UDALJCOV—KOSMINSKI—VAJNŠTAJN
ISTORIJA SREDNJEG VEKA I
NAUCNA LOGO
Naslov originala AKADEMIЯ NAUK SSSR — INSTITUT ISTORII
ISTORIЯ SREDNIH VEKOV I Pod redakcieй professorov A. D. Udalьcova, E. A. Kosminskogo i O. L. Vaйnšteйna 2-e izdanie OGIZ, 1941 Preveli Miroslav Marković i Ivan Božić Redaktor prevoda Dr. Georgije Ostrogorski prof. Univerziteta Priređeno prema štampanom izdanju iz 1950. godine OCR obrada i korigovanje teksta O. Š.,
[email protected] 2009. g.
UDALJCOV—KOSMINSKI—VAJNŠTAJN
ISTORIJA SREDNJEG VEKA I
SADRŽAJ Predgovor izdavača 7 Uvod 11 DEO I RANI SREDNJI VEK
GLAVA I Kriza robovlasničkog poretka i zameci feudalnih odnosa u Rimskom carstvu u IV i V v. 16 GLAVA II Stari Kelti, Germani i Sloveni 24 1. Stari Kelti 24 2. Stari Germani 28 3. Stari Sloveni 38 GLAVA III Varvarska osvajanja i revolucija robova. Obrazovanje varvarskih država na teritoriji rimskog carstva 44 1. Ekonomski razvitak germanskih plemena u II-III veku 44 2. Crnomorska obala u doba od II do IV veka naše ere. Goti i Huni 45 3. Vizigoti na Balkanu i obrazovanje njihove države u Galiji i Španiji 47 4. Vandali, Alani i Svevi u Španiji. Alansko-vandalska kraljevina u Severnoj Africi 51 5. Hunski plemenski savez u Panoniji 52 6. Osnivanje Burgundske kraljevine 53 7. Kraljevina Ostrogota u Italiji 54 8. Langobardska kraljevina u Italiji 58
5
GLAVA IV Franačka država Merovinga 61 GLAVA V Franačka država Karolinga 73 1. Obrazovanje franačke monarhije Karolinga 73 2. Feudalna organizacija karolinške monarhije 81 3. Raspadanje karolinškog carstva 91 Glava VI Engleska i Skandinavija u ranom Srednjem veku 95 1. Engleska u anglosasko doba 95 2. Skandinavija u ranom Srednjem veku 103 Glava VII Nemačka, Italija i pape u vremenu od IX do XI veka 108 Glava VII Zapadni Sloveni od VII do XI veka 115 Glava IX Feudalno društvo na zapadu u X i XI veku 121 Glava X Kultura Zapadne Evrope u periodu ranog Srednjeg veka (od V do X veka) 131 Glava XI Vizantija od VI do XI veka i Južni Sloveni 144 Glava XII Arabljani (od VI do XI veka) 165 DEO II ZAPADNA EVROPA OD XI DO XV VEKA
Glava XIII Ekonomski razvitak Zapadne Evrope krajem XI veka 178 Glava XIV Razvitak gradova feudalne Evrope od XI do XV veka 183 Glava XV Prvi krstaški rat 199 Glava XVI Dalji krstaški ratovi 208 Glava XVII Carstvo i papstvo od XI do XIII veka 215 Glava XVIII Francuska od XI do XII veka 228 Glava XIX Državni staleži. Ustanak Marsela i Žakerija 237
6
Glava XX Francuska u XIV i XV veku 248 Glava XXI Engleska u XI i XII veku 255 Glava XXII Velika povelja sloboda i početak parlamenta 264 Glava XXIII Ustanak Vata Tejlora. Lankasterska i Jorška dinastija 272 Glava XXIV Nemačka od XIII do XV veka. Osvajanje i kolonizacija zemalja na istoku 286 Glava XXV Italija i papstvo od XIII do XV veka 298 Glava XXVI Španija i Portugalija od XI do XV veka 310 Glava XXVII Skandinavske zemlje od XI do XV veka 317 1. Danska 317 2. Švedska 321 3. Norveška 324 Glava XXVIII Češka od XI do XV veka 327 Glava XXIX Poljska od X do XV veka 338 Glava XXX Ugarska i balkanske zemlje od XI do XV veka 348 1. Ugarska od XI do XV veka 348 2. Vizantija, Bugarska i Srbija od XI do XV veka 352 Glava XXXI Crkva i jeresi od XI do XIV veka 363 Glava XXXII Kultura Zapadne Evrope od XI do XV veka 373 Glava XXXIII Rani Preporod u Italiji (XIV—XV veka) 387 Hronološka tablica 396
7
PREDGOVOR IZDAVAČA OVDE CE MITAR DA NAPISE TEKST...
9
UVOD Opšti karakter Srednjeg veka. Početak Srednjeg veka obeležen je događajem od krupnog istoriskog značaja: padom svetskog robovlasničkog Rimskog Carstva pod udarcima revolucije robova i varvarskih najezdi. Kraj te epohe obeležen je jednim drugim, podjednako važnim događajem — slomom feudalnog režima pod udarcima seljačkih buna, u vatri buržoaskih revolucija XVII-XVIII veka. Razmak između ta dva događaja od svetsko-istoriske važnosti obuhvata širok period od trinaest vekova, koji mi označujemo imenom Srednji vek. Tih trinaest stoleća istorije čovečanstva ispunjeno je bogatim, živim sadržajem, mnogostrukom klasnom, političkom i ideološkom borbom, koja je pokretala napred razvitak materijalne i duhovne kulture, pojavom i razvitkom novih oblika ekonomskog i društvenog života. Ta stoleća videla su varvarske horde Alariha i Atile, koje su udarale po »gospodaru sveta« — antičkom Rimu; haotične migracije plemena i raznih naroda; zametanje novih država, koje su izmenile politički lik Evrope, a delom čak i Azije i Afrike; porast moći hrišćanske, naročito katoličke crkve i vekovnu borbu između papa i careva, borbu punu dramatičnih epizoda, krstaške pohode — taj, po Robertsonovom izrazu, »velelepni spomenik ljudskog bezumlja« — koji su prvi put doveli Istok i Zapad u prisan dodir; mnogobrojne ratove feudalnih država, koji su uglavnom postavili političke granice današnjih nacija; jeretičke pokrete i burne ustanke kmetova protiv feudalnog i crkvenog jarma, krvave orgije feudalaca koji su ugušivali te ustanke i divljački fanatizam popova, koji su u plamenu lomača i mučilištima inkvizicije ugušivali i najmanju manifestaciju slobodne ljudske misli. Ista ta mračna stoleća materijalne i duhovne vladavine feudalaca videla su razvitak gradova, toga, po Marksovom slikovitom izrazu, najlepšeg cveta Srednjeg veka; zametanje po tim gradovima nove, buržoaske kulture, novih klasa i novih oblika klasne borbe; velika geografska otkrića, koja su vanredno proširila intelektualni vidik Evropljana, i svirepe podvige konkvistadora u Novom Svetu; političke i verske
11
borbe reformacije, koja je potkopala svetsku moć katoličke crkve: prve korake kapitalizma. obeležene propadanjem i pauperizacijom radnih masa u slavu »prvobitne akumulacije kapitala«; buržoasku revoluciju u Nemačkoj i Nizozemskoj. Srednji vek nije nam ostavio u nasleđe samo spomenike feudalnog nasilja i monaškog fanatizma, narodne neprosvećenosti i teološko-skolastičke »mudrosti«. Ta, opšte uzevši, mračna epoha ostavila nam je i pesnička dela u kojima je narod ovekovečio svoj genije, veličanstvene i ogromne gotske katedrale, čudesne, neponovljivo lepe umetničke i pesničke tvorevine Renesansa, prve uspehe naučne i političke misli koja se tek počela buditi i koja je dala dug niz velikih ljudi i velikih mučenika, kojima se ponosi uspomena naprednog čovečanstva: rodonačelnici utopiskog socijalizma Tomas Mor i Kampanela; smeli mislioci Đordano Bruno, Galilej i Kopernik; vođi i ideolozi revolucionarnih masa, prvi vesnici tada još nejasne komunističke ideje — Dolčino, Džon Bul, Tomas Mincer — svi ti i mnogi drugi ljudi, koji su svojim životom, radom, a često i mučeničkom smrću pripremali i ubrzavali progres čovečanstva i njegovo buduće oslobođenje od svakog mraka, ugnjetavanja, nasilja i patnji, svi oni pripadaju Srednjem veku. Prema tome, Srednji vek dao je svoj — i ne mali — doprinos opštoj riznici materijalnih i duhovnih vrednosti, čijim su naslednikom već postale radne mase zemlje pobedničkog socijalizma i čijim će naslednikom u istoriski bliskoj budućnosti postati i trudbenici drugih zemalja sveta. Pre nego što pređemo na proučavanje Srednjeg veka, potrebno je da utvrdimo, prvo, šta nagoni našu nauku da trinaest vekova istorije čovečanstva izdvaja u jednu zasebnu istorisku epohu, drugim rečima, u čemu je suština Srednjeg veka; i drugo, zašto mi tu epohu nazivamo Srednjim vekom, otkuda potiče pojam »Srednji vek«. Počećemo sa drugim pitanjem. Postanak pojma »Srednji vek«. Podela svetske istorije na staru, srednju i novu formira se još u XV-XVI veku, u doba Renesansa. Humanisti, prvi pretstavnici u književnosti nove, sve razvijenije i moćnije klase — gradske buržoazije, počinju da svoje doba izdvajaju kao »novo« doba, da ga zbližuju sa antikom i u isto vreme da mu stavljaju nasuprot doba koje je ovome neposredno prethodilo, a kome su oni dali naziv »Srednji vek« (medium aevum). Dok se savremenost humanistima XV—XVI veka prikazivala kao »preporod« antičke kulture, dotle im se »Srednji vek« činio kao doba opadanja kulture, kao vreme grubog feudalnog varvarstva, duboko neprijateljskog prema novoj kulturi. Ta periodizacija našla je svog odraza kod filologa XVII veka, u njihovim pogledima na istoriju latinskog jezika: po njihovom prikazivanju, posle perioda »čiste«, »klasične« latinštine došlo je posle pada Rimskog Carstva i varvarskih najezdi doba »iskvarene«, »varvarske«, takozvane »srednje« i »niske« latinštine (media latinitas, infirma latinitas). Crkvena periodizacija. Tročlanoj podeli svetske istorije na staru, srednju i novu prethodila je podela istorije na četiri svetske monarhije koje slede jedna
12
za drugom: na asirsko-vavilonsku, međansko-persisku, grčko-makedonsku i rimsku; ta je podela vladala u Srednjem veku i oslanjala se na bibliju. Rimska monarhija zamišljana je kao poslednja; ona je imala da postoji neizmenjena do samog »kraja sveta«. Toj crkvenoj periodizaciji bila je tuđa ideja razvitka; bog je postupno predavao vlast nad svetom ovome ili onom narodu, a sa postankom Rimskog Carstva završava se i taj proces smenjivanja monarhija. Tada se učvršćuje stalan i nepokolebljiv poredak, koji će ostati sve do kraja sveta. Periodizacija istorije u XVIII i XIX veku. Nova, tročlana periodizacija, nastala u doba Renesansa, bila je dalje razvijena u XVIII veku, kod istoričara i publicista »Prosvećenosti«, koji su je isticali kao oruđe u borbi protiv mrskog im feudalizma. Malo pomalo ona je počela sticati opšte priznanje i stavljena je u temelj čitavog buržoaskog školskog preda vanja istorije. Za događaje koji čine hronološke okvire »Srednjeg veka« obično se smatrala pobeda hrišćanstva u IV veku, ili pad Rimskog Carstva na Zapadu, koji se obično datuje sa 476 g. — kao početak epohe Srednjeg veka, a kao njen kraj — ili pad Carigrada 1453 g., ili otkriće Amerike 1492 g., ili najzad početak reformacije u Nemačkoj — 1517 g. Epoha koja dolazi iza toga smatrana je »Novim vekom«; iz te epohe izdvajan je period posle francuske buržoaske revolucije iz 1789 g. kao »najnovija« istorija. Marksističko-lenjinistička periodizacija istorije. Prihvatajući tročlanu periodizaciju opšte istorije sa podrazdelima »stara«, »srednja« i »nova« istorija, marksizam joj daje novu sadržinu. U osnovi marksističko-lenjinističke periodizacije istorije leži pretstava o istoriskom procesu kao progresivnom smenjivanju društveno-ekonomskih formacija ili osnovnih tipova produkcionih odnosa: robovlasničkog poretka, koji se razvio iz poretka prvobitne zajednice, dalje feudalnog i buržoaskog ili kapitalističkog poretka, i najzad socijalističkog poretka, prema kome je sva prethodna istorija samo predistorija čovečanstva. Svaka smena jednog društvenoekonomskog sistema drugim dolazi usled ogorčene klasne borbe, koja nalazi svoj završetak u socijalnoj revoluciji. Revolucija likvidira zastarele produkcioie odnose, koji su sad postali kočnica za razvitak proizvodnih snaga, i stvara nove, progresivnije produkcione odnose. Epoha »Srednjeg veka« upravo i jeste doba feudalnih odnosa. U skladu sa tim marksističko-lenjinistička periodizacija uzima za granicu između Srednjeg veka i Novog veka događaje koji obeležavaju obaranje feudalizma u jednim zemljama Evrope i početak njegove likvidacije u drugim zemljama — buržoaske revolucije XVII-XVIII veka. Opšti pojam feudalizma. Najpotpuniju i najtačniju karakteristiku feudalizma dao je V. I. Lenjin u svom delu »Razvitak kapitalizma u Rusiji«. On smatra da su za postojanje feudalizma potrebni sledeći uslovi: »Prvo, vladavina naturalne privrede. Feudalni posed mora pretstavljati autarkičnu, zatvorenu celinu, koja se nalazi u veoma slaboj vezi sa ostalim svetom... Drugo, za takvu privredu potrebno je da neposredni proizvođač ima sredstava
13
za proizvodnju uopšte i zemlju napose, šta više, potrebno je da on bude vezan za zemlju, jer spahija inače nema obezbeđenu radnu snagu... Treće, uslov za takav sistem privrede jeste lična zavisnost seljaka od spahije. Kada spahija ne bi imao direktnu vlast nad seljakovom ličnošću, on ne bi mogao da čoveka koji ima zemlju i vodi svoje gazdinstvo — natera da radi za njega. Potrebna je, dakle, »vanekonomska prinuda«, kako kaže Marks kad karakteriše takav privredni režim... Oblici i stupnjevi te prinude mogu biti najrazličitiji, počev od kmetskog stanja pa sve do staleške nepunopravnosti seljaka. Najzad, četvrto, uslov i posledica sistema privrede o kome je reč jeste krajnje nisko i stereotipno stanje tehnike, jer je vođenje privrede bilo u rukama sitnih seljaka, pritisnutih nevoljom, poniženih ličnom zavisnošću i duhovnom neprosvećenošću«. U feudalizmu stoje jedna naspram druge dve klase. Jedna od njih jeste klasa feudalno zavisnih ljudi, ili kmetova, seljaka, kojima se docnije, sa nicanjem gradova, pridružio sloj sitnih gradskih zanatlija. Za razliku od antičkog roba, kmet je čovek »koga feudalac više ne može ubiti, ali ga može prodati, kupiti. Naporedo s feudalnom svojinom postoji individualna svojina seljaka i zanatlije nad oruđima za proizvodnju i nad svojim privatnim gazdinstvom, zasnovana na ličnom radu«. »Sitna seljačka privreda i nezavisni zanatski rad... — kaže Marks — oboje delom čine osnovicu feudalnog načina proizvodnje«. Naspram sitnog neposrednog proizvođača na selu i u gradu, koji raspolaže sredstvima za proizvodnju i potrebnim inventarom, stoji krupni zemljoposednik-spahija: »S druge strane, — kaže Marks — naspram njega stoji zapravo samo zemlja, kao uslov rada koji se nalazi u tuđoj svojini, koji se izdvojio u odnosu na njega i koji je personifikovan u zemljišnom sopstveniku«. Između te dve osnovne klase feudalnog društva vodi se tokom čitavog Srednjeg veka ogorčena borba. »Klasna borba između eksploatatora i eksploatisanih čini osnovnu crtu feudalnog poretka«. Feudalizam pretstavlja progresivniji oblik produkcionih odnosa u poređenju s robovlasničkim društvom. »Nove proizvodne snage traže da radnik ima izvesnu inicijativu u proizvodnji i volju za rad, interes za rad. Zato feudalac napušta roba, kao nezainteresovanog za rad i potpuno neinicijativnog radnika, i više voli da ima posla s kmetom, koji ima svoje gazdinstvo, svoja oruđa za proizvodnju i kod kojeg postoji izvesna zainteresovanost za rad, potrebna da bi se obradila zemlja i feudalcu plaćalo u naturi od letine«. Kmetovi stoje iznad robova i u tom pogledu što su ujedinjeni u seosku opštinu; organizacija te opštine (marke) daje im u ruke snažno oruđe u borbi protiv preteranih pretenzija feudalaca. Oblik u kome se realizuje feudalna eksploatacija, tj. prisvajanje tuđeg viška rada ili proizvoda, jeste feudalna renta, koja se pojavljuje u tri oblika: u obliku radne rente (ili kuluka), u obliku rente u proizvodima (danka u naturi) i u obliku novčane rente (danka u novcu). Iako se svi ti oblici feudalne rente obično pojavljuju zajedno, ipak je u razna vremena svaka pojedina od tih renti dominantna,
14
preovlađujuća. Najpre je takav dominantan oblik radna renta, zatim naturalna, i najzad novčana. Svaki društveni poredak obeležen je i posebnim, njemu svojstvenim oblikom svojine, koji izražava vladavinu odgovarajuće klase: robovlasnika, feudalacaspahija, kapitalista. Glavno obeležje feudalne svojine, kojom se ona razlikuje od antičke i buržoaske privatne svojine, jeste njena jerarhična struktura. Da bi klasa eksploatatora mogla realizovati vanekonomsku prinudu prema klasi neposrednih proizvođača, morala se ona ujediniti, organizovati. Jerarhična struktura zemljišne svojine u feudalizmu sastojala se u tome što su svi zemljišni sopstvenici bili međusobno ujedinjeni jerarhiskim odnosima, čineći »društvenu piramidu« svoje vrste. Iznad svih stajao je kralj, koji je u najrazvijenijim feudalnim pravnim sistemima smatran za vrhovnog sopstvenika celokupnog zemljišta u kraljevini i od koga su »dobijali« zemlju feudalci najvišeg ranga, magnati kraljevine (vojvode, grofovi, baroni). Od ovih poslednjih »dobijali« su zemlju feudalci nižih rangova — vazali i podvazali, feudalni riteri. Osnovu te »piramide« činilo je kmetsko i feudalno zavisno seljaštvo. U vezi sa tim posedovanje zemlje dobilo je uslovan karakter. Sama feudalna svojina (dominium) delila se u vezi sa tim na dominium directum i dominium utile, ili drugim rečima — na vrhovnu svojinu (proprietas) i posedovanje (possessio), od koga se razlikovalo još i neposredno korišćenje zemlje, date na obradu (usus fructus). U »Nemačkoj ideologiji« Marks i Engels pisali su o feudalizmu: »Jerarhična struktura zemljišne svojine i za njega (feudalizam — Red.) vezani sistem oružanih pratnji davali su plemstvu vlast nad kmetovima«. Karakterističan momenat za feudalizam pretstavlja i veza između zemljišne svojine i političke vlasti nad stanovništvom koje se nalazi na toj zemlji. Svaki krupni feudalni posed bio je u isto vreme i najniža politička ćelija feudalnog društva, sa seniorom na čelu, bio je specifična državica svoje vrste. Feudalna država uzeta kao celina upravo se i sastojala iz jerarhiske skupine takvih »poseda-državica«. Stadiji razvitka feudalnog društva. Feudalno društvo u Zapadnoj Evropi prolazilo je u svom razvitku kroz tri osnovna stadija. I. Doba ranog Srednjeg veka (od V do polovine XI veka) obeleženo je niskim nivoom razvitka proizvodnih snaga i otsustvom podele rada između grada i sela. Zanatstvo se još ne odvaja od poljoprivrede i ne izdvaja iz poseda i sela. Gotovo neograničeno vlada naturalna proizvodnja; svako gazdinstvo proizvodi za zadovoljavanje svojih sopstvenih potreba i potreba feudalca-spahije; postoji samo razmena viškova proizvoda. Takav nivo društvenog razvitka nastao je posle pada Rimskog Carstva, kao posledica revolucije robova i varvarskih osvajanja. U toku tog perioda postepeno se formiraju po svim zemljama Zapadne Evrope feudalni odnosi, u jednima još od IX veka (Franačka država), u drugim nešto docnije (na primer u Nemačkoj ili u Engleskoj).
15
II. Doba procvata feudalizma (od polovine XI do XV veka) obeleženo je povišenjem nivoa razvitka proizvodnih snaga i podelom rada između grada i sela. Zanatstvo se odvaja od poljoprivrede i koncentriše po gradovima, koji niču kao posebni zanatski i trgovački centri. Razvija se trgovina i obrazuje sloj sitnih robnih proizvođača u gradu i na selu. Klasne protivrečnosti se zaoštravaju i akcije radnih masa protiv feudalaca dobijaju opasniji karakter po ove poslednje. Počinju da se formiraju osnovne nacije u Zapadnoj Evropi. Državni poredak dobija oblik staleške monarhije, sa zamecima pretstavništva državnih staleža u obliku parlamenta (Engleska), državnih staleža (Francuska), kortesa (Španija) itd. III. Doba prvobitne akumulacije kapitala i raspadanja feudalizma (XVI-XVII vek) obeleženo je zametanjem i razvitkom kapitalističke manufakture u krilu feudalnog društva; sve većim obezemljivanjem seljaka i propadanjem sitnih zanatlija, tj. odvajanjem neposrednog proizvođača od sredstava za proizvodnju i njegovim pretvaranjem u »goli i nezaštićeni proletarijat« (Marks); pljačkanjem kolonija, koje je počelo odmah posle velikih geografskih otkrića, i pojačanom eksploatacijom domorodačkog stanovništva po novootkrivenim zemljama; brzim porastom trgovine, koja dobija svetski karakter, i bankarskih kreditnih operacija; pojačanom koncentracijom trgovačko-zelenaškog kapitala, koji prodire i u industriju. Dalje se razvija formiranje zapadnoevropskih nacija, koje sada nalaze v politički izraz za svoje jedinstvo — u obliku feudalno-apsolutističke nacionalne monarhije. Dalje zaoštravanje klasne borbe između vladajuće klase feudalaca i antifeudalnih elemenata grada i sela dovodi u nizu evropskih zemalja do eksplozije buržoaskih revolucija, u kojima glavnu pokretačku snagu pretstavlja kmetsko i feudalno zavisno seljaštvo, a pored njega i gradske plebejske mase; te revolucije dovode do likvidacije feudalizma i feudalno-apsolutističke države. Geneza feudalizma. Razvitak feudalnih odnosa u Zapadnoj Evropi došao je posle pada robovlasničkog društva, kao rezultat revolucije robova i varvarskih osvajanja, koji su pripremili uslove za taj razvitak. Kod proučavanja geneze feudalizma potrebno je ispitati, s jedne strane, krizu robovlasničkog društva, koja je dovela do propasti tog društva, kao i zametke feudalnih odnosa koji su sazrevali u samom tom društvu; s druge strane, potrebno je proučiti onaj društveni razvitak kroz koji su u to vreme prolazila razna plemena takozvanih »varvara« — Kelta, Germana i Slovena, — koji su zajedno s raznim romanskim i grčkim narodnostima ušli u sastav evropskih nacija, obrazovanih krajem Srednjeg veka, i uslovili početkom Srednjeg veka feudalni razvitak Evrope.
16
DEO PRVI
RANI SREDNJI VEK
17
GLAVA I
KRIZA ROBOVLASNIČKOG PORETKA I ZAMECI FEUDALNIH ODNOSA Uloga krupnog zemljoposeda. Društveni poredak Rimskog Carstva u IIIV veku obeležen je vodećom ulogom krupnog zemljoposeda, koji je ponikao još u periodu Republike. Krupni zemljoposednici vodili su isprva čisto robovlasničku privredu na svojim zemljištima, koristeći u glavnim i najunosnijim privrednim granama velike mase robova; samo u najmanje unosnim granama proizvodnje naseljavani su na zemlju slobodni sitni zakupci — koloni. Ali u periodu Carstva, naročito u III-IV veku, krupni zemljišni posed menja svoj karakter. Robovski rad postaje sve manje unosan, ne dajući mogućnosti za prelaz na produktivnije oblike rada; zajedno s prestankom osvajanja smanjuje se i priliv novih robova iz redova ratnih zarobljenika; nastaje oskudica u radnoj snazi. Usled toga antičko društvo dospeva u ćorsokak, iz koga je moglo da iziđe samo putem revolucije. Kolonat. U isto vreme počinju da se šire drugi oblici eksploatacije neslobodnog rada. S jedne strane, robovi se vezuju za zemlju, pretvaraju u servi casati koji vlasniku zemlje plaćaju rentu u naturi ili u novcu i kuluku. Oni su vezani za zemlju, glebae adscripti. S druge strane, oni slobodni zakupci zemlje koji su postojali još u doba Republike brojno sve više rastu, usled toga što sitni slobodni zemljoposednici u ovo doba sve više propadaju i što ih potiskuje krupni zemljišni posed. Ali se položaj tih zakupaca sad jako menja. Usled opšte krize poljoprivrede seljaci-zakupci nisu u stanju da plaćaju zakupninu, postaju neispravne platiše i malo pomalo dospevaju u ropstvo. U isto vreme menjaju se i oblici zakupa: veliku rasprostranjenost stiče napoličarstvo, tj. zakup na jedan deo letine. Formira se sloj zakupaca-seljaka koji nose naziv napoličari — coloni partiarii. Pravni položaj tih zakupaca pogoršava se zajedno s pogoršavanjem njihovog ekonomskog položaja.
19
Novi pravni položaj kolona određen je nizom carskih ukaza, od kojih osobito veliki značaj ima ukaz Konstantina I iz 332 g. Taj ukaz propisuje da se odbegli koloni hvataju i vraćaju na svoja pređašnja mesta, čak i to da se bacaju u okove; dakle, taj dekret propisuje vezivanje kolona za zemlju. U takve zavisne, za zemlju vezane kolone pretvaraju se docnije svi zakupci koji bi se na jednoj istoj parceli zemljišta nalazili trideset godina bez prekida. Dakle, kolon se pretvara u roba zemlje — servus terrae. U to doba raste i takozvani večnonasledni zakup (emfiteusis). Večnonasledni zakupci — emfiteuti uzimaju pod zakup neobrađenu zemlju, ledinu, pod olakšanim uslovima, i predaju svoj zakup sa oca na sina. Usled toga što carstvo u to vreme oseća oskudicu u radnoj snazi, upotrebljavaju se za obradu zemlje u širokim razmerama i varvari, koji se naseljavaju na zemlju sa pravima kolona (iure colonatus). Porast privatne vlasti. U poslednjim vekovima Rimskog Carstva zapaža se i porast lične zavisnosti, koja je toliko karakteristična za naredno doba, feudalizam. Propali seljaci sve češće predaju svoju zemlju krupnim magnatima, a zatim je dobijaju natrag da je uslovno poseduju na osnovu takozvanog »prekarija«, tj. na osnovu prava uživanja tuđe imovine dotle dok je vlasnik ne zatraži natrag. Ujedno takvi seljaci stupaju pod pokroviteljstvo magnata, pod njegov patronat (patrocinium). Taj proces prelaza u lično podanstvo nije se vršio samo individualno: ponekad su čitava sela stupala kolektivno u zavisnost od krupnog magnata, mahom svoga najbližeg suseda. To je ono što je u to vreme nazivano patrocinia vicorum, tj. pokroviteljstvo nad čitavim selima. U isto vreme vrši se proces razvitka organa privatne vlasti krupnih zemljoposednika. Krupni zemljoposednik zavodi na svojoj teritoriji vojne odrede — bukelarije ili isaurijance (ovaj poslednji naziv dolazi od imena jednog maloaziskog plemena — Isaurijanaca, čiji su pripadnici osobito često uzimani u vojno-policisku službu po krupnim posedima). Obrazuju se oružani odredi i iz redova robova krupnog zemljoposednika. Najzad, privatni zemljoposednici stvaraju sebi i sopstvene tamnice, kuda šalju svoje kolone kada bi štogod skrivili. Raste broj privatnih sudova, u kojima se sudi stanovništvu teritorije krupnog zemljoposednika — senatora. Država sankcioniše taj porast privatne vlasti, prenoseći na zemljoposednike-senatore odgovornost za zemljoradnike-kolone koji sede na njihovoj zemlji u pogledu plaćanja poreza i davanja regruta. Vladajući stalež u državi, privilegovani senatorski stalež (ordo senatorius), čiju bazu pretstavlja krupni zemljišni posed, ima sada političku vlast nad stanovništvom koje sedi na njegovoj zemlji. Time se stvara veza između krupnog zemljoposednika i političke vlasti, veza koja je karakteristična za feudalizam, i počinje pretvaranje krupnog poseda u neku vrstu poseda-državice. Vezivanje kurijala za dužnost. Isti takav proces dešava se i u gradu. Karakterističan momenat za antički svet bilo je preovlađivanje grada. Grad je bio vladajući centar za okolnu teritoriju, dok je za naredno doba, feudalizam, karakteristič-
20
na obratna slika — vladavina sela nad gradom. U Rimskom Carstvu vrši se proces postepenog zadobijanja dominantnog položaja sela, tačnije rečeno — seoskog poseda, prema gradu. Ranije je svaki grad sa okolinom (municipij) pretstavljao samoupravnu jedinicu. Vlast u gradu pripadala je narodnoj skupštini i mesnom municipalnom senatu. U prvo vreme važnu ulogu igrala je narodna skupština. Na njoj su se vršili izbori magistrata (gradskih vlasti); glasalo se, kao i u Rimu, po tribama ili po kurijama; postojalo je tajno glasanje. Najviša administrativna i sudska vlast nalazila se u rukama dvaju funkcionera, duumvira — duoviri iure dicundo. Postojala je i dužnost edila, koji su imali policisku vlast, starali se o snabdevanju grada žitom i o priređivanju raznih pretstava; najzad, postojala je dužnost gradskih kvestora, koji su upravljali gradskim finansijama. Sve su te dužnosti bile besplatne. Naprotiv, funkcioneri su sami morali da snose velike rashode u korist grada, morali su da daju zamašne novčane uloge, da s vremena na vreme dele stanovništvu bogate poklone, da priređuju igre i podižu građevine na teritoriji grada. Oni su morali posedovati visok cenz. Senat ili kurija sastojala se u svakom gradu od svih onih lica koja su pre toga zauzimala municipalne magistrature, i brojala je obično 100 ljudi. Još u II veku zapažaju se pokušaji senatorskog staleža, vladajućeg u državi, da ograniči lokalnu samoupravu. Pod carem Trajanom uvodi se dužnost municipalnih kuratora (curator rei publicae) za vršenje stalnog nadzora nad privredom municipija, a u drugoj polovini IV veka zavodi se u nizu provincija dužnost defenzora, koga postavljaju car ili prefekt. Defenzori su prvobitno imali za zadatak da štite grad od iznuđivanja carskih činovnika, ali su docnije prigrabili svu vlast u gradskoj opštini. Pred kraj Rimskog Carstva i u prvo vreme varvarskih osvajanja u ulozi defenzora vrlo često se pojavljuju hrišćanski episkopi. Osim ograničavanja samouprave vrši se i proces vezivanja gradskih klasa stanovništva. Od kurijala, bivših gradskih magistrata, obrazuje se vladajući stalež činovničke aristokratije. Na tu vladajuću grupu u gradu prenosi se sada odgovornost za ubiranje poreza, što je zavedeno još pod carem Dioklecijanom. Odgovornost za ubiranje poreza u situaciji opšte ekonomske krize pretila je kurijalima materijalnom propašću. U to vreme zapaža se težnja kurijala da iziđu iz kurije, zapaža se proces njenog ostajanja bez ljudi, jer u gradu gotovo i nema kurijala. U odgovor na to niz carskih ukaza zabranjuje kurijalima prelaz u druge staleže — senatorski, sveštenički itd. Ukaz cara Arkadija iz 396 g. zabranjuje im čak da napuštaju grad i da se nastanjuju na imanjima koja im pripadaju. Time se vrši neka vrsta vezivanja kurijala za dužnost. Dok se seljak vezuje za zemlju, dotle se sad srednji zemljoposednik (possessor) vezuje za kuriju. Svaki zemljoposednik koji ima najmanje 25 jugera zemlje (oko 6 hektara) morao je prinudno stupiti u stalež kurijala. Da bi sačuvala imućnost kurijala, država im je zabranjivala da prodaju svoje imanje bez saglasnosti namesnika. S druge strane, licima koja ne spadaju u sastav kurije zabranjivano je da stiču zemlju koja je pripadala kurijalima. U slu-
21
čaju da umrli kurijali nemaju zakonitih naslednika, tri četvrtine njihovog imanja dobijala je kurija. Sve ove veštačke mere imale su za cilj da održe srednji zemljišni posed, koji je prolazio kroz krizu. Ali su se samim tim kurijali pretvarali, kako se tada govorilo, u »robove republike«. Sve ove mere rađaju težnju kod kurijala da na sve moguće načine izbegavaju vršenje svojih dužnosti i čak da direktno beže sa njih. 388 g., na primer, kurijali četiri grada u Maloj Aziji pobegli su u jedan mah, obrazovavši razbojničke bande, koje su pljačkale po zemlji. Kriza trgovine, vezivanje zanatlija za kolegije. Duboka kriza koja je zahvatila poljoprivredu proširila se i na trgovinu i gradsku proizvodnju. Trgovačka hegemonija Italije opadala je paralelno s razvitkom poljoprivredne i zanatske proizvodnje po samim provincijama. Ali se i u provincijama zapažaju opšte osiromašenje i iscrpenost, zastoj u privrednom razvitku, opadanje trgovine — usled opšte krize robovlasničkog načina proizvodnje, poreskog tereta, pljački namesnika i ubirača poreza. Zanatlije i trgovci činili su u gradu najniži stalež — plebs urbana. Oni su se vrlo često organizovali u kolegije sa izbornim funkcionerima, priređivali svoje skupove i imali svoju zasebnu korporativnu kasu. Država je s njima sklapala ugovore, na primer za snabdevanje prestonice namirnicama i svim mogućim izrađevinama. U Rimu su postojali kolegiji pekara, mesara, vlasnika brodovlja itd. U prva dva veka carstva te su korporacije ponekad zabranjivane, ako su izgledale opasne po državu. Poznat je, na primer, edikt jednog lokalnog upravnika u Maloj Aziji protiv saveza pekara u gradu Magneziji. Edikt je organizaciju pekara zabranjivao zato što su priređivali štrajkove. Uopšte je država veoma podozrivo gledala na korporacije. Ali od kraja II i početka III veka država teži da kolegije iskoristi za svoje svrhe. Učešće u kolegiju postaje obavezno, a zatim i nasledno. Sve se to zapaža ponajpre u onim granama koje su bile potrebne za zadovoljavanje potreba vojske i snabdevanje prestonice. S druge strane, država počinje da sama organizuje preduzeća, koja su ponekad bila prilično krupnih razmera. To su carske radionice, s posebnim carskim činovnicima — prokuratorima na čelu. U tim radionicama rade, s jedne strane, robovi, robovske »familije«; s druge strane, za te se radionice vezuju nasledne zanatske kolegije. Članovi tih kolegija morali su nasledno raditi u državnim radionicama. Prokuratori su zanatlijama izdavali sirovine iz državnih magazina, i oni su bili dužni da pod pretnjom kazne predaju proizvode svoga rada bez naknade, u vidu naturalne dažbine. Takva preduzeća stvarana su u oblasti vunarskog i platnarskog zanata, u oblasti izrade oružja i kovanja novca, kolarskog, juvelirskog i bojadžiskog zanata, kao i kod eksploatacije rudnika, gde je postojala prinudna organizacija rada. Malo pomalo, u vezi sa opštim opadanjem trgovine, čitava privreda Carstva dobija naturalan oblik, koji je toliko karakterističan za docniji feudalni poredak, nastao posle varvarskih osvajanja i ustanaka robova na teritoriji Rimskog Carstva.
22
Ustanci robova i kolona. U isto vreme, usled vezivanja seljaka za zemlju, sve većeg poreskog tereta i nasilja činovnika, u Galiji i na severu Italije zapažaju se ustanci robova i seljaka (bagauda). Otpočevši šezdesetih godina III veka, oni uzimaju osobito širok zamah osamdesetih godina tog veka. Vođi bagauda u Galiji Elijan i Amand uzimaju carsku titulu, osvajaju čitave teritorije, tako da je njihov ustanak ugušen teškom mukom i uz veliko naprezanje snaga Carstva, 285 g. Takvi su se ustanci dešavali i u drugim delovima Carstva, i u docnije vreme, u doba »seobe naroda«. Sredinom V veka izbijali su u Reciji, Panoniji i Noriku ustanci takozvanih skamara. U Severnoj Africi izbio je pokret agonistika, ili cirkumceliona, koji je trajao od IV do V veka. To je takođe bio pokret robova, kolona i svih ugnjetenih elemenata, koji su se digli protiv svojih gospodara. Svi ti ustanci, koji su izbijali s vremena na vreme, razjedali su unutrašnju strukturu Carstva i išli docnije na ruku osvajanju rimskih teritorija od strane varvara. Tako se unutrašnja revolucija robova pojavila kao saveznik varvarskog osvajanja. Opozicija osvojenih naroda. Rim je nasilno okupio pod svojom državnom vlašću čitav niz pokorenih naroda. Interesantan je jedan izvor, takozvana »Sibilinska proročanstva«, koji karakteriše onaj odnos prema gospodarećem Rimu koji su gajili ti pokoreni narodi. »Sibilinska proročanctva« su zbornik polemičkih i apokaliptičkih stihova raznih pisaca, napisanih u razna vremena pre naše ere i u prva tri stoleća naše ere. U tom zborniku dolazi do izraza u prvom redu stav koji su prema Rimu imali jelinistički jevrejski slojevi u gradu Aleksandriji, u Egiptu. »Teško, teško tebi, furijo, družbenice otrovnih guja! — veli Sibila Rimu. — Gadni grade, koji si nekad bio pun prazničnih zvukova, zanemi! U tvojim hramovima neće više mlade device održavati svetu vatru. Na tvojim žrtvenicima neće više biti žrtvi... Pognućeš glavu, ti nadmeni Rime! Vatra će te progutati, tvojih će bogatstava nestati, vuci i lisice će živeti na tvojim ruševinama; opustećeš, i biće tako kao da te nikad nije ni bilo!...« Ovaj fragmenat je veoma karakterističan. On pokazuje koliko je široko bila rasprostranjena među pokorenim narodima želja da Rim propadne. Ta nam osećanja objašnjavaju zašto su se docnije varvarska osvajanja izvršila relativno lako i zašto su na stranu varvara prelazile niže klase stanovništva samog Rimskog Carstva. Reforme Dioklecijana i Konstantina. Paralelno sa promenama u socijalnoj strukturi poznog Rimskog Carstva dešavale su se i krupne promene u državnom uređenju, promene koje su našle izraza u reformama Dioklecijana i Konstantina. U toku III veka državna je vlast postala veoma nestabilna. Od 235 do 284 g. smenilo se 26 careva, od kojih je samo jedan umro prirodnom smrću. Reforme Dioklecijana (285-305 g.) i Konstantina (324-337 g.) imale su za cilj da učvrste društveni i državni poredak u interesu krupnog senatorskog zemljoposeda i da ojačaju centralnu državnu vlast radi odbrane tog poseda od revolucionarnih masa koje su se dizale.
23
Administrativne reforme. Prvi zadatak bio je da se oslabe namesnici provincija. Iskustvo je pokazalo da jaki namesnici sanjaju o samostalnosti, čak o uzurpiranju carske vlasti. Da bi se carevi osigurali od takvih mogućnosti, trebalo je, prvo, ojačati centralnu vlast i, drugo, oslabiti namesnike, a za to je bilo potrebno rascepkati provincije. U tu svrhu izvršena je podela Carstva na četiri dela, sa dva avgusta i dva cezara na čelu, koji su dalje imali svoje pomoćnike-prefekte. Po Dioklecijanovoj zamisli, svaki od dva avgusta birao je sebi cezara kao pomoćnika, s tim da taj cezar posle avgustove smrti neposredno stupi na dužnost avgusta. Time je Dioklecijan nameravao da izbegne neprijatnosti pri izboru careva, kao što je to bio slučaj za vreme građanskih ratova III veka, i da osigura veću stabilnost državnoj vlasti. Ta četiri dela Carstva zvala su se: 1) Istok, koji je obuhvatao Aziju, Egipat i Trakiju; 2) Ilirik, u koji su ulazile Makedonija i Grčka; 3) Italija, u koju je ulazila Italija u pravom smislu te reči, severozapadni deo Balkanskog Poluostrva i Afrika, i najzad 4) Galija, koja je obuhvatala Galiju u užem smislu, Španiju, Britaniju i Mavretaniju, tj. krajnji zapad Afrike. Tako je bilo pod carem Dioklecijanom. Pod Konstantinom vlast je ponovo prešla u ruke jednog cara, pri čemu su četiri dela na koja je Carstvo bilo podeljeno dobila naziv prefekture. Prefekture su se delile na 12 (docnije 14) dijeceza, sa vikarima na čelu. Karakteristično je da vikari nisu bili potčinjeni prefektima već mimo njih neposredno caru. To je zavedeno s ciljem da se stvori izvesna konkurencija. U slučaju da koji prefekt naumi da digne ustanak ili sklopi zaveru protiv cara, svaki vikar, koji je sada imao pravo da opšti neposredno s carem, mogao je da pravovremeno ukaže na opasnost. Prema tome, zavedena je uzajamna špijunaža u interesu centralne državne vlasti. Dijeceze su se sastojale od provincija; u svakoj provinciji postojali su municipiji, pojedini gradovi sa okruzima, koji su nosili naziv »pagi«. Pagus je termin koji se u Srednjem veku često susreće kao oznaka za administrativni okrug. Dakle, smanjenje razmera provincija i slabljenje uloge njihovih namesnika bio je prvi zadatak reformi Dioklecijana i Konstantina. Istoj svrsi imalo je da služi i odvajanje vojne vlasti od civilne, što je sprovedeno uglavnom na granicama Carstva. Tamo su postavljene posebne vojne vlasti, takozvani duces. Pod Konstantinom u pojedinim provincijama i prefekturama takođe su ustanovljene dužnosti vojnih starešina (magistri militum). Organizacija centralne vlasti. Najzad, ojačana je i organizacija centralne vlasti. Pri dvoru je obrazovan jedan stalni savet, u čiju je nadležnost prešlo rešavanje svih pitanja u Carstvu. To je takozvani consistorium principis, u kome su zasedali najviši magnati Carstva, postavljeni od cara. Zavedene su i dužnosti pojedinih »ministara«. Kancelar svoje vrste, koji se zvao comes et quaestor sacri palatii, bavio se stvaranjem novih zakona i izdavanjem carskih naređenja. »Ministarstvo« carskih imanja, na čijem se čelu nalazio comes rerum privatarum,
24
upravljalo je carskom zemljom i svakovrsnom carevom imovinom. »Ministar« finansija — comes sacrarum largitionum — upravljao je blagajnom Carstva. Najzad, postojalo je i neka vrsta »ministarstva« unutrašnjih i spoljnih poslova. Njegov šef nosio je naziv magister officiorum. U njegovu nadležnost spadao je policiski nadzor u Carstvu, koji je on vršio preko čitave jedne organizovane mreže špijuna, sa nazivom curiosi. Birokratija. Organizovan je birokratski stalež činovništva, koje je imalo da služi kao oslonac carske vlasti. Služba u mnogobrojnim carskim kancelarijama otsada je otvarala vrata za najviše položaje za stupanje u stalež senatora i vitezova. Izrađena je specijalna tabela o rangovima, u kojoj su propisani razni činovi i titule, od sitnog do najvišeg činovništva. Na taj način formirala se brojna birokratija, novi vladajući sloj u Carstvu, koji se bavio primanjem mita i direktnom pljačkom stanovništva i koji je sada konkurisao starom vladajućem sloju — krupnim senatorima, magnatima- zemljoposednicima; gornji sloj te birokratije malo pomalo se i sam ulivao u tu klasu vladajućeg krupnog zemljoposeda i robovskog poseda. Uzdignuta je na veću visinu i sama carska vlast. Da bi car više imponovao svojim podanicima, zaveden je raskošan ceremonijal, car počinje da se oblači u raskošna odela i stavlja na glavu dijademu. On uzima titulu »dominus« — gospodar, dok se stanovništvo Carstva naziva njegovim podanicima — subiecti. Careva ličnost deifikuje se i u hrišćanstvu, kao ranije u paganstvu. Pored birokratije, carska vlast dobija nov oslonac u hrišćanskoj crkvi. Hrišćanska crkva. Od Konstantinovog vremena hrišćanstvo postaje najpre priznata religija na ravnoj nozi sa paganstvom (kao što je to utvrđeno Milanskim ediktom iz 313 g.), a zatim i jedina državna religija. Poglavar crkve bio je faktički car. Pod njegovom kontrolom vrši se uprava crkvom i sazivaju crkveni sabori. Karakter hrišćanske religije se menja. Od religije opozicionarskih klasa, od religije »siromašnih, napaćenih, robova i odbačenih«, hrišćanstvo se pretvara u religiju u čijoj crkvenoj organizaciji vladaju bogataši. Umesto ranijeg jednostranog uređenja stvara se sad episkopalni poredak, uzdiže se čitava jerarhija položaja, đakona i prezvitera, sa episkopima na čelu. U isto vreme hrišćanska ideologija sve više postaje ideologija koja osveštava postojanje robovlasničkog društva i državne centralizacije. Ona teži za tim da osigura pokornost stanovništva vrhovnoj vlasti. Težeći da zadrži revolucionisanje narodnih masa, hrišćanska crkva usmerava narodni pokret u korito pogroma pagana (rušenje paganskih hramova i biblioteka, na primer, čuvene Aleksandriske biblioteke, krajem IV veka). Od tog vremena opozicionarske i revolucionarne struje počinju da uzimaju oblik jeresi (arijanstvo, nestorijanstvo, donatizam i dr.). Vojska. Drugo oruđe potčinjavanja u rukama centralne vlasti jeste vojska, kojoj je u Dioklecijanovim reformama takođe posvećena velika pažnja. Najborbeniji deo vojske sastojao se od takozvanih comitatenses, odabranih odreda raz-
25
meštenih u unutrašnjosti zemlje. Njihov glavni zadatak bio je očevidno u tome da ugušuju svakovrsne unutrašnje pokrete, u prvom redu revolucionarne akcije robova i kolona, koje nisu prestajale. Ostali odredi razmešteni su po pograničnim oblastima, u vidu naslednih vojnih kolonizatora (limitanei). Najzad, namesto ukinute pretorijanske garde, koja je ranije igrala aktivnu ulogu u svim unutrašnjim prevratima, formirani su odredi takozvanih palatini, koji su stajali pod neposrednom komandom dvora. Povećani su rashodi na vojsku i pojačan broj legija, ali je u isto vreme izvršeno i sitnjenje legija, da bi se one učinile što pokretljivijim i da komandno osoblje ne bi imalo u svojim rukama suviše vlasti. Brojno stanje legije smanjeno je od 5 na 2 i 1 hiljadu ljudi. Ujedno raste u to vreme i značaj pomoćnih odreda, koji su obrazovani od varvara, tj. od plemena druge narodnosti, ne-Rimljana i ne-Grka. Počev od IV veka Carstvo se od varvara brani uglavnom pomoću odreda sastavljenih od tih istih varvara. Varvari su primani u vojsku pod sledećim uslovima. S jedne strane, oni su postajali federati, ili saveznici, s kojima je država zaključivala ugovor o davanju vojnih odreda. Ti vojni. odredi raspoređivani su mahom na kantonovanje na teritoriji Carstva, s tim da zemljoposednik odvoji jednu trećinu svoje kuće i trećinu svojih prihoda na izdržavanje vojnika koji su mu upućeni na kantonovanje (edikt careva Arkadija i Honorija iz 398 g.). Drugi oblik vojne službe jesu oni koji su se predali (dedititii). Sa prvima (federatima) sklapan je ugovor o savezu, dok su drugi smatrani za pobeđene neprijatelje. Oni su dobijali parcele mahom u pograničnim oblastima. Iz njihovih redova uzimani su vojnici za pomoćne odrede. Poreske reforme. U vezi s prelazom čitave zemlje na odnose naturalne privrede morao se dati naturalni karakter i čitavom državnom gazdinstvu. Vojska se počela izdržavati od namirnica koje je stanovništvo neposredno dostavljalo. Sastavljeni su posebni obroci za vojnike (annona), koji su se sastojali od hleba, mesa, soli, vina, maslinovog ulja i sirćeta. Isto su tako utvrđeni posebni obroci i za konje. Broj obroka povećavao se zajedno sa avanzovanjem na tabeli u rangovima. Vojnici su dobijali jedan obrok, dok je komandno osoblje dobijalo veliku količinu takvih jedinica obroka. I činovništvo je prevedeno na naturalno izdržavanje. Za njega su takođe utvrđeni posebni obroci (annonae, capita), u koje je pored namirnica spadala određena količina odeće, srebra, posuđa i čak naložnice. Uz to su činovnici plaćani i u novcu. Da bi obezbedio izdržavanje vojske i činovništva, Dioklecijan je 297 g. izvršio poresku reformu, po kojoj je utvrđeno ubiranje poreza u naturalnom obliku. Izvršen je popis stanovništva po čitavom Carstvu. Pre toga porez su plaćale samo provincije, Italija je bila oslobođena od poreskog tereta; sada je porez moralo plaćati čitavo stanovništvo Carstva, sa izuzetkom samo stanovništva grada Rima.
26
Zaveden je zemljišni katastar, popis sve zemlje u Carstvu, koji je vršen svakih pet godina. Utvrđena je posebna poreska jedinica — caput, i na svaki gradski okrug razrezivan je određeni broj takvih poreskih jedinica. U Siriji je, na primer, na jednu takvu poresku jedinicu bilo razrezano 5 jugera vinograda, ili 20 jugera ziratne zemlje prve kategorije, ili 225 maslinovih drveta prve kategorije. Na stoku za vuču i na radnu snagu — robove, kolone — takođe je razrezivan lični porez. Na taj način se ta zemljarina kombinovala s ličnim porezom na radnu snagu. Na teret trgovaca i zanatlija padao je poseban novčani porez (lustras collatio), koji je uveo car Konstantin. Sastavljeni su spiskovi, koji su za svakog trgovca i zanatliju utvrđivali visinu poreskog zaduženja. Za stanovništvo Carstva uvedene su i raznovrsne dažbine u naturi, na primer, davanje raznih priloga u naturi državnim magazinima, gradnja i opravka mostova i puteva, gradnja carskih dvoraca.
27
GLAVA II
STARI KELTI, GERMANI I SLOVENI Najstarije stanovništvo Evrope. Varvarski svet s kojim je rimska država dolazila u dodir obuhvatao je u Zapadnoj Evropi mnogobrojna plemena Kelta, Germana i Slovena, kao i plemena starijeg etničkog porekla, koja su sačuvala svoje starinske jezike i društveni način života, plemena koja su se formirala još pre pojave plemena indoevropske jezičke strukture (tj. Kelta, Germana, Slovena) u Zapadnoj Evropi. Od tog starosedelačkog stanovništva Evrope, koje je govorilo jezicima preindoevropskog — jafetskog — stadija jezičkog razvitka, danas su sačuvani samo baskički jezici pripirenejskog stanovništva današnje severne Španije i južne Francuske (Gaskonja). U rimsko doba stanovništvo: najstarijih plemena zahvatalo je daleko širu oblast. Iberci, čiji su potomci današnji Baski, naseljavali su znatan deo Španije i po svoj prilici južne Galije (Akvitaniju); u jugoistočnoj Galiji i susednim oblastima severne Italije i zapadnih Alpa živela su plemena Liguraca, koja su, sudeći po najstarijim vestima, nastanjivala u rana vremena šire teritorije Zapadne Evrope. Može se pretpostaviti da su uopšte oblasti naseljene tim nastarijim plemenima i u rimsko doba bile daleko šire nego što nam o tome kazuju antički književni izvori.
1. STARI KELTI Područja naseljena Keltima. Kelti, koji su u jezičkom pogledu pretstavljali prelazan stadij razvitka od jafetskog sistema ka indoevropskom, živeli su pred kraj Republike i u doba Rimskog Carstva, po svedočanstvu Julija Cezara, u Galiji, u centralnim oblastima te zemlje, u slivovima reka Loare i Sene, dok su jug zemlje zauzimali Akvitanci, iberskog porekla, a sever Belgi, čije je etničko poreklo bi-
29
lo nejasno za Grke i Rimljane, jer ih nazivaju čas Keltima, a čas Germanima. U Španiji su Kelti živeli u jugozapadnom delu, dok je centar zemlje bio naseljen plemenima mešanog porekla — Keltibercima. Najzad, u Irskoj i Britaniji Kelti su po svoj prilici činili osnovnu masu stanovništva, deleći se na mnogobrojna plemena. Kelti su isprva stanovali i u gornjem toku reka Rajne i Dunava (Helveti), kao i u Bohemiji (Boji) i zemljama koje se na nju nadovezuju, preduzimajući prepade i preseljenja u susedne oblasti, na primer, u dolinu reke Poa, na Balkansko Poluostrvo i čak u Malu Aziju. Keltska su plemena, kao što možemo pretpostavljati, pripadala dvema osnovnim grupama: takozvanoj gaelskoj, u koju se mogu uvrstiti plemena Irske i Škotske i kimbarskoj (britskoj) grupi, kojoj su pripadali Valijci iz Velsa i Kornuelsa, Briti iz Britanije, kao i Kelti iz Bretanje, koji su sačuvali svoj bretonski jezik sve do danas. Jezik Kelta ostale Galije malo nam je poznat. Kelti iz Galije u prerimsko i rimsko doba. Najbolje su nam poznati Kelti iz Galije, zahvaljujući vestima koje nam je o njima dao Julije Cezar. U doba rimskog osvajanja kod Kelta se zapaža prelaz od varvarstva na prvobitne stadije klasnog društva, ali još sa jakim ostacima gentilnog uređenja. Najstariji društveni oblik Kelta bila je rodovska opština (zajednica), koja se dugo vremena zadržala u nekim keltskim oblastima, na primer, u Irskoj, Velsu, Škotskoj i delom u Bretanji. U Galiji je prvobitna rodovska opština sredinom I veka pre naše ere, u doba Julija Cezara, već počela da se raspada. U njoj se izdvaja gornji sloj rodovsko-plemenske aristokratije, koja je, po rečima Julija Cezara, nosila naziv vitezovi (equites). Ti su vitezovi posedovali krupnije zemljišne parcele, koje su obrađivali pomoću robova; osim toga oni su imali i velika stada stoke. Na drugom polu rodovske opštine izdvajaju se osiromašeli ljudi, koje Cezar naziva plebsom. Oni stupaju u zavisan odnos prema krupnim zemljoposednicima i stočarima, postajući ambakti, ili klijenti. Ambakti često dobijaju zajam u stoci, plaćaju svome gospodaru danak u naturi i snose razne obaveze, među kojima i vojnu obavezu, ulazeći u sastav gospodareve družine. Među ambakte spadali su i došljaci, koji su izgubili vezu sa svojim rodovskim zajednicama i koji su se nastanili na pustom zemljištu. Oni su takođe stupali u zavisan položaj prema rodovsko-plemenskoj aristokratiji, koja je sticala sve veću vlast i uticaj u Galiji. Oko tih vođa keltskog društva počinju da se grupišu stalne družine, odane svojim vođama. Stvaranje takvih članova družina (soldurii), odanih svome vođi, nikako nije bitna osobina samo germanske starine, kako to tvrde buržoasko-nacionalistički nemački istoričari. U keltskom društvu aristokratija je delila vlast sa sveštenicima, takozvanim druidima. Oni su činili posebnu svešteničku organizaciju i sakupljali se na naročite sastanke u centralnoj Galiji. Pored svešteničkih, oni su vršili i sudske funkcije, rešavali razne sukobe koji bi izbili među pojedinim plemenima. Kelti su bili stalno nastanjeni zemljoradnici, iako je kod njih bilo jako razvijeno i stočarstvo. Stanovali su po selima, okruženim mnogobrojnim salašima, i
30
imali utvrđena utočišta, kuda su se sklanjali prilikom napada neprijatelja. U tim skloništima postojalo je i izvesno stalno stanovništvo, u vidu raznih sitnih zanatlija. Po tim utvrđenim mestima mahom su se nastanjivali kovači, koji su izrađivali oružje. Ta utvrđena mesta (oppida) bila su centri kulta, kao i primitivne trgovine, koja je u to vreme bila veoma slabo razvijena. Stari Kelti živeli su u pojedinim plemenima, koja su činila plemenske saveze, takozvane »civitates«, čija je međusobna povezanost bila još nestabilna. Pojedini delovi plemena, koja su u znatnoj meri još nosila rodovski karakter, čuvala su izvesnu samostalnost. Na čelu saveza plemena stajala je skupština aristokratije, koju Julije Cezar naziva senatom. Taj »senat« birao je iz svoje sredine funkcionere, civilne i vojne. O prvim začecima države kod Kelta svedoči pojava stalnih državnih poreza. Kakve je razmere dostizao u tom galskom društvu proces formiranja klasa, može se suditi, na primer, po tome što je vođa Helvećana Orgetoriks (Helvecija je severna Švajcarska), koga pominje Cezar, imao kod sebe nekih deset hiljada robova i drugih od njega zavisnih ljudi. Prema tome, gazdinstvo pojedinih pretstavnika galske aristokratije dostizalo je znatne razmere. Ti »bogataši« iz redova rodovske aristokratije počinju da teže ka neograničenoj vlasti u državi. Razvija se socijalna borba, koja delom potseća na onu svojstvenu starogrčkim tiranijama. Zapažaju se i šire državne zajednice raznih saveza i plemena, sa pojedinim plemenima na čelu. Isprva su hegemoniju među svim keltskim plemenima imali Arverni, a docnije su se između sebe borili oko hegemonije u Galiji Hedui i Sekvanci. Ovi poslednji su čak najmili protiv svojih saplemenika germanskog vođu družina Ariovista. Rimsko osvajanje ubrzalo je proces formiranja klasa i završilo pretvaranje keltskog društva u klasično robovlasničko društvo; na taj se proces zapravo i svodila takozvana »romanizacija«; ona se vršila osobito intenzivno u južnijim delovima Galije, dok su se po šumovitim predelima na severu još dugo vremena zadržali primitivniji društveni odnosi i stariji i galski dijalekti, koji nisu potpali pod uticaj latinskog jezika. Galska oppida, utvrđena mesta, pretvorila su se u gradove rimskog tipa, sa municipalnom samoupravom, i povezala među sobom mrežom rimskih puteva. Porasla je krupna zemljišna svojina, spojena sa eksploatacijom robova. Pred kraj Rimskog Carstva u Galiji se, kao i u drugim provincijama, razvija kolonat, organizuju se široke vile — posedi rimskog tipa. Galsko stanovništvo meša se sa pridošlim rimskim, obrazujući galo-romansku narodnost, sa posebnim romanskim jezikom. Galija je u to vreme prolazila kroz istu krizu kroz koju i čitavo Rimsko Carstvo. U njoj često izbijaju krupni ustanci robova i zavisnog seljaštva (bagaudi). Ti ustanci, sprežući se s germanskim osvajanjima, potresaju, a zatim, krajem V veka, i potpuno ruše rimsku vlast u Galiji. Kelti Britanije i Irske. Vesti kojima raspolažemo o Britanskim Ostrvima, Irskoj (staroj Hiberniji) i Britaniji (starom Albionu) potiču iz vremena Aleksan-
31
dra Makedonskog (IV vek pre naše ere). Keltska plemena koja su nastanjivala ta ostrva i među kojima su najpoznatiji bili Briti već su znala za upotrebu gvožđa. U njihovoj zemlji odvajkada je obrađivan kalaj, zbog čega su Feničani ta ostrva u još ranije vreme nazivali »kalajnim ostrvima«. Od makedonskog doba sačuvane su ostave novca; njihova nalazišta omogućuju nam da pratimo starinski trgovački put koji je vodio Dunavom, Rajnom, a možda i Loarom, Senom, Ronom i Severnim Morem, i koji je Makedoniju vezivao sa dalekim Britanski Ostrvima. Briti su održavali trgovačke veze i sa Keltima sa kontinenta. Za sva keltska plemena Britanije karakterističan je rodovski poredak u obliku patrijarhalnog roda, koji se obično naziva terminom klan. Ali su se još u doba Julija Cezara sačuvali u Britaniji ostaci ranijeg, materinskog roda; sačuvala se poliandrija, ili mnogomuštvo, pri čemu je više braće imalo jednu zajedničku ženu. Na osnovu velških, irskih i škotskih spomenika iz docnijeg vremena Engels utvrđuje da »kod Kelta monogamija u XI veku još nipošto nije potisnula brak parova«. Žene su imale pravo glasa na narodnim skupštinama. Kod starih Pikta u Škotskoj kraljevska je vlast nasleđivana po ženskoj liniji. Kod Kelta je bila razvijena zemljoradnja, ali je osobito veliki značaj steklo stočarstvo. Čak su i kazne za razne vrsta prekršaja određivane brojem krava. U zemljoradnji je preovlađivao sistem ostavljanja zemlje na ugaru; pritom su veliki deo zemlje obrađivale rodovske organizacije, po svoj prilici čitavi klanovi; jedan deo zemlje deljen je periodično među pojedinim gazdinstvima radi samostalne obrade. Još u vreme Julija Cezara izdvajaju se dva staleža, slično onome što se zapaža u Galiji: stalež sveštenika, sličnih galskim druidima, i vitezova — plemenske aristokratije, koja se za razliku od običnih Kelta borila obično na kolima kao stari heroji Homerovog doba. Osvojivši Galiju, Julije Cezar je preduzeo dva pohoda u Britaniju (55-54 g. pre n. e.). Njega su tamo vukle legendarne vesti kako se na Britanskim Ostrvima ne vadi samo kalaj nego i zlato. Osim toga, rimske su trupe težile tamo da bi došle do što više robova. Prvi pohod, iz 55 g., bio je malo uspešan, zato je drugi pohod, 54 g., krunisan uspehom. Odnesena je krupna pobeda nad vođom saveza britanskih plemena Kasivelanom i uzeti su taoci, posle čega se Julije Cezar vratio na kontinent. Od tog vremena uspostavljena je tešnja veza između Britanije i Galije. Galski trgovci počeli su da češće posećuju Britaniju. Galski ustanici koji bi pretrpeli poraz u borbi s Julijem Cezarom često su se spasavali na ostrva; isto su tako svrgnute vođe pojedinih britanskih plemena emigrirale u Galiju. Samo rimsko osvajanje Britanije izvršeno je za vreme vlade cara Klaudija (43 g. n. e.), gotovo 100 godina posle pohodâ Julija Cezara u Britaniju. To osvajanje bilo je diktovano uglavnom interesima rimskih trgovaca i zelenaša: u to vreme mnoge plemenske vođe u Britaniji bile su uhvaćene u mreže rimskog zelenaškog kapitala. Ali je to osvajanje još bilo nesigurno. Uskoro posle toga, šezdesetih go-
32
dina I veka, dolazi do krupnog ustanka britanskih plemena, pod predvodništvom kraljice jednog od tih plemena — Boadiceje ili Boudike. Taj ustanak, izazvan ugnjetavanjem od strane rimskih trgovaca i zelenaša, bio je ugušen, a odmah zatim dolazi do daljeg osvajanja Britanije. Osobito velike uspehe postigli su Rimljani u Britaniji za vreme namesništva Agrikole, čiju je biografiju napisao njegov zet, čuveni rimski istoričar Tacit. U cilju zaštite od severnih plemena podignuta su dva zida, ustvari dve utvrđene linije: takozvani Hadrijanov bedem i nešto docnije Antoninov bedem. U buržoaskoj literaturi vođeni su veliki sporovi oko toga u kojoj je meri Britanija bila romanizovana. Arheološki podaci pokazuju da su samo gornji slojevi keltskog društva u Britaniji primali iz Rima visoku materijalnu kulturu, dok je ogromna većina donjih slojeva tog društva i dalje živela u rodovskom poretku. Ipak su po pojedinim mestima nicali rimski logori, oko kojih su se malo pomalo formirale naseobine trgovaca i zanatlija i koji su se pretvarali u gradove; širila se mreža rimskih puteva. Nazivi čitavog niza današnjih engleskih gradova završavaju se na »čester« (na primer Mančester): reč »čester« potiče od rimske reči castrum (logor). Već i samo to svedoči da su, pored starinskih gradova keltskog porekla, kakvi su na primer Londinium (London) ili Eborakum (Jork), mnogi od današnjih engleskih gradova postali na temeljima starinskih rimskih logora. Vile, posedi rimskog tipa, koje nam otkrivaju arheološka iskopavanja, bile su vrlo retke u zemlji. One su se nalazile uglavnom na jugoistoku. Rimski doseljenici — trgovci, činovnici, naročito vojnici — pretstavljali su samo, gornji, tanak sloj britanskog društva. Veza između Britanije i Rimskog Carstva postepeno slabi, naročito počev od kraja III i tokom IV i V veka, pod uticajem napadâ franačkih i saksonskih plemena sa kontinenta. Radi odbrane Britanije organizovane su pomorske snage i uvedena specijalna dužnost komandanta za odbranu »Saksonske obale« (tj. Lamanša). U isto to vreme padaju i novi napadi sa severa — iz Škotske, i sa zapada — iz Irske. Povlačenje rimskih trupa sa ostrva za vreme borbe Stilihona sa Alarihom imalo je za posledicu gotovo potpuno iščezavanje onog tankog sloja rimske kulture koji se učvrstio u Britaniji. To je doba takozvanog »keltskog preporoda« u Britaniji; u isto vreme, to je doba jačanja napadâ Skota sa severa i Germana (Saksa, Angla, Jita, Friza) sa kontinenta. Kelti su pružali herojski otpor. Iz tog doba sačuvala se legenda o hrabrom »kralju« Arturu i njegovim »riterima okruglog stola«, koji su docnije uzeti za siže poznatog srednjevekovnog riterskog romana. Veći deo Britanije podlegao je udarcima Anglo-Saksa; samo su zapad — Vele, kao i Škotska još dugo vremena sačuvali svoju samostalnost. Keltski rodovski poredak i specifična keltska kultura naročito su se trajno zadržali u Irskoj. Tu se čak učvrstila zasebna hrišćanska crkva, koja nije priznavala nad sobom vlast Ri-
33
ma i koja se odlikovala osobenostima kulta. Mnogobrojne irske sage odrazile su legende Iraca o svojim starinskim herojima.
2. STARI GERMANI Poreklo germanskih plemena. Antički izvori nazivaju obično Germanima niz varvarskih plemena koja su stanovala severno od Dunava sve do Skandinavije i od Rajne do Visle. Ali su prvobitno južne, a možda i zapadne oblasti, te teritorije bile naseljene keltskim plemenima. Osim toga, pobuđuje veliku sumnju pripadnost Germanima mnogobrojnih lugiskih, ili ligiskih, plemena, koja su stanovala u slivu reke Odre i koja su tu ostala posle preseljenja takozvanih istočnih Germana (Gota, Vandala, Burgunda) iz oblasti istočno od Elbe; mešajući se sa Venedima, koji su se tamo preselili sa istoka, krajem takozvane »velike seobe naroda«, ta su plemena udarila temelj Zapadnim Slovenima (Vendi i Lužičani), uglavnom poelbskim (ili polabskim, od slovenskog naziva Elbe — Laba). Najstarije oblasti u kojima su stanovala germanska plemena bile su po svoj prilici slivovi reka Vezera i donje i srednje Elbe, poluostrvo Jitlandija sa susednim ostrvima i jugoistočni deo Skandinavskog Poluostrva. Na toj teritoriji nastanjenoj starogermanskim plemenima nije tokom čitave istorije živela nikakva jedinstvena rasa. Stanovništvo stare »Germanije« rezultat je mešanja nekoliko fizičkih tipova, koji su se i docnije ukrštavali s raznim drugim etničkim grupama — Keltima, Slovenima, Fincima. Stari Germani pretstavljali su rezultat složenog ukrštanja raznih etničkih i rasnih tipova. Stari Germani nisu vodili poreklo ni od kakvog jedinstvenog pragermanskog naroda, koji bi sa svoje strane vodio tobože poreklo od nekakvog nekada jedinstvenog »ariskog« pranaroda. Naprotiv, razvitak »germanskih« naroda (Nemaca, Anglo-Saksonaca i dr.) vršio se, kao i razvitak svih drugih naroda sveta, ujedinjavanjem isprva odvojenih plemena u plemenske saveze, a docnije ujedinjavanjem pojedinih plemenskih formacija u narodnosti i najzad u današnje nacije (tek sa razvitkom kapitalističkih odnosa). Po novom učenju o jeziku, koje je zasnovao akademik N. J. Mar, sva takozvana indoevropska plemena i narodi, pa dakle i germanska plemena, prolazila su, pre no što su se formirala, kroz preindoevropski stadij jezičkog razvitka, koji je on nazvao jafetskim. Sa tog jafetskog stadija jezičkog razvitka sačuvali su se među stanovništvom Zapadne Evrope sve do danas samo jezici pripirenejskog, baskičkog stanovništva, živog ostatka najstarijeg jafetskog stanovništva Zapadne Evrope. Iste takve ostatke jezikâ najstarijeg jafetskog stanovništva imamo danas na Kavkazu (Svanci, Abhažani i druga plemena) i na Pamiru (Veršici). Kad posmatramo strukturu jednog od germanskih jezika — nemačkog, nalazimo u njemu oko 30% jezičkog sastava koji se ne može objasniti na osnovu sa-
34
mog staronemačkog jezika i koji je ostatak starijeg, preindoevropskog (jafetskog) stadija razvitka tog jezika, na šta ukazuje i niz drugih starijih relikata u tom istom jeziku. Prema tome, otpada mišljenje o posebnom »ariskom karakteru« indoevropskih naroda, koji bi prolazili kroz razvitak koji tobože nema ničeg zajedničkog sa razvitkom drugih naroda sveta. Razna starogermanska plemena formirala su se postepeno, ukrštanjem raznih rasnih i etničkih tvorevina; u doba kada su kulturniji narodi antike, Grci i Rimljani, došli s njima u dodir, Germani nisu još pretstavljali nikakvo jedinstvo. To su bila pojedinačna samostalna plemena i savezi plemena, koji su se sastavljali i rastavljali, stalno ratovali između sebe, često menjali svoja boravišta, a u mirno vreme nisu čuvali čak ni unutrašnje jedinstvo. Sama ta plemena nisu znala ni za jedno ime, zajedničko za sve njih. Reč »Germani«, kao što je to sada tačno utvrđeno, dali su toj grupi plemena njihovi susedi Kelti; od njih su ga uzeli i Rimljani i Grci, pri čemu grčki pisci dugo vremena nisu razlikovali Germane od Kelta, koji su s Germanima imali zajedničko jafetsko poreklo. Područja nastanjena starim Germanima. Od pojedinih krupnih plemenskih saveza u doba Julija Cezara (pedesetih godina pre n. e.) isticao se svevski vojni savez, koji je obuhvatao plemena nastanjena duž reka Elbeg Majne, Nekara i gornje Rajne. U svevski savez ulazili su Langobardi, Semnoni, Markomani i Hermunduri, kao i niz sitnijih plemena na donjoj Rajni i jedna grupa takođe sitnih plemena koja su stanovala na obalama Baltičkog i Severnog Mora, u docnijem Šlezvig-Holštajnu. Na srednjoj Rajni isticali su se Sugambri (ili Gambriviji) i Marsi, sa kojima su se na istoku graničili Hati, Herusci i druga prirajnska plemena. Sva ta plemena stajala su u tesnoj vezi sa Belgima s ove strane Rajne; jedan njihov deo selio se na levu obalu Rajne. Severno od donje Rajne, duž obale Severnog Mora, živela su plemena Friza i Hauka, a dalje, severno od ušća Labe i na Jitlandskom Poluostrvu — Angli, Saksi, Tevtonci, Kimbri i niz sitnijih plemena. Pored svih tih plemena, koja se mogu obuhvatiti jednim nazivom — Zapadni Germani, istočno od njih, duž reka Odre i Visle, živela su plemena takozvanih Istočnih Germana — Goti, Vandali, Burgundi, a na severu, u Skandinaviji, — plemena Severnih Germana: Svioni (preci današnjih Šveđana), Gauti i drugi. Vesti o Germanima pre Julija Cezara. Proučavanje istorije starih Germana počećemo od doba Julija Cezara (sredina I veka pre n. e.), koji u svojim »Komentarima o galskom ratu« često opisuje svoje sukobe sa raznim germanskim plemenima i daje karakteristiku njihovog društvenog uređenja. Naše ranije vesti o Germanima nisu potpune i konkretne, kao ni verodostojne. Oko 325 g. pre n. e. Pitea iz Marselja prvi put pominje na »Ćilibarskoj obali« (Severnog Mora) Tevtonce. Oko 180 g. pre n. e. pojavljuju se na donjem Dunavu Bastarni — plemena
35
nepoznatog etničkog porekla, koji daju najamnike — »prve landsknehte«, kako ih naziva Engels, — za vojsku makedonskog kralja Perseja u njegovoj borbi protiv Rimljana. Najzad, krajem istog tog II veka pre n.e. u Galiju, a zatim i severnu Italiju, upadaju odnekud, tobože sa dalekog severa, Kimbri i Tevtonci, razbijaju jednu za drugom nekoliko rimskih vojski, da najzad pretrpe odlučan poraz od strane konzula Marija (102-101 g. pre n. e.). Ali su vesti o svim tim plemenima fragmentarne i malo verodostojne. Pređimo na Julija Cezara. Društveno uređenje u doba Julija Cezara. Julije Cezar prikazuje njemu savremene Germane kao ljude koji žive u rodovskom poretku, po rodovskim zemljišnim opštinama, sa niskim stupnjem zemljoradničke. tehnike i uz preovlađivanje stočarstva. »Zemlja kod njih nije podeljena u privatnu svojinu — kazuje on o Svevima, — i oni ne smeju da ostaju duže od godinu dana na jednom mestu«. Isto to saopštava nam on i o svim Germanima: »Niko kod njih nema tačno odmerenog komada polja, niti poseduje privatnu svojinu, već starešine i vođe dodeljuju svake godine rodovima i zajednicama rođaka zemlju, tamo gde je i koliko je to potrebno, pa ih posle godinu dana nateruju da pređu na drugo mesto«. Kod Germana zapažamo nizak razvitak proizvodnih snaga u zemljoradnji; ne kaže uzalud Cezar da se Germani »ne bave naročito rado zemljoradnjom« (»agriculturae non student«). To je zemljoradnja sa garenjem, vezana za česte promene obrađenih parcela i za ostavljanje zemlje pod ugar. Pritom se na nova mesta moraju prenositi i sama obitavališta, možda čitava sela i u svakom slučaju pojedine konstrukcije, vezane za obradu oranica, koje su često menjane. Sela su se sastojala po svoj prilici od čitavih rodova, a zemlja je obrađivana, kao što možemo pretpostavljati na osnovu reči Julija Cezara, ne u pojedinačnim, individualnim porodicama, nego u krupnijim rodovskim zajednicama, možda takozvanim velikim porodicama, tj. čitavim zadrugama. S rodovskim poretkom. stajalo je u tesnoj vezi široko razvijeno gostoprimstvo kod starih Germana. Cezar kazuje da se »kod Germana smatra za greh uvrediti gosta, ma iz kakvog im razloga došli gosti, brane ih od uvrede, smatraju za neprikosnovene, stavljaju im na raspoloženje svoj dom i dele s njima svoju hranu«. Pored primitivne zemljoradnje sa garenjem, kod Germana Cezarevog doba bilo je jako razvijeno stočarstvo, na šta ukazuje sastav hrane Germana koju Cezar opisuje: oni se hrane uglavnom mlekom, sirom i mesom, daleko manje hlebom. Mnogo vremena posvećuju Germani i lovu. Sve to stvara veliku pokretljivost stanovništva, koje lako napušta svoja staništa u slučaju ratne opasnosti. Cezar često opisuje kako su za vreme njegovih pohoda preko Rajne najbliža germanska plemena napuštala svoja staništa i odlazila u najudaljenije predele, krijući po šumama svoje bližnje i svoju imovinu i otežavajući time Rimljanima ratne operacije. Ali su ipak Germani, koji su se bavili uglavnom stočarstvom i delom zemljoradnjom, bili relativno stalno nastanjena plemena, gradili (premda nesavršene) kuće, raspoređene u sela (vicus), i imali
36
stalna utvrđena mesta (oppida), kuda su se sklanjali sa stokom za vreme sitnijih ratnih sukoba. Ti su sukobi bili po svoj prilici prilično česti. Cezar kazuje: »razbojnički prepadi, ako se vrše van granica samog plemena, ne smatraju se za sramotu i ističu se kao sredstvo za vežbanje omladine i sprečavanje nerada«. Ne veli on uzalud za Sugambre da su »odgajeni u ratu i pljačkama«. Evo kako reljefno opisuje Julije Cezar sakupljanje pojedinačnih, privatnih odreda od strane starešina, u cilju vršenja takvih prepada: »Kada kogod od vođa bude na narodnoj skupštini izvikan za predvodnika i pozove ljude da pođu za njim, ustaju oni koji odobravaju i poduhvat i vođu, i obećavaju svoju pomoć, pozdravljeni od sviju; oni od njih koji zatim ne bi pošli za vođom smatraju se za dezertere i izdajice, i gube docnije svako poverenje«. Rodovski poredak Germana koji opisuje Cezar obeležen je otsustvom društvenih klasa. Cezar izrično kaže da kod njih postoji socijalna jednakost: »Svako vidi da je u imovinskom pogledu ravan najmoćnijim ljudima«. Po njegovim rečima, kod Germana zbog otsustva privatne svojine na zemlju »nema strasti za širenjem privatnih zemljišnih poseda, usled koje jači obično proteruju sa svojih poseda slabije; kod njih nema ni strasti za novcem, koja rađa partije i sukobe«. Nesumnjivo je da se iza ovih Cezarovih moralnih pouka kriju realne osobenosti rodovskog društva, koje je on zapazio. Cezar ukazuje i na to da je kod Germana slabo razvijena trgovina, koja se svodi samo na prodaju opljačkanog i ratnog plena. U Cezarovo vreme Germani nisu pretstavljali nikakvo čvrsto jedinstvo. Čak ni pojedinačna plemena »nisu u mirna vremena imala nikakve opšte upravne vlasti«; svaki odeljak plemena, koji je nosio očevidno karakter krupne rodovske organizacije, imao je svoje posebne vođe, a to su bile rodovske starešine (maiores natu); njihova je funkcija, po Cezarovim rečima, bila čisto sudska. Vrhovna vlast pripadala je narodnoj skupštini. Samo za vreme rata birane su vojne starešine koje su imale pravo da kažnjavaju smrću. Svevski savez plemena. U Cezarovo doba među svim germanskim plemenima osobito su se isticali Svevi. On ih naziva najbrojnijim i najratobornijim od svih Germana. Taj naziv obuhvatao je čitav niz plemena: Markomane, Hermundure, Kvade, Semnone, Langobarde i druga sitnija plemena. Sva ta plemena stanovala su duž važnih rečnih puteva toga doba: duž Labe i delom Odre, koja je svojim gornjim tokom povezana s pritokama gornjeg Dunava, a delom i blizu gornje Rajne. U Cezarovo doba svevska plemena počinju da se udružuju u vojne saveze, da razvijaju protiv svojih suseda pojačanu vojnu delatnost, da šalju pojedine vojne odrede čak u udaljeniju Galiju. Pritom su Svevi neke od svojih suseda potisli sa mesta njihovih stalnih staništa; druge su pokoravali i naterivali da im plaćaju stalan danak. Najzad, neka plemena bila su prinuđena da stupe sa Svevima u vojni savez, obavezujući se da će im davati pomoćne vojne odrede. U Cezarovo doba svevski vojni savez stekao je takvu snagu da su Svevi u Cezarovim očima često
37
zaklanjali sobom sve ostale Germane, služili mu kao uzor i primer za opisivanje Germana uopšte. Još prilikom prve svoje pojave u Galiji, 58 g. pre n. e., morao je Cezar da se sukobi s germanskim vojnim snagama na čijem su čelu stajali Svevi. Ariovist. To je prvobitno bio odred najamnika, po rečima Gala, svega nekih 15 hiljada ljudi, pod predvodništvom Sveva Ariovista, koga su galska plemena Sekvanci i Arverni pozvali da im pruži pomoć (i primi za to platu) u njihovom ratu s jednim drugim galskim plemenom, Heduima. I mi ovde možemo primeniti Engelsove reči da je »plaćeništvo (sistem najamnika — Prev.) sramota i prokletstvo Nemaca postojalo već ovde u prvom zametku«. Malo pomalo te su germanske snage popunjavane odredima raznih germanskih plemena i narasle su u vreme kad je Cezar došao u Galiju na nekih 120 hiljada ljudi; uz to su stalno priticale nove vojne snage. Germani su najpre dobili od svojih iznajmljivača Sekvanaca jednu trećinu njihove teritorije da je nasele. Pošto su odneli pobedu nad protivnicima Sekvanaca Heduima, Ariovistovi Germani su Hedue pretvorili u svoje dažbenike i uzeli od njih taoce, a zatim je Ariovist, ojačavši i zauzevši svojim garnizonima utvrđena mesta Sekvanaca i uzevši i od njih taoce, počeo da zahteva još jednu trećinu zemljišta. U vreme Cezarevog konzulata (59 g. pre n. e.) Ariovist je već imao takav uticaj da ga je rimski senat priznao za kralja i prijatelja rimskog naroda, davši mu bogate poklone. Otpočevši osvajanje Galije, Cezar se morao sukobiti sa Ariovistom, koji je već postao opasan po Rim. U odlučnoj bitki Ariovist je bio potučen, a ostaci njegovih vojnih snaga prebegli su preko Rajne. To je bio prvi pokušaj germanskih odreda da osnuju neku vrstu docnijih varvarskih kraljevina; te će se kraljevine obrazovati na rimskom tlu, ali tada na višoj ekonomskoj bazi, posle »velike seobe naroda«. Germani u doba Tacita. Agrarno uređenje. Oko 150 godina dele Germane Cezarovog doba od Germana koje nam opisuje Tacit u svojoj »Germaniji« (kraj i veka n. e.). Za to vreme oni su znatno koraknuli napred u svom razvitku. Germani su se sad već trajnije nastanili. Zemljoradnja je stekla veći značaj u njihovom životu, iako je stoka, koje je kod njih bilo u izobilju, i dalje glavna vrsta bogatstva; lov je već sasvim potisnut u zadnji plan. Ore se, kao uostalom i u vreme Cezara, pomoću pluga sa volovskom zapregom. Ali dok Cezar govori o promeni zemlje svake godine i prenošenju u vezi s tim i obitavališta, dotle Tacit ističe da se oranice, smenjuju redom posle nekoliko godina, što stoji u vezi sa već čvršćom nastanjenošću. Germani žive u stalnim selima; pritom su im kuće razbacane 6ez ikakvog reda, okružene svaka svojim salašem. Germani tada još nisu znali za pravo voćarstvo i povrtarstvo. Od ječma i pšenice već su umeli da prave nešto nalik na pivo. Kao i u Cezarovo doba, kod Germana se još nije bila razvila privatna svojina na zemlju. Evo kako Tacit opisuje agrarno uređenje kod njemu savremenih Germana: »Zemlju, u zavisnosti od broja zemljoradnika, zauzimaju svi skupa redom, a zatim je dele između sebe po dostojanstvu; podela je olakšana prostranošću polja. Oranica se menja posle nekoliko godina i ostaje im suvišnog zemljišta«.
