sayı sıfatlarının mâdudunun hasf edildi ği görülür. 45,51
j
-
Örnek :
(Ey o adamki elli sene ömründen geçmi ş ve hala uykudas ın. Meğ er bu be ş günde anhyasın ve idrak edesin). 79-
KES İ R SAYI.
is j .S
.>.J■ L
Tam sayının parçalarını göstermeye yarayan say ılara KES İ R sayıları ( cs„-.5" .>ap ) denir. Örnek:
(yarı)- a
(yarı)-
4..
(üçte bir)
(onda bir) -
(dörtte biri)(Yüzde bir)
günümüz Farsça's ında (üçte bir), 4.,1 4..,-; (Dörtte bir) ,L5.„ (beşte bir) yerine: 4 (üçte bir), . rj 14,, d.5.„ (dörtdenilmektedir. te bir) (be şte bir) ve 80-
; (yarım), a. i (yarım), j4 (yarım) gibi (yarım) ve — kulak yoluyle öğrenilen) ve r .p sayılara semâi ( d.5"..?. (dörtte bir ./) ve ... (yarım- D, (üçte bir 3) sayılara kiyasi (l9 = Kurallı = Kaideli) sayılar derler. 2 1 Si ( „5„ — Otuz) sayı sı derecelendirildi ği zaman sim (
) yani gümüş ile karıştırıl-
maması için araya bir elif ( I ) getirilir. Bu şekilde yazıhr• ( (.1 ‘.9„ ) otuzuncu. 2 Unutmamahyız ki kesir sayılarm diğer ş ekilleri tıpkı yukarıda görüldüğü tertiple ifade 2 edilir: r.„ 1„.,. ..9 .3 (dörtte iki —) 4
3 4„, (be şte üç
) gibi.
—
5
47
81—
ÜLE ŞTIRME SAYI (
"4" )
Madudu eşit parçalarla ifade eden say ılardır.° Örnek: jt
15,
82—
J.3 jz (iki iki) 4.. 4... (üç üç) j 1.4.7-, J4..,;- (dört dört) (on on) (yüz yüz) J I .;› j 1 ._;> (bin bin) j.1-
.I, (Ö ğrenciler üçer üçer s ınıfa girdiler) (Binanın kerpiçlerini onar onar götürdüler) 2
Belirsizlik, manas ına gelen a> s (kaç) kelimesi sonuna bir ye ( ) harfi ilave edilerek biraz manas ını ifade eder.
(:)1.5-5
Örnek : 4 J.15
-
Bijen aslan gibi bağırdı ki Türklerden kaç pehlivan gitti. Sıras ı gelmiş ken söyliyelim ki çendin hayli — bir kaç tane ve çendan kadar) kelimeleri de belirsiz say ılar sırasındadır. 83—
(kiisur—end) kelimesi ise üçten dokuza (3-9) kadar belirsiz sayıları ifade eden kelimedir. Örnek :
84.
Miktar manas ına gelen (,5 , ) vey sayı ile zikredilirse misil ve defa manas ım ifade eder. Örnek: (5
85.
(Hasan yirmi küsur sene yaş adı) 5
(Beş defa)_,s i 0.> (on misli).
(.) 1 ) Bar kelimesi say ı ile söylenirse kere manas ına gelir. Örnek
(on kere).
kesri ( cs .Ş.,5) ve tevzii
1 Buraya kadar anlatmış olduğumuz asil (
j ; ) sayılar Türkçede sayı sıfatları diye adlandırıhrlar. Bunlardan asit adedlere as ıl sayı
sıfatları, tertibi adedlere s ıra sayı sıfatları, kesri adedlere kesir sayı sıfatları ve tevzii adedlere de üle ştirme sayı sıfatları adı verilir. 2 Sayı basamakların' göstermek içinBirler
(yekan), onlar ,*_,U. ;» (dehgan), yüzler
(Sedgan) ve binler ,j1.5"""ji jfr, (Hezargan) gibi 3 Buradaki çend (x.,..)kelimesini daha önce kinaye bölümünde zikretti ğimiz soru edatı olan çend ile kan ştırmayımz. 4 Yani bir kaç ki şi. 5 Hasan yirminin üstünde ya ş adı .
48
5. Fİİ L
86—
Fiil: Bir i şi veya bir olu şu, bir ş ahsa ve bir zamana ba ğlı olarak ifade eden kelimelere fiil denir. Örnek:
J
(gidiyorum) (pişirdi) (görecektir)
87—
88—
Fiiller mastardan ç ıkar. Farsça'daki mastarlar ikiye ayr ılır: a)
-den'li
(
b)
-ten'li ( ,:;
—
(vermek) ,:ı.ı?..3 (görmek) (söylemek) (pişirmek)
) mastarlar: mastarlar:
rs
Mastarlar yap ı bakımından iki türlüdür: a) Asil mastarlar b) câli (yalanc ı ve yapma) mastarlar. a)
Bu çe şit mastarlar, Farsça'da aslen mastar olan kelimelerdir: (görmek),
,;;;i i (Gitmek)
(olmak), b)
(var olmak)
Bu çeşit mastarlar ise, aslen mastar olmad ıkları halde, Farsça ve Arapça kelimelerin sonuna ye, dal ve nun (— ) eki getirilerek yap ılan mastarlard ır. Örnek: Farsça kökten gelenler Arapça kökten gelenler
(savaşmak) (istemek)
Bu mastarlar, her kelimeden yap ılmayıp meydana geli şleri 'dir. Ve geleneklere ba ğlıdır. tamamen semai ( ) kelimelerinden Mesela: ders ( ) ve mektub ( ) ş eklinde dersiden ( ) ve mektubiden ( mastar te şkil etmek mümkün de ğildir. 49
89-
Mastarlar basit kısıma ayrılırlar. a)
Basit mastarlar: Bunlar, ba şka bir kelime ile birle şmiş olmayan ve ba şına herhangi bir ön ek almam ış olan mastarlardır. (işitmek), j,*; ) (gitmek)
Örnek: va>> (görmek), b)
Mürekkep mastarlar: Bunlar ise, ba şka bir kelime ile birleş erek yahut ba şına bir ek alarak meydana gelirler. Örnek: ,BAS
90-
olmak üzere iki
ve marekkepi (
(geri dönmek)
(söz söylemek),
Mastarların sonundaki nun ( harfini kald ırdığımızda ortaya çıkan kelimeye mazi kökü veya mastar ı murahham denir. -
,:J.ı.T (gelmek -› geldi)
Örnek:
(gitmek -› gitti) 91-
Farsça'da baz ı fiiller için iki ayr ı mastar vardır: (uyumak) c:77„,.1
ıS (koymak
J u jl t;
-
(pişirmek)
-
(okş amak, çalmak2)
„;_tr .. (dolaşmak) "
sS
yMJ
92-
(sıçramak (dövmek, vurmak) 3 (süpürmek) (kırmak koparmak, yırtmak) (ütlemek)
(açmak) ;ı:J.: (işitmek) &;.-1.x5.>" (eritmek) (bitmek)4
-
cJlmS
(yalamak)
(saldırmak) (kurtarmak) (ve.. . . . )
İsm-i mastar Mastardan yap ılmış bir isim olup, mastarın mânasım ifade eder. Örnek:
(gezi), J 1:3*, (davranış ), „:,,h1j - (rica),
İsm-i mastar 4 ş ekilde yap ılır: 1 Bileşik. 2 Çalgt çalmak. 3 Kafayı vurmak gibi. 4 Bitkinin bitmesi.
50
-
▪
a)
Şin eki ( ) ile yapılanlar: Muzari kökünün veya emir fiilinin sonuna şin ( ) eki getirilerek yap ıhrlar. Örnek:
b)
(ver), (ba ğışla) kelimeleri (dön), (vermek), (dönmek , dola şmak), (affetmek, bah şiş , etmek) mastarlarm ın muzâri kökleridirler. bunların sonlarına şin ( ) (gezi), j..›, (veri ş ), harfi eklendi ğinde gezme (bah şiş ve af ediş) gibi ism-i mastarlar meydana gelir. '5.;
Elif ve re ( )1) harfleriyle yap ılanlar: Mastarlar ın mazi köküne ( j 1) harfleri ek ş eklinde getirilerek yap ılırlar. Örnek:
(gitti), c.....45." (söyledi), _,S" (yaptı) kelimeleri ..) (gitmek), (*;:,ır (söylemek), (yapmak) mastarlarının mazi kökleridirler. Bunların sonuna elif ve re harfleri getirildi ğinde ▪ (gidiş ve davranış ) jI.) (söyleyiş ve söz), ▪ (davranış ve yapış) gibi ismi-i mastarlar meydana gelir.
e) Güzel hel (e) ile yap ılanlar: Muzâri kökünün veya emir fiilinin sonuna güzel he (e) getirilerek yap ılırlar. Örnek:
(gül), JU (inle), " (a ğla) kelimeleri (gülmek), (inlemek), (ağlamak) mastarlarının muzârl. kökleridirler. Bunlar ın sonuna güzel he a!1; (inleyiş), (e) harfi eklendi ğinde : (ağlayış) gibi kelimeler meydana gelir. d) Bazan da ye ( ) harfi ism-i meful (edilgen ortaç), isim ve sıfatın sonuna eklenerek ism-i mastar elde edilmi ş olur. Örnek:
93-
4- .5 y (insanlık)
>E a i (yorgunluk)2 L
ş .›.)...1:4-..›,J (rahatlık)
jf.,:y
(büyüklük)
Sonunda elif ( ) veya vay ( ) bulunan kelimelere mastariyet ye'si ( ,$) getirilmek istendi ğinde bu ye'den önce bir di ğer ye getirilir.3 Örnek: (
)
1•.;.,
(göz) - (
)
j5.,; (iyilik)
1 He-yi minti ( o ) 2 Giriş'in Ha-yı gayr-ı melfuz bölümünün 3. kısmına bakınız. 3 iki ye („,...) harfi arka arkaya geldi ğinde ilk ye'nin noktas ı yerine bir hemze konur.
51
94-
Bazan da kelimenin sonunda güzel he (.) bulunmad ığı halde mastariyet ye (,..5) sinden önce kaf (,±3") harfi eklenerek ism-i mastar yapılır. Örnek:
(yava ş ca) (gizlice)
95-
Bazan da mastariyet ye ( cs ) sinden sonra — geri ( cs,5") eki eklenerek ism-i mastar yap ılır. Örnek: .
96-
r iY Ju91
Geçişsiz ve geçi şli fiiller a)
:31 y 1 (İ ranlılık)
(sofuluk)
Geçiş siz (
)
)
fiil: Farsça'da mef'ule ihtiyac ı olmıyan
yahut meful alm ıyan fiillere denir. Örnek:
(Ziver gülüyor) ve (Hasan yazıyor.) gülmek ve yazmak mastarlar ı lazım fiil olduğundan yukardaki cümlelerde mefılle (etken ortaca) ihtiyaç kalm ıyor.
b)
Geçişli ) fili. Cümlede sarih meful ı alan fiillere müteaddi fiiller denir. Örnek:
.>_;
4,?-1
(Hasan Ahmed'e vurdu.) (Senin karde şin kitabı aldı .)
Lazım fiili müteaddi yapmak için, o fiilin emir veya muzari kökünün sonuna enden ( ) veya eniden ( ) ekleri getirilir. Örnek:
97-
-
(yanmak-›Yand ırmak)
-
(ko şmak-›-ko şturmak)
Aş ağıda yazılan mastarlar hazan laz ım bazan da müteaddi dirler: J,
(kesmek)
(yakmak)
, y.1- (öğrenmek (ate ş yakmak).' ▪ (dökmek)
vay »S
(açmak, feth etmek)
1 İsm-i meful kısmına bakınız.
52
(koparmak) (kırmak)
(karıştırmak) (incitmek) ‘'..ı.1.; (do ğmak)
▪
98-
Malam ve meçhul fiiller a)
,31..a1 Belirli ve belirsiz):
Belirli fil ( ): Cümlede filin gösterdi ği iş fail (özne) ile ilgili ise bu fiile belirli veya mak= fiil denir. 1_, Örnek: (Bijen kalemini kırdı.) Burada kırma i şi Bijen tarafından yapılmıştır.
b)
Belirsiz fiil (J j*.f Cümlede fiilin gösterdiği iş meful (tümleç) ile ilgili ise bu fiile belirsiz veya meçhul fiil denir. Örnek:
(Ders bitti.) (Sührab öldürüldü)
99-
Meçhul fiil, müteaddi (geçi şli) fiillerin ism-i meful (edilgen ortaç)'una olmak ( ) mastarı eklenerek yap ılır. Örnek:
azt-S-
i.)
va. 4- 4:.t b.L.t,
(öldürmek—öldürülmek)
— (:).x.5
(görmek -›- görülmek)
100-
Lazım fiillerin meçhulleri olmaz çünkü, laz ım fillerin mef'ule ihtiyaçlar ı yoktur.
101-
Cümlede işi yapana fail ( jpl; ) veya özne denir. Bunun di ğer bir adı da müsnedü'n-ileyh (4,)1 işin yapılışı ona bağlıdır. Örnek: .4_7.4- I,
tir çünkü,
(Hasan Kurşun kalemi satın aldı)
Burada Hasan, fail veya müsnedü'n-ileyhtir. 102-
Fail canlı bir varlık olduğu zaman, fil ile fail aras ında tekillik ve ço ğulluk bakımından uygunluk aranır Örnek:
(Hüseyin gitti.) jp (Ali ve Hüseyin geldiler.)
Ali ve Hüseyin gitti ( 103-
J) şeklinde söylenemez.
Fâil ism-i cem r 1) veya cans ız bir varlık olduğu zaman tekillik ve ço ğulluk bakımından fiil ile aralarında uygunluk bulunması zorunlu de ğildir. Örnek:
(Bugün iki takım asker girdi.) •
(Bugün iki grup asker girdiler) lm
(Kalemler kırıldı .)
1.m
(Kalemler kırıldılar.)
53
104—
Fiilin ş ahısları ve zamanları : Her fiilin üçü tekil, üçü ço ğul olmak üzere alt ı ş ahsı vardır. Ş ahıs ekleri şunlardır: Tekil 1.
Ş ahıs 'P
2.
''
3.
105—
Ço ğul
r *.
l.$ ı:-, 4
:
(mim) (ye ) (dal,te)
1. ş ahıs : 2. " 3.
P"
.. (yem) ,.ı?. (yed) ••U (ned)
:
Fiil çekimi üç zamanda yap ılır: A— fil. L a :sr (Geçmi ş zaman) B—
( Şimdiki zaman)
C—
ı;x-,T (Gelecek zaman)
A-) c.„..;1... .42.:•, :15- (Geçmi ş zaman) : Aslında mazinin çe şitli durumları vardır. Burada dört durumu anlataca ğız: a)
j1.12.
e)
j:a;
(-dili geçmi ş zaman)1 („...;1..
