Kollektif (AÖF) Hellen ve Roma Tarihi.pdf

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2364 AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1361

HELLEN VE ROMA TAR‹H‹

Yazar

Prof.Dr. O¤uz TEK‹N (Ünite 1-8)

Editör

Prof.Dr. O¤uz TEK‹N

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r. ‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz. Copyright © 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape tape or otherwise, without permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹ Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K›l›ç

Genel Koordinatör Yard›mc›s› Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Ö¤retim Tasar›mc›lar Tasar›mc›lar›› Yrd.Doç.Dr. Alper Tolga Kumtepe Uzm. Orkun fien

Grafik Tasar›m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur

Ölçme De¤erlendirme Sorumlusu Ö¤r.Gör. Özlem Doruk

Kitap Koordinasyon Birimi Doç.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin Özgür

Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar

Dizgi Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Hellen ve Roma Tarihi

ISBN 978-975-06-1038-7 4. Bask› Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 5.000 adet bas›lm›flt›r. ESK‹fiEH‹R, May›s 2013

iii

‹çindekiler

‹çindekiler Önsöz ............. .......................... ........................... ............................ ........................... ........................... ........................... ........................... ..............

vii

Ege’de Ege’d e Tunç Tunç Ça¤›....... Ça¤›............. ........... .......... ........... ........... .......... ........... ........... .......... ........... ............ ........ ..

2

EGE DÜNYASI’NIN SINIRLARI ................ ................................... ...................................... .................................. ............... EGE’DE TUNÇ ÇA⁄I KRONOLOJ‹S‹ ........................ ........................................... .................................. ............... K‹KLAD ADALARI VE KÜLTÜRÜ ............................. ................................................ .................................. ............... G‹R‹T ADASI VE M‹NOS UYGARLI⁄I ................... ...................................... ..................................... .................. YUNAN‹STAN VE M‹KEN UYGARLI⁄I......................... UYGARLI⁄I............................................ ............................... ............ TROIA .................. ..................................... ...................................... ...................................... ...................................... ................................ ............. Özet ................... ...................................... ...................................... ...................................... ...................................... ................................... ................ Kendimizi S›nayal›m .................. ..................................... ...................................... ...................................... ............................. .......... Okuma Parças› ................. .................................... ...................................... ...................................... .................................... ................. .. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ................. .................................... ...................................... ........................ ..... S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .................. ..................................... ...................................... ...................................... ...................... ... Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ................... ...................................... ............................ .........

3 3 4 5 10 14 16 17 18 18 19 19

Ege Göçleri, Kent-Devletleri ve Kolonizasyon ..................... 20 EGE VE DOR GÖÇLER‹ .................. ..................................... ...................................... ...................................... ........................ ..... EGE’DE KARANLIK ÇA⁄ ................... ...................................... ...................................... ...................................... ..................... .. YUNAN ALFABES‹ ................... ...................................... ...................................... ...................................... .............................. ........... KENT-DEVLET‹ .................. ..................................... ...................................... ...................................... .................................... ................. Ortaya Ç›k›fl› ve Karakteristik Özellikleri................ Özellikleri................................... ..................................... .................. Yönetim Biçimleri ................. .................................... ...................................... ...................................... ................................. .............. Yönetim Kurumlar› ................... ..................................... ..................................... ...................................... .............................. ........... Magistratlar........................................ Magistratlar..................... ...................................... ...................................... ...................................... ....................... .... Halk................................................. Halk.............................. ...................................... ...................................... ...................................... ......................... ...... AT‹NA’NIN S‹YASAL VE TOPLUMSAL YAPISI ................. .................................... .......................... ....... Drakon ................. .................................... ...................................... ...................................... ...................................... ................................ ............. Solon ................. .................................... ...................................... ...................................... ...................................... ................................... ................ Tiran Peisistratos ve O¤ullar›................... O¤ullar›...................................... ..................................... .................................. ................ Kleisthenes ve Demokrasi ...................... ......................................... ...................................... .................................. ............... KOLON‹ZASYON .................. ..................................... ...................................... ...................................... ................................. .............. Tan›m› ................... ...................................... ...................................... ...................................... ..................................... ................................ .............. Nedenleri ................. .................................... ...................................... ...................................... ...................................... ............................. .......... Sonuçlar› ................. .................................... ...................................... ...................................... ...................................... ............................. .......... Özet ................... ...................................... ...................................... ...................................... ...................................... ................................... ................ Kendimizi S›nayal›m .................. ..................................... ...................................... ...................................... ............................. .......... Okuma Parças› ................. .................................... ...................................... ...................................... ...................................... ..................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ................. .................................... ...................................... ........................ ..... S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ................ ................................... ...................................... ...................................... ........................ ..... Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ................... ...................................... ............................ .........

2. ÜN‹TE

21 23 24 24 24 26 28 28 29 29 30 30 31 32 33 33 33 33 34 35 36 36 37 37

M.Ö. 5. Yüzy›l Yüzy›l Savafllar› Savafllar› ........................................... .......................................................... ............... 38 PERSLER ...................................... PERSLER................... ...................................... ...................................... ...................................... ............................. .......... IONIA AYAKLANMASI AYAKLANMASI................. .................................... ...................................... ...................................... ........................... ........ PERS-HELLEN SAVAfiLARI ................. .................................... ...................................... ...................................... ..................... .. Maraton Savafl›............................ Savafl›............................................... ...................................... ...................................... ............................. .......... Artemision ve Thermopylai Savafllar›........................... Savafllar›.............................................. ................................ ............. Salamis Deniz Savafl› Savafl›................. .................................... ...................................... ...................................... .............................. ........... Plataia ve Mykale Savafllar›................................... Savafllar›...................................................... ...................................... ..................... .. I. Delos Deniz Birli¤i ................... ...................................... ...................................... ...................................... ........................... ........

1. ÜN‹TE

39 40 41 41 42 42 42 43

3. ÜN‹TE

iv

‹çindekiler

Hellenlerin Do¤u Akdeniz Seferi ve Kallias Bar›fl› ..................................... PELOPONNESOS SAVAfiI ............................................................................. Savafl›n Nedeni .............................................................................................. Savafl›n Bafllamas›.......................................................................................... Arkhidamos Savafl› ........................................................................................ Nikias Bar›fl›................................................................................................... Sicilya Seferi................................................................................................... Lysandros’un Notion Zaferi .......................................................................... Arginussai Savafl› ........................................................................................... Aigospotamoi Savafl› ..................................................................................... SATRAP KYROS’UN AYAKLANMASI ........................................................... KORINTHOS SAVAfiI .................................................................................... ‹K‹NC‹ DELOS DEN‹Z B‹RL‹⁄‹ .................................................................... THEBAI’IN ÜSTÜNLÜK DÖNEM‹ ................................................................ Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Okuma Parças› ............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................

4. ÜN‹TE

44 44 44 44 45 45 46 46 46 46 47 48 49 49 50 52 53 54 54 55

Büyük ‹skender ve Hellenistik Ça¤........................................ 56 MAKEDONYA KRALLI⁄I VE II. PHILIPPOS ............................................... Kutsal Savafl ................................................................................................... Khaironeia Savafl› .......................................................................................... Korinthos Birli¤i ............................................................................................ BÜYÜK ‹SKENDER VE DO⁄U SEFER‹........................................................ Anadolu’ya Geçifl .......................................................................................... Lydia’da.......................................................................................................... Ionia’da .......................................................................................................... Karia’da .......................................................................................................... Lykia’da .......................................................................................................... Pamphylia’da ................................................................................................. Pisidia’da ........................................................................................................ Phrygia’da ...................................................................................................... Galatia’dan Kilikia’ya..................................................................................... Issos Savafl› .................................................................................................... Gaugamela Savafl› ......................................................................................... Büyük ‹skender ‹mparatorlu¤u’nun Yap›s› ve Niteli¤i ............................... BÜYÜK ‹SKENDER’DEN SONRA: ‹SKENDER’‹N HALEFLER‹ .................... Triparadeisos’taki Devlet Konseyi................................................................ Gaza Savafl›.................................................................................................... ‹skender’in Haleflerinin Egemenlik Mücadelesi.......................................... Ipsos Savafl› ................................................................................................... Korupedion Savafl› ........................................................................................ Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m .................................................................................... Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................

57 58 58 59 59 60 60 61 61 62 62 63 63 63 64 65 66 67 68 68 68 69 70 71 73 74 74 74 75

v

‹çindekiler

Roma: Kuruluflu, Krall›k ve Cumhuriyet Dönemleri ........... 76 ‹TALYA’NIN CO⁄RAFYASI ........................................................................... ROMA’NIN LAT‹NLERCE ‹SKANI ................................................................. ETRÜSKLER‹N EGEMENL‹⁄‹ ........................................................................ ROMA’NIN KURULUfi EFSANES‹.................................................................. KRALLIK DÖNEM‹NDE ROMA’NIN SOSYAL DÜZEN‹ VE DEVLET ‹DARES‹ ......................................................................................................... CUMHUR‹YET ‹DARES‹N‹N KURULMASI, YÖNET‹M fiEKL‹ VE KURUMLAR.................................................................................................... ON ‹K‹ LEVHA KANUNLARI ........................................................................ ROMA’NIN ‹TALYA’DA VE AKDEN‹Z’DE YAYILMASI ............................... Samnit Savafllar› ............................................................................................. Kartaca Savafllar›............................................................................................ Makedon Savafllar›......................................................................................... Seleukos Kral› III. Antiokhos ile Savafl ........................................................ GRACCHUS KARDEfiLER‹N REFORMLARI .................................................. MÜTTEF‹KLER SAVAfiI ................................................................................. MITHRADATES SAVAfiLARI.......................................................................... ROMA ‹Ç SAVAfiI: ROMALILAR ROMALILARA KARfiI ............................... Dictator Sulla ve Reformlar›.......................................................................... Pompeius ....................................................................................................... Birinci Triumvir’lik ve Caesar ....................................................................... ‹kinci Triumvir’lik.......................................................................................... Octavianus’un Zaferi ..................................................................................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Okuma Parças› .................................................................................... ......... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................

77 77 78 79 80 81 82 82 82 82 83 84 84 85 85 86 86 86 87 88 88 90 91 92 92 93 93

Roma ‹mparatorlu¤u’nun ‹lk Yüzy›l›: Iulius-Claudius Hanedan›’ndan Flavius Hanedan›’na...................................... 94 IULIUS-CLAUDIUS HANEDANI .................................................................... Augustus (M.Ö. 27-M.S. 14) .......................................................................... Tiberius (M.S. 14-37)..................................................................................... Caligula (M.S. 37-41) ..................................................................................... Claudius (M.S. 41-54).................................................................................... Nero (M.S. 54-68) .......................................................................................... DÖRT ‹MPARATORLAR YILI ........................................................................ Galba (M.S. Haziran 68-Ocak 69) ................................................................ Otho (M.S. Ocak-Nisan 69) .......................................................................... Vitellius (M.S. Nisan-Aral›k 69)..................................................................... FLAVIUS HANEDANI .................................................................................... Vespasianus (M.S. 69-79) .............................................................................. Titus (M.S. 79-81) .......................................................................................... Domitianus (M.S. 81-96) ............................................................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................

5. ÜN‹TE

95 95 98 99 100 101 103 103 103 104 105 105 106 107 109 111 112 112 112 113

6. ÜN‹TE

vi

‹çindekiler

7. ÜN‹TE

Evlat Edinilen ‹mparatorlardan Severus Hanedan›na ......... 114 EVLAT ED‹NEN YA DA ED‹N‹LEN ‹MPARATORLAR ................................ Nerva (M.S. 96-98) ........................................................................................ Traianus (M.S. 98-117) .................................................................................. Hadrianus (M.S. 117-138) ............................................................................. ANTONINUS HANEDANI ............................................................................. Antoninus Pius (M.S. 138-161) ..................................................................... Marcus Aurelius (M.S. 161-180) ve Lucius Verus (M.S. 161-169)............... Commodus (M.S. 180-193) ........................................................................... SEVERUS HANEDANI ................................................................................... Septimius Severus (M.S. 193-211) ................................................................ Caracalla (M.S. 211-217) ve Geta (M.S. 211) ............................................... Elagabalus (M.S. 218-222)............................................................................. Severus Alexander (M.S. 222-235)................................................................ Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Okuma Parças› ............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................

8. ÜN‹TE

115 115 115 117 119 119 120 122 124 124 126 127 128 130 131 132 132 133 133

Askeri Anarfli Dönemi’nden Theodosius Hanedan›na......... 134 ASKER‹ ANARfi‹ DÖNEM‹ VE YEN‹ DÜZEN ARAYIfiI ............................... Maximinus Thrax (M.S. 235-238) (M.S. 238: I. Gordianus, II. Gordianus, Pupienus, Balbinus) ..................................................................................... III. Gordianus’tan (M.S. 238-244) Aemilianus’a (M.S. 253)......................... Valerianus’tan (M.S. 253-260) Aurelianus’a (M.S. 270-275) ....................... Dominatus Dönemi ve Tetrarfli: Diocletianus (M.S. 284-305) ve Maximianus (M.S. 286-305 ve 307-308) ....................................................... Licinius (M.S. 308-324) ................................................................................ CONSTANTINUS HANEDANI....................................................................... I. Constantinus (M.S. 307-337) .................................................................... Iulianus (M.S. 361-363) ................................................................................ Iovianus (M.S. 363-364) ............................................................................... VALENTINIANUS HANEDANI ...................................................................... I. Valentinianus (M.S. 364-375) ................................................................... Valens (M.S. 364-378) .................................................................................. Gratianus (M.S. 367-383) ............................................................................. II. Valentinianus (M.S. 375-392) .................................................................. THEODOSIUS HANEDANI ........................................................................... I. Theodosius (M.S. 379-395) ...................................................................... Honorius (M.S. 393-423) ve Arcadius (M.S. 395-408) ................................. II. Theodosius (M.S. 402-450) ...................................................................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Okuma Parças› ............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................

135 135 135 137 138 141 141 141 144 145 145 145 146 146 147 147 147 147 149 150 151 152 152 153 153

Sözlük ................................................................................... 155

Önsöz

Önsöz Aç›k Ö¤retim Fakültesi, Tarih Bölümü ö¤rencilerine yönelik haz›rlanan bu kitap sekiz ünite olarak tasarland›. Kitapta, Ege ve Akdeniz dünyas›n›n yaklafl›k 3500 y›ll›k bir dönemi ele al›nd›. Kuflkusuz kitab›n ana eksenini Hellen ve Roma tarihi oluflturmaktad›r. Birinci ünitede, Hellen tarihinin oluflmas›na ön ayak olan ya da Hellen tarihinin en erken izlerinin bulunabilece¤i Ege co¤rafyas›n›n Tunç Ça¤› anlat›lmaktad›r. Kiklad Adalar›, Girit’deki Minos uygarl›¤› ve Yunanistan’daki Miken uygarl›¤› gerçekten de Hellen kültür ve uygarl›¤›n›n öncüsüdürler. ‹kinci ünitede, Ege göçleri, kent-devletleri ve kolonizasyon ele al›nd›. Bu dönem, art›k, Hellen tarih ve uygarl›¤›n›n oluflum ve geliflim aflamalar›n› en iyi flekilde gözler önüne sermektedir; Hellen uygarl›¤›n›n, Yunanistan’la s›n›rl› kalmay›p, kolonizasyonla Ege ve Akdeniz dünyas›na yay›ld›¤› bir süreç söz konusudur. Üçüncü ünite, Ege Dünyas›n› sarsan bir dönemi yans›tmaktad›r. Bu döneme Do¤u’nun en büyük gücü Perslerle, Bat›n›n en büyük gücü Atinal›lar’›n savafl› damgas›n› vurmufltur. Kuflkusuz Atinal›lar bu savaflta yaln›z de¤ildiler; müttefiklerin deste¤iyle Perslere karfl› varl›klar›n› ve onurlar›n› koruma çabas› içindeydiler. Ancak M.Ö. 5. yüzy›l bu savaflla kalmad›; ayn› zamanda Hellenlerin Hellenlere karfl› savafl›na da sahne oldu. Pers tehlikesini bir ölçüde atlatan Hellenler, bu kez kendi aralar›nda savaflt›lar. Savafl›n bir kutbunda Atina, di¤er kutbunda Spart a vard›. Dördüncü bölüm, Hellen dünyas›nda ç›¤›r açan bir dönemdir. Tarihin gelmifl geçmifl en büyük komutan› olarak kabul edilen Büyük ‹skenderle birlikte Hellen kültürünün s›n›rlar› Akdeniz’in ötesine taflt›. Bu devasa imparatorlu¤un s›n›rlar›n› korumak ve ondan pay almak, baflka bir mücadelenin bafllamas›na neden oldu; Hellenistik Ça¤, kültüre oldu¤u kadar savafllara da damgas›n› vurdu. Beflinci üniteyle art›k Roma’n›n Cumhuriyet dönemine geçilmektedir. Alt›nc› ve yedinci ünitelerde Roma ‹mparatorlu¤u’nun en parlak ikiyüzy›l› anlat›lmaktad›r. Kitab›n son ünitesinde ise bir yandan Roma ‹mparatorlu¤u’nun içine düfltü¤ü anarfli ve kaos gözler önüne serilirken, öte yandan toparlanma ve yeniden yap›lanma çabalar›n›n bofla ç›karak nihayetindeki çözülme ve ikiye ayr›lma süreci ele al›nmaktad›r. Gerçekten de bir Akdeniz imparatorlu¤una dönüflmüfl olan Roma, d›fl güçlerin bask›s›na fazla dayanamad›. D›fl güçleri k›l›çla teslim alan imparatorluk, yine k›l›çla d›fl güçlere teslim oldu. Roma’n›n bat›daki yar›s›n›n M.S. 476’da son bulmas›yla, imparatorlu¤un do¤u yar›s› varl›¤›n› ve Akdeniz co¤rafyas›ndaki egemenli¤ini sürdürmeye devam etti. Fakat biz, kitab›m›z› M.S. 476 y›l› ile s›n›rlad›k; klasik Roma anlay›fl›ndan, inanc›ndan, mimarisinden ve de yaflam biçiminden bir hayli farkl› bir yap›da oldu¤undan dolay› çok sonralar› modern tarihçiler taraf›ndan “Bizans” olarak adland›r›lan Do¤u Roma ‹mparatorlu¤u’nu kitaba dahil etmedik. Bu vesileyle kitab›n haz›rl›k sürecinde yard›mlar›n› esirgemeyen Prof.Dr. A.Vedat Çelgin, Prof.Dr. Bedia Demirifl, Doç.Dr. Hamdi fiahin, Arafl.Gör.Dr. Gürkan Ergin, Arafl.Gör.Dr. Aliye Erol-Özdizbay ve ‹nci Türko¤lu’na teflekkür ederim.

Editör ve Yazar Prof.Dr. O¤uz TEK‹N

vii

1


Amaçlar›m›z Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Eski Hellen uygarl›¤›n›n kökenlerini oluflturan Kiklad Adalar›, Minos ve Mi ken uygarl›klar›n›n karakteristik özelliklerini aç›klayabilecek; Girit Adas›’ndaki Minos uygarl›¤›n›n neden günümüz Avrupa uygarl›¤›n›n  befli¤i olarak kabul edildi¤ini tart›flabilecek; Minos ve Miken uygarl›klar› aras›ndaki iliflkileri ve etkileflimi aç›klayabilecek;  Troia’n›n Tunç Ça¤› uygarl›¤›n› tan›mlayabileceksiniz. 

Anahtar Kavramlar • • • • • • •

Ege’de Tunç Ça¤› Kiklad Adalar› Mermer ‹doller Girit Minos Knossos Saraylar

• • • • • • •

Linear A ve B Miken / Akha Mykenai Kahramanlar Ça¤› Agamemnon Troia Troia Savafl›

‹çindekiler


Ege’de Tunç Ça¤›

• • • •

EGE DÜNYASI’NIN SINIRLARI EGE’DE TUNÇ ÇA⁄I KRONOLOJ‹S‹ K‹KLAD ADALARI VE KÜLTÜRÜ G‹R‹T ADASI VE M‹NOS UYGARLI⁄I • YUNAN‹STAN VE M‹KEN UYGARLI⁄I • TROIA

Ege’de Tunç Ça¤› EGE DÜNYASI’NIN SINIRLARI Hellen uygarl›¤›n›n kökenlerini oluflturan kültürlere geçmeden önce, bu uygarl›klar›n yer ald›¤› Ege co¤rafyas›na göz atmak yararl› olacakt›r. Ege co¤rafyas› ya da daha kapsaml› bir ifade ile Ege Dünyas› dendi¤inde, kabaca, Ege Denizi’ne k›y›s› olan ülkeler anlafl›lmaktad›r. Yunanistan, Makedonya ve Trakya ile Bat› Anadolu, Ege Dünyas›’n›n kapsam› içindedir. Ege Denizi, kuzeyde Makedonya ve Trakya, bat›da Yunanistan, do¤uda Bat› Anadolu k›y›lar› ve güneyde Girit Adas› ile s›n›rl›d›r. Ege Denizi’ndeki belli bafll› adalar ise, kuzeyde Thasos (Tafloz), Samothrake (Semadirek), Imbros (Gökçeada), Tenedos (Bozcaada) ve Lemnos (Limni); Bat› Anadolu k›y›lar›na yak›n olarak, kuzeyden güneye, Lesbos (Midilli), Khios (Sak›z), Samos (Sisam), Kos (‹stanköy) ve Rhodos (Rodos); Yunanistan’a yak›n adalar, kuzeyden güneye, Kuzey Sporat Adalar›, Euboia (E¤riboz), Kiklad Adalar› ve en güneyde Girit’tir. Asl›nda, yukar›da adlar› verilen adalardan Rhodos ve Kos, Anadolu’nun güney-bat› k›y›lar› aç›klar›ndaki On ‹ki Adalar (Dodekanesa) grubuna dahildir. Günümüzde, Ege Denizi’ndeki adalardan Imbros (Gökçeada) ve Tenedos (Bozcaada) Türkiye s›n›rlar› içinde kal›rken, geri kalanlar Yunanistan s›n›rlar› içindedir. Bu tablo bize, ilgilendi¤imiz co¤rafi alan›n esas olarak Ege Denizi veya Ege havzas› ile s›n›rl› oldu¤unu göstermektedir. Ancak, Eski Hellen Dünyas›’n›n s›n›rlar›, yukar›da tan›mlanan Ege Dünyas›’n›n s›n›rlar›n›n çok ötesine uzanmaktad›r. Ege göçleri, kolonizasyon ve Büyük ‹skender’in fetihleri Eski Hellen kültür ve uygarl›¤›n›n neredeyse tüm Akdeniz’e hatta Hindistan’a kadar yay›lmas›na neden olmufltur.

EGE’DE TUNÇ ÇA⁄I KRONOLOJ‹S‹ Ege Dünyas›, M.Ö. yaklafl›k 3100 y›l› civar›nda tarihöncesi ça¤lardan ç›km›fl ve “Tunç Ça¤›” olarak adland›r›lan bir sürece girmifltir. Bu süreç yaklafl›k M.Ö. 1100 civar›nda tamamlan›r. Ancak bu tarihler daha ziyade Girit ve Yunanistan için geçerlidir; Kikladlarda süreç daha önce (M.Ö. 1400 civar›nda) son bulmufltur. Dönemin Tunç Ça¤› olarak adland›r›lmas›n›n nedeni, bak›r-kalay alafl›m› olan tunçtan yap›lm›fl eflyalar›n ya da silahlar›n Ege Dünyas›’nda görülmeye bafllamas›d›r. Fakat bu metal objeler nispeten nadir olup, daha çok toplumun üst tabakalar›ndaki kiflilerin elindedir. Tunç Ça¤›’n›n yaklafl›k ilk bin y›l› ‹lk Tunç Ça¤›’n› kapsamaktad›r. Tunç Ça¤›, Girit’te Minos , adalarda Kiklad , Yunanistan’da ise Hellas olarak adland›r›l›r. Örne¤in Yunanistan’›n ‹lk Tunç Ça¤›’ndan söz edecek olursak, “‹lk Hellas” dememiz gerekecektir. Bat› Anadolu’da ise, Tunç Ça¤› için herhangi bir

Dodekanesa: Eski Yunanca’da Dodeka, on iki; nesa ise ada anlam›na gelen nesos kelimesinin ço¤ul halidir.

4


özel adland›rma olmamakla birlikte, Troia belirleyici ve temsil edici bir rol oynamaktad›r. Afla¤›da, sadece, Ege’deki Tunç Ça¤›’n›n ana dönemleri ve kapsad›klar› tarihler gösterilmifltir. Asl›nda her dönem kendi içinde üç alt evreye ve alt evreler de A veya B fleklinde alt bölümlere ayr›lmaktad›r; ancak bu alt evreler afla¤›da gösterilmemifltir. Tablo 1.1

Ege’de Tunç Ça¤› kronolojisi (Alt dönemler gösterilmemifltir).

‹lk Tunç

: M.Ö. 3100 - 2100

Orta Tunç

: M.Ö. 2100- 1700

Son Tunç

: M.Ö. 1700 - 1100

K‹KLAD ADALARI VE KÜLTÜRÜ

Kyklades: Eski Yunanca’da “daire, çevresinde, çevreleyen” anlamlar›n› tafl›yan kyklos sözcü¤ünden türetilmifl olup kutsal Delos Adas›’n› çevreleyen adalar› ifade etmektedir.

Kiklad Adalar›, günümüz Yunanistan’›n›n siyasi s›n›rlar› içinde kalmakta olup bu ülkenin güney-do¤u k›y›s› aç›klar›nda yer al›r. Bir adalar toplulu¤u olan Kikladlar’da 200’den fazla ada oldu¤u tespit edilmifltir; ancak bunlar›n çok büyük bir k›sm›, iskâna müsait olmayan bat›k adalar›n su yüzeyindeki zirveleri veya adac›klard›r. Eski Yunanlar›n Kyklades olarak adland›rd›klar› Kikladlara dâhil belli bafll› adalar aras›nda, kuzeyden güneye do¤ru, Kea, Andros, Tinos, Mykonos, Delos, Kythnos, Syros, Seriphos, Siphnos, Melos, Paros, Naksos, Amorgos, Sykinos, Ios, Santorini ve Anafi’nin adlar›n› sayabiliriz. Adalar, kutsal Delos Adas› etraf›nda kümelenmifl olup bunlardan Melos ve Santorini (antik Thera) volkanik adalard›r. Kiklad Adalar›, Yunanistan’›n güney-do¤usundan Anadolu’nun güney-bat›s›na bir köprü gibi uzanarak Yunanistan’dan Anadolu’ya ulafl›m› kolaylaflt›r›rlar. Kiklad Adalar›’ndaki kültüre iliflkin en önemli izler Neolitik’ten sonraki kültür aflamas› olan ‹lk Tunç Ça¤›’na aittir (M.Ö. yak. 3000-2000). Melos Adas›’ndaki Phylakopi’de, Kea Adas›’ndaki Aya Irini’de ve Thera Adas›’ndaki Akrotiri’de ve Ios Adas›’ndaki Skarkos’ta yap›lan arkeolojik kaz›lar, Kikladlar›n Tunç Ça¤› kültürünü daha iyi anlamam›z› sa¤lad›. Kaz› ve araflt›rmalar, Geç Neolitik ve ‹lk Tunç Ça¤›’nda adalarda yaflayanlar›n köy niteli¤indeki ufak yerleflmelerde iskân ettiklerini, kilden veya mermerden çanak-çömlek imâl edip kulland›klar›n›, bu¤day ekip biçtiklerini, domuz, koyun ve keçi yetifltirdiklerini, bal›kç›l›kla u¤raflt›klar›n› ve ölülerini -baz›lar›n›n içi taflla kaplanm›fl- s›¤ çukurlara gömdüklerini göstermektedir. Tunç Ça¤›, Kiklad Adalar›’nda “Kiklad” ad›yla tan›mlan›r. Bu nedenle, Kiklad Adalar›’ndaki ‹lk Tunç Ça¤› için “‹lk Kiklad” veya “Erken Kiklad” dememiz gerekir. Karakteristik özelliklerinden dolay› ‹lk Kiklad Kültürü, Grotta-Pelos ve Kampos (her ikisi de ‹lk Kiklad I), Keros-Syros (‹lk Kiklad II), Kastri ve Phylakopi I (her ikisi de ‹lk Kiklad III) olmak üzere befl kültür dönemine ayr›lm›flt›r. Kikladlar uygarl›¤›na iliflkin herhangi bir yaz›l› belge bulunmad›¤›ndan, söz konusu uygarl›¤a ait bilgilerimiz esas olarak arkeolojik buluntu ve kal›nt›lara dayanmaktad›r. Adalardaki do¤al zenginlikler nedeniyle, buralarda yaflayanlar›n nispeten refah içinde olduklar› ve hatta de¤erli hammaddeleri ihraç ettikleri söylenebilir. Melos Adas›, volkanik cam olarak da adland›r›lan obsidyen; Siphnos Adas›, kurflun, gümüfl ve bak›r; Paros ve Naksos adalar› ise mermer ve z›mpara minerali aç›s›ndan zengindi. Z›mpara minerali mermer iflçili¤inde çok ihtiyaç duyulan bir hammaddeydi. Kiklad kökenli hammaddelerin, adalar d›fl›ndaki komflu ülkelerde imal edilen eflya ve eserlerde de kullan›lm›fl olmas›, bu hammaddelerin adalardan d›flar›ya ihraç edilmifl oldu¤unu göstermektedir.

5

1. Ünite - Ege’de Tunç Ça¤›

Kiklad Adalar› kültürü esas olarak ‹lk Tunç Ça¤ kültürüdür. ‹lk Tunç evrelerine adlar›n› veren Grotta, Naksos Adas›’nda; Pelos, Melos Adas›’nda; Kampos, Paros Adas›’nda; Kastri, Syros Adas›’ndad›r. Kiklad Adalar›’ndaki ‹lk Tunç Ça¤› Kültürü’nün en karakteristik buluntular› mermer idolleridir; bu idollerden Paros Adas› yak›n›ndaki Saliagos Adas›’nda çok miktarda bulunmufltur. Birkaç santimetreden bir metreye kadar de¤iflik boylarda yap›lm›fl olan Kiklad mermer idollerinin yüzlerinde sadece burun gösterilmekte, kafllar, gözler ve dudaklar, do¤al minerallerden elde edilen boya ile be Re si m 1. 1 lirtilmekteydi. Erke¤in tasvir edilKiklad Kültürü’ne di¤i örnekler varsa da idollerin çoait mermer kad›n idolü. M.Ö. yak. ¤u, kad›n› temsil etmekteydi. Say›2600-2400. ca önemli bir k›sm›n›n mezarlarda bulunmufl olmas›, onlar›n, daha zi Kaynak: Neils yade ölüyle birlikte mezara b›ra(2008), res.15. k›lmak için imal edilmifl olduklar›n› iflaret etmektedir. Gerek yukar›da sözünü etti¤imiz Kiklad kökenli hammaddelerin gerekse mermer idollerin Ege Denizi’ndeki di¤er adalarda, Yunanistan’›n do¤usu ve güneyi ile Bat› Anadolu’da ele geçmifl olmas›, bu kültürün etki alan›n› ya da en az›ndan d›fl ülkelerle iliflkisini göstermesi aç›s›ndan önemlidir.

D‹KKAT

‹dol: Çok tanr›l› dinlerde, tanr› veya tanr›çay› temsil eden, karakteristik özellikleri tam olarak belli edilmemifl, sade, tap›nma amaçl› insan yap›m› nesne.

Kiklad Adalar› kültürünü temsil eden idollere ve di¤er eserlere internet yoluyla afla¤›da belirtilen “Museum of Cycladic Art” web sitesinden ulaflabilirsiniz: http://www.cycladic.gr/frontoffice/portal.asp?cpage=NODE&cnode=3

‹NTERNET

Girit’e yak›n olan güneydeki Kiklad Adalar›, M.Ö. yak. 1700’den itibaren (Orta Kiklad dönemi bafl›), Girit’in etkisine girmeye bafllad›. Thera Adas›’ndaki Akrotiri’de yap›lan arkeolojik kaz›larda birkaç katl›, duvarlar› fresklerle süslü etkileyici bir yap› ortaya ç›kar›ld›. Kaz›larda bulunan Linear A tablet parçalar› ve freskler, adadaki Girit etkisini ve hatta egemenli¤ini göstermektedir. Orta Kiklad Dönemi’nde, önceki dönemin mermer idollerinin aksine, bu kez geometrik bezemeli çanak çömlek dikati çekmektedir. Thera Adas›’ndaki volkanik patlama, bu yap›n›n da lav ve küller alt›nda kalarak “korunmas›na” neden olmufltu. Kaz›larda insan iskeletlerine rastlan›lmam›fl olmas›, burada yaflayanlar›n kaçmaya f›rsat bulabildiklerini göstermektedir. Kiklad Adalar› Kültürü’nün en tipik eserleri nelerdir ve ne amaçla yap›lm›fl olabilirler?

G‹R‹T ADASI VE M‹NOS UYGARLI⁄I Yunanistan’›n güneyindeki Mora Yar›madas›’n›n (Peloponnesos) yaklafl›k 120 km güney-do¤usunda yer alan Girit Adas›, ayn› zamanda Ege Denizi’nin güney s›n›r›-

SIRA S‹ZDE

1

6


n› oluflturmaktad›r. Do¤u-bat› do¤rultusunda uzanan Girit, Ege adalar›n›n en bü yü¤üdür. 250 km. uzunlu¤unda ve 50 km. geniflli¤indeki adan›n yüzölçümü 8.300 km2’dir. Da¤l›k bir fiziki yap›s› olan Girit’teki en önemli da¤lar, bat›dan do¤uya do¤ru, Beyaz Da¤lar, ‹da Da¤› ve 2500 metrelik zirvesiyle Dikte Da¤›’d›r. Girit’in en büyük ovas› ise güneydeki Mesara Ovas›’d›r. Bir k›sm› saray olarak tan›mlanan yerleflim merkezleri ise daha ziyade adan›n do¤u yar›s›ndad›r. Girit’te yaflayan halk›n geçim kayna¤›n›n bal›kç›l›k, tar›m ve hayvanc›l›¤a dayal› oldu¤u söylenebilir. En önemli tar›msal ürünler aras›nda bu¤day, zeytin, incir ve üzüm yer almaktayd›; hayvanc›l›k esas olarak koyun, keçi ve domuz besicili¤ine dayanmaktayd›. Girit’in en önemli merkezleri orta kesimin kuzeyinde, Knossos, güneyde Phaistos ve Hagia Triada, do¤uda Malia, Mokhlos, Gournia, Petras, Palaikastro ve Zakros’tu. Bat› yar›s›ndaki en önemli yerleflim ise Kydonia’da (Khania) bulunmaktayd›. Bu merkezlerden Knossos, Malia, Phaistos ve Petras’ta birer saray bulunmaktayd›. Ada hakk›ndaki bu k›sa giriflten sonra, art›k, Eski Hellen uygarl›¤›n›n ve dola y›s›yla günümüz Avrupa uygarl›¤›n›n befli¤i olarak kabul edilen Girit uygarl›¤›na geçebiliriz. Kuflkusuz Girit’e atfedilen “Avrupa uygarl›¤›n›n befli¤i” yak›flt›rmas›n›n ard›nda, ›rksal bir köken iddias› de¤il, kültürel köken ya da kültürel miras aray›fl› oldu¤unu belirtmeliyiz. Giritliler, Hint-Avrupa dil grubuna yabanc› olan bir dil konufluyorlard› ve bu nedenle kendilerinden çok daha sonraki bir uygarl›¤a damgas›n› vuran Eski Hellenlerin atalar› de¤illerdi. Tunç Ça¤› Giritlilerinin etnik kökeni henüz aç›klanamam›fl olsa da, adaya ilk yerleflenlerin, olas›l›kla Paleolitik Dönem sonunda veya Neolitik Dönem bafllar›nda Anadolu’dan gelmifl olabilecekleri ileri sürülmektedir. Girit Adas›’nda, kimi bilim adamlar›na göre birdenbire ortaya ç›kan bu uygarl›k, kültürel kayna¤›n› nereden al›yordu? Olas›l›kla o dönemde en parlak dönemlerini yaflayan Mezopotamya ve M›s›r kültürleri, Yak›n Do¤u ve Kuzey Afrika arac›l›¤›yla Girit’e ulaflm›flt›. Böylece Orta Tunç Ça¤›’n›n ilk evrelerinde, yani M.Ö. 2. biny›l bafllar›nda, Girit’te, ihtiflaml› saraylarla temsil edilen yüksek bir uygarl›k ortaya ç›kt› ve bu uygarl›k Orta Tunç Dönemi boyunca önemini ve etkisini sürdürdü; Geç Tunç Ça¤›’yla birlikte ise çöküfl süreci bafllad›. Homeros’un ‹lyada Destan ›’nda (XIX.172-179) Knossos ve Kral Minos’un adlar› geçmektedir. ‹lyada Destan› ’nda Knossos’tan “Girit’in en büyük kenti” olarak söz edilmekte; Minos adl› kral›n›n da “Zeus ile sohbet edecek kadar güçlü” oldu¤u vurgulanmaktad›r. Yunan tarihçi Thukydides ise, Girit’in, “denizlere ilk hükmeden Kral Minos’un yurdu” oldu¤unu anlatmaktad›r (Thuk. I.4). Thukydides, Minos’un bu gücünü, thalassokrasi ile ifade etmektedir. Ancak Thukydides’in, kendisinden nerdeyse 1000 y›l önce “yaflam›fl” bir krala iliflkin yarg›s›, gerçek ile mitoloji aras›nda bir yerlerdedir. Adada kaz› yapan Sir Arthur Evans, Girit’in Tunç Ça¤› uygarl›¤›n›, adan›n efsanevi kral› Minos’tan dolay›, ‘“Minos Uygarl›¤›” olarak adland›rm›flt›. Çünkü, bu uygarl›k Yak›n Do¤u ve Avrupa’n›n eski uygarl›klar›na benzemiyordu; kendine özgü bir karakteri vard›. Böylece, Girit’in Tunç Ça¤› uygarl›¤›, Erken Minos, Orta Minos ve Geç Minos olarak tan›mland›; her biri kendi içinde alt bölümlere de ayr›ld›: Orta Minos I, Orta Minos II, Orta Minos III gibi. D‹KKAT

Thalassokrasi, Eski Yunanca bir sözcük olup “Denizlere egemen olmay›” ifade etmektedir.

Girit’te Orta Tunç (Orta Minos), iki dönem alt›nda incelenir: a) ‹lk Saraylar Dönemi (M.Ö. 1900-1700) b) Yeni Saraylar veya ‹kinci Saraylar Dönemi (M.Ö. 1700-1450)

7

1. Ünite - Ege’de Tunç Ça¤› Resi m 1. 2

Knossos Saray›’n›n plan›. Kaynak: Pomeroy ve

9

di¤erleri (1999), res.1.1a. 1. Bat› Reva¤› (sundurma) 2. Tören Koridoru 3. Saray Mabedi 4. Merdivenli Revak 5. Taht Odas› 6. Büyük Merdiven 7. Çifte Balta Salonu 8. Kraliçe’nin Odas› 9. Sütunlu Hol 10. Depo Odalar›

4 Bat› Avlusu

1

3 6 Orta Avlu

7 8

Kuzey

0 10

20

30

40 50m

Kal›nt›lar› bugünkü Heraklion’a yak›n bir yerde bulunan Knossos’taki saray ilk olarak M.Ö. 1900 civar›nda infla edilmeye bafllanm›flt›. Fakat saray›n temelleri alt›nda Neoliti¤e kadar giden daha eski yerleflme tabakalar› vard›r. Girit saraylar›na model oluflturan prototiplere bir örnek, Girit’in güney-do¤u k›y›s›nda yer alan Myrtos’tur. Yap›lan arkeolojik kaz›larda avlusu, oturma odalar›, mutfaklar›, depolar›, atölyeleri ve bir ibadet mekân›n›n oldu¤u yaklafl›k 100 odal› büyük bir yap› kompleksi ortaya ç›kar›lm›flt›r. Ancak baz› bilim adamlar›, Myrtos’un Girit saraylar›n›n prototipi olmad›¤›n›, befl-alt› büyük ailenin bir arada yaflam›n› sürdürdü¤ü büyükçe bir mekân olarak görmektedirler. Ancak flunu da belirtmeliyiz ki, “saray” sözcü¤ü baz› bilim adamlar› taraf›ndan ihtiyatla kullan›lmakta, “saray” yerine “avlu merkezli yap› kompleksi” veya “merkezi avlulu yap›lar” gibi deyimlerin kullan›lmas› tercih edilmektedir. Sir Arthur Evans’›n Knossos’ta gerçeklefltirdi¤i kaz›lar, saray›n mimarisi ve sanat› hakk›nda çok fley ö¤renmemizi sa¤lad›. Yunanistan’da oluflan Akha (Miken) sanat› da Girit sanat›ndan etkilenmiflti. Girit saraylar› genelde iki katl›yd›; çok say›da odalar ve avlulardan oluflan Knossos saray› âdeta bir labirenti and›r›yordu. Bu nedenle, Theseus ve Minotauros canavar› efsanesine konu olmufltu (Bkz. Okuma Parças›). Saraylar›n etraf›, Yak›n Do¤u saraylar›n›n aksine, surla çevrili de¤ildi; bir ada uygarl›¤› olmas› nedeniyle Giritliler savunma gereksinimi duymam›fl olmal›yd›lar. Saraylar›n duvarlar› çeflitli konular›n ifllendi¤i fresklerle süslüydü.

8


Girit’in kuzey-do¤usundaki Malia Saray› ile Suriye’deki Mari Saray›’n›n benzerli¤inin dikkat çekici olmas›, Girit saraylar›n›n Yak›n Do¤u’daki örneklerden ilham al›narak infla edilmifl oldu¤unu iflaret etmektedir. M.Ö. yak. 1700 civar›nda yani Orta Minos II Dönemi sonunda, ilk saraylar kesin olarak bilinmeyen bir nedenle (istila, deprem veya saraylar aras›ndaki fliddetli bir savafl) yak›l›p y›k›lm›fl ve hemen ikinci kez daha büyük ve daha görkemli olarak infla edilmiflti. Bu dönem Yeni Saraylar veya ‹kinci Saraylar Dönemi olarak adland›r›lmaktad›r. Arthur Evans’›n Knossos’ta kaz› yapt›¤› saray da bu dönemin saray›d›r. Saraylar›n etraf›nda sur bulunmad›¤›ndan, merkezden d›flar›ya do¤ru bir yap›lanma ve geliflim söz konusudur. Yeni saraylarda, dikdörtgen planl› merkezi avlu etraf›nda kümelenen çok sa y›daki oda ile depolar›n tasar›m› ve günefl ›fl›¤›n›n binan›n içeri girmesini sa¤layan ›fl›k kuyular›, yani ufak avlular, en dikkat çekici unsurlard›. “Bat› avlusu” da yeni saraylar döneminin bir özelli¤iydi ve Girit’in di¤er saraylar›nda da mevcuttu. Bu dönemde, içlerinde iri küplerin yer ald›¤› dar uzun depolar art›k saray›n içine al›nm›flt›. Küplerde hububat, zeytin, zeytinya¤› ve flarap saklan›yordu. M.Ö. 1450/1400 civar›nda ise deprem, volkanik patlama veya istilâ gibi nedeni tam olarak bilinemeyen son bir felaketten sonra adadaki saraylarda yeniden fakat daha büyük bir y›k›m söz konusu oldu. Bu tarihten sonra Girit uygarl›¤›nda bir çöküfl bafllad›. Y›k›ma neden olarak Thera (Santorini) adas›ndaki yanarda¤›n patlamas› ve birbirini izleyen yüksek fliddette depremler gösterilmektedir. Ancak, son yap›lan araflt›rmalar›n ›fl›¤›nda, bilim adamlar› Thera Adas›’ndaki volkanik patlaman›n M.Ö. 15. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda de¤il, M.Ö. 17. yüzy›l›n sonlar›nda gerçekleflti¤ini öne sürmektedirler. Bu demektir ki, yeni saraylar›n y›k›m nedeni Thera’daki volkanik patlama olamazd›; çünkü saraylar patlamadan neredeyse 200 y›l sonra y›k›lm›fllard›. Bu dönem ayn› zamanda Yunanistan’daki Akhalar›n güçlü oldu¤u bir dönemdi. Bir görüfle göre, Girit’in bu zor durumunu f›rsat bilen Akhalar da aday› istila etmifl olabilirlerdi. Bu son y›k›mdan adada yaln›zca Knossos ayakta kalabilmiflti. Bu nedenle Knossos için, bir Üçüncü Saray Dönemi’nden söz etmek yanl›fl olmayacakt›r. Giderek zay›flayan Knossos, M.Ö. 13. yüzy›l›n sonlar›nda tamamen terk edildi. Geç Minos Dönemi olarak tan›mlanan M.Ö. 2. biny›l›n ikinci yar›s›nda vazo süslemelerinde, fresklerde ve yaz›da görülen baz› özellikler, o dönemde Yunanistan’daki Akha kültürü ile benzerlik gösterdi¤inden, adaya Yunanistan’dan bir Akha göçünün oldu¤u düflünülebilir. Bundan böyle Ege’de liderlik, Minos Girit’inden Miken liderli¤indeki Yunanistan’a geçti. Girit Adas›’nda ne tür bir yönetim oldu¤u kesin olarak bilinmiyor. Fakat egemen görüfl, adan›n -en az›ndan Yeni Saraylar Dönemi’nde- esas olarak Knossos’tan yönetildi¤idir. Knossos’taki kral, dinsel gücü de elinde tutuyordu. Bu nedenle, Minos olarak adland›r›lan Girit kral›n›n, bir tanr›-kral kimli¤ini tafl›d›¤› da ileri sürülmektedir. Girit’in Tunç Ça¤› kültürü - mimari, vazo sanat›, heykeltrafll›k ve resim sanat›n›n gösterdi¤i gibi- Eski Hellen uygarl›¤›n›n çekirde¤ini oluflturmaktad›r. Fakat, yukar›da vurgulad›¤›m›z gibi, bu çekirdekte o dönemde yüksek bir uygarl›¤› yaflayan Yak›n Do¤u uygarl›klar›n›n pay›n› da göz ard› etmemek gerekir. Nitekim, arkeolojik araflt›rmalar, Girit’in M.Ö. 2. biny›l›n bafl›ndan itibaren Suriye’deki Ugarit ve M›s›r ile ticari iliflkilerinin oldu¤unu ortaya koymufltur Uluburun ve Gelidon ya bat›klar›, o dönemdeki “uluslararas›” ticaretin kan›tlar›d›rlar. Ayr›ca dönemin diplomatik dili olan Akkadça yaz›lm›fl Amarna mektuplar›nda Girit’ten M›s›r fira vununa veya firavun taraf›ndan Girit’e gönderilen arma¤anlar›n adlar› vard›r. Ar-

9


ma¤an de¤ifl-tokuflu, diplomatik iliflkilerin en erken uygulamas› olarak kabul edilebilir. M›s›r fresklerinde ve kabartmalar›nda, d›fl ülkelerden firavuna vergi olarak gönderilen arma¤anlar› tafl›yan elçiler resmedilmifltir; elçiler aras›nda Giritliler ve Akhalar (Akhaioi) da bulunmaktad›r. Hatta, M›s›r firavunu III. Amenhotep’in vasallar› olarak an›lan bu kiflilerin adlar› hiyeroglif yaz›s›yla yaz›l›d›r. Tunç Ça¤› arma¤an repertuar› aras›nda çeyizler birinci s›ray› almaktad›r. Lüks mallar›n varl›¤›, Girit’in d›fl ülkelerle diplomatik ba¤›na ve ticari iliflkilerine kan›tt›r. Giritliler d›fla aç›l›mda öyle ileri gitmifllerdi ki Peloponnesos aç›klar›ndaki Kythera Adas›’nda bir koloni bile kurmufllard›. Güney Kiklad Adalar›’n› da egemenlik alt›na ald›klar›, buralarda ele geçen Girit kökenli veya Girit üslubunda yap›lm›fl buluntularla sabittir. Thera Adas›’ndaki Akrotiri’de yürütülen kaz›lar, adadaki Minos varl›¤›n› do¤rulamaktad›r. Ayr›ca, Akhalar›n (Mikenlerin) Anadolu’nun güçlü devleti Hititler ile iliflkisi oldu¤u da muhakkakt›r. Hitit metinlerinde geçen “Ahhiyava”, olas›l›kla Akhalar›n ülkesi (Akhaia); “Millavanda / Milawata” ise, o zamanlar Akha yerleflmesinin bulundu¤u Miletos’tu. M›s›rl›lar, Girit Adas›na Keftiu diyorlard›.

Girit’te iki tür yaz› kullan›l›yordu: M.Ö. 2 biny›l›n bafllar›nda hiyeroglif (piktografik yaz› = resim yaz›s›), M.Ö. 1600’lerden sonra ise bir tür çizgi yaz›s› olan Line- ar A yaz›s›. Knossos’ta ele geçen ve M.Ö. 1450’lerden sonraya tarihlenen Linear B yaz›s›n›n ise Girit’e de¤il, fakat Yunanistan’daki Akhalara özgü bir yaz› oldu¤u anlafl›lm›flt›r. Çünkü, Linear A yaz›s›, Girit’in baflka merkezlerinde de bulunmas›na karfl›l›k, Linear B yaz›s› Knossos ve Kydonia (Khania) d›fl›nda ele geçmemifltir. Oysa Yunanistan’daki Akha merkezlerinde, örne¤in, Mykenai ve Pylos’ta çok say›da Linear B yaz›l› tablet ele geçmifltir. Ele geçen tabletlerden ç›kan bir sonuç da, Girit’te önce hiyeroglif yaz›s›n›n, sonra da Linear A yaz›s›n›n kullan›lm›fl olmas›d›r. M.Ö. 1450 civar›nda Yunanistan’dan gelen Akhalar, Girit’i istila etmifllerdi ve ada Knossos’tan yönetilmeye bafllanm›flt›. Akhalar, Giritlilerin kulland›¤› Linear A yaz›s›n› kendi dillerine uydurarak Linear B’yi oluflturmufl olabilirlerdi. Yeni yaz› sistemi k›sa süre sonra Yunanistan’daki Akhalarca da benimsendi. Nitekim, saraylardaki fresklerde ve vazo resimlerinde görülen üslup de¤ifliklikleri ile di¤er baz› veriler de Akhalar›n adaya geldiklerine iflaret etmektedir. Linear A yaz›s› henüz çözülememifltir; Linear B yaz›s› ise, ‹ngiliz mimar Michael Ventris’in çabalar›yla çözülmüfltür. Girit’te kullan›lan Linear A yaz›s›n› esas olarak tabletlerden tan›makta y›z; papirüs ve parflömen gibi dayan›ks›z yaz› materyalleri günümüze ulaflmad›¤›ndan, bu tür materyalin Girit’teki kullan›m›na dair bilgimiz bulunmamaktad›r. Mühür ise Girit’te ‹lk Minos döneminden itibaren kullan›lmakta olup Orta Minos Dönemi’nde daha yayg›nd›r. Linear A veya B yaz›s› terimlerindeki linear sözcü¤ü çizgi veya çizgisel anlam›n› tafl›mak tad›r; bu nedenle bu yaz› Çizgi Yaz›s› A veya B olarak da adland›r›lmaktad›r.

D‹KKAT

Resi m 1. 3

Çift ar› formunda alt›n kolye Minos mücevhercili¤inin en güzel örneklerindendir. Malia, Khryssolakkos’ta bulunmufltur. M.Ö. 2. biny›l›n ortas›. Kaynak: Stokstad,

(1995), s.137.

D‹KKAT

10


Kaz›larda ele geçen eserler, Girit’te geliflkin bir metal iflçili¤i, mücevhercilik, vazo ve resim sanat›n›n varl›¤›n› ortaya koymufltur. Çiftçilik ve zanaat›n da ekonomideki yeri büyüktü; koyun ve keçi yününe dayal› olan tekstil, endüstriyel bir alan olmufltu. Devlet ekonomisi, di¤er Yak›n Do¤u devletlerinde oldu¤u gibi, tar›m ve hay vanc›l›¤a dayal› ürünlerin sarayda (veya tap›nakta) toplan›p, daha sonra -toplumdaki hiyerarflik yap›lanmaya göre- yeniden da¤›t›m› fleklindeydi. Bu ekonomik yap›, “yeniden da¤›t›mc› saray veya tap›nak ekonomisi” olarak da adland›r›lmaktad›r. Din, Tunç Ça¤› Giritlileri için de vazgeçilmezdi; öteki Eskiça¤ toplumlar›nda oldu¤u gibi, dinin yaflamdaki rolü çok önemliydi. Giritliler esas olarak do¤a tanr›lar›na tap›yorlard›. Saray içindeki bir mekân, tap›nak olarak kullan›labildi¤i gibi, da¤larda da ibadet mekânlar› vard›. Da¤lardaki ibadet mekânlar› doruk tap›nakla- r› ve ma¤aralar idi. Da¤lar›n doruklar›na yak›n çok say›da “tap›nak” keflfedilmifltir. Ancak, her ne kadar “doruk tap›na¤›” dense de, ço¤u, da¤lar›n en yüksek noktalar›nda de¤ildi. Önemli olan, belli bir yükseklikten afla¤›daki yerleflimin görülebilmesi ve ayn› flekilde afla¤›dan da tap›na¤›n görülebilmesiydi. Doruk tap›naklar›nda ele geçen alt›ndan yap›lm›fl minik çifte baltalar ve Linear B tabletleri, bu tap›naklar›n yaln›zca halk›n afla¤› tabakalar›n›n de¤il, saray mensuplar›n›n da ibadet mekân› oldu¤unu göstermektedir. Bu tap›naklara b›rak›lan kilden adak eflyalar› aras›nda çiftçilere yararl› ufak hayvanlar›n modelleri ile sa¤l›¤›na kavuflmas› istenen kol ve bacak gibi insan uzuvlar› da bulunmaktayd›. Doruk tap›naklar›n›n yan› s›ra ma¤aralar da ibadet yeri olarak kullan›lm›flt›. SIRA S‹ZDE

Girit saraylar›n›n etraf›n›n surla çevrili olmamas›n›n nedenini aç›klay›n›z.

2

YUNAN‹STAN VE M‹KEN UYGARLI⁄I Yunanistan, t›pk› ‹talya gibi, Avrupa’dan Akdeniz’e do¤ru uzanan bir yar›madad›r; bat›s›nda Ion Denizi, do¤usunda Ege Denizi, güneyinde ise Akdeniz ile s›n›rlanm›flt›r. Da¤l›k bir ülke olan Yunanistan’da verimli tar›msal alanlar oldukça azd›r. En yüksek da¤lar› aras›nda, ülkenin kuzeyine do¤ru, kuzey-güney do¤rultuda uzanarak Tesalya ile Epeiros bölgelerini ay›ran Pindos Da¤lar›n›; Yunanistan’›n kuzey-do¤usundaki Olympos’u ve orta kesimin do¤usuna do¤ru, Othrys Da¤›’n› sayabiliriz. 2900 m.yi aflk›n zirvesiyle Olympos, Yunanistan’›n en yüksek da¤›d›r. Peloponnesos’taki Taygetos Da¤› ise Olympos ve Pindos’un ard›ndan Yunanistan’›n en yüksek üçüncü da¤›d›r. Yunanistan’daki ›rmaklar, birkaç› d›fl›nda genellikle k›sad›r. Belli bafll› ›rmaklar aras›nda Akheloos, Haliakmon, Aksios ve Alpheios say›labilir. Ayr›ca, ayn› ad› tafl›yan farkl› ›rmaklar da vard›r. Örne¤in, Penios ad›n› tafl›yan iki ›rmak bulunmakta olup biri Tesalya’da di¤eri de Peloponnesos’ta yer almaktad›r. Yunanistan, da¤lar›n do¤al olarak böldü¤ü bölgelere ayr›lm›flt›. Bu bölgeler kuzeyden güneye, bat› k›y›lar›na yak›n olarak Epeiros ve Akarnania; iç kesimde, Tesalya; güneyde, Korint Körfezi’nin kuzeyinde, Aitolia, Phokis ve Boiotia; körfezin do¤usunda, Attika; ülkenin güneyindeki Peloponnesos Yar›madas›’nda ise, kuzeyde Akhaia; bat›da, Elis; güneyde, Messenia ve Lakonia; iç kesimde, Arkadia; do¤uda, Argolis’tir. Yunanistan, da¤l›k bir ülke oldu¤undan, yaflam ve yerleflim koflullar› insanlar› daha çok oval›k ve k›y› kesimlere yerleflmeye zorlam›flt›r. Bunun sonucu olarak denizcilik, Eski Hellen ulusunun en önemli faaliyet alanlar›ndan birini, belki de bafll›cas›n› oluflturmufltur. Tunç Ça¤›, Yunanistan’da, “Hellas” olarak adland›r›lmaktad›r. Bu nedenle Tunç Ça¤›’n›n ilk evresi için ‹lk Tunç Dönemi yerine, ‹lk Hellas Dönemi ifadesi kullan›l-

11


maktad›r. Yunanistan’›n Argolis bölgesinde yer alan Lerna esas olarak ‹lk Tunç Ça¤›’yla (M.Ö. 2500-2200) temsil edilmektedir. Lerna’da ortaya ç›kar›lan yap›n›n çat›s› kiremitlerle kapl› oldu¤undan, yap›ya, “Kiremitli Ev” ad› verilmifltir. ‹ki katl› ve megaron planl› yap›n›n olas›l›kla saray ya da idare merkezi gibi bir ifllevi vard›. Yunanistan, M.Ö. 2. biny›l›n bafl›nda (ayn› zamanda Orta Tunç Ça¤›’n›n da bafllang›c›), bir görüfle göre Karadeniz’in kuzeyinden, bir görüfle göre ise do¤udan, yani Anadolu’dan gelen ve “Akhalar” veya “Akhaial›lar” (Akhaioi ), olarak adland›r›lan, Eski Yunanca konuflan Hint-Avrupal› bir halk›n istilas›na u¤rad›. Hint-Avrupa dil grubunu oluflturan halklar›n Ari ›rktan oldu¤u ve kökenlerinin Karadeniz’in kuzeyinde, Orta Asya steplerinde bulundu¤u ileri sürülüyordu. 19. yüzy›l›n bu ›rkç› yaklafl›m›, üstün ›rk varsay›mlar›n›n geçerli¤ini yitirdi¤i günümüzde art›k kabul görmemektedir. Akhalar›n konufltu¤u Yunanca, Aiol ve Ion lehçelerinden oluflu yordu. O dönemde Yunanistan’da yaflayan Pelasglar, yeni gelenlere boyun e¤mek zorunda kald›lar. Akhalar›n istilas›, M.Ö. 2000-1700 y›llar› aras›ndaki bir dönemde, Yunanistan’›n içine yavafl yavafl nüfuz ederek oldu. Yunanistan, ülkenin o dönemdeki sakinlerinden dolay› Akhaia olarak an›lmaya baflland›. Akhalar, M.Ö. 2. biny›l›n ortalar›ndan itibaren Yunanistan’da yüksek bir uygar- Tarihleme yöntemleri: l›k meydana getirdiler. Bu dönem, Girit’in Üçüncü Saray Dönemi’ne (M.Ö. 1450- Karbon 14, karbon içeren arkeolojik buluntulardaki 1200) ya da Ege Dünyas›’n›n Son Tunç Ça¤›’na (Geç Hellas) denk düflmektedir. (a¤aç parças›, odun kömürü, Son y›llarda yap›lan karbon 14 ve dendrokronoloji ölçümleriyle Son Tunç Ça¤›’n›n bitki, tah›l, kumafl, deri, kemik vb.) radyoaktif karbon bafl› M.Ö. yak. 1700’e çekilmifltir. M›s›r, Mezopotamya, K›br›s, Anadolu ve en faz- 14 izotopunun yo¤unlu¤unun la Girit ile ticari ve kültürel iliflkileri oldu¤u anlafl›lan bu uygarl›k, en güçlü temsil ölçülmesine dayal› bir yöntemidir. edildi¤i yer olan Argolis Bölgesi’ndeki Mykenai kentinden dolay› “Mykenai” ya da tarihleme Dendrokronoloji ise a¤aç “Miken” Uygarl›¤› olarak da adland›r›l›r. Akhalar; saraylar, kaleler ve an›tsal mezar halkalar›n›n say›lmas›yla tarihleme yap›lar›yla o dönemdeki Yunanistan ve Ege’nin en güçlü uygarl›¤›na damgalar›n› yap›lan yöntemidir. vurdular. M.Ö. 16.-15. yüzy›llar (Geç Hellas I-II) Akha uygarl›¤›n›n Sarayöncesi ve ya Erken Saraylar Dönemi’ni kapsar. Akhalar›n parlak dönemi olan M.Ö. 14. ve 13. yüzy›llar (Geç Hellas IIIA-B) büyük saraylar›n infla edilmifl oldu¤u bir dönemdir ve ayn› zamanda “Kahramanlar Ça¤›” olarak an›l›r. Akha ve Miken sözcükleri ayn› toplumu ve uygarl›¤› ifade etmektedir; farkl› anlamlar› yoktur.

Akhalar, her biri kendi saray-kalelerinde hüküm süren feodal beylikler halinde yafl›yorlard›. Mykenai d›fl›ndaki önemli Akha merkezleri aras›nda Tiryns, Midea, Pylos, Thebai, Orkhomenos, Atina ve Gla’y› gösterebiliriz. Bunlardan ilk üçünde ortaya ç›kart›lan saraylar›n çekirde¤ini megaron ad› verilen dikdörtgen planl› bir yap› oluflturuyordu. Girit’in aksine Akha saraylar› sur duvar› ile çevriliydi. Akhalar’dan sonra Yunanistan halk›n› oluflturan Arkaik ve Klasik Ça¤ Yunanlar›, bir insan›n tafl›yamayaca¤› büyüklükte iri tafllarla infla edilmifl olan bu duvarlar›n mitolojik dev yarat›klar olan Kykloplar (Kyklopes ) taraf›ndan infla edildi¤ine inan›yorlard›. Akha saraylar›n›n ifllevi Minos saraylar›n›n ifllevine benziyordu. Yönetim merkezi olmas›n›n yan› s›ra törenlerin yap›ld›¤› yer, üretim ve yeniden da¤›t›m merkezi ile tüketim fazlas›n›n depoland›¤› yerdi. Mykenai’daki saray, kuyu mezarlar ve kubbeli mezarlar (tholos’lar) burada aristokrat kral hanedan›n›n hüküm sürdü¤üne iflaret etmektedir. Mykenai’daki saray›n ana kap›s›n›n lentosu üzerinde yer alan kabartmalarda antithetik (karfl›l›kl›) pozda betimlenmifl iki aslan, saray› koruyucu (apotropeik) bir imaj veriyordu ve olas›l›kla Ana Tanr›ça’y› temsil ediyordu. Bu aslanl› kap›y›, Hitit baflkenti Hattufla’daki (Bo¤azköy) aslanl› kap› ile karfl›laflt›rmak mümkündür.

D‹KKAT

12


SIRA S‹ZDE

3

Minos saraylar› ile Miken saraylar› aras›nda savunma aç›s›ndan fark ya da benzerlik var m›d›r?

Erken dönemlerin yönetici s›n›f›na ait mezarlar (M.Ö. 16. yüzy›l), bir Akhalara ait alt›n kuyu gibi toprak yüzeyinden derine mask. Mykenai’daki 5 kaz›lm›fl olmalar›ndan dolay› kuyu no.lu kuyu mezarda mezarlar olarak bilinirler. Kuyu mebulundu. Mykenai’da kaz› yapan H. zarlar iki grup halindeydi ve her ikiSchliemann mask›n si de duvarla çevrilmiflti. Bu nedenle Agamemnon’a ait literatüre, A Mezar Halkas› ve B Me- oldu¤unu zar Halkas› olarak geçmifllerdir. A düflünmüfltü. Bu tür masklar ölünün Mezar Halkas›, 1876’da H. Schlie yüzüne konuyordu. mann taraf›ndan, B Mezar Halkas› ise M.Ö. 2. biny›l›n ortas›. 1952’de Yunan arkeologlar taraf›n Kaynak: Harris (2000), dan bulundu. A Mezar Halkas›’ndaki s.15. mezarlar M.Ö. 1570-1500 aras›na tarihlenirken, B Halkas› M.Ö. 16501550 aras›na tarihlenmektedir; bu durumda B Halkas›, A Halkas›’ndan daha eskidir. Sur duvar›n›n içinde yer alan A Halkas›’nda 6 mezar; surun d›fl›nda yer alan B Halkas›’nda ise irili ufakl› 24 mezar ortaya ç›kar›lm›flt›r. Mezarlara tek gömü yap›lmam›fl, ayn› aile ve sülale mensuplar› da gömülmüfltür. ‹nsan iskeletleri ve buluntular›n incelenmesinden, söz konusu mezarlar›n kuflaklar boyunca kullan›lm›fl olduklar› anlafl›lmaktad›r. Mezarlarda ele geçen eserler aras›nda alt›n masklar, de¤erli metal ve tafllardan mücevherler, metal ve seramik çanak çömlekler vard›r. Bu eflyalar›n bir k›sm› Girit, K›br›s, M›s›r, Mezopotamya, Suriye, Anadolu ve Bat› Avrupa’dan ithal edilen de¤erli metal ve tafllardan yap›lm›fllard›. Mezarlarda ele geçen eserlerin Girit etkisi göstermesi, o dönemde Yunanistan’›n Girit ile olan ba¤lar›n› aç›¤a vurmas› aç›s›ndan kayda de¤erdir. Daha sonra, olas›l›kla M.Ö. 16. yüzy›l›n sonunda ortaya ç›kacak olan kubbeli (veya tonozlu) tholos mezarlar›n en önemlileri ise içinde buluTholos: Yuvarlak ve tonozlu yap›lara verilen add›r. nan de¤erli eserlerden dolay› yanl›fl olarak “Atreus Hazine Binas›” olarak adland›r›lan mezar yap›s› ile “Klytemnestra” mezar yap›s›d›r. Bu mezarlara dromos denen dar uzun bir koridor ile girilmekte ve bu koridorun sonunda dairesel planl› mezar odas› yer almaktad›r; mezar odas›n›n çat›s› tonozla kapat›l›yordu. Tamamlanm›fl ve içine gömü yap›lan mezar odas›n›n ve önündeki giriflin üzeri t›pk› bir tümülüs gibi toprakla örtülüyordu. Atreus mezar odas› yaklafl›k 15 metre çap›nda ve yaklafl›k 13 metre yüksekli¤indedir. Krali veya soylu s›n›fa mensup kiflilere ait olan tholos mezarlar yüzy›llar önce soyulmufl olmalar›na ra¤men birkaç› soyulmadan günümüze ulaflabilmifltir. Resi m 1. 4

D‹KKAT

Atreus Hazine Binas›, gerçekte bir mezar yap›s›d›r.

Sosyal ve siyasal yap›s› hakk›nda Homeros destanlar›na çok fley borçlu oldu¤umuz bu yüksek uygarl›k, M.Ö. 13. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda kuzeyden gelen istilac›lar›n bask›s› sonucu zay›flam›fl ve “Ege Göçü” olarak an›lan bu istilan›n son dalgas›n› oluflturan Dorlar taraf›ndan da M.Ö. 1200-1150 civar›nda tamamen ortadan kald›r›lm›flt›r. Bu nedenle M.Ö. 12. ve 11. yüzy›llar (Geç Hellas IIIC) “Saraylar Son-

13


ras› Dönem” olarak da adland›r›lmaktad›r. Çünkü Akha saraylar› eski önemlerini yitirmifller, y›k›lm›fllar ve terkedilmifllerdir. te rkedilmifllerdir. Fakat Akhalar›n çöküflü sorunu bilim dünyas›n› meflgul etmeye devam edece¤e benziyor. Bu nedenle, her ne kadar bu olay›n nedeni olarak Dorlar gösterilse de, yeni teoriler üretmek her zaman mümkündür. Nitekim son y›llarda ileri sürülen bir görüfle göre, esas yurtlar› Tesalya olan organize topluluklar (Deniz Kavimleri), denizden yapt›klar› ak›nlar sonucu Akha merkezlerini çökertmifllerdi. çökertmifllerdi. Akha merkezlerinde soylular soylular ve iktidar sahipleri saray ve kalelerde hüküm sürerken; damos olarak tan›mlanan halk, bunlar›n çevresindeki evlerde ya da k›rsaldaki çiftliklerde yafl›yordu. Halk›n en alt s›n›f›n› kuflkusuz köleler oluflturuyordu. Kral, vanaks , yan›nda çal›flan ve orduya komuta eden kifli ise lavagetas ad›n› tafl› yordu. ‹fllevini ‹fllevini bilmedi¤imiz bilmedi¤imiz ancak dini bir zümreyi temsil temsil etti¤i düflünülen düflünülen telestai denen bir grup da vard›. Ad›n› bildi¤imiz en ünlü Akha kral›, Troia seferini de yöneten Agamemnon’dur. Akha krall›klar›n›n, önceden düflünüldü¤ü gibi feodal bir yap›ya de¤il, merkeze merkeze ba¤l› bir karaktere sahip oldu¤u oldu¤u görüflü a¤›rl›k kazanm›flt›r. Odak noktas›n› saray›n oluflturdu¤u ekonomik yap›, Girit’teki Minos dönemi ekonomisiyle benzerlik göstermektedir. Tar›m ve hayvanc›l›¤a dayal› ekonomide, yeniden da¤›t›mc› saray ekonomisi uygulan›yordu. Kuflkusuz ekonomi sadece tar›m ve hayvanc›l›ktan ibaret de¤ildi; zanaatkârlar›n da önemli rolü vard›. Miken saray ekonomisinin önde giden iki endüstri kolundan biri koyun ve keçi besicili¤ine ba¤l› olarak geliflen tekstil, di¤eri ise metal iflçili¤iydi. Zeytinya¤›, flarap, parfüm ve çanak çömlek imalat› ile dericilik de endüstriyel alanlard›. Linear B tabletlerinde erkeklerin mesleklerine iliflkin bilgiler de yer almaktad›r: marangozlar, tafl ustalar›, tunç, demir ve alt›n iflçili¤inde çal›flan ustalar, yay ve silah imalatç›lar›, deri ustalar›, parfüm imalatç›lar›, doktorlar. Akhalar, arkeolojik kaz›larda ortaya orta ya ç›kart›lan buluntular›n gösterdi¤ine göre özellikle metal iflçili¤i ve mücevher yap›m›nda ustayd›lar; bak›r› K›br›s Adas›’ndan, gümüfl ve kalay› Attika bölgesinden, alt›n› Trakya ve Do¤u’dan sa¤l›yorlard›. sa¤l›yorlard›. Akhalar, Do¤u ve Bat› Akdeniz k›y›lar›nda ve Bat› Anadolu’da da ticaret kolonileri kurarak yay›lmac› bir politika izlemifllerdir. Yunanistan d›fl›nda ele geçen Miken eserleri bunu kan›tlamaktad›r. Nitekim, tahta at hilesiyle ünlü Troia Savafl› da (M.Ö. yak. 1300 y›llar›), Akhalar’›n kuzeybat› Anadolu’da bir üsse sahip olmak ve böylece Karadeniz’e aç›lma arzular›n› gerçeklefltirebilmek için verdikleri mücadelenin bir sonucudur. Troia Savafl› kimler aras›nda olmufltur?

SIRA S‹ZDE

4 Tunç Ça¤›’nda Ege ve Akdeniz ticaretinin önemine “Girit Adas› ve Minos Uygarl›¤›” bafll›¤› alt›nda de¤inmifltik. Tunç Ça¤›’n›n sonlar›na gelindi¤inde ticaretin boyutu hakk›ndaki bilgilerimiz artmaktad›r. Sikkenin henüz icat edilmedi¤i bu dönemlerde ticaretin en önemli araçlar› alt›n ve gümüfl gibi de¤erli metallerdi. Ayr›ca mal de¤iflimi de önemli bir yer tutuyordu. Fakat Tunç Ça¤› devletlerinin hükümdarlar› ya da aristokratlar› aras›nda en s›k rastlanan de¤iflim türü, arma¤an de¤ifl- tokufludur . ‹ktidar de¤ifliklikleri, de¤ifliklikleri, evlilikler, resmi resmi törenler ile tap›nak tap›nak ve saray inflas› gibi önemli olaylar› kutlamak için devlet hükümdarlar› ya da ileri gelenleri birbirlerine arma¤anlar gönderiyorlard›. Anadolu’nun güneyinde, Kafl ile Kemer aras›ndaki k›y› fleridi üzerindeki Uluburun ve Gelidonya Burnu aç›klar›nda ortaya ç›kart›lan Tunç Ça¤› bat›k gemilerinde ele geçen eflyalar, Do¤u Akdeniz ve Ege’deki deniz ticaret trafi¤inin yo¤unlu¤unu gözler önüne sermifltir.

14


Akhalar’›n, yukar›da da de¤indi¤imiz gibi, günümüz bilim adamlar› taraf›ndan Linear B olarak adland›r›lan ve soldan sa¤a do¤ru yaz›lan bir yaz›lar› vard›. Bu yaz›, 1952’de Michael Ventris ve John Chadwick taraf›ndan çözülmüfl ve Eski Yunanca’n›n arkaik formu oldu¤u anlafl›lm›flt›r. Linear B yaz›l› tabletlerin içerdi¤i metinler tarihi veya edebi nitelikte belgeler de¤ildir; birtak›m listeler fleklinde düzenlenmifl envanter kay›tlar›ndan ibarettir. Carl Blegen’in Pylos’ta buldu¤u Linear B tablet arflivi M.Ö. 1200 civar›na tarihlendirilmektedir. Bu arfliv sayesinde Miken saray yönetimi, ekonomisi, ekonomisi, toplumsal yap›s› hakk›nda hakk›nda çok fley ö¤reniyoruz. ö¤reniyoruz. Linear B tabletlerinde Miken tanr› ve tanr›çalar›n›n adlar› da geçmektedir. Örne¤in, Zeus, Hera, Poseidon, Hermes, Athena, Artemis, Apollon, Ares ve Dionysos gibi belli bafll› tanr›lar›n adlar›n› bu metinler sayesinde ö¤reniyoruz. Bu tanr›lar Homeros destanlar›ndaki Hellen tanr›lar›yla benzerlik göstermektedir.

TROIA Troia: Hitit metinlerindeki Wilufla, Homeros’ta Ilios olarak geçmektedir.

Resi Re si m 1. 5

Troia VI’n›n rekonstrüksiyonu. Kaynak: Troia Düfl

ve Gerçek (2001), res.23.

‹lk Tunç Ça¤›’nda Anadolu’daki önemli merkezler aras›nda Troia ilk s›ray› almaktad›r. Troia’n›n I. - IV. tabakalar› ‹lk Tunç Ça¤›’na iliflkindir (M.Ö. 3. biny›l). Bir kale görünümündeki ‹lk Tunç Ça¤› Troia’s›nda megaron planl› yap›lar bulunmakta olup, bu yap›lar›n etraf› sur ile çevrilmiflti. Bu dönem Troia’s›nda insan yüzlü kaplar ile depas amphikypellon denen kaplar dikkati çekmektedir. Ayr›ca, metal iflçili¤inin ulaflt›¤› aflamay› gösteren buluntular ele geçmifltir. H. Schliemann, 1870 y›l›nda Osmanl› Devleti’nden izin almaks›z›n Hisarl›k’ta bir sondaj yapm›fl, ilk kaz›ya ise 11 Ekim 1871’de bafllam›flt›. Schliemann, 1873’te, tepenin yüzeyinden 8.5 metre derinlikte, Priamos’un Hazinesi olarak adland›rd›¤› alt›n, elektron, gümüfl ve tunçtan yap›lma 8.830 eser buldu. II. Troia’n›n tahribine iflaret eden bu tabaka flimdi M.Ö. 2600-2200 y›llar›na tarihlendirilmektedir. Schliemann, defineyi Osmanl› yetkililerinden saklayarak Atina’ya kaç›rd›. Troia Troia kaz›lar›nda bulunan ve genel olaolarak Troia Hazineleri olarak bilinen alt›n ve gümüfl eserler, bugün Avrupa ve ABD’nin çeflitli müzelerine da¤›lm›fl olup ço¤u Rusya’daki Puflkin Müzesi’ndedir. ‹stanbul Arkeoloji Müzeleri ile Çanakkale Müzesi’nde de Troia Hazinelerine ait bir grup eser vard›r.

15


Anadolu’nun kuzeybat› kuzeybat› köflesinde yer alan Troia, M.Ö. 3. biny›lda oldu¤u oldu¤u gibi, M.Ö. 2. biny›lda da yerleflime sahne olmufltu. Troia’n›n V. tabakas› Orta Tunç Ça¤›’na geçifl dönemidir; VI. tabakas› Orta ve Son Tunç Ça¤lar›’n›n temsil edildi¤i M.Ö. 2. biny›l› kapsamaktad›r. VII. tabaka ise Tunç Ça¤›’n›n sonlar› ya da M.Ö. 2. biny›l›n sonlar›d›r. Troia Savafl›’n›n VII. ya da VI. tabakalar ile temsil edilen kentlerden birinde geçti¤i düflünülmektedir (M.Ö. yak. 13. yüzy›l›n ikinci yar›s›). Troia I

(M.Ö. yak. 3000-2550)

Troia II

(M.Ö. yak. 2550-2300)

Troia III

(M.Ö. yak. 2300-2200)

Troia IV

(M.Ö. yak. 2200-2000)

Troia V

(M.Ö. yak. 2000-1750)

Troia VI

(M.Ö. yak. 1750-1300)

Troia VIIA

(M.Ö. yak. 1300-1180)

Troia VIIB

(M.Ö. yak. 1180-950)

Troia VIII ve X (M.Ö. yak. 950’den itibaren)

Tablo 1.2

Troia’n›n Tunç Ça¤› tabakalar›.. Son tabakalar› tabaka, Demir Ça¤›’n› kapsamaktad›r.

16


Özet  AMAÇ

1

 AMAÇ

2

Eski Hellen uygarl›¤›n›n kökenlerini oluflturan Kiklad Adalar›, Minos ve Miken uygarl›klar›n›n karakteristik özelliklerini aç›klama Kiklad Kültürü’nün en karakteristik özellikleri, mimaride veya çanak çömleklerde de¤il, mermer idollerde karfl›m›za ç›kar. Bu idoller daha ziyade mezarlarda bulundu¤u için, ölüyle birlikte mezara b›rak›lmak için yap›ld›klar› düflünülmektedir. Kiklad Adalar›, özellikle güneydekiler, Orta Tunç Ça¤›’ndan itibaren Girit’teki Minos uygarl›¤›n›n etkisi alt›na girmifl olup bu etkinin görüldü¤ü yere en iyi örnek Thera Adas›’d›r. Minos kültürünün en karakteristik özellikleri saraylarda izlenebilmektedir. Saraylar›n etraf› surla çevrili de¤ildir; merkezi bir avlu etraf›nda kümelenen çok say›da odalar, ayd›nl›k kuyular› denen binalar aras›ndaki ufak avlular, depo mekânlar› ve bat› avlusu bulunmaktad›r. Minos uygarl›¤›n›n en iyi temsil edildi¤i yer Knossos’tur. Girit’te Minos Dönemi’nde kullan›lan yaz› Linear A olarak adland›r›lmakta olup bu yaz› henüz çözülememifltir. Miken uygarl›¤›n› meydana getiren Akhalar da, Girit’teki Minos uygarl›¤›nda oldu¤u gibi saraylarda yafl›yorlard›. Ancak, saraylar›n etraf›, Girit’tekinin aksine, surla çevriliydi. Mezar Halkas› A ve B olarak tan›mlanan krali mezarlarda orta ya ç›kar›lan eserlerde Girit (Minos) etkisi görülmektedir. Miken saraylar›n›n duvarlar› da, Girit’te oldu¤u gibi, fresklerle süslüydü; Mikenler, metal iflçili¤inde ve mücevher yap›m›nda ustayd›lar. Miken uygarl›¤›n› yaratan Akhalar›n kulland›¤› Linear B yaz›s› çözülmüfltür. Girit Adas›’ndaki Minos uygarl›¤›n›n günümüz Av- rupa uygarl›¤›n›n befli¤i kabul edilmesini tart›flma Bunun genel olarak iki nedeni vard›r: birinci neden co¤rafidir. Di¤er bir deyiflle, günümüz Avrupas›’n›n “do¤udaki” s›n›r›n› Ege Denizi ve bu denizin de Akdenizle olan s›n›r›n› Girit Adas›’n›n oluflturmas›d›r. ‹kinci neden, Girit Adas›’ndaki Minos uygarl›¤›n›n gerek mimari, gerek duvarlardaki fresklerde ifllenen konular ve tasvirler ile mezar buluntular› aç›s›ndan Yunanistan’daki Miken uygarl›¤›yla benzeflen yanlar›n›n bulunmas› ve bu uygarl›¤› etkilemesi; Miken uygarl›¤›n›n da (özellikle mimari, yaz› ve din aç›s›ndan) sonraki Hellen uygarl›¤›n› etkilemifl olmas›d›r. Hellen uygarl›¤›n›n, günümüz Avrupa uygarl›¤›n›n beslendi¤i ana kayna¤› oluflturdu¤u gözönüne al›n›rsa,

bu etkileflimde Girit’teki Minos uygarl›¤›n›n rolü daha iyi anlafl›lacakt›r.  AMAÇ

3

 AMAÇ

4

Minos ve Miken uygarl›klar› aras›ndaki iliflkileri ve etkileflimi aç›klama Geç Minos Dönemi olarak tan›mlanan M.Ö. 2. biny›l›n ikinci yar›s›nda vazo süslemelerinde, fresklerde ve yaz›da görülen baz› özellikler, o dönemde Yunanistan’daki Akha kültürü ile benzerlik gösterdi¤inden, adaya Yunanistan’dan bir Akha göçünün oldu¤u düflünülmektedir. Bundan böyle Ege’de liderlik, Minos Girit’inden Miken liderli¤indeki Yunanistan’a geçti. Knossos’ta ele geçen ve M.Ö. 1450’lerden sonra ya tarihlenen Linear B yaz›s›n›n ise Girit’e de¤il, fakat Yunanistan’daki Akhalara özgü bir yaz› oldu¤u anlafl›lm›flt›r. Çünkü, Linear A yaz›s›, Girit’in baflka merkezlerinde de bulunmas›na karfl›l›k, Linear B yaz›s› Knossos ve Kydonia (Khania) d›fl›nda ele geçmemifltir. Oysa Yunanistan’daki Akha merkezlerinde, örne¤in, Mykenai ve Pylos’ta çok say›da Linear B yaz›l› tablet ele geçmifltir. M.Ö. 1450 civar›nda Yunanistan’dan gelen Akhalar, Girit’i istila etmifllerdi ve ada Knossos’tan yönetilmeye bafllanm›flt›. Akhalar, Giritlilerin kulland›¤› Linear A yaz›s›n› kendi dillerine uydurarak Linear B’yi oluflturmufl olabilirlerdi. Yeni yaz› sistemi k›sa süre sonra Yunanistan’daki Akhalarca da benimsendi. Nitekim, saraylardaki fresklerde ve vazo resimlerinde görülen üslup de¤ifliklikleri ile di¤er baz› veriler de Akhalar›n adaya geldiklerine iflaret etmektedir. Mykenai’daki Mezar Halkas› A ve B olarak tan›mlanan krali mezarlarda ortaya ç›kar›lan eserlerde Girit (Minos) etkisi görülmektedir. Bu da, o dönemde Yunanistan’›n Girit ile olan ba¤lar›n› aç›¤a vurmas› aç›s›ndan kayda de¤erdir. Troia’n›n Tunç Ça¤› uygarl›¤›n› tan›mlama Bat› Anadolu’da Tunç Ça¤›’n›n en önemli temsilcisi olarak Troia kabul edilmektedir. Troia’n›n I. - VII. tabakalar› Tunç Ça¤›’na iliflkindir (M.Ö. 3.-2. biny›l). Troia’da kaz› yapan H. Schliemann, burada, “Priamos’un Hazinesi” olarak adland›rd›¤› alt›n, elektron, gümüfl ve tunçtan yap›lma çok say›da eser buldu. Troia Savafl›’n›n VII. ya da VI. tabakalar ile temsil edilen kentlerden birinde geçti¤i düflünülmektedir (M.Ö. yak. 13. yüzy›l›n ikinci yar›s›).


