Wirid Hidayat Jati, Tanaya, 1954, #1729 Katalog
: Wirid Hidayat Jati, Tanaya, 1954, #1729
Sambung
: -
RONGGOWARSITO:
WIRID WIRI D HIDAY H IDAYA AT JA JATI TI KABANGUN: R. Tanojo. --- 2 ---
WIRID HIDAYAT JATI
KARANGAN PUJANGGA R. Ng. RANGGAWARSITA, KABANGUN R. TANOJO, Penerbit TRIURTI SURABAYA --- 3 ---
ISI BUKU IKI ... Ka!a: Pa"b#$a ... % Wiri& ... ' B(b#$aning Wiri&, a"rate)*a$a$e) gan(+e) +atra+ing a"(jang ng*"# "a$ri-at $aa"+#rnaning nga#ri+, ing $#na /i $atin&a$a$e &ening +ara Wa*i $ab0 ... ' W(/(jangan: Wii$an Ananing D1at, W(&0aran Wa0ananing D1at, G(*aran, Ka0ananing D1at, Pa"b#$aning Tata2 "a*ige "a*ig e ing &a*( &a*(" " Bait Bait2a*2" 2a*2"a$"#r a$"#r,, Pa"b Pa"b#$anin #$aning g Tat ata2"a* a2"a*ige ige ing &a*(" Bait Bait2a*2"# 2a*2"#$a&a, $a&a, Santo Santoanin aning g I"an, Saa0i&an ... 3 Pa"#ja,, Tobat #ta Pa"#ja #ta/a /a +an +ana*a a*ang nga, a, Pan Pangr#/ gr#/at, at, Sa$ Sa$i i D1a D1att $it $ita a $a4 $a4a a a aa0i a0i&an &an An An#! #!$a$ $a$e e a$ a$0i 0ing ng ana anair ir,, Anga/ina$e ba&an $aro n4a/a, Sang$an+araning Tana1#)*ta Tana1#)*tar$i, r$i, Pa"birat aa*ing !a04a !a04a 56 Ang#"+#*a$e $a/#*a2g#ti, a0a2S#!$a$e a0a2S#!$a$e ing D1at, angra$it $aratoning D1at, Angr#!at jii", Anari$ a"+#rnaning a$rab, Ang#$#& g#"(*aring jaga&, A"babar $ara0arjaning t#ra, A"aang +angai0an, A"aang $a"a4an ... 57 BAB GURU, Wajibing /ong $ang +ant( &a&i g#r#, Panganggonaning 859 /ong &a&i g#r#, Ug(ring /ong &a&i g#r#, Uta"aning /ong &a&i g#r# ... 5% BAB URID, Kang Wajib &a&i "#ri&. W(nanging &a&i "#ri&, Panganggoning &a&i "#ri& ... 5' Babaring Wiri& Kang A"a/a #ra& a$#& ... 53 R#+a R#+a W(jangan Sa$a Para G#r# ... 73 --- 4 ---
Prati$(*e Ang(tra+a$e Paraboting Ng*"# Kaa"+#rnan Kang Kin($(r Ka*arangan Dening Para Wa*i Sa"(ng$o Ka/(&0ara$e Kab0, Pan(ng(raning &ina Ki4a"at, Pan(ng(ran $ang &0ingin, nganti t#"($a Pan(ng(ran $ang $a+ing anga #ta/a $ang /($aan ... 7; Wangite Kanj(ng S##0#nan Ka*i$aga 879 Bab A+a Kang Ba$a* Ka*($anan Ing Da*(" Ja"an Kara"at#)**a0, )A*a" Ro!0i4a0, )A*a" Siri4a0, ) A*a" N#ri4a0, )A*a" N#ri4a0 <#0#r, )A*a" U*#0i4a0, )A*a" U*#0i4a0 <#0#r, )A*a" U*#0i4a0 <#0#r D0e/e ... =; Bab Pa"birating Gan&a A*a Biaa Anggan&a Ar#" ... >? Hi&a4at 2 Jati ... >' Wara0ing Hi&a4at 2 Jati, an#a$e n#nge 2 +ang$ating ng*"# "a$ri-at, /(/(jangan a$a +ara Wa*i ing tana0 Ja/a ... >' Patra+ing an($#ng a$a /ai4at 2 &a*(" Kanj(ng Pan("ba0an Sena+ati Inga*aga atara" ... %5
KARANGAN PUJANGGA R. Ng. RANGGAWARSITA, KABANGUN R. TANOJO, Penerbit TRIURTI SURABAYA --- 3 ---
ISI BUKU IKI ... Ka!a: Pa"b#$a ... % Wiri& ... ' B(b#$aning Wiri&, a"rate)*a$a$e) gan(+e) +atra+ing a"(jang ng*"# "a$ri-at $aa"+#rnaning nga#ri+, ing $#na /i $atin&a$a$e &ening +ara Wa*i $ab0 ... ' W(/(jangan: Wii$an Ananing D1at, W(&0aran Wa0ananing D1at, G(*aran, Ka0ananing D1at, Pa"b#$aning Tata2 "a*ige "a*ig e ing &a*( &a*(" " Bait Bait2a*2" 2a*2"a$"#r a$"#r,, Pa"b Pa"b#$anin #$aning g Tat ata2"a* a2"a*ige ige ing &a*(" Bait Bait2a*2"# 2a*2"#$a&a, $a&a, Santo Santoanin aning g I"an, Saa0i&an ... 3 Pa"#ja,, Tobat #ta Pa"#ja #ta/a /a +an +ana*a a*ang nga, a, Pan Pangr#/ gr#/at, at, Sa$ Sa$i i D1a D1att $it $ita a $a4 $a4a a a aa0i a0i&an &an An An#! #!$a$ $a$e e a$ a$0i 0ing ng ana anair ir,, Anga/ina$e ba&an $aro n4a/a, Sang$an+araning Tana1#)*ta Tana1#)*tar$i, r$i, Pa"birat aa*ing !a04a !a04a 56 Ang#"+#*a$e $a/#*a2g#ti, a0a2S#!$a$e a0a2S#!$a$e ing D1at, angra$it $aratoning D1at, Angr#!at jii", Anari$ a"+#rnaning a$rab, Ang#$#& g#"(*aring jaga&, A"babar $ara0arjaning t#ra, A"aang +angai0an, A"aang $a"a4an ... 57 BAB GURU, Wajibing /ong $ang +ant( &a&i g#r#, Panganggonaning 859 /ong &a&i g#r#, Ug(ring /ong &a&i g#r#, Uta"aning /ong &a&i g#r# ... 5% BAB URID, Kang Wajib &a&i "#ri&. W(nanging &a&i "#ri&, Panganggoning &a&i "#ri& ... 5' Babaring Wiri& Kang A"a/a #ra& a$#& ... 53 R#+a R#+a W(jangan Sa$a Para G#r# ... 73 --- 4 ---
Prati$(*e Ang(tra+a$e Paraboting Ng*"# Kaa"+#rnan Kang Kin($(r Ka*arangan Dening Para Wa*i Sa"(ng$o Ka/(&0ara$e Kab0, Pan(ng(raning &ina Ki4a"at, Pan(ng(ran $ang &0ingin, nganti t#"($a Pan(ng(ran $ang $a+ing anga #ta/a $ang /($aan ... 7; Wangite Kanj(ng S##0#nan Ka*i$aga 879 Bab A+a Kang Ba$a* Ka*($anan Ing Da*(" Ja"an Kara"at#)**a0, )A*a" Ro!0i4a0, )A*a" Siri4a0, ) A*a" N#ri4a0, )A*a" N#ri4a0 <#0#r, )A*a" U*#0i4a0, )A*a" U*#0i4a0 <#0#r, )A*a" U*#0i4a0 <#0#r D0e/e ... =; Bab Pa"birating Gan&a A*a Biaa Anggan&a Ar#" ... >? Hi&a4at 2 Jati ... >' Wara0ing Hi&a4at 2 Jati, an#a$e n#nge 2 +ang$ating ng*"# "a$ri-at, /(/(jangan a$a +ara Wa*i ing tana0 Ja/a ... >' Patra+ing an($#ng a$a /ai4at 2 &a*(" Kanj(ng Pan("ba0an Sena+ati Inga*aga atara" ... %5
Ur#t2#r#ting arane Wa0ananing D1at, @0a4#, N#r, Sir, Ro0, Na+#, )A$a*, Jaa&, Prati$(*e ang*#*#0 ing ba&an /a&0ag ... %= D(ra0 Wa0ananing D1at, D(ra0 Ka0ananing D1at ing n4a *an ing &(*a0an ... ?6 D1ating G#ti $ang ng#/aani ing atae tangi *an +atining jaa&2$ita ... ?> Pra*a"bang2+ra*a"banging ng*"# ... ?% T#/#0e Ira&ating D1at ... ?3 Tan&0a Tan&0a ba$a* $at($an Banga a/ie !(&0a$ &ina Ki4a"at ... ?; Be$aning nga#ri+ *an Ta Ta+aning +aning nga#ri+ ... '5 Pan#t#+ "a/a San&i A"a ... '= --- 5 ---
PABUKA Babon a*ine *a4ang Wiri& Hi&a4at 2 Jati i$i, $arangane ang "i#/#r Ra&n Ngabi Rangga/arita, P#jangga K(raton S#ra$arta, &i$arang a"+#rnane na*i$a ta#n Ja/a 5';5, #ta/a "a0i 53?7, $ai$(t ing baa Ja/a $ra"a gan!aran $ang a*# *an en&a0, t#*ian !ari$ a$ara Ja/a. Sang P#jangga i$# *air ana ing S#ra$arta, na*i$a &ina S(nn <(gi, tangga* $a+ing 56 ai #*)$ae&a0, ta#n Be, ang$aning ang$an ing /ara 5'73, $0#r#- A*i+ Ka"i4a0 Ka"i4a0 K*i/ K*i/on, on, #ta/a $a+in $a+ing g 5% ar(t 5367 a0i. Wi/ite &a&i +#jan +#jangga gga Karaton Karat on S#ra$arta na*i$a ta#n Ja/a 5'?;, #ta/a #ta/a a0 a0ii 53>5. Se&an Se&ane e ing &ina R(bo Pon, tangg tangga* a* $a+ing % ai #)*$ae&a0, ta#n Ji"a$ir, ang$aning /ara 5367, $0#r#- A*i+ Arba)i4a0 Wage, #ta/a $a+ing 7> De"b(r 53'= a0i, $aar$a$e ing a$a" Pa*ar, a!(&0a$e K*at0n, S#ra$arta.
Wara0ing Hi&a4at 2 Jati, an#a$e n#nge +ang$ating ng*"# "a$ri-at, /(/(jangan a$a +ara Wa*i ing tana0 Ja/a. Pan#t#+ing Hi&a4at 2 Jati, Sang P#jangga a"(&0ara$e baa $ang #raane "ang$ene: Sa"ono i$# "aa borong ing +anganggo, a$# &r("a a"(&0ara$e bae, ar0ne r#ng bia ng*a$oni &0e/e, &a&i a"#ng +(+#ji "arang $ang
$a a"ar#&i, "#ga2"#ga +a&0a bia ang*a$oni a$a o*0 +ar"aning P(ngeran $ang ai-at "#ra0 ing n4a ai0 ing a$0irat. S#ra$arta, 5 Jan#ari 5;%>. R. TANOYO --- 7 ---
WIRID BBUKANING WIRID I$i B(b#$aning Wiri& $ang a"rate*a$a$e gan(+e +atra+ing a"(jang ng*"# "a$ri-at $aa"+#rnaning nga#ri+, ing $#na /i $atin&a$a$e &ening +ara Wa*i $ab0, #r#te a/iji2/iji ing ngior i$i. Kang &0ingin, /i/iting +atra+ $ang &a&i $a/ajiban, i$# g#r# $aro ba$a* "#ri& +a&0a a"t ban4# /#*#, arta ni4at $ang $ar(+e "ang$ene: CNa/ait# ra-)a* !0a&ai #0arata /a)*$abirata, -ar*an*i*a0i ta)a*a A**a0# A$bar. Ni4ating#n a"t ban4# $a&a !i*i$ *an g(&0e +(r*# $arana A**a0.C N#*i +a&0a &a&an8=9 anganggo an&0angan ar/a #!i, ora $(na anganggo $ang "a/a ("a, #ta"ane "(na/a $ara anganggo $#*#$, banj#r ng*iga arira $($on4o0 gan&a /i&a, arta nganggo #"+ing $("bang on!n2on!n S#rng+ati ana ing $#+ing $i/a, $aro nganggo $a*#ng $("bang on!n2on!n arga#+ana, /ang#n $a4a on!n2 on!n ## +iti$ $arang$(+ t(*#, #ta/a nganggo go"b4o$ $(ri $a4a +angantn an4ar. N#*i ing +a"(jangan $atata &i+aangi t(t#/#0an "aj# +at, arta $a&o$o$an *a"+it $ang r(i$, banj#r $at#"+angan $*aa +air $ang tiga, ing &0#/#r +ian $at#"+angan "ori +#ti0 a#*( *a+i +it#, a+(e *a+i t(*#, "a/a $a(baran $("bang !a"+#r2ba/#r. N#*i (aoan ri$a/in ri$a/in a*a$a +#ti0 bobot (tai*, $a&o$o$ ing /(/a& /(/a&0a0 0a0 t#ngga* $aro *(nga #n&0#* *angit, arta "(n4an bobot (ringgit, $aaaban "ori +#ti0 "a/a +angiring aanggan g(&0ang ag#ng #r#0 a4#, ja"bene tangan tan ganan, an, $aaaban $aaaban "or "orii +#t +#ti0 i0 &a& &a&ii ron rong g /a& /a&0a0 0a0,, ar arta ta $(" $("bar bar 2 "a4 "a4ang ang aj ajo&0 o&0o o +a& +a&0a 0a #" #"aji aji ana ing +a"(jangan. N#*i ing antara "ana/a /i ir(+ /ong #ta/a /a4a0 t(nga0 /(ngi, +a&0a tin&a$ "(n4ang (nggon +a"(jangan, $ang ba$a* $a/(jang *inggi0 "ar(+ "ang#*on (rta 8>9&(+a rat# $aa(+a$e ing $#+ing $i/a --- 8 ---
banj#r ing ir#ng, /($aan ing &0a&0a, i$# /i/it $a/(jang t($a g#r#ne, "a/a a$i +a+at $ang /i +a&0a t#ngga* ng*"#. Dene $ang $a/(janga$e, an#r#t +a"(jange +ara Wa*i /o*# ing tana0 Ja/a, $a$#"+#*a$e &a&i a/iji. Wi4oe +a&0a a"t /ijining ng*"# $($i4aan a$a Da*i* +angan&i$aning A**a0, $ang $a(b#t ing &a*(" Ha&it +angan&i$an +anga n&i$ane e Kaj(n Kaj(ng g8%9 Na Nabi bi # #!0 !0a" a""a "a& & Ra Ra# #*# *#)*)**a *a0 0 "a "ara rang ng a4 a4i& i&in ina a A*i*i,, $a/ $a/i ii$ i$a$ a$e e in ing g $#+ $#+in ing g $i $i/a /a,, +(+ang$atane &a&i /o*#ng /(jangan, $a+rate*a$a$e ing ngior i$i jar/ane $ ab0. 5. Wii$an Ananing D1at.
Sajatine ora ana a+a2a+a, a/it $ "a$i 8?9 a/ang #/#ng r#ng ana a/iji2/iji, $ang ana &0ingin i$# Ing#n, ora ana Pangeran, anging Ing#n Sajatining D1at Kang A"a0a S#!i ang*i"+#ti ing i-ating#n, anartani ing a"aning#n, a"ratan&0ani ing a-)a*ing#n. 7. W(&0aran Wa0ananing D1at. Sajatine Ing#n D1at Kang A"#rba A"iea Kang Ka/aa anita0a$e a/iji 2 /iji &a&i +a&0a ana*i$a a"+#rna a$a ing $#&rating#n, ing $ono /# $an4ata0an +ratan&0aning a-)a*ing#n "inang$a b(b#$aning ira&ating#n, $ang &0ingin Ing#n anita0a$e $a4#, aran Sajarat#)*4a$in, t#"#/#0 ing ajroning )a*a" )A&a" "a$" a1a*i n#*i !a04a, aran N#r #!0a""a& n#*i $a!a, aran irat#)*$a4ai n#*i n4a/a aran Ro0 I&*a-i n#*i &a"ar, aran Kan&i* n#*i (ot4a, aran Dara0 n#*i &ing&ing2ja*a*, aran $ijab $ang "inang$a /arananing $0a*arating#n. =. G(*aran Ka0ananing D1at. Sajatine "an#a i$# ra0aning#n, *an Ing#n i$i ra0aning "an#a, $arana Ing#n anita0a$e A&a", aa* a$ing ing )anair +atang +ra$ara, 5: b#"i, 7: g(ni =: angin, >: ban4#, i$# &a&i $a/#j#&aning i-ating#n Ing $ono Ing#n2 +anjingi "#&a0 *i"ang +ra$ara, --- 9 ---
5: n#r, 7: ra0a, =: ro0, >: na+#, %: b#&i, i4a i$# "inang$a /arananing Wa04aning#n Kang A"a0a S#!i. >. Pa"b#$aning Tata2"a*ige ing &a*(" Bait2a*2"a$"#r. Sajatine Ing#n anata "a*ige ana ajroning Bait2a*2"a$"#r, i$# o"a0 (nggoning +ara"e4aning#n, j#"(n(ng ana ira0ing A&a", $ang ana ing ajroning ira0 i$# &i"a$, i4a i$# #t($, $ang ana ing antaraning #t($ i$# "ani$, ajroning "ani$ i$# b#&i, ajroning b#&i i$# na+#, ajroning na+# i$# #$"a, ajroning #$"a i$# ra0a, ajroning ra0a ing Ing#n, ora ana Pangeran, anging Ing#n D1at $ang ang*i"+#ti ing $a0anan jati. %. Pa"b#$aning Tata2"a*ige ing &a*(" Bait2a*2"#0arra". Sajatine Ing#n anata "a*ige ana ajroning Bait2a*2"#0arra", i$# o"a0 (nggoning *(*aranganing#n, j#"(n(ng ana ing &0a&0aning A&a", $ang ana ing ajroning &0a&0a i$# ati, $ang ana antaraning ati i$# jant#ng, ajroning jant#ng i$# b#&i, ajroning b#&i i$# jin(", i4a i$# ang(n2ang(n, ajroning ang(n2ang(n i$# #$"a, ajroning #$"a i$# ra0a, ajroning ra0a i$# Ing#n, ora ana Pangeran, anging Ing#n D1at $ang ang*i"+#ti ing $a0anan jati. ?. Pa"b#$aning Tata2"a*ige ing &a*(" Bait2a*2"#$a&&a. Sajatine Ing#n anata "a*ige ana ajroning Bait2a*2"#$a&&a i$#, o"a0 (nggoning +a#!ning#n, j#"(n(ng ana ing $ont0o*ing A&a", $ang ana ing ajroning $ont0o* i$# +ringi*an, $ang ana ing antaraning +ringi*an i$# n#t-a0, i4a i$# "ani, ajroning "ani i$# "a&i, ajroning "a&i i$# /a&i, ajroning /a&i i$# "ani$(", ajroning "ani$(" i$# ra0a, ajroning ra0a i$# Ing#n, ora ana Pangeran, anging Ing#n D1at $ang ang*i"+#ti ing $a0anan Jati, j#"(n(ng n#$at gaib t#"#r#n &a&i jo0ar a/a*, ing $ono /a0ananing )a*a" A!0a&i4at, )a*a" Wa0&at, --- 10 ---
)a*a" Wa!0i&i4at, )a*a" Ar/a0, )a*a" ia*, )a*a" Aja", )a*a" Inan $a"i*, &a&ining "an#a $ang a"+#rna, i4a i$# ajatining i-ating#n.