(dili geçmi şin devamlılık]. - istimrarisi)2
(-miş 'li geçmiş zaman)3
d)
cs,;L. (miş 'li geçmiş zamanın hikayesi)
a)
(-di'li geçmi ş zaman)' ın yapıhşı :
Mastarın sonundan nun ( :.> ) harfi kald ırılarak mazi kökü elde edilir ve sonuna ş ahıs ekleri Örnek: .1.55E Ja» (görmek -÷ gördü) Tekil
r
1. 2. ı» E 4
3.
+
Ço ğul (gördüm)
1.
(gördün)
2.
(gördü)
3. a ı» E -u
b)
.tı.3
(gördük) (gördünüz)
J..5. 3
(gördüler)
(dili geçmi şin istimrarısi). Bu çekim
ş ekli,
mutlak mazinin önüne mi ( )5 eki getirilerek elde edilir 1 Geçmiş zaman. 2 istimrari mazi Türkçe'de, geni ş zamanda devamlılık manası ifade eder. 3 Duyulan geçmiş zaman 4 Mazi üçüncü tekil ş ahı s'ta fiilin sonunda; —denli mastarlarda dal larda te
ve —ten'li mastar-
bulunduğundan, çekim s ırasında yeniden dal ve te ş ahıs zamirleri eklenmez.
5 Eski metinlerde mi (j) yerine hem?", (j) kelimesinin kullanıldığı görülmektedir.
54
Örnek
Tekil
Ço ğul (görüyordum) 1. r-.44 3 s +-
1. 3.
3 (görüyorduk)
3 (görüyordun) 2.44443 Li 4- 44443+ uf (görüyordunuz)
2.
(görüyordu)
-1:.z
4;4.3-1- ı 3 (görüyorlard ı)
3 .4;443
Bazan istimrari mazinin sonuna ya-y ı istimrari denilen ye (,..s ) harfi getirilir. Bu durumda ba ş a getirilen mi ( ,„4 ) eki at ıhr ı . Tekil 1.
(görüyordum) 1 .,/ .443
2. 3.
Çoğul
-1-,s443 (görüyordun) ,.5443
,5 4- 443 (görüyordu)
(görüyorduk) +444.,.3 (görüyordunuz)
2. 3. cs4;44 34-,5
4;.443 (görüyorlardı)
e) ja; (-miş 'li geçmiş zaman)' ın yapılışı : Önce mastann ism-i meful (edilgen ortaç)'unu elde ederiz. Sonra da buna (var olmak) mastar ımn hafifletilmişi olan. Tekil
Ço ğul
1.
rı
(em )
1.
2. 3.
cSI
) (est )
2.
41
(id )
3.
4;1
(end)2
(im )
eklerini ilave ederek nakli maziyi meydana getirmi ş oluyoruz. Örnek: .443 4- ,:ı443 (görmek—görmü ş) Tekil
‹_
Çoğul
1.
rı
2.
,.;1 .443 4- (.5 1 +.44 3 (görmüşsün)
3. c.,wl .443 d)
(görmüşüm) (görmüş)
1. (. 1 .443 4-r-. 1 2 .441 .443
(görmüşüz) +•443 (görmüşsünüz)
3 . 4;1 .443 4-4;1+ .443 (görmü şler)
(-miş'li geçmiş zaman hikayesi)'nin yap ıhşı :
Geçmi ş zaman ın bu şeklini te şkil etmek için istedi ğimiz mastarm ism-i mefulü ahmr, buna var olmak anlam ına gelen Miden ( imek) mastarının -di'li geçmiş zamanının çekimini sırasıyla ekleriz. Örnek: ,:.>443-›- ..443 (Görmek—görmü ş) 1 Bu çekimde görülen altı ş ahıstan yalnız 1 ve 6. şahıs daha fazla kullanılmaktadır. 2 Türkçe'de bu gibi eklere eevher fiili veya i - mek fülleri de denilir.
55
Tekil
1. r
r
.,„
Çoğul
.,,,+..x,(görmüştüm)
(görmü ştük)
2. vt,yı o.X.ı 3<-,_5_,--1-o-tı.(görmü ştün)
2
(görmüştünüz)
3
(görmüşlerdi)
. 9 1-...(görmü ştü)
3.
B) 1_,L.a. 1? Jlr (Geni ş veya şimdiki zaman): Farsça'da muzar ı ( ) veya hal ( ) ikiye ayrılır: ( (.5
B /a) Muzâri-i ihbar! B /b) Muzâri-i iltizami
(
) 5,11
)
B /a) Muzari-i ihbar! ( (.5,1.>1 ) dedi ğimiz fiil Türkçe'deki geni ş ve şimdiki zamanı içine alır. Muzarinin çekimi için önce mastarın muzâri kökünü bulmam ız gerekir' Muzâri kökünü elde etme yolunu bu bölümün sonunda ayr ıca anlataca ğız. Muzari-i ihbarininin çekimi• Muzari-i ihbar! çekimi yukar ıda ifâde etti ğimiz gibi hem geniş zamanı hem de şimdiki zamanı ihtiva etti ğinden bu iki halin çekimini ayr ı ayrı veriyoruz: Mesela, geniş zaman için vermek man:asma gelen daden ( ı.56) mastarının muzari kökü olan deh ( .z ) kelimesini al ıp bunun sonuna ş ahıs eklerini getirerek çekim yap ıyoruz. Tekil
Ço ğul
1.
I,m, F r
(veririm)
1.
2.
L.,› 4— Ls
(verirsin)
2.
3.
am, F .5 2 + o, (verir)
.z (veririz) (verirsiniz)
3. a m, F .x; -I- 0.5 (verirler)
Yukardaki geniş zaman çekimi önüne mi ) eki ilave ederek şimdiki zamanı meydana getirmi ş oluruz. Örnek:
(vermek
ver):
Tekil 1. r.
2. 3.
( Jh ∎
Ço ğul (veriyorum)
L„,•,..53 F jb3 —I— J (veriyorsun) + J (veriyor)
1. (.: 2. 3. -k:3•, ,s
f.i: 3 + J (veriyoruz) ti (veriyorsunuz)
+ J (veriyorlar)
1 Muzari kökü ayni zamanda emr-i haz ırdır Yalnız emr-i hazırm başına be ilâve edilir. 2 Muzari 3. tekil ş ahısta dal () harfi eklenmekedir.
56
harfi
Bazan da .1 (devamlılık) manasım ifade eden mi ( &) ekinin yerine hemi ( ekinin geldi ği görülür. (Örnek: Tekil
Çoğul
1.
(veriyorum) 1.
2 . J0.5
(veriyorsun) 2
3.
(504'
4.th —j— Ls>
(veriyor)
+-
(veriyoruz) „› (veriyorsunuz)
L5..z ‹-
3
(veriyorlar)
- Muzari-i iltizami) : Bu çekimi B /b) Dilek ve istek ( elde etijek için, muzâri kökünün ba şına be (y) harfi, sonuna da ş ahıs ekleri getirilir. Yine A bölümündeki örne ğe uygun olarak dâden ( ,:.)A5 vermek) mastarm ın muzari kökü olan deh ( 0.5 ) ş eklini ele alalım. Örnek: Tekil
1.
Ço ğul
r
(vereyim ►
2. 3.
am i, -4- .5
y
t-..
1. ,J.-4 E
(veresin)
2.
(vere)
3
..5
y (verelim) (veresiniz)
-t; -I- 0.5
(vereler)
C- .4:j (gelecek zaman): Gelecek zaman ın bir tek çekim şekli vardır. Bu çekimi yapmak için istemek manas ına gelen hâsten ( mastar ının geniş zaman çekiminden sonra, istedi ğimiz mastarm mazi kökünü (veya murahham mastarını = hafif mastar ını) getiririz. Örnek : Önce hâsten ( mastarının muzari kökünün ) olduğunu bilmeliyiz. Sonra bu köke hâh ( ş ahıs ekleri ilave ederek geni ş zamanı elde edelim: Tekil
Çoğul ol y > (istiyoruz)
1.
I,mly F (.4-01.,- (istiyorum)
2.
,s+.1.y- (istiyorsun)
2.
-F .1 y.- (istiyorsunuz)
3.
z+ OS .9> (istiyor)
3.
H- .1y. (istiyorlar)
1.
ml y> F
t
Bu çekimin sonuna istedi ğimiz mastarm mazi kökünü ekliye) yelim. Yine önceki örneklere uygun olmas ı için dâden ( 1 istimrari mazi lusnuna bakınız. 57
mastarının mazi kökünü ele alal ım. Biliyoruz ki bu mastarın mazi kökü dâd ( z1.5 ) 'd ır. Örnek : Tekil 1 . I .5 rı, ly:-<-5 I z
Ço ğul
(verec e ğim)
1 . I .51.) --‹-.5 I .5
I ..)>- (verece ğiz)
j, I_,>-(vereceksin) 2..51z
2. zlz
3 . I .5 .0 I j,..--‹-z1.5 +.1ibl i.:-(verecek)
(vereceksiniz)
3 ..51z .ı:J01_,..--‹-z1.5-1-.u›I j - (verecekler)
Bazan şiirde vezin zarureti sebebiyle ikinci k ısım önce gelebilir. 1...&1_,;- zlz
Örnek:
.51.5
(istiyeceğim)
ezç (Her yerden deyin elini kesiyorum zira ben dünyaya kral olacağım) 106-
Olumsuz fiil ( 0'; J ): Bir fiili olumsuz yapmak için o fiilin başına nun ( ) harfi getirilir' Örnek: a) Mazi için
z1.1; P f,..6,.x; F
b) Muzari için c) istikbal için zlz 107-
r.51.5 (verdim --> vermedim) (,->z (vereyim -› vermiyeyim) (verece ğim-›vermiyece ğim)
Mürekkeb mastarlar ın olumlu ve olumsuz çekimleri yukarda gördü ğümüz basit mastarlardaki çekimler gibidir. Meselâ söz söylemek (S') birle şik mastarının çekimi şu şekildir:
Mazi ( fil. Olumlu 1. 2. 3. 4. 5. 6.
rjır .c...ar f i
1 Aslında bu fiil
(söz söyledim) ( " söyledin) ( " söyledi) ( " söyledik) ( " söylediniz) ( " söylediler)
Olumsuz (söz söylemedim) ( " söylemedin) ( " söylemedi) ( " söylemedik) ( " söylemediniz) ( " söylemediler)
şeklinde olacaktır.
2 ismi olumsuz yapmak için, başına nâ (U) ve bi (j) edatları getirilir. örnek: müsâid -->namusaid ( „ ıp.L„U
58
) ve insafh-s- insafs ız ( .j31,„.31
j,31,„,;,;1 L
)
Muzari (
)
Olumlu
Olumsuz
1.
(söz söylerim)
( söz söylemem)
2. 3. a 9S
( " söylersin) ( " söyler
( " söylemezsin) ( " söylemez)
4.
( " söyleriz)
( " söylemeyiz)
5.
( " söylersiniz) .. ■ ,...;_ş‹;
( " söylemezsiniz)
6.
"
söylerler)
44.1‹;
istikbal ( 1.
( " söylemezler)
-
söyliyeceğim)
2 ..,:j25"
" söyliyeceksin)
3.
" söyliyecek)
4.
" söyliyece ğiz)
5.
" söyliyeceksiniz)
6 .c...ar
" söyliyecekler)
söylemiyece ğim ( "
söylemiyeceksin) söylemiyecek)
'
"
söylemiyece ğiz) söylemiyeceksiniz) söylemiyecekler)
108- Emir fiili ): Farsça'da emir fiili yalnız ikinci tekil ve ikinci çoğul ş ahıslar için yapıhr. a) İkinci tekil ş ahıs için; emir yapmak istedi ğimiz mastarm muzari kökünün ba şına te'kid veya süs be ( y) si dedi ğimiz harf getirilir. Diğ er örneklere uygun olarak daden ( ) mastarının emrini yapalım: .
y—
,3.)I.> (vermek
ver)
b) İkinci ço ğul ş ahıs için aynı işlem yapılır. Fakat fiilin sonuna ikinci ço ğul ş ahıs eki getirilir. Örnek:
- ..>
(vermek-›veriniz)°
109- Mastarın muzari kökü aynı zamanda emir fiilinin de köküdür. Şu farkla ki, çekimli emirde bu kökün ba şına be ( y) getirilir. Örnek:
J, (git), csir (söyle), (işit), . a > (gül); j;i j (gitmek), (söylemek), (i şitmek), c:5-1-t. >- (gülmek) mastarlar ının muzâri kökleri veya emir fiillerinin köküdür. Bunlara Farsça'da emr-i haz ır ) da denir.
1 Türkçe'de "verin" şeklinde de kullamlmaktad ır.
59
GELMEK MASTARININ ÇEKIM/
..ı.T (
' ' L' )
r ı ....1.7 ,..,1 ...k..T
,.;1 ..",::.•A )
(.5 ..L.T y
„5.1...T » ..x..T »
. 11 o.t.T
..l.ı..UT »
.4; I 0.1.T
.İ. .,. ı.T »
.ıi..k..T
r...k..T »
ry s
(..T
( L'3 T ) ,...;.T »
,}T
ı y
•
( e:T) ',. . ,.T » ( ..ı,.; T ) .x.J „
..ı...j
w t 0
•
.4.:.?. T »
.e.4T
,.
• •
...1,3 ))
[1-
-1
i,:jT
Y
t 0
60
;L.
(s)L..- 1
31 5,11
• j 1,...!
r .L.T , ..x..T 1r. ..L.T t .t.,.ı,T o
,:.......1 ...ı.T r •1 ...ı..T
•
( LA' * )
r .t..-1- J _
loo:14
GITMEK MASTARININ ÇEKIMI j ı,
49 )
0.1j jj
5 )1
LA-
(.
rı
4:8)
rj .-)
(s ı
Y
r". 1 4:Z; )
»
4;;;) .4; 1
A;
AZ;
0
»
I Us)
(5-1)
Y
ıı »
5.)
t
-t?.
J
o
»
J
0
J.
'4«9 .1
(1)
Y
1
1 kullanılmamıştır.
61
GERİ DÖNMEK MASTARININ ÇEKIMI ,j,P1.;
J.LAZA
■ •
o
.31.!
r
JL., .
. it,
•Lb_ı
..) 1!
jb, r,341_,>
j1..,
(»
» L5m1
)
(»
»
)
(»
»
)
» (»
j1.;
L
y, _31
» a ml 9> ) »
j1.! o
) j 11.
umm
( 1)
1 kullanılmaz.
62
31-?
1.5 ..)S-j1..ı
YI
BAĞIRMAK MASTARININ ÇEKIMI • (.0 '1
3 1 . J;
(.5 1 "
"311.
J;
ii
Y' (...5,5" 3 .51?
