GAJ SVETONIJE TRANKVIL
Dvanaest rim skih careva
naprQad
G a j S v e to n ije T ra n k v il
(Gaius Suetonius Tranquillus) Knjiga rim sk og p isca Svetonija o prvim rim skim c a r e v in a zgod n o p o čin je živ o to p iso m Juhja Cezara, jer je o n zapravo osn iva č rim sk e m onarhije; n jegovo u m orstvo god. 44. pr. n. e. bio j e sa m o n eu sp jeli p o k u i^ d a s e spasi republika. G o d in u d a n a n akon toga stu p a n a p olitičk u pozorn icu tniatfi O ktavijan. kasniji car August, d a se b ori za baštinu Cezaro vu, i ta se b orb a k o n a čn o zavr&Ja njegovom p ob jed om nad A ntonijem god . 31-, što s e o b ič n o uai»aa k ao p očetak v b d e A ugusta i n jegove dinastije. Iza A ugusta, k op je u m ro god. 14. n. e., redaju s e n jegovi nasljednici: Tiberije (14-37), Kahgula (17-41), K laudije (4 1 -5 4 ) i Neron (54-68). Slijedi kratki m term ezzo trojice vojn ičk ih careva: G albe. O tona i V itelija (68 i 69), a galeriju d v a n a esto rice careva završavaju tri Flavijcvca : Vespazijan (69-79) i n jeg o v a d v a sina. Hl (79-81) i Dom icijan
(81-96). T ako o v a knjiga ob u h vaća jed n o v e ć e i važnije razd o b lje rim sk e p ovijesti, n a k o je o b ič n o o d m a h p o m islim o kad je r i j e č o rim sk o m carstvu . T o je razdoblje b ogato su d b o n o sn im d ogađ ajim a o d svjetsk e v a ž n o s ti ali ć e m o se ra z očarati a k o o ček u je m o d a ć e m o o t o m e čita ti u ovoj k n jiz i N em a ovd je g ovora o v elik o m C ezarovu d jelu o svojen ja G alije n i o v e li ča n stv en o j b orb i g a lsk o g a n a ro d a za slo b o d u p rotiv Rim lja na; u zalu d ć e m o tražiti izvještaje o građ an sk om ratu izm eđ u C ezara i Pompeja, a p o slije izm eđ u O ktavijana i Antonija; n e ć e m o o v d je n a ći velik ih zaslu ga A ugust o v ih za k n jiževn ost i u m jetn o st, T ib erijevih n a p o ra za d o b ru u p ravu d rža v e i p r o vincija, d a p a če, iz A u gu stova živ o to p isa n e b is m o m o g li n i
Iz gornjih podataka obično se zaključuje da se S v e t o n ij e rodio oko g. 70. ili nešto kasnije, da se vjerojatno rodio u Rimu, da je bio iz viteške porodice, a ne senatorske, i da je već u djetinjstvu, a kasnije svakako živio u Rimu. O njegovu djetinjstvu i odgoju ne znamo inače ništa. Kasnije vidimo Svetonija u prijateljskim odnosima s Plinijem Mlađim, koji je bio desetak godina stariji od njega (61/62 - oko 113). Plinije je bio mecena svoga vremena, ugle dan u političkim i literarnim krugovima, bio je konzul i carski namjesnik u Bitiniji, pomagao je talentirane ljude novcem i zagovorom kod cara Trajana. Od njega imamo ve liku zbirku literarnih pisama najraznovrsnijeg i najzanimlji vijeg sadržaja. Među tim pismima ima ih nekoliko koja su upravljena Svetoniju ili ga Plinije u njima spominje. Iz dva pisma prve knjige (18. i 24.), koja su pisana oko g. 96., vidimo da su Plinije i Svetonije već tada bili dobri prijatelji. U pr vom pismu Plinije odgovara Svetoniju na jednu njegovu molbu: Svetonije ga je, naime, bio zamolio da mu svojim ve zama izradi odgodu neke parnice jer je sanjao san koji ne sluti na uspjeh. Tu odmah prepoznajemo pisca Careva, koji praznovjerju daje obilno prostora u svom djelu, i vidimo da je Svetonije doista vjerovao u sne, znamenja i čudesa o ko jima govori u životu svakoga cara. Plinije mu odgovara i po svom običaju malo šaljivo veli da se njemu čini da taj san, kojega se Svetonije boji, proriče upravo uspjeh u parnici, jer je i njega jednom san odvraćao od jedne važne parnice, ali ju je on ipak poduzeo, pa ju je ne samo s uspjehom svršio, nego mu je ona pribavila i slavu; zato neka Svetonije još pro misli, ali ako ostaje pri svome, on će se zauzeti za stvar. Iz toga pisma doznajemo činjenicu da se Svetonije u to vrijeme bavio odvjetničkim poslom. U drugom pismu Plinije moli jednoga znanca da bi posredovao kod svoga prijatelja kako bi Svetonije od njega što povoljnije kupio malo imanje koje ga veoma privlači i koje bi upravo odgovaralo takvom pro fesoru gramatike i retorike ( s c h o l a s t i c u s d o m i n u s ) kao što je Svetonije. Iz trećega pisma (III, 8), koje je pisano oko godine 101., vidimo da mu je Plinije pribavio službu vojničkog tribuna,
ali ju je Svetonije odbio i prepustio je svome rođaku Cezeniju Silvanu. U četvrtom pismu (V, 10), koje je pisano oko g. 105., Plinije potiče Svetonija neka već jednom izda svoje dje lo koje je Plinije već davno najavio i njihovi ga prijatelji nestrpljivo čekaju. »I ja sam«, veli Plinije, *u izdavanju malo neodlučan, ali ti si i moje oklijevanje i sporost nadmašio. Tvoje je djelo gotovo i savršeno, a daljnje mu dotjerivanje ne može više dati sjaja, nego ga može samo izlizati. Daj da već jednom vidim tvoje djelo u izlogu i da čujem kako se prepi suju, čitaju i prodaju knjige moga dragoga Trankvila!« Koje je to djelo bilo, ne znamo, ali sigurno je da to nisu bili Ca revi U petom pismu (IX, 34) Plinije moli Svetonija za savjet bi li s&m recitirao svoje stihove ili bi dao da ih drugi reci tiraju.
U šestom pismu (X, 94), koje je pisano oko g. 112-, moli Plinije cara Trajana da Svetoniju podijeli »jus trium libero rum «, tj. pravo koje obuhvaća velike povlastice što ih dobi vaju roditelji troje djece, jer, veli Plinije, Svetonije nije baš sretan u braku, a spomenute povlastice zaslužuje kao nada sve pošten i učen čovjek. Sedmo je pismo (X, 95) odgovor Trajanov da mu to pravo daje. Sm rću Plinijevom (oko god. 113) nestaju nam i te vijesti o Svetoniju. Iz kasnijih izvora znamo da je imao novoga pri jatelja, s kojim se vjerojatno sprijateljio kod Plinija, a to je bio Gaj Septicije Klar, pretorijanski prefekt cara Hadrijana g. 119. d o 121. Im am o naime pet pisama Plinijevih koja su upućena tome Septiciju, a među njima prvo, kojim je čitava zbirka njemu posvećena; i jedno pismo (II, 9) u kojem se Pli nije veom a lijepo o njemu izražava. Možda je na preporuku Septicijevu Svetonije d obio visoku i odgovornu službu na dvoru cara Hadrijana: postao je tajnik carske kancelarije (m a g ister epistu laru m ), gdje je vodio carevo dopisivanje i bio čuvar carskog arhiva. Hadrijanu se takav učeni čovjek kao što je bio Svetonije m orao svidjeti te ga je možda i odmah kod nastupa vlasti (117) uzeo u tu službu. To je mjesto bilo veom a važno za Svetonijev rad na bio grafijam a careva, je r su mu ondje bili pristupačni arhivi i
dokumenti do kojih inače n e bi m o g a o d o ć i i k o je j e on , kako se vidi iz njegova djela, znao tem e ljito isk o r is titi. S v e tonije je, međutim, to m jesto d osta b rzo iz g u b io , j e r g a je (vjerojatno 121) Hadrijan o tp u stio iz slu ž b e z a je d n o sa S ep ticijem Klarom i još m nogim drugim a, a k a o r a z lo g z a š to su ti ljudi bili otpušteni navodi se d a su se za c a r e v a izb iv a n ja u Britaniji preslobodno vladali p rem a ca rici S a b in i n e p o štujući dvorsku etiketu ( f a m i l i a r i u s se tune egerant quam r e v e r e n ti a d o m u s aulicae
postulabat). Posljednji period Svetonijeva života b io j e v e o m a p lo d a n , pa prema tom e nije m ogao biti kratak. S p o m in je s e k a o živ još u vrijeme vladanja A ntonina Pija (13 8 -1 6 1 ). Kao pisac razvio je S vetonije šir o k u d je la tn o s t n a p o d ručju povijesti i starina. On je u svoje v r ije m e b io o n o š t o je pod konac republike b io T erencije V aron , n a ju č e n iji R im lja nin svoga vrem ena (116-27 pr. n. e.). P isa o j e n e s a m o la t in ski, nego i grčki. Spom inju se n jegova djela: o k r a lje v im a tri knjige (kraljevi Evrope, Azije i Libije, tj. A frik e), o g la s o v it im heterama, o Ciceronovoj p olitici, o ig ra m a u G rk a, o d r ž a v nim službama u Rimu, o rim sk im sv e tk o v in a m a , o r im sk o j godini, o rimskim običajim a, o rim sk oj o d je ć i i o b u ć i, o g r čkim pogrdnim riječima, o p ism en im z n a k o v im a (tj. o z n a kovima u izdanjima pisaca, o tajn om p ism u I 0 s te n o g r a fiji), i napokon veliko djelo Livade (Prata) u n a jm a n je 9 k n jig a , a sadržavalo je najraznovrsnije zan im ljivosti iz š ir e g p o d r u č ja prirodopisa i povijesti. Od svih tih radova nfje n am se, d o d u še , s a č u v a lo n išta , ali ta su se djela u starini m n ogo čita la i u p o tr e b lja v a la , te mnogi podaci koje nalazim o u k asn ijih p is a c a im a ju sv o j iz vor u Svetonijevim djelima. Sve što nam se od Svetonija sa ču v a lo je s u d v a v e ć a djela: Carevi i Znameniti ljudi; prvo se sa č u v a lo p o tp u n o , a o d d r u goga samo neznatan dio. Djelo Znameniti ljudi (De viris illu stribus) obrađivalo je Rim ljane koji su s e ista k li u k n již e v nosti, a bilo je podijeljeno u p et odsjeka: 1. p je s n ic i, 2 . g o v o r nici, 3. povjesničari, 4. filozofi, 5. gram atičari i r e to r i. I z a šlo je prije smrti Plinijeve, a kako nije o b ra đ iv a lo ž iv e lju d e , n ije
u n jem u b ilo npr. T acita n i Plinija M lađega. S aču van n am je v e ć i d io zad n jeg o d sjek a De grammaticis et rhetoribus, a o sim to g a n e k o lik o za se b n ih živ o to p isa pjesnika, k ao Terencija, H ora cija i L ukana, d o k se živ o to p isi Vergilija, Juvenala, P er zija i P linija Starijega, k oji se k atk ad a p rip isu ju S vetoniju , n e p rizn aju o p ć e n ito k a o a u ten tičn i. S vi ti rad ovi, a o s o b ito Znameniti ljudi, b e z o b zira n a to je su li n a p isa n i i izd a n i p rije ili p o slije Careva, osta v ili su d u b o k ih tra g o v a i u n ajvažnijem S veton ijevu d jelu Dvanaest rimskih careva ( D e v i t a C a e s a r u m ), k oje je p o svoj p ri lic i d o v r še n o i izd a n o u v rijem e k ad je S veton ije b io carev tajnik, i to p otk raj n je g o v e k arijere (ok o 121); d je lo j e n a im e p isa c p o s v e tio p reto rija n sk o m p refek tu Gaju S ep ticiju K la ru, k o ji je, k a k o sm o v e ć rek li, b io u isto v rijem e sa Sveton ije m u slu ž b i n a d v o r u i za jed n o s n jim o tp u šte n . P o sv eta je z a jed n o s p r v im stra n ica m a d jela izgu b ljen a. D jelo ob ra đ u je ž iv o t p r v ih d v a n a e st ca rev a (»cezara«) o d Julija Cezara d o D o m icija n a , a b ilo j e p o d ijeljen o u 8 knjiga: p rv ih š e st k n jig a sa d rž i p o je d a n ž iv o to p is o d C ezara d o N eron a, a za d n je d v ije p o tri k ra ća živ o to p isa: 7. k n jiga ž iv o to p ise G albe, O to n a i V itelija , a 8. V esp azijan a, T ita i D om icijan a. S v e to n ije , d a k le, o b ra đ u je o tp r ilik e isto razd ob lje k ao i n je g o v n e š t o sta riji su v r e m e n ik , sla v n i p o v je sn iča r T acit (o k o 55 - o k o 117), k o ji je u sv o ja d v a v e lik a d jela (Anali i Historije) o b r a d io rim sk u p o v ije st o d sm rti A u g u sto v e d o sm r ti D o m ic ija n o v e (1 4 -9 6 ), a iza šla su k ra tk o v rijem e prije S v e to n ije v ih Careva, j e r j e T acit u m r o p rije g. 120. T acitova d je la p o k a z u ju k a k v u j e d ra m u o d t o g p r v o g razd ob lja rim sk ih c a r e v a m o g a o S t v o r i t i čo v jek k oji j e u m io p rod rijeti u d u š u v la d a ra , v r e m e n a i lju d i k o je su ti vlad ari im a li v o d iti. A li ta v e lik a u m je tn ič k a d je la T a c ito v a gen ija sa č u v a n a su n a m s a m o n e p o tp u n o t e im a m o u g la v n o m c ije lu v la d u T ib er ije v u (14 d o 3 7) i d je lo m ič n o v la d u K la u d ijev u i N e r o n o v u (47 d o 66) t e b u r n e d o g a đ a je g. 68. d o 70. O stalo se , n a ža lo st, izg u b ilo : Z a što j e S v e to n ije u z e o d a o b r a d i isti p r e d m e t k a o T acit? Je li h tio k o n k u r ir a ti sla v n o m p o v je sn iča ru ? T o s e n ip o š t o n e b i m o g lo k a za ti, n e g o j e ili h tio d a ti d o p u n u T a citu , ili
stvoriti nešto sasvim novo. S vetonijev n a im e rad n ije isti k ao Tacitov: on nije h tio dati p ovijest kao Tacit, n e g o s a m o živ o topise careva. Biografija je bila p o seb n a k n jiževn a vrsta k oju n e sm ijem o pom iješati s p oviješću i p rosu đ ivati j e s to g a g le dišta. Ali Svetonijeva biografija nije ni on ak va b iografija k ao što je u njegovo vrijem e su srećem o u grčk oga p is c a P lu tarh a (oko 46 - ok o 120), koji je izm eđ u o sta lih d je la n a p is a o Us poredne životopise 46 glasovitih G rka i R im ljan a (m e đ u n jim a Cezara, Galbe i Otona), koji su svi u m jetn ičk i o b r a đ e n i. Svetonijevi Carevi n isu p ovijest kao T acitovi Anali i Hi storije, nisu um jetničke biografije k ao b iografije P lu ta rh o v e, i zato su uvijek bili izloženi napadajim a k ritičara. T o n isu , vele, zaokružene cjeline, stv o ren e p o o rg a n sk o m i h a r m o n i čnom planu, n em a u njim a jed in stv e n e k r o n o lo g ije, n e m a čak ni historijske pozadine, ličn o st v iše p u ta k a o d a sto ji iz van prostora i v re m e n a Tu je sa m o b ezb roj p o je d in ih slik a i sličica koje su n anizane k ao u kakvoj galeriji ili a lb u m u , poredane p o stan ovitim kategorijam a i ru b rik a m a , a li n e m a jedinstvene slike p ojedin e ličn osti, jer j e S v e to n ije b io m a r ljiv sabirač i savjestan klasifik ator čin jen ic a , a li n ije b io umjetnik, koji bi stvaralačkom sn a g o m izra d io s lik u lič n o sti. Mora se m eđutim priznati d a je g o to v o svak a o d tih č in je n i ca n eob ičn o zanimljiva, a čitavo d jelo n e o b ič n o d r a g o c je n o . Tu je u prvom redu vrijedan m aterijal iz izv o ra p r v e ru k e, savjesno sakupljen i većin o m o b jek tivn o iz n e s e n . M o že s e prigovoriti d a je p isac u z najpouzdanije izv o re u p o tr e b lja v a o jednako i onakve koji su n epouzdani, je r su n a sta li iz m ržn je ili iz želje za senzacijom i skandalom , d a j e u z im a o g ra đ u jednako iz ozbiljnih povjesničara k ao i iz p o litič k ih p a m fleta , ali pomnjivi će čitatelj lako sam stvoriti su d o v je r o d o sto j nosti pojedine vijesti, i to često puta m n o g o la k še n e g o k o d pisca koji je izvore obrađivao p rem a p ostavljen oj u m je tn ič koj sv r si I u tom je p o seb n a vrijednost S v eto n ijev a . Im a jm o uvijek na um u da Svetonije iznosi o n o š to j e n a ša o u n e p o srednim izvorim a ili ču o jo š o d živih svjed ok a m n o g ih d o g a đaja, a naša je dužnost - ak o hoćem o! - d a k ritičk i č ita m o te vijesti. Ali nije ni Svetonije sam o b ez kritik e iz n o s io o n o š to ie našao: da se o tom uvierim o. d osta ie n ro čita ti m>r. eda-
vu 8. Kaligule i v id je ti k a k o tu o p š ir n o k ritizira v ije sti sv o jih izvora: m a lo j e ta k v ih p r im jera k ritik e u an tici! M o ž e s e S v e to n iju p r ig o v o r iti o v o ili o n o , a li o n j e sv o jim d je lo m is p u n io j e d n u p o tr e b u s v o g a v rem en a : lju d i s u že lje li ta k v u z a n im ljiv u i za b a v n u le k tir u iz ž iv o ta v e lik ih lič n o sti, i o n j e s tv o r io p o s e b n u v r stu c a r s k e b io g ra fije k o ja je o s ta la u z o r o m c a r s k ih b io g r a fa k ro z n e k o lik o sto ljeća . T a c it j e s v o jim d je lim a o z n a č io v r h u n a c i z a v ršeta k j e d n e e p o h e u r im sk o j h isto r io g r a fiji, a S v e to n ije je z n a č io p o č e ta k d r u g e , i n a ra šta ji s u s t o lj e ć im a d a v a li p r e d n o s t n je m u , a z a T a c ita su m a n je m a rili. 1 z a to s e n e sm ije m o č u d iti, n e g o m o ž e m o s a m o ža liti, š t o s e iz g u b ila o tp r ilik e p o lo v ic a T a c ito v ih rem ek -d jela . U tjecaj S v e to n ije v m o ž e m o p ra titi d o sr e d n je g a vijek a, p r e m d a s e z n a tn i d io n je g o v ih n a slje d o v a te lja izg u b io . Najzn a tn iji s u b ili M arije M a k sim , k o ji je n a sta v io S v e to n ija i n a p is a o ž iv o t o p is e c a r e v a o d N e r v e d o E lagab ala, z a tim Aurelije V ik to r , k o ji j e n a p is a o Knjigu o carevima o d A u g u sta d o g o d in e 360., a n a jb jed n iji j e p r o d u k t S v e to n ije v ih n a slje d o v a te lja ta k o z v a n a Historia Augusta, b io g r a fije c a r e v a o d H a d rija n a d o N u m e r ija n a (117 d o 284), k o je j e n a p is a lo š e s t p isa c a . C rta s e p r iv a tn i ž iv o t ca rev a , a li s e u g la v n o m s v e k r e ć e o k o n a k la p a n ja n a jn iže v rste, a u z t o p isc i m n o g o izm išlja j u i fa lsific ir a ju d a p r ip o v ije d a n je b u d e za n im ljiv ije. U s r e d n je m j e v ije k u u č e n i E in h a r d (ž iv io o k o 770. d o 840) p o u z o ru S v e to n ije v u n a p is a o la tin s k u b io g ra fiju K a rla V e lik o g a (Vita Caroli Magni), k o ja v rijed i k a o j e d n o o d n a jb o ljih knji ž e v n ih d je la u sr e d n je m v ijek u . S v e to n ije b e z su m n je p rip a d a b ro ju o n ih R im lja n a k o ji s u sto lje ć im a d je lo v a li n a o b r a z o v a n e lju d e i m o ž e s e p o sta v iti u z b o k p is c im a k a o š t o su V erg ilije, C ic e r o n , S a lu stije , L ivije i d ru g i. N a k raju tr e b a ista k n u ti j o š je d n u z a slu g u S v e to n ije v u . O n j e n a p is a o k n jig u z a š ir o k u p u b lik u , k o ja s e m a n je za n i m a z a v e lik e p o litič k e d o g a đ a je i n jih o v u p o z a d in u , a v iš e za m a le i v e lik e d o živ lja je h isto r ijsk ih lič n o s ti, i k o ja s e ta k v im sr e d s tv im a m o ž e p o m a lo z a in te r e sir a ti i za v e lik a p o v ije sn a zb iv a n ja . A k o ov a j p r ije v o d tu S v e to n ije v u z a s lu g u p r o š ir i i n a n a š e č it a o c e te ih p o ta k n e d a s e z a in te r e sir a ju i z a zn a-
14
menitije događaje rim ske povijesti, on d a ć e to b iti n e sa m o zanimljivo i zabavno n ego i k orisn o štivo. I tak vim su č it a o cima namijenjeni dodaci u ovoj knjizi: b ilješk e, k a za lo im e na, rječnik važnijih starina i zam ršeno r o d o slo v lje š e s to r ic e prvih careva. Tko, m eđutim , knjigu u zim a u ru k e sa m o za zabavu, m oći će je uglavnom čitati i b ez tih d o d a ta k a , u ko* jima, uostalom, im a također zanim ljivih stvari. Prvo štam pano izdanje S vetonijevih Careva iz a š lo j e u Rimu g. 1470., u m jesecu kolovozu, a v eć u p r o sin c u is te g o dine izašlo je drugo izdanje, takođ er u Rim u; tr e ć e j e izd a n je izašlo u Mlecima g. 1471. pod n aslovom Vitae XII Caesarum. Prvo izdanje s latinskim kom entarom iza šlo je u M le c im a 1490. Odonda je izašlo bezbroj latin sk ih izdanja, a d je lo j e prevedeno gotovo na sve evrop sk e jezik e, i to p o n e k o lik o puta. Kao najstariji prijevodi sp om in ju s e fra n cu sk i u P arizu 1490., njemački u Strassburgu 1536., talijan sk i u R im u 1544., španjolski u Tarragoni 1569. (?) i en g lesk i u L o n d o n u 1606. Kod nas je preveo Svetonija u izboru (o tp rilik e je d n u trećinu) Nikola Šop i izdao ga u B eograd u g. 1936. p o d n a s lo v o m Dvanaest careva. Među najbolja izdanja d a n a s idu: la tin s k o izdanje, što ga je priredio M. Ihm, a iza šlo je u L e ip zig u (k od Teubnera) 1907., i latinsko izdanje s fra n cu sk im p r ije v o d o m , što ga je priredio H. Ailloud, a izašlo je u P arizu (C o lle c tio n Bude) u 3 sveska 1931.-1932. Ovaj prijevod izra đ en j e p r e m a izdanju Ihmovu, a izdanje A illoudovo k o n zu ltira n o j e sa m o djelomično. Kod izrade prijevoda i k o m e n ta ra u p o trijeb ljen je i njemački prijevod Maxa H ein em ann a, koji je iz a ša o u n a kladi Alfreda Kronera, Stuttgart, 4. n ep ro m ijen jen o izd a n je 1951. U Zagrebu, 30. ožujka 1956.
S, H.
Predgovor drugom izdanju Nakon dvadeset i dvije godine izlazi, evo, drugo izdanje Svetonijevih Careva Prvo izdanje (godine 1956) bilo je vrlo brzo rasprodano, i odonda ga uzalud traže ne samo profesori povijesti i svi koji se zanimaju za antičku književnost, posebno rimsku, nego i mnogi čitatelji koji žele poučno i zabavno štivo. Više od dvadeset godina između dva izdanja ove zanimlji ve knjige dugo je vrijeme i svakako prevelik razmak, ali kad znamo da mnogi klasični pisci (npr. Li vije, opsežni i zanimljivi povjesničar rimske republike) nisu u nas uopće još prevedeni, i d a je rijetko koji od grčkih i rimskih klasika što ih je Matica hrvatska počela izdavati još godine 1882. doživio novo izdanje, pa konačno d aje prvi potpuni prijevod Tacitovih Anala izišao tek 1970. godine, onda sa dva izdanja Svetonijeva djela mora mo ipak biti zadovoljni. Ali upravo ovo ponovljeno izdanje svjedoči da je još živo zanimanje javnosti za djela klasične knji ževnosti, i pobuđuje nadu da će se propušteno nadoknaditi. Za ovo izdanje tekst prijevoda revidiran je i jezično dotje ran, a dodaci su nešto prošireni. Konzultirani su i neki noviji komentirani prijevodi (npr. njemački: A. Lambert, Miinchen, drugo izdanje 1977; ruski: M. L Gasparov i E. M. Staerman, Moskva 1966). Napominjem daje u međuvremenu izišao i slo venski prijevod ovog djela pod naslovom Dvanajst rimskih cesarjev, Ljubljana 1960. u prijevodu Jože Srni ta. U Zagrebu, 30. ožujka 1978. & H.
Napomena. - Uprijevodu su u zagradama dodane neke važnije godine za bolje snalaženje u kronologiji. Uvećini slučajeva je jasno da li se radi o godini prije nove ere ili o godini nove ere; gdje je to sumnjivo, osobito kod manjih brojeva, označene su godine prije nove ere znakom a go dine nove ere znakom+, na primjer (-12), (+4). Iza prijevoda svih 12životopisa dodane su bilješke, koje za svaki živo topis počinju brojem 1, a u prijevodu su mjesta koja se tumače označena malimbrojevima iznad teksta. Tekst će većinom i bez bilješki biti jasan, paje zatozgodnije da su bilješke straga nego na svakoj strani ispod tek sta. Nakraju knjige dodanoje Kazalo imena i Rječnik važnijih starina kao dopuna bilješkama; tu su u prvom redu podaci o geografskim i ličnim imenima, kolikoje bilo potrebno ili zanimljivo, a također i zato da se u obiljusličnih ili jednakih imena može snaći čitatelj koji želi pomnije čitati ove životopise; zatoje knjizi dodano i Rodoslovlje Julijsko-klaudijske po rodice.
Julije Cezar 1. U še sn a e s to j g o d in i izgubi o c a .1 S lijed eće g o d in e (84) b io j e im e n o v a n za sv e ć e n ik a Jupiterova. U isto vrijem e ra s ta o s e o d sv o je ž e n e K o su cije, k oja je b ila d o d u še sa m o iz v it e š k e o b ite lji, a li v rlo b ogata, a za ru čio s e s n jom d o k je jo š n o s io d je č a č k u togu; n a to s e o ž e n io K o m elijo m , k ćerk om K o m e lij a C in e, k oji j e četiri p u ta b io konzul; o d nje m u se d o s k o r a r o d ila k ć i Julija (83). D ik tator S u la n ije ga n ik ako m o g a o n a tjera ti d a s e o d n je rastavi. Z ato m u je za k azn u o d u z e o s v e ć e n ič k u č a st, m iraz n jeg o v e ž e n e i p ra v o n a n a s lje d s tv a u n je g o v u ro d u , a o sim to g a sm atrao ga je p rista š o m p r o tiv n ič k e stra n k e. Z ato j e C ezar b io p risiljen d a s e u k lo n i iz R im a i, p r e m d a ga j e m u č ila p ovratn a grozn ica, m o r a o j e g o t o v o sv a k e n o ć i m ijen jati sk ro v ište i o d sv o jih se p r o g o n ite lja o tk u p ljiv a ti n o v c e m , d o k n ije n a p o k o n p o sr e d o v a n je m v e s ta lin k i i sv o jih ro đ a k a M am erk a E m ilija i Aur e lija K o t e d o b io p o m ilo v a n je . O p će je p o z n a to d a j e S u la n e k o v r ije m e o d b ija o m o lb e sv o jih n ajb oljih p rijatelja i naj u g le d n ijih lju d i, a li k a d su g a o n i u p o r n o m o lili, p o p u s tio je n a p o k o n te , b ilo u p r o r o č k o m n a d a h n u ć u ili n e k a k o n aga đ a ju ć i, izjavio: » N ek a v a m b u d e , im ajte ga, s a m o zn a jte d a ć e taj č o v je k , čiji s p a s t o lik o ž e lite , b iti j e d n o m n a p r o p a st o p tim a tsk o j str a n c i, k o ju s t e za je d n o sa m n o m b ran ili; je r u C e z a r u s e k rije v iš e n e g o je d a n Marije!« 2. V o jsk u j e n a jp rije s lu ž io u p o k ra jin i Aziji u p ra tn ji p reto r a M a rk a T e r m a (81). K ad ga j e ovaj p o s la o u B itin iju d a m u o d a n d e d o p r e m i b r o d o v lje , za d rža o s e b e s p o s le n k o d k ra lja N ik o m e d a , p a s e g o v o r k a lo d a j e t o m e k ralju ž r tv o v a o
2 - Dvanaest rimskih careva
/7
svoju n evin ost. Taj s e glas jo š u tv r d io k ad je n a k o n n e k o lik o d an a p o n o v o d o ša o u B itin iju p o d iz lik o m d a u tjera n e k i n o vac što ga j e n e tk o d u g o v a o je d n o m slo b o d n ja k u , n je g o v u štićen ik u . U o sta lo vrijem e svoje v o jn e s lu ž b e u ž iv a o je b olji glas, što v iše, k o d za u zeća M itile n e o d lik o v a o g a j e T erm o g rađ an sk im v ijen cem 2.
3. S lu žio je i p o d S ervilijem Iz a u r ik o m u K ilik iji, ali sa m o kratko v rijem e. K ad j e n a im e č u o z a S u lin u sm r t (78), vratio s e brzo u Rim , je r j e u je d n o p o la g a o n a d u u n o v i s u k ob stranaka koji j e k u ša o izazvati M ark o L e p id . N o u s p r k o s sjajnim o b e ć a n jim a u zd ržao s e o d sa v e z a s L e p id o m j e r s e n ije p o u zd a v a o ni u n je g o v e s p o s o b n o s ti n i u p r ilik e , k o je j e z a te kao riepovoljnije n e g o što s e n a d a o . 4. K ad su ^se, m e đ u tim , ti g r a đ a n sk i n e m ir i sle g li, C ezar op tu ži zb o g g lo b ljen ja K o m e lija D o la b e lu , č o v je k a k o ji je b io k o n zu l i k oji j e p r o sla v io triju m f. K a d j e ovaj b io r ije še n op tu žb e, C ezar o d lu č i p o v u ć i s e n a o t o k R o d d a iz b je g n e m r žnji i d a u p o tp u n o m m iru s lu š a A p p lo n ija M o lo n a , k o ji j e u o n o vrijem e b io n a jg lasovitiji u č ite lj g o v o m iš t v a . K ad j e o n a m o v e ć u z im sk im m je s e c im a p u to v a o , p a o je kod o to k a F a rm a k u se u ru k e g u sa r im a , k o d k o jih j e s iln o o g o r č e n o sta o g o to v o č e t r d e s e t d a n a , a im a o j e u z a s e s a m o jed n o g a liječn ik a i d v a sob ara: s v o je je , n a im e , p r a t io c e i o s ta le r o b o v e o d m a h , č im j e b io z a r o b lje n , p o s la o d a m u d o b ave n o v a c za o tk u p . K ad je n a to p la tio p e d e s e t t a le n a t a 3, is k rcali su g a g u sa ri n a o b a lu , a li o n j e o d m a h b e z o k lije v a n ja sa k u p io n ek o lik o : b r o d o v a i p o š a o u p o tje r u z a o d m a k lim gusarim a; k a d ih je u h v a tio , d a o ih j e o n a k o p o s m ic a t i k a k o im s e č e s to u ša li z n a o za groziti. U to je v rijem e (74) kralj M itrid a t p u s t o š io s u s j e d n e k ra jev e. K ak o C ezar n ije h tio d a g a sm a tr a ju n e m a r n im u č a s u kad s u sa v e z n ic i u o p a sn o s ti, p r ije đ e s R o d a , k a m o j e b io d o šao, u p o k ra jin u Aziju, sa k u p i p o m o ć n ih č e ta , p r o tje r a k ra ljeva v o jv o d u iz p o k ra jin e i ta k o za d rži u p o k o r n o s t i g r a d o v e k oji s u s e v e ć k o le b a li i sm išlja li d a s e o d m e tn u . 5. K a o v o jn ič k i tr ib u n - t o je b ila p r v a s lu ž b a k o ja g a je n a k o n n jeg o v a p o v ra tk a u R im z a p a la g la s o v a n j e m n a r o d a -
p o m a g a o je sv im sila m a lju d e koji su n astojali o b n o v iti trib u n sk u vlast, k oju je S u la b io v e o m a o g ra n ičio (70). S v o m e šurjaku Luciju C ini i o n im a k oji su s n jim u građ an sk im n e m irim a p rista li u z k o n zu la L epid a, a p o slije n je g o v e sm rti p reb jeg li k S ertoriju , p rib a v io je n a tem e lju F io cijev a p rijed lo g a d o p u šte n je za p o vratak u R im . I sa m j e o to m o d ržao g o v o r p r e d n a ro d o m . 6. U v rijem e n je g o v e k v e stu r e (68) u m r la m u j e tetk a Julija i ž e n a K o m e lija , p a j e jed n o j i d ru goj p o o b iča ju izrek a o p o h v a ln i g o v o r s g o v o r n ic e n a F oru m u . U g o v o ru u č a s t svo joj tetk i o v a k o g o v o ri o o b o str a n o m p o d rije tlu n je zin u i svo g a oca: »M oja te tk a Julija p o svojoj m ajci v u č e lo z u o d kra ljeva, a p o o c u je u sr o d stv u s b e sm r tn im b o g o v im a . O d A n k a M arcija p o tje č u n a im e M arcijevci s n a d im k o m R ek s, a n jih o v o je im e im a la n je z in a m ajka; o d V e n e r e p o tje č e ro d J u lijevaca, k o je m u p rip a d a n a ša p o r o d ic a 4. U to m s e d a k le r o d u n a la zi n e sa m o n e p o v r e d iv o st kraljeva, k oji m e đ u lju d im a im a ju n a jv e ću m o ć , n e g o i sv e to s t b o g o v a , k o jim a s u i sa m i k ra ljev i p o d lo žn i.« Iza sm rti K o m e lij in e o ž e n io s e P o m p ejo m , k ć e r k o m K v in ta P o m p e ja i u n u k o m L u cija S u le . O d n je s e k a sn ije ra s ta o je r je su m n ja o d a j e p o č in ila p relju b s P u b lijem K lod ijem ; za n je g a se , n a im e , u p o r n o šir io g la s d a s e za slu ž b e n ih v jersk ih o b r e d a u v u k a o k njoj u ž e n s k o m o d ije lu , i z a to je s e n a t o d r e d io istr a g u z b o g o sk v r n u ć a b o g o slu ž ja .5 7. K a o k v e sto r u p r ip a la je C ezaru p r o v in c ija Ju žn a H isp a n ija . K a d j e o n d je p o n a lo g u p r e to r a o b ila z io r im sk e o p ć in e d a b i r ješa v a o p r a v n e sp o r o v e , d o š a o je i u G ad es; sp a z iv ši k o d H e r k u lo v a h r a m a k ip A lek sa n d ra V elik o g a , u zd a h n u o j e i, k a o d a m u j e o m r z n u la n je g o v a n e r a d in o st š t o jo š n iš ta z n a m e n ito n ije u č in io u d o b i u k ojoj j e A lek sa n d a r v e ć b io p o k o r io č ita v sv ijet, z a tra žio j e s m je sta o tp u s t d a b i u R im u što p rije m o g a o u h v a titi z g o d u za v e ć e p o th v a te . O sim to g a , k a d g a j e z b u n io sa n s lij e d e ć e n o ć i - sa n ja o je , n a im e , d a j e s ilo v a o sv o ju m a jk u - tu m a č i s u m u p o b u d ili n a jv e ću n a d u t u m a č e ć i d a m u taj sa n n a v je šć u je g o s p o d s tv o n a d s v i j e to m , j e r m ajk a, k o ju j e v id io p o d s o b o m , n ije n itk o d r u g i n e g o zem lja , k o ja s e sm a tr a m a jk o m sv ih lju d i.
8. Tako Cezar prije vremena napusti provinciju i uz put pohodi latinske kolonije6, koje su se u to vrijeme spremale da traže rimsko građansko pravo. Cezar bi ih možda bio po takao na kakav smioni pothvat, da konzuli nisu upravo zbog toga neko vrijeme zadržali legije što su bile unovačene za Kilikiju. 9. Ali on je p o r e d sv e g a toga d o sk o r a u R im u z a s n o v a o n e što znatnije. N e k o lik o d an a p rije n e g o j e n a s t u p io slu ž b u edila, p ala j e n a n jega su m n ja d a s e u r o tio s b iv š im k o n z u lo m M arkom K rasom , a is to ta k o s P u b lije m S u lo m i L u cijem A utronijem , koji su n a k o n iz b o r a za k o n z u le b ili o s u đ e ni zb o g p o d m ićiv a n ja k o d izb ora; o n i s u n a p rv i d a n n o v e g o d in e (65) im a li n a v a liti n a s e n a t i p o u b ija ti s v e za k o je su s e složili; K ras je im a o p r e u z e ti d ik ta tu r u i C eza r a im e n o v a ti za p o v jed n ik o m k o n ja n iš tv a 7; p o š t o b i d r ž a v u u r e d ili p o s v o joj volji, im a li su S u la i A u tro n ije p o n o v o p o s t a t i k o n z u lim a . Tu u ro tu sp o m in ju T an u zije G e m in u sv o jo j Povijesti, M a r k o B ib u l u sv o jim o g la sim a i Gaj K u r io n , o ta c , u s v o j im g o v o rim a. N a nju, č in i se, m is li i C ic e r o n k a d u n e k o m p is m u Aksiju k aže d a j e C ezar k a o k o n z u l u č v r s tio k r a lje v s k u v la s t, n a koju j e j o š k a o e d il p o m iš lja o . T a n u zije d o d a je d a s e K r a s n a d an o d r e đ e n za p o k o lj, iz k ajan ja ili o d str a h a , n ije p o ja v io , p a za to n ije n i C ezar d a o zn a k k o ji j e p o d o g o v o r u im a o d ati; a K u rio n v eli d a je b ilo d o g o v o r e n o d a z b a c i t o g u s r a m e n a . Isti K u rio n , a li i M a rk o A k to rije N a z o n p iš u d a s e C e z a r u r o tio i s m la d im G n ejem P iz o n o m , k o je m u je , z b o g s u m n j e d a sn u je u ro tu u R im u , s e n a t d o d ije lio p r o v in c iju H is p a n ij u iz v la stite p o b u d e p r e k o r ed a . N jih s u d v o jic a , k a ž e s e , u g la v ila d a u isti ča s P iz o n va n i, a C eza r u R im u d ig n u u s t a n a k , i t o u z p o m o ć A m b r o n a 8 i T r a n s p a d a n a c a , a li im j e o s n o v a p r o p a la z b o g P iz o n o v e sm rti. 10. K a o e d il (65) u k r a s io j e C eza r n e s a m o K o m ic ij , F o ru m i b a zilik e, n e g o i K a p ito l, p o d ig a v š i o n d j e p r iv r e m e n e tr ije m o v e d a s e u n jim a z b o g p r e o b ilja stv a r i i n e s t a š i c e p r o sto r a iz lo ž i je d a n d io p r ib o r a za s v e č a n o s t i9. B o r b e s a z v ij e rim a i ja v n e ig r e p r ir e d io j e n e š t o s a s v o j im k o le g o m , n e š t o sa m n a sv o j ra ču n ; p o s lj e d ic a t o g a b ila j e d a j e i z a z a j e d n i č k e tr o š k o v e s a m p o b ir a o h v a lu , a n je g o v j e k o le g a M a r k o
B ib u l o t v o r e n o g o v o r io : » M e n i s e d o g o d i l o k a o P o lu k s u : k a k o s e n a i m e h r a m K a s t o r a i P o lu k s a n a F o r u m u z o v e s a m o K a s t o r o v h r a m , t a k o s e m o j a i C e z a r o v a d a r e ž l j iv o s t n a z iv a s a m o C e z a r o v a d a r e ž lj iv o s t .« C e z a r je u z t o k a o d o d a ta k p r i r e d i o i j e d n u g l a d i j a t o r s k u p r e d s t a v u , a li s a n e š t o m a n je p a r o v a n e g o š t o j e b i o n a m i s l i o . K a d j e n a i m e v e li k b r o j n j e g o v i h r o b o v a , š t o ih j e o d a s v u d p o k u p o v a o , z a d a o s t r a h n je g o v im p r o tiv n ic im a , b io je j e d n o m o d lu k o m o d r e đ e n b r o j g l a d ij a t o r a k o ji u R im u n i t k o n ije s m i o p r e k o r a č i t i .10 11. K a d j e t a k o s t e k a o n a k l o n o s t n a r o d a , p o k u š a o j e C e z a r p o m o ć u j e d n o g a d i j e la p u č k ih t r i b u n a p o s t i ć i d a m u s e n a r o d n i m z a k l j u č k o m d o d i j e l i E g ip a t k a o p r o v in c ij a . K a o p o v o d d a tr a ž i t u i z v a n r e d n u o v l a s t s l u ž i l a j e č i n j e n ic a š t o s u g r a đ a n i A l e k s a n d r i j e p r o t j e r a li s v o g a k r a lja , k o j e g a j e s e n a t n a z v a o » s a v e z n i k o m i p r ij a t e lj e m « , a taj j e č i n n a i š a o n a o p ć e n e g o d o v a n j e . A li C e z a r n ij e u s p i o j e r s e p r o t i v ila o p t im a t s k a s t r a n k a . D a b i n j e z in u g l e d z a u z v r a t b i l o k a k o o k r n jio , p o n o v o j e p o d i g a o p o b j e d n e s p o m e n i k e G a ja M a r ija u č a s t n je g o v e p o b je d e n a d J u g u r to m i n je g o v e p o b je d e n a d K im b r im a i T e u to n im a , k o je j e s p o m e n ik e S u la n e k o ć d a o r a z v a lit i. N a d a l j e j e k o d v o đ e n j a is t r a g e o u b o j i c a m a iz p o t a je u b r o j i o m e đ u t a k v e u b o j i c e i o n e lj u d e k o ji s u z a S u lin i h p r o s k r i p c i j a d o b i l i n o v a c iz d r ž a v n e b la g a j n e z a u r u č e n e g l a v e r i m s k i h g r a đ a n a , p r e m d a s u ti lj u d i b ili i z r i č i t o iz u z e t i K o m e l i j e v i m z a k o n i m a .11 12. N a g o v o r i o j e t a k o đ e r n e k o g a č o v j e k a d a t u ž i G a ja R ab ir ija z b o g v e l e i z d a j e , j e r j e p r ij e n e k o l i k o g o d i n a s e n a t u z n j e g o v u o s o b i t u p o m o ć u g u š i o b u n u p u č k o g a t r i b u n a L u c ij a S a t u r n i n a .12 K a d j e z a t im C e z a r b i o k o c k o m iz a b r a n z a s u c a , o s u d i o j e o p t u ž e n i k a t a k o s t r a s t v e n o , d a R a b ir ij u , k a d s e p o z iv a o n a n a r o d , n ije n iš t a t o lik o k o r is t ilo k a o s tr o g o s t su čev a . 13. O d r e k a v š i s e n a d e d a ć e d o b i t i p r o v in c ij u E g ip a t , n a tje c a o s e z a s lu ž b u v r h o v n o g a p o n tif e k s a tr o š e ć i s iln e n o v c e n a p o d m i ć i v a n j e . M n o g o j e p r it o m r a z m iš lj a o o s v o j im v e l i k im d u g o v i m a , p a k a d j e u j u t r o p o l a z i o n a iz b o r e , k a ž u d a j e o p r a š t a j u ć i s e s m a j k o m r e k a o : » V r a tit ć u s e k u ć i s a m o k a o p o n t i f e k s ili u o p ć e n e!« I d o is t a , o n j e s v o j a d v a m o ć n a
protivnika, koji su ga i god in am a i u g led o m d a le k o n atk riljjj vali, tako pobijedio, da j e v iše glasova d o b io u n jih o v im iz bornim kotarim a n eg o ob ojica u svim a z a jed n o .13 14. Kad je b io izabran za pretora, b ila j e o tk r iv e n a K atilinina urota (63); i d ok j e čitav sen a t p r e d la g a o sm r tn u k a znu za krivce, Cezar je jed in i p red lo žio d a s e u r o tn ic i raz m jeste p o m u n icip a ln im grad ovim a i o n d je d rže p o d str a žom , a n jih ova im o v in a da se zap lijeni. Š to v iše , to lik i j e stra h ulio onima koji su p red lagali o štrije k azn e, d o k a z u ju ć i p o n ovn o kakva ih u b u d u ć n o sti č e k a m ržn ja o d r im sk o g a puka, d a .se izabrani k o n zu l D ecim S ila n n ije ž a ca o t^ io j, p r i jed lo g ublažiti, kad je v eć b ila sr a m o ta p o v u ć i ga, i t u m a č iti ga da je bio sh v a ćen o štrije n e g o š to je o n m is lio . C eza r j e već više sen atora b io p r e d o b io za se b e , m e đ u n jim a i k o n zulova brata; C iceron a, i b io bi p r o d r o s a sv o jim p r ij e d lo gom , da p o k o leb a n e se n a to r e n ije p o n o v n o o h r a b r io g o v o r M arka K atona .14 A li n i ta d a n ije C ezar p r e s ta o sta v lja ti p r i govore, d ok m u n ije ša k a rim sk ih v itezo v a , k o ja j e o n d je za zaštitu stajala u oružju, za p rijetila sm r ć u a k o n a s ta v i s v o j o m n epopustljivošću; štoviše, s trgn u tim su s e m a č e v im a t o lik o natiskivali k n jem u d a su g a n ajb liži, k o ji s u s je d ili u z n je g a , ostavili, a je d v a g a j e n e k o lic in a z a k r ilila t ije lo m ili r a š ir e n o m to g o m . Tada s e to lik o p r e s tr a š io , d a j e n e s a m o p o p u stio, n eg o s e tak ođ er te g o d in e v iše n ije p o ja v ljiv a o u s e n a t u . 15. N a prvi d an sv o je p r e tu r e (62) C eza r j e p o z v a o K v in ta K atula p red n a ro d n a istra g u z b o g o b n o v e K a p ito la k o jo m je ovaj upravljao. U jed n o o g la si z a k o n sk i p r ij e d lo g k o jim j e tu d u žn o st h tio p ren ijeti n a d ru g o g a . N o n ije b io d o r a s t a o je d n o d u šn o sti o p tim a ta : o n i s u o d m a h n a p u s t ili č a s n u p r a tnju n o v ih k o n z u la i u v e lik o m b ro ju d o h r lili u s e n a t , o d l u č n i n a otpor; k a d ih j e C ezar v id io , o d u s t a n e o d s v o g a p r ij e d lo g a .15 16. K ad j e m e đ u tim p u č k i tr ib u n . C e c ilije M e t e l p r e d la g a o vrlo iza zo v n e z a k o n sk e p r ije d lo g e p r o t iv p r o s v j e d o v a n j a sv o jih k o leg a , n a s tu p io j e C ezar k a o n a jo d lu č n ij i n j e g o v p o m agač i b ra n itelj, d o k n is u o b o jič S K se n a tsk im z a k lj u č k o m b ili u k lo n jen i iz d rž a v n e u p r a v e . C eza r s e u n a t o č t o m e u s u d io o sta ti u slu ž b i i d a lje s u d it i p a r n ic e ; n o k a d j e s a z n a o d a
su neki ljudi sprem ni d a ga oružanom silom u tom spriječe, otpusti svoje liktore, zbaci togu pretekstu i neopazice p o bjegne kući, nam jeravajući d a u tadašnjim prilikam a ostane miran. Štoviše, kad je dva dana kasnije n arod u velikom b r o ju n agm u o sam od sebe p red njegovu kuću i o bećavao m u vrlo b u rn o svoju pom oć d a se održi u službi, C ezar ga je sm i rio. To se dogodilo preko svakog očekivanja; zato m u senat, koji je zbog te navale n aro da bio na brzu ruku sazvan, zahva li p o najuglednijim članovima, pozove ga u vijećnicu, iskaže m u najsjajnijim riječim a priznanje i vrati ga p on ovo u služ b u ukinuvši prijašnju odluku. 17. Skoro iza toga zapao je Cezar u nov opasan položaj: bio je poim ence spom enut m eđu Katilininim drugovim a, i to ga je p red kvestorom N ovijem N igero m prijavio prokazivač Lucije Vetije, a u senatu Kvint Kurije, kojem u su iz d r žavnih sredstava bile o dređene nagrade što je prvi otkrio o s nove urotnika. K urije je govorio d a je to saznao o d Katiline, a Vetije je obećavao d a će pokazati vlastoručno C ezarovo pism o Katilini. Takvu optužbu sm atrao je C ezar d a ne smije trpjeti: zato je od C icerona izm olio svjedočanstvo i njim d o kazao d a je neke obavijesti o uroti on sam o d s ebe Ciceronu dojavio, i time je izradio d a se K uriju ne isplati nagrada; V e tije je opet najprije b io teško pogođen time što su o d njega bili uzeti zalozi i njegovo pokućstvo razgrabljeno, zatim je p red govornicom u narodnoj skupštini b io m alone rastrgan, i napokon ga je Ćezar dao baciti u tamnicu. Isto je tako C e zar kaznio i kvestora N ovija što je dopustio d a se p red njim optužuje viši činovnik. 18. Iza preture zapala je Cezara Južna H ispanija kao p ro vincija. K a d su m u vjerovnici htjeli spriječiti odlazak, on ih se riješio davši im jam ce, a on d a je protiv o bičaja i zakona otputovao još prije nego je od senata d o b io upute za u p ravu provincije. N e zna se je li to učinio o d straha p red optužbom koja m u se sprem ala nakon službe, ili zato d a bi što brže p o m ogao saveznicim a koji su m olili pom oć. Pošto je u p ro vin ciji uspostavio mir, napusti je jedn akom brzinom ne d oče kavši nasljednika, je r je htio d a proslavi trijum f i d a se n a tječe za konzulat. Ali kako je već b io o dređ en dan za izbore,
n ije C eza r m o g a o k a n d id ir a ti a k o n e u đ e u g r a d k a o o b ič a n g ra đ a n in ; a k a d s u s e n je g o v u n a sto ja n ju d a b u d e iz u z e t o d tih z a k o n sk ih o d r e d a b a m n o g i p r o tiv ili, b io j e p r is ilj e n o d r eći s e triju m fa , d a n e b i b io is k lju č e n o d k a n d id a t u r e za k o n z u la t .16 19. O d d v o jic e sv o jih s u p a r n ik a , L u cija L u k c e ja i M a r k a B ib u la , p r e d o b io j e za s e b e L u k c e ja i n a g o d io s e s n jim d a o n , k a k o j e u g le d o m b io n iži, a n o v c e m m o ć n iji, u i m e o b o jic e o d sv o jih s r e d s ta v a o b e ć a n o v a c a p o p o j e d in im c e n t u r i ja m a . K ad su to sa z n a li o p tim a ti, k o je j e io n a k o b io o b u z e o stra h d a ć e s e C eza r u n a jv išo j s lu ž b i o d v a ž it i n a s v e a k o m u n je g o v k o le g a b u d e s v e o d o b r a v a o i u z a nj p r is ta ja o , n a g o v o r e B ib u la d a is to t o lik o o b e ć a ; i v r lo m n o g i s u m u d a li n o vaca, a i sa m j e K a to n p r iz n a o d a ta k v o p o d m ić iv a n j e i d e u k o rist d rža v e. T a k o j e C eza r s B ib u lo m b io iz a b r a n z a k o n z u la . Iz is t o g a ra zlo g a tru d ili su s e o p tim a ti d a s e n o v im k o n z u lim a d o d i je le s a m o ta k v e s lu ž b e g d je j e n a jm a n je p o s la , t o j e s t n a d z o r n a d šu m a m a i g o r s k im p a š n ja c im a .17 T a j e n e p r a v d a C e z a r a n a jv iše ra zd ra žila , p a s e s v im m o g u ć im u s lu g a m a p r ib liž io G n eju P o m p e ju , k oji s e t a k o đ e r lju tio n a s e n a t o r e š t o p r e p o la k o o d o b r a v a ju n je g o v e o d r e d b e p o s lij e p o b j e d e n a d k r a ljem M itrid atom . Uz to je C ezar p o m ir io P o m p e ja s M a r k o m K rasom , sta rim n je g o v im n e p rija teljem iz d o b a z a je d n ič k o g a k o n zu lata, koji su u n ajvećoj n e s lo z i v r š ili (70); n a p o k o n j e s o b o jic o m sk lo p io sa v e z (60), sa s v r h o m d a s e u d r ž a v i n e s m ije n išta raditi, što se k o je m u o d n jih tr o jic e n e b i s v id j e lo .18 20. N a s tu p iv ši k o n z u ls k u slu ž b u (5 9 ), C e z a r j e p r v i o d sv ih k o n zu la n a r e d io d a s e sv i d n e v n i p o s l o v i s e n a t a i n a r o d n e s k u p š tin e z a p isu ju i o b ja v lju ju .19 T a k o đ e r j e p o n o v o u v e o stari o b iča j d a u m je s e c u k a d n e v r š i s lu ž b u i d e p r e d n jim s a m o je d a n slu g a , a lik to r i d a id u iza n je g a . K a d j e p a k o b ja v io p r ije d lo g a g r a r n o g z a k o n a , o tje r a o j e o r u ž j e m s v o g a k o le g u s F o ru m a , k o ji j e p r o tiv t o g a o b ja v ljiv a o n e p o v o lj n a zn a m en ja . S u tr a d a n s e B ib u l p o tu ž io u s e n a t u , a li n ije n a š a o n ik o g a k oji bi s e u s u d io d a o ta k o n e č u v e n o m n a s ilju sta v i kak av p r ije d lo g ili s a m o iz r e k n e sv o je m išlje n je , p r e m d a je m n o g o ta k v ih za k lju č a k a č e s t o i u la k š im m e t e ž im a b ilo
s t v o r e n o . T im e j e C e z a r B i b u l a n a t j e r a o u t o lik i o č a j , d a s e s v e d o k o n c a sv o je s lu ž b e z a d r ž a v a o k o d k u ć e i o d a n d e p r o s v je d o v a o s a m o p r o g la s im a . O ta d a je C eza r s v e d r ž a v n e p o s lo v e v o d io s a m i p o sv o jo j v o lj i. Z a to s u n e k i d u h o v it i lju d i, k a d b i š t o g o d u š a li k a o s v j e d o c i p o t p i s i v a l i, p i s a l i d a s e t o d o g o d i l o n e z a k o n z u l a t a C e z a r a i B ib u la , n e g o z a k o n z u la t a J u lija i C e z a r a , s t a v lj a ju ć i d v a p u t a C e z a r a , i t o i m e n o m i n a d im k o m , a d o s k o r a s u s e o p ć e n i t o š ir ili o v i s t ih o v i:
»N ije za B ibu la stvar, već za Cezara ta va m se zbila: Jer z p . Bibula, znam , nije se zbivalo ništ'.« S t e l a t s k o p o lj e , k o j e s u n a š i p r e c i p r o g l a s il i d r ž a v n im z e m l j i š t e m , i k a m p a n s k e o r a n i c e , k o j e s u b il e d a n e u z a k u p z a p o t r e b e d r ž a v e , r a z d ij e lio j e C e z a r b e z ž d r ij e b a m e đ u d v a d e s e t t i s u ć a g r a đ a n a k o ji s u im a li p o t r o je ili v i š e d j e c e . Z a k u p n i c i m a p o r e z a , k o ji s u m o l il i s n iž e n j e z a k u p n in e , o t p u s t i o j e j e d n u t r e ć i n u z a k u p n in e , a li ih j e j a v n o o p o m e n u o n e k a k o d z a k u p ljiv a n j a n o v ih p o r e z a n e sta v lja ju p r e v e l ik e p o n u d e . I s t o j e t a k o i o s t a l e ž e lj e s v a k o m e is p u n j a v a o , a n it k o m u n ije p r ig o v a r a o ; a k o li j e ip a k t k o p o k u š a o , b i o j e z a s t r a š e n . T a k o j e M a r k a K a t o n a , k o ji j e p r o s v j e d o v a o , d a o p o lik t o r u iz v u ć i iz v i j e ć n i c e i o d v e s t i u t a m n ic u . L u c iju L u k u lu , k o ji m u s e m a l o s l o b o d n i j e o p ir a o , z a d a o j e t o l ik s t r a h g r o z e ć i m u s e t u ž b o m d a m u j e d r a g o v o lj n o p a o p r e d n o g e m o l e ć i g a z a o p r o š t e n j e . K a d s e C ic e r o n u j e d n o m s u d b e n o m g o v o r u p o t u ž i o n a z la v r e m e n a (5 9 ), C e z a r j e n je g o v a n e p r i j a te lj a P u b lija K lo d ij a j o š i s t o g a d a n a , i t o v e ć o k o d e v e t o g a sa ta , p r e v e o iz p a t r ic ij s k o g s t a le ž a u p le b e j s k i, k a m o j e o v a j v e ć d u g o v r e m e n a u z a lu d n a s t o j a o p r ij e ć i .20 N a p o k o n j e C e z a r p r o t iv c i j e l e p r o t i v n i č k e s t r a n k e n a š a o p r o k a z iv a č a V e tija i p o t p l a t i o g a t e j e j a v n o g o v o r io d a s u g a n e k i o p t im a t i p o t i c a li n e k a u b ij e P o m p e ja ; k a d j e V e t ije n a t o b io d o v e d e n d o g o v o r n ic e , n a v e o j e p o d o g o v o r u im e n a o n i h k o ji s u g a t o b o ž e n a g o v a r a li, a li k a d j e j e d a n p a d r u g i b e z u s p j e h a b i o im e n o v a n , a u z t o s e p o s u m n ja lo d a s e r a d i o p r e v a r i, C e z a r je iz g u b io n a d u u u s p j e h t a k o p r e u r a n j e n e o s n o v e , p a je , k a k o s e m is li, t o g a t u ž ite lj a d a o o t r o v o m m a k n u t i s p u ta .
21. N e k a k o u is t o v r ije m e o ž e n io s e K a lp u m ij o m , k ć e r k o m L u cija P izo n a , k o ji g a j e im a o n a s lij e d iti u k o n z u la tu , a sv o ju j e k ć e r J u liju u d a o za G n eja P o m p e ja , r a z v r g a v š i n je z in e za ru k e s p rija šn jim z a r u č n ik o m S e r v ilije m C e p io n o m , koji g a je j o š k ra tk o v r ije m e p r ije to g a ž iv o p o m a g a o k o d n a p ad aja n a B ib u la . P o slije t e n o v e t a z b in e z a p o č e o j e C e z a r P o m p eja p rv o g a u s e n a t u p ita ti z a m iš lje n je , p r e m d a j e d o ta d a o b ič n o p o č in ja o s K r a s o m , a b io j e o b ič a j d a j e k o n z u l on aj re d k o jim j e 1. sije č n ja z a p o č e o p ita t i z a m iš lj e n j e z a d r ža o k ro z č ita v u g o d in u s v o je s lu ž b e . 22. P o tp o m o g n u t g la s o v im a s v o g a t a s t a i z e ta , C e z a r j e iz č ita v o g a m n o š tv a p r o v in c ij i iz a b r a o u p r a v o G a liju , k o ja m u j e sv o jim n o v č a n im s r e d s t v im a i z g o d n im p o lo ž a j e m m o g la p ru žiti d o v o ljn o p r ilik a z a tr iju m fe . N a jp r ije j e , d o d u š e , n a p r ijed lo g V a tin ijev d o b io s a m o C is a lp in s k u G a liju s I lir i k o m , a d o s k o r a je s e n a t s k im z a k lju č k o m d o b io i G a liju K o m a tu ,21 je r s u s e s e n a t o r i b o ja li d a ć e m u n a r o d i n ju d a ti a k o m u je o n i u sk r a te . V e s e lje z b o g t o g a t o lik o g a j e z a n ije lo , d a s e n ije m o g a o su zd rž a ti, n e g o s e n e k o lik o d a n a iz a t o g a u p u n o m s e n a tu h v a lio d a j e p r o tiv v o lj e i u s p r k o s u z d i s a jim a sv o jih p r o tiv n ik a p o s t ig a o š t o j e ž e lio , i z a to ć e im o d sa d a sv im a p le s a t i p o g la v i. K a d j e n a to n e t k o , s n a m j e r o m d a g a u v rijed i, r e k a o d a t o je d n o j ž e n i n e ć e b iti la k o ,22 o d g o v o r io je k a o u šali: »I u S iriji j e k r a lje v a la S e m ir a m id a , a v e lik im s u d ije lo m A zije n e k o ć v la d a le A m a z o n k e .« 23. K ad je p r o š la g o d in a n je g o v a k o n z u la ta , p r e d lo ž ili s u p r e to r i Gaj M e m ije i L u cije D o m ic ije is tr a g u o r a d u č i n o v n ik a p r o te k le g o d in e . C eza r t u s tv a r p r e n e s e n a s e n a t , a k a d j e s e n a t n ije h tio p r im iti p a k a d s u p r o š la tr i d a n a u j a lo v im n a te za n jim a , o t p u t o v a o j e C eza r u s v o j u p r o v in c iju . N a to j e o d m a h n je g o v k v e s t o r b io p o v u č e n n a s u d z b o g n e k ih p ritu ž b i, d a b i s e p o k a z a lo š t o C eza r a č e k a . D o s k o r a j e i sa m C ezar b io p o z v a n p r e d s u d o d p u č k o g a t r ib u n a L u c ija A n tistija, a li s e o n p o z v a o n a č ita v k o le g ij t r ib u n a t e j e p o stig a o d a n e m o ž e b iti o p tu ž e n k a d j e o d s u t a n p o d r ž a v n o m p o slu . D a b i s e o s ig u r a o za b u d u ć n o s t , u z e o j e k a o s v o j u g la v n u z a d a ć u d a s e b i s v a k e g o d in e o b a v e ž e g o d iš n j e č in o v -
n ik e , a iz m e đ u k a n d id a t a d a p o m a ž e s a m o o n e i d a d o p u s t i d a d o đ u d o s lu ž b e s a m o o n i k o ji m u o b e ć a j u d a ć e s e z a n je g o v e o d s u t n o s t i z a la g a ti z a n je g o v u stv a r . Z a ta k a v j e d o g o v o r o d n e k ih b e z u s t r u č a v a n j a tr a ž io z a k le t v u i p is m e n u iz-
B3
.
.
24. A li k a d s e L u c ije D o m ic ije , k o ji s e n a tj e c a o z a k o n z u la t, j a v n o p r ij e tio d a ć e k a o k o n z u l p r o v e s t i o n o š t o n ije m o g a o k a o p r e t o r , i d a ć e C e z a r u o d u z e t i le g ije , p o z v a o j e C e z a r K r a s a i P o m p e j a u L u k u , j e d a n g r a d s v o j e p r o v in c ije , i n a tje r a o ih d a s e p o d r u g i p u t n a tj e č u z a k o n z u la t, k a k o b i i s t i s n u li D o m ic ija (5 6 ). P o n jim a j e t a k o đ e r p o s t i g a o d a m u s e v r h o v n o z a p o v j e d n iš t v o p r o d u lj ilo n a d a ljih p e t g o d in a . P o u z d a v a ju ć i s e u t o , p r id r u ž io j e le g ij a m a k o je j e d o b i o o d d r ž a v e n o v e le g ij e n a sv o j t r o š a k , j e d n u j e d a p a č e u n o v a č i o u T r a n s a lp in s k o j G a liji i d a o jo j g a ls k o i m e » A la u d a «.23 N ju j e s a s v im p o r im s k o m u z o r u iz v je ž b a o i n a o r u ž a o , a k a s n ij e j e c ije lo j to j le g ij i d a o g r a đ a n s k o p r a v o . O ta d a n ije p r o p u s t i o n ij e d n u p r ilik u z a ra t, n i o n d a k a d j e b i o n e p r a v e d a n ili o p a s a n . N a p a d a o j e b e z r a z lo g a j e d n a k o s a v e z n ič k a k a o i n e p r ij a te lj s k a i d iv lja p le m e n a , t a k o d a j e s e n a t j e d a n p u t z a k lj u č io p o s la t i p o s la n i k e d a iz v id e s t a n j e u G a liji, a n e k i s u p r e d la g a li d a s e C e z a r iz r u č i n e p r ij a te lj i m a . A li k a d s u m u s v i p o t h v a t i s r e t n o p o la z ili z a r u k o m , p o s t ig a o j e d a s u s e n j e m u u č a s t o d r ž a v a le z a h v a ln e s v e č a n o s t i č e š ć e i p o v i š e d a n a n e g o ik o m e ik a d a p r ij e n je g a .24 25. Z a d e v e t g o d in a s v o g a v r h o v n o g z a p o v j e d n iš t v a iz v r š io j e C e z a r o t p r ilik e o v a d je la : Č ita v u j e G a liju , k o ja j e o m e đ e n a P ir e n e jim a , A lp a m a i S e v e n i m a t e r ij e k a m a R a j n o m i R o n o m , a im a o p s e g o d tr i t i s u ć e i d v ije s t o t i n e m ilja , u č in io r im s k o m p r o v in c ij o m , iz u z e v š i s a v e z n ič k e i z a s lu ž n e d r ž a v i c e , i n a m e t n u o jo j g o d iš n j i d a n a k o d č e t r d e s e t m ilij u n a s e s te r c ija . O n j e b i o p r v i R im lja n in k o ji j e n a v a lio n a G e r m a n e s o n u s t r a n u R a jn e s a g r a d iv š i m o s t i z a d a o im t e š k e p o r a z e . N a v a lio j e i n a B r it a n c e , o k o jim a s e d o t a d a n ije g o t o v o n iš t a z n a lo , p o b i j e d i o ih i z a t r a ž io o d n jih n o v a c a i t a la c a . K o d t o lik ih u s p j e h a s a m o j e tr i p u ta , n e č e š ć e , d o ž iv io n e p r ilik u : u B r ita n iji, g d je m u j e b r o d o v lj e j a k a b u r a g o t o v o s a s v im u n i štila , z a t im u G a liji, g d j e j e k o d G e r g o v ij e j e d n a n j e g o v a le -
gija bila poražena, i napokon na germanskom području, gdje su njegovi legati Titurije i Aurunkulej bili namamljeni u za sjedu i ubijeni 26. U isto vrijem e izgubio je Cezar najprije m ajk u , z a tim kćer, a n e m nogo iza toga i unuka. M eđ u tim su u R im u zb o g um orstva Publija K lodija (52) izbili n em iri. S to g a j e se n a t od lu čio da se izabere sam o jed an k onzul, i to G nej P om p ej. Cezar se nato dogovorio s p u čk im trib u n im a, k oji s u n jega htjeli odrediti za druga Pom peju, n ek a rad ije p r e d lo ž e n a r o du da se njemu, jer m u j e već p o č e lo istjeca ti v r ije m e v r h o vnog zapovjedništva, d op u sti d a s e u o d su tn o sti n a tje č e za drugi konzulat, da n e bi radi toga m o ra o n a p u stiti p r o v in c i ju ranije i prije svršetka rata. K ad je to p o stig a o , p o č e o j <2 snovati n ešto više, i p u n n a d e nije n išta p r o p u s tio d a k a o č i novnik ili kao privatnik što Veći broj lju d i p r e d o b ije k a k v im darom ili uslugom . Z ap očeo je graditi trg od svoga ra tn o g p lijen a , a s a m o gradilište stajalo je p rek o sto m iliju n a se stercija . N a r o d u je o b eća o da će na u sp o m en u svoje k ćeri p r ir e d iti gla d ija to rsku predstavu i gozbu, što prije n jega n ije j o š n itk o u č in io . Da bi očekivanje te sv eča n o sti b ilo š to n a p etije, C ezar j e je la za gozbu p ovjerio n e sa m o javnim k u h a rim a n e g o ih j e d a o priređivati i p o b oljim kućam a. P ozn ate g la d ija to re, a k o su se gdje borili p red g led a o cim a koji su tražili b o r b u n a ž iv o t i sm rt, d ao je silo m o d v u ći iz a ren e i sa č u v a ti ih za sv o ju p r i redbu. P očetn ik e nije d ao p o u ča v a ti n i u g la d ija to rsk o j š k o li ni k od učitelja m ačevanja, n eg o p o p r iv a tn im k u ć a m a o d rim skih vitezova, što v iše, i o d se n a to ra v je štih m a čev a n ju ; p ritom je o v e zaklinjao, k ak o to d o k azu ju n je g o v a p ism a , d a preuzm u o b u k u p o jed in aca i d a im o s o b n o d a ju u p u t e k o d vježba. Legijam a je p o d v o stru čio p la ću z a sv a v r e m e n a . Ž ito im je davao kad g o d je b ilo zalih e, i to b e z o b z ir a n a k a k v u o d ređ en u m jeru, a k atk ad a je d ao sv a k o m č o v je k u p o j e d n o ga ro b a iz plijena. 27. Da b i od rža o ro d b in sk e i p rijateljsk e v e z e s P o m p e jem , p o n u d i m u za žen u u n u k u sv o je se str e , O k taviju , k o ja j e b ila u d an a za Gaja M arcela, a sa m z a p ro si n je g o v u k ć e r , k o ja
je bila obećana Faustu Suli. Svu je okolinu Pompejevu, pa i velik broj senatora obvezao dajući im zajam bez kamata ili uz sasvim niske kamate. Ljude iz ostalih staleža koji su k nje mu dolazili bilo na njegov poziv bilo od svoje volje obasipao je bogatim darovima, a osim toga i njihove slobodnjake i ro bove, kako je već koji od njih bio drag svome gospodaru ili patronu- U to je vrijeme optuženicima, dužnicima i rasipnoj mladeži Cezar bio jedina i najspremnija potpora, izuzevši ©ne koje je pritiskivao teži teret prekršaja, oskudice ili ras koši da im on nije mogao pomoći: tima je sasvim otvoreno govorio da im je potreban građanski rat. 28. J e d n a k im j e m a r o m n a sto ja o p r e d o b iti k ra ljev e i p r o v in c ije p o č ita v o m svijetu ; je d n im a je n u d io n a d a r t is u ć e za ro b ljen ik a , d r u g im a j e b e z o d o b r e n ja s e n a ta i n a r o d a sla o p o m o ć n e č e te k a m o su h tjeli i k ad g o d s u h tjeli. U z t o j e naj m o ć n ije g r a d o v e u Italiji, G aliji, H isp a n iji, p a i u Aziji i G r čk oj u k r a sio n ajsjajn ijim g ra đ ev in a m a . K ad s u n a p o k o n sv i z b o g to g a b ili z a p a n je n i t e s e p o č e li p ita ti, k a m o t o v o d i, o b ja v i k o n z u l M a rk o K la u d ije M a rce l (51) j e d n im p r o g la s o m d a ć e p o d n ije ti izvještaj o v e lik o j o p a s n o s ti d rža v e, i iz n e s e u se n a tu p r ije d lo g d a s e C ezaru p rije is te k a v r e m e n a p o ša lje n a slje d n ik , j e r d a n a k o n z a v r še tk a ra ta v la d a m ir p a tr e b a r a s p u s titi p o b je d n ič k u v o jsk u ; o s im to g a d a s e k o d iz b o r a z a k o n z u le n e d o p u s t i C eza ru k a n d id a tu r a u o d s u t n o s t i, j e r d a P o m p e j n ije n a r o d n im z a k lju č k o m n a k n a d n o p r o v e o n ik a k v u p r o m je n u u t o m z a k o n u . I d o ista , k a d j e P o m p e j p r e d la g a o z a k o n o p r a v u č in o v n ik a , n ije u p o g la v lju k o jim j e o d s u t n e isk lju č iv a o o d n a tje c a n ja z a s lu ž b e iz u z e o n i C ezara, i t o z a to š t o j e za b o r a v io ; k a sn ije j e p o p r a v io p o g r e š k u k a d j e v e ć z a k o n b io u r e z a n u p lo č e i s p r e m lje n u a rh iv . A li M a r c e l s e n ije z a d o v o ljio t im e d a s e C eza r u o d u z m u p r o v in c ije i s p o m e n u t a p o v la s tic a , n e g o j e j o š iz n io p r ij e d lo g d a s e k o lo n is t im a k o je j e C eza r p o V a tin ije v u z a k o n u n a s e lio u N o v o m K o m u o d u z m e g r a đ a n s k o p r a v o , j e r d a j e b il o p o d ije lje n o u s e b ič n o j n a m je r i i p r e k o z a k o n s k e o d r e d b e .25 29. C ezar s e z b o g tih d o g a đ a ja v e o m a u z b u d io . P ro žet u v je r e n je m , k o je je , k a k o k a žu , č e s t o p u ta iz r e k a o , d a j e t e ž e n jeg a , p r v a k a u d rža v i, s p r v o g a m je s ta p o t is n u t i n a d r u g o
nego s drugoga na posljednje, opro se tim pokušajima iz svih sila, djelomice uz pomoć prosvjeda pučkih tribuna, dje lomice uz pomoć drugoga konzula, Servija Sulpicija. Kad je iduće godine (50) Gaj Marcel, koji je kao konzul naslijedio svoga stričevića Marka Marcela, pokušavao provesti iste os nove, Cezar je njegova kolegu Emilija Paula i vatrenoga pu čkog tribuna Gaja Kuriona velikom svotom novaca pire* dobio za svoje braniče. Ali kad je vidio da se sve protiv njega i odviše tvrdokorno radi te da su i konzuli za iduću godinu protiv njega, zamoli pismeno senat da mu se ne oduzima po vlastica koju mu je dao narod, ili neka se i ostali zapovjed nici opozovu od svojih legija. Nadao se Cezar, kako se misli, da će on, čim htjedne, lakše skupiti svoje veterane nego Pompej svoje novake. Protivnicima je pak ponudio ovakav sporazum; on će raspustiti osam legija i odstupiti Transalpinsku Galiju, a njemu se do njegova konzulata imaju osta viti dvije legije i Cisalpinska provincija ili makar samo jedna legija i Ilirik. 30. Ali sen a t nije h tio p o sre d o v a ti, a n je g o v i s u p r o tiv n ic i izjavljivali da n e ć e s n jim sk lo p iti n ik a k a v sp o r a z u m u d rža v nim pitanjim a. Zato Cezar p rijeđ e u D v o s tr a n u G aliju t e s e nakon d o v ršen ih su d b en ih p o slo v a z a u sta v i k o d R a v en e, sprem an n a rat ak o se n a t d o n e s e k a k v u o štr iju o d lu k u p r o tiv p u čk ih trib un a koji šu ža n jega p r o sv je d o v a li. To držanje p ro tiv n ik a b ilo je C ezaru s a m o iz lik a z a gra đ anski rat, a u istin u je im a o sa sv im d r u g e r a z lo g e , k a k o s e o p ćen ito m isli. Gnej P om p ej zn a o je č e š ć e k a za ti d a j e C ezar h tio izazvati sv e o p ć i m e te ž je r iz v la stitih s r e d s ta v a n ije m o g ao niti d ovršiti grad n je k oje j e z a p o č e o n iti is p u n iti o č e k i vanja n a ro d a koja je p o v e z a o u z svoj d o la za k . D r u g i o p e t kažu d a s e b ojao d a ć e m o ra ti p o la g a ti r a č u n z a č i n e k o je je za p rvoga sv o g a k o n zu la ta p r o v e o p r o tiv a u sp ic ija , z a k o n a i p rosvjed a p u čk ih tribuna; M ark o K a to n j e n a im e č e š ć e p o d zak letvom izjavljivao d a ć e ga o p tu ž iti č im r a s p u s ti sv o ju vojsku; ta k o đ er s e n a sv a u sta g o v o r ilo d a ć e C ezar, a k o s e vrati kao o b iča n građ an in , m o ra ti, k a o n e k a d a M ilo n 26, o d govarati n a su d u o k ru žen o d n a o r u ž a n ih lju d i. T o s e j o š v je
rojatnijim čini kad Azinije Polion pripovijeda da je Cezar na kon bitke kod Farzala (48), gledajući poginule i oborene pro tivnike, rekao doslovce ovako: »To su htjeli! Nakon tolikih svojih djela, ja, Gaj Cezar, bio bih osuđen da nisam zatražio pomoć od svoje vojske!« Neki misle da je bio zaslijepljen na vikom zapovijedanja te da je, omjerivši snage svoje i svojih protivnika, upotrijebio priliku da se dokopa samovlade koje se već u najranijoj mladosti zaželio. To je, čini se, i Ciceron mMSo kad je'u trećoj knjizi svoje rasprave O dužnostima na pisao, da je Cezar uvijek imao u ustima Euripidove stihove, koje i sam prevodi, a glase ovako: »Jer treba I’kršit pravo, radi krune ga prekršit vrijedi; u drugome budi čist «t27 31. K ad je, d a k le, b ilo javljen o da je prosvjed pučkih tri b u n a p o n ište n , a o n i sa m i d a s u napustili Rim, pošalje Cezar o d m a h p o ta jn o n a p rijed k o h o rte , a da se ne bi pobudila ni k ak va su m n ja , p o š a o je n a je d n u javnu predstavu i ondje je, d a p rik rije sv o jti o sn o v u , p o m n o proučavao plan po kojem je h tio sa g r a d iti gla d ija to rsk u školu, i n a kraju je po običaju p r isu s tv o v a o g o z b i s b ro jn im u zv a n icim a . Zatim je iza sunča n o g a za la za d a o u k o la u p r e ć i m a zg e iz obližnjega mlina te je s m a le n o m p ra tn jo m k r e n u o p o tp u n o tajno na put Kad su m u d o g o r je la svjetla, za ša o je s puta te je dugo lutao. Tek u z o r u n a š a o j e v o d ič a te je p o u sk im sta za m a pješke opet* d o š a o n a p ra v i p u t. S v o je j e k o h o r te stig a o kod rječice Rub ik o n a ,28 k o ja je b ila g ra n ica n je g o v e p ro v in cije . Tu se malo z a u sta v io , i ra zm išlja ju ći o v e lič in i sv o g a p o th v a ta , okrenuo s e k n a jb liž im a i rek ao: »S ad s e jo š m o ž e m o vratiti! Ali ako p r ij e đ e m o p r e k o o v o g a m o s tić a , o r u ž je im a o s v e m u da o d lu či!« 32. D o k je C eza r j o š o k lijev a o , d o g o d ilo s e o v a k v o ču d o: Iz n e n a d a s e p o ja v io n e k a k a v č o v je k iz v a n r e d n e v e lič in e i lje p o te , k o ji je s je o sa s v im b liz u i sta o sv ir a ti n a sv ir a lu o d tr sk e. K n je m u s u se , d a b i ga slu ša li, strča li n e sa m o p a stiri, n e g o i s ila v o jn ik a iz s u s je d n ih str a ž a m ic a , m e đ u n jim a i tr u b a č i. T a d a o n o d je d n o g a iz m e đ u n jih p o g r a b i tr u b u , p o tr č i d o rijek e, z a sv ira s iln o m sn a g o m b o jn i zn a k i p o ju r i n a d ru -
gu obalu. Tada Cezar reče: »Pođimo k am o n as zovu zname nja bogova i nepravda naših neprijatelja! K ock a je paia!«29 33. Kad je tako prebacio vojsku, sak u p i vojnike i dovede pred njih pučke tribune, koji su p ob jegli iz R im a i došli k njemu, te plačući rastrga odijelo n a gru d im a i p ozove vojnj. ke na vjernost. Neki m isle da je svak om vojniku također obećao viteški imutak, ali to se d o g o d ilo u slijed nesporazu ma. Dok je naime govorio i p o tic a o vojnik e, č e š ć e je pok^ zivao na prstenjak lijeve ruke i tvrd io d a će, k ako bi zado voljio svima pomoću kojih ć e ob ran iti sv o je d o s t o j a n s t v a « prsten sasvim ravnodušno skinuti s p rsta, a to su vojnici straga, koji su govornika lakše m o g li vid jeti n e g o čuti, shva tili d aje rekao ono Što su on i iz n jeg o v ih k retn ja nagađali. Tako se proširio glas da im je o b e ć a o v ite šk o dostojanstvo | i četiri stotine tisuća sestercija .30 34. Cezaroyi najvažniji p oth vati k oje je n a k o n toga izvr- 1 šio jesu redom ovi: Najprije zau zm e P icen , U m briju i Etru- ? riju. Lucija Domicija, koji je u »metežu b io im e n o v a n njego vim nasljednikom u Galiji te za p o sjeo K orfinij, prisili §a predaju, ali ga pusti na slob od u . Z atim s e p o žu ri n iz Jadran sko more do Brundizija, k am o su b ili p o b je g li P om p ej i kon zuli da što brže prijeđu p rek o m ora. P o što im je on d je uza lud na sve m oguće načine p o k u ša o sp r ije č iti od lazak , krene u Rim, održi pred senatorim a g o v o r o p o litič k o m položaju3!* 1 i navali nato na najjače P o m p ejeve č e te , k o je su stajale ;u Hispaniji pod zapovjedništvom tro jice leg a ta , M ark a Petreja, Lucija Afranija i Marka V arona. Prije to g a j e m e đ u svojima izjavio: »Sada idem na vojsku b ez v o đ e , a o n d a ć u se okre nuti na vođu bez vojske.« P rem d a g a j e n ajp rije zadržalo podsjedanje Masilijjg, koja m u je n a p u tu za tv o r ila vrata, a onda velika oskudica živeža, ip ak je u k r a tk o v rijem e sve podvrgao pod svoju vlast. . 35. Iz Hispanije s e o p et vratio u R im , a o n d a je p rešao u Makedoniju, gdje je gotovo četiri m je s e c a s iln im rov o v im a j 1 nasipima podsjedao P om peja i n a p o k o n g a u b itk i k o d Farzala razbio (48). Zatim ga je n a b ije g u p r o g o n io sv e d o Aleksandrije, gdje ga je zatekao u b ijen a. K ad j e v id io d a i njemu kralj Ptolemej r a d io glavi, p o v e d e p r o tiv n je g a je d a n nada
s v e o p a sa n rat, je r m u n i m jesto n i vrijem e n ije b ilo p o v o lj no: b ilo j e z im sk o d o b a g o d in e, a n a la zio s e u g rad u d o b r o o p r e m lje n a i v r lo v ješta neprijatelja, a sa m je o sk u d ije v a o u sv e m u i b io za rat p o tp u n o n ep rip ravan . N a k o n p o b je d e (47) p r e p u stio je k ra ljev in u E g ip a t K leop atri i n jezin u m la đ e m bratu. B o ja o s e d a zem lju p retv o ri u p rovin ciju , d a n e b i j e d n o m d o šla u ru k e o d lu č n o g a n a m jesn ik a t e p ru žila p rilik u za g ra đ a n sk i rat. Iz A lek sa n d rije p r e ša o je u Siriju, a o d a n d e u P on t, je r su ga n a žu rb u g o n ile v ijesti o F am ak u : taj sin M itrid ata V e li k o g a isk o r is tio je ta d a šn ju z g o d u te sta o ratovati, i v e ć j e u s lijed m n o g ih u sp jeh a p o sta o p reo b ijesta n . C ezar g a je p e ti d an n a k o n sv o g a d o la sk a , a četiri sa ta n a k o n š to g a j e u g le d a o , p o tp u n o p o ra zio u jed n o j jed in o j b itk i .32 č e s t o j e s tim u vezi C ezar zn a o sp o m in ja ti P o m p ejev u sr e ć u š to ga j e za p a la v o jn ič k a sla v a u g la v n o m zb o g p o b jed a n a d ta k o n erat o b o m o m v r s to m n ep rijatelja. Z atim (46) p o b ije d i S c ip io n a i Ju b u ,33 k o ji su p o sljed n je o sta tk e sv o je stra n k e u A frici n a sto ja li p o ta k n u ti n a o tp o r , i n a p o k o n s in o v e P o m p e je v e u H isp a n iji .34 36. U sv im g ra đ a n sk im ra to v im a n ije C ezar o s o b n o p re trp io n ije d n o g a poraza, n e g o sa m o n jeg o v i legati. O d n jih j e Gaj K u rio n p o g in u o u A frici, Gaj A n ton ije j e u Ilirik u p a o u ru k e p ro tiv n ik a , P u b lije D o la b ela izg u b io je is to ta k o u Iliri k u j e d n u m o rn a ricu , a Gnej D o m icije K alvin u P o n tu je d n u k o p n e n u v o jsk u . C ezar sa m v o jev a o je u vijek sr e tn o , što v iše , n ik a d a n ije v o d io n e o d lu č n u b itk u , o sim d v a puta: p rv i p u t k o d D irahija, gd je g a j e P om p ej p o tu k a o , ali g a n ije p r o g o n io , p a j e C ezar rek a o d a P om p ej n e zn a p ob ijed iti; d ru g i p u t u H isp a n iji u p o sljed n jo j b itk i, k ad m u j e p oložaj b io ta k o o čaja n d a j e p o m išlja o i n a sa m o u b o jstv o . 37. N a k o n za v ršetk a ra to v a sla v io j e triju m f p e t p u ta, i to p o slije p o b je d e n a d S c ip io n o m četiri p u ta u rstom m je se c u , ali sv a k i p u t s ra zm a k o m o d n e k o lik o d an a, i je d a n p u t p o slije p o b je d e n a d P o m p ejev im sin o v im a . Prvi i najsjajniji tri ju m f b io j e galsk i, d ru g i alek san d rijsk i, za tim p o n tsk i, o d m a h za n jim afričk i i n a p o k o n h isp an sk i, svak i triju m f s d ru k čijo m p rip rem o m i sjajem . K ad se n a d an g a lsk o g a tri
3 - Dvanaest rimskih careva
jum fa vozio preko Velabra, m a lo n e j e isp a o iz kola, jer ■ se slomila osovina; n a K apitol s e u s p e o u z svjetlo bakalja četrdeset slonova zd esna i slijeva n o s ilo p s v i j e č n j ^ ^ pontskom trijumfu dao je m e đ u p r e d m e tim a u svečanoj p o vorci sprijeda nositi n atp is o d tri riječi V E N I - VIDI - V I® (Dođoh, vidjeh, pobijedih); taj n a tp is n ije o z n a č iv a o ratna d j | | la, kao kod ostalih, n ego sa m o b rzin u k o jo m je rat završen.*, 38. Veteranskim legijam a d a o j e C ezar u im e p lijen a sva kom pješaku, osim dvije tisu ć e se ste r c ija k o je im je isplatio na početku građanskoga rata, jo š d v a d e s e t i č e tir i tisu će se, stercija.. Ujedno im je d o zn a čio i ze m ljišta , a li n e su v isle ko made, da ne bi koji p osjed n ik m o r a o b iti p ro tjer a n sa svoje grude. Narodu je o sim d e se t v a g a n a ž ita i is t o to lik o funti ulja podijelio p o čovjek u jo š tri s t o t in e s e ste r c ija , k o je im je nekoć $ 0 -ibećao, i jo š sto tin u v iš e k a o n a k n a d u za čekanje? Osim toga op rostio je je d n o g o d iš n ju s ta n a r in u on im a u Rimu do dvijetlisuće sestercija, a o n im a u Ita liji n ajviše pet stotina sestercija. Uz to je j o š p r ir e d io s v e č a n u g o z b u i raz diobu mesa, a p oslije p o b je d e u H isp a n iji d a o j e j o š dva ru čka35: kako m u se, n aim e, č in ilo d a j e p r v i b io p r ir e đ e n škrto i nedolično njegovoj d arežljivosti, p e t i j e d a n p o slije toga priredio drugi ru čak v e o m a o b iln o . 39. Dao je p rirediti ra z n o v r sn e p r e d s ta v e : g la d ija t6 r$ l|f| igru, kazališne p red sta ve u s v a k o m k o ta r u p o c ij e lo m gradu, a nastupili: Jii g lu m ci sv ih jezik a; is t o t a k o c ir c e n s k e igre, at letske borbe i p o m o rsk u b itk u . U g la d ija to r s k o j p r e d sta v i na Forumu borili su se n a ž iv o t i sm r t F u r ije L e p tin , iz pretorske porodice, i K vint K a lp en , n e k a d a š n ji s e n a t o r i od vjetn ik ! Ples u oružju36 izv o d ili su k n e ž e v s k i s in o v i iz A zije i Bitinij.e$: Uskazališnim p red sta v a m a n a s t u p io j e l i č n o u s v o je m m im u Decim Laberije, rim sk i vitez; z a to j e d o b i o n a d a r p e tsto ti su ća sestercija i zlatan p r ste n , t e j e s i š a o s p o z o r n ic e i! pro šao kroz orkestru d a sje d n e m e đ u v it e z o v e .37 Z a c ir c e n s k e igre bio je o p seg Cirka s o b je s tr a n e p r o š ir e n i n a o k o lo do dan širok kanal; tu su n a s tu p ili u g le d n i m la d ić i v o z e ć i četveroprege i d v o p reg e i sk a č u ć i s k o n ja n a k o n ja . Trojansku» igru38 izvele su dvije sk u p in e , j e d n a s e s a s t o j a la o d starijih, a druga od m lađih d ječak a. B o r b e s a ž iv o t in j a m a trajale su
p e t d a n a , a n a k raju j e b ila p rik a za n a b itk a iz m e đ u d v a o d je la , u sv a k o m o d je lu p o p e t s to tin a p ješak a, d v a d e s e t s lo n o va i tri s to tin e k o n ja n ik a . D a b i s e d o b ilo v iš e m je s ta z a b o r b u , b ila š u u k lo n je n a o b a s t u p a 39, a n a n jih o v o m je s to p o sta v lje n a d v a ta b o r a je d a n n a su p r o t d r u g o m e . A tleti s u s e b o r ili tri d a n a n a s ta d io n u k oji j e b io sa m o za tu p r ilik u p o d ig n u t u b liz in i M a rto v a p o lja. U p o m o r sk o j b itk i, z a k o ju j e b ilo is k o p a n o j e z e r o u M aloj K o d e ti, s u k o b ile s u s e la đ e (tip a ) tir sk e i e g ip a ts k e m o r n a r ic e s a d va, tri ili č e tir i r e d a v e s a la s v e lik im b r o je m b o r a c a . N a s v e t e p r e d sta v e n a g m u lo je s a sv ih str a n a g o le m o m n o š t v o lju d i, ta k o d a j e v e ć in a str a n a c a m o r a la n o ć iv a ti u š a to r im a n a g r a d sk im u lic a m a ili p o c e s ta m a , a m n o g i s u o d n a tis n u to g a m n o š tv a b ili zg n je č e n i i u g u š e n i, m e đ u n jim a i d v a se n a to r a . 40. Z a tim s e C ezar d a o n a sr e đ iv a n je u n u tr a š n jih d ržav n ih p rilik a . N a jp rije j e p o p r a v io k a len d a r, k oji j e v e ć d u g o v r e m e n a k r iv n jo m v e lik ih s v e ć e n ik a , k o ji s u p o v o lji m o g li u m e ta ti p r ije stu p n i m je s e c , b io ta k o p o r e m e ć e n d a b la g d a n i ž e tv e n is u p a d a li u lje to n i b la g d a n i b e r b e u j e s e n . C ezar j e g o d in u u r e d io p r e m a S u n č e v u o p h o d u , ta k o d a s e sa sto ja la o d 36 5 d an a; o tp a o j e p r ije stu p n i m je s e c , a s v a k e č e tv r te g o d in e im a o s e u m e ta ti p o je d a n d a n .40 D a b i s e u b u d u ć e o d p r v e n o v e g o d in e r a č u n a n je v r e m e n a sla g a lo , u m e tn u o je iz m e đ u n o v e m b r a i d e c e m b r a j o š d v a m jeseca ; ta k o j e t a g o d in a u k o jo j s e t o o d r e đ iv a lo im a la p e tn a e s t m je s e c i, r a č u n a ju ći p r ije stu p n i m je s e c , k o ji j e p o d o ta d a š n je m o b ič a ju p a o t e g o d in e (46). 41. P o p u n io j e i se n a t, u z e o u nj n o v e p a tr ic ije i p o v e ć a o b roj p r e to r a , e d ila , k v e sto r a , d a p a č e i b roj n iž ih č in o v n ik a . O n im a k o ji s u iz g u b ili s t a le š k e p o v la s t ic e o d lu k o m c e n z o r a ili s u o d s u d o v a b ili o s u đ e n i z b o g p o d m ić iv a n ja k o d izb o ra v r a tio j e p o n o v o n jih o v a p ra va. Iz b o r e j e s n a r o d o m p o d ije lio ta k o d a j e - iz u z e v š i k a n d id a te za k o n z u la t - p o lo v ic u k a n d id a ta b ir a o n a r o d , a d r u g u j e p o lo v ic u C ezar »fim odre-' đ iv a o . U tu j e sv r h u sv a k o m k o ta r u s la o o g la s e s kratkim s a držajem : » D ik ta to r C ezar t o m e i t o m e k o ta r u . P r e p o r u č u je m v a m to g a i to g a , d a v a šim iz b o r o m d o b iju sv o ju slu žb u .« K č a s tim a j e p r ip u š ta o i s in o v e p r o sk r ib ir a n ih g ra đ a n a . S u d o
v e je sv e o n a d v ije v r ste su d a ca : v it e z o v e i s e n a t o r e ; tr e ć u j e vrstu sudaca, b la g a jn ičk e tr ib u n e , u k in u o . P opis n a ro d a n ije iz v r šio n a d o ta d a š n ji n a č i n n i n a u o b i čajenu m jestu, n e g o p o u lic a m a p o m o ć u v la s n ik a s ta m b e n ih zgrada. Pritom je b roj o n ih k o ji s u d o b iv a li ž it o o d d ržave sn izio o d 320 na 150 tisu ć a . A li d a n e b i z b o g p o p i s a m o g lo je d n o m d o ći d o n o v ih n e m ir a , o d r e d i C e z a r d a p r e t o r s v a k e g o d in e na m jesto u m r lih iz a b e r e k o c k o m d r u g e g r a đ a n e k oji nisu u n esen i u p o p is. 4 1 O sa m d eset tisu ć a g r a đ a n a n a s e li o j e p o p r e k o m o r skim kolonijam a, ali d a b i R im i n a k o n i s e lj e n j a t o lik ih gra đana im ao d o v o ljn o s ta n o v n ištv a , o d r e d i d a n ije d a n građ a n in stariji o d d v a d e se t ili m la đ i o d č e t r d e s e t g o d in a , a n e služi vojsku, n e sm ije o sta ti iz v a n I ta lije d u lje o d tr i g o d in e neprekidno; n ijed a n s e n a to r s k i s in n ije s m i o p u to v a t i u tu đinu o sim u pratnji k o je g a v o j s k o v o đ e ili k a o p o m o ć n ik k o jega činovnika; o n i k oji s u s e b a v ili s t o č a r s t v o m m o r a li su m eđ u svojim p a stirim a d rža ti n a jm a n je j e d n u t r e ć in u s lo b o d n ih o d ra slih m u šk a ra ca .41 S v e l ij e č n ik e u R im u i u č ite lje slo b o d n ih u m jetn o sti 42 o b d a r io j e g r a đ a n s k im p r a v o m , d a bi i sam i rad o sta n o v a li u R im u i d a b i d r u g i p o ž e lj e li d o ć i u Rim. U pitanju zajm ova r a s p r šio j e s v a k u n a d u u p o t p u n o b ri sanje dugova, što s e č e s t o p o k r e ta lo . N a p o k o n j e o d r e d io da dužnici v jerovn icim a m je s to is p la t e p r e p u s t e s v o j e p o sje d e p o što im s e u tvrdi cijen a z a k o ju s u ih p r ije g r a đ a n sk o g a rata kupili. Od d u žn e sv o te im a lo s e o d b i t i o n o š t o j e u im e kam ata b ilo isp la ć e n o u g o to v u ili p r ip is a n o d u ž n o j svoti. Takvom o d red b o m p r o p a la j e v j e r o v n ic im a o t p r ilik e če tv r tina p o su đ en e sv o te .43 Ukinuo je sv a u d ru žen ja o s im o n ih k o ja s u o d s ta r in e p o stojala .44 K azne je za te š k e z lo č in e p o v e ć a o ; b u d u ć i d a s u se bogati ljudi d o ta d a m o g li la k š e o d v a ž it i n a z lo č in , je r su m ogli o tići u p r o g o n stv o b e z g u b itk a im o v in e , k a ž n ja v a o je Cezar, kako C iceron p iše , u b o jic e g u b itk o m c ij e le , a o sta le zločin ce g u b itk om p o lo v ic e im o v in e . 43. P resu d e je izrica o v e o m a s a v j e s n o i str o g o : o n e koji-« m a je b ilo d ok azan o g lo b ljen je iz b a c io j e č a k iz se n a ta . N ek i
s e b iv ši p r e to r o ž e n io r a sta v lje n o m ž e n o m o d m a h s u tr a d a n n a k o n n je z in e ra sta v e; C eza r j e p o n iš t io taj b ra k , p r e m d a n ije b ilo s u m n je u p relju b . U v e o j e c a r in u n a in o z e m n u r o b u . U p o treb u n o silja k a i n o š e n j e g r im iz n o g o d ije la i b is e r n o g n a k ita d o p u s t io j e s a m o s ta n o v itim o s o b a m a i s t a n o v i toj d o b i, a i t o s a m o n a s t a n o v ite d a n e . O s o b it o j e s t r o g o p r o v o d io z a k o n p r o tiv r a sk o ši. N a trg u ž iv e ž n ih n a m ir n ic a p o s ta v io j e n a d z o r n ik e , k o ji s u im a li z a p lije n iti j e la k u p lj e n a p r o tiv za b ra n e, i d o n ije ti ih k n je m u , a k a tk a d a j e t a k o đ e r s la o lik to r e i v o jn ik e u s t a n o v e d a iz b la g o v a o n ic a o d n e s u je la v e ć p o sta v lje n a n a s to l, a k o s u k o ja iz m a k la tr ž n im n a d zo r n ic im a . 44. Za p o lje p š a v a n je i o p s k r b u R im a , a is t o t a k o z a o b r a n u i p r o šir e n je d rža v e stv a r a o j e C eza r iz d a n a u d a n s v e v iš e o s n o v a i j o š v e ć e . N a jp rije j e z a s n o v a o g r a d n ju M a r to v a h r a m a k a k v a n ig d je n ije b ilo; z a to j e tr e b a lo z a s u ti i iz r a v n a ti j e z e r o n a k o je m j e b io p r ir e d io p r e d s ta v u p o m o r s k e b itk e .45 Z atim j e z a s n o v a o g ra d n ju k a z a lišta g o le m e v e lič in e n a o b r o n k u T a r p e jsk e stije n e . G ra đ a n sk i z a k o n ik h t io j e s v e s t i n a o d r e đ e n u m jer u t e iz n e p r e g le d n e i r a s te p e n e m n o ž in e z a k o n a sa k u p iti u m a le n i b ro j k n jig a s v e o n o š t o j e n a jb o lje i n a jp o treb n ije . M is lio j e o tv o r iti k n již n ic e g r č k ih i la t in s k ih d jela, p o m o g u ć n o s ti š t o v e ć e , a M a rk u V a r o n u p r e p u s t iti b rig u za n a b a v lja n je i u r e đ e n je . O sim to g a s n o v a o j e d a is u š i P o m p tin s k e m o č v a r e , d a is p u s ti F u c in s k o j e z e r o , d a sa g r a d i c e s tu o d J a d ra n sk o g a m o r a p r e k o A p e n in s k o g b ila s v e d o T ib era, d a p r o k o p a K o r in ts k u p r e v la k u i d a su z b ije D a č a n e , k oji s u p r e p la v ili P o n t i T rakiju. N a p o k o n j e h t io z a v o jštiti n a P a rte k r o z M a lu A rm en iju , a li s e n ije k a n io u p u š t a ti s n ji m a u o d lu č n u b itk u d o k n e is k u š a n jih o v u sn a g u . D o k j e to r a d io i sm išlja o , iz n e n a d i g a sm rt. A li p r ije n e g o o njoj p o č n e m g o v o r iti, n e ć e b iti n a o d m e t, a k o u k r a tk o iz n e s e m n a jv a žn ije o n je g o v o j p o ja v i i o d ije v a n ju , o n je g o v o j n a o b ra zb i i zn a ča ju , a is t o ta k o i o n je g o v im p o litič k im i v o j n ič k im sp o s o b n o s tim a . 45. C eza r je , k a k o p is c i k ažu , b io v is o k a sta sa , b ije le p u ti, č v r stih u d o v a , lic a m a lo p u n ijeg a , c r n ih i ž iv a h n ih o č iju . Zdravlje g a j e d o b r o slu ž ilo , s a m o j e u p o s lje d n je v r ije m e ži-
vota često nenadano g u b io svijest, a i u sn u s e z n a o p restra šiti. Dva puta g a j e n apala p ad avica 46 z a vrijem e ja v n e sk u p štine. U njegovanju tijela b io je o d v iše sitn iča v , n ije s e sam o veom a pomno šiša o i biijao, n eg o j e d a o i sk id a ti n e p o ć u d n e dlake p o tijelu, kc ko su m u n ek i to p red b a civ a li. R u g o b u ć e lavosti v r lo je teško p o d n osio, je r j e is k u s io d a j e č e s t o p u ta bila izložena šalam a zlob n ih p rotivnik a. S to g a s e n a v ik a o da svoju rijetku kosu češlja sa tjem en a n ap rijed , a o d sv ih p o časti što m u ih j e senat i n a r o d isk azao, n ije d n u n ije tako rado prim io i upotrebljavao k ao p ravo d a s m ij e u v ije k n o siti lovorov vijenac. Kažu također da se n a p a d n o od ijevao: n o s io j e tu n ik u sa širokim grim iznim p o ru b om i s r e s a m a d o d la n o v a , a n ik a da se nije drukčije p a sa o n e g o iz n a d te t u n ik e , i t o v e o m a nem arno; o d a tle je i p ro iza šla S u lin a iz r e k a , k o jo m j e čes to opominjao o p tim a te, n ek a s e č u v a ju n e m a r n o o p a s a n a dječaka. 46. Stanovao je najprije u sk ro m n o j k u ć i u S u b u r sk o j u li ci,47 a kad je p o stao vrhovni sv e ć e n ik , p r e s e lio s e u d ržavn u zgradu na Svetoj cesti. M n ogi sv je d o č e d a j e j a k o v o lio ra skoš i sjaj. Vilu u o k o lici D ijanina gaja u A riciji, k o ju j e o d temelja p o čeo graditi i u z v elik e j e tr o š k o v e d o v r š io , d a o je čitavu porušiti jer nije p o tp u n o o d g o v a r a la n je g o v u u k u su , a bio je u to vrijem e jo š sa sv im n e z n a ta n i j a k o z a d u ž e n . N a vojnim je p o h o d im a sa so b o m n o s io p o d o v e o d m o z a ik a i m ram orne ploče. 47. U Britaniju je, kažu, iša o je r s e n a d a o d a ć e o n d je naći biserja, k ojem u je p r e m a v e lič in i k a tk a d a z n a o v la sti tom rukom od red iti težin u . D rago k a m e n je , r e lje fe , k ip o v e i stare slik e uvijek je. stra stv en o k u p o v a o . Z a v it k e j e i o b r a zovane ro b o v e d avao g o le m e sv o te , k o jih s e i s a m k a tk a d a stidio, tako d a nije d ao d a s e u n o s e u r a č u n s k e k n j i g e . . 48. U provin cijam a je g o z b e u v ije k d a o p r ir e đ iv a t i n a d v a stola* za jed n im su je li v iši č a s n ic i i o b r a z o v a n i G r c i iz n je gove pratnje, a za d ru g im rim sk i g r a đ a n i i u g le d n ij i lju d i iz dotičnih p rovincija. N a slu ž in č a d j e u m a lim i u v e lik im stv a rim a strogo pazio i d ržao je u ta k v o m r e d u d a j e , n a p r im je r ,
p e k a r a k o ji j e n je g o v e g o s t e p o s lu ž io d r u k č ijim k r u h o m n e g o n je g a , b a c io u o k o v e , a n a jm ilije g a j e s lo b o d n j a k a z b o g p r e lju b a s a ž e n o m r im s k o g v ite z a d a o p o g u b iti, p r e m d a g a n itk o n ije tu ž io . 49 . G la s o n je g o v o j n e v in o s t i n ije d o d u š e b i o n ič im d r u g im p o v r ij e đ e n o s i m n je g o v im b o r a v k o m k o d N ik o m e d a , a li t o j e b ila t e š k a i tr a jn a s r a m o t a k o ja g a j e iz la g a la o p ć e m ru g a n ju . N e s p o m in j e m p o z n a te s t ih o v e K a lv a L icin ija:
»Sto su god Bitinija i Cezarov ljubavnik ikad im a li « P r e la z im p r e k o s e n a t s k ih g o v o r a D o la b e le i K u r io n a , o c a , u k o jim a g a D o la b e la n a z iv a in o č o m k ra ljic e, u lo š k o m k r a lje v s k o g a leža ja , a K u r io n N ik o m e d o v o m sta jo m i b itin s k im b lu d iliš t e m . M im o ila z im t a k o đ e r p r o g la s e B ib u lo v e , u k o jim a j e s v o g a k o le g u C eza r a n a z v a o b itin s k o m k r a ljic o m i r e k a o d a m u j e p r ije u s r c u b i o k ralj, a s a d a k r a lje v sk a k r u n a . U t o j e v r ije m e , k a k o p r ip o v ije d a M a r k o B r u t, i n e k i O kta v ije , k o ji j e z b o g s la b o u m n o s t i s m io m a lo s lo b o d n ij e g o v o riti, p r e d v e lik im s k u p o m lju d i n a jp rije P o m p e ja n a z v a o k r a lje m , a z a tim C eza r a p o z d r a v io k a o k ra ljic u . Gaj M e m ije ta k o đ e r m u p r e d b a c u je d a j e N ik o m e d u b io v in o t o č a s o s t a lim n a s t r a n im d je č a c im a , d o k s u k a o g o s t i z a s t o lo m b ili n e k i t r g o v c i iz R im a , k o je p o im e n c e n a v o d i. C ic e r o n s e p a k n ije z a d o v o lj io s a m o t im š t o j e u n e k im p is m im a n a p is a o d a s u p r a t io c i k r a lje v i o d v e li C eza r a u k r a lje v sk u sp a v a o n ic u , g d je j e u g r im iz n o j o d j e ć i le g a o u z la tn u p o s te lju , i d a j e t a k o u B it in iji b io o k a lja n m la d e n a č k i c v ije t V e n e r in a p o to m k a , n e g o , k a d j e j e d n o m C eza r u s e n a t u b r a n io s tv a r N iz e , k ć e r i N ik o m e d o v e , i s p o m in ja o d o b r o č in s t v a š t o m u ih j e kralj u č in io , r e k a o m u j e C ic e r o n : » P u sti to , m o lim te , k a d j e p o z n a t o š t o j e o n t e b i i š t o s i ti n je m u d ao!« K o d g a ls k o g a s u tr iju m fa , n a p o k o n , n je g o v i v o jn ic i m e đ u o s t a lim p je sm a m a , k a k v e u š a li p je v a ju id u ć i z a k o lim a , s k a n d ir a li i o n u p o z n a t u p je sm u :
»Galiju je Cezar svtado, a N ikdm ed Cezara: Sada Cezar trijum f slavi što je svlado Galiju, A N ikdm ed nš sla vi ga što je svlado Cezara .«
50. O p ć e n ito j e m iš lj e n je d a j e b io v r lo s k lo n p o ž u d a m a i d a j e m n o g o n o v a c a z a t o p o t r o š i o . Z a v e o j e , k a žu , m n o g e u g le d n e ž e n e , m e đ u n jim a P o s t u m ij u , ž e n u S e r v ija S u lp ic ija , L o liju A u la G a b in ija , T e r tu lu M a r k a K r a s a , a t a k o đ e r i M u ciju , ž e n u G n e ja P o m p e ja . O v o m e s u n a im e o b a K u r io n a , o ta c i sin , i m n o g i d r u g i p r e d b a c i li š t o s e p o s lij e iz p o h le p e za v la š ć u o ž e n i o k ć e r k o m o n o g a č o v j e k a z b o g k o je g a je o tje r a o s v o ju ž e n u , k o ja m u j e r o d il a t r o j e d je c e , i k o je g a je u z d iš u ć i o b ič a v a o z v a ti s v o j im E g i s t o m 48. A li v iš e o d sv ih d r u g ih lj u b io j e S e r v iliju , m a jk u M a r k a B r u ta ; njoj j e v e ć za p r v o g a s v o g a k o n z u la t a k u p io b i s e r n i n a k it za š e s t m iliju n a s e s t e r c ij a , a za g r a đ a n s k o g jo j j e r a ta , o s im d r u g ih d a r o v a , d o d ij e lio b o g a ta im a n j a iz j a v n ih d r a ž b a u z v r lo n isk u c ije n u . K a d s u s e m n o g i č u d i l i n is k o j c ij e n i, r e k a o je C ic e r o n v r lo d u h o v it o : »D a z n a t e d a j e j o š i b o lje k u p ljen o : p u š t e n a j e t r e ć in a ( tertia)U< M i s li l o s e , n a im e , d a S e r v ilija i sv o ju k ć e r T e r c iju ( Tertia ) d o v o d i C e z a r u .49 51. N i u p r o v in c ija m a s e n ije ž a c a o d ir a ti u b r a č n e v e z e , što ja sn o izla zi iz s lije d e ć ih s t ih o v a k o je s u t a k o đ e r p je v a li v o jn ic i u g a lsk o m triju m fu :
»Građani, bdijte nad ženama: ćelavi preljubnik vozi se. Zlato u Galiji spisko si što si ga ovdje posudio.« 52. I k ra ljic e je im a o za lju b a v n ic e , m e đ u n jim a E u n o ju , ž e n u m a u r sk o g a k ralja B o g u d a ; n joj i n je z in u m u ž u p o k lo n io je m n o g o v r ije d n ih d a ro v a , k a k o p r ip o v ij e d a N a z o n . Ali n a jv e ćm a j e v o lio K leo p a tr u ; s n jo m s e č e s t o z n a o g o s t it i s v e d o zo r e i s n jo m b i u n je zin o j la đ i, z v a n o j » t a la m e g o s « 50, b io d o ša o k ro z E g ip a t g o t o v o d o E tio p ije d a v o j s k a n ije o d b ila d a ga slijed i. N a p o k o n ju j e p o z v a o i u R im i p u s t i o j e t e k p o što ju je o b a s u o n a jv e ć im p o č a s t im a i d a r o v im a . D o p u s t io joj je ta k o đ e r d a sin a š t o g a j e r o d ila n a z o v e n je g o v im im e n o m .51 Za to g a sin a sv a k a k o n e k i g r č k i p i s c i k a ž u d a j e b io ta k o đ er slič a n C eza ru s t a s o m i h o d o m . M a r k o A n to n ije j e p red se n a to m u stv r d io d a ga je C eza r i p r iz n a o k a o s v o j e d i je te i d a to zn a ju Gaj M acije, Gaj O p ije i o s t a li C e z a r o v i pri-
ja te lji. O d n jih j e Gaj O p ije , k a o d a č it a v u s t v a r u i s t i n u t r e b a p o b ija ti i b r a n iti, iz d a o s p is d o k a z u ju ć i d a o n o n ije C e z a r o v s in š t o g a K le o p a tr a k a o ta k v o g a s p o m in j e . P u č k i t r i b u n H e lv ije C in a iz ja v io j e p r e d m n o g im a d a j e i m a o n a p is a n i p r ip r e m lje n z a k o n s k i n a c r t k o ji m u j e C e z a r n a l o ž io d a g a u n je g o v o j o d s u t n o s t i p r e d lo ž i, a p o k o j e m b i z a k o n u b ilo d o p u š t e n o C e z a r u d a s e u s v r h u r a đ a n ja d j e c e s m ij e o ž e n it i s v a k o m ž e n o m k o jo m h o ć e , i s a t o l i k o n jih k o lik o h o ć e . D a n e b i k o m e b i lo u o p ć e s u m n j iv o d a j e C e za r b io n a z lu g la s u i s a s v o j e n e p r ir o d n e p o ž u d e i s a s v o jih p r e lju b a , s p o m in j e m d a g a sta r iji K u r io n u n e k o m s v o m e g o v o r u z o v e m u ž e m s v ih ž e n a i ž e n o m s v ih m u ž e v a .52 53. U v in u j e b io v r lo u m je r e n , š t o n is u p o r ic a li n i n je g o vi n e p r ija te lji. T a k o k a ž e M a rk o K a to n : » C eza r j e j e d i n i o d sv ih p r iš a o r u š e n ju r e p u b lik e trijeza n .« Š to s e t ič e j e la , G aj O p ije p r ip o v ije d a d a j e C eza r b io v r lo r a v n o d u š a n , p a n a v o d i slu č a j k a k o j e j e d n o m n e k i d o m a ć in s t a v io n a s t o l s t a r o u lje m je s to sv je ž e g a , p a d o k s u g a o s t a li g o s t i o d b ija li, C e z a r g a j e j e d in i j o š u v e ć o j m je r i z a tr a ž io , k a k o s e n e b i č i n i l o d a d o m a ć in u p r e d b a c u je n e m a r ili n e u g la đ e n o s t . 54. N e s e b ič a n n ije s e C eza r p o k a z a o n i k a o v o j v o d a n i k a o č in o v n ik . K a k o s u , n a im e , n e k i u s v o jim m e m o a r im a z a sv je d o č ili, o n j e u H isp a n iji k a o p r o k o n z u l n e s a m o o d s a v e z n ik a u z e o n o v a c š t o s u m u ga o n i s k u p ili za p o m o ć u o t p la ć iv a n ju d u g o v a , n e g o j e i n e k e lu z ita n s k e g r a d o v e o p lj a č k a o k a o n e p r ija te ljsk e , p r e m d a n is u b ili n e p o k o r n i n je g o v im z a p o v ije d im a , n e g o s u m u č a k k o d d o la s k a o d m a h o t v o rili g r a d s k a v ra ta . U G aliji j e o p lja č k a o s v e t in j e i h r a m o v e b o g o v a , k r c a te d a r o v im a , a g r a d o v e j e č e š ć e r a z a r a o r a d i p li j e n a n e g o z b o g k a k v e k riv n je . Z a to j e im a o t o lik o z la ta d a g a j e p o Italiji i p r o v in c ija m a p r o d a v a o f u n t u p o tri t i s u ć e s e s tercija . Za p r v o g a s v o g a k o n z u la ta u k r a o j e tri t is u ć e f u n t i z la ta s K a p ito la , a n a d o m j e s tio g a j e s is t o t o l ik o f u n t i p o z la ć e n e m je d i. S a v e z n iš tv a i k r a lje v stv a p r o d a v a o j e z a n o v a c ; ta k o je , n a p r im je r , s a m o o d P to le m e j a 53 u z e o g o t o v o š e s t t i s u ć a ta le n a ta u sv o je i u P o m p e j e v o im e . K a s n ij e j e o č i t im
o tim a čin a m a i p lja č k o m h r a m o v a p o d m ir iv a o t r o š k o v e za g ra đ a n sk e ra to v e i izd a tk e za triju m fe i ja v n e p r ir e d b e . 55. U g o v o r n iš tv u i ra tn o j v je š tin i d o s t ig a o j e ili p r e s ti g a o sla v u n a jista k n u tijih lju d i. P o s lije o p t u ž b e p r o t iv D olab e le (77 ) u b ra ja o s e n e s u m n jiv o m e đ u p r v e o d v je tn ik e . S v a k a k o C ic e r o n u s v o m Brutu (§ 2 6 1 ), n a b r a ja ju ć i g o v o r n ik e, k a že d a n e v id i n ije d n o g a p r e d k o jim b i C e z a r m o r a o u zm ica ti, i d o d a je d a j e u n je g a b ir a n , sja ja n , d a p a č e u z v i š e n i u n e k u r u k u p le m e n it n a č i n iz r a ž a v a n ja i n a s tu p a . I u j e d n o m p is m u K o r n e liju N e p o t u p i š e C ic e r o n o n je m u ovak o: »K ako? K o je g a ć e š g o v o r n ik a s t a v it i p r e d n je g a iz m e đ u o n ih k o ji s u b ili s a m o g o v o r n ic i? T k o g a j e n a d m a š io o š tr in o m ili b o g a ts t v o m m is li? T k o j e o d n je g a k ić e n iji ili o tm jen iji u riječim a ? « Z a u z o r u g o v o r n iš t v u u z e o j e jo š u m la d o s ti, k a k o s e č in i, C e z a r a S tr a b o n a , iz č ij e g a j e g o v o ra Za Sardince n e k a m je s ta d o s l o v c e p r e u z e o u sv o ju » d iv in a c iju « 54. K a d j e g o v o r io , b i o m u j e , k a ž u , g la s ja sa n , k r e tn je tije la i r u k u ž iv a h n e , a li n e b e z lj e p o t e . O s ta v io je n e k o lik o g o v o r a , m e đ u k o jim a s e n e k i s u m n j iv o n je m u p rip isu ju . 0 g o v o r u Za K vin ta M etela m is li A u g u s t s p u n im p r a v o m d a s u g a z a p isa li s t e n o g r a f i, k o ji s u t e š k o m o g li h v a ta ti r ije č i g o v o r n ik o v e , a n i j e 4g a iz d a o s a m C e z a r . U n e k im , n a im e , p r im je r c im a n e n a la z im n a t p is »Z a M e te la « , n e g o » G o v o r n a p is a n z a M e te la « , p r e m d a u n j e m u g o v o r i C ezar b r a n e ć i M e te la i s e b e p r o t iv o p t u ž b i z a j e d n ič k ih p r o tiv n ik a . I g o v o r Vojnicima u H ispaniji A u g u s t is t o t a k o j e d v a sm a tr a n je g o v im ; a li p o s t o j e d v a g o v o r a p o d t im n a s lo v o m : je d a n k a o d a j e g o v o r e n p r ij e p r v e , a d r u g i p rije d r u g e b itk e , k a d a C ezar, k a k o k a ž e A z in ije P o lio n , n ije im a o n i v r e m e n a d a d r ž i g o v o r , j e r s u n e p r ij a t e lj i n a g lo n a v alili. 56. O sta v io j e i Zapiske o sv o jim d je lim a u g a ls k o m i g ra đ a n sk o m ra tu s P o m p ejem ; tk o j e p is a c Aleksandrinskog, Af ričkog i Hispanskog rata, n e z n a s e p o u z d a n o ; j e d n i sm a tr a ju d a ih j e n a p isa o O p ije, a d r u g i H ir c ije , k o ji j e t a k o đ e r d o p u n io p o sljed n ju i n e d o v r š e n u k n jig u Galskoga rata.
O C e z a r o v im Zapiscima k a ž e C ic e r o n u s p o m e n u t o m Brutu (§ 2 6 2 ) o v o : » N a p is a o j e Z a p is k e k o ji z a s lu ž u ju n a jv e ć u h v a lu : j e d n o s t a v n i su , is p r a v n i i lju p k i; sv a k i g o v o r n i n a k it s k in u t j e s n jih k a o o d je ć a . A li d o k j e h tio d a d r u g im a d a d e g o t o v u g r a đ u z a p is a n j e p o v ije s ti, m o ž d a j e ip a k u č i n i o u s lu g u s a m o p r a z n im g la v a m a , k o je ć e h tje ti d a n je g o v tr ije z n i p r ik a z k o v r č ilim a isk ite ; lju d e z d r a v a u k u s a o d v r a t io j e n a p r o t iv o d p isa n ja .« O is t im s e Zapiscima H ir c ij e 65 p o h v a ln o iz r a ž a v a o v a k o : »T a k o p o o p ć e m s u d u z a s lu ž u ju p r iz n a n je d a s e č in i d a s u p is c im a o d u z e li, a n e p r u ž ili m o g u ć n o s t p r ik a z iv a n ja t o g a p r e d m e ta . P a ip a k s e t o m e m i d iv im o v i š e n e g o s v i d ru g i: o n i n a im e z n a ju k a k o ih j e d o b r o i is p r a v n o n a p is a o , a m i z n a m o i t o k a k o ih j e la k o i b r z o n a p isa o .« A z in ije P o lio n m is li d a s u p r ilič n o n e t o č n o i n e p o u z d a n o s a s ta v lje n i, j e r d a j e C e z a r v e ć in u o n o g a š t o j e p r e k o d r u g ih n a č in io la k o u m n o v je r o v a o , a i o n o š t o j e s a m u č in i o k r iv o j e p r ik a z a o , b ilo n a m j e r ic e b ilo iz z a b o r a v ljiv o sti; z a t o P o lio n n a g a đ a d a ih ;j_e, C e z a r h t io p r e r a d iti i p o p r a v it i .56 O s ta v io j e t a k o đ e r d je lo O analogiji u d v ije k n jig e i is t o t o lik o k n jig a Antikatona, o s im t o g a p je s m u p o d n a s lo v o m Putovanje. P r v o o d ih d je la n a p is a o j e n a p r ije la z u p r e k o A lp a , k a d s e iz O v o s t r a n e G a lije n a k o n d o v r š e n ih s u d b e n ih p o s l o v a v r a ć a o k sv o jo j v o js c i, d r u g o n e k a k o u v r ij e m e b itk e k o d M u n d e , a z a d n je , k a d j e z a d v a d e s e t i č e t ir i d a n a s t ig a o iz R im a u J u ž n u H is p a n ij u .57 S a č u v a lo s e i n je g o v ih p is a m a s e n a tu . C in i s e d a j e o n b i o p r v i k o ji ih j e s a s ta v lja o n a s t r a n ic a m a s lo ž e n im u o b lik u s p o m e n i c e , d o k s u p r ije n je g a k o n z u li i v o j v o d e s v o j e iz v je š ta je s la li n a p is a n e p r e k o j e d n o g p a p ir a o d o z g o d o lje . S a č u v a lo s e i n je g o v ih p is a m a C ic e r o n u , is t o t a k o i p is a m a p o u z d a n im p r ija te ljim a o k u ć n im p ita n jim a . A k o j e u n jim a t r e b a lo iz n ije ti š t o ta jn o , p is a o j e ta jn im p is m o m , t o j e s t s l o ž io j e s lo v a t a k o d a s e o d n jih n ije m o g la n a č in iti n ij e d n a riječ; a k o ih t k o ž e li o d g o n e t n u t i i r e d o m č ita ti, m o r a m j e s t o n a p is a n ih s l o v a č it a ti u v ije k č e t v r t o s lo v o iz a s v a k o g a u a lf a b e tu , d a k le D u m j e s t o A i o s t a la s lo v a is t im r e d o m .
S p o m in je s e d a j e n e k e stv a ri n a p is a o j o š k a o d je č a k ili k a o sa sv im m la d čo v jek , k a o n a p r im je r Pohvalu Heraklu, traged iju Edip, is to ta k o Sabrane izreke. S v e j e t e s p i s e A u g u st u k ra tk o m i j e d n o s ta v n o m p is m u P o m p e j u M a k ru , k o je m u je p o v jerio u r e đ e n je ja v n ih k n již n ic a , z a b r a n io d a s e iz daju .58 57. U ru k o v a n ju o r u ž je m i ja h a n ju b i o j e v r lo v j e š t , a u n a p o r im a n e v je r o ja tn o izd ržljiv . N a p u t u s v o j s k o m k a tk a d a je ja h a o , a č e š ć e j e iš a o p je š k e p r e d n jo m , g o lo g la v , b ilo su n c e ili k iša . N a jd u lje j e p u t o v e p r e v a lj iv a o n e v j e r o j a t n o m b rzin o m , b e z m n o g o p r tlja g e , u n a jm lj e n o j k o č ij i, s v a ki d a n p o s t o m ilja .59 A k o b i g a z a d r ž a v a le r ij e k e , p r e p li v a o b i ih ili p r e la z io p r e k o n jih n a n a p u h a n im m j e h o v im a , ta k o d a j e v r lo č e s t o p r e t e k a o g la s n ik e k o je j e p r e d s o b o m p o sla o . 58. N e zn a s e j e li u r a tn im p o th v a t im a u n je g a b ilo v iš e op reza ili sm io n o sti; v o jsk u n ije n ik a d a v o d io p u t o v im a zg o d n im za za sjed u a k o n ije p r e t h o d n o t e m e lj it o is tr a ž io o k o lin u . N i u B rita n iju n ije p r e v e o v o js k u d o k n ije p r ije t o g a o so b n o izv id io lu k e, p lo v id b u i p r ila z k o t o k u .60 A li is t i s e taj čovjek n a v ijest d a je n je g o v ta b o r u G e r m a n iji 61 o p k o lje n , k roz n ep rija teljsk e stra že u g a ls k o m o d ije lu p r o b i o d o s v o jih. Iz B ru n d izija je zim i p r e š a o u D irah ij k r o z n e p r ij a te lj s k o brodovlje; a k ad d u g o n isu d o la z ile č e t e k o jim a j e b i o n a lo žio d a sm jesta d o đ u za n jim , p a k a d j e u z a lu d s la o g la s n ik a za g la sn ik o m p o njih, u k rca o s e n a p o k o n s a m p o ta j n o n o ć u n a m alu la đ icu b e z p ratn je, o m o ta v š i gla v u ; k o r m ila r u s e nije o tk rio tk o je, n iti m u je d o p u s t io d a u z m a k n e p r e d n ev re m e n o m d o k g a n is u g o to v o p r o g u ta li v a lo v i .62 59. N ik a k v o praznovjerje n ije g a n ik a d a n i o d k a k v o g n a u m a o d v ra tilo n iti o d g o d ilo k o ju n je g o v u o d lu k u . P r e m d a m u j e k o d žrtvovan ja p o b je g la žr tv e n a ž iv o tin ja , n ije o d g o d io vo jn u p ro tiv S c ip io n a i Ju b e. D a p a če, k a d j e iz la z e ć i iz la đ e p o s m u o i p ao, o k r e n u o je to lo š e z n a m e n je u p o v o lj n o k lik nuvši: »Držim te, Afriko!« D a b i s e n a r u g a o p r o r o č a n s tv im a p o k ojim a su u p ro v in ciji A frici im e S c ip io n a s p o m in ja lo kao o d su d b in e sr e tn o i n e p o b je d iv o , d r ž a o j e k o d s e b e u ta
b o r u n e k o g a s a s v im p r e z r e n o g a č la n a r o d a K o m e lij e v a c a , k o ji j e z b o g s v o g a s r a m o t n a ž iv o ta im a o n a d im a k S a lv it o n 63. 60. B it k e n ije z a m e t a o s a m o p o u tv r đ e n o j o s n o v i n e g o i o n d a k a d m u s e p r u ž ila p o v o ljn a p rilik a; č e s t o j e n a v a ljiv a o o d m a h n a k o n d o la s k a , a k a tk a d a i u v r ije m e n a js tr a šn ijih o lu ja , k a d s e t o n a jm a n je m o g lo o č e k iv a ti. I s t o m u p o s lj e d n jim g o d in a m a p o s t a o j e o p r e z n iji k o d u p u š ta n ja u b itk u , za k lju č u ju ć i; š t o j e č e š ć e p o b ije d io , t o m a n je s m ije is k u š a v a t i s r e ć u , i d a n ij e d n o m p o b j e d o m n e ć e t o lik o s t e ć i k o lik o j e d n im p o r a z o m m o ž e iz g u b iti. N ik a d a n ije d n o g a n e p r ija te lja n ije r a z b io d a m u n ije i t a b o r o d u z e o ; t a k o p r e s tr a š e n im a n ije d a o v r e m e n a d a o d a h n u . K a d j e is h o d b itk e b io s u m n jiv , u k la n j a o j e k o n je , a n a jp r ije s v o g a , d a b i b o r c im a n a m e t n u o v e ć u n u ž d u d a iz d r ž e p o š t o im j e o d u z e t a m o g u ć n o s t b ije g a . 61. I m a o j e k o n ja n e o b ič n a , u k o je g a s u b ile g o t o v o lju d s k e n o g e , a k o p it a r a s je č e n a p o p u t p r stiju . Taj s e k o n j o žd rij e b i o k o d n je g a , p a k a d s u g a ta r i izja v ili d a o n s v o m e g o s p o d a r u n a v je š ć u j e s v j e t s k u v la st, o t h r a n io g a j e s v e lik o m p o m n j o m i p r v i j e z a ja h a o n a n je g a , j e r k o n j in a č e n ije tr p io d r u g o g a j a h a č a . L ik to g a k o n ja p o s t a v io j e k a s n ije p r e d h r a m o m V e n e r e M a jk e. 62. V o j s k u j e n a u z m a k u iz b o r b e č e s t o s a s v im s a m z a u sta v io , z a tv a r a ju ć i p u t o n im a k o ji b i b je ža li, z a d r ž a v a ju ć i p o j e d in c e , h v a ta ju ć i i h z a v r a t i o k r e ć u ć i ih p r e m a n e p r ija te lju . Č e s to s u b ili v e ć t a k o z a p r e p a š te n i, d a m u s e , n a p r im je r , n e k i z a s ta v n ik , k o je g a j e h t io z a u sta v iti, z a p r ije tio š iljk o m s v o j e z a s ta v e , a d r u g i j e o s t a v io z a s ta v u u n je g o v o j r u c i k a d g a j e z a u sta v lja o . 63. N ije b ila m a n ja n i o n a n je g o v a p r is u t n o s t d u h a , za k o ju im a j o š v e ć ih d o k a z a . P o s lije b itk e k o d F a rza la p o s la o j e v e ć n a p r ije d s v o j e č e t e u A ziju , a s a m j e k r o z H e le s p o n t s k i tje s n a c p l o v i o p r ije k o n a m a lo j la đ ici; t u m u j e o d p r o t iv n i č k e s t r a n e d o š a o u s u s r e t L u cije K a sije s a d e s e t r a tn ih lađ a; C e z a r n ije p o b je g a o , n e g o je , n a p r o tiv , s a s v im b liz u d o n je g a d o p lo v i o i p o z v a o g a d a s e p red a ; K a sije s e p o k o r io , a C e z a r g a j e u z e o n a sv o ju la đ u .
64. K a d j e u A le k sa n d r iji j u r iš a o n a m o s t , p r o v a le n a je d n o m n e p r ija te lji iz g r a d a i n a tje r a ju g a u č a m a c . K a d s u n a to m n o g i n a g r n u li u taj č a m a c , s k o č io j e C e z a r u m o r e i s p a s io s e u n a jb liž u la đ u p liv a ju ć i d v ije s t o t i n e k o r a k a ; p r i t o m j e p o d ig a o lije v u r u k u d a s e p a p i r i k o j e j e d r ž a o n e o k v a s e , a v o j v o d s k i j e p la š t v u k a o z u b i m a d a n e p a d n e u r u k e n e p r ija te lju k a o r a t n i p lije n . 65. V o jn ik a n ije c ij e n io n i p o n j e g o v u z n a č a j u n i p o n je g o v o j sr e ć i, n e g o s a m o p o n je g o v o j t j e le s n o j s n a z i, a p o s t u p a o j e s n jim j e d n a k o s t r o g o k a o i b la g o ; n ije g a , n a im e , sv a g d je i u v ije k p r ite z a o , n e g o s a m o k a d j e n e p r ij a te lj b io b lizu : ta d a j e tr a ž io b e z u v j e tn u p o s l u š n o s t , i t o t a k o d a v o j s c i n e b i o b ja v io n i v r ije m e p u t a n i v r ij e m e b it k e , n e g o j e tr a ž io d a u sv a k i č a s b u d e s p r e m n a z a p u t i b o r b u , d a j e m o ž e b r z o p o v e s ti k a m o h o ć e . Č e s to j e d iz a o v o j s k u i b e z r a z lo g a , o s o b ito za k iš e ili n a b la g d a n e . V iš e p u t a j e v o j n i k e o p o m i n j a o n e k a p a z e n a n je g a , a o n d a s e iz n e n a d a u k la n j a o d a n ju ili n o ć u , p r o d u lju ju ć i t a k o đ e r p u t d a iz m o r i o n e k o ji s u p r e k a s n o p o š li za n jim . 66. K a d b i s e n a g la s o n e p r ij a te lj s k im s n a g a m a n je g o v i v o jn ic i p r e s tr a š ili, n ije ih h r a b r io p o r i č u ć i ili u m a n j u j u ć i taj g la s, n e g o , n a p r o tiv , p r e tje r u ju ć i g a i iz m iš lj a ju ć i. T a k o , n a prim jer, k a d je o č e k iv a n i n a p a d a j k ra lja J u b e (4 6 ) z a d a v a o stra h v o jn ic im a , C eza r ih j e s a z v a o i r e k a o im : » Z n a jte d a ć e u n a jsk o rije d a n e s t ić i k ra lj s a d e s e t le g ija , t r i d e s e t t i s u ć a k o n ja n ik a , s t o t is u ć a la k ih p je š a k a i tr i s t o t i n e s lo n o v a . Z a to n e k a v e ć j e d n o m s t a n o v iti lju d i p r e s t a n u d a lje is t r a ž iv a t i ili n a g a đ a ti i n e k a v jeru ju m e n i, k o ji t o č n o z n a m . I n a č e ć u ih sta v iti n a n a jsta riju la đ u i p o tje r a ti ih n e k a ih n o s i k o ji g o d v jeta r u k o je g o d k r a je v e svijeta!« 67. N a p r e s tu p k e n ije u v ije k p a z io n iti ih j e u v ije k p r i m je r e n o k a žn ja v a o . S a m o j e b je g u n c e i b u n t o v n i k e n e m i li c e istr a ž iv a o i k a ž n ja v a o , d o k b i u o s t a lim s lu č a j e v im a g le d a o k ro z p r ste . K a tk a d a j e iz a k a k v e v e lik e b i t k e i p o b j e d e z n a o v o jn ik e o s lo b o d it i s v ih d u ž n o s t i d a ju ć i i m s v a k u s l o b o d u za k o je k a k v e r a z u z d a n o sti, p r i č e m u s e o b ič a v a o d i č it i d a s e n je g o v i v o jn ic i i n a m ir is a n i u m iju d o b r o b o r it i. U g o v o r u ih n ije o slo v lja v a o » v o jn ic i« , n e g o la s k a v ij im i m e n o m » d r u g o -
vi«. M n o g o j e g led a o n a n jih ovu vanjštinu, d arivao ih oru žjem isk ić e n im sr e b r o m i zlatom , jed n o zb o g ljep o te, a i zato d a b i ga što č v r š ć e d ržali u b itk i b o je ći s e d a ga n e izgu b e. L jubio ih je ta k o đ er to lik o d a je, n a prim jer, n a glas o porazu T itu rijevu p u s tio b ra d u i k o su i n ije s e b rijao n i šiša o d o k se n ije o sv e tio . 68. T a k v im p o s tu p k o m stv o rio je C ezar s e b i v e o m a p ri v r ž e n u i h ra b ru v o jsk u . K a d je z a p o č e o građ an sk i rat, p o n u d ili s u m u c e n tu r io n i sv a k e leg ije d a ć e m u svak i iz svojih sr e d sta v a n a m a ć i p o je d n o g a k on jan ik a, a sv i v o jn ici d a ć e slu ž iti b a d a v a o d r ič u ć i s e žita i p la ć e , p ri č e m u s u s e b ogatiji o b v e z a li d a ć e o p sk rb ljiv a ti sir o m a šn ije. I n itk o s e k ro z ta k o d u g o v r ije m e n ije o d m e tn u o o d n jega, d a p a č e s u v rlo m n o g i, k a d s u p a li u r o p stv o , o d b ili p o m ilo v a n je k a d im je b ilo p o n u đ e n o p o d u v je to m d a s e b o r e p r o tiv n jega. G lad i o s ta le t e g o b e p o d n o s ili s u v r lo u stra jn o , n e sa m o k a d s u b ili o p s je d a n i, n e g o i k a d s u d r u g e o p sje d a li; k a d je , n a p rim jer, P o m p e j u C e z a r o v im r o v o v im a k o d D ira h ija v id io n e k u v r s t u k r u h a o d tr a v e k o ji s u C e z a r o v i v o j n ic i j e li, r e k a o j e d a im a p o s l a s a ž iv o tin ja m a , i z a p o v je d io d a s e s m je s ta u k lo n i taj k r u h i n i k o m e v iš e n e p o k a z u je , d a s e n e b i iz d ržljiv o š ć u i p o s t o j a n o š ć u n e p r ija te lja p o k o le b a la h r a b r o s t n je g o v e v o jsk e. K a k v o m s u s e h r a b r o š ć u C eza r o v i v o jn ic i b o r ili, d o k a z u j e č in j e n ic a š t o s u k o d D irah ija, g d je s u p r e tr p je li s a m o j e d a n p o r a z , s a m i z a tr a ž ili k a z n u za s e b e , t e j e v o jv o d a u v id io d a ih v i š e m o r a tje š iti n e g o k ažn javati. U o s t a lim b itk a m a la k o s u p o b ij e d ili n e b r o j e n e č e t e n e p rija telja , ia k o s u č e s t o s a m i b ili b r o j č a n o sla b iji. D a p a č e , j e d n a j e d in a k o h o r ta š e s t e le g ije , b r a n e ć i j e d n u u tv r d u , iz d r ž a la j e n a v a lu č e tir iju P o m p e j e v ih le g ij a 64 k r o z n e k o lik o sa ti i g o t o v o j e s v a iz g in u la o d m n o ž in e n e p r ij a te lj s k ih s t r e lic a , k o jih s e k a sn ije u u tv r d i n a š lo s t o t r id e s e t t is u ć a . I t o n ije n ik a k v o č u d o , a k o p r o m o t r im o j u n a č k a d je la p o je d in a c a , n a p r im je r c e n t u r io n a K a sij a S c e v e ili v o j n ik a G a ja A cilija , d a n e p r ip o v ije d a m o d r u g im a . S c e v a j e , s iz b ije n im o k o m , s p r o b o d e n im b e d r o m i r a m e n o m , i s a š t i t o m p r o s t r ij e lje n im s a s t o i d v a d e s e t p o g o d a k a, o č u v a o s v o j e m j e s t o n a v r a t im a p o v je r e n e m u u tv r d e .
Acilije je u p o m o r sk o j b itk i k o d M a s ilij e d e s n i c o m u h v a tio k rm u n e p r ija te ljsk e la đ e , a k a d s u m u j e o d s j e k l i , o n j e , u g. led ajući s e u p r im je r K in e g ir a , k o j e g a G r c i s l a v e ,65 s k o č io ■u lađ u te iz b o č in o m s v o g a š t i t a s t a o g o n i t i n e p r i j a t e l j e k oji su m u d o la zili p o d r u k u . 69. Za d e se t g o d in a g a ls k o g a r a t a n i s u s e n j e g o v i v o jn ic i p ob u n ili n ije d a n je d in i p u t, a z a g r a đ a n s k i h r a t o v a s a m o n e kolik o puta, ali s u s e sv a k i p u t b r z o v r a t ili s v o j o j d u ž n o s ti, svladani n e to lik o p o p u s t ljiv o š ć u s v o g a v o đ e k o l i k o n je g o vim u gled om . N ik a d a , n a im e , n ije C e z a r p o p u s t i o b u n t o v n i cim a, n eg o im s e š t o v iš e u v ije k o t v o r e n o u s p r o t i v i o . T a k o je kod P lacencije, p r e m d a j e P o m p e j j o š b i o u o r u ž j u , č ita v u devetu legiju s r a m o tn o o t p u s t io , i j e d v a j u j e p o n o v n o n a kon m no g ih p o n iz n ih m o lb a n a tr a g p r i m io , k a z n iv š i n a jp rije k olovođ e. 70. K ad su v o jn ic i d e s e t e le g ij e u R i m u u z t e š k e p r ije tn je i dap ače u z v e lik e p o g ib li z a g r a d t r a ž ili o t p u s t i n a g r a d e , dok je u p ravo b je sn io rat u A fr ic i, C e z a r j e b e z o k lije v a n ja p o ša o k njim a d a ih o tp u s ti, p r e m d a s u g a p r ij a t e lj i o d to g a odvraćali. Ali je d n o m riječju , k a d i h j e n a z v a o » g ra đ a n i« m jesto »vojnici«, ta k o ih j e la k o o k r e n u o i s m e k š a o d a sli m u od m ah od govorili: »M i s m o v o jn ic i!« i d r a g o v o l j n o g a s li jed ili u Afriku, p rem d a s e o n t o m e p r o t iv io . U z t o j e s v e j e d n o glavne k o lo v o đ e k a zn io o d b iv š i im j e d n u t r e ć i n u o d p lij e n a i o d ređ en og im zem ljišta . 71. O d an ost i v jern o st p r e m a k l ij e n t im a p o k a z i v a o j e v e ć o d rane m la d o sti. M la d o g a k n e z a M a s in t u b r a n i o j e p r o tiv kralja H ijem p sala ta k o ž e s to k o , d a j e k r a lj e v a s i n a J u b u u rječkanju p red su d o m s p o p a o z a b r a d u ; p a i o n d a k a d su M asintu o su d ili n a p la ć a n je d a n k a , o t e o g a j e o d m a h o n im a koji su ga htjeli o d v e sti u z a tv o r , i d u g o g a j e k o d s e b e sk r i vao; kad je sk o ro za tim , n a k o n s v o j e p r e t u r e k r e n u o u H ispaniju, p o v eo g a je sa s o b o m u v la s t it o j n o s i l j c i m e đ u lju dim a koji su ga iz p o što v a n ja p r a tili, i p o d z a š t i t o m s v o j ih liktora. 72. P rem a p rija teljim a j e u v ije k b i o v r l o lj u b a z a n i b la g . Tako je, na prim jer, G aju O p iju , k o ji g a j e p r a t i o n a p u tu kroz šu m ovit kraj te n e n a d a n o o b o l io , o d s t u p i o j e d i n o svra-
tiš t e , a s a m j e p r e s p a v a o n a z e m lji p o d v e d r im n e b o m . K a d j e v e ć b i o n a v r h u n c u m o ć i, p r o m a k n u o j e i n e k e lj u d e n aj n iž e g a r o d a d o n a jv iš ih č a s ti. K a d s u m u z b o g t o g a p r ig o v a ra li, iz ja v io j e o t v o r e n o : » D a s a m z a o b r a n u s v o g a p o lo ž a ja u p o t r ij e b io p o m o ć r a z b o jn ik a i u b o jic a , p o k a z a o b ih s e i p r e m a ta k v im a j e d n a k o z a h v a la n .« 73. N e p r ija te ljs tv a , n a p r o tiv , n ije n ik a d a ta k o d u b o k o g a j i o d a ih s e n e b i k o d z g o d n e p r ilik e r a d o o d r e k a o . G aja M em ija , k o j e m u j e n a n j e g o v e o š t r e g o v o r e je d n a k o m g o r č in o m p i s m e n o o d g o v o r io , p o d u p r o j e b r z o iz a to g a s v o j im g la s o m k a d j e k a n d id ir a o z a k o n z u la t. K a d j e Gaj K a lv o p o s lij e z lo g la s n ih e p ig r a m a p o k u š a v a o d a s e p o s r e d o v a n j e m p r ija te lja p o m ir i s n jim , p is a o m u j e C e z a r s a m o d s e b e i t o p rv i. V al e f ij a K a tu la , k o ji g a je , k a k o j e C eza r s a s v im o t v o r e n o g o v o r io , s t ih o v im a o M a m u r i ž ig o s a o z a s v a v r e m e n a , is t i j e d a n k a d g a j e o v a j m o l io z a o p r o š t e n j e p o z v a o k s e b i n a v e č e r u , a s n je g o v im j e o c e m i d a lje b io p rija telj k a o i d o ta d a .66 74 . A li i u o s v e t i j e b io o d n a r a v i v r lo b la g . T a k o , n a p r i m je r , k a d j e g u s a r e k o ji s u g a b ili z a r o b ili d o b io u r u k e , d a o ih je , d o d u š e , p r ib iti n a k riž, j e r im s e b io z a k le o d a ć e im t o u č in iti, a li ih j e p r ije d a o za k la ti. K o m e lij u F a g iti n ije s e n ik a d a m o g a o o s v e tit i, a taj g a j e č o v je k n e k a d a n o ć u b o le s n a u n je g o v u s k r o v iš t u iz z a s je d e u h v a tio , i C eza r s e j e d v a v e lik o m s v o t o m iz v u k a o d a g a n ije o d v e o S u li. S v o g a tajn ik a, r o b a F ile m o n a , k o ji s e n je g o v im n e p r ij a te lj im a - p o n u d io d a ć e g a o t r o v a ti, n ije k a z n io t e ž e n e g o j e d n o s t a v n o m s m r ć u . K a d j e P u b lije K lo d ije , k o ji j e z a v e o n je g o v u ž e n u P o m p e ju , b io z a to o p t u ž e n z b o g o s k v r n u ć a v je r sk ih o b r e d a , C eza r j e b io p o z v a n z a s v j e d o k a p r o t iv n je g a , a li j e iz ja v io d a o t o m n iš t a n e z n a , p r e m d a s u i n je g o v a m a jk a A u relija i s e s t r a m u J u lija p r e d is t im s u c im a v e ć s v e p o is tin i b ile isk a z a le . K a d s u g a p ita li z a š to j e o n d a o t p u s t io ž e n u , r e k a o je: »Jer s m a t r a m d a m o ji m o r a ju b it i č is ti j e d n a k o o d s u m n je k a o i o d k riv n je.« 75 . N je g o v a u m j e r e n o s t i b la g o st, k o lik o u t o k u g r a đ a n s k o g a r a ta t o lik o n a k o n n je g o v a p o b j e d o n o s n o g z a v r še tk a , b ila j e u p r a v o u d iv lje n ja v r ije d n a . K a d j e P o m p e j p r o g la s io
4 - Dvanaest rimskih careva
da će neprijateljima smatrati sve one koji se ne p rik lju če ^ rani republike, Cezar je objavio da će one koji budu n e u tt g | ni smatrati prijateljima. Svima o n im a k o jim a j e n e k o ć na preporuku Pompejevu dao činove, dao je m o g u ć n o s t da pri, jedu k Pompeju. Kad su se kod Ile r d e p o v e li p r e g o v o r i^ predaji, pa kad je zbog toga n e p r e s ta n o m e đ u o b je strane postojao prijateljski saobraćaj, n a je d n o m s e A fra n ije i Petrej pokaju pa dadu poh vatati i p o u b ija ti s v e C e z a r o v e vojnike koje su zatekli u svom taboru; ali C eza r s e nije m o g a o od lu čiti da tu protiv njega p o č in je n u v j e r o lo m n o s t jed n a k o m mjerom uzvrati, U bitki k o d F arzala p r o g la s io j e d a s e gra đani imaju štedjeti , a poslije je s v a k o m e o d s v o jih lju d i do* pustio da p o volji sp asi živ o t j e d n o m e o d p r o t iv n ič k e stran, Ice. I neće se naći nijedan koji je p o g in u o iz v a n b o ja , izu zevši dakako Afranija, F austa i m la d o g a L u c ija C e z a r a 67; p a n i ovi, kako se op ćen ito m isli, n isu p o g u b lj e n i p o C e z a r o v o j volji? < Pa ipak su prva dvojica, p o š t o im j e C e z a r o p r o s t io , p o n o v n a ' J digla oružje na njega, a treći j e n e s a m o s lo b o d n j a k e i ro b o ve Cezarove ognjem i m a č e m n a n a jo k r u tn iji n a č in d a o p o ubijati, nego i sv e zvijeri p o k la ti k o je j e C e z a r p o k u p o v a o za javne igre. N ap ok on j e C ezar u p o s lj e d n je v r ij e m e s v o g a ži vota d op u stio da s e sv i k o jim a j o š n ije iz r ič it o o p r o stip m ogu vratiti u Italiju i p r e u z e ti g r a đ a n s k e i v o j n e slu žb e, Štoviše, k ip ove Lucija S u le i P o m p e ja , k o j e j e n a r o d p o r u šio , dao je iznova p od ići. A ko s e p o s lij e t o g a p r o t iv n je g a š t o teže snovalo ili govorilo, C ezar j e i o v o l io s p r ij e č it i n e g o k azn iti. Stoga nije otk riv en e u r o te i n o ć n e s a s t a n k e d a lje p r o g o n io , nego je sa m o p ro g la so m o b ja v io d a m u j e t o p o z n a t o , a ako su koji o njem u zlo g o v o rili, z a d o v o lj io s e t i m e d a ih u javn oj skupštini o p o m e n e n ek a to v iš e n e r a d e . P r e k o p o v r e d e časti koju m u je n a n ijela k le v e t n ič k a k n jig a A u la C e c in e i z}q? 5 bne p jesm e P ito la jev e 68 p r e š a o j e s a s v im r a v n o d u š n o . 76. Ali o stali n je g o v i č in i i g o v o r i t a k o g a o p t e r e ć u j u da se sm atra d a je zlo ra b io sv o ju m o ć i d a j e s p r a v o m b io u b i jen. P rim io je p retjera n e časti: u z a s t o p n u k o n z u ls k u slu žb u , doživotnu d ik tatu ru i v r h o v n o n a d z o m i š t v o n a d j a v n im m o ralom, o sim to g a im e Im p e r a to r , n a d i m a k O t a c d o m o v i n i 5 kip m eđ u k ip o v im a k ra ljeva i u z v iš e n o s j e d a lo u o r k e s t r i u
k a za lištu ; a li n e s a m o to: d o p u s t io j e d a m u s e d o d ij e le v e ć e č a s t i n e g o š t o ih č o v j e k s m ij e p o s tić i: z la tn a s t o lic a u s e n a t u i u s u d n ic i, s v e ta k o la i n o s ila s n je g o v im k ip o m u c ir c e n s k o m o p h o d u , h r a m o v i, ž r tv e n ic i, k ip o v i p o k ra j k ip o v a b o g o v a , p o s e b n o m je s to z a s t o lo m b o g o v a , p o s e b n i f la m e n , p o s e b n i r a z r e d F a u n o v ih s v e ć e n ik a i n a p o k o n , d a s e je d a n m j e s e c n a z o v e n je g o v im i m e n o m .69 I n ije b ilo s lu ž b e k o ju n ije p r im a o i d ije lio p o sv o jo j v o lji. S v o j t r e ć i i č e t v r t i k o n z u la t v r š io j e s a m o p o im e n u , a za d o v o ljio ; s e v la š ć u d ik ta t u r e k o ja m u j e b ila p r iz n a ta z a je d n o s k o n z u la tim a . U o b je g o d in e im e n o v a o j e z a tri p o s lj e d n ja m j e s e c a s v o jim z a m je n ic im a p o d v a k o n z u la ; u m e đ u v r e m e n u n ije o d r ž a o n ik a k v ih iz b o r a , o s im iz b o r a p u č k ih t r ib u n a i p u č k ih e d ila , a m je s to p r e t o r a p o s t a v io je p r e fe k te , k o ji s u z a n je g o v e o d s u t n o s t i im a li u p r a v lja ti g r a d s k im p o s lo v im a . K a d j e j e d n o m n a p o s lj e d n ji d a n g o d in e n e n a d a n o u m r o j e d a n k o n z u l, C e z a r j e v e ć g o t o v o p r o t e k lu s lu ž b u p o d ije lio z a n e k o lik o s a t i j e d n o m k a n d id a t u .70 J e d n a k o m s a m o v o ljo m , p r e z ir u ć i o b ič a j o d s t a r in e , p o d je ljiv a o j e s lu ž b e n a v iš e g o d in a ; d e s e t o r i c i lju d i k o ji s u b ili s a m o p r e t o r i d a o je k o n z u l s k a o d lik o v a n ja , a u s e n a t j e p r im a o i ta k v e lju d e k o ji s u t e k n e d a v n o b ili d o b ili g r a đ a n s k o p r a v o , m e đ u n jim a i n e k e g a l s k e p o lu b a r b a r e . O s im t o g a j e o s o b i t e r o b o v e p o s t a v io za n a d s t o jn ik e k o v n ic e n o v c a i d r ž a v n ih p r ih o d a .71 B r ig u i z a p o v j e d n iš t v o n a d t r im a le g ij a m a k o je j e o s t a v io u A le k sa n d riji p o v je r io j e s v o m e r a z v r a tn o m p r ija te lju R u fio n u , s in u s v o g a s lo b o d n j a k a . 77. J e d n a k u j e o b ije s t p o k a z a o C e z a r r ije č im a k o je j e ja v n o iz r ic a o , k a k o p i š e T it A m p ije: » R e p u b lik a j e n iš tic a , s a m o im e b e z tije la i lik a .« - » S u la j e b io a n a lfa b e t k a d s e o d r e k a o d ik ta tu r e .« - » L ju d i t r e b a d a s a d a v e ć o p r e z n ij e g o v o r e s a m n o m i d a m o j e r ije č i s m a tr a ju z a k o n im a !« U d r s k o s t i j e iš a o t a k o d a le k o , d a j e j e d n o m , k a d m u j e v r a č (h ar u s p e k s ) j a v io d a u tr o b a ž iv o tin je p r o r ič e n e s r e ć u i d a u n joj n e m a s r c a , re k a o : » B it ć e v e ć s r e tn ija z n a m e n ja k a d j a b u d e m h tio ; i n e s m ij e s e s m a tr a ti č u d o m a k o u ž iv o t in j e n e m a srca!«
78. A li o s o b it u i d o is t a p o g u b n u m r ž n ju n a v u k a o j e n a s e b e n a jv iše o v im p o s tu p k o m : K a d s u m u s v e li k i m b r o je m n a jča sn ijih o d lik o v a n ja d o š li s lu ž b e n o s v i s e n a t o r i, C e z a r ih je p red h r a m o m V e n e r e M a jk e p r im io s j e d e ć i. J e d n i m is le d a je p o k u ša o u sta ti, ali d a g a j e z a d r ž a o K o m e l i j e B a lb o , a d ru gi, d a u o p ć e n ije n i p o k u š a o , n e g o d a j e d a p a č e G aja Trebaeija, k oji g a j e p o tic a o d a u stan e> o š i n u o n e p r ij a z n im p o g le d o m . Taj s e n je g o v p o s t u p a k t o lik o v i š e o s u đ iv a o , š t o s e p rilik o m n je g o v a tr iju m fa d o g o d ilo o v o : U č a s u k a d s e C eza r v o z io p okraj sje d a la tr ib u n a j e d in i o d č it a v o g a z b o r a n ije u s ta o P o n c ije A kvila, n a š t o s e C e z a r t o lik o r a z lj u tio d a j e v ik nuo: »N o, A kvila, tra ži o d m e n e n a tr a g r e p u b lik u , ti trib u n !« I n e p r e s ta n o j e k ro z n e k o lik o u z a s t o p n ih d a n a s v a k o m e k o ji ga j e n e š t o m o lio d a v a o o b e ć a n j e o g r a đ u ju ć i se : » A k o d o p u sti P o n c ije Akvila!« 79. T ak o v elik o j p o g r d i i p r e z ir u p r e m a s e n a t u d o d a o je jo š m n o g o d rsk iji čin . K a d je , n a im e , z a L a t in s k e s v e t k o v in e p r ig o d o m n je g o v a p o v r a tk a u R im n e k i č o v j e k iz m n o š t v a u z b u r n o i n e č u v e n o k lic a n je n a r o d a p o s t a v i o n a g la v u n je g o v a k ip a lo v o r o v v ije n a c s b ije lo m v r p c o m 72, p u č k i s u t r ib u n i E p id ije M aru l i C eze cije F la v o z a p o v j e d ili d a s e v r p c a s v i je n c a s k in e i d a s e taj č o v je k b a c i u za tv o r ; C e z a r j e t r ib u n e o štro n a p a o i m a k n u o ih iz slu ž b e , ž a le ć i š t o j e t a k o b e z u s p j e š n o p o k r e n u to p ita n je n je g o v e k r a lj e v s k e v la s t i, ili, k a k o j e sa m g o v o rio , što m u j e b ila o d u z e t a p r ilik a d a o t k l o n i k r u n u . Ali o ta d a v iš e n ije m o g a o u k lo n it i k le v e t u d a t e ž i z a k r a lje v sk im im e n o m , p r e m d a j e n a r o d u , k o ji g a j e p o z d r a v lj a o k a o kralja> o d g o v o r io d a je o n C ezar, a n e kralj; o s i m t o g a j e za sv e tk o v in e L u p erk a lija p r e d g o v o r n ic o m n a F o r u m u o d b io d ija d em š t o g a je n e k o lik o p u ta p r e m a n je g o v o j g la v i p r i m a k n u o k o n z u l A n to n ije , i p o s v e t io g a J u p ite r u D o b r o m V e lik o m n a K a p ito lu . U za s v e t o u č e s t a le s u d a p a č e r a z n e g la sine: d a ć e s e p r e s e liti u A le k sa n d r iju ili T r o ju i o n a m o p r e n ijeti te ž ište d r ž a v e p o š t o Ita liju is c r p e n o v a č e n j im a , a u p r a vu R im a p r e p u sti p rija teljim a; d a ć e n a p r v o j s e n a t s k o j s je d n ici L u cije K o ta , č la n p e t n a e s t o r ic e , p r e d lo ž iti: b u d u ć i d a u sib ilin sk im k n jig a m a stoji d a P a rte m o ž e p o b ij e d it i s a m o kralj, n e k a s e C ezar p r o z o v e k r a lje m .7^
80. T o j e u r o t n i k e p o t a k n u l o d a p o s p j e š e z a s n o v a n i p o t h v a t, k a k o n e b i m o r a li g la s o v a t i z a s p o m e n u t i p r ij e d lo g . D o g o v o r i, k o ji s u s e d o t a d a v o d ili n a v i š e m j e s t a i č e s t o s a m o m e đ u d v o j ic o m ili t r o j ic o m u r o t n ik a , p o v e d u s e s a d a n a j e d n o m o p ć e m s a s t a n k u . N i n a r o d v iš e n ije b i o z a d o v o lj a n ta d a š n j im s t a n j e m , n e g o j e t a jn o i j a v n o r o g o b o r io p r o t iv t ir a n ij e i v a p io z a o s l o b o d i t e l j i m a . K a d s u n e k i s t r a n c i b ili u v r š t e n i u s e n a t , o s v a n u o j e o v a k a v p la k a t: » U d o b a r č a s ! D a n e b i k o m e d o š l a ž e lj a d a k o j e m n o v o m s e n a t o r u p o k a ž e p u t u v ije ć n ic u !« A s v u d a s u s e p je v a li o v i s tih o v i:
»Cezar Gale u trijum f vodi, i u sen at v o d i njih. Gali hlače poskidaše, grim iz-porub obukoše.«7* K a d j e K v irit M a k s im , k o je g a j e C e z a r i m e n o v a o n a tr i m j e s e c a s v o j im z a m j e n ik o m u k o n z u la tu , u la z io u k a z a liš t e , p a k a d j e t ik t o r p o o b ič a j u v ik n u o n a r o d u : » P o zo r!« , s a s v ih s u s e s t r a n a č u li p o v ic i: » T o n ije k o n z u l!« K a d j e C e z a r m a k n u o iz s lu ž b e t r ib u n e C e z e c ija i M a r u la , n a š lo s e p r ilik o m s l ij e d e ć i h iz b o r a v i š e g la s o v n ic a n a k o jim a s u o n i b ili p r e d lo ž e n i z a k o n z u le . N e k i s u p o d k ip L u c ija B r a t a n a p is a li: »O da si živ!« I s t o t a k o p o d k ip s a m o g a C ezara:
»Brut je kralje protjerao p a je p rv i kon zu l posto. K onzule je ovaj progno i napokon kraljem posto.« U r o t ilo s e p r o t iv C e z a r a v i š e o d š e z d e s e t lju d i, a g la v e u r o t e b ija h u G aj K a sije , M a r k o i D e c im B r u t. N a jp r ije s u b ili n e o d l u č n i b i li g a n a M a r to v u p o lju z a v r ij e m e iz b o r a , k a d p o z o v e t r i b u s e n a g la s a n j e , r a z d ij e liv š i u l o g e b a c ili s m o s t a , d o č e k a li d o lj e i u b ili, ili b i g a n a p a li n a S v e to j c e s t i, ili k o d u la z a u k a z a liš t e . A li k a d j e z a p e t n a e s t o g a o ž u jk a b ila s a z v a n a s e n a t s k a s j e d n ic a u P o m p e j e v u v ij e ć n ic u , b r z o s u d a li p r e d n o s t i t o m e v r e m e n u i t o m e m je s tu . 81. C e z a r a s u , m e đ u t im , n je g o v u b liz u s m r t n a v ije s tila o č it a z n a m e n ja . K a d s u n e k o lik o m j e s e c i p r ije t o g a n a se lje n ic i u k o lo n iji K a p u i, k o ji s u s e o n a m o p r e s e lili p o J u lije v u z a k o n u , z a g r a d n ju s v o j ih k u ć a p r e k a p a li p r a s ta r e g r o b o v e a t o s u j o š r e v n ije s t a li č in iti k a d s u p r e tr a ž u ju ć i z e m lj iš t e n a la z ili n e š t o p o s u d i c a s t a r e u m j e t n ič k e iz r a d b e - , n a š la s e u g r o b u u k o je m j e p o p r e d a ji b io s a h r a n je n K a p is, o s n iv a č
K a p u e, m je d e n a p lo č a is p is a n a g r č k im s l o v i m a i r ij e č im a o v o g a sadržaja: » K ad j e d n o m b u d u o t k r iv e n e k o s t i K a p iso v e, ta d a ć e je d a n J u lo v p o to m a k p o g in u t i o d r u k e s v o j ih s u n a ro d n ja k a , a li ć e n je g o v a s m r t d o s k o r a b it i o s v e ć e n a v e li k im n e v o lja m a Italije.« D a tu s tv a r n e b i t k o s m a t r a o b a jk o m ili iz m išljo tin o m , s v j e d o č i z a n ju K o m e lij e B a lb o , n a jp o u z d a n iji p rijatelj C eza ro v . S lije d e ć ih d a n a d o z n a o j e C eza r d a s e k o n ji š t o ih j e k o d p rijela za p r e k o R u b ik o n a p o s v e t io b o g o v i m a i p u s t i o n a s l o b o d u b e z č u v a r a u p o r n o u z d r ž a v a ju o d h r a n e i d a o b iln o liju s u z e .75 P r ilik o m j e d n e ž r tv e u p o z o r i o j e C e z a r a g a t a r (har u sp e k s ) S p u r in a n e k a s e č u v a p o g ib li k o ja s e n e ć e p r o d u ljiti p r e k o Id a o ž u jsk ih (15. 3. 4 4 ). N a d a n p r ij e i s t ih I d a u l e tjela j e p tic a c a r ić s l o v o r o v o m g r a n č ic o m u P o m p e j e v u v i je ć n ic u , a p r o g o n ile s u j e p t ic e r a z n e v r s t e iz o b liž n j e g a gaja i o n d je j e ra str g a le . U n o ć i iz a k o je j e s v a n u o d a n u m o r s t v a sa n ja o j e i sa m C eza r k a k o v iš e p u t a l e b d i n a d o b la c im a , a o n d a o p e t k a k o J u p ite r u p r u ž a d e s n i c u . I K a lp u r n ij a , ž e n a n je g o v a , sa n ja la je d a s e r u š i z a b a t n j e z in e k u ć e i d a u n je z in u k rilu p r o b a d a ju n je z in a m u ž a ; o s i m t o g a s u s e n a je d n o m v ra ta s p a v a o n ic e s a m a o d s e b e o t v o r ila . Z b o g tih z n a m e n ja i z b o g t o g a š t o s e s la b o o s j e ć a o , C e z a r s e d u g o k o le b a o b i li o s t a o k o d k u ć e i o d g o d i o o n o š t o j e s e n a tu n a m is lio p r e d lo ž iti. N a p o k o n , n a p o t ic a j D e c i m a B r u t a n e k a n e z a v a ra v a s e n a t o r e k o ji s u s e s a b r a li u p u n o m b r o ju i v e ć d u g o ček a ju , p o đ e C eza r o k o p e t o g a s a t a 76 u s e n a t . N a p u tu m u je n e t k o p r e d a o s p is s p la n o m u r o t e , a li C e z a r g a j e tu r io m e đ u o s t a le s p is e k o je ?je' d r ž a o u lije v o j r u c i, d a ga k a sn ije čita . Z a tim je b ilo z a k la n o n e k o l ik o ž r t v e n i h ž iv o t i nja, a li k a d n ije m o g a o d o b it i p o v o ljn a z n a m e n ja , o n j e s v e je d n o u š a o u v ije ć n ic u p r e z r e v š i v j e r s k e o b z ir e , a S p u r in i s e r u g a o d o k a z u ju ć i m u d a j e im a o k r iv o , j e r s u I d e o ž u j s k e d o šle b e z ik a k v e š t e t e p o tijeg a , n o S p u r in a m u o d g o v o r i d a s u d o d u š e d o š le , a li j o š n is u p r o š le . 82. K a d je sje o , p o s t a v ili s u s e u r o t n ic i o k o n j e g a p o d iz lik o m d a m u isk a ž u p o č a s t . I o d m a h m u b l iž e p r is t u p i T ilije C im b er, k o ji je b io p r e u z e o p r v u u lo g u , k a o d a g a ž e l i n e š t o
m o lit i. K a d g a j e C e z a r o d b i o i k r e t n j o m r u k e o d g o d i o s t v a r n a d r u g o v r ij e m e , T ilije g a u h v a t i z a t o g u n a o b a r a m e n a . T a d a C e z a r p o v ič e : » T a t o j e n a silje !« U t o g a j e d a n K a s k a o d o s t r a g r a n i m a l o i s p o d g r k lja n a . C e z a r p o g r a b i K a s k in u r u k u i p r o b o d e j e p is a lj k o m , a li k a d j e p o k u š a o s k o č i t i , z a u s t a v i g a d r u g i u d a r a c b o d e ž a . K a d j e v i d i o d a o d a s v u d trg n u t im b o d e ž i m a n a n j n a v a lju ju , o m o t a g la v u t o g o m i u is t i č a s l ij e v o m r u k o m p o v u č e n a b o r t o g e d o lj e d o g le ž a n j a , d a b i š t o p r is t o j n ij e p a o , p o k r iv š i i d o n ji d i o t ije la . I t a k o z a d o b i d v a d e s e t i tr i u d a r c a , a s a m o je je d a n p u t, n a p r v i u d a r a c , u z d a h n u o b e z r ije č i, p r e m d a n e k i k a ž u d a j e M a r k u B r u t u , k a d je, n a n je g a n a v a ljiv a o , r e k a o g r č k i: »I ti, sin k o ? !« B u d u ć i d a s u s e s v i r a z b je g li, l e ž a o j e j e d n o v r ij e m e m r ta v , d o k g a n i s u tr i o b i č n a r o b a m e t n u l a n a n o s ilj k u i o d n i j e l a k u ć i, a j e d n a m u j e r u k a v is j e la iz n o s ilj k e . M e đ u t o l ik i m r a n a m a , k a k o j e iz j a v io l ij e č n ik A n t is t ij e , b il a j e s m r t o n o s n a sa m o je d n a , i to d ru g a , k o ju j e z a d o b io u p rsa . I s p r v a s u u r o t n ic i im a li n a m je r u d a tije lo u b ije n o g a o d v u k u u T ib e r , n j e g o v i m u t a k z a p l i j e n e i n j e g o v e o d r e d b e u k i n u , a li s u i z s t r a h a p r e d k o n z u l o m M a r k o m A n t o n i j e m i z a p o v j e d n i k o m k o n j a n i š t v a L e p i d o m 77 o d u s t a l i o d t e n a m je r e . 83. T a d a j e n a z a h t je v C e z a r o v a t a s t a L u c ij a P iz o n a o t v o r e n a C e z a r o v a o p o r u k a i p r o č it a n a u k u ć i A n t o n ij e v o j . T u j e o p o r u k u C e z a r b i o n a č i n i o 13. r u j n a p r e t h o d n e g o d i n e (4 5 ) n a s v o m d o b r u k o d L a v ik a i p o v j e r io j e v r h o v n o j v e s t a lin k i. K v in t T u b e r o n k a ž e d a j e C e z a r s v e o d s v o g a p r v o g k o n z u la t a p a d o p o č e t k a g r a đ a n s k o g a r a ta u s v o j im o p o r u k a m a U v ije k z a b a š t in ik a u p i s i v a o G n e ja P o m p e j a i d a j e t o p r e d v o j n i c im a u v ije k j a v n o p r o č it a o . A li u p o s lj e d n j o j s v o jo j o p o r u c i o d r e d i o j e k a o b a š t i n i k e tr i u n u k a s v o j ih s e s ta r a : G aja O k ta v ija n a tr i č e t v r t in e , a L u c ija P in a r ija i K v in ta P e d ija n a p r e o s t a l u č e t v r t in u b a š t in e . N a k r a ju o p o r u k e j o š j e p o s i n i o G a ja O k ta v ija , p r im iv š i g a u s v o j u p o r o d i c u i d a v š i m u s v o j e i m e .78 V e ć in u s v o j ih u b o j i c a im e n o v a o j e s k r b n ic i m a s v o m e s in u , a k o m u s e k o ji r o d i, a D e c im a B r u t a s t a v io j e t a k o đ e r m e đ u b a š t i n i k e d r u g o g a r e d a .79 N a r o d u j e o s t a v i o s v o j e
vrtove oko Ubera za javnu u p otrebu , a sv a k o m građaninu po tri stotine sestercija. 84. Kad je bio oglašen sp rovod , p o d ig n u ta j e lo m a č a na Martovu polju pokraj g ro b n ice Ju lijin e80, a p r e d govorn icorti na Forum u postavljen je p o zla ćen i m o d e l h ra m a V en ere Majke; u njemu je stajao b jelok osn i o d a r p o k r iv e n zla to m I grimizom, a do uzglavlja b io j e stu p s o d je ć o m u k o jo |% ’ Ce zar bio ubijen. Oni koji su k an ili d o n ijeti p o g r e b n e d a ro v e dobili su uputu - jer se č in ilo d a za p o sm r tn u p o v o r k u n e ć e biti dovoljan dan - neka ih, b ez ob zira n a o d r e đ e n i red , n o s e n a Martovo polje k ojim g o d g ra d sk im p u to v im a t k o h o ć e :81 Za vrijem e p o g reb n ih igara p je v a n i s u iz P a k u v ijev e tra gedije Presuda o oružju neki d ije lo v i p r ik la d n i d a iza z o v u sa m ilost za p o g in u lo g a i m ržn ju n a u b o jic e , k a o n a prim jer:
»Zar tako sebi ja sačuvah ubice?« i iz A cilijeve Elektre d ijelovi s lič n o g sad ržaja. Mjesto p o g reb n o g a g o v o r a o b ja v io j e k o n z u l A n to n ije p rek o glasn ik a sen a tsk i zak ljučak k o jim j e s e n a t p r iz n a o C e zaru sv e b o ža n sk e i lju d sk e p o č a sti, is to ta k o d a o j e p r o č ita ti zakletvu k ojom su s e sv i se n a to r i o b v e z a li n a o b r a n u to g a jed n o g a čovjeka. S am j e d o d a o te k n e k o lik o s v o jih riječi. O dar su p red g o v o rn icu n a F o ru m d o n ije li č in o v n ic i u s lu žbi i b ivši slu žb en ici. D o k s u j e d n i p r e d la g a li d a s e tije lo s p a li u k a p elici J u p itera K a p ito lsk o g , a d r u g i u P o m p e je v o j v i jećn ici, p o ja v e s e n a je d n o m d va n e z n a n c a s m a č e m o b o k u i sa d va k o p lja u ru k a m a te g o r u ć im b a k lja m a z a p a le o d a r . O dm ah je m n o š tv o k o je j e sta ja lo n a o k o lo d o n ij e lo s u h o g a šib lja te su d a č k e k lu p e i s to lic e , n a p o k o n s v e p r e d m e t e š t o su o n d je b ili k a o p o g r e b n i d a ro v i. Z a tim s u s v ir a č i i g lu m c i sv u k li s a s e b e o d ije lo , k o je s u u z e li iz g a r d e r o b e z a tr iju m fe i o b u k li za sa d a šn ju zg o d u , p a g a r a s tr g a li i b a c ili n a p la m e n ; isto tako le g io n a rsk i v e te r a n i s v o je o r u ž je u k o j e m s u p r a t ili sp rovod ; m n o g e g o s p o đ e t a k o đ e r sv o j n a k it k o ji s u n o s il e , t e zla tn e k u tijice i d je č a č k e t o g e sv o jih s in o v a .82 U toj su v elik o j d rža v n o j ž a lo s ti i m n o g o b r o j n i s t r a n c i, n a sta n jen i u R im u , n a p o s e b n im s v o jim s a s t a n c im a s v a k i n a
s v o j n a č i n p j e v a li t u ž a ljk e , o s o b i t o Ž id o v i, k o ji s u t a k o đ e r u n e k o l i k o u z a s t o p n i h n o ć i p o s j e ć i v a li iz g o r j e lu l o m a č u .83 8 5 . N a r o d j e o d m a h iz a s p r o v o d a p o h r l i o s b a k lj a m a p r e m a k u ć i B r u t a i K a sija ; s a m o s t e š k o m m u k o m b il i s u o d a n d e o d b i j e n i . N a t e l j u d e n a i đ e H e lv ij e C in a , a o n i , d r ž e ć i g a u z a b u n i z a K o m e l i j a C in u , k o j e g a s u u p r a v o t r a ž ili j e r j e d a n p r ij e t o g a u s k u p š t i n i o š t r o g o v o r i o p r o t i v C e z a r a , u b ij u g a i g la v u n je g o V u n a t a k n u n a k o p lj e i p o n e s u j e k r o z g r a d . P o s l ij e j e n a r o d n a F o r u m u p o d i g a o j a k s t u p g o t o v o d v a d e s e t s to p a v is o k o d n u m id s k o g a m r a m o r a s n a tp is o m »O cu d o m o v in e « . K o d n je g a s u j o š d u g o v r e m e n a p r in o s ili žr tv e , p o l a g a l i z a v j e t e i u z z a k le t v u n a C e z a r o v o i m e iz g la đ iv a li n e k e n e s u g la s ic e .