17

Kendimizi S›nayal›m 1. Kiklad Adalar›’ndaki kültürde esas olarak afla¤›daki

6. Afla¤›dakilerden hangisi Minos saraylar›n›n/ merkez-

dönemlerden hangisi temsil edilmektedir? a. Paleolitik b. Erken Neolitik c. ‹lk Tunç d. Son Tunç e. Demir Ça¤›

lerinin özelliklerinden biri de¤ildir? a. Bat› avlusu b. Ifl›k kuyusu c. Surla çevrili olmas› d. Yeniden da¤›t›mc› saray ekonomisi e. Linear A yaz›s›

2. Afla¤›daki Kiklad Adalar›’ndan hangileri mermer ya-

7. Megaron’un tan›m› afla¤›dakilerden hangisidir?

taklar›yla ünlüdür? a. Andros ve Syros b. Mykonos ve Thera c. Delos ve Kea d. Seriphos ve Siphnos e. Paros ve Naksos

3. Girit’in Tunç Ça¤› uygarl›¤›n›n ad› ve bu ad› veren kifli afla¤›dakilerden hangisinde do¤ru olarak verilmiflitir? a. Melos / H. Schliemann b. Minos / John Chadwick c. Minos / H. Schliemann d. Minos / A. Evans e. Minos / M. Ventris

4. Afla¤›dakilerden hangisi Minos Dönemi Girit Adas› saraylar›ndan / yerleflimlerinden biri de¤ildir? a. Knossos b. Malia c. Phaistos d. Zakros e. Gla

5. Minos ve Miken uygarl›klar›nda, diplomatik iliflkilerin kurulmas›nda öne ç›kan ve ünitede verilen örnek afla¤›dakilerden hangisidir? a. Sarayda çal›flan tafl ustalar›n›n de¤iflimi b. Cenaze törenlerine davet c. Saray avlusuna, karfl›l›kl› olarak, onur yaz›t›n›n dikilmesi d. Elçilerin karfl›l›kl› olarak daveti e. Arma¤an de¤ifl-tokuflu

a. Minos uygarl›¤›nda, merkezi avluya aç›lan kraliçenin taht odas›d›r. b. Mezar yap›s›d›r. c. Miken tümülüslerindeki tonozlu yap›ya verilen add›r. d. Eski Hellen tap›naklar›n›n da prototipini oluflturan dikdörtgen planl› basit yap›d›r. e. Büyük Saray deposudur.

8. Miken uygarl›¤›na ait olan Atreus Hazine Binas› ne amaçla kullan›lm›flt›r? a. Saray›n hazinesinin muhafaza edildi¤i yer b. Atreus’un kiflisel servetinin muhafaza edildi¤i yer c. Mezar yap›s› d. Saray deposu e. D›fl ülkelerden gelen arma¤anlar›n sakland›¤› yer

9. Arkaik ve Klasik Ça¤ Hellenleri, bir insan›n tafl›yamayaca¤› büyüklükte iri tafllarla infla edilmifl olan Myken saraylar›n›n duvarlar›n› kimin / kimlerin infla etti¤ini düflünüyordu? a. Herakles (Herkül) b. Minos halk› c. Amazonlar d. Argonautlar e. Kykloplar

10. “Priamos’un Hazinesi” olarak adland›r›lan de¤erli eflyalar ve mücevherler afla¤›dakilerden hangisinde bulunmufltur? a. Malia b. Troia c. Mykenai d. Knossos e. Lerna

18


Okuma Parças›

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

Labyrinthos

1. c

Labyrinthos, sonsuz ve girift dehlizlerden meydana gelen bir yap›ya verilen add›r. Yunan mythosunda bu kelime Girit Kral› Minos’un ünlü mimar Daidalos’a yapt›rd›¤› ve içinde insan bedenli, bo¤a bafll› canavar Minotauros’u saklad›¤› yap› için kullan›l›r. Labyrinthos, sözcük yap›s›ndan da anlafl›ld›¤› gibi Yunanca bir kelime de¤il, Anadolu dillerinden türemedir. Girit’e oradan gelmifl olsa gerek. Girit Labyrinthos’u yeralt›nda de¤il, yerüstünde yap›lm›fl bin bir oda ve uzun koridorlardan oluflan çaprafl›k bir yap›d›r. Efsaneye göre Atina Kral› Aigaios her y›l Atinal› genç k›z ve erkekleri Girit Kral› Minos’a adak olarak gönderirmifl; o da gençleri, kurban olarak insan bedenli, bo¤a bafll› Minotauros canavar›na yedirirmifl. ‹flte, bu duruma son vermek isteyen Atina Kral›, o¤lu Kahraman Theseus’u gençlerle birlikte Girit’e gönderir. Girit Kral› Minos’un k›z› Ariadne de Theuseus’a yard›m eder. Ona bir yumak iplik vererek Lab yrinthos’a girdikten sonra yolunu flafl›rmadan ç›kmas›n› da sa¤lar. Böylece Theseus, Minotauros’u öldürerek Labyrinthos’tan ç›kar ve Atina’ya döner. Ancak, babas›na, canavar› öldürdü¤ünde gemisine beyaz yelken çekerek dönece¤ini söylemifltir. Fakat canavar› öldürdükten sonra, babas›na verdi¤i sözü unutarak, kara yelkenle döner. Babas› Aigaios, kara yelkenleri görünce o¤lunun öldü¤ünü düflünür ve denize atlayarak intihar eder. Bundan böyle bo¤uldu¤u denize onun ad› verilerek Ai- gaios Pontos / Aigaion Pelagos yani Ege Denizi denir. Kaynak: A. Erhat, Mitoloji Sözlü¤ü, Remzi Kitabevi, ‹s-

tanbul, 2008 (Minotauros, Theseus ve Ariadne maddelerinden derlenmifltir).

2. e 3. d 4. e 5. e

6. c 7. d 8. c 9. e 10. b

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kiklad Adalar› ve Kültürü” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kiklad Adalar› ve Kültürü” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girit Adas› ve Minos Uygarl›¤›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girit Adas› ve Minos Uygarl›¤›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girit Adas› ve Minos Uygarl›¤›” ile “Yunanistan ve Miken Uygarl›¤›” konular›n› yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girit Adas› ve Minos Uygarl›¤›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yunanistan ve Miken Uygarl›¤›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yunanistan ve Miken Uygarl›¤›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yunanistan ve Miken Uygarl›¤›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Troia” konusunu yeniden gözden geçiriniz.


S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1

Kiklad Adalar› Kültürü’nde kuflkusuz boyal› çanak çömlekler, piflmifl toprak “tavalar” vs. eserler üretilmifltir ve bunlar›n hepsi o kültürün parças›d›rlar. Ancak, Kiklad Kültürü’nün en tipik ve ilgi çekici eserleri, tanr›sal gücü temsil eden mermer idolleridir. ‹dollerin ço¤u kad›n formundayd›. Daha ziyade mezarlarda bulunmufl olmalar›, onlar›n ölüyle birlikte mezara b›rak›lmak üzere yap›lm›fl olduklar›n› iflaret etmektedir. S›ra Sizde 2

Girit, bir ada olmas› nedeniyle d›flar›dan gelecek sald›r›lara karfl› do¤al olarak korunakl›yd›. Tunç Ça¤›’nda deniz ulafl›m›n›n ve savafl gemilerinin daha ilerideki dönemlere göre geliflkin olmad›klar› düflünülürse, adaya d›flar›dan yap›lacak bir sald›r›n›n kolay olmayaca¤› aç›kt›r. Bu nedenle Tunç Ça¤› Girit’inde yaflayanlar bir sa vunma sistemine ihtiyaç duymam›fl olabilirlerdi. S›ra Sizde 3

Minos Dönemi saraylar› Girit Adas›’nda yer ald›¤›ndan, Giritliler denizden gelebilecek bir sald›r›ya pek ihtimal vermiyorlard›. Bu nedenle saraylar›n etraf›n› surla çe virmemifllerdi; di¤er bir deyiflle saraylar tahkim edilmemifllerdi. Miken saraylar› ise Yunanistan’da olduklar›ndan, karadan gelebilecek sald›r›lara aç›kt›. Bu nedenle etraflar› surla çevriliydi. Minos ve Miken saraylar› aras›ndaki en önemli fark, Miken saraylar›nda tahkimat›n olmas›, Minos saraylar›nda olmamas›d›r. S›ra Sizde 4

Troia Savafl› Yunanistan’daki Miken uygarl›¤›n› yaratan Akhalar ile Anadolu’nun kuzey-bat› köflesindeki Troial›lar aras›nda oldu. Akhalar gemilerle Troia’ya gelip kenti kuflatm›fllar, ya¤malam›fllar ve ülkelerine geri dönmüfllerdir.

19

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Alexiou, S. (1991), Minos Uygarl›¤›, çev. E.T.Tulunay, Arkeoloji ve Sanat Yay›nlar›, ‹stanbul. Chadwick, J. (1999), The Mycenaean World, Cambridge University Press. Cline, E.H. (2010), Oxford Handbook of the Bronze Age Aegean, Oxford University Press, New York. Dickinson, O. (2002), The Aegean Bronze Age, Cambridge University Press, Cambridge. Troia. Düfl ve Gerçek (2001), çev. S. Bulgurlu-Gün, Homer Kitabevi, ‹stanbul. Fitton J.L. (1999), Cycladic Art, British Museum Press, Londra. Fitton, J.L. (2002), Minoans, British Museum Press, Londra. Harris, N. (2001), History of Ancient Greece, Londra. Higgins, R. (1997), Minoan and Mycenaean Art, Thames & Hudson, Londra. Manning, S.W. (1995), The Absolute Chronology of the Aegean Early Bronze Age: Archaeology, Radiocarbon, and History, Sheffield. Mansel, A. M. (1971), Ege ve Yunan Tarihi, TTK, Ankara. Neils, J. (2008), The British Museum Concise Introduction. Ancient Greece, Londra. Pomeroy, S.B - Burstein, S.M. - Donlan, W. - Roberts, J.T. (1999), Ancient Greece. A Political, Social, and Cultural History, Oxford University Press, New York-Oxford. Preziosi, D. ve Hitchcock, L.A. (2000), Aegean Art and Architecture, Oxford University Press, USA. Schofield, L. (2007), The Mycenaeans, J. Paul Getty Museum. Shelmerdine, C.W.(2008), The Cambridge Companion to the Aegean Bronze Age, Cambridge University Press, Cambridge. Stokstad, M. (1995), Art History, New York. Warren, P. ve Hankey, V. (1989), Aegean Bronze Age Chronology, Bristol.

2


Amaçlar›m›z     

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Ege ve Dor Göçleri ile Kolonizasyon kavramlar›n› aç›klayabilecek; Ege Göçleri sonunda Yunanistan ve Anadolu’da oluflan yeni toplumsal yap›y› aç›klayabilecek, Kent-devleti’ni tan›mlayabilecek; Kolonizasyonun nedenlerini ve sonuçlar›n› aç›klayabilecek; Demokrasi kavram›n› ve Atina’daki geliflimini tart›flabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • • • • • • •

Ege Göçleri Dor Göçü Kent-devleti Polis Kolonizasyon Yunan alfabesi Tiran

• • • • • •

Solon Kleisthenes Demokrasi Boule Ekklesia Halk Meclisi

‹çindekiler


Ege Göçleri, KentDevletleri ve Kolonizasyon

• • • • •

EGE VE DOR GÖÇLER‹ EGE’DE KARANLIK ÇA⁄ YUNAN ALFABES‹ KENT-DEVLET‹ AT‹NA’NIN S‹YASAL VE TOPLUMSAL YAPISI • KOLON‹ZASYON

Ege Göçleri, Kent-Devletleri ve Kolonizasyon EGE VE DOR GÖÇLER‹ Bir önceki ünitede de vurguland›¤› gibi, Akha (Myken) merkezlerinin y›k›l›fl› M.Ö. 13. yüzy›l›n sonunda veya 12. yüzy›l›n bafl›nda gerçekleflmiflti. Bu dönem ayn› zamanda Ege Göçlerine sahne oldu¤undan, Akha merkezlerinin y›k›l›fl› da bu göçlere ba¤lanmaktad›r. Neredeyse ayn› tarihlerde hem Troia hem de Hitit Devleti tarih sahnesinden silindi. Ege Göçleri’nde iki nüfus hareketi öne ç›kmaktad›r: Deniz Ka vimleri ve Dorlar. M.Ö. 1200 civar›nda büyük güçlerin birer birer y›k›l›p gitmeleri bilim adamlar›n› Deniz Kavimleri teorisine yöneltti. Muhtemelen kuzeyden, Balkan Da¤lar› yöresinden gelen bu insanlar Yunanistan ve Anadolu’dan geçip M›s›r’a kadar ulaflm›fllard›. M›s›r, önce 13. yüzy›l sonlar›nda, sonra da 12. yüzy›l bafllar›nda iki kez bu kavimlerin sald›r›lar›na maruz kalm›flt›; Deniz Kavimleri M›s›r’a vard›klar›nda büyük bir karfl› koyma ile karfl›laflm›fllar ve geri püskürtülmüfllerdi. Uzun süre kabul gören ve zorlama bir senaryo izlenimi veren bu 19. yüzy›l teorisi, yeterli kan›tlar›n olmamas› nedeniyle, son zamanlarda de¤erini yitirmifltir. Deniz kavimleri en son nereye kadar ilerlemifller ve kimler taraf›ndan püskürtülmüfllerdir?

SIRA S‹ZDE

1 Ege Göçleri çerçevesinde üzerinde durulan bir di¤er göç hareketinin ise Dorlar taraf›ndan gerçeklefltirildi¤i öne sürülmektedir. Yunanistan’›n kuzeyinden güneyine do¤ru inen Dorlar, daha ziyade Peloponnesos Yar›madas›na yerleflmifller; hatta daha sonra bir k›sm› Anadolu’nun güney-bat›s›na göç etmiflti. Yukar›da de¤indi¤imiz gibi, Akha merkezlerinin y›k›lmas›nda Dorlar›n da rolü olabilece¤i öne sürülmektedir. Ancak, Yunan gelene¤i, Dor göçünü, daha önce Yunanistan’dan kovulan ve tekrar yurtlar›na dönen Herakleso¤ullar›’na ba¤lamaktad›r. Ege Göçleri Yunanistan’da yaflayan di¤er topluluklar›n da Yunanistan içindeki hareketlili¤ine sahne oldu¤u gibi, bu topluluklar›n Yunanistan d›fl›na ç›karak Ege co¤rafyas›nda ve hatta ötesindeki hareketlili¤ine de sahne olmufltu. Akha merkezlerinin y›k›l›fl›n›n yan› s›ra Ege ve Dor Göçlerinin damgas›n› vurdu¤u M.Ö. 12. yüzy›lla birlikte Ege co¤rafyas›nda Tunç Ça¤› sona ermifl, Demir Ça¤›’na geçilmifltir. Yeni dönemin bu flekilde adland›r›lmas›n›n nedeni çeflitli eflyalar ile araç gereç ve silah yap›m›nda tuncun yan› s›ra yeni bir metal olarak demirin de kullan›lmaya bafllanmas›d›r.

22

Hellen ve Roma Tarihi Resi m 2. 1

Ege göçleri, Yunan dili ve lehçeleri. Kaynak: P.

Cartledge (ed.), (1998), s. 39.

Bat› Anadolu’ya ilk gelenler Aioller idi. Yunanistan’daki Thessalia ve Boiotia bölgelerinden gelen Aioller, Lesbos Adas› ile Bat› Anadolu’nun kuzeydo¤u kesimine (Edremit Körfezi ve civar›) yerlefltiler. Bu nedenle bu bölge Aiolis ad›n› ald›. Herodotos (I.149), on iki Aiol kentinden söz etmektedir. Bu kentler, Kyme (Alia¤a-Nemrut Koyu), Larissa (Buruncuk Köyü), Neontheikhos (Yan›kköy), Temnos (Görece-Kayac›k Tepesi), Killa (Zeytinli Köyü yak›n›nda?), Notion (Ahmetbeyli), Aigiroessa (Kavakl›dere Köyü), Pitane (Çandarl›), Aigai (Köseler Köyü-Nemrutkale), Myrina (Alia¤a-Kalabaktepe), Gryneion (Yeniflakran) ve Smyrna’d›r (‹zmir). Ancak bu son kent yani Smyrna sonradan Ionia’ya dahil olmufltur. Ayr›ca Kyme, Aiolis’teki baflka ufak kentlerin de kurucusuydu. Daha sonra, Atina’n›n da yer ald›¤› Attika bölgesi ve Euboia Adas›’ndan yola ç›kan Ionlar, Bat› Anadolu’nun orta kesimine yerlefltiler ve bölge onlar›n ad›ndan dolay› Ionia ismini ald›. Kuflkusuz, Ion kolonizasyonu, Aiol kolonizasyonundan sonra ama yine M.Ö. 10. yüzy›l sonlar›nda gerçekleflmiflti. Ionlar, Peloponnesos’un kuzeyindeki yurtlar›ndan sürülüp geçici bir süre Atina’da yerleflmifller ve gelene¤e göre Atina kral› Kodros’un o¤ullar›n›n liderli¤inde Bat› Anadolu’da bugünkü ‹zmir ve civar›na göç etmifllerdi. Ionia’n›n güney s›n›r› Büyük Menderes Irma¤›’na de¤in uzan›yordu. Herodotos’un (I.142) sözünü etti¤i on iki Ion kenti, Miletos (Balat), Myus (Avflar Köyü), Priene (Güllübahçe), Ephesos (Selçuk), Kolophon (De¤irmendere), Lebedos (Gümüldür), Teos (S›¤ac›k), Klazomenai (Urla), Phokaia (Eski Foça), Khios (Sak›z Adas›), Erythrai (Ild›r›) ve Samos’tur (Sisam Adas›). Bu kentlere daha sonra on üçüncü kent olarak Smyrna dahil olmufltur. On iki Ion kenti, Panionion (Ionlar Birli¤i) çat›s› alt›nda bir birlik oluflturmufllard›. Dinsel ve siyasal nitelikli bu birli¤in toplant› yeri Priene topraklar›nda olup bugünkü Güzelçaml› mevkiindeydi. Birli-

23

2. Ünite - Ege Göçleri, Kent-Devletleri ve Kolonizasyon

¤in, üye kentlerin ba¤›ms›zl›¤›n› k›s›tlay›c› bir politikas› yoktu. Birli¤in kurulma nedeni olarak baz› önde gelen Ion kentlerinin, Ephesos’un güneyindeki Melia/Melie halk›na savafl ilân etmesi gösterilmektedir. Melia’daki Poseidon Helikonios Tap›na¤› yeni federal merkezin ibadet merkezi olmufltu. Son olarak da Dorlar, Bat› Anadolu’nun güneybat› köflesi ile karfl›s›ndaki adalara, özellikle Rhodos ve Kos’a (‹stanköy) yerlefltiler. Bu bölge, burada daha önce yaflayan Karlar’dan dolay› Karia ad›n› tafl›maktayd›. Karia’daki önemli Dor kentleri aras›nda Halikarnassos (Bodrum), Lindos (Rhodos Adas›’nda), Ialysos (Rhodos Adas›’nda), Kameiros (Rhodos Adas›’nda), Kos (‹stanköy Adas›) ve Knidos’u (Datça-Refladiye) sayabiliriz. Eskiça¤ yazarlar› Halikarnassos’u Yunanistan’›n Argolis bölgesindeki Troizen’den gelen göçmenlerin, Knidos’u ise Spartal›lar›n kurdu¤unu belirtir. Ionlar›n on iki kent-devleti gibi, Dorlar›n da alt› kentten (Heksapolis) oluflan bir birlikleri vard› ve dinsel merkezleri Knidos topraklar› içinde bulunan Triopion Tap›na¤› idi. Herodotos’un anlatt›¤›na göre (I. 144) Halikarnassoslu Agasikles, Apollon onuruna düzenlenen yar›flmalardan birinde kazand›¤› üçayakl› kazan›, âdet oldu¤u üzere tap›na¤a adamak yerine evine götürmüfl ve bu yüzden di¤er befl Dor kenti, Halikarnassos’a tap›na¤›n kap›lar›n› kapatm›fllard›. Halikarnassos’un Birlik d›fl› kalmas›yla, Heksapolis , Pentapolis’e (Beflkent) dönüflmüfltü.

Heksapolis: Anadolu’nun

güney-bat› köflesinde Kos, Knidos, Halikarnasos ile Rhodos Adas›’ndaki Lindos, Ialysos ve Kamiros taraf›ndan oluflturulan “Alt›kent” Birli¤i.

Aioller, Ionlar ve Dorlar Anadolu’nun hangi bölgelerine yerleflmifllerdi?

EGE’DE KARANLIK ÇA⁄

SIRA S‹ZDE

2

Akha merkezlerinin Ege Göçleri sonras›nda ortadan kalkmas›ndan sonra, Ege dün yas›nda ‘Karanl›k Ça¤’ veya “Yunan Orta Ça¤›” ad› verilen bir suskunluk dönemi yaflanm›flt›r. Kuflkusuz bu dönem, isminde yer ald›¤› gibi hiçbir zaman “karanl›k” bir dönem olmad›; yap›lan çal›flmalar bu dönemin siyasal ve kültürel yaflam›n› gözler önüne sermektedir. Kabaca M.Ö. 1100 ile 750/700 y›llar›n› aras›n› kapsayan bu döneme iliflkin bilgilerimiz, ne yaz›k ki, çok azd›r. Bildiklerimiz daha çok Homeros’un destanlar›na dayanmaktad›r. Karanl›k Ça¤, erken (M.Ö. 1100-900) ve geç (M.Ö. 900-750/700) olmak üzere iki evre alt›nda ele al›nmaktad›r. Karanl›k Ça¤’›n erken dönemi ayn› zamanda “Protogeometrik” Dönem, geç evresi ise “Geometrik” Dönem olarak adland›r›l›r. Bu adland›rmalar o dönemde imal edilen vazolardaki süsleme tarz›na göre yap›lm›flt›r. Karanl›k Ça¤’›n nispeten “karanl›k” yani belirsiz olan dönemi, erken evresidir; geç evrede siyasal ve kültürel tablo biraz daha ayd›nlanm›flt›r. Erken evrede, önceki Akha merkezlerinde iskân›n devam etmedi¤i, Yunanistan’da nüfusun önemli ölçüde azald›¤›, yaz›n›n (Linear A) kullan›lmad›¤›, ölülerin gömülmesi (inhumasyon) yerine yak›ld›¤› (kremasyon) anlafl›lmaktad›r. Ancak, geç evrede yerleflim yerlerinin say›s›nda ve nüfusta art›fl oldu¤u anlafl›lmaktad›r; polis denen kent-devletleri ile klasik dönem tap›naklar›n›n öncüleri de Karanl›k Ça¤’›n geç evresinde ortaya ç›km›flt›r. Fenikelilerden al›nan sessiz harflere sesli harfler eklenerek Yunan alfabesinin oluflturulmas› da geç evrede olmufltur. Bu nedenle Klasik Ça¤’daki siyasal, sosyal ve kültürel geliflimin tohumlar›n›n Karanl›k Ça¤’›n geç evresinde (özellikle M.Ö. 8. yüzy›l) at›ld›¤›n› söyleyebiliriz. En erken tap›naklardan biri M.Ö. 8. yüzy›lda infla edilmifl olan Samos’taki Hera Tap›na¤›’d›r.

D‹KKAT

24


YUNAN ALFABES‹

Boustrophedon: Önce

sa¤dan bafllayarak sola do¤ru yaz›lan ve dönüflümlü olarak (sa¤-sol) bu flekilde devam eden yaz› türü.

Tarihçi Herodotos (V.58), yaz›y› Yunanistan’a getirenin Fenikeli Kadmos oldu¤unu söylemektedir. Kuzey Suriye’de yaflayan Fenikelilerin 22 sessiz harften oluflan alfabe yaz›s›n› meydana getirmeleri M.Ö. 2. biny›l›n sonlar›nda (M.Ö. yak. 1100) gerçekleflmifltir. Yunanlar da, atalar› olan Akhalar›n kulland›¤› Linear B yaz›s›n›, Fenikeliler ile ticaret iliflkileri sonucunda daha da gelifltirmifller ve onlardan ald›klar› sessiz harfler ile Eski Yunan alfabesini oluflturmufllard›. Bu alfabe M.Ö. 8. yüz y›l›n bafllar›ndan itibaren Yunanlarca kullan›lmaya bafllanm›flt›r (bu tarih 10. yüzy›la kadar da ç›kart›lmaktad›r). Zamanla sessiz harflerin aras›na sesli harfleri yerlefltirip, yeni harfler de ekleyerek Eski Yunanca yaz›y› son flekline getirmifllerdir. Önceleri sa¤dan sola yaz›lan Eski Yunanca, daha sonra soldan sa¤a yaz›lmaya bafllanm›flt›r. Yunan alfabesinin ilkel formuna ait yaz› örnekleri Dor lehçesinin konufluldu¤u adalarda (Melos, Thera, Girit) günümüze kadar gelmifltir. 1989 y›l›nda ‹tal ya’n›n Latium ovas›nda, Roma’ya birkaç kilometre uzakl›ktaki Gabii nekropolünde (mezarl›k) Eski Yunanca bir yaz›t bulunmufltur. Yaz›t, M.Ö. 8. yüzy›l›n ilk yar›s›na tarihlenmekte olup bilinen en Eski Yunanca yaz›t olmas›n›n yan› s›ra, Yunanca’n›n M.Ö. 8. yüzy›l gibi erken bir tarihte ‹talya’ya kadar ulaflt›¤›n› göstermesi aç›s›ndan önemlidir. ‹talya’da Napoli Körfezi’nde yer alan Pithekoussai’daki bir mezarda bulunan ve M.Ö. 8. yüzy›l›n ikinci yar›s›na tarihlenen piflmifl topraktan kap üzerinde ise “Ben Nestor’un kab›y›m...” yaz›s› bulunmaktad›r.

Re sim 2. 2

Eski Yunan alfabesi.

Ksi

Rho

Omikron

Psi

KENT-DEVLET‹ Ortaya Ç›k›fl› ve Karakteristik Özellikleri Her biri siyasal ve toplumsal olarak örgütlenmifl olan kent-devletleri uzun zamand›r Yak›n Do¤u’da mevcuttu. Ancak Yunan örnekleri gibi yayg›n de¤illerdi ve uzun süre varl›klar›n› sürdürememifllerdi. Yak›n Do¤u’daki kent-devletleri ile Eski Yunan kent-devletleri gerek kavramsal gerekse içerik olarak birbirinden farkl›d›r. Ege co¤rafyas›nda Yunan karakterli kent-devletlerinin ortaya ç›k›fl›, Akhalar›n saray merkezli yerleflimlerinin çökmesinden sonra olmufltur. Ancak ilk zamanlarda kent-devletleri s›n›rl› topra¤a sahip ve s›n›rl› say›da nüfusu bar›nd›ran küçük ölçekli yerleflimlerken, zamanla büyümüfller ve Yunanlar için yeni bir yaflam alan› haline gelmifllerdir. Yukar›da vurgulad›¤›m›z gibi, geliflkin bir Yunan kent-devleti-


ne ancak Karanl›k Ça¤’›n son evresinde, M.Ö. 8. yüzy›lda, rastlanmaktad›r. M.Ö. 4. yüzy›l filozofu Aristoteles’e göre, insanlar›n birlikte iyi bir yaflam sürmeleri polis ad› verilen kent-devletinde mümkün olmufltu. Eski Yunan siyasal ve toplumsal yaflam›n›n en karakteristik örgütlenifl biçimi olan kent-devleti, polis (ço¤ulu poleis ) terimiyle ifade edilmektedir. “Politika” sözcü¤ü de polis’ten türetilmifltir. ‹stihkâm edilmifl ba¤›ms›z bir devlet olan polis, hem kent merkezini ( asty ) hem de kendisine ba¤l› köylerin bulundu¤u k›rsal alan› (khora ) kaps›yordu. Burada kent-devletinin merkezi ile k›rsal kesimi aras›nda ortaklafla bir yaflam ( symbiosis ) söz konusudur. ‹lk kent-devletleri belirli bir topra¤a sahip, kendi kendine yeterli, tar›msal karakterli bir toplumsal yap› gösteriyordu. Kent-devletini genelde tek bir kent oluflturmakla birlikte, bazen birkaç kent ya da daha ufak yerleflim biriminin bir araya gelerek bir kent-devletini meydana getirdi¤ini görüyoruz ( synoikismos ). Esas olarak kamusal, dinsel ve özel olmak üzere üç yaflam alan›n›n bulundu¤u bir kent-devleti, Eskiça¤’da, devletin ad›ndan ziyade içinde yaflayan yurttafllar›n ad›yla an›l›rd› (örne¤in, Atina yerine Atinal›lar, Korinthos yerine Korinthoslular gibi); bu da bize kent-devletinde yurttafllara verilen önemi göstermektedir. Kent-devletlerinin fiziksel büyüklü¤ü ve demografik yap›s› de¤iflkenlik gösterse de kent-devletlerinde yaflayanlar kendilerini tek bir ulus olarak görüyordu. Tarihçi Herodotos’a (8.144) göre, Yunanlar›n paylaflt›klar› dört ortak unsur, atalar›, dilleri, dinleri ve adetleriydi. Yunan kökenli bu kent devletleri hiçbir zaman bir araya gelip tek bir Hellen (Yunan) devlet çat›s› alt›nda toplanmam›flt›r. Söz konusu kent devletlerini bir arada tutan dil, din ve kültür birli¤iydi. Bu kent devletleri Eski Yunanca’y› konufluyorlar; Homeros’un da anlatt›¤› tanr›lara (Zeus, Athena, Apollon, Artemis, Poseidon) inan›yorlard›. Sanat, mimarl›k, giyim kuflam, gelenek, görenek aç›s›ndan Eski Hellen dünyas› ile benzeflen bir kültürü paylafl›yorlard›. Bu nedenle bir kent-devletinin yurttafl›, Akdeniz’in herhangi bir yerindeki kent-devletini ziyaret etti¤inde kendini evinde hissederdi. Sosyo-ekonomik ve siyasal yap›s› itibariyle her kent-devletinin, yurttafllar›n›n sa¤l›kl› koflullarda ve eflit haklara sahip olarak yaflamalar›n› sa¤lamak için bir ana yasas› vard›. Toplum, bu anayasaya göre düzenlenirdi. Yasama, yarg› ve yürütmenin devlet organlar›ndaki da¤›l›m› ve ifllevleri de bu anayasa ile belirlenirdi. Bir kent-devletinin sahip oldu¤u ya da olmak istedi¤i en önemli üç özellik ise a) baflka devletlerin veya d›fl güçlerin egemenli¤inde olmamay› ifade eden ba¤›ms›zl›k (eleutheria ), b) iç ifllerinde özgür olmay›, d›fl güçlerin müdahalesine maruz kalmamay› ve kanunlar›n› diledi¤i flekilde oluflturmay› ifade eden özgürlük ( autonomia ) ve c) kendine yeterlilik / ekonomik ba¤›ms›zl›k (autarkeia ) idi. Kuflkusuz kent-devletinin karakteristik özellikleri aras›na baflkalar› da konabilir. Örne¤in, M.S. 2. yüz y›lda yaflayan Pausanias (X.IV.1), “agoras›z ve tiyatrosuz bir kent-devleti düflünülemeyece¤ini” yazmaktad›r. Keza, ba¤›ms›zl›k ilkesi göz önüne al›nd›¤›nda, sikke darb›n›n da bir kent-devleti için önemli bir kriter olaca¤› aç›kt›r. Yukar›da, bir kent-devletinin karakteristik özellikleri aras›nda s›ralanan tüm unsurlar› en k›sa olarak “tam ba¤›ms›zl›k ilkesi”yle ifade edebiliriz. Genel olarak bir kent-devleti etraf› surla çevrili ve akropolis ad› verilen yüksekçe bir tepede kuruluyordu. D›flar›dan gelen sald›r›larda, surun d›fl›nda ikâmet edenler surun içine, hatta akropolise s›¤›n›yorlard›. Kent-devletindeki belli bafll› yap›lar aras›nda, ticari ifllevinin yan› s›ra sosyal bir ifllevi de olan agora, dini ibadetin yap›ld›¤› bir veya birden fazla tap›nak, meclis binas› ( bouleuterion ), üst düzey devlet yöneticilerin toplant› mekan› ( prytaneion ), gösteri oyunlar›, konser ve mü-

25

26


zik dinletileri için tiyatro ve odeion , e¤itime ayr›lm›fl olan gymnasion , güreflin yap›ld›¤› palaistra , atletizm yar›flmalar› ile araba yar›fllar›n›n yap›ld›¤› stadion ile arfliv binas› (metroon ), darphane, sa¤l›k oca¤› ve hapishane gibi di¤er kamu yap›lar› bulunuyordu. Mezarl›k ( nekropolis ) surlar›n d›fl›nda yer al›yordu. Ancak yukar›da s›ralanan yap›lar›n tamam›, erken dönem (M.Ö. 8.-7. yüzy›l) kent-devletlerinde yoktu; baz›lar› zaman içinde eklenmifltir. Örne¤in, darphanenin varl›¤› sikkenin icad›yla iliflkili oldu¤undan, ancak M.Ö. 6. yüzy›l bafl›ndan itibaren söz konusudur. Kütüphane binalar› ise Hellenistik dönem kent-devletlerinin gözde mekânlar›d›r. SIRA S‹ZDE

3

Kent-devletinin karakteristik özellikleri nelerdir?

Resi m 2. 3

Atina Akropolisi, çizim. Akropolis, bir kent-devletinde kamu binalar› ile tap›naklar›n yer ald›¤› yüksek kesimdi. Kaynak: Blois-Spek

(1997), s. 112.

Yönetim Biçimleri Geliflkin bir kent-devletinin M.Ö. 8. yüzy›ldan itibaren görüldü¤ünü vurgulam›flt›k. Yunan topluluklar›n›n henüz geliflkin kent-devleti modelinde örgütlenmedikleri ama daha basit bir çat› alt›nda toplanm›fl olduklar› dönemde (M.Ö. 11.-9. yüzy›llar), söz konusu kent-devletleri basileus (ço¤ulu basileis ) ad›n› tafl›yan krallar tara-


f›ndan yönetiliyorlard›. Di¤er bir deyiflle kent-devletlerindeki ilk yönetim flekli monarfliydi. M.Ö. 4. yüzy›l filozofu Aristoteles bu dönemden övgüyle söz eder. Ona göre ilk dönemlerde erdemli, ak›ll› ve üstün insanlar›n kendilerini yasalar›n üstünde görerek kral olarak atanmalar› adil ve hakl›d›r. Önceleri basileus denen krallar›n yönetiminde olan Hellen kent-devletlerinde giderek zengin bir s›n›f›n (aristokratlar›n) olufltu¤unu görüyoruz. Homeros’un Odysseia destan›nda Phaiaklar Kral› Alkinoos’un yan›nda on iki aristokrat vard›r. Yani, önceleri krallar tek bafllar›na hüküm sürerken, zamanla yanlar›na aristokratlar› da alm›fllard›r. Kent devletlerinin geliflmeye bafllamas›yla krallar yönetim mekanizmas›n›n d›fl›nda kalmaya bafllam›fllar ve yerlerini aristokratlara terketmifllerdir. Ege dünyas›nda pek çok yerde krallar M.Ö. 8. yüzy›ldan itibaren ortadan kalkmaya bafllam›flt›r. Krall›¤›n sürdü¤ü tek yer Sparta idi. Burada önceleri bir kral hüküm sürerken, daha sonra iki kral yönetime ortak olmufllard›r. Özetle, M.Ö. 7. yüz y›lda, siyasal örgütlenmelerdeki de¤ifliklikle kent-devletlerindeki monarflik yap›n›n, yerini, aristokratlar›n söz sahibi oldu¤u aristokratik nitelikli oligarflik yönetim biçimine b›akt›¤›n› söyleyebiliriz. Baz› kent-devletlerinde önde gelen aristokratlar için farkl› bir isim kullan›lm›flsa da, genelde arkhon ad› veriliyordu. Bu arada birçok kent-devletinde tiranlar›n egemenli¤ini görüyoruz. Tiran sözcü¤ünün kökeni, Lydia dilinde “bey” ya da “efendi” anlam›na gelen tyrannos’a (zorba-despot) dayanmaktad›r. Esas olarak M.Ö. 7. ve 6. yüzy›llarda görülen tiranlar, genellikle toplumun soylu ve zengin s›n›f›ndan ç›k›yor ve afla¤› tabakan›n deste¤ini alarak yönetimi ele geçiriyordu. Baz› kent-devletlerinde tiranlar, krall›kla demokratik yönetim aras›ndaki geçifl sürecinde ortaya ç›km›fllard›r. Tiranlar ilk zamanlarda egemen olduklar› kent-devletlerinde iyi ifller yap›yorlard›. Kentlerinin imar› için çal›fl›yorlar, halk›n sevgisini kazan›yorlard›. Fakat, giderek, yönetimi zorla ele geçirmelerinin verdi¤i hoflnutsuzluk ve diktatör gibi davranmalar› nedeniyle halk›n sevgisini yitirmifller ve demokrasiyi yerlefltirmeye çal›flan kent-devleti yap›s› içinde “istenmeyen kifliler” olarak kabul edilmifllerdir. Nitekim daha sonra, Atina’daki demokrasi rüzgârlar›n›n da etkisiyle, tiranlar kovulmufl ve demokratik yönetimler kurulmufltur. M.Ö. 6. yüzy›l sonlar›nda Atina’da demokratik yönetimin kurulmas›yla, di¤er kent-devletleri de demokratik yönetim fleklini benimsemifllerdir. Demokratik yönetimde devletin bafl›nda art›k kral, aristokratlar ve tiran yer almamakta, yönetim do¤rudan halk›n elinde bulunmaktad›r. Demokrasi, demos (halk) ve kratos / kratia (güç) sözcüklerinden türetilmifl olup “halk egemenli¤i” demektir. Demokrasinin temeli, Eski Hellen kent-devletlerinde at›lm›flt›r; çünkü Eskiça¤›n daha önceki devirlerinde Do¤u devletlerinin bafl›nda bulunan ve kendini tanr›n›n temsilcisi, hatta tanr› olarak kabul eden hükümdar ile ona kay›ts›z flarts›z ba¤l› uyruklardan meydana gelen devlet yap›s› karfl›s›nda, Bat›’daki kent-devleti yap›s› demokratik bir anlay›fl›n ürünü idi. Bir yönetim biçimi olarak demokrasi (demokratia) ilk kez Herodotos’un (M.Ö. 5. yüzy›l) eserinde geçmektedir. Antik Ça¤’da demokrasi, her zaman yüceltilen ve g›pta ile bak›lan bir yönetim flekli olarak görülmüyordu. Demokrasinin; Herodotos, Perikles ve Sokrates gibi taraftarlar› varsa da, Aristophanes, Ksenophon, Platon ve Aristoteles gibi güçlü muhalifleri de vard›. Demokrasiye karfl› olanlara göre ancak soylular, zenginler ve e¤itimliler devleti iyi bir flekilde yönetebilirdi; devlet yönetimi cahil halk tabakas›na ya da “ayaktak›m›na” b›rak›lamayacak kadar ciddi bir iflti. Bu nedenle demokrasi karfl›t› ayd›nlarda, demokratik yönetimin zamanla okhlokratia denen “avam yönetimine” dönüflerek dejenere olaca¤› endiflesi vard›.

27

28


Yönetim Kurumlar› fiehir Dan›flma ve ‹dare Meclisi (Boule) ile Halk Meclisi’nin (Ekklesia) ilk zamanlardan itibaren kent-devletlerindeki varl›¤› bilinmektedir. Ancak her iki meclisin de ifllevi demokratik yönetimlerde daha fazla hissedilir olmufltur. Eski Hellen siyasal yaflam›n›n en önemli kurumu olan Halk Meclisi, tüm “erkek” yurttafllar›n kat›ld›¤› ve Boule’nin ald›¤› kararlar›n onayland›¤› bir meclisti. Halk Meclisi’ne tüm özgür erkek yurttafllar kat›ld›¤›ndan çok büyük bir alana ihtiyaç vard›. Bu nedenle bir kent-devletinde Halk Meclisi binas›, yani Ekklesiasterion bulunmazd›. Yurttafllar ( politai ) daha ziyade agora veya tiyatro’da ya da kentin hemen d›fl›ndaki uygun bir aç›k alanda toplan›rd›. Ancak, Roma ‹mparatorlu¤u Dönemi’nde Lykia bölgesindeki Trebenna’da ve Pamphylia bölgesindeki Perge’de Halk Meclisi binas›n› iflaret eden yaz›t parçalar› bulunmufltur. Kuflkusuz, Roma ‹mparatorlu¤u Dönemi’nde Halk Meclisi -Klasik ve Hellenistik Ça¤lara göre- daha sembolik bir karakter tafl›makta olup bu meclise az say›da yurttafl›n kat›l›m› söz konusuydu. Teorik olarak ayda iki veya üç defa toplanan Halk Meclisi’ne 18 (veya 20) yafl›n› doldurmufl ve ba¤l› olduklar› kabile teflkilat›na (ör. demos, phyle, hakatostys ) kay›tl› olan erkek yurttafllar›n tümü kat›labiliyordu. Halk Meclisi, yasama ve yarg› gücünü elinde tutan bir siyasal organ olup iç ve d›fl politika meselelerini görüflürdü; savafl ve bar›fla karar verme, kanun yapma, magistratlar›n seçimi, yarg›lama ve sürgüne gönderme kararlar› Halk Meclisi’nin yetki ve sorumlulu¤undayd›. Bir di¤er önemli meclis olan Boule, kent-devletini oluflturan yurttafllar›n ba¤l› oldu¤u kabile teflkilatlar›ndaki temsilcilerin oluflturdu¤u bir meclisti. Bu meclis Halk Meclisi’nin yönetim kurulu gibi iflliyor ve yürütme gücünü elinde tutuyordu (modern anlamda hükümet gibi). Halk Meclisi’nde görüflülecek maddeleri haz›rla yan Boule, yurttafllar›n oluflturdu¤u kabilelerden belli say›da kiflinin kat›ld›¤› bir meclistir. Üyelerinin kura ile belirlendi¤i Boule’ye devam eden yurttafllar olgun yaflta (30 yafl›n üstü) olmak zorundayd›. Genelde bir y›l, nadiren iki y›l görev yaparlard›. Kent-devletlerinde al›nan kararlarda iki meclisin ad› birarada an›l›rd›. Boule’nin, Ekklesia’n›n gündemini haz›rlamas›n›n yan› s›ra, Ekklesia’da al›nan kararlar›n yürütülmesini de sa¤lad›¤› anlafl›lmaktad›r. Devlet ifllerinin aksamadan sürdürülmesi gerekti¤inden Boule, normalde, hergün toplan›rd›. Perikles zaman›nda al›nan bir kararla Boule üyelerine ücret ödenmeye bafllad›. Genelde Boule’ye bitiflik yer alan Prytaneis ise Boule’nin alt komisyonu olarak görev yapard›. Devletin tüm acil iflleri önce Prytaneis taraf›ndan ele al›n›rd›. Prytaneis’in toplant› yeri Prytaneion ad› verilen yuvarlak planl› ( tholos ) bir mekand›; Prytaneis’in üyeleri 24 saat görev yapar ve tüm masraflar› devlet taraf›ndan karfl›lan›rd›. Boule’yi ve gerekirse Halk Meclisi’ni toplanmaya davet etmek Prytaneis’in göreviydi. Devlet misafirleri ve olimpiyat flampiyonlar› burada a¤›rlan›r, kutsal ateflin sürekli yanar kalmas› sa¤lan›rd›.

Magistratlar Meclislerden sonra bir kent-devletinde en büyük güç yüksek devlet memurlar› olan magistratlardayd›. Kamu ad›na görev yapan bu kifliler devletin önemli mevkilerinde görev al›rd› ve devletin iflleyiflinden sorumluydular. Magistratlar kura ile seçilirdi; ancak askeri komutanlar ve maliyeciler Halk Meclisi taraf›ndan oylanarak seçilirdi. Bafl magistrat, hükümetin bafl›yd› ve baz› durumlarda y›la ad›n› vermekteydi (eponim). Bafl magistrat genelde “arkhon” olarak an›lmaktad›r (ör. Atina’da). Ancak, arkhonluk d›fl›nda bafl-magistratl›k unvanlar› da vard›. Örne¤in, Ionia,

29


Lydia, Karia ve Phrygia bölgelerindeki kent-devletlerinde devletin bafl› Stephanep- horos iken; Pamphylia, Pisidia ve Oval›k Kilikia’da Demiurgos ; Lydia ve yine baz› Ionia kentlerinde Prytanis idi. Magistratlar›n yayg›n görev süresi bir y›l olmas›na ra¤men daha k›sa süreli olanlar da vard›. Görevi sona eren magistrat, görevde bulundu¤u süredeki icraat›n›n ve kamu kaynaklar›n› nas›l kulland›¤›n›n hesab›n› vermek zorundayd›. Günümüz devletlerindeki bürokratlar gibi, uzun y›llar ayn› göre vi yapmak gibi bir durum söz konusu de¤ildi. Her yurttafl, yaflam›n›n belli bir y›l›nda bir devlet görevini üstlenece¤ini bilirdi. Eponim magistrat, y›la ad›n› veren magistrat› ifade eder.

Halk Kent-devletinde yaflayan halk›n tamam›n›n Eski Yunanca’daki karfl›l›¤› demos ’tur. Ancak, sadece yurttafllar da demos olarak adland›r›labildi¤i gibi yurttafllar›n oluflturdu¤u Halk Meclisi de demos olarak adland›r›lmaktayd›. Kent-devletinde, nüfusun görece az k›sm›n› özgür erkek yurttafllar olufltururken, di¤er büyük k›sm›n› onlar›n eflleri ve çocuklar›, kentte yaflayan yabanc›lar ( metoikoi ) ve köleler oluflturuyordu. Örne¤in M.Ö. 5. yüzy›lda Atina’n›n nüfusu, 170.000’i yurttafllar ve aileleri, 30.000’i kente sonradan gelip yerleflen yabanc›lar ve 100.000’i de köle olmak üzere toplam 300.000 kifli olarak tahmin edilmektedir. Kad›nlar yurttafl say›lmad›klar›ndan ve politik haklardan mahrum bulunduklar›ndan, kent-devleti ironik olarak “erkekler kulübü” olarak da nitelendirilmektedir. Yurttafll›k kriterleri bir kent-devletinden di¤erine de¤iflkenlik gösterebilmektedir. Bu kriterler aras›nda, ebeveyinden birinin ve ya her ikisinin o kent-devletinin yerlisi olmas› ve soyluluk say›labilir. Peloponnesos (Mora) Yar›madas›’ndaki Sparta’n›n halk› esas olarak Sparta’da ikamet eden yurttafllar (Spartal›lar), kentin civar›nda oturan yar›-yurttafllar ( perioikoi ) ve topra¤a ba¤l› bir tür yar›-köle (devlet kölesi) s›n›f›n› oluflturan heilotes ’ten olufluyordu. Sparta nüfusunun önemli bir k›sm›n› oluflturan heilotlar, tar›mla u¤raflmakta ve ald›klar ürünü Spartal›lara vermekteydiler. Say›ca heilotlardan az olan Spartal› erkek yurttafllar da onlar› egemenlik alt›nda tutabilmek için kat› bir yönetim uyguluyorlard›. Periokoi olarak adland›r›lan, çevre köy ve kasabalarda oturanlar ise kölelefltirilmemifllerdi; yurttafll›k haklar›na sahiptiler.

AT‹NA’NIN S‹YASAL VE TOPLUMSAL YAPISI Kent-devletlerinin geliflmeye bafllamas› sonucu, buralarda oturan zengin ve soylu s›n›f ile halk tabakas› aras›nda sürtüflmeler bafllam›flt›r. Halk›n orta ve afla¤› s›n›f›, yasalar›n ya da toplum yaflam›n› düzenleyen kurallar›n, âdetlere, gelenek ve görene¤e göre yorumlan›p uygulanmas›ndan hoflnut de¤ildi; çünkü bu flekilde soylu s›n›f›n dedi¤i oluyor ve görece hukuk kurallar› daha çok soylu s›n›f›n ifline yar›yordu. Yasalar›n yaz›l› hale getirilmesini isteyen toplumun afla¤› kesiminin, aristokrat kesim ile yapt›¤› mücadele olumlu sonuç vermifltir. Böylece kanunlar›n yaz› ile saptanmas› sonucu herkes, hangi tür suça ne ceza verilece¤ini ya da nelerin suç say›l›p say›lmayaca¤›n› ö¤renmifltir. Âdeta tanr› buyru¤u olarak kabul edilen ve aristokratlar›n ifline yarayan sözlü yasalardan ( thesmoi ), toplumun her kesiminin sosyal ve siyasal yaflam›n› adil bir flekilde düzenleyen yaz›l› yasalara ( nomoi ) geçifl, demokrasi için de önemli bir ad›md›. Adalet kavram›nda çifte standart endiflesi bundan böyle kalk›yordu. fiunu da vurgulamak gerekir ki, yasalar›n yaz›l› hâle getirilmesi önceki Eski Do¤u toplumlar›ndan biliniyordu.

D‹KKAT

30


Drakon En eski yasa koyucular ( nomothetai ) aras›nda Atinal› Drakon’u (M.Ö. yak. 624 / 621) gösterebiliriz. M.Ö. 7. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda bafl gösteren yönetim ve iktidar sorununa, ekonomik koflullardaki s›k›nt› da eklenince, Atina, toplumsal-siyasal bir krize düflmüfltü. Sorunlar›n üstesinden gelmek için radikal ad›mlar at›lmas› gerekiyordu. ‹flte bu noktada, topluma yeni bir düzen vermek üzere Drakon’un orta ya ç›kt›¤›n› görüyoruz. Atina kanunlar›n› ilk kez bir sisteme ba¤layan ve de yaz›l› hale getiren Drakon idi. Ancak bu yasa koyucunun ad›ndan baflka bir bilgiye sahip de¤iliz. Drakon, esas olarak adam öldürme ve tecavüz suçlar›na verilecek cezalar› belirlemifltir; verilecek cezalar ise oldukça a¤›r idi. Bu nedenle Drakon için, “yasalar›n› kanla yazd›” yak›flt›rmas› bile yap›lm›flt›. Drakon, ayn› zamanda, kasten adam öldüren ile istemeden öldürene verilecek ceza aras›nda bir fark olmas› gerekti¤ini ortaya koyan ilk kifliydi. Kasten öldürmede ölüm cezas› verilirken, önceden tasarlanmadan gerçeklefltirilen bir öldürme olay›nda verilecek ceza yaln›zca sürgündü. Drakon yasalar›, aristokrasinin halk›n üzerindeki gücünün ifadesiydi.

Solon Di¤er bir yasa koyucu olarak Atinal› soylu devlet adam› ve ozan Solon’un M.Ö. 6. yüzy›l bafllar›nda yapt›¤› reformlar çok önemlidir. Halk›n afla¤› tabakalar›ndaki hoflnutsuzlu¤un ciddi boyutlara ulaflt›¤› bir s›rada Atinal›lar, M.Ö. 494 y›l›nda Solon’u arkhon (devlet baflkan›) seçtiler. Kendisinden devletin içine düfltü¤ü ekonomik ve politik sorunlar› çözmesi istendi. Solon, Areopagos Meclisi’nin de deste¤ini alarak, bu tarihten itibaren reformlar› tasarlamaya ve uygulamaya bafllad›. Solon’un reformlar› iki alanda gerçeklefltirildi: ekonomi ve toplum (anayasa). Ekonomi alan›nda: M.Ö. 6.-5. yüzy›l Attika’s›nda toprak sahibi aristokrat ailelerin (eupatridai ) fakir halk›n s›rt›ndan zenginleflti¤i ve güçlerini art›rd›¤› bir gerçekti. Fakirler ya da orta s›n›f aleyhine bozulan dengeyi kurmak için Solon, önce köylünün borçlar›ndan dolay› toprak ve özgürlü¤ünü kaybetmesini önlemifl, borçlar›n ödenmesinde köylünün lehine bir düzenleme yapm›fl ve hatta bir k›s›m borçlar› tamamen silmifltir. Borçlar›n tamamen silinmesi, seisakhtheia (yükten, külfetten kurtulmak) olarak adland›r›lm›flt›. Borcundan dolay› köle olanlara da özgürlükleri yeniden verilmiflti. Yapt›¤› toprak reformu ile de halk›n sevgisini kazanm›flt›r. Solon, bir anlamda, aristokratlar›n gücünü k›s›tlamaya çal›fl›yordu. Solon, ayr›ca, Atina’n›n ekonomik sorunlarla karfl› karfl›ya kalmamas› için, o zamana de¤in sikke darb›nda kullan›lan Attika a¤›rl›k ve ölçü sisteminin yerine, daha elveriflli olan Euboia a¤›rl›k sistemini getirmifl; ülkenin gereksinimi do¤rultusunda, zeyinya¤› d›fl›nda di¤er tar›m ürünlerinin ihrac›n› yasaklam›flt›r. Çünkü Atina’da zeytinya¤› üretimi çok fazlayd› ve bu fazlal›¤›n iç piyasada tutulmas› gereksizdi; ayr›ca di¤er ihraç mallar›n›n Attika d›fl›nda, Attika’da oldu¤undan daha yüksek fi yatla sat›lmas›n›n önüne geçilmesi amaçlanm›flt›. Atina d›fl›nda yaflayan yetenekli ustalar ve zanaatkârlar›n Atina’da yerleflmeleri için özendirici önlemler al›nd›; böylece ticaret ve rekabetin canland›r›lmas› hedefleniyordu. Toplum Düzeni (Anayasa): Solon, ayn› zamanda anayasada da yeni bir düzenleme yaparak yurttafllar› soyluluk de¤il, fakat servetlerine göre dört s›n›fa ay›rd›. Servet ölçüsü olarak y›lda kaç kile /ölçek ( medimnos ) bu¤daya ya da ayn› de¤erde baflka ürüne veya paraya sahip olduklar› esas al›nd›. 1 medimnos, 38 kilogram veya 50 litre demekti. Bu dört s›n›f ve servetleri flöyledir:


1. 2. 3. 4.

Pentakosiomedimnoi: 500 medimnoi ve üstü Hippeis (Atl›lar): 300-500 medimnoi Zeugitai (küçük çiftçiler): 200-300 medimnoi Thetes (fakir köylüler, topra¤a ba¤l› köleler ve iflçiler): 200 medimnoi alt›

1. ve 2. s›n›ftaki yurttafllar yüksek devlet memurluklar›na (arkhon’luk) ve Areopagos’a (aristokratlar meclisi); 3. s›n›f yurttafllar ufak memurluklara ve Dörtyüzler Meclisi’ne (Boule); 4. s›n›f yurttafllar ise Halk Meclisi’ne (Ekklesia) ve Heliaia’ya (bir tür halk mahkemesi) seçilebiliyorlard›. Askerlik hakk› yaln›zca ilk üç s›n›fa verilmiflti; thetes askerlikten ve her türlü vergiden muaf tutulmufltu. Bu yeni düzende dokuz arkhon görevlendirildi. Arkhonlu¤a seçilme pentakosiomedimnoi s›n›f›ndan herkese aç›kt› (belki hippeis s›n›f›na da). Eski arkhonlar hâlâ Areopagos Meclisi’ne do¤rudan girebiliyordu. Fakat Meclis yavafl yavafl aristokratik kompozisyonunu kaybediyordu; Solon da bunu istiyordu. Solon, yarg› yönetiminde de tamam›yla radikal bir reform yapt›. Yeni bir mahkeme (heliaia ) sistemi kurdu; mahkemede jüri olmak dört s›n›fa da aç›kt›. Her yurttafl, arkhonlardan birinin karar›n› bu mahkemeye götürebilirdi. Olas›l›kla meclisin bir parças› gibi çal›fl›yordu; hatta tüm meclis bir mahkeme olarak da toplanabiliyordu. Solon’un reformlar› toplumu ve dolay›s›yla kent-devletini ileriye götürecek nitelikte olmas›na karfl›n, çok geçmeden demokratikleflme sürecinde yeni sorunlar ortaya ç›km›fl ve düzenlemelerin uygulanmas›nda aksakl›klar bafl göstermifltir. Borçlar, Solon’un kanunuyla kald›r›lsa da birçok çiftçi yeterli sermayeye sahip olmad›¤› ve borç almak zorunda kald›¤› için çok geçmeden kendisini tekrar borç bata¤›nda buldu. Köle olmasalar da borçland›klar› zenginlere ba¤›ml›yd›lar. Solon’un reformlar›yla Atina toplumundaki yaraya bir anlamda neflter vurulmufl ama ameli yat henüz baflar›ya ulaflmam›flt›.

Tiran Peisistratos ve O¤ullar› Atinal› Tiranlar›n en ünlüsü hiç kuflkusuz Peisistratos’tu. Üç kez tiranl›¤› ele geçiren Peisitratos’un son tiranl›k dönemi M.Ö. 546-527 y›llar› aras›na rastlar. Peisistratos zaman›nda Atina en parlak dönemlerinden birini yaflad›. Solon’un anayasas›n› yürürlükte b›rakan Peisistratos, köylünün ve fakirin haklar›n› gözetmifl, Atina’da önemli bay›nd›rl›k faaliyetlernde bulunmufltur. Athena onuruna dört y›lda bir yap›lan Panathenaia fienlikleri onun zaman›nda bafllam›fl; Homeros destanlar› onun zaman›nda yaz›l› hale getirilmifltir. Peisistratos’un ölümünden sonra o¤lu Hippias tiran oldu. Bu arada Alkmaeonidlerin bafl›na Megakles’in o¤lu Kleisthenes geçmiflti. Alkmaeonid ailesi Peisistratos’un ölümü üzerine Atina’ya dönmüfl olmal›yd›. Kleisthenes M.Ö. 525’te arkhon oldu. M.Ö. 514 yaz›nda Tiran Hippias’›n kardefli Hipparkhos, Harmodios ve Aristogeiton adl› iki genç aristokrat taraf›ndan Panathenaia Festivali s›ras›nda öldürüldü. Fakat suikasti düzenleyenlerden Harmodios da Hipparkhos’un muhaf›zlar› taraf›ndan öldürüldü; Aristogeiton ise tutukland› ve sonra da öldürüldü. Kardefli öldürülen Hippias bir süre sonra Atina’y› terk etmek zorunda kald› ve sonunda Pers Kral› Dareios’a s›¤›nd›. Bu kriz Kleisthenes’e yarad›; Atina’n›n yeni lideri oldu.

31

32


Kleisthenes ve Demokrasi Kleisthenes’in M.Ö. 508 y›l›nda haz›rlam›fl oldu¤u reformlar›n›n özünde aristokratlar›n ya da soylular›n devlet yönetimindeki tekelini k›rmak yat›yordu. Kleisthenes, yurttafllar› co¤rafi nitelikli on kabileye (phyle/genos) ay›rm›flt›. Bu on kabile, Atina’n›n içinde yer ald›¤› Attika bölgesinin kent, k›y› ve iç bölge olmak üzere üç yönetim bölgesine ayr›lmas› ile ortaya ç›k›yordu. Her bölge de “üçte bir” ( trittys ) anlam›na gelen on bölüme ayr›ld›. Böylece her 30 trittys , biri kentten, biri k›y›dan, biri de iç bölgeden olmak üzere (üçer üçer) kur’a çekilmek suretiyle birlefltirildi. Yani kentte 10 trittys, k›y›da 10 trittys ve iç bölgede 10 trittys oluflturulmufl ve sonunda 10 kabile ( phyle ) elde edilmifl oldu. Demos ’lar tar›msal topraklara sahip yerleflim birimleriydi. Her demos kendi aras›nda toplan›yordu. Bundan böyle yurttafllar soyad› olarak, önceden oldu¤u gibi ait olduklar› phyle / genos , klan ya da sülalenin ad›n› de¤il, bulunduklar› demos ’un ad›n› alacakt›. Demos ’a kayd›n› yapt›ran›n bir anlamda yurttafll›¤› onaylanm›fl oluyordu. Toplumun bu flekilde bölünmesinden amaçlanan, u¤rafl alanlar› farkl› olan gruplar›n (kente zanaatkârlar ve tüccarlar; iç bölgede tar›m ve hayvanc›l›kla u¤raflan çiftçiler; k›y›da denizciler ve bal›kç›lar) bir araya getirilmesi ve Timokratik düzene son verilmesidir. Solon zaman›nda kurulan 400 kiflilik Boule’nin üyeleri Kleisthenes zaman›nda 500 kifliye ç›kar›lm›flt›r. Boule 30 yafl›n üstü 500 yurttafltan olufluyordu ve 10 kabilenin her birinden 50 üyesi vard› (10 x 50 = 500). Boule üyeli¤i bir y›ll›k idi ve ayn› kifli üst üste iki y›l Boule’ye üye olamazd›; fakat yaflam› boyunca iki kez Boule üyesi olabilirdi. Solon zaman›nda oldu¤u gibi Kleisthenes zaman›nda da thet’ler Boule’ye giremezdi. Boule üyeleri görev süresince askerlikten muaft›lar. Devlet ifllerinde kesinti olmamas› için her kabileden oluflan 50 Boule üyesi 36 günlük dönemler halinde s›rayla daimi komite gibi çal›fl›rd›. Bu daimi komite Prytaneis ad›n› tafl›makta olup komitenin 50 üyesi Bouleuterion’a bitiflik yer alan tholos planl› Prytaneion binas›nda toplan›rd›. Prytaneis, hergün kur’a ile bir baflkan seçerdi ve o baflkan 24 saat orada bulunurdu. O günün baflkan›, o gün toplanan Boule’ye de baflkanl›k ederdi; e¤er Halk Meclisi’nin toplant›s›na denk gelirse ona da baflkanl›k ederdi. Atina’daki Halk Meclisi üyeleri, kalabal›k olduklar›ndan, Pnyks Tepesi’nde toplan›rd›. Atina’da demokratik rejimin kurucusu olarak kabul edilen Kleisthenes, ayr›ca, demokratik sürecin tiranlarca bir kez daha kesintiye u¤rat›lmamas› için Halk Meclisi’ne yetki vererek, onun y›lda bir kez “Çanak Çömlek Mahkemesi” ( ostrakophoria ) olarak çal›flmas›na olanak sa¤lam›flt›r. Böylece yurttafllar, aralar›nda tiranl›¤a heveslenen kiflilerin adlar›n› çanak çömlek parçalar› (ostrakon’lar) üzerine kaz›yarak o kiflinin deflifre olmas›n› sa¤l›yorlard›. Ostrakismos denen bu uygulamada, kuflkulu kiflinin ad› yeter ço¤unluk olan 6000 yurttafl›n büyük ço¤unlu¤u taraf›ndan yaz›lm›fl ise, o kifli herhangi bir varl›k ve onur kayb›na u¤ramaks›z›n 10 y›l için kent d›fl›na sürülüyor; baflkaca bir ceza verilmiyordu. Atinal› devlet adam› ve komutanlardan Themistokles, Kimon ve Alkibiades de bu mahkeme karar› ile Atina d›fl›na sürgüne gönderilmiflti. Atina agoras› ve Kerameikos kaz›lar›nda çok say›da ostrakon (ço¤ulu ostraka ) bulunmufltur. SIRA S‹ZDE

4

Çanak Çömlek Mahkemesi’nin amac› neydi?


KOLON‹ZASYON Tan›m› Bir toplumun ya da bir kent-devleti halk›n›n tar›msal veya ticari faaliyetlerde bulunmak için kendi s›n›rlar› d›fl›nda elveriflli topraklar› yurt edinmesine ve bu sürece “kolonizasyon” denir. Eski Hellen kolonileri, genellikle ana kentlerden uzak, denizafl›r› yerlerde kurulmufllard›r. Daha önce gördü¤ümüz gibi, “Dor istilas›” nedeniyle Ege Denizi’ni aflarak güneye inen ve Yunanca konuflan kimi topluluklar buralarda elveriflli bulduklar› topraklara yerleflmifllerdi. Her ne kadar ilk denizafl›r› iskan faaliyetleri bir kolonizasyon hareketi olarak kabul edilebilirse de gerçek kolonizasyon, Eskiça¤ tarihi literatürüne “Büyük Kolonizasyon Dönemi” olarak geçen; Ege, Marmara, Akdeniz ve Karadeniz k›y›lar›nda çok say›da koloninin kuruldu¤u, M.Ö. 750-550 y›llar› aras›na iliflkin 200 y›ll›k uzun bir süreçtir.

Nedenleri Kolonizasyonun birkaç nedeni vard›r. Bunlardan biri, tar›m yap›labilecek topraklara olan gereksinimdi. Bu tür nedenlerle kurulmufl koloniler “tar›msal” nitelikli idiler. Bir baflka neden, kendi ülkelerindeki olanaks›zl›klar idi. Yani kendi kendine yeterli olabilmek için öz kaynaklara sahip olmamak, yaflam koflullar›n› zorlaflt›r›yordu. Bu nedenle, ticari faaliyetlerde bulunarak geliflmek istiyorlard›. Bu tür nedenlerle kurulmufl koloniler “ticari” nitelikli idiler. Antik kaynaklarda kolonizasyon nedenlerine ait baz› bilgiler bulmak mümkündür. Bunlar aras›nda, k›tl›k, düflman taraf›ndan bozguna u¤rat›lma, komflular›yla geçimsizlik, yo¤un nüfus art›fl›, maden yataklar›na sahip olma arzusu bulunmaktad›r. Dolay›s›yla, kolonizasyonu tek bir nedene ba¤lamak do¤ru de¤ildir.

Sonuçlar› Kolonizasyonun sonuçlar› ise, Yunanlar›n yabanc› ülke halklar› ile kaynaflmas›, kendilerinden farkl› dil konuflan insanlar› ( barbaroi ) ve onlar›n kültürlerini tan›malar›, Yunan kültürünün yay›lmas› ve yabanc› kültürlerden etkilenmesi, Ege ve Akdeniz dünyas›ndaki ticaretin yo¤unlaflmas›d›r. M.Ö. 7. yüzy›l›n sonunda Lydia Krall›¤›’nda icad edilen sikkenin Ege ve Akdeniz dünyas›ndaki h›zl› yay›l›m› da kolonizasyonun bir sonucudur. Havuzun kenar›ndaki kurba¤alara benzetilen kentdevletleri ve kolonilerle Klasik ve Hellenistik Dönem Akdeniz dünyas› adeta üniter bir kültür co¤rafyas›n› and›r›yordu.

33

34


Özet  AMAÇ

1

Ege Göçleri MÖ 13. yüzy›l sonu-12 yüzy›l bafllar›ndan itibaren meydana gelmifl olup göçlerde iki nüfus hareketi öne ç›kmaktad›r: Deniz Ka vimleri ve Dorlar. Ancak, zamanla Yunanistan’dan Bat› Anadolu k›y›lar›na da göçler olmufl, Aioller, kuzeybat› Anadolu’ya (Edremit Körfezi ve civar›na); Ionlar, Bat› Anadolu’nun orta kesimine (kabaca ‹zmir ili ve civar›na), Dorlar ise Anadolu’nun güneybat› köflesine (kabaca Mu¤la ili) yerleflmifllerdi. Böylece Bat› Anadolu k›y›lar›nda ve hemen hinterland›nda çok say›da Yunan kent-devleti kurulmufl oldu. Bu kent-devletlerinin bulundu¤u bölgelerde, onlar›n konufltu¤u lehçeler (Aiol, Ion ve Dor) egemen oldu. Kolonizasyonda ise (her ne kadar bir göç olay› gerçekleflse de) göç olgusunun ötesinde bir anlam vard›r. Bir toplumun ya da bir kent-devleti halk›n›n tar›msal veya ticari faaliyetlerde bulunmak için kendi s›n›rlar› d›fl›nda elveriflli topraklar› yurt edinmesine ve bu sürece “kolonizasyon” denir. Eskiça¤ tarihi literatürüne “Büyük Kolonizasyon Dönemi” olarak geçen; Ege, Marmara, Akdeniz ve Karadeniz k›y›lar›nda çok say›da koloninin kuruldu¤u, MÖ 750-550 y›llar› aras›na iliflkin 200 y›ll›k uzun bir süreçtir.  AMAÇ

2

Ege Göçleri sonunda Yunanistan ve Anadolu’da oluflan yeni toplumsal yap›y› aç›klama

Ege göçleri öncesinde Yunanistan’da ve Anadolu’da esas olarak monarflik yap›n›n hâkim oldu¤u devletler vard›. Bu devletlere ba¤l› olarak yaflam›n› sürdüren halk, kral / krallar veya feodal beylerin egemenli¤i alt›ndayd›. Yerleflim yerleri veya merkezler kale veya saray görünümündeydi (Minos Girit’inde, Mykenai’da ve Troia’da oldu¤u gibi). Ege göçleri sonunda, saray-kaleler yerlerini, yurttafllara odakl› sosyal ve kültürel unsurlar›n daha fazla hissedildi¤i kent-devletlerine b›rakt›. Baflta krallar›n oldu¤u monarflik yap› bir süre daha devam etse de, devlet yönetiminin paylafl›ld›¤› bir yap›ya do¤ru geliflim oldu; ve niha yette ço¤u kent-devletinde demokratik yönetim benimsendi.  AMAÇ

3

kâm edilmifl ba¤›ms›z bir devlet olan polis, hem kent merkezini (asty) hem de kendisine ba¤l› köylerin bulundu¤u k›rsal alan› (khora) kaps› yordu. Ba¤›ms›zl›k, bir kent-devletinin en önemli özelliklerinin bafl›nda gelirdi.

Ege ve Dor Göçleri ile kolonizasyon kavramlar›- n› aç›klama

Kent-devletini tan›mlama

Eski Yunan siyasal ve toplumsal yaflam›n›n en karakteristik örgütlenifl biçimi olan kent-devleti, polis (ço¤ulu poleis ) terimiyle ifade edilmektedir. “Politika” sözcü¤ü de polis ’ten türetilmifltir. ‹stih-

 AMAÇ

4

 AMAÇ

5

Kolonizasyonun neden ve sonuçlar›n› aç›klama

Kolonizasyonun birkaç nedeni vard›r. Bunlardan biri, tar›m yap›labilecek topraklara olan gereksinimdi (“tar›msal” nitelikli). Bir baflka neden, kendi ülkelerindeki olanaks›zl›klar idi. Bu nedenle, ticari faaliyetlerde bulunarak geliflmek istiyorlard›. Bu tür nedenlerle kurulmufl koloniler “ticari” nitelikli idiler. Antik kaynaklarda kolonizasyon nedenlerine ait baz› bilgiler bulmak mümkündür. Bunlar aras›nda, k›tl›k, düflman taraf›ndan bozguna u¤rat›lma, komflular›yla geçimsizlik, yo¤un nüfus art›fl›, maden yataklar›na sahip olma arzusu bulunmaktad›r. Kolonizasyonun sonuçlar› ise, Hellenlerin yabanc› ülke halklar› ile kaynaflmas›, kendilerinden farkl› dil konuflan insanlar› (barbaroi) ve onlar›n kültürlerini tan›malar›, Hellen kültürünün yay›lmas› ve yabanc› kültürlerden etkilenmesi, Ege ve Akdeniz dünyas›ndaki ticaretin yo¤unlaflmas› ve bunun da sonucunda sikkenin h›zl› bir flekilde yay›lmas›d›r. Demokrasi kavram›n› ve Atina’daki geliflimini tart›flma

Demokrasi, kabaca halk›n iktidar› veya halk›n yönetime kat›lmas› demektir. Devletin bafl›nda her fleye karar veren tek kiflinin bulunmas› yerine (monarflik idare), halk›n da yönetime kat›l›m›n›n sa¤lanmas›, toplumdaki sosyal bar›fl ve huzur için gerekliydi. Bu da ancak demokratik bir idareyle mümkündü. Halk tabakalar› aras›ndaki eflitsizli¤in neden oldu¤u haks›z uygulamalar›n ve gelir da¤›l›m›ndaki eflitsizli¤in giderilmesi, her yurttafl›n hayat›n›n bir döneminde belirli bir kamu görevini yerine getirecek memuri yete gelmesi, seçme ve seçilme hakk›, adil yarg›lama gibi birçok konu her Hellen yurttafl› için önem arz ediyordu. Bütün bunlardaki aksakl›k kanunlar›n ve anayasan›n yaz›l› olmamas›ndan kaynaklan›yordu. Atina’da demokratik yönetim için ilk ad›m Solon taraf›ndan at›ld›. Daha sonra da Kleisthenes, demokratik yönetimi toplumda yerlefltirdi. Bu nedenle Kleisthenes, Atina’da demokratik yönetimin kurucusu olarak bilinir (M.Ö. 6. yüzy›l›n sonu).


35

Kendimizi S›nayal›m 1. Tunç Ça¤’›ndan sonra geçilen Ça¤ afla¤›dakilerden hangisidir? a. Paleolitik Ça¤ b. Demir Ça¤› c. Kalkolitik Ça¤ d. Hellenistik Ça¤ e. Klasik Ça¤

6. Kent-devleti’nin Eski Yunanca karfl›l›¤› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Khora b. Apoikia c. Polis d. Kome e. Emporion

2. Ege Göçleri s›ras›nda Yunanistan’dan yola ç›kan Dorlar, Bat› Anadolu’nun hangi bölgesine yerlefltiler? a. ‹zmir ‹li ve civar›na b. Edremit Körfezi ve civar›na c. Marmara Bölgesine d. Mu¤la ‹li ve civar›na e. Teke Yar›madas›na

7. Bir kent-devletinde yönetim flekli (istisnai örnekler d›fl›nda) s›ras›yla afla¤›dakilerden hangisinde do¤ru olarak verilmifltir? a. Monarfli, Aristokrasi, Tiranl›k, Demokrasi b. Demokrasi, Tiranl›k, Aristokrasi, Monarfli c. Monarfli, Demokrasi, Tiranl›k, Aristokrasi d. Aristokrasi, Demokrasi, Monarfli, Tiranl›k e. Tiranl›k, Aristokrasi, Monarfli, Demokrasi

3. Afla¤›dakilerden hangileri Ionia bölgesi kentleridir? a. Skepsis ve Kebren b. Kyme ve Larissa, c. Byzantion ve Kalkhedon d. Halikarnasos ve Lindos e. Miletos ve Ephesos 4. Ege Karanl›k Ça¤› yaklafl›k olarak hangi dönemi kapsar? a. M.Ö. 2000-1500 b. M.Ö. 1800-1500 c. M.Ö. 1500-1300 d. M.Ö. 1100 ile 700 e. M.Ö. 700-500 5. Eski Yunan alfabesinin oluflturuldu¤u yüzy›l ve alfabedeki sessiz harflerin al›nd›¤› alfabe afla¤›dakilerden hangisinde do¤ru olarak verilmifltir? a. M.Ö. 8. yüzy›l / M›s›r b. M.Ö. 10. yüzy›l / M›s›r c. M.Ö. 7. yüzy›l / Kartaca d. M.Ö. 6. yüzy›l / Fenike e. M.Ö. 8. yüzy›l / Fenike

8. Bir kent-devletinde yasama ve yarg›y› üstlenen kurum afla¤›dakilerden hangisidir? a. fiehir Dan›flma ve ‹dare Meclisi (Boule) b. Halk Mahkemesi c. Areopagos d. Yafll›lar Meclisi e. Halk Meclisi (Ekklesia) 9. Atina halk›n› servet esas›na göre düzenleyen afla¤›dakilerden hangisidir? a. Peisistratos b. Hippias c. Kleisthenes d. Drakon e. Solon 10. Tarihe “Büyük Kolonizasyon” olarak geçen dönem, hangi zaman dilimine rastlamaktad›r? a. M.Ö. 1750-1550 b. M.Ö. 1250-1150 c. M.Ö. 950-750 d. M.Ö. 750-550 e. M.Ö. 550-350

36


Okuma Parças›


Sanat ve Mimarl›k

1. b

M.Ö. 7. ve 6. yüzy›llar sanat› 5. yüzy›l klasik Yunan sanat›n›n temeli oldu¤undan büyük bir önem tafl›r. Bu yüzy›lda tanr›lar›n bafll› bafl›na bir varl›k olmalar›yla ahflap ve kerpiç tap›naklar tafl yap›lar fleklini almakta, bu yap›lar›n, plan bak›m›ndan, düzensiz flekilleri b›rakarak dikdörtgen fleklini ald›¤› göze çarpmaktad›r. Ayn› zamanda belirli formlar ve oranlar sistemlerinin ortaya ç›kt›¤›n› ve bunlar›n en çok yap›lar›n d›fl görünüfllerini etkiledi¤ini görüyoruz ki bu oranlar sisteminin tümüne “düzen” ad› verilmektedir. Yunan mimarl›¤›nda iki ana düzen vard›r: Dor ve ‹on düzeni. Bir Yunan tap›na¤› sa¤lam temellere dayanan üç veya daha çok basamakl› bir kaide ( krepis ) üzerinde yer almakta, kapal› bir mekan (naos ya da cella) ve bu mekan›n etraf›n› çeviren sütunlardan meydana gelmektedir. Sütunlar›n cella’n›n etraf›nda tertiplenifline göre tap›nak planlar›n›n ald›¤› flekillere çeflitli adlar verilmektedir. Megaron tarz›nda olup giriflin yan duvarlar›n› s›n›rland›ran yar› payeler ( parastas ya da ante ) aras›nda iki sütun kapsayan tap›naklara “naos en parastaseis” ( templum in antis ), cellan›n önünde bir sütun s›ras›na sahip olanlara “prostilos”, hem önde, hem de arkada birer sütun dizisi olanlara “amfiprostilos”, cellan›n etraf›nda çepeçevre bir sütun dizisi kapsayanlara “peripteros”, iki sütun dizisi olanlara “dipteros”, ikinci bir sütun s›ras› alabilecek kadar genifl galerili tap›naklara ise “pseudodipteros” (sözde dipteros) ad› verilmektedir. Kaynak: A.M. Mansel, Ege ve Yunan Tarihi , TTK, An-

kara, 1971, s.227.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ege ve Dor Göçleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ege ve Dor Göçleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ege ve Dor Göçleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ege’de Karanl›k Ça¤” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yunan Alfabesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kent-devleti: Ortaya Ç›k›fl› ve Karakteristik Özellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kent-devleti: Yönetim Biçimleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kent-devleti: Yönetim Kurumlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Atina’n›n Siyasal ve Toplumsal Yap›s›: Solon” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kolonizasyon: Tan›m›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.



Deniz Kavimleri, Yunanistan’›n kuzeyinden, belki Balkanlar’dan yola ç›karak Anadolu’ya girmifller ve buradaki topluluklar› da önlerine katarak güneye do¤ru ilerlemifller; K›br›s, Suriye ve Filistin’deki yerleflimleri yerle bir ettikten sonra M›s›r’a vard›klar›nda büyük bir karfl› koyma ile karfl›laflm›fllar ve geri püskürtülmüfllerdi. S›ra Sizde 2

Aioller, kuzeybat› Anadolu’ya (Edremit Körfezi ve civar›na); Ionlar, Bat› Anadolu k›y›lar›n›n orta kesimine (‹zmir ‹li ve civar›); Dorlar ise güneybat› Anadolu’ya (Mu¤la ‹li ve civar›) yerleflmifllerdi. S›ra Sizde 3

Bir kent-devletinin karakteristik özelliklerinin bafl›nda siyasal ve ekonomik ba¤›ms›zl›¤› ile egemenlik haklar›na sahip olmas› gelmektedir. Ayr›ca, fiziksel aç›dan da, etraf› surla çevrili bir akropolis üzerinde yer almas›, meclis binas›, agora, tiyatro ve tap›nak gibi belli bafll› kamu yap›lar›n›n da bulunmas› bir kent-devleti için önemlidir. S›ra Sizde 4

Tiranl›¤a heveslenen veya böyle bir giriflimde bulunaca¤›ndan kuflkulanan kiflilerin kamuoyu yoklamas›yla önceden tespit edilerek, o kiflilerin kent d›fl›na sürgüne gönderilmesidir. Böylece, söz konusu mahkeme, demokratik rejime tehdit oluflturan tiranl›¤›n önünde bir engel oluflturuyordu.

