KÜLTÜREL SINIRLAR VE SINIR KÜLTÜRÜ

OSMANLI¶DA KENT SSTEM VE KENT TPOLOJS

Osmanl kentine, dier Müslüman kentlerinden ayrt edilmesini salayacak özgün bir biçim ve kendine has bir anlam veren öelerin says oldukça fazladr. Osmanl bir slam kentidir ve kendine özgü kültürel bir yaps vardr. Osmanl kentleri Arap ve slam kültürü, ile Türk  gelenek ve göreneklerinin göreneklerinin sentezini oluturmaktadr. olutur maktadr. Osmanl uygarln ondan önceki dier Müslüman uygarlklarndan ayran ölçüt sadece zamana bal deildir. Tabi ki yüzyllar boyunca bir zaman dilimi, 3 ktaya yaylm bir  toprak parças ve yükselme, duraklama, gerileme gibi çeitli dönemlerin etkisi çok büyüktür. Bir imparatorluk olan Osmanl bu durumun getirmi olduu sonuçlar ile kendine yön vermitir. Doal olarak imar ve ehircilikte bu yönde paralel olarak yol almtr. Bu ölçütlerin dnda, ek olarak, Müslüman olmayan kültürlerle sentezler oluturmu ve yeni kurulan topraklarda yeni sistemler kurmutur. Selçuklular ile Dou Dou ve Orta Orta Anadolu'da var olmu olmu dier Türk beylik ve devletlerin brakm olduu kültüre sahip çkm ve korumutur. Osmanl kenti, Bat Anadolu ile Dou Avrupa, Rönesans ile endüstri devrimi ve kendi doas arasndaki eik konumu nedeniyle genel tarihi snflandrmalara sokularak (slam kenti, Dou kenti v.b) deil, ancak karlatrmal corafi kültürün bize yanstt farkllklar ve snr  konumlar deerlendirilerek tanmlanabilir. Krk çatl ahap ev, kubbeli cami, kent yollarnn özel düzeni, çar, ekonomik ilevler ile konut ilevinin ayrm, kentsel kompozisyonun doaya açlm; Anadolu (Dou bölgeleri ve   bir ölçüde de orta-yüksek plato hariç), Trakya, Bulgaristan, Makedonya, Epirus, Arnavutluk, Bosna ve Hersek, büyük Srp kentlerinin yan sra snrl bir ölçüde bu gün ki Romanya'nn güneyinde ve sahillerinde üç asr egemenliini sürdürmü "tipik" Osmanl olarak  adlandrabileceimiz kentin (pek nadiren uyulmam) uyulmam) kuraln olutururlar (ekil 1). Yalnzca Osmanl olan bu kente ait kültürel model, imparatorluun içindeki topraklara yaylmamtr. Örnein güney ve doudaki birçok vilayet Osmanl sentezinin dnda kalmtr. Toroslar'n dousundaki çizgi boyunca ve Dou Pontus¶ta bulunan alanlarda ise, ki  bu kabaca Mersin-Erzurum hattnn dousunda kalan bölgedir, Selçuk ve Ermeni gelenekleri unutulmamtr. Güney Yunanistan ve adalar ile bütün arap bölgeleri de kendi özerk kültürel deerlerini korumular, ayrca Kapadokya, Klikya ve Ege'de baz ky alanlar gibi Bat ve Orta Anadolu'dan birçok bölgeyi, Osmanl modeline direnmede pelerinden sürüklemilerdir. Bu iki büyük kültür bölgesinin kentlerinde baz antsal yaplarn ve Osmanl çizgisindeki baz evlerin yerlerinde kalm olduu dorudur; ama genelde kentler tam anlamyla bölgesel nitelikli ve çok canl yap geleneklerinin izlerini tayan Akdeniz kentleridir.

ekil 1; Osmanl kent sistemi ve Osmanl kent biçiminin egemen olduu alan (Birken 1976).

Etnik Topluluklar ve Konut Tipleri Sistemin kültürel corafyasna, kent modelini oluturan etkenler açsndan baklrsa,   belirlenen alann snrlar doal olarak deiecektir. Yap teknikleri ile tasarmlar, ülkenin  bölgelerine göre göre deiiklik gösterecektir. Merkezi bölgeler ile krsal krsal bölgelerin younluu ve ve etnik snf da farkllk gösterir. Krsal kökenli kökenli etnik gruplarn gruplarn oluturduu ev tipindeki çeitliliin kentlerde karl yoktur. Her bir etnik grup, dier gruplarn hiç deitirmeden kulland tarz ve tiplerden ayn bölgede veya imparatorluun bütün topraklarnda yararlanmtr. Ancak bu gözlem, baz etnik topluluklarn belirli belirli tip ve üsluplara dierlerinden dierlerin den daha fazla eilimli olmadklar anla mn tamaz. Halklarn karm öylesine kuvvetli kuvvetli ve derin olmutur ki, her etnik grup için çounluu oluturduklar bir bölge varsa da, her bir kentte  bütün etnik gruplar beraberce varlklarn sürdürmülerdir. Dier yandan, bir kentte herhangi   bir etnik grup tarafndan oturulan evler, mutlaka ayn etnik grubun veya o bölgenin yap ustalar tarafndan ina edilmi demek de deildir.Ev konusu, kent kültüründe önemli bir  arla sahip olmasna karn Osmanl kenti imgesine biçim veren en önemli öelerden biri deildir.