86 . K o d n e k i h j e s v o j ih p r ij a te lj a C e z a r o s t a v i o d o j a m d a n ij e h t i o d u l j e ž iv j e ti i d a s e n ij e o k o t o g a t r s io , j e r m u j e z d r a v lj e b i l o p r i l i č n o n a r u š e n o , i d a z a t o n ij e n i m a r i o z a o n o š t o s u g a z n a m e n j a o p o m in j a l a i p r ij a te lj i m u j a v l j a li N e k i m i s l e d a s e p o u z d a v a o u s p o m e n u t i s e n a t s k i z a k lj u č a k i z a k l e t v u t e d a j e s t o g a u k l o n i o i s t r a ž e H is p a n a c a , k o ji s u g a i n a č e s v u d a s m a č e v i m a p r a t ili. D r u g i, n a p r o t iv , m i s l e d a j e v o l i o j e d a n p u t s e i z l o ž it i z a s j e d a m a , k o j e s u m u o d a s v u d p r ij e t ile , n e g o s e u s t a l n o m s t r a h u č u v a t i. N e k i, n a p o k o n , k a ž u d a j e z n a o g o v o r it i: » N ije t o l ik o u m o j e m k o li k o u d r ž a v n o m i n t e r e s u d a j a o s t a n e m živ : j a s a m v e ć d a v n o p o s t i g a o o b i l j e m o ć i i s la v e , a li d r ž a v a n e ć e b i t i m ir n a a k o s e m e n i š t o d o g o d i , n e g o ć e d o ž iv j e t i j o š m n o g o s t r a s n ij e g r a đ a n s k e r a to v e .« 8 7 . U t o m s e m e đ u t i m g o t o v o s v i p o t p u n o s la ž u d a m u s e t a k v a s m r t d o g o d i l a u p r a v o p o n je g o v o j ž e lj i. K a d j e , n a im e , j e d n o m k o d K s e n o f o n t a 84 p r o č i t a o d a j e K ir u s v o j o j z a d n jo j b o l e s t i d a o n e k e n a l o g e z a s v o j s p r o v o d , p r e z ir n o s e iz r a z io o t a k o p o la g a n o j s m r t i i z a s e b e z a ž e li o b r z u s m r t. D a n p r ij e p o g ib ij e , k a d s e z a s t o l o m k o d M a r k a L e p id a p o v e o r a z g o v o r o t o m e k o ji j e k o n a c ž iv o t a n a jz g o d n ij i, d a o j e p r e d n o s t b r z o j i n e n a d a n o j s m r t i.
88 . P o g in u o j e u p e d e s e t i š e s t o j g o d i n i ž iv o t a i b i o j e u v r š t e n m e đ u b o g o v e , a li n e s a m o p o o b ja v i o n i h k o ji s u t o
zak ljučili, n e g o i p o u v je r e n ju n a r o d a . Z a ig a r a , n a im e , k o je je o d m a h iza n je g o v e a p o te o z e n je m u u č a s t p r i r e d i o n je g o v b a štin ik A u gu st, sja la j e z v ije z d a r e p a t ic a k r o z s e d a m u z a s to p n ih d a n a , a izla zila j e o k o j e d a n a e s t o g a s a t a 85. V je r o v a lo s e d a j e to d u ša C ezara, k o ji j e p r im lj e n u n e b o . S t o g a s e n a n jeg o v u k ip u izn a d t je m e n a n a la z i z v ije z d a . 0 v ijećn ici u k o jo j j e u b ije n d o n e s e n a j e o d l u k a d a s e z a zida, a Id e o žu jsk e d a s e n a z o v u » O c o u b o js tv o « i d a s e n ik a d a n a taj d a n n e o d r ž a v a s e n a t s k a s j e d n ic a . 89. O d n je g o v ih u b o jic a n ije g a g o t o v o n ij e d a n p r e ž iv io v iše o d tri g o d in e i n ije d a n o d n jih n ije u m r o n a r a v n o m sm rću . P o što su sv i b ili o s u đ e n i, j e d a n j e o v a k v o m , d r u g i o n a k v o m n e s r e ć o m za g la v io , j e d n i u b r o d o lo m u , d r u g i u boju; n e k o lik o s e n jih u b ilo is t im o n im b o d e ž o m k o j im s u ran ili C ezara .86
August 1. R o d O k ta v ijev a ca b io j e n e k a d a v r lo u g le d a n u V elitri: z a t o im a m n o g o zn a k o v a . P on ajp rije, je d n a s e u lic a u n ajživ lje m d ije lu g r a d a v e ć o d d a v n in e zv a la O ktavijeva; o s im to g a , p o k a z iv a o s e o n d je ž r tv e n ik š to g a j e p o s v e t io n e k i O ktavije; k a d je , n a im e , taj O k ta v ije k a o z a p o v je d n ik u ra tu s a s u s je d im a u p r a v o p r in o s io žrtv u b o g u M artu , stig la j e n e n a d a n o V ijest o n a p a d a ju n e p r ija te lja ; o n j e n a p o la p r ije s a n d r o b s k in u o s v a tr e i r a s je k a o g a p a p o š a o u b o j, i v r a tio s e k a o p o b je d n ik . N a to j e b io s t v o r e n n a r o d n i z a k lju č a k k o ji j e o d r e đ iv a o d a s e i u b u d u ć e n a s lič a n n a č in p r in o s i ž iv o tin j s k i d r o b b o g u M a rtu , a o s t a lo m e s o d a s e im a d a v a ti O kta v ije v c im a . 2. Taj j e r o d kralj T a rk v in ije S tariji u v r s tio u s e n a t m e đ u r o d o v e n iž e g a ra zre d a , a s k o r o z a tim p r e v e o g a j e S erv ije T u lije m e đ u p a tricije; u tije k u v r e m e n a p r e š a o j e u p le b e js k i sta le ž , a o n d a s e o p e t n a k o n d u g o g a v r e m e n a p o b o ž a n s k o m J u liju v r a tio u p a tr ic ijsk i sta le ž . P rvi k oji j e iz t o g a r o d a p r i m io v is o k u d rž a v n u s lu ž b u g la so v a n je m n a r o d a b io j e G aj R uf. O n j e k a o č o v je k k v e s to r s k o g a p o lo ž a ja im a o s in o v e G n eja i G aja, o d k o jih p o tje č u d v ije p o r o d ic e O k ta v ijev a ca , k o jih j e s u d b in a b ila u p r a v o o p r e č n a : G n ej n a im e i sv i n je g o v i p o t o m c i r e d o m v r š ili s u n a jv iše d r ž a v n e s lu ž b e , a G aj i n je g o v i p o to m c i, b ilo slu č a jn o ili sv o jo m v o ljo m , o s t a li s u u v it e š k o m s ta le ž u s v e d o A u g u sto v a o c a . P rad jed A u g u sto v s lu ž io j e za d r u g o g a p u n s k o g ra ta k a o v o jn ič k i tr ib u n n a S i ciliji p o d z a p o v je d n iš tv o m E m ilija P a p a (205). D jed s e n je g o v
z a d o v o ljio m u n ic ip a ln im s lu ž b a m a t e j e k a o v r l o b o g a t č o vjek u p o tp u n o m m ir u d o ž iv io d u b o k u s t a r o s t. Ali o t o m e g o v o r e i d r u g i p is c i. S a m A u g u s t n e p i š e n iš t a d r u g o n e g o d a s e r o d io o d s ta r e i b o g a t e v i t e š k e o b it e lj i, u kojoj je n je g o v o ta c p r v i b io s e n a to r . M a r k o A n t o n ij e p r e d b a cu je m u d a j e n je g o v p r a d je d b io s lo b o d n j a k iz T u r ij s k o g a o k ru ga, p o za n im a n ju u žar, a d je d n je g o v d a j e b i o n o v č a r . D ru g o n išta n is a m n a š a o o A u g u s t o v im p r e c im a s o č e v e stra n e. 3. N jeg o v o ta c Gaj O k ta v ije v e ć j e u r a n o j m l a d o s t i p o s j e d o v a o v e lik im u ta k i u g le d , ta k o d a s e u p r a v o č u d i m š t o i o n jem u n e k i p is c i p iš u d a j e b io n o v č a r , d a p a č e d a j e b io m e đ u r a zd a v a čim a n o v c a i p o m a g a č im a k o d k u p o v a n j a g la sa č a n a M a rto v u p o lju . T a o n j e o d r a s t a o u v e l ik o m b o g a t stvu , p a je la k o n e s a m o m o g a o p o s t i ć i s lu ž b e , n e g o i h i iz v rsn o o b avljati. P o slije p r e t u r e d o b i o j e u p r a v u p r o v in c ij e M a k ed o n ije. N a p u tu o n a m o u n iš t io j e p o b j e g le r o b o v e , p o sljed n je o sta tk e S p a r ta k o v e i K a t ilin in e v o j s k e , k o j i s u b ili za p o sjeli p o d r u č je o k o Turija; t o m u j e s e n a t p o v j e r io k a o iz v a n red n i za d a ta k . P r o v in c ijo m j e u p r a v lja o j e d n a k o p r a v e d n o k a o i h ra b ro . P o ra zio j e u v e lik o j b it k i B e š a n e i T r a č a n e , a s a sa v e z n ic im a j e p o s t u p a o t a k o p o š t e n o , d a i m a m o p is m a M arka C ic e r o n a u k o jim a s v o g a b r a ta K v in ta , k o ji j e u i s t o vrijem e b io p r o k o n z u l u p r o v in c iji A ziji { 6 1 - 5 8 ) , a li n e b a š n a d o b ru g la su , p o tič e i o p o m in je n e k a s e u b r iz i z a d o b r o s a v ezn ik a u g le d a u s v o g a s u s je d a O k tavija. 4. V raćaju ći se iz M a k e d o n ije (59) u m r o j e O k ta v ije n a g lo m sm rću , p rije n e g o s e m o g a o p r ija v iti k a o k a n d id a t za k o n zu la t. O sta v io je tr o je d jece: O k ta v iju sta r iju , k o ju j e im a o s a ž e n o m A n h a rijo m , te O k ta v iju m la đ u i A u g u s t a , k o je je im a o s A tijom . A tija je b ila k ć i M a rk a A tija B a lb a i J u lije , se str e Gaja C ezara. B a lb o je s o č e v e str a n e p o tj e c a o iz A r ic ije , iz p o r o d i c e s v e lik im b r o je m se n a to r s k ih p r e d a k a , a s m a j č in e s t r a n e b io je u n ajtješn jem sr o d s tv u s P o m p e je m V e lik im . P o s t ig a o je slu žb u p reto ra , a p o s lije to g a b io j e č la n p o v j e r e n s t v a o d d v a d e se t ljud i, k o ji s u p o J u lijev u z a k o n u 1 p o d ij e lili k a m -
p a n s k o z e m ljiš te m e đ u n a r o d . A li isti A n to n ije , k o ji s p r e z i ro m g le d a i n a p o d r ije tlo A u g u s to v o s m a te r in e s t r a n e , p r e d b a c u je m u d a j e n je g o v p r a d je d b io a fr ič k o g a p o d r ije tla i d a j e s a d v o d io tr g o v in u p o m a s tim a , s a d m lin u A riciji. K a sije iz P a r m e u n e k o m p is m u s p o m in je A u g u sta n e s a m o k a o u n u k a m lin a r a , n e g o d a p a č e k a o u n u k a s ir o m a š n a m je n ja č a n o v c a o v im riječim a : » B r a šn o k o d tv o je m a te r e p o t j e č e iz n a jp r o s tije g a m lin a u A riciji, a z a m ije s io g a j e n e r u ls k i u lič n i m je n ja č r u k a m a z a p r lja n im o d z a r a đ e n ih s it n iš a .« 2 5. R o d io s e A u g u st z a k o n z u lo v a n ja M a rk a T u lija C ic e r o n a i G aja A n to n ija (63), n a d a n 2 3 . ru jn a, m a lo p r ije s u n č e v a iz la sk a , u P a la tin s k o m r a jo n u k o d » G o v e đ ih g la v a « 3, g d je s a d a sto ji n je g o v o s v e tiš te , k o je j e u r e đ e n o k r a tk o v r ij e m e n a k o n n je g o v e sm r ti. K a k o , n a im e , u s e n a t s k im z a p is n ic im a sto ji, n e k i j e m la d i p a tr ic ij. Gaj L e to r ije , k a d j e b io o p t u ž e n z b o g p r e lju b a , z a o la k ša n je k a z n e , o s im m la d o s t i i p o d r ije tla , p r e d s e n a t o r im a n a v o d io i t o d a je p o s j e d n ik i g o t o v o č u v a r s v e to g a tla k o je g a s e p r v o g a b o ž a n s k i A u g u st k o d s v o g a r o đ e n ja d o ta k a o ,4 p a j e m o lio d a g a p o m ilu j u iz o b z ir a n a n je g o v a ta k o r e ć i v la s t it o g a i o s o b it o g a b o g a ; n a t o j e d o n e s e n a o d lu k a d a s e taj d io k u ć e p r e t v o r i u s v e tiš te . 6. A u g u s t o v a d je č ja s o b a p o k a z u je s e j o š d a n a s n a d j e d o v s k o m im a n j u u p r e d g r a đ u k o d V e litr e : m a l e n a j e t o s o b a i n a lik n a s m o č n i c u , a u o k o l i c i v la d a u v j e r e n j e d a s e A u g u s t o n d je i r o d io . U ć i u n ju b e z n u ž d e i b e z p o š t o v a n j a s m a t r a s e s v e t o g r đ e m , j e r s e u v r ij e ž ilo s t a r o u v j e r e n j e d a o n im a k o ji l a k o u m n o u n ju u la z e d o la z i p r e d o č i n e k i u ž a s i s tr a h . T o s e u v je r e n je d o s k o r a i p o tv r d ilo : k a d j e n a i m e n e k i n o v i p o s j e d n ik k u ć ic e , b il o s lu č a j n o ili iz ž e lj e d a t o istr a ž i, p o š a o o n a m o s p a v a t i, d o g o d il o s e d a j e p o s l i j e n e k o lik o n o ć n ih s a t i iz n e n a d a n e v id lj iv o m s i lo m b i o o d a n d e iz b a č e n t e g o t o v o p o lu m r t a v z a j e d n o s p o s t e l j o m n a đ e n p r e d v r a tim a . 7. D ije te j e d o b ilo n a d im a k T u rijsk i, b i lo n a u s p o m e n u p r a d je d o v s k o g a p o d r ije tla , ili z a to š t o j e u p o d r u č ju o k o T u rija k r a tk o v r ije m e p o s lij e n je g o v a r o đ e n ja n je g o v o t a c O k ta v ije s r e tn o v o je v a o p r o t iv p o b je g lih r o b o v a . D a j e u is t in u
im a o n a d im a k T u r ijsk i, m o g u p o t v r d i t i p r i l i č n o s ig u r n im d o k a z o m , j e r s a m s l u č a j n o d o b i o s t a r u m j e d e n u s l i č i c u iz n j e g o v e d j e č j e d o b i , a n a n jo j j e ž e l j e z n i m i g o t o v o v e ć iz li z a n im s l o v i m a i s p i s a n ta j n a d im a k ; s l i č i c u s a m p o k l o n i o n a š e m c a r u 5, k o ji j e s a d a p o š t u j e m e đ u L a r im a s v o j e s p a v a o n ic e . A li i M a r k o A n t o n ij e č e s t o u s v o j i m p i s m i m a A u g u s t a u v r e d lj iv o n a z iv a T u r ij c e m , a o n s a m n e o d g o v a r a n a t o n i š t a d r u g o n e g o d a s e č u d i š t o m u s e p r ij a š n j e i m e k a o s r a m o ta p r e d b a c u je . P o s lije j e u z e o i m e G aj C e z a r , a z a t i m n a d i m a k A u g u s t , i m e n a t e m e lj u o p o r u k e s v o g a p r a u j a k a , a n a d i m a k n a p r i j e d l o g s e n a t o r a M u n a c ij a P la n k a ; k a d s u n e k i p r e d l a g a l i d a g a t r e b a n a z v a t i R o m u lo m k a o n o v o g o s n i v a č a R im a , p r e v l a d a o j e p r ij e d lo g d a s e r a d ij e n a z o v e A u g u stu s ( U z v i š e n i ) 6, j e r je to n e s a m o p o tp u n o n o v i n e g o i k u d ik a m o o d lič n iji n a d im a k , b u d u ć i d a s e i s v e t a m j e s t a g d j e a u g u r i o b a v lj a j u k a k v u p o s v e t u z o v u augusta ( u z v i š e n a ) o d r i j e č i a u c tu s ( p o r a s t ) i l i o d p o n a š a n j a i l i t e k a p t i c a (a viu m g estu s g u stu sve), k a o š t o i E n ij e u č i p iš u ć i:
Augusto augurio p o stq u a m in clu ta c o n d ita R o m a e s t ( P o š t o j e s la v n i R im a u g u r ij e m o s n o v a n s v e t i m .) 8.
U d o b i o d č e tir i g o d in e iz g u b io j e o c a . U d v a n a e sto j
g o d in i o d r ž a o j e p r e d n a r o d o m p o h v a l n i g o v o r s v o j o j p o k o j n o j b a k i J u liji7. Č e t ir i g o d i n e n a k o n t o g a , p o š t o j e o b u k a o m u ž e v n u t o g u , p r i m io j e p r il i k o m
C e z a r o v a a f r ič k o g a tr i
j u m f a v o j n ič k e d a r o v e , p r e m d a z b o g m l a d o s t i n i j e s u d j e l o v a o u r a tu . K a d m u j e p r a u ja k d o s k o r a p o š a o u H is p a n ij u p r o t iv s i n o v a G n e ja P o m p e j a (4 6 ), s l i j e d i o
g a j e A u g u st,
p r e m d a s e t e k b i o o p o r a v io o d t e š k e b o l e s t i ; i š a o j e s m a l o m p ra tn jo m p o p u to v im a z a p o s je d n u tim o d n e p r ij a te lj i, a d o ž iv io j e č a k i b r o d o lo m ; t a k o f e s t e k a o v e l i k o p r iz n a n j e C e za ro v o , p o k a za v ši b r z o ta k o đ e r z n a ča jn e o s o b in e u z u p o r n u o d l u č n o s t k o j o m j e o s t v a r io taj p u t. K a d j e C e z a r p o s lij e p o k o r e n j a H is p a n ij e s p r e m a o v o jn i p o h o d n a D a č a n e i d a lje n a P a r te , b i o j e A u g u s t n a p r ij e d p o s la n u A p o lo n iju , g d je s e n e k o v r ij e m e z a d r ž a o b a v e ć i s e n a -
u k a m a . Č im j e s a z n a o d a j e C eza r u b ije n , a o n im e n o v a n b a š t in i k o m (4 4 ), d u g o j e o k lije v a o d a li b i n a jb liž e le g ij e m o lio z a p o m o ć , a li t u n a m je r u n a p u s t i k a o n a g lu i n e z r e lu . N a p o k o n s e v r a ti u R im i o n d j e p r e u z m e b a š tin u , p r e m d a m u s e m a jk a sk a n jiv a la , a o č u h g a M a r c ije F ilip , b iv š i k o n z u l, ž iv o o d t o g a o d v r a ć a o . I o d t o g a je v r e m e n a p o m o ć u s a k u p lj e n ih v o j s k a n a jp r ije s M a r k o m A n to n ije m i M a r k o m L e p id o m , z a t i m s a m o s A n t o n ij e m g o t o v o d v a n a e s t g o d in a u p r a v lja o d r ž a v o m , n a p o k o n j e č e t r d e s e t i č e t ir i g o d in e s a m b i o n a č e lu d r ž a v i. 9. P o š t o s a m u g la v n im c r ta m a iz lo ž io n je g o v ž iv o t, o b r a d i t ć u s a d a p o j e d i n e s t r a n e n je g o v a ž iv o ta , a li n e u v r e m e n s k o m s lij e d u , n e g o p o v r s ta m a , d a b i s e m o g le š t o p r e g le d n ije p r ik a z a t i i s h v a t i t i G r a đ a n s k ih j e r a to v a v o d io p et: m u tin s k i, filip s k i, p e r u z ijsk i, s i c il s k i i a k c ijs k i.8 P rv i j e i p e t i v o d io p r o tiv M a rk a A nto n ija , d r u g i p r o t iv B r u t a i K asija, t r e ć i p r o tiv L u cija A n to n ija , b r a t a tr iju m v ir o v a , č e t v r t i p r o t iv S e k s t a P o m p e ja , s in a G n e je v a . 10. P o č e t a k i u z r o k s v ih tih r a to v a b io j e za n jeg a u u v je r e n j u d a n i š t a n ije v a ž n ij e n e g o o s v e t it i s m r t u ja k a i o č u v a t i n j e g o v e o d r e d b e . O d m a h č im s e v r a tio iz A p o lo n ije , o d l u č io j e d a B r u t a i K a sija n a jp rije n a p a d n e s ilo m d o k j o š n i š t a n e s lu t e , a o n d a , b u d u ć i d a s u p r e d v iđ e n o j o p a s n o s ti u m a k li b ije g o m , o d lu č i ih n a p a s ti p u te m z a k o n a i u n jih o v o j o d s u t n o s t i o p t u ž it i ih z b o g u m o r s tv a . N a jp rije j e s a m p r ir e d i o ig r e u č a s t C e z a r o v e p o b je d e , k a d s e t o n is u u s u d ili u č i n it i o n i k o jim a j e t o b ila s lu ž b e n a d u ž n o s t. D a b i i s v e o s t a lo j o š o d l u č n i j e m o g a o iz v r š iti, p r ija v io s e z a k a n d id a ta n a m j e s t o u p r a v o u m r lo g a p u č k o g a tr ib u n a , p r e m d a j e b i o p a t ric ij, a li j o š n e s e n a t o r .9 A li k a d s e n je g o v im p o k u š a jim a p r o t iv io k o n z u l M a r k o A n to n ije , o d k o je g a j e o č e k iv a o u p r a v o n a jja č u p o t p o r u , i k a d m u o v a j n i u je d n o j stv a ri n ije p r u ž io n i n a j o b ič n ij e z a k o n s k e p o d r š k e d o k s e n ije sv a k i p u t n a g o d io s n jim z a v e lik u s v o t u n o v a c a , p r e š a o j e k o p tim a t im a 10, j e r j e v id io d a im j e A n to n ije m rza k n a jv iš e z a to š t o j e p o d s j e d a o D e c im a B r u ta u M u tin i h o t e ć i d a g a o r u ž je m is tje r a iz p r o v in c ij e k o ju m u j e d a o C ezar, a s e n a t p o tv r d io . Z a to j e
August n a p oticaj n e k o lic in e p r is t a š a n a š a o lj u d e k o ji ć e An tonija ubiti, ali k a d j e o s n o v a b ila o t k r iv e n a , p o č e o s e bojati iste o p a sn o sti za s e b e , p a j e u z n a jv e ć e n o v č a n e žrtv e pre. d o b io C ezarove v e te r a n e d a b u d u n a p o m o ć n je m u i republici. N ato je d o b io n a lo g d a toj s k u p lj e n o j v o j s c i zap ovijed a kao p rop retor i d a z a je d n o s H ir c ij e m i P a n z o m , k o ji su na stu p ili k on zu lsk u slu žb u , p o đ e u p o m o ć D e c im u B r u tu . p0. vjereni m u rat sv r šio j e za tri m j e s e c a u d v ije b itk e . U prvoj je, kako p iše A n tonije, p o b je g a o i is t o m s e p o s lij e d v a dana o p et pojavio b ez v o jv o d s k o g p la š t a i b e z k o n ja , a u d ru go j je, kako se p o u zd a n o zn a, iz v r š io n e s a m o v o j v o d s k u n e g o i voj ničku d u žn ost, što v iše , u s r e d b o r b e , k a d j e s t j e g o n o š a n jego ve legije b io te šk o ra n jen , u z e o j e o r la n a r a m e n a i d u g o ga nosio. 11. B u d u ći d a su u t o m r a tu p o g in u l a o b a k o n z u la , Hircije u boju, a P anza m a lo k a sn ije o d r a n e , p r o š ir io s e g la s da su ob ojica u b ijen i n je g o v im n a s t o j a n j e m , k a k o b i o n , kad A ntonije b u d e p o ra žen a r e p u b lik a o s t a n e b e z k o n z u la , sam p ostao g o sp o d a r n a d p o b j e d o n o s n im v o j s k a m a . P a n z in a je sm rt d o ista b ila ta k o su m n jiv a , d a j e n j e g o v lije č n ik G lik on b io zatvoren p o d o p tu ž b o m d a j e u r a n u n a li o o tr o v a . Akvilije N iger dodaje d a je d r u g o g a k o n z u la , H ir c ija , s a m A u gu st u b io u b ojn om m ete žu . 12. K ad je, m e đ u tim , A u g u st s a z n a o ' d a j e A n to n ije p o sli je b ijega n a ša o u to č iš te k o d M a rk a L e p id a i d a o s t a li vojvo d e i vojske pristaju u z n jeg a , o s t a v i b e z o k lije v a n j a op tim atsku stranku, a k a o ,iz lik u za p r o m je n u s v o g r a sp o lo ž e n ja u zeo je riječi i d jela n e k ih p o je d in a c a , d a s u ga, n a prim jer, jed n i nazvali d ječa k o m , a d r u g i p o r u g ljiv o n a b a c ili d a g a tre b a p očastiti i d ig n u ti11, d a s e n e b i m o r a la n je m u n i n jego vim veteran im a p rizn a ti z a s lu ž e n a n a g r a d a . D a b i š t o očitije dokazao kako s e k aje z b o g s v o g a p r ija š n je g p o lit ič k o g drža nja, n a m etn u o je g ra đ a n im a N u r s ije g o l e m u g lo b u , a k ad je nisu m ogli p latiti, istjera o ih je iz n jih o v a g r a d a , s v e t o zato što su su g ra đ a n im a k oji s u p a li u b itk i k o d M u t in e n a grad ski trošak p o d ig li g ro b n i s p o m e n ik s n a tp is o m : »O n i su p o ginuli za slobodu!«
13. S k lo p iv š i sa v e z s A n to n ijem i L e p id o m sv r šio j e i filip sk i rat (42) u d v ije b itk e , p r e m d a je b io b o le sta n i slab; u p rvoj j e b itk i iz g u b io ta b o r i je d v a p o b jeg a o n a A n ton ijevo k rilo . U u sp je h u t e sv o je p o b je d e 12 n ije s e zn a o ob u zd ati: gla v u j e B r u to v u p o s la o u R im d a s e b a c i d o n o g u C ezarova kipa; u p r a v o p r o tiv n a jo d ličn ijih za ro b ljen ik a b je sn io j e d o b a c u ju ć i p o g r d n e riječi. T a k o se, n a prim jer, p rip ovijed a d a j e j e d n o m e k o ji g a j e n a k o lje n im a m o lio za p risto ja n p o k o p o d g o v o r io : » P tice ć e s e v e ć p o b r in u ti za to!« D ru gim a je o p e t, o c u i sin u , k o ji s u g a m o lili d a im p o k lo n i život, n are d io d a k o c k o m ili ig r o m p rstiju o d lu č e k oji treb a d a b u d e p o m ilo v a n i n a to j e g le d a o k a k o s u o b o jic a izHahnn1aJ jer, k a d j e o ta c , k o ji s e d r a g o v o ljn o p r e d a o k rvn ik u, p o g in u o , sin j e ta k o đ e r p o č in io sa m o u b o js tv o . Z ato s u d ru gi, m e đ u n jim a i M a rk o F a v o n ije, p o z n a ti o p o n a ša te lj K aton ov, k ad s u u o k o v im a b ili iz v e d e n i p r e d vojsk u , v o jv o d u A n ton ija p ozd ra v ili s p o š to v a n je m , a n je g a p r e d sv im a o b a su li najružnijim p ogrdam a. P o s lije p o b j e d e p o d ije lili s u p o s lo v e ta k o , d a j e A n ton ij e d o b i o u p r a v u Is to k a , a A u g u st j e im a o o d v e s t i v e te r a n e u Ita liju i o n d je ih n a s e lit i p o m u n ic ip a ln im z e m ljiš tim a P r ito m n ije s t e k a o h v a le n i o d v e te r a n a n i o d p o sje d n ik a , j e r s u s e o v i p o to n j i tu ž ili Što ih tjeraju s p o sje d a , a o n i p r v i d a s e s n jim a n e p o s t u p a k a k o s u s e p r e m a z a slu g a m a n a d a li. 14. U t o j e v r ije m e (41) L u cije A n ton ije, u zd aju ći s e u k o n z u ls k u slu ž b u , k o ju je v ršio , i u m o ć sv o g a b rata, p o k u ša v a o iza zv a ti n e r e d e , a li g a je A u gu st p r isilio d a p o b je g n e u P eru ziju , g d je g a j e g la đ u n a tjera o d a s e p r e d a N o i sa m je i p rije ra ta i z a s a m o g a ra ta z a p a o u v e lik e p o g ib li. K ad je, n a im e , k o d j e d n e p r e d s ta v e d a o n e k o g a o b ič n o g vojn ik a koji je sje o n a j e d n u v ite š k u k lu p u p o je d n o m slu z i u k lo n iti s to g a m je sta , n je g o v i s u p r o tiv n ic i p ro šir ili g la s d a je to g a voj n ik a o d m a h d a o m u č iti i u b iti. Z ato j e m a lo tr e b a lo te b i ga ru lja v o jn ik a u str c i i o g o r č e n o s ti u b ila S p a silo g a j e s a m o to š t o s e n e s ta li č o v je k iz n e n a d a p o ja v io živ i zdrav. K ad je p a k p o d z id o v im a P eru zije p r in o s io žrtvu , p a o j e m a lo n e u ru k e j e d n e č e t e g la d ija to ra , k o ja je p ro v a lila iz grad a.
5 - Dvanaest rimskih careva
15. Poslije zauzeća Peruzije (40) dao je m n o g o ljudi posmicati, a koji su pokušavali da m o le m ilo s t ili d a se oprav daju, prekidao ih je jednom riječju: »T reba umrijeti!'? Neki pišu da je između onih koji su s e p red a li iza b ra o tri stotine iz viteškoga i senatorskog staleža i d a o ih n a Id e ožujske za klati kao žrtvene životinje pred žrtv en ik o m š t o ga j e podigao u čast božanskom Juliju. B ilo ih je koji su p rip o v ijed a li da je u taj rat Ušao dogovorno,13 sa sv r h o m d a s e n jegovi potaj ni protivnici i svi oni koje više drži u p o k o r n o s ti strah nego dobra volja raskrinkaju, kad im s e p ru ži p r ilik a d a im aju za vođu Lucija Antonija, i u jed n o d a m o ž e n a k o n p o b jed e od njihovih zaplijenjenih d ob ara isp la titi o b e ć a n e n a g ra d e vete ranima.
16, Sicilski rat (4 3 -3 5 )14 b io je je d a n o d p r v ih k oje je za počeo, ali ga je dugo zavlačio i č e š ć e p r e k id a o : sa d je trebalo obnoviti brodovlje što ga j e izg u b io u b u r a m a u d v a b rod o loma, i to još ljeti; sad je o p e t b io s k lo p lje n m ir, j e r je to na rod odlučno zahtijevao z b o g to g a š t o j e b io z a tv o r e n d ovoz živeža i glad bivao sve teži. K ad j e n a p o k o n iz n o v a sagradio brodove i o slob od io d v a d eset tisu ć a r o b o v a t e ih p o sta v io za veslače, izgradi Julijsku lu k u k o d B a je p o v e z a v š i m o r e s Lukrinskim i A vernskim jez e r o m . P o š t o j e tu s v o j e č e t e vje žbao čitavu zimu, p o b ijed i P o m p eja iz m e đ u M ile i N au loh a. Neposredno prije sa m e b itk e sv la d a o g a j e iz n e n a d a tako dubok san, da su ga prijatelji m o r a li p r o b u d it i d a d a d e znak za bitku. Odatle je, rek a o b ih , A n to n ije im a o p o v o d a d a m u predbacuje da nije m o g a o n i č v r s tim o č i m a p o g le d a t i n a svr stani bojni red, n eg o je n a le đ im a le ž a o k a o iz b e z u m lje n i gledao u .n eb o te n ije u sta o n i v o j n ic im a n a o č i d o š a o d ok nije Marko Agripa n ep rija teljsk e b r o d o v e n a tje r a o u bijeg. Drugi m u upisuju u grijeh n je g o v u r ije č i d je lo , j e r je n a v o d no nakon propasti sv oga b r o d o v lja u o lu ji u z v ik n u o : »I p ro tiv N ep tu nove volje steći ć u p o b jed u !« , a n a p r v i d a n circen skih igara nak on to g a d a je iz s v e č a n o g a o p h o d a d a o u k lo niti kip toga boga. N i u j e d n o m d r u g o m r a t u n ije ta k o n e prom išljeno zapao u b rojn ije i v e ć e o p a s n o s t i. K a d j e p r e b a cio vojsku na S iciliju p a p o š a o p o p r e o s t a li d i o č e t a n a k o p
n o , n a p a li s u g a iz n e n a d a P o m p e je v i a d m ir a li D e m o h a r i A p o lo fa n t e j e n a p o k o n t e š k o m m u k o m u m a k n u o n a je d n o m j e d in o m b r o d u . D ru g i p u t o p e t, k a d j e p o k ra j L ok ara p u to v a o p je š k e u R egij, o p a z io j e P o m p e je v e d v o v e sla r k e k o je su p lo v ile u z o b a lu , p a je , p o m is liv š i d a s u n je g o v e , s i š a o k o b a li i m a lo n e p a o u n e p r ija te ljsk e ru k e. U is t o g a je v r ije m e ta k o đ e r , k a d j e u z m ic a o p o p r e č n im sta za m a , p o k u ša o u b iti r o b n je g o v a p r a tio c a E m ilija P au la, j e r n ije m o g a o p r e ž a liti š t o j e P a u lo v a o c a n e k o ć p r o sk r ib ir a o , i j e r j e m i s lio d a m u s e sa d a p r u ž ila p r ilik a za o sv e tu . P o s lije P o m p e je v a b ije g a A u g u st j e j e d n o m e o d d v o jic e sv o jih d r u g o v a , M a rk u L e p id u , k o je g a j e iz A frik e b io p o z v a o u p o m o ć , a k o ji s e p o č e o p o u z d a v a ti u sv o jih d v a d e s e t leg ija i u o b ije s t i s tr a š e n je m i p rijetn ja m a tražiti za s e b e p rv u u lo g u , o d u z e o v o js k u i sa m o m u n a p o n iz n e m o lb e p o k lo n io ži v o t i d o ž iv o t n o g a p r o g n a o u C irceje. 17. S a v e z s A n to n ije m , k oji j e u v ije k b io la b a v i n e sig u ra n t e s e r a z lič itim p o m ir b a m a s a m o s la b o p o tk re p ljiv a o , p r e k in u o j e n a p o k o n p o tp u n o . D a b i š t o o č itije d o k a z a o k o lik o s e A n to n ije iz r o d io o d r im sk o g a d u h a , d a o j e o tv o r iti i p r e d n a r o d o m p r o č ita ti n je g o v u o p o r u k u , k o ju j e ovaj o sta v io u R im u i u k o jo j j e m e đ u b a š tin ik e u v r stio i K leo p a tr in u d je c u . N o ip a k j e k n je m u , p r e m d a j e b io p r o g la še n n ep rija t e lje m d rža v e, p u s t io s v e n je g o v e r o đ a k e i p rijatelje, m e đ u o s t a lim a i G aja S o z ija i G n eja D o m icija , k o ji su ta d a j o š b ili k o n z u li. I g r a đ a n im a B o n o n ije , j e r s u o d sta r in e b ili k lijen ti A n to n ije v a c a , o p r o s t io j e j a v n o d a n e m o ra ju za je d n o s d j e lo m Ita lijo m p r ije ć i n a n je g o v u stran u . N e d u g o n a k o n to g a iz v o je v a o j e p o b je d u u p o m o r sk o j b itk i k o d A k cija (31). B it k a s e za v u k la d o k a s n o u n o ć , ta k o d a je p o b je d n ik m o r a o p r e n o ć it i u la đ i. K a d j e o d A k cija o tp lo v io u z im o v n ik e n a S a m o s , u z n e m ir ile s u g a v ijesti d a s e v o jn ic i, k o je j e iz sv ih sv o jih leg ija n a k o n p o b je d e p r e d s o b o m p o sla o u B ru n d izij, b u n e tr a ž e ć i n a g ra d u i o tp u s t iz slu ž b e . Z ato o d m a h k r e n e u Italiju; n a p u tu s e d v a p u t m o r a o b o riti s o lu jo m , n ajp rije m e đ u r to v im a P e lo p o n e z a i E tolije, za tim k o d K e r a u n sk o g a
gorja; na oba mjesta p oton u o m u je dio lib u m s k ih la đ a 1Ij a na onoj u kojoj se on sam vozio p o m rsila s e o p r e m a i razbilo kormilo. U Brundiziju se zadržao sam o d v a d e se t i se d a m dana, dok nije sve uredio p o željama vojnika, a o n d a j e zaob ilaz nim putem preko pokrajine Azije i Sirije pošao u E gipat, op kolio Aleksandriju, kam o je A n tonije s K le o p a tr o m p ob je g ao/i za kratko ju je vrijem e zauzeo. A n ton ija, k oji je k asn o pokušavao predlagati uvjete za m ir, n a tjera o j e d a s e sam
ubije, i pogledao ga je mrtva. K leop atru je v r u ć e ž e lio saču vati živu za svoj trijumf, p a je dao d o zv a ti P s ile 16 d a joj isišu otrov iz rane, jer se m islilo d a je u m r la o d u je d a zm ije lju tice. Oboje je dao zajednički č a sn o sa h ra n iti i d o v r šiti n jih o vu grobnicu koju su sam i p o č e li grad iti.
Mladoga Antonija, starijega o d d v o jic e F u lv ijin ih sin ova, dao je od kipa božanskoga Julija, k o je m u s e p o s lij e m n o g ih uzaludnih m olba utekao, od vu ći i u b iti. I s to j e ta k o C ezariona, kojim se Kleopatra javno d ič ila d a m u j e C eza r o ta c, d a o ubiti, pošto su ga na bijegu u h vatili. O sta lu j e A n to n ije v u i kraljičinu djecu, kao da su m u n ajb liži r o đ a c i, n e s a m o p o milovao, nego ih je kasnije sv a k o g a p r e m a p o lo ž a j u u zd rža vao i pomagao. 18. U isto vrijeme dao je lije s i tije lo A le k s a n d r a V e lik o g a iznijeti iz grobnice, pogled ao ga i isk a z a o m u p o š t o v a n je , p o loživši na nj zlatan vijenac i p o su v š i g a c v ij e ć e m . Z a p ita n n e bi ii pogledao i grobnicu P to lem ejev ića , o d g o v o r i: » H tio sa m vidjeti kralja, a n e mrtvace!« Da b i E g ip a t, k o ji j e p r e tv o r io u rimsku provinciju, u čin io p lo d n ijim i iz d a š n ij im z a o p sk r bu Rima žitom , dao je sv e k a n a le u k o je s e N il z a p o p la v e izlijeva, a koji su v eć d u g o v r e m e n a b ili z a m u lj e n i, o č is t it i po svojim vojnicim a. D a b i p a k u s p o m e n a n a p o b j e d u k o d Akcija bila i za p o to m stv o š to s la v n ija , o s n o v a o j e n e d a l e ko Akcija grad N ik o p o l17 i u s t a n o v io ig r e , k o j e s u s e o n d je imale održavati svak e č e tv r te g o d in e ; p r o š i r io j e s t a r i A p o lonov hram, a m jesto gd je j e sta ja o n j e g o v t a b o r d a o je ukrasiti p om orsk im ra tn im p lije n o m i p o s v e t i t i g a N e p t u nu i Martu.
19. P o slije to g a u g u š io j e u r a z lič ito v r ije m e r a z lič ite n e m ir e , p o k u ša je p r e v r a ta i v e ć i b roj u r o ta , k o je s u m u b ile iz d a jo m o tk r iv e n e p r ije n e g o s u m o g le u z e ti m ah a: n a jp rije u r o t u m la d o g a L e p id a , z a tim u r o tu V a r o n a M u r e n e i F a n ija C e p io n a , o n d a u r o t u M a rk a E gn acija, n a k o n to g a u r o tu P la u c ija R u fa i L u cija P a u la , m u ž a sv o je u n u k e Julije; o s im to g a u r o t u L u cija A u d a zija , k o ji je b io o p tu ž e n z b o g k r iv o tv o r e n ja o p o r u k a , a v e ć sa tr t g o d in a m a i b o le š ć u ; is t o t a k o u r o tu A zin ija E p ik a d a , m je š a n c a iz p o r o d ic e p a r t in s k e 18; n a p o k o n u r o t u r o b a Telefia, k o ji j e b io n o m e n k la t o r 19 j e d n e g o s p o đ e ; j e r n i o d lju d i n a jn iž e g a slo ja n ije b io sig u r a n d a n e k u ju u r o tu i n e sp r e m a ju z a sje d u . A u d a zije i E p ik a d h tje li s u n je g o v u k ć e r J u liju i u n u k a A g rip u s o t o k a n a k o jim a s u b ili z a t o č e n i s ilo m d o v e s t i k v o jsk a m a , a T e le f j e o d lu č io n a v a liti n a n je g a i n a s e n a t, j e r j e v je r o v a o d a m u j e s u d b in a d o s u d ila d a v la d a . Š to v iš e , j e d n o m j e n e k i p e č e n ja r iz ilir s k e vo j s k e b io z a t e č e n n o ć u k raj A u g u s to v e s p a v a o n ic e , p o š t o j e p r e v a r io v r a ta r e , a b io j e o p a s a n lo v a č k im n o ž e m . N e z n a s e j e li b io lu d ili j e s a m o h in io lu d ilo , j e r s e n a isp itiv a n ju iz n je g a n ije n iš t a m o g lo is t is n u t i. 2 0 . S t o s e t i č e v a n js k ih r a to v a , u s v e m u i h j e s a m o d v a o s o b n o v o d io : d a lm a t s k i j o š k a o m la d č o v j e k , a p o s lij e p o b j e d e n a d A n t o n ij e m k a n ta b r ij s k i.20 U d a lm a t s k o m j e r a tu d a p a č e d o p a o ra n a : u j e d n o m g a j e b o ju p o g o d i o k a m e n u d e s n o k o lj e n o , a u d r u g o m j e , k a d s e s r u š io j e d a n m o s t , b i o o z lij e đ e n u b e d r o i o b j e r u k e . O s t a le j e r a t o v e v o d i o p r e k o s v o j ih le g a t a , a li t a k o d a j e k o d n e k ih , n a p r im je r u P a n o n ij i i G e r m a n iji, ili č e š ć e d o la z io k v o j s c i ili s e n a la z io n e g d j e u b liz in i, o d l a z e ć i iz R im a s v e d o R a v e n e , M ila n a ili A k v ile je . 2 1. P o k o r io j e d j e lo m ic e p o d o s o b n im v o d s t v o m , d je lo m ic e p r e k o s v o jih le g a t a K a n ta b r iju , A k v ita n iju , P a n o n iju , D a lm a c iju s č it a v im I lir ik o m , is t o ta k o R e c iju t e a lp s k e n a r o d e V in d e lič a n e i S a la š a n e .21 Z a u s ta v io j e i p r o v a le D a č a n a , p r i č e m u s u im p o g in u le tri v o j v o d e s v e lik im b r o j e m lju d i, a G e r m a n e j e p o t is n u o p r e k o r ije k e L ab e; iz m e đ u n jih j e S v e b e i S u g a m b r e , k o ji s u s e p o k o r ili, p r e v e o u G a liju i n a s e lio ih n a z e m ljiš tim a b liz u R a jn e.22 I s t o j e ta k o d r u g e b u n
tovne narode prisilio na p ok orn ost. A li n i n a je d a n narod nije zavojštio bez opravdanih razloga i b e z n u žd e, i tolik o je bio daleko od p ohlepe da na svaki n a čin p r o šir i državu ili poveća svoju ratnu slavu, da j e k n ezo v e n e k ih barbarskih naroda prisilio da se u hram u M arta O sv e tn ik a za k u n u da će ostati u vjernosti i m iru što ga m o le; o d n e k ih je tražio novu vrstu talaca, žene, jer je o p a zio d a n e d r ž e m n o g o do muških zaloga; ali ipak je uvijek sv im a d a v a o m o g u ć n o s t da otkupe taoce kad god hoće. Pa ni o n e n a r o d e k oji su č e š ć e iM vjerolomnije dizali ustanke n ije n ik a d a k a z n io te ž o m kaz nom, nego ih je p rodavao u r o p stv o p o d u v je to m d a n e sm i ju služiti kao robovi u su sjedstvu sv o je d o m o v in e i d a ne mogu dobiti slobodu prije trid eset g o d in a ro b o v a n ja , & Glas o njegovoj hrabrosti i b la g o sti s k lo n io j e ta k o đ e r In dijce i Skite, koji su nam d otad a b ili p o z n a ti s a m o p o p riča nju, te su sami od sebe p rek o p o sla n ik a m o lili p rija teljstv o njegovo i naroda rim sk o g a I Parti su s e n a n je g o v za h tjev n e samo dragovoljno odrekli A rm en ije (20) n e g o s u i b o jn e zn a kove što su ih oteli Marku K rasu i M ark u A n to n iju 23 n a n je gov zahtjev vratili; osim toga su m u p o n u d ili ta o c e , i n a p o kon, kad se jednom više njih n a tjeca lo za p a r ts k o p rijesto lje, dali su ga sam o o n om e kojega je o n iza b ra o . 22. Hram Jana Kvirina, k oji j e o d o s n u t k a R im a p a d o Augustova vrem ena b io zatvoren sa m o d v a p u ta , z a tv o r io je August u m nogo kraćem v r e m e n sk o m r a z d o b lju tr i p u ta , p o što je uspostavio m ir n a k o p n u i n a m o r u .24 D v a p u ta j e u malom trijumfu ušao u Rim, p rvi p u t p o s lije filip s k o g a , d ru gi put poslije sicilskoga rata. K u ru lsk i j e tr iju m f p r o s la v io tri puta: dalmatski, akcijski i a lek san d rijsk i, a s v a k i s e s la v io p o tri uzastopna dana. 23. Teške i sram otne poraze p r e tr p io j e s a m o d v a p u ta, i to oba puta u Germaniji: L olijev i V arov. K o d L o lije v a p o raza (-15) bila je v eća sram ota n e g o g u b ita k , a li V a r o v j e b io gotovo koban, jer su izgin u le tri leg ije s v o j s k o v o đ o m , le g a tima i svim p o m o ćn im četa m a (+9). K a d j e A u g u s t o to m e primio vijest, postavio je p o grad u , v o jn ič k e s tr a ž e d a n e b i došlo do kakva m eteža, a n a m je sn ic im a p r o v in c ija p r o d u ljio
je vlast, da bi isk u sn i i v eć poznati ljudi zadržali saveznike u p ok orn osti. Zavjetovao je i velik e igre u čast Jupiteru D o b rom V elikom , ako se država vrati u b olje stanje, kako se to v e ć b ilo d o g o d ilo za k im b a rsk oga i m arzičk oga rata. P rip o vijedaju, n a p o k o n , d a j e b io to lik o zap rep ašten d a je n e k o lik o m jeseci p u stio ra sti b rad u i k o su i d a je k atk ad a gla v o m u d a ra o o v ra tn ice viču ći: »K vin tilije V are, vrati m i le gije!« Taj je d a n p o ra za sv a k e g o d in e o b d ržavao k a o d a n ž a lo sti i tu g e. 24. U vo jsci je A u gu st p ro v eo m n o g o izm jen a i u v eo m n o g o n o v ih p ro p isa , a u k o je čem u s e d ap ače vratio n a sta re u red b e. S teg u je n ajstrože zahtijevao: i legatim a je sam o n era d o i sa m o u zim sk o d o b a d o p u šta o d a p o h o d e žen u . N e k o g je rim sk o g viteza, k oji je d vojici svojih sin ova, d a ih iz v u č e o d v o jn e d u žn o sti, o d sjek a o p a lce, h tio p rod ati k ao rob a, a n jeg o v u im o v in u zap lijeniti, ali kad je v id io d a ga n a m jeravaju k u p iti za k u p n ici p o reza 25, d o d ijelio g a je jed n o m sv o m e slo b o d n ja k u s tim d a ga p o ša lje n a se lo i p u sti d a o n d je živi k a o slo b o d a n čovjek . D e se tu legiju, k a d m u je b ila p r k o sn a i n e p o slu š n a , o tp u sti čita v u sram otn o; isto je tak o i o sta le leg ije k o je s u d r sk o tražile o tp u s t - o tp u stio , ali b e z u o b ič a je n ih n a g ra d a za islu ž e n e vojn ik e. K o h o rte k oje b i uzjDMdđe p red n ep rija teljem z n a o j e d e se tk o v a ti i h ran iti ječ m o m . C e n tu rio n e k o ji b i n a p u stili svoja m jesta k ažn javao b i k a o i o b ič n e v o jn ik e sm r tn o m k a zn o m , a za o s ta le p r e stu p k e k ažn javao ih j e ra zn im p o ru gam a; ta k o je, n a p rim jer, d a o d a čita v d a n sto je isp r e d z a p o v jed n ik o v a ša to ra , k a d što sa m o u k o šu lji b e z p ojasa, k a tk a d a s m jer a čk o m m o tk o m ili d a p a če s b u s e n o m u ru k a m a . 25. P o slije g ra đ a n sk ih ra to v a n ije v iš e n ik o je sv o je vojn i k e z v a o »d ru govi«, n i u u s m e n o m g o v o r u n i u p is m e n im za p o v ije d im a , n e g o s a m o » vojn ici«, a n ije d o p u šta o n i d a ih n je g o v i s in o v i ili p a sto r c i k ad v r še slu ž b u za p o v jed n ik a z o v u d ru k čije, sm a tra ju ći to la sk a n je m k o je n e traže n i v o jn ič k i razlozi, n i m im o sta n je u d ržavi, n i d o sto ja n s tv o n je g o v o i n je g o v e k u ć e . S lo b o d n ja k e j e - iz u zev ši za slu ča j p o ž a r a u R im u ili u o p a s n o s ti o d n e r e d a z b o g n e s ta š ic e ž ita - u z e o u
v o jsk u s a m o d v a p u ta : p r v i p u t z a p o s a d u u k o lo n ija m a na g r a n ic i Ilirik a , a d r u g i p u t z a o b r a n u g r a n ic e n a r ije c i Rajni. T o s u b ili s lo b o d n j a c i k o je s u b o g a tij i lj u d i i ž e n e m o r a li još k a o r o b o v e d a ti, t e s u o d m a h b ili o s l o b o đ e n i , a A u g u st ih je p o s t a v io u p r v i r e d , a li ih n ije p o m i j e š a o s a s lo b o d n im lju d im a n iti ih j e n a o r u ž a o is t i m o r u ž j e m . K a o v o j n ič k e n a g r a d e m n o g o j e l a k š e d a v a o p r s n i n ak it i v r a tn e la n c e , k o jih j e v r ij e d n o s t b i la u z la t u i sr e b r u , n e g o n a s ip n e i z id n e v i j e n c e 26, k o ji s u z n a č i li m n o g o v e ć u čast. O v e j e d ije lio v r lo š k r t o i b e z n a m j e r e d a o m ili, p a ih j e zato č e s t o d a v a o i o b i č n i m v o j n ic im a . M a r k a A g r ip u j e p o s lij e p o m o r s k e p o b j e d e k o d S ic ilij e n a g r a d io z a s t a v o m m o r sk e b o je . S a m o n ik a d a n ije s m a t r a o d a s m ij e d ij e lit i o d lik o v a n ja v o j v o d a m a k o ji s u v e ć j e d n o m s la v ili t r iju m f, p r e m d a s u m u b ili d r u g o v i u v o j n a m a i d i o n i c i n j e g o v i h p o b j e d a , a to zato j e r s u o n i i s a m i j e d n o m im a li p r a v o d a ih d i j e le k o m e h o će. N iš ta p a k n ije s m a t r a o d a s a v r š e n o m v o j v o d i m a n je d o lik u je n e g o n a g lo s t i n e p r o m i š l j e n o s t . S t o g a j e č e s t o zn a o d o b a c iti g r č k u izrek u : » Ž u ri s e p o la k o ! « 27 i g r č k i stih :
»Oprezan je vođa bolji nego vođa drzak, sm jel.« I s to ta k o la tin sk i: » D o v o lj n o s e b r z o r a d i o n o š t o s e radi d o b r o .« T v r d io j e d a s e u b it k u ili u r a t u p u š t a t i s m ij e u o p ć e s a m o o n d a k a d s e u k a z u je v e ć a n a d a u d o b it a k (u slu ča ju p o b je d e ) n e g o o p a s n o s t o d g u b it k a ( u s lu č a j u p o r a z a ). G o v o r io je , n a im e , d a s u o n i k o ji z a n a j m a n j o m k o r iš ć u id u izla ž u ć i s e v e lik o j o p a s n o s t i s li č n i o n i m a k o ji z la t n o m u d ic o m lo v e r ib u , j e r s e šte ta , a k o im s e u d i c a o t k in e , n e m o ž e n a d o k n a d iti n ik a k v o m lo v in o m . 26. S lu ž b e j e i č a s ti p o s t ig a o d j e l o m i č n o p r ij e z a k o n sk e d o b i, a n e k e s u b i l e s a s v im n o v e i d o ž iv o t n e . K o n z u la t j e n a s t u p io u d v a d e s e t o j g o d in i ž iv o t a (4 3 ), p o š t o j e k a o n a n e p rija telja d o v e o s v o je le g ij e p r e d R im i p o s l a o lj u d e d a u im e v o js k e tr a ž e z a n je g a k o n z u ls k u č a s t. D o k j e s e n a t j o š o k lije v a o , o d g m u o je c e n t u r io n K o m e lij e , k o ji j e b i o v o đ a iza sla n stv a , sv o j v o jn ič k i p la š t p a je , p o k a z u j u ć i d r ž a k s v o g a m ača, b e z o k lije v a n ja p r e d s k u p lj e n im s e n a t o m r e k a o : »O vaj ć e to
u č in it i, a k o v i n e u č in ite !« D r u g i j e k o n z u la t o b n a š a o d e v e t g o d in a p o s lij e p r v o g a (3 3 ), tr e ć i n a k o n s t a n k e o d j e d n e g o d i n e (3 1 ), a s lij e d e ć e j e s v e d o j e d a n a e s t o g a v r š io u z a s t o p c e . Z a tim j e m n o g o n jih o d b i o k a d s u m u b ili p o n u đ e n i, a li s e z a d v a n a e s t i n a k o n v e lik o g a r a z m a k a o d s e d a m n a e s t g o d in a (5) i o p e t z a t r in a e s t i n a k o n d v ije g o d in e (2) s a m o d s e b e n a tje c a o , d a b i s v o j e s in o v e G aja i L u cija m o g a o k a o n a jv iš i d r ž a v n i č in o v n ik d o v e s t i n a F o r u m n a d a n n jih o v e p u n o lje t n o s t i. P e t k o n z u la ta u s r e d in i, o d š e s t o g a d o d e s e to g a , v r š io j e č it a v u g o d in u d a n a , a o s t a le s a m o p o d e v e t ili š e s t ili č e t ir i i l i t r i m j e s e c a , a d r u g i k o n z u la t s a m o n e k o li k o sa ti; p o š t o j e , n a im e , p r v o g s ij e č n j a u ju tr o p r e d h r a m o m J u p ite r a K a p i t o l s k o g s a m o k r a t k o p r e d s j e d a o n a k u r u ls k o j s t o lic i, o d r e k a o s e č a s t i i m e n o v a v š i z a m je n ik a n a s v o j e m je s to . I n ij e s v e k o n z u l a t e n a s t u p i o u R im u , n e g o , n a p r im je r , č e t v r t i k o n z u l a t u A ziji, p e t i n a o t o k u S a m u , o s m i i d e v e t i u T a r a k o n u .28 27 . T r iju m v ir a t z a o b n o v u d r ž a v n o g u s ta v a v r š io j e d e s e t g o d in a . N a t o m s e p o lo ž a ju d u lje v r ije m e o p ir a o s v o jim d r u g o v im a d a s e n e u v e d u p r o sk r ip c ije , a li k a d s u s e p o č e le , p r o v o d i o ih j e n e s m ilj e n ij e o d o b o jic e . J er d o k s u o n i č e s t o p u t a k o d m n o g ih o s o b a n a z a g o v o r i m o lb u z n a li p o p u s titi, o n j e j e d in i n a s t o j a o d a n itk o n e b u d e p o š t e đ e n . P r o sk r ib i r a o j e i s v o g a b iv š e g sk r b n ik a G aja T oran ija, k o ji j e t a k o đ e r b i o n e k o ć k a o e d il k o le g a n je g o v a o c a O ktavija. J u lije S a tu rn in o s i m t o g a p r ip o v ije d a d a j e n a k o n z a v r š e n ih p r o sk r ip c ija M a r k o L e p id u s e n a t u o p r a v d a v a o p r o š le č in e i z a b u d u ć n o s t p r u ž io n a d u u b la g o s t, je r d a j e v e ć d o s t a k a zn i iz v r š e n o , a A u g u s t je , n a p r o tiv , izja v io d a j e o b u s ta v io p r o sk r ip c ije s a m o t a k o d a j e s e b i o s t a v io s lo b o d n e r u k e u sv e m u . Ip ak j e k a s n ije , z a d o k a z d a s e k aje z b o g sv o je n e s m ilje n o s ti, p o d ije lio v it e š k o d o s t o j a n s t v o s lo b o d n ja k u T itu V in iju F ilo p e m e n u , z a k o je g a s e g o v o r ilo d a j e k r io s v o g a p a tr o n a k o ji j e b io p r o s k r ib ir a n . U isto j toj slu ž b i n a v u k a o j e A u g u st n a s e b e m n o g o s t r u k u m ržn ju . T ak o j e za v r ijem e j e d n o g s v o g a g o v o r a v o jn ic im a , k a m o j e b ilo p r ip u š te n o i m n o š t v o g r a đ a n a, o p a z io r im s k o g v ite z a P in arija g d je n e š t o b ilježi, p a g a je ,
p o m is liv š i d a j e u h o d a i p r o m a tr a č , d a o n a m j e s t u u b iti. T ed ija A fera, iz a b r a n o g a k o n z u la , k o ji j e n e k i n j e g o v č in z lo b n im r ije č im a n a p a o , z a p la š io j e t o lik i m p r ij e tn j a m a d a se ovaj u b io b a c iv š i s e iz v is in e .29 N a p r e t o r a K v in t a G a li ja, k o ji je k o d j e d n o g a s lu ž b e n o g p o s j e t a d r ž a o d v ij e p is a ć e p lo č ic e p o d o d ije lo m , p o s u m n j a o j e d a k r ij e m a č , a li se n išta n ije u s u d io o d m a h is t r a ž iv a t i d a s e n e b i š t a d r u g o n a š lo , n e g o g a je n e š t o k a s n ij e p o c e n t u r i o n i m a i v o j n ic i m a d a o o d v u ć i sa s u d a č k e s t o li c e , s t a v it i g a n a m u k e k a o ro b a i u b iti ga, p r e m d a n ije n iš t a p r iz n a o , a p r ij e t o g a m u j e v la stito m r u k o m is k o p a o o č i. A u g u s t s a m p r ik a z u je d o gađaj ta k o , d a j e G a lije z a tr a ž io r a z g o v o r i t o m g a p r ilik o m t v o m o n a p a o , z a to g a j e b a c io u t a m n i c u , a o n d a p r o g n a o iz R im a , p a j e n e g d je u b r o d o lo m u ili o d r a z b o j n ik a p o g i nu o. T rib u n sk u v la st p r im io j e A u g u s t d o ž iv o t n o ; u to j j e s lu žb i d v a p u ta iza b ra o s e b i k o le g u n a p e t g o d in a .30 I s t o j e ta k o d o ž iv o tn o p r im io n a d z o r n a d j a v n im m o r a l o m i z a k o n im a ; n a te m e lju to g a p ra v a , p r e m d a n ije i m a o c e n z o r s k u č a st, p r o v e o je ip a k tri p u ta p o p is p u č a n s t v a , p r v i i t r e ć i p u t s k o leg o m , a d ru g i p u t sa m .31 28. N a p o n o v n u u s p o s ta v u r e p u b lik e p o m iš l j a o j e d v a puta: p rvi p u t o d m a h p o s lij e p o b j e d e n a d A n t o n ij e m (31), sjećaju ći s e d a m u je taj č e s t o p r e d b a c io d a s a m o o n s m e t a p o n o v n o j u sp o s ta v i r e p u b lik e ; d r u g i p u t iz d o s a d e z b o g d u gotrajn e b o le sti, k a d j e d a p a č e p o z v a o u s v o j u k u ć u č in o v n i k e i se n a t i p r e d a o im sta tis tič k i p r e g le d d r ž a v e 32. A li, raz m išljaju ći k a k o n i sa m n e ć e k a o p r iv a t n ik v i š e ž iv je ti izv a n o p a sn o sti i k a k o je n e p r o m iš lj e n o d r ž a v u p r e p u š t a t i s a m o volji n e k o lic in e , o d lu č i za d rža ti v la st; i t e š k o j e k a z a ti j e li b io b o lji ish o d ili o d lu k a n je g o v a .33 T u j e s v o j u o d lu k u v iš e p u ta izjavljivao, a p o tv r d io ju j e u n e k o m p r o g la s u o v im r i ječim a: »Tako m i b ilo d o p u š t e n o d a r e p u b lik u z d r a v u i s r e t n u p o sta v im n a n je z in e te m e lje i d a z a t o p r im im n a g r a d u za k o jo m težim : d a s e n a z o v e m z a č e t n ik o m n a jb o lj e g a p o r e t k a i d a u m ir u ć i p o n e s e m s a s o b o m n a d u d a ć e t e m e lj i r e p u b lik e k o je u d a r im tra jn o o s ta ti n a s v o m m je s tu .« I o n je
s a m s e b i is p u n i o t u ž e lju , j e r j e n a sv a k i n a č in n a s t o j a o d a s e n it k o n e b i m o g a o ž a liti z b o g n o v o g a p o r e tk a . G r a d R im , k o je g a l j e p o t a n ije o d g o v a r a la v e li č a n s t v u c a r s t v a i k o ji j e Č e s to b i o ž r tv a p o p l a v i i p o ž a r a , u l j e p š a o j e A u g u s t t a k o d a s e s p r a v o m d ič io d a o s t a v lj a g r a d o d m r a m o r a , a n a ša o g a je o d o p e k e . Isto je ta k o g ra d o s ig u r a o i z a d a l e k u b u d u ć n o s t , k o l i k o j e t o lj u d s k a m u d r o s t m o g l a p r e d v id j e t i. 29 . J a v n ih z g r a d a p o d ig a o j e v e lik b ro j, o d k o jih s u u p r a v o n a jz n a tn ije o v e : A u g u s t o v tr g s h r a m o m M a rta O sv e tn ik a , A p o lo n o v h r a m n a P a la tin u i h r a m J u p ite r a G r o m o v n ik a n a K a p ito lu . R a z lo g z a g r a d n ju tr g a b ila j e v e lik a m n o ž in a lju d i i v e lik b r o j s u d b e n i h r a s p r a v a , z a k o je s e č in ilo d a t r e b a i t r e ć i trg , j e r d v a t a d a š n ja 34 n is u b ila d o v o ljn a . S to g a j e m a lo b r ž e , j o š p r ije n e g o j e n a n je m u b i o d o v r š e n M a r to v h r a m , b i o p r e d a n n a u p o t r e b u , a b i lo j e o d r e đ e n o d a s e n a n je m u p o s e b i c e v o d e k r im in a ln e p a r n ic e i o b a v lja ž d r e b a n je s u d a c a . M a r to v j e h r a m z a v je to v a o u filip s k o m r a tu , k o ji j e p o d u z e o d a o s v e t i s v o g a o c a ; s t o g a j e o d r e d io d a t u s e n a t v ije ć a o r a t o v im a i tr iju m fim a , d a s e o d a t le is p r a ć u ju n a m j e s n ic i k o ji p o la z e u s v o j e p r o v in c ije , i d a z a p o v je d n ic i k o ji s e v r a ć a ju k a o p o b j e d n ic i t u o d la ž u o d lič ja s v o jih tr iju m fa . H r a m A p o lo n o v d a o j e s a g r a d iti n a o n o m m je s tu s v o j e k u ć e n a P a la t in u k a m o j e u d a r io g r o m t e s u v r a č i (h a r u s p ic i) o b ja s n ili d a t u b o g ž e li im a ti sv o j h r a m . D o g r a d io j e t r ije m o v e s la t in s k o m i g r č k o m k n již n ic o m , i t u j e v e ć u k a sn ijim s v o jim g o d in a m a č e s t o o d r ž a v a o s e n a t s k e s j e d n ic e i v r š io s m o t r u p o r o t n ik a . J u p ite r u G r o m o v n ik u p o s v e t io j e h r a m j e r s e s p a s io iz ž iv o t n e o p a s n o s t i k a d j e za k a n ta b r ijsk o g a ra ta , d o k j e p u t o v a o n o ć u , g r o m u d a r io tik u z n je g o v u n o s iljk u i u b io r o b a k o ji j e p r e d n jim n o s i o sv jetiljk u . N e k e j e z g r a d e p o d ig a o i u im e d r u g ih , t o j e s t u i m e s v o j ih u n u k a , s v o j e ž e n e i s v o je s e s t r e , k a o n a p r im je r tr ije m i b a z ilik u G aja i L u cija , is t o t a k o t r ije m o v e L iv ije i O k ta v ije te k a z a liš t e M a r c e lo v o . A li i o s t a le j e u g le d n e lju d e č e s t o p o t i c a o d a p r e m a s v o jim m o g u ć n o s t im a p o m o g n u u r e s it i R im b ilo n o v im g r a d n ja m a ili p o p r a v lja ju ć i i p o lje p š a v a ju ć i sta r e .
I m n o g i s u s e o d a z iv a li t o m e p o z iv u : t a k o j e M a r c ije F ilip sa g r a d io h ra m H e r k u la s M u za m a , L u c ije K o m if ic i j e h r a m Dija n in , A zin ije P o lio n p r e d v o r je u h r a m u S lo b o d e , M u n a c ije P la n k o h ra m S a tu m o v , K o m e lij e B a lb o k a z a liš t e , S ta tilije T a u ro a m fite a ta r i, n a p o k o n , M a r k o A g r ip a č it a v n iz k r a sn ih zgrada 30. G ra d sk o p o d r u č je r a z d ije lio j e A u g u s t n a r a jo n e i u lič n e č e tv r ti35, i o d r e d io j e d a r a j o n im a u p r a v lja ju s v a k e g o d in e k o c k o m iza b ra n i č in o v n ic i, a u li č n i m č e t v r t i m a u p r a v i telji k o je b iraju s t a n o v n ic i s v a k e č e t v r t i. Z a s ig u r n o s t o d p o žara u v e o j e n o ć n e s tr a ž e i p o s e b n e r e d a r e , a d a s p r ij e č i p o p lave, d a o je p r o šir iti i o č is t it i k o r it o r ij e k e T ib e r a , k o je je v e ć d a v n o b ilo n a tr p a n o k a m e n j e m i s u ž e n o u g r a đ e n im zgradam a. D a b i s a s v ih s tr a n a b io la k š i p r ila z u g r a d , p r e u z e o je o s o b n o o b n o v u F la m in ije v e c e s t e d o A r im in a , a o s t a le je c e s te p o r a z d ije lio m e đ u lju d e k o ji s u j e d n o m p r o s la v ili trijum f, d a ih p o p r a v e n o v c e m š t o s u g a d o b i l i o d r a tn o g a plijena. S v e te zg ra d e š to s u s e p o r u š ile o d s t a r o s t i ili ih j e u n iš t io p o ža r p o n o v n o je p o d ig a o i u k r a s io ih k a o i o s t a l e h r a m o v e b o g a tim d arovim a; ta k o j e u r iz n ic u J u p ite r a K a p ito ls k o g je d n im je d in im p r in o s o m p o lo ž io š e s n a e s t t i s u ć a fu n t i zla ta te d ra g o g a k a m e n ja i b ise r ja u v r ij e d n o s t i o d p e d e s e t m ili ju n a sestercija . 31. S lu žb u v r h o v n o g p o n tif e k s a n ije A u g u s t n ik a d a h tio o d u zeti L ep id u za n je g o v a ž iv o ta , a k a d g a j e n a p o k o n p o s li je n jeg o v e sm rti p r e u z e o (-1 2 ), d a o j e o d a s v u d p o k u p it i i sp aliti što g o d je g d je b ilo u p r o m e tu p r o r o č k ih k n jig a gr čk ih i la tin sk ih o d n e p o z n a tih ili m a lo v j e r o d o s t o j n ih p isa c a , i to p rek o d v ije t is u ć e svezak a; z a d r ž a o j e s a m o s ib ilin s k e knjige, p a i n jih s a m o u izb o ru , i p o h r a n io ih u d v ije p o z la ć e n e k u tije p o d p o d n o ž je m P a la tin sk o g A p o lo n a . K alendar, što ga je b o ž a n sk i Ju lije u r e d io , a li j e p o s lije zb o g n em a ra o p e t za p a o u p o tp u n i n e r e d , d a o j e A u g u s t p o n o v n o sv e sti u n ek a d a šn ji r e d (-8); p r ilik o m t o g p r e u r e đ iv a nja n azvao j e sv o jim n a d im k o m (A u g u st) n e m j e s e c s e p t e m bar, u k o jem s e ro d io , n e g o m je s e c s e k s t ilis , j e r j e to g a m je-
s e c a p o s t ig a o i sv o j p rv i k o n z u la t i izv o jev a o z n a m e n ite p o b je d e . S v e ć e n ic im a j e p o v e ć a o n e s a m o b roj i d o sto ja n s tv o , n e g o i p o v la s tic e , o s o b it o d je v ic a m a v esta lin k a m a . K a d j e je d a n p u t n a m je s to j e d n e u m r le v e s ta lin k e tr e b a lo b ira ti d ru g u t e s u m n o g i o č e v i n a sto ja li d a n e m oraju sv o jih k ć e r i p o d v r g n u ti t o m e iz b o ru , z a k le o s e A ugust: k ad b i k oja n je g o v a u n u k a im a la p r o p is a n e g o d in e , o n b i j e b io d r a g e v o lje žr t v o v a o . I n e k e je s ta r e o b r e d e , k o ji s u m a lo -p o m a lo b ili iza šli iz o b ič a j a , p o n o v o u v e o , k a o n a p r im je r a u g u rij z a S p a s d r ž a v e , s lu ž b u J u p ite r o v a fla m e n a , sv e tk o v in u L u p erk a lija , S t o lj e t n e ig r e i R a s p u t n e ig r e .36 N a L u p e r k a lije j e g o lo b r a d im m la d ić im a z a b r a n io s u d je lo v a ti u sv e č a n o j u tr ci; is t o j e t a k o z a b r a n io d a za S to lj e t n ih ig a r a m la d e ž o b o je g a s p o la p r is u s t v u j e b ilo k o jo j n o ć n o j p r e d s ta v i, o s im u d r u štv u k o je g a s t a r ij e g r o đ a k a N a d a lje j e o d r e d io d a s e L ari n a r a s k r š ć im a d v a p u ta g o d iš n j e k ite p r o lje tn im i lje tn im c v i jećem . P o s lije b o g o v a n a jv e ć u j e p o č a s t isk a z a o u s p o m e n i v e li k ih v o j v o d a k o ji s u v la s t r im sk o g a n a r o d a s n a jn iže g a stu p n ja p o d ig li n a n a jv iši. S to g a j e i g r a đ e v in e n jih o v e o b n o v io o s t a v iv š i s t a r e n a tp is e , i k ip o v e j e n jih o v e p o s ta v io u triju m f a to r s k o m lik u u o b a tr ije m a sv o g a trga, o b ja v iv ši p r o g la so m d a j e t o s m is lio s t o m n a m je r o m d a g ra đ a n i p r e m a n jim a k a o p r e m a u z o r u p r o s u đ u ju i n jeg a d o k živi i v la d a r e b u d u ć ih p o k o lje n ja . I P o m p e je v k ip d a o je izn ijeti iz v ije ć n ic e u k o jo j j e b io u b ije n Gaj C eza r i p o sta v iti g a n a d m r a m o r n i Jan o v lu k n a s u p r o t tr ije m u P o m p e je v a k azališta. 32. M n o g i s u s e z li o b ič a ji n a š te tu z a je d n ic e u slije d d u g o tr a jn o g a b e z a k o n ja g r a đ a n sk ih ra to v a zad ržali ili s u s e i u m ir u u k o r ije n ili. R a zb o jn ic i s u s e u v e lik o m b ro ju u j a v n o s ti s k ita li, o p a s a n i m a č e m to b o ž e ra d i sa m o o b r a n e . H v a ta n i su p o s e lim a p u tn ic i b e z ra zlik e, b ili slo b o d n i ili r o b o v i, t e su n e sta ja li u r a d io n ic a m a v e le p o s je d n ik a . S v u d a s u n ic a li k lu b o v i p o d im e n o m k a k v e n o v e u d ru g e, d a za jed n ičk i v r š e s v a k o ja k e z lo č in e . A u g u st j e z a to n a z g o d n im m je s tim a p o s t a v io v o j n ič k e str a ž e i ta k o sp r ije č io ra zb o jn ičk i zan at. R a d io n ic e j e d a o p o m n o p r e g le d a ti, a sv a j e d ru štv a —o s im s ta r ih i z a k o n itih - u k in u o .
P o p is e sta r ih d u ž n ik a d r ž a v n e b la g a j n e d a o j e s p a lit i, je r s u m o g li p ru žiti o s o b it u p r ilik u z a z l o b n e p r o g o n e . D r ž a v n a z em ljišta u g ra d u o k o jim a j e b i lo p r i j e p o r n o p it a n j e v la sn ištv a d o s u d io j e p r ija šn jim p o s j e d n i c i m a . I m e n a o p t u ž e n i k a k o jim a s e p a r n ic a d u g o z a v la č ila , a n j i h o v o m s u s e n e sr e ć o m m o g li s a m o n a s la đ iv a t i n j ih o v i n e p r ij a t e lj i, d a o j e iz b risa ti i p o s ta v io j e u v je t d a o n a j t k o k o j e g a o d n j ih h o ć e t u žiti, u slu ča ju n e u s p j e h a s a m b u d e k a ž n j e n k a z n o m k a k v u traži za o p tu ž e n ik a . D a, m e đ u t im , n e b i k o j ć z l o d j e l o o s t a lo n ek a žn je n o , ili d a s e k a k v a p a r n ic a n e b i p r e d u g o o te z a la , o d r e d io je A u g u st z a s u d b e n e r a s p r a v e j o š t r i d e s e t d a n a , koji s u in a č e is p a d a li z b o g p o č a s n i h ig a r a . T r im a s u d a č k im d e se tin a m a d o d a o j e č e tv r tu , s a s t a v lj e n u o d g r a đ a n a s m a n jo m im o v in o m ; z v a la s e d e s e t i n a d v o s t o t in a r a , a s u d i l a j e u la k šim p a r n ic a m a .37 Z a s u c e j e u z i m a o lj u d e v e ć o d t r id e s e t g o d in a , t o j e s t p e t g o d in a m l a đ e n e g o j e b i o o b i č a j . I s t o m k a d s u s e m n o g i iz v la č ili o d s u d a č k e s l u ž b e , j e d v a j e d o p u s t io d a p o je d in e d e s e t i n e n a i z m j e n c e i m a j u j e d n o g o d i š n j e p r a z n ik e i d a s e u m j e s e c u s t u d e n o m i p r o s i n c u i z o s t a v e u o b iča jen e p a r n ic e . 33.
A u g u st j e s a m m a r ljiv o o d r ž a v a o s u đ e n j e , k a t k a d i d o
n oći; a k o m u n ije b ilo s a s v im d o b r o , s j e d i o j e n a n o s ilj c i, k o ju b i sm je stili p r e d s u d a č k u s t o li c u , ili j e d a p a č e s u d io k o d k u ć e n a p o ste lji. P r e s u d u j e iz r ic a o n e s a m o s n a j v e ć o m p o m n jo m n e g o i s n a jv e ć o m b la g o š ć u . T a k o s e , n a p r im je r , p rip o v ijed a d a je n e k o g a o p t u ž e n ik a z a o č i t o o c o u b o j s t v o , d a n e b i b io z a šit u v r e ć u 38 - j e r t o m s e k a z n o m k a ž n ja v a ju sa m o o n i k oji p rizn a ju - za p ita o : »Z ar n e , t i s i g u r n o n is i u b io sv o g a oca?« K a d s e j e d n o m v o d ila r a s p r a v a o k r iv o t v o r e n j u o p o r u k e , g d je s u sv i s v j e d o c i p o K o m e l ij e v u z a k o n u im a li b iti k ažn jen i, d a o j e p o r o t n ic im a n e s a m o
d v ij e p l o č ic e ,
o su d n u i o d ije š n u , n e g o i tr e ć u , k o j o m s e o p r a š t a o n i m a za k oje s e u tv r d i d a s u o p o r u k u p o t p is a l i n a p r e v a r u ili u z a b lu d i. P riziv e m e đ u s tr a n k a m a iz R im a p r e n o s i o j e s v a k e g o d in e n a g r a d sk o g p r e fe k ta , a m e đ u s t r a n k a m a iz p r o v in c ij a b iv šim k o n z u lim a , o d k o jih j e sv a k o j p r o v in c ij i d o d i j e l i o p o jed n o g a za p r a v n e p o s lo v e .
34 . Z a k o n e j e d a o p r e g l e d a t i, a n e k e j e s a s v i m i z n o v a s t a v i o n a s n a g u , k a o n a p r i m j e r z a k o n o r a s k o š i, z a k o n o p r e lj u b u i r a z v r a t u , z a k o n o iz b o r n o j b o r b i i z a k o n o u n a p r e đ e n j u ž e n i d b e m e đ u r a z l i č i t i m s t a le ž im a . B u d u ć i d a j e u o v o m z a d n j e m z a k o n u d o d a o n e š t o v i š e s t r o ž ih o d r e d a b a n e g o u o s t a l i m a , d i g l i s u p r o t i v n i c i t o l i k u h a jk u , d a g a n ij e m o g a o p r o t u r i t i d o k n i j e n a p o k o n iz b r i s a o il i u b l a ž i o j e d a n d i o k a z n i, o s i m t o g a d a o d o p o n o v n e ž e n i d b e s l o b o d a n r o k o d t r i g o d i n e i u v e ć a o n a g r a d e .39 A li k a d s u u n a t o č t o m e k o d j e d n e j a v n e p r e d s t a v e v i t e z o v i n e p o p u s t l j iv o t r a ž ili u k id a n j e t o g a z a k o n a , p o z v a o j e k s e b i G e r m a n ik o v u d j e c u p a j u j e š t o u sv o jim r u k a m a , a š t o u o č e v u n a r u č ju p o k a z a o n a r o d u d a ju ć i p r ito m z n a k o v e r u k a m a i p o g le d o m n e k a s e n e u s tr u č a v a ju s lije d iti p r im je r m la d o g a o c a . K a d je , m e đ u tim , v id io d a s e n a m j e r a t o g a z a k o n a iz ig r a v a z a r u k a m a s p r e m l a d im z a r u č n i c a m a i č e s t i m m ij e n j a n j e m ž e n a , s k r a t io j e v r ij e m e z a r u k a i o g r a n ič io r a sta v e . 35. S e n a t j e s v o jim g o le m im b r o je m p o s ta o iz o b lič e n a i n e u r e đ e n a r u lja : b i l o j e p r e k o t i s u ć u s e n a t o r a , a n e k i s u b ili p o s v e n e d o s t o j n i l j u d i i t a k v i k o ji s u b il i u v r š t e n i u s e n a t p o s lij e s m r t i C e z a r o v e z a h v a lj u j u ć i u t j e c a j u i m it u , a n a r o d ih j e z v a o » č l a n o v i O r k a « 40. T aj j e s e n a t A u g u s t s v e o n a n e k a d a š n j i b r o j i v r a t i o m u s t a r i sjaj p o š t o j e iz v r š io d v a iz b o r a : p r v i j e i z b o r b i o p r e p u š t e n s e n a t o r i m a , p r i č e m u j e s v a k i b i r a o s v o g a č o v j e k a ; d r u g i j e iz v r š io p o s v o j o j i A g r ip in o j ž e lji. K o d t o g a j e č i n a , k a ž u , p r e d s j e d a o s o k l o p o m i s p o d o d ij e la i s m a č e m o b o k u , a d e s e t p r ij a te lj a s e n a t o r s k o g a s t a l e ž a i v e l i k e t j e l e s n e s n a g e s t a j a lo j e o k o n j e g o v e s t o li c e . K r e m u c ij e K o r d p i š e d a u t o v r i j e m e n i j e d a n s e n a t o r n ij e b i o p u š t e n k n je m u o s im p o je d in a č n o , i te k n a k o n p r e g le d a to g e . N e k e j e s e n a t o r e n a t j e r a o d a s e s a m i č a s n o p o v u k u , a li i m j e s v e j e d n o o s t a v i o s e n a t o r s k o o d ij e lo , p r a v o n a p o č a s n o m j e s t o u k a z a l i š t u i p r a v o d a p r is u s t v u j u j a v n im g o z b a m a s e n a t o r a . D a b i p a k iz a b r a n i i p o t v r đ e n i s e n a t o r i s v o j e s e n a t o r s k e d u ž n o s t i v r š ili i s a v j e s n ij e i s m a n j e t e g o b e , o d r e d i o j e d a s v a k i, p r ij e n e g o s j e d n e n a s v o j e m j e s t o , p r i n e s e ž r t v u t a m j a n a i v i n a p r e d ž r t v e n i k o m o n o g a b o g a u č ij e m s e h r a m u d r ž i s j e d n i c a , i d a s e m j e s e č n o o d r ž a v a j u s a m o d v ij e r e -
dovite senatske sjednice, i to na Kalende i na Ide svakoga^ mjeseca, i da u mjesecu rujnu i listopadu ne* moraju biti nazočni svi senatori, nego samo kockom izabrani, i koliko ih je potrebno za donošenje odluka. Da sebi olakša posao, dao je kockom izabirati odbore za svakih Šest mjeseci, da s njft^lj prije raspravlja pitanja koja će iznijeti pred senatski plenum Kad se radilo o važnijem pitanju, nije senatore pozivao na glasovanje uobičajenim redom, nego po vlastitoj volji, da svaki od njih bude u takvoj napetosti kao da treba da iznese svoje mišljenje, a ne samo da pristaje uz tuđe. 36. Uveo je i nek e druge u red b e, m e đ u ostalim a: da se zapisnici senatskih sjed n ica n e o b je lo d a n ju ju 41, d a se činov nici ne šalju odm ah u p ro v in cije č im p o lo ž e slu žb u , da se prokonzulima za nabavu m azgi i ša to ra , š t o im s e prije da valo na državni trošak, d o d ijeli s a m o s ta n o v iti n ovac, da se nadzor nad državnom b lagajn om p r e n e s e s g r a d sk ih kvestora na bivše pretore ili n a p r e to r e u slu ž b i, i d a centum viratski sud42, koji su dotada sa zivali b iv š i k v e s to r i, u b u d u ć e sa zivaju decemviri. 37. Da bi što Više ljudi s u d je lo v a lo u u p r a v i d ržave, stvo rio je August nove službe, k a o n a p r im je r n a d z o r n a d javnim gradnjama, cestam a i v o d o v o d im a , n a d T ib e r o v im koritom , nad raspodjelom žita n a ro d u , n a d a lje g r a d s k u prefekturu, napokon trijumvirat za izb o r s e n a t a i d r u g i z a sm o tr u vite ških odjela, kad god:je to b ilo p o tr e b n o . C e n z o r e , k oji se već dugo vremena n isu birali, p o n o v n o j e iz a b ra o ; u v e ć a o je broj pretora. Zatražio je ta k o đ er d a sv a k i p u t k a d s e n je m u dade konzulat dobije p o dva k o le g e m je s to j e d n o g a , a li t o nije po stigao, jer su se to m e svi p r o tiv ili g o v o r e ć i d a s e n je g o v o do stojanstvo već tim e d o sta krnji š t o t u č a s t n e v r š i sam , nego s drugim. 38. Jednako je darežljiv b io i u n a g r a đ iv a n ju ra tn e hra b rosti Odobrio je p o tp u n i tr iju m f v iš e n e g o tr id eseto rici vojskovođa, a jo š v e ć e m b ro ju p r iz n a o j e t r iju m fa ln a o d lik o vanja.43 Da bi se senatorsk i s in o v i š t o r a n ije p r iv ik li n a p olitičk i život, dopustio im je d a o d m a h č im o b u k u m u ž e v n u togu
sm iju n o s it i se n a to r s k o o d ije lo i p risu stv o v a ti se n a tsk im s je d n ic a m a , a k a d su n a stu p ili v o jn ič k u slu žb u , d a o im j e o d m a h n e s a m o č in le g ijsk ih tr ib u n a n e g o i za p o v jed n ištv o n ad k o n ja n ič k im o d je lim a ; a d a n e b i k oji o d njih o s ta o n e isk u sa n u v o jn ič k o j slu ž b i, n a jč e šć e j e p o d vojicu ta k v ih m la d ić a sta v lja o n a č e lo j e d n o m k o n ja n ičk o m od jelu . O d je le v ite z o v a č e š ć e j e p o d v rg a v a o sm o tri, p o š to j e n a k o n d u g o g a p r e k id a p o n o v n o u v e o n jih o v sv e č a n i m im o h o d n a K a p ito l. A li n ije d o p u s t io d a k o d to g a m im o h o d a ik ojega v ite z a n je g o v tu ž ite lj s v u č e s k on ja, š to s e prije zn a lo d oga đ a ti, a o n im a k o ji z b o g sta r o sti ili k ak ve tje le s n e m a n e n isu m o g li ja h a ti u m im o h o d u d o p u stio j e d a m o g u d ati vo d iti k o n ja n a p r ije d u r e d u , a sa m i n a p o ziv cen zo ra p ristu p iti p je šk e . K a sn ije j e d o p u s t io d a m o g u vratiti k on ja o n i koji su p r e š li t r id e s e t i p e t g o d in a ž iv o ta te ga n e ž e le v iše d r ž a ti 39. D o b iv š i o d se n a ta d e s e t p o m o ć n ik a , p ozv a o je svak o g a v ite z a d a p o lo ž i r a č u n o sv o m živ o tu , p a koji su b ili što k riv i, k a z n io j e j e d n e n o v č a n o m k azn om , d ru ge javn im u k o r o m , a m n o g e o d n jih o p o m e n o m ra zličite vrste. N ajblaži o b lik o p o m e n e b ila je ja v n a p red a ja p lo č ic e , k oju su o d m a h n a lic u m je s ta m o r a li p o tih o p r o čita ti. N e k e je u k o rio š to su p o z a jm ili n o v a c u z m a n je k a m a te i d a li ga u zajam u z v e ć e ka m a te . 40. A k o n a sk u p š tin a m a za izb o r p u č k ih trib u n a nije k a n d id ir a o n ije d a n se n a to r , im e n o v a o ih j e A u gu st izm eđ u v it e z o v a , o d r e d iv š i d a n a k o n is te k a slu žb e m o g u p o volji o s ta ti u s e n a t o r s k o m ili v ite šk o m staležu . K ad su n ad alje v e o m a m n o g i v ite z o v i u g ra đ a n sk im ratovim a strad ali im u t k o m p a s e n is u u su đ iv a li k o d ja v n ih igara sjesti n a v itešk e k lu p e iz str a h a o d k a z n e p o k a za lišn o m zak on u , p ro g la sio je A u g u st d a ta k a z n a n e z a h v a ć a o n e koji su n ek ad a ili sam i ili n jih o v i r o d ite lji im a li v ite šk i im utak . P o p is p u č a n s tv a p r o v e o j e p o u licam a, a d a n e b i narod r a d i d ije ljen ja ž ita b io p r e č e s to sp reča v a n u svojim p o slo v i m a, o d r e d io j e d a s e tri p u ta n a g o d in u izdaju d o zn a čn ice za č e tir i m je s e c a . A li k a d j e n a r o d ž a lio za starim o b ičajem , d o p u s tio j e o p e t d a ih d o b iv a ju sv ak i m jesec. I n ek ad ašn je pra-
vo izb orn ih sk u p š tin a p o n o v n o j e u v e o , k u p o v a n j e g las ob u zd ao j e m n o g o s tr u k o m k a z n o m , a n a d a n iz b o r a ie ° Va pad n icim a F ab ijev a i S k a p tije v a k o ta r a , k o j im a j e i on prto* dao, d ijelio o d sv o g a v la s t it o g n o v c a p o t i s u ć u s e ste r c ija d n e bi o d kojega k a n d id a ta tr a ž ili n o v a c a . ' a N ajveću je v a žn o st, o s i m to g a , A u g u s t p o la g a o n a t o da s narod sačuva č is t i n e o k a lja n o d s v a k o g p r ilje v a tu đ e i\' rop sk e krvi; z a to j e v e o m a š k r t o d a v a o r i m s k o građ an sk o pravo i o g ra n ičio o s lo b a đ a n j e r o b o v a . T ib e r ij u , k o ji s e zau zeo za n ek o g a g r č k o g k lije n ta , o t p i s a o j e d a ć e m u d a ti gra' dansko pravo s a m o o n d a a k o g a T ib e r ij e o s o b n o u vjeri dla postoje o p ra v d a n i r a z lo z i n je g o v o j m o l b i . K a d g a j e U vija m olila gra đ a n sk o p r a v o z a n e k o g a G a la , k o j i j e b io dužan plaćati danak, o d b io jo j j e m o l b u i p o n u d i o jo j d a ć e tom e Galu o p ro stiti d a n a k , t v r d e ć i d a ć e l a k š e d o p u s t i t i d a b u d e p rikraćena d rža v n a b la g a jn a n e g o d a s e č a s t r im s k o g a gra đ an sk og prava d ije li s v a k o m e . Š t o s e t i č e r o b o v a , n ije se za dovoljio sa m o tim e š t o im j e m n o g i m t e š k o ć a m a o n e m o g u ćio o slob ađ an je, a j o š s a m n o g o v i š e t e š k o ć a p o t p u n u slo b o du, o d red iv ši to č n o p r o p is e o b r o j u , p o lo ž a j u i r a z lic i m eđ u on im a koji s e m o g u o s lo b o d it i, n e g o j e d o d a o j o š i to , d a ni jedan rob koji je j e d n o m b i o o k o v a n ili m u č e n n e m o ž e n i kakvom v rsto m o s lo b o đ e n j a p o s t i ć i g r a đ a n s k o p r a v o . I starin sk u je n o š n ju i o d j e ć u n a s t o j a o p o n o v o u v e sti, a kad je jed n o m u n a r o d n o j s k u p š t i n i u g l e d a o m n o š t v o ljudi u tam n im o g rta čim a , r a z lju tio s e i p o v ik a o :
»Gle! Rimljani, svijeta svega vladari , n a ro d u togi Z«44 I o d m a h j e e d ilim a n a r e d i o d a u b u d u ć e n i k o g a n e p u s te d a sto ji n a F o r u m u i li u b li z i n i a k o n e s k i n e o g r t a č i n e d o đ e u to g i. 41. D arežljivost je A u g u st č e s t o p u t a u z g o d n i m p rilik a m a p ok azao p r e m a sv im s t a le ž im a . K a d j e k o d alek sa n d rijskoga trijum fa d o p r e m io u R im k r a lj e v s k o b la g o , stv o r io je to lik o ob ilje n o v a c a d a j e k a m a t n a s t o p a p a la , a c ije n a ze m ljišta zn atn o p o ra sla . K a d g o d j e p o s l i j e o d d o b a r a o su đ e nih ljudi b ilo u b la g a jn i v iš e n o v a c a , p o s u đ i v a o g a j e b e z ka m ata n a o d ređ en o v r ije m e ta k v im l j u d im a k o ji s u m o g li jam
č iti d v o str u k o m sv o to m . D ig a o j e i d o n ju g ra n icu se n a to rs k o g a im u tk a , i t o sa 8 0 0 .0 0 0 n a 1,200.000 se s te r c ija , p ri č e m u j e d o p u n io im u ta k o n im se n a to r im a k oji g a n is u im a li d o sta . N o v č a n e je d a r o v e n a r o d u č e s to d ije lio , a li g o to v o sv a k i p u t r a z lič ite sv o te: sa d četiri, sa d tri s to tin e , a k a tk a d a sa m o d v ije s t o t in e i p e d e s e t se ste r c ija p o o so b i; p r ito m n e b i m im o iš a o n i m la đ e d je ča k e, p r e m d a o v i in a č e n is u d o b iv a li p rije je d a n a e s t e g o d in e . Ž ito je ta k o đ e r u d o b a s k u p o ć e d a o č e s t o v r lo je ftin o , a k a tk a d a i b a d a v a o d m je r iti z a sv a k o g a č o v je k a , a z n a o j e i p o d v o s t r u č iti d o z n a č n ic e z a n o v č a n u p o tp o r u . 42. A li z a d o k a z d a m u j e p ri t o m e v iš e b ilo d o d o b r a n a r o d n o g a n e g o d o n je g o v e n a k lo n o s ti, n e k a p o slu ž i slu čaj k a d s e n a r o d tu ž io n a n e s t a š ic u i s k u p o ć u v in a , a A u g u st g a j e s tr o g im r ije č im a u k o r io rek avši: »M oj s e z e t A grip a d o sta p o sk r b io , u r e d iv š i n e k o lik o v o d o v o d a , d a n e b i lju d i b ili ž ed n i.« K a d j e j e d n o m isti taj n a r o d tra žio , o b e ć a n u d o d u še , n o v č a n u p o m o ć , o d g o v o r io m u je: »Ja sa m čo v je k o d riječi!« M e đ u tim , k a d j e d r u g o m p r ilik o m n a r o d u p o r n o tra žio p o t p o r u k o ju m u n ije o b e ć a o , u k o r io j e p r o g la so m p r o sto tu i b e s t id n o s t n je g o v u , o b ja v iv š i d a n e ć e d a ti p o tp o r e , p r e m d a ju j e b io n a k a n io d a ti. J e d n a k u j e o z b iljn o st i o d lu č n o s t p o k a z a o k a d j e d o z n a o d a s u p o v o d o m j e d n e p r e d v iđ e n e raz d io b e n o v č a n e p o m o ć i m n o g i r o b o v i b ili o s lo b o đ e n i i u v r š t e n i u p o p is gra đ a n a : o n j e ta d a izjavio d a n itk o n e ć e p ri m iti p o m o ć i k o m e n ije o b e ć a n a , a o sta lim a j e d a o m a n je n e g o š to j e o b e ć a o , k a k o b i p r e d v iđ e n a s v o ta b ila d o v o ljn a . Za j e d n e v e lik e n e r o d ic e , k a d j e p o m o ć b ila tešk a , d a o j e sv e r o b o v e k o ji s u b ili n a tržištu , i g la d ija to r sk e d r u žin e, p a s v e str a n c e , o s im lije č n ik a i u č ite lja , i je d a n d io k u ć n ih r o b o v a iz a g n a ti iz R im a; k a d s e n a p o k o n o p sk r b a ž ito m p o p ra v ila , n a p is a o je: » S tv o r io sa m č v r s tu o d lu k u d a za u v ijek u k in e m j a v n u r a z d io b u žita, j e r s e z b o g p o u z d a n ja u n ju z a p u šta o b r a đ iv a n je z e m lje , a li n is a m p ri n joj o sta o , je r sa m u v je r e n d a j e n e tk o j e d n o m p o n o v o m o ž e u v e s ti iz ž e lje z a n a k lo n o š ć u p u k a.« Z a to je A u g u st p o s lije to g a u r e d io tu stv a r s a m o ta k o d a s e j e d n a k o o b a z ir a o n a se lja k e i tr g o v c e ž ito m k a o i n a n a ro d .
43. Sto se tič e p red sta v a , n a tk r ilio j e s v e s v o j e p r e th o dnike brojem , r a z n o lik o šć u i sja je m n j ih o v im . S a m k a že da je u svoje im e p rired io ja v n e ig r e č e t ir i p u ta , a m j e s t o d ru g ih činovnika, koji su b ili ili o d s u t n i iz R im a ili iz v a n m o g u ć n o sti, dvadeset i tri p u ta. P r ir e d io ih j e k a t k a d a i p o r a z n im uli» čnim četvrtim a i n a v iš e p o z o r n ic a s g l u m c im a s v ih jezik a. Gladijatorske p red sta v e p r ir e đ iv a o j e n e s a m o n a F o r u m u i u Amfiteatru n eg o i u C irk u i u S e p t i n a M a r t o v u p o lju ; kat kada je priredio sa m o b o r b e s a ž iv o tin ja m a ; p r ir e d io j e i n a tjecanje atleta, p o d ig a v ši n a M a r to v u p o lj u d r v e n e k lu pe; isto tako p o m orsk u b itk u , za k o ju j e p o k r a j T ib e r a d a o isk o pati jezero, gdje se sa d a n a la z i P a rk C e z a r a 45. N a d a n e tak v ih priredaba razm jestio b i p o g r a d u s t r a ž e , d a n e b i sk itn ic e opljačkale grad kad m a lo lju d i o s t a n e k o d k u ć e . U C irk u je priredio n astup v o za ča n a k o lim a , t r k a č a i b o r a c a s a zv ijeri ma, a katkada je to b ila m la d e ž iz n a j o d lič n ij ih k u ć a . I T ro jansku je igru p rired io v e o m a č e s t o , a ig r a li s u j e stariji i mlađi dječaci; to je sm a tr a o s ta r im i lij e p i m o b ič a j e m , d a s e na taj način p ok ažu s p o s o b n o s t i č la n o v a s la v n o g a p le m e n a . Kad je kod te p red sta v e Gaj N o n ije A s p r e n a t p a o t e s e o z lijedio, p o k lo n io m u j e A u g u st z la t n u o g r li c u (torques) i d o pustio da o n i n jeg o v i p o t o m c i n o s e n a d i m a k »T ork vat« (Ogrličar). Ali d o sk o ra je p r e s ta o d a v a ti t a k v e p r e d s t a v e , p o što se govornik A zinije P o lio n o š t r o i g o r k o u s e n a t u p o tu ž io na sličnu n esreću sv o g a u n u k a E z e m in a , k o j i j e p r i t o m s lo m io nogu. Kod kazališnih p r e d sta v a i g la d ij a t o r s k ih ig a r a tr a ž io je katkada da nastupaju i r im sk i v it e z o v i, a li s a m o d o k t o n ije senatskim zaključkom b ilo z a b r a n je n o . P o s lij e t o g a j e jo š sam o jedanput je d n o g m la d ić a p le m e n it a r o d a p o im e n u Licija pozvao d a n a stu p i, i t o s a m o d a g a p o k a ž e n a r o d u , jer nije b io visok n i d vije s to p e , a t e ž a k s a m o s e d a m n a e s t fu n ti, ali je im ao siln o jak g la s.46 J e d n o g a d a n a g la d ij a t o r s k ih igara dao je partske ta o ce, k oji s u ta d a p r v i p u t b i li p o s l a n i u R im , provesti kroz sred in u a ren e, d a ih n a r o d v id i, a o n d a im je odredio m jesto izn ad sv o je lo ž e u d r u g o m r e d u k lu p a . I iz van takvih dana, a k o je k a d a d o š lo u R im š t o n e v i đ e n o i vri jedno da se upozna, o b ič a v a o j e t o p o k a z a t i n a r o d u izvan
r e d a u k o je m g o d d ije lu g ra d a , k a o n a p rim jer n o s o r o g a u S e p ti n a M a rto v u p o lju , tig r a u k a za lištu , a zm iju o d p e d e s e t la k a ta p r e d K o m ic ije m .47 Z a v r ije m e j e d n ih z a v jetn ih c ir c e n s k ih ig a ra d o g o d ilo s e d a g a je u h v a tila n e n a d a n a b o le s t t e je m o r a o le ž e ć i n a n o siljc i v o d iti o p h o d s k ip o v im a b o g o v a . D ru gi p u t o p e t za v r i j e m e ig a ra k o jim a j e sla v io p o s v e tu M a r c e lo v a k a z a lišta d o g o d ilo s e d a s u p o p u s t ili s a s ta v c i n a n jeg o v o j k u ru lsk o j s t o lic i, i o n j e p a o n a le đ a . K o d g la d ija to r sk ih ig a ra k o je s u p r i r e d ili n je g o v i u n u c i z a h v a tila j e n a r o d stra v a d a ć e s e sr u šiti tr ib in e , p a k a d n ik a k o n ije m o g a o zad ržati i u m ir iti n a ro d , o s t a v io j e sv o je sje d a lo i s je o n a m je s to k o je j e b ilo n a o k o n a jo p a sn ije . 44. V e lik i je n e r e d i r a z u z d a n o st m e đ u g le d a o c im a u k lo n io iz d a v š i t o č n e p r o p is e , a p o ta k n u o ga je n a t o n e d o lič a n p o s t u p a k p r e m a j e d n o m s e n a to r u , k o je m u za j e d n e v e o m a p o s j e ć e n e p r e d s t a v e u P u te o lim a i z a p u n o g a k a z a lišta n itk o n ije h tio d a ti m je sta . Z a to j e d a o izg la sa ti s e n a ts k i zak lju čak d a s e sv a g d je g d je s e d a je k a k v a ja v n a p r e d sta v a u v ije k p rv i r e d s je d a la r e z e r v ir a za s e n a to r e , a z a R im j e iz d a o za p o v ijed d a p o s la n ic i s lo b o d n ih i sa v e z n ič k ih n a r o d a n e sm iju v iš e s je d iti u o r k e s tr i, j e r j e u s t a n o v io d a s e u ta k v im p o s la n s tv i m a n a la z e i lju d i s lo b o d n ja č k o g p o d r ije tla . V o jsk u j e o d ije lio o d n a r o d a . O ž e n je n im lju d im a iz p u k a d o z n a č io j e p o s e b n e r e d o v e , d je č a c im a u d je č a č k o j to g i p o s e b n i o d io , a o d io d o n jih n jih o v im o d g o jite ljim a , i o d r e d io j e d a n itk o o d p r o ste s v je tin e n e sm ije sje d iti u sr e d n jim r e d o v im a k azališta. Ž en a m a n ije n i g la d ija to r s k e ig r e , p r ilik o m k o jih s u n e k o ć sjed ili iz m ije š a n i m u š k a r c i i ž e n e , d o p u s t io g le d a ti d r u k č ije n e g o s a m o s n a jg o m jih r e d o v a . J e d in o j e v e s ta lin k a m a d a o p o s e b n o m je s to u k a z a lištu , n a s u p r o t p r e to r o v o j lo ži. S p r e d sta v a a tle ta , m e đ u tim , u k lo n io j e p o tp u n o sa v ž e n s k i svijet; ta k o j e j e d n o m z a v r ije m e ig a ra š t o ih j e p r ir e d io k a o v r h o v n i s v e ć e n ik , p u b lik a tr a ž ila n a s t u p ša k a č k o g a p a ra , a li j e t o A u g u st o d g o d io n a ju ta r n je s a te id u ć e g a d a n a i iz d a o n a r e d bu: » N e ž e lim d a ž e n e d o đ u u k a z a lište p rije p e to g a sa ta .« 48 45. Ig r e j e u C irk u o b ič a v a o g le d a ti s g o rn jih k a to v a u k u ć a m a sv o jih p rija telja ili slo b o d n ja k a , a k a tk a d a iz s v o je
lože, gdje je sjed io sa ž e n o m i d j e c o m . O d p r e d s t a v a j e zn a o izostati p o v iše sati, a k a tk a d a i p o č it a v e d a n e , a li s e u vijek ispričao i p re d lo ž io o s o b e k o je ć e m j e s t o n j e g a p r e d s je d a ti. No kad god je b io p r isu ta n , n ik a d a n ij e n e š t o d r u g o rad io; m ožda je h tio izb jeći g o v o r k a n ju , j e r s e s j e ć a o d a s u n je g o v a oca Cezara č e s to ja v n o g r d ili š t o j e z a v r i j e m e p r e d s t a v e č i tao p ism a i m o lb e ili n a n jih o d g o v a r a o ; a m o ž d a g a j e g le danje i za n im a lo i za b a v lja lo , j e r u ž it a k n i j e n ik a d a k rio, n ego ga je č e s to p u ta is k r e n o p r iz n a v a o . S t o g a j e i n a ig r a m a i predstavam a k o je su d r u g i d a v a li č e s t o p o k l a n j a o v e lik e darove i n agrad e iz s v o g a d ž e p a , a n i j e d n o m g r č k o m n a tje canju nije p risu stv o v a o d a n e b i s v a k o g a n a t j e c a t e lj a p r e m a zasluzi nagradio. S n a jv e ć im j e z a n i m a n j e m g l e d a o š a k a č e , i to najviše la tin sk e, ali n e s a m o r e d o v i t e š a k a č e o d za n a ta , koje je o b iča v a o p o sta v lja ti d a s e b o r e i p r o t i v g r č k ih , n e g o i ljude iz grada, k o ji su s e č e t i m i c e b o r i l i p o u s k i m u lic a m a sam o o n ak o b e z p ra v ila . Ukratko, sv e o n e lju d e k o ji s u n a j a v n i m p r e d s t a v a m a obavljali kakve p o s lo v e u d o s t o j a o j e s v o j o m p a ž n jo m : a tle tim a je p o tv rd io i p r o šir io n j ih o v e p o v l a s t i c e ; z a b r a n i o j e d a se gladijatori b o r e n a ž iv o t i sm r t; m a g is t r a t im a , k o ji s u u svako vrijem e i n a sv a k o m m j e s t u p o j e d n o m s t a r o m z a k o n u im ali pravo kažnjavati g lu m c e , o d u z e o j e t o p r a v o , o s t a v iv š i im ga sam o za v rijem e ig a r a i u k a z a liš t u . N o s v e j e d n o j e s najvećom stro g o šću u v ije k n a d z ir a o v j e ž b e a t l e t a i b o r b e gladijatora. R a zu zd a n o st g lu m a c a k a ž n j a v a o j e t a k o o š t r o d a je, na prim jer, S te fa n io n a , g lu m c a r i m s k i h k o m e d ij a , d a o kroz tri kazališta šib a ti i iz R im a iz a g n a t i, j e r j e d o z n a o d a ga je neka rim sk a g o sp o đ a u d je č a č k o j o d j e ć i i k r a t k o o š iš a n a služila k od stola. P a n to m im a H ilu , n a k o j e g a s e t u ž i o p r e to r , d ao je u p red v o rju sv o je p a la č e p r e d s v i m a i z b i č e v a t i , a Pilada je izagn ao iz R im a i iz I t a lij e , j e r j e n a g l e d a o c a k o ji ga je izvižd ao p o k a z a o p r s t o m i t a k o s v r a t i o n a n j e g a o p ć u pažnju. 46. P ošto je A u g u st ta k o u r e d io R im i p r i l i k e u g r a d u , n a selio je Italiju o sn o v a v ši d v a d e s e t i o s a m k o lo n ij a , u k o jim a je izveo m n o g o ja v n ih g ra d n ja i o d o b r i o i m m n o g o p r ih o d a , dapače ih je u p ra v u i d o s t o j a n s t v u n a n e k i n a č i n d j e lo m i
č n o iz je d n a č io s g la v n im g ra d o m , iz m isliv ši n e k u v r s tu gla so v a n ja p o k o je m u s u za iz b o r e r im sk ih č in o v n ik a v ije ć n ic i p o je d in ih k o lo n ija sv a k i u svojoj k o lo n iji g la so v a li i g la so v e p r e d iz b o r e z a p e č a ć e n e p o s la li u R im . D a b i u svak oj o d tih k o lo n ija b ilo i n e k e v r s te p le m s tv a i g ra đ a n sk o g a p o d m la tk a, A u g u st je s v e o n e k o ji su m o lili d a slu ž e u v o jsc i k an k o n ja n ic i u v r stio u v it e š k i s ta le ž č im ih je n jih o v gra d p r e p o r u č io , a lju d im a iz p u k a k o ji s u m u n a n je g o v im in sp e k c ij s k im p u to v a n jim a m o g li p o k a z a ti zd ra v e i s p o s o b n e s in o v e ili k ć e r i d a v a o j e p o t is u ć u se ste r c ija z a sv a k o d ije te. 47. V a žn ije p r o v in c ije , k a o i o n e k o jim a n is u m o g li la k o i s ig u r n o u p ra v lja ti č in o v n ic i k o ji s e sv a k e g o d in e m ijen jaju , p r e u z e o j e A u g u st sa m u sv o je r u k e (27), a o s t a le j e k o c k o m d o d ije lio p r o k o n z u lim a . Ip a k j e k a tk a d a u n e k im a p r o v e o z a m je n u u p r a v e , a v e ć in u je j e d n ih i d r u g ih č e š ć e o s o b n o p o s je tio . N e k im j e sa v e z n im g r a d o v im a o d u z e o s lo b o d u (sa m o u p r a v u ), je r s u u r a z u z d a n o sti sr ta li u p ro p a st; d ru g im g r a d o v im a , k o ji s u t e š k o tr p je li o d d u g o v a , p r u ž io j e p o m o ć , a k o je j e p o r u š io p o tr e s , p o n o v n o ih j e sa g r a d io ; k o ji s u p a k m o g li n a v e s t i z a s lu g e z a r im s k i n a r o d , o b d a r io j e la t in s k im p r a v o m i l i p u n im g r a đ a n s k im p r a v o m . K o lik o ja z n a m , n e m a n ij e d n e p r o v in c ije k o ju n ije o s o b n o p o h o d io , iz u z e v š i d a k a k o A fr ik u i S a r d in iju . K a d s e , n a im e , n a k o n p o b j e d e n a d S e k s t o m P o m p e j e m s p r e m a o d a s a S ic ilije o t p lo v i u t e p r o v in c ije , s p r ij e č ile s u g a n e p r e s t a n e ž e s to k e o lu je , a k a s n ij e in u s e n ije p r u ž ila n i p r ilik a n i p o v o d d a on am o p ođ e. 4 8 . S v e j e k r a lj e v in e k o je j e o s v o j io p o r a tn o m p r a v u , o s im n e k o l i k o n jih , il i v r a t io is t im o n im a k o jim a ih j e o d u z e o , ili ih j e p o r a z d ij e lio s t r a n im v la d a r im a . S a v e z n ič k e j e k r a lje v e n a s t o j a o m e đ u s o b n o p o v e z a t i u z a ja m n im ž e n id b e n im v e z a m a ; p r it o m j e b io n a js p r e m n iji p o s r e d n ik i p o m a g a č s v a k o g a r o d b in s k o g ili p r ija te ljs k o g sa v e z a . Z a s v e s e n jih j e d n a k o b r in u o k a o d a s u č la n o v i i d ije lo v i n je g o v e d r ža v e; m a lo d o b n im a ili s la b o u m n im a o b ič a v a o j e d a v a ti s k r b n ik a d o k n e o d r a s t u ili n e o z d r a v e , a d je c u j e m n o g ih k n e z o v a d a o o d g a ja ti i o b r a z o v a ti z a je d n o s a s v o j o m d je com .
49. O d v o jn ih j e j e d in ic a le g ij e i p o m o ć n e č e t e p orazm je s tio p o p r o v in c ija m a . M o r n a r ic u j e j e d n u s m j e s t io u Mizen u , a d r u g u u R a v e n i, z a o b r a n u T i r e n s k o g a i J a d r a n sk o g a m o ra . O sta le j e j e d i n i c e d j e lo m ič n o o s t a v i o z a o b r a n u R im a, a d je lo m ič n o z a s v o ju lič n u o b r a n u , r a s p u s t i v š i o d je l K alagu rita n a ca , k o je j e im a o m e đ u s v o j o m t j e l e s n o m s t r a ž o m d o p o b je d e n a d A n to n ije m , a is t o t a k o i o d j e l G e r m a n a , k o je je im a o d o V a ro v a p o r a z a . N ik a d a n ije d o p u s t i o d a b u d u v iše n e g o tri k o h o r te u R im u 49, i t o b e z p o s e b n o g a ta b o r a , a o sta le je o b ič a v a o r a s p u š ta t i u z im s k e i lj e t n e t a b o r e u b li zin i o k o ln ih g r a d o v a . S v e j e v o j n ik e u č it a v o j d r ž a v i o b v e z a o n a izv jesn u n o r m u s lu ž b e i n a g r a d a , o d r e d i v š i s v a k o m e p r e m a n je g o v u č in u i v r ije m e s lu ž b e i p o v l a s t i c e n a k o n p r e sta n k a slu ž b e , d a ih n e b i p r e d u g a s lu ž b a ili o s k u d ic a iza slu ž b e m o g la p o ta k n u ti n a b u n e . D a b i u v ij e k i b e z t e š k o ć e im a o s r e d sta v a z a n jih o v o u z d r ž a v a n j e z a v r ij e m e s lu ž b e i o t p r e m n in u p o s lije n je, o s n o v a o j e v o j n u b la g a j n u s p o s e b n i m n o v im p r ih o d im a . D a b i s e š t o b r ž e i s m j e s t a m o g l o d o j a v it i i d o z n a t i š t o s e u kojoj p r o v in c iji d o g a đ a , r a z m j e s t io j e u u m j e r e n i m r a z m a c im a p o v o jn ič k im c e s ta m a n a jp r ije m l a d e l j u d e k a o š t a f e te , a p o slije k o la za g la s n ik e . O v o s e d r u g o p o k a z a l o z g o d n ije , je r j e g la sn ik e k o ji s u m u s n e k o g a m j e s t a d o n ij e l i p i s m o m o g a o i u s m e n o z a p ita ti a k o j e š t o b i l o p o t r e b n o .50 50. Z a p e č a ć e n j e p o p r a t n ih is p r a v a , s l u ž b e n i h d o p i s a i p r iv a tn ih p is a m a u p o t r e b lj a v a o j e i s p r v a s f i n g u , k a s n i j e lik A le k sa n d r a V e lik o g a , n a p o k o n s v o j lik , š t o g a j e v l a s t o r u č n o iz r e z a o D io s k u r id , a n jim e s u n a s t a v i l i p e č a t i t i i A u g u s to v i n a s lje d n ic i. U s v im s v o j im p i s m i m a d o d a v a o j e u z d a tu m to č a n sa t n e sa m o d a n a n e g o i n o ć i, d a o z n a č i k a d a su p o sla n a . 51. O n je g o v o j b la g o s t i i p r ij a z n o s t i p o s t o j e b r o j n i i ja k i d o k a zi. D a n e n a b r a ja m k o lik e j e i k o je l i č n o s t i p r o t iv n ič k e stra n k e n e sa m o s a s v im p o m ilo v a o , n e g o im j o š d a o i n a jv iš e č a sti u državi: J u n ija N o v a ta i K a sija P a ta v in c a , d v a p le b e j c a , k a zn io je p r v o g a s a m o n o v č a n o m k a z n o m , a d r u g o g a b la g im p r o g o n o m , i t im e s e z a d o v o ljio , p r e m d a j e p r v i o d n jih u im e
m la d o g a A gripe izd ao p rotiv njega vrlo uvredljivo p ism o , a d ru g i je za p u n im sto lo m uzvanika glasno izjavio d a im a v e lik u želju, a i sr ča n o sti d a u b ije Augusta. K ad se p rigod om j e d n e su d b e n e istra g e E m iliju Elijanu iz K ordube, izm eđ u o sta lih krivica, p red b a civ a lo najviše to što se n ep restan o n e p o v o ljn o izjavljuje o caru, August se ok ren u o tužitelju i n a o k o s iln o u z b u đ en rekao: »H tio b ih d a m i to dokažeš! U činit ć u d a E lijan u v id i d a i ja im am jezik, jer ću ja o n jem u jo š v iš e g o v o riti!« I n išta v iš e n ije istraživao, n i o d m a h n i p o slije. I T ib eriju , k o ji m u s e o istoj toj stvari, ali s v e lik o m ž e s tin o m u j e d n o m p ism u tu žio, o tp isa o j e ovako: »N em oj, d r a g i T ib erije, u toj stv a ri p o p u šta ti svojoj m la d o sti i n e m o j s e o d v iš e lju titi što im a ljudi koji o m en i z lo g ovore. M o ž e m o b iti z a d o v o ljn i a k o sm o sigu rn i d a n am n itk o n e m o ž e z lo čin iti!« 52. Š to s e h ra m o v a tiče, A ugust je d o d u še zn ao da se i p r o k o n z u lim a o b iča v a ju p o svećivati, ali ip ak n i u jed noj p ro v in c iji n ije d o p u stio d a se n jem u p od ign e hram , o sim p od z a je d n ič k im im e n o m n jeg o vim i b o žice R om e. U R im u je na p r o tiv tu č a st n a jo d lu čn ije otklanjao. D apače, sve je sreb rn e k ip o v e k oji su m u n e k o ć b ili p od ign u ti d ao saliti, a o d d o b iv e n e sv o te p o sv e tio je zla tn e tron oge A p olon u n a Palatinu. D ik ta tu ru m u je n a ro d sv o m silo m h tio naturiti, ali ju je o n k le č e ć i n a k o lje n im a i zab acivši togu s ram en a razgalje n ih g ru d i u sr d n o od b ija o . 53. N a s lo v »G osp od in « otklanjao j e uvijek s grozom kao p o g r d u i u v red u . K ad je je d n o m g led ao predstavu, b ile su u j e d n o m m im u izg o v o ren e riječi: »O pravedna i dobra gospodara!« N a to su sv i p risu tn i, k a o d a s e to njega ticalo, k liču ći zapljesk a li. A u g u st je n e sa m o o d m a h rukom i izrazom lica o t k lo n io to n e d o lič n o lask an je, n eg o ga je i slijed eći d an o su d io u v e o m a stro g o m p roglasu . I kasnije nije d o p u stio d a ga z o v u g o s p o d in o m ni d jeca njegova ni u n u ci, b ilo u zbilji ili u šali, a za b ra n io im je takva laskanja i m eđ u sob n o. N ik a d a n ije b ez p o tr e b e iziša o iz Rim a ili kojega grad ića n iti je k a m o d o ša o o sim k a sn o u v e č e r ili n oću , d a n e b i k o g a
u zn em iriv a o rad i d o č e k a ili isp ra ć a ja . K a o k o n z u l p o ja v lji v a o s e u n a ro d u p o n a jv iš e p je šk e , a k a d n ije b io k o n z u l, d a o s e č e s to n o siti u o tv o r e n o j n o siljc i. N a ju ta r n ja p r im a n ja d a va o j e p ristu p i p u k u , i to lik o m j e p r ija z n o š ć u s a s lu š a v a o ž e lje o n ih k oji su m u p rila zili, d a j e n e k o g a m o lit e lj a u ša li uk orio: »Sto m i ta k o str a šljiv o p r u ž a š m o lb u k a o s lo n u n o v čić?« N a d a n e s e n a ts k ih s je d n ic a p o z d r a v lja o j e s e n a t o r e u vijek sa m o u v ije ć n ic i, i to sv a k o g a n a n je g o v u m je s tu , p o je d in a č n o p o im e n im a , a n itk o m u n ije k a z iv a o i m e n a .511 n a o d la sk u ih j e n a isti n a č in p o z d r a v lja o , d o k s u o n i j o š sje d ili. D ru štv en i sa o b ra ća j p o d r ž a v a o j e s m n o g im lju d im a , i n a n ji h o v e je o b ite ljs k e s la v e p r e s ta o d o la z iti i s t o m o n d a k a d je v e ć b io stariji i k a d j e j e d n o m k o d n e k ih z a r u k a u g u ž v i n a strad ao. K ad j e s e n a to r G al T e r in ije , k o ji n ije p r ip a d a o m e đ u n je g o v e n a jb liže p rija telje, n e n a d a n o o s lij e p io i z b o g to g a h tio u č in iti sa m o u b o js tv o g la đ u , d o š a o j e A u g u s t k n je m u i u tje šn im g a r ije č im a z a d r ž a o n a ž iv o tu . 54. K ad je j e d n o m u s e n a t u g o v o r io , r e k a o m u j e je d a n senator: » N isa m razu m io!« a d ru gi: »Ja b ih ti p r ig o v o r io k a d b ih im a o prilik e!« K a d je k o jip u t z b o g b e s k o n a č n i h n a te z a nja m e đ u g o v o r n ic im a sr d it iz la z io iz v ij e ć n ic e , n a v a lili s u n ek i n a n jeg a v iču ći: »V aljda s e n a t o r i m o r a ju im a ti s lo b o d u g o v o riti o državi!« K o d iz b o r a se n a to r a , k a d j e s v a k i p o je d in i m o g a o iza b ra ti sv o g a č o v je k a 52, iz a b r a o j e A n t is t ij e L a b e o n M arka L ep id a , k o ji j e n e k o ć b io p r o t iv n ik A u g u s t o v i u o n o vrijem e j o š ž iv io u p ro g o n stv u ; k a d g a j e A u g u s t z a p ita o n e m a li m o ž d a d r u g ih v r e d n ijih , o d g o v o r io j e d a sv a k i im a sv o je m išljen je. A li za to ip a k n ik o m e n ije b ila n a š t e t u ta k v a s lo b o d a ili s m io n o st. 55. K ad su s e u s e n a tu p r o š ir ili p o g r d n i s p is i p r o t iv n je ga, n ije ih s e o n d o d u š e p r e s tr a š io , a li ih j e s o s o b i t o m p o m n jo m p o b ija o , n o n ije d a o istr a ž iv a ti t k o i h j e sa s ta v io , n e g o j e s a m o o d r e d io d a s e u b u d u ć e im a p o s t u p a t i p r o tiv o n ih k o ji p o d tu đ im im e n o m izd a ju p o g r d n e s p i s e ili p je s m e p ro tiv b ilo k oga. 56. I n a z lo b n e i o b ije s n e š a le k o jim a s u g a n e k i n a p a li o d g o v o r io j e sa m o j e d n im p r o g la s o m . N o ip a k s e u s p r o t iv io
d a s e d o n e s e ik a k a v s e n a t s k i za k lju č a k k o jim b i s e o g r a n ič i la s lo b o d a izra ža v a n ja s v o g a m išlje n ja p ri sa sta v lja n ju o p o r u k a .53 K a d g o d j e p r is u s tv o v a o iz b o r im a č in o v n ik a , o b ila z io j e s a s v o jim k a n d id a t im a o k o b ir a č a i p o sta r o m ih o b ič a ju m o lio z a n jih o v e g la s o v e . I s a m je g la so v a o u s v o m k o ta r u k a o o b ič a n č o v je k iz n a r o d a . K a d b i n a s u d u s v j e d o č io , d a o s e b e z ik a k v a n e g o d o v a n ja isp itiv a ti i p o b ija ti. S v o j tr g sa g r a d io j e n e š t o tje sn iji, j e r s e n ije u s u d io v la s n ic im a o t e t i s u s j e d n e k u ć e . N ik a d a n ije sv o je s in o v e p r e p o r u č io n a r o d u a d a n ije d o d a o : »A k o za slu že!« K a d s u j e d n o m j o š u d je č a č k o j t o g i d o š l i u k a z a liš te , a sv i g le d a o c i u s ta li i s to je ć i im za p ljesk a li, A u g u s t s e n a t o v e o m a o z b iljn o p o tu ž io . Z a sv o je p rija t e lje ž e lio j e d a k a k o d a im a ju v e lik u g le d u d ržavi, a li o p e t t a k o d a b u d u r a v n o p r a v n i s o s t a lim g r a đ a n im a i d a ih j e d n a k o v e ž u s u d b e n i z a k o n i. K a d j e N o n ije A sp r e n a t, n je g o v b liž i p rija telj, n a s u d u o d g o v a r a o z a tro v a n je, tu ž e n o d K asija S e v e r a , A u g u s t j e p ita o s e n a t o r e š t o m u j e p o n jih o v u m iš lj e n ju d u ž n o s t; o n n a im e n e z n a š t o bi: je r a k o m u p o m o g n e , s m a tr a t ć e s e d a j e k r iv c a o t e o z a k o n im a , a k o Ii m u n e p o m o g n e , s m a tr a t ć e s e d a n a p u š ta i u n a p r ije d o s u đ u je p rija telja . I n a j e d n o g la s a n sa v je t č ita v o g a se n a ta s je d io j e n e k o lik o s a t i n a k lu p i za o p tu ž e n ik e , a li j e š u t io te n ije d a o n i p o h v a ln o s v j e d o č a n s tv o z a o p tu ž e n o g a . P o m a g a o j e n a s u d u i k lije n tim a , k a o n a p r im je r n e k o m S k u ta riju , k o ji j e n e k o ć b io d o b r o v o lja c u n je g o v o j v o jsc i, a k a sn ije j e b io o p t u ž e n z b o g k le v e t e . U s v e m u j e s a m o j e d n o g j e d in o g k r iv c a iz v u k a o o d o s u d e , p a i n je g a s a m o m o lb a m a k o je j e u p u tio t u ž ite lju p r e d s u c im a : t o j e b io K a stricije, p r e k o k o je g a j e s a z n a o z a u r o t u M u r e n in u . 57. K o lik o j e z a ta k v e u s lu g e b io o m ilio , la k o j e sh v a titi. P r e la z im p r e k o s e n a t s k ih z a k lju č a k a , j e r s e m o ž e č in it i d a s u d o n e s e n i p o d p r it is k o m ili r a d i la sk an ja. V ite z o v i r im sk i s la v ili s u n je g o v r o đ e n d a n d r a g o v o ljn o i j e d n o d u š n o s v a k e g o d in e p o d v a d a n a . S v i s u sta le ž i s v a k e g o d in e b a c a li n o v č ić u K u r c ije v b u n a r 54 u im e j e d n o g za v jeta za n je g o v ž iv o t. I s t o ta k o d o n o s i l i s u m u p r v o g a sije č n ja n o v o g o d iš n je d a r o v e n a
Kapital, ako je bio i odsutan iz Rima, a o n je za utržak od tih darova kupovao najskupocjenije k ip o v e b o g o v a i p osta vljao ih p o pojedinim ulicam a, kao na p rim jer A p olon a Sandalskoga, Jupitera Tragičara i d ru ge.55 Za o b n o v u n jegove kuće na s la t in u , koju je uništio požar, d o n o sili su m u vete rani, dekurije, tribusi, p a i p ojed in ci iz o sta lih sta leža d o b ro voljno i svaki prem a svojim m o g u ć n o stim a n ovaca, a o n je od čitave te svote u zim ao sam o m a len k o st, n e p rim aju ći ni od koga vise od jed noga denara. K ad se v raćao iz p rovin cije, dočekivali su ga n e sam o s d ob rim željam a n e g o i sa sv e č a nim p jesm am a Pazilo se tak ođ er i n a to d a š e n e b i n ik ad a kad on ulazi u grad izvršila kakva sm rtn a kazna. 58. Nadimak »Otac d o m o v in e« p o d ije lili s u m u sv i sta leži najednom i p o tp u n o je d n o d u šn o : n a jp rije p le b e jc i, p o slavši izaslanstvo u Ancij, a kad ga n ije h tio p rim iti, p o n u d io m u ga je u R im u n a ulazu u k azalište čita v n a r o d o v jen ča n lovorovim vijencem ; zatim m u ga j e p o n u d io se n a t u v ijeć nici, ali n e zaključkom n i glasn im p o v icim a , n e g o p r e k o VaIerija M esale. On je u im e sv ih se n a to ra rek ao: » S reća i b la g oslov teb i i tvojoj kući, C ezare A u gu ste! T im n a im e riječi ma, kako sm o uvjereni, m o lim o o d b o g o v a tra jn u sr e ć u d r žavi i napredak o v o m e gradu: se n a t te u j e d n o d u š n o s t i s rim skim n arod om p ozdravlja k ao O ca d o m o v in e!« S a su za m a u o čim a o d g o v o rio m u je A u gu st o v im r ije č im a (n a v o dim sada upravo n jegove riječi k a o p rije M esa lin e ): » V id eći sve svoje želje isp u n jen e, sab ran i oci, š to j o š d r u g o m o g u m o liti o d b esm rtn ih b o g o v a n e g o d a m i b u d e s u đ e n o d a ovu vašu je d n o d u š n o st d o p o slje d n je g a d a h a s v o g a ž iv o ta sačuvam ?« 59. N jegovu liječn ik u A n toniju M uzi, čijim j e zalaganjem ozdravio o d o p a sn e b o le sti (-23), p o sta v ili s u o d d o b r o v o lj n ih p rin o sa sp o m en ik kraj E sk u la p o v a k ip a . N e k i s u o č e v i ob itelji u svojim o p o ru k a m a o d r e d ili d a n jih o v i b a š tin ic i p rin esu n a K a p ito l žrtve k la n ice, n o s e ć i p r e d p o v o r k o m i n atp is o tom , i d a u n jih o v o im e izv rše zavjet š t o s u A u g u sta ostavili živa iza se b e . N ek i su ita lsk i g r a d o v i o d r e d ili d a on aj d an n a koji je A u g u st p rv i p u t d o ša o k n jim a b u d e p o č e ta k god in e. V ećin a p ro v in cija n ije sa m o p o d ig la h r a m o v e i ž r tv e
n ik e n e g o j e g o to v o u sv im g ra d o v im a u v e la i s v e č a n e ig re k o je s u s e s v e tk o v a le sv a k e č e tv r te g o d in e. 60. P rija teljsk i i sa v e z n ič k i kraljevi o sn o v a li s u svak i u svo jo j k ra ljev in i g ra d n a zv a n Cezareja, a sv i sk u p a o d lu č ili s u n a z a je d n ič k i tr o ša k d o v r šiti h ram O lim p ijsk o g Z e u sa u A ten i, k o ji j e v e ć d a v n o b io z a p o č e t, i p o sv e titi g a A u g u sto v u G en iju .56 Č e s to s u ta k o đ e r zn a li n a p u stiti sv o je k ra ljev in e te m u n e sa m o u R im u n e g o i u p ro v in cija m a k ad j e n jim a p u t o v a o , u r im sk o j o d je ć i i b e z k raljevsk ih zn a k o v a isk a ziv a ti s v a k id a š n je d u ž n o sti k a o k lijen ti. 61. P o š to sa m d o s a d iz lo ž io k ak av je A u gu st b io k a o voj s k o v o đ a i d rža v n ik , i k a k o je u p ra v lja o sv je tsk o m d rža v o m u m ir u i ra tu , p r ip o v ije d a t ć u sa d a o n je g o v u p r iv a tn o m i o b ite lj s k o m ž iv o tu i izn ije ti p o k a k v im je n a č e lim a i u k a k v im p r ilik a m a ž iv io k o d k u ć e i m e đ u sv o jim a o d m la d o s ti p a d o p o s lje d n je g a d a n a ž iv o t a M a jk u j e iz g u b io z a sv o g a p r v o g k o n zu la ta (43), a s e str u O k ta v iju u sv o jo j p e d e s e t i četv rto j g o d in i ž iv o ta (-9 ). Jed n oj j e i d ru g o j isk a z iv a o o s o b it u lju b av za života, a isto ta k o im j e i p o s lij e s m r ti o d a o n a jv e ću p o č a st. 62 . U m la d o s t i j e b io z a r u č e n s k ć e r k o m P u b lija S erv ilija Iz a u r ik a , a li k a d s e p o s lij e p r v o g a ra z d o r a p o m ir io s A n to n ije m , o ž e n io s e , n a z a h tje v s v o j e i A n to n ije v e v o jsk e , k o je s u ž e lj e le d a s e n jih d v o jic a p o v e ž u i n e k im s r o d s t v o m , A n t o n ij e v o m p a s t o r k o m K la u d ijo m , k ć e r k o m F ulv ije i P u b lija K lo d ija , p r e m d a j e b ila j e d v a za u d a ju (42). Z a v a d iv š i s e , m e đ u t im , s p u n ic o m F u lv ijo m , o t p u s ti j e k a o n e t a k n u t u d je v ic u . S k o r o n a k o n to g a o ž e n io s e S k r ib o n ij o m (4 0 ), k o ja j e p r ije t o g a b ila d v a p u ta u d a n a za k o n z u la r e , a s j e d n im j e im a la i d je c e . I o d n je s e r a sta o , j e r m u j e , k a k o s a m p iš e , d o d ija o n je z in ra zv ra ta n život; o d m a h z a tim (3 8 ) o d v e o j e L iv iju D r u z ilu iz b ra k a s T ib e r ije m N er o n o m , p r e m d a j e o č e k iv a la d ije te , i n ju j e o s o b it o lj u b io i š t o v a o d o k ra ja s v o g a ž iv o ta . 63. S a S k r ib o n ijo m im a o j e k ć e r Juliju, a s L ivijom n ije im a o d je c e , p r e m d a j e t o v r u ć e ž e lio . D ijete k o je j e z a č e la r o d ilo s e p r e r a n o . J u liju j e n a jp rije u d a o za M arcela, s in a sv o je
sestre Oktavije, čim je izašao iz djetinje d ob i, a k ad je ovaj umro, udao ju je za M arka Agripu, izm o liv ši o d s e str e d a m u prepusti zeta, jer je tada Agripa b io ožen jen s je d n o m Marcelom , s kojom je im ao i djece. Kad je i ovaj u m ro, og led a o se August dugo vrem en a za m n o g im zeto v im a , d a p a č e iz vi teškoga staleža, i n a p ok on je izabrao sv o g a p a sto r k a Tiberija 67 i prisilio ga da o tp u sti svoju žen u , k oja je b ila u d ru gom stanju i s kojom je već im ao sina. M ark o A n to n ije p iš e d a je August najprije zaru čio Juliju s n je g o v im s in o m A n ton ijem , zatim s getskim kraljem K otizon om , u v rijem e k a d j e i sam za seb e tražio žen u m eđ u kraljevim k ćerim a . 64. Od A gripe i Julije im a o je tri u n u ka: Gaja, L u cija i Ag ripu, i dvije unuke: Juliju i A gripinu. Ju liju j e u d a o za Lucija Paula, cen zorova sina, a Agripfflu ža G erm a n ik a , u n u k a sv o je sestre. Gaja i Lucija je p o sin io , k u p iv ši ih k o d k u ć e o d n ji hova oca Agripe p o staroj fo rm u li » n o v c e m n a v a g i« 58. Još kao djecu u v e o ih je u d rža v n u slu ž b u i k a o iz a b r a n e k o n zu le p o sla o ih d a p u tu ju p o p r o v in c ija m a i p o s j e ć u j u v o j ske. K ćer je i ob je u n u k e ta k o str o g o o d g o jio d a ih j e pri* u čio i n a p red en je v u n e, a z a b r a n io im j e g o v o r it i i r a d iti sv e što s e n e bi sm je lo zn a ti u ja v n o s ti i u n o s it i u d v o r s k i dn evn ik. Od sa o b ra ća ja s iz v a n jsk im s v ij e t o m t o lik o ih j e o d reza o d a je L uciju V in iciju , u g le d n o m i č e s t it o m m la d o m čovjek u , n a p isa o j e d n o m d a n ije b a š o d v i š e č e d n o u čin io što je d o ša o u B aju d a p o s je ti n je g o v u k ć e r . U n u k e je v e ć in o m sa m u č io čita ti, p isa ti i o s t a le o s n o v n e p o j m o ve, ali j e o s o b ito n a sto ja o d a im itir a ju n je g o v r u k o p is . J eo je s n jim a sa m o ta k o d a su o n i sje d ili n a d e s n o j s t r a n i s t o la, a p u to v a o j.e s n jim a sa m o ta k o d a s u s e v o z ili p r e d njim ili ja h a li p ok raj n jega. 65. Ali usred ra d o sti i n a d e k oju je p o la g a o u p o t o m k e i njihov k u ćn i odgoj, A u gu sta o sta v i sr e ć a . O b je Ju lije, k ć e r i unuku, morao je p ro g n a ti jer su Se o k a lja le s v a k o ja k im sr a m otam a.59 Gaja i L ucija izg u b io je u r a z m a k u o d 18 m je s e c i obojicu: Gaj je umro u Likiji (+2), a L u c ije u M a siliji (+4). T rećega u n u ka, A gripu, p o s in io je z a je d n o s p a s t o r k o m T ib erijem n a F o ru m u u ku rijatsk oj sk u p š tin i. A g r ip u je , m e đ u
tim , n a k o n k r a tk o g a v r e m e n a o d v r g n u o z b o g n je g o v e p r o s te i d iv lje ć u d i i p r o g n a o g a u S u ren t. N e š t o j e la k š e p o d n io sm r t sv o jih n e g o n jih o v u sr a m o tu . G u b ita k G aja i L u cija n ije g a t o lik o slo m io , a li o svojoj j e k ć e r i u sv o jo j o d s u t n o s t i d a o p o k v e sto r u p r o č ita ti p o s la n ic u i p o d n ije ti izv ješta j s e n a t u t e d u g o n ije z a la z io m e đ u lju d e o d stid a , d a p a č e j e s m iš lj a o d a j e d a d e u b iti. B a r j e o n , k a d j e n e k a k o u is t o v r ije m e j e d n a o d p o u z d a n ic a Ju lijin ih , o s lo b o đ e n ic a F e b a , v je š a n je m iz v r š ila s a m o u b o js tv o , izjavio; » V o lio b ih d a s a m b i o o t a c F e b in .« P ro g n a n o j j e k ć e r i u sk r a tio u živ a n je v in a i sv a k i u d o b n ij i ž iv o t, i z a b r a n io j e d a itk o k njoj d o đ e , b io s lo b o d a n č o v j e k ili r o b , b e z n je g o v e d o z v o le , a p r ito m j e tra žio p o d a t k e o t o m k o je j e d o b i, sta s a i b o je taj čo v jek , d a p a č e , im a li k a k v e p o s e b n e t je le s n e o z n a k e ili b r a zg o tin e. Is to m n a k o n p e t g o d in a p r e m je s t io j u j e s o to k a n a k o p n o , u b la ž iv ši m a lo n je z in p o lo ž a j. A li d a b i j e p o tp u n o p o m ilo v a o , n ije s e n ik a k o d a o n a m o liti; k a d g a j e r im sk i n a r o d č e s t o m o lio i o d v iš e m u u p o r n o z b o g to g a d o s a đ iv a o , A u g u st j e p r e d s k u p š tin o m r e k ao: » Ž e lim v a m ta k v e k ć e r i i ta k v e žen e!« D ijete š t o g a j e n je g o v a u n u k a J u lija p o s lij e o s u d e r o d ila (+8) n ije d o p u s t io d a s e p r iz n a i o th r a n ju je . A g rip u , k o ji n ije p o s ta o n išta p ristojn iji, n e g o n a p r o t iv iz d a n a u d a n j o š lu đ i, d a o j e p r e m je s t iti n a j e d a n o t o k i o k r u ž it i g a u z t o v o j n ič k o m str a ž o m . O sim to g a , p o b r i n u o s e d a A g r ip a b u d e s e n a t s k im z a k lju č k o m d o ž iv o t n o z a t o č e n n a is t o m m je s tu . K a d g o d j e b ilo g o v o r a o n je m u ili o j e d n o j i d r u g o j J u liji, u z d a h n u o b i i g la s n o r e c it ir a o g r č k i stih :
»O da sam neienjen osto i bar bez potomstva propo I n ije ih d r u k č ije z v a o n e g o tri sv o ja čir a i tri ra k -ran e sv o je. 66. P r ija te ljstv a n ije d o d u š e la k o sk la p a o , a li ih j e v je r n o č u v a o i z n a o j e n e s a m o v r lin e i z a s lu g e s v a k o g a p o je d in c a d o s t o j n o c ij e n it i n e g o i m a n e i p r e k r š a je n je g o v e p o d n o s it i, d a k a k o n e p r e t je r a n e . Iz č it a v o g a b r o ja n je g o v ih p r ija te lja t e š k o ć e s e n a ć i d a j e k o ji p a o u n e m ilo s t , o s im S a lv id ije n a R u fa i K o r n e lija G ala; p r v o g a j e p o d ig a o d o k o n z u lsk e č a s ti, d r u g o g a j e u č in io p r e fe k to m E gip ta, a o b o jic a su b ili lju d i
najnižega staleža. S alvid ijen a, k o ji j e r a d io o k o p r e v r š i predao je senatu da ga o su d i, a G alu j e z b o g n jegove nezal hvalnosti i zlob e u sk ra tio p r istu p sv o jo j k u ć i i boravak u svojim provincijam a. Ali k ad su p r ija v e tu ž itelja i senatski zaključci nagnali i G ala n a sa m o u b o js tv o (26), p ohvalio je August doduše rev n o st o n ih k oji s u s e z b o g n jeg a tolik o žestili na Gala, ali je i za p la k ao i p o tu ž io s e n a svoju sudbinu da njemu jed in o m e n ije d o p u š t e n o lju titi s e n a prijatelja ko liko hoće. Ostali n jegovi p rijatelji u ž iv a li s u d o kraja života m oć i bogatstvo, i to k a o p rv a ci u s v o m sta le ž u , prem da je više puta d ošlo i d o n e su g la sic a . P o ž e lio j e n a im e katkada da ne govorim o d ru g im a - i n e š t o str p ljiv o sti o d Marka Agripe i šutljivosti od M ecen ata; p r v i je , su m n ja ju ć i d a je Au gust m alo hladan p rem a n je m u i m is le ć i d a ga m an je cijeni od Marcela, otiša o u M itile n u o sta v iv š i s v e p o s lo v e , a drugi je svojoj ženi T erenciji izb rb lja o ta jn u o o tk r ić u Murenine urote. Ali i sam je A ugust za u zvrat tr a ž io o d p rija telja uzajamnu dobrohotnost, i to jed n a k o iza n jih o v e s m r ti k a o i za njihova života. Premda je, n a im e, n a jm a n je te ž io z a b a štin a m a - nije nikada ništa h tio p rim iti iz o p o r u k e n e p o z n a ta čovjeka -, ipak je posljednja m išljen ja sv o jih p r ija te lja u n jih o v im oporukama s velik om o sjetljiv o šću m je r io i p r it o m n ije krio ni žalost ako ga je tko p o č a stio šk r to ili n e d o v o ljn o pohvalnim riječima, ni rad ost ak o je tk o p o k a z a o z a h v a ln o st i ljubav. Zapise i dijelove b a štin e š to b i m u ih o s t a v ili k oji roditelji, kakvi god bili, o b iča v a o je ili o d m a h p r e p u s t iti n jih ovoj djeci ili, ako su bila jo š m a lo ljetn a, v r a ć a ti ih s k a m a ta m a na dan njihove p u n oljetn osti ili n a d a n u d a je. 67. Kao patron i g o sp o d a r b io j e j e d n a k o str o g k ao i pri jazan i blag. M noge je slo b o d n ja k e v e o m a c ije n io i družio se s njima, kao n a prim jer L ičin a, K e la d a i d r u g e . S v oga roba Kozma, koji je o n jem u v rlo lo š e g o v o r io , k a z n io je samo tim e da g a je stavio u k la d e. S v o g a u p r a v ite lja D io m ed a , koji ga je na zajedničkoj šetnji, k a d j e iz n e n a d a n a n jih navalio divlji vepar, o d straha o sta v io , v o lio j e k r iv iti s kukavštine nego za zlu nam jeru, i p r e m d a j e t o b io d o g a đ a j za njega veo
m a o p a sa n , o k r e n u o ga je n a šalu, jer p ritom n ije b ilo zle na m jere. Ali isti je taj A u gu st jed n o g a o d svojih najm ilijih slo b od n ja k a , P ola, p r isilio n a sam ou b ojstvo, kad je d o zn a o da za v o d i n a p relju b u g le d n e g o sp o đ e. S vom e tajniku Talu d ao je p o lo m iti n o g e što je izd a o tajnu jed n oga p ism a i za to pri m io p e t s to tin a d en a ra . O dgojitelju i slu gam a sv o g a sin a Gaja, k o ji su b o le s t i sm rt n jegovu isk oristili za o k ru tn osti i p lja čk a n je u p ro v in ciji, d a o je svezati za vrat te šk e terete i str m o g la v iti ih u rijeku. 68. U ran oj n jegovoj m la d o sti p rip ovijed ale su se o nje m u ra zn e sr a m o te . S ek st P om p ej n ap ad ao ga je k ao žen sk o g m e k u šc a ; M a rk o A n tonije, o p et, d a je p osin jen je o d svoga u jak a z a slu ž io b lu d o m ; isto tak o Lucije, M arkov brat, d a je n e v in o st, k o ju j e p rvi o k u sio Cezar, p od ao kasnije i A ulu H irciju u H isp a n iji za tri sto tin e tisu ća sestercija, o sim toga d a je o b ič a v a o d la k e n a n o g a m a ispaljivati u žaren om orah o v o m lju sk o m d a b i što m e k še rasle. Ali i čitav je n arod je d n o m p r ilik o m n a d a n k a zališn ih p red stava p rih vatio n a n je g o v u p o r u g u i s n a jv ećim p ljesk om p op ratio stih što je na p o z o r n ic i b io iz g o v o r e n o sv e ćen ik u K ib elin u koji udara u talam b a s: ‘
»Vidiš kako taj mekušac prstom krug uređuje?«6'
69. D a je lju b a k a o s u d a tim ženam a, n e p o riču n i njegovi p rijatelji, a li g a isp riča v a ju d a to n ije radio iz strasti, n e g o iz ra ču n a , d a b i š to la k še isp ita o nam jere svojih p rotivnik a p r e k o n jih o v ih žen a. M arko A ntonije p red b acu je m u, o sim n a g le ž e n id b e s L ivijom , i to d a je žen u n ek oga k on zu lara u p r isu tn o sti n je zin a m u ža o d v e o iz b lagovaon ice u sp avaon i cu , a d o v e o je n atrag k sto lu crven ih ušiju i razb aru šen e k ose; d a je o tp u s tio S k rib o n iju što se o d v iše slo b o d n o p o tu žila n a p r e v e lik utjecaj in o č e 62; da su m u k ao p osre d n ici slu žili p rijatelji, koji su u d a te že n e i od rasle djevojke m orali g o le p reg led a v a ti, k a o d a ih kupuju k od Toranija, trgovca ro b ljem . A n to n ije ta k o đ er p iše n jem u o so b n o jo š u prijatelj sk o m p ism u , d o k m u jo š n ije b io ličn i ili čak ratni nep rija telj: »Š to te je ta k o p ro m ijen ilo? M ožda to što spavam s kra ljicom ? O na je m o ja žen a. J esam li to p o č e o sad a ili v e ć p red
7 - Dvanaest rimskih careva
devet godina? N ap ok on , zar ti sp a v a š s a m o k o d Družile? Kladio bih se da si ti, k ad b u d e š č ita o o v o p is m o , v e ć spavao s Tertulom, ili s T eren tilom , ili s R u filo m , ili s a S alvijom Titizenijom, ili sa sv im a sk u p a. Je li u o p ć e v a ž n o g d je se ili kod koje se žen e uzbuđuješ?« 70i I o njegovoj tajnoj g o zb i p r ip o v ije d a lo s e m n o g o po gradu, a zvala se o p ć e n ito g r č k im im e n o m » g o zb a d vanae storice bogova«. N a toj su g o z b i g o s t i j e l i z a s to lo m preodjeveni u b ogove i b o žice, a A u g u st j e ig r a o u lo g u Apolona; to m u predbacuju n e sa m o p is m a A n to n ije v a , u k o jim a se sa žučljivim prim jed b am a izbrajaju im e n a p o je d in ih su d ion ik a, nego i op će pozn ati stih o v i b e z im e n a au to ra :
»Čim su korega za stolom iznajmili veseli gosti, I vidje Malija63 šest bogova, božicđ šest, I dok je car prikazivao bezbolne Febove laži, I dok je večero tu razvratnih bogova zbor: Svi su bogovi tada od zemlje o d v m u li oči, Jupiter pobjeie sam s prijestolja zlatnoga svog.« Još s e v iše p o ja ča lo g o v o r k a n je o to j g o z b i j e r je ta d a u gradu vladala v elik a o sk u d ic a i g la d , i s u t r a d a n s e z a Augu stom vikalo: »Sve su žito p o je li b o g o v i!« i »C ezar j e d oista Apolon, ali Krvnik!« P o d tim se , n a im e , n a d im k o m taj b og nekada štovao u je d n o m d ije lu g r a d a R im a . A u g u s t j e tak o đer b io žigosan k a o str a s tv e n i lju b ite lj s k u p o c j e n o g p o k u ć stva i korintskog su đ a, i k a o k o c k a r . I u d o b a p ro sk rip cija napisao je n etk o n a n je g o v kip:
»Otac mi je bio Argentarius, a ja sam Corinthiarius!«M B ilo se, n aim e, p r o šir ilo m iš lje n je d a j e n e k e lju d e dao unijeti m eđ u p ro sk rib ira n e d a b i d o š a o d o k o r in ts k o g p o su đa. Zatim se u v rijem e s ic ils k o g a r a ta p r o š ir io p r o tiv n jega epigram:
»I pošto dvaput svladan lađe izgubi, Da bar jednom dobit stekne, stalno kocka se.« 71. M eđu tim o p tu žb a m a ili k le v e t a m a n a jla k š e je p o b io sram otu n ep riro d n e p o ž u d e , i t o č i s t o ć o m s v o g a ta d ašn jega
i kasnijega života; isto je tako p ob io m rsku klevetu d a teži za elegancijom , kad nakon zauzeća Aleksandrije o d čitava kra ljevskoga ku ćn og pribora nije za sebe zadržao ništa osim jed n e m urinske čaše, a sk oro iza toga dao je sve zlatno p o su đ e svakidašnje u p o treb e saliti. Od strasti za ženam a nije se m og a o o slob od iti, i p oslije je, kako pripovijedaju, b io vrlo sk lo n silovanju djevojaka, koje su m u odasvud pribavljali, p a i njegova žena. Pripovijedanje o kockanju nije ga n im alo di ralo: o n je dalje igrao jed nostavno i javno za svoju zabavu, d a p a če jo š u starosti, i n e sam o u m jesecu p rosin cu 65 n ego i n a d ru ge sv e ča n e i radne d an e. I o to m e n em a sum nje. U n e k o m v la sto ru čn o m p ism u kaže: »Ručao sam , dragi Tiberije, s istim ljudim a; u z to su jo š d ošli kao gosti V inicije i Silije otac. Za sto lo m sm o igrali kao starčići ju čer i danas. K ockali sm o se, i to tak o d a je svaki koji j e b a cio p sa ili šesticu m o ra o za svak u k o ck u p latiti p o jed an denar, k oje je sve d ob i v a o onaj koji je b a cio V eneru.«66 U dru gom o p et p ism u piše: »Mi sm o , dragi Tiberije, d o sta u g o d n o p roveli Kvinkvatre. Igrali sm o svak i d a n i ugrijali d ask u za k ockanje. Tvoj je b rat p rito m vrlo galam io; n a kraju ip ak n ije m n o g o izgubio, n ego s e p o s lije v e lik ih g u b ita k a p rek o n a d e m a lo -p o m a lo o p o ra v io . Ja sa m u sv o je im e izg u b io d v a d e se t tis u ć a se ste r c i ja, a li z a to š to sa m u igri b io v rlo p o p u stljiv , k a o š to sa m i in a č e . J er d a sa m sv e o n o tražio š to sa m k o m e p o p u stio , ili d a sa m za d rža o š to sa m k o m e p o k lo n io , b io b ih d o b io i p e d e s e t tisu ć a . A li ja v o lim tako; m o ja ć e m e n a im e d a r e ž ljiv o st u z d ić i d o n e b e s k e slave.« S vojoj k ć e r i p iše: »Ša lje m ti d v ije s t o t in e i p e d e s e t d en a ra , sv o tu k oju sa m d a o p o je d in im g o s tim a a k o su s e h tjeli za sto lo m k o c k a ti ili ig ra ti ig r u p ar-n ep ar.« 72. U o sta lim p rilik a m a živ o ta b io je A ugust, k a k o s e iz v je sn o zn a d e, v rlo u m jere n i n ije d a vao p o v o d a d a s e su m n ja u k a k v u n je g o v u m a n u . S ta n o v a o je najprije pokraj R im sk o g trga izn a d P rsten a rsk ih stu b a , u k u ći k oja je n e k o ć b ila v la sn iš tv o g o v o r n ik a K alva; za tim n a P alatin u , ali i ta m o u j e d n a k o sk ro m n o j k u ći H o rten zijevoj, k oja n ije u p a d a la u o č i n i v e lič in o m n i sjajem : im a la je s a m o k ratk e tr ije m o v e sa stu p o v im a o d a lb a n sk o g k a m e n a , a s o b e su b ile b e z ik a k v a
mramora ili ukrasnog p od a. P rek o č e t r d e s e t g o d in a spavao je m istoj spavaonici ljeti i zim i, i p r e m d a j e isk u s io da je grad zimi nepovoljan za n je g o v o zd ra v lje, o p e t j e uvijek zi m ovao u gradu. Ako je k ad a o d lu č io š t o g o d n a sa m o i bez smetanja raditi, im ao je p o se b a n sta n n a p o v iš e m m jestu, a zvao ga je »Sirakuza« ili k a b in e t67: ta m o b i ta d a od la zio , ali kojiput i u vilu k ojega sv o g a slo b o d n ja k a u p red g ra đ u ; kad je bio bolestan, ležao je u k u ći M e c e n a to v o j. Za o d m o r je najviše odlazio na m o re te n a o t o k e K a m p a n ije ili u gradiće blizu Rima, kao što su Lanuvij, P r e n e s t i T ib u r, g d je j e tako đer vrlo često održavao su đ e n je u t r ije m o v im a H erk u lo v a lirama. Velikih i sjajnih p a la ča n ije m o g a o tr p je ti. K u ć u svoje unuke Julije, koju je o n a r a s k o š n o s a g r a d ila , d a o j e d ap ače do temelja srušiti; svoje v la stite k u ć e , p r e m d a s u b ile veom a skromne, nije tolik o u r e sio k ip o v im a i s lik a m a k o lik o sjen i cama i gajevima te p r e d m e tim a k o ji s u b ili v r ije d n i z b o g sta rine i rijetkosti, kao što , n a p r im je r , j o š d a n a s p o s to je na Kapreji golem i k ostu ri k o p n e n ih i m o r s k ih ž iv o tin ja , k oji se zovu »kosti divova«, i zb irk a h e r o js k o g a o ru žja . 73. K oliko je A ugust b io š te d ljiv u k u ć n o m p r ib o r u i p o kućstvu, jo š se i d an as m o ž e v id je ti p o s a č u v a n im p očivaljkama i stolovim a, o d k ojih j e v e ć in a j e d v a d o v o lj n o ele g a n tna za privatnika. K ažu d a j e s p a v a o s a m o n a n is k o j i sk ro m n o prostrtoj postelji. O d jeću n ije b e z p o t r e b e n o s io d rugu nego dom aću, koju su m u z g o ta v lja le s e s t r a , ž e n a , k ć i i u n u ke. Toge m u n isu b ile n i p r e tije s n e n i o d v i š e p r o s tr a n e , gri mizni rub n i širok ni uzak, o b u ć a m u j e b ila m a lo v iš a d a bi izgledao vitkiji n eg o što je b io . S lu ž b e n o o d ij e lo i c ip e le u vi jek je im ao u sp a v a o n ici d a b u d e p r ip r a v n o z a b r z e i n e p r e d viđene slučajeve. 74. R edovito je im a o g o ste z a s t o lo m , a g o z b a j e uvijek bila potpuna; p rito m je p o m n o p a z io n a iz b o r lju d i p o sta ležu i značaju. V alerije M esa la p r ip o v ije d a d a n ik a d a n ijed noga slobodnjaka n ije p o zv a o n a r u č a k o s i m M e n e , a li M en a je bio u vršten m eđ u p o tp u n o s lo b o d n e g r a đ a n e p o š t o j e iz dao m ornaricu S ek sta P o m p eja . A u g u s t s a m p iš e d a je
jednom pozvao na ručak čovjeka u čijoj je vili namjeravao boraviti, a koji je nekoć bio njegov izvidnik. Na gozbe je kat kada i kasnije dolazio nego drugi i ranije odlazio, a gosti su smjeli početi jesti prije nego je on došao k stolu i ostajati za stolom iza njegova odlaska. Objed koji je davao sastojao se obično od tri jela ili, kad je bio najobilniji, od šest, ali ako je trošak i bio skroman, bila je savršena njegova gostoljubi vost: znao je, naime, na sudjelovanje u razgovoru izazvati i one koji su šutjeli ili poluglasno razgovarali, a osim toga bi upriličio nastupe ne samo svirača i glumaca nego i običnih lakrdijaša iz cirkusa, a još češće pripovjedača priča. 75. B la g d a n e i g o d išn jice slavio je s n ajvećom darežljiv o šć u , a li k atk ad a sa m o s kak vom šalom . N a Saturnalije, i k a d m u s e in a če svid jelo, d ijelio je sad d arove u od jeći, zlatu i sreb ru , sa d n o v c e sv a k e vrste, d ap ače stare kraljevske i tu đ e n o v c e , a k atk ad a n išta o sim d lakavih pokrivača, spužava, žarila, k liješta i d ru g ih takvih p red m eta s n ejasn im i d v o sm isle n im n a tp isim a . N a gozb i je ob ičavao dražbovati s r e ć k e z a stv a ri n a jra zličitije v r ije d n o sti ili slik e p o k a zu ju ći im s a m o stra žn ju stra n u , a n e iz v je sn im j e is h o d o m zn ao n a d u k u p a c a sa d ra zo ča ra ti, sa d o p e t isp u n iti. P rito m su p o n u d e sta v lja li p o je d in i sto lo v i, p a s e g u b ita k ili d o b ita k d i j e lio z a je d n ič k i. 1 76. H ra n u - je r i to n e b ih h tio p ro p u stiti - u živao je u v e o m a m a lo j k o ličin i, i t o u g la v n o m sa m o n ajob ičn iju . Najvi š e je v o lio c r n i k ru h , r ib ice, kravlji sir ru k o m pravljen , svježe s m o k v e o d o n e v rste k oja d v a p u t g o d išn je rod i. A j e o j e i p ri j e g la v n o g o b r o k a u sv a k o d o b a i svagdje, k ad g o d je o sjetio g la d . E v o n je g o v ih v la stitih riječi iz n je g o v ih p isam a; »U k o lim a s m o j e li k ru h a i datulja.« Pa onda: »D ok sa m s e u n o siljci v ra ć a o iz d v o r a k u ći, p o je o sa m u n ciju k ru h a s n e k o lik o b o b ic a tv rd o g a grožđa.« U trećem : »N i Ž idov, d ragi m oj T ib erije, n e o b d rža v a ta k o str o g o p o s t u su b o tu k a k o sa m ga ja d a n a s o b d rža v a o , je r sa m is to m u k u p a o n ic i je d a n sa t iza za la za s u n c a p o je o d v a za logaja p rije n e g o sa m s e d a o u lje m m azati.« U slijed t e sv o je n e u r e d n o s ti j e o je k a tk a d a sa m i
prije početka gozbe i nakon razlaza uzvanika, dok se za vri jem e gozbe nđje ničega dotakao. 77. I u vinu je od prirode bio vrlo umjeren. K o rn elije Nepot piše daje u taboru kod M u tin e za vrijem e r u č k a o b ič n i pio najviše tri puta. Poslije, kad si je najobilnije p riu štio , nije popio više od šest čaša; ako li je p o p io više, m o r a o je povra titi. A najradije je pio retsk o vin o; b e z p o t r e b e n ije p io preko dana Mjesto pića uzimao je kruh nam očen u h la d n o j vodi ili komad krastavca ili g la v icu sa la te ili sv je ž e ili su h o voće vinskoga teka.