37

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Akurgal, E. (1993), Eskiça¤’da Ege ve ‹zmir, Yaflar E¤itim ve Kültür Vakf›, ‹zmir. Blois, L. de-Spek, J. van der (1997), An Introduction to the Ancient History , Routledge. Boardman, J. (2000), The Greeks Overseas, Thames and Hudson, Londra. Cartledge, P. (1998), Ancient Greece. Cambridge Illustrated History , Cambridge. Cook, J.M. (1962), The Greeks in Ionia and the East, Thames and Hudson, Londra. ‹plikçio¤lu, B. (1997), Eski Bat› Tarihi I: Girifl, Kaynaklar, Bibliyografya, Türk Tarih Kurumu Yay›nlar›, Ankara. Levi, P., (1997), Eski Yunan (çev. N. Erdilek), ‹letiflim Atlasl› Büyük Uygarl›klar Ansiklopedisi, ‹stanbul. Lloyd, S. (1997), Türkiye’nin Tarihi, çev. E. Varinlio¤lu, Tübitak, Ankara. Mansel, A.M. (1971), Ege ve Yunan Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yay›nlar›, Ankara. Rich, J. - A. Wallace-Hadrill (2000), Antik Dünyada K›rsal ve Kent (çev. L. Özgenel), Homer Kitabevi, ‹stanbul. Sevin, V. (2001), Anadolu’nun Tarihi Co¤rafyas›, Türk Tarih Kurumu Yay›nlar›, Ankara. Tekin, O. (2007), Eski Anadolu ve Trakya. Ege Göçlerin- den Roma ‹mparatorlu¤u’nun ‹kiye Ayr›lmas›na Ka- dar, ‹letiflim Anadolu Uygarl›klar› Dizisi, ‹stanbul. Tekin, O., (2008), Antik Numismatik ve Anadolu,

Arkeoloji ve Sanat Yay›nlar›, ‹stanbul.

3


Amaçlar›m›z Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;  Pers ‹mparatorlu¤unu tan›mlayabilecek;  Pers-Hellen Savafllar›n› aç›klayabilecek;  Atina ‹mparatorlu¤u’nu aç›klayabilecek;  Peloponnesos Savafl›n› aç›klayabilecek;  Thebai’›n Üstünlük Dönemi’ni aç›klayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • • • • •

Persler Ionia Ayaklanmas› Atina Kimon Delos Deniz Birli¤i

• • • • •

Perikles Sparta Ksenophon Anabasis Thebai

‹çindekiler


M.Ö. 5. Yüzy›l Savafllar›

• • • • • • • •

PERSLER IONIA AYAKLANMASI PERS-HELLEN SAVAfiLARI PELOPONNESOS SAVAfiI SATRAP KYROS’UN AYAKLANMASI KORINTHOS SAVAfiI ‹K‹NC‹ DELOS B‹RL‹⁄‹ THEBAI’IN ÜSTÜNLÜK DÖNEM‹

M.Ö. 5. Yüzy›l Savafllar› PERSLER Asl›nda ayn› kökene dayanan Medler ve Persler kabaca bugünkü ‹ran Devleti’nin bulundu¤u topraklarda yafl›yorlard›. M.Ö. 9. yüzy›ldan itibaren tarih sahnesinde görülmeye bafllayan Perslerin ilk krallar› hakk›nda, adlar› d›fl›nda, pek fazla bilgimiz yoktur. Ancak, “Büyük” lâkapl› Pers kral› Kyros (M.Ö. 559-529), hakk›nda fazla bilgiye sahip olmad›¤›m›z Med Devleti’ne son vererek, Pers Krall›¤›’n›n M.Ö. 6. yüzy›lda Önasya’n›n en büyük gücü olmas›n› sa¤lam›flt›r. Bu nedenle Kyros ya da Pers dilinde Kurafl, Pers Devleti’nin kurucusu say›lmaktad›r. Perslerin ortaya ç›k›fl›na kadar bölgedeki en büyük gücü, Asur ‹mparatorlu¤u oluflturuyordu. Perslerin, Akdeniz ve Ege’deki ticareti kontrol alt›nda tutma arzular›na bat›daki tek engel ise Lydia Krall›¤› idi. Pers Kral› Büyük Kyros, M.Ö. 546 y›l›nda Lydia Kral› Kroisos’u yenilgiye u¤ratarak, krall›¤›n baflkenti Sardeis’i ele geçirmifltir. Böylece, Anadolu 200 y›l kadar sürecek olan Pers egemenli¤ine girmifltir. Büyük Kyros, çekirdek bölgeleri olan ‹ran’› çevre tehditlerden korumak ve imparatorlu¤un s›n›rlar›n› geniflletmek amac›yla güneybat›ya ilerleyerek, Babil Krall›¤›’n› da y›km›flt›r (M.Ö. 539/38). Böylece, tarihe “Babil Sürgünü / Esareti” olarak geçen trajedi de son bulmufltur. Çünkü, yaklafl›k yar›m yüzy›l önce, M.Ö. 587/86’da, Babil Kral› Nabukadnezar taraf›ndan Iudaia’dan (Filistin ve civar›) sürgün edilerek Babil’e getirilen ve burada esaret hayat› yaflayan Yahudiler, tekrar kendi yurtlar›na dönmüfltür. Kyros, yönetimde kolayl›k olsun diye Anadolu’yu ve Indus Vadisi’ne kadar Yak›n Do¤u’yu ve biraz ötesini satrapl›klara (bir tür yerel yönetim sistemi) ay›rm›flt›. Burada, dikkat edilmesi gereken nokta, satrapl›klar›n co¤rafi bölgelere veya ülkelere göre de¤il, halk (etnik) esas›na dayal› oldu¤udur. Kyros’un, Orta Asya’da ‹skitlere karfl› yapt›¤› bir sefer s›ras›ndaki ölümünden sonra, Pers taht›na o¤lu Kambyses (M.Ö. 529-522) geçmifltir. Bu kral zaman›nda M›s›r egemenlik alt›na al›nm›flt›r. Ondan sonra tahta geçen “Büyük” lâkapl› I. Dareios (M.Ö. 522-486) satrapl›klar› yeniden organize etmifl ve yeni bir vergi sistemi (nomos) meydana getirmifltir. Oluflturulan satrapl›klardan elde edilen vergiler devlet hazinesinin önemli bir gelir kayna¤›n› oluflturuyordu. Her satrap, hüküm sürdü¤ü topraklar›n âdeta kral›yd›. Persler, geliflkin bir yol flebekesi de kurmufllard›. Ephesos ve Sardeis ile Susa aras›ndaki ünlü “Kral Yolu”nun Do¤u-Bat› ticaretinde önemli bir rolü vard›. Bu yol, Ankyra, Kappadokia, Yukar› F›rat ve Babylonia’dan geçerek Susa’ya ulafl›yordu. Yaklafl›k 2.500 km’lik yol boyunca çeflitli konaklama tesisleri vard›. Yolculuk

Kral yolu; Bat› Anadolu’daki

Ephesos ve Sardeis kentlerinden bafllay›p ‹ran’daki Susa’ya kadar uzan›yordu.

40


ancak üç ayda tamamlanabiliyordu. Perslerin iki baflkenti Susa ile Persepolis, bat› mallar›n›n yo¤un olarak girdi¤i ve pazar trafi¤inin en yo¤un oldu¤u kentlerdi. Perslerin Anadolu’daki en önemli iki satrapl›k merkezi Sardeis (Manisa-Sart) ve Daskyleion (Ergili) idi.

D‹KKAT

Asl›nda Persler ve Hellenler birbirlerine o kadar uzak de¤ildiler. Birbirlerinin kültürlerini ve siyasal-toplumsal yap›lar›n› az çok biliyorlard›. Çok say›da Hellen, Pers Büyük Kral›’n›n ya da satraplar›n›n hizmetinde çal›flm›flt›. Kendi ülkesi ile si yasi sorunlar› olan baz› Hellen politikac›lar›n zaman zaman Perslere s›¤›nd›klar›n› da biliyoruz. Gerek Kyros’un Pasargadai’daki an›tsal mezar›nda, gerekse Persepolis’teki büyük saray kompleksinde Yunan mimarlar ve taflç› ustalar› çal›flm›fllard›. SIRA S‹ZDE

Perslerin Anadolu’yu ele geçirmesi hangi olayla olmufltur?

1

IONIA AYAKLANMASI Pers Kral› I. Dareios’un (Büyük Dareios), M.Ö. 6. yüzy›l sonlar›nda (M.Ö. 513 / 512) yapt›¤› ‹skit seferinden sonra Trakya ve Karadeniz’in bat› k›y›lar› Pers egemenli¤ine girmiflti. Böylece, Yunanistan ve Bat› Anadolu’daki kent-devletlerinin, özellikle, Karadeniz’de adeta bir deniz imparatorlu¤u kurmufl olan Miletos’un buradaki ticareti engellenmifl; Karadeniz’den Ege’ye akan bu¤day trafi¤ine sekte vurulmufl oldu. Ayr›ca, Perslerin Bat› Anadolu’da kurduklar› satrapl›k, bu bölgedeki kentler için pek de hofl olmayan bir durumdu. Ionia bölgesindeki bu rahats›zl›k bir flekilde d›fla vurmaya bafllayacakt›. O s›ralar Perslerin deste¤i ile Miletos’un bafl›nda tiran olarak bulunan Histiaios, kent d›fl›na ç›kt›¤› bir s›rada, yerine vekâleten damad› Aristagoras’› b›rakm›flt›. Demokrasi yanl›lar›n›n Naksos Adas›’nda aristokratlara karfl› bafllatt›¤› ayaklanman›n bast›r›lmas› için Miletos Tiran› Aristagoras, Sardeis Satrab› Artaphernes’i ikna etti. Ada ele geçirildi¤inde Perslerin Kiklad Adalar›’nda önemli bir üsse sahip olacaklar› düflüncesiyle M.Ö. 499 y›l›nda Naksos Adas›’na bir donanma gönderildi. Fakat düzenlenen sefer baflar›s›z olunca, Aristagoras, faturan›n kendisine ç›kar›laca¤›ndan korkarak Miletos’ta ba¤›ms›zl›¤›n› ilân etti ve halk› Perslere karfl› ayakland›rd›. Bundan böyle tiran kisvesinden s›yr›larak, Bat› Anadolu’daki demokratik rejimin savunuculu¤una soyundu. Ionia’daki Pers destekli di¤er tiranlara da savafl açarak, bölge kentlerinin hatta Karial› ve Lykial› gibi yerli halklar›n da sempati ve deste¤ini kazand›. Böylece Ionia bölgesindeki baz› kentler Perslere karfl› ayakland›lar (M.Ö. 499). Ayn› y›l içinde Pers satrab›n›n oturdu¤u Sardeis yak›l›p y›k›ld›. Atina ve Eretria’dan da yard›m sa¤layan Aristagoras önceleri baflar›l› olmuflsa da, yenilece¤ini anlay›nca Trakya’ya kaçt›. Dareios, ayaklanmaya destek veren Atina’ya da öylesine öfkelenmiflti ki, masaya her oturuflunda hizmetçisine üç kez, “Efendimiz, Atinal›lar› unutmay›n›z” diye seslenmesini emretti¤i söylenir (Herodotos, V.105). Sonunda Miletos Perslerce kuflat›ld›. M.Ö. 494’te Lade aç›klar›nda mevzilenmifl olan bir Ionia donanmas› Persler taraf›ndan bozguna u¤rat›ld›. Bir süre sonra da Miletos ele geçirildi ve ayaklanma bast›r›ld›. Miletos halk›n›n bir k›sm› sürüldü, bir k›sm› öldürüldü. Di¤er Bat› Anadolu kent-devletleri vergilerini düzenli olarak ödemeleri kofluluyla cezaland›r›lmad›. Persler, baz› kentlerin demokratik yönetim iste¤ine olumlu yaklaflt›. Bu arada Miletos Satrab› Aristagoras ise Trakya’ya kaçmay› baflarm›flt›; fakat bir süre sonra oradaki bir çarp›flmada öldürüldü.

41

3. Ünite - M.Ö. 5. Yüzy›l Savafllar›

Yukar›da her ne kadar Ionia Ayaklanmas›’n›n nedeni olarak Perslere karfl› du yulan hoflnutsuzluk ve Miletos’un ticari ç›karlar› ön plana ç›kart›ld› ise de; bir görüfle göre, Pers yönetimi alt›ndaki Miletos, daha önce olmad›¤› kadar refaha ulaflm›flt›; dolay›s›yla, ticari ç›karlar söz konusu olamazd›. Ayr›ca Pers satraplar› aras›nda husumet ve ç›kar iliflkileri de vard›. Bütün bunlar, Ionia Ayaklanmas›’n›n, Perslere karfl› olufltu¤u düflünülen “milliyetçi” duygular›n bir tepkisi olmad›¤›n›n göstergesidir. Bireysel ç›karlar daha ön plandayd›. Dolay›s›yla, olaylar› yorumlarken genifl bir bak›fl aç›s› ile yaklaflmak her zaman için daha ak›lc›d›r. Ionia Ayaklanmas›’nda kimler kime karfl› ayaklanm›flt›r ve ayaklanma ne zaman bast›r›lm›flt›r?

PERS-HELLEN SAVAfiLARI Maraton Savafl› Ionia Ayaklanmas›’n›n bast›r›lmas›ndan iki y›l sonra, M.Ö. 492 y›l›nda, Mardonios komutas›ndaki Pers ordusu Trakya’ya bir sefer yaparak, bölgedeki Pers egemenli¤ini güçlendirdi. Fakat Persler için potansiyel tehlike olan ve Ionia Ayaklanmas›’n› destekleyen Yunanistan hâlâ Pers egemenlik alan›n›n d›fl›nda kal›yordu. Bu nedenle, M.Ö. 490 y›l›nda Datis ve Artaphernes komutas›ndaki Pers donanmas› Ege Denizi’ni aflarak Yunanistan’a ayakbast›. Persler, Hellenlerden toprak ve su istediler; bu, “teslim olun” anlam›na geliyordu. Hellenlerin ço¤u teslim olmay› kabul etti; Eretrial›lar ise karfl› koydu. Fakat k›sa sürede kentleri yak›l›p y›k›ld›, halk› kölelefltirildi. Perslere, sürgündeki Atinal› Tiran Hippias rehberlik ediyordu. Pers ordusu Yunanistan’›n Attika bölgesinin do¤u k›y›s›nda ve Atina’n›n 30 km kuzeydo¤usundaki Marathon Körfezi’ne ulaflt›; körfezin gerisinde Marathon Ovas› bulunuyordu. Persler hem Atinal›lara hadlerini bildirmek hem de Ionia Ayaklanmas› s›ras›nda tahrip edilen Sardeis’in öcünü almak istiyorlard›. Fakat Miltiades komutas›ndaki Atinal›lar, Persleri büyük bir yenilgiye u¤ratt›lar. Herodotos (VI.113) Atinal›lar›n zaferini flöyle anlat›r: “...Bu Marathon ovas›nda çarp›flma uzun sürdü; saflar›n merkezinde üstünlük barbarlardayd›; oray› Perslerin kendileri ve Saka’lar tutuyorlard›; bu noktada zafer barbarlardayd›, düflman› geri atm›fllard› ve içeriye do¤ru kovalamaya bafllam›fllard›. Ama iki kanatta zafer Atinal›larla Plataial›lar’dayd›. Düflman› yenmifllerdi ve onu bozgun halinde kaçmaya b›rakm›fllar, iki kanat birleflerek, merkezi çökertmifl olan düflmana karfl› savafla girmifllerdi; ve zafer Atinal›lar’da kald›.” Atinal›lar atlet Pheidippides’i Sparta’ya göndererek Spartal›lardan yard›m istemifllerdi. Spartal›lar da, o s›ra kutlamakta olduklar› dinsel bir festivalin sona ermesini takiben Atina’ya yard›m göndermeye söz vermifllerdi; fakat yard›m› çok geç gönderdiler. Esas yard›m 1.000 hoplit (hoplites) gönderen Plataia kentinden gelmiflti. Marathon Körfezi’nin hemen gerisindeki ovada yap›lan savaflta Atinal›lar yaln›zca 200 civar›nda kay›p verirken, Persler’in kayb› 6.000’den fazlayd›. Marathon zaferi, Hellenlerin barbarlara karfl› kazand›¤› bir özgürlük simgesi niteli¤ini tafl›yordu. Ancak Atinal›lar da biliyorlard› ki, Marathon zaferi onlara sadece rahat bir nefes ald›rm›flt›; tehlike henüz geçmifl de¤ildi.

SIRA S‹ZDE

2

42


Artemision ve Thermopylai Savafllar› Marathon zaferinden sonra politik nedenlerle iktidardan indirilen Miltiades’in yerine devletin bafl›na geçen Themistokles’in (M.Ö. 515-450) çabas›yla, Atinal›lar güçlü bir donanma meydana getirdiler. Sparta da, Perslere karfl› Atina’n›n yan›nda yer ald›. Fakat Persler Yunanistan’›n tamam›n› ele geçirmeden rahat edemeyeceklerini anlad›klar›ndan, bu kez, Marathon Savafl›’ndan on y›l sonra (M.Ö. 480 tarihinde) Kserkses komutas›nda Çanakkale Bo¤az›’ndan geçerek Trakya’ya ulaflt›lar ve Makedonya üzerinden güneye inerek Tesalya s›n›r›na dayand›lar. Bunun üzerine, Atinal›lar güneye çekilerek Thermopylai ve Artemision’da mevzilendiler. Perslerin yaklafl›k 150.000 kiflilik asker gücüne karfl›l›k, Hellenler 10.000 civar›nda bir ordu ya sahipti. Perslerin amac› Hellenleri hem karadan hem denizden kuflatmakt›. Sparta kara ordusu ile Persleri durdurmaya çal›fl›rken, Atinal›lar donanmalar›yla onlara destek vereceklerdi. Fakat Atinal›lar önceleri baflar› kazand›larsa da fazla direnemediler ve Artemision’dan Korinthos k›sta¤›na do¤ru geri çekildiler. Thermopylai geçidini tutan Spartal› komutan Leonidas da yenilgiye u¤ray›nca, Persler Orta Yunanistan’› ele geçirip Atina’y› yak›p y›kt›lar.

Salamis Deniz Savafl› Thermopylai bozgunundan sonra Atinal›lar Korinthos Körfezi ve Salamis Adas›’na çekildiler. Kserkses komutas›ndaki Pers donanmas› Hellen donanmas›n› izleyerek Salamis’e geldi. Bu s›rada Pers ordusu da Atina’ya girerek akropolis ’i yak›p y›kt›. Yap›lan savaflta Hellenler Perslere karfl› kesin bir zafer kazand›lar. Kserkses Bat› Anadolu’ya kaçt›. Pers komutan› Mardonios ise büyük bir ordu ile Tesalya’da (Thessalia) kald› ve k›fl› orada geçirdi. Dolay›s›yla, bir y›l içinde (M.Ö. 480) Artemision, Thermopylai ve Salamis gibi üç büyük mücadele meydana geldi ve son mücadeleden zaferle ç›kan taraf Hellenler oldu.

Plataia ve Mykale Savafllar› Perslerle Atinal›lar aras›ndaki çarp›flmalardan sonra Pers Kral› Kserkses Persia’ya (eski ‹ran) dönmüfl, Hellenlerle mücadele için Mardonios’u bölgede b›rakm›flt›. Mardonios M.Ö. 479’da güneye inerek Boiotia ve Attika’da Hellenlere zor anlar yaflatt›. Fakat Spartal› komutan Pausanias’›n sevk ve yönetimindeki ordu, Plataia’da Persleri yenilgiye u¤ratt›; Mardonios öldürüldü. Ayn› gün Sparta kral› Leotykhides emrindeki Hellen donanmas› Ephesos’un hemen güneyindeki Mykale (Samsun) burnu üzerinde karaya ç›karak orada mevzilenmifl olan Persleri püskürtüp gemilerini atefle verdi. Böylece, Plataia ve Mykale savafllar› sonunda Bat› Anadolu Perslerden temizlendi (M.Ö. 479). Buradaki kentler, Ionia Ayaklanmas›’nda oldu¤u gibi, tekrar ayaklanarak Pers boyunduru¤undan kurtuldular. Bundan böyle Hellenler, savunan de¤il sald›ran taraf olacaklar, savafl Yunanistan’dan Anadolu ve ‹ran’a tafl›nacakt›. SIRA S‹ZDE

Pers-Hellen Savafllar›ndaki muharebelerin adlar› nelerdir?

3

43


I. Delos Deniz Birli¤i Her ne kadar M.Ö. 490-479 aras›ndaki savafllardan sonra Persler geriye püskürtülmüfllerse de, adalar ve Anadolu’daki Anadolu’da ki kentler kent ler için Pers tehlikesi t ehlikesi halen mevcut idi. Bu nedenle Hellenlerin bir birlik kurmalar› kaç›n›lmazd›. Birli¤in önderli¤i için en güçlü iki aday Sparta ve Atina idi. Gerçi Sparta bir Hellen Birli¤i (Peloponnesos Birli¤i) oluflturmufl durumda bulunuyorsa da, siyasal ve sosyal yap›s› (iç yap›s›) dolay›s›yla, denizafl›r› büyük seferlerin yükünü kald›r kald›rmaya maya elveri elveriflli flli de¤ildi de¤ildi.. Üsteli Ü stelik k donanma deneyimi de Atina’n›n yan›nda zay›f kal› yordu. Bu nedenle, Hellenlerin tek vücut olmalar›n› sa¤layan birlik (symmakhia), Atina’n›n bir deniz imparatorlu¤u kurma düflüncesinin de temelini oluflturdu. M.Ö. 478 / 477 tarihinde, Pers tehlikesini ortadan kald›rmak ve onlar›n Yunanistan’da yapt›klar› tahribat›n öcünü almak için Atina taraf›ndan kurulan Birli¤in merkezi Delos Adas› idi. Say›lar› giderek artan ve bir süre sonra 300’ü bulan üye müttefik kentler, birli¤in hazinesinde toplanmak üzere, ekonomik güçlerine göre belirli bir y›ll›k katk›da (esas olarak para, fakat gemi ya da asker gibi baflka katk›lar da olabiliyordu) bulunuyorlard›. Hazine, Hazine, Atinal› 10 görevlinin (hellenotamiai) denetimindeydi. Birlik hazinesi daha sonra (M.Ö. 454’te) Delos’tan Atina’ya getirilmiflti. Atinal›lar bundan böyle hazinenin daha iyi korunaca¤›n› düflünüyorlard›. Bu nedenle Delos Birli¤i veya “Delos Konfederasyonu” ayn› zamanda “Attika-Delos Deniz Birli¤i” olarak da bilinir. Fakat her üç isim de modern bir yak›flt›rmad›r. Vergi (phoros; Lat. tributus) ödeyen kentleri ve ödedikleri miktar› gösteren listeler Atina akropolis ’inde ’inde mermer steller üzerinde sergileniyordu. Bu listelerden parçalar günümüze ulaflm›flt›r. Birli¤in ilk ifli Karadeniz ile olan ticaret yolunun aç›k tutulmas› için Trakya ve bo¤azlar› Perslerden temizlemek oldu; hatta Byzantion ele geçirildi. Atinal› Kimon Anadolu’nun Akdeniz k›y›lar›na k›y›lar›na inerek Eurymedon Eurymedon Irma¤›’n›n Irma¤›’n›n a¤z›na mevzilenmifl olan Pers donanmas›n› bozguna u¤ratt› (M.Ö. 468). Müttefik kentler aras›nda en fazla prestij ve güç sahibi Atina oldu¤undan, bu kent di¤erleri üstünde bir hegemonya kurmak isteyecek ve bu durum zamanla hoflnutsuzluk yaratmaya bafllayacakt›. Nitekim öyle de oldu; Delos Birli¤i, giderek Atina ‹mparator ‹mparatorlu¤u’na lu¤u’na dönüfltü. Öyle ki, birli¤in kurulmas›n kurulmas›ndan dan yaklafl›k yirmi befl y›l sonra, M.Ö. 5. yüzy›l›n ortalar›nda, Atina, birlik içinde kendi para ve a¤›rl›k sisteminin kullan›lmas› için bir kararname yay›mlayarak müttefiklerine gümüfl sikke bas›m›n› yasaklad›. Böylece, Atina sikke üretimini tekelinde tutarak yaln›zca kendi bast›¤› tetradrahmilerin dolafl›m›n› zorunlu k›l›yordu. Sparta ile Atina’n›n aralar›n›n aç›lmas›nda bafll›ca rolü oynayan Atina’n›n hegemonya sevdas› Birli¤in sona ermesine de neden oldu. Perslere karfl› omuz omuza mücadele veren Atina ve Sparta, bundan böyle karfl› kutuplarda yer alacak birbirlerine karfl› savaflacaklard› (Peloponnesos Savafl›). Bu savafl Birli¤in de sonu oldu.

Resi Re si m 3. 1

Perikles mermer büst. Kaynak: Neils

(2008), Res. 56.

I. Delos Deniz Birli¤i’nin kurulufl amac› neydi?

SIRA S‹ZDE

4

44


Hellenlerin Do¤u Akdeniz Seferi ve Kallias Bar›fl› Bu¤day aç›s›ndan zengin bir ülke olan M›s›r, öteden beri Atina’n›n ilgisini çekiyordu. Bu nedenle, M.Ö. 459’da Atina donanmas› o s›ralar M›s›r’da patlak veren Pers karfl›t› ayaklanmay› desteklemek üzere yola ç›kt›. Önceleri baz› küçük baflar›lar elde eden Hellenler, Memphis yak›n›nda büyük bir yenilgiye u¤rad›lar (M.Ö. 454). Hellenler, M›s›r yenilgisinin öcünü almak üzere M.Ö. 450’de Do¤u Akdeniz’e iki ordu gönderdiler. Kimon komutas›ndaki donanma K›br›s’a giderken, bir ordu da M›s›r’daki isyan› canland›rmak için M›s›r’a gitti. Fakat Kimon’un hastalanarak ölmesi Hellenlerin savafl plan›n› bozdu. Zor durumda kalan Atinal› devlet adam› Perikles, Perslerle bar›fl yapmak zorunda kald›. M.Ö. 449 y›l›nda K›br›s ya da Susa’da yap›lan görüflmelere Hellen taraf›n› temsilen, Atina’n›n ileri gelen diplomatlar›ndan ve ayn› zamanda Olympia (Olimpiyat) (Olimpiyat) Oyunlar›’nda Oyunlar›’nda üç kez araba yar›fl› kazanm›fl olan Kallias kat›ld›. Bu nedenle söz konusu bar›fl “Kallias Bar›fl›” olarak an›l›r. Bundan böyle, Bat› Anadolu’daki kentler Perslere karfl› ba¤›ms›zl›klar›n› elde ettiler ve Ege Denizi Pers donanmas›na kapand›. M.Ö. 490’da Marathon’da bafllayan PersHellen Savafllar›, yaklafl›k yar›m yüzy›l sonra Kallias Bar›fl› ile son bulmufl oldu. Atinal› devlet adam› Perikles, savafl ekonomisi nedeniyle zor durumdaki Atina’n›n bundan böyle rahat nefes alabilece¤ini ve Perslerle yeniden bafllayacak ticaret iliflkileri sayesinde de ekonominin canlanabilece¤ini düflünmüfl olmal›yd›.

PELOPONNESOS SAVAfiI Savafl›n Nedeni Atina ile Sparta aras›nda ar as›nda M.Ö. 431-404 y›llar› aras›nda, yirmi yedi y›l süren savafl, sav afl, “Peloponnesos Savafl›” olarak bilinir. Asl›nda Atina-Sparta çat›flmas› bu savafl›n çok öncesinde bafllam›flt›. Atina’n›n Delos Birli¤i’nin en güçlü üyesi olarak tüm avantajlar› kendi lehine kullanmas›, Aigina, Korinthos ve Megara gibi önemli ticaret kentlerinin ç›kar›na ç›kar›na dokunuyordu. dokunuyordu. Sparta da Hellen dünyas›n dünyas›n›n ›n önderli¤inin önderli¤inin Atina’n›n elinde bulunmas›ndan rahats›zl›k duymaktayd›. Gerçekte Atina’n›n güçlenip bir imparatorluk haline gelmesi, Delos Birli¤i’nin bir sonucu idi. Atina’n›n di¤er Hellen Hellen kentleri aleyhine güçlenmesi, bu kentlerin ba¤›ms›zl›¤› aç›s›ndan ciddî bir tehlike oluflturuyordu. Atina, ç›karlar› do¤rultusunda bir arada hareket eden Aigina ve Korinthos’u yenilgiye u¤ratm›fl (M.Ö. 456), Sparta ile de önce 5 y›ll›k (M.Ö. 451), sonra da otuz y›ll›k bir antlaflma (M.Ö. 445) imzalam›flt›. Böylece Sparta, Atina ‹mparatorlu¤u’nu (Delos Birli¤i) kabullenmifl oluyordu. Fakat bu kabullenifl pek fazla uzun sürmedi ve sonunda beklenen savafl patlak verdi. Nas›l ki Perslerle Hellenlerin savafl›n› esas itibariyle Herodotos’tan ö¤reniyorsak; Peloponnesos Savafl› hakk›nda da en ayr›nt›l› bilgiyi, tarihçi Thukydides’in, özgün ad› günümüze gelmemifl olan “Peloponnesoslularla Atinal›lar›n Savafl›” adl› eserinden ö¤reniyoruz.

Savafl›n Bafllamas› Savafl›n gerçek nedeni, yukar›da da de¤indi¤imiz gibi, Atina’n›n güçlenip Delos Birli¤i’ni bir imparatorlu¤a dönüfltürmesiydi. Ekonomik ç›karlar da söz konusu olunca Atina ile Sparta aras›ndaki savafl için bir k›v›lc›m yeterliydi. Bu k›v›lc›m, Peloponnesos Birli¤i üyesi Korinthos ile kolonisi Korkyra (bugün Korfu) aras›ndaki çat›flmaya Atina’n›n kar›flmas› oldu. Atina, Korkyra’n›n yard›m talebine olumlu yan›t verdi ve onun yan›nda yer ald›. Daha sonra Atina, yine bir Korinthos kolonisi


ve ayn› zamanda Delos Deniz Birli¤i üyesi olan Potidaia’dan sur duvarlar›n› y›kmas›n› ve Korinthoslu magistratlar› kentten uzaklaflt›rmas›n› istedi. Bunun üzerine Korinthos, kolonisine yard›m gönderdi. Atina da Potidaia’y› kuflatt›. Korinthos, Potidaia’n›n Delos Birli¤i’nden ç›kmas›na yard›mc› oldu. Buna misilleme olarak Atina da, Sparta’n›n bafl›n› çekti¤i Peloponnesos Birli¤i’nin üyelerinden Megara’ya ticari ambargo koydu. Sparta ise her harekette Atina’n›n karfl›s›nda yer al›yordu; çünkü, Atina’n›n sald›rgan tutumuna mâruz kalan kentler, Sparta’n›n önderlik etti¤i Peloponnesos Birli¤i’nin üyeleriydi. Sonunda Sparta fiilen devreye devr eye girerek Atina ile görüflmelere bafllad›. Bir sonuç al›namay›nca, M.Ö. 431’de Peloponnesos Savafl› bafllad›.

Arkhidamos Savafl› Peloponnesos Savafl›’n›n ilk on y›l› (M.Ö. 431-421) “Arkhidamos Savafl›” olarak an›l›r. Sparta Kral› II. Arkhidamos, Peloponnesos Birli¤i üyelerinden oluflan bir ordu ile M.Ö. 431’de Attika’ya girerek, bir ay boyunca bölgeyi ya¤malad› ve ülkesine geri döndü. Fakat Atinal›lar bundan pek zarar görmediler; çünkü Perikles’in savafl stratejisine uygun olarak önceden Attika’y› boflaltm›fllar, Atina surlar›n›n gerisinde ve Peiraieu Peiraieuss (Pire) ( Pire) liman›nda toplanm› toplanm›fllard›. fllard›. Atina ile 9 km. uzakl›kt uzakl›ktaki aki liman› uzun bir sur duvar› ile birbirine ba¤l›yd›. Bu sur Peloponnesoslular için önemli bir engeldi. M.Ö. 430’da Atina’da bafl gösteren veba salg›n› halk›n üçte birinin ölümüne neden oldu. Yine de Atinal›lar M.Ö. 429’da Potidaia’y› ele geçirdiler ve Naupaktos aç›klar›nda iki deniz çarp›flmas›ndan zaferle ç›kt›lar. Fakat ayn› y›l Atina’da baflgösteren veba nedeniyle binlerce Atinal› öldü; vebaya yakalanan Perikles’in ölümü de kentte büyük üzüntü yaratt› (M.Ö. 429). M.Ö. 426’da Atinal› Demosthenes, Amphilokhia’da Peloponnesoslular› yendi ve bir y›l sonra da (M.Ö. 425) Pylos’u ele geçirdi. Sparta bar›fl istemek zorunda kald›; fakat Atinal›lar Perikles’in yerine geçen Kleon’un anlams›z karfl› ç›k›fl› ile Spartal›lar›n önerisini geri çevirdiler. Arkhidamos’un ölümünden sonra, Spartal› Spar tal› komutan Brasidas, M.Ö. M. Ö. 424 y›l›nda Megara’y› ele geçirerek, Tesalya bölgesine girdi. Makedonya Kral› II. Perdikkas’›n deste¤ini sa¤layarak Amphipolis’i ele geçirdi (M.Ö. 424). Bu arada Boiotia’y› egemenlik alt›nda tutmak isteyen Atinal›lar›n bölgeye gönderdi¤i ordu Delion’da bozguna u¤rad›. M.Ö. 423’te bir y›ll›k ateflkes ilân edildi. M.Ö. 422’de Kleon’un komutas›nda Tesalya’ya giren ordu Amphipolis’te Brasidas taraf›ndan yenilgiye u¤rat›ld›. Fakat bu çarp›flmada çarp›fl mada hem Kleon, hem de Brasidas öldü. Amphipolis’teki çarp›flmadan iki taraf da zararl› ç›km›fl oldu. Bundan böyle tek ç›kar yol, bar›fla uzanan yoldu.

Nikias Bar›fl› Bu nedenle, M.Ö. 421 y›l›nda Atinal› politikac› ve komutan Nikias’›n çabas›yla Atina ile Sparta aras›nda bar›fl imzaland›. “Nikias Bar›fl›” olarak olara k adland›r›lan ve 50 y›ll›k bir süreyi kapsayacak flekilde yap›lan bu antlaflma ile Arkhidamos Savafl› son buldu. Bu bar›fl Atina için bir zaferdi; çünkü Sparta, Atina’n›n Delos Birli¤i’ndeki önderli¤ini tan›yordu. Fakat Nikias Bar›fl›, Peloponnesos Savafl›’na de¤il, yaln›zca bu savafl›n bir dönemine son vermiflti. Savafl çok geçmeden yeniden bafllayacakt›. Nitekim, Atina M.Ö. 417’de tarafs›z Melos Adas›’n› kuflatt›; halk›n›n teslim olmas›ndan sonra ise adada büyük bir katliam yapt›. Sparta herhangi herha ngi bir müdahalede bulunmad›.

45

46


Sicilya Seferi Atinal› Alkibiades, Sicilya’n›n ele geçirilmesiyle Atinal›lar›n tekrar eski zafer günlerine dönebilecekleri konusunda Atinal›lar› ikna etti. Nikias bu düflünceye karfl› ç›ksa da bask›lar karfl›s›nda dayanamad› ve kabul etmek zorunda kald›. Alkibiades, beraberinde Nikias ve Lamakhos oldu¤u halde büyük bir ordu ile Sicilya’ya hareket etti. Amac› Peloponnesos’un bat› yolunu kapatmakt›. Fakat Sicilya’ya vard›¤›nda onu kötü bir sürpriz bekliyordu. Kendisine karfl›t gruplar, Atina’daki Herme heykellerinin tahrip edilmesi ve Eleusis “misterlerine” (gizem dini tanr›lar›na) küfür etti¤i gerekçesiyle yarg›lanmas› için mahkemeye baflvurmufllard›. Mahkemeye hesap vermeye ça¤r›lan Alkibiades kaç›p Sparta’ya s›¤›nd› ve Sicilya seferinin plan›n› aç›klad›. Perslerin Sardeis Satrab› Tissaphernes’e de dan›flmanl›k yapt›. Bunun üzerine Gylippos komutas›ndaki Sparta ordusu hemen Sicilya’ya gitti. Bu arada Lamakhos da sefer s›ras›nda öldürüldü. Atinal›lar, Lamakhos’un ölümünden sonra çaresiz kalan Nikias’›n yan›na, Demosthenes komutas›nda bir destek gücü gönderdiler. Fakat M.Ö. 413 Ekim ay›nda Atinal›lar büyük bir yenilgiye u¤rad›. Böylece, Sicilya seferi baflar›s›zl›kla sonuçland›. Sicilya bozgunundan birkaç ay önce ise Sparta, Attika’daki Dekeleia’y› ele geçirmiflti.

Lysandros’un Notion Zaferi Art›k Persler de, yaklafl›k 35 y›l önce (M.Ö. 449) imzalad›klar› Kallias Antlaflmas›’n› bozarak Atina’ya karfl› Spartal›lar›n yan›nda yer al›yorlard›. Peloponnesoslular, Perslerden maddi destek sa¤layarak büyük bir donanma meydana getirdiler. Bu arada Alkibiades, Atina’da uygun bir politik zemin bularak Sparta’dan ayr›l›p tekrar Atina’n›n yan›nda yer almaya bafllad›. Ionia’ya gönderilen bir ordunun bafl›na geçti ve baz› baflar›lar elde etti. M.Ö. 410’da Peloponnesos donanmas›n› Kyzikos’ta (Erdek) yenilgiye u¤ratt›. M.Ö. 407’de Atina’ya döndü. Fakat Spartal›lar›n Perslerle yapt›klar› dayan›flma Atina’y› zor durumda b›rak›yordu. Spartal›lar›n bafl›nda Lysandros, Perslerin bafl›nda ise Kral II. Dareios bulunuyordu. Alkibiades’in donanmas›n›n bafl›nda bulunmad›¤› bir s›rada, Ionia’daki Notion’da demirlemifl olan Atina donanmas› Lysandros taraf›ndan bozguna u¤rat›ld› (M.Ö. 406). Yenilginin sorumlusu olarak görülen Alkibiades, Phrygia’da bulunan Pers Satrab› Pharnabazos’un yan›na kaçt›; fakat Lysandros’un iste¤i üzerine orada öldürüldü (M.Ö. 404).

Arginussai Savafl› Lysandros’un yerine göreve gelen Kallikratidas ise, Konon komutas›ndaki Atina filosunu Lesbos Adas› (Midilli) aç›klar›nda abluka alt›na alm›flt›. Bunun üzerine Atinal›lar, 150 gemilik bir donanmayla bölgeye hareket ettiler. Kallikratidas, 50 kadar gemiyi abluka için b›rakarak, 120 gemi ile Atina donanmas›n› karfl›lamaya gitti. Fakat Arginussai Adalar› (Çandarl› yar›madas›n›n güneybat›s›nda) civar›nda Konon’a yenildi (M.Ö. 406). Yine de Atinal›lar zaferin bedelini a¤›r ödediler; savafl sonras› kopan bir f›rt›nada Atinal›lar çok kay›p verdi.

Aigospotamoi Savafl› Bir y›l sonra tekrar göreve gelen Spartal› Lysandros, Perslerin maddi yard›m› sayesinde oluflturdu¤u bir donanma ile Lampsakos’u (Lapseki) iflgal etti. Bunun üzerine Hellespontos’a (Çanakkale Bo¤az›) gönderilen Atina donanmas› Aigospotamoi’da (Gelibolu Yar›madas›’n›n do¤u k›y›s›nda) yenilgiye u¤rad› (M.Ö. 405). Byzantion ve Kalkhedon, Sparta’n›n eline geçti. Müttefikleri de Atina’n›n karfl›s›nda yer

47


almaya bafllad›lar. Atina hem karadan hem denizden kuflatma alt›ndayd›; üstelik k›tl›k had safhadayd›. Sonunda Atina yenilgiyi kabul etti. Atina’ya kabul ettirilen antlaflman›n koflullar› çok a¤›rd› (M.Ö. 404): Ele geçirdi¤i yerleri geri verecek, Peiraieus (Pire) liman›n› kente ba¤layan uzun sur duvar› y›k›lacak, donanmas›n› Sparta’ya teslim edecek ve Sparta’n›n egemenli¤ini tan›yacakt›. Fakat yine de Atina, içeride ba¤›ms›z bir kent-devleti olarak kalacakt›. Yirmi yedi y›ll›k savafl›n sonunda “Atina ‹mparatorlu¤u” çökmüfltü. Böylece, Hellen dünyas›n›n önderli¤i Sparta’ya geçti. Fakat Sparta’n›n bu sevinci, Perslerin tekrar Hellen dünyas›n›n ifllerine kar›flmas›yla uzun ömürlü olamad›. Her ne kadar, Peloponnesos Savafl› s›ras›nda Perslerle Spartal›lar bir dayan›flma içine girdilerse de, bir süre sonra Pers Satrab› Kyros’un Pers Büyük Kral› olan a¤abeyi II. Artakserkses’e karfl› yapt›¤› sefer baflar›s›zl›kla sonuçlan›nca, Kyros’un taraf›n› tutan kentler Persler taraf›ndan cezaland›r›lacaklar›n› düflünerek, Spartal›lardan yard›m isteyecek ve böylece Sparta da Anadolu kentlerinin koruyuculu¤unu üstlenerek Perslere savafl açacakt›r. Peloponnesos Savafl› kimler aras›nda, hangi tarihlerde oldu?

SATRAP KYROS’UN AYAKLANMASI Buraya kadar, Hellenlerle Perslerin ve ikisi de Hellen ulusunun bir parças› olan Atinal›larla Spartal›lar›n savafllar›n› gördük. Fakat bu kez Perslerin kendi aralar›ndaki bir taht kavgas› ile karfl› karfl›yay›z. Gerçekte, burada ele ald›¤›m›z olay Perslerin kendi aralar›ndaki çat›flmalar›nda ne ilk ne de sondur; ancak, Hellen tarihçi Ksenophon’un kaleme alm›fl oldu¤u Anabasis gibi bir esere konu olmas› dolay›s›yla Hellen tarihi içinde önemli bir yere sahiptir. Peloponnesos Savafl› sona erdi¤inde, Pers Kral› II. Dareios da ölmüfl, yerine bü yük o¤lu II. Artakserkses geçmiflti. Fakat Dareios’un kar›s› Parysatis gerçekte küçük o¤lu Kyros’un kral olmas›n› istiyor; iki kardefl, Artakserkses ve Kyros, birbirlerinden hofllanm›yordu. Kyros’un bir gün a¤abeyi taraf›ndan öldürülece¤inden endifle duyan Parysatis, Artakserkses’i kardeflini Bat› Anadolu’ya satrap olarak göndermesi için ikna etti. Böylece Kyros uzakta, ama güven içinde olacakt›. Bu durum Artakserkses’in de ifline geliyordu; çünkü, Kyros saray çevresinden ne kadar uzakta olursa, kendisi için o kadar az tehlikeli olacakt›. Fakat Bat› Anadolu’da gücünü artt›ran Kyros, a¤abeyi II. Artakserkses’i tahttan indirmenin zaman› geldi¤ini düflünerek, Sardeis’te paral› askerlerden oluflan 10.000’i aflk›n büyük bir ordu toplama ya bafllad›. Asker toplamada, dostluk kurdu¤u Hellen subaylar›n da deste¤ini ald›. A¤abeyini kuflkuland›rmamak ve kendi ordusunu tedirgin etmemek için, isyan eden Pisidial› kabileleri egemenlik alt›na almak amac›yla sefere ç›kaca¤›n› duyurdu ve M.Ö. 401’de yola ç›kt›. Fakat durumun fark›na varan Artakserkses’in yak›n adamlar›ndan Satrap Tissaphernes hemen Susa’ya giderek Artakserkses’i uyard›. Kyros, Kilikia üzerinden Babylon’un (Babil) kuzeyindeki Kunaksa’ya vard›. Art›k ordusuna gerçek plan›n› söylemifltir. Askerler flaflk›nd›r; ama geri dönüfl için de çok geçtir. ‹ki ordu Kunaksa’da karfl›laflt› (M.Ö. 399). Kyros, a¤abeyini yaralad› ama kendisi de öldü. Kyros’un öldü¤ünü duyan askerler, art›k bir amaçlar› olama yaca¤›n› düflünerek geri çekildiler. Geriye çekilen 10.000 Hellen askerin bafl›nda, di¤er birkaç komutanla birlikte, bütün bu olaylar›n anlat›ld›¤› Anabasis adl› eserin yazar› olan ünlü tarihçi Ksenophon da vard›r. Ordu, Tigris (Dicle) k›y›s›n› izleyerek kuzeye do¤ru ilerleyip Karadeniz k›y›s›na var›r. Kimi zaman karadan, kimi zaman denizden yol alarak Trakya’ya gelirler ve burada Spartal› komutanlar›n emri-

SIRA S‹ZDE

5

48


ne girerler. Kyros’un bu baflar›s›z seferi, sefere kat›lan Ksenophon’un Anabasis adl› eserine konu olmufltur. Söz konusu uzun dönüfl yolculu¤u günümüzde “Onbinlerin Dönüflü” olarak da adland›r›lmaktad›r. D‹KKAT

Kunaksa, günümüzde Irak s›n›rlar› içinde, Babil’in 70 km kuzeyinde yer al›r.

KORINTHOS SAVAfiI Perslerin taht mücadelesi devam ederken Yunanistan’da da olaylar kendi seyrinde devam ediyordu. Peloponnesos Savafl›’n›n yenilgisinin ve getirdi¤i a¤›r yükün alt›ndan kalkmaya çal›flan Atina, Boiotia’n›n da deste¤ini sa¤lam›flt›. Fakat bundan rahats›z olan Sparta, onlar›n üzerine bir ordu gönderdi. M.Ö. 395’te yap›lan Haliartos Savafl›’nda Spartal›lar yenilgiye u¤rad›; komutanlar› Lysandros öldü. Atina ve Boiotia’n›n bu baflar›s›, Korinthos ve Argos’un da onlar›n taraf›nda yer almalar›n› sa¤lad›. Böylece, Atina, Korinthos, Thebai ve Argos, Sparta’daki tiranl›k iktidar›na karfl› dörtlü bir koalisyon oluflturdular. Boiotia’n›n en güçlü kenti ise Thebai idi. Agesilaos komutas›ndaki Sparta ordusu, M.Ö. 394’te Koroneia’da yap›lan savaflta koalisyon ordusunu yenilgiye u¤ratt›. Bundan bir süre önce de, Pers donanmas›na komuta eden Atinal› Konon, Sparta donanmas›n› Knidos (Datça-Refladiye) aç›klar›nda yenilgiye u¤ratm›flt›. Spartal›lar, Koroneia zaferinin tad›n› ç›karamadan, Knidos yenilgisinin haberini alm›fllard›. Knidos zaferinden sonra Konon Atina’ya dönmüfl ve Atina ile Peiraieus (Pire) liman› aras›ndaki uzun sur duvar›n›n inflas›n› tamamlatm›flt›. Atinal›lar›n Perslerle aras›n›n iyi olmad›¤› bir zamanda, bu kez Spartal› Komutan Antialkidas (Antalkidas) yeniden Perslere yak›nlaflmaya bafllad›. Amac›, bir Sparta-Pers dayan›flmas› ile Atina’y› bar›fla zorlamakt›. Nitekim, Hellespontos’u kapatarak Atina ve müttefiklerini bar›fla zorlad› (M.Ö. 386). Kendi ad›ndan dolay› “Antialkidas Bar›fl›” ya da Pers kral›ndan dolay› “Kral Bar›fl›” olarak an›lan bu bar›fl antlaflmas›na göre, Anadolu’daki Yunanca konuflan ve Hellen kültürünün etkisi alt›nda bulunan kentler Pers egemenli¤ine b›rak›l›yordu. Ksenophon (Hellenika V.I.31) kral›n buyru¤u niteli¤indeki antlaflman›n koflullar›n› flöyle vermektedir: “Ve biraraya geldiklerinde, Tribazos onlara kral›n buyru¤unu gösterdi ve okumaya Re si m 3. 2 bafllad›: Kral Artakserkses, Asya’daki kentlerin, Klazomenai ile K›br›s gibi adalar dahil, kendisine ait Panathenaik Ödül olduklar›n› düflünmektedir. Ve küçük büyük di¤er Amphoras›. M.Ö. yak. 390. Biniciler Hellen kentleri de ba¤›ms›z kalmal›d›rlar; Lemnos, hedefe m›zrak Imbros ve Skyros hariç. Bunlar eskiden oldu¤u giat›yorlar. bi Atinal›lara ait olacaklard›r. ‹ki taraftan hangisi Kaynak: Neils bu bar›fl koflullar›n› kabul etmez ise, ben, bu ant(2008), Res. 131. laflmay› tan›yanlar ile birlikte, hem karadan hem de denizden o tarafa savafl açaca¤›m.” Böylece Sparta ile Atina aras›nda M.Ö. 395 y›l›nda bafllayan Korinthos Savafl›; Haliartos, Knidos ve Koroneia gibi üç önemli çarp›flmadan sonra, Perslerin Sparta’ya destek vermesi ile M.Ö. 386 y›l›nda son bulmufl oldu. Korinthos Savafl›, Spartal›lara yaln›zca prestij kazand›rd›; savafl›n as›l galibi ise kuflkusuz, Perslerdi.


49

‹K‹NC‹ DELOS DEN‹Z B‹RL‹⁄‹ Atina, M.Ö. 378’de ikinci kez bir Deniz Birli¤i oluflturdu. Atina’n›n yüz y›l önce kurdu¤u ilk Deniz Birli¤i, Perslere karfl› kurulmufltu. ‹kinci Deniz Birli¤i ise Spartal›lara karfl› kuruldu. Atina, ilk Deniz Birli¤i’ndeki deneyimlerini göz önünde tutarak önceleri müttefik kentler üzerinde hegemonya kurmay› düflünmüyordu. Fakat kendini toparlay›p güçlenmeye bafllamas› müttefik kentleri tedirgin etmeye bafllad›. Bu nedenle, bir süre sonra Rhodos, Kos ve Khios’un bafl›n› çekti¤i isyan hareketine kat›lan baz› kentler Birlik’ten ayr›lmak istediler. Byzantion’dan ve Karia Satrab› Maussollos’tan da destek gören kentler ile onlar› Birlik içinde tutmaya çal›flan Atina aras›ndaki çat›flmalar, birlik içinde oldu¤u için “‹ç Savafl” ya da “Müttefikler Savafl›” (M.Ö. 357-355) olarak an›l›r. Bu çarp›flmalar s›ras›nda Embata’da yenilgiye u¤rayan Atina, Birli¤in da¤›lmas›n› önleyemedi. Fakat Atina denizde hâlâ güçlü idi ve Hellespontos’u kontrol alt›nda tutuyordu.

THEBAI’IN ÜSTÜNLÜK DÖNEM‹ M.Ö. 386 y›l›nda imzalanan Antialkidas Bar›fl›’ndan sonra Spartal›lar, Boiotia’n›n di¤er kentlerini Thebai’dan ay›rd›lar ve birkaç y›l sonra da kentin kalesinde bir garnizon kurdular. M.Ö. 378’de Thebail›lar kaleyi tekrar ele geçirdiler ve M.Ö. 371’de ünlü Leuktra Savafl›’nda topraklar›n› istila eden Spartal›lara karfl› büyük bir zafer kazand›lar ve onlar› Orta Yunanistan’dan att›lar. Thebai ordusunun bafl›nda Pelopidas ve Epameinondas adl› komutanlar vard›. Epameinondas gerçekten deneyimli ve ak›ll› bir kifliydi. O zamana kadar uygulanan savafl taktiklerinde karfl›l›kl› dizilmifl ordular birbirine sald›r›yordu. Epameinondas’›n takti¤inde ordu, iki kanat fleklinde savafl düzenini al›yordu. Böylece, düflman arada b›rakt›r›larak kanatlardan abluka içine al›n›yordu. Leuktra yenilgisinden sonra Peloponnesos Birli¤i üyelerinin Sparta’ya güveni kalmad›. Bu zaferden sonra büyük bir prestij kazanan Thebail›lar ise komutanlar› Epameinondas’›n önderli¤inde Peloponnesos’a ak›nlar yap›p Sparta’y› kendi topraklar›nda zay›flatt›lar. Fakat M.Ö. 362’deki Mantineia Savafl›’nda Thebai ordusu galip gelmesine karfl›n, Epameinondas ald›¤› yaralar sonucu hayat›n› kaybetti. Böylece, önemli bir gücünü yitiren Thebai, yaklafl›k yirmi befl y›l süren parlak dönemini bir daha yakalayamad›; s›radan bir kent-devleti olarak varl›¤›n› sürdürdü. M.Ö. 371’deki Leuktra Savafl›’da Thebail›lar, Spartal›lar› yenilgiye u¤ratt›lar.

D‹KKAT

50


Özet  AMAÇ

1

 AMAÇ

2

Perslerin siyasal ve kültürel yap›s›n› tan›mlama Persler kabaca bugünkü ‹ran Devleti’nin bulundu¤u topraklarda yafl›yorlard›. Pers Kral› Kyros M.Ö. 546 y›l›nda Lydia Kral› Kroisos’u yenilgiye u¤ratarak, krall›¤›n baflkenti Sardeis’i ele geçirdi. Böylece, Anadolu 200 y›l kadar sürecek olan Pers egemenli¤ine girdi. I. Dareios (M.Ö. 522-486) önceki satrapl›klar› yeniden organize etti ve yeni bir vergi sistemi (nomos) meydana getirdi. Perslerin Anadolu’daki en önemli iki satrapl›k merkezi Sardeis (Manisa-Sart) ve Daskyleion (Ergili) idi. Persler, Ephesos ve Sardeis ile Susa aras›nda “Kral Yolu”nu infla etmifllerdi. Pers-Hellen Savafllar›n› aç›klama Pers-Hellen Savafllar› M.Ö. 490 y›l›nda Marathon Savafl› ile bafllad›; Persler Yunanistan’a kadar geldiler ama Marathon’da yap›lan savafl› kaybettiler. Yaklafl›k 10 y›l sonra, M.Ö. 480’de savafl yine Yunanistan’da cereyan etti; bu kez Persler Atinal›lar› ve müttefikleri Spartal›lar› Thermopylai’da yenilgiye u¤ratt›lar ve Atina’y› yak›p y›kt›lar. Ancak, bu hezimetten sonra, ayn› y›l içinde Salamis’te yap›lan deniz savafl›n› Persler kaybetti. Ertesi y›l Plataia ve Mykale’de yap›lan savafllar› da Atinal›lar ve müttefikleri kazand› (M.Ö. 479). Böylece Persler Yunanistan’› terk ettiler. Atinal›lar, M.Ö. 478’te Perslere karfl› I. Delos Deniz Birli¤i’ni kurdular. Ancak, Atina’n›n Birlik Hazinesi’ndeki paralar› kendi menfaatleri do¤rultusunda kullanmak istemesi nedeniyle Birlik bir süre sonra da¤›ld› (M.Ö. 431). Fakat, Birli¤in da¤›lmas›ndan önce, M.Ö. 449’daki Kallias Bar›fl› ile PersHellen Savafllar› son bulmufltu.

 AMAÇ

3

Atina ‹mparatorlu¤unu aç›klama Hellenlerin tek vücut olmalar›n› sa¤layan Birlik (symmakhia) , Atina’n›n bir deniz imparatorlu¤u kurma düflüncesinin de temelini oluflturdu. M.Ö. 478 / 477 tarihinde, Pers tehlikesini ortadan kald›rmak ve onlar›n Yunanistan’da yapt›klar› tahribat›n öcünü almak için Atina taraf›ndan kurulan Birli¤in merkezi Delos Adas› idi. Say›lar› giderek artan ve bir süre sonra 300’ü bulan üye müttefik kentler, birli¤in hazinesinde toplanmak üzere, ekonomik güçlerine göre belirli bir y›ll›k katk›da (esas olarak para, fakat gemi ya da asker gibi baflka katk›lar da olabiliyordu) bulunuyorlard›. Hazine, Atinal› 10 görevlinin (hellenotamiai) denetimindeydi. Birlik hazinesi daha sonra (M.Ö. 454’te) Delos’tan Atina’ya getirilmiflti. Atinal›lar bundan böyle hazinenin daha iyi korunaca¤›n› düflünüyorlard›. Bu nedenle Delos Deniz Birli¤i veya “Delos Konfederasyonu” ayn› zamanda “Attika-Delos Deniz Birli¤i” olarak da bilinir. Müttefik kentler aras›nda en fazla prestij ve güç sahibi Atina oldu¤undan, bu kent di¤erleri üstünde bir hegemonya kurmak isteyecek ve bu durum zamanla hoflnutsuzluk yaratmaya bafllayacakt›. Nitekim öyle de oldu. Delos Deniz Birli¤i, giderek Atina ‹mparatorlu¤u’na dönüfltü. Öyle ki, Birli¤in kurulmas›ndan yaklafl›k yirmi befl y›l sonra, M.Ö. 5. yüzy›l›n ortalar›nda, Atina, Birlik içinde kendi para ve a¤›rl›k sisteminin kullan›lmas› için bir kararname yay›mlayarak müttefiklerine gümüfl sikke bas›m›n› yasaklam›flt›r. Böylece, Atina, sikke üretimini tekelinde tutarak yaln›zca kendi bast›¤› tetradrahmilerin dolafl›m›n› zorunlu k›l›yordu. Sparta ile Atina’n›n aralar›n›n aç›lmas›nda bafll›ca rolü oynayan Atina’n›n hegemonya sevdas› Peloponnesos Savafl› sonunda (M.Ö. 404) Birli¤in sona ermesine neden olmufltur.

3. Ünite - M.Ö. 5. Yüzy›l Savafllar›  AMAÇ

4

Peloponnesos Savafl›n› aç›klama Atina ile Sparta aras›nda M.Ö. 431-404 y›llar› aras›nda, yirmi yedi y›l süren savafl, “Peloponnesos Savafl›” olarak bilinir. Peloponnesos Savafl›’n›n ilk on y›l› (M.Ö. 431-421) “Arkhidamos Savafl›” olarak an›l›r. Spartal›lar M.Ö. 431’de Attika’ya girerek, bölgeyi ya¤malad›lar ve ülkelerine döndüler. Spartal› komutan Brasidas ile Atinal› Kleon’un Amphipolis’te çarp›flmas›nda (M.Ö. 422) hem Kleon, hem de Brasidas öldü. Neticede, M.Ö. 421 y›l›nda Atina ile Sparta aras›nda bar›fl imzaland›. “Nikias Bar›fl›” olarak adland›r›lan ve 50 y›ll›k bir süreyi kapsayacak flekilde yap›lan bu antlaflma ile Arkhidamos Savafl› son buldu. Sonraki çat›flmalarda Atinal›lar ve Spartal›lar karfl›l›kl› zaferler elde ettiler. Ancak, Spartal›lar›n Atina donanmas›n› Aigospotamoi’da yenilgiye u¤ratmas›yla ve ard›ndan yap›lan antlaflmayla (M.Ö. 405-404) Hellen dünyas›n›n önderli¤i Sparta’ya geçti.

 AMAÇ

5

51

Thebai’›n üstünlük dönemini aç›klama Thebail›lar M.Ö. 371’de ünlü Leuktra Savafl›’nda topraklar›n› istila eden Spartal›lara karfl› büyük bir zafer kazand›lar ve onlar› Orta Yunanistan’dan att›lar. Thebail›lar Peloponnesos’a da ak›nlar yap›p, Sparta’y› kendi topraklar›nda vurdular. M.Ö. 362’deki Mantineia Savafl›’nda Thebai ordusu galip gelmesine karfl›n, komutanlar› Epameinondas ald›¤› yaralar sonucu hayat›n› kaybetti. Böylece, önemli bir gücünü yitiren Thebai, yaklafl›k yirmi befl y›l süren parlak dönemini geride b›rakt›.

52


Kendimizi S›nayal›m 1. Persler, Lydia Krall›¤›’na ne zaman son verdi? a. b. c. d. e.

M.Ö. 747/746 M.Ö. 647/646 M.Ö. 547/546 M.Ö. 447/446 M.Ö. 630/629

6. Arhidamos Savafl› afla¤›daki antlaflmalardan hangisiyle son bulmufltur? a. Kallias Antlaflmas› b. Perikles Antlaflmas› c. Arhidamos Antlaflmas› d. Hippias Antlaflmas› e. Nikias Antlaflmas›

2. Ionia Ayaklanmas›’n›n bafllamas›na neden olan Aristagoras afla¤›daki kentlerden hangisinin Tiran› idi? a. Ephesos b. Sardes c. Atina d. Klazomenai e. Miletos

3. Pers-Hellen Savafllar›’nda muharebelerin s›ras› afla¤›dakilerden hangisinde do¤ru olarak verilmifltir? a. Platai ve Mykale, Marathon, Artemision ve Thermopylai, Salamis b. Marathon, Artemision ve Thermopylai, Salamis, Platai ve Mykale c. Marathon, Platai ve Mykale, Artemision ve Thermopylai, Salamis d. Marathon, Salamis, Platai ve Mykale, Artemision ve Thermopylai e. Salamis, Marathon, Platai ve Mykale, Artemision ve Thermopylai

4. I. Delos Deniz Birli¤inin kuruldu¤u ve son buldu¤u dönem afla¤›dakilerden hangisidir? a. M.Ö. 778 - M.Ö. 431 b. M.Ö. 678/677 - M.Ö. 429 c. M.Ö. 478/477 - M.Ö. 400 d. M.Ö. 478/477 - M.Ö. 431 e. M.Ö. 431 - M.Ö. 378/377

7. Ksenophon’un Anabasis adl› eserinde Kyros ile II. Artakserkses aras›ndaki savafl afla¤›dakilerden hangisinde gerçekleflmifltir? a. Susa b. Persopolis c. Kunaksa d. Babil e. Issos

8. II. Delos Deniz Birli¤i ne zaman kuruldu? a. b. c. d. e.

M.Ö. 600 M.Ö. 378 M.Ö. 499 M.Ö. 450 M.Ö. 474

9. M.Ö. 5. yüzy›l›n ortalar›nda Atina taraf›ndan yürürlü¤e konan kararnamenin konusu afla¤›dakilerden hangisidir? a. Atina’n›n para ve a¤›rl›k sisteminin kullan›lmas› b. Toplumsal bar›fl›n sa¤lanmas› c. Müttefik kentlere hububat yard›m›n›n›n yap›lmas› d. Atina gemilerinin Ege Denizi’nde serbest dolafl›m› e. Atina’n›n üye kentlere zeytin ve zeytinya¤› ihrac›n› yasaklamas›

10. Peloponnesos Savafl› içide yer alan Sicilya seferi s›5. Pers-Hellen Savafllar› hangi antlaflmayla son buldu? a. b. c. d. e.

Kallias Antlaflmas› Perikles Antlaflmas› Arhidamos Antlaflmas› Hippias Antlaflmas› Korinthos Antlaflmas›

ras›nda mahkemeye ça¤r›lan Alkibiades afla¤›dakilerden hangisi ile suçlanm›flt›r? a. Eleusis misterlerine küfür etmesi b. Atina Hazinesi’nden gereksiz harcamalar yapmas› c. Thebai ile gizli iflbirli¤i içinde olmas› d. Perslerle gizli iflbirli¤i içinde olmas› e. Athena Tap›na¤›’ndaki alt›n heykelin eritilmesi


53

Okuma Parças› Sokrates

Eski Hellen felsefesinin en önemli isimlerinden olan Sokrates (M.Ö. 469-399), Sophroniskos ile Phainarete’nin o¤lu idi. Potidaia, Amphipolis ve Delion’da savafla kat›lm›flt›. Sokrates’in yaz›l› eseri yoktur; düflüncelerini Ksenophon ve Platon’dan ö¤reniyoruz. Bilginin ancak araflt›r›larak elde edilebilece¤ini söylemifltir. “Hiçbir fley bilmedi¤imi biliyorum” sözü, onun düflüncesini çok iyi anlat›r. Sokrates, diyalog içine girdi¤i kifliye önce çeflitli sorular sorarak onun gerçekte hiçbir fley bilmedi¤ini ortaya koymaya çal›fl›r (eironeia = Sokratik alay, ironi); sonra, sordu¤u sorularla, karfl›s›ndakinin bilgisini ortaya ç›kar›r (maieutike = do¤urtma).

Resim 3.3 Sokrates. Kaynak: Neils (2008), res. 58.

Sokrates M.Ö. 399’da gençleri kötü yola sevketti¤i, yeni tanr›lar› empoze ederek dine karfl› suç iflledi¤i gerekçesiyle ölüm cezas›na çarpt›r›lm›flt›r. Sokrates, Halk Meclisi’nin, yarg›lanmas› gerekti¤ine iliflkin karar› uyar›nca mahkemeye verilmifl ve Halk Mahkemesi’nde (He- liaia) jüri üyelerinin ald›¤› karar gere¤i bu cezaya çarpt›r›lm›flt›. Bu da bize Halk Mahkemeleri’nin ne kadar demokratik (!) olduklar›n›, oylamada al›nan kararlar›n her zaman sa¤l›kl› ve bilinçli olmad›¤›n›, birlikte hareket etme gibi toplum psikolojisinin ne denli önemli oldu¤unu göstermektedir. Eski Atina’da adi suçlara verilecek çeflitli cezalar bulunmaktayd›. Örne¤in k›rbaç, da¤lama veya boyun, kol ve ayak bileklerinin demirle ba¤lanmas› daha ziyade kölelere verilen cezalardand›; yabanc›lara hapis cezas› veriliyordu. Ama adam öldürme veya devlete / topluma karfl› ifllenen a¤›r suçlar›n

cezalar› ölümdü. Zehirleyerek, tafllayarak, bafl keserek, uçurumdan atarak öldürme, bilinen örneklerdendir. Zincirlere ba¤layarak açl›ktan ölüme mahkûm etme de bilinmektedir. Sokrates’e, idam flekline iliflkin kendisinin bir talebi olup olmad›¤› soruldu¤unda, sürgüne gönderilmeyi isteyece¤i san›lm›flt›. Ama öyle olmad›; ölümle cezaland›r›lmas›n› istedi. Düflüncelerini özgürce ifade etmesi karfl›l›¤›nda ölüm cezas›na çarpt›r›lmas›n›n kendisi için küçültücü de¤il aksine yüceltici bir uygulama oldu¤unu düflünüyordu. Önce, Atina’da agora yak›n›nda bir hapiste tutuldu; sonra kendisine bald›ran otundan yap›lan bir zehir verilerek infaz› gerçeklefltirildi. Sokrates zehiri içip hücrede birkaç ad›m att›; ancak bacaklar› titremeye ve vücudunu tafl›mamaya bafllay›nca, yata¤a uzand›; titreme bütün vücudunu sarm›flt›. Bir süre sonra gardiyanlar›n gözleri önünde hayata gözlerini kapad›.

54



S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

1. c

S›ra Sizde 1

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Persler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ionia Ayaklanmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Pers-Hellen Savafllar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Pers-Hellen Savafllar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Pers-Hellen Savafllar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Peloponnesos Savafl›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Satrap Kyros’un Ayaklanmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “II. Delos Deniz Birli¤i” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Pers-Hellen Savafllar›: I. Delos Deniz Birli¤i” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Peloponnesos Savafl›:Sicil ya Seferi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Persler, M.Ö. 547/46’da Lydia Krall›¤›n›n baflkenti Sardeis’i ele geçirerek Lydia Krall›¤›’na son verdiler. Bu olaydan sonra Anadolu, Pers emenli¤ine girdi. S›ra Sizde 2

Ionia Ayaklanmas›’nda Bat› Anadolu’daki kent-devletleri, egemenli¤i alt›nda bulundu¤u Perslere karfl› ayaklanm›flt›. Ayaklanma, M.Ö. 494’te bast›r›ld›. S›ra Sizde 3

Marathon, Artemision ve Thermopylai, Salamis, Platai ve Mykale S›ra Sizde 4

I. Delos Deniz Birli¤i’nin kurulufl amac›, Pers-Hellen Savafllar› s›ras›nda Perslerin Yunanistan’da yapt›klar› tahribat›n öcünü almak ve Pers tehlikesini ortadan kald›rmakt›. S›ra Sizde 5

Atinal›larla Spartal›lar aras›nda, M.Ö. 431-404 y›llar› aras›nda oldu.


55

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Bayer, E. (1988), Griechische Geschichte in Grundzü- gen, Darmstadt. Boardman, J. (2000), Persia and the West, Londra. Cartledge, P., ed. (1998), Ancient Greece, Cambridge Illustrated History, Cambridge University Press, Cambridge. Cook, J.M. (1962), The Greeks in Ionia and the East, Thames and Hudson, Londra. Hornblower, S. (1991), The Greek World 479-323 BC, Routledge, Londra. Levi, P., (1997), Eski Yunan (çev. N. Erdilek), ‹letiflim Atlasl› Büyük Uygarl›klar Uygarl›klar Ansiklopedisi, Ansiklopedisi, ‹stanbul. Mansel, A.M. (1971), Ege ve Yunan Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yay›nlar›, Ankara.

Meiggs, R. (1992), The Athenian Empire, Oxford Uni versity Press, Oxford. Oxford. Neils, J. (2008), Ancient Greece . The British Museum Concise Introduction, Londra Smith, J.S. (1990), Greece and Persia, Bristol Classical Press, Bristol. Tekin, O. (2007), Eski Anadolu ve Trakya. Ege Göçlerin- den Roma ‹mparatorlu¤u’nun ‹kiye Ayr›lmas›na Ka- dar, ‹letiflim Anadolu Uygarl›klar› Dizisi, ‹stanbul. Tekin, O. (2008), Eski Yunan ve Roma Tarihi’ne Girifl , ‹letiflim Yay›nlar›, ‹stanbul. Thorley, J.(2004), Athenian Democracy, Routledge, Oxon.

4


Amaçlar›m›z     

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Makedon Krall›¤›’n› aç›klayabilecek; II. Philippos’un Hellen kent-devletleri üzerindeki egemenli¤ini aç›klayabilecek; Büyük ‹skender ve icraatlar›n› aç›kla aç›klayabile yabilecek; cek; Hellenistik Ça¤› aç›klayabilecek; ‹skender’in ölümünden sonraki iktidar mücadelerini tart›flabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • • • •

II. Phil II. Philip ippo poss Büyü Bü yük k ‹s ‹ske kend nder er Mak akeedo dony nyaa Diad Di adok okho hosl slar ar

• Seleukos • Pt Ptol olem emai aios os • He Hell llen enis isti tik k

‹çindekiler


Büyük ‹skender ve Hellenistik Ça¤

• MAKEDO MAKEDONYA NYA KRA KRALLI LLI⁄I ⁄I VE II. PHILIPPOS • BÜY BÜYÜK ÜK ‹SKE ‹SKENDE NDER R VE VE DO⁄U DO⁄U SEFER‹ • BÜY BÜYÜK ÜK ‹SKEN ‹SKENDER DER’DE ’DEN N SONRA: SONRA: ‹SKENDER’‹N HALEFLER‹

Büyük ‹skender ve Hellenistik Ça¤ MAKEDONYA KRALLI⁄I VE II. PHILIPPOS Makedonya, Balkanlar ile Yunanistan yar›madas› aras›nda yer al›r. M.Ö. 12. yüzy›l içinde kuzey kökenli istila dalgas› Dorlar› da yerinden oynatm›fl ve Dorlar aras›nda “Makednon Ethnos” olarak bilinen topluluk güneybat› Makedonya’dan (Makednon bölgesinden) gelmiflti (Herodotos, I.56). Bir görüfle göre bu topluluktan arta kalanlar, Klasik Dönem Makedonlar›n›n çekirde¤ini oluflturmufltur. ‹lk Makedon kral›, I. Perdikkas’t›r. II. Philippos’a de¤in Makedonya, Yukar› Makedonya’daki yar›-ba¤›ms›z kabilelerle, Illyrial›larla, Trakya’daki Odryslerle, Khalkidike’deki Hellen kentleriyle, Perslerle, Atinal›larla ve Sparta ile mücadele etmek zorunda kald›. Makedonyal›lar Eski Yunanca’n›n bir lehçesini konufluyorlar ve kendilerini “Hellen” olarak kabul ediyorlard›. Her ne kadar Hellenler aras›nda savafl eksik olmuyorsa da, onlar için en büyük tehlike ya da ortak düflman, Persler idi. Bu ortak düflmana karfl› koyabilmek, hatta onu yok edebilmek için Hellenlerin ilk önce kendi aralar›nda birleflmeleri gerekiyordu. Bu uzlaflman›n da bir politikas› olmal›yd›. Böylece “panhellenizm” yani “Hellenlerin Birli¤i” düflüncesi do¤du. Bu, her Hellen’in sempati ile bakt›¤›, ama söz konusu birli¤i sa¤layacak önderin kim olaca¤› sorusunu da beraberinde tafl›d›¤› bir düflünce idi. Atinal› hatip ( rhetor ) Isokrates, M.Ö. 346’da Makedon Kral› II. Philippos’a yazd›¤› aç›k mektupta, Hellen ulusunun bafll›ca befl büyük kentinin (Atina, Argos, Sparta, Korinthos ve Thebai) güç birli¤i yaparak, onun komutas›nda Perslere karfl› sefer düzenlemesini istiyordu. II. Philippos (M.Ö. 359-336), Makedon taht›na geçer geçmez önce ülkeyi siyasi, ekonomik ve askeri aç›dan güçlü bir duruma getirdi. Profesyonel bir ordu kurdu; manc›n›klar, kuflatma araçlar› gibi savafl makineleri gelifltirdi; kanatlara önem veren bir savafl plan› stratejisi oluflturdu. Trak kavmi kavmi Bisaltlar’›n Bisaltlar’›n topraklar›ndaki gümüfl madenlerini ele geçirdi. Sonra Amphipolis’e yöneldi; kent, Atina’dan yard›m istedi. Fakat Atina o s›rada Euboia ve Khersonesos ile meflgul oldu¤undan Amphipolis’e yard›m edemedi. Philippos, Amphipolis’i ele geçirmekle birlikte özgürlü¤ünü tan›d›; ancak, Pydna’y› da kuflatma alt›na al›nca Atina daha fazla dayanamad› ve Philippos’a savafl ilân etti. Sonunda, Pydna Philippos’un eline geçti. Bu arada a rada Atina ve müttefikleri aras›nda bafllayan “‹ç Savafl” (M.Ö. (M.Ö. 357-355), Atina’n›n gücünü k›rm›flt›. M.Ö. 356’da Khalkidike ile ittifak anlaflmas› yapan Philippos, bu kez Potidaia’y› ele geçirdi. Kent, Khalkidike’ye verildi, halk› da köle olarak sat›ld›. Phi-

58


lippos, ekonomik olarak da güçlüydü. Yunanistan’›n kuzeyinde Krenides yöresinde yer alan Pangaion Da¤›’ndaki madenlerden elde etti¤i alt›n ile y›lda 1.000 talanton gelir elde etti. Philippos birkaç evlilik yapm›flt›. Fakat en önemli evlili¤i, hiç kuflkusuz, Molossia hanedan›ndan Olympias ile oland›. Philippos, böylece hem siyasi nüfuzunu artt›rm›fl, hem de Molossia yönetimini etkisi alt›na alm›flt›. Philippos, bir “autokrat” olarak egemenlik sürüyordu. Makedonya’daki siyasal kurumlar geliflmifl olmad›¤› gibi, resmi kimlikleri de mevcut de¤ildi. Bu nedenle, Philippos tek lider olarak neredeyse s›n›rs›z bir davran›fl özgürlü¤üne sahipti. Meclis’in, öneride bulunma d›fl›nda, kral›n üstünde bir gücü yoktu. SIRA S‹ZDE

II. Philippos’un ekonomik gücünün kayna¤› neydi?

1

Kutsal Savafl Philippos’u Orta Yunanistan’a çeken geliflme Phokis ile Thebai ve müttefikleri (Thebai Birli¤i) aras›nda ç›kan “Kutsal Savafl”t› (M.Ö. 355-346). Delphoi Amphiktionu’nun (dinsel birlik) Thebai’›n kontrolü ve korumas› alt›nda oldu¤u s›rada Philomelos komutas›ndaki Phokisliler, Delphoi’u iflgal ettiler. Böylece, M.Ö. 355 y›l›nda Phokis ile Thebai aras›ndaki “Kutsal Savafl” patlak verdi. Atina ve Sparta, Phokis’in yan›nda; Tesalya ve Lokris ise Thebai’›n yan›nda yer ald›. Phokisliler, Tesalyal›lar› yenilgiye u¤ratt›lar; fakat M.Ö. 354’deki çarp›flmada komutanlar› Philomelos’u kaybettiler. Philomelos’un yerine geçen Onomarkhos, bölgeye gelen II. Philippos’u da iki kez bozguna u¤ratt› (M.Ö. 353). Fakat bir y›l sonra Philippos, Onomarkhos’u Tesalya’da yendi ve öldürdü. Bu zaferden sonra Tesalya Birli¤i’nin arkhon ’u seçildi. Daha sonra Phokislilerin bafl›na geçen Phayllos ve Phalaikos da pek bir baflar› elde edemediler. Bir ara dikkatini Khalkidike’ye çeviren Philippos, oradaki Hellen kentleri ile sa vaflt›ktan sonra Thebai ve Tesalya’n›n arabuluculuk ça¤r›s› üzerine tekrar Kutsal Savafl’a döndü. M.Ö. 346’da Phokislileri yenilgiye u¤ratarak, silahlar›na el koydu; topraklar›na bir garnizon yerlefltirdi ve haraca ba¤lad›. Amphiktion’daki oy hakk›n› da kendi üzerine ald›. Ayn› y›l yap›lan “Philokrates Antlaflmas›” ile Atina, Amphipolis üzerinde hak iddias›ndan vazgeçti. Philippos M.Ö. 343’de tekrar Trakya’ya yöneldi; karfl› koyanlar› egemenlik alt›na ald›. Daha da do¤uya giderek, Perinthos’a (Marmara Ere¤lisi) sald›rd› (M.Ö. 340). Fakat, Perslerin kente verdikleri destek nedeniyle buray› ele geçiremedi. Oradan Byzantion’a do¤ru harekete geçti. Atina, Bo¤az’› kontrol alt›nda tutan Byzantion’un (‹stanbul) kaybedilmesinin Karadeniz’den yapt›¤› bu¤day ithalini olumsuz yönde etkileyece¤ini düflünerek savafl haz›rl›klar›na bafllad›. Byzantion, Philippos’un kuflatmas›na baflar›l› bir flekilde karfl› koydu; Philippos geri çekildi.

Khaironeia Savafl› M.Ö. 339 y›l›nda Lokrisliler, Delphoi’a sald›r›nca, Delphoi Amphiktionu, II. Philippos’tan yard›m istedi. Philippos da Orta Yunanistan’a girdi; Elateia ve Amphissa’y› ele geçirdi. Atinal› afl›r› milliyetçi Demosthenes, Philippos’a karfl› Thebai ile ittifak yapt›. M.Ö. 338 sonbahar›nda iki ordu Khaironeia Ovas›’nda karfl›laflt›. Philippos’un phalanks ’lardan oluflan profesyonel ordusu, Atinal› ve Thebail›lar›n oluflturdu¤u geleneksel, hoplit a¤›rl›kl› orduyu yendi. Atinal›lar 1.000 kadar kay›p verirken, bunun iki kat› kadar da esir vermifllerdi. Bu savafltan sonra Hellenler, II. Philippos’un gücünü kabul ettiler. Thebai, bundan böyle Boiotia’daki hegemonyas›n› yitirmiflti. Atina, Makedonya ile uzlaflma içine girmek zorunda kald›.

59

4. Ünite - Büyük ‹skender ve Hellenistik Ça¤

Korinthos Birli¤i II. Philippos, giderek, Hellenlerin sempatisini kazanmaya ve Hellenlerin birli¤ini sa¤layacak tek kifli olarak görülmeye baflland›. Philippos da bunu sezmifl olacak ki, Hellen kentlerini ulusal bir kongreye kat›lmaya ça¤›rd›. M.Ö. 337 y›l›nda Philippos’un baflkanl›k etti¤i kongre Korinthos’ta topland›. Burada al›nan karar gere¤ince Hellenler bir “Hellen Birli¤i” oluflturdular. Siyasi ve askeri nitelikli bu birlik, toplant› yerinden dolay›, “Korinthos Birli¤i” olarak an›lmaktad›r. Philippos, üye kentlerin delegelerinden oluflan ve synhedrion ad›n› tafl›yan bir meclis taraf›ndan yönetilecek Birli¤in hegemon’u seçildi. Sparta söz konusu birli¤in d›fl›nda kald›. II. Philippos ve o¤lu III. Aleksandros (Büyük ‹skender) Perslere karfl› büyük bir sefer yap›laca¤›n› ilân ettiler. Philippos, kendisine karfl› gelecek her gücü alt edece¤ini biliyordu; daha do¤rusu, kendi ordusunun gücünü tan›yordu. Amaç, Bat› Anadolu’daki kentleri Pers boyunduru¤undan kurtarmak ve Perslere Hellen dünyas›n›n gerçek gücünü göstermekti. Philippos’un önderli¤inde Makedonlardan ve Hellenlerden oluflan büyük bir ordu ile sefer haz›rl›klar›na bafllanm›fl; hatta Bat› Anadolu’ya bir öncü kuvvet bile gönderilmiflti. Fakat Philippos M.Ö. 336’da, k›z› Kleopatra’n›n evlilik kutlamalar› s›ras›nda 46 yafl›ndayken Aigai’da (Vergina) bir suikast sonucu öldürüldü. Makedonya’daki Vergina’da (antik Aigai) keflfedilen bir tümülüsün içindeki mezar odas› olas›l›kla Philippos’a aittir. ‹çerideki lahdin kapa¤› kald›r›ld›¤›nda, iskeletin üzerindeki ifllemeli kumafl parçalar› hâlâ duruyordu. Mezar odas›nda çok say›da kap kacak ve metal eflyalar›n yan› s›ra, Philippos’un mi¤fer, z›rh ve silahlar› bulundu.

Hegemon: Eski Yunanca

lider, önder anlam›ndad›r.