'. Santoaning I"an . Ing#n ana$ni, at#0#ne ora ana Pangeran, anging Ing#n, *an an($ni Ing#n, at#0#ne #!0a""a& i$# #t#aning#n. 3. Saa0itan. Ing#n ana$ni ing D1ating#n &0e/e, at#0#ne ora ana Pangeran, anging ing#n, *an ana$ni Ing#n, at#0#ne #!0a""a& i$# #t#aning#n, #!0a""a& i$# !a04aning#n, i4a Ing#n $ang #ri+ ora $(na ing +ati, i4a Ing#n $ang e*ing ora $(na ing *a*i, i4a Ing#n $ang *angg(ng ora $(na o/a0 gingir ing $a0anan jati, i4a Ing#n $ang /a$ita ora $aa"aran ing a/iji2/iji, i4a Ing#n $ang a"#rba a"iea $ang $a/aa /i!a$ana ora $($#rangan ing +ang(rti, b4ar a"+#rna +a&0ang tara/angan, ora $araa a+a2a+a, ora ana $aton a+a2a+a, "#ng Ing#n $ang ang*i"+#ti ing )a*a" $ab0 $a*a/an $o&rating#n. Sa/ie gan(+ +a"(jange, n#*i a"ara0 +atra+e +araboting ng*"# &a&i /o*#ng +ang$at, $a(b#t ing ngior i$i: 5. Pa"#ja. Ana +(+#janing#n a/iji, &1ate i4a &1ating#n, i-ate i4a i-ating#n, a"ane i4a a"aning#n, a-)a*e i4a a-)a*ing#n. Ing#n2+#ja ing +at("on t#ngga* a$a0anan Ing#n, a"+#rna $a*a/an $#&rating#n. 7. Tobat #ta/a +ana*anga. Ing#n ana*anga "arang D1ating#n &0e/e, r(g(&ing jii"ing#n goro0e ing atining#n, r(ngenge ing na+#ning#n, *a*ine ing #ri+ing#n a*a/a2*a/ae, ing "(ng$o Ing#n2r#/at ing a&oaning#n $ab0 a$a ing $#&rat ing#n. --- 11 ---
=. Pangr#/at. Ing#n angr#/at $a&anging#n +a+at $a*i"a +an!(r $ang "#n#ng ana ing ba&aning#n &0e/e, ar arti $a$ang Ka/a0 a&0i ari2ari G(ti0 P#(r, a$0ing $a&anging#n $ang ora $aton, *an ora $ara/atan, #ta/a $a&anging#n $ang "(t# a$a ing "arga 0ina, *an $ang ora "(t# a$a ing "arga 0ina, arta $a&anging#n $ang "(t# bar(ng a&ina $ab0 +a&0a a"+#rna nir"a*a /a*#4a ing $a0anan jati &ening $#&rating#n. >. Sa$i ing D1at2$ita, $a4a Saa0itan. Ing#n ana$ni ing D1ating#n &0e/e, at#0#ne ora ana Pangeran, anging Ing#n, *an ana$ni Ing#n, at#0#ne #!0a""a& i$# #t#aning#n, i4a ajatine $ang aran A**a0 i$# ba&aning#n, Ro#* i$# ra0aning#n, #!0a""a& ing !a04aning#n, i4a Ing#n $ang #ri+ $(na8'9 ing +ati, i4a Ing#n $ang e*ing ora $(na ing *a*i, i4a Ing#n $ang *angg(ng ora $(na o/a0 gingir ing $a0anan Jati, i4a Ing#n $ang /a$it0a ora $aa"aran ing a/iji2/iji, i4a Ing#n $ang a"#rba a"iea $ang $a/aa /i!a$ana ora $($#rangan ing +angarti, b4ar a"+#rna +a&0ang tara/angan, ora $araa a+a2a+a, ora ana $aton a+a2a+a, "#ng Ing#n $ang ang*i"+#ti ing )a*a" $ab0 $a*a/an $ #&rating#n. %. An#!$a$e a$0ing )anair. Ing#n an#!$a$e a$a*iring )anairing#n $ang abanga ja"ani #!i "#*4a a"+#rna an#ngga* $a*a/an a$a*iring )anairing#n $ang abanga ro$0ani, nir"a*a /a*#4a ing $a0anan Jati &ening $#&rating#n.
?. Anga/ina$e ba&an $aro n4a/a. A**a0 $ang $ina/in, /ina*enan &ening Ro#*, +ang#*#ne #!0a""a&, a$ine "a*ai$at +a+at, i4a i$# Ing#n $ang anga/in ba&aning#n, /ina*enan &ening ra0aning#n, $a#ngga0a$e &ening !a04aning#n, ina$nan &ening "a*ae$ating#n +a+at, Jabrai*, i4a i$# +ang#!a+ ing#n. --- 12 ---
in$ai*, +anga"b#ning#n, Ira-i*,, +aninga*ing#n )Ijrai*, +a"i4araning#n, ri$a/ine a"+#rna a$a ing $#&rating#n. '. Sang$an2+araning Tana1#)*tar$i. Ing#n "an!a& a$a ing a*a" Inan2$a"i*, t#"($a ing )a*a" Aja", n#*i t#"ae$a 839 "aring )a*a" ia*, n#*i t#"($a "aring )a*a" Ar/a0, n#*i t#"($a "aring )a*a" Wa!0&i4at, n#*i t#"($a "aring )a*a" Wa0&at, n#*i t#"($a "aring )a*a" A!0a&i4at, n#*i t#"($a "aring )a*a" Iana2$a"i* 8;9 "an0, a"+#rna +a&0ang tara/angan a$a ing $#&rating#n. 3. Pa"birat aa*ing !a04a. @a04a ir(ng $a&a&e4aning na+# *#/a"a0, #"#r#+ "aring !a04a $ang abang, !a04a abang $a&a&e4aning na+# A"ata0, #"#r#+ "aring !a04a $ang $#ning, !a04a $#ning $a&a&e4aning na+# S#-i4a0 #"#r#+ "aring !a04a $ang +#ti0, !a04a +#ti0 $a&a&e4aning na+# #t"aina0, #"#r#+ "aring !a04a $ang a"an!a/arna, !a04a $ang a"an!a/arna, $a&a&e4aning +ra"ana, #"#r#+ "aring D1ating !a04aning#n $ang a/(ning "an!#r "an!orong2 g#"i*ang tan+a /(/a4angan, b4ar a"+#rna +a&0ang tara/angan, ora na $aton a+a2a+a $ab02$ab0 +a&0a $a*i"+#tan &ening D1ating#n a$a ing $#&rating#n. Sa/ie "ang$ono, n#*i "ara0 "an0 +araboting a"atra+a$e +anj(n(nganing D1at, &a&i angang +ang$at, $a(b#t ing ngior i$i: 5. Ang#"+#*a$e $a/#*a2g#ti. Ing#n D1ating G#ti Kang Ai-at a, ang*i"+#ti ing $a/#*aning#n, t#ngga* &a&i a$a0anan, a"+#rna a$a ing $#&rating#n. 7. a0a2S#!$a$e ing D1at. Ing#n D1at $ang A"a0a S#!i Kang Ai-at
=. Angra$it $aratoning &1at. Ing#n D1at Kang a0a <#0#r Kang J#"(n(ng Rat# Ag#ng, $ang a"#rba a"iea $ang $a/aa, an&a&$a$e ing $aratoning#n $ang ag#ng, $ang a"a0a "#*4a. Ing#n /(ng$# a"+#rna a$a+raboning#n, an$(+, 8569 ain2 aining8559 $aratoning#n, +(+a$ aba*aning#n, $ab0 ora ana $ang $($#rangan, b4ar g#"(*ar &a&i a!i+taning#n, ana a(&4aning#n, t($a a$araning#n $ab0 a$a ing $#&rating#n.
>. Angra!#t jii". Jii"ing#n $ang $ari ana ing )a*a" n4a, 4n /i ana ing ja"an $ara"ating "a0a "#*4a, /#*# $#*it &aging g(ti0 ba*#ng #ng#" a+an#ngga*ane $ab0, aa*e a$a ing !a04a "#*i0a "aring !a04a, a"+#rna ba*i "arang Ing#n "an0, a$a ing $#&rating#n. %. Anari$ a"+#rnaning A$rab. Yoganing#n a+an&0#/#r a+angior $ab0, $ang +a&0a "#*i0 ing ja"an $ara"ating )a*a"e &0e/e2&0e/e, +a&0a #!i "#*4a a"+#rna $a4a Ing#n a$a ing $#&rating#n. ?. Ang#$#& G#"(*aring Jaga&. Ing#n an&a&$a$e )a*a" n4a ain2ine $ab0 i$i, 4n /i t#t#g ing /(/ang(ne, Ing#n2$#$#& "#*i0 "#*4a a"+#rna &a&i a/iji $a*a/an $a0ananing#n "an0 a$a ing $#&rating#n. '. A"babar $a0arjaning t#ra. T#raing#n $ang "a$i0 +a&0a $ari ana ing )a*a" n4a $ab0 +a&0a n("#/a #$a b#nga0 #gi0 inggi0 aja ana $ang $($#rangan, ra0a4# a*a"(ta a+an&0#/#r a+angior a$a ing $#&rat ing#n. --- 14 ---
3. A"aang +angai0an. Sa$0e tita0ing#n $ab0, $ang +a&0a an*# $ang +a&0a $ar#ng# +a&0a ai0 /(*aa "arang Ing#n, a$a ing $#&rating#n. ;. A"aang $a"a4an. Sa$0ing "a$0*#$ing#n $ab0, $ang ora ange&a0a$e "aring S#n, +a&0a $abra/a8579 ing $a"a4an &ening $#&rating#n. Ing /($aan $ang $a/(jang &ijatnana 4n +anganggoning +atra+ +arati$(*e 85=9 a/iji2a/iji, $a+rate*a$a$e ana Babaring Wiri& $ang a"a/a "#ra& "a$#&, $a(b#t &a&i +it#ane n#ning 85>9 ng*"# "a$ri-at $ab0 "a# i$#. Sa/ie "ang$ono, $ang a"(jang "a!a &onga ItiE-ar $aro &onga Kab#*a ajroning batin an#/#n +anga+#ra "arang Kang A"#rba A"iea ing nga#ri+, #+a4a aja nganti o*0 /(/(*a$ anggone a"(&0ara$e ra0aning D1at i$#. N#*i $ang $a/(jang &ijanjni, "ana/a ii0 #ri+ g#r#ne, ora $(na a"(jang, $ang /i $a*a$on an&e$a$e 85%9 ora +ra4oga, &ene "ana/a $ab#r# ing +r(*#, ana a$rabe $ang *ara2*ara bang(t, "ang$a r#ng ng*"# i$# $(na a"ii$ Ananing D1at bae. Anjabane a$a "ang$ono, a#+a"a $ang $a/(jang "a# r#ng anari"a ii0 $#rang +a&0ang ing +ana"+ane, "ana/a ar(+ angg(g#r# ing *i4ane "an0 ora &a&i a+a, angg(r anja*#$ i&ining g#r# $ang a"(jang ng(*"# i$#. Sa/ie "ang$ono, banj#r +a&0a (a*a"an, #ta"ane $ang $a/(jang "a# 4n $ara angab($ti "arang $ang a"(jang.
Sa/ie *#/ar a$a +a"(jangan, ing $ono n#*i +a&0a ang(+#ng a"b(ngan, a*a"(ting ji/a raga, "#ngg#0 $0ing a"b(ngan &a&i t(*#ng a*aan, ing ngior i$i +rate*ane. --- 15 ---
5. ("#*e angat#ri &0a0ar Kangj(ng Nabi #!0a""a& Ra#*#)**a0, (ga /#$, *("barang +iti$, #ta/a (n&0og, $(r#+#$ *o"bo$ terong. 7. ("#*e angat#ri &0a0ar +ara Sa0abat Ra#* $aro +ara Wa*i#)**a0 (ga go*ong, +(!(* +iti$, jangan "(nir, i/a$ $(bo, iji $agorng. =. ("#*e angat#ri &0a0ar "arang +ara *(*#0#r $ang +a&0a a"(&0ara$e ra0aning ng*"# "a$ri-at, a+a $ang &a&i &0(&0a0arane na*i$a ii0 #ri+, arta nganggo $inang, $("bang $on4o0, $ab0 i$# +a&0a $a&onganan &onga Ra#*, aj"#$,85?9 Kab#*a, T#*a$2bi*a0i /($aan a*a"(t. Dene +i$o*0ing a"(jang i$# 4n a"ar(ngi ai tangga*e a+ian ing &ina J#")at, +a"(jane 85'9 an#j# +#rna"a, angg(re ora angar ora na)a, arta ora ta*i2/ang$e, "ana/a angaraning8539 ai an#j# &ina J#")at, +a"(jange ing &ina Anggara Kai0 FS(*aa K*i/on, ora nget#ng +#rna"a. #ngg#0 +i$o*0ing (nggon +a"(jangan i$#, b#"i #!i $ang b(!i$ arane, arta ora $a#ban /angon, #ta"ane 4n ana ing g#n#ng, ing ara2ar# 85;9 ban4#, angg(r b(!i$ j(n(nge arta (+(n, +ra4oga $anggo +anggonan a"(jang $a4a ta: ing g#n#ng Ag#ng, ara2ara ing P#r/a&a&i, ing Nga&i+a*a, banga/an ing Ngo"bo*, *#/i0 #ta"a +ian "ana/a a"(jang ana ing Sitinggi*, #ta/a +a*ataran ing (ji& G(&0e, a+(+a&0ane $ang a$ira +a$o*0 ing j(n(ng $aro +anggonane. BAB GURU I$i +rate*ane /ajibing /ong $ang +ant( &a&i g#r#, /o*#ng +ra$ara. 5. Banganing A/ir4a, t(g(e banga *#0#r, $ang ii0 $a&rajatan. 7. Banganing Aga"a, t(g(e banga )#*a"a $ang )a*i" ing $itab. =. Banganing Ata+a, t(g(e banga +an&0ita, $ang tana0 #*a0 *a$#. --- 16 ---
>. Banganing S#jana, t(g(e banga *in#/i0, $ang &a&i /ong b(!i$. %. Banganing Ag#na, t(g(e banga +int(r, $ang #*a0 $abian. ?. Banganing Pra/ira, t(g(e banga +raj#rit, $ang ii0 $a#/#r $a+ra /irane. '. Banganing S#+#n4a, t(g(e banga #gi0, $ang ii0 $ab(gjan. 3. Banganing S#at4a, t(g(e banga tani, $ang t("(n. Dene Panganggoning /ong $ang &a&i g#r#, /o*#ng +ra$ara. 5. Para"aatra, t(g(e *i"+a& ing atra.
7. Para"a$a/i, t(g(e +#t# ing $a/i. =. ar&ibaa, t(g(e bia "("ant( t("b#ng. >. ar&a/a*ag#, t(g(e bia ga/e *("(ing *(*agon. %. Ha/i!arita, t(g(e #gi0 !rita. ?. an&rag#na, t(g(e #gi0 $abian. '. Na/#ng$ri&0a, t(g(e *anti+ ing +ang*(+aan. 3. Sa"begana, t(g(e ng(tan. Ug(ring /ong &a&i g#r#, /o*#ng +ra$ara. 5. Ai0 ing "#ri&, &iangg(+ ana$ +#t#. 7. T#*atn +a"#*ange, ora "a/a /aga02/igi0. 8769 =. <#"#0 ing +a"ri0, ora /e +angara0 a+a2a+a. >. Tangga+ ing a"ita, bia ana"+ani +a("oning "#ri&. %. S(+(n ing +anggra4angan ora &a&i $ ira2$iraning "#ri&. ?. Ora a"ba*$a$e +ata$on. '. Ora ng(n&0a$ $ag#nan. 3. Ora a"b#r# a*("an, ang#ngg#*2#ngg#*a$e $a+int(rane. Uta"ane /ong &a&i g#r#, /o*#ng +ra$ara. 5. #*# ing arira, ora ana !a!a&e. 7. A*# ing /i!ara, ora o$ "("i#0 *an #+ata. =. Jat"i$a ing o*a0. >. Ant(+an b(b#&ne. %. Para"arta *(*ab#0ane. --- 17 ---
?. Patiti na*are. '. B(!i8759 *(b(te.8779
3. Ora /e +a$ar("an. BAB URID I$i +rate*ane $ang /ajib &a&i "#ri&, /o*#ng +ra$ara. 5. T(&0a$ t#r#n. 7. T#ngga* banga. =. T#ngga* aga"a. >. T#ngga* baa. %. S#"#r#+ ing atra. ?. Wi $a*e/at t(nga0 t#/#0. '. Tan+a *(*ara. 3. Tan+a $#!i/a. W(nanging &a&i "#ri&, /o*#ng +ra$ara. 5. Natiti. 7. Nata+a. =. K#*ina. >. Santoa. %. Di/aa. ?. ng(tan. '. Santi$a. 3. . T#*i. %. Bi#. ?. Bo!a0 r#ng &e /aa. '. Wong t#/a $ang /i *a*i. 3. W ong *ana bang(t $ang /i *a*i. --- 18 ---
Panggoning &a&i "#ri&, /o*#ng +ra$ara. 5. Angi"ana$e, iri$ 4n "ai&oa. 7. Angatona$e, iri$ 4n ana+$(na. =. Anatit$a$e, iri$ 4n ang*ir/a$na. >. An(ranga$e, iri$ 4n an4#a*a. %. A"#a/arata$e, iri$ 4n a"i4aga0a. ?. Angg(*ara$e, iri$ 4n ang#"+(ta. '. Ang*#*#a$e, iri$ 4n a"bata*(na. 3. Anin&a$a$e, iri$ 4n ang(n(ng(na. BABARING WIRID KANG AAWA URAD AKSUD I$i Babaring $ang a"a/a "#ra& a0a "a$#&e +ian, angira "inang$a bab#$aning 0i&a4at $ang &a&i +it#an n#nging ng*"# "a$ri-at $ab0, /i4oe aa* a$a ing Da*i*, Ha&i, I&j"a$, Ki4a. T(g(ing Da*i*, an#a$e +angan&i$aning A**a0. T(g(ing Ha&i, an4arita$a$e /(/#*anging Ra#*#)**a0. T(g(ing I&j"a$, ang#"+#*a$e /(/(janging +ara Wa*i. T(g(ing Ki4a a"(n!ara$e /(/ara0ing +ara Pan&0ita.
Kab0 i$#, +a&0a &a&i +a"b#$aning $($(ran $ang a"(&0ara$e ra0a gaib ajatining nga#ri+, #+a4a /a$it0a ing #ri+e, *(tari4a #ri+ a/a* a$0ir, &ene a+(ing $a/#*a "ana/a t#"($a ing janji, a"#ng biaa, /a$it0a ing a"+#rnaning ang$an2+aran, $a"#*4aning $a0anan jati ana ing ja"an $a*angg(ngan, aja nganti $or#+ "arang +anaaran. #ngg#0 $ang &a&i /ijining ng*"# "a$ri-at an#r#t $($i4aan a$a, Ha&i +angan&i$ane Kangj(ng Nabi #!0a""a&, $ang $a/(janga$e "arang Sa4i&ina )A*i, $inn ang(to$a$e Ananing D1at $ang $a(b#t ing Da*i* a+ian, a$a +angan&i$aning Pangeran Kang A"a0a S#!i, $a/ii$a$e ing ta*ingan $i/a, $a4a ing ngior i$i jar/ane. --- 19 ---
Sajatine ora ana a+a2a+a, a/it $ "a$i0 a/ang2a/#ng r#ng ana a/iji2/iji, $ang ana &0ingin i$# Ing#n, ora ana Pangeran, anging Ing#n Sajatining D1at Kang A"a0a S#!i, ang*i"+#ti ing i-ating#n, anartani ing a"araning#n, a"ratan&0ani ing a-)a*ing#n. #ngg#0 n#nge "ang$ene. Kang angan&i$a ajatining D1at Kang A"a0a S#!i i$# i4a #ri+2$ita +riba&i, a4($ti $atiti+an ra0aning D1at Kang a0a Ag#ng, Ang*i"+#ti ing i-at i$# i4a r#+a2$ita +riba&i, a4($ti $a/i"b#0an /arnaning D1at $ang e*o$. Anartani a"a i$# i4a na"a $ita +riba&i, a4($ti $aa$# +a(b#taning D1at Kang Wiea. A"ratan&0ani a-)a* i$# i4a o*a0 ba/a $ita +riba&i, a4($ti an($a$e 87=9 +a$artining D1at Kang Sa"+#rna. #*a b(baane /a0ananing D1at i$# an4a"a&i i-at, i-at i$# anartani a"a, a"a i$# a"ratan&0ani a-)a*, a-)a* i$# &a&i /a0ananing D1at. Dene D1at, (nggone an4a"a&i i-at i$# #+a"a $a4a "a $a*a/an "anie, 4($ti ora $(na $a+ia0(na. Dene i-at (nggone a"artani a"a i$# #+a"a $a4a r(ngenge *a/an orote, 4($ti ora $(na 4n $ abe&a$(na. Dene a"a, (nggone a"ratan&0ani a-)a* i$# #+a"a $a4a +aean $ang angi*o *a/an /(/a4angane 4($ti a#*a2 ba/aning87>9 $ang angi*o, /(/a4angan "a# "*# bae. Dene a-)a*, anggone &a&i /a0ananing D1at i$# #+a"a $a4a a"#&ra *a/an o"ba$e, 4($ti /a0ananing o"ba$ an#t a$a r0 2 ing a"#&ra. Da&i ajatine, $ang ana"a D1at i$#, taja*ining #&0a""a& i$#, /a0ananing !a04a $ang ang*i"+#ti ing jaa&, "#n#ng ana ing #ri+2$ita, i4a i$# #ri+ &0e/e ora ana $ang ang#ri+i, "#*a $a/aa aninga*i, a"i4ara, anggan&a, angan&i$a, angraa$a$e a*iring ra0a, i$# a$a $#&rat2$ita $ab0, t(g(e "ang$ene, D1ating Pangeran Kang A"a0a S#!i i$# (nggone aninga*i a$a angag(" netra2$ita, (nggone a"i4ara i4a angag(" ing ta*ingan2$ita, (nggone anga"b(t i4a angag(" ing grana $ita, (nggone angan&i$a i 4a angag("87%9 --- 20 ---
$a$e87?9 a*iring raa i4a angag(" +angraa $ita, aja "a/a #/a #"(*ang ing ga*i0, abab /a0ananing /a04a &4at"i$a i$# /i $aarira, t(g(e *air batining A**a0 /i "#n#ng ana ing #ri+2$ita +riba&i, "ana/aning b(baane t#/a D1ating an#a $aro Si-ating A**a0, a/it &a&ining D1at i$# $a&i" a1a*i aba&i, t(g(e &0ingin &0e/e na*i$a ii0 a/ang2a/#ng a*a/ae ing $a0anan2$ita, &a&ining i-at $##)*)a*a" t(g(e an4ar ana $a0ananing )a*a" n4a, ananing +a&0a tari$ tinari$ t(t(+2tin(t(+an a"#barang $ang ana" D1at i$# a 4($ti $an#ngan ing D1at $ab0. Dene "#ngg#0 ing #r#t2#r#tane "a&ining D1at i-at i$# ana /a0anane, $a(b#t ing &a*i* $a+in&0o, a$a +angan&i$aning Pangeran Kang a0a S#!i, "ang$ene jar/ane.