Osmanl Kent Sistemi Osmanl kentlerinin geliimi, bütünüyle Osmanl devlet tekilatna baldr, bu ballk tam anlamyla lineer olarak deil, ayn zamanda o düzenin birçok çelikisiyle birlikte yer  alacaktr. Kimi zaman zanaatkarlarn eski lonca düzenini ve kurumlarn merkeziliini korumak için, kimi zaman uluslararas ticaretin serbest klnmas ve yöre paalarnn özerklii için yaplan çelikili mücadeler ile içice girmi olarak olacaktr. Ana hatlaryla Osmanl toplumunun zenginlii öncelikle tarmsal üretime dayanrd. 17. yüzyla kadar, büyük devlet bütçesi ile asker ve bürokratlardan oluan yönetici snfn harcamalar için gelir, ekilmi topraklardan alnan (ki bunlar herzaman fetih yoluyla ele geçirilmi, dolaysyla sultann mal varl olan topraklardr) aar vergisinden salanrd. Bu topraklar ya dorudan iletilir, ( Has) veya kullanclara, askeri kumandanlara ya da eski derebeylerine emanet edilir, (tmar) topraklar olurdu. Araziler aras balant, askeri krsal  bölgelere ve tarmsal üretim fazlas miktarna göre düzenlenirdi. Devlet kentlemeyi desteklerdi. Kentler, yönetim merkezleri ve devlet ile krsal bölgeler aras alveriin olduu yerlerdi; bunun yan sra devlet için, özellikle de ordu için ayn zamanda üretim merkezleri idi ve imparatorluun "Osmanllatrlmas" açsndan vazgeçilmez unsurlard. Ancak 16. yüzylda devletin gittikçe artan bir biçimde paraya ihtiyac varken ba gösteren kriz sonunda fetihlerin durmasyla toprak varl snrlanmt; bu nedenle üretim fazlasnn kaldrlmas için istenen hisse de yükseltildi. Büyük vergi basks sonucu iltizam kurumu kuruldu. Bu, tmar zorunluluklarnn yllk vergiye dönütürülmesi idi. Böylelikle tmar topraklarnn kullanmnda, kazançtan saptanm bir hisse karlnda para tahsil etme yetkisine sahip sivil araclar  [mütesellim vergi memurlar) devreye girmitir. ltizam sistemi,  bir taraftan feodal snfa kendi topraklarndan uzaklama imkân salarken, dier taraftan yeni arac-tahsildarlarn varlnn istismar arttrmasyla krsal bölgelerden halkn kaçmasna neden oldu. Hem yüksek snflar hem de krsal bölgelerden kaçanlar srarla yenilenen devlet yasaklarna karn kentlere akn etti. Bu hareketin dier bir sonucu olarak kent ilevleri zenginleti. Dahas kent toplumu karmak hâle geldi ve bölümlere ayrld. Osmanl Devleti artk, imparatorluk Saray düzenine, ayrca yönetimde görev üstlenmi hâli vakti yerinde oldukça geni bir snf oluturan bir takm toplumsal gruplara dayanyordu. Osmanl kurumlar, topraklar konusunda, hatta devletletirilmi yabanc ticarette de, devletçi müdahele modeline ve kazançlarn sk kontrolüne yöneliyordu. Devlet kentler için çok az   para harcard (örnein, 1528 yl devlet bütçesinin ancak %6's), ama dier yandan dolayl giriimleri tevik ederdi. Skça görülen ktlklarn ve devletin saptad fiyatlar ile uluslararas fiyatlar arasndaki büyük farkn neden olduu büyük kentlere ve özellikle de stanbul'a besin salanmasndaki büyük bütçe açklarn engellerdi (Kentlere gerekli tarm ürünlerini salanmak ve buyruk yoluyla fiyatlar sabitletirmek, sadece Osmanl'nn politikas deildi. Daha önceki slam ve Bizans düzenlerinden miras ald ideolojinin de kalc öeleriydi). Gene de bu müdaheleci eilime direnen, ekonomik strüktürler ve yöresel üretime ait heterojen kullanm ve ilikiler olmutu.

Devlet güçlü bir etkendi ama tek deildi; gücünün bir ksm da tevik ettii dolayl giriimlerden gelirdi. Vakf kurumlar, lonca sistemi ve yüksek bürokratlar ile varlkl snflarn oluturduu birliktelik devleti güçlü klan ekonomik bir altyapyd. Bu üçü de devletin ve kentin yaamn sür-dürmesi için vazgeçilmez öeleri oluturmutur. Dier  herhangi bir snf ya da kurumdan daha fazla, bu üç varlk Osmanl kentine bu denli kendine özgü tipolojik ve yönetici özelliklerini salamtr. Onlarn verdikleri uzun mücadele, Osmanl devletinin ticaret d zihniyetinin korunmasn ve yeni kent kurumlar oluturma karsnda yaad güçlüü açklar. Vakflar ve meslek loncalar, geçi evresini gerek  ekonomik gerekse kültürel yönden daha lml klarak zanaatkârlar ve küçük orta kentli snflar yeni doan kapitalizm ve yabanc ekonomik zorluklardan bir bakma korumulardr. Böylece çarnn çevresinde düzenlenmi kent genel d görünümünü ve yaanabilirliini uzun süre elinde tutmutur. Osmanl kentinde, yönetim ilevleri ile ekonomik ilevler iç içeydi. Osmanl vergi sisteminin yapsndan dolay, eyalet veya sancak gibi bölge merkezleri, o bölgeleri oluturan yerler için kendi balarna birer zenginlik kaynayd. Osmanl kent sistemi, kurumlarnda, sosyal snflarnda ve mal varlnda, Avrupa ve Avrasya   bölgelerine kyasla çok farkl, çelikili bir seyir izlemektedir. Bir taraftan tarmsal malvarlnda bir dereceye kadar derebeylie geçi, kentlerde ise ayanlarn, derebeylerin ve  bürokratik snflarn çkar için devletin merkezi yetkilerinin kaybna doru bir eilim vardr. Dier taraftan, kent kökenli ticaretle uraan toplum ve burjuva, onlara engel tekil eden yasal ve kültürel üst yaplara ramen önemli frsatlar yakalarken kentin devletçi yönetim anlay ise toprak kaybeder. Ekonomik ölçüt, kent toplumu içinde büyük farklar yaratarak gittikçe öncelikli duruma gelir. Birçok imalât kasabas ve zmir, Selanik, Kavala, Manisa gibi kent merkezleri geliir ve devlet kontrolünden kurtularak etkilerini arttrrlar. Kukusuz bu kazanmlar, özel statüler sayesinde veya yöre paalarnn salad koruma yoluyla gerçekleir. Kapitülasyonlar ise (19. yüzyln otuzlu yllarnda yabanc ticaretini serbest klan uluslararas ticaret anlamalar) zaten geçerli olan, ama daha önce birçok kurumsal, ideolojik  ve siyasi engele taklan bir süreci resmen onaylamaktadr. Asrlar boyunca, kendi etki bölgesindeki iç ticaret, küçük imalât, transit ticareti, kültürel ve yönetim ilevleri Osmanl kentinde dengelenmi durumdayd. O kadar ki bu, kapitalist gelimeyi geciktiren, küçük ve orta kent merkezlerinin önceliini salayan ilevsel uzmanlamann gerçeklemesine neden olmutu (Todorov 1977). Her bir merkez kendi tarmsal iç bölgesine skca bal idi ve bu bölge için çar ve yönetim merkezi ilevlerini yürütürdü. Kentte zanaata dayal üretimin ve uluslararas transit ticaretin yapld merkezi kapsayan modelden hem iç hem de d ticari ilevleri öne çkaran modele geçildi, Bu geçi döneminde, Osmanl öncesi döneme ait yöresel biçim ve gelenekler yeniden ortaya çkt. Çok sayda   panayr Avrupa ile salt ekonomik olmayan alveri frsatn oluturdu. Bat etkisi ve ticari ilikilerin sömürgeletirilmesi, arkasndan gelen lonca tepkileri ve onlarn kurumsal yanklar sistemi karmak bir yapya tad.

