PRAVILNIK
O TEHNIČKIM NORMATIVIMA ZA TEMELJENJE GRAĐEVINSKIH OBJEKATA
("Sl. list SFRJ", br. 15/90) I OPŠTE ODREDBE Član 1 Ovim pravilnikom propisuju se tehnički normativi koji se primenjuju pri projektovanju i izvođenju radova na temeljenju građevinskih objekata. Član 2 Projekti temeljenja građevinskih objekata moraju da sadrže: podatke o rezultatima istraživanja sastava tla, ispitivanja tla "in situ" i ispitivanja uzoraka tla, proračun dozvoljenog opterećenja tla, proračun sleganja građevinskog objekta i dimenzionisanja temelja, kao i druge podatke predviđene propisima iz oblasti građevinarstva. Projekti iz stava 1 ovog člana sastavni su deo tehničke dokumentacije građevinskog objekta, odnosno njegovog dela. Obim i stepen obrade podataka iz stava 1 ovog člana zavise od značaja i složenosti građevinskog objekta, odnosno njegovog dela i osobina tla. Ako postoje podaci o eventualnoj nestabilnosti terena u prirodnim uslovima, pre početka istraživanja terena za potrebe temeljenja moraju se izvršiti istraživanja terena i definisati uslovi stabilnosti. Član 3 Postojeći građevinski objekt, odnosno njegov deo može se dograđivati samo ako je projekt iz člana 2 stav 1 ovog pravilnika izrađen tako da se temeljenjem na osnovu tog projekta obezbeđuje da temelji podnesu dodatna opterećenja kojima se ne ugrožava stabilnost tog objekta, odnosno njegovog dela i susednih objekata. II ISPITIVANJE TLA 1. Ispitivanje tla na terenu Član 4 Teren se ispituje radi potpune geotehničke identifikacije i klasifikacije tla na lokaciji objekta, odnosno na delu na kome objekt utiče na teren za vreme gradnje i eksploatacije. Građa i osobine tla ispituju se inženjersko-geološkim kartiranjem terena, istražnim jamama, oknima, rovovima, zasecima, jezgrima istražnih bušotina, penetracionim sondiranjem, krilnim sondama, presiometrima, probnim opterećenjima, geofizičkim metodama, kao i drugim metodama prema odredbama ovog pravilnika. Istraživanjima i ispitivanjima iz stava 2 ovog člana ne sme se ugroziti stabilnost građevinskog objekta, niti izazvati teškoće pri izvođenju radova na temelju objekta, odnosno njegovog dela. Član 5 Osobine tla ispituju se na poremećenim i neporemećenim uzorcima u laboratoriji ili opitima na terenu. Član 6 Tlo se ispituje pre početka izrade tehničke dokumentacije na osnovu koje se gradi građevinski
objekt, odnosno njegov deo. Zavisno od nivoa obrade tehničke dokumentacije (idejni ili glavni projekat) i stepena istraženosti terena, određuje se područje istraživanja, kao i obim, vrsta i uslovi izvođenja istražnih radova. Obrazloženje, odnosno koncepcija istraživanja, tehnički uslovi izvođenja istražnih radova i ispitivanja i način obrade i prikazivanja rezultata istraživanja daju se u projektu istraživanja. Projekt istraživanja terena, kao i sinteza i interpolacija rezultata istraživanja ne mogu se mehanički koristiti kao podloga za drugi objekt na istoj lokaciji, niti za istovetan objekt na drugoj lokaciji. Član 7 Za izradu idejnog projekta odnosnog objekta, istraživanjem terena prethodno se definišu: 1) elementi mogućih tehničkih rešenja temeljenja, zavisno od kvaliteta i homogenosti tla i veličine i rasporeda opterećenja od predviđenog objekta; 2) radni uslovi pri izradi temelja; 3) topografska struktura, tj. reljef, s obzirom na njegovo formiranje; 4) litostratigrafski sastav i sklop, geneza i pripadnost po geološkim parametrima; 5) prisustvo podzemnih voda, mogući prilivi podzemnih voda u iskope i agresivnost podzemnih voda; 6) opšta i lokalna stabilnost terena; 7) osnovna fizičko-mehanička svojstva sredina koje sačinjavaju teren. Član 8 Radi utvrđivanja kvaliteta i, posebno, mehaničke heterogenosti tla u osnovi objekta, za izradu idejnog projekta, minimalni obim terenskih istražnih radova za površinu do 1000 m2 je: 1) jedna istražna bušotina do projektovane dubine; 2) tri terenska istražna rada do projektovane dubine, sa intervalom ispitivanja po dubini ne većim od 2 m (statičko, odnosno dinamičko penetraciono sondiranje, presiometarsko ispitivanje, opiti krilne sonde i dr.). Član 9 Radi utvrđivanja kvaliteta i mehaničke heterogenosti tla za izradu glavnog projekta, minimalni obim terenskih istražnih radova čini broj čvornih mesta pravougaone mreže, čija dužina strana iznosi 20 do 30 m, računajući i opite izvedene za fazu idejnog projekta. Granična kontura osnove objekta je spoljna kontura pravougaone mreže. Član 10 Dubina ispitivanja tla određuje se prema vrsti i rasporedu slojeva u tlu, načinu temeljenja, opterećenju tla, veličini i značaju građevinskog objekta, odnosno njegovog dela, osetljivosti objekta, odnosno njegovog dela na sleganje i prema raspoloživim geotehničkim i drugim podacima o terenu na kome se vrši ispitivanje. Član 11 Ako su površina temelja, specifično opterećenje i osetljivost građevinskog objekta, odnosno njegovog dela, na neravnomerno sleganje veći ili ako se deformabilnost povećava i/ili se čvrstoća smanjuje sa povećanjem dubine, tlo se ispituje sondiranjem na većim dubinama. Član 12
Dubina ispitivanja tla određuje se, po pravilu, prema obrascu: p • Bo D = ----------100 gde je: D - dubina ispitivanja izražena u metrima (m); p - prosečno specifično opterećenje tla i temelja izraženo u kilonjutnima po kvadratnom metru (kN/m2 ); Bo - širina objekta, odnosno njegovog dela izražena u metrima, merena pri dnu temelja. Ako je rastojanje "š" temeljnih stopa između dva susedna zida: š > 2 (B1 + B2), kao i ako su usamljeni zidovi i stubovi (slika 1), dubina ispitivanja tla određuje se prema obrascima: 1) D = 2 • B, ako je specifično opterećenje tla temelja p £ 100 kN/m2 2•p•B 2) D = ---------------, ako je specifično opterećenje tla temelja p > 100 kN/m2, 100 gde B označava širinu najšireg temelja, izraženu u metrima (m).
Crtež 1. Član 13 Ako je odnos dužine temelja prema širini temelja (L:B) manji od 2:1, dubina ispitivanja tla smanjuje se za 20%. Član 14 Ako se primenom odredaba čl. 11 do 13 ovog pravilnika dobije dubina ispitivanja tla manja od 6 m, tlo mora da se ispituje na dubini od najmanje 6 m, osim ako se ispitivanjem tla dopre do čvrste stene koja se nalazi na dubini manjoj od 6 m. Član 15 Dubina ispitivanja tla računa se od dna temelja građevinskog objekta naniže. Član 16 Ispitivanje tla iskopavanjem vrši se istražnim jamama, istražnim oknima, istražnim rovovima i istražnim zasecima. Taj postupak ispitivanja primenjuje se za ispitivanje tla za pozajmišta materijala, kao i za plitko fundirane objekte privremenog karaktera koji imaju samo prizemnu etažu, površine osnove manje od 100 m2 (lakši građevinski objekti). Član 17 U horizontalnom smeru tlo se ispituje istražnim rovovima ili istražnim zasecima. Član 18 Ako se tlo ispituje iskopavanjem, bočne strane iskopa moraju se obezbediti od odronjavanja. Član 19 Ako se tlo ispituje bušenjem, mora se bušiti na većim dubinama ili ispod nivoa podzemnih voda. Prečnik bušotine zavisi od vrste ispitivanja i veličine aparata za ispitivanje neporemećenih
uzoraka u laboratoriji, a može biti veći od 89 mm za glavne i dopunske bušotine, odnosno veći od 46 mm za prethodne bušotine. Bušotine se stabilizuju zaceljivanjem, bušačkom isplakom ili vodom. Pri izboru načina stabilizacije bušotina, prednost ima način koji, zavisno od vrste tla i stanja podzemnih voda, prouzrokuje najmanji poremećaj zidova i dna bušotine. Član 20 Bušenje iz člana 19 ovog pravilnika može biti udarno ili rotaciono. Izbor načina bušenja zavisi od: vrste, veličine i osetljivosti građevinskog objekta, prečnika i dubine bušotine, materijala u kome se vrši bušenje i primenljivosti jednog od ovih načina bušenja, potrebe tačnog određivanja promena pojedinih vrsta tla i nivoa podzemnih voda i potrebe vađenja neporemećenih uzoraka, odnosno izvršavanja standardnog penetracionog i presiometarskog ispitivanja ili ispitivanja sa krilnom sondom. Udarno bušenje se primenjuje samo ako se ne vade uzorci tla i može se koristiti za pomoćne svrhe pri geotehničkim ispitivanjima. Udarno bušenje nije dozvoljeno za identifikovanje i klasifikaciju materijala iz bušotine. Član 21 Radi utvrđivanja deformabilnosti tla u prirodnim uslovima, ispitivanje tla presiometrom vrši se u istražnim bušotinama prečnika koji odgovara prečniku presiometarske sonde. Član 22 Tlo se ispituje penetracionim sondiranjem radi utvrđivanja njegove mehaničke heterogenosti, ako se iz tla koje se ispituje ne mogu vaditi neporemećeni uzorci ili ako kvalitet uzoraka nije dovoljno pouzdan za ocenu zbijenosti i konzistentnosti tla. Član 23 Tlo se ispituje penetracionim sondiranjem na jedan od sledećih načina: 1) statičkim penetracionim sondiranjem; 2) dinamičkim penetracionim sondiranjem; 3) standardnim penetracionim sondiranjem; 4) drugim priznatim metodama penetracionog sondiranja. Član 24 Krilnom sondom ispituje se meki glinoviti materijal, indeksa konzistencije Ic £ 0,25, iz koga vađenje neporemećenih uzoraka tla nije pouzdano ili moguće. Član 25 Pri kartiranju se pregledaju i uočavaju svojstva tla u prirodnim zasecima, zidovima istražnih jama, oknima ili rovovima i materijala koji se dobija iz sondažnih bušotina. Uočena svojstva tla registruju se u izveštaju koji se vodi za svaki istražni rad. Član 26 Geofizičke metode ispitivanja tla mogu se primeniti za ispitivanje velikih površina ili dugih poteza. Geofizičke metode ispitivanja tla obuhvataju merenja: električnog otpora (geoelektrična merenja), brzine širenja elastičnih talasa (seizmička i mikroseizmička merenja), apsorpcije