..);
o 1ı ja
.1ı,ji .91 o o j5. ol,} 0.5 J
5**. ol Ji
J
S- .> ■.?, J
;
otı
o
4.3Z.Şki
1 .5■ 11
,5) 1,t-1
t 0
(
)
)
(»» (
»
1
)
(»
» f,mly )
(»
ıı l mly )
(»
»
)
T o 1:5-
J; N
63
110— Fmrin olumsuzu ( ) Farsça'da emir fiilinin olumsuzuna nehy ( ) denir. Nehy yapmak için emr-i hâz ırm ba şındaki be ( ) harfi kald ırılır ve yerine mim ( P ) harfi getirilir. Örnek:
03 + —
<— o.ı,
r -
<.
(verme), (söyleme).
111-- Duâ fiili ( ): Duâ fiili sâdece üçüncü tekil ş ahıs için kullanılır Duâ fiili elde etmek için emr-i hâz ırın sonuna elif ve dal ( ) harfleri eklenir. Örnek:
mastar (yapmak)
emr-i haz ı r (yap)
,:),S"
( 31:S. U2e j U.3 j ıa
(Tanrı size uzun ömür versin). 112— Başında hemze veya medli elif ( T) bulunan fiillere be ( y), nun ( ) ve mim ( r ) ekleri getirildi ği zaman, adı geçen eklerle hemze (1) veya medli elif (I)'in aralar ına bir ye (,..$) harfi girer ve yaz ılışta elifin üzerindeki med dü şer. (iç),
1,jT ı (incit), „T (getir)
r UT
(iç)
„I;T
(incit) (getir)
r ut...,; ,I
(içme) (incitme)
ji l,; (getirme) (içme) ,I3T
(incitme) (getirme)
(var olmak) masta113— Yardımcı ve nâkıs fiillerden olan ı num sadece üçüncü tekil ş ahsi çekimlidir. Bunların olumsuzları ) şeklindedir. ise nist ( . 1 Bu araya giren ye ( (s ) harfinin görevi, okunu şta yumuşaklık ve kolaylık sağlamak olup başka bir fonksiyonu yoktur. 2 Nöltı s fiiller hakkında ilerde bilgi verilecektir.
64
• -
114- ,>i; r l (ism-i fail — etken ortaç) Isim bahsinde söyledi ğimiz gibi, ism-i fail üç şekilde yapılır: a) Emr-i hazırm sonuna elif (I) getirilerek yap ılır: 4- I -F sj j,; j (gitmek -› giden ve uygun) b) Emr-i hazım sonuna elif ve nun ( ) getirerek: j jj - Jj ,..?) (gitmek — giden ve akan) c) Emr-i hazım sonuna nun, dal ve güzel he (o H...1; giden) j j (gitmek eklenerek yap ılır. .4; j 115-
meful — edilgen ortaç): Yine isim bahsinde söylediğimiz gibi ism-i mefulü istenilen mastarm mâzi kökünün sonuna güzel he (o) eklenerek yap ılır. Örnek: Mastar
Mazi kökü
(vermek) (gitmek) ,j+k)
.56
(ver) - (vermi ş)
c....;)
(git) - (gitmiş)
E- O
116- Elif, vay ve ye Gs - J - ) harfleri ile biten kelimelere - d ır (-tır) manasında olan est ( ) yard ımcı fiili geldiğinde, est ( ) fiilinin elifi düşer. Örnek:
(güzel— güzeldir)
L:-!..j
j5,..)
-4117- Yardımcı fiiller ( dır. -
,9
(
c) olmak d) istemek
(biri — birdir, e ştir)
JUI ) : Farsça'da dört tane yard ımcı fiil var-
a) var olmak ( b)
(iyi — iyidir)
.>.!
( (
Yukarıda gördüğümüz dört mastardan üçü normal çekime girmektedir. a maddesinde görülen esten ( ) mastarımn sadece mazi üçüncü tekil ş ahısı kullanılmaktadır: olumlu. (est - dır) olumsuz (nist-de ğildir) Hesten (,;;;.-A - var olmak) mastar ımn ise sadece mutlak mazi çekimi kullanılmaktadır. Örnek:
(hesten-; var olmak) 65
Mutlak mazi çekimi
Çoğul
Tekil (varım)
1.
(varız)
2.
(vars ın)
2.
(varsınız)
3.
(vardır)
3.
.
r
.x.;
(vardırlar)
118– J1,31 (Fiilin durumları): Fiil mâna bakımından altı kısıma ayrıhr, bu kısımlara vech ( - şekil) denir: a)
(vech-i ihbari — haber verme durumu): İşi kesinlikle haber veren ve bildiren fiilin şekline vech-i ihbar! denir. Örnek:
ri ,
L,
(gidiyorum) 4.1-
(gelecek)
(vech-i ş art!): Bir i şi ş arta ba ğlı olarak bildiren fiile
b) denir.
Örnek:
rj .7. ir I (gidersem) (yersem)
(Vech-i emri): İşin yapılışını emirle anlatan fiile denir.
e)
Örnek: d)
la (gel)
JJ: (git),
JUI a r y (Vech-i iltizami)• fiilin yap ılışını şüphe veya tereddiide ifade eder. Örnek: 45"
(Belki de şimdiye kadar ulaşmıştır)
,s1 a.h as a tw (Belki de bir mektup yazar ım) e)
(Vech-i vasfı): Bunlar görünü şte sıfat olup, mana bamından fiildirler. Birle şik cümlelerde, yan cümlelerin yüklemi durumunda olan fiiller vech-i vasfı şeklinde kullamhrlar.
Örnek: 0 ..>5
j I
jl j
.•)k5"
Ö ğretmen dersi bitirdi, ş apkas ını aldı Sınıftan ç ıktı . I
rl...c" I ) „yı j.5 Lr_j_rT <-
Ö ğretmen dersi bitirip, kendi ş apkasını alıp, sınıfı terketti. 2 1 Vech
) durum (tarz) mânas ındadır bu kelimenin ço ğulu vücuh
2 Altı çizilen füller vech-i vasfidirler.
66
) olur.
Farsça'da bir cümle içinde birbirini takib eden birkaç fil varsa, bunlardan yalnız sonuncusu çekimli halde kullan ılır Diğerleri ise vech-i vasf ı: şeklinde getirilir. Örnek: Örnek: j r.0 JI .jı, I j
I)
(Ata bindim ve geziye gittim) I (Ata binip geziye gittim)
f) (.5 4?- 9 (Vech-i mastari): isim şeklinde kullanılmış olan fillere vech-i mastari denir. Örnek:
(gitmek gerekir) jZar L:J (söylemek gerekmez)
görüldü ğü gibi bu durumlarda fiiller mastar ş eklinde kullanılmıştır. Fakat günümüz Farsças ında mastarın kendi değil de kullanılmaktadır. mazi kökü olan murahham mastar Örnek :
,;;Z-ı? 6
(Söylemek gerekir.) (gitmemek gerekir)
(Layık olmak) (gerekmek) (istemek) ly (muktedir olmak) (kurtulmak) (muktedir olmak) Mastarlarmdan sonra gelen fiiller mâzi kökü veya murahham mastar şeklinde kullanılmalıdır. 119, ‘,..913 c JUI (Nâkı s fiiller): Farsça'da Nak ıs fil diye isimlendirilen kelimeler şunlardır: ı lı (Gerekmek) (Layık olmak) (layık olmak)' Bu fillerin yalnız üçüncü tekil ş ahısları çekimli olarak kullanılmaktadır. Örnek: Mastar
Mutlak mazi
İstimrari mâzi
(Gerekti)
(Gerekirdi) (gerekiyordu) al: (layık olurdu)
(Gerekmek)
(layık olmak) 2
ilw
(lâyıkdı)
1 Bu mastarın çekimli şekli kullanılmayıp, sadece ism-i fiili (seza 1 .;) ve sıfat olan sezavar Gl i.;„, ) şekli kullanılır
2
Bu fiil de gerekmek fiili gibi, iki mâzi ve iki muzâri halleri için çekilmektedir Yaln ız
bu
fülin mutlak mâzi, istimrari mazi ve şimdiki zaman halleri çok nadir olarak kullanılır
67
Muzari geniş zaman
Muzari şimdiki
(Gerekir)
(Gerekiyor)
(layık olur)'
(layık oluyor)
zaman
Bu çekimlerle bir çok cümleler, yapabiliriz. Ancak yukardaki nak ıs fiiller ekseriya cümlenin veyahut ba şka fiillerin önüne getirilir. .
j
• 2
a.e. (Okula gitmem gerekti)
dj1>- a, (Eve gitmem gerekirdi)
,
(Sinemaya gitmem gerekirdi)
.
:ı,1.! ,Ajta (Çarşıya gitmem gerekiyor .x?.0 (Belki Istanbul'a giderim) 120–
( İktidar fiili) 2 Bir fiilin iktidar şeklini elde etmek için tevânisten ) mastarmın istenilen zamanına ş ahıs ekleri getirilir. Son.unada ifade etmek istedi ğimiz fiilin mâzi kökünü ilave ederiz. Mesela, gitmek manas ında olan reften ( ) mastar ı nın yeterlik şeklini sırasıyla bütün zamanlarda birinci tekil ş ahsına çekelim: –
(Muzari kök Mutlak mâzi:
— Gidebildim
istimrari mazi:
— Gidebiliyordum, gidebilirdim)
Nakli mâzi:
— Gidebilmi şim r
Mazi-i baid3
,„
Muzari (geni ş zaman): (şimdiki zaman): )3
mâzi kök)
(yeterlik) –
iltizami4 :
-
Gidebilmiştim — Gidebilirim rıi«.; - Gidebiliyorum
— Gidebilsem
istikbal (gelecek zaman) c...;)
— Gidebilece ğim
— Gidebil Dua6 :
— İnş aallah gidebilesin (gitmen mümkün olsun)
1 Bu fiil "belki" manas ında tereddüt için de kullan ılır 2 İktidar ile yeterlik aym manadad ır. 3 -miş'li geçmiş zamanın hikayesi, veya uzak mâzi. 4 Dilek - istek. 5, 6 Yeterlik fiilinin emir ve duâ şekli nadiren kullanılır
68
İsm-i fâil (etken ortaç) İsm-i meful (edilgen ortaç)
121– <:.ı .x . 1.; —
(var olmak manas ına gelen bilden ve bâşiden mastarları): Var o/mak mânasnıa gelen bu iki nâkıs fiil eski Farsça'da, özellikle, H. VII. ve H. VIII. yüzyıllarda kullanılmişlardır. Sonradan v tµ li (bâ şiden) mastarı , (Miden) mastarıyla birle ş miş olup, günümüz Farsça'sında sadece (büclen) mastarı kullanılmaktadır. (Muzari kök) j.1..!
(var olmak)
Mutlak mazi: ç ıy> ijr
— Talebe idim.
İstimrari mazi:
-
Nakli mazi:
-
(mazi kök)
Uyuyordum, uykuda idim...
Pazardaymışım.
Mazi-i baid° Muzâri (geniş zaman):
jr1 — E ğer evde isem. — Ben her gün
Muzâri ( Şimdiki zaman):
,N e.„31 (3 4;1.4evde oluyorum.
Muzari-i iltizâmi:
4;1...- J., „5"-- 1 — E ğer evde olursam.
Istikbal
JI
:
— Ben pazarda olaca ğım.
Emir
1, a. J.t.. — Okulda ol.
Duâ
A! o.0 J - Çok yaş a
İsm-i meful (Edilgen ortaç):
— imiş
fâil (Etken ortaç):
— olan.
Bu mastarın eski 3. ş ahıs mazi kökü olan i yi (buved) günümüz Farsça'sında da kullanılmaktadır. Örnek:
U1.5
(Bilgili olan muktedir olur.)
122– Yeterlik ve rıâkıs fiillerin olumsuz şekli aynen diğer fiiller gibi başına (nun) harfi getirilerek yap ılır: Olumlu
(...)?
(budem(
olumsuz
r'-' (muktedirim)
(ne budem) (muktedir de ğilim)
123– jl.t. ,...1; c rb* (.31,.;1 (Tam, kıyâsi ve semâi fiiller): a) Tam Fiiller ( (.t; ): Çekim sırasında mastarında bulunan asil harfleri de ğişmiyen fiillere tam fiiller denir. 1 Bu çekimde nâdiren kullanılır. Türkçede karşılığı yoktur.
69
Örnek:
sL (Dokumak)
(Okumak)
JslSw
(Yırtmak)
U.:91 (Atmak)
b) Kıyâsi fiiller Muzâri kökü (emr-i haz ır].) kurallara uygun olarak de ğişen fiillere kıyâsi fiiller denir. Örnek:
(yanmak) ruf etmek)
(dikmek)
j -ıi
I (tasar-
c) Semai fiiller ( ): Muzarı kökü (emr-i haz ır) kurallara uygun olmayan fiillere denir. Örnek: ,5",; j (gitmek)
(do ğmak)
(yapmak)
124- o.ızls 3 j ..ıp1;1..! JLiI (Kaideli ve kaidesiz fiiller): Ayr ıca fiiller, kaideli ve kaidesiz olmak üzere iki kısma ayrılırlar: a) Kaideli fiiller JI.;1): 123. maddenin a ve b bölümünde anlattığımız tam fiiller ve kıyasi fiiller bu guruba girerler. b) Kaidesiz fiiller ( .4.1; Ç3 JL^I ); 123. maddenin c bölümünde anlattığımız semaı fiiller bu guruba girerler. 125- Farsça'da bütün mastarlarda, mastariyet eklerinden önce a ş ağıda sıralıyacağımı z 11 harften biri mutlaka bulunur. Bu harfler, muzari kökünde (emr-i haz ır) ve türemi şlerinde (mü ştaklarında) değişirler. De ğişen bu 11 harfi kolaylı kla hat ırlamayı sa ğlamak için şu cümle içinde gösterelim: . — zemin-e ho ş -e Fars (Fars' ın güzel yeri) Ş imdi de mastariyet ekini kald ırdıktan sonra bu de ğişikliklerin nas ıl olduğunu görelim: 126- ze
): Bu harf kendi halinde kal ır. Örnek: y —
127- Mim ( r
):
(vurmak -- vur)
Bu harf atılır.
Örnek: . la — T ı F :).x..T (gelmek -›- gel) Mastariyet alâmetinden önce ze (J) ve mim ( P harfleri bulunan mastarlar sadece yukar ıda gösterdi ğimiz vurmak ( ) ve gelmek ( ) mastarları dır. )
1 Sonu elif (I) ile biten muz'ari köklerinde çekimi s ırasında kök ile ş ahı s ekleri aras ında bir ye ( .5 ) harfi girer.
70
▪
128– Ye ( (.5 ): Bu harf dü şer. Emir
Mâzi kökü mastar
Örnek:
(Parlamak — parla) (Serpmek — serp) (Üflemek — üfle)
r-L! L,' -Y,
j
C1"'
(Yetişmek — yetiş) (Satın almak — Satın al)
74
J.)
"t!