BÜYÜK ‹SKENDER VE DO⁄U SEFER‹ Büyük ‹skender (III. Aleksandros), II. Philippos ile Olympias’›n o¤lu idi. Plutarkhos, ‹skender’in do¤um tarihini 6 Hekatombaion (yaklafl›k 20 Temmuz) olarak vermektedir. Babas›n›n ölümünden sonra, M.Ö. 336’da 20 yafl›nda bir delikanl› iken Makedonya taht›na geçti. ‹lk ifli babas›n›n katillerini cezaland›rmak oldu. Daha sonra Korinthos Birli¤i taraf›ndan birli¤in hegemon ’u ve Pers seferinin de komutan› seçildi. ‹skender, bir yandan Trakyal›lar› ve Illyrial›lar› kontrol alt›nda tutmaya çal›fl›rken, öte yandan Pers ‹mparatorlu¤u’na karfl› yapaca¤› seferin haz›rl›klar›yla meflgul oluyordu. Makedon hegemonyas›n› hazmedemeyen Atina ve Thebai’y› ele geçirdikten sonra, bütün düflüncesini Do¤u seferi üzerinde yo¤unlaflt›rd›. ‹skender’in Do¤u seferine bafllad›¤› M.Ö. 334 y›l› (veya Pers ‹mparatorlu¤una son verdi¤i M.Ö. 331 y›l›) ile son Hellenistik krall›k olan Ptolemaioslar’›n Actium Savafl› sonras› tarih sahnesinden silindikleri M.Ö. 30 y›l› aras›ndaki yaklafl›k 300 y›ll›k dönem, “Hellenistik Ça¤” olarak adland›r›l›r. Ayn› dönemde Roma, Cumhuri yet dönemini yafl›yordu.

Resim 4.1 Kaynak: A. Pasinli (2003), ‹stanbul Arkeoloji Müzeleri, s. 160 (foto: A. Konyal›).

60


‹skender önce Trakya ve Tuna boylar›nda savaflt›; buralardaki yerli kabileleri egemenlik alt›na ald›. Fakat bir süre sonra Yunanistan’da Makedon egemenli¤ine karfl› bir isyan bafllad›. Bu arada ‹skender’in Illyria’da öldü¤ü söylentisi de ç›km›flt›. Thebai, bu söylentiden cesaret alarak isyan›n öncülü¤ünü yapt›. ‹skender, Thebai’ye girerek kenti yerle bir etti; halk›n bir k›sm› öldürüldü, bir k›sm› da köle yap›ld›. Art›k s›ra Perslere gelmiflti. Makedonya ve Yunanistan’daki meseleleri babas›n›n subaylar›ndan Antipatros’a b›rakarak, içlerinde okçular›n da bulundu¤u 30.000 piyade ve 5.000’den fazla süvari ile Hellespontos’a yöneldi. Hellespontos’tan Anadolu’ya geçifl noktas›n›n (Sestos-Abydos mevkii) güvenli¤i için Parmenion ve Attalos’u görevlendirdi.

Anadolu’ya Geçifl Hellespontos: Günümüzde

Çanakkale Bo¤az›.

SIRA S‹ZDE

‹skender, M.Ö. 334 bahar›nda Hellespontos’tan Anadolu’ya geçti. ‹lk ifl olarak Ilion’a (eski Troia) gidip, Athena’ya kurban sundu; Troia Savafl›’ndan arta kalan adak silahlar›ndan baz›lar›n› alarak, onlar›n yerine kendi silahlar›n› b›rakt›; Troia Kral› Priamos’un mezar›n› ziyaret ederek kurban kesti. Böylece, Homeros’un Ilias destan›n›n da ana konusunu oluflturan Troia Savafl› kahramanlar›na karfl› sayg›s›n› dile getirdi. ‹skender, Troia Savafl›’n›, Hellenler ile Hellen olmayanlar (barbarlar) aras›ndaki husumetin ilk sonuçlar›ndan biri olarak yorumluyordu. Ona göre, Troial›lar barbar de¤il, Asya topraklar›ndaki Hellenlerdi. Art›k o da, Ege Denizi’nin iki yakas›ndaki Hellenleri tek vücut olarak görmek istiyordu. Bu düflüncenin etkisi alt›nda, ilk amac›, babas›n›n da planlam›fl oldu¤u gibi, Bat› Anadolu’daki Yunanca/Hellence konuflan ya da Hellen kültürünün nüfuzu alt›nda bulunan kentleri Pers sultas›ndan kurtarmakt›. Sonra da Pers ‹mparatorlu¤u’nu ele geçirecek ve hatta bir Hellenlefltirme siyaseti güdecekti. Perslerle ilk karfl›laflma Granikos (Biga Çay›) yak›n›nda oldu. ‹skender’in subaylar›ndan Parmenion 5.100 Tesalyal› süvariye komuta ediyordu. ‹skender de 13.000 Makedonun bafl›ndayd›. Persler ise piyade ve süvari olarak toplam 40.000 askerden olufluyordu. ‹skender, ortaya phalanks ’›, kanatlara da süvarileri ve piyadeleri yerlefltirdi. Savafl düzenindeki her iki ordunun Granikos Çay› boyunca karfl›l›kl› s›ralan›fl› yaklafl›k 3 km’yi buluyordu. ‹skender’in uygulad›¤› taktik sonucu Persler kesin bir yenilgiye u¤rad›lar (M.Ö. 334). Granikos Savafl› ile Anadolu’nun kap›s› ‹skender’e aç›lm›fl oldu. ‹skender, ›rma¤› geçerek karaya ç›kmaya çal›flan, fakat Persler taraf›ndan öldürülen ilk 25 askerin bronz heykellerinin yap›lmas› için dönemin ünlü heykeltrafl› Lysippos’u görevlendirdi. Granikos zaferinden sonra ‹skender, Parmenion’u da Daskyleion’u teslim almas› için gönderdi. Parmenion, Hellespontos Phrygias›’n›n baflkenti Daskyleion’u herhangi bir karfl› koyma ile karfl›laflmadan ele geçirdi. ‹skender, Pers Satrab› Arsites’in yerine Kalas’› atad›. Halktan, Perslere verdikleri verginin ayn›s›n› vermelerini istedi. Büyük ‹skender Anadolu’ya hangi mevkiden geçti ve Perslerle ilk karfl›laflmas› nerede oldu?

2

Lydia’da ‹skender güneye inerek Sardeis’e do¤ru yürüyüfle geçti. Kente yaklaflt›¤›nda Lydia Satrab› Mithrines ve beraberinde bulunan, kentin ileri gelenleri ‹skender’i karfl›lad›lar ve kentin teslim olaca¤›n› bildirdiler. ‹skender, Sardeisliler ve di¤er Lydial›lar›n eski Lydia geleneklerine göre yaflamalar›na izin verdi ve onlar› serbest b›rakt›. Mithrines de bundan böyle ‹skender’in taraf›nda yer ald›. Sardeis’te bir Zeus tap›na¤›


inflas› için emir verdi. Kalenin yönetimini subay› Pausanias’a verdikten sonra Nikias’› vergi kontrolörü, Asandros’u da Lydia satrab› olarak atad›. ‹skender, Pers dönemindeki yerel yönetim mekanizmas›n› bozmad›; sadece idarecilerini de¤ifltirdi. Özellikle mali ve askerî yetkiler Hellenlerin ve Makedonlar›n kontrolüne verildi.

Ionia’da ‹skender daha sonra Ephesos’a geldi. Sürgünleri geri ça¤›rd›; oligarflik idareye son vererek tekrar demokrasiyi kurdu. Perslere ödedikleri vergileri bundan böyle Artemis Tap›na¤› için vermelerini istedi. Ephesos halk› oligarkhlar›n korkusunu üzerinden atm›fl olarak, çabucak Memnon’u ça¤›ranlar›, Artemis Tap›na¤›’n› soyanlar›, tap›naktaki Philippos heykelini k›ranlar› ve agoradaki kentin kurtar›c› kahraman› Heropythes’in mezar›n› talan edenleri ölüme mahkûm etti. Bu s›rada Magnesia (Ortaklar) ve Tralleis’ten (Ayd›n) elçiler gelerek kentlerini ‹skender’e teslim ettiler. ‹skender, Alkimakhos’u Aiolis kentlerine ve halen Pers boyunduru¤unda bulunan Ionia’n›n di¤er kentlerine gönderdi. Oligarkhlardan ayr›lmalar›n› ve demokrasiyi kurmalar›n› istedi. ‹skender Ephesos’ta biraz daha kalarak Artemis’e kurban adad› ve askerî bir tören alay› düzenledi. ‹skender ertesi gün Miletos’a do¤ru yola ç›kt›. Kentin yak›n›nda bir Pers donanmas› vard›. Miletos’taki Pers garnizonu komutan› Hegesistratos bu filoya güveni yordu. Fakat 160 gemilik bir filoya komuta eden Nikanor’un Miletos’a Perslerden birkaç gün önce varmas› ve kentin karfl›s›ndaki Lade Adas› aç›¤›nda demirlemesi Miletos’a do¤ru yola ç›kan 400 gemilik Pers donanmas›n›n plan›n› bozdu. Pers donanmas› Mykale (Samsun) Da¤› aç›klar›nda demirlemek zorunda kald›. ‹skender’in kuvvetleri yard›m›n ulaflamad›¤› Miletos’taki direnifli k›rarak kenti ele geçirdi. ‹skender, hem masrafl› olmas› hem de Pers donanmas›yla karfl› karfl›ya gelecek bir donanmaya sahip bulunmamas› sebebiyle kendi donanmas›n› da¤›tmaya karar verdi. Anadolu topraklar›nda Asya içlerine ilerleyece¤i için donanmaya ihtiyac› da yoktu. Üstelik Perslerin k›y› üslerini ele geçirerek onlar›n donanma gücünü etkisiz hale getirebilirdi. Bu arada vurgulanmas› gereken bir nokta da, ‹skender’in Pers boyunduru¤undan kurtard›¤› veya ele geçirdi¤i kentlerde demokratik yönetimi kurma giriflimidir. Zira, Persler, kontrolleri alt›ndaki Hellen kent-devletlerindeki yönetimi yerel tiranlar›n idaresine b›rak›yorlard›. Asl›nda Bat› Anadolu Hellen kentleri bir taraftan Pers egemenli¤inden kurtulurken, öte taraftan Büyük ‹skender’in egemenli¤ini tan›mak zorunda kal›yorlard›.

Karia’da ‹skender, kalabal›k bir Pers ordusunun Halikarnassos’ta bulundu¤unu haber alarak, Karia’ya do¤ru yola ç›kt›. Yolu üzerindeki Miletos ile Halikarnassos aras›ndaki kentleri ele geçirdi. Halikarnassos’a yaklaflt›¤›nda kentin d›fl›nda kamp kurarak kuflatma haz›rl›klar›na bafllad›. Kentin önündeki hende¤i doldurarak savafl kulelerini ve di¤er araç-gereci surlara yaklaflt›rd›. Fakat Halikarnassoslular geceleyin ani bir karfl› sald›r› ile kuleleri ve di¤er savafl makinelerini yakma girifliminde bulundularsa da kolayca geri püskürtüldüler. Kuflatma ilerledikçe Halikarnassoslular›n dayanma gücü azal›yordu. Kentte bulunan Pers subay› Memnon kaçmak zorunda kald›. Halikarnassos uzunca bir direniflten sonra ‹skender’e teslim oldu. Karia Satrapl›¤›’n›n yönetimini eski satrap Hekatomnos’un k›z› Ada’ya verdi. Ada, ‹skender Karia’ya girdi¤inde onu karfl›lamaya gitmifl ve ikamet etti¤i Alinda kentini ona teslim etmiflti. ‹skender ise Alinda’y› tekrar Ada’ya verdi ve Ada’n›n kendisini manevi o¤lu olarak görmesine itiraz etmedi.

61

62


Lykia’da ‹skender’in komutas›ndaki Makedonyal›lardan bir k›sm›, sefere ç›kmadan k›sa bir süre önce evlenmifllerdi. ‹skender, k›fl› eflleriyle birlikte geçirmeleri için onlar› Karia’dan Makedonya’ya gönderdi. Bafllar›na da Ptolemaios’u verdi. ‹skender, Parmenion’u bir ordu ile Sardeis’e gönderdi ve oradan da Phrygia’ya ilerlemesi talimat›n› verdi. Kendisi ise güneye, Lykia’ya yöneldi. Lykia’ya girdi¤inde önce Telmessos teslim oldu; sonra Pinara, Ksanthos ve Patara ile 30 kadar ufak yerleflmeyi ele geçirdi. ‹skender k›fl bast›rd›¤›nda, o zamanlar Lykia’n›n bir parças› olarak kabul edilen Milyas’a girdi¤inde Phaselislilerden elçiler gelip iyi dileklerini sundular ve kendisine alt›n bir taç arma¤an ettiler. Bunu duyan di¤er kentler de elçilerini gönderdiler. ‹skender onlara, gönderece¤i komutanlara kentlerini teslim etmelerini bu yurdu. Sonra Phaselis’e gelerek, onlar›n da arzusu ve yard›m› ile yak›nlardaki güçlü bir kaleyi ele geçirdi. Çünkü Pisidial›lar taraf›ndan infla edilmifl olan bu kale, Phaselisliler için bir tehlike arzediyordu. Orada yuvalanan yerliler, Phaselislilerin ekip biçtikleri topraklar› ya¤mal›yorlard›. Diodoros’un “Marmara” diye söz etti¤i, Arrianos’un ad›n› anmaks›z›n de¤indi¤i kalenin gerçek ad› Mnara’d›r (Kemer’in kuzeybat›s›ndaki Kavak Da¤›).

Pamphylia’da Phaselis’ten ayr›lan ‹skender, ordusunun bir k›sm›n› da¤ geçitleri (Klimaks, bugünkü Kesme Bo¤az›) aras›ndan Perge’ye gönderdi. Kendisi de k›y›y› izleyerek Perge’ye (Aksu) geldi. Perge’den ayr›ld›ktan sonra yolda kendisini karfl›layan Aspendos (Belk›s) elçileri kentlerini teslim edeceklerini fakat kentte bir garnizon yerlefltirilmemesi ricas›nda bulundular. ‹skender bu teklife raz› oldu ama karfl›l›¤›nda askerlerine ödenmek üzere 50 talanton para ile Pers Kral›’na vermek için yetifltirdikleri atlar› istedi. Elçiler flartlar› kabul edip ‹skender’in huzurundan ayr›ld›lar. ‹skender Side’ye gelerek orada bir muhaf›z birli¤i b›rakt› ve do¤ruca Sillyon’a (Yanköy Hisar›) hareket etti. Sillyon istihkâm edilmifl bir flehirdi. ‹skender, burada vakit kaybetmek istemedi¤inden olacak, yoluna devam etmek istedi. Fakat bu s›rada Aspendoslular›n daha önce öne sürdü¤ü flartlar› yerine getirmeyecekleri haberini ald›. Üstelik Aspendoslular, surlar›n›n d›fl›nda bulunan tarlalar›ndaki ürünleri de toplayarak kente tafl›m›fllar, kap›lar› ‹skender’in elçilerine kapatm›fllar ve surlar›ndaki zay›f noktalar› onarmaya bafllam›fllard›. ‹skender hemen Aspendos’a hareket etti. ‹skender’in geldi¤i haberini alan Aspendoslular surlar›n gerisine çekilmifller hatta öndeki evleri de boflaltarak daha güvenli oldu¤unu düflündükleri tepeye s›¤›nm›fllard›. ‹skender savunmas›z surlar› geçerek terkedilmifl evlerde karargâh kurdu. Çaresiz kalan Aspendoslular tekrar elçiler gönderip ba¤›fllanmalar›n› dileyerek eski flartlar› kabul ettiklerini bildirdiler. ‹skender uzun bir kuflatman›n gereksizli¤ini düflünerek onlarla anlaflmay› tercih etti. Fakat bu kez daha a¤›r flartlar ileri sürdü: önceden söz verdikleri atlar ile birlikte 50 talanton yerine 100 talanton verecekler; ayr›ca kentin ileri gelenlerini de rehin olarak teslim edeceklerdi. Atayaca¤› bir satrab›n yönetimi alt›nda yaflayacaklar ve Makedonya’ya y›ll›k bir vergi ödeyeceklerdi. Hatta zorla ele geçirdikleri komflu topraklar›n› da sahiplerine iade edeceklerdi. Bütün flartlar Aspendoslularca kabul edildikten sonra ‹skender tekrar Perge’ye yöneldi ve oradan Phrygia’ya do¤ru yola ç›kt›.


Pisidia’da Yolu üzerindeki önemli bir Milyas kenti olan Termessos’un (Güllük Da¤›) direnciyle karfl›laflan ‹skender, oldukça dar olan bugünkü Yenice Bo¤az›’n›n bugün “Kap›kaya” olarak adland›r›lan geçidini bir hileyle aflarak kentin yak›n›nda kamp kurdu. Bu s›rada Termessos ile iliflkileri bozuk olan Selge (Zerk) kentinden gelen elçiler ‹skender’e dostluk mesajlar›n› ilettiler. ‹skender de onlar› güvenilir bir müttefik olarak gördü¤ünü beyan etti. Da¤l›k bir arazi üzerinde kurulu bulunan Termessos’un ele geçirilmesi çok zaman alaca¤›ndan ‹skender buray› fethetme düflüncesinden vazgeçti ve Sagalassos’a (A¤lasun) do¤ru yola ç›kt›. Kent olanca gücüyle karfl› koymaya çal›flt›ysa da sonunda ‹skender’e teslim oldu. ‹skender Sagalassos’ta bir subay›n› ve 20 kadar da askerini kaybetti.

Phrygia’da Askania Gölü’nün (Burdur Gölü) k›y›s›n› izleyerek Phrygia’ya giren ‹skender birkaç günlük yürüyüflten sonra Kelainai’a (Dinar) vard›. Buras› bir Pers satrab›n›n garnizonu ile istihkâm edilmifl bir kentti. Elçiler gelerek teslim flartlar›n› konufltular. ‹skender de, kenti savaflmadan teslim alman›n daha iyi olaca¤›n› göz önünde bulundurarak kabul etti. Kente bir iflgal ordusu b›rakarak on gün kadar burada dinlendi ve bu süre zarf›nda Phrygia Satrapl›¤›’na Antigonos’u atad›. Kelainai’dan ayr›lan ‹skender, Phrygia’n›n önemli kentlerinden ve eski Phrygia Krall›¤›’n›n baflkenti olan Gordion’a (Yass›höyük) geldi. Daha önce Sardeis’e gönderdi¤i ve oradan Phrygia’ya geçmesini emretti¤i Parmenion da ordusu ile birlikte Gordion’a geldi. Ptolemaios ile iki subay›n idaresinde Makedonya’ya efllerini görmeye giden yeni evli Makedonyal›lar›n da Gordion’a varmas›yla ‹skender’in askerî gücü doru¤una ulaflt›. Bu s›rada, Pers Büyük Kral› III. Dareios taraf›ndan donanma komutanl›¤›na atanm›fl olan Memnon’un, savafl› Makedonya ve Yunanistan’a kayd›rma girifliminde bulunmas› ve bunun için de önce Khios Adas›’n› daha sonra da, Mytilene d›fl›ndaki Lesbos Adas›’n›n di¤er kentlerini ele geçirdi¤i haberi ‹skender’i telaflland›rm›flt› (M.Ö. 333). Fakat Mytilene kuflatmas› s›ras›nda Memnon’un a¤›r bir hastal›k nedeniyle ölmesi ‹skender’i rahatlatt›. Arrianos’tan ö¤rendi¤imize göre kral, Gordion’da Midas’›n saray›na giderek, Gordios’un efsanevi arabas›n› ve boyunduru¤undaki kay›fllar› görmek istemiflti. Biliyordu ki, efsaneye göre, araban›n boyunduru¤undaki kay›fl› çözen kimse “Asya’n›n hâkimi” olacakt›. Bundan sonras›n› Arrianos’un a¤z›ndan dinleyelim: “...Bu kay›fl k›z›lc›k a¤ac›n›n iç kabu¤undan yap›lm›flt›, ne bafl› ne de sonu gözüküyordu. ‹skender kay›fl› çözmek imkân›n› göremeyince -halk kalabal›¤›n›n, aleyhinde bir fikre sapmamas› için çözmeden b›rakmay› istemedi¤inden- baz›lar›n›n dedi¤ine göre, kay›fl› k›l›çlam›fl, böylece onun art›k çözülmüfl oldu¤unu ilân etmifl.” (‹skender’in Anabasisi, II. 3, çev. H. Örs).

Galatia’dan Kilikia’ya Ertesi gün ‹skender Galatia’n›n en önemli kenti Ankyra’ya (Ankara) geldi. Orada onu Paphlagonial›lardan oluflan bir heyet karfl›lad›. Heyet, ‹skender’in egemenli¤ini tan›yacaklar›n› fakat ordusuyla topraklar›na girmemelerini istedi. ‹skender, onlara Phrygia Satrab› Kalas’a itaat etmelerini söyleyerek Kappadokia’ya do¤ru yola ç›kt›. Böylece Halys Irma¤›’na (K›z›l›rmak) kadar Küçük Asya’n›n önemli bir bölümü ‹skender’in egemenli¤ine girmifl oldu. Sabiktas’› Kappadokia satrab› olarak ata yarak, Kilikia geçitlerine dayand›. Daha önce Ksenophon ile birlikte Pers Büyük

63

64


Kral› II. Artakserkses’e karfl› sefere kat›lm›fl olan Kyros’un kamp›na vard›¤›nda, Kilikia Kap›lar› (Gülek Bo¤az›) olarak bilinen geçitin Perslerce tutulmufl oldu¤unu gördü. Kamp›n bulundu¤u yerde Parmenion’u b›rakarak kendisi gece boyunca bo¤aza do¤ru ilerledi. ‹skender’in ilerledi¤ini gören Pers nöbetçiler bulunduklar› yerleri terkederek kaçt›lar; ‹skender ertesi gün flafakta emrindeki orduyla kolayca bo¤azdan geçerek Kilikia’ya girdi. Bu s›rada ona ulaflan bir habere göre, ‹skender’in bo¤azdan geçti¤ini ö¤renen Satrap Arsames, önce Tarsos’u savunmaya niyetlendiyse de sonradan fikir de¤ifltirerek kentten kaçmaya haz›rlan›yordu. Tarsoslular, Arsames’in kaçmadan önce kentlerini ya¤malayaca¤›ndan endifle ediyorlard›. Bunu ö¤renen ‹skender, süvari birlikleri ve hafif silahl› piyadelerle çabucak Tarsos’a yürüdü. Arsames de kenti ya¤malamaya f›rsat bulamadan Pers Büyük Kral› III. Dareios’un yan›na kaçmak zorunda kald›. Antik kaynaklarda Tarsos’a giren ‹skender’in yorgunluktan bitap düfltü¤ü; Kydnos Irma¤›’nda (Tarsus Çay›) yüzdükten sonra atefllendi¤i ve uyuyamad›¤› anlat›lmaktad›r. Doktorlar› ona Akarnanial› hekim Philippos’u önerdiler. ‹skender, Philippos’u tan›yor ve ona güveniyordu. Philippos, ‹skender’e güçlü bir ilaç önerdi. ‹skender de ilac› hemen haz›rlamas›n› istedi. Philippos ilac› haz›rlay›p ‹skender’e verdi¤i s›rada, Parmenion’dan ‹skender’e bir mesaj geldi: “Philippos’a dikkat et! Ö¤rendi¤ime göre Pers kral› Dareios seni öldürmesi için ona bir ödül verdi.” ‹skender mesaj› okudu ve Philippos’a verdi. Hekim mesaj› okurken ‹skender ilac› içti. Philippos derhal her fleyin iyi gidece¤ini söyleyerek ‹skender’den mesaja inanmamas›n› istedi. Güven, iyileflmesi demekti. Gerçekten de ilaç etkisini gösterdi ve ‹skender iyileflti. Daha sonra ‹skender, Kilikia ve Assur topraklar›n› ay›ran di¤er bir bo¤az› ele geçirmesi için Parmenion’u gönderdi. Emrine Yunan ücretli askerlerini ve Sitalkes’in yönetiminde Trakyal›lar› verdi. Kendisi de Tarsos’tan ayr›larak, efsaneye göre Assur Kral› Sardanapalos taraf›ndan kurulmufl olan Ankhiale (Mersin civar›nda) kentine geldi. Sardanapalos’un mezar› da kentin surlar›n›n yak›n›ndayd›. Mezar›n üstünde Sardanapalos’un tasviri ile Assurca bir mezar kitabesi yer al›yordu. Kitabede flu yaz›yordu: “Anakyndarakses’in o¤lu Sardanapalos, Ankhiale ve Tarsos’u bir günde infla etti; sen yabanc›, ye, iç ve nefleli ol; çünkü insana özgü di¤er fleyler hiç de bundan daha de¤erli de¤ildir.” Ankhiale’den ayr›lan ‹skender, Soloi’a (Mezitli, Viranflehir) geldi; orada bir muhaf›z birli¤i b›rakarak, kenti iki yüz gümüfl talanton para cezas› ödemeye mahkûm etti. Çünkü kent hâlâ Perslere sempati duyuyordu. Oradan da¤larda pusu kurmufl olan Kilikial›lar›n üzerine yöneldi. Bir haftada onlar› püskürtmeyi baflard›, bir k›sm›n› esir ald› ve Soloi’a döndü. Burada Sa¤l›k Tanr›s› Asklepios’a kurban adad›ktan sonra askerlerini teftiflten geçirmek üzere meflale yar›fl›, spor ve edebiyat yar›flmalar› düzenledi. Soloi’dan ayr›lan ‹skender Tarsos’a do¤ru yola ç›kt›. Bu arada Magarsos’a (Karatafl yak›nlar›nda Dörtdirek) u¤rayarak, Athena Magarsia’ya adakta bulundu. Mallos’a (K›z›ltahta yak›nlar›nda) vard›¤›nda Kahraman Amphilokhos’a adakta bulundu. Malloslular›n bir iç savafl›n efli¤inde olduklar›n›n fark›na varan ‹skender, bu kargaflaya son vermelerini istedi. Pers Kral› Dareios’a ödedikleri vergiden muaf tuttu, çünkü Mallos bir Argos kolonisiydi ve ‹skender’in kendisi de Argoslu Herakleso¤ullar› soyundan geliyordu.

Issos Savafl› ‹skender Mallos’tayken Dareios’un Assur topraklar›ndaki Sokhoi’da karargâh kurdu¤u haberini ald› ve komutanlar›n› toplayarak onlara bilgi verdi. Ertesi gün de yola ç›kt›. Önce Myriandros yak›n›nda kamp kurdu. Gece ç›kan fliddetli bir f›rt›na ve


ya¤mur nedeniyle bir süre kampta mahsur kald›. Bu s›rada Dareios askerî ve stratejik aç›dan elveriflli düzlükte askerleriyle vakit geçiriyordu. ‹skender ise rahats›zl›¤›ndan dolay› Tarsos’ta ve teftiflten dolay› da bir süre Soloi’da kald›ktan sonra tepelerdeki Kilikial›lara tekrar ak›n yapt›. Dareios ise Issos’a (Yeflil Höyük, eski ad›yla Kinet Höyük) do¤ru yola ç›kt› ve fark›nda olmadan daha önce ‹skender’in geçti¤i yoldan geçerek onun arkas›na sarkt› ve Pinaros Irma¤›’na yöneldi. Böylece Pers ordusu kuzeyde, Makedonya ordusu ise güneyde kalm›flt›. Durumun fark›na varan ‹skender hemen geriye dönerek Pinaros Irma¤› k›y›s›na vard›. Dareios’un ordusu Pinaros Irma¤›’n›n (Deliçay veya Payas Çay›?) kuzeyinde, ‹skender’in ordusu ise güneyinde mevzilendi. ‹skender, birtak›m manevralardan sonra ordusunu sa vafl düzenine soktu. Sa¤ ve sol kanatlara komutanlar›n› görevlendirdi. ‹skender’in sald›r›ya geçti¤ini ö¤renen Dareios ordusunun bir bölümüne karfl› taarruz emri verdi. fiiddetli bir savafl oldu. ‹skender, say›ca daha fazla askere sahip olan Dareios’un ordusu karfl›s›nda üstünlü¤ü ele geçirdi. Dareios, kalkan›n›, pelerinini ve hatta yay›n› bile savafl arabas›nda b›rakarak at›na atlay›p kaçt›. Hava karar›ncaya kadar Makedonyal›lar Pers askerlerini izlediler ve onlara çok say›da ka y›p verdirdiler. Havan›n kararmas› Dareios’u ‹skender’in eline esir düflmekten kurtard›. ‹skender, Pers kral›n›n b›rakt›¤› eflyalar› alarak karargâh›na döndü. Dareios’un çad›r›nda bulunan annesi, kar›s› ve üç çocu¤unu esir ald› (M.Ö. 333). Issos zaferinden sonra ‹skender, kendi ad›n› tafl›yan Aleksandreia (bugünkü Esentepe / ‹skenderun) kentini kurdu. Çok geçmeden Dareios, ‹skender’e haber göndererek bar›fl yap›lmas›n› teklif etti. Dareios’un bar›fl önerisini geri çeviren ‹skender, Suriye’ye (Syria) girerek Perslerin en önemli donanma üslerinden Fenike’ye (Phoinikia) girdi. Sidon, karfl› koymadan al›nd›, Tyros (Sur) ise kuflatma sonunda ele geçirildi (M.Ö. 332); Filistin de ‹skender’in kontrolüne girdi. ‹skender M.Ö. 332 sonbahar›nda M›s›r’a yöneldi. Baflkent Memphis’teki Pers Satrab› Mazakes karfl› koymadan teslim oldu. M›s›r ele geçirildi ve burada, Nil Deltas›’nda, kendi ad›n› tafl›yan bir kent kurdu: Aleksandreia (‹skenderiye). ‹skender, M›s›r’da çok iyi karfl›land›; M›s›r Tanr›s› Ammon ile özdefllefltirildi. M›s›r’da yönetimi, âdet oldu¤u üzere, yerli bir yöneticiye b›rakt›; fakat yine mali ve askerî kontrol Hellen ya da Makedon kiflilerin elindeydi.

Gaugamela Savafl› ‹skender, M.Ö. 331’de M›s›r’dan ayr›larak, Pers Kral› Dareios’un as›l ordusunun bulundu¤u Babylonia’ya girdi. ‹ki ordu Mezopotamya’da Arbela (Erbil) yöresindeki Gaugamela Ovas›’nda karfl›laflt›. Savafl takti¤i ve ‹skender’in zekâs›, Pers ordusunun bozguna u¤ramas›na neden oldu; Dareios kaçt›. Gaugamela Savafl›’ndan sonra ‹skender, “Asya Kral›” ilân edildi; Persler ise bir daha toparlanamad›lar. ‹skender, ‹ran (Persia) içlerine ilerleyerek Pers ‹mparatorlu¤u’nun baflkentleri olan Babylon, Susa, Persepolis ve Ekbatana’y› (bugün Hemedan) ele geçirdi; imparatorlu¤un hazinelerine el koydu. Antik kaynaklarda ‹skender’in eline geçen Pers servetinin 40-50 bin talanton (yaklafl›k 1.000 ton alt›n) civar›nda oldu¤u öne sürülmektedir. Bir süre sonra Dareios, kendi adamlar›ndan biri olan Baktria Satrab› Bessos taraf›ndan öldürüldü. ‹skender, M.Ö. 330-329 y›llar›nda herhangi bir karfl› koyma ile karfl›laflmadan Hindikufl da¤lar›na kadar ilerledi. Baktria ve Sogdiana’ya (Türkistan) savaflarak boyun e¤dirdi. Bu arada Sogdianal› prenses Roksane ile evlendi. M.Ö. 327-325 y›llar› ‹skender’in Hindistan seferine ç›kt›¤› y›llard›r. Böylece imparatorlu¤un do¤u s›n›rlar›n› Hyphasis ve Afla¤› Indos (Sind) havzas›na de¤in ge-

65

66


niflletti. Kuzeybat› Hindistan’da Paurava Kral› Poros’un karfl› koymas›yla karfl›laflan ‹skender, Hydaspes Irma¤› yak›n›nda Poros’u yenilgiye u¤ratt›. Hydaspes Savafl› zaferinden sonra Pencap’a girdi. Fakat yorgun düflen askerlerinin daha fazla ilerlemek istememeleri nedeniyle geri dönmek zorunda kald›. Ordusunun bir k›sm› Indos Irma¤›’ndan gemilerle, bir k›sm› da kara yoluyla Indos deltas›na vard›. Daha sonra ordunun yine bir k›sm› deniz yoluyla, bir k›sm› da kara yoluyla Persia’ya döndü (M.Ö. 325 / 324). Ne var ki, ‹skender çok geçmeden ateflli bir hastal›¤a yakaland›. Arrianos (‹skenderin Anabasisi, VII.25.6, çev. H. Örs) kral›n kroniklerine at›fta bulunarak onun son günlerini flöyle anlat›r: “...Art›k hali çok fena idi. Kendisini parktan kral saray›na tafl›tt›rd›. Kumandanlar› yan›na girince onlar› tan›mas›na tan›d› ama a¤z›ndan hiçbir ses ç›kmad›. Art›k konuflacak halde de¤ildi. Geceleyin atefli çok fena idi. Ertesi gün de, onun gecesi de, ertesi gün de böyle oldu.” ‹skender, M.Ö. 323’te, henüz 33 yafl›ndayken Babylon’da (Babil) öldü. Resim 4.2

Issos Mozai¤i. Kaynak: Camp-Fisher, (2010), s. 195.

Büyük ‹skender ‹mparatorlu¤u’nun Yap›s› ve Niteli¤i 14 yafl›ndayken baflkent Pella yak›n›ndaki Mieza’da Aristoteles’ten felsefe ve siyaset bilimi dersleri almaya bafllayan ‹skender, genç yaflta olmas›na karfl›n, büyük bir komutan, zeki ve ileri görüfllü bir kifliydi. Hellen edebiyat›n› iyi biliyordu; Homeros’un destanlar›n› yast›¤›n›n alt›ndan hiç eksik etmedi¤i, Euripides’in dramalar›n› ezbere bildi¤i söylenir. Kurdu¤u imparatorlu¤unun yönetiminde Pers sisteminden de yararlanm›fl, Perslerin satrapl›k idaresini benimsemiflti; çünkü, bu denli genifl bir co¤rafyada egemenli¤in tek merkezden yönetiminde güçlüklerin olaca¤› kesindi. Oysa bir tür yerel yönetim örgütü olan satrapl›klar ile bu ifli çözümlemek daha kolayd›. Satrapl›klar›n bafl›na önceleri Pers yöneticiler geçirmiflse de, zamanla Makedon yöneticileri atam›flt›r. ‹skender, imparatorlu¤unun baflkenti olarak Babylon’u (Babil) seçmiflti. Askeri ve sivil yönetimi birbirinden ay›ran ‹skender, bir de maliye örgütü kurmufltu. Devletin resmi dilinin Eski Yunanca (Attika lehçesi) olmas› kararlaflt›r›lm›flt›. Pers seferi s›ras›nda ‹skender’in yapt›¤› en büyük ifllerden biri de yeni kentler kurmas›d›r. Bu kentlerin ço¤u Tigris’in (Dicle) do¤usunda bulunuyordu. En önemlilerinin bafl›nda, hiç kuflkusuz, M›s›r’daki Aleksandreia (‹skenderiye) gelmektedir. ‹skender, ticaret ve ulafl›ma da önem vermifl, Perslerin yol flebekesini daha da gelifltirmifltir.


67

‹skender, bir kültür birli¤i oluflumunu sa¤lamak için Makedonlar ile Perslerin evlilik yapmalar›n› istiyordu. Nitekim, Arrianos’tan ö¤rendi¤imize göre 10.000 Makedonyal› asker, Anadolu ve ‹ran’daki yerli halktan kiflilerle evlenmiflti. ‹skender’in kendisi de, Susa’da yap›lan bir törenle iki Pers prensesini efl olarak ald›. ‹skender’in zaferlerindeki en önemli unsurlardan biri, daha önce babas› II. Philippos taraf›ndan kullan›lm›fl olan ve sarissa ad›n› tafl›yan uzun m›zrakl› (5 m. den fazla) “hoplit” denen askerlerden oluflan phalanks ’t›r. H›zl› ve hareket yetene¤i yüksek bu askeri birlik, hantal Pers güçleri karfl›s›nda kolayl›kla zafere ulaflabiliyordu. O s›ralar henüz 16 yafl›nda olan ‹skender, babas› II. Philippos’un Yukar› Strymon’daki Maid’lara ve M.Ö. 339’da kuzeydeki kabilelere karfl› yapt›¤› savafllarda bulunmufltu. Babas›n›n, Atina ve müttefiklerine karfl› kesin zaferini elde etti¤i Khaironeia Savafl›’nda sol kanatta mevzilenen Makedonlar’a komuta etmiflti. K›sacas›, Do¤u seferi öncesi kazand›¤› bir deneyimi vard›. ‹skender, bir “dünya imparatorlu¤u” niteli¤ini tafl›yan devletinde tek bir para sistemi kabul etmifl olup Makedonya’dan ‹ran ve Fenike topraklar›na kadar yay›lan darphanelerde bast›rm›fl oldu¤u sikkelerde ön yüzde Herakles bafl›, arka yüzde ise tahtta oturan Zeus tasvirini kullanm›flt›. Büyük ‹skender’in Anadolu’daki ilk darphanesi olas›l›kla Tarsos idi. Birim ise esas olarak drahmi ve tetradrahmi’dir. Giderek, sikkelerinde “basileus” (kral) unvan›n› da kullan›r. Bu unvan, ölümünden sonra da pek çok kral taraf›ndan kullan›lm›flt›r. ‹skender, beraberinde götürdü¤ü bilim adamlar›na, fethetti¤i ülkelerdeki hay vanlar ve bitkiler üzerinde gözlemlerde bulunma ve co¤rafi araflt›rmalar yapma olana¤› sa¤layarak bilimsel çal›flmalar› da desteklemifltir. Büyük ‹skender ve Do¤u Seferi hakk›nda en ayr›nt›l› bilgiyi Arrianos’un ‹skender’in Anabasisi adl› eserden almakta›z.

BÜYÜK ‹SKENDER’DEN SONRA: ‹SKENDER’‹N HALEFLER‹ Büyük ‹skender’in M.Ö. 13 Haziran 323’te Babylon’da (Babil) ölümünden sonra, meydana getirilmifl olan imparatorlu¤un bafl›na kimin geçece¤i sorun oldu; çünkü ‹skender, tahta vâris b›rakmam›flt›. Bu belirsizlik nedeniyle k›sa bir süre sonra taht kavgas› bafllad›. ‹skender’e en yak›n olan komutanlar, imparatorlu¤un bafl›na geçmek ya da belirli bölgelerde yönetimi ele almak için birbirleriyle mücadeleye bafllad›lar. Çok geçmeden, “Diadokhlar” ( Diadokhoi ; tekili diadokhos ) ad› verilen ‹skender’in halefleri, yani ona yak›n olan komutanlar, Babylon’da bir Devlet Konse yi oluflturarak, imparatorlu¤un yönetim biçiminin nas›l olaca¤› konusunu tart›flt›lar. ‹mparatorlu¤un bafl›na vekâleten atanacak adaylar aras›nda ad› en çok geçenler Perdikkas, Ptolemaios, Seleukos, Lysimakhos, Antipatros, Krateros ve Antigonos idi. Bunlardan Antipatros, Krateros ve Antigonos ise Konsey’e kat›lmam›fllard›. Bu arada, ‹skender’in kar›s› Roksane’nin do¤acak çocu¤unun erkek olmas› halinde, Konsey onu kral seçecekti. Bu bekleyifl s›ras›nda imparatorlu¤un bafl›bofl kalmamas› için devletin bafl›na geçici olarak Perdikkas atand›. Taht için beklenen Roksane’nin bebe¤inin yan› s›ra, bir de ‹skender’in üvey kardefli III. Philippos Arrhidaios vard›. Fakat Arrhidaios taht için henüz çocuk yafltayd›. Çok geçmeden Roksane bir o¤lan bebek dünyaya getirdi; babas›ndan dolay› ad›n› Aleksandros (IV.) koydular. Bundan böyle taht›n meflru mirasç›s› olan Aleksandros ve Arrhidaios büyüyünceye de¤in, Devlet Konseyi, imparatorluk topraklar›n›n yönetimini komutanlar aras›nda bölüfltürdü. ‹mparatorluk ordusunun ve Asya’n›n yönetimi Perdikkas’a verildi. Dolay›s›yla, en büyük güç Perdikkas’›n elinde toplanm›fl oluyor-

D‹KKAT

68


Monophthalmos:

du. Krateros ve Antipatros, Makedonya ve Yunanistan’›; Antigonos Monophthalmos, Büyük Phrygia, Lykia ve Pamphylia’y›; Leonnatos, Hellespontos Phrygias›’n› (Küçük Phrygia); Menandros, Lydia’y›; Lysimakhos, Trakya’y›; Philotas, Kilikia’y›; Laomedon, Suriye’yi; Eumenes, Kappadokia ve Paphlagonia’y›; Ptolemaios da M›s›r’› ald›. Seleukos ise flimdilik bu paylafl›m›n d›fl›nda kald›. Kendisine, Perdikkas’›n sa¤ kolu olarak, Süvari Birli¤i’nin komutas› verildi.

Antigonos’un lâkab› olan ‘Monophthalmos’, “tek gözlü” anlam›n› tafl›maktad›r.

Triparadeisos’taki Devlet Konseyi Perdikkas’›n güçlenmesi di¤er komutanlar› rahats›z ediyordu. Perdikkas, ‹skender’in cesedini Babylon’dan Makedonya’ya götürmek isteyince, Ptolemaios, ‹skender’in M›s›r’da (Siva’da) gömülmesini vasiyet etti¤ini öne sürerek, cesedi Memphis’te al›koydu ve Aleksandreia’da (‹skenderiye) bir an›tmezar infla ettirme ye bafllad›. Böylece Diadokhlar aras›ndaki ilk sürtüflme bafllad›. Bu arada, bir iç savafl yaflayan Kyrene, Ptolemaios’tan yard›m isteyince, Ptolemaios bunu f›rsat bilerek (Perdikkas’›n iznini almaks›z›n) Kyrene’ye geldi ve kenti ele geçirdi. Ptolemaios’un, kendisine karfl› bir tav›r tak›nd›¤›n› sezen Perdikkas da M.Ö. 321 bahar›nda M›s›r’a girdi. Böylece ‹skender’in cesedini de almay› düflünüyordu. Fakat Nil Nehri’ni geçmek üzere Memphis yak›n›nda kurdu¤u kampta, içlerinde Seleukos’un da oldu¤u subaylar› taraf›ndan öldürüldü. Perdikkas’›n askerleri Ptolemaios’un taraf›na geçtiler. Bundan böyle devlete yeni bir düzen vermek ve yönetim fleklini belirlemek üzere ayn› y›l (M.Ö. 321) Suriye’deki Triparadeisos’ta, Antipatros ve Antigonos’un da kat›lmas›yla ikinci bir Devlet Konseyi topland›. Bu toplant›da al›nan karar uyar›nca Antipatros imparator vekili; Antigonos ise Asya’daki bü yük ordunun komutan› seçildi. Seleukos, Babylonia Satrapl›¤›’n›; Ptolemaios da M›s›r ve Kyrenaika’y› ald›.

Gaza Savafl› Fakat birkaç y›l sonra, M.Ö. 319’da Antipatros öldü. Antigonos en güçlü kifli durumuna geldi. M›s›r’da Ptolemaios, Trakya’da Lysimakhos, Makedonya’da ise Kassandros, Antigonos’a karfl› bir koalisyon oluflturdular. O s›ralar Ptolemaios’un yan›nda bulunan Seleukos da koalisyonda yer ald›. ‹skender’in fethetti¤i yerlerden daha fazla pay isteyen, hüküm sürdükleri topraklar›n sahipli¤ini isteyen müttefikler, M.Ö. 315’te Antigonos’a bu isteklerini ileten bir heyet gönderdiler. Antigonos bu iste¤i reddedince, savafl bafllam›fl oldu. Antigonos, Makedonya’daki Kassandros’a karfl› savafl haz›rl›klar› yaparken, o¤lu Demetrios’u da Suriye’ye gönderdi. Amac› güneydeki kanad› da Ptolemaios’a karfl› güçlendirmekti. M.Ö. 312’de Ptolemaios, Demetrios’un üzerine yürüdü. Filistin’de Gaza’da (Gazze) yap›lan savaflta Demetrios yenildi ve kaçt›. Gaza Savafl›’ndan sonra Diadokhlar aras›ndaki savafl devam etti.

‹skender’in Haleflerinin Egemenlik Mücadelesi Bu arada Seleukos, Media’ya (‹ran) gitti. Tekrar toparlanan Demetrios da büyük bir ordu ile Babylon’a döndü. M.Ö. 311’de bir bar›fl antlaflmas› yap›ld›. Seleukos’un d›fl›nda gerçekleflen bu antlaflmaya göre, Antigonos Asya’n›n en büyük komutan› oluyordu; Kassandros da, o s›ralar 13 yafl›nda bulunan ‹skender’in o¤lu IV. Aleksandros tahta geçinceye de¤in krall›¤a vekâlet edecek ve Avrupa’n›n hükümdar› olacakt›. Lysimakhos Trakya’da, Ptolemaios M›s›r’da hüküm sürecekti. Seleukos bu antlaflman›n d›fl›nda kalmakla birlikte, o da Suriye, Fenike ve Karia’y› alm›flt›. ‹mparatorlu¤un bafl›na vekil olarak geçen Kassandros ayn› y›l, yani M.Ö. 311’de, ‹s-


kender’in o¤lu ile annesi Roksane’yi öldürttü. Böylece taht›n yasal vârisi ortadan kalk›nca, kendisi vekil olarak imparatorlu¤un bafl›na geçecekti. Fakat bu hesap tutmad›. Bundan böyle Büyük ‹skender’in devletini tek bir kral›n yönetiminde bütünüyle koruma politikas› kalmad›. Diadokhlar aras›ndaki mücadele daha da k›z›flt›; yeni savafllar kaç›n›lmazd›. Ptolemaios, Bat› Anadolu kentlerini Antigonos’un egemenli¤inden kurtarmak için bölgeye bir ordu gönderdi. Antigonos’un o¤lu Demetrios, bu ordu ile savaflt›. Fakat sonunda Ptolemaios ile Demetrios bir anlaflma yap›p aralar›ndaki savafla son verdiler. Bundan sonra Ptolemaios, Avrupa’n›n hükümdar› durumundaki Kassandros ile karfl› karfl›ya gelmek üzereydi ki, Yunanistan’da destek bulamay›nca geri dönmek zorunda kald›. Bu kez Ptolemaios’un yapamad›¤›n› Antigonos yapmak istedi ve Kassandros’a savafl açt›. Antigonos’un o¤lu Demetrios’un baflar›l› mücadelesi sonunda, Kassandros Atina, Megara ve Khalkis’i boflaltmak zorunda kald›. Demetrios kendini Hellenlerin kurtar›c›s› olarak ilân etti. Antigonos ve Demetrios kral kabul edildiler ve “Kurtar›c› Tanr›” olarak sayg› gördüler. Demetrios, M.Ö. 306’da K›br›s’a gitti. Adan›n yönetimi Ptolemaios’un kardefli Menelaos’un elindeydi. Demetrios adaya ç›kt› ve Menelaos’u yendi. Ptolemaios da kardefline yard›m için yola ç›kt›. Salamis aç›klar›nda yap›lan deniz savafl›nda Demetrios, Ptolemaios’u yenilgiye u¤ratt›. Böylece stratejik aç›dan çok önemli olan K›br›s’› ele geçirdi. Bu zaferden sonra Antigonos ve Demetrios resmen “kral” (basileus ) unvan›n› ald›lar. Bir y›l sonra da Ptolemaios, Seleukos, Lysimakhos ve Kassandros da ayn› unvan› kazand›lar. M.Ö. 305’te Demetrios, Ptolemaios’un müttefiki olan Rhodos Adas›’na sefer yapt›. O zamana de¤in bilinen en geliflmifl savafl makinelerinin kullan›ld›¤› kuflatma bir y›l sürdü; fakat Rhodos al›namad›. Demetrios bu uzun kuflatma harekât›ndan dolay› “Poliorketes” (kuflat›c›) lâkab›yla an›lmaya bafllad›.

Ipsos Savafl› Ayn› y›l Yunanistan’› Kassandros’un elinden kurtarma plan›n› tamamlamak için Tesalya’ya giren Demetrios, çok geçmeden Yunanistan’› ele geçirdi. Böylece Antigonos ve o¤lu Demetrios bat›da büyük bir güç oluflturdular. K›sa bir sure sonra Lysimakhos, Seleukos ve Ptolemaios’un Antigonos’a karfl› yeni bir koalisyon oluflturdu¤unu görüyoruz. Bu arada Seleukos, Baktria’dan Hindistan içlerine kadar ilerlemiflti. Pencap’ta Kral Çandragupta (Eski Yun. Sandrakottos) 3.000 savafl filiyle onu bekliyordu. Fakat savafl olmad›; Seleukos kral ile bir dostluk antlaflmas› yaparak bölgenin hükümranl›¤›n› ona b›rakt› ve karfl›l›¤›nda 500 savafl fili ald›. Lysimakhos, Antigonos’un ortadan kald›r›lmas› için bir plan haz›rlam›flt›. Kendisi, Anadolu’yu istila edecek ve Kassandros üstündeki bask›y› hafifletecekti. Yani Antigonos ve o¤lu Demetrios, yaln›zca Kassandros ile de¤il, fakat ayn› zamanda Lysimakhos’un ordusuyla da u¤raflmak zorunda kalacakt›. Ertesi y›l da Seleukos’un ordusu gelip Lysimakhos’un ordusu ile birleflecek; böylece Seleukos ve Lysimakhos’un gücü, Antigonos ve Demetrios’un gücü ile hemen hemen dengelenmifl olacakt›. Bu arada Ptolemaios, Antigonos’un Filistin ve Suriye’deki güney kanad›na sald›racakt›. Gerçekten de Lysimakhos’un plan› iflledi. Lysimakhos’un Hellespontos’tan (Çanakkale Bo¤az›) Anadolu’ya geçti¤i haberini alan Demetrios, Anadolu’ya girdi. Seleukos da filleriyle Kappadokia’ya geldi; k›fl› orada geçirdi. O s›ralar Suriye’deki yeni baflkenti Antigoneia’n›n kurulufl kutlamalar›nda bulunan Antigonos ise De-

69

70


metrios ile birleflmek üzere Kilikia üzerinden Phrygia’ya girdi. Lysimakhos, Antigonos ve o¤lunu oyalarken; Seleukos da Lysimakhos’un kuvvetleriyle birleflti. Phrygia’n›n bat›s›nda Ipsos’ta (Sipsin / Çay›rba¤ Köyü) yap›lan savaflta (M.Ö. 301) Lysimakhos ve Seleukos’un birleflik ordusu, Antigonos ve Demetrios’un ordusunu bozguna u¤ratt›; Antigonos öldü, Demetrios ise kaçt›. Bu savaflta Seleukos’un filleri âdeta tank vazifesi görerek savafl›n kazan›lmas›nda çok etkili oldular. Diadokhlar, Antigonos’un topraklar›n› paylaflt›lar. Toros (Tauros) Da¤lar›’na dek Anadolu’nun büyük bir k›sm›n› Lysimakhos ald›; Seleukos’un pay›na da, Toroslardan Indos’a kadar do¤u ülkeleri ve Yukar› Suriye düfltü. Ptolemaios ise Afla¤› Suriye ve Filistin’i ald›; fakat Seleukos, savaflta aktif rol almayan Ptolemaios’un bu pay›na karfl› ç›kt›. Bu toprak sorunu Ptolemaioslar ile Seleukoslar aras›nda uzun süren mücadelelere neden olacakt›. Böylece, Ipsos Savafl›’ndan sonra Büyük ‹skender ‹mparatorlu¤u’ndan do¤an Lysimakhos, Seleukos ve Ptolemaios devletlerine, Kassandros’un Makedonya Devleti’ni de eklemeliyiz. Ipsos Savafl›’ndan bir süre sonra (M.Ö. 283) Demetrios öldü.

Korupedion Savafl› M.Ö. 281 y›l›nda Anadolu’nun baz› kentleri Seleukos’u Lysimakhos’a karfl› yard›ma ça¤›rd›lar. Seleukos, büyük bir ordu ile Toroslar› aflarak Anadolu topraklar›nda ilerlemeye bafllad›. Son y›llarda Lysimakhos’un kötü yönetimine maruz kalan k›y› kentleri Seleukos’a kucak açt›lar. Bergama’da (Pergamon) Philetairos kenti teslim etti ve 9.000 talanton verdi. Sardeis teslim oldu; Bithynia’da Zipoites ordusu ile Seleukos’a kat›ld›. Smyrna’n›n kuzeyinde Hermos (Gediz) vadisindeki Korupedion’da yap›lan savaflta, Seleukos, 80 yafl›ndaki Lysimakhos’u yenilgiye u¤ratt› ve öldürdü (M.Ö. 281). Böylece, “Diadokhlar Savafl›” sona erdi. Korupedion zaferinden sonra Seleukos, Anadolu’nun ve Indos’a de¤in Do¤u’nun egemeni oldu. Bu, hemen hemen M›s›r ve Hindistan d›fl›nda, ‹skender’in fethetti¤i topraklara eflitti. Korupedion Savafl› galibi Seleukos, ertesi y›l (M.Ö. 280) Ptolemaios Keraunos taraf›ndan öldürüldü. Art›k ‹skender’in üniter devlet politikas› tamamen ortadan kalkm›fl oldu. Onun yerine, devletin paylafl›lan topraklar›nda flu kra ll›klar oluflturuldu: • M›s›r’da, Ptolemaioslar (I. Ptolemaios Soter ’in yönetiminde) • Önasya’da, Seleukoslar (I. Antiokhos Soter ’in yönetiminde) • Makedonya’da, Antigonoslar (I. Antigonos Gonatas’›n yönetiminde) Bu arada kuzeyden Kelt ak›nlar› bafllad›. Makedonya’ya giren Keltlere (= Kel- toi ) karfl› koymaya çal›flan Ptolemaios Keraunos öldü (M.Ö. 279). Antigonos Gonatas ise Keltleri Lysimakheia’da (Bolay›r) yenilgiye u¤ratt› (M.Ö. 277). Böylece, Yunanistan ve Makedonya Keltlerden kurtuldu. M.Ö. 274 / 273’de bu kez I. Antiokhos, Keltleri bozguna u¤ratt›; fakat Keltler (Galatlar) yine de Orta Anadolu’da (Galatia) yerlefltiler. Anadolu’da Seleukos egemenli¤inin bafllamas›yla birlikte daha küçük baz› krall›klar da kuruldu: Bergama (Pergamon), Bithynia, Pontos ve Kappadokia krall›klar›. Gerçekte bu krall›klar›n kurulufl y›llar› daha önceye gitmektedir; ancak tarih sahnesinde belirgin bir flekilde yer almalar› M.Ö. 3. yüzy›lda olmufltur. Yukar›da adlar›n› and›¤›m›z bu küçük Hellenistik krall›klara, Anadolu d›fl›nda kurulmufl bir devlet olarak, Pyrrhos yönetimindeki Epeiros (Epir) Krall›¤›’n› da eklememiz gerekir. SIRA S‹ZDE

3

Korupedion Savafl›’n›n sonucu ne olmufltur?


71

Özet  AMAÇ

1

 AMAÇ

2

Makedon Krall›¤›’n› aç›klayabilmek Makedonya, Balkanlar ile Yunanistan yar›madas› aras›nda yer al›r. M.Ö. 12. yüzy›l içinde kuzey kökenli istila dalgas› Dorlar› da yerinden oynatm›fl ve Dorlar aras›nda “Makednon Ethnos” olarak bilinen topluluk güneybat› Makedonya’dan (Makednon bölgesinden) gelmiflti (Herodotos, I.56). Bir görüfle göre bu topluluktan arda kalanlar, Klasik Dönem Makedonlar›n›n çekirde¤ini oluflturmufltur. ‹lk Makedon kral›, I. Perdikkas’t›r. II. Philippos’a de¤in Makedonya, Yukar› Makedonya’daki yar›-ba¤›ms›z kabilelerle, Illyrial›larla, Trakya’daki Odryslerle, Khalkidike’deki Hellen kentleriyle, Perslerle, Atinal›larla ve Sparta ile mücadele etmek zorunda kald›. Makedon yal›lar Eski Yunanca’n›n (Hellence) bir lehçesini konufluyorlar ve kendilerini “Hellen” olarak kabul ediyorlard›. Yunanistan’daki demokatik yap›daki kent-devletlerinin aksine, kuzeyde, Balkanlar ile Yunanistan yar›madas› aras›nda monarflik yap›daki Makedonya Krall›¤› bulunuyordu. Bu krall›¤›n en önemli krallar›ndan biri de ayn› zamanda Büyük ‹skender’in de babas› olan II. Philippos (M.Ö. 359-336) idi. Kendisinden sonra tahta o¤lu ‹skender geçti. II. Philippos’un Hellen kent-devletleri üzerindeki egemenli¤ini aç›klayabilmek Delphoi’daki dinsel birli¤in Thebai’›n kontrolü ve korumas› alt›nda oldu¤u s›rada Philomelos komutas›ndaki Phokisliler, Delphoi’u iflgal ettiler. Böylece, M.Ö. 355 y›l›nda Phokis ile Thebai aras›ndaki “Kutsal Savafl” patlak verdi. Philippos, savafla kat›larak büyük bir zafer ve prestij kazand›. Bu zaferden sonra Tesalya Birli¤i’nin arkhon ’u seçildi. M.Ö. 346’da Phokislileri yenilgiye u¤ratarak, silahlar›na el koydu; topraklar›na bir garnizon yerlefltirdi ve haraca ba¤lad›. Amphiktion’daki oy hakk›n› da kendi üzerine ald›. Daha sonra Perinthos ve Byzantion üzerine yürüdü ama Byzantion’u alamad› (M.Ö. 340/339).

M.Ö. 338 sonbahar›nda Atinal›lar ve Thebail›lar›n oluflturdu¤u orduyu Khaironeia’da yendi. M.Ö. 337 y›l›nda Philippos’un baflkanl›k etti¤i kongre Korinthos’ta topland›. Burada al›nan karar gere¤ince Hellenler bir “Hellen Birli¤i” oluflturdular. Siyasi ve askeri nitelikli bu birlik, toplant› yerinden dolay›, “Korinthos Birli¤i” olarak an›lmaktad›r. Philippos, üye kentlerin delegelerinden oluflan ve synhedrion ad›n› tafl›yan bir meclis taraf›ndan yönetilecek Birli¤in hegemon’u (lideri) seçildi. II. Philippos ve o¤lu III. Aleksandros (Büyük ‹skender) Perslere karfl› büyük bir sefer yap›laca¤›n› ilân ettiler.  AMAÇ

3

 AMAÇ

4

Büyük ‹skender ve icraatlar›n› aç›klayabilmek Büyük ‹skender, M.Ö. 334’te Çanakkale Bo¤az›’ndan Anadolu’ya geçerek Do¤u Seferi’ne bafllam›fl oldu. Lydia, Ionia, Karia, Lykia, Pamphylia, Pisidia, Phrygia, Galatia ve Kilikia güzergâh›n› izleyerek ‹ran’a varan ‹skender Perslerle üç kez çarp›flt›. ‹lk savafl Granikos’ta (M.Ö. 334), ikincisi Issos’ta (M.Ö. 333),üçüncü ve son çarp›flma Gaugamela’da (M.Ö. 331) oldu. Hepsinde Persleri yenilgiye u¤ratarak Pers Devleti’ne son verdi. ‹skender, M.Ö. 330-329 y›llar›nda, Hindikufl da¤lar›na kadar ilerledi. M.Ö. 327-325 y›llar› ‹skender’in Hindistan seferine ç›kt›¤› y›llard›r. Kuzeybat› Hindistan’da Paurava Kral› Poros’u Hydaspes Irma¤› yak›n›nda yenilgiye u¤ratt›. Daha sonra ordunun bir k›sm› deniz yoluyla, bir k›sm› da kara yoluyla Persia’ya döndü (M.Ö. 325 / 324). ‹skender, M.Ö. 323’te, henüz 33 yafl›ndayken Babylon’da (Babil) öldü. Hellenistik Ça¤› aç›klayabilmek Hellenistik Ça¤ ‹skenderle bafllam›flt›r. ‹skender’in Do¤u seferine bafllad›¤› M.Ö. 334 y›l› ile son Hellenistik krall›k olan Ptolemaioslar›n Roma taraf›ndan ortadan kald›r›ld›¤› M.Ö. 30 y›l› aras›ndaki dönem Hellenistik Ça¤ olarak adland›r›lmaktad›r. ‹skender iyi e¤itimli bir liderdi. Eski Yunanca onun zaman›nda yayg›n olarak kullan›lan bir dil oldu. Hellen kültür ve uygarl›¤›n›n, Do¤u’daki kültür ve uygarl›klarla kaynaflmas› ve etkileflim Hellenistik Ça¤’›n karakterini belirlemifltir. Pers seferi s›ras›nda ‹skender’in yapt›¤› en büyük ifllerden biri de yeni kentler kurmas›d›r.

72


En önemlilerinin bafl›nda, hiç kuflkusuz, M›s›r’daki Aleksandreia (‹skenderiye) gelmektedir. ‹skender, ticaret ve ulafl›ma da önem vermifl, Perslerin yol flebekesini daha da gelifltirmifltir. Pers Devleti’ne son verdikten sonra da onlar›n idare sistemini sürdürmüfltür. Hellen ve Makedonlarla Persleri kaynaflt›rmaya çaba göstermifltir. Pha- lanks denen hareket yetene¤i yüksek askeri birlikler meydana getirmifltir. Para birli¤ini sa¤lam›fl, çok say›da darphanede benzer tiplerle ‹skender sikkeleri bas›lm›flt›r. ‹skender, beraberinde götürdü¤ü bilim adamlar›na, fethetti¤i ülkelerdeki hayvanlar ve bitkiler üzerinde gözlemlerde bulunma ve co¤rafi araflt›rmalar yapma olana¤› sa¤layarak bilimsel çal›flmalar› da desteklemifltir.  AMAÇ

5

‹skender’in ölümünden sonraki iktidar mücade- lerini tart›flabilmek Büyük ‹skender’in M.Ö. 323’teki ölümünden sonra ‹skender’in halefleri imparatorlu¤un bafl›na geçmek ya da belirli bölgelerde yönetimi ele almak için birbirleriyle mücadeleye bafllad›lar. ‹lk konsey Babylon’da topland›; imparatorluk topraklar›n›n yönetimi meselesi ele al›nd›. Ayn› y›l (M.Ö. 321) Suriye’deki Triparadeisos’ta ikinci konsey topland›. Ancak sonraki olaylar meselenin halle-

dilmemifl oldu¤unu gösteriyordu. M.Ö. 312’de Ptolemaios ile Demetrios aras›nda. Filistin’deki Gaza’da (Gazze) yap›lan savafl› Ptolemaios kazand›. ‹skender’in halefleri aras›nda mücadele sürüyordu. K›sa bir sure sonra Lysimakhos, Seleukos ve Ptolemaios’un Antigonos’a karfl› yeni bir koalis yon oluflturdu¤unu görüyoruz. Phrygia’n›n bat›s›nda Ipsos’ta (Sipsin/Çay›rba¤ Köyü) yap›lan sa vaflta (M.Ö. 301) Lysimakhos ve Seleukos’un birleflik ordusu, Antigonos ve Demetrios’un ordusunu bozguna u¤ratt›; Antigonos öldü, Demetrios ise kaçt›. Daha sonra, Smyrna’n›n kuzeyinde Hermos (Gediz) Vadisi’ndeki Korupedion’da yap›lan savaflta, Seleukos, 80 yafl›ndaki Lysimakhos’u yenilgiye u¤ratt› ve öldürdü (M.Ö. 281). Böylece, “Diadokhlar Savafl›” sona erdi. Ancak, Korupedion Savafl› galibi Seleukos, ertesi y›l (M.Ö. 280) Ptolemaios Keraunos taraf›ndan öldürüldü. Bundan böyle, M›s›r’da, Ptolemaioslar (I. Ptolemaios Soter’in yönetiminde); Önasya’da, Seleukoslar (I. Antiokhos Soter’in yönetiminde) ve Makedon ya’da, Antigonoslar (I. Antigonos Gonatas’›n yönetiminde) idareyi ele ald›lar.


73

Kendimizi S›nayal›m 1. Perslere karfl› yap›lacak savaflta Hellen ulusu birli¤inin

6. Büyük ‹skender’in Perslere karfl› seferinde izledi¤i

bafl›na geçmesi için Makedon Kral› II. Philippos’a mektup yazan Hellen hatip afla¤›dakilerden hangisidir? a. Demosthenes b. Isokrates c. Kseonophanes d. Phanes e. Apollodoros

güzergâhta geçti¤i bölgeler afla¤›dakilerden hangisinde s›ras›yla verilmifltir? a. Troas, Lydia, Ionia, Karia, Lykia b. Troas, Lydia, Ionia, Lykia, Karia c. Troas, Lydia, Lykia, Ionia, Karia d. Ionia, Troas, Lydia, Lykia, Karia e. Karia, Ionia, Troas, Lydia, Lykia

2. M.Ö. 355 y›l›ndaki “Kutsal Savafl”›n patlamas›na yol

7. ‹skender’in ölümünden sonra M›s›r’da hüküm süren

açan olay afla¤›dakilerden hangisidir? a. Atina’n›n Sparta’daki tap›naklar› ya¤malamas› b. Spartal›lar›n Atina Akropolisi’ndeki Athena Tap›na¤›’na sald›rmas› c. Korinthoslular›n komflular›n›n tap›naklar›na sald›rmas› d. Phokislilerin Delphoi’u iflgal etmesi e. Atinal›lar›n Delphoi’u iflgal etmesi

krall›¤›n ad› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Antigonoslar b. Lysimakhos Krall›¤› c. Ptolemaioslar d. Seleukoslar e. Demetrios Krall›¤›

3. M.Ö. 338’deki Khaironeia Savafl› kimler aras›nda oldu? a. b. c. d. e.

Thebai + II. Philippos ile Atinal›lar aras›nda Thebai ile Atinal›lar aras›nda Sparta + Korinthos ile Atinal›lar aras›nda Sparta + Korinthos ile II. Philippos aras›nda Atina + Thebai ile II. Philippos aras›nda

8. Büyük ‹skender’in zaferlerinde büyük pay sahibi olan, hareket kabiliyeti yüksek, uzun m›zrakl› askerlerden oluflan birlik afla¤›dakilerden hangisidir? a. Centurio b. Phalanks c. Lejyon d. Toksotai e. Hippeis

4. M.Ö. 337’de toplanan Korinthos Birli¤i’nde al›nan

9. M.Ö. 281 tarihinde, Seleukos’un, 80 yafl›ndaki Lysi-

en önemli karar afla¤›dakilerden hangisidir? a. Atinal›lar›n, müttefiklerini Delos Deniz Birli¤i’ne üye yapmas› b. Büyük ‹skender’in Hellen Birli¤i’ne lider seçilmesi c. II. Philippos’un Hellen Birli¤i’ne lider seçilmesi d. Pelponnesos Birli¤i üyelerinin Delos Birli¤i’ne al›nmas› e. II. Philippos’un Hellen kentlerine savafl ilan etmesi

makhos’u yenilgiye u¤ratt›¤› ve öldürdü¤ü savafl afla¤›daki yerlerden hangisinde gerçekleflmifltir? a. Gaugamela b. Issos c. Ipsos d. Gaza e. Korupedion

5. Büyük ‹skender’in Perslere karfl› seferinde yap›lan üç önemli savafl afla¤›dakilerden hangisinde s›ras›yla verilmifltir? a. Granikos, Gaugamela, Issos b. Gaugamela, Granikos, Issos c. Issos, Gaugamela, Granikos d. Granikos, Issos, Gaugamela e. Issos, Granikos, Gaugamela

10. M.Ö. 305’te, o zamana de¤in bilinen en geliflmifl sa vafl makinelerinin kullanarak Rhodos Adas›’n› kuflatan ve “Poliorketes” (kuflat›c›) lâkab›yla an›lan komutan (kral) afla¤›dakilerden hangisidir? a. Ptolemaios b. Seleukos c. Antigonos d. Demetrios e. Lysimakhos

74


Okuma Parças› ‹skender Lahdi 19. yüzy›l›n sonlar›nda, o zamanki ‹stanbul Arkeoloji Müzeleri’nin Müdürü Osman Hamdi Bey taraf›ndan Sidon (flimdi Saida, Lübnan) Krallar Nekropolü’nde yap›lan kaz›larda ortaya ç›kar›lan ve üzerinde Büyük ‹skender’in tasviri oldu¤u için “‹skender Lahdi” olarak adland›r›lan lahit, gerçekte ‹skender’e ait de¤ildir. Üzerinde herhangi bir yaz›t olmad›¤› için kime ait olabilece¤i konusunda ancak tahminler yürütülmüfltür. Bugün için en güçlü olas›l›k, lahdin, Sidon’un son kral› Abdalonymos’a ait olabilece¤idir. Abdalonymos, tahta geçmesini ‹skender’e borçluydu. Pentelikon mermerinden yap›lm›fl olan lahit, M.Ö. 4. yüzy›l›n son çeyre¤ine tarihlendirilmektedir. Yüksek kabartmal› ve boyal› olan lahdin uzun kenarlar›ndan birindeki kabartmalarda Hellenlerin Perslerle olan savafl› (Gaugamela Sa vafl› ?) tasvir edilmifltir. Sahnenin en solunda, bafl›nda aslan postuyla ve flahlanm›fl olan at›n›n üzerinde ‹skender yer almakta olup m›zra¤›n› öndeki Pers süvarisine f›rlatmak üzeredir. Benzer sahne, yani iki atl› figürün mücadelesi bu kez sa¤ uçta tekrarlanmaktad›r. Burada bir Makedonyal› süvari flahlanm›fl at›yla yine bir Persi öldürmektedir. Dolay›s›yla sol uçtaki ‹skender ile sa¤ uçtaki Makedonyal› bir simetri oluflturarak, sahneyi âdeta bir çerçeve içine almaktad›rlar. Sahnenin geri kalan orta k›sm›nda ise Hellenlerle Persler aras›ndaki fliddetli mücadele betimlenmektedir. Lahdin öteki uzun yüzünde av sahnesi yer almaktad›r. Sahnenin sol taraf›nda aslan av›, sa¤ taraf›nda geyik av› resmedilmifltir. Aslan av›ndaki atl› figürlerden birinin (soldaki) ‹skender, onun önündeki aslana sald›ran Pers k›yafetli atl› figürün ise Abdalonymos’u temsil etti¤i düflünülür. Lahdin dar yüzleriden birinde bir savafl sahnesi, di¤erinde bir pars av› tasvir edilmifltir. Lahit kapa¤›n›n dar yüzlerindeki al›nl›klarda savafl sahnesi yer almaktad›r.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. b 2. d 3. e 4. c 5. d 6. b 7. c 8. b

9. e 10. d

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Makedon Krall›¤› ve II. Philippos” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kutsal Savafl” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Khaironeia Savafl›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Korinthos Birli¤i” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Büyük ‹skender ve Do¤u Seferi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Büyük ‹skender ve Do¤u Seferi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Korupedion Savafl›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Büyük ‹skender ‹mparatorlu¤u’nun Yap›s› ve Niteli¤i “ konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Korupedion Savafl›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹skender’in Haleflerinin Egemenlik Mücadelesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Yunanistan’›n kuzeyindeki Krenides yöresinde yer alan Pangaion Da¤›’ndaki alt›n ve gümüfl madenleri II. Philippos’un ekonomik gücünün kayna¤›n› oluflturuyordu. S›ra Sizde 2 Büyük ‹skender Anadolu’ya Çanakkale Bo¤az›’ndan (Hellespontos) geçti ve ilk önce Troia antik kentinin oldu¤u yere (Ilion) gelerek Troia kahramanlar›n›n an›s›na kurban kesti, sayg› gösterdi. Daha sonra yoluna devam ederek Granikos’a (Biga Çay›) vard›; Perslerle ilk karfl›laflma burada oldu. ‹skender’in ordusu Pers kuvvetlerini yenilgiye u¤ratt›. S›ra Sizde 3 Smyrna’n›n kuzeyinde Hermos (Gediz) vadisindeki Korupedion’da yap›lan savaflta, Seleukos, 80 yafl›ndaki Lysimakhos’u yenilgiye u¤ratt› ve öldürdü (M.Ö. 281). Böylece, “Diadokhlar Savafl›” sona erdi. Korupedion zaferinden sonra Seleukos, Anadolu’nun ve Indos’a de¤in Do¤u’nun egemeni oldu.


75

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Alexiou, S. (1991), Minos Uygarl›¤› , çev. E.T.Tulunay, Arkeoloji ve Sanat Yay›nlar›, ‹stanbul. Bosworth, A.B. (1993), Conquest and Empire. The Re- ign of Alexander the Great, Cambridge University Press, Cambridge. Bresson, A. ve R. Descat (2001), Les cités d’Asie Mineu- re occidantale au IIeme siecle a.c., Ausonius, Paris. Camp, J. –– Fisher, E. (2010), Exploring the World of the Ancient Greeks, Thames and Hudson, Londra. Davesne, A.- Miroux, G. (2004), L’Anatolie, la Syrie, l’Egypt de la mort d’Alexandre au reglement par Ro- me des affairs d’Orient (323-55 av. J.C., Breal.

Hammond, N.G.L. (1992), The Macedonian State, Clarendon Press, Oxford. Leveque, P. (1969), Le monde hellenistique, Paris, 1969. Ma, J. (2002), Antiochos III and the Cities of Western Asia Minor, Oxford University Press, Oxford. Mansel, A. M. (1971), Ege ve Yunan Tarihi, TTK, Ankara. Sartre, M. (2004), L’Anatolie hellenistique de l’Égée au Caucase, Armand Colin, Paris. Shipley, G. (2005), The Greek World after Alexander 323-30 BC, Routledge, Oxon. Tekin, O. (2008), Eski Yunan ve Roma Tarihine Girifl , ‹letiflim Yay›nlar›, ‹stanbul.

5


Amaçlar›m›z    

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Roma’n›n yer ald›¤› ‹talya co¤rafyas›n› betimleyebilecek; Roma’n›n ne zaman ve nas›l kuruldu¤unu; hangi olaylar›n ve halklar›n Roma’n›n kuruluflunda rölü oldu¤unu aç›klayabilecek; Roma’n›n Cumhuriyet Dönemi yönetimi, yönetim merkezleri ve yöneticilerini aç›klayabilecek; Roma’n›n küçük bir kent-devletinden imparatorlu¤a dönüflüm sürecini tart›flabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • • • • • •

‹talya Latinler Etrüskler Roma Patrici Pleb

• • • • • •

Kartaca Caesar Pompeius Octavianus Sulla Brutus

‹çindekiler • • • • •


Roma: Kuruluflu, Krall›k ve Cumhuriyet Dönemleri

• • • • • • •

‹TALYA’NIN CO⁄RAFYASI ROMA’NIN LAT‹NLERCE ‹SKANI ETRÜSKLER‹N EGEMENL‹⁄‹ ROMA’NIN KURULUfi EFSANES‹ KRALLIK DÖNEM‹NDE ROMA’NIN SOSYAL DÜZEN‹ VE DEVLET ‹DARES‹ CUMHUR‹YET ‹DARES‹N‹N KURULMASI, YÖNET‹M fiEKL‹ VE KURUMLAR ON ‹K‹ LEVHA KANUNLARI ROMA’NIN ‹TALYA’DA VE AKDEN‹Z’DE YAYILMASI GRACCHUS KARDEfiLER‹N REFORMLARI MÜTTEF‹KLER SAVAfiI MITHRADATES SAVAfiLARI ROMA ‹Ç SAVAfiI: ROMALILAR ROMALILARA KARfiI

Roma: Kuruluflu, Krall›k ve Cumhuriyet Dönemleri ‹TALYA’NIN CO⁄RAFYASI Önce ‹talya ad›n›n nereden geldi¤i konusunda bir fleyler söylemek yerinde olacakt›r. ‹talya (Lat. Italia) ad›n›n kökeni, olas›l›kla ‹talik bir sözcük olan Vitulus ’tan gelmekte olup Vitalia’ya (Danalar Ülkesi) dayanmakt›r. Önceleri yar›madan›n güneyi (Bruttium bölgesi) bu ad› tafl›rken zamanla kuzeye do¤ru yay›larak tüm yar›mada y› kapsam›flt›r. ‹talya, âdeta bir çizmeyi and›ran biçimde Akdeniz’e uzanan bir yar›madad›r. Esas olarak Akdeniz’de yer alsa da, yar›madan›n bat›s›ndaki deniz Tiren Denizi, do¤usundaki deniz ise Adriya Denizi (Adriyatik) olarak adland›r›l›r. ‹talya’ya en yak›n büyük adalar, bat›da Korsika ile Sardinya; hemen güney ucunda ise Sicilya’d›r. ‹talya Yar›madas› ile Sicilya Adas›’n› Mesina Bo¤az› ay›rmaktad›r. ‹talya’n›n uzunlu¤u yaklafl›k 1000 km’yi; geniflli¤i de (en genifl noktadan ölçüldü¤ünde) yaklafl›k 240 km’yi bulmaktad›r. Yar›madan›n kuzeyini Alp Da¤lar› s›n›rlamaktad›r; Apeninler ise yar›madada kuzey-güney do¤rultusunda uzanan da¤ silsilesidir. Dolay›s›yla, Apeninler yar›maday› do¤u ve bat› olarak ikiye ay›rmaktad›r. K›y› boyunca oval›k alanlar yer almakta olup yar›madan›n en büyük ovas›, kuzeyde Alp Da¤lar›’n›n hemen güneyindeki Po Ovas›’d›r; yak. 650 km uzunlu¤undaki Po Nehri (Lat. Padus) ve kollar› taraf›ndan sulanan ova, ‹talya’n›n en verimli ovas›d›r. Yar›madan›n do¤u k›y›lar› nispeten düz olup gemilerin yanaflmas›na elveriflli olan körfezler daha ziyade bat› ve güney k›y›lar›ndad›r.

ROMA’NIN LAT‹NLERCE ‹SKANI Demir Ça¤›’n›n bafllad›¤› M.Ö. 1. biny›l›n bafllar›nda (bir görüfle göre de 2. biny›l›n sonlar›nda) yeni göçlerin görüldü¤ü yeni bir evre bafllad›. Tiber Nehri’nden güneyde Campania’ya kadar uzanan Latium bölgesine yerleflen bu insanlar Latince’nin ilkel bir flivesini konufluyorlard›; tunç iflçili¤inde ileri düzeydeydiler. Ölülerini yakan bu toplulu¤un hemen güneyinde yaflayan bir baflka topluluk ise ölülerini gömüyordu. Demir Ça¤›’n›n bu Latin topluluklar›nda göçebeli¤in yerini giderek tar›ma dayal› yerleflik yaflam biçimi al›yordu. Yerleflik yaflama müsait olan bölge, baflka göçmenleri de çekti. Tiber Nehri’nin Roma’ya yak›n olan kesiminde yer alan tepeler iskân edilmeye baflland›. Roma, Latium ile Etruria’n›n birleflti¤i stratejik bir mevkide yer al›yordu. Yaklafl›k olarak M.Ö. 10. yüzy›lda, bu gruplar savunmaya uygun Palatinus Tepesi ile Forum Vadisi’ne yerlefltiler; daha sonra Quirinalis, Esquilinus ve Capitolium tepeleri de iskâna sahne oldu. M.Ö. 10.-8. yüzy›llar

78


aras›nda Roma’n›n bulundu¤u mevkideki bu iskân› gerçeklefltirenlerin bir k›sm›n›n ölülerini yakt›¤› (kremasyon), bir k›sm›n›n da gömdü¤ü (inhumasyon) saptanm›flt›r. Ancak gerek gömme gerekse yakma uygulamas›nda her zaman kronolojik bir s›ra takip edildi¤ini söylemek zordur. Resim 5.1 ‹talya

P A L

D A

I A R VENETIA L ⁄ P O O VA S I P o N e hr i

LIGURIA

A

P

KORS‹KA

E

A

N

I

UMBRIA

N

D

P I C E E N U R M

E T T L i R b e r U N R e I A h r i SABINI

R

I Y A D

Roma

Ostia

L A T I U M

S A M N A P I U C U L M A M I A P A N I A

SARDINYA

E N ‹ Z ‹ C A L A B R I A

LUCANIA

T Y R R H E N

D E N ‹ Z ‹

M U I T T U R B SICILYA

TUNUS

ETRÜSKLER‹N EGEMENL‹⁄‹ Latinler bölgeye en son gelenler olmad›lar. Bir süre sonra, olas›l›kla M.Ö. 8. yüzy›l bafllar›nda, yeni göçmenler de Latium bölgesinin hemen kuzeyine (Etruria) gelip yerlefltiler. Yerlileri kâh bask› uygulayarak kâh bar›flç›l yollarla ikna ederek buradaki tepelerde kent-devletleri kurdular. O s›ralar Etrüskçenin ilkel bir flivesini konuflan bu insanlar, Etrüskler’di. Etrüskler, kendilerinin ya da en az›ndan yönetici s›n›f›n Do¤u kökenli oldu¤una inan›yordu. Nitekim, dinsel inan›fllar› ve kehanette bulunma tarzlar› da (disciplina Etrusca ) onlar›n Do¤uyla veya Küçük Asya ile olan iliflkisini gösterir. Kufllar›n uçufluna ya da kurban edilen hayvanlar›n ba¤›rsaklar›na bakarak kehanette bulunmalar›, Anadolu’da ve Mezopotamya’da bilinen uygulamalard›r. Etrüskler M.Ö. 7. yüzy›l bafllar›ndan itibaren 26 harften oluflan bir alfabe

79

5. Ünite - Roma: Kuruluflu, Krall›k ve Cumhuriyet Dönemleri

kullan›yorlard›. Etrüskler, kendi egemenlik bölgeleri olan Etruria’da kent-devleti kurmay› planlad›klar›nda, bir ya da birkaç de¤il, 12 adet kent-devleti kuruyorlard›. Ancak, gelenek böyle dese de, yap›lan arkeolojik kaz› ve yüzey araflt›rmalar› ile antik co¤rafya çal›flmalar› bu 12 kent-devleti sisteminin her zaman böyle gerçekleflmedi¤ini göstermifltir. M.Ö. 7. yüzy›l sonlar›na do¤ru, Roma’n›n da aralar›nda oldu¤u birçok Latin yerleflimi, Etrüsk kent-devletlerine tâbi oldu. Bir Etrüsk kral sülalesi olan Tarquiniuslar Roma’da denetimi ele geçirdi ve Roma’n›n köyden kente dönüflümü h›zland›. Etrüsk kökenli ilk kral Tarquinius Priscus (M.Ö. yak. 616-579) idi. Daha sonra s›ras›yla Servius Tullius (M.Ö. yak. 578-535) ve Tarquinius Superbus (M.Ö. yak. 535510) Roma taht›na geçti. Etrüskler bir yüzy›ldan biraz fazla bir süre Roma’da egemen oldular. Romal› tarihçi Livius (M.Ö. yak. 59-M.S. yak. 17), Tarquinius Superbus’un o¤lu Sextus’un Lucretia’y› kaç›rmas› sonras›nda, Lucius Iunius Brutus önderli¤inde bir grup Roma aristokrat›n›n isyan etti¤ini anlat›r. Neticede Tarquinius ailesi Roma’dan kovuldu (M.Ö. 510) ve yeni bir anayasa oluflturuldu. Senatus , yap›lacak ifller için, bir y›ll›¤›na seçilen iki consul ’e (konsül) yetki verdi ve böylece Roma’da Cumhuriyet idaresi bafllam›fl oldu (M.Ö. 509 / 508). Roma’n›n son kral›n›n etnik kökeni ve ad› nedir?