neutronskih čestica (merenje gustoće i zasićenosti slojeva tla) i druga merenja tla zavisno od konkretnog slučaja. 2. Utvrđivanje nivoa i ispitivanje podzemnih voda Član 27 U toku bušenja, odnosno pri sondažnim iskopima mora se utvrditi ustaljeni nivo podzemnih voda. Nivo podzemnih voda pravilno se meri i osmatra posebno ugrađenim piezometrom. Piezometar se ugrađuje zavisno od hidrogeološke građe tla, uz pažljivo izolovanje uticaja susednih slojeva tla. Član 28 Podaci o maksimalnom nivou podzemne vode, za predmetnu lokaciju, pribavljaju se od organizacije nadležne za vodoprivredu. Član 29 Uzorak podzemne vode uzima se sa jednog ili više mesta iz dela tla koji se ispituje, prema odgovarajućim jugoslovenskim standardima. Uzorci podzemne vode uzimaju se za određivanje agresivnosti na materijale temeljnih konstrukcija. 3. Prikazivanje rezultata terenskih sondiranja i ispitivanja tla Član 30 Rezultati terenskih sondiranja i ispitivanja tla unose se u izveštaj terenskog ispitivanja, koji sadrži sledeće podatke: 1) naziv i položaj građevinskih objekata; 2) svrhu sondiranja; 3) naziv, odnosno ime naručioca i ime nadzornog organa; 4) naziv izvođača i ime odgovornog rukovodioca radova; 5) datum sondiranja; 6) vrstu i oznaku sonde; 7) situacioni i visinski položaj sonde; 8) vrstu i oznaku naprave za sondiranje; 9) predviđenu dubinu sondiranja; 10) dubinu izvršenog sondiranja; 11) metod rada; 12) vrstu zacevljenja; 13) vrstu pribora i alata; 14) prečnik bušotine; 15) procent izvađenog jezgra; 16) način vađenja neporemećenih uzoraka; 17) trajanje rada; 18) opis vremenskih prilika.
Na osnovu izveštaja terenskog ispitivanja izrađuju se geološki i geotehnički profili istražnih bušotina, odnosno profili sa rezultatima terenskih opita. 4. Uzimanje uzoraka tla za ispitivanje u laboratoriji Član 31 Za ispitivanje uzoraka tla u laboratoriji radi upoznavanja karakteristika temeljnog tla mora se izvaditi propisan, odnosno potreban broj neporemećenih uzoraka. Član 32 Neporemećeni uzorci tla moraju se vaditi, pakovati i otpremati tako da prostorna raspodela čestica i prirodna sadržina vlage ostanu nepromenjeni. Neporemećeni uzorci uzimaju se iz svake vrste tla, a iz debljih slojeva, po potrebi, uzima se više uzoraka. Prečnik neporemećenog uzorka koji se uzima zavisi od veličine laboratorijskih aparata, s tim što ne može biti manji od 46 mm. Visina uzorka ne može biti manja od 180 mm. Član 33 Ako nije moguće uzeti potpuno neporemećen uzorak, uzeće se poremećeni uzorak iz koga se može pouzdano utvrditi prirodna vlažnost tla. Poremećeni uzorci uzimaju se iz svake vrste tla, u količinama koje su potrebne za predviđena laboratorijska ispitivanja. Član 34 Uzorci se moraju pažljivo pakovati u odgovarajuće sanduke, označavati i najpodesnijim prevoznim sredstvima otpremati najkraćim putem u geomehaničku laboratoriju. 5. Ispitivanje uzoraka tla u laboratoriji Član 35 Obim ispitivanja uzoraka tla u laboratoriji zavisi od: veličine, trajnosti i karaktera građevinskog objekta, oblika osnove temelja, statičnog sistema i osetljivosti na sleganje, predviđenog načina temeljenja, veličine i karaktera opterećenosti na temelje, brzine građenja i načina izvođenja radova, vrste i sastava radova, vrste i sastava tla, homogenosti i heterogenosti tla, geoloških uslova i hidrogeoloških prilika u tlu, geotehničkih karakteristika pojedinih slojeva tla i poznatih podataka o temeljenju i sleganju susednih objekata. Član 36 U laboratoriji se ogledima određuju osobine poremećenih i neporemećenih uzoraka tla, i to: sadržina vode, zapreminska masa tla, zbijenost tla, granulometrijski sastav tla, granice plastičnosti tla, stišljivost sa sprečenim bočnim širenjem, otpornost prema smicanju (ogledom direktnog smicanja, ogledom triaksijalne kompresije, ogledom jednoaksijalne kompresije sa slobodnim bočnim širenjem), sadržina organskih materija, sadržina karbonata i sadržina rastvorljivih soli, kao i druge osobine predviđene propisima za laboratorijska ispitivanja uzoraka tla. Član 37 Rezultati ispitivanja uzoraka tla u laboratoriji prikazuju se na način propisan u projektu tih ispitivanja. III KLASIFIKACIJA I IDENTIFIKACIJA TLA Član 38 Prema vrstama tla, prirodni materijali svrstavaju se u sledeće osnovne grupe:
1) stena - monolitna (sa pukotinama, zdrobljena) ili trošna (jače zdrobljena, zahvaćena procesom raspadanja); 2) nevezani (nekoherentni) materijali - drobina ili obluci (prečnika većeg od 60 mm), šljunak krupni (prečnika od 60 mm do 20 mm), šljunak srednji (prečnika od 20 mm do 6 mm), šljunak sitni (prečnika od 6 mm do 2 mm), pesak krupni (prečnika od 2 mm do 0,6 mm), pesak srednji (prečnika od 0,6 mm do 0,2 mm) i pesak sitni (prečnika od 0,2 mm do 0,06 mm); 3) vezani (koherentni) materijali - prah krupni (prečnika od 0,06 mm do 0,02 mm), prah srednji (prečnika od 0,02 mm do 0,006 mm), prah sitni (prečnika od 0,006 mm do 0,002 mm), glina (prečnika manjeg od 0,002 mm), organska glina sa primesom organskih supstancija (prečnika manjeg od 0,002 mm) i treset. Ovi materijali sastoje se, po pravilu, od mešavine osnovnih grupa navedenih u stavu 1 ovog člana. Član 39 Nevezani materijali u pojedinim osnovnim grupama iz člana 38 ovog pravilnika razvrstavaju se, prema granulometrijskom sastavu, u dobro granulisane (ako su u materijalu zastupljena zrna svih veličina) i jednolične (ako je razlika između prečnika najvećeg i najmanjeg zrna mala). Vezani materijali, prema plastičnosti, razvrstavaju se u materijale male, srednje i visoke plastičnosti. Član 40 Osnovne grupe materijala i njihove smeše označavaju se simbolima, i to: 1) nevezani materijali - drobina i obluci (nema simbola); šljunak dobro granulisan - GW, šljunak slabo granulisan - GP, šljunak jednoličan - GU, šljunak sa peskovito-glinovitim vezivom - GC, šljunak slabo granulisan sa većim sadržajem praha ili gline - GM, pesak dobro granulisan - SW, pesak slabo granulisan - SP, pesak jednoličan - SU, pesak sa glinovitim vezivom - SC, pesak slabo granulisan sa prekomernom količinom praha ili gline - GM; 2) vezani materijali - prah male plastičnosti - ML, prašinasta glina male plastičnosti - CL, organski prah i glina male plastičnosti - CL, prah srednje plastičnosti - MI, glina srednje plastičnosti - CI, organska glina srednje plastičnosti - OI, prah visoke plastičnosti - MH, glina visoke plastičnosti - CH, organska glina visoke plastičnosti - OH, treset - Pt. Smeše više grupa materijala nazivaju se imenom grupe koja je u smeši najviše zastupljena. Materijali na granici između dve grupe označavaju se simbolom tih grupa (npr. CL/CI). Član 41 Nevezani materijali, prema vlažnosti, razvrstavaju se u: suve, malo vlažne i zasićene vodom. Nevezani materijali, prema porozitetu, razvrstavaju se u: vrlo zbijene, zbijene, srednje zbijene i rastresite. Član 42 Vezani materijali, prema vlažnosti i konzistenciji, razvrstavaju se u tvrde, polutvrde, teško gnječive, lako gnječive i žitke. Vezani materijali, prema koeficijentu pora, razvrstavaju se u: vrlo malo porozne, malo porozne, srednje porozne, jače porozne i vrlo porozne. IV POSMATRANJE SLEGANJA GRAĐEVINSKIH OBJEKATA Član 43 Sleganja građevinskih objekata, kao i objekata osetljivih na diferencijalna sleganja, obavezno