78. Poslije podnevnog o b ro k a o b ič a v a o j e o n a k o u odjeći! ! i obući otkrivenih n o g u m a lo p r ile ć i m e tn u v š i r u k u n a o č i Poslije večere p o v u k a o b i s e n a m a lu p o č iv a ljk u za n o ć n i rad; ondje bi ostajao d o k a sn o u n o ć , d o k nije p o s v r š a v a o za ostale d n evn e poslove, bilo s v e il i v e ć im d ije lo m . Z atim bi otišao u postelju i sp a v a o n a jv iše s e d a m sa ti, a li n i to n ije spavao n eprekidno, n eg o s e za to v r ije m e b u d io tri ili č e tM puta. Ako p rekinuti san, k a k o s e k a tk a d d o g a đ a lo , n e b i m o gao p on ovo n a sta v iti d o zv a o b i č it a č e ili p r ip o v je d a č e , dok n e bi op et zaspao, a o n d a b i č e s t o s p a v a o d o b ije lo g a dana. M kada n ije b d io u m raku, a d a n e b i t k o u z n je g a sje d iti | Rano ustajanje nije m u p rijalo. A k o j e k a d a ili r a d i d u ž n o sti ili radi prinošenja žrtve m o r a o r a n ije u s ta ti, p r e n o ć io b i radi svoje u dobnosti red o v ito u n a jb liž e m s t a n u k o je g a o d svojih znanaca. Ali i tada je če sto , p o tr e b a n sn a , z n a o n a k r a tk o vri jem e zaspati dok su ga ili n o s ili p o u lic a m a ili s p u s t ili n o silj ku. 79. Ljepote je b io iz v a n r e d n e i u sv a k o j d o b i ž iv o ta v e o m a ugodne, p rem d a n ije m a r io n i z a k a k v o p o lje p š a v a n je ; U češljanju k o se b io je ta k o n e m a r a n d a s e u b r z in i d a o red iti od v iše brijača, te je sa d š iš a o s a d b r ija o b r a d u , a u is t o je vrijem e n ešto čita o ili p a č e p isa o . L ic e m u j e b ilo , k a d j e g o vorio i kad je šu tio , sa sv im m i m o i v e d r o ; t a k o j e n e k i g alsk i poglavica priznao m e đ u sv o jim lju d im a d a g a j e n je g o v izraz lica u blažio i o d v ra tio o d č v r s te n a m j e r e d a g a k o d p rijela za preko A lpa strm o g la v i u je d n u p r o v a liju , k a d j e b i o p u š t e n k njem u to b o že n a ra zg o v or. O či s u m u b i l e b i s t r e i sjajne,
a ž e l i o j e d a s e u n jim a n a z ir e n e š t o b o ž a n s k e s n a g e , i v e s e l io s e a k o j e k o g a o š t r ij e p o g le d a o p a j e taj o b o r io o č i k a o p r e d s u n č a n im sja je m . A li u s t a r o s ti j e n a lij e v o o k o s la b ij e v id io . Z u b e j e im a o r ije tk e i s it n e , i o š t e ć e n e ; k o s a m u j e b ila la g a n o v a lo v ita i p la v k a sta , o b r v e s r a s le , u š i s r e d n j e v e lič in e , n o s o d o z g o iz b o č e n , a d o lje u v u č e n , b o ja k o ž e iz m e đ u c r n k a s t e i b ije le . S ta s a j e b io n is k a , a li n je g o v s lo b o d n j a k i d v o r s k i p o v je s n ič a r J u lije M a ra t k a ž e d a j e b i o v i s o k p e t s t o p a i tr i č e tv r tin e ; n o taj n e d o s t a t a k p o k r i v a la j e lj e p o t a i s k la d n o s t n je g o v ih u d o v a , t e s e m o g a o p r i m ij e t it i s a m o u s p o r e đ iv a n j e m s v iš im č o v j e k o m a k o j e s t a j a o u z n je g a . 80. T ije lo m u je , k a žu , b ilo p je g a v o , je r s u m u p o g r u d im a i t r b u h u b ili r a z a su ti p r ir o đ e n i m a d e ž i, p o o b lik u , p o r e d a ju i b r o ju s lič n i z v ije z d a m a u V e lik o m M ed v jed u ; im a o j e m n o g o ž u lje v a , k o ji s u m u n a sta li o d s v r b e ž a t e n e p r e s ta n e i s n a ž n e u p o t r e b e stru g a , a n a m n o g o s u s e m je s ta s r a sli u o b lik u liša ja . L ijev o b e d r o , b e d r e n a k o s t i lis t n is u m u b ili j e d n a k o ja k i k a o n a d e s n o j stra n i, t e j e č e s t o i h ra m a o ; a li s e p o m a g a o p je š č a n im k u p e ljim a i r o g o z n im o b lo z im a . I u k a ž ip r s tu d e s n e r u k e o s j e ć a o j e k a tk a d a ta k v u sla b o s t, d a g a j e u k o č e n a i s k v r č e n a o d z im e je d v a p o m o ć u r o ž n a to g p r s te n a m o g a o u p o tr e b lja v a ti za p isa n je . T u ž io s e i n a m je h u r , i o d tih s e b o lo v a o p o r a v lja o te k k a d s u m u k a m e n č ić i s m o k r a ć o m iz a š li v a n . 81. T e šk ih j e i o p a s n ih b o le s t i p r e b o lio n e k o lik o u c ije lo m ž iv o tu , a n a jte ž u n a k o n p o k o r e n ja K a n ta b r ije (23), k a d j e z b o g iz lu č iv a n ja iz p o v r ije đ e n ih je ta r a z a p a o u o č a j t e s e o d n e v o lj e p o d v r g a o s a s v im o p r e č n o m i o p a s n o m liječen ju : b u d u ć i d a m u n is u k o r is tili t o p li o b lo z i, m o r a o s e lije č iti h la d n im a , n a sa v je t s v o g a lije č n ik a A n to n ija M u ze. N e k e s u m u s e b o le s t i v r a ć a le s v a k e g o d in e u o d r e đ e n o v r ije m e . T a k o j e o k o s v o g a r o đ e n d a n a (23. IX ) v e ć in o m b o lo v a o o d isc r p lje n o s ti; p o č e t k o m p r o lje ć a z a h v a ć a la g a j e u p a la p o r e b r ic e , a u d o b a j u ž n ih v je tr o v a h u n ja v ica . Z a to n je g o v o o s la b lj e n o t ije lo n ije la k o p o d n o s ilo n i z im u n i v r u ć in u .
82. Zimi se zaštićivao sa četiri tu n ik e i d e b e lo m togom zatim košuljom i vunenim p rslu k om i n a p o k o n p ovojim a za stegna i listove. Ljeti je spavao k od o tv o r e n ih vrata, a često u peristilu uz vodoskok, i p ritom g a j e je d a n ro b h lad io. Sun ce nije m ogao ni zimi p od n ositi, zato je i k o d k u ć e sa m o sa šeširom na glavi u prirodi Šetao. P u tovao je u n o siljci, veći nom noću, i to lagano i u kratkim p ostajam a, tak o d a je za put u Prenest ili Tibur treb ao dva dana; a k o j e k a m o m ogao doći morem, radije je p u to v a o lađ om . Ali tu veliku boležljivost za štićiv a o j e v e o m a p o m n o , u prvom redu rijetkim kupanjem ; m azati d a o s e č e š ć e , ili se znojio uz vatru, zatim se d ao p o lijev a ti m la k o m v o d o m ili ugrijanom na jakom su n cu . K ad g o d j e ra d i živ a c a m orao uzeti m orske ili alb u lsk e to p lice, z a d o v o ljio s e t im e d a j e sje deći u drvenoj kadi, koju j e zvao h isp a n sk im im e n o m »du reta«, naizm jenično gib ao rukama i n o g a m a . 83. Bojne vježbe s k on jim a i o ru žjem n a p u s tio j e o d m a h poslije građanskih ratova, te je n ajp rije p r e š a o n a ig ru s m a lom i velikom loptom , a k asn ije j e s a m o ja h a o ili še ta o , pri čem u je na kraju šetnje u m a lim s k o k o v im a tr č a o o m o ta n kožnim ogrtačem ili la n en im p o k r iv a č e m . Z a d u š e v n i o d m o r sad bi hvatao rib e u d ico m , sad s e ig ra o k o c k o m ili k a m e n čićim a i orasim a u društvu m a lih r o b o v a , k o je j e v o lio zb o g vanjštine i brbljavosti te ih o d a sv u d p r ib a v lja o , a o s o b it o iz Mauretanije i Sirije. Patuljke, g rb a v ce i s v e s t v o r o v e tak ve vrste nije m ogao p o d n o siti, je r ih j e sm a tr a o n a k a z a m a p ri rode i lošim znam enjim a. 84. G ovom ištvom i o sta lim s lo b o d n im n a u k a m a A u gu st se već o d p rve m la d o sti b a v io s n a jv e ć o m r e v n o š ć u i m arIjivošću. U m u tin sk o m je ratu, k a k o p r ip o v ije d a ju , u sp r k o s tolikim teškim p o slo v im a sv ak i d a n č ita o , p is a o i d e k la m i rao. Otada n aim e nije n ik a d a n i u s e n a t u n i p r e d n a r o d o m ni pred vojnicim a g o v o rio d o k n ije p r o m is lio i s a s ta v io g o vor, p rem d a m u za iz n e n a d n e z g o d e n ije n e d o s t a j a lo s p o sob n osti da gov o ri b ez p rip rave. D a m u s e , m e đ u t im , n e b i dogodilo da ga izd a p a m ćen je, i d a n e b i g u b io v r e m e n a za učenje napam et, u v eo je o b ičaj d a s v e č ita . I r a z g o v o r e s p o
je d in c im a , d a p a č e i va žn ije razgovore s L ivijom , v o d io je s a m o p o p is m e n im b ilješk a m a, d a n e b i b e z p rip ra v e r e k a o š to p r e v iš e ili p r e m a lo . G o v o rio je n ek im u g o d n im i p o s e b n im g la so m i m a rljiv o s e v ježb ao k o d n ek o g a u č ite lja p jeva nja. A li k a d ga je k o jip u t b o lje lo grlo, d a o j e p rek o g la sn ik a g o v o r iti n a r o d u svoj g o v o r. 85. N a p isa o j e m n o g o sp is a u p rozi ra zličita sadržaja; n e k e je o d n jih č ita o u k ru g u prijatelja, k oji su m u b ili slu ša č i, k a o n a p rim jer Odgovor Brutu o Katonu; taj j e s p is č ita o v e ć u sta rijim g o d in a m a , p a k ad se, p ro čita v ši v e lik d io , u m o r io , p r e d a o g a je T ib eriju n e k a ga p ro čita d o kraja; n a d a lje Poticaje na filozofiju, i n e što O svome životu, k oji j e iz lo ž io u tr in a e st knjiga, a li j e d o ša o sa m o d o k an tab rijsk og rata. P je sn ištv a s e s a m o p o v r šn o d otak ao. Im a o d n jega s a m o j e d n a k n jig a sa sta v ljen a u h ek sa m etrim a , kojoj je sa d r žaj i n a s lo v Sicilija; im a i d ru ga k n jiga je d n a k o m a len a , Epi grami, k o je j e v e ć in o m sa sta vljao za vrijem e k u panja. Tra ged iju , k o ju j e z a p o č e o s v e lik im p o le to m , u n iš tio je , j e r m u p rik a z n ije u s p io , a n a p ita n ja p rijatelja š to rad i Ajant, o d g o v o r io j e d a s e n je g o v A jant b a c io n a sp u žvu !68 86. U je z ič n o m izražavan ju iša o j e za u k u so m i u m jere n o š ć u , a izb jeg a v a o j e n e sk la d n o st m isli, ali i p retjeran u sk la d n o s t i, k a k o sa m k aže, »truli za d a h za sta rjelih izraza«. O so b ito j e b r iž n o n a sto ja o d a m isa o š to ja sn ije izrazi. D a b i to š t o la k š e p o s tig a o i d a n e b i gd jeg o d čita telja ili slu ša telja s m e o ili z a u sta v io , sta v lja o je b e z k o leb a n ja p rije d lo g e u z im e n a g r a d o v a i č e š ć e p o n a v lja o v ezn ik e, k o jih isp u šta n je d o v o d i k a tk a d a d o n e ja sn o ć e , ia k o s e tim e p o v e ć a v a d ra žest stila . N o v o ta r e i sta rin a re, k o ji u p a d a ju u d vije su p r o tn e p o g r e š k e , p r e z ir a o j e je d n a k o i n a p a d a o ih katk ad a, a u p rv o m r e d u s v o g a M ece n a ta , n a čije »p arfim iran e cifra n je« , k ak o sa m k a že, u sv a k o d o b a u d a ra i ša ljiv o m ih im ita cijo m ism jeh u je. A li n e š te d i n i T iberija, k oji k atk ad a u p ra v o traži n e o b ič n e i zastarjele izraze. M arka A n tonija n a p a d a k ao lu đ a k a k oji p iš e o n o č e m u ć e s e ljud i v iš e d iv iti n e g o š to ć e razu m jeti. Z atim , ru g a ju ći s e n je g o v u lo š e m i n e d o slje d n o m u k u su u b ira n ju s tilistič k o g izražaja, d o d a je ovo: »Ti j o š su m n ja š
treba li da nasljeduješ Anija C im bera ili V eran ija Flaka, tako da upotrebljavaš riječi koje je S alu stije K risp o ek scerp irao iz K atonovih Početaka, ili da radije u n a š jezik u v o d iš iz az-ij,skih govornika njihovu ok retn o st u riječim a b e z p ravih m i sli?« U nekom pism u, h v a leći sp o s o b n o s ti sv o je u n u k e Agripine, veli: »Ali m oraš nastojati d a n e p iš e š i d a n e g o v o r i! neprirodno.« 87. V svakidašnjem govoru u p o tre b lja v a o j e n e k e izraze vrlo često, a n ek e u o so b ito m sm islu , k a k o sv je d o č e n jegova vlastoručna pism a. Tako, n a p rim jer, v r lo č e s to , k a d h o ć e označiti da neki ljudi n e ć e n ik a d a p la titi, kaže: »P latit ć e na grčke K alende.«69 K ad h o ć e d a k o g a o h r a b r i d a sad a šn jo st treba p od n ositi kakva g o d jest, kaže: » B u d im o z a d o v o ljn i s K atonom kakav jest!« D a b i izrazio b r z in u n e k e ž u r n o p ro ved en e stvari, kaže: »Brže n e g o s e š p a r o g e sk u h aju !« R edovito m jesto »lud« (stultus) k a že » b e n a st« (baceolus), m jesto »cm « (pullus) » cm k a st« (pulleiaeeus), m je s to »sm u šen«; (gerritus) »šenut« (vacerrosus); » lo še s e o sje ć a ti« (male se habere) kaže on »biti m am u ran « (vapide se habere), »b litvu jesti« (betizare) m jesto »biti m lita v « , š to s e u n a r o d u v e li »ze lje jesti« (lachanizare). J ed n ak o g o v o r i sim us (b u d im o ) m je sto sumus (jesm o) i g en itiv sin g u la r a dom ćs m je s to domus (kuće); ove dvije zadnje riječi n ik a d a n e u p o tr e b lj a v a d ru k čije; ističem to, da n e bi tk o to s m a tr a o v iš e p o g r e š k o m n e g o navikom . U njegovim ru k o p isim a p r im ije tio s a m j o š o s o b it o ovo; n e dijeli riječi te n a kraju retk a p r e k o b r o j n a s lo v a n e p r e n o si u drugi, n eg o ih o d m a h p o d is t u r ije č p o t p is u j e i sp a ja za vijenom crticom . 88» P ravopisa, fj& je st p r a v ili i n a č e la p is a n j a k a k o s u ih u veli gram atičari, n ije s e o s o b it o d rža o , t e s e č in i d a j e rad ije pristajao uz m išljen je o n ih k oji k a ž u d a t r e b a p is a t i o n a k o kako se govori. Jer što č e s to n e s a m o s lo v a n e g o i s lo g o v e m ijenja ili izostavlja, ,to je p o g r e š k a z a j e d n ič k a s v im lju d im a . Ja to u o p ć e n e b ih b iljež io k a d m i s e n e b i č i n il o č u d n o što n ek i p isci sp o m in ju d a je n e k o m e k o n z u la r n o m u p r a v ite lju kao n ezn a lici i n e u k o m č o v je k u p o s la o n a s lj e d n ik a k a d je
p r im ij e t io d a j e sv o jo m r u k o m n a p is a o ixi m je s to ip si K a d g o d p iš e šifr ir a n o , sta v lja B m je s to A, C m je s to B, i ta k o r e d o m n a isti n a č in u v ije k s lij e d e ć e s lo v o a lfab eta; m je s to X p iš e d v o s t r u k o A 89. G r č k im s e j e z ik o m i k n již e v n o š ć u t a k o đ e r m a r ljiv o b a v io . I u t o m j e im a o v e lik ih u sp jeh a; z a u č ite lja u g o v o r n iš t v u im a o j e A p o lo d o r a iz P ergam a; n je g a j e u svojoj m la d o s t i v e ć k a o sta r o g a č o v je k a p o v e o s a s o b o m iz R im a u A p o lo n iju . Z a tim s e o b o g a tio sv a k o ja k im z n a n je m d r u ž e ć i s e s f ilo z o f o m A r e je m i n je g o v im s in o v im a D io n iz ije m i N ik an o r o m ; ip a k n ik a d a n ije o k r e tn o g o v o r io g rčk i n iti s e u s u đ i v a o š t o s a s t a v it i n a g r č k o m ; a k o j e š t o ta k v o b ilo p o tr e b n o , s a s t a v io j e la t in s k i i d a o n e k o m e d a p r e v e d e . N o u g r č k o j e p j e s n iš t v o b io d o b r o u p u ć e n , a v e s e lila g a j e i sta ra k o m e d i ja, t e j u j e č e s t o d a o p r ik a z iv a ti n a ja v n im p r e d s t a v a m a Či ta ju ć i g r č k e i r im s k e p is c e n a jv iše j e p a z io n a p o u k e i p r i m je r e , k o r is n e z a ja v n i i p r iv a tn i život; ta k v a j e m je s ta d o s lo v c e v a d io iz p is a c a i u m e ta o ih p o n a jv iš e u p is m a ili s v o j im u k u ć a n im a ili z a p o v je d n ic im a v o jsk a i n a m je s n ic im a p r o v in c ija ili č in o v n ic im a u R im u , k a k o s u v e ć k o ji o d n jih b ili p o t r e b n i o p o m e n e . Š to v iš e , č ita v e j e k n jig e n e s a m o p r e d s e n a t o m č it a o n e g o ih j e i n a r o d u č e s t o p r o g la s o m p r e p o r u č io , k a o n a p r im je r g o v o r e K v in ta M e te la O unapređe nju nataliteta i R u tilije v e g o v o r e O mjeri kod gradnje stambe nih zgrada; t a k o j e h t io š to u v jerljiv ije d o k a z a ti d a o b a ta p i ta n ja n ije o n p r v i p o ta k n u o n e g o d a s u ih v e ć sta r i p o m n o p r o u č a v a li. U m o v e s v o g a v r e m e n a sv a k o ja k o j e p o d u p ir a o . P r ilik o m ja v n ih č ita n ja d o b r o h o t n o j e i s tr p ljiv o p r is u s tv o v a o k a o s lu ša č , i t o n e s a m o p r i č ita n ju p je sa m a i p o v ije sn ih d jela , n e g o i g o v o r a i d ija lo g a . Ip a k n ije tr p io d a s e š t o sa sta v lja o n je m u , iz u z e v š i s a m o n a o z b ilja n n a č in i o d p r iz n a tih u m o v a , te j e d a v a o u p u t e p r e t o r im a d a n e d o p u šta ju d a s e n je g o v o im e o sk v r n ju je n a k n již e v n im n a tjeca n jim a , 90. Š to s e t i č e v je r e i p razn ovjerja, p r ič a s e d a j e A u g u st b io o v a k a v : G r o m a i m u n je p la š io s e m a lo p re tje r a n o , ta k o d a j e u v ije k i sv a g d je n o s io s a s o b o m k o ž u m o r s k e k r a v e k a o
107
z a štitn o sr e d stv o , a p r i s v a k o m z n a k u m a lo j a č e o lu j e p o v la č io s e n a sk r o v ito i n a d s v o đ e n o m je s to , z b o g t o g a š t o g a je j e d n o m n a n o ć n o m p u to v a n ju p r e s t r a š io u d a r a c g r o m a tik d o njega, k a k o s m o v e ć is p r ip o v j e d ili (gl. 2 9 ). 91. N a s n e je v r lo p o m n o p a z io , i t o j e d n a k o n a o n o što j e sa m sa n ja o k a o i n a o n o š t o s u d r u g i o n j e m u s a n ja li. T ak o j e za b itk e k o d F ilip a o d lu č io , d o d u š e , d a z b o g s la b a zd ra v lja n e izlazi iz sv o g a ša to r a , a li j e ip a k iz a š a o j e r g a j e p o ta k n u o sa n je d n o g a prijatelja; i stv a r s e s r e t n o s v r š ila , j e r s u s e n e p rija telji, z a u z e v š i ta b o r , s t r č a li i n j e g o v u n o s i lj k u , m i s l e ć i d a o n d je leži, iz b o li i r a s tr g a li. S a m j e k r o z č i t a v o p r o lj e ć e z n a o u s n it i n a t i s u ć e s n o v a , s t r a š n ih , a li i s p r a z n i h i b e z zn a čen ja , a u o s t a lo d o b a g o d i n e m a n j e , a li o v i s u s e , m e đ u tim , č e š ć e is p u n ja li. T a k o j e u v r ij e m e k a d j e č e s t o p o s je ć iv a o h r a m J u p ite r a G r o m o v n ik a , š t o g a j e p o s v e t i o n a K a p ito lu , u s n io d a s e J u p ite r K a p i t o l s k i t u ž i d a m u s e o d u z im a ju š to v a te lji, a A u g u s t m u j e u s n u o d g o v o r i o d a m u j e J u p ite r a G r o m o v n ik a p o s t a v i o s a m o z a v r a t a r a . Z a to je A u g u st n a s k o r o p o s lij e t o g a s n a u k r a s i o p r o č e l j e n o v o g a h r a m a z v o n c im a , j e r s u z v o n c a o b i č n o v i s j e l a n a d k u ć n i m v ra tim a . N a t e m e lj u j e d n o g a n o ć n o g s n a A u g u s t j e t a k o đ e r sv a k e g o d in e n a o d r e đ e n i d a n p r o s j a č i o n o v a c o d n a r o d a p r u ž a ju ć i o t v o r e n u š a k u p r o la z n ic im a , k o j i s u m u d a v a li p o je d a n a s .70 92. U n e k a j e z n a m e n ja i z n a k o v e č v r s t o v je r o v a o : a k o s u m u u ju tro k riv o o b u k li c ip e lu , lije v u u m j e s t o d e s n e , v i d i o j e u t o m e lo š zn ak . A k o s e s p r e m a o n a d u lji p u t k o p n o m ili m o r e m , p a a k o je t o g a ju tr a s lu č a j n o p a la r o s a , b i o j e t o p o vo lja n z n a k d a ć e s e b r z o i s r e tn o v r a titi. A li i n e o b i č n e p r i r o d n e p o ja v e ja k o s u d je lo v a le n a n je g a . K a d j e iz m e đ u d v a k a m e n a n a p lo č n ik u p r e d n je g o v o m k u ć o m iz r a s la p a lm a , p r e s a d io ju j e u k o m p lu v ij 71, g d je s u sta ja li k u ć n i b o g o v i, i v e o m a s e b r in u o d a n a p r e d u je . K a d s u s e n a o t o k u K a p r e ji g ra n e p r a sta r e č e s m in e , s p u š t e n e v e ć d o z e m lj e i u v e le , p r i g o d o m n je g o v a d o la s k a p o n o v n o z a m la d ile , t o l ik o s e r a z v e s e lio d a je s n a p u ljs k o m o p ć in o m u č in i o z a m j e n u d a v š i joj za K a p reju o t o k E n a riju . P a z io j e i n a n e k e d a n e : t a k o n ije
n a d a n p o s l i j e N u n d in a n ik a m o p u to v a o , a n a N o n e n ije n i k a k a v v a ž n iji p o s a o z a p o č in j a o , i t o n i iz k a k v a d r u g o g a r a z lo g a , k a k o p i š e T ib e r iju , n e g o s a m o k lo n e ć i s e k o b n o g a z v u k a u i m e n u t ih d a n a .72 93 . O d t u đ i h j e v j e r s k ih o b r e d a n a jp o b o ž n ije o b d r ž a v a o s t a r e i p r i h v a ć e n e o b r e d e , d o k j e s v e o s t a le p r e z ir a o . U A te n i j e b i o p o s v e ć e n u e l e u z i n s k e m iste r ije ; k a d j e k a s n ije u R im u i m a o s u d i t i o n e k o j p o v la s t ic i s v e ć e n ik a a t ič k e C e r e r e (D em e t r e ) p a s e im a lo g o v o r it i o n e k im ta jn a m a , r a s p u s t io j e s u d a č k i k o le g ij i p r is u t n e s lu š a t e lj e t e j e s a m s a s lu š a o str a n k e . N a p r o t iv , k a d j e p u t o v a o k r o z E g ip a t, n ije h tio n i z a m a le n k o s t s k r e n u t i s p u t a d a p o s j e t i A p is a 73, i j o š j e i s v o g a u n u k a G a ja p o h v a l i o š t o s e p r o la z e ć i p o k r a j J u d e je n ije p o k lo n io u J e r u z a le m u . 9 4 . B u d u ć i d a s m o d o š l i n a o v e stv a r i, n e ć e b iti n a o d m e t d a o v d j e d o d a m š t o s e A u g u stu p r ije r o đ e n ja i n a s a m d a n r o đ e n j a p a p o s lij e to g a d o g o d ilo , p o č e m u s e n je g o v a b u d u ć a v e l i č i n a i n e p r e s t a n a s r e ć a m o g la o č e k iv a t i i v id je ti. U V e lit r i j e j e d n o m u d a v n in i u d a r io g r o m u j e d a n d io z id a , i t o m j e p r ilik o m b i l o p r o r e č e n o d a ć e j e d n o m j e d a n g r a đ a n in t o g a g r a d a z a v la d a ti d r ž a v o m . U zd a ju ći s e u t o p r o r o č a n s t v o , V e lit r a n i s u n e s a m o o d m a h n a k o n to g a , n e g o i k a s n ij e v i š e p u t a r a to v a li s R im lja n im a g o t o v o d o s v o je p r o p a s t i. I s t o m k a s n o p o k a z a le s u č in j e n ic e d a j e taj č u d n i d o g a đ a j p r o r e k a o m o ć A u g u sto v u . J u lije M a ra t p r ip o v ije d a d a s e n e k o lik o m je s e c i p r ije A ug u s t o v a r o đ e n j a n a j e d n o m j a v n o m m je s tu u R im u d o g o d ilo č u d o k o jim s e n a v ije š t a lo d a p r ir o d a ra đ a k ralja n a r o d u r im s k o m . S e n a t j e p r e s t r a š e n d o n i o o d lu k u d a s e n ije d n o d ije te k o je s e t e g o d i n e r o d i n e o s t a v i n a ž iv o tu ; a li b u d u ć i d a s u o n i k o ji s u im a li t r u d n e ž e n e sv a k i z a s e b e g a jili tu n a d u , p o b r in u li s u s e d a taj s e n a t s k i za k lju č a k n e d o b ije z a k o n s k u sn a gu . U B ogoslovskim spisim a A s k le p ija d a iz M e n d e s a č it a m d a j e A tija j e d n o m o p o n o ć i d o š la n a s v e č a n o b o g o s lu ž je u č a s t A p o lo n u , p a j e n a n o s iljc i, k o ju s u sm je s tili u h ra m , m a lo z a s p a la , d o k s u o s t a le g o s p o đ e o t iš le k u ći; ta d a s e n a je d n o m
^
u v u k la k n joj z m ija i m a l o p o s li j e o t i š l a o d n je ; k a d s e A tija p r o b u d ila , o č is t ila s e k a o d a j e b i l a s m u ž e m ; i o d m a h s e n a n je z in u tije lu p o ja v ila m r lja p o p u t n a s l i k a n e z m ij e , k o ja s e n ik a d a n ije d a la iz v a d iti, t a k o d a s e A t ij a o t a d a p o t p u n o u zd rža v a la o d j a v n ih k u p k i; d e s e t i m j e s e c n a k o n t o g a r o d io s e A u g u st, i z b o g t o g a s e s m a t r a o s i n o m A p o lo n o v im . Ista A tija u s n ila j e p r ij e p o r o d a d a j o j s e u t r o b a d i ž e d o zv ijezd a t e s e šir i p r e k o č i t a v o g a o p s e g a z e m l j e i n e b a . I o ta c A u g u sto v O k ta v ije usnrio j e d a s e iz k r i l a A t i j in a r o d i l o su n č a n o sv je tlo . N a d a n n je g o v a r o đ e n j a r a s p r a v lja lo s e u s e n a t u o K atilin in o j u ro ti, a O k ta v ije j e z b o g ž e n i n a p o r o đ a j a z a k a s n io n a sjed n icu ; k a d je P u b lije N ig id ije - o p ć e j e p o z n a t a s t v a r - d o zn a o za r a zlo g n je g o v a z a k a š n je n ja i u j e d n o č u o s a t p o r o d a , u stv rd io j e d a s e r o d io g o s p o d a r s v ij e t u .74 K a d j e p o s l i j e O k tavije v o d io v o jsk u p o p u s t im p r e d j e li m a T r a k ij e , z a p it a o je o n d je u gaju O ca L ib e r a 75 b a r b a r s k o p r o r o č i š t e o s v o m s in u te j e o d s v e ć e n ik a d o b io is t i o d g o v o r , j e r k a d s e n a ž r t v e n ik iz lilo v in o , t o lik i s e p l a m e n p o d i g a o d a j e p r e š a o p r e k o k r o v a h r a m a i p la n u o d o n e b a ; a s l i č n o s e č u d o , d o d a l i s u s v e ć e n ic i, u k a z a lo j o š s a m o A l e k s a n d r u V e l i k o m e k a d j e k o d is t o g a ž r t v e n ik a p r in io ž r t v u . I o d m a h u s l i j e d e ć o j n o ć i u s n io j e O k ta v ije d a v id i s i n a u n a d č o v j e č n o j v e l i č i n i s m u n jo m i ž e z lo m u r u c i, u o d o r i J u p i t e r a D o b r o g a V e l i k o g a i š V ijen cem o d s u n č a n ih z r a k a n a g la v i , k a k o s j e d i n a k o lim a o v je n č a n im lo v o r o m , k o ja v u č e š e s t p a r i k o n j a sja j n o b ije le b o je . J oš k a o s a s v im m a le n o d ije te , k a k o s e m o ž e č i t a t i k o d G aja D ru za, j e d n e g a j e v e č e r i d o jk in ja p o l o ž i l a u k o lij e v k u n a sa s v im r a v n u m je s tu , a s u tr a d a n g a n ij e b i l o o n d j e ; p o s l i j e d u g a tra žen ja n a š li s u g a n a p o k o n n a v r l o v i s o k o j k u li, k a k o le ž i o k r e n u t lic e m p r e m a s u n c u n a is t o k u . Č im Je p r o g o v o r io , v e ć j e n a d j e d o v s k o m im a n j u u b liz in i R im a z a p o v je d io ž a b a m a , k o je s u s lu č a j n o k r e k e t a l e , n e k a šute; i o d o n d a , k a žu , ž a b e o n d je n e k r e k e ć u . K a d j e j e d n o m k o d č e tv r to g a m iljo k a z a n a K a m p a n s k o j c e s t i u n e k o m g a ju ru čao, iz n e n a d a m u j e j e d a n o r a o u g r a b io k r u h iz r u k e i o d
le t i o v i s o k o g o r e , a li o n d a s e o p e t n e o č e k iv a n o p o la k o s p u s t io i v r a t io m u k r u h . K v in t K a t u l j e p o s lij e p o s v e ć e n ja K a p ito la u d v ije u z a s t o p n e n o ć i s a n j a o o v o : u p rv o j, d a j e J u p ite r D o b r i V e lik i iz m e đ u v i š e d je č a k a , k o ji s u s e o k o n je g o v a ž r tv e n ik a igrali, o d v o j io j e d n o g a i u n je g o v o k r ilo sta v io k ip b o ž ic e R o m e 78, š t o g a j e n o s i o n a r u ci; i d u ć e n o ć i u s n io j e is t o g a t o g a d je č a k a u n a r u č j u J u p ite r a K a p ito ls k o g a , a k a d j e z a p o v je d io d a g a s k in u , s p r ij e č io g a j e b o g , o p o m e n u v š i g a d a s e taj d je č a k o d g a ja z a z a š tit u d r ž a v e . S lije d e ć i d a n s u s r e o j e A u g u sta , k o j e g a i n a č e j o š n ije p o z n a v a o , p a p o g le d a v š i g a d o b r o v e o m a s e z a č u d i i r e č e d a j e s a s v im j e d n a k o n o m d je č a k u o k o je m j e sa n ja o . N e k i p r ip o v ije d a j u K a tu lo v p r v i s a n d r u k č ije , d a j e n a im e v i š e d j e č a k a o d J u p ite r a tr a ž ilo sk r b n ik a , a o n im je p o k a z a o j e d n o g a iz m e đ u n jih , k o je m u t r e b a d a iz n e s u s v e s v o j e ž e lje ; z a t im j e p r s t im a u z e o n je g o v p o lju b a c i p r in io g a k s v o j im u s t im a . K a d j e M a r k o C ic e r o n j e d n o m p r a tio G aja C ezara n a K ap it o l, p r i č a o j e s lu č a j n o p r ija te ljim a sv o j s a n o d p r o š le n o ći: k a k o j e n e k i d je č a k p le m e n it a lic a , s p u š te n s n e b a n a zla t n o m la n c u , s t a o d o v r a ta K a p ito ls k o g h r a m a i o n d je m u Ju p it e r p r e d a o b ič . Z a tim C ic e r o n iz n e n a d a sp a z i A u g u sta , k oji j e j o š v e ć i n i b i o n e p o z n a t, a n je g o v g a j e u ja k C eza r p o z v a o n a ž r t v e n u s v e č a n o s t , p a u s tv r d i d a j e t o č o v je k čiji m u s e lik u s n u p o ja v io . K a d j e p r v i p u t o b l a č i o m u ž e v n u t o g u , s p u z a la m u s e d o n o g u t u n i k a s a š i r o k i m r u b o m , k o ja m u s e o p o r ila s o b j e s t r a n e . N e k i s u t o t u m a č ili k a o z n a m e n je d a ć e m u o n a j s t a l e ž k o j e g a j e o z n a k a s p o m e n u t a o d j e ć a 77 j e d n o m b it i p o d l o ž a n . K a d j e k o d M u n d e b o ž a n s k i J u lije d a o sje ć i š u m u za g r a d n ju ta b o r a , z a p o v j e d io j e d a s e p a lm a k o ja s e n a š la u š u m i p o š t e d i k a o z n a m e n je z a p o b je d u . Iz n je j e o d m a h iz r a s la m la d ic a , k o ja j e z a n e k o lik o d a n a to lik o p o r a s la d a j e n e s a m o d o s t ig la s v o j e d e b lo n e g o g a j e i p rek rila , t e su g o lu b o v i u v e l i k o m b r o ju n a n jo j g r a d ili gn ije zd a , p r e m d a t e
ptice najviše izbjegavaju tvrdo i o p o r o l i š ć e . Upravo t i ^ znamenjima, k ažu , b io j e C e z a r o s o b i t o p o t a k n u t t e je o
s u n a v a lili n e p r ija te lji i o d n ije li sa v žrtv en i p r ib o r sa žrtva m a; t a d a s u s v i g a ta r i (h a r u s p e k si) slo ž n o izjavili d a ć e sv e o p a s n o s t i i n e s r e ć e k o je s u s e k o d žrtvovan ja n a v je šćiv a le n je m u z a d e s it i o n e k o d k o jih s e n a la ze žrtve; i u p ra v o se t a k o d o g o d ilo . - D a n p r ije p o m o r s k e b itk e k o d S icilije (3 6 ), k a d s e š e t a o p o o b a li, s k o č ila j e iz m o r a rib a i o sta la le ž a t i p r e d n je g o v im n o g a m a . - K ad s e k o d A k cija (31) s p r e m a o z a b itk u , d o š a o m u je u su s r e t m ag a ra c s o sla r o m : č o v j e k u j e b ilo im e E u tih (S r ećk o ), a m a g a rcu N ik o n (P o b j e d n ik ) . P o s lije p o b je d e p o s ta v io je m je d e n i lik to g a č o v j e k a s m a g a r c e m u h r a m u k oji je sa g r a d io n a m jestu s v o g a ta b o r a . 97. I s m r t n je g o v u , o kojoj ć u sa d a govoriti, i n jeg o v o p r o g la š e n j e b o g o m p o s lije sm rti najavila su najočitija č u d e sa. K a d j e n a M a r to v u p o lju u z v e lik o su d jelovan je n arod a p r in o s io ž r tv u o č iš ć e n ja (+14), n e k o lik o je p u ta o k o n jega ob le t io o r a o , a o n d a s e v in u o n a h ra m u b lizin i, gd je je sjeo iz n a d im e n a M a rk a A g rip e, i to n ad p rv o slo v o .78 K ad j e to A u g u s t o p a z io , p o z v a o je sv o g a k o le g u T iberija n ek a o n objavi s v e č a n e z a v je te , k o je j e o b iča j p rih vaćati za n ared n ih p et g o d in a , jer, r e č e , p r e m d a s u v e ć p o p isa n i i p rip rem ljen i ob ra sc i, o n n e ć e d a p r e u z im a o n o š to n e ć e m o ć i izvršiti. U isto v r ije m e u d a r ila j e m u n ja i s n a tp isa n a n jegovu k ip u sk in u la p r v o s lo v o n je g o v a im en a ; u p ita n i tu m a či o d g o v o rili su d a ć e A u g u st ž iv je ti j o š s a m o s to d ana, je r taj broj ozn aču je slo v o C, a b it ć e u v r š te n m e đ u b o g o v e , je r »ezar« (aesar), to je st p r e o s ta li d io im e n a C ezar (Caesar), u etru šča n sk o m jezik u znači b o g . K a d je , d a k le , A u g u st h tio T iberija p o sla ti u Ilirik i p ratiti g a s v e d o B e n e v e n ta , za d rža v a li su ga različiti ljud i u vijek s n o v im p a r n ic a m a , d a im su d i; z a to j e p o v ik a o n e š to što s e ta k o đ e r k a sn ije u v r s tilo m e đ u znam enja: »Ni a k o m e sv e b u d e z a d rža v a lo , n e ć u o d sa d a v iš e b iti u Rimu!« N ato j e k ren u o n a p u t i stig a o u A stu ru , a o d a n d e j e p ro tiv sv o g a ob ičaja o t p lo v io j o š is t e n o ć i z b o g p o v o ljn a vjetra, i tako n a s e b e n a v u k a o k lic u b o le s t i z a d o b iv ši p roljev.
98. P o h o d iv ši z a tim k a m p a n s k u o b a lu i o b liž n je o to k lf zadržao se č etiri d a n a i n a K a p reji, d a s e o d m o r i, v e o m a ras p o lo žen za m ir i sv a k u p r ija z n o st. K ad se slu č a jn o v o z io kraj P u t e o l s k o g z a lje v a , p u tn ic i su ga i m orn ari s j e d n e a le k s a n d r in s k e la đ e , k o ja j e u p r a v o pri. stala, u sv eča n o j o d je ć i, o v j e n č a n i i p r i n o s e ć i ta m ja n , obasuli d ob rim željam a i p r e k o m je r n im p o h v a la m a : » P o t e b i živimo-p o d tvojom z a š tito m p lo v im o , p o t e b i u ž iv a m o s lo b o d u { blagostanje!« A u g u st j e b io j a k o r a z d r a g a n p a j e sv o jim pratio cim a ra zd ijelio p o č e t r d e s e t z la t n ik a z a t r a ž iv š i o d p ojed i n a ca za k letv u i ja m s tv o d a p r im lj e n u s v o t u n e ć e p o tr o š iti ni n a što d ru go n e g o n a k u p n ju a le k s a n d r i n s k e r o b e . A li i na o sta le je d a n e iz m e đ u r a z lič itih m a lih d a r o v a d ije lio jo š i rim sk e to g e i g rčk e p la š te v e , p o s t a v iv š i u v je t d a s e Rim ljani n a grčku, a G rci n a r im sk u o d ije v a ju i r a z g o v a r a ju . R ev n o je p risu stv o v a o v ježb a m a g r č k ih e f e b a , k o jih j e n a K a p reji bio jo š p riliča n broj p o sta roj u r e d b i; n j im a j e d a p a č e p rired io gozbu, kojoj je i sa m p r is u s tv o v a o ; t u i m j e n e s a m o d o p u stio, n eg o ih p a č e p o tic a o d a s e s l o b o d n o š a l e i u š a li razgra b e d o zn a k e za v o ć e , je la i s lič n e s tv a r i k o j e im b a c a . Ukratko, p rep u stio s e svak oj v r sti z a b a v e . O tok u b lizin i K a p reje z v a o j e A pragopolis ( D a n g u b o v a c l p o n era d u k o ji su n e k i o d n je g o v e p r a t n j e o n d j e p ro v o d ili. J ed n oga o d svojih m iljen ik a , i m e n o m M a z g a b u , o b ič a v a o je zvati Ktistes (O sn ivač), k a o d a j e o s n i v a č t o g a o to k a . Taj je M azgaba u m ro g o d in u d a n a p r ije to g a ; k a d j e s a d a A u g u st iz svoje b la g o v a o n ice v id io k a k o k n j e g o v u g r o b u d o la z i sila n a ro d a s m n o š tv o m sv jetiljak a, iz g o v o r io j e g la s n o g rčk i stih, što ga je b ez p rip ra v e sa sta v io : v :»Osnivačev grob u ognju , vidim, sa v se sja.« N ato se o k r e n u o T razilu , T ib e r ije v u p r a t io c u , k o ji j e le ž a o za su p ro tn o m str a n o m sto la , a o stv a r i n ije n iš t a z n a o , i zap itao ga o d k ojega je p je sn ik a , p o n je g o v u m iš lj e n ju , taj stih . Dok je ovaj b io u n e p r ilic i, A u g u st j e d o b a c io j o š j e d a n g r č k i stih:
»Gle, Mazgabu mi sada časte bakljam a.«
I u p ita o g a i z a n jeg a . K a d T razil n ije n iš ta d r u g o o d g o v o r io n e g o d a s u s tih o v i iz v r sn i, čiji g o d b ili, n a sm ija o s e A u g u st g la s n o i s ta o s e n a v e lik o ša liti. S k o r o n a k o n to g a p r e v e z a o s e u N a p u lj, p r e m d a j e j o š u v ije k b o lo v a o n a c r ijev im a , č a s j a č e č a s sla b ije; u z a s v e t o p r isu s tv o v a o je d o k raja g im n a stič k o j u ta k m ic i, k o ja s e s la v ila sv a k e č e tv r te g o d in e , a b ila j e o s n o v a n a n je m u u č a st. Z a tim je s T ib erijem o t p u t o v a o d o o d r e đ e n o g a m je sta . A li n a p o v r a tk u p o g o r š a lo m u s e zd ra v lje, t e j e n a p o k o n o s t a o le ž a ti u N o li. T a m o j e d a o d o z v a ti Tib e r ija n a tr a g s p u ta t e g a j e d u g o za d rža o n a ta jn o m razgo v o r u , a p o s lij e to g a n ije s e v iš e z a n im a o n i z a k a k a v važn iji p o sa o , 99. P o slje d n ji d a n ž iv o ta č e š ć e j e za p itk iv a o j e li v e ć n a r o d n a u lic i u z b u đ e n z b o g n jega. Z atražio j e o g le d a lo i n a lo ž io d a m u s e p o č e š lja k o s a i n a m je s te s p u š te n e č e lju sti. N a to j e p r ija te lje , k o je j e p u s t io k se b i, z a p ita o n e č in i li im s e d a j e s v o ju u lo g u u k o m e d iji ž iv o ta iz v r sn o o d ig r a o , i d o d a o j e u o b ič a je n i k a z a lišn i za g la v a k n a grčk o m :
»Je V izvrsna vam bila gluma, plješčite, I s v i nas sada ispratite s radošću .« Z a tim o t p u s ti s v e p r is u tn e , i d o k j e lju d e k o ji s u d o š li iz R im a p ita o o b o le s n o j k ć e r i D ru zo v o j, k lo n u n e n a d a n o u n a r u č ju L iv ijin u š a p ć u ć i riječi: »L ivijo, ž iv i u sjeća n ju n a n a š b r a k i - z b o g o m !« T a k o d o č e k a k o n a c , la g a n i o n a k a v , k ak av j e u v ije k ž e l i o 79, j e r j e g o t o v o s v a k i p u t k a d j e č u o d a j e n e t k o u m r o b r z o i b e z b o lo v a m o lio o d b o g o v a z a s e b e i z a s v o j e s l i č n u » e u ta n a z iju « , u p o tr e b lja v a ju ć i z a t o i tu g r č k u r ij e č .80 U s v e m u j e s a m o j e d a n p u t , p r ije n e g o j e is p u s tio d u š u , p o k a z a o z n a k b u n ila , k a d s e n e n a d a n o p r e s tr a š e n t r g n u o i p o t u ž io d a g a č e t r d e s e t m la d ić a n e k a m o n o s i. I to j e v i š e b ila n e k a s lu tn ja n e g o b u la ž n je n je , j e r j e u p r a v o t o lik o p r e t o r ija n s k ih v o jn ik a k a s n ije iz n ije lo n je g o v o t ije lo p red n arod. 100. U m r o j e u isto j s o b i k a o i n je g o v o ta c O k tavije, z a k o n z u la ta S e k s ta P o m p e ja i S e k s ta A p u leja, 19. k o lo v o z a , o k o d e v e t o g a d n e v n o g a sa ta , u d o b i o d 76 g o d in a m a n je 35 d a n a .81
Tijelo su njegovo ponijeli senatori m u n ic ip ij a i kolonija^ od Nole do Bovile, idući sam o noću z b o g v r u ć e g god išn jeg doba, dok bi ga danju polagali u bazilici ili u g la v n o m hra m u svaicoga grada. U Bovili su g a p reu zeli r im s k i vitezovi, donijeli ga u Rim i sm jestili u p red vo rju n je g o v e p alače. Senat se u pripremam a za njegov s p r o v o d i u č a š ć e n j# ' njegove u sp o m en e tako revno natjecao d a su n e k i, izm eđ u više drugih stvari, predložili d a s p r o v o d t r e b a v o d iti kroz Trijumfalna vrata, d a s e p r e d n jim n o s i lik P o b j e d e k oji stoji u vijećnici, a tužaljku d a p jev a ju d je c a o b o j e g a s p o la iz u g le dnih obitelji. D rugi su p r e d la g a li d a lju d i n a d a n n jegova sprovoda skinu zla tn o p r ste n je i m j e s t o n je g a s t a v e ž eljezn o ; neki opet, da k osti n je g o v e im a ju p o k u p it i s v e ć e n i c i n ajviših kolegija. Jedan j e p a č e p r e d la g a o d a s e i m e m j e s e c a au g u sta p ren ese n a sep tem b a r, je r s e to g a m j e s e c a A u g u s t r o d io , a u o n o m e j e um ro; d ru gi je o p e t p r e d lo ž io d a s e č it a v o v r ij e m | I od dana njegova ro đ en ja p a d o n j e g o v e s m r t i n a z o v e A ugustovim vijekom i d a se ta k o u n e s e u K a le n d a r . N a p o k o n j t f l l ipak prevladala u m je r e n o st u d a v a n ju č a s t i t e s u m u o d r ž a n a dva govora: p red h r a m o m b o ž a n s k o g a J u lija g o v o r io j e | | Tiberije, a p red sta ro m g o v o r n ic o m n a R im s k o m tr g u T iberijev sin Druz. S en a to ri s u g a n a r a m e n i m a o d n i j e li n a Martovo polje, gdje j e sp aljen . I n a š a o s e n e k i č o v j e k p r e to r s k o ga položaja koji se za k lin ja o d a j e v id io lik s p a lj e n o g a A u g u sta kako se d iže n a n e b o : P o s m r tn e o s t a t k e p o k u p i l i s u naj ugledniji čla n o v i v ite šk o g a sta le ž a , s a m o u t u n ic i , o t p a s a n i i bosi, i p oh ran ili ih u M a u zo leju . T u j e g r a đ e v in u A u g u s t sa gradio za sv o g a š e s to g a k o n z u la ta (2 8 ) i z m e đ u F la m in ije v e ceste i lijeve o b a le T ib era , a š u m e i š e t a l i š t a o k o n j e d a o je v eć tada n a u p o tr e b u n a r o d u . 101. O p oru k u j e A u g u st n a č in io z a k o n z u l o v a n j a L u cija Planka i Gaja S ilija (+13), 3. tr a v n ja , g o d i n u i č e t i r i m je s e c a prije svoje sm rti, a n a p is a n a j e u d v a p r im j e r k a d j e lo m ič n o n jegovom ru k o m , a d je lo m ič n o o d n j e g o v i h s lo b o d n j a k a PoEbija i H ilariona; tu s u o p o r u k u s a d a d j e v i c e v e s t a l i n k e , k o d kojih je b ila p o h r a n je n a , iz r u č ile s a j o š t r i d r u g a j e d n a k o za p eča ćen a svitk a. S v e j e t o u s e n a t u o t v o r e n o i p r o č ita n o *
K a o p r v e b a š t i n i k e o d r e d i o j e T ib e r ija n a p o l o v in u i j e d n u š e s t i n u , a L iv iju n a j e d n u t r e ć in u ; o s im t o g a s u o b o j e im a li n o s i t i n j e g o v o i m e . K a o d r u g e b a š t in ik e o d r e d i o j e T ib e r ije v a s i n a D r u z a n a j e d n u t r e ć in u , a n a o s t a le d ij e lo v e G e r m a n i k a i tr i n j e g o v a s in a ; k a o b a š t i n ik e t r e ć e g a r e d a n a v e o j e v i š e s v o j ih r o đ a k a i p r ija te lja . N a r o d u j e r i m s k o m z a p is a o č e t r d e s e t m ilij u n a s e s t e r c ij a , g r a d s k im t r ib u s im a tr i i p o m i liju n a , s v a k o m p r e t o r ij a n c u p o t is u ć u s e s t e r c ij a , s v a k o m v o j n ik u g r a d s k ih k o h o r a t a p o p e t s t o t in a , a s v a k o m le g io n a r u p o tr i s t o t i n e s e s t e r c ij a . T a s e s v o t a m o r a la is p la t it i o d m a h , j e r j u j e o n u y ije k im a o p o h r a n j e n u u sv o jo j b la g a jn i. O s ta le j e z a p i s e o d r e d i o u r a z lič it im s v o t a m a , n e k i s u s e p e n ja li i d o d v a d e s e t t i s u ć a s e s t e r c ij a , a z a n j ih o v u is p la t u o d r e d io j e r o k o d j e d n e g o d in e , is p r ič a v š i s e d a m u j e im u t a k m a le n , i iz j a v iv š i s a s v i m o t v o r e n o d a d o n je g o v ih b a š t in ik a n e ć e d o ć i v i š e o d s t o i p e d e s e t m ilij u n a s e s t e r c ij a , p r e m d a j e u z a d n jih d v a d e s e t g o d i n a iz o p o r u k a s v o j ih p r ija te lja p r im io j e d n u m ilij a r d u i č e t i r i s t o t i n e m ilij u n a s e s t e r c ij a ; a li g o t o v o s v u t u s v o t u z a j e d n o s o b a o č i n s k a im u t k a i s o s t a lim b a š t in a m a p o t r o š i o j e u k o r is t d r ž a v e . Z a o b j e j e J u lije , k ć e r i u n u k u , o d r e d i o d a s e , a k o im s e š t o d o g o d i, n e s m ij u s a h r a n it i u n je g o v o j g r o b n ic i. O d s p o m e n u t i h tr iju s v it a k a o b u h v a t io j e u p r v o m e n a r e d b e o s v o m s p r o v o d u , u d r u g o m p o p i s s v o jih d je la , z a k o ji j e h t i o d a s e u r e ž e u m j e d e n e p l o č e i p o s t a v i p r e d n j e g o v M a u z o le j 83, a u t r e ć e m s t a t is t ič k i p r e g le d č it a v e d r ž a v e , k o l i k o j e g d je v o j n ik a p o d o r u ž je m , k o lik o n o v a c a i m a u d r ž a v n o j b la g a jn i, u c a r s k im b la g a jn a m a i u p o r e z n im z a o s t a c im a . N a k r a ju j e d o d a o i i m e n a s lo b o d n j a k a i r o b o v a o d k o jih s e m o g u tr a ž iti p o d a c i o p o j e d in o s t im a .
Tiberije 1. Patricijski ro d K la u d ije v a c a - b i o j e n a im e j o š jed a n plebejski, ali n ije za p rv im z a o s ta ja o n i m o ć u n i u g le d o m p otječe iz sa b in sk o g a g ra d a R eg ila . O d a n d e s e s v elik im m noštvom klijenata n a p o tic a j T ita T acija, s u v la d a r a R om ulova, p reselio u R im u b r z o n a k o n o s n u t k a g r a d a , ili, što je vjerojatnije, n a p oticaj K la u d ija A te, p r a o c a t o g a r o d a , o tp r i like šest g o d in a p o slije iz g o n a k ra ljev a . K a d j e b io u v ršten m eđ u patricijske ro d o v e, d o b io j e p o v r h t o g a z a s v o j e k lijen te kom ad zem lje s o n u stra n u A n ije n a , a z a s e b e m je s to za groblje n a p od n ožju K a p itola. O ta d a j e u t ije k u v r e m e n a p o stigao d v a d eset i o sa m p u ta k o n z u la t, p e t p u t a d ik ta tu r u , s e dam p u ta cenzuru, še st p u ta v e lik i i d v a p u t a m a li trijum f. Dok su se raznim im e n im a i n a d im c im a r a z lik o v a le p o je d in e grane to g a roda, slo ž n o su isk lju č ili im e L u c ije o t k a k o je o d dva pripadnika to g a ro d a k oji s u n o s ili t o im e j e d a n b io o p tužen za razbojstvo, a d ru gi z a u m o r s t v o . I z m e đ u o sta lih nadim aka u zeli su i n a d im a k N e r o n , š t o u s a b in s k o m jezik u znači »hrabar i od lu čan «. 2. M nogi K lau d ijevci b ili su iz v a n r e d n o z a s lu ž n i z a d rža vu, ali su m no g i rad ili i p ro tiv d rža v e. D a s a m o n ajvažnije spom enem : Apije (K laudije) C ek sv je to v a o j e d a s e n e sk lo p i ugovor s kraljem P irom k oji b i b io n e p o v o lj a n z a d ržavu (280). K laudije K a u d ek s p rvi j e s m o r n a r ic o m p r e p lo v io m orski tjesn ac i p ro tjera o P u n ja n e s a S ic ilije (264). (Gaj) Klaudije N eron u n ištio je H a zd ru b a la , k o ji j e s v e lik o m voj skom dolazio iz H isp an ije, p rije n e g o s e m o g a o sje d in iti sa svojim b ratom H a n ib a lo m (207). K la u d ije R e g ilija n , n a p r o tiv, jedan od d ecem v ira za p o p is z a k o n a ,1 p o k u š a o j e s lo b o
d n u d jevojk u iz p o ž u d e silo m u č in iti svojom ro b in jo m p a je tim e izazvao p o n o v n u p o b u n u p leb eja ca p ro tiv p atricija. K lau d ije D ru z d a o je se b i k o d grad ića F oru m A p p ii (Apijev Trg) p o d ić i k ip s d ija d em o m n a glavi te je u z p o m o ć svojih k lijen a ta p o k u ša o za v la d a ti Italijom . K lau d ije P u lh er d a o je k o d S icilije, p reziru ći vjersk i p ro p is, p o to p iti u m o r e k o k o ši k o je k o d a u sp icija n isu h tjele jesti, rek a v ši n e k a p iju k ad n e ć e d a jed u; n a to j e z a m e tn u o p o m o r sk u b itk u (249). K ad j e b io p o b ije đ e n i k ad m u je sto g a se n a t n a lo žio d a im en u je d ik tato ra , o n s e p o n o v n o n a ša lio s d rža v n o m o p a sn o š ć u i d ik ta to r o m im e n o v a o sv o g a slu g u G likiju. Isto ta k o im a je d n a k o o p r e č n ih p rim jera i m e đ u žen am a, je r su o d isto g a r o d a b ile o b je p o z n a te K lau d ije. Prva je iz v u k la la đ u sa sv e tin ja m a id ejsk e M ajke b o g o v a 2 (204), što s e n a su k a la n a p lič in i u T ib eru , p o m o liv š i s e glasn o: n e k a lađ a p o đ e z a n jo m a k o j e o n a jo š n evin a! D ru ga je b ila d o v e d e n a n a su d z b o g u v r e d e n a r o d n o g v e lič a n stv a (246) - što j e za ž e n u d o ta d a b ilo n e č u v e n o - je r je je d n o m k ad su joj u stisc i n a r o d a k o la sa m o p o la k o m o g la ić i n ap rijed g la sn o p o željela d a b i joj b ra t P u lh er o ž iv io i p o n o v o izg u b io m o rn a ricu k ak o b i š to m a n je sv je tin e o s ta lo u Rim u! O sim to g a , o p ć e n it o j e p o z n a to d a s u sv i K la u d ijev ci, iz u z e v š i d a k a k o P u b lija K lo d ija , k oji se , d a b i p o s tig a o d a s e C ic e r o n p r o g n a iz R im a , d a o p o s in it i o d je d n o g a p leb ejc a (60), k o ji j e o s i m to g a b io m la đ i o d n jega, b ili u v ije k o p tim a ti i iz ra ziti b r a n ite lji d o s to ja n s tv a i m o ć i p atricija; p r e m a p u k u b ili su ta k o ž e s to k i i n e p o p u s tljiv i d a s e n ije d a n o d n jih , n i k a d m u s e r a d ilo o gla v i, n ije m o g a o p o n iz iti d a p r e d n a r o d iz a đ e u p o k a jn ič k o j o d je ć i i d a m o li za m ilo st; n e k i s u u rječk a n ju i sv a đ i d a p a č e n a lu p a li p u č k e tr ib u n e . J e d n a K la u d ija , k o ja j e b ila v e s ta lin k a , p o p e la s e d a p a č e n a k o la s v o m e b ra tu , k o ji j e b e z o d o b r e n ja n a r o d a s la v io tr iju m f (143), i p r a tila g a s v e d o K a p ito la d a s e n ije d a n p u č k i tr ib u n n e b i u s u d io z a p r ije č iti tr iju m f ili p r o tiv n je g a p r o s v je d o v a ti.3 3. Iz ta k v e p o r o d ic e p o tje č e T ib erije Cezar, i to s o č e v e i s m a jčin e strane: p o o c u p o tje č e o d T ib erija N ero n a , a p o
majci od Apija Pulhera, koji su obojica bili sin ovi Apija Celca Pripadao je i porodici Livijevaca jer je u nju posinjenjem ušao njegov djed po majci. Ta je p o ro d ica d o d u še pripadala m eđu plebejske, ali je ipak bila veoma u gled n a, jer je bija počašćena osam puta konzulatom , dva p u ta cenzurom , tri
puta trijumfom, jedan je njezin član d a p a če b io diktator, a jedan zapovjednik konjaništva.4 B ila je slavn a i glasovitim ljudima, od kojih su najistaknutiji b ili S a lin a to r i Druzi. Sa linatorje kao cenzor (204) sv e izb orn e k o ta re u k o rio zb og lakoumnosti, što su njega p o drugi p u t izab rali za k on zu la i za cenzora, prem da su ga poslije p rv o g a k o n zu la ta osu d ili i kaznili ga globom . Druz je u d vob oju u b io neprijateljskoga vođu Drauza5 i tim e za s e b e i za sv o je p o to m k e d o b io na dimak Druz. P ripovijeda se ta k o đ e r d a j e k a o p ro p reto r d onio natrag iz p ro v in cije G alije z la to š to j e n e k o ć b ilo Isplaćeno S en o n cim a kad su p o d s je d a li K a p ito l (390), a nije ga, kako p riča kaže, o te o o d n jih K a m ilo . N je g o v prapraunuk6, koji je zb o g iz v a n r e d n o g n a p o r a p r o tiv b raće Grakha (122) d o b io n a slo v » za štitn ik se n a ta « , o s ta v io je sina, kojega je u sličn im u n u ta rn jim n e m ir im a p ro tiv n a stranka dala iz p otaje u b iti, p r e m d a j e s p r e m a o m n o g o raznih o sn ova (91). 4. Tiberijev otac N eron b io je k v e sto r G aja (Julija) Ceza ra i zapovjednik m o rn arice u a le k sa n d r in sk o m ratu te je m nogo pridonio Cezarovoj p o b jed i (47). S to g a j e n ajp rije d o šao kao veliki svećen ik (p o n tifek s) n a m je s to P u b lija S cip iona, a onda je bio p o sla n u Galiju d a o n d je o s n u je kolonije,* m eđu kojima su b ile N arb on i A relata. U n a to č t o m e o n je nakon um orstva Cezarova, k ad su sv i u s e n a t u o d strah a pred nem irim a htjeli d o n ijeti o d lu k u o a m n e stiji, p r e d lo ž io još i to da se o d red e n agrad e za tir a n o u b o jic e . K a d je n a iz m aku njegove p retu re p o d k o n a c g o d in e (42) d o š lo d o raz dora m eđ u trijum virim a, zad ržao je o n p r e k o z a k o n ita v re m ena znakove svoje časti; zatim je p o š a o z a k o n z u lo m Lucijem Antonijem , b ratom triju m virovim , s v e d o P eru zije, i k&d su se ostali v eć predali, o n je je d in i o s ta o v je r a n stran ci; tad a je najprije p ob jegao u P ren est, a o d a n d e u N a p u lj, a k a d je uzalud p ozvao ro b o v e n a u sta n a k o b e ć a v a ju ć i im s lo b o d u ,
p o b jeg a o je d alje n a Siciliju. Ali, o zlo v o ljen što ga S ek st P om p ej nije o d m a h p u stio k se b i i jo š m u zab ran io u p o tr e b u lik to rsk e pratnje, p reb a cio se u Ahaju k M arku A ntoniju. S n jim s e n a k o n k ratkoga v rem en a, kad je b io u sp o sta v ljen o p ć i m ir, vratio u R im (39). O ndje je svoju žen u Liviju Druzilu , p rem d a je ta d a b ila u d ru gom stanju i v e ć m u p rije ro d ila sin a, p r e p u stio A u gu stu n a n jegovu želju. K ratk o vrije m e iza to g a u m r o je, o sta v iv ši d va sin a, T iberija i Druza, o b a s n a d im k o m N ero n . 5. N ek i sm atraju d a se T ib erije r o d io u F u n d im a, a o sla njaju se n a sla b d o k a z što m u je b ak a s m a ter in e stra n e b ila iz F u n d a i što je k a sn ije o n d je p o se n a tsk o m zak ljučku b io p o d ig n u t k ip b o ž ic e S reće. Ali k ak o v iše svjed ok a, i to p o u z d an ijih , p rip o v ijed a , r o d io se u R im u n a P alatin u 16. stu d e n o g a za k o n zu lo v a n ja M arka E m ilija L epida, k oji je d ru gi p u t b io k o n zu l, i L ucija M u n acija P lanka (42), za v rijem e filip sk o g a rata. T ak o je n a im e u n e s e n o u K alen d ar i u D n ev n e izvještaje. Ip ak im a p isa c a koji p išu d a s e r o d io g o d in u d a n a p rije, za k o n zu lo v a n ja H ircija i P anze, a drugi, d a s e ro d io g o d in u d a n a k a sn ije, za k o n zu lo v a n ja S ervilija Izaurika i Lu cija A n to n ija .7
6. D jetin jstv o je i d je ča štv o im a o v e o m a te g o b n o i n e m ir n o je r je sv u d a p ra tio sv o je ro d ite lje n a n jih o v u bijegu. K ad su k o d N a p u lja p r ilik o m n ap ad aja n ep rijatelja b ježali p otaj n o u la đ icu , d v a p u ta ih j e m a lo n e izd a o sv o jo m vriskom : p rv i p u t, k ad su ga s g ru d i d ojk in je, a d ru gi p u t, k ad su g a iz m a jčin a k rila b rzo istrg li ljud i k oji su u velik oj stisc i h tjeli d a ž e n a m a p o n e s u teret. V o d ili su ga sa s o b o m i k roz S iciliju i Ahaju, a L a k ed em o n ja n im a su g a slu ž b e n o p re p o r u č ili je r su o v i b ili k lijen ti K la u d ijev a ca. P utu ju ći o d a n d e n o ć u zap ao je u ž iv o tn u o p a sn o s t je r j e n e n a d a n o sa sv ih stra n a u š u m i p la n u o p o ža r i čita v u p ratnju tak o zaok ru žio, d a j e Liviji za h v a tio k o m a d o d je ć e i k o su . D arovi što ih j e T ib erije d o b io o d P o m p eje, s e str e S e k sta P om p eja, n a S iciliji, p la št i k o p č u , isto ta k o zla tn e k u tijice,8 sa č u v a n i s u i jo š s e d a n a s p o k a zu ju u Baji. K ad s e v ra tio u R im , p o s in io g a je u o p o r u c i se n a to r M ark o Galije; b a štin u je d o d u š e n a stu p io , a li s e im e n a d o
skora odrekao jer je Galije stajao na stran i A u g u sto v ih p ro tivnika. U dobi od d evet g o d in a (33) iz g u b io je oca, k o je m u je održao p ogreb n i g o v o r s g o v o r n ic e n a F o r u m u . Z atim je na p očetk u m la d en a čk e d o b i p r a tio A u g u sto v a k o la k od akcijskog trijum fa (29) jašući n a lije v o m p o v o d n o m konju, dok je Mar cei, šin O ktavijin, ja h a o n a d e s n o m . P red sjed a o je i gradskim igram a u ča st B a k h u , a u T r o ja n sk o j ig ri u Cirku n astu p io je k ao v o đ a k o n ja n ič k o g o d je la sta r ijih d je čaka. I 7. Pošto je ob u k ao m u ževn u togu , p r o v e o j e č ita v u m la dost i vrijeme svoga života p o slije to g a d o n a s tu p a v la sti o t prilike ovako. Priredio je glad ijatorsk u p r e d sta v u n a u sp o m enu svoga o ca i jo š jed n u n a u s p o m e n u s v o g a d je d a Druza, i to u razno vrijem e i n a razn im m jestim a , p r v u n a F oru m u , a drugu u Am fiteatru; p rito m j e p o z v a o n e k e is lu ž e n e g la d i jatore da n astu p e za p la ću o d s to tis u ć a s e s te r c ija . P rired io je i druge igre, ali u svojoj o d su tn o sti: s v e j e t o b ilo v e lič a n stveno, a na trošak n jegove m a jk e i o č u h a . O ženio se A gripinom , k ćerk o m M ark a A g r ip e i u n u k o m rim skog viteza Cecilija A tika,9 k o je m u s u u p r a v lje n a n ek a C iceronova pism a. O na m u j e r o d ila s in a D ru za , i p r e m d a se s njOm d ob ro slagao i o n a p o n o v n o b ila tr u d n a , m o r a o ju j # otpustiti i o d m ah se o žen iti Ju lijom , k ć e r k o m A u g u s to v o m (11); to je u čin io s v elik im b o lo m u s r c u j e r j e b io n a v ik a o na Agripinu, a Julijin ga je život o d b ija o . Z a n ju j e n a im e p r i m ijetio d a je v eć za živ o ta p rv o g a m u ž a č e z n u la i z a n jim , što je takođ er bila o p ć e p o zn a ta stvar. A li i p o s lij e r a s ta v e s A g rip in om žalio je što ju je o tp u stio , a k a d ju j e j e d a n j e d in i p u t slučajno sreo i vid io , p ra tio ju je n e t r e m ic e i s u z n im o č im a , te su otada p azili d a m u n ik a d a v iš e n e d o đ e n a o č i. S Ju lijom je isp rva živ io u slo zi i u zajam n oj lju b a v i, a li s e d o s k o ra zavadio s njom , i to ta k o jak o, d a j e d a p a č e u v ije k o d v o jen o spavao, p o što je n e sta lo za lo g a m e đ u s o b n e lju b a v i, sin a koji se ro d io u A kvileji i u m r o u r a n o m d je tin jstv u . B r a ta Druza izgu b io je u G erm an iji (-9); n je g o v o tije lo d o p r e m io je u Rim, id u ći p red n jim cijelim p u te m p je š ic e .
8. Počeci njegove građanske djelatnosti bili su u tom da je branio kralja Arhelaja, zatim građane Trala i Tesalce, sva ke u drugoj parnici, a istragu je vodio August. Pred senatom je zagovarao građane Laodiceje, Tijatire i Hija, koji su postradali od potresa i molili za pomoć. Fanija Cepiona, koji se s Varonom Murenom urotio protiv Augusta (23), optužio je pred sudom za uvredu veličanstva i postigao njegovu osudu. IMsto se vrijeme pobrinuo još za dvije stvari: za dovoz žita, koji je jednom postao veoma oskudan, i za pregled svih ro bovskih radionica po čitavoj Italiji. Njihovi su vlasnici bili osumnjičeni da hvataju i skrivaju ne samo putnike, nego i takve ljude koje je strah od vojničke službe natjerao u takva skrovišta. 9. V ojsk u je najprije slu žio k ao vojnički trib un u kantab rijsk o m ratu (25). Zatim je p o v eo vojsku n a Istok, gdje je Tig ra n u v ra tio a rm en sk o p rijestolje i p ostavio m u p red svojim tr ib u n a lo m d ija d em n a glavu. P reu zeo je i b ojn e zn ak ove što su ih Parti n ek a d a o te li M arku K rasu. Zatim je otprilik e g o d in u d a n a u p ravljao G alijom K om atom (16), k oja je b ila uzn e m ir iv a n a p ro v a la m a b arb ara i razd orom d o m a ćih p oglavi ca. K a sn ije je v o d io rat p ro tiv R ecije i V in d elicije, zatim p ro tiv P a n o n ije i n a p o k o n p ro tiv G erm an ije. U ratu p ro tiv R e c ije i V in d e lic ije p o k o r io je a lp sk a p le m e n a , u p a n o n sk o m ra tu B r e u č a n e i D a lm a te, a u g e r m a n sk o m je č e tr d e s e t t i s u ć a z a r o b lje n ik a p r e v e o u G aliju i n a s e lio ih u z o b a lu Raj n e o d r e d iv š i im b o r a v išta . Z b o g tih z a slu g a p r o sla v io j e m a li tr iju m f i u š a o u gra d n a k o lim a , p o š t o je p rije to g a , k a k o n e k i p išu , b io p o č a š ć e n triju m fa ln im o d lik o v a n jim a , a t o j e b ila n o v a v r s ta p o č a sti, k oja jo š n ik o m e n ije b ila p o d ije lj e n a (-7 ). D rža v n e s lu ž b e v r š io je n e s a m o p rije za k o n s k e d o b i, n e g o j e g o to v o u z a s to p c e p o stiz a o k v e stu r u , p r e t u r u i k o n zu la t; n a k o n d u lje g v r e m e n a p o s t a o j e p o d r u g i p u t k o n z u l (-7 ), a z a tim je p r im io tr ib u n s k u s lu ž b u n a p e t g o d in a (-6 ). 10. U sred t o lik e sr e ć e , u n a jljep šim g o d in a m a ž iv o ta i u p o tp u n o m zd ra v lju n e n a d a n o je o d lu č io p o v u ć i s e iz ja v n o g a ž iv o ta i n a ć i š to z a b itn ije b o ra v ište. N e zn a s e p o u z d a n o
je ii to učinio iz ogorčen osti p rem a žen i, koju se n ije usuđi vao ni tužiti ni otpustiti, a dulje je nije m o g a o p od n ositi, ili se htio ukloniti preziru koji bi m o g a o izazvati svojom ne prestanom prisutnošću, pa da o d su tn o šć u svoj u g led sačuva ili p ače podigne, ako bi kadgod država u streb a la n jegove p o m oći. Neki misle da je već od rasloj djeci A u g u sto v o j10 dra govoljno ustupio svoje mjesto i tako r e ć i p o lo ža j drugoga čovjeka u državi, što ga je već d avn o b io zau zeo; p rito m da se ugledao u prim jer Marka Agripe, k oji je o tiš a o u M itilenu čim je Marko M areel b io u v ed en u d rža v n e p o slo v e , k ako se n e bi činilo da m u svojom n a zo čn o šć u s m e ta ili d a m u u m a njuje ugled. Taj je razlog sp o m e n u o i sa m T ib erije, ali ka snije. Tada je pak molio za d o p u st p o d iz lik o m d a s e zasitio časti i da m u je p otreb an o d m or, n e p o p u šta ju ć i p rito m ni majci, koja ga je u srd n o m o lila d a o sta n e , n i o č u h u , k oji se i u senatu potu žio što ga n ap u šta. Š to v iše , T ib erije s e četiri dana ustezao od jela kad su ga u p o r n o zad ržavali. K ad j e n a pokon d ob io d op u šten je za od lazak (-6 ), o sta v i ž e n u i sin a u Rimu i odm ah o d e u Ostiju, n e u zv ra tiv ši n i r iječi n ije d n o m od svojih prijatelja, koji su ga isp ra tili, a s a m o j e n e k o lik o njih na rastanku poljubio. 11. Kad je o d Ostije p lo v io u z o b a lu K a m p a n ije , d o b io je vijest da je August obolio; zato se m a lo z a u sta v io . A li k ad su učestali glasovi da se Tiberije zad ržava je r m u s e p ru ža p ri lika za veći uspjeh, o d m a h je, u n a to č n e p o v o ljn im v jetrovi ma, zaplovio p u t Roda; taj ga j e o to k sv o jo m lje p o to m i zd ra vim zrakom privukao v eć o n d a k ad j e n a p o v r a tk u iz A rm e nije o n am o svratio. O ndje se z a d o v o ljio s k r o m n o m grad sk om k u ćom i n e m n o g o v e ć o m v ilo m u p r e d g r a đ u , a p r o vod io je život sasvim k ao o b iča n g ra đ a n in , š e ta o s e k atk ad a p o vježbalištu b ez lik tora i slu g e, i p o d r ž a v a o d r u š tv e n i sa obraćaj s jed n o sta v n im G rcim a g o to v o ta k o k a o d a su m u ravni. •Jednoga je jutra slu ča jn o k o d o d r e đ iv a n ja d n e v n o g a re d a rekao d a želi p o sjetiti sv e b o le sn ik e u g ra d u . T o s u lju d i o k o njega krivo razum jeli, p a se z a p o v je d ilo d a s e sv i b o le s n ic i d o n esu u jed a n grad sk i trijem i ra z m je ste p r e m a v rsta m a
b o le sti. Taj n e o č e k iv a n i d ogađ aj p o tp u n o g a je z b u n io t e d u g o n ije zn a o š to d a radi; n a p o k o n je p o š a o o d je d n o g a d o d ru g o g a isp riča v a ju ći s e zb o g to g a događaja, p a i p r e d n ajsi r o m a šn ijim i n e p o z n a tim ljudim a. S a m o je ovaj jed a n slu čaj, i o s im to g a v iše n ijed a n , za b iljež en , u k o je m je, k a k o se čin ilo , u p o trijeb io p r a v o trib u n s k e v la sti. O n je n a im e m arljivo p o la zio š k o le i p r e d a v a o n ic e p r o f e s o r i, p a k ad je je d n o m n a sta la m e đ u p r o tiv n im str a n k a m a ž e s to k a p rep irk a , n a ša o s e č o v je k k o ji g a je n a p a o p o r u g o m k a d je h tio p o sr e d o v a ti i n a o k o b i o s k lo n iji d ru g o j str a n c i. O n j e sa s v im m im o o t iš a o k u ć i, a li s e n e n a d a n o v r a tio sa slu g a m a , p o z v a o p r e k o g la sn ik a p r e d s v o je s u d iš t e č o v je k a k o ji g a je p o g r d io i d a o ga o d v u ć i u ta m n ic u . P o slije to g a d o b io j e v ijest d a m u je že n a Julija z b o g raz v ra tn a ž iv o ta i p relju b a o s u đ e n a i d a joj j e u n je g p v o im e n a A u g u sto v n a lo g p o sla n o tp u s n i l i s t P rem d a s e n a tu v ijest ra z v e se lio , ip a k j e sm a tra o sv o jo m d u ž n o šć u , k o lik o j e d o njega, d a u m n o g o b r o jn im p ism im a m o li o c a za k ć e r i d a joj, k o lik o j e g o d o n a to m a lo zaslužila, o sta v i sv e š to g o d joj je ik a d a n a d a r d a o . K ad j e p r o šlo v rijem e n je g o v e trib u n sk e v la sti, p r iz n a o j e n a p o k o n d a j e sv o jim o d la s k o m iz R im a h tio s a m o iz b je ć i su m n ji d a j e su p a r n ik G aju i L u ciju , p a k a k o j e s a d a s t e str a n e n e o p a sa n , j e r s u o n i v e ć o d r a s li i la k o m o g u o č u v a ti d r u g o m je s to u d ržavi, z a m o li d a m u b u d e d o p u š t e n o o p e t v id je ti ro đ a k e , z a k o jim a g a č e ž n ja v u č e . A li t o n ije p o s tig a o , n e g o j e d a p a č e b io o p o m e n u t n e k a s e o k a n i sv a k e b r ig e za sv o je, k o je j e ta k o ž e ljn o o sta v io ! 12. T ak o je p ro tiv sv o je v o lje o sta o n a R od u , i je d v a je p r e k o m a jk e p o stig a o d a iz R im a izb iva slu ž b e n o k a o A u gu sto v iza sla n ik , k a k o b i s e p rik rila sram ota. I d o ista j e o ta d a ž iv io n e s a m o k a o p riv a tn ik , n e g o d a p a če k a o čo v jek p o k o ran i za stra šen , p o v la č e ć i s e u u n u tra šn jo st o to k a i izb jega vaju ći slu ž b e n e p o sje te o n ih k oji su p lo v ili pokraj o to k a , a k oji su ga in a č e sta ln o p o sjećiv a li, je r n ijed a n v o jn ič k i n i c i v iln i slu ž b e n ik n ije p u to v a o n a sv o je o d r e d ište d a s e n e b i
svratio na Rod. Uz to su n ovi događaji p o v e ć a li n je g o v nem ir. Kad je svoga pastorka Gaja, koji je u p ra v lja o Isto k o m , p o h o d io na otoku Sam u (+1), prim ijetio je d a s e ovaj p o tp u n o otuđ io od njega uslijed k lev eta M arka Lolija, n je g o v a p ratio ca i savjetnika. Osim toga je n a n jeg a p a la su m n ja d a j e p o nekim centurionima, koji su mu d u g o v a li sv o j p o lo ža j, kad su se s d op u sta vraćali k vojsci, p o s la o v e ć e m b roju o so b a
dvolične poruke, kojima je, kako s e č in ilo , isk u š a v a o ra sp o loženje pojedinaca za slu čaj p r o m je n e v la d e . K a d g a j e o toj sumnji ob avijestio sa m A ugust, tra žio j e n e p r e s ta n o d a m u iz bilo kojega sta leža p o ša lje čovjeka za p r o m a tr a č a n jeg o v ih čin a i liječi. 13. O drekao s e ta k o đ e r u o b ič a je n ih v je ž b a u ja h a n ju i oružju, o d lo žio je rim sk u n a r o d n u o d je ć u t e o b la č io grčk i p lašt i sa n d ale. U takvu stan ju o s t a o j e g o t o v o d v ije g o d in e , p ostajući iz d a n a u d a n sv e p r e z r e n iji i o m r a ž e n iji, ta k o d a su, n a prim jer, g rađ an i N e m a u z a s r u š ili n je g o v a p o p r s ja i k i p o v e. D apače, je d n o m s e n a n e k o j g o z b i u p r ija te ljs k o m k ru gu, k ad je p a la riječ o n jem u , je d a n o d u z v a n ik a p o n u d io Gaju d a će, a k o za p o v jed i, o d m a h o tp lo v it i n a R o d i d o n ije ti m u glavu »p rog n a n ik o v u « - ta k o s u T ib e r ija o p ć e n it o zvali. Stoga ga o d sa d a n ije sa m o strah , n e g o i s tv a r n a p o g ib a o tje rala d a i sv o jim i m a jčin im n e u m o r n im m o lb a m a iz m o li p o vratak. I iz m o lio ga je, a p o m o g a o m u j e n e š t o i slu č a j. A u gu st je n a im e b io o d lu č io d a o toj stv a r i n iš t a n e r je š a v a b e z p ristan k a starijega s in a .11 Ovaj j e ta d a s lu č a j n o b io j a k o ljut n a M arka Lolija, p a je b io b la ži i p o m ir ljiv iji p r e m a o č u h u . K ad je, d a k le, Gaj d a o sv o j p rista n a k , b io j e T ib e r ije p o z v a n u R im , a li p o d u v je to m d a s e n e m ije š a n i u k a k v u str a n k u n iti u k ak av d rža v n i p o sa o . 14. V ratio se u R im o s m e g o d in e p o s lij e o d la s k a (+2), o b u zet v e lik o m i č v r s to m n a d o m u b u d u ć n o s t , a t u s u m u n a d u o d p rv ih d a n a n je g o v a ž iv o ta p r u ž a la č u d e s a i p r o r o ča n stv a . K ad je, n a im e , L ivija o č e k iv a la p o r o d T ib e r ije v , h tj e la je p o ra zn im z n a k o v im a sa z n a ti h o ć e li r o d it i sin a ; z a t o j e u z e la jaje is p o d k v o č k e t e g a n a iz m je n c e s a s v o j im s lu š k in j a m a
g r ija la u r u c i d o k s e n ije iz le g a o p je tlić s p r e k r a s n o m k res t o m . J o š d o k j e T ib e r ije b io d ije te , p r o r e k a o m u j e a s t r o lo g S k r ib o n ij e sja jn u b u d u ć n o s t , d a p a č e d a ć e j e d n o m k raljevati, a li b e z k r a lje v s k e o z n a k e , p r e m d a d a k a k o u t o v r ije m e j o š n ije b ila p o z n a ta c a r s k a v la s t (42). K a d j e k a sn ije p o š a o n a p r v i v o j n i p o h o d t e v o d io v o js k u k r o z M a k e d o n iju u S iriju , d o g o d i l o s e d a s u ž r t v e n ic i p o b je d o n o s n ih leg ija , k o ji s u n e k o ć b i l i p o d ig n u t i k o d F ilip a , s a m i o d s e b e z a p la m sa li n e n a d a n o m v a tr o m . K a d j e z a tim n a p u tu u Ilirik k o d P a ta v ija p o h o d i o p r o r o č iš t e G e r io n o v o , iz v u k a o j e o n d je žd rijeb , k oji g a j e o p o m e n u o n e k a b a c i z la tn e k o c k e u A p o n o v iz v o r 12, d a d o b i j e o d g o v o r n a s v o j e u p ite ; i d o g o d i s e d a s u n je g o v e k o c k e p o k a z i v a l e n a jv e ć u b r o jk u . J o š d a n a s v id e s e t e k o c k e p o d v o d o m . N e k o lik o d a n a p r ije n je g o v a p o v r a t k a u R im s j e o j e n a k r o v n j e g o v e k u ć e o r a o , p t ic a k o ju n a R o d u p r ij e t o g a n ik a d a n is u v id je li. D a n p r ije n e g o j e d o b io o b a v i j e s t o p o v r a t k u p r i č i n i l o m u s e , k a d s e p r e s v la č io , d a m u g o r i t u n ik a . U t o j e .v r i j e m e i a s t r o lo g a T r a žila , k o je g a j e u z e o u s v o j u p r a t n j u k a o u č it e lja m u d r o s t i, n a jv e ć m a u p o z n a o k a o v je šta k a ; o n j e , n a im e , o p a z iv š i la đ u , u s t v r d io d a m u d o la z i r a d o s n a v ije st; a T ib e r ije je , k a k o s u m u s tv a r i i š l e v e o m a l o š e i s u p r o t n o o d T r a z ilo v a p r o r ic a n ja , u p r a v o u taj č a s , d o k s e s n jim š e t a o , b io o d lu č io d a g a k a o la ž n o g p r o r o k a i o p a s n o g s v j e d o k a s v o jih ta jn a s tr m o g la v i u m o r e .13 15. K a d s e v r a tio u R im i s v o g a s in a D ru za k a o p u n o lje t n a d o v e o n a F o r u m , p r e s e lio s e o d m a h iz P o m p e je v e k u ć e u p r e d j e lu K a r in a u M e ć e n a t o v e v r to v e n a E sk v ilin u . T u s e sa v p o s v e t i o m ir n o m ž iv o tu , o b a v lja ju ći sa m o p r iv a tn e d u ž n o s t i i n e su d je lu ju ć i u d r ž a v n im p o slo v im a . K a d s u G aj i L u c ije u r o k u o d tri g o d in e u m r li, p o s in i g a A u g u s t z a je d n o s M a r k o m A g rip o m , b ra to m u m r lih m la d ić a , a li g a p r ije t o g a p r is ili d a p o s in i G erm a n ik a , s in a s v o g a b ra ta. P o s lije t o g a n ije T ib e r ije v iš e o b a v lja o n ik a k v ih p o s lo v a k a o o t a c o b ite lj i n iti j e za d r ž a o i n ajm an ji d io p ra v a k o je j e p o s in j e n je m iz g u b io . N ije n a im e d a v a o n ik a k v ih d a r o v a n iti
o s lo b o d io k o je g a r o b a , d a p a č e n ij e p r i m io n ik a k v e baštine ili za p isa d ru k č ije n e g o t a k o d a j e t o p r ik l j u č i o svojoj oso bn oj im o v in i k a o sin . O d t o g a v r e m e n a n i j e s e n iš t a p r o p is i šta lo d a s e u č v r s ti n je g o v p o lo ž a j , a p o g o t o v u o tk a k o je A& 1 rip a b io ra z b a štin je n i p r o g n a n (+ 7), t e j e b i l o s ig u r n o da n a n jem u j e d in o m e le ž i n a d a d a ć e b it i A u g u s t o v n asljed nik. 16. P o n o v o j e d o b io t r ib u n s k u v l a s t n a p e t g o d in a (+9) i za d a ću d a u s p o s ta v i m ir u G e r m a n iji. P a r ts k i poslan i< $H p o što su k o d A u g u sta u R im u o b a v il i s v o j e z a d a t k e , b ili su u p u ć e n i d a p o đ u i k T ib e r iju u p r o v in c i j u . K a d j e b ilo ja * ! v ljen o d a s e Ilirik o d m e t n u o , p r e u z e o j e z a p o v j e d n iš tv o u to m n o v o m ra tu , k o ji j e b io n a j t e ž i o d s v i h iz v a n js k ih ra to v a p o slije p u n s k ih , a v o d i o g a j e s p e t n a e s t le g ij a i s jed n a k im b ro jem p o m o ć n ih č e t a k r o z t r i g o d i n e , u z v e lik e p o te š k o ć e sv a k e v r s te i u n a jv e ć o j n e s t a š i c i ž iv e ž a . I p rem d a je v iš e p u ta b io o p o z v a n , ip a k j e u s t r a j n o n a s t a v io rat, jer s e b o ja o d a n e b i p r e m o ć a n n e p r ij a t e lj u s u s j e d s t v u p re š a o u n a v a lu k a d b i R im lja n i s a m i o d s e b e u z m ic a li. Ta n jeg o v a u str a jn o st u r o d ila j e b o g a t i m p lo d o m : s v la d a o je i p o k o r io čita v Ilirik , k o ji s e p r o t e ž e i z m e đ u I t a lij e , N orika, Trakije i M a k e d o n ije t e i z m e đ u
D u n a v a i J a d r a n sk o g a
m o ra .14 17. Ta je n je g o v a sla v a j o š v iš e p o r a s l a z a t o š t o j u j e ste k ao u zgod an ča s, je r j e n e k a k o u is t o v r ij e m e u G erm aniji n astrad ao K v in tilije V a r s a tr i le g ij e (+9), i n it k o n ije su m njao d a b i s e p o b je d n ic i G e r m a n i b ili p o v e z a li s P a n o n cim a d a prije to g a n ije Ilirik b io sv la d a n . Z b o g t ih d je la b io je Ti beriju o d o b r e n triju m f i u z t o p o d ij e lj e n e m n o g e v e lik e p o časti. N ek i su , d a p a če, p r e d la g a li d a m u s e d a d e n ad im ak »Panonski«, d ru g i o p e t » N e p o b je d iv i« , a n e k i p a č e »P obo žni«. Ali to m e s e u s p r o tiv io A u g u st, iz r ič u ć i u v je r e n je d a će Tiberije b iti z a d o v o lja n n a d im k o m š t o ć e g a d o b it i nak on njegove sm rti. T riju m f j e T ib e r ije s a m o d g o d io s o b z ir o m na n a ro d n u ža lo st z b o g V a ro v a p o r a z a , a li j e s v e j e d n o u ša o u grad u grim iznoj p r e te k sti i s lo v o r o v im v ij e n c e m n a glavi,
u s p e o s e u p r is u tn o s ti s e n a ta n a su d a čk u sto lic u , k oja je b ila p o s ta v lje n a u S e p ti n a M a rtovu p olju , i sjeo o n d je s Augu s t o m u s r e d in u m e đ u o b a k o n zu la . O d an d e je p o z d r a v io n a r o d i p o š a o u o p h o d u d o ra zn ih h ram ova. 18. S lij e d e ć e g o d in e (+10) p o š a o j e p o n o v o u G erm an iju; o n d j e s e u v je r io d a s e V a r o v p o r a z d o g o d io z b o g n e p r o m iš lj e n o s t i i n e m a r n o s t i v o jv o d in e ; z a to s&m n ije n iš t a p o d u z e o b e z sa v je to v a n ja s ra tn im v ije ć e m . O n, k oji j e in a č e u v ije k b io s v o je g la v i s lu š a o s a m o s e b e , s a d a j e p r o t iv s v o g a o b ič a j a s v iš e lju d i ra sp r a v lja o o r a tn o m p la n u . B r ig u z a o p s k r b u j e ta k o đ e r p o k a z a o v e ć u n e g o o b i č n o . K o d p rijela za p r e k o R a jn e.o g ra n ičio je najprije sa v živ e ž n a o d r e đ e n u k o lič in u i n ije g a p u s tio d a p r ije đ e p r ije k o d o k n ije s a m d o š a o d o o b a le i p r e g le d a o t e r e t e p o je d i n ih k o la , d a b i s e p r e v e z lo s a m o o n o š t o je d o p u š t e n o i n u ž n o . K a d j e p r e š a o p r e k o R ajn e, u r e d io j e sv o j ž iv o t t a k o d a j e s j e d e ć i n a g o lu b u s e n u u z im a o h ra n u , č e s t o j e b e z š a t o r a n o ć iv a o , a s v e je n a lo g e z a s lij e d e ć i d a n , a i k ad j e t r e b a lo o d r e d it i k a k a v n e n a d a n i p o s a o , u v ije k d a v a o p i s m e n o , i u v ije k j e d o d a v a o o p o m e n u , a k o tk o o č e m u s u m n ja , n e k a s e za o b ja š n je n je o b r a ti n je m u i n ik o m d ru go m e, i to u svak o doba, pa i n oću . 19. S te g u j e v r lo s tr o g o tražio. U v eo j e n ek a d a šn je vrste k a žn ja v a n ja i č a s n ih k a zn i, ta k o d a j e d a p a če je d n o g a legijs k o g le g a ta k a z n io u k o r o m š to je n e k o lik o vojn ik a p o s la o sa sv o jim slo b o d n ja k o m u lo v n a d ru gu stran u rijek e. Š to s e b o je v a tič e , p r e m d a j e in a č e v e o m a m a lo p r e p u šta o sr e ć i ili slu č a ju , ip a k s e u n jih u p u šta o s v e ć im p o u zd a n jem k ad g o d b i m u z a n o ć n o g ra d a iz n e n a d a p a la svjetiljk a i u g a sila s e a d a je n itk o n ije p re v r n u o . P o u zd a v a o se , k a k o j e g o v o rio , u z n a m e n je k o je j e n je m u i n je g o v im p r e c im a b ilo v e o m a p o u z d a n o k a d g o d s u im a li za p o v jed n ištv o u ratu. N o p o slije j e d n e s r e t n e b itk e b io j e m a lo n e u b ijen o d je d n o g a B ru k ter a n in a , k o j i s e u v u k a o m e đ u n je g o v e n ajb liže lju d e, a li s e p la š ljiv o š ć u izd a o , a n a m u k a m a m u je iz n u đ e n o p rizn an je d a j e s n o v a o z lo č in .
20. Iz G erm a n ije s e T ib e r ije v r a t io u R im n a k o n d v ije god in e (12) i p r o sla v io t r iju m f š t o g a j e p r ij e b i o o d g o d io , a pratili su ga n je g o v i le g a ti, k o jim a j e p r i b a v i o t r ij u m f a ln a o d likovanja. Prije n e g o j e o k r e n u o n a K a p i t o l , s i š a o j e s k o la i sp u stio s e n a k o lje n a p r e d o c e m , k o j i j e p r e d s j e d a o s v e č a nosti. P a n o n sk o g v o jv o d u B a t o n a o b d a r i o j e b o g a t i m n a g r a dam a i o d r e d io m u b o r a v iš t e u R a v e n i, u z v r a ć a j u ć i m u tim e hvalu što ga j e j e d n o m k a d j e s v o j s k o m b i o o p k o l j e n n a n e zgod n om m jestu p u s t io d a iz a đ e .15 P o s l i j e t r ij u m f a d a o j e n a rod u ručak n a t is u ć u s t o lo v a i u z t o s v a k o m g r a đ a n i n u n o v čani dar o d trista se s te r c ija . P o s v e t i o j e t a k o đ e r h r a m S lo g i, a isto tako P o lu k su i K a s t o r u u s v o j e i b r a t o v o i m e , i t o o d n ovca iz ra tn o g a p lijen a . 21. N e m n o g o p o s lij e t o g a p r e d l o ž i l i s u k o n z u l i z a k o n d a Tiberije za jed n ičk i s A u g u s t o m u p r a v lj a p r o v i n c i j a m a i d a u jedn o izvrši p r o c je n u n a r o d a ; k a d j e s v e č a n o m ž r t v o m z a k ljučio p ro cjen u , o t p u t o v a o j e u I lir ik , a li j e o d m a h j o š n a p utu b io p o zv a n n a tra g . Z a te k a o j e d o d u š e A u g u s t a v e ć m alaksala, ali jo š živa, i s n jim j e o s t a o n a s a m o č i t a v d a n . Znam d a se o p ć e n it o v je r u je d a s u s o b a r i , k a d j e T ib e r ije p oslije to g a ta jn o g r a z g o v o r a iz a š a o , č u l i A u g u s t o v e riječi: »Jadna li n a ro d a rim sk o g a , k o ji ć e d o ć i p o d t a k o p o la g a n e zube!« N i to m i n ije n e p o z n a to k a k o s u n e k i p r i p o v i j e d a l i d a je A ugust ja v n o i b e z p r ik r iv a n ja o s u đ i v a o T i b e r ij e v u o k r u tnu ćud, tako d a je k a tk a d a , k a d b i o n d o š a o , z n a o p r e k in u t i razgovore koji su b ili m a lo s l o b o d n ij i i v e s e l i j i ; a li, s v la d a n m olb am a svoje že n e , n ije m o g a o d a g a n e p o s i n i , a m o ž d a ga je p otak n u lo i sla v o h le p lje , d a b i u z t a k v o g a n a s l j e d n i k a n a rod jed n o m v e ć m a p o ž a lio z a n jim . I p a k n e m o g u v j e r o v a t i da b i najop rezn iji i n a jr a z b o r itiji v l a d a r i š t a u č i n i o la k o u m n o, a o so b ito u ta k o v a ž n o m p ita n j u , n e g o m i s l i m d a je on savjesn o p r o u č io m a n e i v r lin e T ib e r ij e v e , p a j e s m a t r a o da su m u v rlin e v red n ije, p o g o t o v o k a d s e i p r e d n a r o d o m zakleo d a g a p o sin ju je r a d i d o b r a d r ž a v e , i u n e k i m g a p i s m im a naziva n ajvještijim v o j v o d o m i j e d i n o m z a š t i t o m r im skoga n aroda. Iz n jih sa m o d a v d e - o d a n d e n a v e o p a r o d lo m a ka za prim jer.
» Z b o g o m , p r e d r a g i T ib erije, i sr eta n ti u sp jeh ! Ti voju ješ za m e n e i za n a š e d ru g o v e . P red ragi i, ta k o m i sr e ć e , p reh ra b ri m u ž u i p e r fe k tn i g e n e r a le , zb ogom !« » K ra sn a li p la n a tv o je lje tn e vojne! Ja sa m d o is ta u v jeren , d ra g i T ib erije, d a s e u to lik im te šk o ć a m a sv a k e v r ste i k o d t o lik e n e m a r n o s ti v o jn ik a n itk o n ije m o g a o ra zb o ritije v la d a ti n e g o š t o s i s e ti v la d a o . I o n i k oji su s t o b o m b ili, sv i p ri zn a ju d a s e n a t e b e m o ž e p r im ijen iti ovaj stih:
Jedan je čovjek nama svom budnošću državu spaso /«ie »A ko s e š t o d o g o d i o č e m u tr e b a o zb iljn ije razm išljati, ili a k o s e š t o u z n e m ir u je m , č e z n e m v e o m a , ta k o m i Ju p itera, za m o jim d r a g im T ib erijem , i d o la z e m i n a p a m e t o v i H o m e r o v i stih o v i:
Bude V me pratio on, iz ognja gorućeg oba Mi bismo mogli se vratit, jš r znade promislit bolje. »K a d s lu š a m i č ita m d a si v e ć sm r ša v io o d n e p r e sta n ih n a p o r a , b o g m e u b io a k o m e n e h v a ta je z a u čita v u tijelu . M o lim t e d a s e š te d iš , k a k o n e b is m o n a g la s o tvojoj b o le sti ja i tv o ja m a ti u m r li, a r im sk i n a r o d d o š a o u o p a sn o s t za o p s t a n a k s v o je d ržave.« » N ije v a ž n o d a li sa m j a zd ra v ili n e , a k o ti n e b u d e š zd rav.« » B o g o v e m o lim d a n a m t e sa č u v a ju i d a ti sa d a i u b u d u ć e d a d u zd ra v lje, a k o v e ć n is u za m rzili r im sk i n arod .« 22. S m r t A u g u sto v u n ije p rije o b ja v io d o k n ije u k lo n io m la d o g a A g rip u . N je g a j e u b io v o jn ič k i tr ib u n k oji m u j e b io d o d ije lje n za ču v a ra , p o š t o je p r o č ita o c a rsk u n a r e d b u k o j o m m u s e n a la g a lo d a t o u č in i. Za tu s e n a r e d b u n ije zn a lo d a li j u j e n a sa m r ti o s ta v io A u g u st, d a b i u k lo n io svak i p o v o d z a n e m ir e p o s lije sv o je sm rti, ili ju j e u im e A u g u sto v o iz d ik tir a la Livija, i t o s a zn a n je m ili b e z zn a n ja T ib erijeva. S v a k a k o je T ib erije, k a d m u j e tr ib u n j a v io d a j e iz v r še n n je g o v n a lo g , o d g o v o r io d a o n n ije n išta za p o v je d io i d a ć e ovaj p o la g a ti r a č u n p r e d se n a to m ; h tio je , d a k a k o , za on aj č a s
u k lo n iti o d s e b e m r ž n ju . K a s n ij e j e n a i m e š u t k e z a b a šu rio taj događ aj. 23. N a to j e n a t e m e lj u p r a v a t r i b u n s k e v l a s t i s a z v a o se n a t. K ad j e z a p o č e o s v o j g o v o r , i z n e n a d a z a j e c a k a o sv la d a n b o lo m t e z a ž e li d a b i m u n e s a m o g l a s a , n e g o i ž iv o ta n e s ta lo , p a p r u ž i s a s t a v a k s v o g a g o v o r a s i n u D r u z u d a ga p r o č ita d o k raja. Z a tim j e d o n e s e n a A u g u s t o v a o p o r u k a ^ k o ju j e p r o č it a o j e d a n s l o b o d n j a k , a o d s v j e d o k a p u š t e n i su u v ije ć n ic u s a m o lju d i s e n a t o r s k o g a s t a l e ž a , d o k s u o s ta li m o r a li iz v a n v i j e ć n i c e p o t v r d i t i s v o j e p o t p i s e . P o č e ta k o p o r u k e g la s io j e o v a k o : » B u d u ć i d a m i j e o k r u t n a s u d b i n a o t e la s in o v e G a ja i L u c ija , n e k a m i T i b e r i j e C e z a r b u d e b a štin ik n a p o lo v in u i š e s t i n u m o j e i m o v in e .« U p r a v o taj u v o d u č v r s tio j e s u m n ju u o n i h k o j i s u b i l i u v j e r e n i d a je A u g u st T ib e r ija i m e n o v a o n a s l j e d n i k o m v i š e o d n u ž d e n e g o s lo b o d n o m o d lu k o m , j e r i n a č e n e b i b i o n a č i n i o ta k av u v o d . 24. P r e m d a j e T ib e r ije b e z o k lij e v a n j a o d m a h p r e u z e o vr h o v n u v la st i v r š io j e - o k r u ž io s e , n a i m e , t j e l e s n o m str a ž o m , t o zn a či, u z e o m o ć i iz g le d n e o g r a n i č e n e v l a s t i - ip a k ju je d u g o v r e m e n a o tk la n ja o ig r a ju ć i n a j b e s r a m n ij u k o m e d iju , sa d k o r e ć i p rija telje k o ji s u g a n a t o p o t i c a l i , d a n e zn aju k ak va j e n e m a n v la st, s a d d r ž e ć i s e n a t o r e u n e iz v j e s n o s ti d v o lič n im o d g o v o r im a i lu k a v im o k lij e v a n j e m , k a d s u ga m o lili i p a d a li p r e d n jim n a k o lje n a . N a p o k o n s u n e k i izg u b ili strp ljiv o st, a je d a n j e iz m e t e ž a p o v ik a o : » Ili n e k a v la d a ili n e k a od stu p i!« D r u g i m u j e u l i c e p r e d b a c i o d a o s t a li ljud i sp o r o izvršu ju š to o b e ć a ju , a li o n s p o r o o b e ć a v a š t o v e ć vrši! N a p o k o n T ib erije p r ih v a ti v la s t, a li t o b o ž e n a s i l u i t u ž e ć i se d a m u s e n a m e ć e b ije d n o i t e š k o r o p s t v o ; n o ip a k im j e u za sv e to d a v a o n a d u d a ć e s e j e d n o m o d r e ć i v la s t i. N je g o v e v la stite riječi glase: » D o k d o đ e m d o o n o g a v r e m e n a k a d v a m s e m o ž e u č in iti o p r a v d a n im d a m o jo j s t a r o s t i p r iz n a t e n e k a kav o d m o r.« 25'. R a zlo g n je g o v a o k lije v a n ja b i o j e s t r a h p r e d o p a s n o stim a k o je s u m u p r ije tile s a s v ih s t r a n a , t a k o d a j e č e s t o zn a o k a za ti d a d rži v u k a z a u š i 18. T a k o j e A g r ip in r o b im e
n o m K le m e n t s k u p io z n a t n u č e t u d a o s v e t i s v o g a g o s p o d a ra; L u c ije S k r ib o n ij e L ib o n , č o v j e k iz p le m s t v a , p o ta j n o j e r a d io o k o p r e v r a ta , a d v ije s u p o b u n e iz b ile m e đ u v o j n ic i m a u Ilir ik u i u G e r m a n iji. O b je s u v o js k e p o s t a v lja le m n o g o iz v a n r e d n ih z a h tje v a , u p r v o m r e d u , d a s e u p la ć i iz je d n a č e s p r e t o r ija n c im a . V o j n ic i u G e r m a n iji k r a tili s u s e d a p r iz n a ju v la d a r a k o je g a n is u o n i o d a b r a li, t e s u s v im s ila m a tje r a li G e r m a n ik a , k o ji im j e ta d a b io z a p o v je d n ik , d a u z m e v la s t u s v o j e r u k e , p r e m d a s e o n o d l u č n o t o m e o p i r a o . I t o g a s e s lu č a j a T ib e r ije n a jv iš e b o ja o p a j e z a tr a ž io d a m u s e n a t p o sv o jo j v o lji d a d e k o ji g o d d io p o s lo v a u d r ž a v n o j u p r a v i, k a d n it k o n ije s p o s o b a n d a s a m u p r a v lja č i t a v o m d r ž a v o m , a k o n e m a j o š j e d n o g a d r u g a il i v iš e n jih . P r e tv a r a o s e t a k o đ e r d a j e b o le s t a n , k a k o b i G e r m a n ik š t o m ir n ij e č e k a o s k o r o n a s lj e d n iš t v o il i b a r s u d io n iš t v o u v la d i. P o š t o s u s e s m ir ile v o j n ič k e p o b u n e , d o b io j e n a p r e v a r u i K le m e n t a u s v o j e r u k e . L ib o n a j e t e k p o s lij e d v ije g o d in e o p tu ž io u se n a tu , k a k o n e b i o d m a h n a p o č e tk u s v o j e v la d e p o č i n i o k a k v u o k r u tn o s t, a u m e đ u v r e m e n u s e z a d o v o lj io t i m e d a g a s e č u v a . T a k o m u j e , n a p r im je r , k a d j e s o s t a l i m s v e ć e n i c i m a p r i n o s io ž r tv u , d a o p o d m e t n u t i m j e s t o ž r t v e n o g a b o d e ž a o l o v n i n o ž , a k a d g a j e m o lio z a p r iv a t n u a u d ije n c ij u , p r im io g a j e s a m o u p r is u t n o s t i s v o g a s i n a D ru za ; o s i m to g a , d o k s e s n jim š e ta o , d r ž a o g a j e z a d e s n i c u , k a o d a s e o n ju n a s la n ja , s v e d o k s e n ije ra z g o v o r z a v r š io . 26. A li k a d s e o s l o b o d i o str a h a , ž iv io j e n a p o č e t k u sv o je v la d e s a s v im s k r o m n o i g o t o v o k a o o b ič n i g r a đ a n in . O d v e lik o g a b r o ja n a jv iš ih č a s ti u z e o j e s a m o n e k o lik o n a jsk r o m n ijih . K a d j e n je g o v r o đ e n d a n p a o u p r a v o n a d a n p le b e js k ih ig a r a u C irk u , j e d v a j e d o p u s t io d a s e n je m u u p o č a s t d o d a ju j o š j e d n a k o la s a d v a k o n ja . Z a b r a n io j e d a s e z a n je g a p o s v e ć u j u h r a m o v i, f la m e n i i s v e ć e n ic i, a i k ip o v i s u s e n je g o v i i p o p r s ja m o g la p o s ta v lja ti s a m o s n je g o v im d o p u š te n je m , a d o p u š ta o j e to s a m o p o d u v je to m d a s e n e p o s t a v ljaju m e đ u k ip o v e b o g o v a , n e g o d a s lu ž e s a m o z a u k r a s h r a m o v a . U s p r o tiv io s e t a k o đ e r z a k lju č k u d a s e t r e b a z a k lin ja ti
n a n je g o v e n a r e d b e i d a s e m j e s e c s e p t e m b a r n a z o v e Tiberije, a o k to b a r L ivije. O t k lo n io j e i im e I m p e r a t o r , i n a d im a k »O tac d o m o v in e « , i g r a đ a n s k i v ij e n a c , k o j i b i m u s e p ostavi© u n je g o v u p red v o rju . P a i im e » A u g u st« , p r e m d a g a j e p ra v n o b a štin io , sta v lja o j e s a m o u p i s m i m a s t r a n im k r a lje v im a i v lad arim a. I n ije v iš e o d tr i p u t a u s v e m u v r š i o k o n z u ls k u slu žb u , p rv i p u t s a m o n e k o lik o d a n a , d r u g i p u t t r i m je s e c a , a treći p u t u o d s u t n o s t i s v e d o 15. s v i b n j a .19 27. Laskanja j e ta k o m r z io d a n i j e d n o m s e n a t o r u n ije d o p u stio d a p r istu p i n je g o v o j n o s ilj c i, b i l o d a g a p r a t i i l i p o p o slu. K ad ga j e je d a n k o n z u la r m o l i o z a o p r o š t e n j e i p o k u š a o p red n jim p a sti n a k o lje n a , T ib e r ij e m u s e t a k o n a g l o u k lo n io d a je p a o n a le đ a . I s t o ta k o , a k o j e t k o u r a z g o v o r u ili u su v islu g o v o r u r e k a o š t o la s k a v o o n j e m u , o b i č a v a o m u je b ez o k lijevan ja u p a s ti u rije č , u k o r it i g a i o d m a h p r o m ij e n it i taj izraz. K ad g a j e j e d n o m n e t k o n a z v a o » g o s p o d i n e « , p o r u č io m u je n e k a g a v iš e n e n a z iv a t a k o u v r e d l j iv i m im e n o m . K ad je je d a n d ru g i s p o m in ja o n j e g o v e » s v e t e « p o s l o v e i o p e t jed a n d ru g i r e k a o d a s e n a n je g o v n a l o g o b r a t i o s e n a t u , o n je o b o jic u p r is ilio d a p r o m ije n e iz r a z e i m j e s t o » n a lo g a « s ta v e »savjet«, a m je s to » sv e tih « » t e g o b n e « . 28. A li i n a p o g r d e , z lo b n a g o v o r k a n j a i p o r u g l j iv e p je sm e o s e b i i sv o jim a b io j e n e o s j e t lj iv i s t r p lj iv , t e j e č e s t o zn ao kazati: »U s lo b o d n o j d r ž a v i m o r a b i t i s l o b o d a g o v o r a i m išljenja.« K a d je se n a t j e d n o m z a h t ij e v a o i s t r a g u o ta k v im p r estu p cim a i k riv cim a , r e k a o j e T ib e r ije : » N e m a m o t o lik o v rem en a d a s e sm ije m o u p u š t a ti u j o š v i š e p o s l o v a : a k o j e d n o m ta vra ta o tv o r ite , n e ć e t e d o p u s t i t i d a s e i š t a d r u g o radi: sv a ć e lič n a n e p r ija te ljstv a p o d t o m i z l i k o m d o ć i d o vas.« S a ču v a n a je i j e d n a n je g o v a iz ja v a u s e n a t u k o j a o d a je v elik u prijaznost: »A ko j e m o ž d a taj č o v j e k d r u k č ij e g o v o r io n eg o ja, p o tr u d it ć u s e d a m o g u p o l o ž i t i r a č u n o s v o j im d je lim a i riječim a; a k o li o s t a n e p r i s v o m e , j a ć u m u t o m r žn jom uzvratiti.« 29. T akav n je g o v p o s t u p a k b io j e t o l i k o z n a č a j n iji š t o je sa m u sa o b ra ć a ju i isk a z iv a n ju p o č a s t i i p r e m a p o j e d in c im a i p rem a sv im a z a je d n o g o t o v o p r e k o r a č io m j e r u u d v o r n o s t i.
K a d s e j e d n o m u s e n a t u n ije m o g a o s lo ž iti s K v in to m H a ter ije m , r e k a o je: » O p ro sti, m o lim te, a k o š t o p r o tiv t e b e k a o s e n a t o r p r e s lo b o d n o r e k n e m .« Z a tim s e o b r a tio s v im a i d o d ao: » R ek a o s a m i s a d a i in a č e č e s t o p u ta , o c i sa b r a n i, d a d o b a r i s p a s o n o s a n v la d a r , k o je g a s t e v i p o č a s t ili ta k o v e lik o m i ta k o n e o g r a n ič e n o m v la š ć u , m o r a slu ž iti s e n a tu i č e s t o s v i m a g r a đ a n im a , a n a jv iš e i p o je d in c im a ; i z b o g t e s v o je izja v e n e k a je m se , j e r s a m u v a m a d o s a d a im a o d o b r e , p r a v e d n e i p r iv r ž e n e g o s p o d a r e , i j o š ih sa d a im am .« 30. Š to v iš e , u v e o j e n e k i v a n jsk i iz g le d s lo b o d e , s a č u v a v š i s e n a t u i č in o v n ic im a n e k a d a š n ji u g le d i v la st. N ije b ilo ta k o n e z n a tn o g a , a n i ta k o v a ž n o g a d r ž a v n o g a ili p r iv a tn o g a p ita n ja o k o je m u s e n e b i p r e d s e n a t o m rasp ra v lja lo : o c a r in a m a i m o n o p o lim a , o izg ra d n ji ili o b n o v i ja v n ih zgrad a, d a p a č e o n o v a č e n j u ili o tp u š ta n ju v o jn ik a , o r a zm ješta n ju le g ija i p o m o ć n ih č e ta , n a p o k o n , k o m e t r e b a p r o d u ljiv a ti v r h o v n o za p o v je d n iš tv o ili p o v je r a v a ti iz v a n r e d n e r a to v e , t e š t o i u k a k v u o b lik u t r e b a o d g o v o r it i n a p is m a s tr a n ih k raljeva. J e d n o g k o n ja n ič k o g p r e fe k ta , k oji je b io o k r iv lje n za n a silje i p lja č k u , p r is ilio j e d a s e b r a n i u s e n a tu . U v ije ć n ic u j e u la z io u v ije k sa m , a k a d s e j e d n o m z b o g b o le s t i d a o u n ije ti n a n o siljc i, u d a ljio j e o d s e b e p r a tio c e . 31. A k o s u s e k a k v e o d lu k e d o n ij e le p r o t iv n je g o v a m i š lje n ja , n ije s e n i p o t u ž io . T a k o je , n a p r im je r , o d r e d io d a iz a b r a n i č i n o v n i c i d o n a s t u p a s lu ž b e n e sm iju b iti o d s u t n i, n e g o d a s e u R im u m o r a ju s p r e m a t i z a sv o ju s lu ž b u , p a ip a k j e j e d n o m j e d a n iz a b r a n i p r e t o r d o b io p o s la n ič k e p o v la s t ic e z a s v o j e p r iv a t n o p u to v a n j e .20 K a d j e , d r u g i p u t, p r e d la g a o d a s e g r a đ a n im a T r e b ije d o p u s t i d a s v o t u k o ja im j e b ila o p o r u č n o z a p is a n a z a g r a d n ju n o v o g a k a z a lišta u p o t r ij e b e z a g r a d n ju c e s t e , n ije m o g a o p o s t ić i d a s e n e iz v r š i v o lj a o p o r u č it e lje v a . K a d s e j e d n o m o s e n a t s k o m z a k lju č k u g la s o v a lo r a s tu p a n je m s e n a t o r a n a d v ije s tr a n e , p r e š a o j e T ib e r ije n a s t r a n u m a n jin e , a li g a n itk o n ije s l i j e d io . I o s ta la p ita n ja rje ša v a la s u s e s a m o p o r e d o v itim č in o v n ic im a i p o u o b ič a je n o m p ravu; u g le d k o n z u la b io j e ta k o
velik da su se poslanici iz Afrike ob ra tili n a n jih tu ž eći se da Cezar, kom e su p oslan i, zavlači n jih ovu stvar. I to n ije bilo čudno je r se ja v n o zn alo d a i sam T ib erije p r e d n jim a ustaje i uklanja im se s puta. 32. B iv še k o n zu le koji su za p o v ijed a li v o jsk a m a u k o rio je što n e šalju senatu izvještaje o sv o jim p o th v a tim a i ifo^ se radi podjeljivanja n ek ih vojn ičk ih n a g ra d a o b r a ć a ju njem u, kao da sam i nem aju ov lasti d a ih s v e p o d jelju ju . N ek o g a je pretora p oh valio što je p rilik o m n a stu p a s lu ž b e p o n o v o uveo stari običaj da p red sa k u p lje n im n a r o d o m p o h v a ln o govori o svojim p recim a. S p ro v o d n e k ih u g le d n ih građ an a pratio je d o lom ače. Jednaku u m jeren o st p o k a za o j e i p r e m a n iž im o so b a m a i u neznatnijim stvarim a. K ad su m u r o d s k e v la s ti p o sla le službeni d o p is b ez za g la v n e fo r m u le , p o z v a o ih j e u R im , ah ih ni riječju nije n a p a o , n e g o im j e s a m o n a lo ž io d a d o p išu zaglavnu form u lu i o tp u s tio ih k u ć i. G r a m a tič a r D io g e n d r žao je n a R od u re d o v ito p red a v a n ja n a s u b o t n e d a n e 21, p a kad je jed a n p u t T ib erije d o š a o k n je m u d a g a č u je izvan reda, nije ga p u stio k se b i, n e g o m u j e p o s v o m e r o b u p o r u čio n ek a d o đ e se d m i dan. K ad j e k a s n ije D io g e n b io u R im u i već d o ša o p red n jeg o v a v rata d a g a p o z d r a v i, n ije m u Ti berije n išta d ru g o p o r u č io n e g o n e k a s e v r a ti p o s lij e s e d a m godina. N a m jesn icim a k o ji su g a s v je to v a li d a p r o v in c ija m a n a m etn e v e ć e p o r e z e o tp is a o je: » D o b a r p a s t ir o v c e str iž e , a n e dere.« 33. M a lo -p o m a lo isk u k u ljio s e iz n je g a v la d a r i p o k a z a o svoju m o ć. D u g o je jo š, d o d u š e , b io n e s t a ln a p o n a š a n ja , ali je ipak č e š ć e p o k a ziv a o u s lu ž n o s t i s k l o n o s t o p ć im p r o b ic im a. Isprva se sa m o to lik o m ije š a o u p o s l o v e d a s e n e b i d o gađ ale k ak ve n e isp r a v n o s ti. T ak o j e u k i n u o n e k e s e n a t s k e o d red b e, a su d s k im s e č in o v n ic im a , k a d s u v o d ili istra g u , v iše p u ta p o n u d io za sa v jetn ik a , t e j e s j e d io d o n jih ili n a s u p rot n jim a n a p red n jo j k lu p i. A k o s e k o jip u t p r o š i r io g la s d a se n ek i o p tu ž e n ik sp a sa v a v e z a m a , z n a o j e iz n e n a d a d o ć i i su ce b ilo iz p u b lik e ili s p r e d s j e d n ič k o g a m j e s t a p o d s je titi
n a z a k o n e , n a n jih o v u z a k le tv u i n a k riv icu k o ju istražu ju . Isto je ta k o n a sto ja o p o p r a v iti a k o j e š to u ja v n o m ž iv o tu u s lije d n e m a r n o s ti ili z le n a v ik e p ro p a d a lo . 34. T r o šk o v e o k o k a z a lišn ih p r e d sta v a i g la d ija to rsk ih ig a r a s m a n jio j e s n iz iv š i p la ć u g lu m a c a i o g r a n ič iv ši b roj g la d ija to r s k ih p a ro v a . L ju to s e p o tu ž io n a to š t o j e c ije n a k o r in ts k o g p o s u đ a iz v a n r e d n o p o s k o č ila i š to s u s e je d a n p u t tri tr ilje p r o d a v a le za t r id e s e t tis u ć a se stercija . Z atim j e o d lu č io d a s e o g r a n ič i r a s k o š u p o k u ć s tv u i d a s e s e n a ts k o m o d r e d b o m s v a k e g o d in e u r e đ u je tržn a c ije n a ž iv e ž n ih n a m ir n ica ; e d ilim a j e d a o za d a ta k d a k r č m a m a i p o d r u m im a t o li k o o g r a n ič e ra d , d a im n e d o p u šta ju n i d a p e c iv o izla žu n a p r o d a ju . D a b i š te d n ju u n a r o d u i sv o jim p r im je r o m p r o m i c a o , d a o j e n a s v e č a n im g o z b a m a č e s to d o n ije ti ju č e r a šn ja i v e ć n a č e t a je la , j e d n o m d a p a č e p o lo v ic u v ep ra , tv r d e ć i d a ta p o lo v ic a im a s v e o n o š to i c ijeli v ep ar. P o lj u p c e 22 k o d sv a k id a š n je g p o z d r a v lja n ja z a b r a n io j e n a r e d b o m , a is t o j e t a k o o d r e d io d a s e iz m je n a n o v o g o d i šn j ih d a r o v a n e sm ije p r o d u ljiti p r e k o p r v o g a siječn ja . S a m j e p r ije im a o o b ič a j d a č e t v e r o s tr u k o u z v r a ć a n o v o g o d iš n j e d a r o v e , i t o o s o b n o ; a li p o s lij e m u j e b ilo d o s a d n o š t o g a c ij e li m je s e c u z n e m ir u ju lju d i k o ji n is u m o g li d o ć i d o n je g a n a s a m u N o v u g o d in u . Z a to v iš e n ije s la o n i k a k v ih d a r o v a . 35. Z a u d a te ž e n e k o je s u v o d ile n e m o r a la n živ o t, a p r o tiv k o jih n e b i n a s tu p io j a v n i tu ž itelj, o d r e d io j e d a ih p o sta r o m o b ič a ju k a z n e r o đ a c i n a te m e lju z a je d n ič k e o s u d e . J e d n o g a r im s k o g v ite z a r ije šio j e z a k le tv e k a k o b i m o g a o o t p u s titi s v o ju ž e n u , k o ju j e z a te k a o u p r e lju b u sa z e to m , p r e m d a joj s e p r ije z a k le o d a j e n e ć e n ik a d a o tp u s titi. P o k v a r e n e ž e n e , d a b i iz b je g le z a k o n sk im k a zn a m a , p o č e le s u s e p rija v ljiv a ti v la s tim a k a o p r o stitu tk e , d a b i t im e iz g u b ile p r a v o i d o s t o j a n s t v o m a tr o n e . N ajrazvratn iji m la d ić i s e n a to r s k o g i v it e š k o g sta le ž a d r a g o v o ljn o s u s e p o d v r g a v a li sr a m o tn o j o s u d i č a s n o g a su d a , d a ih n e b i se n a ts k i za k lju č a k p r ije č io d a n a stu p a ju n a p o z o r n ic i ili u a ren i. S v e j e ta k v e ž e n e i m la
diće Tiberije k azn io p r o g o n o m , d a n itk o v iš e n e b i p rib jeg a vao takvoj prevari. N e k o m je s e n a to r u o d u z e o se n a to r s k a odličja kad je d o zn a o d a s e k ra tk o v r ije m e p r ije p r v o g a srp nja o d selio n a svoje s e o s k o im a n je, d a b i p o s lij e t o g a d a n a što jeftinije d o b io u n ajam k u ću u g r a d u .23 D r u g o g a j e u k lo n io iz k vestorsk e slu žb e z a to š to s e n a d a n p r ije žd reb a n ja provincija o žen io , a su tra d a n j e ž e n u o t p u s t i o .24 36. Tuđa je b o g o slu žja za b ra n io , o s o b i t o e g ip a t s k e i ži dovsk e ob red e, p risiliv ši o n e k oji s u is p o v ij e d a li ta k v a p ra znovjerja da sp a le b o g o slu ž n a o d ije la s a s v im p r ib o r o m . Ži dovsku je m la d ež p o d iz lik o m r a tn e s lu ž b e p o r a z m je s t io p o provincijam a s n ezd ra v im p o d n e b lje m , a o s t a l e j e p r ip a d n i ke istoga n arod a ili s lje d b e n ik e s lič n e v je r e p r o t je r a o iz Rima, zaprijetivši im k a zn o m d o ž iv o t n o g a r o p s t v a a k o s e n e pokore. P rotjerao j e i a str o lo g e , a li j e d o p u s t io d a lji b o r a v a k u Rim u o n im a koji su g a m o lili i o b e ć a v a li m u d a ć e s e o k a niti svoga zanim anja. 37. O sobitu je b rigu p o s v e ć iv a o t o m e d a o č u v a m ir o d skitnica, razbojnika i iza zivača n e r e d a . V o j n ič k e j e s t r a ž e raz m jestio p o čitavoj Italiji u v e ć e m b r o ju n e g o o b i č n o . U R im u je sagradio kasarnu, u kojoj su s e im a le d r ž a ti n a o k u p u p retorijanske k oh orte, k oje d o ta d a n is u im a le s t a ln a m je sta , n ego su sta n o v a le p o ra zn im k o n a c im a . Protiv n em ira u n a ro d u o n j e n e s a m o v r lo o š t r o n a s t u pao n eg o je i b rižljivo p a zio d a d o n jih n e b i d o š lo . K a d se u kazalištu p rilik o m je d n e sv a đ e d o g o d ilo u b o j s t v o , p r o g n a o je k o lo v o đ e stran ak a i g lu m c e z b o g k o jih j e d o š l o d o sv a đ e , i nikada se n ik ak vim m o lb a m a n a r o d a n ije d a o s k lo n u t i d a im d op u sti povratak. J e d n o m j e n a r o d u P o le n c ij i z a u s ta v io sp rovod n ek o g a c e n tu r io n a i n ije g a p r ije p u s t i o s tr g a d o k nije o d b a štin ik a silo m iz n u d io n o v a c z a g la d ija t o r s k u p r i redbu; Tiberije je p o sla o je d n u k o h o r tu iz R im a i j o š j e d n u iz zem lje kralja K otija k rijući r a z lo g p u ta ; t e s u k o h o r t e iz nenada ista k n u le oružje, z a tru b ile b o jn e z n a k o v e i n a sv a vrata p rovalile u grad; v e ć i d io n a r o d a i g r a d s k ih č in o v n ik a dao je b aciti u d o živ o tn u ta m n icu . U k in u o j e p r a s t a r o p r a v o
n e p o v r e d iv ih u to č išta , k ojih je b ilo svu d a.25 G rađ an im a Kizika, k oji su se u su d ili p o čin ja ti nasilja n ad rim sk im građ a n im a , o d u z e o je sv im a s lo b o d u k oju su stek li u m itrid atsk o m ratu . U s ta n k e n e p r ij a te lj i u g u š io je p r e k o sv o jih le g a ta , n e p o d u z e v š i sa m v iš e n ik a k v e v o jn e , a i n a to s e o d lu č iv a o is t o m n a k o n d u g a o k lije v a n ja i o d n u žd e. N ep rija te ljsk i r a s p o lo ž e n e i su m n jiv e k ra ljev e v iš e j e d ržao n a u zd i p rijet n ja m a i ž a lb a m a n e g o silo m . N e k e je o d n jih p r im a m io u R im u m ilja tim r ije č im a i o b e ć a n jim a , k a o n a p rim jer G er m a n a M a r o b o d a , T r a č a n in a R a sk u p o risa , K a p a d o č a n in a A rh ela ja , k o je g a j e k ra ljev in u u is t o v rijem e p r e tv o r io u r im s k u p r o v in c iju . 38. D v ije p u n e g o d in e n a k o n n a stu p a v la d e T ib erije n ije n i k o r a k n u o iz R im a , a slije d e ć ih g o d in a iša o j e s a m o u o b liž n je g r a d o v e , n a jd a lje d o A n cija, i to v r lo r ije tk o i s a m o n a n e k o lik o d a n a . V iše p u ta j e o b ja v io d a k a n i ta k o đ e r p o h o d it i p r o v in c ije i v o jsk e, g o to v o sv a k e g o d in e s p r e m a o s e n a p u t, d a o je p o k u p iti k o la , ra zm jestiti sv a k o ja k e z a lih e p o m u n ic ip a ln im g r a d o v im a i k o lo n ija m a , n a p o k o n j e d o p u s t io d a s e u č in e za v jeti za n je g o v o d la za k i p o v r a ta k . S to g a s u g a lju d i v e ć u ša li zv a li »K alip id «, za k o je g a g r č k a p o s lo v ic a k a ž e d a u v ije k trči, a n e m a k n e s e n i za p e d alj n a p r ije d . 39. A li k a d j e iz g u b io o b a sin a , G erm a n ik a u S iriji (19), a D r u z a u R im u (23), p o v u k a o s e u s a m o ć u u K am p an iju ; t a d a s u g o to V o š v i m islili, a i g o v o r ili, d a s e o n sig u r n o n e ć e n ik a d a v iš e v r a titi u R im i d a ć e ta k o đ e r b r z o u m r i j e ti. O b o je s e m a lo n e i is p u n ilo . O n s e d o is ta n ik a d a v iš e n ije v r a tio u R im , a n e k o lik o d a n a n a k o n n je g o v a o d la sk a , k a d j e k o d T a r a c in e u je d n o j v ili, k oja s e z v a la »Š p ilja«, v e č e r a o , s r u š ilo s e slu č a jn o v iš e g o le m ih stije n a o d o zg o ; m n o g o j e g o s t i i s lu g u b ilo z g n je č e n o , a o n s e p r e k o o č e k iv a n ja s r e t n o iz v u k a o .26 40. P r o p u to v a v ši k ro z K a m p an iju i p o sv e tiv ši u K ap u i K a p ito l, a u N o li h ra m A u g u sto v - to j e i n a v e o k a o ra zlo g p u to v a n ja - z a p u tio s e n a K apreju. Taj g a j e o to k o s o b it o
p r iv la č io z a to š t o m u s e m o g lo p r ić i s a m o n a j e d n o m , i to u s k o m d ije lu o b a le , a in a č e j e s a s v ih s t r a n a b io o k r u ž e n str m im , n e h o tič n im s tije n a m a i d u b o k im m o r e m . N o o d m a h n a k o n d o la sk a v r a tio s e o p e t n a k o p n o , j e r g a j e n a r o d u p o r n o za k lin ja o d a s e v ra ti. K o d F id e n e s e n a im e d o g o d ila n e sr e ć a d a s e za g la d ija to r s k ih ig a r a s r u š io a m fit e a t a r p a je p r e k o d v a d e s e t t is u ć a lju d i z a g la v ilo (27). P o p o v r a t k u d a o j e sv im a m o g u ć n o s t d a d o đ u k n je m u , t o r a d ij e š t o j e n a o d la sk u iz R im a iz r ič ito z a b r a n io d a g a it k o z a d r ž a v a , a n a ci j e lo m j e p u tu o d b ija o lju d e k o ji s u m u h tj e li p r is t u p iti. 41. V ra tiv ši s e p o n o v o n a o t o k , p o t p u n o j e z a n e m a r io b rig u za d r ž a v n e p o s lo v e . N ij e d a n p u t v i š e n ije p o p u n i o dek u rije v ite z o v a , n ije v iš e iz v r š io n ik a k v ih p r o m j e n a m e đ u v o jn ič k im tr ib u n im a i p r e f e k tim a k o n j a n iš t v a n i m e đ u n a m je s n ic im a p r o v in c ija . H is p a n iju j e i S ir iju n e k o l ik o g o d in a o s ta v io b e z c a r s k ih n a m je s n ik a , a š t o s u P a r ti z a p o s j e li Ar m en iju , š t o M eziju p u s t o š e D a č a n i i S a r m a ti, a G e r m a n i G a liju, n ije m n o g o m a r io , n a v e lik u s r a m o t u i n e m a n j u o p a s n o s t z a c a r s tv o . 42. K a d s e n a p o k o n d o k o p a o s lo b o d e k o ju m u j e p r u ž a la sa m o ć a , i k a d s u o č i g r a đ a n s tv a t a k o r e ć i b i l e o d v m u t e o d n jega, p r e d a o s e n a je d n o m s v im s v o j im s t r a s tim a , k o je j e d o ta d a te š k o m m u k o m d u g o s k r iv a o . O n jim a ć u s a d a p o je d i n a č n o p r ip o v ije d a ti. V e ć k a o n o v a k a u v o j s c i z v a li s u g a u t a b o r u z b o g p r e v e lik e p o h le p e z a v in o m m je s to T ib e r iu s » B ib e r iu s « , m je s to C la u d iu s »C a ld iu s« , a m je s to N e r o » M e r o « .27 K a s n ij e j e k a o v lad ar, u p r a v o k a d j e r a d io n a z a k o n im a o p o d iz a n ju ja v n o g a m o ra la , d v a p u n a d a n a i j e d n u n o ć n e p r e k id n o p o tr a tio u g o z b i i p ija n č e v a n ju s P o m p o n ije m F la k o m i L u c ije m Piz o n o m . P rv o m o d n jih d a o j e n e p o s r e d n o p o s lij e t o g a p r o v in c iju S iriju , a d r u g o m e p r e fe k tu r u g la v n o g a g r a d a , izjavi v ši u d e k r e tim a d a s u m u t o n a ju g o d n iji p r ija te lji u s v im li je p im č a s o v im a . C estija G ala, r a z v r a tn o g i r a s ip n o g sta rca , k o je g a j e n e k a d a v e ć A u g u st k a z n io j a v n im u k o r o m , u k o r io je i T ib erije p r e d s e n a to m , a li j e ip a k n e k o lik o d a n a n a k o n to g a k o d n je g a n a r u č io g o z b u , p o d u v je to m d a o d s v o g a o b i
čaja n iš t a n e p r o m ije n i i n e o d u z m e , i d a k o d s to la poslužuju g o le d je v o jk e . J e d n o g a sa s v im n e p o z n a to g a k a n d id a ta za slu ž b u k v e s to r a iz a b r a o j e p r o tiv n a ju g led n ijih su p a rn ik a , je r j e n a g o z b i is p io a m fo r u v in a k a d m u je T ib erije n a zd ra v io . A zeliju S a b in u d a r o v a o j e d v je sta tis u ć a se ste r c ija z a d i ja lo g u k o je m u je p rik a za o n a tjeca n je p e č u r k e , g r m u še , o š t r ig e i d ro z d a . U v e o je, n a p o k o n , n o v u slu ž b u , o d je l za u ž itk e , p o s ta v iv š i m u n a č e lo r im sk o g v ite z a T ita C ezo n ija P risk a . 43. U s a m o ć i n a K a p reji iz m islio j e ta k o đ e r s o b u s leža j im a k a o m je s to z a ta jn e ra zv ra tn o sti, k a m o je s a sv ih stra n a s k u p io r u lju d je v o ja k a i ra zv ra tn ih d je ča k a t e iz u m ite lje p r o t u p r ir o d n o g b lu d a ; t e je d je č a k e n a ziv a o » sp u ta n icim a « (» sp in trije« ); n jih b i p o tr o jic u v e z a o u k ru g, d a s e p r e d n jim m e đ u s o b n o za d o v o lja v a ju , k a k o b i, g led a ju ć i taj p rizor, p o b u đ iv a o sv o je o tu p je le stra sti. P o sp a v a o n ic a m a , k o je k u d a r a z m je š te n im , p o s t a v io j e s lik e i k ip o v e najb esram nijih p r i z o r a i lik o v a t e ih p o p r a tio s p is im a E le fa n tid e , d a b i sv a k i k o d o b a v lja n ja p o s la im a o p ri r u c i u zo ra k z a p r o p isa n i o b lik . I u š u m a m a j e i p a r k o v im a k o je k u d a u r e d io ta k o z v a n a V e n e r in a m je s ta , g d je s e p o šp ilja m a i iz d u b e n im p e ć in a m a m la d e ž o b o j e g a s p o la , p r e o b u č e n a u P a n is k e i N im fe , n u d ila n a u ž ita k . S to g a s u v e ć s a s v im ja v n o i o p ć e n it o T ib e r ija z v a li » C a p r in e u s « , u p o tr e b lja v a ju ć i z a ig r u r ije č i im e o t o k a K a p r e j e .28 44. J o š s u m u s e v e ć e i ru žn ije sr a m o te p r ip isiv a le , d a je g o t o v o n e m o g u ć e p r ip o v ije d a ti ih ili slu ša ti, a k a m o li v jero vati: d a j e d je c u u n a jn ježn ijoj d o b i, k o ju j e z v a o »rib icam a«, n a u č io d a m u s e p r ilik o m k u p a n ja p r o v la č e iz m e đ u n o g u , d a s e o k o n je g a p ra ća k a ju i d a g a ližu i p o m a lo u jedaju ; d a p a č e , d a j e ja č o j d je ci, a li k o ja j o š n is u b ila o d b ije n a o d m li je k a , d a o d a m u s iš u s p o ln i u d ili p r sn e b r a d a v ice, j e r j e d a k a k o b io s k lo n iji ta k v im p o ž u d a m a i o d p r ir o d e i z b o g s v o j ih g o d in a . S to g a , k a d m u j e P arazijeva slik a , n a k ojoj j e b ila p r ik a z a n a A ta la n ta k a k o u s tim a u g a đ a M elea g ro v o j str a sti, b ila o p o r u č n o o s ta v lje n a p o d u v je to m d a m je s to n je m o ž e u z e ti m iliju n s e s te r c ija a k o g a n je zin sad ržaj sm e ta , o n j e n e s a m o v o lio u z e ti tu slik u , n e g o ju j e d a p a č e s ta v io u s v o ju
spavaonicu. Pripovijeda se ta k o đ e r d a g a je j e d n o m k o d prinošenja žrtve o sv o jilo lic e d ječak a k o ji j e p r e d n jim n osio tamjan, tako da se n ije m o g a o su zd ržati, n e g o j e o d m a h na kon dovršene žrtve n a licu m jesta o d v e o n a str a n u to g a dje čaka i njegova brata, frulaša, i o b o jic u ih silo v a o . K asn ije je obojici, jer su jed a n d ru g o m e p r e d b a c iv a li tu sr a m o tu , dao p olom iti noge. 45. O bičavao se ta k o đ er igrati žiV o to m ž e n a , i t o iz u g led n ih obitelji, što je n a jo čitije d o k a z a la s m r t n e k e M alonije. Kad su m u je d o v eli i k ad je o n a n a jo d lu č n ije o d b ija la d a p o pusti njegovim p o n u d a m a , p r e d a o j u j e j a v n im tu ž ite ljim a jo š ju je p red su d o m n e p r e s ta n o is p it iv a o d a li s e kaje; on a je n ap ok on izletjela iz s u d n ic e i o d ju r ila k u ć i, g d je s e b o d e žom prob ola, p o što j e » k o sm a to m i s m r d lj iv o m sta r c u « gla sn o p red b acila n e p r ir o d n e p o ž u d e . O d a tle j e k o d slije d e ć ih k azališnih p red sta v a u za g la v k u j e d n e a t e la n e s v e lik im o dobravanjem p r ih v a ćen a r u g a lic a i p r o š ir ila se : » S ta r i jarac k ozam a liže kozinu.« 46. U n o v c u j e b io š te d ljiv i šk rt; p r a t i o c e n a p u to v a n j i m a i v o jn a m a n ije n ik a d a p la ć a o u n o v c u , n e g o s a m o u h rani, a sa m o s e j e d a n p u t p o k a z a o d a r e ž lj iv im p r e m a n ji m a, i to n a r a č u n sv o g a o č u h a , k a d i h j e r a z d i j e li o u tr i ra z red a p r e m a n jih o v u d o s t o j a n s t v u , p a j e p r v o m r a z r e d u d a o še st, d ru g o m č e tir i, a t r e ć e m d v ije s t o t i n e t i s u ć a s e stercija; o v e tr e ć e n ije z v a o s v o j im p r ij a t e lj im a , n e g o j e d n o sta v n o G rcim a. 47. Za čita v e sv o je v la d e n ije s a g r a d io n ij e d n e v e lič a n stv en e zgrade, je r i o n o j e d in o š t o j e z a p o č e o , A u g u sto v h ram i o b n o v u P o m p e je v a k a za lišta , o s t a v io j e p o s li j e t o lik o g o d in a n e d o v r še n im , o s im to g a , n ije p r i r e d io n ij e d n e p r e d stave. I o n im p r e d sta v a m a k o je j e n e t k o d r u g i p r ir e đ iv a o p risu stv o v a o je v r lo rijetk o , d a g a n e b i t k o š t a m o lio , p o g o to v o o tk a k o je b io p r isilje n 29 d a k o m ič a r u A k c iju d a d e s lo b o d u . N e k o lic in i j e s e n a to r a p o m o g a o u n jih o v o j o s k u d ic i, a d a n e b i ta k v u p o m o ć m o r a o p r o t e g n u t i n a j o š n e k e d r u g e, izjavio je d a n e ć e v iš e n ik o m e p o m o ć i a k o d o t i č n i p r e d s e n a to m n e d o k a ž e o p r a v d a n e r a z lo g e s v o j ih p o t r e b a . T o m je
iz ja v o m o d v r a t io v e ć in u a p e lir a ju ć i n a n jih o v u č e d n o s t i p o n o s , m e đ u n jim a i H o r ta la , u n u k a g o v o r n ik a K v in ta H o r te n zija, k o ji j e u n a t o č s k r o m n o m e im u tk u n a n a g o v o r A u g u s to v r o d io č e t v e r o d j e c e .30 4 8 . D a r e ž lj iv o s t p r e m a n a r o d u p o k a z a o j e u s v e m u d v a p u ta : p r v i p u t, k a d j e b e z k a m a ta d a o za ja m o d s t o m iliju n a s e s t e r c ij a n a tr i g o d in e , d r u g i p u t, k a d je n e k im v la s n ic im a s t a m b e n ih k u ć a , k o je s u im n a b r d u Ć eliju iz g o r je le , n a k n a d io v r ij e d n o s t . N a p r v i g a j e k o r a k p r is ilila v e lik a n e s t a š ic a n o v c a , k a d j e n a r o d tr a ž io p o m o ć ; o n j e n a im e s e n a t s k im z a k lj u č k o m b i o o d r e d i o d a v je r o v n ic i m o r a ju d v ije t r e ć in e s v o g a im u t k a u lo ž iti, u z e m ljiš te , a d u ž n ic i d a is t o t o lik o o d s v o g a d u g a m o r a ju o d m a h p la titi. N o stv a r s e n ije m o g la p r o v e s t i. D r u g i j e k o r a k u č in io d a u b la ž i s tr a š n u n u ž d u o n o g a v r e m e n a . O v o p o s lj e d n je d o b r o č in s t v o t o lik o j e c ij e n io d a j e o d r e d i o d a s e b r d u Ć e liju p r o m ije n i im e i d a s e n a z o v e A u g u s t o v o b r d o . P o š t o j e v o j n ic im a d v o s t r u k o is p la t io z a p i s e iz A u g u s t o v e o p o r u k e , n ije im n ik a d a n iš t a v iš e p o k l o n io ; s a m o j e p r e t o r ij a n c im a d a o p o t is u ć u d e n a r a , j e r s e n i s u p r i k l j u č i l i S e ja n u ; i s ir s k im j e le g ij a m a d a o n e k e n a g r a d e z a t o š t o j e d i n o o n e n is u n ije d a n lik S e j a n o v s t a v ile m e đ u s v o j e b o j n e z n a k o v e d a g a p o š tu ju . P a i v e t e r a n im a j e v r lo r ij e t k o d a v a o o t p u s t , o č e k u j u ć i d a ć e im s t a r o s t d o n ij e t i s m r t , a s m r t n j e m u u š t e d u . N i p r o v in c ija m a n ije d a v a o n i k a k v e p o t p o r e , iz u z e v š i A ziju , k a d s u jo j g r a d o v i p o s t r a d a li o d p o t r e s a . 49. U d a lje m tije k u v r e m e n a d a o s e T ib erije i n a o t im a č in u . P o z n a ta j e č in j e n ic a d a j e G n ej L e n tu l A u gu r, k o ji j e im a o v r lo v e lik im u ta k , s tr a h o m i tje s k o b o m b io n a tjera n d a m u o m r z n e ž iv o t i d a n a s a m r ti s a m o n je g a o d r e d i sv o jim b a š t in ik o m . D a o j e o s u d it i i L e p id u , v r lo u g le d n u ž e n u , d a z a d o v o lji b iv š e m k o n z u lu K v irin iju , v r lo b o g a tu č o v je k u b e z d je c e , k o ji s e o d n je r a s ta v io i p o s lije d v a d e s e t j e g o d in a o p t u ž io d a g a j e j e d n o m p o k u š a la o tr o v a ti. O sim to g a j e u G a liji, H is p a n iji, S iriji i G rčk o j d a o za p lije n iti im u ta k n a ju g le d n ijih lju d i z b o g n a js itn ijih i n a jb e s tid n ijih o svad a; t a k o j e n e k im a b ilo p r e d b a č e n o s a m o to , d a d io im u tk a p o s je d u ju u
gotovu novcu. Velikom broju općina i privatnih ljudi oduzeo je stare povlastice i pravo na rudn ike i carine. Partskoga kralja Vonona, koji je bio protjeran o d svoga naroda te je s golemim blagom zatražio okrilje rim skoga n a ro d a u Antiohiji, dao je na prevaru opljačkati i ubiti.31 50. M ržnju p r e m a r o đ a c im a p o k a z a o j e n a jp r ij e u n astu pu p rotiv sv o g a b ra ta D ru za: iz d a o j e A u g u s t u n j e g o v o p ism o u kojem u je s n jim r a s p r a v lja o o t o m k a k o b i t r e b a l o p risiliti A ugusta n a u s p o s ta v u r e p u b lik e . K a s n ij e j e n a s t u p i o i protiv ostalih rođ ak a. S vojoj p r o g n a n o j ž e n i J u liji n e s a m o d a nije iskazao n ik a k v e u s lu ž n o s ti ili p r ij a z n o s t i, š t o j e ip a k najm a nje, n eg o naprotiv: njoj j e p o o d r e d b i o č e v o j b i o s a m o ogra n ičen b oravak n a je d a n g r a d ić , a o n j o j j e j o š z a b r a n io izla ziti iz k u će i d ru žiti s e s lju d im a . O s im t o g a o d u z e o jo j je i njezin p o se b n i im u ta k , k o ji jo j j e o t a c o s t a v i o , i g o d iš n j e pri hod e, p ozivajući s e n a ja v n o p r a v o , p r e m d a A u g u s t u o p o r u ci nije o to m e n išta o d r e d io . M a jk u L iv iju n i j e m o g a o trpjeti, je r j e m islio d a o n a ž e li s n jim d i j e l i t i v l a s t . S t o g a j e izb je gavao r e d o v ite s a s ta n k e i d u lj e i p o v j e r l j i v i j e r a z g o v o r e s njom, da se n e b i č in ilo d a ra d i p o n j e z in im u p u ta m a , p rem da je katkada i tr e b a o n je z in a s a v j e t a i k o r i s t i o s e njim . T a k ođ er s e v e o m a n a lju tio š t o s e u s e n a t u r a s p r a v lj a lo da se n jeg o v im n a s lo v im a u z o z n a k u » s in A u g u s t o v « d o d a i »sin Livijin«. S to g a n ije d o p u s t i o n i t o d a s e o n a n a z o v e »Majka d o m o v in e « , n i d a jo j s e s l u ž b e n o d o d i j e l i k a k v a iz va n red n a ča st. č e s t o j u je , d a p a č e , o p o m e n u o n e k a s e n e m iješa u v a žn ije i ž e n i n e d o l i č n e d r ž a v n e p o s l o v e , o s o b it o otk ak o je o p a z io d a s e k o d p o ž a r a u b l i z i n i V e s t i n a h ra m a i sa m a p o ja v ila i p o t ic a la n a r o d i v o j n i k e d a š t o rev n ije pruže p o m o ć , k a o š t o j e t o o b i č a v a l a r a d i t i z a ž iv o t a sv o g a m uža. 51. O tada je d o ša o u o t v o r e n o n e p r ij a t e lj s t v o s n jo m , i to, kako kažu, iz o v o g a razloga: K a d j e L iv ija č e š ć e n a v a ljiv a la na njega d a je d n o g a č o v je k a k o ji j e d o b i o r i m s k o g ra đ a n sk o pravo uvrsti u su d a č k e z b o r o v e , T ib e r ij e j e iz j a v io d a ć e ga uvrstiti sa m o p o d u v je to m a k o L iv ija d o p u s t i d a s e u zap i sn ik u d o d a d a je to m a jk a o d n je g a iz n u d i la . O n a s e n a to
u z b u d ila te iz ta jn o g a rh iv a d o n ijela n ek o lik o starih p isa m a A u g u sto v ih , u k o jim a joj o n p iše o p rk o sn o m i n ep o d n o šlji v o m zn a ča ju T ib erijev u , i p ro čita la m u ih naglas. Č in jenica š t o je o n a ta p is m a ta k o d u g o ču vala i tak o m u ih gork o p r e d b a c ila to lik o g a je razljutila, d a je p o m išljen ju n ek ih u p r a v o t o b io n ajglavn iji ra zlog za n jegov od lazak iz Rim a. Za č ita v e tri g o d in e , što je z a života m ajke b o ra v io izvan R im a , v id io ju j e sv e g a jed a n p u t, i to n a jed a n jed in i d an tek n e k o lik o sa ti. K a d je d o sk o r a o b o ljela , n ije s e p o tr u d io d a je p o sje ti, a k a d j e u m r la (29), d avao je d o d u še n ek o lik o d an a n a d u d a ć e joj d o ć i n a sp ro v o d , ali k ad joj s e zb o g otezan ja tije lo r a s p a lo i istr u n u lo , p a su je n a p o k o n sah ran ili, zabra n io j e n je z in u a p o te o z u , n a v o d e ć i d a je sa m a ta k o od red ila. I n je z in u j e o p o r u k u p r o g la sio n evaljanom , a sv e je n jezin e p rija telje i p o u z d a n ik e , p a i o n e k ojim a je n a sam rti p o v je r ila b r ig u o k o sv o g a sp ro v o d a , za k ratko vrijem e u n ištio , a j e d n o g a j e o d n jih , čo v jek a v ite šk o g staleža, o su d io n a rad o v e k o d sisa ljk i. 52. O d sv o jih sin o v a n ije o č in sk o m ljub avi lju b io n i ro đ e n o g s in a D ru za n i p o sin k a G erm anika. N a D ruza s e ljutio z b o g n je g o v ih m a n a , je r je živ io la k o u m n im i r a sp u šte n im ži v o to m . Z a to s e i n ije z b o g n je g o v e sm rti (23) o so b ito žalostio, n e g o s e g o t o v o o d m a h p o slije sp ro v o d a vratio n a svoje d n e v n e p o s lo v e i z a b r a n io dulji zastoj u su d ovan ju . D ap ače, k a d s u iz a s la n ic i iz T roje m a lo k asn ije d o šli d a m u izraze su ć u t, o n im je , k a o d a je v e ć p o tp u n o zab oravio svoju žalost, p o r u g ljiv o o d g o v o r io : »I ja v a m a izrazujem su ću t n a gu b itk u v a š e g a v r s n o g a su g r a đ a n in a H ektora!« G erm an ika j e to lik o p o n iz iv a o , d a j e n je g o v a sjajna d jela u m an jivao k ao n e p o tr e b n a , a n a jsla v n ije p o b je d e n a p a d a o k ao šte tn e p o državu. A k a d j e G e rm a n ik z b o g v e lik e i n en a d a n e glad i o tiša o u A le k sa n d r iju n e p ita ju ć i T iberija, p o tu žio s e ovaj u sen a tu z b o g to g a . D a p a č e s e vjeru je d a j e sk rivio n jegovu sm rt p r e k o G n eja P izo n a , le g a ta u Siriji. N ek i m isle d a b i P izon, k oji je d o s k o r a b io o p tu ž e n za taj zločin , izn io n a javu Tiberijev e n a lo g e , d a m u ih n ije T iberije, k ad s e P izon n a njih p o ziv a o , p o ta jn o d a o o d u zeti, a n jega u b iti. Zato su s e n a m n o -
gim mjestima m šli n a tp isi i č e s to n o ć u č u li p o v ici: »Vra ti nam Germanika?« Tu j e su m n ju i s a m k a s n ije potvrdi#; kad je ženu i djecu G erm a n ik o v u n a o k r u ta n n a č in p r o g || nio. 53. Svoju snahu A gripinu, k oja s e p o s lij e m u ž e v e smrti nešto slobodnije potužila, u h v a tio je z a r u k u i riječim a je gr čkoga stiha upitao: »M isliš li, k ć e r c e , a k o n e v la d a š, da ti se nepravda čini?« I otada je više n ik a d a n ije u d o s to ja o svoji® | razgovorom. A kad se je d n o m k o d s t o la n ije u s u d ila kušati voće koje joj je on d od ao, p r e s ta o ju j e p o z iv a ti k stolu, iz govarajući se da ga o n a o k rivlju je z a p o k u š a j trovanja. A oboje je bilo n am jerice tak o u d e š e n o : d a o n njoj ponudi voće, kako bi je isk u šao, i d a s e o n a t o g a č u v a k a o sigurne smrti. Najposlije ju je o k riv io d a n a m je r a v a p o tr a ž iti u točište sad kod kipa A u gu stova32, sa d k o d v o jsk i; z a t o ju j e prognao na otok Pandatariju. K ad g a j e o n a z a t o g r d ila , d a o ju je po centurionu zlostavljati d o k joj n ije iz b io j e d n o o k o . K ad je poslije odlučila da glađ u qvrši ž iv o t, s i lo m jo j j e d a o otvarati usta i trpati u njfi hranu. A li o n a j e u s tr a ja la i ta k o um rla (33), a on ju je i dalje n a jg orim k le v e t a m a p r o g o n io , predio"; i živši u senatu da se n jezin r o đ e n d a n u n e s e m e đ u n e sr e tn e '' dane u kalendaru, i u p isa v ši s e b i u z a s lu g u š t o j e n ije dao konopcem zadaviti i n iz G e m o n s k e s t u b e b a c it i u T ib er. I još je dopustio d a s e d o n e se se n a ts k i z a k lju č a k k o jim s e njem u za takvu njegovu b la g o st isk a zu je z a h v a la , a J u p ite r u Kapi* tolskom p osvećuje zavjetni d a r o d zla ta . 54. B u d u ći d a je o d G e r m a n ik a im a o tr i u n u k a , N erona, Druza i Gaja, a o d D ruza je d n o g a , T ib e r ija , o n j e n a k o n sm rti svojih sin ova dva starija sin a G e r m a n ik o v a , N e r o n a i Druza, preporučio sen a tu i d a n n jih o v e p u n o lj e t n o s t i p r o sla v io f tim e da je n arodu d a o dar. A li k a d j e d o z n a o d a s u n a p o četku god in e i ža n jih o v o zd ra v lje u č in j e n i s lu ž b e n i zavjeti, izjavio je p red se n a to m d a s e t a k v e p o č a s t i s m ij u isk azivati sam o isk u snim i starijim lju d im a . P o š t o j e t o m iz ja v o m ot krio svoje pravo r a sp o lo ž en je p r e m a n jim a , iz lo ž io ih je potvorama svih k levetn ik a. K o je k a k v im s m ic a li c a m a d a o ih je navesti na to d a ga ra zd ra žen i p o g r d e , a k a d m u j e to b ilo
d o ja v ljen o , o p tu ž io ih j e p is m e n o s v e lik im o g o r č e n je m , ob a s u v š i ih u z t o p o g rd a m a ; k a d su b ili o s u đ e n i k a o v e leizd a jn i ci, d a o ih j e u b iti glađ u : N e r o n a n a o to k u P o n c iji (29), a D ruz a u n a jd o n je m p o d r u m u P a la tin a (33). Za N e r o n a s e m is li d a j e b io p r isilje n u č in iti sa m o u b o js tv o , k a d m u j e k rv n ik t o b o ž e n a n a lo g s e n a to v p o k a z a o k o n o p c e i k u k e, a D ru zu j e t o lik o b ila u s k r a ć e n a h r a n a d a j e p o k u š a o je s ti str u n u iz sv o j e stru n ja če. O sta ci o b o jic e b ili su ta k o r a s te p e n i d a s u k a s n ije je d v a m o g li b iti sk u p ljen i. 55. U z s v o je sta r e p rija telje i p o u z d a n ik e za tra žio j e za s e b e j o š d v a d e s e t n a ju g le d n ijih g ra đ a n a za sa v je tn ik e u d r ž a v n im p o s lo v im a . Iz m e đ u s v ih tih je d v a j e d v o jic u ili tro jicu p o š t e d io , d o k j e s v e o s t a le u n iš tio , je d n o g a iz o v o g a , d ru g o g a iz o n o g ra zlo g a , m e đ u n jim a i E lija S ejan a, k o ji j e s a so b o m p o v u k a o u p r o p a s t n a jv iš e žrtava. N jega j e b io p o d ig a o n a n a jv išu m o ć n e t o lik o iz p rija teljstv a k o lik o z a to d a s n je g o v o m p o m o ć u i s p le tk a m a u n iš ti G e r m a n ik o v u d je cu i d a s v o m e r o đ e n o m u n u k u T ib eriju , s in u D ru zovu , o sig u r a nas lje d s tv o u v la sti. 56 . N iš t a b la ž i n ije b io n i p r e m a G r c im a k o ji s u živ jeli n a n je g o v u d v o r u , p r e m d a j e i i n jim a j o š n a jv iš e u ž iv a o . K a d j e n e k o g a K s e n o n a , k o ji j e g o v o r io v e o m a b ir a n im j e z ik o m , z a p it a o k a k v o j e t o t a k o d o s a d n o n a rječje, a o n m u o d g o v o r io d a j e d o r s k o , p r o g n a o g a j e n a o t o k K in ariju . M is lio j e , n a im e , d a m u j e o v a j p r e d b a c io n e k a d a šn ji p o v u č e n i ž iv o t n a R o d u , j e r R o đ a n i g o v o r e d o r sk i. I s to je t a k o z a s t o l o m \ o b ič a v a o p o s ta v lja ti p ita n ja iz s v o je sv a k i d a š n j e le k t ir e . K a d j e j e d n o m s a z n a o d a s e g r a m a tič a r S ele u k r e d o v ito ra s p itk u je k o d n je g o v ih slu g u k o je p is c e u p ra v o p r o u č a v a , p a d a ta k o d o la z i p rip ra v a n k sto lu , n ajp rije g a j e is k lju č io iz s v o g d ru štv a , a k a sn ije g a je n a tjera o i n a s a m o u b o js tv o . 57. N je g o v a o k r u tn a i b e š ć u t n a n arav o č ito v a la s e v e ć u d je tin jstv u . N je g o v u č ite lj u g o v o r n ištv u , T e o d o r iz G ad are, p rv i ju je, č in i se , o š t r o u m n o z a p a zio i v r lo z g o d n u p o r e d b u n a ša o , n a ziv a ju ć i g a č e š ć e , k a d b i g a k o rio , g rčk im je z ik o m » g ru m en z e m lje n a to p lje n krvlju«. A li m n o g o s e ja sn ije p o -
kazala njegova n arav k ad je p o s ta o car, i to već go d in a m a n jeg o v e v la d e, d o k je j o š n a sto ja o predobiti nak lo n o st ljudi h in je n o m u m je r e n o š ć u . K ad je p rolazio neki sp rovod , jed a n je la k rd ijaš g la s n o d o v ik n u o m rtvacu neka javi A ugustu d a se jo š n e is p la ć u ju z a p is i k oje je ostavio narodu; T iberije d a d e d o zv a ti la k r d ija ša p r e d a se, isplatiti m u d užnu sv o tu i p o sla ti g a u sm rt, d a n je g o v u ocu može javiti istin u . N e d u g o n a k o n to g a , k a d m u s e n ek i P o m ]g ||l rim sk i vitez, n e š to u sp r o tiv io , z a p r ije tio m u s e Tiberije ž š tvorom i za ja m čio m u d a ć e o d P o m p e ja p o s ta ti pompejevac, n a p a d a ju ći g o r k o m p o r u g o m u is t i č a s im e toga če* Vjeka i n ek a d a šn ju n e s r e ć u P o m p e j e v e str a n k e . ^
58. N ek a k o u is to v r ije m e z a p ita o g a j e je d a n p retor n l |l laže li d a se sa z o v u s u d o v i z a p a r n ic e o u v r e d i veličan stvi, a o n m u jg o d g o v o r io d a z a k o n e t r e b a v ršiti; i Tiberije ih j e n ajgrozn ije v ršio . J e d n o m j e n e t k o s k in u o glavu s Aug u sto v a k ip a , d a g o r e p o s t a v i n e č ij u d r u g u . S tvar se ra* sp ra v ljala !u sen a tu , i k a k o d o k a z i n is u b ili ja sn i, istraživali se n a m u č ilim a . K ad j e n a to o k r iv lje n ik b i o o su đ e n , t a je v rsta z lo b n o g a tu ž a k a n ja m a lo - p o m a lo d o š la d o tle da se sm rtn im z lo č in o m s m a tr a lo i o v o : u b liz in i A u g u sto v a kipa izb iti r o b a ili p r e s v u ć i o d ije lo , n o v a c ili p r s t e n s utisn u tim lik o m A u g u sto v im u n ije ti u n u ž n ik ili b lu d iliš t e , te bilo k oju riječ ili d je lo n je g o v o i n a jm a n j o m k r it ik o m povrije d iti. M o ra o je, n a p o k o n , u m r ije ti i o n a j k o ji j e d o p u stio da m u s e u n jeg o v o j k o lo n iji d o d ij e li k o ja s lu ž b a o n o g a istoga d an a, k o je g a su n e k o ć i A u g u s tu t a k v e s lu ž b e b ile dodije ljen e. 59.