(kaçmak — kaç)
İstisnalar: ‘'..)..ı?..jr (Yaratmak — yarat) (Seçmek — Seç) (Görmek — gör) (Işitmek — işit) (Koparmak — kopar) (dizmek — diz) 129– Nun ( c*J): Bu harf de kendi halinde kal ır. Örnek:
,:).-t:S" (Kazmak — kaz) (:).v.5- (doldurmak — doldur)
(Okumak — oku) ‘'.J.ı;L. (Kalmak — kal) ▪ I
.ı .),.;lıb i (Kurtarmak — kurtar) .3.t.; I j (Sürmek — sür)
130– Hı ( ): Bu harf (ze) harfine döner. Örnek:
_;1.44,.
(Atmak — at) 194; 1
s.ni
(Tasarruf etmek — tasar.)-1j1 ruf et) .41 (Tahrik etmek — tahrik et) (elemek — ele) ..1•!
İstisnalar: (Tammak — tanı) (Satmak — sat) (Yırtılmak — yırtıl) (pişirmek — pişir) 71
Pişirmek ( — pohten) mastarında her ne kadar h ı ( ) harfinin ze (3 ) harfine de ğiştiği görülürse de, kelimenin aslında bir değişiklik olduğundan kaidesiz say ıyoruz. 131- Vav ( J ): Bu harf elif ( )'e dönü şür, sonra da genellikle ye ( s) harfi getirilir. Örnek:
(Sürtmek — sürt) (oymak — ov) (övmek — öv)
(sL-.! ‘51z-,
(yol almak — yol al) (5 14;1
j 4; I
(sıvamak — s ıva)
İstisnalar: (var olmak — var ol) (uyumak — uyu) (Biçmek — biç) (işitmek — işit) 132- Şin (
):
a) Bu harf elif (I)'ten sonra gelirse re (, ) harfine dönü şür. Örnek:
(zan etmek — zan et) J T"
(görevlendirmek — görevlendir) (koymak — koy) (düşürmek — düşür) (malik olmak — malik ol)
-4
Günümüz Farsça's ında "mâlik olmak" ( ) mastarının emr-i hâzırı olan dar ( ,b) kelimesi yerine da şte baş ( ) kullamlmaktadır. b)
(şin) harfi eliften sonra gelmezse de ğişme, belirli bir kurala bağlı de ğildir.
Örnek:
4.r?.
ıj^?...)
(e ğirmek — e ğir) (yazmak — yaz) c*.ı .0 (olmak — ol)
,t3".
,5",..:3" (öldürmek — öldür)
(koymak — koy) (bırakmak — bırak) .3.Jr.:).;:r (dönmek — dön) 72
133- Fe ( L:9): Bu harf be ( y ) harfine dönü şür. Örnek:
:;;;I?. (bulmak — bul) j;.a.; (aldatmak — aldat), J
(süpürmek — süpür)
L?
(acele etmek — acele et) yl
1.7
yJS-
,:y-‘;
(parlamak — parla)
,:riaiS" (vurmak
vur)
Istisnalar: c..;111,„;
(sinirlenmek — sinirlen) <:;;./-4 (kabul etmek—kabul et) (yırtmak —yırt, yarmakyar)
j.sl.(4?
(söylemek — söyle) ,:rii„5"-- (almak—al, tutmak tut.) sy
JJ
j-%;
(gitmek — git) (delmek — del)
j.51„;
(dokumak — doku)
_91-(;,lS
(yırtmak — yırt) (uyumak — uyu)
134- Elif ( ) : Bu harf daima dü şer: Örnek:
(ayakta kalmak — ayakta kal) (düşmek — düş) j;
(göndermek — gönder) (koymak — koy)
İstisnalar: ,:JA (vermek — ver) (almak — al) I;
I j (do ğmak — doğ)
135- Re ( j): Bu harf kendi halinde kalır, bazen de re (,) harfinden önce bir elif ( ) getirilir. Örnek:
(:).kjiT (getirmek — getir) (yaymak — yay) 73
▪ JI
(saymak — say) (incitmek — incit)
•
(ısmarlamak — ısmarla) (yemek — ye)
İstisnalar: (ölmek — öl) (yapmak — yap) J
136– Sin (
(götürmek — götür)
):
a) E ğer sin ( ) den önceki harf, pi ş (ötre) harekesi olursa, sin harfi vay ( dönüşür bazan da sinden sonra ye (,5) harfi eklenir. Örnek:
(aramak — ara) (bitmek — bit)
cS-9 (-591•:'?
(yıkamak — yıka)
(59-t
b) E ğer sinden önceki harf pis (ötre)'li de ğilse aş ağıda göstereceğ imiz dört örnekte güzel he (o ) harfine dönü şür ve sekiz örnekte tamamen dü şer. 4' Örnek:
olS.,
01.5"
(eksiltmek — eksik) •
(istemek — iste) (kurtarmak — kurtar)
j"›.— 8' Örnek:
y
(5;
(sıçramak — s ıçra) (yaş amak — ya ş a) (bilmek — bil) (süslemek — süsle)
L5I (.5,5JJ
(.5 1 ) 1 -2
(5 1,1"
(a ğlamak — a ğla) (süslemek — süsle) (benzemek — benze) (muktedir olmak — muktedir ol) (muktedir olmak — muktedir ol)
1 Bâzı şâirler, şiirde be-rûy kullanmışlardır.
74
) yerine be rost
) kelimesini kural d ışı olarak
Kalmak ( ) ve benzemek ) mastarlarının muzari kökleri telâffuzda ayn ı oldukları halde, mâna bakımından farklıdırlar. Örnek:
. 4?) Lc . .ı,; 1.c
1...".:. I
,:ı 1.;.>ı.,
-Burada kalınız [(Babanıza benzeyiniz)1 -Babanız gibi olunuz.J
Aş ağıdaki mastarlarda, mastariyet eklerinden önce sin (,-) harfi bulunmasına ra ğmen belirli bir kuralları yoktur: ,..,,,..! — c.(..:... -,- ,:;-5.-t
(kırmak
-› kır)
is-''1! — j......; —
' j"--2:3 -, ,:;;.......r
(oturmak
-› otur)
,.
.:,.
&`2.3
j....r
.‹-.
,:;,..1.4-
(kalkmak
,..:-....:‘, . — ..;...,:- -<-
,:;......-
(incitmek --› incit) (yaralamak -4- yarala)
..k; J <—
,...): .•
-U:J.
—
(koparmak --4 kopar)
—
■
-› kalk)
(bağlamak --› ba ğla)
137- Malik olmak (il a ) ve var olmak ( .., ) mastarlar ının birbirlerine dönüş mesi: Yüklemi malik olmak (,:;,..!..b) fiili olan bir cümlenin yüklemini var olmak mânas ında olan esten ( j',....! ) ve Miden ( :.>..y ) fiilleriyle de ğiştirmek mümkündür. Bu de ğişiklik yapılırken, mâlik olmak ( c:;:.4,1) fiilinin fâilinin sonuna ra (I J ) eki getirilerek gayr- ı sarih meful (nesne) haline getirilir.
Ö rnek:
..>_.,.! ..,...,? 4... I i j,1...',..a I., .< - c.....!...1. ..,...,?, 4.... 4.3m1!.,.9 Bir padi ş ahın üç o ğlu vardı . J;
asla .k;_;
Ö ğretmenin iki çocu ğu var. Bunun aksine, yüklemi esten ( cümlenin yüklemini da şten ( de ğiştirebiliriz.
Örnek:
) olan bir veya buden ( mastarının çekimli bir fiili ile
•
Dünyanın çok acaiplikleri vard ır.
_y. 1_,
. Babanın o ğlunda çok eme ği vardır. 1.4,1 •
İstanbul Üniversitesi'nin on fakültesi vard ı. 75
138- Ye ( ,g ) harfinin çe şitleri: Farsça'da kullan ılan ye'leri s ırasıyla gösterelim. a) Vandet (
-birlik) ye'si:
1.:3- (bir kitap)
(bir adam) . b) Liyâkat
(
)
I
(Hasan bir adam ı gördü) (görme ğe de ğer)
ye'si:
(işitme ğe değer) ,:f l (Bu hikaye i şitilme ğe de ğer). (Bu manzara görülme ğe de ğer) e) Nisbet (
) ye'si:
c31 y (Tahran'l ı) j1,1.5.; T (Ankara'lı)
:31
T aa I (Ahmet Ankara'lıdır) r ı „ (Behram Tahran'l ıdır)
. d) Mastariyet (
) ye'si: ;J 7 (büyüklük) 5>95" (küçüklük) (Kıskançlık küçüklüktür)
e) istimrari
(söylüyordum)
ye'si:
.3,5 (yap ıyorlardı) j
(Bir padiş aha, av yerinde bir av kebab ı yapıyorlardı) f) Zamir (
) ye'si:
( *,:ar (söyledin) (5 .1,.5
(gördün)
(Hasan'ı gördün) il
g) Ş art (
) ye'si:
(Ona söyledin ) (E ğer söylesen)
,r1 (E ğer giderlerse)
(E ğer söylediğin şeyleri yapsaydım, iyi huylu ve padişah olurdum) h) Nekre (
-
(O serçeler)
belirsizlik) ye'si: jz
76
(O ağaçlar)
(Havada uçan serçeler) 45" cJ > jz (Bahçede kesilen a ğaçlar) 45.
11! I) izâfet ye'si
Sonu elif (I) ve vay (_,) ile biten isim ve s ıfatları tamlama haline soktuğumuz zaman, bu elif ve vavdan sonra bir ye (,5) harfi getirilir ve kesreyi ye'nin alt ına koyarız. Bu ye'ye izâfet ye'si denir. Örnek: Yunan bilgini ( Zehra'nın kâkülü (
)
77
6—
(ZARF)
139— Sıfatı n, fiili!' ve zarfın başına gelerek onlar ın manalarm.da de ğişiklik yapan kelimelere kayd ( a„.; ) veya zarf denir. Örnek: 1)
(Behram çok zekidir) 4;LS, (Reksâne do ğru söylüyor)
2) 3) .51.
Hüseyin işini çok akıllıca yaptı )
Besyar ( ), rast ( ) kelimeleri s ıfat, fiil ve ve heyli zarfın önüne gelerek onların manâlarıncla de ğişiklikler yapmışlardır. 140— Zarf iki türlüdür: a)
(Özel Zarf) Daima zarf olarak kullan ılan kelimelerdir. Örnek:
b)
(asla) ve, j.„-4. (çok)
4.,; (Müşterek zarf): Hem isim, hem s ıfat hem de zarf olarak kullanılan kelimelerdir. Örnek:
141—
J9 m (halâ),
(iyi), .1.! (kötü),
; (iyi) ve
(çirkin)
,_„; rL.:91 (Zarfların türleri): Zarflar, mânâ bak ımından birçok kı sımlara ayrılırlar. En me şhurları şunlardan ibarettir: a)
(Zaman zarflar ı): Farsça asıllı zaman zarflar ı : (daima), ,,,ır (bazen), (ans ızın), 4> (devamlı) j? (geç), (hemen), (yine), Jy SI (ş u anda), .j _j (ça(bu gece), buk), (bugün), (sabahleyin), 15) (öbür gün), 01.:15--- (zaman zaman), Ls8.<:1_, (O zaman), (hemen), .1r1; (ans ızın), (geceleyin), J 9 u1 ( şimdi), (hâlâ) (hiç bir zaman), ,,l."5;15' (baz ı zamanlar), .;
78
Arapça asıllı zaman zarfları : Ul al t;l.,1*;1 (tesadüfen), t:J1. - (şimdilik), (muhtemelen), LJI (hemen), T,,; (derhal), (hemen) (1.:1-1 1 (şu anda),
,slz-ı ; (yer zarflar ı ): Farsça as ıllı olanlar: (arka), ,:42, (ön), ,±5.?A5., (yakın), J.I J (beraber), ya; (sol), (dış), j _p (sa ğ), yj (alt), J. 3 (üst), jj (iç), (uzak), (burada), ış T (orada), 1_,S" (nerede), L yn (her yerde) 1.1:3 (yalnız), , .) (kar şı karşı ya), o,LS (kenar), ,,..r1.5,5"" (çevre), )4?) (burada).
Arapça as ıllı olanlar: (dış), ji (üst), c s (alt), (sol), r14; (ön), j41., (arka), e)
L1,..1.b (iç),
(sa ğ ),
) L-?.
cslıd4; (Miktar zarflar ı): Farsça as ıllı olanlar: (kaç), )1.ı:.>-, (o kadar), .!..5"..ı.;1 (az), Ç.;I (biraz), r (az), (biraz), 5,5' (daha az), (çok), 124,.! (çok), d ? (bü(çok), tün), ,;;,..1 (bir miktar), (bazı)' ‘5:-- J (bazı), 9 ,..)1 1) (çok) çok. Arapça as ıllı olanlar: (yaklaşık olarak), ti.„1; (biraz), j;i1 Y (en az), mamen),
US" (ta-
d) ,A.51:; ,strd.t„; (Te'kid zarflar ı): Farsça as ıllı olanlar: (herhalde), j4 (evet), (.5 )T (evet), Zı l:S' 13 ( şüphesiz), 4.4 (belki), (itirazs ız, konuşmadan) I me , Jyy L.; (nedensiz). Arapça as ıllı olanlar:
`Tc .. (muhakkak),
(elbette),
tAl, (gerçekten),
(çaresiz). e)
(Tertip zarfları): Farsça as ıllı olanlar: (ilk ba ş), (gurup gurup),
r lş 1 y. (son), (tekrar).
(gurup gurup),
1 Bu zarf Türkçede belirsizlik zarf ı olarak kullanılır.
79
Arapça as ıllı olanlar: (birinci olarak), t„,W (ikinci olarak) f)
V. S.
(51m.ı..3 (Olumsuz zarflar): Farsça as ıllı olanlar: •
(hayır),
(hiç),
(hayır)
(asla)
Arapça as ıllı olanlar: '3k..I (asla), T. g)
(katiyyen), 17,11, (asla), 1..tta- (katiyyen)
(Nasıllık zarfları): Farsça as ıllı olanlar: • (yava ş), (do ğru), .9 (kötü), (iyi), (gülerek), c'Jb• (ne şeli), ‘'..ı's11; (inleyerek), (iyice), (süvari), o,lJ (yaya).
h) gLsl cst›.9; (istisna zarflar ı): (me ğer), 45,. (me ğer ki)
_;,-- (-den ba şka), Arapça as ıllı olanlar: •srl (me ğer), i)
(-den başka)
r tisk..„ı „t.,,k,; (Soru zarflar ı): Farsça as ıllı olanlar:
,5"
(ne zaman), ? 5- 13 (ne zamana kadar), .1.. 517 (ne kadar), (me ğer), (neden), ,s1 i. (ne için), !1,; T (acaba ?, (ne gibi), ? r 14.5" (hangisi). ,_51›.t.,; (Tereddüt zarflar ı):
ı)
Farsça as ıllı olanlar: <3_,5 (dersin), 1.?_,5" (sanki, güya), j)
(me ğer),
(ş âyet).