se registruju sistematski u toku građenja i za vreme postojanja i eksploatacije objekta, na način kojim se omogućava da se sagleda konsolidacija tla pod opterećenjem. Za objekte sa većim specifičnim opterećenjem tla istovremeno se posmatraju i registruju i sleganja susednih objekata i samog tla, horizontalno pomeranje temelja i tla, zaokretanje temelja i druge deformacije. Član 44 Sleganje građevinskih objekata posmatra se naročito: u toku građenja - pri svakom karakterističnom povećanju opterećenja posle dovršenja svakog ili svakog drugog sprata zgrade, pri građenju novih susednih objekata, posle jače oscilacije nivoa podzemnih voda, posle vanrednih prirodnih ili veštačkih uticaja (usled zemljotresa, eksplozije, pobijanja šipova i promene vlažnosti tla u temeljima), pri nadziđivanju zgrada, kao i u drugim sličnim slučajevima. Član 45 Sleganje se mora posmatrati kod građevinskih objekata za koje je proračunato sleganje veće od 5 cm i kod građevinskih objekata stalnog karaktera, temeljenih na poboljšanom tlu. Član 46 Posmatranje sleganja građevinskih objekata mora se predvideti i obraditi u glavnom projektu građevinskog objekta. V SILE KOJE DELUJU NA TEMELJE (OPTEREĆENJA) 1. Opšte odredbe Član 47 Sile koje deluju na temelje razvrstavaju se u glavna, dopunska i posebna opterećenja, prema propisima za proračunavanje građevinskog objekta. U glavna opterećenja spadaju: sopstvena masa objekta, korisno opterećenje, hidrostatički pritisak i uzgon, hidrodinamički pritisak i porni natpritisak, aktivni pritisak tla, kao i otpor tla (pasivni pritisak). U dopunska opterećenja spadaju: kapilarni pritisak, pritisak od zaleđivanja i uticaja koji se izuzetno javljaju. 2. Glavna opterećenja Član 48 Stalne sile koje potiču od sopstvene mase građevinskog objekta i tla dobijaju se iz podataka o zapreminskim masama i zapreminama pojedinih elemenata konstrukcije objekta. One deluju vertikalno prema dole i moraju se uzeti u obzir pri svim proračunima temeljenja konstrukcije. Član 49 Sile od korisnog opterećenja građevinskog objekta određuju se prema odgovarajućim propisima, kao i prema pribavljenim podacima za predviđeni objekt. Korisno opterećenje može delovati trajno, povremeno i trenutno, a mora se uzeti u obzir pri proračunu dejstva korisnog opterećenja. Član 50 Hidrostatički pritisak i uzgon javljaju se u porama tla zasićenog vodom i dejstvuju na sve strane podjednako, a upravno na površinu koja ne propušta vodu. Hidrostatički pritisak mora se uzeti u obzir u sklopu glavnih opterećenja ako se temelj građevinskog objekta nalazi ispod nivoa podzemne vode.
Član 51 Hidrodinamički pritisak javlja se u porama tla pri kretanju podzemne vode i srazmeran je hidrauličkom gradijentu toka podzemne vode u posmatranoj tački tla. Hidrodinamički pritisak dejstvuje na čestice tla kao sila mase u pravcu kretanja podzemne vode. Član 52 Porni natpritisak javlja se u porama tla ispunjenim vodom i ima hidrostatički karakter. U vodom zasićenom tlu porni natpritisak se sastoji od hidrostatičke komponente određene u članu 50 ovog pravilnika i od natpritiska koji se javlja u deformabilnom tlu kao posledica promene naponskog stanja u tlu. U nezasićenom tlu natpritisak vazduha u porama može se razlikovati od natpritiska vode. Pri stalnom opterećenju tla porni natpritisak opada s vremenom usled istiskivanja vode iz pora tla. Porni natpritisak javlja se prvenstveno u tlu male vodopropustljivosti. Član 53 Veličina, pravac dejstva i raspodela aktivnog pritiska određuju se po priznatim teoretskim ili empirijskim metodama, pri čemu se uzimaju u obzir i kinematski uslovi. Član 54 Veličina pritiska tla u stanju mirovanja određuje se po priznatim teoretskim ili empirijskim metodama. Član 55 Veličina, pravac dejstva i raspodela pasivnog otpora tla određuju se po priznatim teoretskim ili empirijskim metodama, pri čemu se uzima u obzir najnepovoljniji oblik kliznih površina u skladu sa mogućnošću pomeranja konstrukcije ili temelja. 3. Dopunska opterećenja Član 56 Sile dopunskih opterećenja uzimaju se pri proračunu i dimenzionisanju temelja prema odgovarajućim propisima za predviđene objekte. Ako je veličina dopunskog opterećenja približna veličini korisnog opterećenja ili sopstvenoj masi, dopunsko opterećenje mora se uneti u račun u svim fazama analize temeljenja. Član 57 Kapilarni pritisak javlja se u porama tla zasićenog vodom koje se nalazi iznad nivoa podzemne vode i dejstvuje kao sila. Veličina kapilarnog pritiska zavisi od relativne vlage vazduha i visine kapilarnog penjanja vode u tlu, a određuje se merenjima i ispitivanjima. Član 58 Pritisak od zaleđivanja javlja se u tlu pri temperaturi ispod 0o C ako su pore potpuno ili delimično ispunjene vodom. Veličina pritiska od zaleđivanja zavisi od stepena zaleđenosti i određuje se merenjima i ispitivanjima. Član 59 Puzanje tla nastaje usled viskoznih deformacija u glinovitom tlu. Puzanje tla izaziva relaksacija napona pri stalnoj deformaciji i lagana deformacija opterećenja zrna tla pri stalnom opterećenju. Sile od dejstva puzanja tla određuje se ako mogu uticati na konstrukciju građevinskog objekta i temelja.
Član 60 Bubrenje je povećanje zapremine tla usled povećanja sadržine vode u tlu ili rasterećenja tla i javlja se samo na glinenom tlu. Sile bubrenja mogu izazvati povećani pritisak na temelje konstrukcije ako su deformacije temelja sprečene. Član 61 Veličina i pravac dejstva seizmičkih i dinamičkih sila zavise od uticaja koji ih izazivaju. Sile seizmičkog i dinamičkog dejstva uzimaju se u proračun prema propisima za proračunavanje konstrukcija. Veličina i pravac dejstva seizmičkog i dinamičkog uticaja određuju se prema propisima za opterećenje konstrukcija, kao i na osnovu raspoloživih podataka merenja i izvršenih ispitivanja ili drugih podataka. Dinamički uticaji nastaju usled naglih promena opterećenja od periodičnih ili neperiodičnih udarnih sila, eksplozija i vibracija mase koje se prenose na temelj i tlo. 4. Posebna opterećenja Član 62 Lučno dejstvo u tlu nastaje u posebnim slučajevima deformacije tla, kao posledica smičućih napona na granicama mase tla koja se nalazi u stanju granične ravnoteže. Lučno dejstvo utiče na raspodelu i veličinu pritiska na graničnim površinama mase tla. Lučno dejstvo uzima se u obzir ako u kombinaciji sa drugim silama daje nepovoljnije opterećenje. 5. Dozvoljena opterećenja Član 63 Dozvoljeno opterećenje tla određuje se prema kriterijumu loma tla, kao i prema dozvoljenom sleganju građevinskog objekta. Član 64 Dozvoljeno opterećenje pravougaonog temelja u osnovi računa se za lom tla po sledećem obrascu: Q g Pa = ------ = ------ B'NgSgIg+(Cm + qtgjm )NcScdcic +q A' 2 gde je: Q - ukupno vertikalno dozvoljeno opterećenje temelja; A' - korisna površina temelja, tj. deo ukupne površine osnove temelja koji je rezultantnom silom centrično opterećen: A' = B'L' (crtež 2)
Crtež 2. B i L - širina i dužina ukupne površine temelja A; g - efektivna zapreminska masa tla ispod nivoa temeljnog dna, tj. zapreminska masa smanjena za veličinu uzgona, ako postoji; q - najmanje efektivno opterećenje u nivou temeljnog dna pokraj temelja (crtež 2); j m - dozvoljeni mobilisani ugao otpornosti na smicanje, koji se izračunava na sledeći način:
tgj tgjm= ------ gde je j ugao otpornosti za smicanje a Fj odgovarajući Fj faktor sigurnosti. Ng i Nc - faktori nosivosti za centralno i vertikalno opterećen beskrajni pojas (L ® ¥, B = B' = konst.), koji zavise od veličine dozvoljenog mobilisanog ugla otpornosti na smicanje (jm ), a dati su u dijagramu na crtežu 3;
Crtež 3. cm - dozvoljena mobilisana kohezija, određena jednačinom: C cm = -------- gde je C kohezija (čvrstoća na smicanje kod nultog normalnog napona), a Fc odgovarajući faktor sigurnosti; Fc B' sgo i sc - faktori oblika, zavisno od odnosa -----L' (širine prema dužini temelja), a određuju se prema obrascima: B' sg = 1 - 0,40 -----L' B' sc = 1 + 0,20 ----L' dc - faktor dubine, koji zavisi od odnosa D/B' (dubina prema širini dna temelja za plitke temelje (D B'). Član 65 Ako temeljno dno nije pravougaonog oblika, primenjuje se obrazac iz člana 68 ovog pravilnika za pravougaonu efektivnu površinu u koju se transformiše stvarna površina pod sledećim uslovima: 1) efektivna površina se obrazuje kao radijalno simetrična površina tako da je rezultanta u težištu te radijalne simetrične površine;
Crtež 4.