ROMA’NIN KURULUfi EFSANES‹

SIRA S‹ZDE

1

Geleneksel inanca göre, Roma M.Ö. 753’te kurulmufltu. Ancak bu tarih tamam›yla mitolojik bir tarihtir. M.Ö. 1. yüzy›lda yaflam›fl Romal› yazarlardan Varro, y›ll›k seçilen consul (konsül) listelerini temel alarak Roma’n›n kurulufl tarihini M.Ö. 753 olarak önerdi ve o zamandan itibaren bu tarih Roma’n›n geleneksel kurulufl tarihi olarak kabul edildi. Fakat, gerçekte bu tarih tart›flmaya aç›k olup gerçe¤i yans›tmamaktad›r. Resim 5.2 Difli kurt ve ikizler

Kaynak: Ramage- Ramage (2008), res. 1.

‹ç içe geçmifl efsanelere göre, Troia’n›n yak›l›p y›k›lmas› s›ras›nda Troial› prens Aineias (Lat. Aeneas), o¤lu Askanios ve babas› Ankhises’i yan›na alarak Troia’dan kaçm›fl ve Orta ‹talya’daki Latium’a gidip yerleflmifltir. Bu arada Aineias’›n o¤lu Askanios, burada, yani Latium’da, Alba Longa kentini kurmufltur. Efsaneye göre uzun

80


y›llar Askanios’un soyundan gelenler Alba Longa’da hüküm sürmüfllerdi. Günlerden bir gün, burada hüküm süren krallardan Numitor, kardefli Amulius taraf›ndan tahttan indirildi. Amulius tahta geçer geçmez, ileride sorun yaratmamas› için, Numitor’un çocuklar›n› öldürttü, k›z› Rhea Silvia’y› da Vesta Tap›na¤›’na rahibe yapt›. Böylece Rhea, evlenemeyecek ve çocuk sahibi olamayacakt›; bir anlamda müstakbel vârislerin önü kesilmifl oluyordu. Bir Vesta rahibesinin hamile kalmas›n›n cezas› ölümdü. Ancak, nas›l olduysa oldu, Rhea Silvia’n›n, Savafl Tanr›s› Mars’tan ikiz o¤ullar› oldu; adlar›n› Romulus ve Remus koydular. Amulius hemen harekete geçerek Rhea Silvia’y› Tiber Nehri’ne att› ve ikizleri de bir sepet içine koyarak Tiber Nehri’nin sular›na b›rakt›. Ancak bir süre sonra sepet bir incir a¤ac›n›n dallar›na tak›l›p k›y›ya sürüklendi. ‹kizler, onlar› bulan difli bir kurt taraf›ndan emzirildiler, daha sonra da bir çoban taraf›ndan büyütüldüler. Her ikisi delikanl›l›k ça¤›na gelince Amulius’u öldürüp, dedeleri Numitor’u tekrar Alba Longa taht›na ç›kartt›lar. Bu arada sepet içinde k›y›ya sürüklendikleri yerde yeni bir kent kurmaya karar verdiler. Kehanet uyar›nca kenti Palatinus Tepesi’nde kuracaklard›. Romulus bir çift beyaz s›¤›r›n (biri öküz, di¤eri bo¤a) kofluldu¤u sabanla kentin s›n›r›n› çizmeye koyulmufltu ki kardefli Remus saban›n izinin üzerinden atlay›nca bir anl›k öfkeye kap›lan Romulus, onu öldürdü. Romulus yeni kurulan kenti nüfusland›rmak için haydutlar, kaçaklar ve suçlu erkekleri toplayarak kente getirdi; daha sonra da, komflu Sabinleri bir ziyafete kat›lmaya ikna etti ve bu ziyafet s›ras›nda Romal›lar Sabinlerin kad›nlar›n› zorla kaç›rarak kendilerine efl yapt›lar; böylece yeni kurulan kentte bir toplum yarat›ld›. Gelene¤e göre Roma, bir ara hem Roma hem de Sabin krallar› taraf›ndan yönetilmiflti. Roma’n›n kurulufl efsanesi, Romal› ozan Vergilius’un -Roma’n›n ulusal destan› say›lan- Aeneis destan›nda anlat›l›r. SIRA S‹ZDE

2

Roma’n›n kurulufl efsanesindeki ikizlerin adlar› nedir?

KRALLIK DÖNEM‹NDE ROMA’NIN SOSYAL DÜZEN‹ VE DEVLET ‹DARES‹ Roma Devleti’nin bafl›nda Rex olarak adland›r›lan bir kral vard›. Senatus ’un (Senato) teklifi ile Curia Meclisi taraf›ndan seçilirdi. Emretme yetkisine ( imperium ) sahip olan kral, hem baflkomutan, hem bafl “rahip”, hem de bafl hâkim olarak askeri, dini ve hukuki gücü elinde tutard›. Kral›n dan›flma organ› olarak görev yapan Senatus ise 300 üyeden olufluyordu. Üyeler, kral taraf›ndan pater familias ’lar aras›ndan seçilirdi. Senatus gerçek gücüne ve anlam›na Cumhuriyet Dönemi’nde ka vuflacakt›r. Senatus ’un (Senato) d›fl›nda curia ’lar›n oluflturdu¤u Comitia Curiata denen bir meclis vard›. Kral›n seçimi, kanunlar›n yap›lmas› ve savafl karar› almak bu meclisin görevleri aras›ndayd›. Bu curia meclisi (Comitia Curiata ) daha ziyade patricii (tek. patricius ) denen hukuktan tam olarak yararlanan yurttafllar›n oluflturdu¤u bir meclisti. Curia sistemi ayn› zamanda Roma ordusunu oluflturmaktayd›. Her bir tribus 1000 piyade ve 100 süvari sa¤lamakla yükümlüydü; curia baz›nda düflünüldü¤ünde ise, her bir curia 100 piyade ve 10 süvari sa¤l›yordu. Krall›k döneminin sonuna do¤ru Comitia Curiata ’n›n yerini yine benzer bir organizasyon olan Comitia Centuriata (Yüzler Meclisi) ald›. Bu kez bu meclise sadece “tam hukuklu” patricii (veya patricius ’lar) yurttafllar de¤il, onlara göre daha az haklara sahip “s›n›rl› hukuklu” yurttafllar da (plebler) girebiliyordu; böylece tüm Roma yurttafllar›, ister zengin ister fakir olsun tek meclis çat›s› alt›nda toplanm›fl oluyordu.

81


CUMHUR‹YET ‹DARES‹N‹N KURULMASI, YÖNET‹M fiEKL‹ VE KURUMLAR Son kral Tarquinius Superbus’un Roma’dan kovulmas›ndan sonra, y›ll›k seçilen ve praetor unvan› tafl›yan iki yüksek devlet memurunun ( magistratus veya magistrat) yönetti¤i Cumhuriyet (Res publica ) idaresi kuruldu (M.Ö. 509 / 8); güç ve yetki tek bir kifliden (kraldan), iki kifliye ( praetor denen iki magistrata) geçti. Yaklafl›k 150 y›l sonra, bu magistratlar praetor de¤il consul olarak adland›r›lmaya baflland›. Praetor ’lar ise adli ve hukuki ifllerden sorumlu yüksek devlet memurlar› olarak görevlerini sürdürdüler. Cumhuriyet idaresinin bafl›ndaki iki consul de eflit flekilde emretme ve hükmetme yetkisine ( imperium ) sahipti. Fakat her ikisince paylafl›lan bu güç, s›n›rs›z ve karfl› konulmaz de¤ildi. Her bir consul , di¤erinin ald›¤› karara itiraz (veto) edebilirdi. Ayr›ca, idari ve siyasal kararlarda consul ’ler Senatus ’a dan›fl›rlar ve oradan ç›kan karara (Senatus consultum ) göre hareket ederlerdi. Görev süresince dokunulmazl›klar› olan consul ’ler Roma Halk Meclisi’nce ( Comitia Cen- turiata ) y›ll›k olarak seçiliyorlard›; yapt›klar› kötü icraatlar›n hesab›n› ancak görev süreleri bitince verecek olmalar›, onlar› kötü yönetimden uzak tutan bir unsurdu. Krall›k dönemindeki iki meclis Cumhuriyet Dönemi’nde de sürdürülüyordu. Bunlar Comitia Curiata ve Comitia Centuriata idi. Curiata Meclisi daha ziyade patricii denen tam hukuklu yurttafllar›n oluflturdu¤u bir meclisti. Comitia Centu- riata ’ya ise sadece tam hukuklu (patricii) yurttafllar de¤il fakat s›n›rl› hukuklu (plebler) yurttafllar da girebiliyordu; böylece tüm Roma yurttafllar›, tek bir meclis çat›s› alt›nda toplanm›fl oluyordu. Kanunlar›n yap›lmas› ve savafl karar› almak Co- mitia Centuriata ’n›n görevleri aras›ndayd›. Bu iki meclisin yan› s›ra Comitia Tribu- ta ve Concilium Plebis de Cumhuriyet döneminin önemli meclislerindendi. Sonuçta, meclislerden ç›kan tüm kararlar›n Senatus ’da onaylanmas› gerekmekteydi; çünkü Senatus , Cumhuriyet idaresinin merkezi durumundayd›. Senatus ’un üye say›s› bafllang›çta 300 iken daha sonra 600’e ç›kart›lm›flt›r. Consul ’ler ve daha önceden consul ’lük yapanlar do¤rudan Senatus üyesi olurdu. Senatus ’a da baflkanl›k eden consul ’ler, Roma Devletinin askeri, hukuki ve mali âmirleriydi. Consul ’lerin, devlet hazinesinden (aerarium ) sorumlu olan ve quaestor ad›n› tafl›yan iki (say›lar› zamanla artm›flt›r) yard›mc›s› vard›. Dinsel ifller ve yetki, Pontifex Maximus denen bafl rahibin sorumlulu¤undayd›. Ayr›ca, Rex Sacrorum (kutsal ifllere bakan kral) ad›n› tafl›yan bir görevli daha vard› ki onun da vazifesi dinsel törenlerin organizas yonunda bafl rahibe yard›mc› olmak ve kurban ifllerini düzenlemekti. Bazen, savafl ya da iç savafl gibi ola¤anüstü durumlarda, consul ’ler, Senatus ’un karar›yla, yetkilerini bir dictator ’a devrederlerdi; dictator , mutlak otoriteyle ve yaln›zca alt› ay süreyle devletin idaresini ele al›rd›. Roma Cumhuriyet Dönemi’nde dictator ’luk yapan en ünlü iki kifli Sulla ve Caesar idi. Roma Cumhuriyeti’nde fiövalye S›n›f› olarak da tan›mlayabilece¤imiz Atl› S›n›f› da (Equites ) önemliydi. Özellikle M.Ö. 2. yüzy›lda daha önemli bir duruma gelen Atl› S›n›f›’na belirli bir servete sahip 18 yafl›n› doldurmufl her özgür yurttafl›n girme hakk› vard›. ‹lk Grev: M.Ö. 494’te, plebler, yurttafll›k haklar›nda iyilefltirme elde edebilmek için Ro ma’y› terk edip kentin d›fl›ndaki Kutsal Da¤a ( Mons Sacer ) ç›kt›lar. Patricii s›n›f›ndan olanlar ise duruma müdahale edip bir tür grev niteli¤indeki bu hareketi anlaflmayla sonland›rd›lar.

D‹KKAT

82

SIRA S‹ZDE


3

Roma’da Krall›k Döneminde baflta kral vard›r. Cumhuriyet döneminde devletin bafl›nda kim vard›r?

ON ‹K‹ LEVHA KANUNLARI Devam eden patricii-pleb mücadelesinde önemli bir ad›m M.Ö. 5. yüzy›l ortas›nda at›ld›. Kanunlar›n yaz›l› hale getirilmesine iliflkin, Pleblerin talebi üzerine, consul ’lerin atanmas› geçici olarak ask›ya al›nd› ve öncelikle kanunlar›n yaz›lmas› için M.Ö. 451’de decemvir ’ler görevlendirildi. Baflkanl›¤›n› Appius Claudius’un yapt›¤› ve on patricii ’den oluflan bu komisyon kanunlar› ›slah edecek, standart bir hale getirecek ve yaz›l› olarak kay›t alt›na alacakt›. Böylece, kimilerine göre tunç, kimilerine göre ise fildifli veya ahflap levhalar üzerine kaz›narak yaz›lan kanunlar Forum’da as›larak herkesin haberdar olmas› sa¤land›. Bu levhalar günümüze kalmam›flt›r ancak baz› kanun maddeleri veya cezai hükümler antik yazarlar arac›l›¤›yla günümüze ulaflabilmifltir. Roma yurttafllar›n›n görev ve sorumluluklar›, yurttafllar aras›ndaki hukuki iliflkiler gibi temel unsurlar› içeren levhalarda pek çok konuya aç›kl›k getirilmiflti. Ancak, On ‹ki Levha Kanunlar› patricii -pleb mücadelesini sonland›rmam›fl, plebler decemvir ’lerden rahats›zl›klar›n› her f›rsatta dile getirmifller hatta M.Ö. 449’da decemvir ’leri protesto için Plebler ikinci kez Kutsal Da¤’a ç›km›fllard›r. Neticede decemvir ’lerin görevine son verilmifltir.

ROMA’NIN ‹TALYA’DA VE AKDEN‹Z’DE YAYILMASI Samnit Savafllar› Roma M.Ö. 343’te Orta ‹talya’n›n güneyindeki Samnitlerle üç kez karfl› karfl›ya geldi. Birinci Samnit Savafl› M.Ö. 343-341 aras›nda oldu; ancak iki taraf da kesin galibiyet alamad› ve bar›fl antlaflmas› yap›ld›. M.Ö. 327-304 aras›ndaki ‹kinci Samnit Savafl› Romal›lar›n lehine bir bar›fl antlaflmas›yla sonuçland›. Üçüncü Samnit Savafl›’nda (M.Ö. 298-290) Roma, Samnitler ve müttefiklerine karfl› zafer kazanarak Latium’un yan› s›ra Orta ‹talya’n›n güneyinde de güçlü bir konuma geldi. Daha sonra Roma, Güney ‹talya’daki Taras (Tarentum) kentiyle karfl› karfl›ya geldi. Savafl›n bafllama nedeni Lucanlar›n tehdidine maruz kalan Hellen koloni kenti Thurii / Sybaris’in Roma’dan yard›m istemesi ve Roma’n›n da bu kente bir garnizon yerlefltirmesiydi. Tarentum, Roma’n›n kendi nüfuz sahas›na müdahale etmesinden dolay› Roma’ya savafl ilân etti ancak Roma ile savaflacak kadar güçlü olmad›¤›ndan Yunanistan’›n kuzey bat›s›ndan Epeiros Kral› Pyrrhos’u yard›ma ça¤›rd›. Ancak M.Ö. 275’te Beneventum mevkiinde yap›lan savaflta Roma Pyrrhos’u yenilgiye u¤ratt› ve Pyrrhos, ülkesine döndü. Tarentum, M.Ö. 272’de Romal›lar›n eline geçti. Böylece Roma, Güney ‹talya’ya da egemen oldu.

Kartaca Savafllar› Bugün Tunus s›n›rlar› içinde kalan Kartaca, eski bir Fenike kolonisi olup M.Ö. 6. yüzy›l sonlar›ndan beri Roma ile iyi iliflkiler içinde olan oligarflik yap›da bir kentdevletiydi. Romal›lar, Kartacal›lar› Punlar olarak adland›r›yorlard› (Türkçe literatürde bazen Pön olarak da geçmektedir). Kartacal›lar›n zamanla büyüyüp güçlenerek, özellikle ticaret alan›nda Akdeniz’de etkisini hissettirmeye bafllamas› Roma’n›n da dikkatinden kaçm›yordu. Romal›lar›n Güney ‹talya’da ve Sicilya’da egemenlik kurma giriflimleri, buralarda kolonileri bulunan Kartacal›lar› rahats›z etmifl, her iki devletin siyasal ve ekonomik ç›karlar› da zedelendi¤i için karfl› karfl›ya gelmeleri kaç›-


n›lmaz olmufltu. Böylece 23 y›l sürecek olan Birinci Kartaca Savafl› (M.Ö. 264-241) bafllad›. Baz› çarp›flmalardan sonra, Romal›lar, Kartacal›lar› yenilgiye u¤ratarak onlar› anlaflmaya zorlad›lar (M.Ö. 241). Sicilya, Roma’n›n ‹talya d›fl›nda elde etti¤i ilk toprak parças›yd› ve buras› bir praetor (vali) idaresinde eyalet (Provincia Sicilia ) yap›ld› (M.Ö. 241). Birinci Kartaca Savafl›’n›n son bulmas›ndan yaklafl›k 20 y›l sonra ‹kinci Kartaca Savafl› (M.Ö. 218-201) bafllad›. Kartaca’l› ünlü komutan Hannibal, büyük bir ordu ve savafl filleriyle ‹spanya’dan yola ç›kt› ve Alpleri aflarak Kuzey ‹talya’ya girdi (M.Ö. 218). Hannibal, Trasimenus ve Cannae’da (M.Ö. 216) yap›lan çarp›flmalarda Romal›lar› hezimete u¤ratt›. Ancak Romal›larla Kartacal›lar aras›nda Kartaca yak›n›ndaki Zama mevkiinde yap›lan savafl› Romal›lar kazand› (M.Ö.202); Hannibal kaçt›. ‹spanya’da iki ayr› praetor idaresinde iki ayr› eyalet oluflturuldu (M.Ö. 197). Romal›lar, Zama savafl›ndan yaklafl›k yar›m yüzy›l sonra, üçüncü kez Kartacal›larla karfl› karfl›ya geldiler. Kartaca, komflusu Numidia ile Roma’n›n izni olmadan savafla girince Roma, Kartaca’ya savafl ilân etti. Böylece Üçüncü Kartaca Savafl› bafllad› (M.Ö. 149-146). Roma, Kartaca’y› iki y›l kuflatma alt›nda tuttu ve sonunda kenti ele geçirdi; tamamen tahrip etti, burada Afrika Eyaleti ’ni (Provincia Afri- ca ) kurdu.

Makedon Savafllar› Roma, egemenlik alan›n› Makedonya’n›n kuzeyindeki Illyria bölgesine kadar geniflletmifl, hatta Apollonia ve Dyrrhakhion kentlerini iflgal etmiflti. Roma’n›n kendi nüfuz alanlar›na müdahalesi Makedonlar›n can›n› s›km›flt›. Böylece Makedonlar ile Romal›lar aras›nda, ufak çarp›flmalar ve manevralarla geçen Birinci Makedon Sa- vafl› (M.Ö. 215-205) bafllam›fl oldu. Makedonlarla Romal›lar aras›ndaki Birinci Makedonya Savafl›’n›n sonlar›na do¤ru Makedon Kral› V. Philippos Romal›lar›n müttefiki olan Aitolia Birli¤i’ne karfl› bir zafer kazand› (M.Ö. 206). Bir süre sonra Romal›larla anlaflma sa¤land›. Ancak daha sonra, Hellenistik krall›klardan Ptolemaioslar›n M›s›r d›fl›ndaki topraklar›na göz diken Makedon Kral› V. Philippos, Ptolemaioslar›n Trakya k›y›lar›ndaki topraklar›n› ele geçirmifl (M.Ö. 202), Ege Adalar› ve Anadolu’daki Ptolemaios topraklar›n› da almak isteyince de Pergamon Krall›¤› ve Rhodos ile aras› aç›lm›flt›. Bunun üzerine Pergamon ve Rhodos, Roma’dan yard›m isteyince Roma da Makedon Krall›¤›’na savafl ilân etti (M.Ö. 200). Böylece ‹kinci Makedon Savafl› bafllam›fl oldu (M.Ö. 200-197). Çok geçmeden P. Sulpicius Galba, sonra da T. Quinctius Flaminius komutas›ndaki Roma ordusu Illyria’dan bafllayarak güneye, Yunanistan’›n içlerine do¤ru ilerlemifl ve Tesalya’daki Kynoskephalai mevkiinde yap›lan savaflta Romal›lar Makedonlar› yenilgiye u¤ratm›fllard›r (M.Ö. 197). Yap›lan anlaflma gere¤i, Makedonlar s›n›rl› say›da asker d›fl›nda ordu bulundurmayacakt›; Yunanistan (Hellas) ve Küçük Asya’daki Eski Yunan kentlerinin özgürlüklerini tan›yacakt›; Makedonya d›fl›nda iflgal etti¤i yerleri geri verecekti; Yunanistan üzerinde egemenlik iddias›ndan vazgeçecek, Roma’ya savafl tazminat› ödeyecekti. Pergamon Krall›¤›’n›n, müttefiki Roma’ya karfl› düflmanca bir tav›r sergileyen Makedon Kral› Perseus’u Roma’ya flikayet etmesi üzerine, Roma Makedon Krall›¤›’na savafl ilân etti. Böylece Üçüncü Makedon Savafl› bafllad› (M.Ö. 171-168). Bafllang›çta, Makedonlar Romal›lar karfl›s›nda baz› baflar›lar elde etmifl olsalar da Tesalya’daki Pydna mevkiinde yap›lan savaflta Romal›lar Makedonlar› büyük bir yenilgiye u¤ratt›lar (M.Ö. 168). Romal›lar yaklafl›k 20 y›l sonra, M.Ö. 146’da, Makedonya’y› Roma eyaleti statüsüne (Provincia Macedonia ) dönüfltürdüler.

83

Afrika Eyaleti: Roma Dönemi

Afrika Eyaleti, tüm Afrika’y› de¤il, sadece günümüz Tunus topraklar›n› kaps›yordu.

84


Seleukos Kral› III. Antiokhos ile Savafl Romal›lar, merkezi bölgeleri Suriye olan Seleukos Krall›¤›’n›n giderek büyümesinden ve Anadolu’da güçlenmesinden endifle duyuyordu. Roma’n›n kendisini uyarmas›na ald›r›fl etmeyen Antiokhos’u Aitoller Yunanistan’a davet edince Antiokhos, Tesalya’daki Demetrias mevkiinde Yunanistan’a ayakbast› (M.Ö. 192). Bunun üzerine Roma, Antiokhos’a savafl ilân etti. Consul M. Acilius Glabrio komutas›ndaki Roma ordusu Yunanistan’a girerek Tesalya’da Thermopylai mevkiinde Antiokhos’un ordusunu yenilgiye u¤ratt› (M.Ö. 191). Antiokhos, Anadolu’ya geçerek Ephesos’a (Efes) geldi. Çok geçmeden Romal›lar da Hellespontos’tan (Çanakkale Bo¤az›) Anadolu’ya geçti. Roma ordusu ile Seleukos Kral› III. Antiokhos’un ordusu Sipylos Da¤› yak›n›ndaki Magnesia’da (Manisa) karfl›laflt›. Antiokhos, Roma karfl›s›nda büyük bir yenilgi ald› (M.Ö. 190). Phrygia’daki Apameia (Dinar) kentinde bir antlaflma imzaland› (M.Ö. 188). Buna göre, Antiokhos, Anadolu’nun güneyindeki Toroslar›n gerisine çekilecekti; fillerinin tamam›n› ve savafl gemilerinin büyük bir k›sm›n› Roma’ya b›rakacakt›; donanmas› Kilikia’daki Sarpedon Burnu’nun bat›s›na geçemeyecekti; bir süre önce kendisine s›¤›nm›fl olan Kartacal› komutan Hannibal’i Roma’ya teslim edecek ve savafl tazminat› ödeyecekti. Seleukoslar›n terketti¤i topraklar Pergamon ve Rhodos aras›nda paylaflt›r›ld›. Ancak Hannibal, Bithynia Kral› I. Prusias’›n yan›na kaçt› ve ard›ndan intihar etti.

GRACCHUS KARDEfiLER‹N REFORMLARI Cumhuriyet Dönemi’nde ifllerin iyi gitmedi¤inin sinyali, daha M.Ö. 2. yüzy›l sonlar›nda ortaya ç›km›flt›. Köylüler giderek yoksullaflm›fl ve borçlanm›flt›. Roma toplumunun adeta bel kemi¤ini oluflturan köylü s›n›f›n kötüleflmesi, toplumun di¤er kesimlerini de etkiliyor ve bu duruma bir çare aran›yordu. Çare, her zaman oldu¤u gibi, yine aristokratlardan geldi. Köylünün durumunu düzeltmek iddias›yla ortaya ç›kan ve soylu bir Roma ailesi mensubu olan Tiberius Sempronius Gracchus M.Ö. 133’te Halk Tribunus ’u (pleb tribunus ’u) seçildi. Tiberius, Roma’n›n ‹talya’da fethetmifl oldu¤u topraklar›n kullan›m›na iliflkin bir kanun tasar›s› haz›rlad›. Genifl arazilerden oluflan bu topraklar ( latifundia ) ihtiyac› olan köylülere veya çiftçilikle u¤raflanlara da¤›t›lmal›yd›. Teklif, daha muhafazakâr bir yap›ya sahip Senatus ’un müdahalesiyle di¤er Halk Tribunus ’u M. Octavius taraf›ndan veto edildi. Bunun üzerine Tiberius, di¤er Halk Tribunus ’u Octavius’un halk›n menfaatini gözetmedi¤i için görevden al›nmas›n› öngören yeni bir teklif getirdi. Böylece Octavius görevden al›nd›, yeni Halk Tribunus ’u tasar›ya olumlu bak›nca oylamaya geçildi ve tasar› meclisten geçti. Tasar›n›n yasallaflmas› köylü s›n›f›nda geçici bir rahatlama sa¤lad›. Ancak bir süre sonra Tiberius, muhaliflerce öldürüldü. Kardeflinin öldürülmesinden dokuz y›l sonra Gaius Sempronius Gracchus M.Ö. 123 y›l›nda Halk Tribunus ’u seçildi. Halk tribunus ’lar›n›n görev süresi bir y›l olmas›na ra¤men bir kanun de¤iflikli¤iyle ertesi y›l da (M.Ö. 122) tribunus seçildi. Gaius’un bir amac› kardeflinin ortaya koydu¤u reformlar›n sürdürülmesi ve yeni reformlar yapmas› ise, di¤er amac› da Senatus ’a karfl› mücadele ederek kardeflinin intikam›n› almakt›. Gaius baz› reformlar› ç›karmada baflar›l› olduysa da Senatus ve Atl› (Equites , fiövalye) s›n›f›n›n yan› s›ra muhaliflerinin karfl› koymas›yla M.Ö. 121 y›l› tribunus ’lu¤una seçilmemifltir. Senatus ’un M.Ö. 121 y›l› consul ’ü L. Opinius’a verdi¤i yetki karfl›s›nda, Aventinus Tepesine s›¤›nm›fl olan Gaius ve taraftarlar› öldürülmüfltür.

85


MÜTTEF‹KLER SAVAfiI Italya’da (Italia) ve Roma’n›n müttefiki olan kentlerde yaflayanlara Roma yurttafll›k hakk› verilmemesi uzun zamand›r Roma içinde bir s›k›nt› yarat›yordu. Bu soruna çözüm için giriflimde bulunan ve yeni bir reform paketi haz›rlam›fl olan M. Livius Drusus’un öldürülmesi (M.Ö. 91) müttefikler aras›nda bir ayaklanman›n bafllamas› için barda¤› tafl›ran son damla oldu. ‹talya’n›n güneyindeki Roma’n›n müttefiki kentler bir konfederasyon oluflturdular ve Roma’dan istedikleri yurttafll›k hakk›n› alma konusunda silaha sar›ld›lar. M.Ö. 91-88 y›llar› aras›nda cereyan eden ve tarihe “Müttefikler Savafl›” veya “Sosyal Savafl” olarak geçen bu savaflta (Bellum Italicum ) müttefikler Roma’ya yenildiler ancak yine de istediklerini ald›lar. Roma, savafl›n sona ermesinden sonraki birkaç y›l içerisinde birço¤una yurttafll›k hakk› verdi. Müttefikler Savafl›’nda müttefik kentlerin Roma’dan talebi neydi?

MITHRADATES SAVAfiLARI M.Ö. 1. yüzy›lda Roma ile Pontos Kral› VI. Mithradates Eupator (M.Ö. 120-63) aras›nda üç büyük savafl oldu. Bu savafllar hakk›nda en iyi bilgiyi M.S. 2. yüzy›lda yaflam›fl olan tarihçi Appianos’un Romaika (Roma Tarihi) adl› eserinde buluyoruz. Mithradates, Hannibal’den sonra Roma’n›n en büyük düflman› idi. Pontos Kral› VI. Mithradates Eupator çoktan beri Anadolu’da büyük bir devlet kurma plan› yap›yor fakat Roma bir türlü bu krala müdahale etmiyordu. Ta ki Birinci Mithradates Sa- vafl› ’n›n da (M.Ö. 88-85) bafllamas›na neden olan ( casus belli ) Mithradates’in M.Ö. 88’de Roma’n›n Bat› Anadolu’daki Asia Eyaleti’ni istila edip 80.000 Romal› ve ‹tal ya kökenli insan› öldürmesine de¤in. Bu katliamda Romal› komutan M. Aquillius a¤z›na eritilmifl alt›n dökülerek katledildi. O y›l, Roma’da L. Cornelius Sulla consul idi. Senatus , Mithradates’e karfl› yürütülecek savafl›n komutanl›¤›n› Sulla’ya verdi. Ancak daha sonra Senato, komutanl›¤›n Sulla’dan al›narak Marius’a verilmesine onay verdi. Bunu haber alan Sulla derhal Roma üzerine yürüdü ve karar› kendi lehine çevirdi. Sulla, M.Ö. 86’da, Yunanistan’da önce Khaironeia’da, ard›ndan Orkhomenos’ta Pontos ordusunu yendi. Sonraki birkaç y›l içinde durumun aleyhine gitti¤ini gören VI. Mithradates, Çanakkale civar›ndaki Dardanos’ta Roma ile bir anlaflma yapt› (M.Ö. 85). Buna göre, Mithradates Pontos d›fl›nda iflgal etti¤i yerlerden çekilecek; donanmas›n›n bir k›sm›n› Roma’ya teslim edecek ve savafl tazminat› ödeyecekti. Ancak, Mithradates Anadolu’ya egemen olma arzusundan hiçbir zaman vazgeçmemifl, bu yüzden de Roma ile yapt›¤› anlaflmaya uymayarak Kappadokia’daki askerlerini çekmemiflti. M.Ö. 83-81 y›llar› aras›nda süren ve ‹kinci Mithradates Sava- fl› olarak an›lan savaflta Romal›lar›n bafl›nda L. Licinius Murena vard›. Sulla, Küçük Asya’da kontrolu sa¤lamak için Murena’y› orada b›rakm›flt›. Murena, Mithradates’in silahland›¤›n› duyunca hemen harekete geçti. Önce Kappadokia’ya gelip Mithradates’in kontrolünde bulunan Komana kentine sald›rd›. Mithradates, Sulla’ya bir elçi göndererek Murena’y› flikayet etti. Bu arada Murena, Halys (K›z›l›rmak) Nehri’ni geçti ve Mithradates’in egemenli¤indeki köyleri de ele geçirdi. Mithradates ise onun bu ilerleyifline ses ç›karmad›; elçilerinin Sulla’dan dönmelerini bekledi. Murena, ele geçirdi¤i ganimetle tekrar Küçük Asya’n›n bat›s›na çekildi. Burada, Sulla’n›n gönderdi¤i bir elçi ona Mithradates’in antlaflmaya sad›k kald›¤›n› bu nedenle de onu taciz etmemesi gerekti¤ini iletti. Fakat Murena bu sözlere kulak asmad›

SIRA S‹ZDE

4

86


ve tekrar Pontos üzerine yürüdü. Ancak, Romal›lar Mithradates’in ordusu karfl›s›nda tutunamad›lar ve da¤›ld›lar; Murena Phrygia’ya kaçt› (M.Ö. 81). Roma’n›n Mithradates ile savafl› böylece bir süre durmufl oldu. Yaklafl›k alt› y›l sonra Üçüncü Mithradates Savafl› (M.Ö. 74-62) bafllad›. Bithynia Kral› IV. Nikomedes M.Ö. 74’te öldü¤ünde, vasiyeti gere¤i, ülkesi Roma topraklar›na ilhak edildi; Bithynia, Roma eyaleti oldu. Mithradates de hemen harekete geçerek Bithynia’y› iflgal etti. Roma biri denizde, di¤eri karada olmak üzere iki ordu haz›rlad›; donanman›n komutanl›¤›n› M. Aurelius Cotta, ordunun komutanl›¤›n› da L. Licinius Lucullus üstlendi. Mithradates, Roma donanmas›n› Kalkhedon’da (bugünkü Kad›köy) yenilgiye u¤ratt›ktan sonra Kyzikos’u (bugünkü Erdek) ele geçirdi. Bunun üzerine ordunun komutas›n› yürüten Lucullus da Kyzikos’u kuflatt› ve Mithradates kenti terk etti. Ancak, Lucullus’un donanmas› Mithradates’in donanmas›n› Lemnos Adas› (Limni) aç›klar›nda yenilgiye u¤rat›nca Mithradates Pontos’a kaçt› (M.Ö. 72). Lucullus, kral› takip etti; baz› Pontos kentlerini ele geçirerek Pontos’u Roma kontrolüne almay› baflard›. Mithradates ise Armenia’ya kaçt›. Lucullus’un Mezopotamya’ya gitmesini f›rsat bilen Mithradates ise tekrar Pontos’a döndü. Ancak, Roma komutan› Cn. Pompeius ( Magnus ), Mithradates’i yenilgiye u¤ratarak (M.Ö. 66) onun Pontos’u terk etmesini sa¤lad›. Mithradates ise K›r›m’a kaçt›. Pompeius, Pontos devletinin bat›s›n› bir eyalet haline getirerek Bithynia Eyaleti ile birlefltirdi ve yeni eyaletin ad› Pontos-Bithynia Eyaleti oldu (M.Ö. 64). O s›rada K›r›m’da bulunan Mithradates ise intihar etti (M.Ö. 63). SIRA S‹ZDE

5

Mithradates Savafllar›n›n bafllamas›na hangi olay neden oldu?

ROMA ‹Ç SAVAfiI: ROMALILAR ROMALILARA KARfiI Dictator Sulla

ve Reformlar›

Lucius Cornelius Sulla aristokrat bir aileden geliyordu. M.Ö. 88’de consul oldu¤u s›rada Pontos kral› VI. Mithradates’e karfl› baflar›l› bir mücadele yürütmüfltü. M.Ö. 82/81’de dictator seçilen Sulla, kendisine kendisine karfl› olanlara ac›mas›zca fliddet uygulad›. Sulla daha sonra anayasay› aristokratlar›n lehine yeniden düzenledi. Senatus ’a eski gücünü kazand›rd› ve devletin en yetkili organ› yapt›; herhangi bir mecliste al›nan karar› veto etme yetkisini geri verdi. Halk tribunus ’lar›n›n gücünü k›rd›; daha önce halk tribunus ’u olarak görev yapanlar bundan böyle yüksek devlet memurluklar›na seçilemeyeceklerdi. Böylece halk tribunus ’lu¤u cazip bir görev olmaktan ç›kar›ld›. Atl› s›n›f›n›n mahkemelerdeki jüri üyeliklerini kald›rsa da o s›n›ftan sempatizan› olan 300 yeni üye daha alarak Senatus ’un üye say›s›n› 300’den 600’e ç›kard›. Ayn› zamanda, quaestor olanlar›n Senatus üyeli¤ine seçilmelerine ayr›cal›k getirdi; quaestor ’lar›n say›s›n› 10’a ç›kard›. Ayn› devlet memuriyetine ancak on y›l geçtikten sonra seçilebilinecekti. Sulla, censor ’lu¤u da kald›rd›. Bir y›la aflk›n dictatorluk ’tan sonra planlad›¤› ifllerin yoluna girdi¤ini gören Sulla, kendi iste¤iyle dictator ’lu¤u b›rakarak Puteoli’deki evine çekildi (M.Ö. 80 veya 79) ve çok geçmeden de orada öldü (M.Ö. 78).

Pompeius Pompeius, askerleri taraf›ndan Magnus (“Büyük”) unvan›yla onurland›r›lan nadir komutanlardan biriydi. Atl› s›n›f›ndan gelen Pompeius, kariyerindeki ilk baflar›lar› Sulla’ya borçluydu. Pompeius, ‹spanya’da da muhaliflerine karfl› baflar›l› oldu; ora-

87


da da bar›fl› ve düzeni sa¤lad›. Crassus ile birlikte M.Ö. 70 y›l› consul ’lü¤üne seçildi. Pompeius, Crassus ile birlikte Sulla anayasas›n› de¤ifltirmek için de çal›flt›. Korsanlar Ege ve Akdeniz’de terör estiriyorlar ve onlara karfl› herhangi bir güç kullan›lam›yordu. Roma, korsanlar sorununu mutlaka çözümlemek istiyordu. Bu nedenle, M.Ö. 67’de ç›kar›lan lex Gabinia ad›n› tafl›yan bir kanun ile Pompeius’a üç y›l için denizlerde ve denizden 80 km. kadar içerilere kadar Ege ve Akdeniz k› y›lar›nda kay›ts›z flarts›z hükmetme yetkisi (imperium proconsulare maius ) verildi. Ayr›ca büyük bir ordu ve donanma ile yüklü miktarda ödenek ayr›ld›. M.Ö. 67 y›l› Mart ve May›s aylar› aras›nda yürütülen seferlerle Akdeniz korsanlardan temizlendi. Daha sonra Pompeius gözlerini Pontos Kral› VI. Mithradates ile olan savafla çevirdi ve Mithradates’i yenilgiye u¤ratarak, Roma’n›n Mithradates ile uzun y›llard›r sürdürdü¤ü savafla son noktay› da koydu (M.Ö. 66). Pompeius, Syria ve Filistin topraklar›n› da Roma topraklar›na katt› ve Syria, Roma eyaleti yap›ld› (M.Ö. 63).

Birinci Triumvir ’lik ve Caesar Senatus karfl›s›nda güçlü olabilmek için C. Iulius Caesar, Pompeius ve Crassus birlikte hareket etmeyi ve bu sayede daha etkili olabileceklerini umuyorlard›. Bu amaçla üç devlet adam› Triumvir ’lik ad› verilen üçlü komisyonu oluflturdular (M.Ö. 60). Triumvir ’lerin birbirlerine destek vermesiyle önemli kararlar al›nd› ve baz› kanunlar ç›kar›ld›. Gallia’n›n fethi de (M.Ö. 58-50) bu döneme rastlar. Ancak Crassus’un Do¤u Anadolu’da bulundu¤u s›rada Parthlar taraf›ndan Kharrhai’da (Harran) öldürülmesi (M.Ö. 53) ile triumvir ’lik son buldu. M.Ö. 48 y›l›nda Caesar, Pompeius ile karfl› karfl›ya geldi. Tesalya’da Pharsalos mevkiinde yap›lan savafl› Caesar kazand›; Pompeius M›s›r’a kaçt›. Ancak, karaya ç›kar ç›kmaz M›s›r’da egemenlik süren XIII. Ptolemaios taraf›ndan öldürüldü. Caesar, Pompeius’un cesedini almak üzere M›s›r’a geldi¤inde, Ptolemaios’un sald›r›s›na maruz kald›; ancak Pergamon prensi Mithradates’in yard›ma gelmesiyle kurtuldu. M›s›r’dayken Kleopatra’n›n tahta geçmesini sa¤lad›. Bu arada, Caesar ile Kleopatra aras›ndaki iliflki neticesinde bir de çocuklar› oldu. Resim 5.3 Caesar’›n mermer büstü

Kaynak: Harris (2003) , s.27.

88


K›r›m’daki Bosporos Kral› Pharnakes ise Bithynia-Pontos Eyaleti’ni ele geçirme çabas› içindeydi. Bunu haber alan Caesar, Do¤u Akdeniz k›y›lar›n› izleyerek M›s›r’dan Kilikia’ya ve oradan da kuzeye yönelerek Zela mevkiine (Zile, Tokat) geldii ve Pharnakes’i yenilgiye u¤ratt› (M.Ö. 47). Caesar, çok h›zl› hareket ederek Pharnakes’i yenmesini veni, vidi, vici (geldim, gördüm, yendim) sözleriyle ifade etmifltir. Caesar’›n, Pompeius taraftarlar›n› önce Kuzey Afrika’da Thapsus mevkiinde (M.Ö. 46), sonra da ‹spanya’da Munda mevkiinde yenilgiye u¤ratt›¤›n› görüyoruz (M.Ö. 45). M.Ö. 46’da on y›l için dictator seçilen Caesar iki y›l sonra (M.Ö. 44) bu kez yaflam boyu dictator seçildi. Caesar, devlet yönetimindeki görevlerde baz› de¤ifliklikler yapt›. Onun zaman›nda Senatus ’un üye say›s› 900’e ç›kart›lm›fl; Roma’da büyük bir imâr faaliyeti bafllam›fl ve 365 gün esas›na dayanan M›s›r takvimi kabul edilmifltir. Anadolu’daki ilk Roma kolonilerinin kuruluflu da Iulius Caesar dönemine rastlamaktad›r. Bu arada, Caesar’›n muhalifleri onu yok etmenin f›rsat›n› bekli yorlard›. Nitekim, Brutus ve Cassius’un da aralar›nda bulundu¤u bir grup taraf›ndan suikast sonucu, 57 yafl›ndayken, öldürüldü (M.Ö. 15 Mart 44). Caesar’›n öldürülmesiyle Roma 13 y›l sürecek yeni bir iç savaflla karfl› karfl›ya kald›. D‹KKAT

Roma’da Dictatorluk, ola¤anüstü hallerde üstlenilen ve alt› ay süreli bir memuriyetti. Dic tatorluk yapan en ünlü iki kifli, Sulla ve Caesar idi.

‹kinci Triumvir ’lik Caesar’›n öldürülmesinin ard›ndan 18 yafl›ndaki ye¤eni C. Octavius (daha sonra Octavianus olarak bilinecektir) Roma’ya geldi. Caesar, o¤lu olmad›¤› için ye¤eni Atia’n›n o¤lu Octavianus’u evlat edinmifl ve kendine vâris b›rakm›flt›. Bir süre sonra Octavianus, Antonius ve Lepidus befl y›l için ‹kinci Triumvir ’li¤i oluflturdular (M.Ö. 43-38 y›llar› aras›). Birinci Triumvir ’lik gizli bir anlaflmaya dayal› olmas›na ra¤men ‹kinci Triumvir ’lik anlaflmas›n›n devletin bekas› için yap›lm›fl oldu¤u ilân edildi. Bu üç devlet adam› Caesar’› öldürenlere ve onun karfl›s›nda olanlara karfl› bir savafl bafllatma karar› ald›lar. Do¤u Makedonia’daki Philippi mevkiinde yap›lan savaflta, Antonius ve Octavianus, Caesar katilleri olarak bilinen Cassius ile Brutus’u yenilgiye u¤ratt›lar (M.Ö. 42); önce Cassius sonra da Brutus intihar etti. Ancak, Philippi savafl›ndan sonra Octavianus ile Antonius’un aras› aç›ld›. O s›rada Perusia kentinde bulunan Antonius, Octavianus’un kuvvetleri taraf›ndan kuflat›ld› ve Antonius teslim oldu (M.Ö. 40). Octavianus her fleye ra¤men Antonius’u affetmifl ve onu ‹talya’ya legatus (legat) olarak göndermifltir. Fakat o, M›s›r’da bulunan kraliçe VII. Kleopatra’n›n yan›na gitti. Daha sonra Octavianus ile Antonius tekrar karfl› karfl›ya gelmifller ancak Güney ‹talya’daki Brindisi kentinde yap›lan anlaflmayla Octa vianus’un Bat›’n›n; Antonius’un da Do¤u’nun hâkimi oldu¤u kararlaflt›r›lm›flt›r (M.Ö. 40). Böylece Roma devletinin idaresi ikiye bölünmüfl oldu. Bir süre sonra eski triumvir ’ler, Octavianus, Antonius ve Lepidus anlaflmayla triumvir ’liklerini yenilediler (M.Ö. 37-33).

Octavianus’un Zaferi Ancak, çok geçmeden triumvir ’lerin aras› yeniden aç›ld›. Octavianus politik manevralarla Senatus ’u ve Roma halk›n› o s›rada M›s›r’da Ptolemaioslar›n Kraliçesi Kleopatra’n›n yan›nda bulunan Antonius’a karfl› k›flk›rtt› ve Roma’da hava tamamen Octavianus lehine döndü; Octavianus M.Ö. 31 y›l› consul ’ü de seçildi. Bundan böyle, Antonius, Roma’n›n düflman›yd› ve yok edilmeliydi. Senatus , Kleopatra ve Antonius’a savafl ilân etti. Her iki taraf da savafl haz›rl›klar›na bafllad›. Anto-


nius, M›s›r donanmas›n›n deste¤ine de güveniyordu. Yunanistan’›n bat›s›nda, Adriyatik k›y›s›ndaki Actium (Yun. Aktion) mevkiinde her iki taraf›n donanmas›n›n taktik ve manevralarla meflgul oldu¤u bir s›rada, Kleopatra ile M›s›r donanmas›n›n savafl alan›n› terk etti¤ini gören Antonius, savafla girerse kaybedece¤ini düflündü ve Aleksandreia’ya (‹skenderiye) kaçt› (M.Ö. 31). Octavianus, Antonius ve Kleopatra’y› izleyerek M›s›r’a geldi ve Aleksandreia’y› (‹skenderiye) kuflatt›. Kleopatra’n›n Octavianus ile anlaflma çabalar› sonuç vermedi. Yap›lan çat›flmada Antonius öldürüldü (bir görüfle göre intihar etti), Kleopatra ise intihar etti (M.Ö. 30). Kleopatra’n›n Caesar’dan olan o¤lu ile Antonius’un o¤lu (Kaisarion) da öldürüldüler. M›s›r, Roma eyaleti yap›ld› (M.Ö. 30). Octavianus büyük bir törenle M.Ö. 29’da Roma’ya döndü; art›k Akdeniz dünyas›n›n gerçek ve tek lideriydi.

89

90


Özet  AMAÇ

1

 AMAÇ

2

Roma’n›n yer ald›¤› ‹talya co¤rafyas›n› betim- lemek ‹talya (Lat. Italia) ad›n›n kökeni, olas›l›kla ‹talik bir sözcük olan Vitulus ’tan gelmekte olup Vitalia’ya (Danalar Ülkesi) dayanmakt›r. ‹talya, âdeta bir çizmeyi and›ran biçimde Akdeniz’e uzanan bir yar›madad›r; uzunlu¤u yaklafl›k 1000 km’yi; geniflli¤i de yaklafl›k 240 km’yi bulmaktad›r. Yar›madan›n kuzeyini Alp Da¤lar› s›n›rlamaktad›r; Apeninler ise yar›madada kuzey-güney do¤rultusunda uzanan da¤ silsilesidir. Yar›madan›n en büyük ovas›, kuzeyde Alp Da¤lar›’n›n hemen güneyindeki Po Ovas›’d›r; yak. 650 km uzunlu¤undaki Po Nehri (Lat. Padus) ve kollar› taraf›ndan sulanan ova, ‹talya’n›n en verimli ovas›d›r. ‹talya’ya en yak›n büyük adalar, bat›da Korsika ile Sardinya; hemen güney ucunda ise Sicilya’d›r. Roma’n›n ne zaman ve nas›l kuruldu¤unu; hangi olaylar›n ve halklar›n Roma’n›n kuruluflunda rölü oldu¤unu aç›klayabilmek Latinler, Demir Ça¤›’n›n bafllad›¤› M.Ö. 1. biny›l›n bafllar›nda (bir görüfle göre de M.Ö. 2. biny›l›n sonlar›nda) Tiber Nehri’nden güneydeki Campania’ya kadar uzanan Latium bölgesine yerleflti. Tiber Nehri’nin Roma’ya yak›n olan kesiminde yer alan tepeler iskân edilmeye baflland›. Bir süre sonra, olas›l›kla M.Ö. 8. yüzy›l bafllar›nda, Etrüskler de Latium bölgesinin hemen kuzeyine (Etruria) gelip yerlefltiler. M.Ö. 7. yüzy›l sonlar›na do¤ru, Roma’n›n da aralar›nda oldu¤u birçok Latin yerleflimi, Etrüsk kent-devletlerine tâbi oldu. Bir Etrüsk kral sülalesi olan Tarquiniuslar Roma’da denetimi ele geçirdi ve Roma’n›n köyden kente dönüflümü h›zland›. Geleneksel inanca göre, Remus ve Romulus adl› ikiz bebekler bir sepet içine konularak Tiber Nehri’nin sular›na b›rak›lm›fl ve k›y›ya sürüklendikleri yerde difli kurt taraf›ndan emzirilerek büyütülmüfllerdi. ‹kizler delikanl› yafla gelince k›y›ya sürüklendikleri yerde yeni bir kent kurmaya karar vermifllerdi. Ancak ç›kan bir tart›flma sonucu Romulus, Remus’u öldürmüfl ve yeni kurulan kenti nüfusland›rmak için haydutlar, kaçaklar ve suçlu erkekleri toplayarak kente getirmiflti. Roma’n›n kurulufl efsanesi, Romal› ozan Vergilius’un –Ro-

ma’n›n ulusal destan› say›lan– Aeneis destan›nda anlat›l›r. Romal›lar, kökenlerini Troia’ya ba¤l› yorlard›.  AMAÇ

Roma’n›n Cumhuriyet Dönemi yönetimi, yöne- tim merkezleri ve yöneticilerini aç›klayabilmek Son kral Tarquinius Superbus’un Roma’dan ko vulmas›ndan sonra, y›ll›k seçilen ve praetor un van› tafl›yan iki yüksek devlet memurunun (magistratus veya magistrat ) yönetti¤i Cumhuriyet (Res publica ) idaresi kuruldu (M.Ö. 509 / 8); güç ve yetki tek bir kifliden (kraldan), praetor (daha sonra consul ) denen iki magistrata geçti. Comitia Curiata ve Comitia Centuriata Cumhuriyet rejiminde de sürdürüldü. Meclislerden ç›kan tüm kararlar›n Senatus ’ta onaylanmas› gerekmekteydi; çünkü Senatus , Cumhuriyet idaresinin merkezi durumundayd›. Ayr›ca, devlet hazinesinden (aerarium) sorumlu olan quaestorlar ile dini ifllerden sorumlu Pontifex Maximus da devletin önemli memurlar› aras›ndayd›.

 AMAÇ

Roma’n›n küçük bir kent-devletinden imparatorlu¤a dönüflüm sürecini tart›flabilmek Roma, ‹talya’da ve Akdeniz’de yay›lmas›n› ve egemenli¤ini, M.Ö. 4. yüzy›l›n›n ortalar›ndan 2. yüzy›l›n ortalar›na kadar süren dönemde, Samnitlerle, Taras kenti ve Epeiros Kral› Pyrrhosla, Kartacal›larla, Makedonlarla ve Seleukos Kral› III. Antiokhos’la (M.Ö. 190) yapt›¤› savafllar sonucunda elde etti. Kartaca Savafllar› ile Sicilya (M.Ö. 241), ‹spanya (M.Ö.197) ve Afrika (M.Ö. 146); Makedon Savafllar› ile de Makedonya (M.Ö. 146) Roma eyaleti yap›ld›. Bergama Kral› Attalos’un krall›¤›n› Roma’ya “vasiyetiyle” Romal›lar Bat› Anadolu’da Asya Eyaleti’ni kurdu (M.Ö 129). M.Ö. 74’te Bithynia, M.Ö. 64’te Pontus-Bithynia, M.Ö. 63’te Syria, M.Ö. 30’da M›s›r, Roma eyaleti yap›ld›. Böylece Roma, daha Cumhuriyet döneminde Akdeniz’deki imparatorlu¤unu ilân etmifl oluyordu.

3

4


91

Kendimizi S›nayal›m 1. Roma’da Cumhuriyet idaresi ne zaman kuruldu? a. b. c. d. e.

M.Ö. 909/908 M.Ö. 809/808 M.Ö. 709/708 M.Ö. 609/608 M.Ö. 509/508

6. Roma’n›n Orta ‹talya hâkimiyetini ele geçirdi¤i savafllar afla¤›dakilerden hangisidir? a. Kartaca Savafllar› b. Makedonia Savafllar› c. Sicilya Savafl› d. Samnit Savafllar› e. Zela Savafl›

2. Roma’n›n ulusal destan› Aeneis kimin eseridir? a. b. c. d. e.

Ksenophon Cicero Horatius Vergilius Tacitus

3. Roma’n›n en ünlü dictator ’lar› kimlerdir? a. b. c. d. e.

Pompeius ve Tarquinius Cicero ve Octavianus Sulla ve Caesar Antonius ve Crassus Octavianus ve Pompeius

4. Roma tarihindeki “Veni, vidi, vici ” (geldim, gördüm, yendim) sözlerinin söylendi¤i olay›n nedeni afla¤›dakilerden hangisidir? a. Caesar’›n Pharnakes’i Zela’da yenmesi b. Pompeius’un Mithradates’i yenmesi c. Hannibal’in Romal›lar taraf›ndan yenilmesi d. Octavianus’un Antonius ve Kleopatra’y› yenmesi e. Octavianus’un Caesar katillerini öldürmesi

5. Roma siyasetinde kullan›lan “imperium” teriminin anlam› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Savunma b. Emretme c. Cezaland›rma d. Yetkinin al›nmas› e. Sorumluluk

7. Sonras›nda Afrika’n›n Roma eyaleti yap›ld›¤› savafl afla¤›dakilerden hangisidir? a. Kartaca Savafllar› b. Makedonia Savafllar› c. Sicilya Savafl› d. Samnit Savafllar› e. Zela Savafl›

8. M.Ö. 88’de Roma’n›n Bat› Anadolu’daki Asia Eyaleti’ni istila edip 80.000 Romal› ve ‹talya kökenli insan› öldüren afla¤›dakilerden hangisidir? a. III. Antiokhos b. Antigonas c. VI. Mithradates d. V. Philippos e. I. Ptolemaios

9. Pompeius’un M.Ö. 67’de gerçeklefltirdi¤i en baflar›l› ifl afla¤›dakilerden hangisidir?

a. b. c. d. e.

Ordu reformu Akdeniz’i korsanlardan temizlemesi Sicilya’y› Roma eyaleti yapmas› Kartaca komutan› Hannibal’i yenmesi III. Antiokhos’u Magnesia’da yenmesi

10. Roma’n›n Antonius ve Kleopatra’ya karfl› üstünlük sa¤lay›p, sonras›nda M›s›r’› Roma eyaleti yapt›¤› savafl afla¤›dakilerden hangisidir? a. Pharsalos b. Aleksandreia c. Philippi d. Zela e. Actium

92


Okuma Parças› Roma Yollar› ve Su Kemerleri

Romal›lar, mühendislik alan›nda oldukça ilerlemifllerdi. Yollar, su kemerleri, tiyatrolar, hamamlar Roma mühendisli¤inin en baflar›l› örneklerini oluflturur. Özellikle tonoz ve kemeri s›k kullanarak arazi flartlar›n›n elveriflli olmad›¤› veya inflaat›n gerçeklefltirilmesinin zorunlu oldu¤u yerlerde bile inflaat sorunlar›n› pratik bir flekilde çözdüler. Romal›lar imparatorlu¤un çeflitli kentlerine, bölgelerine ve eyaletlerine ulafl›m› sa¤lamak için daha önceden olmad›¤› kadar genifl bir yol a¤› meydana getirmifllerdi. M.Ö. 4. yüzy›l sonlar›nda infla edilen yollardan biri de Roma’y› Brundisium (Brindisi) Liman›’na ba¤layan 575 km. uzunlu¤undaki Via Appia idi. Bir di¤er önemli Roma yolu için M.Ö. 2. yüzy›lda infla edilmifl olan Via Egnatia ’y› gösterebiliriz. Makedonya Eyaleti proconsul ’ü (valisi) G. Egnatius’un idaresinde inflas›na baflland›¤› için onun ad›yla an›lan bu yol, Adriyatik k›y›s›ndaki Dyrrhakhion’dan (bugün Durres) bafllay›p, bat›-do¤u do¤rultusunda, Byzantion’a (bugün ‹stanbul) kadar ulafl›yordu. Yer yer farkl›l›klar olsa da ortalama 6 m. geniflli¤indeki yolun uzunlu¤u 1000 km.’nin üstündedir. Romal›lar infla ettikleri yollar üzerine belirli aral›klarla sütun gibi yuvarlak formda mesafe tafllar› da (mil tafl›) yerlefltirmiflti. Bunlar›n üzerinde gidilecek yere olan uzakl›k veya ne kadar mesafe kald›¤›na iliflkin k›sa bir bilgi bulunurdu; imparator veya vali ad›n›n da yaz›l› bulundu¤u mesafe tafllar› vard›r. Mesafe veya mil tafllar› flekil de¤ifltirerek (fakat ayn› amaçla), üzerinde gidilecek alana uzakl›¤› belirten yer ad› ve km. cinsinden rakamlar›n yer ald›¤› metal levhalar fleklinde günümüz karayollar›nda da halen kullan›lmaktad›r. Roma ‹mparatorlu¤u döneminde ulaklar, yaklafl›k 1000 km uzunlu¤unda bir yolu (diyelim ki ‹stanbul-Adana aras›) atla yaklafl›k bir haftada katedebiliyorlard›. Romal›lar su kemerleri inflas›nda da önemli ilerleme katetmifllerdi. M.Ö. 4. yüzy›l sonlar›na kadar suyu kuyudan, kaynaktan veya sarn›çlarda biriktirilen ya¤mur su yundan sa¤layan Romal›lar, M.Ö. 312’de ilk su kemeri Aqua Appia ’y› infla ettiler. ‹nflaat, Censor Appius Claudius Caecus’un idaresinde gerçeklefltirildi¤i için, su kemeri (ve yukar›da bahsetti¤imiz ayn› tarihte infla edilen Roma yolu Via Appia da) onun ad›yla an›ld›. M.Ö. 312’den, ‹mparator Traianus (M.S. 98117) zaman›na kadar Roma’da on su kemeri infla edilmiflti; Traianus zaman›nda infla edilen su kemeri de imparatorun ad›yla an›lmaktad›r (Aqua Traiana ). ‹mparatorlu¤un hemen bütün eyaletlerinde kentler su ihtiyaçlar›n› su kemerle-

riyle kaynaklardan getirilen suyla sa¤l›yorlard›. Roma’n›n egemen oldu¤u Akdeniz dünyas›n›n çeflitli bölgelerinde su kemerlerini görmek mümkündür.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. e

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Cumhuriyet ‹daresi’in Kurulmas›, Yönetim fiekli ve Kurumlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Roma’n›n Kurulufl Efsanesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dictator Sulla ve reformlar›” ile “Birinci Triumvir ’lik ve Caesar” konular›n› yeniden gözden geçiriniz. 4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Birinci Triumvir ’lik ve Caesar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Cumhuriyet ‹daresi’nin Kurulmas›, Yönetim fiekli ve Kurumlar” konular›n› yeniden gözden geçiriniz. 6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Samnit Savafllar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kartaca Savafllar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mithradates Savafllar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Pompeius” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Octavianus’un Zaferi” konusunu yeniden gözden geçiriniz



Roma’n›n son kral› Etrüsk kökenli olup ad› Tarquinius Superbus idi. S›ra Sizde 2

‹kizlerin adlar› Remus ve Romulus olup; ç›kan tart›flmada Romulus Remus’u öldürmüfl ve tek bafl›na Roma’n›n ilk kral› olmufltur. S›ra Sizde 3

Cumhuriyet döneminde Roma Devletinin bafl›nda eflit yetkiye sahip iki consul vard›r. S›ra Sizde 4

Müttefik kentlerde yaflayanlar, kendilerinin de Roma vatandafl› olarak kabul edilmesini istiyorlard›. S›ra Sizde 5

Bat› Anadolu’daki Asia Eyaleti’nde 80.000 Romal› ve ‹talya kökenli insan›n öldürülmesi (M.Ö. 88).

93

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Astin, A.E. vd., ed. (1990). Rome and the Mediterrane- an to 133 BC. The Cambridge Ancient History, vol. 8, Cambridge University Press, Cambridge. Atlan, S. (1970). Roma Tarihi’nin Anahatlar›. I. K›s›m: Cumhuriyet, ‹stanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Bas›mevi, ‹stanbul. Conell, T.J. (1997). The Beginnings of Rome. Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000-264 BC), Routledge, Londra-New York. Crook, J.A., A. Lintott, E. Rawson, ed. (1994). The Last Age of the Roman Republic, 146-43 BC, The Cambridge Ancient History, vol. 9, Cambridge University Press, Cambridge. Demircio¤lu, H. (1953). Roma Tarihi I. cilt: Cumhuri- yet. I. K›s›m: Menflelerden Akdeniz Havzas›nda Ha- kimiyet Kurulmas›na Kadar, Türk Tarih Kurumu, Ankara. Dillon, M.- Garland, L. (2005). Ancient Rome from the Early Republic to the Assasination of Julius Caesar, Routledge, Oxon. Flower, H.I. (2004). The Cambridge Companion to the Roman Republic, Cambridge University Press, Cambridge. Harris (2003), History of Ancient Greece, Londra. ‹plikçio¤lu, B. (2007), Hellen ve Roma Tarihinin Ana- hatlar›, ‹stanbul. Ramage, N.H. -Ramage, A., The British Museum Concise Introduction. Ancient Rome, Londra. Tekin, O. (2008). Eski Yunan ve Roma Tarihine Girifl, ‹letiflim Yay›nlar›, ‹stanbul.

6


Amaçlar›m›z Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;  Roma’da imparatorluk dönemine geçifl ve yeni yönetim fleklinin karakteristik özelliklerini aç›klayabilecek;  ‹lk Roma ‹mparatoru Augustus’un imparatorlu¤u nas›l yeniden organize etti¤ini ve faaliyetlerini aç›klayabilecek;  Iulius-Claudius ve Flavius hanedanlar›n› aç›klayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • • • •

Principatus ‹mparatorluk Augustus Pax Romana

• • • •

Senato Roma Kolonileri Iulius-Claudius Hanedan› Flavius Hanedan›

‹çindekiler


Roma ‹mparatorlu¤u’nun ‹lk Yüzy›l›: Iulius-Claudius Hanedan›’ndan Flavius Hanedan›’na

• IULIUS-CLAUDIUS HANEDANI • DÖRT ‹MPARATORLAR YILI • FLAVIUS HANEDANI

Roma ‹mparatorlu¤u’nun ‹lk Yüzy›l›: Iulius-Claudius Hanedan›’ndan Flavius Hanedan›’na IULIUS-CLAUDIUS HANEDANI Augustus (M.Ö. 27-M.S. 14) 23 Eylül 63’te Roma’da dünyaya gelen Augustus’un imparator olmadan önceki ad› Gaius Octavius idi. Iulius Caesar’›n ye¤eni (daha do¤rusu ye¤eni Atia’n›n o¤lu) ve yasal mirasç›s› olan Octavius’un, day›s›n›n M.Ö. 44’te öldürülmesinin ard›ndan onun intikam›n› almak ve devlet yönetimini ele geçirmek için yapt›¤› mücadeleye bir önceki ünitede de¤inilmiflti. Octavius (Octavianus), son olarak, Marcus Antonius ile M›s›r’daki Ptolemaios Krall›¤›’n›n kraliçesi VII. Kleopatra’y› Yunanistan’›n bat›s›ndaki Actium mevkiindeki deniz savafl›nda kaçmaya zorlam›fl (M.Ö. 31) ve nihayette M›s›r’a kaçan M. Antonius ve Kleopatra’y› izleyerek onlar› kesin yenilgiye u¤ratm›flt› (M.Ö. 30). Roma, hangi savaflla son Hellenistik Krall›k olan Ptolemaioslar›n egemenli¤ine son verdi?

Actium zaferi, Octavianus’u Roma dünyas›n›n ve Akdeniz’in tart›flmas›z lideri yapt›. Senatus , M›s›r’dan Roma’ya dönen Octavianus’a M.Ö. 27’de tüm askeri gücün lideri anlam›na gelen baflkomutan ( imperator ) unvan›yla birlikte “augustus” (kutsal) unvan› da verdi. Bu unvan kendisiyle öylesine bütünleflti ki âdeta onun ad› oldu. Augustus ad› sonraki Roma imparatorlar› taraf›ndan da unvan olarak kullan›ld›. Augustus, askeri birliklerin (lejyon) bulundu¤u eyaletlerin (‹spanya, Gallia, Syria, Cilicia, K›br›s) idaresini kendi üzerine ald›; di¤erleri Senatus ’un idaresinde kald›. ‹mparatora ba¤l› eyaletlerin bafl›nda kendisinin atad›¤› legatus ’lar (legati augusti veya legatus augusti propraetore ) bulunurken, Senatus ’a ba¤l› eyaletlerin bafl›nda proconsul ’ler (valiler) vard›. Bu arada Roma takviminin alt›nc› ay› olan Sextilis ’in ad› da Augustus (A¤ustos) olarak de¤ifltirildi. Augustus’un Roma’n›n en büyük ve tek lideri olarak kabul edilip onurland›r›lmas›yla, evinin kap›s› iki defne dal› ile mefle yapraklar›ndan yap›lm›fl bir çelenkle ( corona civica ) süslendi; üzerinde imparatorun dört önemli erdeminin yani virtus (cesaret), clementia (merhamet), iustitia (adalet) ve pietas (dindarl›k) sözcüklerinin kaz›narak yaz›lm›fl oldu¤u alt›n bir kalkan da (clipeus virtutis ) Curia ’ya (Senatus ) ithaf edildi. Senatus ’un Octavianus’u büyük yetki ve onursal payelerle donatm›fl olmas›na ra¤men, Octa vianus kendisini “birinci yurttafl” ( princeps ) olarak kabul ediyordu. Di¤er bir deyiflle “eflitler aras›nda birinciydi” ( primus inter pares ). Augustus’a, M.Ö. 23’te tribuni-

SIRA S‹ZDE

1

96


cia potestas (tribunus ’luk yetkisi ve ayr›ca veto hakk› da) ve imperium maius proconsulare (Senatus eyaletlerinin idaresine müdahale edebilme) yetkisi, M.Ö. 12’de Pontifex Maximus (Devlet Dininin Lideri), M.Ö. 2’de de Pater Patriae (Vatan›n Babas›) unvanlar› verildi. Böylece Augustus ile birlikte, Principatus ( princeps ’ten) dönemi bafllam›fl oluyordu. Bu dönem, Dominatus olarak adland›r›lan baflka bir ida-

re fleklinin bafllayaca¤› Diocletianus’a kadar bu flekilde devam etti. D‹KKAT

Augustus’la birlikte Roma’da Cumhuriyet idaresi kapand›, principatus/imparatorluk idaresi bafllad›.

Resi m 6. 1

Augustus’un sikke portresi. Sikkenin üzerinde yazan CAESAR, Augustus’un day›s› lulius Caesar’dan dolay› tafl›d›¤› bir add›r ve bundan böyle unvan olarak da kullan›lacakt›r. Kaynak: Kent- Overbeck-Stylow (1973), res. 140.

Augustus M.Ö. 27 y›l› yaz›nda Roma’dan ayr›larak yaklafl›k olarak bugünkü Fransa ve Belçika topraklar›na denk düflen Gallia’ya (Galya) ve ard›ndan da Hispania’ya (‹spanya) gitti. Buralarda bulundu¤u s›rada baz› düzenlemeler yapt›, is yan eden kabileleri boyunduruk alt›na ald›; M.Ö. 24 y›l› bafl›nda Roma’ya döndü. Augustus zaman›ndaki di¤er baz› önemli olaylar aras›nda; Arabia’n›n Roma’ya ba¤lanmas› (M.Ö. 24), Galatia kral› Amyntas’›n öldürülmesi üzerine Galatia’n›n Roma eyaleti yap›lmas› (M.Ö. 25), Bosporos Krall›¤›’n›n Roma’ya ba¤l› vasal krall›k yap›lmas› (M.Ö. 14), Varus komutas›ndaki Roma birli¤inin Teutoburg Orman›’nda Germanlarca pusuya düflürülüp yok edilmesi (M.Ö. 9), Trakya’da vasal bir krall›k kurulmas›, Syria (Suriye) ve Iudaea’n›n (Eski Filistin’in güneyi) Roma eyaleti olmas›n› sayabiliriz. Augustus zaman›nda Senatus ’un itibar› artt›; ancak üye say›s› giderek azalt›ld›. Senatör olabilmek için 1 milyon sestertius ’luk bir servete sahip olmak gerekiyordu. Atl› s›n›f› üyelerinden yararlanma kapsam› geniflletildi; Atl›lar›n prestiji artt›. Ancak meclis, varl›¤›n› korumas›na ra¤men, eski gücünü kaybetmiflti; güç art›k imparatora geçmiflti. Augustus dönemi bir bar›fl dönemi oldu¤undan ve iç savafllar art›k geride kalm›fl bulundu¤undan, orduya eskisi kadar gerek duyulmuyordu. Bu yüzden askerlerin say›s›nda indirime gidildi; bir bölümü emekliye sevkedilerek kendilerine toprak verildi, maafl ba¤land›. Augustus, ayr›ca, kendisine ba¤l› “Praetorlardan oluflan bir Muhaf›z Alay›” (Praetoriani ) kurdu. Muhaf›z Alay›’n›n görev yeri Roma idi; görevi, imparatoru ve saray› korumakt›. Muhaf›z Alay›’n›n bafl›ndaki kiflinin un-

6. Ünite - Roma ‹mparatorlu¤u’nun ‹lk Yüzy›l›: Iulius-Claudius Hanedan›’ndan Flavius Hanedan›’na

van› ise praefectus ’tu. Praetor praefectus ’u dendi¤inde, Praetor ’lardan oluflan Muhaf›z Alay›’n›n komutan› anlafl›lmal›d›r. Roma içindeki praetor muhaf›zlar› z›rhl› görev yaparken, saraydakiler -silah tafl›malar›na ra¤men- sivil k›yafetliydiler. Augustus bir de itfaiye alay› ( Cohortes vigilium ) kurdu. Augustus’un çocu¤u olmad›¤›ndan kendisinden sonra Roma taht›na geçecek kiflinin kim olaca¤› bir sorun olmufltu. Önceleri taht›n vârisinin kendisinin de mensup oldu¤u Iulius soyundan olmas›n› istiyordu. Üçüncü evlili¤inde, kar›s› Li via’n›n önceki kocas›ndan olan iki erkek çocu¤u (Tiberius ve Drusus) kendisine vâris göstermek istemiyordu. Onlar›n yerine k›z kardefli Octavia’n›n o¤lu Marcellus’u vâris olarak seçti ve onu k›z› Iulia ile evlendirdi. M.Ö. 23’te Augustus ciddi olarak hastalan›p ölece¤ini düflündü¤ünde iktidar yüzü¤ünü Marcellus’a de¤il fakat en yak›n dostu Agrippa’ya verdi. Bu da Augustus’un Marcellus’u istemedi¤ini gösteriyordu. Marcellus’un bir süre sonra ölmesi üzerine, Augustus Agrippa’y› kar›s›ndan ay›rarak k›z› Iulia ile evlendirdi. Agrippa ve Iulia’n›n üç erkek, iki de k›z çocuklar› oldu. Augustus en büyük iki erkek çocu¤u, Gaius ve Lucius’u evlat edindi. M.Ö. 12’de Agrippa öldü. Augustus, kar›s› Livia’n›n o¤lu Tiberius’u kar›s›ndan ay›rarak, dul kalan k›z› Iulia ile evlendirdi. Böylece Tiberius, bir anlamda Gaius ve Lucius’un hamisi oluyordu. Taht entrikalar›ndan rahats›z olan Tiberius, siyasi yaflamdan ayr›larak Rhodos’a çekildi. Ancak bir süre sonra Lucius ve Gaius’un iki y›l arayla ölmeleri üzerine Augustus, Tiberius’u evlat edinerek ona 10 y›ll›¤›na tribunica potestas yetkisi verdirdi (M.S. 4). Böylece kar›s› Livia’n›n önceki evlili¤inden olan üvey o¤lu Tiberius, Roma taht›n›n en güçlü vârisi oldu. Bu s›rada 70 yafl›na yaklaflan Augustus art›k devlet ifllerinde fazla yer almamaya bafllad›. ‹ktidar› zaman›nda yapt›¤› baflar›l› icraatlar› (Res Gestae ) kaleme ald›; tunç direklere yaz›l› olan bu icraat yaz›t› kendisi için yapt›rd›¤› mezar an›t›n›n (mausoleum) girifline konuldu. Bir kopyas› da Ankara’da Hac› Bayram Cami’nin bulundu¤u yerdeki Roma-Augustus Tap›na¤› duvar›na kaz›nm›fl olarak yer almaktad›r. Augustus, imparatorluk topraklar›n› kontrol alt›nda tutabilmek ve emekli olan askerlere (veterani ) toprak verebilmek için, Cumhuriyet Dönemi’nde oldu¤u gibi, imparatorlu¤un çeflitli bölgelerinde koloniler kurdu. Augustus döneminde (ve bir k›sm› Augustus öncesinde) Anadolu’da kurulan baz› kolonileri flöyle s›ralayabiliriz: • Pisidia’da: Colonia Caesarea (Antiochia), Colonia Iulia Augusta Olbesena (Olbasa); Colonia Iulia Augusta Comama (Comamenorum); Colonia Iulia Augusta Felix Cremna (Cremnensium); Colonia Iulia Augusta Parlais. • Lykaonia’da: Colonia Iulia Felix Gemina (Lystra) • Galatia’da: Colonia Iulia Augusta Felix Germenorum (Germe) • Kilikia’da: Colonia Iulia Augusta Felix Ninica • Troas’ta: Colonia Augusta Troadensim (Alexandria Troas) • Mysia’da: Colonia Gemella Iulia Pariana (Parium) • Bithynia’da: Colonia Iulia Concordia Apamea (Apamea - Myrlea) Augustus, M.S. 14 yaz›nda Tiberius ile birlikte Roma’dan ayr›larak Beneventum’a do¤ru yola ç›kt›; ancak Capri Adas›’na yaklaflt›klar›nda hastaland› ve 19 A¤ustos 14’te, 76 yafl›nda, Campania’daki Nola’da hayata veda etti. Cesedi Roma’ya getirildi ve Campus Martius’ta görkemli bir cenaze töreni düzenlendi. Yak›lan cesedin külleri yak›ndaki büyük mausoleum’a (mozoleye) konuldu.

97

98


Tiberius (M.S. 14-37) Tiberius Claudius Nero ile Livia Drusilla’n›n o¤lu olan Tiberius, M.Ö. 16 Kas›m 42’de Roma’da dünyaya geldi. Augustus’un üçüncü efli Livia’n›n önceki eflinden olan çocu¤u idi; yani Augustus’un üvey o¤luydu. Tiberius, Augustus taraf›ndan gönülsüzce Roma taht›n›n vârisi yap›lm›flt›. Böylece, Caesar ve Augustus’la devam eden Iulius (Julius) soyu, iktidar› Claudius soyuna b›rakm›fl oluyordu. Bu nedenledir ki, Iulius ailesi ile Claudius ailesi Iulius-Claudius sülalesi ad› alt›nda tek bir sülale olarak an›lmaktad›r. Augustus’un erkek çocu¤unun olmamas›, kendisinden sonra tahta kimin geçece¤i sorununu da beraberinde getirmiflti. Taht için düflünülen Gaius ve Lucius’un zamans›z ölümleri Tiberius’a Roma’n›n ‹mparatoru olma f›rsat›n› verdi. Nitekim Augustus’un ölümüyle de Roma taht›na geçti. ‹ktidar› boyunca Augustus’un politikas›n› sürdürmeye çal›flan Tiberius gerçekte askeri deneyimi olan biriydi. Augustus zaman›nda pek çok askeri sefere kat›lm›fl, baflar›lar elde etmiflti. Cantabria, Pannonia, Germania ve Illyricum’da sa vaflm›fl, do¤uda Parthlarla yap›lan savafl ve yürütülen diplomasi sonucu, 33 y›l önce Karrhai’da (Harran) Crassus’un Parthlar taraf›ndan yenilgiye u¤rat›lmas› sonucu kaybedilen sancaklar›n geri al›nmas› zaferinde bizzat bulunmufltu. Augustus’un ölümünden sonra tahta geçen Tiberius’un ilk ifli Senatus ’tan Augustus’un tanr›laflt›r›lmas› (divus ) karar›n› ç›kartmak oldu. Augustus’un ölüm haberini alan Pannonia ve Ren bölgesindeki lejyonlar k›p›rdanmaya bafllad›lar; bunlar ayr›ca ücretlerinde bir art›fl beklentisi içindeydiler. Tiberius, Pannonia’ya o¤lu Drusus’u, Ren bölgesine (Afla¤› Germania) evlatl›k edindi¤i ye¤eni Germanicus’u gönderdi. Drusus, Pannonia’daki kar›fl›kl›¤›n üstesinden geldi; Germanicus ise Ren bölgesindeki ayaklanmay› güçlükle bast›rd› ve daha sonra bölgede kalarak Germanlara karfl› seferler gerçeklefltirdi (M.S. 14-16). Ancak, Tiberius, Germanicus’tan pahal›ya mal olan bu seferleri kesmesini istedi ve onu geri ça¤›rd›. 26 May›s 17’de büyük bir zafer alay› eflli¤inde Roma’ya giren Germanicus, ertesi y›l Tiberius ile consul ’lü¤ü paylaflt›. Bu, ileride Roma taht›na geçmesine yönelik önemli bir iflaretti. Bu arada Do¤u’da da kar›fl›kl›klar vard› ve bu kar›fl›kl›klar›n üstesinden gelinmesi gerekiyordu. Germanicus büyük yetkilerle bu sefer Do¤u’ya gönderildi. Kappadokia ve Kommagene eyalet yap›ld› (M.S. 17); Kilikia ise Syria Eyaleti ile birlefltirildi. Her fleyin düzgün gitti¤i bir anda, k›sa süre önce atanm›fl olan Syria valisi Gnaeus Piso ile aralar›nda (Germanicus’un M›s›r’a gitmesi yüzünden) ciddi bir anlaflmazl›k ç›kt›; çünkü, imparatorun izni olmadan M›s›r’a gitmek mümkün de¤ildi. Ancak, Germanicus M.S. 10 Ekim 19’da, Antiokheia’da (Antakya) öldü; rivayete göre Piso taraf›ndan zehirletilmiflti. Piso, kendisini savunmas› için mahkemeye ça¤r›ld› ve bask›lara dayanamayarak intihar etti. Germanicus’un ölümü Roma taht› için gözlerin Drusus’a çevrilmesine neden oldu. Ancak Germanicus’un ölümünden birkaç y›l sonra o da Roma’da öldü (M.S. 14 Eylül 23). Drusus’un, kendi kar›s› Livilla ve sevgilisi Seianus taraf›ndan zehirlenerek öldürüldü¤ü sekiz y›l sonra ortaya ç›kt›. Nitekim Seianus, Roma taht›na geçmek için türlü entrikalarla Tiberius’un ailesini ve yak›nlar›n› onun çevresinden uzaklaflt›rd›. ‹mparatora, en büyük tehlikenin Germanicus’un dul kar›s› Agrippina (Büyük) ve çocuklar› Nero Caesar ile Drusus Caesar oldu¤u fikrini afl›l›yordu. Tiberius, Agrippina ve Nero Caesar’› tutuklatarak adalara sürgüne gönderdi. Drusus Caesar ise Roma’da hapishaneye kondu. Tiberius’un Roma’daki siyasal entrikalardan huzursuz oldu¤u için Capri Adas›’na çekilmesiyle Praetor Praefectus ’u Seianus’un Roma’daki gücü daha da artm›flt›. Hatta, Seianus, M.S. 31 y›l› consul ’lu¤ünü Tiberius ile paylaflt›. Ancak, Seianus’un entrikalar› Germanicus’un annesi An-


tonia’n›n Tiberius’a gönderdi¤i uyar› mektubuyla bozuldu. Tiberius, önce Seianus’u praetor praefectus ’lu¤undan alarak bu görevi yak›n dostu Macro’ya verdi. Böylece, Seianus’un gücü k›r›lm›fl oldu. Tiberius, daha sonra Seianus’a olan gü vensizli¤ini ve kuflkusunu dile getiren mektubu Senatus’ta okuttu. Seianus hemen tutukland› ve daha Tiberius’un emri gelmeden öldürüldü (M.S. 31); cesedi caddelerde sürüklenerek halk taraf›ndan parçaland› ve Tiber Nehri’ne at›ld›. Seianus’un ailesi, yak›nlar› ve yandafllar› da ayn› ak›bete u¤rad›. Bu arada hapiste olan Agrippina, Nero Caesar ve Drusus Caesar da birkaç y›l içinde öldü; geride sadece Germanicus ve Agrippina’n›n en küçük o¤ullar› Gaius (Caligula) kald›. Tiberius son y›llar›n› Capri Adas›’nda geçirmifl devlet iflleriyle yo¤un olarak ilgilenememiflti; bafllang›çtaki ›l›ml› yönetimi sonradan kat›laflm›flt›. Kendisinden sonra tahta kimin geçece¤i hâlâ meçhuldu. ‹ki aday vard›: Germanicus’un hayattaki tek o¤lu Gaius (Caligula) ve torunu Tiberius Gemellus. Nitekim, o s›ralar 73 yafl›nda olan Tiberius her ikisini de meflru mirasç›s› olarak ilân etti. Ancak, taht›n vârisi olarak o s›rada 23 yafllar›nda bulunan Gaius (Caligula) görülüyordu; Tiberius Gemellus ise o s›rada 16 yafllar›nda bir çocuktu. Tiberius M.S. 16 Mart 37’de Misenum’daki villas›nda 78 yafl›nda öldü.