Sajatine ing#n D1at Kang A"#rba A"iea Kang Ka/aa anita0a$e a/iji2/iji &a&i +a&0a ana*i$a a"+#rna a$a ing $#&rating#n, ing $ono /# $an4ata0an +ratan&0aning a-)a*ing#n "inang$a $(b#$aning ira&ating#n, $ang &0ingin Ing#n anati0a$e87'9 $a4#, aran ajarat#)*4a$in, t#n#/#0 8739 ing ajroning )a*a" )A&a" "a$" a1a*i aba&i n#*i !a04a aran N#r #!0a""a&, n#*i $a!a aran irat#)*$a4ai, n#*i n4a/a aran Ro0 I&*a-i, n#*i &a"ar aran Kan&0i*, n#*i (ot4a aran Dara0, n#*i &ing&ing2ja*a* aran $ang "inang$a /arnaning !0a*rating#n.87;9 #ngg#0 n#nge "ang$ene. 5. Sajarat# )*4a$in, t#"#/#0 ing ajroning )a*a" )A&a" "a$" a1a*i aba&i, t(g(e, $a4# ajati "#n#ng ing jaga& #n4ar#ri, ii0 a/ang2a/#ng a*a/ae ing $a0anan 2 $ita, i$# 0a$e$ating D1at "#t*a$ $ang $a&i", t(g(e ajatining D1at $ang a"ati &0ingin &0e/e, i4a i$# D1ating at"a, &a&i /a0ananing )a*a" A$0a&i4at. 7. N#r #!0a""a&, t(g(e !a04a $ang +in#ji, $a!arita ing Ha&i, /arnane $a4a "an#$ "(ra$, "#n#ng ara02 ara0ing Sajarat#)* 4a$in, --- 21 ---
i$# 0a$e$ating !a04a $ang inga$# taja*ining D1at, ana ajroning n#$at gaib, "inang$a i-ating at"a, &a&i /a0ananing )a*a" Wa0&at. =. irat#)*$a4ai, t(g(e $a!a /irangi, $a!arita ing Ha&i "#n#ng ana angar(+ing N#r #!0a""a&, i$# 0a$e$ating +ra"ana, $ang inga$# ra0aning D1at, "inang$a a"aning at"a, &a&i /a0ananing )a*a" Wa$0i&i4at. >. Ro0 I&*a-i, t(g(e n4a/a $ang /(ning, $a!arita ing Ha&i aa* a$a N#r #!0a""a&, i$# 0a$e$ating #$"a, $ang inga$# $a0ananing D1at, "inang$a a-)a*ing at"a, &a&i /a0ananing )a*a" )Ar/a0. %. Kan&i*, t(g(e &i4an tan+a g(ni, $a!arita ing Ha&it a/arna (ot4a $ang "an!#r "an!orong g#"ant#ng tan+a !ant0*an, ing $ono $a0ananing N#r #!0a""a&, arta (nggon +a$#"+#*aning ro0 $ab0, i$# 0a$e$ating ang(n2 ang(n, $ang inga$# /(/a4anganing D1at, "inang$a ("bananing at"a, &a&i /a0ananing )a*a" ia*. ?. Dara0, t(g(e (ot4a $a!arita ing Ha&it a&ar$e 8=69 orot "an!a/arna, +a&0a $anggonan "a*ai$at, i$# 0a$e$ating b#&i, $ang inga$# +(+aaning D1at, "inang$a /i/araning at"a, &a&i /a0ananing )a*a" Aja". '. Kijab, ingaran &ing&ing2ja*a*, t(g(e /arana $ang ag#ng, $a!arita ing Ha&it "(t# a$a (ot4a $ang a"an!a/arna, ing na*i$a "oi$ angana$a$e #r#0, $#$#, ban4#, i$# 0a$e$ating jaa&, $ang inga$# /arananing D1at, "inang$a (an&aning at"a, &a&i /a0ananing )a*a" Inan $a"i*. #ngg#0 +rate*ane a$a Ij"a$ Ki4a, +a+ang$ataning &in&ing ja*a*, $ang a/arna #r#0, $#$#, ban4#, "a# +a&0a &a&i an(*#ng /arana, $a(b#t ing ngior i$i. Kang &0ingin, #r#0, a"(to$a$e t(*#ng +ang$at, 5: $ijab $i"a, &a&i /a04aning jaa& ing jaba, $a4a ta $#*it &aging a+an#ngga*ane: 7: $ijab r#$"i, &a&i /a04aning jaa& ing j(ro, $a4a ta: #t($ "ani$ jant#ng a+an#ngga*ane, =: $ijab r(tna, &a&i /a04aning jaa& $ang a*("b#t $a4a ta: "ani g(ti0 #ng#" a+an#ngga*ane. --- 22 ---
Kang $a+in&0o, $#$#, a"(to$a$e t(*#ng +ang$at, 5: $ijab +(+(t(ng, &a&i /a0ananing na+a a+an#ngga*ane, 7: $ijab g#nt#r, &a&i /a0ananing +an!a&ri4a, =: $ijab g(ni, &a&i /a0ananing na+#.
Kang $a+ing t(*#, ban4# a"(to$a$e t(*#ng +ang$at, 5: $ijab ("b#n ban4# #ri+, &a&i $a0ananing #$"a, 7: $ijab n#r raa, &a&i $a0ananing ra0a, =: $ijab n#r !a04a $ang $a*#/i0 +a&0ang, &a&i $a0ananing at"a. Kab0 i$# /arananing D1at +a&0a "#n#ng ana Inan2$a"i*, t(g(e $aa"+#rnaning "an#a, aja #/a #"(*ang "an0, abab $a0ananing ba*e)ara4, $#ri, *o!0i*2"a$-#*, $a*an, taraj#, /ot irat#)*"#ta$i", /arga, nara$a, b#"i, *angit, ain2ine $ab0 i$#, /i $a/(ng$# ana ajroning /arana, ina"a&an &ening D1at2$ita $ang "a0a ag#ng, g#"(*ar &a&i $ae*o$aning i-at2i-at $ang ea, anartani ing $a/aaning a-)a*2$ita $ang a"+#rna, +rate*ane $a4a ta, ing na*i$a Kang A"a0a S#!i $ara a"#j#&ane 8=59 i-ate, ingaran A&a", aa* a$a )anair +atang +ra$ara, 5: b#"i, 7: g(ni, =: angin, >: ban4#, i$# $a0anane $a(b#t ana ing Da*i* $a+ing t(*#, a$a +angan&i$aning Pangeran Kang A"a0a S#!i, "ang$ene jar/ane. Sajatine "an#a i$# ra0aning#n, *an Ing#n i$i ra0aning "an#a, $arana Ing#n anita0a$e A&a", aa* a$a ing )anair +atang +ra$ara, 5: b#"i, 7: g(ni, =: angin, >: ban4#, i$# &a&i $a/#j#&aning i-ating#n, ing $ono Ing#n2 +anjingi "#&a0 *i"ang +ra$ara, 5: n#r, 7: ra0a, =: ro0, >: na+#, %: b#&i, i4a i$# "inang$a /arnaning /a4a0ing#n8=79 Kang A"a0a S#!i. #ngg#0 n#nge "ang$ene. #&a0 i$# D1ating $a/#*a, /a4a0 8==9 i$# D1ating G#ti Kang Ai-at
banj#r #"ara"ba0 ing jaa& )$ab0, ang$(+e j#"(n(ng Inan2$a"i* "ang$ono i$# $a/i"b#0an a$a $arane Kang A"a0a S#!i (nggone anj(n(nga$e "a*igening D1at, $atata ana ing bait#)**a0, &a&i t(*#ng $a0anan, i$# ajatine "inang$a $a4($tning $a0anan a/iji2/iji, anan&0a$a$e !0a*arating D1at Kang Ag#ng, Kang A"a0a #*4a, *angg(ng ora $(na o/a0 gingir a$a $a0anan jati, $a(b#t ana ing &a*i* $a+ing +at, a$a +angan&i$aning Pangeran Kang A"a0a S#!i, &a&i t(*#ng a4at, $a+rate*a$a$e ing ngior i$i. A4at $ang $a+ian, Pa"b#$aning Tata2"a*ige ing &a*(" Bait2a*2"a$"#r, "ang$ene jar/ane. Sajatine Ing#n anata "a*ige ana ajroning Bait2a*2"a$"#r, i$# o"a0 (nggoning +ara"e4aning#n j#"(n(ng ana ing ira0ing A&a", $ang ana ajroning ira0 i$# &i"a$, i4a i$# #t($, $ang ana ing antaraning #t($ i$# "ani$, ajroning "ani$ i$# b#&i, ajroning b#&i i$# na+#, ajroning na+# i$# #$"a, ajroning #$"a i$# ra0a, ajroning ra0a i$# Ing#n, ora ana Pangeran, anging Ing#n D1at $ang ang*i"+#ti ing $a0anan jati. A4at $ang $a+in&0o, Pa"b#$aning Tata2"a*ige ing &a*(" Bait2a*2"#0arra", "ang$ene jar/ane. Sajatine Ing#n anata "a*ige ana ajroning Bait2a*2"#0arra", i$# o"a0 (nggone *(*aranganing#n, j#"(n(ng ana ing &0a&0aning A&a", $ang ana ing ajroning &0a&0a i$# ati, $ang ana ing antarane ati i$# jant#ng, ajroning jant#ng i$# b#&i, ajroning b#&i i$# jin(", i4a i$# ang(n2ang(n, ajroning ang(n2ang(n i$# #$"a, ajroning #$"a ing ra0a, ajroning ra0a i$# Ing#n, ora ana Pangeran anging Ing#n D1at $ang ang*i"+#ti ing $a0anan jati. A4at $ang $a+ing t(*#, Pa"b#$aning Tata2"a*ige ing &a*(" Bait2a*2"#$a&&a, "ang$ene jar/ane. Sajatine Ing#n anata "a*ige ana ajroning Bait2a*2"#$a&&a, i$# o"a0 (nggoning +a#!ning#n, j#"(n(ng ana ing $ont0o*ing A&a", $ang ana ing ajroning $ont0o* i$# +ringi*an, $ang ana ing antaraning 8anta...9
--- 24 ---
8...raning9 +ringi*an i$# n#-ta0, 8=>9 i4a i$# "ani, ajroning "ani i$# "a&i, ajroning "a&i i$# /a&i, ajroning /a&i i$# "ani$(", ajroning "ani$(" i$# ra0a, ajroning ra0a i$# Ing#n, ora ana Pangeran, anging Ing#n D1at $ang ang*i"+#ti ing $a0anan jati, j#"(n(ng n#$at gaib, t#"#r#n &a&i jo0ar a/a*, ing $ono /a0ananing )a*a" A$0a&i4at, )a*a" Wa0&at, )a*a" Wa$0i&i4at, )a*a" Ar/a0, )a*a" ia*, )a*a" Aja", )a*a" Inan2$a"i*, &a&ining "an#a $ang a"+#rna, i4a i$# ajatining i-ating#n. ana/a /i ana"+ani ing Da*i* +angan&i$ane Kang A"a0a S#!i "ang$ono "a# &i/a$ita ing ga*i0, &0#/#r &0e/e i$# /a0ananing n#gra0a, $a0ananing $an#gra0an, 2n#gra0a i$# D1ating G#ti, $an#gra0an i$# i-ating $a/#*a, t#ngga* tan+a /ang(nan "#n#ng ana ing ba&an $ita. Dene +rate*ane $a4($tning $a0anan $ab0 "a# $a(b#t ing ngior i$i +it#ane. Kang &0ingin, an#a$e $ang $a(b#t ing ajroning Bait2a*2"a$"#r, t(g(e o"a0 $ang arane, "ang$ene n#nge a/iji2/iji. 5. Sira0 i$# /i4oe $a0ananing Bait2a*2"a$"#r. 7. Ut($ $a0ananing $anta, anari$ /a0ananing !a04a, &a&i +a"b#$aning nit4a. =. ani$ $a0ananing +ra"ana, anari$ /a0ananing /arna, &a&i +a"b#$aning +aninga*. >. B#&i $a0ananing +rana/a, anari$ /a0ananing $ara, &a&i +a"b#$aning +a"i!ara. %. Na+#, $a0ananing 0a/a, anari$ /a0ananing /ara, &a&i +a"b#$aning +a"i4ara. ?. S#$"a, $a0ananing n4a/a, anari$ /a0ananing !i+ta, &a&i +a"b#$aning +anggan&a. '. Ra0a, $a0ananing at"a, anari$ /a0ananing /iea, &a&i +a"b#$aning +angraa. --- 25 ---
Wai4ating g#r# $ang a"(&0ara$e ng*"# Pa"b#$aning Tata2"a*ige ing &a*(" Bait2a*2"a$"#r, #ta"ane ang*a$onana ora $ara &0a0ar i/a$ #ta$, $aro i/a$ "ani$, (&0(ngane aja nganti angarani $atari"a ng*"#ne. Kang $a+in&0o, an#a$e $ang $a(b#t ing ajroning Bait2a*2"#0arra", t(g(e o"a0 $ang $a*arangan, "ang$ene n#nge a/iji2/iji. 5. D0a&0a i$# /i4oe $a0ananing Bait2a*2"#0arra". 7. Ati, $a0ananing +an!a&ri4a, anari$ /a0ananing na+#, &a&i /a04aning na+a. =. Jant#ng $a0ananing +an!a"a4a, anari$ /a0ananing bira0i, &a&i /a04aning $($(t($. >. B#&i, $a0ananing +rana/a, anari$ /a0ananing $ara, &a&i /a04aning +a"i!ara. %. Jin(", $a0ananing +anggraita, anari$ /a0ananing /ara, &a&i /a04aning +a"i4ara. ?. S#$"a $a0ananing n4a/a, anari$ /a0ananing !i+ta, &a&i /a04aning +anggan&a.
'. Ra0a $a0ananing at"a, anari$ /a0aning /iea, &a&i /a04aning +angara.8=%9 Wai4ating g#r# $ang a"(&0ara$e ng*"# +a"b#$aning Tata2"a*ige ing &a*(" Bait2a*2"#0arra", #ta"ane ang*a$onana ora $ara &0a0ar i/a$ ati, $aro i/a$ jant#ng, (&0(ngane aja nganti angarani ang(n2ang(n, $abar +a$o*0e $ang /i $a*a$on, aring $atari"a ng*"#ne. Kang $a+ing t(*#, an#a$e $ang $a(b#t ajroning Bait2a*2"#$a&&a, t(g(e o"a0 $ang in#!$a$e, "ang$ene n#nge a/iji2/iji. 5. Kont0o*, i$# /i4oe $a0ananing Bait2a*2"#$a&&a. 7. Pringi*an, $a0ananing +#rba, $at#"#an /a0ananing bira0i, &a&i b(b#$aning a"arana*a, i4a i$# ang("ing8=?9 ati. --- 26 ---
=. ani, $a0ananing $anta, $at#"#an /a0ananing 0a/a, &a&i b(b#$aning a"arat#ra, i4a i$# (ng("ing a+an*on. >. a&i, $a0ananing /arna, $at#"#an /a0ananing /ara, 8='9 &a&i b(b#$aning a"arat#ri&0a, i4a i$# (ng("ing +angr#ng#. %. Wa&i, $a0ananing r#+a, $at#"#an /a0ananing !i+ta, &a&i b(b#$aning a"ara&ana, i4a i$# (ng("ing a+o!a+an. ?. ani$(", /a0ananing #$"a, $at#"#an /a0ananing +angraa &a&i b(b#$aning a"aratantra, i4a i$# (ng("ing +angaraan. '. Ra0a, $a0ananing at"a, $at#"#an /a0ananing /iea, &a&i b(b#$aning a"araga"a, i4a i$# (ng("ing a*#*#t. Wai4ating g#r# $ang a"(&0ara$e ng*"# Pa"b#$aning Tata2"a*ige ing &a*(" Bait2a*2"#$a&&a, #ta"ane ang*a$onana ora $ara &0a0ar i/a$ +ringi*an, a+an#ngga*ane, (&0(ngane aja nganti angarani "ani, $abar +i$o*0e $ang /i $a*a$on aring $ atari"a ng*"#ne. Ing ngior i$i ana /ira4ating g#r#, "ana/a a"(&0ara$e ra0aning Bait2a*2"#$a&&a, ingatae a"(jang "arang +a/tri, /(nang $ini4a "ang$ene. Ing na*i$a Kang A"a0a S#!i $ara anata "a*ige ana ajroning Bait2a*2"#$a&&a, j#"(n(ng ing bagane Sitti Ka/a, $ang ana ajroning baga i$# +#rana, $ang ana ing antaraning +#rana i$# r(ta, i4a i$# "ani, ajroning "ani, i$# "a&i, ajroning "a&i i$# /a&i, ajroning /a&i i$# "ani$(", ajroning "ani$(" i$# ra0a, ajroning ra0a i$# D1ating at"a $ang ang*i"+#ti ing $a0anan jati. Dene +it#e "ang$ene, baga, ti"banging $ont0o*, +#rana, ti"banging +ringi*an, ing abanj#re +a&0a $aro ingatae a"(jang "arang $a$#ng, (nggone a"ar&i #+a4a +a&0a a"ar&i4a ing /a$it0aning ang$an2+aran. --- 27 ---
ana/a /i /a$it0a, +ra4oga an(t(+na $ang &a&i Santoaning I"an, i4a i$# a0a&at jati, $ang $a(b#t ing &a*(" batin "ang$ene jar/ane.