Crtež 5. 2) efektivna površina se pretvara u pravougaonik sa istim težištem, sa istim glavnim osama inercije, sa jednakom površinom (BL) i sa približno jednakim odnosom dužine prema širini (L:B). Član 66 Faktori sigurnosti određuju se prema funkcionalnosti i statičkom karakteru građevinskog objekta, opsegu izvedenih istražnih radova i ravnomernosti ili neravnomernosti sastava tla u intervalima za F = 1,2 do 1,8 (prosečno 1,5) i za Fc = 2,00 do 3,00 (prosečno 2,5). Sile opterećenja množe se faktorima sigurnosti prema odgovarajućim propisima. Član 67 Granična nosivost posle dovršene konsolidacije, ako je tlo koherentno, dobija se po obrascu iz člana 64 ovog pravilnika sa vrednostima cm i jm koje odgovaraju efektivnim naponima. Ako se stepen konsolidacije ne računa posebno, granična nosivost u početnoj fazi konsolidacije računa se sa vrednostima c i j (sa redukcijom na cm i jm ) koje se dobijaju triaksijalnim ogledima nedreniranih uzoraka zavisno od ukupnih napona. Član 68 Ako je temeljno tlo u dubinama do 2 B heterogenog sastava, pri proračunu dozvoljenog opterećenja po obrascu iz člana 64 ovog pravilnika, uzimaju se karakteristike j , odnosno C najnepovoljnijeg sloja ili se posebnom analizom stabilnosti dokazuje usvojeno dozvoljeno opterećenje. Član 69 Za povećanje dozvoljenog opterećenja koherentnog tla pod novim opterećenjem, uzimanjem u obzir i delimične konsolidacije, analizira se stabilnost temelja s obzirom na efektivna naprezanja u pojedinačnim fazama građenja ili se na drugi odgovarajući način dokazuju usvojene vrednosti. Povećanje dozvoljenog opterećenja u pogledu povoljnog uticaja susednih temelja i ploče dokazuje se posebnim računom. Član 70 Dozvoljeno opterećenje u pogledu opasnosti od loma tla određeno prema članu 64 ovog pravilnika može se prokontrolisati i na osnovu drugih savremenih naučno usvojenih obrazaca i računskih metoda. Član 71 Vrednosti dozvoljenog opterećenja u pogledu opasnosti od loma tla, propisane u čl. 64 i 70 ovog pravilnika, upoređuju se sa vrednostima dozvoljenog opterećenja tla prema sleganju građevinskog objekta, propisanim u čl. 77 i 90 ovog pravilnika. Član 72 Vrednosti dozvoljenih opterećenja tla koje se proračunavaju iz obrasca iz člana 64 ovog pravilnika važe samo ako se pri statičkom proračunu uzimaju u obzir glavna i dopunska opterećenja. Ako se uzimaju u obzir samo glavna opterećenja, dobijene vrednosti smanjuju se za 20%. Ako
se, pored glavnih i dopunskih opterećenja, uzimaju u obzir i posebna opterećenja, dobijene vrednosti za sumarno dejstvo opterećenja mogu se povećati za 20% pod uslovom da su uzeti koeficijenti sigurnosti Fj ³ 1,5 ili Fc ³ 2,5. Član 73 Ako rezultanta pritiska u dnu temelja izlazi iz jezgra preseka, a naponi u dnu temelja ispunjavaju uslove iz obrasca iz člana 64 ovog pravilnika za korisnu površinu temelja A, mora se dokazati da se opterećenje može preneti na tlo bez deformacija koje mogu ugroziti statičku sigurnost ili funkcionalnost građevinskog objekta. Prilikom direktnog temeljenja, ekscentricitet (udaljenost rezultante od težišta) ne sme, po pravilu, biti veći od 3/10 širine temelja merene u pravcu ekscentriciteta. Član 74 Ako se uzimaju u obzir samo glavna opterećenja, rezultanta pritiska ne sme izlaziti iz jezgra preseka. Član 75 Kad se težište građevinskog objekta nalazi visoko iznad kote temelja (rezervoari za vodu, dimnjaci), rezultantna sila ne sme biti van jezgra preseka ni ako se pored glavnih opterećenja uzimaju i dopunska opterećenja. Član 76 Ekscentricitet rezultante na mestu kontakta sa tlom za objekte iz člana 75 ovog pravilnika ne sme biti veći od 1/18 širine temelja merene u pravcu ekscentriciteta ako je glavno dozvoljeno opterećenje, uzimajući u obzir kriterijum sleganja, manje od 200 kN/m2 i ne sme biti veći od 1/12 širine temelja ako je glavno dozvoljeno opterećenje veće od 200 kN/m2 ili jednako 200 kN/m2 . 6. Dozvoljeno opterećenje tla u pogledu dozvoljenog sleganja građevinskog objekta Član 77 Sleganje tla pod uticajem opterećenja određuje se prema načinu prenošenja opterećenja u tlu, sastavu slojeva i njihovim geotehničkim karakteristikama, kao i prema statičkom i funkcionalnom karakteru građevinskog objekta. Član 78 Ukupna sleganja računaju se po metodama koje se izvode po klasičnoj teoriji elastičnosti (za v - Poasonov koeficijent jednak 0,50 ili manji od 0,50) ili po modifikovanim teorijama elastičnosti pri kojima se uzima u obzir linearno povećanje modula deformacije sa dubinom ili elastična anizotropnost poluprostora. Član 79 Ako se za izračunavanje ukupnog sleganja primenjuju metodi, obrasci i dijagrami koji se zasnivaju na integraciji deformacije od koncentrisane sile, u račun se unose deformacijski moduli koji odgovaraju intergranularnim naponima, a određuju se na osnovu triaksijalnih konsolidacionih ogleda ili rezultata probnih opterećenja. Deformacijski moduli mogu se oceniti iz modula stišljivosti određenih iz edometarskih ogleda prema jednačini: 2v2 E = (1 - -------------) Mn odnosno za n = 0,30:E = 0,75 Mn. 1-n Član 80
Sleganje vodom zasićenog tla usled deformacija pri nepromenjenoj zapremini računa se prema rešenjima koja se dobijaju integracijom deformacija po Busineskovim jednačinama za poluprostor sa n = 0,50. Deformacijski moduli, kojima se računaju sleganja, određuju se iz nedreniranih triaksijalnih ogleda za stanja ukupnih napona koja približno odgovaraju naponima u tlu. Član 81 Ako se za izračunavanje ukupnog sleganja primenjuju metodi, obrasci i dijagrami za vertikalna naprezanja koja su dobijena integracijom napona za koncentrisanu silu, u račun se unose, za odgovarajuće intervale napona, specifične deformacije koje pokazuju edometarski ogledi ili moduli stišljivosti Mv koji se iz njih izvode. Član 82 Kod normalnog, neprekonsolidovanog, zasićenog koherentnog materijala srednje plastičnosti ili kruto plastičnog materijala, kao i kod zasićenog zbijenog peska i šljunka računaju se samo deformacije usled smanjenja pora ispunjenih vodom. Član 83 Pri računanju sleganja, reverzibilne deformacije u području napona koji su postojali u tlu pre početka iskopa odvajaju se od deformacija u području dodatnih napona od opterećenja građevinskog objekta. Član 84 Deformacijski moduli, odnosno moduli stišljivosti su kod normalno konsolidovanih naslaga u području reverzibilnih napona bitno povoljniji i razlikuju se od modula prilikom prvog opterećenja iz člana 81 ovog pravilnika. Član 85 Ekscentricitet opterećenja u izračunavanju sleganja uzima se do dubine koja je jednaka dimenziji temelja u pravcu ekscentriciteta. U većim dubinama, sleganja se mogu računati kao za ravnomernu podelu pritisaka na osnovu temelja. Član 86 U slabo propusnom koherentnom tlu mogu se u izračunavanju sleganja zanemariti opterećenja čije je ukupno dejstvo kratko u poređenju sa vremenom konsolidacije, zavisno od osetljivosti konstrukcije na prouzrokovane deformacije tla. Član 87 Za određivanje veličina dozvoljenih računskih sleganja moraju se uzeti u obzir sledeći faktori: 1) ravnomernost u sastavu tla; 2) raspodela opterećenja na tlo; 3) statički karakter građevinskog objekta; 4) funkcionalnost građevinskog objekta; 5) vremenski razvoj konsolidacije; 6) krutost i armiranje konstrukcije temelja. Član 88 Za određivanje razlike u sleganju konstrukcije temelja na raznim mestima moraju se uzeti u obzir sledeći faktori: 1) neravnomernost u sastavu tla;
2) neravnomernost opterećenja; 3) krutosti građevinskog objekta i temelja. Član 89 Kod fleksibilnih temeljnih traka ili temelja samaca statički određenih konstrukcija (na tlu bez naročitih heterogenosti u sastavu i na međusobnoj udaljenosti pojedinih temelja većoj od 7 m) dozvoljavaju se veličine diferencijalnih sleganja, i to: oko 50% apsolutnih računskih sleganja u nekoherentnom tlu i oko 25% apsolutnih računskih sleganja u koherentnom tlu. Član 90 Ako se dozvoljena apsolutna i relativna računska sleganja ne dokazuju posebno detaljnom analizom sleganja konstrukcije temelja i građevinskog objekta, dozvoljavaju se računska sleganja na nekoherentnom tlu najviše 2,5 cm, a na koherentnom tlu najviše 5 cm. 7. Izbor dozvoljenog opterećenja tla Član 91 Kao dozvoljeno opterećenje uzima se manja vrednost od vrednosti koja se dobija na osnovu člana 71 ovog pravilnika. 8. Probno opterećenje Član 92 Probno opterećenje može se primeniti za određivanje dozvoljenog opterećenja tla tako što se iz krive ukupnog sleganja, kao funkcije opterećenja, odrede moduli deformacije opterećenog tla i karakteristike smicanja aktivizirane u fazi loma. Dobijene vrednosti se unose u račun dozvoljenog opterećenja, s obzirom na dozvoljeno sleganje prema odredbama čl. 77 do 90 ovog pravilnika, kao i u račun dozvoljenog opterećenja s obzirom na opasnost od loma prema odredbama čl. 63 do 76 ovog pravilnika. Član 93 Ako se probno opterećenje vrši na kvadratnim pločama stranica B ili kružnim pločama prečnika D i ako je najmanje do dubine 1,5 B, odnosno 1,5 D tlo istog sastava, moduli deformacije E za pojedinačne stepene opterećenja Dr i odgovarajućih sleganja Dr određuju se prema obrascima: B D E = 0,82 Dr ------, odnosno E = 0,71 Dr -----Dr Dr Probnim opterećenjem tla preko ploča ispituje se samo deformabilnost sloja debljine 1,5 B (1,5 D). Član 94 Probno opterećenje vrši se, po pravilu, za određivanje stišljivosti i otpornosti na smicanje samo na nekoherentnom (peščanom ili šljunkovitom) tlu čija je propustljivost dovoljna da se mogu i za vreme probnog opterećenja i za vreme građenja u celini razviti naponi u tlu kao efektivna naprezanja. Na koherentnom tlu probnim naprezanjem mogu se dobiti podaci o moći nošenja, s obzirom na opasnost od loma tla u uslovima stabilnosti temelja neposredno posle dogradnje, samo ako su opterećenja kratkotrajna, odnosno ako stepen konsolidacije ispod podne ploče na dubini od oko 0,5 B odgovara stepenu konsolidacije ispod temelja u fazi dograđivanja. Podaci o stišljivosti koherentnog tla dobijaju se pomoću probnog opterećenja dovoljno dugotrajnog da se razvije konsolidacija. Izuzetno, probno opterećenje može se vršiti i na koherentnom tlu kad je to određeno projektom.