Caligula (M.S. 37-41) Germanicus ile Büyük Agrippina’n›n üçüncü çocuklar› olan Caligula’n›n as›l ad› Gaius Iulius Caesar Germanicus idi. Caligula’n›n bebekli¤i ve çocuklu¤u babas›yla birlikte Ren bölgesindeki askeri kamplarda veya ordugâhlarda geçmiflti. Bu kamplarda, askerlerin giydi¤i caligae denen çizmeleri, henüz 34 yafl›nda bir çocukken aya¤›na giydi¤inden kendisine caligula (küçük çizme veya çizmecik) lâkab› tak›lm›flt›. Ancak, imparator olduktan sonra her zaman resmi ad›n›, yani Gaius Caesar’› kullanm›flt›r. Günümüz tarihçileri de onu halen lâkab›yla anmakta ve bu yüzden daha çok lâkab›yla, yani Caligula olarak tan›nmaktad›r. Önceki imparator Tiberius, Capri Adas›’na çekildi¤inde Caligula ile Tiberius Gemellus’u ortak vâris tayin etmiflti. Ancak, Tiberius öldü¤ünde Gemellus’un 18, Caligula’n›n 25 yafl›nda olmas›, tahta en yak›n aday›n Caligula oldu¤unun iflaretiydi. Nitekim, praetor praefectus ’u Macro’nun da deste¤iyle Caligula, Senatus taraf›ndan princeps yani imparator ilân edildi. Caligula, annesi ve kardeflinin cesedinin küllerini Roma’ya getirip Augustus Mausoleum’una koydurdu. Baz› aile dostlar›na ve büyükannesi Antonia’ya onursal unvanlar verdirdi. Kendisine destek olan praetor ’lar› ödüllendirdi. Ancak imparator olduktan 6-7 ay kadar sonra (Ekim ay›nda) Caligula a¤›r bir hastal›k geçirdi. Onu tan›yanlar›n yazd›klar›na göre iyilefltikten sonra farkl› bir karaktere bürünmüfltü. Hastal›¤›n zihinsel ve sinirsel bir araz b›rakt›¤› düflünülüyordu. Kendisini sürekli tehlike alt›nda hissediyor; öldürülece¤inden korkuyordu. Bu duygu ve düflüncelerle, çevresinde tehlike olarak gördü¤ü kiflileri birer birer öldürttü. Kardefli Gemellus ve Praetor Praefectus ’u Macro da öldürüldüler. Arenalarda kanl› gladyatör ve vahfli hayvan gösterileri s›kça düzenlenmeye baflland›. Caligula, Senatus ’u ve senatörleri de küçümsüyor, kendisini her fleyin üstünde görüyordu; art›k hissedilir bir megalomani tüm benli¤ini kaplam›flt›. Yapt›¤› icraatlar›n hiçbir mâkul taraf› bulunmuyordu. Birçok muhalifi oldu. Kendisine suikast tertipleyen Lepidus ve taraftarlar› da feci flekilde öldürüldü. Caligula’ya ait en ilginç öykülerden biri de “Incitatus” (h›zl›) adl› yar›fl at›na iliflkin oland›. Caligula bu ata o kadar önem veriyordu ki koflum tak›mlar›nda en de¤erli mücevherler ve ipek kumafl kullan›l›yordu. ‹mparator, verece¤i ziyafet için misafirleri onun ad›na davet ediyor ve atla beraber yemek yeniyordu. Yemi

99

100


alt›n kapta sunuluyor ve hiçbir lüksten kaç›n›lm›yordu. Caligula’n›n bu çok sevdi¤i at›n› consul yapaca¤› bile söyleniyordu! Olmaz denilen fleyleri yapmak istiyordu. Napoli körfezinde Baiae’den Puteoli’ye uzanan ve gemilerin yan yana dizilmesiyle oluflturulan bir köprü bile infla ettirdi ve bir at arabas› üzerinde olanca h›z›yla bir uçtan öteki uca geçti. ‹sraf›n sonu gelmiyordu; öyle ki, Tiberius’un hazinede b›rakt›¤› büyük miktarda paradan eser kalmam›flt›. Baz› yazarlara göre Caligula M.S. 39’da Germania ve Gallia’ya sefer yapt›; hatta Britannia’y› istila etmek istedi. Ancak, bu seferine ve özellikle Britannia’y› istilas›na iliflkin, “askerlerine Manfl k›y›s›nda istiridye kabuklar› toplamalar›n› emretmesi” d›fl›nda net ve kesin bilgiler mevcut de¤ildir. Caligula M.S. 40 y›l› yaz›nda Roma’ya döndü. ‹mparatora karfl› olanlar onu yok etmek için zaman kolluyordu. Nitekim, M.S. 24 Ocak 41’de, Praetor Praefectus ’u Cassius Chaerea’n›n bafl›n› çekti¤i bir grup, imparatora suikast düzenledi. Bir tören dönüflü, Palatinus Tepesi’ndeki sara y›n alt›nda yer alan bir koridordan geçerken, kar›s› ve k›z›yla birlikte sald›r›ya u¤rayarak feci flekilde öldürüldü. Caligula, baz›lar›na göre, Roma halk›na yapt›¤› kötülüklerin bedelini ödemiflti.

Claudius (M.S. 41-54) Caligula’n›n öldürülmesi, Roma taht›na kimin geçece¤i sorusunu bir an için yan›ts›z b›rakm›flt›. Bir yandan principatus ’tan cumhuriyet idaresine dönülmesi tart›fl›l›rken öte yandan praetor ’lar Iulius-Claudius sülalesine men-sup bir kifliyi tahta geçirmenin yollar›n› ar›yorlard›. Ancak bu kaos çok geçmeden afl›ld›. Sarayda bir yerlere gizlenmifl olan Caligula’n›n amcas› Claudius (tam ad› Tiberius Claudius Nero Germanicus) praetor muhaf›zlar› taraf›ndan görüldü ve do¤ruca praetor’lar›n kamp›na götürülerek ayn› gün imparator ilân edildi. 50 yafl›nda Roma taht›na ç›kan Claudius, imparatorlu¤unu borçlu oldu¤u praetor ’lar›n herbirine 15.000 sestertius ba¤›fllad› (donativum ). Nero Drusus ile Genç Antonia’n›n çocu¤u olan Claudius M.Ö. 10’da Lugdunum’da (Lyon) do¤mufltu. Sa¤l›kl› bir fiziksel görünümü olmad›¤› gibi toplum içinde rahat hareket edemeyen, içe kapan›k bir ruh yap›s› vard›; konuflma s›ras›ndaki peltekli¤i anlafl›lmas›n› zorlaflt›r›yordu. Bütün bunlar onun halk›n içine yeterince ç›kmas›na engel oldu. Yine de ye¤eni Caligula M.S. 37’de onu senatör ve consul yapm›flt›. Dört evlilik yapan Claudius’un iyi yanlar› da vard› kuflkusuz. Günümüze kalmam›fl olsa da Roma, Etrüsk ve Kartaca tarihi hakk›nda kitaplar yazm›flt›; hatta Roma / Latin alfabesine kazand›rd›¤› birkaç yeni harf de vard›. Claudius’un yapt›¤› ilk ifllerden biri, ye¤eni Caligula’n›n katillerini cezaland›rmak oldu. Suikastin lideri Praetor Praefectus ’u Cassius Chaerea ve onunla beraber hareket eden baz› kifliler öldürüldü. Claudius, ayn› ak›bete u¤ramamak için önlemler almay› da ihmal etmedi. Hatta, Caligula’n›n zehir deposunu bile yok etti. Yine de baz› suikast giriflimleri oldu; ancak s›k› önlemler al›nd›¤› için bu suikast giriflimleri etkisiz hale getirildi. Claudius, oldukça iyi bir iç ve d›fl politika izledi. Onun zaman›nda Mauretania (M.S. 42), Britannia (M.S. 43), Lykia (M.S. 43), Iudaea (M.S. 44) ve Trakya (M.S. 46) eyalet haline getirilerek Roma topraklar›na kat›ld›. Claudius, yo¤un bay›nd›rl›k faaliyetlerine imza att›: Fucinus Gölü’nün kurutulmas›, su kemerleri, yollar ve Ostia Liman›’n›n inflas› gibi. Dört evlilik yapan Claudius’un üçüncü kar›s› Messalina, entrikalar› sayesinde kötü bir üne sahip oldu. Claudius’un Messalina’dan bir o¤lu oldu. Messalina haris yarad›l›flta ve k›skanç biriydi. ‹ktidardaki pozisyonunu sa¤lam tutabilmek ad›na ya-

101


k›n çevresindekileri öldürtmekte hiç sak›nca görmedi. Evli olmas›na ra¤men sevgilileri de eksik olmuyordu. Claudius’un bütün bu olanlardan ya haberi yoktu ya da görmezden geliyordu. Ancak, M.S. 48 y›l› Ekimi’nde, kocas› Ostia’da bulundu¤u bir s›rada, Messalina’n›n, sevgilisi Gaius Silius ile gizlice evlenmesi barda¤› tafl›ran son damla oldu. Bedelinin ne olaca¤›n› bile bile, böyle bir davran›flta bulunmas› anlafl›l›r bir durum de¤ildi. Bunun, Messalina’n›n da içinde bulundu¤u bir darbe giriflimi olabilece¤ini düflünenler de vard›r. Ancak, Claudius’un yak›n dostu Narcissus sayesinde Messalina ve sevgilisi Silius öldürüldüler. Birkaç ay sonra Claudius ye¤eni Agrippina ile evlendi (M.S. 49). Agrippina’n›n önceki evlili¤inden L. Domitius Ahenobarbus adl› bir o¤lu vard›; bu çocuk sonradan Nero Claudius Caesar Germanicus ad›n› alm›fl ve k›saca Nero olarak tan›nm›flt›r. Agrippina, kocas› Claudius’u kendi o¤lunu manevi o¤lu olarak kabul etmesi için ikna etti. Ve, M.S. 51 y›l›nda Nero’ya Princeps Iuventutis (Gençlerin Lideri / Gençler Aras›nda Birinci) unvan› verilerek Roma taht›n›n meflru vârisi oldu¤u ilân edildi. ‹ki y›l sonra da Claudius’un k›z› Octavia ile evlendi¤inde veliahtl›¤› daha da güçlenmifl oldu (M.S. 53). Bir süre sonra, art›k kendi o¤lunun Roma taht›na geçmeye haz›r oldu¤unu gören Agrippina, mantar yeme¤ine koydu¤u zehirle kocas› Claudius’u öldürdü (M.S. 54 Ekim). Claudius öldü¤ünde 64 yafl›ndayd›.

Nero (M.S. 54-68) Claudius’tan sonra Roma taht›na ç›kan Nero, M.S. 15 Aral›k 37 y›l›nda Latium bölgesinde küçük bir sahil kasabas› olan Antium’da (bugünkü Anzio) do¤mufltu. Lucius Domitius Ahenobarbus ile genç Agrippina’n›n o¤lu olan Nero, imparator ilân edildi¤inde henüz on yedi yafl›nda bir delikanl› oldu¤undan devletin idaresi gerçekte annesi Agrippina’n›n elindeydi. Stoac› filozof Seneca’n›n da Nero’nun e¤itiminde pay› büyüktü; bu nedenle Nero onun deste¤ini de al›yordu. Hatta, Nero’nun imparator olur olmaz Senatus ’ta yapt›¤› konuflman›n metnini de Seneca haz›rlam›flt›. Nero, Augustus’un politikas›na sad›k kalaca¤›na ve Senatus ’u daha etkin k›laca¤›na söz vermiflti. Yapt›¤› ilk ifllerden biri, imparator seçilmesinin an›s›na, praetor muhaf›zlar›na yüklü miktarda para vermek oldu ( donativum ); bu uygulama neredeyse bir gelenek haline gelmiflti. Bu gelene¤in, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’ndaki cülus bahflisi ile olan benzerli¤i dikkat çekicidir. Donativum ne demektir?

Gerçekte Roma taht›n›n as›l vârisi Claudius’un üvey o¤lu Nero de¤il, öz o¤lu Britannicus olmas› gerekiyordu. Ancak, Claudius’un efli Agrippina’n›n türlü entrikalarla yaflça küçük olan Claudius’un öz o¤lu Britannicus’u ikinci plana iterek, kendi o¤lu Nero’yu imparatorlu¤a haz›rlamas› onun baflar›s›d›r. Yine de Britannicus yafl›yordu ve taht için bir tehdit idi. Nitekim bir süre sonra Britannicus bir akflam yeme¤i s›ras›nda zehirlenerek öldürüldü (11 fiubat 55); bunu Nero’nun yapt›rd›¤› söylentisi ç›kt› ancak ispatlanamad›. Nero, annesinden de çekiniyordu; onun devlet yönetimine kar›flmas›n› istemiyordu. Bu nedenle annesi Agrippina’y› çevresinden uzaklaflt›rd›; Seneca ile Praetor Praefectus ’u Burrus devlet idaresinde ön plana ç›kt›lar. Nero, kendini daha pasif ifllere ve biraz da e¤lenceye verdi. Arkadafllar›yla tavernalara gidiyor, kad›nlara sark›nt›l›k ediyor, eflcinsel davran›fllar içinde oluyordu. Bazen yaln›z kald›¤›nda bazen de toplant›larda lir çal›p müzikal icraatlarda bulunuyordu. Ancak, Roma’da siyaset, her yerde ve her zaman oldu¤u gibi, muhalefet ve menfi propagandadan ayr› düflünülmemelidir. Nero’ya atfedilen

SIRA S‹ZDE

2

102


fieki l 6. 2

Nero’nun mermer büstü. Kaynak: Harris (2003), s. 43.

bütün bu olumsuz tutum ve davran›fllar›n söylentiden ibaret olmas› da mümkündür. Yine de Seneca ve Burrus sayesinde devlet ve toplum düzeni aç›s›ndan baz› önemli ad›mlar at›ld›. Bunlar aras›nda kamu düzeninin sa¤lanmas›, kalpazanl›kla mücadele, hazinenin ›slah›, gladyatör gösterileri için valilerin halktan para toplamalar›n›n yasaklanmas›, dolayl› vergilerin tüm imparatorlukta kald›r›lmas› ve do¤rudan vergilerin art›r›lmas› bulunmaktad›r. Nero, annesi Agrippina’n›n kendisi için bir tehdit oldu¤unun fark›ndayd›; nitekim Nero’nun yak›n›ndaki kad›nlar da (özellikle sevgilisi Poppaea Sabina) imparatoru annesine karfl› k›flk›rt›yorlard›. Nero, annesinin öldürülmesinin zaman› geldi¤ini düflünüyordu. M.S. 59 Mart ay›ndaki Minerva festivali s›ras›nda Nero, annesi Agrippina’y› Baiae’da bir akflam yeme¤ine davet etti. Yap›lan plana göre, yemek sonras› evine dönece¤i gemi yar›yolda batacak flekilde infla edilmiflti. Nitekim öyle de oldu; ancak Agrippina yüzerek sa¤ salim villas›na ulaflmay› baflard›. Suikast istenildi¤i flekilde gerçekleflmeyince, Nero’nun adamlar› villas›na giderek onu öldürdü. Ancak bu davran›fl halk aras›nda hiç de hofl karfl›lanmad›; Nero anne katili olarak kötü bir üne sahip oldu. Agrippina’n›n öldürülmesine en çok se vinenlerden biri de Marcus Otho’nun efli Poppaea Sabina idi; çünkü imparator ile aralar›nda bir yak›nlaflma vard› ve beraberliklerini sürdürmelerinde Agrippina bir tehlike idi. Ancak beraberlikleri için di¤er bir engel de Nero’nun kar›s› Octavia idi. Bu kez Nero’yu ona karfl› k›flk›rtt› ve boflanmalar›n› sa¤lad›. Bu arada Nero da Poppaea’n›n kocas›n› Lusitania valili¤ine atayarak onu kar›s›ndan uzaklaflt›rm›flt›. Böylece iki sevgili daha rahat hareket etme imkân› buldular ve bir süre sonra da evlendiler (M.S. 62). ‹ki y›l sonra, M.S. 64’te, Roma’da büyük bir yang›n oldu. Kentin merkezinin büyük bir k›sm› ile saray›n bulundu¤u Palatinus Tepesi yang›ndan büyük zarar gördü. Yang›n ç›kt›¤›nda Nero, Antium’da bulunuyordu. Hemen Roma’ya döndü ve yang›n›n söndürülmesi için büyük çaba sarfetti. Ancak, halk aras›nda ç›kan bir söylentiye göre, kendisi için infla ettirece¤i meflhur Alt›n Ev’e (Domus Aurea ) yer açmak için yang›n› bizzat imparator ç›kartm›flt›. Hatta, yang›n›n en fliddetli oldu¤u bir s›rada, yüksekçe bir yere ç›k›p kendisine ait olan “Troia’n›n Ya¤mas›” flark›s›n› lir çalarak söyledi¤i bile kulaktan kula¤a dolafl›yordu. Bir haftay› aflk›n bir süre devam eden yang›ndan sonra Roma adeta yeniden infla edildi. Domus Aurea’n›n da aç›l›fl› yap›ld›. Nero, yang›ndan H›ristiyanlar› sorumlu tuttu ve H›ristiyanlar çok büyük iflkencelere mâruz kalarak öldürüldüler. ‹mparatorun kendini e¤lenceye vermesi ve iyi bir yönetim gösterememesine Roma’da ç›kan yang›n da eklenince art›k Nero’dan kurtulma zaman›n›n geldi¤ine inan›ld›. Ancak Nero kendisine yönelik suikast giriflimlerinden (en önemlilerinden biri Piso’nunki idi) kurtuldu ve suikasti tertipleyenler öldürüldü.

103


Nero zaman›nda baz› askeri baflar›lar da elde edildi. Romal› komutan Corbula, Parthlar ve Armenial›lara karfl› baflar›l› bir sefer yapt› (M.S. 55-63); Britannia’da Boudicca’n›n liderli¤indeki Britonlar›n isyan› bast›r›ld› (M.S. 61). Nero, hayranl›k duydu¤u Yunanistan’a bir gezi düzenlemifl ve oradayken baz› festivallere kat›lm›flt› (M.S. 66-67). Bu s›rada Iudaia’da (Eski Filistin’in güneyi, Yahudiye) Yahudiler isyan etti; isyan›n bast›r›lmas› pek kolay de¤ildi ve Nero’nun ölümüyle de gecikti. Yunanistan’dan dönüflünde Gallia Lugdunensis valisi Iulius Vindex’in ayaklanmas›yla karfl› karfl›ya kald› (M.S. 68 Mart). Hispania Tarraconensis valisi Servius Sulpicius Galba da Vindex’e destek verdi. Etraf›ndakilerin de kendisini terk etmesiyle yaln›z kalan Nero’ya son darbe Senatus ’tan geldi. Senatus , kendisini istemedi¤ini aç›kça ortaya koydu ve Nero’yu vatan haini ilân etti. Tüm umutlar›n› yitirmifl olan Nero, bo¤az›n› kesmek suretiyle henüz 30 yafl›ndayken hayat›na son verdi (M.S. 9 Haziran 68). Nero ile birlikte Iulius-Claudius Hanedan›’n›n tahttaki iktidar› da bitti. Iulius-Claudius Hanedan› hangi imparatorla bafllad› hangi imparatorla son buldu?

DÖRT ‹MPARATORLAR YILI Galba (M.S. Haziran 68-Ocak 69) Gaius Sulpicius Galba ile Mummia Achaica’n›n o¤lu olan Galba, M.Ö. 3’te Terracina’da do¤mufltu. ‹yi bir e¤itim alan Galba, Claudius zaman›nda Africa’da proconsul ’lük yapm›flt›. Nero öldü¤ünde Hispania Terraconensis valisiydi. Nero’nun ölümünün ard›ndan Roma’da bir kaos yaflanm›fl ve kimin imparator olaca¤› konusunda bir fikir birli¤i henüz oluflmam›flt›. Nitekim, Nero’ya karfl› Vindex’in önderli¤inde isyan hareketi bafllam›fl ve bir iç savafl halini alm›flt›. Galba, 2 Nisan 68’de Carthago Nova’da (Yeni Kartaca, ‹spanya) kendisini Roma Senatus ’unun ve halk›n›n temsilcisi ilân etti. Bir süre sonra Gallia Lugdunensis valisi Vindex’in, Yukar› Germania valisi Verginius Rufus’a Vesontio’da (bugün Fransa’n›n do¤usundaki Besançon) yenilmesinin (M.S. 68 May›s sonu) ve bir-iki hafta sonra da Nero’nun ölümünün (M.S. 9 Haziran 68) ard›ndan Senatus 73 yafl›ndaki Galba’y› imparator ilân etti. Yeni imparator ayn› y›l Ekim ay›nda Roma’ya geldi. Ancak kar›fl›kl›klar ve hoflnutsuzluk sona ermemiflti. Yukar› ve Afla¤› Germania ordular› ayakland›lar hatta daha da ileri giderek Afla¤› Germania komutan› Vitellius’u imparator ilân ettiler. Taht› kaybetmekte oldu¤unu anlayan Galba hemen Calpurnius Piso’yu evlat edinerek vârisi ilân etti¤ini Senatus ’a bildirdi. Ancak kendisinin vâris olaca¤›n› umut eden Otho, bu duruma çok içerledi ve praetor muhaf›zlar›n› elde ederek onlar›n kendisini imparator olarak selamlamalar›n› sa¤lad›; Galba ve Piso öldürüldü.

Otho (M.S. Ocak-Nisan 69) M.S. 32 y›l›nda do¤an Otho, Nero’nun kar›s› Poppaea’n›n ilk kocas›yd›. Nero, Otho’yu Lusitania valili¤ine atayarak onu kar›s›ndan uzaklaflt›rm›fl ve sonra kendisi de boflanarak onunla evlenmiflti. Galba’n›n ölümünden sonra imparator ilân edilen Otho’nun en büyük rakibi Afla¤› Germania ordular› taraf›ndan imparator ilân edilen Vitellius idi. Nitekim çok geçmeden ikisi aras›nda bir mücadele bafllad›. Vitellius’un subaylar› Caecina ve Valens komutas›ndaki ordu 14 Nisan 69’da Cremona’da yap›lan savaflta Otho taraftar› orduyu yenilgiye u¤ratt›. Ordusunun yenilgi haberi kendisine ulaflt›¤›nda art›k yapacak bir fley kalmad›¤›n› gören imparator intihar etti. Otho, yaklafl›k üç ay Roma taht›nda kald›.

SIRA S‹ZDE

3

104


Vitellius (M.S. Nisan-Aral›k 69) M.S. 15’te do¤an Vitellius iyi yetiflmifl bir devlet adam›yd›. Capri’de büyümüfl, Africa’da consul ’lük ve proconsul ’lük yapm›fl daha sonra da Galba taraf›ndan M.S. 68’de Afla¤› Germania ordular›n›n komutanl›¤›na atanm›flt›. Orada bulundu¤u s›rada askerleri taraf›ndan imparator olarak selamlanm›flt›. Galba’n›n ölümünden sonra imparator olan Otho ile mücadeleye bafllam›fl ve 69 y›l› Nisan ay›nda Cremona’da yap›lan savaflta Otho’nun yenilmesiyle de Senatus taraf›ndan imparator ilân edilmiflti. Ancak, birkaç ay sonra, 1 Temmuz 69’da Aleksandreia’daki lejyonlar Vespasianus’u imparator ilân ettiler. Böylece, M›s›r, Iudaia, Syria ve Tuna bölgesi lejyonlar›n›n deste¤ini alan Vespasianus, kendisini art›k Roma taht›n›n tek sahibi olarak görüyordu. Vespasianus’un kendisi Aleksandreia’dan ayr›lmad› fakat ona ba¤l› ordu, Vitellius taraftar› orduyu Cremona’da 24 Ekim günü büyük bir yenilgi ye u¤ratt›. Bu zafer sonras› Hispania, Gallia ve Britannia da Vespasianus’un taraf›nda yer ald›lar. Daha sonra Vespasianus’un komutanlar›ndan Antonius Primus Roma’y› abluka alt›na ald›; flehre giren askerler Vitellius ve taraftarlar›n› öldürdüler (20 Aral›k 69). Vitellius’un cesedi caddelerde sürüklendi ve Tiber Nehri’ne at›ld›. Senatus , Vespasianus’u imparator ilân etti. Ancak kendisi hemen Roma’ya gelmedi; sükûn sa¤lanana kadar Aleksandreia’da kald›. Tarihe “Dört ‹mparatorlar Y›l›” olarak geçen dönemin dördüncü imparatoru Vespasianus’tur; ancak kendisi Flavius Hanedan›’n›n kurucusu oldu¤undan, burada sadece ad› an›lm›fl ama kendisi hakk›ndaki bilgiler afla¤›da, Flavius Hanedan› içinde verilmifltir. fieki l 6. 3

Gladyatör Oyunlar› özellikle ‹mparatorluk döneminde çok yayg›nd›. Amfitiyatrolarda gerçeklefltirilen oyunlar›n ço¤u ölümle sonuçlan›yordu. Kaynak: Harris (2003), s. 110.

105


FLAVIUS HANEDANI Vespasianus (M.S. 69-79) Vespasianus ile birlikte Roma taht›nda Flavius Hanedan›’n›n egemenli¤i bafllar. M.S. 9 y›l› 17 Kas›m›’nda Roma’n›n do¤usunda Reate yak›n›ndaki Falacrinae’de do¤an Vespasianus, babaannesi taraf›ndan büyütülmüfl ve sonra da Roma memuriyetinin çeflitli kademelerinde bulunmufltu. Tiberius zaman›nda Thracia’da (Trakya) askeri tribunus , Girit ve Kyrene’de de quaestor olarak görev yapm›flt›. Caligula zaman›nda praetor olmufltu. Claudius zaman›nda, M.S. 43-44 y›llar›nda, Britannia’n›n fethinde bulunmufltu. M.S. 51’de consul , M.S. 63’te de Africa’da proconsul (vali) olarak görev yapm›flt›. Nero’nun Yunanistan seyahatine kat›lm›fl, M.S. 67’de Nero taraf›ndan Iudaia valili¤ine atanm›flt›. Burada bulundu¤u s›rada Birinci Yahudi ‹s yan›’n›n bast›r›lmas›yla meflgul olmufltu. M.S. 39’da Flavia Domitilla ile evlenen Vespasianus’un Domitilla, Titus ve Domitianus adlar›nda üç çocu¤u oldu. Kar›s› ve k›z› Domitilla, Vespasianus imparator olmadan öldü; di¤er iki o¤lu ise Flavius Hanedan› üyeleri olarak s›ras›yla imparator oldular. Vespasianus imparator ilân edildi¤inde Iudaia’da Yahudi isyan›n› bast›rmakla meflguldü. Bir süre sonra bu ifli o¤lu Titus’a devrederek kendisi Aleksandreia’ya (‹skenderiye, M›s›r) geçti. Vespasianus Aleksandreia’da imparator olarak selamland›. Vespasianus’un Aleksandreia’ya gitmesinin amac›, Roma’ya bu¤day sevki yat›n› kontrol alt›nda tutarak o s›rada Roma taht›nda bulunan Vitellius’u güçsüz b›rakmakt›. Bu arada Pannonia’daki lejyonlardan birinin komutan› olan Marcus Antonius Primus, kuzeyden ‹talya’ya do¤ru harekete geçti; Bedriacum’da Vitellius taraftar› orduyu yenilgiye u¤ratt› ve nihayette Roma’ya girdi. fiehre giren askerler Vitellius ve taraftarlar›n› öldürdüler (M.S. 20 Aral›k 69); art›k Vespasianus’un imparatorlu¤u Senatus taraf›ndan da onayland›. Vespasianus imparator oldu¤unda 60 yafl›ndayd›. Bu s›rada, Syria Valisi Mucianus da ordusunu Vitellius üzerine yönlendirmiflti. Fakat Vitellius öldürüldü¤ünden ve Vespasianus imparator ilân edildi¤inden, sorunsuz bir flekilde Roma’ya girdi. Primus ise Roma’dan ayr›l›p Gallia’ya döndü. Vespasianus’un o¤lu Domitianus Mucianus Vespasianus’un yoklu¤unda onun ad›na birtak›m düzenlemeler yapt›. Vespasianus da M.S. 70 y›l› Ekim ay›nda Roma’ya döndü. M.S. 69 y›l›nda, Vespasianus henüz Aleksandreia’dayken German kabilelerinden Batavial›lar›n lideri Iulius Civilis Gallia’da isyan etti. Gallia halk› Civilis’e tam destek verdi. Civilis, Roma karargâh› Castra Vetera’y› da ele geçirdi; Romal› askerler öldürüldü. Bu a¤›r kay›plar Romal›lar› Civilis’e karfl› harekete geçirdi. Vetera yak›n›ndaki savaflta, Civilis kaçarak kurtuldu. Ren s›n›r› boyunca Roma egemenli¤i tekrar kurularak sükûn sa¤land›. Romal›lar›n Civilis’in isyan›n›n bast›r›lmas›nda Romal› komutan Cerealis’in rolü büyüktü. Daha sonra Cerealis, Frontinus ve Agricola, Britannia’n›n kuzeyine do¤ru ilerleyerek bugünkü Galler ve ‹skoçya’y› kapsayan topraklar› kontrol alt›na ald›lar. Bu arada imparatorun o¤lu Titus da Iudaia’n›n fethini tamamlad›; Jerusalem’i (Kudüs) ele geçirdi (M.S. Ekim 70); çok say›da Yahudi öldürüldü. ‹ki y›l sonra da -krallar›n›n ölmesi üzerineKommagene (güneydo¤u Anadolu’da) de Roma’ya ilhak edildi (M.S. 72) ve Syria eyaletine dâhil edildi.

Kommagene Krall›¤›,

bugünkü Ad›yaman, Kahramanmarafl ve Gaziantep illerinin kaplad›¤› topraklar üzerinde kurulmufltu (M.Ö. 162). I. Antiokhos döneminde en parlak dönemini yaflam›flt›.

106


Vespasianus M.S. 70 y›l› Ekim ay›nda Roma’ya geldi¤inde büyük bir zafer alay› düzenlendi. ‹mparator, çocuklar› Titus ve Domitianus’a ceasar ve princeps iuventutis unvanlar› vererek onlar›n Roma taht›n›n vârisi olduklar›n› gösterdi. Senatus ’a, kendisinden sonra Titus’un tahta ç›kaca¤›n› bildirdi. Titus, kardefli Domitianus’tan yaklafl›k 10 yafl büyüktü. Roma’da büyük bir imâr faaliyetine giriflti. Ünlü Colosseum amfitiyatrosunun inflas›na bafllanmas› da Vespasianus dönemine rastlar; ancak inflaat› Titus zaman›nda bitirilmifltir. SIRA S‹ZDE

4

Yahudi isyan›n› hangi imparator bast›rd›?

Vespasinus’a baz› suikast planlar› da yap›ld›. Bu suikastçiler aras›nda ad› en çok duyulanlar, Helvidius Priscus ve Caecina Alienus idi. Ancak suikastlerin hiçbiri amac›na ulaflmad› ve suikastçiler öldürüldüler. ‹mparatorun yafl› itibariyle sa¤l›k sorunlar› vard›. Campania’da bulundu¤u s›rada hastalanan Vespasianus, tedavi için Roma’ya döndü ancak bir türlü iyileflemedi. 70 yafl›na birkaç ay kala, 24 Haziran 79’da, hayata gözlerini kapad›.

Titus (M.S. 79-81) Babas› Vespasianus’un ölümü üzerine Roma taht›na geçen Titus, 30 Kas›m 39’da Roma’da do¤mufltu. M.S. 61-63 y›llar› aras›nda Germania ve Britannia’da askeri tribunus olarak görev yapm›fl ve M.S. 65’te quaestor olmufltu. M.S. 69’da Vespasianus taraf›ndan Yahudi ‹syan›n›n bast›r›lmas› için Iudaia’ya gönderilmiflti. Titus, bir y›l sonra, M.S. 70 Eylülü’nde Hierousalem’i (Kudüs) almay› baflard›. Birkaç ay sonra da (M.S. 71 y›l› Haziran) Roma’ya döndü ve babas›yla birlikte büyük bir zafer alay› düzenledi. Bu, büyük yank› uyand›ran bir zafer oldu. Bütün bu askeri tecrübeleri ve baflar›lar› neticesinde babas› Vespasianus M.S. 71’de onu imparatorlu¤un yönetimine ortak etti. Titus, bu tarihten itibaren babas›ndan sonra tahta ç›kacak olan kifli olarak ilân edilmifl oluyordu. Titus, Latince ve Eski Yunanca fliirler yaz›yor, müzikle u¤rafl›yor, lir çalabiliyordu. Claudius’un o¤lu Britannicus’un yak›n arkadafl›yd›; ta ki Britannicus’un Nero taraf›ndan zehirletilip öldürülmesine kadar. Iudaia’da bulundu¤u s›rada kendisinden yaflça bir hayli büyük olan Iudaia prensesi Berenice’ye âfl›k olmufltu ama gerek babas› gerekse Roma halk› -yeni bir Kleopatra m› sorusuyla- bu iliflkiye s›cak bakmad›¤›ndan, iliflki uzun süreli olamad›. Halk, ilk zamanlarda Titus’un son derece iyiliksever ve insanca davran›fllar›na tan›k olmufltu. Hatta, tarihçi ve biyografi yazar› Suetonius bir akflam yeme¤inde, imparatorun, o gün halk› için bir iyilik yapamad›¤›n› ve bu yüzden de o gününün bofla geçti¤ini söyledi¤ini aktar›r.

107

6. Ünite - Roma ‹mparatorlu¤u’nun ‹lk Yüzy›l›: Iulius-Claudius Hanedan›’ndan Flavius Hanedan›’na fieki l 6. 4

Roma’daki Titus Tak›. Kaynak: Ramage & Ramage (2008), s. 41.

M.S. 24 A¤ustos 79’da Vesuvius (Vezüv) yanarda¤›n›n patlamas› sonucu Pompeii, Herculaneum ve Stabiae kentlerinin de aralar›nda oldu¤u Cumae körfezindeki yerleflimler lavlar›n alt›nda kald›; büyük bir felaket yafland›. Titus, Vezüv felaketinin yaralar›n›n sar›lmas› için elinden gelen her türlü gayreti gösterdi. Ancak, bir y›l sonra ikinci bir felaket daha yafland›. Bu kez Roma’da büyük bir yang›n ç›kt›; ard›ndan veba salg›n› halk›n bir bölümünün yok olmas›na neden oldu. Titus yine halk›n yan›ndayd›; yang›ndan harap olan yerlerde yeniden imâr faaliyeti bafllat›ld›, yang›ndan zarar gören Jupiter Optimus Maximus Tap›na¤›’n›n yeniden inflas›na baflland›. Bu arada, inflas›na babas› zaman›nda bafllan›lan Amphitheatrum Flavium olarak da bilinen ünlü Colosseum’un aç›l›fl› da yap›ld›. Günlerce süren gösterilerde Colosseum glad yatör oyunlar› ve vahfli hayvan gösterilerine sahne oldu; hatta arenan›n suyla doldurularak bir deniz savafl›n›n (naumachia) temsil edildi¤i gösteri bile yap›ld›. Titus’un ölümü hiç kimsenin beklemedi¤i bir anda ve ani oldu. M.S. 81 y›l› yaz›nda Sabinler ülkesine yapt›¤› bir seyahat s›ras›nda atefllenerek hastaland› ve 13 Eylül’de 42 yafl›ndayken öldü. Ölüm nedeni kimine göre s›tmayd›; ancak ölümünde kardefli Domitianus’un da parma¤› olabilece¤i (zehirleterek) konufluluyordu.

Domitianus (M.S. 81-96) Vespasianus ile Flavia Domitilla’n›n ikinci erkek çocu¤u olan Domitianus, M.S. 24 Ekim 51’de Roma’da do¤mufltu. Neredeyse do¤umundan itibaren hep a¤abeyi Titus’un gölgesinde kald›. Gerçekte Vespasianus, her iki o¤luna da önemli unvanlar vermiflti; consul, princeps iuventutis gibi. Ancak, Titus’a önemli görevler verilmesine karfl›n, Domitianus sadece unvanlarla yetinmek zorunda b›rak›ld›. Bu nedenle Domitianus, a¤abeyi Titus’a k›skançl›k duyuyor ve bir gün durumun tersine dönece¤ini umuyordu. Nitekim, Titus’un ani ve beklenmedik ölümü ona bu f›rsat› verdi. A¤abeyinin ölüm haberini alan Domitianus hemen Roma’ya geldi; praetor mu-

108


haf›zlar›n›n da deste¤ini alan Domitianus’un imparatorlu¤u ertesi gün Senatus taraf›ndan onayland› (M.S. 14 Eylül 81). Domitianus bir süre sonra (M.S. 82’de) Domitia ile evlendi; ondan bir o¤lu oldu fakat daha çocuk yafltayken onu kaybettiler. fieki l 6. 5

Domitianus’un sikke portresi. Kaynak: Kent- Overbeck-Stylow (1973), res. 244.

Domitianus kamu ahlak›n› yüksek tutmak için çok çaba gösterdi. Ahlaks›z tutum ve davran›fllar sergileyen baz› senatörleri cezaland›rd›. Domitianus zaman›nda Sena- tus ’un güç ve prestiji geriledi; imparatorun kendisi ve saray, Senatus’un önüne geçti. Bazen öyle ileri gitti ki, Ekim ( October ) ay›n›n ad›n› Domitianus ’a çevirdi. Domitianus’un ilk askeri baflar›s› Germania’da ayaklanan Chatti kabilesine karfl› oldu; imparatorun bizzat komuta etti¤i ordu, isyanc›lar› yenilgiye u¤ratt›. Bu zaferden sonra imparator, Germanicus (German fatihi) unvan› ald› (M.S. 83). Ancak Tuna s›n›r›ndaki Daclar (bugünkü Romanya topraklar›nda yaflayan halk), imparatoru zor durumda b›rakt›lar. M.S. 85’te Daclar Tuna Nehri’ni geçerek Roma valisi Sabinus’u öldürdüler. Domitianus, Daclar› geri çekilmeye zorlasa da Daclar Romal›lar için bir tehdit olmaya devam etti. ‹mparator, Dac kral› Decebalus ile Daclar lehine anlaflma yapmak zorunda kald› ve Daclara y›ll›k haraç vermeyi de kabul etti. Zaman geçtikçe imparatorun muhalifleri de artmaya bafllad›. Domitianus kendisine karfl› gelenleri birer birer yok etti. Ancak Yukar› Germania valisi Antonius Saturninus, en ciddi muhalefeti gösterdi ve Domitianus’a resmen cephe ald›. Ordusuyla imparatorun üzerine yürümek üzereydi ki, Afla¤› Germania valisi Luppius Maximus, Saturninus’u yenilgiye u¤ratarak büyük bir tehlikeyi bertaraf etti (M.S. Ocak 89). Domitianus art›k hep öldürülme korkusuyla yafl›yordu ve bu nedenle her kimden en ufak flüphe duyuyorsa onu hemen öldürtüyordu. ‹mparatorun kendisinde oldu¤u kadar çevresinde de bir paranoya bafllam›flt›. Herkes birbirinden flüphe ediyor, ihbar edilme ve öldürülme korkusu yafl›yordu. Sonunda, imparatorun kar›s›n›n ve praetor muhaf›zlar›n›n da içinde oldu¤u bir suikast plan› haz›rland›. Plana göre, saray kah yâs› Parthenius imparatorun yast›¤›n›n alt›ndaki b›ça¤›n› önceden alarak imparatoru savunmas›z b›rakacak, sonra da Stephanus adl› bir azatl› kolundaki yara sarg›s›n›n içine saklad›¤› b›çakla imparatora sald›racakt›. Nitekim öyle oldu; ilk darbeyi alan Domitianus yast›¤›n›n alt›ndaki b›ça¤›n› almak istedi¤inde bofl bir k›n buldu sadece. Stephanus’un peflinden gelen di¤erleri de imparatoru b›çaklayarak öldürdüler.


109

Özet  AMAÇ

1

Roma’da imparatorluk dönemine geçifl ve yeni yönetim fleklinin karakteristik özelliklerini aç›k- lama

Böylece Augustus ile birlikte, Cumhuriyet dönemi kapanm›fl, Principatus (princeps’ten) dönemi bafllam›fl oluyordu. Bu dönem, Domina- tus olarak adland›r›lan yeni idare fleklinin baflla yaca¤› Diocletianus’a kadar bu flekilde devam etti. Principatus dönemi asl›nda devletin bafl›nda tek kiflinin oldu¤u bir dönemdir ve bu nedenle genel olarak imparatorluk dönemi olarak bilinir. Cumhuriyet döneminde devletin bafl›nda iki consul varken, imparatorluk dönemiyle birlikte tüm yetkiler imparatorun flahs›nda toplanm›fl oldu. Yeni yönetim flekli ‹mparator Augustus’la bafllad›¤›ndan, onun dönemindeki yönetim anlay›fl› ve karakteristik özelliklerine bir alttaki paragrafta de¤inilecektir.  AMAÇ

2

Augustus’un imparatorlu¤u yeniden organize etmesi ve faaliyetlerini aç›klama

Augustus’la birlikte Roma’da Cumhuriyet yönetimi son buldu; ‹mparatorluk yönetimi bafllad›. Augustus’tan Diocletianus’a kadar devletin bafl›nda tek kifli bulundu¤undan bu dönem ayn› zamanda “Principatus Dönemi” olarak da bilinir. Augustus’un yapt›¤› en önemli icraatlar aras›nda, eyaletleri, lejyon kuvvetleri olanlar ve olmayanlar flekilde düzenlemesi ve lejyon kuvveti bulunduran eyaletleri kendi üzerine almas›d›r. Augustus zaman›nda Senatus ’un itibar› da artt›. Augustus dönemi bir bar›fl dönemidir. Augustus zaman›ndaki di¤er baz› önemli olaylar aras›nda; Arabia’n›n Roma’ya ba¤lanmas› (M.Ö. 24), Galatia’n›n Roma eyaleti yap›lmas› (M.Ö. 25), Bosporos Krall›¤›’n›n Roma’ya ba¤l› vasal krall›k yap›lmas› (M.Ö. 14), Varus komutas›ndaki Roma birli¤inin Teutoburg Orman›’nda Germanlarca pusuya düflürülüp yok edilmesi (M.Ö. 9), Trakya’da vasal bir krall›k kurulmas›, Syria (Suriye) ve Iudaea’n›n (Eski Filistin’in güneyi) Roma eyaleti olmas›n› sayabiliriz. Augustus, ayr›ca, kendisine ba¤l› “Praetorlardan oluflan bir Muhaf›z Alay›” (Praetoriani ) ile ‹tfaiye Alay› ( Cohortes vigilium ) kurdu. Anadolu’daki Roma kolonilerinin önemli bir k›sm› Augustus döneminde kuruldu.

 AMAÇ

3

Iulius-Claudius ve Flavius hanedanlar›n› aç›k- lama

Iulius-Flavius hanedan› Augustusla bafllar, Tiberius, Caligula, Claudius ile devam eder ve Nero ile son bulur. Bu hanedan üyeleri genelde Augustus’un politikas›n› devam ettirmifllerdir. Tiberius zaman›nda Kappadokia ve Kilikia eyalet yap›ld›. Kilikia ve Syria tek eyalet alt›nda birlefltirildi.Claudius zaman›nda Mauretania (M.S. 42), Britannia (M.S. 43), Lykia (M.S. 43), Iudaea (M.S. 44) ve Trakya (M.S. 46) eyalet haline getirilerek Roma topraklar›na kat›ld›. Claudius, yo¤un ba y›nd›rl›k faaliyetlerine imza att›: Fucinus Gölü’nün kurutulmas›, su kemerleri, yollar ve Ostia Liman›’n›n inflas› gibi. Günümüze kalmam›fl olsa da Roma, Etrüsk ve Kartaca tarihi hakk›nda kitaplar yazm›flt›. Hanedan›n son üyesi Nero, e¤lenceye düflkün ve tutars›z davran›fllar› olan bir imparator olarak ün yapm›flt›. Hatta, annesi Agrippina’n›n kendisi için bir tehdit oldu¤unu düflündü¤ünden, onu da öldürtmüfltü. Ancak, devlet idaresindeki yetenekli kifliler sayesinde kamu düzeninin sa¤lanmas›, kalpazanl›kla mücadele, hazinenin ›slah›, gladyatör gösterileri için valilerin halktan para toplamalar›n›n yasaklanmas›, dolayl› vergilerin tüm imparatorlukta kald›r›lmas› ve do¤rudan vergilerin art›r›lmas› gibi faaliyetlere de imzas›n› atm›flt›. M.S. 64’te, Roma’da bü yük bir yang›n› Nero’nun ç›kartt›¤›na inan›l›yordu. Nero zaman›nda Parthlar ve Armenial›lara karfl› baflar›l› bir sefer düzenlenmifl (M.S. 55-63); Britannia’da Britonlar›n isyan› bast›r›lm›fl (M.S. 61); Yunanistan’a bir gezi düzenlemifl (M.S. 6667); ‹mparatorun son y›llar›nda ise Iudaia’daki (Eski Filistin’in güneyi, Yahudiye) Yahudiler is yan etmiflti. Vespasianus ile birlikte Roma taht›nda Flavius Hanedan›’n›n egemenli¤i bafllar. ‹ktidar›n›n bafl›nda Civilis’in Gallia’daki isyan› baflar›l› bir flekilde bast›r›ld›. Vespasianus, Yahudi isyan›n› da o¤lu Titus ile bast›rd›; Iudaia ilhak edildi (MS 70). Güneydo¤u Anadolu’daki Kommagene de Vespasianus zaman›nda ilhak edilerek (M.S. 72) Syria eyaletine dâhil edildi. Titus, M.S. 69’da Vespasianus taraf›ndan Yahudi ‹syan›n›n bast›r›lmas› için Iudaia’ya gönderildi ve bir y›l sonra

110


Kudüs’ü ald›. Titus zaman›nda Vesuvius (Vezüv) yanarda¤› patlad›; Roma’da büyük bir yang›n ç›kt›; veba salg›n› halk›n bir bölümünün yok olmas›na neden oldu. ‹nflas›na babas› Vespasianus zaman›nda bafllan›lan ünlü Colosseum da Titus zaman›nda aç›ld›. Hanedan›n son üyesi Domitianus zaman›nda Senatus ’un güç ve prestiji geriledi. Domitianus’un ilk askeri baflar›s›

Germania’da ayaklanan Chatti kabilesine karfl› oldu; imparator, Germanicus (German fatihi) unvan› ald› (M.S. 83). Romal›lar için bir tehdit olmaya devam eden Daclarla Romal›lar›n aleyhine anlaflma yapmak zorunda kald› ve Daclara y›ll›k haraç vermeyi kabul etti. Roma’daki muhaliflerinin tehdidini her zaman hissetti; nitekim suikast sonucu öldürüldü.


111

Kendimizi S›nayal›m 1. Augustus’la birlikte bafllayan dönem afla¤›dakilerden

6. Mauretania, Britannia, Lykia, Iudaea ve Trakya’n›n

hangisidir? a. Cumhuriyet b. Principatus c. Monarfli d. Tetrarfli e. Krall›k

eyalet haline getirilmesi; Fucinus Gölü’nün kurutulmas›; Ostia Liman›’n›n inflas› afla¤›daki imparatorlardan hangisi zaman›nda oldu? a. Augustus b. Claudius c. Domitianus d. Tiberius e. Vespasianus

2. Galatia’n›n Roma eyaleti yap›ld›¤› tarih afla¤›dakilerden hangisidir? a. M.Ö. 65 b. M.Ö. 55 c. M.Ö. 45 d. M.Ö. 35 e. M.Ö. 25

3. Augustus’un iktidar› zaman›nda yapt›¤› baflar›l› icraatlar› (Res Gestae ) kaleme ald›¤› ve tunç direklere yaz›l› olan icraat yaz›t›n›n bir kopyas›n›n duvar›nda yer ald›¤›, Anadolu’daki tap›nak afla¤›dakilerden hangisidir? a. Side’de Apollon Tap›na¤› b. Ephesos’ta Hadrian-Roma Tap›na¤› c. Miletos’ta Augustus-Roma Tap›na¤› d. Nikomedeia’da Augustus Tap›na¤› e. Ankara’da Roma-Augustus Tap›na¤›

7. “Dört ‹mparatorlar Y›l›” afla¤›daki imparatorlardan hangilerini kapsar? a. Augustus, Vespasianus, Otho, Claudius b. Claudius, Augustus, Vitellius, Otho c. Galba, Otho, Vitellius, Vespasianus d. Galba, Otho, Vitellius, Domitianus e. Tiberius, Galba, Vitellius, Vespasianus

8. Afla¤›daki olaylardan hangileri ‹mparator Titus zaman›nda gerçekleflmifltir? a. Galatia’n›n Roma Eyaleti yap›lmas› b. Actium Savafl› c. M.S. 64’teki Roma yang›n› d. Dört ‹mparatorlar Y›l›’n›n imparatorlar›ndan biri olmas› e. Colosseum’un aç›l›fl› ve Vezüv yanarda¤›n›n patlamas›

4. Augustus’tan sonra Roma taht›na geçen afla¤›dakilerden a. b. c. d. e.

hangisidir? Domitianus Claudius Caligula Tiberius Vespasianus

9. Kommagene afla¤›daki imparatorlardan hangisi zaman›nda ilhak edilerek Syria eyaletine dâhil edildi? a. Vespasianus b. Augustus c. Tiberius d. Nero e. Galba

5. At›yla beraber yemek yiyen, at›n› consul yapmay› bile düflünen, gereksiz harcamalarla Roma devlet hazinesini tüketen imparator afla¤›dakilerden hangisidir? a. Domitianus b. Claudius c. Caligula d. Tiberius e. Vespasianus

10. Augustus iktidara geldi¤inde eyaletlerde esas olarak düzenlemelerden hangisini yapm›flt›r? a. Tüm eyaletler imparatora ba¤land›. b. Tüm eyaletler Senato’ya ba¤land›. c. Eyaletlerde Senato bulundurulmas›n› yasaklad›. d. Lejyon kuvveti sadece Senato’ya ba¤l› eyaletlerde olacakt›. e. Lejyon kuvveti sadece imparatora ba¤l› eyaletlerde olacakt›.

112


Okuma Parças›


Anadolu’da Roma ‹mparator Kültü

1. b

Anadolu’daki kent-devletleri, Roma ‹mparatorlu¤u’nun egemenli¤i alt›na girince, Augustus’tan baflla yarak Roma imparatorlar›n› birer tanr› gibi kabul edip onlara tap›naklar infla ettiler veya varolan tanr› / tanr›ça tap›naklar›n› onlara ithaf ettiler. Bir kent-devletinde ‹mparator kültünün varl›¤›na, imparatora adanm›fl tap›naklar›n ortaya ç›kart›lmas›n›n yan› s›ra yaz›tlar, edebi kaynaklar ve sikkeler tan›kl›k eder. Sikkelerde görülen neokoros yaz›s›, sikkenin bas›ld›¤› kent-d evletinde imparator tap›na¤›n›n (kültünün) bulundu¤unu iflaret eder. Neokoros, sözcük anlam› olarak tap›nak bak›c›s› / muhaf›z› demektir. Yani, imparatora adanm›fl bir tap›nak ve bu tap›na¤a tayin edilmifl din adamlar› (bir tür rahip) söz konusudur. Kuflkusuz, Roma imparator kültünün geçmifli Hellenistik döneme kadar gitmektedir. Büyük ‹skender ve ondan sonra gelen Hellenistik krallar (özellikle Ptolemaios ve Seleukos krallar›) ilahi güçleri ile de an›ld›lar; hükümdar kültünün tesis edildi¤i kent-devletlerinin say›s› hiç de az de¤ildir. Örne¤in Priene’de Büyük ‹skender’e adanm›fl bir kutsal alan (Aleksandreion) vard›. Keza, Augustus’tan önce Caesar için de bir kült oluflturuldu¤unu (Heros Iulius) biliyoruz. Roma’n›n Bat› Anadolu’da Asia Eyaleti’ni kurmas›yla, tanr›ça Roma kültünün de önem kazand›¤› görülüyor. ‹mparator kültü, Roma’n›n ilk imparatoru Augustus ile berab er tesis edilmeye bafllanm›fl ve M.S. 3. yüzy›l›n ortalar›na kadar sürmüfltür. ‹mparator kültüne en fazla mazhar olan imparatorlar Augustus ve Tiberius’tur. Onlardan sonra gelenler en fazla iki veya üç kez bu onura sahip olmufllard›r. Anadolu’da tespit edilen ‹mparator kültü tap›naklar›n›n say›s› 100’e yak›nd›r; neokoros unvan›na sahip olanlar›n say›s› ise 100’ün üzerindedir. ‹mparator kültü, çok tanr›l› bir inanca sahip olan Roma ‹mparatorlu¤u’nda, Romal›lar›n ortak bir inanç etraf›nda toplanmalar›na olanak sa¤lam›fl ve “Romal›l›k” bilinciyle imparatorlu¤un siyasal yap›s›n›n korunmas›nda önemli bir rol oynam›flt›r.

2. e 3. e 4. d 5. c 6. b 7. c 8. e 9. a 10. e

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Augutus” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Augustus” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Augustus” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tiberius” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Caligula” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Claudius” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dört ‹mparatorlar Y›l›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Titus” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vespasianus” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Augustus” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Roma, Actium Savafl› ile son Hellenistik Krall›k olan Ptolemaioslar›n egemenli¤ine son verdi. Octavianus, Ptolemaioslar›n Kraliçesi VII. Kleopatra ile Romal› Antonius ’u Actium Savafl›’nda yenerek M›s›r’a kaçmaya zorlad›. Antonius öldürüldü, Kleopatra intihar etti; M›s›r, Roma Eyaleti yap›ld›.

S›ra Sizde 2 Metinde geçen örneklerde, tahta geçen imparatorun muhaf›z alay›na ve komutanlara bahflifl da¤›tmas›d›r. Osmanl› Devleti’ndeki cülus bahflifliyle karfl›laflt›r›labilir.

S›ra Sizde 3 Iulius-Claudius Hanedan›, Augustus ile bafllar Nero ile son bulur.

S›ra Sizde 4 Nero zaman›nda patlak veren Yahudi isyan›, Vespasianus zaman›nda bast›r›ld›. ‹syan›, imparatorun o¤lu Titus bast›rd›; Titus o tarihte imparator de¤il, veliaht idi. Bu nedenle do¤ru ifade, isyan›n imparator Vespasianus zaman›nda bast›r›ld›¤›d›r.


113

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Akflit, O. (1985), Roma ‹mparatorluk Tarihi, ‹stanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Yay›nlar›, ‹stanbul. Bowman, A.K., E. Chaplin, A. Lintott (ed.), (1996), Cam- bridge Ancient History Vol. 10. Augustan Empire 43 BC - AD 69, Cambridge. Cornell, T. Ve Matthews, J. (1988), Roma Dünyas› (çev.

fi. Karadeniz), ‹letiflim Atlasl› Büyük Uygarl›klar Ansiklopedisi, ‹stanbul. Goodman, M. (2005), The Roman World 44 BC-AD 180, Routledge, Oxon, 2005. Harris, N., History of Ancient Rome, Chancellor Press, Londra, 2003. ‹plikçio¤lu, B. (2007), Hellen ve Roma Tarihinin Ana- hatlar›, ‹stanbul.

Kent, J.P.C. -Overbeck, B- Stylow, A.U. (1973), Dierömische Münze, München. Price, S.R.F. (2004), Ritüel ve ‹ktidar. Küçük Asya’da Roma ‹mparatorluk Kültü (çev. T. Esin), ‹mge Kitabevi, Ankara. Ramage, N.H. - Ramage, A., The British Museum Concise Introduction. Ancient Roma, Londra. Shotter, D. (2003), Rome and Its Empire, Norfolk. Tekin, O. (2008), Eski Yunan ve Roma Tarihine Girifl, ‹letiflim Yay›nlar›, ‹stanbul.

7


Amaçlar›m›z Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;  Roma ‹mparatorlu¤u’nun büyüme ve güçlenme dönemini tart›flabilecek,  ‹mparator Hadrianus’un imparatorlu¤a hâkim olabilmek için uygulad›¤› politikay› aç›klayabilecek,  Antoninus ve Severus hanedanlar›n›n Roma ‹mparatorlu¤u’ndaki icraatlar›n› aç›klayabileceksiniz.


Daclar Parthlar Nerva Traianus Hadrianus

• • • •

Antoninus Pius Severus Caracalla Geta

‹çindekiler Hellen ve Roma Tarihi

Evlat Edinilen ‹mparatorlardan Severus Hanedan›na

• EVLAT ED‹NEN YA DA ED‹N‹LEN ‹MPARATORLAR • ANTONINUS HANEDANI • SEVERUS HANEDANI

Evlat Edinilen ‹mparatorlardan Severus Hanedan›na EVLAT ED‹NEN YA DA ED‹N‹LEN ‹MPARATORLAR Nerva (M.S. 96-98) Nerva’dan itibaren Roma taht›na geçen befl imparatorun iktidar dönemlerinde istikrar ve refah hâkim oldu¤undan, Antik Ça¤’da bu imparatorlar (Nerva, Traianus, Hadrianus, Antoninus Pius ve Marcus Aurelius) “iyi imparatorlar” olarak da an›l›rd›. Marcus Cocceius Nerva, zengin bir hukukçunun o¤lu olarak M.S. 8 Kas›m 30 (veya 35’te) Roma’n›n kuzeyindeki Narnia’da do¤mufltu. Domitianus’un öldürülmesi ve Roma taht›na Nerva’n›n ç›kar›lmas›yla Flaviuslar sülalesinin iktidar› da son bulmufl oluyordu. 18 Eylül 96’da, 66 (veya 61) yafl›ndayken Senatus taraf›ndan imparator ilân edilen Nerva’n›n askeri tecrübesi olmasa da siyaseten belirli bir geçmifle sahipti. Örne¤in Vespasianus ve Domitianus dönemlerinde consul ’lük yapm›flt›. ‹mparator oldu¤unda hiçbir senatörü öldürtmeyece¤ine yemin etmiflti, nitekim öyle de yapt›. Ancak, Domitianus’un katillerinin (Petronius ve Parthenius) öldürülmelerine engel olamad›. Nerva, yoksullar›n (ve özellikle çocuklar›n) korunmas›na yönelik önlemler ald›; Yahudilerden al›nan vergiyi kald›rd›; halka bu¤day da¤›t›m›na kolayl›k getirdi; köprüleri ve su kemerlerini tamir ettirdi; ‹talya dahilinde göre ve giden memurlar›n yol masraflar›n› karfl›lamak zorunda olan yerel idareler bu zorunluluktan muaf tutuldular, bu ifli devlet üzerine ald›. Askerlerle y›ld›z› bar›fl›k olmayan Nerva, yaflam›n›n tehlikede oldu¤unu hissetti¤inden hem askerlerin hem de halk›n kabul edebilece¤i bir kifliyi evlat edinerek imparatorlu¤un yönetimini paylaflmay› ve böylece kendisinden sonra tahta ç›kacak olan vârisini belirlemeyi arzuluyordu. Nitekim, M.S. 97 y›l› Ekim sonunda o s›ralar popülaritesi bir hayli yüksek olan Yukar› Germania valisi Marcus Ulpius Traianus’u evlat edinerek tüm yetkileri onunla paylaflt› (M.S. Eylül 97). Yaklafl›k dört ay sonra, yafll› ve hasta olan Nerva 28 Ocak 98’de hayata veda etti.

Traianus (M.S. 98-117) M.S. 18 Eylül 53’te Italica’da (‹spanya) do¤an Traianus, iyi bir asker ve idareci bir baban›n o¤luydu. Babas› senatörlük, consul ’lük, Syria Eyaleti valili¤i yapm›flt›. Traianus, önceki Roma imparatorlar›n›n aksine ‹talya d›fl›nda bir eyalette dünyaya geldi¤inden bu konuda da bir ilke imza atm›fl oluyordu. Nerva’n›n Traianus’u evlat edinerek kendisinden sonra taht›n vârisi yapmas› Principatus Dönemi siyasal tarihinde adeta bir dönüm noktas›yd›. Çocu¤u olmayan Nerva, “en iyi ve baflar›l›

116


bir kifliyi” evlat edinip taht›n vârisi yapm›flt›. Bu sistem sonraki birkaç imparatorun seçiminde de uyguland›. Soya ba¤l› veraset sistemi terk edilmese de çocuksuz imparatorlar›n vâris meselesi sorunsuz ve ideal bir flekilde çözümlenebilecekti. SIRA S‹ZDE

1

Re sim 7. 1

‹mparator Traianus’un mermer büstü. Kaynak: Harris (2003), s. 47.

Kendinden sonra tahta geçecek kifliyi evlat edinerek belirleyen ilk Roma imparatoru kimdi?

Nerva öldü¤ünde Traianus hemen Roma’ya gelmedi; önce vali olarak görev yapt›¤› Yukar› Germania’daki ifllerini düzene koydu. M.S. 99 yaz›nda Roma’ya geldi ve flehre at üzerinde de¤il alçakgönüllü bir davran›fl sergileyerek yürüyerek girdi. ‹mparator, daha bafltan itibaren kudretli bir kiflilik sergilemeye bafllad›; Senatus ile iliflkilerinde dikkatli davrand›. Kendisi de biri Domitianus zaman›nda olmak üzere alt› kez consul olmufltu. Genç Plinius’un da M.S. 100’de consul seçilmesini sa¤lad› ve o da Senatus ’ta imparatora teflekkür konuflmas› yapt›. Plinius daha sonra Bithynia-Pontus valili¤ine de getirildi. Traianus zaman›nda eyaletlerden de kayda de¤er say›da üye Senatus ’a girmeye bafllad›. Traianus, imparator olmadan k›sa süre önce kendisinden yaklafl›k 17 yafl küçük Plotina ile evlenmiflti; bu evlilikten çocuklar› olup olmad›¤›n› bilmiyoruz. M.S. 105’te Augusta unvan› verilen Plotina, Traianus’un ölümünden yaklafl›k 6 y›l sonra, 53 yafl›nda, hayata veda etti (M.S. 123). Traianus’un ilk askeri harekât› bugünkü Romanya s›n›rlar› içinde kalan Dacia’ya oldu. ‹mparator Domitianus, Daclara karfl› baflar›l› olamam›fl hatta onlara y›ll›k haraç vermeyi bile kabul etmiflti. Dac kral› Decebalus’un itaat alt›na al›nmas› ve bu küçük düflürücü durumdan kurtularak Roma prestijinin yeniden kurulmas› gerekiyordu. Traianus, Daclara karfl› biri M.S. 101-102’de di¤eri M.S. 105-106’da olmak üzere iki kez sefer yapt›. ‹lkinde Traianus M.S. 101 y›l› bafllar›nda Roma’dan ayr›larak Dacia’ya sefere ç›kt›. Daclar› önce Tapae’da yenilgiye u¤ratt›; ertesi y›l da Decebalus’un bir sald›r›s›n› püskürttü. Daha sonra Daclar›n baflkenti Sarmizegethusa’ya yönelen Traianus, Daclar› anlaflmaya zorlad›; Daclar› itaat alt›na ald›; Sarmizegethusa’ya bir Roma garnizonu yerleflti. Böylece Daclar Roma’ya ba¤l› vasal bir krall›k statüsüne getirildiler. Traianus büyük bir zafer alay› eflli¤inde Roma’ya girdi; Senatus kendisine Dacicus (Dac Fatihi) unvan› verdi. Ancak, Decebalus Roma için hâlâ bir tehdit oluflturuyordu ve üstelik baflkent Sarmizegethusa’daki Roma garnizonunu da ç›kartm›fllard›. Bu nedenle kesin sonuç için Traianus M.S. 105 y›l› yaz›nda Dacia’ya ikinci bir sefer daha düzenledi. Bu sefer sonucunda baflkent Sarmizegethusa ele geçirildi (M.S. 106); Daclardan elde edilen ganimet Roma’ya getirildi; Decebalus intihara zorland›. Decebalus’un kesik bafl› Roma’da teflhir edildi. Bundan böyle Dacia’da Roma eyaleti oluflturuldu. Dac baflkenti Sarmizegethusa bundan böyle Roma kolonisi yap›larak Ulpia Traiana ad› verildi. Dac savafllar›n›n ve zaferinin an›s›na Roma’daki Forum’da bir an›t-sütun dikildi; sütunun üzeri Romal›lar›n Daclar› yenilgiye u¤ratmalar›n› betimleyen kabartmalarla süslüydü.

7. Ünite - Evlat Edinilen ‹mparatorlardan Severus Hanedan›na

117

Resi m 7. 2 Dac savafllar›ndan sonra Traianus yaklafl›k yedi y›l Roma’da kald›. M.S. 114’te yeniden savafl arenas›na ç›kTraianus an›t- mak zorunda kald›. Bu kez hedef imparatorlu¤un dosütunu, Roma. Yüksekli¤i 38 ¤u s›n›rlar›n›n güvenli¤inin sa¤lanmas›yd›. Do¤u’da metreyi bulan an›t- Parthlarla olan mücadele daha Roma’n›n Cumhuriyet sütun, Traianus’un Dönemi y›llar›na dayanmaktad›r. Principatus dönemiDaclara karfl› kazand›¤› nin bafl›ndan itibaren de Parthlar Roma’n›n do¤u s›n›r› zaferlerin an›s›na için bir tehdit olmaya devam ettiler; hatta baz› Roma dikilmifl olup imparatorlar› Parthlar karfl›s›nda yenilgiye u¤rad›lar. afla¤›dan yukar›ya do¤ru diagonal Traianus, art›k eski güçlerinin kalmad›¤›n› düflündü¤ü olarak devam eden Parthlar› yenilgiye u¤ratarak Roma ‹mparatorlu¤u top frizde Dac raklar›na ilhak etmek istiyordu. Üstelik bahane de haSavafllar›’ndan z›rd›: Parthlar, Roma’n›n vasal bir krall›¤› statüsündeki sahneler yer almaktad›r. Armenia’n›n iç ifllerine müdahale ediyordu. ‹mparator, önce, güç kullanarak Armenia Krall›¤› topraklar›n› Ro Kaynak: Stokstad ma topraklar›na ilhak etti; sonra da Parth ülkesi de dâ(1995), res.6.51. hil olmak üzere tüm eski Mezopotamya’y› ele geçirmek için Do¤u’ya bir sefer düzenledi (M.S. 115). Birtak›m baflar›lar elde ettiyse de bunlar istenilen ölçüde olmad›; ancak Armenia ve Mezopotamya’n›n eyalet statüsünde organize edilmeleri dâhi Romal›lar için önemli icraatlard›. Nitekim Seleukeia, Ktesiphon (Ba¤dat’›n güneyinde) ve Babylon gibi önemli kentlerin ele geçirilerek ezeli düflman Parthlar›n dize getirilmesi, imparatora Parthicus (Part fatihi) unvan›n› kazand›rd›. Bölgedeki kontrolun devam› için imparator ordusunun bir k›sm›n› Syria’da b›rakarak Roma’ya dönmek istedi; çünkü imparatorlu¤un kuzeyinde de birtak›m k›p›rdanmalar bafllam›flt›. Bu arada, Traianus’un Do¤u’da oldu¤u s›rada, Kuzey Afrika’daki Kyrenaika’da (Libya) Yahudiler de isyan etti; isyan K›br›s ve M›s›r’a da yay›ld›. Yahudiler, Vespasianus ve Titus zaman›nda u¤rad›klar› kötü muameleyi, katledilen “yurttafllar›n›” (dindafllar›n›) ve Kudüs’teki “Tap›nak”›n y›k›l›p yak›lmas›n› haf›zalar›ndan silemediklerinden intikam düflüncesi tafl›yorlard›. Güçlükle bast›r›lan isyan s›ras›nda isyanc›lar da binlerce Yahudi olmayan insan› katlettiler. ‹mparator, Do¤u seferi s›ras›nda Antiokheia’y› (Antakya) üs olarak kullan›yordu; nitekim Roma’ya dönme karar› ald›¤›nda Antiokheia’da bulunuyordu. Buradan yola ç›karak önce Selinus’a (Gazipafla) geldi ancak hiç beklenmedik bir anda inme inmesi sonucu k›smi felç geçirdi; herhangi bir krize neden olmamak için hasta yata¤›nda yak›n dostu ve Syria Eyaleti’nin valisi Hadrianus’u evlat edinerek onun kendisinden sonra taht›n vârisi oldu¤unu Roma Senatus ’una bildirdi. Traianus, M.S. 9 A¤ustos 117’de öldü; 64 yafl›ndaki imparatorun cesedi yak›ld› ve külleri Roma’ya getirildi.

Hadrianus (M.S. 117-138) Publius Aelius Hadrianus M.S. 24 Ocak 76’da Roma’da veya ‹spanya’n›n güneyindeki Italica’da dünyaya geldi. M.S. 100’de Sabina ile evlenen Hadrianus, imparator olana de¤in devletin çeflitli kademelerinde çal›flt›; Afla¤› Pannonia, Afla¤› Moesia ve Yukar› Germania’da lejyon subay› olarak görev ald›; Dac savafllar›na kat›ld› ve M.S.

118

Bugünkü Edirne kentinin yerinde daha önce Uskudama adl› bir Trak kenti vard›. Roma ‹mparatoru Hadrianus, bu kente kendi ad›n› vererek yeniden kurdu. Hadrianopolis, “Hadrianus’un kenti” anlam›n› tafl›maktad›r.


106’da, 2. Dac savafl›ndaki baflar›s›ndan dolay› praetor yap›ld›. M.S. 107’de Afla¤› Pannonia valisi, M.S. 108’de de consul oldu. Traianus’un Do¤u seferine kat›ld› ve M.S. 117’de Syria (Suriye) valisi oldu. Ayn› y›l›n A¤ustos ay›nda Traianus’un kendisini evlat edindi¤ini ve taht›n vârisi ilân etti¤ini ö¤rendi. Syria valisi Hadrianus hemen imparatorun cesedinin getirildi¤i ve yak›ld›¤› Seleukeia (Silifke) kentine geldi. Traianus’un külleri Roma’ya getirildi. Birkaç gün sonra imparatorun ölüm haberi Roma’ya ulafl›nca da Senatus taraf›ndan imparatorlu¤u onayland›. Gerçekte, Hadrianus imparator Traianus’un yak›n dostuydu ve Hadrianus’un son anda verilen bir kararla vâris olarak seçilmesinde Traianus’un kar›s› Plotina’n›n rolü büyüktü. Hadrianus’un politikas›, Roma’n›n s›n›rlar›n› Augustus’un belirledi¤i flekilde -kuzeyde Ren ve Tuna nehirlerinden do¤uda F›rat (Euphrates) Nehri’ne- muhafaza etmekti. Traianus yay›lmac› bir politika izleyerek F›rat’›n ötesine geçmifl, Armenia, Parthia ve Mezopotamya’y› fethetmiflti; imparatorlu¤un s›n›rlar›n›n bu kadar genifllemesi denetimi zorlaflt›r›yordu. Bu nedenle Do¤u’daki askerleri F›rat’a kadar çekti ve F›rat s›n›r›n› güçlendirdi. Traianus’un fethetti¤i yerleri de bölgenin yerli krallar›na b›rakarak Roma’n›n vasal krallar› olarak kalmalar›n› sa¤lad›. Hadrianus, kuzey s›n›rlar›nda baz› kar›fl›kl›klar›n oldu¤unu haber al›nca M.S. 117 k›fl›nda Antiokheia’dan (Antakya) önce Bithynia’ya (Kocaeli yar›madas›) sonra da Tuna bölgesine geldi. Bu bölgedeki k›p›rdanmalar yat›flt›r›ld›ktan sonra imparator M.S. 118 Temmuz ay›nda Roma’ya gelerek burada iki y›l kald›. Hadrianus Roma’da bulundu¤u süre içinde Traianus’un yoksul çocuklara yard›m projesini (alimenta ) sürdürdü. Modern yazarlar Hadrianus’un eflcinsel e¤ilimine dikkati çekerler. Antik yazarlar ise bunu aç›k bir flekilde dile getirmezler ama imparatorun Antinoos adl› genç bir delikanl›ya olan yak›nl›¤›ndan söz ederler. M›s›r’da bulundu¤u s›rada (M.S. 130) Antinoos’un da onun yan›nda oldu¤u ve oradayken öldü¤ü anlat›l›r. Antinoos’un ölümündeki s›r perdesi ise ayd›nlanmam›flt›r; Nil’deki bir gezinti s›ras›nda kay›ktan düflüp bo¤uldu¤u veya kendini Hadrianus’a kurban etti¤i söylenir. Antinoos’un ölümüne çok üzülen imparator onun ad›na kent bile kurmufltu (Antinoopolis). Hadrianus önceki Roma imparatorlar›n›n hiç yapmad›¤› bir fleyi yapt›; iki büyük seyahat program›yla M.S. 121-133 y›llar› aras›nda imparatorlu¤u bafltan bafla dolaflt›. Amaç imparatorlu¤u daha yak›ndan tan›mak ve sorunlarla yak›ndan ilgilenmekti. ‹mparatorun ziyaret etti¤i kentler Roma sikkelerinde adventus (var›fl) veya restitutor (onaran) yaz›lar›yla vurgulanm›flt›r. ‹lk seyahat M.S. 121-125 y›llar›n› kapsamakta olup befl y›l sürdü. Hadrianus’un ilk dura¤› Gallia’ya idi. Bugünkü Avrupa’n›n kapsad›¤› pek çok ülkeyi (örne¤in Fransa, Almanya, ‹sviçre, Hollanda, ‹ngiltere, ‹spanya) dolaflt›ktan sonra Kuzey Afrika’ya oradan da Syria Eyaletinin baflkenti Antiokheia (Antakya) geldi; buradan Malatya üzerinden Karadeniz’e ç›kt›. Trapezus’tan (Trabzon) bat›ya do¤ru k›y› boyunca ilerleyerek iç kesimdeki Ank yra’ya (Ankara) u¤rad›. Sonra Bithynia ve Mysia bölgelerine geldi. Buralarda kendi ad›n› tafl›yan (Hadrianopolis) kentler kurdu. Çanakkale yöresine gelerek Troia kahramanlar›n›n mezar›n› ziyaret etti. Oradan güneye yönelerek Ephesos’a (Efes) geldi. Rhodos adas›na geçerek oradan Ege Denizi’ni katedip Trakya’da karaya ç›kt›. Hebros (Meriç) k›y›s›nda kendi ad›n› tafl›yan “Hadrianopolis” ( Edirne) kentini kurdu. Trakya’dan Yunanistan’a geçen imparator burada bulundu¤u s›rada Atina’n›n imâr› için büyük ifller yapt›. Hadrianus Hellen kültürüne ve diline hayrand›; bu nedenle Yunanistan onun için ayr› bir önem tafl›yordu. Art›k dönüfl yolculu¤u bafllam›flt›; Hadrianus M.S. 125 y›l› sonlar›nda Roma’ya döndü. ‹ki y›l Roma’da kalan imparator M.S. 127 y›l›nda ‹talya yar›madas›nda da k›sa bir seyahat yapt›.

119


‹kinci büyük seyahati ise M.S. 128-133 / 4 y›llar›n› kapsamakta olup alt› y›l sürmüfltür. Bu seyahatin ilk dura¤› ise Atina idi. Oradan Ephesos’a geldi ve güneye inerek Anadolu’nun güneyi boyunca (Karia, Lykia, Pamphylia, Kilikia) ilerledi; fakat Phrygia ve Kappadokia gibi biraz daha içeride olan bölgelere de u¤rad›. Anadolu’da bulundu¤u s›rada buradaki kentlerin imâr ve bay›nd›rl›k faaliyetleriyle de yak›ndan ilgilenmiflti; pek çok tap›nak, su kemeri, köprü ve an›tsal flehir kap›s›n›n yap›m›nda veya onar›m›nda onun imzas› vard›r. Hadrianus daha sonra Suriye ve Filistin üzerinden Kuzey Afrika’ya geldi. Burada M›s›r ve Kyrenaika’y› (Libya) ziyaret etti. Kuzey Afrika’dan ayr›lan imparator Suriye üzerinden Do¤u Anadolu’yu katederek Karadeniz’e ulaflt›. Pontos kentlerini ziyaret ettikten sonra Atina’ya gitti. Ancak tam bu s›rada Yahudilerin isyan etti¤i haberi imparatora ulaflt›. ‹mparator derhal Atina’dan Antiokheia’ya geldi ve isyan› bast›rmas› için bir subay›n› gönderdi. ‹syan kanl› bir flekilde bast›r›ld›; Iudaia’n›n ad› Syria Palaestina olarak de¤ifltirildi. Hadrianus M.S. 133 / 34’te Roma’ya döndü fakat 60 yafl›ndaki imparator iki y›l sonra hastaland› (M.S. 136). Çocu¤u olmayan imparator, ölümünden sonra bir taht krizi ç›kmamas› için kendisine bir vâris seçmenin zaman› geldi¤ini düflündü. Üzerinde düflünülen adaylar›n ölmesi ve k›sa bir karars›zl›k dönemi sonras› Hadrianus, Antoninus adl› bir senatörü evlat edinerek vârisi ilân etti. Hadrianus’un hastal›¤› giderek kötüleflti; ac›s› o kadar fazlayd› ki bir an önce ölmek istiyordu. Taht›n vârisini de belirledikten sonra son nefesini huzur içinde vermek üzere Roma’dan ayr›larak Baiae’ya gitti ve çok geçmeden orada yaflam›n› yitirdi (M.S. 10 Temmuz 138). An›t mezar› henüz tamamlanmam›fl bulundu¤undan defin ifllemi geçici olarak yap›ld›; bir y›l sonra da cesedi, birkaç y›l önce ölen kar›s› Sabina ile birlikte Roma’daki an›tsal mezara (Mausoleum) nakledildi.

ANTONINUS HANEDANI Antoninus Pius (M.S. 138-161) Antoninus Pius, Nemausus’lu (Nimes) seçkin bir ailenin çocu¤u olarak M.S. 19 Eylül 86’da Latium’daki Lanuvium’da (Roma’n›n güneyinde) do¤du. Antoninus’un çocuklu¤u Roma’n›n bat›s›ndaki Lorium’da geçti. Antoninus delikanl›yken babas›n› kaybetti; fakat büyükbabalar› ona sahip ç›kt›lar ve hatta onlar›n da ölümünden sonra kalan miras Antoninus’u Roma’n›n en zenginlerinden biri yapt›. 20’li yafllardayken Faustina (Büyük) ile evlendi. Quaestor ve praetor ’luktan sonra M.S. 130’da (veya 120’de) consul oldu; dedesi ve babas› da consul ’lük yapm›fllard›. Daha sonra, M.S. 133-136 aras›nda bir tarihte, Bat› Anadolu’daki Asia Eyaleti’nin valisi ( proconsul ) oldu. ‹mparator Hadrianus M.S. 25 fiubat 138’de Antoninus’u evlat edinerek onun Roma taht› için vârisi oldu¤unu resmen ilân etmiflti. Hadrianus’un ölümü üzerine de imparator oldu ve çok geçmeden -Hadrianus’un ölümünden sonra gösterdi¤i dindar, sayg›de¤er ve kadirflinas tutum ve davran›fl› nedeniyle- Senatus taraf›ndan Pius lâkab› verildi; bu lâkap onun ad›yla bütünleflti ve bundan böyle Antoninus Pius olarak an›lma ya baflland›. Antoninus, Hadrianus taraf›ndan evlat edinilince kendisinden de Marcus Aurelius ve Lucius Ceionius Verus’u evlat edinmesi istendi. Nitekim bu kifliler de Antoninus’tan sonra imparator oldular.

Re si m 7.3

‹mparator Antoninus Pius’un mermer büstü. Kaynak: Ramage & Ramage (2008), res. 19.

120

SIRA S‹ZDE


2

Antoninus Pius’n ad›ndaki Pius, ne anlama gelmektedir?

Antoninus Pius, 23 y›ll›k iktidar› s›ras›nda imparatorlu¤u Roma’dan yönetmeyi tercih etmifl, Hadrianus gibi seyahatlere ç›kmam›flt›. Zaman›nda büyük savafllar olmasa da ufak çapl› çarp›flmalar ve isyanlar da eksik olmam›flt›. Örne¤in Britannia, Mauretania (bugünkü Fas topraklar›), Germania, Dacia (bugünkü Romanya), M›s›r, Iudaia (eski Filistin’in güneyi) ve Yunanistan’daki ayaklanmalar› sayabiliriz. Bu arada Britannia’da Brigantlara karfl› yürütülen savafl sonras›, Hadrianus surunun yerine, daha kuzeyde, Antoninus suru infla edilmesini de belirtmeliyiz. Fakat yine de Antoninus döneminin bir bar›fl dönemi oldu¤u söylenebilir. ‹mparator Roma’da bay›nd›rl›k faaliyetlerinde bulunmufl, ünlü Colosseum’u da onartm›flt›r. Ayr›ca M.S. 148 (veya 147) y›l›na rastlayan Roma’n›n 900. kurulufl y›ldönümü görkemli bir flekilde kutlanm›flt›r. Her ne kadar yafll› da olsa, imparatorun ölümü oldukça ani olmufltur. Bir akflam yeme¤inde fazla miktarda Alp peyniri yiyen imparator rahats›zlanm›fl ve sonraki birkaç günü ateflli ve hasta olarak yatakta geçirmiflti. Sa¤l›¤› gittikçe kötüye giden imparator, devlet yönetimini evlatl›¤› Marcus Aurelius’a b›rakt›¤›n› aç›klad›ktan bir süre sonra, M.S. 7 Mart 161’de, Roma yak›n›ndaki Lorium’da hayata gözlerini kapad›.