,st.z.1,3 ( Ş art zarflar ı): Farsça as ıllı olanlar: •
k)
(e ğer), 4,>.,r1 (gerçi), olS m (her zaman) ,
c_51m.1,; (Sebep zarflar ı): j.„b (ne sebeple), 1,7 (neden), 1.7 3 (zira), (bunun için), beple), ,:3T (o sebeple) ‘51 (onun için),
80
(bu se‹.5 I j:
1) 4--rj. ,sts,ti (yemin zarfları): Farsça asıllı olanlar: (Allah için),
Jls (
başı için)
m) L.â ,,5134; (Temenni zarflar ı)! Farsça asıllı olanlar:
li (ke şke), $.,..15" (ke şke), j...1.5",,51 (ke şke) n)
(Benzetme zarflar ı): Farsça as ıllı olanlar: Ul..a (hemen hemen), ( (öylece) 4; .,Ç..,4,1 (böyle)
)
(böylece), (
)
142- Sıfatın sonuna âne ( ) eki getirilerek zarf yap ılır. Örnek:
jilp
4; T -› 4;-)k;L: (ak ıllı — akıllıca) 4JT
4;9J.,.- (cahil — cahilce)
143- Yukarda söylediklerimiz dışında tek ba şına bir zarf görevi ta şıyan cümleler de vardır. Örnek:
j`t?,
‘5,T
(Dostların gönlünü kazanmak için babanın bahçesini satmak iyidir) Burada birinci mısra tamamiyle bir zarf halini alm ıştır.
81
7– 41...,;, 1
(IZ:AYET HARFLERI)
144– İki kelime aras ında ilgi kuran ve ikinci kelime ile birinci kelimeyi mânâ bakımından tamamhyan kelimelere izâfet harfleri denir. Örnek:
4.1- I J15.:j v Zı 1,1;
(Hasan Tahran'dan Ankara'ya geldi.) J, L- (Biz, kendi vatan ımız için çalışıyoruz.)
Yukarıdaki örneklerde birinci cümlede ez (31), be ( 4 ) ve ikinci cümlede ise berayi (,s1 y ) kelimeleri, izâfet harfleridirler.' 145– Izâfet harfleri lırlar:
(basit) ve
(bile şik) olmak üzere ikiye ayr ı-
a) Basit (,..51.-,) olanlar: 31 (ez, ismin – den hali), ,51, , (için) ( (be – ismin -e hali), L (ba, ismin ile hali), (ber - üst), yan),
(piş , ön), 17 (ta,
(miyan — ara), J4.1 (ender-iç)
2.e-- kadar),
34- (celo, ön),
J (ruy, yüz), İ.3 (bi,
(behr,
olumsuzluk eki), .7 ; (zir, alt),
(nezd,
(sûy, taraf)
b) Bile şik ( ...„5",.) olanlar: ,51., 31 (ez beray, için), 31 (ez pey, peşinden), yL J., (der bab, hakkında), J il (ez rûy, yüzünden), J I! J., (der bare, hakkında). il :
JA
0:-
j l f"..): ,51
(S1 14,■
J ->Ş 14
(Üzüm a ğacından bir yaprak) (Allah için) (Allah'ın adına) (Anne ile gittik)
1 izâfet harfleri gramerimiz de kelime olarak kabul edilmektedir. 2 Sade olanlardan ez şımıza çıkarlar.
82
), be (
), der (
) Türkçe'de isim halleri ekleri olarak kar-
(Hasan evde'dir)
I 41-4- J.5
(Atın sırtına bindi.) (Bahçenin aras ı idi.) (Gördüm ki uykuda idi.)
45'
(Bizden önce de insan vard ı) (Hasan' ın yanına gittik.) (Yakına gel.) (Buradan pazara kadar.) :
;
(Kendi önüne bak.) (Onun için bu i şi yaptım.)
ı : 146–
(Masanın üstünde idi.)
csi
(piş — ön), (rû, yüz), i i (zir — alt) ve ylT (celo, ön) kelimeleri cümlede izâfet (tamlama) durumunda iseler harf olarak kabul edilirler. İzafet (tamlama) durumlar ı yoksa zarf olurlar. Örnek:
(Benim kitab ım sizin yanınızdadır.) (Lambayı öne getir.)
•J
Yukardaki örneklerden birincisinde (piş -ön) kelimesi izâfet durumundan izâfet harfi (41„,;,I ikinci cümlede ise izâfet durumunda olmadığı için zarftır. 147– İzafet harflerinden özellikle y (be), _31 (ez), l (ba), y (ber) ve (der) harflerinin çe şitli manaları vardır. a)
(zarf)
75
zri, (yemin) aaûS
(benzetme)
55
(arkada şlık)
77
„..
l4
csl
57 (taraf) 55 (yardım) (tür gösterme) "
75
i (için)
(Eve gittim.) (Allah'a yemin ederim)
il
(Onun gibi) (Bizimle
75
(sebep) cs.
f„";.)
için :
■
beraber
geldi)
(Hiyânetten cezalandırıldı) tarafına gitti.) C:-; -) ii (.59*""! (Onun lar ^ç,la (Allahın yardımıyla.) (Kötü insanı yiğit sayma)
->:;:ç • .
(Onu görmek için gittim)
Bazen de tekit için fiillerin ba şına gelir: (git),
A
(söyle),
(ye) gibi 83
b) j1 :
J..! (cins gösterme) için:
(Altından bir saat.) .') ,11, (Ayırdetme) için:
.
(Ö ğrencilerden birisini seçti.) .J.J. (başlangıç) için : (mülkiyyet) " : es_
J1
y (Üstünlük) " :
e) 1..;
(Behram Hasan'dan çalışkandır.)
(Arkada şlık) ":
42-1 (Ahmed benimle s ınıfa geldi.)
uT c_sJ.
(taraf)
4aT 4;1.>1..!
I (yardım)
(Siz olduktan sonra ben
1.;:"
: y
neyim ?) 1_,
(.0:4 (yükseklik) ,J1 i; (devamlılık) ": e)
:
.515- (Ş apkasını başına koydu) y j.J.?, (Soydan bilgindirler.)
.L11,
J>
(zarf) 1
si. (taraf)
":
(Iran'da ondan ünlü adam yok idi)
99 :
(Bana baktı .)
(
(yakınlık)
99 :
(Onun önünde idi.)
Lı,
(Çokluk)
148—
(Eve do ğru geldi.) (evelâllah!)
at la. (karşılık)
d)
Lı,
(Bir ba ştan bir ba ş a bahçe)
(der), J. (ber) ve J.u1 (ender) gibi harfler, kelimelerin ba şında bitişik olarak gelirlerse izafet2 harflerinden say ılmazlar. Örnek:
.) )5 (Kaçmak, firar etmek) c:J.ı.r J > (içeri girmek, görünmek) J
(Aya ğa kalkmak)
j .es1
1 Buradaki zarf
(içeriye girmek)
(zarf) anlam ındaki zarf
2 Bu izâfet tamlama mânasmda kullandmaz.
84
j1
(Tebriz'den Tahran'a geldim.) (Bu kitap benimdir.)
8–
BA Ğ HARFLERI RABIT EDATLARI
149– İki kelime ve iki cümleyi birbirine ba ğlıyan kelimelere rab ıt veya bağ harfleri denir. 150– Ba ğ kelimeleri basit (L rılırlar. a) Basit (
.
)
ve bile şik (
j)
olmak üzere ikiye ay-
) ba ğlar:
aS (ke — rab ıt ki'si), (ya — ya), 4; (ne — hay ır) (me ğer, meger), (ş ayed, şayet) ,5_)1 (bari, herhalde), r1 (eger, e ğer), (pes-sonra,) (hah — ister), vs. (çun gibi), t; (ta — ta), rt, (hem, dahi), 4-7 (çe — ne), .;; (niz — dahi) b) Bileşik ("S,.) ba ğlar: (çendan ke – o kadar ki), (45.:„..! .) (hemin ke, – ir – mez)2 45.;1> – 45" (çün ke, çünkü), (heman ke – o ki), (her çend (zira ke) (her çend ke, her nekadar ki), – her ne kadar), (ba in ke–bununla beraber) 3 4.(,:S i (vektiki vaktaki) , 151– I; ı...3.)».' (Ta harfi): l; (ta) harfi, bazen ba ğlaç, bazen de izâfet harfi olarak karşımıza çıkar. 152– 1; (ta) kelimesi, son veya nihayet manas ı ifade etti ği zaman izâfet kelimesi hükmündedir: 1; J 1r.3_,) JI (Peygamberin devrinden bizim zaman ımıza kadar) 153– l; (ta) kelimesi a şağıdaki manaları ifade etti ği takdirde rab ıt veya bağ kelimesidir. 1 Bu kelime "kısaca, özet olarak" anlam ına gelir. 2 Bu kelimenin kullamh şı şöyledir: (Akşam yemeğini yer yemez uyudu) 3 Diğer (ke)'ler de bunun gibi birle ştirilebilir
85
(ş art) için :
1s (Ders çalışmazsan muvaffak olmazs ın.)
(hemen) " blz
(son)
(Kapıdan girer girmez kitabını aldı .) 4,1:.; (Bu i şin sonunun nasıl olduğunu göreyim.)
" :
(sebep) için: ..) 1_,; y
(.1;
—
Geçmişlerin iyi isimlerini berbâd etme, ki, senin de iyi ismin berbâd olmas ın (kalmas ın). 45- (ki) için:
4.±7 j J o
—
P ayy4r
(De ğerli ömür, yazın ne yiyeyim, kışın ne giyeyim gamıyle harcandı .) (devam) için: ,s_5 t; (yüz yıl yaş a.) 154— 4.5". (ke) kelimesi a ş ağıdaki manâlarda kullanılır g v 95., JlW „,,,;,p, (sebep) manas ında: ,sj.t. (Sene boyu çalış ki imtihanı kazanas ın) (açıklama manas ında): c...ar
4.; — ‘:)!
:k, J
(Nûşirevan ölece ği zaman Hürmüz'e şöyle söylediğini işittim.) r-?).! a (Oturmuştuk, an(ansızın) manas ında: sızın hırsız geldi.) I (e ğer) manasında: 4.17 JL(4-' (Günahkar köle, tövbe etmesin de ne yaps ın.) j.ı , 14.4- 45” (dua) manas ında: (Allah, baban ı bağışlasın! dedi.) 45.1.! (belki) manas ında): (Dünyanın başı de ğil, belki güneşidir.) 155— 4r (çe) kelimesi a ş ağıdaki manâlarda kullanılır:
)■
j-t.; jj
I i i (zira) manas ında:
j9.1-. 321
J:9
(
I
(Ey o ğul ilim tahsil et, zira, bilgili ki şi nereye gitse hürmet görür ve baş köşeye oturur.) (aymlık) manas ında: ı:). CS
j <>
— ı!.51.),
J 4%-
(Temiz can bedenden ayr ılmak istedi ğinde, taht üzerinde ölmekle toprak üzerinde ölmek aras ında hiç bir fark yoktur.) 86
.
1.0
(Ha Ali Hoca, ha Hoca Ali.)
156— 4.7 (çe) kelimesi soru edat ı ( ı mevsul ( J ( ) ve ba ğlaç ( ) görevinde kullanılır Örnek-Soru:
) zarf
(Ne söylüyorsun?) j
Mevsul: .
i
4a:-
(Ne getirdin ?) T
jiT
(Ben, dostluk ş artını yerine getirdim.) ,ti;- 4.7 1i. (Hava ne kadar güzeldir.)
Zarf: Bağ (rabıt):
4,7
jır
(Hiçbir keder kıskançlıktan büyük de ğildir çünkü; kıskanç insan, halkın mutluluğundan daima rahatsız olur.) 157— 4> (çe) kelimesi vay (çun) kelimesinin ile yazıldığı zaman hafifletilmişi (muhaffefi) olup, "vaktaki zaman" manas ında kullanılır. Bu manayı ifâde etmedi ği zaman vay ( ) s ız yazıhr. ( J)
Örnek:
:;;; Z.3 — y 4.7; (Temiz can bedenden ayrılmak istediği zaman, taht üzerinde ölmekle, toprak üzerinde ölmek arasında hiçbir fark yoktur.) j
158— ,..:412.0 jl, (Atıf vavı): Atıf vavı dediğimiz vay ( J) harfi, ibarede aynen yazılır fakat telaffuzda "o" şeklinde söylenir. Örnek:
f wl, y lj
j y lS
(Kitap, defter ve kalemi ald ım.) Yukardaki cümlenin telaffuzu: Kitabo deftero kalem ra berda ştem. Yani: Kitab ve defter ve kalem ra berda ştem.
87
9 – mil ("ONLEMLER)
159–
(yazık), 14; (ünlem), (Be ğenme), (hayret), y .is (sakınma veya korunma) ve bu gibi durum(uyarma), larda kullanılan kelimelere ünlemler ( ) denilir Örnek: 4.; ;L! (ne güzel–beh–beh)-÷ (ne güzel, ne kadar çal ışkan talebedir.) ,:f}T ,:t if (aferin) . J,,;
dla
(İmtihanları kazandın, aferin.) 160– Başlıca ünlemler şunlardır: a)
(be ğenme) için kullanılanlar: Farsça as ıllı olanlar: (aferin), .9d. (ne güzel), tibi (ne hoş) Arapça as ıllı olanlar: (aferin), 17...). (güzel – iyi) , Iz > ( ne kadar güzel ) (maşaallah)
b)
(hayret) için olanlar: Farsça asıllı olanlar: (iyi, güzel) I RS.% (acaba). (hayret sesi), j›:- (çok iyi), Arapça as ıllı olanlar: (hayret ünlemi — Allah temizdir.) (acaba),
e)
(yazık ve eseflenme) için: Farsça as ıllı olanlar: (vay), tT (ah), J (ah), _fr.i; (tüh, yazıklar olsun), rf, zulüm)
d) Lu (ünlem) için:
Farsça asıllı olanlar: dl (ey), GI (ey) 88
(ha-
••
e)
4 .J.:3
(uyarma) için:
Farsça as ıllı olanlar: ,51..t. (ey), Le, (ha), $J (bak),
ji
(hey),
(sus)
Arapça asıllı olanlar: f)
(ey) . y ıs (Korunma ve sak ınma) için: Farsça as ıllı olanlar: (zinhâr, sakın), 1.s1.. (sakın),
(uzaklaşma)
161— Farsça'da hayvanlar ı veya tabiatı takliden bazı sesler kullanılmaktadır ki, bunlara "Ses taklidi kelimeler" diyoruz: 1 . Köpek havlaması 5, 9, 2. 3 . Kedi miyavlaması 4. Yaprak hışırtısı 5 . Tavuk ve horozu koymak 6. Serçe ve benzeri ku şların sesi 7 . Böcek sesi 8. Ninni sesi 9 . Madeni para sesi 10 . Saat zilinin sesi 11. Çivi ve kap ıya vurma sesi
(vu vu) (vak vak) (miyo miyo) (hış hış) (kiş kiş) (cik cik) (cir cir) L5.51 (.5.)r (lay lay) (ciring ciring) (ding ding) ‘;'; j (tık tık)
89
— — CÜMLE KURULU ŞU —
162— Cümle ( ), kelimelerden meydana gelir. Bu kelimeleri; isim, sıfat, kinâye, adet, fiil, kayd veya zarf, huruf- ı izâfe, huruf- ı rabt ve esvât (ünlemler) olmak üzere dokuz bölümde görmü ştük. 163— Cümleler, kuruluş , mâna veya hüküm bakımından ikiye ayrılırlar. a) Cümlelerin kelimelerini tan ımak ve onların dokuz kelime gurubundan hangi birine ait oldu ğunu belirtmek, birinci bölümü yani "Kuruluş bölümü"nü te şkil eder ki buna Farsça'da (tecziye) denir. b) Cümledeki kelimelerin birbiriyle olan ilgisini tan ımak ikinci (terkib) denir. bölümü te şkil eder ki buna Farsça'da Örnek:
J I _; V .ı.?..T (Ahmed pazara gitti.)