Član 95 Probna opterećenja vrše se preko kvadratne ili kružne površine čije su stranice, odnosno prečnik 40 cm ili veće, a izuzetno veće od 1 000 cm. 9. Horizontalno opterećenje Član 96 Odnos H prema V između tangencijalnog i normalnog opterećenja u stopi plitkih temelja ne sme biti veći od tg d H tg d --------- tj. -------- £ -------F V F gde je: d - ugao trenja između temelja i tla, F - koeficijent sigurnosti, Minimalne vrednosti za F su: F - ³ od 1,5 (1,8) za šljunkovito i peščano tlo; F - ³ od 2 (2,5) za glinovito tlo. Navedene vrednosti važe za ukupno dejstvo svih sila, uključujući i zemljotres, a vrednosti u zagradama - samo za dejstvo glavnih opterećenja. Pri određivanju ugla d uzima se u obzir hrapavost kontaktne betonske površine. Ako je visina talasa neravne površine veća od dvostrukog prečnika najvećeg zrna tla, za d se može usvojiti ugao unutrašnjeg trenja tla. Član 97 Ako je građevinski objekt statički ili funkcionalno osetljiv na horizontalna pomeranja, izračunaće se ili će se proceniti i tangencijalno pomeranje usled deformacije tla ispod temelja i usled tangencijalnih pomeranja na kontaktnoj površini. 10. Duboki temelji Član 98 Pod dubokim temeljima podrazumevaju se temelji kod kojih je odnos između dubine i širine temelja veći od 4. D ---- > 4 B Na duboke temelje se ne primenjuju odredbe člana 76 ovog pravilnika o ekscentričnim opterećenjima, kao ni odredbe člana 96 ovog pravilnika ako se posebnim računom dokaže prenos naprezanja u tlo, uz deformacije koje ne ugrožavaju građevinski objekt. Član 99 Izračunavanje deformacije po članu 98 ovog pravilnika zasniva se na podeli kontaktnih naprezanja između temelja i tla koja odgovaraju međusobnim odnosima njihovih deformacija, uzimajući u obzir vremenski razvoj tih deformacija i puzanje, odnosno sekundarnu konsolidaciju tla. Član 100 Zemljani pritisak (pasivni otpor) može se uzeti u obzir za prenos horizontalnih opterećenja
samo ako se trenje može mobilisati duž potencijalnih kliznih površina u skladu sa dozvoljenim pomeranjima temelja, odnosno zidova zagata. Konsolidacione deformacije tla, izazvane povećanjem zemljanog pritiska, moraju biti u skladu sa mogućim i dozvoljenim pomeranjima temelja zagata. Član 101 Ako se ne izvodi poseban detaljni račun, zemljani pritisak kod plitkih i dubokih temelja može se koristiti samo u visini aktivnog pritiska računatog za 0,75 tg j, gde je j ugao otpornosti tla na smicanje. Član 102 Bočno trenje kod dubokih temelja uzima se samo ako su tangencijalni vertikalni bočni pokreti dovoljni da ga mobilišu. Pri proračunu sleganja objekta uzima se u obzir i prenos tih sila trenja u tlo. Član 103 U račun opterećenja temelja unose se eventualno i sile negativnog trenja ako ih može izazvati opterećenje okolnim objektima ili samo tlo koje je još u fazi konsolidacije. 11. Dinamičko opterećenje temelja Član 104 Ako dinamičko spoljašnje opterećenje dejstvuje direktno na temelje, moć nošenja i sleganja temelja računa se za sile koje se dobijaju umnožavanjem statičkih sila koeficijentom: 1 a = -------------------------------------------------------------------
Ö
___________________________ n b n [1 - (-----)]2 - 4 (-----)2 (-----)2 ne ne ne
gde je: n - frekvencija spoljašnjeg dinamičkog opterećenja; n e - sopstvena frekvencija objekta i tla koje je u većoj meri zahvaćeno dejstvom dinamičkog opterećenja; b - koeficijent prigušivanja. Član 105 Ako se dinamičko opterećenje prenosi na temelje indirektnim putem, treba razmotriti oscilaciju cele konstrukcije. Član 106 Temelji građevinskih objekata u trusnim područjima dimenzionišu se prema odgovarajućim propisima. VII TEMELJENJE 1. Plitko temeljenje Član 107
Najmanja dubina temelja određuje se zavisno od vrste i osobina tla, klimatskih uslova i vrste građevinskog objekta. Ako temelj ne mora da bude dubok, najmanja dubina određuje se prema smrzavanju, isušivanju, opasnosti od ispiranja tla i drugim sličnim uslovima. Za najmanju dubinu temelja, određenu na način iz stava 1 ovog člana, moraju biti ispunjeni uslovi o dozvoljenom opterećenju (čl. 63 do 76). Član 108 Ako je tlo podložno smrzavanju, temeljenje se izvodi na dubini koja je za 10 do 20 cm veća od najveće dubine smrzavanja. Za određivanje dubine smrzavanja koriste se višegodišnji podaci meteoroloških stanica, a ako njih nema, koristi se iskustvo. Član 109 Najmanja dubina ukopavanja u odnosu na isušivanje tla zavisi od klimatskih prilika i vrste tla. Dubina dejstva isušivanja i stepen osetljivosti tla u odnosu na isušivanje određuju se odgovarajućim metodama u laboratoriji ili na terenu. Član 110 Ako postoji strujanje podzemnih voda, najmanja dubina temelja određuje se tako da se onemoguće i otklone sve štetne posledice ispiranja tla ispod temelja. Mere i način obezbeđenja temelja određuju se za svaki pojedini slučaj. Član 111 Najmanja dubina temelja opterećenog horizontalnim silama određuje se i prema stabilnosti protiv klizanja. Član 112 Temeljne konstrukcije se, po pravilu, proračunavaju i dimenzionišu prema njihovoj savitljivosti (deformabilnosti) i prema stišljivosti tla. Pri proračunu se primenjuje metod izjednačavanja deformacija konstrukcije i temeljnog tla. Izuzetno, ako su u pitanju privremeni manji građevinski objekti, temeljne konstrukcije se računaju i dimenzionišu na način određen projektom. Član 113 Temeljne konstrukcije mogu biti trake, samci, nosači ili ploče, zavisno od oblika površine oslanjanja, uslova deformacije i načina opterećenja. Član 114 Za ocenu ponašanja temeljne konstrukcije (ili konstrukcije uopšte) koja ima konstantnu krutost po celoj dužini, a oslonjena je na tlo, primenjuje se koeficijent apsolutne krutosti (K). Zavisno od oblika površine temelja, koeficijent apsolutne krutosti za četvrtaste temeljne konstrukcije (ili konstrukcije uopšte) određuje se prema obrascu: Eb d K = ------- (-----)3 2 Es L a za okrugle površine temelja (ili konstrukcije uopšte) - prema obrascu: Eb d K = --------- (-----)3 12 Es D
gde je: Eb - modul deformacije betona ili drugog materijala od koga je izrađena temeljna konstrukcija, u kilonjutnima po kvadratnom metru; Es - modul deformacije tla ili stene, u kilonjutnima po kvadratnom metru; L - dužina temelja ili temeljne konstrukcije, u metrima; d - visina temeljne ploče ili nosača, u metrima; D - prečnik okruglog temelja ili temeljne konstrukcije, u metrima. Član 115 Temelj i temeljna konstrukcija proračunavaju se primenom modula deformacije tla, koji, zavisno od vrste tla, može biti stalan ili promenljiv. Član 116 Temeljne trake oslonjene na tlo ponašaju se kao krute ili savitljive. Njihova krutost utvrđuje se prema obrascu iz člana 114 ovog pravilnika. Član 117 Temeljni nosači proračunavaju se prema njihovoj krutosti ili krutosti cele konstrukcije i stišljivosti tla, pri čemu se ne uzimaju u obzir promene intenziteta raspodele pritiska u poprečnom pravcu. Temeljni nosači manjih dimenzija (do 4 m dužine) mogu se proračunavati na osnovu pravolinijske raspodele pritisaka na kontaktnoj površini. Član 118 Temeljni nosači - samci, izrađeni na uobičajen način od nabijenog betona, kamena ili opeke, ako su položeni na tlo, smatraju se krutim. Temeljni nosači - samci izrađeni od armiranog betona, ako nisu duži od 3 m, mogu se smatrati krutim. Krutost temeljnih nosača - samaca određuje se prema obrascu iz člana 114 ovog pravilnika. Član 119 Centrično opterećeni temeljni nosači - samci za koje se utvrdi da se ponašaju kao kruti, a opterećeni su koncentrisanom silom ili linijskim opterećenjem, preračunavaju se i pomoću metoda pravolinijske raspodele pritiska. U slučaju iz stava 1 ovog člana, dobijene vrednosti maksimalnih momenata savijanja na osnovu pravolinijske raspodele napona zavise i od odnosa L:B. Član 120 Za ekscentrično opterećene temeljne nosače - samce, ako ekscentricitet nije veći od 1/4 dužine temelja L, dozvoljeno je zanemarivanje dejstva ekscentriciteta pri dimenzionisanju temeljnih nosača. Član 121 Ako je temeljni nosač - samac izrađen od armiranog betona sa promenljivim momentom inercije, stvarna vrednost momenta može se zameniti vrednošću koja se dobija pod pretpostavkom da je prosečna krutost temelja sračunata kao da je nepromenljiva visina nosača. Član 122 U slučajevima koji nisu navedeni u čl. 118 do 121 ovog pravilnika, temeljni nosači - samci proračunavaju se po jednoj od metoda za proračun temelja samaca, pri čemu se uzima u obzir