Anadolu ve Balkanlar'da kentlemenin Osmanl devrinde tartma götürmez büyümesi, hatr saylr toplumsal bir düzenin inasnn yan sra, topra yönetmek ve zenginletirmek için  büyük kent merkezlerine destek veren devletçi bir politika ortaya çkarmtr. Osmanl vakf  ideolojisi ile gelitirilmi söz konusu düzen, çok sayda yeni kentin douunu düündürse de, aslnda bunlarn çou, imaret ve yeni mahalleler ile güçlendirilmi kasabalardan ve küçük  merkezlerden baka bir ey deildir. Yeni diye kurulan hiçbir Anadolu kenti aslnda yeni deildir. Osmanl devrinde Bat Anadolu'da ortaya çkan yegâne merkezlerde yeni kurulular  olarak kabul edilemez. Çanakkale iki eski yerleimin birlemesinden domu; Denizli ise, Laodicea antik merkezinin yer deitirmesinden sonra yava yava gelimitir (Stevvig 1970). Balkanlardaki durum farkldr: Yenipazar, Saraybosna, Travnik, Köprülü (Veles), Pirot, Larissa (Yeniehir) yeni kurululardr. Üsküp, Manastr, Plevne, Belgrad gibi daha birçok  kent antik merkezler olduklar halde çou kez mevcut çekirdeklerinden daha geni bir  yaylmaya sahne oldular (Carter,1977). 19. yüzyln ikinci yarsnda kentlerin, daha dorusu kasabalarn kurulu politikas çok farkl  bir yaklam ile yeniden ele alnd. Bu sefer, imparatorluk içinde dalm topraklardan gelen halklarn yeni yerlere yerletirilmeleri veya büyük kentlere baml olmayan alanlara yeni bir  idari tanm verilmesi söz konusu idi. Burada yerleim sorunlarn teknik olarak çözmek için, daha önceki dönemin ön gördüü kültürel zenginletirme çabalar veya hegemonya altna alma tasarmlaryla hiçbir ortak yan olmayan giriimler görülmektedir. Bu çabalarn büyük    bit ksmnda, Orta Avrupa ehirciliinin tekdüze teknik ve biçimlerinden yararlanld açktr. Yöresel mimari ve kentsel motiflerin, dönemin mühendislik modülleri ile kaynat Bulgaristan'daki Orhaniye ve Romanya'nn Dobruca bölgesindeki Mecidiye (Karpat 1985) geç dönem kurulularndan iki önemli örnektir.

Kent Sistemi Aratrmaclara göre, Osmanl kent sisteminin kendinden öncekilerin izinden gittii kesindir. En etkili etkileim ise Arap, Bizans, Selçuklu ve Ermeni kültürü ile yaanmtr. 15. ve 16. yüzyllarda kent tipi yerlemelerin says çok artt ve bunlarda Avrupa bölgeleriyle kyaslanabilir durumdayd. 16 yüzyln sonun da, 1530-1580 yllar arasnda bütün mparatorluk halknn nüfusu iki katna 'çktnda, 11 milyon nüfustan aa yukar 700.000'i kentlerde yayordu. Sadece stanbul, tek bana 500.000 nüfusa sahipti ve Avrupa'nn en   büyük kenti idi. Onu sadece Napoli izliyordu. mparatorluun dier merkezleri çok daha küçüktü. Eski bakentler Bursa ve Edirne'nin nüfuslar 60.000 ile 30.000 idi. zmir ve Selanik  sadece 18. yüzylda büyük merkezler haline geleceklerdi, imparatorluun güneyindeki Arap   bölgelerinde baka büyük merkezler de vard; örnein Halep¶te aa yukar 40.000 kii yayordu. Anadolu-Balkan bölgesindeki merkezlerin büyük bir ksm ise 18. yüzyln ortalarna kadar çok küçük kaldlar. 16. yüzylda, Balkanlar'da, kentlerin yarsnn nüfusu 2.000'den azd. Otuz üç, merkez sekiz ila on bin civarnda nüfusa sahipti (Todorov 1977).

slam ve Osmanl kurumlarnn kent yaamna tad köklü evrime ve bunlarn kentlere mal ettikleri yeni ileve karn, uzun vadede ve devletin gücünün zayflamasyla, Anadolu-Balkan   bölgesindeki özel fiziksel ve tarihi corafya, yöresel gerekçeler ve yöresel tarih yeniden üstünlüü ele geçirmitir.