Ing#n ana$ni, at#0#ne ora ana Pangeran, anging Ing#n, *an ana$ni Ing#n, at#0#ne #!0a""a& i$# #t#aning#n. Ri/a4ating g#r# ana "an0, ingatae a"(jang "arang +a/tri /(nang $a/#/#0an "ang$ene jar/ane. Ing#n ana$ni, at#0#ne ora ana Pangeran, anging In#n, *an ana$ni Ing#n, at#0#ne #!0a""a& i$# #t#aning#n, ati"a0 i$# #"ating#n. ana/a /i #"#r#+ araaning a0a&at jati "ang$ono "a#, n#*i aa0i&a "arang /a0ananing ana$2$ita, i4a i$# $a0ananing "a&i $ang g#"(*ar ana ing )a*a" n4a, $a4a ta: b#"i, *angit, r(ngenge r("b#*an *intang, g(ni, angin, ban4#, a+an#ngga*ane $ab0, +a&0a ana$nana 4n $ita "(ng$o /i anga$oni j#"(n(ng D1ating G#ti Kang A"a0a S#!i, &a&i i-ating A**a0 $ang (jati, $a(b#t ing &a*(" batin "ang$ene jar/ane. Ing#n ana$ni ing D1ating#n &0e/e, at#0#ne ora ana Pangeran, anging Ing#n, *an ana$ni Ing#n, at#0#ne #!0a""a& i$# #t#aning#n, i4a (jatine $ang aran A**a0, i$# ba&aning#n, Ra#* i$# ra0aning#n, #!0a""a& i$# !a04aning#n, i4a Ing#n $ang #ri+ ora $(na ing +ati, i4a Ing#n $ang e*ing ora $(na ing *a*i, i4a Ing#n $ang *angg(ng ora $(na o/a0 gingir ing $a0anan jati, i4a ing#n $ang /a$it0a ora $aa"aran ing a/iji2/iji, i4a Ing#n Kang A"#rba A"iea Kang Ka/aa /i!a$ana ora $($#rangan ing +ang(rti, b4ar a"+#rna +a&0ang t(ra/angan, ora $(raa a+a2a+a, ora ana $aton a+a2a+a, "#ng Ing#n $ang ang*i"+#ti ing )a*a" $ab0 $a*a/an $#&rating#n. Titi. --- 28 ---
RUPA2RUPA WJANGAN SAKA PARA GURU Ing "(ng$o a"rate*a$a$e /(/(janganing g#r# a/iji2/iji, i$# ing +a"(&0are ra0aning ng*"# $ang $a/(janga$e #r#t2#r#ting $($i4aan a$a Da*i* +angan&i$ane Pangeran Kang A"a0a S#!i, $ang $a&0a/#0a$e "arang Kangj(ng Nabi #!0a""a& Ra#*#)**a0 $a(b#t ing ngior i$i. 5. Ana /(/(janging g#r#, $ang a"(&0ara$e ra0aning ng*"# Wii$an Ananing D1at, $($i4aan a$a Da*i* a+ian. 7. A+a8=39 /(/(janging g#r#, $ang a"(&0ara$e ra0aning ng*"# /(&0aran Wa0ananing D1at, $($i4aan a$a Da*i* $a+in&0o. =. Ana /(/(janging g#r#, $ang a"(&0ara$e ra0aning ng*"# W(&0aran Wa0ananing D1at, $($i4aan a$a Da*i* $a+ing t(*#. >. Ana /(/(jangan g#r#, $ang a"(&0ara$e ra0aning ng*"i Ka4($tning $a0anan, $($i4aan a$a Da*i* $a+ing +at, a4at $ang $a+ian Pa"b#$aning Tata2"a*ige ing &a*(" Bait2a*2"a$"#r, t(r$a&0ang a4at $a+in&0o Pa"b#$aning Tata2"a*ige ing &a*(" Bait2a*2"#0arra", t(r$a&0ang a4at $a+ing t(*# Pa"b#$aning Tata2"a*ige ing &a*(" Bait2a*2 "#$a&&a. %. Ana /(/(janging g#r#, $ang a"(&0ara$e ra0aning ng*"# a$a Santoaning I"an ab(b#$a a0a&at jati, #ta/a a$a Saa0i&an. #ngg#0 #raane $ab0 i$# i4a +a&0a bae, "#*a +(+ang$ataning ng*"# "a# $atata &a&i a/iji, $ang #+a4a "#+a$ata ing #raane, anjaba a"#ng +(+ang$ataning ng*"# ta*e$, $aro ng*"i ata0, 4n +anga/ine ng*"# +anitian, i$# +a&0a "a/a ("+an arta +a+an &0e/e, t(g(e ng*"# ta*e$, i$# ng*"# a"(to$a$e $ae*o$an, $0e +it#ng +ra$ara, 5: ng*"# S+i, 7: ng*"# #ngin, =: ng*"# #bin, >: ng*"# A04an, %: ng*"# Barajan, ?: ng*"#
a0b#t, ': ng*"# Gaib#)*g#4#b, $ab0 i$# +anggonane a"#ng +iranti a"#j#&a$e +a+ang$ataning $ae*o$an, $ang &a&i tan&0aning tontonan ing *airi4a0 bae t(g(e ng*"# orogan, $0e angang +ra$ara, 5: ng*"# a$" 8a$...9 --- 29 ---
8..."9 ar+in, 7: ng*"# Satari4a0, =: ng*"# Siraab, >: ng*"# @0araj($, %: ng*"# aja*i, ?: ng*"# ata$#rra0"an, ': ng*"# S#-i, 3: ng*"# @0a-i, ;: ng*"# Na$iban&i4a0, &iarani Na$iban&i4a0t#)*!0a$, $ab0 i$# +anggonane a"#ng +iranti a"#j#&a$e "a*ai$at $ang &a&i tan&0aning ba&an a*# ana ing n4a bae, ora "#+a$at $aro ra0aning ng*"# $aa"+#rnan, #"+a"a $at#ngga*a$e $aro +(+ang$ataning ng*"# $ang ajati, "ang$a a*a02#r#+e $ang angraa$a$e, bo$"ana/a an($a$a$e +a"ai&o, +a"ai&o "a# "#n&0a$ &a&i +a, +ara +a&on i$# a$a ii0 $($#rangan, $($#rangan i$# $ang a"ara$a$e $a+anaan, i$#8=;9 a"ara$a$e +ara banta0 $aro (#a*an, +ara (#a*an i$# +a$o*0e a"#ng r(b#t #ngg#* ing +anga/r#0, r(b#t #ngg#* ing +anga/r#0 i$# ora /#r#ng an&a&$a$e +a#*a4an, "#*ane +ara #jana $ang +#t# t("(nan i$# ora (&4a (#a*an, a"arga ora &arbe ati $a+anaan jat"i$ane r0ne /i a"#"+#ni a*iring +anga/r#0, &ene "ana/a ana $ang #"(&4a a"a&oni "#ga &i$a*a0ana bae, aja nganti *#"a/an "#n&0a$ $abarabe4an, ing /($aan $a*ong*ongan, "ana/a "($a $ab#r#2 b#r# a(ngaja ii0 $($#rangan #r#+, "ang$ono bae /i !#$#+. PRATIK< ANGTRAPAK PARABOTING NG<U PASAPURNAN KANG KINKR KA
8...r("an,9 n(t(+ana +angga*i0: tri"a, ri*a, t("(n, #ta/a, 8>69 "#ngg#0 #ta"a i$# "#n#ng ana ing abar &arana. 7. Pan(ng(ran $ang $a+in&0o. Kang $a+in&0o 4n /i aring "ir(ng $ang ora $a+i4ara, $a4a ta, "ir(ng r(raaning jin etan, ato $e/an, tan&0a $#rang at(nga0 ta#n, ing $ono +anggonaning $#r"at a$a*a4an $a*i/at, t(g(e angaji2aji a$a*a4an a(aji, a+an#ngga*ane ang*a$oni +angga/e4an b(!i$, $inant0nan angati2ati "arang #ri+e &0e/e. =. Pan(ng(ran $ang $a+ing t(*#. Kang $a+ing t(*#, 4n /i a*in +aninga*e, $a4a ta, ing ai #0arra", S0a-ar, an*# *angit $aton abang #*#&, Rabi)#)*a$0ir, r(ngenge $aton ir(ng J#"a&i)*a/a*, J#"a&i)*a$0ir, r("b#*an $aton ir(ng R(j(b, R#/a0, ban4# $aton abang Paa, S4a/a*, /(/a4ange &0e/e $aton *oro #*)*$ae&a0, B(ar, g(ni $aton ir(ng $ab0 i$# tan&0a $#rang
rong ai, ing $ono +anggonaning /ai4at $aro ri/a4at, t(g(e a"("(*ing $aro /(/ara0, $inant0nan tab(ri a(#!i. >. Pan(ng(ran $ang $a+ing +at. Kang $a+ing +at, &(riji +an#ngg#*ing ata &ib($#$ $a+(t(*a$e &a*a0 +$2+$, &ariji "ani $aang$at, 4n /i $aang$at anj#j#ng &ariji "anie "a#, tan&0a $#rang +atang2+#*#0 &ina, ing $ono +anggonaning )a-iat, t(g(e +anga+#ra, i4a i$# an(n#/#n +anga+#ra "arang Pangerane, a0a banj#r anga+#ra "arang $ang +a&0a $a*#+#tan, #ta/a a"inta +anga+#ra "arang $ang +a&0a r#"aa $a*ara$a$e atine. %. Pan(ng(ran $ang $a+ing *i"a. Kang $a+ing *i"a, 4n ata $a/a/a ing netra *oro &arijine /i $aton $a*ong, #g(*2#g(*e /i $aton +(&0ot, tan&0a $#rang (ai, ing $ono +anggonaning a"atra+a$e +i$#$#0 ing ng*"# $aa"+#rnan $a4a $ang $a(b#t ing ngior i$i. --- 31 ---
5. I"an, t(g(e angan&(*, $ang &ian&(* $#&rate, t(g(ing $#&rat: $#/aa. 7. To$i&, t(g(e "#0#ng a/iji, t(g(e +ara0 "arang ira&ate, t(g(ing ira&at: $ara. =. a$ri-at, t(g(e /a$it0a, $ang &i/a$it0ani ng*"#ne, i4a i$# ang#ningani n#nging D1at, i-at, a"a, a-)a*, t(g(ing D1at: $ant0a i-at: r#+a, a"a, aran, a-)a* +a$(rti. >. I*a" t(g(e a*a"(t, $ang a*a"(t i$# $ 0a4ate, t(g(ing K0a4at: #ri+, "#n#ng ana ing i-at ja*a*, ja"a*, $a0ar, $a"a* t(g(ing ja*a*: ag#ng $ang ag#ng i$# D1ate, &ening ang*i"+#ti ing )a*a" $ab0, t(g(ing ja"a*: e*o$ $ang e*o$ i$# i-ate, &ening *anang /a&on, /an, arta ora ara0 ora (nggon, tan+a /arna tan+a r#+a, t(g(ing $a0ar: /iea $ang /iea i$# a"ane &ening ora na"a a+a2a+a, t(g(ing $a"a*: a"+#rna, $ang a"+#rna i$# a-2a*e, &ening bia g#"(*ar +a&0a ana*i$a +a$r(tine, a$ a $a/aa tan+a anga4a. #ngg#0 n#nge "ang$ene, i"an "#n#ng ana ing (n(ng, to$i&, "#n#ng ana ing (ning, "a$ri-at "#n#ng ana ing a/a, i*a" "#n#ng ana ing e*ing. ?. Pan(ng(ran $ang $a+ing n(". Kang $a+ing n(", 4n /i aring $atonton /arnane &0e/e, tan&0a $#rang at(nga0 ai, ing $ono +anggonaning Pa"#ja, an(g( $arane Kang Ka/aa, +atra+e ing ab(n a+ang$at ar(+ are, Pa"ijane8>59 $a(b#t ing ngior i$i. Ana +#janing#n a/iji, D1ate i4a D1ating#n, i-ate i4a i-ating#n, a"ane i4a a"aning#n, a-)a*e i4a a-2a*ing#n, Ing#n +#ja ing +at("on t#ngga* a$a0ananing#n, a"+#rna $a*a/an $#&rating#n. Ing na*i$a i$# !ini+ta $ang +in#ja t#ngga*, $a4a ta: ba+a, bi4#ng, $a$i, nini, gar/a, +#tra, /a4a0, a+a&0ane $ang &a&i +(*(nging !i+ta biaa an#ngga* ana ing ja"an $a*angg(ngan. --- 32 ---
'. Pan(ng(ran $ang $a+ing +it#.
Kang $a+ing +it#, 4n /i r#"aa *ara $aan&0ang, t(g(e ora ar(+ a+a2a+a, tan&0a $#rang +(n&0a$ &ina, ing $ono +anggonaning tobat, +atra+e "ana/a *agi /#ng# are, $a(b#t ing ngior i$i. Ing#n ana*anga "aring D1ating#n &0e/e, r(g(&ing jii"ing#n, goro0ing atining#n, r(ngenge ing na+#ning#n, *a*ine ing #ri+ing#n a*a/a2*a/ae, ing "(ng$o Ing#n2r#/at a"+#rna ing a&oaning#n $ab0 $a*a/an $#&rating#n. 3. Pan(ng(ran $ang $a+ing /o*#. Kang $a+ing /o*# 4n /i $araa g(ra02#4ang aranning arira ing jaba j(ro $ab0, t(r$a&0ang aring an&a&$a$e /(t#ning (#$(r tinja ta#n, $aro tinja $a*ong, #ta/a !a!ing $a*#ng $aro !a!ing t("baga, ing /($aan +#!#$ing +arji $araa an4(+, an&a&$a$e t(ranging n#t-a0, i$# tan&0a /i +ar($ ing &ina Ki4a"at, a"#ng $#rang ing aantara &ina, ing $ono /a$t#ning Daja* *a)nat $aton ar(+ aga/e ar#bir#, "arang $a0anan2$ita, i4a i$# +anggonaning $at($an ran!ana a$a a*#r +a+at, $a*i"a +an!(r "#n#ng ana ing ba&an2$ita &0e/e +anang$ie ang(n2ang(n, banj#r $ar#/ata $a4a ing ngior i$i. Ing#n angr#/at $a&anging#n +a+at $a*i"a +an!(r $ang "#n#ng ana ing $a&aning#n 8>79 &0e/e. ar arti $a$ang $a/a0 a&0i Ari2ari G(ti0 P#(r, a$0ing $a&ang ing#n $ang ora $aton, *an $ang ora $ara/atan, #ta/a $a&anging#n $ang "(t# a$a ing "arga 0ina *an $ang ora "(t# a$a ing "arga 0ina, arta $a&anging#n $ang "(t# bar(ng a&ina $ab0 +a&0a a"+#rna nir"a*a /a*#4a ing $a0anan jati, &ening $#&rating#n. N#*i aa$i4a $a*a/an D1at2$ita &0e/e, $a4a aa0i& "arang /a0ananing ana$2$ita, i4a i$# $a0ananing "a&i $ang g#"(*ar ana ing )a*a" n4a, /i $ a(b#t ing ngar(+ ana /($aaning /(/(jangan. --- 33 ---
;. Pan(ng(ran $ang $a+ing anga #ta/a $ang /($aan. Kang $a+ing anga, 4n $(t($ $ang ana #g(*2#g(*ing ata /i ora ana, an&a&$a$e on!ate +ra"ananing $ana$a, arta +ra"ananing tinga* /i (+(n, an&a&$a$e r#+($ing +an*# r(ngating a*i, #ta/a gar(b(ging ta*ingan /i "(n(ng, an&a&$a$e +(ng(ng ana*i$a, ing /($aan garingging(n $ang arira banj#r $a"b# gan&aning a/a, i$# tan&0a /i "an!a& ing &ina $i4a"at, j#"(n(ng $a*a4an +riba&ine, ing $ono +anggonaning an#!$a$e a$0ing )anair, t(g(ing )anair: banga, i4a i$# banganing $0a$ $ang "#n#ng ana ing D1at, i-at, a"a, a-)a*, $a4a ta: )anair ba&an, aa* a$a ing b#"i, g(ni, angin, ban4#, i$# $a!i+taa #!i "#*4a "#*i0 "arang aa*e, a"+#rna an#ngga* $a*a4an )anairing ro0, $ang #"en&0e ana $a0ananing /#j#&, ng*"#, n#r, #0#&: t(g(e /#j#&: /a0ana, i4a i$# g(ti0 a"arga g(ti0 i$# &a&i $an4ata0aning ro0, t(g(ing ng*"# +aninga*, i4a i$# +aninga*ing netra ba*a$a, a"arga +aninga* i$# &a&i +a"a/aing ro0, t(g(ing n#r: !a04a, i4a i$# !a04a $ang ang*i"+#ti ing arira, a"arga !a04a i$# &a&i +ratan&0aning ro0, t(g(ing #0#&: a$i, i4a i$# na+a, a"arga na+a i$# &a&i a$ining ro0. Dene (nggone an#!$a$e $a(b#t, ing ajroning ! i+ta "ang$ene. Ing#n an#!$a$e a$a*iring )anairing#n $ang abanga ja"ani, #!i "#*4a a"+#rna an#ngga* $a*a/an a$a*iring )anairing#n $ang abanga ro$0ani, nir"a*a /a*#4a ing $a0anan jati &ening $#&rating#n. Yn /i "ang$ono, n#*i !a04a N#r #!0a""a& t#"i"b#*, g#"i*ang2gi*ang ana ing /a&ana, tan&0a ba$a* bin#$a $ijabing Pangeran, "0 $atone a$0ing !a04a, ing $ono +anggonaning nga/ina$e ba&an $aro n4a/a, $a(b#t ing ajroning !i+ta "ang$ene.
A**a0 $ang $ina/in, /ina*nan &ening Ra#*, +ang#*#ne #!0a""a&, a$ine "a*ae$at +a+at, i4a i$# Ing#n $ang anga/in --- 34 ---
ba&aning#n, /ina*nan &ening ra0aning#n, $a#ngga0a$e &ening !a04aning#n, ina$nan &ening "a*ae$ating#n +a+at, Jabrai*, i4a i$# +ang#!a+ing#n, in$ai*, +anga"b#ning#n, Ira-i*, Paninga*ing#n, Ijrai*, +a"i4araning#n, ri$a/ine a"+#rna a$a ing $#&rating#n. N#*i an4i+ta ang$an2+aran Tana1#)*tar$i, $a(b#t ing ngior i$i. Ing#n "an!a& a$a )a*a" Inan2$a"i*, t#"($a "aring )a*a" Aja", n#*i t#"($a "aring )a*a" ia*, n#*i t#"($a "aring )a*a" Ar/a0, n#*i t#"($a "aring )a*a" Wa!0&i4at, n#*i t#"($a "aring )a*a" Wa0&at, n#*i t#"($a "aring )a*a" A$0a&i4at, n#*i t#"($a "aring )a*a" Inan2$a"i* "an0, a"+#rna +a&0ang tara/angan a$a ing $#&rating#n. N#*i an4i+ta ing +a"birat aa*ing !a04a a/iji2/iji $aa"+#rna$a$e a$a $#&rat2$ita, #+a4a aja nganti $e*i"+#tan &ening !a04a $ang anan&0a$a$e rga"aning ang$an2+aran, "ang$ene +a"birate ing ajroning !i+ta. @a04a ir(ng $a&a&e4aning na+# *#/a"a0 #"#r#+ "aring !a04a $ang abang, !a04a $a&a&e4aning na+# A"ara0 #"#r#+ "aring !a04a $ang $#ning, !a04a $#ning $a&a&e4aning na+# S#-i4a0 #"#r#+ "aring !a04a $ang +#ti0, !a04a +#ti0 $a&a&e4aning na+# #t"aina0 #"#r#+ "aring !a04a $ang a"an!a/arna, !a04a $ang a"an!a/arna $a&a&e4aning +ra"ana #"#r#+ "aring D1ating !a04aning#n a/(ning "an!#r "an!orong g#"i*ang tan+a /(/a4angan, b4ar a"+#rna +a&0ang tara/angan, ora ana $aton a+a2a+a $ab02$ab0 +a&0a $a*i"+#tan &ening D1ating#n a$a ing $#&rating#n. Ing na*i$a i$# #+a"a ana $araa a+a2a+a ing ba&ane ang#a+a +#(r $a+ing t(*# #+a"a angraa *i/#ng $a4a "(n&(", ang#a+a &0a&0a $a+ing =, #+a"a angraa ari+ ar(+ are, ang#a+a bat0#$ $a+ing =, #+a"a angraa ar(+ *a*i, ang#a+a ("b#n2("b#n $a+ing =, banj#r tata2tata &an&an $a4a ing ngior i$i +atra+e. --- 35 ---
5. Wi/it ai&0a$(+ #$# t#ngga* an#t#+i baba0an na/aanga, &arijining ata +a&0a ant#$ ing (*aning &ariji $a4a anga+#ran!ang, j("+o* &ia +a&0a j("+o*, banj#r t#"#"+ang ing jaja, &ib(n(r (i+atane *a/an t(nga0ing jaja, a*onjoring i$i* a/it j("+o* i$i* $at("o$a$e +a&0a +o*o$ &igat0#$, &0(ng$#* $at("o$a$e +a&0a &0(ng$#* &ira+(t, +a*anangan a+a*an&0#ngan ini+at $aro j("+o* i$i* aja nganti $atin&0i0an. 7. N#*i a"a/a +#!#$ing grana, &ii+at ing jaja t#"($a ing +#er, ing +a*anangan, ing j("+o*an i$i*, banj#r ang(ninga$e !i+ta. =. N#*i ang(r("a$e netra $ang a*on, anging$("a$e *a"be $ang &0a"i, #nt# gat0#$a +a&0a #nt# $ang rata, i*at $at($#$ "an&0#/#r $a+a&a*a$e ing !(t0a$, banj#r +ara0 ana*anga ing D1ating &0e/e. >. N#*i a"(g(ng na+a ing ana*i$a banj#r an 4i+ta "atra+a$e +anj(n(nganing D1at, /i/it ang#"+#*a$e $a/#*a g#ti "ang$ene. Ing#n D1ating G#ti Kang Ai-at a, ang*i"+#ti ing $a/#*aning#n t#ngga* &a&i a$a0anan, a"+#rna a$a ing $#&rating#n. Ing $ono +a"(g(nging na+a t#n#r#na$e 8>=9 "(t#ning grana $ang a*on aja nganti $a##.
Yn /i ar0 a"(g(ng na+a "an0 ing ana*i$a banj#r an4i+ta "a0a #!$a$e ing D1at2$ita $a4a "ang$ene. Ing#n D1at Kang a0a S#!i Ai-at
ag#ng $ang "a0a "#*4a, Ing#n /(ng$# a"+#rna a$a+raboning#n, ang$(+ ain2ining $aratoning#n, +(+a$ aba*aning#n $ab0 ora ana $ang $($#rangan, b4ar g#"(*ar &a&i a!i+taning#n, ana a(&4aning#n, t($a a$ara2$araning#n $ab0, a$a ing $#&rating#n. Ing $ono +a"(g(nging na+a t#n#r#$a$e8>>9 "(t# ing grana "an0, $ang a*on aja $(##. Yn /i ar0 a"(g(ng na+a "an0 ing ana*i$a banj#r an4i+ta angra!#t ing jii"2$ita $a4a "ang$ene. Jii"ing#n $ang $ari ana ing )a*a" n4a, 4n /i ana ing ja"an $ara"at $ang a"a0a "#*4a, /#*# $#*it &aging g(ti0 ba*#ng #ng#" a+an#ngga*ane $ab0, aa*e a$a ing !a04a "#*i0a "aring !a04a, a"+#rna ba*i "arang Ing#n "an0, a$a ing $#&rating#n. Ing $ono +a"(g(nging na+a tin#r#na$e "(t# ing grana "an0, $ang a*on aja nganti $a##. Yn /i ar0 a"(g(ng na+a "an0 ing ana*i$a banj#r an4i+ta anari$ "arang +ara a$rab a+an&0#/#r a+angior $ang /i +a&0a ngaja*, $aa"+#rna$a$e $a4a "ang$ene. Yoganing#n a+an&0#/#r a+angior $ab0, $ang +a&0a "#*i0 ing ja"an $ara"ating )a*a"e &0e/e2&0e/e +a&0a #!i "#*4a a"+#rna $a4a Ing#n a$a ing $#&rating#n. Ing $ono +a"(g(nging na+a tin#r#na$e "(t# ing grana "an0, $ang a*on aja nganti $a##. Yn /i ar0 a"(g(ng na+a "an0 ing ana*i$a banj#r an4i+ta ang#$#& g#"(*aring )a*a" n4a $aa"+#rna$a$e $ab0 $a4a "ang$ene. Ing#n an&a&$a$e )a*a" n4a ain2ine $ab0 i$i, 4n /i t#t#g ing /(/ang(ne, Ing#n2$#$#& "#*i0 "#*4a a"+#rna &a&i a/iji $a*a/an $a0ananing#n "an0 a$a ing $#&rating#n. Ing $ono +a"(g(nging na+a tin#r#na$e "(t# ing grana "an0 $ang a*on aja nganti $a##. Yn /i ar0 a"(g(ng na+a "an0 ing ana*i$a an4i+ta a"babar "arang t(&0a$ t#r#ne $ang +a&0a $ari $a4a "ang$ene. --- 37 ---
T#raing#n $ang "a$i0 +a&0a $ari ana ing )a*a" n4a $ab0, +a&0a n("#/a #$a b#nga0 #gi0 inggi0 aja ana $ang $($#rangan, ra0a4# a*a"(ta a+an&0#/#r a+angior a$a ing $#&rating#n. Ing $ono +a"(g(nging na+a tin#r#na$e "(t# ing grana "an0, $ang a*on aja nganti $ a##.