krutost temeljnih nosača i stišljivost tla. Član 123 Složenije opterećeni temeljni nosači ponašaju se kao kruti ili kao savitljivi, pa se njihovo ponašanje utvrđuje prema stepenu apsolutne krutosti propisane članom 114 ovog pravilnika. Član 124 Temeljne konstrukcije kod kojih su pri dejstvu opterećenja deformacije u uzdužnom i poprečnom pravcu istog reda veličine smatraju se pločama i proračunavaju se, po pravilu, sa površinskom raspodelom pritiska, pri čemu se uzima u obzir krutost temeljne konstrukcije i stišljivosti tla. Član 125 Temeljne ploče manjih dimenzija (dužina do 4 m) mogu se proračunavati i na osnovu pravolinijske raspodele pritiska. Član 126 Temeljne ploče - samci sa koncentrisanim opterećenjem na jednom mestu čiji je odnos strana (L/B) > 2, a njihova konstrukcija dozvoljava deformacije istog reda veličine i u poprečnom i uzdužnom pravcu, proračunavaju se kao ploče. Ako je sistem temelja krut, temeljne ploče - samci iz stava 1 ovog člana smatraju se kao ploče samo ako je odnos strana (L/B) < 2. Član 127 Temeljne ploče izrađene od nabijenog betona, opeke ili kamena smatraju se krutim. Temeljne ploče izrađene od armiranog betona, ako nisu duže od 4 m, mogu se smatrati krutim. Član 128 Savitljive i krute temeljne ploče i temelji - samci, ako su duži od 4 m, proračunavaju se metodama za proračun temeljnih ploča, pri čemu se uzimaju u obzir krutost temeljne konstrukcije i deformabilnost tla, u zoni uticaja objekta. Član 129 Ako postoji kontinuitet u sistemu temelja i u gornjoj konstrukciji, pri proračunu sistema temelja i gornje konstrukcije vodi se računa o uticaju gornjeg dela konstrukcije na promene raspodele pritiska na kontaktnoj površini i o uticaju tla na naprezanje u gornjoj konstrukciji (crtež 6). Uticaj iz stava 1 ovog člana uzima se u obzir ako je krutost gornje konstrukcije Ik manjeg reda veličine od krutosti sistema temelja It .
Crtež 6. Član 130 Ako nema kontinuiteta u jednom delu ili u oba dela konstrukcije, takva konstrukcija smatra se kao specijalna, a proračunava se zavisno od savitljivosti (deformabilnosti) tla, odnosno konstrukcije i tla. Član 131 Temelj se konstruiše i profiliše na osnovu opterećenja koja se javljaju na kontaktnim
površinama između temelja i tla, kao i na osnovu vrste i osobina materijala od koga je temelj izgrađen. Ako je kvalitet tla takav da je dozvoljeno opterećenje znatno veće od stvarnog kontaktnog naprezanja, temelji se moraju konstrukciono oblikovati. Član 132 Radi postizanja boljih konstrukcionih rešenja i ekonomičnosti konstrukcija, u temeljnim konstrukcijama, na pogodnim mestima i na odgovarajućim odstojanjima, izvode se razdelnice. Član 133 Ako se izgradnja temelja predviđa u podzemnoj vodi, mora se ispitati da li je podzemna voda agresivna na materijal od koga se izvode temelji. Ako je voda agresivna, temelji se moraju izgraditi ili zaštititi na odgovarajući način. 2. Temeljenje u otvorenoj jami Član 134 Temeljenje u otvorenoj jami mora se izvoditi na način kojim se u potpunosti obezbeđuje stabilnost kosina ili vertikalnih bokova jame od zarušavanja ili klizanja i od opasnosti od loma tla u dnu jame, kao i na način kojim se susedni objekti obezbeđuju od oštećenja. Član 135 U skladu sa odredbom člana 134 ovog pravilnika, za temeljenje u otvorenoj jami primenjuje se jedan od sledećih načina rada: 1) iskop sa kosinama u nagibu obezbeđuje najmanji faktor sigurnosti protiv klizanja Fs = 1,30 ako se računa sa parametrima čvrstoće iz rezultata ispitanih uzoraka tla u laboratoriji ili iz pogodnih ispitivanja na terenu, pri čemu se uzima u obzir raspucalost tla, ili Fs = 1,70 ako su parametri čvrstoće procenjeni iz klasifikacije tla; 2) iskop sa vertikalnim bokovima obezbeđenim od zarušavanja ili klizanja drvenom oplatom ili zabijenim drvenim ili čeličnim talpama (pribojem) koje su na prikladan način razuprte i obezbeđene od ugibanja ili izmicanja na donjem rubu; 3) iskop sa kosim ili vertikalnim bokovima zaštićen osnovnom konstrukcijom od zabijenih i usidrenih stubova i odgovarajućih oplata između njih; 4) izrada obodnih zidova građevinskog objekta po posebnim metodama kopanja i betoniranja u tlu, koji zaštićuju kopanje materijala iz jame do potrebne dubine temeljenja objekta. Član 136 Za potporne zidove iskopa detaljno se proračunavaju raspodela pritiska i otpor tla i dimenzioniše presek zida i razupirača prema jednoj od metoda mehanike tla, pri čemu se uzimaju u obzir deformacijski uslovi i uticaj vremena. Član 137 Dimenzije potpornih zidova i razupirača iskopa dubine manje od 5 m proračunavaju se pod pretpostavkom da je raspodela pritiska zemlje trapezna, prema šemama na crtežu 7
Crtež 7. gde je: šljunak i pesak (c = 0), a glina (j = 0); KA - tg2 (45o - j/2);
D - dubina temeljne jame; g - zapreminska masa materijala tla; c - kohezija; j - ugao otpornosti protiv smicanja. Član 138 Za temeljenje većih građevinskih objekata u otvorenoj jami čija je dubina veća od 5 m, ako nema podzemnih voda, projekt objekta mora sadržavati i projekt jame sa svim njenim delovima, kao i tehničke uslove za sigurno izvođenje radova do potpunog dovršenja temelja. Ako je u terenu formirana izdan, navedeni uslov važi za temeljne jame čije je dno do 3 m ispod stvarnog nivoa podzemne vode. Član 139 Temeljna jama građevinskog objekta u blizini postojećih objekata mora se projektovati i izvesti tako da se ti objekti u potpunosti obezbede od eventualnih oštećenja usled deformacije ili zarušavanja tla ili zbog erozije tla pri crpljenju podzemne vode iz jame ili oko nje. Član 140 Voda iz temeljne jame građevinskog objekta mora se, u slučaju iz člana 139 ovog pravilnika, crpsti na način koji sprečava smanjenje zbijenosti tla ili iznošenje sitnih čestica tla usled nepovoljnog dejstva strujanja vode na mestu crpljenja. Član 141 Ako na koherentno dno temeljne jame deluje arterijski pritisak, u projektu temelja navode se dokazi o obezbeđenju od statičkog loma tla. 3. Temeljenje na šipovima Član 142 Projekt temeljenja na šipovima sadrži: 1) analizu raspodele opterećenja na pojedine šipove; 2) dokaz o dozvoljenom opterećenju tla pod dejstvom pojedinih šipova, i to za vertikalna i horizontalna opterećenja; 3) dokaz o kvalitetu materijala stabla šipa; 4) dimenzionisanje pojedinih šipova; 5) dokaz o stabilnosti temelja kao celine; 6) analizu predviđenih sleganja, odnosno pomeranja šipova, odnosno temelja kao celine. Član 143 Opterećenje se raspodeljuje na pojedine šipove tako da se ispune svi uslovi ravnoteže i da se usklade deformacije konstrukcije i tla, pri čemu se vodi računa o krutosti i statičkom karakteru konstrukcije i o sastavu i savitljivosti (deformabilnosti) tla. Opterećenje temelja ne sme se, po pravilu, deliti tako da jedan deo deluje na šipove a drugi na tlo neposredno ispod roštilja. Ako se, izuzetno, odstupi od takvog pravila, treba navesti detaljne dokaze o usklađenosti deformacije tla i sleganja temelja. Član 144 Dozvoljeno opterećenje tla pod dejstvom pojedinih šipova za sile koje dejstvuju u pravcu ose šipa dokazuje se najmanje na dva od sledećih načina:
1) obrascima za stepen mobilizacije otpornosti tla; 2) obrascima za otpornost registrovanu pri pobijanju šipova; 3) obrascima u kojima se koriste podaci penetracionog sondiranja; 4) probnim opterećenjem šipova; 5) prema iskustvu sa šipovima u sličnom tlu. Član 145 Dozvoljeno opterećenje šipa Nd računa se prema obrascu: Nd = q Aq + p Ap gde je: Nd - dozvoljeno opterećenje šipa; q - dozvoljeno specifično opterećenje tla u nivou vrha šipa; Aq - površina preseka šipa u nivou vrha šipa; p - dozvoljeno specifično opterećenje na trenje nosećih slojeva uz omotač; Ap - površina omotača duž tih slojeva. Član 146 Dozvoljeno specifično opterećenje q proračunava se prema obrascu: q = grNgr + ddKsNqr + cmNcr gde je: g - zapreminska masa tla u nivou vrha šipa; dd - vertikalni pritisak od sopstvene mase tla u nivou vrha šipa (crtež 8); Ks - koeficijent zemljanog pritiska u stanju mirovanja u nivou vrha šipa; cm - mobilisana kohezija tla u nivou vrha šipa; Ncr Ngr, Nqr - faktori nosivosti zavisni od veličine dozvoljenog mobilisanog ugla otpornosti protiv smicanja j m ; r - poluprečnik baze šipa.