Yukardaki cümleyi a bölümüne göre tecziye edelim: Özel isim: (basit),
(
ırl İsim, (zat), (müfred) tir.
(müştak?
(marife),
: İzafet harflerinden (ismin-e hali)'dir. J1.31 : İsim ( (.1. G
can J.. c
dır.
: Fiil (mutlak mazi 3. tekil ş ahıs-3.11.
Aynı cümleyi 2. bölümde yani JI
) — özne. : fâil ( ) veya müsnedü'n ileyh ( Meful ( ) tümleç ) veya müsned ( : fiil ( ) veya rabıta ( A14_, )—yüklemdir.
Yukarda yaptığımız iki işleme ( talihli denir. 164—
90
Ş y bölümüne göre inceliyelim•
Türkçe'de cümle
(ibâre): Anlam bakımından birbirleriyle ilgili cümle gurubuna ibâre ( ) denir.
165– Farsça'da cümlenin asil ögeleri fâil (veya müsnedü'n ileyh – meful ( veya müsned – ) ve fiil ( veya rab ıta – •41 ) ) olmak üzere 3 tanedir. a) Bir cümlede birden fazla müsnedü'n — ileyh • -1:-5- L'SZS
(anne ve baba kendi evlatlarına yardım ediyorlar)
.5 J-4-
Yukardaki cümlede anne ve baba müsnedün — ileyh (özne)dirler. Müsnedü'n — ileyh, İsim zamir, aded ve mastar olabilir: ,
(Hasan gitmeye haz ırdır.) . c.;_) .
(O gitti.)
JI a.. (Üç rakamı birler hanesinden'dir)
.
(Yalan söylemek günahtır.)
Müsnedü'n — ileyh, hazan da ism-i mastar şeklinde görülür: ■••,,
.
9. Jj (S ıhhatın sebebi spordur.)
Fiil hiçbir zaman müsnedü'n-ileyh olamaz. b) Bir cümlede birden fazla müsned de görülebilir: 1;1.) ,5 j 15",.r Zı l.....>1 (İnsan her işte muktedir ve bilgindir.) Yukardaki cümlede muktedir ve bilgin müsneddir. Müsned, isim, sıfat, kinâye ve mastar olabilir: .
„::..;b (Ilim bir hazinedir.) 11.p
.
(Hasan âlimdir.) (Doğru yol budur.) (Çare, az yemektir.)
c) Mâna bakımından müsnedi, müsnedün — ileyhe isnad eden kelimeye rabıta veya yüklem denir: . (Ali bilgindir.) Yukardaki cümlede
(est) kelimesi rab ıta veya yüklemdir.
166– rz... (Mütemmim): Müsned ve müsnedin'n-ideyh'in mânas ım tamamlayan kelimeye denir: (Iran memleketi mamurdur.) Yukardaki cümlede Iran kelimesi . J i.f...5" (memleket) kelimesini tamamhyor. 91
167— E ğer, müsned veya müsnedü'n-ileyh, muzaf (tamlanan) ve mevsuf olurlarsa, cümlenin sıfat veya muzafü'n-ileyh (tamlayan) i mütemmim olur: (Bizim şehrin bahçesi ye şildir)
Müsnedü'n-ileyh:' ıY° 1
Müsned:
(Beyaz gömlek çabuk kirlenir.) (Feridun iş başındadır) (Hüşeng'in yüzü sarı idi.)
168— Bazan müsnedü'n ileyh, bazan müsned bazan da her ikisi mütemmim olabilir. Sırasıyla örneklerini görelim: 1)
.
(Iran devleti muktedir'dir)
2)
(Hafız, tatlı sözlü ş air idi)
3) .
(Bizim ö ğretmenimiz güleryüzlüdür.)
169— 4 (Cümle-i mu'tariza): Bir cümle veya ibarenin aras ında gelip, o cümle ve ibare ile ilgisi bulunmayan cümleye denir. ,4;
Örnek: 4.; ray.
m 4.!
I
(Gönlünde -ki hiçbir ilaçla iyileşmez- bir yara olmasını istemiyorsan cahil ile konu şma. 170— Cümleler, J..l5" (kamil), re üçe ayrılırlar:
(nakıs) ve
(mükemmel) olmak üze-
a) Anlam birli ğine sahip cümleye kâmil cümle denir: .
4.
(Ilim, insanlığa hizmet içindir.)
b) Manas ı diğer bir cümle ile tamamlanan cümleye denir: L:41.>13
(O cahilden uzaklaş ...) cümleyi nakıstır .
c) Nakı s cümleyi tamamlıyan cümleye mükemmel cümle denir. 45" E ,..3bU jI
(Kendini alim zanneden o cahilden uzakla ş .)
171— Bir müsnedün-ileyh, bir müsned ve bir rab ıtadan türemi ş olan cümleye basit ( ) cümle denir: .
(ilkokul aç ıktır.)
1 Müsned ve müSnedü'n-ileyhin birden fazla mütemmimi olabilir.
92
172— Cümleler diğer bir ayırıma göre dörde ayrıhrlar: a)
b) st d) d) 173—
41?: (Haber cümlesi): . l
j
(Hava sıcaktır.) (5.14T S' (Ne zaman geldin?) (Okula git.) (E ğer ders çalışırsan muvaffak olursun)
j (Tahli1)• Bir ibârede cümlelerin say ısı o ibaredeki fiillerin sayısına bağlıdır. Mesela, Sadrnin bu hikâyesinde:
fil* 4J 45-
J- •° *4:••; r3°
1 .)
)
r .L.T
-i l C 5
‘:)t.3
99.5
. p. " j
.
Asla zamamn geçi şinden şikayet etmemi ş ve günün seyrinden yüzümü buruşturmamıştım. Bir gün ayağım çıplak kalmıştı ve ayakkabı alacak gücüm yoktu. S ıkıntılı olarak Kafe camiine girdim, ayağı olmayan bir adam gördüm. O zaman tanr ıya şükredip ve ayakkab ısızlığa sabrettim. Bu ibârede görüldü ğü gibi dokuz fiil vardır. 174— Filler bazen cümlede alâmetler ve belirtilere göre dü şürülürler: « I ) .31m » : 45(Ferhad'a, İrec'ten büyük olup olmadığım sordum. Evet dedi.) Yukardaki ibârede be ş cümle vardır. Zira 4;1., (hay ır) ve L5,1ş- (evt)klimrndsoa;f,öekicümlnbrtsyd müştür. 175— Şimdi de aş ağıdaki cümlenin tahlilini yapalim: ..ı T -u-1; ••s- 1-! -1;ib L>te‹; J5-1 «, ' (Hayırsız evlat altıncı parma ğa benzer. E ğer keserlerse acır; e ğer bırakırlarsa çirkin gözükür.) Yukardaki ibârede bulunan be ş fiil, be ş cümleyi ifade eder. Bir cümle veya ibâreyi tahlil etmek için, o cümle veya ibareyi a ş ağıda olduğu gibi iki kısma (tecziye ve terkib) ay ırırız. a) Tecziye bölümünde, sırasıyla yazdığımız bu kelime ve harflerin, daha önce görmü ş olduğumuz dokuz kelime gurubundan hangisine ait oldu ğunu belirtiriz. b) Terkip bölümünde ise, bu kelime ve harflerin birlikte, cümle içindeki fonksiyonlarını birbirleriyle olan ilgilerini belirtiriz. 93
„ki.; v )
dı
(
)
(
( .4 L) )
..x.; L. .):<-
J
4;
JS I
4;
94
Yani: Kelimeler
TAHLİ L Tecziye
4;_;,:4 j
t.S.--u
( 44 ) u ',..:-.:..."<;1 ,„:,,..:. 4;1.. ,r1 4; •j,, 4; c); 4:i_r .',.) 4; J
..,r1 .43 ) 1.tmln
4; „.:: ,.....",..; 4::,. l4
İsim (âm — zat — câmid — marife — basit — müfred Sıfat (Birle şik sıfat) Harf-ı izâfe İsim (âm — zat — câmid — mârife — basit — müfred) Aded (derece s ıfatı) Fiil (muzâri — 3. tekil ş ahıs — lâzım) Bağ (Keserlerse'yi "ac ır"a ba ğlar.) Fiil (muzari — 3. ço ğul ş ahıs —müteâddi geçi şli Kinâye (3. ço ğul ş ahıs zamiri) Kinâye (biti şik zamir – ,:...'..:<;1 yerine) Fiil (bileşik — muzâri 3. ço ğul ş ahıs — müteaddi) Kinâye (3. ço ğul ş ahıs zamiri) Bağ («4;,6 .T.;» ? c .U1., ,:....::; J'e bağlıyor) Bağ ( 'e ba ğlıyor) Fiil (bileşik — muzâri 3. ço ğul ş ahıs — müteaddi) Kinâye (3. ço ğul bitişik ş ahıs zamiri) Kinâye (3. tekil biti şik ş ahıs zamiri) c:-.4::";I un yerine.) Sıfat (sıfat-ı mutlak) Fiil (muzâri 3. tekil ş ahıs mastarından)
İ Terkip
Özne
Dolaylı tümleç Yüklem
Özne Türkçe ()zile ve yüklem Özne
39
"
()zile ve yüklem Özne Türkçe
Yüklem
95
Okuduğumuz konuları , aş ağıdaki tabloda şematik olarak gördükten sonra tahlile ba şlıyabiliriz: 4.15' -
(°_)-(; Aii*•) - (
- ( L;.• (
-
-
-
-
)-( -
(
:
(
Jyui.
) ) `d2' 1
aj
•
)
—
—
— JL
4;t„,;1
— U L, —
—
-
:
y
g.
J
• (.5".j.,
4L.
Ç
—
•
-
•••P ••••••-• j..0
- t
J.U.*
O .4
U J1. _
-
:
—
O
-
: —
. •
— —
. — — — —
96
—V i2J
J L:99
—
-
A
F T
T
T
F
As.
T Maddeli elif Şapkalı elif Su Mamur Mamur olmak ‹:)1J H. Ş . yılının 8. ayı yT Haysiyet 41;T Çiçek J Mavi T Ateş Birler (hanesi) Ah ▪ T Son-Başka ,T İnsan , ST H. Ş . yılının 9 ayı ▪ Süslemek JT Yavaş Arzu (s ,T Evet jT Hür, serbest j liT Eziyet jiT Eziyet etmek Kolay Rahatlık, huzur Gök Rahat J 14- ,.,T Rahat fikirli, Gönlü rahat ,.;;T Çorba içmek T Aşçı T Karışmak, Kız mak • Per işan şikâr A j lkT Başlangıç Güne ş ışığı
j
g
.T
c.31JU T
T f.) 1 ., T c
iı
asa T T T
>T
jgll
yaratmak Yarat, Ne güzel D oldurm ak Haberdar, Bilen Sinirlenmek Hazır Gelmek Affetmek Öğrenmek Öğren Öğretmen Karıştırmak Kı sa zaman, O (zamir) Onlar Orada O şey ki Ankara Ankaralı O ki Onlar Getirmek Ah Yavaş Demir Kast, Niyet Demirci Acaba Gelecek Ayna Elif Alfabenin birinci harfi Başlangıç İlk- İlks el Daimi Katiyen, Ebediyyen Bulut Kaş O ğul 97
T İbn-i sina Ittifak, Birle ş me Tesadufen Bitirmek Araba Kira izin Saygı Saygı göstermek iyilik Aferin En beyenilmi ş Ahmet (isim) Ahmak Haller, Durumlar Hal sormak Muhtemilen Haberler Ihtilaf Ahlak Daire, Büro Edeb Edebiyat Edatlar Eziyet İncitmek, Eziyet etmek H. Ş. yılının 2 ayı Ucuz Den (ek) Neden Nereden Kimden At Bir at Dır, Dir, Dür. Ustad, Proffesör Istanbul Istanbullu Istisna 98
T Kemik Dinlenmek Güç, imkan Soru Gelecek zaman Çay barda ğı Devam Var olmak H. Ş . yılının 12. ayı İskele Isim Iş aret ismi Ço ğul ismi Etken ortaç Edılgen ortaç Esir Göz ya şı Asıl Asla Ünle mler Ağaçlar sayısında adedile madud aras ında gelir. Fazla, Artma, Tamlama Oda Çocuklar Sayılar Daha yüce Düşmek Yakmak Fazlalaştırmak Yaz ık Serpmek Fiiller Atmak Kabul etmek, Talih Türler, Çe şitler. Hürmet etmek, Sayg ı göstermek. Şimdi, Şu'anda.
F
T
%T1 Ancak, Me ğer yl Şimdi, Şu'anda. Elbette 4pl...11 Şimdi, Hemen • Alfab e Lo ll Allahım 1,4,1 ilâhiyat I Imtihan , ..I Emir .5 9 _7.1 Bugün JL...1 Bu sene • Bu gece imkan 4,-.1 Ümit il Ço ğul eki jl.4; I Ölçü, Endaze c‘..5.4; I Az $. .0 I Biraz i -k.; I Biriktirmek, Tasarruf etmek. ▪ İlstünü örtmek, S ıvamak I Sıkıntı 4.::,>..ı ;1 Endişe, Korku, Dü ş ünce • I Endişelenmek, Dü şünmek. L.; I İnsan I Insaf Bahşiş j .ı ;GT O kadar I Zannetmek, Tasavvur etmek. • I Parmak I Yüzük • I İngilizce, İngiltereli. ‘.9 I Yerinden oynatmak, tah rik etmek, koparmak. o si,"1 Sebep i l O (3. ş ahıs iş areti) Onlar (3. ş ahıs zamiri) ^ L., 9 1 Vasıflar .
T
F
I Birinci Evvelâ i p I Iyilik tanrısı Ey 1?,I Ey i l Iran I y l ir anh Burada ,:ı 9..ı ? 1 Şimdi Feridunun-o ğlu İrec (isim) Durmak Onlar (3. ş ahıs zamiri) :;15-,1 Ke şke I Bu Bunlar Burada ab".<:.I Böylece Bunlar — Be •
be Farsçanı n 2. Harfi. İle- İ zafet harflerinden
L L! Kapı Lh Peder, Baba Ne ile Yanılmak, kaybetmek. j 1.! Yine, yük Ya ğ mak Açık jl..; Geri dönmek i l JI.; Pazar . Ziyaretin iadesi. jl.; Tüccar Ütülemek ,31; Oyun ‘5.5,5,5_31, Oynamak . Ol Var olmak 99
T
T
F
Akıllı
Birader, Erkek karde ş .