38
Nema sumnje da tu Tacit opisuje selo nastanjeno srodnicima. Upravo takvo selo ukazuje se pred nama u Tacitovom kazivanju o tome kako muž kažnjava ženu uhvaćenu u neverstvu: golu, ošišane kose, isteruje je on iz kuće i pred rođacima goni šibom kroz čitavo selo. O istom takvom rodovskom karakteru naselja svedoči i široko gostoprimstvo, koje se sačuvalo u punoj snazi, kao i u Cezarovo doba: »Odreći bilo kome smrtnom utočište, smatraju za greh, svako ga prima i ugošćuje onim što ima. Kad toga nestane, domaćin će ga uputiti gde će naći gostoprimstvo i otpratiti ga tamo; oni bez poziva ulaze u prvu kuću. Ništa ne mari: primaju ih s podjednakom predusretljivošću«. Očigledno, takvo kolektivno gostoprimstvo, neograničeno na okvire pojedinačne kuće, svedoči o prvobitnom stanovanju Germana u seoskim rodovskim grupama koje vode zajedničko gazdinstvo. Arheologija nam takođe pruža neke podatke u prilog seoske i rodovske opštine. Pri iskopavanjima pojedinih naselja nađene su odvojeno od kuća hlebne peći, koje su očevidno bile zajedničke. Osim toga, pokraj kuća nigde se ne nailazi na prostorije za stoku, što ukazuje na to da je stoka kolektivno gajena u seoskom stadu. Takozvane kuće »sa stubovima«, koje imaju prilično krupne dimenzije, takođe ukazuju na kućne zajednice, na stanovanje u velikim porodicama koje vode zajedničko gazdinstvo. O načinu eksploatacije zemlje u takvom rodovskom selu upravo se i govori u napred navedenom fragmentu iz 26 glave Tacitove »Germanije«. Tu se opisuje ugarni sistem zemljoradnje. Oranica se menja svakih nekoliko godina (arva per annos mutant); pritom je uzima na obradu čitavo selo (ab universis) u zavisnosti od broja radnih ruku (pro numero cultorum); i to se zauzima po izvesnom redu (invicem) jedna zemljišna površina za drugom, a preostala zemlja stavlja se pod ugar. Zemlja koja će se privremeno obraditi deli se među pojedinim gazdinstvima, verovatno, velikim porodicama, zadrugama, u skladu s produkcionim mogućnostima svakog pojedinog gazdinstva (secundum dignationem); pritom su porodice plemenskih vođa, razume se, bile jače u privrednom pogledu. Rodovski poredak. O tome da su rodovski odnosi bili na snazi još u Tacitovo doba svedoči nam niz njegovih opisa, iz kojih se vidi da je čitav život jednog Germana proticao ustvari u sredini njegovih srodnika (propinqui) i rodovske organizacije (propinquitas). U bitki Germani se svrstavaju za borbu po rodovskim organizacijama; njihovi konjički odredi i pešadiske kolone, poređane u obliku klina, sastoje se iz porodičnih i rodovskih zajednica (familiae et propinquitates). Opisujući borbu između dvojice vođa Heruska, Arminija i Segesta, Tacit nam u svojim »Analima« prikazuje ovog poslednjeg kao starešinu ne samo družine nego i rodovskih zajednica datog plemena. U prisustvu rođaka prima se na narodnoj skupštini mladić u broj punopravnih vojnika datog plemena. Za Germana je obavezno da prima na sebe zavadu i prijateljstvo svoga oca ili svojih rođaka. Kod plaćanja odmazde za ubistvo naknadu dobija čitava kućna zajednica (universa domus); rođaci dobijaju
39
deo kazne i za sitnije prestupe. U prisustvu srodnika vrši se sklapanje brakova i isplata miraza; srodnici prisustvuju, kao što smo videli, i pri kažnjavanju neverne žene od strane njenog muža. »Ukoliko je više bližih i daljih rođaka, utoliko je više cenjena starost jednog Germana« — piše Tapit. Kao opšti termin za oznaku reči »rod« kod starih Germana, koja odgovara grčkom genos i latinskom gens, služila je gotska reč kuni, srednjo- i gornjo-nemački künne. Kako ističe Engels, ta okolnost da od istog korena potiče i reč »žena« — gotski qvino, staroskandinavski kona, kuna (kao god i grčko gyné, slovensko žena), ukazuje na tragove prvobitnog matrijarhata. Iako je u Tacitovo vreme matrijarhat već bio smenjen patrijarhatom, ipak nam Tacit ističe kao relikt da i u to doba »sestrin sin uživa kod svoga ujaka istu čast koju i kod oca; neki čak tu vrstu krvne veze smatraju tešnjom i svetijom, i kod traženja talaca pre biraju upravo nju«. Trag ranijeg matrijarhata pretstavlja i osobito poštovanje žene kod Germana; oni smatraju da žene imaju u sebi nešto sveto i proročansko, i zato ne odbacuju njihove savete i ne prenebregavaju njihova proročanstva; od ugovora koji se sklapaju među državama najrealniji se pokazuju oni koji su potkrepljeni davanjem u zalog uglednih devojaka. Iz sredine srodnika izdvaja se rodovska aristokratija, sad već u većoj meri negoli u Cezarovo doba. Sve germanske vođe (principes, reges) koje se pred nama pojavljuju u Tacitovim delima uvek se karakterišu kao pretstavnici te rodovske aristokratije. Starogermanska rodovska aristokratija Tacitovog doba pretstavlja skup aristokratskih rodova koji stoje na čelu pojedinih rodovskih pododeljaka plemena i iz njihove sredine biraju se plemenske i rodovske starešine i vojskovođe. Zato su osobiti ugled i naročite zasluge predaka mogle osigurati zvanje vođe (princeps) i kakvom mladiću. I ma da se vođe biraju na narodnim skupštinama plemena ili pojedinih njegovih delova (gau, pagus), ipak je krug izbora ograničen na postojeće članove aristokratskih porodica koje stoje na čelu plemena i njihovih rodovskih organizacija. U onim plemenima u kojima se već u Tacitovo doba zapaža stalna kraljevska vlast, kraljevi se takođe biraju iz sredine određene aristokratske porodice. Zato se pleme nalazilo u velikoj teškoći kada bi usled, neprekidnih ratova izumrli pretstavnici rodovsko-plemenske aristokratije. Tacit kazuje da su se upravo u takvoj teškoći našli Herusci, koji su na kraju krajeva morali da za kralja prime jednog živog potomka »kraljevskog roda«, Italika, i pored toga što je ovaj živeo u Rimu, daleko od svoga plemena, i već u velikoj meri potpao pod uticaj rimske kulture. Izdvajanje rodovske aristokratije iznad običnih članova plemena (ingenui, vulgus, plebs) doprineo je u Tacitovo doba i razvitak družinskih odnosa. Dok su se u Cezarovo vreme kod Germana stvarala samo privatna, privremena udruženja, radi vođenja rata o svom trošku i riziku, dotle se sada oko proslavljenih vojskovođa okupljaju ratoborni elementi plemena u stalne družine. Vođe koje se ističu brojnošću i hrabrošću svojih družina postaju čuvene i slavne ne samo u
40
okvirima svoga sopstvenog plemena nego i kod susednih plemena; njima dolaze poslanstva, donose im se darovi, i već sama njihova slava često rešava ishod rata. Ali se takve družine mogu izdržavati i snabdevati oružjem samo na račun pljačke suseda i pomoću ratova. Zato, ako neko pleme živi dugo vremena u miru sa susedima, mnogi ugledni mladići, kaže Tacit, odlaze u sastavu čitavih družina onim tuđim plemenima koja u to vreme vode bilo kakav rat. Drugi momenat koji je doprineo uzdizanju rodovske aristokratije jeste početak procesa zametanja klasa kod Germana, obrazovanje ropstva. Tacit ovako opisuje glavni oblik ropstva kod Germana. »Ostale robove — veli on — oni ne upotrebljavaju onako kao što to mi činimo (tj. Rimljani I v. n. e.), raspoređujući ih u gazdinstvu na pojedine dužnosti: svaki rob ima svoju kuću i svoje penate, a gospodar razrezuje na njega, kao na kolona, određenu količinu žita, ili sitne stoke, ili odeće, i rob samo to i ima da izvršuje; ostale obaveze u kući snose žena i deca«. Pred nama je oblik ropstva koji veoma potseća na primitivne oblike ropstva u staroj Grčkoj, premda na višem stadiju društvenog razvitka; u Sparti — na helote, na Kritu — robove klerote, u Tesaliji — peneste. Uzdizanju aristokratije doprinelo je i koncentrisanje u jednim rukama krupnijih stada stoke, te jedine i Germanima najprijatnije vrste bogatstva, po Tacitovim rečima. Gomilanje robova i stoke u rukama pojedinih porodica upravo je i izdvajalo te porodice iz ostale rodovske mase, obezbeđivalo im vlast u rodu i plemenu, naterivalo ostale da vođe biraju isključivo iz njihovih redova i izdvajalo te porodice u zaseban stalan sloj rodovsko-plemenske aristokratije (nobiles, proceres, primores gentis). Pretstavnici te aristokratije, okruženi vojnim družinama, posedujući robove i velika stada stoke, odvajali su se sad već i prefinjenim zahtevima u pogledu odevanja i načina života. U isto vreme, po Tacitovim rečima, kod germanskih plemena postojao je običaj da se vođama dobrovoljno donose na dar krupna stoka ili zemljoradnički proizvodi; to se prima kao počasni dar, ali u isto vreme služi. i za zadovoljavanje potreba. Pomenućemo uz to, po Tacitovom kazivanju, da se vođe družina moraju stalno baviti ratom ili pljačkom, da bi mogli izdržavati svoje družine. Očevidno da pretstavnici rodovsko- plemenske aristokratije još nisu imali dovoljno prihoda od sopstvenog gazdinstva za zadovoljavanje sve složenijih potreba, izazvanih tokom društvenog razvitka. Lično gazdinstvo rodovsko-plemenske aristokratije nije dostiglo, očevidno, neke naročite krupne razmere u poređenju sa prosečnim članovima plemena. Otsustvo ili neznatan broj kućnih robova takođe svedoči o skromnim razmerama ličnog gazdinstva aristokratije; u tom gazdinstvu sve su poslove obavljali sami članovi porodice. U prilog tome govore i podaci arheologije. Grobovi iskopani u velikom broju svedoče o slabom razvitku imovinske diferencijacije; čak se ni najbogatiji grobovi ne mogu ni izdaleka meriti, na primer, sa grobovima kod Skita. Grobovi vođa i njihovih družina ističu se jedino prisustvom mačeva, dok je redovno oružje običnog Germana, prema arheološkim podacima, bilo koplje.
41
Odbranbeno oružje bio je drveni štit. Zbog nevelikih razmera ličnog gazdinstva čak i aristokrata, utoliko su veći značaj u toku sticanja bogatstva igrali kod Germana ratovi i pljačke. »Rat i organizacija za rat sada su postale normalne funkcije narodnoga života... Rat koji se prije vodio samo za osvetu zbog presizanja, ili za proširenje područja koje je postalo nedovoljno, sada se vodi naprosto zbog otimačine, postaje stalnom granom privrede« — kaže Engels, karakterišući taj stadij društvenog razvitka. Takvo stanje stalnog rata pokazalo se veoma korisnim po Rimljane, jer je slabilo Germane. »Neka kod tih plemena nikad ne nestane međusobne omraze!« — piše Tacit. Politička organizacija germanskih plemena. Takvo društveno uređenje počelo je stvarati u političkom pogledu »vojnu demokratiju« (Engels). Vrhovna vlast pripadala je narodnoj skupštini, koja se sastojala od svih punopravnih članova plemena ili njegovih delova; članovi skupštine skupljali su se naoružani. Tim skupštinama rukovodili su sveštenici. Vođe su iznosile predloge i držale govore; ako se izrečeno mišljenje ne bi sviđalo prisutnima, oni su ga odbacivali bučnim žagorom, a ako se sviđalo, odobravali su mašući kopljima. Na takvim skupštinama vršena su i suđenja, kao i izbori vođa čitavog plemena i pojedinih njegovih delova. Ovi poslednji su rukovodili sudskim pretresima na okružnim narodnim skupštinama, pri čemu je kaznu plaćala obično čitava rodovska organizacija osuđenoga. Sva važnija pitanja koja su pretresana na narodnoj skupštini razmatrana su prethodno na skupštini okružnih starešina i drugih vođa; manje važna pitanja konačno su rešavana na takvim skupštinama starešina. Na čelu čitavih plemena stajali su posebni plemenski glavari (principes civitatis), ponekad kraljevi (reges), koji su vršili ujedno funkcije starešina i vojskovođe. Obično su pak pored rodovskih starešina birane i posebne vojne vođe (duces); pri izboru ovih poslednjih nije se polazilo toliko od principa rodovskih odnosa, koliko od ličnih vojničkih kvaliteta. Kraljevska vlast, koja se pojavila kod čitavog niza plemena na osnovu vojne komande, bila je ipak ograničena, nalazeći se u zavisnosti i od veća starešina i od narodne skupštine. Svaki pokušaj da se ojača kraljevska vlast obično je dovodio do sukoba sa tim organima rodovskog društva. Kod plemena kod kojih se uzdigla kraljevska vlast zapaža se izvesno plemensko jedinstvo, naročito za vreme rata. Kod onih plemena kod kojih još nije bilo kraljevske vlasti tog jedinstva često uopšte nije bilo; pojedini delovi plemena sa pojedinim vođama na čelu mogli su voditi samostalnu spoljnu i unutrašnju politiku, ustajući ponekad s oružjem u ruci jedni protiv drugih. Tako su se u plemenu Heruska dešavali česti razdori između pojedinih vođa, koji su stajali na čelu raznih delova plemena, na primer, između Arminija i Segesta, od kojih se prvi borio protiv Rima, a drugi bio rimski saveznik. Razlike u stupnju razvitka pojedinih plemena. Takvo je bilo uređenje starogermanskog društva, koje je u Tacitovo doba prolazilo kroz poslednji stadij ro-
42
dovskog društva, ili varvarstva, kako kaže Engels. Ali su se kod nekih plemena zapažale i izvesne osobenosti u njihovom društvenom razvitku. Neka germanska plemena, osobito ona koja su se naseljavala na rimskoj teritoriji s položajem podanika Carstva (na primer, Batavci i Ubijci), otišla su nešto dalje u pogledu privatne svojine i imovinske diferencijacije. Njihove vođe, koje su sada često stupale u rimsku vojnu službu, sticale su sebi krupnije zemljišne posede, koji potsećaju na rimske vile. Takav je bio, na primer, jedan od vođa batavskog ustanka iz 70 g. — Civilis. Ali pored plemena kod kojih se zapaža veći razvitak privatne svojine na zemlju i nešto veća imovinska diferencijacija, koja je dovodila do zametanja klasa, moramo istaći na drugom, suprotnom polu plemena koja su se nalazila ispod opšteg stupnja društvenog razvitka koji su Germani već bili dostigli. Takvo je, na primer, primorsko pleme Hauka, koji su živeli na obali Severnog Mora, blizu ušća Emsa i na susednim ostrvima. U svojoj »Istoriji prirode« Plinije nam opisuje te Hauke kao veoma primitivno pleme, koje živi od ribolova, ne zna za zemljoradnju ni stočarstvo, pa čak ni za lov. Njihova obitavališta potsećaju na sojenice, uslovljene periodičnim morskim plimama; piju samo kišnicu, koju skupljaju u naročitim jamama; kao gorivo služi im treset, koji oni vade. I Tacit govori o tim primorskim Haucima kao o pomorskim gusarima, koji pljačkaju obale severne Galije. Germani i Rim. Rimska osvajanja u Germaniji. Posle Cezarovog osvajanja Galije Germani su postali neposredni susedi Rima, vršeći česte napade na Galiju. Posinak cara Avgusta Druz (12-9 g. pre n. e.), docnije car Tiberije i njegove vojskovođe (8 g. pre n. e. — 6 g. n. e.) preduzeli su nekoliko pohoda preko Rajne i pokorili niz germanskih plemena s one strane Rajne, tako da je Germanija sve do Labe smatrana već za rimsku provinciju. Na osvojenoj teritoriji Rimljani su osnivali tvrđave, rodovska aristokratija pojedinih germanskih plemena počela je da stupa u rimsku službu. U Kelnu, gradu Ubijaca, zaveden je carski kult, kojim je rukovodio germanski sveštenik. Ali je 9 g. n. e. vlast Rima preko Rajne bila srušena jednim udarcem. Novi namesnik Germanije Publije Kvintilije Var počeo je da među germanskim plemenima zavodi rimsku administraciju, tuđu njihovom rodovskom poretku, i rimske sudove. Buknuo je ustanak, pod hegemonijom Heruska i sa Arminijem na čelu. Ovaj se ranije nalazio u rimskoj službi i imao titulu rimskog viteza. Zahvaljujući veštoj Arminijevoj taktici Var je zajedno sa tri legije i sa pomoćnim trupama upao u klopku u Teutoburškoj Šumi; gotovo čitava rimska vojska bila je uništena, a sam Var izvršio je samoubistvo. Od tog vremena granica između Rima i Germanije postala je Rajna; samo su plemena na morskoj obali — Batavci, Frizi i Hauci — privremeno ostali pod vlašću Rima. Čak ni Germanikovi uspešni pohodi preko Rajne nisu mogli da tu uspostave rimsku vlast. Osvajačka politika zamenjena je odbranbenom. Od Rajne, kod današnjeg Koblenca, do Dunava, kod današnjeg Regensburga, podignuta je
43
linija utvrđenja, takozvani rimski bedem, limes Romanus. Sva ta linija sastojala se od rova sa ogradom od kolja i bila ispresecana pojedinim utvrđenjima i vojnim položajima, spojenim između sebe vojnim putevima; u pozadini se protezala linija velikih vojnih logora, uglavnom duž Rajne. Glavni uzrok za prelaz Rima od osvajačke politike na odbranbenu ležao je u unutrašnjoj krupnoj promeni same rimske vojske. Slobodnog seljaštva, osnovice nekadašnjih rimskih legija, sada je gotovo sasvim nestalo. U vojsci koja je Rim branila od varvara sve veći značaj sticali su pomoćni odredi, regrutovani velikim delom iz redova istih tih varvara. Nekadašnja taktika i strategija sve su više opadale. Vojska je bila sposobna samo za odbranu granica. Miroljubivi odnosi između Germana i Rima. Jedan deo germanskih plemena stupao je u miroljubive odnose s Rimom, potpadajući pod uticaj više kulture. Na donjoj Rajni, u zemlji Ubijaca, osnovana je rimska kolonija — Colonia Agrippina (današnji Keln), koja je postala centar trgovačkih veza sa Germanima preko Rajne. Na Dunavu uspostavljene su trgovačke veze sa Hermundurima; tu je centar tih odnosa postala rimska kolonija Augusta Vindelicorum (današnji Augsburg). Rimski trgovci dopirali su do prestonice kralja Maroboda. Neka plemena sklapala su sa Rimljanima saveze, druga su čak dobijala od Rima svoje kraljeve (na primer, Herusci). Pojedini Germani, ponekad i čitave družine, stupaju u službu Rima. Germani zarobljeni za vreme ratova obrađuju kao robovi i koloni carsku zemlju rimske aristokratije. Malo pomalo, sve više germanskih elemenata prodire u rimsko društvo. Ustanak Civilisa i Markomanski rat. 69-70 g. izbio je ustanak Batavaca i Kaninefata, pod predvodništvom Civilisa. Njima su se pridružili Frizi, Hati, Tenkteri, Brukteri, među kojima je krupnu ulogu igrala proročica Veleda. U to vreme vodio se rat između dvojice pretendenata na carski presto, Vitelija i Vespazijana; rimske trupe koje su podržavale Vespazijana u Galiji uzele su učešća u ustanku. Osim toga digla su se i neka galska plemena, čije su vođe želele da osnuju nezavisno »galsko carstvo«. Posle privremenog uspeha oni su bili pobeđeni. Posle tog ustanka proteklo je nekih sto godina u relativnom miru, sve do takozvanog Markomanskog rata (165—180 g.), kada je za vreme vlade cara Marka Aurelija germansko pleme Markomana, zajedno s drugim germanskim, sarmatskim, alanskim i tračkim plemenima (ukupno nekih 18 plemena), upalo u podunavske rimske provincije, a pojedini odredi prodrli čak na teritoriju same Italije, usput je pustošeći. Markomanski rat bio je ustvari predigra za docniju »veliku seobu naroda«. Religija starih Germana. Religija starih Germana naučno je veoma malo ispitana. Raširena buržoaska »rasistička« koncepcija starogermanske religije stavlja u osnovu njenog razvitka uvek isti pranarod (arijevce), koji je imao ne samo poseban, njemu svojstven prajezik, iz koga su se docnije tobož razvili svi poznati indoevropski jezici, nego i posebnu, njemu svojstvenu prareligiju, iz koje su se tobože razvile sve poznate religije indogermanskih naroda, pa dakle i religija starih
44
Germana. Međutim, religija, kao i svaka ideologija, prolazila je u svom razvitku kod svakog pojedinog naroda kroz stadije opšte svim tim narodima, stadije koji odgovaraju određenim stadijima društvenog razvitka kroz koje prolaze svi narodi na svetu. Prvobitno religije i kultovi pojedinih rodovskih grupa i plemena, zatim religije i kultovi plemenskih saveza i najzad religije raznih krupnih naroda i nacija, koje su često zajedničke za čitave njihove grupe, — sve te religiske pretstave i kulture odražavale su u svom razvitku postupne etape razvitka matrijarhata i patrijarhata, perioda antičkog ropstva, feudalizma i kapitalizma, da najzad iščeznu zajedno sa likvidacijom eksploatacije jednog čoveka od strane drugog i sa izgradnjom komunističkog društva. Prema tome, ne prvobitno jedinstvo već mnoštvo lokalnih kultova i verskih sistema — to je polazna tačka istorije religije kod pojedinih plemena i naroda. Ona religija koja se obično prikazuje kao religija starih Germana održava verske pretstave docnijeg perioda, koje su se formirale u Skandinaviji i na Islandu tek u razdoblju od XI do XIII veka n. e. i koje su nam sačuvane u legendama »Ede«; te pretstave nose na sebi pečat doba formiranja feudalnih klasnih odnosa na severu i čak tragove uticaja hrišćanstva. U tim verskim nazorima starih Skandinavaca došao je do izraza viševekovni sakupljački i sistematizatorski rad mnogobrojnih narodnih pripovedača-skalda, koji su nastojali da dovedu u sklad heterogene verske pretstave raznih plemena i njihovih saveza, da stvore jerarhiju bogova, sa vrhovnim božanstvom Odinom (Vodanom) na čelu. Prema tome, o tim verskim pretstavama Skandinavaca treba govoriti u glavi o ranoj istoriji Skandinavije. Što se tiče verskih nazora germanskih plemena u doba Cezara i Tacita, naši podaci o njima krajnje su oskudni. Julije Cezar tvrdio je da Germani nisu imali sveštenika sličnih galskim druidima, već da su kao bogove poštovali samo prirodne sile: sunce, vatru i mesec; zato su kod njih postojale proročice, koje su gatanjem pomoću specijalnih štapića proricale eventualan ishod bitke. Konkretnije podatke o starogermanskoj religiji imamo u Tacitovim vestima. Kod Germana su u to doba već postojali sveštenici i hramovi, kao i sveta mesta posvećena bogovima (naročito sveti gajevi), a takođe i likovne pretstave bogova. Očevidno, adoracija prirodnih sila dobija već antropomorfan karakter. Veliku ulogu i dalje igraju proročice, koje čak utiču na međunarodne odnose, kao što je to, na primer, bio slučaj sa napred pomenutom proročicom Veledom. Pojedine proročice putovale su u Rim u diplomatske svrhe, bile pretstavljane caru, dobijale darove, pa se zatim vraćale u otadžbinu. Široko je bilo razvijeno prinošenje ljudskih žrtvi, naročito zarobljenika, u čast vrhovnih bogova. Svako pleme imalo je svoje verske kultove, ali sada veliki značaj stiču kultovi čitavih plemenskih saveza. Takav kult bio je poznat, na primer, kod svevskog
45
saveza plemena oko Labe, čiji su se pretstavnici sakupljali u svetom gaju plemena Semnona i tu vršili kult prinošenja ljudskih žrtava. Drugi takav kult bio je poznat na severu, kod niza sitnih plemena koja su živela u južnom delu Jitlandskog Poluostrva. Na jednom od ostrva Baltičkog Mora postojao je sveti gaj posvećen boginji Nertus, majci-zemlji; tu su se nalazila boginjina sveta kola. U izvesno vreme ta su kola, u koja su bile upregnute junice i koja su od neposvećenih bila zaklonjena zastorom, obilazila plemena, koja su se klanjala boginji, i onda su svuda nastupali veliki praznici u čast boginjine posete. U to vreme zapažaju se i pokušaji sastavljanja genealogije bogova, praroditelja pojedinih plemena. Tacit kazuje da su Germani zamišljali da tri glavne grupe zapadnogermanskih plemena — Ingevoni, Istevoni i Herminoni — vode poreklo od tri sina pračoveka Mana, sina boga Tuisto (ili Teuta — otuda Tevtonci i današnji Deutschen, ili Teutschen), koga je rodila vrhovna boginja — majka-zemlja. Ali su u Tacitovo doba postojali i drugi pokušaji sličnih genealogija, koji su težili da obrazlože poreklo i drugih plemena. U to doba sačuvala su se kod pojedinih plemena i zasebna plemenska vrhovna božanstva i najstariji kultovi vrhovnoj boginji — majci-zemlji, koji potiču još iz vremena matrijarhata. Malo pomalo te starinske kultove smenjuju kultovi muških vrhovnih božanstava, koja personifikuju nebo, sunce i prirodne sile s njima u vezi. Antički pisci upoređivali su ta muška božanstva s rimskim bogovima — Merkurom, Marsom, Herkulom i Vulkanom. Ta muška božanstva poznata su docnije pod raznim imenima: kod Sveva poštovan je bog Ciu, kod Bavaraca (potomaka starih Markomana), kao god i kod Heruska, — bog Er (Eor ili Heru), kod grupe herminonskih plemena — Irmin (Hermin ili Hermun, kao i kod Hermundura), kod severnih plemena — Odin (Vodan). Pored vrhovnih božanstava, poštovanje prirodnih sila stajalo je u vezi i sa kultom mnoštva bogova, mnogobrojnih duhova, dobrih i zlih, koji žive pod zemljom u obliku patuljaka i bave se obradom metala, ili zlih džinova, koji vode stalnu borbu sa svetlim božanstvima; najzad, u obliku raznih nižih duhova svetlosti — elfâ. Sačuvali su se ostaci totemizma, vezani za pretstavu o pretvaranju bogova u razne životinje i za posvećivanje bogovima niza životinja. Najzad, postojalo je i verovanje u zagrobni život i kult mrtvih, koji je nalazio svog izraza u pogrebnim ceremonijama.
3. STARI SLOVENI Poreklo slovenskih plemena. Pitanje porekla slovenskih plemena tek se nedavno počelo obrađivati u našoj sovjetskoj istoriskoj nauci, i zato još mnogo šta ostaje nejasno. Sam termin Sloveni prvi put postaje uobičajen tek kod pisaca VI veka (Pseudo-Cezarija Nazijanca, Menandra, Jovana Efeskog, Prokopija, Jordanesa, Pseudo- Mavrikija), koji ga upotrebljavaju za niz prekodunavskih plemena,
46
koja se pojavljuju još u IV veku. Ranije, u razdoblju I do III veka, preci Slovena bili su poznati pod imenom Venedi (Veneti, Vinidi), a po svedočanstvu Prokopija, i pod imenom Spori. Po svedočanstvu Plinija, Tacita (I v. n. e.), Ptolemeja (II v. n. e.), i takozvane »Pojtingerove« karte (IV vek) Venedi su živeli na srednjem toku reke Visle i dalje na istok, dopirući do baltičke obale na severu i do Karpata i Dunava na jugu. Još tada su se ta plemena razlikovala od ostalih plemena Sarmatije stalnom nastanjenošću i bavljenjem zemljoradnjom. U VI veku Venedi postaju poznatiji pod imenima Slovena (Stlavina, Slavina, Sklavina) i Anta, od kojih su prvi živeli u slivu reke Visle pa sve do Dunava na jugu, a drugi na obalama Crnog Mora, duž Dnjestra i Dnjepra (Srednje i Gornje Podnjeprovje). Krajem VI veka Sloveni su već zauzimali zamašnu teritoriju od Elbe (Labe) do Dona, Oke i Gornje Volge i od Baltičkog Mora do Srednjeg i Donjeg Dunava i Crnog Mora. U VI i VII veku Sloveni su zaposeli široka područja na Balkanskom Poluostrvu, zalazeći daleko na jug. Može se pretpostavljati da su Venedi, mešajući se u svom prodiranju sa starosedeocima zapadnih i južnih perifernih oblasti čitavog tog širokog područja koje su nastanili, udarili temelj docnijim Zapadnim i Južnim Slovenima. Na zapadu, istočno od Labe, poznata su nam još u I veku n. e. mnogobrojna plemena Lugijaca. Kao što je već pomenuto, ta su plemena posle odlaska Istočnih Germana (Gota, Burgunda, Vandala), koji su privremeno živeli na toj teritoriji, ostala u svojoj otadžbini i stopila se sa Venedima koji su prodirali sa istoka. Nisu se uzalud kod Zapadnih Slovena sačuvali takvi plemenski nazivi kao što su Vendi i Lužičani. U vezi s tim interesantna su i ukazivanja nekih antičkih pisaca da su istočno od Labe postojala još u vremenu od I do V veka n. e. plemena čija su imena veoma bliska docnijim slovenskim. Na primer, Strabon (I vek n. e.) pominje pleme Mugilona na mestu na kome docnije (u X veku) znamo za pleme Mogiljana. Istoričar Prisk (V vek), koji opisuje život plemena koja su ulazila u Atilin hunski savez i živela u Panoniji, ukazuje na to da kod njih postoji više slovenskih reči (na primer, med za oznaku medovine), što svedoči o tome da su u Panoniji još u V veku postojali slovenski elementi. Na specifičnost plemena koja su nam docnije poznata pod imenom Lugijaca, na njihovu različnost od germanskih plemena — ukazuju i podaci arheologije. U razdoblju od XIV do IV veka pre n. e. na prostranoj teritoriji istočno od Labe (uglavnom istočna Nemačka, Češka, Slovačka, Poljska) poznata je takozvana lužička kultura, koja se jasno razlikovala od njoj savremene kulture u oblastima na zapad od Labe, oblastima koje se smatraju za teritoriju predaka germanskih plemena. Poznata su lužička naselja sa dugim kućama »sa stubovima«, u kojima su živele čitave rodovske grupe, sa zajedničkim ambarima za žito, zajedničkim oborima za stoku u centru sela i sa zajedničkim pećima za hleb, sa ostacima dobro
47
obrađene specifične keramike i grobovima u kamenim sanducima (cistama) sa takozvanim »loptastim« amforama. Lužička kultura dovodi nas do docnijih mnogobrojnih lugiskih plemena, koja su nastanjivala tu teritoriju i koja su bila njeno prastaro stanovništvo, a preko Lugijaca — do još docnijih Zapadnih Slovena. Može se pretpostavljati da i u oblastima južno od Dunava, u kojima se vršio proces formiranja Južnih Slovena, slovenska plemena nisu bila čisto pridošli elemenat, već da su se stopili sa starosedeocima — Tračanima i Ilirima. U protivnom slučaju postaje potpuno neshvatljivo kuda su nestali mnogobrojni Iliro-Tračani, koji su nastanjivali tu teritoriju. Nije slučajnost što su Sloveni prilikom prvih svojih napada na Istočno rimsko carstvo nazivani još »Getima«, starinskim tračkim plemenskim imenom. Autohtonost slovenskih predaka u Istočnoj Evropi, istočno od Visle, potvrđuje i arheologija. Arheologija pokazuje neprekidnost razvitka stalno nastanjenih zemljoradničkih plemena Srednjeg Podnjeprovja — od skitsko-sarmatskog perioda (Skiti — orači), preko kulture Anta sve do docnije slovenske kulture Kijevskog perioda. Srednje Podnjeprovje odvajkad je bilo krupan kulturni centar, koji se razvijao u tesnoj vezi kako sa zapadnim slovenskim oblastima, tako (i naročito) sa stepskim skitsko-sarmatsko-gotsko-hunskim kulturnim jugom, koji je severu predavao nasleđe kulture antičkih gradova na Crnom Moru. Posle raspada hunskog plemenskog saveza antska su plemena i dalje razvijala onu kulturu koja se formirala na Crnom Moru još u vremenu od II do V veka n. e. Na severu, duž Gornjeg Dnjepra, Zapadne Dvine, Gornje Oke i Volge, arheologija pokazuje drugi centar etnogeneze Istočnih Slovena, koji stoji u tesnoj vezi s plemenima takozvane đakovske kulture, plemenima koja su tu postojala od početka I milenija pre n. e. pa sve do polovine I milenija n. e. Približavajući se tom centru sa zapadne strane, ležala je oblast u kojoj su se formirala plemena takozvane baltičke grupe, od kojih su se do danas sačuvali Litvanci i Letonci. Severni centar slovenske etnogeneze obuhvatao je niz plemena, poglavito zemljoradničkih, ali sa jako razvijenim stočarstvom; ta su plemena živela u patrijarhalnom rodovskom poretku, sa kulturom koja je prvobitno nešto zaostajala iza više kulture Srednjeg Pridnjeprovja. Ali su tesne veze između severa i juga sve većma nivelisale te razlike, doprinoseći utvrđivanju etničkog i kulturnog jedinstva; ono se kod Istočnih Slovena zapaža otprilike sredinom I milenija n. e. Društveno uređenje kod starih Slovena. Naše vesti o društvenom uređenju starih Slovena, koje potiču od pisanih izvora, odnose se na docnije vreme negoli podaci o starim Germanima. To dolazi otuda što je Rimsko Carstvo došlo u neposredan dodir sa Slovenima znatno docnije. Ipak nam još Tacit saopštava da su preci Slovena — Venedi — slični Germanima, da su stalno nastanjen zemljoradnički narod i da se jako razlikuju od svojih suseda, šumskih lovaca Fena (Finaca), i od stepskih stočaranomada Sarmata. Isto to potvrđuje nam i arheologija.
48
Društveno uređenje starih Slovena opisuju nam pisci VI-VII veka (Prokopije u nizu dela, Pseudo-Mavrikije u »Strategikonu«, vojnoj raspravi s kraja VI i početka VII veka); njihove oskudne podatke treba dopuniti podacima arheologije. Pritom se može govoriti podjednako i o Slovenima i o Antima. »Plemena Slovena i Anta sličnog su načina života i karaktera, i slobodoljubiva; njih ni na koji način ne možeš naterati na ropstvo ili potčinjavanje« — kaže izvor (Pseudo-Mavrikije) istovremeno i o Slovenima i o Antima. Stari Sloveni bili su stalno nastanjen narod koji se bavi zemljoradnjom kao glavnom granom proizvodnje, sa široko razvijenim stočarstvom, lovom, ribolovom i pčelarstvom (divljim). Pseudo-Mavrikije veli o Antima da »imaju veliku količinu raznovrsnih konja i zemaljskih plodova koji leže u ambarima, a naročito prosa«. Na Srednjem Dnjepru već je bila poznata plužna agrikultura. Sloveni su znali i za obradu gvožđa i izrađivali svakovrsne zanatske proizvode (bronzane ukrase sa inkrustacijama, posude od gline, koje su ponegde već izrađivane na grnčarskom vitlu Stari Sloveni živeli su po selima, ponekad prilično velikim, naseljenim čitavim rodovskim grupama; stoga su i docnije takva sela često dobijala nazive koji se završavaju na ići, -ovići, -ovci. Privredna jedinica bila je partrijarhalna velika porodica ili velika porodična zajednica, koja se kod Južnih Slovena zvala kuća ili zadruga. Staroslovenska naselja upravo su se i sastojala od takvih velikih porodičnih zajednica. Na to ukazuje i saopštenje Pseudo-Mavrikija da se po antskim naseljima pojedina polupodzemna obitavališta spajaju međusobno tajnim hodnicima, pretstavljajući na taj način čitave komplekse odaja, ujedinjene zajedničkim gazdinstvom. Velike porodične zajednice ujedinjavale su se u rodove i plemena, sa plemenskim vođama (filarsima, kako ih nazivaju vizantiski pisci) na čelu. Ali vlast tih vođa nije bila velika, veliki su značaj imale narodne skupštine (veća). Prokopije nam saopštava o Slovenima: »Tim narodom ne upravlja jedan čovek, već od iskona žive u demokratiji. Zato oni o svemu što je za njih korisno i štetno većaju zajednički«. To dolazi otuda što kod starih Slovena još ne zapažamo podelu na klase. Prvi zameci ropstva nosili su još potpuno patrijarhalan karakter. PseudoMavrikije ovako karakteriše ropstvo kod starih Slovena. »Svoje zarobljenike oni ne drže u ropstvu neograničeno vreme, kao ostali narodi, nego, ograničivši im rok, ostavljaju im da biraju: ili žele da se uz izvestan otkup vrate u svoju otadžbinu, ili da ostanu tu gde su na položaju slobodnih ljudi i prijatelja«. O patrijarhalnosti života Slovena i Anta svedoči i gostoprimstvo, koje je kod njih široko razvijeno. »Prema gostima ljubazni su i blagonakloni, i prate ih iz mesta u mesto, gde je to ovima potrebno, tako da ako se nebrižljivošću nekog domaćina desi da gost pretrpi kakvu štetu, zameće njegov sused, koji mu je gosta predao, kavgu protiv njega, smatrajući osvetu gosta za svetu dužnost«. (PseudoMavrikije).
49
Neprekidni ratovi koje su Sloveni vodili sa svojim susedima dovodili su do razvitka vojne demokratije kod njih. Ponekad se kod njih obrazuju i krupne zajednice, čitavi savezi plemena. Kod Anta se u IV veku, za vreme ratova sa Gotima, uzdiže knez Bož, koji je stajao na čelu 70 starešina. Ali su takve zajednice bile kratkog veka. Zato je Pseudo-Mavrikije mogao pisati o Slovenima: »Pošto kod njih ima mnogo kneževa, a ovi su nesložni između sebe, nije zgoreg privući neke od njih na svoju stranu, bilo rečima bilo darovima, a naročito one bliže granici, pa navaliti na druge, da ih ne bi neprijateljstvo sve složilo i ujedinilo pod vlast jednoga«. Naoružanje Slovena bilo je veoma primitivno; svaki vojnik bio je naoružan sa dva kratka koplja, ponekad i štitom. Upotrebljavali su i luk i strele namazane otrovom. Omiljena taktika Slovena, kao i svih varvara, bilo je stvaranje zaseda i vršenje iznenadnih napada po teško prohodnim mestima. Ali rimski pisci ističu da su Sloveni vrlo brzo savladali rimsku vojnu tehniku, pa i složenu tehniku opsade utvrđenih gradova. Sloveni su umeli da grade čamce od jednog debla i preduzimali su ponekad na njima veoma daleke pomorske pohode. U VI-VII veku Sloveni su toliko ojačali da su postali opasni po Istočnorimsko carstvo. Oni su probili dunavsku granicu i širokom bujicom jurnuli na teritoriju Carstva, vršeći tu ulogu sličnu ulozi Germana u pogledu Zapadnorimskog carstva. Ali Sloveni nisu srušili Istočnorimsko carstvo, neto su veoma doprineli padu robovlasničkog poretka u njemu. Religija starih Slovena. Religija starih Slovena sastojala se u poštovanju prirodnih sila. »Gospodarem sveta — kaže Prokopije o Antima — oni smatraju jednog boga gromovnika i prinose mu na žrtvu bikove i druge žrtvene životinje... Oni štuju takođe reke i nimfe i druga božanstva, i pritom svima njima prinose žrtve i gataju«. Takvo vrhovno nebesko božanstvo kod niza plemena bio je Perun (Pirin — kod Bugara, Porenucije — kod Pomeranskih Slovena). Čitav niz plemena imao je zajednička i druga vrhovna božanstva, na primer Svaroga, boga neba, zaštitnika kovačkog zanata; pored ruskih Slovena, on je bio poznzt i kod Pomeranskih Slovena, gde je poštovan njegov sin Svarožić, bog vate. I Istočni i Zapadni Sloveni znali su za boga stada Velesa. Ali pored tih bogova koji su zajednički gotovo svim plemenskim grupama, mi znamo i za lokalna božanstva, koja mahom personifikuju sunce. Takav je bio kod kijevskih Slovena bog Hors; to ime znači na iranskom sunce i ukazuje na veze starih Slovena i njihovih predaka preko Skita i Sarmata sa iranskim svetom. Takva su bila božanstva Dažd-bog, Svjatovit (u obliku četvoroglavog idola), Triglav, Jarovit. Zapažaju se i neki ostaci starije religije iz doba matrijarhata, na primer, u obliku poštovanja boginje plodnosti, majke zemlje, boginje Žive, ili u obliku poštovanja pojedinih elementarnih duhova — duhova vodâ, šumâ i poljâ. Predmeti verskog kulta bili su kladenci, izvori, sveti gajevi, sveta ostrva i brda. Božanstva roda bili su »rod« i »rožanica«, a božanstvo-zaštitnik kuće (porodice) — »domovoj«.
50
GLAVA III
VARVARSKA OSVAJANJA I REVOLUCIJA ROBOVA. OBRAZOVANJE VARVARSKIH DRŽAVA NA TERITORIJI RIMSKOG CARSTVA
1. EKONOMSKI RAZVITAK GERMANSKIH PLEMENA U II-III VEKU Germanska ilemena u II-III veku n. e. Počev od II veka zapaža se dalji progres u razvitku germanskih plemena. U »Poreklu porodice, privatnog vlasništva i države«, kao i u svom fragmentu »Stari Germani«, Engels detaljno opisuje onaj polet materijalne kulture koji se zapaža u Germaniji, naročito istočnoj, u II-IV veku n. e. Arheologija ukazuje na znatno povišenje nivoa ukusa i uslova života Germana u to vreme, naročito Istočnih. Uvozi se mnoštvo rimskih izrađevina, počev od oružja pa sve do nameštaja, ukrasa, raznih delova toalete. Na oživljenje trgovačkih veza s Rimom ukazuju i nalazi rimskog novca. Glavnim trgovačkim putevima postaju vodeni putevi preko Moravske i Šleske. Prvi put vodio je od Dunava niz reke Moravu (ili Marg) i Odru do Baltičkog Mora, Ćilibarske Obale, kako je tada nazivano to primorje, jer je tamo dobijan ćilibar. Drugi put vodio je od Dunava Labom na sever. Po svoj prilici sačuvali su svoju važnost i istočniji putevi, od Crnog Mora preko Dnjestra ili Dnjepra sa Pripetom do ušća Visle. U Šleskoj i Brandenburgu, u II-III veku rimski trgovci postaju stalni žitelji. Predmeti izvoza iz Germanije bili su ćilibar, stoka, krzna i robovi. Po Engelsovoj karakteristici, »posle nekoliko stoleća, u vreme seobe naroda i njihovih ratova sa Slovenima, oni su (Germani — Red.) prvi gusari, lovci robova i trgovci robljem svoga vremena«.
51
Germansko gusarstvo, brodarstvo i trgovina dostigli su osobito snažan razvitak na Pribaltiku, na šta ukazuju velika nalazišta novca, robe i čak morskih brodova duž severne obale Germanije, u Skandinaviji, kao i na ostrvu Gotlandu. Početkom III veka razvija se veština obrade metala, koja u vreme »seobe naroda« dostiže znatan nivo i zahvata široku teritoriju, naseljenu raznim plemenima (keltskim, germanskim, praslovenskim) — od Engleske do Crnog Mora i od Švedske do Dunava. U to vreme znatni su uspesi postignuti u oblasti zemljoradnje i stočarstva. Raskrčene su mnoge šume, poboljšana je pasmina stoke. U Tacitovo doba germanska stoka je bila veoma sitna, a krajem III veka Rimljani već radije biraju za svoju konjicu germanske konje. Osobit razvitak dostiže u to vreme pismenost pomoću runâ; rune su posebna pismena kojima su se služili stari Germani. U to vreme pojavljuje se i starogermanski kalendar, sastavljen po uzoru na rimski; u njemu je bog Merkur zamenjen bogom Odinom, a Mars — bogom Ciu ili Tirom. Germani i Rim u III—IV veku. Međutim, u to doba sve veći značaj u životu germanskih plemena dobija rat, čiji je značaj na poslednjem stadiju varvarstva napred već okarakterisan Engelsovim rečima (v. str. 27). Kao rezultat opšteg razvitka proizvodnih snaga i porasta uloge rata, pojačava se navala germanskih plemena na rimsku teritoriju. Obrazuju se nove plemenske grupe namesto starih, pojavljuju se novi nazivi plemena — Franci, Alamani, koje pre toga antički pisci nisu pominjali. Galija sve više postaje predmet pljačke, pojedina varvarska plemena stupaju u rimsku službu kao federati, tj. saveznici, smeštajući se na kantovanje po kućama rimskih zemljoposednika kao stalan rimski vojni kontingent, ili kao leti, koji su na granici dobijali parcele da se tu nastane i brane te granice od napada varvarskih plemena. Pojedini vojni komandanti — bivši varvari postižu visoka vojna zvanja i počinju da igraju važnu ulogu u političkom životu Carstva; takvi su, na primer, vojskovođa Stilihon, ili Odoakar, koji je postao germanski kralj u Italiji. Prodiranje varvara u rimsko društvo kretalo se i drugim putem. Zarobljeni varvari pretvarani su u robove ili kolone i popunjavali sastav produktivnih klasa Rimskog Carstva.
2. CRNOMORSKA OBALA U DOBA OD II DO IV VEKA NAŠE ERE. GOTI I HUNI Plemena na crnomorskoj obali u doba od II do IV veka n. e. Onaj polet kulture koji se zapaža kod germanskih plemena u vremenu od II do IV veka n. e. nije obuhvatao samo istočnu Nemačku, nego u još većoj meri i severnu obalu Crnog Mora. Naša sovjetska arheologija utvrdila je da je teritorija koju je zahvatio taj kulturni polet počinjala od Labe i dopirala sve do Dona. U II i III veku Pont (obale Crnog Mora) je takođe vodio znatnu trgovinu s Rimskim Carstvom. Izvo-
52
zni artikli bili su krzna, riba, a uvozni — vino, razne tkanine i luksuzni artikli. Na teritoriji severnog i istočnog Ponta poznata su mnoga nalazišta rimskog novca, poglavito iz I i II veka n. e. Osobito je mnogo tih nalazišta na Srednjem Pontu, koji je po svoj prilici bio starinski kulturni centar, čije korene treba tražiti u dubokoj starini. U vreme od III do V veka crnomorska kultura dostiže veoma veliki razvitak. Ta lokalna crnomorska kultura, koja je ponikla u sarmatskom periodu istorije Ponta, na bazi ranije skitske kulture (koja je, sa svoje strane, stajala pod snažnim uticajem kulture antičkih crnomorskih gradova, a naročito Bosporske kraljevine) postojala je u hunskom periodu, pa se nikako ne može nazvati sarmatsko-hunskom, gotskom, tobože prenesenom iz Nemačke. Karakteristiku te kulture pretstavlja takozvani »polihromni stil«, ukrašavanje metalnih izrađevina raznobojnim inkrustacijama, što je pogrešno smatrano za »gotski stil«, a ustvari nastalo na teritoriji Ponta još pre dolaska Gota. Na slične osobine nailazi se i dalje na istoku, kuda Goti nisu zalazili, sve do Irana i Sibira. Isto to važi i za jednu drugu bitnu osobinu te materijalne kulture, za takozvani »životinjski ornamenat«: kao motiv uzimaju se scene iz života divljih životinja ili pojedine njihove pretstave. Od početka III veka među plemenima stare Skitije i Sarmatije, pored starijih naziva plemena — Skiti, Sarmati, Alani, počinju da se spominju Goti. Stari Goti. U Tacitovo doba stari Goti živeli su u svojoj masi na donjoj Visli i dalje na istok — duž obale Baltičkog Mora. Pojedine grupe Gota živele su na ostrvu Gotlandu, koje je po njima i dobilo svoj naziv; osim toga, Goti su možda živeli i u Južnoj Skandinaviji, kako to pokazuju plemenski nazivi južnih skandinavskih plemena (Gauti). Kao ostali Istočni Germani, i Goti su posle Tacitovog vremena znatno krenuli napred u svome društvenom razvitku. Polovinom II veka jedan njihov deo, verovatno u obliku pojedinih družina, počinje da se postepeno pomera na jugoistok, ka Crnom Moru, dvama glavnim rečnim putevima: od Visle duž Dnjestra i od Visle i Zapadnog Buga duž Pripeta i Dnjestra. Ovim poslednjim putem kretali su se po svoj prilici oni Goti koji su dobili naziv Ostgoti (Ostrogoti), ili Istočni Goti (ili drugim nazivom: Grejtunzi, Stepski Goti). Drugi put — Vislom i Dnjestrom — jeste put kojim su se kretali Goti koji su dobili naziv Zapadni Goti — Vestgoti (Vizigoti), ili Šumski Goti (Tervinzi). Goti na Crnom Moru. Posle tog pomeranja, koje je trajalo čitave decenije, osnovna masa Gota preselila se iz Pribaltika na Crno More i naselila u slivu reka Dnjepra i Dnjestra, mešajući se sa lokalnim stanovništvom i primajući njegovu kulturu. Prema podacima koje nam u VI veku navodi istoričar Gota Jordanes, u crnomorske Gote pretopila su se lokalna plemena Geta i pored njih (po svoj prilici docnije) — plemena Alanâ. Gotima su se pridružili i Tajfali i Gepidi, a možda i Bastarni i druga lokalna plemena. Sva ta razna crnomorska varvarska plemena, skupa uzeta, i njihove saveze antički pisci nazivali su zajedničkim imenom čas
53
Skiti, čas Goti. Došavši tu rečnim putevima, naročito donjim tokovima velikih reka — Dnjepra i Dnjestra, Goti postaju organizatori onih gusarskih napada koji se pod njihovom hegemonijom počinju preduzimati iz južnih stepa u Malu Aziju i čak na Jegejsko More. Goti preduzimaju kopnom prepade u Meziju, a čamcima duž Crnog, Mramornog, pa čak i Jegejskog Mora, pljačkajući i pustošeći Solun i Atinu. Oni osvajaju Dakiju, koju im je ustupio car Aurelijan u III veku. Pod Konstantinom pojedina gotska plemena postaju federati Carstva, obavezujući se da će mu davati oko 40 hiljada vojnika. Uspostavljaju se i trgovačke veze s Rimskim Carstvom. Plemena Gota počela su u to vreme prelaziti od poslednjeg stadija varvarstva na prve početke primitivnog robovlasničkog društva. Kod Gota se pojačao proces formiranja klasa i počelo da se širi ropstvo. Ta »romanizacija« bila je praćena širenjem hrišćanstva u obliku arijanstva, iako je hrišćanstvo kod pojedinih plemena nailazilo i na otpor, na primer, od strane kralja Atanariha. Kod jednog dela Gota (kod »malih« Gota, po Jordanesu) pojavljuje se »Mojsije Gota« po imenu Vulfila, koji je poreklom bio ratni zarobljenik iz Male Azije. On je propovedao hrišćanstvo i 341 g. bio posvećen za episkopa; sastavio je azbuku i počeo prevoditi bibliju na gotski jezik. Sredinom IV veka u crnomorskim stepama obrazuje se krupna plemenska zajednica na čijem se čelu nalazi ostrogotski kralj Hermanarih. U tu zajednicu raznih plemena ušla su pored Gota i neka slovenska i sarmatska plemena. Hunski savez plemena i poraz Ostrogota. Istočno od tog gotskog saveza plemena, u stepama Donje Volge, Dona i na Severnom Kavkazu, obrazuje se jedan drugi široki plemenski savez, sa Hunima na čelu. Osnovno jezgro tog saveza plemena činili su stočari-nomadi (u svojoj osnovi Turci, ali je među njima bilo po svoj prilici i plemena mongolskog porekla); oni su zahvaljujući preimućstvima svoje lako pokretne konjice lako pokorili razjedinjena plemena stalno i upola nastanjenih plemena istočnih stepa, među kojima i Alana, koji su živeli na Severnom Kavkazu. Na taj način, početkom poslednje četvrtine IV veka obrazovana su na jugu dva saveza plemena — gotski i hunski. 375 g. hunski vojni savez sukobio se sa Hermanarihovim snagama. Pobeda je pripala Hunima-nomadima. Nadmoćnost hunskog konjičkog vojnog ustrojstva nad gotskim pešadiskim ispoljila se tom prilikom osobito primetno. Ostrogoti su bili uključeni u hunski vojni savez i uzeli su učešća u daljem kretanju na zapad. Krimska Gotija. Samo su se na Krimu sačuvali neki ostaci gotskog saveza, koji su tu obrazovali takozvanu Krimsku Gotiju, sa prestonicom u Dorosu. Pretpostavlja se da su Doros ostaci starinske tvrđave Eski-Kermen, koja se nalazi severoistočno od Sevastopolja i koju sovjetski arheolozi forsirano iskopavaju. Ta Krimska Gotija nalazila se u zavisnosti od Vizantije i neko vreme pokoravala se Hazarima, Pečenezima i Polovcima. Docnije su krimske Gote pokorili Tatari i Turci; tada su oni i svoj jezik zamenili tatarskim i grčkim.
54
3. VIZIGOTI NA BALKANU I OBRAZOVANjE NjIHOVE DRŽAVE U GALIJI I ŠPANIJI Vizigoti na Balkanu. Poraz Gota od strane Huna i dalje kretanje hunskih osvajača na zapad doveli su i Vizigote u opasnost da budu potučeni. Znatan deo Vizigota krenuo je na jug, ka Dunavu, i počeo moliti cara Valensa za dozvolu da pređe na teritoriju Carstva i da se tu stalno naseli. U isto vreme oni su molili za namirnice, za šta su obećavali pokornost i vršenje vojne službe (376 g.). Dozvola im je bila i data, ali pod uslovom da Goti predaju oružje. Vizigoti su prešli u Meziju, na desnu obalu Dunava. Ali su carski činovnici kojima je bilo povereno razmeštanje Vizigota i njihovo snabdevanje namirnicama — iskoristili zgodnu priliku da se obogate: koristeći se teškim položajem Gota, koji su trpeli glad, oni su pomoću svakojakog iznuđivanja i direktnog nasilja kupovali od Gota njihove robove i odvodili u roblje i same Gote, njihove žene i decu, a ponekad im za novac ostavljali njihovo oružje, koje su bili dužni da im oduzmu. Dovedeni do očajanja takvim ugnjetavanjem, Goti su se pobunili i počeli da pustoše okolne oblasti. Njihovim masama počeli su da se pridružuju robovi i seljaci, koji su težili da zbace sa sebe jaram eksploatacije, kao i radnici iz rudnikâ zlata. Oni su Gotima učinili velike usluge zahvaljujući svome poznavanju terena. Gotima su pritekli u pomoć s one strane Dunava i pojedini odredi Germana, kao i odredi Alana i Huna. Najzad, Goti su toliko ojačali da su zadali poraz caru Valensu; u bitki kod Jedrena pao je na bojištu i sam car (378 g.). Posle toga Goti su se počeli raseljivati po čitavom Balkanskom Poluostrvu, pustošeći sve što im je stajalo na putu. U isto vreme buknuo je takođe jedan značajan ustanak robova i kolona u Maloj Aziji. Gotski ustanak ugušio je Teodosije, vojskovođa, zatim savladar i najzad naslednik cara Gracijana. Teodosije je delom potukao odrede Gota, a delom potkupio njihove vođe i privukao ih da služe u njegovoj vojsci. 382 g. s Gotima je sklopljen ugovor, po kome su oni priznali svoju zavisnost od Carstva i dobili staništa i materijalna sredstva po raznim delovima Balkanskog Poluostrva. Goti su ostali verni Teodosiju sve do njegove smrti, 395 g. Učestvovali su u njegovim ratnim pohodima kao njegove najpouzdanije jedinice i oplakivali smrt ovoga, kako su oni govorili, »prijatelja Gota«, koji je prema njima uvek pokazivao darežljivost i popustljivost. Alarih i Stilihon. Na Teodosijevom dvoru i pri njegovim pohodima načinio je sebi karijeru budući čuveni vizigotski kralj Alarih, koji je vodio poreklo iz uglednog gotskog roda Balta. Za vreme Teodosijeve vlade postavljeni su na visoke položaje u državi i Vandal Stilihon, Franak Arbogast i Got Gainas, Kada su posle Teodosijeve smrti došli na presto njegovi maloletni sinovi — Arkadije na istoku i Honorije na zapadu, — i kada su počele dvorske intrige, koje su slabile
55
centralnu vlast, Goti su se ujedinili, izabrali za svog plemenskog kralja Alariha i počeli da se mešaju u borbu dvorskih partija. Arkadijev rukovodilac Rufin, koji je i sam težio da se dokopa carske vlasti, stupio je sa Alarihom u pregovore, obećavajući mu za podršku svojih planova zemlju i vojnu komandu u Iliriku. Ali je Rufin za vreme jednog dvorskog prevrata bio ubijen, a Goti su još pri prvom pokušaju da im se obustavi plata ponovo digli ustanak, uzeli od Carigrada ogroman otkup i opustošili celo Balkansko Poluostrvo. U isto vreme gotski odred Gainasa, koji je bio poslat u Malu Aziju radi ugušivanja jednog ustanka robova, prešao je na stranu ustanika. Ali su Goti morali da se povuku ispred trupa zapadnog cara Honorija, kojima je komandovao Stilihon. Mešanje Rima u stvari Istočnog carstva bilo je opasno za vlast istočnog cara. Arkadije je nastojao da se Stilihon povuče, a Alarih je dobio Ilirik, gde su Goti bili smešteni kao federati. Ilirik je pretstavljao pograničnu oblast sa Italijom; oko te oblasti vodile su borbu obe polovine Carstva. U isto vreme ta oblast, sa svojim tvrđavama, vojnim arsenalima i magazinima namirnica, mogla je za istočne careve biti važno ishodište za eventualni pohod u budućnosti na zapad, pre svega na Italiju. Alarih je za takav pohod i spremao svoje vojne snage, popunjavajući ih pridošlicama s one strane Dunava. Krajem 401 g. Alarih je krenuo u severnu Italiju, opseo Akvileju, ugrozio Milano, u kome se Honorije bio zatvorio; ali je pojava Stilihona učinila kraj Alarihovim uspesima. Dvaput potučen, on je morao da se vrati u Ilirik i čak da sa Stilihonom zaključi tajni ugovor, prešavši u službu Zapadnog rimskog carstva za veliku godišnju platu. Ovaj slučaj pokazuje kako su lako Germani prelazili za novac od jednog iznajmljivača drugom. Uskoro, 404 g., na Italiju su napala sa severa mnogobrojna germanska i sarmatska plemena, na čelu s gotskim vođom Radagajsom. Tek 405 g. Stilihonu je pošlo za rukom da skupi dovoljne snage, da potuče Radagajsa i čitavu ogromnu masu varvara koji su se predali — pretvori u robove. Ali je uskoro došao nov napad varvara. Svevi, Alani i Vandali upali su u Galiju i opustošili je. Zatim su prešli u Španiju i tu obrazovali niz samostalnih plemenskih kraljevina. U isto vreme Galija i Španija priznale su za cara uzurpatora Konstantina, koga su galske legije izvikale za cara. Usled malobrojnosti rimskih vojnih snaga u Italiji, Stilihon je povukao svoje legije iz Britanije i prebacio u Italiju jedan deo rajnske vojske. Na sve ove događaje, strašne po Rim, carski dvor i rimska aristokratija, koja je odavno već mrzela tuđinca-skorojevića Stilihona, gledali su kao na slom čitave politike Stilihona, koji se starao da Rim štiti od varvara snagama samih varvara. Stilihon je bio optužen za zaveru sa Germanima, napose sa Alarihom, protiv Carstva, za želju da na presto dovede svoga sina i čak za nameru da povrati paganstvo. Sitilihon je proglašen za izdajnika i ubijen (408 g.). To je poslužilo kao signal za progone svih Germana u Italiji, svih arijanaca i pagana, kao Stilihonovih pomagača. Rimsko stanovništvo svirepo se razračunavalo s njima, ne štedeći ni žene ni
56
decu. Onda je jedan deo Germana-federata nastanjenih u Italiji, ukupno nekih 30.000 ljudi, digao ustanak i otišao Alarihu. Vizigoti u Italiji. Alarih je smatrao da je došao trenutak za njegovu akciju, i krenuo je na Rim. Honorije se zatvorio u primorsku tvrđavu Ravenu. Otpočela je opsada Rima. Rimski senat pokušavao je da Alariha privoli na ustupke, ukazujući na mnogobrojno stanovništvo Rima, ali je Alarih odgovorio: »Ukoliko je trava gušća, utoliko se lakše kosi«. On je zatražio da se oslobode svi robovi-varvari i da mu se preda sve zlato i srebro u gradu. Kada je rimski senat zapitao šta onda ostavlja stanovnicima Rima, on je odgovorio: »Život!« Najzad, Alarih je pristao na umereniji otkup, zaključio je privremeni ugovor i povukao se u Toskanu. Tu su mu u masama priticali robovi i koloni (po podacima savremenika na 40 hiljada ljudi), potpomažući time akciju Gota protiv Rimskog Carstva. Ali na dvoru i dalje nisu pristajali na ustupke i progoni Germana i arijanaca su se nastavljali. Isto je tako odugovlačeno i s potvrdom ugovora sa Alarihom. Onda je Alarih po drugi put krenuo na Rim, zauzeo luku Ostiju i presekao dovoz namirnica. On je zahtevao da se Gotima predaju provincije Norik, Venecija i Dalmacija, da im se plaća godišnji danak i namirnice u naturi, a za sebe je zatražio titulu vrhovnog vojnog komandanta (magister militum). Car je i dalje ostajao pri svome. Onda je Alarih svrgao Honorija i umesto njega proglasio za cara prefekta grada Rima — Atala. Ali je uskoro zbacio i Atala i po treći put opseo Rim. Sklopivši zaveru u gradu, robovi su otvorili Gotima gradske kapije; grad je bio zauzet i opljačkan (410 g.). To je prvi pad grada Rima u istoriji. On je načinio potresan utisak na čitavo stanovništvo Carstva. Rim je smatran za »večiti grad«, koji nikad ne može pasti; međutim on je sada bio osvojen od varvara. Pokorivši Rim, Alarih je krenuo na jug Italije, nameravajući da pređe na Siciliju i zatim u Afriku, ali je za vreme priprema za taj pohod umro. Ataulf. Posle Alarihove smrti proglašen je za kralja Vizigota Ataulf. Posle dvogodišnjeg boravka u Italiji, koju je za to vreme opustošio, Ataulf je krenuo u južnu Galiju. Isprva je vodio dvoličnu politiku, čas pustošeći rimsku Galiju i čineći druge neprijateljske postupke prema Rimskom Carstvu, a čas se izdajući za saveznika cara Honorija. Na kraju krajeva on je osvojio na jugu grad Narbonu i tu je, uz sav rimski svečani ceremonijal, stupio u brak s carevom zarobljenom sestrom Placidijom, uprkos careve volje. Međutim on je uskoro morao da se povuče ispred nadmoćnih snaga rimske vojske, koja je povratila Narbonu. Uskoro je Ataulf krenuo u Španiju, gde je poginuo posle niza okršaja s Vandalima i Alanima, koji su u to vreme osvojili veći deo ostrva. On je po svoj prilici pao kao žrtva zavere gotske aristokratije, koja se zalagala ne za izmirenje već za borbu s Rimljanima. Ali je na kraju krajeva među Gotima ipak odnela prevagu partija pristalica saveza s Rimskim Carstvom. Ta partija izabrala je za kralja Vizigota Valiju, koji je zaključio mirovni ugovor s carem, vratio Placidiju i, odnevši u ime Carstva niz pobeda
57
u Španiji — nad Vandalima i Alanima, dobio od cara južnu Galiju (Akvitaniju), s prestonicom u Tuluzi. 419 g. obrazovana je u južnoj Galiji Tolosadska (tuluska) kraljevina Vizigota. Tolosadska kraljevina Vizigota. Vizigoti su se najpre naselili u Akvitaniji s pravima pomoćne rimske vojske koja tu kantonuje. Dobijali eu jednu trećinu kuće i deo plodova sa zemljišta onog posednika kod koga su bili smešteni. Vizigotski kralj smatran je za komandanta te vojske, imajući rimsku titulu magister militum, i u isto vreme za neku vrstu carskog namesnika oblasti u kojoj se nalazi njegovo pleme. U to vreme u Galiji je s novom snagom buknuo seljački ustanak bagauda (435-437 g.). Galsko-rimska sirotinja počela je otvoreno prelaziti na stranu Vizigota. Savremenik tih događaja, marseljski sveštenik Salvijan, piše da »Rimljani ne žele više da se nalaze pod rimskim zakonom«. Siromasi su, po njegovim rečima, »tražili od varvara rimsku čovečnost, jer nisu mogli da kod Rimljana izdrže varvarsku nečovečnost... Oni više vole da budu slobodni a da se nazivaju robovima nego da čame u ropstvu a imaju samo naziv slobodnih«. Robovi i koloni pridružuju se Vizigotima i jačaju njihove vojne snage. U isto vreme u Galiji se stalno smenjuje jedan uzurpator za drugim, i u vezi s tim koleba se u prvo vreme i politika samih gotskih kraljeva. Oni čas podržavaju rimske namesnike, konkretno Aecija, koji je 451 g. potukao Hune u čuvenoj bitki na Katalaunskim poljima, a čas pokušavaju da osvoje pojedine gradove Carstva, da najzad ovladaju Narbonskom oblašću. Oduzimajući Vandalima zemlje u Španiji, oni ih ostavljaju u svojim rukama, odbijajući da ih predaju Carstvu. Prema tome, koristeći se slabošću centralne vlasti, Goti se od rimske vojske koja se nalazi na kantonovanju malo pomalo pretvaraju u gospodare rimskih provincija koje su osvojili. U samoj Akvitaniji prisvajaju kao svoje parcele (sortes Gothorum) dve trećine zemljišta, ostavljajući rimskim sopstvenicima samo jednu trećinu (tercije Rimljana). Šume su bile podeljene popola između Rimljana i Gota. Nepodeljena zemljišta ostajala su zajednička svojina Rimljana i Gota. Pritom su Goti bili oslobođeni svih poreza; poreze je plaćalo samo rimsko stanovništvo. Na taj način, posle tih mera snage krupnih rimskih magnata bile su oslabljene i krupni zemljoposed usitnjen. U isto vreme ojačala je slobodna sitna svojina i kolektivno-opštinski sistem, jer je kod Gota još bilo ostataka rodovskog uređenja i kolektivnih oblika korišćenja zemlje. Na kraju krajeva, kralj Eurik (466-484 g.), koji je video često smenjivanje careva i njihovu slabost, konačno je prekinuo sa zavisnošću Vizigota od Rimskog Carstva. Još za njegove vlade sastavljen je zbornik zakona za Vizigote, takozvani Vizigotski zakon, u svojoj prvobitnoj redakciji, a za vreme njegovog naslednika Alariha II (484-507 g.) sastavljen je i zbornik rimskog prava (Leh Romana Wisigothorum), ili Alarihovt kodeks (Breviarium Alarici). Vladavina Gota izazvala je opoziciju od strane galsko-romanske aristokratije, koja je stalno intrigirala protiv osvajača. Ta je opozicija dobila svoju ideološku for-
58
mu u tome što su Goti ostajali arijanci, dok je rimsko stanovništvo bilo katoličko. Ta podvojenost između galsko-romanskog krupnog zemljoposeda i naročito katoličke crkve, s jedne strane, i Gota, s druge strane, slabila je vizigotsku vlast u Galiji i pomogla docnije Francima da Gotima oduzmu Akvitakiju (507-510 g.; vidi glavu IV). Španska kraljevina Vizigota i njena feudalizacija. Od tog vremena vlast Vizigota bila je ograničena samo na Španiju. Dalja evolucija gotskog društva u granicama Španije vrši se u pravcu sve većeg razvitka feudalnih odnosa. Raste krupno gazdinstvo, koje koristi radnu snagu robova i kolona. Već Kodeks kralja Leovigilda (572-586 g.) zna za aristokratiju, niže slobodne ljude i robove, koji su se mogli oslobađati sa pravima oslobođenika. Među sačuvanim vizigotskim pravnim formulama, sastavljenim u VII veku (to su bile zbirke raznih dokumenata koji su imali da služe kao obrasci za pravne pogodbe na sudu), već se nailazi na slučajeve da osiromašeli slobodni ljudi prodaju sebe u ropstvo zbog nemaštine, kao i na slučajeve da oni stupaju u kolone i dobijaju zemljišnu parcelu na uslovno korišćenje (prekarij). Raste privatna vlast krupnih zemljoposednika, naročito vlast članova kraljevskih družina i činovnika, koji se okružuju svojim privatnim družinama (buccellari). Počinju da se razvijaju feudalni odnosi. U isto vreme postepeno se gubi razlika između dvaju delova vladajuće klase — rimske i gotske aristokratije. Za vreme vlade kralja Hindasvinta (641-652 g.) uvodi se već jedinstvena redakcija zakona kako za Gote tako i za Rimljane. Brišu se i verske razlike između Gota i Rimljana, jer već krajem VI veka Goti primaju katoličku veru (587 g.). Vrši se konsolidacija mlade klase feudalaca u jedinstvenu vladajuću klasu. Ovaj proces formiranja feudalnih odnosa u vizigotskoj Španiji prekinut je porazom Vizigotske kraljevine i njenim osvajanjem od strane Arabljana, 711 g., što je bilo olakšano unutrašnjim trzavicama, koje su razdirale vizigotsko društvo.
4. VANDALI, ALANI I SVEVI U ŠPANIJI. ALANSKOVANDALSKA KRALjEVINA U SEVERNOJ AFRICI Vandali, Alani i Svevi u Španiji. Pleme Vandala pripada Istočnim Germanima i stanovalo je neko vreme na obalama srednje Odre. Ono se u dalekoj prošlosti podelilo na dva svoja osnovna dela: na Silinge, koji su živeli u današnjoj Šleskoj, i Harije, koji su docnije dobili naziv Azdinzi, po imenu kraljevskog roda koji je stajao na čelu tog plemena. Početak kretanja Vandala na jug pada u drugu polovinu II veka. Učestvovali su u Markomanskom ratu, i 174 g. Marko Aurelije dao im je zemlju u Dakiji, gde su živeli do tridesetih godina IV veka. Ali ih zatim Goti istiskuju iz Dakije, i car Konstantin dopušta im da se nasele u Panoniji sa pravima konjičkih pomoćnih odreda. Po svoj prilici u to vreme pada i njihov prelaz u arijanstvo.
59
Početkom V veka njih istiskuju Huni i iz Panonije, tako da se oni kreću na zapad, uz Dunav, ka Rajni, i stupaju u žestoku borbu s galskim narodima, kao i s drugim germanskim plemenima. Njima se pridružuju Svevi i Alani, sarmatska plemena koja su živela na Pontu, i 406 g. svi oni prodiru u Španiju. Azdinzi i Svevi zauzeli su severozapadni deo Španije — Galeciju, Alani srednju Španiju, jugozapadni deo — Luzitaniju (tj. deo današnje Portugalije) i oblasti na istok od nje, dok su južni deo Španije — Betiku — zauzeli Silinzi. Na taj način, u Španiji su prvobitno obrazovane četiri varvarske kraljevine raznog plemenskog sastava. Rimsko Carstvo je priznalo to osvajanje, ali je zatim (416 g.) nahuškalo na Vandale vizigotskog kralja Valiju, koji je istisnuo Vandale i Alane iz severne i srednje Španije; pritom su Silinzi bili gotovo uništeni, a Alani se na jugu stopili sa Azdinzima. Alansko-vandalska kraljevina u Severnoj Africi. Ali Vandali-Azdinzi i Alani nisu dugo ostali u Španiji. Ugnjetavani u Španiji od Rimljana i Gota, oni su u masi od 50 do 80 hiljada ljudi, sa svojim kraljem Gajzerihom na čelu, prešli 429 g. Gibraltarski Moreuz i stigli u Severnu Afriku. U toku jedne decenije AlanoVandali osvojili su afričku provinciju; 442 g. Rimsko Carstvo moralo je da definitivno prizna njihovu kraljevinu. Lakoća pokorenja Afrike (uporniji otpor pružali su samo krupni gradovi) dolazila je otuda što je u to vreme vođena žestoka klasna borba između samog afričkog stanovništva. Niže klase te provincije, koje su u svojoj masi pripadale sekti donatista (takozvani cirkumcelioni ili agonistici), ustajale se protiv vladajuće klase i, po Salvijanovom svedočanstvu, otvoreno molile boga da dođu varvari. Učvrstivši se u Severnoj Africi, Alano-Vandali su izvršili široku konfiskaciju zemljišta od krupnih sopstvenika, koji su pružali osobito uporan otpor varvarskom osvajanju. I ovde se zapaža ista ona pojava koja je obično pratila svako osvajanje rimske teritorije od strane varvara: ogorčen otpor vladajuće klase i simpatije narodnih masa prema varvarima-osvajačima. Na zemljišta koja su ostala u posedu krupnih sopstvenika razrezani su porezi, a konfiskovana zemlja podeljena je u parcele (sortes) i oslobođena poreza, Pošto su tako osnovali u Severnoj Africi svoju kraljevinu, Alano-Vandali su počeli da odatle preduzimaju prepade na obale Sredozemnog Mora. 455 g. oni su čak zauzeli i opustošili grad Rim. Savremenici su smatrali da su Vandali prilikom pljačkanja Rima prevazišli svaku meru. Otada se krajnji stepen svakog razaranja počeo nazivati »vandalizmom«. Ali pošto su razbili vladajuću klasu afričke provincije, Alano-Vandali su vrlo brzo stavili na njeno mesto svoju sopstvenu klasu krupnih zemljoposednika i robovlasnika, koji su u velikim razmerama učestvovali i u pomorskom gusarstvu. Razvitak klasnih protivrečnosti, koji je bio komplikovan verskom borbom između arijanaca i katolika, oslabio je alansko-vandalsku vlast u Africi, tako da je najzad vlast Vandala podlegla 534 g. pod udarcima odličnog vojskovođe cara Justinijana
60
— Velizara. Tome je doprineo i stav preostalih krupnih rimskih zemljoposednika, koji su pružali svestranu podršku Carstvu u njegovoj težnji da uspostavi svoju vlast u Africi.
5. HUNSKI PLEMENSKI SAVEZ U PANONIJI Huni u Panoniji. Pokorivši Ostrogote, Huni su nastavili svoje osvajačko kretanje na zapad. U isto vreme oni su preduzimali i prepade na jug, u Aziji, na Kavkaz, prodirali čak u Siriju, na Balkansko Poluostrvo (u Trakiji) i dolazili do Carigrada. Osnovali su širok savez plemena sa središtem u Panoniji, ujedinivši pod sobom plemena: Ostrogote, Gepide, Skire, Turkilinge, Herule, Hazare (koji su u to vreme živeli na Pontu), slovenska plemena Anta i dr. Vlast toga saveza dopirala je na istok do Volge. Mnogi Huni stupali su u vojsku rimskog cara za platu i služili u trupama Stilihona i Aecija. Ujak Atile, budućeg hunskog vođe, Rua (Rugila), dobio je od Rima zvanje rimskog vojnog komandanta, sa godišnjom platom od 350 funti u zlatu. Atila. Tridesetih godina V veka istakao se kao hunski vođa čuveni Atila (433-454 g.). U svojoj mladosti bio je talac na dvoru Istočnog rimskog carstva i služio u rimskoj vojsci. Atila je najpre vladao zajedno sa svojim bratom, koga se zatim oslobodio putem ubistva, i tako zadobio vlast nad čitavim širokim hunskim savezom, postavši najmoćniji vladar u Evropi svoga vremena. Srednjovekovni germanski ep uzeo je docnije Atilu (pod imenom kralja Etcela) za jednog od svojih heroja. Pre svega Atila je počeo da strahovito pustoši granične zemlje — Iran i Istočno rimsko carstvo. Carstvo je moralo često da kupuje mir od Huna pod veoma teškim uslovima. Pred kraj života Atila je krenuo na zapad. Prešavši reku Rajnu kod Nekara, Atila je porušio niz gradova (Trijer, Mec, Rems) i opseo Orlean. Za to vreme Arcije je formirao na jugu vojne snage, primivši u svoju vojsku Vizigote, Franke i Burgunde. Pošto je zauzeo Orlean, koji je Aecije uskoro povratio, Atila se s bogatim plenom počeo povlačiti u otadžbinu, ali su ga Aecijeve trupe; stigle nedaleko od grada Troa, na Katalaunskim poljima, i tu je došlo do krvave bitke (451 g.). U toj bitki na jednoj strani borili su se Huni i niz germanskih plemena, među kojima i Ostrogoti, a na drugoj — Aecijevi Galo-Rimljani i takođe germanska plemena, među kojima i Vizigoti. U toj bitki obe strane su izgubile mnogo snaga i nijedna nije uspela da odnese odlučnu prevagu. Uz to je Aecije, bojeći se jačanja Vizigota, pustio ove kućama. Atila, koji je bio opsednut u svom logoru, uspeo je da se sa čitavim plenom povuče preko Rajne. Ova bitka pokazala je snagu vojnog saveza obrazovanog u Galiji, i zato Atila nije više preduzimao najezde na zapad, već je promenio pravac i udario na jug. 452 g. on je prešao Alpe i približio se Rimu, tome predmetu stalnih žudnji svih varvara. Ali je
61
jedno poslanstvo rimskog cara postiglo da se Huni povuku iz Italije pod uslovom da dobijaju godišnji danak. Uskoro je Atila umro, a njegov vojni savez se raspao. Pojedina plemena (Ostrogoti i Gepidi) digla su ustanak i oslobodila se zavisnosti od Huna. Društveno uređenje hunskog saveza. O društvenom uređenju hunskog saveza možemo suditi na osnovu vesti koje su nam sačuvane u fragmentima izgubljenog dela Priska, učesnika u poslanstvu istočnorimskog cara Hunima u Panoniji. Pojedina plemena tog saveza i dalje su čuvala svoje vođe; ovi su činili Atilinu svitu. Među njima bilo je Ostrogota, Gepida, Skita, vođa Alana i dr. Sami Huni nisu se bavili zemljoradnjom. Oni su i dalje bili stočari-nomadi, koji su agrarne plodove dobijali od pokorenih plemena, koja su im plaćala danak. Ali su već imali utvrđene gradove; jedan od njih, okružen zidom s kulama, bio je Atilina prestonica. Kod Huna je bio razvijen robovski posed, i pojedini pretstavnici hunske aristokratije posedovali su čitava sela ljudi zavisnih od njih. Rodovska i činovnička aristokratija imala je veliku vlast u savezu. Pa ipak položaj osnovne mase vojnika nije bio težak; bio je bolji od položaja savremenog stanovništva Rimskog Carstva, iznemoglog pod teretom poreza i ugnjetavanja. Zato su pojedini pretstavnici rimskog društva, ako bi dospeli pod Hune kao ratni zarobljenici, rado ostajali zatim u njihovoj službi.
6. OSNIVANjE BURGUNDSKE KRALjEVINE Stari Burgundi. Burgundi su, kao Goti i Vandali, takođe pripadali Istočnim Germanima. Oni su prvobitno živeli na Pribaltiku, kod ušća Odre, kao i na ostrvu Baltičkog Mora koje se u starini zvalo po njihovom imenu Burgundarholm, a danas se zove Borngolm. Potisnuti s morskih obala od Rugijaca, Burgundi su zaposeli slivove reka Varte i Neca, sve do Visle. Ptolemej kazuje da žive oko tih mesta, između srednje Odre i Visle. U prvoj polovini III veka osnovna masa Burgunda krenula je zajedno s Vandalima na jug, a zatim na zapad, u dolinu gornje i srednje Majne. Tu su živeli dugo vremena ratujući sa Alanima i potpomažući Rimsko Carstvo u njegovoj borbi s njima. Pojedini odredi ili su stupali u službu Carstva, ili su uzimali učešća u napadima drugih germanskih plemena na njega. Malo pomalo oni prodiru do Rajne, uglavnom u oblast Majnca, mešaju se u unutrašnje stvari Carstva i podržavaju u Galiji pojedine pretendente na carsku vlast. Starinske sage (»Pesma o Nibelunzima«) ukazuje da je grad Vorms na Rajni bio prestonica burgundskog plemena. Tu među njima počinje da se širi hrišćanstvo, u obliku arijanstva. Burgundi u Galiji. Tridesetih godina V veka počinje kretanje Huna ka Rajni. Najpre se Burgundi sami bore protiv rimskog vojskovođe Aecija, ali zatim uče-
62
stvuju u bitki na Katalanunskim poljima na strani Rima. Zamolili su Carstvo da im dodeli za nastanjivanje Savoju (Sabaudiju), sa prestonicom u Ženevi. Burgundi se kao savezničke trupe nastanjuju i u Lionskoj provinciji, i njihovi kraljevi dobijaju rimsku titulu magister militum. Centar oblasti zaposednute od Burgunda postaje grad Lion. Lionska kraljevina Burgunda. To je treća etapa kretanja Burgunda, koja je dovela do stvaranja njihove Lionske kraljevine. Oni su se tu naselili najpre kao saveznici i najamnici Rima, ali se docnije pretvaraju u gospodare i patrone Rimljana, čemu je doprinelo slabljenje carske centralne vlasti u to vreme. Na zaposednutoj teritoriji Burgundi su naterali galske senatore da im odvoje jedan deo svojih zemljišnih poseda. Burgundi su sebi uzeli dve trećine oranica i jednu trećinu robova, polovinu kućne površine, šuma, vrtova i pašnjaka. U to vreme Burgundi su već posedovali čitavu dolinu reke Rone, sukobljavali se na zapadu sa Vizigotima i osporavajući im Overnj. Burgundi postaju u Rimskom Carstvu velika snaga za vlade kralja Gundobada (464-516 g.). Tada je zapisan Burgundski zakon, u svojoj prvobitnoj redakciji; to je zbornik burgundskog prava, sastavljen pod jakim uticajem rimskog prava. Kao Vizigoti, tako su i Burgundi sastavili za Rimljane zaseban zbornik rimskih zakona (Rex Romana Burgundionum). Kao po drugim germanskim kraljevinama koje su u to vreme osnivane na rimskoj teritoriji, i kod Burgunda je u oblasti prava primenjivan personalni princip, po kome su članovi svakog plemena živeli po svojim plemenskim običajima i zakonima. Prema tome, pravo nije nosilo teritorijalni već lični karakter. Svakom pretstavniku burgundskog plemena sudilo se po zakonima njegovog plemena, ma gde on živeo; isto je tako Rimljaninu suđeno po rimskim zakonima. Podela zemlje između Rimljana i Burgunda isprva je oslabila krupni zemljišni posed, ali u isto vreme i doprinela raspadanju starinskih opštinsko-rodovskih odnosa kod Burgunda, razvitku privatne svojine kod njih i klasne diferencijacije. Otuđivost zemlje i proces obezemljivanja počeli su da oštro prete čitavom vojnom sistemu Burgunda, tako da je kralj morao da izda zabranu prodaje parcela (sortes) u slučaju da Burgund pored parcele koju prodaje nema više nikakve zemlje na drugom mestu. Burgundski zakon zna već za tri staleža među slobodnim Burgundima (ingenui, faramanni): aristokratija, ljudi srednjeg stanja, koji su posedovali potpune zemljišne parcele, i niži slobodni ljudi bez zemlje, koji su bili u službi viših klasa. Osim toga, Burgundi su znali za kolone, robove i oslobođenike. Klasna diferencijacija Burgunda dostigla je, dakle, već znatan razvitak. Obrazovanje sloja krupnih zemljoposednika iz redova Burgunda nije dovelo do stapanja tog sloja sa krupnim rimskim zemljoposednicima-senatorima. Nacionalna podvojenost bila je još živa; na nju se nadovezivala i verska podvojenost između katolika-Rimljana i arijanaca-Burgunda, iako su se ovi odlikovali verskom
63
trpeljivošću. Ta podvojenost slabila je Burgundsku kraljevinu i docnije doprinela njihovom pokorenju od strane Franaka (534 g.).