O sim to g a je p o d iz lik o m s t r o g o s t i i p o d iz a n ja jav-
n o g a m o ra la , a u is t in u v iš e z a to d a z a d o v o lj i sv o jo j naravi^ iz v r š io v e lik b ro j ta k o g r o z n ih i o k r u t n ih d je la d a su mu n e k i u s t ih o v im a p r e d b a c ili t a d a š n j e n e v o lj e i u p o z o r ili na b u d u ć e:
»Surovi, nemili stvore, sve hoćeš da ukratko kažem? Smjesta me ubio grom ako si m ateri drag!
Nisi ti vitez, A zašto? Jer stotinu tisuća nemaš; Kad bi i stekao sve, još je progonstvo ti Rod.3* Zlatno si smijenio doba Satumovo, Cezjxre, ovdje: Jer za iivota će tvog uvijek teljezno bit34 Omrzlo njemu je vino, jer sada već žedan je krvi: Kako mu vino bje strast, pohlepno pije sad krv. Pogledaj, Romule, Sulu: on sretan je za se, ne za te; Gledaj i Marija ti, u Rim kad stigo je on; Još i Antonija gledaj što građanske dizp je vojne, Njegove više je put ruke okaljala krv: Reci tad: Propada Rimi U krvi je vladao silnoj Svaki što prognanik bje prije no zauze vlast«35 Za sve je te napadaje Tiberije isprva htio da ih ljudi sma traju djelom onih koji su nezadovoljni njegovim reformama, i to ne toliko iz pravog uvjerenja koliko iz ogorčenja i sr džbe, i češće je znao kazati: »Neka me mrze, samo nek mi odobravaju!« Ali kasnije je sam dokazao kako je sve to bilo potpuno istinito i ispravno. 60. Nekoliko dana nakon dolaska na Kapreju šetao se Tiberije na osamljenom mjestu; uto iznenada bane pred njega neki ribar i ponudi mu na dar neobično veliku trilju; Tiberije mu tom istom ribom dade istrljati lice, jer se up lašio što se taj čovjek iz zaleđa otoka preko strmih i nepro hodnih stijena uzverao do njega. Kad se taj čovjek, dok su ga kažnjavali, nazivao sretnim što mu nije donio i veli koga morskoga raka što ga je također ulovio, zapovjedi Ti berije da mu i tim rakom izmrcvare lice. Jednoga vojnika svoje tjelesne straže osudio je na smrt jer je iz parka ukrao jednoga pauna. Kad je na nekom putu nosiljka u kojoj su ga nosili zapela u šikari, dao je časnika koji je imao istra žiti put, centuriona prvih kohorata, baciti na zemlju i izbiti ga na mrtvo ime.
61. Uskoro je zapao u okrutnosti svake vrste; nikada mu nije nedostajalo povoda, je r je n ajp rije p ro g o n io prijatelje, pa i znance svoje majke, zatim svojih u n u k a i snahe, i napo! kon Sejanove prijatelje i znance. Poslije S e ja n o v a p ad a došla je njegova okrutnost do vrhunca. Iz to ga se n ajbo lje vidjelo da nije Sejan toliko njega o b iča v ao p oticati k o lik o m u je na njegov zahtjev m orao p ribavljati p rilik u za okrutnosti. Ipak se Tiberije u svom životopisu, koji je sastavio u glavnini cr tama i ukratko, usudio napisati d a je k a zn io Se jan a što je do znao da bjesni protiv djece n jego va sina G erm an ik a. Pa ipak je jednoga od tih unuka p o g u bio , k a d j e S e jan već bio u ne milosti, a drugoga poslije S ejan ove p o g ib ije. Sva njegova okrutna d jela p o je d in a č n o opisivati bilo bi predugo, zato će biti dosta izbrojiti p o je d in e vrste kao pri mjere njegove okrutnosti. Nijedan dan nije p ro šao bez sm rtn e kazne, p a ni zloko ban dan ili blagdan, a neki su lju di sm ak n u ti n a sam u Novu godinu. Mnogi su bili optuženi i o s u đ e n i za jed n o s djecom, neki dapače od svoje djece. Izd ao je z a b ra n u d a lju d e osuđe ne na smrt ne smiju žaliti njihovi ro đ aci. Tužiteljim a su se doznačivale velike nagrade, a k a tk a d a i svjedocim a. Nije dnom se doušniku nije uskraćivalo p o vjeren je. Svaki prestupak smatrao se vrijednim sm rtne kazne, p a i on aj koji se sa stojao od nekoliko bezazlenih riječi. T a k o se je d n o m pjesni ku upisalo u grijeh što je u svojoj traged iji re k a o nekoliko pogrda protiv Agam em nona; isto tako je d n o m povjesničaru, što je Bruta i Kasija nazvao p osljedn jim R im ljan im a.36 Oba pisca bila su odm ah kažnjena, a n jihovi spisi uništeni, prem da su nekoliko godina prije toga b ili p rim lje n i s odobrava njem kad su bili čitani javno i u nazočnosti A ugustovoj. Ne kima, koji su bili zatvoreni, o d u zim ala se n e sam o utjeha znanstvenoga rada nego i zabranjivao svaki ra zgo v o r ili po sjet. Optuženici koji su bili pozvani n a su d d jelo m ičn o su se kod kuće smrtno ranjavali, je r su b ili u vjeren i d a će biti osu đeni, i jer su htjeli izbjeći m učenju i sram oti, a djelomično su usred vijećnice ispijali otrov; takvim a b i ip ak povezali rane te ih polumrtve i još u sm rtnim trzajim a odvlačili u
ta m n ic u . S v i k a žn jen ici b e z izu zetk a b ili s u b a ca n i n iz G em o n s k e stu b e i p o v la č e n i k u k om ; je d n o g a Hana b ilo je dva d e s e t ta k v ih k a žn jen ik a , a m e đ u n jim a je b ilo i ž e n a i d jece. B u d u ć i d a j e p o sta r o m o b iča ju z lo č in sm a k n u ti d jev ice, b ile su m la d e d jev o jk e n a jp rije silo v a n e o d k rvn ik a, a o n d a sm a k n u te . K oji s u d r a g o v o ljn o h tjeli u m rijeti, b ili s u silo m za d rža n i n a živ o tu . S m r t je , n a im e , T ib erije sm a tra o ta k o la k o m k a zn o m d a j e j e d n o m k ad j e č u o d a s e je d a n ok rivlje n ik , im e n o m K a m u l, p rije u b io , p ovik ao: »K araul m i j e p o bjegao!« K a d j e j e d n o m p r e g le d a v a o zatvore, m o lio g a je j e d a n k a žn je n ik d a p o ž u r i s n je g o v o m k a zn o m , a o n m u j e o d g o v o rio : »Još s e n isa m p o m ir io s tobom !« U sv o jim ljeto p i s im a n e k i b iv ši k o n z u l p r ip o v ije d a ovo: K o d n e k e g o z b e s b r o jn im u z v a n ic im a , k ojoj je i sa m p risu stv o v a o , z a p ita o je iz n e n a d a i g la s n o T ib erija n e k i p atu ljak , k oji je stajao k o d st o la m e đ u d r u g im la k rd ija šim a , z a š to P ak on ije, k oji j e o p tu ž e n z b o g u v r e d e v e lič a n stv a , ta k o d u g o živi. T ib erije ga je d o d u š e o d m a h u k o r io z b o g b r z o p le ta jezik a, ali je p o slije n e k o lik o d a n a n a p isa o se n a tu n e k a š to p rije d o n e s e o d lu k u o P a k o n ijev o j k azn i. 62. N je g o v u j e m a h n ito s t j o š p o v e ć a lo i p ojačalo o g o r č e n je k o je g a j e o b u z e lo k a d je o tk r io p ravi u zro k sm rti sv o g a s in a D ru za . Z a n je g a j e m is lio d a j e u m r o o d b o le s t i i n e u m je r e n a ž iv o ta , a k a d j e n a p o k o n d o z n a o d a j e o tro v a n prev a r o m s v o je ž e n e L iv ile i S ejan a, d a o j e sv a k o g a b e z m i lo s r đ a m u č iti i p o g u b iti. P o č ita v e d a n e b io j e ta k o p red an s a m o toj istra zi i ta k o r e v n o n jo m e z a o k u p ljen d a j e je d n o g a g o s ta s o to k a R o d a , k o je g a j e p rijateljsk im p ism o m p o zv a o u R im , o d m a h , č im m u j e b ilo ja v ljen o d a je d o ša o , d a o sm je sta m u č iti, k a o d a j e stig a o je d a n o d p o tr e b n ih svjed ok a u istra zi. K a d j e n a to o tk r io za b lu d u , d a o ga je i u b iti d a n e b i ra z g la sio tu n ep ra v d u . J o š d a n a s p o k a zu je s e n a K ap reji m je sto n jeg o v a krvni č k o g a p o sla , g d je j e o s u đ e n ik e n a k o n d u g ih i b ira n ih m u č e n ja p r e d sv o jim o č im a d a o strm oglavljivati u m ore; d o lje ih j e d o č e k iv a la h rp a m o rn a ra , k oja j e m o tk a m a ili v e s lim a u d a r a la p o n jih o v im tje le s im a d a n e bi u k o je m u p r e o s ta lo š t o g o d živ o ta . M eđ u v rsta m a m u č e n ja iz m islio j e i t o d a je
ljude na prevaru n ap ojio o b iln o m k o lič in o m vina, a on d a im nenadano čvrsto zavezao m o k r a ćn e o rg a n e, te su im strašnu m uku zadavali i n ap eti k o n o p ci i zad ržavan a m ok raća. Da ga nije sm rt p retek la i d a ga nije Trazil n a m jerice , k ak o kažu, nagovorio da n ek e k azn e o d g o d i, d aju ći m u n a d u d a ć e dulje živjeti, bio bi, kako se m isli, u b io j o š v e ć i broj lju d i te n e bi p o šted io n i p reo sta le sv oje u n u k e, je r j e i n a G aja37 v e ć sum njao, a Tiberija je p rezirao k a o d ije te p relju b a . I to n ije tako nevjerojatno, je r je v iše p u ta z n a o P rijam a n a ziv a ti sretn im što je sv e svoje n ad živio. 63. Zbog tih o p a čin a b io j e T ib erije n e sa m o veom a om ražen i p rok let, n e g o j e ta k o đ e r ž iv io u n e p r e s ta n o m stra hu i jo š izložen m n o g im p o ru g a m a , o č e m u im a m n o g o d o kaza. Tako je, n a prim jer, za b ra n io d a s e h a r u s p ic i p itaju na sam o i bez sv jed o k a .36 P r o r o č išta u b liz in i R im a p o k u ša o je d apače rastjerati, ali je o d to g a o d u s t a o p r e s tr a š e n b oža n sk om sn a g o m p r e n e s tin sk ih ž d r e b o v a 39, k o je j e z a p e č a ć e n e dao d o p rem iti u R im , ali ih n ije n a š a o u k o v č e ž ić u , d o k ga nije o p et vratio u h ram . D v o jicu k o n z u la 40, p r e m d a ih je im en o v a o n a m jesn ic im a u p r o v in c ija m a , n ije s e u s u d io p u s titi o d seb e , n e g o ih j e za d rža o u za s e , d o k im n ije p o s lije n e k olik o g o d in a im e n o v a o n a slje d n ik e a d a n is u n i n a p u stili Rima; u m eđ u v r e m e n u o sta v io im j e s lu ž b e n i n a s lo v i sta ln o im p ovjeravao v elik broj p o slo v a , k o je s u im a li iz v r š iti p rek o svojih leg a ta i p o m o ć n ik a . 64. Svoju sn a h u i u n u k e n ije p o s lij e n jih o v e o s u d e n ik a d a d ru k čije s je d n o g a m je sta o t p r e m a o n a d r u g o n e g o o k o v a n e i u n o siljci sa z a šitim z a sto r o m ; v o j n ic i s u m o r a li o d b i jati p ro la zn ik e i p u tn ik e d a s e za n jim a n e o g le d a j u ili d a ih n e zaustavljaju. 65. Kad je Sejan spremao prevrat, Tiberije je doduše vi dio da se njegov rođendan već službeno slavi i da se njegovi zlatni kipovi na raznim mjestima poštuju, ali ga je ipak jedva srušio, i to više lukavošću i prevarom nego carskim ugle dom. Ponajprije ga je, naime, da bi ga pod časnom izlikom uklonio iz svoje blizine, uzeo za druga u svom petom konzu latu, kojega se nakon dugog vremena, i to u odsutnosti,
u p r a v o ra d i to g a p r ih v a tio .41 Z atim g a je u lju lja o u varavu n a d u d a ć e g a u z e ti k a o z e t a u sv o ju p o r o d ic u i p o d ije liti m u t r ib u n s k u v la st, a o n d a g a je n e o č e k iv a n o n a p a o u p o d lo j i b ije d n o j o p tu ž b i, m o le ć i iz m e đ u o sta lo g a s e n a to r e n e k a p o ša lju je d n o g a k o n z u la k o ji ć e n jega, o sa m lje n a sta rca , d o v e s ti p r e d n jih s n e k o m v o jn ič k o m p ratn jom . Ali n i ta k o s e n ije o s j e ć a o sig u r n im b o je ć i s e p o b u n e , p a je n a r e d io d a s e n je g o v u n u k D ru z, k o je g a j e j o š u v ije k d rža o u za tv o ru u R im u, p u s t i n a s lo b o d u u slu č a ju p o tr e b e i p o sta v i z a v r h o v n o g a z a p o v je d n ik a . D rža o je u p r ip r a v n o sti i la đ e sm išlja ju ć i d a b je ž i k b ilo k o jim leg ija m a . S n a jv iše litic e p a z io j e n e p r e s t a n o n a z n a k o v e , k o je je, k a k o n e b i v ijesti z a k a sn ile, b io za p o v je d io d a s e d ig n u u d a ljin i č im s e što d o g o d i. A li i n a k o n u g u š e n j a S e ja n o v e u r o t e n ije b io n iš ta sig u rn iji n i m irn iji, p a k r o z s lij e d e ć ih d e v e t m je s e c i n ije izla zio iz sv o je v ile k o ja s e z o v e Ijin a v ila 42.
66. N je g o v u n e m ir n u d u šu m u č ile su , o s im toga, razn e p o g r d e s a s v ih stra n a , j e r g a j e svak i o s u đ e n ik o b a sip a o sva k o ja k im p r ije k o r im a u lic e ili p o g r d n im s p is im a k o je b i sta v io n a sje d a la s e n a to r a u k azalištu . T e su p o g r d e o sta v lja le n a T ib e r ija s a s v im o p r e č n e d ojm o v e: sa d j e o d stid a ž e lio d a s v e t e p o g r d e o s ta n u n e p o z n a te i sk r iv e n e , a k a tk a d a ih je p r e z ir a o i j o š ih sa m p o k a z iv a o i ob javljivao. I p a rtsk i kralj A r ta b a n p o g r d io g a j e u p ism u p red b a c u ju ć i m u u b o jstv a r o đ a k a , o b ič n a u m o r stv a , n je g o v u lije n o s t i r a sip n o st, i p r e p o r u č u ju ć i m u d a s e u b ije i š to p rije za d o v o lji v elik o j i sa sv im o p r a v d a n o j m ržn ji su g ra đ a n a . 67. N a p o k o n s e sa m s e b i zg a d io t e j e m a lo n e sv u sv o ju b ije d u p r iz n a o r ije č im a k o jim a je p o č e o je d n o sv o je p is m o se n a tu : » Š to d a v a m p iš e m , sa b r a n i o c i, ili k a k o d a v a m p i š e m , ili š t o d a v a m u o p ć e n e p iš e m u sa d a šn jem s v o m p o ložaju ? A k o zn a m , n e k a m e b o g o v i i b o ž ic e u p r o p a ste strašn ije n e g o š t o o sje ć a m d a svak i d a n p rop ad am !«43 N e k i m is le d a j e o n t o u n a p rijed z n a o sv o jim d a r o m p r e d v iđ a n ja i d a j e m n o g o p rije p r e d v id io k ak va g a j e d n o m m ržn ja i s r a m o ta ček a . S to g a j e i o d m a h č im j e p r e u z e o v la st v e o m a u p o r n o o tk la n ja o n a slo v »O tac d o m o v in e « i z a k letv u
na svoje odluke, da ne bi kasnije b ila veća s ram o ta kad ga nađu nedostojnim tolikih počasti. I to se d oista m ože raza brati iz njegova govora u kojem je o o b a ta p itan ja rasprav ljao, a osobito gdje kaže d a će uvijek ostati s e b i je d n a k i da neće nikada promijeniti svoga značaja d o k le g o d b u d e zdra ve pameti; ali da se prim jera ra d i treb a čuvati k a k o se ne bi senat obvezao na priznanje b ilo čijih djela, j e r se čovjek ka kvim nesretnim slučajem m ože p rom ijeniti. N a d ru g o m opet mjestu kaže: »Ako li kada posum njate u m o j zn ačaj i u moju odanost prema vam a - ali prije te n e sre ć e že lim d a m e za tekne smrt i otme toj prom jeni vašega m išlje n ja o m eni! - ni kakve mi časti neće donijeti naziv 'O tac d o m o v in e ', a vama će pribaviti prigovor d a ste m i ili iz n ep ro m išlje n o sti taj nadimak podijelili ili d a ste iz n e d o slje d n o sti
zapali u
suprotno mišljenje o m eni.« 68.
Tiberije je bio krupan i snažan, a stasa izn ad osred
njega. Bio je širokih pleća i grudi, a ostali su m u dijelo vi ti jela sve dolje do nogu bili razm jerni i sklad n i. L ije v a m u je ruka bila spretnija i jača, a zglobovi n a njoj tak o čvrsti d a je svježu i zdravu jabuku m ogao p rsto m p ro b u šiti, a glavu dje čaka ili čak mladića raniti zvrčkom . Puti je b io bijele, a kosa mu je padala nešto niže na zatiljak, tako d a je p o k riv a la i šiju, što je, čini se, kod njega b ila n a slje d n a o s o b in a . L ice m u je bilo plemenito, ali puno bubu ljica, k o je su zn ale n en ad a no iskočiti. Oči su mu bile vrlo velike, a n e o b ič n o je n a nj§ ma bilo to što je m ogao vidjeti i n o ću i u tam i, ali sam o na kratak čas i kad ih je iza sna otvorio; p o slije b i o p e t postajale slabije. Hodao je ukočene i zabačene šije, go to v o u vijek na mrštena lica, ponajviše šuteći, a i s n a jb ližim a n ije ništa ili sasvim malo razgovarao, i to vrlo p o la g a n o i s n e k im gipkim kretnjama prstiju. Sve je te nem ile i p rk o s n e o s o b in e u njega već August ne samo zapazio nego ih je često p o k u š a o o p ra v dati pred senatom i narodom , izjavljujući d a su to p riro dn e, a ne karakterne mane. Zdravlje m u je b ilo iz v an red n o p o voljno, gotovo za čitavo vrijem e n jegova v la d a n ja b ilo je je dva koji put narušeno, p rem da se T ibe rije o d trid esete svoje godine sam o njemu brinuo p o svojoj volji, b e z liječničke p o moći ili savjeta.
69 . P r e m a b o g o v im a i v je r sk im o b v e z a m a b io je p r ilič n o n e m a r a n , j e r j e b i o v r lo o d a n a str o lo g iji i u v je r e n d a s v im e u p r a v lja su d b in a ; g r o m a s e ip a k p r e k o m je r e b o ja o , a za m a lo r u ž n ije g a v r e m e n a n o s io j e u v ije k lo v o r o v v ije n a c n a g la v i, j e r k a ž u d a g r o m n ik a d a n e u d a r a u lo v o r o v list. 70 . S l o b o d n i m u m j e t n o s t im a g r č k o g a i l a t in s k o g je z ik a v e o m a s e r e v n o b a v io . U la tin s k o m s tilu u g le d a o s e u M esal u K o r v in a , k o ji j e v e ć b io sta r a c k a d g a j e T ib erije k a o m la d ić m a r ljiv o s lu š a o . A li p r e tje r a n o m u s ilje n o š ć u i sitn ič a v o š ć u u č i n i o j e sv o j s til ta k o m r a č n im , d a je m n o g o b o lje g o v o r io b e z p r ip r a v e n e g o s p rip r a v o m . S a sta v io j e i lir sk u p je s m u k o ja im a n a s lo v Tužaljka zbog smrti Lucija Cezara. P jevao j e i g r č k e p je s m e p o v o d e ć i s e za E u fo r io n o m , R ija n o m i Part e n ije m . U t im j e p je s n ic im a v e o m a u ž iv a o p a j e n jih o v a d je l a i n jih o v a p o p r s ja d a o p o sta v iti u ja v n im k n již n ic a m a m e đ u s ta r im i u z o r n im p is c im a .44 S to g a s u s e m n o g i u č e n ja c i n a tj e c a li p iš u ć i k o m e n t a r e tim p je s n ic im a i p o s v e ć u ju ć i ih T ib e r iju . N a jv e ć e j e z a n im a n je p o k a z a o za p o zn a v a n je p riča i u t o m e j e iš a o d o g lu p o s t i i s m ije šn o s ti. I g r a m a tič a r e j e n a im e - a t e j e lju d e , k a k o s m o v e ć r ek li, o s o b it o v o lio - is k u š a v a o o v a k v im o t p r ilik e p itan jim a: »T ko j e b ila m a ti H ek ab in a ? K a k o s e z v a o A h ilej m e đ u d jevojk am a?45 S to s u S ir e n e o b ič a v a le p je v a ti? « O n o g a d a n a k a d je p rv i p u t u š a o u v ije ć n i c u n a k o n s m r ti A u g u s to v e h tio je za d o v o ljiti d jetin joj lju b a v i i v je r sk o j o b a v e z i p a je p o u z o r u M in o jev u p r in io žrtvu t a m ja n a i v in a , a li b e z p r a tn je fru le, k a o š to je t o n e k o ć u č i n i o M in o j p r ig o d o m sm r ti s v o g a sin a. 7 1 . P r e m d a j e in a č e b io v je št g r čk o m jezik u i la k o s e u n je m u iz r a ž a v a o , ip a k s e n ije sv a g d je n jim e slu ž io , a n a jv iše g a s e k lo n io u se n a tu ; k a d j e j e d n o m h tio k azati » m o n o p o l« , n a jp r ije j e m o lio z a o p r o š t e n j e š t o m o r a u p o tr ije b iti t u đ u ri j e č . Š to v iš e , k a d j e u n e k o m se n a ts k o m za k lju čk u b ila p r o č it a n a g r č k a r ije č » e m b le m « , p r e d lo ž io j e d a s e p r o m ije n i ta r ije č i m je s to t u đ e p o tr a ž i d o m a ć a , ili, a k o s e n e m o ž e n a ći, n e k a s e s tv a r izra zi m a k a r o p isiv a n je m s v iš e riječi. K a d je o d n e k o g v o jn ik a b ilo z a tr a ž e n o n a g r č k o m je z ik u sv je d o č a n s t v o n a s u d u , n a r e d io m u j e T ib erije d a n e sm ije d r u k č ije o d g o v o r it i n e g o la tin sk i.
72. S a m o s e d v a p u t a z a č it a v o v r ij e m e s v o j e p o v u č e n o s t i p o k u š a o v r a titi u R im . P rv i p u t s e n a t r o v e s la r k i d o v e z a o sv e d o v r to v a u b liz in i » N a u m a h ij e « 46, p o š t o j e p o o b a la m a Tib e r a r a z m je s tio v o j n ič k e s t r a ž e d a u k la n j a j u lj u d e k o ji su m u d o la z ili u s u s r e t . D r u g i p u t j e A p ije v o m c e s t o m d o š a o d o s e d m o g a m iljo k a z a . A li o b a j e p u t a s a m o iz d a lj in e b a c io p o g le d n a g r a d s k e z id o v e , a d a n ije u š a o u g r a d , n e g o s e vra tio , p r v i p u t iz n e p o z n a t a r a z lo g a , a d r u g i p u t g a j e p r e p la š ilo z n a m e n je . I m a o j e , n a im e , z a z a b a v u v e l i k u p i t o m u zm iju; k a d j u j e p o o b ič a j u h t i o iz r u k e n a h r a n it i, n a š a o j u j e izjed e n u o d m ra v i; n a t o s u g a g a ta r i o p o m e n u l i n e k a s e č u v a n a silja m n o š t v a . D o k s e , d a k le , b r z o v r a ć a o u K a m p a n iju , u h v a tila g a j e u A s tu r i s la b o s t , a k a d s e o d n je m a l o o p o r a v io , n a s t a v io j e p u t u C ir c e je . D a n e b i d a o p o v o d a su m n ji d a j e b o le s t a n , o n j e v o j n ič k im ig r a m a n e s a m o p r is u s t v o v a o , n e g o j e j o š s a s v o g a m j e s t a k o p lj i m a g a đ a o v e p r a k o ji je b io p u š t e n u a r e n u . A li o d m a h g a j e p o g r a b i o g r č u p r sim a , i k a k o g a j e u z n o j e n a p r o p u h a o v je ta r , z a p a o j e j o š u t e ž u b o le s t. Ip a k j e iz d r ž a o j o š n e k o v r ij e m e , p r e m d a s e d o v e z a o d o M iz e n a i p r e m d a o d s v o g a d n e v n o g a r e d a n ij e p r o p u š t a o n iš ta , p a n i g o z b a i o s t a lih z a b a v a , d j e l o m i c e iz n e u m j e r e n o s ti, a d j e lo m ic e r a d i p r e tv a r a n ja . K a d s e , n a im e , n je g o v lije č n ik H a r ik lo o p r a š t a o p r ije p u t a n a d o p u s t p a o d la z io s g o z b e , u h v a tio j e T ib e r ija z a r u k u d a j e p o lju b i; T ib e r ij e j e p o m is l i o d a m u j e lije č n ik o p ip a o b i l o , z a t o g a j e p o n u k a o n e k a j o š o s t a n e i p o n o v o u z m e m j e s t o z a s t o lo m ; z a t im j e p r o d u ž io v e č e r u .47 I u t o m je , m e đ u t im , s t a n j u z a d r ž a o o b ič a j d a j e s ta ja o n a s r e d b la g o v a o n ic e s l i k t o r o m u z a s e t e s v a k o g a k o ji s e o p r a š t a o p o j e d in c e p o z d r a v lj a o z o v u ć i g a im e n o m . 73. M e đ u t im j e u s e n a t s k im z a p i s n i c i m a p r o č i t a o d a su o s lo b o đ e n i, a d a n i s u n i s a s lu š a n i, n e k i o p t u ž e n i c i o k o jim a j e o n s a m o k r a tk o n a p is a o d a ih j e p r ij a v it e lj im e n o v a o k a o s u m n jiv e , i n iš t a d r u g o ; v i d e ć i d a g a p r e z ir u , T ib e r ij e za šk rip i z u b im a i o d l u č i d a s e p o š t o - p o t o v r a t i n a K a p r e ju , n e n a m je r a v a ju ć i p o d u z im a t i n iš t a n a la k u r u k u d o k n e d o đ e n a s ig u r n o m je s to . A li g a z a d r ž e o lu j e i s v e j a č a n j e g o v a b o le s t , t e o n s k o r o n a k o n t o g a u m r e u v ili L u k u lo v o j u s e d a m d e s e t i o s m o j g o d in i ž iv o ta , u d v a d e s e t i t r e ć o j g o d in i s v o j e v la d a
v in e , 16. o ž u jk a za k o n z u lo v a n ja G neja A cer o n ija P ro k u la i G aja P o n c ija N ig r in a (37). N e k i m is le d a m u je G aj37 d a o o tro v k oji p o la g a n o d jelu je i u n išta v a ; d r u g i k a ž u d a s u m u u sk ra tili h ra n u k o ju j e zatra ž io k a d g a je p u s t ila n e n a d a n a grozn ica, n e k i o p e t d a s u ga u g u š ili j a s t u k o m 48 k a d s e o s v ije s tio i zatražio p r ste n , k oji s u m u s k in u li d o k je le ž a o u n e sv je stic i. S e n e k a 49 p iš e d a j e T i b e r ij e , v id e ć i d a m a la k š e , sk in u o p rsten , k a o d a g a ž e li n ek o m e p r e d a ti, i d r ž a o ga n e k o v rijem e u ru ci, za tim ga je o p e t s t a v io n a p r s t i stis n u v š i lijev u ru k u le ž a o d u g o n e p o m ič a n ; n a je d n o m j e p o č e o d o ziv a ti slu g e, a k ad m u s e n itk o n ije o d a z iv a o , u s t a o je , a li j e n e d a le k o o d p o ste lje , k a k o s u g a s i l e o s t a v ile , p a o m rta v. 7 4 . N a p o s lje d n ji sv o j r o đ e n d a n v id io j e u sn u A p o lo n a T e m e n s k o g a 50. Taj j e A p o lo n o v k ip b io iz v a n r e d n e v e lič in e i u m j e t n ič k e v r ije d n o sti, a T ib erije g a j e d a o d o p r e m iti iz Sir a k u z e u R im d a g a p o sta v i u k n jižn icu n o v o g a h ram a. U sn u m u j e A p o lo n o b ja v io d a o n v iš e n e ć e m o ć i izvršiti n je g o v u p o s v e t u . N e k o lik o d a n a p rije T ib erijev e sm rti s r u š io s e o d p o t r e s a s v j e t io n ik n a K a p reji. U M izen u s e p e p e o k oji j e o s t a o o d ž a r a i u g lje n a š t o s u ga d o n ije li za grijanje b la g o v a o n ic e , a li s e v e ć u g a s io i d u g o stajao h la d a n , n a je d n o m p o d v e č e r z a p a lio i n e u m o r n o sv ije tlio d o k a sn o u n o ć. 7 5 . N je g o v a j e sm r t t o lik o ra zv eselila n arod , d a s u n a p r v i g la s o n joj j e d n i tr č a li o k o lo i vikali: »S T ib erijem u Tib er!« , a d r u g i s u m a jk u Z em lju i b o g o v e M an e m o lili n e k a m r t v o m e T ib eriju n e d a ju d r u g o m je sto n e g o m e đ u p ro k letn ic im a ; d r u g i s u s e o p e t p rijetili d a ć e n je g o v o tije lo k u k o m p o t e z a t i i b a c it i n iz G e m o n s k e stu b e, o g o r č e n i n o v im u ža s n im č i n o m k o ji s e d o g o d io p o v r h u s p o m e n e n a n ek a d a šn ju c a r e v u o k r u tn o s t. K a k o je , n a im e , p o se n a ts k o m za k lju čk u b i l o o d r e đ e n o d a s e sm r tn a k azn a n a d o su đ e n ic im a s m ije iz v r š iti i s t o m d e s e t i d a n n a k o n o su d e , d o g o d ilo s e slu č a jn o d a s u n e k i im a li b iti s m a k n u ti u p r a v o o n o g a d a n a k ad j e stig la v ij e s t o T ib erijev o j sm rti. Ti su n e sr e tn ic i d o ziv a li lju d sk u p o m o ć , a li k a k o j o š Gaj n ije b io d o š a o u R im te n ije b ilo n i k o g a k o m u b i s e m o g li o b r a titi sv o jo m m o lb o m , č u v a r i s u ih , d a n e b i u č in ili š t o p r o tiv d o b iv e n e n a red b e, za d a v ili i b a
cili ih niz Gemonske stube.51 Tako je jo š ja č e p o r a s la mržnja, kao da i poslije smrti tiraninove vla d a n jego va okrutnost. Kad je povorka s njegovim tijelom k re n u la iz M izena, počeli su neki vikati da ga treba radije odnijeti u A telu i ondje ga u amfiteatru m alo popržiti.52 A li vojnici su g a ip ak donijeli u Rim, gdje je svečano spaljen i sahranjen. 76. Oporuku je u dva p rim jerka način io d vije go d in e pri je svoje smrti; jedan je prim jerak n ap isao sv o jo m rukom , a drugi je napisao njegov slobodnjak; o b a su p rim jerk a bila jednaka, a dao ih je potpisati i najnižim lju dim a. U toj je opo ruci postavio za baštinike na jed n ak e d ijelo v e svoje unuke Gaja, sina Germ anikova, i Tiberija, sina D ruzo va, i ujedno odredio da jedan drugom e im a biti baštinik. Ostavio je i mnogo zapisa, m eđu ostalim a i vestalinkam a, ali i svim voj nicima zajedno, a rim skom e p u k u p ojed in ačn o , a posebn o predstojnicima uličnih četvrti.
G aj K a ligu la 1. G e r m a n ik , o t a c G aja C ezara, sin D ru za i m la đ e A n to n ije , b io j e p o s in j e n o d s v o g a s tr ic a T ib erija (44); k v e stu r u je v r š io p e t g o d in a p rije z a k o n s k e d o b i (+7), a p o slije n je o d m a h k o n z u la t (12); z a tim j e b io p o s la n k v o jsc i u G erm ani ju K a d s u s e n a v ije s t o sm r ti A u g u sto v o j (14) s v e leg ije u p o m o p r o t iv ile d a p riz n a ju T ib erija za c a ra i G erm a n ik u n u d ile v r h o v n u v la s t u d rža v i, o n ih j e sm ir io , n e z n a s e d a li v e ć o m o d a n o š ć u p r e m a o c u ili v e ć o m o d ije š ito š ć u ; p o b ije d iv š i n a s k o r o n e p r ija te lja p r o s la v io je tr iju m f (16). Z atim je p o d ru g i p u t p o s t a o k o n z u l (18), a li j e j o š p rije n a stu p a slu ž b e m o r a o o t ić i iz R im a d a u s p o s ta v i m ir n a Isto k u . K ad j e p o b ije d io a r m e n s k o g a k ralja, a K a p a d o k iju p r e tv o r io u rim sk u p r o v in ciju , u m r o j e u t r id e s e t i č e tv r to j g o d in i ž iv o ta (19) u A n tioh iji n a k o n d u g e b o le s t i, a s u m n ja lo s e d a j e b io o tro v a n . Jer o s im m o d r ih p je g a k o je s u s e p o k a z a le p o č ita v u n je g o v u ti je lu , i p j e n e k o ja m u j e u d a r a la n a u sta , n a š lo s e ta k o đ e r n a k o n s p a ljiv a n ja tije la m e đ u k o s tim a n je g o v o s r c e n e o š t e ć e n o; a z a s r c e s e m is li d a im a ta k v o sv o jstv o d a s e n e m o ž e v a t r o m u n iš t it i a k o j e n a p o je n o o t r o v o m .1 2. G e r m a n ik je , k a k o s e o p ć e n it o m islilo , u m r o s p le tk o m c a r a T ib erija , k o je m u j e u t o m z d u š n o p o m a g a o G nej P izon . P iz o n j e u is t o v r ije m e b io n a m je s n ik u Siriji, a n ije k r io d a s e m o r a z a m je r iti ili o c u ili sin u , k a o d a u p r a v o ta k o m o r a b iti; s t o g a j e G e r m a n ik a , k a d j e v e ć b io b o le sta n , n a p a o naj o š tr ijim r ije č im a i n e p r ija te ljsk im d je lim a p r e k o r a č iv š i s v a ku- m je r u . Z b o g t o g a j e n a k o n p o v r a tk a u R im b io g o t o v o r a s tr g a n o d n a r o d a , a s e n a t g a j e o s u d io n a sm r t.2
3. U G erm a n ik u su , k a k o j e d o v o lj n o p o z n a to , b ile uh žen e sv e tje le sn e i d u š e v n e v r lin e k a o n i u k o g a d ru goe • njega je b ila o s o b it a lje p o ta i h r a b r o s t , iz v a n r e d n a dar* •* to st u g rčk o m i r im s k o m g o v o r n iš t v u i k n již e v n o s ti, neob*" čn a d o b ro ta te d iv n o i u s p j e š n o n a s t o j a n j e d a s te k n e n a k iti n o st ljudi i d a za slu ž i n jih o v u lju b a v . S n je g o v o m ljepotom n isu b ile u p o tp u n o m s k la d u n j e g o v e m r š a v e n o g e , ali su se i o n e m a lo -p o m a lo is p u n ile u s lij e d r e d o v i t o g ja h a n ja poslije' jela. N ep rijatelja j e č e s t o u b ija o u b o r b i p r s a o p rsa . N a sudu je n a stu p a o k a o g o v o r n ik j o š i o n d a k a d j e v e ć p r o sla v io tri jum f. M eđ u o sta lim s p o m e n ic im a s v o g a k n již e v n o g a rada o sta v io je i n e k o lik o g r č k ih k o m e d ij a . K o d k u ć e i v a n i b io je v eo m a srd a ča n , u s lo b o d n e i s a v e z n ič k e g r a d o v e u lazio je uvijek b ez lik to r s k e p ra tn je. A k o j e g d je s a z n a o z a grobove sla v n ih m u žev a , p r in o s io j e n j ih o v im d u š a m a p o sm r tn e žr tve. K ad je o d lu č io d a s ta r e i r a s p r š e n e o s t a t k e p o g in u lih u n esretn o j V arovoj b itk i s a h r a n i u j e d a n g r o b , p r v i j e pristu* p io d a ih v la stito m r u k o m k u p i i n o s i n a j e d n o m je s to . I pre m a svojim p r o tiv n ic im a , k a k v i s u g o d b ili i iz k a k v ih god ih je razloga stek a o , b io j e u v ije k t a k o b la g i p o p u s t ljiv d a se i n a P izona, k oji je n je g o v e o d lu k e u k i d a o i n je g o v e klijente zlostavljao, n ije m o g a o p rije lju titi d o k n ije s a z n a o d a ovaj na n jega n a p a d a u p o tr e b lja v a ju ć i tr o v a n je i č a r a n j e 3. Pa i tada je u č in io sa m o to d a m u j e p o o b ič a j u p r e d a k a ja v n o otka zao prijateljstvo, a sv o jim j e p r ij a te lj im a p o v j e r io b r ig u da ga o sv e te ak o se n je m u š t o d o g o d i. 4. Za te sv o je v r lin e p o ž e o j e n a jb o g a t iji p lo d , je r su ga njegovi to lik o cije n ili i v o lje li d a s e A u g u s t - n e ć u d a sp om i njem o sta le n je g o v e r o đ a k e - d u g o k o le b a o n e b i li n jega od red io za sv o g a n a slje d n ik a i n a p o k o n j e o d r e d i o d a ga Tibe rije p o sin i. U n a r o d u je b io ta k o o b lju b lj e n d a m n o g i prip o vijedaju k ak o ga je, k a d g o d j e k a m o d o la z io ili o d a k le od lazio, d o ček iv a la i isp r a ć iv a la t o lik a s v j e t in a d a j e katkada d o sp io u živ o tn u o p a sn o st; k a d s e iz G e r m a n ije p o s lije ugu še n e b u n e v ra ća o k u ći, iz a š le s u m u n a d o č e k s v e pretorijansk e k o h o rte, p r e m d a je b ilo o b ja v lje n o d a iz a đ u s a m o dvije, a sav je rim sk i n a ro d b e z r a z lik e s p o la , d o b i i s ta le ž a nagrn u o iz grada sv e d o d v a d e s e t o g a m iljo k a z a .
5. Š to se , m e đ u tim , o n je m u m islilo , p ok azalo s e k u d ik am o ja sn ije i sn a žn ije p r ilik o m n jegove sm rti i p oslije nje. N a d an n je g o v e sm r ti b a ca li s u lju d i k am en je n a h ram ove, ru šili žrtve n ik e b o žje, n e k i su sv o je k u ć n e b o g o v e p o b a ca li n a u licu , a d je c u r o đ e n u n a taj d a n izložili. D ap ače, kažu d a su i strani n a r o d i k o ji s u ra to v a li m e đ u so b o m ili p rotiv R im a pristali n a p r im ir je k a o d a se ra d i o n jih ovoj d om aćoj i n arod n oj žalosti. N e k i s u m a li k raljevi o šiš a li b radu, a svojim žen a m a obrijali g la v u u z n a k n a jv e ć e žalosti; što v iše , i kralj kraljeva4 o b u stavio j e sv o je lo v a č k e v ježb e i g o z b e sa svojim velik ašim a, a to je k od P arta t o lik o k a o k o d n a s o b u sta v a su d o v a n ja 6. U R im u j e n a p rv i g la s o njegovoj b o lesti n arod b io k ao g r o m o m o š in u t t e j e ža lo sta n o č e k iv a o n o v e vijesti. K ad se n a p o k o n v e ć u v e č e r iz n e n a d a p r o šir io glas, o d n ep ozn atih začet nik a, d a j e G erm a n ik o zd ra v io, , n agrn u li su od asvu d ljudi s b a k lja m a i ž r tv e n im živ o tin ja m a n a K ap itol te su m a lo n e raz v a lili v ra ta n a h ra m u , sa m o d a n e b i što zadržalo o n e koji su ž e lje li d a iz v r še zavjete. T ib erija su iz sn a p rob u d ili glasovi gra đ a n a k o ji s u s i m e đ u s o b n o čestita li i sa sv ih stran a skandirali: » S p a še n j e R im , s p a š e n a j e d o m o v in a , sp a šen je Germanik!« A li k a d s e n a p o k o n o b ja v ilo d a je u m ro, n ije s e n ik ak vom u t je h o m , n ik a k v im p r o g la sim a d a la o b u zd a ti n arod n a žalost, n e g o j e p o tr a ja la i u sv e č a n e d a n e m je se c a p r o s in c a 5 Slavu p o k o jn ik a i č e ž n ju z a n jim p o v e ć a la su jo š grozn a vrem en a k o ja s u d o š la p o s lije n je g o v e sm rti, je r su svi m islili, i n e bez razlog a , d a j e T ib erije iz p o što v a n ja i strah a p red njim su sp re za o sv o ju o k r u tn o s t, k o ja j e d o sk o r a izb ila n a vidjelo. 7. G e r m a n ik j e b io o ž e n je n A g rip in o m , k ćerk o m M arka A g r ip e i Ju lije; o d n je j e im a o d e v e te r o d jece; d v o je m u je u m r lo j o š u k o lije v c i, a j e d n o v e ć u d ječačk oj d o b i. T o j# b io iz v a n r e d n o u m ilja t d je č a k , ta k o d a j e U v ija n jeg o v u slik u k a o K u p id o n o v u p o s v e t ila u h ra m u K a p ito lsk e V en ere, a j e d n u j e A u g u st s m j e s t io u sv o ju sp a v a o n ic u i lju b io j e kad g o d j e u la z io . O sta la s u d je c a p reživ jela oca, tri kćeri: Agrip in a , D r u ž ila i L ivila, r o đ e n e u tri u z a sto p n e god in e; i isto to lik o sin o v a : N e r o n , D ru z i Gaj C ezar. N e r o n a j e i D ruza se n a t k a sn ije n a o p tu ž b u T ib erijev u p r o g la sio v e le iz d a jn ic im a 6 8. Gaj C eza r r o d io s e 31. k o lo v o z a za k on zu lovan ja sv o g a o c a i G aja F o n te ja K a p ito n a (+12). M jesto n jegova ro đ en ja
ne može se pouzdano utvrditi zb o g o p rečn ih vijesti o tom Gnej Lentul Getulik piše d a se r o d io u Tibu ru , Plinije Se’ kundo, da se rod io u zemlji T re veran a u selu Ambitarviju i v nad Koblenza, a za dokaz navodi d a se o n d je pokazuje žrtve nik s natpisom » U p o vo d u A grip in in a p o r o d a «.7 Stihovi koii su se proširili odm ah nakon njegova d o la sk a n a vlast ukazu« ju na to da se ro d io kod legija u zim sk o m taboru:
»Rođen k o d vojske je on, u ša to ru o č e v u hranjen, P ovoljan bješe to zn ak da će za d o b iti vlast.« Ja u službenim isp ravam a8 n alazim d a se ro d io u Anciju, Getulika p obija Plinije p rim jeću ju ći d a je lagao iz laskanja, kako bi pohvali m lado ga i taštog v la d a ra d o d a o nešto i iz grada posvećenog H erkulu, a u p o trije b io je tu laž još smionije što se otprilike go d in u d a n a p rije to ga G erm aniku u Ti buru rodio sin koji se ta k o đ e r zvao G aj Cezar, a to je bio onaj ljupki dječak čiju sm o p re ra n u sm rt g o re spomenuli. Plinija pobija kronologija. Pisci, naim e, koji su pisali Augustovu povijest slažu se u tom d a je G e rm a n ik b io poslan u Galiju istom poslije svoga konzulata, k a d se već rodio Gaj. Plinijevo mišljenje ne b i sm io ništa p otk rijep iti ni natpis na žrtveniku, je r je A gripina u o n o m k raju d v a p u ta rod ila kćer, a svaki se p oro d bez razlike djetetova s p o la zove »puerpe rium « je r su stari i djevojke zvali »p u e r a e « (m jesto »puel lae«), kao što su i dječake zvali »p u e lli« (m jesto »p u e ri«). Sa čuvano je i Augustovo pism o što ga je n e k o lik o mjeseci prije svoje smrti napisao svojoj unuci A grip in i i u n jem u o istome Gaju piše ovo (u to, naime, vrijem e nije više b ilo na životu nijednoga drugoga djeteta toga im ena): »J u čer sam se dogo vorio s Talarijem i Azilijem d a dječaka G a ja p o v e d u sa so b om 18. svibnja, ako bo go vim a b u d e p o volji. O sim toga ša ljem s njim od svojih ro b o v a liječnika za k o jega sam pisao Germ aniku da ga m ože zadržati ako hoće. B u d i zdravo, dra ga m oja Agripino, i nastoj d a zdrava stigneš k svom e Germa niku,« Iz ovoga je, mislim, dovoljn o jasn o d a se Gaj nije mo gao roditi ondje kam o je istom u d o b i o d blizu dvije godine bio odveden iz Rima. I vjerodostojnost spom en utih stihova pobija se istom tom činjenicom, i to tim lakše što su stihovi
n e p o z n a t a a u to r a . T r e b a d a k le v je r o v a ti o n o m s v j e d o č a n s t v u k o je j e d i n o p r e o s ta j e , a t o j e s v j e d o č a n s tv o ja v n e is p r a v e , p o g o t o v o k a d j e Gaj o d s v ih m je s ta i b o r a v iš ta u v ije k naj v iš e c ij e n io A n cij i v o lio g a k a o r o d n o m je s to , a p r ip o v ije d a s e t a k o đ e r d a j e s m iš lj a o d a o n a m o p r e n e s e s j e d iš t e v la s ti i d v o r a k a d m u j e d o s a d io R im . 9. N a d im a k K a lig u la 9 d u g u je v o jn ič k o j ša li, j e r s e o d g a ja o m e đ u v o j n ic im a i n o s i o o d ij e lo o b ič n a v o jn ik a . K o lik u je , o s i m to g a , k o d n jih z b o g t o g sv a k id a š n je g d r u g o v a n ja u d je t in j s t v u s t e k a o lju b a v i p r iv r ž e n o s t, v id je lo s e n a jv iš e k a d je p o s lij e A u g u s t o v e s m r t i sa m , b e z s u m n je , s a m o s v o jim p o g le d o m u m ir io b u n t o v n e v o jn ik e k o ji s u sr ta li u n e p r o m i š lj e n č in . N is u s e , n a im e , u m ir ili d o k n is u v id je li d a g a z b o g o p a s n o s t i o d p o b u n e n a m je r a v a ju u k lo n it i iz ta b o r a i p r e d a ti u o b liž n ji g r a d n a č u v a n je ;10 ta d a ih j e is t o m o b u z e lo k a ja n je , u h v a tili s u n je g o v a k o la i z a d r ž a li ih , m o le ć i n e k a im s e n e č in i ta sr a m o ta ; • 10. P r a tio j e s v o g a o c a i n a v o j n o m p o h o d u u S iriju . P o p o v r a t k u o d a n d e s t a n o v a o j e n a jp rije k o d s v o je m a jk e, a p o s lij e n je z in a p r o g o n s t v a k o d s v o je p r a b a b e L ivije A u gu ste; k a d j e o n a u m r la (2 9 ), o d r ž a o jo j j e n a F o r u m u p o h v a ln i g o v o r , a j o š j e n o s i o d je č a č k u t o g u . Z a tim s e p r e s e lio k svojoj b a k i A n to n iji, a k a d j e b i o u d e v e t n a e s t o j g o d in i živ o ta , p o z v a o g a j e T ib e r ije k s e b i n a K a p reju , g d je j e u j e d a n is ti d a n o b u k a o m u ž e v n u t o g u i p r v i p u t o š iš a o b r a d u , a li b e z ik a k v e s v e č a n o s t i k a k v a s e p r o s la v ila n a d a n p u n o lj e t n o s t i n je g o v e b r a ć e . T u s u g a s v a k o ja k im z a s je d a m a is k u š a v a li lju d i k o ji s u g a h tje li n a m a m it i ili n a tje r a ti d a s e p o tu ž i, a li o n im n i k a d a n ije d a o n ije d n u p r ilik u z a to , j e r je , č in i se , ta k o z a b o r a v io n e s r e t a n u d e s s v o jih , k a o d a s e n ije d n o m e o d n jih n ije n iš t a z lo d o g o d ilo . Š to j e p a k s a m im a o p r e tr p je ti, p r e k o t o g a j e p r e la z io u p r a v o n e v je r o ja tn im p r e tv a r a n je m , a p r e m a s v o m e d je d u i n je g o v o j o k o lin i v la d a o s e ta k o p o k o r n o , d a j e s p o t p u n im p r a v o m o n je m u b ilo r e č e n o d a n ik a d a n ije b ilo b o lje g a r o b a n i g o r e g a g o s p o d a r a 11. A li v e ć ta d a n ije m o g a o o b u z d a v a ti sv o ju s k lo n o s t o k r u t n im i s r a m o t n im n e d je lim a , n e g o j e s n a jv e ć im u ž itk o m p r is u s t v o v a o m u č e n ju i s m a k n u ć u lju d i n a sm r t o s u đ e n ih ;
n o ću je s v la su ljo m n a g la v i i u n e k o j d u g o j o d j e ć i o b ila z io p o k rčm a m a i b lu d iliš tim a , a s n a j v e ć o m j e s t r a š ć u p o la z io na k a za lišn e p r e d s ta v e s p l e s o m i g la z b o m . T ib e r ij e j e s v e to rad o d o p u šta o , n a d a ju ć i s e d a b i s e t i m z a b a v a m a m o g la u k rotiti n jeg o v a s u r o v a n a r a v . N ju j e o š t r o u m n i s t a r a c tako p o tp u n o p ro zreo , d a j e v i š e p u t a iz ja v ljiv a o : »G a j ž iv i n a p ro p ast m oju i sv ih lju d i, i j a o d g a ja m z m i j u r i m s k o m n a r o d u , a kugli zem a ljsk o j F a e to n t a .« 11 12. K ratko v r ije m e n a k o n t o g a o ž e n i o s e J u n ij o m K laud ilom , k ćerk o m v r lo u g le d n a č o v j e k a M a r k a S ila n a . Z a tim je b io im en o v a n za a u g u r a n a m j e s t o s v o g a b r a t a D r u z a , a li jo š prije n eg o j e b io u v e d e n u a u g u r s k u s l u ž b u , b i o j e p r o m a k nu t za v elik o g a s v e ć e n ik a »za s ja jn o p r i z n a n j e n j e g o v e d je ti nje ljubavi i n je g o v ih p r ir o d n ih s p o s o b n o s t i « ; k a k o j e d v o r v eć b io p u st i liš e n s v ih d r u g ih s t u p o v a n a s l j e d s t v a , j e r j e i Sejan v e ć b io su m n jiv , a m a lo k a s n ij e i s r u š e n , t o j e Gaj m a lo -p o m a lo d o b iv a o n a d u d a ć e n a s l i j e d i t i T ib e r ija . D a bi tu n ad u što v iše u č v r s tio , G aj j e p o s l i j e s m r t i s v o j e ž e n e Junije, koja m u j e u m r la u p o r o d u , z a v e o E n ij u N e v ij u , ž e n u p retorijan sk og p r e fe k ta M a k r o n a , o b e ć a v š i j o j i ž e n i d b u a k o d o đ e n a vlast; to jo j j e z a ja m č io n e s a m o z a k l e t v o m n e g o i v la sto ru čn im p ism o m . P o š to j e s n j e z i n o m p o m o ć u p r e d o b io M akrona, d a o j e o tr o v a ti T ib e r ija , k a k o n e k i m i s l e , z a tim je, d ok je ovaj jo š d isa o , z a p o v j e d io d a m u s k i n u p r s t e n , a b u d u ći d a s e č in ilo d a g a o v a j n e p u š t a , z a p o v j e d i o j e d a bace n a n jega ja stu k , i j o š m u j e v l a s t i t o m r u k o m z a t is n u o grlo; slo b o d n ja k a k o ji j e n a taj g r o z a n č i n g l a s n o z a v ik n u o d ao je sm jesta p r ib iti n a križ. T a p r i č a n ij e t a k o n e v je r o ja tn a , jer n ek i p isc i sv je d o č e d a j e Gaj s a m p o s l i j e p r iz n a o , n e d o d u še d a je izv ršio to u b o js tv o , a li d a g a j e n e k o ć sm iš lja o . H valio se n a im e u v ijek , k a d g o d j e s p o m i n j a o s v o j u d je tin ju ljubav, kako je, d a b i o s v e tio s m r t s v o j e m a j k e i b r a ć e , u š a o s b o d ežo m u T ib erijev u s p a v a o n ic u d o k j e o v a j s p a v a o , ali ga je n a d vlad ala s a m ilo st p a j e b a c io o r u ž j e i o t iš a o ; T ib e r ije da je to d o d u še o p a z io , a li s e n ije u s u d i o o d r e d i t i ik a k v u istragu ili kaznu. 13. Tako je K a lig u la d o š a o n a v la s t i i s p u n i o ž e lj e r im skoga naroda, a k o n e i c ije lo g a č o v j e č a n s t v a , j e r j e b io n a jm i
liji v la d a r n e s a m o n a jv e ć e m d ije lu p r o v in cija la ca i vojn ik a, o d k o jih g a j e v e ć in a u p o z n a la j o š k a o d ije te, n e g o i s v im sta n o v n ic im a R im a , k o ji s u sa č u v a li u s p o m e n u n a n je g o v a o c a G e r m a n ik a i s a m ilo s t z a g o to v o u n iš te n u p o r o d ic u . Č im je, d a k le , k r e n u o iz M izen a , p r e m d a j e iša o u ža lo b n o j o d je ć i i p r a tio s p r o v o d T ib erijev , ip a k je sv u d a n a ila zio n a žrtv en ik e, ž r tv e n e ž iv o tin je i n a z a p a lje n e b a k lje, a d o č e k iv a la ga natis n u ta g o m ila o d u š e v lje n ih lju d i k o ji s u m u d o v ik iv a li d o b r e ž e lje i zv a li ga: z v jezd ice, p ile š c e , sr d a šc e , m ezim č e! 14. K a d j e u š a o u R im , o d m a h j e je d n o d u š n im p rista n k o m s e n a ta i sv je tin e , k o ja j e p r o v a lila u v ijećn icu , p o n ište n a T ib e r ije v a o d r e d b a u o p o r u c i k o jo m j e sv o g a d r u g o g a u n u k a ,12 k o ji j e j o š b io u d je ča čk o j d o b i, o d r e d io za su b a štin ik a K aligu li; u je d n o j e K a lig u li p r e d a n a n e o g r a n ič e n a v la st u d r žavi; v e s e lje n a r o d n o b ilo j e p r ito m ta k o v e lik o , d a j e u p rva tri m je s e c a , i t o n e p o tp u n a , k a k o s e p rip o v ijed a , zak lan o p r e k o s t o i š e z d e s e t t is u ć a ž r tv en ih životinja. K ad je zatim p o s lije n e k o lik o d a n a K a lig u la o tp lo v io n a n ajb liže o to k e K a m p a n ije, u č in je n i s u za v jeti za n je g o v p ovratak , a n itk o n ije p r o p u š ta o n i n a jm a n ju p r ilik u d a za sv jed o či n e m ir i za b r in u to s t za n je g o v ž iv o t i zd ravlje. A k ad j e j e d n o m o b o lio , g r a đ a n i s u p r o v o d ili n o ć i n a u lic a m a o k o p a la če, a n a šlo s e lju d i k o ji s u s e za v jeto v a li d a ć e za ozd ravljen je b o le sn ik o v o n a s tu p iti k a o g la d ija to ri, a n e k i s u za v jeto v a li i svoj ž iv o t o b j a v iv ši t o u ja v n o m o g la su . K toj n eizm jer n o j ljub avi građ an a p r id r u ž ila s e i v e lik a p r iv r ž e n o s t stran aca. T ak o je p artsk i kralj A rtab an , k o ji j e u v ijek p o k a z iv a o m ržn ju i p rezir p rem a T ib eriju , sa m o d s e b e za tra žio p rija teljstv o K aligu lin o; d o ša o j e n a ra zg o v o r s c a r e v im n a m je sn ik o m (u S iriji) i p reša o p r e k o E u fra ta d a s e p o k lo n i r im sk im o rlo v im a i b o jn im zn a k o v im a t e lik o v im a ca rev a . 15. K a lig u la j e i sa m n a sto ja o ste ć i n a k lo n o s t ljud i sv a k o ja k im u g a đ a n jem n a ro d u . P o što j e T iberiju p r e d n a ro d o m o d r ž a o p o h v a ln i g o v o r liju ći o b iln e su z e i p o što g a j e sjajn o sa h ra n io , o d m a h s e p o ž u r io n a Pandatariju i P on ciju d a o d a n d e p r e n e s e u R im p e p e o m ajk e i brata, p r e m d a j e b ilo n e m ir n o v rijem e, k a k o b i s e što ja sn ije p ok azala n jeg o v a dje-
tin ja lju b a v . P r is t u p io j e o n a m o p u n p o š t o v a n j a i v la stito m j e r u k o m s p r e m i o o s t a t k e u ž a r u . S j e d n a k i m t e a t r a ln im sja j e m d o v e z a o ih j e n a s v o j o j d v o v e s l a r k i u O s tiju , z a ta k n u v ši z a s ta v u n a k r m u , a o d a n d e p o T i b e r u u R im , g d j e ih j e po n a ju g le d n ij im č l a n o v i m a v i t e š k o g a s t a l e ž a o k o p o d n e u z v e lik o m n o š t v o n a r o d a d a o n a d v o j im n o s i l i m a u n i j e t i u M au z o le j. U s t a n o v io im j e g o d i š n j e p o s m r t n e s v e č a n o s t i , a m ajci o s i m t o g a c i r c e n s k e ig r e i k o la , n a k o j i m a b i s e n je z in kip v o z io u s v e č a n o m o p h o d u . N a u s p o m e n u s v o g a o c a n azv a o j e m j e s e c s e p t e m b a r i m e n o m » G e r m a n ik « . N a t o j e s v e časti š t o ih j e ik a d a L iv ija A u g u s t a d o b i l a , j e d n i m j e d i n i m s e n a t s k im z a k lj u č k o m p r e n i o n a s v o j u b a k u A n t o n ij u . S v o g a stri c a K la u d ija , k o ji j e d o t a d a b i o s a m o r i m s k i v it e z , u z e o j e za s v o g a k o l e g u u k o n z u l a t u (3 7 ). S v o g a b r a t a T ib e r ij a p o s in io j e n a d a n n j e g o v e p u n o l j e t n o s t i i i m e n o v a o g a v o đ o m m la d e ž i.13 S o b z ir o m n a s v o j e s e s t r e o d r e d i o j e d a s e k o d sv ih z a k le t a v a d o d a ju rije č i: » T a k o đ e r n e ć u l j u b i t i s e b e i svoju d je c u v e ć m a n e g o š t o l j u b im G a ja i n j e g o v e s e s t r e ! « I s t o je t a k o o d r e d i o d a s e iz v j e š t a j im a k o n z u l a n a p o č e t k u d od aje: » B ilo t o d o b r o i s r e t n o z a G a ja C e z a r a i n j e g o v e se str e !« J e d n a k o m je ž e ljo m d a o m ili n a r o d u , p o m ilo v a o s v e o su đ e n i k e i p r o g n a n ik e ; s v e j e o p t u ž b e , a k o s u k o j e o s t a l e iz p r i ja š n j e g a v r e m e n a , d a o p o n i š t it i , s v e j e z a p i s n i k e k o ji s u se o d n o s i l i n a p a r n ic e n j e g o v e m a j k e i b r a ć e , d a n e b i u b u d u ć e k o je m d o u š n i k u i l i s v j e d o k u z a d a v a l e s t r a h a , d a o d o p r e m it i n a F o r u m i s p a lit i, z a z v a v š i n a jp r ij e b o g o v e z a s v j e d o k e d a n ije n iš t a n i č it a o n i d o t a k n u o . K a d m u j e n e t k o h t i o p r e d a ti p i s m e n u p r ija v u d a s e s p r e m a n a p a d a j n a n j e g o v ž iv o t , n ije j e h t i o p r im it i, t v r d e ć i d a n ij e n i š t a s k r i v i o z b o g č e g a b i ga n e t k o m o g a o m r z iti! I s t o j e t a k o iz j a v io d a n e m a u š i z a d o u š n ik e . 16. T ib e r ij e v e p o m a g a č e u n j e g o v i m n e p r i r o d n i m p o ž u d a m a h t i o j e K a lig u la p o t o p i t i u m o r e , i s a m o s e t e š k o m m u k o m d a o n a m o l i t i t e ih j e s a m o p r o g n a o iz R im a . S p i s e T ita L a b ije n a , K r e m u c ij a K o r d a i K a s ij a S e v e r a , š t o s u s e n a t s k im z a k lj u č c im a b ili u n i š t e n i , d o p u s t i o j e p o n o v n o s a b r a t i, p o s j e d o v a t i i č it a ti, iz ja v iv ši: » M e n i j e n a j v i š e s t a l o d o t o g a d a se sv i d o g a đ a ji p r e d a j u p o t o m s t v u .« S t a t i s t i k u c a r s t v a , k o ju je
A u g u s t o b ič a v a o o b ja v ljiv a ti, a li j u j e T ib e r ije p r o p u s t io , K alig u la j e p o n o v o o b ja v io . Č in o v n ic im a j e d a o s l o b o d u u iz r i c a n ju p r e s u d e i b e z p r iz iv a n a n je g a . R im s k e j e v it e z o v e p o d v r g a v a o s tr o g o j i t o č n o j s m o t r i, a li n ije b io p r e tje r a n . J a v n o j e o d u z im a o k o n ja v it e z o v im a n a k o jim a j e b i o k a k a v p r ije k o r ili s r a m o t a , a k o ji s u b ili k r iv i z b o g m a n j e g p r e k r ša ja , n jih o v a b i im e n a s a m o iz o s ta v io k o d p r o z iv a n ja . D a b i s u c i m a o la k š a o p o s a o , d o d a o j e d o ta d a š n jim č e t ir im a d e k u r ija m a j o š p e t u . P o k u š a o j e t a k o đ e r n a r o d u v r a titi p r a v o g la s a u s p o s t a v iv š i n e k a d a š n j e iz b o r n e s k u p š tin e . Z a p is e iz T ib erij e v e o p o r u k e , p r e m d a j e b ila p o n iš t e n a , a li i iz o p o r u k e Ju lije A u g u s t e ,14 k o ju j e T ib e r ije p o n iš t io , is p la t io j e u g o t o v u n o v c u s a v j e s n o i b e z ik a k v a p o b ija n ja . Ita liju j e o p r o s t io o d p o r e z a o d p o l a p o s t o t k a n a p r e d m e t e k o ji s e p r o d a ju n a d r a ž b i. M n o g im a j e n a k n a d io š t e t u o d p o ž a r a A k o j e k o je k r a lj e v e v r a t io n a p r ij e s t o lje , v r a tio im j e i sa v d o h o d a k o d c a r in a i o s o b n i p r ih o d š t o j e u m e đ u v r e m e n u d o b iv e n , k a o n a p r im je r A n t io h u , k r a lju K o m a g e n e , s t o m iliju n a s e s t e r c ij a š t o s u m u b ili z a p lije n je n i. D a b i s e š t o j a s n ije v id je lo k a k o p o d u p i r e s v a k i p l e m e n it i č in , d a r o v a o j e j e d n o j o s lo b o đ e n ic i 8 0 0 .0 0 0 s e s t e r c ij a š t o u z n a js tr a š n ije m u k e n a m u č ilim a n ij e n i š t a p r iz n a la o z l o č in u s v o g a p a t r o n a Z b o g tih p o s t u p a k a b ila m u j e m e đ u o s t a lim p o č a s t im a s e n a t s k im zak lju č k o m p r iz n a t a p o č a s t z la t n o g a štita ; taj s u š t it s v a k e g o d in e n a o d r e đ e n i d a n s v e ć e n i č k i z b o r o v i u p r a tn ji s e n a t a im a li n cfsiti n a K a p ito l, d o k s u m o m c i i d je v o jk e iz p le m ić k ih p o r o d i c a p je v a li z b o r n u p j e s m u u p o h v a lu n je g o v ih v r lin a U j e d n o j e d o n e s e n z a k lju č a k d a s e d a n k a d j e K a lig u la p r e u z e o v la s t n a z o v e i m e n o m » P a r ilia « ,15 z a d o k a z d a j e to g a d a n a p o n o v n o s a g r a đ e n R im . 17. K o n z u l j e b i o č e t ir i p u ta : p r v i p u t o d 1. s r p n ja k r o z d v a m j e s e c a (3 7 ), d r u g i p u t o d 1. sije č n ja (39) k r o z tr id e s e t d a n a , t r e ć i p u t d o 13. s ije č n ja (40), a č e tv r ti p u t s a m o d o 7. sij e č n j a (41). O d tih k o n z u la ta v r š io j e d v a p o s lj e d n ja u z a s t o p c e ; t r e ć i j e n a s t u p i o u L u g d u n u s a m , a li n e , k a k o n e k i m is le , iz o h o l o s t i ili p r e z ir a , n e g o z a to š t o u o d s u t n o s t i iz R im a n ije m o g a o s a z n a ti d a m u j e k o le g a u m r o n e p o s r e d n o p r ije p r v o g a s ij e č n j a N o v č a n e j e n a g r a d e n a r o d u d ij e lio d v a
puta, svak i p u t p o tri s t o t in e s e s t e r c ij a p o o s o b i . I s t o to lik o p u ta d a o j e o b iln u g o z b u s e n a t o r im a i v it e z o v i m a , a ta k o đ e r i žen a m a i d je ci n jih o v o j; k o d d r u g e g o z b e p o d i j e l i o je , o sim toga, m u ž ev im a s v e č a n a o d ije la , a ž e n a m a i d j e c i v r p c e od ta m n o g a i sv ije tlo g a g r im iz a . D a b i j a v n o v e s e l j e i z a b u d u ć n o st p ro d u ljio , d o d a o j e S a t u m a lij a m a j o š j e d a n d a n i n a zvao ga »D an m la d e ž i« . 18. G la d ija to rsk e p r e d s t a v e d a v a o j e v i š e p u t a , d je lo m ic e u T aurovu a m fitea tru , d j e lo m ic e u S e p t i n a M a r t o v u p olju ; n jim a j e d o d a o i d r u ž in e a f r ič k ih i k a m p a n s k ih š a k a č a , naj biranijih iz o b a kraja. A li k o d t ih p r e d s t a v a n i j e u v ije k sa m p red sjed a o , n e g o j e k a d š t o p r e d s j e d n ič k u d u ž n o s t p r e d a v a o ili v išim č in o v n ic im a ili s v o j im p r ij a te lj im a . T a k o đ e r j e č e s t o p riređ iv a o k a z a lišn e p r e d s t a v e , i t o r a z n o v r s n e i n a r a z n im m jestim a, j e d n o m i n o ć u , a t o m j e p r i l i k o m d a o č it a v gra d osv ijetliti b a k lja m a . D a o j e i r a z n o v r s n e d a r o v e b a c a t i m e đ u n a ro d ,16 a sv a k o m j e g r a đ a n in u p o d i j e l i o k o š a r i c u s je lim a . K o d je d n o g j e ta k v o g g o š ć e n j a n e k o m r i m s k o m v it e z u k oji s e n a su p r o t n je m u m a lo v e s e lij e i p o h l e p n i j e g o s t i o p o s la o svoj d io , a j e d n o m j e s e n a t o r u z b o g i s t o g r a z l o g a p o s l a o o d lu k u k o jo m g a izv a n r e d a i m e n u j e z a p r e t o r a . P r ir e d i o j e ta k o đ er v rlo m n o g o ig a r a u C ir k u , k o j e s u t r a j a le o d j u t r a d o mraka; u n jih b i u m e ta o s a d l o v n a a f r i č k e ž i v o t i n j e , s a d T r o ja n sk u igru; je d n u j e o s o b i t u c i r c e n s k u p r e d s t a v u p r ir e d io ta k o d a j e tr k a lište d a o p o s u t i r u m e n i c o m i m a l a h i t o m , a n a stu p ili su s a m o v o z a č i iz s e n a t o r s k o g s t a l e ž a . J e d n o m j e p r i re d io ta k v e c ir c e n s k e ig r e s a s v im i z n e n a d a , k a d s u g a t o z a m o lili n e k i lju d i s b a lk o n a s u s j e d n ih k u ć a d o k j e o n iz G elo to v e p a la č e g le d a o p r ip r e m e u C ir k u . 19. O sim to g a iz m is lio j e n o v u i n e č u v e n u v r s t u p r e d s t a ve- P o v eza o je n a im e m o s t o m r a z m a k i z m e đ u B a j e i P u te o lsk o g m o la u d u ž in i o d k o jih 3 .6 0 0 k o r a k a , a u t u j e s v r h u s a k u p io o d a sv u d t e r e t n e la đ e , s m j e s t io i h u s i d r e n e u d v a r e d a , p o su o ih z e m ljo m i s v e m u d a o iz g l e d A p i j e v e c e s t e . P r e k o to g a m o s ta iš a o j e t a m o i n a tr a g d v a u z a s t o p n a d a n a : p r v i d an n a b o g a to o k ić e n u k o n ju , s h r a s t o v im v i j e n c e m n a g la v i, n a o ru ža n k o ž n a tim š t it o m i m a č e m , a o g r n u t z l a t o m iz v e z e n im p la štem ; d r u g i d a n u o d ij e lu v o z a č a n a d v o p r e ž n i m k o
lim a s g la s o v itim k o n jim a ; p r e d n jim je iš a o m la d i D arej, j e d a n o d p a r ts k ih ta la ca ; p r a tio g a je o d r e d p r e to r ija n a c a i č e t a p r ija te lja n a sv o jim k o lim a . Z n am d a j e v e ć in a m is lila d a j e Gaj z a s n o v a o ta k a v m o s t ž e le ć i s e m jer iti s a K se r k so m , k o ji j e n a v e lik o u d iv lje n je lju d i p r e m o s tio m n o g o u ž i H e le s p o n t ; 17 d r u g i s u o p e t m is lili d a je G erm an iju i B r ita n iju , n a k o je s e sp r e m a o , h tio z a str a šiti g la s o m o n e k a k v o m g o le m o m p o th v a tu . A li ja s a m j o š k a o d ije te s lu š a o s v o g a d je d a k a k o j e p r ip o v ije d a o d a s u m u k a o u z r o k to g a p o th v a ta k a z a li p o u z d a n i d v o ra n i: d a j e j e d n o m a str o lo g T razil T ib eriju , k o ji j e b io z a b r in u t z a n a slje d n ik a i b io sk lo n iji s v o m e p ra v o m u n u k u ,12 u s tv r d io d a ć e Gaj is t o ta k o b iti c a r k a o što ć e p r o ja h a ti p r e k o B a jsk o g zaljeva! 2 0. I n a s v o jim je p u to v a n jim a p r ir e đ iv a o p r e d sta v e , ta k o n a p r im je r n a S ic iliji u S ira k u zi a te n s k e D io n iz ije ,18 a u G a liji u L u g d u n u m je š o v ite p red sta v e; a li t u je ta k o đ e r b ilo n a tje c a n je u g rčk o j i la tin sk o j rječito sti; u to m s u n atjecan ju , k a k o s e p r ip o v ije d a , p o b ije đ e n i p o b je d n ic im a sa k u p ili n a g r a d e i u z t o m o r a li sa s ta v iti p o h v a ln e g o v o r e n jim a u č a s t O n i p a k k o ji s u u n a tje c a n ju n a jlo š ije p r o š li m o r a li s u sv o je s a s t a v k e s p u ž v o m ili je z ik o m izb risa ti, a k o n is u ra d ije h tjeli b iti š ib a m a iz b ije n i ili u o b ližn jo j rijeci p o to p lje n i. 21. G r a d n je k o je su za T ib erija b ile sa m o n a p o la d o v r š e n e , A u g u s t o v h r a m i P o m p e je v o k a za lište, d a o j e K a lig u la d o v r š it i. S a m j e n a p r o tiv p o č e o g ra d iti v o d o v o d u o k o lic i Tib u r a i a m fite a ta r p o k ra j S e p te n a M a rto v u p olju ; p rv u j e g r a d n ju d o v r š io n je g o v n a slje d n ik K la u d ije ,19 a d r u g u j e n a p u s t io . U S ir a k u z i j e d a o o b n o v iti b e d e m e k oji su s e o d sta r o s t i u r u š ili, i is t o ta k v e h r a m o v e b o g o v a . O d lu č io j e ta k o đ e r d a n a S a m u iz n o v a p o d ig n e P o lik ra to v k ra ljev sk i d v o r, d a u M ile tu d o v r š i D id im e j,20 d a n a v rh u A lp a sa g r a d i grad , a li p r ije s v e g a d a p r o k o p a K o r in ts k u p rev la k u , k a m o j e v e ć b i o p o s la o p r v o g c e n t u r io n a d a izv rši p o tr e b n a m jeren ja. 22. T o lik o o K a lig u li k a o v la d a ru , a sa d a tr e b a p r ip o v ije d a ti o n je m u k a o č u d o v ištu . I m a o j e v e ć v iš e n a d im a k a : z v a o s e »P ob ožn i«, » S in ta b o ra«, » O ta c v o jsk i« , » N a jb o lji i n a jv e ć i C ezar«, a li k a d j e s lu č a jn o č u o k a k o s e k ra ljev i k oji s u d o š li u R im d a m u s e p o
klone, kod njega za stolom p rep iru o svom e plem enitom rodu, povikao je na grčkom jeziku: »Jedan nek a b u d e vladar, jedan kralj!«21 I m alo je trebalo te bi sm jesta b io uzeo dijadem i vanjski izgled principata p retvorio u p otpu n i oblik kraljevstva.22 Ali kad su ga podsjetili d a se o n d igao visoko iznad svih knezova i kraljeva, p oč eo je o tad a tražiti za sebe božanske počasti. Zato je izdao n alo g d a se kipovi bogova koji su bili na glasu kao svetinje ili um jetnine, m e đ u njima i Olimpijski Zeus, doprem e iz G rčke u Rim, d a im poskida glave i na njih nasadi svoju. Jedno je k rilo svoje p alače pro širio do Forum a te je pritom hram K asto ra i P o lu k sa pretvo rio u predvorje svoje palače; ondje je često p u ta znao stati u sredinu među božansku b ra ću i dati d a m u se klanjaju nje govi posjetitelji; i doista, neki su g a p ozd ravili kao Jupitera Lacijskoga.23 Uredio je i p oseban h ram za svoje božanstvo, sa svećenicima i najneobičnijim žrtvenim životinjam a. U h ra mu je stajao njegov kip od zlata u naravnoj veličini, koji su svaki dan oblačili u isto odijelo kakvo je o n taj d an nosio. Predsjedništvo u tom svećeničkom z b o ru d o b iv a li su naiz mjence najbogatiji ljudi, natječući se s n ajvećim častohle pljem i najvećim novčanim pon udam a. Ž rtve n e životinje bi jahu plamenci, paunovi, tetrebovi, n u m id sk e kokoši, biserke i fazani, a imale su se žrtvovati tako d a je svaki d an d o šla na red druga vrsta. U noćim a kada je svijetlio p u n m jesec zvao je redovito božicu Lunu da m u d o đ e u zagrljaj i n a ležaj. D a nju je pak nasamo razgovarao s Jupiterom K ap itolskim , sad šapćući mu u uho i prim ičući m u svoje uho, sad opet glas nije i svađajući se s njim. Tako se je d n o m ču lo kako m u se prijetio grčkim riječima: »Ili ti digni m en e ili ću ja te b e!«24 Napokon se, kako je sam običavao pripovijedati, d a o nam oliti i odazvao se pozivu božjem n a zajedničko stanovanje, tako da je povezao Palatin i K apitol sagradivši m ošt iznad hrama božanskoga Augusta. Skoro je zatim, d a b i b io jo š bli ži bogu, na ravnom prostoru K ap itola p o lo žio tem elje za novu palaču. 23. Kaligula nije htio ni d a ga sm atraju ni d a ga zovu unukom Agripe zbog njegova niska roda, i ljutio se ako ga je tko u prozi ili pjesmi uvrštavao u obitelj Cezara. Isticao je
p a k d a j e n je g o v a m a jk a p lo d r o d o sk v m ja š t o ga je A u g u st p o č in io s a s v o jo m k ć e r k o m Ju lijom . I n ije s e z a d o v o ljio tim e š t o j e ta k o p o g r d io A u g u sta , n e g o je jo š z a b ra n io d a s e s v e č a n im p r a z n ic im a sla v e n je g o v e p o b je d e k o d A k cija i S ic ili je , j e r d a s u b ile ž a lo s n e i n e s r e tn e z a r im sk i n a ro d . S voju p r a b a b u L iviju A u g u stu n a z v a o j e v iš e p u ta O d ise je m u ž e n sk o j h a ljin i, a u j e d n o m p is m u se n a tu u s u d io s e d a p a č e d a jo j p r e d b a c i n is k i r o d , tv r d e ć i d a jo j je d je d p o m a jci b io s a m o o p ć in s k i v ije ć n ik u F u n d im a , p r e m d a s e iz ja v n ih is p r a v a j a s n o v id i d a je A u fid ije L u rk on v r š io č a s n e slu ž b e u R im u . K a d g a j e b a k a A n to n ija m o lila za ra zg o v o r n a sa m o , o d b i o j u j e p u s t iv š i j e k s e b i sa m o u p r isu tn o sti p reto rija n s k o g p r e f e k ta M a k ro n a . T a k v im n e d o s to jn im p o s tu p c im a i u v r e d a m a p r o u z r o k o v a o jo j j e sm r t, a li n e k i m is le d a jo j j e d a o i o tr o v a ; k a d j e u m r la , n ije joj isk a z a o n ik a k v ih p o č a sti, n e g o j e iz s v o j e b la g o v a o n ic e g le d a o k a k o u d a ljin i g o r i n je z in a lo m a č a . S v o g a b r a ta T ib erija 25 d a o j e iz n e n a d a u b iti p o s la v š i k n je m u v o jn ič k o g a t r ib u n a I s t o je ta k o s v o g a ta sta S i la n a n a tje r a o d a s e u b ije ta k o d a s e b i b r itv o m p r e r e ž e vrat. S ila n u j e u p is a o u k riv n ju t o š t o g a n ije h tio p r a titi k a d s e z a v e z a o u m o r e p o n e m ir n o m v r e m e n u , n e g o j e o s t a o k o d k u ć e n a d a ju ć i s e d a ć e m o ć i za v la d a ti R im o m a k o s e n je m u š t o d o g o d i u b u ri; T ib e r ija j e o k r iv io š t o j e t o b o ž e m ir is a o p o p r o t u o t r o v u , k o ji j e u z e o d a s e o b r a n i o d n je g o v ih o t r o v a P a ip a k j e S ila n s a m o izb je g a v a o n e p o d n o š ljiv u m u m o r sk u b o l e s t i t e g o b e k o d p lo v id b e , a T ib erije j e u z e o lije k p r o tiv n e p o p u s t lj iv o g a i s v e j a č e g a k a š lj a S tr ic a K la u d ija p o š t e d io j e K a lig u la s a m o z a to d a b i g a im a o za ru g lo . 24. S a s v im j e sv o jim s e s tr a m a p r o v o d io b lu d i k o d ja v n e i h j e g o z b e n a iz m je n c e s m je š ta o p o j e d n u s e b i s d o n je s tr a n e s t o la , d o k m u j e ž e n a le ž a la s g o r n je str a n e . I z m e đ u n jih je , k a k o s e m is li, D r u z ilu s ilo v a o k a o d je v ic u d o k j e j o š n o s io d je č a č k u to g u , a j e d n o m d a g a j e d a p a č e z a te k la u zagrljaju s n jo m n je g o v a b a k a A n to n ija , k o d k o je s u s e z a je d n o o d g a ja li. K a s n ije j u j e u d a o za b iv š e g k o n z u la L u cija K a sija L o n g in a , a li ju j e o d n je g a o d v e o i ja v n o s n jo m ž iv io k a o s p r a v o m ž e n o m ; k a d j e b io b o le s t a n , p o s t a v io j u j e č a k b a š tin ic o m s v o g a im a n ja i v la sti. K a d j e u m r la , o d r e d io j e o p ć e
s u d b e n e p r a z n ik e , z a k o j ih s e s m r t n i m z l o č i n o m s m a t r a lo a k o s e t k o s m ij a o , k u p a o ili r u č a o u d r u š t v u s v o j i h r o d ite lja , ž e n e il i d j e c e . N e m o g u ć i p o d n o s i t i ž a l o s t , p o b j e g a o j e iz n e n a d a j e d n e n o ć i iz R im a , p r o p u t o v a o b r z o k r o z K a m p a n ij u i d o š a o u S ir a k u z u ; o d a n d e s e o p e t b r z o v r a t i o s d u g o m b r a d o m i k o s o m . N ik a d a s e k a s n ij e n i u k a k v o j s t v a r i, p a n i u n a r o d n o j s k u p š t i n i il i p r e d v o j n i c im a , n i j e k l e o d r u k č ije n e g o D r u z ilin im b o ž a n s t v o m .26 O s t a le ( d v ij e ) s e s t r e n ij e lju b i o n i t a k o s t r a s t v e n o n i s t o l i k i m p o š t o v a n j e m t e i h j e v iš e p u t a p r e p u š t a o s v o j i m r a z v r a t n im d r u g o v i m a . Z a t o i h j e k a s n ij e u p a r n ic i p r o t i v E m ilij a L e p i d a 27 t o l a k š e m o g a o o s u d it i k a o p r e l j u b n i c e i s u d i o n i c e u n j e g o v o j u r o t i p r o t i v ca ra . I n e s a m o d a j e o b j a v io v l a s t o r u č n a p i s m a s v i h s u d io n ik a , k o ja j e z n a o p r ib a v it i v a r k o m i z a v o d n i č k o m v j e š t in o m , n e g o j e j o š tri m a č a š t o s u b ili p r ip r e m lje n i z a n je g o v o u m o r s tv o p o s v e tio M a rtu O s v e tn ik u d o d a v š i i n a tp is .
25. Š t o s e t i č e n j e g o v ih b r a k o v a , n e m o ž e s e l a k o o d r e d iti d a li i h j e s v e ć o m s r a m o t o m s k l a p a o i l i r a s k i d a o ili n a s ta v lja o . K a d s e L iv ija O r e s t ila u d a v a l a z a G a ja P iz o n a , d o š a o je i o n n a v je n č a n je i o n d je z a p o v je d io d a m la d u o d v e d u u n j e g o v u p a la č u ; p o s l i j e n e k o l i k o d a n a j e o t p u s t i , a n a k o n d v ije g o d i n e j e p r o g n a j e r s e č i n i l o d a j e u m e đ u v r e m e n u o b n o v i l a v e z u s a s v o j im p r v im m u ž e m . D r u g i p r ip o v ij e d a j u d a j e K a lig u la b i o p o z v a n n a s v a d b u i d a j e o n d j e P iz o n u , k o ji j e n a s u p r o t n j e m u l e ž a o z a s t o l o m , p o r u č i o : » N e m o j m o ju ž e n u s tisk a ti!« N a t o j u j e o d m a h s g o z b e o d v e o s a s o b o m i s l i j e d e ć i d a n o b j a v io u k a z o m d a j e s e b i n a š a o ž e n u u g le d a j u ć i s e u p o s t u p a k R o m u la i A u g u s t a .28 L o lij u P a u lin u , ž e n u b i v š e g k o n z u la G a ja M e m ija , k o j i j e z a p o v i j e d a o v o j s k a m a , d a o j e s m j e s t a p o z v a t i iz p r o v i n c i j e k a d s e j e d n o m o n je z in o j b a k i s p o m e n u l o d a j e n e k a d a b i l a n a j l j e p š a ž e n a ; ta d a j u j e r a s ta v io o d n j e z in a m u ž a i u z e o j e s e b i z a ž e n u , a li jii! j e p o s lij e k r a t k o g a v r e m e n a o t p u s t i o i z a u v ij e k jo j z a b r a n io o d n o š a j b i l o s k o jim m u š k a r c e m . C e z o n ij u , k o j a n ij e b i l a n i o s o b i t o lije p a n i m la d a , a v e ć j e o d d r u g o g a m u ž a im a la tri k ć e r i, a li j e b i l a d o k r a j n o s t i r a s ip n a i r a z u z d a n a , lj u b io j e t a k o v a t r e n o i p o s t o j a n o d a j e č e s t o d a o d a u v o j n ič k o m p la š t u , s a š t i t o m i k a c ig o m , j a š e p o k r a j n je g a , i p o k a z iv a o je
tako svojim vojnicima, a svojim ju je prijateljima pokazivao i golu. Ženom ju je svojom priznao istom kad mu je rodila dijete, izjavivši u jedan isti dan da je njezin muž i otac kćer ke koju je rodila. Kćerki je dao ime Julija Družila, pa ju je nosio okolo po hramovima svih božica, zatim ju je položio na krilo Minervi i preporučio je božici da je othrani i odgoji. Najjači dokaz da je ona njegovo dijete nalazio je u njezinoj divljoj ćudi, koja je u nje već tada bila tako razvijena da je djeci koja su se s njom igrala bijesno prstima navaljivala u lice i oči. 26. M ožda je nevažno i nezanimljivo nakon ovoga još da lje pripovijedati kako je postupao sa svojim rođacima i pri jateljima, kao na primjer s Ptolemejem, sinom kralja Jube, a svojim rođakom - jer i on je bio unuk Marka Antonija od njegove kćeri Selene - a u prvom redu sa samim Makronom i s Enijom, koji su mu pomogli do vlasti. Svi su ti mjesto pra va što su ga kao rođaci imali i mjesto nagrade za svoje za sluge dočekali okrutnu smrt. Ništa većega poštovanja ni blagosti nije pokazivao ni pre m a senatu. Neki su senatori koji su nekada vršili najčasnije službe m orali po nekoliko milja u togi trčati pokraj njegovih kola ili za stolom stajati sad iza njegova naslona, sad do nje govih nogu, opasani lanenom pregačom kao robovi. Druge je opet potajno dao ubiti, ali ih je i dalje u senatu prozivao kao žive, a poslije nekoliko dana proširio je laž da su izvršili samoubojstvo. Konzule koji su jednom zaboravili izdati pro glas za njegov rođendan uklonio je iz službe, i tako je država tri dana bila bez vrhovne vlasti. Svoga kvestora, čije je ime bilo spomenuto u nekoj uroti, dao je bičevati pošto mu je dao svući odijelo i prostrijeti ga pod noge vojnicima da bi kod šibanja mogli čvrsto stajati. Jednakom je obiješću i silovitošću postupao i s ostalim staležima. K ad ga je jednom probudila buka ljudi koji su već oko ponoći zauzimali besplatna mjesta u Cirku, dao ih je sve rastjerati toljagama. U toj stisci zgnječeno je preko dvadeset rimskih vitezova i isto toliko uglednih gospođa, uz nebroje no mnoštvo drugih ljudi. Da bi izazvao svađe među naro-
d o m i vitezovim a, zn a o j e za k a za lišn ih p r e d sta v a d o zn a k e za b esp la tn a m jesta ra zd ijeliti p rije v r e m e n a , k a k o b i viteška m jesta zau zeli najniži lju d i.29 K o d g la d ija to r sk ih p red stava d a o j e k atk ad a za n ajjačega su n c a s m o ta ti p la tn e n e krovove i za p ovjed iti d a n itk o n e sm ije izaći; k a tk a d a j e o p e t dao o b u sta v iti r e d o v ite b o r b e p a u v e s ti iz g la d n je le zv ijeri te naj slab ije i o d sta ro sti iz n e m o g le g la d ija to r e , a m je s to m ačevala ca p o z n a te i č e s tite o č e v e o b ite lji, a li k o ji s u im a li kakvu tjelesn u m a n u . V iše p u ta j e z n a o z a tv o r iti ž itn a sk la d išta ! n a ro d u ob javiti g lad . 27,, Svoju okrutnu narav pokazao je Kaligula osobito ovim postupcima. Kad je jednom poskupjela stoka za hranu zvijeri koje su bile određene za predstavu, označio je on među zatvorenim krivcima one koje je trebalo sasjeći za meso; zato je redom pregledavao sve zatvore, gdje je, ne gle dajući ni za jednoga zapisnik o njegovoj krivici, nego stojeći na sredini trijema, zapovjedio da se odvedu svi »o d ovoga ćelavca do onoga«. Od čovjeka koji se zavjetovao da će za njegovo ozdravljenje nastupiti kao gladijator zatražio je da izvrši zavjet; sam je promatrao kako se ovaj bo ri s mačem u ruci, i nije ga pustio dok nije pobijedio, i tek nakon mnogih molbi. Drugoga opet koji se iz istoga razloga zavjetovao da će za njega poći u smrt, a onda se skanjivao d a to učini, predao je svojim robovima, koji su ga m orali ovjenčati gran čicama i vrpcama kao žrtvu te ga goniti po ulicam a tražeći od njega da ispuni zavjet, i napokon su ga strmoglavili s gradskoga nasipa.30 M noge je ugledne građane dao najprije žigosati užarenim željezom, a onda ih je osudio na rad u rud nicima i kod gradnje cesta ili na b o rb u sa zvijerima, ili ih je poput zvijeri zatvorio u kaveze da hodaju četveronoške, ili ih je dao pilom po sredini prepiliti. Sve te ljude nije kažnja vao zbog nekih teških prekršaja, nego na p rim jer zato što su se nepovoljno izrazili o predstavi koju je on priredio, ili zato što se nikada nisu zakleli njegovim Genijem .31 Roditelje je silio da prisustvuju smaknuću svojih sinova. K ad se jedan otac ispričavao da je bolestan, poslao m u je nosiljku, a dru goga je odm ah sa stratišta, gdje m u je p ogin u o sin, pozvao
na gozbu i ondje ga najprijaznije poticao n a veselje i šalu.
N ek o ga je nadglednika gladijatorskih igara i bo rba sa zvi je rim a dao nekoliko dana uzastopce na svoje oči lancima tući, ali ga nije dao prije ubiti dok ga nije počeo smetati zadah od već nagnjilog mozga. Pjesnika jedne atelane dao je zb o g je d n o g stiha u kojem u je bila dvosmislena šala spa liti u sred arene u Amfiteatru. Jednoga rimskog viteza dao je baciti p red zvijeri, a kad je ovaj vikao da je nevin, dao ga je izvesti iz arene, odsjeći mu jezik i ponovno ga uvesti u arenu. 28. N ek o ga je čovjeka kojega je vratio iz dugoga p ro gonstva zapitao što je ondje obično radio, a on mu je od go vo rio laskajući: »Uvijek sam molio bogove da bi, što se i dogod ilo , T iberije um ro, a ti postao vladar.« Kaligula za ključi d a i njem u prognanici što ih je on prognao žele smrt, p a pošalje okolo po otocima ljude da sve prognanike pou bijaju. K ad je jedn om zaželio da neki senator bude ras trgan na kom ade, nagovorio je ljude koji će ga pri ulazu u vijećnicu nenadano napasti nazivajući ga državnim nepri jateljem , izbosti ga pisaljkama i predati drugima da ga ras trgaju. I nije se prije zadovoljio dok nije vidio kako su nje gove u d o v e i u trobu vukli po ulicama i onda donijeli pred njega na h rp u .32 29. Grozotu svojih čina još je povećavao svojim surovim izjavama. Često je znao kazati da ništa u svojoj naravi ne hvali i ne cijeni više nego - da upotrijebim njegovu grčku ri ječ - svoju »adijatrepsiju«, to jest bezobzirnost Kad ga je baka Antonija nešto opominjala, odgovorio joj je, kao da nije dosta što je ne sluša: »Zapamti da ja imam svu vlast i protiv svakoga!« K ad je smišljao kako će ubiti svoga brata,25 za ko jega je sum njao da se od straha pred otrovima osigurava li jekovima, rekao je: »Što? Protuotrov protiv Cezara?« Kad je prognao svoje sestre, prijetio im se: »Imam ja ne samo otoka nego i mačeva!« Jednoga čovjeka pretorskoga položaja koji je iz odm arališta u Antikiri, kamo je bio otišao radi liječenja, češće m olio da. mu se produlji dopust, dao je pogubiti d o davši: »Potrebno je pustiti krv čovjeku kojemu tako dugo ne pom aže čem erika!«33 Svakih deset dana potpisivao je smrt ne osude zatvorenika govoreći pritom: »Uređujem račune.«
Kad je jednom u isto vrijeme o su d io velik broj Gala i Grka, hvalio se: »Pokorio sam Galogrčku«.34 30. Rijetko je kada dopuštao da se n etk o sm ak n e d čije nego mnogobrojnim i slabim u d a rcim a , ponavljajući neprestano već pozn atu naredbu: »Udaraj tako da osjeti kako umire!« Kad je jednom zb o g za b u n e u im en u bio po gubljen drugi čovjek , a n e onaj k o g a je on o d red io , rekao je: »I taj je zaslužio jed nak u kaznu!« Č esto s e ra zm eta o pozna tom izrekom iz jed n e tragedije:36 »N ek a m rze, sa m o n ek se
boje!« Često je znao navaliti n a sv e se n a to r e jed n a k o , naziva jući ih Sejanovim štićen icim a i tu ž iteljim a sv o je m ajk e i bra će; pritom je izn io n a vidjelo spise za k o je s e p retvarao da ih je spalio, pa je b ran io o k ru tn o st T ib erijevu , k oja d a j e bila potrebna, jer je tolik im tu žiteljim a m o r a o vjerovati. V itezove
je n eprestano grdio, da m isle sa m o n a k a z a lišn e i gladijatorske predstave. Ljutit na svjetin u k oja j e j e d n o m k o d utrka bila: sklona protivnoj stran ci n e g o on , p o v ik a o je: »Kamo sreće da rim ski n arod im a sa m o je d a n vrat!« K ad je'inarod zahtijevao da k ao glad ijator n a stu p i r a zb o jn ik T etrin ije, re kao je Kaligula: »I vi ste, koji to tražite, Tetriniji!« P etorica gladijatora m režara,36 o b u č e n ih s a m o u tu n ik e , p o d le g li su u skupnoj borbi p rotiv jed n a k o g b roja g la d ija to r a g o n ič a go to v o bez ikakva otpora; d o k su p o b je d n ic i o č e k iv a li zapovijed da ih m ogu ubiti, jed a n je o d p o b ije đ e n ih p o n o v n o u z e o svo- 1 je o stve i p ou b ijao Sve p o b jed n ik e. K a lig u la j e taj događ aj U jed n o m oglasu n e sa m o p o ža lio k a o n a jo k r u tn iji p o k o lj n ego je i p ro k leo sve o n e koji su g a m o g li g le d a ti. 31. O bičavao se ta k o đ er sa s v im o t v o r e n o tu ž iti n a n e p o voljne prilik e sv o g a v rem en a , | e r s e n ije is t a k n u lo n i zbog kakve o p će n esreće; A u g u sto v a j§ v la d a , z n a o j e k azati, p o stala glasovita zb o g V arova p oraza, T ib e r ije v a z b o g to g a što se srušio am fiteatar u F id en i, a n je g o v o j v la d i p r ije ti zab o rav, jer sv u d a vla d a b la g o stan je. Z ato j e č e š ć e p o ž e lio poraz svojih vojska, glad, k u gu , p o ž a r e ili k a k a v p o tr e s s provali* jo m zem lje. > 32. I u č a so v im a k ad s e o d m a r a o , k a d s e ig r a o i gostio, isp oljavala se jed n a k a o k r u tn o s t u n je g o v im č in im a i riječi m a. Č esto su se p red njim , d o k je r u č a o ili p ija n č e v a o , vršila
ozbiljna preslušavanja uz upotrebu mučila, a jedan je vojnik, vještak u odrubljivanju glavi, sjekao glave ljudima koji su nasumce dovedeni iz zatvora. Kod posvete mosta u Puteolima, što ga je, kako smo već rekli (gl. 19), sam zasnovao, po zvao je velik broj gledalaca s obale k sebi na most, a onda ih je nenadano dao sve strmoglaviti u more; kad su se neki hvatali za kormila, dao ih je motkama i veslima opet gurnuti u more. K ad je u Rimu kod jedne javne gozbe neki rob uk rao sa stola srebrnu pločicu, Kaligula ga je odmah predao krvniku da mu odsiječe ruke i da mu ih objesi oko vrata preko prsi, i da ga tako s natpisom na kojem je bio ozna čen uzrok njegove kazne vodi okolo kroz skupine gosti. Jednoga m urm ilona37 iz gladijatorske škole koji se s njim borio drvenim mačem za vježbu i dragovoljno se dao sru šiti, probo je željeznim bodežom i počeo trčati okolo s pal m om u ruci, kao što rade pravi pobjednici. Kad je jednom kod žrtvenika već stajala žrtvena životinja, došao je Kali gula u odijelu žrtvenoga sluge, zamahnuo visoko sjekirom i ubio - koljača!38 K od jedne raskošne gozbe počeo se najednom grohotom smijati, a kad su ga konzuli koji su do njega ležali umiljato pitali zašto se smije, rekao je: »Zašto drugo nego zato što vam na jedan moj mig može obojici smjesta odletjeti glava?« 33. M eđu razne njegove šale ide i ova. Kad je jednom sta jao pred kipom Jupiterovim, zapitao je tragičkoga glumca Apela koji m u se od njih dvojice čini veći; kad je ovaj s od govorom oklijevao, dao ga je izbičevati, i dok ga je Apel mo lio za milost, pohvalio je Kaligula nekoliko puta njegov glas da je i kod uzdisanja presladak. Kad god bi ljubio vrat svojoj ženi ili ljubavnici, znao je kazati: »Tako lijepi vrat će pasti čim zapovjedim!« Također se često razmetao: »Ja ću, makar i uz muke, istražiti od svoje Cezonije zašto je toliko volim.« 34. Jednako je zavidno i zlobno kao obijesno i okrutno nastupao protiv ljudi gotovo svakoga vremena. Kipove gla sovitih ljudi, koje je August zbog tijesnoga prostora dao pre nijeti s Kapitolskog trga na Martovo polje, dao je Kaligula srušiti i tako raskomadati da se poslije nisu mogli vratiti na podnožja gdje su bili sačuvani natpisi. Nadalje je zabranio
12 - Dvanaest rimskih careva
177
da se ubuduće bilo kome za života igdje postavi kip ili po prsje bez njegova znanja i odobrenja. Smišljao je, dapače, kako će uništiti Homerove pjesme, govoreći: »Zašto meni ne bi bilo dopušteno što je bilo dopušteno Platonu, koji je iz svoje države, koju je stvarao, izbacivao H om era?«39 Ali i knji ge Vergilija i Tita Livija kao i njihova poprsja m alo da nije uklonio iz svih knjižnica. Prvoga je grdio kao čovjeka bez ikakva duha i veoma maloga znanja, a drugoga kao brblja vog i nesavjesnog povjesničara. 0 pravnicima se, jer je na mjeravao ukinuti svaku upotrebu njihova znanja, često znao hvastavo izraziti: »Herkula mi, učinit ću da neće moći dati nijednoga pravnoga savjeta mimo mene!« 35. Najuglednijim ljudima oduzeo je stara obiteljska od ličja: Torkvatu ogrlicu, Cincinatu uvojak, a Gneju Pom peju iz stare loze Pompejeve nadimak »Veliki«. Ptolemeja, kojega sam već Spomenuo, pozvao je iz njegove kraljevine k sebi u Rim i s velikom ga počasti primio, a onda ga je sasvim izne nada dao pogubiti iz jednostavnoga razloga što je opazio da je dolaskom u amfiteatar, gdje je Kaligula davao gladijatorsku predstavu, svratio na sebe oči gledalaca sjajem svoga grimiznog ogrtača. Kad god bi sreo lijepe ljude s dugom ko som, dao bi ih iznakaziti obrijavši im zatiljak. B io neki Ezije Prokul, sin prvoga centuriona, koji je zbog izvanredne tjeles ne veličine i ljepote imao nadimak »K olos Eros«. Njega je Kaligula jedanput nenadano dao odvući iz gledališta i dove sti ga u arenu, gdje se morao boriti najprije protiv tračkoga borca, zatim protiv borca u teškom oružju, a kad je obojicu pobijedio, zapovjedio ^e Kaligula da ga smjesta svežu i u dronjcima vode po ulicama i pokazuju ženama, a zatim ga je dao ubiti. Nije napokon bilo čovjeka tako niskoga položaja ni tako jadnoga udesa kojemu Kaligula ne bi nastojao na škoditi. Protiv »šumskoga kralja« u Dijaninu gaju, budući da je već mnogo godina zauzimao svoju svećeničku službu, navrkao je protivnika koji je bio jači od njega.40 K ad je jednoga dana gladijatorskih igara borac s kola imenom Porije poslije uspjele borbe poklonio slobodu svome robu pa su mu gle daoci živo pljeskali, Kaligula je tako naglo izletio iz amfitea tra, da je stao na okrajak toge i naglavce pao preko stepeni-
ca. Sav ljutit vikao je pritom : »Narod, gospodar nad narodi m a, zb o g tako n ezn atne stvari iskazuje više časti jed nom gla dijatoru n eg o svojim m eđ u b o g o v e uvrštenim carevim a ili m e n i ovdje nazočnom u!« 36. Č isto ću n i svoju n i tuđ u nije nim alo cijenio. Marka L epida, p a n to m im sk o g glu m ca M nestera i n ek e taoce ljubio je, k a k o se pripovijeda, v ršeći s njim a uzajam ni b lud. Valerije K atul, m la d ić iz k on zu lsk e p orod ice, dapače je javno go v o r io d a je K aligu lu o sk v m u o i da je zb og druženja s njim p o tp u n o izn em o g a o . O sim rod osk vm ja sa sestram a i njego v e o p ć e p o zn a te ljubavi p rem a b lu d n ici Piralidi, treba sp o m e n u ti d a s e K aligu la n ije iak o uzdržao n i o d jed n e ugled n e žen e. P on a jv iše ih je p ozivao n a gozb u s m uževim a, gdje ih je ta d a k ad su p ro la zile d o njegovih n ogu p om n o i stručnjač k i p ro m a tra o k a o trgovac rob u , p od ižu ći im takođ er lic e r u k o m a k o b i ga koja o d stid a sp u š ta la K ad god se tada za ž e lio , iza ša o j e iz b la g o v a o n ice pozvavši k se b i o n u koja m u s e n a jv iše svidjela; m a lo p o slije vratio b i s e sa još vidljivim tra g o v im a razvrata te sta o sasvim o tv o ren o hvaliti ili kuditi ž e n u n ab rajaju ći p o je d in e p red n o sti ili m an e njezina tijela ili v je štin e k o d sn ošaja. N ek im je žen am a u im e m uževa sam p o s la o o b a v ije st o rastavi i n a lo žio d a se te rastave im aju ta k o u n ije ti u ja v n e isp rave. 37. N a r a sk o š je p o tr o šio to lik o , d a j e u d om išljatosti natk r ilio s v e ra sip n ik e n a svijetu. Iz m islio je n ovu vrstu kupki t e n a jb e s m is le n ija je la i o b ro k e. T ako se, n a prim jer, ku p ao u t o p lim i h la d n im m irisim a, p io n ajsk u p ocjen ije b isere, ra sto p lje n e u o ctu , p red g o ste je izn o sio kruh i jela o d zlata, g o v o r e ć i: »T reb a b iti ili u m jere n čo v jek ili Cezar.« Š toviše, n e k o lik o je d a n a p r ilič n e sv o te k o v a n a n o v c a b a ca o m eđ u na r o d s k r o v a Ju lijev e b a zilik e. D a o je ta k o đ er sagraditi lib u m s k e la đ e d e se to r k e ,41 k o jim a su k rm e b ile o p to č e n e dragulji m a , je d r a ša ren a , a u u n u tra šn jo sti b ijah u v eo m a p rostran e t o p le k u p k e , trijem o v i i b la g o v a o n ic e , o sim to g a najrazličitij e v r s te v in o v e lo z e i v o ćak a. N a ta k v im je lađ am a p o cijeli d a n le ž a o za s to lo m i u z p le s o v e i zv u k o v e g la zb e p lo v io u z o b a le K a m p a n ije. U grad n ji p a la ča i vila p rela zio j e p rek o sv a k o g p a m e tn o g ra zlo g a te n išta n ije tak o v r u će ž e lio izve-
sti kao nešto što se smatralo neizved ivim . S to g a j e d a o p o lagati nasipe ondje gdje je m ore bilo n e m irn o i d u b o k o , sjeći stijene od najtvrđega kremena, d olin e n a sip o m izjed n a čiv a ti s brdima, a gorske uzvisine izravnavati k o p a n jem ; s v e s e to radilo nevjerojatnom brzinom, jer se sv a k o za k a šn jen je ka žnjavalo smrću. Da ne izbrajam daljnje p o je d in o s ti, K a lig u la je za nepunu godinu dana p otrošio g o le m o b la g o i u z to ci jelu svotu od 2.700 m ilijuna sestercija k oju j e o s t a v io T ib e rije Cezar. 38. Potpuno istrošen i bez sred stava, d a o s e K a lig u la n a pljačkanje, i to u raznim i najbiranijim o b lic im a šik a n a cija , dražba i poreza. Tako je svim a o n im a p o r ic a o r im s k o gra đansko pravo kojih su preci to p ravo ste k li z a s e b e i z a sv o je potomke, jedino g a je priznavao n jih o v im s in o v im a j e r d a se riječ »potomci« ne sm ije protezati n a p o to m k e p r e k o p r v o g a koljena. Kad su m u pokazali p o v elje k o je s u iz d a li b o ž a n sk i carevi Julije i August, K aligula ih j e k a o sta r e i b e z v r ije d n e poništavao. Okrivljivao je ljude i zb o g la ž n e p r ija v e im u tk a ako je kom e poslije zadnje p ro cjen e b ilo k a k o ili b ilo k o lik o imutak porastao. Oporuke o n ih c e n tu r io n a p r im ip ila r a k oji od početka Tiberijeve vlade n isu n išta o s t a v ili n i T ib e r iju n i njemu poništio je kao »nezahvalne« o p o r u k e . I s t o j e ta k o p o ništio oporuke drugih f j p i k ao n ev a lja le i is p r a z n e a k o j e za koje od njih netko izjavio da su n e k a d a o d lu č ili c a r a u č in iti baštinikom u slučaju svoje sm rti. T im e je lju d im a z a d a o t o liki strah, da su ga i nep ozn ati m e đ u sv o je p r ija te lje i r o d i telji m eđu Svoju djecu javno u vrštavali z a b a š t in ik a , a o n ih je nazivao »šaljivcima« štp p oslije ta k v e s v o j e o d l u k e j o š i dalje žive, a m nogim a je o d njih p o s la o o t r o v a n ih s la tk iš a . U takvim je parnicam a sam v o d io rasp ravu ; p r it o m j e u n a p r i jed odredio ukupnu svotu d o k oje ć e o s t a t i k o d s u đ e n ja , a dizao se istom on d a kad je d o stig a o tu s v o t u . N ije t r p io n i najmanjeg otezanja; tako je je d n o m p r e k o č e t r d e s e t o k r iv lje nika, koji su bili op tu žen i zb og sa sv im r a z lič it ih p r e s tu p a k a , jednom jed inom o su d o m o su d io i p o h v a lio s e C e z o n iji, k o ja se upravo p robudila iza sna, k o lik i j e o n p o s a o s v r š io d o k je ona spavala svoj p o d n ev n i san.
J e d n o m je p r ir e d io d r a ž b u n a k ojoj je iz lo ž io i p r o d a v a o b e z v r ij e d n e o s ta tk e o d s v ih sv o jih p red sta v a ; s a m je o d r e đ i v a o c ij e n e i d iz a o ih s v e d o t le d a su n e k i lju d i k o ji su b ili p r i s ilj e n i d a k u p e n e k e stv a ri z a n e iz m je r n u s v o tu i u z g u b ita k č it a v e s v o je im o v in e ra zre za li s e b i žile. P o zn a t j e i ovaj s lu čaj: k a d j e A p o n ije S a t u m in za j e d n e d ra žb e n a k lu p i zad rij e m a o , o p o m e n u o j e K a lig u la s v o g a iz v ik iv a č a n e k a n e z a b o r a v i n i o n o g a č o v je k a p r e to r s k o g a p o lo ž a ja k o ji m u to lik im k im a n j e m g la v e p o tv r đ u je; n a to n ije b ilo k raja n u đ e n ju d o k m u n ije b ilo d o d ije lje n o tr in a e st g la d ija to ra za d e v e t m iliju n a s e s t e r c ij a a d a o t o m e n ije im a o p o jm a . 39. S lič n o j e K a lig u la i u G aliji n ajp rije za g o le m u sv o tu p r o d a o n a k it, p o k u ć s tv o , r o b o v e , p a i slo b o d n ja k e sv o jih o s u đ e n i h s e sta r a , a o n d a g a j e d o b ita k ta k o za m a m io , d a je iz R im a d a o d o p r e m iti što g o d j e b ilo o sta ta k a u sta r o m d v o ru; z a p r ije v o z j e z a p lije n io n a ja m n a k o la i p e k a r sk u t e g le ć u m a r v u , t a k o d a j e č e s t o u R im u p o n e s t a lo k ru h a , a m n o g i su p a r n ič a r i iz g u b ili p a r n ic u š t o n is u iz d a ljin e m o g li d o ć i u p r a v o v r ije m e n a r o č iš te . D a b i t e stv a ri ra sp r o d a o , u p o tr i j e b i o j e s v a k o ja k e s m ic a lic e i m a m ce : sa d j e k o r io p o je d in c e z b o g š k r t o s ti i š t o s e n e s tid e b iti b o g a tiji o d n jega, sa d se p r e t v a r a o d a m u j e ž a o š t o c a r s k e stv a r i p r e p u š t a u r u k e p r iv a t n ik a . J e d n o m j e d o z n a o d a j e n e k i b o g a ti p r o v in c ija la c p l a t i o 2 0 0 .0 0 0 s e s t e r c ij a c a r s k im s lu g a m a d a g a p r ijev a r o m u v r s t e m e đ u c a r s k e g o ste ; K a lig u la s e n ije n iš t a lju tio š t o s e t o lik o c ij e n i č a s t b iti n je g o v im g o s t o m . K ad j e taj č o v j e k s u t r a d a n p r is u s tv o v a o d r a ž b i, K a lig u la m u j e p o s la o s lu g u d a m u p r e d a n e k a k v u b e z v r ije d n u s it n ic u za 2 0 0 .0 0 0 s e s t e r c ij a i d a m u k a ž e d a ć e v e č e r a ti k o d c a r a n a n j e g o v o s o b n i p o z iv . 40. U d a r io j e n o v e i n e č u v e n e p o r e z e , k o je j e n ajp rije d a o p o b ir a ti p o p o r e z n ic im a , a k a sn ije, k a k o j e n jih o v d o b ita k b io v e o m a v e lik , p o c e n tu r io n im a i tr ib u n im a sv o je tje le s n e straže; p r ito m n ije p r o p u s tio n ije d n u stv a r i n ije d n o g č o v je k a k o m u n e b i n a m e tn u o k a k a v p o rez. Za ž iv e ž n e n a m ir n ic e , k o je s u s e p r o d a v a le p o č ita v u grad u , tra žio s e sig u rn i i o d r e đ e n i p o r e z . Za ra sp r a v e i p a r n ic e u čitavoj d ržavi tra žio s e č e t r d e s e t i d io p r ije p o r n e sv o te , a b ila j e o d r e đ e n a k a zn a a k o
se komu dokazalo da se nagodio ili odrekao svoje tražbine. Od nosačfi je tražio osminu njihove dnevne zarade, a od dnevne zarade bludnici iznos što su ga zarađivale za jedan posjet. Tome članu zakona bilo je dodano da se oporezuju i one žene koje su nekoć bile bludnice, i nekadašnji svodnici, nadalje i to da i brakovi potpadaju pod taj zakon. 41. Sve takve poreze dao je Kaligula sam o usm eno pro glasiti, a nije ih pismeno izložio; kako je zbog nepoznavanja slova zakona dolazilo do čestih prestupaka, d ao je Kaligula napokon na zahtjev naroda izložiti doduše zakon, ali tako malenim slovima i na tako tijesnom mjestu d a ga nitko ne bi mogao prepisati. Da ne bi ostavio neiskorišteno nijedno sredstvo za pljačkanje, otvorio je u svojoj palači bludilište, uredivši prema dostojanstvu mjesta veći bro j so ba gdje su ugledne gospođe i slobodni dječaci m orali stajati na službu; tada je poslao okolo po trgovima i bazilikam a svoje sluge da pozivaju mlade i stare ljude na zabavu. Posjetiteljim a je po potrebi posuđivao novac na kamate, a p o s e b n i su ljudi morali njihova imena javno bilježiti kao im en a onih koji su dali doprinos za povećanje carskoga dohotka. N i d o b i tak od kockanja nije prezirao pa je zato jo š više nastojao dobiti varanjem u igri i krivom zakletvom . Jednoga je dana prepustio najbližem suigraču da m jesto njega igra, te izašao u predvorje svoje palače; odatle je vid io d va bogata rimska viteza gdje prolaze, pa je zapovjedio d a ih smjesta uhite i njihov imutak zaplijene. Tada se kličući vratio u blagovaonicu hvaleći se da još nikada nije im ao sretniji dobitak u kockanju. 42. Kad mu se rodila kći, tužio se na siromaštvo, da će odsada morati da snosi ne samo carske terete nego i očin ske, pa je primao dobrovoljne prinose za uzdržavanje i mi raz djevojčice. Proglasio je također da će na N ovu godinu primati darove; i doista je prvoga siječnja stajao u predvorju svoje palače da preuzima novce koje je mnoštvo naroda sva koga staleža donosilo u rukama i u naborim a toge i pred njim istresalo. Napokon ga je zahvatila pohlepa da kopa po novcima te je često preko neizmjernih gom ila zlatnika koje
bi razasuo po velikoj dvorani gazio bosonog i dugo se cije lim tijelom po njima valjao. 43. Vojničkih i ratnih poslova samo se jedanput prihva tio, ali ni tada ne po zamišljenoj osnovi, nego ovako. Kad je jednom , u namjeri da posjeti gaj i rijeku Klitumno, došao do Mevanije, podsjetili su ga ondje da bi trebalo da popuni svo ju tjelesnu stražu Batavaca koje je uza se imao; to ga je po taklo da poduzm e vojnu na Germaniju. Odmah bez odlaga nja sakupi sa svih strana legije i pomoćne ćete, provede svu d a najstrože novačenje i spremi svakovrsnu ratnu zalihu kakva se dotada nikada nije vidjela, i tako krene na put. Pro šao ga je djelomično tako žurno i naglo da su pretorijanske kohorte protiv svoga običaja morale bojne znakove natova riti na tegleću marvu i tako ići za njim, djelomično tako spo ro i ud o bn o da su ga mogli nositi u nosiljci sa osam nosača, a od naroda je obližnjih gradova tražio da pred njim metu put i polijevaju ga zbog prašine. 44. K ad je stigao u tabor, htio se pokazati revnim i stro gim vojskovođom; zato je legate koji su malo zakasnili s po m oćnim četama iz raznih krajeva otpustio oduzevši im čin. K o d smotre vojske bio je još stroži: većini centuriona koji su već bili na izmaku službe, a nekima je trebalo samo još ne koliko dana do toga, oduzeo je prve manipule, navodeći kao razlog njihovu starost i slabost Ostale je ukorio zbog pohle pe i snizio im nagrade nakon islužene vojne službe na svotu od šest tisuća sestercija.42 Premda je čitav njegov ratni us pjeh bio u tom što mu se predao Adminije, sin britanskoga kralja Kinobelina, koji je bio protjeran od oca te s malom četom ljudi prebjegao k njemu, ipak je poslao u Rim hva stavo pismo kao da mu se pokorio čitav otok, a glasnike je uputio da se na svojim kolima odvezu sve do Foruma i vi jećnice i da konzulima predadu izvještaj samo u Martovu hram u i pred punim senatom. 45. Kako nije imao prilike za rat, zapovjedio je ubrzo na kon toga da nekolicina Germana iz njegove tjelesne straže prijeđe preko Rajne i da se ondje sakrije, a poslije ručka neka mu se sa što većom uzbunom javi da je neprijatelj tu. K a d se to dogodilo, izleti on s prijateljima i s jednim dijelom
pretorijanskih konjanika u obližnju šum u, gd je d a d e oklja-
štriti drveće i okititi ga kao pobjedne zn ak ove, a o n d a se u sumrak vrati u tabor. One koji ga n isu slijed ili u k o ri s pla-
šljivosti i kukavštine, a pratioce i su d ion ik e u »p ob jed i« o b dari vijencima nove vrste i novoga im en a k oje je n a zv a o »izvidničkim vijencima«, a bili su u rešen i slik a m a su n ca , m je seca i zvijezda Drugi put opet dao je n ek e taoce izvesti iz o sn o vne škole i potajno ih poslati naprijed, a zatim j e n e n a d a n o napustio gozbu i pošao s konjanicim a u p o tjeru za n jim a k ao za bjeguncima, uhvatio ih i d oveo natrag u la n cim a . I u toj lakrdiji bio je preko m jere neobuzdan: k ad s e v ra tio za stol, javiše mu časnici da se vojska ok u p ila, a o n ih je, o n a k o kako su bili u bojnoj oprem i, pozvao d a s e sm je s te z a stol. Opomenuo ih je također poznatim V erg ilijev im stih o m :43
»Ustrajte i dulje, te se za buduću čuvajte sreću!« I dok je takve šale zbijao, u k orio j e se n a t i n a r o d u R im u najozbiljnijim proglasom: »Dok vaš C ezar v o ju je i iz la ž e se 184 najvećim opasnostim a, vi se zabavljate n a b e sk r a jn im g o z b a ma, na predstavama u Cirku i k azalištim a i u sv o jim lju p k im vilama!« 46. Napokon je, kao da kani d ovršiti rat, p o s t a v io v o jsk u u bojni red na obali O ceana te ra zm jestio b a c a č e i d r u g e bojne strojeve, a nitko nije m ogao zn ati n i n a s lu ć iv a ti š t o z a pravo sprema. N ajedanput izda za p o v ijed d a v o jn ic i k u p e školjke i da njima napune kacige i o d ije la , g o v o r e ć i: »T o je plijen iz Oceana što ga dugujem K a p ito lu i P a la tin u .« 44 N a to je na uspom enu pobjede d ao p o d ići v is o k to ra n j d a s n je g a kao s glasovitog farskog svjetionika n o ć u p rosjaju ju o g n je v i i s pokazuju smjer lađama 45 Nato je p ro g la sio v o jn ic im a d a r o d sto denara po čovjeku, p a kao d a je tim e n a d m a š io sv a k i p rim jer darežljivosti, rekao je: »Idite sada veseli, id ite b ogati!« 47. Zatim se sav p o sv etio brizi o k o triju m fa . U t u j e sv r h u osim zarobljenika i prebjega b arb arsk ih iz a b r a o j o š iz č ita v e Galije najstasitije i, kako je sam grčk im iz r a z o m o z n a č iv a o , »najtrijumfalnije« ljude, m eđ u n jim a i n e k e g a ls k e p o g la v ic e , i sačuvao ih za svečani op h od . j e p r is ilio n e s a m o d a c r veno oboje kosu i p u ste je rasti n e g o ta k o đ e r d a n a u č e ger-
manski jezik i da uzmu barbarska imena. Zapovjedio je također da se troveslarke kojima je ušao u Ocean dopreme u Rim većim dijelom kopnenim putem. Poslao je i pismeni na log svojim upraviteljima neka spreme trijumf uz što manji trošak, ali opet takav kakav još nikada nijedan nije bio, jer imaju pravo raspolagati imutkom svih ljudi. 48. Prije svog odlaska iz provincije stvorio je osnovu za o p a k u grozotu: h tio je poklati on e legije koje su se nekada p o slije A u gu stove sm rti pobunile, da ih tim e kazni zato što su sv o g a vođ u , njegova o ca Germanika, i njega samoga, koji je jo š b io nejako dijete, držale tada u opsadi. Teškom su ga m u k o m o d vratili o d tako lu d e m isli, ali ga nikako nisu m ogli sp riječiti d a o sta n e k o d nam jere da ubije svakoga desetog čovjek a. S to g a ih je pozvao na zbor bez oružja, dapače i b ez m a čev a , i o p k o lio ih naoružanim konjanicim a. Ali kad je vi d io d a su se v e o m a m no g i kojim a je stvar postala sumnjiva o d šu lja li d a u zm u oružje ako d ođ e do kakvog nasilja, p o b je g n e iz zb o r a i o d m a h se p ožu ri u Rim , gdje je sav bijes isk a lio n a sen a tu , k o jem u se javno prijetio, sam o da o d sebe o d v ra ti g la so v e o tak o velikoj sram oti. Tužio se, izm eđu osta lo g a , d a g a je se n a t p revario za zasluženi trijumf, prem da je o h sa m m a lo prije toga, d ap ače p od prijetnjom sm rtne kaz n e , o b ja v io d a s e n e sm ije n išta raspravljati o njegovim p o č a stim a . 49. K a d su d a k le k n jem u na pu tu d ošli izaslanici senata m o le ć i g a d a se p ožu ri u Rim , d ovik n u o im je što je glasnije m o g a o : » D o ći ću , d o ći, i ovaj ć e d oći sa mnom!« Pritom je n e k o lik o p u ta u d a rio p o d ršk u svoga m ača kojim je b io op a sa n . O b javio j f ta k o đ er d a se vraća, ali sam o on im a koji ga ž e le , to j e s t v ite šk o m sta ležu i narodu, jer senatorim a n eće v iš e b iti n i su g ra đ a n in n i vladar. Zabranio je takođ er d a m u b ilo k o ji se n a to r d o đ e n a d oček , a trijum fa se od rek ao ili ga je o d g o d io t e j e u ša o u R im sam o u m alom trijum fu, upravo n a sv o j r o đ en d a n . N e p u n a če tir i m jeseca p o slije toga b io je ubijen, p o što je iz v r š io u ž a sn a n ed jela , a jo š užasnija snovao, jer je b io o d lu č io d a s e p r e s e li u Ancij, zatim u A leksandriju, a prije toga d a p o u b ija s v e n a jv iđ en ije ljude vitešk o g i sen atorsk og sta
leža. Da se ne bi k om e to čin ilo su m n jivim , d o d a je m o d a su se m eđu njegovim tajnim sp isim a n a šle d vije b ilje ž n ic e s raz ličitim natpisom: prva je im ala n atp is »M ač«, a d ru g a »B o dež«. Obje su sadržavale im en a i k arak teristik e lju d i o d r e đ e nih za smrt. Našla se i velika škrinja p u n a sv a k o ja k ih otrova; kad je poslije Klaudije te otrove d ao b a citi u m o r e , p r ip o v i jedaju da je m ore od njih b ilo zatrovan o i m e đ u r ib a m a n a stao pom or, pa ih je p lim a m rtve p o iz b a c a la n a o b liž n ju obalu. 50. Kaligula je b io visok a stasa, b lijed e b o je lica , a tijelo m u je bilo krupno: vrat i n o g e istic a h u s e v itk o ć o m , o č i i sljepoočice bijahu m u d u b o k o u p ale, a č e lo m u b ija š e šir o k o i namršteno; k osu je im ao rijetku, a o k o tje m e n a j e b io ćelav, dok mu je ostalo tijelo bilo ob raslo d lakam a. S to g a se sm a tralo prestupkom koji zaslužuje sm rtn u k azn u a k o g a je tko dok je prolazio pogledao od ozgo ili b ilo iz k o je g ra zlo g a s p o m enuo kozu.46 lic e , koje m u je ion ak o b ilo o d p r ir o d e strašn o i ružno, namjerice je nastojao učin iti jo š g rozn ijim n am ještaju ći ga pred ogledalom da b i izazvao što v e ć i stra h i u žas. Što se zdravlja tiče, nije b io zd rav n i tje le s n o n i d u še v n o . V eć u djetinjstvu je trpio o d p ad avice, a k ad j e o d r a sta o , m o gao je dod u še p od n ositi n ap ore, ali je ip a k k a tk a d a z b o g n e nadane k lonulosti jedva m ogao h o d a ti, stajati, p r ib r a ti s e i držati se n a nogam a. Svoju d u šev n u b o le s t o s j e ć a o j e i sa m i često je sm išljao da se n ek am o p o v u č e i d a lije č i svoj m o zak. Vjeruje se da m u je žen a C ezonija d a la n e k i n a p ita k koji je doduše im ao b iti ljubavni lijek, a li j e u z r o k o v a o lu d ilo . Najviše ga je m učila b esan ica, jer n o ć u n ije sp a v a o v iš e o d tri sata, a ni tada m u san nije b io m iran* n e g o s tr a š e n n e o bičnim priviđenjim a. Tako je jed n o m , iz m e đ u o sta lo g a , sa njao da m ore u nekoj sp o d o b i razgovora s n jim . S to g a j e v e lik dio noći, kad b i m u d o sad ilo n esp a v a n je i le ž a n je , s a d sje dio na postelji, sad vrludao p o d u g im tr ije m o v im a , n e p r e stano dozivajući i očekujući jutro. 51. S pu n im b ih pravom m o g a o n jeg o v o j d u še v n o j b o le sti pripisati to što su se u isto m čo v jek u n a la z ile n a jo p rečnije mane: najveće sam op ou zd an je i p retje ra n stra h . O n, koji je toliko prezirao b ogove, ob ičavao je k o d n a jm a n jeg a gro
m a i m un je zatvarati oči, zamatati glavu, a kod jačega n e v rem en a skakati s ležaja i sakrivati se p od krevet. Na puto vanju p o Siciliji, gdje se m nogo rugao čudesim a što su se d o gađ ala n a raznim m jestim a, iznenada je jedne n oći pobjegao iz M esan e jer ga je zastrašio dim i tutnjava iz kratera Etne. P rotiv b arb ara47 se takođ er žestoko prijetio, ali kad je jed n o m s o n u stranu Rajne putovao kolim a kroz klanac usred g u ste č e te p a n etk o rekao d a će biti velika uzbuna ako se od n e k u d p ojavi neprijatelj, K aligula je odm ah zajahao na konja i v ra tio s e b rzo d o m ostova, a kad ih je našao zakrčene slu ga m a i prtljagom , d ao se, n e m ogući čekati, na rukama p r e k o glava ljudi pren ijeti n a drugu obalu. Kad je kasnije č u o d a s e G erm anija pobunila, sprem ao se također n a bijeg i p rip rem a o b rod ovlje za zaštitu bijega. Tješio se jedinom u tje h o m d a ć e m u svakako ostati prekom orske provincije a k o p o b je d n ic i zauzm u alpske vrhunce, kao n ek oć Kimbri, ili p a č e R im , k a o n ek o ć S en on ci.48 Zbog toga su, m islim , nje g o v e u b o jic e kasnije d o šle n a m isao da vojnicim a koji su se z b o g n jeg o v a u m o r stv a uzbunili sl'ažu da se K aligula sam u b io p o š to s e p restra šio n a vijest o nesretnoj bitki. 52. O d jeću , o b u ću i o stalu nošnju nije uvijek im ao n i kao R im lja n in n i k a o građanin, štoviše, nije se uvijek ob lačio ni k a o m u šk a ra c, a n a p o k on n i kao čovjek. Često je izlazio m e đ u n a ro d u ša ren o izvezenoj i draguljim a urešenoj kaba n ici, s d u g im ru k avim a i s narukvicam a, katkada u svili i u ž e n s k im h aljin am a. O buvao je sad sandale ili k otu m e, sad V ojn ičke čizm e, a katkada žen sk e cipele. V ećinom je bio vi đ e n sa z la tn o m b ra d o m k ako drži munju, trozub ili glasnički šta p , sv e sa m e ozn ak e bogova,49 štoviše, b io je odjeven i kao V en era . T rijum fatorski je nakit n o sio stalno već prije kakvog v o jn o g p o h o d a , a katkada je n o sio i ok lop Aleksandra Veli k o g a š to g a j e d a o u zeti iz njegova groba. 53. O d slo b o d n ih zn a n osti bavio se književnošću veom a m a lo , a g o v o m ištv o m v eo m a m nogo. B io je izvanredno rje č it i sp re ta n , p o g o to v o ak o je treb alo koga u govoru napasti. K a d b i s e razljutio, o b ilo v a o je riječim a i m islim a, a nastup i g la s b io m u je takav d a u za n o su nije m ogao stajati na is t o m m jestu , a m o g li su ga čuti i oni koji su stajali daleko.
Prije govora znao je prijetiti da će trgnuti mač Što ga je sko vao za noćnog rada! Mirniji, naime, i kićeniji stil tako je pre zirao da je za Seneku, koji je tada bio najviše u modi, govo rio da sastavlja »čiste svečane govore« i da je »pijesak bez vapna«. Običavao je i protiv uspjelih sudbenih govora glaso vitih govornika pisati odgovore te sastavljati optužbe i obra ne za ugledne ljude, optužene pred senatom, a pritom je, kako mu je već pod pero došlo, svojim govorom sad teretio, sad podupirao optuženoga; na slušanje takvih govora pozi vao je i vitezove javnim oglasom. 54. Ali i umjetnostima sasvim druge vrste, i to upravo najoprečnijim, bavio se veoma strastveno. Bio je trački gla dijator i vozač, i ujedno pjevač i plesač. Borio se oštrim oru žjem, vozio je kola u trkalištu što bi ga dao izgraditi na mno gim mjestima. U pjevanju i plesanju uživao je toliko da se ni kod javnih predstava nije mogao uzdržati da ne prati svojim glasom tragičkoga glumca i da ne ponavlja pred svima kre tnje glumca hvaleći ih ili ispravljajući. I upravo je zato, čini se, za dan kad je poginuo objavio noćnu svečanost,50 da može prvi put nastupiti na pozornici u slobodi koju pruža noć. Plesao je katkada i noću. Jednom jje o drugoj noćnoj straži51 pozvao tri bivša konzula u svoju palaču pa ih je ona ko u smrtnom strahu smjestio na jedno povišeno mjesto, a onda je najednom uz veliku buku svirala i drvenih potpetica doplesao pred njih u ogrtaču i u tunici do gležnja,52 a kad je otplesao svoj ples s pjesmom, iščeznuo je. I taj čovjek, koji je tako lako znao naučiti sve druge vještine, nije znao plivati. 55. Za koje se ljude osobito oduševljavao, sve ih je do lu dila pomagao. Pantomima Mnestera znao je zasuti poljupci ma čak usred kazališta, a ako je tko za njegova plesa proi zveo i najmanju buku, dao ga je odmah dovući k sebi te ga je svojom rukom išibao. Jednom rimskom vitezu koji je u sličnoj zgodi bučao poručio je po jednom centurionu da smjesta ode u Ostiju i da odande odnese kralju Ptolemeju u Mauretaniju njegovo carsko pismo s ovim sadržajem: »Čo vjeku kojega ti s pismom šaljem ne učini niti kakva dobra niti kakva zla!« Nekoliko tračkih gladijatora postavio je za časnike svoje germanske tjelesne straže, dok je drugima, zva
n im »m urm iloni«, o d u zeo dio oružja. Jednome od ovih, Ko lu m b u , koji je d o d u še pobijedio, ali je bio lakše ranjen, dao je u ra n u n a k a p a ti otrova, koji je otada zvao »Kolumbov ot rov«; takav se b ar naziv, pisan njegovom rukom, našao kas n ije m e đ u d ru g im njegovim otrovima. Zelenoj stranci voza č a b io je ta k o d u b o k o od an da je često u njihovoj »staji«53 v e č e r a o i k o d njih p rek o n oći ostajao, a vozaču je Eutihu k o d je d n e pijanke p rig o d om dijeljenja darova poklonio dva m iliju n a sestercija. D a njegov konj Incitat (»Kasač«) na dan u o č i u tr k a u C irku n e b i b io sm etan u odm oru, običavao je K a lig u la p o v o jn icim a čitavom susjedstvu zapovjediti da d rže p o tp u n u tišinu; to m je konju, osim m ram orne staje i b je lo k o s n ih jasala, o sim grim iznih pokrivača i ogrlica od d r a g o g k am enja, d a o ta k ođ er p oseb n u palaču s poslugom i p o k u ć s tv o m d a b i m o g a o što sjajnije prim ati goste koje po z o v e u n je g o v o im e. Priča se također da ga je namjeravao im e n o v a ti k o n zu lo m . > 56. T ak vo lu d o v a n je i bješnjenje carevo u lilo je m nogim lju d im a sr č a n o st d a ga ubiju. Ali istom kad je jedna ili druga u r o ta b ila o tk r iv en a i k ad su drugi oklijevali jer se nije pru žila p rilik a , n a šla su se dva čovjeka, koji stvoriše zajedničku o s n o v u i iz v e d o š e je, dakako n e b ez znanja najm oćnijih slo b o d n ja k a i p reto rija n sk ih ča sn ik a Oni su bili p oim ence sp o m e n u ti u jed n o j u ro ti k ao su d ion ici, lažno doduše, n o ipak su o s je ć a li d a su caru p ostali sum njivi i mrski. On ih je, na im e , o d m a h p o zv a o n a stranu i svojim postupkom navukao n a s e n jih o v u v elik u m ržnju kad je trgnuo m ač i izjavio da ć e d r a g e v o lje u m rijeti ako se i njim a b u d e činilo da je za v r ije d io sm rt. I o ta d a nije prestajao da jednoga pred drugim su m n jič i i d a m e đ u sv im a sije neslogu. K a d su s e d a k le d o g o vorili da za Palatinskih igara, kad u p o d n e iza đ e iz kazališta, navale na njega, izm olio je za se b e p r v u u lo g u K asije H ereja, tribun pretorijanske kohorte, ko je m u s e Gaj, p rem d a je v eć b io stariji čovjek, svakojako ru g a o o zn a ča v a ju ći ga k a o m ek u šca i razm aženog čovjeka; kad je , n a p rim jer, d o la zio p o lozinku, izabirao m u je riječi kao »Prijap« ili »V enera«, a kad m u je tribun b ilo za što zahva
ljivao, pružao mu je ruku da mu je ljubi, namještajući i ok rećući je na bestidan način. 57. Njegovo umorstvo najavila su mnoga znamenja. Tako je u Olimpiji kip Jupiterov (Zeusov), za koji je Kaligula na ložio da se rastavi i prenese u Rim, najednom prasnuo u tako grohotan smijeh da su se skele rasklimale, a radnici razbježali. Odmah nakon toga došao je onamo neki Kasije i tvrdio da je u snu dobio nalog da Jupiteru žrtvuje bika. U Kapui je na Ide ožujske udario grom u Kapitol, isto tako u Rimu u sobu nadglednika predvorja careve palače. Bilo je ljudi koji su nagađali da ovo drugo čudo proriče da gospo daru prijeti opasnost od njegovih čuvara, a ono prvo da pro riče ponovno umorstvo znamenita čovjeka, kao što se dogo dilo nekada na isti dan.54 Štoviše, kad je Kaligula astrologa Sulu pitao za svoj horoskop, on mu je ustvrdio da mu se približuje neminovna nasilna smrt. I proročište u Anciju opomenulo ga je neka se čuva Kasija. S toga je razloga već bio izdao nalog da se pogubi Kasije Longin, koji je tada bio pro konzul u Aziji, zaboravljajući da se i Hereja zove Kasije. Dan uoči svoje pogibije sanjao je da stoji na nebu do prijestolja Jupiterova, a Jupiter ga je nato gurnuo palcem desne noge i strmoglavio ga na zemlju. Među znamenja ubrajali su se kasnije i neki događaji koji su se slučajno dogodili isti onaj dan malo prije umorstva. Kad je, na primjer, prinosio žrtvu, poprskala ga je krv plamenca. Pantomim Mnester izvodio je ples u istoj tragediji koju je nekada prikazivao glumac Neoptolem za igara za kojih je bio ubijen makedonski kralj Filip. Kad je u mimu »Laureol«,65 u kojem glavni glumac bježi iz porušene zgrade i izbacuje krv, više glumaca drugoga reda kušalo natječući se pokazati to umijeće, čitava je pozornica plivala u krvi. Napokon se i za noć spremala predstava u ko joj su Egipćani i Etiopljani imali predstavljati priče iz pod zemnog svijeta. 58. Bilo je dvadeset i četvrtog siječnja (41) oko sedmoga sata.56 Kaligula se kolebao bi li pošao iz kazališta na ručak, jer mu je želudac još bio težak od jučerašnje hrane, ali je na pokon na savjet svojih prijatelja izašao iz kazališta. U pod
zemnom trijemu kroz koji je morao proći upravo su dječaci iz uglednih porodica, koji su bili pozvani iz Azije da odigraju nekoliko predstava u kazalištu, izvodili pokus. On se zausta vi da ih pogleda i ohrabri; i da vođa družine nije govorio da mu je hladno, Kaligula bi se bio vratio i dao ponoviti pred stavu. O daljem tijeku događaja pripovijeda se na dva nači na. Jedni kažu da mu je dok je govorio s dječacima Hereja s leđa jednim udarcem mača duboko zasjekao u vrat, povikavši najprije: »Udri!« Nato mu je tribun Komeiije Sabin, drugi od urotnika, sprijeda probo grudi Drugi kažu da je Sa bin dao po centurionima koji su znali za urotu ukloniti na rod te je po vojničkom propisu zatražio lozinku, a kad je Gaj dao riječ »Jupiter«, Hereja je viknuo: »Tako neka bude!« A kad se Gaj ogledao, rasjekao mu je Hereja čeljust. Dok je on ležao i grčeći se vikao da je još živ, dotukli su ga drugi za davši mu trideset rana; lozinka je naime svih urotnika bila: »Ponovi!« Neki su ga mačevima boli i po stidnim dijelovima. N a prvu uzbunu dotrčaše u pomoć njegovi nosači nosiljke sa svojim motkama, a malo zatim i Germani njegove tjelesne straže te ubiše neke od urotnika, a i nekoliko nedužnih se natora. 59. Živio je dvadeset i devet godina, a vladao tri godine, deset mjeseci i osam dana. Njegovo su tijelo kradom odnijeli u Lamijine vrtove, gdje su ga na brzo složenoj lomači napola spalili i samo lagano pokrili busenom. Poslije su ga sestre, kad su se vratile iz progonstva, iskopale, spalile i sahranile. Općenito je poznato da su prije toga čina vrtni čuvari bili uznemirivani sablastima i da u onoj kući gdje je poginuo nije prošla nijedna noć bez neke strašne pojave dok čitava kuća nije izgorjela u jednom požaru. Zajedno s njim poginula je i njegova žena Cezonija, koju je neki centurion probo mačem, a kćer su mu razmrskali o zid. 60. Prilike onih vremena može svatko prosuditi i po ovo me. Kad se proširila vijest o njegovu umorstvu, nije isprva nitko vjerovao, nego se sumnjalo da je sam Gaj izmislio vi jest o umorstvu i objavio je, da na taj način upozna kakvo raspoloženje goje ljudi prema njemu. Urotnici također nisu
nikoga odredili za nasljednika, a se n a t j e b io ta k o jed n od u šan u odluci da ponovno u ved e staru s lo b o d u d a su konzuli najprije sazvali senatsku sjed n icu n e u v ije ć n ic u , j e r se zvala Julijeva, nego na Kapitol. N eki su s e n a to r i p r e d lo ž ili da se uništi uspomena na Cezare i da s e ra zv a le n jih o v i hram ovi. A bilo je u prvom redu zap ažen o i p r ib ilje ž e n o d a su svi Cezari s imenom Gaj poginuli o d m ača, p o č e v š i o d o n o g a Ce zara koji je bio ubijen u d ob a C in e.57
Klaudije 1. O ca K laudija Cezara, Druza, kojemu je najprije bilo ime D ecim , a kasnije N eron, rodila je Livija u trećem mjesecu iza vjen čan ja s A ugustom (-38), jer se za njega udala kad je već b ila trudna. Zato se sum njalo da je on sin svoga očuha, rođen iz p relju b n ičk o g odnošaja. Odmah se bar proširio grčki stih;1
»Kod sretnih dođe dijete za tri mjeseca!« Taj je D ruz k ao k vestor i pretor bio vrhovni zapovjednik u re tsk o m , za tim u germ anskom ratu, i ujedno prvi rimski v o jsk o v o đ a koji je zap lovio u Sjeverni ocean. S onu stranu R ajn e is k o p a o je k a n a le - snažno i golem o djelo - koji se još d a n a s zo v u D ru zovi kanali.2 Neprijatelja je više puta uništio i p r o tje r a o d u b o k o u p u sto š u unutrašnjosti zemlje, a pre s ta o g a je p ro g o n iti tek on d a kad m u se ukazala barbarska ž e n a u n a d lju d sk o j v eličin i i pobjednika, progovorivši latin sk im je z ik o m , zau stavila u daljem napredovanju. Za ta djela d o b io je p ra v o n a m a li trijum f i trijumfalna odlikovanja. P o slije p retu re o d m a h j e nastupio konzulat i ponovno p o d u z e o vojn u , a li je u m ro od b olesti u jednom ljetnom ta b o r u ,3 k o ji j e p o to m u d o b io im e »Zlokobni tabor«. Tijelo su n je g o v o d o n ijeli d o R im a najugledniji ljudi iz municipija i k o lo n ija , a o n d je su ga d o ček ale i preuzele dekurije pisara; sa h ra n jen j e n a M artovu polju. Osim toga, podigla m u je voj sk a p o č a sn i grob , o k o kojega su otada svake godine na od r e đ e n i d a n v o jn ic i išli u o p h od u, a galski gradoyi prinosili ja v n e žrtve. Uz to je senat, izm eđu ostaloga, odlučio da se p o d ig n e m ra m o r n i sla v o lu k s trofejim a na Apijevoj cesti i da s e D ru zu i n jeg o v im p o to m cim a dade nadimak Germanik.