Bahçe
Sür
Bahçeler Bahçivan Küçük bahçe Hayvanat bahçesi. Dokumak K aideli Kim ile Üst İftihar etmek Sabahleyin Ses Bayan, Hanım Gerekir Gerekmek Pars Serp Yol al Put Put evi Neye, çocuk Kopar Allah için Akıllı Parça, bölge, bölüm. Bahşiş B ağışlamak Kötü Bil Biç Kötü i şler yapan Üfle Vücut Kaç Buraya Üst Beraber
,sl_r için Ne için Kalkmak Bazı Almak, kaldırmak. ▪ Götürmek Yetiş vy Kar Tesbit j-; J: Yaprak I Keskin Kurtar j Çıplak Kesmek ij y Büyük J lirj ), Büyük Büyüklük j .) Hemen Yeter, K âfi Çok Bağlamak 4:—.! Ba ğlı , Bağlanmış J L.,! Çok Basit, Düz JA ı Sonra Bazen, Aras ıra Uzak Nereye A Kaz Seç ,ı .4 Belki Uzun Evet ali Kal 0.1,..; Köle ▪ Var olmak (imek fiili)
•
F
T
▪
Bostan, Bahçe
•
Öpmek
•
İyi, Ayva
4,4.! Ne güzel Daha iyi En iyi Için isim, Merrih, Mars
r
Hisse H. Ş . yılının 11. ayı En iyi • İncit İç Doldur Beyaneden Getir J.)1.: Nedensiz, Denmeksizin 1 ,- .5 Elemek Uyanık J1.4„; Uyanmak j:4 Dış arı Özel isim Yirmi Fazla Kaidesiz a-kPL; 13 j çs:u'r İtirazsız Şüphesiz 13 • Korku Korkulu Gör Gören jt:-2 Göz At 14:‘.51.4,.! Sıva 10:-.9. Tasarruf et ▪ Zannet Burun
r.
F
T P
• Farsçanın 3. harfi 1.?, Ayak ,ti,+4 Bir çe şit terlik papuç. 64 Ödül • Padiş ah 4-7)4 Parça, kısım, kumaş o j4 Parça, yırtık lq Cevap Serpmek. ,!.S- 4 Temiz ,L5-4 Temizlemek c-5" Zarf Temize çekilen yaz ı • 54 Onbe ş ..ı„...;4 Be şyüz :)44 Son. Pişirmek Yayma Yaymak, Da ğıtmak k?, Baba dr.) j . Dede Kayın peder j .4 Kabul etmek Dolu L317ı;,.. Portakal Ödemek Perde i*JI...); Soran (*.) Tapmak A2. , y Sormak Uçuş J ii., Uçmak Tanrı Perhiz (*JL'..?.). Periş an Öyleyse Arka, neticeten ^
101
F
1,T
L3
T O ğlan, oğul Öbürgün, Yarından sonra Be ğenmek Arka Yün Yüne mensup, yünlü Kaplan Kaplan gibi Be ş Elli Haftanın 6. günü Be şinci Per şembe Be şinci Be şte bir Düşünmek, tasavvur etmek Gizli Gizlice Giymek Genişlik-en Iz-Arka Yaya Süslemek Gömlek Ön-ileri Peygamber Yol almak-ölçmek Daima T Farsçanın 4 Harfi Bağ, İzafet-harfi, Kadar Tahammül, Bükme Parlak Parlamak Yaz Ne kadar Saldırmak, Kızmak
T Karanlık Saldırmak Ne zamana kadar Kuvvetlendirme Tam Tank Ayırtetme Tahlil Alt Sakınma Methetmek, Takdir etme. Çözümleme Karyola Tahta Ayırma İ darecilik Ders verme Yaş , taze, ıslak (Derece eki) Tertip, sıra Sıralama, Derecelendirme Tereddüt, Şüphe Korku Türkler Terkip, ş ekil, Tahlil. Benzetme Benzetme Sertle ştirme Bir harfi çift okumak için üzerine konulan şu iş aret ( ) Yatak Te şekkür Susuz, susamış Tesadüf Küçültme Hayret Tatil
•
F
T
F
Mukayeseli Tüfek Yaz ıklar olsun Çivi ve kapıya vurma sesi t,L7.a'i Yaklaşık olarak, Tahminen _I:Lal; Telaffuz, Bir harf veya kelimeyi söyleme. Telefon Televizyon ı,- Bitirmek Lr Temenııi Beden Uyarma, Cezalandırma. Sıhhat 1..„*.; Yaln ız ▪ Sen (,) İ J; Kuvvet Uli; Güçlü j; Muktedir olmak, yapabilmek ▪ Zengin Muktedir olan yy Tövbe Top • • Üle ştirme, E şit bölme: 2. 2 — 3.3-5.5 gibi ▪ Tahran ▪ Direk .)c, H. Ş . Yılının 4 ayı
▪r
C
4.1> JtAIT
ıila
ûyl y
4
e
-.
arr-
S Farsçamn. 5. harfi Sabit, duran İkinci İkinci olarak Zenginlik Meyve
T
•••:4?'" •
c. <
Farsçamn 6. harfi Yer Cam Camit-Katı . Etraflı-Mükemmel Ruh-gönül Cahil Cahilâne Yara Suç-cürüm Madeni para sesi Hariç-Müstesna Parça-Kesim Aramak Sıçramak, Atlamak Şenlik, Bayram Kutlamak Zulüm eden Çift Cilt Ön- İleri Çoğul-Toplama Toplamak Haftanın 7. günü tatil. Cümle Sava ş Savaşçı Savaş mak Genç Genç adam (yi ğit) Çorap Cihan, Mem Cihet Taraf-yön Sebep. Sıçramak Böcek sesi Serçe ve benzeri ku şların sesi 103
F
T
Ç
..
.)1a;
—Ç Farsçanın 7 harfi Çevik, çabuk Çare Sol Neden, Niye, Niçin Lamba Kirlenmiş Nasıl, Ne gibi Göz Ceylan gözlü Ne kadar, kaç Nitelik Nasıl, nebiçim Şöyle, onun gibi E ğer Ş öyleki Kaç O kadar, miktar Bu şekilde Böyle Ağaç, sopa Nasıl, çünki Nasıl ve Neden Ne? Dört Ondört Haftanın 5. günü Dörtyüz Dörttebir Kırk Koparmak Ş ey H —H— Farsçanın 8. harfi Katiyen, Sakın
104
T hanın Tanınmış Ş airi, Hafız, Ezberebilen. Hal- Şimdi Keyfiyet Haller-(Durumlar) Durum Keyfiyet Ne mutlu ne kadar güzel Muhakkak Hareket etmek İ zafet-Harfleri Kıskançlık Kıskançlık Hasan Kıskanç Hüseyin Hak, hakikat Emek Hikaye Halka Ii —HFarsçanın 9. harfi Dış Kalkmak Has, Özel Hatır, gönül Fikir. Sessiz, sönmü ş Ev Tanrı Allaha ısmarladık. Veda etmek Allaha ısmarladık demek Tanrı Hizmet Sultan Sulta, Hıdır ▪ Eşek Bozuk • Bozulmak .51.5,;- H. Ş . yılının 3 ayı
F
T
T
F
Hiyan et Hayır Çok, fazla
Akıl Akıllı 3 yüz kilo Bağırma
-9
Satın alıcı Satın almak Yorgunluk İncitmek Yorgun Hışırdama, yaprak h ışırtısı Kuru Kurutmak Öfke Öfkeli Uyumak Arka Gülen, şen Gülme, Gülüş Güler yüzlü Gülmek İyi güzel Uyku Uykulu Uyumak Istemek Okumak Kızkarde ş Rica İyi Güzel yüzlü Kendi Yemek Güne ş Güzel Ne güzel, Çok iyi Kendi Kendi J.1,-4- Hayal
)
(
j...4-b .51.5 •:;,!:A.5 1.i1.5 ,..;_31.5 ,),.1b o.13
"• J
.5
.4.7.) JI" J .5 J .5 .5_) J.> J .5 j
.5
J j
L., )
.5 .5
D _D_ Farsçanın 10. harfi İç Adalet, Verdi Vermek Malik olmak Bilgin Bilmek Bilgi Öğrenci Fakülte Ö ğrencisi Fakülte Üniversite Alim, Bilgin Bilgin Devamlı İlk Okul Kız Kapı , ismin de hali Gelir S oyunmak, Çıkarmak Ağaç Bir ağaç Gam-Ac ı Hemen Hırsız Ders Çalışkan, Ders okuyan Faytun Yırtıcı Yırtıcı huylu Biçmek Yalan Yalan söylemek, Yalanc ı 105
F
T
T İç
İkinci Kaçmak İki yüz On Yer, Köy Köyler
Buruşturmak Anlamak, idrak etmek Yırtmak El-takım Elile piş miş Eldiven Takım, Cihaz, Tezgah. Mendil J Gurup Gurup, Gurup Düşman Dua 5; Defter Gönül Sıkıntılı Yüre ği Yanık, dertli Gönül yakan, Acıyan J,J.5 Pehlivan, Yi ğit Sebep, Delil Nefes Üfle me k Saat zilinin sesi. İki Oniki Koşturmak Ko şturmak Tekrar Dikmek İki, İki. Devir, Dönme Uzak Dost Arkadaşlar Sevmek Haftanın 3. günü Devlet İkinci 106
Veri, ihsan verme Köy
Onlar Onda bir, H. S. Yılının 10. ayı . Diyar. Görmek Göz Geç Diğeri, Ba şkası Duvar
Z —ZFarsçamn 11. Harfi Z at-Asıl, Cevher Zevk J
j
R —RAlfabenin 12. harfi. ismin İ hali Tümleç i ş areti Bağ Rahat Baş Sağ, Do ğru, Düz Do ğru söyleyen Memnun, Razı Sürmek, Koymak Doğru yol Kapmak Kurtulmak
F
T
F
T
Bitmek Yeti ş mek Haset Davranış ,:ı &:..; ) Geçmişler, Gidenler (ölenler) Gitmek Süpürmek 4;LS-J Kız ismi Zahmet, İstırap Zahmet çeken, i şçi 4:3 .3 j. Zahmet etmek Hasta, Rahats ız Üst, yüz Giden, Münasip ş _9 JI jJ Giden Karşı, karşıya J J: _9 Nehir Gündüz J Zaman, As ır, Dünya Aydın vws -) Aydınlatmak Yüz, üst Bitmek 4:ıa;lm Bırakmk, Kurtarmak (...) Kurtarmak Dökmek E ğirmek Z —ZAlfabenin 13. harfi. Doğmak Do ğmak Mavi gözlü Diz Dil, Lisan Üst, kısa hareketlerin birisi.
f`j"--3 Yara ,:).5_; Vurmak j
i Altın
.).;
Sarı
‘‘.." - iJj Çevik, Becerikli, Aç ıkgöz j
Çirkin Zaman, Vakit
j Kış Yer Kadı n, Vurmak mastar ının müzari kökü 4;1;; Kadı na mensup, kadına ait Üveyanne Jj Zincir Dirilik ,5,51.4;3 Yaş amak “ı;j Diriltmek ,:S; Zil Zilçalmak Çabuk Alıngan J j Çok Jlrj Zarar Zarar veren Güzel Alt Zeki, Akıllı Yaş amak Sakın Isim, Süs ;
«
J —JAlfabenin 14. harfi ...;) Eski, Yırtık 107
F )
T
F
S
So ğuk Soğutmak
—S-
i
r aw
rlâl J"
108
Alfabenin 15. harfi Bina Yapmak Basit, Düz, Mutlak Saat Yıl Sağlam Gölge Sebep Temiz, Tenzih, Tanr ı Hayret önlemi (Tanr ı temizdir) Ye şil Metod, Tarz Şükür Ordu Teslim etmek, B ırakmak Sonra Almak Yıldız Methetmek Sabah Zor, Güç Söz, Lâf Edip, Bilici Sözlü, söz söyleyen, Konuşmak Baraj Yüzyıl, Bayram. Baş Sır Baştanbaş a Başlangıç Son, Nihayet Kapıcı Asker
T
Ülke, Arazi Selvi
ly
.)
r5k,
jş
jy
aw
d, d_
Şiir söylemek Mükafat, ceza Layık Layık olmak Gevşek Mutluluk Delmek Yolculuk Beyaz Nehir ismi Beyazlaştırmak Köpek Selâmlamak Kulak yoluyla İşitilen Yaş Taş Taş a mensup a ğır zor Taraf, ışık Binici Binmek Suvafi, Atlı Yanmak Sürtmek (Ek) Yakan Yandırmak, Yakmak Yemin Üçüncü Taraf Üç isim Üçer, Üçer Haftanın 4. günü (Sah) Otuz Sarmısak
F
F
T
Acele
Tok Huy- İç sıfat, Tabiat Onüç Üç yüz Gümüş Üçüncü Sinema Gümüşten, Gümüş e mensup Gümüşe mensup Gö ğüs Türkiye'de bir Şehir Sivaslı Siyah Lı;
;I:...t ı..t
je
J
-5-
t_L"
.0 iir Lt J1,« J
.L'.; 4.;tı,U,
Acele etmek Deve
)
Alfabenin 16. harfi. Tekil üçüncü ş ahıs bileşik zamir eki. Boynuz Dal-Budak Sevinçli Ne şeli, Sevinçli Ne şelik, Sevinç Ş air Talebe, çırak Kuş ak, Ş al Kaşkol Onaltı Padiş ah, Kıral Kırala mensup Ş aha layık Ş aha layık Belki- Ş ayet layık olur Yakış mak Layık Gece Geceleyin Geceye ait Kış
T
_J>s" u.