7. KRALjEVINA OSTROGOTA U ITALIJI Italija u doba Ricimera i Odoakra. Posle zauzimanja i pustošenja Rima od strane Vandala (455 g.) vlast u Zapadnom rimskom carstvu prešla je u ruke Jednog Germana — Sveva Ricimera, koji je po svom nahođenju postavljao i svrgavao zapadnorimske careve. Zatim je vlast na kratko vreme prešla u ruke Burgunda Gundobada, da najzad pripadne patriciju Orestu (koji je svoju karijeru započeo kao notar kod Atile). Orest je svrgao cara Julija Nepota i proglasio za cara svoga sina Romula Avgustula (475 g.). Kao štićenik krupnih zemljoposednika Italije, on je odbio da zadovolji zahtev da se da zemlja vojnim najamnicima Carstva, koji su pripadali raznim varvarskim plemenima (Heruli, Skiti, Alani itd.) i bili smešteni u to vreme na severu Italije. Pošto nisu dobili nagradu u vidu zemlje, najamnici su digli ustanak i na čelu sa svojim predvodnikom Odoakrom zbacili Romula Avgustula (476 g.). Godina svrgavanja poslednjeg zapadnorimskog cara Romula Avgustula obično se smatra godinom »pada Zapadnog rimskog carstva«. Oslanjajući se na vojne odrede varvara, Odoakar je u Italiji osnovao svoju kraljevinu, pod vrhovnom vlašću istočnorimskog cara. On je poslao u Carigrad znake carske vlasti, koji su dotle pripadali zapadnorimskim carevima, bio je priznat za namesnika Carstva i dobio od dvora titulu patricija. Pod njegovom vlašću vodeću ulogu i dalje su imali rimski senat i rimska birokratija. Ipak je izvršena podela zemljišta. Jedna trećina zemljišta krupnih zemljoposednika konfiskovana je i data najamnicima, ali ta zemljišta nisu obuhvatala neprekidnu površinu, već su bila razbacana po raznim mestima Italije. Odoakar je težio da stavi svoju ruku na ogromna crkvena zemljišna bogatstva, koja su se u to vreme već bila formirala u Italiji, i čak da utiče i na sam izbor papa. On se držao potpuno nezavisno od carigradskog dvora i vodio je samostalnu politiku. Sve je to izazvalo jaku opoziciju od strane većine senatorske i crkvene aristokratije u samoj Italiji i krajnje nezadovoljstvo Vizantije. Da bi učinio kraj toj Odoakarovoj politici, car Zenon je upravio na Italiju vojne snage Ostrogota. Ostrogoti u Panoniji. Posle raspadanja hunskog saveza Ostrogoti, koji su u to vreme živeli u Panoniji, digli su ustanak, oslobodili se vlasti Huna i postali saveznici Carstva. Krajem V veka njihov vođa postao je Teodorih, koji je vodio poreklo iz aristokratske kuće Amalâ. On se vaspitao u Carigradu kao talac, istakao se u vojnoj službi pod carem Zenonom i dostigao visok položaj na dvoru, dobivši titulu carevog posinka, patricija i kozula. To Teodorihu nije smetalo da u više mahova ustaje protiv cara i da ugrožava Carigrad. Da bi udaljio Ostrogote od
64
prestonice, Zenon je naložio njihovom vođi Teodorihu da zbaci u Italiji Odoakra s vlasti. Osnivanje Ostrogotske kraljevine u Italiji. 488 g. Teodorih je na čelu Gota i s njima saveznih plemena krenuo na Italiju. Posle nekoliko bitaka i opsade niza gradova (pri čemu je senatorska aristokratija u većini ustajala protiv Odoakra, a zavisno seljaštvo delimično ga potpomagalo), zaključen je ugovor između Teodoriha i Odoakra o podeli Italije, ali samo nekoliko dana posle toga Odoakar je bio od Teodoriha izdajnički ubijen, i u Italiji je osnovana gotska kraljevina, koja se održala 62 godine (493-554 g.). U drugim varvarskim kraljevinama prilikom njihovog osnivanja oduzimana je zemlja od svih krupnih sopstvenika. Ostrogoti nisu imali potrebe za tim, jer su bili razmešteni po zemljištima (sortes) koja su pre toga zaposeli Odoakrovi varvari; na ostala zemljišta razrezan je određeni porez u visini jedne trećine doprinosa sa njih. Karakteristično je da je raspodelu zemljišta između Ostrogota izvršila jedna komisija, na čijem je čelu stajao rimski senator i zemljoposednik Liberije. Prema tome, oštrica akta podele zemlje Gotima nije bila uperena protiv rimskog krupnog zemljoposeda. Najpre je ostrogotsko osvajanje unelo izvesne izmene u opšti tok društvenog razvitka Italije. Ostrogoti su se naselili u opštinama-markama. Kod njih su se sačuvali još i ostaci rodovskih odnosa. Ali vrlo brzo nestaje i tih ostataka, jer su Ostrogoti bili naseljeni razbacano i izmešano s Rimljanima. Pojačao se takođe i proces unutrašnje klasne diferencijacije. Porast krupnog zemljoposeda u samom ostrogotskom društvu stajao je u vezi s procesom koji se vršio na drugom polu, s procesom siromašenja jednog dela Gota i čak s njihovim pretvaranjem u roblje. Na taj način, u granicama samog ostrogotskog plemaca formirala se gotska zemljišna aristokratija i gotska sirotinja. Budući kralj Teodat, koji je pripadao kraljevskoj kući Amalâ, dobio je još pri samoj podeli veoma mnogo zemlje. Uz to »on nije trpeo nikakve susede«, kaže savremenik tih događaja, pisac Prokopije, karakterišući stalnu Teodatovu težnju da proširuje i zaokrugljuje svoje posede na račun suseda. U interesu te nove ostrogotske krupne zemljišne aristokratije bilo je stvaranje novih krupnih gazdinstava, kojima je bila potrebna radna snaga. Zato je ona bila protiv vezivanja kolona na zemlju. Teodorihov edikt dopuštao je otuđivanje kolona i robova bez zemlje i čak njihovo pretvaranje u kućne robove (famuli urbani). Ali se može pretpostavljati da je samo ropstvo dobilo nešto blaži karakter pod uticajem patrijarhalnog karaktera ropstva kod Germana. U isto vreme, oni robovi koji su ranije, prilikom osvojenja Italije, pobegli od svojih gospodara i stali na stranu Ostrogota, imali su sada da budu vraćeni svojim ranijim vlasnicima. Prema tome, Teodorihova socijalna politika sprovođena je u interesu krupnog zemljoposeda — kako novog, ostrogotskog, tako i starog, rimskog, senatorskog i crkvenog, koji je imao svoje opšte interese. Poklapanju interesa doprinela je i ta okolnost što su Ostrogoti u Italiji naišli na krupni zemljoposed, koji oni nisu
65
razrušili. S druge strane, rani počeci klasne diferencijacije doveli su do izdvajanja gotske zemljoposedničke i robovlasničke aristokratije, koja je osetila podudarnost svojih interesa sa interesima rimske aristokratije. Sve je to uslovilo onaj proces koji nosi naziv romanizacija: krupnim zemljoposednicima i robovlasnicima među samim Ostrogotima bili su potrebni radi pravne sankcije njihove vladavine rimsko pravo i rimske ustanove; i zato ih oni i podržavaju. Novoobrazovana ostrogotska zemljišna aristokratija s Teodorihom na čelu sve se više zbližava sa starom rimskom aristokratijom. Zato su u ostrogotskoj državi veoma veliki uticaj zadobili aristokratski rimski senatori. Osobito veliku ulogu igrao je rimski aristokrata Kasiodor, koji je zauzimao položaj državnog sekretara u ostrogotskoj državi i po Teodorihovom nalogu napisao »Istoriju Gota«, s ciljem da proslavi ostrogotski kraljevski rod Amalâ. U isto vreme menja se i samo političko uređenje Gota. Narodna skupština sada više ne postoji. Izvestan značaj zadržava u ostrogotskoj državi rimski senat, koji je bio zaštitnik interesa krupnog zemljoposeda. Ali centar uprave sve više postaje kraljevski dvor. Kraljevska vlast jača. Teodorih se oblači u purpurnu odeću, njegova ličnost proglašuje se za svetu, on dobija titulu Avgusta. Sam on bio je veliki obožavalac rimske kulture, iako čak nije umeo da čita i piše na latinskom jeziku. Ali je njegova kći bila u svoje vreme poznata spisateljka na latinskom i grčkom jeziku. Ona je prevela na grčki Vergilijevu »Enejidu«. Prema tome, na čelu Ostrogotske kraljevine utvrđuje se jaka centralna vlast vođe ostrogotske vojske, koja štiti interese krupnog zemljoposeda. U isto vreme vojni sistem oslanja se isključivo na Gote; Rimljanima nije dopušteno vršenje vojne službe. S druge strane, činovništvo je regrutovano gotovo isključivo iz redova Rimljana. Specijalnim Teodorihovim ediktom zavedena je prevlast rimskog prava na teritoriji Carstva. Osnovane su vrlo mnoge ustanove rimskog administrativnog sistema. Ali je ipak državno uređenje Ostrogotske kraljevine nosilo dvojak karakter. To se pre svega ogleda u tituli ostrogotskog kralja: »geh Gothorum et Italicorum«. Zavedeni su rimski zakoni, ali je u isto vreme ostalo sačuvano i gotsko običajno pravo. U oblastima s rimskim stanovništvom postojali su namesnici provincija, ali su u isto vreme za gotsko stanovništvo postojali posebni gotski grofovi. I dalje je postojala centralna rimska administracija, ali su naporedo s njom postojali i takozvani sajoni, članovi kraljeve družine, koji su slati sa specijalnim misijama u razna mesta kraljevine. Oba dela stanovništva — Goti i Rimljani — i dalje su čuvali svaki svoju religiju. Jedni su bili arijanci, drugi katolici. Zadržan je finansiski sistem Rimskog Carstva, onakav kakav je formiran posle reformi Konstantina i Dioklecijana. Međutim, Goti nisu hteli da plaćaju poreze i ponekad su ustajali protiv centralne vlasti. I pored Teodorihovih edikata novi krupni zemljoposednici iz redova Ostrogota stalno su ugnjetavali niže klase. Te unutrašnje protivrečnosti ostrogotske države izazivale su stalne ustanke i nemire. U isto vreme, i pored toga
66
što je rimska aristokratija uživala zaštitu u Teodorihovoj kraljevini, pojedini njeni pretstavnici stalno su sanjali o tome kako će zbaciti vlast Gota i vodili tajne pregovore s Carstvom. Pred kraj života Teodorih je doznao za te tajne pregovore. Njemu je pošlo za rukom da uhvati prepisku nekih senatora s Vizantijom. Stoga su rimski senatori Boecije i Simah bili pogubljeni, a njihova imovina konfiskovana. Marks u svojim »Hronološkim izvodima« ovako karakteriše Teodorihovu politiku: »Njegova velika pogreška bila je u tome što je ne samo zadržao rimsku ekonomiku, zakone, magistraturu itd., nego ih u izvesnoj meri i obnovio«. Posle Teodorihove smrti (526 g.) vladala je njegova kći Amalasvinta uz svog maloletnog sina Atanariha, a zatim uz muža i savladara Teodata. Za njene vlade sprovođena je politika još većeg zbliženja s rimskim senatorima; takva čisto prorimska politika nije bila u volji gotskoj vojnoj aristokratiji, i Amalsvinta je bila ubijena. To je izazvalo intervenciju cara Justinijana. Njegov vojskovođa Velizar krenuo je na Italiju. Otpočeo je rat. Rat s Vizantijom i klasna borba. Rat između ostrogotske države i Vizantije vođen je u uslovima oštre klasne borbe u samom ostrogotskom društvu. Za vreme tog rata kraljevi su birani jednostavno iz redova članova družina. Prvi takav kralj bio je Vitiges, koji se oženio Amalsvintinom ćerkom. Njega je smenio Totila; izabran od donjih slojeva, koji su bili nezadovoljni zbog ugnjetavanja od strane krupnog zemljoposeda, Totila je vladao od 541 do 552 g. On je pokazao veliki talenat vojskovođe i organizatora u ogorčenoj borbi s Vizantijom, koja je privremeno osvojila gotovo čitavu teritoriju Ostrogotske kraljevine, ali zatim bila zauzeta ratom sa Persijancima na Istoku. Savremeni vizantiski istoričari prikazuju Totilu kao »tiranina« i »čoveka koji ne zna za zakone«, a njegovu vladu kao »bezakonje« i »beščašće«. Tako su reakcionarni vizantiski pisci žigosali ovog ostrogotskog kralja koji je vodio politiku u interesu širokih masa. Levo krilo revolucionarnog pokreta u Totilino vreme činili su robovi n koloni, koji su se borili za oslobođenje od jarma spahija i eksproprijaciju krupnog zemljoposeda i koji su u masama odlazili u Totilinu vojsku. Zaplašen tim pokretom robova i kolona, jedan deo rimske aristokratije emigrirao je u Vizantiju i potpomagao pohod vizantiskih trupa na Italiju; preostali deo te aristokratije Goti sy uzeli u taoce i docnije pobili. Kakav su zamah u to vreme dostigle Totiline reforme u interesu nižih klasa, može se videti iz Pragmatične sankcije, onoga vizantiskog zakona koji je izdat posle Justinijanovog osvajanja Italije i u kojima se Totilina vlada prikazuje crnim bojama. Zakon konstatuje da su u istoriji Ostrogotske kraljevine postojala dva doba: doba Teodoriha i Amalasvinte, i doba Totiline uzurpacije i tiranije. Sve odluke donesene za vreme Totiline vlade anuliraju se i proglašuju nezakonitima svi Totilini darovi i zemljišni pokloni takođe se smatraju za nevažeće. Dekretom je propisano vraćanje konfiskovane i osvojene imovine ranijem vlasnicima. Proglašuje se da se koloni koji su u to doba postali slobodni moraju vratiti u
67
svoj raniji zavisan položaj, a robovi koje je Totila pustio na slobodu i koloni koji su bili oslobođeni kuluka i danka u naturi imaju se vratiti u pređašnje stanje. Prema tome, Totilina borba s Vizantijom nosila je karakter revolucionarnog ustanka robova i kolona, koji su se mestimično oslobađali i stupali u Totiline trupe. Sa svoje strane, Totila je kao nužan uslov za sklapanje mira postavljao u svoje vreme zahtev za davanjem slobode robovima prebeglim na njegovu stranu. Posle Totiline smrti otpor Gota bio je slomljen. Sam gotski gornji sloj težio je pod uticajem revolucionarnog pokreta robova i kolona da stupi u savez s rimskom aristokratijom i pružao je podršku reakcionarnom osvajanju Italije od strane Vizantije. 554 g. konačno je likvidirana ostrogotska država. Vizantiski vojskovođa Narzes završio je osvajanje Italije pomoću vojske sastavljene od Langobarda, Huna, Parta i drugih plemena i uz podršku katoličke crkve, koja u to vreme postaje krupni zemljoposednik. Izvršeno je svirepo razračunavanje s varvarima i »jereticima« arijancima. Revolucija koja je izbila u Italiji pred kraj ostrogotske vladavine pretrpela je dakle neuspeh. Ali ni vladavina Vizantije nije bila dugog veka. Posle trinaest godina, 568 g., znatan deo Italije osvojilo je jedno drugo germansko pleme — Langobardi.
8. LANGOBARDSKA KRALjEVINA U ITALIJI Langobardsko osvajanje. Langobardi su isprva živeli na ušću Labe, na levoj, zapadnoj obali te reke. Za vreme »velike seobe naroda« oni su krenuli na jug, ka granicama Panonije, a zatim još bliže granica Italije. Učestvovali su u ofanzivi Vizantije na Ostrogote, a 568 g. u savezu s nizom germanskih, sarmatskih i turanskih (Bugari) plemena, pod predvodništvom svoga konunga Alboina, i sami napali na Italiju i srušili vizantisku vlast, koja je pretstavljala restauraciju vladavine starorimske krupne zemljoposedničke i robovlasničke klase. Langobardi su osvojili znatan deo Italije, ali su se nastanili uglavnom u severnoj Italiji, koja je od tog vremena i počela nositi naziv Langobardija, ili docnije Lombardija, sa izuzetkom Venecije i Ravene; zatim su zauzeli veći deo srednje Italije, sa izuzetkom grada Rima. Na to su se ograničili njihovi posedi. Južna Italija i Rim nisu bili osvojeni od Langobarda. Langobardsko osvajanje potpomagali su robovi i koloni, koji su dizali ustanke u samoj Italiji; tako je to osvajanje nosilo revolucionaran karakter, za razliku od ostrogotskog osvajanja Italije. Videli smo da je tek kraj vladavine Ostrogota u Italiji bio obeležen ustankom narodnih masa. Prilikom langobardskog osvajanja uništavan je u velikim razmerama krupni zemljišni posed. Mnoštvo krupnih zemljoposednika bilo je ubijeno, a njihovi posedi konfiskovani. Znatan deo zemljišta bio je oduzet, na njih su naseljeni Langobardi, dok je na ostalu zemlju, koja je
68
ostala u rukama Rimljana, razrezan porez. Sami vlasnici zemlje pretvorili su se u poresko stanovništvo u državi — u tributarije. U isto vreme, u toku osvajanja veliki broj Rimljana pretvoren je u roblje. Savremeni pisci kazuju da su se u to vreme na trgovima često mogli videti Rimljani prodavani kao robovi. Razvitak feudalnih odnosa. Posle langobardskog osvajanja Italije preovlađujući sloj u Italiji postalo je slobodno langobardsko seljaštvo. To je seljaštvo u znatnoj meri sačuvalo relikte ranijih rodovskih odnosa. Rod je tu nosio naziv fara. Danas je taj naziv (fara) sačuvan u mnogim imenima pojedinih italijanskih naselja. To pokazuje da su se Langobardn selili u rodovskim grupama i da su sačuvali svoje starinske opštine-marke. Ali se još od samog početka zapaža sve veća klasna diferencijacija. Postojala je rodovska aristokratija, koja je posedovala robove. Još u ediktu kralja Rotarija (oko 643 g.) dopušteno je otuđivanje zemljišne svojine. Taj edikt dozvoljava prenošenje zemlje na crkvu, što pretstavlja prvi oblik otuđivanja nekretnina koji se pojavljuje u varvarskom pravu. U docnijim zakonima kralja Liutpranda (početak VIII veka) zapažamo već znatan razvitak klasne diferencijacije. Pored socijalnih slojeva koji su postojali u početku — aristokratije i slobodnog langobardskog seljaštva, — pojavljuju se i ljudi srednjeg imovinskog stanja, slabog stanja i bezemljaši. Osim toga postoje zavisni ljudi dveju kategorija: robovi i aldiji. Ovi poslednji odgovaraju oslobođenicima — litima — po drugim varvarskim državama. Raste krupni posed, jača privatna vlast zemljoposednika. Kao odgovor na taj proces feudalizacije dižu se seljačke bune. U zakonodavnim spomenicima ističe se niz slučajeva da seljaci ustaju protiv svojih gospodara. Nastaju i nemiri na bazi sukoba između slobodne seljačke opštine i sve većeg krupnog zemljoposeda. Sve ovo ukazuje na to da proces feudalizacije hvata sve više maha. Paralelno s razvitkom privatne zemljišne svojine i porastom krupnog zemljoposeda kod samih Langobarda nestaje i razlike između Langobarda i Rimljana u pravnom pogledu. Feudalci se konsoliduju u jednu jedinstvenu klasu, u kojoj plemenske razlike odlaze u drugi plan. U isto vreme nestaje i prvobitne podvojenosti između arijanaca-Langobarda i katolika-Rimljana, jer Langobardi krajem VI i početkom VII veka primaju katoličku veru. Langobardi i papstvo. U to vreme na čelu katoličke crkve nalazi se papa Grgur I. Već tada pape pokazuju težnju da se oslobode svoje zavisnosti od Vizantije. Ova težnja papa osobito je porasla posle širenja takozvanog ikonoborskog pokreta (vidi glavu XI) u Istočnom rimskom carstvu, koje sada nosi naziv Vizantija. Zakoni protiv poštovanja ikona koje su izdavali carevi na Istoku posle 726 g. počinju da se sprovode u život i po vizantiskim posedima u Italiji. Pape su iskoristile taj povod da otvoreno ustanu protiv Vizantije i čak da krenu putem konačnog rascepa s njom. Papa proglašuje istočnorimskog cara za jeretika. Svuda po Italiji počinje zbacivanje vizantiskih činovnika. Langobardski kraljevi, koristeći se tom povoljnom situacijom, osvajaju zemljišta i gradove koji su još ostali pod vizantiskom
69
vlašću, a napose Ravenu — centar upravljanja vizantiskim posedima u Italiji. Ali samim tim Langobardi postaju opasni suparnici papskoj vlasti, koja je dotle išla sa njima ruku pod ruku. Sada se pape obraćaju za pomoć protiv Langobarda istoj onoj Vizantiji, a docnije počinju da pribegavaju pomoći moćne franačke države, koja se u to vreme formirala na zapadu. Sredinom VIII veka, kada je sukob između Langobarda i papa dostigao svoj vrhunac, pape podbadaju Franke protiv Langobarda. Franački kralj Pipin, koga je papa malo pre toga krunisao za kralja, u dva maha je upadao u Langobardsku kraljevinu i predao papi gradove Ravenskog egzarhata i Rimske oblasti, koje je osvojio od Langobarda, i koji su ranije pripadali Vizantiji. Karlo Veliki, pošto je sebe proglasio za kralja Langobarda, potvrdio je taj Pipinov dar papi. Tako je obrazovana Papska oblast i udaren temelj svetovnoj vlasti papa (vidi glavu V).
70
GLAVA IV
FRANAČKA DRŽAVA MEROVINGA
Stari Franci. Franci su se formirali po svoj prilici od ostataka starijih plemena — Batavaca, Hamava, Hata, Sigambra i drugih, čija je većina ulazila u sastav stare grupe Istevona. Još u III veku počinju njihovi napadi s one strane Rajne na Galiju. Možda su se već tada podelili na dve grane, na Saliske Franke, koji su živeli na donjoj Rajni, i na Ripuarske Franke, koji su živeli južno od prvih. U drugoj polovini IV veka prvi zauzimaju Toksandriju (današnji severni Brabant) i, potučeni od cara Julijana, ostaju tu na položaju federata Rimskog Carstva. Odatle se postepeno raseljavaju na jug i zapad, do Some, potiskujući odatle ranije stanovnike — Morine, Menapijce i Nervije, i obrazujući niz povezanih franačkih naselja. U isto vreme Ripuarski Franci nastanjuju se između Masa i Rajne. Franci daju Rimu pomoćne vojne odrede, pojedini njihovi pretstavnici dospevaju na prilično visoke administrativne položaje i čak se orođuju s carevima. 451 g. oni pružaju pomoć rimskom namesniku Aeciju i učestvuju u bitki na Katalaunskim poljima protiv Atilinih Huna. Docnije je jedan od njihovih vođa, Hilderik, bio zavesnik rimskog namesnika Egidija. Hilderik, koji je vodio poreklo iz aristokratskog franačkog roba Merovinga, bio je »kralj« u Turneu. Osvajanja Hlodoveha u Galiji i obrazovanje franačke države. Hilderikov sin Hlodoveh (Klodovik) (481—511 g.), u savezu s jednim drugim franačkim kraljem, Ragnaharom, sa sedištem u Kambreu, krenuo je 486 g. u dalje osvajanje rimske teritorije. Kod Soasona oni su odneli presudnu pobedu nad polunezavisnim rimskim upravljačem i krupnim magnatom Sijagrijem; pritom su pobednici zadobili ogroman ratni plen. Osvajanje je bilo olakšano prelaskom uticajnog galskorimskog sveštenstva na stranu Franaka. Hlodoveh je učvrstio svoju vlast brakom s nećakom burgundskog kralja, katolikinjom Hlotildom, što mu nije smetalo da
71
docnije stupi u borbu s Burgundima. 496 g. on je zadao snažan poraz Alamanima; oni su bili delimično potisnuti iz Galije i stupili su pod zaštitu ostrogotskog kralja Teodoriha. Iste godine Hlodoveh je primio hrišćanstvo, i to — za razliku od arijanstva Gota i Burgunda — u obliku katoličanstva. Svesna nemogućnosti pružanja otpora Francima u njihovom nadiranju, crkva je odavno već počela težiti za tim da sklopi savez s njihovim kraljevima, da bi time obezbedila zaštitu svojih bogatstava. Hlodoveh je još pre stupanja u hrišćanstvo pokazivao sklonost za takvo zbliženje, stupivši u veze sa episkopom Remigijem iz Remsa. Hlodovehovo krštenje bilo je politički akt, jedna forma učvršćivanja saveza između njega i galsko-rimskog sveštenstva. Zajedno s njim primilo je hrišćanstvo oko tri hiljade njegovih vojnika. Prisna Hlodovehova veza s katoličkom crkvom veoma mu je pomogla u njegovom docnijem ratu s Vizigotima (507—510 g.); za vreme tog rata akvitansko katoličko sveštenstvo bilo je na njegovoj strani; mnogi gradovi otvarali su mu svoje kapije. Na stranu Franaka stajali su i donji slojevi vizigotskog društva, dok je međutim galsko- romanska aristokratija pružala Francima ogorčen otpor. U presudnoj bitki kod Poatjea, po rečima Grgura iz Tura, palo je mnoštvo »najuglednijih senatora« naročito iz Overnja. Franačko osvajanje donosilo je seljaštvu južne Galije olakšanje njegovog položaja. Kako stoji u Prologu Saliskog zakona. Franci su »hrabar i jak narod koji je zbacio surovi jaram Rimljana«. Posle tih osvajanja međunarodni značaj Hlodovehove franačke države toliko je ojačao da mu je istočni rimski car Anastasije poslao diplomu za zvanje konzula i znake konzulskog dostojanstva. Ali je ipak južni deo Galije (Provansa, Septimanija) ostao u rukama Ostrogota i Vizigota. Ove pobede, koje je Hlodoveh odneo uz vojnu pomoć drugih franačkih vođa — kambreziskog Ragnahara i njegove braće, kelnskog Sigiberta i drugih, — i ogroman ratni plen izdvojili su ga iz sredine ostalih kraljeva, a njegov prelaz u hrišćanstvo obezbedio mu je svestranu podršku crkve. Lukavstvom i prevarom odvojio se Hlodoveh od svojih bivših saveznika i okupio u svojim rukama vlast nad svima Francima. On je podmitio Ragnaharove ljude, i ovi su mu predali svoga kralja; on ga je sopstvenim rukama ubio. On je nagovorio sina kelnskog kralja Sigiberta da ubije svoga oca, posle čega je bio ubijen i sin. Pobijeni su i drugi franački kraljevi. Ali bez obzira na sve to crkva je blagosiljala Hlodoveha u svim njegovim poduhvatima, jer joj je on darežljivo poklanjao zemljišta, zidao hramove, pomagao širenje hrišćanstva, angažovao episkope za rešavanje državnih pitanja i savetovao se s njima. »Bog je bacio njegove neprijatelje ničice ispred njega — kaže episkop Grgur iz Tura, — jer je on išao pravedna srca pred gospodom i činio sve što je bilo prijatno u očima njegovim«. Za vlade Hlodovehovih sinova osvojena je Burgundija (534 g.) i dobijena od Ostrogota Provansa (536 g.), kao nagrada za pomoć u borbi protiv Vizantije. 539 g. kralj Teodebert pojavio se čak u Italiji, napadajući i na Ostrogote i
72
na vizantiske trupe i uzaludno pokušavajući da tu učvrsti vlast Franaka. U isto vreme završeno je pokoravanje Alamana i osvojena Tiringija; Bavarci su priznali vlast Franaka, zadržavši izvestan deo svoje samostalnosti i svojih plemenskih vojvoda; Saksi su se obavezali da će franačkim kraljevima plaćati godišnji danak u visini 500 krava. Društveno uređenje Franaka u doba Saliskog zakona. Rodovski poredak. Franačko osvajanje unelo je znatne promene u društveno uređenje Galije. Slobodno franačko seljaštvo postalo je osnovica merovinškog društva, naročito na severu i istoku. Kako kaže Engels, »između rimskog kolona i novog kmeta sada stoji slobodni franački seljak«. Društveno uređenje Franaka u prvo vreme posle osvajanja možemo proučavati na osnovu takozvanog Saliskog zakona, zakonodavnog spomenika Saliskih Franaka, sastavljenog na početku VI veka, još za Hlodovehovog života. Tu zapažamo proces raspadanja rodovskih odnosa, koji ipak zadržavaju još priličan značaj. Srodnici i dalje igraju veliku ulogu u životu slobodnog Franka. U slučaju ubistva Franka polovinu vergelda (oštete za ubistvo) dobijaju sinovi ubijenoga, a drugu polovinu dele između sebe najbliži rođaci kako sa očeve tako i sa majčine strane (glava XII). Svi ovi rođaci do šestog kolena obrazuju prisan savez svoje vrste, čiji članovi izvesnim redom učestvuju u polaganju zakletve na sudu u korist srodnika, ili u dobijanju nasleđa posle smrti kakvog rođaka, ili u plaćanju ili dobijanju vergelda za ubistvo inorodca od strane rođaka i obratno, ili u dobijanju plate prilikom udaje udovice (reipus — plata ženika, achasius — plata same udovice). Pritom je karakteristično da je u slučaju nasleđivanja zemljišnog poseda žena isključivana iz nasleđa, ali je čitava zemlja (terra Salica) imala da pripadne »muškom polu, tj. Braći« (Saliski zakon, glava LIX). Evo kako slikovito opisuje Saliski zakon učešće članova roda u plaćanju vergelda (glava LVIII, De chrenecruda — o šaci zemlje): »Ako ko ubije čoveka, a ne bude u stanju da plati sve što zakon traži jer je otuđio svu imovinu, mora dati 12 svedoka koji će se zakleti da osim one koju je već otuđio nema druge imovine ni na zemlji ni pod zemljom. Zatim on mora ući u svoju kuću, skupiti u šaku zemlje iz četiri ugla, stati na prag okrenut licem prema unutrašnjosti kuće i tu zemlju bacati levom rukom preko svojih ramena na onoga koga on smatra svojim najbližim srodnikom. Ako su otac i braća već platili, mora on istu zemlju bacati na svoje, tj. na troje najbližih srodnika po majci i po ocu. Zatim on mora u košulji bez pojasa, neobuven i s obručom u ruci skakati preko plota«, a troje njegovih rođaka sa svake strane moraju dati po polovinu onog dela vergelda koji nedostaje. »Ako se pak pokaže da je kogod od njih odveć siromašan da bi mogao platiti dužan deo, mora sad on bacati šaku zemlje na ma koga od imućnijih, da ovaj plati taj deo po zakonu«. I najzad Saliski zakon propisuje, ako niko ne jamči za isplatu preostalog dela vergelda, onda krivac »mora vergeld platiti svojim životom«.
73
Mi tu dakle vidimo već izvesnu imovinsku diferencijaciju među članovima rodovske organizacije, postojanje siromašnih i imućnijih. Mi zapažamo i težnju da se iziđe iz tog saveza srodnika. Zasebna glava (LX) direktno govori »o onome ko želi da se odrekne srodstva«. »On mora doći na sudsko zasedanje pred tungina i tu slomiti iznad svoje glave tri pruta dužine lakta. Zatim ih mora na sudskom skupu razbacati na četiri strane i izjaviti da se odriče zakletog svedočenja, nasleđivanja i svake veze s njima. I ako posle toga ma ko od njegovih rođaka bude ubijen ili umre, on ne mora učestvovati ni u nasleđu, ni u vergeldu, a samo njegovo nasledstvo mora pripasti državnoj blagajni«. Opština-marka. U doba Saliskog zakona bio je još živ i jedan drugi relikt pretklasnog društva — kolektivni zemljišni posed. Opština-marka osobito se jasno pojavljuje preda nama u XLV glavi (De migrantibus — o preseljenicma), koja je bila najrazličitije tumačena. U njoj mi čitamo: »Ako ko zaželi da se preseli u vilu drugome i ako jedan ili više stanovnika te vile zažele da ga prime, ali se nađe makar jedan koji se usprotivi preseljenju, on neće imati prava da se tamo preseli«. Dalje se ističe, ako se došljak, uprkos protesta jednog ili dva lica, ipak nastani u vili, povešće oni koji protestuju sudski proces protiv njega, i stvar će se završiti njegovim izgnanjem iz vile, ali se dodaje: »Ako pak došljaku u toku 12 meseci ne bude izjavljen nikakav protest, on treba da ostane (u vili) kao i drugi susedi (vicini)«. U isto vreme propisuje se: »Ako ko pozove koga drugog da se naseli u tuđu vilu pre no što se dobije odgovarajuća. saglasnost, osuđuje se da plati 45 solida«. Pred nama je zemljišni kolektiv (marka), kome pripada vrhovno pravo raspolaganja zemljom u selu — vili. U vezi s tim interesantan je edikt kralja Hilperika (561—584 g.), koji utvrđuje način nasleđivanja zemlje u takvoj vili, posle smrti čoveka »koji ima susede« (vicinos habens), ali nije ostavio za sobom sinova. Menjajući odgovarajući član Saliskog zakona, edikt propisuje da zemlju nasleđuju kći ili brat i sestra pokojnika, »a ne susedi«; očevidno da je zemlja pre toga, ako nije bilo sinova, pripadala susedima koji žive u istom selu (villa). Prvobitno su kod svih germanskih plemena ti susedi bili u isto vreme i srodnici. Na takvo poklanjanje ukazuje Alamanski zakon, kad govori o nastajanju »spora između dva rodovska saveza (genealogiae) oko granice njihovih zemljišta«, spora koji, se rešava dvobojem (član 81). O kolektivnoj zemljišnoj svojini govori i glava XXVII Saliskog zakona, u kojoj se pominje nesumnjivo kolektivna šuma, kojom se koriste svi članovi opštinemarke; svaki od njih stavlja beleg na drveće koje mu je potrebno; pritom se kaže: »Ako se ko usudi da uzme drvo obeleženo pre više od godinu dana, nema u tome nikakve krivice«. Dakle, šumom su se koristili svi zajedno, ali samo po propisima određenim od čitave seoske opštine. U vezi s tim zaslužuje pažnju i to što Saliski zakon kazuje o krađi bika koji podmiruje stado krava triju susednih sela (glava III, § 5); to očevidno svedoči o zajedničkim ispašama za više susednih sela.
74
Pri kolektivnom zemljišnom posedu zemlja je obrađivana individualno; po svoj prilici kuća i okućnica izdvajane su u privatnu svojinu; ostala zemlja deljena je po broju kuća na parcele okružene ogradom, čije je oštećivanje kažnjavano. U takvoj individualnoj upotrebi nalazili su se njive, vinogradi, ponekad livade i šume. Pored zemljoradnje dostiglo je kod. Franaka veliki razvitak i stočarstvo, naročito svinjarstvo. Neki istraživači govore o pravoj »svinjarskoj terminologiji« u Saliskom zakonu, na takvo se obilje termina tu nailazi za raznu pasminu i starost svinja. Pojava privatne svojine na zemlju i klasne diferencijacije. Dakle, zemlja se već izdvaja u individualno korišćenje, ali u Saliskom zakonu još nema tragova prodaje zemlje. O prodaji zemlje govori samo Ripuarski zakon, koji je postao docnije od Saliskog (krajem VI i početkom VII veka). Tek se dakle u to vreme i formira prava zemljišna privatna svojina, alod. Ali se ipak i u doba Saliskog zakona, kao što smo već videli, već zapaža imovinska diferencijacija među slobodnim Francima, već se pojavljuju siromašni i imućni. Edikti franačkih kraljeva iz toga istog VI veka, koji dopunjuju Saliski zakon i obeležavaju dalji proces klasnog raslojavanja franačkog društva, govore već o Francima s malo zemlje (minoflidi), o krupnim zemljoposednicima, koji poseduju zemlju na više raznih mesta (meliores), i najzad o ekonomski sasvim propalim ljudima, koji više ne mogu da plaćaju kazne i koji lutaju po šumama; to su ljudi na koje lokalne vlasti gledaju rđavim očima. Uzroci koji su doveli do propadanja slobodnog seljaštva leže u teretu vojne službe, koja je ljude odvajala od privrede, u visokim porezima, koji su tokom VI veka prošireni n na slobodne Franke i koji su izazivali niz nemira i ustanaka, i najzad u preterano visokim kaznama za razne vrste prekršaja prava, za narušavanje starih društvenih odnosa (česta u to doba) i stvaranje novih. Ropstvo. Sirotinja, zapavši u bedu, počinje da sebe prodaje u roblje, gubeći svoju slobodu za izvesnu sumu novca. Mogućnost da kakav krivac u slučaju platežne nesposobnosti postane rob nagonila je imućne ljude kojima je bila potrebna radna snaga, naročito crkvu, da se živo interesuju za zatvorenike u tamnicama; tamnice toga vremena pretstavljale su, prema tome, neku vrstu tržišta radne snage. Srednjevekovna žitija »svetih« često kazuju kako ovaj ili onaj popularni »svetac« posećuje tamnice i otkupljuje sužnje. Takvim »bogougodnim« putem sve veći crkveni zemljišni posed dobijao je radne ruke. Drugi izvor ropstva bio je u ratnim zarobljenicima. Već je samo osvajanje Galije osiguralo Francima, osobito njihovim vođama, plen te vrste; docnije međusobne borbe i uzajamni napadi takođe su omogućavali obilan priliv robova. Već u samom Saliskom zakonu imamo mnogobrojne indicije za znatan razvitak robovskog poseda kod Franaka. Tako Saliski zakon zna za razne profesije robova: kućne sluge, kovače, zlatare, svinjare, vinogradare, konjušare. Ovo ukazuje na to da su kod Franaka u doba Saliskog zakona postojala krupna gazdinstva i krupni
75
zemljoposedi. Interesi toga mladog krupnog gazdinstva, koje se u mnogome kosilo sa interesima staroga kolektivnog korišćenja zemlje i koje je izazivalo mnogobrojne sukobe, nesumnjivo su i doveli delom do stvaranja samog Saliskog zakona, koji je imao za zadatak da tu novu svojinu štiti od svih pokušaja da se u nju dirne. Pored robova, Saliski zakon zna i za poluslobodne ljude — lite — i za prave oslobođenike po rimskom pravu (takozvane Romani tributarii), koji su krupnome zemljoposedniku plaćali danak u naturi. Ministerijalna aristokratija. Krupne sopstvenike, koji su zemlju dobili uglavnom od kralja, činili su u prvom redu ljudi iz njegove okoline, članovi njegove družine — antrustioni, njegovi činovnici — grofovi, sacebaroni. Saliski zakon izdvaja ih iz ostale mase Franaka trostrukim vergeldom (u visini 600 solida), naročito čuvajući njihov život n stvarajući od njih privilegovan stalež ministerijalne aristokratije, koja je zauzela mesto starinske, izumrle franačke rodovske aristokratije. Za ubistvo običnog Franka plaćalo se 200 solida, za ubistvo lita — 100 solida, za ubistvo oslobođenika 83—100 solida. Isti vergeld plaćan je i za ubistvo slobodnog Rimljanina — zemljoposednika (Romanus possessor). Za ubistvo ili krađu tuđeg roba plaćala se kazna od 30—36 solida. Posle osvajanja osobito krupne razmere dostigao je kraljevski zemljišni posed. U rukama kraljeva stekla se pre svega zemlja rimskog fiska; osim toga, uopšte sva neobrađena zemlja. Taj fond popunjavan je još konfiskovanim zemljištima »buntovnika« i zemljištima čiji su vlasnici izumrli. Iz tog su fonda kraljevi i delili lake ruke zemljišne darove raznim članovima svojoj okolini i crkvi, čija zemljišta počinju brzo da se povećavaju. Slobodno seljaštvo. Pa ipak, i pored razvitka krupne zemljišne svojine, osnovnu masu franačkog društva i dalje su činili slobodni seljaci — vojnici, koji su živeli po zemljišnim opštinama — markama i koji su sačuvali mnoge relikte ranijeg rodovskog poretka. Čak i u čisto romanskim delovima franačke države, u kojima je krupni zemljišni posed dostizao krajem rimskog perioda znatne razmere, dovelo je osvajanje do sitnjenja zemljoposeda, do povećanja procenta slobodnog sitnog zemljoposeda, zahvaljujući tome što su se i tu naseljavali u pojedinim oazama slobodni Franci. Preostala galsko-rimska aristokratija počinje da se u tim oblastima stapa s mladom franačkom ministerijalnom aristokratijom, obrazujući privilegovanu grupu takozvanih kraljevih gostiju za stolom iz redova Rimljana (conviva regis). Alod. Ali je obrazovanje privatne zemljišne svojine, takozvanog aloda, neizbežno moralo u budućnosti dovesti do širokog razvitka krupnog zemljišnog poseda. »Sa alodom — kaže Engels — stvorena je ne samo mogućnost nego i potreba za pretvaranje prvobitne jednakosti zemljišnih poseda u njenu suprotnost... Od onog trenutka kako je nastao alod, tj. slobodno otuđiva zemljišna svojina, zemljišna svojina kao roba, postanak krupnog zemljišnog poseda postao je samo pitanje dana«.
76
Postanak krupne zemljišne svojine. Početak tog procesa može se zapaziti još u doba Saliskog zakona. Docnije, u VII i VIII veku, osobito u centru i na jugu države (Neustrija i Akvitanija), obrazovanje krupne zemljišne svojine — svetovne i crkvene — hvatalo je sve više maha. U to vreme osobito je široko bila rasprostranjena praksa takozvanih prekarija, ne samo u obliku davanja bezemljašu od strane krupnog zemljoposednika komada zemljišta na korišćenje, mahom doživotno (precaria data), nego i u obliku predaje krupnom privilegovanom zemljoposedniku, naročito crkvi, sopstvenog zemljišta od strane sitnih sopstvenika, s tim da je ovi dobiju natrag (precaria oblata) na doživotno korišćenje, ponekad i nasledno — u granicama jednog do dva pokolenja. Vrlo često je prekarist dobijao od manastira, pored svoje zemlje, u prekarij još i komad crkvene zemlje — to je takozvani »prekarij-uzdarje« (»precaria remuneratoria«). Ovakva mera morala je osobito privući sitne zemljoradnike da svoje parcele predaju crkvi. Ali dok su se krupniji prekaristi, koji su plaćali nevelik danak (cenz), nalazili još u relativno snošljivom položaju, dotle su sitni prekaristi, naročito oni iz redova bivših bezemljaša, dospevali u položaj pravih kolona, dužnih da plaćaju danak i kuluk. Pored prekarijâ, krupni zemljišni posed praktikovao je — premda zasad još u vrlo umerenim razmerama — i beneficij, tj. privilegovano držanje zemlje, uglavnom vojnog karaktera, koje je davano vojnim slugama kakvog magnata, članovima njegove privatne družine. — gazindima. Takvo držanje zemlje bilo je uslovljeno vojnom službom u korist zemljoposednika. Porast privatne vlasti. Paralelno s porastom krupnog zemljišnog poseda vršio se i proces porasta privatne vlasti u rukama krupnih sopstvenika. Sitni i srednji sopstvenici i uopšte bezemljaši stupali su pod zaštitu (mundium) ekonomski jačih ljudi, svetovnih i duhovnih magnata, preporučivali im se, kako se u to vreme govorilo (sam akt nazivan je komendacijom): posle toga magnat je postajao senior takvog čoveka koji stoji pod njegovom zaštitom. Raspadanje starinskih rodovskih saveza, koji su dotle štitili svoje članove, i imovinska diferencijacija u okvirima same opštine-marke pojačali su taj proces razvitka privatne vlasti. Često je stupanje u zemljišnu i ličnu zavisnost spajano u praksi u jedan akt. Imunitet. Država je sankcionisala postanak privatne vlasti krupnih magnata pomoću imuniteta. Suština te institucije sastojala se u tome što je kraljevim agentima, grofovima, satnicima i njihovim pomagačima zabranjivano da stupaju na teritoriju pojedinih lica, koja su od kralja dobila povelju o imunitetu, u cilju vršenja na toj teritoriji sudskih (po manje važnim predmetima), administrativnih, policiskih, fiskalnih ili bilo kakvih drugih funkcija; samim tim te su dužnosti prenošene u nadležnost lica koje je dobilo imunitet. Umesto državnih agenata (iudices publici), sve navedene funkcije vrše sada privatni agenti magnata koji je dobio imunitet (iudices privatii); time njegova privatna vlast prema stanovništvu koje živi na njegovoj zemlji i zavisi od njega — dobija u snagu.
77
Ali se davanje imuniteta obično nije ograničavalo samo na zabranu državnim agentima da stupaju na teritoriju imaoca imuniteta. Osobita kraljeva milost prema nosiocu imuniteta mogla se sastojati ne samo u prostoj posredničkoj funkciji između stanovništva i kralja nego i u tome što mu je davano pravo da u svoju korist ubira sve prihode sa teritorije zaštićene imunitetom, prihode koji su pre toga išli u korist kraljevske vlasti (porezi, sudske kazne i druge dažbine). Takav magnat — krupni zemljoposednik — bio je sada i pretstavnik sudske vlasti na svome zemljištu, pretsedavajući lično ili preko svojih agenata sudskim pretresima potčinjenom mu stanovništvu, i pretstavnik vojne vlasti, predvodeći vojsku sastavljenu od ljudi koji su od njega zavisili. Krupni zemljoposednik pretvarao se u vladara svoje vrste u odnosu na stanovništvo koje živi na njegovom zemljištu. Samo je razmatranje predmeta koji se tiču težih krivičnih prestupa i dalje ostalo u kompetenciji grofovskog suda. Država i kraljevska vlast. Ali i sama franačka država u doba Merovinga nosi na sebi u velikoj meri pečat privatnopravnih odnosa. Rodovski poredak, koji je vladao kod Franaka pre osvajanja Galije i koji se sada jako raspadao, nije mogao da posluži kao organizacija vlasti Franaka nad stanovništvom osvojene teritorije. Bilo je potrebno stvaranje državne vlasti. »Najbliži je, ipak, reprezentant osvajačkog naroda bio vojskovođa. Osiguranje osvojena područja prema unutra i prema vani zahtevalo je jačanje njegove moći. Bio je nastupio čas da se ustanova vojskovođe preobrazi u ustanovu kraljevstva; to se i izvršilo«. Kraljevski dvor. Centar državne uprave postao je kraljevski dvor (palatium). Odatle je kralj — najkrupniji sopstvenik u državi, koji stoji na čelu najbrojnije, njemu lično odane družine, — upravljao osvojenom teritorijom kao kakav privatan domaćin: poklanjao je svojoj okolini u privatan posed zemljišta iz bivšeg državnog fonda; pred smrt delio svoju državu, kao da je to njegov privatan posed, između svojih sinova; na državne dohotke, u vidu poreza ostalih još od rimskog doba, sudskih kazni idi trgovačkih carina, on je gledao kao na svoju privatnu imovinu i raspolagao njima takođe po svom nahođenju; na sve stanovništvo pokorene teritorije — svejedno jesu li to Franci, ili Galo-Rimljani, ili pripadnici kakvog drugog plemena — kralj je gledao kao na »ljude« (homines, leudes) koji su od njega lično zavisni, i dužni da mu polažu zakletvu. Čak je i samo pravo nosilo lični karakter: svakom čoveku suđeno je po njegovom plemenskom pravu, bez obzira na plemenski sastav stanovništva teritorije na kojoj je prestup učinjen. U skladu s tim, u franačkoj je državi bilo u upotrebi pravo raznih plemena, zapisano i kodifikovano u vidu takozvanih »varvarskih zakona«: Saliskog zakona, Ripuarskog, Alamanskog, Bavarskog i drugih zakona. Rimskom stanovništvu suđeno je po rimskom pravu. Najbliže kraljeve agente, pomoćni personal njegovog dvora, činile su prvobitno njegove lične sluge (ministerijalci) iz redova njegovih robova ili oslobođeni-
78
ka, o čemu svedoče i sami njihovi nazivi. Tako se činovnik koji je prvobitno stajao na čelu dvorske uprave zvao senešal (senescalus — stariji rob) ili majordom (maior domus — upravnik imanja); jedan drugi kraljev činovnik, koji je prvobitno bio konjušar, zvao se maršal (mariscalus — rob koji se stara o konjima). Postojali su i drugi dvorski činovnici istog prvobitnog porekla: blagajnik (thesaurarius, cubicularius), referendariji (činovnici kancerarije), palatinski grofovi (pfalcgrofovi), koji su vršili sudske funkcije pri dvorskom tribunalu. »Martovska polja« i sabori velmoža. Starinskih narodnih skupština iz Tacitovog doba sada nestaje. Njih zamenjuju takozvana Martovska polja (campi Martii) — vojne smotre oružanog naroda, koje su se najduže održale u istočnom delu franačke države, u Austraziji. Takve smotre stajale su u vezi sa sistemom vojne obaveze — opštom mobilizacijom, koja je trajala još u doba Merovinga. Istovremeno s vojnim smotrama održavani su i sabori magnata kraljevine; oni su izražavali interese mladog krupnog zemljoposeda, koji je sve više težio ka političkoj vlasti. Mesna uprava. Mesna uprava u merovinškoj državi zasnivala se na podeli države na okruge (gau, pagus, civitas); ovi su se dalje delili na satnije (centena), kao što je to postojalo kod Franaka pre osvajanja Galije. Ali tek su sada ti delovi plemena izgubili svoj rodovski karakter i pretvorili se u čisto teritorijalne jedinice, s kraljevim agentima na čelu: upravu nad okruzima vršili su grofovi koje je postavljao kralj, a upravu nad satnijama — satnici ili tungini. Osim toga, kralj je slao u provinciju i pojedine privremene agente — sacebarone. Ranije samouprave gotovo je sasvim nestaloj; samo su se po satnijama još sačuvale narodne skupštine satnije (mallus); tu su pod pretsedništvom grofa ili tungina pretresana lokalna sudska pitanja. Uostalom i tu se već izdvaja grupa imućnijih i uticajnijih ljudi, takozvanih rahinburga (rachinburgii) ili dobrih ljudi (boni homines), koji su imali vodeću ulogu na tim skupštinama. Najniža upravna jedinica bila je i dalje seljačka opština-marka, koja je na svojim većima rešavala lokalna pitanja. Neka plemena, na primer Bavarci, još su čuvali svoj poseban položaj i svoje posebne vojvode, koje su nad sobom priznavale vrhovnu vlast franačkih kraljeva. Porezi. Čitav taj sistem mesne uprave imao je kao jedan od svojih osnovnih zadataka prikupljanje prihoda koji su priticali u kraljevu korist bilo u vidu poreza i sudskih kazni, bilo u vidu direktnih dažbina u plodovima s kraljevih sopstvenih poseda, razbacanih po čitavoj državi, i sa zemljišta ranijeg fiska. Pritom su državni agenti, grofovi i satnici gledali da se i lično obogate; ne zadovoljavajući se trećinom sudskih kazni koja im je pripadala i prihodima od beneficija, grofovi su svim sredstvima pojačavali poreski pritisak, često izazivajući time ustanke. Ustanci narodnih masa. O takvim ustancima, izazvanim preteranim poreskim teretom, govore savremeni letopisi. Poznat nam je, na primer, ustanak iz 579 g. u Limožu, gde je gomila naroda digla bunu u odgovor na povišenje zemljišnog poreza od strane kralja Hilperika i spalila poreske knjige. Istim takvim
79
ustancima bili su praćeni i pokušaji da se poreski sistem, sačuvan još od rimskog doba, proširi i na čisto franačko stanovništvo. Sve to pokazuje kakav je značaj za mladi krupni zemljišni posed imalo davanje prava imuniteta, kakav je značaj za »male ljude« imalo stupanje pod zaštitu kakvog jakog magnata, koji se sve više uzdizao i takmičio po svojoj snazi sa samim mesnim vlastima. Naročito je rastao crkveni zemljišni posed, jer su crkveni magnati — episkopi i opati krupnih manastira — imali mogućnost da se u vlasti i moći takmiče sa svetovnim magnatima i kraljevim grofovima. Cepanje države pod Hlodovehovim naslednicima. Posle smrti Hlodoveha (481 —511 g.) franačka se država cepa na posede — najpre četvorice Hlodovehovih sinova, zatim njegovih unuka itd.; pritom je to cepanje bilo praćeno ogorčenom međusobnom borbom. Posle smrti Dagoberta (629—639 g.), koji je privremeno ponovo ujedinio franačku državu, dolazi period takozvanih »lenjih« kraljeva, pod kojima su stvarnu vlast u državi imali majordomi. Iz redova majordoma izdvaja se rod Karolinga, kojima je pošlo za rukom da osnuju novu kraljevsku dinastiju. U toku tog vremena zapaža se formiranje triju glavnih delova franačke kraljevine: Neustrije (severozapadne Galije s Parizom), pretežno s galsko-rimskim stanovništvom, Austrazije (severoistočnog dela franačke države, nastanjenog istočnim Francima i od njih zavisnim germanskim plemenima) i Burgundije (bivše samostalne kraljevine). Docnije dobija samostalnost i Akvitanija. Svaki od ova tri glavna dela franačke države obeležen je osobenostima svoga socijalnog uređenja. U Neustriji se rano formira krupna zemljišna svojina — svetovna i crkvena; pritom porast ove poslednje dobija zabrinjujuće razmere: pretpostavlja se da je crkva posedovala oko jedne trećine ukupne površine zemljišta. Oslanjajući se na svetovnu aristokratiju, koja je u pogledu zemljišnog bogaćenja pretstavljala konkurenta crkvi, neustriski kraljevi čine pokušaje sekularizacije crkvenih imanja. Još Hlotar I (511—561 g.) čini pokušaj da crkvi oduzme jednu trećinu zemljišta, ali je odustao od toga, zaplašen pretnjama episkopa. Njegov sin Hilperik takođe se žali na porast crkvenog zemljoposeda: »Naša blagajna je osiromašila — veli on, — a naša bogatstva pripala crkvi. Jedino episkopi kraljuju«. Hilperik prisvaja crkvena zemljišta, trguje episkopskim stolicama i čak propisuje katolicima novu dogmu, koja poriče trojstvo hrišćanskog boga. Crkveni pisci nazivaju ga Neronom ili Irodom svoga vremena. On uvodi četiri nova slova u latinsku azbuku i sam sastavlja latinske stihove. Težeći za tim da nakupi blaga, on povišava poreze i svirepo ugušuje ustanak u Limožu, koji je buknuo kao odgovor na te mere; on vodi ratove s braćom i sinovcima. Da bi uzdigao svoj prestiž, Hilperik po primeru svoga brata Sigiberta od Austrazije stupa u brak sa kćerkom vizigotskog kralja, Galesvintom, i dobija u miraz niz gradova; ali se uskoro rastavlja od Galesvinte, ubija je i ženi se služavkom Fredegundom. Sad počinje ogorčena borba između dveju kraljica, Fredegunde i Brunhilde od Austrazije, sestre ubijene
80
Galesvinte, borba koja je bila čuvena u istoriji Merovinga i obeležena mnogobrojnim ubistvima i svirepostima s obeju strana. Nasuprot Neustriji, Austrazija je dugo vremena čuvala svoje primitivnije društveno uređenje. Tu još nisu bili izgubili svoj značaj slobodni sitni i srednji zemljoposednici, koji su se i dalje skupljali na Martovska polja i pružali oružani oslonac kraljevskoj vlasti u njegovoj borbi sa sve silnijim magnatima — krupnim posednicima; crkveni zemljoposed nije u Austriziji još stekao onaj značaj koji u Neustriji. To je određivalo i socijalnu politiku austriziskih kraljeva; izraziti pretstavnik te politike bila je kraljica Brunhilda. U svojoj borbi sa austraziskom aristokratijom, koja je stupila u savez sa neustriskom aristokratijom i njenim vođom Hilperikom, ona se oslanjala na »prosti narod«, tj. na sitne zemljoposednike Austrazije i Burgundije. Po svom socijalnom uređenju Burgundija je u mnogome potseća na Austriziju; tu se takođe dugo vremena sačuvao sitni i srednji zemljišni posed. Ali je tu crkveni zemljišni posed već dostigao znatan razvitak. Crkvu su štitili naročito kralj Guntramn, koga Engels naziva »favoritom i slugom popova«. U isto vreme Guntramn se uvek oštro pokazivao kao protivnih svetovnih magnata. Zato je on bio prirodni saveznik Brunhilde, koja je vladala u ime svoga maloletnog sina Hildeberta, Guntramnovog sinovca. Andelotski ugovor. 587 g. austraziski magnati sklopili su zaveru i ustali protiv Brunhilde i Hildeberta. Onda je Hildebert zaključio sa Guntramnom Andelotski ugovor. Utvrđeno je večno prijateljstvo i uzajamno nasleđivanje u slučaju da koji od oba kralja ostane bez dece; obećana je uzajamna predaja neposlušnih članova družinâ (leudâ) i obaveza da nijedna strana neće primati tuđe leude. Potvrđeni su stari darovi oba kralja svojim pristalicama i crkvi, a vraćeni su oni nezakonito dobijeni; određene su granice obeju kraljevina. Zahvaljujući tom savezu Hildebert je odneo prevagu nad austraziskim magnatima, a posle smrti kralja Guntramna ujedinio u svojim rukama Austraziju i Burgundiju. Za vlade Hildebertovih sinova i unuka faktički je vladala obema ujedinjenim kraljevinama Brunhilda. Ona je nastavila svoju borbu sa svetovnom aristokratijom, štitila crkvu, dopisivala se sa papom Grgurom Velikim, forsirala trgovinu i održavala stare rimske puteve. Ali je u svojoj upornoj borbi sa Neustrijom, na čijem su čelu stajali Fredegunda i njen sin Hlotar II, pretrpela poraz zbog izdaje burgundske aristokratije. Osamdesetogodišnja kraljica, optužena za ubistvo desetorice članova kraljevske kuće Merovinga, bila je uhvaćena, vezana konjima za repove i rastrgnuta na komade (613 g.). Tako se završila ta svirepa borba, koja se u buržoaskoj literaturi obično prikazuje kao »suparništvo između dveju kraljica«, ali koja je ustvari bila živi odraz borbe između raznih frakcija vladajuće klase u merovinškom društvu. Hlotar II i pobeda krupne zemljoposedničke aristokratije. Pobeda neustriskog kralja Hlotara II, koji je posle Brunhildine pogibije postao kralj ujedinjene
81
Franačke države (613—629 g.), pretstavljala je pobedu krupne zemljoposedničke aristokratije. 614 g., ispunjavajući zahteve svetovnih i duhovnih magnata, Hlotar je izdao edikt koji je predviđao ozbiljne ustupke u njihovu korist. Potvrđeni su im svi pokloni u zemljištima koje su im dali prethodni kraljevi. Kralj se obavezivao da će grofove postavljati samo iz redova mesnih zemljoposednika; na taj je način grofovska dužnost dospevala potpuno u ruke lokalnih magnata. Ukinuti su novouvedeni »nepravedni« porezi. Kralj se obavezivao da neće sebi prisvajati imovinu onih koji bi umrli bez zaveštanja; ta imovina imala je da pripadne pokojnikovim rođacima. Potvrđena je sloboda episkopskih izbora. Kralj je obećao da neće uzimati pod svoju zaštitu klerike bez prethodne dozvole episkopa i da neće povređivati sudska prava episkopa prema oslobođenicima koji se nalaze pod njihovim patronatom; on se takođe obavezivao da će poštovati zaveštanja privatnih lica u korist crkve, tj. da neće konfiskovati zemlju otuđenu na takav način. U drugom ediktu Hlotar se obavezuje da neće nikog kažnjavati bez prethodnog saslušanja optuženog, a da će same kazne određivati u skladu s karakterom krivice. I pored toga što je Hlotar II ujedinio u svojim rukama čitavu Franačku kraljevinu, svaki od triju njegovih delova zadržao je samostalnost, sa posebnim majordomom na čelu. Austraziski magnati hteli su čak da imaju svog zasebnog kralja, u ličnosti kraljevog sina Dagoberta. u čije su ime upravljala u Austraziji dva lokalna magnata, majordom Pilin i Arnulf, episkop iz Meca. Sin ovog poslednjeg oženio se Pipinovom kćerkom, i od tog braka vodi poreklo porodica Pipina, ili Arnulfinga, osnivača karolinške dinastije. Dagobert. Sin Hlotara II Dagobert (629—639 g.) prekršio je edikt iz 614 g.: za njegove vlade izvršen je popis zemljišta kraljevskog fiska koja su poklonjena crkvi i magnatima, i jedan deo tog zemljišta oduzet je n vraćen u fisk. Konfiskovana su i mnoga zemljišta privatnih lica, zaveštana crkvi. Ove Dagobertove korake podržavali su po svoj prilici svetovni magnati, jer je aktivna spoljna politika zahtevala da ojačaju kraljevi izvori sredstava. Dagobert se mešao u unutrašnje stvari Vizigota i Langobarda, zaključio »večni mir« s Vizantijom u cilju zajedničke borbe protiv podunavskih plemena i preduzeo jedan neuspeo pohod protiv saveza slovenskih plemena u Češkoj i Moravskoj, na čijem se čelu nalazio kralj Samo (vidi glavu VIII). Majordomi. Posle smrti kralja Dagoberta njegovi sinovi vladaju pod tutorstvom majordoma; počinje period »lenjih« kraljeva. Evo kako taj period opisuje biograf i savremenik Karla Velikog, Ajnhard: »Rod Merovinga... odavno već nije imao nikakve snage niti se ma čim isticao sem praznom kraljevskom titulom. I blago i moć kraljevine nalazili su se u rukama starešinâ dvora koji su se zvali majordomi. Njima je pripadala vrhovna vlast; kralju je ostajalo jedino da se zadovolji kraljevskom titulom, da sa svojom dugom kosom i puštenom bradom sedi na prestolu i izigrava vladara, da saslušava poslanike sa svih strana i da im pri polasku,
82
tobože u ime svoje vlasti, daje odgovore kojima su ga drugi naučili ili mu ih čak nametnuli. Sa izuzetkom jalovog kraljevskog imena i isprošene plate koju mu je majordom davao po svom nahođenju, nije kralj posedovao ničeg svoga, osim jedne vile i to s vrlo skromnim dohotkom. Tu je on živeo i imao mali broj slugu... Ako je trebalo da kuda putuje, on je odlazio u kolima u koja su, po seoskom običaju, bili upregnuti volovi koje je gonio govedar. Tako je on odlazio u dvor i na narodni sabor koji je održavan svake godine na korist kraljevine, tako se obično i vraćao kući. Čitavu upravu kraljevinom i sve spoljne i unutrašnje poslove obavljao je majordom«. Obično je bilo tri majordoma, po jedan za svaku kraljevinu. Oni su bili priznate vođe magnata, branioci njihovih privilegija i predvodnici vojske. U isto vreme u njihovim rukama nalazilo se i ubiranje poreza. Oni su dovodili na presto kraljeve koji su im bili u volji. Sada prave međusobne ratove ne vode više kraljevi već majordomi. Ujedinjenje države od strane majordomâ Austrazije. O razmerama moći majordoma svedoči činjenica da je jedan od njih, majordom Austrazije Grimoald, pokušao 656 g. Da proglasi za kralja svoga sopstvenog sina. Otprilike u isto vreme neustriski majordom Ebroin sjedinio je u svojim rukama funkcije majordomâ svih kraljevina Galije; pritom se on pokazao takvim neprijateljem aristokratije da je naišao na veoma jak otpor s njene strane. U Burgundiji je protiv njega dignut pravi ustanak, na čelu sa episkopom otenskim Leodegarijem. Ebroin je morao da beži. Izdat je edikt da niko ne sme, slično Ebroinu, da teži tiraniji; na majordomskom položaju imali su da se redom smenjuju svi magnati; kraljevski činovnici u svakoj kraljevini morali su se birati iz redova lokalnih žitelja, svaka kraljevina morala je čuvati svoje lokalne zakone i običaje. Ali se uskoro Ebroin ponovo vraća na vlast i razbija svoje neprijatelje. Posle njegove smrti Pipin Heristalski, majordom Austrazije, pobedio je u bitki kod Tertrija (687 g.) neustriskog majordoma Bertara i postao jedini majordom čitave kraljevine. On vodi uspešne ratove s Frizima, Alamanima i Bavarcima, potčinjavajući sebi njihove posede. Težeći da svoje vojne uspehe učvrsti hristijanizacijom Germana, Pipin štiti katoličke misionare i koristi crkvu kao oruđe za širenje svoje vlasti. Zašto je baš majordomima Austrazije pošlo za rukom da ujedine vrhovnu vlast u franačkoj državi? Majordomi Neustrije bili su samo vođe krupnih magnata one zemlje u kojoj je proces feudalizacije postigao već krupne uspehe; krupni magnati, kao što smo videli na primeru Leodegarijeve politike, težili su da ograniče centralnu vlast i uspešno su se borili sa njom. Majordomi pak Austrazije, gde se proces feudalizacije vršio sporije, iako su sami bili krupni magnati, ipak su mogli da se oslanjaju na sloj slobodnih i srednjih zemljoposednika, koji je u Austraziji bio još dobrim delom sačuvan i koji je bio zainteresovan za jaku centralnu vlast radi borbe s magna-
83
tima i radi ugušivanja otpora seljaštva koje je pretvarano u kmetove. Uz pomoć tih elemenata, koji su činili osnovno jezgro vojnih snaga, austraziski majordomi iz kuće Pipina ili Arnulfinga uspeli su da ujedine franačku državu i da na mesto dinastije Merovinga dovedu novu dinastiju.
84
GLAVA V
FRANAČKA DRŽAVA KAROLINGA
1. OBRAZOVANJE FRANAČKE MONARHIJE KAROLINGA Galija posle smrti Pipina Heristalskog. Posle smrti Pipina Heristalskog pojedini magnati, svetovni i duhovni, stiču gotovo potpunu političku nezavisnost; u Akvitaniji se obrazuje nezavisno vojvodstvo Odona (Eda); dižu se i vojvode pojedinih germanskih plemena. Radbod Friški osvaja jedan deo Frizije, proteruje iz nje hrišćanske popove, te agente franačkih kraljeva, ruši crkve i vaskrsava paganstvo, kao simbol friške nezavisnosti. Saksi upadaju u rajnske oblasti Franaka, Avari — u Bavarsku. Najzad, Arabljani, počinju da pustoše Akvitaniju, tuku Odona Akvitanskog i kreću se ka Loari. Još pre toga Neustrijci, na čelu sa svojim novoizabranim majordomom Raganfredom, želeći da povrate nekadašnju prevlast Neustrije, upadaju u Austraziju, gde je u ime Pipinovih unuka prigrabila vlast Pipinova udova Plektruda. Sama Plektruda zatvorila je u tamnicu vanbračnog Pipinovog sina Karla, smatrajući ga opasnim po svoju vlast. Takvo je bilo unutrašnje i spoljašnje stanje franačke države u vreme dolaska na vlast i prvih godina vlade Karla (715—721 g.), prozvanog docnije Martelom (što znači čekić). S njegovom vlašću konačno se učvrstila vlast majordoma iz kuće Pipina, koji su docnije osvojili i samu kraljevsku vlast. Pobegavši iz tamnice i okupivši oko sebe austraziske leude, Karlo Martel je potukao Frize i Neustrijce, uprkos pomoći koju im je pružio Odon Akvitanski. Postavši majordom. on dovodi na presto jedno za drugim marionete iz degenerisane dinastije Merovinga. Od 737 g. on ne smatra više za potrebno ni da postavlja kralja, toliko je u to vreme njegova vlast ojačala. Karlo preduzima nekoliko pohoda protiv Bavarske, uspostavlja vlast Franaka u Alemaniji, pustoši Friziju, spalju-
85
jući po njoj paganske hramove, i ponovo pokorava Sakse, uzevši od njih taoce i nametnuvši im danak. U isto vreme Karlo je ustao protiv krupnijih magnata koji su iskoristili mutna vremena da steknu nezavisnost — protiv tih, po Ajnhardovim rečima, »tirana Galije«, — i uništio jedne, a doveo u pokornost druge. Malo pomalo, u nizu pohoda, završava Karlo pokoravanje odmetničke Akvitanije. Borba sa Arabljanima. Ali tu, na jugu Galije, Franci su se sukobili s novim neprijateljem, Arabljanima, koji su, osvojivši Španiju, počeli od 720 g. da nadiru i u Galiju. Ovamo su ih zvali lokalni magnati, nezadovoljni franačkom vlašću; Arabljane je jedno vreme pozivao i Odon Akvitanski, koji je međutim prešao docnije na Karlovu stranu. Prisnog saveza sa Arabljanima držala se i burgundska aristokratija, koja ih je često zvala u pomoć u svojoj borbi s Karlom. Odlučna bitka sa Arabljanima odigrala se kod Poatjea (732 g.). Arapska konjica nije uspela da pokoleba bojni red franačke pešadije, i morala se povući. Ali je borba sa Arabljanima i njihovim saveznicima — burgundskim magnatima, koji su Arabljanima predali niz gradova na jugu i dizali niz ustanaka, trajala gotovo do kraja vlade Karla Martela. Karlo je potukao burgundsku aristokratiju koja je digla ustanak i izvršila zamašne konfiskacije; on je Burgunđane nazivao »buntovnicima i nevernim narodom«. U jednoj od svojih povelja on poklanja imanje nekog Rikulfa, »jer je on — stoji u povelji, — narušivši vernost franačkoj državi, pristupio Saracenima i uzeo učešća u njihovim pljačkama«. Na kraju krajeva, arapsko nadiranje prekinuli su građanski ratovi koji su izbili u njihovoj otadžbini. Socijalna politika Karla Martela. Stavljajući u zavisnost od sebe germanska plemena Friza, Alemana, Bavaraca i drugih, Karlo Martel je štitio misionare, koji su svojom delatnošću u Germaniji jačali franačku državu; među njima osobitu vidnu ulogu igrao je papski legat Bonifacije, bivši anglo-saksonski monah. Ipak Karlo nije pružio pomoć papi (iako ga je ovaj u dva maha molio) u borbi protiv Langobarda, svojih nedavnih saveznika u borbi sa Arabljanima. Karlo Martel nije samo vojnim uspesima učvrstio centralnu vlast u kraljevini. Sami ti uspesi u znatnoj su meri počivali na socijalnoj politici koju je on vodio, na onom preokretu u zemljoposedničkim odnosima koje Engels smatra jednim od najvažnijih rezultata karolinške dinastije. Pre Karla Martela preovlađujući oblik kraljevskih zemljišnih poklona bili su darovi u zemlji u vidu potpune privatne svojine. Takvi su darovi brzo smanjivali fond kraljevskih zemljišta, a uz to nisu uspostavljali nikakvu novu vezu između kralja i podanika koji bi dobili takav poklon. Karlo je morao da vodi upornu borbu s krupnim zemljišnim magnatima koji su težili potpunoj nezavisnosti. Ukrotivši jedne i smenivši druge, Karlo je morao naći sredstvo da čvršće priveže za presto umirene magnate, ili njihove naslednike. Takvo sredstvo sastojalo se u tome što je uveden sistem davanja zemljišta na uslovno posedovanje, u beneficij, umesto ranijeg poklanjanja u ličnu svojinu. Mogućnost za široku primenu sistema beneficija pružale su, s jedne strane, zamašne konfiskacije, koje je Karlo vršio
86
prilikom umirivanja »buntovnika« i »izdajnika«, a s druge strane, široka sekularizacija crkvenih zemljišta, koju je on izvršio. Oslonac vlasti austraziskih majordoma u vreme kada su već postali majordomi čitave Franačke kraljevine — sastojala se, pored njihove lične moći kao krupnih zemljoposednika, i u podršci koju je toj vlasti pružao sloj sitnih i srednjih zemljoposednika, još prilično mnogobrojan u Austraziji; ti zemljoposednici okupili su se oko svoga vojskovođe i tražili od njega zaštite protiv samovolje magnata. Trebalo je proširiti i podržati taj sloj slobodnih zemljoposednika, koji su pretstavljali izvrstan izvor vojne snage franačkih majordoma. Borba sa Arabljanima pokazala je preimućstva konjice nad nekadašnjom pešadijom, koja je regrutovana uglavnom iz redova slobodnih franačkih seljaka; ti seljaci međutim nisu mogli izdržati teret ratnih obaveza, osobito za vreme dugih i čestih ratnih pohoda, i sve su više brojno opadali. Kao osnovica za konjičku vojnu službu imao je da posluži upravo sloj srednjih zemljoposednika odanih majordomu. Zemljišni fond obrazovan konfiskacijama brzo se smanjivao, i Karlo je morao pristupiti u širokim razmerama davanju crkvenih zemljišta u vojne beneficije. To mu je bilo utoliko lakše što je on u borbi s protivnicima, među kojima je bilo i mnogo duhovnih magnata, široko smenjivao episkope i opate i na njihova mesta postavljao ljude iz redova svojih najbližih pristalica. Poznat je njegov nećak Hugo, koji je dobio tri episkopata i tri opatije. Najbliži Karlov suborac Milon bio je episkop trijerski i rajmski. Čitav niz episkopskih stolica nije uopšte popunjavan. »U većini gradova — piše u to vreme Bonifacije papi — episkopske stolice date su svetovnim ljudima, koji su žudno želeli da se dokopaju crkvenih imanja...« Uz podršku tih svojih privrženika Karlo je i ostvario široko davanje crkvenih zemljišta u vojne beneficije. Po svoj prilici u vreme Karla Martela pada i zahtev centralne vlasti da svetovni i crkveni magnati sami stoje na čelu vojnih odreda ljudi zavisnih od njih i da odgovaraju za njihovo vršenje državnih obaveza. Time su magnati izjednačavani po svojoj vlasti s grofovima, pretstavnicima javne vlasti, i postajali su i sami delimično nosioci te vlasti. Na taj način, privatnopravni odnosi seniora i vazala počinju da dobijaju javnopravni karakter. Ti se odnosi još više učvršćuju praktikovanjem imuniteta, koji se sada proširuje i na one teritorije koje su pre toga bile nezavisne od bilo kakve privatne vlasti. Prema tome, funkcije grofova prenose se u nizu slučajeva na magnate, svetovne i duhovne, koji postaju seniorima dotle slobodnog stanovništva. To je onaj preokret koji je započeo Karlo Martel i koji su nastavili i završili njegov sin Pipin i unuk Karlo Veliki. Po tačnoj Engelsovoj opasci taj je »preokret značajan zbog toga što je primenjen kao sredstvo da se država ujedini, da se magnati jednom zauvek privežu za presto i time ojača kealjevska vlast, a on je na kraju krajeva potpuno oslabio krunu, doprineo nezavisnosti magnata i doveo do raspadanja države«.
87
Pipin Mali i Karloman. Posle smrti Karla Martela vlast u franačkoj državi podelila su između sebe dva Karlova sina: Karloman, koji je dobio Austraziju sa Alemanijom i Tiringijom, i Pipin (sa nadimkom Mali, zbog svog niskog rasta), koji je upravljao Neustrijom s Burgundijom i Provansom. Odmah je protiv novih majordoma dignut niz ustanaka. Pobunio se Karlov sin od druge žene — Grifon, koga su braća zaobišla prilikom podele države. Pobunila su se i plemenska vojvodstva — Alemanija, Bavarska, Akvitanija. Oba brata ugušila su te ustanke, ali su radi učvršćenja svoga autoriteta ipak smatrala za potrebno da postave kralja. 743 g. oni su doveli na kraljevski presto Hilderika III iz roda Merovinga. Reforma crkve. U isto vreme braća su se postarala da regulišu i svoje odnose s crkvom, zaoštrene zbog sekularizacije crkvenih zemalja pod Karlom Martelom. Podrška crkve bila im je potrebna i za učvršćenje njihove vlasti. Za njihove vlade sazivaju se crkveni sabori, koji zavode strogu crkvenu organizaciju i jerarhiju koja potseća na administrativnu organizaciju franačke države: stvaraju se lestvice crkvenih položaja, koje se penju od sveštenika preko episkopa do arhiepiskopa; osim toga stvara se okružna eparhiska organizacija crkve. Slično savetima svetovnih magnata pri centralnoj vlasti, koji se sazivaju redovno, otsada se svake godine moraju sazivati i crkveni sabori. U isto vreme zavodi se i crkvena disciplina; propisuje se strogo pridržavanje benediktinskog statuta po manastirima; crkvenim licima zabranjuje se nošenje oružja, bavljenje ratom ili lovom i svetovno odevanje. Zapažaju se i pokušaji da se crkvi vrati njena zemljišna imovina, razdana pod Karlom Martelom. Karloman čak otvoreno obećava to vraćanje. Na kraju krajeva postignut je kompromis: sva zemljišta razdana u beneficij smatraju se imovinom crkve, ali i dalje ostaju u rukama nosilaca beneficija u svojstvu prekarija, i ovi za njih plaćaju crkvi dvojni desetak. Sistem vojnih beneficija postao je već toliko nužan elemenat vojne organizacije franačke države, da se povratak na staro stanje pokazao nemogućim. Reforma crkve izvršena uz podršku Karlomana i Pipina, i pored prilično jake opozicije od strane lica pogođenih njome, dovela je do tesne saradnje između crkve i države i još više učvrstila vlast franačkih majordoma, doprinoseći docnije i samom osvajanju kraljevske vlasti od strane Pipina. Pa ipak je opozicija protiv reforme, naročito protiv njenog inicijatora Karlomana, bila u to vreme toliko velika da je ovaj čak morao da se odrekne vlasti (747 g.) i da završi život kao monah u Italiji. Uostalom, velike teškoće osećao je u prvo vreme i sam Pipin, koji je sad postao jedini majordom u državi. U više mahova diže protiv njega ustanak Grifon, podržavan čas od Bavaraca, čas od Akvitanaca, a čas od Langobarda, koji su odavno težili za tim da osvoje Bavarsku. Langobardska opasnost postaje sada sve veća, i ona zbližava Pipina s papama, na koje su Langobardi takođe vršili pritisak. Pipin uzima kraljevsku vlast. Prividna vlast merovinškog kralja malo je pomagala Pipinu u toj njegovoj borbi; zbliženje s papstvom obećavalo je druge perspektive; postajalo je moguće da on uzme i samu kraljevsku vlast, legalizovanu
88
crkvenim autoritetom. 751 g., u ime »svih Franaka« koji su doneli tu odluku na zajedničkoj skupštini, upućeno je papi Zahariji svečano poslanstvo s pitanjem: »o kraljevima koji su u to vreme postojali kod Franaka ali nisu imali kraljevsku vlast: je li to dobro?« Papa je odgovorio: »Bolje da se kraljem naziva onaj ko ima vlast nego onaj ko je bez kraljevske vlasti«. Dobivši takav povoljan odgovor, Pipin je u novembru iste godine sazvao u Saosonu sabor franačke aristokratije i svojih vazala, i tu je on »po izboru svih Franaka, posvetom od strane episkopa i uz zakletvu plemstva« uzdignut na kraljevski presto. Merovinški kralj Hilderik i njegov sin bili su postriženi i zatvoreni u manastir. Pipin se darežljivo zahvalio crkvi, obasuvši darovima mnoge manastire; ali je papa zatražio nešto više — pomoć protiv Langobarda. 753 g. papa Stefan II uputio je Pipinu žalbu na langobardskog kralja Aistulfa, koji je vršio pritisak na Rim, a uskoro i sam krenuo na franačku državu. Sastavši se s Pipinom (754 g.), papa ga je na kolenima molio za pomoć i dobio od Pipina odgovarajuća obećanja. Ali rat s Langobardima nije naišao na simpatije franačke aristokratije. Da bi Pipinu dao još veći autoritet (njegovo novo zvanje još je izazivalo opoziciju), papa ga je ponovno krunisao i izvršio obred miropomazanja nad njim, kraljicom i njihovim sinovima; u isto vreme on im je podario titulu »rimskih patricija«. Miropomazanje do tog vremena nije bilo poznato u Galiji i nije primenjivano na Merovinge. Pipinovo pomazanje uzvišavalo ga je iznad pretstavnika stare dinastije. Titula rimskog patricija, pored toga što ga je uzdigla, činila je Pipina i pokroviteljem Rima, »oslobodiocem i zaštitnikom crkve«. Rat s Langobardima i obrazovanje Papske države. Pa ipak je jaka opozicija nagonila Pipina da okleva. Učinjen je pokušaj da se stvar reši putem mirovnih pregovora, ali taj pokušaj nije doneo nikakvih rezultata. Onda je franačka vojska u proleće 755 g. prešla Alpe i potukla Langobarde. Aistulf je uz posredništvo franačke aristokratije zamolio za mir, dao taoce i obavezao se da će plaćati danak i ustupiti Pipinu gradove Ravenskog egzarhata i Rimske oblasti, koje je osvojio od Vizantije. Pipin je te gradove predao papi i time udario temelj svetovnoj državi papa. Posle Pipinovog povlačenja iz Italije Aistulf je ponovo počeo da vrši pritisak na papu. Bio je potreban nov Pipinov pohod (756 g.), koji je takođe krunisan uspehom. Ovog puta Pipin je oduzete gradove formalnim aktom predao za večita vremena rimskoj crkvi, ne obazirući se na proteste i pretnje Vizantije, koja je zahtevala da joj se egzarhat vrati. U to vreme pada pokušaj da se teoriski zasnuje svetovna vlast pape kao gospodara Papske oblasti i čak da se ona proširi daleko van graica tog poseda. Pojavljuje se čuveni falsifikovani dokumenat, poznat pol imenom »Konstantinova darovnica«. U tom falsifikatu, koji je verovatno izašao iz papske kancelarije, govori
89
se da je car Konstantin, kada ga je papa Silvestar pokrstio, darovao papi znake carske vlasti — purpurnu hlamidu, zlatnu dijademu, »grad Rim, zemlje i gradove Italije i čitavog Zapada«. Pipinovi spoljnopolitički uspesi. Tako se vlast i uticaj Pipina proširio i van granica franačke države. Aistulfov naslednik na langobardskom prestolu, Deziderije, koji je izabran za kralja »po pristanku kralja Franaka i po savetu magnata«, bio je takoreći Pipinov vazal. Vizantiski car vodio je pregovore s Pipinom o braku svog sina s kćerkom franačkog kralja. Bagdadski kalifa tražio je njegov savez u borbi protiv Arabljana u Španiji. Pape su tražile Pipinovu zaštitu i pomoć franačkih episkopa kod reorganizacije uprave Rimske crkvene oblasti. Poslednje godine Pipinove vlade obeležene su vojnim uspesima na jugu Galije. 759 g. Arabljanima je oduzeta Narbona sa Septimanijom, a posle dugotrajnih pohoda (760—768 g.) pokorena je Akvitanija. Crkva pod Pipinovim pokroviteljstvom i ovde mu je pružala podršku u njegovim planovima. Najzad, uspešni ratovi sa Saksima i Bavarcima učvrstili su uticaj nove karolinške monarhije i u Germaniji. Karlo Veliki i Karloman. Pred svoju smrt Pipin je podelio kraljevinu između svojih sinova Karla i Karlomana. Stariji Karlo dobio je severozapadne delove kraljevine (Austraziju, severnu Neustriju i veći deo Akvitanije); Karlomanu su pripali jugoistočni delovi kraljevine (južna Neustrija, Burgundija, Provansa, Alzas i Alemanija, Tiringija, Hesen i neke druge oblasti). Između braće nije vladala sloga, naročito u spoljnoj politici. 769 g. u Akvitaniji je izbio ustanak koji je digao neki Gunald. Karloman je odrekao bratu pomoć, pod izgovorom da ustanak nije zahvatio oblasti koje njemu lično pripadaju. Karlo je samo sa svojim snagama ugušio ustanak. Na Karlomanovom dvoru bila je jaka langobardska partija, dok je Karlo naginjao na stranu pape. Ali zahvaljujući uticaju i posredništvu njihove majke Bertrade, koja je po svom poreklu pripadala franačkoj aristokratiji i simpatisala Langobardima, Karlo je i sam izmenio privremeno svoju politiku i čak se oženio kćerkom langobardskog kralja Deziderija — Dezideratom. Ali je uskoro (771 g.) umro Karloman, i njegovi vazali prišli su Karlu, lišivši prestola Karlomanovu decu. Njegova udova zajedno s decom našla je utočište u Langobardiji kod Deziderija, koji je težio da Karlomanove sinove vrati na nasledni presto. Karlo je oštro izmenio svoju politiku. On se još ranije razišao sa Deziderijem, a kada mu se papa Hadrijai I obratio za pomoć protiv Langobarda, on je krenuo protiv njih, posle uzaludnih pokušaja da se pitanje reši mirnim pregovorima. Rat s Langobardima. Opsada Pavije, u kojoj se utvrdio Deziderije, otegla se. Karlo je iskoristio mogućnost da učvrsti svoj uticaj u samom Rimu i u proleće 774 g. iznenada se pojavio u Rimu, gde ga je papa primio s velikim počastima, i tu svečano potvrdio sve Pipinove darove. Sa svoje strane, papa je potvrdio Karlu titulu patricija, koja je papu stavljala u zavisan položaj od franačkog kralja.
90
Rat s Langobardima završio se Karlovom pobedom. Posle zauzimanja Pavije Deziderije je zbačen s prestola i zatvoren u manastir. Karlo je stavio na glavu gvozdenu langobardsku krunu i uzeo titulu kralja Franaka i Langobarda. Ali, posle povlačenja franačke vojske neke langobardske vojvode, sa Deziderijevim sinom Adalgizom na čelu, digli su ustanak. Protiv Karla sklopljena je koalicija bavarskog vojvode Tasila, Avara i Vizantije, koja je podržavala Adalgiza i težila da povrati svoje izgubljene posede u Italiji. Karlo je ponovo došao u Italiju, potukao langobardske vojvode, a zatim se bacio na Bavarsku. Tasilo je bio osuđen kao buntovnik i zatvoren u manastir; zvanje vojvode ukinuto je u Bavarskoj, a uprava nad njom poverena jednom od grofova. Uskoro je Langobardska kraljevina dobila svog zasebnog kralja u ličnosti Karlovog sina Pipina, koji je vladao pod opštim rukovodstvom svoga oca; sama kraljevina dobila je organizaciju po franačkom uzoru. 787 g. morao je priznati Karlovu vlast i Benevent, jedno od langobardskih vojvodstava koje je dotle čuvalo svoju nezavisnost. Pokorenje Saksonije i njena feudalizacija. Najvećih napora stajalo je franačku državu osvajanje Saksonije (772—804 g.). »Od svih ratova — kaže Ajnhard — koje su Franci vodili, nije bilo dužeg, težeg i svirepijeg od ovog«. To širenje franačke države na istok, ka Labi, a zatim i dalje, u slovenske oblasti, bilo je uslovljeno potrebom za zemljom i radnom snagom, koju je osećao brojni sloj franačkih sitnih i srednjih zemljoposednika — baza, vojne organizacije karolinške države. Nastanjena zemljišta u autohtonim oblastima franačke države bila su već razdata; fond crkvenih zemljišta, pretvorenih u beneficije kraljevskih vazala, bio je takođe iscrpen, a dalje dodeljivanje beneficija posle Pipinovih reformi nailazilo je na ozbiljne teškoće. Sada su samo osvajanja mogla dati zemlju za nova dodeljivanja i ljude za njenu obradu. Plemena Saksa zahvatala su teritoriju od donje Rajne do Labe na istoku i Ajdera na severu. Ona su se delila na četiri plemenska saveza: na Zapadne Sakse, ili Vestfalce, na Angarijce — u centru, Istočne Sakse ili Ostfalce, i Severne Sakse, ili Nordalbinge. Nalazili su se na poslednjem stupnju rodovskoplemenskog uređenja, s početkom procesa obrazovanja klasâ. Razlikovala su se tri glavna socijalna sloja: rodovsko-plemenska aristokratija — edelinzi, koji su se isticali krupnijim razmerama stočarskog i robovskog gazdinstva; obični slobodni ljudi, koji su činili osnovnu masu Saksa, — frilinzi; i najzad neslobodni ljudi— lasi. Pojedini okruzi zadržali su svoju samostalnost, pod upravom lokalnih vođa; samo su u ratno vreme birane posebne vojvode. Saksi su sačuvali paganstvo i po svoj prilici skupljali se jednom godišnje radi vršenja zajedničkog verskog kulta. Slično Germanima Tacitovog doba, oni su često preduzimali prepade na pogranične oblasti franačke države, i pogranični sukobi bili su obična pojava.
91
Prve Karlove operacije protiv Saksa počele su 772 g. Franačka vojska krenula je protiv Angarijaca, zauzela njihovo utvrđenje Eresburg, uništila njihovu svetinju — sveto deblo drveta, takozvani Irminsul, na kome, po verovanju Saksa, počiva nebeski svod. Uzevši taoce i zadobivši bogat plen, franačka vojska se vratila u otadžbinu. U odgovor na to Saksi su 774 g. upali u Hesen, opljačkali tamo manastir, kao i Deventersku crkvu u zemlji Friza. Franačka vojska po drugi put upada u Saksoniju i podvrgava zemlju pljački i požaru. Tek od 775 g. počinje pravo pokoravanje Saksa. Jedna velika vojska prodire u oblast Vestfalaca, Angarijaca i Ostfalaca. Poraz je bio tako snažan da su Karlu došli saksonski dostojanstvenici moleći ga za mir. Karlo je uzeo taoce i zaposeo garnizonima saksonska utvrđenja — Eresburg, Sigiburg i novosagraćeni Karlštat. U isto vreme on je zatražio od Saksa da prime hrišćanstvo. 777 g. u Paderbornu je održan opšti sabor, na kome je saksonska aristokratija položila Karlu zakletvu na vernost i dobila kao nagradu od franačkog kralja pojedine grofovije u Saksoniji na ravnoj nozi s Karlovim franačkim vazalima. Ova kapitulacija i primanje hrišćanstva bili su delo saksonske aristokratije. Ona je u franačkoj državi videla oslonac za svoju sve jaču vlast nad ostalim stanovništvom. Ubrzanje feudalizacije saksonske zemlje bilo je u njenom interesu. Osnovna pak masa Saksa videla je u franačkom osvajanju samo svoje porobljavanje. Plemenski otpor franačkom osvajanju malo pomalo počinje da prelazi u klasnu borbu protiv franačkih feudalaca-osvajača i protiv sopstvene saksonske aristokratije koja se pretvarala u feudalnu. U prvo vreme ne prelazi sva saksonska aristokratija na stranu osvajača. Na čelu čitavog niza ustanaka (778—785 g.) nalazi se jedan od pretstavnika aristokratije — Vidukind. Svirepo se razračunavajući sa ustancima, Karlo izdaje takozvani Kapitularij za stvari Saksonije (Capitulatio de partibus Saxoniae), kojim je u zemlji zaveden specijalan režim. Saksima je zabranjeno da se skupljaju na opšte sabore, izuzev po kraljevom naređenju; za najmanji prestup protiv crkve i kralja propisuje se smrtna kazna. Izvršena je konfiskacija zemlje od okolnog stanovništva u korist svake pojedine crkve, u veličini dveju parcela (mansa), i na svakih sto ljudi uzet je po jedan rob i jedna robinja. Stanovništvo je moralo da plaća desetak u korist crkve. Sve ove mere uvođene su zato što su ustanci obično bili praćeni obnavljanjem paganstva, kao simbola nezavisnosti, dok su misionari, koji su prodrli u zemlju, ubijani ili proterivani. Saksima se pridružio jedan deo Friza. Karlo je kod Verdena zadao Saksima smrtni udarac; tom prilikom pobijeno je oko 4.500 talaca. Najzad, na Karlovu stranu prešao je i Vidukind (785 g.), pokrstivši se. Sam Karlo mu je kumovao i dao bogate darove. Po cenu svoje izdaje kupio je Vidukind Karlovu milost i sjajnu karijeru za svoje potomstvo. Ali ni s Vidukindovom izdajom nije Saksonija još bila konačno pokorena. Pobeda Franaka bila je rezultat ne samo vojnih uspeha, nego i vešte politike, ko-
92
ja je umela da se koristi klasnim antagonizmima koji su tek nicali, privlačeći na svoju stranu saksonsku aristokratiju i samim tim slabeći narodni otpor. »Prve (tj. plemensku aristokratiju) — veli o Karlu jedan docniji pesnik — je on sablaznio darovima, a sve ostale zavisne slomio oružjem«. Dalja borba, koja se sada ograničavala uglavnom na Nordalbingiju, nosi već u potpunosti karakter pokreta koji je usmeren istovremeno i protiv franačkih osvajača, i protiv lokalne aristokratije. Ta borba traje još čitavih dvanaest godina (793—804 g.) i praćena je vanrednim merama s Karlove strane — masovnim iseljavanjima Saksa iz njihove zemlje. Oni su bili raseljeni po raznim mestima franačke države, a njihove zemlje razdate su Francima i njihovim saveznicima — Slovenima iz plemena Bodriča. Neki okruzi izgubili su oko jedne trećine svog dotadašnjeg stanovništva. Takvo »umirenje« Saksonije bilo je praćeno ublaženjem specijalnog režima. Saksonski kapitularij, koji je izrađen u Ahenu, na savetovanju s pretstavnicima Vestfalaca, Ostfalaca i Angarijaca, i izdat 797 g., ukinuo je smrtnu kaznu u slučajevima u kojima je ranije primenjivana i zamenio je novčanim kaznama. Rat sa Sloveiima i Avarima. Osvajanje Saksonije i prisajedinjenje Bavarske doveli su Franke u dodir s nekoliko drugih naroda. Duž Labe i istočno od nje živela su u to doba slovenska plemena. Od njih su Bodriči, davnašnji susedi i neprijatelji Saksa, pružali Karlu pomoć u njegovoj borbi sa ovima. Ali je pokorenje Saksonije nateralo Karla da preduzme mere za zaštitu svoje nove granice od napada Slovena. 789 g. on je krenuo protiv slovenskog plemena Lužičana, opustošio njihovu zemlju i naterao ih da priznaju njegovu vlast. U stepama današnje Mađarske, u Panoniji, živeo je polunomadski narod Avari, koji je preduzimao napade na susedne oblasti franačke države. Za vreme langobardskog rata Avari su uzeli učešća u koaliciji protiv Franaka i neko vreme držali Frijaul. 791 g. preduzet je pohod protiv Avara istovremeno iz Bavarske i Italije. Ali su terenske prilike ometale uspešno prodiranje Franaka. Ratne operacije obnovljene su 795 i 796 g.; tom prilikom su Franci, koristeći se unutrašnjom borbom među Avarima, prodrli u dubinu njihove zemlje, osvojili i porušili centralni tabor Avara, okružen s devet koncentričnih krugova utvrđenja, takozvani Ring. Od teritorije osvojene u Panoniji obrazovana je Panonska marka. Borba sa Arabljanima. Borba sa Arabljanima, započeta još pod Karlom Martelom, nije bila završena; sada su Franci sami prešli u ofanzivu. U to vreme u Španiji je vođena borba između feudalnih upravljača pojedinih oblasti severne Španije i emira iz porodice Omejada, sa sedištem u Kordovi. Koristeći se tom borbom, Karlo je 778 g. prešao Pirnneje i zauzeo niz gradova, ali je pretrpeo neuspeh kod Saragose. Prilikom povlačenja zaštitnicu franačke vojske napali su Baski u Ronsevalskoj dolini i uništili je. Među predvodnicima pao je i »prefekt Bretonske marke« Roland (Hruotland). Ovaj događaj našao je docnije odraza u čuvenom delu srednjovekovnog francuskog epa — »pesmi o Rolanu« (vidi glavu XXXII).