13 w Dvanaest rimskih careva
Kako se općenito vjeruje, Druz je b io je d n a k o s la v o h le pan kao i prijazan prem a narodu; nije se n a im e z a d o v o lja v a o samo pobjedom nad neprijateljem n e g o je te ž io i za najčasnijim plijenom u ratu,4 te je če šć e u z ž iv o tn u o p a s n o s t tra žio germanske vojskovođe u n a jg u šćem k rešev u ; s d ru ge strane, nikada nije krio da ć e o b n o v iti n e k a d a šn je d ržavn o uređenje čim bude m ogao. Zato su se , m is lim , n e k i p isci usudili napisati dag'e Druz p ostao su m n jiv A u g u stu p a ga je zato opozvao iz provincije, a kad nije b rzo p o s lu š a o , m a k n u o ga je otrovom. To sam ja sp o m en u o v iše za to d a n e p rijeđ em preko toga nego zato što bih to sm a tra o is t in itim ili sa m o vjerojatnim; jer August je Druza i za ž iv o ta t o lik o lju b io d a ga je svakom prilikom p ostavljao su b a š tin ik o m sa sv o jim si novima, kao Što je to jed n om u se n a tu izjavio; a k a d j e u m ro, održao mu je pred narodom p o h v a ln i g o v o r, u k o je m s e u sr dno pom olio bogovim a neka b i n jeg o v a d v a C e z a r a 5 u č in ili sličnim pokojniku i neka bi n jem u s a m o m e d a li je d n o m tako častan konac kao što su ga d ali D ruzu! I n ije s e z a d o voljio tim e da m u je na grob d ao u reza ti p o h v a lu u stih o v i ma koje je sam sastavio, n ego je ta k o đ e r n a p is a o n je g o v ži votopis u prozi. S m lađom Antonijom im ao je D ruz d o d u š e v iš e d je ce, ali ga je sam o troje preživjelo: G erm anik, L iv ila i K la u d ije. i. Klaudije se rodio za k on zu lovan ja J u la A n to n ija i Fabija Afrikanca (—10), prvi dan m jeseca k o lo v o z a , u L u gd u n u , na onaj isti dan kad je ondje prvi p u t b io p o s v e ć e n žrtven ik u čast Augustu.6 Dobio je im e T ib erije K la u d ije D ru z, a kad je brzo nakon toga njegov stariji b rat p o s in j e n je m p r e š a o u Julijsku porodicu, u zeo je još n ad im ak G e r m a n ik (-4 ). Otac ga je ostavio kao nejako dijete, a g o to v o k r o z c ij e lo djetinj stvo i m ladost trpio je od različitih d u g o tr a jn ih b o le s t i, tako d a je duševno i tjelesno tolik o o sla b io d a g a n i u z r elijim go dinama nisu sm atrali sp osob n im n i za k a k v o d r ž a v n o ili pri vatno zvanje. Dugo je vrem ena, p a i k a d j e p o s t a o p u n o lje tan, bio pod tuđim nadzorom i p o d v o d s tv o m od gojitelja; na ovoga se sam u jed nom svom sp isu tu ži d a j e b a r b a r in koji je nekoć bio konjušnik, a njem u su ga n a m je r ic e d a li zato da bi ga pod svim m ogućim izlikam a što o k r u tn ije m u č io . Zbog
takvog zdravlja K laudije je gladijatorskoj predstavi koju je zajed n o s b ratom p rired io n a u sp om en u svoga oca predsje d a o - p rotiv d otad ašn jeg običaja - u kabanici s kukuljicom ;7 n a d a n p u n o ljetn o sti d on ijeli su ga ok o p on oći n a n osiljci n a K a p ito l b ez ikakve sv eča n e pratnje.8 3. Uza sv e to b avio se K laudije književnošću od rane m la d o sti v eo m a m arljivo, a često je od svake vrste objavio p rv e p ok u šaje. Ali n i n a taj n ačin nije m ogao steći nikakva u g le d a n i u ja v n o sti p o b u d iti v eću n ad u u svoju b u d u ć n o s t N jeg o v a je m ajka A ntonija govorila d a je o n »nakaza od čo v jek a k oju p riro d a nije dovršila, n ego sam o započela«. A ko je k o g a h tjela k oriti zb og tu p oglavosti, govorila bi: »Taj je lu đ i o d m o g sin a Klaudija!« N jegova b ak a Augusta prezira la ga je s n a jv ećim prezirom , govorila je s njim sam o vrlo rijetk o, a o p o m in ja la ga sa m o oštrim i kratkim p ism om ili u s m e n o p o p o sre d n icim a . K ad je njegova sestra Livila ču la d a ć e o n j e d n o m b iti vladar, p ro k lela j e javno i glasn o tako n e m ilu i n eza slu ž en u su d b in u rim sk og naroda. Š to je nap o k o n n je g o v p rau jak A u gu st o n jem u d o b ro ili z lo m islio, naj b o lje s e v id i iz o d lo m a k a n je g o v ih p isa m a , k oje zato ovdje iz n o sim . 4. »R azgovarao sa m s T iberijem , k ak o si m i p oručila, d ra g a Livijo, što tr e b a u č in iti s tvojim u n u k o m T iberijem 9 k o d sv e č a n ih ig a ra u ča st M artu. O bojica se slažem o u to m e d a v e ć je d n o m m o r a m o u tvrd iti n a čela kojih ć e m o se držati u p o stu p k u s njim . Jer a k o je on , d a tak o kažem , p otp u n o n o r m a la n , n e m a ra zlo g a d a se sk an ju jem o p o ste p e n o ga p ro m ic a ti k ro z is te stu p n jev e d ržavn ih časti k ojim a je b io p ro m a k n u t n je g o v brat. A k o li p ak p rim jeću jem o, d a je ab n or m a la n i d e fe k ta n fizičk i i p sih ičk i, n e sm ijem o ljud im a koji s u n a v ik li d a ta k v e stv a ri p ersifliraju i ism jeh uju d ati p rilik u d a s e sm iju i n je m u i n a m a. U vijek ć e m o se n a im e uzrujavati a k o b u d e m o m o ra li raspravljati o sv a k o m n jegovu p rom a k n u ć u , a k o u n a p rijed n a č e ln o n e o d r e d im o d a li b ism o ga sm a tr a li s p o s o b n im v ršiti slu žb u ili n e. Ali ip ak u o n o m e što m e sa d a p ita š n e p r o tiv im se d a o n k od igara u ča st M artu v o d i b rig u za sv e ć e n ič k i sto l, a k o je sa m o voljan d o p u stiti d a g a p r ito m sv jetu je S ilv a n o v sin , n jegov rođ ak , d a n e b i u č i
n io ništa što bi m oglo biti u p ad ljivo i s m ije šn o . D a b i k o d circenskih igara sjed io u carskoj loži, n e m ili m i se; sje d e ć i naim e u prvom red u g led alaca b it ć e o s o b it o iz lo ž e n p o g le dim a publike. Da k od L atinske sv e tk o v in e su d je lu je u p o vorci na Albansko brd o ili d a u to v rijem e b u d e u R im u , n e m ili m i se. A zašto ga n e b ism o p o sta v ili z a g r a d s k o g p r e fe k ta ako m ože svoga brata pratiti n a b r d o ? 10 Im a š, d r a g a Livijo, naše p ogled e u to m pitanju, p o k o jim a j e d a n p u t za u v ijek treba o čitavoj stvari n ešto uglaviti, d a n e le b d im o u v ije k iz m eđu nade i straha. M ožeš, ak o h o ć e š , i n a šo j A n to n iji d ati da čita ovaj d io m oga p ism a .« 11 U drugom o p et p ism u piše: »M lad oga ć u T ib e r ija j a sva kako za tvoje o d su tn o sti svaki d an p o z iv a ti n a o b je d , d a n e objeduje sam sa svojim S u lp icijem i A te n o d o r o m . V o lio b ih da on s v iše p om n je i s m a n je fa n tazije iz a b ir e s e b i čo v je k a kojega će op on ašati u k retnjam a, d rža n ju h o d u . J a d n ik nem a sreće, jer u -serioznim stvarim a, g d je n je g o v d u h n ije zašao na krivi put, ja sn o se v id i p le m e n it o s t n je g o v e p sih e.« Isto tako u trećem p ism u kaže: »K ak o j e b ilo m o g u ć e d a m i se tvoj u nuk Tiberije sv iđ a o k ad j e d r ž a o g o v o r z a vje žbu,12 to m e se, draga Livijo, živ o ta m i m o g a , č u d im j o š d a nas. Ne m ogu n aim e sh vatiti k ak o č o v je k k o ji u o b ič n o m ži votu tako nejasno govori m ože, k ad d r ž i g o v o r z a v ježb u , tako jasno reći o n o šio treb a reći.« N esum njivo se zna što je A u gu st p o s lij e t o g a o n je m u o d red io i da m u je o d svih p o č a sti p o d ije lio s a m o a u g u r sk u svećen ičk u čast; i u o p o ru ci ga je p o s t a v io s a m o m e đ u b a štinike trećeg a reda, g o tovo m e đ u t u đ e lju d e , i t o n a š e s t in u baštine, a od zap isa m u je o sta v io s a m o 8 0 0 .0 0 0 se ste r c ija . 5. Njegov stric Tiberije p o d ije lio m u je , k a d s e n a tje c a o za časnu službu, sa m o k on zu lsk a o d lik o v a n ja ; a k a d j e u p o r nije m o lio p rave slu žb e, o d g o v o rio m u je T ib e r ije u p ism u sam o ovo: »Šaljem ti četrd eset zla tn ik a za p r a z n ik S a tu m a lija i Sigilarija.«13 Isto m se tad a K la u d ije o d r e k a o s v a k e n a d e u ča sn e slu žb e i p o v u k ao se u m ir a n ž iv o t, ž iv e ć i sk r o v ito sad u svojim vrto v im a i u k u ći u p r e d g r a đ u R im a , s a d u sv o jem ljetn ik ovcu u K am paniji, gd je s e d r u ž io s n ajp rljavijim ljudim a i tim e, o sim staroga p rijek o ra m lit a v o s ti, n a v u k a o
n a s e lja g u d a s e o p ija i k o c k a . M e đ u tim , p r e m d a j e ta k o ži v io , ip a k m u n ig d je n is u lju d i u sk r a tili p a žn je u p r iv a tn o m ž iv o t u ili p o š to v a n ja u ja v n o s ti. 6. V ite z o v i s u g a d v a p u ta iza b ra li za s v o g a z a s tu p n ik a k a d s u p o d n o s ili p r e d s ta v k u u im e staleža: p rv i p u t, k ad su m o l il i o d k o n z u la d a s m iju tije lo A u g u sto v o p o n ije ti n a s v o j im r a m e n im a u R im , a d r u g i p u t, k ad s u č e s tita li k o n z u lim a š t o j e u n iš t e n S ejan; k a d j e K la u d ije u la z io u k a za lište, o b ič a v a li s u u sta ja ti p r e d n jim i sk id a ti o g r ta č e . I s e n a t j e d o n io z a k lju č a k d a s e K la u d ije iz v a n r e d a u v r sti m e đ u s v e ć e n ik e b o ž a n s k o g A u g u sta , k o ji s e b ira ju k o c k o m , a k a sn ije j e za k lju č io d a m u s e k u ć a , k o ja m u j e p r o p a la u p o ža ru , p o n o v n o sa g r a d i n a d r ž a v n i tr o ša k , i d a im a p r a v o u s e n a tu izja v ljiv a ti sv o je m išlje n je m e đ u k o n z u la r im a . Taj j e p o sljed n ji z a k lju č a k u k in u o T ib e r ije o p r a v d a v a ju ć i s e d a j e K la u d ije s la b o u m a n , i o b e ć a v a ju ć i d a ć e š te tu za k u ć u n a k n a d iti iz s v o j ih sr e d s ta v a . N a sa m r ti g a j e ip a k u v r stio m e đ u b a štin ik e t r e ć e g a r e d a n a j e d n u tr e ć in u i o s ta v io m u z a p is o d n e k ih d v a m ilij u n a s e ste r c ija , a u z to g a j e p o im e n c e m e đ u o sta lim s v o j im r o đ a c im a p r e p o r u č io v o jsk a m a t e s e n a tu i n a r o d u r im s k o m . 7. I s t o m z a v la d e s v o g a s in o v c a Gaja, k o ji je n a p o č e tk u s v o je v la d e sv im m o g u ć im s r e d s tv im a n a sto ja o s t e ć i o m iljel o s t u n a r o d u , z a p o č e o j e K la u d ije sv o ju k arijeru te j e n ajp ri j e v r š io k o n z u ls k u slu ž b u z a je d n o s c a r e m d v a m je s e c a . K ad j e p r v i p u t d o la z io n a F o r u m u p ratn ji lik to ra , d o g o d ilo s e d a m u s e o r a o k o ji j e m im o le t io s p u s tio n a d e s n o ra m e. Ž d r ije b o m j e d o b io i d r u g i p u t k o n z u lsk u slu ž b u n a k o n tri g o d in e . K a tk a d a j e p r e d s je d a o k o d p r e d sta v a u im e G ajevo, a p r it o m m u j e n a r o d d o v ik iv a o sad: »Ž ivio c a r e v stric!« sad: » Ž iv io b r a t G erm a n ik o v !« 8. U za s v e t o n ije n i sa d a b io p o š t e đ e n o d p o ru g a . A k o b i k a d a d o š a o m a lo k a sn ije o d u r e č e n o g a sa ta za sto l, d o b io bi m je s to s a m o t e š k o m m u k o m i is to m p o š t o b i o b iš a o c ije lu b la g o v a o n ic u . K a d g o d b i p o s lije je la z a d rijem a o - š t o j e r e d o v ito b iv a lo —, g a đ a li b i g a k o š tic a m a o d m a slin a i d a tu la , a k a tk a d a b i g a la k rd ija ši k a o o d ša le b u d ili š ib o m ili b ič e m .
MH
Običavali su mu također, dok bi hrkao, n avu ći sa n d a le na ruke, da bi, ako se nenadano probudi, se b i izra n io lice. 9. Ali ni pogiblima nije oskudijevao. P onajp rije za sa m o ga konzulata, kad je odviše nem arno d a o izrad iti i p o sta v iti kipove careve braće Nerona i Druza, b io j e m a lo n e m a k n u t iz službe. Zatim je na prijavu kojega stran ca ili p a č e k ojega ukućanina bio neprestano i na razne n a č in e u zn em iriv a n . Kad je bila otkrivena urota Lepida i G etu lik a, b io j e s d ru gim izaslanicima poslan u Germaniju d a č e s tita ca ru , i p ri tom je zapao u životnu opasnost, jer s e K a lig u la str a h o v ito razljutio što su upravo strica p oslali k n je m u k a o k d je tetu kojemu treba pouke. Stoga je b ilo ljudi k oji s u p r ič a li d a ga je Kaligula dao i u rijeku strovaliti o n a k o o d je v e n a k a k o je došao. I od onoga je vrem ena uvijek u s e n a tu g la s o v a o p o sljednji među konzulatima, jer su ga u vijek, d a m u n a n e s u sramotu, pitali nakon svih drugih, š to v iš e , k o d s u d a j e b ila primljena i jedna tužba zbog k rivotvoren ja o p o r u k e k o ju je i on potpisao. Napokon je bio p risiljen d a p la ti o s a m m iliju na sestercija za pristup u novi sv e ć e n ič k i z b o r ;14 t im e j e za pao u toliku novčanu nuždu d a je , n e m o g u ć i z a d o v o ljiti o b vezi prema državnoj blagajni, m orao, b a r p r iv id n o , p o z a lo žnom zakonu svoja dobra oglasiti n a p ro d a ju p o d p r o g la s o m prefekata.15 10. Pošto je u takvim prilikam a p r o v e o n a jv e ć i d io s v o g a života, zapala ga je u p ed esetoj g o d in i c a r s k a v la s t iz v a n r e dno čudnim slučajem. Kad su u ro tn ic i o d K a lig u le u k la n ja li ljude pod izlikom da car želi ostati sa m , b io j e i K la u d ije s ostalima isključen pa se zavukao u v rtn u k u ć ic u k o ja s e zv a la Hermej. I ne dugo nakon toga, p r e s tr a š e n g la s o m o u m o r stvu carevu, odšuljao se d o hajbliže te r a s e i s a k r io s e m e đ u zastore kojima su bila prekrivena vrata. D o k s e t a k o k r io , tr čao je slučajno onuda neki o b ičn i v o jn ik ,16 k o ji o p a z i n je g o ve noge pa, želeći da vidi tko je to, p r e p o z n a g a , iz v u č e g a s i lom iz njegova skrovišta i p ozd ravi ga k a o c a r a , a K la u d ije od straha padne pred njim n a k oljen a. N a t o g a v o j n ik o d v e de k Ostalim svojim drugovim a, k oji j o š n i s u z n a li š t o d a rade, nego su sam o bijesno vikali. O ni g a s t a v e n a n o siljk u , a kako su se njegovi rob ovi b ili ra zb ježa li, d ig n u g a v o jn ic i
n a r a m e n a i iz m je n ju ju ć i s e d o n e s u g a u sv o j ta b o r . K la u d ije j e b io s a v u t u č e n i p r e s tr a š e n , a s v je tin a k o ja g a j e s u s r e t a la ž a lila g a j e m is le ć i d a g a n e v in a v u k u n a s t r a t iš t e . U t a b o r u s u g a p r im ili, i o n je o n d je p r o v e o n o ć m e đ u s tr a ža m a , s n e š t o m a n jo m n a d o m u b u d u ć n o s t , a s v e ć im p o u z d a n je m z a sv o j ž iv o t. K o n z u li s u , n a im e , i s e n a t p o m o ć u g r a d s k ih k o h o r a ta v e ć b ili z a p o s je li F o r u m i K a p ito l, o d lu č n i d a p r o g la s e r e p u b lik u . I n je g a s u p u č k i t r ib u n i p o z v a li d a d o đ e u s e n a t i d a sa v je tu je š t o t r e b a r a d iti, a li o n o d g o v o r i d a g a z a d r ž a v a ju s ila i n u ž d a . A li k a d j e s u tr a d a n i s e n a t b i o n e o d lu č n ij i u p r o v e d b i s v o jih o s n o v a u s lij e d d o s a d n o g i b e s k o n a č n o g n a te z a n ja m e đ u z a s t u p n ic im a o p r e č n ih m iš lj e n ja i k a d je v e ć s v je tin a k o ja je n a o k o lo s t a j a la ž iv o z a h tije v a la s a m o j e d n o g a v la d a r a , s p o m in ju ć i g a p o i m e n u , K la u d ije je d o p u s t io d a s e v o jn ic i u z b o r u za k u nu n a n j e g o v o im e , i o b e ć a o s v a k o m v o jn ik u p e t n a e s t t is u ć a s e s t e r c ij a . T a k o je o n b io p r v i c a r k o ji j e v j e r n o s t v o j n ik a is k u p io i n o v č a n o m n a g r a d o m . 11. K a d j e u č v r s tio v la st, n iš ta n ije s m a tr a o v a žn ijim n e g o d a o n a d v a d a n a u k o je s e v ije ć a lo o p r o m je n i d rža v n o g u s t a v a iz b r iš e iz u s p o m e n e . S to g a je o b ja v io o p ć u i traj n u a m n e s t iju z a s v e o n o š to s e n a te d a n e r a d ilo i g o v o r ilo . I o d r ž a o je riječ: s a m o n e k o lik o tr ib u n a i c e n t u r io n a k oji s u b ili m e đ u u r o t n ic im a p r o tiv G aja d a o j e p o g u b iti, j e d n o rad i p r im je r a , d r u g o z a to š t o j e z n a o d a s u o n i tra žili i n je g o v u sm r t. Z a tim s e p o b r in u o d a isk a ž e d u ž n o što v a n je sv o jim p r e c im a ; ta k o n ije d n u z a k le tv u n ije sm a tr a o s v e tijo m i n ije d n u n ije č e š ć e u p o tr e b lja v a o o d z a k le tv e A u g u sto m . Z a b a k u s e L iv iju p o b r in u o d a jo j s e p rizn a ju b o ž a n s k e p o č a s t i i za o p h o d a u C irk u o d r e d e k o la s u p r e g n u tim slo n o v im a , s lič n a A u g u s to v im k o lim a ; r o d ite ljim a j e p r ir e d io j a v n e p o s m r t n e s v e č a n o s t i, o s im to g a s v o m e o c u c ir c e n s k e ig r e s v a k e g o d in e n a n je g o v r o đ e n d a n , a m a jci k o la n a d v a to č k a , n a k o jim a s e n je z in a s lik a v o z ila u C irk u , i n a d im a k »A u gu sta«, š t o g a j e za ž iv o ta o d b ila . N a u s p o m e n u s v o g a b ra ta , k o ju je s v a k o m p r ilik o m sla v io , d a o j e p r ig o d o m n a tjeca n ja u N a p u lju p r ik a za ti i j e d n u g r č k u k o m e d iju , k o ju j e p o o d lu c i s u d a c a n a g ra -
dio vijencem.17Ni Marka Antonija nije zaboravio počastiti i sa zahvalnošću ga spominjati, izjavivši jednom u proglasu da toliko upornije traži da se slavi rođendan njegova oca Druza što je to ujedno rođendan njegova djeda Antonija. Tiberiju je dao dovršiti mramorni slavoluk pokraj Pompejeva kazališta, koji mu je nekoć senat doduše odobrio, ali je ostao nedovr šen. Iako je sve Gajeve odredbe poništio, ipak je zabranio da se dan njegova umorstva uvrsti među praznike, premda je to bio početak njegove vlade. 12 Naprotiv, kad se radilo o njegovim odlikovanjima, bio je umjeren i skroman: odbio je ime »Imperator« i otklo nio sve prevelike počasti; svadbu svoje kćeri i rođendan unuka što mu se rodio proslavio je sasvim tiho i samo ku ćnom svečanošću. Nijednoga prognanika nije vratio u Rim bez odobrenja senata. Dozvolu da smije sa sobom u vijećni cu uvoditi pretorijanskog prefekta i vojničke tribune, pa pravnu snagu za odluke koje donesu njegovi prokuratori u sudbenim poslovima, izmolio je od senata kao osobitu po vlasticu. Pravo da održava sajmove na svojim privatnim ima njima izmolio je od konzula. Sudbenim raspravama činovni ka često je prisustvovao kao običan član vijeća. Kad su či novnici davali predstave, i on je s'ostalom publikom ustajao i pozdravljao ih klicanjem i dizanjem ruke. Kad su pučki tri buni dolazili k njemu dok je predsjedao sudu, ispričavao im se što zbog tijesnoga prostora moraju stajati dok ih sasluša va. Stoga je u kratko vrijeme stekao toliko ljubavi i odanosti da je narod jednom na vijest da je car na putu u Ostiju ubi jen iz zasjede počeo u velikom zaprepaštenju strašnim kle tvama proklinjati Vojsku kao ižđajicu i senat kao ubojicu, te se nije umirio dok nijfe?koji-taj, a doskora i više činovnika došlo na govornicu te svečano izjavilo da je car živ i zdrav i da se približava gradu. 13. Uza sve to rfijjfetrajno ostao pošteđen od zasjeda, nego je bio izvrgnut opasnosti ne samo od pojedinaca nego i od čitavih stranaka, pa napokon i od pravoga građanskog rata. Neki je čovjek iz naroda jednom o ponoći bio zatečen s bo dežom u blizini njegove spavaonice. Našla su se i dva čovje ka viteškoga staleža koji su ga na ulici vrebali s bodežom i
lovačk im nožem , jedan, d a ga napadne na izlasku iz kazali šta, a drugi, kad b u d e žrtvovao k od Martova hram a. U rotu p rotiv n jegove v lad e sk ovali su Azinije Gal i Statilije K orvin, u n u c i g o vorn ik a P o lio n a i M esale, a p red ob ili su za se b e v iše ca rev ih slo b o d n ja k a i robova. Građanski rat p ok ren u o je Furije K a m ilo Skribonijan, legat u Dalm aciji, ali je v eć p eti dan b io u n išten , jer su legije k oje su prekršile zakletvu caru b ile p o ta k n u te n a kajanje jed n im ču d o m . K ad je, n aim e, b io ogla še n p o la za k k n o v o m e caru, n ek im s e slučajem ili b ožan sk om v o ljo m n i o r lo v i n isu m o g li ukrasiti n i b ojn i znakovi izvući iz zem lje n i m a k n u ti s m jesta. 14. K o n zu la t je K laudije, o sim nekadašnjega, vršio jo š č e tiri puta; o d to g a je p rva d v a vršio u d vije u zastop n e god in e, a tr e ć i i četv rti n a k o n razm aka o d p o četiri g o d in e.18 Po sljed n ji je k o n zu la t v ršio š e st m jeseci, o sta le sa m o p o d va m je se c a , a tr e ć i - što jo š n i k o d jed n o g a cara n ije b ilo - k ao n a k n a d n o iza b ra n i zam jen ik za u m rloga konzula. S u d ačk u j e d u ž n o st ob a v lja o , i k ao k o n zu l i izvan te slu žb e, v eo m a r e v n o , d a p a č e i n a g o d išn jic e sv o je i svojih, a katkada i n a b la g d a n e o d d a v n in e i n a n e sr e tn e d an e. N ije se u vijek stro g o d rža o z a k o n sk ih p ro p isa , n eg o je stro g o st ili b la g o st kazni p rim jen jiv a o p r a v e d n o i p ravo, k ak o je v e ć b io ra sp o lo žen . T ak o je, n a p rim jer, o n im a koji su p red građ an sk im su d o m iz g u b ili p a r n ic u z b o g p retjera n ih zahtjeva d o p u stio đ a o b n o v e p a rn icu . K o d o n ih o p e t k o jim a je b ila d ok azan a v e ć a p rev a ra p r e k o r a č io je za k o n sk u m jeru u kažnjavanju i o su d io ih n a b o r b u sa zv ijerim a. 15. U sv o jim je s u d b e n im istragam a i o d lu k a m a p o k a zi v a o iz v a n r e d n o p ro m jen ljiv o raspoložen je^ sa d je b io o b zi ran i o štr o u m a n , sa d n e p r o m išlje n i n agao, a k a tk a d a n e u k u sa n i g o t o v o b u d a la st. K a d j e je d n o m p reg led a v a o d ek u rije s u d a c a za sa m o g a su d o v a n ja, od a zv a o m u s e čo v jek k oji n ije h tio isk o r is titi o s lo b o đ e n je o d su d a č k e d u ž n o sti š to g a je im a o n a te m e lju p o v la stic e o c a tro je d jece;19 to g a j e č o v je k a z a to o t p u s tio k a o str a s tv e n o g su ca. D ru gi o p e t su d a c , k o je g a s u n je g o v i p r o tiv n ic i p o zv a li d a sv o ju p a r n ic u iz n e s e p r e d ca ra , tv r d io j e d a ta stv a r n e sp a d a p r e d izv a n red n i, n e g o p r e d r e d o v iti su d ; n jeg a je K la u d ije p r isilio d a o d m a h
svoju parnicu vod i p red njim , d a ta k o u v la stito j s tv a r i d o kaže kako će biti praved an su d a c U tu đ o j. N e k a ž e n a n ije htjela priznati svoga sina; k ak o su d o k a zi z a n je n o m a te r in stvo i protiv njega b ili n ep o u zd a n i, n a tjera o j u j e n a p r iz n a nje tim e što joj je n a lo žio da s e u d a za t o g a m la d ić a . U o d sutnosti jed n e stranke vrlo je lak o o d lu č iv a o u k o r is t p r is u tne bez obzira na to je li tk o iz o sta o s v o jo m k r iv n jo m ili zbog kakve nužde. J ed n om je n e tk o n a s u d u p o v ik a o d a k r i votvoritelju treba o d sjeći ruke; K la u d ije j e z a tr a ž io d a s e smjesta pozove krvnik s m a č e m i m e s a r s k im s t o lo m . K o d jedne se parnice p rotiv čo vjek a k oji je p r isv a ja o g r a đ a n s k o pravo, m eđu od vjetn icim a p o r o d ila b e s m is le n a p r e p ir k a d a li se optuženik im a braniti u to g i ili u p la štu ; K la u d ije h tje d e pokazati svoju n ep o v red iv u n e p r istr a n o st p a z a p o v j e d i d a optuženik im a m ijenjati o d jeću p r e m a t o m e d a li u taj č a s govori tužitelj ili branitelj.20 Isto je ta k o u j e d n o m s lu č a ju , kako se priča, izjavio p ism en o: »G la su jem z a o n u str a n k u koja je iznijela istinu!« Zbog takvih p o stu p a k a p a o j e n je g o v u g le d t o lik o , d a je svagdje i javno b io p red m eto m p rezira. T a k o je , n a p r im je r , neki čovjek ispričavao svjed ok a k o jeg a j e c a r p o z v a o iz p r o vincije, i tvrdio sam o to d a taj n ik a k o n e m o ž e d o ć i, a li je dugo tajio razlog; isto m p o slije d u g o g is p itiv a n ja r e k a o je: »Umro je! M islim d a je sm io!« D ru gi j e o p e t, z a h v a lju ju ć i m u što dopušta ob ran u op tu ženik a, za v ršio riječim a : » U o s ta lo m , takav je Običaj!« I to sam č e š ć e č u o o d sta r ijih lju d i d a s u o d vjetnici običavali to lik o isk orišćivati n je g o v u s t r p ljiv o s t d a su ga kad je od lazio sa svoga p r e d sje d n ič k o g m je s ta n e s a m o glasno zvali natrag n eg o su ga ta k o đ e r z a d r ž a v a li h v a ta ju ć i ga za okrajke toge, a katkada b i ga u h v a tili z a n o g u . I d a n e bi kom e to b ilo ču d n o, sp om in jem d a je n e k o m G r č ić u p arničaru u iječkanju izletjela riječ: »I ti si sta r a c i b u d a la !« J e dan rim ski vitez b io je o p tu žen zb o g s e k s u a ln e n a s tr a n o s ti prem a ženam a, ali n a tem elju lažn e p rijave n je g o v ih b ije s n ih i nem oćnih neprijatelja; kad je v id io d a s e p r o t iv n je g a z o v u na sud javne b lu d n ice i saslušavaju k a o s v je d o c i, b ij e s n o je predbacio caru lu d o st i su rovost i u je d n o m u - k a k o j e d o-
bro poznato —bacio u lice pisaljku i pločice što ih je držao u ruci, tako da mu je dosta teško ozlijedio obraz. 16. Vršio je i cenzuru (48), koja se nije obavljala već dugo vremena, tamo od cenzora Planka i Paula;21 ali i nju je oba vljao nejednako i nedosljedno u načelima i odlukama. Kod smotre vitezova propustio je bez ukora jednog mladića koji je bio pun sramote, ali mu je otac za njega tvrdio da je skroz pošten; Klaudije ga je pustio govoreći: »On ima svoga cenzo ra.« Drugoga, koji je bio ozloglašen kao zavodnik i preljubnik, samo je blago opomenuo da u svojoj mladenačkoj razuzdanosti bude ili umjereniji ili bar oprezniji, dodavši: »Zašto ja moram znati koja je tvoja ljubavnica?« Kad je na mol bu svojih prijatelja jednom vitezu izbrisao zapisanu slabu ocjenu, reče: »Ali trag od brisanja neka ostane!« Odličnoga Grka, najuglednijeg čovjeka u čitavoj provinciji Grčkoj, ali koji nije znao latinski, nije samo izbrisao iz popisa sudaca nego mu je oduzeo i građansko pravo. Uopće nije nikomu dopuštao da drukčije nego svojim riječima, kako je tko znao, i bez odvjetnika polaže račun o svome životu. Ukorio je mnoge ljude, i to neke na njihovo iznenađenje i zbog pot puno novoga razloga, to jest, što su se bez njegova znanja i ne tražeći dopusta udaljili iz Italije, a jednoga dapače i zato što se našao u pratnji kralja u jednoj provinciji; pritom je na veo kako je u stara vremena protiv Rabirija Postuma, koji je pratio kralja Ptolemeja u Aleksandriju da spasi novac što mu ga je posudio, bila pokrenuta pred sucima parnica zbog uvrede veličanstva. Kad je Klaudije kušao da još veći broj ljudi ukori, našao ih je —zbog velike nemarnosti svojih istra žitelja, a na još veću svoju sramotu - gotovo sve bez krivnje. Kojima je god predbacivao da su neoženjeni ili da nemaju djece ili da su bez imutka, svi su ti dokazali da su oženjeni, da su očevi i da su imućni. Jedan, kojega su krivili da je po kušao učiniti samoubojstvo mačem, skinuo je odjeću i poka zao neozlijeđeno tijelo. 1 Za njegove cenzure zbili su se i ovi spomena vrijedni do gađaji: srebrnu kočiju, skupocjeno izrađenu, koja je bila iz ložena na prodaju u Kiparskoj četvrti,22 dao je otkupiti i pred svojim očima razbiti u komade; u jedan jedini dan
203
objavio je dvadeset proglasa, među njima osobito dva, od kojih je u prvome upozorio neka se zbog obilnog uroda vinograda bačve dobro zasmole, a u drugom, da ništa tako ne pomaže protiv ujeda otrovnice kao sok od tisova drveta. 17. Vojni je pohod u svemu poduzeo samo jedan, i to pri lično beznačajan. Senat mu je naime priznao trijumfalna od likovanja, ali budući da je Klaudije smatrao da je to malo neugledan naslov za njegovo carsko veličanstvo, i budući da je želio čast pravoga trijumfa, izabrao je, da bi postigao svoj cilj, upravo Britaniju, na koju nitko nije navalio poslije bo žanskoga Julija (Cezara)23 i gdje su upravo tada izbili nemiri zbog toga što im Rimljani nisu izručili prebjege. Kad je Klaudije onamo plovio iz Ostije, dva puta je malone poto nuo uslijed žestokoga sjeverozapadnog vjetra, prvi put u bli zini Ligurije, drugi put pokraj Stehadskih otoka. Stoga je od Masilije do Gezorijaka putovao kopnenim putem, a odande je prešao u Britaniju, gdje je bez ijednoga boja i bez proli jevanja krvi za jedva nekoliko dana pokorio jedan dio otoka (44). Šesti mjesec nakon svoga odlaska vratio se u Rim, gdje je proslavio trijumf s najvećim sjajem. N a tu svečanost do pustio je da dođu u Rim ne samo namjesnici provincija, nego i neki prognanici. Među plijen otet neprijatelju dao je na zabat svoje kuće na Palatinu pokraj građanskog vijenca pribiti i pomorski vijenac za znak da je preplovio i tako reći pokorio Ocean. Iza njegovih kola vozila se njegova žena Mesalina u kočiji. Zatim su išli oni koji su u istom ratu stekli trijumfalna odlikovanja, ali svi pješke i u preteksti, samo Marko Kras Frugi na bogato opremljenom konju i u odjeći s izvezenim palmama, jer je po drugi put dobio spomenutu čast. 18. Za Rim i njegovu opskrbu živežnim namirnicama uvi jek se najsavjesnije brinuo. Kad je u gradskom predjelu Emilijani nepopustljivo bjesnio požar, proveo je Klaudije dvije noći u Diribitoriju;24 budući da nije bilo dovoljno voj nika i robova, pozvao je preko činovnika u pomoć narod iz svih gradskih četvrti, zatim je pred sebe stavio košare s nov cima i poticao narod na spasavanje, nagrađujući na licu mjesta svakoga kako je svojim trudom zaslužio. Kad je je-
d n om zbog postojane n erodice zavladala velika oskudica ži tom , zaustavila ga je svjetina na sredini Foruma, napala ga p ogrd am a i obasula kom adim a kruha, tako da je jedva m o gao, i to na stražnja vrata, pobjeći u svoju palaču.25 Tada je p o d u zeo sve da osigura dovoz živežnih namirnica i za vrije m e zim sk ih bura. Tako je, na primjer, veletrgovcim a dao n ad u u sigu rn e dobitke pošto je na sebe preuzeo eventualnu štetu a k o se kojem u što dogodi od nevremena. Onima koji su se d ali n a gradnju trgovačkih lađa odredio je velike po v la stice, sv ak om e p rem a njegovim prilikama. 19. G rađanim a je, n a primjer, dao oslobođenje od propi sa »Papijsko-popejskog zakona«, Latinima puno rim sko gra đ a n sk o pravo, a žen am a pravo što ga imaju majke sa četvero djece:26 sv e su te od red b e na snazi još i danas. 20. Š to se tiče javnih gradnja, nije ih izgradio m nogo, ali su b ile v e lik e i p otreb n e. Najveličanstvenije su bile ove: vo d o v o d što g a je za p o čeo Gaj (Kaligula), zatim odvodni kanal iz F u c in sk o g a jezera i luka u Ostiji; on je doduše znao da p rv u o d p o to n jih dviju gradnja August nije htio započeti u s p r k o s u p o r n im m o lb a m a Maržana, a drugu da je božanski Ju lije (Cezar) č e š ć e zam išljao, ali ju je zbog teškoća uvijek n a p u šta o . H la d n e i o b iln e izvore Klaudijeva vodovoda,27 od k o jih s e je d a n izvor zo v e »Modri«, a drugi »Kurcijev« i »Alb u d in sk i« , a isto ta k o i od vod n i kanal N ovog Anijena d oveo je k a m e n o m grad n jom d o R im a i razdijelio njihovu vodu u v e lik broj p rek ra sn ih bazena. Na odvodnjavanje Fucinskoga je z e r a d a o s e za to što s e n ad ao jednako dobitku kao i slavi, je r s e n a š lo lju d i koji su m u obećavali da će to izvesti na pri v a tn i tr o ša k a k o se n jim a p rep u sti o su šen o zem ljište. U d u ljin i o d tri m ilje d je lo m ičn o je d ao prokopati, a d jelom ičn o p r o sje ć i g o ru , i d o v ršio je kanal u z velik e tešk oće i tek p o slije je d a n a e st g o d in a , p rem d a je uvijek radilo trid eset tisuća lju d i b e z p rek id a .28 Luku Ostiju izgradio je tako da je s d e s n e i s lije v e stra n e p ru žio u m ore dva gata, a ulaz, gdje je m o r s k o d n o v e ć b ilo d u b o k o, zaštitio je nasipom . A d a b i n a s ip u u d a rib š t o čv ršći tem elj, d ao je najprije p otop iti lađu na kojoj j e b io d o v e z e n velik i ob elisk iz Egipta, a zatim je sazi d a o n e k o lik o stu p o v a i n a njim a pod igao golem i toranj p o
uzoru na svjetionik u Aleksandriji, k ako b i p r e m a s v je tlo snim znakovima noću lađe m ogle upravljati p lo v id b u . 21. Darove je narodu češće dijelio. P rired io j e ta k o đ e r više Veličanstvenih predstava, i to n e sa m o r e d o v ite i na običnim m jestima nego i takve koje je sa m iz m islio , i ta k v e koje je iz starine p on ovo uveo, osim toga n a m je s tim a gd je inače nitko prije njega nije to učin io. Igre p r ig o d o m p o s v e te Pompejeva kazališta, što g a je dao o b n o v iti n a k o n j e d n o g p o žara, vodio je s tribunala što ga je d ao p o sta v iti u ork estri; prije toga žrtvovao je kod hram ova izn ad k a za lišta i o d a n d e sišao kroz sredinu gledališta, dok su svi g le d a o c i sje d ili n a svom mjestu i šutjeli! Priredio je i S to ljetn e ig re (47) p o d iz likom da ih je August proslavio prije V rem ena, a n ije ih o s tavio za pravo vrijeme, p rem d a sam K lau d ije u s v o m p o v i jesnom djelu kaže da ih je August n ak on d u ljeg p r o p u s ta n a temelju pom noga k ron ološk og raču n a d o v e o p o n o v n o u pravi red. Stoga su se ljudi sm ijali g la sn ik o v im r ije č im a k ad ih je svečanom form ulom p ozivao n a igre »što ih j o š n itk o nije gledao niti će ih gledati«, jer je jo š b ilo lju d i k o ji s u g le dali zadnje igre, a i neki glum ci koji su u n jim a n a s tu p ili n a stupili su i sada. Utrke je često p rired io i n a V a tik a n u , p ri čem u je katkada poslije svake p ete trk e29 u m e ta o b o r b u sa zvijerima. Circus Maximus ukrasio je m r a m o r n im o g r a d a m a i pozlaćenim stupićim a, dok je prije o b o je b ilo o d tu fa i drveta; senatorim a je od red io p oseb n a m jesta, d o k s u p rije sje dili pom iješani s ostalom pub lik om . O sim u tr k a č e tv e r o prežnih kola dao je izvesti i Trojansku igru i lo v n a a fričk e zvijeri, koje je ubijao odred p retorijan sk ih k o n ja n ik a p o d vodstvom svojih tribuna i sam oga p refek ta. O sim to g a d a o je da nastupe tesalski konjanici, koji p o trk alištu n agan jaju d iv lje bikove, a kad ih izm ore, skaču im n a le đ a i r u še ih n a zemlju hvatajući ih za rogove. Gladijatorske predstave davao je č e s to p u ta , i t o sa sv im različite: godišnju u pretorijanskom taboru, b e z b o r b e sa zvi jerima i bez osob itog sjaja, zatim red ovitu i p o tp u n u u S ep ti na Martovu polju, osim toga n a istom m jestu jo š i j e d n u iz vanrednu i kratku, koja je trajala sam o n e k o lik o d a n a i koju
je p o č e o nazivati »Sportula«,30 jer je prije prvog prikazivanja objavio d a p oziva narod kao na neku iznenada dogovorenu večericu . N i n a jednoj vrsti predstave nije b io tako prijazan ili; ra sp o lo žen kao pri takvoj; tako je zlatnike što su ih dobi vali p o b jed n ici, zajedno s n arodom glasno i n a prste brojio isp ru živši lijevu ruku; čestim poticajim a i m olbam a pozivao je ljud e d a b u d u veseli, nazivajući ih opetovano »gospodo!« Pritom je katkada up letao hladne i tražene dosjetke; tako, na prim jer, k ad je n arod zahtijevao nastup gladijatora Palumba, K lau d ije je ob ećao: »Dat ću vam ga ako ga ulovim!«31 Ali ova je; n a p ro tiv ša la b ila sasvim p am etn a i na mjestu: kad je n e k og v ozača, za kojega su m o lila njegova četiri sina, o slo b o d io gla d ija to rsk e slu žb e n a velik o odobravanje naroda, o d m a h je izd a o o g la s u k ojem op om in je narod kako je p otre b n o od gajati d jecu k ad se vid i d a i gladijatoru m ogu b iti n a p o m o ć i k orist. I n a M artovu polju prired io je ratnu p red sta vu o z a u zeću i pljačkanju n ek oga grada, isto tako predaju b rita n sk ih kraljeva; p rito m je p redsjedao u vojvodskom p la stu . Š to v iše , p rije n e g o je p u stio v od u iz F ucinskog jezera, p r ir e d io j e o n d je p red sta v u p o m o rsk e bitke. Ali kad su ti p o m o r sk i b o r c i povik ivali: »Zdravo, care, pozdravljaju te on i k oji ć e um rijeti!«, o n je odgovorio: »Ili ne!« I p oslije toga n je g o v a o d g o v o r a , k oji su o n i sh vatili kao pom ilovanje, n itk o v iš e n ije h tio d a s e bori; ca r se d u go k oleb ao b i li ih sv e d ao p o sm ic a ti o g n je m i m a čem , a o n d a je n ap ok on sk o čio sa s v o g a m jesta , sta o trčati o k o cijeloga jezera svojim gad n im g e g a n jem te ih je sa d prijetnjam a, sad p oticajim a n atjerao n a b o rb u . K o d t e s e p red sta v e su k o b ila sicilsk a i rod sk a m or n a rica , sv a k a sa d v a n a e st troveslarki; znak za p o četa k b o rb e za sv ira o j e šk o ljk o m sr eb rn i T riton koji je p o m o ć u n e k e n a p r a v e iz r o n io iz s r e d in e jezera. 22. O v jersk im je o b r e d im a te o građ an sk im i vojn ičk im u r e d b a m a , is to ta k o o p o lo ža ju svih staleža k ak o u R im u ta k o i v a n i n e k e p r o p is e ili p o p ra v io ili zastarjele o p e t o b n o v io ili d a p a č e u v e o n e k e sa sv im n o v e. K od p op u njavan ja s v e ć e n ič k ih z b o r o v a n ije im e n o v a o n ijed n oga n o v o g čla n a d o k s e n ije z a k le o d a im e n u je najdostojnijega. B rižljivo je p a zio n a to d a p r e to r sa z o v e n a ro d n u sk u p štin u i p ro g la si
praznike kad god je u gradu n astao p o tr e s, a k a d s e n a Ka pitalu vidjela zlokobna ptica, o d r e d io je d a s e o d r ž i javna molitva, a on bi je sam u svojstvu v r h o v n o g s v e ć e n ik a pred govornicom na Forumu zap očin jao, isk lju č iv ši o d to g a o b re da radnike i robove. 23. Sudbene rasprave, koje su p rije b ile r a s p o r e đ e n e na zimske i ljetne m jesece, sp ojio je u je d a n p e r io d . S u d b e n u nadležnost u pitanjima o p o ru čn ih p o v je r b in a ,32 k o ja s e o b i čno, i to samo u Rimu, povjeravala sv a k e g o d in e d r u g im či novnicima, prenio je zauvijek, p a i za p r o v in c ije , n a staln e oblasti. Izbrisao je poglavlje što ga j e T ib e r ije C eza r d od ao Papijsko-popejskom zakonu, a k oje p r e tp o s ta v lja d a m u šk a r ci od šezdeset godina n isu s p o s o b n i za r a đ a n je d je c e . O d re dio je da siročadi im enuju sk rb n ik e iz v a n r e d n o k o n z u li i da se ljudi koje činovnici prognaju iz p r o v in c ija im a ju tak ođ er ukloniti iz Rima i iz Italije. S am je p r o tiv n e k ih lju d i u p o trijebio nov način izgona tako d a im j e z a b r a n io u d a ljiti se od Rima preko trećega m iljokaza. K ad j e u s e n a t u im a o ra spravljati o važnijem pitanju, sjed io je u s r e d in i m e đ u stolica ma konzula ili na klupi tribuna. M o lb e za d o p u st, k o je su se redovito upravljale senatu, pridržavao j e s e b i n a rješavanje. 24. Konzulska od likovanja p o d je ljiv a o j e i p rok u ratorima koji su imali dvjesta tisu ća d o h o tk a . O n im a k o ji s u se od ricali seiiatorskog d ostojan stva o d u z im a o b i i v ite šk o .33 Premda je u početku svoje v la d e izja v io d a n e ć e m e đ u sen a tore uvrstiti nikoga koji nije p r a p r a u n u k r im s k o g a građ an i na, ipak je podijelio sen a to rsk i g r im iz n i p o r u b s in u n ek oga slobodnjaka, ali pod u vjetom d a ga p rije p o s in i je d a n rim ski vitez. No budući da se sv ejed n o b o ja o p r ig o v o r a , p o z iv a o se na to da je i cenzor Apije Cek, p r a o ta c n je g o v a r o d a , u vrstio u senat sinove slobodnjaka; ali n ije z n a o d a s u u A p ijev o vri jeme i dosta dugo nakon njega s lo b o d n j a c im a zv a li n e on e koji su sami stekli slob od u , n e g o is t o m n jih o v e u s lo b o d i ro đene sinove.34 Zboru k vestora j e m je s to g r a d n je c e s ta d ao u dužnost priređivanje gladijatorskih igara; o d u z e o im je tako đer službe u Ostiji i Galiji, a vratio im n a d z o r n a d d ržavn om blagajnom u S atu m ovu hram u, a taj su n a d z o r u m eđ u v r e menu vršili pretori ili, kao i sad a, is lu ž e n i p r e to r i.
T r iju m fa ln a o d lik o v a n ja p o d ije lio je S ilan u, zaru čn ik u sv o je k ć e r i, p r e m d a j o š n ije b io p u n oljetan . Starijim ljud i m a d a v a o ih j e ta k o m n o g o i tako lak o d a s e p oja v ilo p i s m o u im e s v ih le g ija k o je su m o lile d a b i se k on zu larn im n a m j e s n ic im a o d m a h s a za p o v jed n ištv o m p red a la i trijum fa ln a o d lik o v a n ja k a k o n e b i n a svak i n a čin tražili p o v o d a za rat. A u lu P la u c iju o d o b r io je d a p a če m ali trijum f, a kad j e m la d ić u š a o u R im , p o š a o m u je K laudije u su sret i stu p a o u z n je g a k a d s e u sp in ja o n a K ap itol i o d a n d e o p e t si la z io . K a d j e G a b in ije S e k u n d o p o b ijed io germ an sk o p le m e K a u š a n e (H a u č a n e ), d o p u s tio m u je d a n o si n ad im ak »K a u šk i« . 25. V o jn ič k u slu žb u v itezova u red io je tako, d a su p oslije z a p o v je d n iš tv a k o h o r te d o b iv a li zap ovjed ništvo k onjaničke č e te , a p o slije to g a čin legijsk og tr ib u n a 35 Zatim je u red io trajan je v o jn ič k e slu ž b e te u v eo n ek u vrstu privid n e službe, k oja s e zv a la slu ž b a » p rek o broja«, a u njoj su im ali sam o p o č a s n o slu ž iti o d su tn i ljudi. V ojn icim a je čak sen atsk om o d lu k o m za b r a n io u la ziti u sen atorsk e k u će u svrhu pozdra vljanja. S lo b o d n ja k e koji su se izdavali kao rim ski vitezovi k a zn io j e za p lje n o m im o v in e. N ezahvalne, n a koje su se nji h o v i p a tr o n i tu žili, v ra tio je p o n o v o m eđ u rob ove, a njiho v im je o d v je tn ic im a izjavio d a n e ć e nikada od njih preu zeti tu ž b u p r o tiv n jih o v ih slob od n jaka. K ad su n ek i gosp od ari sv o je b o le s n e i iz n e m o g le r o b o v e izlagali n a E sk u lap ovu o to k u d a ih n e m o ra ju d alje liječiti, od red io je K laudije d a svi ro b o v i k o ji b i ta k o b ili izlo žen i postaju slob od n i i n e m oraju s e v ratiti u slu ž b u sv o g a g o sp o d ara ako ozdrave; ak o li b i k oji g o sp o d a r rad ije u b io sv o g a rob a n ego ga izložio, im a o d g ovarati za u m o r stv o . U je d n o m p roglasu o p o m e n u o je p u t n ik e, d a k ro z ita lsk e g ra d o v e sm iju prolaziti sam o p ješk e ili n a n o sa ć o j s to lic i ili n a n osiljci. U P uteole i Ostiju sm jestio je p o je d n u k o h o r tu za suzbijanje čestih požara. L ju d im a tu đ e n a ro d n o sti zabranio je upotrebljavati rim sk a im en a , d a k a k o p o ro d ičn a im e n a 36 Koji su n ep o v la sn o p risvajali r im sk o gra đ a n sk o pravo, njim a je na E sk vilin sk om p olju d a o o d ru b iti glavu. P rovincije Ahaju i M akedoniju,
koje je Tiberije stavio pod svoju upravu, vratio je opet sena tu. Likijcima, koji su se uništavali unutrašnjim razdorima, oduzeo je slobodu, a Rođanima ju je vratio, je r su se pokajali za svoje stare prestupke. Trojancima, kao precim a rimskoga naroda, oprostio je danak za sva vremena, a pritom je pro čitao staro pismo na grčkom jeziku, u kojem senat i narod rimski obećava kralju Seleuku prijateljstvo i savezništvo samo pod uvjetom ako rimske sunarodnjake Trojance oslo bodi svakoga poreza. Zidove, koji su na nagovaranje Hresta neprestano izazivali nemire, protjera iz Rim a.37 Germ anskim je poslanicima dopustio da sjede u orkestri je r ga je dirnula njihova prostodušnost i samopouzdanje. K a d su im, naime, u kazalištu odredili mjesta među narodom , a oni opazili da Parti i Armenci sjede među senatorima, o dm ah su sami bez poziva prešli na ista mjesta k njima, govoreći p on osn o da ni hrabrošću ni položajem svojim ništa ne zaostaju za njima.38 Druidsku vjeru kod Gala, koja se isticala nečovječnom gro zotom, a koju je August zabranio samo rim skim građanima, ukinuo je Klaudije potpuno. Eleuzinske je m isterije naprotiv pokušao prenijeti iz Atike u Rim, a također je d ao donijeti zaključak da se hram Eričke Venere na Siciliji, koji se od starosti urušio, obnovi na državni trošak rim sko ga naroda. Sa stranim kraljevima sklapao je saveze na Forum u, pri čemu se žrtvovala svinja i upotrebljavala stara fo rm u la Fecijala.39 Međutim, sVe ove i ostale slične m jere kao i u o p će čitavu svoju vlast većim je dijelom vršio ne toliko p o svojoj volji koliko po volji svojih žena i slobodnjaka, je r je svagdje bio ponajviše takav kako je pdgovaralo njihovim p robicim a ili željama.
26. Zaručnice je još u najranijoj m ladosti im ao dvije: naj prije Emiliju Lepidu, praunuku Augustovu, zatim Liviju Medulinu, koja je imala i nadimak Kamila, iz staroga rod a dik tatora Kamila. Prvu je otpustio još kao djevicu jer su nje zini roditelji uvrijedili Augusta, a druga m u je na sam dan koji je bio određen za vjenčanje um rla od bolesti. Zatim se oženio Plaucijom Urgulanilom, kojoj je otac im ao trijumfal na odlikovanja, a doskora zatim Elijom Petinom, kojoj je
otac b io konzul. Od obje se rastavio, ali od Petine zbog n e znatnih nesuglasica, a od Urgulanile zbog njezina razvratnog života i zbog sum nje da je počinila neko um orstvo. Poslije njih u zeo je za žen u Valeriju Mesalinu, kćer svoga bratića M esale Barbata. Ali kad je saznao da je ona, osim ostalih sra m o ta i sablazni, jo š sk lop ila brak s Gajem Silijem, potpisavši p red augurim a ugovor o m irazu,40 dao ju je pogubiti, a ujed n o je u sk u p štin i p red pretorijancim a svečano izjavio: »Bu d u ći da m e u svim m ojim ženidbam a prati nesreća, ostat ću o d sa d a neženja, a ako prek ršim riječ, n e protivim se da m e svojim ru k am a probodete!« Ali nije m ogao izdržati da o d m a h n e za p o čn e pregovarati o novoj ženidbi, pa i s Petinom , koju je je d n o m otp u stio , i s Lolijom Paulinom , nekadašnjom že n o m Gaja C ezara (K aligule). Ali zavodljive čari Agripine, k ćeri n jeg o v a b rata G erm anika, koja je znala iskoristiti pra v o d a ga ljub i i č e s te p rilik e d a ga m iluje, raspalile su u nje m u lju b avn u strast p rem a njoj. Zato je nagovorio n ek olik o se n a to r a n e k a n a prvoj senatskoj sjed n ici p red lože da cara treb a p r isiliti n a žen id b u s A gripinom jer d a je t o od najveće koristi za državu, i d a se i d ru gim a d ad e d op u šten je za takvu ženidbu, k o ja s e d o to g a v rem en a sm atrala rodoskvrnjem* I je d v a je prošao jed a n dan, pa je v eć sk lop io taj brak, ali se n ije n a šlo lju d i k oji b i slijed ili njegov prim jer, izuzevši nekog slo b o d n ja k a i je d n o g prim ipilara; svad b i ovoga posljednjega prisustvovao je i sam Klaudije s A gripinom .41 27. Djecu je imao sa tri žene: s Urgulanilom Druza i Klaudiju, s Petinom Antoniju, a s Mesalinom Oktaviju i sina ko jemu je najprije dao nadimak Germanik, a kasnije Britanik. Druza je izgubio u Pompejima još kao dječaka: ugušio se kruškom koju je u igri bacao uvis i dočekivao je u usta; a ne koliko dana prije toga bio ga je zaručio s kćerkom Sejanovom. Zato se to više čudim da se našlo pisaca koji su napi sali da ga je Sejan potajno ubio. Klaudiji je zapravo bio otac Klaudijev slobodnjak Boter; zato ju je, premda se rodila pri je petoga mjeseca nakon rastave (s Urgulanilom) i premda se počela odgajati na dvoru, ipak dao izložiti i golu je staviti pred majčina vrata. Antoniju je udao najprije za Gneja Pom-
peja Velikoga, a zatim za Fausta Sulu, dva mladića vrlo ug ledna roda. Oktaviju je udao za svoga pastorka Nerona, a prije je bila zaručena sa Silanom. Britanika, koji mu se rodio dvadeseti dan njegove vlade za drugoga njegova konzulata (42), preporučivao je neprestano već tada, dok je još bio ma leno dijete, i vojnicima u zboru noseći ga na rukama, i na rodu kod predstava držeći ga na krilu ili ispred sebe i pra teći ga sretnim željama zajedno s mnoštvom koje mu je kli calo. Između zetova posinio je Nerona, a Pompeja je i Silana ne samo odbio nego ih je dao i pogubiti. 28. Od slobodnjaka osobito je cijenio eunuha Posida, ko jega je i kod svoga britanskog trijumfa odlikovao među ča snicima »neokovanim kopljem«.42 Jednako je cijenio i Feliksa, kojega je postavio zapovjednikom kohorata i konjaničkih odjela i napokon namjesnikom provincije Judeje, i koji je bio oženjen trima kraljevnama;43 zatim Harpokru, kojemu je dao pravo da u Rimu upotrebljava nosiljku i da priređuje javne predstave. Više od ovih cijenio je Polibija, dvorskog učenjaka, koji se često šetao u sredini između oba konzula; ali najviše od svih cijenio je Narcisa, dvorskog tajnika, i Palanta, dvorskog blagajnika; za njih je dapače rado do pustio da se senatskim zaključkom počaste ne samo veli kim novčanim nagradama nego i kvestorskim i pretorskim odlikovanjima; osim toga dopustio je da m ogu još toliko Stjecati i grabiti da je jednom kad se tužio na nestašicu novca u carskoj blagajni dobio vrlo zgodan odgovor: da će imati obilno novaca ako ga njegova dva slobodnjaka uzmu u svoje društvo. 29. Predan tim ljudima, kako rekoh, i svojim ženama, ig rao je ulogu ne vladara, nego sluge; sve je radio na njihovu korist ili čak po njihovoj sklonosti i hiru: dijelio državne službe, zapovjedništva u vojsci, potpisivao pomilovanja smrtne kazne, a većinom nije ni znao niti je bio svjestan što zapravo radi. I da ne nabrajam pojedinačno i nevažne stvari, kao na primjer opozvane darove, poništene presude, pod metnute ili dapače javno izmijenjene odluke o imenovanji ma: dao je, na temelju sasvim neodređene optužbe i ne do pustivši nikakve obrane, ubiti Apija Silana, očuha svoga ka
snijega zeta, zatim dvije Julije - jedna je bila kći Druzova, a druga Germ anikova; isto tako Gneja Pompeja, m uža svoje starije kćeri, i Lucija Silana, zaručnika m lađe kćeri. Pompej je b io p ro b o d en u zagrljaju ljubljenog m ladića, a Silan je b io p risiljen d a se od rek n e preture 29. prosinca (48) i da um re n a N o v u g od in u n a sam dan K laudijeve i Agripinine svadbe. T rid eset i p et senatora i v iše o d tri stotine rim skih vitezova p o sla o je laka srca u smrt; zato, kad m u je o sm aknuću je d n o g a konzulara cen tu rio n javio da je učinjeno što je zapo vjed io, rek ao je da nije n išta zapovjedio, ali je svejedno od o b rio stvar, jer su m u slob od n jaci tvrdili da su vojnici izvršili svo ju d u žn ost, što su se sam i o d se b e požurili da osvete cara. Ali svak u m jeru prelazi to d a je k od vjenčanja koje je Mesalin a o b a v ila sa svojim preljubnikom Silijem , sam potpisao žen id b e n i u govor, a nagovorili su ga n a to prikazavši m u či tav u stvar k ao p rivid n u udaju koja se nam jerice upriličuje zato d a b i se o d n jega odvratila i n a drugoga prenijela opa sn o s t k oju n jem u sa m o m e navješćuju n ek a ču d e sa 30. U gled a i d ostojanstva nije njegovoj vanjštini nedosta ja lo , b ilo d a je stajao ili sjedio, a o so b ito kad je ležao, jer je b io viso k a , ali n e m ršava stasa, a lijepa lica, lijepe sijede kose i p u n a vrata. Ali k od h od an ja izdavale su ga n oge jer su m u b ile p resla b e , a k o d v e se lo g ili ozbiljnog p osla m noge su ga stvari n agrđivale: n ep ristojan sm ijeh, još ružnija srd žb a jer s u m u se p rito m u sta p jenila, a n o sn ice ovlažile; osim to g a z a p leta o m u se jezik, a glava m u s e tresla uvijek, a osobito k ad je ra d io kakav p o sa o . 31. Zdravlje m u je isp rv a b ilo slab o, a kad je postao car, b ilo m u je v rlo p o v o ljn o , sa m o je trpio od bolesti ž e lu c a i k ad b i ga o n a sp op ala, p o m išljao b i i na sam oubojstvo, kako je sa m izjavio. 32. G o zb e je p riređ iv a o i sjajne i vrlo često, gotovo uvijek n a m jestim a g d je je b ilo m n o g o prostora, tako da je ponajvi š e b ilo za sto lo m d o še st sto tin a ljudi. Jednom je dap ače pri r e d io g o zb u k o d o d v o d n o g a kanala F ucinskoga je z e r a i pri to m se m a lo n e u to p io kad je isp u šten a vod a siln om snagom u č in ila p o p la v u . K sto lu j e red ovito p ozivao i svoju djecu s
drugim dječacima i djevojkama plem enita roda, koji su po starom običaju morali jesti sjedeći uz noge ležaljki. Jednoga gosta na kojega se sumnjalo da je dan prije u k rao zlatnu čašu pozvao je i sutradan i stavio p red njega zem ljanu šalicu. Pripovijeda se također da je smišljao izdati p ro glas u kojem bi dao dopuštenje da gosti prilikom gozbe sm iju ispuštati tihe i glasne vjetrove, kad je doznao da je neki čovjek opa sno obolio što ih je zadržavao od stida. 33. Za jelo i vino imao je u svako vrijem e i n a svakom, mjestu izvanredan tek. Kad je jednom sudio n a Augustovu trgu, dopro je do njega miris doručka što su ga u obližnjem Martovu hramu spremali za Salijce; on se o dm ah digao sa sudačke stolice, popeo se k svećenicima i smjestio se za nji hov stol.44 Nikada nije samo tako odlazio iz blagovaonice dok se nije obilno najeo i napio; zato su m u odm ah nakon jela, dok je ležao na leđima i spavao otvorenih usta, turali pero u grlo da mu isprazne i olakšaju želudac. San mu je redovito bio vrlo kratak je r je ponajviše bio budan do ponoći, ali zato je danju katkada zaspao i za vri jeme suđenja, te su ga odvjetnici jedva m ogli probud iti namjerice pojačavajući glas. U požudi za ženama bio je vrlo neobuzdan, a za muškar cima nije imao nikakve strasti. Kockao se strastveno, i o toj je igri dapače napisao knjigu. Običavao se igrati i za vrijeme šetnje na kolima, pri čemu je dasku za igranje tako pričvr stio za kola da se igra nije mogla poremetiti. 34. Klaudije je od prirode bio okrutan i krvoločan, što se pokazalo i u velikim i u najmanjim stvarima. M učenja kod istraga i smaknuća ocoubojica dao je vršiti bez odlaganja i u Svojoj nazočnosti. Kad je jednom u T ibu ru zaželio vidjeti smaknuće »po starom običaju« i kad su već krivci bili sve zani za stup a krvnika nije bilo, dao je dozvati jednoga iz Rima i čekao ga na stratištu ustrajno do večera. K o d svake gladijatorske predstave, bilo da ju je priređivao on ili tko drugi, zapovijedao je da se ubiju i oni koji su slučajno pali, a najviše je dao ubijati mrežare, da im vidi izraz lica prili kom izdisanja. Kad je neki gladijatorski par poginuo od uza jamnih rana, zapovjedio je Klaudije da m u smjesta iz oba
njihova m a ča n a čin e d va m ala n oža za njegovu u p otrebu .45 U b o rcim a sa zvijerim a i u gladijatorim a, koji su n astu p ali u p o d n e , u živao je tolik o, da je n e sam o dolazio n a p red stavu ran o ujutro, n eg o je i u p o d n e, kad se narod razišao n a ru čak, ostajao sjediti n a sv o m m jestu. O sim p red viđ en ih b ora ca sla o je u aren u i n ek e lju d e zb og n ezn atnoga i b rzo sm i šljen o g a razloga, čak izm eđ u strojara, p o m o ć n ih radnika i slič n ih ljudi, ako im je sla b o u sp io koji autom at ili d izalica ili d ru g o što takvo. P o sla o je tak ođ er u aren u jed n oga od svo jih n o m en k la to ra , ta k o k ak o je b io u togi. 35. A li n a jv iše je o d sv e g a b io p lašljiv i n ep ovjerljiv. U p r v im d a n im a sv o je v la d e, p rem d a je, k ak o sm o v e ć rek li, p o k a z iv a o p rija zn o st, n ije se u su d io n i n a gozb e ić i ak o n is u n a o k o lo stajale stra že s k o p ljim a a v o jn ici p o slu živ a li k o d sto la . N ije p o sje tio n ije d n o g b o le sn ik a d ok n ije najpri je d a o istra žiti s o b u a ja s t u k e i p o k riv a če p ro p ip a ti i p re tr e sti. U k a sn ije je v rijem e lju d e k oji su ga d o la zili p ozd ra v iti u v ije k d a o p r e g le d a ti p o p o se b n im ljud im a, i to sv e b e z iz u z e tk a , i n a jstro že. Isto m n a k o n d u ga v r em en a i te š k o m \ijju k o m p o p u s tio je to lik o , d a s e n e p regled avaju ž e n e , m a lo lje tn i d je č a c i i d je v o jk e i d a se p r a tio cim a ili p i s a r im a k o je g a p o sje tio c a n e o d u zim a ju p e r n ic e i k u tije za p isa ljk e . K a d ga je za je d n o g a u sta n k a K am ilo, n e su m n ja j u ć i d a g a i b e z ra ta m o ž e p restra šiti, u je d n o m p ism u p u n o m p o r u g a , p rijetn ja i d r sk o s ti p o ziv a o d a se o d rek n e v la s ti i d a k a o p riv a tn ik p r o v o d i m ira n život, p o zv a o je K la u d ije p r v e lju d e u d rža vi k se b i, je r s e k o le b a o n e b i li s e ip a k p o k o r io to m e p o ziv u . 36. N e k ih se u rota, k o je su m u n eo sn o v a n o dojavili, to li k o p r estra šio , d a j e sm išlja o d a se o d rek n e vlasti. K ad su n e k o g a čovjek a, k a k o sa m g o re sp o m en u o , u h vatili s oružjem u n jeg o v o j b lizin i d o k je p r in o sio žrtvu, d ao je o d m a h p o g la sn ic im a sazvati se n a t p a s e p la ču ći i jadik u ju ći p o tu žio n a sv o ju s u d b in u d a n ig d je n ije sigu ran , i d u g o s e vrem en a n a k o n to g a n ije p o k a ziv a o u ja v n o sti. I žarke svoje ljubavi p re m a M esa lin i o d r e k a o s e n e to lik o iz o g o rčen o sti n ad n jezi n im sr a m o tn im čin im a , k o lik o iz strah a o d o p a sn o sti, je r je
216
vjerovao da p o tefi nan^rri da k nperinu Ikih n n i pribavi vlas! Tom je prilikoffl drfcuć? od .«fraKa ** ^ |m pobjegao u pmorl^irolii lahor, a na (Manxn ;V rtu*******1 vljao prafmi samo jedno pManjr je ti mw vS3t!* 37 Nijedna sumnja i nijedan prijavitelj nisu h l * 1 ~* mami da ne bi cara natjerali na opre» i oat*tu k i / ' ^ maleni nemir u njemu pobudilo Inlan pmtnkimt iU*m ^ : putdmlti i nasamo mu rekao da je unjao da netk ^ cara. ubila; malo poalije topa pokajao mu |e, ^ čnaje ubojicu, svoga prathniU knji mu je upravo dati neltu molbu, car ga je odmah, kao da pa *> djelu, dao odvesti na stnatHte Jednako |r. kako kalu ' ** mio i Apije Silan Mculina i Mare?« su «r. naime «I«j i. T ga upropaste, pa tu podijelili uloge Narcis je u rano h tobote sat utbuđen doletio u »pataonku t%np i rekao mu da je sanjao da je Apije uhk» njept . j , ». aalina je nato, loboke m ti Čudu. (»pripovjedila da «r i n iiil taj aon teč nekoliko noći privida v y « ratim kakobilo udeieno. bude jw^ oio da je Apije nahrupio u r«W u a njemu je dan prije toga bilo poručeno neka u to trljeme dođe Budući da ae tako tobufe j*sno pokazala vjerodmk* noM sna odmah je iidana n porijed da pa uhite i «maknu I Klaudije ae n ije ustručavao da sutradan čitav taj ti-«ađ*) iznese pred tenat I feskafa hvalu «tome slobodnjaku Ito trn njegov «pa« I spatajući bdije1 38 Stoje sklonosti srdfbi I naglo«li bio je » jritan pa |e jednu i drugu manu oprvtdao u jednom prugla«u gdje je Is taknuo razliku tamedu obiju mana i obečao »O»« druga Kit će kratka I nedufna. a ona prva neće nikada hiti n c p w r dna« Kad mu građani Ostije prigodom jedne plovidbe ut Tibcr nisu poslali u susret čamce, ih je u plamu ukorio, i to • taktom mttnjnm. da je na kraju napisao da tu ga degradirali na običnog rajnib. ali im je odmah npn> itio, | to na lakat način, kao da se gotuto isprk' a%a Kad *u mu neki ljudi na ulid u neagodno vrijeme pri U/ili. u m ih je »w jom rukom odbijao bio je lako nekoga kw alonko| pa nekoga senatora, koji je teč vrtio prrtonku slul - *’ __... ii,. unai “ • . ,v , . ■ gnao bex aaalu&anja i bet krivnje samo «an». t,u F
njqp iM pr poi bio sd*Hi knako m > «Cifpr.a. a o n i drtap Iuh> «dM kanao MiiaiaMdbc mm a|«(p*ba •manjima. koji «ti pruin adwaat faadomfe Imbmm prio. a u p m M ilja w amtpAao » « n r dna afeatevati S in ji Ji K i#wo*|» (uiw iia odamo imdaor mm! krtamma
NI IndoM ftipe lajio. *»*0» pt ■ (wfeobko MM ftl £&► • •w» p*«*«bdu(io da pt jt m Gapna « U t amajmim IMS fer w w k < »pr ft* Ih b io « h m > A « m M a v d o tadMapnp* p o U ^ i
41» n*k*m» nrpg a*prrtr> ^rr «« n kndw wripnav fminriki %.*#-
9* w bb
~
>f bio grtli « a b i Ofelwfcpii M M , • m M ) |b} da miko a* I m U m
Iwwfc
. kvm: tfivifna «amneaoaifr» Amtmmbf t
:* Kid «* pvabpr maorafta Umaiaa oafmtio a tfoL r^.- -'>. ■j* malo lUMMjr *2rito uvks w doM?»4* tftaqpr od «*rth ja omdfeo mi mmi dao pr o d a d tmradbn aa> ««nkmaća portali a ♦*wpbam ii «a partija kocluaaa • «atda ib ft kao db «a mkamaJk. dao pa fja a d a d o ftt kao p»»|anctt Kad ir mnilibo da w amw « W ^ i i a l a » ola*
• \ x- • - .r-r- nif( ^ prmcao da a * a d n a gumnu na T't a r-ri. kćerkom mojom hraoprracom kam jn a afcppvv
kriki rodili i aj^ojlb Kad nr «fatrmao da poaM fieraMk »Uf fr pola - kao dt pr pnM fe pokodno Ito p n a i^ i ^ Miwka dok ina mftrmla «mi - iipt^hac *JW ndtadi nbko ■" * .'"•"vrirm utao a parndKU KJaudbvmcn* 4Q |; rafpvmm i cunibab {m io ir lottko a ta m tft db *c vmilo da fkf ma i nt mladi m tko je oa ai % kim m kadi ■x •- fm oci Kad <<■ na prtaprT a «anala fcdnam fm^f* 1 r||ala o nwm nnx I ttnoratm po*tkao pt «Molba «• , iko
rtuvhr ?n tcf? b f dobra iak^aia1* Nac«> ja O0MO
«« « a i u/tmaii tb o Kad tr prtfw w flw > ackapi kandtdma «Ut/bu k^ntiifti naivo ja meda raibatma m b^pw® Iww nmanjr ito d a jr nprfo* o (k »jprm u Klw»dt|a dok je No bo»
Intan. u pra«t it» pruHo Nadat «ode Kad ft amo jedno henu da *«|cdo£i a inafti. rtkao pc *Om ft bdi uiWwdr nka moyr na|kr i ninata M kaitci ali mene ja anprk cw-
217
nila kao svoga patrona. To sam rek ao za to š to j o š d a n a s im a ti mojoj kući ljudi koji m e n e sm atraju p a tr o n o m .« K ad su mu građani Ostije jednom u -su d n ici p o d n ije li n e k u za jed n i čku molbu, raspalio se i uzviknuo: »N em a m n ik a k v a razloga da vam činim ikakvo dobro; ako je tk o d ru g i slo b o d a n , i ja sam!« Uz to su njegove svakidašnje u z r e č ic e , k o je su s e m o gle čuti upravo svakoga sata i svak oga ča sa , b ile ove: »Što? Zar sam ja za tebe Telegenije?«47 Ili o n a grčka: » G ovori, ali me ne diraj!« I m noge takve, koje|||i*>! za o b ič n o g čo v jek a bile ružne, a kam oli n e za cara, k oji o s im t o g a n ije b io ni nevješt govoru ni n eobrazovan, n e g o se, š to v iš e , m a r ljiv o b a vio plem enitim naukama. 41. Povijest je p o čeo p isati jo š u m la d o s ti n a p o tic a j Tita Livija, a Šulpicije Flavo ga je ta k o đ e r p o m a g a o . A li k a d je prvi put pred ^m nogobrojnom p u b lik o m n a s t u p io , j e d v a je pročitao predavanje do kraja, jer je n a v iš e m je s ta s a m o h la dio svoj zanos. Odmah, n aim e, n a p o č e t k u p r e d a v a n ja s lo m i lo se nekoliko sjedala od težin e j e d n o g a d e b e l o g č d v je k a , p a je nastao smijeh, a K laudije s e n i p o slije , k a d s e b u k a s m i rila, nije m ogao suzdržati d a s e u v iš e n a v r a ta n e s je ti t e n e zgode i da ne p rasne p o n o v o u g r o h o ta n sm ije h . I k a o c a r p i sao je vrlo m nogo i red o v ito je to d a o ja v n o č it a ti p o čita ču . Povijest ;je svoju za p o čeo s v r e m e n o m p o s lij e u m o r s t v a d ik tatora Cezara, ali je o d m a h p r e š a o n a k a sn ija v r e m e n a t e za počeo s uspostavom gra đ an sk og m ira , j e r j e o s j e ć a o d a m u nije ostala m ogućnost d a o starijim d o g a đ a jim a p r ip o v ije d a slobodno i istinito, a č e s to su ga u k o r ile i m a jk a i b a k a .48 Od prve povijesti ©stavio je d va sv e sk a , a o d d r u g e č e t r d e s e t i jedan. Osim toga sa sta v io je svoj ž iv o t o p is u o s a m sv eza k a , kojemu više*nedostaje sk lad a i u k u s a n e g o b ir a n ih izraza, za tim Obradu Cicerona protiv spisa Azinija Gala, u k o jo j im a d o sta učenosti. Izm islio je i tri n o v a s lo v a i d o d a o ih s t a r o m a l fabetu kao n eo p h o d n o n u žn a.49 0 n jih o v o j j e p o t r e b i j o š k ao privatnik napisao knjigu, a k a sn ije j e k a o c a r la k o p r o v e o d a se op ćen ito i upotrebljavaju. Još d a n a s s e ta k v a s lo v a m o g u vidjeti u m nogim knjigam a, u d n e v n im n o v in a m a i n a n a tp i sim a javnih zgrada (iz o n o g a v r e m e n a ).
42. J ed n ak o se m arljivo bavio grčkim naukam a i u sva koj je p rilici izjavljivao svoju ljubav prem a grčkom jeziku i istic a o n jeg o v e p red n o sti. N ek om e strancu koji je dob ro go v o r io grčk i i latin sk i rek ao je: »Budući da si u ob a n aša je* zik a v j e š t ...« A p rep oru ču ju ći senatorim a Ahaju rekao je da m u je ta p ro v in cija m ila zb og uzajam nih znanstvenih veza. č e s t o je u se n a tu g rčk im p o sla n icim a od govorio čitavim g o v o r o m n a n jih o v u jezik u . A m n o g o se i u su d n ici slu žio H o m e r o v im stih o v im a . K ad god je k ojega neprijatelja ili u r o tn ik a o s u d io n a sm rt, red o v ito je trib u n u n a straži p r e d p a la č o m , k a d je p o ob ičaju tražio lozin k u , davao ovaj H o m e r o v stih: -
»Čovjeka suzbiti onog što mene uvrijedi prije!«50 N a p o k o n je p isa o p o v ijesn a djela i n a grčkom jeziku: Tirensku povijest u d v a d eset knjiga i Kartašku povijest u osam kn jiga. U ča st tih knjiga b io je u z stari m uzej u Aleksandriji d o g r a đ e n n o t i i n azvan p o K laudijevu im en u. Ujedno je b ilo u tv r đ e n o d a se svak e g o d in e n a od ređ en e d an e u jed n om m u z e ju Čita Tirenska povijest, a u d ru gom Kartaška povijest, i t o s v e k n jig e p o tp u n o , a čitali b i ih kao u p red avaon ici p o je d in i re c ita to r i izm jenjujući se n ak on svak e knjige. 43. P o d k o n a c živ o ta d ao je n ek o lik o p u ta n ed vou m n e d o k a z e d a s e kaje što se o žen io A gripinom i što je p osin io N e r o n a . K ad su , n a im e, n jegovi slob od n jaci sp om in jali i hva lili n je g o v u p r e su d u k o jom je dan prije o su d io n ek u žen u o k r iv lje n u z b o g prelju ba, rek ao je: »I m en i je su đ e n o d a su m i s v e ž e n e p o k v a ren e, ali n e i nekažnjene!« A m a lo poslije, k a d m u j e d o ša o B ritan ik , zagrlio ga je čvršće i oh rab rio re kavši: »R asti, p a ć e š p rim iti raču n o svim m ojim djelim a.« Z a tim j e n a sta v io g rčk im riječim a: »Onaj koji te je ranio, taj ć e te i izliječiti!« A kad m u je jo š n ed o ra slo m i n ježn om , jer je- v e ć im a o p o tr e b n u v isin u ,51 o d lu č io dati m u ževn u togu, d o d a o je: »D a b i n a p o k o n rim sk i n a ro d im a o p ra v o g a C e zara!« 44. N e d u g o n a k o n to g a sa sta v io je i op oru k u i d a o j e p o t p is a ti i z a p e č a titi k o d sv ih ob lasti. Ali prije n eg o što je m o g a o p o ć i d alje, p retek la ga j e A gripina, koju s u n e sa m o te
činjenice, nego i njezina savjest i n e m a n je p rija v itelji k rivili za m noge zločine. O pćenito stoji da je b io otrovan, ali j e p r ije p o r n o g d je i tko mu je dao otrov. Jedni kažu d a m u ga je, k ad s e g o stio sa svećenicim a u tvrđavi na K apitolu, d a o e u n u h H a lo t, n je gov kušač; drugi, da m u ga je na gozb i k o d k u ć e d a la sa m a Agripina, koja ga je p o slu žila o tro v n o m p e č u r k o m , je r j e b io vrlo pohlepan za takvim jelom . I o d aljn jim d o g a đ a jim a p ri povijeda se različito. M nogi tvrde d a je o d m a h n a k o n u z e to g otrova zanijemio i, p o što se čitavu n o ć m u č io u str a š n im b o lovima, um ro pred jutro. N eki o p et k ažu d a j e n a jp rije zadrijemao, a zatim sve povratio jer s e prejeo; n a to s u m u p o n o vno dali otrova, m ožda u kaši, rek avši m u d a j e o g la d n io pa da ga treba hranom okrijepiti, ili su m u o tr o v u b r iz g a li klistirom, da m u se tob ože i na taj n a čin isp ra ž n ja v a n ja p o m o g ne protiv pretrpanog želuca. 45. Smrt se njegova k rila d ok se n ije p o tp u n o u r e d ilo p i tanje nasljednika. Stoga su se za njega, k a o d a j e j o š b o le stan, prinosile zavjetne žrtve i k n je m u za p r ije v a r u u v o d ili komičari da ga tobože na n jegovu želju zab avljaju . U m ro je 13. listopada za konzulovanja Azinija M a rce la i A cilija A v io le (54), u šezdesetoj godini života, a u č e tr n a e s to j g o d in i sv o je vlade. Sahranjen je s p u n im carsk im sja jem i u v r š te n m e đ u bogove. Njegovo je p oštovan je N ero n z a n e m a r io i n a p o k o n ukinuo, ali ga j e kasnije V espazijan p o n o v o u v e o . 46. Predznaci njegovoj sm rti b ili su o s o b it o ovi: p ojava zvijezde repatice, koju zovu k o m e to m , za tim u d a r a c g ro m a u grobnicu njegova o ca Druza, i n a p o k o n č in je n ic a d a j e iste godine um rla v ećin a v isok ih čin o v n ik a iz sv a k e v rste. Ali čini se da je i sam vrlo dob ro znao i d a n ije ta jio k a d a ć e m u doći posljednji časovi njegova života. E v o b a r n e k o lik o d o kaza. Kad je im en ovao k on zu le, nije n ije d n o g a im e n o v a o d a lje od m jeseca u kojem je um ro, a kad je p o slje d n ji p u t b io na senatskoj sjednici, m n o go je o p o m in ja o sv o ja d v a s in a da budu složni, i senatorim a je naju srd n ije p r e p o r u č iv a o n jih o vu mladost; kod posljed n jeg su đ en ja p o n o v io je d v a p u ta sa sudačke sto lice da je stigao na kraj sv o g a s m r tn o g a života, prem da su oni koji su ga slu šali o d v ra ća li to z lo zn am en je.
Neron L Iz ro d a D om icijevaca izašle su na glas dvije porodice, K a lv in i i A h en ob arb i. A henobarbim a je začetnik loze i na d im k a L ucije D om icije. K ad se on jednom sa sela vraćao k u ći, p riča se d a su ga srela dva m ladića, blizanci božanske ljep o te, i za p ovjed ili m u n ek a senatu i narodu javi pobjedu o kojoj s e jo š n ije zn a lo n išta pouzdano. I da dokažu svoje božan stv o , ta k o su g a p o m ilo v a li p o obrazim a, da su m u crnu kosu p r etv o rili u crv en k a stu i sličn u m jedi.1 Ta je oznaka ostala i n a n je g o v im p o to m cim a , i velik im su d ijelom on i im ali cr v en k a stu bradu. Pa i kad su v eć u svojoj porod ici brojili se d a m k o n zu la , sla v ili trijum f d va p u ta i dva p u ta obavljali slu žb u cen zo ra te b ili uvršteni m eđ u patricije, zadržali su i da lje sv i isti nadim ak. Pa ni im ena nisu upotrebljavali nikakva dru ga o sim Gnej i Lucije, i to sa značajnim izmjenjivanjem, sad zadržavajući p o jed in o im e kroz tri pokoljenja, sad izmjenjujući ga k o d p o jed in ih pokoljenja. Zna se, naim e, da se prvi, drugi i treći A h en ob arb zvao Lucije, slijedeća op et trojica p o redu d a su s e zvali Gnej, a ostali sam o naizm jence sad Lucije, sad G nej. M islim d a je k orisn o upoznati više članova te porodice k a k o b i s e lak še vidjelo d a se N eron d od u še odrodio o d vrlina svo jih predaka, ali je ipak m ane svakoga od njih ujedinio u se b i k a o b aštin jen e i prirođene. 2. Da, d a k le, m a lo dalje unatrag segnem : n jegov šukund jed G nej D o m icije b io je vrlo ljut na velik e svećen ik e, što su n a m je s to n jegova o c a izabrali n ek oga d rugoga u svoj zb o r, a n e njega, p a je za sv o g tribunata (104) pravo izbora n o v ih sv e ć e n ik a o d u z e o sv ećen ičk im zb orovim a i p ren io ga n a n a ro d . K a o k on zu l sv la d ao je A lobrožane i A rvem jan e
(122) i nakon pobjede se provezao kroz p rovin ciju n a slo n u , praćen četom vojnika kao u svečanom triju m fu .2 O to m e Domiciju rekao je govornik Licinije Kras: »Ne treb a s e ču d iti Što ima m jedenu bradu, kad su u njega u sta o d željeza, a srce od olova.« Njegov je sin kao p retor (58) p o z v a o n a istra gu pred senat Gaja Cezara nakon njegova k o n zu la ta , koji je, kako se držalo, obavljao protiv auspicija i zakona; k a sn ije je kao konzul (54) pokušao opozvati zap ovjed n ik a o d n jeg o v ih vojska u Galiji; zatim ga je stranka im en o v a la C ezarovim n a sljednikom (49), ali je odm ah na p o četk u g r a đ a n sk o g a rata bio zarobljen kod Korfinija. Pušten iz za ro b ljen ištv a , p o ša o je u Masiliju, gdje je op sad om p ritisn u te g ra đ a n e sv o jim d o laskom ohrabrio, ali ih je n en ad an o o sta v io i n a p o slje tk u u bitki kod Farzala poginuo (48). On je b io čo v jek p r ilič n o n e postojan, a prkosne naravi, koji je u o ča jn o m p o lo ža ju o d straha potražio sm rt, ali se nje tak o p r e str a š io , d a s e p o k a ja o i uzeti otrov povratio, a sv o m e liječn ik u p o k lo n io s lo b o du što m u je nam jerice i p a m etn o za m iješa o n e d o v o ljn o opasan otrov. Ali kad je Pom pej vijećao o o n im a k oji su o s tali neutralni n e pristajući n i uz jed n u stran k u , je d in i j e o n predlagao da ih treba sm atrati n ep rijateljim a. 3. Ostavio je sina,3 koji b ez su m n je zaslu žu je p r v e n stv o pred svim članovim a svoga roda. On je b io m e đ u o n im a koji su znali za Cezarovo um orstvo, pa p rem d a je b io n ek riv , b io je osuđen po Pedijevu zakonu.4 Zato je o tiša o K asiju i B ru tu , s kojima je b io vezan bliskim srod stvom , a p o slije n jih o v e pogibije zadržao je brodovlje koje m u je n e k o ć b ilo p o v je r e no, dapače ga je pojačao, a tek on d a k ad m u je stra n k a sv u da pretrpjela poraz, predao ga je M arku A n ton iju d ra g o v o lj no (40), a to m u se u p isalo u velik u zaslu gu . I o n se je d in i od svih koji su p o isto m zakonu b ili o s u đ e n i v ra tio u d o m o vinu i redom preu zeo najviše časti. K ad je d o sk o r a p o n o v o izbio građanski razdor, b io je legat k o d isto g a A n tonija, p a kad su m u ponudili vrhovno zap ovjed n ištvo o n i k oji su se stidjeli K leopatre, nije se zbog n en a d a n e b o le s ti u su d io ni da ga prihvati ni da ga sm jelo odbije; zato je p r e š a o k A u g u s tu, gdje je za n ek olik o dana u m ro (31). N o n e k a je ljaga
ostala i na njemu: Antonije je, naim e, razglasio da je on prebje gao k A ugustu iz čežnje za prijateljicom ServiHjom Naidom. 4. Od ov o g a se ro d io D om icije, koji je u Augustovoj o p o ru ci b io o d r e đ e n za izvršitelja op oru k e,5 što se kasnije sm at ralo značajnim . U m la d o sti je b io isto tako slavan svojim u sp jesim a u upravljanju k olim a kao kasnije trijumfalnim o d lik o v a n jim a što ih je stek a o u germ anskom ratu. Inače je b io drzak, ra sip a n i surov. C enzora Lucija Planka p risilio je d a m u s e u k lo n i s p u ta, p rem d a je b io sam o edil; k ao p retor i k o n zu l izv eo je n a p ozo rn icu rim sk e vitezove i u gled n e g o s p o đ e d a predstavljaju u mirnu. B orb e sa zvijerim a d avao je n e sa m o u C irku n e g o i u svim gradskim četvrtim a; o sim to g a je d a o je d n u gladijatorsku predstavu, gdje je p okazao to lik u o k ru tn o st, d a ga je A ugust m orao obuzdati p roglasom p o š to g a je u za lu d o p o m e n u o nasam o. 5. O d starije A ntonije ro d io m u s e N eron ov otac, koji je u sv a k o m p o g le d u b io od vratan čovjek. Tako je k ao pratilac m la d o g a Gaja C ezara n a p u tu n a Istok u b io svoga slobodnja ka z b o g to g a š to n ije h tio p iti o n o lik o k olik o m u je b ilo nalo žen o ; z a to j e b io o tp u šte n iz pratnje m ladoga Cezara. Ali n i p o slije n ije ž iv io u m jeren ije, n eg o je, na prim jer, u jed n om s e lu n a A pijevoj c e s ti p reg azio jed n oga dječaka n en ad an o p o tjera v ši te g le ć u živ in u sa svim n am jerice, a u R im u je n a sr ed F o r u m a n e k o m rim sk o m vitezu, koji se s njim m alo slo b o d n ije p ra v d a o , izb io o k o . A n e p o šte n je b io tolik o, d a j e n e sa m o n o v č a r im a koji su za n jega k u p ili n ek e stvari d ao m a nju sv o tu , n e g o je i k ao p reto r vozačim a na utrkam a uskra tio z a s lu ž e n e n agrad e. Z ato ga je sestra ožigosala šalom , a Ti b erije j e n a ža lb u p red sto jn ik a utrkivačkih družina o d red io d a s e u b u d u ć e n a g ra d e im aju isp latiti od m ah u gotovu. Pod k o n a c T ib erijev e v la d e b io j e op tu žen tak ođ er za u vred u v e liča n stv a , za p relju b e i za ro d o sk v m je sa sestro m L epid om , ali j e iz m a k a o u slijed p ro m jen e prilika. U m ro je u P irgim a o d v o d e n e b o le sti (40), o sta v iv ši sin a N eron a o d A gripine, k ć e r i G erm a n ik o v e. 6. N e r o n s e r o d io u A nciju d ev et m jeseci p o slije T ib eri je v e sm rti, 15. p r o sin c a (37), u p ravo o izlasku su n ca, te su ga ta k o r e ć i p rije d o ta k le su n č a n e zrake n eg o zem lja.6 Po sa tu
i danu njegova rođenja odmah su mnogi nagađali silu stra hota, a proročanstvom se smatrala i izjava njegova oca Domicija, koji je sred čestitanja prijatelja rekao da se od njega i Agripine nije moglo roditi ništa drugo nego prokletstvo i nesreća za državu. Očiti znak iste buduće nesreće pokazao se i na njegov lustralni dan,7jer je Gaj Cezar (Kaligula), na molbu sestrinu da djetetu dade ime po svojoj volji, pogledao na strica Klaudija, koji je kasnije kao car posinio Nerona, i rekao: »Dajem mu njegovo ime.« Ali to nije ni sam rekao oz biljno, nego u šali, a i Agripina je odbila to ime je r je Klau dije tada bio na ruglo u dvoru. U dobi od tri godine izgubio je oca. Od njega je baštinio samo jednu trećinu imovine, ali ni nju nije d obio cijelu, jer mu je njegov subaštinik Gaj ugrabio sva dobra. K ad je ka snije i njegova majka bila prognana, ostao je gotovo sasvim bespomoćan i siromašan te se odgajao kod tetke (Domicije) Lepide pod nadzorom dvojice odgojitelja, od kojih je jedan bio plesač, a drugi brijač. Ali kad je Klaudije došao na vlast, Neron je ne samo dobio natrag očevo blago nego se oboga tio i baštinom svoga očuha Pasijena Krispa. Utjecajem i moću svoje matere, koja se vratila iz progonstva i dobila opet sva prava, uzdigao se toliko, da se u narodu proširio glas da je Klaudijeva žena Mesalina poslala ljude da ga kao Britanikova suparnika za podnevnoga sna zadave. Kasnije je toj priči dodano to da su ti ljudi prestrašeni pobjegli kad se iz njegova uzglavlja stala pomaljati velika zmija. Ta je priča nastala odatle što se jednom u njegovoj postelji kod uzgla vlja našla zmijska košuljica. Nju su ipak po želji materinoj umetnuli u zlatnu narukvicu, te ju je Neron nosio na desnoj ruci dulje vremena; kasnije ju je napokon odbacio jer mu je omrznula svaka uspomena na majku, ali ju je u posljednjim danima svoga života opet potražio, no uzalud. 7. Još u nježnoj dobi i kao nezreo dječak igrao je za pred stava u Cirku Trojansku igru vrlo izdržljivo, postigavši velik uspjeh. U jedanaestoj godini života posinio ga je Klaudije i predao ga na odgoj Aneju Seneki, koji je tada već bio sena tor. Pripovijedaju da je Seneka odmah iduće noći sanjao da poučava Gaja Cezara (Kaligulu), i Neron je doskora potvrdio
istinitost toga sna, jer je pokazao grozotu svoje naravi svim mogućim dokazima čim je samo mogao. Kad ga je, na pri mjer, brat Britanik i poslije njegova posinjenja od navike po zdravio kao Ahenobarba, pokušao ga je Neron ocu Klaudiju prikazati kao podmetnutoga sina. Kad mu je tetka Lepida bila optužena, osobno je svjedočio protiv nje nastojeći ugo diti majci, koja je okrivljenicu progonila. Kad je na dan punoljetnosti bio doveden na Forum, obe ćao je narodu dar u naravi, a vojnicima novčani dar, zatim je naredio mimohod pretorijanaca i sam je pred njima nosio štit; napokon je u senatu izrazio zahvalnost svome ocu. Pred njim je također kao konzulom održao govor za Bononce na latinskom jeziku, a za Rođane i Trojance na grčkom jeziku. Prvi put je vršio sudačku službu kao gradski prefekt za vri jeme Latinske svetkovine; pritom su se najglasovitiji odvje tnici natjecali podnoseći mu ne redovite, kako obično biva, i jednostavne optužbe, nego važne i mnogobrojne, premda je to Klaudije izričito zabranio. Nedugo nakon toga oženio se Neron Oktavijom, i tom prilikom za zdravlje Klaudijevo priredio igre u Cirku i borbu sa zvijerima. 8. Bilo mu je sedamnaest godina kad je na službenu vi jest o smrti Klaudijevoj (54) između šestoga i sedmoga sata8 izašao do dvorske straže; kako je, naime, čitav taj dan bio zlokoban dan, taj se sat činio još najzgodnijim za nastup vla de. Na stepenicama pred palačom bio je pozdravljen kao car i ponesen na nosiljci u pretorijanski tabor, a odande, poslije kratkoga govora vojnicima, u senat, odakle je otišao tek uve čer. Od golemih počasti kojima su ga obasipali odbio je samo ime »Otac domovine«, zbog svoje mladosti. 9. Zatim je počeo svoje vladanje time da je javno poka zivao djetinju ljubav, te je Klaudiju priredio veličanstven po greb, održao mu posmrtni govor i proglasio ga bogom. Us pomeni svoga oca Domicija iskazao je najveće počasti. Majci je prepustio vodstvo u svim privatnim i državnim poslovi ma. Također je na prvi dan svoje vlade dao tribunu dvorske straže lozinku »najbolja mati«, a kasnije se često u javnosti pokazivao zajedno s njom u njezinoj nosiljci. U Anciju je Dvanaest rimskih careva
^5
osnovao koloniju (61) d je lo m ic e o d v e t e r a n a p r e t o r ija n s k e straže, a preselio je o n a m o i n a jb o g a t ije p r i m ip il a r e ; o n d je je sagradio i luku uz vrlo v e lik tr o š a k . H 1 0 .1 da još jasnije p o k a ž e sv o j z n a č a j, iz j a v io j e d a ć e vla dati po načelim a A u g u sto v im , t e n ij e p r o p u s t i o n ij e d n u priliku da pokaže svoju d a r e ž ljiv o st i b l a g o s t , p a i p r ija z n o st. Teže je poreze ili u k in u o ili s n iz io . N a g r a d e l j u d i k o ji s u p ri javljivali prestupke p ro tiv P a p ije v a z a k o n a s n i z i o j e n a je d n u četvrtinu. Narodu je p o o s o b i r a z d ij e lio č e t i r i s t o t i n e s e s t e r cija, a za najodličnije s e n a to r e , a k o s u o s t a l i b e z im u t k a , o d redio je godišnju p laću , i t o z a n e k e o d n j ih d o p e t sto tin a tisuća sestercija; isto je ta k o p r e t o r ij a n s k im k o h o r t a m a sv a ki mjesec b esplatno d ije lio ž ito . K a d s u g a j e d n o m o p o m i njali neka po običaju p o tp iš e s m r t n u o s u d u n e k o g a o k r iv lje nika, rekao je: »Kako b ih v o lio d a n e z n a m p is a t i!« Č la n o v e je svih staleža znao p o zd ra v ljati č e s t o p o i m e n c e iz p a m ć e n ja . Kad mu je senat jed n o m z a h v a ljiv a o , o d g o v o r i o m u je: »K ad zaslužim!« Na svoje v o jn ič k e v je ž b e n a M a r t o v u p o lj u p u šta o je i puk i češće je držao ja v n e d e k la m a c ij e . Č it a o j e i p je sm e , ne samo kod ku će n e g o i u k a z a liš tu , i t o n a t o l ik u ra d o st svih prisutnih, da je je d n o m z b o g t a k v o g a č i t a n j a b ila o d r e đena zahvalna sv eča n o st b o g o v im a , a p r o č i t a n e p j e s m e n a pisane zlatnim slo vim a i p o s v e ć e n e J u p it e r u K a p ito ls k o m . \ 1 L. Neron je d ao v rlo m n o g o p r e d s t a v a r a z li č it e vrste: Omladinske, cifcen sk e i k a z a lišn e ig r e , i j e d n u g la d ija to r s k u predstavu. Kod O m la d in sk ih ig a r a d o p u s t i o j e t a k o đ e r da nastupe stari konzulari i sta re g o s p o đ e . K o d c ir c e n s k ih iga ra odredio je vitezo v im a p o s e b n a m j e s t a , a u u tr k a m a su sudjelovali ffčetveroprezi s d e v a m a . K o d i g a r a k o j e j e p r ir e dio za vječni opstanak c a rstv a i k o je s u s e p o n je g o v o j želji imale nazvati »Velike«, igrali su z a b a v n e u l o g e v r lo m n o g i ljudi i z oba staleža i o b a sp ola; j e d a n p o z n a t i r im s k i vitez spustio se po užetu ja šu ći n a s lo n u ; p r ik a z a n a j e A fran ijeva domaća kom edija kojoj je n a tp is Požar, a p r i t o m j e N ero n dopustio da p redstavljači r a z g r a b e p o k u ć s t v o za p a ljen e kuće i da ga zadrže za sebe; o s im to g a , r a z a s ip a n i s u n a ro d u svakojaki darovi kroz sv e d an e: s v a k i d a n p o t i s u ć u p tica svake vrste, svakojaka jela, d o z n a k e n a ž it o , o d je ć a , zlato,
srebro, dragulji, biseri, slike, doznake na robove, tegleću ži vinu, pa i na pripitomljene zvijeri, i napokon doznake na brodove, kuće i njive, 12. Te je predstave Neron gledao s uzvišenog mjesta is pred pozornice. Kod gladijatorske predstave koju je dao u drvenom amfiteatru što ga je sagradio za godinu dana (58) u području Martova polja, nije nikoga dao ubiti, pa ni od osuđenika. Ali je, naprotiv, poslao u borbu s oružjem četiri stotine senatora i šest stotina rimskih vitezova, među njima i takve koji su imali netaknut i imutak i čast; iz istih staleža nastupili su neki i kao borci sa zvijerima, ili su obavljali ra zne službe u areni. Prikazao je i jednu pomorsku bitku, pri čemu su u morskoj vodi plivale morske nemani. Isto tako prikazao je neke plesove u oružju, koje je izvodilo nekoliko efeba,9 kojima je poslije odigranih uloga pojedinačno podije lio povelje fimskoga građanskog prava. Među slikama tih plesova bio je prikazan bik kako se popeo na Pazifaju, koja je bila sakrivena u drvenoj junici; tako su bar mnogi od gle dalaca vjerovali;10 Ikar se odmah prilikom prvoga pokušaja leta srušio kraj Neronove lože poprskavši cara svojom kr vlju. Neron je, naime, vrlo rijetko predsjedao kod tih igara, nego je većinom ležao u svojoj loži te najprije gledao kroz male otvore, a poslije iz potpuno otvorenoga balkona. Neron je prvi u Rimu uveo i jedno natjecanje svake pete godine (60), koje je po grčkom uzoru bilo trostruko: muzi čko, gimnastičko i jahačko, a nazvao ga je »Neronove igre«; pošto je u tu svrhu otvorio terme i gimnazij, davao je bes platno ulje za mazanje senatorima i vitezovima. Za predsje dnike čitavoga natjecanja postavio je bivše konzule, izabrav ši ih kockom, i dao im uzvišeno sjedište pretora. Zatim je si šao u orkestru među senatore, gdje je primio vijenac za la tinski govor i pjesmu, za koji su se natjecali najčasniji građa ni, ali su ga složno prepustili njemu; vijenac, naprotiv, za kitaranje, koji su mu suci također uručili, nije primio, nego mu se samo poklonio i dao ga odnijeti do kipa Augustova. Za gimnastičke predstave koju je prikazao u Septi na Martovu polju odrezao je prvi put bradu dok se pripremala žr tva goveda, spremio je u zlatnu kutiju ukrašenu najdrago-
cjenijim biserim a, i p o sv etio je n a K a p ito lu . N a p r e d s ta v u atleta pozvao je iv e s ta lin k e , jer je i u O lim p iji d o p u š t e n o D em etrinim sv ećen ica m a d a gled aju te p r e d sta v e . 13. S nek im p ravom m o g a o b ih m e đ u p r e d s t a v e k o je je dao ubrojiti i Tiridatov u lazak u R im . T o g a j e a r m e n s k o g a kralja velikim ob ećan jim a d o m a m io u R im i p r o g la s o m o d red io dan kad ć e ga pokazati n a ro d u , a li j e t o z b o g o b la č n o ga vrem ena m orao o d g o d iti te ga je iz v e o n a p r v i p r ik la d n i dan. Tom je p rilik om o k o h ra m o v a n a F o r u m u r a z m je stio naoružane kohorte, a sam je sjed io n a k u r u lsk o j s t o lic i k o d g ovorn ice u triju m faln om o d ijelu , o k r u ž e n b o jn im z n a k o v i m a i zastavam a. Tada s e najprije kralj p o k o s o m p o d iju u s p eo gore, a N ero n ga je p u stio k sv o jim k o lje n im a , p o d ig a o ga d esn ico m i poljubio, zatim m u j e n a n je g o v u m o lb u s k i n u o tijaru i stavio d ijad em n a g la v u ,11 a r ije č i m o lit e lj a p r e v eo je i n arodu gla sn o ob javio je d a n b iv š i p r e to r . Z a tim ga je N eron p o v eo u kazalište, gd je ga j e n a p o n o v n u n je g o v u m olb u p osad io seb i s. d e sn e stran e. Z b o g to g a j e n a r o d p o zdravio N eron a k ao im p eratora, n a š to j e o n sv o j lo v o r o v v i jen a c o d n io n a K apitol i zatvorio J a n ov h r a m , k a o z n a k d a v iše n em a nikakva rata. 14. K onzulsku je čast N ero n v r šio č e t ir i p u ta: p r v i p u t dva m jeseca, drugi i p o slje d n ji p u t p o š e s t m je s e c i, a tr e ć i p u t četiri m jeseca. Drugi i treći k o n z u la t v r š io j e z a r e d o m , a kod ostalih je svaki p u t b io razm ak o d g o d in e d a n a .12 - 15. K ad je su d io, red o v ito je str a n k a m a o d g o v a r a o is t o m slijed eći dan, i to p ism en o . K od ra sp r a v e d r ž a o s e o v o g a obi? čaja: n ap u stio je su v isle su d b e n e g o v o r e p a j e n a iz m je n c e sa strankam a raspravljao točk u p o to č k u . K a d g o d s e z a tim p o vlačio n a vijećanje, nije n išta v ijeća o s p r is j e d n ic im a za je d ničk i ni u sm en o , n e g o je svak i m o r a o n a p is a ti s v o je m iš lje nje, a o n je i njih šu te ć i i za s e b e č ita o te iz r ic a o p r e s u d u p rem a o n o m m išljen ju koje s e n je m u sv id je lo , k a o d a j e to m išljenje većin e. U sen at d u go nije p rim ao sin o v e slo b o d n ja k a , a k o je su prijašnji carevi p rim ili, n jim a je u sk r a tio v iš e s lu ž b e . P r e k o b rojne kan d id ate za slu žb e p o sta v lja o j e z a z a p o v j e d n ik e le gija, d a bi ih u tješio zb o g n eu sp jeh a i ček a n ja . K o n z u ls k u je
ča st đ a v a o n ajviše n a še s t m jeseci. K ad je jed n o m jed an od k o n zu la u m r o k ratko vrijem e prije 1. siječnja, nije n ik oga p o sta v io n a n jeg o v o m jesto , o su đ u ju ći stari prim jer K aninija R eb ila , k oji je b io k o n zu l sa m o jed a n dan. Trijum falna o d li k o v a n ja d a v a o j e ta k o đ e r lju d im a k vesto rsk o g a položaja, p a i n e k im a iz v ite šk o g a sta leža, i to n e uvijek za vojn ičk e zaslu ge. K ad je o n e k im p ita n jim a u p ravljao g ovore sen atu , d ao ih j e v e ć in o m čita ti p o k o n zu lu m im o iša v ši k vestora, k ojem u je f o b ila d u žn o st. 16. Za zg ra d e u R im u iz m islio j e p o tp u n o n o v ob lik , te je o d r e d io 13 d a p r e d sta m b e n im zgrad am a i p red p o jed in im p a la č a m a b u d u trijem o v i, d a s e s n jih ovih ravn ih krovova m o ž e g a siti p o ža r. T e j e trijem o v e sagrad io n a svoj trošak. B io je d a p a č e o d lu č io d a sv e d o O stije p o m a k n e grad sk e zi d o v e i d a o d a n d e ja rk o m d o v e d e m o r e u stari d io grada. Za n je g o v e v la d e iz r e č e n o j e m n o g o stro g ih kazn i i zabra n a p d S tarim p r o p isim a , a u v e d e n o je isto to lik o novih: ra s k o š i je o d r e d io g ra n ice, ja v n e j e g o zb e steg n u o n a dijeljenje živ eža , z a b ra n io j e u k rčm a m a p ro d a v a ti k u h a n a jela o sim g ra h a i k u p u sa , d o k s e p rije to g a sm jela p rod avati svak a vr sta v ariva. S m r tn im s u k a zn am a b ili p o g o đ e n i k ršćani, vrsta lju d i o d a n ih n o v o m i o p a sn o m p razn ovjerju.14 Zabranio j e š a le v o z a č a č e tv ero p reg a , koji su n a tem e lju sta re p o v la stice im a li p r a v o sk ita ti s e f s # g rad u p a u ša li varati i krasti. Pri sta š e je p a n to m im a k a o i sa m e p a n to m im e p rotjerao iz R im a . 1*7. P ro tiv k riv o tv o ritelja p rvi p u t s e sa d a p ro n a šlo o v o sr ed stv o : p lo č ic e su s e p e č a tile isto m o n d a k ad su s e p ro b u š ile i k r o z r u p e tri p u ta p r o v u k a o k o n a c. S to s e o p o ru k a tič e , o d r e d ilo s e d a o n im a k oji ć e ih p o tp isa ti k a o sv jed o ci p o k a ž u sa m o p rv e d v ije v o šta n e stran e, i to p razn e, p o š to s e n a n jih n a p iš e sa m o im e o p o r u č ite lja ;15 n ad alje, d a n itk o tk o za d r u g o g a sa sta v lja o p o r u k u n e m o ž e s e b i u p isa ti nik akav za p is. Is to s e ta k o o d r e d ilo d a p a m ič a r i p laćaju syd jk n o d v je tn ic im a za za stu p a n je o d r e đ e n u i p rim jeren u nagradu-,■a za s u d a č k e k lu p e d a n e p laćaju u o p ć e n išta, n e g o d a ih d r ža v n a b la g a jn a d aje b e sp la tn o . N a p o k o n s e o d r e d ilo d a s e u s u d b e n o m p o stu p k u n o v č a n e p a r n ic e d u žn ik a d rža v n e b la
gajne izn ose na F orum p red r e k u p e r a to r e 16 i d a se svi pri zivi protiv n jih ove p r e su d e upravljaju s e n a tu . 18. S to se tiče p o v eća n ja i p ro šir en ja d r ž a v e , n ije N e r o n a nikada ob u zela n ik akva želja n i n ad a, d a p a č e j e s m iš lj a o d a p o v u če vojsku iz B ritanije, ali j e o d to g a o d u s t a o s a m o iz b o jazni d a se n e bi č in ilo d a želi o k m jiti s la v u s v o g a o c a .17 S am o je kraljevinu P ont, koju je d r a g o v o ljn o o d s t u p io P o le m on, p retvorio u rim sk u p rovin ciju , a is t o ta k o i k r a lje v in u u Alpam a p o slije sm rti K otijeve. 19. Putovanja izvan Italije p o d u z e o j e N e r o n u s v e m u sa m o dva, j ed n o u A lek san d riju i j e d n o u A h aju . A li o d p u ta u Aleksandriju o d u sta o je n a sa m d a n p o la s k a j e r g a j e z b u n ilo p razn ovjeije k oje m u j e n a v je šć iv a lo o p a s n o s t . K a d je, naim e, n ak on o b ila sk a h ra m o v a sje o u h r a m u V e s tin u , naj prije m u je kad je ustajao z a p e o ru b to g e , z a tim m u s e t o lik o sm rk n u lo d a n išta n ije m o g a o o č im a r a z a b ir a ti. U A haji se p o d u zeo d a p ro k o p a K o rin tsk u p r e v la k u , p a j e s a z v a o p retorijance u sk u p štin u i p o ta k n u o ih d a z a p o č n u r a d o m ; k ad je b io tru b o m d a n znak, p rvi j e lo p a to m is k o p a o z e m lju , sa su o je u k o ša ricu i n a r a m e n im a j e iz n io v a n . S p r e m a o je vojnu i d o K asp ijsk ih vrata, p a j e u t u s v r h u u n o v a č i o n o v u legiju o d italsk ih n o v a k a v iso k ih š e s t s t o p a ,18 a z v a o j u je o b ičn o falangom A lek sa n d ra V elik o g a . S p o m en u ti č in i d je lo m ič n o n e z a s lu ž u ju n ik a k v a p r ije k o ra, d jelo m ičn o d a p a če zaslu žu ju n e m a lu h v a lu , a ja s a m ih ovdje sk u p io u jed n o d a ih o d ije lim o d n je g o v ih s r a m o t a i zlo čin a o k ojim a ć u sa d a g o v o riti. 20. M eđu o sta lim n a u k a m a k o je j e u č io u d je č a č k o j d o b i b io je u p u ćen i u glazbu. Z ato j e o d m a h č i m j e d o š a o n a vlast p o zv a o n a d v o r k itaraša T erp n a , k o ji j e u t o d o b a b io najviše n a glasu, p a j e je d n o v r ije m e sv a k i d a n u z n je g a d o k je p jevao sjed io p o slije o b je d a d o k a s n e n o ć i t e j e m a lo -p o m a lo i sa m p o č e o u č iti i vježb ati s e n e p r o p u š t a ju ć i n iš t a o d o n o g a što č in e u m jetn ici te v r ste d a s a č u v a ju ili p o ja č a ju svoj glas. Tako je le ž e ć i n a le đ im a d r ž a o n a p r s im a o lo v n u p lo ču , č istio s e k listiro m i s r e d stv im a z a p o v r a ć a n j e , u z d r ž a vao se o d v o ć a i d ru g o g a je la što š k o d i g la s u . N a p o k o n j e b io to lik o razdragan n a p retk o m , d a je u s p r k o s s la b o m i p r o
m u k lo m glasu za želio n a stu p iti n a p ozorn ici, a č e s to je m eđ u prijateljim a citira o grčku poslovicu : »Skrivena glazba n em a n ik a k v e vrijednosti.« Najprije je n astu p io u Napulju, p a p rem d a je izn en a d a p o tr es p rod rm ao kazalište, nije p re sta o pjevati d o k nije d o v r šio za p o četu pjesm u. O ndje je na stu p io č e š ć e i k roz n ek o lik o d an a. U zeo je tak ođ er kratak o d m o r d a o p o ra v i svoj glas, ali nije m ogao p o d n o siti sa m o ć e , n e g o s e iz k u p k e vra tio u k azalište, gdje se p o g o stio na sr e d o rk estre pred m nogob rojn im n arod om , a n a to je n a grč k o m jezik u o b eća o : »Ako jo š m a lo g u cn em , zaorit ću n ešto p u n ije.« O čaran sk la d n im k lican jem A lek san d rin aca koji su sa za d n jim tra n sp o rto m n a grn u li u N apulj, d a o je jo š v iše lju d i d o zv a ti iz A lek san d rije. Jed n ak om je revn ošću od asvu d p o iz a b ir a o m la d ić e iz v itešk o g a staleža i p rek o p et tisu ća n ajjačih m o m a k a iz p u k a da, p od ijeljen i n a sk u p in e, n a u če ra zn e v r ste p ljesk an ja - zvali su ih »brenčala«, »žljebovi« i » c r e p o v i« 19 - i d a m u d o k p je v a b u d u n a p o m o ć . Ti su se m o m c i istic a li sjajn om k o so m i k rasn im o d ije lo m , a ljevice su im b ile g o le i b e z p rsten a; n jih ovi su v o đ e d o b ivali p laću o d č e tir i s to tin e tisu ć a sestercija. 21. B u d u ć i d a m u j e b ilo m n o g o sta lo d o toga d a i u R im u p jeva, p o n o v o je p rired io » N ero n o v o natjecanje« prije u sta n o v lje n a rok a. T o m je p rilik o m n a sv e o p ć i zahtjev d a p o k a ž e sv o j » n eb esk i glas« o d g o v o r io d o d u š e d a ć e u svojim v r to v im a u d o v o ljiti o n im a koji to žele, ali kad je m o lb u svje t in e p o d u p r o i v o jn ičk i o d je l koji je u p ra v o tada b io n a stra ži, r a d o je o b e ć a o d a ć e o d m a h n a stu p iti. Z ato je b e z ok lije v a n ja z a p o v je d io d a s e n je g o v o im e u n e s e u p o p is k itaraša k oji s u s e p rijavili za n a stu p . N a to j e s o sta lim a s p u s tio svoju k o c k u u ža ru i s tu p io n a p o z o r n ic u kad j e n a njega d o ša o r ed , a s n jim p reto rija n sk i p refek ti n o se ć i kitaru, za njim voj n ič k i trib u n i, a u z n jeg a n jegovi n ajp ou zd an iji prijatelji. Po š t o j e s ta o n a sv o je m je sto i o tp je v a o p red igru , ob ja v io je p o b iv š e m k o n z u lu K lu viju R u fu d a ć e p jevati »N iobu«. I izdr ž a o j e g o to v o d o d e s e to g a sa ta .20 P redaju p o b je d n o g vijen ca i o sta li d io n a tjeca n ja o d g o d io j e n a slije d e ć u g o d in u , d a bi č e š ć e im a o p rilik u za p jevanje. K ad m u s e to č in ilo p r e d u g im , n ije s e ž a ca o d a j o š k ojip u t ja v n o n astu p i. D o la zio je
također na m isao n e bi li i kod p red stava p riv a tn ik a n a stu pao m eđu scenskim um jetnicim a kad m u je n e k i p r e to r p o nudio milijun sestercija. Pjevao je n ad alje tra g ed ije s m a s kom na licu prikazujući heroje i b ogove, h e r o in e i b o ž ic e , a m aske su bile načinjene nalik na n jegovo lic e i n a lic e ž e n e koju je upravo ljubio. M eđu ostalim a igrao j e Kanaku u p o rođaju, Oresta materoubojicu■,Edipa oslijepljenoga i Herakla mahnitoga. Kod ove je posljednje p red stave, k a k o s e p r ip o vijeda, neki vojnik novak koji je stajao n a straži k o d u laza, vidjevši kako Nerona prem a sadržaju d ra m e k ite i v e ž u u lance, dotrčao da m u p om ogn e. 22. Već od rane »mladosti im ao je o s o b ito ž iv u s tr a s t za konjima. Najviše je govorio o utrkam a u C irku, p r e m d a m u je to bilo zabranjeno. Kadi j e jed n o m m e đ u s u u č e n ic im a ža lio Što je jedan vozač zelen e stranke b io p o v la č e n za k o lim a , ukorio ga je odgojitelj, a On je slagao d a g o v o r i o H e k to r u . U prvo vrijeme svoga vladanja igrao se sv a k i d a n b je lo k o snim četveroprezim a na igraćoj d a sci i d o la z io iz sv o jih v ila na sve, pa i najmanje utrke, najprije k r io m ic e , a p o s lij e ja vno, tako ja je svatko znao d a ć e car n a ta k a v d a n sv a k a k o doći. Nije tajio da želi da se p o v e ć a broj p o b je d n ih n a g ra d a , zato se predstava zbog p o većan og b roja u tr k a z a v la č ila d o kasne večeri, te ni gosp od ari v o za čk ih str a n a k a n is u v iš e htjeli izvoditi svoje družine o sim n a u tr k u o d c ij e lo g a d a n a . Doskora je N eron i sam želio b iti v o za č i k a o ta k a v č e š ć e n a stupati u javnosti. Zato se najprije okušao; u s v o jim v r to v im a pred robovim a i p rostim p u k om , a o n d a s e p o k a z a o p r e d č i tavim narodom u V elik om cirku; p r ito m j e n e k i s lo b o d n ja k dao rupcem znak za p očetak sjbpjeći n a m je s tu o d a k le t o o b i čavaju činiti m agistrati. Ali N eron se n ije z a d o v o lj io s a m o tim što je to svoje um ijeće pokazao u R im u, z a to je, k a k o s m o već rekli, p ošao u Ahaju, a p o ta k n u li s u g a n a t o n a jv e ć m a ovi razlozi: gradovi u k o jim a s e o b iča v a ju p r ir e đ iv a ti g la z b e na natjecanja d onijeli su zaključak d a s e sv i v ij e n c i k ita r a ša imaju slati njem u, a o n ih je s to lik o m z a h v a ln o š ć u p r im a o , da j e p oslanike koji bi m u ih d o n ijeli n e s a m o p r v e p u š t a o k sebi, n ego ih je p ozivao i n a g o zb u u u ž e m k r u g u p rija telja . Neki su ga od tih ljudi m o lili d a n e š to p je v a k o d s t o la , a k a d
su ga s v elik im od u šev ljen jem saslušali, izjavio je: »Jedini G rci u m iju slu šati i je d in o su o n i d ostojni m en e i m oje u m jetn osti.« Zato je b ez od gađ an ja k ren u o n a p ut, i čim še is k rca o u K asiop i, o d m a h je on d je za p o čeo svoje pjevačko g o sto v a n je k o d žrtven ik a Z eusa Kasija, a zatim je o b iša o re d o m sv a natjecanja. 23. On je, n a im e, n a red io d a s e i o n a naljecanja koja p a d aju u sa sv im d ru g o vrijem e, sva sk u p e n a jed n u godinu, n e k a j e d a p a če d a o i pon oviti; o sim toga je i u O lim piji p ro tiv sv a k o g o b ičaja d a o p rired iti glazb en o natjecanje. I d a ga n e b i što g o d p ri to m p o slu od v u k lo ili sm etalo, o n je sv o m e slo b o d n ja k u H eliju , koji g a j e p o d sjeća o d a p o slo v i u R im u zah tijevaju n jeg o v u n a zo čn o st, n a p isa o d o slo v n o ovo: »Ma k o lik o sa d a b io o p ravd an tvoj savjet i tvoja želja d a s e b rzo v ra tim k u ći, ip ak b i m e v iše m o ra o svjetovati i v iše željeti d a s e v ra tim d o sto jn o N erona.« D o k j e N ero n p jevao, n ije b ilo slo b o d n o izići iz kazališta, p a n i u slu ča ju n u žd e. S to g a su, k ak o s e pripovijeda, n ek e ž e n e i r o d ile n a p red sta v a m a, a m n o g i su m ušk arci, kad im j e d o d ija lo slu ša ti i o d o b ra vati, a vrata su grad sk a b ila zatvo ren a , k r a d o m sk a k a li sa zida, ili su s e u č in ili m rtvim a i dali s e izn ije ti k a o u sp ro v o d u . K ak o je b io u zb u đ en i tjeskoban k a d s e n a tjeca o , k a k o je b io lju b om oran n a p rotivn ik e, k ak o s e b o ja o p r e d su cim a , je d v a s e m o ž e v je r o v a ti P rem a p rotiv n ic im a s e v la d a o k a o d a su p o tp u n o ravn op ravn i s njim , su s r e ta o ih j e p rijazn o i n a sto ja o ih p red o b iv a ti, ali p otajn o ih je o crn jiv a o , a k a tk a d a ih je p rilik o m su sreta n a p ad ao p ogr d a m a , n a p o k o n ih je d a p a če p o d m ić iv a o ak o su ga koji u u m je tn o sti natk riljivali. S u c im a je pak, prije n eg o b i p o č e o p jev a ti, g o v o r io s n a jv e ćim p oštovan jem : »U čin io sa m sv e š t o j e tr e b a lo u čin iti, a li is h o d j e u ru ci S u d b in e. V i k ao m u d r i i o b ra zo v a n i ljudi m o r a te isk lju čiti sv e slu čajn e stva ri.« A k a d su ga n a to h ra b rili n ek a s e n e boji, o d la zio j e sm i ren iji u d u ši, a li n i ta k o n ije b io b e z n em ira, je r je šu tljivost i su zd rž ljiv o st n e k ih su d a c a tu m a č io k ao zlovolju i zlo b u , g o v o r e ć i d a su m u su m n jiv i. 24. K o d sa m o g n atjecan ja ta k o se p ok o ra v a o p r o p isim a d a s e n ik a d a n ije u su d io p lju n u ti, a znoj j e sa č e la b risa o ru~
233
kavom. Kad m u je za vrijem e n ek e tra g ičk e p r e d sta v e sk li znula palica iz ruke, on ju je hitro p o d ig a o , a li g a je o b u z e o veliki strah da će ga zb og prekršaja isk lju čiti iz natjecanja; um irio se istom on d a kad se n jegov p a r tn e r 21 z a k le o d a se to nije prim ijetilo u sred klicanja i p ov ik iv a n ja n a ro d a . K ad bi pobijedio, red ovito se sam p roglašavao p o b je d n ik o m ; s t o ga se svagdje natjecao i za glasn ičk u slu žb u . A d a n ije d n o m drugom dobitniku u sv etim igram a22 p rije n je g a n ig d je n e bi ostala usp om en a ili trag, zap ovjed io je d a s e sv i n jih o v i k i povi i poprsja sruše i da se k u k om o d v u k u i p o b a č a ju u za hode. Kao vozač n astu p io je ta k o đ er n a v iš e m jesta , u O lim piji dapače s d esetero p reg om , p rem d a je u p r a v o to kralju Mitridatu u nekoj svojoj pjesm i u p isa o u grijeh . T o m j e p ri likom pao iz kola, a kad su ga p o n o v o d ig li u n jih , n ije m o gao izdržati do kraja, n eg o je o d u sta o p rije s v r še tk a u trk e, ali je uza sve to ipak d o b io p o b jed n i vijen ac. O d la z e ć i o d a n de obdario je čitavu p rovin ciju Ahaju s lo b o d o m ,23 a s u c e n a natjecanju - rim skim građ an sk im p ra v o m i v e lik o m sv o to m novaca. Te nagrade ob javio je sa m sv o jim g la s o m iz s r e d in e stadiona na dan Istam skih igara. 25. Vrativši se iz G rčke u ša o je u N ap u lj n a k o lim a s b i jelim konjim a jer je u to m gradu prvi p u t p o k a z a o sv o ju u m jetnost; u tu je svrhu probijen d io g ra d sk o g zid a, k a k o j e to b io običaj kod ulaska d o b itn ik a u sv e tim igram a. S lič n o je ušao u Ancij, zatim u Alban i o d a n d e u R im . A li u R im je, osim toga, u šao na o n im k olim a n a k o jim a s e A u g u st n e k o ć vozio u trijumfu; b io je u grim iznoj o d je ći i u g r č k o m p la štu izvezenom zlatn im zvijezdam a, n a glavi je n o s io o lim p ijsk i vijenac, a u desnoj ruci pitijski; p red n jim je išla p o v o r k a n o seći ostale vijence s n atp isim a gdje je i k o je je p r o tiv n ik e p o bijedio i kojom p jesm om ili dram om ; za k o lim a su išli pljeskači kao kod m aloga trijum fa yi,čući: »Mi s m o a u g u sto v c i i vojnici careva trijumfa!« Zatim je kroz je d a n ra z r u še n i luk Velikoga cirka preko V elabra i F oru m a k r e n u o n a P alatin do hrama A polonova. K uda je p rolazio, sv u d a su s e k la le žr tvene životinje, u lice su se n ep restan o p o sip a le ša fra n o m , a njem u su d obacivali ptice, vrp ce i sla tk iše.24 S v e te je p ob jedne vijence razm jestio p o sob am a o k o p o stelja , isto tak o
svoje k ip ove u odjeći kitaraša, a s takvim likom dao je kovati i n o v a c.25 P oslije toga nije ni m islio da bilo kako zanem ari to zanim anje, n eg o je naprotiv nastojao da očuva svoj glas, p a se v o jn icim a ob raćao sam o pism en o ili tako da je u nje govoj n a zo čn o sti n etko drugi njegove riječi objavljivao, i u o p ć e n išta nije radio, n i ozbiljno ni u šali, a da nije u z njega stajao u čitelj pjevanja da ga opom inje neka štedi svoje grlo i n ek a drži rubac na u stim a M nogim a je pon u dio svoje pri jateljstvo ili ob zn an io neprijateljstvo, prem a tom e kako ga je tk o o b iln ije ili škrtije pohvalio. 26. O bijest, p o h o tu , rasipnost, lakom ost i okrutnost p o k azivao je isp rva dakako sam o p ostep en o i prikriveno, i kao d a s e radi o m ladenačkoj zabludi, ali ipak tako da v eć tada n itk o n ije su m n jao d a su to pogreške njegove naravi, a n e n je g o v e d o b i. Čim b i se sm račilo, odm ah b i pograbio kapu ili šu b a ru p a zalazio u krčm e i skitao se po ulicam a praveći ša le , p ri č e m u n ije prolazilo bez op asn ih izgreda, jer je im ao n a v ik u m la titi ljude koji su se vraćali s gozbe, a koji b i m u s e o p irali, njih bi ranjavao i zagnjurivao u kanale; u z to je z n a o p rovaljivati u d u ćan e i pljačkati ih. U svojoj Je palači u r e d io k a n tin u u kojoj je svoj plijen prodavao n a dražbi, a d o b iv e n u sv o tu razdijelio i potrošio. U takvim je okršajim a č e s to d o ša o u o p a sn o st da izgubi o či i život. Tako ga je, na p rim jer, n ek i čovjek senatorsk og staleža26 čiju je ženu h tio zag rliti izb io n a m rtvo im e. S toga nikada p oslije toga nije u to d o b a izla zio u javn ost b ez vojničkih tribuna, koji su ga iz d a le k a n ep rim jetn o slijedili. I danju se potajno u zatvorenoj n o siljc i d a o n o siti u kazalište, gdje je iz gornjega kata pozor n ic e su d jelo v a o u b u n a m a p an tom im a u jedno kao k olovođ a i gled a la c. K ad je d o šlo d o šaka pa se rješavalo kam enjem i k o m a d im a klupa, b a ca o je i on sam m nogo takvih stvari m e đ u n a ro d i takvom je p rilik om jed n om tešk o ranio jed n o g p r e to r a u glavu.27 27. Ali k ak o su n jegove p ogrešk e m alo-pom alo p reuzim a le m a h a , o n je n a p u stio ša le i tajnovitost te se, n e m areći za p retvaran je, u p u stio ja v n o u jo š v e ć e pogreške. G ozbe je p ro d u ljiv a o o d p o d n e d o p o n o ći, pri čem u se v iše p u ta o sv je ž iv a o to p lim , a u ljetn o d o b a sn ijegom ra sh la đ en im
k u p k a m a . G o M io «e k a tk a d a i v a n i W o w i v~.~ ■ N u l u sv r h u o g r a d io ili trn M « n « w ^ u V f l» V « n f n k u . a p o s lu ž iv a le m i M w l n k t i I* t ^ v l n a i vetmAm K a d p o d I* p k wrto T lb r r o m u 0 * 1 ^ ili Iw w lH » m»m»> H i t j d i J z a lj e v a ,u r u đ k i l t w w u M M W « W m r a n tr n I m a n i m «r% ki«| i rtjf t n lm o b a b n w i n t k m k v . n a f W i %t u m u i » . «»ti* *m p r s l u l i v a k g m p o đ e . k o je tM Ift»W v k > ^ i M m a t V c t »* H r f qri s a d o v d f e m k I o n d K f M H t k d a p rt*****1 t i m » t « k ( 4 r t n r iv a ti n a p a r b e u m # *» « A n)H» f • đ ij a d e r n im a H fljil« m d U n m « c M v n H i. • d i v w t b i 9 n it t n im m lr M m i j o i iw H o »H *
28 Onim lio je pnmidlo blud * »Kifewh» i preljub i udatim tvrama. I na ««ki fa naiin tvorili u fe e m k o b ić a te p iiim hw w nIaaruiniikmN pmll)e svadbenih *v*fcanuati ui vviiku pvatn|u dao d< •voju palaču I om^e p Imao kao lenu lim ncivp hovita doafclka »MnfU yt biti vriia ra :• ->%ks a**-** Ngrunov otac Domk^e imao takvu ktm S T n p S i tko |f u batjiiftc c t f k l dao pa noiiti u iwiiljfci I vtaA pratioca 0M 0 po fborovtma i «aynamma u OttV»j |c i u Rimu na praznik i p Iju pum a Napokon, nitko nije mmnjao da jc Nct*| citi I ta p o)oni majkom, ah «u pa od to p i odvri prothnici da nc bi IrMoka i n tobuidana k n a *| lom vratom utjeiaja FopMo^o tc vi to nije vonul je Neron među n u |c priWhtkv utro Modn*u ph^Mtju« hila vtk» ili^na Ajplpini TaV*«đrt w t|
kot. U d jod ie %majkom u n w \jo nmm. u • '■] pohidi i odao te m rljam a na udyrtt 99 29 Svoj. |c itid toliko ptifaiKi da w vr dno okaljali i napmljiiku w M i l i o ka«' ti v t u kojot N | t odjrvrfta u hH 4ln|iku kohi d I 0 0 hi HAMijivKO na ipokM lA ntuikattaa
*»
i»***» «t
A m w «HadMH a d «fcatowd-
*>wa« I>w4nn» tm rmmm w m M w mšm hm Ito m Spor ***
51;' !'i^ Q t a>Mfc
iM A M o dMM av d a Se feto 4 N n to
omi
w»Hf** mm» MtMfaw (w | A «fiv CM «■§ i -prt -,.-1- MI •■'='; irs» %M# In£
1' ' *•**■» i»
- lalfcVW» <£&PV%^
k«# m frad *iw> pnw— fc m » p a ti»
ttnwnt np^lM iii i «adMtr P*v*OMpltt w «f i AKVWKS **!•. jc * w 4k» OH IV —* lp.* .{r--i.ii.- !>» ®5r»'ac| ne®> « mmb>farifNMiMfc I k f t i M i
•**4*:* «*» t a 0 « 4 » fafwMc * «radiafflM*. * 'vwi* a* f <&»**• -- ! . 3 r n: Sfcajs}! «■•«* «MWCdl ttMfNti* I MORiM)*. fVV'MH» pf c,- ;;>* ; ■' ■■-; i dptfa "££ «g WjNcCMil • '•»&*> <•» M* i'- .iv-rr!*^ %4apk lMfa ;« i<'
M I v "-
t
---
—
■-
*s.i
" - r jg
•; s>- :>• Itt • *hn*mi#B a m c a
. i InMttNMl HmA Im# «> *#hat M I JPWC>lfcOTl
--•■'j;-:--. adMk*ymw*pmm 0 > r * .