›
.15") 1...t,
J t: 7.b
Deveci İnsan-Kişi Ş ahsi-Hususi Olmak Şedde-te ş dit Ş art Şeriat Şeref Şirket-Ortaklık Utanç Utanan Mahcup-Utanan Başlama Başlamak Ortak Yıkamak Altı Altıyüz Altıncı Altmış Şiir İş -Meslek Sözlü Şefkat Şüphe Av-Avcılık Av yeri, Yırtmak, Yarmak-Sökmek Şikayet Toz şeker Şükür Şükür etmek Kırmak Kırılmış , Gönül
109
F
T
T Meyve, Ağacının, Çiçe ği Hayret Pantolon Siz, 3. ayrı zamir Saymak Kılıç Tanı mak Haftanın 1. günü İşitmek işiten İşitmek İşitmek, Duymak Şehir H. Ş . yılının 6. ayı Süt Aslan Musluk Iranda bir şehir Şirazlı Tatlı Cam- Şişe
(
)
Ş ad
Alfabenin 17. harfi Sabırlı Sahip, Malik 4.;1;-..-1-44 Ev sahibi Dervi ş , Arif Halis, Temiz Sabah Sabır Sohbet, Konu ş ma Yüz Ses Ça ğırmak Baş , Gö ğüs, Yüce Yüzler Yüzdebir 110
Açık, sarih Sıra, kuyruk Sıfatlar Sıfat Etken, Ortaç Edilgen, Ortaç Sayfa Barış , Sulh Yüz, Şekil Sofu, Dervi ş Sofuluk Av Yaz, Mevsimi Zad -ZAlfabenin 18. harfi Zıt, Kar şıt Zarar, Ziyan Zorunlu, Zaruri Zâf, Zayıflık Tazmin, Kefil olmak Zimnen, Dolayısiyle Zamir Insanın iç yüzü Ta -TAlfabenin 19. harfi. Kabile, Bölük Kuvvet Takım, Bir parça Tıp, Doktorluk Kat, Derece, Tabaka, S ı nıf Yön, Taraf Yol, Cadde, Metot. Çocuk Altın Dileme, isteme
F
T
T
Talepetmek Ğ.5, Aç gözlülük J.,1, Boy, Uzunluk ll^
—
Za —ZAlfabenin 20. harfi Zülümden Açık, Belli Kap, kılıf Mahfaza Zafer Zan, Şüphe Arka Öğle Ayn —AAlfabenin 21. harfi. İbadeteden Alışkanlık, Adet. Adil, Adaletli Adaletli olmak Aşık Sıhat, Afiyet Son, Akıbet Akıllı , Uslu Akıllıca Dünya Bilgin Yüce, Üstün Kamu, Umuma ait ibadet ibaret Şimdilik Acayip Acaba, Hayret Arap olmıyanlar İranlılar Düşmanlık Adet, Sayı
Adalet Ağır silah, Takı mı Sunma. Genişlik, en Namus, Irz Anırma Ter, Rakı Damar, Kök Gelin Dilekçe İ zzet, itibar Asker Bal Ondabir Onlar Sinir ikindi, Devre Asır isyan, Ayaklanma Bahşiş , Ba ğış Atf. Yönelme Ba ğ Akıl İnanç, Kani Zıt, Foto ğraf Çare, Ilaç Ilgi, Bağ ilişik, Sebep, Hastalık Ilim, Bilgi Bayrak, i ş aret, H. Z. Ali Yüce, Yücelik Bina, Umran Kast, Niyet Ömür, Ya ş Hayat İş , Amel Amca Hala Dizgin Hemen, Pek yakında Karşılık, Bedel 111
F
T
Köpek havlamas ı 0v, oy. .ı..p Söz verme, Yemin. Sorumluluk, Söz verme Belli, Açık Noksan, Ayıp -k„0 Bayram Zevk ve Sefa Eylence Göz, Aynı
0.40
yil
L
Gayn. —GAlfabenin 22. harfi Bulunmayan Haz ır olmayan Bulunmamak Habersiz fistüngelen Galip Ekseriya Maksat, Niyet Güne ş batmas ı Yabancı , Acayip Gazel Öfke Gam, Keder Czüntülü Kederli Uyumak Den başka, Öbürü, Diğeri F —FAlfabenin 23. harfi İranda bir bölge Bozuk, Çürük Açık, İfş a Faziletli, Bilgin Özne durumu Fayda, yarar Fedakâr Firar, Kaçma
112
T Unutma, Çok Hazır Evlat Göndermek Yorulmak Farz Fark, imtiyaz Kaymakam, Vali Buyurmak Satmak H. S. Yılının ilk ayı Satış Tane, Takım, Adet Hava alanı Ferhat, Özel isim Eğitim, Maarif, Kültür Aldatma Özel isim Aldatmak Çok, ziyade Ayırma, mevsim Fiil Şimdilik Gurup, Gurup Derhal Üst Fil Gaf —GAlfabenin 24. harfi Dilim Güçlü Kanun, Kural, Kaide Halı Kanun Silah, takımı , Sap. Ön, Geçen
F
i
la
v ıSJ
T Kabul Kabul olmak, Kazanmak Boy Ön Kader Kudret Kur'an Borç Yakın Köy Yemin Kısım, Bölüm Güzel Niyet, Kast Hikaye, K ıssa Kaside Damla Kesme, Kesin Parça, Krea Zincir, Gerdanlık Kalp, Yürek Kalem Az Biraz Ay, Isim Yeraltındaki Örtülü su Boy, Biçim Bir elbiselik kumaş Kuvvet güç Kıyasen, Kurall ı Zarf, Ba ğ Kayıtler Zarflar Kaf.
—KAlfabeniıı 25. harfi Küçültme eki j 1.5- Iş Bıçak
F
,:) . ,s",1.5"
T Çalışmak Memur, İş Sahibi
.)1 i.) 15". Kervan J I.S"
Kervansaray
Eksiltmek Ke şke $...1.5" Keşke .:ı tS" Ka ğıt J..15 Noksansız • Muvaffak, Bahtiyar • Yırtmak ‘,..,1,5" Kebap Ceket • 1:45" Kitap Nerede • P iaS Hangi Hangibirisi JL_75" Tarz, Adet (:),,5" Yapmak ,..S" Kimse Kimseler sS Noksan, Kırmak
lS
Öldürülmüş Vapur, Gemi Keşif, Bulmak j .i.5 Memleket Z)-1..r.:S. Çekmek j5" Bütün ÜS Tamamen Sınıf Y1.5.•Şapka Az 5,5- Daha az SS Yardım
113
▪ ▪▪
F
T
E
(:) ,SSS
Yardım etmek Biraz j U Yan, Sahil ...,L5" Kenar vLS Kinaye Kazmak ys Hani, Nerede Vurmak, Dövmek 013_0- Kısa .,,S- 4;_,Sş Kesmek, K ısaltmak j 5" Küçük Küçüklük ,15-.),Se- Çocuk Ana Okulu İranın 2500 sene önceki şehin ş ah' ▪ Çalışmak Dövmek Kiıfe, (Irakta bir Şehir) j5... Dağ 45- Bağ, Ki 45" Küçük, Alçak Nezaman. Ki ,:ı t-5" Kimler S: Tavukları, ve Horozları Koymak. Gaf.
—GAlfabenin 26. harfi Inek, Sığır olS Zaman, vakit .1"..Ç. 1.5'." Zaman zaman, Bazan ,..,,tV.:<1.5" Bir zamanlar, Baz ı zamanlar. ›1.5' Bazan Lıs Eritmek •
114
T
jlAr Eritmek Z.ı .,) 1.L.S.- Koymak ,:;..'.1.15" Koymak 4."...to ir
Geçmi ş
.)1,"5"-- Pahalı .y.1;1.5- Kıymetli ..,5"" Toz Yuvarlak .35' Pehlivan, Cesur ▪ Çevre Gezi Geziye ç ıkmak 4:.b5"." Boyun MS" ,:).5ir Kabadayı, serseri Dolaş mak, Dönmek Aç Jlzi,5"-- Tutkun, Giriftar, Me ş gul Sıcak Isıtmak Ağlamak Ağlayış, Ağlama Seçmek Yaymak Kırmak Açmak JZ.t5" .: . " Dolaşmak Açmak ▪ Söz, Konuş ma.. Söylemek Görevlendirmek • .1:5"." Suç Hazine Serçe ▪ Suçlu Kulak Dinlemek ir Sanki Zülüf, Kahkül, saç
F
rY
J
T
F
T
Lam.
Sıvamak
J Alfabenin 27. harfi j".91 * 1 Enaz, Hiç olmassa Çaresiz rJY Gerekli (.sY Ninni sesi ‘,..J Dudak 0.1...) Elbise ,.r.J Kırmızı dudak, Yakut dudak Yorgan • Çıplak hJ Parça • J Bir miktar • ıJ Lezzet Titreme J) Titreyen J) Sarsmak, Titretmek ,:)1.-J Dil, Lisan Yalamak Ordu Ordugâh Lütüf Lügat, Kelime Lâkap, Ünvan zU Liyaket, Yeterlik Yalamak
Kalmak
Mim. Alfabenin 28. harfi Zamir, bitiş ik zamirlerden Biz, Ayrı zamirlerden Yüzler Madem, Devam eden Anne Mâş allah Geçmiş Mişli Geçmiş zaman.
Benzemek Ay Ay yüzlü Sakın, olmaya ki Belirsizler, Belirsiz edatlar. Eş anlamlı , Anlamdaş Beraber Benzer Bitişik Karşıt anlamlı Geçişli, Tecavüz eden. Tamamlayan 4,75 gram a ğırlığa denk Belirsiz, Bilinmeyen Sevgi, Muhabbet Öz, Tam, Mahsus, Özel Kurşun Kalem Okul Tertipli İyi, Merhaba, Aferin Kesmek, Mazi-Kökü Adam H. Ş . yılının 5. ayı Erkeye mensup, Erkekçe, Mertce Halk Ölmek Koğulmuş , Sınıfta kalmış . Sınır, Hudut Sınırı bekleyen, Hudut memuru Binilecek Mürekkep, Biti şik İnci Hasta 115
F
T
ok). Hasta olmak
Ücret, kar şılık, yevmiye Ücret alan Işçi ücretli Gelecek Dayanak Meful, Tümleç, Özne, Fail d..S I ., w.. Di ş fırçası Dişi fırçalamak ,!..5"," Müşterek, Ortak Müştak, Bir Kelimeden türemiş . Mastar, Kaynak Harcama Hal, Geni ş zaman, Şimdiki zaman. Tamlanan 4.11 Tamlayan Konu, maksad. ,;11. Mutlak, Şartsız 1V—, Asla Karşıt olan, Zıt olan, Konu dışı bir cümle. Sayılan, sayılı az Marife, tanınmış Bilinen Belirli bilinen mâna Yardımcı Belirli, malüm Müfret, tek tekil J Yapılmış iş )14;1.- Miktar Mükemmel, tam Me ğer, Yoksa Melek d._(1.. Memleket, Yer, Ev Mülkiyet 116
F
T
Milyon Ben, zamir Ev Manzara Ayrı Üzüm a ğacı Mevsuf Nitelenmi ş Mevsul, Biti şik Muvaffak, baş arılı Sis Büyük, ay Ay ışığı Mühür H. S yılının 7. ayı, Nikah En büyük ELA Ara Masa Kedi Miyavlamas ı Meyva Nun
olS li
dil; .4,1U
‘,„1.;
Ii
,
—NAlfabenin 29. harfi İsmi olumsuz yapan ek Cahil Noksan, Eksik Ansızın, Birden Ansızın İnleyen. İnleyiş , İnleme İnlemek isim, Ad Mektup Ekmek Evvela, ilk Baş Önlem, Ça ğırma Yakın Can çeki şmek Nisbet, ilgi, Akrabahk
•
F
T
F
Nispi,
Ls.
İyilik Yarım Yarım
Oturmak Yarım 4.k...; Yan Nimet, İyilik ▪ ; Kişi, fert Lça; Olumsuzluk, inkâr Gümüş Belirsiz, Kaba adam Güzel • Bakış Saklamak, Korumak, Muhafaza etmek Bakmak Bakmak Göstermek, Yapmak Çalmak, okşamak ,:).431i; Çah şmak, Okş amak Doksan Ji; I şık Ondokuz Yazmak Içmek J .,..%); Adaletli, Sasani, Padi ş a hi Nuşirvan Yazar ;I; Dokuz ZJA: Koymak 11, Gizli • Dokuzyüz • Emrin olumsuzu. L«. 31;;; Ihtiyaç J:J Muktedir Güçlü • De ğildir, Yok Güzel, İyi `
•
İyi İyilik yapan, İyilik sever
T
919
J
Vay Alfabenin 30. Harfi Ve, Veya Olan, Olmuş Gerçekten Köpek havlamas ı Yüksek, Yüce Ekselâns, Prens hazretleri O zaman, Hele Şekiller, Durumlar Durum, Şekil Birlik Spor Iflas eden Vezir, Bakan, Vekil Vatan O-Zamir
H Alfabenin 31. harfi. Ço ğul eki Ey ünlem Herhalde Heryer Her kimse Asla, Hiç bir zaman Özel isim Bin Biner, Biner Var Varolmak Varlık Sekiz 117
F
T
zl.:4> Seksen Sekizyüz Bırakmak, Koymak Yedi .51iz> Yetmi ş .4,1> Onyedi 4.,41: Yediyüz Ey, Hey, Ünlem r m De, Dahi 'it> Hemen hemen Öylece Gibi .1_, Yoldaş , Yol arkadaşı ‘'.)1"--.> Herkes, Umum. Bütün Herkes, hep 4..t1J j:UZ Devamlı , Daima 4.4...,«4 Artist, Sanatkâr Sanatkâr, Hünerli Hâlâ 1J r. Hava Uçak Özel isim „& Hey, Ünlem Onsekiz Hiç .1.41^—ta,
118
F
T Hiç bir zaman
Y Alfabenin 32. harfi Ey, Ünlem Hafıza, Hatırlama Ö ğretmek Dost, Arkada ş Muktedir olmak Kuvvet, Kudret Yardım Onbir Bulmak Sol Bir Birler evi Birden bire Yarım, ikide bir Üçte bir Haftanın 2. günü Birinci Birinci Sağ . Yavaş Yavaşça
B İBLİYOGRAFYA
A- Gramer Kitaplar ı: 1— Abdülazim Karib, Destûr-ı Zebân- ı Fârsi Tahran 1327 H. Ş . 2— Dr. Muhammed Cevad Me ş kür, Destûr-nâme (Der Sarf Ve Nahv-ı Zebân-ı Fârsi) Tahran 1338 H. Ş . 3— Ahmed Ş ükrü, Mi'yâr-t Kavâid-i Fârsi İ stanbul 1318 H.K. 4— Ahmed Rasim, Yeni Usul Sarf-t Fârsi İstanbul 1327 H. K. 5— Dr. Ebulkâs ı m ictihâdi-Mehmed Maksudo ğlu, Farsça Dilbilgisi, Ankara 1963 6— Ahmed Ate ş -Tahsin Yaz ı c ı , Farsça Dilbilgisi (ImamHatip Okulları Ders kitapları I-II M. E. B. Yay.) İstanbul 1969 7— Ahmed Ate ş - Abdülvahâb Terzi, E. B. Yay. İstanbul 1971.
Farsça Grameri M.
8— Yakub Kenan Necef Zâde, Türklere Farsça Öğretimi İstanbul 1963
B - Sözlükler: 1— Dr. Ali Ekber Nefisi, Ferheng-i Nefisi Tahran 1343 H. Ş. 2— Hasan Amid, Ferheng-i Amid, Tahran 1337 H. Ş . 3— Dr. Muhammed Milin, Ferheng-i Fârsi Tahran 1342 H. Ş . 4— İ brahim Olgun - Cem ş id D ı rah ş an Farsça-Türkçe Sözlük Ankara 1967
119
Fiyatı: 20.— TL.