Kentler çounlukla iki vadiyi ayran tepelerin eteklerindeki ilk yükseltilerin kysnda yer alrlar. Aa yukar her bölgede, kent alanlarn, verimli bir rmak vadisi veya yüksek bir göl ovasna balanan alt sistemlere ayrmak mümkündür (ekil: 2). Osmanl kentleri ne soyutlanm yerleimlerdi, ne de vaha kentleriydi; geni bir ekonomik  sistemin öeleri idi. Bu yerleimlerin kent sistemi bakmndan ulat bütünlük, sadece kendi tarmsal arazisi ile olan ilikisine indirgenmez. Ayrca sistem, Rönesans sonras döneme ait tarihin deien koullarnn etkisini de hissetmitir. Selçuklu, Ermeni ve Arap uygarlklarnn öretisi ile olumu Dou Anadolu'daki kervan kentlerinin ve surlarla çevrilmi kentlerin karsna stanbul demek olan "grande ventre" (Fr. büyük karn, çev.) çevresine yaslanm küçük ama daha yaygn kent düzeni çkmtr. Osmanl kent sistemi farkl hiyerarik düzeyler arasnda büyük tezatlarn veya kesin ayrm çizgilerinin oluturduu bir sistem deildir. Sistemde daha ziyade, kent ile krsal bölge aras üst üste kesime, karmaklk, ayrca yerlemelerin ilevlerinde belirsizlik vardr. Kent düzeninin kendi strüktürü de kentin bu belirsiz görünümüne katlr. Mimari görünü açsndan ise, yerleim sisteminin farkl eikleri arasnda genel bir devamllk  vardr. Nasl ki her büyüklükteki kentte krsal özelliklere sahip, fakir konut dokusu her  düzeyde görülüyorsa, 18. yüzyldan itibaren mimari ve sosyal yönden ayn izleri tayan seçkin ve antsal evlere de rastlanr. Örnein Selanik konut dokusundan bir parça, tara kentlerinin daha da küçük parçalar ile dei-toku edilebilir. Bu özellikle Bat Anadolu ve Balkanlar (Bosna, Kosova, Makedonya) için doru bir bulgudur.

ekil 2, stanbul-Bursa. Ky ve vadi kentsel alt sistemleri (KKGM 1829).

Kent Sisteminde levler ve Hiyerari Osmanl kent ve arazi sisteminin bütününde demografik ve nicel açlardan ölçülü bir deiim gerçekleirken, dier yandan da her bir kentin içinde ve kentler aras karlkl ilikilerde önemli bakalamlar söz konusudur. 18. yüzyln ikinci yarsnda, Balkan kentlerinde kapitalist ilikiler domaktadr, Avrupa ile ticaret canlanmakta ve Hristiyan halk kentlere göç etmektedir. 19. yüzyln banda ise, bütün önemli kentler daha belirgin admlarla büyürken, daha küçük olanlar duraan kalmtr. Anadolu'da da, Balkanlar'da olduu gibi, nüfuslar 5.000-10.000 arasnda gidip gelen, çok    büyük olmayan bir iç bölge ile sk ilikide bulunan ve bu bölge için çar-kent görevini üstlenen ikinci derece öneme sahip 10 kadar kent vardr. Hangi yerleimler kent statüsünde idi? Bu ayrm yapmak çok zordur. Çünkü kent ile krsal kesim arasnda ticaret ve imalat ilevlerindeki ayrm net deildir. Tarm imparatorluk için uzun zaman önemli bir gelir kayna iken bu krsal bölgenin tek ura deildi; kasabalarda ise imalata dayal üretim çok önemliydi. Çok saydaki dokuma tezgah ve fabrikas ile maden iletmelerinin tamam krsal bölgelere yerletirilmitir. Kamu ileri ve inaat, hem kentte hem de -krsal bölgelerde gelimitir. (örnein, yollarn, köprülerin, su kemerlerinin yapm). Kent

antiyelerinin ustalar krsal bölge kökenliydiler. 18. yüzyln sonunda imalathanelerin da ve tepelerdeki küçük merkezlerde gelimesiyle, zaten kent ile krsal bölge arasnda belirsiz olan snr daha da silinmitir. Öte yandan baz kasabalar gerçek anlamda, ama artk önemini ve gücünü kaybetmi kentlerin bile sahip olamad Imalat ve ticaret etkinliklerini gelitirmilerdir (znik-Nicea gibi). Kent ile kasaba arasndaki fark zayftr. Bu fark daha çok yerlemeye mal olmu yönetim göreviyle koullanmtr ve zaman içinde de deiime uramtr. Çeitli kaynaklarda birkaç yüz eve sahip yerlemeler kent olarak geçmektedir.

Kent Morfolojisi Osmanl kentinin biçimsel tanmnda, berrak ve basit bir modelden ziyade, ideolojik, kültürel ve teknolojik birçok faktör arasnda, duvarlarla çevrilmemi bir kent oluu göze çarpmaktadr. Açk bir kentin, tamamen veya ksmen kale burçlar ve savunma duvarlar ile çevrilmi kentten oldukça uzak bir model içinde geliecei kesindir. Bu fark, fiziksel ve ideolojik olarak  ayn zaman diliminde, Osmanl kent imgesini Milano kentinin anlamlarla dolu olduu kadar  kentin mekansal ve içindeki simgesel boyutunu da çevresini saran arazilere ait düzene dayanarak gösteren Leonardo da Vinci'nin ünlü eskizi ile karlatrarak görmek mümkündür. Bu eskiz kenti yeniden; (a) dairesel bir iaretle -onu çevredeki araziden a yrp ona biçim veren duvarlar, (b) geometrik bir merkez -önemli antlardan ve merkezi mekanlardan olumu nokta yer-,  baka kilise ve manastrlarla çevrilmi, ayn zamanda manevi ve ekonomik çekirdek, (c) birçok kaps olan kent duvarlar: Her bir kapsndan, iç bölgelerin herhangi bir yerinde de halen kent merkezi konumunu koruyacak yol geçer. Arap kenti ve daha basit biçimiyle Osmanl öncesi Anadolu-Balkan kenti ise, birçok yönden Leonardo'nun oluturduu imge ile daha ortak noktalara sahipken, olgun Osmanl kenti bu imgeden kesinlikle uzaklamtr. Çünkü: A. Krsal alan ile iskan edilmi bölge arasnda kesin snrlar olmayan bir açk kenttir. B. Merkez tek bir simgesel nokta-yerden olumamtr; merkezilik çok saydaki simge ve yerler arasnda parçalanmtr. Ticaret merkezi ve antsal kompleksler ile temsil edilen dini merkez ayrlabilir ve çounlukla da ayrdr. C. Arazi ile olan ilikiler, kenti aa yukar her zaman rmak vadisi olan yerlerde younlaarak basitlesir; ne nüfuz eden eksenlerin nsall söz konusudur, ne de bu yollar  üzerine ina edilmi kamu binalar onlara özellik veya Kent biçimleri verme gücüne sahiptir. D. Gerçek anlamda ölü kentleri, mezarlklar ve toplu türbeler, çayr ve bostanlarn büyük açk  mekanlar gibi, Leonardo'nun emasnda eksik olan ve kentte alt öeler olarak beliren birçok  unsur vardr; bu mekanlar, Bat ve Dou kentlerinde eksik ve ikincil olduklar halde, Osmanl kentinde önemli yere sahiptirler. Çünkü bir taraftan doal çizimin devamdrlar, dier taraftan da belli bir öneme sahip yegane açk mekanlar olutururlar.