Crtež 8. Član 147 Faktori nosivosti Ngr, Nqr i Ncr dobijaju se primenom proračuna prema teoriji plastičnosti za određene pretpostavke, odnosno aproksimacije, pri čemu se primenjuju faktori dati na crtežu 9, s tim da se ispune i uslovi iz člana 76 ovog pravilnika. Član 148 Mobilisani parametri otpornosti cm i j m određuju se prema odredbama čl. 66 i 67 ovog pravilnika. Član 149 Odnos između dubine vrha šipa ispod površine nosećeg sloja sa karakteristikama čvrstoće j i c koje se uzimaju u račun i prečnika šipa mora biti najmanje 1.
Crtež 9. Član 150 Dozvoljeno specifično opterećenje p izračunava se prema obrascu: p = am + doKs tgdm gde je: am - mobilisana adhezija između šipa i okolnog tla (am = a/F), odnosno mobilisana kohezija okolnog tla ako je kohezija manja od adhezije; do - vertikalni pritisak od sopstvene mase tla u nivou sredine nosivog sloja h koji prenosi opterećenje trenjem; dm - mobilisani ugao trenja između šipa i tla tgd (tgd m = -----------), odnosno dm = jm ako je j manja vrednost od d . F Član 151 U slojevitom tlu učešće manje otpornih slojeva u pogledu nosivosti šipa ne mora se uzimati u obzir. Ako se takvo učešće ipak delimično uzima u obzir, dokazuje se mogućnost predviđenog mobilisanja otpornosti tih slojeva u vezi sa predviđenim sleganjem slojeva. Član 152 Ako je tlo u koje je šip pobijen ili uvrćen u stanju konsolidacije pod dejstvom opterećenja na površini tla ili pod dejstvom sopstvene mase, omotač šipa opterećen je negativnim trenjem. Ako ne postoji drugi pouzdani dokaz o veličini negativnog trenja, dozvoljeno opterećenje šipa, računato samo prema otporu na vrhu šipa, smanjuje se za vrednost moći nosivosti trenjem (F = 1). Član 153 Osovinska moć nošenja tla, uzimajući u obzir otpornost registrovanu pri pobijanju šipova, utvrđuje se, po pravilu, prema obrascima koji se zasnivaju na teoriji sudara slobodnih tela i u koje se, u teorijsku analizu, uvode eksperimentalni podaci. Osovinska moć nošenja tla utvrđuje se prema obrascu: WH N = -----------sku gde je: N - moć nošenja; W - masa malja; H - visina pada malja; s - pomeranje šipa pri jednom udarcu, uključujući i elastičnu deformaciju tla; ku - koeficijent koji zavisi od faktora WHL Wp ---------------- i -------------A Ep s2 w
gde je: L - dužina šipa; A - presek šipa; Ep - koeficijenti iz dijagrama na crtežu 10; Wp - masa šipa (sa nastavkom za pobijanje). N Dozvoljeno opterećenje šipa je Nd = ---F Koeficijent F bira se od vrednosti između 2 do 3, pri čemu se uzima u obzir heterogenost tla i značaj građevinskog objekta.
WHL l = ---------------A Ep s2 Crtež 10. Član 154 Pri proračunu osovinske moći nošenja tla, iz člana 153 ovog pravilnika, pouzdaniji podaci dobijaju se samo za šipove u propusnom - nekoherentnom tlu. U obrasce za obračun dinamičke moći nošenja unose se, po pravilu, vrednosti pomeranja označene sa s koje se dobijaju pri ponovnom pobijanju šipova posle prekida od nekoliko dana. Član 155 Podaci statičkog penetracionog sondiranja koriste se na osnovu obrasca iz člana 145 ovog pravilnika. Dozvoljeno specifično opterećenje q u jednačini iz člana 145 ovog pravilnika određuje se iz rezultata pentracije samog vrha penetrometra, uzimajući u obzir da je kod penetracije faktor sigurnosti F = 1. Dozvoljeno specifično opterećenje P u istoj jednačini određuje se analognom primenom na rezultat penetracije same cevi penetrometra. Član 156 Probno opterećenje šipa na pritisak ili na zatezanje izvodi se na taj način što se reakcije tereta prenose na tlo na udaljenosti na kojoj ne utiču bitno na tlo duž šipa i što se merenja vezuju na stalnu tačku van područja deformacija koje izaziva probno opterećenje. Član 157 Stepeni opterećenja moraju trajati onoliko koliko je potrebno da se mogu jasno registrovati uticaji hidrodinamičke konsolidacije i puzanja tla. Član 158 Najveće opterećenje u homogenom tlu mora biti najmanje za 50% veće od predviđenog opterećenja šipa, a u heterogenom tlu najmanje za 100% veće od tog opterećenja ili najmanje jednako predviđenoj moći nošenja šipa (opterećenje za F = 1). Član 159 Dozvoljeno opterećenje tla za horizontalne sile i za statičke momente koji opterećuju glavu šipa određuje se prema dozvoljenom pomeranju vrha šipa, i to:
1) probnim opterećenjem; 2) računskom analizom koja se zasniva na savitljivosti (deformabilnosti) tla; 3) prema iskustvu sa šipovima u sličnom tlu. Član 160 Moć nošenja šipova za horizontalno opterećenje glave određuje se, po pravilu, pritezanjem ili razupiranjem dva šipa ugrađena u tlo na udaljenosti neophodnoj da se spreči međusobni uticaj probnih šipova, pri čemu se primenjuju odredbe iz člana 164 ovog pravilnika. Član 161 Šip se dimenzioniše na uzajamno dejstvo osovinskih sila i momenta savijanja koje prouzrokuje opterećenje šipa sa transverzalnim silama i spregovima i odgovarajućom reakcijom tla, koje nastaju usled zemljanih pritisaka prouzrokovanih opterećenjem površine okolnog tla. Član 162 Reakcija tla koju opterećenje transverzalnim silama i spregovima izaziva duž šipa određuje se po jednoj ili dve poznate računske metode, pri čemu se primenjuju metode po kojima se uzima u obzir deformabilnost tla. Član 163 Zbog opasnosti od izvijanja, stabilnost šipova računski se kontroliše, i to za slobodne dužine šipa van terena i za dužine šipa kroz slojeve tla u žitkoj konzistenciji. Član 164 Prethodno izrađeni armiranobetonski šipovi moraju se dimenzionisati, pri čemu se uzimaju u obzir opterećenja koja mogu nastupiti pri prevozu, montaži i pobijanju šipova. Član 165 Stabilnost temelja na šipovima kao celine dokazuje se po odredbama čl. 63 do 76 i člana 91 ovog pravilnika koje se odnose na duboke direktne temelje, koji prenose opterećenje preko šipova u tlo, u nivou vrhova šipova, na površini čije su ivice udaljene od osovinske linije spoljašnjih šipova za polovinu osovinskog razmaka između šipova. Član 166 Sleganje temelja na šipovima, kao celine, proračunava se na način iz čl. 73 do 90 ovog pravilnika, pri čemu se uzima u obzir način prenošenja opterećenja u tlo. Član 167 Račun sleganja zasniva se, po pravilu, na pretpostavci da se vertikalno opterećenje prenosi u tlo u nivou vrhova šipova na površini određenoj u članu 165 ovog pravilnika. Član 168 Osovinski razmak između šipova mora iznositi najmanje 70 cm, a istovremeno ne sme biti manji od: 1) 2,5 d za šipove koji opterećenje u tlo prenose uglavnom samo preko vrha; 2) 3 d za šipove u nekoherentnom tlu veće zbijenosti koji opterećenje u tlo prenose pretežno trenjem; 3) 5 d za šipove u nekoherentnom tlu male zbijenosti i u koherentnom tlu, koji opterećenje u tlo prenose pretežno trenjem. Ako je osovinski razmak između šipova manji od razmaka iz stava 1 ovog člana, šipovi se