Marcus Aurelius (M.S. 161-180) ve Lucius Verus (M.S. 161-169) Marcus Aurelius M.S. 26 Nisan 121’de Roma’da do¤du. Babas›n› çocuk yaflta kaybeden M. Aurelius’u büyükbabas› Marcus Annius Verus evlat edindi ve yetifltirdi. ‹mparator Hadrianus da onunla ilgilendi ve daha alt› (veya sekiz) yafl›ndayken atl› s›n›f›na ald›. Daha sonra Hadrianus’un manevi o¤lu Lucius Ceionius Commodus’un k›z› Ceionia Fabia ile niflanland› (M.S. 136). Bu niflan Hadrianus’un iste¤i üzerine yap›lm›flt›. Birkaç ay sonra da ‹mparator Hadrianus, Commodus’u evlat edinerek vârisi yapm›fl; ancak k›sa süre sonra Commodus’un beklenmedik ölümü üzerine Hadrianus, Antoninus Pius’u evlat edinmiflti. Fakat Antoninus’a, kendisinin de Marcus Aurelius ile Lucius Ceionius Commodus’un o¤lu Commodus’u evlat edinmesi flart koflulmufltu (M.S. 25 fiubat 138). Hadrianus’un ölümü üzerine de Roma taht›na Antoninus Pius ç›km›flt›. Pius, bundan böyle Marcus Aurelius’u hep gözetmifl onu önemli mevkilere getirmiflti. M.S. 139 y›l›nda caesar unvan› verildi; M.S. 140’ta da consul oldu. Bu önemli mevkilere getirildi¤inde Aurelius henüz on sekiz yafl›nda bir delikanl›yd›. Antoninus Pius, Marcus Aurelius’un Ceionia Fabia ile yapt›¤› niflan› bozdurarak, onu kendi k›z› Annia Galeria Faustina (Genç) ile evlendirdi (M.S. 145 yaz›); Aurelius ailesinin bu evlilikten tam 14 çocu¤u oldu. Bu arada Marcus Aurelius’un felsefeye (özellikle stoac› felsefeye) ilgi duydu¤unu ve bu konuda çal›flt›¤›n› da belirtelim. Bu yüzdendir ki, “filozof imparator” olarak da an›lmaktad›r.

121

7. Ünite - Evlat Edinilen ‹mparatorlardan Severus Hanedan›na Resi m 7. 4

Roma ‹mparatorlar› Marcus Aurelius ve Lucius Verus’un mermer büstleri. Kaynak: Ramage & Ramage 2008), res. 20 ve 21.

‹mparator Antoninus Pius’un M.S. 7 Mart 161’de ölmesi üzerine Marcus Aurelius manevi kardefli Lucius Ceionius Commodus’a caesar ve augustus unvanlar›n› vererek ortak imparator ilân etti ve ona Verus ad›n› da verdi; kendisi de Antoninus ad›n› ald›. Marcus Aurelius ad›yla bilinmesine ra¤men, sikkelerde Antoninus ad›n› da kullanm›flt›r. Böylece Marcus Aurelius ile daha çok bilinen ad›yla Lucius Verus imparatorlu¤u birlikte yöneteceklerdi. Augustus’tan bu yana ilk kez devlet yönetimi bu denli ortak bir yönetime sahne oluyordu. Ortak imparatorlar›n karfl› karfl›ya geldikleri ilk büyük savafl Parth Savafl› oldu. Savafl›n nedeni Armenia’n›n kontroluydu. Bafllar›nda III. Vologeses’in bulundu¤u Parthlar, Armenia’daki Roma garnizonunu kovarak Armenia taht›na Roma aday› yerine kendi adaylar›n› ç›kartm›fllard›. Marcus Aurelius ve Lucius Verus duruma müdahale etmeye karar verdiler; Do¤u’ya Lucius Verus gidecekti. Nitekim Verus, M.S. 162 y›l›nda Yunanistan üzerinden Antiokheia’ya (Antakya) gitti ve savafl haz›rl›klar› tamamland›ktan sonra Romal›lar harekete geçtiler. Önce Armenia’n›n baflkenti Artaksata’y› ele geçirdiler (M.S. 163). Ard›ndan Parthlar›n önemli merkezleri Seleukeia (Dicle k›y›s›ndaki) ve Ktesiphon (Ba¤dat’›n güneyinde) ele geçirildi. Parth savafl›n›n idaresi Lucius Verus’da olmas›na karfl›n savafl esas olarak Verus’un komutanlar› taraf›ndan kazan›ld›; Verus savafl alan›nda de¤il hep geri planda kald›. Kuflkusuz Parth savafl› Roma için bir zaferdi ancak daha öncesinde Roma’da bafl gösteren k›tl›k ve hemen sonras›nda Syria’da bafl gösteren ve oradan dönen askerlerle Anadolu’ya, Yunanistan’a ve Roma’ya kadar yay›lan veba nedeniyle Romal›lar Parth zaferinin sevincini yaflayamad›lar. Parth Savafl›’ndan sonra Romal›lar Germanlarla savaflt›lar. Tuna s›n›r›ndaki German kabileleri Roma topraklar›na sald›rd›klar›ndan (M.S. 166-167), Marcus Aurelius ve Lucius Verus Germanlara karfl› birlikte sefere ç›kt›lar (M.S. 168 bahar›). Ancak Aquileia’ya vard›klar›nda Germanlar›n korkarak geri çekildiklerini ö¤rendiler. ‹ki imparator k›fl› Aquileia’da geçirmeye karar verdi. Bahar geldi¤inde Roma’ya hareket ettiler ancak yolda Verus felç geçirdi ve birkaç gün içinde de öldü. Verus’un cesedi Roma’ya götürüldü ve öz babas› Lucius Ceionius Commodus ile manevi babas› Antoninus Pius’un da yatt›klar› Roma’daki Hadrianus Mausoleumu’na gömüldü (M.S. 169 Ocak/fiubat).

122


Marcus Aurelius, Lucius Verus’un ölümünden sonra, M.S. 169 y›l› sonunda, Germanlarla savaflmak üzere tekrar kuzeye yönelerek buradaki kabileleri yenilgi ye u¤ratm›flt›r. Marcus Aurelius, kuzeydeki kabilelerle meflgulken Syria valisi Avidius Cassius’un isyan ederek kendisini imparator ilân etti¤ini ö¤rendi. Cassius ise imparatorun öldü¤ü söylentisi üzerine kendini imparator ilân etmiflti. Bunun üzerine Marcus Aurelius Syria’ya do¤ru hareket etti. Ancak M. Aurelius’un ölmemifl oldu¤unu ö¤renen Aurelius taraftar› askerler Avidius Cassius’u öldürdüler. Buna ra¤men Marcus Aurelius Suriye’ye gitti ve ayaklanan kentleri ziyaret etti. M.S. 176 sonbahar›nda Roma’ya döndü. Marcus Aurelius M.S. 169 y›l›nda Germanlara karfl› sa vaflmak üzere Roma’dan ayr›lm›fl ve sonra da Suriye’ye gelmiflti. Yani yaklafl›k sekiz y›l Roma’dan uzak kalm›flt›. Bu arada M. Aurelius, o s›rada 16 yafl›nda olan o¤lu Commodus’u ortak imparator ilân etti (M.S. 177). Ancak Tuna boylar›ndaki k›p›rdanmalar bir türlü son bulmam›flt›. Bu bölgedeki kontrolu sa¤lamak üzere Aurelius o¤lu Commodus ile beraber Roma’dan ayr›larak kuzeye yöneldi (M.S. 178 A¤ustos). Savafl baflar›l› bir flekilde Romal›lar lehine devam ederken Marcus Aurelius hastaland›; taht krizi ç›kmamas› için o¤lu Commodus’u halefi ilân etti. Aurelius, M.S. 17 Mart 180’de Sirmium yak›n›nda öldü ve Roma’da Hadrianus Mausoleumu’na gömüldü.

Commodus (M.S. 180-193) Lucius Aurelius Commodus M.S. 31 A¤ustos 161’de Roma’n›n güneydo¤usundaki Lanuvium’da do¤du. Babas›ndan sonra Roma taht›na geçmesi beklendi¤inden Commodus sarayda büyümüfl ve yetiflmiflti. 5 yafl›ndayken caesar unvan›yla onurland›r›lm›fl (M.S. 166), 16 yafl›ndayken de augustus unvan› verilerek babas›na ortak imparator ilân edilmiflti (M.S. 177). Commodus ayn› y›l consul seçildi. Bir y›l sonra da Crispina ile evlendi. Commodus 3 A¤ustos 178’de babas› Marcus Aurelius ile birlikte Tuna s›n›r›na gitti ve burada Germanlarla (Marcomanlar) savaflt›. Baflar› kazansalar da son darbeyi vuramadan M. Aurelius öldü (M.S. 17 Mart 180). ‹mparator ölmeden önce, halefinin, o¤lu Commodus oldu¤unu belirtmiflti. Bu yüzden herhangi bir kriz yaflanmadan Senatus Commodus’un imparatorlu¤unu onaylad›. fiuras›n› unutmamak gerekir ki, uzun y›llard›r Roma imparatorlar› devlet içinde en iyiler veya güvenilir olanlar aras›ndan -evlat edinme yöntemiyle (adoptatio )seçiliyordu; Commodus ile beraber tekrar babadan o¤ula geçen bir imparatorluk söz konusudur. Babas›n›n ölümünden sonra tek bafl›na kalan Commodus, savafl›n uzamas›n›n getirece¤i zararlar› ve tam bir zafer elde edilse bile bunun neye mal olaca¤›n› düflünerek German kabilelerden Marcomanlarla Roma lehine bir anlaflma yaparak sa vafla son verdi ve Roma’ya döndü. Kimi Romal›ya göre anlaflma Roma’n›n prestijini azaltm›flt›; anlaflma yap›lmamal› ve Germanlar kesin yenilgiye u¤rat›lmal›yd›. Yine de flartlar Roma’n›n lehine oldu¤undan 22 Ekim 180’de Roma’da büyük bir zafer alay› (triumphus ) düzenlendi. Commodus iktidar› boyunca birkaç kez suikast giriflimine maruz kald›. Bunlar›n ilki k›z kardefli Lucilla taraf›ndan planlanm›flt› (M.S. 182). Plana göre Lucilla’n›n ye¤eni Claudius Pompeianus Quintianus, giysisinin alt›na gizledi¤i b›çakla Colosseum’un kap›s›nda bekleyecek ve Commodus’a sald›racakt›. Ancak, Commodus’un yaklaflt›¤›n› gören Quintianus, b›ça¤› he-men saplamak yerine, “Bak! Bu b›ça¤› sana Senatus gönderdi!” diyerek sald›rmas›, ona zaman kaybettirdi ve sald›r›n›n fark›na varan imparatorun muhaf›zlar› onu yakalad›lar. Daha sonra Quintianus ve imparatorun k›z kardefli Lucilla öldürüldü. Bir süre sonra praetor praefectus ’lar›ndan Tar-

123


rutenius Paternus da, imparatorun yak›n dostu Saoterus’un öldürülmesine kar›flmas› nedeniyle, imparatorun emriyle di¤er Praetor Praefectus ’u Tigidius Perennis taraf›ndan öldürüldü. Bütün bu olaylar imparatorun kendisini güvende hissetmemesine ve paranoyaya kap›lmas›na neden oldu. Praetor Praefectus ’u Perennis’e çok gü venen imparator onu devlet yönetiminde de söz sahibi yapt›. O güne kadar hiçbir Praetor Praefectus devlet yönetiminde bu denli güç sahibi olmam›flt›. Devlet ifllerinin yükünü Perennis’in üzerinde olmas›, imparatorun kendisini zevk ve sefaya vermesine neden oldu. Hatta sarayda kendisine bir harem bile kurdu¤u söyleniyordu. Re si m 7.5

‹mparator seçiminde etkin rol oynayan Praetor Muhaf›zlar›n› gösteren bir kabartma. Restorasyonla eksik k›s›mlar tamamlanm›flt›r. Louvre Müzesi’nde. Kaynak: Penrose (2005), s. 181.

Bu arada Britannia’dan yola ç›kan 1500 kiflilik bir Roma elçi heyeti Roma’ya gelerek, Perennis’in kendi çocuklar›ndan birini tahta geçirmeyi planlad›¤› ve Perennis’in kendisi için de bir tehlike oluflturmaya bafllad›¤› haberini imparatora ulaflt›rd›lar. Bu habere inanan Commodus, Perennis ve çocuklar›n›n öldürülmesini emretti. ‹mparator, Praetor Praefectus ’u Cleandrus’u getirerek devlet ifllerinin idaresini de ona verdi (M.S. 186). Ancak Cleandrus da, t›pk› Perennis gibi “kraldan çok kralc›” bir tutum içine girerek devlet idaresinde bafl›na buyruk davranmaya bafllad›. Devlet memuriyetlikleri ve hatta askeri komutanl›klar para karfl›l›¤›nda verilme ye baflland›; devlet içinde rüflvet çark› dönüyordu. Bu arada Commodus’a bir suikast plan› daha yap›ld›. Gallia’dan Maternus adl› biri Roma’daki bir festival s›ras›nda Commodus’u öldürecekti. Fakat suikast plan› fark edildi ve festival öncesi Maternus öldürüldü (M.S. Mart 187). Roma halk›nda Cleandrus’a karfl› da bir hoflnutsuzluk bafl göstermeye bafllam›flt›. M.S. 190’da Roma’da, bafllang›c› epey önceye giden bir k›tl›k söz konusuydu. Özellikle bu¤day k›tl›¤› had safhadayd›. Cleandrus’un mevcut bu¤day› sat›n alarak

124


suni bir k›tl›k yaratt›¤› söylentisi vard›. Ve halk Circus Maximus’ta toplanarak bü yük bir protesto gösterisine kat›ld›. Öfkeli kalabal›k o s›rada Roma’n›n birkaç kilometre uza¤›nda bulunan Commodus’a giderek Cleandrus’un öldürülmesini istedi. Krizin büyüyece¤ini ve kendi hayat›n›n da tehlikede oldu¤unu hisseden imparator, Cleandrus’u öldürttü. Halk, Cleandrus’un bafl›n› keserek caddelerde dolaflt›rd›. Commodus son y›llar›nda psikolojik bir de¤iflim içindeydi. Kendisini Herkül (Lat. Hercules , Yun. Herakles) ile özdefllefltiriyor, hatta bazen bafl›nda aslan bafl› postu bafll›k ve elinde sopas›yla t›pk› Herkül gibi dolafl›yordu. Bast›rd›¤› sikkelerde de bu gözlenmektedir. Öyle ileri gidiyordu ki, y›l›n aylar›n›n adlar›n› bile kendi unvanlar›n› vererek de¤ifltirmiflti. Örne¤in, A¤ustos, Commodus; Eylül, Hercules gibi. Ç›kan bir yang›n sonras› imâr faaliyetlerine giriflilen Roma’n›n ad›n›n resmen Colonia Commodiana olarak de¤ifltirilmesi (M.S. 190) ise Commodus’un megalomanisinin ne denli had safhada oldu¤unun göstergesidir. Nitekim imparator M.S. 192 y›l› sonlar›nda Kas›m festivalinde yine Herkül k›yafetiyle gladyatör oyunlar›na kat›ld›, yüksekçe bir yerden vahfli hayvanlar› hedefleyen at›fllar yapt›; bazen arena ya inerek kaplan, fil, su ayg›r› gibi vahfli ya da baz› evcil hayvanlar› öldürdü; tahta kalkan ve k›l›çla bir gladyatör gibi dövüfltü. Öldürdü¤ü bir devekuflunu göstererek senatörleri de bu flekilde öldürebilece¤ini ima etti. ‹mparatorun bu durumu çevresindeki herkesi endiflelendiriyordu; hiç kimse hayat›n› güvende hissetmiyordu. ‹flte böyle bir ortamda, imparatora yak›n üç isim (Praetor Praefectus ’u Quintus Aemilius Laetus, saraydaki bafl mabeyinci Electus ve imparatorun gözdelerinden Marcia) ona karfl› bir suikast plan› haz›rlad›lar. ‹mparator 1 Ocak günü gladyatör olarak bir gösteri yapmay› planlad›¤›ndan geceyi gladyatör okulu olarak hizmet veren Colosseum yak›n›ndaki Vectilianus Villas›’nda geçirmek istedi. M.S. 31 Aral›k 192 gecesi Marcia, gizlice Commodus’un yeme¤ine zehir koyarak onu zehirledi. Yemek sonras› kendini iyi hissetmeyen imparator odas›na giderek yata¤›na uzand›; ancak kusarak kendini toparlamaya çal›flt›. Zehirin etkisinin öldürücü olmayaca¤› endiflesine kap›lan suikastçiler, genç atlet Narcissus’u göndererek Commodus’u bo¤durdular (M.S. 31 Aral›k 192). Senatus ve halk Commodus’un an›s›n› lanetledi; heykelleri k›r›ld›, ad› yaz›tlardan silindi. Son y›llar›nda zalim ve megaloman bir ruh hali sergileyen imparatorun cesedi sonradan Hadrianus Mausoleumu’na gömüldü. Ölümüyle Antoninuslar sülalesinin iktidar› da sona ermifl oldu. Commodus’un öldürülmesiyle ‹mparatorluk yeni bir krizle karfl› karfl›ya kalm›flt›. M.S. 193 y›l›ndan bafllayarak birkaç y›l içinde hanedan üyesi olmayan Pertinax, Iulianus, Pescennius Niger ve Clodius Albinus askerlerin deste¤iyle ‹mparator ilan edildiler. Ancak sonunda Septimius Severus taht›n tek hâkimi oldu.

SEVERUS HANEDANI Septimius Severus (M.S. 193-211) Septimius Severus M.S. 11 Nisan 145’te Kuzey Afrika’daki Lepcis Magna’da (bugünkü Libya sahilinde Lebda) dünyaya gelmiflti. ‹lk kez yirmili yafllar›n›n bafl›nda consul olan Severus, daha sonraki y›llarda da birkaç kez consul ’lük yapt›; çeflitli askeri görevlerde bulundu. Gallia Lugdunensis valisi oldu¤u dönemde (M.S. 185187) Syria’daki Emesa’da bir yüksek din görevlisinin k›z› olan Iulia Domna ile evlendi. Çiftin Antoninus (Caracalla) ve Geta adlar›nda iki o¤lu oldu. Iulia Domna se yahatlerinde efline refakat ediyor, Severus da onu çeflitli unvanlarla onurland›r›yordu. Domna’n›n tafl›d›¤› unvanlardan biri de Mater Castrorum (Ordugâhlar›n Ana-

125


s›) idi. ‹ki kardefl aras›ndaki husumet, Caracalla’n›n kardefli Geta’y› annesi Domna’n›n kollar›nda öldürmesiyle sonuçlanacakt›r. Severus, Pertinax zaman›nda Yukar› Pannonia valisi olarak görev yap›yordu. Nitekim Pertinax’›n öldürüldü¤ü haberi kendisine ulaflt›¤›nda Pannonia’daki askerler kendisini imparator olarak selamlad›lar. Fakat ayn› s›rada do¤udaki lejyonlar da Pescennius Niger’i imparator ilân etmifllerdi. Severus, lejyonlar› arkas›na alarak kendi pozisyonunu sa¤lamlaflt›rd›. Bu arada Pertinax’›n öldürülmesinin ard›ndan ortaya ç›kan ve imparator ilân edilen Didius Iulianus k›sa sürede halk›n ve askerlerin deste¤ini kaybetti ve Senatus taraf›ndan ölüme mahkûm edildi¤i aç›kland›. M.S. 1 Haziran 193’te de öldürüldü. Iulianus yaklafl›k iki ay Roma taht›nda kalm›fl oldu. Septimius Severus herhangi bir karfl› koymayla karfl›laflmadan M.S. 193 y›l› Nisan ay›nda Roma’ya geldi ve kendisine Senatus taraf›ndan imparatorluk yetkileri verildi. Severus’un ilk ifli Pertinax’› öldürenlerden intikam almaya söz vermek oldu, hatta Pertinax ad›n› da bir unvan gibi tafl›maya bafllad›. Art›k Septimius Severus’un alt etmesi gereken iki rakibi vard›: Britannia valisi Clodius Albinus ve Syria’da askerler taraf›ndan imparator ilân edilmifl olan Syria valisi Pescennius Niger. Severus, Albinus’a caesar unvan› vererek onu yan›na çekmifl, en az›ndan bir süre için Albinus tehdit olmaktan ç›km›flt›. Bu yüzden öncelikle Pescennius Niger tehdidinin ortadan kald›r›lmas› gerekiyordu. Niger, do¤uda kendisini emniyete ald›ktan sonra, Bo¤az’da stratejik bir noktada yer alan Byzantion’u ele geçirmek için yola koyuldu. Kendisi henüz Byzantion’a ulaflmadan, Niger taraftar› bir ordu Byzantion’u iflgal etti. Bu kötü haber imparatora ulaflt›¤›nda Severus Roma’dan ayr›larak bölgeye geldi ve biri Kyzikos (Erdek) yak›n›nda di¤eri Nikaia’da (‹znik) olmak üzere iki yerde Niger’in ordusunu yenilgiye u¤ratt› (M.S. 193 sonu); Niger, tekrar Do¤u’ya çekilmek zorunda kald›. Severus ordusuyla onu takip etti. M.S. 194 bahar›nda Issos yak›n›nda yap›lan savaflta, Severus, Niger’in ordusu karfl›s›nda kesin bir zafer kazand›; kaçan Niger bir süre sonra yakalanarak öldürüldü. Niger’in taraf›n› tutan Do¤u’daki kentler ve Parthlar cezaland›r›ld›. Bu arada Byzantion’da hâlâ Niger taraftar› bir ordu vard›; ancak çok geçmeden Severus, Byzantion’un kendine ba¤l› ordu taraf›ndan ele geçirildi¤ini ö¤rendi. Byzantion cezaland›r›ld›, kent tahrip edildi, köy statüsüne getirilerek Perinthos’a ba¤land›. Ancak daha sonra imparator olacak olan Severus’un o¤lu Caracalla Byzantion’un yeniden imâr› için çal›flacak ve kenti eski statüsüne getirecekti. Septimius Severus’un, Byzantion kentini yak›p y›karak cezaland›rmas›n›n sebebi neydi?

SIRA S‹ZDE

3 Niger’in ortadan kalkmas›yla Severus’un yegâne ciddi rakibi olarak Britannia valisi Clodius Albinus kald›. Yukar›da de¤indi¤imiz gibi, Severus, Albinus’a caesar unvan› vererek onun muhalefetini etkisiz hale getirmiflti. Böylelikle Niger’e karfl› daha rahat mücadele etme imkân› bulmufltu; aksi halde gücü iki cepheye bölünmüfl olacakt›. Severus, Clodius Albinus’un gücünü ve kudretini bilmesine ra¤men Roma imparatorlu¤una adayl›¤› konusunda ona flans vermek istemiyordu; üstelik taht›n vârisi olabilecek Caracalla ve Geta adlar›nda iki de o¤lu vard›. Dolay›s›yla taht için yat›r›m›n› çocuklar›na yapmas› kadar do¤al bir düflünce olamazd›. Bundan böyle askerleri taraf›ndan imparator ilân edilen Clodius Albinus M.S. 196 y›l›nda büyük bir orduyla Britannia’dan Gallia’ya (Galya) geldi ve Lugdunum (bugünkü Lyon) kentinde karargâh›n› kurdu. Amac›, Roma’ya girerek Senatus ’a imparatorlu¤unu onaylatmakt›. Severus ise o s›rada Roma’da di¤er devlet iflleriyle meflgul oluyordu. Ancak M.S. 197 bafl›nda Roma’dan ayr›larak Albinus’un üzerine yürüdü.

126


‹ki ordu Lugdunum civar›nda karfl›laflt› ve Severus kesin bir zafer kazand› (M.S. 19 fiubat 197); Albinus ise intihar etmek zorunda kald›. S›ra, Severus’u u¤raflt›ran Niger ve Albinus’u destekleyenlerin cezaland›r›lmas›na gelmiflti. Severus’un düflmanlar›n› destekleyen yirmi dokuz senatör ve çok say›da devlet adam› öldürüldü. Do¤u’da da Niger’i destekleyenler vard›, onlar›n da cezaland›r›lmas› gerekiyordu. Ayr›ca, Parthlar, Romal›lar›n birbirlerine düfltükleri bu iç savafl› f›rsat bilerek Do¤u’daki Roma egemenli¤ini zay›flat›yorlar ve Roma karargâhlar›n› tehdit ediyorlard›; Mezopotamya’y› da kontrollar› alt›na alm›fllard›. Roma’n›n Do¤u’daki iktidar ve prestijinin kaybolmaya bafllamas›, Severus’un Do¤u’ya karfl› bir sefer yapmas›n› zorunlu k›l›yordu. Severus M.S. 197 y›l› yaz›nda Do¤u’ya hareket etti; M.S. 198 y›l› bafl›nda Parth baflkenti Ktesiphon ele geçirildi; binlerce kifli öldürüldü ve esir edildi. Ertesi y›l Parthlarla bir antlaflma gerçeklefltirildi. Parth Savafl› sonras› Mezopotamya Roma eyaleti yap›ld›. Severus Do¤u seferi s›ras›nda büyük o¤lu Caracalla’ya augustus , küçük o¤lu Geta’ya da caesar unvan› verdi (M.S. 198). Severus daha sonra Filistin ve M›s›r’a u¤rayarak Roma’ya döndü (M.S. 202 yaz›). Septimius Severus M.S. 208 y›l› bafllar›nda Britannia’da düzenlemeler yapmak ve kuzey kabilelerin Britannia’ya yapt›klar› sald›r›lara son vermek üzere kar›s› ve iki o¤luyla birlikte yola ç›kt›. Birtak›m baflar›lar elde ettiyse de art›k fiziksel yorgunlu¤un yan› s›ra yafll›l›¤›n getirdi¤i zaaflar da söz konusuydu. O¤ullar› Caracalla ile Geta aras›ndaki husumet ve k›skançl›k da imparatoru endiflelendiriyor ve huzursuz ediyordu. Nitekim, Severus, M.S. 4 fiubat 211’de 65 yafl›nda Britannia’da Eburacum’da (bugünkü York) öldü. ‹mparatorun cesedi yak›ld› ve külleri bir kap içinde Roma’ya getirilerek Hadrianus Mausoleumu’na konuldu.

Caracalla (M.S. 211-217) ve Geta (M.S. 211)

Re sim 7. 6

‹mparator Caracalla’n›n mermer büstü. Kaynak: Ramage & Ramage (2008), res. 22.

Caracalla, Septimius Severus ile Iulia Domna’n›n iki o¤lundan büyük olan›yd› ve M.S. 188’de Lugdunum’da (Lyon) dünyaya gelmiflti. Do¤du¤unda kendisine Iulianus Bassianus ad› verilmiflti; ancak daha sonra babas› taraf›ndan caesar unvan› verilerek -Marcus Aurelius ailesiyle iliflkilendirilmesi ba¤lam›nda- ad› Marcus Aurelius Antoninus’a çevrilmiflti (M.S. 195). Daha çok tan›nd›¤› Caracalla ad›n› ise Roma’da s›k s›k giydi¤i caracallus denen bir Gal pelerininden alm›flt›. Hat›rlanaca¤› üzere neredeyse iki yüz y›l önce Roma taht›nda bulunan Caligula da o flekilde tan›nmas›n› çocukken giydi¤i çizmelere ( caligae ) borçluydu. Ancak fluras› da unutulmamal›d›r ki, Caracalla’n›n resmi ad› Marcus Aurelius Antoninus idi; bu nedenle yaz›flmalarda, yaz›tlarda ve sikkelerde bu flekilde an›l›r. Septimius Severus iki o¤lunu da halefi olarak haz›rlam›flt›. Parth savafl›ndan sonra Caracalla’ya augustus unvan› vererek (M.S. 198), imparatorlu¤un yönetimine ortak etmiflti. Severus daha sonra Geta’ya da augustus unvan› vermiflti. Babalar›n›n ölümünden sonra Caracalla ve Geta Roma ‹mparatorlu¤u’nun bafl›na geçti. ‹ki imparatorun birlikte yönetimi daha önce Marcus Aurelius ve Lucius Verus zaman›nda da olmufltu. Fakat Caracalla tek bafl›na imparator kalmak istiyordu; bu yüzden Geta’n›n ortadan kald›r›lmas› gerekiyordu. Britannia seferindeyken babalar›-

127


n›n ölmesi üzerine Caracalla ve Geta orada daha fazla kalmak istemediler ve Roma’ya döndüler. Her iki kardefl Palatinus Tepesi’ndeki saraya yerlefltiler; birbirlerine olan güvensizlikten yaflad›klar› mekânlar›n giriflleri ayr› tutuldu ve birbirlerine geçifller mümkün olmayacak flekilde düzenlendi. Hatta daha da ileri gidilerek imparatorlu¤un ikiye bölünmesi bile düflünüldü. Caracalla, Avrupa ve Kuzeybat› Afrika’n›n idaresini, Geta’da Asya ve M›s›r’›n idaresini alacakt›. Ancak annelerinin itiraz› üzerine bu plan sadece düflüncede kald›. Iulia Domna, çocuklar›na “imparatorlu¤u bölebilirsiniz ama annenizi bölemezsiniz”, diyerek onlar› bu düflüncelerinden vazgeçirmiflti. Bunun üzerine Caracalla, subaylar›na kardefli Geta’y› öldürttü. Sald›r› an›nda Geta, annesinden kendisini korumas›n› istediyse de subaylar›n k›l›çlar›ndan kaçamad› ve annesi Iulia Domna’n›n kollar›nda öldürüldü (M.S. 212). Caracalla, hem praetor ’lara hem de senatörlere, asl›nda Geta’n›n kendisini öldürmek istedi¤ini ve kendisini savunmak için onu öldürtmek zorunda kald›¤›n› anlatt›. Yüksek miktarda para karfl›l›¤›nda (donativum ) praetor ’lar›n r›zas› ve Senatus ’un onay›yla olay kapat›ld›. ‹ki kardeflin ortak imparatorlu¤u sadece 10 ay sürmüfltü. Geta’y› destekleyenler de ayn› ak›bete u¤rad›; Geta’n›n an›s› lanetlendi ( damnatio memoriae ), ad› yaz›tlardan ve sikkelerden kaz›narak silindi. “An›n›n lanetlenmesi” ne demektir, Latince karfl›l›¤› nedir ve niçin böyle bir uygulamaya gidilir?

Caracalla’n›n en önemli icraatlar›ndan biri M.S. 212 y›l›nda ç›kartt›¤› ve “Yurttafll›k Yasas›” (Constitutio Antoniniana ) olarak bilinen yasad›r. Bu yasa ile imparatorluk s›n›trlar› içindeki tüm özgür erkek ve kad›nlara Roma yurttafl› olma imkân› verildi. Caracalla, M.S. 213 y›l›n›n ilk aylar›nda German s›n›r›na gitti. Burada Roma’n›n düflmanlar› olarak ilk kez zikredilen Allamanlara (Alamanni) karfl› savaflt› ve onlar› Main Irma¤› civar›nda yenilgiye u¤ratt›; Senatus kendisine Germanicus Maximus unvan› verdi. Caracallus denen Gal pelerini giymesinden dolay› Caracalla ad›n› almas› da, bu savafllar s›ras›ndad›r. M.S. 214 y›l› bahar›nda Caracalla Do¤u’ya hareket etti; Dacia (bugünkü Roman ya) ve Trakya üzerinden Anadolu’ya geldi. Troia ve Pergamon’u (Bergama) ziyaret etti; k›fl› Nikomedeia’da geçirdi. M.S. 215 y›l› bahar›nda Parthlar›n ülkesine do¤ru yola ç›kt›; amac› Parthlar› kesin yenilgiye u¤ratmakt›. Önce Antiokheia’ya geldi (M.S. 215 May›s), oradan Aleksandreia’ya geçti. Burada binlerce kifli -provakosyonun nedeni aç›k olmasa da- imparatorun öfkesine kurban gitti; Alekasandreia katliam› uzun süre belleklerden silinmedi. M.S. 216 y›l›nda Parth seferi bafllad›; Parth kentleri ele geçirilerek yak›l›p y›k›ld›. K›fl›n yaklaflmas› üzerine Caracalla, Edessa’ya (Urfa) çekildi ve burada bir taraftan kendini e¤lenceye verirken öte taraftan da ertesi y›l ç›kaca¤› Parth seferinin planlar›n› yapt›. M.S. 217 y›l› bahar›nda Karrhai’daki (Harran) Ay Tanr›s› Men’in Tap›na¤›’n› ziyaret için yola ç›kan imparator, yolda, Praetor Praefectus ’u Marcus Opellius Macrinus’un k›flk›rtmas›yla Martialis adl› bir praetor muhaf›z› taraf›ndan öldürüldü (M.S. 8 Nisan 217). Caracalla’n›n öldürülmesinden sonra Roma taht›na Severus Hanedan› üyesi olmayan Macrinus geçmifl ve o¤lu Diadumenianus’a da imparatorluk yönetimine ortak etmiflti. Ancak her ikisi de muhalifleri taraf›ndan öldürüldüler.

Elagabalus (M.S. 218-222) Gerçek ad› Varius Avitus Bassianus olan Elagabalus, M.S. 204 y›l›nda Syria’daki Emesa’da do¤mufltu. Iulia Domna’n›n k›zkardefli Iulia Maesa’n›n k›z› Iulia Soaemi-

SIRA S‹ZDE

4

128


as’›n o¤luydu. Yani Iulia Maesa’n›n torunu oluyordu. ‹mparator Macrinus’un tahttan indirilmesi sürecinde, henüz 14 yafl›ndayken, Emesa yak›n›ndaki Raphanaia’daki III. Gallica lejyonu karargâh›nda askerler taraf›ndan Marcus Aurelius Antoninus ad›yla imparator ilân edildi (16 May›s 218). Bu yeni ismi Caracalla’dan al›yordu; Caracalla’n›n da resmi ad› bu flekildeydi. Caracalla’n›n o¤lu oldu¤u söylentisi yay›lm›fl (daha do¤rusu kasten yayd›r›lm›fl) oldu¤undan kendisini bir flekilde ona ba¤lamak istiyordu. Ününü ve Elagabalus ad›n› ise Emesa’daki Günefl Tanr›s› El-Gabal’›n rahibi olmas›na borçluydu. Böylece, Macrinus ve Diadumenianus’un öldürülmelerinden sonra imparator ilân edilen Elagabalus, hemen Roma’ya gitmedi, birkaç ay Do¤u’da kald›. Daha sonra annesi Iulia Soaemias ve anneannesi Iulia Maesa ile birlikte Roma’ya do¤ru yola ç›kt›. K›fl› Nikomedeia’da (‹zmit) geçirdiler; M.S. 219 sonbahar›nda da Roma’ya vard›lar. Elagabalus, Macrinus taraftarlar›na karfl› ac›mas›zca davrand›; kimilerini öldürdü; kimilerini görevlerinden uzaklaflt›rd›. ‹mparatordan dolay› Günefl Tanr›s› kültü Roma’da da kabul gördü. Emesa’daki kutsal siyah tafl› (lapis niger ) da Roma’ya getirdi. Ancak imparatorun kad›ns› ve eflcinsel davran›fllar› halk taraf›ndan hofl karfl›lanm›yordu. Hakk›nda bir sürü ahlaks›z öyküler anlat›lmaya bafllanm›flt›. Iulia Maesa, bu hoflnutsuzlu¤u k›rmak, rejimin ve hanedan iktidar›n›n sürdürülmesi için Elagabalus’a o s›ralar 13 yafl›nda olan kuzeni Bassianus Alexianus’u (sonradan Se verus Alexander ad›yla tan›nacakt›) halefi olarak ilân ettirmekte baflar›l› oldu. Ancak, Elagabalus ve Severus Alexander birbirini hiç sevmedi; aralar›ndaki husumet eksik olmad›. Ancak askerler ve halk Alexander’i daha çok seviyordu. Bunu fark eden Elagabalus, kuzeni Severus Alexander’i öldürtmek için f›rsat kolluyordu. Fakat Alexander’in annesi Iulia Mamaea ve anneannesi Iulia Maesa, çocuk yafltaki Alexander’i korumak için Elagabalus’tan önce davrand›lar ve Elagabalus Roma’daki praetor ’lar›n karargâh›nda askerler taraf›ndan öldürüldü (M.S. 11 Mart 222). Annesi de ayn› ak›bete u¤rad›. Her ikisinin de bafllar› kesilerek, Roma caddelerinde sürüklenerek teflhir edildiler; imparatorun cesedi Tiber Nehri’ne at›ld›.

Severus Alexander (M.S. 222-235) Severus Alexander M.S. 1 Ekim 208’de Phoenicia’da (Fenike) do¤du, o zaman kendisine Bassianus Alexianus ad› verilmiflti. Çocuklu¤u Syria’da geçen Alexianus, Emasa’da Günefl Tanr›s› rahibiydi. Iulia Maesa’n›n arzusu üzerine Elagabalus, o s›ralar 13 yafl›nda olan kuzeni Alexianus’u vârisi ilân etmiflti. Bir süre sonra Alexianus, Marcus Aurelius Alexander ad›n› ald› (M.S. 221). Ancak Elagabalus ile Alexander aras›nda bir husumet vard›; Elagabalus kuzenini öldürmeyi planl›yordu. Ancak plan tersine döndü ve Elagabalus, Alexander taraf›n› tutan praetor ’lar taraf›ndan öldürüldü (M.S. 11 Mart 222). Severus Alexander hiçbir karfl› koymayla karfl›laflmadan Senatus taraf›ndan imparator olarak ilân edildi. Kuflkusuz S. Alexander henüz 14 yafl›nda oldu¤undan devlet idaresi esas olarak annesi Iulia Mamaea ile 16 kiflilik bir Dan›flma Meclisi’nin elindeydi. Mamaea’n›n sa¤ kolu Domitius Ulpianus idi. Praetor muhaf›zlar›n›n komutan› olan bu kifli as›l iki praetor praefectus ’unun da üstünde bir pozisyondayd›. Bir süre sonra praetor praefectus ’lar›n›n beklenmedik ölümünden sorumlu tutularak praetor muhaf›zlar› taraf›ndan öldürüldü. S. Alexander zaman›nda Roma’da imâr ve bay›nd›rl›k faaliyetlerine h›z verildi; ayr›ca Elagabalus’un Emesa’dan Roma’ya getirdi¤i kutsal siyah tafl› ( lapis niger ) tekrar Emasa’ya götürdü. Do¤u’da Ardaflir, Parth sülalesi kral› V. Artabanus’u yenerek ayn› topraklarda Sasani Hanedan›’n›n egemenli¤ini bafllatm›flt› (M.S. 226 / 227). Ardaflir, Roma’n›n


Do¤u’daki topraklar›na da sald›rarak Roma için bir tehdit oluflturuyordu. Bunun üzerine Severus Alexander, annesi ile birlikte bu duruma müdahale için Do¤u’ya hareket etti (M.S. 231 bahar›); k›fl› Antiokheia’da (Antakya) geçirdiler. Romal›lar, Sasaniler karfl›s›nda üstün geldiler ve Ardaflir’in ald›¤› topraklar› geri ald›lar (M.S. 232). S. Alexander ve annesi, ertesi y›l Roma’ya döndü. Alexander Roma’ya döner dönmez bu kez Germanlar›n Roma topraklar›na sald›rd›klar› haberini ald›. Severus Alexander, yine annesiyle birlikte Germanlara karfl› sefere ç›kt› (M.S. 234). Ancak, Alexander ve annesi Mamaea’n›n Germanlara karfl› çekingen bir tav›r izlemesi, para karfl›l›¤›nda bar›fl yapmak istemesi ve Romal› askerler nezdinde güven kaybetmeleri nedeniyle, askerler yeni bir imparator aray›fl›na girdiler ve Trakyal› bir asker olan Maximinus’u imparator ilân ettiler. Daha sonra Vicus Britannicus’ta (Mainz) bulunan S. Alexander ile annesini öldürdüler (M.S. 25 Mart 235). Severus Alexander’in öldürülmesiyle Severuslar sülalesi de son buldu.

129

130


Özet  AMAÇ

1

Roma ‹mparatorlu¤u’nun büyüme ve güçlenme dönemini tart›flma

M.S. 1. yüzy›l›n sonundan Severus Hanedan› sonuna kadar olan yaklafl›k 100 y›ll›k dönem, Roma ‹mparatorlu¤u’nda önemli geliflmelere sahne oldu. Flavius Hanedan›’ndan sonraki birkaç imparator, evlat edinme yöntemiyle belirlendi. Örne¤in Nerva Traianus’u, Traianus Hadrianus’u, Hadrianus da Antoninus Pius’u evlat edinerek onlar›n imparator olmalar›n› sa¤lad›. Nerva, hanedana mensup olmayan bir imparatordu. Yoksullar›n ve çocuklar›n korunmas›na yönelik önlemler ald›; Yahudilerden al›nan vergiyi kald›rd›; halka bu¤day da¤›t›m›na kolayl›k getirdi; köprüleri ve su kemerlerini tamir ettirdi; ‹talya dahilinde görev seyahati yapan memurlar›n yol masraflar›n› devlet üzerine ald›. Nerva’n›n Traianus’u evlat edinerek kendisinden sonra taht›n vârisi yapmas› Principatus Dönemi siyasal tarihinde adeta bir dönüm noktas›yd›. Traianus iktidar› s›ras›nda askeri baflar›lara da imza att›. Kabaca bugünkü Romanya s›n›rlar›n› kapsayan Dacia’ya iki kez sefer yapt›. Daclar önce Roma’ya ba¤l› vasal bir krall›k statüsüne getirildiler; daha sonra da Dacia Roma eyaleti yap›ld›. Armenia ve Mezopotamya’n›n eyalet statüsünde organize edilmeleri de Traianus zaman›na rastlamaktad›r. Parthlara karfl› baflar›l› bir mücadele verildi. Ç›kan Yahudi isyan› bast›r›ld›.  AMAÇ

2

‹mparator Hadrianus’un imparatorlu¤a hâkim olabilmek için uygulad›¤› politikay› aç›klama

Traianus’un ölümünden sonra evlat edindi¤i Hadrianus Roma taht›na ç›kt›. Hadrianus önceki Roma imparatorlar›n›n hiç yapmad›¤› bir fleyi yapt›; iki büyük seyahat program›yla M.S. 121-133 y›llar› aras›nda imparatorlu¤u bafltan bafla dolaflt›. Amaç imparatorlu¤u daha yak›ndan tan›mak ve sorunlarla yak›ndan ilgilenmekti. ‹ktidar› s›ras›nda ç›kan Yahudi isyan› kanl› bir flekilde bast›r›ld›.  AMAÇ

3

Antoninus ve Severus hanedanlar›n›n Roma ‹m- paratorlu¤u’ndaki icraatlar›n› aç›klama

‹mparator Hadrianus’un Antoninus’u evlat edinmesiyle, ondan sonra tahta kimin ç›kaca¤› belli olmufltu. Böylece, Antoninus Pius ile birlikte Antoninus Hanedan›’n›n iktidar› bafllam›fl oldu. Antoninus Pius, iktidar› s›ras›nda imparatorlu¤u Roma’dan yönetmeyi tercih etti; Hadrianus gibi seyahatlere ç›kmad›. Zaman›nda ufak çapl› çarp›flmalar ve is yanlar eksik olmad›. Fakat yine de Antoninus dö-

neminin bir bar›fl dönemi oldu¤u söylenebilir. Augustus’tan bu yana ilk kez Roma ‹mparatorlu¤u’nun yönetimi iki kifli aras›nda paylaflt›r›ld› ve Marcus Aurelius ile manevi kardefli Lucius Verus imparatorlu¤u birlikte yönettiler. Ortak imparatorlar›n karfl› karfl›ya geldikleri ilk büyük savafl Parth Savafl› oldu. Parthlara karfl› zafer kazan›lsa da ard›ndan ç›kan veba salg›n› nedeniyle çok sa y›da Romal› öldü. Marcus Aurelius, Lucius Verus’un ölümünden sonra, Germanlarla savaflt›. Commodus, German kabilelerden Marcomanlarla Roma lehine bir anlaflma yaparak savafla son verdi. Kendisine karfl› yap›lan suikastleri zaman›nda önledi ve suikastçileri öldürttü. Commodus son y›llar›ndaki ruhsal dengesizlik nedeniyle kendini efsanevi kahraman Herkül ile özdefllefltiriyordu. M.S. 193 y›l› y›l›nda Roma taht›na ç›kan Septimius Severus, Afrika’da do¤mufltu. Onunla birlikte Severus Hanedan› bafllad›. ‹ktidar› s›ras›nda Roma taht›na göz diken iki ciddi rakibi vard›: Clodius Albinus ve Pescennius Niger. Severus, önce Nigeri yenilgiye u¤ratt› ve öldürdü. Niger’in taraf›n› tutan kentleri (örne¤in Byzantion’u) yak›p y›karak cezaland›rd›. Daha sonra Clodius Albinus üzerine yürüyen Severus, onu da yenilgiye u¤ratarak taht›n tek hâkimi oldu. Hanedan›n di¤er üyeleri olan Caracalla ve Geta, Septimius Severus ile Iulia Domna’n›n çocuklar›yd›. Babalar›n›n ölümünden sonra Caracalla ve Geta Roma ‹mparatorlu¤u’nun bafl›na geçti. Ancak tek bafl›na imparator olmak istiyen Caracalla, bir süre sonra kardefli Geta’y› öldürttü. Caracalla’n›n en önemli askeri faaliyeti, Parthlara karfl› yapt›¤› seferi (M.S. 216); en önemli siyasi icraat› ise “Yurttafll›k Yasas›”d›r. Severus Hanedan› üyesi olan Elagabalus, ününü ve ad›n› Emesa’daki Günefl Tanr›s› El-Gabal’›n rahibi olmas›na borçluydu. ‹mparatorun ilgisinden dolay› Günefl Tanr›s› kültü Roma’da da kabul gördü. Hatta, Emesa’daki kutsal siyah tafl› (lapis niger ) da Roma’ya getirdi. Ancak, tutars›z ve ahlaks›z davran›fllar› nedeniyle halk›n tepkisini çekti; sonunda askerler taraf›ndan öldürüldü. Severus Alexander, Elagabalus’un Emesa’dan Roma’ya getirdi¤i kutsal siyah tafl› ( lapis niger ) tekrar Emasa’ya götürdü. Alexander, Sasaniler’e karfl› baflar›l› bir sefer yapt›. ‹ki y›l sonra da Germanlara karfl› sefere ç›kt›; ancak Germanlara karfl› izledi¤i baflar›s›z politika nedeniyle askerler Maximinus’u imparator ilân ettiler ve Alexander’i öldürdüler; böylece Severus Hanedan› son buldu.


131

Kendimizi S›nayal›m 1. Daclara karfl› mücadelede baflar›l› olan ve bu bafla-

6. Ayn› iktidar döneminde Roma taht›n› paylaflan iki

r›s› an›s›na Roma’daki Forum’da üzeri Romal›lar›n Daclar› yenilgiye u¤ratmalar›n› betimleyen kabartmalarla süslü bir an›t-sütun dikilen Roma imparatoru afla¤›dakilerden hangisidir? a. Hadrianus b. Severus Alexander c. Elagabalus d. Geta e. Traianus

Roma a. b. c. d. e.

2. Elagabalus’un Emesa’dan Roma’ya getirdi¤i kutsal siyah tafl› (lapis niger ) tekrar Emasa’ya götüren Roma imparatoru afla¤›dakilerden hangisidir? a. Hadrianus b. Severus Alexander c. Elagabalus d. Geta e. Traianus

3. ‹mparator olmadan önce Günefl Tanr›s› rahibi olarak görev yapan Roma imparatorunun ad› nedir? a. Hadrianus b. Severus Alexander c. Elagabalus d. Geta e. Traianus

imparatoru afla¤›dakilerden hangileridir? Nerva-Traianus Traianus-Hadrianus Marcus Aurelius-Lucius Verus Septimius Severus-Commodus Hadrianus-Antoninus Pius

7. ‹mparatorlu¤u yak›ndan tan›mak ve sorunlarla yak›ndan ilgilenmek amac›yla imparatorluk dahilinde se yahat eden Roma imparatoru afla¤›dakilerden hangisidir? a. Nerva b. Traianus c. Marcus Aurelius d. Septimius Severus e. Hadrianus

8. Roma ‹mparatoru Commodus’un, içinde bulundu¤u ruhsal dengesizlik nedeniyle kendisini özdefllefltirdi¤i efsanevi kahraman afla¤›dakilerden hangisidir? a. Apollo b. Iuppiter c. Hektor d. Mars e. Herkül

9. Antik Ça¤’da; Nerva, Traianus, Hadrianus, Antoni4. Ç›kartt›¤› “Yurttafll›k Yasas›” ile imparatorluk s›n›rlar› içindeki tüm özgür erkek ve kad›nlara Roma yurttafl› olma imkân› veren imparator afla¤›dakilerden hangisidir? a. Caracalla b. Severus Alexander c. Hadrianus d. Geta e. Traianus

5. Rakibi Pesennius Niger’i yenilgiye u¤ratt›ktan sonra onun taraf›n› tutan Byzantion’u yak›p y›karak cezaland›ran Roma imparatoru afla¤›dakilerden hangisidir? a. Caracalla b. Severus Alexander c. Hadrianus d. Septimius Severus e. Commodus

nus Pius ve Marcus Aurelius nas›l an›l›rd›? a. “Evlatl›k ‹mparatorlar” b. “Filozof ‹mparatorlar” c. “Adil ‹mparatorlar” d. “Zalim ‹mparatorlar” e. “‹yi ‹mparatorlar”

10. Afla¤›dakilerden hangisi Nerva’n›n icraatlar›ndan biri de¤ildir? a. Yurttafll›k Yasas›n› ( Constitutio Antoniniana ) ç›kartmas› b. Yoksullar›n (ve özellikle çocuklar›n) korunmas›na yönelik önlemler almas› c. ‹talya dahilinde göreve giden memurlar›n yol masraflar›n› karfl›lamak zorunda olan yerel idarelerin bu zorunluluktan muaf tutulmas› d. Yahudilerden al›nan vergiyi kald›rmas› e. Halka bu¤day da¤›t›m›na kolayl›k getirmesi

132


Okuma Parças› “Kad›nlar Hanedan›”

birkaç y›l sonra Maesa da öldü. Severus Alexander’›n annesi Iulia Mamaea ise o¤lunun imparatorlu¤u yönetiminde önemli rol üstlendi. Bu rol öylesine afl›r›ya kaçmaya bafllam›flt› ki, muhalifleri taraf›ndan o¤luyla birlikte M.S. 235 y›l› Mart ay›nda öldürüldü. Severuslar imparatorlar›n›n arka plan›ndaki “kad›nlar hanedan›” böylece noktaland›.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. e Resim 7.7 Septimius Severus’un efli, Caracalla ve Geta’n›n

annesi Iulia Domna’n›n mermer büstü. Kaynak: Harris (2003), s. 96.

Roma siyasi tarihinde kad›nlar çok kez etkin rol oynam›fllard›r. Ancak, hiçbiri, kökenleri Syria’ya dayanan ve Severus Hanedan›’ndan olan dört kad›n kadar h›rsl› olmad›. Bu dört kad›n, Iulia Domna, k›zkardefli Iulia Maesa ve onun iki k›z› Iulia Mamaea ile Iulia Soaemias idi. Syria do¤umlu olan Iulia Domna Roma’ya gelip o s›ralar Gallia Lugdunensis valisi olan Septimius Severus ile evlenmiflti. Bu evlilikten Antoninus (Caracalla) ve Geta adlar›nda iki çocuklar› dünyaya geldi. Kocas› Septimius Severus’un M.S. 211’deki ölümünden sonra tahta geçen Caracalla üzerinde de çok etkili oldu; pek çok karar›nda onu yönlendirdi. Yine de kardefli Geta’y› kendi kollar›nda öldürtmesine mani olamad›. Tüm yaz›flmalar elinden geçti¤i için, imparatorluk dahilinde olup bitenden haberdard›. Caracalla’n›n Do¤u seferi s›ras›nda, M.S. 217’de, öldürülmesi üzerine üzüntüsünden kendini aç b›rakarak ölüme terk etti. Caracalla’n›n yerine Roma taht›na geçen Macrinus, Iulia Domna’n›n k›z kardefli Iulia Maesa’y› ortadan kald›rmamakla hata etti. Maesa, ablas›n›n ölümünden sonra Syria’ya çekilmifl ve orada Macrinus’u tahttan indirip torununu yani büyük k›z› Iulia Soaemias’un o¤lu Elagabalus’u tahta geçirme plan› yapmaya bafllam›flt›. Nitekim bunda da baflar›l› oldu. Ancak, yeni ‹mparator Elagabalus’un afl›r› zevk düflkünü olmas›, zalimli¤i ve kötü imaj›, onu, di¤er torununa yani küçük k›z› Iulia Mamaea’n›n o¤lu Severus Alexander’a yaklaflt›rd›. M.S. 222’de Elagabalus ve annesi Soaemias öldürüldü. Severus Alexander tahta geçtikten

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Traianus” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Severus Alexander” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Elagabalus” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Caracalla” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Septimius Severus” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Marcus Aurelius ve Lucius Verus” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hadrianus” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Commodus” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Nerva” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Nerva” konusunu yeniden gözden geçiriniz.



Roma siyasi yap›s› içinde; hanedan üyesi olanlar›n Roma taht›na geçece¤i önceden biliniyordu. Ancak Nerva ile bu uygulama de¤iflmifltir. Çocu¤u olmayan Nerva, Traianus’u evlat edinerek kendisinden sonra Roma taht›na kimin geçece¤ini belirleyen ilk imparator olmufltur.

133

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Akflit, O. (1985), Roma ‹mparatorluk Tarihi, ‹stanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Yay›nlar›, ‹stanbul. Cornell, T. Ve Matthews, J. (1988), Roma Dünyas› (çev. fi. Karadeniz), ‹letiflim Atlasl› Büyük Uygarl›klar Ansiklopedisi, ‹stanbul. Garnsey, P., Rathbone, D., Bowman, A.K. (ed.), (2000),

lâkab› “dindar”, “sayg›l›”, “kadirflinas” anlamla›n› tafl›maktad›r.

Cambridge Ancient History Vol. XI. The High Empi- re AD 70-192, Cambridge. Glay, M.Le, Voisin J.-L., Bohec, Y. Le (1995), Histoire romaine, PUF, Paris. Goodman, M. (2005), The Roman World 44 BC-AD 180,

S›ra Sizde 3

Routledge, Oxon, 2005. Grant, M. (1998), The Roman Emperors. A Biographical

S›ra Sizde 2 Senatus (Senato) taraf›ndan Antoninus’a verilen “Pius”

Byzantion’un Septimius Severus taraf›ndan yak›l›p y›k›larak cezaland›r›lmas›n›n nedeni; Severus’un, Syria’da askerler taraf›ndan imparator ilân edilmifl olan Syria valisi Pescennius Niger ile olan savafl›nda Byzantionlular›n Niger’in taraf›n› tutmalar›d›r. S›ra Sizde 4

“An›n›n lanetlenmesi” ifadesinin Latince karfl›l›¤› damnatio memoriae ’dir. Genellikle Roma taht›na yeni geçen imparatorun önceki imparatorla veya devletin ileri gelen bir memuruyla aras›nda bir husumet varsa veya söz konusu kiflilerin tutum ve davran›fllar›n›n devlet için olumsuz bir imaj yaratt›¤› düflünülüyorsa, Senato karar›yla, söz konusu imparator veya devletin ileri gelen memurunun an›s› lanetlenirdi. Bu karar, söz konusu kiflinin ad›n›n veya resminin kaz›narak silinmesi veya büstünün k›r›larak yok edilmesiyle uygulan›rd›.

Guide to the Rulers of Imperial Rome 31 BC - AD 476, Londra. Harris, N., History of Ancient Rome, Chancellor Press,

Londra, 2003. ‹plikçio¤lu, B. (2007), Hellen ve Roma Tarihinin Ana- hatlar›, ‹stanbul. Jones, P., Sidwell, K. (ed.) (1997), The World of Rome. An Introduction to Roman Culture, Cambridge Uni versity Press, Cambridge. Penrose, J. (ed.) (2008), Rome and Her Enemies, Osprey Publishing, Oxford. Price, S.R.F., Ritüel ve ‹ktidar. Küçük Asya’da Roma ‹m- paratorluk Kültü (çev. T. Esin), ‹mge Kitabevi, Ankara. Ramage, N.H.- Ramage, A.(2008), The British Museum Concise Introduction. Ancient Rome, The British Museum Press, Londra. Roth, J. (2009), Roman Warfare, Cambridge University Press, Cambridge. Scarre, C. (1995), Chronicle of the Roman Emperors, Thames and Hudson, Londra. Shotter, D. (2003), Rome and Its Empire, Norfolk. Stokstad, M. (1995), Art History , vol.1, New York. Tekin, O. (2008), Eski Yunan ve Roma Tarihine Girifl , ‹letiflim Yay›nlar›, ‹stanbul.

8


Amaçlar›m›z    

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Roma ‹mparatorlu¤u’nun gerileyifl ve zay›flama sürecini tart›flabilecek; Dönemin siyasal koflullar› nedeniyle imparatorlar›n seçiminde askerlerin oynad›¤› rolün önemini aç›klayabilecek; Principatus ve Dominatus yönetimlerini karfl›laflt›rabilecek; Roma ‹mparatorlu¤u’nun ikiye ayr›lma sürecini, nedenlerini ve sonuçlar›n› tart›flabileceksiniz.


Asker imparatorlar Tetrarfli / Tetrarkhia H›ristiyanl›k Germanlar Gothlar

• • • •

Constantinopolis Bat› Roma Do¤u Roma Bizans

‹çindekiler


Askeri Anarfli Dönemi’nden Theodosius Hanedan›na

• ASKER‹ ANARfi‹ DÖNEM‹ VE YEN‹ DÜZEN ARAYIfiI • CONSTANTINUS HANEDANI • VALENTINIANUS HANEDANI • THEODOSIUS HANEDANI

Askeri Anarfli Döneminden Theodosius Hanedan›na ASKER‹ ANARfi‹ DÖNEM‹ VE YEN‹ DÜZEN ARAYIfiI Maximinus Thrax (M.S. 235-238) (M.S. 238: I. Gordianus, II. Gordianus, Pupienus, Balbinus) Trakya do¤umlu olan Maximinus’un önceki imparatorlar gibi seçkin bir aile geçmifli yoktu; ancak, askeri alanda tecrübesi vard› ve askerler aras›nda belli bir popülaritesi bulunmaktayd›. Severus Alexander’in öldürülmesinin ard›ndan ordu taraf›ndan imparator ilân edilmifl ve Senatus da imparatorlu¤unu onaylam›flt› (M.S. 235 Mart / Nisan). Maximinus, Trakya bölgesinin bir yerlisi oldu¤undan Trakyal› anlam›nda “Thrax” soyad›n› alm›flt›. Maximinus M.S. 235 yaz›nda Ren üzerindeki köprüden geçerek Germania’ya girdi; ülkedeki yerleflimler yak›l›p y›k›ld›. ‹mparator “Germanicus Maximus” unvan›, o¤lu Maximus da “caesar” unvan› ald›. Maximinus sonraki iki y›l içinde de Daclara ve Sarmatlara karfl› savaflt›; “Dacicus” ve “Sarmaticus” unvanlar› ald›. Bu arada savafllar›n Roma’ya pahal›ya mal olmas›, devlet idaresindeki kötü yönetim sonucu Maximinus’a karfl› her tarafta hoflnutsuzluklar bafllam›flt›; hatta Senatus da art›k Maximinus’un karfl›s›nda yer al›yordu. ‹flte bu s›rada Africa Eyaleti valisi 80 yafl›ndaki I. Gordianus (Africanus) ile 46 yafl›ndaki o¤lu II. Gordianus’un isyan haberi imparatora ulaflt›; ancak bir süre sonra II. Gordianus öldürüldü; I. Gordianus ise intihar etti. Bu geliflme üzerine Senatus derhal toplanarak Maximinus’a karfl› mücadele etmek ve Roma’y› savunmak üzere iki yeni imparator seçti: Balbinus ve Pupienus. I. Gordianus’un torunu 13 yafl›ndaki III. Gordianus caesar ilân edildi. Bu s›rada askerler Maximinus’un çad›r›na giderek onu ve 23 yafl›ndaki o¤lu Maximus’u öldürdüler. Daha sonra Pupienus ve Balbinus da öldürüldü; praetor ’lar III. Gordianus’u imparator ilân ettiler. Askeri anarfli deyimi neyi ifade etmektedir?

III. Gordianus’tan (M.S. 238-244) Aemilianus’a (M.S. 253) III. Gordianus imparator ilân edildi¤inde henüz 13 yafl›nda bir çocuk oldu¤undan devlet idaresi Timesitheus’un elindeydi; bu kiflinin praetor praefectus ’u olarak atanmas›ndan sonra (M.S. 241) etkisi daha da artt›. Gordianus, onun k›z› Tranquillina ile de evlendi. III. Gordianus, Gothlara ve Sasanilere karfl› baflar›l› seferler

SIRA S‹ZDE

1

136


yapt›; Do¤u’da Roma egemenli¤i tekrar tesis edildi (M.S. 243). Ancak III. Gordianus, F›rat Nehri yak›n›nda askerler taraf›ndan öldürüldü (M.S. 25 fiubat 244). fie kil 8. 1

‹mparator III. Gordianus’un sikke portresi. Kaynak: Breglia (1968), s. 76.

III. Gordianus’un askerler taraf›ndan öldürülmesinden sonra, ordu I. Philippus’u imparator ilân etti (M.S. 244 fiubat / Mart). Philippus önce Sasani kral› fiapur ile bar›fl antlaflmas› yapt›. Ancak koflullar Roma’y› memnun edecek nitelikte de¤ildi. Philippus, Dac kabilelerinden Carplar›n (Carpi) Tuna’y› geçerek Roma topraklar›na sald›rmalar› üzerine onlar› yenilgiye u¤ratt›; komutan› Decius da Gothlara karfl› baflar› kazand›. Ancak, daha sonra Philippus ve Decius birbirlerine düfltü. Kuzey ‹talya’daki Verona’da yap›lan savafl› (M.S. 249 sonbahar›) Decius kazand›, Philippus öldürüldü. Decius, Verona’da I. Philippus’u yenilgiye u¤ratt›ktan sonra Roma’ya geldi (M.S. 249 Ekim) ve Senatus taraf›ndan imparatorlu¤u onayland›. ‹mparator, H›ristiyanlara karfl› da mücadele etti; onlar› fliddetli bir flekilde cezaland›rd›. Önceleri Gothlara karfl› baflar› kazand›ysa da Abritus mevkinde (Dobruca yak›n›nda) tuza¤a düflürülerek öldürüldü (M.S. 251 Haziran / Temmuz). Decius, düflmanla savafl›rken savafl alan›nda ölen ilk imparatordu. O¤lu Herennius Etruscus da ayn› ak›bete u¤rad›. Traianus Decius ve Herennius Etruscus’un Gothlarla savafl›rken ölmesi üzerine, askerler Trebonianus Gallus’u imparator ilân etti. Gallus, Gothlara haraç vererek bar›fl yapt› ve Roma’ya döndü. Gallus’un iktidar› döneminde bir yandan Gothlar, öte yandan Roma’daki veba salg›n› Romal›lar› bezdirmiflken, bu kez Sasani kral› I. fiapur M.S. 252’de Do¤u’daki Roma eyaletlerine sald›rd›; Syria’ya girdi ve baflkent Antiokheia’y› ele geçirdi. Bu s›rada Gothlar Romal›larla yapt›klar› anlaflmay› bozmufl ve tekrar Roma topraklar›na sald›rmaya bafllam›fllard›. Afla¤› Moesia valisi Aemilianus, Gothlara karfl› baflar›l› bir mücadele gösterdi ve onlar› yendi. Bu zafer

137

8. Ünite - Askeri Anarfli Döneminden Theodosius Hanedan›na fieki l 8. 2

‹mparator Traianus Decius’un sikke portresi. Kaynak: Kent- Overbeck-Stylow (1973), 154.

üzerine askerler taraf›ndan imparator ilân edildi. Aemilianus Roma’ya do¤ru harekete geçti. Aemilianus ve Gallus’un ordusu Roma d›fl›nda Interamna’da (bugünkü Terni) karfl›laflt›. Aemilianus’un ordusu, büyük bir zafer kazand› (M.S. 253 A¤ustos); Gallus ve o¤lu öldürüldü. Ancak Aemilianus da sadece 88 gün tahtta kalabildi çünkü askerleri taraf›ndan öldürüldü. K›sa süre önce askerleri taraf›ndan imparator ilan edilen Valerianus taht›n tek hâkimi oldu.

Valerianus’tan (M.S. 253-260) Aurelianus’a (M.S. 270-275) Aemilianus’un kendi askerleri taraf›ndan öldürülmesinden sonra tek bafl›na imparator kalan Valerianus, hemen Roma’ya do¤ru yola ç›kt›. Roma’ya gelince Sena- tus ’tan imparatorluk yetki ve unvanlar›n› ald›; o¤lu Gallienus ile imparatorluk yetkilerini paylaflaca¤›n› ilân etti (M.S. 253 sonbahar›). Valerianus zaman›nda da imparatorluk her tarafta s›k›nt›l› bir dönem yafl›yordu. Valerianus, Sasanilere karfl› savaflmak için Do¤u’ya hareket etti. Do¤u’dayken bafl gösteren veba salg›n› nedeniyle ordusu zay›flayan Valerianus, Edessa’da (Urfa) Sasaniler taraf›ndan kuflat›ld› ve esir al›nd› (M.S. 260 sonbahar›). Valerianus’un ak›beti bilinmiyor; ancak yaflam›n›n geri kalan›n› esir olarak sürdürüp öldü¤ü tahmin edilmektedir. Ebedi ve ezeli düflman Sasaniler (daha önce Parthlar) karfl›s›nda yaflanan bu utanç verici durum uzun y›llar Romal›lar›n haf›zalar›ndan hiç silinmedi. Valerianus’un Sasanilerin eline düflmesinden sonra yerine Gallienus geçti. Zaten babas› taraf›ndan da augustus unvan› verilerek daha onun zaman›nda ortak imparator ilân edilmiflti. Gallienus, H›ristiyanlara karfl›, kendinden önceki imparatorlar›n aksine, hoflgörülü davranan biri olarak an›lmaktad›r. Yine de imparatorlu¤un en s›k›nt›l› günleri onun zaman›na rastlamaktad›r. D›fltan sald›r›lar ve içteki sa y›s›z ayaklanmalara, açl›k ve veba da eklenince, imparatorluk oldukça sars›nt›l› günler geçirdi.

138


Babas› Valerianus, Sasanilerle savaflmak üzere Do¤u’ya hareket etti¤inde, Gallienus’u Bat›’daki meselelerle, Gothlar ve di¤er German kabilelerle mücadele etmekle görevlendirmiflti. Nitekim Gallienus M.S. 254 y›l›nda Ren ve Tuna Nehirleri s›n›r›na giderek Germanlarla savaflt›. Baflar›lar›ndan dolay› “Germanicus Maximus” ve “Dacicus Maximus” unvanlar›n› ald›. M.S. 259’da Iuthung kabilesi Tuna’y› aflarak kuzey ‹talya’ya girdi ve Roma’ya do¤ru ilerlemeye bafllad›. Fakat Gallienus’un ordusu taraf›ndan Mediolanum (Milano) civar›nda, ert esi y›lda Augsburg yak›n›nda yenilgiye u¤rat›ld›lar. Gallienus Bat›’da Roma’n›n düflmanlar›na karfl› baflar›l› bir mücadele yaparken, Do¤u’dan kötü bir haber geldi: Gallienus’un babas› Valerianus, Sasanilerin eline esir düflmüfltü (M.S. 260 sonbahar›). ‹mparator Gallienus’un Mediolanum d›fl›nda bir suikast sonucu öldürülmesinin ard›ndan askerler II. Claudius’u imparator ilân ettiler. II. Claudius önce Roma topraklar›n› istila eden Alamannlara, sonra da Gothlara karfl› büyük zaferler kazand›. Bu yüzden imparator, “Gothicus” lâkab›yla an›lmaktad›r. Ancak imparator bir süre sonra vebaya yakalanarak yaflam›n› yitirdi (M.S. 270 Ocak). Claudius’un vebadan ölmesi üzerine Aurelianus askerleri taraf›ndan imparator ilân edildi. Ayn› s›rada imparator ilân edilmifl olan Claudius’un kardefli Quintillus’un intihar›yla da Roma taht›n›n yegâne sahibi oldu (M.S. 270). Aurelianus, bir seri zaferle German kavimlerini bozguna u¤ratt›. Romal›lar için önemli bir tehlike de Palmyra Kraliçesi Zenobia idi. Do¤u eyaletleri Zenobia ve o¤lu Vabalathus taraf›ndan yönetiliyordu. Aurelianus M.S. 271 bahar›nda (ya da 272 bahar›nda) Zenobia’ya karfl› sefere ç›kt› ve Palmyral›lar› yendi. Roma eyaletleri tekrar Roma’n›n denetimine girdi. Ancak, Aurelianus, Do¤u’ya yapt›¤› son seferi s›ras›nda, kendi subaylar› taraf›ndan öldürüldü (M.S. 275 Eylül / Ekim). Aurelianus’un öldürülmesinin ard›ndan on y›ll›k dönemde Tacitus (M.S. 275-276), Florianus (M.S. 276), Probus (M.S. 276-282), Carus (M.S. 282283), Carinus (M.S. 283-285) ve Numerianus (M.S. 283-284) askerleri taraf›ndan imparator seçildiler. Ancak burada, bu imparatorlar›n sadece adlar›n› anmakla yetinilecektir. SIRA S‹ZDE

2

Sasaniler taraf›ndan esir al›nan Roma ‹mparatoru kimdir?

Dominatus Dönemi ve Tetrarfli: Diocletianus (M.S. 284-305) ve Maximianus (M.S. 286-305 ve 307-308) Bu karmafla döneminde, Numerianus’un öldürülmesinin ard›ndan, M.S. 284 Kas›m ay›nda Diocletianus askerleri taraf›ndan imparator ilân edildi. M.S. 285 y›l› yaz›nda Diocletianus’un Carinus’u Margum mevkiinde yap›lan savaflta yenilgiye u¤ratmas› ve Carinus’un kendi askerleri taraf›ndan öldürülmesi sonucu Diocletianus art›k Roma dünyas›n›n tart›flmas›z yegâne imparatoru olarak kald›. Roma’ya gelerek imparatorluk yetki ve unvanlar›n› Senatus’tan ald›. Ancak, önceki y›llarda imparatorluk topraklar›na kuzeyden ve do¤udan yap›lan d›fl sald›r›lar (German kavimleri ve Parthlar / Sasaniler gibi), içteki ayaklanmalar ve ayn› anda birden fazla imparatorun ya da gas›p›n egemen olmas› büyük s›k›nt›lara neden olmufl ve imparatorlu¤un genifl s›n›rlar›n›n tek bir hükümdar taraf›ndan kontrol alt›nda tutulamayaca¤› / yönetilemeyece¤i gerçe¤ini de göstermiflti. Bu yüzden Diocletianus “principatus” denen ve imparatorun tüm yetkileri üstlenerek “birinci yurttafl” statüsüyle sahip ol-

139

8. Ünite - Askeri Anarfli Döneminden Theodosius Hanedan›na

du¤u önceki yönetim biçimini terk ederek, “dominatus” denen ve imparatorun mutlak hükümdarl›¤›n› tart›flmas›z kabul eden yeni bir yönetim biçimini benimsedi. Bu yeni yönetim biçimi monarflik yap›ya daha yak›n bir rejimi ifade etmekteydi. Ancak, Diocletianus imparatorlu¤un mutlak hâkimi olmas›na ra¤men, bu kadar genifl bir co¤rafyay› tek bafl›na yönetemeyece¤inin de fark›ndayd›. Bu düflünceyle askeri ve idari alanda güvendi¤i bir dostuna, Maximianus’a augustus unvan› vererek imparatorlu¤un yönetimine ortak yapt› (M.S. 286 Nisan). Bundan böyle Diocletianus Nikomedeia’da, Maximianus ise Mediolanum’da ikamet etmeye bafllad›lar. Diocletianus ve Maximianus M.S. 286-290 y›llar› aras›ndaki dönemi Bat›’da ve Do¤u’da Roma s›n›rlar›n›n güvenli¤i için savaflarak geçirdiler. ‹syanlardan en önemlisi Maximianus’un komutanlar›ndan Carausius’unkiydi. Carausius, korsanlara karfl› savafl›rken, bu kez kendisi korsanl›k yapmaya bafllad› ve daha sonra da kendisini imparator ilân etti (M.S. 287); Britannia’y› ele geçirdikten sonra Gallia’n›n da bir k›sm›n› istila etti. fieki l 8. 3

Tetrarfli’yi temsil eden ‹ki Augustus ve ‹ki Caesar Heykeli. ‹mparator Diocletianus ile ‹mparator Maximianus, Caesarlar› Galerius ve I. Constantius’u kucakl›yor (M.S. yak. 300, Venedik). Kaynak: Harris (2003), s. 55.

140


M.S. 293 y›l›nda iki bafll› yönetim biçimi, yerini, Tetrarfli (Tetrarkhia) denilen dörtlü bir yönetime b›rakt›. Bu yeni rejimde iki augustus ile her birinin yan›nda birer caesar yer alacakt›. Di¤er bir deyiflle, Diocletianus ve Maximianus kendilerine birer caesar seçeceklerdi. Diocletianus’un caesar ’› Galerius olurken, Maximianus’un caesar ’› I. Constantius oldu. Diocletianus, caesar ’› Galerius ile birlikte imparatorlu¤un Do¤u yar›s›nda hüküm sürerken, Maximianus caesar ’› I. Constantius ile Bat› yar›s›nda hüküm sürecekti. Böylece Roma ‹mparatorlu¤u’nun yönetimi co¤rafi olarak resmen ikiye bölünmüfl oldu. Bundan amaç augustus’ lar›n ölümü halinde imparatorlu¤un bafls›z kalmamas›yd›. Caesar ’lar augustus olacaklar, onlar da yeni caesar ’lar seçeceklerdi. Böylece M.S. 293’te tetrarfli yönetiminin oluflturulmas›ndan sonra öncelikle düzene yönelik isyanlar bast›r›lmaya baflland›. Diocletianus uzun ve yorucu iktidar y›llar›n›n ard›ndan imparatorlu¤un yönetimini caesar ’lar›na b›rakarak, tahttan feragat etme zaman› geldi¤ini düflündü ve bu düflüncesini Maximianus ile paylaflt›. Böylece M.S. 1 May›s 305’te Diocletianus ve Maximianus tahttan feragat ettiklerini bildirerek, iki caesar’ ›, Constantius ile Galerius’u augustus ’lu¤a yükselttiler. Bundan böyle imparatorluk yönetimi onlar›n elindeydi. Onlar›n yerini de Severus ve Maximinus ald›. Böylece Bat›’da Constantius ve caesar ’› Severus; Do¤u’da Galerius ve caesar ’› Maximinus Daia hüküm sürecekti. Kendilerini emekliye ay›ran Maximianus M.S. 310 Temmuz’da Marsilya’da öldürüldü veya intihar etti; Diocletianus ise olas›l›kla M.S. 313 y›l›nda hayata gözlerini kapad›. Diocletianus’un büyük bir çabayla kurdu¤u tetrarfli sisteminin bozulmas›, iç savafl›n bir türlü sona ermemesi ve akrabalar›na yap›lan zulüm nedeniyle üzüntüden ölmüfl olabilece¤i de ileri sürülür. Diocletianus, büyük eyaletlerin idaresinin güç oldu¤unu ve idarecilerinin imparatorun aleyhine (isyana kalk›flmak gibi) büyük bir güç oluflturdu¤unun fark›na vard›¤›ndan eyaletleri küçülterek say›lar›n› neredeyse ikiye katlam›flt›r. En önemli icraatlar›ndan biri de eyaletleri dioecesis ’ler halinde gruplamak olmufltur. Say›lar› 12’yi bulan dioecesis ’lerin her birinin idaresi de vicarius denen atl› s›n›f›ndan bir görevliye verilmifltir. Ayr›ca sivil idare ile askeri idareyi birbirinden kesin çizgilerle ay›rm›flt›r. Diocletianus ordudaki asker say›s›n› da art›rm›fl, s›n›r güvenli¤ine özel önem vererek s›n›rlardaki karakollar›n ›slah›na gitmifltir. Bütün bu reform hareketlerinin finansman› için yeni bir vergi sistemi oluflturmufltur. Fiyatlar›n anormal art›fl›n›n önüne geçmek için bir Narh Kararnamesi (edictum de pretiis) yay›mlam›flt›r. M.S. 301’de yay›mlad›¤› Narh Kararnamesi, enflasyonun durdurulmas›na iliflkin güzel bir örnektir. Kararnamenin kopyalar› baz› Anadolu kentlerinde (Aphrodisias, Stratonikeia, Nysa, Aizanoi gibi) parçalar halinde ele geçmifltir. Bu kararnameden M.S. 4. yüzy›l bafllar›nda Akdeniz dünyas›nda yüksek enflasyon oldu¤unu anl›yoruz. Kararnamede, imparatorluk hizmetindeki askerlerin, gittikleri yerlerde ihtiyaç duyduklar› mallar› ya da hizmetleri almak istediklerinde, telafuz edilemeyecek oranlarda fahifl para talep edildi¤i ve bu yolla haks›z kazanç elde edildi¤inden dem vurulmaktad›r. Sonunda bu gidiflata dur demek için mallar ve hizmetler için en fazla ne kadar fiyat talep edilece¤ine iliflkin bir kararname yay›mlanmaya karar verilmiflti. Fakat Diocletianus’un bu kararnamesi baflar›l› olmam›fl, fiyat art›fllar› durdurulamam›flt›r. Diocletianus, imparatorlu¤un birli¤inin sa¤lanmas›nda Roma’n›n geleneksel dinine önem veriyor ve tüm Romal›lardan pagan tanr›lar›na (özellikle Iupiter ve Hercules) tapmalar›n› istiyordu. Yay›mlad›¤› emirnamelerle H›ristiyanlar›n toplu olarak ibadet ettikleri yerler yak›l›yor, H›ristiyanlar öldürülüyor ya da aslanlara yem olarak at›larak cezaland›r›l›yorlard›.

141


Roma ‹mparatorlu¤unda Dominatus Dönemi hangi imparatorla bafllar?

SIRA S‹ZDE

3 Licinius (M.S. 308-324) Licinius M.S. 3. yüzy›l ortalar›nda bir tarihte Dacia’da (Romanya) dünyaya geldi. Galerius’un yak›n arkadafl›yd›; onunla birlikte Sasani seferine kat›ld› (M.S. 297). Galerius, Maxentius ile savafl›rken onunla görüflmesi için Licinius’u Roma’ya göndermiflti (M.S. 307). Ertesi y›l, Carnuntum toplant›s›nda Galerius, Maxentius taraf›ndan öldürülen Severus’un yerine Licinius’a augustus payesi verdi (M.S. 308). Licinius’a Bat›’n›n idaresi verildi. M.S. 311’de Galerius’un ölümü üzerine, Licinius Do¤u’nun idaresini Maximinus ile paylaflt›. Ama daha sonra Maximinus’u da yendi (M.S. 313); Tarsos’a kaçan Maximinus birkaç ay sonra öldü. Ancak Licinius’un Constantinus ile girdi¤i mücadele onun sonunu getirdi. L icinius, Martianus’u ortak imparator ilân etti. M.S. 324’te Constantinus, Khrysopolis (Üsküdar) mevkiinde Licinius’u yenilgiye u¤ratt› (M.S. 18 Eylül 324); Licinius önce Nikomedeia’ya kaçt› fakat yakalanarak Thessalonike’ye (Selanik) getirildi, ertesi y›l da öldürüldü. Ortak imparator ilân etti¤i Martianus da ayn› ak›bete u¤rad›.

CONSTANTINUS HANEDANI I. Constantinus (M.S. 307-337) Tarihte “Büyük” (Magnus) lakab›yla an›lan Flavius Valerius Constantinus, I. Constantius Chlorus ve Helena’n›n o¤lu olarak M.S. 27 fiubat 272 veya 273’te (veya 285’te) Naissus’ta (Yukar› Moesia) do¤mufltu. M.S. 293’te tetrarfli sistemi kuruldu¤unda Maximianus’un caesar ’› olan I. Constantius Chlorus, o¤lu Constantinus’u da Do¤u’daki Diocletianus’un saray›na göndermifl ve Constantinus orada yetiflmiflti. M.S. 305’te Diocletianus ve Maximianus tahttan feragat edince de onlar›n yerini caesar ’lar›, yani Galerius ve I. Constantius alm›fllard›. Dolay›s›yla, Constantinus art›k augustus olarak Do¤u’da hüküm süren Galerius’un gözetimi alt›nda bulunuyordu. Bat›’n›n idaresini üstlenen augustus I. Constantius, Britannia’da Pictlere karfl› sefere ç›kt›¤›nda Galerius’tan o¤lu Constantinus’u kendisine yard›m için göndermesini talep etmifl ve baba-o¤ul Britannia’da Pictlere karfl› birlikte savaflm›fllard›. Constantius Britannia’da Eburacum’da (bugün York) öldü¤ünde, askerler o¤lu Constantinus’u augustus ilân etmifllerdi. Ancak, Do¤u’nun augustus ’ u Galerius, Constantinus’a verilen bu unvan› kabul etmedi ve ona caesar unvan› verdi; Bat›’n›n augustus ’u olarak Severus’u atad›.

fie kil 8. 4 Büyük Constantinus’un mermer büstü.

Kaynak: Harris (2003), s. 56.

142


Ancak daha sonra Constantinus, önceki augustus Maximianus’un k›z› Fausta ile evlendi¤inde, Maximianus, onun augustus unvan›n› kabul etti. M.S. 308 yaz›ndaki Carnuntum Kongresi’nde Constantinus tekrar caesar rütbesine indirildi. Constantinus, sonradan kendisine karfl› bir tutum içine giren Maximianus’u Massilia’da (Marsilya) yendi ve öldürdü (veya intihara zorlad›). Do¤u’nun augustus ’u Galerius’un M.S. 311’deki ölümünden sonra, Constantinus bu kez Maximianus’un o¤lu Maxentius ile savaflmaya bafllad›. M.S. 312 de Constantinus, Alpler’den geçerek Roma’daki Maxentius’un üzerine yürüdü. Maxentius Roma’dan ayr›l›p Constantinus’un ordusunu flehrin d›fl›nda karfl›lad›. Milvius Köprüsü yak›n›ndaki savaflta Constantinus, Maxentius’un ordusunu yendi (M.S. 28 Ekim 312); Maxentius öldü ve an›s› lanetlendi. fie kil 8. 5

‹mparator Maxentius sikkesinin arka yüzünde; ‹mparatorun, Tanr›ça Roma’dan dünya egemenli¤ini simgeleyen küreyi (globus) almas› tasvir edilmifltir. Kaynak: Sotheby’s (June 19, 1990), 154.