Tarihi Corafyann Kent Morfolojisine Etkisi Her uygarlk kendi kentlerinin biçimlerini, kar karya kald da sistemi corafyas ve miras kalan tarihi ile oluturur. Corafya ve tarih, o uygarln bir ölçüde ayak uydurduu veya tepki verdii kriterdir. Gerçek anlam ile kent ilevleri, 19. yüzyln ilk zamanlarna kadar, Bizans devrindeki yerlemeler olmu, tamam altm kadar   sancak  veya liva merkezinde toplanmtr. Dolaysyla kentlerin aa yukar hepsi, en azndan Anadolu'da, antik bir çekirdee sahiptir. Birçok Anadolu kenti bir höyükten veya bir Bizans akropolünden gelimitir (Bartsch 1952);   bu durumlarda iç kalesi antik kentin kendisinden bakas deildir, yani yeni kente bir ilave gibidir; öte yandan konumlar çok yüksekte ise terk edilmitir (Amasya, Afyon) (ekil; 4). Osmanllar'n, içinde kentlerine yeni biçim verdikleri doal ve insani corafya, Selçuklu kent corafyasndan oldukça farkldr: Osmanl kent kültürü kentsel vadi sistemleri arasnda   biçimini almtr. Nasl ki Selçuklu kenti kendini, en iyi biçimde duvarla çevrili ovalara kurulmu kentlerde (Sivas, Kayseri) ifade etmise (veya en iyi biçimdi korunmu ise), Osmanl kenti de, gerek dalm gerekse mimari açdan dalk bölgeden ovaya geçiten fevkalade bir biçimde yararlanm bir da eii kentidir. Bursa, Saraybosna, Amasya, zmir  ve on kadar baka kent özellikle ticari merkezlerini gelitirdikleri ovalarn kenarlarna tutunmu gibidir (ekil 3). Yönlenme, yiyecek salama ve su ak sistemleri ile konut dokusunda serbest görü alanlar oluturma konularndaki güçlüün, aslnda "yar maliyetli" konut mahallelerinin yaylmasnda daha yararl olduunu görülmütür. Vadi sistemlerinde yaplanma, kent morfolojisinde mutlaka yararlanlacak   bir akarsuyun varln aa yukar her kentte zorunlu klmaktadr. Arazinin alçak ksmnda bulunan ticaret merkezi bu suya doru geliir.

ekil 3, 20. yüzyln banda Bursa (Gabricl, 1958).

ekil 4, Amasya. 20. yüzyln ba. Gabriel (1931-34).

Büyük kompleksler -külliyeler- mümkün olduu zaman çok büyük olmasalar bile uzaktan görülebilmeleri için yükseltilerin üstüne yerletirilmilerdir. Üç imparatorluk kentinde bu çok    belirgindir. Osmanl devrinde, stanbul'daki Topkap Saray (Eski Bizans mparatorluk  Saray) ile Kavala ve Ioannina'da bu büyük kompleksler iç kale olduklar kadar devletin ve seçilmi bir topluluun konutu haline de gelmilerdir. Ankara, Amasra, Antalya, Sinop, Burgaz'da ise bir önceki devre ait iç kaleler kullanlmtr. Bununla beraber iç kale hiçbir  zaman, Osmanl öncesi Anadolu'da olduu gibi morfolojik ve mimari olarak ortaya çkan tek  öe deildir.

Kentin Bölümleri Kent bölümlerinin, bölgelere veya üç ana ilevsel gruba (konut, ekonomik etkinlikler, dinikültürel etkinlikler) bal bina komplekslerine ayrlmas Osmanl kent morfolojisinin ana  prensibidir. Konutun ekonomik etkinliklerden net ve belirgin bir biçimde ayrlmas bütün önemli yerlemelerde, sadece baz mahallelerde ve küçük merkezlerde rastlanan küçük bir istisna dnda belirgindir. Ev ve çevresi, mahalle, çarda younlaan zanaate ve ticari ilere kapal ayr bir dünyadr. Bu ayrlk, kentte çok farkllam mimari tiplerin ve doku tiplerinin douuna neden olmutur. Bu da Osmanl kentine ait konut tipolojisinin, parsel düzeninin ve  bölgesel dalmn, Avrupa'nn Gotik-Rönesans kenti ile olan net kartln açklamaktadr. Gotik-Rönesans kentinde ev-dükkan yap tipi zorunlu olarak mal ve insan aknn olduu yol üzerine yerletirilmi, dolaysyla bütün kent dokusu yol düzeninden ve morfolojide oluturduu gerginliklerden etkilenmitir. Morfoloji ve tip, Avrupa kentinde bu nedenle karlkl etkide bulunurken, Osmanl kentinde ilevinin kesin ayrm, morfoloji ve tipin karlkl koullanmasn gereksiz klar ve yollar ile parsel düzeni aras organik bamll da ortadan kaldrr. Ancak, 18. yüzyldan sonra, konut younluu o kadar artmtr ki zmir, stanbul, Bursa ve Selanik'te ticaret ve zanaat dükkanlar, ana eksenler boyunca evlerin alt katlarnda belirmeye balamtr (Anastassiadis 1979). Konutlarn ve ekonomik etkinliklerin dini ve kültürel etkinliklerden ayrlmas ise daha az nettir ve bu ayrlma büyük antsal bina kompleksleri hariç bölgesel deil tipolojiktir; mahallelerin bütünsel özelliklerinden daha çok, tek tek binalarn biçimlerine yöneliktir. Bazen camiler ve kiliseler (okullar ve onlara elik eden dier binalar ile), kahvehaneyle beraber, tek    bir konut mahallesinin kalbini oluturmaktadr ve ona nitelik vermektedir. Ayn ekilde, çarnn da kendi camisi vardr, ayrca küçük ve orta boy kentler söz konusu olduunda ise ana cami (Cuma namaz camisi) çarda ina edilir. Dini yaplar, baz skk dokulu Avrupa kentlerinde olduu gibi hiçbir zaman "devam eden" sokak cephesine sokulmam olsalar da, avlular aracl ile i dünyasyla ve konutla bir çeit çok sk kent ilikisi yaamaktadrlar, tpk Bizans kentlerindeki kiliseler gibi. Yeterince ilikilendirilmi bölümlerden oluan ve ayrt edici planimetrik nitelikleri olan bir  imgenin olduu dorudur. Örnein, konut biçimsiz ve yaygn olarak ortaya çkar; ticari merkez net ve tanmlanm biçimlerden olumasa da youndur, dini-kamusal yaplar çarpc