Yn /i ar0 a"(g(ng na+a "an0 ing ana*i$a banj#r an4i+ta a"aang +angai0an "arang +ara t#"ita0 $ab0 $a4a "ang$ene. Sa$0e tita0ing#n $ab0, $ang +a&0a an*# $ang +a&0a $ar#ng# +a&0a ai0 /(*aa "arang Ing#n a$a ing $#&rating#n. Ing $ono +a"(g(nging na+a tin#r#na$e "(t# ing grana "an0, $ang a*on aja nganti $a##. Yn /i ar0 a"(g(ng na+a "an0 ing ana*i$a banj#r an4i+ta a"aang $a"a4an "arang +ara "a$*#$ $ang +a&0a angar#bir#, #ta/a ora angen&a0a$e "arang jii"2$ita $a4a "ang$ene. Sa$0ing "a$*#$ing#n $ab0, $ang ora angen&a0a$e "aring#n, +a&0a $a+raba/a ing $a"a4an &ening $#&rating#n. Ing $ono +a"(g(nging na+a tin#r#na$e "(t# ing grana "an0 $ ang a*on aja nganti $a##. Dene (nggone a"atra+a$e +anj(n(nganing D1at $ab0 "a# 4n $aring$( &a&i a/iji ana +rating$a0e, /i/it +a"(g(nging na+a a"#ng a+ian bae, ing ana*i$a a"atra+(na $a4a "ang$ene. Sa$a*iring !a04a $ab0 +a&0a $a*i"+#tan &ening D1ating#n, i4a Ing#n D1ating G#ti Kang Ai-at a, i4a Ing#n D1at Kang a0a S#!i Ai-at
#ngg#0 !an!#&e ing ajroning a"(g(ng na+a "a#, #g(r ng(t ing !i+ta bae +atra+e $ab0 i$# i4a /i !#$#+, abab 4n ajroning ja"an $ara"at#)**a0 ing t("be /a$t#ning "a$a" ijaba0, t(g(e +anggonan $atari"a, a+a a!i+tane &a&i, a"arga irnaning "#&a0 $ari /aja0, "#&a0 i$# D1ating $a/#*a, /aja0 i$# D1ating G#ti Kang Ai-at
"ing$#+, *i&0a0 "ang$(r(t, ing /($aan !a04a #r(", /ara irna, ora bia aninga*i, "i4ara, anggan&a, a"iraa, a"#ng $ari !i+ta bae, a"arga /i $in#$#& tataning arengat, tare$at, 0a$e$at, "a$ri-at arengat i$# *a$#ning ba&an, n#nge ana ing *ean tare$at *a$#ning ati, n#nge ing grana 0a$e$at *a$#ning n4a/a, n#nge ing ta*ingan "a$ri-at *a$#ning ra0a, n#nge ing netra "#*a ajatining arengat i$# *ean, tare$at: grana, 0a$e$at: ta*ingan, "a$ri-at: netra, "#ngg#0 $ang $in#$#& &0ingin, +aninga*ing netra, $a#"+a"a$a$e ba/#ring $a!a /irangi #ta/a (ating ban4# 1a"1a", n#*i +a"i4araning ta*ingan, $a#+a"a$a$e r(nta0ing go&0ong ajarati*"#nta0a, #ta/a $angra0ing 0ajar2a*2a/a&, n#*i +anggan&aning grana, $a#"+a"a$a$e g#g#ring /#$ir i$ra+, #ta/a r#b#0ing ar&i t#rina, n#*i +a"iraaning *ean, $a#"+a"a$a$e b#bra0ing /ot irata*"#ta$i", #ta/a r#a$ing $a)bat#)**a0 ing $ono banj#r $araa ni$"at a*iring anggaotaning arira $ab0, ang*#/i0i ni$"ating angga"a ing na*i$a "(to$a$e ra0a, a"arga a/it bin#$a $ijabing Pangeran, /a$t#ne irnaning /arana banj#r $atoning ja"an $ara"at#)**a0, t(g(e ja"an $a"#*4aning A**a0, +angraane ing &a*(" A&a" $#$"i t($ane a$0ing !a04a $ang +a&0a ang*i"+#ti ing D1ating $araton, ing na*i$a i$# a"#ng a"#t4a +(+#ntoning te$a& $ang antoa, $a4a ngibarating a$ara A*i- $ang ajabarjr a+(, #nine: A, I, U, t(g(e: A$# I$i Uri+, banj#r an4i+taa brangta ing D1at, #+a4a aja $aeng(tan "arang $ang $ari $ab0. WANGSIT KANGJNG SUSUHUNAN KA
Ing ataing )ara* baari4a0 $ab0, 4($ti +a&0a anan&0ang ja/a*i4a0, t(g(e, +(+a*anganing "an#a i$# +a&0a $(na o/a0 gingir, i4a i$# +ratan&0ane a+(ing $a/#*a. Ka4($tnan ing &a*(" )a&a" $#$"i $aton a$a +angraa $a4a ing ngior i$i. 5. )A*a" Ro$0i4a0. 5. Kang &0ingin, a/it $aton )a*a" Ro$0i4a0 t(g(e )a*a"ing n4a/a, a+a&0ang +a&0anging ra0ina, tan+a $eb*at /etan *or $#*on $i* ing ngior ing &0#/#r, ing $ono aninga*i agara tan+a t(+i, i$# /a0ananing ati $a/i"b#0an !a04aning #t($, at(nga0ing agara $aton ana r4at +an!a"a4a /arna $a4a teja g#"a/ang !a04ane, i$# /a0ananing jant#ng $a/i"b#0an !a04aning jo0ar a/a*, i4a i$# "ani$, $ang +an!a "a4a ang*i"+#ti jatining ati, &a&i +angraaning arira, ("+ane "#n#ng ana ing !i+ta +a+ane ana ing +aninga* +a"i4ara +anggan&a +angraa +a"iraa, &iarani "#$a i-at, $a/aane a"#ng an#nt#n a$a*iring i-at $ab0, ing na*i$a i$# aja nganti $aa"aran "arang +an(ng(raning r#+a $ang ajati, i4a i$# r#+a2$ita +riba&i. 7. A*a" Siri4a0. 7. Kang $a+in&0o, airnaning )a*a" Ro$0i4a0, $aton )a*a" Siri4a0, t(g(e )a*a"ing ra0a, +a&0ange ang*#/i0i +a&0anging )a*a" Ro$0i4a0, ing $ono t($aning !a04a +atang /arna ir(ng abang $#ning +#ti0, i$# /a0ananing b#&i, a"(to$a$e $a0ananing na+# +atang +ra$ara, $ang +a&0a &a&i rga"aning ati, $atone t#"ar#nt#n iji2iji, $ang /i/it $aton &0ingin, !a04a ir(ng, i$# $a0ananing na+# <#/a"a0, 0a/ane ing na*i$a #ri+ a"ara$a$e &a0ga ari+ *#/e a+an#ngga*ane, /a0ane8>%9 ing /a&0#$ /a04aning a$a *ean $a&a&i4ane ing ajroning !a04a ir(ng $aton a$a*iring ato $e/an "i/a0 g(gr("(t, +a&0a anggraga&a $a4a angangg(+ Pangeran, +raba/ane b#"i gonjing, )a*a"ing na+# &iarani )a*a" na#t, t(g(e *a*i ing na*i$a i$# +anggonaning *a*i, +o"a, &ieng(t arta --- 41 ---
antoa, aja nganti $or#+ ana ajroning !a04a ir(ng, bo$"ana/a aniti "arang ato $e/an "i/a0 g(gr("(tan. Ora antara #/e !a04a ir(ng irna, $aton !a04a abang, i$# $a0ananing na+# A"ara0, 0a/ane ing na*i$a #ri+ a"ara$a$e ang$ara +anatn &($a a+an#ngga*ane, /a0anane ing a"+(r#, /a04ane a$a $arna, $a&a&e4ane ing ajroning !a04a abang $aton a$a*iring b#&i rani br($aa$an, i4a +a&0a $a4a angangg(+ Pangeran, +raba/ane g(ni "#r#+ g(&0e anga*a&2a*a& )a*a"ing na+# &iarani )a*a" jabar#t, t(g(e ar(ng, ing na*i$a i$# +anggonaning r($aa, +o"a &iar0 arta antoa, aja anganti $or#+ ana ajroning !a04a abang, bo$"ana/a aniti "arang br($aa$an. Ora antara #/e !a0/a abang irna, n#*i $aton !a04a $#ning, i$# $a0ananing na+# S#-i4a0, /a0ane 8>?9 ing na*i$a #ri+ a"ara$a$e +a$ar("an "#r$a, +(+enginan +a$ar("an $ab#nga0an a+an#ngga*ane, /a0anane ing *(*i"+a, /a04ane a$a netra, $a&a&i4ane ing ajroning !a04a $#ning $aton a$a*iring "an#$ "i/a0 banga ib(r2ib(ran, i4a +a&0a angraga&a8>'9 $a4a angangg(+ Pangeran, +raba/ane angin +an!a/ora g(&0e )a*a"ing na+# &iarani )a*a" *a0#t, t(g(e gingir, ing na*i$a i$# +anggonaning r(nggang a*iring anggaota, +o"a &it(t(+, arta antoa, aja anganti $or#+ ana ajroning !a04a $#ning, bo$"ana/a aniti "arang "an#$ "i/a0 banga ib(r2ib(ran. Ora #/e !a04a $#ning irna, n#*i $aton !a04a +#ti0, i$# $a0ananing na+# #t"aina0, 0a/ane ing na*i$a #ri+ a"ara$a$e *obaning $a#ta"an a+an#ngga*ane, $a4a ta ang*a$oni +#ja ta+a brata $ang $a*ant#r2*ant#r, ora "a/a /atara, $a0anane ing ba*#ng, /a04ane a$a ing grana $a&a&i4ane ing ajroning !a04a +#ti0 $aton a$a*iring i/a$ *o0, "i/a0 banganing b(b#ron ban4#, ana ing agara ra0"at, i4a +a&0a a $a4a angangg(+ Pangeran +raba/a ban4# /(ning tan+a ang$an )a*a"ing na+# &iarani )a*a" "a*a$#t t(g(e $aton, ing na*i$a i$# +anggonane #ninga ing $araton, +o"a &i/a+a&a arta antoa, abab 8a...9 --- 42 ---
8...bab9 ajatining $araton $ang rina$it "a0a "#*4a, aja nganti $or#+ ana ajroning !a04a +#ti0, bo$"ana/a aniti "arang i/a$ *o0 "i/a0 banganing b(b#ron ban4#. =. )A*a" N#ri4a0. =. Kang $a+ing t(*#, airnaning a*a" Siri4a0, $aton )a*a" N#ri4a0, t(g(e )a*a"ing !a04a, +a&0ange ang*#/i0i +a&0anging )a*a" Siri4a0, ing $ono t($aning !a04a a"an!a/arna, ir(ng abang $#ning +#ti0 ijo, g#"(*ar bar(ng +a&0a $aton $araton ar/a rara $ab0, i$# /a0anane +an!a&ri4a, $a/i"b#0an !a04aning +ra"ana, )a*a"ing +an!a&ri4a &iarani )a*a" 0i&a4at, t(g(e +it#, &ening an#a$e +anggonane ing na*i$a g#"(*aring $araton, ananging ajatining $araton $ang rina$it "a0a "#*4a, i4a i$# $aratoning +anaaran, $a4a ta, $araton $ang $aton ana ajroning !a04a ir(ng, i$# &1ating ato $e/an, "i/a0 g(gr("(tan $ang $aton ana ajroning ! a04a abang, i$# $araton &1ating br($aa$an, $ang $aton ana ajroning !a04a $#ning, i$# $araton &1ating "an#$ "i/a0 banga ib(r2ib(ran, $ang $aton ana ajroning !a04a +#ti0, i$# $araton &1ating i/a$ *o0, "i/a0 banganing b(b#ron ban4#, $ang $aton ana ajroning !a04a ijo, i$# $araton &1ating t(t#/#0an, ing na*i$a i$# ana $a+i4ara /ara $a4a an#a$e $araton $ang ag#ng $ang "a0a "#*4a, +o"a &ijin(" arta antoa, aja nganti an4i+ta "i*i0 a*a0 a/iji, bo$"ana/a $a*(b# ing $araton +anaaran. >. )A*a" N#ri4a0 <#0#r. >. Kang $a+ing +at, ii0 ana ajroning )a*a" N#ri4a0,. ing $ono $aton !a04a /(ning, ajroning !a04a ana #r#b a/iji anga&(g aa&a *anang g(&0ene, &arbe orot /o*#ng /arna, ir(ng abang $#ning +#ti0 ijo bir# /#ng# &a, g#"(*ar +a&0a $aton /arga ari $ab0, i$# /a0ananing /arnaning +ra"ana, $a/i"b#0an &ening #$"a, )a*a"ing +ra"ana &iarani )a*a" )i$at, t(g(e bira0i &ening +anggonane r#"aa
--- 43 ---
brangta "arang g#"(*aring /arga, ananging ajatining /arga $ang "a0a #!i, +anggonan $ang ni$"at "an+angat ra0"at, i4a i$# $a04anganing jin $ab0, a"#ng +anggonan $a"#$tn bae, $a4a ta: Kang $aton /arga ir(ng "(*( "(*(ng2"(*(ng "i"ba "#ti$aning b#"i i$# $a&a&i4an a$a $anit0aning !i+ta, 4n j#"(n(ng ana ing $ono, bo$"ana/a &a&i r(t#ning8>39 jin ir(ng. Kang $aton /arga ar/a abang abra "ara$ata "i"ba (ot4a g(ni4ara, i$# $a&a&i4an a$a t0aning !i+ta, 4n j#"(n(ng ana ing $ono, "bo$"ana/a &a&i rat#ning jin abang. Kang $aton /arga ar/a $#ning #"#nar "i"ba r(tna "i*a0, i$# $a&a&i4an a$a &oraning8>;9 !i+ta, 4n j#"(n(ng ana ing $ono, bo$"ana/a &a&i rat#ning jin $#ning. Kang $aton /arga ar/a +#ti0 "a4a2"a4a /(n( "i"ba "ani$ "a4a, i$# $a&a&i4an a$a (t4aning !i+ta, 4n j#"(n(ng ana $ono, bo$"ana/a &a&i rat#ning jin +#ti0. Kang $aton /arga ar/a ijo ang(ng#/#ng "i"ba "ani$ teja"a4a, i$# $a&a&i4an a$a antoaning !i+ta, 4n j#"(n(ng ana ing $ono bo$"ana/a &a&i rat#ning jin ijo. Kang $aton /arga ar/a bir# "#4($ "i"ba "ani$ ni*a+a$aja, i$# $a&a&i4an a$a a"ba/aning !i+ta, 4n j#"(n(ng ana ing $ono bo$"ana/a &a&i rat#ning jin bir#. Kang $aton /arga ar/a /#ng# n(ng(r "i"ba "ani$ +#+araga, i$# $a&a&i4an a$a a"ba&aning !i+ta, 4n j#"(n(ng ana ing $ono, bo$"ana/a &a&i rat#ning jin /#ng#. Kang $aton /arga ar/a &a "#n!ar "i"ba "ani$ "ira0 &a*i"a, i$# $a&a&i4an a$a o/a0 gingiring !i+ta, 4n j#"(n(ng ana ing $ono, bo$"ana/a &a&i rat#ning jin &a. Ing na*i$a i$# $a"b# gan&ane a$0ing $a04angan "a# a"ri$ ar#" anga"bar $a4a anari$ ing ra0a, +o"a aja nganti $ara$a$e, 8%69 bo$"ana/a $a*(b# ing /arga +anaaran. --- 44 ---
%. )A*a" U*#0i4a0. %. Sairnaning )a*a" N#ri4a0, $aton )a*a" U*#0i4a0, i4a i$# )a*a" I*a0i4a0, t(g(e )a*a"ing Pangeran, +a&0ange ang*#/i0i +a&0anging )a*a" N#ri4a0, ing $ono $aton !a04a "an!#r, ajroning !a04a ana i-ating r(r#+an $ a4a ta/on g#"ana, j#"(n(ng ing "a$a" +ana, i$# /arnaning #$"a $ang a"i"b#0i ing a*iring /arna $ab0, ang*i"+#ti a#b(nging jaga& !i*i$ jaga& g(&0e ing ain2ine, ananging #ri+e a$a +ra"aning 8%59 ra0a, ing na*i$a i$# t($aning "a*ae$at, a/arna ba+a $a$i, a+an#ngga*ane *(*#0#r *anang, anga$# #t#ane D1at Kang a0a #!i, $inn angiri& "arang !0a*arat#)**a0, +o"a &iantoa aja nganti angi"ana$e, abab i$# a-)a*ing #$"a2$ita +riba&i. ?. )A*a" U*#0i4a0 <#0#r. ?. Kang $a+ing n(", ii0 ajroning )a*a" U*#0i4a0, anga4a /#/#0 +a&0ange, ing $ono $aton !a04a "an!orong, ajroning !a04a ana i-ating r(r#+an $a4a go*$ ga&0ing aa/ang +(+#tran "#t4ara, *anang /a&on, /an, j#"(n(ng ing "a$a" ba$a, i$# +ra"ananing ra0a $ang a"#rba a"iea ing )a*a" $ab0, ananging #ri+e a$a &1ating at"a, ing na*i$a i$# t($aning /i&a&ari a/arna bi4#ng nini, a+an#ngga*ane *(*#0#r /a&on, anga$#
#t#ane D1at Kang A"a0a S#!i, $inn angiri& "arang !0a$arat#)**a0 ,8%79 +o"a &iantoa aja nganti angi"ana$e, abab i$# a-)a*ing ra0a2$ita +riba&i. '. )A*a" U*#0i4a0 <#0#r D0e/e. '. Kang $a+ing +it#, ii0 ajroning )a*a" U*#0i4a0, tan+a $ira2$ira +a&0ange, ing $ono ora $aton a+a2a+a, a"#ng !a04a g#"i*ang tan+a /(/a4angan i$# D1ating at"a, an#ngga* Sajatining D1at Kang Ai-at a, ora ja"an, ora ara0, ora2(nggon, tan+a /arna, tan+a r#+a, $a&i" a1a*i aba&i, $ang a"#rba a"iea $ang $a/aa nita0a$e a$a*iring a*a" ang*i"+#ti ing )a*a" $ab0 a+rana/a "(ng$# a*iring "a$a" a"+#rna, #ri+ &0e/e ora ana $ang ng#ri+i &ibaa$a$e: !0a4#n bi*aro!0in, t(g(e tan+a --- 45 ---
n4a/a, i4a i$# Taja*ining G#ti Kang A"a0a S#!i S(jati, $ang ag#ng D1ate, $ang e*o$ i-ate, $ang /iea a"ane, $ang a"+#rna a-)a*e, "#n#ng ing #ri+ $ita +riba&i, ing $ono tan+a antara +a"oring $a/#*a2g#ti, i4a i$# #ri+ $ita "#*i0 &a&i ajatining D1at "#t*a$ $ang $a&i" a1a*i aba&i, &ibaa$a$e: !0a4#n +i&areni, t(g(e #ri+ ing $a0anan *or ana ing )a*a" a0ir $ita #ri+, ana ing )a*a" $abir i4a #ri+, +a&0a ana*i$a banj#r ng(t ing /nt0an ani$araning +#r/a "a&4a /aana $ab0. Aja #/a #"(*ang "an0, ing /($aan #"angga, anggon2anggon ana ing $ara, $atari"a ana ing arira, a$# a"#ng &r("a angi"+#n a$a*iring nge*"i a$a /(/(janging g#r# a/iji2a/iji, +angraaning ati /i gan(+, $#ranga $a4a ora a$0, anjaba a"#ng /(jange Ki4a0i Ag(ng
WUWUHAN BAB PABIRATING GANDA A
Won&ene +atra+ing +anganggone, a#raane nge*"# i$i $at0i ing &a*(" !i+ta. ing na*i$a an4i+ta !ang!#&ing a"atra+a$e +anj(n(nganing D1at, #ta/a $a/ii$a$e "arang /ong $ang /i ngang$at a$arat. Para $ang +a&0a nganggo nge*"# i$i, $ang /i $atata*an jii"e banj#r bia anggan&a ar#", &a&i $ang +a&0a ng#+a$ara +a&0a ra0ab $ab0, r((+ anggone ngr#$ti I$i nge*"#ne $ang $at0i: Bi"i)**a0i2rra0"ani2rra0i", Sab&a angin, tana0 "#rba /iea, a0 gan&a $ari raa, ba&an$# ar#", *0$# ar#", ra$2*a+ tan ana $araa, &0ong gin(n&0ong a$ing $(rane G#ti S#nan <+n, ra&ia A**a0#, )an0#, )a*ai0i a*a". FR. Tano4o. --- 47 ---
HIDAYAT2JATI WARAHING HIDAYAT2JATI. An#a$e n#nge +ang$ating nge*"# "a$ri-at /(/(jangan a$a +ara Wa*i ing tana0 Ja/a. I$i Wara0ing Hi&a4at2Jati, $ang an#a$e n#nge +ang$ating nge*"# "a$ri-at, /(/(jangan a$a +ara Wa*i ing tana0 Ja/a, ae&ane Kangj(ng S##0#nan ing Nga"+*&enta, +a&0a $ara a"b#$a /iri&an $ang &a&i /ijining /(/(jangane #raaning nge*"# $aa"+#rnan &0e/e2&0e/e, /i4oe i4a #ga aa* a$a Da*i* Ha&it Ij"a$ Ki4a, $a4a $ang /i $a(b#t ana ajroning /iri& $ab0, "#ngg#0 +a+ang$ate a/iji2a/iji $a+rate*a$a$e ing ngior i$i. Kang &0ingin, aang$atan na*i$a ja"an a/a*e nagara D("a$, +ara Wa*i $ang $ara a"(jang a"#ng /(/o*#. 5. Kangj(ng S##0#nan ing Giri Ka&0aton, /(/(jangane, Wii$an Ananing D1at. 7. Kangj(ng S##0#nan ing Tan&0(, /(/(jangane, W(&0aran Wa0ananing D1at. =. Kangj(ng S##0#nan ing ajag#ng, /(/(jangane, G(*aran Ka0ananing D1at. >. Kangj(ng S##0#nan ing Benang, /(/(jangane, Pa"b#$aning Tata2"a*ige, ing &a*(" Bait2a*2"a$"#r. %. Kangj(ng S##0#nan ing #r4a+a&a, /(/(jangane, Pa"b#$aning Tata2"a*ige ing &a*(" Bait2a*2"#0arra". ?. Kangj(ng S##0#nan ing $a*in4a"at, /(/(jangane, Pa"b#$aning Tata2"a*ige ing &a*(" Bait2a*2"#$a&&a. '. Kangj(ng S##0#nan ing G#n#ngjati, /(/(jangane, Santoaning I"an. 3. Kangj(ng S##0#nan ing Kaj(nar, /(/(jangane, Saa0i&an. Kang $a+in&0o, ing aang$atan "an0 na*i$a ja"an a$0ire nagara ing D("a$, +ara Wa*i $ang $ara a"(jang i4a a"#ng /(/o*#. --- 48 ---
5. Kangj(ng S##0#nan ing Giri Para+n, /(/(jangane, Wii$an Ananing D1at. 7. Kangj(ng S##0#nan ing Darajat, /(/(jangane, W(&0aran, Wa0ananing D1at.