Savafl öncesinde Constantinus, rüyas›nda askerlerin kalkanlar› üzerine ‹sa’n›n monogram›n› (khi ve rho) çizmeleri halinde savafl› kazanacaklar›n› görmüfl ve bu yüzden askerlerine bu monogram› kalkanlar›na çizmelerini emretmiflti. Savafl› kazand›¤›nda bu rüyan›n etkisi oldu¤unu düflündü. Bu zaferden sonra Roma Sena- tus ’u Constantinus’un augustus unvan›n› onaylayarak tüm imparatorluk yetki ve güçlerini ona verdi. Constantinus, Galerius’un yerine augustus olan Maximinus Daia’ya M.S. 313’te kendisiyle birlikte consul ’lük verdi. Ancak, Milvius Savafl›’ndan yaklafl›k 6 ay sonra Licinius’un da Tzouroulon’da (Çorlu) yap›lan savaflta Maximinus Daia’y› saf d›fl› b›rakmas› sonras›nda imparatorluk sadece Constantinus ile Licinius’a kalm›flt›. M.S. 313’te Licinius, Constantinus’un üvey k›z kardefli Constantia ile Mediolanum’da evlendi ve Constantinus ile Licinius aras›ndaki yak›nl›k perçinlendi. ‹ki augustus , Constantinus ve Licinius Mediolanum’da H›ristiyanlara tam bir tolerans emirnamesini (Milano Emirnamesi) yay›mlad›lar (M.S. 313 bafl›). Constantinus ve Licinius M.S. 315 y›l› consul ’lü¤ünü de paylaflt›lar. ‹ki augustus aras›ndaki


denge politikas› fazla uzun sürmedi ve iki augustus aras›nda savafl patlak verdi. Constantinus’un, kay›nbiraderi Bassianus’u caesar atamas› da iki augustus aras›ndaki anlaflmazl›¤› körükledi. Bu yüzden M.S. 316’da Constantinus Balkanlar› istila etti ve Licinius’u saf d›fl› b›rakmak istedi. Constantinus, Licinius’un ordusunu önce Pannonia’daki Cibalae’da (M.S. 8 Ekim 316), sonra da Trakya’daki Campus Ardiensis’te yendi. Ancak, yine de ikinci çarp›flma Constantinus için kesin bir zafer de¤ildi; Constantinus üstün olmas›na ra¤men Licinius’un ordusu geri çekilerek tam bir yenilgi almaktan kurtulmufltu. M.S. 1 Mart 317 de Serdica’da (Sofya) bir anlaflma yap›ld›. Licinius, Balkan eyaletlerinin ço¤unu Constantinus’a devretmek zorunda kald›. Constantinus’un çocuklar› Crispus ve Constantinus ile küçük Licinius caesar ilân edildiler. Bir süre iki taraf da sessiz kald›; herhangi bir mücadeleye girmekten kaç›nd›lar. Licinius, belki Constantinus’a hofl görünmek için önceleri H›ristiyanlara hoflgörü ile yaklaflmaya bafllad›; ancak sonradan onlara karfl› düflmanca tavr›n› aç›kça belli etti. H›ristiyanlar› devlet görevlerinden ve ordudan uzaklaflt›rmak istedi. Bu durum, Constantinus’u endiflelendiriyordu. Bu arada Gothlar› püskürtmeye çal›flan Constantinus’un, Licinius’un kontrolu alt›ndaki topraklara geçmesi, Licinius’u k›zd›rd›. Art›k ikisi aras›ndaki savafl kaç›n›lmazd›. Constantinus M.S. 324’te bü yük bir ordu toplad› ve Licinius’un üzerine yürüdü. Constantinus, Hadrianopolis (M.S. 3 Temmuz 324) ve Khrysopolis’te (M.S. 18 Eylül 324) yap›lan savafllarla L icinius’a karfl› zafer kazand›. Licinius Nikomedeia’ya kaçt›. Kent kuflat›ld›, Licinius ha yat›n›n ba¤›fllanaca¤› sözü üzerine teslim oldu ve Thessalonike’de (Selanik) gözalt›nda yaflamaya bafllad›. Fakat Constantinus sözünde durmad› ve bir süre sonra onu öldürdü (M.S. 325 bahar›). Khrysopolis zaferinden sonra Constantinus tek bafl›na imparatorlu¤un hâkimi oldu. Constantinus’un, daha sonra Gothlar, Alamannlar ve Sarmatlarla savaflt›¤›n› görüyoruz. Son plan› ise Sasanileri tam bir yenilgiye u¤ratarak bölgede Roma egemenli¤ini kurmakt›. Hatta Sasanileri de H›ristiyanlaflt›rmak istiyordu. Fakat Do¤u seferine ç›kamadan hastaland› ve M.S. 22 May›s 337’de Nikomedeia (‹zmit) yak›n›ndaki Ankyrona’da öldü. Ölmeden önce Nikomedeia piskoposu Eusebius taraf›ndan vaftiz edildi¤i söylenmektedir. Büyük Constantinus, yapt›¤› icraatlarla Roma imparatorluk tarihine damgas›n› vuran birkaç imparatordan biridir. Constantinus devlet idaresinde ve memuriyetlerde baz› de¤ifliklikler ve yenilikler yapm›flt›r. Eskiden gelen baz› memuriyetler önemlerini kaybettiler. Constantinus ile birlikte Diocletianus’un çoklu yönetimi ifade eden tetrarfli sistemi sona erdi, tek kiflinin yönetimi esas al›nd›. Orduda iki yeni görev oluflturuldu: Süvari komutanl›¤› (Magis- ter equitum) ve Piyade komutanl›¤› (Magister peditum). Yenilikçi imparator ordu yu ripenses denen s›n›r birliklerine ve comitatenses denen merkezi saha ordusuna böldü; Comitatenses esas olarak s›n›r›n arkas›nda konufllan›yordu. Constantinus ekonomik alanda da baz› de¤ifliklikler yapt›. ‹mparatorlu¤un alt›n sikkesi olan aureus ’un yerine, ondan biraz daha hafif olan solidus ad› verilen yeni bir alt›n sikkeyi tedavüle soktu. Aureus zamanla tedavülden kalkarak yerini tamamen solidus ’a b›rakt›. Constantinus imparatorlu¤un giderek a¤›rlaflan yükünün karfl›lanmas› için vergileri de art›rd›. Constantinus’un en önemli icraatlar›ndan biri de hiç kuflkusuz, imparatorlu¤un baflkentini Roma’dan Byzantion’a tafl›mas› ve kentin ad›n› -kendi ad›na izafetenConstantinopolis’e çevirmesidir (M.S. 11 May›s 330). Her ne kadar H›ristiyanl›k, neredeyse birkaç kuflak sonra, Büyük Theodosius zaman›nda Roma’n›n resmi devlet dini olacak ise de, H›ristiyanl›¤›n imparatorluk dahilinde kabul edilip desteklenmesi Constantinus zaman›nda olmufltur. Constan-

143

144


tinus, devlet dinini paganizmden H›ristiyanl›¤a dönüfltürme sürecini bafllatan imparatordur. Milvius Köprüsü Savafl› (M.S. 312), imparatorun H›ristiyanl›¤› kabullenmesinde bir dönüm noktas› olmufltur. Bir y›l sonraki Milano Emirnamesi de (M.S. 313) H›ristiyanlar›n art›k inançlar›n› serbestçe yaflayabilecekleri bir ortam› haz›rlam›flt›. Babalar›n›n ölümünden birkaç ay sonra Büyük Constantinus’un üç o¤lu II. Constantinus, II. Constantius ve Constans augustus unvan› ald›lar (M.S. 337) ve ertesi y›l bir toplant› yaparak imparatorluk topraklar›n›n yönetimini aralar›nda paylaflt›lar (M.S. 338). M.S. 340’da II. Constantinus egemenlik alan›n› geniflletmek amac›yla Constans’›n egemenlik alan›nda bulunan ‹talya’ya girdi; fakat Constans’›n ordusu II. Constantinus’un ordusunu Aquileia’da bozguna u¤ratt› ve II. Constantinus öldürüldü. Böylece Constans, Constantinus’un pay›na düflen topraklar›n da egemeni oldu. Ancak aralar›nda rekabet ve taht kavgas› nedeniyle iktidarlar› uzun ömürlü olmad›; üçü de öldürüldü. D‹KKAT

Roma ‹mparatorlu¤u’nda H›ristiyanlara hoflgörü, Milano Emirnamesi’yle resmen bafllad›.

Iulianus (M.S. 361-363)

fie kil 8. 6

‹mparator “Dönme” Iulianus’un mermer büstü. Kaynak: Penrose (2005), s. 255.

Iulianus M.S. 331’de Constantinopolis’te do¤mufltu. Do¤umundan hemen sonra annesini kaybetti; aile ve akrabalar›n›n bir k›sm›n› Büyük Constantinus’un M.S. 337’deki ölümünden sonraki katliamda kaybetmiflti. Çocuklu¤u ve gençli¤i H›ristiyan dinini ö¤renmekle geçen Iulianus giderek H›ristiyanl›ktan uzaklaflmaya bafllad›. Pergamon ve Ephesos’ta ald›¤› pagan yanl›s› derslerin de etkisiyle H›ristiyanl›¤›n egemen olmaya bafllad›¤› imparatorlukta eski pagan tanr›lar›na tap›nmaya bafllad› ve bunu herkesten saklad›. M.S. 355’te II. Constantius taraf›ndan caesar unvan› verildi ve German sald›r›lar›na karfl› mücadele etmesi için Gallia’ya gönderildi. Orada baflar›l› oldu; bu baflar›lar askerlerin ona daha çok güvenmelerine vesile oldu ve II Constantius’un korktu¤u bafl›na geldi: Iulianus, M.360’da Lutetia’da (Paris) augustus ilân edildi. Bir y›l sonra, M.S. 361’de II. Constantius’un Tarsos yak›n›ndaki Mopsoukrenai’da ölmesi üzerine onun yerine Roma taht›na geçti. Bundan böyle art›k inanc›n› gizleme gere¤i de duymad›. H›ristiyanlara karfl› cephe alarak paganizmi yeniden canland›rmaya çal›flt›; bu yüzden “Apos- tata” (= Dönme) lakâb› ile tan›n›r. Constantius, Sasanilere karfl› mücadelede kesin zafere ulaflmadan ölmüfltü. Iulianus, M.S. 362

145


Temmuz’da Antiokheia’da Sasani seferine haz›rl›k yapmaya bafllad› ve M.S. 363 Mart’›nda yola ç›kt›. Sasani baflkenti Ktesiphon’a kadar baflar›l› bir flekilde ilerledi ama kente girmeye muvaffak olamad›. Tigris (Dicle) k›y›s›nda Maranga mevkiindeki bir çarp›flmada nereden geldi¤i belli olmayan bir m›zrak, Iulianus’un ha yat›na mal oldu (M.S. 363 Haziran). M›zrak yaras› iyileflmedi ve Iulianus k›sa süre içinde öldü. M›zra¤›n düflman taraf›ndan de¤il de ordusundaki H›ristiyan askerlerinden biri taraf›ndan f›rlat›lm›fl olabilece¤i söylentisi bile yay›ld›. ‹mparatorun cesedi Constantinopolis’e getirildi. Iulianus’un ölümüyle Büyük Constantinus ile bafllayan Constantinus sülalesi de son bulmufl oldu.

Iovianus (M.S. 363-364) Önceki Constantinus sülalesi ile hiçbir ba¤› bulunmayan Iovianus, M.S. 331’de Singidunum’da do¤mufltu. Iovianus, Iulianus zaman›nda imparator muhaf›z komutanl›¤›na kadar yükselmiflti. Iulianus’un Sasani seferi s›ras›nda ölmesinin ard›ndan ordu taraf›ndan imparator ilân edildi (M.S. 363 Haziran). Sasani Kral› II. fiapur ile Roma’n›n aleyhine a¤›r flartlarla 30 y›l süreli bir bar›fl anlaflmas› yaparak orduyu geri çekti. Romal›lar, Tigris (Dicle) Nehri’nin do¤usundaki topraklar› Sasanilere terk ettiler. Iulianus’un paganizmi canland›rmaya çal›flmas›n›n ard›ndan H›ristiyan kilisesini tekrar güçlendirdi. M.S. 364 y›l› fiubat ay›nda çad›r›nda yanan sobadan duman zehirlenmesi nedeniyle beklenmedik bir zamanda Ankyra’da (Ankara) öldü. Yaklafl›k sekiz ay hüküm sürmüfltü; iktidar›na s›¤an tek olay, Roma ordusunu Persia batakl›¤›ndan kurtar›p geri çekilmek oldu. Hangi Roma imparatoru paganizmi yeniden canland›rmaya çal›flt›?

SIRA S‹ZDE

3 Paganizm, genel olarak çoktanr›l› inanca verilen add›r.

VALENTINIANUS HANEDANI I. Valentinianus (M.S. 364-375) Valentinianus M.S. 321’de Pannonia’da do¤mufltu. Kendisini asker olarak yetifltirmifl, II. Constantius zaman›nda Mesopotamia’da askeri tribunus olarak görev yapm›flt›. Iovianus öldü¤ünde muhaf›z alay› komutan›yd›; onun ölümünün ard›ndan yaflanan k›sa bir karars›zl›k döneminden sonra ordu taraf›ndan Nikaia’da imparator ilân edildi. Valentinianus Bat›’n›n yönetimini üzerine al›rken kardefli Valens’i ortak imparator olarak Do¤u’da görevlendirdi (M.S. 364). Kendisi Mediolanum’da ikamet ederken Valens, Constantinopolis’i tercih etti. M.S. 365 y›l›nda ayaklanarak kendisini imparator ilân eden Procopius, Trakya ve Bithynia’y› iflgal etti. Fakat bir süre sonra askerleri taraf›ndan terk edilen Procopius yine onlar taraf›ndan öldürüldü. Valentinianus zaman›n›n büyük bölümünü Alamannlara ve di¤er German sald›r›lar›na karfl› mücadele etmekle geçirdi, s›n›rlar› emniyete almaya çal›flt›. M.S. 367’de hastalan›nca çocuk yafltaki o¤lu Gratianus’u Bat›’n›n augustus ’u olarak atad›. M.S. 375’te dikkatini Pannonia’ya çevirdi; fakat Quadlarla yapt›¤› bir görüflmede felç geçirerek Brigetio’da öldü (M.S. 17 Kas›m 375). Kendisi H›ristiyan olmas›na ra¤men paganlara da hoflgörülü davrand›.

D‹KKAT

146


Valens (M.S. 364-378) Valens M.S. yak. 328’de Pannonia’da do¤mufltu. I. Valentinianus’un kardefli olan Valens, a¤abeyi taraf›ndan ortak imparator ilân edilerek Do¤u’da görevlendirildi (M.S. 364). M.S. 365’te Procopius isyan edip kendisini Constantinopolis’te imparator ilân etti. Costantinopolis, Valens’in saray›n›n bulundu¤u yer oldu¤undan ikisi aras›ndaki çarp›flma kaç›n›lmazd›. Ancak, Procopius’un kendi askerlerince öldürül fie ki l 8. 7

‹mparator Valens’in sikke portresi. Kaynak: Kent - Overbeck-Stylow (1973), 711.

mesiyle çarp›flmaya gerek kalmadan Procopius saf d›fl› b›rak›lm›fl oldu. Valens önce Trakya’da Gothlara karfl›, daha sonra da Do¤u’da Sasanilere karfl› savaflt›. Antiokheia’dayken paganistlere zalimce davrand›; Gothlar›n yeni ve büyük çapl› sald›r›lar› üzerine Bat›’ya geri ça¤r›ld› (M.S. 376). Hadrianopolis’te (Edirne) Vizigotlarla savafl›rken yenildi ve öldürüldü (M.S. 378). Valens, Traianus Decius’tan sonra sa vafl alan›nda düflman taraf›ndan öldürülen ikinci Roma imparatorudur.

Gratianus (M.S. 367-383) I. Valentinianus’un o¤lu olan Gratianus M.S. 359’da Sirmium’da (Mitrovica) do¤mufltu. Çocuk yafltayken babas› taraf›ndan augustus ’lu¤a yükseltildi. Babas›n›n M.S. 375’teki ölümünden sonra Bat›’da idareyi eline ald›. Valens’in Hadrianopolis (Edirne) yak›n›nda Vizigotlarla savafl›nda ona yard›ma gelece¤ine söz vermesine ra¤men, nedendir bilinmez, yard›ma gidemedi ve Valens, Vizigotlar taraf›ndan öldürüldü (M.S. 378). Ertesi y›l Valens’in yerine Theodosius’u Do¤u’nun augustus’ u olarak atad› (M.S. 379); kendisi Bat›’n›n yönetimini üzerine alm›flt›. M.S. 383’te Britannia’da Magnus Maximus’un isyan›n› bast›rmak için harekete geçti¤inde askerleri savaflmak istemediler ve onu terk ettiler; Gratianus Lugdunum’a (Lyon) kaçt› fakat yakalanarak öldürüldü (M.S. 383 A¤ustos). Magnus Maximus, Gallia, Britannia ve ‹spanya’da egemen oldu.


II. Valentinianus (M.S. 375-392) I. Valentinianus’un o¤lu olan II. Valentinianus M.S. 371’de Treveri’de dünyaya geldi. Babas› öldü¤ünde Gratianus Bat›’n›n imparatoru olarak ilân edilmiflti (M.S. 375); II. Valentinianus da askerleri taraf›ndan Aquincum’da ortak imparator ilân edildi. Magnus Maximus ‹talya’y› istila etmeye bafllad›¤›nda (M.S. 387) ‹talya’dan kaçt› fakat Theodosius’un yard›m› ve onun Magnus Maximus’un ordusunu yenip Maximus’u öldürmesiyle tekrar kontrolü eline ald›. Fakat kendisi de M.S. 392 Ma y›s’ta subaylar›ndan Arbogast taraf›ndan öldürüldü. Ölümüyle Valentinianus sülalesinin iktidar› da sona ermifl oldu.

THEODOSIUS HANEDANI I. Theodosius (M.S. 379-395) H›ristiyanl›¤› yüceltmeye çal›flmas› ve koyu bir H›ristiyan olmas› nedeniyle “Bü yük” lâkab›yla an›lan I. Theodosius, M.S. 346’da ‹spanya’n›n kuzeybat›s›nda Cauca’da do¤mufltu. M.S. 373-374’te Yukar› Moesia’da valilik (dux) yapt›. Valens’in Vizigotlar taraf›ndan öldürülmesinin ard›ndan, Gratianus onun yerine Theodosius’u Do¤u’nun augustus ’u olarak atad› (M.S. 19 Ocak 379). Önceleri I. Theodosius Vizigotlarla savaflt› fakat ne yaz›k ki baflar›l› olamad›. M.S. 382’de onlarla bir anlaflma yaparak imparatorluk s›n›rlar› içinde federatif bir statüde bulunmalar›n› kabul etti, hatta onlara Trakya’da toprak bile verdi. M.S. 387’de ‹talya’y› istila etmeye baflla yan ve II. Valentinianus’un ‹talya’y› terk etmesine neden olan Magnus Maximus’u Aquileia’da yenerek öldürdü. Theodosius birkaç y›l ‹talya’da kald›ktan sonra Constantinopolis’e döndü (M.S. 391); Bat›’n›n idaresini German komutan› Arbogast’a b›rakt›. Hat›rlanaca¤› üzere Arbogast, II. Valentinianus’un ölümünden de sorumlu tutulan bir kifliydi. Arbogast ba¤›ms›z bir flekilde hareket ederek, II. Valentinianus’un ölümünün ard›ndan, onun yerine, daha önceden retorik ve Latince ö¤retmenli¤i yapan ve yüksek devlet memurlu¤una kadar yükselen Eugenius’u augustus ilân etti ve Bat›’n›n idaresini ona b›rakt›. M.S. 394 Eylül ay›nda Theodosius, Frigidus Nehri k›y›s›nda Arbogast ve Eugenius’un ordusunu yendi ve Eugenius’u öldürttü. Arbogast ise savafl s›ras›nda kaçt› ve ard›ndan da intihar etti. Theodosius tekrar tüm imparatorlu¤un tek imparatoru olarak kald›; fakat çok geçmeden, M.S. 17 Ocak 395’te Mediolanum’da öldü. Her ne kadar imparatorluk genifl bir co¤rafyaya yay›lmas› nedeniyle uzun zamand›r Bat› ve Do¤u olarak yönetiliyorsa da, ölümünden hemen önce imparatorlu¤un idaresini fiilen iki çocu¤u aras›nda Bat› ve Do¤u olmak üzere paylaflt›rarak, Bat›’n›n idaresini 10 yafl›ndaki küçük o¤lu Honorius’a, Do¤u’nun idaresini 17 yafl›ndaki büyük o¤lu Arcadius’a verdi. Bundan böyle imparatorlu¤un Bat› ve Do¤u’su bir daha birlefltirilmedi. Dolay›s›yla imparatorlu¤un resmen ikiye bölünmesi M.S. 395 y›l› olarak tarihlenir ve I. Theodosius’a atfedilir. ‹stanbul, Sultanahmet Meydan›’ndaki (park›n içinde yer alan) an›t-sütunlar I. Theodosius zaman›nda getirilmifltir.

Honorius (M.S. 393-423) ve Arcadius (M.S. 395-408) Bat›’n›n ilk imparatoru Honorius (M.S. 393-423) ise M.S. 384’te do¤mufltu ve I. Theodosius’un küçük o¤luydu. M.S. 393’te augustus unvan› verilen Honorius, babas›n›n ölümünden sonra Bat›’n›n imparatoru oldu. ‹ktidar›nda idare esas olarak üst düzey komutanlar ve devlet adamlar›n›n elindeydi. Zaman›nda Gothlar Ro-

147

148


ma’ya sald›rd› ve ilk kez Roma yabanc› bir düflman›n istilas›na sahne oldu (M.S. 410). Honorius M.S. 423’te hastaland› ve öldü. Do¤u’nun idaresini alan I. Theodosius’un büyük o¤lu Arcadius zaman›nda pek fazla savafl olmad›. ‹mparator M.S. 408’de hayata gözlerini kapad›. fie ki l 8. 8

‹mparator Arcadius’un sikke Portresi. Kaynak: Breglia (1968), 98.

Theodosius Hanedan› üyelerinden Bat› Roma ‹mparatoru III. Valentinianus (M.S. 425-455) döneminde imparatorluk toprak kaybetti. Hun imparatoru Attila, Roma için en büyük tehlikelerden biriydi. Valentinianus M.S. 455’te öldürüldü. Valentinianus’tan sonra Bat› Roma taht›na s›ras›yla Maximus (M.S. 455), Avitus (M.S. 455-456), Maiorianus (M.S. 457-461), Severus (M.S. 461-465), Anthemius (M.S. 467472), Olybrius (M.S. 472), Glycerius (M.S. 473-474), Iulius Nepos (M.S. 474-475) ve Romulus Augustulus (M.S. 475-476) geçti. Hepsi de bir veya birkaç y›l tahtta kalabildi. Germanlar Bat› Roma için sürekli tehdit ve tehlike unsuruydu. Roma ‹mparatorlu¤u’nun bafl›nda bulunan Iulius Nepos, Orestes taraf›ndan tahttan uzaklaflt›r›lm›fl ve kendi o¤lu Romulus Augustulus tahta geçirilmiflti; ancak kendisi henüz çocuk yaflta oldu¤u için devlet idaresi gerçekte babas› Orestes’in elindeydi. Bu kez de German komutan› Odoaker, bir darbeyle Romulus’u taht› terk etmeye zorlam›fl ve Honorius’tan bu yana devam eden Bat› Roma, Germanlar›n eline geçmiflti (M.S. 476). Do¤u Roma ‹mparatorlu¤u ise 1453’te Osmanl› Sultan› II. Mehmet (Fatih) taraf›ndan y›k›l›ncaya kadar yaflamaya devam etmifltir. Bugün tarihçiler taraf›ndan Roma ‹mparatorlu¤u’ndan dil, din ve kültür bak›m›ndan farkl› olmas› nedeniyle Bizans olarak adland›r›lan imparatorluk gerçekte Roma ‹mparatorlu¤u’nun Do¤u yar›s›d›r, yani Do¤u Roma ‹mparatorlu¤u’dur; Bizans ad› Do¤u Roma ‹mparatorlu¤u için çok sonralar› modern tarihçiler (ilk kez 16. yüzy›lda Hieronymus Wolf) taraf›ndan kullan›lan bir add›r.

149


II. Theodosius (M.S. 402-450) ‹mparatorlu¤un do¤u yar›s›n›n hakimi olan Arcadius’un o¤lu II. Theodosius (M.S. 402-450), daha bebekken babas› taraf›ndan augustus ilân edildi. Arcadius’un M.S. 408’de ölümünün ard›ndan Do¤u’nun idaresini ald›. Augustus unvan›n› ald›¤›nda henüz bir yafl›nda oldu¤undan, iktidar dönemi bu unvan› ald›¤› M.S. 402’den de¤il, fiilen imparatorlu¤a bafllad›¤› M.S. 408’den itibaren de bafllat›lmaktad›r. Roma tarihinde tahtta en uzun süre kalan imparator, 49 y›l ile II. Theodosius’tur; M.S. 450’de bir av kazas›nda öldü. ‹stanbul’un kara surlar› onun zaman›nda Do¤u Valisi Anthemius’un gözetiminde infla edildi. II. Theodosius’un gerçeklefltirdi¤i önemli ifllerden biri, Constantinopolis’te “H›ristiyan Yüksek Okulu” ad›yla bir okul kurmas›d›r (M.S. 425). Bu okul gerçek anlamda tarihteki ilk üniversite olarak kabul edilmektedir. II. Theodosius’un çok önemli bir di¤er hizmeti de “Codex Theodosianus” ad›yla an›lan kanun külliyat›n› ya y›mlatmas›d›r (M.S. 438). Bu külli yat daha sonraki I. Iustinianus yasalar›n›n temelini oluflturmufl; Iustinianus yasalar› da modern Avrupa hukukunun temelini teflkil etmifltir. Theodosius Hanedan› üyelerinden Do¤u Roma imparatoru Marcianus (M.S. 450-457), II. Theodosius’un k›zkardefli Pulcheria ile evlenmiflti. Dördüncü ökümenik kilise konseyi onun zaman›nda Kalkhedon’da (Kad›köy) topland› (M.S. 451). ‹mparator M.S. 457’de öldü.

fieki l 8. 9

Theodosius Sütunu. M›s›r Firavunu III. Thutmosis’in obeliski ‹mparator I. Theodosius döneminde M›s›r’daki Karnak’tan getirilip Sultanahmet’teki Hipodrom’a yerlefltirilmiflti. Obeliskin kaidesinin dört taraf›n› kuflatan kabartmalarda I. Theodosius ve ailesinin betimlendi¤i imparator locas› ile törenlere iliflkin sahneler yer al›r (Foto: O.Tekin).

150


Özet  AMAÇ

1

Roma ‹mparatorlu¤u’nun gerileyifl ve zay›flama sürecini tart›flma

 AMAÇ

3

Önceki y›llarda imparatorluk topraklar›na kuzeyden ve do¤udan yap›lan d›fl sald›r›lar (German kavimleri ve Parthlar / Sasaniler gibi), içteki ayaklanmalar ve ayn› anda birden fazla imparatorun ya da gas›p›n egemen olmas› büyük s›k›nt›lara neden olmufl ve imparatorlu¤un genifl s›n›rlar›n›n tek bir hükümdar taraf›ndan kontrol alt›nda tutulamayaca¤› / yönetilemeyece¤i gerçe¤ini de göstermiflti. Bu yüzden Diocletianus “principatus” denen ve imparatorun tüm yetkilerle “birinci yurttafl” statüsüyle sahip oldu¤u önceki yönetim biçimini terk ederek, “dominatus” denen ve imparatorun mutlak hükümdarl›¤›n› tart›flmas›z kabul eden yeni bir yönetim biçimini benimsedi. Bu yeni yönetim biçimi monarflik yap›ya daha yak›n bir rejimi ifade etmekteydi. K›sa bir süre sonra da Diocletianus ve Maximianus taraf›ndan Tetrarkhia (Tetrarfli) denilen dörtlü bir yönetim oluflturuldu.

Roma ‹mparatorlu¤u’nun gerileme ve zay›flama süreci, genel olarak M.S. 3. yüzy›lla birlikte bafllam›flt›r. ‹mparatorlu¤un içine düfltü¤ü ekonomik kriz, al›nan önlemlere ra¤men bir türlü giderilemiyordu. Ekonomik krizin en önemli göstergelerinden biri, Diocletianus’un Narh Kararnamesi’dir. Eldeki sikkenin al›m gücünün azalmas›, develuasyonu gerektiriyor ve enflasyonu önlenemez bir noktaya getiriyordu. ‹mparatorluk s›n›rlar›n›n çok genifl bir alana yay›lm›fl olmas›, eyaletlerin idaresini zorlaflt›r›yor, neredeyse idare edilemez bir hal söz konusu oluyordu. ‹mparatorlar›n seçiminde tek yetkili organ›n Senato olmas› gerekirken, d›fl müdahalelerin olmas› ve artmas›, imparatorlar›n meflrulu¤una gölge düflürüyordu. Denebilir ki, M.S. 476’da idari aç›dan ikiye ayr›lan imparatorlu¤un neredeyse son iki yüz y›l›, krizin çözümü aray›fl›yla geçmiflti.  AMAÇ

2

Dönemin siyasal koflullar› nedeniyle ‹mparatorlar›n seçiminde askerlerin oynad›¤› rolün öne- mini aç›klama

Bilindi¤i üzere, Roma ‹mparatorlu¤u’nda iktidardaki hanedan üyelerinin taht adayl›¤› normal bir uygulamayd› ve imparator seçiminde Senato’nun (Senatus) karar› gerekliydi. Ancak, M.S. 3. yüzy›l›n ikinci çeyre¤inden itibaren taht ve iktidar kavgas› artm›fl, imparatorlar daha ziyade askerler taraf›ndan belirlenmeye bafllanm›flt›r. Böylece ayn› anda hem Senato taraf›ndan hem de askerler taraf›ndan ilan edilmifl birden fazla imparator söz konusu olmufltur. Bu durum imparatorluk genelinde kaosa ve anarfliye neden olmufltur. Bu nedenle, kabaca M.S. 3. yüzy›l ile 4. yüzy›l›n bafllar› “Askeri Anarfli Dönemi” veya “Asker ‹mparatorlar Dönemi” olarak adland›r›l›r. Dönemin ad› en çok duyulan imparatorlar› Maximinus Thrax (M.S. 235-238) , III. Gordianus (M.S. 238-244), I. Philippus (M.S. 244-249), Traianus Decius (M.S. 249-251), Valerianus (M.S. 253-260), Gallienus (M.S. 253-268) ve II. Claudius Gothicus (M.S. 268270) idi.

Principatus ve Dominatus yönetimlerini karfl›- laflt›rma

 AMAÇ

4

Roma ‹mparatorlu¤u’nun ikiye ayr›lma süreci- ni, nedenlerini ve sonuçlar›n› tart›flma

Roma ‹mparatorlu¤u’nun co¤rafi büyüklü¤ü, tek kifli taraf›ndan yönetilemeyece¤ini gösteriyordu. Bu konu asl›nda daha önce de üzerinde durulan bir konuydu. Caracalla ve kardefli Geta, Diocletianus ve Maximianus örneklerinde oldu¤u gibi. Ancak, resmen ikiye ayr›lma Theodosius Hanedan›’n›n kurucusu I. Theodosius zaman›nda gerçekleflti (M.S. 395). Theodosius, Bat›’n›n idaresini küçük o¤lu Honorius’a, Do¤u’nun idaresini büyük o¤lu Arcadius’a verdi. Bundan böyle imparatorlu¤un bat› ve do¤usu bir daha birlefltirilmedi. ‹mparatorlu¤un bat› yar›s› ise German bask›s› sonucu M.S. 476’da ortadan kalkt›. ‹mparatorlu¤un ikiye ayr›lma süreci, imparatorlu¤un gerileme ve zay›flama süreciyle paralel giden bir süreçtir. Bu sürecin en önemli nedeni, kuflkusuz devasa s›n›rlara sahip bir imparatorlu¤un, tek kifli taraf›ndan yönetilmesinin art›k mümkün olmamas›d›r. Sonuçta, imparatorluk topraklar› bat› ve do¤u olmak üzere iki kifli aras›nda paylaflt›r›lm›flt›r. Ancak, dikkat edilmesi gereken nokta, imparatorlu¤un fiziki olarak bölünmedi¤idir; co¤rafi bölünme sadece idare aç›s›ndan gerçeklefltirilmifltir; “parçalanma” söz konusu de¤ildir.


151

Kendimizi S›nayal›m 1. “Thrax” lâkab›n› tafl›yan Roma ‹mparatoru afla¤›da-

6. ‹mparator Diocletianus zaman›nda oluflturulan ve

kilerden hangisidir? a. III. Gordianus b. I. Licinius c. Valens d. Maximinus e. Gratianus

iki augustus ile iki caesar ’dan oluflan dörtlü yönetime ne ad verilir? a. Praetorluk b. Censorluk c. Tetrarfli d. Triumvirlik e. Testimonia

2. Abritus mevkinde (Dobruca yak›n›nda) tuza¤a düflürülerek öldürülen (M.S. 251 Haziran / Temmuz) ve böylece düflmanla savafl›rken savafl alan›nda ölen ilk imparator olarak an›lan Roma ‹mparatoru afla¤›dakilerden hangisidir? a. Maximianus b. II. Claudius c. Valens d. Maximinus e. Traianus Decius

7. Fiyatlar›n anormal art›fl›n›n önüne geçmek için M.S. 301’de yay›mlanan Narh Kararnamesi afla¤›daki imparatorlardan hangisi zaman›na tarihlenmektedir? a. I. Theodosius b. Honorius c. Arcadius d. I. Philippus e. Diocletianus

8. I. Constantinus ile Maxentius aras›nda M.S. 312’de 3. Roma ‹mparatorlu¤u’nun bat› yar›s›, M.S. 476 y›l›nda yar›s› Germanlar›n eline geçti¤inde tahtta olan çocuk yafltaki “Son Bat› Roma ‹mparatoru” afla¤›dakilerden hangisidir? a. Odaeker b. Remus Severus c. II. Valentinianus d. Romulus Tiberius e. Romulus Augustulus

4. Gothlara karfl› kazand›¤› zaferlerden dolay› “Gothicus” lâkab›yla an›lan Roma ‹mparatoru afla¤›dakilerden hangisidir? a. Arcadius b. II. Claudius c. Honorius d. I. Theodosius e. Valens

5. Roma ‹mparatorlu¤u’nda mutlak idareyi ifade eden “Dominatus Dönemi” afla¤›daki imparatorlardan hangisi ile bafllam›flt›r? a. Diocletianus b. Traianus Decius c. Valens d. Maximinus e. I. Philippus

yap›lan ve Constantinus’un zaferiyle sonuçlanan savafl nerede oldu? a. Palatinus Tepesi yak›n›nda b. Augustus Forumu yak›n›nda c. Milvius Köprüsü civar›nda d. Verona’da e. Roma civar›nda

9. M.S. 313’te yay›mlanan Milano Emirnamesi veya Ferman›’n›n içeri¤i afla¤›dakilerden hangisidir? a. ‹mparatorluk s›n›rlar› içinde yaflayanlara yurttafll›k hakk› verilmesi b. ‹mparatorluk yönetiminde bundan böyle caesar’ lar›n da görev almas› c. Sasanilere karfl› Roma dost ülkeleriyle ittifak oluflturulmas› d. Roma Devletinin H›ristiyanlara karfl› hoflgörülü tutum ve davran›fl sergilemesi e. Roma ‹mparatorlu¤u’nun Do¤u ve Bat› olarak ikiye ayr›lma karar›

10. Roma ‹mparatorlu¤u kaç y›l›nda ve hangi imparator zaman›nda Do¤u ve Bat› olarak ikiye ayr›ld›? a. M.S. 375: II. Valentinianus b. M.S. 445: II. Theodosius c. M.S. 395: I. Theodosius d. M.S. 395: Valens e. M.S. 495: Constans

152


Okuma Parças› Roma ‹mparatorlu¤u’nun Yeni Baflkenti: Constantinopolis “Büyük” lakab›yla da an›lan I. Constantinus, Roma’n›n imparatorlu¤un baflkenti olarak zay›fl›¤›n› ve emniyetsizli¤ini gördü¤ünden yeni bir baflkent ihtiyac› duymufl ve stratejik mevkii itibariyle Byzantion’u seçmifltir. Kenti yeniden büyük ve görkemli bir hale getirmek için imar faaliyetlerini bafllatm›fl; M.S. 11 May›s 330’da Roma ‹mparatorlu¤u’nun ikinci ya da yeni baflkenti olarak aç›l›fl› yap›lm›fl, ad› da bir süre korunmas›na karfl›n, imparatorun ad›ndan dolay› Constantinopolis olarak de¤ifltirilmifltir. Kent t›pk› Roma gibi 14 idari bölgeye (mahalleye) ayr›lm›flt›r. Constantinus, kentte bay›nd›rl›k faaliyetlerini yo¤unlaflt›rarak onu an›tlarla donatm›fl ve dönemin en görkemli merkezlerinden biri yapm›flt›r. Fatih Sultan Mehmet’in Constantinopolis’i almas›ndan sonra da kentin ad› de¤ifltirilmemifl (18. yüzy›lda ‹slambol olarak de¤iflmesine karfl›n), Cumhuriyet Dönemi’ne kadar Kostantiniyye ad› kullan›lm›flt›r.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. d

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Askeri Anarfli ve Yeni Düzen Aray›fl›: Maximinus Thrax” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “III. Gordianus’tan (M.S. 238244) Aemilianus’a (M.S. 253)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Honorius (M.S. 393-423) ve Arcadius (M.S. 395-408)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Valerianus’tan (M.S. 253260) Aurelianus’a (M.S. 270-275)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dominatus Dönemi ve Tetrarfli: Diocletianus (M.S. 284-305) ve Maximianus (M.S. 286-305 ve 307-308)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dominatus Dönemi ve Tetrarfli: Diocletianus (M.S. 284-305) ve Maximianus (M.S. 286-305 ve 307-308)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dominatus Dönemi ve Tetrarfli: Diocletianus (M.S. 284-305) ve Maximianus (M.S. 286-305 ve 307-308)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “I. Constantinus (M.S. 307337)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “I. Constantinus (M.S. 307337)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “II. Theodosius (M.S. 402450)” konusunu yeniden gözden geçiriniz.


S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 “Askeri anarfli”, Roma imparatorlar›n›n yasal bir flekilde ve Senato karar›yla de¤il de, askerler taraf›ndan belirlenmesi ve böylece ayn› anda Roma Devleti’nde birden fazla imparator bulunmas›n›n neden oldu¤u karmaflay› ifade eder. S›ra Sizde 2 Edessa’da (Urfa) Sasaniler taraf›ndan kuflat›lan ve esir al›nan Roma ‹mparatoru, Valerianus idi (M.S. 260 sonbahar›). ‹mparatorun ak›beti bilinmiyor; ancak yaflam›n›n geri kalan›n› esir olarak sürdürüp öldü¤ü tahmin edilmektedir. S›ra Sizde 3 “Principatus” denen ve imparatorun tüm yetkilerle “birinci yurttafl” statüsüyle sahip oldu¤u önceki yönetim biçiminin terkedilerek, “dominatus” denen ve imparatorun mutlak hükümdarl›¤›n› tart›flmas›z kabul eden yeni bir yönetim biçiminin benimsenmesi Diocletianus zaman›nda oldu. Bu yeni yönetim biçimi monarflik yap›ya daha yak›n bir rejimi ifade etmekteydi.

153

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Akflit, O. (1985), Roma ‹mparatorluk Tarihi, ‹stanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Yay›nlar›, ‹stanbul. Breglia, L. (1968), Roman Imperial Coins. Their Art and Technique, New York. Cameron, A., Garnsey, P. (ed.) (2005), The Cambridge Ancient History, c. 12: The Crisis of Empire, AD 193- 337, Cambridge. Cameron, A., Garnsey, P. (ed.) (1998), The Cambridge Ancient History, c. 13: The Late Empire, AD 337- 425, Cambridge. Cornell, T. Ve Matthews, J. (1988), Roma Dünyas› (çev.

fi. Karadeniz), ‹letiflim Atlasl› Büyük Uygarl›klar Ansiklopedisi, ‹stanbul. Glay, M.Le, Voisin J.-L., Bohec, Y. Le (1995), Histoire romaine, PUF, Paris. Grant, M. (1998), The Roman Emperors. A Biographical Guide to the Rulers of Imperial Rome 31 BC - AD 476, Londra. Harris, N., History of Ancient Rome, Chancellor Press,

Londra, 2003. ‹plikçio¤lu, B. (2007), Hellen ve Roma Tarihinin Ana- hatlar›, ‹stanbul. Kent, J.P.C.-Overbeck, B.-Stylow, A.U. (1973), Die römische Münze, Hirmer Verlag München. Penrose, J. (ed.) (2008), Rome and Her Enemies, Osprey Publishing, Oxford. Scarre, C. (1995), Chronicle of the Roman Emperors, Thames and Hudson, Londra. Shotter, D. (2003), Rome and Its Empire, Norfolk. Tekin, O. (2008), Eski Yunan ve Roma Tarihine Girifl, ‹letiflim Yay›nlar›, ‹stanbul.

Sözlük

155

Sözlük Ara Pacis Augustae (Lat.): Augustus Bar›fl Suna¤› (Roma’da).

A Aedilis (Lat.): Roma’da kamu ifllerinin kontrolü, çarfl› ve pa-

Areopagos (Yun.): Sözcük anlam› Ares Tepesi olan ve daha

önce arkhon ’luk ’luk yapanlar›n oluflturdu¤u en eski meclis.

zarlarda a¤›rl›k ve ölçülerin denetimi, güvenlik, itfaiye teflkilat› ve festivallerin düzenlenmesinden sorumlu devlet görevlisi (magistrat).

Aristokrasi: Soylular›n, en iyilerin (aristoi) yönetimi. Arkh on (Yun.): Yüksek devlet memuru; baz› durumlarda

devletin bafl›.

Aerarium (Lat.): Roma devlet hazinesi. Aes grave (Lat.): Döküm tekni¤iyle üretilen Roma’n›n ilk

As (Lat.): Roma bronz sikkelerinde ana birim. Asklepieion:

Sa¤l›k Tanr›s› Asklepios’a adanm›fl sa¤l›k merkezi.

bronz sikkeleri; ana birim as. Ager publicus (Lat.): Roma’da devlet arazisi. Esas olarak sa-

vafl neticesinde elde edilirdi. edilirdi.

Asty (Yun.): Kent (özellikle merkezi alan, çekirdek k›sm›). Atl›lar: Lat. Equites. fiövalye S›n›f›. Belirli bir servete sahip ki-

flilerden oluflurdu.

Agon (Yun.): Yar›flma, mücadele. Her türlü alandaki yar›flma

için kullan›l›r.

Augustus (Lat.): Sözcük anlam› “kutsal”. Roma’n›n ilk impa-

ratoru Augustus’tan dolay› Roma imparatorlar›n›n tafl›d›-

Agora (Yun.): Toplanma alan›. Bir kent-devletinde pazar, çar-

¤› unvan.

fl› veya sosyal yaflam›n merkezi. Agoranomos (Yun.): Ço¤. Agoranomoi. Çarfl›-pazarda görev

Augur (Lat.): Ço¤. Augures. Kufllar›n uçufluna bakarak keha-

nette bulunan din adam›.

yapan, ölçü, a¤›rl›k ve mallar›n mallar›n kalitesini kalitesini denetleyen memur. Akhaimenid: Ad›n› Akhaimenes’ten alan Pers Pers sülalesi sülalesi (Akha-

Aureus (Lat.): Roma alt›n sikke birimi. Auspicium (Lat.): Roma’da tanr›lar›n görüfl ve r›zas›n›n al›n-

mas›.

imenidai). Akropolis (Yun.): Bir kent-devletinde kamu binalar›n›n (ve

Autarkeia (Yun.): Bir kent-devletinin kendine yeterli¤i, eko-

nomik ba¤›ms›zl›¤›.

tap›naklar›n) bulundu¤u etraf› surla çevrili yüksek tepe. Alimenta Alime nta (Lat.): Fakirlere ve kimsesiz çocuklara yard›m sistemi.

Autonomia (Yun.): Bir kent-devletinin d›fl güçlerin müdaha-

lesi olmadan kendi kanunlar›n› yapabilmesi.

Amici Princ ipis (Lat.): ‹mparatorun dostlar›. Yar› resmi bir

unvan.

Auxilia (Lat.): Esas olarak Roma’n›n ‹talya d›fl›ndaki Roma

yurttafl› olmayan müttefiklerinden oluflturulan yard›mc›

Amphiktion (Yun.): Dinsel birlik.

askeri kuvvetler.

Anayasa: Bir devletin yönetim biçimini, temel kurumlar›n›n

nas›l iflleyece¤ini belirten ve halk taraf›ndan genel kabul görmüfl temel hukuk kurallar› ile yasalar bütünü. Roma’da krall›k ve cumhuriyet dönemlerinden itibaren

B Barbaros (Yun.): Ço¤. barbaroi. Hellenlerin Hellence (Yu-

nanca) konuflmayan toplumlara verdikleri isim.

oluflturulan anayasaya, Sulla döneminde yeni bir flekil verildi. Annales (Lat.): Roma’da y›llara göre düzenlenmifl resmi ka-

y›tlar.

Basileus (Yun.): Kral. Bema (Yun.): Kürsü. Bule (Yun.): Boule. Hellen kent-devletinde dan›flma ve idare

meclisi.

Annona (Lat.): 1. Hububat (bu¤day, arpa vb.); özellikle bu¤-

day, 2. Roma’n›n y›ll›k bu¤day üretimi, 3. ‹mparator Septimius Severus zaman›nda konan do¤rudan ayni vergi, 4. Hubub Hububat at tanr›ças›. tanr›ças›. Antitetik: Karfl›l›kl›. Apeiron (Yun.): Felsefi görüflte “sonsuzluk”. Apella (Yun.): Sparta’da Halk Meclisi. Apodyterion Apodyteri on (Yun.): Palestra ve hamamlarda soyunma odas›. Apoikia (Yun.): Koloni. Apostata (Yun.): Din de¤ifltirenler için kullan›lan lâkap, “dön-

me” (özellikle Roma ‹mparatoru Iulianus için). Aprilis (Lat.): Roma takviminde Nisan.

Buleutes (Yun.): Bouleutes. Bule üyesi yurttafllar.

C Caesar (Lat.): Roma Consul ’ü ’ü ve Dictator Julius Caesar’dan

dolay› Roma ‹mparatorluk döneminde veliaht ya da prens için kullan›lan unvan. Caligae (Lat.): Çizme. ‹mparator Caligula ad›n› caligae ’dan ’dan al-

m›flt›. Catilina nutuklar›: Consul Cicero ’nun ’nun Catilina ayaklanmas›-

n› ortaya ç›karmak için Senatus ’da ’da verdi¤i nutuklar. Böylece Catilina, deflifre olmufl ve vatan haini ilân edilmifltir (M.Ö. 63).

156


Censor’lar (Lat.): Roma’da befl y›lda bir yurttafllar›n ve onla-

Cursus honorum (Lat.): Soylu bir Roma yurttafl›n›n, memuri-

r›n sahip olduklar› servetlerin say›m›n› (census) yapan,

yet görevlerind görevlerindee (kariyerinde ( kariyerinde)) ilerleme il erleme kaydetme afla-

kayd›n› tutan, senatörlerin listesini belirleyen memurlar;

malar›.

imperium yetkileri yetkileri yoktu. Daha önce consul ’lük ’lük yapm›fl

Curul Aedilisi (Lat. Aedilis Curulis ): ): Bkz. Aedilis.

kiflilerden seçilirlerdi. Centuria (Lat.): Roma lejyonunda 100 kiflilik bölük.

D

Centurio (Lat.): Roma lejyonunda 100 kiflilik birli¤in komutan›.

Damnatio memoriae (Lat.): An›n›n lanetlenmesi.

Cippus (Lat.): Mimari ifllevi olmayan ufak, k›sa sütun.

Dareikos (Yun.): Pers alt›n sikkesi.

Civitas Romana (Lat.): Roma Yurttafl›.

December (Lat.): Roma takviminde Aral›k.

Civitas Libera (Lat.): Özgür kent.

Decemvir (Lat.): 10 üyeli komisyonun üyelerinden biri. Roma

Clementia (Lat.): Sözcük anlam› merhamet; ayn› zamanda

personifikasyon. Cliens (Lat.): Ço¤. Clientes. Yanaflma.

Cumhuriyet döneminde On iki Levha kanunlar›n› decemvir ’ler ’ler (ço¤. decemviri ) haz› haz›rlam rlam›flla ›fllard› rd› (Decemviri Legibus Scribundis) .

Cloaca Maxima (Lat.): Roma’daki kanalizasyon sistemi.

Dekret (Lat. Decretum): Meclis karar› (kararname).

Clupeus Virtutis (Lat.): Onurland›r›lacak kifliye sunulan (ve-

Delos Deniz Birli¤i: Atina taraf›ndan taraf›ndan M.Ö. 478 / 477’de Pers-

ya kap›s›na as›lan) “alt›n “alt›n kalkan”. Cognomen (Lat.): Roma yurttafllar›nda aile (familia) ad›. Cohors (Lat.): Ço¤. chortes. Roma’da askeri birlik. Comitatenses (Lat. ço¤.): Büyük Constantinus zaman›nda

esas olarak s›n›r›n hemen gerisinde oluflturulan mobilize saha birli¤i. Ayn› zamanda bkz. Comitatus. Comitatus (Lat.): Seyrü sefer (mobilize) halindeki ordu. Bü-

yük Constantinus’tan itibaren oluflturuldu. oluflturuldu. Bkz. Comita- tenses.

Comitia Centuriata (Lat.): Roma’da patricii ile pleblerin gö-

rev yapt›¤› “Yüzler Meclisi”. Comitia Curiata (Lat.): Roma’da 30 curiae ’y› ’y› kapsayan ve sa-

dece patricii s›n›f›na aç›k meclisti. Comitia Tributa (Lat.): Pleb Meclisi. Aedilis ’lerin, ’lerin, tribunus ’la’la-

r›n ve quaestor ’lar›n ’lar›n seçimini yapar, pleb kararlar›n› oylard›; oylama kabilelere göre olurdu. Concilium Plebis (Lat.): Roma’da pleblerin oluflturdu¤u mec-

lis, Pleb Meclisi. Consecratio (Lat.): Tanr› mertebesine eriflme, tanr›laflt›rma. Consul (Lat.): Roma Cumhuriyet döneminde y›ll›k olarak ata-

lere karfl› mücadele etmek için kurulan birlik. Demiurgos (Yun.):Bir kent-devletinde yüksek devlet memu-

ru, bafl magistrat. Demokrasi: Halk Egemenli¤i, yönetimde halk›n egemen ol-

du¤u sistem. Demokratia (Yun.): Demos (halk) ve kratia (yönetim) söz-

cüklerinden oluflan ve “Halk Yönetimi” anlam›n› tafl›yan sözcük. Bkz. Demokrasi. Demos (Yun.): Birkaç anlam› vard›r: 1. Halk, 2. Sadece erkek

yurttafllar›n oluflturdu¤u topluluk, 3. Aristokratlar›n Aris tokratlar›n d›fl›nda kalan fakir halk, 4. Atina’daki demokratik devlet, 5. Ekklesia’y› oluflturan halk. Denarius (Lat.): Roma’da esas gümüfl sikke birimi. Dikasterion (Yun.): Ço¤. Dikasteria. Halk Mahkemesi. Ayn›

zamanda bkz. Heliaia. Diadokhos (Yun.): Ço¤. Diadokhoi. Büyük ‹skender’in ard›-

l›, onun generallerinden biri. Dictator (Lat.): Roma’da kriz veya ola¤anüstü hal gerektiren

zamanlarda alt› ay süreyle devlet yönetimini üstlenen en yüksek görevli (Örne¤in, Sulla ve Caesar).

nan devletin en yüksek devlet memuru; devletin bafl›n-

Dioecesis (Lat.): Diocletianus (M.S. 284-305) zaman›nda olufl-

da iki consul bulunurdu. ‹mparatorluk döneminde im-

turulan idari eyaletler; önceleri 13 adet idi, sonradan sa-

parator unvanlar›ndan biri.

y›lar› artm›flt›r. Dioecesislerin yönetimi praetor p raefec-

Conubium (Lat.): Roma’da evlenme hakk›. Roma yurttafl›n›n

sahip oldu¤u haklardan biri. Conventus (Lat.): Bir eyalet içindeki adli (hukuksal) bölge

veya bölge merkezi. Corona civica (Lat.): Defne dal› ile mefle yapraklar›ndan ya-

p›lm›fl çelenk. Curia (Lat.): Büyük aile birli¤i; Forum’daki Senato’nun top-

lant› yeri, meclis.

tus ’u ’u veya vicarius ’un ’un elindeydi.

Divus (Lat.): Tanr›. Diva (Lat.): Tanr›ça. Dominatus (Lat.): Roma’da imparatorun mutlak hükümdarl›-

¤›n› tart›flmas›z kabul eden yönetim biçimi; ‹mparator Diocletianus (M.S. 284-305) ile bafllar. Domus Aurea (Lat.): ‹mparator Nero’nun Roma’da kendisi

için infla ettirdi¤i yap› (Alt›n Ev).

Sözlük

157

Donativum (Lat.): Parasal arma¤an (bir tür cülus bahflifli);

Gregorien takvimi: 16. yüzy›l sonlar›nda Papa XIII. Gregori-

Roma imparatorlar› tahta geçmek için destek gördükleri

us taraf›ndan gelifltirilen ve günümüzde halen kullan›lan

praetor muhaf›zlar›na para vaat ederler ve tahta geçtik-

takvim.

ten sonra da onlara para da¤›t›rlard›. Drahmi: Hellen sikkelerinde gümüfl sikke birimi.

H

Dupondius (Lat.): Roma bronz (pirinç) sikke birimi.

Hegemon (Yun.): Lider, önder.

Dux (Lat.): Geç Roma ‹mparatorluk döneminde vali.

Hekatombaion (Yun.): Hellen takviminde Temmuz’a denk

gelen ay.

E

Heliaia (Yun.): Hellen kent-devletinde bir tür halk mahkeme-

Eisphora (Yun.): Mal ve varl›ktan al›nan özel vergi; özellikle

savafl gibi ola¤anüstü dönemlerde yurttafllardan ve ya-

si. Ayn› zamanda bkz. Dikasterion. Hellen (Yun.): Yunan halk›ndan olan. Yunanlar kendilerini

banc›lardan (metoikoi) al›n›rd›. Ekklesia (Yun.): Hellen kent-devletlerinde Halk Meclisi.

bu flekilde adland›r›yorla adland›r›yorlard›. rd›. Hellenistik: Büyük ‹skender’in Do¤u seferiyle birlikte Hellen

Elektron (Yun.): Alt›n ve gümüfl alafl›m› metal; ilk sikkeler

kültürünün Do¤u’ya yay›lmas› ve Do¤u kültürüyle kay-

elektrondan bas›lm›flt›.

naflmas›. Büyük ‹skender’in Do¤u seferine bafllad›¤› (ve-

Eleusis Misterleri: “Eleusis Gizem Dinleri” olarak da ifade

ya Pers P ers Krall›¤›’ Krall›¤›’na na son verdi¤i) tarihten Roma’n› Roma’n›n n son so n

edilen bir kült. Devlet kontrolunda, Attika’daki Eleusis’te

Helenistik Krall›k olan Ptolemaioslar› ortadan kald›rd›¤›

daha ziyade Demeter, k›z› Persephone ve Dionysos onu-

tarihe kadar süren dönemin ad› (M.Ö. 334 / 330 – 30).

runa tesis edilmiflti. Emporion (Yun.): Küçük ölçekli ticaret merkezi.

Hellanodikai (Yun.): Festival düzenleyicileri. Hellenotamiai (Yun.): Delos Deniz Birli¤i’nde hazine görev-

Epheroi (Yun.): Devlet denetçileri. Epigrafi : Yaz›t Yaz›tbili bilim. m.

lileri. Helot (Yun. heiolos veya veya heioletes ): ): Sparta’da topra¤a ba¤l›

Epistates (Yun.): Hellen kent-devletinde Prytaneis’in baflkan›. Eponim (Yun. eponymos ): ): Y›la ad›n› verme.

köle. Herme (Yun.): Üst k›sm› Tanr› Hermes’in büstü fleklinde so-

Epos (Yun.): Kahramanl›k destan›.

na eren dikdörtgen tafl blok; blo¤un orta yerinde phallos

Equites (Lat.): Eski Roma’da Atl› S›n›f› (fiövalyeler).

tasviri bulunurdu.

Era: Takvim bafl›.

Hierothesion (Yun.): Mezar an›t›. Hiereus (Yun.): Din ada-

m›, “rahip”.

Ethnos (Yun.): Halk. Euergetes (Yun.): Bir kent-devletinde yararl› ifllerde kullan›l-

Hippeis (Yun.): Atl›lar (Atina’da toplumun s›n›flar›ndan biri).

mak üzere para ba¤›fllayan, imâr faaliyetlerine katk›da

Homonoia (Yun.): Sözcük anlam› “uyum”, “dostluk”; ayn› za-

bulunan, festival masraflar›n› üstlenenler kiflilere verilen onurland›rma s›fat›. Eupatridai (Yun.):Soylular (Soylu do¤anlar).

manda personifikasyon. Homo novus (Lat.): Yeni kifli. Bkz. Novus homo Hoplit (Yun. hoplites ): ): Tam teçhizatl› (kalkan, m›zrak, k›l›ç,

Exercitus (Lat.): Ordu.

z›rh) Hellen piyade askeri. Hostis Publicus (Lat.): Vatan haini, devlet düflman›.

F

Höyük: Suni tepe; üst üste yerleflimler nedeniyle oluflan suni

tepe.

Familia (Lat.): Aile. Fasces (Lat.): Aras›na balta yerlefltirilmifl de¤nek demeti asa.

’lar tafl›rd›. Lictor ’lar

I

Februarius (Lat.): Roma takviminde fiubat.

Ianuarius (Lat.) (Januarius): Roma takviminde Ocak.

Fibula (Lat.): Ço¤. Fibulae. Çengelli i¤ne.

Idus (Lat.): Ay›n 15. günü (baz› aylar›n 13. günü). Imperium (Lat.): Roma’da “emretme” yetkisi.

G

Imperator (Lat.): 1. Komutan, 2. ‹mparator.

Gens (Lat.): Klan veya büyük aile.

Imperium Propraetore (Lat.): Imperium yetki yetkisine sine sahip

Gerusia (Yun.): Yafll›lardan oluflan bir tür Dan›flma Meclisi.

Gizem Dinleri: Bkz. Eleusis misterleri. Grammatistes (Yun.): E¤itimciler.

propraetor.

Imperium Romanum (Lat.): Roma ‹mparatorlu¤u Incitatus (Lat.): ‹mparator Caligula’n›n yar›fl at›n›n ad›.

158


Interrex (Lat.): Roma’da kral öldü¤ünde yenisi seçilinceye

Legatus (Lat.): Komutan, imparator vekili, özel devlet görev-

kadar devletin bafl›na geçen kifli.

lisi. Lejyon komutan›; imparatorluk eyaletinde do¤rudan

Isegoria (Yun.): Hellen kent-devletinde mecliste konuflma

özgürlü¤ü.

imparatora ba¤l› vali (Legatus Augusti). Leiturgia (Yun.): Bir tür zorunlu sponsorluk. Zengin yurttafl-

Isonomia (Yun.): Hellen kent-devletinde yasalar karfl›s›nda

lar›n kamusal alandaki imâr faaliyetlerini, festival düzen-

eflitlik.

lenmesini, gemi inflas›n› vb. –devletin iste¤i üzerine– zo-

Isotimia (Yun.): Hellen kent-devletinde herkesin her maka-

ma gelebilme hakk›. Iunius: Roma takviminde Haziran.

runlu olarak finanse etmeleri. Lejyon (Lat. legio ): Roma askeri birli¤i. Kapsad›¤› asker (lej-

Iustitia (Lat.): Sözcük anlam› “adalet”; ayn› zamanda personi-

yoner) say›s› cumhuriyet döneminde 4500; imparatorluk

fikasyon.

döneminde 5200 kifliden olufluyordu; ancak zaman içinde farkl› say›lar da söz konusudur.

J

Lex (Lat.): Kanun.

Jülyen takvimi: Iulius Caesar zaman›nda haz›rlanan Roma

Lictor (Lat.): Consul ’lere refakat eden görevli. Lictor ’lar omuz-

lar›nda fasces denen bir de¤nek demeti tafl›rlard›.

takvimi.

Linear A ve B: Tunç Ça¤›nda Girit ve Miken uygarl›klar›nda

K

kullan›lan çizgisel yaz›.

Kalendae (Lat.): Roma takviminde ay›n ilk günü.

Logographos (Yun.): Ço¤. Logographoi. Kent tarihi, kahraman-

Karum: Pazar yeri (Hitit, Asur gibi Do¤u toplumlar›nda).

l›klar, mitoloji gibi insanlar›n ilgisini çeken konular› rhap-

Keruks (Yun.): Ço¤. kerukes. Ulak, haberci, mesaj götüren.

sodos ’lar gibi fliir diliyle de¤il, düz yaz› (nesir) fleklinde ya-

Kerykeion (Yun.): Tanr› Hermes’in asas›.

zan kifli. Adlar›n› bildi¤imiz logographos ’lar aras›nda her

Khora (Yun.): Kent-devletinin k›rsal›.

ikisi de Miletoslu olan Kadmos ile Hekataios’u sayabiliriz.

Kiklopik: Mitolojideki Kyklops adl› devlerin tafl›yabilece¤i

kadar büyük-iri (özellikle tafl). Kitharistes (Yun.): Müzik ve lirik fliir e¤itimcileri. Kleros (Yun.): Sahip olunan toprak parças›n›n “hisse / pay”

anlam›n› tafl›yan Hellence ad›. Klerukhia (Yun.): Atina’n›n deniz k›y›s› ve adalar gibi strate-

M Magister Equitum (Lat.): Roma Cumhuriyet Dönemi’nde Dic- tator ’un yard›mc›s› ( imperium yetkisine sahip), süvari

kuvvetlerine komuta ederdi. Ayn› zamanda s›n›rdaki sü vari birli¤i komutan›.

jik mevkilerde kurdu¤u özel koloniler. Ya da Atina’n›n

Magister Militum (Lat.): Askeri komutan.

fethetti¤i topraklarda fakir yurttafllara verdi¤i toprak par-

Magister Peditum (Lat.): Piyade askerlerin komutan›.

ças› (kleros). Klerukhia ’larda yerleflenler Atina yurttafll›k

Magistrat (Lat. Magistratus ): Roma’da yüksek devlet memu-

haklar›na sahiptiler. Kolonizasyon: Bir kavmin ya da bir kent halk›n›n tar›msal

veya ticari faaliyetlerde bulunmak için kendi s›n›rlar› d›fl›nda elveriflli topraklarda üsler kurup, oray› yurt edinme süreci.

ru. Hellen kent-devletlerinde de yüksek devlet memurlar› bu flekilde an›l›r. Magnus (Lat.): Sözcük anlam› “Büyük”. Maius (Lat.): Sözcük anlam› “Daha büyük”. Imperium maius

(= daha büyük bir emretme yetkisi).

Komedia (Yun.): Sahne’de gerçeklefltirilen oyun türü.

Martius (Lat.): Lat. Mart ay›. Mausoleion: Mezar an›t›, mozole.

Kral Yolu: Susa’dan Sardeis’e uzanan ticari ve askeri amaçl›

Medimnos (Yun.): Ölçek, kile. 1 medimnos , 38 kilogram ve-

yol (daha çok Pers döneminde).

ya 50 litre.

Ktistes (Yun.): Koloni kurucusu.

Megaron (Yun.): Dikdörtgen planl›, ön avlulu basit yap›.

Kupel: Ocak çukuru. Kupelasyon: F›r›nlama.

Mesogeia (Yun.): ‹ç bölge.

Kutsal Savafl: Phokislilerin Delphoi Apollon Tap›na¤›n› iflgal

Metoikos (Yun.): Ço¤. metoikoi . Yabanc›, kent-devleti yurtta-

etmeleri üzerine Phokis ile Thebai aras›ndaki patlak veren savafl (M.Ö. 355). Kült: Tanr› veya kahraman tap›n›m›.

fl› olmayan, baflka bir yerden gelip oraya yerleflmifl. Mil tafl›: Mesafe tafl›; gidilecek yere olan uzakl›¤›n belirtildi¤i

yuvarlak tafl. Milano emirnamesi (ferman›): I. Constantinus ve Licinius ta-

L

raf›ndan H›ristiyanlara hoflgörü gösterilmesini isteyen

Latifundia (Lat.): Roma’da büyük araziler, çiftlik arazisi. Lava-

emirname (M.S. 313).

getas: Akha kral›n›n yard›mc›s›.

Sözlük

Monarfli: Tek kifli egemenli¤ine dayal› yönetim sistemi (ör.

rinden olufluyordu ve halk›n afla¤› tabakalar›yla (popula-

Krall›k). Monophthalmos (Yun.): “Tek gözlü” anlam›nda lâkap; özel-

likle Antigonos için.

res) çat›flma halindeydi.

Ostrakon (Yun.): Ço¤. ostraka. Keramik parças›. Ostrakophoria (Yun.): Çanak çömlek parças› kullanarak oy

Municipium (Lat.): Roma kenti (ve yurttafll›¤›) statüsü verile-

rek Roma’n›n korumas› alt›na al›nan fakat iç ifllerinde

159

verme. Ostrakismos (Yun.): Çanak Çömlek Mahkemesi.

özgür (otonom) olan ‹talya’daki kent-devletlerine ya da bu flekilde tesis edilmifl kentlere ve kapsad›klar› topluma verilen isim. Bir görüfle göre municipium ’lar›n oy verme hakk› bulunmuyordu.

P Paideia (Yun.): E¤itim. Paidagogos (Yun.): Olgunluk ça¤›na gelinceye kadar çocuk-

Müttefikler Savafl›: Ayn› zamanda “Sosyal Savafl” olarak da

lar›n e¤itimlerinin aksamamas›n› sa¤layan, onlar› kötü

bilinir. ‹talya’n›n güneyindeki Roma müttefiki kentler ile

al›flkanl›klardan uzak tutan ve okula götürülmesinden

Roma aras›ndaki savafl (M.Ö. 91-88).

sorumlu bir tür ev kölesi. Paidotribes (Yun.): Atletizm e¤itimcileri.

N

Panhellen: Hellen birli¤i.

Naumakhia (Yun.): Deniz savafl›.

Panionion (Yun.): Ion Birli¤i.

Neokoros (Yun.): Sözcük anlam› “tap›nak muhaf›z›”; impa-

Paralia (Yun.): K›y›.

rator tap›na¤›n› (kültünü) iflaret eder. Nomen: Lat. ad. Nomoi (Yun.): Yaz›l› yasalar. Nomothetai (Yun.): Yasa koyucular.

Parasang: Pers uzakl›k ölçüsü; 1 parasang yaklafl›k 5.2 km. Parth: M.Ö. 247’de Arsakes taraf›ndan kurulan Pers hanedan›

Arsakidlerin genel ad›. Pater Familias (Lat.): Roma’da aile babas› (evin reisi). Pater

Nomos (Yun.): Kanun; vergi.

Patriae: “Vatan›n Babas›” unvan›. Daha ziyade Roma im-

Nonae (Lat.): Roma takviminde ay›n 5. günü (baz› aylar›n 7.

paratorlar› bu unvan› al›rd›.

günü). November (Lat.):Lat. Kas›m ay›. Novus Homo (Lat.): Deyim. Roma’da, üyelerinin esas olarak patricii veya soylu s›n›f›na mensup kiflilerden olufltu¤u

Patricius’lar (Ço¤. patricii): Soylu, zengin Roma yurttafllar›;

senato üyeleri bu s›n›ftan ç›kard›. Patronus (Lat.): Roma yurttafl› olmayan bir kifliyi himayesine

al›p onu koruyan, haklar›n› gözeten kifli.

Senatus ’a, ailesinde veya sülalesinde daha önce senatör-

Pax (Lat.): Bar›fl.

lük yapm›fl olmayan bir kifli girdi¤inde, di¤er Senatus

Pax Romana (Lat.): Roma Bar›fl›.

üyeleri –o kiflinin Senatus gelene¤inden gelmedi¤ini ima

Pentakosiomedimnoi (Yun.): Atina’da 500 medimnoi ve üs-

etmek için– ona novus homo (yeni insan, yeni kifli) derlerdi. Alt tabakadan gelip aristokrasi s›n›f›na yükselen kifli; sonradan görme. Numismatik: Sikke bilimi. Nus (Yun.) Nous: Ak›l.

tü geliri olan s›n›f. Perioikoi (Yun.): Özellikle Sparta’da kentin civar›nda oturan

yar›-yurttafllar. Peripatetik Okul: Aristoteles’in okulu (Lykeion) ; dolaflarak

ders verdi¤inden bu flekilde an›l›rd›. Persler: Çekirdek bölgeleri ‹ran olan halk. Eski Ça¤’da Akha-

O

imenidler, Arsakidler (Parthlar) ve Sasaniler olarak üç

October (Lat.): Roma takviminde Ekim.

büyük hanedan olarak ‹ran ve çevresinde hüküm sür-

Oikist (Yun. oikistes ): Koloni kurucusu.

müfllerdir.

Okhlokratia (Yun.): Avam Yönetimi; halk yönetiminin yani

demokrasinin bozulmufl biçimi. Oligarfli (Yun. Oligarkhia ): Bir grubun (az›nl›¤›n) yönetimi.

Genellikle zengin olmalar›na ra¤men, do¤ufltan soyluluk esas de¤ildir. Optimat’lar (Lat. optimates ): Roma’da, organize olmam›fl ama

belirli bir siyasal görüfl etraf›nda toplanm›fl grup; genellikle muhafazakâr nitelikli aristokratlar ve senato üyele-

Phalanks: Sarissa ad›n› tafl›yan uzun m›zrakl› “hoplit” denen as-

kerlerden oluflan hareket yetene¤i yüksek askeri birlik. Phallos (Yun.): Erkek cinsel organ›n›n tasviri; daha çok be-

reket ile ilgilidir. Philoromaios (Yun.): Roma dostu. Daha ziyade Hellenistik

krallar›n kulland›klar› unvan. Phoros (Yun.): Vergi.

160


Phratria (Yun.): Küçük kabile, klan; esas olarak sosyal ve

Princeps Iuventutis (Lat.): “Gençler aras›nda birinci”. Atl› S›-

dinsel birlik; kabilenin (phyle) alt bölümü.

n›f› (Equites) Augustus’un torunlar› Gaius ve Lucius’u

Phyle (Yun.): Kabile.

princeps iuventutis ilân ederek Atl› S›n›f›’n›n liderleri ola-

Pius (Lat.): Tanr›lara, devlete ve aileye sayg›l›. ‹mparatorlar

rak tan›mlam›flt›. Daha sonra ileride tahta geçecek prens-

s›fat olarak da kullanm›fllard›r. Örne¤in, ‹mparator Antoninus Pius.

ler için de ayn› unvan kullan›ld›. Princeps senatus (Lat.): Senato’nun lideri. ‹mparatorluk Dö-

Plebler (Lat. tek. plebs , ço¤. plebes ): Roma’da siyasal olarak

nemi’nde imparator da bu unvan› tafl›yordu.

örgütlenmifl ve patricii ’ye muhalif olan grup. Zengin ve-

Principatus (Lat.): Sözcü¤ün kökeni princeps ’e (birinci kifli)

ya fakir, yanaflma (cliens) , yerel Romal› veya yabanc›

dayanmakta olup “birinci kiflinin yönetimi” anlam›nda-

(ör. Sabinler) olabilirlerdi. Patricii ile ayn› haklara sahip

d›r; Roma’da principatus dönemi ayn› zamanda Diocle-

olmak için mücadele etmifllerdir. Sonradan, Cumhuriyet

tianus ile bafllayan Monarfli yönetimine kadar imparator-

Dönemi sonlar›nda, afla¤› halk tabakas›ndan olanlara

luk dönemini ifade eder.

pleb denilmifltir.

Proconsul (Lat.): Sözcük anlam› “ consul ’ün yerine görev

Pleb tribunu (Lat. tribunus plebis ): Ço¤. tribuni plebis. Pleb

yapan” demek olan proconsu l bir tür promagistrat idi.

haklar›n› koruyan on kiflilik memur grubu. Veto haklar›

Daha önce consul ’lük yapm›fl kiflilerden seçilen kifli,

vard›. ‹mparator Augustustan itibaren Roma imparatorla-

pro con sul unvan›yla bir eyaletin yönetiminde görev-

r› Tribunicia Potestas (Tribunluk Gücü) unvan› almaya bafllad›lar. Poliorketes (Yun.): Sözcük anlam› “kuflat›c›”. Esas olarak Ma-

lendirilirdi. Proletarii (Lat.): Roma’da halk›n en alt tabakas›, proletarya. Proscriptio (Lat.): Devlet düflman› veya vatan haini ilân edi-

kedon Demetrios’un unvan›.

leni yarg›lamadan ölüme mahkum etmek; ölüme mah-

Polis (Yun.): Siyasal ve sosyal olarak örgütlenmifl kent-devle-

ti. Politeia (Yun.): Yurttafll›k.

kum edilenlerin liste halinde ilân edilmesi. Prostates (Yun.): 1. demos lideri, 2. bir metoikos ’un patro-

Pontifex Maximus (Lat.): Bafl Rahip; devlet dininin bafl›. Ro-

ma imparatorlar› da bu unvan› alm›fllard›r.

nus ’u.

Provincia (Lat.): Köken itibariyle, belirli bir co¤rafi alan› yö-

Populus Romanus (Lat.): Patricii ve Pleblerin oluflturdu¤u

netmek (imperium) için seçilen veya atanan üst düzey

Roma halk›.

bir Roma magistrat›n›n görev tan›m›d›r. Ancak, daha son-

Praefectus Urbanus (Lat.): Kent Prefekti.

ra günümüzdeki anlam›na yak›n olarak “eyalet” anla-

Praetor: Roma’da yüksek devlet memuru. Görevleri hukuki

m›nda kullan›lm›flt›r.

meselelerde (yarg›) consul ’lerin yükünü hafifletmekti.

Prytaneis (Yun.) (tek. prytanis ): Hellen kent-devletinde, Ati-

Imperium yetkisine sahip olan praetor’luk görevi, esas

na’da, Bule’ nin alt komisyonu olarak görev yapan Bu-

olarak patrici s›n›f›ndan olanlar›n yapt›¤› bir görevdi.

le ’nin 50 üyesi. Devletin tüm acil iflleri önce Prytaneis ta-

Praetor Urbanus (Lat.): Kent Praetor’u.

raf›ndan ele al›n›rd›. Prytaneis ’in toplant› yeri Prytanei-

Propraetor (Lat.): Praetor’un yerine geçen, onun yetkilerine

on ad› verilen yuvarlak planl› (tholos) bir mekând›.

sahip yüksek devlet memuru; imperium yetkisine sahipti. Primus inter pares (Lat.): “Eflitler aras›nda birinci”. Principa-

Ptolemaion: Ptolemaioslara iliflkin kült yap›s›. Publicani (Lat.): Tek.. publicanus. Roma’da vergi mültezimleri.

tus yönetiminde özellikle imparatorun, ayn› kariyeri pay-

laflan kiflilerden biri oldu¤u ve geçm iflinde ayn› kariyere

Q

sahip di¤er kiflilerin de ayn› mevkiye gelebileceklerinin

Quaestor (Lat.): Roma’da mali ifllerden ve devlet hazinesin-

imkân› bulundu¤unu imâ etmek için kullan›lan bir ifade. Ancak, yine de, primus inter pares s›fat›n›n yüklendi¤i

den sorumlu devlet memuru. Quintilis (Lat.): Roma takviminde Temmuz ay›.

kiflinin di¤erlerinden üstün oldu¤u ya da en az›ndan öyle görülmesi gerekti¤i gerçe¤i de vard›r. Princeps (Lat.): Sözcük anlam› “önder” veya “birinci kifli”. Ci-

cero, Birinci Triumvir ’li¤i oluflturan Caesar, Pompeius ve Crassus’u principes (= birinci yurttafllar) olarak adland›rm›flt›. Keza, Tacitus da Principatus Dönemi’ni (‹mparatorluk Dönemi) bafllatan Augustus’u princep s olarak tan›mlam›flt›.

R Res Publica (Lat.): Cumhuriyet (Roma Devleti). Rex (Lat.): Kral. Rex Sacrorum (Lat.): Kutsal ifllere bakan kral; dinsel törenle-

rin organizasyonundan ve kurban ifllerinin düzenlenmesinden sorumlu.

Sözlük

Rhapsodos (Yun.): Kentten kente dolaflarak, ellerindeki de¤-

161

Sosyal Savafl: Bkz. Müttefikler Savafl›.

nekle ritm tutarak kahramanl›k ve mitoloji içerikli fliirler

Soter (Yun.): Kurtar›c›.

okuyorlard› (Örne¤in, Homeros).

S.P.Q.R (Lat.): Senatus Populusque Romanus (Roma Senatosu

ve Halk›); Roma devletini ima eder.

Rhetor (Yun.): Hatip Rhetorik: Hitabet. Ripenses (Lat.): Geç Roma’da s›n›r birlikleri.

Stephanephoros (Yun.): Devletin yüksek magistrat›; bafl ma-

gistrat.

S

Stoac›l›k: Kurucusu Kitionlu Zenon olup Hellenistik dönem-

Sarissa (Yun.): Hoplitlerin kulland›¤› uzun m›zrak.

de ortaya ç›km›flt›r. Bu kifli Atina’daki Stoa Poikile’de

Sasani: Parth Devleti’nin y›k›lmas›ndan sonra Ardaflir ile bir-

ders verdi¤inden dolay› onun felsefesi de stoac›l›k olarak adland›r›lm›flt›. ‹lgilendikleri bafll›ca konular ahlak

likte ‹ran’da kurulan devlet. (M.S. 224). Satrap: Pers ‹mparatorlu¤u’ndaki belirli yönetim bölgelerinin

bafl›ndaki kifli (vali).

ve mant›k idi. Strategos (Yun.): Komutan; ayn› zamanda eski Hellen kent-

devletinde yüksek devlet memuru (bafl magistrat).

Seisakhtheia (Yun.): Yükten, külfetten kurtulma; borçlar›n

silinmesi (özellikle Solon zaman›nda). Sella curilis (Lat.): Curul sandalyesi. Aç›l›r kapan›r makam

koltu¤u.

Symmakhia (Yun.): Birlik. Synhedrion (Yun.): Meclis. Synoikismos (Yun.): Birkaç ufak yerleflim biriminin (örne¤in

köylerin) bir araya gelerek bir kent-devletini meydana

Sementasyon: Elektronda bulunan alt›n ve gümüflü birbirin-

getirmesi.

den ay›rmak için kullan›lan tavlama yöntemi. Senatus (Lat.): Senato. Roma’da esas olarak optimatlardan

Sympoliteia (Yun.): Birkaç kent-devletinin bir araya getiril-

mesi.

(optimates) seçilen üyelerden oluflurdu. Zaman içinde

üye say›s›nda baz› farkl›l›klar görülse de, genel olarak 600 senatör görev yapard›. Halk Meclisi’nin ald›¤› karar-

T

lar Senato taraf›ndan onaylanmadan yasalaflmazd›. Cum-

Talanton (Yun.): A¤›rl›k birimi.

huriyet Dönemi’nde önemli olmas›na karfl›n, ‹mparator-

Tetradrahmi: Dört drahmi de¤erinde gümüfl sikke birimi.

luk Dönemi’nde imparatorun ön planda olmas› Sena-

Tetrarkhia (Yun.) (tetrarfli): Diocletianus (M.S. 284-305) ile

to’nun önemini azaltm›flt›. Senatus consultum (Lat.): Senatus karar›. Sikkelerde ve ya-

z›tlarda SC olarak k›salt›l›r.

birlikte bafllayan dörtlü yönetim sistemi: iki augustus ve iki caesar. Tetrarfli: Bkz. Tetrakhia.

September (Lat.): Roma takviminde Eylül.

Thesmoi (Yun.): Sözlü yasalar.

Servus (Lat.): Ço¤. servi. Köle.

Thetes (Yun.): Hellen kent-devletinde (Atina’da) toplumun

Sestertius (Lat.): Roma’n›n çap› en büyük bronz sikke birimi. Sextilis (Lat.): Roma takviminde A¤ustos. ‹mparator Augus-

tus’tan itibaren Sextilis, Augustus olarak de¤ifltirilmifltir. Siglos (Yun.): Pers gümüfl sikkesi. Sikke: A¤›rl›¤› ve çap› önceden ayarlanm›fl, üzerinde kendisi-

ni bas›p tedavüle sokan devletin yaz› ve iflareti (tip) bulunan metalden yuvarlak ödeme arac›. Sofist (Yun. Sophistes ): Sözcük anlam› herhangi bir alanda us-

ta, bilge kifli anlam›n› tafl›maktad›r. M.Ö. 5. yüzy›ldan itibaren kentten kente dolaflarak para karfl›l›¤› yaflamda gerekli olan bilgileri (gramer, hitabet, felsefe, siyaset) ders veya e¤itim amaçl› veren kifliler de Sofist olarak ad-

en alt s›n›f›. Tholos (Yun.): Yuvarlak yap›; Hellen kent-devletinde (Ati-

na’da) Prytaneis ’in toplant› yeri. Timokr asi (Yun.): Varl›kl› kiflilerin iktidarda önemli pozis-

yonlara geldi¤i yönetim sistemi. Tiran (Yun. tyrannos ): Oligarfli ile yönetilen kent-devletlerin-

de, yönetimi zorla, yasal olmayan bir flekilde ele geçiren kifli. Tragedia (Yun.) (trajedi): Edebiyat›n önemli bir türü; sözcük

anlam› “keçi flark›s›”. Tribun icia potesta s (Lat.): Halk Tribunus’unun (Tribunus Plebis) gücü.

land›r›lm›fllard›r. Hellen felsefesinde Sofistler, insan› “ya-

Tribus (Lat.): Roma’da kabile.

flam›n merkezi” ve “her fleyin ölçüsü” olarak kabul et-

Tributus (Lat.): Vergi.

mifllerdi.

Trittys (Yun.): Üçte bir anlam›n› tafl›yan bölüm / bölge (özel-

Solidus (Lat.): Geç Roma’da tedavüle ç›kan alt›n sikke.

likle Solon ve Kleisthenes zaman›nda Atina’da).

Kollektif (AÖF) Hellen ve Roma Tarihi.pdf

Recommend Documents