ve kesin biçimleri ile sivrilirler. Yine de ilevlerin ayrlmas prensibi, sonuç olarak, her bir  ilevsel grubun ayr bir mahalle içinde net olarak ayrlmasn gerektirmez. Etnik bölünme kentin alglanmasn daha çok etkilemi öelerden bir dieridir. Çeitli etnik  gruplar farkl bölgelerde yaarlard. Birçok kent haritasnda kent bölümlerinin adlar, sakinlerinin etnik kökenleri göz önüne alnarak verilmitir: Rum Mahallesi, Ermeni Mahallesi, Türk Mahallesi, Bulgar Mahallesi... (ekil 5). Bazen çeitli etnik gruplarn dalmndaki deimezleri tanmlamak kolay deildir. Örnein belirli bir dönemde, spanyol Yahudileri, talya ve spanya'dan göçlerini izleyen iki asr boyunca slam mahallelerinde daha uygun bir ortam bulup yaamlardr.

ekil;5, 1832 'de etnik gruplarn dalm.

Osmanl yaylmnn ilk iki asr boyunca etnik gruplarn zorla ayr tutulmalar, daha sonra 17. ve 18. yüzyllarda ise, Hristiyan kent halklarnn yaam koullarnn iyilemesi ile yumuam, ancak onlarn en hzl biçimde yaadklar batllama yeniden büyük fark oluturunca, bu sefer tersine çevrilerek ayrmn yeniden belirmi olduudur. Dimitriadis, Selanik'te mahallelerin karlkl açlp birbirlerinin içine szd oldukça uzun dönemler  olduunu savunmaktadr (Dimitriadis 1983) (ekil 6). Lawless da farkl etnik gruplarn

yaad mahallelerde biçim ve özellik açsndan önemli farklar görmemektedir (Lawless 1977).

ekil; 6, 19. yüzyln sonunda Selanik ( Dimitriadis 1983).

Ayr olmaya eilim gösteren dier kent bölgeleri, büyük endüstrilerin, çok yer tutan ve çevreyi kirleten zanaatlarn, büyük açk alanlara ihtiyac olan çarlarn olduu bölgelerdir.   Neredeyse tarada bulunan bütün imalat kentleri Vadi akarsuyu kysnda dank olarak  kurulmu bir grup tabakhaneye sahiptir; devlete ait büyük tersaneler ve askeri fabrikalar 18. yüzyldan 19. yüzyla kadar Haliç'le büyük alanlar kaplar; bütün kentler ise periferik bir   bölgesinde, bir veya daha fazla tahl ve hayvan pazarna sahiptir.

ollar ve Kent Biçimi

Y

Osmanl kentini kuralsz diye tanmladmz zaman (Busch-Zantner 1932, Bartsch 1952) veya Osmanllar'n bireysel inaat uygulamalarna hakim olacak bir yöneticinin veya belediye kurumunun eksikliinden bahsettiimiz zaman (Kuban 1968), kuku yok ki belirgin bir  geometrik biçimi olan yollarn eksikliini, kent projesinin en kusursuz vektörlerini oluturan