a
cflMOfe «M ttNI IMmCH WSI&b * Vr.--.- p n i i i «i*» otMBmmi ««• 0M M V I
« » f ih iwiw»i t--- %- - - - - c r *** ■£&- * * * »**.-*:-« .- M u v : : --»r |
«- — i
t£r?w r> " « g r - f -
T^hdMMt i t tt • • M W -jfcd*»
, --i pt -
lUflHtoifNMiw
>- u i u M b im i « t a n t a m fcm M M jiaM L l « f c O T * > i f i
f***»*«* « |y tr fy » « 4 * w « M «** HfajwlN* «m A|Ai Wt(fl ptHŠUH*
--, - j k . t.a«p «« «• w b h «d ( dtflcW fll ttt> f M l St
V» u •» nui «ncAiim t
g ra d w n * ( W »
mp M
fete tofce iw lpM i kaa s
» pnW » «I
tfc w w n*neo twiiMnii*! a
pn
. . __n f u )u pr o «-m_ o m >«n»»
^ j L. ;)u , %#Ml
(f
p
**
kad |r w-
m* «ciatMaM* O MMtlMII f
i|wawm«t1 « m
W I»
s.U» u ii u v^Uk*» d a n » nyrtou m p a u a p n W » N n v w m . , » „ -.i. „ |U o mxmKrmmda )> m ala Irt
lt%Ml IJU W i n
F ^
- f—
reda trijemova u duljini od jed n e m ilje. N ad alje je u njoj b ilo jezero poput m ora,30 okruženo zgradam a, k a o d a su to gra dovi na moru; osim toga seosk i o k oliš iz m jen ičn o s o r a n ic a ma, vinogradima, pašnjacim a i šu m am a, i u n je m u v e lik o m noštvo •svakovrsnih p itom ih i divljih životinja. U o sta lim dijelovima zgrade bilo je sve o p to č e n o z la to m i u k ra šen o draguljima i bisernim školjkama. B la g o v a o n ic e su im a le poIjate stropove s bjelokosnim pločam a, k oje su b ile p o m ič n e da se m ože odozgo sipati cvijeće, 4 cjev k a ste d a s e m o g u li jevati m irisave vode. G la v n i b la g o v a o n ica b ila j e o k ru g la i okretala se bez prestanka dan i n o ć k ao sv e m ir. U k u p k a m a su tekle m orske i albulske vode. K ad je tu sjajn u p a la č u n a kon dovršenja p osvećivao, izrazio je sv o je z a d o v o ljstv o rije čima: »Sada sam n apokon p o č e o sta n o v a ti k a o čovjek!« Osim toga za p o čeo je grad iti rib n ja k o d M iz e n a d o Avernskog jezera, n atk riven i za tv o r e n tr ije m o v im a ; u n je ga su se im ale navraćati sv e to p le v o d e š t o g o d ih j e b ilo u cijeloj Baji; zatim j e h tio isk o p a ti k a n a l o d A v e r n s k o g j e zera sve d o Ostije, d a % ; m o že d o n je elpći b r o d o v im a n e zalazeći u m ore; im a o je b iti d u g s to i š e z d e s e t m ilja , a š i rok tolik o da se m o g u m im o ić i p e t e r o v e s la r k e p io v e ć i protivnim sm jerom . Da bi te g ra d n je d o v r š io , z a p o v j e d io je da se d op rem e u Italiju švi k a žn je n ic i š t o ih ig d je im a , te da se odsad a i on i k ojim a s e d o k a ž e z lo č in o s u đ u j u s a m o n a prisilni rad. Na to liid o .trošen je N ero n a p o u z d a n ja u ca rsk u m oć, nagnala n ek a n eo ček iv a n o isk r sla n a d a d a ć e o tk r iti golem o sakriveno blago, i to n a te m e lju izjave j e d n o g r im skog viteza33 koji m u je sta ln o tvrd io d a j e b la g o p r a sta r e riz n ice koje je kraljica D id on a sa s o b o m p o n ije la b je ž e ć i iz Tira pohranjeno u Africi u p ro stran im p e ć in a m a i d a s e m o ž e iz vaditi m alenim tru dom radnika. 32. Ali kad ga je ta n ad a p revarila, N e r o n j e b io p o tp u n o b esp om oćan i v eć to lik o iscrp ljen i o s ir o m a š e n d a j e m o r a o i plaće vojnika i nagrade v e tera n a o d u g o v la č it i^ o d g a đ a ti; zato se dao na lažn e o p tu žb e i o tim a č in e . P rije s v e g a n a r e d i da se od osta v štin e u m rlih slo b o d n ja k a m je s to p o lo v ic e ’-utje-
ruje p et še stin a za njega ako su b ez opravdana razloga n o sili im e koje p o ro d ice s k ojom je o n sam b io u rodu; zatim , d a o sta v štin a ljudi koji su se u o p oru ci pokazali »nezahvalni« p rem a caru p rip ad a carskoj blagajni, te da n e ostan u n ek až n jeni o n i p ravn ici koji su takve op oru k e n ap isali ili diktirali; n a p o k o n , d a svi čin i i riječi za koje se sam o n ađ e prijavitelj p otp ad aju p o d zak on o u vred i v eliča n stv a Zatražio je n atrag i n agrad e k oje je d a o gradovim a za vijence što su m u ih o n i ik ad a p rig o d o m natjecanja b ili dosu d ili. Zatim je zab ran io u p o tr e b u lju b iča ste i grim izn e boje, a o n d a je n ap u tio je d n o ga čo v jek a d a n a sajm en i d an p rod a toga n ek o lik o u n c ija za tim je za p lijen io d u ća n e svih trg o v a ca Š toviše, kad je jed n o m p rilik o m ja v n o g pjevanja vid io m eđ u gled aocim a jed n u g o sp o đ u o d je v en u u zabranjeni grim iz, kaže se d a ju je p o k azao sv o jim upraviteljim a, dao je sm jesta od vu ći i zaplije n iti joj n e sa m o od jeću , n eg o i im utak. N ik om e n ije p red a v a o slu žb u a d a n ije dodao: »Ti znaš što m en i treba!« i: »Nasto jm o d a n itk o n e b i n išta imao!« N aposljetku j e iz v iše hra m o v a o d v u k a o darove, a k ip o v e o d zlata ili sreb ra d a o je staliti, m e đ u n jim a i k ip o v e rim skih P en a ta koje j e p o slije G al b a p o n o v o p od igao. 33. U m orstva rođaka i drugih ljudi za p o čeo je N eron s K lau d ijem . N ije d o d u še b io začetnik n jegova u m orstva, ali je zn a o za nj, i to n ije tajio, jer je p oslije vrganje, u kojoj je vrsti je la K la u d ije d o b io otrov, ob ičavao grčk om p o slo v ic o m h va liti k a o je lo bogova. S igu rn o je d a ga je p oslije sm rti svak o ja k o d je lim a i riječim a grd io i n ap ad ao p red b acu ju ći m u sad lu d o st, sa d o k ru tn o st. T ako je, n a prim jer, u ša li g o v o r io d a j e K la u d ije p r e sta o »ludovati« (morari) m e đ u ljud im a, p r o d u ž iv ši p rvi slo g la tin sk e riječi morari (= b o ra v iti).32 O sim to g a j e m n o g e n jeg o v e o d lu k e i u r ed b e p o n iš tio k ao č in e g lu p a i p o lu d jela čovjek a. N a p o k o n j e o n o m je sto g d je je b io sp a ljen , iz n ep o što v a n ja o grad io sa m o n isk im i sla b im zid o m . B rita n ik a je o trovao (55) isto tako iz lju b om ore zb o g n je g o v a glasa, koji je b io ugod n iji n ego njegov, a jed n a k o iz stra h a d a ga n e b i jed n o m p retek ao i k od ljudi stek a o v e ć u lju b av zb o g u sp o m e n e na njegova oca. Otrov je N ero n d o b io
od neke Lukuste, vrsne trovateljice, a k ad je o tr o v sporije djelovao nego što se očekivalo, jer se B r ita n ik u sa m o uzgibala utroba, pozove ženu k sebi i sv o jo m je r u k o m izm lati, okrivljujući je da je m jesto otrova d ala lijek. K ad se ona ispričavala daje dala manju k oličin u k ak o b i s e m r sk o djelo prikrilo, reče Neron: »Dakako, b ojim se Ju lijeva zakona!«?3 Tada prisili ženu da pred njegovim o č im a u n je g o v o j sob i skuha Što brži otrov, koji odm ah djeluje. Z atim g a isk u ša na jaretu, a kad je ono još p et sati p o živ jelo , d a d e o tr o v n e k o liko puta prekuhati i dobaci ga p rasetu ; k ad j e o n o sm jesta uginulo, zapovjedi da se otrov d o n e se u b la g o v a o n ic u i d ad e Britaniku, koji je s njim objedovao. K ad s e o n n a p rv i gutljaj srušio, Neron sl&že pred gostim a d a g a je p o o b ič a ju sp o p a la padavica, a sutradan ga brzo za n a jv e ćeg p lju s k a d a d e sah ra niti bez ikakve počasti. Lukusti za u č in je n u u s lu g u o p r o sti kaznu za prijašnje prekršaje, p o k lo n i joj p r o s tr a n a im anja, ali joj dade i učenike! 34. Majka je na njegove č in e i riječi o š t r o p a z ila i n a sto jala ga popraviti; zato se najprije n a n ju s a m o t o lik o lju tio da ju je podjednako nastojao om raziti n a r o d u g o v o r e ć i d a kani pustiti vlast i otići na otok Rod. K a sn ije j u j e li š i o s v a k e časti utjecaja, oduzeo jo j-p o ča sn u stražu r im s k u i g e r m a n sk u , ' štoviše, istjerao je ^ z a je d n ič k o g sta n a u p a la č i. N iš ta m u nije bilo teško, sam o da je sv a k ojak o m u č i: k a d j e b o ra v ila u Rimu, slao je ljude d a j e u zn em iru ju p a r n ic a m a , a k ad se povukla na selo da se odm ara, d a j e n a p a d a ju p o g r d a m a i šalama prolazeći kraj njezina im an ja k o p n o m i m o r e m . Ali njezine prijetnje i žestina to lik o su g a p r e s tr a š ile d a ju j e o d lučio pogubiti. Tri puta je p o k u ša o o t r o v o m , a li k a d j e o p a zio da je zaštićena p ro tu o tro v im a, u r e d io j e s t r o p u n jezin oj sobi tako da se p om oću n ap rave s r u š i n a n ju n o ć u k a d b u d e spavala. Budući da tu o sn o v u s u d io n ic i n is u d o s t a o č u v a li u tajnosti, izm islio je lađu koja se la k o r a s p a d a ,34 k a k o b i n a njoj poginula ili u b ro d o lo m u ili o d s r u š e n e p a lu b e ; za to jd | pod izlikom da se želi p o m iriti s n jo m , p o z o v e n a js la đ im p i smom u Baju da zajedno p roslave b la g d a n K v in k v a tr a .35 Za povjednicima troveslarki d a d e za d a ta k d a lib u r n s k u lađ u , na kojoj mu se m ajka d ovezla, t o b o ž e u s lu č a j n o m su d a ru
razbiju; gozb u 36 produlji, i kad se majka htjela vratiti u Baule, p o n u d i joj m jesto oštećenoga broda onaj s napravom, isp rati je v eselo i n a rastanku je još poljubi u grudi. Ostatak n o ć i p ro b d io je u v elik om strahu očekujući ishod svoga p ot hvata. Ali k ad je doznao da se sve dogodilo obratno i da se A gripina sp a sila plivanjem , nije znao što bi, nego je njezina slob o d n ja k a Lucija Agerma, koji m u je s veseljem javljao da jes živa i zdrava, dao pograbiti i svezati kao ubojicu koji je k n je m u p o sla n , sp u stivši prije toga kraj njega potajno bodež, a m ajk u d a d e ub iti, ali tako da bi izgledalo kao d a je p očinila sa m o u b o jstv o d a izbjegne kazni za otkriveni zločin. Tom u se d o d a ju jo š v e ć e grozote, a navode ih pouzdani pisci: dotrčao je, kažu, d a v id i m rtvo tijelo ubijene, opipao joj udove, jedne p o k u d io , a d ru g e p oh valio, a kad ga je m eđutim spopala žeđ a , p o č e o je p iti.37 Uza sv e to, prem da su ga vojnici te se n a t i n a ro d čestitk a m a hrabrili, nije ipak m ogao ni odm ah ni ik a d a p o slije p o d n o siti grižnju savjesti zbog toga zločina, a č e s to je p rizn a o d a ga p rogon i m aterina prikaza, bičevi Furija i p la m e n e b ak lje njihove. Pokušao je dapače p o vračim a 38 p rin ijeti žrtvu i n jom e dozvati i um iriti njezinu dušu. P u tu ju ći k roz G rčku n ije se u su d io n i prisustvovati eleuzinsk im m isterija m a , jer zov glasnika odvraća bezbožnike i zlo č in c e o d n jih o v a svetkovanja, N a u m o r stv o m a ter e n adovezao je ubojstvo svoje tetke.39 K ad j e leža la b o le sn a o d začepljenosti, d ošao joj je u posjete, a o n a g a je m ilo v a la p o bradi, kao što je to običaj starijih že n a , i u m ilja tim m u riječim a slučajno rekla: »Kad ovu pri m im ,40 ra d o ć u umrijeti!« N ato se N eron ok ren e k najbliži m a i p o ru g ljiv o rek n e d a ć e je od m ah skinuti, i naloži liječ n ic im a d a b o le sn ic i d a d u ob iln ije sredstava za čišćen je. Još n ije b ila m rtva, a o n je v eć zaposjeo njezinu im ovin u , zata jiv ši n je zin u o p o ru k u , da m u n e b i što izm aklo. 35. P o slije O ktavije o žen io se N eron kasnije jo š dva puta: n ajp rije P o p e jo m S a b in o m , k ćerk om o ca k vestorsk oga p o lo žaja, k
m uža, k o n zu la A tika V estin a , jo š u v r ij e m e n j e g o v e sl.u žb c, ubiti. O ktavije s e b rzo za sitio , a k ad s u g a p r ija te lji k o r ili, o d g ovorio je: »Ona s e m o r a z a d o v o ljiti b r a č n im o d lik o v a n j i ma!«41 P ošto ju je v iše p u ta u z a lu d p o k u š a o z a d a v iti, o t p u stio ju je p o d izlik o m d a je n e r o tk in ja . A li k a d j e n a r o d p o kazivao n eza d o v o ljstv o z b o g te r a s ta v e n e š t e d e ć i p o g r d a m a , N eron ju je jo š i p r o g n a o . N a p o k o n j u j e d a o u b i t i o p t u žujući je za p relju b , a li ta k o b e s r a m n o i la ž n o d a j e p r i li k om istrage, k ad su sv i u str a jn o p o r ic a l i n j e z in u k r iv n ju , p o d m etn u o sv o g a o d g o jite lja A n ic e t a k a o p r ij a v it e lj a , k o ji je m o ra o iz m isliti i p r iz n a ti d a ju j e o n s a m n a p r e v a r u s i lov a o .42 P o p ejo m se o ž e n io d v a n a e s t i d a n n a k o n r a s t a v e s O ktavijom ; lju b io ju j e iz v a n r e d n o , a li j e ip a k i n ju u b io u d arivši je p e to m , je r g a je , t r u d n a i b o l e s n a , n a p a l a g r dnjam a kad s e j e d n o m k a s n o v r a t io s u t r k e k u ć i. O d n je m u se ro d ila k ći K la u d ija A u g u sta , a li j u j e i z g u b i o j o š k a o nejako d ijete.43 N em a takvoga stu p n ja r o d b in s tv a k o je g a N e r o n n ije k a kvim zlo čin o m okaljao. K la u d ijev u k ć e r A n to n iju , k o ja j e p o slije P opejine sm rti o d b ila n je g o v u b r a č n u p o n u d u , d a o j e p ogubiti p o d izlik o m d a sn u je o p r ev ra tu ; s l i č n o j e s m a k n u o i ostale ljude koji su b ili s n jim u k a k v o j v e z i ž e n id b e n o j ili krvnoj, m eđ u n jim a m la d o g a A u la P la u c ija , k o j e g a j e p rije sm rti silom o sk v m u o p a o n d a rek ao: » N e k a s a d a d o đ e m o ja m ati i nek a cjeliva m o g a n asljed n ika!« G o v o r io j e s v im a d a je on a ljubila P laucija i p o ta k n u la g a d a s e n a d a v la s ti. Za njegova p astorka R ufrija K risp in a, s in a P o p e jin a , k o ji j o š nije bio dorastao, g o v o rilo s e d a s e ig r a v o đ e i cara; z a t o j e N eron n aložio n jegovim ro b o v im a n e k a g a z a g n j u r e u m o r e dok b u d e ribario. Tuska, sin a sv o je d a d ilje , k a z n io j e p r o g o n om jer se kao n a m jesn ik u E g ip tu k u p a o u k u p k a m a k o je su b ile izgrađene za n jeg o v d olazak . S v o g a u č it e lj a S e n e k u natjerao je u sm rt, p rem d a m u s e č e s to , k a d g a j e o v a j m o lio za d op u st i n u d io m u svoja im an ja, n a js v e tije z a k lin ja o d a n eopravdano su m n ja u n jega i d a ć e o n r a d ije u m r ije t i n e g o njem u naškoditi.44 Z ap ovjed n ik u t je le s n e s t r a ž e B u r u o b e ćao je lijek za grlo, a p o sla o m u j e o t r o v .45 B o g a t e i sta re
s lo b o d n ja k e koji su m u n e k o ć p o m o g li d o p o sin jen ja , a k asn ije d o v la sti i o sta li m u sa v jetn ici, p o ta jn o je m a k n u o o tr o v o m što ga je sta v io d je lo m ic e u jela, d je lo m ic e u p ića.46 36. J ed n ak om je o k ru tn o šću b jesn io N eron izvan svoje p o r o d ic e i p ro tiv stranaca. Zvijezda rep atica, za k oju se o p ć e n ito vjeruje d a n avješću je p ro p a st najvišim vlastim a, p o č e la se javljati v iše n o ć i za red o m .47 Z bog toga je N ero n a o b u z e o strah, p a k ad ga je a stro lo g B a lb il p o u č io d a kraljevi ta kva zn am en ja o b ičavaju u b laživati u b ojstvom k akva istak n u ta čo v jek a i o d vraćati ih o d s e b e n a glave svojih od ličn ik a, n a u m io je p o u b ija ti sv e n ajod ličn ije Rim ljane; a jo š je p o sta o m n o g o o d lu čn iji i im a o to b o ž e op ravd an razlog k ad su se o tk r ile dvije u ro te, o d k o jih je p rva i opasnija, Pizonova, b u k n u la i b ila o tk riv en a u R im u, a druga, V inicijeva, u B en e v e n tu .48 U ro tn ici su d o šli n a su d sp u tan i trostru k im lan cim a; n ek i su d ra g o v o ljn o p rizn ali krivnju, a n ek i su se zb og n je i d ičili, izjavljujući d a m u d ru gačije n e m o g u p o m o ć i n e g o tim e d a ga u b iju k ad je n agrđ en svak ojak im o p ačin a m a .49 D jeca o su đ e n ik a b ila su p rotjerana iz R im a i sm ak n u ta o tr o v o m ili glađ u . P o zn a to je d a su n ek i o d njih b ili zajed n o s o d g o jiteljim a i to r b o n o š a m a 50 za vrijem e jed n o g a istoga ru čk a u b ijen i, a d ru g im a d a je b ilo zab ran jen o nabavljati svak id a šn ju h ran u . 37. O tada N ero n n ije v iše p ozn avao n ik akva izb ora ni g ra n ice u ubijanju, n e g o je u b ijao k oga g o d je h tio i iz kojega g o d razloga. D a n e sp o m in je m v iše prim jera; S alvid ijen u Orfitu b ilo je sp o č itn u to što j e tri lok ala u svojoj k u ći k od F o ru m a izn a jm io sa v e zn ičk im d ržavam a za o d sjed an je n jih ovih p oslan ik a; slijep o m p ra v n ik u K asiju L onginu, š to j e u sta r o m r o d o slo v lju sv o je p o r o d ic e zadržao lik o v e C ezarova u b o jic e Gaja Kasija; Trazeji P etu, što p okazuje o d v iše m rk o lic e k a o k akav od gojitelj. L judim a koji su d o b ili n a lo g d a s e u b iju n ije d a v a o v iše o d n ek o lik o sati vrem en a, p a d a n e b i d o š lo d o k ak vog zakašnjenja, sla o je liječn ik e d a o k lijev a o c e o d m a h »liječe«: tako je n a im e zvao ubijanje razrezivanjem žila. V jeruje s e ta k o đ er d a j e n ek o m u izjelici iz E gipta, koji
je b io n avikao žvakati sirovo m e so i sv e š t o m u s e d a lo , za želio d ob aciti žive ljude d a ih rastrga i p o ž d e r e . O h o l i n a d u t zb og tolikih tobožnjih uspjeha, u stv rd io j e d a j o š n ije d a n v la dar nije znao što m u je sv e d op u šten o! Č esto j e z n a o n a b a c iti m n ogo nesu m n jivih prim jed ab a d a n e ć e p o š t e d j e ti n i o s ta le senatore, n ego d a ć e čitav taj stalež j e d n o m m a k n u ti iz d r žave, a p rovin cije i vojske p rep u stiti r im s k im v it e z o v im a i slobodnjacim a. I d o ista nije n i n a p o v ra tk u s p u ta n i p r i p o lasku na put n ijedn oga sen atora p o lju b io , n iti j e k o je m u o d njih uzvratio pozdrav. P rigodom s v e č a n o g o t v o r e n ja r a d o v a n a K orintskoj p revlaci ja sn o je i g la sn o p r e d v e lik im m n o štvom naroda zaželio da bi se taj p o th v a t o k r e n u o n a d o b r o njem u i rim sk om narodu, n e sp o m in ju ć i se n a ta . 38. Ali N eron nije p o šte d io n i n a r o d a n i b e d e m a g la v n o ga grada. Kad je n etk o u je d n o m o p ć e m r a z g o v o r u c itir a o grčki stih: : »Kad umrem ja, nek zemlja s ognjem sm iješa se « ,51 r eče on: »Ne; n eg o jo š d ok živim !« I u p r a v o j e t a k o u č in io . Pod izlikom , n aim e, d a ga sm e ta r u g o b a sta r ih z g r a d a te u sk e i vijugave u lice, zap alio je R im (64), i to ta k o o č i t o 52 d a su m nogi konzulari zatekli n jegove s o b a r e s k u č in o m i b a k ljom u svojim kućam a, ali ih n isu d irn u li; n e k e s u ž itn ic e ok o Zlatne palače, kojih je g ra d ilište N e r o n v r u ć e ž e lio d o biti, ratnim spravam a sr u šen e i za p a ljen e, j e r s u b ile sa g r a đ en e od k am en og zida. Š est d an a i s e d a m n o ć i h a r a la j e ta n esreća. N arod se b io p n šilje n sk lo n iti u ja v n e z g r a d e i grobnice. Tom su p rilik om , o sim g o le m o g b r o ja s t a m b e n ih zgrada, izgorjele k u će starih vojvoda, k o je su j o š b ile is k ić e n e zarobljenim od o ra m a neprijatelja, i h r a m o v i b o g o v a , k oji su fojli zavjetovani i p o sv e ć e n i o d k raljeva i p o s lij e u v r ije m e punskih i galskih ratova, u kratko, sv e š t o j e o s t a lo iz sta r in e vrijedno da se vidi i .sp o m en e. Taj j e p o ž a r N e r o n g le d a o iz M ecenatove kule i, v eseo zb og »k rasote p la m e n o v a « , k a k o je govorio, p jev a o je p jesm u o zau zeću Ilija u s v o m p o z n a to m kazališnom kostim u. Pa d a b i i , iz te n e s r e ć e n a g r a b io što v iše koristi i plijena, ob javio je d a će b a d a v a u k lo n it i m rtva-
c e i ru ševine, p a n ik o m e nije d op u stio da priđe do ostataka sv o je im ovin e. D obrovoljnim prinosim a, a još više prisilnim , g o to v o je iscrp io p rovin cije i im utak privatnika. 39. T olikim n evoljam a i sram otam a, koje su p otek le od cara, p rid o šle su n ek e i slučajno: p om or jed n e jeseni, kad je u ra ču n sk e knjige L ib itin e53 b ilo u p isan o trid eset tisuća sp rovod a; p oraz u Britaniji, gdje su dva najznatnija grada b ila op ljačkan a i p o k la n velik broj građana i saveznika;54 sr a m o ta n a Istoku , gdje su legije u Arm eniji m orale p roći is p o d jarm a i gdje je Sirija tešk o m m u k om m ogla biti zadržana^5^ ® |d in o i o so b ito značajno pri svem u to m e m o g lo b i b iti to š to N ero n n išta n ije ta k o strpljivo p o d n o sio k ao pogrd e i n a p a d a je o d ljudi, i što> n i p rem a k o m e n ije b io tako blag k a o p r e m a o n im a k oji su ga dražili d osjetk am a ili pjesm am a. M n o g o je ta k v ih n ap ad aja n a grčk om i latin sk om jeziku b ilo n a p isa n o n a ja v n im m jestim a ili in a če rašireno, k ao n a pri m je r o v i stihovi:
»Neron, Orest, Alkmeorv ubojice matere/« »Novi primjer: Neron vlastitu mater ubi1« »Kako ne potječe Neron od velikog roda Eneje? Spremio majku je on, oca Eneja je svog Z«56 »Kitaru napinje Neron, a Porti krakove luka: Pjevač Apdlon je naš, sigurni strijelac je Part«57 »Rim će vam palača biti, u Veje se selite, ljudi, Ako i Veje vam već carev ne zahvati dvor.«58 M eđ u tim , a u to r e tih stih o v a n ije N ero n tražio, a n ek e k o je s u d o u š n ic i p rijavili se n a tu n ije d o p u stio kazniti težo m k a zn o m . K ad je je d n o m p ro la zio u lico m , n ap ao ga je g lasn o k in ik Iz id o r što »N a u p lijeva zla d o b r o pjevucka, a svoja d o b r a z lo razređ u je« .59 Dat, g lu m a c atelan sk ih lakrdija, p op ra tio j e u n ek o j p je sm ic i g r č k e riječi »Zdravo o če, zd ravo m aj ko!« ta k v im k retn ja m a d a je najprije o p o n a ša o čovjek a koji
pije, zatim plivačicu, označujući tim e d ak ak o k o n a c K lau d ija i Agripine. U zaglavku istoga k om ad a k o d riječi »Ork vas sada vuče za noge« pokazao je kretnjom n a s e n a to r e .60 N e ron je glumca i filozofa kaznio sam o tako d a je o b o jic u p r o gnao iz Rima i Italije, bilo zato s t o j e p rezirao sv a k u p ogrd u , ili zato $rižnanjem boli ne^ižazove d u h o v ite lju d e. 40. Takvoga je cara trpio svijet g o to v o č e tr n a e s t g o d in a , kad ga je napokon napustio. Prvi su to u č in ili G ali p o d v o d stvom Julija Vindeksa, k oji je u t o v rijem e u p ra v lja o to m ^provincijom kao propretor. Astrolozi s u ;ftekoć prorekli N ero n u d a ć e j e d n o m b iti svrgnut, i tom je prilikom nastala o n a n je g o v a o p ć e p o z n a ta izjava: •»Umjetnost ć e nas1 prehraniti!« To j e d a k a k o r e k a o zato da se m ože slobodnije vježbati u k ita r a šk o m u m ije ć u , koje mU je kao caru B ilb flfeg o , a k ao p r iv a tn ik u b i m o g lo biti nužno. Ipak su m u neki astrolozi p r o r e k li v la s t n a I s to ku ako bude svrgnut, neki od njih izrijek o m k r a lje v stv o u Je ruzalemu, a većina m u | | p rorekla p o v ra ta k u č it a v p rijašn ji posjed. Toj je nali- bio skloniji, p a k ad je iz g u b io B r ita n iju i Armeniju i poslije ih obje d o b io n atrag, m is lio j e d a s u se šada obistinila sm ^ffisretna p r o ro ča n stv a . A li k a d j e p ita o Apolona up3elfim a Tclobio o d g o v o r n e k a s e č u v a s e d a m d e , -set i treće godine, m islio je da ć e isto m u toj g o d in i u m r ije ti, a ništa nije nagađao o Galbinoj d o b i.61 Z a to j e s t o lik im p o u zd a n jem zam islio sebi n e sam o sta ro st n e g o i v j e č n u i iz* vanrednu sreću, da je jed n om , k ad je u b r o d o lo m u iz g u b io v elik i d S g o cjen o sti, bez oklijevanja r e k a o s v o j im p o u z d a n i cima: »Ribe ć e.m i ih donijeti, natrag!«62 U Napulju je saznao za u stan ak u G aliji u p r a v o o n o g a dana kada je n ek oć u b io svoju m ater; tu j e v ij e s t p r im io ta k o m im o i bezbrižno, da je davao d ojam d a s e p a č e v e s e li, k a o da m u se pružila prilika d a p o ra tn o m p r a v u o p lja č k a n a jb o gatije provincije. O dm ah je zatim p o š a o n a v j e ž b a liš t e , g d je je s najnapetijim zanim anjem g led a o b o r b u a t le ta . I u v r ije m e večere dolazila su m u p ism a v e o m a u z b u d lj iv a sa d rž a ja , ali on se raspalio sa m o to lik o, d a s e o d m e t n ic im a z a p r ije tio da će ih stići zlo. N ap ok on , k roz o s a m d a n a u z a s t o p c e n ije
ni p o k u ša o k o m e otpisati, k om e što p oru čiti ili naložiti, n eg o je čita v u stvar zabašurio. 41. Isto m m n ogob rojn i uvredljivi V indeksovi p roglasi p o ta k n u li su ga te je p ism o m pozvao senat da njem u i državi p rib a v i zad ovoljštinu , isp ričavši se d a zb og b o lesti grla ne m o ž e d o ć i u Rim . N išta ga pak nije tako uvrijedilo k ao to što ga j e V in d ek s u k o rio kao lo ša kitaraša i što ga je m jesto Ner o n o m n azvao A h en ob arb om . Zato je objavio d a ć e p on ovn o u zeti sv o je p o r o d ič n o im e, k oje m u se za sram otu p red b acu je, a a d o p tiv n o ć e im e od lo žiti. O stale p ogrd e odbijao je kao la žn e sa m o je d n im d o k a zo m , d a m u se n aim e p redbacuje n ezn a n je u o n o m u m ijeću k oje je tolik o njegovao i usavršio; p r ito m je o d v r e m e n a d o v rem en a p itao p ojed in e ljud e zna ju li k o je g a u m jetn ik a koji b i b io vrsniji o d njega. Ali kad su ga v ije sti j e d n a za d ru g o m silile, vratio se u velik om strahu u R im ; p u te m m u je sa m o n a ča s vratilo srčan ost jed n o b ez n a ča jn o zn am en je: u g led a o je, n aim e, sp o m en ik s u k lesan im g a lsk im v o jn ik o m k a k o ga je p ritisn u o rim sk i vitez i v u če ga za k o su . N a taj p rizo r p o s k o č i N ero n o d veselja i p o m o li se n e b u . A li n i ta d a n ije sa zv a o p red a s e n i se n a t n i n arod, n eg o Jg n e k e n a jo d lič n ije lju d e p o zv a o svojoj k u ći, od ržao s njim a k r a tk o i p o v r š n o v ijeća n je, te im o sta li d io d an a pokazivao v o d e n e o r g u lje 63 p o tp u n o n o v e k on stru k cije; pok azivao im je p o je d in e d ije lo v e , tu m a č io m eh a n iz a m i zam ršen u u p o tre b u sv a k o g a d ijela , a n a kraju je izjavio d a ć e ih n ask oro u c je lin i p o k a z a ti u k a za lištu , »ako V in d ek s d op u sti«. 42. P o š to je n a to d o z n a o d a s e o d m e tn u o i G alba i čitava H isp a n ija , s r u š io s e i d u g o o sta o ležati u n esvijesti, b ez glasa i g o t o v o k a o m rta v , a k a d je d o ša o k seb i, rastrgao je od jeću , u d a r io s e p o g la v i i p o v ik ao: »Sa m n o m j e svršeno!« K ad ga .j g n je g o v a d a d ilja tje šila i sp o m in ja la d a s e v e ć i d ru gim vla d a r im a d o g o d ila slič n a n e sr e ć a , o d g o v o r io je: »Ja v iše n eg o o s ta li tr p im n e č u v e n u i b esp rim jern u n e sr e ć u k ad za života g u b im v r h o v n u vlast!« Ali u sp r k o s sv e m u to m e n išta nije o d d o ta d a š n je g ra sk o šja i n e r a d a p ro p u stio ili išta sm anjio; š to v iše , k a d j e iz p ro v in c ija stig a o je d a n p o v o lja n glas, p rired io j e v e o m a o b iln u g o zb u , n a kojoj j e p ro tiv o d m e tn ič k ih v o đ a
pjevao rugalice na nepristojne napjeve i p ratio ih živ im k ret njama; te su rugalice kasnije p ostale o p ć e n ito p o zn a te . Za tim se dao potajno odnijeti m eđu g led a o ce u k azalištu , gdje je nekome glumcu koji je požeo buran p ljesak p o s la o p o r u ku, da on iskorišćuje carevu p rezap oslen ost!64 43. Odmah u početku ustanka o d lu č io je N e r o n , k a k o se vjeruje, počiniti m noge grozote, ali u p o tp u n o m sk la d u sa svojom naravi: opozvati zapovjednike vojsk a i n a m je sn ik e provincija i dati ih potajno sm aknuti k ao d a su s e sv i u ro tili i jedno isto snuju; poubijati sve p rogn an ik e, š to ih ig d je im a, i sve ljude galskoga podrijetla k olik o ih g o d im a u Rim u: prve zato da se ne pridruže od m etn icim a, a o v e d r u g e k ao sukrivce i pomagače svojih zemljaka; čita v u G aliju p r e p u stiti vojskama d aje opljačkaju; cjelok u pn i se n a t p o tr o v a ti n a go z bama; zapaliti Rim i pustiti zvijeri n a n a ro d k a k o b i s e te ž e mogao spasavati. Ali je od toga o d u sta o n e to lik o iz grižnje savjesti koliko iz očaja da to n e ć e m o ć i izvršiti; d r ž e ć i vojn i pohod neizbježivim, oduzm e k on zu lim a slu ž b u p rije v r e m e na i nastupi je sam m jesto obojice, p o d iz lik o m d a je s u đ e n o da Galiju m ože svladati sam o konzul. K ad j e p r im io k o n z u l sku vlast i poslije gozbe odlazio iz b la g o v a o n ic e , p o d u p ir u ć i se o ramena svojih pouzdanika, izjavio je: »Ć im stig n e m u provinciju, izaći ću goloruk pred vojsk e i sa m o ć u p lak ati, a kad na taj način odm etnike d ozovem k p ok ajan ju , su tra d a n ću, veseo m eđu veselim a, pjevati p o b jed n e p je sm e , k o je v eć sada treba da sastavljam.« 44. Prilikom priprem a za vojni p o h o d p rv a m u je b riga bila da izabere kola koja će voziti k a za lišn e sp ra v e , i d a se njegove priležnice koje će sa sob om p o v e sti o šiš a ju n a m u šku, i da se naoružaju sjekirama i štito v im a k a o A m azon k e. Zatim je pozvao gradske tribuse n a vo jn u za k letv u , a k a d se nitko sposoban nije odazvao, zatražio je o d g o sp o d a r a sta n o viti broj robova. Ali iz cijele d ru žin e s v a k o g a p o je d in o g a gospodara uzeo je sam o najsposobnije, n e iz u z im a ju ć i p ri tom ni upravitelje ni pisare njihove. Uz to je jo š n a lo ž io d a svi staleži pridonesu jedan dio svoje im o v in e i p o v r h to g a da stanari privatnih kuća i stam b en ih zgrad a p la te u ca rsk u blagajnu iznos od jednogodišnje stan arin e. T e je d o p r in o se
u tjeriv a o s v e lik o m izb irljiv o šću i str o g o šć u te je p r im a o sa m o n e iz liz a n n o v a c, č is to sr eb ro i su h o zlato. Zato s u m n o gi lju d i sa s v im o tv o r e n o o d b ili d a išta p r id o n e su , zah tijeva ju ć i s lo ž n o n e k a se n ajp rije o d carsk ih d o u šn ik a n atrag za tra že sv e n a g ra d e k o je su ik a d p rim ili. 45. K a d j e i iz s k u p o ć e žita h tio izvu ći k o risti z a se b e , p o r a sla j e j o š v iš e m ržn ja n a n jega. S lu čajn o se, n a im e , d o g o d ilo , d a s e za o p ć e g a g la d a p ro šir ila vijest d a je lađ a iz Aleksa n d r ije d o v e z la to v a r p ije sk a za d v o rsk e rvače. S to g a je n a v u k a o n a s e o p ć u m ržn ju , te n ije b ilo p o g rd e k oju n ije d o živ io . N a tje m e je d n o g a n je g o v a k ip a sta v iše ču p era k k o s e 65 s g r č k im n a tp iso m : »Sad j e isto m p rava borba: predaj se!« D r u g o m k ip u p r iv e z a še k o ž n u to rb u o k o vrata i s n jom n a t p is: »E vo, to sa m ja m o g a o ; ali ti si za slu žio m ješin u!«66 N ašli s u s e i n a s tu p o v im a n atp isi: »I p ije tle 67 je svojim p jevanjem p ro b u d io !« N a p o k o n su n o ć u m n o g i građani, k ao d a s e to b o ž e sv a đ a ju s r o b o v im a , č e s to zvali V in d ek sa .68 46. N e r o n a su u z to p la šila o č ita n ep o v o ljn a zn am en ja u sn im a , a u sp ic ija m a i slu tn ja m a , i to je d n a k o stara kao i n ova. O n, k o ji n ik a d a p rije n ije o b ič a v a o sanjati, u sn io je p oslije u b o js tv a sv o je m a te r e d a m u je p ri upravljanju la đ o m izb ito k o r m ilo , z a tim d a g a ž e n a O ktavija v u č e u n ajgu šću tam u i d a g a sa d p re k r iv a ja to k rila tih m ravi, sad d a ga k ip ovi p o k o r e n ih n a ro d a , p o d ig n u ti k o d P om p ejev a kazališta, ok ru žu ju za k rču ju ći m u put; n a p o k o n d a m u se n jegov najm iliji a stu r s k i k on j stra žn jim d ije lo m tijela p retv o rio u m ajm u n a i sa m o n e p r o m ije n je n o m g la v o m g la sn o rže. N a M auzoleju s a m a su s e o d s e b e o tv o r ila vrata, a iz n jega se č u o glas koji g a d o z iv a p o im e n u . P rvoga siječn ja sr u šili su se n a zem lju o k ić e n i lik o v i Lara u sr e d p rip rem a za žrtvu. K ad je n a to N e r o n sa m o b a v lja o a u sp icije, p o k lo n i m u S p o r p rsten n a k o je g a j e d ra g u lju b ila u reza n a o tm ica P rozerp in e.69 P rilik om p r in o še n ja za v jetn ih žrtava,70 k ad su v e ć svi staleži b ili na o k u p u u v e lik o m broju, je d v a su s e n ašli ključevi K a p ito la K ad s e iz n jeg o v a g o v o ra p ro tiv V in d ek sa u se n a tu čita lo m je s to g d je o n kaže d a ć e z lo č in c i b iti kažnjeni i d o sk o ra p o stić i za slu ž en i k o n a c, p o v ik a li su svi prisutni: »Ti ć e š to p o stići, A u g u ste!« 71 T ak ođ er se o p a zilo d a je p osljed n ja trage-
dija k oju je o n p jev a o u ja v n o sti b ila Prognani Edip, a za v r šav a la s e o v im stih om :
»Sad mrijet me goni žena, majka, otac moj!« 47. K ad je, m eđ u tim , d o šla v ijest d a s u s e o d m e t n u le i o sta le vojsk e, rastrga N e r o n p is m o š to s u m u g a p r e d a li za v rijem e ručka, p rev rn e sto l, a d v ije č a š e k o jim a s e v e o m a ra d o slu žio , a zvao ih » h o m ersk im a« p o u r e z a n im p r iz o r im a iz H o m ero v ih p jesam a, tr e sn e o tle; z a tim u z m e o t r o v a o d L u k u ste, sp re m i g a u zla tn u k u tiju i o d e u S e r v ilije v e v r to v e . O d atle p o ša lje n a jp o u zd a n ije slo b o d n ja k e u O stiju d a m u sp r e m e b ro d o v lje, a trib u n e i c e n tu r io n e s v o je t j e le s n e str a že p o k u ša n a g o v o riti d a ga p ra te n a b ije g u . A li j e d n i s u s e u stru čavali, drugi o tv o r e n o o d b ijali, a j e d a n j e d a p a č e u s k li knuo: »Zar je to lik a n e sr e ć a u m r ijeti? « 72 N a to j e N e r o n s ta o sm išlja ti svak ojak e o sn o v e: b i li p o n iz n o m o lio P a r te ili Galbu, ili b i u crn in i iza ša o p red n a ro d i s g o v o r n ic e p o b u đ iv a o u n jem u što v eću sa m ilo st i o d n je g a m o lio o p r o š t e n j e za p r o šle čin e, a a k o m u n e b i g a n u o srca , m o l io b i d a m u s e b a r p ovjeri n a m jesn ištv o u E gip tu . K a sn ije s e u n je g o v u p r e tin c u n a ša o sa sta v ljen g o v o r o toj stvari, a li m is li s e d a j e o d n jega o d u sta o b o je ći s e d a b i m o g a o b iti r a s tr g a n p r ije n e g o b i d o ša o n a trg. T ako je daljnje ra zm išljan je o d g o d io n a su tr a d a n , a li n e k a k o 6 p o n o ć i b u d e p r o b u đ en , p a k a d j e d o z n a o d a s e v o j n ičk a straža isp r e d d v o ra u d aljila, s k o č i iz p o s t e lj e i p o š a lje o k o lo p o svoje prijatelje, a k ak o n i o d j e d n o g a n ije d o b io n i kak va o d g o v o ra , p o đ e sa m s n e k o lic in o m p r a tila c a d o o d a ja p o je d in a ca .73 Ali k ad su sv a v rata b ila z a tv o r e n a i k a d m u s e n itk o n ije o d a ziv a o , v ra ti se 1 sv o ju so b u , o d a k le s u ta k o đ e r v e ć b ili p o b jeg li ču v a ri o d n ijev ši sa s o b o m i p r o s t ir a č e , š t o v iše , u k ravši i k u tiju s o tro v o m . N e r o n o d m a h p o tr a ž i g la d i ja to ra S p ik u la ili b ilo k o jega d ru g o g a s p r e tn o g a k r v n ik a , d a o d n jeg o v e ru k e p o g in e, fali n e n a ša v ši n ik o g a reče : » D a k le ja n e m a m n i p rijatelja n i neprijatelja?« N a to is tr č i iz p a la č e k a o d a ć e s e b a citi u Tiber. 48. M eđ u tim , b rzo o d u sta n e o d sv o je n a g le o d lu k e t e p o želi d a n a đ e kak vo tajnije sk r o v ište d a s e m a lo s a b e r e . K ad m u je slo b o d n ja k F a o n t p o n u d io sv o je im a n je u b liz in i gra-
d a izm eđ u S o ln e i N om en tan sk e ceste ok o četvrtoga m iljo kaza o d R im a, N eron , kako je b io b o so n o g i sam o u košulji, o b u č e n a se k a b a n icu izblijedjele boje, zastre glavu i pokrije lic e r u p cem te zajaše n a konja, a pratila su ga sam o četiri čovjek a, m e đ u k ojim a je b io i Spor.74 tJ taj čas p restraši ga p o tr e s i m u n ja koja je ud arila isp red njega, a m alo zatim ču je iz o b ližn jeg a ta b o ra vik u vojnika, koji su to znam enje tu m a č ili n jem u n a n esreću , a G albi n a sreću. Isto je tako ču o k a k o je je d a n o d p u tn ik a k oje su sreli rekao: »Ovi p rogon e N ero n a « , a d ru gi ih je pitao: »Im a li u gradu što n ovo o Neron u ?« N a jed n o m m u s e konj prestraši od vonja lešin e koja je le ž a la n a c e sti, i N e r o n u p a d n e ru b ac s lica; jedan islu žen i p reto r ija n a c p re p o z n a ga i pozdravi. K ad su d o šli n a stazu k o ja v o d i k vili, p u ste konje, a N eron p o đ e k roz grm lje i tr n je p o sta zi sr ed trščak a, te šk o m m u k o m i sam o p o odjeći k o ju s u m u stera li p o d n o g e, i d o đ e d o stražnjega zida vile. T u g a isti F a o n t sv jetu je n ek a s e za k oji č a s sk lon i u jam u iz k o je j e isk o p a n p ijesa k , a li o n o d g o v o ri d a n e ć e živ u zemlju; n a to p r ič e k a je d a n č a s d o k se n a čin io tajni u la z u vilu; u to j e r u k o m za g ra b io v o d e iz obližnje lok ve d a s e napije, rekavši: »T o j e N e r o n o v napitak!« N a to s k ab an icom , k oja m u s e ra sp a r a la o d tm ja , p r o k r č i s e b i p u t k roz p rera sle m la d ice i ta k o č e t v e r o n o š k e k ro z u sk i p ro k o p a n i o tvor u đ e u najbližu s o b ic u te le g n e n a p o ste lju o p rem ljen u m a len im jastukom , s a s ta r im p la š te m m je s to p ok rivača. K ad ga je sp o p a o glad i p o n o v o že đ a , o d b ije d o d u š e p o n u đ e n i m u crn i kruh, ali p o p ije n e š t o m la k e v o d e . 49. K a d su n a to sv i p r a tio c i r e d o m n a njega navaljivali n e k a s e š t o p rije u k lo n i sr a m o tn o m p o stu p k u koji ga čeka, z a p o v je d i d a p r e d n jim isk o p a ju jam u , k oju je izm jerio p re m a o b u jm u s v o g a tijela, za tim d a sastave, ako se gdje n ađ e, n e k o lik o k o m a d ić a m r a m o r a i d a d o n e su v o d e i d rva k ako b i s e b r z o m o g lo sa h r a n iti n je g o v o tijelo. K od svak e te p ri p r e m e p la k a o j e i n e p r e s ta n o govorio: »K akav u m jetn ik u m ir e u m en i!« D o k s e to d o g a đ a lo , d o n e s e je d a n g la sn ik p is m o F aon tu , a N e r o n g a zg ra b i i p r o č ita d a g a j e s e n a t p r o g la sio n ep rija-
teljem države i d a ga traže k a k o b i g a k a z n ili » p o o b ič a j u predaka«. On za p ita k ak va j e to k azn a, a k a d j e s a z n a o d a s e g o lu čovjek u za ta k n e vrat u rašlje, a tije lo m u š ib a m a u d a raju d o k n e p o g in e, u p la ši s e i d o h v a ti d v a b o d e ž a k o je j e sa so b o m p o n io , o k u ša je d n o m i d r u g o m o š t r ic u i o p e t ih s p r e m i, g o v o reći d a jo š n ije d o ša o o d s u d n i č a s. Z a tim j e č a s n a govarao S p o ra d a p o č n e n a rica ti i u d a r a ti s e u p r s a , č a s j e m o lio n ek a m u n etk o p rim jero m p o k a ž e k a k o ć e s e n a jla k š e u b iti. K atkada je svoju m lita v o st k o r io r ije č im a : » Ž iv im r u ž n o, sram otno!?5 - N e d o lik u je N e r o n u , d o is t a n e d o lik u je ! Trijezan treb a b iti u ta k v im p rilik am a! - D e d , b u d i se!« V e ć su s e p rib ližavali k o n ja n ici k oji su im a li n a lo g d a g a živ a u h vate. K ad je to N ero n p rim ijetio , iz r e č e u s m r t n o m e str a h u H o m ero v stih:
»U uši topot mi sad od brzonogih dopire konja.«76 S tim riječim a zatjera s e b i b o d e ž u g r lo u z p o m o ć s v o g a tajnika E p afrod ita.77 Još je b io n a p o la ž iv k a d j e u n u t r a b a n u o cen tu rio n i p ritisn u o m u k a b a n ic u n a r a n u p r e tv a r a ju ć i se d a m u je d o ša o u p o m o ć ; z a to m u N e r o n o d g o v o r i sa m o : »Kasno!« i »To je vjernost!« I k o d t e r ije č i k lo n e , a o č i m u i s k o č e i u k o č e se n a grozu i u ža s p r is u tn ih . P r v o i n a jv a ž n ije što je izm o lio o d sv o jih p ra tila c a b ilo j e to , d a m u g la v u n e d a d u n ik o m e u ruke, v e ć d a s e sv a k a k o č it a v o n j e g o v o tije lo spali. To je d o p u stio Icel, G alb in slo b o d n ja k , k o ji j e m a lo prije to g a b io o s lo b o đ e n iz zatvora u k o ji j e b io b a č e n u p o četk u ustanka. 50. S ah ran jen je u z trošak o d d v je sta t is u ć a s e s t e r c ij a , a u m o ta li su g a u b ijele, zla to m iz v e z e n e p o k r iv a č e , k o ji s u m u slu žili p rvoga siječn ja iste g o d in e (68). O sta tk e s u m u s a h r a n ile n jegove dadilje, E k lo ga i A lek sa n d rija s n j e g o v o m lju b a v n ic o m A ktom u g ro b n icu o b ite lji D o m ic ije v a c a , k o ja s e v id i s M artova p olja n a B režu ljk u v rto v a .78 U toj j e g r o b n ic i lijes o d g rim izn o crv en o g m ram ora, o z g o sto ji ž r tv e n ik o d lu n sk o ga m ram ora, a sv e je o k ru žen o ta šk im k a m e n o m .79 51. N ero n je b io sred n jega rasta, tije lo m u j e b ilo p o s u t o p jegam a i n eu g o d n a vonja, k o sa ž u ć k a sta , lic e v iš e lije p o n eg o prijatno, o č i m o d r e i n e š to slab ije, v ra t d e b e o , tr b u h iz-
b o č e n , n o g e o d v iše tanke, zdravlje povoljno. Prem da je na im e b io v rlo n eu m jeren i razuzdan, ipak je u četrn aest god i n a u sv e m u sa m o tri p u ta b io b olestan , ali ni tada s e nije m o r a o o d rica ti v in a n i osta lih svojih navika. U odijevanju i vla d a n ju b io je tak o b ez dostojanstva, da je k osu uvijek kovrča o p o p u t step en ica , a n a p u tu p o Ahaji p u stio ju je čak n a zatiljak. V iše p u ta je izišao n a u licu u kućnoj haljini svezavši ru b a c o k o vrata, b ez pojasa i b ez cipela.80 52. Još k a o d ječak b a v io se gotovo svim slo b o d n im nau k a m a . A li o d filo zo fije od vratila ga je m ati, op om in ju ći ga d a o n a sa m o sm e ta b u d u ć em vladaru; o d čitanja starih go v o r n ik a o d v ra tio ga je n jegov učitelj Seneka, kako b i se što d u lje d iv io n jem u . S to g a je o so b ito v o lio p jesn ištvo t e je ra d o i b e z n a p o ra sastavljao p jesm e, a nije, k ak o n ek i m isle, iz d a v a o tu đ e p je sm e p o d svojim im en om . D ošle su m i n aim e u r u k e p lo č ic e i b iljež n ice s n ek im d ob ro p ozn atim stihovi m a , p is a n im n je g o v o m rukom ; p o njim a se lako m o g lo v id je ti d a n is u n iti p rep isa n i n iti n a čiji diktat zapisani, n eg o o č it o iz r a đ e n i k a o o d čo v jek a koji m isli i stvara; tak o j e u nji m a b ilo m n o g o to g a b risa n o, u m e ta n o i ozgo d op isivan o.811 za slik a r s tv o i k ip a rstv o im ao je p riličn o sm isla. 53. A li n a jv iše ga j e za n o sila želja d a o m ili n arod u , ljub o m o r a n n a sv a k o g a k o ji je n a b ilo koji n a čin zn ao ste ć i o d o b ra v a n je n a ro d a . P o slije p o b jed a k oje je stek ao n a p ozorn ici p r o š ir io s e g la s d a ć e u slijed ećem razdoblju p o ć i n a O lim p ijs k e ig r e d a n a stu p i k ao atlet. Svaki d an se, n aim e, vježbao u rv a n ju i p o čitavoj G rčkoj n ije d ru k čije g led a o gim n ičk a n a tje c a n ja n e g o ta k o d a je p o p u t su d a ca sjed io n a zem lji u s a m o m r v a lištu , a a k o su koji p arovi p red alek o o d stu p ili, v u k a o ih J t (svojim ru k a m a natrag u sred in u . B u d u ći d a se o n je m u š ir ilo m išljen je d a u p jevanju d o stiže A p olon a, a u u p ra v lja n ju k o lim a H elija, o d lu č io je d a ć e o p o n a ša ti i Herak lo v a d jela . K ažu d a j e v e ć b io p rip rem ljen lav k ojega ć e ili u b iti k ija č o m ili za d a v iti ru k a m a n a stu p iv ši g ol u a ren i Am fite a tr a p r e d o č im a n a ro d a. 54. P o d k o n a c ž iv o ta ja v n o se zavjetovao, a k o m u vlast o s t a n e sa č u v a n a , d a ć e p rilik o m igara u slavu s te č e n e p o b je d e 82 n a s tu p iti k a o sv ir a č n a v o d e n im orguljam a, n a fru li i n a
gajdama, a na posljednji dan kao glum ac, te ć e p le sa ti Vergilijeva »Turna«. Ima ih također koji kažu d a je u b io g lu m c a Parisa jer m u je bio ozbiljan suparnik (67). 55. U Nerona je bila upravo strastven a želja za n eu m r lo šeu i vječnom slavom, ali je n ep rom išljen o iša o za n jom . Tako je, na primjer, m nogim stvarim a i m je stim a o d u z e o sta ri naziv i dao im novi po svom im enu; ta k o đ e r je m je s e c a p ril nazvao »Neronej«, a n aum io je i R im n azvati » N ero p o lis« . 56. Sve je vjerske obrede prezirao čita v živ o t, iz u z e v š i j e dino kult Sirske božice,83 ali je kasnije i nju t o lik o p r e z r e o da ju je m okraćom okaljao, jer ga je u h v a tilo d r u g o p r a z n o vjerje, kojega se jedinoga najustrajnije d ržao. D o b io je , n a ime, od nekoga nepoznatoga p leb ejca n a d ar m a li k ip djevoj-> ke tobože kao ustuk protiv zasjeda; k ad s e o d m a h p o slije toga otkrila jedna urota, N eron je o ta d a taj k ip š t o v a o k a o najviše božanstvo, žrtvujući m u tri p u ta n a dan; h tio j e ta k o đer da se vjeruje da on p o uputi to g a k ip a u n a p r ije d d o z n a je budućnost. N ekoliko m jeseci prije svoje sm r ti p a z io j e i n a m otrenje utrobe kod žrtava, ali n ik a d a n ije d o b io p o v o ljn ih znamenja. 57. Umro je u trideset i drugoj g o d in i živ o ta , n a is t i d a n na koji je nekada u m orio O ktaviju.84 T o lik u j e r a d o s t u ja v nosti izazvala njegova sm rt, d a je n a ro d s p u s t e n im k a p a m a85 na glavi trčao am o-tam o p o č ita v u g ra d u . N o ip a k se našlo ljudi koji su jo š du go v rem en a k itili n je g o v g r o b p r o ljetnim i ljetnim cvijećem te n a g o v o r n ic u iz n o s ili č a s n je g o ve slike u preteksti, čas njegove p ro g la se , k a o d a j e j o š ž iv te ć e se za kratko vrijem e vratiti n a v e lik u n e v o lju n e p r ija te lja . Štoviše, partski kralj V ologez, koji je p o s la o k s e n a t u p o s la nike da obnovi ugovor o savezu, v r u ć e j e o d s e n a t a m o lio d a se poštuje N eron ova u sp o m en a. N a p o k o n , k a d s e p o s lije dvadeset godina za m oje m la d o sti p o ja v io č o v je k n e p o z n a ta položaja koji se izdavao za N eron a, ta k o j e j o š b ilo n je g o v o im e om iljelo k od Parta d a su ga s iln o p o m a g a li i t e š k o m g a m ukom izručili.86
Galba 1. P o ro d ic a C ezara izum rla j e s N eronom .1 Da će se to d o g o d iti, v id je lo se iz m n o g ih znam enja, ali najočitije iz ova dva. K a d je Livija jed n o m , od m ah poslije svoje udaje za Au g u sta (-3 8 ), p o h o d ila svoje im anje u Vejima, p reletio je rmaH n je o r a o i u n jezin o k rilo sp u stio bijelu k ok oš s grančicom lo v o r a u k lju n u , i to n eozlijeđ en u , kako ju je b io ugrabio.2 Li v ija za p o v jed i d a se k o k o š othrani, a grančica zasadi; i od ko k o š i s e iz le g lo to lik o p ilića, d a se još danas on a vila zove » K o d k o k o ši« , a iz gra n čice je izrastao takav lovorik d a su ca revi, k ad su im a li slaviti trijumf, iz njega brali lovore. Uz to su im a li običaj d a o d m a h poslije trijumfa n a istom m jestu za s a d e d ru g e m la d ice.3 O pazilo se i to da se kratko vrijem e prije sm rti sv a k o g a cara p o su šilo stablo što ga je o n zasadio. Ali u p o sljed n jo j g o d in i N ero n o v a života nije se sam o p osu šila čita v a šu m a d o p osljed n jega korijena n ego su uginule i sve kokoši što g o d ih je o n d je bilo. K ad je sk oro iza toga udario grom u h ra m C ezara,4 p o p a d a le su najednom glave svim kipovim a, a A u g u sto v u j e k ip u jo š i žezlo izbijeno iz ruke. 2. N e r o n a je n a slijed io G alba (68), koji nije b io n i u ka k v u r o d u s c a rsk o m k u ćo m , ali je, b e z sum nje, b io iz v iso k o g a p le m s tv a i iz v e lik o g i starog roda, jer se na n atp isim a sv o jih k ip o v a u v ijek o zn a čiv a o k ao praunuk K vinta K atula K a p ito ls k o g a , a k ao ca r izlo žio je tak ođ er u sv o m atriju ro d o s lo v lje u k o je m j e sv o je p od rijetlo p o o c u d o v o d io u v ezu s J u p ite r o m , a p o m ajci s Pazifajom , žen o m M inojevom . 3. P retk e i sla v u čita v o g a toga rod a o p širn o izložiti b ilo b i p r e d u g o , z a to ć u se k ratko d o ta ći sa m o p o ro d ice G alb ine.
Tko je prvi m eđ u S u lp ic ije v c im a d o b io n a d im a k G a lb a , za što i od koga, n e zn a se. N e k i m is le z a t o š t o j e d o t i č n i u zalu d d u go p o d sjed a o n ek i g ra d u H isp a n iji i n a p o k o n g a za p a lio bakljam a k oje je o m a z a o » g a lb a n o m « ; d r u g i, š t o j e z a vrije m e dugotrajne b o le sti sta ln o u p o tr e b lj a v a o » g a lb e j« , to jest vu n en i zavoj u k o jem su b ili z a m o ta n i lije k o v i; n e k i, š to je b io vrlo d eb eo , a ta k v a č o v je k a G a li z o v u » g a lb a « ; ili n a p r o tiv, što je b io tak o m rša v k a o ž iv o t in j e k o je s e l e g u n a h ra stovim a a zovu se » g a lb e« .5 P orod icu je p rvi p r o s la v io S e r v ije G a lb a , b iv š i k o n zu l (144), koji je u sv o je v r ije m e b io n a jv e ć i g o v o r n ik . Z a njega kažu d a j e p o slije p r e tu r e d o b io p r o v in c ij u H is p a n ij u (151), gdje je n a vjeru p o u b ija o t r id e s e t t is u ć a L u z it a n a c a i izazvao rat s V irijatom . N jeg o v u n u k b io j e z b o g n e u s p j e l e k a n d id a ture za k o n zu lsk u slu ž b u lju t n a J u lija C e z a r a , k o j e m u j e n e k o ć b io legat u Galiji, p a s e p r id r u ž io u r o t i K a s ij a i B ru ta , i zato je b io o su đ e n p o P e d ije v u z a k o n u . O d n je g a p o tje č u djed i o ta c cara G albe. D jed m u s e v i š e is t a k a o u z n a n stv e n om radu n eg o u d ržavn oj slu žb i: n ije n a i m e d o p r o d a lje od p reture, ali je izd a o o p š ir n o i s a v j e s n o i z r a đ e n o p o v ije sn o djelo. Otac G albin v ršio je k o n z u ls k u s lu ž b u (+ 22), i p r e m d a je b io n isk a sta sa i jo š k to m u g u r a v , a s k r o m n ih s p o s o b n o sti u rječitosti, ip ak je n e u m o r n o n a s t u p a o k a o o d v je tn ik . B io je ožen jen M u m ijom A h a ik o m , u n u k o m K a t u la i p rau n u k o m Lucija M um ija, k oji j e r a z o r io K o r in t . Z a tim s e o že n io Livijom O celin o m , v rlo b o g a to m i l ij e p o m ž e n o m , koja m u je u sp rk o s to m u , k a k o k ažu , s a m a p o n u d i l a r u k u zbog n jegova p lem en ita ro d a i jo š u p o r n ije o s t a la p r i sv o jo j o d lu c i kad joj je o n n a o p e to v a n e n je z in e p o n u d e n a s a m o otk rio svoju tjelesn u m a n u sk in u v ši o d ije lo , k a k o s e n e b i č in ilo da je želi prevariti i o sta v iti u n e z n a n ju . S A h a ik o m j e im a o dva sina, Gaja i Servija. Stariji, Gaj, p o š t o j e r a s t e p a o sa v svoj im utak, otiša o je iz R im a, a k a d m u j e T ib e r ij e z a b r a n io da b u d e ždreban za p r o k o n z u la u g o d in i k a d j e b i o n a red u ,6 p o čin io je sa m o u b o jstv o (+36). 4. Car Servije G alb a r o d io s e z a k o n z u lo v a n j a M ark a Va lerija M esale i G neja L e n tu la (-3 ), 24. p r o s i n c a ,7 u v ili n a bre žuljku k od T aracine, n a lijevoj str a n i c e s t e k a d s e p u tu je u Funde. K ad ga je n jeg o v a m a ć e h a L ivija p o s in ila , u z e o je p o
r o d ič n o im e L i v ije, a n a d im a k O cela, a p ro m ijen io je i im e: j e r j e m je s to im e n a S erv ije u p o tre b lja v a o im e L u cije sv e d o v r e m e n a k a d je s tu p io n a p rijesto lje.8 P ozn ato je d a g a je A u g u st, k a d j e j o š k a o d je ča k d o š a o je d n o m sa svojim vršnja c im a d a g a p o z d r a v i, u š t in u o za o b r a šč ić i rek a o n a g rčk o m je z ik u : »I t i ć e š , sin k o , j e d n o m o k u siti o d n a še vlasti.« I Ti b e r ije , k a d j e č u o p r o r o č a n s tv o d a ć e G alba b iti car, a li u sta r o s ti, re č e : » N e k a s a m o živ i k a d s e to n a s n išta n e tičel« I n je g o v u d je d u , k a d j e p r in o s io žrtvu p o m im ic u p o slije je d n o g a g r o m a , z g r a b io j e o r a o iz ru k u d ro b žrtv en e životin je i o d n io g a n a h r a s t k o ji j e b io p u n žira; n a to s u m u gatari p ro tu m a č ili d a j e to z n a k d a ć e n je g o v a p o r o d ic a d o ć i d o n ajviše v la sti, a li is t o m u d a le k o j b u d u ć n o s ti. N a to je o n , ru gajući se, o d g o v o r io : » S vak ak o! č i m s e m azga o žd iijeb i!« 9 N išta n ije G a lb u k a s n ije k a d j e d iz a o u sta n a k p ro tiv N e r o n a to lik o u čv r s t ilo u p o u z d a n ju k o lik o č in je n ic a d a s e ta d a u istin u je d n a m a z g a o ž d r ije b ila . D o k s u s e o sta li o d to g a zgražali v id e ć i u t o m e z lo k o b n o z n a m e n je , je d in i ga j e o n p rim io k ao o so b ito s r e ta n zn a k , sje ć a ju ć i s e žrtv e i izjave sv o g a djeda. K a d j e o b u k a o m u ž e v n u togu , san jao je d a m u F ortu n a g o v o r i d a o n a sto ji p r e d n je g o v im vratim a v e ć sa sv im izm o ren a ; a k o j e o n b r z o n e p r im i k se b i, p o sta t ć e p lijen o m p r v o m e k o je g a s r e tn e . K a d s e p r o b u d io i o tv o rio vrata p re d v o r ja , n a š a o j e p o k ra j p ra g a m jed en i k ip b o ž ič in v e ć i o d je d n o g a lak ta; o n g a n a ru k a m a p o n e s e d o T uskula, gd je j e o b ič a v a o lje to v a ti, p o sta v i ga u je d n o m d ijelu k u ć e i o ta d a g a j e č a s t io ž r tv a m a sv a k i m jesec, a jed a n p u t je g o d išn je p ri r e đ iv a o n o ć n u s v e č a n o s t J o š n ije b io u m u ž ev n o j d o b i, a v e ć se p o sto ja n o d ržao s t a r o g g r a đ a n s k o g o b iča ja , koji se v e ć b io zab oravio i sa m o u n je g o v o j k u ć i o d rža o , d a s e n a im e slob od n jaci i ro b o v i d va p u ta n a d a n u p u n o m b ro ju p red n jim sa k u p e i d a m u svak i o d n jih u ju tr o za želi » d o b ro jutro«, a u v e č e r »laku n oć«. 5. O sim d r u g ih slo b o d n ih n au k a b avio s e i p ravom . Podv r g a o s e i b r a č n im d u ž n o s tim a ,10 a li kad je izg u b io žen u L e p id u i d v a s in a o d nje, o sta o j e n ežen ja i n ije s e v iše n i p o d k a k v im u v je to m d a o n a g o v o riti n a žen id b u , p a n i o d Agripin e , k o ja j e p o slije sm rti D o m icijev e o sta la u d o v ic o m t e j e
G a lb u , k o ji j e j o š b io o ž e n je n , a n e u d o v a c , n a s v e m o g u ć e n a č in e ta k o h v a ta la , d a j u j e u j e d n o m d r u š t v u g o s p o đ a L ep id in a m a ti u sv a đ i iz g r d ila i d a p a č e is p lj u s k a la . G a lb a j e n a jv iš e š t o v a o L iviju A u g u stu ; s t o g a j e n e s a m o za n je zin a ž iv o ta n je z in o m m ilo š ć u u ž iv a o v e l i k u g l e d , n e g o je i p o slije n je z in e sm r ti m a lo n e p o s t a o b o g a t n j e z in o m o p o ru k o m . O n je n a im e m e đ u le g a t a r im a b i o n a p r v o m m j e s t u sa p e d e s e t m iliju n a se ste r c ija ; n o k a k o j e s v o t a b i l a is p is a n a sa m o b rojkam a, a n e slo v im a , g la v n i j e b a š t in ik T ib e r ije s n iz io za p is n a 500.000 sestercija; ali n i tu s v o t u G a lb a n ije d o b io . 6. D rža v n e s lu ž b e p o č e o j e v r š iti p r ij e z a k o n it e d o b i. K a o p r e to r d a o j e p r ilik o m F lo r a ls k ih ig a r a d o t a d n e v i đ e n u v r s tu p red sta v e: s lo n o v e k o ji p le š u n a u ž e t u . Z a t im j e b i o n a m je s n ik u p r o v in c iji A k v ita n iji g o t o v o g o d i n u d a n a , a b r z o za tim r e d o v iti k o n z u l (33) š e s t m j e s e c i. P r it o m s e d o g o d i l o d a je u toj slu ž b i G a lb a n a s lij e d io L u c ija D o m ic ij a , o c a N e ro n o v a , a n je g a S a lv ije O to n , o t a c c a r a O to n a ; t o j e b i l a k a o n e k a slu tn ja o n o g a š to s e k a s n ije d o g o d i lo , j e r n j e g o v o v la d a n je p a d a u v r ije m e iz m e đ u s in o v a s p o m e n u t e d v o j ic e . Gaj C ezar (K a lig u la ) p o s t a v io g a j e ( k o d v o j s k e u G e r m a n iji) za n a slje d n ik a G e tu lik u . O d m a h s u t r a d a n n a k o n d o la sk a k leg ija m a , k a d s u v o jn ic i z a v r ij e m e s v e č a n e p r e d s t a v e p lje sk a li, G a lb a im to z a b ra n i, iz d a v š i d n e v n u z a p o v ij e d d a im a ju d rža ti ru k e p o d k a b a n ic o m . O d m a h s e p o č it a v u t a b o r u p r o šir ila p je sm ica :
»Uči vojsko, vojevati, tu je Galba, ne G etulik.«u J e d n a k o j e s tr o g o z a b r a n io tr a ž iti d o p u s t . S ta r e j e v o j n i k e i n o v a k e o č e lič io d a ju ć i im n e p r e k id n o n e k i p o s a o . B r z o j e su z b io b a r b a r e k o ji s u v e ć b ili p r o v a lili i u G a liju , t e j e p r e d c a r e m G ajem , k o ji j e p o h o d io z e m lju , s t e k a o t o l ik o p r i zn a n je za s e b e i za v o jsk u , d a m e đ u n e b r o j e n im , iz s v ih p r o v in c ija sa k u p lje n im č e t a m a n ije n itk o p r im io n i v e ć e p o h v a l e n i v e ć e n a g ra d e. S a m s e o s o b n o o d li k o v a o n a j v iš e t im š t o je p o ljs k e m a n e v r e v o d io s t e š k im š t it o m u r u c i, a p o s lij e j e j o š u z c a r e v a k o la tr č a o d v a d e s e t m ilja . 7. K a d j e stig la v ije st o u b o js tv u G a ja K a lig u le , s t a li su m n o g i p o tic a ti G a lb u n e k a is k o r is ti p r ilik u , a li o n j e v o lio
o stati m iran. Zato je b io K laudiju veom a m io, te g a je prim io u k ru g svojih prijatelja i to lik o ga cijenio, da je od god io dan p o la sk a n a vojnu protiv B ritanije zb og toga što je n a Galbu n a v alila n en a d a n a b o lest, ali n e tako teška. Provincijom Af rik o m upravljao je kao p rok on zu l dvije godine, a za tu je slu žb u b io izabran izvanredno, b ez ždrebanja, da u ved e red ^ p r o v in c iju , k oja je b ila u zn em iren a unutarnjim razdorom i p ro v a lo m barbara, I u v eo je red s velik om strogošću i prav e d n o šć u , p a i u najm anjim stvarim a. N ek om e se vojniku d o k a za lo d a je n a nek oj vojni gdje je b ila velika osk u d ica h ra n e p ro d a o za sto d en a ra jed an vagan p šen ice koji m u je p r e o s ta o o d n jeg o v a pripatka; Galba je zapovjedio da m u n itk o n e sm ije p ru žiti p o m o ć k ad p o č n e oskudijevati u hra ni; i taj je v o jn ik sk a p a o o d glada. K od jed noga suđenja n a sta lo je p ita n je o v la sn ištv u jed n o g teg lećeg živinčeta; kad su d o k a zi i isk a zi sv jed o k a s je d n e i d ru ge stran e b ili nedovolj ni, b ilo je v rlo te šk o p o g o d iti istinu; zato G alba od red i d a se živ o tin ja za m o ta n e g la v e p o v e d e n a p ojilo gdje se o b ičn o n a p a ja la i d a joj se o n d je otkrije glava, a o n d a n ek a p ripadne o n o m e k o m e n a k o n p o jen ja sa m a o d se b e p ođ e. 8. Za sv o je ta d a šn je za slu g e u A frici i prijašnje u Germ a n iji d o b io je triju m fa ln a o d lik ovan ja i trostru k u svećen ičk u čast: p o s ta o j e n a im e č la n o m u zb oru p etn a esto rice te u d r u ž b i T icija ca i is to ta k o u d ru žb i A ugustalaca.12 I o d toga v r e m e n a p a o tp r ilik e d o sr e d in e N ero n o v a vladanja živio je v e ć in o m p o tp u n o p o v u č e n o . N i n a šetn ju nije n ik ad a druk č ije iz la z io n e g o ta k o d a j e sa so b o m u jo š jed n im k o lim a v o z io m iliju n se ste r c ija u zla tu ,13 sv e d o k n ije za b oravk a u F u n d im a b io im e n o v a n n a m je sn ik o m u H isp an iji Tarakonsk o j (60). K a d j e p o slije d o la sk a u tu p rovin ciju p r in o sio žr tv u u j e d n o m ja v n o m h ra m u , d o g o d ilo se d a j e dječaku koji j e m e đ u p o slu ž ite ljim a d rža o k a d io n ic u izn en ad a p osijed jela k o s a n a c ije lo j glavi. I n a š lo se lju d i koji su tu m a čili d a to zn a č i p r o m je n u v la d e i d a ć e m la d ić a n aslijed iti starac, to j e s t N e r o n a G alba. K ratk o v rijem e n ak on to g a u d a rio je g r o m u j e d n o je z e r o u K an tab riji, i n a šlo s e o n d je d v a n a est sjek ira , n e su m n jiv i zn a k v r h o v n e v la sti.14
9. Osam godina upravljao je Galba p rovin cijom , a p rito m je bio prom jenljiv i nedosljedan. Isprva je b io od rješit i strog, a u kažnjavanju prestupaka d ap ače pretjeran. Tako je jednom mjenjaču koji nije p ošten o m ijenjao n o v a c d a o o d sjeći ruke i pribiti ih na njegov stol. Jed n oga je sk rb n ik a koji je otrovao svoga štićenika kojem u je b io o d r e đ e n za b aštin ika dao pribiti na križ, a kad se ovaj p ozivao n a za štitu za k o na i dokazivao d a je rim ski građanin, G alba je, d a m u to b o ž e nekom utjehom ili čašću olak ša kaznu, za p o v jed io d a se za njega postavi drugi križ, i to m n o g o viši o d o sta lih i p ob ijeljen. M alo-pom alo zapao je m eđ u tim u m lita v o st i p o p u stlji vost da n e bi u N erona p o b u d io kakvu su m n ju , a i zato, k ak o je češće znao reći, što nitko n e m ora p ola g a ti r a č u n za sm§| nerad. Uprav© je u Novoj Kartagi od ržavao su đ e n je k ad j e sa znao da su u Galiji izbili n em iri, je r je leg a t u A k vitan iji tr a žio od njega p om oć. Ujedno je stiglo p ism o o d V in d e k sa s p ozivom da m u se priključi k ao o slo b o d ite lj i v o đ a č o v je č a n stva. Galba bez duga kolebanja p rih vati p o z iv d je lo m ic e iz straha, d jelom ice zb og nade. U hvatio je, n a im e , n e k o lik o ca r skih naloga, koje je N eron p otajn o p o sla o u p ra v ite ljim a , d a njega, Galbu, ubiju. Potkrepljivala su ga o s im to g a n e s a m o vrlo povoljna znam enja iS u tn j e , n e g o i p r o rica n je j e d n e u g led n e djevice, to lik o v iše što je Ju p iterov s v e ć e n ik u K lu n iji, o p o m e n u t u sn u , izvu k ao iž sv e tiš ta b o ž je g a is t e t e p r o r o ča n sk e riječi.k o je j e prije d vjesta g o d in a iz r e k la j e d n a d je vojka s p ro ro ča n sk im d arom . Sadržaj t ih p r o r o č a n s ta v a bi© je: »Jednom 'će'.iz H isp an ije p o te c i p o g la v ic a i g o s p o dar svijeta.« 10. G alba se, dakle, u sp n e M 'fevoju 'su d ačk u s t o lic u p o d izlikom da ć e ob aviti o slo b ađ an je ro b o v a . P red a s e je d a o postaviti, kolik o je sa m o m o g a o , v elik broj p o p r sja lju d i što ih je N eron o su d io i pou b ijao. D o n jega j e sta ja o d je č a k p le m en ita roda, kojega je u p ravo radi to g a d o z v a o s o b liž n je g a B a lea rsk o g otoka, gdje j;e živio u p r o g o n stv u . Z a tim s e p o tu ž i na su v rem en e p rilik e, a k ad su ga p r isu tn i p o z d r a v ili k a o cara, izjavi d a s e o n sm atra sa m o z a s tu p n ik o m s e n a t a i r im sk o g a naroda. N ato objavi o b u sta v u su d o v a n ja t e iz n a r o d a
u p r o v in c iji u n o v a č i leg ije i p o m o ć n e č e t e 15 d a p o ja č a svoju sta ru vo jsk u , k oja s e sa sto ja la o d je d n e legije, dvaju k on ja n ič k ih o d r e d a i triju k o h o r a ta .10 O d u g le d n ih ljud i k oji su se istic a li ra z b o r ito šć u i g o d in a m a stv o ri n e k e v rste sen a t, d a s n jim rasp ra v lja o v a žn ijim stv a rim a k ad g o d u streb a . O d ab e r e i m la d ić e v ite šk o g a sta leža , k oji ć e zadržati n o še n je zlat n ih p rste n o v a , a zvat ć e se » d o b ro v o ljc i« 17 te ć e m je sto le g io n a ra d ržati stra žu p r e d n je g o v o m sp a v a o n ic o m Isto tak o .razašalje p o p ro v in cija m a p r o g la se p ozivaju ći p o je d in c e i s v e za jed n o d a m u s e p rik lju če i d a svak i k o lik o m o ž e p o tp o m o g n e z a jed n ičk u stvar. N e k a k o u isto v rijem e n a ša o s e p rilik o m u tvrđivan ja gra d a š to ga je o d a b r a o za sv o je ra tn o u p o r ište p rsten stare iz ra d b e, a u n je g o v u k a m e n u b ila je izrezan a V iktorija s pob je d n im zn a k o m . O d m a h n a to p rista o je k o d D erto ze jed a n a le k sa n d r ijsk i b ro d , k rca t o ru žjem , b e z k orm ila, b ez m orn a ra i b e z ije d n o g p u tn ik a: ta k o n itk o n ije su m n jao d a s e p o d u z im a p r a v e d a n i sv e ti rat u z b la g o slo v b o g o v a Ali naje d n o m se , p r o tiv sv a k o g o ček ivan ja, m a lo n e sv e sru šilo. Je d a n o d d v a k o n ja n ičk a o d r e d a k oji se p ok ajao što je p rek r š io za k le tv u ca ru p o k u ša o s e o d m e tn u ti o d G alb e k ad se ovaj p r ib liža v a o ta b o r u , i sa m o je te šk o m m u k o m b io p risi ljen n a p o k o r n o st. O sim to g a su r o b o v i k o je je G albi p o k lo n io je d a n slo b o d n ja k N ero n o v , a koji su b ih n a g o v o ren i n a vark u , m a lo n e u b ili G alb u k ad je k ro z n e k u u sk u u licu iša o u k u p k e; a li k ad su se m e đ u s o b n o p o tic a li d a n e p ro p u ste p rilik u , sta n u ih isp itiv a ti o kojoj to p rilici govore, i n a m u k a m a im iz n u d e p rizn an je. **3 l i ‘ S v im tim n e sr e ć a m a p rid ru žila se sm rt V in d ek sova, k o ja je G a lb u siln o za p rep a stila t e j e u očaju v e ć h tio p o č i n iti sa m o u b o jstv o . M eđ u tim su stizali glasovi iz R im a d a je N e r o n u b ijen i d a su se v e ć svi zak leli n jem u n a vjernost; k ad je to sazn a o , o d r e k a o se n a slo v a n am jesn ik a i p rih vatio n a s lo v C ezara.18 N a p u t k ren e u vojvod sk oj k ab an ici i s b o d e ž o m , k o ji m u je o v ratu v isio n a p rsim a. I n ije prije o b u k ao to g u d o k n ije sv la d a o sv e b u n tovn ik e: p retorijan sk og p r e fe k ta N im fid ija S a b in a u R im u te legate F onteja K apiton a u G erm an iji i K lod ija M acera u A frici.19
12. J oš p rije G alb e stig a o j e u R im g la s o n je g o v o j o k r u t n o sti i la k o m o sti. P rip o v ijed a lo se , n a im e , d a j e g r a d o v e u H isp an iji i Galiji k oji m u se n isu o d m a h p r ik lju č ili k a z n io t e žim ra tn im n a m e tim a , a n e k e i r a z o r e n je m n jih o v ih z id o v a , d o k je za p o v jed n ik e i u p ra v ite lje d a o p o s m ic a t i z a j e d n o sa žen a m a i d jecom ; o s im to g a d a j e z la tn u k r u n u iz s ta r o g a h ram a Ju p iterova, k oju su m u p o k lo n ili s t a n o v n ic i T a r a k o ne, a k oja je težila p e tn a e st fu n ti, d a o s a liti i n a k n a d n o i ||jerati jo š tri u n cije, k o lik o j e tr e b a lo d o p r v o b it n e t e ž in e . Taj s e glas n e sa m o p o tv r d io n e g o j o š i p o v e ć a o č im j e G a lb a u ša o u Rim . K ad je, n a im e , m o r n a r e , k o je j e N e r o n o d v e sla ča p o d ig a o u red p ra v ih v o jn ik a , s ilio d a s e v r a t e u sv o j prijašnji p oložaj, o n i su to o d b ija li i p o v r h t o g a u p o r n o tr a žili d a im se d a d e o ra o i b o jn i zn a k o v i; n a to ih j e o n n e s a m o s k o n ja n ištv o m rastjerao, n e g o ih j e i d e s e t k o v a o . I s t o j e tako ra sp u stio g erm a n sk u k o h o r tu , k o ju s u C e z a r i n e k a d a u red ili za svoju tjelesn u stra žu i k o ja s e u m n o g im p r ilik a m a p ok azala v e o m a p o u z d a n o m , i o t p u s tio je b e z ik a k v e n a g r a d e u d o m o v in u , p o d izlik o m d a j e o d a n ija G n e ju D o la b e li, pokraj čijih j e v rto v a im a la svoj lo g o r . I o v e s u s e c r t ic e , b ile istin ite ili la žn e, p r ip o v ije d a le n je m u n a r u g lo : K a d j e p r ir e d io m a lo o b iln iju g o zb u , u z d isa o j e z b o g to g a ; s v o m e šted n o m u p ravitelju , k ad m u je p o d n o s io p r e g le d t r o š k o v a , d a o j e zd jelu variva za n je g o v u r e v n o s t i t o č n o s t; fr u la š u K a n u , čije m u se sviranje izv a n red n o sv iđ a lo , d a r o v a o j e p e t d e n a ra, k oje je v la sto ru čn o izv a d io iz sv o je p r iv a t n e n o v č a r k e .20 13. S to g a n jeg o v d o la zak n ije b io o s o b it o d ra g , a t o s e o d m a h ja sn o v id je lo p rig o d o m p rv e k a z a liš n e p r e d s ta v e : k a d su n a im e g lu m c i u atela n sk oj d ra m i z a p o č e li p o z n a tu p je sm icu:
»Došo nam je Onezim sa sela !«,21 o d m a h su sv i g le d a o c i slo ž n o o tp je v a li o s t a li d io p je s m e i č e š ć e p on avljali gorn ji stih u z p r ip a d n e k r e tn je . 14. Tako je G alb a u živ a o v e ć u lju b a v i u g le d k a d j e p r e u zeo v la st n e g o k asn ije k ad je b io car, p r e m d a j e d a o b r o jn e d o k a ze v a ljan og vlad ara. Ali ta k v im č in im a p | | e t o lik o o m ilio k o lik o s e p ro tiv n im d jelim a o m ra zio .
D a o s e u p ra v lja ti p o tp u n o p o volji tro jice lju d i k o je s u o p ć e n ito zv a li n je g o v im p e d a g o zim a , je r s u za jed n o s n jim u p a la č i sta n o v a li i u v ijek s e u z n jeg a držali. T o su b ili T it Vin ije, n je g o v n ek a d a šn ji le g a t u H isp a n iji, čo v jek n e z a s itn e p o h le p e , K o m e lije L ak on , n e k a d a su d sk i p risjed n ik , a sa d a p r e to r ija n sk i p refek t, č o v je k n e p o d n o s iv e d r sk o s ti i n e m a r n o sti, i slo b o d n ja k Ic el, k o ji je tek n e d a v n o b io o d lik o v a n z la tn im p r s te n o m i p o č a š ć e n n a d im k o m M arcijan , a sa d a v e ć p o s ta o k a n d id a to m za n a jv e ću ča st k o ju m o ž e p o s tić i čo v je k v ite šk o g sta leža .22 T im s e lju d im a, k oji su svak i s v o jim p o g r e š k a m a u g a đ a li, G a lb a to lik o p r e p u stio i p r e d a o d a ga z lo r a b e d a j e je d v a o s ta o d o slje d a n sa m sebi: sa d j e b io str o ž i i škrtiji, sa d p o p u stljiv iji i ra sip n iji n e g o š to je d o lik o v a lo c a r u k o je g a j e iza b ra o n a ro d i čo v je k u n je g o v ih g o d in a . N e k e je u g le d n e lju d e iz o b a n ajviša sta le ž a z b o g n ajm a n je su m n je n e s a s lu š a n e o s u d io n a sm rt. R im sk o g ra đ a n sk o p r a v o p o d je ljiv a o j e rijetk o , a p o v la stic e troje d je c e 23 je d v a je d n o m ili d r u g o m , p a i n jim a sa m o n a o d r e đ e n o i o g ra n i č e n o v rijem e . K a d su ga s u c i m o lili d a im d o d a jo š jed n u , š e s t u d ek u riju , G a lb a im j e n e s a m o to o d b io , n e g o im je j o š o d u z e o i p o v la stic u , k o ju su d o b ili o d K lau d ija, d a n e m o r a j u z im i i n a p o č e tk u g o d in e o d rža v a ti s u d b e n e sjed n ice. 15. G o v o r ilo s e ta k o đ e r d a ć e se n a to r s k e i v ite šk e slu žb e o g r a n ič iti n a v rijem e o d d v ije g o d in e i d a ć e ih d a v a ti sa m o o n im a k o ji ih s e n e r a d o p rih v a ća ju ili ih u o p ć e od b ijaju . D a r o v e š t o ih j e ra sp o k la n ja o N e r o n d a o je G a lb a sv e o s im j e d n e d e s e tin e , k o ju s u u ž iv a o c i sm je li zad ržati, p o k o m isiji o d p e d e s e t r im sk ih v ite z o v a o p o z v a ti i o d u zeti; ali a k o su g lu m ci ili g la d ija to ri što g o d o d d o b iv e n ih d a ro v a p ro d a li, im a lo s e to o d u z e ti k u p c im a a k o su o n i p rv i p o tr o šili n o v a c t e v iš e n is u m o g li p la titi. N o , p r o tiv n o o d toga, d o p u stio je d a s e p o sr e d s tv o m n je g o v ih d v o r a n a i slo b o d n ja k a m o ž e za n o v a c p o d ije liti i li iz p rija teljstv a d a ro v a ti sve: ca r in e i o p r o sti o d p o r e z a , o s u d e n e v in ih i p o m ilo v a n ja krivaca. Š to v iše , k ad je r im sk i n a r o d tra žio sm r t H a lo ta i T igelin a, u č in io j e d a je d i n o ta d v o jica , k oji su b ili n a jv eći z lo č in c i o d sv ih N e r o n o v ih p o m a g a č a , o sta n u n eta k n u ti, o s im to g a j e H a lo tu d a o n aju n o sn ije p ro k u r a to r sk o m jesto , a z b o g T ig elin a j e u p o s e b n o m p r o g la su u k o r io n a ro d z b o g o k ru tn o sti.
16. Tim postupcima om razio *'še g o to v o sv im staležim a, a najveće ogorčenje protiv sebe izazvao je u vojnika. K ad šti naime polagali zakletvu vjernosti, d ok je on jo š b io od su tan , obećali su im njihovi zapovjednici da ć e d o b iti v e ć i d ar n eg o obično, ali Galba nije potvrdio to ob ećan je, n e g o je, što v iše , češće znao reći: »Ja sam navikao vojnike n o v a čiti, a n e k u povati!« I tim je riječim aaOžlovoljio sve v o jn ik e g d je ih j e g od bilo. Uz to je i pretorijance uzb u n io svojim n e p o v je r e n je m i prezimim postupkom, jer je m alo-p om alo u k la n ja o v e ć in u njih kao sumnjive i kao pristalice N im fid ijeve. Ali n a jv iše je mrmljala vojska u Gornjoj Germ aniji d ržeći d a joj j e u sk ra ćena nagrada za učinjene u slu ge p ro tiv G ala i V in d ek sa .* 4 Zato su se ti vojnici prvi usudili u sk ratiti p o s lu h te su p rv o g siječnja (69) odbili da se zakunu ik o m e o s im n a im e sen a ta , i odmah su odlučili da k p retorijan cim a p o ša lju iz a sla n stv o s ovom porukom: »N em a se n e sv iđ a c a r k o ji j e iz a b r a n ii Hispaniji; zato vi izaberite d ru g o g a k o je g a c š s v e v o jsk e prihvatiti.« 17. Kad je stigao taj glas, G alba p o m is li d a g a p r e z ir u n e toliko zbog njegovih godina k olik o z b o g to g a š t o n e m a d je ce. Stoga je Pizona Frugi Licinijana, iz v a n r e d n a m la d ić a iz stare jilem ićke porodice, kojega | | v e ć d u g o v r e m e n a v e o m a cijenio i uvijek ga u%vojoj o p oru ci p o sta v lja o za b a štin ik a svojih dobara i svoga im ena, je d n o g d a n a u z e o iz m n o š tv a ljudi koji su ga pozdravljali, u h vatio ga za r u k u i n a ziv a ju ć i ga svojim sinom poveo ga u tabor i p r e d v o j n ic im a g a p o sinio. Ali ni tom prilikom nije n išta s p o m e n u o o k a k v u daru. Time je Marku Salviju Otonu p ru žio la k šu m o g u ć n o s t d a ižm vrši svoje osnove već šesti dan n a k o n to g a p o sin je n ja . 18. Velika i m nogobrojna č u d e sa v e ć su m u o d p o č e tk a njegove vlade navješćivala svršetak k a k a v g a je stig a o . K ad su se za cijeloga njegova p o h o d a n a R im z d e s n a i s lije v a p o svim gradovima klale žrtvene životin je, je d a n j e b ik , p o p la šen udarcem sjekire, strgao lan ce, n a v a lio n a c a r e v a k ola, podigao noge i Galbu svega p o p rsk a o k rvlju . A k a d j e G alb a silazio s kola, zam alo ga je u gužvi n a r o d a r a n io s u lic o m j e dan pratilac. Kad je u ša o u Rim i p o slije to g a u p a la č u , do-
ček a o ga je p o tres i n ek i zvuk, sličan riki govečeta. Zatim su slijedila jo š m n o g o očitija znam enja. Od čitavoga svoga b laga izdvojio je G alba ogrlicu o d biserja i dragoga kam enja da n jo m e u resi svoju F ortunu u Tuskulu, ali ju je iznenada, kao d a je dostojnija u zvišenijeg m jesta, p osvetio V eneri Kapitolskoj. N o o d m a h slijed eće n o ći u sn i d a vidi Fortunu kako se tuži d a joj je u sk ra ćen o d ređ en i joj dar, i kako m u prijeti d a ć e m u sa m a o d u zeti o n o što m u je dala. P robudivši se pre strašen , p ošalje u ranu zoru ljud e u Tuskul da prip rem e sve p o tr eb n o za žrtvu, a o n d a sam p oh iti on am o da žrtvom pom irn ic o m od vrati n esr eću to ga sna. Ali kad je došao, našao je sa m o to p li p e p e o n a žrtveniku i pokraj njega starca u cr n in i koji je ii stak len oj zd jelici držao tamjan, a u zem ljanom vrčU v in o .25 O pazilo se ta k o đ er da m u je prvog siječnja, kad je p r in o sio žrtvu, p a o vijen ac s glave, a p rilik om auspicija d a su m u o d le tje li p ilići. N a d an P izonova posinjenja, kad je h tio g o v o riti v ojn icim a, zab oravili su n jegovi slu ge postaviti, k ak o je to b io običaj, v ojn ičk u sto licu n a tribunal, a u senatu je k u ru lsk a sto lic a stajala n aop ak o. 265 19. K ad j e ujufcro o n o g a d an a kada je b io ub ijen p rin osio žrtvu, o p o m in ja o ga je gatar (harusp ek s) o p etovan o n ek a se č u v a o p a sn o s ti jer u b o jice nisi!! d alek o.26 M alo p oslije toga sa z n a G alba d a je p retorijan sk i tab or u rukam a Otona. K ad su ga m n o g i sv jeto v a li n ek a što prije o so b n o p o đ e on am o jer b i m o ž d a sv o jim u g le d o m i n a zo čn o šć u m o g a o sp asiti p olo žaj, o d lu č i sa m o to d a se drži u p alači i osigu ra p o sa d o m le g ion ara, k oji su lo g o ro v a li ra sp ršen i n a m n o g o m jesta. N o ip a k o b u č e n a s e la n en i o k lo p , p rem d a je otv o ren o p riznao d a ć e m u sla b o k o ristiti p ro tiv to lik ih m ačeva. N ap ok on se ip a k d a o izv u ći iz p a la č e la žn im glasin am a k oje su u rotnici n a m jerice ra širili d a ga n a m a m e n a ulicu: n ek o licin a je sa m o o n a k o tv rd ila d a | e stvar svršen a, d a su b u n tovn ici u n ište n i, a o sta li d a d o la ze u v elik o m broju d a m u čestitaju, sp r e m n i n a p o tp u n u p o slu šn o st. G alba im iziđ e u su sret s to lik im p o u zd a n jem d a je n e k o m vojnik u koji s e p red njim h v a lio d a j e u b io O tona, od govorio: »Na čiju zapovijed?« i n a sta v io p u t sv e d o F orum a. Tu su k on jan ici koji su im ali n a lo g d a ga ubiju, rastjerali g o m ilu građ an a i ravn o p otjerali
konje prem a njemu, ali kad su ga izd alek a u g led a li, zastali su jedan čas; zatim su se p on ovo oh rab rili i sa sjek li g a k ad su vidjeli da su ga njegovi ostavili. 20. Neki pripovijedaju d a j e Galba n a p rvu u z b u n u u zv i knuo: »Što radite, drugovi? Ja sam vaš i vi s te m oji!« i d a je dapače obećao novčani dar. V ećina p ak p r ip o v ije d a d a j e sam pružio vrat ubojicam a i p otak n u o ih: »O b a v ite to i u ra dite kad ste tako odlučili!« N eo b ičn o č u d n im m o g lo b i se smatrati to da nitko od p risu tn ih n ije p o k u š a o p r ite ć i u p o m oć caru i da su svi koji su bili p ozivan i u p o m o ć p r e z r e li poziv, izuzevši jed n og dijela g erm a n sk e v o jsk e. Ti su , sjeća jući se nedavne njegove zasluge k ad im je b o le s n im a i n e m oćnima pružio veliku njegu, d oju rili u p o m o ć , a li p r e k a sno, jer su se zadržali lutajući stra n p u tica m a n e p o z n a v a ju ć i mjesto. Poginuo je kod K urcijeva b u n ara i o s ta o o n d je le ž a ti ta k o kako je bio dok nije n a iša o n ek i o b ič n i v o jn ik k o ji s e v r a ć a o od dijeljenja živeža, te je o d lo žio teret i o d s je k a o G a lb i g la v u . Budući da je nije m ogao p ograb iti za k o s u , s ta v io j u j e n aj prije Sakrilo, a on d a joj je zab io p a la c u u s ta i t a k o j e d o n io Otonu. Ovaj je p ok loni p ečen ja rim a i v o jn ič k im slu g a m a , koji je natakoše na k o p lje|i u z sv a k o ja k o r u g a n je p o n e s o š e o,kolo po taboru povikujući op eto v a n o : »G alb a, K u p id o n e , uživaj svoju mladost!« Najviše ih je n a tu o b ije s n u š a lu n adražilo to što sje n ek o lik o d ana p rije to g a p r o č u lo d a j e G al ba nekom e koji je hvalio njegov izg led k a o j o š m la đ a h a n i krepak odgovorio H om erovim riječim a: 9 »Cijela jčfošte mi snaga.«27 Od njih je glavu za sto zlatn ik a k u p io s lo b o d n j a k P a tro bija Neronijana i b a cio je n a o n o m je s to g d je j e n a z a p o v ije d Galbinu b io sm aknut njegov p atron . I s to m p r ilič n o k a s n o pokopao je njegov upravitelj A rgiv i g la v u i o s t a lo t ije lo u njegovim privatnim vrtovim a n a A u relijev o j c e s ti. 21. Galba je b io sred njeg rasta, sa s v im ć e la v e g la v e , p la vih očiju i zavinuta nosa; ru k e su m u i n o g e o d k o s t o b o lj e bile tako iskrivljene, d a n ije m o g a o d u g o p o d n o s it i c ip e le niti razm otati p ism o ili ga u o p ć e s a m o d r ž a ti u r u k a m a .
O sim to g a j e n a d esn o j strani im ao izraslinu d ivljeg m esa, k oja s e ta k o ja k o istica la , d a ju je jed va m ogao p ovojem p o d v ezivati. 22. K ažu d a je b io v elik a izjelica, a u zim sk o je d o b a o b i ča v a o u zim a ti h ra n u jo š prije svan u ća. K od o b jed a je to lik o h r a n e n a g o m ila o p red se b e , d a je o n d a o statk e d ao n a ruka m a n u d iti o k o sto la , a n a kraju ih je d ao istresti p red n o g e p o slu žiteljim a . N jeg o v a se p o h o ta v iše priklanjala m u šk arci m a n e g o žen a m a , i to sa m o p rem a sn ažn im i v eć starijim razv ra tn icim a . P rip o v ijed a lo se d a je Icela, jed n o g o d svojih sta rih lju b avn ik a, k ad m u je u H ispaniji d o n io vijest o N eron o v o j sm rti, n e sa m o p red sv im a čv rsto zagrlio i izljub io n e g o g a j e n a m o lio d a m u o d m a h isp u n i n jegovu želju i o d v e o g a u stra n u . 23. P o g in u o je u se d a m d e s e t i trećoj g od in i života (69), u s e d m o m m je s e c u sv o je v la d e. S en a t m u je, č im je b ilo s lo b o d n o , o d lu č io p o sta v iti k ip n a o n o m m jestu F oru m a gdje je b io u b ije n , a sta ja o b i n a stu p u u k ra šen u k lju n ovim a lađa. A li tu je o d lu k u p o n iš t io V esp azijan jer je n aslu ćivao, d a je G a lb a n e k o ć b io p o s la o p ro tiv n jega u b o jice iz H isp an ije u J u d eju .28
O ton 1. P reci O to n o v i p o tje č u iz m a lo g a g r a d a F e r e n c ija o d sta re i u g le d n e p o r o d ic e k o ja j e p r ip a d a la m e đ u p r v e u E t ruriji. N jeg o v d jed M a rk o S a lv ije O to n , č iji j e o t a c b io r im s k i v itez, a m ajka n isk a sta leža , k o ja m o ž d a n ije b il a n i s l o b o d n a rod a, o d ra sta o je u k u ć i L ivije A u g u s te i n j e z in o m j e n a k lo n o š ć u p o sta o se n a to r, a li n ije d o p r o v i š e o d p r e t o r s k e s lu žb e. N jeg o v o ta c L u cije O ton , k o ji j e s m a jč in e s t r a n e b io v rlo u g le d n a r o d a i u s r o d s tv u s m n o g im z n a m e n it i m p o r o d ica m a , b io je ta k o d ra g ca ru T ib eriju i n je m u t a k o u lic u s li ča n , d a su ga g o to v o o p ć e n it o s m a tr a li n j e g o v im s in o m . S lu žb e u R im u, p r o k o n z u la t u A frici i iz v a n r e d n a z a p o v j e d n ištv a v ršio je najsavjesnije. U Ilirik u s e d a p a č e u s u d io s m r ć u k a zn iti n e k e v o jn ik e je r su s e k o d K a m ilo v a u s t a n k a p o k a ja li p a p o u b ija li sv o je p r e tp o sta v lje n e k a o z a č e t n ik e b u n e p r o t iv K lau d ija (42); sm a k n u ć e s e o b a v ilo p r e d v o j v o d s k im š a t o ro m n a n je g o v e oči; to s e u s u d io u č in it i p r e m d a j e z n a o d a ih je u p ra v o z b o g to g a K la u d ije p r o m a k n u o n a v i š i s tu p a n j. T im je č in o m d o d u š e p o v e ć a o sv o ju s la v u , a li j e iz g u b io c a r ev u n a k lo n o st; n o ip a k ju j e b r z o p o n o v o z a d o b io o t k r iv š i u ro tu j e d n o g r im sk o g v ite z a za k o je g a j e iz d a j o m r o b o v a d o zn a o d a s e sp r e m a u m o r iti K la u d ija .1 Z a t u g a j e z a s lu g u n e sa m o se n a t o d lik o v a o v r lo r ije tk o m č a š ć u , k i p o m u c a r s k o j p a la či, n e g o g a je i K la u d ije u v r stio m e đ u p a tr ic ije , p o h v a liv ši ga p rito m najsjajnijim r ije č im a i r e k a v š i i z m e đ u o s t a lo ga: »To je ta k a v č o v je k d a n e m o g u n i ž e lj e t i b o lj u d je c u o d njega!« S A lb ijo m T e r e n c ijo m , ž e n o m iz o d l i č n e k u ć e , im a o je d v a sina: L u cija T icijan a i m la đ e g a M a rk a , k o ji j e im a o isti n a d im a k k a o o n . Im a o j e s n jo m i k ć e r , k o ju j e z a
ru čio za G erm a n ik o v a sin a Druza, p rem d a je b ila jed va z r e la za u d aju . 2. Car O ton ro d io se 28. travnja za konzulovanja K am ila A runcija i D o m icija A h en ob arb a (32). Od rane m lad osti b io je ta k o ra sip a n i o b ijestan , d a ga je otac če šć e kažnjavao b a tinam a; g o v o rilo s e ta k o đ er d a se n o ću ob ičavao skitati te b i sv a k o g a sla b ijeg a čo v jek a ili pijanoga, n a kojega b i se nam je rio, p o g ra b io , sta v io ga n a rasprostrti ogrtač i b acao ga u zrak .2 K a sn ije s e p o slije o č e v e sm rti približio jednoj utjecaj noj o s lo b o đ e n ic i n a d v o ru i, d a b i je što usp ješn ije p red ob io z a s e b e , p retv a ra o se ta k o đ er d a je zaljubljen u nju, p rem d a jg b ila v e ć stara i g o to v o izn em ogla. P o m o ću nje u ša o je u m ilo s t N e r o n u i b e z m u k e p o stig a o prvo m jesto m eđ u nje g o v im p rija teljim a jer su b ili jed n ak oga značaja i jer su, kako n e k i p o v je sn ič a r i p išu , u zajam n o p ro v o d ili b lu d. N jegov je u tjeca j p o r a sta o to lik o , d a je jed n o m o d n ek oga konzulara k o ji j e b io o s u đ e n za g lo b ljen je zatražio velik u svotu n ovaca i o n d a g a b e z ik a k v a u stru čavan ja, jo š prije n eg o m u je p ot p u n o iz r a d io p o m ilo v a n je, d o v e o u se n a t n ek a se zahvali za p o n o v n i p r im ita k u se n a t.3 3. O to n je b io u p u ć e n u sv e N ero n o v e o sn o v e i tajne te j e ta k o n a d a n k o ji je N e r o n o d r e d io za u m o r stv o svoje m a t e r e p r ir e d io za n je g a i za nju, d a b i od vratio svak u sum nju, v r lo s r d a č n u g o z b u . Isto je tak o P op eju S ab inu , koja je tada j o š b ila sa m o lju b a v n ic a N e r o n o v a i k oju je N eron o d v eo od n je z in a m u ž a i p r iv r e m e n o je p o v jerio O tonu, o n p rim io u s v o ju k u ć u sk lo p iv š i p r iv id n i b rak s njom ; ali s e nije zado v o ljio t im e d a ju j e za v eo , n e g o s e to lik o u nju zaljubio, d a n ije m o g a o r a v n o d u šn o p o d n o s iti d a im a N eron a za su p ar n ik a . P r ip o v ije d a se , n a im e , d a n e sa m o što n ije p u stio u k u ć u lju d e k o ji s u b ili p o sla n i p o nju, n e g o d a je i sam oga N e r o n a j e d n o m isk lju č io k a d je d o ša o p red vrata i uzalud m ije š a o p rijetn je i m o lb e tra žeći n atrag svoje p o v jeren o b la g o .4 S to g a j e N e r o n taj b ra k razveo, a O tona u k lo n io u Luz ita n iju im e n o v a v š i g a o n d je n a m jesn ik o m . To s e N ero n u č in ilo s a s v im d o sta , d a n e b i o štrijo m k azn om čitava k o m e d ija iz a š la n a ja v u , a li s e o n a i ta k o razglasila o v im d istih om :
»Zašto je, pitate, Oton uz tobožnju izagnan počast? Ženi je svojoj on preljubnik počeo b it «
P ro v in cijo m j e u p ra v lja o k a o is lu ž e n i k v e s t o r d e s e t g o d i n a ,6 i to s rijetk o m u m je r e n o š ć u i n e s e b ič n o š ć u . 4. K ad s e n a p o k o n p ru žila p r ilik a z a o s v e t u , O to n s e p r v i p rik lju čio p o th v a tim a G a lb in im . U is t o j e v r ij e m e i s a m p o č e o gajiti n a d u u p rijesto lje, v e lik u d o d u š e v e ć z b o g s a m o g a stan ja u državi, a li j o š m n o g o v e ć u z b o g t v r d n je a s t r o lo g a S eleu k a .6 Taj m u j e j e d n o m z a ja m č io d a ć e p r e ž iv j e t i N e r o na, a sa d a je sa m o d s e b e n e n a d a n o d o š a o k n j e m u p r o r ič u ći m u jo š i to d a ć e za k ra tk o v r ije m e p o s t a t i c a r . S t o g a O to n nije p r o p u stio n ik a k v e u s lu g e ili la sk a n ja n i p r e m a k o m e ; kad g o d b i ca ra p o z iv a o n a g o z b u , d a o b i s v a k o m č o v j e k u n jeg o v e k o h o r te k o ja je o n d a b ila u s lu ž b i p o j e d a n z la tn ik , a je d n a k o j e n a sto ja o z a d u žiti i d r u g e v o j n ik e , j e d n o g o v a k o , d ru g o g o n a k o . K ad j e je d a n o d n jih im a o s a s u s j e d o m s p o r o k o m e đ e i p o z v a o O to n a d a p o s r e d u j e , o n k u p i č it a v u o n u njivu i p r e d a j e vojnik u ; s to g a j e d o s k o r a j e d v a b i lo k o g a k o ji nije n e sa m o o sje ć a o n e g o i g la s n o g o v o r io d a j e O t o n j e d in i v rijed an d a n a slijed i ca rstv o . 5. O ton s e ta k o đ e r n a d a o d a ć e g a G a lb a p o s in i t i, i t o j e iz d a n a u d a n o č e k iv a o . A li k a d j e o v a j o d a b r a o P iz o n a , O to n je izg u b io n a d u te s e o d lu č io n a u p o t r e b u s ile , a p o t i c a lo g a je n a to n e sa m o o g o r č e n je u d u ši, n e g o i v e lik i n j e g o v i d u govi. S a sv im je n a im e o tv o r e n o g o v o r io : »Ja s e m o g u o d r ž a ti sa m o k a o car, i m e n i je sa s v im s v e je d n o h o ć u li p a s t i n a b o jištu o d n ep rija teljsk e ru k e ili n a s u d iš t u o d v je r o v n ik a .« N e k o lik o d a n a p rije sv o je o d lu k e iz m a m io j e o d j e d n o g a c a r e v a ro b a m iliju n se ste r c ija š to m u je p r ib a v io m j e s t o u p r a v ite lja . I to m u j e b io sa v k a p ita l za ta k o v e lik i p o th v a t . N a jp r ije j e stv a r p o v je r io p e t o r ic i c a r e v ih iz v id n ik a , z a t im d r u g o j d e se to r ic i, k o je su m u d o v e li o n i p r v i, s v a k i p o d v o j ic u . S v a k o m e je o d n jih is p la t io p o d e s e t t i s u ć a s e s t e r c i j a u g o t o vu , a o b e ć a o j o š p o p e d e s e t t is u ć a . O v i s u n a g o v o r il i j o š n e k o lik o lju d i, a li n e ta k o m n o g o n jih , j e r s u im a li č v r s t o p o u z d a n je d a ć e im s e z a s a m o g a p o t h v a t a p r ik lj u č it i j o š m n o g o v iše . 6. O ton je n ajp rije im a o n a m je r u d a o d m a h p o s lij e p o sin jenja P iz o n o v a z a p o sje d n e p r e to r ija n s k i t a b o r i d a n a p a d n e
n a G albu k ad b u d e v ečera o u palači, ali ga je od toga o d vratio ob zir p rem a k oh orti koja je tada čuvala stražu: nije h tio d a n a nju navali jo š v eću om razu, jer d ok je ta k ohorta stražila p red p alačom , b io je n ekada ubijen Gaj (Kaligula), a p o slije n a p u šten N eron. N ešto se vrem en a zatim p otratilo ta k o đ er zb o g n ep o v o ljn ih znam enja i zbog o p o m en e astrolo ga S eleu k a . K ad je n a p o k o n b io uglavljen dan, O ton u p u ti urotnik e n e k a ga ček aju n a F oru m u u b lizin i S a tu m ova h ram a k od z la tn o g a m iljok aza.7 U jutro je p o ša o pozdraviti Galbu, koji ga j e k a o o b ič n o p rim io s p olju p cem . P risustvovao je tako đ e r žrtvi k oju je car p rin o sio 1 ču o je proricanja gatara (har u sp ek sa ). K ad m u je n a to njegov slob od n jak javio d a su d o š li g ra d itelji - to je b io d o g o v o ren i znak - o tiđ e p od izlikom d a ž e li ra zg led a ti je d n u k u ću k oja se prodaje, i odjuri kroz stražn ja v ra ta p a la če n a o d r e đ e n o m jesto. Drugi kažu da je sla g a o d a g a j e u h v a tila g rozn ica, i d a je najbližim a rekao n e k a ga t im e isp riča ju a k o tk o b u d e p itao za njega. Zatim se b r z o sa k rio u ž e n s k u n o siljk u i p o h itio u tabor, a kad su n o s a č e p o č e le izd a v a ti sn a g e, siša o je i p o trča o p ješk e dalje; p r ito m m u s e ra zv ez a la c ip e la t e je m o ra o stati, ali g a j e pri s u tn a p ra tn ja b e z o k lijev a n ja u p rtila n a ram en a i p ozdravila k a o ca ra , t e j e o n ta k o u z sr e tn e u zv ik e i trgn u te m a čev e d o š a o d o g la v n o g a stana; p u te m su se svi k oji su ga sreli p ri k lju č iv a li p o v o r c i u p r a v o ta k o k a o d a su m u su d io n ici u rote i p o m a g a č i. O d a n d e j e O to n p o s la o lju d e d a u b iju G albu i Piz o n a . D a b i p r e d o b io v o jn ik e o b ećan jim a, zajam čio im je u s v o m g o v o r u o s o b it o , to d a ć e o n zadržati za s e b e sa m o o n o š t o m u o n i o sta v e . 7. K a d s e d a n v e ć n a g in ja o kraju, 'O ton je u ša o u senat, g d je j e p o d n io k ra ta k izvještaj k ak o su ga d ovu k li s u lic e i s ilo m n a tjera li d a p r e u z m e vlast, i o n ć e j e vršiti p o zajed n i č k o j v o lji sv ih . Z atim j e p o š a o u p alaču . I o sim o sta lih u m i lja tih im e n a k o jim a su g a n azivali ljudi koji su m u čestita li i la sk a li, n a jp ro stiji m u j e p u k d a o n ad im ak N eron , a o n n ije n ič im p o k a z a o d a ga o d b ija, n e g o je n ap rotiv, k ak o n ek i p i s c i p r ip o v ije d a ju , u isp r a v a m a i u p rv im svojim p ism im a n e
kim n am jesn icim a p rovincija d o p isiv a o n a d im a k N eron . Svakako je n e sa m o d o p u stio da se p o n o v o p o sta v e N ero n o va poprsja i kipovi, n eg o je i njegove u p ravitelje i slo b o d n ja ke vratio n a stare položaje, a p rvo što je k a o car p o tp isa o b ilo je odob ren je svote od p ed ese t m iliju n a se ste r c ija za d o vršenje Zlatne kuće. Kažu da se te prve n oći u sn u p restra šio i ta k o g la sn o zaviknuo da su se sluge strčale i n a šle ga gd je le ž i n a p o d u pred posteljom ; zato je, kažu dalje, svak ojak im p o m ir b e n im žrtvam a p ok u šao um iriti G albin d u h koji ga je u sn u sr u š io s postelje i istjerao van; sutradan je tak ođ er, k ažu n a p o k o n , k od prom atranja žrtava nastala oluja, i o n j e te š k o p a o i n e k oliko puta prom rm ljao grčki:
»Što mi je trebalo svirati na veliku frulu?« 8. N ekako u isto vrijem e p o lo žile su v o jsk e u G erm an iji zakletvu vjernosti Viteliju. K ad je to O ton sa z n a o , n a lo ž i s e natu da on am o pošalje izaslan stvo k oje ć e v o jsk a m a o b ja v iti da je već izabran car i p o ticati ih n a m ir i slo g u . U za s v e to, Oton se preko p osredn ik a i p isam a p o n u d io V iteliju za s u vladara i zeta. A 1 kad je rat b io izvan sv a k e su m n je i k a d su se vojskovođe i čete što ih je V itelije n ap rijed p o s la o v e ć p ri bližavale, pokazali su p retorijanci svoju p r iv r ž e n o s t i vjer n ost prem a njem u tim e što su zam alo p o u b ija li č ita v sen a t. Oton je, naim e, b io nared io da m orn ari p r e n e s u oru žje i o t p rem e ga brodovim a. Kad su to oružje p o d n o ć u z im a li u pretorijanskom taboru, p osu m n jaše n ek i u izd aju i d ig o š e uzbunu. I odm ah svi b ez p ravoga v o đ e p o h r liše u p a la č u tra žeći od lu čn o sm rt senata. Tribune, koji su ih p o k u ša v a li za držati, odbiju, a n ek e o d njih i u b iju te, o n a k o k a k o s u b ili krvavi, provale u b lagovaon icu pitajući gd je je car, i za u sta v e se tek kad su ga vidjeli.8 Vojni je p o h o d Oton za p očeo s v e lik o m o d lu č n o š ć u i ta kođer s pretjeranom brzinom , n e o b a ziru ći s e n išta n a vjer ska znamenja: krenuo je d ok su se jo š p o g rad u n o s ili sv e ti štitovi9 a n isu b ili vraćeni u svetište, što se o d sta r in e sm a tra nesretnim početkom , i uz to na dan kada štovatelji M ajke b o gova (K ibele)10 počinju svoje tužaljke i naricaljke; n a p o k o n
uz vrlo n ep o v o ljn e auspicije. Tako je, na primjer, životinja, žrtvovana O cu Ditu, dala povoljne znakove, prem da je k od takve žrtve b o lje kada drob pokazuje protivno. O dmah pri izlask u iz grada zaustavila ga je poplava Tibera, a k od dva d e se to g a m iljokaza n ašao je cestu zakrčenu srušenim zgra dam a. 9. Isto tak o n ep ro m išljen o od lu či što prije zam etnuti od lu čn u b itk u , p rem d a n itk o nije sum njao da rat treba zatezati jer je neprijatelj u stisc i i zb og glada i zbog n epovoljnog p o ložaja; m o žd a O ton nije m og a o p od n ositi dulju neizvjesnost, a u z to se n a d a o d a se prije V itelijeva dolaska m ože zadati najjači u d arac, ili m o žd a nije m ogao obuzdati b orb en ost svo jih v o jn ik a k oji su siln o zahtijevali bitku. Ali o n sam nije pri su stv o v a o n i u jed noj b itk i, n ego se zadržao u Brikselu. U tri d o d u še , ali m a len a okršaja: na podnožju Alpa, kod P la c e n c ije i k o d K a sto ro v a h ram a11- tako se zove jed an kraj - o sta o j® p o b jed n ik . U posljed n joj i najvećoj bitki, k od Betfijak a, b io 5je p o tu če n varkom : najprije m u je neprijatelj p r u ž io iz g le d e za p r e g o v o fe , a kad su vojnici izašli uzdajući sve u m ir o v n e u v jete, m o ra li su se n eoček ivan o, u sam om č a s u p ozd ravljan ja b o riti s neprijateljem . O ton od m ah stvori o d lu k u d a u m r e, i to, k ak o m nogi n e b ez razloga nagađaju, v iš e o d stid a d a n e n a sta v i b orb u za gosp od stvo u z to lik e gu b itk e p o c a r stv o i lju d stv o , a m anje iz n ek oga očaja ili nep o u z d a n ja u v ojsk u . Im a o je n a im e jo š i sad a p reostalih i n e ta k n u tih č e ta što ih je u za se zadržao za slučaj uspjeha, a d o la z ile su m u i d ru g e iz D alm acije, P anonije i Mezije; p a n i p o b ije đ e n e č e t e n isu b ite tak o u tu č e n e da n e bi zašle u svaki s m io n i p o th v a t sa m e o d se b e , p a i b ez ičije p om oći, da izbri š e sv o ju sr a m o tu , i1 » 10. U to m j e ra tu su d jelo v a o m oj otac S vetonije Let kao tr ib u n iz v ite šk o g a sta le ž a 12 u trin aestoj legiji. On je kasnije č e s to o b iča v a o ; p rip o v ijed a ti d a je O ton j o š prije n eg o je p o sta o ,gar tp lik o m rzio gra đ a n sk i rat, d a ga je jed n o m kad je n e tk o za v rijem e g o z b e sa m o sp o m in ja o sm rt Kasija i B ruta u h v a tila groza; i d a s e n ik a d a n e bi b io d igao p rotiv G albe d a n ije iz g u b io p o u zd a n je d a s e stvar m o že riješiti b ez rata; a ta k o d a g a je i sa d a n a preziran je života p otak n u o prim jer
18
- Dvanaest rimskih carevi
273
jed n o g a o b ič n o g vojnika: kad je taj ja v lja o p o r a z v o jsk e , a n itk o m u nije h tio vjerovati, n e g o su g a j e d n i k r iv ili d a laže, a drugi d a je o d strah a p o b jeg a o iz b oja, o n s e p r e d n je g o vim n og a m a b a cio n a svoj m ač. K ad je t o O to n v id io , p o v ik ao je, kako je zn a o p rip ovijed ati m oj otac: » N e ć u v iš e ta k o h rabre i ta k o za slu žn e lju d e b acati u o p a sn o st!« Tada je oh ra b rio sv o g a b rata i b r a to v a s in a i r e d o m s v e svoje prijatelje n ek a svak i p o m o g u ć n o s ti m is li n a sv o j sp a s, a zatim se sa sv im a izg rlio i izlju b io te ih o t p u s tio . O sta v ši sa m n a p iše d v a pism a: je d n o u tje šn o p is m o sv o jo j s e s t r i i d ru go p ism o N ero n o v o j u d o v ic i M esa lin i, k o jo m s e m is lio o žen iti, p rep o ru ču ju ći joj sv o je sm r tn e o s t a t k e i sv o ju u s p o m en u . Zatim sp ali sva p ism a što ih j e im a o , d a n e b i k o m e b ila o p a sn a ili štetn a k o d p o b jed n ik a . I s to ta k o p o d ije li s v o jim slu g a m a n o v a ca o d sv o te k oju j e im a o u z a se . 11. Kadt je v e ć ta k o b io sp r e m a n n a s m r t i s a m o n a n ju m islio , n a sta la je u m e đ u v r e m e n u u z b u n a . K a d j e s a z n a o d a se to k a o b jeg u n ci hvataju i zad ržavaju lju d i k o ji p o k u š a v a ju d a ga osta v e i od u , reče: » D od ajm o n a š e m ž iv o t u j o š o v u noć!« To su b ile d o slo v c e n je g o v e riječi. U je d n o z a b r a n i d a se ik o m e čin i n asilje, za tim d o k a sn e v e č e r i o s t a v i o t v o r e n a vrata svoje so b e daju ći m o g u ć n o s t d a d o đ e k n je m u tk o g o d h o će. P oslije to g a u taži ž e đ u h la d n o m v o d o m , z a t im u z m e d va b o d eža, o k u ša n jih o vu o štricu , tu r i j e d a n o d n jih p o d jastuk, zatvori vrata i u sn e d u b o k im s n o m . P r o b u d io s e i s to m p red zo ru i p r o b o s e je d n im u d a r c e m is p o d lije v e sis e . K ad su n a prvi n jeg o v jecaj slu g e p r o v a lile u s o b u , o n j e č a s skrivajući, ča s otkrivaju ći ran u iz d a h n u o . N a to s u g a b r z o s a hranili, jer je ta k o b io n a lo žio . U m ro j e u t r id e s e t i o s m o j g o d in i života, a d e v e d e s e t i p e ti d a n s v o je v la d e .13 12. T olikoj O ton ovoj sr č a n o sti n ije n ip o š t o o d g o v a r a lo n jeg o v o tijelo ili v a n jštin a u o p ć e . P r ip o v ije d a s e , n a im e , d a j e b io sred n jeg a rasta, sla b n a n o g a m a i k r iv o n o g , a u k ić e n ju g o to v o k a o ž e n a tašt. D la k e j e p o tije lu d a o č u p a ti, a n a g la v i je zb o g rijetk e k o s e n o s io b rižn o n a m j e š te n u i p r ila g o đ e n u vlasulju d a to n itk o n ije m o g a o p r im ije titi. Š to v iš e , i l i c e je o b iča v a o svak i d a n brijati i trljati g a v la ž n im k r u h o m , a to
j e p o č e o r a d it i v e ć o d p r v ih m a lja d a n e b i n ik a d a im a o b r a d u . I s v e t k o v in u I z id in u 14 č e s t o j e p o la z io ja v n o u p la tn e n o j i p o o b r e d u p r o p is a n o j o d je ć i. Z b o g t o g a s e , m is lim , i d o g o d i l o d a j e n je g o v a s m r t, k o ja n im a lo n ije b ila u s k la d u s n je g o v im ž iv o t o m , iz a z v a la t o v e ć e u d iv lje n je . M n o g i s u o d p r i s u t n ih v o j n ik a g o r k o p la k a li lj u b e ć i p o k o jn ik u r u k e i n o g e , n a z iv a j u ć i g a n a jh r a b r ijim m u ž e m i j e d in im c a r e m , i o n d je o d m a h p o k r a j lo m a č e s a m i s e b i z a d a v a li sm rt. M n o g i s u s e i o d n e n a z o č n ih v o jn ik a , k a d s u sa z n a li z a n je g o v u sm r t, o d ž a lo s t i m e đ u s o b o m p o t u k li d a s e u z a ja m n o u b iju . N a p o k o n , v e lik b r o j lju d i k o ji s u g a z a ž iv o t a t e š k o p r o k lin ja li, h v a lili s u g a p o s lij e s m r ti. T a k o s e t a k o đ e r o p ć e n it o tv r d ilo d a j e O to n u b io G a lb u n e t o lik o iz ž e lje z a v la šć u , k o lik o z a to d a u s p o s t a v i r e p u b lik u i s l o b o d u .15
Vitelije 1. 0 pod rijetlu V itelijevaca im a različitih , p a i p o tp u n o o p rečn ih vijesti. Jedni kažu d a je to stara i p le m ić k a p o r o dica, drugi, naprotiv, d a je n o v a i n ep o zn a ta , d a p a č e n isk a. Ja bih vjerovao d a te o p rečn e vijesti p o tje č u o d la sk a v a c a i o d zavidnika cara V itelija kad v e ć m n o g o p rije n e b i b ilo različitih m išljenja o stanju i p oložaju te p o r o d ic e . S a ču v a n j e m ali sp is K vinta Elogija, up ravljen K v in tu V iteliju , k v e sto ru cara Augusta, u kojem stoji d a V itelijev ci p o tje č u o d F au na, kralja Aborigina, i o d V itelije, koja s e n a m n o g im m je stim a p oštu je kao b ožica, i d a su n e k o ć v la d a li c ije lim Lacijem ; da su se posljednji p o to m c i n jih o v e lo z e p r e s e lili iz Sab in sk e zem lje u Rim, i o n d je b ili u v ršten i m e đ u p atricije; d a su se tragovi te lo ze oču v ali d u go v rem en a , k a o n a p rim jer Vitelijeva cesta od Janikula d o m ora, za tim k o lo n ija is to g a im ena, koju su p rotiv Ekvikula je d n o m p o d u z e li d a b r a n e V itelijevci sa snagam a svoga roda; zatim d a s u s e u v r ije m e sam nitskoga rata, kad je b ila p o sla n a je d n a p o s a d a u A p u liju, n ek i V itelijevci n a selili u N uceriji, a n jih o v i s e p o to m c i nak on duga v rem en a p o n o v n o vratili u R im i u se n a to r s k i stalež. 2. S d ru g e stran e, v iše p isa ca k a o p r a o c a to g a r o d a s p o m in je n ek o g a slo b o d n ja k a. K asije S e v e r i j o š n e k i d ru g i p išu za njega i to d a je b io postolar-krpar, čiji je sin ste k a o v eći im utak p rep rod avan jem zap lijen jen ih d o b a r a i u tjeriv a njem državnih dugova, zatim d a se o ž e n io je d n o m p r o stitu tkom , k ćerk o m n ek o g a A n tioh a p ekara, s k o jo m j e im a o sin a koji je p o sta o rim sk i vitez. Ali p u stim o ta p r o tu slo v lja p o
strani. Sigurno stoji to, da je Publije V itelije iz jed n e p orod i ce u N uceriji - b io on staroga podrijetla ili prostih roditelja i djedova - b io rim ski vitez i upravitelj Augustov i da je o s tavio četiri isto im en a sin a visok oga položaja koji su se sam o ličn im im en im a razlikovali: Aula, Kvinta, Publija i Lucija. A ulo je u m ro u vrijem e svoje k onzulske službe koju je nastu p io zajed n o s D om icijem , o cem cara N erona (32); o n je inače b io velik i ljubitelj raskoši i n a glasu zb og sjajnih gozba. K vint je izgu b io senatorsk i položaj, jer je na prijedlog Tiberijev b ila stv o ren a od lu k a d a se iz senata isključe i uklone n ed o sto jn i senatori. Publije, koji je b io u pratnji Germ anikovoj, o p tu žio je G neja Pizona, G erm anikova neprijatelja i u b o jicu , i p o stig a o n jegovu o su d u (20). Kasnije, p oslije pretorske slu žb e, b io je m eđ u su d io n icim a Sejanove u rote uhvaćen i p red a n p o d p a sk u sv o m e bratu (35); tu je n ožićem presjekao se b i žile, ali je d o p u stio d a ga p ovežu i liječe, n e tolik o zato š to b i p o ža lio p okušaj sam ou b ojstva k olik o popuštajući m ol b a m a svojih. N o ipak je jo š p o d istom pask om um ro od b o lesti. L ucije je v ršio k o n zu lsk u službu, a p oslije nje je d ob io n a m jesn ištv o u Siriji, gdje je p artskoga kralja Artabana di p lo m a tsk o m v ještin o m sk lo n io n e sam o d a d o đ e na razgo v o r s njim , n e g o i n a to d a isk aže p oštovan je zastavam a rim sk ih legija. K asn ije je s ca rem K laudijem još dva puta vršio slu žb u red o v ito g a k o n zu la i jed an p u t slu žb u cenzora. V odio je i ca rsk e p o slo v e d o k je K laudije b io od su tan za britansko ga rata.1 B io je n e se b ič a n i m arljiv, ali ozloglašen zb og ljuba vi p rem a jed n o j o slo b o đ en ici: u to m e je zagrezao tolik o, da j e n jezin u slin u m iješa o s m e d o m te je njom e, i to n e potajno i rijetk o, n e g o svak i d an i javno, kao lijekom liječio katar ždrijela. Isto je tako im a o n e o b ič a n dar laskanja, te je prvi u v e o što v a n je Gaja C ezara (K aligu le) kao boga, kad se nakon p o v ra tk a iz Sirije nije u su d io p ristu p iti k njem u drukčije n e g o za strte glave, pri č e m u se o k ren u o u krugu i n ap ok on p a o p red n jim n a k oljena. K laudija, koji je b io rob svojih ž e n a i slo b o d n ja k a , h tio je svim m ogu ćim sred stvim a pred o b iti za se b e , zato je iz m o lio k ao najveću n ak lon ost o d Mesa lin e d a joj sm ije izuvati cip ele; njezinu je d e sn u cip elicu u z e o i n o s io je sta ln o u za se izm eđ u toge i tu n ik e cjelivajući
je od vrem ena do vrem ena. M eđu njegovim k u ćn im b o g o v i ma stajahu i zlatna poprsja Narcisa i Palanta. Od n jega p o tječe i ona riječ kojom je čestitao K laudiju k ad je p riređ iv a o Stoljetne igre (47); »Priredio ih još; č e s to puta!« 3. Umro je od kapi su trad an p o slije n a p a d a ja .2 O sta v io je dva sina, koje m u je rod ila S ek stilija, v rlo č e s tit a ž e n a iz ugledne obitelji, i d o živ io je da j e o b o jic u v id io k a o k o n zule, i to obojicu iste g o d in e i k roz c ije lu g o d in u , j e r je m lađi naslijedio starijega i b io k o n zu l k ro z p o s lje d n jih š e s t m jeseci g od in e (48). P okojn ik a je se n a t p o č a s t io d r ž a v n im sprovodom i u jedn o k ip o m p red g o v o r n ic o m n a F o r u m u s ovim natpisom : » N ep o k o leb ljiv e lju b avi p r e m a caru .« Aulo Vitelije, sin Lucijev* k asn iji car, r o d io s e 24. ili, p o drugima, 7. rujna za k on zu lovanja D ruza C ezara i N o rb a n a Flaka (15). Kad su astrolozi objavili n jeg o v h orosk op ^ n je g o vi su se roditelji tako prestrašili, d a se n je g o v o ta c u v ije k iz svih sila trudio da m u sin n e bi za n jegova ž iv o ta d o b io nam jesništvo u kojoj provinciji, a m ajka ga je, k a d j e b io p o s la n k legijama i kasnije b io izvikan za cara, o d m a h o p la k iv a la kao da je;propao. Djetinjstvo i p rve m la d e n a č k e g o d in e p r o veo je na Kapreji m eđ u T iberijevim ra zv ra tn icim a t e j e i sa m doživotno n o sio pogrd n i n ad im ak S p in trija3; m is lilo s e ta k o đer da je njegova tjelesn a d ražest b ila p o č e ta k i u z r o k n a predovanju njegova oca. 4. I u kasnijeiti životu okaljao s e sv a k o ja k im s r a m o ta m a i tako stekao istak n u to m jesto n a d voru . G aju (K a lig u li) je postao prisni prijatelj k ao strastven v o za č, a K la u d iju k a o strastven kockar, ali je jo š m n o g o m iliji p o s ta o N e r o n u , k o liko zbog istih tih svojstava, to lik o z b o g p o s e b n e z a s lu g e koju je stek ao k ao p red sjed n ik k o d » N e r o n o v a n a tjeca n ja « (65): N eron j e n a im e želio n a stu p iti m e đ u k ita r a šim a , a li s e usprkos živom zahtijevanju §ffh g le d a la c a n ije u s u d io u d o voljiti im , n eg o je izišao iz kazališta, a li ga j e V ite lije p o z v a o natrag rekavši da ga je n a to o v la stio n a ro d , k o ji j e o s t a o k o d svoje želje, i tako je N ero n u p ru žio m o g u ć n o s t d a s e d a d e nam oliti.
5. P ošto je tako n ak lonošću trojice careva postigao ne sa m o v iso k e državne časti, n ego i najviše svećen ičk e službe, b io je p o slije toga prok on zu l u Africi (60) i d ob io vrhovni n ad zor nad javnim gradnjama; pritom je pokazao nejednaku volju i stek ao nejed nak o priznanje, U provinciji je pokazao n e o b ič n u n e se b ič n o s t k ro z dvije u zastop n e god in e,4 jer je o n d je o sta o k ao leg a t sv o ga brata, koji ga je n aslijed io u d u žn o sti. U gradskoj, n a p rotiv, slu žb i govorili su o njem u d a je p o k ra o zavjetne d a rove i u k rase iz hram ova, a n ek e d a je izm ijen io te m jesto zlata i sreb ra p o d m etn u o kositar i m jed .51;'?* 6. Za žen u je im a o Petroniju, kćer jed noga konzulara. Od n je m u se ro d io sin Petronijan, koji je b io n a jed n o ok o sli jep . N jega je m ajka n a sam rti od red ila za svog baštinika, ali p o d u v je to m ak o b u d e p u šten isp o d vlasti očeve; zato ga je o ta c o slo b o d io , a li ga je za kratko vrijem e ubio, kako se bar vjerovalo, ,okrivivši ga, o sim toga, da je h tio ubiti oca i da je o tro v što ga je za taj zlo čin sp rem io sam isp io zbog grižnje savjesti. B rzo n a k o n to g a V itelije se ožen io Galerijom Fund a n o m , k ćerk o m b iv šeg a pretora, i s njom je također im ao sin a i k ćer, a li sin m u je zb og jezičn e m ane b io gotovo nijem i jed v a je m o g a o go v o rili. 7. G alba je V itelija p rek o svak og očekivanja p oslao za za p o v je d n ik a u D on ju G erm aniju. K ako se m isli, Viteliju je pri to m u p o m o g a o za g o v o r Tita Vinija, koji je tada im ao velik u tjecaj i s k o jim je V itelije v e ć davn o b io prijatelj zb og zaje d n ič k e sk lo n o s ti p rem a M odroj stran ci u Cirku. Ali Galba je izjavio d a s e najm anje treb a bojati o n ih ljudi koji m isle sam o n a je lo i p iće, i d a se b o g a tstv im a provincije m ože ispuniti i V itelijev o d u b o k o ždrijelo; iz to g a je svakom e jasn o da ga je iza b ra o v iš e iz p rezira n e g o iz n ak lon osti. Sigurno je utvr đ e n o d a V itelije nije im a o n o v a ca za p u t kad je trebao otp u tovati, i da je b io u tolik oj n ovčan oj oskudici, da je žen u i d jecu , k o je je o sta v io u R im u, potajn o sk lo n io u iznajm ljenu p o tk ro v n icu , a svoju je k u ću izd ao u najam za p reostali d io g o d in e , i d a je m ajci iz u h a izvad io b iser i založio ga da na m a k n e p u tn e tro šk o v e. S voje n eb rojen e vjerovnike, koji su
n a njega v reb a li i n a sto ja li m u sp r ije č iti o d la z a k , m e đ u n ji m a i građ an e S in u e se i F orm ije, k o jih j e d r ž a v n e d o h o tk e p ro n ev jerio , m o g a o je u k lo n iti s a m o ta k o , d a ih j e z a s tr a šio p rijeteći im la žn o m o p tu žb o m ; t a k o je n e k o g s l o b o d njaka koji je m a lo o d lu č n ije tra žio d a m u is p la t i d u g , tu ž io za n ak n ad u šte te Što ga j e n a v o d n o u d a r io n o g o m , i n ije prije o d u sta o o d tu ž b e d o k m u n ije iz b io p e d e s e t t is u ć a sestercija. N a d olask u ga je u p ro v in ciju v o jsk a , k o ja j e b ila n erasp o lo žen a p rem a caru i sp r e m n a n a u sta n a k , d o č e k a la v e s e lo i raskriljenih ru k u 6 k a o d a g a j e d o b ila n a d a r o d b ogova: ta o n je b io sin čovjek a k oji je tri p u ta b io k o n z u l, a sa m je b io u najboljim g o d in a m a te p r is tu p a č n a i d a r e ž ljiv a srca. To d o b ro m išljen je o tp r ije p o p r a v io j e V it e lije j o š n o v im dokazim a: cijelim je p u te m i p r o s t e v o j n ik e k o ji b i m u d o šli u su sret p o zd ra v lja o p o lju p c e m i z a g r lja je m , a n a p o s t a jam a i p o sv ra tištim a b io j e p r e m a m a z g a r im a i p u t n ic im a p rek o m jere p rijazan te ih j e u ju tr o p o j e d in a č n o p it a o d a li su v eć đ o ru čk o v a li, p o k a z u ju ć i i p o d r ig iv a n j e m d a j e o n to v e ć ob avio. 8. K ad je d o ša o u tabor, n ik o m e n ije o d b i o n ije d n e m o l be, n eg o je d a p a če sa m o d s e b e k a ž n je n im v o j n ic im a sk in u o ukor, o k rivljenicim a o p tu žb u , a o s u đ e n ic im a s m r t n e k azn e, jed v a je stoga p r o šlo m je se c d a n a k a d s u g a v o j n ic i, n e o b a zirući se ni n a d an ili n a sat - b ila j e v e ć v e č e r - n e n a d a n o izvukli iz n jegove sp a v a o n ice kakćHje b io u k u ć n o j h a ljin i i p ozdravili ga k ao cara.7 Z atim su g a p o n ije li p o n a jp r o m e tn ijim u lica m a grada, a o n je d rža o u r u c i tr g n u t i m a č b o ž a n sk oga Julija, što su ga u zeli iz M a rto v a s v e tiš ta i p r ilik o m p r voga m u čestita n ja p ru žio n ek i v o jn ik . U sv o j v o j v o d s k i stan vratio se isto m o n d a k ad j e u n je g o v o j b la g o v a o n ic i n a sta o p ožar o d vatre iz kam in a. K ad su s e z b o g t o g a s v i u z b u d ili i p restrašili k ao d a j e to n e sr e tn o z n a m e n je , r e č e on : » B u d ite d o b ro raspoložen i! N a m a j e ta v a tra za sv ijetlila !« I n iš t a d ru g o nije g o v o rio v o jn icim a. K ad g a j e z a tim p r iz n a la i vojsk a u Gornjoj G erm aniji, k oja se jo š p rije o d m e t n u la o d G albe i p ristala uz sen a t, u z e o j e s o d u š e v lje n je m n a d im a k »Ger-
m anik«, koji su m u sa svih strana ponudili; naslov »August« o d b io je privrem en o, a n aslov »Cezar« zauvijek. 9. K ad je b rzo zatim stigla vijest o Galbinoj pogibiji, Vi telije sred i prilike u Germ aniji, razdijeli svoje čete na dva od jela, o d kojih jed an od lu či poslati naprijed protiv Otona, a d ru gi sa m p o v esti sa sob om . Kad je naprijed poslao prvu vojsku, u k azalo m u se povoljno znamenje: s d esn e je strane n en a d a n o d o letio orao, zaokružio ok o zastava i p oletio p o la k o p red v ojn ičim a koji su krenuli na put. Kad je, naprotiv, o n sa m k retao s vojsk om , svi su se konjanički kipovi, koji su m u b ili p o d ig n u ti na m nogim m jestim a, najednom srušili p o što su im se izn en ad a p o lo m ile noge; lovorov vijenac, koji je o n to č n o p o vjerskim p rop isim a postavio na glavu, pao m u je s glave u n ek u rijeku; kad je kasnije u Vijeni sa svog trib u n a la izricao p resu d e, sp u stio m u se jedan pijetao naj p rije n a ram e, a zatim n a glavu. Tim znam enjim a odgovarao je n jeg o v k on ac, jer su m u njegovi legati izvojevali vlast, ali j e o n nij,e zn ao zadržati. 10. O p o b jed i k o d Betrijaka i o sm rti Otonovoj čuo je Vi telije d o k je jo š b io u Galiji. B ez oklijevanja otpusti iz službe sv u m o m ča d pretorijanskih kohorata jednim jedinim uka z o m je r su d ali vrlo lo š prim jer,8 i zapovjedi im da oružje p red a d u trib un im a. S totin u i d vadeset njih, od kojih je na ša o p ism e n e m o lb e u pravljene O tonu u kojima su tražili na g ra d u za p ru žen u u slu g u pri um orstvu Galbinu, dao je pro n a ći i p o g u b iti. Zaista izvanredno i sjajno djelo, koje je m o g lo p o b u đ iv a ti n ad u da ć e biti savršen car, da nije u ostalim sv o jim p o stu p c im a radio više p o svojoj prirodi i svom dota d a šn jem životu n eg o p rem a o n o m e kako dolikuje veličan stvu ca rsk e vlasti. Tako se na svom putu vozio kroz gradove u p o v o rci k ao trijum fator, a p o rijekama je plovio na najra sk o šn ijim lađam a, koje su b ile ukrašene svakojakim vijenci m a i op sk rb ljen e najskupocjenijim jelima; nikakve stege nije b ilo n i m eđ u n jegovom služinčadi ni m eđu vojnicim a1 sve je n jih o v e pljačke i izgred e okretao u šalu. Kad su bili nezado v o ljn i g ozb om , koja im se svagdje davala na javni trošak, o s lo b a đ a li su ro b o v e k oje su htjeli, a koji bi im se gospodari p rotivili, njih bi tukli b ičevim a ili batinama, često ih ranja
vali, a k a tk a d a i u b ija li.9 K ad je stig a o d o b o jiš ta g d je s e b ila v o d ila bitk a, n ek i su s e n je g o v i p r a tio c i zg ra ža li n a d r a s p a lim tjelesim a , a li o n se d rz n u o d a ih o h r a b r i o d v r a tn im rije čim a: »N ajbolje m ir iše u b ije n i n ep rija telj, a j o š b o lje u b ije n i su g ra đ a n in !« 10 Ali sv e je d n o j e p r e d sv im a , k a k o b i u b la ž io stra h o v it zad ah , p o p io v e lik u k o lič in u ja k o g a v in a i p o d ije lio g a i v o jn icim a. J e d n a k o m j e h v a s ta v o š ć u i d r s k o š ć u , v id e c i k a m en s n a tp iso m : »N a u s p o m e n u O to n o v u « , r e k a o d a j e i za slu žio takav m a u zo lej. B o d e ž k o jim s e O to n u b io p o s la o je u K o lo n iju A g rip in in u d a s e p o s v e t i b o g u M a rtu . N a v is o v i m a A p en in a p r ir e d io j e ta k o đ e r n o ć n u s v e tk o v in u . 11. U R im j e n a p o k o n u š a o u z z v u k o v e b o j n e tr u b lje , u vo jv o d sk o m p la štu , o p a sa n m a č e m , o k r u ž e n b o jn im z n a k o v im a i zastavam a. P ra tio ci su m u b ili u k r a tk o j r a tn o j k a b a n ici, a vo jn ici s g o lim o ru žjem . P o slije j e s v e v i š e i v iš e z a n e m a rivao sv a k o b o ž a n sk o i lju d s k o p ravo: t a k o j e n a n e s r e tn i d an p oraza n a A liji11 n a s tu p io slu ž b u v r h o v n o g s v e ć e n ik a , iz v ršio izb o r č in o v n ik a za d e s e t g o d in a , a s e b e p r o g la s io d o živ o tn im k o n zu lo m . I d a n e b i tk o m o g a o s u m n ja t i k o g a je u z e o za u zo r u u p ravljan ju d rž a v o m , p r ir e d io j e u s r e d M arto v a p olja, u z su d jelo v a n je s v ih d r ž a v n ih s v e ć e n ik a , p o s m r t n u sv e č a n o st u ča st N ero n u , a n a s v e č a n o j g o z b i p o s lij e to g a o p o m e n u o j e ja v n o k itaraša, k oji m u s e s v id io , n e k a n e š t o o tp jev a i iz pospodnje zbirke.12 K a d j e o vaj z a p j e v a o N e r o n o v e p je sm e, V itelije m u j e p rv i ta k o đ e r o d u š e v lj e n o z a p lje skao. 12. P o slije ta k v ih p o č e ta k a v r š io je v e lik d io v la s t i s a m o p o savjetu i sa m o v o lji n a jp ro stijih g lu m a c a i v o z a č a , a o s o b ito sv o g a slo b o d n ja k a A zijatika. N je g a j e j o š k a o v e o m a m la d a m o m k a u u za ja m n oj p o ž u d i o k a lja o , a li o v a j j e b rzo o d ga đ en ja p o b jeg a o ; k a d ga j e V ite lije k a s n ije o p e t n a š a o u P u teo lim a gd je p ro d a je k ise lic u , b a c io g a j e n a jp r ije u o k o v e , ali ga je o d m a h riješio i p o n o v o g a u z e o m e đ u s v o je lju b im ce. K ad se p o slije o p e t z b o g n je g o v e p r e tje r a n e tv r d o g la v o s ti i d ivlje ću d i ra zlju tio , p r o d a o g a je v la s n ik u n e k e p u tu ju ć e g lad ijatorsk e d ru žin e; ali k ad j e tr e b a lo d a n a k ra ju p r ir e d b e n astu p i, u g ra b io g a j e n e n a d a n o , a li g a j e o s l o b o d i o is to m k asn ije k ad je p r im io n a m je s n iš tv o u p r o v in c iji; n a p r v i d an
svoje vlad e obdario ga je za vrijeme večere zlatnim prste n o m , p rem d a je još ujutro istoga dana, kad su svi za njega m o lili tu čast, najodlučnije od b io takvu sram otu za viteški stalež. 13. Ali n jegove glavne m ane b ile su upravo raskošnost i o k ru tn o st. G ošćenje je dijelio redovito na tri, katkada n a če tiri o b ro k a n a dan: n a doručak, ručak, večeru i pijanku, a sv im a je lako zadovoljavao, jer se b io navikao na umjetno p ovraćan je. N aručivao je pak gozbu kod više ljudi isti dan, a n ije d n o g a o d njih nije p ojedin a priprem a stajala manje od četiri sto tin e tisu ća sestercija. Najglasovitija je od svih osta lih b ila v ečer a koju m u je priredio brat u čast njegova do la sk a u R im i k o d koje je, kažu, d ošlo n a stol dvije tisuće naj b ira n ijih rib a i sed a m tisu ća ptica. Ali i tu gozbu nadm ašio je sa m g o zb o m koju je priredio prigodom posvete zdjele k o ju je zb o g izvan red n e veličin e običavao zvati »štitom Min e r v e g ra d sk e zaštitnice«. U njoj je dao izmiješati jetra lenica, m o za k fazana i paunova, jezike plam enaca, m lječac okatica , što su m u sv e p rik u p ili njegovi pom orski zapovjednici i n jih o v i b ro d o v i o d Partije d o H ispanskog tjesnaca. Vitelije j e b io čo v jek n e sa m o n ezasitn e proždrljivosti nego i takve k o ja n ije b ila v eza n a n i vrem en om ni pristojnošću. Nikada s e n i za v rijem e žrtve n i na putovanju nije m ogao uzdržati d a k o d žrtv en ik a n a lic u m jesta od m ah n e jed e žrtveno m eso i k o la č e , k o je je ta k o reći upravo grabio s vatre, a p o krčma m a u z c e s tu g u ta o je varivo koje se jo š pušilo, ali i takvo koje je b ilo p r ir e đ e n o d an prije i v eć načeto. 14. B io je sk lo n da ubija i n a sm rt osuđuje svakoga čo v jek a b e z ra zlik e i b ez ob zira n a krivnju. Ugledne ljude, ne k a d a šn je sv o je su u č e n ik e i vršnjake, koje je svakovrsnim la sk an jim a m a lo n e p rim am io da sudjeluju u vlasti, slao je na sv a k o ja k e n a čin e izdajnički u sm rt. Jednom e je dapače vlas to r u č n o p ru žio otrov u čaši h lad n e vod e koju je ovaj u na p a d a ju g ro zn ice zam o lio. N adalje je jedva p ošted io ijednoga lih v a ra ili vjerovn ik a i carin ik a koji su ikada od njega ili u R im u tražili d u g ili n a p u tu carinu. Od njih je jed noga u času k ad ga je d o ša o p ozd raviti p o sla o na stratište, ali ga je od-
m a h d o zv a o natrag, i d o k su jo š sv i n a z o č n i h v a lili n je g o v u b lagost, za p o v jed io j e d a ga sm a k n u p r e d n jim , g o v o reći: »Želim n ap asti o č i.« 13 K ad je k ažn javao n e k o g d r u g o g a č o vjeka, d a o je p o g u b iti i d va n je g o v a sin a , k o ji s u p o k u ša li m o liti za oca. Š to v iše, k ad je n e k i r im sk i v ite z , d o k s u ga v u k li n a stratište, g la sn o vikao: »Ti si m o j b a štin ik !« , p r isilio ga je d a p o k a že o p o ru k u , a k ad je u njoj p r o č it a o d a m u je za su b a štin ik a u p isa n v ite z o v slo b o d n ja k , z a p o v j e d io je d a se sm ak n e zajed n o sa slo b o d n ja k o m . N e k e j e lju d e i iz o b ič n o g puka d a o sm a k n u ti sa m o z a to što s u g la s n o k le li p r o tiv M odre stranke, u vjeren d a su s e n a to d r z n u li iz p r e z ir a p r e m a n jem u i u n ad i u sk o ri p r e o k r e t.14 Ip a k n i n a k o g a n ije b io tako ljut k ao n a p o d ru g ljiv ce i a s tr o lo g e , k o je j e n a sv a k u prijavu b ez sa slu ša n ja k a žn javao s m r ć u , j e r j e b io o g o r č e n zato što se p o slije n jeg o v a p r o g la sa d a d o p r v o g lis t o p a d a svi astrolozi m oraju n a p u stiti R im i Italiju, o d m a h p o ja v io letak: »I K aldejci izdaju proglas: Za o p ć e d o b ro ! V ite lije G e r m a n ik d o prvoga listo p a d a n e sm ije b iti n ig d je n a svijetu !« S u m n ja li su n a njega i to d a je sk riv io sm r t sv o je m a jk e , j e r d a j e za b ran io da joj se u b o le sti d aje h ran a, p o š t o m u j e n e k a Haćanka, kojoj je v jerovao k a o p r o r o č iš tu , p r o r e k la d a ć e is t o m o n d a čv rsto i d u g o vla d a ti a k o n a d ž iv i s v o ju m a jk u . D ru gi kažu da je o n a sa m a o d d o sa d e z b o g ta d a š n jih p r ilik a i o d straha p red b u d u ć n o šć u za isk a la o tr o v o d sin a , i d a g a j e b ez o so b ite p o te šk o ć e d ob ila. 15. U o sm o m m jesecu n je g o v e v la d e o t p a le s u o d n jega v ojsk e u o b jem a M ezijam a i P an on iji, is t o ta k o o d p r e k o m orsk ih v ojsk e u Judeji i Siriji; o n e s u s e z a k le le n a v je r n o st V espazijanu, je d n e n jem u u o d su tn o sti, a d r u g e u n jeg o v o j p risu tn osti. D a b i d a k le zad ržao n a k lo n o s t i p r iv r ž e n o s t osta lih ljudi, V itelije je p o č e o d ije liti s v e i sv a , ja v n o i p riv a t n o, b ez ik ak ve m jere. I n o v a čen je je u R im u iz v r š io p o d tim u vjetom d a je d o b ro v o ljc im a o b e ć a o n e s a m o o t p u s t o d m a h n ak on p o b jed e n e g o i sv e p o v la stic e k o je p r ip a d a ju islu ž e n im vo jn icim a n a k o n istek a p r o p isa n e v o jn e slu ž b e . K ad ga je zatim p ritisk iv a o n ep rijatelj n a k o p n u i n a m o r u , p o sla o je p rotiv n jega o v d je sv o g a b rata s b r o d o v lje m n a k o je m u su b ili n o v a ci i č e ta gladijatora, a o n d je č e t e i v o j v o d e iz b itk e
kod Betrijaka. Pošto je i ovdje i ondje stradao, potučen ili iz dan, osigurao je sebi život i sto milijuna sestercija u prego vorima s Vespazijanovim bratom Flavijem Sabinom. Nato je odmah na stepenicama palače pred sakupljenim vojnicima izjavio da se odriče vlasti koju je primio protiv volje. Ali kad su se tome svi protivili, odgodi stvar, a čim je prošla noć, siđe u ranu zoru u žalobnoj odjeći na Forum, gdje na govor nici uz obilne suze potvrdi istu izjavu, samo ju je ovaj put či tao. Kad su ga vojnici i narod ponovo prekidali potičući ga neka ne klone, i obećavajući mu svaku pomoć natječući se, ponovo se ohrabri i iznenada navali na Sabina i ostale pri staše Flavijevaca, koji se više ničega nisu bojali, i natjera ih na Kapitol, gdje ih uništi zapalivši hram Jupitera Dobroga Velikoga. Bitku i požar gledao je sam iz Tiberijeve palače, gdje se gostio. Malo nakon toga pokajao se za taj čin. Nasto jeći svaliti krivnju na druge, sazove skupštinu, zakune se sam i prisili i ostale prisutne da se zakunu da im neće biti ništa preče od javnoga mira. Tada odriješi bodež od boka i pruži ga najprije konzulu, zatim, kad ga je taj odbio, drugim činovnicima i napokon pojedinim senatorima redom,16 a kad ga nitko nije htio prihvatiti, ode iz skupštine pod izli kom da će ga položiti u hramu Sloge. Ali kad su mu neki do vikivali da je on utjelovljena Sloga, vrati se i izjavi da ne samo zadržava bodež, nego također prihvaća nadimak »Slo ga« (Concordia), 16. Ujedno predložit senatu da pošalju poslanike u prat nji vestalinki, koji će moliti mir ili barem vrijeme za razmi šljanje. Sutradan, dok je još čekao odgovore, jedan mu uhoda donese vijest da se neprijatelji primiču. On se nato odmah sakrije u zatvorenu nosiljku i pođe potajno samo s dvojicom pratilaca, pekarom i kuharom, na Aventin u očinsku kuću, da odande pobjegne u Kampaniju. Naskoro zatim, na neod ređenu i nesigurnu vijest da je mir izmoljen, dopusti da ga odnesu natrag u palaču. Kad je ondje našao sve napušteno, pa kad su nestajali i njegovi pratioci, opaše se pojasom pu nim zlatnika i pobjegne u vratarevu sobicu; pred vratima sveže jednoga psa, a iznutra iz zabrtvi posteljom i jastucima
17. U to su v e ć p rvi v o jn ic i n e p r ija te ljsk e v o j s k e p r o v a lili u p alaču . K ak o im n itk o n ije d o la z io n a p u t, p o č e l i su , k a k o to o b ič n o biva, p retra živ a ti s v e p r o s to r ije . O n i iz v u k u V itelija iz n jeg o v a sk ro v išta , a k ad su g a is p it iv a li t k o j e - j e r ga n isu p o zn a v a li - i d a li zn a g d je je V ite lije , o n ih n a jp r ije p r e vari la žn im o d g o v o r o m . K ad su ga z a tim p r e p o z n a li, n e p r e sta n o ih je m o lio g o v o r e ć i d a im a k a za ti n e š t o v a ž n o z a ž iv o t V espazijanov, p a n e k a g a d o tle ču v a ju , m a k a r i u t a m n ic i. A li o n i m u sv eza še ru k e n a leđ a , b a c iš e m u o k o v r a ta z a m k u te ga u razdrtoj o d je ći n a p o la g o la o d v u k o š e n a F o r u m , a p r i to m su ga n a v elik o z lo sta v lja li i p o g r đ iv a li d u ž č it a v e S v e t e ceste: glavu su m u za k o su p o v u k li u n a tr a g , k a k o s e o b ič a v a raditi zlo čin cim a , i u z to su m u p o d ig li p o d b r a d a k s t a v iv š i p o d njega šiljak m a č a d a b i lic e m o r a o ^izložiti p o g l e d i m a i da ga n e b i m o g a o sp u š ta ti k zem lji. N e k i s u s e n a n je g a n a b acivali izm etin a m a i b la to m , a d r u g i s u g a n a z iv a li p a lik u ćo m i izjelicom ; jed a n d io sv je tin e iz r u g iv a o s e t a k o đ e r n je g ovim tjelesn im m anam a: b io j e n a im e u n je g a iz v a n r e d n o v iso k stas, lic e ta m n o c r v e n o , p o n a jv iš e o d p r e k o m j e r n o g uživanja vina, trb u h d e b e o , je d n o b e d r o n e š t o s la b ij e , j e r m u g a je n ek a d a o zlijed io č e tv e r o p r e g k a d j e p o m a g a o G aju (K aliguli) k od u trka n a k o lim a . N a p o k o n s u g a k o d G e m o n s k ih stu b a b ezb ro jn im sitn im u d a r c im a iz m r c v a r ili i u b ili i o d a n d e ga k u k o m o d v u k li u T iber. 18. U m ro je za jed n o sa sv o jim b r a t o m i s i n o m u p e d e s e t i sedm oj g o d in i živ o ta .161 ta k o s e o b is t in ilo p r o r ic a n j e o n ih koji su iz zn am en ja što m u s e u k a z a lo k o d V ije n e , k a k o s m o g o re isp rip o v ijed a li,17 p ro rek li d a m u s e n e n a v je š ć u j e n iš ta drugo n eg o d a ć e p a sti u ru k e n e k o g a č o v j e k a g a ls k o g a p o d rijetla: o n je n a im e d o ista b io sv la d a n o d A n to n ija P rim a, vojvode p ro tiv n ičk e stra n k e, k oji s e r o d io u T o lo z i i u d je tinjstvu im a o n a d im a k »B eko« (Beccus), š t o z n a č i » p ije tlo v kljun«.18
Vespazijan 1. Ustankom triju vladara i njihovom pogibijom bilo je carstvo dugo vremena uzdrmano i u neku ruku nepostojano, dok ga napokon nije preuzeo i učvrstio rod Flavijevaca. Taj j.®4rod doduše bio tamna podrijetla i bez ikakvih slavnih predaka, ali ga se država ipak nipošto nije trebala stidjeti, premda je poznato da je Domicijan pretrpio zasluženu kaz nu za svoju pohlepu i okrutnost. Tit Flavije Petron, građanin municipija Reate, koji je u građanskom ratu bio na Pompejevoj strani centurion ili ve teran-dobrovoljac,1 pobjegao je iz bitke kod Farzala (48) i vratio se kući; dobivši kasnije pomilovanje i otpust iz vojske, bavio se utjerivanjem novca za nekoga bankara. Njegov sin, s nadimkom Sabin, nije služio u vojsci - premda neki kažu da je bio primipilar, neki opet da je zbog bolesti bio oslobo đen službe dok je još vršio taj čin - nego je u provinciji Aziji obavljao službu carinika kod ubiranja četrdesetine.2 Još je kasnije' bilo njegovih poprsja, koja SU mu postavili gradovi, s grčkim natpisom: »Poštenom cariniku.« Kasnije se bavio novčarskim poslom u Helveciji, gdje je i umro ostavivši za sobom ženu Vespaziju Polu i dva sina od nje. Stariji, Sabin, dopro je do gradske prefekture, a mlađi, Vespazijan, čak do carske vlasti. Pola se rodila u Nursiji od ugledne obitelji. Otac joj je bio Vespazije Polion, koji je tri puta bio vojnički tribun i prefekt tabora, a brat joj je bio senator pretorskoga položaja. Još danas se jedno mjesto kod šestoga miljokaza na putu iz Nursije u Spolecij na vrhuncu jednog brda zove Vespazija; ondje ima više spomenika Vespazijevaca, što je ja
san dokaz o sjaju p o ro d ice i n jezin oj sta r in i. N e ž e lim p o ri cati da su n ek i n a b acili tvrdnju d a j e P e tr o n o v o ta c b io iz Transpadanskog kraja, gdje je sa k u p lja o r a d n ik e k o ji r e d o v i to svake god in e p o la ze iz U m b rije u S a b in s k u ze m lju na poljske radove, i da se k a sn ije n a s ta n io u R e a ti p o š t o s e o n dje oženio. Sto se m e n e tiče, ja n is a m m o g a o n a ć i n i traga o tom e, prem da sam p r iličn o p o m n o istr a ž iv a o . 2. Vespazijan se r o d io u S a b in sk o j z e m lji u m a le n o m selu iznad Reate, koje se zo v e F a la k rin a , 17. s t u d e n o g a u v e čer, za konzulovanja K vin ta S u lp ic ija K a m e r in a i G aja P opeja Sabina (+9), p et g o d in a p rije A u g u s to v e sm r ti. O d g o je n je pod nadzorom svoje b a k e s o č e v e str a n e , T e r tu le , n a n jezin u K ozanskom im anju. S to g a j e j o š k a o c a r č e s t o p o s j e ć iv a o to m jesto svoje kolijevke, a k u ć u j e o s t a v io t a k v o m k a k v a j e n e koć bila, dakako zato d a n e b i š t o n e s t a lo o d o n o g a n a što su m u se o či b ile navikle; a u s p o m e n u n a s v o j u b a k u to lik o je ljubio, da je n a g o d išn jice i b la g d a n e u v ije k o b ič a v a o piti iz njezina sreb rn oga vrčića. O bukavši m u žev n u to g u , V e s p a z ija n j e d u g o v r e m e n a otklanjao široki p o ru b , p r e m d a g a j e n je g o v b r a t v e ć b io p o stigao. Sam o n jegova m ajk a u s p j e la g a j e n a g o v o r it i d a ga napokon zatraži. Pa i o n a je t o p o s t ig la v iš e g r d n jo m n e g o m olbam a ili u g led o m , je r g a j e n e p r e s t a n o p o r u g ljiv o zvala bratovim lakajem .3 Kao Vojnički trib u n slu ž io j e u T rak iji, a k a o k v e s t o r d o bio je ždrijebom p ro v in ciju K r e tu i K ir e n u . K a o k a n d id a t za službu edila, a k asn ije za slu ž b u p r e t o r a d o b i o j e p r v u tek p ošto je jed anp u t p ro p a o , i je d v a n a š e s t o m m j e s t u , a d ru g u je cjobio o d m ah k o d p rv e k a n d id a tu r e i m e đ u p r v im a . K ao p retor (39) h tio je d a se n a sv a k i n a č in u la s k a G a ju (K aligu11), koji se ljutio n a sen a t, p a j e z a tr a ž io iz v a n r e d n e ig r e u čast careve p o b jed e u G erm an iji; n a d a lje j e p r e d l o ž io d a se kazna urotnika p o o štri tim e d a im s e t j e l e s a o s t a v e n ep o k o pana 4 Zahvalio je ta k o đ e r ca r u p r e d i s t i m p r e s v ij e t lim sta ležom što se u d o sto ja o d a g a p o č a s t i p o z i v o m n a v e č e r u . 3. U to se v rijem e V esp a zija n o ž e n io F la v ij o m D o m itilo m i koja je n ek o ć b ila lju b a v n ica S ta tilija K a p e le , r im s k o g a vile-
za iz Sabrate u Africi, a im ala je sam o latin sk o građansko p ravo, ali je d osk ora b ila proglašena žen om slo b o d n a rod a i rim sk o m građankom n a tem elju p resud e rek u p eratora5 p o što ju je k ao svoju k ćer priznao Flavije Liberalis, koji se r o d io u F eren ciju i nije b io n išta v iše n ego kvestorski pisar. S n jo m je V espazijan im ao troje djece: Tita, D om icijana i Dom itilu . Ž enu je i k ćer nadživio, izgubivši obje jo š kao privat n ik. P oslije žen in e sm rti u zeo je p on ovo k seb i u k u ću neka d ašn ju svoju ljub avn icu C enidu, o slo b o đ en icu Antonijinu6 i p isa ricu njezinu, te ju je jo š kao car zadržao k od se b e gotovo k a o za k o n itu ženu. 4. Za cara K laudija b io je Vespazijan na prep oru k u Narc is o v u p o sla n kao legat jed n e legije u Germ aniju, a od an d e je b io p rem ješten u Britaniju, gdje se trid eset p u ta p o b io s n ep rija teljem . P okorio je dva vrlo m o ćn a plem en a, v iše od d v a d e se t grad ova i o to k V ektis, koji leži nadom ak Britaniji; v r h o v n o je zap ovjed ništvo p ritom im ao d jelom ice Aulo Plaucije k a o k on zu larn i legat, d jelom ice sam K laudije. Za nagra d u je d o b io trijum falna odlikovanja i u kratkom razm aku d vije sv e ć e n ič k e slu žb e, o sim toga k onzulsku službu, koju je v r š io d va p o sljed n ja m jeseca te god in e (51). Sve vrijem e na k o n to g a p a d o p rok on zu lata p roveo je u n erad u i p ovučen o sti, b o je ć i se Agripine, koja je tada jo š im ala velik utjecaj n a sv o g a sin a (N erona) i v eo m a m rzila prijatelje već um rlo ga N arcisa. Z atim je žd rijeb om d o b io p rovinciju Afriku (63), kojom je u p ravljao sa sv im n ese b ič n o i s najvećim priznanjem , sam o što su s e za vrijem e n ek e p o b u n e u H ad ru m etu na njega na b a civ a li rep am a. Vratio se svakako iz provincije n e ob ogativ š i se ništa; p o što m u je, naim e, kredit već gotovo b io propao, d a o je sv e svoje p o sjed e u zalog bratu i o d n u žd e se p on izio te je trg o v ao m azgam a, da održi svoj položaj; stoga su ga u n a ro d u zvali »Mazgar«.7 K aže se također d a m u je b ilo d o k a za n o d a je o d n ek o g m ladića, kojem u je protiv volje nje g o v a o c a p rib avio široki porub, izn u d io dvije stotin e tisu ća se stercija i d a je zb o g toga b io oštro ukoren. V espazijan je b io m eđ u p ratiocim a N eron ovim n a n jego vu p u tovan ju p o Ahaji. D ok je N eron pjevao, č e š ć e je ili od-
19 - Dvanaest rimskih careva
lazio ili bi, ak o je b io p risu tan , zasp ao, p a je tim e p a o u p o t p u n u n em ilo st. Z bog to g a je b io isk lju čen n e sa m o iz p ratn je careve, n eg o i o d javn ih p o sjeta caru; zato s e p o v u k a o u m a li o d c e s te ud aljen i gradić, gdje se k rio stra h u ju ć i i p r e d n a jg o rim , d ok m u nije b ila p red an a p ro v in cija i z a p o v je d n ištv o n ad jed n o m vo jsk o m (67). Po čitavom Isto k u b ila je p ro šir en a sta ra i p o sto ja n a vje ra da je o d su d b in e o d r e đ e n o d a u to v r ije m e zavlad aju sv i jeto m ljudi koji b i d o šli iz Ju d eje.8 To p r o r o č a n s tv o , k o je se, kako se kasnije iz događaja p ok azalo, tic a lo r im sk o g a cara, p ro teg n u li su Židovi n a se b e, te su se p o b u n ili p r o tiv R im a. Ubili su rim sk o g n am jesn ik a i o sim to g a ra zb ili v o jsk u k o n zu larn og legata iz Sirije, koji m u je d o ša o u p o m o ć , i p r ito m su o teli jed n o g orla.9 B u d u ći d a je za sv la d a v a n je to g a u sta n k a b ila p o treb n a v eća vojsk a i s p o s o b a n v o jsk o v o đ a k o je m u b i se ipak b ez o p a sn o sti m o g la p o v jeriti to lik a za d a ća , b io je izabran u pravo V espazijan k ao čo v jek is k u š a n e s p o s o b n o s ti, a nije ga se n išta treb alo bojati, jer je b io n isk a r o d a i im en a . Vespazijan, dakle, d o d a sv ojim č e ta m a j o š d v ije leg ije, o sa m k onjaničkih od red a, d e se t k oh orata, a m e đ u le g a te u z m e i sv oga starijega sin a (Tita). Ćim je d o š a o u sv o ju p ro v in ciju , svratio je n a se pažnju su sjed n ih p ro v in cija p o š t o j e o d m a h p op ravio vojničku steg u te u je d n u p a d ru g u b itk u za ša o tako n eu strašivo d a je p rilik om p o d sjed a n ja n e k e u tv r d e b io ranjen k a m en o m u koljeno, a u štit d o b io n e k o lik o p o g o d a k a strijelom . 5. K ad su se p o slije N eron a i G alb e O ton i V ite lije b o r ili za prijestolje, p o n a d a o se i o n carskoj v la sti, a ta m u s e n ad a v eć prije začela u d u ši n a tem elju o v ih zn am en ja: N a p osjed u F lavijevske ob itelji u p r e d g r a đ u b io j e star hrast, p o sv ećen Martu, koji je k od sva tri p o r o d a V esp a zijin a n en a d a n o istjerao p o jed n u m la d icu iz d eb la , a t e su m la d ic e b ile n esu m n jivi znak b u d u ć e su d b in e sv a k o g a d jeteta. Prva je m ladica b ila sla b a i brzo s e p o su šila , i zato d je v o jčica koja se rod ila nije poživjela n i god in u dana. D ru ga je b ila vrlo snažna i krošnjata o b ećavaju ći v elik u sreću . T reća je b ila p o p ut stabla. S toga je, kažu, V esp azijan ov o ta c S ab in , k ojega je
još učvrstilo i znamenje od žrtve, javio svojoj majci da joj se rodio unuk koji će jednom biti car. Ona je nato samo prasnula u smijeh, čudeći se što je ona još pri zdravoj pameti, a sin joj već trabunja. Kad se kasnije car Gaj (Kaligula) naljutio na Vespazijana, koji je vršio službu edila, što se nije valjano pobrinuo za čiš ćenje ulica, naredio je vojnicima da nakupe blata i da mu njime napune nabore njegove toge pretekste; tada se našlo ljudi koji su to tumačili da će jednom zgažena i bespomoćna država za jednoga građanskog meteža doći pod njegovu za štitu i tako reći u njegovo krilo. Kad je jednom Vespazijan objedovao, neki je strani pas donio s raskršća ljudsku ruku i spustio je pod stol.10Drugi put opet, kad je bio kod glavnog objeda, provalio je u blago vaonicu vol plužnik zbacivši jaram, rastjerao poslužitelje i bacio se, kao da se nenadano umorio, upravo pred noge Vespazijanu kod njegova ležaja i spustio šiju do zemlje. Čempresovo stablo na imanju njegova djeda, koje je bez ikakva nevremena bilo iščupano iz korijena i srušeno, po novno se sutradan uspravilo još svježije i čvršće. U Ahaji je sanjao da će sreća njemu i njegovoj obitelji po četi čim Neronu bude izvađen zub. I dogodilo se da je su tradan izašao u predvorje carev liječnik i Vespazijanu poka zao zub što ga je upravo izvadio caru. Kad je u bližim® Judeje-pitao proročište karmelskoga boga, kocke su mu dale sigurno obećanje da će mu se ispu niti sve što u duši smišlja ili poduzima ma kako veliko to bilo.11Isto je tako jedan od uglednih židovskih zarobljenika, imenom Josip,12 kad su ga stavljali u okove, najustrajnije tvrdio da će ga isti on u skoro vrijeme osloboditi, ali već kao car. Javljala su se i iz Rima znamenja: daje Neron posljednjih dana dobio u snu opomenu neka kola Jupitera Dobroga Ve likoga iz njegova svetišta premjesti u kuću Vespazijanovu, a odande u Cirk. Ne mnogo nakon toga, kad je Galba sazvao narodnu skupštinu za svoj drugi konzulat, okrenuo se sam od sebe
kip božanskoga Julija prem a istoku, a n a b ojištu k o d B etrijaka, prije sam og p očetk a bitke, d va su se o rla p o b ila n a očigled sviju, a kad je jedan od njih b io p o b ijeđ en , d o le tio je treći s istoka i potjerao pobjednika. 6. Uza sve to, prem da su njegovi ljudi b ili sp r e m n i i tje rali ga, Vespazijan nije n išta p od u zeo p rije d o k s e n isu s lu čajno za njega izjasnile vojske koje su m u b ile n e p o z n a te i daleko od njega. Od vojske u Meziji k ren u lo je iz sv a k e o d triju leg ija p o dvije tisuće ljudi u p o m o ć Otonu; k ad su n a p u tu p r im ili v i jest da je Oton pob ijeđ en i da je p o č in io sa m o u b o js tv o , ip ak su nastavili put do Akvileje, k ao da n isu v jero v a li toj vijesti. Ondje su se zb og pru žen e im p rilik e i n e d o v o ljn e s t e g e d a l i na svaku vrstu pljačkanja, a kad su se p o b o ja li d a ć e n a k o n povratka m orati polagati raču n i p o d v r ć i s e k azn i, za k lju č ili su da sam i izaberu novoga cara: je r su m is lili d a n is u n išta gori od h ispanske vojske, koja je G albu, n i o d p r e to r ija n sk e , koja je O tona, ni o d g erm a n sk e, k o ja ’ffe V ite lija p r o g la s ila carem . Oni, d ak le, ista k n u im e n a sv ih k o n z u la r n ih le g a ta , k o lik o ih je tada b ilo u ra zličitih v o jsk a , p a d o k s u o s t a le k u d ili sad zb o g ovoga, sa d z b o g o n o g a r a z lo g a , n e k i s u v o j n ici iz treće legije, k oja je tik p r e d sm r t N e r o n o v u b ila p r e m ješten a iz Sirije u M eziju, p o č e li n a r o č it o h v a liti V e s p a zijana; uz njih p rista d o še svi d ru gi, t e n je g o v o i m e b e z o k lijevanja ista k n u še n a sv e za sta v e. Za taj j e č a s s t v a r d o d u š e b ila p rig u šen a p o što su v o jn ic i b ili n a k r a t k o v r ije m e v raćen i p o slu h u . A li k ad se taj d o g a đ a j r a z g la s io , p r v i j e T i b erije A lek san d ar, p refek t E gip ta, n a g o v o r io s v o j e le g ije na zak letvu v jern o sti V esp a zija n u p r v o g a sr p n ja , a taj se dan k asn ije sm a tra o k a o d an n je g o v a s t u p a n ja n a p r ij e s t o lje. Zatim je n jeg o v a v o jsk a u J u d eji p o lo ž ila z a k le t v u p r e d njim 11. srpnja (god. 69). V espazijanovim su p o th v a tim a p r ib a v ile u s p j e h o v e č i njenice: najprije p ro šir en p rim jerak p r a v o g ili k r iv o g p is m a um rloga O tona, u k o jem v ru će z a k lin je V e s p a z ija n a n e k a o sv eti n jegovu sm rt, i izriče želju d a b i p r ite k a o u p o m o ć d r žavi; zatim g la sin e d a je V itelije n a k o n p o b je d e o d lu č io iz m i
jen iti zim sk e ta b o r e legija p a germ an sk e legije p rem jestiti n a Istok, gdje j e sigu rn ija i la k ša služba; o sim toga, što je u z n jega p rista o izm eđ u n a m jesn ik a u p rovin cijam a L icinije M ucijan, a o d k raljeva V o lo g ez partski: prvi s e od rek a o n e prijateljstva p r e m a n jem u , k oje je d otad a javn o p ok azivao zb o g su p a rn ištv a , i o b e ć a o m u vojsk u u Siriji, a V o lo g ez m u j e o b e ć a o č e tr d e s e t tisu ć a strijelaca. 7. Z a p o čev ši, d a k le, g rađ an sk i rat, p ošalje n ap rijed vojvo d e i č e te u Italiju, a sam , m eđ u tim , p o đ e u A leksandriju, d a za u zm e k lju č E gipta. O ndje je, u n am jeri d a zatraži p roro č a n stv o o trajn osti sv o je vlasti, u ša o u h ram S erap isa p o t p u n o sa m isk lju čiv ši sv e ostale; p o što se n ak on d u g e m o litv e b o g u n a p o k o n o k ren u o , p ričin ilo m u se da vid i sv o g a slo b o d n ja k a B a z ilid a k ak o m u je d o n io gran čice, v ijen ce i k o la če, k a o š t o je o n d je ob ičaj. N o p o u zd a n o se zn alo d a njega n itk o n ije p u stio u hram , n ad alje d a v e ć d u go vrem en a p o rad i ž iv č a n e sla b o sti jed v a h od a, i n a p o k o n d a je u taj čas b io v e o m a d a le k o .13 O d m a h zatim stigla je p ism en a vijest da su č e te V itelijev e p o tu č e n e k o d K rem on e, a o n sa m d a je u R im u u b ijen . U g led a i ta k o r e ć i n ek o g a v eliča n stv a V espazijan kao n e o č e k iv a n i i n o v i v la d a r n ije jo š im ao; ali i to je d ošlo. D va č o v jek a iz n a ro d a , je d a n slijep ac, a dru gi s k ljastom nogom , p r istu p iše za jed n o k n jem u d o k je sjed io n a su d ačk oj stolici, i z a m o liše ga d a ih izliječi kak o im je to S erap is u sn u n a vijestio: d a ć e V esp azijan slijep cu vratiti vid ak o m u pljune u oči, a k lja sto m e ć e izliječiti n o g u ak o se u d ostoji d otaknuti je sv o jo m p e to m . B u d u ć i d a je je d v a b ilo vjerojatn o d a će n a ik a k a v n a č in stv a r u sp jeti, V esp azijan se n ije u su d io n i p o k u ša ti, a li je ip a k n a p o k o n n a p oticaj svojih prijatelja ja v n o p r e d s k u p š tin o m p o k u ša o j e d n o i drugo: i u sp jeh n ije iz o s ta o .14 N ek a k o u is to v rijem e b ile su u T egeji u Ark ad iji n a p o tic a j g a tara n a je d n o m p o sv e ć e n o m m jestu is k o p a n e n e k e p o s u d e sta re izra d b e i n a n jim a j e b io lik s li ča n V esp a zija n u . 8. Takav je b io V espazijan i tolik a njegova slava kad se vratio u R im , gdje je p ro sla v io trijum f nad Ž idovim a (71) i
o sim n ek a d a šn jeg a k o n zu lata jo š o sa m p u ta v r š io tu slu žb u . P reu zeo je i slu žb u cen zora. Za c ije lo v r ije m e sv o je v la sti sm atrao je sv o jo m n a jp rečo m z a d a ćo m d a g o t o v o u n iš te n u i u zd rm an u državu najprije u čvrsti, a za tim i p o lje p š a . V ojnici šu d je lo m ičn o p o sta li o b ije sn i z b o g p o b je d e , d je lo m ič n o o g o rčen i zb o g sram ote, te su za p a li u sv a k u ra sp u šte n o st i d rsk ost. A li i p ro v in cije i s lo b o d n i g r a d o v i, je d n a k o i n e k e kraljevine b ile su m e đ u s o b n o u ž e s to k im s u k o b im a . S toga je V espazijan d o d u še m n o g o V ite lije v ih v o jn ik a o t p u stio iz slu žb e, a o sta le d o b ro p riteg a o , a li s u d io n ic im a u p o b jedi n ije ip ak n išta izv a n red n o p o p u s tio , n e g o im j e n a p r o tiv i za k o n ite n agrad e p r iličn o k a sn o isp la tio . N ije d n u p r ili k u n ije p ro p u stio d a b i p o p ra v io steg u . T a k o je, n a p rim jer, n ek o g a m la d ića koji je m ir isa o p o p o m a s ti, k a d m u j e z a h v a ljivao za p o stig n u tu slu žb u p refek ta , p r e z im im m ig o m o d b io o d se b e , o sim to g a u k o rio ga o štr o m riječju: » V o lio b ih d a š i m irisa o p o češnjaku!« I u je d n o je o p o z v a o im e n o v a n je . K ad su ga m orn ari koji o d O stije i P u te o la p je š k e d o la z e u R im i n atrag m o lili d a im se o d r e d i d o d a ta k u im e o b u ć a r in e, o n ih je n e sa m o o tp u s tio b e z o d g o v o r a , n e g o j e j o š n a red io d a o d sa d a im aju svoj p u t p rev a ljiv a ti b e z o b u ć e . I o ta d a o n i tak o m arširaju .15 Ahaji, Likiji, R od u , B izan tu i S a m u o d u z e o j e n a jp r ije s lo b o d u , a o n d a ih je k a o i G oro v itu K ilik iju i K o m a g e n u , k o je su d o to g a v rem en a b ile p o d v la šć u sv o jih k ra ljev a , u č in io rim sk im p rovin cijam a. U K ap ad ok iju j e z b o g n e p r e s ta n ih provala b arb ara sm jestio jo š n e k o lik o le g ija ,i d a o joj z a u p ravitelja* čovjek a k o n zu lsk o g a p o lo ža ja m je s to p rija šn je g a rim sk o g viteza. R im jfe b io n a g rđ en tragovim a sta r ih p o ž a r a i r u š e v in a m a. V espazijan je d o p u stio d a sv a tk o tk o h o ć e m o ž e z a p o sjesti p razna gra d ilišta i n a n jim a p o d ić i zg r a d u a k o to v la sn ici n e ć e d a u čin e. On sa m z a p o č e o je o b n o v u K a p ito la te je o tv o rio ra d o v e n a uk lanjan ju r u še v in a i n e š t o ih s a m n a svojim ra m en im a izn io v a n .16 N ad alje s e p r ih v a tio d a u s p o sta v i tri tisu ć e m jed en ih p lo č a k o je su u p o ž a r u izg o rjele, d avši o d a sv u d p otra žiti p rijep ise. T o j e b ila n a jlje p ša i n aj
starija zbirka isprava, koja je sadržavala senatske i narodne zaključke o svakojakim savezima ugovorima i povlasticama gotovo od osnutka Rima. 9. Izveo je i neke nove gradnje: hram Mira tik uz Forum i hram božanskoga Klaudija na brijegu Ćeliju, što ga je Agripina doduše bila započela, ali ga je Neron gotovo do teme lja razorio; isto tako amfiteatar usred grada, pošto je saman da je tako bio zasnovao August. Najodličnije staleže, koji su bili prorijeđeni brojnim uboj stvima i osramoćeni dugogodišnjim nemarnim popunjava njem, pročistio je Vespazijan i popunio; zato je poduzeo smotru senatora i vitezova, isključio najnedostojnije članove i na njihovo mjesto postavio najpoštenije ljude iz Italije i provinciji. Nadalje, da bi pokazao kako se oba staleža među sobom razlikuju ne toliko kakvom povlasticom koliko do stojanstvom, izjavio je prigodom neke prepirke između je dnog senatora i jednog rimskog viteza ovo: »Senatori se ne smiju grditi, ali uzvraćati im grdnju pravo je svakoga građa nina i zakonski je dopušteno.« ^lO. Niz parnica se posvuda prekomjerno nagomilao, jer su stare parnice zbog prekida sudovanja ostale neriješene, a pridolazile su neprestano nove zbog nesređenih i nemirnih prilika. Vespazijan je kockom izabrao povjerenstvo koje će vlasnicima vratiti ono što im je u ratu oteto, i koje će izvan redno presuditi i na najmanji broj svesti parnice koje idu pred centumviratski sud17 a gdje se činilo da bi pamičari jedva mogli doživjeti odluku. fj^ l. Nemoral i raskoš preoteli su silan mah jer ih nitko nije obuzdavao. Zato Vespazijan nagovori senat da donese odluku da se svaka žena koja se združi s tuđim robom ima smatrati robinjom;18 i da lihvari koji posude novac malolje tnim sinovima nemaju nikada pravo da ga utjeruju, to jest ni poslije smrti očeva takvih dužnika. 12. U svim ostalim stvarima pokazao se odmah u poče tku svoje vlade pa sve do konca jednostavnim i blagim. Svoj nekadašnji niski položaj nije nikada krio, nego gaje naprotiv često i isticao. Štoviše, kad su neki laskavci pokušali da po-
vežu p odrijetlo F lavijevskog rod a s o sn iv a čim a g rad a R eate i s jed nim H eraklovim p ratiocem , čiji sp o m e n ik j o š sa d a s t o ji na Solnoj cesti, Vespazijan im s e prvi n aru gao. V an jsk e je p očasti tako m alo želio, da je n a d an sv o g a triju m fa, k a d ga je izm orila b esk on ačn a i d osad n a sv e č a n o st, izjavio: »B aš m i s e pravo d ogod ilo kad sam p o d stare d a n e ta k o lu d o p o ž e lio trijumf, k ao da sam ga dužan svojim p r e c im a ili k a o d a sa m m u se ikada nadao.« I trib u n sk u v la st i n a slo v O tac d o m o vine u zeo je isto m nak on d u ljeg vrem en a. Još za trajan ja gra đ anskoga rata u k in u o je ob ičaj p regled avan ja, o s o b a k o je su dolazile na prim anje. 13. S lo b o d o u m n o st svojih prijatelja, za b a d a n ja o d v je tn i k a I n ep ristojnost filozofa p o d n o sio j e s n a jv e ć o m str p ljiv o šću. Iic in ije M ucijan b io je p o zn a t z b o g r a z v r a tn o g živ o ta , ali je, svjestan svojih zasluga, p o k a ziv a o p r e m a lo p o š to v a n ja p rem a caru, n o V espazijan ga n ik a d a n ije m o g a o d r u k č ije u koriti n eg o n a sa m o i tako d a se k o d n e k o g a z a je d n ič k o g prijatelja p o tu žio i d o d a o zaglavak: »Pa ip a k s a m ja čovjek !« S alvije L ib era lis s e u o b r a m b e n o m g o v o r u z a n e k o g b o g a to g o p tu ž e n ik a u su d io reći: »Š to s e c a r a t i č e a k o H ip a r h im a sto m iliju n a sestercija ?« V e sp a z ija n g a j e z a t o j o š i p o h v a lio . K in ičk i filo z o f D e m e tr ije s r e o s e s n jim p o s l ij e s v o je o su d e n a je d n o m p u to v a n ju t e š e n ije u d o s t o j a o n i d a u sta n e p red n jim n i d a g a p o z d r a v i, n e g o m u j e d a p a č e n e što o p so v a o ; n o V esp a zija n s e z a d o v o lj io t i m e d a g a j e sa m o n a zv a o p s o m .19 14. U vred e i n ep rija teljstva ta k o je m a lo p a m t io i p r o g o n io d a je, n a prim jer, k ć e r sv o g a n e p r ija te lja V ite lija n ajsjaj n ije u d ao, d avšiffoj d a p a č e m iraz i o p r e m n in u . K a d j e p o d N ero n o m b io p ro tjera n iz d v o ra p a k a d j e u s t r a h u p it a o što d a radi ili k a m o d a id e, n ek i g a j e d v o r s k i s lu ž b e n ik is tje r a o van i rek a o m u: »Idi d o n ev o lje!« 20 K a d g a j e o v a j k a sn ije m o lio za o p ro šten je, ra ž e stio s e o n p r o tiv n je g a s a m o r ije č i m a, i to g o to v o istim riječim a , n e r e k a v š i m u n iš t a v iš e . B io je d a lek o o d to g a d a b i k o g a u p r o p a s t io n a t e m e lj u k a k v e su m n je ili straha. K ad su ga, n a p rim jer, p r ija te lji o p o m in j a li n ek a s e č u v a M etija P o m p u zija n a je r s e o p ć e n i t o v je r u je d a m u n jeg o v h o r o sk o p n a v je šću je c a r s k u v la st, V e s p a z ija n g a
je još imenovao konzulom, govoreći da jamči kako će se ovaj jednom sjetiti toga dobročinstva. 15. Neće se lako naći da je tko za njegove vlade bio ka žnjen nevin, osim u njegovoj odsutnosti ili bez njegova zna nja, ili bar protiv njegove volje i na lažnu prijavu. Helvidije Prisko jedini ga je nakon njegova povratka iz Sirije u Rim pozdravio njegovim privatnim imenom Vespazijan, a kao pretor ga je u svim proglasima ispuštao bez ikakve počasti ii spomena. Pa ipak se Vespazijan na njega naljutio istom onda kad ga je Helvidije u rječkanju najdrskijim riječima sramotno uvrijedio.21 Pa premda ga je najprije prognao, a onda dao nalog da se smakne, ipak mu je bilo mnogo stalo do toga da i njega na svaki način spasi, pa je poslao glasnike da pozovu natrag krvnike. I bio bi ga spasio da mu nisu la žno javili da je već smaknut. Ukratko, Vespazijan se nikad nije veselio ničijoj smrti, a kod pravednih smaknuća znao je dapače zaplakati i uzdahnuti. 16. Jedino što mu možemo s pravom prigovoriti, to je njegova pohlepa za novcem. Nije se, naime, zadovoljio samo time da je ponovo uveo poreze što ih je Galba bio ukinuo, nego je dodao još nove i teške poreze, povećao namete pro vincijama, nekima ih je upravo podvostručio, a javno se ba vio novčanim poslovima kojih bi se i privatnik morao sti djeti, kupujući neke stvari samo zato da ih poslije pojedina čno skuplje proda. Nije se ustručavao ni kandidatima proda vati službe ni optuženicima, bili nevini ili krivi, prodavati odrješenja. Kažu također da je najpohlepnije svoje upravite lje' običavao namjerice promicati na veće dužnosti da ih ka snije što bogatije može osuditi. Općenito se govorilo da ih on upotrebljava kao spužve, jer ih tako reći kvasi dok su suhi, a iscjeđuje kad su vlažni. Neki kažu da je od naravi bio jako pohlepan i da mu je to jednom predbacio jedan njegov stari govedar. Taj ga je starac poslije njegova stupanja na prijestolje više puta usr dno molio da mu dade slobodu bez otkupnine, a kad mu je car to odbio, povikao je: »Vuk dlaku mijenja, ali ćudi nika da!« Drugi naprotiv misle da ga je na pljačkanje i otimanje natjerala nužda zbog krajnje oskudice u državnoj i carskoj
blagajni, koju je posvjedočio odm ah na početku svoje vlade izjavivši da je potrebn o četrdeset m ilijardi sestercija da se država može održati. To se d rugo m išljenje čini vjerojatnijim i zato što je Vespazijan i ona sredstva koja je nepošteno ste kao upotrijebio za najbolju svrhu. 17. Prem a svakoj vrsti ljudi bio je izvanredn o darežljiv. Tako je nekim senatorim a d op u n io njihov im utak, neimuć* nim konzularim a davao godišnju potporu od pet stotina ti suća sestercija, m nogobrojne grado ve p o čitavom carstvu, koji su postradali od potresa ili požara, d a o je p o n o v o p o dići, i to još ljepše, a darovite je ljude i um jetnosti upravo najviše pom agao. 18. Vespazijan je prvi iz carske blagajne o d r e d io grčkim i rim skim retorim a godišnju plaću od sto tisuća sestercija. Darovite pjesnike, isto tako i umjetnike, kao na p rim je r o n o ga koji je obnovio V eneru Kosku, i d ru g o g a koji je o bn o vio N ero n o v K olos,22 o b d a rio je bogatom n ag rad o m i velikom plaćom . I tehničaru koji se p o n u d io d a će go le m e stupove uz m aleni trošak doprem iti na K apitol d a o je priličn u n agra du za taj izum, ali ga je o s lo b o d io od izved be rekavši: »D o pusti d a dadem zarade sirotinji!« 19. N a igram a p rigod om posvete o b n o v lje n e pozornice M arcelo va kazališta pozvao je da p o n o v o nastupe i stari um jetnici. Tragičkom glum cu A pelaru d ao je četiri stotine tisu ća sestercija, kitarašima T erpn u i D io d o ru p o dvjesta tisuća, nekim a po sto tisuća, a ostalim a najm anje p o četrdeset tisu ća, osim toga bezbroj zlatnih vijenaca. A li i go zb e je p riređ i vao neprestano, i to češće velike i bogate d a d a d e zarade tr govcim a živežnih namirnica. K ao što je na S a tu m a lije davao gozbene darove muževima, tako ih je na d an p rv o ga ožujka d avao ženama. Ali uza sve to nije m o gao izbrisati prijašnju p oru gu zbog pohlepe. Aleksandrijci su ga i dalje zvali na dim k o m K ibiosak,23 što ga je im ao jed an od njihovih kralje va zbo g svoje prljave škrtosti. Štoviše, na njegovu je sprovo du glavni pantom im Favor nosio njegovu m asku i p o o b iča ju opo n ašao njegove navike i riječi za njegova života: tada je glasno zapitao upravitelje koliko stoji sp ro v o d i p ogrebn a povorka, a kad je čuo: »D eset m ilijuna sestercija«, uskliknuo
je: »Dajte mi sto tisuća Tiber!«
sestercija, a mene bacite makar i u
20. Vespazijan je b io srednjega rasta, zbijenih i čvrstih udova, a izraz lica bio mu je kao u čovjeka koji se napinje; stoga je neki ialjivac, kad ga je Vespazijan poticao neka i na njegov račun kaže koju dosjetku, prilično duhovito rekao: »Reći ću kad isprazni* trbuh!« Zdravlje mu je bilo savršeno, p rem d a za njegovo održanje nije ništa drugo radio nego je vrat i ostale dijelove tijela sam sebi u loptalištu24 po taktu tr ljao i redovito je svaki mjesec po jedan dan postio. 21. Dnevni red bio m u je otprilike ovakav. Kao car ustaja o je uvijek vrlo rano, pa i n o ć u Zatim je pročitao pisma i izvještaje svih dvorskih činovnika i primao prijatelje; dok su ga ovi pozdravljali, sam se o buvao i oblačio. Pošto je posvršavao sve tekuće poslove, uzeo je vremena za šetnju i za od* m o r pritom je uz njega ležala koja inoča, kojih je namjesto u m rle Cenide uzeo velik broj. Iz spavaonice išao je u kupao nicu i blagovaonicu. Kažu da ni u jedn o drugo vrijeme nije b io pristupačniji i prijazniji, i te su časove njegovi dvorani v rlo rado iskorišćivali da nešto izmole. 22. I za stolom i inače uvijek b io je vrlo ugodan i mnoge je stvari rješavao uz š a lu B ilo je naime u njega mnogo do sjetljivosti, koja je katkada bila lakrdijaška i prosta, tako da se nije suzdržavao ni od bestidnih riječi. Pa ipak ima od nje ga nekoliko izvrsnih dosje taka. među njima su i ove: Kad ga je konzular Mestrije Flor opom enuo da treba govoriti »p lau stra«, a ne »plostra«, Vespazijan ga je sutradan prili kom pozdrava nazvao Flaur25. Kad ga je neka žena osvojila govoreći da pogiba od ljubavi za njim, dao je dovesti k sebi i poklonio joj poslije iskazane usluge četiri stotine tisu ća sestercija. Kad ga je poslije blagajnik pitao kako želi da se ta svota unese u račune, reče: »Za ljubav prema Vespazijanu.« 23. Upotrebljavao je i grčke stihove u prilično zgodan čas; tako je, na primjer, o nekom čovjeku visoka rasta i s jako razvijenim udom citirao ovaj Hom erov stih:
»Š irokim korakom stupa dugosjenim mašući kopljem, «r26
299
Isto ta k o o slo b o d n ja k u K erilu , k o ji j e b io v r lo b o g a t, p a d a p o slije sm rti izb jeg n e tra žb in i c a r s k e b la g a jn e , p o č e o se izdavati za slo b o d n a čo v jek a u z e v š i im e L ah et:
»Lahete, o Lahete, kad umreš, bit ćeš opet kao nekada ti K eril«27 N o najviše j e v o lio p ra viti d o s je tk e n a r a č u n s v o j ih n e p o š ten ih d ob itak a, d a b i o m ra zu z b o g n jih u b la ž io n e k im p e c k a n jem i stvar o k r e n u o u šalu . K ad je jed a n o d n je g o v ih n a jm ilijih d v o r s k ih s lu ž b e n ik a m o lio u p ra v iteljsk o m je s to z a n e k o g a č o v je k a , g o v o r e ć i d a m u je to brat, V esp azijan j e o d g o d io o d g o v o r , a s a m o g a k a n did ata p o zv a o k se b i, u z e o o d n je g a t o lik o n o v a c a k o lik o je ovaj sa sv ojim z a g o v o r n ik o m u g la v io , i b e z o k lije v a n ja ga im en o v a o . K ad j e k a sn ije isti s lu ž b e n ik p o n o v o d o š a o s m o l b o m k n jem u , r e č e m u V esp azijan : »T raži t i s e b i d r u g o g a brata: ovaj za k o jeg a ti m is liš d a j e tvoj, o n j e m oj!« N a n ek o m p u to v a n ju p o s u m n ja o j e n a s v o g a v o z a č a d a je siša o s k o la d a p o tk u je m a zg e s a m o z a to d a b i j e d a n p a m ičar im a o p rilik e i v r e m e n a d a p r is tu p i c a r u s m o lb o m . Z ato ga zapita k o lik o je za ra d io p o tk iv a n je m i z a tr a ž i o d n je g a j e d an d io zarade. K ad m u je sin Tit p rig o v a ra o š t o j e iz m is lio i p o r e z n a m okraću ,28 V esp azijan m u je n o v a c o d p r v o g u b ir a n ja p ri m a k n u o p o d n o s p itaju ći ga: »O sjećaš li k a k a v n e u g o d a n m i ris?« A kad je ovaj o d g o v o r io d a n e o s je ć a , r e č e : »P a ip a k je to n ovac o d m okraće!« Kad su m u iza sla n ici n e k o g a g r a d a ja v ili d a s u o d lu č ili d a m u na gradski tro ša k p o d ig n u k o lo s a ln i k ip z a p r ilič n u svotu n ovaca, o n ih p o ta k n e n e k a g a s a m o o d m a h p o sta v e , i pruži o tv o ren u ša k u g o v oreći: » B aza j e v e ć p rip rem ljen a !« Pa n i u strah u n i u krajnjoj sm rtn o j o p a s n o s t i n ije s e u z držao od šale. K ad su se, n a im e , iz m e đ u o s t a lih k o b n ih zn a m enja n ajed n om o tv o rila vrata M a u zo leja i n a n e b u s e p o javila zvijezda rep atica, izjavio je V e sp a z ija n d a s e p r v o zn a m en je tič e Junije K a lv in e iz p o r o d ic e A u g u s to v e , a d ru go
partskoga kralja, koji nosi dugu kosu. I prilikom prvog na padaja smrtne bolesti rekao je: »Jao meni, čini mi se da po stajem bog!«29 24. Za svoga devetoga konzulata (79) osjetio je u Kampaniji prve lake napadaje bolesti. Zato se odmah vratio u Rim, a odande je pošao u Kutiliju i na svoje imanje kod Reate gdje je svake godine običavao ljetovati. Ondje mu se još jače pogoršalo zdravstveno stanje jer je pokvario crijeva preko mjernom upotrebom hladne vode. Ali uza sve to jednako je i dalje po običaju obavljao carske poslove, štoviše, primao je i poslanike ležeći u postelji. Ali kad ga je iznenada napao proljev i potpuno ga oslabio, reče: »Car mora umrijeti stoje ći!« I dok se dizao upinjući se, umrije na rukama ljudi koji su ga pridržavali, 23. lipnja, u dobi od šezdeset i devet godi na, sedam mjeseci i sedam dana. 25. Svi se slažu u tome da je uvijek imao toliko pouzda nja u zviježđu svoju i svojih da se poslije neprestanih urota usudio pred senatom ustvrditi: »Mene će naslijediti moji si novi ili nitko!« Pripovijeda se također da je jednom u snu vi dio gdje usred predvorja njegove palače na Palatinu stoji vaga u potpunoj ravnoteži: u jednoj su zdjeli stajali Klaudije i Neron, a u drugoj on i njegovi sinovi I san se ispunio, jer šu isto toliko godina i jednako vrijeme vladali prvi i drugi.30
Tit
112
1. Tit, koji je im ao isti nadim ak k ao i n je g o v o ta c , b io je ljubav i slast čovječanstva: tolik o je o b iln o b io o b d a r e n p r i rodnim sposobnostim a ili vještin om ili s r e ć o m d a s t e k n e opću naklonost, i to još, što je o so b ito tešk o , u v r ije m e sv o je vlade, jer kao privatnik, pa i on d a kad m u j e o ta c v e ć b io car, nijepgp pošteđ en od m ržnje, a jo š m a n je o d j a v n o g a p r i jekora. Rodio se 30. prosinca zn am en ite g o d in e k a d j e b io u b ije n Gaj (Kaligula),1 blizu Septizonija,2 u sir o m a šn o j k u ć i, u v r lo m alenoj i mračnoj sobi, koja se jo š d a n a s p o k a z u je o n a k v a kakva je bila nekada. 2. Odgojen je na dvoru zajedno s B r ita n ik o m ; o n d je j e i obrazovan u jednakim naukam a i k od istih u č ite lja . U to je vrijeme, kažu, Narcis, K laudijev slo b o d n ja k , d o v e o j e d n o g m etop osk opa3 da prouči ličn e crte B r ita n ik o v e, a o n j e s n a j većim pouzdanjem ustvrdio da B ritan ik n e ć e n ik a d a , a li d a će Tit, koji je stajao u blizini, jed n o m sv a k a k o b iti car. In a č e su njih dvojica b ili tako pou zd an i prijatelji d a j e o d o tr o v a od kojega je Britanik um ro (55) Tit ta k o đ er, k oji je u z n je g a bio za stolom , n avod n o k ušao i d u g o v r e m e n a b io t e š k o b o lestan. Svega se toga Tit kasnije sjećao p a j e B r ita n ik u p o digao zlatni kip u palači i p o sv etio m u d ru gi k o n ja n ič k i o d bjelokosti, koji se |,o š i danas n o si n a č e lu c ir c e n s k o g a o p h o da, a kod prvog ga je o p h o d a o n sa m o s o b n o p r a tio . 3. Odmah u djetinjstvu p ok azali su se u T ita sjajn i d a r o v i tijela i duha, koji su se otad a sve v iše i v iše razvijali p o s t e pen o p o godinama: izvan red n o lijep a pojava, u k ojoj j e b ilo
jednako dostojanstva kao i miline; osobita tjelesna snaga, premda je bio visoka uzrasta, a trbuh mu bio malo izbočen; neobično pamćenje i lakoća da nauči gotovo sve umjetnosti rata i mira. U oružju i jahanju bio je vrlo vješt, u latinskom i grčkom jeziku bio je i u sastavljanju govora i u slaganju pje sama tako spretan, da je vrlo lako i improvizirao. Ni u glazbi nije bio nevješt, jer je pjevao i u kitaru udarao ugodno i stručno. Od više sam ljudi doznao da je i stenografirati znao vrlo brzo te se često sa svojim pisarima od igre i šale natje cao; znao je oponašati sve rukopise što ih je jednom vidio, te je često izjavio da bi mogao biti najveći krivotvoritelj. 4. Kao vojnički tribun služio je i u Germaniji i u Britani ji, gdje je stekao veliku slavu kao sposoban i jednako nese bičan čovjek, kako se to jasno vidi po množini njegovih ki pova i poprsja te po natpisima u objema provincijama. Poslije vojne službe nastupao je kao odvjetnik na Foru mu, ali više radi časti nego iz potrebe zvanja. U isto vrijeme oženio se Arecinom Tertulom, kojoj je otac doduše bio samo rimski vitez, ali je nekoć bio prefekt pretorijanskih kohorata. Poslije njezine smrti oženio se Marcijom Fumilom, že nom iz vrlo ugledne obitelji, ali se od nje rastao kad mu je rodila kćer. Poslije kvestorske službe dobio je zapovjedništvo nad jednom legijom (67) te je pokorio Tariheju i Gamalu, dva najjača grada u Judeji; u jednoj bitki izgubio je konja pod so bom, ali je zajahao na drugoga kojemu je jahač kraj njega u borbi pao. 5. Kad je kasnije Galba postao carem (68), Tit je bio po slan da mu čestita; kuda je god prolazio, svratio je pozornost ljudi na sebe, jer se vjerovalo da ga je Galba pozvao u Rim da ga posini. Ali kad je Tit doznao da su u Rimu opet nemiri, vrati se natrag s puta. Kad je pristupio u proročište Venere Pafske i zapitao o uspjehu svoga pomorskog putovanja, do bio je također potkrepu svoje nade u vlast. Ta mu se nada naskoro ostvarila. Otac ga je ostavio u Judeji da je pokori dokraja; tu je kod zadnjeg juriša na Jeruzalem ubio dvanaest branitelja jednakim brojem strijela. Grad je zauzeo na ro đendan svoje kćeri, a vojnici su bili tako veseli i oduševljeni
da su ga prilikom čestitanja p ozd ravili k a o im p e r a to r a . Kad se skoro zatim sprem ao na odlazak iz p r o v in c ije , zad ržavali su ga zaklinjući ga pokorno, ali i s p rijetn jam a, n e k a ili o s tane ili neka ih sve skupa sa so b o m p o v e d e . O d a tle s e p o ro dila sumnja da je pokušao o d m etn u ti s e o d o c a i u z e ti kra ljevsku vlast na Istoku. Tu je su m n ju jo š p o v e ć a o k ad je na putu u Aleksandriju prigodom p o sv e te b ik a A p isa k o d M em fisa nosio na glavi dijadem; to je d o d u š e b ilo s a s v im p o o b i čaju i obredu stare vjerske svečan osti, ali s e n a š lo lju d i koji su to tumačili drukčije. Stoga se p o ž u r io u Italiju; n a jp rije je na teretnoj lađi doplovio u Regij, za tim u P u te o le , a o d a n d e je s najvećom brzinom p o ša o u R im , g d je j e iz n e n a đ e n o m ocu, da bi ujedno p ob io n eo sn o v a n e g la s in e o s e b i, rekao: »Tu sam, oče, tu sam!« 6. I od toga vrem ena Tit je b io štedni p o m o ć n ik i d a p a če zaštitnik očeve vlade. Proslavio je s ocem trijum f i za jed n o j e s n jim b io ce n z o r (73), bio mu je kolega i u trib u n sk oj s lu ž b i i s e d a m p u ta u konzulskoj časti. Preuzeo je g o to v o sv e c a r s k e p o s lo v e , d ik tirao je u očevo im e pism a, sastavljao p r o g la s e , č it a o , što v iše , i njegove govore u senatu m jesto k v e sto r a , n a p o k o n j e p r e uzeo dužnost prefekta p retorijan sk e stra že , k o ju s u d o toga vremena obavljali sam o r im s k i;v itezo v i, a li je p o s t u p a o o d više tiranski i nasilno, jer je sva k o g a k o ji m u j e b i o s u m n ji* | dao bez oklijevanja pogubiti, p o što j e n a g o v o r io lju d e d a u kazalištima i po taborim a to b o ž e u im e sv iju tr a ž e k a z n u za njega. Među njima je bio i A ulo C ecin a , k o n z u la r , k o je g a je* pozvao na večeru i odm ah ga n a izla zu iz b la g o v a o n ic e d ao probosti; u tom je slučaju d ak ak o o p a s n o s t s ilila n a žu rb u , jer je uhvatio i vlastoručni sastavak g o v o r a š t o g a j e C ecin a spremio da govori vojnicim a. T im je p o s t u p c im a T it d o d u še stvorio dosta sigurnosti za b u d u ć n o st, a li j e z a s a d a š n jo s t n a vukao na sebe veliku m ržnju, ta k o d a j e t e š k o k o ji v la d a r d o šao na vlast tako ozloglašen i to lik o p r o tiv v o lj e s v ih k a o on7. Osim okrutnosti p red b acivali s u m u i r a s k o š n o s t , jer je do ponoći produljivao pijanke s n a jr a sip n ijim p rijateljim a; jednako su ga okrivljivali zb o g r a zv ra tn o sti, j e r j e o k o n jega
uvijek bilo raspuštenih dječaka i uškopljenika i jer je bila poznata njegova žestoka strast prema kraljici Bereniki, kojoj je, kako se govorilo, obećao i ženidbu. Okrivljivali su ga da je i pohlepan, jer se znalo da je običavao trgovati sudbenim presudama svoga oca i tražiti nagradu za sebe. Napokon su ga sasvim otvoreno smatrali i nazivali drugim Neronom. Ali taj se glas okrenuo na njegovo dobro i pretvorio se u najve će pohvale, jer se kasnije u njega nisu otkrile nikakve mane, nego naprotiv najveće vrline. Gozbe što ih je priređivao bile su više ugodne nego rasipne. Za prijatelje je odabrao takve ljude, koje su i carevi po slije njega zadržali i osobito ih u svojoj službi upotrebljavali, jer su njima i državi bili neophodno potrebni. Bereniku je odmah otpremio iz Rima, protiv svoje i njezine volje. Neke od svojih najdražih miljenika, premda su bili tako izvrsni plesači da su kasnije zavladali pozornicom, nije samo pre stao obilno podupirati nego ih uopće nije htio gledati u ja vnosti. Nijednom građaninu nije ništa oduzeo; uzdržavao se od tuđega više nego itko drugi; pa ni dopuštene i uobičajene darove nije primao. Pa ipak ni za jednim prethodnikom nije zaostajao darežljivošću. Kad je posvetio amfiteatar (80) i po kraj njega brzo sagradio toplice,4 priredio je sjajnu i bogatu gladijatorsku predstavu. Prikazao je i pomorsku bitku u sta roj Naumahiji, i na istom je mjestu također dao gladijator sku predstavu i u jedan jedini dan hajku sa pet tisuća zvijeri svake vrste. 8. Tit je od prirode bio vrlo dobrohotan, pa dok su po odredbi Tiberijevoj svi carevi poslije njega povlastice što su ih njihovi prethodnici dali potvrđivali samo u slučaju ako su ih i sami istim ljudima dali, on je bio prvi car koji je sve prethodne povlastice potvrdio jednim jedinim ukazom te nije dopustio da ih od njega mole. Kod ostalih molba s ko jima su mu ljudi dolazili držao se čvrsto načela da nikoga ne otpusti bez nade. Štoviše, kad su ga njegovi pouzdanici upo zorili na to da više obećava nego što može ispuniti, rekao je: »Nitko ne smije poslije razgovora s carem otići žalostan.« 20 - Dvanaest rimskih careva
Kad se jednom za vrijeme večere sjetio d a čita v d a n n ije n i kome iskazao nikakvu m ilost, izrekao j e o n u g la so v itu i s pravom pohvaljenu riječ: »Prijatelji, izg u b io sa m dan!« U prvom je redu cijelom n arodu h tio u g o d iti u sv im p ri likama s tolikom prijaznošću, da je je d n o m , p r ilik o m ob jave gladijatorskih igara izjavio da če ih p r ir e d iti n e p o svojoj v o lji, nego po volji gledalaca. I u p ravo je ta k o u č in io . N e sa m o da im nije odbio nikakve m olbe, n e g o ih j e j o š i s a m p o tic a o neka traže što hoće. B udući da je sa m p o k a z iv a o o s o b itu sklonost prema tračkim gladijatorim a, č e s t o s e s n a r o d o m i riječju i kretnjama šalio kao p rista lica n jih o v , a li j e p rito m Ostalo neokrnjeno n jegovo carsk o d o s to ja n s tv o i n je g o v a pravičnost. Da n e bi p ro p u stio n ik ak vu z g o d u z a u g a đ a n je narodu, znao se katkada u svojim to p lic a m a k u p a ti p u stiv ši unutra puk. Za njegove vlade d o g o d ile su s e n e k e s lu č a j n e n e sr e ć e , kao na primjer provala V ezuva u K a m p a n iji, p o ž a r u R im u koji je trajao tri dana i tri n oći, zatim k u g a k a k v e m o ž d a d o tada još nije bilo.5 U tim m n o g im i ta k o v e lik im n e s r e ć a m a pokazao je Tit ne sam o brigu cara, n e g o i b e s p r im j e r n u lju bav oca, sad tješeći narod u svojim p r o g la sim a , s a d p o m a ž u ći koliko je im ao m ogućnosti. Za u p r a v ite lje u p r u ž a n ju p o moći Kampaniji izabrao je k o ck o m lju d e iz m e đ u k o n zu la ra ; imutak ljudi koji su poginuli k od p r o v a le V e z u v a a b a štin ik a nisu imali odredio je za o b n ovu p o s tr a d a lih g r a d o v a . N a k o n požara u Rimu izjavio je sam o ovo: » P ro p a o sam !« N a to je odredio da se sav ukras iz n jegovih v ila u p o tr ij e b i z a o b n o v u javnih zgrada i hram ova, a n ad zor n a d tim r a d o v im a p o v je rio je nekolicini ljudi iz v itešk o g sta leža , d a s e s v e š t o b rže izvede. Da zaustavi epidem iju k u g e i d a u b la ž i p o s lj e d ic e b o lesti, upotrijebio je svako b o ža n sk o i lju d s k o s r e d s t v o p o k u šavši svaku vrstu žrtava i lijekova. Među nesrećam a on ih v r e m e n a b ili s u i d o u š n ic i i n jih o vi pomagači, koji su se k o ristili sta r o m s lo b o d o m . N jih j e r e dovito dao na Forum u b ičev im a i to lja g a m a iz b iti i n a p o sljetku ih kroz arenu am fiteatra p r o v e s ti p a d j e lo m ic e k ao robove prodati, d jelo m ice n a n a jn ez d r a v ije o t o k e p r e v e s ti.