93
Posle toga Arabljani su sami prešli u ofanzivu. Kordovski emir objavio je 788 g. »sveti rat«, arapske trupe počele su da prodiru u Akvitaniju, koja je u cilju što uspešnije borbe protiv njih izdvojena u posebnu kraljevinu i data mlađem Karlovom sinu Ludviku, njegovom budućem nasledniku. Nova ofanziva na Španiju, koja je počela 796 g., dovela je do osvajanja španske teritorije sve do reke Ebra i do obrazovanja Španske marke. Franačka monarhija i papstvo. To su bili najkrupniji uspesi franačke ekspanzije u Zapadnoj Evropi. Od relativno male franačke države, kakva je ona bila pod Karlom Martelom, obrazovala se krajem VIII veka široka monarhija; koja je obuhvatila gotovo čitav zapadnoevropski svet. Na dvoru franačkog kralja počinje da se sve više širi shvatanje da je on obnavljač i naslednik zapadnorimskih careva. Njega počinju da nazivaju »gospodarem celog sveta, najslavnijim među kraljevima, koga je bog u neizrecivoj milosti svojoj darovao narodima kao zaštitnika i oca«. U to vreme mnogi su smatrali da je carski presto upražnjen, jer je vizantiska carica Irina, koja je vladala u ime svog sina Konstantina VI, zbacila sina s prestola, oslepila ga i sama zauzela njegovo mesto. Ali papa nije bio voljan da odveć uzdiže svog sizerena. Kao što smo već videli, papstvo je još ranije polagalo pravo na vladavinu nad Zapadom, objavivši falsifikovanu povelju — »Konstantinovu darovnicu«. Papa Hadrijan čak je sanjao da ostvari tu tobožnju volju cara Konstantina i da sam postane naslednik zapadnorimskih careva, ako je to moguće, u saglasnosti s vizantiskim dvorom. Ali je on umro ne stigavši da ostvari svoje pretenzije. Karlovo krunisanje za cara. Novi papa Lav III, koji je doveden na papski presto (795 g.) mimo željâ rimske aristokratije i koji je pre toga bio neznatan činovnik papskog dvora, osećao je potrebu za snažnom podrškom franačkog kralja. Odmah posle svog izbora Lav III je poslao Karlu rimsku zastavu i položio mu zakletvu na vernost. Protiv pape dignuta je u Rimu pobuna pod rukovodstvom aristokratije; sam papa bio je na ulicama Rima napadnut i žestoko istučen. On je pobegao Karlu u Paderborn i zatražio pomoć. Karlo mu je pomogao da se pod jakom stražom vrati u Rim, a krajem 800 g. i sam je tamo krenuo. Na saboru sveštenstva i uz učešće franačke i rimske aristokratije Lav III se svečanom zakletvom očistio od svih optužbi koje su protiv njega dignute. U znak zahvalnosti za ukazanu pomoć, papa je 25 decembra za vreme svečane službe stavio Karlu na glavu carsku krunu, poklonivši mu se do zemlje i poljubio ga, kao što je to činjeno ranije, za vreme Rimskog Carstva. Da bi dobio priznanje svoje nove titule, Karlo je poveo pregovore s vizantiskim dvorom; pritom je u njegove planove ulazila čak i ženidba s caricom Irinom; ali je ova uskoro bila zbačena s prestola. Tek na kratko vreme pred Karlovu smrt priznala mu je Vizantija titulu »vasilevsa«, koju su nosili i istočni carevi. Ugovor je konačno sklopljen na početku vlade Ludvika Pobožnog.
94
Spoljašnja moć carevine Karla Belikog. Novi car vršio je veliki uticaj i van granica svoga carstva. Bagdadski kalifa Harun-al-Rašid težio je za tim da sklopi sa njim savez i protiv Vizantije i protiv kordovskih Omejada. On je uputio Karlu jedno poslanstvo; pritom je među darovima poslatim Karlu osobit utisak na Franke ostavio slon, koji je s velikim teškoćama dopremljen u Ahen; smrt toga slona zabeležena je čak u karolinškim analima. Kralj Galisije i Asturije Alfonz priznao je Karlovu vrhovnu vlast; kraljevi Škotske takođe ga nazivaju svojim gospodarem, a sebe njegovim podanicima. Karlo se meša u stvari Engleske, podržavajući povratak na presto kralja Nortumbrije Indulfa (808 g.) i pomažući Egbertu (koji je pre toga dugo vremena živeo na njegovom dvoru) da zauzme presto u Veseksu. Vođe sitnih irskih plemenskih država izražavaju Karlu svoju pokornost. U isto vreme on pokušava da proširi svoj uticaj i na istok Evrope, preduzimajući pohode protiv Čeha i Srba. Poslednji Karlov rat bio je upravljen protiv Danaca, koji su otpočeli svoje napade na obale Zapadne Evrope. Uprkos svih tih uspeha još za Karlovog života zapažaju se prvi znaci nestabilnosti njegovog carstva. Nestabilnost carstva Karla Velikom. 811 g. Karlu su javljali: »Tvoji poslanici ne nailaze više na pokornost, tvoje se naredbe po grofovijama ne izvršuju«. Uzrok slabljenja centralne vlasti ležao je u jačanju lokalnih feudalnih magnata, kao rezultat čitave politike Karolinga. Takav je bio istoriski proces koji je doveo do osvajanja vlasti od strane dinastije Karolinga i do obnove Rimskog Carstva. Ali to novo carstvo po svojoj socijalnoj suštini nije više pretstavljalo antičko robovlasničko carstvo: novo carstvo bilo je feudalna država.
2. FEUDALNA ORGANIZACIJA KAROLINŠKE MONARHIJE Preokret u zemljišnim odnosima. U doba Karolinga razvitak feudalnog načina proizvodnje u glavnim oblastima Franačke države krenuo je daleko napred. Samo je istočno od Rajne, u oblastima prave Germanije, proces feudalizacije završen docnije. Krupni zemljišni posed, osnovica feudalnog društva, postojao je i ranije u Franačkoj državi, još pod Merovinzima; pa ipak on u to vreme nije dostigao dominanta« značaj u društvu. Između rimskog kolona i srednjovekovnog kmeta stoji, po Engelsovim rečima, »slobodni franački seljak«. Slobodna starinska marka pretstavlja osnovnu ćeliju franačkog društva, osobito u doba Saliskog zakona. Ali je razvitak privatne zemljišne svojine, takozvanog aloda, neizbežno vodio porastu krupnog zemljišnog poseda i feudalnog uređenja. Dok se u doba Merovinga taj proces vršio još relativno sporo, dotle se u VIII, a naročito u IX veku,
95
već može govoriti o pravom preokretu u oblasti zemljišnih odnosa. Sada ponovo, kao u doba poznog Rimskog Carstva, prevlađujući oblik agrarnih odnosa postaje krupni zemljišni posed, ali ne više u obliku robovlasničkog, već feudalnog poseda. Naši izvori osobito su bogati podacima o tome da sitni sopstvenici predaju svoju zemlju, a ponekad i svoju ličnost, krupnim magnatima — upravo u doba Karolinga, naročito u IX veku; izvanredno su bogati takvim dokumentima crkveni arhivi. Porast crkvenog zemljoposeda. Ova poslednja okolnost, pored činjenice da su crkveni arhivi vrlo dobro sačuvani, objašnjava se u prvom redu prilivom darova upravo u korist crkve. Pored opštih uzroka koji su izazivali propadanje sitnih sopstvenika — čestih ratova, tereta poreza i globa, direktnih nasilja od strane moćnih magnata, nerodice i gladi, — igrali su ovde ulogu i specijalni uslovi toga doba. Bilo je rašireno ubeđenje da darovi u korist crkve doprinose oproštenju grehova i stiču darodavcu posebnu zaštitu kakvog »sveca«. Da bi pridalo osobit autoritet ovom ili onom manastiru ili crkvi, sveštenstvo je težilo da pronađe kakvu bilo istaknutu svetinju, na primer u vidu mošti, i da time pojača priliv darova. Tako su, na primer, poslanici soasonskog manastira sv. Medarda s teškom mukom izmolili u Rimu telo sv. Sebastijana, i uz to su još ukrali delić tela sv. Grigorija; kada su zemni ostaci oba ta »sveca« dovezeni u manastir, oko novih »svetaca« sleglo se toliko naroda da je čitava okolina bila pokrivena ljudima, »kao skakavcima«; otpočela su čudesna isceljenja, a monasi su zbirali novac, da mu se ni broja ne zna. U cilju varaličkog izvlačenja bogatstva u korist crkve monasi su se služili obmanom, lopovskim trikovima, javljanjem duhova. Naročito je široko bilo rasprostranjeno falsifikovanje dokumenata. Kakve je ogromne razmere ono dostiglo, može se videti, na primer, iz toga što je od 560 merovinških povelja navedenih u zborniku Pardessus njih oko 130 pretstavlja nesumnjive falsifikate, načinjene mahom u doba Karolinga. Mi, na primer, znamo da je falsifikovani testament Remigija iskoristio rajmski arhiepiskop Hinkmar da za crkvu dobije čitav niz poseda o kojima u autentičnom testamentu nema ni pomena, iako taj testament nije bio nikad izgubljen, što je sam Hinkmar vrlo dobro znao. Same pape nisu se ustručavale da pristupaju falsifikovanju; tako je, na primer, papa Jovan VIII nastojao da dobije posede manastira Sen-Denija kod Pariza pomoću očito falsifikovanog dokumenta. Drugi primer pretstavlja sastavljanje takozvane »Konstantinove darovnice«, o kojoj je napred bilo reči. Sva ta iznuđivanja, obmane, nitkovluci, lažna svedočenja, falsifikati i čak direktni akti nasilja nosili su ponekad toliko očigledan karakter da sam Karlo Veliki u jednom od svojih kapitularija (811 g.) sa ironijom pita sveštenstvo, smatra li ono tu gramzivost »odricanjem od ovoga sveta«? Drugi momenat koji je doprineo osobitom prilivu zemljišnih darova u korist crkve bio je u širokom praktikovanju prekarija. Siromah koji bi dao u korist crkve svoju zemlju, nije samo dobijao natrag tu zemlju na osnovu prekarija (precaria oblata) na uslovno korišćenje za sebe, a ponekad i za svoje najbliže potomke, nego
96
je često dobijao još i komad crkvene zemlje (precaria remuneratoria) na takvo isto uslovno korišćenje, u vidu uzdarja. Ako bi pritom darodavac ustupao zemlju s tim da crkva njome može raspolagati ne tek posle njegove smrti (post obitum) već odmah (a die presente), dobijao je on takvu crkvenu zemlju još u većim razmerama. Pretvaranje seljaštva u kmetove. Porast krupnog zemljišnog poseda i obezemljivanja seljaštva vršio se u korak sa pretvaranjem slobodnih sitnih zemljoposednika u kmetove. Ekonomski propali sitni sopstvenik bio je gotovo redovno prinuđen da magnatu daje ne samo svoju zemlju nego i svoju slobodu. Povelje i zbirke pravnih formula pune su takvih primera. Pred nama je, na primer, siromah koga su zadesile »krajnja beda i brige« i koji nema sredstava za život ni odelo; nemajući mogućnosti da raskrsti s dugovima, on prodaje sebe u ropstvo, tako da njegov vlasnik ima prava da sa njim postupa kao sa robovima po rođenju, tj. da ga prodaje, zamenjuje, kažnjava (Sanska formula br. 4). Jedan drugi siromah, koji je »pao u greh« da ukrade tuđe stvari, »potpuno dobrovoljno« pristaje da bude rob i uz to dobija izvesnu sumu novca (Anžerska formula br. 2). Treći sličan slučaj: siromah je počinio krađu, bio stavljen na muke, priznao i pretstojala mu je smrtna kazna; ali je bio otkupljen i pretvoren u roba, o čemu svedoči dokumenat o kupovini (Anžerska formula br. 3). Ali su siromasi mogli stupati u zavisan položaj od krupnog magnata i pod slobodnijim uslovima. Pred nama je siromah koji nema dovoljno sredstava da se hrani i odeva; on »predaje sebe i komenduje se« pod zaštitu ekonomski jačeg čoveka, koji se sa svoje strane obavezuje da će za službu i potpunu poslušnost pružati zavisnom čoveku pomoć u hrani i odelu (Formula iz Tura, br. 43). Pretvaranje slobodnog čoveka u prekarista obično je vodilo i pretvaranju njega i njegovog potomstva u zavisne ljude. Beneficij. Ali pored takvih oblika nametanja zavisnosti, zemljišne i lične, koja je na kraju krajeva vodila pretvaranju seljaka u kmeta, bilo je i plemenitijih oblika zavisnosti; to su beneficij i vazalnost. Beneficij je bio zametak docnijeg lena (feuda). Svoj specifičan oblik, različan od ostalih oblika darovanja, i svoju široku rasprostranjenost dobio je beneficij u doba Karolinga, od vremena vojne reforme Karla Martela. Beneficij je darovan obično doživotno, do smrti kako dobitnika tako i davaoca; u oba slučaja bilo je potrebno obnavljanje beneficija. Ali se on mogao oduzeti ako se ne ispunjuju uslovi pod kojima je dat: u slučaju neplaćanja dažbina (crkveni beneficij), u slučaju da gazdinstvo počne propadati, u slučaju da dobitnik beneficija ne vrši traženu službu. Malo pomalo, ukoliko se takav beneficij od doživotnog pretvara u nasledni i ukoliko sve više dobija specifično vojni karakter, on se tokom IX veka pretvara u leno, ili feud. Ali su se još ranije nosioci beneficija, beneficijari, starali da to uslovno, doživotno korišćenje zemlje pretvore u ličnu svojinu. Kapitulariji Karolinga bore se protiv takvih pokušaja.
97
Vazalstvo. Beneficiji su često povezivani sa vazalstvom. Vazalu je zemlja davana obično na doživotno korišćenje. Vazalima su nazivani slobodni ljudi koji su stupali u ličnu zavisnost od magnata, mahom u svojstvu članova družine ovog poslednjeg. Sam akt pretstavlja »slobodan sporazum« između obeju strana; »čovek« (vazal) komendovao je (preporučivao) sebe drugome, a ovaj (senior) uzimao je od njega zakletvu na vernost. Ali je senior uzimao na sebe i staranje o vazalu, i ovaj je imao pravo da napusti svoga seniora ako senior učini atak na njegov život, ako ga napadne batinom ili mačem, pokuša da obeščasti vazalovu ženu ili kćerku, liši ga nasleđene imovine, pretvori vazala u roba, ili mu najzad otkaže zaštitu. U ostalim slučajevima vazal je imao pravo da napusti svoga seniora samo po njegovom odobrenju. Takvi su bili »propisi« koji su regulisali vazalne odnose i koji živo karakterišu način života toga doba. Vazalstvo je prvobitno privatan, slobodan akt; ali docnije država počinje da reguliše vazalne odnose, utvrđujući za to određene pravne norme. U daljem toku razvitka, ukoliko vojno vazalstvo u doba Karolinga postaje osnovna organizacija karolinškog društva, to vazalstvo dobija obavezan karakter. Već Karlo Ćelavi (unuk Karla Velikog) propisuje (847 g.) »da svaki slobodan čovek u našoj kraljevini prizna nad sobom seniora, koga hoće, bilo u našoj ličnosti bilo u ličnosti naših vazala«. Kao posledica takvog obaveznog vazalstva već se zapaža feudalna jerarhija: od kralja zavise njegovi neposredni vazali, magnati kraljevine, od ovih — njihovi vazali, i tako dalje, sve do srednjih i sitnih beneficijarija, vazala nižeg tipa, za koje rade kmetovi-seljaci, koji drže vazalsku zemlju. Zameću se feudalne lestvice, koje pretstavljaju političku organizaciju vladajuće klase u cilju obezbeđenja njene kolektivne vlasti nad kmetskim stanovništvom (detaljnije o feudalnoj jerarhiji vidi u glavi VIII). Imunitet. Neposredan način za ostvarenje te vlasti na terenu bio je karolinški imunitet. Od obične privilegije koju je davala merovinška država karolinški imunitet se pretvara u oblik državne uprave. Imunist se pretvara u neku vrstu državnog činovnika, odgovornog za stanovništvo koje živi na teritoriji na koju se prostire imunitet. On se obavezuje da će sazivati to stanovništvo na sudske skupove (privatae audientitae), koji pretstavljaju sud niže instancije, lično pretsedevajući na njima ili poveravajući taj zadatak svojim činovnicima (iudices privati, advocati). Takvi privatni činovnici postavljaju se još u doba Karla Velikog uz učešće grofa i »naroda«, tj. na njih se gleda kao na neku vrstu državnih činovnika. S druge strane, senior imunitetskog okruga odgovara za vršenje pravosuđa i za to da će krivci za teže krivične prestupe biti predavani sudu grofa; u slučaju nemarnog odnosa seniora prema toj dužnosti kraljevski poslanik (misus dominicus) sa svojom pratnjom mogao se nastanjivati i živeti na račun imunista sve dotle dok ovaj ne izvrši svoje obaveze. Prema tome, privatna vlast imunista, krupnog zemljoposednika, dobija državni karakter, a njegov posed se pretvara u neku vrstu poseda-države, u osnovnu ćeliju feudalnog društva.
98
Razvitak proizvodnih snaga u poljoprivredi. Širenje krupnog zemljoposeda u doba Karolinga vršilo se na bazi opšteg povišenja nivoa proizvodnih snaga u VIII i IX veku. U to vreme već se zapaža u nizu oblasti razvitak tropoljnog sistema obrade zemljišta, umesto dvopoljnog i garenja; pritom se u centralnim oblastima Galije i na jugu širi kultura viših vrsta žitarica, pšenice i pira, dok na severu i istoku, u Germaniji, i dalje preovlađuju raž i ječam. Sve se više krči šuma radi obrade zemljišta. Sve se većma šire voćarske i povrtarske kulture, kao i vinogradarstvo. U vezi s razvitkom konjice u vojsci širi se konjarstvo, koje zahteva sa svoje strane razvitak pašnjaka. Po pojedinim oblastima počinje da se širi i ovčarstvo, a vunarska proizvodnja uzima kod Friza znatne razmere (fina sukna). Polet u poljoprivredi odražava se i u jačanju interesovanja za antičku agrotehničku literaturu; u doba Karolinga ponovo počinju da se prepisuju rasprave Kolumele, Paladija, Plinija. Karakteristično je i to da upravo u karolinško doba pada i niz opisa raznih poseda, uglavnom manastirskih; isto tako, sada se pojavljuju i pojedine privredne instrukcije; takvi su, na primer, takozvani Kapitularij o vilama (Capitulare de villis), koji se pripisuje Karlu Velikom, ili statuti korbiskog opata Adalarda. Organizacija krupnog zemljoposeda. Krupni zemljišni posed ovog vremena nije bio jednorodan. U rukama zemljoposednika — kralja, svetovnih magnata i crkve — nalazila su se zemljišta najrazličitijih razmera i kvaliteta. To su bili i krupni posedi, koji su zahvatali neprekidnu, prilično znatnu teritoriju, i sitniji posedi, koji su pretstavljali samo deo krupnijeg poseda koji pripada nekolicini feudalaca. To su mogli biti i pojedinačni zemljišni posedi u granicama samog sela, bilo u vidu malih imanja, bilo u vidu pojedinih seoskih majura ili čak još sitnijih površina, razbacanih na seoskoj teritoriji jedne opštine-marke, naporedo s posedima drugih sopstvenika, među kojima i slobodnih seljaka. Ta raznolikost zemljišnih poseda koncentrisanih u jednim rukama odražavala je razne stadije procesa prodiranja krupnog sopstvenika u ranije slobodno selo, sopstvenika koji je malo pomalo pribirao u svoje ruke sve veći broj sitnih parcela i organizovao ih u posed, zaokrugljavajući ga pomoću razmene ili nove kupovine zemlje, i najzad pretvarajući čitavo selo u kmetovsko selo, deo svoga feudalnog poseda. Najzad, u krupne zemljišne komplekse, osobito u sastav kraljevog zemljišnog poseda, ulazili su pored već obrađene zemlje i krupni šumski tereni, koji su služili uglavnom kao ispaša za svinje, i kao izvor šumske građe potrebne u gazdinstvu; ti kompleksi pokriveni šumama bili su mestimično već ispresecani mnogobrojnim parcelama zasađenim raznim kulturama. Feudalni posed. Razmotrimo pre svega strukturu krupnog feudalnog poseda. Iz doba Karolinga sačuvani su nam pojedini opisi poseda, takozvani poliptici; najpoznatiji je među njima poliptik Sen-Žermenskog manastira, koji je ležao u okolini srednjovekovnog Pariza. Ti opisi daju nam konkretnu sliku strukture poseda u karolinško doba.
99
Krupni feudalni posed toga doba, slično merovinškom posedu, sastojao se od dva osnovna dela: od vlastelinskog imanja sa vlastelinskom zemljom i od kmetovskog sela s parcelama zavisnog seljaštva. Vlastelinska zemlja. Vlastelinski deo feudalnog poseda (mansus indominicatus, terra salica, terra dominica) sastojao se od vlastelinskog imanja s kućom i gospodarskim zgradama na njemu, među kojima su postojale i radionice vlastelinskih zanatlija, muškaraca i žena (ginekeji), koji su na vlastelinskom imanju prerađivali poljoprivredne proizvode. Za vlastelinsko imanje bili su vezani jedan ili više mlinova, kao i vlastelinska crkva, koja je pretstavljala feudalčevu privatnu svojinu. Na vlastelinsko imanje nadovezivali su se voćnjak, povrtnjak i ponekad vinograd. Po vlastelinskim stajama i živinarnicima gajena je stoka i živina. Pod vlastelinsko imanje »potpadale« su razne parcele vlastelinske zemlje, obično razbacane između parcela zavisnih pritežavalaca — njive, vinogradi, pašnjaci, kao i neprekidni kompleks šumske površine i drugih neobrađenih površina, koje su upotrebljavane za ispašu stoke i za druge privredne potrebe stanovništva čitavog poseda. Pri takvoj ispresecanosti parcela one su se morale naizmenično obrađivati ili ostavljati za ispašu. Vlastelinska zemlja obrađivana je manjim delom radom feudalčevih robova (provendarii, mancipia non casata), a većim delom zahvaljujući kuluku zavisnog seljaštva, koje je radilo svojim oruđima. Samo je u retkim slučajevima koristio feudalac najamni rad. Deonice seljaka. Seljačka zemlja bila je razbijena na deonice mansuse ili hufe (hufe); od njih se svaka sastojala od imanja s kućom i gospodarskim zgradama, ponekad s povrtnjakom ili vinogradom, i od pojedinih parcela oranice, vinograda i pašnjaka, razbacanih po teritoriji feudalnog poseda izmešano s parcelama drugih seljaka i samog feudalca. Osim toga, svaki seljak imao je pravo da se koristi seoskim pašnjacima i šumom. Prema tome, opština-marka, s prinudnim menjanjem plodoreda i zajedničkim korišćenjem čitavog niza zemljišta, nije iščezla zajedno s porastom krupnog zemljoposeda, nego se pretvorila u kmetovsku opštinu zavisnih seljaka, koji su na seoskim skupovima rešavali svoja privredna pitanja; pritom se privrednom rasporedu donesenom od te opštine morao potčinjavati i sam vlastelin, usled postojanja prinudnog menjanja plodoreda. Razmere seljačkih deonica bile su veoma različite: od veoma malog komada oranice ili vinograda s kolibicom do krupnih seljačkih deonica od 15 hektara. U mnogim slučajevima na takvim krupnim parcelama stanovalo je po nekoliko seljačkih porodica; to je rezultat raspadanja velike seljačke porodice, koja je ranije preovlađivala u franačkom društvu i čiji :u se tragovi sačuvali u Francuskoj sve do XVIII veka. Međutim na severu, po čisto franačkim oblastima, seljačke deonice bile su krupnije nego na jugu i u centru Francuske i imale stalne razmere, bar u granicama pojedinačnog poseda. Obične dimenzije takve parcele na severu bile su oko 15 hektara. Tu, na severu, po svoj prilici se duže sačuvala i velika seljačka porodica.
100
Kategorije zavisnog seljaštva. U doba Karolinga bio je različit i pravni (staleški) položaj zavisnog seljaštva vezanog za zemlju. Osnovne grupe tog seljaštva činili su koloni (coloni, ingenui,), lidi (lidi) i servi (servi casati). Među njima su glavnu masu kmetovskog seljaštva činili koloni. Na zemljištima Sen-Žermenskog manastira, na primer, koja su ležala uglavnom u okolini Pariza, na 2788 porodica zavisnog seljaštva dolazilo je 2080 porodica kolona. Koloni su za razliku od robova smatrani za slobodne ljude. Ali oni nisu bili nezavisni ljudi. Kolon nije imao pravo da se udalji sa svoje parcele; u tom slučaju za njim su kretali u poteru i vraćali ga silom ili po sudskoj presudi. Kolon se dakle nalazio u zemljišnoj zavisnosti od svog feudalnog gospodara; zemlja koju je on zauzimao nalazila se u njegovom naslednom korišćenju. Postojale su dve kategorije robova, kao što smo već videli: vlastelinski robovi, koji su dobijali hranu na feudalčevom imanju i nisu imali deonica, i robovi koji su bili nastanjeni na zemlju (servi casati). Dok su prvi i dalje pretstavljali predmet svojine i mogli biti prodavani, poklanjani i zaveštavani u nasleđe, pri čemu se na njihovu imovinu (peculium) gledalo kao na gospodarevu svojinu, — dotle su servi nastanjeni na zemlju već smatrani za ljude vezane za zemlju i nisu se mogli otuđivati bez zemlje, budući za nju vezani naslednim vezama. Veliku raznolikost u pravnom pogledu pretstavljali su u franačkom društvu oslobođenici. Potpunu slobodu dobijali su prilikom puštanja na slobodu oni oslobođenici koji su nazivani denariales i cives Romani. Prvi od njih puštani su na slobodu u prisustvu kralja (cara); pritom je kao simbol oslobođenja gospodar izbijao iz ruku roba koji se pušta na slobodu izvestan novac (denarij); taj akt potvrđivan je kraljevom poveljom. Takav oslobođenik uživao je zatim neograničenu slobodu. Položaj blizak ovome zauzimali su i cives Romani (prvobitno oslobođenici po rimskom pravu), koji su dobijali specijalni dokumenat o sticanju slobode. Ostale kategorije oslobođenika nalazile su se pod patronatom ovog ili onog lica, svetovnog ili duhovnog, zauzimajući srednji položaj između kolona i serva i dobijajući, slično njima, zemljišne deonice u nasledno korišćenje. U skladu sa staleškim položajem pritežavalaca deonica dobijale su i ove posebne nazive: slobodni mansusi, lidski, robovski (mansi ingenuiles, mansi lidiles, mansi serviles), ma da se tokom vremena pritežavaočev položaj mogao i izmeniti. Na zemljištima Sen-Žermenskog manastira bilo je u IX veku 1430 slobodnih mansusa, 191 robovskih i svega 25 lidskih. Osim tih državina nazivanih mansusima postojala je još jedna malobrojna kategorija državina mahom veoma sitnih razmera, koje su nazivane hospitia i koje nisu spadale u osnovni sistem mansusa; te državine po svoj prilici nisu nosile nasledan karakter i često su na njima bili nastanjeni došljaci — hospiti (hospites). Pored kmetovskog stanovništva samog poseda, na zemljama krupnog zemljoposednika-imuniste ponekad su se nalazili i slobodni elementi, nezavisni od njega. Ali osnovnu masu pritežavalaca krupnoposedničkih zemljišta činili su kmetovi.
101
Obaveze zavisnog seljaštva. Svi pritežavaoci vlastelinske zemlje bili su dužni da vrše određene obaveze, da idu na kuluk i plaćaju dažbine. Kuluk je bio obično naročito velik kod servâ, koji su u većini slučajeva bili dužni da na feudalčevoj polovini poseda rade tri dana nedeljno (ostalo vreme radili su za sebe), premda je izvestan deo serva naseljavan na zemlju pod još težim uslovima — da za feudalca radi onoliko »koliko mu se naredi«, bez ograničenja roka. Koloni su takođe bili dužni da kuluče dva do tri dana nedeljno, ali je običan oblik kuluka za kolone bio kuluk po učinku — obaveza da kolon obradi u korist feudalca određeni komad njive ili vinograda i da sakupi s njega letinu, da vrši prevoz proizvoda, seče šuma itd. Osim kuluka, pritežavaoci vlastelinske zemlje bili su dužni i da plaćaju dažbine, mahom u naturalnom obliku. To je bila određena količina žita ili brašna, vina, piva, kokoši i jaja, a ponekad i prasadi ili ovnova. Ređe je danak plaćan u novčanom obliku, iako je lični danak (capatium), koji je ubiran od lično zavisnog stanovništva, obično obračunavan u novčanom obliku (4 ili 2 denarija). Žensko stanovništvo vlastelinskog poseda takođe je vršilo specijalnu obavezu, tkajući feudalcu platno ili vunene izrađevine. Posebne dažbine plaćalo je stanovništvo poseda za korišćenje vlastelinske šume ili pašnjaka. Takve su bile kmetovske državine vlastelinskog zemljišta. Ali pored njih, jedan deo zemljišta krupnih zemljoposednika davan je u privilegovaniju državiiu, u prekarij i beneficij, čiji je broj kod najmoćnijih magnata bio veoma velik. Ali je veliki bio i broj zemljišta dodeljenih kmetovima. Na primer, u karolinško doba samo su manji manastiri posedovali 200—300 seljačkih mansusa, dok su manastiri srednjih razmera imali hiljadu do dve takvih mansusa, a imanje najkrupnijih manastira dostizalo 8 i više hiljada mansusa. U karolinško doba obaveze čitave te kmetovske ili zavisne mase, koje su bile prilično teške, regulisane su običajem i uz to često unošene u specijalne zemljišne knjige (poliptike); svako povišenje obaveza smatrano je za nezakonito. Ali je ta stabilizacija obaveza bila uslovljena pravom klasnom borbom, od čijih su pojedinih epizoda ostali oskudni tragovi u našim izvorima. Seljačke bune. Pre svega karolinški kapitulariji puni su podataka o beguncima, skitnicama i vagabundima; oni propisuju vraćanje odbeglih kmetova njihovim gospodarima. Ali u nizu slučajeva mi doznajemo i za prave bune. Karlo Veliki je svirepo ugušio jednu takvu bunu u selu Selt, koje je pripadalo remskoj crkvi. To selo dizalo je bune još ranije, pod episkopom Remigijem, savremenikom kralja Hlodoveha, i zato naš izvor naziva stanovnike sela Selt »vajkadašnjim buntovnicima i nemirnim duhovima«. Ustanici su ubili upravnika imanja, i razračunavanje s njima bilo je svirepo: inicijatori bune bili su pogubljeni, a ostali osuđeni na večito progonstvo. Slične bune kmetova episkopije u Majncu ugušene su 848 i 866 g. Ludvig Pobožni u kapitulariju iz 821 g. govori o nezakonitim zaverama i savezima koje sklapaju kmetovi u Flandriji, i čini njihove gospodare odgovornim
102
za eventualno narušenje reda i mira u budućnosti. Najzad, široke razmere dostigla je buna zavisnog seljaštva u Saksoniji 841—842 g., za vreme međusobne borbe između sinova Ludviga Pobožnog. Saksonsko seljaštvo, koje su feudalci pretvarali u kmetove uz pomoć franačke uprave, pobunilo se protiv svojih gospodara i novog franačkog feudalnog poretka; uzevši ime »Stelinga« (staronemačka reč, koja znači tajni savez), seljaci su proterali gospodare i »počeli da žive po starinski«. Bunu je ugušio Ludvig Nemački. Najzad, specifičan oblik protesta protiv feudalne eksploatacije pretstavljala je podrška koju je seljaštvo pružalo Normanima, koji od početka IX veka pustoše primorske oblasti franačke države. Hronike optužuju za to kmetove, smatrajući ih »ljudima koji mrze pravdu i mir«. Po rečima hroničara, mesno stanovništvo razlikovalo se od Normana jedino time što se uzdržavalo od nasilja protiv crkava i manastira. Prema tome, fiksiranje obaveza kmetovskog stanovništva u karolinško doba bilo je nesumnjivo uslovljeno opasnošću koja je feudalcima pretila od držanja tih neslobodnih masa. Naturalni karakter proizvodnje. Proizvodnja je na karolinškom posedu nosila naturalan karakter: glavni zadatak te privrede bio je izdržavanje gospodarevog imanja, ponekad veoma obimnog, kakvo je bilo kraljevsko, grofovsko ili manastirsko imanje. Karakteristično je da se sam Karlo Veliki mešao u sitnice u upravljanju gazdinstvom. Kraljevski dvor periodično se selio s jednog poseda na drugi, trošeći u svakom od njih gotove zalihe. Zanatstvo još nije bilo odvojeno od poljoprivrede, i njime se često bavilo samo stanovništvo kmetovskih mansusa; ponekad su pojedine zanatlije izdržavane na vlastelinskom imanju, podmirujući potrebe ne samo feudalnih gospodara nego i ostalog stanovništva poseda. Prodavan je višak proizvoda, koji se ne bi potrošio na vlastelinskom imanju. Pa ipak u doba Karolinga trgovina unekoliko oživljava. Razvija se mreža mesnih tržišta, poveljom Pipina Malog osniva se 759 g. sajam sv. Dionisija kod Pariza, koji je trajao četiri nedelje, »kako bi trgovci Španije, Provanse, Lombardije i drugih oblasti stekli mogućnosti da se na njemu sastaju«. Oživljava se spoljna trgovina, radi koje se osniva mreža carinarnica na granici; razvijaju se trgovačke veze sa Britanijom i čak sa Istokom. Reguliše se pitanje mera i tegova, zavodi se nov monetarni sistem: od Pipinovog vremena umesto zlatnog novca pušta se u opticaj srebrni, a kovanje novca ponovo postaje kraljev monopol, izgubljen pod Merovinzima. Klasne osnove karolinškog carstva. Prostrano carstvo Karolinga bilo je složena skupina najrazličitijih plemenskih formacija, koje su se uz to međusobno razlikovale i stupnjem svoga društvenog razvitka. Sva ta plemena pretstavljala su različite stupnjeve procesa feudalizacije. Dok je Neustrija bila stara feudalizovana oblast, s preovlađivanjem krupnog zemljoposeda i s feudalnim posedom kao osnovicom čitavog društvenog uređenja, dotle Austraznja pretstavlja zemlju koja se nalazi na mlađem stupnju feudalizacije, u kojoj su još u znatnoj meri sačuvani sitni i srednji zemljoposed i slobodno selo-marka; najzad, oblasti kakva je na primer Saksonija pretstavljale su početne stadije toga procesa feudalizacije, procesa
103
raspadanja starih rodovskih-plemenskih odnosa, formiranja klasa i pretvaranja dotle slobodnog seljaštva u kmetove od strane novoobrazovane klase feudalacazemljoposednika. Proces formiranja karolinškog carstva vršio se u korist novoobrazovane klase feudalaca-zemljoposednika, a u prvom redu onog sloja te klase koji je pretstavljao glavni oslonac vlasti Karolinške dinastije — sloja sitnih i srednjih zemljoposednika, kraljevskih vazala-bekeficijara, koji su osećali potrebu za jakom centralnom vlašću. Široka osvajačka politika imala je za cilj da zadovolji potrebe toga sloja za zemljom i radnom snagom. Zato je franačko osvajanje, na primeru Saksoniji, bilo praćeno zamašnim konfiskacijama zemljišta i naseljavanjem na njima franačkih vazala. To je stajalo u vezi i sa masovnim iseljavanjem mesnog stanovništva i njegovim smeštanjem u samoj Franačkoj državi. S druge strane, franačko osvajanje povezivano je obično i sa uvođenjem u pokorene oblasti franačke administrativne organizacije i sa pravim izvorom franačkih administrativnih lica. To je bio slučaj, na primer, prilikom organizovanja uprave kraljevog sina Pipina u Italiji (782 g.), kada je vrlo veliki broj franačkih dostojanstvenika bio tamo upućen da zauzme administrativne položaje, tako da se na kraljevom dvoru osećao neko vreme nedostatak u spremnim ljudima. Franačko osvajanje doprinosilo je ubrzavanju procesa feudalizacije po osvojenim oblastima. Tome su, pored uvođenja jedinstvene franačke administracije i institucija beneficija, vazalstva i imuniteta, doprineli i hristijanizacija stanovništva i uvođenje jednoobrazne crkvene organizacije. Mesne paganske kultove, koji su pretstavljali simbol mesne plemenske nezavisnosti, potiskuju sada hrišćanski kult, koji je bio vladajući u jedinstvenom franačkom carstvu, i crkvena organizacija, na čijem se čelu nalazi, slično opštoj administrativnoj organizaciji, carev dvor. Tome procesu unifikacije nije protivrečilo očuvanje plemenskog prava u pojedinim oblastima, pa čak ni njegova kodifikacija u doba Karolinga, kao što je to slučaj u Saksoniji, Tiringiji, Friziji i delom u Bavarskoj (Saksonski, Tirinški, Friški zakon; nova redakcija Bavarskog zakona); na tom plemenskom pravu već se odražavao opšti proces razvitka feudalnih odnosa u tim oblastima. Takav karakter franačkog osvajanja uslovljavao je različit stav pojedinih klasa pokorenih oblasti prema franačkoj državi. U Langobardskoj kraljevini i Bavarskoj mesna aristokratija često je simpatisala franačkom osvajanju, što je ubrzalo poraz i kralja Deziderija i vojvode Tasila. U Saksoniji mesna aristokratija izdaje narodne mase i prelazi na stranu franačkog kralja, učestvujući u organizovanju nove administracije, koja je jačala vlast feudalne aristokratije. Retko kad se dešavalo da i mesna plemenska aristokratija u strahu da će izgubiti svoje stare privilegije učestvuje u ustancima, na primer 786 g. u Tiringiji, gde je sklopljena prava zavera protiv Karla. U isto vreme, franačko je osvajanje značilo za saksonsko slobodno seljaštvo pretvaranje u kmetove, čime se i objašnjava njegov ogorčeni otpor franačkom osvajanju.
104
Feudalni karakter carstva. Državna zajednica stvorena na takav način nosi ime carstva. To carstvo bilo je po svojoj suštini već čisto feudalna institucija. U tom pogledu karakteristična je zakletva koja je 802 g. položena Karlu kao caru; u njoj se obećava čuvanje vernosti, »koju je čovek (homo) dužan da čuva prema svome gospodaru«, drugim rečima, vernost podanika carstvu upoređuje se s vernošću vazala svom senioru. Odnosi između seniora i vazala postaju sada toliko rašireni i tipični da se i sami državni odnosi zamišljaju po uzoru na vazalne odnose. U isto vreme, paralelno s razvitkom prinudnog karaktera vazalstva utvrđuje se i dvojstvo podanstva svakog čoveka: i prema svom neposrednom senioru, i prema caru, pri čemu se obojici polaže zakletva na vernost. U potpunom kontrastu s tom feudalnom realnošću nalazi se ideologija karolinškog doba, koja teži da u obnovljenom carstvu vidi u potpunosti staru državu poznorimskog doba, s njenim teokratskim karakterom. Car se ne zamišlja samo kao poglavar crkve, koji postavlja i smenjuje episkope i opate kao svoje »vernike« i »vazale« nego i kao najviši posrednik između boga na nebu i podanika njegovog carstva na zemlji. Evo kako Karlov kapitularij iz 802 g. prikazuje značaj zakletve koja se polaže caru: »I neka se objavi svima, kako bi svako mogao da shvati koliko je to u njegovoj moći, kakve velike i mnoge stvari ta zakletva obuhvata; ne obuhvata ona, kao što su mnogi dosada mislili, samo vernost gospodinu caru do kraja njegovog života ni obavezu da se u njegovo carstvo ne dovede nikakav neprijatelj s neprijateljskim namerama, i da se ničija nevernost ne podrži i ne prikrije, nego ova zakletva sadrži u sebi sledeći smisao, što svi treba da znaju. »Prvo, neka se svako lično stara da u potpunosti ostane u svetoj službi bogu prema božjim naređenjima i svojim obećanjima, a u granicama svoga uma i svojih snaga; jer sam gospodin car ne može da vodi nužnu brigu o svakome i da ga ponaosob uči. »... Neka se niko ne usudi da učini prevaru, otimačinu ili bilo kakvu nepravdu crkvama božjim, udovama, siročadi i namernicima; jer jesam gospodin car posle Gospoda i svetaca njegovih postavljen za njihovog i zaštitnika i branioca.« Dok se u prvom delu ove carske instrukcije zakletva zamišlja i izražava čisto feudalnim pojmovima (»vernost«), dotle se u drugom delu postavlja kao zadatak nešto što već u znatnoj meri protivreči interesima rastućeg feudalizma, koji svoje uspehe zasniva upravo na zasužnjavanju slabih društvenih elemenata na širokoj upotrebi nasilja i prevare. Stoga nisu mogle imati nikakve realne važnosti ni česte zabrane u kapitularijima svakovrsnog nasilja nad siromasima (pauperes), koje su široko praktikovali velikaši franačke države. Ta unutrašnja protivrečnost svojstvena je čitavoj politici Karolinga. Privremeno jačanje centralne vlasti i njena politika. Sa osvajanjem državne vlasti od strane Karolinga, u interesu rastućeg sloja srednjih i sitnih zemljoposednika (vrlo često kraljevih beneficijara, koji su težili za jakom centralnom
105
vlašću), prvobitno se zapaža jačanje te vlasti, koja je realizovala široku vojnu ekspanziju. Kraljevski, docnije carski dvor ponovo je postao centar državnog života, koji se ranije počeo deliti na mesne centre u interesu lokalnih magnata. Osobito snažan oslonac centralne vlasti pretstavljala je crkva, čiji su pretstavnici uveliko učestvovali u državnoj upravi. Radi vršenja neposredne kontrole na terenu, koristi se institucija kraljevskih ili carskih poslanika (missi dominici); oni su po kraljevoj naredbi putovali, obično po dvojica (duhovni i svetovni magnat), po pojedinim oblastima Franačkog carstva. Sve više jača praksa kraljevih dekreta. takozvanih kapitularija, koji teže da organizaciono obuhvate sve strane života prostrane države. Takve kapitularije izdaje centralna vlast posavetovavši se prethodno s magnatima, koji su se dva puta godišnje skupljali na carskom dvoru. Vojne smotre prenose se sada u maj (takozvana »majska polja«), u vezi sa tim što interesi konjice, osnovice novog vojnog uređenja, zahtevaju da se vojska skuplja u vreme kada već dovoljno poraste trava. Sprovodi se vojna reforma; njome se baza vojne službe prenosi sa seljaštva koje je nekad sazivano na opštu vojnu službu, na sitne i srednje zemljoposednike, sa najmanje 3—4 mansusa; manje imućni ljudi udružuju se u grupe koje o zajedničkom trošku daju jednog naoružanog vojnika. Ponovo se zavodi, kao što je već rečeno, državni monopol na kovanje novca. Ali ta privremeno ojačala centralna vlast morala se oslanjati na mesno stanovništvo koje se sve više feudalizovalo. Težeći da vazalstvo i imunitet iskoristi za svoje interese i da ih pretvori u organe političke organizacije carstva, carska vlast je samim tim pripremala u budućnosti svoje sopstveno slabljenje. Osnovnu administrativnu jedinicu carstva pretstavljala je kao i u doba Merovinga grofovija, na čelu sa grofom koga je postavljao kralj; u njegovu nadležnost spadali su sudski, finansiski i vojni poslovi. Grof je dobijao u svoju korist jednu trećinu državnih prihoda i, obično za vreme trajanja svoje službe, još i zemljišne beneficije, za koje je polagao kralju specijalnu vazalnu zakletvu. Grofovija se dalje delila na satnije, sa satnicima, ili tuninzima na čelu, koje je postavljao dotični grof. Po perifernim oblastima carstva postojale su posebne vojne oblasti, takozvane marke, s markgrofovima na čelu (Španska, Bretonska, Furlanska, Panonska, ili Bavarska, Danska i Sorbska marka). Po drugim perifernim oblastima, koje su zadržale veću samostalnost, na primer u Bretanji i Gaskonji i po nekim delovima Italije, i dalje su postojale i plemenske vojvode, vojni predvodnici plemena. Feudalizacija mesne uprave. Proces feudalizacije u mesnoj upravi izražavao se u tome što se, s jedne strane, grofovi koji su u doba Merovinga postavljani ponekad čak iz redova kraljevih robova, pretvaraju sada u mesne krupne zemljoposednike, koji teže da sebi obezbede državna zemljišta (beneficije). Putem nasilja i iznuđivanja nad mesnim stanovništvom oni teže da iskoriste svoj položaj i steknu sebi znatnu zemljišnu svojinu. Grofovi postaju sve nezavisniji od centralne vlasti, veza sa njom dobija postepeno karakter običnih vazalskih odnosa. Zavođenjem
106
naslednosti grofovske dužnosti, koju je potvrdio Kersiski kapitularij iz 877 g., još je više porasla feudalna samostalnost grofova. Ranije smo videli da je prvobitno privatna vlast krupnog zemljoposednika-imunista stekla sada javnopravni karakter, isto onako kao što je i seniorat postao obavezan i pretvorio se u neku vrstu organa javnopravnog karaktera; i obrnuto, po svojoj suštini javnopravna vlast grofa kao državnog agenta dobila je sada karakter seniorata: grof se pretvara u seniora okruga svoje grofovije, a slobodno stanovništvo grofovije u njegove vazale, isto onako kao što se i on sam pretvorio u kraljevog ili carevog vazala, a njegova dužnost — u beneficij, ili feud. I »dok smo u mnogobrojnim kraljevim beneficijama mogli videti prve zametke budućeg plemstva, dotle se ovde — ističe Engels — može videti zametak teritorijalnog suvereniteta docnijih zemaljskih kneževa (Landesherren), koji su proistekli iz oblasnih grofova«. Drugi momenat feudalizacije grofovskog okruga pretstavlja pojava na skupštinama grofovija i satnija skabina (šefena), koji su došln na mesto merovinških rahimburga. Dok su ovi poslednji bili najimućniji i najuticajniji ljudi u okrugu, koji su u svojstvu članova kolegija rahim-burga aktivnije učestvovali na skupštinama grofovije i satnije, dotle se sad takva funkcija pretvara u dužnost koja postaje nasledna; skabine sad postavljaju kraljevi poslanici, uz učešće grofa i »naroda«, sastavljenog od najimućnijih zemljoposednika u okrugu. Tako se završila feudalizacija karolinškog carstva.
3. RASPADANjE KAROLINŠKOG CARSTVA Ludvig Pobožni. Karla je nasledio njegov sin Ludvig (814—840 g.), koji je zbog svog pokroviteljstva nad crkvom dobio nadimak Pobožni. Za njegove vlade završeno je pokorenje Bretanje. Preduzeto je nekoliko pohoda protiv Slovena s one strane Labe i šireno je hrišćanstvo među stanovništvom Danske. To je učvršćivalo uticaj franačke države među Dancima. Na početku vlade Ludviga Pobožnog zapaženo je izvesno jačanje centralne vlasti, koja je krajem vlade Karla Velikog počela da opada. Porastao je značaj kraljevih poslanika. Oni su u to vreme slati u sve oblasti carstva. Ugušen je pokušaj nekih magnata da ocepe Italiju od carstva. Carev sinovac Bernard, koji je bio digao ustanak u Italiji, pozvan je na Ludvigov dvor i svirepo kažnjen: iskopali su mu oči, usled čega je umro. Ali uprkos tog privremenog jačanja centralne vlasti u prvim godinama vlade Ludviga Pobožnog, proces feudalizacije postizao je sve veće uspehe; sve je više jačala vlast mesnih seniora na uštrb centralne vlasti. Uspesi feudalizacije činili su neizbežnim političko cepanje carstva. Već 817 g. carstvo je podeljeno na upravu između Ludvigovih sinova. Pipin je dobio akvitanske zemlje srednje i južne Galije. Drugom sinu, Ludvigu (docnije Nemačkom), pripala je Bavarska sa susednim
107
markama (vojnim oblastima), dok je najstariji Lotar postao naslednik i savladar Ludviga Pobožnog. Ostala braća bila su dužna da mu se pokoravaju. »Pobeda« iz 817 g. ustvari je pretstavljala pokušaj da se sačuva jedinstvo carstva uprkos separatističkih težnji magnata južne Galije i prekorajnskih oblasti. Kao izraz tog jedinstva imalo je da posluži pokoravanje upravljača tih delova carstva — mlađe braće — najstarijem sinu Ludviga Pobožnog — Lotaru. Ali je taj sistem izazvao vrlo jaku opoziciju od strane mesnih magnata. U vezi sa tim izvršena je 833 g. nova podela carstva; tom prilikom Lotaru je pored njegovih poseda pripala samo titula, a ne i vlast nad delovima carstva koji su pripali njegovoj braći. Kao izgovor za ponovnu podelu poslužilo je to što je Ludvig dobio još jednog sina, Karla (docnije Karlo Ćelavi), kome je izdvojen poseban posed. Onda su magnati — pristalice jedinstva carstva istavili protiv Ludviga njegovog sina Lotara, koji je oca primenom oružane sile primorao da se odrekne prestola. Doduše, Ludvig se uskoro vratio na carski presto, ali je sve do smrti morao da vodi borbu sa svojim sinovima, tačnije rečeno, sa partijama pristalica i protivnika jedinstva carstva, koje su stajale iza njegovih leća. Ta se borba razbuktala sa osobitom žestinom posle Ludvigove smrti. Lotar, koji je nasledio carsku titulu, borio se da mu braća — Ludvig Nemački i Karlo Ćelavi — priznaju pokornost, ali je naišao na odlučan otpor. Vodeći borbu protiv Ludviga Nemačkog, Lotar je čak pružio podršku buni saksonskih seljaka (»Stelinga«), s ciljem da oslabi svog brata, ali je pretrpeo poraz kod Fontenoa. Njegov položaj postao je kritičan kad su se Ludvig Nemački i Karlo Ćelavi ujedinili i zaključili između sebe savez (842 g.), pri čemu je svaki od njih položio pred vojskom zakletvu na vernost tom savezu: Ludvig Nemački na romanskom, Karlo Ćelavi na nemačkom jeziku. Tekst te »strazburške zakletve«, koji nam je sačuvan, pretstavlja najstariji spomenik romanskog jezika, iz koga se razvio francuski jezik. Verdenski ugovor. Uskoro su se Lotar i njegova braća izmirila, i po Verdenskom ugovoru iz 843 g. franačka je država podeljena na tri dela. Karlo Ćelavi dobio je posede zapadno od Rajne; oblasti istočno od nje pripale su Ludvigu Nemačkom, a Italija i dug pojas zemalja od ušća Rajne do ušća Rone pripao je Lotaru, najstarijem bratu, koji je zadržao samo titulu cara, ali ne i vlast nad čitavim carstvom. Tako se franačka monarhija raspala na tri glavne države: na Francusku — čitav zapadni deo, Nemačku — istočni deo, i Italiju, koja je zasad takođe bila sjedinjena sa zemljama oko Rajne. Ali za savremenike ta podela još nije imala značaj podele carstva. Oni su još zamišljali jedinstvenu carevinu, sa jednom dinastijom na čelu. Sam naziv »Nemačka« pre tog vremena još se ne upotrebljava. Sve one oblasti koje su se docnije počele nazivati Nemačkom zovu se sada još »istočnom Franačkom«, tj. istočne zemlje Franaka. Posle podela izvršenih posle Lotareve smrti severni deo oblasti koja je njemu pripala prešao je na jednog od njegovih sinova, koji se takođe zvao Lotar. Otada su zemlje duž Rajne dobile naziv Lotaringija.
108
Porast krupnog zemljoposeda i vlasti mesnih magnata, koji je oslabio centralnu vlast, oslabio je i vojnu odbranu franačke države od spoljnih neprijatelja. Na istoku u to vreme prelaze u ofanzivu Sloveni i Mađari. U isto vreme napadaju na jug Italije i na mediteranske obale Francuske Arabljani, ili kako su ih na Zapadu zvali, Saraceni, iz Afrike i sa Sicilije. U Galiji je u to vreme izbio ustanak Akvitanaca i Bretonaca, koji su tek nedavno bili ušli u sastav franačke države. Ali još ranije, oko 800 g., počinju napadi Normana iz Skandinavije. Napadi Normana. U to vreme stanovništvo Skandinavije počinje već da prelazi iz rodovskog poretka u klasno društvo. Kao odvažni moreplovci, Skandinavci, ili Normani, bavili su se pomorskim gusarstvom i sem toga trgovali sušenom ribom, krznima i drugim proizvodima duž Baltičkog i Severnog Mora. Odredi Skandinavaca — ujedno i trgovaca i gusara — preduzimali su daleke napade, stižući do Francuske i drugih zemalja koje leže na obalama Sredozemnog Mora. Naleti Normana, koji su širili pustoš, izazivali su kod stanovništva neverovatnu paniku, za šta kao dokaz može da posluži sačuvana molitva iz tog vremena: »Izbavi nas, Gospode, normanskoga besa« (»a furore Normannorum libera nos, domine«). Napadi Normana osobito su se pojačali tridesetih i četrdesetih godina IX veka. Normani su jedno vreme opsedali čak Pariz i digli su opsadu tek pošto su dobili vrlo veliki otkup. Seljaci, koji su trpeli jaram i teret sve veće eksploatacije, često su pružali podršku Normanima i ponekad čak učestvovali u njihovim prepadima. Ali je i franačka aristokratija, bojeći se Normana, nerado istupala protiv njih. 852 g. Karlo Ćelavi i car Lotar krenuli su protiv jednog normanskog odreda, ali su njihovi vazali odbili da se tuku s Normanima i naterali su obojicu vojskovođa da stupe s Normanima u pregovore. Usled sve češćih prepada Normana, kralj zapadne Francuske Karlo-Bezazleni ustupio je predvodniku Normana Rolonu 911 g. teritoriju na ušću reke Sene. Normani su primili hrišćanstvo i priznali vazalnu zavisnost od franačkih kraljeva. Tako je obrazovano vojvodstvo Normandija. Poslednji Karolinzi. Poslednji Karolinzi faktički nisu uživali gotovo nikakvu vlast. Njihova slabost dolazila je otuda što su vazalni odnosi, koji su postali opšti i obavezni, potkopali značaj centralne vlasti i ojačali moć mesnih magnata. Naširoko se deli privatnim licima monopol kraljevske vlasti na suđenje po krivičnim delima i na kovanje novca. Ozakonjuje se naslednost beneficija i grofovskih dužnosti (u Kersiskom kapitulariju Karla Ćelavog iz 877 g.). Ukoliko se beneficij pretvara sada u nasledan posed, on postaje ono što će docniji nositi naziv feuda ili lena. Poslednji među Karolinzima koji je za izvesno vreme uspostavio jedinstvo carstva bio je Karlo Debeli (880—887 g.). Ali je njega svrgla skupština aristokratije. Na kraju krajeva, umesto jedne jedinstvene franačke države, obrazovalo se sedam država, sa izbornom kraljevskom vlašću u svakoj od njih: Nemačka, Fran-
109
cuska (pri čemu Francuskom u to vreme nije nazivana čitava teritorija današnje Francuske, već samo njen severni deo), Italija; izdvojili su se i kraljevina Provansa, zatim Burgundska kraljevina (docnije su se kraljevina Provansa i Burgundska kraljevina ujedinile i obrazovale takozvanu Arelatsku kraljevinu); najzad, stekli su samostalnost Lotaringija i Navarska kraljevina s one strane Pirineja. Tako se raspala jedinstvena karolinška carevina. U granicama same Francuske zapaža se u to vreme porast moći grofova pariskih. Jedan od njih, Ed, postao je čak kralj (888—898 g.), pošto se istakao svojim vojnim uspesima u borbi s Normanima. Njegov mlađi brat Robert dobio je pritom Parisku grofoviju i vojvodstvo. Njihovi potomci, porodica Robertina, stiču sve veći značaj na severu Francuske. Najzad, 987 g. Hugo Kape, koji je pripadao porodici Robertina, grofova i vojvoda pariskih, izabran je na saboru aristokratije za kralja Francuske. Taj izbor označavao je pobedu crkve i feudalne aristokratije, koji su doveli na francuski presto svog pretstavnika. Na mesto Karolinga došla je nova dinastija — Kapetâ.
110
GLAVA VI
ENGLESKA I SKANDINAVIJA U RANOM SREDNJEM VEKU
1. ENGLESKA U ANGLOSASKO DOBA Preporod keltske kulture. Doba koje je nastalo posle povlačenja rimskih trupa iz Britanije i trajalo do anglosaskog osvajanja označuje se u literaturi kao »keltski preporod«, jer su u tom periodu iščezli sa ostrva gotovo u potpunosti rimska kultura i latinski jezik, a zapaža se »preporod« keltske kulture. Keltizacija je zahvatila i hrišćanstvo; ono se u to vreme širilo u Britaniji iz keltske Irske, u kojoj se crkva razlikovala obrednim osobenostima od rimskokatoličke crkve i nije priznavala vrhovnu vlast Rima. Taj preporod keltske kulture poklopio se vremenski sa sve češćim napadima Škota iz Škotske i germanskih plemena sa kontinenta. Sasi, Angli, Jiti i Frizi počinju da napadaju na ostrvo u velikim vojnim odredima. Frizi su živeli u severnoj Holandiji, Jiti — na Danskom Poluostrvu, koje se po njima zvalo Jitlandijom, dok su Angli živeli nešto severnije od Sasa, koji su nastanjivali Šlezvig-Holštajn. Ta plemena ne vrše samo pojedinačne privremene gusarske prepade na ostrvo, nego i ostaju na njemu preko zime i malo pomalo zauzimaju jedan deo Britanije za drugim. Legenda je sačuvala ime jednog od keltskih vođa koji se uporno borio protiv najezde Germana — ime vojskovođe Artura. Docnije je na osnovu te legende stvoren srednjovekovni riterski roman o kralju Arturu i njegovim »riterima okruglog stola«. Anglosasko osvajanje. Preseljavanje germanskih plemena pretstavljalo je dug proces, koji se vršio čitavo jedno i po stoleće. Preseljavale su se ne samo pojedine rodovske grupe i pojedine družine, nego i narodne mase s vojnicima na
111
čelu, zajedno sa ženama i decom. Keltsko stanovništvo delom je uništavano, a delom pretvarano u roblje; jedan deo Brita preselio se na kontinent, u Armoriku (današnja Bretanja). Rimski gradovi i vile propadali su u plamenu, i pošto se još od Rimljana preostali sloj rimske kulture nalazio upravo na jugoistoku zemlje, u oblasti koja je bila naročito izložena pustošenjima od strane germanskih osvajača, to je poraz rimske kulture bio potpun. U isto vreme na kontinentu Zapadne Evrope, na onim mestima sa kojih je potekla germanska kolonizacija, savremeni anali ističu veliku opustelost. Treba istaći različit stav širokih masa stanovništva raznih delova Rimskog Carstva prema varvarskom osvajanju. Na kontinentu, gde se »romanizacija«, tj. razvitak robovlasništva i robovlasničke kulture, vršio pojačanim tempom, gde je robovsko gazdinstvo prolazilo kroz krizu i gde se vršio proces pretvaranja seljaštva u kmetove i robove, — varvarsko osvajanje nailazilo je na svestranu podršku narodnih masa, robova i kolona. Tamo pak gde su (kao što je to slučaj u Bretanji) »romanizacija«, pa dakle i razvitak robovlasničkih odnosa, bili slabi i gde su se sačuvali starinski keltski plemenski i rodovski odnosi, — domaće stanovništvo obično je pružalo varvarima s kontinenta ogorčen otpor. Na kraju krajeva, na teritoriji Britanije obrazovalo se sedam osnovnih varvarskih kraljevina: jitski Kent, koji se nalazio na krajnjem jugoistoku; zatim tri saske kraljevine — istočna, južna i zapadna: Veseks, Seseks i Eseks; najzad, na severu obrazovale su se kraljevine Angla, najpre — Istočna Anglija, zatim, tokom dalje kolonizacije, — Nortumbrija na severu i Mersija na zapadu. Prema tome, ponikle su tri saske kraljevine, dve engleske, jedna jitska i jedna anglosaska u užem smislu te reči. Doba postojanja tih sedam kraljevina nosi u istoriji naziv heptarhija, tj. sedmodržavlje. Najpre je među tim kraljevinama dominantan položaj zauzimala najsevernija od njih — Nortumbrija (otprilike u drugoj polovini VII veka), zatim je hegemonija prešla na središnu kraljevinu — Mersiju (tokom VIII veka) i najzad (od IX veka) na Veseks, kraljevinu zapadnih Sasa. Kralj te države, koji se na kraju krajeva obreo na čelu ostalih anglosaskih država, nosio je starinsku titulu vrhovnog kralja, takozvanog bretvalda. Hristijanizacija Anglosasa. Osvajanje Britanije bilo je praćeno njenom dehristijanizacijom, jer su plemena Angla, Sasa i Friza bila još paganska. Ali se tokom VII veka među njima širi hrišćanstvo, uglavnom naporima rimokatoličkog sveštenstva. Dok je ranije u Britaniji dominirala nezavisna irska crkva, dotle su sada, s primanjem hrišćanstva, Anglosasi stupili u one međunarodne veze kojima su dominirale rimske pape. U doba hristijanizacije Anglosasa na rimskom prestolu sedeo je istaknuti papa Grgur I »Veliki« (590—604 g.). Papstvo je tada bilo jedina međunarodna organizacija koja je okupljala čitav zapadni svet, a sveštenstvo jedini obrazovani sloj, sloj koji je sačuvao elemente antičke kulture. U isto vreme crkva je u svojoj težnji za gomilanjem bogatstava, među kojima i zemljišnih, podržavala u svom interesu razvitak privatne svojine, osobito zemljiš-
112
ne, koja je bila nužna za dalji proces razvitka feudalizma u Evropi. Na taj način, interesi crkve poklopili su se sa interesima kraljeva i članova njegovih družina, i stoga je katolička religija bila na prvom mestu religija kraljeva i gornjeg sloja polufeudalnog društva. Pa ipak je širenje katolicizma kod Anglosasa nailazilo na veliki otpor, koji je podržavala i irska crkva. Zapažamo dakle u istoriji Engleske interesantan sukob dveju crkava: rimokatoličke, koja počinje da se učvršćuje kod Anglosasa, i irske, koja se još sačuvala u keltskom Velsu, čija su plemena odbranila svoju nezavisnost i borila se protiv anglosaskog osvajanja. Zato kada je paganski kralj Mersije, Penda, krenuo u rat protiv Nortumbrije, u kojoj se u to vreme već bilo učvrstilo hrišćanstvo, njemu su pružili podršku hrišćanski Kelti iz Velsa. 733 g. Penda je odneo pobedu nad Nortumbrijom i postao najmoćniji među anglosaskim kraljevima. Prevlast Mersije. U ličnosti Pende pobedilo je privremeno paganstvo, ali je proces feudalizacije, koji se u to vreme vršio u anglosaskoj oblasti, pripremao tle za dalju hristijanizaciju. Prema tome, i u samoj Mersiji, koja u toku VIII veka dominira među anglosaskim državama, hrišćanstvo takođe postiže uspehe. Mersija se docnije čak bori sa Veseksom za središte arhiepiskopije. Osobito veliku moć dostiže Mersija pod kraljem Ofom (757—796 g.), savremenikom Karla Velikog. Ofa je održavao prijateljske i savezničke odnose s Karlom Velikim, i kada je ovaj odneo krupnu pobedu nad Avarima, poslao je kralju Ofi bogate darove, stečene u plenu iz toga rata. Danska najezda i hegemonija Veseksa. Prevlast Mersije nije bila dugog veka; od početka IX veka uzdiže se Veseks. U to vreme dešavaju se najezde Normana na Englesku, uglavnom Danaca. Normani, ili Danci, zauzimaju malo pomalo severoistočne delove Engleske — Nortumbriju, istočnu Angliju i Mersiju. Veseks je dakle bio najudaljenija kraljevina, te je stoga i najmanje postradala od te danske najezde. On postaje centar oko koga se okupljaju ostale anglosaske kraljevine u borbi za svoju nezavisnost. Time je i bilo uslovljeno uzdizanje Veseksa. Najzad su Danci zavladali čitavim severoistočnim delom Britanije, dok je jugozapadni njen deo ostao pod hegemonijom kraljevine Veseksa. Društveno uređenje Anglosasa u vremenu od V do IX veka. Za proučavanje društvenog uređenja koje je postojalo kod Anglosasa u doba pre njihovog ujedinjenja pod vlašću Veseksa mi raspolažemo sledećim glavnim izvorima. To su pre svega Anglosaski zakoni, koji počinju da se sastavljaju od VII veka na anglosaskom jeziku i koji se zatim prevode na latinski, tako da su nam sačuvane dve redakcije — anglosaska i latinska. Zatim dolaze herojske legende Anglosasa, od kojih je poznata Saga o Beovulfu: u njoj se priča o podvizima heroja Beovulfa, o njegovoj borbi s čudovištem Grendelom i svirepim zmajem koji je pustošio zemlju. Najzad, postoje razne anglosaske povelje, koje karakterišu i zemljišne nagodbe. Važne podatke o najstarijoj Britaniji sačuvao nam je Beda Venerabilis, koji je u VII veku napisao »Istoriju engleske crkve«.
113
Kod Angla, Sasa, Friza i Jita u periodu njihovog doseljenja u Britaniju vladao je rodovski poredak. Kod svih tih plemena bili su još slabije razvijeni zameci klasnih odnosa nego kod Istočnih Germana — Ostrogota, Vizigota i Burgunda. Prema tome, u novoobrazovanim anglosaskim kraljevinama germanske su plemenske ustanove i rodovski običaji preovlađivali, tim pre što se ni kod britanskih Kelta toga doba nisu gotovo uopšte sačuvali tragovi rimskih društvenih odnosa. U anglosaskim Zakonima krvnina (vergeld), tj. globa koja se plaća za ubistvo slobodnog čoveka, ide u korist roda ubijenoga, i to dve trećine krvnine pripadaju očevom rodu, a jedna trećina majčinom. Isto je tako i u slučaju ubistva zavisnog čoveka, takozvanog vila, tj. Kelta koji se nalazio u zavisnom položaju od Anglosasa, krvnina je pripadala ne samo gospodaru, ili lordu, toga vila, nego i rodovskom savezu (zakon Ine, kralja Veseksa, s kraja VII veka). Pored rodovskih saveza, koji tokom vremena gube svoj značaj u životu Anglosasa, postojali su i novonastali savezi lično slobodnih ljudi, koji su zaključivani radi zajedničke zaštite, — takozvane gilde (gild, gesio). U slučaju ubistva kao tužioci ne pojavljuju se kod Anglosasa samo rođaci ubijenoga nego i članovi gilde (congildones, consocii). Osim toga, tokom vremsnka dobija sve veći značaj i ona vrsta društvene veze koja se može nazvati patronatom: moćni magnati pružali su zaštitu osirotelim članovima saskog društva. Veoma se često dešavalo da seljaci koji bi izgubili zemlju predaju sebe pod zaštitu moćnih ljudi, koji se u anglosaokom društvu nazivaju hlafordima (otuda i današnji naziv »lord«). Hlafordi, ili lordovi, bili su odgovorni za postupke siromašnih ljudi koji su stupali pod njihovu zaštitu. Zameci klasa i njihov razvitak. U anglosaskom društvu ranog perioda postojala je podela na četiri glavna staleža. Na prvom mestu stajao je stalež aristokrata — erla, koji su činili rodovsku aristokratiju. Za ubistvo erla plaćalo se 400 šilinga, tj. dvaput više no što se plaćalo za ubistvo običnog slobodnog čoveka. To je bio sloj krupnih zemljoposednika i robovlasnika, koji se u to vreme formirao. Drugo mesto zauzimali su slobodni seljaci — kerli. Za njih je krvnina iznosila 200 šilinga. Slobodni seljaci živeli su po seoskim opštinama i posedovali u selima porodične deonice — hajde. Treći stalež činili su leti, ili vili, to je bio poluslobodan stalež. Za njih je krvnina iznosila 40, 60 i 80 šilinga — u zavisnosti od njihovog socijalnog položaja. To su bili zavisni ljudi, koji su stanovali na tuđoj zemlji i stajali pod zaštitom ekonomski moćnijih ljudi. To su bili uglavnom ljudi keltskog porekla, za razliku od erla i kerla, koji su vodili poreklo od Anglosasa. Četvrti stalež činili su robovi (theow), za koje se nije plaćala krvnina; za njihovo ubistvo plaćala se, kao i za ubistvo stoke, ne krvnina već globa u korist gospodara ubijenoga. Kod Anglosasa ropstvo je posle osvajanja bilo prilično raširena pojava, i istočni trgovci s kontinenta vrlo su često dolazili u Englesku radi kupovine robova. To se objašnjava time što je borba između Kelta i Anglosasa i dalje trajala, i Anglosasi su prilikom osvajanja pretvarali u roblje masu Kelta.
114
Takvo je bilo društveno uređenje u prvo vreme posle osvajanja. Ali tokom VII veka raste razlika između slobodnog običnog seljaka, kerla, i aristokrate, erla. O tome se može suditi na osnovu krvnine koju su utvrdili kraljevi u Kentu krajem VII veka. U to se vreme krvnina za erla povećava na 600 šilinga, tj. Iznosi triput više nego krvnina za ubistvo običnog slobodnog čoveka. Ali samu rodovsku aristokratiju počinje da potiskuje jedan nov sloj — članovi kraljevih družina, takozvani geziti, ili teni, koji sada obrazuju nov privilegovan činovnički stalež, dužan da vrši vojnu službu. Krvnina za ubistvo članova tih kraljevih družina raste još u većoj meri. U Veseksu, krajem VII veka, u Zakonu kralja Ine član kraljeve družine koji poseduje zemlju procenjuje se sa 1.200 šilinga, tj. šest puta više od običnog slobodnog čoveka. Članovi kraljevih družina koji ne poseduju zemlju, kao i oni koji nisu članovi tih družina, procenjuju se u visini 600 šilinga, tj. ipak triput više od običnog slobodnog seljaka. Očevidno da vojska sastavljena od slobodnih seljaka — vojska koja je prvobitno pretstavljala osnovicu vojne organizacije anglosaskog društva — sada više ne može da podmiruje potrebe društva koje se sve više pretvaralo u feudalno. Težište u vojsci pomera se na profesionalne vojnike, kakvi su u prvom redu bili članovi kraljevih družina. Pa ipak prvobitno u anglosaskom društvu gro stanovništva čine slobodni seljaci, kerli, koji žive po selima, seoskim opštinama. To slobodno seljaštvo sastaje se na seoske skupove, gde rešava svoja pitanja, dalje, na skupštine okruga-satnije, koje se sazivaju svakog meseca, i najzad na skupštine grofovija, koje se sazivaju dvaput godišnje. Svaki slobodan seljak posedovao je zasebnu porodičnu naslednu zemljišnu deonicu, hajd, koji je obično iznosio 120 akara, tj. otprilike 50 hektara. To su bile prilično krupne deonice; verovatno da su njima raspolagale čitave »velike porodice« (zadruga). Takva jedna njiva, koja je pripadala zadružnoj deonici, mogla se u toku godine obraditi pomoću zaprege od osam volova. U to doba plug nije bio mali plug rimskog tipa, koji su vukla dva vola; to je bio veliki težak plug, u koji su uprezana četiri para volova. Pored toga, seoske zadruge imale su svoj deo livade, ispaše i pravo korišćenja opštinske šume, voda i drugih prirodnih izvora. Čitav posed delio se na pojedine pojaseve, koji su bili rasuti po čitavoj teritoriji sela i na kojima je vladao prinudni plodored. Prvobitno je preovlađivao dvopoljni sistem: čitava površina njive deljena je na dva polja, od kojih je jedno stavljano pod ugar, a drugo zasejavano. Ali se već zapaža i prelaz na sistem tropoljne poljoprivrede. Razvitak privatne svojine na zemlju. Zemlja kojom su raspolagale velike porodice, koju su Anglosasi posedovali na osnovu običajnog narodnog prava, koja je bila nasledna i, najzad, čije se otuđivanje moglo vršiti samo po dozvoli rodovskog saveza — nazivala se narodnom zemljom — folklend. Obično je kralj, koji je nosio titulu bretvalda, imao pravo da izdaje darodavne povelje na zemlju, koja je posle toga prelazila u punu ličnu svojinu i postajala privilegovanom zemljom, slobodnom od mnogih obaveza koje su padale na svu ostalu zemlju. Takva zemlja
115
nazivala se buklend — zemlja na osnovu povelje. Svaki posed, bez obzira na to spada li on u kategoriju buklenda ili folklenda, bio je dužan da u korist države vrši tri obaveze (trinoda necessitas): vojnu obavezu, obavezu da opravlja mostove i puteve i obavezu da održava u redu utvrđena mesta u zemlji. Usled pojave pune privatne svojine na zemlju, pored narodne zemlje, vrši se i razvitak krupne zemljišne svojine, kako se to zakonomerno zapaža i u franačkom društvu, gde je pojava aloda neizbežno imala za posledicu obrazovanje krupnog zemljišnog poseda. I kod Anglosasa osobito je rastao crkveni zemljišni posed; crkva je često dobijala u svojinu deonice zajedno sa pritežavaocima nastanjenim na njima. Državna organizacija. Za državnu organizaciju Anglosasa, koja se formirala u razdoblju od VI do IX veka, karakterističan je široki razvitak lokalne samouprave. Ova osobenost ostaje za Englesku karakteristična tokom čitavog Srednjeg veka. Osnovicu političke organizacije čini selo, koje pretstavlja seosku opštinu. Stanovništvo tog sela sastaje se na seoske skupove i bira svog starešinu (tungerefa). Više sela čine satniju (hundred). Svakog meseca stanovništvo se sastaje na svoje satniske skupštine (hundred-moot), gde se bira starešina koji se stara o stvarima satnije (hundred-man). S jačanjem kraljevske vlasti satniski starešina se pretvara u običnog kraljevskog činovnika, pretstavnika centralne vlasti u provinciji. Postepeno se iz opšte mase slobodnih kerla, koji su se sastajali na te satniske skupštine i rešavali svoja pitanja, izdvaja tokom procesa feudalizacije čitavog društva — posebna grupa uticajnih ljudi — veće dvanaest najstarijih tena, sastavljeno od najkrupnijih sopstvenika satnije. Više satnija čine grofoviju (shire). Neke od tih grofovija prvobitno su same pretstavljale samostalne države, na primer Kent, Eseks. Na čelu grofovije stajao je isprva eldormen (ealdorman); on je bio pretstavnik stanovništva u grofovijama nastalim od kraljevina i verovatno naslednik vazalnog kralja. S porastom kraljevske vlasti eldormena potiskuje kraljevski činovnik — šerif (scirgerefa). Dvaput godišnje redovno se sastaje skupština grofovije, ili »narodna skupština« (folkmoot), ali u praksi nisu svi stanovnici grofovije učestvovali u njenom radu, već samo najugledniji, ekonomski najmoćniji ljudi. Iz redova stanovništva grofovije takođe se bira posebno veće dvanaest najstarijih tenova, koje se sastaje kod grofa. Jačanje centralne vlasti. Ujedinjenje anglosaskih kraljevina stajalo je u vezi s jačanjem kraljevske vlasti. Dok su kraljevi postojali u svakoj samostalnoj plemenskoj državi nastaloj na teritoriji Britanije, svaki takav kralj sam je pripadao određenom plemenskom i rodovskom savezu; u slučaju da kralj bude ubijen, krvninu (koja je doduše bila nešto viša od krvnine za ubistvo erla i bila jednaka episkopskoj krvnini) dobijao je njegov rodovski savez. Docnije, prilikom ujedinjenja kraljevinâ, uzdizanje jednog od kraljeva kao vrhovnog kralja imalo je za posledicu da se ubistvo kralja počinje kažnjavati još višom globom. U Mersiji je ubistvo
116
kralja kažnjavano globom od 7.200 šilinga, 36 puta više od krvnine za ubistvo običnog slobodnog kerla, tj. krvnina je iznosila isto toliko koliko i za ubistvo arhiepiskopa. U IX veku, pod uticajem crkve, kralj se već stavlja na drugo mesto iza boga, i njegovo ubistvo smatra se za skrnavljenje svetinje i kažnjava smrću. Jačanje kraljevske vlasti i ujedinjavanje zemlje vršili su se u korak sa opadanjem značaja narodnih skupština. Narodne skupštine i dalje su se sastajale samo u pojedinim grofovijama. Ujedinjena kraljevina Anglosasa nije više imala opšte narodne skupštine: umesto nje sazivan je pri kralju takozvani »savet mudrih«, vitangemot (witangemot). Sva su pitanja rešavana u saglasnosti s tim savetom. U taj savet »mudrih ljudi«, vitana, ulazili su najuticajniji magnati kraljevine. Vojno ustrojstvo u ovom periodu i dalje se temeljilo na vojsci sastavljenoj od svega slobodnog stanovništva. Ali se postepeno centar vojne organizacije prenosio sa seljačke vojske na posebne vojne družine, sastavljene od profesionalnih vojnika. Kraljevi prihodi sastojali su se uglavnom od njegovih privatnih prihoda koje je on dobijao kao krupni zemljoposednik. Osim toga on je imao i takozvano pravo »firme«, tj. pravo da od stanovništva zahteva da mu daje poljoprivredne proizvode, što je pretstavljalo isto ono »kormlenie« (hranjenje) koje nam je poznato i iz staroruske istorije. Docnije, kada su učestali napadi Danaca, zavode se specijalni novčani nameti na stanovništvo, takozvani danski novac, koji je ubiran za otkup od danskih prepada. Ti nameti postepeno se pretvaraju u redovni novčani porez. Danska osvajanja. U toku IX veka sve više jačaju prepadi pomorskih gusara — Normana, Danaca, — koji malo pomalo osvajaju jedan deo anglosaske teritorije: Nortumbriju, Mersiju i Istočnu Angliju. Oblasti koje su dospele pod vlast Danaca dobile su docnije naziv »oblasti danskog prava«. Jugozapadni deo Engleske i dalje je bio nezavisan, pod hegemonijom Veseksa, koji je postao centar za ujedinjenje Anglosasa u njihovoj borbi protiv zavojevača. Alfred od Veseksa. U toj borbi znatnu ulogu igrao je kralj Veseksa Alfred Veliki (871—900 g.). On je isprva pretrpeo nekoliko poraza od Normana i postigao njihovo povlačenje po cenu plaćanja danka, ali je posle jedne krupne pobede nad Dancima iz 879 g. Alfred zaključio s njihovim vođom Gutrumom ugovor, po kome je čitava zemlja podeljena između Danaca i Anglosasa. Prvi su zadržali čitav severoistočni deo Engleske, a drugi njen jugozapadni deo. Vlada Alfreda Velikog potseća po mnogim svojim crtama na vladu Karla Velikog. Za njegove vlade stvorena je pomorska flota od 100 lađa, radi odbrane od normanskih napada. Poboljšana je organizacija vojske. Čitava zemlja podeljena je na nekoliko vojnih okruga, i svaki okrug morao je davati određeni broj oružanih snaga; pritom je svakih pet deonica, ili hajda, moralo naoružati po jednog vojnika i izdržavati ga, snabdevajući ga svim što je potrebno. Prema tome, težište vojne organizacije prenosi se sada na specijalne, teže naoružane vojnike, koji poseduju pet hajda zemlje. To više nije bila opšta seljačka vojska već vojska sastavljena od profesionalnih vojnika. Posle ove vojne reforme odnesen je docnije niz pobeda
117
kako nad domaćim Dancima, koji su već bili nastanjeni u Engleskoj, tako i nad onima koji su vršili napade iz same Danske (oko kraja IX veka). Oko 890 g. sastavljen je zbornik zakona — Zakon kralja Alfreda. Pre toga svaka pojedina anglosaska kraljevina imala je svoje posebne zakone. Postojali su zakoni kraljeva Kenta, Veseksa, Mersije itd. Alfredov zakon obuhvatio je zakonodavne norme uzete iz zakona Veseksa, Mersije i Kenta. To je dakle bio kodeks opšteengleskog prava. Alfred je na Karla Velikog potsećao i po svojoj zaštiti prosvete. On je sam, kako kazuje njegov biograf, sakupljao starinske mitološke legende, pesme i sage Anglosasa, organizovao škole za vaspitanje dece dvorana i dovodio s kontinenta nastavnike za te škole. Forsirao je i prevođenje raznih dela s latinskog jezika na anglosaski. U njegovo vreme preveden je u to doba jedini opštepristupačan udžbenik za opštu istoriju — istoriska kompilacija Orozija. Dalje je prevedena s latinskog na anglosaski »Istorija engleske crkve« Bede Venerabilisa; prevođena su i pojedina dela pape Grgura. Počinje da se piše i hronika u kojoj se opisuje vlada Alfreda Velikog. Na bazi vojne reforme koju je izvršio Alfred Veliki vojna organizacija kod Anglosasa znatno se poboljšala, i posle Alfredove smrti Anglosasi prelaze u ofanzivu na Dance. Sredinom X veka »oblast danskog prava« osvojio je kraj Edgar (959 —975 g.), koji postaje kralj čitave Engleske, ujedinivši pod svojom vlašću kako Anglosase tako i Dance. Tako je Engleska ponovo ujedinjena u jednu kraljevinu. Ali je takvo stanje trajalo samo do kraja X veka, kada ponovo počinju normanski prepadi. Novo osvajanje Engleske od strane Danaca. U to vreme Danska pod kraljem Haroldom Plavozubim (950—986 g.) postaje moćna država, u čiji su sastav ušli jug Skandinavije, oblast litavskog plemena Prusa i oblast Pomeranskih Slovena, koja je docnije dobila naziv Pomeranija. Harold i njegovi naslednici preduzeli su više pohoda na Englesku i ponovo osvojili tu zemlju. Za vlade danskog kralja Knuta, ili Kanuta (1017—1035 g.), obrazovana je moćna pomorska država, koja je obuhvatala Englesku, Dansku i delove Švedske i Norveške. Karakteristično je da je Knut našao oslonca u Engleskoj ne kod došljaka iz Danske nego kod domaće zemljišne aristokratije. Za njegove vlade nastavljeno je ujedinjavanje zakonodavstva i izdan je zbornik zakona za čiju su osnovu uzeti kako zakoni Anglosasa tako i zakoni Danaca. Potreba za novim zakonodavstvom bila je izazvana krupnim promenama u društvenom uređenju Engleske, procesom njene feudalizacije. Knutovo zakonodavstvo nosi na sebi u velikoj meri crte tog procesa. Interesantno je da je danski novac, tj. onaj namet koji je od stanovništva uziman u vreme borbe s Dancima, ostao sačuvan i za vlade samih Danaca, samo što je to sada bio stalan namet, ubiran u korist kralja. Edvard Ispovednik. Za vlade Knutovog naslednika vlast Danaca je jako oslabila usled međusobne borbe i sukoba između pojedinih pretstavnika danske
118
vladajuće klase. Anglosasi su uzeli učešća u toj borbi i na kraju krajeva uspeli da dovedu na kraljevski presto pretstavnika stare anglosaske dinastije Edvarda (1042— 1066 g.), prozvanog Ispovednik. U vreme dok je u Engleskoj još bila jaka vlast Danaca, Edvard je živeo na dvoru normandiskih vojvoda i vratio se s kontinenta okružen dvoranima i savetnicima koji su pripadali normandiskoj, burgundskoj i flamanskoj aristokratiji. Čitava njegova vlada ispunjena je borbom domaće anglosaske aristokratije sa tim došljacima s kontinenta. Posle njegove smrti, početkom 1066 g., anglosaski magnati doveli su na presto čoveka iz svoje sredine — Harolda. Ali je njegova vlada trajala manje od godinu dana. Iste, 1066 g., vojvoda Normandije Viljem, docnije prozvan Osvajač, prešao je moreuz, odneo pobedu nad Haroldom u bitki kod Senlaka, blizu Hastinksa, i osnovao u Engleskoj novu kraljevsku dinastiju. Sa ovim događajem završava se anglosaski period engleske istorije; s njim otpočinje nova stranica njenog socijalnog, političkog i kulturnog razvitka (vidi glavu XXI). Društveno uređenje danskih oblasti. U toku perioda borbe s Dan-cima desile su se u razvitku društvenog uređenja Anglosasa velike promene. Pre svega, u onim oblastima koje su bili pokorili Danci porastao je značaj slobodnog seljaštva. Danci su stajali na nešto ranijem stadiju razvitka feudalizma od Anglosasa; stoga je slobodno seljaštvo sačuvalo kod njih svoju nezavisnost u daleko većoj meri. Karakteristično je kako su Danci i Anglosasi gledali na položaj slobodnog seljaka. Na osnovu ugovora koji su zaključivani između obeju strana, život slobodnog danskog seljaka zaštićavan je podjednakom krvninom (vergeldom) kao i život anglosaskog tena, tj. privilegovanog čoveka anglosaskog društva. Očevidno da klasna diferencijacija nije kod Danaca još dostigla veće razmere, i feudalizam u »oblasti danskog prava« bio je još slabo razvijen. Feudalizacija Engleske. Teni i erli. Zato feudalizam u drugim oblastima Engleske postiže sve veće uspehe. Pred kraj prethodnog perioda u satnijama i grofovijama osobito veliku moć stiču već pomenutih dvanaest najstarijih tenova. Vlast u mesnoj samoupravi prelazi dakle u ruke neznatne grupe najuticajnijih zemljoposednika. Oni stoje na čelu novog sloja vojno-činovničke aristokratije — tenâ, potiskujući staru rodovsku aristokratiju. U sastav toga novog vladajućeg sloja mogao je ulaziti svaki čovek koji poseduje pet hajda zemlje i čak svaki trgovac koji je izvršio tri prekomorska putovanja. To pokazuje kakav je značaj stekla u to vreme u Engleskoj trgovina i koliko je porasla socijalna uloga trgovca u životu anglosaskog društva. Karakteristično je da se naziv starorodovske aristokratije — erli — prenosi sada na svakog čoveka koji poseduje 40 i više hajda zemlje. Prema tome, zapaža se raslojavanje po imovinskom obeležju u okvirima same vladajuće klase, a rezultat tog raslojavanja jesu sitnoposednički teni i krupni zemljoposednici — erli. Borba između tih dveju grupa, koja od vremena normandiskog osvajanja prelazi u borbu između sitnoposedničkog riterstva i krupnih feudalaca-barona, postaje još od kraja anglosaskog perioda bitan momenat u istoriji Engleske.