ve kent tarihçilerinin okdukça ilgilendikleri duvar ve meydanlarn çiziminin eksiklii kastedilmektedir. Osmanl kentinin yol düzeni kesinlikle kuralszdr, dardr ve kendi planimetrik yapsnn uyumlu bir görüntüsünü sunmas da güçtür. Alman tarihçiler ve corafyaclar bu yol düzenini, Orientalische Grundriss dedikleri genel Dou yol tipolojisine özdeletirmek istemektelerdir; ancak Konya ve Kayseri'nin planlar; Ahmedabat, Semerkant veya am'nkilerle kyaslabilmektedir. Çünkü bu kentler skk dokulu Selçuklu kentleridir. Fakat Bat Osmanl kentleri öyle deildir. Stcwig, Dou düzenini, bütünüyle düünülmü bir tertibin ve uzun düz çizgiler ile büyük  meydanlarn eksik olduu bir yol sistemi olarak tanmlamaktadr. Bu sistemde yollar ani bir   biçimde ve bir kurala uymadan yön deitirler, yol uzunluklar arasnda ise çok büyük farklar  söz konusudur; yol düzeni merkezde sürekli, periferilerde ise genidir ve son olarak da çok  sayda hem ksa hem uzun a ma genellikle yap adasnn içine doru yönelmi çkmaz sokaklar  vardr (Stewig, 1964). stanbul'un yol sistemi, 18. yüzyln sonundan 20. yüzyln bana kadar douya ait yol düzeninin hem geniletilme hem de daraltlma aamalarn yaamtr. Topkap imparatorluk   bölgesi ve stanbul Kapal Çars gibi baz alanlar ise her dönemde düzgün dik açl düzeni korumutur. Genelde Dou'ya ait yol düzeninin, konut mahalleleri ya da onlarn baz bölgeleri ile snrl kald ve Anadolu-Balkan kentinin ana yol yapsnn basit, erisel ve abartlmam bir çapa sahip olduu, ancak devamszlk nedeninin de bunlar olmad söyleyebilmektedir. Kent, yol strüktüründe, her ne kadar dier kentlerin çizimindeki yol düzeninin sahip olduu üstünlüü yakalayamyorsa da kendi corafyasn tayan bir öeyi kapsamaktadr. Bursa, Tokat, Selanik, Yenipazar¶da bu kentleri kateden ve kenarnda balca çarlarn ve hanlarn sraland bir ana yola sahiptirler. Bu eksenin ortaya çk genelde Osmanl öncesi döneme aittir; Helenistik ve Bizans dönemlerine dayanr veya ticari ve ilevsel arlk merkezinin, duvarlarla çevrili antik çekirdekten, balangçta antik çekirdee teet geçen yola doru kaymasnn bir sonucudur (Aktüre 1978, Höhfeld 1977). Tamamen Osmanl olan yeni kent Saraybosna'da, Dou'dan Bat'ya ve Kuzey'den Güney'e sürekliliini koruyan, sadece çar  bölgesine ait parsel düzeninin baz noktalarnda kayma yapan geçi yollar vardr. Osmanl fethinden sonra, stanbul-Konstantinopolis'te kentin ana yerleri, farkl ilevlerle de olsa görevlerini sürdürmeye devam etmitir. Bu yerleri birletiren eksenler aa yukar Bizans eksenleridir. Ancak ilk Bizans devrindeki ilikilendirili strüktürün ayns deildi. Birbirleri ile balanan yerler ve mahalleler ayn bile olsalar, artk yollar eskisi gibi deildi. Antik kentin, düz hatlar ve meydanlar ile olumu sralanma düzeni yok olmutur.

Yollarn tamamlayc bir öe olduklar halde kent arazisinin büyük bölümünde belirleyici olmad görülmektedir. Dokunun pilanimetrik özellikleri de bina kütlelerinin yönlenmesinden ve düzenlerinden kaynaklanmaktadr, öyle ki, evlerin günee ve manzaraya doru yönelme eilimi, yol izlerini yap izlerinden ayr düürmütür. Bat Anadolu ve Balkanlardaki kentsel ve krsal bölge yerleimlerine ait en belirgin yerleim düzeni, bir tarafnn merkezdeki bir uca baland, dierinin yerleimin dndaki tarla ve   bostanlara dayand düz bantlar halinde olandr. Küçük merkezlerde yerleim düzeni seyrektir (ekil 7); yol sistemi, mahalleden aadaki ticari merkeze doru sanki çok hzl bir  aknt varm izlenimini verir. Kalabalk kentlerde ise yüksek konut younluu ve bunun sonucu olarak da çkmaz sokaklarn olumas yerleimin temelindeki strüktürü gizlemektedir  (ekil 8).

ekil 7, Safranbolu merkez çekirdei. Balca binalar ve çar sa üsttedir.

ekil 8, Konut bölgesinin yollar ve parsel düzeni. stanbul'un güneybatsndaki konut  bölgeleri. Orta büyüklükteki merkezlerin-Tokat'ta, Kastamonu'da, Bursa'da, Saraybosna'da- konut   bölgesinde çok sayda düz yol vardr, bunlarn kentleme derinlikleri ise çok azdr.ç bölge yollarndaki cul-de-sac sistemi ile kentleecek zaman bulmasndan önce kent geliimi kesilmitir. Saraybosna'nn haritas morfolojinin oluumunu çok iyi belli eder (ekil 9-10). Slav ve Macar bölgesindeki yerlemelerin büyük ksmndan farkl olmayarak, burada da çeitli istisnalarla, daha sonra baz noktalar doldurmu olan geni boluklarla birbiri ile kesien lineer gelimeler görülmütür. Bunun tersine, çarnn periferik bölgelerinde, ayn ticari bloklarda ama arka sokaklarndaki konut binalar, sokak cephesinde kesiksiz sralar  oluturuncaya kadar younlamtr. Alçak younluk ve ev bahçe birimi bütün Güney Avrupa'da ve Anadolu'nun büyük bölümünde yaygndr. Evin, kent sokana doru derinlemesine gelitirdii, karmak ve üç boyutlu iliki, sokan tek tek karmak mekansal ilevler dizisi haline gelmesini salar; her biri Kendi iç bölgesine sahiptir. (bir bahçeye ve bu bahçeye doru evin ilikilendirilmi birimlerine) ve bu da sokaktan alglanabilmektedir. (daha önceki tarihi tiplerle olan fark da buradadr; bu modelin hatrlatt, Bizans öncesi Yunan evi gibi, avlulu Asya ve ran evleri gibi). Bu nedenle ev, sokak mimarisinin oluturucusudur ve dolays ile kent imgesinin de önemli bir yap tadr.

ekil 9; 19. yüzyln ikinci yansnda Saraybosna.

ekil 10; Saraybosna'nn yar periferik mahalleleri. Mescitler siyah gösterilmitir.