proračunavaju na način predviđen za duboke masivne temelje. Član 169 Ako je osovinski razmak između šipova koji opterećenje u tlo prenose pretežno trenjem manji od 1/10 dužine šipa, dozvoljeno opterećenje šipa u temeljnoj grupi smanjuje se za po jednu šestnaestinu dozvoljenog opterećenja pojedinačnog šipa za onoliko puta koliko šip u grupi ima susednih šipova. Član 170 Drveni šipovi moraju biti celom dužinom u vodi ili stalno u tlu potpuno zasićenom vodom, pri čemu se samo na privremenim građevinskim objektima dozvoljava ostavljanje gornjeg dela drvenih šipova iznad kote najnižeg vodostaja podzemne vode. Član 171 Čelični šipovi moraju se zaštititi od korozije prema propisima o zaštiti čeličnih konstrukcija od korozije. Član 172 Betonski šipovi moraju se zaštititi od dejstva agresivne podzemne vode prema važećim propisima o zaštiti betona od agresivne podzemne vode. 4. Duboki masivni temelji Član 173 Dubokim masivnim temeljima, u smislu ovog pravilnika, smatraju se temelji izvedeni pomoću bunara, kesona ili na drugi savremen način. Član 174 Pri izračunavanju dozvoljenog opterećenja dubokog masivnog temelja primenjuju se odredbe čl. 47 i 95 ovog pravilnika. Član 175 Projekt dubokog masivnog temelja mora sadržavati račun dozvoljenog opterećenja, račun sleganja i statički račun pod dejstvom objekta u eksploataciji, kao i statički račun bunara, odnosno kesona u fazi transporta i građenja. Član 176 Bunari i kesoni moraju biti projektovani tako da pri iskopavanju kroz nenosivo tlo tonu usled sloma tla ispod nožnog venca, bez potkopavanja venca. Član 177 Uslovi sloma tla temelja određuju se po metodama koje se zasnivaju na teoriji granične ravnoteže tla. Član 178 Granice opterećenja Q1 na jedinicu dužine nožnog venca moraju se, saglasno članu 181 ovog pravilnika, računati po obrascu: g Q1 = --- b Ng + (c + g1 · tgj ) Nc + gt · b 2 gde je:
g - zapreminska masa tla, uzimajući u obzir dejstvo uzgona; b - širina nožnog venca; t - dubina prodiranja, tj. razlika između nivoa dna venca i nivoa iskopa unutar bunara, odnosno kesona; c i j - karakteristike čvrstoće za totalno stanje napona (karakteristike nedreniranih uzoraka); Ng i Nc - koeficijenti prema dijagramu na crtežu 4. Član 179 Ako nožni venac ima trougaoni presek sa tengensom ugla između unutrašnje i spoljašnje stranice m = tgb , u obrascu iz člana 178 ovog pravilnika izraz b se zamenjuje izrazom mt. Član 180 Primena obrasca iz člana 178 ovog pravilnika zavisi od veličine unutrašnjeg prečnika, odnosno širine koja mora biti najmanje: p j p a = 2b tg (------- + -------) • -------- • tgj 4 2 2 Član 181 Opterećenje kesona, odnosno bunara potrebno za savlađivanje otpora Q1 povećava se za vrednost potrebnu za savlađivanje trenja na obodu kesona, odnosno bunara. Trenje na jedinicu površine oboda može se odrediti prema obrascu iz člana 150 ovog pravilnika, pri čemu se koeficijent zemljanog pritiska u mirovanju može reducirati približno vrednosti aktivnog zemljanog pritiska pod uslovom da se vertikalni spoljašnji zidovi kesona, odnosno bunara, na visini od 3 do 5 m iznad nožnog venca, prošire na spoljašnju stranu za 5 do 15 cm. Član 182 Statički proračun bunara i kesona izvodi se i za sile zatezanja koje mogu nastati ako se bunar, odnosno keson, usled trenja, zadrži u gornjim otpornijim slojevima. Član 183 Ako je više bunara ili kesona svrstano u jedan red, najpre se izvodi svaki drugi bunar, odnosno keson, a zatim oni koji su u međuprostorima. Član 184 Najveći dozvoljeni natpritisak u pneumatskim kesonima iznosi 3,5 bar. Član 185 U projektu se daju podaci o specijalnoj tehničkoj opremi, potrebni za rad u pneumatskom kesonu, kao i organizacija rada. Projekt mora biti u skladu sa propisima o radu u kesonima. Član 186 Za vreme građenja keson će se dimenzionisati za slučaj da unutrašnji pritisak padne na 3/4 radnog pritiska, nezavisno od predviđenog pritiska vazduha. Član 187 U projektu se prikazuje i naponsko stanje ako je natpritisak vazduha u komori kesona potpuno odstranjen, a voda još nije prodrla u takvu komoru. Član 188 Za objekte na padinama utvrđuje se stabilnost objekta koja je uslovljena konfiguracijom
površine i geološkim sastavom slojeva tla. Član 189 Ako podzemna voda jače struji ili ako se ukopavanjem građevinske jame u podzemnu vodu i crpljenjem vode stvaraju novi hidraulički uslovi strujanja i ispiranja, proverava se, uz neophodnu sigurnost, postojanje uslova za stabilnost temelja i tla, odnosno da li je potrebno i da li se može stabilnost obezbediti drenažama, filterima, zagatnim zidovima, podvodnim betoniranjem ili drugim sredstvima. Član 190 Za građevinske objekte sa većim dinamičkim uticajem na stabilnost i na sleganje temelja, uticaj vibracija posebno se procenjuje i dokazuje se usvojena vrednost dozvoljenog opterećenja. Član 191 Ako na tlo na kome se nalazi objekt dugotrajno deluju temperature niže od 273oK (0oC), pojava smrzavanja vode u porama tla mora se sprečiti konstrukcionim ili geotehničkim merama. Član 192 Ako postoje veće podzemne kaverne, procenjuje se moć nošenja svodova iznad kaverni i potreba ispunjavanja kaverni injektiranjem ili na drugi način. Član 193 Ako je temelj na stenovitom tlu, ispituje se monolitnost, raspucalost ili trošnost stene, kao i njena postojanost u vodi i na vazduhu. Ako se stena iz stava 1 ovog člana ili deo stene u dodiru sa vodom raspada, temelj će se ukopati najmanje za 40 cm u stenu i njegovo dno zabetonirati gustim betonom, uz brižljivo ispunjavanje prostora pored bočnih kontaktnih površina. Ako se stena iz stava 1 ovog člana u dodiru sa vazduhom raspada, a temelj se nalazi iznad stalnog nivoa podzemnih voda, temelj će se ukopati najmanje za 80 cm u stenovito tlo i zabetonirati, uz brižljivo ispunjavanje prostora pored bočnih kontaktnih površina. Član 194 Dozvoljeno opterećenje stene određuje se prema monolitnosti, raspucalosti ili nepostojanosti stene u širokom intervalu od vrednosti koja se dobija sa aksijalnom čvrstoćom monolitne stene qu po jednačini pd = 2,5 qu /F do vrednosti koje odgovaraju trošnom ili plastičnom tlu koje može nastati raspadanjem stene. Član 195 Za tlo eolskog porekla određuju se, posebno, po dubini: 1) zapreminska masa u osušenom stanju; 2) prirodna vlažnost. Tlo eolskog porekla, u kojem je nivo podzemne vode nizak, izrazito je heterogeno po gustini, pa se terenski istražni radovi moraju sprovesti striktno po šemi iz čl. 8 i 9 ovog pravilnika. Za određivanje nosivosti, odnosno deformabilnosti tla, merodavni su: 1) strukturna čvrstoća; 2) deformacije pri provlažavanju pod opterećenjem. Pretaloženo eolsko tlo i eolsko tlo sa visokim nivoom podzemne vode, tretiraju se kao
koherentna glinovito-prašinasta tla. Član 196 Pri temeljenju građevinskih objekata sa velikim vremenskim i lokalno jako promenljivim i neravnomernim opterećenjima, veličina neravnomernog sleganja ispituje se u raznim fazama opterećenja, a temelji se dimenzionišu prema očekivanim promenama sleganja. Član 197 Pri građenju novog građevinskog objekta u blizini postojećih, proučavaju se međusobni uticaji objekata na sleganje i na stabilnost, kao i uticaj budućih susednih objekata na naknadno sleganje tog objekta. Član 198 Ako se predviđaju neravnomerna sleganja tla temelja u različitim delovima građevinskog objekta, proučava se mogućnost podele zgrade na delove koji se mogu izdvojiti kao samostalne celine razdvojene razdelnicama (fugama) koje dele ili ne dele temeljnu konstrukciju. Ako se razdelnice izvode, predviđa se kruti temelj. Član 199 Dozvoljeni pritisak na tlo pri dnu postojećih temelja može se pri nadziđivanju spratova, povećavanju korisnog opterećenja i sl. povećati srazmerno povećanju otpornosti protiv smicanja, pod dejstvom konsolidacije i prema stanju konstrukcije objekta. VIII ZAVRŠNE ODREDBE Član 200 Danom stupanja na snagu ovog pravilnika prestaje da važi Pravilnik o tehničkim normativima za projektovanje i izvođenje radova na temeljenju građevinskih objekata ("Službeni list SFRJ", br. 34/74). Član 201 Ovaj pravilnik stupa na snagu osmog dana od dana objavljivanja u "Službenom listu SFRJ".