119
Porast privatne vlasti. U anglosaskom periodu raste i značaj patronata, tj. privatne zaštite koju su magnati pružali zavisnom stanovništvu. Ali za razliku od prethodnog perioda, u kome je stupanje pod zaštitu krupnog magnata pretstavljalo privatnopravni akt, sada ta zaštita postaje obaveznom. Zakon kralja Atelstana (oko 930 g.) direktno propisuje da svaki čovek ima svog lorda. Propisuje se da rođaci svakog čoveka koji nema svog lorda nađu ovome takvog lorda-zaštitnika. U isto vreme razvija se imunitet, koji u Engleskoj nosi naziv soka ili soka i saka. On obuhvata sva sudska i fiskalna prava koja dobija krupni magnat prema zavisnom stanovništvu. Čovek koji stanuje na teritoriji krupnog magnata i nalazi se u zavisnosti od njega, takozvani sokmen (tj. »čovek soke«), jeste slobodan čovek, ima pravo da prodaje svoju zemlju i čak da se udaljava s teritorije soke. Ali se on nalazi pod sudskom vlašću lorda. To je dakle poluzavisno stanje, koje nastaje ili na taj način što ekonomski propali seljaci stupaju pod zaštitu krupnog magnata, ili na osnovu kraljevih poklona, pri čemu je kralj često davao čitave oblasti naseljene slobodnim ljudima pod privatnu vlast, ili soku, pojedinim magnatima. Engleski feudalni posed. Tako se u Engleskoj vršio proces feudalizacije, koji je bio konačno završen tek sa normandiskim osvajanjem. Osnovicom anglosaskog društva sve većma postaje ne selo slobodnih seljaka, već feudalni posed, takozvani manor, koji se sastoji od vlastelinskog imanja i kmetovskog sela, isto onako kao i u Franačkoj. Sačuvan nam je izvor s početka XI veka koji sadrži opise takvih manora — »Rectitudines singularum personarum«. U njemu se opisuju vojničke državine tena, koji po svoj prilici sede na manastirskoj zemlji, kao i obaveze od njih zavisnih seljaka. Među seljacima razlikuju se tri osnovne grupe. Pod najpovoljnijim uslovima žive geniti, ili geneati. To su nekadašnji slobodni kerli, koji su sad dospeli u zavisan položaj od magnata. Oni su dužni da svome lordu plaćaju uglavnom novčanu i naturalnu rentu, kao i da mu vrše manji kuluk, u vidu privremene pomoći za vreme žetve. Daleko je teži položaj drugih dveju grupa kmetovskog stanovništva — gebura i kosetla. Ovu poslednju grupu činili su seljaci koji nisu imali deonice normalne veličine, već manje parcele zemljišta, s kolibom na njemu. Obe ove grupe vrše mnogo teži kuluk, radeći na gospodarevoj zemlji od dva do tri dana nedeljno. Tako se u anglosaskom društvu vršilo postepeno pretvaranje slobodne seoske opštine slobodnih kerla u kmetovsku opštinu. Na tu kmetovsku opštinu prenosi se u isto vreme odgovornost za vršenje obaveza od strane stanovništva koje ulazi u njen sastav; kmetovska opština dobija na taj način fiskalni karakter.
2. SKANDINAVIJA U RANOM SREDNjEM VEKU Najstariji period. O najstarijem periodu istorije Skandinavije malo nam je šta poznato. Među plemenima koja su od starinâ živela u Skandinaviji znamo za
120
Gote, ili Gaute, i Svione. Gauti su naseljavali južni deo današnje Švedske, koja je sve do danas sačuvala svoj stari naziv — Gotaland, tj. zemlja Gota. Oblast Sviona dugo vremena je nosila naziv Svealand — zemlja Sveja, ili Šveda. Karakteristično je da antički pisci pominju samo jugoistočne Skandinavce, tj. ona plemena koja su naseljavala teritoriju južne Švedske, a gotovo ništa ne kazuju o stanovništvu Norveške. To dokazuje, kao što je primetio još Engels, da su se trgovačke veze i pomorstvo razvijali uglavnom u istočnom delu Baltičkog Mora. Sami Rimljani nisu zalazili u Baltičko More, već su samo održavali veze s lokalnim trgovcima, koji su vodili samostalnu trgovinu u istočnom delu tog mora. Na to ukazuju i rimske izrađevine i nalazišta novca, koja su osobito bogata u južnoj Švedskoj i Danskoj. Novac koji je tu vađen pripada prvenstveno I i II veku n. e. Zatim nastaje jedan prekid sve do V veka, do doba »seobe naroda«, kada se na severu ponovo pojavljuju nalazišta novca. Očevidno da su u tom razmaku vremena, od II do V veka, trgovačke veze između Skandinavije i kontinenta bile prekinute. Docnije imamo podataka o Skandinaviji u VI veku, od istoričara Jordanesa i Prokopija, koji saopštavaju da u Skandinaviji živi mnoštvo naroda, od kojih svaki ima svog kralja. Norveška od IX do XI veka. Da bismo se detaljnije upoznali s društvenim uređenjem Skandinavije, daćemo sliku društvenog uređenja koje je postojalo u Norveškoj od IX do XI veka. Norveška je u svom društvenom razvitku zaostajala iza drugih delova Skandinavije, i zato se u njoj sačuvalo daleko više starinskih ustanova i običaja koji omogućuju da se rekonstruiše onaj poredak koji je u ranije vreme postojao i u drugim delovima Skandinavije. Skandinavci Norveške delili su se na mnoštvo sitnih plemena — filka (fylke, nemačko volk, rasutih po zalivima koji duboko zalaze u poluostrvo (takozvanim fjordovima) i međusobno odvojenim visokim planinama. Na čelu svakog od njih stajao je poseban plemenski vođa, takozvani jarl. Više filka ujedinjavalo se u krupnije plemenske saveze, sa zajedničkim narodnim skupštinama (thing), na koje se sakupljalo čitavo slobodno stanovništvo. Postojala su i veća starešina. Na čelu pojedinih plemenskih udruženja pojavljuju se i kraljevi. Svaki filk delio se na satnije (herad), sa satnikom na čelu (hersir). Osnovicu društva činili su slobodni seljaci, koji su se zvali bondi (bonde). Oni su se sastajali na narodne skupštine — tinge — i rešavali na njima svoja lokalna pitanja. Dalje ujedinjavanje plemena Norveške dovodi do toga da se u njoj formiraju četiri velike oblasti, svaka sa svojim samostalnim tingom, svojim posebnim zakonom i posebnim mesnim običajima. U njima se pojavljuju kraljevi, koji se biraju na tinzima. Ako kralj ne zadovoljava zahteve stanovništva, nezadovoljnici razašilju po čitavoj zemlji strelu, koja pretstavlja znak da kralja treba svrgnuti s prestola i ubiti. Prema tome, u to doba počinje već da se raspada rodovsko društvo, da se obrazuju klase i formira država; pritom pored slobodnih seljaka -— bonda i pret-
121
stavnika rodovske aristokratije — jarla, postoje još i robovi. Oko jarla počinju da se okupljaju družine. Stanovništvo se bavi uglavnom lovom i ribolovom, jer geografski uslovi za bavljenje zemljoradnjom u većim razmerama nisu u Skandinaviji povoljni. Zbog osobite važnosti ribolova znatan razvitak dostiže moreplovstvo, a u vezi s tim i gusarstvo i trgovina. Trgovalo se sušenom ribom, krznima i drugim lokalnim proizvodima. S raspadanjem rodovskih odnosa i obrazovanjem krupnijih kraljevina pojedini pretstavnici aristokratije, koji nisu želeli da se pokoravaju kraljevoj vlasti, sakupljaju svoje družine i organizuju prekomorske pohode, u koje uvlače i višak stanovništva. Raspadanje rodovskih odnosa i obrazovanje klasa najranije se zapaža kod Šveda, ili Sviona. Još u Tacitovo vreme tu je postojala jaka kraljevska vlast i imovinska nejednakost. Kako kaže Tacit, kod njih »bogatstvo uživa veliko poštovanje«. Tacit kod Sviona razlikuje niz staleža: aristokrate, slobodne ljude, oslobođenike i robove. Usled raspadanja rodovskog poretka, klasne diferencijacije i prenaseljenosti, uzimaju maha pomorstvo i gusarstvo, osobito počev od IX veka. Za period od IX do XI veka karakteristični su pohodi pojedinih vođa, takozvanih pomorskih kraljeva — vikinga (od reči »vik« — zaliv, draga). Ti su odredi pomorskih kraljeva na svojim brodovima, takozvanim »morskim vucima« ili »morskim konjima«, u koje je moglo da stane 60—70 vojnika, preduzimali ponekad vrlo daleke prepade. Tako se kod Skandinavaca gusar, vojnik i trgovac ujedinjuju u jedno lice. Osvajanja i putovanja Skandinavaca. Skandinavci preduzimaju napade na Irsku i još u IX veku obrazuju u njoj — uglavnom na istočnoj obali i na jugu zemlje — niz manjih skandinavskih (normanskih) »država«. Ove skandinavske naseobine održavale su se tu do kraja IX veka, kada su Skandinavci otkrili Island (878 g.), kuda je krenula glavna struja kolonizatora iz Norveške. Tu su se počeli seliti, s jedne strane, seljaci koji u otadžbini nisu mogli naći zemlje za bavljenje zemljoradnjom, a s druge strane — oni nezadovoljni pretstavnici aristokratije koji su činili opoziciju prema kraljevskoj vlasti, a morali da priznaju bezizglednost dalje borbe. Skandinavci su naselili i druga ostrva severno od Engleske. Naselja Skandinavaca u Irskoj počela su u velikoj meri opadati, a njihovo stanovništvo je u znatnom stepenu keltizovano. Na Islandu su se pak dugo vremena sačuvali starinski običaji, stariji društveni odnosi i način života nego u samoj Skandinaviji, kao i staroskandinavska kultura. Na Islandu su zapisane staroskandinavske pesme i sage, koje su čuvali i predavali mnogobrojni pevači ili pripovedači, takozvani skaldi. Poznato nam je najkrupnije delo te vrste — »Eda«, u prozi i stihu, koje u sebi sadrži mnoštvo starinskih legendi. Ali se geografska otkrića Skandinavaca nisu završila sa otkrićem i naseljavanjem Islanda. U X veku oni su otkrili Grenland. U legendama o toj zemlji kazuje
122
se da je bila nastanjena patuljcima (Eskimima). Tamo su krenuli kolonizatori sa Islanda. Islandska kolonija na Grenlandu postojala je sve do XVI veka, a zatim je iščezla. Postoje podaci o tome da su oko 1000 g. Normani dospeli u Severnu Ameriku, gde su čak osnovali koloniju, koja je trajala sve do XIV veka. Ali su sva ta otkrića nosila slučajan karakter i nisu ostavila nikakvog traga u ekonomskoj i kulturnoj istoriji Evrope. Putovanja Skandinavaca na Istok. Normani su preduzimali i pojedine puteve na Istok i sever. Oni su širili svoja osvajanja na sever Norveške, pokoravajući finska plemena i namećući im danak. Iz anglosaskih izvora poznat nam je opis gazdinstva jedno krupnog gazde-Norvežanina, po imenu Otera, koji je živeo u IX veku na krajnjem severu Norveške. »Oter je posedovao severne jelene, bikove, ovce, svinje. Finci su mu plaćali danak u kožama ovaca ili vidri, medveda ili severnih jelena, u perju ptica, užadima, kožama, kitovim kostima« i drugom. Putovanja u trgovačke svrhe preduzimana su i dalje na sever. Normani su dolazili do Belog Mora i stizali do zemlje »Biarmije«, u koju su prodirali preko Belog Mora rekom »Dinom«. Očevidno da se pod tom rekom podrazumeva Severna Dvina, pa se zemlja Biarmija može prema tome tražiti u slivu reke Dvine, možda u oblasti naseljenoj plemenom Perm, od koga je mogla dobiti naziv i sama oblast. U Švedskoj je nađeno mnogo istočnog srebrnog novca iz tog perioda; on ukazuje na to da su Šveđani vodili živu trgovinu sa Istokom, verovatno Volgom, posredstvom bugarske države. Oni su putovali i velikim putem »od Varjaga do Grka«, tj. Vizantije. Duž tog puta Normani su se nastanjivali po pojedinim mestima kao vojne družine. Skandinavci u Zapadnoj Evropi. Najzad, Normani su u to vreme preduzimali i ekspedicije na jug. Oni su osvojili, kao što je već rečeno, znatan deo Engleske, i neko vreme Engleska je ulazila u sastav jedne od krupnih skandinavskih država — Danske. Oni su prodirali i u dubinu Francuske, penjući se uz reke Senu i Loaru. 886 g. Normani su opseli i sam grad Pariz, a 911 g. obrazovali Normandisko vojvodstvo, sa svojim vođom Rolonom na čelu (vidi glavu V, § 3). U svojim naletima Normani su dolazili do Španije i Sredozemnog Mora. 844 g. preduzeli su napad na obale Asturije (severna obala Španije), ali su bili odbijeni. Pljačkali su i obale arapske Španije, severne obale Afrike, Balearska Ostrva (Minorku i Majorku); njihove družine prodirale su čak do južne Italije i Sicilije. U XI veku Španci su uzimali takve družine kao najamnike radi borbe sa Arabljanima. Skandinavci su često preduzimali pojedinačna putovanja u verske svrhe u Palestinu, radi poklonjenja takozvanom »grobu gospodnjem«, pri čemu su usput ponekad pljačkali stanovništvo. U Italiji se prvi put pojavljuju otprilike sredinom IX veka. Feudalci južne Italije često su pozivali Normane kao najamnike. Kao rezultat naseljavanja na zemlju grupa i čitavih odreda takvih normanskih najamnika, obrazovana je tridesetih godina XI veka grofovija Averza. 1042 g. jedan od
123
vođa najamnih odreda Normana dobio je u feud teritoriju u Kampaniji zajedno sa gradom Gaetom. 1043 g. čitavu zapadnu Apuliju osvojio je jedan drugi vođa normanskih odreda — Viljem Gvozdena Ruka. Normani su postepeno proširili svoju vlast i na susedne zemlje. Viljem Gvozdena Ruka počeo je da osvaja Benevent. Normani vode borbu s papama, koji su njihovo učvršćivanje u Italiji smatrali isprva opasnim po sebe, ali docnije te iste pape počinju da iskorišćavaju Normane u svoje svrhe. Jedan od krupnih vođa Normana, Robert Gviskar, dobio je 1059 g. od pape titulu vojvode od Apulije i Kalabrije. Od 1060 g. Robert i njegov brat Rožer pristupaju osvajanju Sicilije, koja je tada pripadala Arabljanima, i 1071 g. zauzimaju čitavo ostrvo. Na kraju krajeva (u XII veku) izvršeno je ujedinjenje pojedinih normanskih država poniklih na italijanskom tlu. Na jugu Italije obrazovana je prilično krupna i jaka kraljevina, sastavljena od Sicilije, Kalabrije i Apulije. Kultura i religija Skandinavaca. Normani Skandinavije dugo vremena su ostali pagani. Ujedinjenje normanskih plemena dovelo je do toga da se kod njih obrazovao dosledan sistem verskih pretstava, sa čitavim panteonom bogova, na čijem su se čelu nalazili bog Odin, njegova žena Freja i sin Tor. Od početka VIII veka počinje da se širi i hrišćanstvo. Vrhovno božanstvo Skandinavaca bio je bog neba Odin, ili Votan. U doba posle »velike seobe naroda« to božanstvo postaje božanstvom viših klasa, božanstvom mlade klase feudalaca i družina kojima su okruženi. Narodne mase klanjale su se drugom božanstvu — Toru (ili Donaru kod Germana), božanstvu groma. Odin je zamišljan ocem svih bogova. On je obično prikazivan kako sedi na belom konju s kopljem i mačem u rukama, sa zlatnim šlemom, koji treba da simbolizuje sunce na plavom nebu. On nosi plav ili modar plašt, koji simbolizuje boju neba. Ponekad se Odin likovno pretstavlja jednookim, jer nebo ima samo jedno oko — sunce; on nosi na glavi šešir sa širokim obodom, koji ponekad nadvija nad oči. Tada se nebo prikriva oblacima. On je božanstvo rata. Odin vlada u Valhali. To je mesto kuda odlaze junaci pali u boju dok ljudi koji nisu poginuli u borbi odlaze u podzemno carstvo. On je okružen borbenim valkirama. Odin je i bog vazduha i, praćen svojom svitom, jezdi u obliku vetra zemljom. Docnije, s razvitkom kulture, pismenosti, poezije, on postaje i božanstvo kulture, bog poezije, pronalazač pisma i bog svakog čarobnjaštva. Drugi bog, Tor, obično se pretstavlja sa munjom, jer simbolizuje grom. On ima riđu bradu i vozi se na kolima u koja su upregnuti jarci. Tor je zaštitnik nižih klasa — seljaka i robova, koji posle smrti ne odlaze u Valhalu nego u carstvo boga Tora. Od ostalih bogova osobito se ističe sin Odinov — svetlo božanstvo Baldur, bog svetlosti. Postoji mit o njegovoj smrti, koju su oplakali svi bogovi i cela priroda. Balduru je prorečeno da mora poginuti. Njegova mati, boganja Freja, počela je da moli čitavu prirodu da joj poštedi sina. Ali je zaboravila da se obrati jednoj
124
maloj biljci — imeli. Kada su svi bogovi počeli da kušaju Baldurovu moć da ne može biti ranjen, on je za sve to vreme ostao čitav i nepovređen, ali, nagovoren od zloga boga Lokija, njegov slepi brat udario je Baldura granom imele. To je izazvalo smrt svetlog božanstva, koje će, međutim, opet vaskrsnuti. Mi tu zapažamo mit u vezi sa pretstavom o godišnjem umiranju i ponovnom rađanju svetlog božanstva sunca. U panteonu skandinavskih božanstava postojalo je i zlo božanstvo — Loki. On je bog vatre, ali u isto vreme i božanstvo koje je neprijateljski raspoloženo prema svim svetlim bogovima. On je otac svetskog zmaja, otac svetskih vukova, otac boginje pakla, otac svetskog zla. Sva zla božanstva, na čelu sa bogom Lokijem, ustaće jednom protiv vrhovnih svetlih božanstava, i svet će propasti, posle čega će doći do novog stvaranja sveta na novim principima. Bogovi kod Skandinavaca imaju iste grupe koje postoje i na zemlji: oni se takođe dele na rodovske grupe. Postojale su dve grupe bogova, azi i vani, između kojih se vodila ogorčena borba; ali je zatim došlo do izmirenja tih božanstava, pri čemu su jedni drugima dali taoce. Svi ovi mitovi ukazaju na to da je religija Skandinavaca pretstavljala ujedinjenje raznih plemenskih religija. Obrazovanje Danske kraljevine. U toku IX reka u Skandinaviji se obrazuju krupnije državne tvorevine. Na početku tog veka nastaje Danska kraljevina, koja je vrhunac svoje moći dostigla u X veku, pod kraljem Haroldom Plavozubim; on je pokorio i južnu Skandinaviju i ratovao s Prusima p Pomeranskim Slovenima. Osobito veliku moć dostigla je Danska za vlade kralja Kanuta (Knuta) Velikog; njegova kraljevina obuhvatila je i Englesku i južni deo Skandinavije. Ujedinjenje Švedske. U IX veku počinje da se formira i Švedska država. Ujedinjuju se dve osnovne oblasti današnje Švedske — Gotija, ili Gotland, i Švedska u užem smislu reči, ili Svealand. Isprva su sitna švedska plemena imala jedan verski centar, u Upsali, gde se nalazio takozvani »dvor bogova« i gde se stanovništvo sakupljalo na verske praznike, radi vršenja raznih verskih obreda. Oko toga »dvora bogova« i izvršeno je ujedinjenje švedskih plemena, tako da su kraljevi Upsale, koji su pripadali kraljevskoj porodici Ingve, postali i kraljevina čitave Švedske. Od tih švedskih kraljeva istaći ćemo konunga Olafa; za njegove vlade na početku IX veka stvorena je krupna država, u čiji je sastav ušao i jedan deo Norveške; pod njim počinje i hristijanizacija Švedske. Obrazovanje Norveške kraljevine. Kao datum početka obrazovanja Norveške kraljevine može se smatrati godina 885, u kojoj je Harold Harfager (Lepokosi) pristupio ujedinjavanju pojedinih plemena i proterao mesne jarle, koji su stajali na čelu pojedinih samostalnih filka. Za vlade njegovog praunuka Olafa II Debelog (1015 —1027 g.) definitivno je izvršeno ujedinjenje čitave Norveške; pritom je zvanje jarla bilo sasvim ukinuto. Tako su se u Skandinaviji obrazovale države: Švedska, Danska i Norveška.
125
GLAVA VII
NEMAČKA, ITALIJA I PAPE U VREMENU OD IX DO XI VEKA Izdvajanje Nemačke iz države Karla Velikog. — Nemačka kao samostalna država izdvojila se iz monarhije Karla Velikog na osnovu Verdenskog ugovora iz 843 g. Po tom ugovoru unuku Karla Velikog, Ludvigu Nemačkog, pripale su sve prekorajnske zemlje i Bavarska. Osim toga, u sastav Nemačke ušle su i zemlje duž same Rajne, naime arhiepiskopije u Majncu, Vormsu i Špajeru. Ta se teritorija konačno izdvojila iz sastava franačke države krajem IX veka. Njeni stanovnici nazivali su sebe docnije (od XI veka) Tevtoncima. Ovaj stari naziv Nemci su sačuvali sve do danas (Teutschen, ili Deutschen). Francuzi su Nemce nazivali i dandanas ih nazivaju Alemanima (Allemand), po imenu nemačkog plemena Alemana, koje je bilo najbliže njima nastanjeno. Sloveni su stanovnike Nemačke počeli nazivati »Nemcima«, ukazujući time da oni ne umeju da govore na razumljivom jeziku i kao da su nemi s gledišta jednog Slovena. Vojvodstva. Nemačka nije pretstavljala jedinstvo ni u etničkom, ni u političkom pogledu. Ona se delila na četiri faktički samostalna plemenska vojvodstva: na Švapsku (duž gornjeg Dunava), Bavarsku (istočno od reke Leha), Frankoniju (duž srednje Rajne i Majne) i Saksoniju sa Tiringijom (otprilike od Vezera do Labe); u prvoj polovini X veka njima se pridružila i Lotaringija — teritorija od ušća Rajne i Šelde pa gotovo do gornje Rajne, koja je bila naseljena pomešanim romanskim i germanskim stanovništvom. Stanovnicima svakog pojedinog od tih plemenskih vojvodstava bila je potpuno tuđa svest o nacionalnom jedinstvu, i oni su jedni na druge gledali kao na tuđince. Saksonska dinastija. Do 911 g. u Nemačkoj su i dalje vladali Karolinzi. Posle smrti poslednjeg od njih — Ludviga Deteta — i perioda nereda za vlade Konrada Frankonskog (911—919 g.), došla je na vlast Saksonska dinastija (919—1024 g.), nazvana tako stoga što su njeni osnivači bili saksonske vojvode. Glavni pretstav-
127
nici te dinastije jesu kraljevi Henrih I Ptičar (919—936 g.) i Oton I (936—973 g.). Za njihove vlade Nemci su pokorili susedna zapadnoslovenska plemena i vodili borbu s Mađarima. Rat sa Polapskim Slovenima. Teritorija duž reke Sale, srednje i donje Labe, kao i istočno od Labe i Odre bila je u to vreme nastanjena slovenskim polapskim plemenima, koja su se delila na tri velike grupe: između Sale i Labe i dalje na istok i jugoistok živela je lužičko-srpska grupa polapskih plemena (u čiji su sastav ulazili, pored Srba i Lužičana, i Glomači, Milčani, Dečani); na srednjoj Labi i dalje na istok i severoistok sve do Odre živela su najratobornija polapska plemena Vilci, ili Ljutići (u čiji su sastav ulazili pored Ljutića u užem smislu, Gavoljani, Redariji, Ukrjani i druga plemena); najzad, severnije, na istok od donje Labe, živeli su Obodriti (kojima su pripadali Vagri, Polapci, Varni itd.). Karlo Veliki nametnuo je Polapskim Slovenima danak, ali su ovi posle njegove smrti neredovno plaćali danak i vodili s Nemcima stalne pogranične ratove, odbijajući njihovu navalu i sami upadajući (zajedno sa Mađarima i Dancima) na nemačku teritoriju. Sloveni su imali posla u prvom redu sa svojim neposrednim susedima — Saksima. Stoga je prirodno što su saksonske vojvode, kad su postale nemački kraljevi, upravili ujedinjene snage Nemaca, u interesu saksonske aristokratije, protiv politički rascepkanih Slovena, koji su još živeli u rodovskom poretku. Henrih Ptičar osvojio je glavni grad Glomača, Hanu, i pokorio čitavu lužičko-srpsku grupu Slovena, nametnuvši joj plaćanje danka Nemcima. U isto vreme on je u zemlji Ljutića pokorio Gavoljane, zauzevši njihov grad Branibor (Brandenburg), kao i Redarije i Ukrjane. I Odobriti su morali da plaćaju kralju danak. Henrih se starao da nemački uticaj proširi i na Jitlandiju, i osvojio je Šlezvig, odvojivši time Slovene od Danaca. Nemci su svuda po slovenskim zemljama ostavljali svoje garnizone, koje su smeštali po starim i novopodignutim utvrđenjima. Jedno od takvih novopodignutih utvrđenja bio je Majsen na Labi, koji je docnije postao središte Majsenske marke. Uostalom, pokorenje Slovena bilo je veoma nesigurno. Oni su se i dalje pokoravali svojim pređašnjim kneževima i živeli po svojim starim običajima, često dižući ustanke protiv Nemaca. Oton I težio je da trajnije učvrsti nemačku vlast na čitavoj pokorenoj slovenskoj teritoriji sve do Odre. On je forsirano širio među Slovenima hrišćanstvo, pozivao nemačke koloniste da se nastanjuju s one strane Sale i Labe i organizovao po slovenskoj zemlji pogranične marke (najpre dve, koje su docnije bile podeljene na šest), stavljajući markgrofovima u dužnost da ugušuju svaku težnju Slovena za samostalnošću i da među njima šire nemački uticaj. Ali je taj nemački uticaj hvatao veoma slabog korena, jer su osvajači ulivali Slovenima mržnju i odvratnost svojom pohlepom i krvožednom politikom. Ratove protiv Slovena vodili su oni s nečuvenom svirepošću. Tako na primer, kad je Henrih Ptičar osvojio posle dvadesetodnevne opsade grad Glomača Hanu, on je naredio da se pobiju svi odrasli stanovnici — muškarci i žene, a decu je zarobio i pretvorio u roblje. Ratujući sa Slovenima, Oton I je ubijao stotine zarobljenika, ili
128
ih zverski bogaljio, čupajući im jezik, kopajući im oči itd. Osvajači su sa svirepošću povezali i verolomstvo, po kome se osobito pročuo jedan od markgrofova Otona I — grabljivac Geron, koji je dejstvovao u zemlji Vilaca. Jednom je on pozvao sebi u goste 30 slovenskih kneževa i za vreme gozbe sve ih izdajnički pobio. Pod njegovom vlašću povraćen je ranije izgubljeni Brandenburg, na taj način što je Geron potkupio jednog od kneževa plemena Havela, koji je predao grad nemačkoj vojsci. Prirodno je da su se Sloveni s mržnjom odnosili prema osvajačima i da nisu želeli da primaju nemačke običaje, pa ni hrišćanstvo. Oni su vrebali samo povoljnu priliku da se razračunaju sa nezvanim došljacima i da zbace sa sebe njihov jaram. Borba s Mađarima. Prvi kraljevi Saksonske dinastije vodili su ratove i sa Mađarima. Osvojivši velikomoravsku slovensku državu, Mađari su prokrčili sebi sa srednjeg Dunava prav put ka Nemačkoj. Od početka X veka oni su sa dve strane vršili svoje prepade i pustošenja njihove teritorije: sa severoistoka prodirali su preko Labe u Saksoniju, pri čemu su dejstvovali u zajednici sa Polapskim Slovenima, a sa istoka neposredno su upadali u Bavarsku i odatle prodirali u Švapsku, Lotaringiju i zapadnu Frankoniju. Mađari su veoma svirepo postupali sa nemačkim življem, spaljujući sela i gradove, ubijajući sve muškarce, bez obzira na uzrast, i odvodeći u ropstvo žene. Nemačka pešadija nije bila kadra da se bori sa brojnom i lako pokretnom mađarskom konjicom. Zato je Henrih Ptičar izvršio vojnu reformu, stvorivši brojnu teško naoružanu (oklopnu) konjicu, koja se jedino mogla suprotstaviti Mađarima. U isto vreme on je gradio tvrđave (uglavnom u Saksoniji), koje Mađari uopšte nisu umeli da opsađuju ni zauzimaju. Te su tvrđave služile kao pouzdana utočišta od neprijatelja i u isto vreme kao baze za organizovanje brzog otpora. Rezultati svih tih vojnih mera odmah su se najosetnije pokazali: kada su 933 g. Mađari preduzeli sa velikim snagama svoj sledeći prepad, reorganizovana nemačka vojska zadala im je poraz i oterala ih iz Nemačke. Još uspešnije je ratovao s Mađarima Oton I, koji je potukao njihove snage u bitki na reci Lehu, blizu Augzburga (955 g.). Nemci su osvojili mađarski logor i mnoštvo zarobljenika; među njima nalazila su se tri mađarske vođe, koje je Oton obesio. Posle ovog odlučnog poraza Mađari su prestali da vrše prepade na Nemačku. Proces feudalizacije. U to vreme u Nemačkoj se i dalje razvijao proces feudalizacije, koji se ovde vršio sporijim tempom nego u drugim delovima bivše karolinške monarhije. Uzrok tome bila je činjenica da je u Nemačkoj dugo vreme postojala veoma jaka seljačka opština-marka, koja je pružala energičan otpor pritisku krupne zemljišne svojine. Raspadanje marke i porast krupnog feudalnog poseda. Pa ipak se i u Nemačkoj marka postepeno počela raspadati, menjajući svoju prvobitnu strukturu. Dok ranije članovi marke nisu imali privatne svojine na zemlju, dotle sad ta svojina sve više raste, tako da je svaki seljak počeo slobodno raspolagati svojom deonicom, takozvanom hufom. Kao predmet privatne svojine hufa se mogla deliti, prodavati, otuđivati itd. Paralelno s pokretnošću zemljišne svojine sve dublje se
129
vrši proces socijalne diferencijacije među slobodnim stanovništvom: jedne hufe cepaju se na manje delove, druge, naprotiv, rastu, treće se sjedinjuju u rukama jednog sopstvenika. U isto vreme dobija snažnog potstreka porast krupnog zemljoposeda aristokratije (rodovske i ministerijalne, sve do vojvoda), koja je zauzimala po pravu jačeg ogromne zemljišne komplekse, ili ih dobijala iz ruku kraljeva. U tom poslu njoj uspešno konkurišu duhovne korporacije — episkopske crkve i manastiri, koji su se pojavili svuda po Nemačkoj još u doba prvih Karolinga. Tako sve više jača i širi se krupni feudalni posed, sa svojim organizatorskim centrom — vlastelinskim imanjem i od tog imanja zavisnim kmetovskim državinama. Preplićući se svojim parcelama sa slobodnim selom, taj krupni feudalni posed sve više teži da u krug svog direktnog ili indirektnog uticaja uvuče sitnu i srednju slobodnu svojinu. Imovinska oskudica mase prostih slobodnih ljudi, koje su upropašćivale teške sudske globe, teški desetak u korist crkve i vojna služba, doprinosila je da ne može bolje biti razvitku i učvršćenju feudalnog poretka. Staleško uređenje. Na kraju krajeva došlo je do oštre podele društva na dva staleža — na vojni stalež, tj. feudalne ritere, i poreski — seljake, koje su feudalci eksploatisali. Konačan oblik tome procesu, uslovljenom imovinskom diferencijacijom slobodnog stanovništva, dala je vojna reforma Henriha Ptičara. Svako ko može da se bori na konju uvršćuje se u vojni stalež. Svako ko ne može da vrši službu na konju uvršćuje se u poreski stalež. Prema tome, jedan deo imućnih slobodnih sitnih zemljoposednika, koji su u svojim rukama okupili nekoliko deonica, prelazi u riterski stalež, dok su se materijalno neobezbeđeniji elementi obreli u poreskom staležu i počeli da se mešaju sa feudalno zavisnom i kmetovskom masom seljaštva. U strukturi toga vojnog staleža zapaža se velika gradacija: tu, prvo, treba istaći krupne feudalce, kneževe duhovne i svetovne, neposredne careve vazale. Zatim dolazi niz drugih kategorija riterskog staleža — srednji i sitni riteri. U Nemačkoj je osobito mnogo bilo sitnih ritera. U kategoriju tih ritera nisu uvrštavani samo slobodni ljudi nego i neslobodni, takozvani ministerijalci. To je isprva vlastelinska čeljad. Tokom vremena, kada se osetila potreba za organizovanjem konjice radi odbijanja Mađara, ministerijalci su počeli da služe na konju, pa su prešli u kategoriju ritera, ostajući međutim i dalje neslobodni. Ovo, razume se, svedoči o tome koliko je ranija socijalna podela bila zastarela. Sada se pojavljuju nove kategorije, koje se ne poklapaju sa starim. Neslobodan čovek dospeva u red ritera. On se faktički ničim ne razlikuje on slobodnog ritera. On kao nagradu za svoju službu dobija leno i ima zavisne seljake na svojoj zemlji. Kategorija ministerijalaca, koji dobijaju takozvana službena lena, popunjava se docnije slobodnim ljudima, tako da se ministerijalci konačio stapaju sa slobodnim riterima. Što se tiče poreskog staleža, kod njega treba pre svega istaći slobodno seljaštvo. Slobodni seljaci su u izvesnim slučajevima sopstvenici svoje zemlje. Seljačka svojina i dalje je dugo vremena postojala u Nemačkoj, premda u neznatnim
130
razmerama. Zatim dolazi kategorija seljaka koji nisu sopstvenici već pritežavaoci tuđe zemlje i koji plaćaju za nju dažbine (Hörige). Dalje dolazi masa kmetovskog seljaštva i prave neslobodne sluge (Leibeigene). Sluge su ljudi koji podmiruju potrebe vlastelina, žive na njegovom imanju i čine njegovu čeljad. Još u to vreme pojavljuju se u Nemačkoj varošani, iako oni sve do XII veka ne igraju neku važnu ulogu u društvenom životu. To su delom zemljišni sopstvenici, a delom zanatlije i trgovci. Oni su živeli po specijalnom gradskom pravu i uživali ponekad izvesnu autonomiju. Od njih, kao i od seljaka, nije tražena nikakva druga služba u korist države osim plaćanja poreza i vršenja naturalnih obaveza. Pa ipak oni nisu ubrajani među »poreske obveznike«, jer je grad snosio poreski teret kao kolektiv, a pojedini građani nisu podlegali individualnom poreskom zaduženju. Feudalizacija državnog aparata. Feudalizacija društva odražava se, razumljivo, i na njegovoj političkoj strukturi. Državni aparat počiva sada na novim, feudalnim principima. Već pod kraljevima Saksonske dinastije sve više nestaju stari principi upravljanja preko činovnika, a ulaze u praksu novi principi upravljanja preko naslednih vlasnika lena. Stvar je u tome što se raniji kraljevski činovnik — grof, koga je kralj smenjivao i postavljao, pretvara sad u naslednog vlasnika lena. On svoju dužnost smatra za nasledno leno, a u isto vreme gleda na čitavu teritoriju obuhvaćenu lenom kao na svoje nasledno vlasništvo. Paralelno sa tom feudalizacijom dužnosti i zemljišta vezanih za te dužnosti, dele se i grofovije na delove, i, razume se, grofovi, vojvode i drugi krupni feudalci postaju sve nezavisniji od centralne vlasti. Osobito veliki značaj stiču pod Saksonskom dinastijom vojvode. Kraljevi vode s njima stalnu borbu. Odlučne mere protiv njih preduzeo je Oton I, koji deli vojvodstva svojim srodnicima, cepajući ih u isto vreme na manje delove. Kralj i sveštenstvo. Omiljeno sredstvo Otona I u borbi protiv vojvoda i uopšte buntovnih svetovnih feudalaca bilo je sveštenstvo. Kraljevi Saksonske dinastije oslanjali su se na crkvene feudalce, i njihova moć objašnjava se u znatnoj meri time što su široko raspolagali crkvenim zemljištima. Na ta zemljišta kralj je razrezivao direktan porez, takozvani bed, kao i na svoja sopstvena. Osim toga, kada bi položaj episkopa ili opata ostao upražnjen, dogod se ne postavi naslednik preminulom duhovnom licu svi prihodi sa zemljišta te episkopije ili opatije išli su kralju. To je bio važan izvor kraljevih prihoda, koji je kraljevima omogućavao da učvrste svoju vlast. Kraljevi često nisu osobito žurili da popune upražnjene crkvene položaje, jer su više voleli da uživaju prihode od upražnjenih episkopskih stolica. Najzad, kralj je uživao pravo spolijacije (Spolienrecht), koje se sastojalo u konfiskaciji čitave pokretne imovine preminulog duhovnog lica, ukoliko je ona poticala od prihoda sa crkvenog lena. Jednom rečju, crkvena zemlja kao izvor državnih prihoda nije se osobito razlikovala od kraljevih poseda. Zato je razumljiva težnja kraljeva Saksonske i
131
docnije Frankonske dinastije da povećaju broj duhovnih kneževina i da crkvenom zemljoposedu, razbacanom po svetovnim teritorijama, stvore nezavisan (imunitetni) položaj. Otonove privilegije. Ovo poslednje konačno je postignuto takozvanim Otonovim privilegijama; njihova suština sastojala se u proširenju crkvenog imuniteta u dva pravca. Prvo, imunitet je proširen teritorijalno; on se počeo prostirati ne samo na neposrednu površinu datog kompleksa mahom razbacanih zemljišnih poseda crkve, nego i na čitavu okolinu u kojoj ti zemljišni posedi leže. Tako su obrazovani izolovani crkveni imunitetni okruzi, sa svojom posebnom jurisdikcijom. Drugo, imunitet je proširen i po samoj svojoj suštini, tj. po karakteru privilegija vezanih za taj pojam: imunist je dobijao ne samo pravo vršenja nižeg nego i pravo vršenja višeg (krivičnog) pravosuđa u granicama svoga okruga. U isto vreme imunitet je doveden u direktnu vezu sa kraljevskom vlašću i od nje dobijao svoju moć. To se postizalo prenošenjem sudskih funkcija u okrugu koji stoji pod imunitetom — specijalnom kraljevskom činovniku, crkvenom sudiji, koji je bio odgovoran direktno centralnoj vlasti. Tako su u granicama kneževskih teritorija izdvojeni samostalni crkveni okruzi, koji su sad stajali naporedo sa grofovijama (na koje su se vojvodstva dalje delila) i koji su bili neposredno povezani sa centralnom vlašću. Italijanska politika nemačkih kraljeva. Imajući vlast nad episkopima i umirivši posle duge borbe svetovne kneževe u Nemačkoj, Oton se počeo nositi mišlju da osvoji Italiju, u kojoj su još ranije bavarske vojvode pokušavale da učvrste svoj uticaj. Italija se rano počela baviti trgovinom, i na njenom severu nicali su bogati gradovi, čiji su prihodi mamili nemačke feudalce. U isto vreme oni su hteli da se učvrste na obalama Sredozemnog Mora i da uzmu neposrednog učešća u trgovačkim vezama koje su se razvile na tom moru. Najzad, jedna od najvažnijih pobuda za pretenzije Otona I u Italiji bila je želja da učvrsti svoju vlast nad duhovnim kneževima Nemačke — na taj način što će sebi potčiniti njihovog crkvenog poglavara — rimskog papu. Borba između feudalaca Italije. U Italiji se posle svrgavanja cara Karla Debelog (888 g.), što je značilo konačno uništenje jedinstva karolinških monarhija, obrazovalo mnoštvo sitnih i krupnih feudalnih kneževina, koje su večito ratovale jedna protiv druge. Krupni kneževi — markgrofovi od Ivreje i Frijaula, vojvode od Spoleta — borili su se oko titule kralja Italije, uvlačeći u svoju borbu i feudalce Burgundije i Provanse. U prvoj polovini X veka kraljevski presto Italije pripao je Lotaru od Provanse, koji se oženio Adelhaidom Burgundskom i time izmirio dve zaraćene frakcije feudalaca. Ali je on 950 g. umro, možda otrovan od svoga suparnika, markgrofa od Ivreje — Berengara, koji je hteo da Lotarovu udovu uda za svoga sina, kako bi time pouzdanije osigurao svome potomstvu pravo na italijanski kraljevski presto. Ali se Adelhaida tome usprotivila, i Berengar ju je zatvorio u jednu tvrđavu. Adelhaida se obratila za pomoć nemačkom kralju Otonu I, koji
132
je iskoristio ovaj povod da s velikom vojskom upadne u Italiju. Zauzeo je Paviju, uzeo titulu kralja Langobarda i oženio se Adelhaidom; ali je morao žurno da se vrati u Nemačku, jer je tamo izbio ustanak feudalaca. Sve se to dešavalo u 951 g. Oton I obnavlja carstvo. Osvajanje Lombardije bilo je samo početak ostvarivanja zamašnih planova nemačkog kralja u Italiji. On je težio da prodre u Rim, da bi uzeo u svoje ruke kontrolu nad papskom stolicom. Pritekli su mu u pomoć feudalni razdori u samom Rimu. 961 g. papa je, potpuno nemoćan da iziđe na kraj s buntovničkim feudalnim baronima, počeo da zove Otona u pomoć. Oton se odmah odazvao na taj poziv, došao u Rim, i tu ga je papa krunisao za cara. Tako je na zapadu obnovljeno Rimsko Carstvo (962 g.), koje je međutim teritorijalno bilo manje od ranijeg carstva Karla Velikog: ono je ustvari obuhvatalo samo Nemačku i jedan deo Italije. Od vremena krunisanja Otona I za cara počinju čuveni »italijanski pohodi«, u kojima nemački carevi, oslanjajući se uglavnom na sitne nemačke ritere, sistematski pljačkaju bogatu Italiju i drže u potčinjenosti poglavara katoličkog sveštenstva — papu. Istina, u teoriji car i papa bili su ravnopravni: obojica su stajali na čelu Svetog Rimskog Carstva. Ali pošto je papska vlast bila vanredno oslabljena procesom feudalizacije, to je faktički vladao nemački car. Papska je oblast bila ustvari sasvim opljačkana od feudalaca, i kao svetovni gospodar papa nad njima nije imao nikakve vlasti. U isto vreme papa je i kao poglavar crkve izgubio svoj nekadašnji značaj, jer je svaki episkop i svaki opat težio da postane nezavisan od njega. Car je neograničeno vladao kako u carstvu tako i u crkvi, tim pre što su pape toga vremena bili ništavni ljudi puni poroka. Dovoljno je istaći da je papa Jovan XII, koji je Otona I proglasio za cara, bio osuđen od crkvenog sabora iz 963 g. za ubistvo, krivokletstvo, skrnavljenje svetinje i nemoralan život i odmah zatim svrgnut s papskog prestola. Na jugu Italije vladali su u to vreme Vizantinci, čiji su se posedi prostirali severno od Napulja. Oton je naumio da osvoji i vizantiske posede, ali su ga vizantiske trupe odbile, tako da je počeo da dejstvuje pomoću oprezne diplomatije. On je uspeo da svoga sina — budućeg cara Otona II — oženi vizantiskom princezom Teofanom, i taj je brak imao da u budućnosti posluži kao osnovica za nova osvajanja Saksonske dinastije u Italiji. Oton II i Oton III. Stupivši na presto 973 g., Oton II je kao svoju prvu dužnost smatrao da izvrši ono što nije uspeo njegov otac, tj. da osvoji južni deo poluostrva. Ali je tu pretrpeo žestok poraz od Arabljana, koji su stajali u službi Vizantije, i umro je usred energičnih priprema za novu borbu na jugu Italije (983 g.). Carem je postao njegov trogodišnji sin Oton III. Postavši punoletan, on je kovao planove o velikoj državi koja bi obuhvatila čitav hrišćanski Zapad, i sve je vreme živeo u budućoj prestonici te države — Rimu, malo se interesujući za stvari u Nemačkoj. On je postavio za papu (pod imenom Silvestra II) svoga učitelja — Francuza Gerberta, najobrazovanijeg čoveka toga vremena.
133
Međutim na istočnoj periferiji carstva, kojoj su carevi posle početka italijanskih pohoda posvećivali manje pažnje, desile su se pod Otonom III veoma važni događaji. 983 g., odmah posle smrti Otona II, Danci su zbacili nemačku vlast i odrekli se hrišćanstva. Ustanak Polapskih Slovena. Tada su se digli protiv nemačkih osvajača i Sloveni. Signal za dizanje ustanka dali su borbeni Ljutići (Vilci). Oni su iznenada osvojili u junu 983 g. Havelberg i Branibor i u velikim masama prodrli na nemačku teritoriju, preko Labe. Teškom mukom odbila je saksonska aristokratija taj napad, ali su teritorije koje su Henrih i Oton II bili osvojili s one strane srednje Labe bile izgubljene. Odmah za Vilcima digli su se i Obodriti, koji su zauzeli i opljačkali Hamburg. Ustanak je svuda bio praćen istrebljavanjem nemačkih garnizona i nemačkih kolonista po slovenskim zemljama, odbacivanjem hrišćanstva i uništavanjem nemačkog sveštenstva. Jedino su u oblastima Lužičkih Srba, gde su Nemci uspeli da uhvate čvršćeg korena, nemački uticaj i hrišćanstvo ostali sačuvani. Ostali Polapski Sloveni izvojevali su sebi za čitavih stoleće i po nezavisnost od Nemaca. U isto vreme ojačala je i Poljska. Boleslav Hrabri oslobodio je svoju državu od crkvene potčinjenosti Nemcima, izvojevavši od Otona III pristanak na osnivanje samostalne poljske arhiepiskopije u Gnjeznu. Henrih II. Oton III je umro, kao i njegov otac, kao mlad čovek (1002 g.), a nasledio ga je brat od strica Henrih II (1002—1024 g.). Ovaj poslednji pretstavnik Saksonske dinastije manje se oduševljavao za stvari u Italiji i, oslanjajući se na poslušni episkopat, trudio se da učvrsti svoj položaj u Nemačkoj. Na istoku je vodio neuspešne ratove s Poljskom i, bojeći se da mu Vilci i Obodriti ne udare s leđa, ozakonio njihov nezavisan položaj pod uslovom da Nemcima plaćaju neznatan danak (koji je uostalom plaćan veoma neredovno) i vrše pomoćnu službu u nemačkoj vojsci. Frankonska dinastija. Carevi Frankonske dinastije (1024—1125 g.) nastavljaju sa širenjem granica carstva i, široko se koristeći — po primeru svojih prethodnika — materijalnim sredstvima crkve, teže da osnuju nemačku hegemoniju u Evropi. Pod Konradom II (1024—1039 g.) prisajedinjena je carstvu Burgundija, pod Henrihom III (1039 —1056 g.) započeta je reforma crkve, pomoću koje je car nameravao da učvrsti svoj položaj u carstvu i čitavoj Evropi. Posle smrti Henriha III ojačalo papstvo otrže se ispod tutorstva carske vlasti i počinje sa njim ogorčenu borbu za prevlast u Svetom Rimskom Carstvu.
134
GLAVA VIII
ZAPADNI SLOVENI OD VII DO XI VEKA Zapadni Sloveni. U sastav Zapadnih Slovena ulazile su tri glavne grupe plemena: poljska, češka i polapsko-pribaltička. Poslednja grupa sastojala se od niza plemena koja su živela oko reke Labe i grupisala se u sledeće saveze: lužičko- srpski, ljutićki i bodrički (vidi glavu VII); osim toga ona je obuhvatala i pribaltičke, ili pomeranske Slovene, koji su živeli u oblasti koja je docnije dobila kod Nemaca naziv Pomeranija. Češko-moravska plemena živela su u slivu reka gornje Labe, Vltave i Morave, a poljska plemena nastanjivala su bazen reka Visle i Varte. Zapadni Sloveni živeli su prvobitno u rodovskom poretku, stanujući po selima i okružujući svoja utvrđena mesta — grode ili grade — zidovima. Privrednu jedinicu pretstavljala je velika porodica — opolje, obrazujući kućnu zajednicu, sa starešinom na čelu. Takve velike porodice udruživale su se u rodove, na čijem su čelu stajale rodovske starešine — poglavari, gospodari. Rodovi su se udruživali u plemenu, na čelu sa starešinama, ili županima, koji su rešavali plemenska pitanja u zajednici sa plemenskim većem. Među županima isticao se knez, vojni starešina plemena; oko kneza počela se sakupljati družina. Pri obrazovanju saveza plemena knez najjačeg plemena postajao je knezom čitavog saveza. U vremenu od VII do IX veka kod Zapadnih Slovena vrši se proces raspadanja rodovskog poretka. Rodovska opština pretvara se u seosku opštinu, u kojoj se krvne veze zamenjuju teritorijalnim. U to vreme na bazi opšteg razvitka proizvodnih snaga, osobito u zemljoradnji, razvija se kod Zapadnih Slovena ropstvo i počinju da se formiraju klase. Znatan razvitak postiže trgovina, naročito spoljna; na to ukazuju velika skladišta novca, nađena prilikom arheoloških iskopavanja. Na Pribaltiku, na primer, otkrivena su bogata nalazišta arapskog novca VIII—IX veka, što ukazuje na trgovačke veze Pribaltika toga vremena sa Volgom i preko nje sa arapskim zemljama. Naziv novca kod Zapadnih Slovena — penjaz — ukazuje
135
na to da je kod njih bio raširen nemački novac pfenig i da su oni, prema tome, vodili trgovinu i sa Nemačkom, kao i sa Danskom i Skandinavijom. Predmeti trgovine bili su krzna, med, vosak i, verovatno, robovi. Na to da je trgovina kožama dostigla kod Zapadnih Slovena veliki razvitak, ukazuje pored ostalog i to što je kod Zapadnih Slovena, kao i kod Istočnih, postojala novčana jedinica »grivna kuna« (kunino krzno). Kao rezultat razvitka privatne svojine na zemlju počinju da se stvaraju krupnija gazdinstva pretstavnika rodovske aristokratije, koja upotrebljavaju rad robova, iako se naporedo sa njima seoska opština još dugo vremena održala (u Poljskoj i Češkoj sve do XIII veka). Krupni zemljoposednici počinju da postepeno pretvaraju slobodne članove seoske opštine u kmetove. Rodovske starešine, koje su prvobitno birane na većima, pretvaraju se postepeno u naslednu aristokratiju — župane ili panove, poglavare (vladike) i kneževe. U korak s porastom i jačanjem te plemenske aristokratije vrši se opadanje značaja starinskog narodnog veća. Vlast prelazi na savet sastavljen od pretstavnika aristokratije. Osobito veliki značaj stiče takva aristokratija u Pomeraniji. Na taj način, postepeno se formira država, koja brani interese vladajuće klase. Samova Bohemska kneževina. Jaka kneževska vlast najranije se javlja kod Zapadnih Slovena koji su živeli u Bohemiji. Oni su ranije od ostalih Slovena morali da vode borbu sa Avarima. Avare su pozvali kao saveznike sa crnomorskih stepa Langobardi, koji su pre svog doseljenja u Italiju živeli u Panoniji. Avari, koji su verovatno pripadali Turancima, zauzeli su Dakiju, zemlju severno od donjeg Dunava, i preselili se u Panoniju posle odlaska Langobarda. Avari su potčinili svojoj vlasti susedne Slovene i rukovodili zajedničkim pohodima protiv Vizantije. U ruskim letopisima sačuvala su se predanja o tim Avarima (Obri, Obrini), koji su ugnjetavali, »mučili« Slovene. Sačuvano je predanje o tome kako je brzo nestala moć tih »Obara«. Letopisac veli: »pogiboša, aki obre« (propadoše kao Obri). Sloveni su zbacili vlast Avara i obrazovali nezavisan savez, čiju su osnovu pretstavljala slovenska plemena iz Bohemije (VII vek). Franački anali kazuju kako je Slovenima, koji su se borili sa Avarima, došao neki franački trgovac po imenu Samo, zajedno sa drugim trgovcima, i pomogao Slovenima da odnesu pobedu nad Avarima (oko 623 g.). Posle toga Sloveni su Sama izabrali za svog kneza. Tako je stvoren prilično širok savez jugozapadnih plemena, sa Slovenima iz Bohemije na čelu; tom savezu pridružili su se i Karantanci, koji su živeli na gornjem toku reka Save i Drave, desnim pritokama Dunava. Samo je vladao u Bohemiji čitavih 35 godina i za sve to vreme bohemski plemenski savez, na čijem je čelu on stajao, pretstavljao je veliku silu. Samo je čak vodio ratove sa Francima. On je potukao veliku franačku vojsku kralja Dagoberta, posle čega su tom savezu prišli i Srbi. Posle Samove smrti savez se raspao. Velikomoravska kneževina. Sa raspadanjem bohemskog saveza kneza Sama, koji je zadržavao ofanzivu Franaka na istok, u Dunavski bazen, Franci poči-
136
nju da osvajaju ove oblasti. 803 g. Karlo Veliki je potukao Avare, koji su bili potisnuti preko Dunava i Tise, i potčinio svojoj vlasti podunavska slovenska plemena, među kojima Čehe i Moravce, koji su sebe priznali za njegove vazale. Od toga vremena nemačko sveštenstvo počinje svoju misionarsku delatnost u Moravskoj, težeći da je hristijanizuje i ponemči. Posle smrti Karla Velikog u Bohemiji je obrazovana jaka kneževina, koja je ujedinila u jedan savez čitav niz plemena i koja je poznata pod imenom Velikomoravske države. Među drugim moravskim plemenskim kneževima ističe se najjači — Mojmir, koji potčinjava svojoj vlasti zemlje drugih kneževa, delom pretvarajući ih u svoje vazale, delom proterujući ih, u slučaju da mu pruže otpor. Na taj je način nastala prostrana kneževina, koja je obuhvatala bazen reke Morave i dalje na istok, uključujući i današnju Slovačku, nalazila se u čisto nominalnoj zavisnosti od Nemačke. Jedan od proteranih kneževa, Pribina, pobegao je u Nemačku i tu zamolio za pomoć; on je dobio kao kneževski posed donju Panoniju. Jaka Moravska kneževina pretstavljala je opasnost za nemačku kraljevinu. Nemački feudalci preduzimali su više pohoda protiv Moravske kneževine. Za vreme jednog od tih pohoda (846 g.) Mojmir je bio svrgnut i za kneza od strane Nemaca postavljen njegov sinovac Rastislav. Ali Rastislav nije opravdao nade nemačkih feudalaca; on je potražio savez sa Bugarima i Vizantijom protiv Nemačke, podigao na granici mnoštvo tvrđava i ujedinio pod svojom vlašću niz susednih slovenskih plemena — Čehe, Srbe i druge polapske Slovene. Posle neuspelog pohoda Ludviga Nemačkog protiv Rastislava Moravska kneževina stekla je punu nezavisnost. Do tog vremena hrišćanstvo se među Zapadnim Slovenima širilo iz Nemačke. Nemačko sveštenstvo, koje je dolazilo sa Zapada, bilo je tesno povezano sa nemačkom katoličkom crkvom. Kod razmatranja raznih pitanja koja se tiču crkve konačna sankcija pripadala je najvišem nemačkom sveštenstvu. Crkvena zavisnost povlačila je za sobom i političku. Zato se Rastislav, da bi sačuvao političku nezavisnost Moravske, obratio vizantiskom caru Mihailu III s molbom da mu pošalje hrišćanske propovednike koji bi znali slovenski jezik. Prema tome, sukobila su se dva suparnička crkvena uticaja: nemački — sa Zapada i vizantiski — sa Istoka. Moravci su više voleli crkvene veze sa dalekom Vizantijom negoli veze sa bliskom Nemačkom, veze koje su već postajale čvršće i opasne u političkom pogledu. Iz Vizantije su poslati u Moravsku kao misionari dva brata — Ćirilo i Metodije. Kada su oni 863 g. stigli u Moravsku, morali su povesti upornu borbu sa nemačkim episkopima i putovati čak u Rim, boreći se za to da papa prizna zasebnu slovensku crkvu. Računajući da će povećati svoje prihode, papa je pružio podršku slovenskim propovednicima. U Moravskoj i Panoniji osnovane su dve nove episkopske stolice, gde je bogosluženje vršeno na slovenskom jeziku. Ali se uskoro protiv Rastislava digao u Moravskoj njegov sinovac Svatopluk, koji je odneo prevagu. Iako je isprva uživao podršku nemačkog kralja, on je
137
docnije počeo da izaziva podozrenje da i sam teži potpunoj nezavisnosti Moravske, pa je bio zarobljen, a uprava nad Moravskom predana je nemačkim grofovima. To je izazvalo ustanak moravskih Slovena. Vojska poslata protiv njih na čelu sa Svatoplukom, koji je bio oslobođen iz zarobljeništva, pretrpela je poraz, a sam Svatopluk prešao na stranu ustanika, tako da je uspostavljena nezavisnost Velikomoravske kneževine. Njoj su se pridružili Češka i Polapski Sloveni, tako da je nova zajednica obuhvatala gotovo sve Zapadne Slovene. Ali radi daljeg jačanja svoje vlasti Svatopluk je morao da potraži podršku i savez nemačkog kralja, a u vezi s tim morao se pojačati i uticaj nemačkog sveštenstva. Zato je crkvena organizacija stvorena uz pomoć Vizantije oslabila i na kraju krajeva bila zamenjena nemačko-katoličkom crkvenom organizacijom. Posle Svatopluka moravski plemenski savez se raspao. Savez je naročito nastradao od napada Mađara. 906 g. Mađari su zadali Moravskoj poraz i osvojili istočni deo zemlje. Obrazovanje Češke države. Jedan drugi savez slovenskih plemena formira se krajem IX veka naporedo s moravskim savezom, ulazeći prvobitno u njegov sastav. To je češki vojni savez raznih plemena — Čeha, Duljeba, Hrvata i drugih plemena koja su živela oko reke Labe sa njenim pritokama. Ta su plemena živela u rodovskom poretku; na njihovom čelu stajale su vojvode, koje su vodile poreklo od aristokratskih rodova, ili leha. Na čelu pojedinih rodovskih organizacija, kao i kod svih Zapadnih Slovena, stajali su glavari (vladike). Ono pleme koje je stajalo na čelu čitavog saveza imalo je kneza, koji je bio vojskovođa i glavni sudija u čitavom plemenskom savezu, kao i sudija u slučaju međusobnog sukoba pojedinih plemena. Prvobitno (do X veka) su tu postojala dva takva saveza plemenâ, zavisna od Moravske kneževine: u severozapadnoj Bohemiji savez na čijem su čelu stajali Česi i u jugoistočnoj Bohemiji savez na čijem je čelu stajalo pleme Zličana. Posle smrti Svatopluka Moravskog (895 g.) kneževi oba saveza — Spitignjev Češki i Vitislav Zličanski — priznali su vlast nemačkog kralja Arnulfa i počeli plaćati Nemačkoj danak. Tako su Česi pod Vaclavom, sinom Spitignjeva, morali plaćati 500 grivni u novcu i 120 volova. Docnije su se plemena ujedinila u jednu kneževinu; pritom je vođena neprekidna borba s vojvodama koje su stajale na čelu pojedinih plemena i sa starom rodovskom aristokratijom (lesima). Vojvode su dizale stalne ustanke protiv centralne vlasti, ponekad se udružujući s Nemcima protiv svojih saplemenika. Poznat je krupni ustanak takvih aristokratskih rodova — leha i vladika — oko sredine X veka pod Boleslavom I, koji je morao privremeno da pobegne u Nemačku. Dvaput je izbijao ustanak dok Boleslavu nije pošlo za rukom da konačno odnese prevagu, posle čega je samostalnost pojedinih aristokratskih rodova bila potkopana; jedan njihov deo bio je prognan, a drugi se stopio sa vojničkom aristokratijom, koja se formirala u to vreme i sastojala od članova kraljevskih dru-
138
žina. U isto vreme prestala je i podela Čeha na samostalna plemena sa pojedinim vojvodama; ostala je jedino podela na oblasti, ili krajine, sa kneževskim činovnicima na čelu. Na oblasnim većima i na opštem sejmu sve češke zemlje takođe počinje da dominira vojnička aristokratija. Na tu se aristokratiju i oslanjala centralna vlast, neprestano jačajući svoje pozicije. Najzad, knez Bžetislav II iz porodice Pšemislovića stekao je takvu moć da mu je car Henrih IV priznao kraljevsku titulu (1086 g.), a docnije se i sama Češka pretvorila u kraljevinu (1158 g.); još pre toga njoj je prisajedinjena Moravska (1028—1029 g.). Materijalnu podlogu sve jače kneževske, a zatim i kraljevske vlasti pretstavljali su krupni zemljišni posedi koji su se malo pomalo stekli u rukama kneževa. Tu su spadale pre svega nasledne zemlje aristokratskog roda iz koga su proistekli češki kneževi. Te su zemlje proširivane konfiskacijama i zemljama preminulih vlasnika, kao i prisvajanjem raznovrsnih pustih i neobrađenih zemljišta, koja su postajala kneževom svojinom. Prostrani zemljišni fondovi koji su knezu stajali na raspoloženju pružali su mu mogućnost da izdržava veliku družinu i vojne sluge i da im poklanja neobrađena zemljišta. U to vreme zavodi se i razrezivanje poreza na potčinjeno stanovništvo. Kneževska blagajna popunjava se i na račun sudskih taksa i trgovinskih carina. Zavodi se monopol na kovanje novca i na rudarstvo. Obrazovanje Poljske države. Poljski savez plemena u slivu reke Visle obrazuje se sredinom X veka. Iz tog bremena poznat nam je poljski knez koji je stajao na čelu tog plemenskog vojnog saveza, po imenu Mješko, koji je već primio hrišćanstvo. Taj savez obrazovao se na taj način što je centralno pleme Poljana pokorilo druga plemena — Seradžane, Lenčane, Kujavce, Mazure, Bele i Crne Hrvate. Tom prilikom kneževi tih plemena su uklanjani i tako je odjednom ponikla krupna zajednica plemena samo sa jednim centralnim knezom. Isprva je ta plemenska zajednica priznavala svoju zavisnost od nemačkih kraljeva. Poljski letopisi saopštavaju da je knez Mješko imao veliku družinu — od tri hiljade vojnika, koje je izdržavao delom sam, a delom na račun stanovništva raznih delova zemlje. Njegov naslednik, Boleslav I Hrabri, koji je već stekao punu nezavisnost od Nemačke, imao je daleko brojniju družinu — od 20 hiljada vojnika. Tako se i u Poljskoj počinje formirati vojnički stalež. Tom savezu priključuju se aristokratski pretstavnici krupnih rodova, takozvana šljahta. Knežev dvor postaje centar uprave. U pojedinim oblastima, koje nose naziv poveta, sede kneževi namesnici, kaštelani. Na stanovništvo se počinje razrezivati porez u korist kneza. Sa uzdizanjem kneževske vlasti narodno veće gubi svoj raniji značaj, i njegove funkcije prelaze na savet sastavljen od nastarijih članova družine i najviših dostojanstvenika; taj savet sastajao se kod kralja; posle primanja hrišćanstva u sastav tog saveta počinju ulaziti i pretstavnici višeg sveštenstva. Ponekad se sazivaju i šire skupštine, koje se sastoje od svih dostojanstvenika i na koje se pozivaju i članovi družina.
139
Poljska država stiče potpunu samostalnost za vlade Mješkovog sina Boleslava I Hrabrog (992—1025 g.). Za njegove vlade prisajedinjeni su poljskoj državi Pomeranija (Pomorje), Šleska, zakarpatski Slovaci, Lužičani, Češka i Moravska. Obrazovala se krupna srednjoslovenska država, koja je dostigla veliki uticaj u Evropi. Na kratko vreme pred smrt Boleslav Hrabri krunisao se za poljskog kralja. Sve to pokazuje kakve je velike uspehe postigla u to vreme feudalizacija i pretvaranje seljačkih masa u kmetove. U odgovor na to dižu se ustanci narodnih masa protiv kneževskih »redara«, ili činovnika, protiv ritera i sveštenstva. Karakteristično je da u tim ustancima narodne mase spaljuju hrišćanske hramove i uspostavljaju paganstvo. Prema tome, i ovde, u Poljskoj; hrišćanstvo je pretstavljalo ideološki oslonac feudalnih elemenata — kneževa i gornjeg sloja poljskog društva. Ustanke je ugušio kralj Kazimir, koji je uspostavio hrišćanstvo i dobio nadimak Obnovitelj. Polapski i Pribaltički Sloveni od IX do XI veka. Krupne države feudalnog tipa najranije se počinju formirati kod Čeha i Poljaka. Kod drugih Zapadnih Slovena dugo vremena je trajala, sve do X veka, politička rascepkanost. To je nemačkim feudalcima omogućilo da potčine sebi niz podvojenih slovenskih plemena (vidi glavu VII). Snažan politički razvitak i samostalnost postigli su Pomeranski Sloveni. Oni su morali da vode borbu sa pribaltičkim plemenima Danske i Skandinavije, koji su težili da osvoje obale Baltičkog Mora. U vezi sa tim kod njih se razvija pomorsko gusarstvo, ali u isto vreme i pomorske trgovačke veze s Dancima, Skandinavcima, s Rusijom i Nemačkom (preko Hamburga). Na baltičkom primorju niče u IX veku niz vojno-trgovačkih faktorija (Volin, Štetin, Rana, Gdansk i druge), u kojima su se prodavale sirovine u zamenu za oružje i razne metalne i druge zanatske izrađevine. Ubiranje trgovinskih carina (mita) pružalo je pomeranskim kneževima znatna materijalna sredstva, jačajući njihov politički značaj. U isto vreme kod Pomeranskih se Slovena, pored jake kneževske vlasti, formira i jaka domaća aristokratija; ona pri knezu obrazuje neku vrstu feudalne »kurije barona« i ponekad se bori s kneževskom vlašću za uticaj u zemlji. Na podlozi opšteg poleta kod Pomeranskih Slovena nastaje krajem XI veka Vendska kraljevina, koja je — istina, za kratko vreme — okupila u jedan savez niz polapskih plemena, pod hegemonijom plemena Bodriča. Vendska državna zajednica dostigla je toliki značaj da se knez Bodriča Henrih počeo nazivati kraljem. Ali se početkom XII veka taj savez raspao. Religija Pomeranskih Slovena, koja pretstavlja dalji razvitak verovanja i verskih kultova starih Slovena, poznata nam je na osnovu izvora bolje od religije ostalih plemena Zapadnih Slovena. Pomeranski Sloveni već su podizali hramove. Prvobitno su to bile samo ograde, koje su imale za cilj da čuvaju sveto mesto. Zatim se već pojavljuju pravi
140
hramovi, ili kapelice, koji u najprostijem svom obliku pretstavljaju krov na četiri stuba. Docnije se između tih stubova rastežu tkanine ili podižu zidovi. Za vršenje kulta počinju se upotrebljavati specijalni sveštenici. Kod pribaltičkih Slovena stvaraju se posebni centri verskih kultova. Na primer, na ostrvu Rigenu u Baltičkom Moru postojao je sveti grad Arkona; on je ležao na visokom rtu, koji je s kopna bio ograđen visokom ogradom. U tom svetom gradu obično niko nije živeo, već se ispunjavao brojnim bogomoljcima onda kada bi Sloveni završili poljske radove i sakupili letinu. Tada su se u sveti grad skupljale mase ljudi, sležući se oko hrama boga Svetovita. Hram je bio od drveta, okružen ogradom. U njemu se nalazio sveti deo — oltar sa idolom koji je imao četiri glave. U jednoj ruci držao je on rog pun meda ili vina. Tu se nalazila sveta zastava boga Svetovita, koja je, po verovanju, donosila Slovenima pobedu i koja je nošena ispred vojske za vreme pohoda. Za vreme verskih svečanosti vrhovni sveštenik je ulazio u sveti deo hrama, uzimao rog iz Svetovitovih ruku i gledao je li pun meda ili vina. Ako je rog pun, to je nagoveštavalo dobru letinu, ako nije pun — nerodicu. Zatim je sveštenik prinosio specijalno za to ispečen hleb, u visini čovečjeg rasta, stavljao ga preda se i pitao prisutne, vide li ga iza tog hleba. Ako se on ne bi video, to je označavalo obilje plodova u budućnosti. Tu se nalazio i beli konj posvećen bogu Svetovitu. On je upotrebljavan za gatanje pre polaska u rat. Tada su činjena specijalna vrata od kopalja, i konja su nagonili da prolazi kroz njih. Ako bi na vrata stupao desnom nogom, to se smatralo za povoljno znamenje, u protivnom slučaju odustajalo se od vojnog pohoda. Isti karakter imali su i hramovi drugih bogova — Svarožića, Triglava, ili Jarovitog. Poslednji je imao sedam lica pod jednom lobanjom; u osam ruku držao je osam mačeva, koji su očevidno pretstavljali sunčeve zrake.
141
GLAVA IX
FEUDALNO DRUŠTVO NA ZAPADU U X I XI VEKU Feudalni način proizvodnje. Feudalna senjerija i feudalna jerarhija. U X— XI veku na Zapadu se konačno formira feudalni način proizvodnje, čiji su nužni uslovi i najvažnija obeležja: sitna proizvodnja neposrednih proizvođača pri vladavini krupne svojine na zemlju, niska tehnika proizvodnje, slaba društvena podela rada, vladavina naturalne privrede, direktna povezanost neposrednih proizvođača sa sredstvima za proizvodnju, konkretno, seljaka sa zemljom, sa deonicama, i plaćanje feudalne rente od strane seljaka kao rezultat vanekonomske prinude od strane seniora (vidi Uvod, str. 3 sl.). Osnovnu ćeliju feudalnog društva u ovoj epohi pretstavlja feudalni posed, koji je autarkičan ne samo ekonomski nego i politički, jer je svaki takav posed u isto vreme i država svoje vrste — seniorija. Od takvih se autarkičkih jedinica i sastoje političke organizacije. U X—XI veku te organizacije pretstavljaju skupine feudalnih. poseda-država — nestabilne političke tvorevine. One se čas formiraju, čas raspadaju, i tek se tokom vremena izgrađuje specifična politička struktura feudalnog društva, kakvu je nalazimo u XI veku. Naime, formira se jerarhično potčinjavanje pojedinih senjerija između sebe, pri čemu se sitnije senjerije potčinjavaju krupnijim. U svakoj zemlji — bila to Francuska, Engleska ili Nemačka — svuda nailazimo na vrhovnog poglavara feudalnog društva, vrhovnog sizerena — kralja ili cara. On pretstavlja takoreći vrh feudalnog društva. Njemu su potčinjeni krupni svetovni i duhovni kneževi, njegovi neposredni vazali. Ti kneževi poseduju velike teritorije. U pravnom pogledu oni se potčinjavaju poglavaru feudalnog društva, faktički su pak nezavisni od njega. Oni imaju pravo da objavljuju rat i sklapaju mir, da kuju sopstveni novac, da sude i izdaju zakone na svojoj teritoriji. U najboljem slučaju oni se ophode sa kraljem ili carem kao sa sebi ravnim, perom, a u najgorem slučaju mogu
143
i krenuti u rat protiv svog sizerena. Feudalna praksa ozakonjuje takve pojave u nekim slučajevima. Tim krupnim kneževima potčinjeni su sitniji feudalci, baroni, koji su takođe samo teoriski potčinjeni kneževima, a faktički su nezavisni. Oni su takođe potpuni gospodari ka svojim posedima. Tim baronima potčinjena su još sitnija riterska lena, i tako se feudalne lestvice spuštaju do lena takozvanih »ritera s jednim štitom«. To su takvi riteri koji su vazali kakvog krupnijeg seniora, a sami nemaju vazala. Kao što su podvlačili Marks i Engels, široke mase eksploatisanog seljaštva nisu obuhvaćene tim feudalnim jerarhiskim lestvicama. Drugim rečima, feudalno se društvo oštro cepa na dve antagonističke klase. U svakoj zemlji nailazimo, s jedne strane, na klasu krupnih zemljoposednika, koja se dalje deli na dva staleža: vojno-činovničku aristokratiju i sveštenstvo, a s druge strane — na kmetovsko ili feudalno zavisno seljaštvo. Seljaštvo feudalnog doba. Podaci o seljaštvu IX—XI veka veoma su oskudni, jer se hroničari toga vremena gotovo uopšte ne interesuju za seljaštvo. Oni o seljacima govore samo onda ako bi izbila kakva seljačka buna. Oni su u potpunosti zauzeti opisivanjem života riterskog društva i života sveštenstva. Materijalni položaj seljačkih masa nije bio svuda podjednak, i ne treba seljačku masu zamišljati kao neku jedinstvenu, nivelisanu masu. U njoj postoje razne imovinske grupe. Tehnika poljoprivrede. Da bismo shvatili raslojavanje u granicama samog seljaštva, moramo početi sa razmatranjem tehnike poljoprivrede toga vremena. Tu tehniku karakteriše pre svega vladavina tropoljnog sistema, koji ipak nije u potpunosti potisnuo dvopoljni sistem, pa čak ni sistem garenja. Zemlja se obrađuje teškim plugom, u koji se upreže po nekoliko pari volova. Upotrebljava se i laki plug, ali je teški plug rašireniji. U XI veku zapaža se znatno poboljšanje načina obrade zemlje. To se poboljšanje izražava u tome što se zemlja počinje orati pažljivije i češće. Na primer kod ozimih useva ona je ranije orana dvaput, a sada se ore triput. Pored toga, težak sam počinje da se bori s korovima, više se stara o đubrenju, jednom rečju, tehnika donekle napreduje, premda veoma sporo; produkcija seljačkog gazdinstva se povećava. Po podacima jednog francuskog izvora iz sredine XII veka, dobrom žetvom za sva ozima i jara žita smatrana je ona koja donese šestostruki doprinos. Prema tome, potencijalna plodnost žitarica bila je prilično visoka. Ali je stvar u tome što je u IX—XI veku takav doprinos bio izuzetna pojava. Suše i nerodice bile su česta pojava. Neprestani feudalni ratovi ometali su pravilno vođenje poljoprivrede, jer su za vreme njih uništavani na prvom mestu seljački usevi. Gladi. Zato su gladi, i pored opšteg povećanja poljoprivredne produkcije, bile obična pojava. Pritom u slučaju nerodice ili bilo kakve druge nevolje stanov-
144
ništvo niotkud nije moglo dobiti pomoći. Suvozemnih puteva u to vreme gotovo da i nije bilo, tako da je bilo teško dovoziti žito suvim putem. Što se tiče vodenih komunikacija, niz reku su se proizvodi lako dopremali, ali je to uz reku išlo s velikom mukom. Poznati su slučajevi da se, na primer, u donjem toku reke zapaža obilje žita, a u gornjem toku glad. Sačuvani su nam opisi gladi u XI veku, koji pripadaju peru francuskog monaha Raula Glabera, koji je živeo u Kliniju, u Burgundiji. On kazuje da su se ljudi zbog gladi koja je zadesila Burgundiju, počeli hraniti korenjem, lišćem, da su jeli ljudsko meso. Ljude su ubijali ne samo radi sopstvene upotrebe nego i radi trgovine: ljudsko meso iznošeno je na tržište. One koji su trgovali ljudskim mesom hvatali su i spaljivali, ali time ljudožderstvo nije bilo iskorenjeno. Raul Glaber kazuje da je u šumi blizu Makona nađen jedan zločinac koji je domamljivao putnike na svoj salaš i tu ih ubijao radi ljudožderstva. Na njegovom salašu nađene su desetine ljudskih glava od leševa koje je pojeo. Imovinsko raslojavanje seljaštva. Kao što je već rečeno, seljaštvo u materijalnom pogledu nije pretstavljalo jedinstvenu masu. Pored sloja imućnog seljaštva postojala je i brojna seljačka sirotinja. Težak materijalni položaj te sirotinje još se više povećavao glomaznom tehnikom obrade tla, koja je u to vreme postojala. Zemlja je obrađivana uglavnom teškim drvenim plugovima, u koje je uprezano po nekoliko pari volova; retka je bila seljačka porodica koja bi imala toliko stoke koliko je bilo potrebno za vuču takvog teškog pluga. Mnogi su praktikovali zajedničku vučnu snagu, ali neki seljaci uopšte nisu imali mogućnosti da obrađuju zemlju pomoću pluga. Oni su bili prinuđeni da se zadovoljavaju ručnom obradom — motikama, lopatama. Pritom su sakupljali tako. malu letinu da su je na ramenima odnosili kući. Ali je bilo i imućnih seljaka: jedna savremena propoved prekoreva takve imućne seljake što ugnjetavaju svoje radnike i što ne daju sirotinji da sakupi klasje na njihovim njivama. Nedovoljna količina stoke jedna je od mnogih nevolja sela toga vremena. Zbog oskudice u dovoljnoj količini volova seljaci su često orali pomoću krava. Kako kazuju neki izvori iz toga vremena, uz krave uprezali su čak i jarce. Taj pokušaj seljaka da oru pomoću jaraca svedoči o njihovom siromaštvu. Treba istaći da je senior na svako grlo stoke razrezivao poseban porez, pri čemu je na tegleću marvu razrezivan veći porez, |a na ostalu stoku manji. U jednoj povelji iz tog vremena stoji: »Ako se uz životinju upregnutu u plug doda još i zaprega jarca, ima se ta životinja smatrati za bika«, tj. od nje će se ubirati isti porez koji i sa bika (vola). Feudalna renta. Feudalna renta je u to vreme uglavnom naturalna renta, a samo jednim delom novčana. Dok su u doba Karolinga krupni zemljoposednici znatan deo zemlje ostavljali pod svojim neposrednim nadzorom i vodili na njemu sopstveno prostrano gazdinstvo, uglavnom pomoću seljačkog kuluka, dotle se u X—XI veku svuda na kontinentu Zapadne Evrope vlastelinsko gazdinstvo jako smanjilo, dok je, napro-
145
tiv, porastao drugi deo feudalnog poseda, koji je deljen na deonice i razdavan seljacima. Pod takvim uslovima kuluk postaje manje nužnim. Senior prelazi na sistem naturalne rente, i u isto vreme ta se renta počinje prevoditi u novac. Takvo prevođenje naturalnih dažbina u novčane zapaža se još u XI veku, a naročito je široko rasprostranjeno u XII —XIII veku. Po svome pravnom položaju seljaci su se delili na kmetove i lično slobodne. Tipičan položaj za seljaka toga vremena bila je kmetska zavisnost. Seljaci-kmetovi. Kmet je u ranom Srednjem veku po svom pravnom položaju zauzimao takoreći srednje mesto između nekadašnjeg roba i slobodnog čoveka. U čitavom nizu slučajeva on je pretstavljao neku vrstu živog inventara feudalnog poseda i podlegao je otuđivanju, tj. pokazivao je izvesnu sličnost sa antičkim robom. Ali se on, razume se, i po ekonomskom i po svom pravnom položaju jako razlikovao od roba, jer je bio neposredno povezan sa zemljom koju obrađuje, tako da se mogao otuđiti samo zajedno sa njom. On ima sigurna prava na svoju deonicu, koju predaje u nasleđe svojoj deci, istina, plaćajući za to izvesnu dažbinu feudalcu, kome pripada pravo vrhovne svojine na zemlju. Kmetovi (u Francuskoj oni su najčešće nazivani servi) se razlikuju od slobodnih time što snose izvesne specifične obaveze u korist seniora, koje ne snose lično slobodni seljaci. Prvo, na njih pada takozvano »oporezivanje glavarinom« (capitatio, ševaž). Dalje, prilikom stupanja u brak sa slobodnim licima ili kmetovima sa drugih feudalnih poseda oni plaćaju posebnu taksu, koja nosi naziv »bračnina« (maritagium, formarijaž). Zatim prilikom predaje zemlje u nasleđe oni takođe plaćaju senioru posebnu taksu. Ova obaveza nosi naziv »mrtva ruka« (manus mortua, menmort). O težini te dažbine, koja se obično izražavala u tome što je senioru davano najbolje grlo stoke, jedan pisac veli »Otac umire, a senior oduzima nesrećnoj deci kravu, koja bi mogla da ih hrani. Ti ljudi koji se koriste pravom mrtve ruke nisu ništa drugo do ubice, jer osuđuju siročad na smrt od gladi, proždirući leševe kao crvi«. Najzad, senior na seljake može proizvoljno razrezati porez, u svako vreme i u svim razmerama. Ta dažbina, koja je seljaku najmrskija, nosi naziv proizvoljni taj (taille). Slobodni seljaci. Lično slobodni seljaci (u Francuskoj oni su nazivani vilanima) nalaze se u raznim zemljama u različitom položaju. Oni obično ne snose nijednu od pobrojanih obaveza. Obaveze i dažbine vilana padaju na njihovu zemlju, pretstavljaju obaveze ne ličnog već realnog karaktera. Po feudalnoj teoriji toga vremena smatra se da vilani utoliko snose obaveze ukoliko poseduju zemlju. Ako se oni odreknu zemlje, oni prestaju da snose svoje obaveze. Po jednoj povelji, vilan je imao pravo da raspolaže svojom imovinom, da čini zaveštanja, sklapa brakove, stupa u duhovno zvanje i samostalno istupa na sudu, ne samo kao svedok nego i kao parničar. Ali je ustvari položaj ogromne većine vilana bio daleko nepovoljniji. To su bili ipak feudalno zavisni ljudi, samo što su bili podvrgnuti nešto blažoj feudalnoj eksploataciji.
146
U Francuskoj oslobođenje seljaka izražava se u tome što se servi pretvaraju u vilane. Od vilana su uzimane dažbine u određenim razmerama. Tako su, na primer, vilani kao i servi plaćali taj, ali je taj bio za njih »aboniran« (taille abonnée), tj. ograničen utvrđenim razmerama. Ponegde su se sačuvali seljaci-sopstvenici, ili alodisti, koji su samo sudski zavisili od seniora kao pretstavnika državne vlasti. U X—XI veku sačuvala su se čitava sela seljaka-alodista, ne samo u germanskim nego i u romanskim zemljama. Ali opšte uzevši, glavna masa seljaštva pretstavljala je po svoj prilici kmetovsku masu. Po Engelsovim rečima, čak s one strane Rajne »u X—XII stoleću svemoć plemstva i crkve pritiskivala je seljake kao teški jaram, dovodeći ih do položaja feudalnih slugu«. Jačanje feudalne eksploatacije i seljačke bune. Konačno formiranje feudalnog sistema bilo je praćeno povećavanjem feudalne rente u raznim njenim oblicima i porastom eksploatacije raznih kategorija seljaštva. Uz stare obaveze u korist seniora dolazile su sve nove i nove. Pored povećanja dažbina od žetve, kosidbe, žita, hleba, vina, stoke, živine, zavođena su nova seniorska prava — konaka i ugošćenja, banaliteti, tj. monopol vlastelina na meljavu žita, pečenje hleba, ceđenje vina itd. Nasilja seniora često su izazivala bune seljaka, o kojima su međutim sačuvani oskudni podaci. Jedan od pokušaja takvih ranih buna pretstavlja zaveru normandiskih seljaka krajem X veka, o kojoj postoji kratka vest kod savremenog hroničara Gijoma iz Žimježa. Govoreći o vladi vojvode Ričarda u Normandiji (od 996 g.), Gijom iz Žimježa pored ostalog saopštava: »Seljaci su složno po raznim grofovijama čitave Normandije počeli da priređuju mnoge skupove i odlučivali su da svako živi po svojoj volji, da se svako i šumom i vodenim blagom služi po svojim zakonima, nesputavan nikakvim zabranama ranije utvrđenog prava. I da bi te njihove odluke ostale na snazi, na svakom skupu razbesnelog naroda izabrana su po dva opunomoćenika, da njihove odluke podnesu na potvrdu opštoj skupštini u zemlji. Kada je vojvoda za to doznao, smesta je poslao protiv njih grofa Raula s mnogim riterima, da učine kraj seljačkoj drskosti i uništi seljačku skupštinu. A ovaj je ne oklevajući odmah uhvatio sve (seljačke) opunomoćenike s još nekim drugima i, otsekavši im ruke i noge, poslao ih tako obogaljene jednomišljenicima da ih zadrže od takvih (namera) i svojim ih udesom urazume, ako ne žele da dožive još goru sudbinu. Urazumljeni tim primerom, seljaci su pohitali da raspuste skupove i vratili su se svojim plugovima«. Tridesetih godina XI veka u Bretanji, na granici Normandije, izbila je nova buna. Dovedeni do očajanja ugnjetavanjima feudalaca, seljaci su digli bunu »bez vođa i oružja«, ali su je plemići krvavo ugušili. Nemiri po francuskim zemljama izbijali su i 1095 g., uoči krstaških ratova; tada je, po rečima hroničara, u raznim mestima »mnoštvo ljudi stradalo od oskudice hrane, i siromasi su se bacili na bogataše, sveteći im se pljačkom i razbojništvima«.
147
Seljačka opština. Seljaci su dizali bune protiv seniora i uopšte na ovaj ili onaj način branili svoja prava, istupajući kao čitava opština. Naime, i potčinjavajući se feudalcima i bivajući uvlačeni u seniorije, seljaci su gotovo redovno zadržavali svoju staru organizaciju seoske opštine-marke. »Stara opština-marka — kaže Engels — i dalje je postojala, samo pod tutorstvom feudalaca«. Bilo je organizovano veoma mnogo novih seoskih opština kao rezultat kolonizacije. Poznato je da se u XI-XII veku na Zapadu široko vršio proces unutrašnje kolonizacije. Bežeći od svojih seniora, seljaci su zauzimali neobrađenu zemlju, pustare i šume, u kojima su krčili tle sekući ili spaljujući drveće. Tu su stvarali nova polja i osnivali nova naselja. Feudalci u čijem su se posedu nalazile te pustare ili šume, koje im nisu donosile nikakvog prihoda, rado su primali sebi odbegle kmetove, čineći im olakšice i utvrđujući relativno niske dažbine u novcu i proizvodima. Ti su seljaci nazivani hospitima. Po svom pravnom položaju oni su bili bliski vilanima. Bežanje kmetova u šume i pustare oduzimalo je feudalcima radnu snagu i nagonilo ih da se umeravaju u svojim zahtevima prema seljacima koji su ostali na svom mestu i čak da ih oslobađaju od servaža. U XII i naročito XIII veku, u vezi s porastom robne proizvodnje na seljačkom gazdinstvu, oslobođenje od servaža počinje da uzima masovni karakter. Seljaci se često u čitavim selima prevode na položaj vilana, pri čemu su za novčani otkup postizali ukidanje najtežih feudalnih obaveza. Riteri. Riterski zamkovi. O životu riterskog društva spomenici X—XI veka sačuvali su daleko više vesti negoli o seljacima. Riter živi u zamku. Već sama reč »zamak« govori o zapadnoevropskom feudalnom društvu, koje se ne može zamisliti bez zamkova. Prvi zamkovi počeli su se graditi u IX veku, u vreme napada Normana, Arabljana, Mađara, koji su tada pustošili Zapadnu Evropu. Osobitu pustoš ostavljali su za sobom Normani (vidi glavu V, § 3 i glavu VI, § 2). Pri slabosti centralne vlasti, pri feudalnoj rascepkanosti stanovništva, ljudi su se morali skrivati prilikom najezde neprijatelja i čekati da se on povuče, opustošivši okolinu. Zamak je bio pouzdano utočište od neprijatelja. U to vreme zamkovi se grade u vrlo velikom broju. Ali, ako je zamak pretstavljao sredstvo za odbranu od neprijatelja, pretstavljao je on u isto vreme i sredstvo za napad. Zamak je omogućavao njegovom vlasniku da drži u potčinjenosti čitavu okolinu. Centralna vlast još u IX veku pokušava da se bori protiv tih zamkova, pokušava da zabrani njihovo podizanje. U kapitulariju Karla Ćelavog izdatom 864 g. postoji i ova odredba: »Mi želimo i kategorički naređujemo da svako ko je u zadnje vreme sagradio bez naše dozvole zamkove, utvrđenja i ograde, iste u potpunosti poruši do prvog avgusta, jer susedi i okolni stanovnici mnogo trpe od njihovih pljački i nasilja«. U Engleskoj su docnije takvi zamkovi, podignuti bez dozvole centralne vlasti,
148
proglašavani za nezakonito nastale i imali su se porušiti. Što se tiče evropskog kontinenta, tu naredbi o rušenju niko nije pridavao nikakav značaj, niti joj se, pri slabosti centralne vlasti, iko pokoravao. Prvi zamkovi bili su veoma primitivni. To nisu bili oni kameni kolosi koji se pojavljuju u periodu cvetanja feudalnog društva, u XII i XIII veku. U X veku oni su bili od drveta. Najprostiji zamak pretstavljao je obično dvospratnu drvenu kulu. Na gornjem spratu živeo je senior, a na donjem bila su razna skladišta provijanta, inventara; tu su se nalazile i vlastelinske konjušnice i štale. Ponekad je kula imala podrum. Tu je bio bunar, ali je podrum u isto vreme služio i kao tamnica za zarobljenike. Kula, takozvani donžon, okružavana je rovom sa bedemom. Na bedem su postavljane palisade. Preko rova prebacivan je most, koji se za vreme opsade dizao. To je bio čitav zamak. Istina, krupni feudalci gradili su složenije zamkove, koji su imali više redova utvrđenja i nekoliko dvorišta, a u centru utvrđenja uzdizala se glavna kula. Ali su i ti zamkovi bili od drveta, tako da su se i oni mogli lako uništiti vatrom. Kada je kakav feudalac kretao u rat protiv drugog feudalca, on je težio za tim da spali neprijateljski zamak. Da bi se obezbedili od vatre, feudalci su obično na početku opsade ubijali stoku, skidali sa nje kožu i njom oblagali kulu. Onda je bilo teže spaliti kulu. Ali u svakom slučaju drveni zamak mogao se lakše spaliti od docnijeg kamenog. Ali ako se zamak lako mogao spaliti, mogao se on isto tako lako i dići iz pepela. Zamkovi niču ponekad iznenada i veoma brzo, za nekoliko dana, ponekad za jednu noć. Zidanje takvog zamka u susedstvu sa crkvenim posedom ili na samom crkvenom posedu izazivalo je veliko uzbuđenje među crkvenim seniorima. Mi imamo pismo jednog francuskog episkopa koji se žali da je susedni senior podigao u susedstvu dva zamka. On moli kralja da uništi te zamkove i u slučaju da ovi ne budu srušeni preti da će obustaviti bogosluženje i otići iz zemlje. Zamkovi od kamena najranije se počinju zidati u Italiji i na jugu Francuske. Još u XI veku pojavljuju se ogromni kameni zamkovi, ali se njihove razvaline nisu sačuvale. Sačuvali su se neki zamkovi iz docnijeg vremena — iz XII i uglavnom XIII veka. Na osnovu njih mi možemo stvoriti pretstavu o zamkovima ranijeg perioda. Tako su, na primer, sačuvani ostaci zamka Kusi u Francuskoj, podignutog na početku XIII veka. Centralna kula zamka Kusi pretstavljala je složenu konstrukciju. Bila je visoka 64 metra, a široka 31 metar. Debljina zidova iznosila je 7 metara, a rov koji je okružavao tu kulu bio je širok preko 6 metara. Razume se, takva se tvrđava nije uopšte mogla zauzeti na juriš. Ili, na primer, sačuvane su ruševine riterskog zamka sagrađenog u Palestini posle Prvog krstaškog rata, u XII veku; to je zamak Krak, koji pretstavlja klasičan primer zapadnog feudalnog građevinarstva toga vremena. Zamak je sagrađen sa masivnim zidovima, čiji su se ostaci sačuvali sve do danas.