Osmanl kentinde nicelik açsndan konut, kentin hakimiydi: 19. yüzylda Afyon, Ankara ve Tokat kentlerinin konut alanlarnn yüzölçümü bütün kentlemi bölgelerin %60' ile 77'si arasnda deiiyordu (Aktüre 1978). Balangçta (mahallenin kuruluunda) konut younluklar çok düük olurdu. Aktüre (1978), yerleim modelinin teknolojik ve tipolojik  snrlamalarnn hektar bana 50 kiilik nüfus tavan öngördüünü, bu younluun belki 17. yüzylda da geçerli olduunu ama 19. yüzyln sonunda Anadolu ticaret kentlerinin en skk  dokularnda bunun be katna ulatn savunmaktadr. Arlna karn konut dokusu, bakalamlar karsnda, vakf mal varlna ait kamu yaplarnnkine e bir direnme gösterememitir. Üretme gücü olmad için, büyük  komplekslerin ve kamu yaplarnn çevresindeki boluklar, söz konusu büyük yaplarca   belirlenmi düzeni ve gerilimleri dikkate almadan doldurmulardr. Konut dokusunun ve  parsel düzeninin krlabilirlii, bugün, külliyenin içinde bulunduu ortam ve onu çevreleyen izler üzerindeki herhangi bir etkisini alglamamza izin vermemektedir, ilevsel ayrm  prensibi ile beraber, konut düzeninin seyreklii ve düük ekonomik deeri ve yaplanmam geni yollara sahip kent dokusunun devamszl birbiri içine girmi faktörlerdir. Bunlar, antlar ve çar bölgesi ile zt özelliklere sahip, geçerli kent dokusunun skln engelleyen öelerdir. Osmanl dokusunun düzensiz görünüü birçok yapsal faktörü de gizlemektedir. Bu faktörlerden ilki, konut yap kümesinin belirli ölçüde birbirlerinden ayr birimler olarak    bölümlere (mahallelere) ayrlmasdr. kincisi, her eyden önce parsel düzeninden ve kent arazisinin bölünme biçiminden koullanan yollarn kendine özgü olumasdr. lk bakta, konut bölgesinin yol düzeni kvrml ve çok hareketlidir; çkmaz sokaklar vardr. Düük  younluk esasl yerleim yöntemi ve ikiz tek aile ev ve bahçeleri, özel veya kamusal bir  giriimin gerekli olduu yerlerde kent arazisinin, dorudan ana yola açlan ksa giri yollar ile düzenlenmi parselasyonunu aa yukar imkânsz klmtr. Kvrml devam eden çkmaz sokaklar, bölünme zorluundan meydana gelirdi; çünkü bu bölünme için özel bir plan yoktu ve parseller de oldukça büyüktü; yap bloklarnn içindeki artk serbest mekanlarda büyüktü; ancak ilk bataki parseller (bunlardan, geni alternatif çözümle arasndan seçme olana sunan   parseller, yapmclarn ve mal sahiplerinin kültürel ve yerleim eilimlerini daha iyi yanstrd) dorudan mahallenin balantsn salayan ana yola açlrlard. (ekil, 11). Üçüncü faktör, içinde evin yer ald aa yukar her zaman bahçenin, kesin tipolojik kurallara uyarak  oluturduu kent parselinin geniliidir.

ekil 11; Bulgaristan konut dokusunda Hristiyan kasabas (Zlatev 1955).

Dördüncüsü ise, terasl ve izotop düzenleri olan yerleim emalar ile plansal emalarn üstünlüüdür. Anadolu ve Makedonya geleneine göre, bir biçimde sya ve manzaraya doru yönelme eilimi, ayrca önce Yunan'daki sonra da Osmanl'daki, yabanclardan avlunun görüntüsünü saklama gereksinimi bütün emalarda mevcuttur. Cephelerin ve yap kütlelerinin yönlenmesi, da ve günee doru görüntülerden en iyi biçimde yararlanma isteinden kaynaklanmaktadr. Eski Makedon evinde de ana cephe, galeriler ve evin açk kökleri, mümkün olduunca, güneydouya doru yönlendirilirdi. (Moutsopoulos 1976). Komu avlularna doru görü alannn engellenmesi kesinlikle arttr. Bu da hacimlerin düzenini koullandran dier bir faktördür. Kukusuz bu yönelme arzusu, panoramik ve meyillerde   bulunan alanlar deerlendirme ile ilgili kültürel eilimi beraberinde getirmitir. Örnein Selanik'te, Osmanl varl ile Türk konutlar yava yava kentin yüksek yerlerine doru kayarken düzlük alan ve liman da ticarete ve Yahudi mahallelerine braklmtr. Karadeniz'in köylerindi ise teras düzenlemesi, en açk ve olgunlamam haliyle görülebilmektedir: Burada evler her zaman, planda erileri takip eden yollarn yamaçlarna ina edilmitir. Yerleim düzeni, meyil üstündeki bahçeler ve bostanlarla bölünmü evlerin oluturduu yatay hatlardan ibarettir. Farkl dizideki evler arasnda balant, en dik eimin üstünde yer almaktadr. Son olarak, konut yaplarnn bir taraftan geçici olan, dier taraftan kare veya dikdörtgen  planl odalarn, serbest dalm emalar içinde birlemesine dayanan tipolojik özelliklerinden söz edilebilmektedir; bu özelliklerin, dokunun genel biçimi ve younluu üzerinde, ayrca yol düzeni ile parsel arasndaki ilikilere dorudan etkileri vardr.

Osmanl kentinde aksi bir durum olmad müddetçe evlerin, arazinin erilerini izleyen bir hat arkasnda e younlukta dalmasnn en uygun plan tipi olaca mutlaktr. Birçok Osmanl kentinde evler, teraslar halinde sralanmtr, öyle ki, meyilli araziler üzerine kurulmu bütün kentler, eer plan baka faktörler tarafndan karmaklamam ise, neredeyse ayn strüktürü alrlard. Söz konusu faktörlerin en önemlisi, her zaman kent soka ile kurulmaya çallan ilikidir. Sonuç olarak hem Selçuklularn hem de Osmanl mparatorluunun kendine özgü ve etkileimli bir kent dokusu mevcuttu. Kentin oluumunda bir çok etmen vard. Fakat bu etmenler her iki devlet içine ortak saylabilmektedir. Bunlarn önemli olar ise; kültürel, sosyal, geleneksel, dönemsel, zamansal ve dinsel ve demografik olanlardr. Tabi ki bunun dnda mimarinin gereklerinin getirdii etmenlerde mevcuttur. Malzeme ve tasarmsal gereklilikler gibi. Tüm bu sonuçlara göre Osmanl¶nn Selçuklular¶dan sonra devam tekil eden bir statüye sahip olduu da söylenebilmektedir.