=. Kangj(ng S##0#nan ing Ataangin, /(/(jangane, G(*aran Ka0ananing D1at. >. Kangj(ng S##0#nan ing Ka*ijaga, /(/(jangane, Pa"b#$aning Tata2"a*ige ing &a*(" Bait2a*2"a$"#r, banj#r a"babar ag#ng $ang &a&i +arabote a"atra+a$e +anj(n(nganing D1at $ab0, nanging r#ng #r#t +atra+ +anganggone ing a/iji2/iji. %. Kangj(ng S##0#nan ing T("ba4at, $a*i*an &ening g#r# Kangj(ng S##0#nan ing Ka*ijaga, a"babara$e /(/(jangane, Pa"b#$aning Tata2"a*ige ing &a*(" Bait2a*2"#0arra". ?. Kangj(ng S##0#nan ing Paan, /(/(jangane, Tata2"a*ige ing &a*(" Bait2a*2"#$a&&a.. '. Kangj(ng S##0#nan ing K#, /(/(jangane, Pan(t(+ Santoaning I"an. 3. Kangj(ng S##0#nan G((ng, /(/(jangane, Saa0i&an. Dene /(/(jangane $ang /i $a(b#t ing &0#/#r i$#, #raane i4a an#ngga* bae, a"arga +a&0a /iri&an a$a Pa"(jange Kangj(ng S##0#nan ing Nga"+*&(nta $ab0, "#*a ing "(ng$o $ ai"+#n &a&i a/iji, #+a4a ga"+ang anggon$# angraa$a$e ri/a4ating Da*i* Ha&it Ij"a$ Ki4a, ar0ne 0a$e$ate D1ating Pangeran Kang A"a0a S#!i i$# binaa$a$e *#/i0 &ening gaib, tan+a /arna tan+a r#+a, ai-at *anang, /a&on, /an, arta ora "a/a ja"an, ora ara0 ora (nggon a"#ng !i+ta2a"ita "#n#ng ana $ang /a$ita. W(/ii$ane ora ana a+a2a+a a$0e $ang $a(b#t i$# ajatining D1at $ab0, ananing8%=9 $ang /ajib $ai"ana$e a"#ng Ing#n. #ngg#0 /(/ii$ane $ang /i /a$ita i$#, "ana/a r#ng bia ana"+ani ing +angga*i0, +ra4oga a"ar#&i ing #raane +angi"+#ning --- 49 ---
+ara /(/(jangan $ab0, $a4a $ang $a(b#t ana Wara0ing Hi&a4at2Jati "ang$ene. Sajatining D1at Kang A"a0a S#!i i$# ai-at a &ibaa$a$e D 1at "#t*a$ $a&i" a1a*i aba&i, t(g(e ai-at a/iji, $ang a"at0i &0ingin &0e/e na*i$a ii0 a/ang #/#ng a*a/ae ing $a0anan2$ita, i4a i$# j#"(n(ng +riba&i, ana ajroning n#$a& gaib $ang $(*#/i0 *angg(ng, ing $ono a"(&0ara$e $#&rat ira&ate &a&i +it#ng $a0anan, "inang$a /arnaning D1at, &a&i /a0ananing i-at, a"a a-)a* $ab0, ing ngior i$i babare a/iji2/iji. 5. @0a4#, t(g(e #ri+, "#n#ng ajabaning D1at. 7. N#r, t(g(e !a04a, "#n#ng ajabaning #ri+. =. Sir, t(g(e ra0a, "#n#ng ajabaning !a04a. >. Ro0, t(g(e n4a/a, &iarani #$"a, "#n#ng ajabaning ra0a. %. Na+#, t(g(e ang$ara, "#n#ng ajabaning #$"a. ?. )A$a*, t(g(e b#&i, "#n#ng ajabaning na+#. '. Jaa&, t(g(e ba&an, "#n#ng ajabaning b#&i.
Dene @0a4#, i$# $ang $a+ara0an +anga/aaning D1at, $inara$a$e ang#ri+i $a0ananing !a04a, ra0a, #$"a, na+#, b#&i, ba&an $ab0 #"ara"ba0 a$a ing /i/itan t#"($a ing /($aan, "#ngg#0 /(/ijangane $a4a ing ngior i$i. 5. Ing na*i$a @0a4# ang#ri+i $a0ananing !a04a, #"ara"ba0 ing netra, /a0anane &a&i bia aninga*i, i4a i$# +aninga*ing D1at angag(" ing netra2$ita. 7. Ing na*i$a @0a4# ang#ri+i $a0ananing ra0a, #"ara"ba0 ing grana, /a0anane &a&i bia anggan&a, i4a i$# +anggan&aning D1at angag(" ing grana2$ita. =. Ing na*i$a @0a4# ang#ri+i $a0ananing #$"a, #"ara"ba0 ing *i&a0, /a0anane &a&i bia ngan&i$a, i4a i$# +angan&aning8%>9 D1at angag(" ing *ean $ita. --- 50 ---
>. Ing na*i$a @0a4# ang#ri+i $a0ananing na+#, #"ara"ba0 ing ta*ingan, /a0anane &a&i bia a"i4ara, i4a i$# +a"i4araning D1at angag(" ing $arna2$ita. %. Ing na*i$a @0a4# ang#ri+i $a0ananing b#&i, #"ara"ba0 ing ati, /a0anane &a&i bia bira0i an/ni $ara, i4a i$# $araning D1at angg("8%%9 ing ati2$ita. ?. Ing na*i$a @0a4# ang#ri+i $a0ananing jaa&, #"ara"ba0 ing g(ti0, /a0anane &a&i bia a"b($an, banj#r an#/#0a$e /#*# $#$# a+a&0ane, i4a i$# a-)a*ing D1at angag(" ing a#*a02$ita at# ora be&a ing na*i$a a"ratan&0ani a-2a* ajroning )a*a", banj#r bia a"o*a0a$e r(ngenge r("b#*an, angin a+an#ngga*ane, ain2 ining )a*a" $ab0, +a&0a "#n#ng ana ing +#rba /ieaning D1at $a4a $ang $a(b#t ing ngior i$i. 5. D1at A"#rba @0a4#, t(g(e, D1at i$# /iting #ri+. 7. @0a4# a"iea N#r, t(g(e, #ri+ i$# a"(ng$# /a04aning !a04a. =. N#r $ang "iea Sir, t(g(e, !a04a i$# a"(ng$# #ri+ing ra0a. >. Sir a"iea Ro0, t(g(e ra0a i$# a"(ng$# #ri+ing #$"a. %. Ro0 a"iea Na+#, t(g(e, #$"a i$# a"(ng$# #ri+ing na+#. ?. Na+# a"iea )A$a*, t(g(e, na+# i$# a"(ng$# #ri+ing b#&i. '. )A$a* a"iea Jaa&, t(g(e, b#&i i$# a"(ng$# #ri+ing jaa&. #ngg#0 ba*ine "ang$ene. Jaa& $a/iea &ening b#&i, b#&i $a/iea &ening na+#, na+# $a/iea &ening #$"a, #$"a $ a/iea &ening ra0a, ra0a $a/iea &ening !a04a, !a04a $a/iea &ening #ri+, #ri+ $a+#rba &ening D1at, "#*ane /a0ananing #ri+ i$# tan+a /ang(nan $aro ananing D1at, i4a #ri+2$ita i$# D1ating G#ti Kang A"a0a S#!i Sejati, aja #/a #"(*ang ing ga*i0. --- 51 ---
Patra+ing ane$#ng Sa$a /ai4at2&a*(" Kangj(ng Pan("ba0an Sena+ati Inga*aga atara". Dene antoaning +angt0i $a4($t$a$e $ang &a&i tan&0ane, i$# "ana/a +in(# ing ajroning "ane$#ng an#ng$# a"a&i an(g( $ara a"ar#&i $a/aa, a&at $ang /i $a*a$on, ana "ang#na0 t($a $aga/a ing #t#an "(t# a$a2 arira2$ita $ang a"a0a "#*4a, "ana/a tan&0a $aton a$a +ra"ana $araa ing &a*(" ra0a, ing $ono "ana/a $atari"a $ang !ini+ta &a&i, $ang in(&4a ana, $ang $inaran t($a a$a +ar"aning Kang Ka/aa, "#ngg#0 +rati$(*e "ana/a ar(+ "ane$#ng a$a /ai4ate Kangj(ng Pan("ba0an Sena+ati Inga*aga atara", $a4a ing ngior i$i. Wi/it ang#rangi &0a0ar are, an4(ga0 a0 /at a"birat na+# 0a/a ing &a*(" a /atara &ina, banj#r +aa ang*o/ong arta a"bi# ing &a*(" t(*#ng &ina t(*#ng b(ngi, ora $(na ang("# a$ (ri$ $a !i+ta, "ana/a +aane /i $ari a/(ngi ora $(na are, bar(ng ing /a4a0 t(nga0 /(ngi a banj#r "anganggo $ang ar/a #!i, arta a$($on4o0 gan&a /i&a j(ba& /angi, a&(+a "ar(+ "angetan #ta/a "ang#*on angar(+a$e $eb*ate &0e/e, t#"($ane ing /a4a0 bang#n e#$ i$# /i/it ta-a$#r "ati2raga n#t#+i baba0an na/anganga,8%?9 +atra+e +it($#r, j("+o* i$i* $at("o$a$e +a&0a j("+o* i$i* &i+a+a$, +o*o$ $at("o$a$e +a&0a +o*o$ &igat0#$, j(ng$# $at("o$a$e +a&0a j(ng$# &ira+(t, +a*anangan a+a*an&0#ngane ini+at $aro j("+o* i$i*2&ib(n(r aja nganti $atin&0i0an, n#*i ata $aro angrang$#* j(ng$# atra+ i&0a$(+ #$# t#ngga* &arijining ata +a&0a ant#$ ing (*aning &ariji $a4a anga+#2ran!ang, j("+o* ata banj#r /ina/a $aro +#!#$ing grana, n#*i anata /(t#ning na+a tana+a an+a n#+#, aja nganti t#"+ang #0 $#"+#*e &a&i a/iji ing $ono tinari$ a$a $i/a. T#"($a ing +#(r *rn aantara #/e banj#r $at#r#na$e an(ng(n "(t# ing *ng grana t(ng(n $ang a*on aja nganti $a##. ana/a /i ar0 anari$ na+a "an0 a$a t(ng(n t#"($a ing +#(r *rn aantara #/ene banj#r $at#r#na$e angi/a "(t# ing --- 52 ---
*ng grana $i/a $ang a*on aja nganti $a##, a"ba* $a+ing t(*# "ang$ono +anari$ing na+a, /($aane "ana/a /i ar0 anari$ na+a "an0 a$a $i/a "#b(ng an(ng(n, a$a t(ng(n "#b(ng angi/a, $a$#"+#*a$e &a&i a/iji ana ing +#(r, banj#r $atari$ "an&0#/#r b(n(r $ang aar0, *rn tinata ana ing jaja, banj#r $atari$ "an&0#/#r "an0 $ang a*on2a*on, *rn tinata ana ing ira0, ing $ono ang(n(nga$e 8%'9 !i+ta ar/i oi$ "atra+a$e +anj(n(nganing D1at $a4a "ang$ene. Ing#n Taja*ining D1at Kang A"a0a S#!i, Kang A"#rba A"iea Kang Ka/aa angan&i$a $#n +a4a$#n, ... an# ... "(t# a$a $#&rating#n. ana/a /i "ang$ono, a&at +a&0a ana*i$a bae $a4($tnan $ang &a&i tan&0ane, n#*i +anari$ing na+a $at#r#na$e "(t# ing *ng grana $aro +ian $ang a*on aja nganti $a##, ing /($aan +ara0 ana*anga "arang D1at2$ita &0e/e. #ngg#0 +atra+ing +ane$#ngan i$# +ra4ogane biaa $a*a$on ing ab(n ai a+ian, orane a"#ng ab(n ing &ina ijaba0 bae aja nganti $ato/ongan, abab ing $ono /a$t#ning $atari"a a*iring +an#/#n, $a4a $ang $a(b#t $a+rate*a$a$e ing ngior i$i. 5. Sai #0arra", ijaba0e tangga* $a+ing ;, $aro tangga* $a+ing 56. 7. Sai #*#&, ijaba0e tangga* $a+ing 57. =. Sai R(j(b, ijaba0e tangga* $a+ing 7'. >. Sai R#/a0, ijaba0e tangga* $a+ing 5%. %. Sai Paa, ijaba0e tangga* $a+ing 75, 7=, 7%, 7' #ta/a tangga* $a+ing 7;. ?. Sai B(ar, ijaba0e tangga* $a+ing 3, #ta/a $a+ing ;.
Ur#t 2 #r#tane arane /a0ananing D1at. Ing "(ng$o a"rate*a$a$e #r#t2#r#tane na"ane Wa0ananing D1at $ang /i $a(b#t ing ngar(+ $ab0 "a# $a4a ing ngior i$i. 5. @a04#8%39 Kang &0ingin @a04#, t(g(e #ri+, &iarani @0a4#n, t(g(e +ang#ri+an, &iarani "an0 @0a4at, t(g(e ang#ri+#, &iarani "an0 @0a4#2&ai", t(g(e #ri+ $ang t(t(+, ananging ajatine i4a a"#ng a/iji @0a4# i$#. 7. N#r. Kang $a+in&0o N#r, t(g(e !a04a, i$# ajatine i4a a"#ng a/iji, ananging &ina"ani &a&i *i"ang +a(b#tan. 5. N#r Ri4at, t(g(e !a04a a"ar, /arnane ir(ng. 7. N#r Rani, t(g(e !a04a *oro, i4a i$ # !a04a $a+in&0o, /arnane abang. =. N#r a0&i, t(g(e !a04a #"irat, /arnane $#ning. >. N#r N#b#/at, t(g(e !a04a $ang antoa, /arnane ijo. %. N#r #0a""a&, t(g(e !a04a $ang +in#ji, /arnane +#ti0. #ngg#0 gr(bane $ab0 i$#, $a(b#t na"a N#r#)**a0, t(g(e !a04aning A**a0. =. Sir. Kang $a+ing t(*# Sir, t(g(e ra0a, i$# ajatine i4a a"#ng a/iji ananging &ina"ani &a&i n(" +a(b#tan. 5. Sir Ibta&i, t(g(e ra0a +#rba, i4a i$# &a&i /a04aning a"arana*a. 7. Sir Ka0ari, t(g(e ra0a /iea, i4a i$# &a&i /a04aning a"arat#ra. =. Sir Ka"a*i, t(g(e ra0a a"+#rna, i4a i$# &a&i /a04aning a"arat#ri&a. >. Sir Ngaji, t(g(e ra0a "#*4a, i4a i$# &a&i /a04aning a"ara&ana. --- 54 ---
%. Sir Ha$i$i, t(g(e ra0a ajati, i4a i$# &a&i /a04aning a"aratantra. ?. Sir Wa0&i, t(g(e ra0a t#ngga* &ina"ani Sir gaibi, t(g(e ra0a gaib, i4a i$# &a&i /a04aning a"araga"a. #ngg#0 gr(bane $ab0 i$# $a(b#t na"a Sir#)**a0, t(g(e ra0aning A**a0. >. Ro0.
Kang $a+ing +at Ro0, t(g(e n4a/a, #ta/a #$"a, i$# ajatine i4a a"#ng a/iji, ananging &ina"ani &a&i +it#ng +a(b#tan. 5. Ro0 Ja"ani, t(g(e n4a/aning ba&an, i4a i$# /(/a4anganing n4a/a $ang ang#ri+a$e anggaotaning jaa&, &ingibarata$e ro0 $e/ani t(g(e $a#"+a"a$a$e n4a/a $ang ang#ri+i ato $e/an. 7. Ro0 Nabati, t(g(e n4a/aning t#"#/#0, i4a i$# /(/a4anganing n4a/a $ang an#/#0a$e /#*# $#$# a+an#ngga*ane t#"an(" &a&i #ri+ing b#&i. =. Ro0 Na+ani, t(g(e n4a/aning na+#, i4a i$# /(/a4anganing n4a/a $ang ng#ri+a$e 0a/aning na+#. >. Ro0 Ra0"ani, t(g(e n4a/aning $ang i-at "#ra0, &iarani Ro0 rabani, t(g(e n4a/aning Pangeran, i4a i$# /(/a4anganing n4a/a $ang ang#ri+a$e $a0ananing ra0a. %. Ro0 Ro$0ani, t(g(e n4a/aning #$"a, i4a i$# /( /a4anganing n4a/a $ang ang#ri+a$e /arananing #$"a. ?. Ro0 N#rani, t(g(e n4a/aning !a04a, i4a i$# /(/a4anganing n4a/a $ang ang#ri+a$e /a0ananing !a04a. '. Ro0 I&*a-i, t(g(e n4a/a $ang /(ning, &iarani Ro0 K#, t(g(e n4a/a $ang #!i, i4a i$# /(/a4anganing n 4a/a $ang ang#ri+i ananing at"a. #ngg#0 gr(bane $ab0 i$# $a(b#t na"a Ro!0#)**a0, t(g(e n4a/aning A**a0. Dene t(range /(/(janganing Ro0 i$# "ana/a $ar#j#$a$e $aro /ai4ate Ing$ang Sin#0#n S#*tan Ag#ng na*i$a "#a/aratan --- 55 ---
ng*"#, $a&0a/#0a$e "arang K4ai Pang#*# A0"a& Kat(gan, "ang$ene +angan&i$a2&a*(". Sajatine ro0 i$# a/iji, "inang$a $a0ananing ra0a, binaa$a$e n4a/a #ta/a ji/a, $a(b#t aran #$"a, +rabe&ane +a&0a a"a/a tan&0a o/ang2o/ang. 5. Tan&0aning Ro0 i$# angana$a$e g(ti0. 7. Tan&0aning N4a/a angana$a$e $(t(t($. =. Tan&0aning Ji/a angana$a$e na+a. >. Tan&0aning #$"a angana$a$e ra0aning jaa&. Ananging S#$"a i$# ana +a+ang$atane &a&i +it#ng /arna, i$i a/iji2/ijine. 5. Pat("one jaa& *an na+a, i$# &n arani S#$"a Wa04a, t(g(e #$"a *air. 7. Pat("oning na+a *an b#&i, i$# &n arani #$"a D4at"i$a, t(g(e #$"a batin. =. Pat("oning b#&i *an na+a, i$# &n arani #$"a *ana, t(g(e #$"a t(t(+. >. Pat("oning na+# *an n4a/a, i$# &n arani S#$"a #*4a, t(g(e #$"a "#*#.