149
Seniori i vazali. U takvom zamku senior nije živeo sam već okružen svojom sabraćom — drugim feudalcima, koji su oko njega obrazovali nešto nalik na družinu. Ta vojna lica koja su okružavala seniora, kao i drugi feudalci zavisni od njega, bili su za njega vezani vazalskom zakletvom na vernost. Ceremonija primanja u vazalsku zavisnost nazivala se omaž (hommage). Omaž je bio praćen zakletvom na vernost, koju je vazal polagao senioru. Ta zakletva na vernost zvala se foa (foi). Evo kako jedan od francuskih spomenika prikazuje ceremoniju omaža i foa: »Kada kogod — muškarac ili žena — stupa u vazalnu zavisnost od seniora, mora on kleknuti pred njega na kolena, sklopiti ruke i stavivši ih u ruke seniora, reći mu: »Gospodaru, evo ja postajem vaš bliži vazal za taj i taj feud ... i obećavam vam da ću vas štititi i čuvati živih i mrtvih«. A senior je u odgovor na to morao reći: »Primam vas u vazalnu zavisnost s tim da čuvate vernost prema bogu i meni, pod uslovom da ne kršite moja prava«. I morao ga je poljubiti u usta u znak vernosti«. Feudi. Svako ko je posle čina omaža i foa postajao vazal kakvog seniora, dobijao je od njega feud; pritom je ceremonija predaje feuda od strane seniora vazalu nosila naziv investiture. Feud, ili leno, nije morao nužno biti kakav zemljišni posed, koji senior vazalu daje za njegovu službu, to je mogla biti i pokretna imovina, ili čak bilo kakav izvor prihoda. Na primer, senior je mogao dati some vazalu kao feud pravo na dobijanje kakve rente. Dužnosti vazala. Što se tiče dužnosti vazala prema senioru, one su bile veoma raznovrsne, i kada bi ih vazal sve ispunjavao, bio bi mu život veoma težak. Evo kakve su te obaveze, po spomenicima iz to vremena. Vazal nije smeo ni da govori ni da čini ništa što bi senioru moglo pričiniti materijalnu ili moralnu štetu; on je morao da za svog seniora odgovara materijalno i lično, da bude njegov jemac i čak talac umesto njega za vreme rata. Vazal je bio dužan da na seniorov poziv krene u rat, pri čemu je vazalov boravak u pohodu bio ograničen na određeni broj dana (obično četrdeset dana u godini). Dalje, vazal je morao da na seniorov zahtev organizuje potrebnu odbranu i drži garnizon u ovom ili onom zamku. U mirno vreme on je morao da učestvuje u seniorovom sudu i savetu (kurija). On je u izvesnim slučajevima morao da senioru pruža novčanu pomoć i u izvesnim slučajevima da ga izdržava o svom trošku. Jednom rečju, obaveze su bile složene, ali ih se vazali u većini slučajeva nisu pridržavali. Bilo je teško naterati vazala da se pridržava obaveza. Vazal koji bi narušio svoje obaveze obično je pozivan na seniorov sud, sastavljen od perova, ravnih, tj. takođe vazala. Tom sudu pretsedavao je senior. Ako bi sud perova našao da je vazal pogazio svoje obaveze prema senioru, on ga je lišavao feuda, i feudalni ugovor smatran je za raskinut. Ali se presuda teško mogla izvršiti. Jedino sredstvo za to bio je rat. Feudalni ratovi. Zato su feudalni ratovi u to vreme obična pojava. Oni su ozakonjeni feudalnim ustavom, feudalnim običajima. Vođenje rata se reguliše, feudalni pravnici govore o tome kad se rat može otpočeti i kako ga treba objaviti.
150
I opet se tog propisa najčešće nije pridržavalo. Obično se svaki feudalac, uprkos toga što su mu feudalni običaji zabranjivali da iznenada napadne na svog suseda, uvek starao da neočekivano zauzme tuđi zamak sa čitavom imovinom. Ako taj prepad ne bi uspeo, rat se ograničavao na to što bi feudalac pustošio polja i odvlačio stoku; njegov protivnik težio je da mu vrati istom merom. Usled toga od rata su stradali uglavnom seljaci. Pored toga što je bio stalan, feudalni rat bio je u isto vreme i sitan rat u cilju sitnih osvajanja, sitne pljačke. Krupne feudalne bitke, u kojima je učestvovalo mnoštvo ritera, takođe nisu bile krvave. Ritera je u to vreme bilo teško ubiti pa čak i raniti, jer je bio vrlo dobro zaštićen svojim oklopom od svakog udarca. 1119 g. odigrala se velika bitka između Francuza i Engleza. U njoj je učestvovalo 900 ritera i bitka je bila žestoka. Rezultat bitke bio je: trojica ubijenih i 140 zarobljenika, da bi se od njih uzeo otkup. Upravo radi dobijanja otkupa svaki se riter starao da zarobi drugoga. Ritersko naoružanje. Tipično ritersko ofanzivno oružje bio je mač. Mač se sastojao od čelične oštrice, od balčaka i od specijalnog pljosnatog ili okruglog zadebljanja pri kraju balčaka. To zadebljanje bilo je šuplje, i u njega se obično stavljala kakva relikvija, komadić mošti itd. Balčak je od mača odvajan metalnom pregradom. Mač zaboden u zemlju postajao je neka vrsta krsta, i pošto su se u zadebljanju balčaka nalazile relikvije, riter se mogao pred njim moliti. Život ritera vrlo je lepo opisan u čuvenoj »Pesmi o Rolanu«, koja je nastala u XI veku. Iz pesme doznajemo da Rolan, umirući od rana koje su mu zadali Saraceni, želi da slomije svoj mač, da ga razbije o stene, da ne bi dospeo u ruke »nevernika«. Pored mača riterima je kao ofanzivno oružje služilo koplje. Koplje je pretstavljalo metalni šiljak u obliku romba, nataknut na dugačku motku. Ispod tog šiljka pričvršćivana je specijalna zastavica, koja se spuštala naniže i završavala sa nekoliko lenti. Kada bi riteri jahali na konjima, koplja su držali vertikalno, a lente su im padale na šlemove. Osim toga, riterima su kao oružje služili batina ili sekira. Batina je upotrebljavana u ranije vreme. Ona je prvobitno bila od drveta, a docnije su je počeli praviti od metala. To je čuvena riterska palica, omiljeno oružje duhovnih feudalaca, episkopa i opata. Oni su takođe morali voditi odrede i bitku, ali im je crkva zabranjivala da prolivaju krv, i zato su se naoružavali palicama. Odbranbeno oružje ritera sastoji se na prvom mestu od pancira. Pancir je zamenio stari oklop od kože, na koji su naticane metalne pločice. U XI veku takav kožni oklop bio je u širokoj upotrebi, ali ga već krajem tog veka potiskuje pancir. Pancir je košulja od metalnih prstenova. Ta je košulja lakša i daje riteru veću slobodu kretanja od oklopa. Ona propušta vazduh i u svakom je pogledu daleko bolja od starijeg zaštitnog oružja. Košulja je bila dugačka, dopirala je do kolena i imala razrez spreda i pozadi. Ozgo je imala kapuljaču, koja je pokrivala vrat. Zatim je riter stavljao na glavu šlem, običan, bez vizira. Šlem je pozadi imao jedno produženje i spajao se sa kapuljačom pancira. Spreda je nos zaštićavan specijal-
151
nom metalnom pločicom. Osim toga, riter je imao metalne rukavice i metalne čarape. Već u to vreme (kraj XI veka) riter pretstavlja pravu pokretnu tvrđavu, koju je teško bilo potući. Ako bi ritera zbacili s konja, on se sam, bez tuđe pomoći, nije mogao dići na noge, toliko je teško bilo njegovo naoružanje. On bi nepomično ležao sve dok ga ne bi zarobili. Najzad, treba istaći kao odbranbeno oružje riterski štit, koji je isprva bio okrugao, a docnije postao duguljast. Taj štit pokrivao je gotovo čitavog ritera kada se borio. Riterske vojske još u XI veku imale su neku vrstu teških topova, koje je ritersko društvo nasledilo od antike, od Grka i Rimljana. Upotrebljavane su uglavnom dve vrste takvih oruđa: s jedne strane, ratne mašine, koje su bile sagrađene na principu luka, za hitanje koplja ili velikih strela; s druge strane, ratne mašine sagrađene na principu praćke, za bacanje raznog kamenja, zapaljivih zrna itd. Osim toga upotrebljavani su »ovnovi«, kojima su probijani zidovi, i takozvane pokretne kule. To su kule na više spratova, postavljene na kola. U kuli su se nalazili strelci. Najviši sprat kule nadvišavao je zidove opsednutog zamka ili grada. Kada bi se kula privukla zidinama opsađenog zamka, sa najvišeg njenog sprata spuštan je mostić, i po tom mostiću prodirala je čitava masa ritera i strelaca na zidine zamka. Naravi riterskog društva. Neprestani feudalni ratovi stavili su neizgladiv pečat na karakter, navike i način života ritera-feudalaca. Dok je on ranije slobodno živeo na otvorenoj ravnici, na svom vlastelinskom imanju, i interesovao se za poljoprivredu, dotle se on sada pretvorio u ritera-ratnika i zauzeo čvrstu busiju u svojoj maloj tvrđavi. Teskobne i mračne prostorije zamka ulivale su tešku čamotinju njegovim stanovnicima, a neke razonode koja bi razbila tu dosadu — nije bilo. Nije bilo ni prisnijeg opštenja između seniora raznih zamkova, jer je svaki sedeo u svom orlovskom gnezdu, svaki imao osnova da nema poverenja u druge seniore. Zato je senior što je moguće češće kretao u potragu za onim što mu je nedostajalo u zamku — za društvom, delatnošću. Njegov život proticao je na velikim putevima, u raznim pustolovinama. Prepadi i ratovi bili su za njega razonoda, i on je koristio svaki povod da se upusti u riskantnu avanturu. Osobito su obesni bili sitni feudalci, koji su više od drugih bili žedni bogatstva i preduzimljivi. Oni gotovo redovno nisu priznavali nikakva prava, nikakve obaveze, i njih ništa nije koštalo da prekrše položenu zakletvu. Međusobne borbe često su vođene čak i između članova njihove porodice. U takvoj atmosferi razvijale su se primitivne i divljačke naravi. Feudalni senior imao je svirep i strastan karakter; za njega su bili karakteristični otsustvo bilo kakvih viših ideja, gramzivost, nenaviknutost da sebi polaže računa o svojim postupcima, primitivna grubost. On je iznad svega cenio fizičku snagu i oduševljavao se svim njenim manifestacijama. Mi smo navikli da govorimo o riterstvu, o riterskim pravilima. U to vreme još nije bilo riterstva s njegovom »galantnošću«.
152
Mi imamo posla sa X—XI vekom, kada su riteri bili još veoma grubi. Istina, da bi neko postao riter, trebalo je da za to bude posvećen. Ali je to posvećivanje bilo vanredno primitivno. Riteru bi opasali mač, zatim ga udarili dlanom po potiljku i rekli: »Budi hrabar!« — i to je sve. Sve riterove obaveze svodile su se na izvršavanje samo te zapovesti. U francuskim riterskim »pesmama o podvizima« (chansons de geste) iz tog vremena prikazan je tip obesnih ritera, čije obeležje pretstavlja krajnja krvožednost. U to vreme nije još bilo nikakvog poštovanja prema ženi. Ono je došlo docnije, kao rezultat istočnih uticaja. U »pesmama o podvizima« daju se saveti riterima kako treba postupati sa ženama. U jednoj od tih pesama ima ovakva pouka: »Ako ti žena protivreči ili te laže, digni pesnicu i udri je pravo u glavu«. Jedan od ritera poslušao je taj savet. Kada ga je žena počela prekorevati zbog neverstva, on ju je, kako kaže pesma, udario po nosu tako da joj je »šiknula iz nosa svetla krv«. Same žene toga vremena koje su pripadale klasi feudalaca i zauzimale ponekad samostalan položaj u društvu — nisu se niukoliko razlikovale od muškaraca, niti su zaostajale iza njih po svireposti, drskosti i divljaštvu. »Božji mir« i »božje primirje«. Od razbojništava feudalaca često je veoma stradalo sveštenstvo; na račun njihovih ogromnih zemljišnih bogatstava riteri, koji su oskudevali u sredstvima, bili su uvek spremni da se obogate. Zato sveštenstvo (naročito u Francuskoj) još od kraja X veka teži, ako ne da iskoreni, a ono bar da suzi rat, ograničivši ga u prostoru i vremenu. Na crkvenim saborima proglašava se takozvani »božji mir«; na osnovu njega sva duhovna lica i svi seljaci sa svojom imovinom proglašuju se za neprikosnovene za vreme ratnih operacija. Radi odbrane »božjeg mira« sveštenstvo organizuje od svojih parohijana specijalne »saveze mira«, koji imaju za dužnost da oružanom silom progone narušioce tog mira sve dotle dok ne postignu da ovi postradalima plate u potpunosti štetu. Nešto docnije (od druge četvrtine XI veka) crkva u dopunu i proširenje »božjeg mira« uvodi takozvano »božje primirje«, kojim se rat ograničava u vremenu. Najpre je »božje primirje« zabranjivalo rat samo nedeljom, a docnije i drugih dana u nedelji; otprilike od polovine XI veka saborske odluke zabranjuju vođenje rata od srede uveče do ponedeonika izjutra. U isto vreme zapaža se i tendencija da se važnost »božjeg primirja« proširi na sve hrišćanske postove i praznike. Najzad, neka mesta proglašuju se za neprikosnovena, jer stoje pod zaštitom večnog mira. Takva mesta bile su crkve i manastiri, zatim, masivni krstovi koji su podizani na raskrsnicama puteva, sa specijalnim ciljem da pruže zaštitu putnicima od napada. Ti kameni krstovi, zabijeni u zemlju, i danas mestimično stoje na Zapadu po poljima i putevima, kao mračni spomenici razbojničkih podviga feudalaca. Razume se, »božji mir« i »božje primirje« nisu mogli dati velikih praktičnih rezultata, tim pre što među sveštenstvom nije bilo jednodušnosti u propovedanju politike toga »mira«. Feudalna anarhija postepeno se likvidira onda kada je na bazi feudalne jerarhije počela da jača kraljevska vlast, koja je postala »pretstav-
153
nik reda u neredu, pretstavnik nacije, koja se obrazovala, nasuprot pocepanosti buntovničkih vazalnih država«. Oslanjajući se na sveštenstvo i gradsko stanovništvo, privlačeći na svoju stranu »sve revolucionarne elemente koji su se obrazovali ispod gornje površine feudalizma«, kraljevska je vlast, malo pomalo, umela da obuzda pljačkaški duh onih ljudi koji su se prema njoj nalazili »u stanju neprestanog bunta«.
154
GLAVA X
KULTURA ZAPADNE EVROPE U PERIODU RANOG SREDNJEG VEKA (OD V DO X VEKA) Opšti uslovi za postanak feudalne kulture. Feudalno društvo, koje se od V veka dizalo na ruševinama Rimskog Carstva, stvorilo je novu, feudalnu kulturu. Nauka, umetnost, književnost dobijaju postepeno crte koje se oštro razlikuju od onih svojstvenih antičkoj robovlasničkoj kulturi. Klasa feudalaca, koja je došla na mesto klase robovlasnika, stvarala je takve oblike ideologije koji su najvećma odgovarali njenim interesima i učvršćivali njenu vladavinu. »U svakoj eposi misli vladajuće klase jesu vladajuće misli, tj. ona klasa koja pretstavlja vladajuću materijalnu snagu društva — jeste u isto vreme i njegova vladajuća duhovna snaga«. U toku svog formiranja klasa feudalaca delom je davala iz svoje sredine, a delom formirala iz redova nižih društvenih slojeva — nosioce, propagatore i tvorce feudalne kulture, svojevrsnu feudalnu inteligenciju. Gotovo od samog početka Srednjeg veka tu je inteligenciju u celini činilo sveštenstvo; sama reč clericus »klerik« — služitelj crkve postaje sinonim za obrazovanog ili prosto pismenog čoveka. I to je sasvim razumljivo. »Srednji vek razvio se iz sasvim primitivnog stanja. On je zbrisao s lica zemlje antičku civilizaciju, antičku filozofiju, politiku i pravnu nauku, i u svemu počeo ispočetka. Jedino što je »Srednji vek uzeo od propaloga antičkog sveta — bilo je hrišćanstvo i nekoliko poluporušenih gradova, koji su izgubili svu svoju raniju civilizaciju. To je imalo za posledicu da su — kao što to biva na svim ranim stupnjevima razvitka — monopol na intelektualno obrazovanje dobili popovi i da je i samo obrazovanje dobilo poglavito bogoslovski karakter«. I doista, čitava srednjovekovna kultura Zapadne Evrope dobila je crkveno obeležje. Na mesto paganske, svetovne filozofije koju je gajila antika, došla je katolička teologija. Elementi nauke koji su se još sačuvali od antike počeli su služiti samo kao pomoćno sredstvo za teološko obrazovanje, po formuli: »filozofija je
155
služavka teologije«. Žitija svetaca postala su za mnoga stoleća glavni rod književnog stvaranja; manastirske hronike — glavna vrsta istoriskih dela; poezija i muzika, kao god i sve likovne umetnosti, gotovo su u potpunosti bile stavljene u službu crkvi. Umesto gradova koji su iščezli ili izgubili svoj značaj, centrima kulturnog života Srednjeg veka postaju sada manastiri; jedini tip škola toga doba jesu crkveno-manastirske škole, jedini tip biblioteka — manastirske biblioteke. Feudalno-katolička kultura Srednjeg veka nije ponikla odjedanput: njeno zametanje i proces njenog razvitka zahtevali su stoleća i proticali paralelno sa razvitkom feudalnog društva, uzetog u celini. Zametanju feudalne kulture prethodila je kriza i propast kulture u antičkom svetu. Kriza antičke robovlasničke kulture u III—IV veku. Kriza antičke kulture, kao i kriza čitavog robovlasničkog sistema Starog veka, najsnažnije se počela ispoljavati u III—IV veku. Poslednji originalni mislilac antike bio je neoplatoničar Plotin (204—270 g.). Već kod njegovih učenika paganska se filozofija izrođava u retoriku, u jalove vežbe u besedničkoj veštini.Zajedno s filozofijom gotovo sasvim nestaje i matematičkih i prirodnih nauka, koje su sa njom bile tesno povezane. »Prvi počeci egzaktnog ispitivanja prirode — koji su se, kako ističe Engels — prvi put počeli razvijati tek kod Grka aleksandriskog perioda« — bili su u IV veku sasvim uništeni, osobito onda kada su hrišćani uništili paganski naučni centar u Aleksandriji, a napose — posle uništenja čuvene Aleksandriske biblioteke od strane episkopa Teofila. U isto vreme zapaža se opadanje i u oblasti istorije i književnosti. Jedini istoričar IV veka dostojan tog naziva bio je Amijan Marcelin (umro oko 400 g.). Poezija, koja je bila već stereotipizirana u svom podražavanju najstarijih uzora, svedoči svojim formalizmom i visokoparnošću o potpunoj degradaciji. Arhitektura, plastične i dekorativne umetnosti, koje su izgubile originalnost još u prvim stolećima naše ere, nisu bile kadre da prežive duboku krizu i ekonomski regres III—IV veka. Doba cara Konstantina i njegovih naslednika ne samo da nije za sobom ostavilo vidnih spomenika umetnosti, nego je i pretstavljalo početak uništavanja već postojećih spomenika. Pobeda hrišćanstva, njegovo pretvaranje u državnu religiju, imali su za posledicu opšte likvidiranje paganske filozofske misli. Poslednje njene pretstavnike, koji su se okupili u Atinskoj velikoj školi, rasterao je car Justinijan 529 g. Brzom nestanku antičke filozofije i nauke doprinela je i ta okolnost što su i u granicama klase robovlasnika ti najviši elementi duhovne kulture bili svojina relativno uske grupe lica, koja su znanja sticala individualnim putem. Škola je tokom čitave antike nosila humanitarni karakter; prirodoslovnim i matematičkim problemima nije u njoj posvećivana nikakva pažnja. Pod uslovima niske tehnike robovlasničke privrede to je isto tako prirodno kao i uopšte krajnje slabi razvitak egzaktnih i primenjenih nauka. Antička kultura i hrišćanska crkva u IV—V veku. Ali antička paganska kultura nije iščezla bez ikakva traga. Hrišćanska crkva, koja je toliko doprine-
156
la njenom razbijanju, spasla je pojedine njene komade, sa ciljem da ih iskoristi za svoje interese. U krilu crkve, rukama njenih delatnika prerađeni su elementi antičke kulture, koji su udarili temelj kulturi Srednjeg veka. Sami ti crkveni delatnici proistekli su u svojoj većini iz klase robovlasnika i vaspitavali se na paganskoj filozofiji i književnosti, čijeg se uticaja više nisu mogli osloboditi. Takvi su bili Jeronim, Ambrozije Milanski, Prudencije i mnogi drugi. Najautoritativniji među crkvenim piscima toga perioda, Avgustin, episkog u Hiponu (u severozapadnoj Africi), direktno je ukazivao na nužnost proučavanja antička književnosti i nauke. Da bi se razumela biblija i »crkveni oci«, da bi se mogla voditi borba s paganstvom i jeresima, pisao je on, moraju se proučavati retorika, gramatika, dijalektika, istorija i prirodne nauke. Pagansko poreklo nauka ne sme pretstavljati prepreku za to da ih hrišćani savlađuju. »Ne treba prezirati lepo, čak ni onda ako su ga izrekli pagani« — ponavljao je on. Ovaj utilitarni pogled na nasleđe antičke kulture srednjevekovna je crkva prihvatila i najistaknutiji teolozi često su ga izricali. »Sedam slobodnih veština«. Na početku V veka učinjen je pokušaj da se skupi ujedno minimum znanja koje je crkva smatrala neophodnim za svoje ciljeve. Oko 430 g. afrički pisac Marcijan Kapela u devet knjiga svoga dela »O braku Filologije i Merkura« dao je pregled svih znanja antike, poznat pod nazivom »sedam slobodnih veština« (»septem artes liberales«); u koji su ulazile: gramatika, retorika, dijalektika, geometrija, aritmetika, astronomija i muzika. U VI veku Boecije i Kasiodor podelili su tih sedam »veština« na dve grupe: trivium (gramatika, retorika i dijalektika) i kvadrivium (ostale četiri »veštine«). U takvom obliku taj je krug znanja ušao u sve srednjovekovne udžbenike i enciklopedije i pretstavljao sve do XV—XVI veka osnovicu višeg obrazovanja. Gramatika se sastojala u čitanju nekih klasičnih pisaca i njihovom-komentarisanju. Retorika je obučavala ljude veštini da lepo govore » pišu. Dijalektika je odgovarala našem pojmu formalne logike, tj. učila je da se izvode pravilni zaključci iz datih premisa. Pod aritmetikom podrazumevalo se uglavnom »računanje«, tj. veština izračunavanja datuma hrišćanskih praznika. Istom cilju služila je i astronomija — »nauka o kretanju nebeskih tela«, potrebna za utvrđivanje kalendara pokretnih praznika. Geometrija je obuhvatala elementarne pojmove o figurama, koji su bili potrebni za »dizanje hramova«, kao i fragmentarne podatke iz geografije i kozmografije. Muzika se svodila na veštinu pevanja crkvenih psalama i sastavljanja bogoslužbenih pesama. Blaženi Avgustin. IV i V vek nisu Srednjem veku ostavili u nasleđe samo te elementarne antičke nauke, prilagođene potrebama crkve, nego i opšti pogled na svet, koji je vladao sve do XI veka, a delimično i docnije. Glavni tvorac tog pogleda na svet bio je Avgustin (354—430 g.) — pisac 22 knjige dela »O državi božjoj« (»De civitate dei«) i niza drugih dela. Vodeći poreklo iz klase srednjih robovlasnika, Avgustin 387 g. prima hrišćanstvo, koje je u vreme rušenja čitavog
157
robovlasničkog sistema odgovaralo nastrojenjima vladajuće klase više nego paganska filozofija. Jedino je hrišćanska crkva, po mišljenju Avgustina i njegovih jednomišljenika, mogla pomoći toj klasi da preživi revolucionarnu krizu koja je potresala temelje Carstva i da sebe preuredi u skladu sa novonastalim odnosima. Zato se glavni zadatak Avgustina i njegovih učenika sastojao u tome da očuvaju jedinstvo crkve i da povedu borbu protiv jeresi, koje su je podrivale i koje su često krile u sebi elemente revolucionarnih učenja, ili su pak išle na ruku razvitku revolucionarnog pokreta. Takve jeresi bili su donatizam, koji je postao zastavom ustanka cirkumceliona u Severnoj Africi (vidi glavu III); manihejstvo, koje je odbacivalo državu, svojinu, porodicu i čitav materijalni svet, kao porod zla; pelagijanstvo, koje je među masama sejalo sumnju u to da vera u Hrista i pripadnost hrišćanskoj crkvi mogu već sami po sebi pružiti garanciju večnog spasenja. U svojim delima Avgustin uz pomoć svakovrsnih sofističkih trikova opravdava imovinsku nejednakost i postojanje ropstva. »Ropstvo je kazna za grehe«; čovečanstvo mora trpeti tu kaznu kao manifestaciju »pravednosti božje«; robovi nemaju prava da traže oslobođenje: oni su, po rečima apostola, dužni da svojim gospodarima služe ne samo iz straha već po savesti, »sve dok ne nestane zla i svake vrste gospodarenja, sve dok se... sve ne uspokoji u bogu«, tj. do samog kraja sveta. Avgustin brani i zemaljsku državu. Ona takođe postoji »po volji božjoj« i po svojoj prirodi ne pretstavlja zlo već dobro. Ali je država dobro samo onda ako počiva na pravednosti, tj. ako sebi stavlja u zadatak borbu protiv paganstva i podizanje društvenog morala. Prema tome, Rimsko Carstvo posle primanja hrišćanstva od strane careva pretstavlja dobro. U isto vreme, dospevajući u izvesnu protivrečnost sa samim sobom, Avgustin razvija misao o dva »grada« ili države — o državi božjoj i državi svetskoj. Prva pretstavlja skup svih »dobrih ljudi«, kako onih koji pripadaju hrišćanskoj crkvi, tako i onih koji još nisu uspeli da uđu u nju; druga pretstavlja državu onih koji ne misle o bogu, koji su ispunjeni gordošću i zemaljskim mislima; to je društvo ljudi koji na sebi nose »Kainov žig«. Država božja, koja je faktički identična sa crkvom, postojaće do kraja sveta i biće udostojena večitog blaženstva; svetska država, koja faktički obuhvata paganske elemente Rimskog Carstva, osuđena je na strašnu propast. To su osnovne misli najvažnijeg Avgustinovog dela »Država božja«, napisanog između 413 i 426 g., posle pljačkanja Rima od strane Alariha i osvajanja provincija Galije i Španije od strane varvara. Njegova je filozofija protivrečna, što dolazi otuda što on teži da zasnuje opravdanost ropstva u periodu rušenja robovlasničkog poretka, trajnost države u periodu njenog lomljenja, i što želi da vladajućoj klasi ulije optimizam onda kada je njen položaj bio očigledno beznadežan. Ali je on umeo da tako reši problem izmirenja hrišćanskog morala sa eksploatacijom nižih klasa od viših, problem uzajamnih odnosa između hrišćanske crkve i eksploatatorske države, — da su vladajuće klase i docnijeg vremena nalazile u njegovom učenju čitav arsenal argumenata za zasnivanje feudalnog nasilja, feudalne
158
eksploatacije i učešća crkve u tome. Otuda ogromna popularnost Avgustinova u Srednjem veku i značaj njegovog učenja za pape, koje su na njegovoj ideji »države božje« zasnivale svoje teokratske pretenzije. Boecije i Kasiodor. Poslednji pretstavnici antičke obrazovanosti u krilu hrišćanske crkve bili su Boecije i Kasiodor, koji su pripadali gornjem sloju rimske zemljoposedničke aristokratije. Boecije je proučavao Platona i pravio opširne izvode iz Aristotela, koji su u Zapadnoj Evropi služili sve do XII veka kao glavni izvor za poznavanje ovog starogrčkog filozofa. Umešan u zaveru rimske aristokratije protiv vladavine Ostrogota u Italiji, Boecije je od ostrotskog kralja Teodoriha bačen u tamnicu, gde je napisao delo »O utesi filozofije«, koje je bilo čuveno tokom čitavog Srednjeg veka. U pesimističkim zaključcima toga dela već se oseća svest o tome da su robovlasnička klasa i čitava njena kultura osuđene na propast. 524 g. Boecije, »poslednji Rimljanin«, bio je pogubljen. Razume se, bio je mali broj ljudi koji su se u uslovima rušenja svoje materijalne moći starali da nađu utehe u religisko-filozofskim razmišljanjima o prolaznosti svega zemaljskog. Većina je poput senatora Kasiodora, umela da se prilagodi novoj situaciji, stvorenoj varvarskom vlašću. Kasiodor je u službi Teodoriha i njegovih naslednika dostigao visoke položaje i zvanja i uvećao svoja zemljišna bogatstva. Ali kada su trupe vizantiskog cara Justinijana uništile ostrogotsku vlast u Italiji, njegovoj političkoj karijeri došao je kraj. On se povukao na svoje posede u Kalabriji i tu osnovao manastir Vivarijum, gde je, baveći se mnogo literarnim radovima, i umro kao stogodišnji starac (575 g.). Kasidor je napisao »Istoriju Gota«, koja nam je sačuvana samo u preradi Jordanesa (pisca iz sredine VI veka); dalje, on je sakupio edikte, naredbe, pisma i druga zvanična dokumenta gotskih kraljeva i objavio ih pod opštim naslovom »Razno« (»Variae«); osim toga napisao je i niz drugih dela. Kasiodorova dela odigrala su prilično važnu ulogu u stvaranju temelja sholastičke učenosti Srednjeg veka. Ali najvažniji momenat u njegovoj delatnosti jeste to što je on prvi shvatio značaj manastira za očuvanje ostataka antičke književnosti. U manastiru koji je on osnovao monasi su potsticani na bavljenje književnošću i na prepisivanje dela kako svetovnog tako i teološkog karaktera. Tako je udaren put kojim su docnije pošli i mnogi drugi manastiri VII i VIII veka; oni su u Zapadnoj Evropi postali jedine kulturne oaze sred mora varvarstva koje je provalilo u Evropu. Postanak manastira. Benedikt iz Nursije. Manastiri se najpre pojavljuju na Istoku — u Siriji i Egiptu, u IV veku. To su bile zajednice ljudi koji su bežali iz gradova, dalje od sablazni sveta, »u pustinju«, gde su mogli pouzdanije »spasti dušu«. »Manastiri su bili nenormalne društvene organizacije; u njihovoj osnovi ležala je bezbračnost«. U doba opšteg rasula, kada je bezbrižan svetovni život gubio svoju privlačnost čak i za mnoge pretstavnike imućnih klasa, manastiri počinju da postižu uspeh. Najpoznatiji osnivači manastira na Istoku i prvi tvorci manastirskih statuta bili su Pahomije i Vasilije Veliki.
159
Vodeći crkveni krugovi shvatili su značaj manastira za jačanje materijalne moći crkve i uzdizanje njenog moralnog autoriteta. Stroga monaška disciplina, koja je bila veoma efikasna u prvo vreme, formirala je jednodušne kolektive ljudi, koji nisu imali drugih interesa osim interesa crkve, stvorila je neku vrstu bojnih odreda »vojujuće crkve«. Nije slučajnost što je zajednica monaha nosila naziv »shola«, tj. vojni odred, a život u manastiru označavan vojnim terminima — »militare« (vršiti vojnu službu). Manastirska pravila zahtevala su poslušnost i smirenost, tj. slepo pokoravanje monahâ naređenjima njihovih starešina, odricanje od lične svojine, kojom je raspolagao manastir, i zavet bezbračnosti (celibat). Regula Benedikta iz Nursije (glavnog osnivača manastirâ na Zapadu), koju su prihvatili svi zapadnoevropski manastiri ranog Srednjeg veka, sadržavala je još jednu važnu tačku, koja je bila od izvesnog značaja za pretvaranje manastira u žarišta feudalne kulture. Po toj reguli, svakodnevno zanimanje monaha, pored molitvi, morao je biti fizički ili intelektualni rad — ovaj poslednji u vidu čitanja i prepisivanja knjiga. Zahvaljujući tome, manastiri, koji nikako nisu stavljali sebi u zadatak čuvanje ostataka antičke književnosti, bili su sposobni da takoreći uzgred reše taj zadatak. Već u manastiru Monte Kasino, koji je osnovao sam Benedikt, stvorena je uskoro biblioteka od knjiga koje su monasi prepisivali; u njoj su pored crkvenih dela postojala i dela antičkih pisaca. Dakle, IV i V vek nisu docnijem vremenu ostavili u nasleđe samo elemente kulture koji su mladoj klasi feudalaca bili potrebni za obezbeđenje njene vladavine, nego i organizacioni oblik koji je obezbeđivao očuvanje i odgovarajuću preradu te kulture. Pojava manastira u to doba došla je utoliko većma u pravi čas, što je uništavanje kulturnih vrednosti propalog antičkog sveta uzimalo sve šire razmere. Opadanje kulture u varvarskim državama VI—VII veka. Početkom VI veka na ruševinama Rimskog Carstva konačno se učvršćuju varvarske kraljevine. Birokratski i vojni aparat Carstva bio je uglavnom slomljen, rimska robovlasnička aristokratija izgubila je svoju političku vlast i materijalnu moć. Na bazi rodovskih odnosa primitivne zajednice i vojno-družinske organizacije, koje su sobom doneli varvari, a pod snažnim uticajem rimskih oblika života stvaraju se novi društveni i politički odnosi. U vatri te revolucije, zajedno sa antičkim oblicima ropstva, latifundijama rimskih senatora, ogromnim mehanizmom robovlasničkog Carstva — propala je i antička obrazovanost, koja je bila svojina tankog sloja aristokratije. Varvarska vojno-zemljoposednička aristokratija odnosila se prema obrazovanju s neskrivenim prezirom. Nacionalističke izmišljotine Dopša o visokom kulturnom nivou starih Germana ne nailaze ni na kakvu potvrdu u činjenicama. Čak ni Teodorih Ostrogotski, veliki poštovalac rimske kulture, nije umeo ni da potpiše svoje ime, a kada su njegovog unuka počeli učiti pismenosti, gotska je aristokratija izrazila odlučan protest, pozivajući se na zabranu samog Teodoriha da se gotska deca daju na nauku. Dužnost je Gota, govorili su oni, da vlada mačem, a ne perom.
160
Kraljevi i aristokratija svih drugih varvarskih plemena bili su takođe nepismeni. Potomci rimske aristokratije, pretapajući se u sredini te aristokratije, primali su zajedno s germanskim imenima i prezir prema svakom obrazovanju. Oštro sniženje kulturnog nivoa ispoljilo se čak i na višem sveštenstvu. Grgur, episkog u Turu, koji je proistekao iz aristokratske galsko-rimske porodice (umro 594 g.), žali se na svoje slabo poznavanje gramatike. »Kod nas propada izučavanje nauka« — piše on svome prijatelju, pesniku Venanciju Fortunatu. Predavanje »sedam slobodnih veština« po školama Galije sasvim se obustavlja. U to doba same su pape pokazivale otvorenu mržnju prema svetovnom obrazovanju. Papa Grgur I (umro 604 g.) pisao je jednom episkopu: »Mi ne možemo da se setimo toga bez stida da ti nekoga poučavaš u gramatici. Izveštaj o tom postupku, prema kome mi osećamo veliki prezir, ostavio je na nas težak utisak. Ako vi dokažete da se ne bavite glupim svetovnim naukama, mi ćemo slaviti gospoda našega«. Duboko opadanje kulture našlo je živog odraza u najrasprostranjenijoj literaturi toga vremena — u žitijama svetaca. »Dijalozi« pape Grgura I pustili su u opticaj mnoštvo besmislenih bajki i čudesa, koje su docnije pisci žitija verno prepisivali. Negovanje grubih praznoverica od strane crkve doprinelo je pravoj kulturnoj podivljalosti. Na mesto istisnutih paganskih kultova došlo je klanjanje moštima svetaca, koje se izražavalo u najbesmislenijem obliku. Voda u kojoj je svetac prao ruke preporučivana je kao lek od slepila; prašina zgrebana s kamena na svečevom grobu upotrebljavana je kao lek od svih bolesti. Potpuni ignorantizam varvarskog društva, koji je crkva podržavala i produbljivala, omogućio je crkvi da stvori sebi privilegovan položaj i da u svojim rukama koncentriše ogromna bogatstva. Ali čak ni u to doba crkva nije mogla biti dosledna u svom negiranju antičke kulture. Kao nosilac ideologije mladoga feudalnog društva, ona je osećala potrebu za izvesnom količinom znanja, za održavanjem i razvijanjem navika intelektualnog rada bar kod jednog dela svojih pretstavnika, za stvaranjem škole u kojoj bi spremala svoje kadrove. Vršenje hrišćanskog kulta nije bilo moguće bez pismenosti sveštenstva, borba s jeretičkim pokretima zahtevala je poznavanje hrišćanske i paganske literature III.i IV veka. Težeći da imponuje vernima, osobito neprosvećenoj varvarskoj aristokratiji, veličanstvenošću bogosluženja i raskošju hramova, crkva nije mogla mimoići ostatke antičke umetnosti. Radi podmirivanja sopstvenih potreba, ona je morala da iz same svoje sredine ističe građevinare, vajare, slikare, juvelire. U umetničkim delima toga doba zapaža se grubo podražavanje antičkih uzora, koje majstor postiže po cenu istog onog napora koji košta i pisca ranih žitija kad manevriše latinskim jezikom. Ali kao god što taj pisac, praveći pod uticajem narodnog govora greške u padežima i ortografiji svoga neveštog latinskog jezika, doprinosi formiranju novog, romanskog jezika, isto tako i majstor, uprošćavajući i vulgarizujući antičke uzore, uvlačeći u njih elemente varvarske umetnosti, udara u toj gruboj sintezi temelj novoj, srednjovekovnoj umetnosti.
161
Irski manastiri i očuvanje ostataka antičke obrazovanosti. Kod očuvanja ostataka antičke kulture veliku ulogu odigrali su irski manastiri VI—VII veka. Irska, koja se nalazila na krajnjoj granici grčko-rimskog kulturnog sveta, nije bila zapljusnuta talasima varvarskih najezdi. U V veku tu su, pobegli iz Galije poslednji pretstavnici antičke obrazovanosti. Tako su u Irsku uneseni uzori rimske i grčke književnosti. Učeni monasi irskih manastira, koje u V veku osniva »sveti Patrik«, znali su grčki jezik, odavno već zaboravljen na Zapadu. Iz jednog irskog manastira proistekao je u VI veku učeni monah i misionar Kolumban, koji se zajedno sa svojim učenicima, bavio obraćanjem u hrišćanstvo stanovništva Galije, a zatim se povukao na sever Italije, i tu osnovao čuveni manastir Bobio. Njegov učenik Gal osnovao je Sengalenski manastir, kraj Bodenskog Jezera u Švajcarskoj, koji je bio podjednako čuven u analima crkvene obrazovanosti. Mnoga dela antičke književnosti sačuvana su nam u celini ili delimično zahvaljujući delatnosti irskih monaha. Od kraja VII veka anglosaska crkva, koju su reorganizovali papski misionari Teodor i Hadrijan (oko 673 g.), postaje ozbiljan konkurent Irskoj. U Kenterberiju, a zatim i u Jorku, Jarou, Malmsberiju niču manastirske škole i pojavljuju se takvi pisci kao što je Beda Venerabilis (672—735 g.), pisac »Istorije engleske crkve« —najvažnijeg izvora za istoriju stare Britanije. U VIII veku anglosaski manastiri, uz podršku pape i franačkih vladara Karla Martela i Pipina Malog, šire hrišćanstvo u Nemačkoj, krčeći time put za osnivanje u njoj franačke vladavine i uvođenje feudalnih odnosa. Najkrupniji među tim misionarima — Bonifacije (Vinfred), »apostol Nemačke«, osnovao je 744 g. manastir fuldu, u dolini gde se sastaju reke Gizel i Fulda. Tako su preko Anglosasa i u tu varvarsku prašumu zajedno sa hrišćanstvom prodrli elementi kulture. Naučne pretstave u VI—VII veku. U isto vreme na drugom kraju Evrope, u Španiji, činjeni su napori da se sistematizuju ostaci antičke učenosti i književnosti i da se obuhvate jednom specifičnom enciklopedijom. Pisac te enciklopedije bio je Isidor, episkop seviljski (570—636 g.), koji je svome delu dao naslov »Etimologije«, jer u tom delu objašnjenju svakog predmeta prethodi — ponekad prilično fantastična — etimologija date reči. Tu je čitalac mogao da dozna da je nazive svim životinjama prvi dao Adam, na jevrejskom jeziku; da kamenje poseduje čudotvorna svojstva; da se brojevi dele na parne i neparne, savršene i nedeljive itd. Tokom mnogih stoleća Isidorove »Etimologije« bile su izvor mudrosti i saznanja u oblasti botanike, mineralogije, zoologije i drugih nauka. Najžalosniji primer niskog nivoa nauke o prirodi pretstavlja »Hrišćanska topografija« Vizantinca Kozme Indikopleusta (VI vek), u kojoj se utvrćuje da Zemlja ima oblik pljosnatog paralelograma, okruženog sa svih strana okeanom, da se iza okeana nalazi raj, sa čijih se krajnjih granica uzdižu zidovi, koji se sustiču iznad naših glava i obrazuju nebeski svod. Sunce i druga nebeska tela kreću se oko jedne ogromne planine na severu: zimi bliže njenoj osnovi, usled čega su dani
162
kraći; leti — bliže njenom vrhu, usled čega su dani duži. Kozma je znao za pretstave antičkih pisaca o svetu, pretstave koje su bile bliže istini, ali su one protivrečile bibliji, i zato ih je on morao odbaciti. Tu se već pokazuje osobenost docnije srednjovekovne, sholastičke učenosti: potpuno zanemarivanje podataka posmatranja i iskustva, klanjanje pred autoritetom »svetog pisma« — drugim rečima, vraćanje početnom mitološkom stadiju mišljenja. Ali su i te slabe zrake intelektualnog rada pretstavljale u Evropi VI-VII veka pojedinačne i slučajne pojave. Ako su se ponegde na periferiji Zapadne Evrope i sačuvali tragovi duhovnih interesa, glavna njena teritorija, uključujući u nju i Galiju pa čak i Italiju, utonula je u potpun mrak. Izvesno oživljavanje delatnosti u oblasti školstva, književnosti i umetnosti zapaža se tek u drugoj polovini VIII i početkom IX veka. To oživljavanje gotovo je u potpunosti vezano za ime Karla Velikog, i zato je dobilo naziv Karolinški renesans. »Karolinški renesasns«. Od sredine VIII veka proces feudalizacije u Zapadnoj Evropi krenuo je bržim tempom. Vojna reforma Karla Martela (vidi glavu V) dovela je do brzog porasta klase feudalaca. Zakonodavna delatnost potonjih karolinških kraljeva ubrzala je propast klase sitnih slobodnih zemljoposednika i pretvaranje seljačke mase u kmetove. Izvanredno je porasla moć svetovnih i duhovnih magnata. Pod Karolinzima varvarska franačka država pretvara se u feudalnu državu, najpre centralizovanu, dok su bili potrebni udruženi napori feudalaca radi ugušivanja protesta masa pretvaranih u kmetove a zatim, od sredine IX veka, državu koja se sve više cepala na delove. Kod stvaranja feudalne države i njene ekspanzije osobito je velika bila uloga katoličke crkve. Pored neprikrivenog Nasilja, feudalcima je radi učvršćenja svoje vladavine bilo potrebno i neprestano ideološko uticanje na mase koje je vršila crkva, a za to je bilo potrebno da se autoritet sveštenstva uzdigne na veću visinu, da se stvore relativno obrazovani crkveni kadrovi, koji bi bili podesni za vršenje te uloge. Obrazovano sveštenstvo bilo je potrebno karolinškoj monarhiji i radi čisto tehničkih ciljeva: sveštenstvo je na dvoru Karla Velikog i njegovih naslednika igralo ulogu najbližih savetnika, diplomatskih agenata, saradnika kancelarije, rukovodilaca građevinskih radova itd. Krupni državni organizam koji su stvorili Karolinzi, i pored sve svoje rudimentarnosti, nije mogao normalno funkcionisati bez učešća obrazovanih ili prosto pismenih ljudi, koji bi bili u stanju da makar razumeju naredbe centralne vlasti i da ih protumače masama. Staranje Karla Velikog o prosveti. Još u svom prvom kapitulariju, iz 769 g., Karlo Veliki propisuje da se otstrane iz crkvene službe nepismeni sveštenici, a docnije u pismima episkopima on zahteva da se likvidira nepismenost sveštenstva. O tom istom govori se i u cirkularu razaslatom episkopima i manastirima 787 g. Ne zadovoljavajući se time, Karlo specijalno dovodi iz Italije, Britanije i Irske gramatičare, retore, okuplja na svom dvoru sve učene monahe za koje je
163
god znao i stavlja im u zadatak da sastave udžbenike za novootvorene škole po manastirima. Alkuin. Među delatnicima karolinške prosvete osobito se ističe anglosaski monah Alkuin, koga je Karlo našao 781 g. u Parmi i ubedio da pređe u njegovu službu. Za usluge koje je od Alkuina očekivao Karlo mu je dao prihode triju najkrupnijih opatija. Nastanivši se na dvoru Karla Velikog, Alkuin je postao carev glavni savetnik u pitanjima prosvete, kao i učitelj njegov i njegove dece. Udžbenici za gramatiku, retoriku, astronomiju itd. koje je Alkuin sastavio pretstavljaju kompilacije iz Marcijana Kapele, Boecija i Isidora iz Sevilje. Oni su napisani u obliku dijaloga između učitelja i učenika i svedoče o niskom nivou znanja kojim su raspolagali čak i najbolji pretstavnici tadašnje obrazovanosti; to je u isto vreme sjajna ilustracija za Engelsove reči da je »Srednji vek u svemu morao počinjati ispočetka«. »Dvorska akademija« i škola pod Karlom Velikim. »Ispočetka«, tj. od najosnovnije pismenosti i rešavanja dečjih zadataka iz sabiranja i oduzimanja, morao je početi i sam Karlo Veliki. Njegov biograf Ajnhard saopštava nam kakve je napore car činio da pod starost nauči pisati. Pisanje mu je rđavo išlo od ruke; on je stavljao pod jastuk tablice prevučene voskom, i za vreme noći, kad bi ga svladala nesanica, izvlačio te tablice i počinjao da na njima šara latinska slova. Težeći da proširi svoja znanja i da ulije ljubav za intelektualni rad i članovima svoje porodice, Karlo je organizovao na dvoru takozvanu »dvorsku akademiju«, u čiji su sastav pored cara i članova njegove porodice ušli i najobrazovaniji ljudi iz njegove okoline. Tu su pretresana pitanja o kretanju sunca i meseca, o raznim tumačenjima pojedinih latinskih reči, čitana su dela antičkih pisaca, »crkvenih otaca«, i čak su se sami članovi »akademije« vežbali u sastavljanju stihova. Pored Alkuina u tom dvorskom krugu delali su Got Teodulf, episkop orleanski, koji je u svojim satiričnim stihovima ismevao dvorske pesnike; učeni Longobard Pavle Đakon, poznat po svojoj »Istoriji Longobarda«, koga je Karlo doveo na dvor kao poznavaoca gramatike, latinskih pisaca i grčkog jezika, i mnogi drugi. Na dvoru Karla Velikog postojala je i škola, u kojoj su dobijala obrazovanje deca aristokratije oko cara. Ta škola pratila je dvor pri svim njegovim seobama, tako da je teško verovati da je rad u njoj mogao biti sistematski. Završetak te škole otvarao je put ka višoj činovničkoj karijeri. Iz nje, kao i iz nekih najboljih manastirskih škola, Karlo je uzimao ljude za odgovorne misije i visoke položaje. Karakteristične crte karolinške književnosti. Jedan od učenika dvorske škole bio je i pomenuti Ajnhard. Njegovo delo »Život Karla Velikog«, i pored svih svojih spoljašnjih odlika, svedoči o podražavalačkom karakteru karolinške književnosti. Ajnhard se služio biografijom cara Avgusta koju je napisao Svetonije, i ne samo da je prekopirao opšti sklop od ovog rimskog istoričara, nego je od njega uzimao i priličan broj izraza i čitave rečenice.
164
Isto otsustvo originalnosti karakteristično je i za druga dela karolinškog doba. Sve su to imitacije antičkih, kako paganskih tako i hrišćanskih pisaca, koje često pretstavljaju neku vrstu đačkih vežbi na datu temu. Ali je interesovanje za bavljenje književnošću, za upoznavanje dela klasične starine, koje se probudilo u gornjim slojevima karolinškog društva, ipak odigralo priličnu ulogu u daljem razvitku kulture. Iz manastirskih škola otvorenih pod Karlom Velikim izišli su prvi pretstavnici srednjevekovne učenosti. Ipak je književnost. karolinškog doba bila iznad neuglađene i grube književnosti prethodnog perioda. Proučavanje gramatičara i retora poznorimskog carstva doprinelo je poboljšanju jezika i stila. Osobito su primetni uspesi u oblasti analistike. Umesto ranijih oskudnih zapisa po godinama, sada se po manastirima stvaraju krupna analistička dela, na primer, anali Lorškog, Bertinskog, Fuldskog, Sengalenskog manastira, koji pružaju po svom opsegu širi istoriski materijal. Karolinški rukopisi. »Skriptoriji«. Znatno se poboljšao i spoljašni oblik rukopisa. Ružan i nečitak rukopis ranijih pisara zamenjuje sada lepo i razgovetno pismo — karolinška minuskula, koja je preko pisma doba Renesansa uzeta za osnovu savremenih latinskih slova. Karolinški kodeksi odlikuju se i svojim ukrasima: minijaturama, vinjetama, inicijalima itd. Rukopisi su prepisivani, kao i ranije, po manastirima. Najkrupniji među njima imali su čitave radionice, takozvane skriptorije, gde je više monaha pisalo po diktatu jednoga. Najveći glas pod Karlom Velikim uživao je skriptorij manastira sv. Martina u Turu; opat tog manastira bio je Alkuin. Poznati su bili i skriptoriji u manastirima Loršu, Korbiji, Bobiju i Fleriju. Po manastirima se pojavljuju biblioteke, koje sadrže po 300—400 rukopisa. U nekim najkrupnijim bibliotekama na svetu i danas se čuvaju zbirke rukopisa proisteklih iz karolinških skriptorija. Tako na primer u Lenjingradskoj Javnoj (Publičnoj) biblioteci postoji zamašna zbirka manuskripata koje je dao skriptorij Korbiskog manastira. Po manastirskim skriptorijima nisu prepisivane samo knjige verskog već i svetovnog sadržaja, kao što su na primer dela Cezara, Tacita, Svetonija, Salustija, Livija, Cicerona, pesnika Vergilija, Juvenala, Persija, Marcijala i drugih. Znatan deo antičkog literarnog nasleđa sačuvan nam je upravo zahvaljujući karolinškim prepisivačima. Kao što je to dokazao naučnik Sabadini, ogromna većina sačuvanih kopija iz doba Renesansa ima za svoju osnovu karolinške rukopise. Umetnost Karolinškog renesansa. Povećanje materijalnih sredstava u rukama centralne vlasti omogućilo je Karlu i njegovoj okolini da svim sredstvima potstiču i razvitak umetnosti. Uzevši 800 g. carsku titulu, kojoj je sam pridavao veliki značaj, Karlo je težio da se izjednači s vizantiskim carevima po velelepnim građevinama i luksuznom dvorskom životu. U Ahenu, Ingelhajmu, Nimvegenu, Vormsu i drugim mestima u kojima se za duže ili kraće vreme zadržavao skitački dvor Karla
165
Velikog, građeni su dvorci i podizane crkve. Ta izgradnja zahtevala je saradnju arhitekata, slikara, vajara, rezača u drvetu i slonovoj kosti, majstora za obradu metala. Karlovom primeru sledovali su i najugledniji magnati. Ali su materijalna i tehnička sredstva carevine Karla Velikog bila još toliko ograničena da karolinško doba nije moglo da reši tako prost zadatak kao što je podizanje mosta preko Rajne. U toku deset godina sagrađen je jedan drveni most kod Majnca, ali je on uskoro izgoreo, a Karlova želja da se on zameni kamenim ostala je neostvarena usled nedostataka sredstava. Isto tako nije se mogla realizovati ni jedna druga zamisao Karla Velikog: da se Rajna i Dunav spoje kanalom. Kanal je bio počet, ali se poduhvat morao napustiti kada se ispostavilo da će za njegovu gradnju biti potrebni preterano visoki izdaci. U tome žalosnom ishodu dveju mera izgradnje od društveno korisnog karaktera jasno se ispoljila klasna suština mladoga feudalnog režima. Da bi se učvrstio, njemu je pre bila potrebna izgradnja crkava nego mostova i kanala. Karlova izgradnja dvorova, crkava i manastira činila se savremenicima zadivljujućom po svojoj raskoši i zamahu. Takav utisak mogao je nastati samo u poređenju sa ubogim građevinama prethodnog perioda. Ustvari, Karlove crkve i dvorci bili su po razmerama, materijalu i majstorskoj veštini prilično skromni. Većina karolinških građevina podignuta je od drveta. Sve su one, razume se, propale; delimično su se sačuvale samo pojedine crkve od kamena. Takva je Ahenska kapela, čija je izgradnja završena 805 g. Ona danas pretstavlja sastavni deo Ahenske katedrale. Ovaj spomenik karolinške umetnosti svedoči o imitativnom, malo originalnom karakteru karolinškog građevinarstva. Ahenska kapela pretstavlja kopiju osmougaone crkve sa kupolom sv. Vitala u Raveni, najstarijeg sačuvanog primera vizantiske umetnosti (534—547 g.). Isto je tako i dvorac Karla Velikog u Ahenu, sudeći po opisima, pretstavljao kopiju dvorca Teodoriha Ostrogotskog u Raveni. Gradioci karolinških crkava nisu se ograničavali na kopiranje spoljašnjeg izgleda, plana itd.: oni su iz Italije dovozili čitave delove i gotove ukrase zgrada — stubove, frizove, kapitele. Jak uticaj antičke, vizantiske i čak istočne umetnosti može se zapaziti i na umetničkim izrađevinama u kosti, zlatu i kamenu. Prema tome, karolinško doba dalo je malo originalnog i u oblasti umetnosti, pretstavljajući samo pripremni stupanj i prelaz ka samostalnoj srednjovekovnoj umetnosti. Najveći značaj Karolinškog renesansa sastoji se u tome što je on sačuvao i preradio elemente kulture koje su ostavili u nasleđe IV i V vek; osim toga, njegov značaj je i u tome što je učinio — preko karolinških škola — da ta kultura prodre u relativno širi krug ljudi. Na toj je osnovici i mogla ponići srednjovekovna kultura potonjih stoleća. Crkvena reakcija i opadanje kulture posle Karla Velikog. Posle smrti Karla Velikog elementi svetovnog uticaja u književnosti, poeziji i umetnosti koji su napred istaknuti, sve više iščezavaju, i kultura dobija još jasnije izražen crkveni, reli-
166
giski karakter. Karlov naslednik, Ludvig Pobožni, odnosio se prema antičkoj književnosti s najvećim prezirom, govoreći da niti sam želi da čita, niti hoće da drugi čitaju i proučavaju dela Horacija, Vergilija, Juvenala i drugih. Šef reakcionarne grupe crkvenih lica, Benedikt Anijanski, postaje carev najbliži savetnik i sprovodi reformu manastira i škola, s ciljem da iz njih izagna sve tragove svetovnih interesa. Preostale manastirske škole imale su otsada da služe samo za spremanje sveštenstva i da zatvore svoja vrata svakom onom ko nije nameravao da postane pop ili monah. Manastirske regule Benedikta iz Nursije, koje su išle na ruku tome da se monasi bave književnošću, bile su prerađene. Crkvene službe po manastirima umnožene su tako da monasima ne ostane vremena za bavljenje drugim stvarima. Na intelektualni rad po manastirima gleda se sad kao na bavljenje uzaludnim poslom, a fizički je rad još ranije izgubio svoj značaj. Sve je ovo dovelo do toga da je Benediktinski red u X veku izgubio vodeću ulogu u održavanju kulturnih tradicija, ulogu koju je ranije vršio. Opštem opadanju kulturnog nivoa doprinela je promenljiva politička situacija u karolinškoj monarhiji sredinom X veka. Borba između Ludviga Pobožnog i njegovih sinova, a zatim njihove međusobice, raspadanje jedinstvene države na više delova, dugotrajno razdoblje normanskih, saracenskih i mađarskih napada, praćenih pljačkom, razaranjem i spaljivanjem manastira, crkava i čitavih gradova, — sve se to moralo negativno odraziti na razvitku mlade kulture. Intelektualni život je zamro. Broj novih književnih dela jako je opao. Među sveštenstvom ponovo je zavladala nepismenost (a da o svetovnim feudalcima i ne govorimo); ponovo se odasvud čuju žalbe na apsolutni ignorantizam sveštenika. Ali je u sloju višeg sveštenstva i dalje bilo ljudi koji su prošli kroz karolinšku školu i koji su raspolagali svim znanjima svoga doba. Među tim ljudima treba istaći Rabana Maura, Alkuinovog učenika, i Jovana Skota Erigenu. Raban Maur. Erigena. Raban Maur (784—856 g.) bio je neko vreme opat manastira Fulde, a zatim arhiepiskop u Majncu. Manastir Fulda duguje mu za stvaranje svoje biblioteke, a katolička crkva, uzeta u celini, — za mnogobrojne kompilacije u stihu i prozi s raznim teološkim temama. Veći deo teksta u njegovim delima pretstavlja prosto zbirku izvoda iz »svetog pisma« i raznih »crkvenih otaca«. Jedini crkveni pisac ranog Srednjeg veka koji je u svojim delima dao nešto više nego prostu kompilaciju, bio je Irac Jovan Skot Erigena (umro oko 886 g.), koga nazivaju »osnivačem spekulativne dogmatike«, »ocem sholastike«. Oko 845 g. u periodu učestalih normanskih napada na Irsku, on je napustio otadžbinu i prešao u službu unuka Karla Velikog — Karla Ćelavog, pod kojim je igrao ulogu sličnu Alkuinovoj. Vladajući grčkim jezikom, Erigena je bio u mogućnosti da se upozna sa učenjem neoplatoničara, u čijem je duhu napisano njegovo glavno delo — »O podeli prirode«. Shvatajući kao jednu celinu boga i njegovo delo, tvrdeći da su oni u izve-
167
snoj meri identični, Erigena dolazi u stvari do panteizma. Još opasnije po ortodoksnu teologiju bilo je njegovo tvrđenje o nadmoćnosti razuma nad autoritetom. Pogledi takve vrste vodili su podrivanju čitavog teološkog sistema, zasnovanog na autoritetu i veri, a nikako ne na razumu. Ali savremenici jednostavno nisu shvatili Erigenu, i to ga je spaslo od progona. Njegovu knjigu, koja je ostala nezapažena sve do XIII veka, iskoristili su docnije jeretici protiv katoličke crkve i tek tada je ona, po naređenju pape Honorija III, bila spaljena (1225 g.). Obrazovanost na dvoru Otona I. Dok se u drugoj polovini IX veka u raznim oblastima kulture i dalje osećao uticaj Karolinškog renesansa, dotle je u X veku snaga tog uticaja bila već skoro sasvim iscrpena. Nestaje učenih monaha i pisaca tipa Rabana Maura i Erigene. Neki znaci kulturne delatnosti mogu se zapaziti na dvoru nemačkih kraljeva iz Saksonske dinastije, počev od Otona I. Oton I je nastojao da vaskrsne i politiku Karla Velikog u oblasti obrazovanja, ali je to činio sa znatno manjim sredstvima i sa slabijim efektom. Slično Karlu, i on je organizovao dvorsku školu i pod starost sam se latio učenja, ali je jedva naučio da čita. Slično Karlu, i on je težio da privuče u svoju službu obrazovane ljude kakav je bio Langobard Liutprand, istoričar i diplomata, koga je Oton postavio za episkopa u Kremoni; ali su ti ljudi znatno zaostajali po svojim znanjima i opštem kulturnom nivou iza pregalaca Karla Velikog. Gerbert i feudalizacija nauke. Nalazeći se u Italiji, Oton I je privukao na svoj dvor pored ostalih obrazovanih ljudi i monaha Gerberta, koji je još tada, uprkos svoje mladosti, bio čuven po svojoj učenosti. Gerbert je vodio poreklo iz siromašne akvitanske (južnofrancuske) neznatne porodice. Neko vreme učio je školu u Španskoj marki; tj. na granici sa Kordovskim (arapskim) kalifatom, gde je zahvaljujući uticaju visoke arapske kulture održavano izučavanje »kvadrivijuma«. Po svoj prilici tu je Gerbert stekao znanja iz matematike, pomoću kojih je ostavio takav utisak na savremenike da ga je narodna legenda pretvorila u čarobnjaka. Upravo od Arabljana uzeo je on svoj »abak«, tj. tablicu za računanje sa podeocima, koja je olakšavala vršenje prostih aritmetičkih radnji sa brojevima. Gerbert je upotrebljavao arapske cifre umesto rimskih, samo što nije znao za nulu, tako da je ulogu te cifre vršio prazan podelak na njegovoj računskoj tabli. Pošto je proveo kratko vreme na dvoru Otona I — kao učitelj njegovog sina, Gerbert je zatim otišao u Rems, gde je stao na čelo episkopske škole, koja je privukla mnogobrojne učenike. Gerbert je zadivljavao njihovu uobrazilju u to vreme neobičnim metodima očigledne nastave, primenom »abaka« u aritmetici i nebeske sfere u astronomiji, kao i svojim dubokim znanjima u naukama »kvadrivijuma«. On je, pored ostalog, sastavio komentare na Boecijeva dela iz aritmetike i muzike. Iz tih komentara vidi se da aritmetika dobija kod Gerberta klasni, feudalni karakter. Evo šta on, na primer, piše o broju. Postoje dve kategorije brojeva: 1) telesni brojevi, koji stoje u izvesnom odnosu prema predmetima spoljašnjeg sveta, i 2) bestelesni brojevi, koji pretstavljaju večnu, neprolaznu suštinu. Konkre-
168
tan broj u čovečjem životu izražava čovekov položaj u društvu: »Tako je kralj izraz velikog broja, dok ima ljudi koji zbog svoje beznačajnosti ne pretstavljaju inkarnaciju nikakvog broja«. Telesni broj ne može beskonačno rasti, dok je bestelesni, duhovni broj bezgranično rastući. Telesni broj uči čoveka smirenosti, ukazujući mu na njegovo skromno mesto u svetu, dok bestelesni pomaže čoveku da se uzdigne do shvatanja svemogućstva božjeg. S tog gledišta aritmetika uči tome da se »bestelesne stvari smatraju za trajnije od konkretnih stvari«. Tako se u Gerbertovim rukama aritmetika pretvorila u feudalnu i crkvenu nauku, u nauku o mističnim brojevima, u koju je on uneo jerarhični princip, svojstven feudalizmu. Gerbert Je načinio veliku karijeru. Oton II postavio ga je za opata jednog od najbogatijih manastira Italije — Bobija. Neko vreme bio je arhiepiskop u Remsu. Najzad, Oton III izabrao ga je za papu pod imenom Silvestra II (999—1003 g.). Opšte crte feudalne nauke u XI veku. VIII—X vek bili su period pripremanja i konačnog formiranja feudalnog društva i države. U oblasti kulture u tim se vekovima zapaža znatno širenje verbalnih bitaka, u kojima se postepeno izgrađivalo i usavršavalo oružje feudalne nauke i njena »teška artiljerija« — teologija. U XI veku ta nauka dobija sve svoje glavne crte. Latinski se jezik učvršćuje kao vladajući oblik izražavanja misli. Sama misao, naučena u školi Karolinškog renesansa na podražavanje, na kopiranje obrazaca i kompilacije, utoliko lakše postaje — po volji feudalne crkve — robinjom autoriteta. Pred autoritetom biblije i »crkvenih otaca« zanemela bi svaka kritika; ma i najmanji pokušaj kritičkog stava prema izvorima strogo se progoni gromovima crkvenih ekskomunikacija. Lično iskustvo, posmatranje, podaci razuma — kao metod za iznalaženje istine — neprihvatljivi su isto onako kao u VI—VII veku. »Nauka« usmeruje svoju pažnju na saznanje »božanskog«, potčinjavajući tom zadatku sve druge interese i grane znanja, pretvarajući čak i nauku o brojevima u teološku nauku. »Sedam slobodnih veština« postaju »služavka teologije«. Jerarhični princip u primeni na stvari i apstraktne pojmove, princip koji odražava strukturu feudalnog društva, prožima sobom nauku, umetnost, književnost. Potpuna bespomoćnost pred okolnom prirodom, nesposobnost da se pronikne u njene tajne — prikrivaju se mistikom, simbolikom brojeva i pojmova, verbalističkim trikovima, koji stvaraju utisak tobožne dubine misli.
169
GLAVA XI
VIZANTIJA OD VI DO XI VEKA I JUŽNI SLOVENI Osobenosti razvitka Vizantije. Posle smrti cara Teodosija, 395 g., istočni deo Rimskog Carstva nije se više sjedinio sa zapadnim, već se izdvojio u samostalnu državu — Vizantiju, obuhvativši osam od ranijih četrnaest dijeceza (Egipat, Aziju, Pont, Siriju, Istok, Makedoniju, Grčku i Trakiju).1 Svoj naziv ta je država dobila po imenu stare grčke kolonije Vizanta, koja se nalazila na mestu gde je docnije podignuta prestonica carstva — Carigrad (Konstantinopolj). Sami Vizantinci nazivali su sebe »Romejcima«, tj. Rimljanima, a svoju državu — »Romejskim carstvom«. I doista, iako se stanovništvo sastojalo poglavito od Grka i jelinizovanih naroda Istoka, iako preovlađujući jezik još od samog početka nije bio latinski već grčki, koji je od VII veka postao državni jezik, ipak je Vizantija bila direktan nastavak starog Rimskog Carstva. Dok je na Zapadu Carstvo podleglo udarcima varvara i revolucije robova, dotle se ono na Istoku sačuvalo, postepeno se pretvorivši u feudalnu državu svoje vrste — u Vizantiju, koja je proživela još nekih hiljadu godina (do 1453 g.). Iako su se i na Istoku, kao što smo videli (vidi glavu I), dešavali moćni ustanci robova i kolona, a varvarske najezde često dovodile u opasnost i sam opstanak Carstva, ipak je ono uspevalo da preživi i najteže krize, sačuvavši uglavnom neuzdrmanu vladavinu klase krupnih zemljoposednika, centralizovani birokratski mehanizam državne uprave, relativno visoku kulturu, nasleđenu u znatnoj meri od antike. 1
Kod nabrajanja dijeceza koje su postojale u istočnom delu Rimskog carstva od kraja IV veka izostavljena je dijeceza Dakija, a pogrešno su navedene Sirija i Grčka, jer takve dijeceze nisu postojale; nije jasan ni red kojim se pojedine dijeceze navode. Istočna prefektura sastojala se od ovih pet dijeceza: Egipat, Istok, Azija, Pont i Trakija, a Ilirska prefektura sastojala se od dve dijeceze: Makedonije i Dakije. /prim. Red./
171
Tajna životne sposobnosti Vizantije krije se pre svega u njenoj ekonomici. U vreme revolucionarne krize i najjačih varvarskih najezdi istočni deo Rimskog Carstva bio je manje iscrpen od zapadnog. U sastav istočnog dela Carstva spadale su veoma bogate zemlje u pogledu prirodnih blaga; takve su bile Egipat, žitnica Rimskog Carstva; Sirija, sa svojim krupnim trgovačkim, zanatskim i kulturnim centrima — Antiohijom, Tirom, Bejrutom i drugim; prostrane teritorije Male Azije, koje je pljačkaška politika Rima bila relativno malo zahvatila i koje su proizvodile u velikim količinama vunu, kože i ostale sirovine za gradsko zanatstvo. Ekonomske veze tih oblasti između sebe i sa istočnim zemljama nisu prekidane ni u najteža vremena za Carstvo; intenzivni život po gradovima kao što su Aleksandrija u Egiptu, Antiohija u Siriji, Solun i Carigrad u Evropi, sa stotinama hiljada stanovnika, koji su pripadali raznim narodnostima, — nije ni za trenutak zamirao. Osobito veliki značaj imao je Carigrad, taj, po Marksovom izrazu, »zlatni most između Istoka i Zapada«, grad koji je sve do otkrića pomorskog puta u Indiju igrao ulogu ogromnog trgovačkog tržišta. Preko Carigrada je tokom stoleća vođena čitava evropska trgovina sa zemljama na Crnom Moru, kao i sa Iranom, Kinom i Indijom. Tu su bila koncentrisana i mnogobrojna zanatska preduzeća, koja su proizvodila skupocene vunene i svilene tkanine, juvelirske izrađevine i razne luksuzne predmete. Široka posrednička trgovina Vizantije i njena raznovrsna zanatska delatnost omogućivale su njenim carevima da u svojim rukama koncentrišu ogromna novčana sredstva. Car Anastasije je u V veku nakupio u svojoj blagajni sumu koja bi u našem novcu iznosila 130—140 miliona zlatnih rubalja. Prihodi vizantiske uprave u toku stoleća premašivali su za više desetina puta prihode najkrupnijih feudalnih država u Evropi. Time se pored ostalog objašnjava i to što je vizantiski zlatni novac (nomizma, bizant) bio u opticaju gotovo u čitavom tadašnjem svetu, pretstavljajući najraširenije sredstvo međunarodne razmene. Široke finansiske mogućnosti Vizantije, koje su se u to vreme činile neiscrpnim, bile su važno oruđe njene spoljne politike — kako u periodima agresije, tako i u periodima odbrane od mnogobrojnih neprijatelja. Podjednako veliki značaj za životnu sposobnost Vizantije imala je i specifičnost njenog agrarnog poretka. U Vizantiji se u daleko većoj meri negoli na Zapadu sačuvalo slobodno seljačko stanovništvo i čak izvesni ostaci stare seoske opštine. Proces pretvaranja slobodnih seljaka u kmetove i gutanja sitne svojine od strane krupnog zemljoposeda otegao se u Vizantiji na mnoga stoleća, znatno zaostajući za analognim procesom na Zapadu. A kada je taj proces i ovde počeo hvatati maha, neprekidni priliv varvarskih elemenata, naročito Slovena, sa njihovom rodovskom organizacijom, udahnuo je slobodnoj seljačkoj opštini nov život i odložio još za nekoliko stoleća propast slobodnog seljaštva. Isto je tako znatno stabilnije bilo, bar u nekim provincijama Vizantije, i robovlasništvo, iako u poljoprivredi robovski rad od V veka prestaje da igra vo-
172
deću ulogu. Dok je očuvanje slobodnog seljaštva, osobito među poluvarvarskim plemenima Male Azije i Zakavkazja, omogućilo vizantiskoj vlasti da neprestano popunjava i obnavlja svoje vojne snage, tj. obezbeđivalo stabilnost Vizantije spolja, dotle je očuvanje robovlasništva obezbedilo njenoj vladajućoj klasi u periodu kulminacije revolucionarne krize III—V veka stabilnost iznutra. Krupni robovlasnici sačuvali su na istoku svoje ekonomske i socijalne pozicije, umeli da pruže otpor snagama koje su ugrožavale njihovu vladavinu i neko vreme i sami prešli u ofanzivu na Zapad, pretvorivši Vizantiju u bedem reakcije u čitavom bazenu Sredozemnog Mora. Kada je pokušaj robovlasničke restauracije na Zapadu bio na kraju krajeva osuđen na propast (vidi glavu III) i Vizantija i sama morala da udari putem feudalnog preuređenja socijalnih i ekonomskih odnosa, — njeni krupni robovlasnici i zemljoposednici umeli su i u toku feudalizacije da ipak sačuvaju centralizovani aparat vlasti u obliku istočnjačkog despotizma, sa jako razvijenom birokratijom, i da time učvrste svoju političku vladavinu. Najzad, za stabilnost Vizantije priličan značaj imao je izvanredno povoljni strateški položaj njene prestonice. Ležeći na poluostrvu i zapljuskivan sa dve strane morem, Carigrad je bio zaštićen s kopna dvama redovima zidova, koji su činili da je on pod uslovima tadašnje vojne tehnike bio potpuno nepristupačan. Mnoge veoma opasne neprijateljske najezde razbile su se o zidove prestonice Vizantije i o njenu flotu, a sve dotle dok je nepokolebljivo stajala prestonica, stajalo je i samo carstvo. Najbitniju osobenost vizantiske istorije pretstavlja, kao što je već istaknuto, proces feudalizacije koji se veoma otegao. Još u V—VI veku, u vezi s pobedama varvara u zapadnim provincijama Carstva, emigriraju krupni zemljoposednici (senatorske porodice) na Istok, gde od careva dobijaju na poklon ili otkupljuju prostrane teritorije zemljišta, okružujući se privatnim družinama (Isaurijanaca i »bukelarija«), privatnim sudovima, tamnicama itd., i pretvarajući se na taj način u neku vrstu feudalnih seniora. U isto vreme vrši se pretvaranje kolona u kmetove, potčinjavanje čitavih slobodnih sela pomoću patrocinija ličnoj vlasti krupnog sopstvenika. Osobito se brzo razvija krupni crkveno-manastirski zemljišni posed. Zahvaljujući darežljivosti careva i privatnih lica, manastiri postaju prave zemljišne kneževine. Samo u Carigradu postojalo je u VI veku preko 70 manastira; u Egiptu je u to vreme bilo na 6 miliona stanovnika oko 500 hiljada monaha i monahinja. Crkva je rano stekla u Vizantiji značaj velike političke sile, koja je ponekad konkurisala svetovnom krupnom zemljoposedu. Ali su oba sektora vladajuće klase — i svetovni i duhovni — podjednako uvećavali svoju materijalnu moć putem porobljavanja i upropašćavanja širokih masa seljaka. Carska je vlast s vremena na vreme činila pokušaje da se bori s tim pojavama feudalizacije, ali su oni bili u većini slučajeva jalovi. To nije ni čudo ako se ima u vidu da su carevi bili. eksponenti iste te vladajuće klase i da su se na nju oslanjali. Šta više, teret ogromne birokratske mašine Carstva, koja u Vizantiji nikad nije
173
prekidala svoju delatnost, padao je u celini na ramena istih tih seljaka koji su materijalno propadali i pretvarali se u kmetove. Ako dakle uporedimo proces feudalizacije na Zapadu sa onim na Istoku, možemo doći do sledećih zaključaka. Na Zapadu se feudalizacija vrši punim tempom usled varvarskih najezdi, pri čemu su varvari-osvajači lomili gotovo bez ostatka vojno-birokratski aparat robovlasničke države, poreski je sistem gotovo sasvim iščezao, jaram državne vlasti se unekoliko smanjio, a eksploatacija radnih masa dobila relativno blaži oblik, stvarajući u izvesnim granicama mogućnost za dalji razvitak proizvodnih snaga. Na Istoku pak, u Vizantiji, proces feudalizacije vršio se uz očuvanje moćne centralne vlasti i čitavog vojno-biraokratskog aparata. Zato se taj proces ovde otegao i u isto vreme proticao neobično teško za široke mase. Prelaz na feudalizam nije se ovde izrazio samo u ublažavanju ropstva i pretvaranju slobodnih ljudi u kmetove, nego i u masovnom propadanju seljaštva kao rezultat zajedničkih napora centralne vlasti i vladajuće klase. Dok su na Zapadu troškovi prilikom prelaza na feudalizam pali jednim delom i na krupne robovlasnike, koji su izgubili jedan deo svoga zemljišta i robova u korist osvajača, dotle su na Istoku ti troškovi pali u potpunosti na ramena seljaštva. Vlada cara Justinijana. Najznačajnije doba rane istorije Vizantije, kada su se sve napred istaknute osobenosti njenog razvitka ispoljile već u punoj meri, pretstavlja doba vlade cara .Justinijana (527—565 g.). Vladi Justinijana i pre toga njegovog ujaka Justina prethodilo je neobično jačanje senatorske zemljoposedničke aristokratije; pretstavnik te aristokratije — Anastasije2 — doveden je na carski presto krajem V veka. Pod Anastasijem ispoljila se veoma snažno protivrečnost između interesa krupnog svetovnog i crkveno-manastirskog zemljoposeda. Svetovna aristokratija, koja je imala prostrane latifundije u istočnim zemljama Vizantije — u Egiptu, Siriji i Maloj Aziji, podržavala je separatističke tendencije tih provincija koje su se krile pod plaštom jeresi monofizita, pristalica učenja po kome Hristos nije bogočovek već bog, tj. ima samo jednu prirodu (mónos, phýsis)— božansku. Atanasije je kao i ređi deo sematorske aristokratije, bio voljan da podržava monofizite, da bi učvrstio svoje pozicije na Istoku. Ali je on naišao na ogorčen otpor pravoslavnog sveštenstva, iza koga su stajale mase prestoničkog stanovništva, propalih tračkih kolona i čak jedan deo vojske. Iako je ustanak nezadovoljnih elemenata, na čijem je čelu stajao Vitalijan, bio ugušen (515 g.), ipak je posle 2
Netačno je ocenjena epoha cara Anastasija (492—518), koji je prikazan kao eksponent senatorske zemljoposedničke aristokratije. Kao što je istakao A. P. Dijakonov (Vizantiйskie dimы i frakcii v V—VII vv., Vizantiйskiй Sbornik, Moskva—Leningrad 1945, str. 144 sl., 216 sl.), Anastasijeva politika nije vođena u interesu zemljoposedničke aristokratije, već u interesu gradske trgovačke klase i stranke zelenih. /prim. Red./
174
Anastasijeve smrti u redovima vladajuće klase postojalo takvo rasulo da novog cara nije istakao senat već vojska. To je bio Justin, nepismeni ilirski seljak koji se istakao u vojnoj službi. Njegov nećak Justinijan, koji je dobio sjajno obrazovanje, faktički je upravljao još pod Justinom, a 527 g. sam postao car; Justinijanova žena Teodora bila je pre braka cirkuska igračica. Carevi nove dinastije oštro su izmenili kurs crkvene politike, orijentišući se na uticajno pravoslavno sveštenstvo, koje je imalo osobito čvrste pozicije u evropskim provincijama Carstva. Justinijan je počeo svoju vladu ukazom o iskorenjivanju svih jeretika, uključujući tu i monofizite; jereticima je ostavljen tromesečni rok da pređu u pravoslavlje, posle čega su podlegali ograničenju svih svojih građanskih prava i strogim progonima. Pored pravoslavne crkve, novi car je računao da će naći oslonca i u birokratiji, čiji su kadrovi bili znatno prošireni, kao i u vojsci; na vojsku su trošena ogromna sredstva i njeni su komandanti zahvaljujući Justinijanovoj agresivnoj spoljnoj politici stekli veliki značaj u javnom životu. Izdržavanje vojske i mnogobrojnog činovništva, ratovi i široka građevinska delatnost Justinijanova — sve je to brzo iscrplo ušteđevinu cara Anastasija i zahtevalo znatno pojačanje poreskih nameta, koji su padali na seljake i gradsko zanatsko stanovništvo. Nasilja, iznuđivanja i pljačka birokratije još su više povećavali i inače težak položaj masa. Ustanak »Nika«. Sve to, zajedno sa netrpeljivom crkvenom politikom vlade, koja je ozlojedila mnogobrojne »jeretike«, dovelo je 532 g. do izbijanja ustanka poznatog pod imenom »Nika« (tj. »pobeđuj« — parola ustanika). Ustanak je izbio u prestonici, gde su bile koncentrisane mase polugladnog plebsa i mnogobrojni provincijalci — žrtve samovolje administracije, koji su u Carigradu uzaludno tražili pravde protiv nasilja i pljačke činovnika. Centar ustanka postao je cirkus, ili hipodrom, koji je u javnom životu prestonice — kao uostalom i po drugim krupnim gradovima Carstva — igrao veoma značajnu ulogu. Obezbeđenje prestoničkog stanovništva hlebom i cirkuskim pretstavama bilo je još od vremena starih rimskih careva jedan od najvažnijih zadataka uprave. Ali je carigradski hipodrom služio za mase kao privlačni centar ne samo zato što su se tu priređivale pretstave, nego i zato što je on pretstavljao mesto za specifične političke skupove. Na hipodromu su gledaoci mogli slobodno da pitaju cara, koji se uvek nalazio u svojoj loži, o vladinim merama i da podnose svoje žalbe. Gledaoci su se obično delili na dve protivničke partije, koje su nosile naziv zeleni i plavi, po boji odela kočijaša koji su nastupali na hipodromu. Borba tih partija bila je uslovljena ne toliko strasnim učešćem u kolskim trkama, koliko važnijim interesima: zeleni su bili monofiziti, plavi — pravoslavni. Carevi su podržavali jednu od partija, da bi pomoću nje držali na uzdi onu drugu. Pod Anastasijem uživali su zaštitu zeleni, pod Justinijanom, goniocem jeretika, — plavi.