Da b i i za b u d u ćn o st jed n o m zauvijek o n em o g u ćio takve lju de, o d red io je, izm eđ u ostaloga, da se o istoj stvari n e m ože vo d iti p a rn ica p ozivan jem n a v iše zakona i d a se n e m o že v o d iti istraga o p ravn om položaju kojega p ok ojn ik a6 kad p ro đ e sta n o v it broj godina. 9. S lu žb u v rh o v n o g sv ećen ik a prih vatio je, kako je sam izjavio, sa m o zato d a m o že sačuvati čiste ruke. I od ržao je ri ječ. P oslije to g a nije d ao n ik o ga p ogu b iti n iti je od o b rio čije sm a k n u će, p rem d a je k atk ad a b ilo razloga za takvu kaznu, n e g o se sa m o zaklinjao: »Radije ću p ogin u ti n eg o k oga p o gubiti!« D va čovjek a p atricijsk og rod a kojim a je b ilo dokaza n o d a teže za ca rsk o m v la šć u sa m o je o p o m e n u o n ek a se to g a o k a n e, d o k a zu ju ći im d a carsk u vlast daje su d b in a, i o b eća v a ju ći im d a ć e im d a ti sv e što o sim toga žele. I od m ah j e k m ajci je d n o g a o d njih, k oja je b ila d alek o o d R im a, p o s la o sv o je g la sn ik e d a joj zabrinutoj jave d a joj je sin izvan o p a sn o sti, a n jih je d v o jicu n e sa m o p ozvao n a v ečer u u kru g u prijatelja, n e g o ih je i su trad an n a gladijatorskoj p red sta vi n a m jerice p o sa d io u svojoj b lizin i i d ao im d a i o n i o g le d aju oru žje b o r a c a k o je je n jem u b ilo d o n e se n o n a ogled . P rip o v ijed a se ta k o đ e r d a je sazn ao h o r o sk o p jed n o g a i dru g o g a te d a je u stv rd io d a im o b o jic i prijeti p o g ib a o , ali isto m k a sn ije i o d n e k o g a d ru goga. I ta k o s e d o g o d ilo . K ad m u n jeg o v b ra t n ije p resta o rad iti o glavi, n e g o je go to v o sa sv im o tv o r e n o b u n io v o jsk e i p o k u ša v a o bijeg, Tit se n ije m o g a o o d lu č iti n i d a g a u b ije n i d a ga p rogn a, p a n i d a ga s k in e s ča sti, n e g o g a je, k ao o d p rv o g a d an a svoje vlad e, i d a lje p rizn a v a o su v la d a r o m i n asljed n ik om ; sa m o k atk ad a ga je n a sa m o m o lio « i zak lin jao, liju ći su ze, n ek a v eć jed n o m p o č n e b ra tsk u lju b a v u zv ra ćati ljubavlju. 10. U sred tih p rilik a z a te č e ga sm rt,7 n a v e ć u n e sr e ć u za č o v je č a n stv o n e g o za n jega. K ad su b ile d o v r še n e p red stave, n a kraju k o jih j e o n p r e d n a r o d o m g ork o p lak ao, p o ša o j e u S a b in sk u zem lju , j o š ža lo sn iji š to m u je k od žrtvovan ja p o b je g la žrtv en a živ o tin ja i š to je za v ed ra n e b a zagrm jelo. O d m a h k o d p r v o g p r e n o ć iš ta u h v a tila ga je grozn ica, ali s e o n o d a n d e d a lje d a o n o siti u n o siljci, a p rito m je, kažu, razm a-
knuo zastore, pogledao prem a n eb u i g o r k o s e p o tu žio : »N i sam zaslužio da m i se oduzim a život, je r n e m a n ije d n o g čin a zbog kojega bih s e m orao kajati, izu zev ši j e d n o g jed in o g .« Kakav je to čin bio, niti je on sam tada rek a o , n iti b i s e itk o m ogao lako dosjetiti. N eki n aslu ću ju d a s e sje tio o d n o ša ja što ga je im ao sa žen om svoga brata. Ali D o m ic ija s e n a jsv e tije zaklinjala da takvog od n ošaja n ije u o p ć e b ilo , a o n a to n e bi poricala, da ga je bilo, n eg o bi se d a p a č e t im e d ič ila , jer je to najsprem nije radila u svim svojim sr a m o ta m a . 11. Umro je u istoj vili k ao i n je g o v o ta c , 13. r u jn a (81), dvije godine, dva m jeseca i d v a d eset d a n a o t k a k o j e n a slije dio svoga oca, a u četrd eset i drugoj g o d in i ž iv o ta . K a d s e ta vijest pronijela, svi su javn o žalili k a o d a j e s v a k o g a z a d e s ila žalost u njegovoj kući; sen a t se strča o p r e m a v ij e ć n ic i n e č e kajući da p roglasom b u d e sazvan; vrata v ij e ć n ic e b ila s u jo š zaključana, a kad su se otvorila, s e n a t j e p o k o jn ik u iz r e k a o tolike zahvale i ob a su o ga to lik im p o h v a la m a , k o lik e m u n i kada nije iskazao za života i d o k je b io s n jim a .
D o m icija n 1. Domicijan se rodio 24. listopada one godine kad mu je otac bio imenovan konzulom te je slijedeći mjesec imao na stupiti službu (51), i to u šestom gradskom rajonu, u četvrti »K punskoj jabuci«, u kući koju je sam kasnije pretvorio u hram Flavijevskog roda. Dječačke je i prve mladenačke go dine, kažu, proživio u takvoj oskudici i sramoti da nije imao nijedne srebrne posude za upotrebu. Isto je tako dovoljno poznato da je Klodije Polion, čovjek pretorskoga položaja, protiv kojega je uperena Neronova pjesma Ćoro, sačuvao njegovo vlastoručno pismo, i katkada ga pokazivao, u koje mu mu Domicijan obećava jednu noć. Bilo je također ljudi koji su tvrdili da je Domicijana zlorabio i njegov kasniji na sljednik Nerva. U ratu s Vitelijem pobjegao je na Kapitol sa stricem Sabinom i s jednim dijelom četa koje su bile u Rimu, ali kad su protivnici provalili na Kapitol i hram počeo gorjeti, prenoćio je potajno kod hramskog čuvara, a ujutro je, preodjeven u odijelo Izidina svećenika i pomiješan sa službenicima toga šarolikog praznovjerja, pobjegao preko Tibera samo s jednim pratiocem k majci jednoga svoga suučenika. Ondje se tako dobro krio da ga uhode koji su ga u stopu slijedili nisu uza sva traženja mogli pronaći. Istom po slije pobjede svoga oca izišao je iz skrovišta te je, pozdrav ljen kao Cezar, preuzeo službu gradskog pretora s konzul skom vlašću, ali samo u naslovu, jer je sudbeni posao prenio na svoga prvoga kolegu; inače je svu moć svoga položaja tako samovoljno upotrebljavao da je već tada pokazivao ka kav će biti u budućnosti. Da ne nabrajam pojedine slučajeve, zaveo je žene mnogih ljudi, a Domiciju Longinu, koja je bila
udata za Elija Lamiju, u zeo je dap ače se b i za žen u ; j e d n o g j e dinog dana razdijelio je p rek o d vad eset slu žb a za R im i p r o vincije; zato je Vespazijan više p u ta izjavio: »Č u d im s e d a i m eni ne šalje nasljednika!« 2. Z apočeo je i vojni p o h o d n a G aliju i G e r m a n iju ,1 b e z ikakve p otreb e i p ro tiv savjeta o č e v ih p rija telja , s a m o za to da bi m oću i u g led o m d o stig a o brata. Z ato j e d o b i o u k o r od oca, i da bi se što b o lje sjeća o sv o jih g o d in a i s v o g a p o ložaja, m orao je otada stan ovati z a jed n o s o c e m ; s v e č a n u nosiljku očevu i bratovu, k ad g o d su iz la z ili, m o r a o j e s li jed iti u običnoj n osiljci, a n jih ov tr iju m f n a d Ž id o v im a p r a tio je sam o jašu ći na b ijelo m k on ju . Š to v iš e , o d š e s t sv o jih k onzulata vršio je sa m o jed a n k a o r e d o v it i k o n z u l, a i taj sam o zato jer je njegov brat o d s t u p io i p o d u p r o n je g o v u kandidaturu. Dom icijan je i sam upravo d iv n o g lu m io č e d n o s t , a u p r vom redu sk lon ost p rem a p jesn ištvu , k o je m u j e i p r ije b ilo p otp u n o tuđe, a i kasnije ga j e p rezre o i o d b a c io ; n o s a d a j e dapače javno čitao svoje stih o v e.2 U za s v e to , k a d j e p a r tsk i kralj V ologez protiv A lana zatražio p o m o ć n ih č e t a i j e d n o g sina Vespazijanova za zapovjednika, D o m ic ija n j e u p e o s v e sile da upravo o n b u d e p o slan , a k ad s e stv a r iz ja lo v ila , p o k u šao je druge kraljeve n a Istok u d a ro v im a i o b e ć a n j im a sk lo nuti neka istu p e s istim zahtjevom . Kad m u je o ta c um ro, d u go s e k o le b a o b i li v o j n ic im a o b ećao dvostruki n o v ča n i dar, i n ik a d a s e n ije u s t r u č a v a o ja vn o govoriti da ga je o ta c o d r e d io za su v la d a r a , a li d a s e oporuka krivotvorila. I otada n ije p r e s ta o p o s ta v lja ti z a s je d e bratu, tajno i javno, sv e d o k Tita n ije z g r a b ila t e š k a b o le s t; i tada je, jo š prije n eg o je Tit izd a h n u o , z a p o v je d io d a g a o s tave sam a, k ao d a je mrtav; a k ad je u m r o , n ije m u is k a z a o nikakve p o ča sti o sim a p o teo ze, a č e s t o g a j e n a p r o tiv p o g rd io d voličn im riječim a u g o v o rim a i p r o g la sim a . 3. N a p o četk u svoje v la d e o b ič a v a o s e D o m ic ija n sv a k i dan p o n ek o lik o sati p o v u ći u sv o je o d a je , g d je n ije n iš t a d rugo radio n eg o hvatao m u h e i n a b a d a o ih n a o š t r o z a š ilje n u pisaljku. Zato je V ib ije K risp o n a n e č ij e p ita n je im a li
koga s carem u sobi prilično duhovito odgovorio: »Nema ni muhe.« Svoju ženu Domiciju, s kojom je za drugoga svoga konzulata imao sina, ali ga je u drugoj godini svoje vlade iz gubio,3pozdravio je kao Augustu. Kad se ona kasnije smrtno zaljubila u glumca Parisa, odbacio ju je, ali mu je za kratko vrijeme dosadila rastava te ju je doveo natrag, tobože na opći zahtjev naroda. U upravi države bio je jedno vrijeme vrlo nepostojan, jer su se u njemu podjednako miješale mane i vrline, dok napo kon nije i vrline pretvorio u mane. Koliko se smije nagađati, bio je protiv svoje prirodne sklonosti zbog oskudice grabež ljiv, a zbog straha krvoločan. 4. Predstave je uvijek priređivao veličanstvene i skupe, i to ne samo u Amfiteatru nego i u Cirku, gdje je, osim uobi čajenih utrka dvoprega i četveroprega, priredio i dvije bitke, jednu konjaničku i jednu pješačku; u Amfiteatru je priredio i pomorsku bitku. Borbe sa zvijerima i gladijatorske pred stave priređivao je i. noću uz mnoštvo svjetiljaka, i to ne samo borbe muškaraca, nego i žena. Osim toga prisustvovao je i predstavama koje su davali kvestori - te su predstave ne koć bile ukinute, a on ih je ponovo uveo - i pri tome je uvi jek dopuštao narodu da iz njegove gladijatorske družine izmoli po dva para gladijatora, pa ih je dao uvesti na kraju pri redbe sa svim dvorskim sjajem. Kod svake gladijatorske predstave stajao mu je do nogu patuljak u grimizu s malom i nakaznom glavom, s kojim je vrlo mnogo razgovarao, kat kada i o ozbiljnim stvarima. Svakako se jednom čulo kako ga pita da li zna zašto mu se prilikom posljednjih imenova nja svidjelo da za prefekta Egipta postavi Metija Rufa. Davao je i pomorske bitke, gdje su nastupale malone prave morna rice, a u tu je svrhu u blizini Tibera dao iskopati jezero i okružiti ga redovima klupa; usprkos najjačem pljusku gle dao je tu predstavu do kraja. Priredio je i Stoljetne igre, izračunavši vrijeme ne od go dine kad ih je posljednji put priredio Klaudije, nego od go dine kad ih je nekoć priredio August.4 Za tih je igara na dan
utrka u Cirku, d a b i se što la k še m o g lo iz v e sti s to trk a, svak u trku sk ratio o d se d a m k ru gova n a p et. U stan ovio je i tro stru k o n atjecan je u č a st J u p ite r u K ap ito lsk o m svak e p ete g od in e: m u zičk o, trk a čk o i g im n a s tič k o , i to sa zn a tn o v ećim b rojem n agrad a n e g o š t o s e sa d a daju. N atjecali su s e n a im e i p isc i p ro zn ih sa sta v a k a n a g r č k o m i la tin sk o m jezik u ,5 a o sim k itaraša-pjevača jo š i k o r sk i k itaraši i nijem i kitaraši, a n a trk alištu su s e ta k o đ e r u tr k iv a le i djevojke. N atjecanju je p red sjed a o D o m icija n u g r č k im s a n dalam a i ogrn u t g rim izn om to g o m p o g r č k o m k ro ju , a n a glavi je n o sio zlatan vijen ac sa slik o m Ju p iter a , J u n o n e i Minerve; d o njega je sjed io Ju p iterov sv e ć e n ik i z b o r flavijevsk ih sv ećen ik a u jed nak oj od jeći, sa m o š to j e n a n jih o v im v i jen cim a b ila i careva slika. S v etk o v a o j e n a d a lje n a s v o m a l b an sk om im anju svak e g o d in e K v in k v a tre u č a s t M in erv e; toj je b o žici u ča st v eć prije u r e d io p o s e b n i s v e ć e n ič k i zb o r, iz k ojega su se k o ck o m birali Koji ć e u p r a v lja ti sv e tk o vin o m i priređivati sjajne b o r b e sa z v ije r im a i k a z a lišn e p red stave, a o sim to g a natjecan ja g o v o r n ik a i p je sn ik a . N o vča n e je darove d ijelio n a ro d u tri p u ta , sv a k i p u t p o tri sto tin e sestercija p o o so b i, a g le d a o c im a g la d ija to r s k e p red stave d ao je o b iln u g ozb u n a s v e tk o v in u S e d a m b r e ž u ljaka,6 p rito m je sen a to rim a i v ite z o v im a p o d ije lio v e lik e k o šare s hranom , a n a ro d u m an je k o ša r ic e s a s m o k o m , a z a tim je prvi p o č e o jesti. S lijed eći d an ra za su o j e d o z n a k e za s v a kovrsn e darove, a kak o je veći d io d o zn a k a p o p a d a o u r e d o v e naroda, ob javio je d a ć e jo š p o p e d e s e t d o z n a k a b a c iti u p o jed in e o d jele v itešk o g a i se n a to r sk o g sta leža . 5. V elik broj v eliča n stv en ih zgrad a k o je j e u n iš t io p o ža r, dao je o b n o v iti (82), m eđ u o sta lim a i K a p ito l, k oji je p o n o v o b io izgorio; ali n a sv e je zgrade d a o sta v iti sa m o s v o je im e n e sp om in ju ći prvoga graditelja. N o v o p a k š t o je sa g r a d io b io je hram n a K ap itolu u ča st Ju p iteru Č u varu i tr g k o ji se sada zo v e N ervin, isto tak o h ram fla v ijev sk o g r o d a , za tim Stadion, O deon i n a p o k o n N aum ahiju; n je z in im s e k a m e njem p o slije o b n o v io V elik i cirk k ad su m u s o b je str a n e iz gorjeli pokrajni zidovi.
6. Poveo je nekoliko vojnih pohoda, nešto iz vlastite po bude, a nešto od nužde; iz vlastite pobude vojnu protiv Haćana (84), a od nužde jednu vojnu protiv Sarmata, pošto mu je ondje izginula jedna legija zajedno s legatom, i dvije protiv Dačana: prvu, pošto mu je bio poražen konzular Opije Sa bin, a drugu poslije poraza Komelija Fuska, prefekta pretorijanskih kohorata, kojemu je bio povjerio vrhovno zapo vjedništvo u tom ratu. Nad Haćanima i Dačanima proslavio je poslije promjenljivih bojeva dvostruki trijumf, a nakon pobjede nad Sarmatima samo je posvetio lovorov vijenac Ju piteru Kapitolskom. G rađ an sk i rat što ga j e p o k ren u o L ucije A ntonije, n a m jesn ik G orn je G erm an ije, sv r šio je b e z o so b n o g su d jelova nja n e k im sr e tn im č u d o m , jer je u p ravo u ča su o d lu č n e b o r b e iz n e n a d a p u k a o le d n a Rajni i zau stavio b arb arsk e č e te k o je m h tjele p rijeći k A n ton iju (88). O toj p o b jed i d ozn ao je D o m icija n p rije p o zn a m en jim a n e g o p o vijestim a, jer je u p r a v o n a d a n k a d s e v o d ila o d lu č n a b itk a jed a n v elik i o rao k r ilim a o b u jm io n je g o v k ip u R im u i v e s e lo zak lik tao. M alo iza to g a p r o n io se g la s d a je A n ton ije u b ijen , i to tak o u p o r n o d a s u m n o g i lju d i tv rd ili d a s u v id jeli i n jegovu glavu d o n e s e n u u R im . 7. D o m ic ija n j e t a k o đ e r u v e o m n o g e p r o m je n e u ja v n o m ž iv o tu . U k in u o j e r a z d io b u h r a n e u k o ša r ic a m a , a p o n o v o u v e o o b ič a j d a v a n ja p r a v ih g o zb a . P rijašn jim č e tir i m a str a n k a m a u C irk u d o d a o j e d v ije n o v e: »zlatn u« i »gri m iz n u « . P a n t o m im im a je z a b r a n io n a stu p a ti n a ja v n o j p o z o r n ic i, a li im j e d a o p r a v o d a p o k a z u ju sv o ju v je štin u p o p r iv a tn im k u ć a m a . Z a b r a n io j e k a strira ti m u š k a r c e , a s n i z io c ij e n e u š k o p lj e n ik a k o ji s u s e j o š n a la z ili u tr g o v a c a r o b lje m . K a d j e j e d n e g o d in e u r o d ilo o b iln o v in a , a n a s tu p ila o s k u d ic a žita , d o š a o je d o u v je r e n ja d a s e z b o g p r e v e lik o g n a sto ja n ja o k o v in o g r a d a z a n e m a r u ju o r a n ic e , p a je iz d a o p r o g la s d a n itk o u Ita liji n e sm ije z a s a d iti n o v i v i n o g r a d , a u p r o v in c ija m a d a s e im a ju v in o g r a d i p o s j e ć i i d a s e s m ij e o s t a v it i n a jv iš e p o lo v ic a . A li tu n a r e d b u n ije d o k r a ja p r o v e o .
N ek e je n ajviše p oložaje n a d voru p o ra zd a v a o slo b o d n ja cim a i rim skim vitezo v im a.7 Z abranio j e d a s e p o d v ije legije sjed in e u jed an tabor, i n ijedan vojnik n ije s m io im a ti u legijskoj blagajni u lo žen o v iše o d tisu ću se stercija , je r s e p o k a zalo da s e Lucije A ntonije, koji j e u je d n o m z im s k o m ta b o r u sa dvije legije sp rem a o ustanak, p o u zd a v a o u u s p je h i zb o g v elik e sv o te u lo žen o g n ovca. V ojsci je D o m icija n d a o jo š i četvrtu plaću, svak om v ojnik u p o tri zla tn ik a n a g o d in u . 8. S u d ove je v o d io savjesn o i rev n o , n a jč e šć e ta k o đ e r n a F orum u p red trib u n a lo m u izv a n red n im sje d n ic a m a . P o n i štio je pristran e p resu d e cen tu m v ira tsk o g su d a . V iše p u ta je o p o m e n u o rek u p era to re8 d a se u sv o jim p a r n ic a m a n e daju zavesti n ed ok azan im u p o rn im tvrdnjam a. S u c e k oji su se dali p o d m ititi u k o rio je zajed n o s čita v im z b o r o m k o je m u pripadaju. N agovorio je p u čk e trib u n e d a o p tu ž e n e k o g šk r tog ed ila zb o g p ron evjeren ja i d a zatraže o d se n a ta istra g u p rotiv njega. I čin o v n ik e u R im u i n a m je sn ik e u p r o v in c ija m a držao je s to lik o m b rigom n a u zd i, d a n ik a d a n is u b ili skrom niji n i pravedniji n eg o u to v rijem e, d o k s m o p o slije n jegove vlad e vidjeli m n o g e o d n jih o p tu ž e n e za sv a k o ja k e p restu p k e. P ošto je k ao cen zo r (83) p o d u z e o d a p o p r a v i ja vni m oral, u k in u o je slo b o d u d a svatk o u k a z a lištu s m ije sje sti u red o v e vitezova. P ogrd ne sp ise, k oji su s e j a v n o p r o š i rili, a u kojim a su b ili n ap ad aji n a n a ju g led n ije m u ž e v e i žen e, d a o je u n ištiti, a n jih ove a u to re k a zn iti ja v n im u k o r o m . N ek oga čovjek a k v esto rsk og p oložaja iz b a c io j e iz se n a ta jer se govo rilo da je strastven i p a n to m im i p le sa č . O z lo g la še n im žen am a o d u zeo je pravo d a se slu že n o siljk o m i d a p rim a ju za p ise u o p o ru k a m a ili b aštin e. Jed n o g r im sk o g v ite z a izb ri sa o je iz im en ik a su d a ca što se p o n o v o o ž e n io ž e n o m k oju je b io o tp u stio i zagrozio joj se o p tu ž b o m z b o g p relju b a . N e k olik o je sen a to ra i vitezo va o su d io p o S k a n tin ije v u za k o n u .9 V estalin k e k oje su p rek ršile zavjet d je v iča n stv a , n a što njegov otac i brat n isu pazili, k ažnjavao je r a z lič ito i stro g o , i to za prijašnje p rek ršaje jed n o sta v n o m sm r tn o m k a zn o m , a za kasnije p restu p k e k azn om p o o b iča ju p r e d a k a .10 T ak o je sestra m a O kulatam a i tak ođ er V aron ili d o p u s tio d a s lo b o d n o izab eru n a čin sm rti, a n jih ove je z a v o d n ik e p r o g n a o ,
a li K o m e liju , v r h o v n u d je v icu , k oja je n e k o ć b ila o s lo b o đ e n a, a z a tim n a k o n d u g a v r e m e n a p o n o v o o p tu ž e n a i k rivn ja joj d o k a za n a , d a o j e ž iv u za k o p a ti, a n je zin e z a v o d n ik e n a K o m ic iju d o sm rti iz b ič e v a ti, iz u z e v ši sa m o j e d n o g čo v je k a p r e to r s k o g a p o lo ža ja , k o je g a je p o m ilo v a o n a k a zn u iz g o n a je r j e p r iz n a o sv o ju k riv n ju d o k je stvar jo š b ila n eo b ja šn je n a, a istr a g e i m u č e n ja o s ta le b e z u čin k a . I d a n e b i k o je s v e to g r đ e o s t a lo b e z k a zn e, d a o je g r o b n i s p o m e n ik š to ga je n je g o v slo b o d n ja k s v o m e sin u p o d ig a o o d k a m e n ja k o je je b ilo o d r e đ e n o za h r a m J u p iter a K a p ito lsk o g , p o v o jn ic im a sr u šiti, a k o s ti i p e p e o iz n je g a b a c iti u m o re. 9. U p o č e t k u j e D o m ic ija n o sje ć a o to lik u o d v r a tn o st o d sv a k o g a k r v o p r o lić a d a j e je d n o m , j o š u o d su tn o sti o čev o j, o d lu č io iz d a ti p r o g la s d a s e n e sm iju žrtvovati g o v ed a , sje tiv š i s e V e r g ilije v a stiha:
»Dok s e fo š bezbožni rod pogostio juncima rdje.«n I s to ta k o n ije k a o p r iv a tn ik n ik a d a , a k a o c a r d u g o v re m e n a p o k a z iv a o g o to v o n ik a k v e zn a k o v e p o h le p e i la k o m o sti, n e g o je, n a p r o tiv , č e s t o p r u ž io ja k e d o k a z e n e sa m o n e s e b ič n o s ti, n e g o i d a režljiv o sti. S v e j e sv o je p rijatelje n ajb o ga tije o b d a r iv a o , a n a jv iše ih j e i n ajozb iljn ije o p o m in ja o n e k a n iš ta n e r a d e k a o šk r tic e . B a š tin e k o je su m u ostavljali lju d i s d je c o m n ije h tio p rim iti. P o n iš tio j e ta k o đ e r za p is u o p o r u c i R u stija C e p io n a , k o ji j e o d r e d io d a n je g o v b a štin ik im a sv a k e g o d in e se n a to r im a n a u la sk u u v ijećn icu d ati sta n o v itu s v o tu p o osolbi. O p tu ž e n ik e k o jih su im e n a d u lje o d p e t g o d in a b ila iz v je še n a p r e d d rža v n o m b la g a jn o m sv e j e z a je d n o o s lo b o d io d a lje g p r o g o n a , a d o p u stio j e d a s e m o g u p o n o v o o p tu ž iti s a m o u r o k u o d je d n e g o d in e, i to p o d u v j e to m d a tu žitelj, a k o izg u b i p a rn icu , b u d e k ažn jen p ro g o n stv o m . K v e s to r s k e j e p isa re , k oji s u s e b a v ili trg o v in o m p o n a v ic i, a li p r o tiv K lo d ije v a za k o n a , p o m ilo v a o za p r o šle prestu p k e . K o m a d e z e m ljišta k o ji šu tu i ta m o p r e o sta li p o slije r a z d io b e p o lja v e te r a n im a p r e p u stio j e starim p o sje d n ic im a n a te m e lju p ra v a za sta rjelo sti. K rive o p tu ž b e k o d ca rsk e b la g a jn e d o k ra jč io j e tim e d a j e o d r e d io v e lik e k azn e za la žn e
tužitelje. A bila je p roširen a i n jegova izreka: »Car k oji ne kažnjava doušnike izaziva ih!« 10. M eđutim, ni u b lagosti ni u n e s e b ič n o s ti n ije trajno ostao, ali je ipak m n o g o brže zap ao u o k r u tn o s t n e g o u la kom ost. Tako je, na prim jer, jed n o g u č e n ik a p a n to m im a Parisa, koji je jo š b io m aloljetan i o sim to g a te š k o b o le sta n , d ao ubiti što je vještinom i izgled om b io slič a n s v o m e učitelju; isto je tako dao ubiti H erm ogen a iz Tarza z b o g n e k ih aluzija u njegovoj povijesti, a uz to je d ao p rib iti n a k riž i p rep isivače koji su je prepisali. N ek oga je o c a o b ite lji k o ji je za je d nog tračkog gladijatora rekao d a je d o d u še d o r a sta o m u rm ilonu, ali nije d orastao p riređ ivaču igara,12 d a o d o v u ć i iz g le dališta u arenu i baciti ga p red p se o b je siv ši m u p lo č ic u s ovim natpisom: »Pristaša T račana koji je o p a k o go v o rio .« V iše je senatora d ao p ogu b iti, m e đ u n jim a i n e k o lik o konzulara: od njih je Civiku C erealisa, d o k je jo š b io p r o k o n zul u Aziji, a Salvidijena O rfita i A cilija G la b rio n a , k o ji s u ži vjeli u progonstvu, dao p ogu b iti p o d iz lik o m d a sn u ju p r e vrat; ostale je p ogu b io iz najn eznatn ijih razloga. T a k o je , n a primjer, Elija Lamiju d ao p o g u b iti z b o g d v o lič n ih d o d u še , ali starih i n edužnih šala, što je, k ad m u je D o m ic ija n o d v e o ženu, n ek om e koji je hvalio n jegov g las rek ao: »U zd ržavam se!« i što je caru Titu, kad g a j e p o tic a o d a se d ru g i p u t o žen i, odgovorio: »Možda se i ti želiš o žen iti? « 13 S alvija K o k ceja n a dao je pogubiti što je slavio ro đ en d a n sv o g a strica , c a ra Otona; Metija Pompuzijana, što se o p ć e n ito g o v o r ilo d a m u h o roskop proriče carsku vlast i što je u v ijek sa s o b o m n o s io kartu svijeta na pergam en i i govore k raljeva i v o jsk o v o đ a iz Tita U vija i što je svojim rob ovim a n a d je n u o im e n a M agon i Hanibal; Salustija Lukula, legata u B ritan iji, š t o j e d o p u s tio da se su lice n o v o g o b lik a nazivaju »lukulke«; Ju n ija R u stik a, što je izdao p oh valni sp is u čast P eta T razeje i H e lv id ija Priska i nazvao ih najčasnijim m uževim a; p r ilik o m t e p a rn ice p rognao je D om icijan sve filozofe iz R im a i Italije. N a d a lje je pogu b io i H elvidija, sina, ok rivivši ga d a je u n e k o m k azali šn o m zaglavku p o d m a sk om Parisa i E n o n e 14 c ilja o n a n je govu rastavu sa ženom ; Flavija S ab ina, je d n o g a o d svojih
dvaju bratića, što ga je na dan konzularnih izbora, kad je bio izabran za konzula, glasnik zabunom oglasio pred narodom ne kao konzula, nego kao imperatora. Ali mnogo krvoločniji postao je Domicijan poslije pobje de u građanskom ratu.16 Mnoge pristalice protivne stranke podvrgao je novoj vrsti istražnog mučenja, da nađe još ne poznate sukrivce: dao im je vatrom paliti stidne dijelove, a nekima i ruke odsjeći. Dovoljno je također potvrđeno da je samo dvojicu od poznatijih protivnika pomilovao, jednog tri buna iz senatorskog staleža i jednog centuriona; oni su, da bi što lakše pokazali svoju nedužnost, dokazali da su odani neprirodnoj požudi i da zbog toga nisu ni vojskovođi ni voj nicima mogli ništa značiti. 11. Njegova okrutnost bila je ne samo velika, nego i pod mukla i puna iznenađenja. Džin prije nego je svoga blagajni ka dao pribiti na križ, pozvao ga je k sebi u spavaonicu, pri silio ga da sjedne do njega na krevet i otpustio ga od sebe u potpunoj sigurnosti i raspoloženju, štoviše, počastio ga je ^17 i time da mu je poslao jela od svoje večere. Konzularu Arecinu Klementu, jednome od svojih pouzdanika i uhoda, iska zivao je u vrijeme kad ga je namjeravao osuditi na smrt je dnaku ili još veću milost, dok nije napokon, kad se jednom zajedno s njim u istoj nosiljci dao nositi i opazio njegova tu žitelja, zapitao: »Hoćeš li da ovoga lopovskog roba sutra sa slušamo?« Da bi što bestidnije zlorabio ljudsku strpljivost, nije nika da nijednu od strožih presuda proglasio bez uvodnog govo ra o blagosti, tako da je najsigurniji znak okrutnog završetka bio blagi uvod njegova govora. Jednom je nekoliko ljudi koji su bili optuženi za uvredu veličanstva dao dovesti u senat i kao uvod rekao: »Danas ću vidjeti koliko sam drag senatu!« Tom je izjavom lako postigao da su krivci bili osuđeni na smrt još »po običaju predaka«.16 Nato se prestrašio grozne kazne, pa da odvrati mržnju od sebe, prosvjedovao je ovim riječima - neće, naime, biti na odmet čuti upravo njegove ri ječi: - »Dopustite, sabrani oci, da od vaše ljubavi prema meni izmolim, što znam da ću izmoliti, da osuđenicima mi-
lo stiv o d o p u stite d a s lo b o d n o iza b eru v r stu sm rti. T ak o ćete, n aim e, p o šted jeti sv o je o či, i svi ć e sh v a titi d a sa m ja p r isu stvovao senatskoj sjed n ici.« 12. K ad su D o m icija n a isc r p li tr o šk o v i o k o ja v n ih grad nja i igara te p o v išic a v o jn ičk e p la će, p o k u š a o j e n a jp rije sn i ziti tro šk o v e za stajaću vojsk u sm a n ju ju ći b ro j v o jn ik a . Ali kad je v id io d a s e tim e izlo žio n a p a d a jim a b a r b a r a i je d n a k o o sta o u novčan oj o sk u d ici, p o č e o je b e z o b z ir n o p lja č k a ti n a sv e m o g u ć e n a čin e. Im u tak živ ih i m r tv ih p lije n io s e u v ijek i p o sv u d a n a svačiju tu žb u i z b o g b ilo k a k v e k riv n je . D o v o lj n o je b ilo d a se n a v e d e k ak av g o d č in ili r ije č p r o tiv ca r sk o g v eličan stva. P lijen ile su s e b a štin e s a s v im t u đ ih lju d i a k o se sam o jed a n čo v jek n a ša o k oji b i izjavio d a je o d p o k o jn ik a za njegova života č u o d a m u j e c a r b a štin ik . N a d a s v e o štr o utjerivao se žid o v sk i p orez; p r e d a v a li su s e s u d u j e d n a k o o n i koji se n isu p rizn avali Ž id ovim a, a li su ž iv je li p o ž id o v s k im prop isim a, kao i o n i koji su zatajili p o d r ije tlo t e n is u p la tili danak n a m etn u t n jih o v u n a r o d u .17 S je ć a m s e d a s a m k a o m ladić p risu stv o v a o p rizoru k ad je b la g a jn ik p r e d m n o g o b rojnim v ijećem p reg led a v a o sta rca o d d e v e d e s e t g o d in a d a li je obrezan. Od m la d o sti b io je D o m ic ija n v r lo n e p r ij a z n e ć u d i, š t o v iše , n a d u t i n e u m je r e n u r ije č im a i d je lim a . K a d s e C en ida, lju b a v n ica n je g o v a o c a , v r a tila iz I s t r e i p o o b ič a j u ga h tjela p o lju b iti, p r u ž io joj je r u k u n a p o lju b a c . L ju te ć i s e što zet n je g o v a b ra ta ta k o đ e r im a s lu g e o d j e v e n e u b ije lo , p o v ik a o je:
»Nije mriogovlađe dobro /«18 13. K ad je d o ša o n a vlast, n ije s e u s tr u č a v a o d a s e u s e n a tu h vali k a k o je o n d a o v la st i s v o m o c u i s v o m b ra tu , a o n i d a s u m u je sa m o vratili; a k a d s e p o n o v o o ž e n io ž e n o m s k o jo m se b io rasta o , izd a o je p r o g la s d a ju j e p o z v a o n atrag n a svoj b o ža n sk i ležaj. T ak ođ er je r a d o č u o k a k o n a r o d u am fiteatru n a d a n v e lik e g o z b e k liče: »Ž ivio n a š g o s p o d in i g o sp ođ a!«19 Š to v iše, k a d su ga p r ig o d o m n a tje c a n ja u ča st Ju p iteru K a p ito lsk o m sv i p r isu tn i je d n o g la s n o m o lili d a Palfurija Suru, k o ji je n e k o ć b io iz b a č e n iz s e n a ta , a s a d a j e u
n a tjeca n ju g o v o r n ik a d o b io p o b je d n i vijen ac, p o n o v o p r im i u se n a t, n ije ih D o m ic ija n sm a tra o d o sto jn im a n i d a im o d g o v o r i, n e g o j e s a m o p r e k o g la sn ik a z a p o v jed io d a šu te . Je d n a k u je o b ije st p o k a z a o k a d je u im e sv o jih b la g a jn ik a d ik tir a o o k r u žn icu , k o ju je z a p o č e o ovako: » G o sp o d in i b o g n a š z a p o v ije d a ovo .« T a k o je o ta d a u š lo u ob ičaj d a g a n itk o n i p is m e n o n i u s m e n o n ije v iš e d ru k čije o slo v lja v a o . K ip o v i k o ji s u m u s e p o d iz a li n a K a p ito lu sm jeli su b iti s a m o zlatn i i sr e b r n i i m o r a li su im a ti o d r e đ e n u težin u . P rolaze i sla v o lu k e s č e tv e r o p r e z im a i triju m fa ln im zn a k o v im a d a o je p o sv im g r a d sk im ra jo n im a p o d ić i ta k o v e lik e i to lik i b roj, d a j e n a je d a n o d n jih n e tk o n a p isa o grčki: » D osta je!« K o n zu l sk u je č a s t u z e o se d a m n a e s t p u ta , a taj broj n ije d o stig a o n i tk o p rije n jeg a . S e d a m k o n z u la ta u sr e d in i v r š io je n e p o s r e d n o je d a n za d ru g im , a g o to v o s v e j e o b n a ša o sa m o p o im e n u i n ije d a n d u lje o d p rv o g a svib n ja, a v e ć in u sa m o d o tr in a e s to g a siječn ja . P o što j e p r o sla v io d v a triju m fa i u z e o n a d im a k G erm a n ik , n a zv a o j e m je s e c ru jan i listo p a d p o s v o jim n a d im c im a » G erm an ik« i »D om icijan «, je r j e u p r v o m o d n jih p r e u z e o v la st, a u d r u g o m Se ro d io . 14. T a k v im p o s tu p c im a p o s ta o j e sv im a stra ša n i m rzak, t e j e n a p o k o n p a o žrtv o m u r o te n ajb ližih prijatelja i s lo b o d njak a, a su d je lo v a la je u njoj i n je g o v a žen a. O p o sljed n jo j g o d in i i d a n u sv o g a živ o ta v e ć j e d u g o im a o slu tn ju , što v iše , i o sa tu i o n a č in u sv o je sm rti. U m la d o s ti su m u K ald ejci sv e p r o r e k li. P a i o ta c m u s e n je g o v je d n o m k o d stola, k ad n ije h tio j e s ti gljive, ja v n o n a ru g a o š to n e zn a svoj u d e s je r b i se in a č e v iš e b o ja o željeza. S to g a j e u v ijek b io u stra h u i tjesk o b i t e su g a i n a jm a n je su m n je p r e k o m jer e u zn em iriv a le. T ak o s e v jeru je d a j e svoj u k az o sje č i v in o g ra d a p o v u k a o n a jv iše iz to g a ra zlo g a š to su se p r o šir ili le c i s o v im g rčk im stih o v im a :
»Brsti me, jarče, do zemlje, al’ opet ću roditi vinom: Oltar će škropit se njim, tebe kad žrtvuje nož «20 Iz is to g a j e stra h a o tk lo n io n o v u i za n jega izm išljen u č a st, k o ju m u j e p o n u d io se n a t, p r em d a j e za sv im tak vim č a s tim a str a s tv e n o težio; se n a t j e n a im e za k lju čio da, k ad
god on vrši konzulsku službu, rimski vitezovi na koje padne kocka idu pred njim u svečanim odijelima i s vojničkim ko pljima među liktorima i podvomicima. Što se više bližilo vrijeme naslućivane opasnosti, posta jao je iz dana u dan sve nemirniji te je zidove trijemova u ko jima se običavao šetati dao obložiti zrcalnim kamenom da u njegovu odrazu može u slikama vidjeti što mu se iza leđa do gađa. Zatvorenike je većinom preslušavao samo tajno i nasa mo držeći pritom u ruci njihove okove. Da bi svoje dvorske službenike uvjerio kako se ni dobrim prim jerom ne smiju dati zavesti da ubiju svoga gospodara, osudio je svoga tajni ka Epafrodita na smrt, jer se općenito mislilo da je on Neronu, kad je ostavljen od svih pokušavao učiniti samouboj stvo, pomogao svojom rukom.?;? 15. Napokon je svoga »stričevića Flavija Kiementa,22 čo vjeka odvratne ravnodušnosti prema državnim poslovima, nenadano dao pogubiti zbog najneznatnije sumnje odmah poslije njegove konzulske službe, prem da je njegove sinove, koji su tada još bili sasvim mali, javno odredio za svoje na sljednike, skinuo im prijašnja imena i jednoga nazvao Vespazijanom, a drugoga Domicijanom. Najviše tim ubojstvom po spješio je svoju propast. Kroz osam mjeseci uzastopce udario je grom toliko puta da je napokon, kad su mu to javljali, uskliknuo: »N eka već jednom udari koga hoće!« Udario je grom u Kapitol i u hram Flavijevskog roda, isto tako u carsku palaču na Palatinu i upravo u njegovu spavaonicu, štoviše, s podnožja nje gova trijumfalnog kipa otkinula je oluja natpisnu ploču i ba cila je na obližnji grobni spomenik. Stablo koje se još prije Vespazijanova dolaska na vlast .srušilo i samo od sebe po diglo ponovo se u to vrijeme iznenada srušilo. Prenestinska Fortuna, kojoj je Domicijan za cijelo vrijeme svoje vlade pre poručivao svaku novu godinu, a ona mu davala uvijek isto sretno proročanstvo, dala mu je u zadnjoj godini vrlo nesre tno proročanstvo spominjući i krvoproliće. Jednom je sanjao da Minerva, kojoj je iskazivao prazno vjerno štovanje, izlazi iz njegove kućne kapelice govoreći da ga ne može više štititi jer ju je Jupiter razoružao. Ipak ga ni
šta nije tako uzbudilo kao odgovor i udes astrologa Askletariona. Toga su mu čovjeka prijavili, i on nije poricao da je javno govorio ono što je pomoću svoje umjetnosti unaprijed vidio. Nato ga je car zapitao kakav konac njega samoga čeka. Kad je ovaj pouzdano tvrdio da će ga za kratko vrijeme ras trgati psi, dao ga je car doduše smjesta ubiti, ali da bi doka zao ništavost njegove vještine, zapovjedio je također da ga najpomnije sahrane. Kad se to obavljalo, dogodilo se da je nenadana oluja prevmula lomaču, a napola spaljeno tijelo rastrgali su psi. I to je caru kod stola među ostalim dnevnim novostima ispripovjedio mimski glumac Latin, koji je slučaj no onuda prolazio i to vidio, 16. Kad su mu na dan prije njegove pogibije ponudili neke gomoljike, zapovjedio je da mu ih spreme za sutradan, dodavši: »Ako ih samo budem mogao jesti!« I okrenuvši se k najbližima izjavi: »Na sutrašnji dan će se Mjesec u Vode njaku zakrvaviti, i dogodit će se događaj o kojemu će govo riti čitav svijet.«23 Oko ponoći tako se prestrašio daje skočio s postelje. Zatim je ujutro saslušao nekoga gatara koji mu je bio poslan iz Germanije, i osudio ga na smrt jer je na pitanje o značenju jednoga groma prorekao promjenu vlade.24 Dok je Domicijan malo jače grebao jednu gnojnu bradavicu na svom čelu, potekla je krv, a on reče: »0 da bi bilo samo to!« Kasnije su mu na pitanje koliko je sati, namjerice mjesto pe toga, kojega se bojao, rekli šesti. Zbog toga sav veseo, kao da je već minula opasnost, požuri da se okupa i uredi, ali ga za drži njegov sobar Partenije javljajući mu daje došao netko s nekom važnom viješću koja se ne smije odgoditi. Stoga car ukloni sve prisutne i povuče se u spavaonicu; i ondje bude ubijen, 17. 0 okolnostima urote i ubojstva saznalo se u javnosti otprilike ovo. Dok su urotnici još bili neodlučni kada i kako da ga napadnu, to jest, da li u kupaonici ili kod stola, ponu dio je svoj savjet i pomoć Stefan, Domitilin blagajnik,25 koji je u to vrijeme bio optužen zbog pronevjere novca. On je kroz nekoliko dana lijevu ruku kao bolesnu zamatao vune nim ovojima da bi otklonio svaku sumnju, a onda je pred sam čas umorstva u ovoje stavio bodež. Zatim je izjavio da S58Š Dvanaest rimskih careva
im a prijaviti u rotu, i za to j e b io p u š t e n p r e d cara; i d o k je car čitao p o p is što m u ga j e ovaj p r e d a o , i s a v z a b e z e k n u t stajao, u b o d e ga ovaj u sla b in e. D o k s e c a r r a n je n o p ir a o , n a vale na njega ra zv o d n ik K lod ijan , P a r te n ije v s lo b o d n ja k M aksim , vrh ovn i so b a r S atu r i je d a n g la d ija to r t e g a sa s e dam udaraca d o tu k u . M lad i rob , k o ji j e p o o b ič a j u im a o službu k od žrtven ik a Lara u ca rev o j s p a v a o n ic i te b io p r is u tan um orstvu, o b iča v a o j e o sim to g a j o š p r ip o v ije d a t i d a m u je D om icijan o d m a h p o slije p rv e r a n e z a p o v j e d io d a m u d od a b o d ež isp o d ja stu k a i d a p o z o v e s lu g e , a li o n n ije k o d uzglavlja n a ša o n iš ta o s im r u č k e o d b o d e ž a , a u z t o s u sv a vrata b ila zak ljučana; m e đ u tim j e c a r z g r a b io S t e f a n a i p o valio ga n a zem lju i d u g o s e s n jim b o r io n a s t o j e ć i s a d d a m u istrg n e b o d ež, sa d d a m u m a k a r iz r a n j e n im p r s t im a i s k op a oči. Ubijen jć 18. rujna (96) u č e t r d e s e t i p e to j g o d in i živ o ta , a u p etnaestoj g o d in i sv o je v la d e . T ije lo s u n je g o v o iz n ije li n a *prostim n o silim a o b ič n i g ro b a ri, a d o jk in ja F ilid a isk a z a la m u je p o sljed n je p o č a sti u svojoj v ili n a L a tin sk o j c e s ti, ali o statk e je n jeg o v e p o ta jn o o d n ije la u h r a m F la v ije v s k o g roda i p o lo žila ih u z p e p e o T ito v e k ć e r i J u lije, k o ju j e ta k o đer o n a odgojila. 18. D om icijan je b io vitk a stasa, č e d n a i r u m e n a lic a , v e likih očiju, ali n e što sla b ijega vid a. O sim t o g a b i o j e lije p i pristao, o so b ito u m la d o sti, i to u c ijelo j t je le s n o j g r a đ i iz u zevši n oge, n a k ojim a je im a o n e š t o k r a ć e p r s te . K a s n ije ga je nagrdila i ćela v o st, d e b e o tr b u h i ta n k e n o g e , k o je s u m u svakako isto m o d je d n e d u g e b o le s t i iz m r š a v je le . Č v rsto je b io uvjeren da ga č e d a n izg led n je g o v a l ic a p r e p o r u č u je , zato se jed n o m p red se n a to m o v a k o p o h v a lio : » S v e d o s a d a sviđalo vam se b a r m o je m išljen je i m o je lic e .« Ć e la v o s t ga je tako sm etala d a se o s o b n o o s je ć a o p o g o đ e n im k a d se k o m e d ru gom e p red b a cila u šali ili u sv a đ i. A li je ip a k u sp is 0 njezi kose, što g a je p o s v e tio j e d n o m s v o m e p rijatelju , u m etn u o i o v e riječi tješeći n jega i seb e: v »Ne vid iš k ak o sa m i ja i k rasan i v e lik i ju n a k ? 26 P a ip ak ista su d b in a ček a m o je vlasi, i h ra b ra s r c a n o s im k o s u k oja
m e v e ć u m la d o s ti č in i sta rim . Znaj d a n e m a n iš ta m ilije o d lje p o te , a li i n išta p rolazn ije!« 19. P ro tiv n ik s v a k o g n a p o r a , D o m ic ija n n ije g o to v o n ik a d a iš a o p je šk e p o grad u ; n a v o jn i i n a m a r šu ij e đ e j e ja h a o , a v e ć in o m s e d a o n o s it i u n o siljc i. V ježb e u oru žju n ije v o lio , a li je b io o s o b it o str a s tv e n strijela c. N a s t o t in e r a z n o v r sn ih z v ijeri z n a o j e č e s to u b ija ti u s v o m a lb a n sk o m o d m a r a lištu , g d je su g a m n o g i lju d i g led a li; p r ito m je ta k o đ e r n a m je r ic e ta k o p o g a đ a o g la v e n e k im zv ijerim a d a su im p o d v ije stri j e le s tr š ile k a o r o g o v i iz g la v e. K a tk a d a je m la d o m ro b u , k oji b i s e p o s ta v io u n e k o j d a ljin i i p r u ž io za cilj r a šir e n i d la n d e s n e r u k e , ta k v o m v je š tin o m u sm je r io s t r e lic e d a su m u s v e p r o š le k r o z p r s te n e o z lije d iv š i ga. 20. B a v lje n je n a u k a m a n a p u s tio j e o d m a h n a p o č e tk u s v o je v la d e , p r e m d a j e k n již n ic e k o je s u p o str a d a le o d p o ž a ra d a o u z v e lik i tr o ša k o b n o v iti p o tr a ž iv ši o d a s v u d p rim jer k e p r o p a lih d je la i p o s la v š i u A lek sa n d riju lju d e d a p r e p is u ju r u k o p is e i d a p r e m a n jim a iz v r še isp r a v k e . U sp r k o s t o m e n ik a d a n ije u lo ž io n ik a k v a tr u d a d a u p o z n a p o v ije sn a i p je s n ič k a d je la n i d a s e u v je ž b a u s tilu k o lik o j e n a jp o treb n ije . O sim s p o m e n a i p o litič k ih s p is a ca ra T ib erija n ije č ita o n i šta . P ism a , g o v o r e i p r o g la s e d a o j e sa sta v lja ti p o d ru g im a . P a ip a k n je g o v r a z g o v o r n ije b io b e z e le g a n c ije , a iz r e k e s u m u k a tk a d a b ile č a k d u h o v ite . » V o lio b ih « , r e č e je d n o m , » b iti t a k o lije p k a k o s e M e c ije sa m s e b i čini!« Za n e č iju g la v u , n a k ojoj je b ila iz m ije š a n a c r v e n k a s ta i p r o sije d a k o sa , r e k a o je: »T o j e sn ije g p o liv e n m e d o v in o m .« 21. » P o lo ža j c a rev a « , z n a o j e k azati, »vrlo j e ja d a n , je r im s e o tk r iv e n a u r o ta v jeru je is t o m o n d a k a d s u u b ijen i.« K a d g o d j e b io b e s p o s le n , za b a v lja o s e k o c k a n je m , i to ta k o đ e r n a r a d n e d a n e i u ju ta r n je sa te . K u p a o s e p rije p o d n e , a k o d p o d n e v n o g s e o b r o k a n a je o d o sito sti, ta k o d a j e k o d g la v n o g o b r o k a r e d o v ito u z im a o s a m o j e d n u M acijevu ja b u k u 27 i m a lo p ić a u p lo s k ic i. Č e s to j e d a v a o o b iln e g o z b e , ali s u s e r e d o v ito b r z o sv rša v a le; sv a k a k o n is u trajale p r e k o za la za su n c a , n iti s e p o s lije d a v a la p ijan k a. O n n a im e d o sa ta sp a v a n ja n ije n išta d r u g o r a d io n e g o j e š e ta o s a s v im s a m n a s a m o t n o m m jestu .
22. U putenim je užicima bio veoma neumjeren; nepre stani odnošaj sa ženama zvao je, kao neku vrstu gimnastike, »rvanje u postelji«. Pripovijedalo se također da svojim priležnicama vlastoručno skida dlake i da se kupa s najprosti jim bludnicama. Kad mu je bratova kći (Julija), dok je još bila djevojka, bila ponuđena za ženu, najodlučnije je odbijao taj brak jer je već bio oženjen Domicijom, ali čim se ona ne dugo nakon toga udala za drugoga muža, zaveo ju je sam od sebe, i to još za života Titova. Kad je kasnije izgubila oca muža, ljubio ju je strastveno i otvoreno, tako d a je također prouzrokovao njezinu smrt, je r ju je prisilio da pobaci dijete koje je s njim začela. 23. Vijest o njegovoj smrti prim io je narod ravnodušno, a vojska s ogorčenjem, te je odm ah pokušavala d a ga progla si bogom, spremna i na osvetu da je b ilo vođa. To je doduše malo kasnije i učinila, zatraživši najodlučnije d a se kazne za četnici umorstva. Senat se, naprotiv, tako veselio, da je kao za okladu nagm uo u vijećnicu, gdje se nije m ogao uzdržati da mrtvoga cara ne napadne najpogrdnijim i najoštrijim po vicima; nato je zapovjedio da se unesu ljestve i d a se pred skupštinom poskidaju carevi štitovi i p op rsja i na licu mje sta rastreskaju o zemlju; napokon je donio zaključak da se svi njegovi natpisi izbrišu i da se uništi svaka uspom ena na njega.28 Nekoliko mjeseci prije njegova um orstva jed n a je vrana na Kapitolu izrekla na grčkom jeziku ovo: »Sve će biti do bro!« I našao se pjesnik koji je to znamenje protum ačio ovim stihovima:
Nedavno vrana je tu na Tarpejsku p ećin u sjela: Ne m oguć »Dobro je« reć, rekla je: »Dobro će bit!« Uostalom, pripovijeda se da je i sam Dom icijan sanjao kako mu je na zatiljku izrasla zlatna grba, i d a je to smatrao sigurnim znakom da se proriču sretnija i povoljnija vrem ena za državu poslije njegove smrti, kako se doista ubrzo i dogo dilo zbog nesebičnosti i umjerenosti careva koji su ga nasli jedili.29
BILJEŠKE Julije Cezar Početak Cezarova životopisa je izgubljen. Sudeći po rasporedu kojega se Svetonije drži u drugim životopisima, u izgubljenim su se dijelovima nalazili podaci o Cezarovu podrijetlu, o Julijevskom rodu, o Cezarovu ro đenju, odgoju i mladosti. Izgubljen je ujedno i početak čitavoga djela, gdje je bio naslov djela i posveta Gaju Septiciju Klaru, zapovjedniku tjelesne straže cara Hadrijana. Uz ovaj životopis vrijedno je pročitati životopis Cezarov što ga je na pisao grčki pisac Plutarh, a isto tako i Cezarove Zapiske o galskom i gra đanskom ratu. Gaj Julije Cezar rodio se, po tradiciji i po Svetoniju, godine 100. pr. n. e., 13. dana mjeseca srpnja, koji se tada zvao KvintiHs, a kasnije je po Juliju Cezaru dobio ime Julius, koje mu je ostalo do danas (jul); umoren je 15. ožujka (na Ide ožujske, lat. Id ib u s M a rd is ) god. 44. pr. n. e. Kao godina rođenja napušta se danas općenito tradicionalna godina 100., a uzima se kao vjerojatnija 102. pr. n. e. C e z a r o v a o b i t e l j : M a ti: Aurelija (umrla 54). Sestre: 1. Julija sta rija, udana za Lucija Pinarija, poslije za Kvinta Pedija; 2. Julija mlađa, uda na za Marka Atija Balba; njezina kći Atija je mati Augustova. Žene: 1. Kosucija, kći rimskog viteza, rano rastavljena od Cezara; 2. Komelija, kći Komelija Čine (umrla 68); 3. Pompeja, udana za Cezara 67, rastavljena 61; Kalpurnija (opominjala Cezara na dan pogibije neka ne ide u Senat). K ć v Julija (od Komelije), rođena 83, udana za Pompeja 59, umrla 54. S in : Cezarion (od Kleopatre), rođen 47, ubijen 30. 1 Cezarov otac, Gaj Julije Cezar, umro je u drugoj polovici godine 85. pr. n. e. 2 Vijenac od hrastova lišća, koji se davao kao nagrada onome koji je spasio život rimskom građaninu. 3 Taj su novac sakupili maloazijski gradovi; za vrijednost vidi u Rječniku riječ ta le n a t 4 Rod Julijevaca izvodio je lozu od Jula, sina Trojanca Eneje, a Eneja je, po priči, bio sin božice Venere (Afrodite). 5 Publije Klodije Pulher (= Lijepi) bio je na sve spreman čovjek, koji je prešao i u stalež plebejaca (v. bilj. 20), da bi kao pučki tribun mogao
jp c
Bilješke uz tekst na str. 19-24
vladati masama; on je g. 62. na svetkovinu Dobre Božice (Bona Dea), koja se svetkovala u noći od 4. na 5. prosinca u kući Cezarovoj, a na koju su imale pristup samo žene, ušao u kuću u ženskom odijelu i izazvao skan dal; tužen, podmiti suce i bude riješen. Ubio ga je g. 52. njegov protivnik Tit Anije Milon u uličnom sukobu (v. bilj. 26). 6 Gradovi u Transpadanskoj Galiji (sjeverno od Pada, vidi dolje bilj. 21); ti su gradovi imali doduše povlašteno pravo savezničkih latinskih op ćina, ali su težili za potpunim rimskim građanskim pravom, kako su ga dobili italski gradovi poslije savezničkoga rata (-88). 7 Zapovjednik konjaništva (magister equitum) je zamjenik i pomoćnik diktatora; imenuje ga sebi diktator, koji se isprva zvao magister p o p u li 8 U rukopisima stoji Ambrani; Ambroni su se nekoć pridružili Kimbrima i Teutonima. Mommsen ispravlja tekst u Arvemi (Arvemjani), koji su stanovali u današnjoj Auvergni. 9 Vjerojatno predmeti određeni za opremu igara, za koje se morao brinuti edil. 10 0 Cezarovim izdacima u službi edila govori opširno Plutarh u gl. 5. 11 Sula je od svoga zakona protiv ubojica iz potaje i trovatelja, koji su se imali kažnjavati smrću, izuzeo one koji su ubili kojega proskribiranoga građanina. 12 Pod konac godine 100. pr. n. e. bio je kod jednog pokušaja revolu cije ubijen pučki tribun Lucije Apulej Satumin. Sada (god. 63), nakon više od 36 godina, bio je stari Rabirije optužen kao njegov ubojica; branio ga je Ciceron govorom koji nam je sačuvan samo djelomično. Cezar je i tu parnicu pokrenuo samo iz političkih razloga, i to ne toliko da pogodi sta roga Rabirija koliko da napadne na senat. 13 Njegovi su protukandidati bili Kvint Lutacije Katul (v. bilj. 15) i Publije Servilije Izaurik (v. gl. Š|s« , , 14 Salustije (Katilina, gl. 51 i 52) donosi Cezarov i Katonov govor na toj senatskoj sjednici 5. prosinca 63. 15 To je onaj Kvint Lutacije Katul koji se s Cezarom natjecao za slu žbu vrhovnog svećenika (v. gl. 13 i bilj. 13); njemu je bila povjerena ob nova kapitolskog hrama, koji je izgorio g. 83. Cezar zatraži od njega da pred narodom položi račun o utrošenom novcu, te predloži da se nadzor nad obnovom povjeri Gneju Pompeju. Za svoj napadaj na Katula izabrao je Cezar 1. siječnja, kad su ostali senatori po starom običaju išli u poča snoj pratnji novih konzula kod njihova puta na Kapitol. 16 Pobjedonosni vojskovođa kojemu je senat odobrio trijumf nije smio prije trijumfa ući u Rim. Kako je za natjecanje za konzulsku službu bilo propisano da kandidat mora biti osobno nazočan u Rimu, i kako Ce zar nije bio oprošten od toga propisa, on se odrekao trijumfa, samo da može kandidirati za konzula.
Bilješke uz tekst na str. 24-29
17 To se mjesto može shvatiti tako, da su optimati nastojali da se bu dućim konzulima nakon njihove službe dodijele takve provincije gdje je najvažniji posao briga nad šumama i cestama, da ih osiguraju protiv raz bojnika, a ne takve gdje je trebalo mnogo vojske i novaca i koje su, prema tome, pružale namjesnicima mogućnost da se obogate i osile te dođu do velikog utjecaja i moći. 18 To je takozvani prvi trijumvirat, god. 60. 19 To su najstarije »službene novine«, a zvale su se Acta diuma (Dnev ni događaji). Cezarova odredba da se objelodanjuju izvještaji o rasprava ma bila je veoma demokratska uredba, jer je narod mogao kontrolirati senat. 20 Svetonije pripovijeda taj slučaj zato da pokaže kako je Cezar brzo radio (isti dan oko 3 sata popodne!). Klodije je smrtno mrzio Cicerona. Da bi ga uspješno mogao napasti, htio je postati pučki tribun, a to je mo gao samo tako ako bi on, koji je bio patricij, postao plebejae. To se i do godilo pošto ga je posinio jedan plebejae; i u tom mu je Cezar pomogao. Kad je Klodije postao tribun, postigao je doista da je Ciceron bio pro gnan (58). 21 Razlikovale su se dvije provincije: Gallia Cisalpina (s ove strane Alpa, gornja Italija) i Gallia Transalpina (s one strane Alpa); prva se po nošnji svojih stanovnika, koji su stekli rimsko građansko pravo i nosili togu, zvala i Gallia Togata, a druga se zvala i Gallia Comata (Vlasata, Du gokosa), jer su njezini stanovnici nosili dugu kosu; zvala se i Bracata, jer su Gali nosili hlače (bracae). Usp. bilj. 74. U Togati razlikovala se Gallia Transpadana (sjeverno od Pada) i Gallia Cispadana (južno od Pada). Cezar je preuzeo zapovjedništvo god. 58. 22 To je aluzija na Cezarov protuprirodni odnošaj s kraljem Nikomedom koji Svetonije spominje u gl. 2 i 49. 23 Riječ alauda (= ševa) u latinskom je jeziku keltska tuđica koju su Rimljani preuzeli od Gala; Cezar je legiji dao to ime po njezinu ukrasu na kacigi. 24 Takve zahvalne svečanosti (supplicationes) sastojale su se u tom da je senat poslije kakve važne pobjede dao u ime vojskovođe otvoriti hra move i bogovima prinositi žrtve zahvalnice. Isprva su te svečanosti trajale samo po jedan dan, a kasnije sve više, dok u Cezarovo doba nisu dostigle 40 do 50 dana. Godine 55. je senat Cezaru odobrio takve svečanosti od 20 dana. 25 Po tom je zakonu Cezar god. 59. dobio ovlaštenje da u Komu (da nas Como na Komskom jezeru) naseli 5000 kolonista s građanskim pravom.
Bilješke uz tekst na str. 3 0 -3 4
26 Tit Anije Milon, pučki tribun 57, protivnik Klodijev, išao je uvijek okružen ruljom naoružanih ljudi i tako je terorizirao grad. On je ubio Klodija (v. bilj. 5) i zbog toga je bio optužen i osuđen, usprkos Ciceronovoj obrani. 27 Ciceron, 0 dužnostima III, § 82. Stihovi su iz Euripidove drame Fe ničanke, st. 524/5; Euripid ih stavlja u usta Eteoklu koji je preoteo prijes tolje u Tebi svome bratu Poliniku. 28 Vjerojatno 10. siječnja 49. 29 Latinski Jacta alea est. Tako Svetonije, ali Cezar je tu citirao grčkoga pjesnika Menandra, a taj citat u prijevodu glasi: »Neka padne kocka!« Usp. Plutarh, Pompej, gl. 60. 30 Vitezovi, koji su morali posjedovati imutak od 400.000 sestercija, imali su, kao i senatori, pravo da nose zlatni pečatni prsten. 31 Govor nam je sačuvao sam Cezar u svojim Zapiscima o građanskom ratu, I, gl. 32. 32 Kod Zele u Pontu god. 47. Tu je svoju pobjedu Cezar javio jednom svojem prijatelju u Rim lakonskom, telegrafskom kratkoćom, samo s tri riječi: Veni, vidi, vici (Dođoh, vidjeh, pobijedih). V. dalje gl. 37 i Plutarh, Cezar, gl. 50. Možda su i te riječi citat iz grčkoga pjesnika Menandra, ko jega je Cezar mnogo čitao; ili ih je bar prema Menandru složio. 33 Kod Tapsa u Africi, jugoistočno od Kartage, u travnju 46. 34 Kod Munde (danas selo Munda u provinciji Granadi), u ožujku 45. Gnej Pompej je poginuo na bijegu, a njegov je brat Seksto sretno umaknuo. 35 Kod velike trijumfalne gozbe bilo je na Forumu postavljeno 22.000 stolova, za svakim je stolom jelo 9 osoba; prema tome je Cezar pogostio 198.000 rimskih građana, pri čemu je bilo ne samo običnih, nego i sku pocjenih jela i pića. Ručak, lat. prandium, bio je kod Rimljana isprva do ručak, koji se kasnije uzimao oko podne, slično kao kod Engleza lunch; glavni objed, cena, bio je poslije podne, kao engleski dinner. 36 Igra u oružju s napadajem i obranom; kakav je to ples bio, vidi se u životopisu Neronovu, gl. 12. 37 Vitezovi su sjedili u 14 redova klupa odmah iza senatora, koji su imali svoja mjesta tik do pozornice na takozvanoj orkestri. - Laberije je time što je na Cezarov zahtjev javno nastupio kao glumac izgubio viteški stalež, ali mu ga je Cezar odmah vratio. 38 Trojansku igru opisuje Vergilije u Eneidi (V, 553 i d.); tu je vitešku igru, po tradiciji, osnovao Eneja, a obnovio ju je Cezar kao njegov poto mak, da time proslavi svoje podrijetlo od Eneje. To su bile razne igre na
Bilješke uz tekst na str. 34-40
konjim a i borbe s konja, za koje je trebalo osobite spretnosti, a izvodili su ih ugledni rim ski mladići. 39 Kroz sredinu Cirka po duljini išla je pregrada koja se zvala s p in a (kralježnica); na krajevim a te zidane pregrade bila su dva piram idasta stupa Gat. metae); vozači su m orali u najkraćem luku obići te stupove kad su s jedne strane prelazili na drugu i vozili natrag.
40 Godine 46. pr. n. e. Cezarov savjetnik kod reforme kalendara bio je aleksandrinski astronom Sozigen. Ovako uređeni kalendar, uz malu iz mjenu, koju je g. 1582. proveo papa Grgur XIII, upotrebljava se i danas, dok se neizmijenjenim »julijanskim« kalendarom još danas služi pravo slavna crkva. 41 Ovom zadnjom odredbom htio je Cezar, čini se, da što više slobod nih građana ima stalno boravište i da ih zaštiti od nezaposlenosti, tako da bi mogli misliti i na osnivanje obitelji. 42 To jest gramatičari, retori i filozofi. Medicina u to vrijeme još nije pripadala među zvanja koja bi bila dostojna slobodna čovjeka. 43 Budući da je za građanskih ratova općenito pala vrijednost posje da, izgubili su vjerovnici oko 25%, a možda i više, od svoga kapitala, jer su im se plaćene kamate odbijale od posuđene svote. 44 Ukinuo je u prvom redu tajne političke klubove, koji su svojim na siljem kod izbora i sudbenih rasprava došli na zao glas, a ostavio je, iz među ostalih, zborove svećenika i cehove obrtnika, koji su uvijek mogli biti kontrolirani od države. 45 Vidi gl. 39. Jezero je bilo iskopano u Maloj Kodeti. 46 U originalu stoji comitialis morbus (skupštinska bolest), jer su se iz borne skupštine kao i druge javne rasprave morale prekinuti ako je koga u takvoj skupštini uhvatila padavica 47 Živahna, ne baš otmjena, inače i ozloglašena ulica između obronaka triju brežuljaka; Eskvilina, Viminala i Kvirinala; poslovna i stambena če tvrt malih ljudi. 48 Egist je zaveo Klitemnestru, ženu kralja Agamemnona, za njegova izbivanja pod Trojom, i s njom ga je nakon njegova povratka iz rata ubio. - Pompej se oženio Cezarovom kćerkom Julijom (v. gl. 21). 49 Ciceronova je dosjetka bila vrlo duhovita Latinski Tertia deducta znači najprije »Trećina je odbijena«, tj. usprkos niskoj cijeni odbijena je još trećina kao popust. Ali ta rečenica može značiti »Tercija je dovedena (Cezaru)«, što je Rimljanin odmah shvatio. Takvim se dosjetkama Ciceron mnogo služio, pa su ga one na kraju stajale glave. 50 Velika raskošna lađa egipatskih kraljeva, zvana thalamegos, ploveća vila, na kojoj su se mogla poduzimati i veća putovanja morem. Točan opis kod Ateneja, Gozba sofista V, 38.
Bilješke uz tekst na str. 4 0 -4 4
61 Cezarion, kojega je str. 68).
August d ao u b iti (v. A u g u sto v ž iv o to p is gl.
17,
52 Tu Svetonije upada u p ro tu slo v lje s o n im š t o j e r e k a o n a p o č e t ku 49. glave. On č e s to svojim čita teljim a d a je s a m o n e p r e r a đ e n e ek scerpte iz raznih izvora, ovd je iz g o v o ra K u rio n a , s m r t n o g n e p r ija te lja Cezarova. 63 Ptolem ej A ulet (»Frulaš«), eg ip a tsk i kralj, k o je g a s u n je g o v i p o danici protjerali; on je p rizn an je od stra n e R im lja n a k u p io s p o m e n u t o m golem om svotom (v. u R ječn ik u riječ talenat). Taj P to le m e j j e o t a c K leo patrin. 64 Divinatio zvao se govor u k ojem n e tk o traži d a m u s e d a d e p ravo da nastupi kao tužitelj, ako s e za istu p a rn icu ja v ilo v iš e tu ž itelja .
55 U pism u Balbu, koje H ircije stavlja
k a o p r e d g o v o r 8. k n jizi Galskoga
rata. 56 Koliko su su vrem en ici cijen ili C ezarove Zapiske, v id i s e iz n a v e d e nih mjerodavnih sudova, o so b ito C iceron ova. 57 Prvo je d jelo (De analogia) g r a m a tič k a r a s p r a v a o j e z ič n im z a k o nima. - Antikaton je p o litičk i s p is p r o tiv m la đ e g a K a t o n a , C e z a r o v a protivnika, čiji je živ o t i sm rt o s o b it o u z v e lič a o C ic e r o n , p a j e C ezar napisao taj sp is p rotiv C icero n o v e p o h v a le (v je r o ja tn o g o d . 4 5 ). - P je s m a Putovanje (Iter) o p isiv a la je b rzi C eza ro v p o h o d iz R im a u H is p a n iju protiv p om p ejevaca, koje je zatim ra z b io k o d M u n d e . - S v i s u ti s p is i izgubljeni. 58 Usprkos zabrani A ugustovoj ti su m a li sp is i, č in i se , p o s t o j a li j o š u Svetonijevo vrijeme. 59 U nekoj vrsti galskih k ola (zato i ga lsk a rije č raeda); n a v e lik im c e s tama bile su postaje za izm jenu konja i k ola. T ak o j e C e za r m o g a o n a d an prevaliti 100 rim skih milja (oko 150 km ). 60 Mjesto je u originalu, k ak o se o b ič n o m isli, is k v a r e n o . S v e t o n ij e nije m ogao kazati da je Cezar o so b n o (per se) p o d u z e o t o iz v iđ a n je , k a d C ezar sam ( Galski rat IV, 21) k aže p ro tiv n o , tj. d a j e G aja V o lu z e n a p o s l a o n a izviđanje. 61 Tu se m isli napadaj E b u ron aca (god. 54), k o jo m s u p r ilik o m s tr a d a li legati Titurije i Aurunkulej p o što su s v o jsk o m b ili o p k o lje n i u A tu a tu ci (v. također gl. 25, str. 28). P rem da je to k e ltsk o p le m e , k o je j e p r e b iv a lo izm eđu današnjeg L iegea i A achena, p r ip a d a lo G aliji, S v e t o n ij e n jih o v o područje na o b a m jesta stavlja u G erm aniju. 62 Po Plutarhu (Cezar, gl. 38) o tk r io m u s e r ije č im a : » H r a b r o n a p r i jed, dragi, n e boj se ništa! Ti v o z iš C ezara i s n jim n je g o v u s r e ć u u s v o joj lađi!«
Bilješke uz tekst na str. 45-52
63 Vjerojatno je taj nadimak bio vrlo ciničan, ali njegovo značenje nije jasno, kao što ni sam tekst nije siguran. 64 Kohorta je desetina legije, dakle je omjer bio 1:40! Nominalno je ko horta imala 600 ljudi, a 4 legije 24.000! 85 Kinegir, Atenjanin, brat pjesnika Eshila, skočio je nakon bitke kod Maratona u more te je jednu perzijsku lađu, da joj spriječi odlazak, uhvatio najprije desnicom, a kad su mu nju odsjekli, ljevicom; kad je i nju izgubio, pokušao je zubima zadržati lađu. Tako pripovijeda Herodot (VI, 114) i Justin (II, 9); djelo Kinegirovo bijaše omiljeli predmet retora, koji su ga uveličavali do bajoslovnosti. 66 Sva tri pjesnika koji se ovdje spominju bijahu u prijateljskim odno sima. 67 Unuk Gaja Julija Cezara Strabona. - Krvavo klanje o kojemu pripo vijeda Svetonije dogodilo se u Rimu kratko vrijeme prije bijega pompejevaca iz Rima na početku građanskog rata. Vidi se kako su optimati započeli rat. 68 Cecina se kao pristaša Pompejev borio protiv Cezara, koji ga je zbog jednog pamfleta prognao god. 48. Ciceronovim posredovanjem ku šao je Cecina dobiti pomilovanje: Svetonije je, dakle, ovdje netočan - O Pitolaju se inače ne zna ništa; možda je to Lucije Voltacilije Pitolaj, slo bodnjak, Pompejev učitelj govomištva i njegov povjesničar. 69 U republikansko je doba naslov imperator dobivao vojskovođa koji je izvojevao znatniju pobjedu, a odlagao ga je poslije završetka rata i eventualnog trijumfa. Kod Cezara se prvi put pojavljuje kao trajna titula, ali zapravo su je istom August i njegovi nasljednici uzimali kao sastavni dio imena, a imala je značenje »samovladar«, i u njoj je bila udružena sva vojnička i građanska vlast. - Flamen je svećenik nekoga božanstva; Cezar je dakle imao svoga svećenika kao kakvo božanstvo, i to još zaf života, dok su kasniji carevi također dobivali svoje svećenike, ali tek poslije smrti, kad su bili uvršteni među bogove. - Prije Cezara bila su dva razreda Faunovih svećenika (Luperci), a Cezar je dodao treći, koji je nosio njegovo ime. - Mjesec Julius zvao se isprva Quintilis; usp. uvodnu bilješku uz ovaj životopis, str. 325 70 Na račun toga konzula (zvao se Gaj Kaninije Rebil) izrekao je Cice ron nekoliko šala, npr. da je bio tako budan da za čitavoga svoga konzu lata nije spavao, i da za njegova konzulata nitko nije doručkovao. 71 Financijska uprava bila je dotada u rukama senata; porezi i carine davale su se u zakup vitezovima, a za novčarstvo su se postavljali posebni činovnici. 72 Bijela vrpca, takozvani dijadem, bila je znak kraljevske časti. 73 Ta je glasina bila lažna; a proročanstvo koje se ovdje navodi nije bilo u sibilinskim knjigama, kako svjedoči Ciceron, O proricanju, II, § 119.
Bilješke uz tekst na str. 5 3 -5 9
74 Hlače su pripadale narodnoj nošnji Gala (zato za »hlače« imaju Rimljani samo keltsku riječ bracae, odatle engl. breeches), a širok grimi zan rub na tunici bila je oznaka senatorskog dostojanstva. 75 Slične crte kod plemenitih konja nalazimo kod Homera, gdje Ahilejevi konji oplakuju smrt Patroklovu (Ilijada 17, 436 i d.); kod Vergilija Palantov konj plače uz mrtvo tijelo svoga gospodara (Eneida 11, 89 i d.). Ali Cezarovi konji plaču za Cezarom unaprijed! 76 To jest između 10 i 11 sati prije podne; Rimljani su brojili sate od jutra, u podne im je bilo 6 sati. 77 Zapovjednik konjaništva je pomoćnik diktatora; v. bilj. 7. 78 To je kasniji car August. 79 To jest, koji bi imali pravo baštiniti ako bi baštinici imenovani na prvom mjestu umrli ili odbili baštinu. 80 Julija, Cezarova kći, žena Pompejeva, koja je umrla god. 54. 8' U pogrebnoj povorci išli su naprijed magistrati i senat, zatim vite zovi u žalobnoj odjeći, vojnici s oružjem okrenutim k zemlji, napokon na rod po tribusima. Pogrebni su se darovi nosili u svečanoj povorci i u čast mrtvacu spaljivali na lomači zajedno s njim. Zbog velikog sudjelovanja naroda odustalo se kod Cezarova pogreba od te povorke i izdala se na redba da svaki ide do lomače sam. 82 Dječaci iz uglednih obitelji, dok su nosili dječačku togu (toga prae texta), nosili su oko vrata zlatne kutijice (bullae) kao amulete. Kad bi po stali punoljetni, oblačili su muževnu togu, a bule i pretekste posvećivali su kućnim bogovima, Larima. 83 Cezar je bio obljubljen kod Židova ne samo zbog toga što je uništio Pompeja, koji je oskvmuo njihov hram, nego i zato što im je dao osobite povlastice i dopustio im da slobodno vrše svoje obrede u Rimu. August osobno nijtf volio židovsku vjeru, ali je nije progonio, kako su to činili Ti berije i Klaudije. 84 Kirov odgoj (Kirupedija) VIII, 7. 85 Između 4 i 5 sati poslije podne, v. bilj. 76. 86 Ovdje ćemo spomenuti samo najglavnija imena: Kod Filipa (god. 42) pali su Kasije, Marko Junije Brut i Kaska. Decim Brut našao je smrt iza bitke kod Mutine (god. 43). Niz drugih palo je žrtvama proskripcija trijumvira Antonija, Oktavijana i Lepida.
August August se rodio 23. rujna 63. pr. n. e. i dobio ime, kao njegov otac, Gaj Oktavije; kasnije ga je posinio Cezar te se otada zvao Gaj Julije Cezar Oktavijan, a od god. 27. ima službeno ime Imperator Caesar Augustus; umro je 19. kolovoza 14. n. e. Kao početak njegova vladanja uzima se obično njegova pobjeda kod Akcija 2. rujna 31. pr. n. e.
Bilješke uz tekst na str. 59-66
A u g u s t o v a o b i t e l j : Otac: Gaj Oktavije (umro 58). Mati: Atija, kći Cezarove sestre Julije (umrla 43). Sestre: 1. Oktavija starija (samo po lusestra Augustova); 2. Oktavija mlađa, udana za trijumvira Antonija (umrla -11). Žene: 1. Klaudija (43-41); 2. Skribonija (40-39); 3. Livija (od 38. do smrti Augustove, umrla + 29). Kći: Julija starija (od Skribonije), rođe na 39, udana za Marcela (25), poslije za Marka Vipsanija Agripu (21) i napokon za Tiberija (-11), um rla god. 14. n. e. Pastorci: Tiberije i Druz sta riji (sinovi livijini iz njezina braka s Tiberijem Klaudijem Neronom). Unučad (od Julije iz njezina braka s Agripom): 1. Gaj Cezar (rođen 20), 2. Julija mlađa (rođena 19), 3. Lucije Cezar (rođen 17), 4. Agripina starija (ro đena iza 17), 5. Agripa Postum (rođen 12). Praunučad (od Germanika i Agripine): devetero, m eđu njima Gaj Cezar, kasniji car Kaligula, i Agripina mlađa, m ati cara Nerona. 1 Usp. Cezarov životopis gl. 20, str. 25.
2 Nerul (Nerulum) je bio grad u Lukaniji na cesti Kapua-Regij. - Iz ovih pogrda vidimo kakav je jezik bio u političkim pamfletima onoga vremena 3 Tako se zvala ulica ili trg u X. rajonu (Palatin). 4 Novorođenče se, naime, stavljalo na pod pred oca da ga ovaj podi gne i tim ga činom prizna. 5 Hadrijanu, koji vlada od 117. do 138. n. e. 6 »Uzvišeni«, ili »Časni«, ili »Posvećeni (Sveti)«; nadimak Augustus do bio je god. 27. - Citat dolje je iz Enijevih Anala st. 502 (Vahlen). 7 Takve pohvalne govore sasvim mladih Rimljana spominje Svetonije više puta (npr. Tiberije gl. 6, Kaligula gl. 10). Julija, mlađa sestra Cezarova, umrla je god. 51. 8 Mutinski rat 44-43, odmah za njim filipski do 42, peruzijski 41. Sicilski je počeo već 44. i trajao je s prekidima do 36. Akcijski se svršio 30. 9 Za službu pučkog tribuna mogao se natjecati samo plebejae (v. Ce zar, bilj. 20); osim toga bio je običaj da se prije toga obavljala bar služba kvestora, a time se ulazilo u senat. 10 Dakle k onima među kojima su bile ubojice Cezarove; ta veza nije mogla biti trajna. 11 Opet Ciceronova dosjetka, a leži u dvoznačnosti lat. riječi tollere, koja znači »dignuti, promaknuti«, ali i »maknuti s puta«. Ciceron je bio sklon takvim dosjetkama (usp. Cezar, bilj. 49), ali ovaj put je to platio glavom. 12 Kod Filipa u Makedoniji, god. 42. 13 To jest u dogovoru s Lucijem Antonijem. 14 Taj je rat vodio Sekst Pompej, sin Gneja Pompeja. On je iz Hispanije, gdje ga je Cezar potukao (v. Cezar, bilj. 34), pobjegao i utvrdio se na
Bilješke uz tekst na str. 66-73
Siciliji (god. 44), gdje je skupio veliku mornaricu i s njom pomagao senat i Cezarove ubojice u mutinskom ratu. Kad je Oktavijan, međutim, promi jenio politiku, postao je on njegov neprijatelj (god. 43). 15 Lake i brze lađe, kako su ih upotrebljavali keltski Liburni u današ njem Hrvatskom primorju. I Psili su (po Pliniju VII, 14) bili pripadnici jednog plemena u Africi koji su bili imuni protiv zmijskog otrova i koji su svojom slinom ili isisa vanjem liječili otrovne rane. Već sam njihov zadah mogao je navodno uspavati zmije. Čini se da su oni tim svojim sposobnostima Rimljanima češće učinili vrijednih usluga. 17 Nikopolis (»Grad Pobjede«) u Epiru nasuprot rtu Akciju, gdje je iz vojevana pobjeda 2. rujna 31. 18 Partini, ilirsko pleme u zaleđu današnjeg Drača. 19 Nomenklatori su bili robovi koji su morali poznavati što više gra đana po imenu, da ih u slučaju potrebe kazuju svome gospodaru ili gos podarici, npr. na šetnji, kod natjecanja za službu, kod primanja gostiju i u sličnim zgodama. Takvi su robovi mogli imati veze sa svim slojevima naroda. 20 Rat u Dalmaciji, koja je u to doba obuhvaćala cijelu današnju hr vatsku obalu, Bosnu i Hercegovinu i dio Crne Gore i Srbije, trajao je od 35. do 33. Rat Augustov u Kantabriji (u sjelv. Hispaniji) od 29. do 25.; konačno pokorenje Kantabrije u drugom ratu (22-19) pod vodstvom Agripe. 21 Pokorenjem Recije i Ilirika postao je Dunav u čitavom svom toku državnom granicom. 22 Preseljenje Sveba (Ubijana?) 19., Sugambrana 8. pr. n. e. 23 Marku Krasu god. 53. poslije poraza kod Kare, a Marku Antoniju god. 36. poslije nesretne vojne u Armeniji i Mediji, koju je poduzeo da po pravi katastrofu kod Kare. 24 To je bio mali hram, zapravo prolaz sa dvojim vratima, sprijeda i straga, koja su bila otvorena kad god su bilo gdje rimske vojske vodile rat, a zatvorena samo u vrijeme mira. 25 Da bi ga kasnije pustili na slobodu, jer su zakupnici poreza bili vi tezovi. 26 Nasipni vijenac i zidni vijenac - odlikovanja za izvanrednu hrabrost prilikom juriša na nasip neprijateljskog tabora ili na zid neprijateljskog grada. 27 Često se citira latinski: F e s tin a le n te ! a grčki glasi: S p e u d e b r a d e o s ! Dalje citirani stih je iz Euripidove drame F e n ič a n k e (st. 599). 28 Konzulati: 1. (43), 2. (33), 3. do 11. (31-23), 12. (-5), 13. (-3). Kod na stupa 4. konzulata (30) bio je Oktavijan na pohodu u Egipat, a kod nastu pa 5. konzulata (29) u zimovniku nakon dovršenja rata protiv Kleopatre.
Bilješke uz tekst na str. 73-80
Nastupi 8. i 9. konzulata (26. i 25) padaju u doba kantabrijskog rata. - Tri jumvirat 43-33. 29 U tekstu stoji: »da se strmoglavio«, ali se ne kaže, otkuda ni kamo; možda s krova, ili s Tarpejske pećine, ili se bacio u Tiber. 30 Prvi put s Agripom (18-12), drugi put s Tiberijem (od +4 dalje). 31 To je bio popis imovine i pučanstva povezan s ispitivanjem života. 32 Ili popis imovnih vrijednosti i obveza države (usp. gl. 101). 33 Pisac želi kazati: Namjera koja je Augusta potaknula da zadrži mo narhiju bila je isto tako pohvalna kao što je i rezultat toga čina bio bla gotvoran za državu. 34 To jest Rimski trg ( F o r u m R o m a n u m ) i Julijev trg (F o ru m J u liu m ) . 35 August je podijelio Rim u 14 rajona (re g io n e s ) i 265 uličnih četvrti (v ic i) . Svaki rajon imao je svoga nadstojnika višega ranga (p ra e to r) i nje gova pomoćnika; pod ovima bili su glasnici (d e n u n tia to r e s , svega 14), koji su upraviteljima uličnih četvrti donosili zapovijedi i naredbe; tih upravi telja bilo je po 4 u svakoj četvrti, dakle u svemu 1060, a svaki je imao po jednoga redara. Svi ti gradski činovnici (2162) bili su plebejci, izuzevši 14 pretora. Ta razdioba je djelomično još i danas temelj gradske uprave u Rimu. 30 Augurij za spas države je svečano ispitivanje božanske volje da li je dopušteno moliti se za dobro države; a to se smjelo obavljati samo u doba mira. - Rasputne igre (lat. C o m p ita lia ) bile sv. svetkovina u čast Lara, bogova zaštitnika pojedinih uličnih četvrti. 37 Prva tri zbora (dekurije) bila su sastavljena ovako: prvi od senatora, drugi od vitezova, a treći od blagajničkih tribuna i najbogatijih plebejaca. Četvrti su zbor sačinjavali oni koji su imali samo polovinu viteškog imut ka, tj. 200.000 sestercija; zato »dvostotinari«. 38 Bio je prastari običaj, da se takav osuđenik zašije u kožnatu vreću zajedno s jednim majmunom, psom, zecom i zmijom, a vreća se bacila u tekuću vodu. 39 Osobito su roditelji koji su imali troje djece dobili dalekosežne po vlastice; te su povlastice poznate pod imenom ju s t r iu m lib e r o r u m ; te je povlastice kasnije dobio i Svetonije, premda nije imao djece. 40 Latinski O r c in i ili O r c iv i ; tako su se zapravo zvali robovi koji su oporukom svojih umrlih gospodara dobili slobodu, dakle kao iz Orka (Ork je podzemni svijet u Rimljana). Zato je narod tim imenom nazvao senatore koje je Marko Antonije uvrstio u senat izjavivši da ih je Cezar u svojim papirima imenovao senatorima. August je broj senatora sni zio na 600. 41 Kako je to bio naredio Cezar (v. Cezar, gl. 20, str. 24, i bilj. 19).
Bilješke uz tekst na str. 8 0 -9 4
jjO
42 Prastari sudački zbor od 105 članova koji je odlučivao u svim pita njima u vezi s građanskim pravom. Ti su suci bili nepovredivi, a na mje stu gdje su sudili bilo je zabodeno koplje, simbol vlasništva. 43 Sastojala su se u tome da je odlikovani smio nositi izvezenu togu (toga picta) i grimiznu tuniku sa širokim zlatnim porubom, zatim sjediti na kurulskoj stolici i nositi lovorov vijenac; također je smio podići svoj kip na kolima. 44 Citat iz Vergilijeve Eneide (I, 282). Rimljanin staroga kova izlazio je u javnost samo u bijeloj vunenoj togi. 46 Na lijevoj obali Tibera bio je Park Cezjara, nazvan tako po Augustovim unucima Gaju i Luciju Cezaru. 46 Ime je u rukopisima možda iskvareno. Patuljak je bio visok oko 60 cm, a težak oko 5,5 kg. 47 Zmija je bila preko 22 m duga. Tigar je tom prilikom (god. -20) vje rojatno prvi put došao u Rim; kasnije se češće mogao vidjeti. Nosorozi su uvijek i kasnije bili rijetkost u Rimu. 48 To jest oko 10-11 sati prije podne; atleti su naime nastupali potpuno goli. 49 p0(} imenom »gradske kohorte« (cohortes urbanae), po 1000 ljudi kao posebna redarstvena jedinica pod zapovjedništvom gradskog prefek ta (praefectus urbi). 50 To je bio početak redovite pošte u rimskom carstvu. Privatnici su se samo izuzetno mogli služiti njom. 51 Dakle nisu morali dolaziti u njegovu kuću da ga pozdrave; u senatu su sjedili na svom mjestu kad ih je on pozdravljao; znao im je imena bez pomoći »nomenklatora«. 52 Vidi gl. 35, str. 79. 53 Rimljani su se često u svojim oporukama vrlo oštro izražavali o osobama i o političkim prilikama, ne štedeći ni cara. To su činili i kasnije; tako Dion Kasije pripovijeda da je Fulcinije Trion, koji je u tamnici po činio samoubojstvo, kazao Tiberiju najgorče istine u svojoj oporuci. I Au gust je bio vrlo osjetljiv na takve izjave (v. gl. 66, str. 96). 54 Lacus Curtius, nekada provalija s vodom na Forumu; u nju je, po priči, skočio mladi rimski vitez Marko Kurcije na konju i u punoj opremi, da na zahtjev proročanstva ublaži bogove, na što se pukotina u zemlji za tvorila. Usp. Livije 7, 6. 56 Ta su imena dobili kipovi bogova po ulicama i četvrtima gdje su stajali; drugi misle obratno: da su ulice dobile ime po kipovima. 66 Hram je dovršio istom car Hadrijan, ali poslije vremena kad Sveto nije ovo piše. 57 To je kasniji car Tiberije.
Bilješke uz tekst na str. 94-106
6B U originalu: p e r a s s e m e t l i b r a m Rimski otac imao je neograničeno pravo nad svojom djecom, dapače je mogao svoju djecu i prodati, ali je svaku vlast nad njima izgubio ako ih je u bilo kakvom obliku prodao. Zato se posinjenje malodobnika, tj. prelaženje iz jedne porodice u drugu, obavljalo kao formalna kupoprodaja: novi bi otac pred svjedocima bacio komad novca na vagu, i to tri puta, jer je toliko puta otac imao pravo pro dati dijete. 59 Julija starija, majka, bila je prognana na otok Pandatariju (danas Pandotina) na obali Kampanije (v. T ib e r ije , gl. 11, str. 125), a njezina kći, Julija mlađa, živjela je dvadeset godina na otoku Trimeru (danas Tremiti) na obali Apulije. Usp. Tacit, A n a li IV, 71. 60 Prema Homeru (I l i j a d a 3,. 40), gdje Hektor dovikuje Parisu: »O da si neženjen osto i bar bez potomstva propo!« 61 Dvoznačnost leži u riječi o r b i s (krug), koji ovdje označuje okrugli bubanj, a inače znači i »svijet«; i u riječi te m p e r a t, koja ovdje znači »uda ra«, a znači i »upravlja«. Publika je stihu koji znači: »Vidiš kako taj mekušac (tj. Kibelin svećenik, eunuh) lijepo udara u talambas«, dala znače nje: »Vidiš kako taj mekušac (tj. August) upravlja svijetom!« 62 Vjerojatno Livije, kasnije žene Augustove, kojoj je puno ime bilo Li vija Druza, ili obično (od dragosti) Družila (vidi malo dalje u tekstu). 63 Malija ( M a l l i a ) je očito »koreg«, tj. onaj koji se brine za opremu drame. 64 Prema riječi a r g e n t a r i u s (novčar) načinjena je ovdje za šalu riječ Cor i n t h i a r i u s (trgovac ili sakupljač korintskih posuda). 65 U prosincu su se svetkovale Satumalije, kada su takve zabave bile dozvoljene. 66 Igralo se sa četiri kocke ( t a li) , koje su imale četiri ravne plohe, a dvi je zaobljene. Četiri ravne plohe bile su obilježene brojevima 1, 3, 4, 6. Kocke su se bacale iz vrča. Najlošiji je zgoditak bio kad su sve četiri koc ke pokazivale broj 1, a zvao se c a n is (pas); najbolji je bio ako je svaka koc ka pokazivala drugi broj, a zvao se V e n u s (Venera). 67 Sirakuzom nazvao je August taj svoj kabinet misleći na Arhimeda iz Sirakuze, koji je - dakako samo po anegdoti - u svom vrtu bio tako zaduben u svoje crteže da nije primijetio pad Sirakuze u ruke Rimljana (god.-212). 68 Komička aluzija na tragediju Ajant, gdje se junak baca na mač. - Od spomenutih djela nije se ništa sačuvalo, ali od Augusta imamo jedan sadr žajno i literarno vrijedan dokumenat, poznat kao Ankarski spomenik, o ko jemu v. bilj. 83. 69 Latinski A d K a l e n d a s G ra e c a s . Kalende se kod Rimljana zvao prvi dan u mjesecu, kada su se obično vršile razne isplate, ali u Grka nije bilo kalenda, i prema tome ta uzrečica znači »Nikada!«
22 - Dvanaest rim skih careva
Bilješke uz tekst na str. 108-117
70 To prosjačenje imalo je svrhu da otkloni nekakav udarac sudbine; neki, međutim, sumnjaju u to mjesto i misle da je to zamjenom prenese no s Kaligule (v. G a j K a lig u la , gl. 42, str. 182). 71 Kompluvij (compluvium) ili impluvij (impluvium) zvao se otvoreni prostor u sredini rimske kuće kamo se slijevala kišnica. Tu su također stajali kipovi kućnih bogova. 72 Nundine su bile sajamski dan rimskog tjedna (nonus dies= deve ti dan); None su bile 5. ili 7. dan u mjesecu (zapravo deveti dan prije Ida, koje su bile 13. ili 15. u mjesecu); praznovjerje A ugustovo je bilo u tom što on u te dvije riječi nije vidio riječ nonus (deveti), nego riječ non (ne). 73 Kad su ga nagovarali na to, odgovorio je: »Ja običavam štovati samo bogove, a ne bikove!« Usp. Dion Kasije 51,16. 74 0 tom proročanstvu govori opširnije Dion Kasije 45,1. 75 »Otac Liber« je ovdje trački bog Bahko-Sabazije, koji se u Trakiji mnogo štovao. 76 Svetonije piše s ig n u m r e i p u b lic a e (znak ili lik države), ali Dion Ka sije kaže da je to bio lik božice Rome. 77 Široki grimizni porub na tunici bio je oznaka senatorskog staleža. 78 To jest na slovo M , a to je kratica im ena M a r c u s , ali i početno slovo riječi m o rs (= smrt). 79 Po Dionu Kasiju (56,30) August je naslućivao da ga je Livija otrovala zato što je potajno posjetio svoga unuka Agripu Postum a na otoku Planaziji; Livija se bojala da će August toga prognanika im enovati nasljedni kom, zato je nekoliko smokava na stablu s kojega je August vlastoručno brao plodove namazala otrovom. 80 Ta grčka riječ znači »blago, bezbolno umiranje«. 81 Umro je 19. kolovoza 14. n. e., između 14 i 15 sati. Mjesec kolovoz dobio je ime August, dok se prije zvao S e x tilis . 82 Municipiji su isprva samostalni gradovi saveznika sa sam ou pravom, a kolonije su naselja rimskih građana u p o k o ren im p o d ru čjima. Razlike između jednih i drugih s vrem enom m alo-pom alo išče zavaju. 83 Tiberije je izradio taj natpis i stavio ga na Augustovu grobnicu (Mauzolej) na Martovu polju. Mnogi su prijepisi i grčki prijevodi bili po stavljeni po raznim gradovima carstva, a jedan takav prijepis najbolje nam je sačuvan u Ankari: to je glasoviti Monumentum Ancyranum (Ankarski spomenik). Našlo gaje god. 1553. jedno poslanstvo cara Ferdinan da jL u kojem se nalazio i Hrvat Antun Vrančić. Spomenik je ne sam o sa držajno neprocjenjiv nego i literarno vrlo vrijedan. Završava jednostav nim riječima: »Ovo sam napisao u 76. godini života.«
Bilješke uz tekst na str. 118-124
Tiberije Tiberije se rodio 16. studenoga 42. pr. n. e. i dobio ime, kao njegov otac, Tiberije Klaudije Neron, a kad ga je August posinio (44), zvao se Ti berije Julije Cezar. Kao car ima službeno ime Tiberius Caesar Augustus; umro je 16. ožujka 37. n. e. Vlada od 19. kolovoza 14. n. e. T i b e r i j e v a o b i t e l j : Otac: Tiberije Klaudije Neron (umro 33. ili prije?). Mati: Livija (Livija Družila, rođena -58, umrla +29). B r a t Druz (sta riji, rođen -38, umro -9). 2ene: 1. Vipsanija Agripina, kći Marka Vipsanija Agripe (od 16. do 12); 2. Julija, kći Augustova (od -11, prognana -2, umrla +14). Sin: Druz (mlađi, od Vipsanije Agripine; rođen -15 ili -13, otrovan +23). Djeca brata Druza: 1. Germanik (rođen -15, umro +19); 2. Livija (mla đa, zvana Livila, udana za Druza mlađega); 3. Klaudije (car 41-54). Uz ovaj životopis vrijedno je pročitati Tacitove Anale, koji u prvih 6 knjiga prikazuju vladu Tiberijevu.
1 Zakoni dvanaest ploča, jedan od najstarijih latinskih jezičnih spome nika, izrađeni i objelodanjeni god. 451. i 450. pr. n. e. 2 »Idejska Majka bogova« je Kibela, koja se mnogo štovala osobito po maloazijskim bregovima (npr. na brdu Idi); njezin kult (koji se na Istoku dosta razuzdano obavljao) došao je u Rim g. 204. potkraj Hanibalova rata, ali je brzo nakon toga rimskim građanima bilo zabranjeno sudjelovati u njemu. 3 U prisutnosti vestalinke nije se ni protiv koga smjela upotrijebiti sila. Drugi pisci spominju da je ta vestalinka bila kći trijumfatora. 4 Zapovjednik konjaništva (magister equitum) bio je pomoćnik diktato ra. V. Cezar, bilj. 7, str. 326. 5 Vjerojatno keltsko ime; taj prvi Livije Druz živio je u drugoj polovici 3. stoljeća pr. n. e. 6 Marko Livije Druz (stariji), pučki tribun -122, konzul -112. Senat ga je izigrao protiv Gaja Grakha. Njegov istoimeni sin, pučki tribun 91, radio je između ostaloga na tome da italski saveznici dobiju građansko pravo; njegovo umorstvo (usprkos nepovredivosti tribuna) bilo je povod savez ničkom ratu (91-88). 7 Kalendar (Fasti) i Dnevne novine (Acta diuma); dakle u obzir dolaze go dine 43, 42. i 41. pr. n. e. 8 Što su te zlatne kutijice, v. Cezar, bilj. 82, str. 332. 9 Tu Agripinu, prvu ženu Tiberijevu, ne valja pomiješati s drugim dvjema Agripinama (ženom i kćerkom Germanikovom); ona je kći Marka Vipsanija Agripe, pa se obično i zove Vipsanija ili Vipsanija Agripina. 10 To su zapravo bili unuci Augustovi Gaj i Lucije Cezar. O Agripinu putu u Mitilenu v. August, gl. 66, str. 96.
Bilješke uz tekst na str. 126-140
11 To je bio Gaj Cezar, kojega je August zajedno s Lucijem Cezarom posinio (obojica sinovi Agripe i Julije). • 12 Glasoviti vrući sumporni izvor kod današnjega kupališta Albano, nedaleko Padove. 13 Taj događaj osobito lijepo prikazuje Tacit, Anali VI, 21. 14 To je panonski ustanak god. 6. do 9. n. e. 16 Inače su obično oni koji su bili vođeni u trijum fu bili nakon toga ubijeni u tamnici. U Ravenu je poslije Tiberije smjestio i germ anske za robljenike Marboda, Segesta i Tusneldu. 16 Stih Enijev (Anali 370, Vahlen) ticao se Fabija K unktatora, protiv nika Hanibalova. August je u citatu riječ cunctando (oklijevanjem) zami jenio riječju vigilando (budnošću). 17 Stihovi su iz Ilijade (X, 246/7), gdje te riječi govori Diomed o Odiseju. 18 Grčka poslovica da se označi opasan položaj: vuk im a vrlo kratke uši. Usp. Terencije, Formion 506. 19 Godine 18, 21. i 31. n. e. 20 Takvo »slobodno poslanstvo« (libera legatio) sastojalo se u tom d a je senat kojemu senatoru podijelio povlasticu da neko vrijem e može pu to vati po provincijama sa svim pravima poslanika, ako je putovao i po svom privatnom poslu. 21 Svetonije upotrebljava ovdje riječ Sabbatis (subotom), ali to znači samo svaki sedmi dan, a ne židovsku subotu. Grci i Rimljani nisu pozna vali našu razdiobu tjedna na sedam dana i prem a tom e nisu imali im ena dana. 22 To je bilo iz higijenskih razloga, jer su se tim običajem širile razne bolesti, a u to vrijeme osobito neki orijentalni osip ili lišaj, o kojem u go vori Plinije Stariji (26,1), a od kojega je možda obolio i Tiberije (usp. gl. 68, str. 154). 23 Sto je spomenuti senator tim svojim postupkom skrivio, nije sa svim jasno. Prvi srpnja bio je u Rimu dan za sklapanje novih stam benih ugovora. Taj je senator neposredno prije toga dana otišao n a selo d a bi se vratio u jedno vrijeme kad bi mogao dobiti stan pod povoljnijim uv jetima. 24 Po zakonu nije neoženjen čovjek mogao obavljati više službe. Taj se kvestor oženio da dobije službu, a onda se odmah nakon toga rastao od žene. 25 Hramovi i sveta mjesta bila su utočišta (azili) za sve progonjene, za zločince i političke krivce. Usp. o tome kod Tacita, Anali III, 60. 26 Taj događaj pripovijeda i Tacit, Anali IV, 59. 27 Mjesto Tiberius Claudius Nero zvali su ga Biberius Caldius Mero, a te tri riječi kazuju otprilike ovo: pijanica (bibere = piti), od
Bilješke uz tekst na str. 140-152
pića zagrijan (calidus, caldus = topao), vinopija (mcrum = čisto, jako vino). 28 Tobože »Kaprejanin« (čovjek s Kapreje), a za porugu »jarčina«, jer caper znači jarac. 29 To jest od gledalaca u kazalištu. 30 Hortalov slučaj pripovijeda Tacit (Anali III, 37/8) opširno, a Tiberijev odgovor Hortalu osuđuje, premda samo zaslužuje hvalu. Tiberije nije priznavao isprsavanje na račun slavnog imena ili velikih predaka, i nije bio sklon da propale unuke starih plemićkih rodova dolično hrani na ra čun države samo zato što imaju slavna imena. 31 Tacit (Anali II, 68) pripovijeda taj događaj drukčije. Po njemu Ti berije nije ništa kriv. Vonon je bio interniran u Aziji i odande je poku šao pobjeći u Armeniju, ali su ga u tom pokušaju uhvatili i ubili god. 19. n. e. 32 Progonjeni su tražili utočište kod kipa kojega boga, ovdje kod kipa Augusta koji je postao bog. 33 Tiberije ne može biti vitez jer nema 100.000 denara (400.000 sester cija), koliko se traži da ima onaj koji hoće biti u viteškom staležu; Tibe rije, naime, nema pravo posjedovati vlastitog imutka otkako ga je August posinio (v. gl. 15). Ali ne samo to: Tiberije nije ni građanin, jer je izgubio časna prava kao prognanik na Rodu. 34 Aluzija na četiri doba svijeta: zlatno, srebrno, mjedeno i željezno; dakle, mjesto najboljega sada je najgore. 35 Ovdje se Tiberije poredi sa Sulom, Marijem i Antonijem, jer je, kao i oni, iz progonstva došao odmah na vlast. Sula je sam sebi dao nadimak »Sretni« (Felix); nakon povratka iz Azije, gdje je uspješno svršio prvi rat s Mitridatom, bio je od Marijevih pristaša proglašen državnim neprijate ljem (dakle prognanikom), ali kad je svladao protivnike, proveo je zlo glasne proskripcije (god. 82-81). Strašno krvoproliće bio je prije njega priredio Marije kad se vratio iz Afrike (87). Antonije je također uveo pro skripcije iza mutinskoga rata (43), što ga je vodio protiv senata kao »ne prijatelj države«. 36 To je bio Kremucije Kord, čije suđenje opisuje Tacit, Anali IV, 34. 37 To je budući car Kaligula. 38 Da ne bi kome dali takav odgovor koji bi ga potaknuo na urotu pro tiv Tiberija. 39 Po čitavoj je Italiji bilo takvih mjesta gdje su se davala takva proro čanstva, a najglasovitija su bila prenestinska proročanstva (Praenestinae sortes), koja su se davala u hramu Fortune u Prenestu (danas Palestrina). To su bili drveni štapići s pismenim znakovima, kojeje izvlačiojedan dječak i iz kojih su se tada slagale riječi.
Bilješke uz tekst na str. 152-159
40To su bili Elije Lamija i Lucije Aruncije. Usp. Tacit, Anali VI, 27. 4’ Sejan je očito bio s njim na Kapreji pa je sada radi službe morao otići u Rim (god. 31). 42 Ijina vila: možda se zvala tako zato jer se u njoj nalazila slika koja je prikazivala Iju. Ija je, po priči, bila djevojka koju je ljubomorna Hera pre tvorila u kravu. Uostalom, neki mjesto Ijina vila čitaju Junonina vila ili Jupiterova vila. 43 Tacit (Anali VI, 6) ima više izvadaka iz toga pisma koje baca poseb no svjetlo na Tiberijevo duševno stanje u zadnjim godinama života (god. 32). 44 Mi bismo rekli: »među klasicima«. Tri spomenuta pjesnika pjevala su po aleksandrinskom ukusu, djelomično u pretrpanom i nejasnom, dje lomično u mekušnom stilu. Partenije je živi© u Ciceronovo doba, a druga dvojica u 3. stoljeću pr. n. e. 45 Ahilej je boravio među kćerima kralja Likomeda na otoku Skiru, preobučen kao djevojka, da po želji majke Tetide ne ide u trojanski rat. 48 To su bili »carski vrtovi«, uz koje je bio bazen što ga je dao iskopati August za omiljelu predstavu pomorske bitke. Taj bazen zvao se »Naumahija«. 47 Isto to pripovijeda Tacit, Anali VI, 50. 48 Po Tacitu (Anali VI, 50) dogodilo se to na Makronov nalog. 49 Vjerojatno Seneka Stariji, otac filozofa i državnika Seneke; on je, osim retoričkih spisa, napisao povijesno djelo od početka građanskih ra tova do Kaligule, koje je obuhvaćalo 80 godina i bilo jedno od najizvrsnijih memoara suvremene povijesti; djelo nije sačuvano. 80 Apolonov kip iz Temena, gradskog predjela Sirakuze, bio je glaso vito umjetničko djelo. 51 Po Dionu Kasiju bili su pušteni na slobodu, samo se jedan prije toga ubio. 52 Šale su i kod sprovoda bile dopuštene, ali ovaj zahtjev prelazio je sve granice: Tiberija je trebalo sprovesti u Atelu, zavičaj raspuštene lakr dije, i ondje ga u amfiteatru, gdje se inače ubijaju zločinci, ne spaliti po propisu, nego samo opržiti, a to bi bilo još i simbolično mučenje.
Gaj Kaligula Kaligula se rodio 31. kolovoza 12. n. e. i d o b io im e Gaj C ezar, a k ao car ima službeno ime Imperator Gajus Caesar Augustus Germanicus (nadim ak Caligula, pod kojim je obično poznat u p o v ije sti, d o b io je j o š u djetinjstvu od vojnika njegova oca Germanika; u sp . gl. 9 i b ilj. 9). U b ije n je 24. siječ nja 41. Car od 16. ožujka 37.
Bilješke uz tekst na str. 159-165
K a l i g u l i n a o b i t e l j : Otac: Germanik (sin Tiberijeva brata Dru za). Mati: Agripina (starija, kći Augustove kćeri Julije). Braća i sestre: 1. Ne ron (rođen +6, umoren 29); 2. Druz (rođen +7 ili 8, umoren 33); 3. Agripina (mlađa, rođena +5 u Kolnu, koji je po njoj nazvan Colonia Agrippinensis, mati cara Nerona, ubijena 59); 4. Družila (rođena 16, umrla 38); 5. Julija Livila (rođena 17, ubijena na zapovijed svoga strica cara Klaudija); 6., 7. i 8. troje umrlih u djetinjoj dobi. Žene: 1. Junija Klaudila; 2. Enija Nevija (prije žena Makronova); 3. Livija Orestila (v. gl. 25); 4. Lolija Paulina (prije žena Gaja Memija); 5. Cezonija. Kći: Julija Družila (od Cezonije, rođena 40, ubijena 41). Sin (adoptivni): Tiberije (sin Druzov, unuk cara Tiberija, ro đen 19, ubijen 37). 1 Tacit, Dion Kasije i Svetonije imaju vijest o smrti Germanikovoj iz iz vora koji je neprijateljski raspoložen prema Tiberiju. Germanik je po svoj prilici umro od neke bolesti. 2 O Pizonovu udjelu kod Germanikove smrti govori Tacit, Anali II, 69; 0 suđenju i smrti Pizonovoj, Anali III, 10-16. 3 U čemu su se sastojala spomenuta »čaranja« (devotiones), pripovije da Tacit, Anali II, 69. 4 Partski kralj Artaban. Germanik je njegova protivnika uklonio iz Ar menije i internirao u provinciji Aziji. V. Tiberije, bilj 31, str. 341. 5 Misli se svetkovina Satumalija, koja se inače slavila vrlo radosno; a to je bilo više od dva mjeseca nakon smrti Germanikove. 6 V. Tiberije, gl. 54, str. 146/47. 7 Plinije očito izvodi latinsku riječ puerperium od puer (dječak) i tuma či je kao rođenje dječaka, ali to nije točno, jer ta riječ znači samo »porod, rođenje djeteta«, kako to dokazuje malo niže i sam Svetonije. 8 Svetonije piše samo in actis (u spisima), a to su Acta diuma ili Acta
urbis. 9 Caligula znači »Čizmica«, jer je caliga bila jedna vrsta polučizme kako su je nosili vojnici. 10 Germanik je htio skloniti ženu i dijete u Trier (v. Tacit, Anali I 40 1 d.). To je vojnike dozvalo k pameti. 11 Faetont, po priči sin boga Sunca, izmolio je od oca dopuštenje da jedan dan upravlja njegovim sunčanim kolima. Pritom je, dakako, bio tako nespretan da je sad dolazio preblizu Zemlji i izazivao požare, sad se previše udaljivao izazivajući smrzavanje; zato ga je Jupiter još prije svršetka njegova dnevnoga puta ošinuo gromom i tako spasio svijet od uništenja. 12 To jest svoga unuka Tiberija (koji se zvao i Tiberius Gemellus), ko jega je Kaligula isprva volio, ali ga je kasnije ubio (37).
Bilješke uz tekst na str. 166-172
ja
13 Princeps juventutis (vođa mladeži) - počasna je titula koju su najpri je imali Augustovi unuci Gaj i Lucije Cezar, a za Tiberija dva starija brata Kaligulina, Neron i Druz, dakle u oba slučaja predviđeni nasljednik i nje gov brat; kasnije su tu titulu nosili carevi. Juventus (mladež) je vojnička organizacija svih članova viteškog staleža do 45. godine života ako vrše kakvu službu. Bili su podijeljeni u šest odjela, a počasni zapovjednik svih skupa imao je gornju titulu. ,4 To jest Livije. Usp. Tiberije, gl. 51, str. 145. ’5 Parilia ili Palilia, isprva svetkovina u čast staroitalske božice Pales, svetkovala se 21. travnja, ujedno je to bila godišnjica osnutka Rima. (Riječ se pogrešno tumačila kao »rođendan« Rima.) 16 Ti su se darovi zvali missilia, tj. »hici«: bacane su, naime, među na rod male drvene kuglice s pričvršćenim doznačnicama za kakav predmet; tko bi ugrabio takvu kuglicu, dobio bi od posebnog činovnika označeni predmet, a mogla je to biti i kakva domaća životinja, dapače i rob. 17 širina je Helesponta manja od 1,5 km, a Kaligulin je most bio dug preko 5 km! 18 Latinski ludi astici, gradske igre, kao u Ateni u čast Dionizove švel kovine (Dioniz ili Bakho je bog vina). 19 V. Klaudije, gl. 20, str. 205, i bilj. 27, str. 348. 20 Gradio se preko tri stoljeća, ali nije bio dovršen; zbog svoje goleme veličine morao je ostati bez krova. Kaligula ga je htio dovršiti - za sebe! Naredio je da provincija Azija ima namaći sredstva za to. 21 Homerov stih (Ilijada 2, 204). 22 Možda je vrijedno citirati te riječi latinski: N ec m u ltu m afuit, quin statim diadema sumeret speciemque principatus in regni form am converteret.
Rimljani su riječju »princeps« i »principat« pokrivali još uvijek omraženi im pojam kralja i kraljevstva. Cezar je bio ubijen pod izlikom da se spre ma nazvati kraljem, August i Tiberije odbijali su naslov do m in u s (gospo dar ili gospodin). Pa i Svetoniju je nešto grozno što je Kaligula smišljao da i formalno proglasi monarhiju uzevši krunu (dijadem) i ime (kraljev stvo). 23 Juppiter Latiaris kao zaštitnik Lacija; njemu se svake godine na sve čani način prinosila žrtva na Albanskoj gori. 24 Tako kod Homera (Ilijada 23, 724) govori Ajant Odiseju potičući ga da već jednom učini kraj neodlučnom rvanju, tako da ga pokuša dići uvis ili će on njega! 25 To jest adoptivnog brata. Usp. bilj. 12. 26 Dion Kasije pripovijeda da je Kaligula Druzilu ne samo na novcima dao zvati Diva ili Dea nego joj je po svim gradovima države dao graditi hramove kao božici Panteji (Panthea = božica koja u sebi uključuje sve božice).
Bilješke uz tekst na str. 172-178
27 O toj uroti pripovijeda Tacit, Anali XIV, 2. 28 Aluzija na Romulovu otmicu Sabinjanki i na Augustov brak s Li-
vijom. 29 U originalu stoji decimae, ali značenje te riječi nije sigurno; obično se tumači da su to bile besplatne ulaznice, koje su se i inače dijelile, a da vale su pravo zauzeti svako slobodno mjesto u kazalištu. Dijelile su se, da kako, kad su već vitezovi zauzeli svoja mjesta. Kaligula ih je dijelio ranije da bi neki zauzeli mjesta vitezova i da bi tako došlo do svađe. 30 Nasip (agger), uzvisina kod Kolinskih vrata, gdje su se izvršivala smaknuća. 31 Genij je bog zaštitnik. Carev genij štiti indirektno i državu, a pro puštanje zakletve carevim genijem tumačilo se kao veleizdaja. 32 Opširnije pripovijeda taj događaj Dion Kasije 59, 26. 33 U okolici Antikire (grad na sjevernoj obali Korintskog zaljeva) bilo je mnogo kukurijeka, koji se upotrebljavao kao lijek protiv ludila. Inače je ondje bilo kupalište koje je bilo mnogo posjećeno. 34 Tako se katkada zove Galatija, zemlja u Maloj Aziji oko današnje Ankare; nju su naselili Grci u vrijeme Aleksandra Velikoga i Gali u kas nijim stoljećima. Istom Augustu je pošlo za rukom da od nje načini rim sku provinciju. 35 Latinski Oderint, dum metuant! Iz Akcijeve tragedije Atrej, gdje te ri ječi govori Agamemnonov otac Atrej. Akcije je rimski pjesnik tragedija, ži vio od 170. do oko 85. pr. n. e. 36 »Mrežari« (retiarii) su bili vrsta gladijatora koji su bili obučeni po put ribara i opremljeni mrežom i ostvama (trozubim vilama). Zadatak im je bio da svoje protivnike uhvate u mrežu i da ih ostvama probodu. Protivnici su im se zvali »progonitelji« (secutores), a borili su se s ma čem i štitom. 37 Vrsta gladijatora, možda isto što »progonitelji«. 38 Žrtveni sluga (popa) imao je ubiti žrtvenu životinju okrenutom sjeki rom, a koljač (cultrarius = nožar) imao ju je raskomadati. 39 Platon je iz svoje idealne države htio isključiti pjesme Homerove i Heziodove jer da one građanima daju krive i nedostojne pojmove o bo govima i ljudskim prilikama. 40 Kod Aricije u Albanskom gorju bio je gaj s hramom božice Dijane; svećenik toga hrama zvao se »Šumski kralj« (Nemorensis rex). Taj je uvijek morao biti pobjegli rob, a svake godine se priredilo natjecanje za tu služ bu, koje se sastojalo u tom da se novi kandidat morao boriti sa starim svećenikom na život i smrt, a borba se vodila batinama; tko je uspio za tući svećenika, postao bi njegovim nasljednikom. Borba je u kasnije vri jeme bila možda samo prividna.
Bilješke uz tekst na str. 179-192
41 Desetorke (deceres) su lađe s deset redova veslačkih klupa. Neki ovdje čitaju de cedris mjesto deceres, a to bi značilo »od cedrovine«. 42 To je polovica svote koju su isluženi veteran i d o b iv a li p o A ugustovoj odredbi.
43 Eneida I, 207. 44 To jest Jupiteru Kapitolskom i Jupiteru Palatinskom (a to je Kaligu
la!). 0 čitavoj toj vojnoj komediji priča Dion Kasije 59, 21-22. 46 Farski svjetionik, kod Aleksandrije, jedno od sedam svjetskih čudesa. Srušio ga je potres u 14. stoljeću. 46 Sličnost s kozom: bio je dlakav i imao tanke noge. 47 To jest Germana. 48 Ratovi s Kimbrima god. 113. do 101. pr. n. e. Galski Senonci su pro valili u Rim vjerojatno god. 387. pr. n. e. 49 Pojavljivao se, dakle, sad kao Jupiter s munjom, sad kao Neptun s trozubom, sad opet kao Merkur s glasničkim štapom. 60 Latinski pervigilium, noćna svečanost u čast kojega božanstva, a sla vila se bučno gozbom, plesom i raznim scenskim izvedbama. 51 Noć se dijelila u četiri noćne straže (vigiliae); druga je trajala otprilike od 21 do 24 sata. 52 Drvene potpetice (neke vrste kastanjeta, svezane remenom za obu ću), ogrtač (palla) i tunika do gležnja (tunica talaris) pripadali su u toaletu plesačica; pala i tunika su ženski odjevni predmeti. 63 Vozači u circenskim trkama bili su u to vrijeme podijeljeni u četiri stranke: bijelu, crvenu, modru i zelenu; dvije posljednje imale su najviše pristaša. »Staja« se ima zamišljati kao neka društvena prostorija; budući da su se tu, bez sumnje, nalazili i konji, dapače su oni tu bili glavni akteri, to izraz »staja« vrlo dobro pristaje. 64 Na Ide ožujske, tj. 15. ožujka 44. pr. n. e., bio je, kako je poznato, ubijen Cezar. 55 Filip, otac Aleksandra Velikoga, bio je umoren god. 336. na izlasku iz kazališta, gdje se prikazivala tragedija Kinira, u kojoj pogiba kralj Kinira i njegova kći Mira. I sada je Kinira bio loš znak. - Laureol je bio glasoviti raz bojnik, a mimograf Katul iznio je u istoimenom mimu na pozornicu njega i njegovo smaknuće. Domicijan je jednom prilikom dao da njegovu ulogu igra neki osuđeni zločinac, kojega su onda na pozornici uistinu pribili na križ. Laureola spominje i Juvenal (Satire VIII, 186). 66 To jest između 12 i 13 sati; to je bilo god. 41. 67 Gaj Julije Cezar Strabon, dalji rođak diktatorov, ubijen od Marijevih ljudi god. 87. Primjedba nije ispravna, jer je otac diktatorov, koji se također zvao Gaj, umro prirodnom (iako naglom) smrću god. 85. Gaj Cezar, unuk Augustov, umro je od posljedica rana zadobivenih u borbi u Armeniji god. 4. n. e.
Bilješke uz tekst na str. 193-196
Klaudije Klaudije se rodio 1. kolovoza 10. pr. n. e. Prije vlade zvao se Tiberije Klaudije Neron Germanik, a kao car ima službeno ime Tiberius Clau dius Caesar Augustus Germanicus. Umro je 13. listopada 54. Car od 24. siječnja 41. K l a u d i j e v a o b i t e l j : Otac: Druz (stariji, sin Livijin, brat Tlberijev, rođen -38, umro -9). Mati: Antonija (mlađa, kći Marka Antonija i Ok tavije, sestre Augustove, rođena -36, umorena od Kaligule). B rat Germa nik. Sestra: Livija (mlađa, zvana Livila, ubijena +31). Žene: 1. Plaucija Urgulanila; 2. Elija Petina; 3. Valerija Mesalina; 4. Agripina (mlađa, kći Germanikova). Djeca: 1. Druz (od Plaucije Urgulanile); 2. Klaudija (od iste); 3. Antonija (od Elije Petine); 4. Oktavija (od Valerije Mesaline); 5. Britanik (od iste). Pastorak: Neron (car 54-68, sin Agripine i Gneja Domicija Ahenobarba). Uz ovaj životopis vrijedno je čitati XL i XII. knjigu Tacitovih Anala, gdje su prikazane zadnje godine Klaudijeve vlade (47-54). 1 Stih iz atičke komedije. 2 Latinski Fossae Drusianae, kanal između Rajne i Zuiderskog jezera. Ratovi u Germaniji od 12. do 9. god. pr. n. e. 3 Pretor god. -12, konzul u siječnju -9, umro u rujnu -9. Njegovo je ti
jelo dopratio u Rim njegov brat Tiberije, koji ga je zatekao još živa u ta boru. 4 Latinski spolia opima, što točno znači »mastan ratni plijen«. To je bio najčasniji ratni plijen, a sastojao se u tom da je trebalo neprijateljskog vojskovođu osobno u boju svladati i skinuti mu vojvodsku odoru. Rijetki, koji su to postigli, prinijeli su taj plijen u hram Jupitera Feretrija na Ka pitalu, gdje su takve odore visjele. 5 Gaja i Lucija Cezara, njegove unuke i posinke. 6 To je bilo dvije godine prije toga (-12). Tu su se svake godine sasta jali galski poglavice da prinesu žrtve za cara. 7 Takvu kabanicu nosili su od muškaraca samo bolesnici i mekušci. 8 Ondje se prinosila svečana žrtva. 9 To je Klaudije, koji je tada imao 21 godinu, jer su se spomenute igre u čast Martu slavile 12. god. n. e. Malo dalje spomenuti brat je Germanik, koji je već vršio razne svećeničke službe, dobio trijumfalna odlikovanja i kao konzul sudjelovao u Latinskoj svetkovini. 10 Na Albanskom brdu nedaleko Rima svetkovala se svake godine po četiri dana prastara Latinska svetkovina u čast Jupiteru Lacijskom (Jup piter Latiaris). Njoj su prisustvovali svi činovnici, a u Rimu je ostao samo posebni gradski prefekt.
B ilješke uz tekst na str. 1 9 6 -2 0 5
11 August u svojim pismima upotrebljava mnogo grčkih riječi, izraza, pa i čitavih rečenica. Da se donekle dobije boja Augustova stila, ima i u ovom prijevodu nekoliko neobičnijih stranih riječi. 12 To je takozvana »deklamacija«, u kojoj se govorilo o jednoj temi, a obično se držala kao vježba u retorskim školama onoga vremena. 13 Vrlo ujedljiv odgovor. Mjesto da ga učini pravim konzulom, Tiberi je mu šalje nešto novaca da se može razveseliti na blagdan koji je bio praznik robova i djece. Sigilarije su nastavak Saturnalija (21. i 22. prosin ca), a zovu se tako po malim kipićima (sigilla) koji su se na te dane davali na dar, osobito djeci. H Za kult »boga« Kaligule! 15 Prefekti su bili nadstojnici državne blagajne, kod kojih je Klaudije založio svoja dobra. Kad nije mogao platiti dug, bila su njegova dobra oglašena na prodaju, ali samo prividno (in vacuum), da bi ponizili Klaudija, jer se i onako nije mogao za njih naći kupac. 16 Zvao se Gratus, a bio je jedan od gardista koji su u prvom metežu tražili ubojice Kaliguline. Josip Flavije pripovijeda čitav događaj vrlo živo. 17 Ta grčka komedija bila je vjerojatno djelo samoga Germanika, koji je pisao grčke komedije i čiji pjesnički talent Ovidije zanosno slavi. 18 Godine 42, 43, 47. i 51. 19 Jedan zakon (Lex Papia Poppaea) davao je onima koji su imali troje zakonite djece, osim ostalih povlastica, pravo da budu oslobođeni od su dačke službe. 20 Togu je smio nositi samo rimski građanin, a plašt je bio nošnja stra naca, poimence Grka. Ovaj je dakle čovjek imao biti u plaštu kad je go vorio tužitelj, a u togi kad je govorio branitelj. 21 Oni su bili cenzori 22. god. pr. n. e. Kasnije je August dva puta oba vio dužnost cenzora, ali bez titule. Klaudije je to izvršio god. 47/48, a drug mu je bio Lucije Vitelije, otac kasnijega cara Vitelija. 22 Latinski Sigillaria, ulica u VII. rajonu Rima, gdje su se prodavali ki pići (sigilla). Usp. bilj. 13. 23 Cezar je ratovao u Britaniji 55. i 54. god. pr. n. e. 24 Diribitorij - golema zgrada na Martovu polju gdje su se najprije brojili glasovi kod izbora, a kasnije su se ondje dijelili narodu darovi, a vojnicima plaća. Odatle je Klaudije upravljao gašenjem požara. 25 O toj oskudici i buni protiv Klaudija pripovijeda više Tacit, Anali XII, 43.
26 Takve Rimljanke uživale su mnoge povlastice. Iz ovoga se mjesta, uostalom, vidi da su i žene mogle upravljati velikim poduzećima. 27 Klaudijev vodovod (Claudia aqua) dovodio je riječnu vodu iz daljine od 60 km sve do Palatina, gdje su dotada bile samo cisterne. To je jedna
B ilješke uz tekst na str. 2 0 5 -2 1 0
od najveličanstvenijih gradnja starih Rimljana, a njezini su ostaci još da nas karakteristični za Kampaniju. 28 Radilo se od 42. do 53. godine. Jezero je ležalo oko 80 km istočno od Rima. Već se Cezar (v. gl. 44, str. 37) bavio mišlju da ga isuši. 29 Kod circenskih igara bilo je svaki dan dvadeset i pet utrka kolima 30 Sportula se zvala zakuska što su je ugledni ljudi katkada davali oni ma koji su ih pratili do kuće ili su ih posjetili. To nije bio objed za stolom kao za prave goste, nego se jelo davalo u košaricama (sportula = košarica). Tako su se također zvala jela što su se povremeno dijelila narodu kod jav nih predstava. 31 Palumbus je bilo ime glasovitog gladijatora, a kao riječ značila je »divlji golub, dupljaš«. 32 Latinski fidei commissum, molba oporučitelja da baštinici pojedine dijelove baštine uruče osobama koje nemaju djelomično ili potpuno pra va baštiniti. 33 To su neki radili zato da se mogu baviti trgovinom, što je senato rima bilo zabranjeno. 34 U staro se vrijeme oslobođenik zvao libertus, a njegov sin libertinus (slobodnjak), a u carsko se doba svaki oslobođenik odmah zvao libertinus. 35 Napredovanje je, dakle, išlo ovako: 1. zapovjednik konjaničkog odjela pomoćnih četa (cohors), 2. zapovjednik odjela rimskih konjanika (ala), 3. zapovjednik čitavog odjela jedne legije, a katkada zapovjednik
čitave legije. 36 To jest rodovska imena (nomina gentilicia), dok su osobna imena (praenomina) i nadimke (cognomina) mogli upotrebljavati. 37 Taj Hrest (Chrestus) morao je biti dobro poznata ličnost u Rimu, ali o njoj nam inače nije ništa poznato, premda se spominje nekoliko ljudi toga imena u starini. Kršćanski pisci tumače to ime većinom kao Krist (Christus) - jer stari pisci često mjesto Christus pišu Chrestus! - ali ovdje se ne radi ni o kakvom progonu kršćana, nego samo o izgonu Zidova iz Rima god. 49, kako potvrđuje i pisac Djela apostolskih (18,2), gdje kaže da je Pavao u Korintu »upoznao nekoga Židova po imenu Akvilu iz Ponta, koji je nedavno došao iz Italije, jer je Klaudije naredio da svi 2idovi imaju otići iz Rima«. 38 To su smjeli samo poslanici nezavisnih naroda. Taj događaj pripo vijeda Tacit (Anali XIII, 54) opširnije, ali ga stavlja u doba Neronove vlade (god. 57) i kaže da su to bili frizijski poglavice Verit i Malorig. 39 Fecijali (Fetiales) - zbor svećenika, po predaji još iz doba kraljeva, obavljao je u doba republike vjerske obrede prigodom vanjskopolitičkih čina.