%. Pat("oning n4a/a *an ra0a, i$# &n arani S#$"a Jati, t(g(e #$"a n4ata, &n arani "an0 #$"a Raa, t(g(e #$"a ra0a. ?. Pat("oning ra0a *an !a04a, i$# &n arani S#$"a Wiea, t(g(e #$"a /(nang. '. Pat("oning !a04a *an #ri+, i$# &n arani S#$"a Ka/($a, t(g(e #$"a +#ng$aan. Dene +at("oning #$"a $ab0 i$# &a&i S#$"a A&i <#/i0, t(g(e #$"a #ta"a, 4n $#"+#* &a&i R(tna Int(n J#"ant(n, i$# ngibarating "artabat Wa!0a&i4at, !a"+#r &a&i Sara *#&ira, i$# ngibarating "artabat Wa0&at, a"+#rna &a&i Sot4a*#&ira, i$# ngibarating "artabat A!0a&i4at, /a*#4a &a&i "ani$ a4a g#"i*ang tan+a /(/a4angan, t(g(e ba*i &a&i D1ating n#$at gaib, "#*i0 "arang a1a*i aba&i. Ba*i a"rate*a$a$e #r#t2#r#taning na"ane Wa0ananing D1at. --- 56 ---
%. Na+#. Kang $a+ing *i"a )Na+#, t(g(e ang$ara, i$# ajatine i4a a"#ng a /iji, ananging &ina"ani &a&i +atang +a(b#tan. 5. Na+# <#/a"a0, t(g(e anganga, &arbe 0a/a a"ara$a$e &a0ga ari+ *#/e a+an#ngga*ane, /a0anane /a&0#$ /a04ane a$a *ean, $a(b#t &a&i ngibarat $a0ananing ati $ang aorot ir(ng, a"+#rnane anari$ *(b#ring /#*# $ #$#. 7. Na+# A"ara0, t(g(e (r(ng, &arbe 0a/a a"ara$a$e ang$ara, +anatn &($a a+an#ngga*ane, /a0anane ing a"+(r#, /a04ane a$a $arna, $a(b#t &a&i ngibarat $a0ananing ati $ang aorot2abang, a"+#rnane anari$ *(b#ring $#*it g(ti0. =. Na+# S#-i4a0, t(g(e "(*(, &ina"ani na+# S#-i4a0, t(g(e a&r(ng, &arbe 0a/a a"ara$a$e "#r$a, +enginan +a$ar("an $ab#nga0an a+an#ngga*ane, /a0anane ing *(*i"+a, /a04ane a$a netra, $a(b#t &a&i ngibarat $a0ananing ati $ang aorot $#ning, a"+#rnane anari$ *(b#ring &aging otot. >. Na+# #t"aina0, t(g(e jin(", &arbe 0a/a a"ara$a$e *oba, i4a i$# *oba "arang $a#ta"an, $a4a ta ang*a$oni +#ja ta+a brata $ang $a*ant#r2*ant#r ora "a/a /atara, /a0anane ing b(ba*#ng, /a04ane a$a ing grana, $a(b#t &a&i ngibarat $a0ananing ati $ang aorot +#ti0, a"+#rnane anari$ *(b#ring ba*#ng #ng#". Dene "ana/a $a+atitia$e /iting na+# i$# a$a #t($, "#n#ng ing ati &a&i !i+ta, "#n#ng ing jant#ng &a&i bira0i, /(t#ne a$a jant#ng banj#r &a&i n#+#, $ata"+an ing ati "an0 banj#r &a&i an+a, an#ngga* *a$#ning g(ti0 banj#r &a&i tana+a, anga"ba0 "arang "ara banj#r &a&i na+a, #"ara"ba0 ing jaa& banj#r a"(to$a$e /ara a$a *ean, "#*a ang$aning !i+ta, bira0i, n#+#, an+a, tana+a, /ara, i$# +a&0a "(t# a$a 0a/aning na+# $ab0. --- 57 ---
?. A$a*. Kang $a+ing n(" A$a*, t(g(e b#&i, i$# ajatine i4a a"#ng a/iji ananging &ina"ani &a&i *i"ang +a(b#tan, "ana/a $aet#ng &a*a0 $ang arang$(+ na"a &a&i +it#ng +a(b#tan, +a&0a anartani "arang ngibarat na"aning ati, $a&a&i4ane an#ngga* +a(b#tan.
5. B#&i a$na/i, i4a ati "a$na/i, t(g(e /a04aning b#&i. 7. B#&i San#bari, i4a ati an#bari, t(g(e /a0ananing b#&i. =. B#&i S#/e&a, i4a ati #/e&a, t(g(e /o&ing ati, &a&i ngibarat $a0ananing b#&i. >. B#&i P#2at, i4a ati +#2at, t(g(e /o&ing jajant#ng &ina"ani b#&i ja$i, #ta/a ati ja$i, t(g(e ati #!i, &a&i ngibarat +ra"ananing b#&i. %. B#&i Siri, i4a ati iri, t(g(e ra0aning ati, &ina"ani b#&i a-i, #ta/a ati a-i, t(g(e ati /(ning, &a&i ngibarat +angraaning b#&i. Dene "ana/a $a+atitia$e +a$artining b#&i i$# &iarani +an!a&ri4a, t(g(e ati *i"a, i4a i$# +anga/aa $ang "(t# a$a ra0aning b#&i, +e+erangane &a&i t(*#ng +ang$at +a&0a ang*i"ang +a$arti. 5. Diarani Kar"en&ri4a, t(g(e +#rbaning b#&i, $a4a ta: +aninga*, +a"i4ara, +anggan&a, +a"ira, +angraa. 7. Diarani Antaren&ri4a, t(g(e antaraning b#&i, $a4a ta: $($(t($, na+a, $(&0+ing netra, raaning *i&0a0, $(n4a"ing *a"be. =. Diarani Ja4anen&ri4a, t(g(e /ieaning b#&i, $a4a ta: $araaning $#*it, +arji, j#b#r, ata, i$i*. '. Jaa&. Kang $a+ing +it# Jaa&, t(g(e ba&an, i$# ajatine i4a a"#ng a/iji, ananging &ina"ani &a&i rong +a(b#tan. 5. Jaa& T#rab, t(g(e ba&an $a&a&i4an a$a *(b#, &ibaa$a$e ba&an ja"ani, i4a i$# ba&an /a&0ag. 7. Jaa&
#ngg#0 janjine ba&an /a&0ag $aro ba&an a*# i$# ora $(na +ia0, ang$an2+arane an#ngga* $a0anan ajati, #+a"a at# "#ngg/ing ri"bagan, ananging /(/ang#*an, ing t("be ba&an /a&0ag i$# *#*#0 a"+#rna ana ajroning ba&an a*#, $a*i"+#tan &ening @0a4# &ai", t(g(e #ri+ $ang t(t(+ "#n#ng ing $a0anan2$ita +riba&i, "#*a &i+ra*a"bangi: /arang$a "anjing !#riga, t(g(e ba&an /a&0ag "#n#ng ajroning ba&an a*#, na*i$a ba&an /a&0ag ii0 &a&i ("banan, *a"bange: !#riga "anjing /arang$a, t(g(e ba&an a*# ii0 "#n#ng ajroning ba&an /a&0ag. Prati$(*e Ang*#*#0 Ing Ba&an Wa&0ag. Dene +rati$(*e ing ba&an /a&0ag "a#, a$a /ai4at2&a*(" Ing$ang Sin#0#n Kangj(ng S##0#nan Pa$#b#/ana I, $(na $a*ante0 ang*a$oni ta+a brata $a4a ing ngior i$i. 5. Ae#!i t(g(e &itab(ri a e#$. 7. Ang(ng#rangi &0a0ar, t(g(e a&0a0ara "ana/a bang(t *#/e. =. Ang(ng#rangi ng#nj#$, t(g(e ng#nj#$a "ana/a bang(t $aatan.
>. Ang(ng#rangi are, t(g(e, aare4a "ana/a bang(t $ari+an. %. Angarang2arangi +angan&i$a, t(g(e angan&i$a "ana/a nganggo "aa $a*a. ?. Ang#&a2#&a a0/at, t(g(e aa0/ata $aro gar/a "ana/a bang(t $ang(n. '. A"birat na+#, t(g(e aja nganti ang#"bar 0a/a, angag("a b#&i tri"a, *i*a, t("(n, #ta"a. ana/a /i bia $a*a$on "ang$ono, angg(r ora $a/itara, arta "#n#ng ing a(+(n, i4a /a)**a0# a)*a" $atari"ane. Dene "ana/a ar(+ /a$it0a n#nging a(+(n, i$# a$a*iring r#+a2$ita $a+ara0(na "arang $ang a&arbe r#+a, a$a*iring /ara2 $ita $a#*i0(na 8$a#...9 --- 59 ---
8...*i0(na9 "arang $ang a&arbe /ara, +aninga*2$ita, +a"i4ara2$ita, +anggan&a2$ita, +angraa2$ita, +a"ira2$ita, +a&0a $aba*$(na "arang ang$ane &0e/e2&0e/e. #ngg#0 +atra+e an4i&i$a$e (ninging ra0a, anga/aa$e (n(nging +an!a&ri4a, t(g(e ang*rna$e ani$araning nga#ri+ $ab0, "ana/a /i bia "ang$ono, i4a i$# b(baan *#ngg#0 ar/a *#"a$#, *#"a$# $aro an&0e+ro$, *#"a4# ar/a a*inggi0, a"bi# $aro !arita, *#nga ar/a at#r#, t#r# $aro a"(*$, $a4a "ang$ono ngibarate. --- 60 ---
Dera0 Wa0ananing D1at Ing ngior i$i a"rate*a$a$e #r#t 2 #r#tane Wa0ananing D1at $ab0. 8Gra-i$9 D1at "#t*a$ $ang $a&i" a1a*i aba&i. 5. @0a4#, t(g(e #ri+, $a(b#t at"a. 7. N#r, t(g(e #ri+, $a(b#t +rana/a. =. Sir, t(g(e ra0a, $a(b#t +rana"a. 8%;9 >. Ro0, t(g(e n4a/a, $a(b#t #$"a. %. Na+#, t(g(e ang$ara. ?. )A$a* t(g(e, b#&i. '. Jaa&, t(g(e ba&an. --- 61 ---
Dene D1at i$# tan+a t#an, a"#ng "#n#ng anara"ba0i ana ajroning #ri+2$ita, ananging a$0 $ang +a&0a $ata"ba0an, a/it &ening binaa$a$e ora "a/a ja"an "a$a", t(g(e ora ara0 ora (nggon, a$ant0a tan+a /arna tan+a r#+a, ai-at e*o$ *anang /a&on /an, &i+ra*a"bangi: $o"bang angajab ing ta/ang, t(g(e: $o"bang ang*ng ana ing a/ang2a/ang, "#*a ing &a*(" "artabat $a(b#t: *a ta$4#n, a$a r#ng an4ata ing $a0anane. Dene @0a4# i$# "inang$a taja*ining D1at, a/it $aorotan a$a +#rbaning D1at ajati, &i+ra*a"bangi: $##"a anjra0 ing ta/ang, t(g(e: $("bang t#/#0 ana ing a/ang2a/ang, "#*a &a*(" "artabat $a(b#t: ta$4#n a/a*, &ening /i/it an4ata ing $a0anane. Dene N#r i$# "inang$a taja*ining @0a4#, i4a i$# &a&i aan&aning #ri+, a/it $aorotan a$a /ieaning at"a ajati, &i+ra*a"bangi: t#nj#ng tan+a t*aga, t(g(e: $("bang tarate #ri+ ora "a/a ban4# "#*a ing &a*(" "artabat $a(b#t: ta$4#n ani, &ening /i an4ata ing $a0anane. Dene Sir i$# "inang$a tajani*ing N#r, a/it $aorotan a$a /ieaning +rana/a ajati, &i+ra*a"bangi: iining /#*#0 /#ng/ang, t(g(e: ora $a/itara in2ining /#*#0 /#ng/ang i$#, "#*a &a*(" "artabat $a(b#t: a$4an abita, &ening an4ata t(t(+ ing $a0anane. Dene Ro0 i$# "inang$a taja*ining Sir, a/it $aorotan a$a /ieaning +ra"ana ajati, &i+ra*a"bangi: ta+a$ing $#nt#* ang*a4ang, t(g(e: ora "a/a *ab(t ta+a$ing "an#$ $#nt#* ang*a4ang i$#, "#*a ing &a*(" "artabat $a(b#t: $a4an $ariji4a0, &ening an4ata "at# ing $a0anane. Dene na+# i$# "inang$a taja*ining Ro0, a/it $aorotan a$a /ieaning #$"a ajati, &i+ra*a"bangi: g(ni "#r#b ing t(*(ng a"#&ra t(g(e: $ae*o$an #r#bing g(ni ana ajroning ban4# i$#, "#*a ing &a*(" "artabat $a(b#t: a$4an "#$a/i4a0, &ening an4ata #ri+ ing $a0anane. Dene B#&i i$# "inang$a taja*ining Na+#, a/it $aorotan a$a /ieaning ang$ara ajati, &i+ra*a"bangi: $#&a ng(ra+ ing +an&(ngan, --- 62 ---
t(g(e: jaran an4an&(r ii0 $in#r#ng ana ajroning jajaran &a&i #+a!aa #raane +a&0a $aro +ra*a"bang: *#"+#0 ngi&(ri jaga&, "#*a ing &a*(" "artabat $a(b#t: a$4an "a$na/i4a0, &ening an4ata $a/(&0ar ing $a0anane. Dene jaa& i$# "inang$a Taja*i Wa0ananing Si-at, &a&i ("banane +ara "#&a0 $ang /i $a(b#t ing ngar(+ "a#, a/it $a*i"+#tan &ening +a$#"+#*aning orot, +a&0a #"ara"ba0 a"aratani a*ir anggotane ba&an ja"ani $ab0, "#*a "ana/a ii0 ja"aning i-at, &i+ra*a"bangi: $o&0o$ $in("#*an ing *ng, t(g(e: $o&0o$ i$# ngibarating "#&a0 $ang ana ajroning jaa&, (*ng i$# ngibarating jaa& ajabaning "#&a0 i4a i$# $a0ananing D1ating G#ti ii0 $a*i"+#tan &ening i-ating $a/#*a, &ene "ana/a ja"aning D1at ing &(*a0an, &i+ra*a"bangi: $o&0o$ ang("#*i ing *ng, t(g(e jaa& g(nti "#n#ng ana ing j(ro, i4a i$# $a0anane i-ating $a/#*a /i $a*i"+#tan &ening D1ating G#ti, &a&i +ara 8?69 tari$2tinari$ t(t(+2t(n(t(+an, $a4a ing ngior i$i &era0e. --- 63 ---
Dera0 Ka0ananing D1at ing n4a *an ing &(*a0an Ko&0o$ ang("#*i ing *ng Ko&0o$ $in("#*an ing *ng 8Gra-i$9
Ka0anane ing n4a Ka0anane ing a$0irat --- 64 ---
D1ating G#ti $ang ng#/aani ing atae t#r# tangi *an +atining jaa&2$ita. Ba*i$ "#ngg#0 D1ating G#ti i$# $a!$e $aro $a/#*a &ening an&arbni +anga/aa, /(nang a"babar +raba/a arta anari$ /(&0aring g(*ar $#$#&an. Ka4a #"+a"ane "ana/a $ar$ating jaa& $atari$ ing +angraaning b#&i, +angraaning b#&i $air#+ ing 0a/aning na+#, 0a/aning na+# $air(+ &ening /aeaning #$"a, r(r(" ajroning Bait2a*2"a$"#r, banj#r a"#nt# ing /i/araning +ra"ana, ang*(r(+ ani$araning +an!a&ri4a "ang$a $a+raba/a &ening +anga/aaning #$"a angg(*ar +angraa, /a0anane &a&i t#r# $a0ananing jaa&2$ita, ing $ono a$a +angraa $atonton )a*a"ing ngi"+i, $a*a$anan a*iring o*a0 ba/a $ab0. ana/a +anga/aaning #$"a /i a"babar +an!a&ri4a arta a"babar /i/araning +ra"ana, banj#r angr(b&a$a$e 0a/aning na+# an#/#0a$e +angraaning b#&i nganti #"ara"ba0 ing jaa& $ab0, ing $ono /a0anane &a&i tangi $a0ananing jaa&2$ita, banj#r /(r#0 "an0 "arang ani$ara $ang $atonton ing )a*a" n4a, "#*a &i+ra*a"bangi: an(n#n (ntg +ian anigai, t(g(e: *agi a&0e*a ing +aninga*ing )a*a" ngi"+i banj#r bia /(r#0 $ang $atonton ing )a*a" n4a "an0. Ka4a "ang$ono #ga #+a"ane "(na/a $ar$ating jaa& $atari$ ing +angraaning b#&i, +angraaning b#&i $air#+ ing 0a/aning na+#, 0a/aning na+# $air(+ &ening /ieaning #$"a $a$#$#& "arang +anga/aaning raa, banj#r *#*#0 "anjing ing &a*(" +rana/aning !a04a, an#ngga* $aro +#rbaning at"a, "#*i0 &a&i ajatining D1at $ang "#t*a$ $a&i" a1a*i aba&i, ing $ono /a0anane &iarani "ati $a0ananing jaa&2$ita, ananging at("(ne ora "ati, a"#ng nga*i0 +anggonan bae, "a*a0 /a*#4a #ri+e *angg(ng ana ing $a0anan $ang "a0a "#*4a, "#*a &i+ra*a"bangi: tangga* +ian $a+#rna"an, t(g(e: r#ng #/e t#"ita0 ana ing )a*a" n4a, banj#r bia ba*i "an0 &a&i --- 65 ---
"an#a $ang a"+#rna arta /a$it0a ing ani$ara. Pra*a"bang 2 +ra*a"banging nge*"#. Ing "(ng$o an#t#ga$e #r#t2#r#te +an#ngga*ane +ra*a"bang $ab0, ananging t(g(e, a$0ing +ara a"ar#&i nge*"# +a&0a &arbe +an("# &0e/e2&0e/e, b(n(r *#+#t a$# a"boronga$e ing &(ga +ra4ogane, $a4a $ang $a+rate*a$a$e ing ngior i$i. 5. Gigiring P#ng*#, t(g(e gigiring "i"i, i$# ngibarat $ae*o$aning D1at, &ening ora ara0 ora (nggon, ing ng(n&i a4($tining +anggonane, a4($ti a"#ng "#n#ng ana D1ating #ri+2$ita. 7. Ta"bining P#!ang, t(g(e ngibarat $ae*o$ane i-ating D1at, &ening binaa$a$e *anang /a&on /an, $a4a a+a at("(ning i-ate, a4($ti a"#ng "#n#ng ana i-ating #ri+2$ita. Ana $ang angarani ta"bining +#!ang i$# *nging grana *oro, a$a +angira bo$"ana/a $a*ir# ing (#r#+an. =. W($aaning *angit, t(g(e i$# ngibarat /ang(nane oroting !a04a, #"ara"ba0 t#"($a ing i-at $ ita. >. W($aaning a"#&ra tan+a t(+i, t(g(e i$# ngibarat /ang(nane +anga/aaning ra0a, #"ara"ba0 t#"($a ing i-at2$ita.