175
Podela na cirkuske partije stajala je u tesnoj vezi s teritorijalnom podelom prestonice na takozvane deme, ili kvartove. Deme su ustvari pretstavljale organizacije stanovnika, verovatno kućevlasnika, koji su imali određene sanitarne, vojne i policiske funkcije. Po svom sastavu one su bile malobrojne, ali su iza svake deme stajale mase. Dema plavih obuhvatala je najaristokratskije kvartove prestonice, dok je dema zelenih, naprotiv, imala oslonca u rejonima naseljenim mornarima, lučkim radnicima, sirotinjom.3 Ustanak su digli zeleni, pošto je car odbacio njihove žalbe na nasilja koja su činili plavi. U toku ustanka zelenima su se pridružili svi oni koji nisu bili zadovoljni Justinijanovim režimom i čak jedan deo plavih. Položaj vlade, koju je ovaj ustanak zatekao nespremnom, bio je očajan. Veći deo prestonice prešao je u ruke ustanika, koji su opseli Justinijana u njegovom dvoru i proglasili za cara Anastasijevog nećaka — Hipatija. Justinijan se već spremao za bekstvo, ali je Teodora insistirala na tome da se pruži odlučan otpor, makar uz rizik da se izgube presto i život. Pomoću mita u ustaničkim redovima izazvan je rascep, od ustanika su odvojeni plavi, a zatim su u cilju ugušivanja ustanka upotrebljene najpouzdanije vojne jedinice, pod voćstvom Velizara, najboljeg vojskovođe Carstva. Oko 30.000 ustanika domamljeno je u hipodrom, gde su ih Velizarovi vojnici sve pobili. Zatim su otpočele žestoke represalije, masovna pogubljenja i konfiskacije imovine, od kojih su postradali i mnoge aristokrate, umešane u taj pokret. Nije bio pošteđen ni Hipatije. Hteo to Justinijan ili ne, njegove su represalije proredile redove stare senatorske aristokratije i jako oslabile njenu moć. Od tog vremena najveći uticaj u vladajućim krugovima stekla su crkvena lica i gornji sloj birokratije, koji je često popunjavan ljudima niskog porekla. Justinijanova spoljna politika. Učvrstivši se na prestolu, Justinijan je otpočeo agresivne akcije prema varvarskim kraljevinama koje su se obrazovale na teritoriji Zapadnog carstva. Njegov cilj je bio obnova Rimskog Carstva u njegovim ranijim granicama. Posle duge i uporne borbe on je uspeo da uništi države Vandala i Ostrogota, povrativši na taj način pod vlast Carstva Severnu Afriku i Italiju (vidi glavu III). Vizigotima je oduzet južni deo Španije. Ova osvajanja postignuta su po cenu ogromnih žrtava od strane stanovništva Carstva, ali su i ponovo pripojene provincije bile strašno opustošene, a njihovo stanovništvo osuđeno na strašnu nemaštinu, koju je povećavalo pljačkaštvo vizantiske administracije. Uz to su se Justinijanova teritorijalna povećanja pokazala nestabilnim. Već uskoro posle njegove smrti veći deo Italije osvojili su Langobardi; izgubljena je i južna Španija, koju su osvojili Vizigoti. Dok je Justinijan na zapadu postizao uspeh za uspehom, premda na uštrb same Vizantije, dotle su na Istoku, gde je on morao ratovati sa takvim moćnim pro3
Na osnovu Dijakonova (nav. d.), mogla bi se znatno dopuniti i ispraviti izlaganja o vizantiskim demama. /prim. Red./
176
tivnikom kao što je iranski kralj iz dinastije Sasanida — Hozroje Anuširvan, vojne operacije tekle mahom neuspešno po Vizantince. Justinijan je u više mahova morao da kupuje primirje po cenu plaćanja velikog danka. Sama borba sa Iranom vođena je uglavnom oko dobijanja crnomorske obale Kavkaza. Bilo je potrebno ogromno naprezanje snaga da se Irancima ne dopusti izlaz na Crno More, gde je Vizantija imala važne trgovačke interese. Osim toga Justinijanu je posle pošla za rukom da relativno sigurno učvrsti vizantisku vlast na južnoj obali Krima, u Hersonezu, Bosporu i drugim krupnim trgovačkim centrima na Crnom Moru. Iranska opasnost dugo je pretila Vizantiji, i pod docnijim carevima, nagoneći ih da na istočnim granicama drže znatne vojne snage i grade mnogobrojne tvrđave. Ni Justinijan, pa tim pre ni njegovi naslednici nisu uspeli da zaštite pogranične oblasti Mesopotamije, Sirije, Jermenije itd. od redovnih upada Iranaca i za te upade vezanih pustošenja. Pod Justinijanom pojavljuje se za Vizantince jedan opasan protivnik i na dunavskim granicama, to su Sloveni. Najpre zajedno sa Hunima, Avarima i drugim turanskim plemenima, a zatim samostalno Sloveni sve snažnije savlađuju otpor vizantiskih pograničnih trupa i tvrđava na Balkanskom Poluostrvu, pustoše Meziju, Trakiju, Ilirik i prodiru u srednju Grčku. Od kraja VI veka počinje i sistematska kolonizacija Balkanskog Poluostrva od strane Slovena, koja je u VII—VIII veku dovela do krupnih promena u etničkom sastavu stanovništva tog poluostrva. Justinijanova unutrašnja politika i njegova zakonodavna delatnost. Vodeći energičnu spoljnu politiku, Justinijan je u isto vreme posvećivao mnogo pažnje i administrativnim reformama, zakonodavstvu i građevinskoj delatnosti. Za njegove vlade građeni su putevi, podizani mostovi, tvrđave i drugi građevinski objekti; podignuta je iznova Antiohija, koju je porušio Hozroje; u Carigradu je podignut hram sv. Sofije, koji je smatran za arhitektonsko čudo svoga vremena. Sve te skupe, ali mahom nekorisne građevine zahtevale su ogromna materijalna sredstva. Za vođenje ratova, raskošan život dvora i građevine nikad nije bilo dovoljno novca, i poreski je teret stalno rastao, praćen zloupotrebama činovnika. Tražeći sve nove i nove izvore sredstava i vodeći borbu protiv zloupotreba, Justinijan je pokušavao da ostvari niz administrativnih reformi. Ali one nisu olakšale položaj masa i gotovo nikada nisu posti-zale cilj. Najslavniji događaj za njegove vlade bila je kodifikacija rimskog prava, koje je skupljeno i sistematisano u monumentalni »Zbornik građanskog prava« (Corpus iuris civilis). Ovaj ogromni posao izvršila je jedna specijalna komisija sastavljena od učenih pravnika, na čijem se čelu nalazio jedan od najsposobnijih carevih dostojanstvenika — Tribonijan. »Zbornik građanskog prava« sastoji se od tri glavna dela: 1) »Justinijanov kodeks«, koji je sistematisao zakone svih prethodnih rimskih careva i zamenio zastareli »Teodosijev kodeks« (iz V veka); 2) »Digeste«, ili »Pandekte« — opširna zbirka mišljenja i tumačenja prava od strane autoritativnih rimskih pravnika; 3) »Novele«, tj. novi zakoni, koje je Justinijan objavio posle izdavanja kodeksa. Ovim
177
trima delovima prethodio je opšti uvod, neka vrsta udžbenika rimskog prava, po imenu »Institucije«. »Zbornik građanskog prava« ima značaj koji daleko prelazi okvire vizantiske istorije. Zahvaljujući tom spomeniku, rimsko pravo — »koliko mi znamo, najsavršeniji oblik prava koje počiva na privatnoj svojini« — postaje poznato Zapadnoj Evropi, uzima se od XII veka za predmet proučavanja po srednjovekovnim univerzitetima i postepeno potiskuje ili modifikuje običajno ili feudalno pravo koje je dotle važilo u svakoj državi i svakoj oblasti (ta pojava nosi naziv recepcija rimskog prava). U osnovi prava koje je i dandanas na snazi u svakoj kapitalističkoj državi leži rimsko pravo — u onom svom obliku u kome je sačuvano u Justinijanovom »Zborniku«. Ocena Justinijanove vlade. Justinijanova vlada, koja je obeležena toliko značajnim događajima, bila je, kao što je već istaknuto, neobično teška i razorna za široke mase. Kobne posledice onog preteranog naprezanja snaga koje je zahtevala Justinijanova ambiciozna politika pokazale su se još poslednjih godina njegovog života. Opozicija prema njegovoj delatnosti dizala je glavu ne samo među narodnim masama, koje su često ustajale u raznim delovima Carstva, nego i u redovima senatorske aristokratije, koja se međutim za carevog života žalila samo potajno. Jedan od pretstavnika te aristokratije, Prokopije iz Cezareje, koji je igrao ulogu Justinijanovog dvorskog istoriografa, veličao je njegovu vladu u nizu istoriskih dela — »Građevine«, »Ratovi s Persijancima«, »Ratovi s Vandalima i Gotima« i dr. Ali je pustio na volju svome pravom raspoloženju i osećanjima tek u svojoj »Tajnoj istoriji«, koja je sve do XVII veka ostala nepoznata. Tu je on nemilosrdno razgolitio sve rane Justinijanovog režima — rastrojstvo suda i administracije, podmitljivost činovnika, dezorganizaciju vojske, propadanje i siromašenje naroda; od besomučnih napada nije on poštedeo ni cara i njegovu ženu Teodoru, o čijem ličnom životu pisac kazuje najprljavije anegdote. I pored jednostranosti slike koju nam daje Prokopije i sumnjivosti mnogih anegdota, koje za svoje poreklo duguju mržnji stare izumiruće aristokratije prema »skorojevićima« na vizantiskom prestolu, »Tajna istorija« ipak pretstavlja važan istoriski izvor, koji nam pokazuje naličje Justinijanove vlade, spolja tako briljantne. Vizantija u VII veku. Justinijanovi neposredni naslednici (Justin II, Tiberije, Mavrikije) nasledili su praznu blagajnu, iscrpenu državu i ogromne spoljnopolitičke teškoće, sa kojima su pokušavali da iziđu na kraj putem jačanja vojske i učvršćivanja discipline u njoj. Ali su Mavrikijeve odlučne mere u tom pravcu izazvale ustanak vojnika, koji su stenjali pod batinaškom disciplinom i uz to bili materijalno slabo obezbeđeni. Plebejske mase prestonice pružile su podršku ustanicima, i njihov predvodnik — centurion Foka — posle uništenja carske porodice sam je zauzeo vizantiski presto (602 g.). Ali njegova vlada, koja je izazvala žestoku opoziciju senata i višeg činovništva, nije bila dugog veka. U provincijama Carstva
178
počeo je građanski rat, izazvan time što su gornji slojevi društva i jedan deo vojske odbili da se pokoravaju centralnoj vlasti. Seljaci i gradski donji slojevi uzeli su učešća u toj borbi, najpre na strani Foke, a zatim protiv njega, kad se ispostavilo da nova vlada nema nikakvog pozitivnog programa. Fokin položaj postao je komplikovaniji zbog obnovljenog rata sa Iranom. Trupe Hozroja II upale su u Siriju, Mesopotamiju i Malu Aziju. Onda je senatorska partija istakla za cara sina egzarha (namesnika) Afrike — Iraklija. Foka je pretrpeo poraz i bio je pogubljen (610 g.). Ali su nemiri u narodu i dalje trajali. To je Irancima olakšalo da osvoje najvažnije centre u Siriji i Egiptu. U isto vreme Avari i Sloveni otrgnu Carstvu prostrane oblasti na Balkanskom Poluostrvu, Vizigoti istiskuju Vizantince iz Španije, a Langobardi i dalje šire svoje posede u Italiji. Ali je Irakliju pomoću krupnih zajmova od crkve pošlo za rukom da reorganizuje vojsku, da dobije podršku zakavkaskih narodnosti (Jermena, Ibera, Laza itd.) i da po cenu neverovatnog naprezanja snaga Carstva odbije napad Avara i Iranaca na Carigrad, a zatim da i sam pređe u ofanzivu na Iran. Hozroje II je 627 g. pretrpeo potpun poraz, bio je zbačen s prestola i ubijen. Vizantija je uspostavila svoje granice na Istoku. Da bi se odužio crkvi, Iraklije je do kraja opljačkao teritorije povraćene od Iranaca; da bi zadovoljio crkvu, obnovio je i svirepe progone jeretika i Jevreja. Sve je to Iraklijevu vladu učinilo toliko mrskom da je stanovništvo Sirije, Palestine i Egipta pozdravilo Arabljane — tog novog, strašnog neprijatelja Vizantije — kao svog osloboditelja, Od 634 g. Arabljani upadaju u Siriju; jedan grad za drugim otvara im kapije. 636 g. u bitki na reci Jarmuku oni su potukli glavne vojne snage Vizantinaca. 642 g. u njihovim rukama već se nalazila čitava Sirija sa Palestinom i Egipat. Vizantija gubi sve nove i nove posede i posle Iraklijeve smrti (641 g.). Tek posle neuspele pomorske ekspedicije Arabljana protiv Carigrada, 673 g.,4 položaj na Istoku privremeno se donekle stabilizovao. Ali je krajem tog stoleća Vizantija konačno izgubila Jermeniju, Laziku i čitavu Severnu Afriku. Slavenizacija Balkanskog Poluostrva. Slabljenje vojne moći Carstva u VII veku i ustanci donjih slojeva naroda, koji su potresali centralnu vlast, stvarali su povoljnu situaciju za sve šire prodiranje Slovena na Balkansko Poluostrvo. Još od poslednje trećine VI veka slovenski se upadi stalno vrše. Na mesto prvobitnih pljačkaških prepada dolaze sad talasi slovenske kolonizacije, koja potiskuje tračko-ilirsko stanovništvo najpre iz Mezije, a zatim i iz Trakije i Makedonije. Mezija, Trakija i Makedonija uskoro su bile u takvoj meri ispunjene Slovenima da vizantiski pisci počinju da te oblasti nazivaju Sklavinijom. Slovenska bujica prodire sve dalje na jug, ka Peloponezu, delom gutajući, a delom potiskujući ka moru jelinske elemente. U prvoj polovini VII veka Sloveni su naselili i zapadne oblasti Balkanskog Poluostrva, koje su pre toga bili opustošili Avari. Tu su se na4
Napadi Arabljana na Carigrad, stavljeni pod godinu 673, ustvari su trajali više godina (673—678). /prim. Red./
179
selila plemena poznata pod imenom Hrvati i Srbi. Prvi su zaposeli severozapadni ugao, od reke Save na sever; drugi su se nastanili istočnije, na teritoriji koja je docnije poznata kao Bosna, Hercegovina, severna Albanija, Crna Gora i Srbija u užem smislu. Hrvati i Srbi su tokom mnogih stoleća posle svog doseljenja na Balkansko Poluostrvo živeli u manje ili više izolovanim plemenskim jedinicama — župama, koje su smatrane za saveznike Vizantije i priznavale nad sobom njenu vrhovnu vlast, ali su ustvari bile nezavisne. U IX veku većina srpskih župa pokoravala se Bugarima. Tek od sredine XII veka dolazi do ujedinjenja tih župa i zameće se srpska država.5 Slovenska plemena severoistočnih oblasti Balkanskog Poluostrva, kao što ćemo docnije videti, ujedinilo je u VII i VIII veku turansko pleme Bugara, koje se međutim brzo pretopilo u slovenskoj sredini; zatim su ta plemena obrazovala prvu krupnu južnoslovensku državu — Bugarsku. Što se tiče Slovena na Peloponezu i u drugim oblastima Grčke, oni su, odvojeni od svoje plemenske mase, na kraju krajeva bili jelinizovani, donekle kao rezultat planske delatnosti vizantiske vlade u tom pravcu. Obnova socijalnog i vojnog uređenja Carstva u VII—VIII veku. Ma kakva bila docnija sudbina slovenskih plemena koja su prodrla na teritoriju Vizantije, ona, za razliku od Germana na Zapadu, nisu uništila Vizantisko carstvo. Naprotiv, nastanjujući se na teritoriji Vizantije kao zemljoradnici i stočari, oni su u prvo vreme udahnuli Vizantiji nove životne snage, povećavši kadrove slobodnog seljaštva i donevši sobom odnose seoske opštine. Slovenske su mase u VII i naročito VIII veku dale Vizantiskom carstvu nove kontigente poreskih obveznika i vojnika, koji su preporodili vizantisku vojsku i omogućili Vizantiji da iz potresa VII veka iziđe još jačom nego što je ranije bila. O značaju slovenske opštine svedoči »Zemljaradnički zakon« — spomenik verovatno iz VIII veka. U njemu ne nalazimo nikakvog pomena o kolonima i kmetovima; seljaci imaju pravo slobode prelaženja; oni plaćaju sopstveniku zemlje na kojoj imaju svoje gazdinstvo, jedan deo letine. Seljaci su organizovani u seoske opštine, koje su doduše podvrgnute prekomernoj eksploataciji od strane vizantiskih vlasti, ali koje su sačuvale znatne elemente slobode. Na bazi te nove mase sitnih seljačkih gazdinstava vizantiska je vlada umela da stvori jak vojnički stalež stratiota. Stratioti, koji su dobijali deonice zemljišta različite vrednosti, bili su dužni da služe u vojsci ili mornarici; pritom su se delili na kategorije prema veličini zemljišnog poseda. Bili su oslobođeni naturalnih obaveza prema državi, ali su kao i svi ostali plaćali zemljišne dažbine. Zajedno sa obnovom socijalnog uređenja Carstva menja se i njegova administrativna organizacija. Vlast centralne uprave u provinciji učvršćuje se pomoću 5
Nije tačno da se »u IX veku većina srpskih župa pokoravala Bugarima« niti da »tek od sredine XII veka dolazi do ujedinjenja tih župa zameće se srpska država«. Kao što je poznato, srpska država Vlastimirova formirala se još u prvoj polovini IX veka. / prim. Red./
180
vojno-administrativnog sistema koji je dobio naziv tematsko uređenje. Podela civilnih i vojnih vlasti, koja je izvršena na osnovu reformi Dioklecijana i Konstantina, zamenjuje se u VII veku novim poretkom, po kome se sva vlast u datoj oblasti koncentriše u rukama vojnog starešine koji stoji na čelu teme, tj. odreda, ili tačnije jezgra vojnog odreda koji se nalazi u datoj oblasti. Oko tog jezgra grupišu se stratioti pozvani u vojsku, koji u datoj oblasti imaju svoje deonice zemlje. Otuda i sama oblast kao vojno-administrativna jedinica dobija naziv tema. Vojne snage teme imale su, prirodno, prvenstveno odbranbeni značaj. Doba Isavriske dinastije. Ikonoborstvo. Pozitivan značaj tih preobražaja, koji su vršeni neprimetno i teško da se mogu pripisati zakonodavnoj delatnosti bilo koga cara, ispoljio se osobito snažno u VIII veku, kada je na vlast došla Isavriska dinastija. Kraj VII i početak VIII veka bili su doba neprekidne anarhije i dvorskih prevrata. Za 22 godine smenilo se šest careva. Upravo se tada zavodi običaj da se svrgnutom caru seče nos ili kopaju oči, da bi mu se onemogućio povratak na presto. U periodu anarhije veoma je porasla opasnost od strane Arabljana. Vizantija se ponovo nalazila pred opasnošću od propasti. U takvoj situaciji došao je na vlast Lav III (717 —741 g.), rodom iz Isavrije (u Maloj Aziji), koga je istakla nova vojnička aristokratija jedne maloaziske teme, u kojoj je on bio strateg, tj. šef vojne i civilne uprave. Lav III morao je da počne svoju delatnost sa odbranom Carigrada od Arabljana, koji su opseli prestonicu sa kopna i mora. Još za vreme prethodne arapske opsade, 678 g., bitnu pomoć opsađenima pružila je smesa baruta koja je pronađena u Vizantiji, takozvana grčka vatra, koja je gorela i na vodi. 717—718 g. Lavu III pošlo je za rukom da pomoću grčke vatre spali znatan deo arapske flote, a zatim da potuče i ostale njihove snage. Ali izbavljenje od strašne opasnosti nije otklanjalo preku potrebu za korenitim reformama. Te su potrebe bili sasvim svesni i sami vladajući krugovi, zastrašeni dugim godinama anarhije i teritorijalnim gubicima Vizantije. Uspeh reformatorske delatnosti Isavriske dinastije bio je uslovljen i bitnim promenama u sastavu vladajuće klase. U VIII veku krupni svetovni zemljoposed starog tipa bio je gotovo sasvim uništen. Iz seljačke opštine izdvajaju se novi zemljoposednici — vlastela, ili dinati, koji organizuju čvrsta gazdinstva feudalnog tipa, zaokrugljuju i uvećavaju svoje posede putem prisvajanja seljačkih i stratiotskih parcela. S tom sredinom tesno je povezana i nova vojnička aristokratija. Ti novi elementi vladajuće klase gledali su neprijateljski na više sveštenstvo i monaštvo, koji su sačuvali i čak uvećali svoja zemljišna bogatstva. U VII veku oko polovine najboljeg zemljišta bilo je koncentrisano u rukama crkve i manastira. Uz to je manastirski zemljoposed bio privilegovan. Carevi su darežljivo delili manastirima povelje koje su ih oslobađale od obaveza i poreza (takozvana ekskusija, koja odgovara zapadnoevropskom imunitetu). Preterani porast crkveno-manastirskog zemljoposeda slabio je državu, li-
181
šavao je važnih ekonomskih izvora sredstava i nagonio je da pojačava poresko zaduživanje svetovnog, između ostalog i stratiotskog zemljoposeda. Carevi iz Isavriske dinastije, eksponenti nove aristokratije, počeli su, prirodno, tražiti u oblasti crkve sredstva za ostvarenje vojne i administrativne reforme. Borba vlade protiv manastirskog zemljoposeda i privilegija manastira dobila je oblik ikonoborstva — borbe protiv poštovanja ikona. Manastiri su bili centri proizvodnje ikona i izvlačili osobito velike prihode od hadžiluka masa, koje su išle na poklonjenje osobito poštovanim ikonama. Prema tome, edikt cara Lava III protiv poštovanja ikona bio je direktan udarac po prihodima i moći manastira. Vlada je za svoju ikonoboračku politiku imala i drugih razloga. Među narodnim masama, osobito u Maloj Aziji, na podlozi opozicije prema postojećem ugnjetačkom poretku bila je veoma raširena jeres pavlikijanaca, koja je pretstavljala modifikaciju dualističkog učenja manihejaca o vladavini zla u materijalnom svetu. Pavlikijanci su bili protivnici crkvenog kulta, a napose poštovanja ikona. Isto su tako i Arabljani, čiji su vojni uspesi činili na mase snažan utisak, gledali na kult ikona kao na idolopoklonstvo. Likvidirajući taj kult, vizantiska vlada, je smatrala da time čisti crkvu od praznoverica i tako jača njene pozicije u borbi s jeresima i islamom. Ali su monasi ovu vladinu meru dočekali na nož. Oni su otpočeli besomučnu agitaciju protiv Lava III i iskoristili svoj uticaj na mase za dizanje i organizovanje ustanaka. Kada je vlada izišla na kraj sa tim ustancima, ona je pristupila sistematskom uništavanju manastira: manastirske su zgrade pretvarane u kasarne, monasi su pod pretnjom oslepljenja ili smrtne kazne naterivani da stupaju u brak, manastirska su zemljišta konfiskovana. Manastirska zemljišna i druga bogatstva prisvojila je vojnička aristokratija, a jedan deo upotrebljen je za stvaranje novih stratiotskih deonica. Lav III i njegov sin i naslednik Konstantin V (741—775 g.) nemilosrdno su se razračunavali sa monaškom opozicijom po istočnim provincijama i na Balkanskom Poluostrvu, ali nisu bili kadri da spreče odmetanje Rima i drugih poseda u Italiji, koji su se uostalom samo nominalno cotčinjavali Vizantiji. Rimski papa oštro je ustao protiv ikonoborstva, bacio prokletstvo na ikonoborce i iskoristio priliku da likvidira vizantisku administraciju u Rimskom dukatu. Druge reforme careva iz Isavriske dinastije. Težeći da sistematišu staro zakonodavstvo i da ga što više usklade s novim socijalnim odnosima, carevi iz Isavriske dinastije izdali su »Eklogu zakona«, kratak zbornik građanskog i krivičnog prava, koji pretstavlja prerađen i uprošćen »Justinijanov kodeks«, Po pravilu, smrtna se kazna u novom kodeksu zamenjuje telesnim kaznama i sakaćenjem. Ekloga teži da učvrsti porodicu, otežavajući razvod braka i zabranjujući konkubinat. Dalje se reforme tiču vojske i mornarice, što je našlo svog izraza u »Vojnom zakonu« i »Pomorskom zakonu«, koje su izdali carevi ove dinastije. Tematsko uređenje dobilo je konačan oblik i bilo rašireno na čitavu teritoriju Carstva. Naprotiv, mornarica, u
182
kojoj je postojala jaka opozicija prema ikonoboračkoj politici, bila je brojno smanjena i oslabljena. To je docnije dovelo do teritorijalnih gubitaka na Zapadu. Ali je vojna moć Vizantije, opšte uzevši, jako porasla: postignuti su uspesi u borbi sa Arabljanima, koji su potisnuti iz Male Azije i ostrva Jegejskog Mora; Sicilija i jug Italije odvojeni su u crkvenom pogledu od pape i tešnje vezani za Vizantiju; krupne pobede odnesene su i nad Bugarima; sem toga otežana je mogućnost za njihove nove upade u evropske teme — putem masovnog preseljavanja pavlikijanaca iz Male Azije u pograničnu oblast Trakiju, gde su dobili vojne parcele zemljišta. Ustanak Tome Slovena. Vizantija je u VIII veku postala, opšte uzevši, snažniji i zdraviji politički organizam. Blagostanje stanovništva je raslo. U prestonici i drugim krupnim centrima trgovina i zanatstvo dostižu visok stupanj procvata. Spomenik koji nam je sačuvan iz IX veka — »Knjiga eparha« (eparh je nešto nalik na gradonačelnika prestonice) slika nam organizaciju zanatske proizvodnje u Carigradu i više nego budnu kontrolu vlade nad delatnošću trgovaca i zanatlija. Specijalni činovnici, koji su potčinjeni eparhu, kontrolišu cenu i kvalitet robe, regulišu uvoz i izvoz, vrše nadzor nad trgovcima koji dolaze u grad, ubiraju carine, koje su državnoj blagajni davale krupne prihode. Ta kontrola nije mogla da spreči veliko oživljenje trgovačko-zanatske delatnosti u Vizantiji zahvaljujući opštem učvršćenju države. Ali se položaj seljaka posle reformi nije poboljšao. Poreski teret koji je na njih padao čak je nešto povećan. Bitnije je bilo produbljivanje socijalnog i ekonomskog jaza između sitnih seljaka i dinata. Ovi poslednji sve više potčinjavaju sebi seljačka gazdinstva i pojačavaju eksploataciju seljaka, koji u to doba dobijaju u zakonodavnim i drugim spomenicima karakterističan naziv ubogi. Od ugnjetavanja osobito su stradali slovenski naseljenici. Na početku IX veka oni su digli na Peloponezu ustanak. Ali pokret seljačkih masa dostiže svoj najveći zamah 821—823 g., kada se izliva u moćan ustanak pod predvodništvom Tome Slovena. Toma, jedan od vojnih komandanata u Maloazijskoj temi, proglasio se za cara i, po rečima vizantiskog letopisca, »digao robove protiv gospodara, obične vojnike protiv njihovih starešina«. Raznoplemensko stanovništvo Male Azije i stratioti pružali su mu podršku, tim pre što je on ukinuo poreze. Prebacivši se u Trakiju i Makedoniju, Toma je naišao na svestranu pomoć i kod Slovena. Nalazeći se na čelu brojne vojske, sastavljene od seljaka i stratiota, Toma je čitavu godinu dana držao Carigrad pod opsadom. Vlada je teškom mukom izišla na kraj s tim ustankom — samo zahvaljujući pomoći Bugara. Toma je bio zarobljen i pogubljen (823 g.); njegovi privrženici držali su se ponegde još do 825 g., dok nisu bili razbijeni ili pobijeni.6 6
Odeljci o ikovoborstvu i reformama Isavriske dinastije, kao i raniji odeljak o Vizantiji u VII veku i neke napomene o Zemljoradničkom zakonu, sadrže izvesna uopštavanja i tvrđenja koja nemaju oslonca u izvorima. Ne može se govoriti o reformama vojske i mornarice pod Isavriskom dinastijom na osnovu »Vojnog zakona« i »Pomorskog zakona«, jer je prvi nastao pod Lavom VI
183
Uspostavljanje poštovanja ikona. Posle ugušenja ustanka položaj seljaka se pogoršao. Proces propadanja sitnih gazdinstava i porast krupnog zemljoposeda vrši se još bržim tempom. Ali je strašna akcija donjih slojeva iz 821—825 g. zaplašila vladu. Ona je, s jedne strane, donekle olakšala poreski teret, a s druge — težila da što pre likvidira rascep u crkvi, izazvan ikonoboračkom politikom, i da tako učvrsti pozicije vladajuće klase. Pokušaji uspostavljanja kulta ikona činjeni su i ranije (na primer, pod caricom Irinom, krajem VIII veka), ali je prekretnica u crkvenoj politici dobila* pod sobom čvrsto tle tek kada je problem manastirskog zemljoposeda i privilegija prestao da interesuje vojničku aristokratiju. U IX veku, kada je ekonomska i socijalna moć monaštva bila već slomljena, a njegov uticaj i zemljišna bogatstva prešli u znatnoj meri u ruke nove vojničke aristokratije, ikonoborstvo je toj aristokratiji postalo ne samo nepotrebno nego i štetno, jer je cepalo vladajuću klasu na neprijateljske partije. 843 g. carica Teodora, koja je vladala umesto svoga maloletnog sina Mihaila III (842—867 g.), bez ikakve muke uspostavila je »pravoslavlje« i poštovanje ikona. Izmirenje vlade i svetovne aristokratije sa monaštvom učvršćeno je žestokim progonima pavlikijanaca, čiji je znatan deo bio fizički istrebljen. Mnogi pavlikijanci spasli su se bekstvom u Bugarsku, gde će se docnije pojaviti pod imenom bogumila.7 Obrazovanje Prvog bugarskog carstva. Hristijanizacija Bugara. U to vreme između Dunava i planine Balkan (stara Mezija) već se formirala prva slovenska država na Balkanskom Poluostrvu — Bugarska.
7
(886—912), a drugi pretstavlja privatnu kompilaciju iz VII ili VIII veka. Tematsko uređenje nije dobilo pod Isavriskom dinastijom konačan oblik niti je bilo već onda rašireno na čitavu teritoriju carstva. Nema osnova za tvrđenje da je u mornarici postojala jaka opozicija prema ikonoborskoj politici. Ne samo Sicilija i južna Italija nego, što je još važnije, i Ilirik, tj. veliki deo Balkanskog Poluostrva, bio je pod Lavom III izdvojen iz crkvene jurisdikcije Rima i potčinjen carigradskoj patrijaršiji. U izvorima nema dovoljno podataka za tvrdnju da su u XIII veku u vizantiskim gradovima trgovina i zanatstvo dostigli »visok stupanj procvata«: ne može se za to pozivati na knjigu eparha, tim pre što ona nije iz IX, kako se to navodi u tekstu, nego iz X veka. Isto tako je nepravilno za prikazivanje agrarnih prilika i socijalnih odnosa u VIII veku koristiti bez ikakve rezerve podatke iz novela careva Makedonske dinastije X veka. Da li je »posle reformi« (Isavriske dinastije) poreski teret »čak nešto povećan«, mi ne znamo. Toma Sloven bio je vojni vođ u jednoj od maloaziskih tema, a ne u »Maloaziskoj temi«, jer takva tema, naravno, nije postojala. Trebalo je ipak pomenuti da je Tomin pokret bio uperen i protiv ikonoborske politike. /prim. Red./ Pavlikijanstvo je nesumnjivo imalo jakog uticaja na bogumilstvo, ali se ti pokreti ne mogu identifikovati i prema tome se ne može reći da su se pavlikijanci spasli bekstvom u Bugarsku (ustvari oni su bili od strane vizantiske vlasti preseljeni u Trakiju), »gde će se docnije pojaviti pod imenom bogumila«. /prim. Red./
184
Slovenska plemena konačno su zaposela tu teritoriju još u VII veku. Na čelu svake plemenske jedinice (župe) stajali su kod njih župani, koje je birala rodovska aristokratija. Sloveni su se bavili zemljoradnjom i dobro poznavali razne zanate; rezanje u drvetu, arhitektura od drveta, obrada metala jesu zanatske grane koje, su kod Slovena bile najvećma razvijene. Severno od njih, s one strane Dunava (u južnom uglu današnje Besarabije), živeli su Bugari — pleme verovatno turansko-tatarskog porekla. To su bili nomadi-stočari, koji su po svom načinu života potsećali na Hune. Njihov vođa, kao i kod svih plemena turansko-tatarske jezične grupe, zvao se kagan ili han. Vođu je okružavala vojna rodovska aristokratija (docnije — bojari), koja je u to vreme pored robova verovatno eksploatisala već i ljude zavisne od sebe — pastire. 679 g. han bugarske horde Asparuh zadao je poraz Vizantincima, čije je posede još ranije pustošio, i prinudio ih da njegovoj hordi ustupe Meziju, sa njenim slovenskim stanovništvom. Pošto su osvajači pretstavljali znatnu manjinu i pritom po svojoj kulturi stajali na znatno nižem stupnju od Slovena, to su se oni brzo pretopili u njihovoj sredini. Već krajem IX veka izgubili su oni svoj jezik i plemenske osobenosti. Tome je doprinela i ta okolnost što su slovenski župani uvršteni u sastav bugarske aristokratije, među bojare, sa kojima su naporedo dobili prostrana zemljišta. Zavisno radno stanovništvo tih zemljišta pretvara se malo pomalo u kmetove, čemu je prilično doprineo uticaj vizantiskog poretka. Tako je nastala poluvarvarska, polufeudalna država, čisto slovenska po svom stanovništvu, koja je samo u svom nazivu — Bugarska — sačuvala trag svoga porekla, kao rezultat osvajanja Mezije od strane istočnog plemena Bugara. Brza slavenizacija Bugara olakšala je bugarskim hanovima prisajedinjenje susednih teritorija — Trakije i Makedonije. Slovensko stanovništvo ovih vizantinskih provincija u ratovima IX—X veka između Vizantinaca i Bugara uvek je podržavalo Bugare. Još početkom IX veka han Krum odneo je zahvaljujući tome niz pobeda nad Vizantincima i došao do Carigrada. Jedan od njegovih najbližih naslednika, Boris (852—-888 g.), istaknuti političar, umesto borbe s Vizantijom više je voleo da sa njom uspostavi trajne kulturne veze — time što će od nje primiti hrišćanstvo. Hristijanizacija je imala za cilj i da ubrza proces raspadanja rodovskih odnosa i ujedno visoko uzdigne centralnu vlast hanova nad bojarima. Boris se pokrstio zajedno s većim delom Bugara 864 ili 865 g. i u isto vreme uzeo titulu cara.8 Ali je priliv grčkih sveštenika u Bugarsku, koji su u zemlji sprovodili politički uticaj Vizantije i ponekad pretstavljali direktne agente carigradske vlade, naterao Borisa da stupi u veze sa rimskim papom, od koga se nadao da će dobiti veću samostalnost za bugarsku crkvu. Ta je okolnost bila jedan Od najvažnijih uzroka zaoštravanja odnosa između carigradskog patrijarha Fotija i pape Nikole I. Došlo je čak do privremenog ras8
Nije tačno da je bugarski knez Boris uzeo titulu cara. Na tu titulu, koju Boris nikada nije nosio, Bugarska polaže pravo tek pod Simeonom. /prim. Red./
185
cepa između zapadne i istočne (vizantiske) crkve. Iako je car Vasilije I Makedonac svrgao Fotija sa patrijaršiskog prestola, ipak je vizantiska crkva učvrstila svoje pozicije u Bugarskoj, pristavši na važan ustupak Borisu: u Bugarskoj je postavljen poseban arhiepiskop, koji je u vizantiskoj duhovnoj jerarhiji zauzeo prvo mesto posle carigradskog patrijarha. Širenje hrišćanstva u Bugarskoj izazvalo je kod jednog dela bojara, koji je branio svoje starinske privilegije i bio neprijateljski raspoložen prema jakoj centralnoj vlasti, — pokušaj paganske reakcije. Car Boris svirepo se razračunao s buntovničkim bojarima, pogubivši ih zajedno sa ženama i decom. Car Simeon. Za vlade Borisovog sina Simeona (893—927 g.) Prvo bugarsko carstvo dostiže kulminaciju svog razvitka. Simeon, koji je vaspitavan u Carigradu, bio je veliki poštovalac vizantiske kulture. Učenici Ćirila i Metodija, prognani iz Moravske, našli su na njegovom dvoru utočište i široko polje delatnosti. Zahvaljujući njima u Bugarskoj se počinju prevoditi na slovenski jezik grčke knjige, najpre verske a zatim i svetovne sadržine. Kao prevodilac i delom pisac bio je pod Simeonom osobito poznat Jovan, egzarh bugarski, koji je sastavio, pored ostalog, i delo »Šestodnev«, docnije veoma popularno u staroj Rusiji; to je enciklopedija svoje vrste, poluteološkog, polusvetovnog karaktera. Pojava prevodne i originalne književnosti na slovenskom jeziku u Bugarskoj imala je velikog značaja za razvitak staroruske književnosti. Simeon je vodio niz ratova sa Vizantijom, pri čemu je često dolazio do zidova Carigrada. Ali su se svi njegovi pokušaji da zauzme prestonicu završavali neuspehom. Arabljani, sa kojima je on vodio pregovore o podeli Vizantiskog carstva, više su voleli da imaju posla sa oslabljenom Vizantijom nego sa moćnom Bugarskom. Srbi i Hrvati, koji su se pokoravali Simeonu, često su dizali ustanke iza njegovih leđa. Ipak su Simeonovi pohodi osigurali Bugarskoj potpunu nezavisnost od Vizantije i znatne teritorijalne dobitke. Po miru iz 927 g., koji je zaključen za vlade Simeonovog sina Petra, Vizantija je priznala bugarskom »hanu« carsku titulu, a poglavaru bugarske crkve — zvanje patrijarha, i obavezala se da će Bugarskoj plaćati godišnji danak. U sastav Bugarske, pored njene osnovne oblasti oko Dunava, ušli su Istočna Rumelija, gotovo čitava Makedonija i Albanija; srpski župani i hrvatski banovi priznavali su sebe vazalima bugarskog cara.9 9
Sa Arabljanima (u Africi) Simeon nije mogao da rodi pregovore o podeli Vizantiskog carstva nego samo o vojnom savezu protiv Vizantije. Nije tačno da su se Srbi i Hrvati pokoravali Simeonu, dižući samo protiv njega ustanke. U Srbiji su se borili uticaji Bugarske i Vizantije, dok Simeon nije pregazio Bugarsku 924 g. Hrvatska je bila van njegovog uticaja, a Simeonov upad u Hrvatsku 926 g. završio se njegovim porazom. Nisu srpski župani i hrvatski banovi priznavali sebe vazalima bugarskog cara ni posle Simeonove smrti 927 g. S druge strane, nisu tek Simeonovi pohodi osigurali Bugarskoj potpunu nezavisnost od Vizantije, jer je Bugarska oduvek bila potpuno nezavisna od Vizantije. /prim. Red./
186
Ali moć Bugarske nije bila dugog veka. Vizantija je uspela da pomoću svog zlata i svoje diplomatije najpre oslabi svoju opasnu suparnicu na Balkanskom Poluostrvu, a zatim da joj svojim oružjem zada smrtni udarac. Kako uzdizanje Prvog bugarskog carstva tako i njegova propast spadaju u onaj period vizantiske istorije koji je po vladarskoj dinastiji dobio naziv »makedonsko doba«. Makedonska dinastija. Osnivač ove dinastije bio je Vasilije I, poreklom makedonski seljak, koji je sebi prokrčio put do prestola ubistvom svoga zaštitnika Mihaila III. On je ukinuo sve reforme isavriskih careva-ikonoboraca i uspostavio Justinijanove zakone. Revolucionarna sekta pavlikijanaca bila je konačno uništena. Monaštvo se ponovo počelo uzdizati i nagrađeno je za pretrpljenu materijalnu i moralnu štetu zemljišnim poklonima, ekskusijama i osnivanjem desetina novih manastira. Vasilijev naslednik Lav VI (886—912 g.) uništio je poslednje ostatke gradske samouprave — izbor municipalnih vlasti, značaj gradskih dema10. Umesto ukinute »Ekloge« isavriskih careva objavljen je nov zakonski zbornih »Vasilike«. »Vasilike« su ozakonjavale kmetstvo i stvorile dinatima široku mogućnost za prisvajanje seljačkih zemljišta i pretvaranje slobodnih seljaka u parike. U isto vreme vanredno je pojačan birokratski aparat Carstva, povećan je broj činovnika centralne i lokalne uprave, koji su strogo podeljeni na rangove po činovima i dužnostima. Iznad te činovničke jerarhije uzdizao se raskošni carski dvor. Stvara se u svim svojim finesama složeni dvorski ceremonijal, koji je živopisno prikazan u spisu cara Konstantina Porfirogenita (X vek) »O ceremonijama«. Gomila dvorana i velikodostojnika koja okružuje cara pokazuje narodnoj masi primer deifikovanja vrhovne vlasti: pred carem se pada ničice, dotiče se licem zemlja, celivaju mu se noge itd. Da bi frapirao uobrazilju naroda i stranih poslanika, svaka careva pojava zaodeva se svečanom velelepnošću, koja potseća na pozorišnu pretstavu ili svečanu crkvenu ceremoniju. I pored primetne stagnacije državne vlasti i konačne pobede formalizma i konvencionalnosti u društvenom, političkom i verskom životu, Vizantija je ipak pod carevima iz Makedonske dinastije i dalje čuvala svoje ekonomske pozicije u srednjovekovnom svetu. Carigrad i dalje ostaje centar svetske trgovine, grad legendarnih bogatstava. Pored njega Solun i Trapezunt održavaju pomoću svojih međunarodnih sajmova trgovačku hegemoniju Vizantije na Crnom i Sredozemnom Moru. Trgovačke veze vizantiskih trgovaca u to se vreme čak proširuju, zahvaljujući uvlačenju u trgovački promet Južnih i Istočnih Slovena. Za Bugarsku, na primer, trgovina s Vizantijom stiče toliki životno važan značaj da je 893 g. 10 Lav VI je ukinuo ostatke gradske samouprave (kao i prerogative senata), ali ne i »značaj gradskih dema«, o kojima Lavovo zakonodavstvo uopšte ne govori, a čiji je značaj nestao mnogo ranije. Uopšte, zakonodavstvo prvih careva Makedonske dinastije prikazano je šematički, veoma sumarno, a u izvesnim pojedinostima i netačno. /prim. Red./
187
bugarski car Simeon poveo protiv Vizantije rat zbog prepreka koje je carigradska vlada činila vizantisko-bugarskoj trgovini. Veliki značaj stiču i trgovačke veze s ruskim Slovenima, koje su održavane preko velikog vodenog puta »od Varjaga do Grka«. Spoljna politika careva Makedonske dinastije: Vizantija i Kijevska Rusija. Sa narodom »Rus«, po svedočanstvu patrijarha Fotija, Vizantija je prvi put došla u blizak dodir još 860 g., kada su Rusi napali na Carigrad. U X veku kako neprijateljski tako i miroljubivi odnosi sa Rusijom dobijaju za Vizantiju veliki značaj. Pohodi Olega (907 g.) i Igora (941 g.) na Carigrad imali su za posledicu potpisivanje trgovačkih ugovora, koje su naši letopisi sačuvali. U naknadu za razne trgovačke povlastice date ruskim kneževima, ovi su se obavezivali da će vizantiskom caru pružiti vojnu pomoć, za koju je Vizantija bila veoma zainteresovana n kojom se, kao što znamo, često široko koristila. S druge strane, vizantiski uticaj na Rusiju bio je krajem X veka toliko jak da je kijevski knez Vladimir primio krštenje od Vizantije, orodio se sa carem Vasilijem II i dozvolio grčkom sveštenstvu da organizuje rusku crkvu, na čelu sa kijevskim mitropolitom, koji je bio potčinjen carigradskom patrijarhu (988 g.). Hristijanizacija Rusije od strane grčkog sveštenstva priključila je Kijevsku Rusiju visokoj vizantiskoj kulturi i stavila izvestan pečat na dalju istoriju Rusije. Savez s ruskim kneževima bio je Vizantiji životno potreban u prvom redu kao protivteža sve većoj moći Bugarske. I doista, uz pomoć tog saveza Vizantija je uspela da Bugarskoj zada jak udarac, koji je docnije vanredno olakšao konačan vojni poraz Prvog bugarskog carstva. Pad Prvog bugarskog carstva. Taj poraz bio je pripremljen pre svega unutrašnjim međusobicama u samoj Bugarskoj, koje su počele još za vlade Simeonovog sina Petra. Vanredno jačanje carske vlasti za vlade dvaju prethodnih careva imalo je za posledicu slabljenje političke uloge bojara. Da bi držali na uzdi feudalnu aristokratiju, bugarski se carevi nisu ograničavali samo na pogubljenja nezadovoljnika, već su i pokušavali da nađu oslonca u narodnim masama. Oni su napose štitili pavlikijance i narodnu sektu bogumila,11 koja je ponikla na bazi pavlikijanske jeresi i koja se energično protivila feudalnoj eksploataciji. Sve je to izazivalo opoziciju bojara prema carskoj vlasti. Ta opozicija isprva se borila pod zastavom borbe »nacionalne« bojarske partije protiv vizantiske svemoći na dvoru i u crkvi. Bojarin Šišman, koji je stajao na čelu te opozicije, digao je protiv cara ustanak, posle koga su zapadna Bugarska, istočna Srbija i Makedonija obrazovale samostalnu feudalnu državu (968 g.). Pod Petrovom vlašću ostala je samo Dunavska Bugarska i Trakija. Paralelno s političkim raspadanjem Bugarske i doprinoseći 11 Tvrdnja da su bugarski vladari Boris i Simeon podržavali pavlikijance i bogumile nema osnova, tim pre što se bogumilstvo pojavilo u Bugarskoj, prema sačuvanim podacima, tek za vreme Simeonovog naslednika, cara Petra. /prim. Red./
188
tom raspadanju, izbijali su ustanci seljaka pretvaranih u kmetove, koji su i u Bugarskoj nosili vizantiski naziv parici. Vizantiski car Nićifor Foka izabrao je upravo taj momenat, kritičan za Bugarsku, da joj zada udarac uz pomoć kijevskog kneza Svjatoslava, kome je za organizovanje pohoda poslata iz Carigrada za ono vreme ogromna suma od 1500 litara zlata. Ali njegov prvi pohod, u 968 g., nije doveo do rezultata. Vest o napadu Pečenega na Kijev naterala je ruskog kneza da se vrati kući. 969 g., posle Petrove smrti, Svjatoslav je preduzeo i drugi pohod, ovog puta ne više kao najamnik Vizantije već po sopstvenoj inicijativi, s ciljem da osvoji Bugarsku, gde je odlučio da se učvrsti. Pošto je potukao Bugare i zarobio njihovog cara Borisa II, Svjatoslav je prešao planinu Balkan, zauzeo Filipopolj i krenuo dalje na prestonicu Vizantije. U to vreme u Vizantiji se dešava novi dvorski prevrat. Jovan Cimiskije, koji se nalazio na čelu jedne od vizantiskih vojski, ubio je cara Nićifora Foku i proglasio se za cara. Zatim je kod Jedrena pružio otpor Svjatoslavu,12 koji je bio prinuđen da se vrati u istočnu Bugarsku, a zatim i da potpuno napusti Balkansko Poluostrvo (971 g.). Posle toga istočna je Bugarska pripojena Vizantiskom carstvu. Zapadna Bugarska, u kojoj je Šišmana nasledio njegov sin Samuilo (977— 986 g.), neko je vreme još zadržala svoju nezavisnost. Ali je 996 g. car Vasilije II, koji je zbog svoga svirepog obračuna s Bugarima dobio naziv Bugaroubica, ponovo krenuo u ofanzivu na Bugarsko carstvo. 1018 g. otpor Bugara bio je konačno slomljen; njihova zemlja je osvojena i opustošena; hiljade Bugara iseljene su u Jermeniju. Sudbinu zapadne Bugarske doživele su i zemlje Srba.13 Posle toga se Bugarska nekih 170 godina (1018—1187 g.) nalazila pod vizantiskim jarmom. Zemlja je bila preplavljena vizantiskim činovnicima; proces pretvaranja seljaka u kmetove i pljačkanja narodnnh masa krenuo je bržim tempom. Tek je u drugoj polovini XII veka opadanje Vizantije omogućilo preporod Bugarske i postanak Drugog bugarskog carstva. Vojni uspesi careva Makedonske dinastije na Istoku. U doba Makedonske dinastije Vizantija kreće i u energičnu ofanzivu na Arabljane. Slabljenje Bagdadskog kalifata, koji se raspao na niz feudalnih poseda — emirata (vidi glavu XII), olakšao je uspeh vizantiskom oružju. Najpre su vizantiske granice u Maloj Aziji 12 Spomenut je otpor koji je Cimiskije pružio Svjatoslavu kod Jedrena, a nije pomenuta čuvena opsada Silistrije, koja je odlučila borbu. /prim. Red./ 13 Pogrešno je prikazana istorija Samuilovog makedonskog carstva, koje se ne može smatrati kao bugarsko carstvo, odnosno kao nastavak hipotetične »3apadne Bugarske«, koja je tobože još za života cara Petra odvojena od njegovog carstva. Osnivač tog carstva nije bio bojarin Šišman, kako se to tvrdi u tekstu na osnovu teorije Drinova, koja je u nauci već odavno odbačena, već Samuilo, jedan od »komitopula«, tj. sinova kneza Nikole. U tekstu se Samuilo navodi kao sin i naslednik Šišmanov, a kao vreme Samuilove vlade navode se godine 977—986, dok je Samuilo, kao što je poznato, umro tek 1014 g. /prim. Red./
189
znatno pomerene na istok, zatim je, u drugoj polovini X veka, oduzet Arabljanima jedan deo Mesopotamije, Sirije i Jermenije. Osobito su veliki bili uspesi cara Nićifora Foke u borbi sa Arabljanima; u njegovim trupama bilo je mnoštvo Rusa, Jermena, Gruzinaca, Pečenega itd. U njegove ruke prešli su ostrvo Kipar, najvažniji centar Sirije Antiohija i niz drugih gradova.14 Manje su uspešno tekle stvari na Zapadu, gde je bila konačno izgubljena Sicilija, koju su osvojili Arabljani, kao i neki posedi u južnoj Italiji. Opšte uzevši, spoljna politika makedonskih careva ostavlja utisak velike snage i odlučnosti u postizanju cilja. Česti dvorski prevrati u to doba, ubistva careva, vojne bune i narodni ustanci nisu prekidali upornu i sistematsku borbu tih careva za proširenje granica i za povratak izgubljenih teritorija. Završetak procesa feudalizacije. Ali su pod pokrivačem uspeha i spoljašnje moći sazrevali u Vizantiji elementi raspadanja i opadanja. Vršio se brz proces proždiranja sitnog zemljoposeda od strane krupnog i nestajanja slobodnog seljaštva. Sada je taj proces zahvatio ne samo gazdinstva »ubogih« i slobodne seljačke opštine, koje su se još ponegde sačuvale, nego i zemljišne deonice stratiota. Po svaku cenu, koristeći se upropašćavanjem seljaka od strane činovnika, elementarnim nesrećama itd., a često primenjujući i direktno nasilje, naterivali su dinati seljake da im predaju svoje parcele, porobljavali ih i opterećivali sve većim dažbinama. Krupni zemljoposednici, koji su u isto vreme bili i vojne starešine (»arhonti«) stratiota, na isti su način upropašćavali stratiote i stavljali ih u kmetovsku zavisnost od sebe. Tako su obrazovana ogromna zemljišna imanja Komninâ, Anđelâ, Kantakuzenâ i drugih krupnih feudalnih porodica. U X—XI veku brzo raste i manastirski zemljoposed, povećava se broj manastirskih ekskusija, pod čijom su zaštitom monasi ne samo pljačkali seljake nego se i bavili trgovinom bez plaćanja carina i zelenaštvom, na štetu državnih finansija i trgovaca po gradovima. Carevi su često istupali protiv obezemljivanja i pokmećivanja seljaka i stratiota, izdajući edikte u kojima se nisu ustezali da žigošu pljačkaštvo dinata i manastira. Roman Lakapen je propisao da se »ubogima« vrate zemljišta koja su od njih kupljena za vreme gladi; Konstantin VII je proglasio stratiotske deonice za neotuđive; Nićifor Foka je pokušavao da zaustavi porast manastirskog zemljoposeda i zabranio je osnivanje novih manastira; Vasilije II je izdao zakon o alelengiju, po kome su dinati bili dužni da plaćaju porez za »uboge« u slučaju da ga ovi ne mogu plaćati. Ali svi ti zakoni i naredbe, izazvani strahom centralne vlasti da će izgubiti glavne poreske obveznike i vojne kontingente, ili se nisu izvršavali, ili su ih sami carevi ukidali pod pritiskom crkve i svetovne aristokratije. Nijedan od carskih zakona nije postigao svoj cilj i nije spasao klasu sitnih slobodnih zemljoposednika, koja je brzo nestajala. 14 U doba Nićifora Foke Vizantija je povratila ne samo Kipar nego i Krit. /prim. Red./
190
Šta više, u XI veku sama vlada kao da završava proces potčinjavanja čitavog seljaštva feudalnoj aristokratiji — uvođenjem sistema deljenja pronija, zemljišnih poklona, koji imaju isti značaj kao i zapadno-evropske beneficije. Pritom je dinat koji dobije feudalni posed — proniju — sticao vlast seniora nad dotle slobodnim seljaštvom koje je nastanjeno na tom posedu. U proniju su davane i zemlje koje su pripadale seljačkoj opštini; ova se pritom delila na više delova i prema tome je prestala da postoji. Sistem pronija, koji je povećao broj dinata, ubrzao je likvidaciju poslednjih ostataka seljačkog zemljoposeda. Vizantija u XI veku. Rezultati takve politike poslednjih cretstavnika Makedonske dinastije pokazali su se još u tom istom XI veku. Posle smrti Vasilije II (1025 g.) Carstvo je moralo da na svim frontovima pređe iz ofanzive u defanzivu. U Bugarskoj je izbio jak ustanak, koji je ugušen teškom mukom (1040 g.).15 Pečenezi prelaze Dunav, pustoše čitavu Trakiju sve do Jedrena, zadaju poraz trupama cara Konstantina Monomaha i primoravaju Vizantiju da od njih kupi mir po cenu plaćanja danka i ustupanja zemljišta (1043 g.).16 Na istočnim granicama pojavljuje se nov opasan neprijatelj — Turci-Seldžuci, koji posle osvajanja Bagdada 1055 g. napadaju na vizantiske posede u Siriji, Mesopotamiji, Maloj Aziji i Jermeniji, sistematski ih upropašćuju, a zatim osvajaju, potiskuju Vizantince ka moru. Na Zapadu se položaj Vizantije pogoršao u vezi sa konačnim rascepom između rimske i carigradske crkve. Papa Lav IX i carigradski patrijarh Mihailo Kerularije bacili su jedan na drugog anatemu i uzajamno proglasili za jeretike sve koji priznaju duhovnu vlast protivne strane. Taj je događaj poznat pod nazivom rascep crkava na rimokatoličku i grčkopravoslavnu (1054 g.). Rascep crkava lišio je Vizantiju podrške papske stolice u borbi s Normanima, koji upravo u to vreme osvajaju čitav jug Italije, a zatim počinju ofanzivne operacije i protiv vizantiskih poseda na Balkanskom Poluostrvu, dovodeći u opasnost i sam Carigrad. Poslednji carevi Makedonske dinastije, nemajući poverenja u vojnu aristokratiju, koja je protiv njih dizala česte ustanke, težili su da umanje značaj viših vojnih krugova i u vezi sa tim sistematski smanjivali razmere vizantiske vojske i sredstva na njeno izdržavanje. Presudan uticaj u državi stekli su za neko vreme pretstavnici višeg činovništva. Vojno-feudalna aristokratija, koja je bila osobito jaka u maloaziskim temama, odgovorila je na tu prekretnicu u politici centralne vlasti moćnim ustankom 1057 g. Odnevši pobedu nad vladinim trupama, ona je proglasila jednog od najkrupnijih maloaziskih feudalaca, Isaka Komnina, za cara. S tim ustankom počinje novo razdoblje anarhije, koje je još viš oslabilo Vizantiju u vojnom pogledu. 1071 g. car Roman IV Diogen pretrpeo je potpun poraz od 15 Ustanak protiv vizantiske vlasti iz 1040 g. nije izbio u Bugarskoj, već je obuhvatio veći deo balkanskih Slovena, a do najjačeg izražaja došao je u Makedoniji. /prim. Red./ 16 Pečenezi su prvi put u većim masama provalili na Balkansko Poluostrvo ne 1043 nego 1048 g. /prim. Red./
191
Turaka-Seldžuka kod Mancikerta i sam dopao zarobljeništva. Iste godine Normani su osvojili poslednje uporište Vizantinaca u južnoj Italiji — grad Bari. Anarhija u Vizantiji završila se tek stupanjem na presto Aleksija Komnina (1081 g.), pretstavnika vojno-feudalne aristokratije, koji je osnovao novu dinastiju Komnina (1081—1185 g.); pod tom dinastijom uticaj birokratije bio je za duže vremena slomljen. Pod Komninima istorija Vizaitije tesno se prepliće sa istorijom krstaških ratova i biće razmotrena u odgovarajućim glavama drugog dela (vidi glave XV i XVI). Vizantiska kultura. Teritoriju Vizantije nastanjivalo je preko dvadeset naroda, od kojih je gotovo svaki imao svoju originalnu kulturu, čiji korevi zalaze u duboku starinu. Pored Grka, učestvovali su u stvaranju vizantiske kulture Egipćani, Sirci, narodi Zakavkazja, osobito Jermeni, narodi na Krimu, kao i Sloveni, veoma brojni u Vizantiskom carstvu. Vizantiski carevi, vojskovođe, naučnici, pisci, umetnici, arhitekte i crkveni delatnici vodili su poreklo iz najraznovrsnijih etničkih grupa stanovništva Vizantije. Složeni karakter vizantiske kulture, u kojoj su se ukrštali mnogobrojni uticaji, zapaža se u prvom redu na umetničkim delima i zanatskim izrađevinama. Tako hram sv. Sofije, koji je podignut pod Justinijanom po planovima dvaju maloaziskih arhitekata — Isidora iz Mileta i Antemija iz Tralesa, pretstavlja svojevrsnu kombinaciju plana zapadne bazilike sa istočnim tipom konstrukcije — grandioznom kupolom. U tekućem ornamentu frizova, u raznobojnim mozaicima, kojima su ukrašeni gornji delovi hrama, takođe se zapaža stapanje istočnih i zapadnih antičkih motiva. Ako uzmemo primere vizantiskih šarenih svilenih tkanina, u motivima šara otkrićemo iranske, indiske i druge istočne uticaje (stilizovani slonovi, lavovi, heraldički poređane ptice), dok se u tehničkom pogledu može pratiti direktan nastavak antičkih tradicija. Vizantiske juvelirske izrađevine, koje se često odlikuju velikim umetničkim ukusom, takođe odražavaju uticaj antičke umetnosti, prikazujući pored versko-hrišćanskih sižea i scene iz antičke mitologije. Ako pređemo na duhovnu kulturu Vizantije, i tu ćemo videti, s jedne strane, postojanje raznovrsnih uticaja koji se ukrštaju, a s druge — neprekinutu antičku tradiciju. Za razliku od Zapada, u Vizantiji se nikad nije prestajalo sa čitanjem i proučavanjem starogrčkih naučnika, filozofa, istoričara i pesnika. Poslednji centar paganske filozofske misli — Atinska velika škola — postojao je ovde do 529 g., kada je Justinijan zatvorio školu, tj. znatno docnije od zapadnih centara obrazovanosti. Proučavanje rimskog prava po školama Aleksandrije, Bejruta, Carigrada nikad nije prekidano. U tim gradovima niče na bazi pravničkog i filozofskog obrazovanja neka vrsta univerziteta, od kojih je najveći glas stekao Carigradski univerzitet. Po statusu koji je za njega utvrđen na osnovu carskog edikta iz 425 g., univerzitet je imao 31 profesora, koji su predavali retoriku, gramatiku, filozofiju i pravne nauke.
192
U VIII veku, u vezi sa ikonoborstvom i reformatorskom delatnošću careva iz Isavriske dinastije, svetovna naučna misao i svetovna književnost odlaze u pozadinu pred teološkim delima. U to vreme pada književna delatnost dvojice stubova poštovanja ikona — Jovana Damaskina i Teodora Studite. Prvi je u svome »Izvoru znanja« prvi put sistematisao dogme hrišćanstva, a drugi je za sobom ostavio mnoštvo pisama i rasprava teološke sadržine. U IX veku ponovo se budi interesovanje za svetovnu i osobito antičku književnost. To je interesovanje dobilo najjasnijeg izraza u delatnosti patrijarha Fotija, pisca »Miriobibliona« — opširne zbirke izvoda iz pročitanih knjiga i mišljenja o njima. To je jedan od najzanimljivijih primera vizantiske književne kritike, koja je obuhvatila nekoliko stotina, mahom antičkih dela. U isto vreme Fotijevo delo svedoči o kompilativnom, netvoračkom karakteru vizantiske naučne misli u IX veku. Ista je crta karakteristična i za dela X veka — opširne enciklopedije (poljoprivrednu i istorisku), sastavljene po nalogu cara Konstantina VII Porfirogenita putem kompilacije antičkog naučnog nasleđa; istorisko-filološki rečnik Svide i mnoga druga dela. Uostalom, sam car Konstantin VII napisao je rasprave »O upravljanju državom« i »O ceremonijama vizantiskog dvora«, koje pružaju dragocene podatke o životu toga doba, kao i niz važnih istorisko-geografskih vesti, između ostalog i o ruskim zemljama. U XI veku najizrazitija figura vizantiskog učenog sveta jeste Mihailo Psel, pravnik, filozof, filolog, istoričar i pesnik, koji je pored širokog enciklopediskog karaktera svog obrazovanja imao i talenat laskavca-udvorice i intriganta. Dok u oblasti filozofske i naučne misli Vizantija nije otišla dalje od savlađivanja i komentarisanja naučnog nasleđa antičkog sveta, dotle je ona u oblasti analistike dala mnogo originalnih dela. Počev od Zosima u V veku, Prokopija iz Cezareje i Teofilakta Simokate u VI veku, kroz niz docnijih stoleća — proteže se neprekidna nit »istorija« i »hronika«, posvećenih bilo vladi pojedinih careva, bilo izlaganju istoriske sudbine čitavog ljudskog roda, »od potopa« pa do vremena u kome je pisac živeo. Neke od tih hronika, na primer, Jovana Malale, Georgija Hamartola i drugih, izvršile su snažan uticaj i na rusku analistiku. Svojevrstan spomenik vizantiskog književnog stvaranja pretstavljaju i bezbrojna žitija svetaca, koja su za današnjeg istoričara dragocena zbog obilja detalja iz života i istoriskih podataka, rasutih po tim žitijama. Taj rod vizantiske književnosti još je šire prodro u Rusiju negoli istoriografija i postao omiljena lektira ruskih čitalaca, izvršivši snažan uticaj na staru rusku književnost. Lepa književnost zauzima u kulturnom nasleđu Vizantije relativno skromno mesto. Po svojoj tematici i formi ona je najpre bila vezana za antičku književnost, a docnije u njoj preovlađuju crkveni uticaji. Najbolji primer vizantiskog svetovnog romana pretstavlja »Legenda o Digenisu Akriti«, koja po svom karakteru potseća na dela zapadno-evropskog feudalnog epa (»Pesma o Rolanu«, »Sid« itd.). »Legenda o Digenisu« uživala je veliku popularnost u Rusiji, o čemu svedoči niz sačuvanih ruskih rukopisa tog dela. Iz Vizantije su u Rusiju dolazile i mnogobroj-
193
ne zbirke poslovica, izreka, misli »crkvenih otaca«, koje su poznate pod naslovima »Cveće«, »Pčele« itd. Nasuprot feudalnoj kulturi ranog zapadnog Srednjeg veka, vizantiska kultura nikad nije bila isključivo crkvena. Naprotiv, svetovni su elementi u njoj ponekad preovlađivali. Isto su tako vizantiska škola, pa dakle i obrazovanost društva, bili manje zavisni od crkve nego na Zapadu. Zato se prodiranje vizantiskih kulturnih uticaja u Rusiju, iako se vršilo pod zastavom hrišćanstva i crkvene izgradnje, moglo u svoje vreme pokazati plodonosnim i za razvitak ruske svetovne kulture.
194
GLAVA XII
ARABLJANI (OD VI DO XI VEKA) Priroda Arabije. Osnovnu teritoriju koju su Arabljani prvobitno naseljavali činili su poluostrvo Arabija i susedne stepske i polupustinjske oblasti Mesopotamije, Sirije i istočnog Egipta. Istočne obale tog poluostrva zapljuskuje Persiski Zaliv, južne — Indiski Okean, a zapadne — Crveno More; sa severa ono se graniči Siriskom Pustinjom. Po svojim dimenzijama Arabija je najveće poluostrvo na zemljinoj karti, iznoseći otprilike koliko jedna četvrtina Evrope. Preko zapadne oblasti poluostrva — Hedžas — proteže se planinski lanac, koji odvaja centralni plato poluostrva Nedžd od Tihama, niziske obale Crvenog Mora. Bezvodan i teško prohodan prostor zauzima najviše jednu trećinu Arabije. To je pre svega tek nedavno ispitana pustinja Rub-el-Hali, koja leži na južnom delu poluostrva. Čak se i najodvažniji vodiči karavana kamila retko usuđuju da dublje zalaze u njene bezvodne predele, prekrivene živim peskom. Pustinje Dahna i Nefud potpuno su prohodne, i kad ima vodenog taloga, mogu služiti kao pašnjaci u proleće i na početku leta. Imati s proleća makar komadić pašnjaka u Nefudu pretstavlja životnu želju veoma mnogih arapskih nomada-stočara. Veći deo površine Arabije pretstavlja stepe, obrasle travom i šipražjem; one imaju podzemne vode, koje Arabljani umeju da otkrivaju. Voda se bez nekog naročitog truda dobija kopanjem bunara. Ali stanje biljnog pokrivača arabiskih stepa ne zavisi od podzemnih voda već od kiša, koje padaju u vidu tropskih pljuskova zimi i početkom proleća. Periodi suše, koji često traju po 3—4 godine uzastopce, praćeni su potpunim iscrpljenjem pašnjaka i donose nebrojene nevolje ljudima i životinjama. Tamo gde kiše padaju uz izvesnu periodičnost (u Jemenu, delom u Omanu), stanovništvo se odvajkad bavi zemljoradnjom. Na mestima gde podzemne vode izbijaju na površinu obrazuju se oaze, sa šumarcima urminih palmi. Ali u Arabiji
195
nema ni reka ni slatkovodnih jezera. Burne i silovite bujice, koje se obrazuju u periodu kiša, brzo presahnjuju, i nijedna od njih nije plovna. Arabija leži u tropskom i suptropskom klimatskom pojasu. U isto vreme, na nekim mestima temperatura noću pada na nulu i ispod nje. U Jemenu sneg pada skoro svake godine. U preislamskoj arapskoj poeziji sačuvali su se likovi viteza koji bacaju u ugašenu vatru luk i strele, da se spasu od mučne hladnoće. Privreda i društveno uređenje Arabljana. Ogromna većina stanovnika Arabije, takozvani beduini, bavi se nomadskim stočarstvom. Brzo iscrpljivanje pašnjaka nagoni stočare da sa svojim stadima lutaju s mesta na mesto u potrazi za hranom i da se drže bliže izvora i oaza. Zbog stalnog nedostatka hrane i čestog otsustva vode, najraširenija životinja, tipična za arabiske polupustinje, jeste kamila. Ova jaka, veoma izdržljiva i krajnje dobroćudna životinja, ali koja u isto vreme može da ponese veliki teret i da brzo ide, hrani se i bodljikavim pustinjskim biljkama i može živeti bez vode po 25 dana zimi i 5 dana leti; kamila utoljuje žeđ prljavom i gorkom vodom, a ponekad i prosto smrdljivim blatom, izvučenim sa dna presušenog bunara. Kamila je verni saputnik beduiia, arabiskog stočaraskitača; ona ga snabdeva mlekom i mesom, koji pored urmi pretstavljaju glavnu hranu stanovnika Arabije; kamilja koža služi za izradu obuće i amova; od vune se izrađuju tkanine i materijal za šatore. Pored kamile Arabljani gaje ovce i delom koze, kao i konje; ali se na konja, u poređenju s kamilom, retko nailazilo u Arabiji, jer se on mogao gajiti na vrlo malom broju mesta; svako nije ni mogao da drži tu ćudljivu životinju, koju treba hraniti odabranim ječmom, a što je glavno — pojiti nekoliko puta dnevno čistom, bistrom vodom. Pored beduina-stočara, koji su u V—VI veku činili većinu stanovništva Arabije, nailazilo se u svim oblastima poluostrva i na stalno i upola nastanjene zemljoradnike velikih i malih oaza, koji su bili rasuti po čitavom poluostrvu i pretstavljali oaze u prostranstvu zaposednutom nomadima. U Arabiji su postojale čitave velike zemljoradničke oblasti, sa cvetnim gradovima, čije je stanovništvo još u I mileniju pre n. e. dostiglo visok stupanj proizvodnje, stupilo u stadij civilizacije i vršilo živu razmenu sa susednim zemljama. To pre svega važi za Jemen, koji je u grčko-rimskoj geografiji bio poznat pod imenom »Srećna Arabija«. U toj planinskoj oblasti na jugozapadu Arabije, na bazi dobro organizovanog sistema veštačkog navodnjavanja odavno se razvila zemljoradnja i nikli su bogati gradovi, čije je stanovništvo vodilo unosnu trgovinu domaćim mirisnim smolama (tamjan) i sticalo velike zarade na posredničkoj trgovini između Indije, Abisinije i zemalja na Sredozemnom Moru. Minejska, Sabejska i Himaritska (Gomeritska) kraljevina, koje su postupno smenile jedna drugu na teritoriji južne Arabije, uživale su kod antičkih naroda slavu legendarno bogatih i visoko kulturnih država; njihove trgovačke kolonije bile su rasute po zapadnoj i severnoj Arabiji, ponikavši još u dubokoj starini na trgovačkim putevima koji spajaju južnu Arabiju sa Sirijom, Palestinom, Vavilonom i Egiptom. Ali je u IV—V veku južna Arabija već
196
dospela u stanje potpunog opadanja: gradovi su se pretvorili u ruševine, uređenja za navodnjavanje su propadala, a znatan deo stanovništva preselio se na sever. Južnoarapski natpisi i drugi pisani spomenici, koji su napisani posebnim pismom, bili su potpuno nerazumljivi Arabljanima V—VI veka. Ali je Jemen i dalje bio zemljoradnička zemlja, zahvaljujući periodičnim kišama. Druga zemljoradnička oblast — Jemama, koja je imala veliki ekonomski značaj u Arabiji V—VI veka, ležala je u jugoistočnom delu Nedžda. Tu je stalno nastanjeno stanovništvo gajilo žitarice i urmine palme, zalivajući svoja polja vodom dobijenom putem kopanja bunara. Prema tome, u Arabiji VI veka razvijale su se dve glavne grane proizvodnje: nomadsko stočarstvo i zemljoradnja. Na to je skrenuo pažnju još Marks, koji je u ovom pismu Engelsu od 1 juna 1853 g. pisao: »Kod svih istočnih naroda može se... konstatovati opšti uzajamni odnos između stalne nastanjenosti jednog dela tih plemena i nomadstva drugog dela, koje i dalje traje«. Kako nomadi, tako i stalno naseljeno stanovništvo Arabije V—VI veka živeli su u uslovima prvobitne zajednice, ujedinjeni u rodove i plemena po obeležju krvnog srodstva. Svako se pleme delilo na više rodova i zauzimalo teritoriju nasleđenu od starina, koja je obuhvatala hiljade kvadratnih kilometara i na kojoj je ono imalo svoja staništa, zimske i letnje pašnjake. Svako pleme (a ponekad i veliki rod široko nastanjenog plemena) pretstavljalo je potpuno samostalnu organizaciju, čiji su članovi stajali između sebe u krvnom srodstvu. Smatrajući sebe za potomke zajedničkog pretka, svi članovi jednog roda i plemena nazivali su se braćom i svi skupa smatrali sebe za sinove svoga mitskog rodonačelnika; otuda nazivi plemena kao što su Benu-bekr (sinovi Bekra), Benu-taglib i dr.; neka plemena nosila su ženske nazive, imenujući se sinovima te i te žene, što pretstavlja ostatak matrijarhata. Ponekad je naziv plemena dolazio od totemske životinje, kao na primer Benu-asad — sinovi lava, Benu-salab — sinovi lisice i dr. Svi su članovi jednog roda obično živeli zajedno, nameštajući svoje šatore od kamilje vune nedaleko od izvora ili u susedstvu kakve oaze. U svakom šatoru živela je porodica, kojoj je na čelu stajao otac; on je bio gospodar šatora. Odrasli sin, pošto stupi u brak, ostavljao je po pravilu svoj šator i postajao starešinom zasebne porodice. Arapska je porodica u VI veku bila patrijarhalna, iako su se ostaci matrijarhata, kao i neki drugi relikti grupnog braka, zapažali u svim plemenima: naime, nailazilo se (premda retko) na porodice u kojima dominantna uloga i pravo razvoda braka nisu pripadali mužu već ženi; u nizu plemena još su trajali sasvim jasni tragovi poliandrije. Ustanova krvne osvete vladala je kako u stepama tako i u oazama, jer je ona pri otsustvu državne vlasti i njenih ustanova za samoodbranu članova roda i plemena, služila kao jedina garancija za bezbednost ljudi i neprikosnovenost imovine. Ipak je arapsko društvo tog perioda nosilo na sebi sigurne znake već daleko poodmaklog procesa raspadanja poretka prvobitne zajednice. Imovinska i soci-
197
jalna jednakost u arapskim plemenima postojala je samo u obliku prilično nejasnih uspomena. U svakom plemenu već se izdvajala rodovska aristokratija, koja je posedovala velika stada stoke i težila da sebi prisvoji najbolje parcele pašnjaka. Ali je najvažniji i najjasniji znak raspadanja rodovskih veza i razlaganja poretka prvobitne zajednice pretstavljalo postojanje ropstva i za njega vezane eksploatacije. Robovlasnici su bili prvenstveno rodovske aristokrate, koje su eksploatisale rad stranih (poglavito afričkih) robova kao pastira. Posedovanje robova pružalo je rodovskoj aristokratiji ogromna preimućstva. U isto vreme, mogućnost eksploatacije, rodovskog rada potsticala je aristokratiju da povećava broj grla svojih stada i osvaja prostrane pašnjake. To je dovodilo do porasta protivrečnosti između rodovske aristokratije i osnovne mase stočara, među kojima raste broj maloimućnih i neimućnih. Ovi poslednji otpočinju borbu protiv robovlasničke aristokratije, odvodeći njenu stoku, napadajući na šatore vođa — sejidâ, šeikâ — sa ciljem da opljačkaju njihovu imovinu, a ponekad i da ih ubiju. Ove ekonomske i socijalne protivrečnosti bile su za arapska plemena naročito osetne s tog razloga što je u Arabiji u VI veku izbila kriza. Ona je bila izazvana relativnom prenaseljenošću, jer Arabljani nisu mogli da povećavaju teritorije pašnjaka, što je zahtevalo porast broja ljudi i stoke. Ograničeni sa tri strane morem, a sa četvrte granicama Vizantije i Irana, Arabljani su se našli u teškom ekonomskom položaju. Ekonomska se kriza razvila i prešla u socijalnu krizu, ubrzavajući raspadanje rodovskih odnosa i zaoštravajući protivrečnosti između rodovske aristokratije i mase nomada u svakom pojedinom plemenu. Lišeni mogućnosti da se slobodno raseljavaju na širu teritoriju, van granica svoga zavičajnog poluostrva, Arabljani su se našli pred prekom potrebom da silom probiju vizantisku i iransku granicu, da bi ovladali novim oblastima. Proces obrazovanja klasa, koji je u Arabiji počeo u V—VI veku, doveo je do stvaranja arapske države. Počeli su se obrazovati savezi plemena, što je pretstavljalo neposredan preduslov za ujedinjenje čitave Arabije. U ideološkoj oblasti težnja Arabljana za ujedinjenjem našla je svog odraza u učenju hanifâ. Hanife, koje su se u VI veku pojavile u čitavom nizu arapskih plemena, odlučno su ustajale protiv plemenskih i lokalnih kultova, propovedale veru u jednog boga judejsko-hrišćanskog tipa. Hanifizam je bio neposredan prethodnik islama. Poreklo islama. Islam je ponikao kao rezultat razvitka socijalnih protivrečnosti na bazi sve dublje krize i stajao u direktnoj genetičkoj vezi sa hanifizmom. U periodu svoga postanka islam je bio odraz procesa razvitka klasnog društva i obrazovanja države u Arabiji. »Velike istoriske prekretnice praćene su religioznim promenama samo ukoliko se radi o tri svetske religije koje su dosada postojale: o budizmu, hrišćanstvu i islamu... — piše Engels u svom radu »Ludvig Fojerbah« — Tek kod ovih, više ili manje veštački nastalih svetskih religija, naročito kod hrišćanstva i islama, nalazimo da opštiji istoriski pokreti dobivaju religiozno obeležje«. Prema tome, i islam, koji je ponikao u Arabiji u VII veku i u toku dva-tri
198
sledeća stoleća razvio se u jednu od svetskih religija, pratio je »veliku istorisku prekretnicu« u zemljama Bliskog Istoka. Pod tom »prekretnicom« mi možemo razumeti samo proces formiranja feudalnog društva i države u Zapadnoj Aziji i Severnoj Africi. Sasvim je prirodno što se islam javio u onoj oblasti Arabije u kojoj je proces raspadanja odnosa prvobitne zajednice bio u VI— VII veku najvećma razvijen. Takva oblast bio je Hedžas, gde je razvitak razmene pretstavljao faktor koji je ubrzavao proces raspadanja odnosa prvobitne zajednice i zametanja odnosa klasnog društva. Još u I mileniju pre n. e. preko Hedžasa je vodio put međunarodne trgovine, poznat kod antičkih naroda pod imenom »put mirisa«, koji je vezivao Indiju (preko Jemena) sa zemljama na istočnim obalama Sredozemnog Mora. Jedno od najvažnijih mesta na tom putu međunarodnog prometa bila je Meka, koja je nastala kao naseobina oko hrama Ka’be, blizu izvora Zemzem. Docnije je Meka stekla vrlo veliki ekonomski značaj zahvaljujući svom izvanredno povoljnom geografskom položaju na raskrsnici puteva koji su vodili iz Jemena i Abisinije u Siriju i Irak. U periodu postanka islama Meka je bila najkrupniji trgovački grad u zapadnoj i srednjoj Arabiji, a Ka’ba je bila mesto kuda su dolazila na poklonjenje mnoga beduinska plemena. Vodeću ulogu u ekonomskom i verskom životu Meke u VI veku igrala je robovlasnička rodovska aristokratija plemena Korejš, koje je stanovalo u tom gradu. Robovlasnički odnosi, koji su se u VI veku tek zametali po arapskim plemenima, u Meki su bili već znatno razvijeni. Rodovske aristokrate Meke, koje su činile vladajući gornji sloj u njoj, bile su ne samo krupni trgovci i zelenaši nego i robovlasnici, koji su eksploatisali robove, imali velika stada i zemlje po hidžaškim oazama i na teritorijama beduinskih plemena koja su stajala u zavisnosti od njih. Trgovina, koja je bila glavno zanimanje čitavog stanovništva Meke, nije imala samo tranzitni karakter. Veliki ekonomski značaj imala je stalna razmena stanovništva Meke sa beduinskim plemenima, koji su u zamenu za proizvode gradskog zanatstva donosili stoku, vunu i kože. Pored unutrašnje trgovine sve veći značaj počelo je dobijati zelenaštvo. Većina stanovništva Meke i mnogi beduini bili su uhvaćeni u mreže ropstva za dug. Zato u VI veku zapažamo istovremeni razvitak protivrečnosti i jačanje borbe kako u samom plemenu Korejš, tako i između tog plemena i beduinskih plemena u Hedžasu. U takvoj situaciji rodovske aristokrate u Meki morale su radi obezbeđenja svoje vladavine da drže stalnu oružanu silu, sastavljenu od arapskih robova. Dalje, ta je aristokratija koncentrisala u svojim rukama svešteničke funkcije u vezi s kultom Ka’be; ona je posluživala hadžije, koji su u Meku stizali svake godine u »svete mesece« — ne samo radi vršenja verskih obreda nego i radi učešća u trgovačkoj razmeni na sajmovima po mestašcima i oazama, koji su ležali u okolini Meke. Trgovina sa beduinima stekla je krajem VI i početkom VII veka osobito velik značaj usled znatnog smanjenja tranzitne trgovine sa Jemenom, koji su 576 g. osvojili Persijanci. Rodovska aristokratija u Meki,
199
koja je imala slobodnih sredstava zbog smanjenja spoljne trgovine, težila je da proširi svoju zelenašku delatnost među beduinima. To je dovelo do daljeg zaoštravanja protivrečnosti između stanovnika Meke i beduina. Po Marksovoj definiciji, opadanje trgovine arabiskih gradova sa Indijom (preko Jemena) »takođe je dalo potstreka« postanku islama. Tako je u uslovima sve jače opštearapske krize, u Meki, gde su pri postojanju robovlasničkog sistema socijalne protivrečnosti dostigle najveći razvitak, nastala nova religija — islam. O »osnivaču« te religije, Muhamedu, sačuvalo se malo verodostojnih podataka. Po muslimanskoj tradiciji, Muhamed je po svome poreklu i položaju pripadao rodovskoj demokratiji plemena Korejš, a po svojim ubeđenjima bio hanifa. Svoju delatnost propovednika i organizatora verske zajednice počeo je oko 610 g. Muhamedovo učenje izloženo je u koranu, koji je podeljen na 114 glava — surâ. Tu se zastupa ideja strogog monoteizma, vera u jednog boga — Alaha, koji se pojavljuje u liku nebeskog despota koji u sebi sadrži karakteristične crte krupnih trgovaca i zelenaša iz Meke. Po odnosu prema ljudima Alah je tipičan robovlasnik, a ljudi — njegovi bespravni i bespomoćni robovi. Islam znači »pokornost«, a oni koji ispovedaju tu veru nazivaju se muslimanima (od arapske reči »muslim« — pokoran). Pored učenja o jednom bogu — Alahu — i o proročkoj misiji Muhamedovoj, mnogo mesta u koranu posvećeno je prikazu kraja sveta i zagrobnog života. Ali su za nas najinteresantnija ona malobrojna mesta koja nam omogućuju da prosuđujemo o socijalnoj sadržini Muhamedovih propovedi. U tom pogledu veoma je karakteristična apsolutna zabrana zelenaštva i strogo ograđivanje od njega trgovine, koja je u koranu prikazana kao zanimanje Alahu potpuno u volji. Ako se setimo da su žrtve zelenaškog pljačkaštva bili u prvom redu pretstavnici rodovske demokratije u Meki, odmah će nam biti jasno čije je interese Muhamed zastupao. Osim toga, borba protiv. zelenaštva mogla je ujediniti rodovsku demokratiju u Meki sa beduinima u Hedžasu. Stupivši u borbu sa vladajućim gornjim slojem u Meki, Muhamed je, prirodno, stekao sebi vatrene pristalice kod jednog dela robova Meke. Ali je sam Muhamed, kao što se to vidi iz najstarijih delova korana, smatrao ropstvo za potpuno zakonitu društvenu ustanovu. Šta više, imovinska nejednakost, sa svim svojim posledicama, prikazana je u koranu kao pojava koja ne podleže nikakvim promenama. Sasvim dosledno sprovodi se u koranu misao da će ugnjetači biti kažnjeni tek na onom svetu; na ovom pak svetu ne predviđa se promena postojeće ekonomske i socijalne nejednakosti; muslimanima se propisuje da budu pokorni i strpljivi. Prema tome, apsurdna je pretstava koju čitav niz buržoaskih naučnika ima o Muhamedu, kao socijalnom reformatoru. U Meki, gde je lokalna rodovska aristokratija vršila veliki uticaj na svoje saplemenike, islamski pokret bio je osuđen na neuspeh. 622 g. došlo je do hidžre,
200
tj. do preseljenja Muhameda i njegovih sledbenika u zemljoradničku oazu Jasrib, koja je postala poznatijom pod imenom Medina. Najvažniji događaj iz »medinskog perioda« islama pretstavlja organizovanje muslimanske »zajednice vernika«. Kao što se vidi iz glava korana koje se odnose na to vreme, ta se zajednica principijelno razlikuje od rodovskih organizacija, jer se ljudi u nju nisu ujedinjavali na osnovu krvnog srodstva, već prema obeležju pripadnosti novoj religiji — islamu. Stvaranje takve zajednice bilo je moguće samo kao posledica već daleko poodmaklog procesa raspadanja poretka prvobitne zajednice. Koran jasno odražava raspadanje rodovskih veza, utvrđujući princip privatne svojine i individualne odgovornosti za dela i postupke; ustanova krvne osvete osuđuje se i ukida. U medinskim glavama korana veoma su brižljivo određena prava naslednika, pri čemu su predviđeni svi stepeni srodstva. U Medini mladi islam nije dobio samo svoj organizacioni oblik nego i svoju materijalnu bazu. Postepeno isteravši iz Medine tri »jevrejska plemena« (verovatno su to bili judaizovani Arabljani) i zauzevši njihovu zemlju i imanja, Muhamed je mogao da razdeli zemljišne deonice kako stanovnicima Meke koji su se sa njim preselili tako i dvama medinskim arapskim plemenima. Tim plemenima, koja su jako trpela od nedostatka zemlje, primanje islama davalo je sasvim realne rezultate. Zato su se arapska plemena Medine pretvorila u revnosne muslimane. Muhamedova spoljna politika, koja je sebi stavila za cilj slabljenje Meke i zadobijanje uticaja nad plemenima Hedžasa, takođe je medincima donosila neposredne ekonomske koristi. Organizujući napade na karavane Meke, medinski muslimani unosili su pometnju u ekonomski život Meke. Pokušaj muslimana da zaplene bogat karavan Meke, koji je dolazio iz Sirije, doveo je 624 g. dobitke kod Bedre, u kojoj su muslimani odneli pobedu nad stanovnicima Meke. Docnije, poraz medinaca kod planine Ohoda (blizu Medine) 625 g. i čak opsada Medine 627 g. od strane udruženih snaga stanovnika Meke i od njih zavisnih hedžaskih beduinskih plemena — nisu doveli do likvidacije islama. Naprotiv, posle neuspele opsade Medine zapaža se širenje i produbljivanje uticaja medinskog islama na hedžaske beduine. Lišena podrške svojih bivših beduinskih saveznika, koji su prešli na Muhamedovu stranu, Meka se 630 g. bez borbe predala muslimanima. Predaji su prethodili pregovori između Muhameda i pretstavnika aristokratije u Meki; primivši islam, ta je aristokratija obezbedila sebi odgovarajući položaj u rukovodstvu muslimanskom zajednicom. Ka’ba je postala glavna muslimanska svetinja, usled čega su se značaj i prihodi tog hrama jako povećali. Sačuvan je čak i kult mesnog fetiša — »crnog kamena«. Broj hadžija. koji su dolazili na poklonjenje u Meku, koja je postala muslimanski »sveti grad«, morao je znatno porasti, a sa porastom broja hadžija povećavao se i priliv sredstava i moglo se računati na proširenje i oživljenje trgovine. Tako se početkom VII veka obrazovala u zapadnoj Arabiji, sa centrom u Medini, nadplemenska organizacija u vidu muslimanske zajednice, s novom ide-
201
ologijom, koja je odražavala postanak klasnog društva u Arabiji. Ta nova organizacija, na čijem su čelu stajali korejšiti, bila je jezgro buduće arapske države. Arapska osvajanja i obrazovanje kalifata. Posle Muhamedove smrti (632 g.) došao je na čelo muslimanske zajednice najpre Abu-Bekr (632—634 g.), a zatim Omar . (634—644 g.), koji su uzeli titulu kalifa, tj naslednika (Muhamedovih). Za ova dva prva kalife završeno je ujedinjenje Arabije i odnesene su krupne pobede u borbi sa Iranom i Vizantijom. Dok su pod Muhamedom samo plemena Hedžasa i zapadnog Nedžda priznala vlast šefa islama, dotle je pod prvim dvama kalifama potčinjena čitava Arabija. Najveći otpor ujediniteljskoj politici prvih kalifa pružila su nastanjena, zemljoradnička plemena, naročito jemamsko pleme Benu-hanifa, u kome je veliku. ulogu igrao poseban prorok Musejlima. Slomivši otpor Jemamaca, hedžaske su trupe zajedno za beduinima severoistočne Arabije upale u Irak i posle niza lokalnih uspeha i neuspeha zadale 637 g. Iranskim trupama poraz kod Kadisije. 641 g. Arabljani, koji su sad već čvrsto držali čitav Irak, odneli su novu pobedu nad iranskom vojskom kod Nehavende (blizu stare Egbatane). Istovremeno sa osvajanjem iranskih poseda Arabljani su odneli pobede u Siriji i Palestini. U jesen 636 g. oni su do nogu potukli vojsku cara Iraklija na reci Jarmuku; 638 g. predao se Jerusalim, a 640 g. — Cezareja. 640—641 g. preduzet je prvi napad na Egipat, koji je bio konačno osvojen 645 g. Glavni uzrok vojnih uspeha Arabljana ležao je u unutrašnjem stanju u Iranu i Vizantiji, koji su bili iscrpeni upornim ratom, koji se završio uoči upada Arabljana (vidi glavu XI). Taj rat, koji je opustošio Siriju i Irak, doprineo je zaoštravanju socijalnih protivrečnosti i jačanju klasne borbe, usled čega je stanovništvo u arapskim osvajačima videlo oslobodioce od vizantiskog i iranskog jarma. Osvojene vizantiske i iranske oblasti ušle su u sastav kalifata, kako su docnije u Zapadnoj Evropi počeli nazivati arapsku državu. Tvorcem kalifata muslimanska istoriska tradicija smatra kalifu Omara, u čijem idealizovanom liku treba videti personifikaciju poretka vojne demokratije. U tom poretku Arabljani-osvajači nisu učestvovali u društvenoj proizvodnji osvojenih zemalja. Rat u cilju osvajanja novih teritorija i sticanja plena, kao i dobijanje danka od pokorenog stanovništva — bili su glavno zanimanje Arabljana. Pokoreno stanovništvo bilo je dužno da plaća zemljišni porez — harač i lični porez — džizija — u visini od 1 do 4 denarija (5—20 rubalja) godišnje u novcu i sem toga da daje određenu količinu pšenice, maslinovog ulja i sirćeta. Arabljani su preduzeli mere da se ne stope s pokorenim stanovništvom i ne rastvore u njegovoj masi. Još u periodu prvih osvajanja u vodećem sloju muslimanske zajednice, koji je bio neka vrsta vlade kalifata, zapažali su se znaci suparništva i borbe između korejšitske rodovske aristokratije i pretstavnika demokratskih masa arapskih plemena. Treći kalifa Osman (644—656 g.), koji je pripadao veoma uglednom korejšitskom rodu Omeja, postavljao je svuda po osvojenim provincijama za upravni-
202
ke svoje srodnike. Svemoć aristokrata iz Meke, koji su često pribegavali nasilju i iznuđivanjima, izazivala je proteste i revolt. 656 g. Arabljani iz osvojenih oblasti, podržani od medinskog stanovništva, svrgli su i ubili Osmana i proglasili za kalifu Aliju, Muhamedovog brata od strica i zeta. Ali je namesnik Sirije Muavija, rođak ubijenog Osmana, oslanjajući se na plemena svoje provincije, otpočeo oružanu borbu protiv Alije. Ta je borba bila praćena daljim razvitkom protivrečnosti u arapskom društvu i poslužila je kao. jedan od uzroka postanka sekte haridžitâ. To su bili pobornici vojne demokratije, koji su proglasili princip vrhovne vlasti muslimanske zajednice. Polazeći od tog principa, oni su samo zajednicu priznavali za ovlašćenu da bira i svrgava kalife, pri čemu je vrhovni izbranik zajednice mogao biti svaki pobožan musliman. Oba pretendenta za vrhovnu vlast u kalifatu oni su smatrali za uzurpatore, koje treba silom ukloniti. 661 g. Alija je u Kufi pao kao žrtva jednog haridžita. Atentat na Muaviju nije uspeo. On se proglasio za kalifu i osnovao. dinastiju Omejada. Pristalice i sledbenici Alije, čiji je broj iz pokolenja u pokoljenje brzo rastao, postali su poznati pod imenom šiita. Oni su pretstavljali aktivnu opo-ziciju prema Omejadima. Kalifat Omejada. Dinastija Omejada (661—750 g.), zastupljena svojim prvim pretstavnicima, bila je nosilac društvenih. odnosa karakterističnih za robovlasnički poredak Arabije VI—VII veka. Zato je glavna provincija kalifata pod tom dinastijom postala Sirija, gde se u VI—VII veku već razvijao feudalni način proizvodnje, ali gde su u isto vreme još bili jaki robovlasnički odnosi. Iran (uključujući i Irak — Vaviloniju), gde se još pod Sasanidima obrazovalo rano feudalno društvo, postao je poprište sve jače eksploatacije i borbe. U Siriji, gde se nalazila prestonica omejadskog kalifata — Damask, vladala je relativno umerena eksploatacija i zapažao se znatan porast proizvodnih snaga. Od tri nadleštva koja su, po definiciji Marksa i Engelsa, imale vlade na Istoku, pod Omejadima su stalno funkcionisala samo dva — finansisko i vojno, koja su rukovodila globljenjem sopstvenog stanovništva i, pljačkom tuđih zemalja. Funkcije pak trećeg nadleštva — društvenih radova, koje je imalo da se stara o reprodukciji, bile su u potpunosti prepuštene pokorenom stanovništvu. Pretstavnici damaske vlade mešali su se u stvari lokalnog stanovništva samo u slučaju da izbije ustanak ili se smanji priliv dažbina i poreza. U prvoj polovini omejadskog perioda, kao i za vlade četiri prva kalife, Arabljani nisu uzeli učešća u društvenoj proizvodnji, već su bili zauzeti gotovo isključivo ratom, međuplemenskim sukobima i ugušivanjem ustanaka. Ali su već najbliži potomci osvajača-varvara podlegli uticaju više ekonomike i razvijenijih društvenih odnosa, koji su vladali po osvojenim-feudalnim zemljama. Tim uticajem može se objasniti težnja arapske aristokratije da se konsoliduje u vladajuću klasu kalifata i da stane na čelo državne uprave. Takva težnja dobila je svoj najpotpuniji izraz u merama, ili »reformama« kalifa Abd-el-Melika (685— 705 g.) i Velida I (705—715 g.). U administraciju i zvaničnu prepisku, koje su do tog vremena vodili domaći stručnjaci na mesnim jezicima, sada je propisano da
203
se uvede arapski jezik. U isto vreme zaveden je jedinstveni novčani sistem: umesto vizantiskog zlatnog n sasanidskog srebrnog novca, koji su bili u opticaju naporedo sa arapskim novcem, dopušten je opticaj samo arapskih srebrnih dirhema (25 kopejki) i zlatnih denarija (5 rubalja). Istovremeno s tim reformama zapaža se jačanje eksploatacije. U tom pogledu veoma je karakterističan zakon iz 700 g., po kome su svi muslimani ne-Arabljani, koji su dotle bili oslobođeni ličnog poreza, imali otsad da plaćaju taj porez podjednako kao i ostalo nemuslimansko poresko stanovništvo. U isto vreme upravnik Iraka Hadžžadž, poznat po svojim svirepim razračunavanjima sa haridžitima, propisao je da se odbegli seljaci hvataju: i žigošu, pa zatim vraćaju u mesto stanovanja. Krajem VII i u prvoj četvrtini VIII veka Arabljani su osvojili nove teritorije, koje su pomerile granice kalifata sve do obala Atlantskog Okeana na zapadu i do reke Sir-Darje i Inda na istoku. Osvojivši zemlje Severne Afrike i potčinivši svojoj vlasti mesna plemena Berbera 709 g., Arabljani su pomoću ovih pokorili 711— 714 g. veći deo Pirinejskog Poluostrva, posle čega su upali u južnu Galiju, počeli da vrše prepade u dolinu Rone, a zatim opustošili Akvitaniju. Njih su tek 732 g. zaustavile između Tura i Poatjea trupe Karla Martela, koje su im zadale poraz; posle toga Arabljani su se povukli. Istovremeno s pobedama na Zapadu Arabljani su početkom VIII veka postigli znatne uspehe u dolini reke Inda, osvojili Turkestan skoro do Sir-Darje, došli do Darjalskog klanca na Kavkazu i 716—717 g. preduzeli treću opsadu Carigrada (prve dve opsade vizantiske prestonice preduzete su pod Muavijom i završile su se, kao i ova poslednja opsada, neuspešno po Arabljane). U oblasti unutrašnjih odnosa, u prvoj polovini VIII veka zapaža se jačanje borbe osvojenih naroda protiv arapskog jarma. Ugušivanje ustanaka u Iraku, Iranu i Severnoj Africi, gde su se protiv Arabljana digla plemena Berbera, zahtevalo je veliko naprezanje snaga Sirije i Egipta. Pod poslednjim Omejadima Sirija je izgubila svoj privilegovan položaj, jer je damaska vlada bila prinuđena da od sirskog stanovništva uzima velika sredstva za upornu borbu sa Vizantijom i za ugušivanje ustanaka u zapadnim i istočnim oblastima kalifata. Zbog promene unutrašnje politike u Siriji, poslednje kalife iz dinastije Omejada morale su se sukobiti sa ustancima siriskog seljaštva i plebejskog stanovništva gradova. Muslimani ne-Arabljani, lišeni svojih privilegija zakonom iz 700 g., prestali su da budu oslonac arapske vlasti. Uglavnom Omejadi su za sve vreme ostali tipični pretstavnici arapske rodovske aristokratije, tuđi pokorenim narodima, usled čega nisu mogli da stvore jaku i široku bazu za svoju vladavinu. Konačni udarac vladavini Omejada zadan je iz Horasana, gde je 747 g. izbio ustanak; on se brzo raširio po čitavom Iranu, a posle dve godine preneo se i u Irak. U iscrpenoj Siriji poslednji omejadski kalifa Mervan II (744—750 g.) nije mogao naći snaga za borbu sa ovim širokim narodnim pokretom protiv vladavine Omejada. Bagdadski kalifat. Kao rezultat tog pokreta došao je na vlast Abu-l-Abas, koji je osnovao novu dinastiju — Abasida (750—1258 g.). Pod ovom dinastijom
204
centar kalifata prenesen je iz Damaska u Bagdad, grad koji je 762 g. osnovao kalifa Mansur na reci Tigru. Zato je država Abasida dobila naziv Bagdadski kalifat. Još pod prvim Abasidima feudalni su se odnosi dalje razvili, Pre svega pod kalifom Mansurom (754-—775 g.), pravim organizatorom Bagdadskog kalifata, osnovnim oblikom eksploatacije širokih masa postaje uzimanje feudalne rente. Dalje, počinje da forsirano radi »nadleštvo društvenih radova«, što doprinosi razvitku proizvodnih snaga. Pored razvitka zemljoradnje i zanata znatno oživljava i razmena, kako u samom kalifatu tako i sa susednim zemljama, a središni položaj bagdadske države na putevima iz Kine i Indije u Zapadnu i Istočnu Evropu doprinosi razvitku tranzitne trgovine. U Bagdadskom kalifatu arapska aristokratija izgubila je svoj izuzetni položaj; zato su veliku ulogu počeli igrati iranski feudalci, pomoću kojih su Abasidi i došli na vlast. U vezi s tim kalifat je pod prvim Abasidima po svojoj administrativno-finansiskoj strukturi i mnogim svojim zakonima i ustanovama potsećao na državu poslednjih Sasanida. Sasanidski fiskalni sistem smatran je uzorom kome treba podražavati, po mišljenju abasidskih činovnika, iako su oni delali u situaciji daleko razvijenijih ekonomskih i socijalnih odnosa. Na čelu državne uprave stajao je vezir, koji se starao o administraciji, finansijama i vojsci. Taj su položaj za više generacija zauzimali Barmekidi, krupni iranski zemljoposednici, koji su, uživajući neograničenu vlast, vršili stalnu kontrolu nad arapskim kalifom kao pretstavnici klase iranskih feudalaca. Najkrupnijim figurama na bagdadskom prestolu, pored Mansura, smatraju se Harun-al-Rašid (786—809 g.) i Mamun (813—833 g.). Na idealizovan, istoriski neistinit lik Haruna nailazi se u »1001 noći«; otuda vodi poreklo slava i popularnost toga kalife u Evropi. Za njegove vlade kalifat je dostigao visok stupanj ekonomskog i kulturnog procvata. Ali su se u isto vreme već počeli zapažati i prvi simptomi opadanja. Moć i sjaj Bagdadskog kalifata počivali su na eksploataciji seljaka kao osnovnih proizvođača; njihov položaj postajao je sve teži u vezi sa daljim razvitkom feudalnih odnosa. U kalifatu feudalna je renta ubirana u obliku zemljišnog poreza. U početku je visina tog poreza zavisila od stanja letine; on je iznosio od jedne polovine do jedne osmine letine i plaćan je poglavito u naturi. Ali je već pod Harunom počeo da preovlađuje porez ubiran u zavisnosti od razmera setvene površine i plaćan je u novcu i u naturi. Razumljivo je da su pri takvoj promeni oblika eksploatacije nerodice i tržišna kolebanja cena poljoprivrednih proizvoda padali isključivo na ramena zemljoradnika. Jačanje feudalne eksploatacije izazivalo je masovne ustanke. Jedan od najkrupnijih antifeudalnih pokreta IX veka bio je ustanak Babeka u Azerbejdžanu. Taj je pokret uglavnom stavio sebi za cilj da vaskrsne stari poredak prvobitne zajednice, u kome nije bilo feudalne eksploatacije. U buržoaskoj nauci taj se pokret naziva »komunističkim« jedino na osnovu toga što su Babekovi sledbenici, u svojoj težnji da se vrate u poredak prvobitne zajednice, zavodili »zajednicu
205
imovine«, tj. zemlje i inventara. Muslimanski feudalni istoričari, koji pokazuju težnju da Babekove pristalice prikažu kao bandu razvratnih pljačkaša, pustili su u literarni promet neosnovano tvrđenje da su ustanici zavodili i »zajednicu žena«. Ustvari žene su, učestvujući u ustanku naporedo sa muškarcima, uživale veliku nezavisnost i slobodu, a pritom je postojao brak udvoje. Babekov ustanak trajao je preko 20 godina (od 815 do 837 g.), neko vreme zahvatio čitav severozapadni Iran i jedan deo Zakavkazja, naišao na podršku plebejskih slojeva u čitavom nizu gradova i bio ugušen jedino naporima celokupnih vojnih snaga kalifata. Znatnu prepreku za potpun razvitak feudalnih odnosa u Bagdadskom kalifatu pretstavljala je činjenica da je sačuvano jako robovlasničko uređenje. I pored toga što je seljaštvo s razvitkom feudalnih odnosa snosilo sve veći teret državnih dažbina, po najtežim sektorima društvenog rada (kao što su: u sistemu veštačkog navodnjavanja, na plantažama pamuka, po rudnicima i jamama itd.) i dalje su radili robovi. To su mahom bili robovi afričkog porekla, dovedeni sa ostrva Zanzibara, gde je postojalo veliko tržište afričkih robova. Na arapskom jeziku to se ostrvo zvalo az-Zindž, a svaki rob dovezen odatle — zindži. Osobito je mnogo zindža bilo u Iraku i delom u zapadnom Iranu, gde su ti afrikanci radili pod neverovatno teškim uslovima na isušivanju močvara, vađenju soli i metala itd. 869 g. izbio je ustanak zindža u okolini Basre, gde je postojalo veliko tržište robova. Taj ustanak, koji je trajao čitavih 14 godina i zahvatio čitav južni Irak i Huzistan, naišao je na aktivnu podršku seljačkih masa. 878—879 g. zindži, na čijem je čelu stajao Arabljanin-šiit Ali-ibn-Muhamed, ugrozili su i sam Bagdad. Jedino je dezorganizacija u redovima samih zindža, čiji se vođa 879 g. proglasio za kalifu, olakšala kalifskim trupama koje su dotle trpele krupne poraze u borbi sa zindžima, da uguše ustanak. Ali je neposredan nastavak ustanka zindža bio snažni seljački antifeudalni pokret karmata, koji je tokom X veka u više mahova do temelja uzdrmao Irak i preneo se zatim u Siriju. Raspadanje Bagdadskog kalifata. Država Abasida još od samog početka vladavine te dinastije zahvatala je manju teritoriju u poređenju sa omejadskim kalifatom. Na Pirenejskom Poluostrvu se od 756 g. učvrstila vlast kordovskih Omejada. Krajem VIII veka (788 g.) Maroko je potpao pod vlast šiitske dinastije Idrisida, a od 800 g. u Severnoj Africi (tj. u zemljama zapadno od Egipta) učvrstila se vlast dinastije Aglabida. Za vlade Harun-al-Rašidovog sina Mamuna počeo je proces odmetanja Irana, koji se završio krajem IX veka, kada se čitava ta zemlja našla pod vlašću nekoliko iranskih dinastija. Na početku X veka od kalifata su se konačno ocepili Egipat, Sirija s Palestinom i severna Mesopotamija. Sredinom X veka vlast abasidskih kalifa priznavao je samo Bagdad sa svojom okolinom. Do takvog raspadanja širokog Bagdadskog kalifata došlo je usled razvitka feudalnih odnosa i borbe raznih naroda protiv arapske vlasti. U drugoj polovini IX veka na bagdadskom se prestolu smenio niz ništavnih i bednih kalifa, koji su u potpunosti zavisili od starešina turanske garde; gardisti su
206
svrgavali i dovodili kalife na presto, stavljali ih na muke i ubijali ili bacali u tamnicu. Ali su se abasidske kalife, izgubivši svoje posede i političku vlast, pretvorile u muslimanske prvosveštenike, koje ponekad upoređuju s rimskim papama. U X veku kalife su, koristeći se svojim verskim autoritetom, davale investiture raznim feudalnim posednicima i smatrane su za seniore koji stoje na vrhu feudalne jerarhije. Zato su razni feudalni gospodari težili da uspostave svoj stalni uticaj na bagdadske kalife. To su mogli da ostvare Buidi (Buvejhidi), jedna šiitska dinastija koja je vladala zapadnim Iranom. Ovi Persijanci-šiiti zauzeli su 945 g. Bagdad i nekih sto godina vršili kontrolu nad bagdadskim kalifom. Ali je verski autoritet bagdadskog kalife i dalje rastao. Kada su sredinom XI veka Turci-Seldžuci osvojili Iran, potukli trupe Buida i zauzeli Bagdad (1055 g.), oni su priznali bagdadskog kalifu za svog sizerena, i kalifa Kaim stavio je na glavu Togrul-bega, vođe Seldžuka-osvajača, dvorogu krunu i opasao ga dvama mačevima, kao znak da mu predaje vlast nad Istokom i Zapadom. Kordovski i Kairski kalifat. U X veku pored bagdadskih kalifa pretendovali su na vrhovnu vlast nad muslimanskim svetom pretstavnici još dveju dinastija. Na Pirenejskom Poluostrvu mladi Omejad, koji se spasao prilikom uništenja te dinastije od strane Abu-l-Abasa, — Abdarahman I stao je na čelo nezavisne države, sa centrom u Kordovi (756 g.). Ta Kordovska država (emirat) dostigla je kulminaciju svoje političke moći i snažan kulturni razvitak u X veku, pod Abdarahmanom III (912— 961 t.), pod njegovim sinom Hakamom II (961—976 g.) i pod Hišamom II (976—1009 g.), za čije je vlade upravljao istaknuti državnik Muhamed-ibn-AbuAmir, poznat kod Evropljana pod imenom Almanzor. 929 g. Abdarahman III proglasio se za kalifu. Ali se usled pobede centrifugalnih feudalnih snaga Kordovski kalifat na početku XI veka raspao na niz nezavisnih feudalnih poseda i gradova, koji su stupili u međusobnu borbu; ona je stanovništvu pričinjavala nebrojene nedaće, potkopala snage muslimanske Španije i tako doprinela uspeeima rekonkviste (vidi glavu XXVI). Dinastija kordovskih Omejada ugasila se 1031 g. Kairske kalife bili su vladari iz dinastije Fatimida i smatrali sebe potomcima Muhamedove kćeri i Alijine žene Fatime. Fatimidi su se učvrstili 909 g. u Severnoj Africi. 969 g. oni su osvojili Egipat (iste godine osnovan je Kairo); zatim se vlast te dinastije proširila na Palestinu i Siriju, ali je zato bila izgubljena Severna Afrika. Dinastija Fatimida vladala je, poglavito u Egiptu, sve do 1171 g., kada je Salahedin (Saladin) osnovao novu dinastiju — Ejubida (vidi glavu XVI). Arapska kultura i njen uticaj na Evropu. Srednjovekovna kultura zemalja Bliskog Istoka može se nazvati »arapskom« samo uz više ograda. To nije bila kultura koju su stvorili samo Arabljani, iako su oni uzeli velikog učešća u njenom stvaranju. Arapska kultura bila je rezultat aktivnog uzajamnog delovanja mnogih civilizovanih naroda kalifata, koji su primili arapski jezik kao sredstvo kulturnog stvaranja. Prema tome, termin »Arabljani« u kulturnom pogledu jeste uslovan termin i ne obuhvata samo Arabljane nego i Persijance, Grke, Sirce, Jevreje, Kopte, Berbere i Vizigote koji su pisali i govorili arapski.