^
Bilješke uz tekst na str. 211-221
40 Sjajan opis te divlje epizode kao u kakvom romanu daje Tacit, Anali XI, 16-17. Usp. također dolje gl. 29, gdje se kaže da je Klaudije sam potpisao ženidbeni ugovor. 41 Opširnije o zadnjoj ženidbi Klaudijevoj pripovijeda Tacit, Anali XII, 1-7. 42 Neokovano koplje (hasta pura) bilo je vojničko odlikovanje. 43 To je bio Marko Antonije Feliks, zapravo slobodnjak Klaudijeve majke Antonije, prokurator Judeje između 44. i 52. god. Od triju kraljevni kojima je bio oženjen poznajemo dvije: jedna je Družila, kći mauretanskoga kralja Jube, druga je također Družila, kći židovskoga kralja Heroda Agri pe. 0 njegovim okrutnostima i opačinama govori Tacit, Historije V, 9. 44 Da bismo mogli pravo ocijeniti taj Klaudijev čin, treba znati da su obilne gozbe tih svećenika bile kod Rimljana poslovično glasovite. Usp. Horacije, Ode I, 37 početak. 45 Stari su vjerovali da meso divljači koja je ubijena nožem od kojega je poginuo koji čovjek pomaže protiv padavice. (Usp. Plinije 28,34.) Britanik je bolovao od padavice. Usp. Neron, gl. 33, str. 240. 46 Tacit (Anali XI, 38) ne spominje tu crtu rastresenosti careve, ne go samo kaže da je Klaudije na tu vijest samo šutio i po običaju dalje jeo i pio. 47 Vjerojatno neka tada poznata budala, ili možda lice iz kakve kome dije koje je već postalo poslovično. 48 Njegova majka Antonija i baka Oktavija, udovica Marka Antonija, nisu dakako mogle trpjeti da se piše istina o Marku Antoniju, a nije smio pisati ni protiv Augusta! 49 Uveo je posebno slovo za glas v, koji su Rimljani pisali jednako kao u, zatim slovo za glas y (= ii) i napokon jedno slovo za ps, za koje su i Grci imali posebno slovo. Sva su ta slova izašla iz upotrebe poslije smrti Klau dijeve, ali iz vremena njegove vlade imamo sačuvanih natpisa s tim slo vima. 50 Homerova Ilijada 24,369; Odiseja 16,72 i 21,133. 51 Britanik je za svoje godine bio vrlo razvijen.
Neron Neron se rod io 15. p ro sin ca 37. i d o b io im e L u c ije D o m ic ije A h en o barb. Kad ga je K laudije p o sin io (50), zvao s e N e r o n K la u d ije D r u z G er m anik Cežar, a kao car im a slu žb en o im e Nero Claudius Caesar Augustus Germanicus. U m ro je 9. lipnja 68. Car o d 13. lis t o p a d a 54. N e r o n o v a o b i t e l j : Otac: Gnej D o m ic ije A h e n o b a r b (u m r o 40). Mati: Agripina (m lađa, kći G erm an ikova). Žene: 1. O k ta v ija (k ć i c a r a K lau-
Bilješke uz tekst na str.221-228
dija, ubijena 62); 2. Popeja Sabina (prije žena kasnijega cara Otona, umrla 65); 3. Statilija Mesalina. Kći (od Popeje Sabine): Klaudija (rođe na 63, umrla 63). Pastorak: Rufrije Krispin (sin Popeje Sabine, ubijen kao dijete). Svakako je vrijedno čitati Tacitove Anale, knjige XIII - XVI, gdje su prikazane gotovo sve godine Neronove vlade (54 - 66). ■jy Ti božanski blizanci su Dioskuri Kastor i Poluks, koji se, po priči, pojavljuju na bijelim konjima i pomažu u svim nevoljama, osobito na moru; oni nisu umrli, nego su zbog svoje velike bratske ljubavi pretvoreni u zvijezde (Blizanci). Ovdje se govori o pobjedi nad protjeranim Tarkvinijevcima kod Regilskog jezera u Laciju god. 499. ili 496. U čast te pobjede sagrađen je u Rimu hram Dioskurima (»Kastorima«); usp. Cezar, gl. 10, str. 21. Otuda ta grana Domicijevaca ima nadimak Ahenobarbus (Mjedobradi, obično Riđobradi). Više o svemu tome pripovijeda Plutarh, Emilije Paulo, gl. 25. 2 Taj konzul nije bio isti Domicije, nego njegov otac, konzul -122, po bjednik u Galiji -121. 3 To je Gnej Domicije Ahenobarb (oko 75. do 31. pr. n. e.), pradjed cara Nerona. 4 Zakon je predložio Kvint Pedije, konzul 43. s Oktavijanom; po tom su zakonu sudionici u uroti protiv Cezara bili prognani iz Rima. 5 Oporučitelj bi dozvao k sebi pouzdanog čovjeka i u prisutnosti pet svjedoka prodao mu prividno, po staroj formuli, čitavu svoju imovinu, a taj »kupac« (lat. emptor) preuzeo bi obavezu da će točno izvršiti sve isplate i druge odredbe u oporuci. 6 V. August, bilj. 4, str. 333. 7 Lustralni dan (»Dan očišćenja«) bio je kod dječaka deveti, kod djevoj čica osmi dan nakon rođenja, kada je dijete u prisutnosti rođaka i uz sta novite obrede i žrtve dobivalo ime. 8 13. listopada 54. oko podne. Smrt se tajila nekoliko sati. O tome do gađaju još plastičnije pripovijeda Tacit, Anali XII, 69. 9 Ti efebi bili su vjerojatno mladići iz uglednih grčkih i maloazijskih porodica. 10 Pazifaja je bila žena kretskoga kralja Minoja; po priči ju je božica Afrodita zaludila strašću za bikom, koju je zadovoljila na ovdje opisan na čin; pritom joj je pomogao glasoviti umjetnik Dedal načinivši drvenu kra vu za nju. Nato je Dedal sa sinom Ikarom pobjegao s Krete na umjetnim krilima, ali mu je sin Ikar pao u more. 11 Tijara je bila orijentalna kapa, a dijadem kao kruna znak kraljev ske časti; primajući je od rimskog cara, Tiridat se priznaje rimskim va zalom.
Bilješke uz tekst na str. 228-236
352
12 Godine 55, 57, 58. i 60. Peti konzulat započeo je Neron god. 68. ne posredno prije svoje smrti. 13 Poslije velikog požara u Rimu god. 64. 14 U istoj prilici spominje kršćane i Tacit, Anali XV, 44. 15 Svjedoci nisu smjeli znati sadržaj oporukfe. 16 Rekuperatori (recuperatores) bio je zbor sudaca od tri ili pet člano va, koji je isprva sudio parnice između građana i negrađana, a kasnije ta kođer u novčanim parnicama do stanovite svote, dakle u parnicama gdje se tražio povratak ili naknada imutka, kako se može zaključiti iz imena (recuperare = natrag uzeti). 17 To jest svoga poočima Klaudija, koji je nekada ratovao u Brita niji. 18 Uzimao je dakle samo visoke momke (od 1,78 m). 19 Prvi su vjerojatno oponašali zujanje pčela, drugi su pljeskali šup ljim, a treći ravnim dlanovima. 20 Oko 4 sata poslije podne. 21 »Partner« (lat. hypocrita) je ovdje plesač, odnosno glumac koji nije mom gestikulacijom i mimikom prati pjevanje tragičkog pjevača. 22 ^ re u Olimpiji, Delfima, Nemeji i na Istmu bile su prvobitno jedan oblik bogoslužja, a pobjednici su se prekomjerno slavili, dola zili su kući kao u kakvom trijumfu, a sugrađani su im podizali spome nike. 23 Općine u provinciji dobile su time položaj »slobodnih i savezničkih država«, dakle neku vrstu autonomije. Bilo je to 28. studenoga 67, i tom je prilikom Neron održao govor, koji nam je slučajno sačuvan. Već godine 69. oduzeo im je tu slobodu Vespazijan, jer su se pobunili. 24 Inače se pobjednicima dobacivalo cvijeće, ali ovdje je svaka stvar bila u vezi s Neronovim uspjehom: šafran, pomiješan s vinom, upotreb ljavao se za parfimiranje kazališta, ptice pjevice označuju pjevača Nerona, vrpce su potrebne za pričvršćivanje pobjednih vijenaca, a slatkiši (zapra vo bomboni?) za čišćenje grla. 25 Neron je navodno donio u Rim 1808 vijenaca! Ima sačuvanih nova ca s takvim njegovim likom. 26 Po Tacitu (Anali XIII, 25) bio je to Julije Montan, čovjek iz senatorske obitelji, ali koji još nije vršio nikakve službe; Tacit dodaje da ga je Ne ron prisilio na samoubojstvo. 27 To je dakako radio u mladosti, a kasnije je kao car protjerao pan tomime i njihove pristaše iz Rima; usp. gl. 16, str. 229. 28 Kod Tacita (Anali XIV, 2) ima druga verzija, po kojoj je to bila želja Agripinina, kako bi i na taj način imala što veću vlast nad Neronom.
Bilješke uz tekst na str. 237-243
29 Iz okolice Kanuzija (danas Canosa) u Apuliji na rijeci Aufidu (danas Ofanto). U Kanuziju i Tarentu bile su tvornice vunenih predmeta. 30 Tu je kasnije Vespazijan sagradio amfiteatar, koji se u srednjem vi jeku prozvao Colosseum, ali ne po svojoj kolosalnoj veličini, nego po spo menutom kolosu Neronovu, koji je bio prerađen u kip boga Sunca 31 Po Tacitu (Anali XVI, 1) bio je to Cezelije Bas, godine 65. 32 Igra riječi je u tome, što morari znači boraviti, a morari (prema gr čkom moros = lud) moglo bi značiti ludovati Ta se igra riječi, dakako, ne da prevesti. 33 Sulin zakon protiv trovanja, što ga je Julije Cezar pooštrio. 34 Ideju za gradnju te naprave dao je Anicet, Neronov odgojitelj u dje tinjstvu. Usp. Tacit, Anali XIV, 3 i d. 35 Kvinkvatre, petodnevni praznici božice Minerve, 19. do 23. ožujka. To je bilo god. 59. 36 Tu je gozbu priredio Marko Salvije Oton, kasniji car. Usp. Oton, gl. 3, str. 269. 37 Bilo je međutim pisaca koji su to poricali, kako se vidi iz Tacita (Anali XIV, 9), koji ne tvrdi ništa odlučno. 38 To su bili magi, istočnjački vrači, kojima je Neron mnogo vjerovao. U Rimu im je bilo zabranjeno djelovanje. 39 To je Domicija, sestra Neronova oca kao i Domicija Lepida, prva žena Gaja Pasijena Krispa. 40 To jest kod ceremonije rezanja prve brade. 41 Okrutna dosjetka Neronova: kao što su nosioci trijumfalnih odliko vanja isključeni od pravoga trijumfa, tako i Oktavija kao posjednica »bračnih odlikovanja« treba da bude isključena od pravoga braka. 42 Godine 62. Imala je tek 20 godina kad joj je Neron dao razrezati žile, a kad krv nije htjela teći, zadavili su je u vrućoj kupelji. Dirljivu sud binu te čestite i nedužne žene obrađuje tragedija Oktavija, koja se pripi suje filozofu Seneki. 43 Popejom Sabinom oženio se Neron g. 62. Kći mu se rodila u si ječnju 63, ali je umrla nakon četiri mjeseca. Popeju Sabinu je ubio god. 65. 44 Seneka je bio osumnjičen da je bio upleten u Pizonovu urotu (65), u kojoj su sudjelovali mnogi drugi ugledni ljudi, među njima i Senekin nećak Marko Anej Lukan (39-65), pjesnik epa Pharsalia u kojem veliča Pompeja i Katona. Seneka je imao golemo imanje koje je privlačilo Ne rona. 45 Tacit (Anali XIV, 51) također spominje glasinu o takvoj smrti Burovoj, ali dodaje da nije sigurna. 46 To su bili Palant i Dorifor. Usp. Tacit, Anali XIV, 65.
23 - D vanaest rim skih careva
Bilješke uz tekst na str. 2 4 3 -2 4 5
47 Tacit govori o dva kometa: prvi se pojavio god. 60, a drugi 62. 48 Pizonova urota (65) je opće poznata, a o Vinicijevoj ne znamo inače
ništa. Konzular Gaj Kalpumije Pizon skovao je urotu protiv cara, koja je otkrivena god. 65. i koju su platili životom mnogobrojni najbolji ljudi. Pizon se ubio. 49 Kod Tacita (Anali XV, 67) govori Neronu tribun Subrije Flavo: »Ni tko ti od vojnika nije bio vjerniji dok si bio dostojan ljubavi; počeo sam te mrziti otkako si postao ubojica matere i žene, vozač i glumac, i paliku ća.« Centurion Sulpicije Asper (ib. 68) na Neronovo pitanje zašto se uro tio protiv njegova života odgovorio je kratko da mu nije drukčije mogao pomoći u tolikim njegovim opačinama. 50 Torbonoše (capsarii) bili su robovi koji su djecu odličnih Rimlja na pratili u školu noseći im pisaći materijal i knjige u kutijama ili tor bama. 51 Vjerojatno iz jedne izgubljene tragedije Euripidove. Isti je stih (po Dionu Kasiju) citirao i Tiberije, a ista je misao izražena i u onoj francuskoj »Apres nous le deluge!« (Poslije nas može i potop doći!). 52 Tacit je oprezniji: on kaže (Anali XV, 38) da neki krive Nerona za požar Rima, a drugi da tvrde da je požar nastao slučajno. 53 Uprava hrama božice Libitine vodila je brigu za sprovode u Rimu i za svakoga je mrtvaca dobila stanovitu svotu. Dakle, neka vrsta pogreb nog poduzeća. 54 To je bio ustanak kraljice Boadiceje, koju su engleski pjesnici toliko proslavili. Opustošeni su gradovi bili Cam ulodunum (na mjestu današnjeg Colchestera u grofoviji Essex) i Verulanium (danas Old Verulam kod St. Albansa nedaleko Londona). Po Dionu Kasiju poginulo je tada 80.000 lju di, a bilo je to godine 64. 55 U Armeniji je u bojevima s Tiridatom i Partima (god. 62) morao rimski legat kapitulirati, a njegova vojska sramotno proći »ispod jarma«; taj se »jaram« načinio tako da se na dva okomita koplja položilo jedno vodoravno u obliku grčkog slova n. - Sirija je bila ugrožena od opasnog ustanka Židova, koji je izbio god. 66. i koji je ugušio tek kasniji car Ves pazijan god. 70. (razorenje Jeruzalema). 56 Žalac toga epigrama leži u latinskoj riječi su stu lit (digao je, mak nuo je), koja kod Enejina čina znači »digao je« oca na svoja pleća i iz nio ga iz zapaljene Troje, a kod Neronova čina znači »maknuo je« maj ku s puta; prvi je dakle spasio život svome ocu, a drugi je ubio svoju majku. 57 Apolon je kao bog lire (kitare) i pjevanja imao nadimak »Pejan« (u prijevodu »pjevač«), a kao bog smrti nadimak »sigurni strijelac« (Homerov epitet). Neron je izabrao njegovo prvo zanimanje, a Parti drugo.
Bilješke uz tekst na str. 245-250
58 Aluzija na Neronovu »Zlatnu kuću«, koja je zahvatila veliku površi nu Rima. Rimljani su se već jednom u davnini htjeli preseliti u Veje, grad nedaleko Rima u južnoj Etruriji. Usp. livije V, 49. 59 U tragediji u kojoj je Neron vjerojatno često nastupao. Nauplije je bio otac grčkog junaka Palameda kojega su Grci pod Trojom na podmuk lu optužbu Odisejevu kamenovali; zato se Nauplije osvetio Grcima tako da im je na povratku ispod Troje davao sa svoga otoka Eubeje krive svjet losne znakove te su im se lađe porazbijale na morskim grebenima. 60 Aluzija na Neronovu namjeru da uništi senat. Mrtvaca iznose iz kuće nogama naprijed! 61 Njegov kasniji nasljednik Galba, tada namjesnik u Hispaniji, imao je, po ovome mjestu, 73 godine kad je ustao protiv Nerona, ali po životo pisu Galbinu (gl. 4) bio bi tek u 71. godini života. 62 Misleći očito na prsten Polikratov, jer priča o sreći Polikratovoj bila je u starini opće poznata. Usp. Herodot III, 39-43. 63 Izumitelj toga instrumenta bio je Ktezibije iz Aleksandrije, koji je konstruirao i neke druge sprave na vodeni pogon, kao npr. neku uru, pa vatrogasnu štrcaljku. O vodenim orguljama govori Vitruvije, O arhitekturi IX, 9. 64 To jest, kad bi Neron imao vremena, on bi i toga glumca natkrilio; taj dakle glumac ima svoj uspjeh zahvaliti Neronovoj prezaposlenosti! 65 Aluzija na kovrčicu s kakvom je nastupao kod glazbenih natjecanja poput grčkih pjevača. 66 Tekst nije jasan pa se različito tumači. U prijevodu je ovaj smisao: Ja sam ti mogao dati samo praznu torbu (bez novaca, ili možda prosjačku torbu?), ali ti si zaslužio da te kao ubojicu matere zašijuuvreću i bace u vodu. Usp. August, gl. 33, str. 78, i bilj. 38, str. 335. 67 Igra riječi je u tome što latinska riječ Gallos može značiti »Gale« i »pijetle«. 68 Opet igra riječi: Vindeks je ime namjesniku u Galiji koji se pobunio protiv Nerona, a kao opća imenica (vindex) značila je ovdje suca za pre kršaje robova. 69 Prozerpinu (grčki: Persefonu) ugrabio je Pluton i odveo je k sebi u podzemni svijet; ovdje to, prema tome, nagovješćuje smrt 70 Na početku godine prinosile su se na Kapitolu zavjetne žrtve za do bro cara i države. 71 Opet igra riječi koja je i u prijevodu prilično jasna: ti ćešpostići svoj konac, ili: ti ćeš učiniti da oni postignu svoj konac. 72 Kod Vergilija (Eneida XII, 646) riječi rutulskoga kneza Tuma koji se odlučuje na boj s Enejom.
Bilješke uz tekst na str. 2 5 0 -2 5 5
73 To su bili stanovi (sobe) u carskoj palači. 74 Dion Kasije spominje samo tri pratioca: Epafrodita, Faonta i Spora1
tko je bio četvrti, ne zna se. 76 U originalu je samo prva rečenica latinska, ostale su grčke. 78 Ilijada X, 535. 77 Zato ga je kasnije dao pogubiti Domicijan (v. tamo gl. 14, str. 320). 78 Na sjevernoj strani grada, nazvan po mnogobrojnim javnim vrtovi ma ondje; kasnije se prozvao Mons Pincius, danas Monte Pincio. 79 Prvi je mramor iz Egipta, grimiznocrven s bijelim točkama; drugi je zapravo kararski mramor, ali se zove lunski po luci Luni u Etruriji preko koje se dovozio u Rim; treći se zove tasijski ili taški po otoku Tasu u Egej skom moru. 80 Mi bismo rekli »u papučama«, jer jamačno nije išao bos; inače u kućnoj haljini nije nitko pristojan izlazio na ulicu. 81 Opširnije o Neronovim pjesničkim radovima govori Tacit, Anali XIII, 3 i XIV, 16. Zanimljivo je da je Svetonije imao u rukama Neronove rukopise! 82 To jest pobjede nad buntovnim provincijama i zapovjednicima, nad Vindeksom. 83 To je starobabilonska božica Ištar, koja se u Siriji poštovala kao Astarta; zaštitnica astrologa, kao planet Venera izjednačena s grčkom Afro ditom, pa s majkom bogova Kibelom itd. Magi su k u š a li svoj zabranjeni kult uvesti u Rim pod plaštem kulta božice K ib e le . U R im u su je pošto vali slobodnjaci i robovi, a kasnije činovnici i c a r e v i iz S ir ije , te je u kas nije carsko doba bila najznatnije božanstvo. 84 Neron je umro 9. VI. 68, a Oktavija god. 62, ali 7. V II. 85 Oslobođeni robovi dobivali s u z a z n a k o s l o b o đ e n j a p u s t e n u kapu. Ovdje je to bio znak uvjerenja da su s e s v i o s l o b o d i l i r o p s t v a Neronova; neki su doista i sanjali o uspostavi stare r e p u b lik e . U s p . Galba, gl. 10, str. 260, Oton, bilj. 15, str. 360. 86 To je bio neki Azijat, a zvao se Terencije Maksim; izgledom i glasom bio je vrlo sličan Neronu. To je bilo god. 88. za Svetonijeve mladosti, ali koliko je Svetoniju tada bilo godina, to se odavde ne može ni približno za ključiti. Već godine 70. bio je nastupio jedan lažni Neron.
Galba Galba se rod io 24. p ro sin ca 3. ili 5. p r ije n . e . (v. g l. 4 i b ilj. 7) i dobio im e Servije Sulpicije Galba, a k a d g a j e n j e g o v a m a ć e h a L iv ija O c e lin a posinila, zvao se n ek o vrijem e L u cije L ivije O c e la , a k a o c a r im a slu žb en o
Bilješke uz tekst na str. 255-261
ime Servius Galba Imperator Caesar Augustus. Ubijen je 15. siječnja 69. Ustanak protiv Nerona digao je 6. lipnja 68. Car od 9. lipnja 68. Vrijedno je pročitati Galbin životopis od Plutarha kao i Tacitovo djelo Historije, knjigu I. i II. 1 Neron je bio posljednji iz Augustove porodice koji je imao ime Cae sar po rodu, dok je kasnije naziv Caesar značio samo čast (car, njem. Kaiser). 2 To čudo opširno pripovijeda Plinije Stariji i spominje da se još u nje govo doba kod te vile nalazilo više lovorovih grmova koji su se zvali po pojedinim carevima. Ni Dion Kasije ne zna ništa o tome da se taj lovorik posušio. Lovorik se nalazio na Aventinu. 3 Po Pliniju, istu onu granu koju su kod trijumfa u ruci nosili. 4 Augustov hram na Palatinu, u kojem su se poštovali i drugi članovi carske kuće koji su bili uvršteni među bogove; Vespazijan gaje dao sjajno obnovi 5 Galbanum je smola od nekakve biljke u Siriji, koja se upotrebljavala za tjeranje i uništavanje gamadi i zmija. - Galba u keltskom jeziku znači trbušina, a tako se vjerojatno zvala gusjenica jasenovog prelca. 6 Kao prokonzul (namjesnik) u provinciji mogao je svoju imovnu oskudicu popraviti, ali Tiberije nije bio prijatelj takvih prokonzula. Konzulsku službu vršio je^godine 22. 7 Po Neronu (gl. 40, str. 246) imao bi Galba, kad je postao carem, 73 godine, pa bi se prema tome rodio 5. god. pr. n. e. 8 Zvao se, dakle, Lucije Livije Ocela, a inače Servije Sulpicije Galba. 9 Poslovični izraz da se označi nešto nemoguće. Međutim, Plinije Sta riji (VIII, 69) kaže da se svaki slučaj kad se mazga oždrijebila smatrao ču dom i da se kao takvo unosio u anale svećenika. 10 Ženidba se tada smatrala pohvalnim činom, dužnošću prema drža vi; zato Svetonije upotrebljava takav izraz. 11 Getulik je, naime, bio prema vojnicima vrlo popustljiv zapovjednik. Usp. Tacit, Anali VI, 30. 12 Zbor petnaestorice čuvao je Sibilinske knjige, a bratovština Tlcijaca imala je dužnost da čuva stari sabinski kult koji je došao u Rim s Titom Tacijem; Augustalce je osnovao Tiberije da se brinu za kult Augusta i dru gih posvećenih članova carske kuće. 13 Vjerojatno zato da uvijek ima sredstava za bijeg. 14 Znak carske vlasti nad životom i smrću. 15 Legije su bile sastavljene od rimskih građana, po mogućnosti od slobodnih građana Italije, a pomoćne čete od drugih podanika države i od četa savezničkih država; robovi nisu služili u vojsci.
Bilješke uz tekst na str. 261-268
16 To j e k o n ja n ištv o i p je š a š tv o p o m o ć n i h č e t a , k o j e n is u u la z ile u sa stav legija. 17 L atinski evocati b io j e n a z iv z a o n e v e t e r a n e k o ji s u d o b r o v o ljn o služili dalje i zb o g to g a im a li o s o b it e p o v la s t ic e , a o v d j e s e t im n azivom o zn aču je d a ta p o č a sn a str a ž a im a p o v la s t ic e k a o s p o m e n u t i d o b ro v o ljc i. 18 O vdje to im e p o sta je titu la n o s i o c a n a j v iš e v l a s t i i n j e g o v e p orod ice; usp. gl. 1 i bilj. 1, a ta k o đ e r
Domicijan,
g l. 1.
19 V iše o tim b u n to v n ic im a g o v o r i T a c it,
Historije
I.
20 K od P lu tarh a ta p r ič ic a z v u č i m a lo d r u k č ij e i p o v o lj n i j e za Galbu. T am o s e kaže d a je ca r fr u la šu p o k l o n io n e k o l i k o z la t n ik a i p r it o m istak n u o d a su to n je g o v i n o v c i, a n e d r ž a v n i. 21 T ekst n ije sa sv im sig u r a n . G r č k o i m e jer je u v ezi s g la g o lo m
oninamai,
Onezim
d o b r o p r is t a j e škrtici,
k o ji z n a č i » im a m k o r is t « ; t o im e često
dolazi u grčkoj k o m e d iji, p a j e v j e r o j a tn o o d a t l e i d o š l o u taj stih . 22 To je vjero ja tn o b ila p r e f e k tu r a E g ip t a , j e r j e p r e t o r ij a n s k a p refek tura (za p o v jed n ištv o c a r s k e str a ž e ) b ila v e ć p o p u n j e n a , a in a č e j e o n a bila najviša slu žb a viteza. 23 P o v la stice troje d je c e
(jus trium liberorum)
v.
Klaudije,
bilj. 19,
str. 348. 24 O na je b ila za N e r o n a i b o r ila s e p r o t i v V in d e k s a , p a n ije m ogla o ček ivati n a g ra d e o d G alb e. 25 N ašao je d a k le sv e u p r a v o p r o t iv n o o d o n o g a š t o j e b i l o p rop isan o: vatra je im ala gorjeti ja s n im sja jem , ž r tv u j e i m a o s p r e m i t i m la d ić u b ijelo odjeven, tam jan je im a o b iti u u k r a š e n o j k a d i o n i c i, a v i n o u z la tn o j ili sre brnoj zdjelici. 26 O ton j e b io n a z o č a n (v. Oton, g l. 6 ). O p š i r n i j e k o d T a c it a , Historije I, 47. 27 U Ilijadi (V, 254) g o v o r i t e r ije č i D i o m e d k a d s e s p r e m a u b oj protiv Eneje, a u Odiseji (X X I, 4 2 6 ) O d ise j, k a d j e n a t e g n u o lu k i p ro strijelio sjekire. 28 On je za p o v ijed a o u ra tu p r o tiv Ž id o v a i t a d a j e u p r a v o b io p o d Je ruzalem om .
O ton O ton se r o d io 28. sije č n ja 32. n. e. i d o b i o i m e M a r k o S a lv ije O ton, a kao car im a slu ž b e n o im e Imperator Marcus Otho Caesar Augustus. U b io se 16. travnja 69. Car o d 15. sije č n ja 69. V rijed n o je p ro čita ti i O to n o v ž iv o t o p is o d P lu t a r h a k a o i T a c ito v o dje lo
Historije,
k njigu I. i II.
Bilješke uz tekst na str. 268-273
1 Svetonije ne spom inje to u životu Klaudijevu kad govori o urotam a protiv njega (gl. 13). Možda je taj vitez bio Gaj Nonije, kojega spominje Ta cit, Anali XI, 22. 2 Ta se zabava zvala s a g a tio , jer se takav čovjek polagao na plašt koji se zvao s a g u m Takve i slične šale rimske mladeži spominje već Plaut, a u N eronovo doba su osobito učestale. 3 Oni činovnici koji su bili osuđeni zbog globljenja gubili su svoje mjesto u senatu, ali ih je očito senat mogao pomilovati. Ovaj prepad na senat mogao je učiniti Oton kao miljenik carev, a kao car vratio je natrag u senat sve one koji su bili izbačeni iz njega zbog globljenja. 4 Po gornjoj verziji Neron se zaljubio u Popeju dok je još bila udana za Krispina, pa je nagovorio Otona da sklopi prividni brak s njom; po drugoj verziji (samo kod Tacita, Anali XIII, 45) Neron je upoznao Popeju tek kao ženu Otonovu. 5 Ako se Oton rastao od Popeje i otišao u Hispaniju g. 62. ili tek malo prije toga, onda nije mogao upravljati provincijom deset godina, nego naj više šest do sedam godina. 6 Po Tacitu i Plutarhu zvao se taj astrolog Ptolemej, a Seleuk je bio Vespazijanov astrolog. Usp. Tacit, Historije I, 22 i II, 78. 7 Zlatni miljokaz (miliarium aureum) na podnožju Kapitola podigao je August god. 20. pr. n. e. To je bio centralni miljokaz od kojega su se mje rile sve udaljenosti od Rima. Ime mu treba shvatiti doslovno, jer je bio presvučen pozlaćenom broncom. 8 Vrijedno je pročitati opis te strašne noćne scene kod Tacita, Histo rije I, 80. 9 Sveti štitovi (lat. ancilia ), 12 njih, posvećeni bogu Martu, čuvah su se u Martovu hramu; njih su Martovi svećenici Salijci svake godine u počet ku mjeseca ožujka iznijeli iz hrama i nosili u procesiji po gradu plešući ratne plesove i pjevajući prastaru pjesmu; pod konac mjeseca štitovi su se opet svečano unijeli u hram. Za sve to vrijeme nisu se smjeli podu zimati veći, osobito ratni pothvati, a nerado su se i brakovi sklapali u to vrijeme. 10 Glavna svetkovina božice Kibele bila je od 22. do 27. ožujka; njezin kult je sada bio dopušten svim građanima i proširen po čitavoj državi. 11 Ovo zadnje mjesto spominje i Tacit, Historije II, 24, a neki dovode to ime u vezu s latinskom riječju castor, koja znači »dabar«, jednako kao što je i Bedriacum (ili Betriacum) vjerojatno u vezi s riječju beber, koja ta kođer znači »dabar«. 12 Dakle je bio vojnik po zanimanju, dok su tribuni iz senatorskog sta leža služili u vojsci samo kratko vrijeme, koliko je bilo potrebno da ste-
Bilješke uz tekst na str. 273-283
knu pravo na više državne službe. Osim toga, prvi su tribuni stjecali taj visoki čin svojom sposobnošću, a senatorski su sinovi odmah postajali tri buni. 13 Umro je 12 dana prije svoga 38. rođendana; 95. dan njegove vlade bio bi 19. travnja, a to je dan kad je senat priznao Vitelija; Svetonije mož da službeno vladu Otonovu računa do toga dana, jer Oton nije bio ubijen, nego se sam ubio. 14 Izidin kult došao je u Rim u Sulino vrijeme, više puta je bio zabra njivan, posljednji put za Tiberija, a sada je bio konačno dopušten. 16 To je bila parola pod kojom su tada mnogi namjesnici dizali bunu.
Vitelije Vitelije se rodio vjerojatno 24. rujna 15. g o d . n . e. i d o b io im e Aulo Vitelije. Kao car im a najprije im e V ite lliu s G e r m a n ic u s Im p e r a to r , a poslije Aulus Vitellius Imperator Germanicus Augustus. U m o r e n je 21. prosinca 69. Za cara izvikan v eć 2. siječn ja 69, a o d s e n a t a p r iz n a t 19. travnja 69. I za Vitelijev život vrijedno je čitati T acitove Historije, k n jigu I.—III. 1 Konzul god. 34, 43. i 47. ili 50, n am jesn ik u Siriji o d 35. d o 39, carev zamjenik 44, cenzor 47/48. 2 Iza godine 51. U znak žalosti p ro g la še n a je i o b u s ta v a su d ovan ja. 3 Usp. Tiberije, gl. 43, str. 141. 4 God. 60. i 61. 5 Ako je to istina, o n d a je to N e r o n o v grijeh ! U sp . Neron, g l. 32, str. 239. 6 Zapravo »uzdignutih ruku«, d a z a h v a le b o g o v im a za n je g o v d o la zak. 7 U glavnom gradu p rovincije, koji se zv a o Colonia Agrippinensis (da nas Koln); b ilo je to 2. siječnja 69, a d ru gi d a n u m je s e c u v a ž io je k a o n e sretan dan! 8 Što su izdali Galbu za volju Otona. 9 0 izgredim a za vrijem e n jegova p o h o d a p r ip o v ije d a T acit, H, 62, 68, 71 i 87. 10 Usp. Tacit, Historije II, 70.
Historije
11 Dan 18. srpnja b io je u rim sk o m k a le n d a r u g o d iš n j ic a n e s r e tn e b it ke na rječici Aliji (vjerojatno god. 387), iza k o je s u s e n o n s k i G ali p ro v a lili u Rim i zapalili ga. Usp. Kaligula, bilj. 48, str. 346.
Bilješke uz tekst na str. 282-289
12 To je vjerojatno bila pjesmarica Neronovih omiljelih pjesama, a bu dući da su bile careve, ta se zbirka zvala Dominicum. 13 Po Tacitu (Hist. III, 39) izjavio je to prigodom smaknuća Junija Bleza (god. 69). 14 Vitelije je bio zagrijani pristaša modre stranke u Cirku, usp. gl. 7, str. 279. 15 U znak da se odriče carske vlasti i prava nad životom i smrću gra đana. 16 Zapravo u 55. godini života. V. uvodnu bilješku o vremenu Vitelijeva života. 17 V. gl. 9. Ondje spomenuti pijetao mogao je označivati i Gala, jer la tinska riječ gallus znači pijetao. Usp. Neron, bilj. 67, str. 355. 18 Od vulgarne latinske riječi beccus nastala je francuska riječ bec, koja znači (svaki) kljun. Taj Antonije Primus vodio je panonske i mezijske legije, koje su pristale uz Vespazijana.
Vespazijan Vespazijan se rodio 17. studenoga 9. n. e. i dobio ime Tit Flavije Vespa zijan, a kao car se zove Imperator Caesar Vespasianus Augustus. Umro je 24. lipnja 79. Za cara izvikan 1. srpnja 69, od senata priznat 22. prosinca 69. 0 Vespazijanu, Titu i Domicijanu piše i Tacit, Historije. 1 Što je veteran-dobrovoljac, v. Galba, bilj. 17, str. 358. U vojsci Pompejevoj služio je velik broj veterana-dobrovoljaca iz njegovih prijašnjih rato va. O bitki kod Farzala (god. -48) v. Cezar, gl. 30 i 35. 2 Tako se zvala lučka pristojba, koja se plaćala u visini od 2,5% od vri jednosti utovara lađa koje ulaze i izlaze iz luke. 3 Široki grimizni porub smjeli su nositi i senatorski sinovi (v. August, gl. 38), a kasnije i sinovi bogatijih i uglednijih vitezova, a time su imali i pravo da prisustvuju senatskim sjednicama Na putu u Senat išli su pred njima, kao pred pravim senatorima, sluge zvani anteambulones, koji su im prokrčivali put. 4 Ti urotnici bili su Emilije Lepid i Lentul Getulik i njihovi pristaše, god. 39. Usp. Klaudije, gl. 9, str. 198. 5 Budući da su rekuperatori imali rješavati sporove između građana i negrađana, morali su najprije odrediti da li je stranka građanin ili ne. Usp. Neron, bilj. 16, str. 352. 6 Antonija Augusta, majka cara Klaudija. Po Dionu Kasiju odigrala je Cenida veliku ulogu u otkrivanju Sejanove urote. 7 Vjerojatno je iznajmljivao mazge za veće transporte; m azge iz V esp azijanova zavičaja Reate bile su na glasu.
Bilješke uz tekst na str. 290-296
8 To je židovska vjera u Mesiju, koju spominje i Tacit (Hist. V, 13), a Svetonije je proteže na rimskoga cara kao i hispansko proročanstvo na Galbu (v. Galba, gl. 9, str. 260). 9 To je bio namjesnik (prokurator) Gesije Flor, a konzularni legat Cestije Gal. Usp. Tacit, Hist. V, 10. 10 Ruka označuje vodstvo, vlast; pas je našao ruku na raskršću, jer su praznovjerni ljudi zakapali pojedine dijelove ljudskoga tijela po ras kršćima vjerujući da im to donosi sreću, ruku vjerojatno za uspjeh u krađi. '1 Karmelski bog je Bal, koji je očito davao proročanstva kao i grčka proročišta. Opširnije kod Tacita, Hist. II, 78. 12 To je bio poznati povjesničar Židovskoga rata Josip Flavije, koji se rodio u Jeruzalemu god. 37. od ugledne židovske porodice; odvraćao je Židove od ustanka, ali je poslije i sam sudjelovao u ratu. Vespazijan mu je dao rimsko građansko pravo, pa je zato i uzeo ime Flavije; Tit mu je da rovao posjed u Judeji, a Domicijan ga je oprostio poreza. Umro je vjero jatno god. 97. 13 Serapis je za Egipćane bio ujedinjenje njihovih božanstava Ozirisa i Apisa, a za Grke i Rimljane bog pokojnika i djelitelj dobara; u njegovu glavnom hramu »Serapeju« u Aleksandriji bilo je i proročište, kod kojega se budućnost zaključivala iz onoga što je molitelj nakon molitve najprije opazio. U ovom se slučaju budućnost zaključivala iz imena toga slo bodnjaka, jer je to ime izvedeno od grčke riječi basileus, koja znači kralj. Taj događaj pripovijeda Tacit (Hist. IV, 82) malo drukčije: Bazilid je kod njega' ugledni svećenik koji je u to vrijeme bio 80 milja daleko od Aleksandrije. Kod Tacita se i svećenik karmelskoga boga zvao Ba zilid; v. bilj. 11. 14 Oba čuda spominje i Tacit (Hist. IV, 81), ali ih vrlo racionalistički prikazuje. Tacit uopće za vjeru u čudesa pokazuje drukčije shvaćanje nego Svetonije. Međutim, obojica nam kazuju što su ljudi onda vjerovali i što se pričalo. 15 To su bile vatrogasne kohorte, koje su bile naizmjenice sad u Ostiji odnosno Puteolima, sad u Rimu. Usp. Klaudije, gl. 25, str. 209. 16 Tacit (Hist. IV, 53) kaže da kod početka tih radova Vespazijan još nije bio u Rimu. Svetonije pripovijeda slično i o Neronu (v. gl. 19). 17 V. August, gl. 36, str. 80, bilj. 42, str. 336. 18 To jest onoga gospodara kojemu pripada dotični rob. 19 Taj Demetrije bio je kinički filozof iz Sunija u Atici, živio je neko vri jeme u Rimu i bio prijatelj filozofa Seneke; nekoliko puta je bio izagnan iz Rima, jer su ga se zbog njegova slobodnog govora mnogi bojali. Kinici su zabacivali sve društvene norme, bili su protivnici ropstva i zalagali se za »prirodno« ponašanje, jednostavnost i povratak prirodi, i zato su
Bilješke uz tekst na str. 296-302
im ime izvodili od grčke riječi kyon (pas), jer da žive i ponašaju se kao psi. Ovdje dakle riječ »pas« ima dvostruko značenje. 20 Doslovno »u Morboviju« (u zemlju bolesti, prema riječi morbus=bo lest). 21 Po Dionu Kasiju bilo je to na jednoj senatskoj sjednici, na što gaje po grabio senat, a ne Vespazijan. 22 Neronov kolos, koji je stajao u predvorju Zlatne kuće, pretvoren je u kip boga Sunca, a Hadrijan ga je postavio pokraj Flavijeva amfiteatra, koji je kasnije po njemu dobio ime Kolosej. Usp. Neron, bilj. 30, str. 353. 23 Kybiosaktes je bio mali trgovac slanom ribom, prostom hranom naj jeftinije vrste. Aleksandrijci su bili poznati po svojim zlobnim dosjetkama. 24 Prostorija koja se redovito nalazila uz kupalište, gdje su se osim loptanja obavljale i druge tjelesne vježbe. 25 Plaustrum se zvala jedna vrsta kola, ali ta se riječ u to doba općenito izgovarala plostrum (usp. franc. au = o); grčka tuđica flaurus znači ništarija. Izgovor au smatrao se finijim, a izgovor o se više govorio u narodu; zato je i onaj glasoviti Klodije promijenio svoje prvobitne ime Klaudije, i tako ga mi redovito i poznamo kao Klodija (v. Cezar, bilj. 5 i 20). 26 Ilijada VII, 213. 27 Stihovi potječu iz jedne izgubljene komedije grčkoga pjesnika Me nandra. Ime Kerylos, koje kao opća riječ znači pticu zimoroda, upotrije bljeno je ovdje kao »Smrtko«, jer grčka (pjesnička) riječ ker znači smrt 28 Upotrebljavala se za strojenje kože i za »kemijsko« čišćenje odijela, a sakupljala se u javnim nužnicima, pa je to bio zapravo porez na nužnike. Zanimljivo je da se javni nužnici u Francuskoj zovu vespasiennes. Titov od govor često se citira kao Non olet (Ne zaudara) u značenju: Nema u toj stvari ništa zazorno. 29 Aluzija na apoteozu careva iza smrti! 30 Klaudije i Neron vladali su ukupno 27 godina (od 41. do 68), a isto to liko i Vespazijan i njegova dva sina (od 69. do 96).
Tit Tit se rodio 30. prosinca 39. i dobio ime, kao i njegov otac, Tit Flavije Ves pazijan, a kao car se zvao Im p e r a to r T itu s C a e sa r V e s p a s ia n u s A u g u s tu s . Umro je 13. rujna 81. Car od 24. lipnja 79. 1 Pogrešno, jer je Kaligula ubijen god. 41, a Tit se rodio 39, kako izlazi i iz Svetonijeva računa kad kaže (gl. 11) da je Tit umro u 42. godini života (god. 81).
Bilješke uz tekst na str. 302-311
2 Neka zgrada sa »sedam zona« (katova?), kojoj ne znamo mjesto i koju ne valja pomiješati s glasovitom zgradom istoga imena, koju je mno go kasnije sagradio Septimije Sever (193-211), a ležala je na jugozapadnoj strani Palatina. 3 Otprilike »čelogleđa«, koji je iz crta lica (čela) pogađao značaj i sud binu čovjeka. Ta je vještina, kao i mnoge slične,1 došla u Rim s Istoka. 4 Flavijev amfiteatar, kasnije nazvan Kolosej, posvećen je god. 80, a svečanosti su trajale 100 dana! Titove terme, gdje se god. 1506. našla gla sovita Laokontova grupa. 6 Provala Vezuva 24. kolovoza 79, koji je zatrpao gradove Pompeje, Herkulanej i Stabiju. - Požar Rima god. 80, dok je car bio u Kampaniji kod radova na spasavanju. - Kuga je izbila godine 79, i stari su je dovodili u vezu s provalom Vezuva i djelovanjem pepela iz njega. 6 To jest da li je bio slobodna roda, slobodnjak ili rob, da li je građa nin ili stranac, a to je sve utjecalo na odredbe u oporuci. 7 Uzrok je njegove smrti nepoznat; šaputalo se, naravno, da ga je otrovao Domicijan, a Zidovi su tumačili njegovu smrt kao kaznu za razorenje jeruzalemskoga hrama.
Domicijan Domicijan se rodio 24. listopada 51. i dobio ime Tit Flavije Domicijan, a kao car se zove Imperator Caesar Domitianus Augustus (Germanicus). Ubi jen je 18. rujna 96. Car od 13. rujna 81. 1 U metežu god. 69. započele su batavske pomoćne čete na Rajni pod vodstvom Julija Civilisa ustanak za osnutak samostalne galske države; us tanku su se, osim galskih i germanskih plemena, priključili i neki dijelovi rimske vojske. Vespazijanove čete pod vodstvom Petilija Cerealisa brzo su svladale ustanak god. 70. Domicijan je došao samo do Lyona. 2 Po Tacitu (Hist. IV, 86) radio je to zato da sakrije svoje prave dušev ne sklonosti. Plinije Stariji i Kvintilijan govore s poštovanjem o njegovu ukusu. 3 Ovdje je tekst oštećen, pa neki dopunjuju i drukčije, npr. »a dvije go dine poslije toga kćer« ili »a u drugoj godini svoje vlade drugoga sina« i si. Svakako stoji to da je rođenje toga sina pozdravio Marcijal u jednom epigramu, a kad je umro, bio je uvršten među bogove. 4 August ih je priredio god. 17. pr. n. e., Klaudije 46. n. e. Domicijan ih je slavio 88. (mjesto 94), a Septimije Sever 204. Osim toga se god. 147. proslavila 900-godišnjica Rima, a 247. (248.) 1000-godišnjica.
Bilješke uz tekst na str. 312-319
5 U muzička natjecanja išla su ne samo pjesnička djela, nego i proza, ali je ona brzo izbačena iz natjecanja. 6 Slavila se pod konac mjeseca prosinca na uspomenu proširenja Rima na sedam brežuljaka. 7 On je time potisnuo senatore, ali je mnoge položaje koje su dotada zapremali slobodnjaci također dao vitezovima. 8 V. Neron, bilj. 16, str. 352. 9 Taj zakon pučkog tribuna Skantinija određivao je kaznu od 10.000 sestercija za homoseksualne prekršaje. 10 To je kod muškaraca bilo šibanje do smrti (usp. Neron, gl. 49), a žene su se žive zakapale u zemlju. 0 postupku protiv Komelije daje po razan prikaz Plinije Mlađi (Pisma IV, 11). 11 Vergilije, Georgike II, 537. 12 Domicijan je bio protivnik tračkih gladijatora, a pristaša murmilona; ovaj čovjek je rekao daje trački gladijator doduše bolji od murmilona, ali mu priređivač igara (car) to ne priznaje. 13 Obje su Lamijine dosjetke u originalu grčke. Prva znači: imam do bar glas jer živim bez žene. Druga: Želiš li mi i ti uzeti ženu kao Domici jan? 14 Trojanski kraljević Pariš ostavio je svoju prvu ženu Enonu kad mu je bila obećana najljepša žena na svijetu, spartanska kraljica Helena; pri svršetku trojanskog rata, koji je izbio zbog otmice Helenine, Pariš se, smrtno ranjen, vraća svojoj Enoni. Domicijan je u toj predstavi vidio alu ziju na svoju rastavu i ponovnu ženidbu s Domicijom. Osim toga ga je ime Pariš podsjećalo na istoimenog glumca, u kojega se Domicija bila smrtno zaljubila. Usp. gl. 3. 16 To je bio ustanak Lucija Antonija, o kojemu se govori u gl. 6. 16 Usp. bilj. 10. 17 Među ovima su vjerojatno bili obuhvaćeni i kršćani. Crkveni po vjesničari govore o progonu kršćana pod Domicijanom, a kao glavna žrtva spominje se Domicijanov bratić Flavije Klement (v. gl. 15 i bilj. 22 ). 18 Homerova Ilijada II, 204. - Zet njegova brata je njegov bratić Flavije
Sabin mlađi, sinovac Vespazijanov, koji je bio oženjen Titovom kćerkom Julijom, koja je kasnije postala Domicijanovom ljubavnicom. • 19 Usp. o tome August, gl. 53, Tiberije, gl. 27, a također Klaudije, gl. 21. Marcijal, suvremenik Domicijanov, ne vidi u tom nazivu više ništa posebno. 20 Taj epigram potječe od grčkog pjesnika Euena (Anthologia Palatina IX, 75), a to govori vinova loza jarcu: jarac, koji brsti vinovu lozu, žrtvuje se Bakhu, bogu vinove loze, a pritom se polijeva vinom.
Bilješke uz tekst na str. 3 2 0 -3 2 4
21 Usp. Neron, gl. 49 i bilj. 77. Epafrodit je očito zadržao svoj položaj pod Flavijevcima. Filozof Epiktet bio je njegov rob! 22 On je bio jedini odrasli član carske kuće i kao takav sumnjiv Domicijanu. Ubijen je pod konac god. 95. ili na početku 96. Sa svojom ženom Flavijom Domitilom (v. bilj. 25) imao je sedmero djece, a spomenutu dvo jicu sinova odgajao je glasoviti retor Kvintilijan. Klement je vjerojatno bio kršćanin (usp. bilj. 17), jer se s time slaže karakteristika koju mu daje Sve tonije: čovjek »najprezrenije neradinosti« (contemptissimae inertiae), a ta kav nemar za državu predbacivao se kršćanima kao krivnja. 23 Mjesec je 16. IX. 96. ušao u Vodenjak i izašao iz njega 18. IX. U isto vrijeme su Mars i Saturn također stajali u Vodenjaku. To je bio najgroz niji položaj planeta, koji je proricao veliku katastrofu! 24 To je bio haruspeks Largin Prokul; Domicijanovi su ga ubojice oslo bodili, a Nerva ga je bogato obdario. 25 To je bila Flavija Domitila, kći Domicijanove sestre, žena Flavija Klementa, Domicijanova bratića: navodno kršćanka kao i njezin muž, na kon čije smrti je bila prognana. 26 Stih iz Homerove Ilijade (XXI, 108); Domicijanov spis nije sačuvan. 27 Nazvana po rimskom vitezu Maciju (Matius), prijatelju Augustovu, koji je napisao knjigu o kuharstvu i vrtlarstvu, a spominje se i kao pre vodilac Ilijade! 28 Sačuvano je mnogo natpisa na kojima je izbijeno ime Domicijanovo. Plinije Mlađi živo opisuje užitak s kojim su ljudi uništavali kipove ca reve (Panegirik Trajanu, gl. 52). 29 Iza Domicijana dolazi niz vrlih vladara (Nerva, Trajan, Hadrijan, Antonin i Marko Aurelije do godine 180), koji su na mnogim područjima unaprijedili državu, a za područje kulture je i Svetonijevo djelo jedno ka rakteristično svjedočanstvo.
KAZALO IMENA
Brojevi označuju strane gdje ime dolazi Zvjezdica uz broj znači da se na toj strani ne nalazi i m e, nego su osoba ili pojam navedeni nekim opisi vanjem; zvjezdica pred imenom znači da to ime u Svetonija uopće ne dolazi Brojevi u zagradama odnose se na bilješke, od kojih su navedene samo najva žnije. Brojevi godinđ su sv i označeni predznakom: - za godine prije ru e., a + za godine n. e. Rimska muška osobna imena pisana su skraćeno: A = Aulo, Ap. =Apije, D. = Decim, G. =Gaj, Gn. = Gnej, Kv. =Kvint, L =Lucije, M = Mar ko, P. = Publije, S. = Seksto, Serv. = Servije, T. = Tit, Tib. = Tiberije. Aborigini, prastanovnici Lacija, 276 Aceronije Prokul, Gn., konzul +37,
Agermo, L, slobodnjak, 241 Agripa, M. Vipsanije, rođen -62,
umro -12, pomoćnik Augustov u ratu i miru, zet njegov od -21, 66, 72, 76, 79, 83, 94, 96,112,113, love »Elektre«, 56 122, 124, 161, 170, (333, 339) Acilije, G., Cezarov vojnik, 47/8 Agripa Postum, M, sin M. Agripe i Acilije Aviola, konzul +54, 220 Augustove kćeri Julije, 69, 89, Acilije Glabrion, konzul +91, smak 94, 95, 127, 128, 131, 132, (333, n u t +95, 316 33879) Adminije, britanski kraljević, 183 Afranije, L, pjesnik rimske komedi Agripina, Vipsanija, kći M. Agripe, je u vrijeme braće Grakha, 226 unuka T. Pomponija Atika, prva Afranije, L, Pompejev legat, konzul žena Tiberijeva, 122, (339b, -60, 32, 50 3399) Afrika, rim ska provincija, nekada Agripina (»Starija«), kći M. Agripe i šnji teritorij Kartage, 33, 44, 48, Julije, žena Germanikova, mati 61, 67, 87, 136, 168, 206, 238, 259, Kaligulina, 94, 106, 146, *150, 261, 268, 279, 289 *152, 161, 162, *163, *165/6, *170/1, (333b, 3399) Afrički trijumf Cezarov 33, 62 »Afrički rat«, djelo nepoznata pisca, Agripina (»Mlađa«), kći Germanika i Agripine Starije, mati cara Ne 42 rona, 161,211,213,217,219, 220, Agamemnon, mikenski kralj, vrhov 223, 224, *225, 236, *240, 241, ni zapovjednik grčke vojske pod *242, *245, 246, *249, *253, Trojom, 150; usp. Egist 157
Acilije (ili Atilije) prevodilac Sofok-
257/8, *269, 289, 295, (333b, 339*»)
Agripinirta Kolonija (Colonia Agrip pinensis), danas Koln, 282 Ahaika v. Mumija Ahaja, Grčka kao rimska provinci ja, 121, 169, 209, 219, 230, 232, 234, 253, 289, 291, 294 Ahenobarbi, »Riđobradi«, 221 Ahilej, po lat. Ahil, 155, (3424B) Ajant, grčki junak pod Trojom, 105 »Ajant« (Aiax), tragedija Augustova, 105 Akcij, rt u zap. Grčkoj, 67, 86, 113; Augustova pobjeda kod Akcija nad Antonijem -31, 68, 171 Akcijski rat Augustov 63, (333®) Akcijski trijumf Augustov -29, 70, 122
Akcije, najznatniji rimski pjesnik tragedija, rođen -170, umro oko -85, njegovi stihovi 176, (34536) Akcije, komički glumac, 142 Aksije, Ciceronov prijatelj, 20 Akte, oslobođenica Neronova, 236, 252 Aktorije Nazon, M., povjesničar, pro tivnik Cezarov, 20, 40 Akvileja, grad na sjev. obali Jadran skog mora, 69, 122, 292 Akvilije Niger, Svetonijev izvor, 64 Akvitanija, jugozapadna Galija, 69, 258, 260 Alani, narod sjev. od Kavkaza, 310 »Alauda«, Cezarova legija, 27, (32723)
Alban, naselje vila u Albanskoj gori, 234, 312, 323
Albanska gora, jugoist. od Rima, 196; stupovi od albanskog kame na, 99 Albija Terencija, mati cara Otona, 268 Albudinski izvor, u Sabinskom gor ju, oko 56 km od Rima, 205 AIbulske toplice, oko 20 km ist. od Rima, 104, 238 Aleksandar Veliki 19,68,88,110,187, 230
Aleksandrija, Neronova dadilja, 252 Aleksandrija, grad u Egiptu, 32, 33 45, 51, 52, 68, 99, 114, 145, 185 203, 206, 219, 230, 231, 249, 26l 293, 304, 323 Aleksandrinci, ili građani Aleksandrije, 21, 231, 298, (363«) Aleksandrinski rat Cezarov 120 »Aleksandrinski rat«, djelo nepozna ta pisca, 42 Aleksandrijski trijumf Cezarov 33, Augustov 70, 82 Alija, rječica u Laciju, 282, (36011) Alkmeon, sin vrača Amfijaraja; na očev nalog ubio svoju majku Erifilu, jer mu je oca natjerala u tebanski rat, gdje je poginuo, 245 Alobrožani, galsko pleme, 221 Alpe 27, 43, 102, 169, 187, 230, 273 Alpska plemena 69, 123 Amazonke, mitski ženski narod u Aziji, 26, 248 Ambitarvij, selo iznad Koblenza, 162 Ambroni, galsko pleme, 20 (3268) Ampije, T., pučki tribun -63, 51 Ancij, prastari primorski grad u La ciju, d. Anzio, 92, 139, 162, 163, 185, 190, 223, 225/6, 234 Anharija, prva žena G. Oktavija, oca Augustova 60 Anicet, odgojitelj Neronov, zapo vjednik brodovlja u Mizenu +59, 242, (353^) Anije Cimber, pretor -43, ubojica Cezarov, 106 Anijen, pritok Tibera, 118 Anijen Novi, vodovod u Rimu, po čeo ga graditi Kaligula +38, zavr šio Klaudije +52, 205 Anko Marcije, četvrti rimski kralj, 19 »Antikaton«, Cezarov spis, 43, (330") Antikira, glasovito kupalište i lječi lište u južnoj Fokidi, u Srednjoj Grčkoj, 175, (34533) Antioh, kralj u Komageni, 167
Antioh, navodni predak Vitelijev, 276
Apis, sveti bik Egipćana, 109, 304 Apolodor iz Pergama, grčki retor,
159
Apolofan, admiral S. Pompeja -38,
Antiohija, glavni grad Sirije, 144,
odgojitelj Augustov, 107
Antistije, liječnik, 55 prešao Augustu -36, 67 Antistije, L, pučki tribun, 26 Apolon 92, 98, 109, 110, 246, 253 Antistije Labeon, M., glasoviti prav i češće nik u doba Augustovo, 90 Apolonija, grad na ilirskoj obali, 62, Antonija (»Starija«), kći trijumvira 63, 107, 112 Antonija i Augustove sestre Ok Apolonije Molon v. Molon tavije, baka Neronova, 223 Aponije Satumin, bivši pretor, 181 Antonija (»Mlađa«), sestra Antonije Aponov izvor, nedaleko Padove,
Starije, majka Germanika i cara 127, (34012) Klaudija, baka Kaligulina, 159, Apragopol(is), otočić »Dangubo163, 166, 171, 175, 194, 195, 196, vac«, 114 *199, *217, *218, 289, (347, 35048) Aptdej, S., konzul +14, 115 Antonija, kći cara Klaudija, 21 f, Aputija, zemlja u južnoj Italiji, 276 *213, 242 Arecin Klement, sin pretorijanskog Antonije, G., brat trijumvirov, 33 prefekta, 317 Antonije, L, brat trijumvirov, kon *Arecin Klement, M, pretorijanski zul -41, 63, 65, 66, 97, 120, 121 prefekt, otac Klementa i TertuAntonije, M., trijumvir, 40, 52; 55, le, *303 56, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67, Arecina Tertula, prva žena cara Tita, 68, 69, 70, 74, 88, 93, 94, 97, 98, 303 105, *120, 121, 149, 173, 200, 222, Arej Didim, stoički filozof iz Alek(339, 34135 35048) sandrije, 107 Antonije, M., sin trijumvirov, 68, 94 Arelata, d. Arles u južnoj Francus Antonije, Jul, sin trijumvirov, kon koj, 120 z u l-1*0* 194 Argiv, slobodnjak Galbin, 266 Antonije Hibrida, G., stric trijuirtftt- Arhelaj, kralj u Kapadokiji, 123,139 rov, konzul s Ciceronom -63, 61 Aricija, prastari grad u Laciju, 38, Antonije Muza, liječnik Augustov, 60, 61, *178, (345«°) Arimin, grad u Umbriji na Jadran 92, 103 skom moru, d. Rimini, 76 Antonije Prim(us), M., s nadimkom Beko, vojvoda Vespazijanov Arkadija, zemlja na Peloponezu, 293 protiv Vitelija, pobjednik u dru goj bitki kod Betrijaka (listopad Armenija, zemlja jugoist. od Crnog mora, 70, 123, 124, 140, 159, 228, -69), 286, (36118) 245, 246; Armenci 210; Mala Ar Antonije Satumin, L, namjesnik u menija, zapadno od Armenije, Germaniji, pobunio se protiv 37 Domicijana +88, 313, 314, isp. Artaban, kralj partski, 153, *161, 317, (3651B) 165, 277, (343*) Antonijevci, rod, 67 Arvemjani, keltsko pleme u dana Apel, tragički glumac, 177 šnjoj Auvergni, 221 (3268) Apelar, tragički glumac, 298 Asklepijad iz Mendesa, pisac teolo Apenini 37, 282 ških spisa, 109 Apije v. Klaudije Apijeva cesta, velika cesta od Rima Askletarion, astrolog, 321 kroz Kampaniju do Donje Itali Astura, malaričan gradić u Laciju, 113, 156 je, 156, 168, 193, 223
mati Cezarova, *19, *21 *28, 49, (3251) A u r e lije K o t a , rođak Cezarov, 17 A u r e lije K o t a , L , pristaša Cezarov 52 (34262) A u r e lije v a c e s ta , velika cesta uz A te la n a , praitalska lakrdija nazvana obalu od Rima na sjever preko po Ateli, 142, 175, 245/6, 262 Etrurije do Masilije i Arelate, A tena , grad, 93, 109, 169 266 A te n o d o r, prijatelj Klaudijev, 196 A u r u n k u l e j K o t a , L , Cezarov legat, A tija , kći Cezarove sestre Julije, 28 mati Augustova, 60, *63, *93, A u t r o n ije , L , urotnik, 20 109, 110, (325’, 333) A v e n tin , brežuljak u Rimu, 285 * A tije , pradjed Augustov, *61 A v e m s k o je z e ro , u Kampaniji, 66, A tije B a lb o , M, djed Augustov, 60, 238 *61, (3251) A z e lije S a b in , 141; usp. A z ilije A tik v. C e c ilije A t ik A z ija , rimska provincija, zap. dio A tik V e s tin , konzul, prvi muž StatiliMale Azije, 17, 18, 26, 29, 34, je Mesaline, 242 45, 60, 68, 73, 143, 190, 191, 287, A tik a , pokrajina u Grčkoj, 210 .H | » A tič k a C erera « = Demetra, 109 A z ijs k i g o v o r n ic i, 106 A tilije v. A c ilije A z ija tik , slobodnjak Vitelijev, 282 A u d a z ije , L , urotnik protiv Augusta, A z ilije , pratilac maloga Kaligule, 69 možda identičan s Azelijem SaA u fid ije L u r k o n , djed Livijin po binom, 162 majci, 171 A z in ije E p ik a d , možda slobodnjak A U G U S T : 42, 44, *55, 58, 59-117, Azinija Poliona, 69 121, 122, 123, 124,125, 126, 127, 128, 129, 130, 131,132, 140, 143, A z in ije G a l, G ., sin Polionov, 218 144, 145, 148, 150,154, 155, 159, A z in ije G a l, unuk Polionov, 201 160, 161, 162, 163,167, 171, 172, A z in ije M a r c e l, konzul +54, 220 176, 177, 180, 185,193, 194, 195, A z in ije P o lio n , G ., znameniti držav nik, govornik, povjesničar i po 196, 197, 199, 205, 206,210,222, 223, 226, 227, 234, 255,257,276, magač pjesnika u doba Augusto 277, 288, 295, 300, 311, (3251, vo, 30, 42, 43, 76, 84, 201 332/3, 34811); Augustov hram 139, 142, 169, 170; Augustov kip B a ja , glasovito morsko kupalište u 146, 148, 227, 255; Augustov trg starini, zapadno od Napulja, 66,. 75, 214; Augustov vijek 116; Au 94, 121, 168, 238, 240; B a js k i z a gustova kola 199; svećenici boga lje v 169, 236 Augusta ili A u g u s ta lc i 197, 259, B a k h o , bog vinove loze, 122 (35712) B a lb il, astrolog, 243 A u g u st, nadimak, 62, (333®) B a le a r s k i o to k , istočno od HispaniA u g u s t: Tiberije 134, Neron 249, Vi je, 260 telije 281 B a ta v c i, germansko pleme u dan. A u g u s t, mjesec, 76/7, 116, (33881) Nizozemskoj, 183 A u g u s ta , nadimak Livije, češće B a to n , vođa Panonaca, 130 A u g u s to v o b rd o , tako nazvan Celij u B a u li, naselje vila između Mizena i čast Tiberija, 143 Baje, 241, usp. 168/9 A u g u s to v c i, navijači Neronovi, 234, B a z ilid , slobodnjak Vespazijanov, usp. 231, (35219) 293, (36213) konj Neronov, po Asturiji u sjev. Hispaniji, 249 A ta la n ta , mitska trkačica, 141 A te la , grad u Kampaniji, 158, A s tu ra e ,
A u r e lija ,
Beko, nadimak Antonija Prima, 286 Benevent, grad u Samniju, 113, 243 Berenika, sestra judejskog kralja Heroda Agripe II., 305
Besani, tračko pleme u Rodopskom gorju, 60 Betrijak ili Bedrijak, mjesto između Kremone i Mantove, 7, 273, 281, 285, 292, (35911) Biberius, nadimak cara Tiberija, 140, (34027) Bibul, M. *Kalpumije, kolega Ceza rov kao edil, pretor i konzul, 20, 21, 24, 25, 26, 39 Bitinija, zemlja u sjeverozap. Maloj Aziji s glavnim gradom Nikomedijom, 17, 18, 34, 39 Bizant 294 Bogud, vladar u Mauretaniji, 40 Bononija, d. Bologna, 67, 112, 225 Boter, slobodnjak Klaudijev, 211 Bovila, grad u Laciju oko 17 km južno od Rima, 116 Breučani, jako ilirsko pleme na Savi, 123 Brežuljak vrtova u Rimu 252, (35678) Briksel, mjesto na desnoj obali Pada, 273 Britanija, Britanci, 27, 38, 44, 169, 183, 204, 207, 230, 245, 246, 259, 277, 289, 303, 316; Britanski tri jumf Klaudijev 212 Britanik, sin Klaudijev, 211, 212, 219, *220, 224, 225, 239, 240, 302, (347, 350«) Brukteranin, pripadnik germ an skog plemena, 129 Brundizij, luka u južnoj Italiji, d. Brindisi, 32, 44, 67, 68 Brut, D. Junije, jedan od ubojica Cezarovih, 53, 54, 55, 63, 64 Brut, L Junije, prvi konzul -509, 53 Brut, M. Junije, vođa urotnika pro tiv Cezara, 39, 40, 53, 55, 57, 63, 65, 105, 150, 222, 256, 273, (3328«) »Brut«, Ciceronov spis »o slavnim govornicima«, posvećen M. Brutu, 42, 43
Bur, S. Afranije, pretorijanski pre fekt, 242, (3534B)
Caldius, nadimak cara Tiberija, 140, (34027)
Caprineus, nadimak Tiberija, 141 Cecilije Atik, zapravo T. Pomponije Atik (109-32. pr. n. e.), prijatelj Ciceronov, zvan Cecilije kao posinak svoga ujaka Kv. CeciUja, 122
Cecilije Metel, Kv., pučki tribun, 22, 42
Cecina, A, prijatelj Ciceronov, pri staša Pompejev, protivnik Ceza rov, 50 Cecina, A, pristaša Galbin, zatim Vitelijev, pa Vespazijanov, napo kon kao urotnik protiv Vespazijana ubijen na nalog Titov, 304 Celij, brežuljak u Rimu, 143, 295 Cenida, ljubavnica Vespazijan ova, 289, 299, 318, (361«) Cerera, lat. ime za grčku Demetru; Atička Cerera 109, 228 Cestije Gal, rasipni starac, 140 CEZAR, G. Julije, diktator, 17-58, 59, 60, 62, 63, 64, 65, 66, 68, 76, 77, 79, 86, 97, 111, 112, 116, 120, 180, 204, 205, 218, 222, 243, 256, 280, 292, (325) Cezar, u značenju »car«, češće Cezari, porodica, 170, 192, 255 *Cezflr, G. Julije, otac djktatorov, *17, *19, (3251) Cezar, Gaj, Augustov unuk i posinak, 73, 75, *84, 94, 95, 97, 109, *124, 125, 126, 127, 132, *194, 223, (333) Cezar, Gaj, brat Kaligulin, umro kao dijete, *161, 162 Cezar, Lucije, Augustov unuk i posinak, 73, 75, *84, 94, 95, *124, 125, 127, 132, 155, *194, (333) Cezar Strabon, G. Julije, pjesnik i go vornik, 42 Cezar, L Julije, unuk Cezara Strabona, 50 (33187) Cezareja, više gradova toga imena, 93
Cezarion,
sin Kleopatre i Cezara, *40/1, 68, (3251, 33081) Cezecije Flavo, pučki tribun -44, 52,53 Cezonija, žena Kaligulina, 172/3, 177, 180, 186, 191, (343) Cezonije Prisko, T., rimski vitez, 141 Ciceron, M. Tulije, glasoviti govor nik, 20, 23, 25, 31, 36, 39, 40, 42, 43, 60, 61, 111, 119, 122, 218, (32720, 32949, 33173, 333") Ciceron, Kv. Tulije, brat govornikov, 22,60 Cimbri ili Kimbri, germansko ple me, 21, 187; Cimbarski rat 71 dna v. Komelije Cina Cincinat, nepoznat čovjek toga nadimka, 178 Cinobelin v. Kinobelin Circeji, gradić na granici Lacija i Kampanije, 67, 156 Circus Maximus, veliko trkalište u Rimu, 168, 206, 232, 234, 236, 279, 312 i češće Civika Cerealis, prokonzul u Aziji, 316 Concordia, nadimak Vitelijev, 285 »Corinthiarius« 98, (33704)
Dačani,
trački narod u današnjoj Rumunjskoj, 37, 62, 69, 140, 313 Dalmacija, 69,201, 273, (33420); Dalmati 123 Dalmatski rat (—35 do -33) 69 Dalmatski trijumf Augustov 70 Darej, partski dječak, 169 Dat, atelanski glumac, 245 Delfi, grad u Fokidi s Apolonovim proročištem, 246, (35522) Demetra, lat. Cerera, 109, 228 Demetrije Kinik, filozof iz Sunija u Atici, 2%, (36219) Demohar, admiral S. Pompeja, 67 Dertoza, grad u Hispaniji, danas Tortosa na Ebru, 261 Didimej, hram Apolonov u Miletu, 169 Didona, kraljica u Kartagi, 238 Dijana, božica lova, 38, 76, 178, (345«)
Diodor, grčki kitaraš, 298 Diogen, gram atičar n a R odu, 136 Diomeid, blagajnik A ugustov, 96 Dionizije, sin Arejev, 107 Dionizije, sv etk ovin a u čast Dioniza u Ateni, 169, u sp . 122
*Dioskuri 221, (3511) Dioskurid, glasoviti kam enorezac
u A u gustovo d ob a, 88 Dirahij, d. Drač u Albaniji, 33 ,4 4 ,4 7 Diribitorij, zgrad a u R im u, 204, (34824) Dit Otac, b o g p o d zem n o g svijeta 273 Dolabela, Gn. Komelije, konzular, 18, 39, 42 Dolabela, Gn. Komelije, rođak Galbin , 262 Dolabela, P. Komelije, zet Ciceronov, 33 Domicija Lepida, ili sam o Lepida, kći L. D om icija i A ntonije Stari je, N eron ova tetk a, 223, 224, 225, *241 (35339) *Domicija, se stra p reth o d n e, *223, *241, (35339) Domicija Longina, žen a Domicijanova, 308, 3 0 9 /1 0 , 311, *318, *319, 324, (36516) DOMICIJAN, T. Flavije, 287, 289, *301, *307, *308, 309-324, (364) ■i Domicijan, Flavije, sin Flavija Klem en ta 320 Domicijan, m jesec, 319 Domicije Ahenobarb, L, prvi »Riđobradi«, 221 / *Domicije Ahenobarb, Gn., konzul | -122, *221/2, (3512) Domicije Ahenobarb, Gn., sin pret h odnoga, s kojim ga Svetonije m iješa, p u čk i trib u n -104, kon zul -96, cen zor -9 2 , 221, 222, (3512) Domicije Ahenobarb, L, sin pret hodnoga, p retor -5 8 , konzul -54, protivnik Cezarov, 26, 27, 32, *222
Domicije Ahenobarb, Gn. sin pret hodnoga,
pradjed
Neronov,
I / konzul -1 6 , 67, *222, (3513)
*Domicije Ahenobarb, L, sin pret hodnoga, djed Neronov, *223 Domicije Ahenobarb, Gn. otac Nero nov, *223, 224, 225,236,257, 258, 269, 277, (350) Domicije Kalvin, Gn. pučki tribun -59, 33i ; Domicijevci, rod, 221, 252 Domitila v. Flavija DomitUa Dorifor, slobodnjak Neronov, 237, *242/3, (3S34®) Dorsko narječje/147 Drauz, vođa Kelta -283, 120 Druidi, keltski svećenici, 210 Druz, Livije, prvi s nadimkom Druz, 120
Druz, M. Livije, djed cara Tiberija, 122
Druz, Neron Klaudije, brat Tiberijev, otac Germanika i cara Klaudija, *99, « 6 , 121, 122, 144, 159, 193, 194, *199, 200, 220, (333» 339); »Druzovi kanali« 193 Druz, Julije Cezar, sin cara Tiberija) *94, 116, 117, 122, *124, 127, 132, 133, 139, 145, 146, 147, 151, 158, 213, 278, (339) Druz, Julije Cezar, sin Germanikov, 146, 147, *150, *152, ,153, 161, 164, 198, 268, (343) Druz, Klaudije Neron, sin cara Klaudija, 211, (347) Druz, i# , pisac, inače nepoznat, 110
Druzi, Livijevci
tim nadimkom
120
Družila v. Julija Družila Dunav 128, (334.?1) Edip, mitski kralj u Tebi, mnogo obrađivan u tragediji, 44, 232, 250 Egipat, Egipćani, 21, 33, 35, 40, 68, 95, 109, 138, 190, 205, 242, 243, 250, 292, 293, 311 . Egist, rođak Agamemnonov, 40, (329*8) Egnacije Ruj, M., urotnik protiv Au gusta, 69 Ekloga, Neronova dadilja, 252
Ekvikuli, pleme u Srednjoj Italiji, 276 Elefantida, grčka spisateljica erot skih pjesama i kozmetičkih upu ta, 141 »Elektra*, drama Acilijeva, 56 Eleuzinske misterije *109, 210, 241 Elija Petina, druga žena Klaudijeva, 210, 211, (347) Elije Lamija, prvi muž Domicije Longine, 310, 316, *324 Elogije, Kv., možda slobodnjak Kv. Vitelija, 276 Emilija Lepida, praunuka Augustova, 210 Emilije, Mamerko, rođak Cezarov, 17 Emilije Elijan, iz Kordube u Hispaniji, 89 Emilije Pap, vojskovođa, 59 Emilije (Lepid) Paulo, L, brat trijumvira Lepida, konzul -50, 30, *67 Emilije (Lepid) Paulo, L, cenzor -22, sin prethodnoga 67, *94, 203 Emilije Paulo, L, sin cenzorov, muž Augustove unuke Julije, urotnik protiv Augusta, 67, 69, 94 Emilijanski predjel u Rimu 204 Enarija, otok na obali Kampanije, danas Ischia, 108 Eneja, praotac Julijevaca, 245, (3254, 32838, 354«) Enija Nevija, žena Makronova, 164, 173, (343) Enije, Kv., epski pjesnik, 62; Enijev stih 131 Enona, prva žena Parisova, 316, (36514) Epafrodit, slobodnjak Neronov, 252, 320, (36621) Epidije Martii, G., pučki tribun -44, 52, 53 Erik, gora i grad na Siciliji; hram Eričke Venere 210 Eros v. Kolos Eros Eskulap, grčki Asklepije, sin Apolo nov, bog liječništva; Eskulapov kip 92 Eskulapov otok, u Uberu, 209
Eskvilin, brežuljak u Rimu, 127, 237
Eskvilinsko polje 209 Etiopija, zemlja južno od Egipta, 40; Etiopljani (=Cmci?) 190 Etna, gora na Siciliji, 187 Etolija, pokrajina u Srednjoj Gr čkoj, 67
Etrurija, Etruščani, 32, 113, 268 Euforion, h elenistički p jesn ik iz Halkide (oko -250), u tjecao na Katula i pjesnike A ugustova doba, 155, (342«) Eufrat, rijeka, 165 Eunoja, mauretanska kraljica, 40 Euripid, veliki grčki pjesnik trage dija, 31; Euripidov stih 72 Eutm, oslar 113 Eutih, vozač, 189 Ezemin, (M. K lau d ije M arcel), unuk Azinija Poliona, 84 Ezije Prokul, s nadim kom Kolos Eros, sin primipilara, 178
Fobije Maksim, Kv., konzul -4 5 , 53 Fabije (Maksim) Afrikanae, sin p ret hodnoga, konzul -10, 194
Fabijev kotar u Rimu 82 Faetont, sin boga Sunca,
164,
(34311)
Falakrina, mjesto blizu Reate, 288 Fanije Cepion, urotnik protiv Au gusta, 69, 123
Faont, slobodnjak N eronov, 250, 251
Farmakusa, otok u blizini Mileta, 18 Famak, sin kralja Mitridata, 33 Farski svjetionik, pred Aleksandrijom, 184, 206, (34646)
Faryd, grad u Tesaliji; bitka kod Farzala -4 8 izm eđu Cezara i Pompeja, 31, 32, 45, 50, 222, 287 Faun, kralj Aborigina, 276
Faun, šumsko božanstvo, grčki Pan; Faunovi svećenici (u originalu: Luperci) 51 Favonije, M., s Katonom protivnik trijumvira, 65
Favor, pantomimski glumac, 298
Feb, (A p o lo n ) 98 Feba, o s lo b o đ e n ic a
A u gu stove Vć* ri Julije, 95 Fecijali, z b o r sv e ć e n ik a , 210, (34939) Feliks, (M. A n to n ije), slobodnjak K lau d ijev, 212, (35043) »Feničanke«, d r a m a E u rip id ova1sti h o v i iz n je 31, 72 Ferencij, g ra d u ju žn o j Etruriji, d F e r e n to , 268, 289 Fidena, g r a d ić o k o 8 k m sjeverno o d R im a, 140, 176 Filemon, r o b C ezarov, 49 Filida, d o jk in ja D om icijan ova, 322 Filip, m a k e d o n s k i kralj, 190 Filipi, gra d u M a k ed o n iji, 112, 127; b itk a k o d F ilip a -4 2 , 108 Filipski rat 63, 65, 70, 75, 121 Flaminijeva cesta, o d R im a d o Riminija, 76, 116 »Flauro« v. Mestrije Flor Flavija Domitila, ž e n a Vespazijanova, 2 8 8 /9 Flavija Domitila, k ći Vespazijanova, 289, *290 Flavija Domitila ili s a m o Domitila, ž e n a Flavija K lem en ta, 321, (36622, 3 6 6 26) Flavije Klement, s in o v a c Vespazijan o v , 320, (3 6 5 17 3 6 6 22, 3662B) Flavije Liberalis, ta st Vespazijanov, 289 Flavije Petron, T., g ra đ a n in iz Reate, d jed V esp a zija n o v , 287; Petronov otac 2 8 7 /8 Flavije Sabin, o ta c Vespazijanov, 287, 2 9 0 /9 1 Flavije Sabin, b rat Vespazijanov, 285, 287, *288, *289, 309 Flavije Sabin, T., sin o v a c Vespazija n o v , 3 1 6 /7 , (3 6 5 18) Flavijevci, rod , 287, 290, 296, 309, 312, 320, 322 Flavijeve pristaše 285 Flor v. Mestrije
Floralske igre, u čast božice Flore u svibnju, 258 Fontej Kapiton, legat u Germaniji, 261
Fontej Kapiton, G., konzul +12,
161
Formija, mjesto u južnom Laciju, 280 Fortuna, božica »Sudbina« 233, 257, 265; Prenestinska Fortuna 320; proročište Fortune u Anciju 190 Forum, ili Rimski trg (Forum Roma num), središte javnog života u Rimu, u dolini između Kapitola, Palatina i Eskvilina, 19, 20 i češće Forum Appii, gradić na Apijevoj cesti u području Pomptinskih močvara, d. Forappi, 119 Fucinsko jezero, veće kotlinsko je zero oko 80 km istočno od Rima, 37, 205, 207, 213, (349«) Fulvija, žena P. Klodija, zatim G. Kuriona, napokon trijumvira Antonija, 68, 93 Fundi, gradić u južnom Laciju, da nas Fondi, 121, 171, 256, 259 Furije, božice osvetnice, 241 Furije Leptin, bivši pretor, 34 Furije Kamilo v. Kamilo Gabirtije, A, muž Lolije, 40 Gabinije Sekundo, P., pobjednik nad Kaušanima, 209 Gadara, grad u ist. Jordaniji; Teo dor iz Gadare 147 Gades, grad u Hispaniji, d. Cadix, 19 Gaj Cezar v. Cezar, Gaj Gaj Kaligula v. Kaligula Gal, u prijevodu »Kibelin svećenik«, 97 GALBA Serv. Sulpicije, car 239,246, 247, 250, 251, 252, 255-267, 270, 271, 272, 273, 275, 279, 280, 281, 290, 291, 292, 297, 303, (35561, 356) Galba, nadimak Sulpicijevaca 255/6; v Sulpicije Galerija Fundana, druga žena Vitelijeva, 279 Gali, Galija, galski vrlo često, usp. (32721) Galski rat Cezarov 42, 48 »Galski rat«, Cezarov spis, 42/43 Galski trijumf Cezarov 33, 39, 40
Galije, Kv., pretor, 74 Galije, M., senator, 121/22 »Galogrčka«, tj. Galatija, u Maloj Azi ji, 176, (34534) Gamala, grad u Judeji, 303 Gelotova palača, blizu Cirka, 168 Gemonske stube, strme stube na ob ronku Aventina k Tiberu, 146, 150, 157/8, 286 Genij, duh čuvar pojedinog čovje ka, 93, 174, (34531) Gergovija, glavni grad Arvemjana, na brdu koje se još danas zove Mont Gergovie; junački ga bra nio Vercingetorig -52, 27 Gerionovo proročište kod Padove, 127 Germani, Germanija, germanski vrlo često Germani, careva tjelesna straža, 88, 183, 188, 191, 240, 262 Germanik, Julije Cezar, sin Tiberijeva brata Druza, brat cara Klau dija, 79, 94, 117, 127, 133, 139, 145, 146, 147, 150, 158, 159-161, 162, *163, 165, *166, 185, 194, 197, *199, 211, 213, 223, 268, 277, (333, 339, 343’, 34817) Germanik, nadimak Klaudija 194; Vitelija 280, 284; Domicijana 319; Druza (oca Germanikova) 193; Britanika 211 Germanik, mjesec, 166, 319 Geti, tračko pleme, 94 Getulik v. Lentul Getulik Gezorijak, luka u Galiji nasuprot Britaniji, 204 »Gigantske kosti«, zbirka kostura, 100
Glikija, sluga Klaudija Pulhera, 119 Glikon, liječnik, 64 »Gospodnja zbirka«, pjesme Neronove, 282, (36112) »Goveđe glave«, četvrt u Rimu, 61, (3333) Grakhi, braća Tiberije i Gaj, 120 Grci, Grčka, grčki, vrlo često Grčke Kalende 106, (33789) Grimizna stranka u Cirku 313
Haćani, germansko pleme u dana šnjem Hessenu, 313 Haćanka 284 *Hadnjan, car, *62, (333®, 336«) Hadrumet, luka u Africi, 289 Halot, slobodnjak Klaudijev, 220, 263 Hanibal Kartažanin, vođa 2. punskog rata (218-201), 118, 316 Hariklo, liječnik Tiberijev, 156 Harpokra, ili Harpokrat, slobodnjak Klaudijev, 212 Haterije, Kv., senator, *134, 135 Haučani, ili Kaušani, germansko pleme, 209 Hazdrubal, brat Hanibalov, 118 Hekaba, lat. Hekuba, žena Prijamova, 155 Hektor, trojanski junak, 145, 232 Helespotit, danas Dardaneli, 45, 169 Helije, Neronov slobodnjak, 233 Helije, bog Sunca, 253 Helvećani, galsko pleme u današ njoj Švicarskog koja se zvala Havecija, 287 Helvidije Prisko, protivnik Vespazijanov, 297, 316 Helvidije Prisko, sin prethodnoga, konzul +87, 316 Helvije dna, G., pučki tribun -44, pristaša Cezarov, 41, 57 Heraklo, lat. Herkul, 162, 178, 253, 296; Herktdov hram 19,76, 100 »Heraklo mahniti«, tragedija, 232; »Pohvala Herakla«, Cezarov spis, 44 Hereja v. Kasije Hereja Hermej, sjenica s kipom Hermo* vim, 198 Hermogen, pisac iz Tarza, 316 »Herojsko oruije«, zbirka oružja,
100
mm
Hij (Hios), otok u Egejskom moru, Hijempsal, kralj numidski, 48 Hila, pantomimski glumac, 86 Hilarion, slobodnjak Augustov, 116 Hiparh 296 Hircije, A, legat Cezarov, konzul -43 s Panzom, 42, 43, 64, 97, 121
Hispanija, d anas Španjolska, češće; Tarakonska Hispanija (Sjeverna) 259; Onostrana Hispanija (Južna H.) 19, 23, 43
Hispanski tjesnac, d an as Gibraltar 283
Hispanski trijumf C ezarov 33 »Hispanski rat«, d jelo nepoznata pisca, 42
Homer: H om ero v e p jesm e 178, 250; H om erovi stih ovi *95, 131, *170 219, 252, 266, 299, *318, *322; hom erske ča še 250 Hortenzije Hortal, Kv. glasoviti go vornik, su vrem en ik Ciceronov, 99, 143 Hortenzije Hortal, M., u n u k govom ikov, 143 (3 4 1 » ) Hrest, b u n ilac Z idova u Rimu, 210, (34937)
Icel, Serv. Sulpicije Marcijan, slo bodnjak G albin, 252, 263, 267
Ida, brdo u Frigiji u Maloj Aziji; Idejska Majka bogova 119; usp. Kibela Ide oiujske, 15. ožujka, dan um or stva C ezarova -4 4 , 53, 54, 58, 66, 190 Ija, m itsko lice; »Ijina vila« 153, (342«) Ikar, sin D edalov, 227, (35110) Ilerda, grad u H ispaniji, danas Lerida, 50 Ilij, drugo im e grada Troje, 244 Ilirik, ob u h vaćao Panoniju, Dalma ciju i M eziju, 26, 30, 33, 69, 72, 113, 127, 128, 130, 133, 268, (3342’) Imperator, im e, 50, 134, 200, (33189) Incitat, K aligulin konj, 189 Indijci 70 Istam v. Korintska prevlaka Istamske igre na K orintskoj prevlaci 234, (35222) Istok, ili Orijent, 65, 123, 126, 159, 223, 245, 246, 290, 292, 293, 304, 310 Istra, lat. Histria, 318 Italija, Italci, italski češće
Izida, egipatska božica, 275, 309, Julija Družila, kći Kaligulina, 173, (36014) *182, *191, (343) Izidor, kinički filozof, 245 Jidija Livila, kći Germanikova, se stra Kaligulina, 161, *172, *175, Jadransko more, zvano i Gornje *181, 213, (343) more, 32, 37, 88, 128 Julije Cezar v. Cezar Jan, staroitalsko božanstvo, čuvar Julije Marat, slobodnjak Augustov, vrata i prolaza, bog početka; 103, 109 njegov je mjesec januar, Janov Julije Satumin, izvor Svetonijev, 73 hram ili hram Jana Kvirina 70, Julije Vindeks v. Vindeks 228, (33424); mramorni Janov Julije, mjesec, *51, (325) luk 77; prolazi zvani Jani 319 Julijevci, rod, 19, 194, (325*) Janikul, brežuljak u Rimu, na des Julijev zakon, o podjeli zemljišta, noj obali Tibera, 276 53, 60 Jarac, zviježđe, 112 Julijev zakon, protiv trovanja, 240, Jeruzalem 109, 246, 303, (35455) (35333) Josip Flavije, židovski pisac, 291, Julijeva bazilika, velik trijem na Fo (36212) rumu, sagrađen od Cezara i Au Juba, numidski kralj, u građ. ratu gusta, 179 pomaže Pompeja, potučen kod Julijeva luka, kod Baje, 66 Tapsa -46, 33, 44, 46, 48, 173 Julijeva vijećnica 192 Judeja, Palestina kao rimska pro Junija Kalvina, sestra L Junija Sla vincija, 109, 212, 267, 284, 290, na, 300 291, 292, 303; usp. Židovi Junija Klaudila, kći M. Junija Sla Jugurta, kralj numidski, 21 na, prva žena Kaligulina, 164, Jul, mitski praotac Julijevaca, 54, (343) (325*) Junije Novat, plebejae, inače nepoz Julija, tetka Cezarova, 19 nat, 88 *Julija, starija sestra Cezarova, *55, Junije Rustik, pristaša stoičke filo (3251) zofije, 316 Julija, mlađa sestra Cezarova, baka Junije Silan v. Silan Augustova, *28, 49, *55, 60, 62, Junona, grčka Hera, 312 Jupiter, grčki Zeus, češće *112, (325’, Jupiter čuvar, hram, 312 Julija, kći Cezarova, 17, 26, *28, Jupiter Gromovnik, hram, 75, 108 *40, 56, 112, (325’) Jupiter hram, 56, i češće Julija, kći Augustova, 69, 93, 94, 95, Jupiter Kapitolski, Lacijski 170, *99, 117, 122, *124, 125, 144, 161, Jupiter Tragičar 92 (347'°) 171, (333, 337B9) Jupiterov svećenik (flamen) 17, 77, Julija, unuka Augustova, 69, 94, 95, 260, 312 100, 117, (333, 337“) Julija, kći Druzova, unuka Tiberije- Kalaguris, grad u sjev. Hispaniji, d. va, 213 Calahorra; Kalaguritanci 88 Julija, kći Titova, *303, 322, *324, Kaldejci, orijentalni astrolozi, 284, (36518) 319 Julija Augusta v. Livija KALIGULA Gaj Cezar, 146,152,157, 158, 159-192, 197, 198, 199, 200, Julija Družila, ili samo Družila, kći 205, 211, 217, 224, 235, 258, 271, Germanikova, sestra Kaligulina, 277, 278, 286, 288, 291, 302, (342, 161, *166, 171, 172, *175, *179,
Kaliguline sestre, 166, 171/72, 179, 181, 191 Kalipid, poslovično lice, nadimak Tiberijev, 139 Kalpen, Kv., senator, 34 Kalpumija, kći L. Pizona, žena Ce zarova, 26, 54, (325’) Kalpumije v. Pizort Kalvini, porodica, 221 Kamilo Arundje, Furije, konzul +32, buntovnik +42, 269 Kamilo, M. Furije, diktator, 120, 210 Kamilo Skribonijan, Furije, unuk Pompejev, legat u Dalmaciji, 201, 215, 268 Kampanija, pokrajina u Srednjoj Italiji, 25, 61, 100, 114, 124, 139, 156, 165, 168, 172, 179, 196, 285, 301, 306 Kampanska cesta, odvojak Apijeve ceste, 110 Kan, frulaš Galbin, 262 Kanaka, kći tesalskog kralja Eola, 232 Kaninije Rebil, G., konzul -45 samo jedan dan, *51, 229 (331TO) Kantabrija, zemlja na sjevernoj obali Pirenejskog poluotoka, 69, 103, 259 Kantabrijski rat, 69, 75, 105, 123 Kanuzijska vuna 237, (35329) Kapadokija, provincija u Maloj Azi ji, 159, 294; usp. 139 Kapis, Trojanae, pratilac Enejin, 53, 54 Kapitol, centralni dio Rima na Kapitolskom brežuljku, češće Kapitol, u Kapui, 139, 190 Kapreja, otok na kampanskoj obali, d. Capri, 100, 108, 114, 139, 141, 149, 156, 157, 163, 278 Kapua, grad u Kampaniji, 53, 54, 139, 190 Kararski mramor 252, (35679) Karine, dio Rima između Ćelija i Eskvilina, 127 Karmel, gora u Judeji; proročište Karmelskog boga 291, (36211) Kamul, osuđenik, 151
Kartaga, glasovit grad u sjev. Africi razoren -146; »Kartaška povijest« cara Klaudija 219 Kartaga Nova v. Nova Kartaga Kasije, inače nepoznat, 190 Kasije, L, inače nepoznat, 45 Kasije. G., iz Parme, pjesnik, ubojica Cezarov, 61 Kasije Patavinae, iz Patavija, 88 Kasije Hereja, ubojica Kaligulin, 189, 190, 191 Kasije Longin, G., Cezarov ubojica, 53, 57, 63, 150, 222, 243, 256, 273 Kasije Longin, G., pravnik, brat Lucijev, 243 Kasije Longin, L, konzul +30, muž Druzilin, 171, 190 Kasije Sceva, centurion, 47 Kasije Sever, slobodoumni govor nik, 91, 166, 276 Kasije Zeus v. Zeus Kasije Kasiopa, rt na otoku Korkiri (Krfu), 233 Kaska, jedan od Cezarovih ubojica, 55 Kaspijska vrata, vjerojatno u Kavka zu, 230 Kastor, jedan od Dioskura, 21, 130, 170, *221, 273, (3511) Kastricije, Augustov, prijatelj, 91 Katilina, L Sergije, poznati urotnik (-63), 22, 23, 60, 110 Katon, M. Porcije, »Stariji«, pisac povijesnog djela »Počeci«, 106 Katon, M. Porcije, »Utički«, protiv nik Cezarov 22, 24, 25, 30, 41, 65, 105, 106, (33067) Katul, Kv. Lutacije, »Kapitolski«, vođa optimata, *21 / 22, 22, 111 , 255, 256, (3261B) Katul, G. Valerije, glasoviti pjesnik u Cezarovo doba, 49 Kaušani, ili Haučani, germansko pleme, 209 Kelad (ili Celad), slobodnjak Augus tov, 96 Keraunsko gorje, u današnjoj Alba niji, 68 Keril, slobodnjak Vespazijanov, 300, (36327)
Kerkopitek Panerot, bogati lihvar, Klaudije Kaudeks, Ap., konzul -264, 237 započeo prvi punski rat, 118 Kibela, orijentalna božica, 97, *119, Klaudije Marcel v. Marcel 237, (33781, 3392 3591o). usp. Klaudije Neron, G., pobjednik Majka bogova Hazdrubalov -207, 118 Kibiosakt, nadimak Vespazijanov, Klaudije Neron. Tib., muž Livijin, 298 otac cara Tiberija, 93, 120/21, Kilikija, zemlja u jugoist. Maloj Azi *122, (333, 339) ji, 18, 20; Gorovita Kilikija, južno Klaudije Neron, Tib., sin Apija Klau od Kilikije, 294 dija Ceka, 119 Kimbri v. Cimbri Klaudije Pulher, P., (krivo Apije), Kinarija, otočić u Egejskom moru, brat prethodnoga, konzul -249, d. Kinara, 147 119, 120 Kinegir, Atenjanin, 48, (33165) Klaudijevci, rod, 118, 119, 121, 217 Kinobelin (ili Cinobelin), britanski Klaudijev vodovod 205, (34827) krali, 183 Klement, rob Agripe Postuma, 133 Kiparska četvrt u Rimu 203 Klement v. Arecin, Flavije Kir, osnivač perzijske države, 57 Kleopatra 33, 40,41, 67, 68, *98, 222, Kirena, grad i pokrajina u sjev. Af (325’, 33053) rici, s Kretom jedna provincija, Klitumno, rijeka i gaj u Umbriji, 288 183 Kizik, grad na Mramornom moru, Klodijan, razvodnik Domicijanov 322 139 Klaudija, kći Ap. Klaudija Ceka, Klodije Macer, L, namjesnik u Afri ci, 261 119 Klaudija Kvinta, unuka Klaudija Klodije Polion, bivši pretor, 309 Klodije Pulher, P., pučki tribun -58, Ceka (?), 119 Klaudija, vestalinka, 119, (3393) 19, 25, 28, 49, 93, 119, (3255, 32720, 36325) Klaudija, kći P. Klodija, zaručnica Klodijev zakon 315 Augustova, 93 (333) Klaudija, kći cara Klaudija, 211, Klunija, rimska naseobina u Hispa niji, 260 (347) Klaudija Augusta, kći Neronova, Kluvije Ruj, konzular, 231 Koblenz, lat. Confluentes, 162 242, (35343) Kodeta Mala, možda na Martovu KLAUDIJE, car, 166, 169, 171, 186, polju, 35, *37 193-220, 224, 225, *230, 239, 242, »Kod kokoši«, vila na Aventinu, 255 246, 259, 263, 268, 277, 278, 289, Kolonija Agripinina, danas Koln, 295, 301, 302, 311, (347) 282, (3607) Klaudije, L, dvojica toga imena, Kolos Neronov 237, 298, (35330) 118 Kolos Eros, nadimak Ezija Prokula, 178 Klaudije Ata, praotac Klaudijevaca, Kolumbo, gladijator, 189 118 Klaudije Druz. predak Tiberijev, Kom Novi v. Novi Kom Komagena, kraljevina sjeveroist. od 119 Sirije, 167, 294 Klaudije Regtlijan, Ap., decemvir Kornata usp. Galija -451/50, 118/19 Klaudije Cek, Ap., »Slijepi«, cenzor Komicij, sjeveroistočni dio Foruma, 20, 85, 315 -312, protivnik mira s Pirom, Kompitalska svetkovina *77, (33S3®) 118, 120, 208
Konkordija (Sloga), nadimak Vitelijev, 285; usp. Sloga Korduba, grad u Hispaniji, d. Cordova, 89 Korfinij, grad u Samniju, 32, 222 Korint, bogat grad na Korintskoj prevlaci, razoren -146, 98, 137, 256 Korintska prevlaka, ili Istam, 37, 169, 230, 244 Komelija, kći konzula Cine, druga žena Cezarova, 17, 19, (3251) Komelija, vrhovna vestalinka, 314/15 Komelije, centurion, 72 Komelije Balbo, L, Cezarov po uzdanik, rodom iz Gadesa, 52, 54 Komelije Balbo, L., sin prethodno ga, 76 Komelije Cina, L, drug Marijev, konzul 4 puta, 17, 192 Komelije Cina, L, sin prethodnoga, protivnik Cezarov, 19, 57 Komelije Fagita, uhoda protiv CezaV *17, 49 Komelije Fusko, pretorijanski pre fekt, 313 Komelije Gal, G., pjesnik, prvi pre fekt Egipta, 95, 96 Komelije Lakon, savjetnik Galbin, 263 Komelije Sabin, urotnik protiv Kaligule, 191 Komelije Sula v. Sula Komelijevi zakoni, Sulini, 21, 78 Komelijevci, rod, 44/45 Komijicije, L, konzul -35, 76 Kos, otok na jugozap. obali Male Azije; Koska Venera 298 Kosucija, prva žena Cezarova, 17, (325i) Kota v. Aurelije Kota Kotije, kralj državice na podnožju Alpa, još danas »Kotijske Alpe«, 138, 230 Kotizjon, kralj Geta, 94 Koza, grad u Etruriji; Kozansko imanje 288
Kozyno, rob A ugustov, 96 Kras, L Licinije, glasoviti govornik, cenzor -92, 222
Kras, M. Licinije, trijum vir, 20, 24 26, 27, 40, 70, 123
Kras Frugi, M Licinije, K laudijev le gat u M auretaniji, 204
Kremona, grad na lijevoj obali Pada, 293
Kremucije Kord(o), A, p ovjesn ičar u doba Tiberijevo, 79, *150, 166, (34136) Kreta, s K iren om u Africi jedna provincija, 288 Kršćani 229, (34937, 3 6 5 '7 3 6 6 22) Ksenofont, grčki pisac, 57 Ksenon, Grk na Tiberijevu dvoru, 147 Kserkso, kralj perzijski, 169 Ktistes, nadim ak M azgabe, 114 Kućni bogovi v. Lari Kupidon, isto što i Amor, 161, 266 Kurcijev bunar, na F orum u, 91, 266, (336M) Kurcijev izvor, pritok K laudijeva vodovoda, 205 Kurije, Kv., p ristaša K atilinin, 23 Kurion, G. Skribonije, p rotivnik Ce zarov, 20, 39, 40, 41 Kurion, G. Skribonije, sin p reth o d noga, 30, 33, 40 Kutilija, k u p alište u b lizin i Reate, 301 Kvinkvatre, svetk ovin a u čast Minerve 19. d o 23. ožujka, 99, 240, 312, *320, (35335) Kvintilije Var, k onzul -1 3 , poražen u T eutoburškoj šu m i +9, 70/71, 128; Varov poraz 70, 71, 88, 128, 129, 160, 176 Kvintilis, m jesec, kasnije jul (sr panj), (325) Kvirin v. Jan Kvirin Kvirinije, konzular, 143
Laba, rijeka u Germ aniji, 69 Labeon v. Antistije Labeon Laberije, D., pjesnik mirna u Ceza rovo doba, 34, (32837)
Labijen, T., govornik u doba Augustovo, pisac povijesti, pompejevski raspoložen, 166 Lacij, 276; usp. Latinski Lacijski Jupiter 170, (34710) Lahet, slobodnjak, 300 Lakedemonjani, Spartanci, 121 Lamijini vrtovi, obitelji Elija Lamije, 191 Lariuvij, grad u Laciju, 100 Laodiceja, grad u provinciji Aziji, 123 Lari, ili »kućni bogovi«, bogovi ču vari kuća, zemljišta i ulica, 62, 77, 161, 249, 277/8, 322 Latin, mimski glumac, 321 Latini, stanovnici Lacija, 205 Latinska cesta, odvojak Apiieve ce ste, 322 Latinska svetkovina, u čast Jupitera, 52, 196, 225, (34710) Latinske kolonije 20 Latinski jezik, književnost itd. češće »Laureol«, mim, 190, (34655) Lavik, grad u Laciju, 55 Lentul, Gn. Komelije, konzul -3, 256 Lentul Augur, Gn. Komelije, 143 Lentul Getulik, Gn. Komelije, legat u Germaniji, 162, 198, 258, (3614) Lepid, M. Emilije, otac trijumvirov, 18, 19 Lepid, M. Emilije, trijumvir, 55, 57, 63, 64, 65, 67, 73, 76, 90, 121 Lepid, M. Emilije, sin trijumvirov 69 Lepid, M. Emilije, muž Kaliguline sestre Družile, 172, 179, 198, (3614) Lepida, žena Kvirinijeva, 143 Lepida, žena Galbina, 257, 258 Lepida v. Domicija Lepida Letorije, G., mladi patricij, 61 Liber, ili Otac Liber, isto što Bakho, 110, (3387B) Libon v. Skribonije Libon Libitina, starorimska božica smrti, 245, (35453)
Libumjanke, libume ili libumske lađe, nazvane po ilirskom ple
menu Libum& u današnjem Hr vatskom primorju, 68, 179, 240, (33416) Licije ili Ukije, patuljak, 84, (336*®) Licin, slobodnjak Augustov, 96 Ucinije Kalvo, G., pjesnik u Ciceronovo doba, 39, 49, 99 Ucinije Kras v. Kras Ucinije Mucijan, G., pomagač Vespazijanov, 293, 2% Ueurija, zemlja u sjev. Italiji, 204 Ukija, Likijci, zemlja i narod na jugu Male Azije, 94, 210, 294 Uvija ili Uvija Družila, kasnije Julija Augusta, treća žena Augustova, mati Tiberijeva, 75, 82, 93, 97, 98, *99, 105, 115, 117, 121, *122, *124, *125, 126/7, *130, 131, 144, *145, *150, 161, 163, 166, 167, 171, 193, 195, 1%, 199, 255, 258, 268, (333, 337« 33879, 339) Uvija Medulina, s nadimkom Kami la, zaručnica Klaudijeva, 210 Livija Ocelina, maćeha Galbina, 256, (356) Livija Orestila, žena Gaja Pizona, za tim Kaligulina, 172, (343) Uvije, T., glasoviti povjesničar u doba Augustovo (r. -59, u. +17), 178, 218, 316 Uvije Salinator, M, konzul -219 i -207, cenzor -204, 120 Uvije, mjesec, 134 Uvijevci Druzi 120 Uvila, kći Druzova, sestra Germanikova, *115, 151, 194, 195 (339) Livila v. Julija Uvila Lokri, grčki grad u južnoj Italiji, 67 Lolija, žena A. Gabinija, 40 Lolija Paulina, 4. žena Kaligulina,
172, 211
Lolije, At, konzul -21, 126; Lolijev poraz u Galiji -16, 70 Lucije Cezar v. Cezar, Lucije I.ugdim, glavni grad Galije, d. Lyon,
167, 169, 194
Luka, grad u Etruriji, d. Lucca, 27 Lukcej, L, prijatelj Ciceronov, 24
Lukrimko jezero, kod Baje, 62 Lukul, L Licinije, vojskovođa u ratu
Marcija Funtita, 2 ž e n a T itova, 303 Marcijati, n a d im a k Ic c lo v . 263 Marcije Filip. L . o č u h A u g u sto v . M
protiv Mitridata. poznat zb og 76 raskošnog života, 25, 156 Marcije yn s n a d im k o m R rt. grana Lukul Salustije, legat u Britaniji. rod a M a rcijcv a . 19 316; Lukulke, sulice, 316 Marije. G., 17. 21. 149. (341**) Lukusta, trovateljica, 240. 250 Luna, luka u Etruriji; lunski m ra Marohod, ili Marhorl. g e r m a n sk i kralj. 139. ( 3 4 0 ’*) m or 252, (3567|) Mart. rim sk i b o g rata. 37 i č e š ć e Luna, božica m jeseca. 170 Luperci, u prijevodu »Faunovi s v e M artow polje u R im u . V*> i ćc^ ćc Marži, n a ro d u L aciju , n a jlju ći p r o ćenici«, v. Faun tiv n ici R im a u -S a v ezn ičk o m Luperkalije, svetkovina u čast F au ratu (M a rzičk i rat 91 88). 71. na 15. veljače, 52, 77 205 Luzilanija, Luzilanci, zemlja i narod Masilija, d. M a r se ille . 32. 48, 94. 204. u današnjem Portugalu. 41, 256. 222 269 Mauretaitija, z e m lja u sjev. Africi. 40, 104. 188 Marije, G., Cezarov prijatelj, 40 Mauzolej Augustov. n a M a rto v u p o Marije, G., Augustov prijatelj; Macilju. 116. 117. 166. 249. 300. (3 3 8 ” ) Mazaci, m a u r sk i k o n ja n ic i. 237 jeva jabuka 323, (36627) Mazgaba, p rija telj A u g u sto v . 114 Magi, orijentalni svećen ici i vraći, 241, (353*) Mazinta, u g le d n i N u m iđ a n in , 48 Mecenat. G. Cilnije, p o z n a ti A u gu stov Magon, brat Hanibalov, 316 Majka bogova, tj. Kibela. 97, 119, savjetn ik i p o m a g a č na k u ltu r 272; v. Kibela n o m p oliu . 96. 100, 105. 127. 244 Makedonija, Makedonci 32, 60, 127, Mecije, p o s lo v ič n o lic e . 323 128, 190, 209 Meleagar, m its k i v o đ a u lo v u n a kaMakron, pretorijanski prefekt za Ti lid o n s k o g v e p r a , 141 berija i Kaligule, 164, 171, 173, Memfis. sta r a p r ij e s t o ln ic a E gip ta, (343) 304 Maksim, slobodnjak Partenijcv, 322 Metni je, G.. p je sn ik i g o v o r n ik , p r o Maksim v. Fabije tivnik , a p o s lije p r is ta š a C e z a Malija, »koreg«, 98, (337®J) rov, 26, 39, 4 9 Matonija, ugledna gospođa, 142 Metnije, G., k o n z u la r , 172 Mamura, rimski vitez, 49 Metla, slo b o d n ja k , a d m ir a l S. P o m Mani, duhovi pokojnika, 157, 160, peja u s ic ils k o m ra tu , 100 241, 272 * Menandar, grčk i p je sn ik k o m e d ija , Maral v. Julije Marat *300, (3 2 0 M) Marcel, G. Klaudije, konzul -50, m už Mendes, grad u E g ip tu , 109 Oktavije, 28, 30 Menekrat, k ita r a š, 237 Marcel, M. Klaudije, konzul -51, Mero, n a d im a k ca r a T ib erija , 140, protivnik Cezarov, 29, 30 (3 4 0 27) Marcel, M. Klaudije, sin Oktavijin, Mesala Barbat, M. Valcrije, sin Marnesuđeni nasljednik Augustov, c e le m la đ e , o ta c M c s a lin c , 211 9 3 /4 ,9 6 , 122, 124, (333); MarceloMesala Korvitt, M, Valerije, v o js k o vo kaz/iliite 75, 85, 298 vođ a, g o v o r n ik , p isa c i p je sn ik u Marcela, dvije sestre p rethodnoga, d o b a A u g u sto v o , 92, 100, 155, 94 201
Klesala, M. Valerije. sin M etale Kor vina. k on zu l —3. 256 Meuilttta. Siatilija. treća Žena Vri>n ova. 241, *242. 274. (351) Mesalina. Volerija. žen a K laudijeva. 204. 211. 213. 215. 216. 217. 224. 277. (347) M fia d đ grad na Siciiiji. d Mes^ina. 187 Mcsirijc Flor. L, k o tu u b r . prijate!) P lu tarh ov. jezični čistu n a c. 299 W d(/, Kv Cecittfe. • nadim kom Makedonskt kao cen zor -131 održao glasoviti govor u prilog braku.
Vfodn ixyor. pritok Klaudijeva vo dovoda, 205 Molon Apolonqe, glasoviti govornik na Rodu. kao poslanik u Rimu -81. 18
Mortovip, rzmiiljeno 296. (363*) VfucTfa. treća ima
ime
Ktnlje.
Pompejeva, 40
Mumija Ahaka. mati cara Galbe, 256 Uurmje. L. s nadimkom »Ahajski*
(Achaicus), jer je zauzeo i raz orio Konnt -146. 256
Uunocqr Ptanko \ Ptsnko Uunda. grad u Hivpaniji, 43, 111, (328**)
Wrtel. Kv. CecUije, p u ćk i tribun. 22. 42 Wfiifo Pompuzifan. konzul. 296'97. 316 Ruf. \ t , p refek t Egipta. 311 '•icvamja. grad u Um briji. d. Bevag-
M um « i Vmnm iittrsna \tiurinsktt časa 99 Mumilani gladijatori, 177. 189, 316.
Wcc(;c. d io d a n a šn je Srbije, M ake d o n ije i B u g a rsk e. 140. 273. 284.
Muze 76
Wi/
(345*r)
Wuima. grad u sjev. Italiji, d. Modena. 63. 64 102; M tfm sb mi 63. IM . (333*) WiOT7 u Ak-ksandriji 219
Saptdf, lat N e a p o tv 108. 115. 120. 121. 199. 231. 234. 246 S orto*, grad u južnoj Francuskoj.
120
Vareis, slobodnjak Klaudijev.
212. 216. 278, 289. 302 \a u lo k grad na Siciliji, 66 S'aumaktfa. jezero kraj Tibera za predstave pom orsk e bitke, 84. 556. 236. 305. 311. 312. (342«) .Vaitptife. kralj na Eubeji. otac Palam edov, 245. .3 5 5 « ) ' grad u Galiji, d, Nim es. 126 N&ttorensis rex v. Sum.sk: kralj Neoptaletn, tragički glum ac, 190 Sepot. Komelije, pisac životopisa glasovitih ljudi. 42. 102 Neptuii, bog mora, 66. 68 \E R O \. car, 212, 217, 219. 220. 221-254, 255, 257.258,259,260, 261. 262. 263, 267.269,270.271, 272, 274, 277. 278.282.289,290, 291, 292. 295, 296,301.309,320. (350, 357’, 359*)
*Neronove igre«, ili »Neronovo natje canje«, 227, 231, 278 Neronej, mjesec, 254 Neron, sabinska riječ, nadimak Klaudijevaca, 118 Neron, Julije Cezar, sin Germanikov, 146, 147, *150, *152, 161, 198, (343) Nerul, grad u Lukaniji, 61, (3332) Nerva, nasljednik Domicijanov (96-98), 309; Nervin trg 312 Niger v. Novije Niger Nigidije Figul, P., senator, prijatelj Ciceronov, vrlo učen čovjek, 110 Nikanor, sin Areja Didima, 107 Nikomed, kralj u Bitiniji, 17, 39 Nikon, ime magarca, 113 Nikopol, grad nasuprot Akciju, 68 M/68 Nimfe, vile, 141 Nimfidije Sabin, G., pretorijanski prefekt, 261, 264 Nioba, tragično lice, 231 Nisa, kći Nikomedova, 39 Mola, grad u Kampaniji, 115, 116, ,, 139 Nomenklator, kazivač imena, 69, 215 (33419) Nomentanska cesta, odvojak Solne ceste prema Nomentu, 215 None, 5. ili 7. dan u mjesecu, 109, (33872) Nonije Asprenat, s nadimkom Torkvat, prijatelj Augustov, 84, 91, 178 Norban Flak, G., konzul ||||, 278 Norik, kraljevina među Dunavom J Alpama, 128 Nova Kartaga, grad u Hispaniji, d. Cartagena, 260 Novi Kom, grad na Komskom jeze ru, d, Como, 29 Novije Niger, L, kvestor -62, pučki tribun -58, 23 Nucerija, grad u Kampaniji, 276 Numidija, zemlja u sjev. Africi, 57, 170 Nundine, sajamski dan, 108, (33872) Nursija, grad u Umbriji, d. Norcia, 64, 287
Ocean, tj. Atlantski, 184, 185, 204-
»sjeverni Ocean« 193
Ocela, nadimak Galbin, 256 Ocelina v. Livija Ocelina »Qcoubojstvo«, 15. ožujka, 58 Odej, ili Odeon, okrugla zgrada na
Martovu polju za muzičke izved be, 312
Odisej 171 Oktavija (starija), polusestra Augu
stova, 60, (333)
Oktavija (mlađa), sestra Augustova,
žena trijumvira Antonija, 28, 60, 93, 94, 122, *218, (333, 35048); Oktavijin trijem na Martovu polju 75 Oktavija, kći cara Klaudija, žena Neronova, *209, 211, 212, *213, 225, 241, 242, 249, 254, (347, 350, 35341, 353«, 35Ć84) Oktavije, vođa Velitrana, 59 Oktavije Ruf, G., 59 Oktavije, Gn., sin Oktavija Rufa, 59 Oktavije, G., sin Oktavija Rufa, 59 *Oktavije, G., pradjed Augustov, *59, *60 *Oktavije, G., djed Augustov, *59, *60 Oktavije, G., otac Augustov, *59, 60, 61, *62, 73, 110, 115, (332/3)- ■ Oktavije, neki slaboumnik, 39 Oktavijevci, rod, 59 Oktavijeva ulica u Velitri 59 Okulata, dvije vestalinke, 314 Olimpija, mjesto glasovitih igara na Peloponezu, 170, 190, 228, 233, 234, 253, (35222) Omladinske igre 226 Onezim, lice iz grčke komedije, 262, (35820) Opije, G., pouzdanik Cezarov, 40, 41, 42, 48 Opije Sabin, G., konzul +84, legat u Meziji, 3II Orest, sin Agamemnona i Klitemnestre, ubio majku, jer je ona ubila Agamemnona, 232, 245; ...usp. Egist Ork, podzemni svijet Rimljana, 79, 246, (33540)
Ostija, rimska luka, 25 km od Rima,
Parma, grad južno od Pada; Kasije i iz Parme 61 Partenije, grčki pjesnik, 155, (342*) Partenije, sobar Domicijanov, 321, 322 Parti, Partija, narod i zemlja na jugu Kaspijskog jezera, vrsni konjani ci i strijelci, strašni neprijatelji Rimljana, 37, 52, 62, 70, 84, 123, 128, 140, 144, 153, 161, 165, 169/ 210, 245, 250, 254, 277, 283, 293, 301, 310 Partini, ilirsko pleme, 69, (33418) Paj(os), grad na otoku Kipru; Pafska Pasijen Krispo, G., očuh Neronov, Venera 303 224, (3533») Pakonije, M, legat, 151 Patavij, d. Padova, 127; Kasije Pata Pakuvije, M., rimski pjesnik tragedi vinae SS ja (220-130), 56 Patrobije Neronijan, slobodnjak Ne Palant, slobodnjak Klaudijev, 212, ronov, 266 Paulo v. Emilije *242/3, 278, (353«) . ' >* Palatin, brežuljak u centru Rima s Pazifaja, žena kretskoga kralja Minoja, 227, 255, (35110) palačom Augustovom i glasovi tim hramom Apolona Palatin- Pedije, Kv., pranećak Cezarov, kon zul -43, 55 skog, 75 i češće Pedijev, zakon, protiv Cezarovih Palatinski rajon 61 ubojica, 222, 256, (351*) Palatinske igre 189 Pejan, nadimak Apolona kao pjeva Palfurije Sura, M., senator, 318 ča, 245, (3S457) Palumbo, gladijator, 207, (34931) Pandatarija, otok u Tirenskom Peloponez 67 moru, d. Pandotina, *94, 146, Penati, ili »kućni bogovi«, 108, 239 Pergam, grad u Maloj Aziji; Apolo165, (33759) dor iz Pergama 107 Panerot, bogati lihvar s nadimkom Peruzija, grad u Etruriji, d. Perugia, Kerkopitek, 231 65, 66, 112, 120; Peruzijski rat 63, Panisci, šumski bogovi, 141 (3338) Panonija, Panonci, 69,123, 128,130, Pet Trazeja, G. Klodije, senator, 243, 273, 284 316 Panonski rat 69, 123, (34014) Panza, G. Vibije, konzul -43 s Hirci- Petrej, M, legat Pompejev, 32, 50 Petron v. Flavije Petron jem, 64, 121 Papijsko-popejski zakon 201, 205, Petronija, žena Vitelijeva, 279 Petronijan, sin Vitelijev, 279 208, 226, 263, (34819) Parazije, atički slikar oko -400, 141 Picen, pokrajina u ist. Italiji, 32 Parilije, svetkovina 21. travnja, 167, Pilad, pantomimski glumac, 86 (34415) Pariš, trojanski kraljević, 316, Pinarije, rimski vitez, 73 Pinarije, L, nećak Cezarov, 55 (36514) Pir, kralj epirski, 118 Pariš, slobodnjak, glumac, 254 Pariš, pantomimski glumac, 311, Piralida, prostitutka, 179 Pireneji 27 316 (36514) Park Cezarđ, Gaja i Lucija, 84, (33646) Pirgi, grad u Etruriji, 223
124, 166, 188, 200, 204, 205, 208, 209, 216, 218, 229, 236, 238, 250, 294 Otac Dit v. Dit Otac Otac Domovine,' naslov, 50, 92, 134, 153, 225, 296 Otac Liber v. Liber OTON, M. Salvije, car, 258, 264,265, 266, 268-275, 281, 282, 290, 292, 316, (35336, 358)
Pompej, Gn., s nadimkom »Veliki« 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 32, 33’ 39, 40, 41, 42, 47, 48, 49, 50, 55' 60, 62, 63, 77, 127, 148, 178, 222! 287, (3251); Pompejeva vijećnica 53, 54, 56, *58; Pompejevo kazališ te 77, 142, 169, 200, 206, 249 Pompejevi sinovi (Gnej i Seksto), 33 62, (32834) Pompej, S., sin Gn. Pompeja, *33 *62, 63, 66, 67, 87, 97, 100, 121, (33314) Pompej, Gn., zet Klaudijev, 178, 212, 213 Pompej, S., konzul +14, 115 Pompej Macer, M., knjižničar Augus tov, 44 Pompej Ruj, Kv., zet Sulin, tast Ce zarov, 19 Pompej, rimski vitez, 148 Pompeja, druga žena Cezarova, 19, 49, (3251) Pompeja, kći Gn. Pompeja, 121 Pompeji, grad u Kampaniji, 211 Pomponije Flak, L, namjesnik u Si riji, 140 Pomptinske močvare u Laciju 37 Poncija, jedan od skupine otoka u Tirenskom moru, 147, 165 Poncije Akvila, L, pučki tribun, 52 Poncije Nigrin, G., konzul +37, 157 Pont, država na Crnom moru, 33, 37, 230 Pontski trijumf Cezarov 33, 34 Popej Sabin, G., konzul +9, djed Popeje Sabine, 288 Popeja Sabina, žena Neronova, 241, 242, 269, (351, 35343, 3594) Porije, vozač, 178 Posid, eunuh, 212 Postumija, žena Serv. Sulpicija, 40 Prenest, grad u Laciju, d. Palestrina, 100, 104, 120, 152, 320, (34139) Prijam, trojanski kralj, 152 Prijap, bog plodnosti, 189 Polibije, slobodnjak Klaudijev, 212 Prozerpina, grčka Perzefona, 249 Polikrat, vladar na otoku Samu, Prstenarske stube u Rimu 99 169, (35562) Psili, pleme u Africi, 68, (33416) Poluks, jedan od Dioskura, 21, 130, Ptolemej Aulet, egipatski kralj, otac 170, *221, (351’) Kleopatrin, *21, 41, 203, (33053)
Pitijski vijenac, od lovora, 234 Pitolaj, L Voltacilije, pisac i učitelj Pompejev u retorici, 50, (33168) Pizon, Gn. Kalpumije, ubijen -64,20 Pizon, Gn. Kalpumije, legat u Siriji, 145/6, 159, 160, 277, (3432) Pizon, G. Kalpumije, muž Livije Orestile, urotnik protiv Nerona 465, 172, 243, (353“ 35448) Pizon, L Kalpumije, tast Cezarov, 26, 55 Pizon, L Kalpumije, gradski pre fekt, 140 Pizon Frugi Licinijan, L Kalpumije, sin namjesnika u Africi, 264, 265, 270, 271 Placencija, grad u sjev. Italiji, d. Piacenza, 48, 273 *Planazija, otočić nedaleko Korzi ke, *95, (33879) Planko, L Munacije, Cezarov legat u Galiji, senator, cenzor -22, 62, 76, 121, 203, 223 Planko, L Munacije, konzul +13,116 Platon, veliki grčki filozof, 178, (34539) Plaucija Urgulanila v. Vrgulanila Plaucije, A, legat Klaudijev, 209, 289 Plaucije, A, mladić, 242 Plaucije Ruj, urotnik protiv Augus ta, 69 Plaucije Silvan, M., brat Urgulanilin, 195 Plinije Sekundo, G., obično zvan Pli nije Stariji, 162 Plocijev zflkon 19 Pobjeda v. Viktorija Pol, slobodnjak Augustov, 97 Polemon, kralj pontski, 230 Polencija, grad u Liguriji, 138 Polibije, slobodnjak Augustov, 116, *132
Ptolemej, brat Kleopatrin, 32 *Ptolemej, drugi brat Kleopatrin *33 Ptolemej, sin mauretanskog kralja Jube, unuk Kleopatre i Antoni ja, 173, 178, 188 *Ptolemej, astrolog, (3598) Ptolemejevići, egipatska dinastija, 68
Punjani, tj. Kartažani, 118; Punski ratovi 59,128, 244; Punska jabuka 309 Puteoli, d. Puzzuoli kod Napulja, 85, 168, 177, 209, 282, 294, 304; Puteolski zaljev 114 Rabirije, G., senator, 21, (32612) Rabirije Postum, G., 203 Rajna, rijeka, 27, 69, 72, 123, 129, 183, 187, 193, 313 Raskuporis, trački kralj, 139 Rasputne igre, ili Kompitalije, 77, (33536) Ravena, luka u sjev. Italiji, 30, 69, 88, 130, (34015) Reata, grad u Sabinskoj zemlji, d. Rieti, 287, 288, 296, 301, (3617) Recija, zemlja u Alpama, 69, 102, 123, 193, (33421) Regij, grčki grad u južnoj Italiji, d. Reggio, 67, *144, 304 Regil, grad u Sabinskoj zemlji, 118 Rijan, pjesnik s otoka Krete, 155, (34244) Rim, Rimljani, rimski vrlo često Rod, otok u Egejskom moru, 18, 124, 125, 126, 127, 136, 147, 149, 151, 207, 210, 225, 240, 284 Roma, božica Rima, 89, 111, (33876) Romul, legendarni osnivač Rima, 62, 112, 118, 149, 172 Rona, ili Rodan, rijeka u Galiji, 27 Rubikon, rječica u sjev. Italiji, utje če u Jadransko more, 31, 54 Rubrija, vestalinka, 236 Ruf, G., predak Augustov, 59 Ruj, Gn. i G., sinovi prethodnoga, 59 Rujila, Augustova ljubavnica, 98 Rufion, sin Cezarova slobodnjaka, 51
Rufrije Krispin, pastorak Neronov, 242 Rustije Cepion, inače nepoznat, 315 Rutilije Ruf, P., konzul -105, pro slavljeni govornik, 107 Sabinska zemlja, sjeverno od Lacija, 118, 276, 288, 307 Sabrata, grad u sjev. Africi, 289 Salašani, narod u Alpama, 69 Salijci, svećenički zbor boga Marta, 214, (35044, 3599) Salinator v. Livije Salinator Salustije Krispo, G., povjesničar u doba Cezara, 106 Salustije Lukul v. Lukul Salvidijen Orfit, Serv. Komelije, kon zul +51, 243 Salvidijen Orfit, vjerojatno sin pret hodnoga, 316 Salvidijen Ruf, Kv., prijatelj Augus tov, 95, 96 Salvija Titizjenija, Augustova ljubav nica, 98 Salvije Liberalis Nonije Bas, G., gla soviti pravnik, 296 Salvije Oton, M., djed cara Otona, 268 Salvije Oton, L, otac cara Otona, 258, 268 Salvije Oton Ticijan, L, brat cara Otona, 268, *274 Salvije Oton Kokcejan, sin Otonova brata, *274, 316 Salviton, porugljiv nadimak nekog Scipiona, 45, (331®3) Samfos), otok u Egejskom moru, 67, 73, 127, 169, 294 Samnićani, narod u srednjoj Italiji; Samnitski rat, 276 Sardinija, Sardina, 42, 87 Sarmati, narod između Dunava, Tise i Karpata, 140, 313 Satur, sobar Domicijanov, 322 Satum, italski bog usjeva; Satumov hram s državnom blagajnom na Forumu 76, 208, 271; Satumov (zlatni,) vijek 149 Satumalije, svetkovina u prosincu, 101, 168, 196, 298
Satumin, L Apulej, pučki tribun -100, 21, (32612)
Scipion, P. Komelije, protivnik Ce zarov, 33, 44, 120
Scipion, Komelije, neka propalica, 44/45
Scipioni, Komelijevci, 44 Sedam breluljaka, svetkovina, 312 Sejan, L Elije, pretorijanski prefekt Tiberijev, 143, 147, 150, 151, 152, '153, 164, 176, 197, 211, 277 Sekstilija, mati cara Vitelija, 278, *279, *284 Sekstilis, mjesec, kasnije august (ko lovoz), 77, (33881) Selena, kći Kleopatre i Antonija, 173 Seleuk, kralj u Siriji, 210 Seleuk, gramatičar, 147 Seleuk, astrolog, 270, 271, (359«) Semiramida, asirska kraljica, 26 Seneka, L Anej, retor, otac filozofa Seneke, 157, (342*9) Seneka, L Anej, filozof i državnik, 188, 224, 242, 253, (353*) Senonci, galsko plem e u sjev. Italiji, 120, 187 Septa, ograđen prostor na Martovu polju, gdje se glasovalo, 84, 85, 129, 168, 169, 206, 227 Septizpnij, zgrada u Rimu, 302, (364*) Serapis, egipatsko božanstvo, 293, (36213) Sertorije, Kv., vođa ustanka u Hispaniji, 19 Servije Tulije, šesti kralj rimski, 59 Servilija, majka M. Bruta, 40 Servilija Naida, ljubavnica Gn. Domicija, 223 ServUije Cepion, Kv., zaručnik Ceza rove kćeri Julije, 26 Servilije Izaurik, P., vojskovođa, 18, *
21/22
Servilije Izaurik, P., sin prethodno ga, 93, 121
Servilijevi vrtovi u Rimu 250 Sevensko gorje, ili Seveni, u Galiji, 27
Sfinga, lik u Augustovu pečatu, 78
Sibilinske knjige, zbirka p roročan stava, *52, 76
Sicilija 59, 66, 72, 87, 113, 118, 119, 121,
169, 171, 207, 210, (3341«)
»Sicilija«, A ugustova pjesm a, 105 Sicilski rat 63, 65, 70, 98, (333®) Sigilarije, svetk ovin a u prosin cu , nastavak Satu m alija, 196, 236
Silan, Ap. Junije, o ču h Fausta Sule, 212, 216
Silan, D. Junije, izabrani k on zu l -63, 22 Silan, L Junije, s n ad im k om Torkvat, praunuk A ugustov, 209, 212, 213 Silan, M. Junije, konzular, 164, 171 Silije, G., konzul +13, 99, 116 Silije, G., sin p reth od n oga, ljubav nik M esalinin, 211, 213, 215/16
Silvan v. Plaucije Silvan Sinuesa, m jesto u Laciju, 280 Sirakum, grad n a Siciliji, 157, 169, 172; A ugustov k ab in et 100
Sirene, 15 Sirija, rim ska provincija sjeverno od Palestine, 26, 33, 68, 104, 127, 139, 140, 143, 145, 159, 163, 165, 245, 277, 284, 290, 292, 293, 297 Sirska botica, 254, (35683) Skantinijev zakon, 314, (365®) Skaptijev kotar u Rim u 82 Skiti, 70 Skribonija, druga žen a Augustova, 93, 97, (333) Skrilxjnije, astrolog, 127 Skribonije Libon, L, n ećak Skribonijin, 133 Skutarije, dobrovoljac Augustov, 91 Sloboda, božica; hram S lob od e 76 Sloga, božica; hram S loge 130, 285 Sloga (Konkordija), nadim ak Vitelijev, 285 Solna cesta, iz Rim a na sjeveroistok 251, 296 Sozije, G., konzul -32, 67 Spartak, glasoviti vođa robova, p o ginuo -71, 60 Spelunka, u prijevodu »Spilja«, vila Tiberyeva, 139 Spikul, gladijator, 237, 250
Spintrija, nadimak Vitelijev, 278 Spintrije, razvratnici Tiberijevi, 141, 278 Spolecij, grad u Umbriji, d. Spoleto, 287 Spor, dječak, 236, 237, 249, 251, 252 Spurina, haruspeks, 54 Sreća, božica (lat. Felicitas), 121 Statilija Mesalina v. Mesalina Statilije Kapela, rimski vitez, 288/9 Statilije Tauro, T., prijatelj Augus tov, 76, 168, 241/42 Statilije Tauro Korvin, T., unuk Valerija Mesale, urotnik protiv Klaudija, 201 Stefan, Domitilin blagajnik, 321, 322 Stefatiion, glumac, 86 Stekadski otpci, na jugu od Fran cuske, 204 Stelatske poljane, u Kampaniji, 25 Stoljetne igre 11, 206, 278, 311, (3644) Strabon Cezar v. Cezar Strabon Subota, 101, 136, (34021) Suburska ulica, u Rimu, 38, (32947) Sudbina, v. Fortuna Sugambri, germansko pleme, 69 Sida, L Komelije, s nadimkom Sretni (Felix), diktator, 17,18,19, 21, 38, 49, 50, 51, 149, (32611, 34136)
Sula, P. Komelije, urotnik s Katilinom, 20 Sula, Faust Komelije, sin diktatorov, buntovnik protiv Cezara, 28, 50 Sula, Faust Komelije, brat Mesalinin, konzul +52, prognan +58, ubijen +62, 212, *212/13 Sula, astrolog, 190 Sulpicije Flavo, pouzdanik Klaudi jev, 196, 218 Sulpicije Ruj, Serv., konzul -51, 30, 40 Sulpicije Kamerin, Kv., konzul +9, 288 ■Sulpicije Galba, prvi tog imena, 255/56 Sulpicije Galba, Serv., konzul -144, glasoviti govornik, 256
*Sulpicije Galba, Serv., unuk govornikov, legat Cezarov. *256 *Sulpicije Galba, G., djed cara Gal be, *256, *257 *Sulpicije Galba, Serv., otac carev, *256 Sulpicije Galba, G., brat carev, 256 Stdpicijevci Galbe, porodica, 255/56 Surent, grad u Napuljskom zaljevu, d. Sorrento, 95 Svebi, germansko pleme, 69 Sveta cesta, u Rimu, 38, 53, 286 Svetkovina sedam brežuljaka, u pro sincu, 312, (365«) Svetonije Let, otac piščev, 273/74, (35912) *Svetonije Trankvil, G., pisac Care va, *62, *169, *254, *318 Svetonijev djed 169 »Šumski kralj«, svećenik Dijanin u božičinu gaju kod Aricije, 178, (34540) Tacije, T., suvladar Romulov, 118 Tal, Augustov tajnik, 97 Talarije, pratilac maloga Kaligule, 162 Tanuzije Gemin, povjesničar, 20 *Taps, grad u sjev. Africi, (32833) Taracina, grad u južnom Laciju, d. Terracina, 139, 256 Tarakon, grad u Hispaniji, d. Tarragona, 73, 262 Tariheja, grad u Judeji, 303 Tarkvinije Stariji, peti kralj rimski, 59 Tarpejska pećina, jugozap. obronak Kapitola, 37, 324 Tarz, grad u Kilikiji; Hermogen iz Tarza, 316 Tas (os), otok na tračkoj obali; Taški kamen 252, (3567#) Taurov amfiteatar, u Rimu, 168; usp. Statilije Tauro Tedije Afer, izabrani konzul, 74 Tegeja, grad u Arkadiji, 293 Telef, rob, 69 Telegenije, ime neke budale, 218
Temen, gradska četvrt u Sirakuzi, 157, (34260) Teodor iz Gadare, retor, učitelj Tiberijev, 147 Teogen, astrolog, 112 Tercija, sestra M. Bruta, 40 Terencija, ili Terentila, žena Mecenatova, 96, 98 Terinije Gal, senator, 90 Termo, M. Minucije, pretor, 17, 18 Terptto, kitaraš, 230, 298 Tertula, žena Krasova, 40 Tertula, Augustova ljubavnica, 98 Tertula, baka Vespazijanova, 288 Tertula Arecina v. Arecina T. Tesalija, Tesalci, zemlja i narod u sjev. Grčkoj, 112, 123, 206 Tetrinije, razbojnik, 176 Teutoni, germansko pleme, 21 Tiber, rijeka, 37, 55, 56, 76, 80, 84, 116, 119, 146, 156, 157, 166, 216, 236, 250, 273, 286, 299, 309, 311 TIBERIJE, car, 82, 89, 94, 99, 101, 105, 109, 113, 114, 115, 116, 117, 118-158, 159, 160, 161, 163, 164, 165, 166, 167, 169, 175, 176, 180, 195, 196, 197, 200, 208, 210, 223, 237, 256, 257, 258, 268, 278, 285, 305, 323, (339) Tiberije, carev otac. v. Klaudije Neron Tiberije Gemel, carev unuk, 146/47, 152, 158, *165, 166, 171, *175, (34312) Tiberije Aleksandar, prefekt Egipta, 292 Tiberije, mjesec, 134 Tibur, grad u Laciju, d. Tivoli, 100, 104, 162, 169, 214 Ticijci, svećenici, 259, (35712) Tigelin, G. Sofonije, pretorijanski prefekt, 263 Tigran, kralj u Armeniji, 123 Tijatira, grad u Maloj Aziji, 123 Tilije Cimber, L, ubojica Cezarov 54, 55 Tir, prastari fenički grad, 35, 238 •Tirenska povijest«, djelo cara Klau dija, 219 Tirensko more, u originalu Donje more, 88
Tiridat, kralj u Armeniji, 228, 237 TIT Flavije Vespazijan, car, 289/90 300, *301, 302-308, 310, 316, 318’ 322, 324, (363) Titurije Sabin, Kv., legat Cezarov 28, 47 Toloza, grad u Galiji, d. Toulouse 286 Toranije, G., skrbnik Augustov, 73 Toranije, trgovac robljem, 97 Torkvat, D. Junije Silan(?), 178 Tračanin, ili trački gladijator, 178, 188, 306, 316 Trakija, Tračani, zemlja i narod na Egejskom i Crnom moru, 37, 60, 110, 128, 139, 288 Tral (es), grad u Maloj Aziji, 123 Transpadanska Galija, sjeverno od Pada, 20, 288, (3266, 32721) Trazeja Pet v. Pet Trazeja Trazil, astrolog, istraživač Platono vih djela, 114/15, 127, 152, 169 Trebacije, G., Cezarov prijatelj, 52 Trebija, gradić u Umbriji, d. Trevi, 135 Treverani, germansko pleme, 162 *Trimer, otok na obali Apulije, d. Tremiti, (33759) Triton, morsko božanstvo, 207 Troja, Trojanci, 52, 145, 210, 225; usp. Ilij Trojanska igra, 34, 84, 122, 168, 206, 224, (32838) Tuberon, Kv. Elije, pisac, 55 Turij, grad u južnoj Italiji; Turijski okrug 60, 61 Turanin, nadimak Augustov, 61, 62 Tumo, junak Vergilijeve Eneide, 254 Tursko, namjesnik u Egiptu, 242 Tuskul, mjesto u Laciju, 257, 265 Umbrija, pokrajina istočno od Etru rije, 32, 288 Urgulanila, Plaucija, prva žena cara Klaudija, 210, 211, (347) Valerija Mesalina v. Mesalina Valerije Katul, L, mladić, 179 Varon, M. Terencije, iz Reate, zvan »Reaćanin«, najučeniji rimski pisac, 32, 37
Varon Murena, A Terencije, brat Mecenatove žene Terencije, 69, 91, 96. 123 Varonila, vestalinka, 314 Varov poraz v. Kvintilije Var Vatikan, brežuljak u Rimu, 206 Vatinijev zjzkon, 26, 29 Veji, grad u južnoj Etruriji, 13 km sjeverno od Rima, 245, 255, (35568) Vektis, otok u Kanalu, d. Wight, 289 Velabar, ili Velabrum, tržnica u Rimu, 34, 234 Veliki medvjed, zviježđe, 103 Velitra, gradić u Laciju, 59, 61, 109 Venera, grčka Afrodita, »pramajka« Julijevaca, 19, 39, 45, 52, 56, 161, 187, 189, 210, 265, 298, 303, (325*) Venera, zgoditak u kockanju, 99 Veranije Flak, pisac, 106 Vergilije Maron, P., veliki rimski pjesnik, *82, 178, 184, *250, 253/4, 315 Vespazija, mjesto, 287 Vespazija Pola, mati Vespazijanova, 287, *288, 290 VESPAZIJAN, T. Flavije, car, 220, 267, 284, 285, 286 287-301, *302, *304, *308, *309, 310, *318, *319, 320, (361) Vespazijan, T. Flavije, sin Flavija Klementa, 320 Vespazije Polion, djed Vespazijanov, 287 Vespazijevci, rod, 287 Vesta, božica ognjišta; hram Vestin, 144, 230 Vestalinke, ili Vestalke, 17, 77, 85, 116, 119, 158, 228, 236, 285, 314, (3393); vrhovna Vestalinka, 55, 314 Vestin Atik v. Atik Vestin Vetije, L, rimski vitez, drug Katilinin, 23, 25 Vezuv: provala Vezuva +79, 306, (3646) Vibije Krispo, Kv., govornik i držav nik, 310 Vijena, glavni grad Alobrožana, d. Vienne u Francuskoj, 281, 286
Viktorija ili Pobjeda, božica, 116, 216 Vindeks, G. Julije, namjesnik u Gali ji, pobunjenik protiv Nerona, 246, 247, 249, 260, 261, 264, (355eB) Vindelicija, Vindeličani, zemlja i na rod u Alpama, 69, 123 Vindik v. Vindeks Vinicije, L, ugledni mladić, 94, 99 Vinicije, urotnik protiv Nerona, 243, (354«) Vinije, T., Galbin legat u Hispaniji, 263, 279 Vinije Filopemen, T., slobodnjak, 73 Virijat, vođa Luzitanaca u ratu pro tiv Rimljana, ubijen -139, 256 Vitelija, kolonija, 276 Vitelija, lokalna božica, 276 VITELIJE, A, car, 272,273,276-286, 290, 292, 293, 294, 296, 309, (360) Vitelije, Kv., kvestor Augustov, 276 Vitelije, P., djed carev, 276/77 Vitelije, L, otac carev, 277, 278, (34821) Vitelije, A, stric carev, 277 Vitelije, Kv., stric carev, 277 Vitelije, P., stric carev, 277 Vitelijeva cesta 276 Vitelijevci, rod, 276 Vodenjak, zviježđe, 321 Vologez, kralj partski, 254, 293, 310 Vonon, kralj partski, 144 (34131) Zelena stranka, u Cirku, 189, 232, (34663) Zemlja Majka, lat Terra Mater, 19, 157 Zeus, lat. Jupiter, 93, 170, 190, 233 Zeus Kasije 233 Zlatna kuća, Neronova palača, 237/38, 244, 272, (35558) Zlatna stranka, u Cirku, 313 Zlatni miljokaz. 271, C3597) »Zlokobni tabor«, 193 Židovi 57, 101, 138, 210, 290, 291, 293, 310, 318, (33283, 34737, 354“ 3647); usp. Judeja
RJEČNIK VAŽNIJIH STARINA AMFITEATAR - o k ru g la ili elip ti č n a zg ra d a sa sjed a lim a step en a s to p o r e d a n im o k o a ren e, g d je su s e b o rili rvači, gla d ija to ri i b o r c i s d iv ljim zvijerim a. U R im u j e p rv i k a m e n i a m fiteatar, T au rov, sa g r a đ e n g. 29. pr. n. e. n a M a rto v u p o lju , a k a sn ije Flavijev, p o z n a t p o d im e n o m K olosej (u sp . 3 6 4 4) AMFORA - z a p ra v o d v o u š n i vrč, a k a o m jer a 26,2 litr e (k u b ičn a sto p a ). A S - n ajstariji b a k r e n i n o v a c; d ije lio s e n a 12 u n cija . K a sn ije je as n a jm a n ja n o v č a n a je d in ic a . AUGURI - sv e ć e n ič k i z b o r u Rim u; u C eza r o v o d o b a b ilo ih je 16, a b ir a li s u s e d o ž iv o tn o . O n i su p rije sv a k o g d rž a v n o g č in a im a li isp ita ti v o lju b o g o v a , o s o b it o Ju p ite ra , i t o iz p o ja v e , le ta i p o n a ša n ja p tic a u n u ta r o d r e đ e n o g p ro sto ra ; t o p ita n je i tu m a č e n je v o lje b o ž je z v a lo s e auspicije, » m o tre n je p tica « (avi-spicia), a n a s ta lo je u B a b ilo n iji; o d a n d e j e p r e š lo G rcim a , a R im lja n i su g a p r e u z e li o d E tru šča n a . Im a p r im jera d a s u R im lja n i p rezira li ta k v o o č ito v a n je b o žje vo lje, v. str. 119. U v r ije m e c a r stv a a u sp i c ije s e p o d u z im a ju u im e cara, p a s e z a to k a že d a se n p r. rat
v o d i p od auspicijam a cara, a i d a n a s s e ta riječ u p otreb ljava u sm islu »vod stvo, p ok rovitelj stvo« i si.
BAZILIKA — zapravo »kraljevska gradnja«; tak o su se u R im u rva li trijem ovi za su d b en e sjednice i za obavljanje trgovačkih poslo. va. B ilo ih je n ek olik o o k o Foru m a, a m e đ u njim a Julijeva bazi lika, sagrađ en a od Cezara.
CENTUMVIRI - u sp . 33642 CENTURIJA - o d red rim sk e vojske o d 100 vojnik a (ili m anje); u le giji j e b ilo 60 centurija. CENTURION - v o đ a je d n e centuri je; n aju gled n iji su bili primipila ri, tj. v o đ e p rve cen tu rije svake legije, ali to je b ila čast ili čin, p a je b ilo i v iše prim ipilara u svakoj legiji. P laća im je b ila to lik a d a su m n o g i p rim ipilari na k o n o d slu žen in god in a vojne slu žb e im ali vitešk i im utak i d o lazili u vitešk i stalež. CENZORI - d va čin ovn ik a, koji su se b irali red o v ito svake p ete go d in e, d a izrad e p o p is građana i p ro cjen u n jih ova im utk a i da sk lap aju u g o v o re za javne rado ve. o p rocjen om je b ilo p oveza n o isp itivan je života pojedin ih
građana, pa revizija sen a to rsk e liste, te su neki bili isključivani iz senata, a uvrštavani u nj novi senatori. P rem da cenzura p o rangu d olazi iza p reture, ipak je to bila najuglednija služba, jer su je m ogli p o stići sam o bivši konzuli. CIRK ili cirkus - trkalište za konje i kola; b ilo ih je v iše u R im u, a najpoznatiji je b io Veliki cirk (Cir cus Maximus) izm eđ u P alatina i Aventina; u njem u je b ilo m jesta za 150.000 gledalaca; sa m o trka lište b ilo je d u g o 590 m, a širok o 80 m. Utrke i s tim sk op čan e svečan osti zvale su se circenske
igre. DECEMVIRI - a) o d b o r od 10 ljudi koji je god. 4 5 1 /5 0 pr. n. e. n ap i sao zak on e (usp. 3 3 9 1); b) vrlo staro su d ište (usp. August, gl. 36, str. 80) DEKURIJE - staleške organizacije m agistratskog osoblja, npr. dekurije pisara, tj. tajnika viših či novnika. DENAR (»desetak«) - sreb rn i n o vac od 10 asa (kasnije 16); o d atle naša riječ dinar.
DIKTATOR - čin ovn ik koji je d o la zio n a čelo rim sk e rep u b lik e m jesto konzulS u vrijem e izvan red n e ratne opasnosti; im enuju ga, na prijedlog senata, konzuli iz reda bivših konzula: on im a neogran ičen u vlast, ali najdulje 6 m jeseci. Služba m u s e zove diktatura. On sebi za p om oćn ik a bira »zapovjednika konjaništva« (usp. 327*). DRAHMA - grčki novac, jed nak rim sk om denaru.
EDILI - dva p lebejska i dva kurulska, isprva vjerojatno nadgledni ci hram ova i drugih javnih zgra da; uz to se brinu za red i čistoću na cestam a, vode nadzor nad tr
g o v im a i n a đ c ije n a m a i b rin u s e za o p sk r b u R im a živ ežn im n a m ir n ica m a ; n a p o k o n s e b rin u za o p r e m u ja v n ih igara.
FLAMEN - s v e ć e n ik j e d n o g b o ž a n stva; b ila su tri v iša i 12 n ižih , a n a ju g led n iji j e b io J u p ite r o v fla m en ; u c a r s k o d o b a im a li su i carevi - b o g o v i s v o je fla m e n e (usp. 331 ®9) FUNTA - r im sk a (lat. libra ), d ije lila s e n a 12 u n cija , a te ž ila j e o k o 327 g; o d la tin sk e riječi libra p o tječe i en g le sk a k ratica za fu n tu L
HARUSPEKS - e tr u š č a n s k i s v e ć e nik-gatar, k o ji j e iz n e o b ič n ih p r iro d n ih p o ja v a , a o s o b it o iz u tr o b e ž r tv e n e ž iv o tin je (srca, p lu ća, jeta r a ) t u m a č io v o lju b o žju. K a to n S tariji s e o n jim a p r e zirn o izražavao. » Č u d im se«, k aže o n , »k ak o s e m o g u sr e sti d v a h a ru sp ik a , d a s e n e n a s m i ju.«
IDE - u r im sk o m k a le n d a r u 13. ili (u ožu jk u , sv ib n ju , sr p n ju i lis t o p ad u ) 15. d a n u m je s e c u ; Id e ožu jsk e, d a n u m o r s tv a C eza r o va, b ile su 15. o ž u jk a 44. pr. n . e.
IMENA RIMSKA R im sk i j e g r a đ a n in im a o o b ič n o tri im en a: o s o b n o im e (praenomen), r o d o v sk o im e (nomen gentile) i p o r o d ič n o im e (cognomen), n p r. P u b lije V ergilije M aron , M a rk o Tulije C iceron . O so b n a su s e im e n a r e d o v ito p isa la k r a tic o m , je r ih je b ilo sa m o 18, n p r. M. m je s to Marcus. N e k e R im lja n e m i o b i č n o p o z n a je m o i z o v e m o p o r o d o v sk o m im e n u , a n e k e p o p o ro d ičn o m , n p r. V ergilije, C ice ron; u K azalu im e n a sta v lje n o je to im e n a p rv o m je sto . 2 e n e su s e r e d o v ito zv a le s a m o ž e n s k im o b lik o m r o d o v sk o g im en a , ta k o
se Ciceronova kći zvala Tulija, a KVESTORI - financijski i arhivski činovnici u raznim granama Cezarova tetka, sestra i kći zvale uprave, osobito u vojsci kao su se Julija. Slobodnjaci su do nadstojnici ratne blagajne; za ca bivali rodovsko ime svog bivšeg reva su u Senatu čitali careve gospodara, a mjesto porodičnog govore i proglase. U doba re imena zadržavali su svoje ro publike tražila se za kvesturu dovsko ime, tako se Ciceronov dob od 28 godina. slobodnjak zvao M. Tulije Tiron. IMPERATOR - kao naslov i ime, v. LEGIJA - vojna jedinica, u teoriji 33189 6 000 vojnika, u praksi često mnogo manje; sastoji se od 10 KALENDE - u rimskom kalendaru kohorata, ili 30 manipula, ili 60 zvao se tako prvi dan u mjese centurija. Legionari služe 16 do cu; odatle i riječ kalendar: usp. 20godina, a poslije toga kao ve 33769. terani dobivaju otpremninu u KITARA - glazbalo slično liri; kitanovcu ili zemljišta raši su bili svirači i pjevači uz to LIKTORI - sluge koji su išli pred glazbalo. konzulima i drugim visokim či KLIJENT ili štićenik - plebejae ili novnicima i pred vestalinkama slobodnjak koji je bio u nekoj da krče put. Preko lijevog rame ovisnosti od nekoga građanina, na nosili su snop šiblja, tzv. fas koji je bio njegov patron. ces, za znak da njihov gospodar KOHORTA - desetina legije, 600 ima pravo kažnjavati šibom; u vojnika. vojničkom taboru bila je u fasciKOLONIJE - v. 33882 ma zataknuta sjekira za znak da KOLOSEJ v. AMFITEATAR vojskovođa ima pravo kažnjava KONZULI - u doba rimske repu ti smrću. blike dva najviša činovnika, bi rani na godinu dana. Po njima se obično označavala godina, MIM - vrsta drame koja u kratkim prizorima vrlo živo, u dijalozi npr. za konzulovanja M. Tulija ma, pjevanju i plesu, prikazuje Cicerona i G. Antonija Hibride tipične događaje svakidašnjeg rodio se August (tj. -63); tako će života običnih ljudi. se razumjeti šala na strani 25. U carsko doba položaj konzula MJERE - za duljinu: stopa 296 mm, lakat 444 mm, korak 148 cm, mi ima samo prividno dostojan lja 1480 m; za obujam: amfora stvo, a često službuje po više pa 26,2 litre, vagan (modius) 8,73 lit rova jedan za drugim; konzuli re; za težinu: funta (tibra) 327,5 g, koji su nastupili 1. siječnja, zvali uncija 27,3 g. su se redoviti konzuli, i po njima se označavala čitava godina. Po MUNICIPIJI - v. 338“ slije službe obično je konzul kao prokonzul dobio namjesništvo u NONE - u rimskom kalendaru de veti dan prije Ida, tj. 5. ili (u kojoj provinciji. Bivši konzuli ožujku, svibnju, srpnju i listopa zvali su se konzulati, ali taj su du) 7. dan u mjesecu; usp. 33872. naslov mogli dobiti i ljudi koji NOVACv. AS, DENAR, SESTERCIJ, nisu vršili konzulsku službu. TALENAT, ZLATNIK KORAK - kao mjera za duljinu 148 cm; tisuću koraka čini rimsku mi NUNDINE - sajamski dan rimskog tjedna (33872). lju ili 1480 m (okruglo 1,5 km).
ORKESTRA - polukružni prostor u kazalištu između pozornice i gledališta gdje su bila sjedišta senatora i predstavnika stranih država. OVACIJA v. TRIJUMF
dine života, konzulat, iza 43. go dine života. Između svake slu žbe bio je propisan određeni in terval. U doba carstva snizila se dobna granica i smanjili inter vali, a članovi carske kuće bili su često oslobođeni svake do bne granice, intervala i redosli jeda.
PANTOMIM - glumac koji sfim s maskom na licu prikazuje kraću ilidužu radnju samo kretnjama TALENAT - srebrni grčki novac, 60 i plesom uz pjevanje zbora; sa mina, 6 000 drahmi; vrijednost držaj glume, koja se također oko 4 800 zlatnih dinara. zvala pantomim ili pantomima, TOGA - široka gornja haljina od bio je obično mitološki. jednog komada vunene tkanine, PATRON- zastupnik i zaštitnik slo koja je sezala od vrata do nogu; bodnjaka i klijenata. muževna je toga bila bijela, a no PONTIFEKS (ili pontifik) - veliki sili su je odrasli građani u jav svećenik; isprva ih je bilo 4, a nosti; togu pretekstu, bijelu s kasnije 15; njihov je načelnik bio rimiznim rubom, nosili su visopontifex maximus, »vrhovni sve i činovnici i slobodni dječaci ćenik«, najviši vjerski činovnik do 16. ili 17. godine života; tada Rima, vrhovni nadzornik religije bi svlačili tu »dječačku« togu i i kulta, biran doživotno; od Au oblačili muževnu, a taj se doga gusta vrše tu službu carevi. đaj svečano slavio. PRETORI- visoki činovnici odmah iza konzula, vrhovni suci. Za re TRIBUNI - a) pučki tribuni, nepo vredivi plebejski činovnici koji publike tražila se za preturu su svojim vetom mogli spriječiti dob od 40 godina. Poslije službe svaku odluku viših činovnika i dobivaju kao propretori (slično samostalno sazivati narodne kao prokonzuli) upravu provin skupštine i senatske sjednice; cije. carevi su uzimali i tribunsku PRETORIJANCl - carska tjelesna vlast doživotno, i ona im je da straža; njihov zapovjednik zove vala neograničenu vlast; - b) se pretorijanski prefekt. vojnički tribuni, viši časnici, po 6 PRIMIPILAR v. CENTURION u svakoj legiji, koji su naizmjen PROKONZUL v. KONZUL ce zapovijedali legijom; - c) PROKURATOR - financijski upravi kvestorski ili blagajnički tribuni, telj carev ili carev namjesnik u pomoćnici kvestora državne provinciji. blagajne. TRIJUMF - svečani ulazak u Rim SESTERCIJ - najobičniji rimski što ga je dopuštao senat vojvodi srebrni novac, najprije 2 1 k asa, nakon kakve znamenite pobje kasnije 4. Vrijednost za Augusta de. U svečanoj povorci, koja se otprilike jedna petina zlatnog kretala s Martova polja prema dinara. Forumu i Kapitolu, išli su napri jed senatori i viši činovnici, za SLUŽBE - Redoslijed služba koji tim ratni plijen, onda zlatni vi ma se dolazilo u senat: kvestura, jenci i drugi darovi za vojvodu. za koju se tražila dob od 28 god., edilitet, pretura, iza 40. go Pred samim kolima trijumfato-
rovim išle su žrtvene životinje i TUNIKA - donje odijelo, kao neka košulja bez rukava, preko koje najugledniji zarobljenici. Vojvo su Rimljani nosili togu, a Rimda je stajao na kolima koja su ljanke stolu. vukla četiri bijelca, s lovorovim vijencem na glavi i s bjeloko snim žezlom u ruci, u grimiznoj UNCIJA - kao novac dvanaestina togi sa zlatnim rubom. Na kraju asa, a kao mjera oko 27 grama, povorke išla je vojska, koja je tj. dvanaestina rimske funte. pjevala vesele pjesme, katkada i rugalice na račun vojvode. Na VAGAN (lat. modius) - oko 8,75 lita ra. Kapitolu se prinosila zahvalna žrtva, a gošćenjem vojske i na VESTALINKE - kolegij od 6 sveće roda svršavala se svečanost. To nica za službu božice Veste, za je veliki ili kurulski trijumf. Kat štitnice državnog ognjišta; slu kada dobiva vojvoda samo žbu su vršile 30 godina, i to 10 »mali trijumf«, koji se zove ovakao učenice, 10 kao službenice, cija: vojvoda okićen lovorom a 10 kao učiteljice. Imale su ve ulazi u grad na konju ili pače lik ugled i povlastice, ali su mo pješke. U doba careva pravo na rale živjeti pod najstrožom ste trijumf pripada samo caru i čla gom u Atriju Veste, neke vrste novima carske kuće, jer su se samostanu, pod upravom vrhov svi ratovi vodili pod njihovim ne vestalinke; ako bi se ogriješi »auspicijama«; pobjednički voj le o zavjet djevičanstva, bile bi vode dobivali su mjesto trijum žive zazidane. fa trijumfalna odlikovanja, te su VRIJEME: Dan se dijelio na 12 sati, u stanovitim prilikama smjeli koji su se brojili od jutra do ve obući trijumfatorsku nošnju. čera, u podne je bilo 6 sati. Noć TRIJUMVIRAT - zbor od trojice se dijelila na 4 »noćne straže« muževa; izvanredni su bili tzv. (vigiliae), dvije do ponoći, a dvije prvi trijumvirat (Pompej, Cezar i od ponoći. Kras, god. -60) i drugi trijumvi rat (Oktavijan, Antonije i Lepid, ZLATNIK (lat aureus) - službeni na god. -43). ziv zlatnog novca od 25 denara.
RODOSLOVLJE JULIJSKOG. Oktavije Oktavija (mlađa) 1. muž
muž
G. Klaudije Marcel M. Klaudije Marcel
Marcela St.
M. Antonije (trijumvir) Marcela Ml. Antonija Ml.
Antonija St. m u£
muž Druz St. (v. dolje)
L. Domicije Domicija
Gn. Domicije
Domicija Lepida
že n a :
Agripina Ml.
muž Mesala Barbat
s in :
NERON (car 54-68)
kći: Mesalina
*) Uvija 1. mui Tib. Klaudije Neron TIBERIJE (car 14-37) 1. žena:
2. žena
Vipsanija Agripina
Julija Starija
Druz Ml. zena Livila Tiberije Gemel
Julija Družila
KLAUDIJSKE PORODICE i Atija, kći Cezarove sestre Julije G. Oktavije = AUGUST 3. žena Iivija (v. dolje*)
2. žena Skribonija
/. žena Klaudija
Julija St.
Gaj Cezar
Neron
Lucije Cezar
Druz (III)
3. muž TIBERIJE (car 14-37)
2. muž M. Agripa
1. muž M. Klaudije Marcel
Julija Ml.
Agripina St.
muz L Emilije Paulo
muz Germanik
Agripina Ml.
Družila
Agripa Postum
Livila
KALIGULA (car 37-41)
1. muž; Gn. Domicije sin: NERON (car 54-68) 2. muž: G. Pasijen Krispo 3. muž: KLAUDIJE (car 41-54) Druz St. žena Antonija Ml.
-------------- 1 Germanik žena Agripina St. (v. gore)
Livila 2. muž Druz Ml.
Oktavija
KLAUDIJE (car 41-54) 3. žena 4. žena Mesalina Agripina Ml. (v. gore) Britanik
muž; NERON (car 54-68)
S a d rž a j Uvod: Gaj Svetonije Tra n k\H (S. H.) Predgovor drugom izdanju Napomena Julije* C e z a r A u g u st T ib e r ij e G aj K a lig u la K la u d ij e N eron G a lb a O to n V it e lij e Vespazijan
16 17 59 118 159 193
221 255 268 276 287 ~02
T it Dom icijan
309
Bilješke Kazalo imena Rjcćnik važnijih »tartrui Rodotluvlje julij.ko.kU udij.ke porodice
3^7 3^3 3^«
^25
G AJ S V E T O G JE T R A N K V IL D V A N A E S T R IM S K IH C A R E V A
P reveo STJE PA N ' H O S U
K origirala EV A V O JN O V IC
Likovna op rem a R A T K O J A N J lC J O B O
Izdavač N A P R IJ E D I /.d a v a ć k o k n j iž a r s k o p o d u z e ć e Z a g r e b , P a lm o t ić c v a 50
/-a izdavača A N T U N ZVAN
Slog, tisak i uvez R IJ E Č K A T IS K A R A . R ije k u HJ7H