%. Ga*i0ing $ang$#ng, t(g(e i$# ngibarat /a0ananing #$"a, "#n#ng ing $a0ananing i-at2$ita. ?. G(ni a$onang angata$e,8?59 t(g(e i$# ngibarat 0a/aning na+#, /i"b#0 ajroning +an!a&ri4a2$ita. '. )an#$ "ib(r ang#$#*i 8?79 *angit, t(g(e i$# ngibarat roaning b#&i, /i"b#0 ajroning a-)a*2$ita. 3. Pra# a"ot a"#&ra, t(g(e +ra# i$# ngibarating jaa&, a"#&ra i$# ngibarating ati a+an#ngga*ane. ;. Angin $atari$ ing +ra#, t(g(e i$# ngibarat *a$#ning na+a "(t# a$a ing jaa&. 56. S##0ing angin, t(g(e i$# ngibarat +a*rnaning na+a, "#n#ng ing jant#ng. Ana $ang angarani ##0ing angin i$# ra"b#t, --- 66 ---
a$a +angira bo$"ana/a $aj#+#$ a$a +a"ra4oga bae. 55. B#"i, $a+(ta$ ajroning *("a0, t(g(e i$# ngibarating /#j#&2$ita aa* a$a ing *("a0, ing t("be $a+(n&0(" ing *("a0, i4a i$# /a0anane &a&i &aging. 57. A"$ g(ni a&(&a"ar, +a&0a $aro: g(ni ana ajroning g(ni, #ta/a: g(ni bina"i ing g(ni, t(g(e i$# ngibarating /#j#&2$ita aa* a$a ing g(ni tana0 an&a&$a$e g(ni, i4a i$# /a0anane &a&i na+#. 5=. Barat $ati4#b ing angin, +a&0a $aro: angin angine +ra0ara, t(g(e i$# ngibarating /#j#&2$ita, aa* a$a ing angin, ag#ng anging(+ angin a"(to$a$e angin, i4a i$# /a0anane &a&i na+a. 5>. Angang# +i$#*an ban4#, +a&0a $aro: ban4# ana ajroning bang#, t(g(e i$# ngibarating /#j#&2$ita, aa* a$a ban4# tana0 $ai*nan ban4#, i4a i$# /a0anane &a&i g(ti0, "#*a ana $ang ngarani ban4# ajroning ban4# i$# g(ti0. 5%. Sr(ngenge +ine, #raane +a&0a $aro: $a!a ang("# r(ngenge, t(g(e i$# ngibarat !a04a $aorotan ing r(ngenge, #ta/a r(ngenge ana ajroning !a04a, i4a i$# /a0anane &a&i +ra"ananing netra. 5?. Wiji ana ajroning #/it, #/it ana ajroning /iji, t(g(e i$# ngibarating $a/#*a "#n#ng ana ing G#ti, G#ti "#n#ng ana ing $a/#*a, &ibaa$a$e +ang*(b#ran +a+an t#*i. 5'. Ka$anganing +a"bar(+, a&0ining /#ragi*, t(g(e i$# ngibarat "artabat Inan2$a"i*, ing na*i$a tanaj#*, tiba ana /($aan &0e/e, bar(ng tar$ine ing t("be &a&i /i/itan, "#ngg#0 Inan2$a"i* i$# i4a /a0ananing #ri+2$ita +riba&i. 53. B#ana $an!ana r(tna ora a"bo(ni, airib $aro: b#ana /atra tan+a rt, t(g(e i$# ngibarating jaa&, b#ana $an!ana r(tna, /a0anane &a&i jaa& ing j(ro, b#ana /atra /a0anane &a&i $#*it. 5;. T#g# "ani$ ing a"#&ra, t(g(e i$# ngibarat +ant0(nging !i+ta --- 67 ---
anr# "arang +(*(nging +aninga*. Ana $ang angarani, t#g# "ani$ i$# $a*a", bo$"ana/a a$a +angira bae. 76. Sa/anganing a"#&ra r(tna, &a&i ngibarating bab#)*2arbab, t(g(e $orining Pangeran, i4a i$# 0a$e$ate +a*a/anganing D1at, "#n#ng ana ing baba0an na/aanga ajroning jaa&. #ngg#0 ing Kab#&&ane,
a/anganing a"#&ra r(tna, i$# &iarani: $ori e*a "atang$(+, &a&i ngibarat "(*ar "ing$#ing "ara, #ta/a "(nga "ing$("ing *a"be. 75. Sa"#&ra /inotan $i*at, &a&i ngibarating /ot irata*"#ta$i", t(g(e &a*an $ang b(n(r, i4a i$# 0a$e$ate +(ating at"a t#"($a ing $0a*arating D1at. Ana $ang angarani /ot irata*"#ta$i" i$# 0a$e$ate /(t#ning +a"i!ara, i$# +a&0a +a$o*0e. 77. Ba*e ta/ang gant#ngan, &a&i ngibarating )araj $#ri, t(g(e )araj: +a&0a#+an, i4a i$# 0a$e$ate +ae/a$aning D1at, "#n#ng ana ing ira0 #ta/a ing jaja, t(g(ing $#ri +a*(ngga0an, i4a i$# 0a$e$ate +a*(ngga0aning D1at, "#n#ng ana ing #t($ #ta/a ing jajant#ng. 7=. Wiji t#/#0 ing /at#, &a&i ngibarating *o$0 $a*a", t(g(ing *o$0: +a+an, $a(b#t *o$0i*"a$-#* t(g(e +a+an $ang rin($a, i4a i$# 0a$e$ate i-ating D1at, "#n#ng ana ing jaa&, rin($a ing "a*ae$at Kira"an, t(g(ing $a*a": +an4eretan,8?=9 i4a i$# 0a$e$ate /(janganing D1at, "#n#ng ana ing b#&i, t#"#/#0 ing ang(n2ang(n, rin($a ing "a*ae$at $atibin. 7>. T(nga0ing ara0, &a&i ngibarating "ijan, t(g(ing "ijan: taraj#, i4a i$# 0a$e$ate +ani"banging D1at, "#n#ng ana ing +aninga*, +i4ara, +anggan&a, +angraa "i/a0 +a"iraa. Ing ai$i a"#ng $aj#gag a"ono bae #r#t2#r#te +an#ngga*aning +ra*a"bang $ab0, "ana/a $a+rate*a$a$e ing at#t#ge tan+a /($aan t#r ora +ati an&a&$a$e +r(*# ing #raane, &ene "ana/a ana +ra*a"bang e*o$ $ang $aga/e !ang$ri"an, +ra&i$ane &i/a/aa a$a ing &(ga +ra4oga $a4a ing ngior i$i. --- 68 ---
5. Sa/arnane $ang binaa$a$e: g(&0e, a"ba, &a/a, &0#/#r, *#/i0, a+an#ngga*ane i$# &a&i ngibarate Ananing D1at. 7. Sa/arnane $ang binaa$a$e: !i*i$, !i#t, !(n&0a$, (n&0$, $#rang, a+an#ngga*ane i$# &a&i ngibarate /a0anane i-at. U+a"a #nn2#nn: Bot0o$ bant0ng /in#$# 8?>9 ing go&0ong a(", $abitingan ing a*# beng$ong, i$# +ra&i$ane: bot0o$ bantng &a&i ngibarating Ananing D1at, go&0ong a(" &a&i ngibarat Wa0ananing Si-at, a*# beng$ong &a&i ngibarat Ka0ananing a-)a* $ab0, "#ngg#0 n#nge "ang$ene: Ananing D1at $ita i$# a/arna Wa0ananing i-at2$ita, tan&0a ing o*a02ba/a2$ita, nanging /ar&ine $ang ajati i$# ora +ra4oga "ana/a $aga/e r(raanan ing a$0, $inane $a/i!ara$a$e a"#ng $a*a4an $ang /i ba$a* t#ngga* nge*"#, arta $ang /i $at#/#0an &(ga, t(g(e /i *i/at t(nga0 t#/#0, "ana/a $a/i!ara$a$e "arang $ang r#ng &arbe &(ga "#n&0a$ $a&0inginan t#/#0, a"arga r#ng "#n#ng /a0ananing t#"#/#0, *ire $a4a /ira4ating +ara (+#0, ingatae /ong #ri+ i$# a/it a$a *air t#"($a ing abanj#re, a/i4o $at#/#0an ira&ating D1at $a+ing ro*a, ing &a*(" at#/#0an antara n(" ta#n, $a4a $ang $a+rate*a$a$e ing ngior i$i. T#/#0e Ira&ating D1at. 5. A/it a$a *air t#"($a ? ta#n, $at#/#0an *a*i, t(g(e r#ng ng(t. 7. A/it )#"#r ' ta#n t#"($a 57 ta#n, $at#/#0an ng(t. =. A/it )#"#r 5= t#"($a 53 ta#n, $ at#/#0an b#&i.
>. A/it )#"#r 5; t#"($a 7> ta#n, $ at#/#0an bira0i. %. A/it )#"#r 7% t#"($a =6 ta#n, $ at#/#0an "#r$a. ?. A/it )#"#r =5 t#"($a =? ta#n, $ at#/#0an /i/e$a. '. A/it )#"#r =' t#"($a >7 ta#n, $ at#/#0an &(ga. 3. A/it )#"#r >= t#"($a >3 ta#n, $ at#/#0an antoa. ;. A/it )#"#r >; t#"($a %> ta#n, $ at#/#0an r#"aa. 56. A/it )#"#r %% t#"($a ?6 ta#n, $ at#/#0an /irangi. --- 69 ---
55. A/it )#"#r ?5 t#"($a ?? ta#n, $at#/#0an jat"i$a. 57. A/it )#"#r ?' t#"($a '7 ta#n, $ at#/#0an +(+($a. Dene *#/i0e a$a i$# a&at $at#/#0an *a*i "an0, t(g(e aring2aring $a*a*n, "#ngg#0 +rati$(*e #+a4a aja nganti $at#/#0an *a*i "an0, i$# a"#ng an4(ga0a na+# 0a/a, abab ajatine $ang &a&i *aranganing #*a0 nge*"# $aa"+#rnan i$# a"#ng na+#, "ana/a bia a"birat na+#, )a&at $an#ngan ati a/a e"#t, ta"t# n("# $a"#*4an ing ang$an 2 +aran, i$# a$# an4#"angga$a$e ing +angga*i0, ar0ne a$# r#ng bia ang*a$oni &0e/e, &a&i a"#ng at#r +(+#ji biane $a*a$on o*0 $ a"#*4an bae. Tan&0a ba$a* $at($an Banga a/ie !(&0a$ &ina Ki4a"at. Ing /aanane a"rate*a$a$e ri/a4ating 0a&it, "ana/a /i !(+a$ &ina $i4a"at, ing $ono ana $ang &a&i tan&0a ba$a* $at($an Banga, t(g(e #t#ane Pangeran Kang A"a0a S#!i, an&0a/#0a$e janji "arang )a*a" n 4a a/i4o, /arna "a*ae$at Jabarai*, $inn a"#n&0#t a+#*#0 +ang$at, $a4a $ang $a(b#t ing ngior i$i. 5. A"#n&0#t b(r$ating b#"i, i$# "ana/a ibating /#j#&2$ita, &a&i ngibarat #&aning r#+a /arna. 7. A"#n&0#t )a&i*ing rat#, i$# "ana/a ibating /#j#&2$ita &a&i ngibarat o/a0ing +aninga*, +a"i4ara, +a"iraa. =. A"#n&0#t *o"aning #gi0 arta, i$# "ana/a ibating /#j#&2$ita, &a&i ngibarat *ara&ing g(ti0, "ani, a+an#ngga*ane. >. A"#n&0#t /irangining +an&0ita, i$# "ana/a ibating /#j#&2$ita &a&i ngibarat gingiring b#&i. %. A"#n&0#t nata+aning a/r(&0a, i$# "ana/a ibating /#j#&2$ita &a&i ngibarat /i"b#0ing &a0ganing na+# <#/a"a0 tan&0a ba$a* *(r(+. ?. A"#n&0#t abaring #&ra, i$# "ana/a ibating /#j#&2$ita, &a&i ngibarat /i"b#0 ang$araning na+# A"ara0 tan&0a ba$a* ir(+. --- 70 ---
'. A"#n&0#t i02ing $a&ang /arga, i$# "ana/a ibating /#j#&2$ita &a&i ngibarat /i"b#0 "#r$aning na+# S#-ia0 tan&0a ba$a* r((". 3. A"#n&0#t /iranging +a/tri, i$# "ana/a ibating /#j#&2$ita &a&i ngibarat /i"b#0 *obaning na+# #t"aina0, tan&0a ba$a* i&0(" +ra"an(". ;. A"#n&0#t i"aning "#$"in, i$# "ana/a ibating /#j#&2$ita &a&i ngibarat gingganging #$"a. 56. A"#n&0#t atraning K#ran, i$# "ana/a ibating /#j#&2$ita, &a&i ngibarat #n4aning ra0a. ana/a /i #n4a ra0ane, i$# tan&0a /i $a/itara ing +an(ng(ran "#ngg#0 n#nging +an(ng(ran i$# rong +ang$at, $ang a+ang$at, an#a$e +an(ng(ran a$a +aninga*2$ita +riba&i, $a4a $ang /i $a(b#t ana ajroning Wiri& $ab0, rong +ang$ate, an#a$e +an(ng(ran $ang $a/itara ing +aninga* "arang *i4an, $a+rate*a$a$e ing ngior i$i. 5. ana/a $a/a/a /i &arbe *age4an $ang o/a0 a$a a&ate, #ta/a ba*i $a4a *age4ane na*i$a ii0 bo!a0, i$# tan&0a ba$a* a*i0an, t(g(e /i "0 $at($an Banga. 7. ana/a $a/a/a /i #n4a "atine, #ta/a #*ate /i +#!(t, /(/a4angan ajroning netra /i on!at, $(&0+e /i *rn, a*ie /i t(+#ng, $(tete 8?%9 /i (+(n, ba&an an4(+ /i $a"b# $an&aning 8??9 a/a, i$# $ang $a/a/a "a# tan&0a /i t#"($a ing janji anga*i0 "arang +anggonan $ ang "a0a "#*4a, an#ngga* $aro $a0ananing D1at2$ita S#!i, i$# #"angga ing +ana"+ane, a"#ng at#r +a"#ji$# $ang "#ga2"#ga biaa ana"+ani ing #raaning nge*"# $ab0, abab Da*i*ing nge*"# "ang$ene jar/ane. G(&0e2g(&0ening &oa i$# /ong #*a0 nge*"# "a$ri-at. T(g(e, "ana/a /ong #*a0 nge*"# "a$ri-at i$# $atangg#ngan, a/it a$a r#ng $ab#$a ing +a"b#&i, ta"t# &a&i &oa g(&0e, a"arga ora #"#r#+ ing #raane. Dene "ana/a $ang /i t(rang bia ana"+ani $ab0 i$#, t("t# &a&i $a"#*4aning ang$an2+aran, t(g(e ing a/a* a$0ir ora ana anga4aning 8ang...9 --- 71 ---
8...a4aning9 ji/a raga abab $ang $a(b#t ing Ha&it, "ang$ene jar/ane: Sa+a $ang #"#r#+ ing Pngerange 8?'9 ta"t# i4a #"#r#+ "arang ba&ane, Sa+a $ang #ninga "arang ba&ane, ta"t# i4a #ninga ing Pangerane. T(g(e, $ang #"#r#+ ing Pangerane i$#, i4a $ang #"#r#+ ing #raaning nge*"# "a$ri-at $ab0, t(g(e $ang #ninga "arang ba&ane i$#, i4a $ang bia ang#ningani "arang #ri+ing ji/a2ragane &0e/e, aja nganti $a*ab(tan $ang &a&i be$aning nga#ri+, $a 4a ri/a4ating Ha&it, "ang$ene jar/ane. Be$aning nga#ri+ *an Ta+aning nga#ri+. #ngg#0 be$aning nga#ri+ i$# /i4oe &a&i rong +ang$at, $ang a+ang$at &iarani be$aning ji /a, $0e *i"ang /arna, 5: ang#"bar na+# 0a/a, 7: a"babar #$a r(naning $ara, =: angg(*ar a"b($ ang$ara "#r$a, >: a"(&0ar /ata$ &ora +ara!i&ra, %: an#r#ti b#&i +itna0 +angania4a $ang a+ang$at "an0 &iarani be$aning raga, $0e i4a *i"ang /arna, 5: #*a0 !arobo, 7: *a$# nit0a, =: ting$a0 &(g#ra, >: ar/a $(& #ng$anan, %: *#"#0 nata+a +#ja brata. Wi4oe ri/a4ating Ha&it i$#, "ana/a $a*ab(tan be$a $a4a $ang $a(b#t ing &0#/#r "a#, a$a )a&at *#/ange aring an&a&$a$e ora /i&a&a ing #ri+e, "#*a "ana/a bia #"ingga0 a$a a$0ing be$a i$#, ta"t# an&a&$a$e
+ra4oga *#*# ra0arja ing #ri+e, *#/i0 #ta"a "ana/a bia ang*a$oni $ang &a&i $a/ajibane ta+aning nga#ri+ arta ja$ate +ian, $a4a ing ngior i$i +rate*ane. 5. Ba&an, ta+ane +atra+ anor an#raga, ja$ate tab(ri #*a0 +angga/e4an b(!i$. 7. Ati #ta/a b#&i, ta+ane anari"a, ja$ate (+(n a$a +angira a*a. =. Na+#, ta+ane ri*a, ja$ate abar ing !oba bi*a0i arta anga+#ra ing $a*#+#tan. >. N4a/a, ta+ane t("(n, ja$ate ora &a0/ni "#nai$a. %. Ra0a, ta+ane #ta"a, ja$ate "(n(ng ana*anga. ?. @a04a, ta+ane #!i, ja$ate (ning. --- 72 ---
'. At"a, ta+ane a/a, ja$ate e"#t. Anjabane a$a i$# ana "an0 $ang /(nang &ita+ani #ta/a $aja$atan, $a4a ing ngior i$i +rate*ane. 5. Netra, ta+ane an4(ga0 are, ja$ate *#"#0 aninga*i ing $a"e*i$an. 7. Karna, ta+ane an4(ga0 na+# 0a/a, ja$ate *#"#0 a"i4ara +ara +a. =. Grana, ta+ane an4(ga0 ng#nj#$, ja$ate *#"#0 anging(+ a*aning *i4an. >. . angana 4n ar(+ *#"a$# t(g(e, "ana/a ar(+ *(*#ngan a&o0, aara+ana &0a0ar ing a/atara. %. <#"a$#/a 4n ar(+ t#r# t(g(e, "ana/a $araa ari+ ar(+ are, ina"#ra $anggo "*a$#2"*a$#. ana/a &0$ ii0 ja"an B#&&0a ana b(baan "ang$ene.
5. Sab(!i$ane t#r# b(!i$ "(*$. --- 73 ---
7. Sab(!i$ane "(*$ b(!i$ tangi. =. Sab(!i$ane tangi b(!i$ a*#ngg#0. >. Sab(!i$ane *#ngg#0 b(!i$ anga&(g. %. Sab(!i$ane anga&(g b(!i$ *#"a$#2*#"a$#8?;9 Ora #a0 "a/a $at(g(an, ta"t# /i +a&0a #"#r#+ *i&ing b(baan i$i, #"angga (nggone angraa$a$e. Dene +a$o*0e ta+a i$# a"#ng *a$# $ang ora $a/itara, i4a i$# tana0 +ra4itna ing #ri+e, $a4a ta: oba0ing ba&an $# angara02ara0, $e&a*ing *ean $# angari02ari0, ("+ane "a/a +a+an, +atra+e $ant0i &(ga +ra4oga, t#"an$ +ani"bang a/atara, t#"in&a$ $a*a4an r(ringa, t(g(e angon /a04aning "aa $a*a, $ang +ant( tiba ing a"ba/a $a*a4an a"ba&a. ana/a /i bia ang*a$oni "ang$ono, ta"t# *#*# ing o*a02ba/ane, $a4#"anan ing a$arane, &a&i $a(b#t jan"a +atra+, $(na tin#*a& ing $a#ta"ane, abab ana b(baan $a4a ing ngior i$i. Pan#t#+ "a/a an&i At"a Rong$ot2r#ng$#&ing ba&an, $a*ingan &ening o*a0 #i*a gara+2gang#*ing *ean, $a*ingan &ening g(*(" anga*a0 /i!ara /arna a*a, $a*ingan &ening ati ar0 i-at $#!i/a, $a*ingan &ening nit4a #"0 ta*iti #&ra, $a*ingan &ening br2b#&i ba/a2*($ana. #ngg#0 $ang binaa$a$e rong$ot2r#ng$#&ing ba&an i$# "ana/a !arobo &0("(n anganggo an&0angan $##t, gara+2gang#*ing *ean i$# "ana/a $aa*#r# ing #jar ar#, /arna a*a i$# $ang ora a"ba&a, i-at $#!i/a i$# $ang &arbe !a!a&, ta*iti #&ra i$# t(&0a$ing /ong !i*i$, a"ono i$# "aa borong ing +anganggo, a$# &r("a a"(&0ara$e bae, ar0ne r#ng bia ang*a$oni &0e/e, &a&i a"#ng at#r +(+#ji "arang $ang $a a"ar#&i, "#ga2"#ga +a&0a biaa ang*a$oni a$a o*0 +ar"aning Pangeran $ang ai-at "#ra0 ing n4a ai0 ing a$0irat. A**a0#""a itajib )a ana bi* $0irati, a"in, a"in, a"in, a"in 4a rabba)*)a*a"in. Ta""at /a)**a0#a)*a". 5.
+anganggoning. F$e"ba*i
7.
Ka*ijaga. F$e"ba*i
=.
&an&an. F$e"ba*i
>.
arta. F$e"ba*i
%.
Kanj(ng. F$e"ba*i
?.
"a$i0. F$e"ba*i
'.
tan $(na. F$e"ba*i
3.
t#"($a. F$e"ba*i
;.
Inan2$a"i*. F$e"ba*i
56.
ang$(+. F$e"ba*i
55.
ain2ining. F$e"ba*i
57.
$a+raba/an. F$e"ba*i
5=.
+rati$(*e. F$e"ba*i
5>.
n#nging. F$e"ba*i
5%.
an&a&$a$e. F$e"ba*i
5?.
an&a&$a$e. F$e"ba*i
5'.
+a"(jange. F$e"ba*i
53.
angaring. F$e"ba*i
5;.
ara2ara. F$e"ba*i
76.
/iga02/igi0. F$e"ba*i
75.
b(!i$. F$e"ba*i
77.
*ab(te. F$e"ba*i
7=.
ane*a$a$e. F$e"ba*i
7>.
a#*a02ba/ane. F$e"ba*i
7%.
angag(" t#t#$ $ita. F$e"ba*i
7?.
(nggone angraa$a$e. F$e"ba*i
7'.
anita0a$e. F$e"ba*i
73.
t#"#/#0. F$e"ba*i
7;.
!0a*arating#n. F$e"ba*i
=6.
a&arbe. F$e"ba*i
=5.
a"#j#&a$e. F$e"ba*i
=7.
/a04aning#n. F$e"ba*i
==.
/a04a. F$e"ba*i
=>.
n#t-a0. F$e"ba*i
=%.
+angraa. F$e"ba*i
=?.
(ng("ing. F$e"ba*i
='.
$ara. F$e"ba*i
=3.
Ana. F$e"ba*i
=;.
$a+anaan i$#. F$e"ba*i
>6.
#ta"a. F$e"ba*i
>5.
Pa"#jane. F$e"ba*i
>7.
ba&aning#n. F$e"ba*i
>=.
tin#r#na$e. F$e"ba*i
>>.
tin#r#na$e. F$e"ba*i
>%.
/a0anane. F$e"ba*i
>?.
0a/ane. F$e"ba*i
>'.
anggraga&a. F$e"ba*i
>3.
rat#ning. F$e"ba*i
>;.
&oaning. F$e"ba*i
%6.
$araa$a$e. F$e"ba*i
%5.
+ra"ananing. F$e"ba*i
%7.
!0a*arat#)**a0. F$e"ba*i