207
Kulturna delatnost naroda kalifata pretstavlja veoma važnu kariku u istoriskom lancu razvitka svetske kulture. Arabljani su odigrali vidnu posredničku ulogu: oni su primili starogrčku kulturu, dopunili je nizom veoma krupnih tekovina i predali je Evropi. Sirski filozofi i lekari bili su u VIII—IX veku prvi posrednici između Arabljana i starogrčke nauke. Pod kalifom Mamunom (813—833 g.) široko se razvila delatnost na prevođenju starogrčkih naučnih i filozofskih dela na arapski jezik. Istovremeno, ukrštajući se sa grčko-sirskim uticajem, vršio se i indo-iranski uticaj. Tradicija stavlja u vreme Mansura (754—-775 g.) prevode glavnih dela Galena, Hipokrata, Ptolemeja i Euklida. U toku IX—XI veka naučnici kalifata detaljno su se upoznali sa delima Aristotela, Platona i neoplatoničara. U XI veku Arabljani su ne samo savladali nego i znatno proširili i produbili naučna dostignuća Grka u oblasti anatomije, fiziologije i zoologije, kao i astronomije i matematike; u oblasti geografije Arabljani su široko razradili grčko učenje o klimatskim pojasevima i naročito o uticaju klime na kulturni razvitak naroda. To učenje izloženo je kod istaknutog geografa Jakuta (1179—1229 g.) i duboko obrazloženo kod Ibn-Halduna (1322—1406 g.). Prvi prisan kontakt arapske kulture sa zapadno-evropskom datuje iz doba krstaških ratova, za vreme kojih su Arabljani pokazali svoju neospornu kulturnu nadmoćnost. Ali se neposredniji i trajniji uticaj arapske kulture na Zapadnu Evropu vršio preko Kordovskog kalifata. Kultura te države bila je najviša i vodeća u Zapadnoj Evropi. U muslimanskoj Španiji pretstavljali su moćne rasadnike znanja i žarišta razvitka kulture univerziteti u Kordovi, Sevilji, Malagi i Grenadi; na njima su pored teologije i pravnih nauka sa uspehom predavane astronomija, matematika, hemija i medicina, a broj studenata peo se na hiljade. Grenadski univerzitet, osnovan sredinom XIV veka, posećivali su mnogi kastiljci, provansalci i drugi Evropejci. Kalifska biblioteka u Kordovi imala je u X veku oko 400.000 tomova. Arabljani su razradili učenje o sfernom obliku zemlje. To se učenje pojavilo 1410 g. u latinskom prevodu i izvršilo neposredan uticaj na Kolumba. Astronomska dela španskih Arabljana stavljena su u temelj evropske astronomije. Astronomske tablice koje se pripisuju Alfonzu X (u HŠ veku) bile su rezultat arapskih posmatranja i proračuna. Astronom Zarkali (1029—1087 g.) bio je istaknuti astronom- posmatrač i usavršio je astrolabiju. Njegovo delo u latinskom prevodu citirao je Kopernik. Arapski nazivi zvezda u modernoj astronomiji svedoče o zaslugama Arabljana u toj nauci. Algebru, trigonometriju i analitičku geometriju osnovali su Arabljani. Arapski matematičari primili su od Indusa, usavršili i predali Evropljanima cifre koje su sve do danas poznate kao »arapske cifre«; oni su uveli i novu cifru — nulu, što je omogućilo da se svaki broj izrazi ciframa. Arapski lekari, među kojima su postojale jasno razgraničene specijalnosti terapeuta, hirurga i okultiste, došli su do pretstave o infekciji kao uzroku mnogih bolesti. Arapski hirurg Zahravi (umro 1013 g.) smatrao je vivisekciju nužnim uslovom za razvitak naučne medicine. Latinski prevodi njegovih dela iz hirurgije izdavani
208
su u Zapadnoj Evropi sve do kraja XVIII veka, služeći kao udžbenik za studente i priručnik za lekare. Najistaknutiji filozof ranog Srednjeg veka bio je Arabljanin Ibn-Rušd (1126—1198 g.), koji je poznat u Zapadnoj Evropi pod imenom Averoes. Njegovi komentari na Aristotela izvršili su snažan uticaj na zapadnoevropsku skolastičku filozofiju i nauku (vidi glavu XXXII). O kulturnom uticanju Arabljana na Evropu svedoči niz naučnih termina i reči iz svakodnevnog života, koje su iz arapskog primili svi evropski narodi — algebra, alhemija, almanah, alkohol, logaritam, cifra, zenit, tarifa, divan, amulet itd. Arapska nauka, za razliku od srednjovekovne evropske nauke, manje se razvijala pod uticajem religije i crkve, a više za zadovoljavanje potreba i interesa kalifa ili feudalnih muslimanskih kneževa. Ta je nauka bila dakle svetovnija i njeni pretstavnici imali su veću slobodu naučnog istraživanja od svojih savremenika —- evropskih naučnika. Znatan je i doprinos koji su narodi koji govore arapskim jezikom dali svetskoj kulturi u oblasti lepe književnosti, poezije i muzike. Pored već pomenutih priča iz »1001 noći«, arapski je Istok stvorio i niz drugih beletrističkih dela: riterske romane, kakav je popularni roman o Antaru; poučne povesti (»Kalila i Dimna« i dr.), koje su bile dobro poznate i pismenim ljudima stare Rusije; humorističke novele (takozvane makame), najzad, beduinsku, docnije ritersku poeziju, koja je izvršila snažan uticaj na stvaralaštvo provansalskih trubadura XII—XIII veka. Arabljani su primili od Kineza način za izradu hartije i baruta i predali ga docnije Evropljanima, na šta ukazuje Engels.
209
DEO DRUGI
ZAPADNA EVROPA OD XI DO XV VEKA
211
GLAVA XIII
EKONOMSKI RAZVITAK ZAPADNE EVROPE KRAJEM XI VEKA Odvajanje zanata od poljoprivrede i postanak gradova. XI vek pretstavlja u više pogleda prekretnicu u istoriji zapadnoevropskog feudalizma. U tom se veku uglavnom završava proces feudalizacije najvažnijih zapadnoevropskih zemalja. Čak u onim zemljama u kojima je taj proces tekao sporijim tempom, kao u Engleskoj ili Nemačkoj, osnovna masa seljaštva pretvara se krajem XI v. u kmetove. Feudalni posed sa svojim karakterističnim obeležjima širi se po čitavoj Evropi. Seoska se opština sve više pretvara od organizacije slobodnog seljaštva u organizaciju kmetskog sela, potčinjenog interesima feudalne eksploatacije. Dok se period od početka Srednjeg veka do XI v. može posmatrati kao period nastajanja feudalizma, vreme od XI do XV v. pretstavlja period punog razvitka feudalizma u Zapadnoj Evropi. Ali, feudalizam je već u sebi nosio klice raspadanja. Karakteristična je osobina izgrađenog feudalizma početak obrazovanja feudalnog grada ili, tačnije, odvajanje grada od sela. Ostajući dugo vremena na tlu feudalne proizvodnje, srednjovekovni je grad ipak sve više razvijao u Evropi robno-novčane odnose, koji su postepeno podrivali ekonomske odnose feudalizma. Za rani Srednji vek karakterističan je nizak nivo razvitka proizvodnih snaga i u vezi s tim preovlađivanje naturalne privrede. Zanatska radinost još se po pravilu nije odvojila od poljoprivrede, kao što vidimo na primeru karolinškog feudalnog poseda. Povezivanje poljoprivrednog rada sa zanatstvom Marks smatra karakterističnim obeležjem naturalne privrede. Naturalna je privreda po svojoj prirodi potrošačka. Po rečima Engelsa, »u prvim vekovima Srednjeg veka, proizvodnja je bila usmerena na vlastitu potrošnju. Ona je pretežno zadovoljavala samo potrebe proizvođača i njegove porodice. Tamo gde su, kao na selu, postojali odnosi lične zavisnosti, ona je takođe zadovoljavala
213
potrebe feudalnih gospodara. Tu se, dakle, nije vršila nikakva razmena, zato proizvodi nisu ni dobijali karakter robe. Seljačka porodica proizvodila je gotovo sve što joj je bilo potrebno, alate i odelo u podjednakoj meri, kao i životne namirnice.« Razume se, preovlađivanje naturalno-privrednih odnosa u periodu ranog Srednjeg veka nije isključivalo trgovinu. Neutrošeni viškovi mogli su se izdvojiti za prodaju. Produkt se nije proizvodio kao roba već kao predmet potrošnje, ali je on mogao da u procesu prometa postane roba. Imamo dosta podataka o trgovini u ranom Srednjem veku, ali oni ne remete opštu sliku naturalno-privrednih odnosa u tom periodu. Poznata nam je proizvodnja produkata za prodaju već u karolinškom periodu. Postojanje začetaka novčane rente svedoči da su i neka seoska gazdinstva proizvodila izvestan deo svojih proizvoda za prodaju. Već se zapažala i izvesna podela rada na feudalnom posedu. Ali, po pravilu, zanatski je rad bio spojen s poljoprivrednim. Seljaci nisu davali svojim seniorima samo poljoprivredne proizvode već i zanatske izrađevine. Trgovinu je u Evropi ranog Srednjeg veka činila uglavnom trgovina sa Istokom. Istok je slao na Zapad luksuzne proizvode, a sa Zapada dobijao sirovine i robove. Ta se trgovina nalazila u rukama istočnih trgovaca. Potrošači uvožene robe bili su samo aristokratija i više sveštenstvo. Unutrašnja trgovina, koja se uglavnom ograničavala na sajmove, bila je beznačajna. Trgovina se često povezivala s ratom i pljačkom. Takva je bila trgovina Normana, a takva je bila i trgovina italijanskih gradova Amalfija, Venecije i Đenove. Od XI v. može se govoriti o početku društvene podele rada i razvitka unutrašnjeg tržišta u Evropi. Čitav karakter evropske privrede počinje potpuno da se menja. Na scenu evropske istorije stupa grad. Kako su nastali gradovi u srednjovekovnoj Evropi? Da bismo odgovorili na to pitanje, potrebno je pre svega tačno odrediti šta mi razumemo pod gradom. Gradovi u smislu utvrđenja, administrativnih centara, episkopskih rezidencija itd. postojali su, nesumnjivo, i u ranom Srednjem veku. Varvari nisu potpuno razorili rimske gradove; oni su i dalje postojali i posle vardarskog osvajanja, i čitav niz srednjovekovnih gradova vodi svoje, poreklo od njih. Ako se uzme većina italijanskih i južnofrancuskih gradova, rajnski gradovi kao Keln, Štrasburg, Majnc i Trijer i dunavski gradovi duž rimske granice kao Regensburg, Augsburg i Beč, ako se uzmu London i Pariz, ti gradovi vode poreklo iz rimske epohe. Ali, mi posmatramo grad pre svega kao ekonomsku kategoriju, i za nas je problem postanka grada — problem odvajanja grada od sela, tj. odvajanja zanatske delatnosti od poljoprivredne. To je onaj problem kome je Marks pridavao odlučujući značaj u istoriji Evrope. Problem odvajanja grada od sela pretstavlja u to vreme problem porasta robno-novčanih odnosa, razvitka razmene i unutrašnjeg tržišta.
214
Kada se s tog gledišta prilazi pitanju o postojanju grada u epohi ranog Srednjeg veka, može se reći da nam podaci kojima raspolažemo ne dozvoljavaju da govorimo o postojanju ma koliko primetne podele rada između grada i sela u toj epohi. Prirodno, gradovi nisu nestali posle varvarskog osvajanja. Ali treba imati na umu da opadanje gradova počinje pre varvarskog osvajanja i da se još u poznom Rimskom carstvu zapažalo vraćanje na forme naturalne privrede i da je proces opadanja gradova bio u toku. Još tada vidimo propadanje grada, zamiranje gradskog zanatstva i gradske trgovine. Prema tome, grad u ranom Srednjem veku nije pretstavljao grad u smislu ekonomske kategorije već utvrđeno mesto, koje je često bilo i administrativni centar u kome je živeo grof. Veći gradovi iz rimske epohe bili su, povrh toga, rezidencije episkopa. U ekonomskom pogledu, pak, grad se ni po čemu nije razlikovao od sela. Mnogi su gradovi i docnije sačuvali svoj agrarni i poluagrarni karakter. Koji su to opšti uslovi izazvali uzdizanje gradova u Zapadnoj Evropi krajem X i u XI veku? Odgovor na to pitanje sastoji se u sledećem: gradovi nastaju kao rezultat opšteg porasta proizvodnih snaga u to vreme, kao rezultat porasta stanovništva i razvitka tehnike, koji je uslovio društvenu podelu rada i odvajanje zanata od poljoprivrede. Klica tog procesa, kako je već ranije istaknuto, može se zapaziti još u epohi ranog Srednjeg veka u nedrima feudalnog poseda. Dalji proces odvajanja zanatstva od poljoprivrede i usretsrećivanja zanatske delatnosti u gradovima vrši se, osobito od XI v., u vezi sa opštim razvitkom tehnike, uglavnom tehnike obrade metala i tekstilne proizvodnje. Zanatlije kao osnova gradskog stanovništva. Prirodno je da su gro stanovništva u gradovima kao centrima proizvodnje činile zanatlije, koje su u ranom Srednjem veku delom bili neslobodni ljudi, a delom slobodne skitnice. U toj epohi sretamo naročitu figuru putujućeg zanatlije, koji prelazi s jednog vlastelinskog ili seljačkog gazdinstva na drugo i nadoknađuje oskudicu u kvalifikovanoj radnoj snazi na ovom ili onom pojedinačnom gazdinstvu. Ali, osnovnu masu gradskog zanatskog stanovništva činile su zavisne zanatlije, koje su bežale od svojih gospodara ili odlazile od njih pod uslovima da plaćaju dažbine. »Od srednjovekovnih kmetova obrazovano je stanovništvo prvih gradova.« Zajedno s razvitkom tehnike i porastom društvene podele rada stvara se tržište za zanatliske proizvode. Zanatlije počinju da rade za sve šire tržište, za poručioca ili za kupca, pri čemu se, prirodno, zanatlije okupljaju na takvim mestima gde se mogu naći kupci. Zanatliska naselja mogla su se obrazovati i oko zidina manastira i oko zidina riterskog zamka, i na mestu ranijih rimskih gradova, ako je za to bilo potrebnih uslova. Najzad, grad se mogao razviti i iz feudalnog sela ukoliko je u njemu bila u porastu zanatska proizvodnja ili, na kraju, iz slobodnog sela ili iz naselja, koje se obrazovalo na trgovačkom putu. Zanati se od poljoprivrede ne odvajaju odjednom. Zanatlije još dugo i dalje čuvaju crte svog seljačkog porekla. »Gradske zanatlije morale su svakako još
215
od početka proizvoditi za razmenu. Ali su i oni najveći deo proizvoda za svoju potrošnju izrađivali sami; oni su imali bašte i male njive; svoju stoku slali su u opštinsku šumu, koja ih je uz to snabdevala građom i ogrevom; žene su prele lan, vunu itd. Proizvodnja u cilju razmene, robna proizvodnja, bila je tek u začetku. Otuda i ograničena razmena, ograničeno tržište, stabilan način proizvodnje, lokalna izolovanost prema spoljnom svetu, lokalna udruženost iznutra...« I selo još dugo zadovoljava veći deo svojih potreba u zanatskim proizvodima sopstvenim sredstvima. To se odnosi i na vlastelinsko i na seljačko gazdinstvo. Trgovina i trgovci. Trgovina nije uslovila postanak grada već upravo zanatstvo, tj. podela rada u oblasti proizvodnje. No u nizu gradova od XI i XII v. javljaju se trgovci kao samostalno zanimanje. Oni su u prvo vreme slabo vezani za lokalnu proizvodnju i pretstavljaju prvenstveno putujuće trgovce. Ali zatim, s razvitkom trgovine, ti se trgovci naseljavaju po mestima gde je razmena najživlja. Do tog pretvaranja ne dolazi odjednom. Gradski trgovac još dugo ostaje putujući trgovac: on kreće sa svojom robom na daleka putovanja i često spaja gradsku trgovinu s trgovinom na putu. Među uslovima koji su povoljno uticali da na određenim mestima nastanu gradovi dosta su važan značaj imale i trgovačke veze, pravac trgovačkih puteva, ma da, ponavljamo, trgovina sama po sebi ne pretstavlja osnovni razlog postanka gradova. Gradovi u prvom redu nastaju u oblastima gde se trgovina održala od vremena antike, kao u Italiji ili južnoj Francuskoj, ili tamo gde se ona u docnije vreme najranije počinje da razvija — u Nizozemskoj, na Dunavu i na Rajni. Trgovačke (a isto tako i političke) veze s Vizantijom i sa Istokom bile su uzrok ranog uspona Venecije, Napulja i Amalfija. Venecija je nastala u V v. i rano postala trgovački grad. Već u X v. ona trguje solju i ribom, razmenjujući ih za žito, vino, ulje, šumsku građu i minerale iz severne Italije. Mlečani su zavladali trgovinom na Jadranskom Moru, uzeli u svoje ruke posredničku trgovinu između Italije i Balkanskog Poluostrva, povezali se s najvažnijim trgovačkim mestima Vizantije — Sirijom i Egiptom, kuda su izvozili evropske sirovine i robove. Oni su preko Brenera uspostavili veze s Nemačkom. Preko Vizantije uvožena je u Evropu skupocena istočna roba: začini (naročito biber), voće, svila, purpur, bojene vunene tkanine, zlatarski radovi i skupoceno oružje. Oko 1000 g. Venecija je očistila Jadransko More od dalmatinskih gusara i dobila na njemu prevlast. Ona je izgradila veliku flotu. Vizantiski car Aleksije Komnin (1081—1118 g.) dao je Veneciji trgovačke povlastice u carstvu zbog pomoći koju je ona pružila Vizantiji u borbi sa Arabljanima i Normanima. U XI veku u Veneciji se dižu sjajne zgrade: gradi se katedrala sv. Marka u vizantiskom stilu. Od XI v. počinje da se uzdiže Đenova u Ligurskom Zalivu. Ona trguje u zapadnom delu Sredozemnog Mora. Njeni brodovi plove i u Siriju. Krajem XI v. ona već ima snažnu flotu.
216
Razvija se trgovina i drugih italijanskih gradova. Trguje se duž reke Poa i njenih pritoka. Pavija postaje važno mesto u kome se stiču alpski putevi, a zajedno s njom uzdižu se kao trgovačka mesta Kremona, Breša, Pjačenca i Parma. Sa severa je vodio prema Rimu važan trgovački put, koji se nazivao »putem hadžija« ili »putem Franaka«. Rim je pretstavljao najvažniji centar kuda su se sticale hadžije, koje su se bavile i trgovinom. Pošto je »put Franaka« presecao trgovački put duž reke Poa, stvoreni su naročito povoljni uslovi da se razvije trgovina lombardiskih gradova. Na obalama Italije glavni trgovački centri su bili Bari, Brindizi, Napulj, Gaeta i Amalfi. Od alpskih puteva najvažniji su prolazili preko Sen-Bernara i Brenera. Na jugu Francuske važni trgovački centri bili su Marselj, Arl i Narbona, a u Španiji Barcelona. Posle sredozemne oblasti nizozemska oblast stoji na drugom mestu po razvitku luka. To je stara oblast tekstilne proizvodnje, koja je radila ne samo za lokalno tržište već i za izvoz. Tu se sticalo mnogo trgovačkih puteva — sa Atlantskog Okeana, Severnog Mora, duž reke Masa, Rajne i Šelde. Preko nizozemskih zemalja vodio je put iz Engleske na kontinent. Flandrija već u XI v. trguje s Danskom i Norveškom; njeni se brodovi često pojavljuju u Baltičkom Moru. Odnosi sa Engleskom naročito su oživeli. U Flandriji su održavani veliki sajmovi, koji su, s kratkim prekidima, trajali tokom cele godine i okupljali mnoštvo trgovaca iz Flandrije i Italije. Razvitak trgovine uticao je, sa svoje strane, na staru vunarsku proizvodnju nizozemskih zemalja. Vunene tkanine postale su jedan od najvažnijih predmeta trgovačkog prometa. Već u XI v. za flandrisko vunarstvo nije bila dovoljna domaća vuna, pa su zemljoposednici susednih zemalja tamo plasirali vunu svojih ovaca. Suknar se sada izdvaja iz sredine seoskog stanovništva i preseljava u centre gde računa da će naći najbolje uslove za prođu svoje robe. Nizozemska se pokriva gustom mrežom gradova — Brižom, Iprom, Ganom, Lidom, Mehelnom, Arasom, Mahstrihtom, Briselom, Luvenom i mnogim drugim. U Nemačkoj se uzdižu gradovi koji su ležali na Rajni, velikom putu s juga — iz Italije, na sever — u Flandriju. Većina tih gradova diže se na mestu starih rimskih gradova, kao Keln, Majnc, Vorms i Štrasburg. U južnoj Nemačkoj uzdižu se gradovi koji održavaju trgovačke veze sa Italijom i slovenskim zemljama, duž Dunava i njegovih pritoka. Mnogi od ovih gradova, kao Regensburg i Augsburg, takođe su nastali iz starih rimskih gradova. Grad i senior. No, bez obzira na poreklo grada, on je bio feudalni grad. Na čelu grada bio je feudalni senior, na čijoj je zemlji grad ležao. U ranoj epohi gradsko se stanovništvo, još vrlo slabo organizovano, sastoji od vanredno raznorodnih elemenata. Grad još ima poluagrarni karakter. Njegovi stanovnici ispunjavaju prema senioru obaveze agrarne prirode. Znatan deo gradskog stanovništva čine seljaci. Grad nema posebne gradske uprave. On se nalazi pod vlašću seniora ili njegovog upravnika. koji gradskom stanovništvu sudi i nameće razne globe i dažbine. Pritom grad često ne pretstavlja jedinstvo ni u smislu seni-
217
orske uprave. Navešćemo kao primer Amijen, koji je bio podeljen između četiri razna seniora. Kao feudalnu svojinu, senior je mogao zaveštati grad u nasledstvo isto onako kao i selo. Mogao ga je deliti među svoje naslednike, mogao ga je prodavati ili zalagati u celini ili delimično. Organizacija grada nastaje u procesu borbe sa seniorom, borbe koja je uslovila nužnost da se ujedine raznorodni elementi koji su ulazili u sastav gradskog stanovništva. Ujedno s tim jača i zaoštrava se klasna borba na selu. Na toj osnovici zapaža se od XI v. težnja feudalaca da učvrste svoju klasnu prevlast jačanjem feudalne organizacije države. Mesto procesa političkog cepanja javlja se tendencija ka ujedinjavanju malih feudalnih jedinica i okupljanju feudalnog sveta. Tu je tendenciju iskoristila u više zemalja kraljevska vlast čije je učvršćivanje bilo potrebno sve razvijenijem gradskom zanatstvu i trgovini.
218
GLAVA XIV
RAZVITAK GRADOVA FEUDALNE EVROPE OD XI DO XV VEKA
Borba gradova sa seniorima. Borba gradova s feudalnim seniorima počinje već u prvoj fazi gradskog razvitka. U toj borbi izgrađuje se gradsko uređenje; oni raznorodni elementi od kojih se sastojao grad organizuju se i zbijaju. Od ishoda te borbe zavisi političko uređenje koje dobija grad. Razvitak robno-novčanih odnosa u gradovima zaoštrava borbu između grada i feudalca, koji teži da prisvoji sve veću gradsku akumulaciju povećavanjem feudalne rente. Zahtevi seniora prema gradu postaju sve veći. Senior pribegava metodima direktnog nasilja nad građanima u težnji da poveća obim prihoda od grada. Na toj osnovici između grada i seniora izbijaju sukobi, koji primoravaju građane da stvore određenu organizaciju da bi izvojevali nezavisnost, organizaciju koja u to doba pretstavlja i osnovicu gradske samouprave. Borba gradova sa seniorima počinje od XI v. Pojedini slučajevi te borbe susreću se i ranije tamo gde je rano počeo gradski život — u Italiji i Nizozemskoj. U toj borbi rađa se novi oblik gradske organizacije, koji je u severnoj Francuskoj dobio naziv komune. Živu sliku borbe gradova sa seniorima pruža istorija gradova u severnoj Francuskoj. Borbu je počeo grad Kambre, koji je izvojevao komunu 1077 g. Odmah zatim ;bile su osnovane komune u Sen-Kantenu, Boveu, Noajonu i Lanu. Hroničari te epohe, stojeći na feudalnom gledištu (Gibert Nožanski), nazivaju komunu »novom i mrskom rečju«. Ta za feudalca »nova i mrska« reč bila je deviza pod kojom su se gradovi severne Francuske dizali i borili protiv svojih seniora. Seniori su često morali da čine ustupke i da dele gradovima prava samouprave. Ali, čim bi senior osetio da je dovoljno moćan, on bi ukinuo sve ustupke i borba bi ponovo počinjala otežući se ponekad vekovima.
219
Istorija lanske komune. Karakterističan primer borbe severofrancuskih komuna s feudalcima pretstavlja istorija grada Laca, koji leži severoistočno od Pariza. Krajem XI v. Lan je bio jedan od najbogatijih gradova severne Francuske i donosio svom senioru veliki prihod. U Lanu, kao i u mnogim tadašnjim gradovima, senior je bio episkop. Smatralo se da je lanska eparhija neobično unosna, pa su episkopi trošili grdan novac da bi je dobili. Episkop je u to vreme bio naročita figura. On je često vrlo slabo umeo da piše, rđavo je čitao latinski i nije umeo da služi u crkvi; to je bio ratnik i lovac, jednom rečju, pravi svetovni feudalac, samo je imao duhovno dostojanstvo. U XII v. borba između episkopa i lanskih građana krajnje se zaoštrila. Episkopi i njihovi riteri nisu se ustezali ni od kakvog nasilja da bi od grada iscedili još više novca: hapsili su bogate građane, bacali ih u zatvor i tražili otkup; neprekidno su povisivali namete, a kada ih neko ne bi platio, izvodili bi ga pred sud i upropašćivali ogromnim globama. Pritisak se naročito povećao kada je episkop postao Normanin Godri (1106 g.). Grad je rešio da se otkupi od seniora isplativši mu znatnu sumu novaca. Iskoristivši otsustvo Godrija, grad je zaključio ugovor s njegovim zamenicima. Pošto je Godriju bio potreban novac, on se saglasio s tom nagodbom. U Lanu je bila organizovana komuna, koja je građanima pružala mogućnost da se oslobode iznuđivanja od strane seniora, a grad se za to obavezao da će mu isplaćivati svake godine određenu rentu. Grad je od episkopa dobio pravo da ima samoupravu, da razrezuje građanima poreze i, na kraju, pravo na svoj sopstveni sud, pored episkopskog. Čitavo se stanovništvo udružilo da bi se episkopu isplatila tražena suma. Na molbu građana, kralj Luj VI potvrdio je komunu i dobio za to bogate poklone. Ali je Godri vrlo brzo potrošio novac koji je dobio od grada i odlučio da ukine komunu. Pozvavši kralja u Lan, molio ga je da uništi komunu obećavajući da će za to platiti znatnu sumu novca. Kada su građani za to saznali, ponudili su sa svoje strane kralju 400 livara; ali, pošto je Godri davao više, sudbina komune bila je zapečaćena. Komunalna povelja bila je uništena (1112 g.) Godrijev pokušaj da od građana naplati sumu koju je obećao kralju izazvao je ustanak. Odjeknuo je borbeni poklik: »Komuna! komuna!«. Građani su se naoružali i napali na riterske domove. Mnogi riteri i funkcioneri bili su ubijeni. Najzad, bio je ubijen i sam episkop, i njegov se leš dugo vukao po ulici. Luj VI, koji je potvrdio ukidanje komune, i feudalci severne Francuske odlučili su da kazne Lan. Deo stanovnika, ne čekajući da se pojavi kraljevska vojska, pobegao je iz grada koji su kralj i feudalci zauzeli i opljačkali. Mnogo je građana bilo pobijeno i mučeno. Komuna je bila ukinuta. U grad je ušao novi episkop, koji je u nešto opreznijoj formi vaspostavio sve zloupotrebe zbog kojih je bio okrivljen Godri. Protiv Godrijevih naslednika dizano je nekoliko ustanaka, sve dok ne bi pristali da učine ustupke i da građanima ponovo daju komunu. Uostalom, da bi
220
se izbegla ta reč koja je episkopu bila neprijatna, oni su je nazvali »uspostavljanje mira«. Kralj je taj ustupak potvrdio 1128 g. Politika kraljevske vlasti prema Lanu nije se odlikovala postojanošću. Kralj je istupao kao arbitar između feudalaca i grada i pristajao uz onu stranu koja bi mu više platila, od koje je očekivao u određenom trenutku više koristi. Komuna je u Lanu čas ukidana čas vaspostavljana, i ta je borba trajala do XIV v., kada je komuna bila konačno ukinuta (1331 g.). Ali, konačnim ukidanjem lanske komune nije bila vaspostavljena vlast episkopa nad gradom, već je bila zavedena kraljevska vlast. Tipovi gradske samouprave. Na istoriji Lana može se pratiti proces borbe između seniora i grada, proces u kome se formira gradska samouprava. No, ta je borba različito tekla u raznim zemljama Evrope. Gradovima je relativno lako pošlo za rukom da odnesu pobedu nad svojim seniorima u Italiji, gde je feudalizam bio slabije razvijen, gde su gradovi doživljavali vrlo ran i jak procvat i gde su se riteri, vodeći borbu protiv seniora, često ujedinjavali protiv njih s gradovima. Gradovi severne Italije ne samo da su izvojevali samostalnost, već su sebi potčinili i okolnu seosku oblast. Tu je stvorena situacija različita od one koju zapažamo u većem delu ostale Evrope, gde selo, tj. klasa feudalaca, politički vlada nad gradom. U Italiji se stvaraju gradovi - države. U drugim zemljama Evrope rezultati borbe gradova sa seniorima bili su dosta različiti. U nekim slučajevima gradovi su izvojevali punu samoupravu, prava komune, tj. prava da biraju svoje funkcionere, da imaju svoj sud, svoje finansije, prava da sami raspisuju poreze; njihovi odnosi prema senioru svodili su se na plaćanje relativno niske i utvrđene rente. Grad-komuna zauzima mesto u feudalnoj lestvici. To je kolektivni senior svoje vrste. Komuna može objavljivati rat, sklapati mir i kovati Novac. Ona ima svoje vazale i kmetove. Osvajanje samouprave oružjem često se zamenjuje njenim osvajanjem novcem. Po rečima Engelsa, »Stanovnici gradova imali su moćno oružje protiv feudalizma — novac«. U drugim slučajevima prava koja bi dobio grad bila su prava nepotpune samouprave. Tako kraljevski grad Pariz nije uživao prava komune. Ovde je uprava bila podeljena između grada i funkcionera kraljevske vlasti. Gradovi koji su imali nepotpunu samoupravu nazivali su se u Francuskoj buržoaskim gradovima (villes de bourgeoisie). Takav su položaj imali mnogi gradovi u Francuskoj, na primer Orlean, Šartr, Tur, Nant, Lion, Ruan. Najzad, mnogo je gradova dobijalo izvesne privilegije još prilikom svog postanka. Pošto su gradovi pretstavljali dobar izvor prihoda, senior je gotovo delio gradska prava mestašcima koja su ležala na njegovoj zemlji da bi privukao stanovništvo. To su takozvani novi gradovi (villes neuves). Seniori su davali olakšice i starim opustelim gradovima da bi u njih privukli stanovništvo i oživeli njihovu ekonomsku delatnost. Tako nekim gradovima nije pošlo za rukom da se oslobode seniora, naročito malim gradovima u kojima zanatstvo i trgovina nisu bili dovoljno razvijeni i koji nisu imali snage za borbu sa svojim feudalcem.
221
Oni su, kao i ranije, morali da snose feudalne obaveze i da se koriste samoupravom samo u granicama koje im je davao senior. Samoupravni gradovi imali su pravo da biraju gradsko veće, vrhovni organ gradske uprave. Veće je upravljalo vojnim snagama grada, gradskim finansijama, vodilo nadzor nad zanatima i izdavalo naredbe obavezne za građane. Na čelu veća stajalo je izborno lice koje je u Nemačkoj nosilo naziv birgermajster (Bürgermeister), u Francuskoj i Engleskoj — mer (maire, mayor), a u Italiji su obično na čelu gradova bili konzuli. Sudske funkcije vršilo je nekada samo veće, a ponekad zasebni sudski kolegij, čiji su se članovi nazivali skabini (šefeni, eševeni). U borbi za svoju samostalnost gradovi su postigli lično oslobođenje svih građana. Obično su svi stanovnici grada bili oslobođeni kmetske zavisnosti. Čak i kmet koji bi pobegao u grad i u njemu živeo određeno vreme, obično jednu godinu i jedan dan, postajao je slobodan, i njegov ga senior više nije mogao vratiti u kmetsku zavisnost. Kako kaže nemačka poslovica: »Stadtluft macht frei«, »Gradski vazduh čini čoveka slobodnim«. Spoljni izgled srednjovekovnog grada. Feudalni grad malo je bio nalik na današnji. On je, po pravilu, bio opasan zidinama, koje su mu bile neophodne da se zaštiti od neprijateljskih napada i da u slučaju nailaska neprijatelja pruži utočište i seoskom stanovništvu. Gradsko stanovništvo vršilo je stražarsku i garnizonsku službu. Svi stanovnici grada — trgovci i zanatlije — umeli su da rukuju oružjem. Gradske vojske često su nanosile poraz riterima. Pojas zidina u kojima je ležao grad nije mu davao mogućnost da se razvija u širinu. Postepeno su oko tih zidina nicala predgrađa koja su, sa svoje strane, takođe utvrđivana. Tako se grad razvijao u obliku koncentričnih krugova. Srednjovekovni grad bio je mali i tesan. Po gradovima je u Srednjem veku živeo samo neznatan deo stanovništva zemlje. 1086 g. u Engleskoj je bio izvršen opšti popis zemlje. Sudeći po tom popisu, u drugoj polovini XI v. u Engleskoj nije živelo u gradovima više od 5% čitavog stanovništva. Ali ni ti građani još nisu bili potpuno ono što mi razumemo pod gradskim stanovništvom. Jedan njihov deo još se bavio poljoprivredom i imao zemlju izvan grada. Krajem XIV v. u Engleskoj je bio izvršen novi popis radi razreza poreza. Iz njega se vidi da je već otprilike 12% stanovništva živelo u to vreme u gradovima. Ako se s tih relativnih cifara pređe na pitanje o apsolutnoj brojnosti gradskog stanovništva, videćemo da su i u XIV v. gradovi s 20.000 stanovnika smatrani za velike gradove. U srednjim, pak, gradovima bilo je 4 do 5 hiljada stanovnika. London, koji je u XIV v. imao 40 hiljada stanovnika, smatran je za vrlo veliki grad. Pritom, kako smo već rekli, većini je gradova bio svojstven poluagrarni karakter. Bilo je mnogo »gradova« i čisto agrarnog tipa. Bilo je u njima i profesionalnih zanatlija, ali je preovlađivala seoska domaća radinost. Takvi su se gradovi razlikovali od sela uglavnom samo po tome što su bili ograđeni zidinama i pokazivali neke osobenosti u upravi. Kako je već bilo rečeno, stanovnici grada imali su svoje vrtove, svoja polja i svoje pašnjake. Svakog jutra, na glas roga, otvarala su se sva gradska vrata, kuda
222
su izgonili stoku na opštinske pašnjake, a uveče su tu stoku opet uterivali u grad. U gradovima su uglavnom držali sitnu stoku — koze, ovce i svinje. Svinje nisu izgonili iz grada; one su u samom gradu nalazile obilno hrane, jer je sve đubre, svi otpaci hrane, bacano tu, na ulicu. Stoga je po gradu bilo strašno blato i smrad; nemogućno je bilo proći ulicama srednjovekovnog grada a da se čovek ne isprlja blatom. Kada bi padala kiša, ulice su pretstavljale baruštine u koje su propadale taljige i u koje je ponekad mogao da potone i konjanik s konjem. Za vreme suše u gradu se nije moglo disati od zagušljive i smradne prašine. U takvim uslovima zarazne bolesti u gradovima nisu prestajale, i u vreme velikih epidemija, koje su u Srednjem veku izbijale s vremena na vreme, stradali su najviše gradovi. Smrtnost je u gradovima bila neobično velika. Stanovništvo gradova stalno bi opadalo da nije popunjavano novim doseljenicima sa sela. Pošto zidine nisu dozvoljavale gradovima da se razvijaju u širinu, ulice su se stešnjavale do krajnje mere da bi moglo stati što više zgrada; kuće su se nadvijale jedna nad drugom, gornji spratovi bili su istureni iznad donjih, a krovovi kuća s obeju strana ulice, gotovo su se jedan s drugim dodirivali. Svaka kuća imala je mnoštvo dograđenih delova, galerija i balkončića. Grad je bio tesan i prepun stanovnika, i pored malog broja gradskog stanovništva. U gradu obično nalazimo trg — jedino više-manje prostrano mesto u gradu. U pijačne dane trg bi zakrčile tezge i seoska kola s robom svake vrste koju bi doterali iz okolnih sela. Ponekad je u gradu bilo i nekoliko trgova, od kojih je svaki imao svoju specijalnu namenu: postojao je trg na kome se trgovalo žitom, na drugom su prodavali seno itd. Gradsko zanatstvo. Proizvodnu osnovu srednjovekovnog grada činili su zanati. Glavni deo gradskog stanovništva činile su zanatlije. Zanatlije su svoju specijalnost povezivale sa seoskim poslovima. Zanatlija je obično imao svoj povrtnjak, svoju stoku tako da je izvestan deo svojih namirnica dobijao od poljoprivrede. Ali, njegovo osnovno zanimanje bio je zanat. Ne sme se zaboraviti da je zanatske radinosti bilo i na selu. Na feudalnim posedima postojale su vlastelinske zanatlije. Seljaci su izrađivali domaće tkanine, potrebne za odeću, i jednostavnija poljoprivredna oruća. Grad je mogao da zadovolji samo jedan deo seoskih potreba u zanatskim proizvodima. Spajanje zanatske proizvodnje s poljoprivrednom, specifično u feudalizmu, ostaje karakteristika čitavog Srednjeg veka. Podela rada između grada i sela bila je nepotpuna. Svaki je zanatlija sam prodavao proizvode svog rada. Stoga u gradskoj trgovini trgovci-posrednici nisu igrali vidnu ulogu. Gradske vlasti čak su gonile preprodavce koji su svojim špekulacijama dizali cene proizvodima. Trgovci su uglavnom trgovali uvoženom robom — začinima ili luksuznim predmetima, koje su nabavljali sa Istoka, haringama, solju i vinom. Trgovac je dugo zadržao raniji karakter putujućeg trgovca. On je nekada morao da putuje daleko po svoju robu.
223
Ali, trgovina uvoženom robom donosila je veću zaradu i stvarala bržu akumulaciju nego sitno zanatstvo. Naročito je brzo izvršena trgovačka akumulacija u velikim trgovačkim gradovima koji su se bavili velikom prekomorskom trgovinom. Esnafi. Karakterističnu osobenost srednjovekovnog grada pretstavlja organizovanje zanatskog stanovništva u posebne saveze — esnafe (cehove) i gilde. Esnafi se javljaju gotovo istovremeno s postankom gradova. Esnafi se u Italiji susreću još od X v., u Francuskoj, Engleskoj i Nemačkoj — od XI i XII v. Konačno formiranje esnafa (esnafski statuti) izvršeno je docnije. Esnafi su prvobitno nastali kao organizacije kmetova koji su pobegli u grad i reprodukovali uređenje seoske marke. Marks i Engels ovako određuju uzroke koji su izazvali obrazovanje takvih saveza: »Potreba za ujedinjavanjem protiv ujedinjenog razbojničkog plemstva, potreba za zajedničkim tržišnim prostorijama u epohi kada je proizvođač bio istovremeno i trgovac, porast konkurencije odbeglih kmetova koji su priticali u sve razvijenije gradove, feudalno uređenje cele zemlje — sve je to rodilo esnafe«. Za srednjovekovne zanatliske esnafe karakteristična je sitna proizvodnja. Svaki član esnafa bio je sitni zanatlija, koji je sa«m neposredni proizvođač. On radi sam sa alatom koji ima u svojoj radionici, za koju je vezan, po rečima Marksa, »kao što je puž vezan za svoju kućicu«. Taj zanatlija obično radi u istoj radionici u kojoj su radili njegov otac i njegov ded i gde će raditi. njegova deca i unuci služeći se istim alatom. On radi zajedno sa svojom porodicom i uz pomoć jednog ili dva kalfe i šegrta. Po pravilu, svaki šegrt, kad prođe obuku, radi neko vreme kao kalfa i, kada skupi malo novaca, može da otvori svoju radionicu, jer su pri sitnom karakteru proizvodnje troškovi za uređenje radionice i nabavku sirovina bili vrlo neznatni. Bilo je, prirodno, i takvih esnafa gde je trebalo dosta novaca za otpočinjanje posla, na primer esnafi zlatara, ali je takvih esnafa bilo vrlo malo. Sitna zanatska proizvodnja nije sebi postavljala za cilj postizavanje profita i proširenu reprodukciju već samo pribavljanje sredstava za život. »Život koji dolikuje njegovom položaju — a ne prometna vrednost kao takva, ne bogaćenje kao takvo« cilj je zanatlijinog rada. Svaki esnaf bio je savez sitnih zanatlija koji su pripadali jednoj profesiji. U sitnoj zanatskoj radionici nije bilo iole šire podele rada; stoga kada je s porastom i usavršavanjem tehnike počela rasti tehnička podela rada, ona je vršena među pojedinim radionicama. To je imalo za posledicu povećanje broja profesija i esnafa. Tako su se tekstilnom proizvodnjom bavili esnafi drndara, prelaca i tkača. No, poslovi oko sukna nisu se ograničavali samo na to. Posle tkanja, ono je podvrgavano valjanju, koje se obavljalo u naročitim radionicama za valjanje — valjaonicama. Zatim je obavljan niz drugih operacija — podrezivanje, čupanje dlake, bojenje, i tek je posle toga sukno išlo u prodaju. Sve te operacije pretstavljale su specifičnosti pojedinih esnafa. Isto su se tako izradom metalnih predmeta bavili: esnaf nožara, esnaf oružara itd.; esnaf nožara deljen je, sa svoje strane, na izrađivače oštrica i nožnih drški; kožarska proizvodnja delila se na obućarski, remenarski, tašnarski esnaf itd.
224
Na taj način, porast tehnike i specijalizacije nije promenio sitni karakter zanata već je vodio obrazovanju sve novih i novih esnafa, kojih se u svakom gradu moglo nabrojiti na desetine, a u nekim gradovima i na stotine. U Parizu je, na primer, početkom XIV v. bilo više od 300 zanatliskih esnafa, koji su obuhvatali 5,5 hiljada zanatlija. U većini gradova pripadnost esnafu bila je obavezna za svakoga ko bi želeo da se bavi zanatom. To se pravilo u Nemačkoj zvalo Zunftzwang — esnafska prinuda. Ali, esnaf nije puštao svakoga u svoju sredinu. Da bi neko postao član esnafa, morao je da prođe određeni staž, da izvesno vreme provede kao šegrt i kalfa, a zatim da bude primljen u red punopravnih majstora, koji imaju pravo da drže svoju radionicu. To pravilo prinudne pripadnosti esnafu uklanjalo je mogućnost konkurencije od strane zanatlija koji nisu ulazili u esnaf. Esnaf je regulisao zanatsku proizvodnju. Svaki član esnafa stojao je pod nadzorom izbornih funkcionera esnafa. Svaki esnafski majstor morao je da daje proizvode određenog kvaliteta, jer se izrada loših proizvoda odražavala na interesima svih članova esnafa. Strogo je bilo propisano kakav se alat i kakav materijal mora upotrebljavati. Tačno je bilo određeno kolika mora da bude širina tkanine koju izrađuje tkač, koliko niti mora da ima potka. Rad se morao obavljati pred očima sviju. Esnaf je propisivao i koliki broj časova mora a radi svaki član esnafa. Zabranjivan je noćni rad ne samo zato što se tako pogoršavao kvalitet rada, no i zbog toga da bi se otstranila konkurencija među pojedinim članovima esnafa. Esnaf je pretstavljao organizaciju sitne proizvodnje, i on je budno motrio da proizvodnja sačuva sitni karakter, da ne bude mogućnosti za stvaranje krupnih preduzeća. U tom cilju esnaf je ograničavao broj kalfi i šegrta koje je smeo da drži jedan majstor. Postojala su pravila koja nisu dozvoljavala zanatliji da nabavlja više sirovina no što mu je bilo potrebno za proizvodnju. Ako bi nabavio više, viškove bi morao da podeli sa svojom sabraćom po esnafu. Svaki majstor mogao je imati samo jednu radionicu. Bio je utvrđen broj bankova koji se mogao držati u radionici. Esnafski statuti su zabranjivali da se u prozorima uređuju izlozi robe koji padaju u oči, zabranjivali su dozivanje kupaca. Esnaf je neko vreme igrao progresivnu ulogu u smislu razvitka tehnike, u smislu proizvodne discipline, ali je njegova tendencija da sačuva sitnu proizvodnju vrlo brzo počela da koči tehnički progres. Esnaf se odnosio neprijateljski prema svemu što je moglo izazvati konkurenciju, pa, dakle, i prema uvođenju bilo kakvih tehničkih novina i usavršenja. Zato su novi tehnički pronalasci vrlo često uništavani a pronalazači skupo plaćali za svoju preduzimljivost. I tako su esnafi, koji su na određenom stadiju razvitka igrali progresivnu ulogu, počeli zatim da igraju reakcionarnu ulogu, zadržavajući tehnički progres. Sve ovo što je rečeno ne iscrpljuje funkciju esnafske organizacije. Esnaf je pretstavljao i organizaciju uzajamne pomoći. Svaki član esnafa morao je da uplati
225
upisninu, a zatim da plaća periodične uloge. Iz suma koje bi se na taj način sabrale i iz priloga ukazivana je pomoć neimućnim članovima, činjeni su rashodi u slučaju smrti nekog od članova esnafa. Ako bi udovica ili deca ostali bez sredstava za život, ukazivana im je pomoć iz esnafske kase. Esnaf je bio religiska organizacija svoje vrste: imao je svoju crkvu ili bar svoju kapelu ili oltar u crkvi. U verskim litijama išli su svi članovi esnafa zajedno u prazničkim odelima sa svojom esnafskom zastavom, na kojoj je bio esnafski grb, koji je obično pretstavljao oruđa proizvodnje tog zanata. Kada bi umro neki član esnafa, sahranjivao ga je čitav esnaf zajednički, a zatim je crkvi plaćano da se pokojniku služe mise za pokoj duše. Najzad, esnaf je bio i vojna organizacija, koja je pretstavljala odred, a ovaj je obavljao garnizonsku službu i u ratu pretstavljao zasebnu vojnu jedinicu. Esnaf je imao svog izbornog starešinu, koji je obično nosio naziv »magistra«. Postojali su nadzornici koji su pazili da članovi esnafa ne krše radna pravila. Esnaf je imao svoj statut koji se sastavljao i prihvatao na zajedničkom skupu majstora, nekada i uz učešće kalfi. Esnaf je imao svoj sud koji je pretresao slučajeve kršenja esnafskog statuta. Esnaf je periodično sazivao skupštinu na kojoj su rešavane sve važnije stvari. Te su se skupštine često završavale veselim gozbama (nemačka reč Zeche, ceh, znači takođe veselu gozbu, pijanku). Zanati i tržište. Proizvodnji sitnog karaktera odgovarali su uski okviri gradskog tržišta. U ogromnoj većini slučajeva grad je mogao da svojim proizvodima zadovoljava samo malu seosku oblast, odakle je dobijao veći deo neophodnih sirovina i životne namirnice. Pritom je selo znatan deo svojih potreba zadovoljavalo, kao i ranije, svojim sredstvima. Ali, nekim gradovima koji su se nalazili na velikim trgovačkim putevima ne može se dati karakteristika malih naselja koja vrše razmenu samo sa okolnom oblašću. Takvi su, na primer, flandriski gradovi: flandriska sukna, izrađena od vune po koju su trgovci išli u Englesku, otpremana su na prodaju po sajmovima čitave Evrope. Takva je bila Firenca sa svojom razvijenom tekstilnom proizvodnjom, vunenom a zatim svilenom. U Italiji Venecija i Đenova, u Francuskoj Pariz vršili su obimnu trgovinu s mnogim zemljama. U trgovačkom pogledu London je bio povezan s kontinentom. Tako isto su i nemački gradovi na Dunavu održavali obimne trgovačke veze sa Ugarskom, slovenskim zemljama itd. Čak ni mali gradovi nisu mogli biti bez robe dovožene iz daleka — soli, metala itd. Ne sme se zaboraviti ni to da je bilo dosta gradova agrarnog tipa, koji unutar svojih zidina nisu proizvodili potrebne zanatske proizvode. Potrebne predmete oni su morali kupovati u drugim gradovima. Klasno raslojavanje u gradu. Niz buržoaskih istraživača slika srednjevekovni grad kao socijalnu idilu svoje vrste. Svako živi od rada svojih ruku u relativnom izobilju, vodi svoje malo gazdinstvo ne brinući se o većem. Niko nikoga ne eksploatiše. Činjenice ne potvrđuju tu idiličnu sliku. Počećemo s pitanjem o šegrtima i o tome da li su oni bili eksploatisani. Mi u srednjovekrvnom gradu vidimo neobično
226
dug staž učenja zanata — u Engleskoj, na primer, sedam godina. Za srednjovekovne zanate bilo je potrebno dugo učenje, jer je tu bila potrebna velika praksa ruke, ali je dugi rok učenja zanata imao i druge ciljeve. Poslednjih godina učenja šegrt je postajao dovoljno kvalifikovan da bi mogao samostalno izrađivati robu koja se proizvodila u radionici njegovog gazde, i tako ovome donositi znatnu korist. Poznati su česti slučajevi da jedan majstor prodaje šegrte drugome, tj. da majstor ustupa svoja prava na šegrta. Očigledno su ta prava pretstavljala izvesnu korist kad su ih prodavali i kupovali. Sve to ubedljivo svedoči da su majstori eksploatisali šegrte. To se isto može reći o odnosima majstora i kalfi. Majstor je svojim monopolskim položajem u esnafu prinudno iskorišćavao i eksploatisao rad kalfi. Kalfa je na kraju krajeva mogao postati majstor, ali dok se nalazio u službi majstora morao je da mu daje svoj višak rada. Kalfu je, kao i šegrta, majstor podvrgavao vanekonomskoj prinudi. Majstori su sastavljali esnafske statute, u rukama majstora bio je esnafski sud, gde su oni sudili kalfama. Trajanje radnog dana bilo je za kalfe vrlo veliko, osobito leti, kada su radili od zore do mraka. Ta diferencijacija u esnafu, u početku relativno slaba, pošto je gotovo svaki kalfa mogao postati majstor, pojačavala se tokom vremena. Nastupa trenutak kada kalfa više ne može postati majstor i kada se pretvara u stalnog najamnog radnika. To se naročito brzo dešavalo u onim gradovima i u onim vodećim granama zanatske proizvodnje (tekstilne, metalurgiske, kožarske), u kojima se radilo ne samo za okolnu oblast već i za udaljena tržišta. Veza sa širokim tržištem stvarala je preduslove za proizvodnju širih razmera. U gradovima kao što je, na primer, Firenca neki su esnafi vrlo rano izišli iz okvira sitne proizvodnje. To se odnosi i na niz drugih gradova, osobito italijanskih i flandriskih. Povećavanje proizvodnje vodilo je tome da je rukovodeća uloga u esnafu počela prelaziti krupnim majstorima. Na toj bazi počinje pojačano socijalno raslojavanje. Vrlo često je krupni majstor zapošljavao sitne majstore snabdevajući ih sirovinama ili polufabrikatima i dobijajući od njih gotov proizvod. U esnafima se vrši diferencijacija; u njima se odvaja esnafski gornji sloj i stvara se eksploatisana masa kalfi i sitnih majstora koji postaju zavisni od krupnijih majstora. Patricijat i esnafi. Gradska uprava nije ni izdaleka bila demokratska. Borba grada sa seniorima vođena je snagama narodne mase a, pre svega, zanatlija, koji su težili da postanu slobodni proizvođači robe. Ali, narodna masa obično je bila otstranjena od učešća u gradskoj upravi, koja se nalazila u rukama relativno male grupe bogatih građana. Tom gradskom gornjem sloju pripadali su u prvom redu trgovci i posednici gradske zemlje; najzad, u gradovima, osobito italijanskim, živeli su i riteri, koji su imali zemlju u blizini grada i utvrđene domove u samom gradu. Gradski gornji sloj koji se sastojao od bogatih trgovaca, kućevlasnika i posednika gradske zemlje, a delom i ritera, nije učestvovao u proizvodnji, već je pretstavljao privilegovanu grupu, koja je dobila naziv patricijat.
227
Ta nasledna aristokratska grupa nije puštala u svoju sredinu nove članove ili ih je puštala s velikom mukom. Povlastice koje bi grad izvojevao dospevale su u ruke gradskog patricijata. Gradsko veće biralo se samo iz redova patricijata. Iz njegove se sredine birao i birgermajster i druga službena lica u gradu. U rukama patricijata nalazila se čitava gradska uprava, gradske finansije n gradski sud, što je, prirodno, omogućavalo da se vodi potpuno određena klasna politika, osobito u pogledu poreskih opterećenja. Dajući sve moguće olakšice i popuste patricijima, gradska je uprava teško pritiskivala poreskim nametima zanatlisku masu. Sud u rukama patricijata bio je organ klasnog pravosuđa. U rukama patricijata nalazile su se i vojne snage grada. Sve je to izazvalo borbu esnafskih zanatlija s patricijatom za vlast u gradu. Ta je borba vođena od XIII do XV v. gotovo u svim gradovima srednjovekovne Evrope, ali ona nije svuda jednako završena. U jednim gradovima, osobito onim gde se jako razvila zanatska proizvodnja esnafi su odneli prevagu; u drugima — esnafski su pokreti završeni porazom esnafa i pobedom patricijata. Mestimično su se esnafski pokreti komplikovali, jer su počinjali onda kada borba između seniora i grada još nije bila završena. Tu je ponekad sklapan neobičan savez seniora i esnafa protiv patricijata, pri čemu su seniorima služili esnafi da bi se dočepali vlasti. Tako je bilo, na primer, u Flandriji krajem XIII i početkom XIV v., kada su esnafi protiv patricijata sklopili savez s flandriskim grofom. Patriciji su sa svoje strane tražili podršku kod francuskog kralja. S velikom žestinom, vođena je borba između esnafa i patricijata u bogatom rajnskom gradu Kelnu. Keln je već u XI v. počeo borbu protiv svog seniora — arhiepiskopa. Posledica te borbe, koja se otegla do XIV v., bila je ta da je Kelnu pošlo za rukom da dođe do samouprave izvojevavši kod arhiepiskopa čas jednu čas drugu slobodu. Kelnski patricijat sastojao se od bogatih trgovaca (u prvom redu trgovaca vinom i suknom), od zelenaša, bogatih posednika parcela i kuća u gradu i zakupaca gradskih poreza. Neki su patriciji dolazili do zemlje i van grada, sticali ritersko zvanje i stapali se s feudalnom aristokratijom. Patriciji su podizali sebi u gradu utvrđene domove poput zamkova, orođavali se s riterima i surovo ugnjetavali i prezirali zanatlije. Arhiepiskop je, u težnji da povrati svoja prava, nastojao da iskoristi jaz koji je rano počeo da puca između patricijata i esnafa. Već sredinom XIII v. zanatlije su, podržavane od arhiepiskopa, izvojevali pravo učešća u organima gradske uprave, ali je uskoro patricijatu pošlo za rukom da ih otuda istisne i da vaspostavi strogo patricisku upravu. Pri tome je dolazilo do uličnih borbi. U XIV v. obnovljena je borba između kelnskih patricija i esnafa. U toj borbi istupio je na stranu zanatskih esnafa i onaj deo trgovaca koji nije bio pušten u redove patricijata i u gradsku upravu. U drugoj polovini XIV v. vlast je nekoliko puta prelazila iz ruke u ruku, dok najzad 1396 g. esnafi u Kelnu nisu uzeli vlast u svoje ruke. Svi su esnafi bili organizovani u 22 korporacije, koje su obavljale izbore »Velikog veća« i birgermajstera. Ali pobeda esnafa, postignuta snagama gradske
228
demokratije, nije uopšte bila pobeda demokratije. Veće, koje su birali svi esnafi, postalo je zatvorena korporacija, a bilo je dozvoljeno i patricijima da u njega uđu. Nastala je nova aristokratija, sastavljena delom od starog patricijata, a delom od kelnske zanatliske i trgovačke buržoazije, koja ranije nije ulazila u patricijat. Ta nova aristokratija povela je politiku koja se u malo čemu razlikovala od politike patricijata. Sva je uprava usretsređena u rukama male grupe porodica. Težište poreskog sistema sve se više prenosilo na predmete potrošnje. Sve je to izazivalo oštro nezadovoljstvo demokratskih masa Kelna i tokom XV i XVI v. dovelo do niza ustanaka protiv gradske oligarhije. Analognu sliku vidimo u Firenci, koja je bila najveći industriski centar Italije. I tu esnafi posle dugotrajne borbe istržu vlast iz ruku gradske aristokratije; ali, pobeda esnafa pretstavlja samo dolazak na vlast nove aristokratije, takozvanih »starijih esnafa« ili »ugojenog naroda«. Keln i Firenca pružaju primer pobedonosnih esnafskih ustanaka. Ali, u nizu gradova pobeda je pripala patricijatu. To se pre svega odnosi na one gradove gde se zanatska proizvodnja razvijala relativno sporije od trgovine, gde su najuticajniju grupu u gradu i dalje činili trgovci, pa zanatliski esnafi nisu dobili onaj socijalni značaj koji su dobili u industriskim gradovima. Takvi, prvenstveno trgovački gradovi gde je vlast bila usretsređena u rukama trgovaca, bili su Venecija, Đenova i niz severonemačkih gradova (Hamburg, Libek, Bremen i drugi) koji su ulazili u sastav takozvane Velike Hanze (vidi gl. XXIV). Formiranje sloja stalnih plaćenih radnika. Zauzimanje vlasti od strane nove aristokratije izaziva otpor demokratskih slojeva grada, kojima su pripadali sitni majstori i kalfe. U XIV i XV v. u većini evropskih zemalja dolazi do zatvaranja esnafa. Esnafski majstori ujedinjuju se u zatvorene korporacije, praveći sve moguće teškoće kalfama da u njih uđu. U ranije je doba svaki kalfa koji bi prošao određeni staž puštan u zvanje majstora i on je mogao otvoriti svoju radionicu. Sada se stvar menja. Samo sinovi i zetovi majstora nesmetano dobijaju zvanje majstora. Ostale kalfe mogle su postati majstori samo ako prethodno učine velike novčane izdatke. Morali su da uplate u esnafsku kasu velike iznose. Zatim su morali da izrade takozvano remek- delo (chef d’ouvre ili Meisterwerk) — primeran rad koji je imao da pokaže spremu kalfe. Taj, sam po sebi opravdani zahtev postao je krajem XIV i u XV v. nova prepreka za stupanje u redove majstora. Kao remek-delo trebalo je o svom trošku izraditi predmet za koji su bili potrebni veliki izdaci. Zatim je onaj koji se prima u red majstora morao prirediti skupu gozbu za članove esnafa. Jednom rečju, esnafi teže da svim sredstvima uklone nova lica iz učešća u esnafu. Esnaf se od demokratske organizacije, organizacije sitnih majstora, pretvara u zatvorenu korporaciju koja iskorišćava stare esnafske monopole da bi se obogatila na račun eksploatisanih kalfi. Kalfe se sada pretvaraju u stalne plaćene radnike. Kalfe, po pravilu, više i ne mogu postati majstori. Pritom, rad u radio-
229
nici leži u osnovi na kalfama. Majstor za sebe zadržava uglavnom rukovođenje proizvodnjom. Sada kalfe stvaraju svoje posebne profesionalne organizacije koje zaštićuju njihove interese. U XIV i XV v. niču u Zapadnoj Evropi savezi kalfi koji su postavljali sebi za cilj borbu s majstorima i s mukom postizavali povećanje nadnica i smanjivanje radnog dana. Majstori su odbijali da priznaju zakonitost tih saveza. U borbi s majstorima kalfe su pribegavale istim sredstvima kakva docnije primenjuje radnička klasa. To. su, prvo, štrajkovi kojima je davao podršku čitav savez dok se ne bi zadovoljili ovi ili oni zahtevi štrajkača. Drugo sredstvo borbe bio je bojkot majstora koji su gazili interese kalfi. Dakle, u XIV i XV v. u zanatstvu su se počele izdvajati kalfe kao stalni plaćeni radnici. Prirodno, kalfe još nisu istupale kao radnička klasa; mi tu prisustvujemo tek rađanju kapitalističkih odnosa. Sitne zanatlije (koje sve više padaju u zavisnost od krupnih majstora, koje ovi surovo eksploatišu i koje se od plaćenih radnika razlikuju samo po tome što rade kod svoje kuće), neorganizovani radnici i nadničari, kalfe koje su se pretvorile u stalne plaćene radnike — obrazovali su sloj koji se može nazivati pretproletarijat. Uporedo sa eksploatacijom rada u esnafu vidimo kako se razvija i eksploatacija sitnog proizvođača od strane trgovačkog kapitala. Kapital se prvobitno stvara u trgovini, gde je bila mogućna brža akumulacija nego igde. Trgovački kapital počinje da neposredno eksploatiše zanatstvo. To se, na primer, vidi u flandriskim gradovima. Tu se trgovac rano javlja pred nama kao eksploatator sitnih proizvođača. Trgovac ne samo da prodaje robu koju nabavlja kod domaćih zanatlija, već kupuje i sirovine pa ih njima prodaje. Flandriskim zanatlijama je bilo teško da sami organizuju nabavku sirovina i njihovo zastupanje, pa zbog toga padaju u zavisnost od trgovaca koji idu u Englesku da kupuju vunu i koji izvoze sukno na evropska tržišta. Trgovci su zanatlijama nabavljali sirovine često i na kredit, pa su, vezujući ih dugovima, diktirali cene njihovim proizvodima. Takav poredak nije vladao samo u gradskom zanatstvu. Trgovci su često eksploatisali sitne proizvođače na selu deleći i seoskim zanatlijama sirovine i dobijajući od njih gotov proizvod. U početku se oni javljaju samo kao otkupljivači i prodavci proizvoda koje su izradile sitne kućne zanatlije. No, oni zatim postaju njihovi poverioci, pošto im daju sirovine na kredit. Tako trgovački kapital, ne ograničavajući se na grad i esnafsko zanatstvo, široko rasprostire svoj uticaj na selo. Borba pretproleterskih slojeva grada protiv eksploatacije od strane majstora i trgovaca dobija ubrzo politički karakter. Pretproleterski slojevi počinju da se bore protiv gornjeg gradskog sloja, za učešće u vlasti. Pritom oni nalaze podršku kod lumpenproletarijata. Svi ti nezadovoljni elementi gradskog stanovništva činili su ono što je Engels govoreći o docnijem vremenu (XVI v.) nazivao »plebejskom opozicijom«. U Firenci, u Kelnu i u nizu drugih gradova izbijaju ustanci tih slo-
230
jeva protiv gradske aristokratije. Najveći od tih ustanaka bio je ustanak čompa u Firenci 1378 g. (vidi gl. XXV). Tako možemo navesti tri osnovne etape klasne borbe u srednjovekovnom gradu: 1) borba gradova protiv svojih seniora, 2) borba esnafa protiv patricijata i 3) borba pretproletarijata protiv majstora i trgovaca koji ga eksploatišu. Trgovina u XIII i XIV v. Od vremena Krstaških ratova (vidi gl. XV) evropska je trgovina postigla velike uspehe. U periodu koji proučavamo postojale su dve osnovne oblasti te trgovine. Jedna od njih — Sredozemno More — vezivala je zapadnoevropske zemlje sa Istokom. Sa Istoka su uglavnom uvoženi luksuzni predmeti i začini, naročito biber, za kojima je u Evropi bila velika potražnja. Evropski trgovci od svoje strane, polazeći na Istok, nosili su sa sobom ne samo sirovine već i neke predmete evropskog zanatstva, naročito sukno. U toj su trgovini glavnu ulogu igrali Mlečani, Đenovljani, Pizanci a i trgovci iz južne Francuske i Katalonije. Druga osnovna oblast evropske trgovine obuhvatala je Baltičko i Severno More. Tu je centar bila Flandrija — najvažnija zanatska i trgovačka oblast severa; među njenim gradovima je u XIV v. izbio na prvo mesto Briž. U severnoj trgovini učestvovale su sve zemlje koje su se nalazile oko Severnog i Baltičkog Mora — severozapadna Rusija, Skandinavija, Danska, severna Nemačka, Nizozemska i Engleska. Tu je trgovina imala ponešto drukčiji karakter nego na Sredozemnom Moru i vođena je, uglavnom, predmetima široke potrošnje, pre svega žitom, ribom, solju, konopljom, drvetom, smolom i svakovrsnom robom potrebnom za brodogradnju. Između te dve glavne pomorske oblasti nalazio se niz puteva koji su ih vezivali. Ogromnu ulogu dobili su alpski planinski prevoji preko kojih je vođena italijanska trgovina sa Srednjom, a preko nje sa Severnom Evropom. Bila su tri najglavnija prevoja: zapadni prevoj, Sen-Bernardski, izvodio je u dolinu Rone i na put u Francusku; na istoku je Brener vodio prema rečnom slivu Dunava; preko Brenera išla je prvenstveno mletačka trgovina. Od XIII v. izbio je na prvo mesto treći prevoj koji se nalazio po sredini između njih, Sen-Gothardski, koji je izvodio na najvažniju rečnu arteriju Zapadne Evrope, na Rajnu. Između obe ove oblasti održavala se veza i pomorskim putem. Mlečani i Đenovljani išli su sa svojom robom kroz Gibraltar u Briž. Tim se putem održavala i veza sa Engleskom, koja je firentinsku industriju snabdevala vunom. U XII i XIII v. najvažniji centar trgovine u Evropi bila je grofovija Šampanja, koja se nalazila u Francuskoj, ali koja je bila gotovo nezavisna od francuskog kralja. Ta je grofovija imala vrlo povoljan položaj — nalazila se na mestu gde su se sastajale glavne trgovačke arterije koje su spajale sredozemnu i severnu trgovačku oblast, u blizini Flandrije, između Nemačke i Francuske. U Šampanji su se sastajali trgovci iz raznih zemalja Evrope. Italijanski trgovci slali su na te sajmove istočnu robu, luksuzne predmete, trgovci iz Flandrije i Brabanta dovozili su
231
sukno, nemački trgovci izvozili su iz Nemačke lanene izrađevine i krzna. Tu su dolazili i trgovci iz Engleske i Katalonije. Šampanjski sajmovi razlikovali su se od ostalih po tome što su trajali gotovo preko cele godine. Tamo su se obavljali krupni poslovi i likvidirali trgovački računi po kreditnim obveznicama. Kada je Šampanja prešla u ruke francuskih kraljeva, šampanjski sajmovi počeli su da gube raniji značaj. Njihovo opadanje bilo je izazvano i razvitkom moreplovstva, koje je pomorskim putem vezalo Flandriju sa zemljama Zapadne i Južne Evrope. Konačno je šampanjske sajmove uništio Stogodišnji rat između Francuske i Engleske (1337—1453 g.). U Evropi je trgovina u to doba još bila zamršena i opasna stvar. Trgovci su za vreme svojih trgovačkih putovanja morali da se sukobe s teškoćama svake vrste i na suvu i na moru. Na moru su ih vrebali gusari. Suvozemna trgovina takođe je stradala od stalnih razbojništava, a osim toga bila je otežana rđavim stanjem puteva, većim delom starih, koje su izgradili još Rimljani. Ori nisu popravljani i postajali su sve lošiji. Po drumovima su na trgovce vrebali feudalci. Posedi svakog seniora bili su zatvoreni carinskim granicama, gde su carinici tražili od trgovaca da plate trgovačke carine. Na svakom mostu uzimani su od trgovaca novi nameti. Feudalci su ponekad dizali mostove i na suvom mestu da bi naplaćivali mostarinu i razapinjali užad preko reke ne propuštajući trgovačke brodove bez naplate carine. I gradovi su činili trgovcima sve moguće smetnje. Sem plaćanja velikih carina oni su obavezno morali izložiti na prodaju robu koju prevoze. Pritom im se dozvoljavala samo trgovina naveliko, pošto su pravo na sitnu trgovinu imali lokalni trgovci. Trgovci su morali da kreću na svoje trgovačke pohode u velikim odredima, s naoružanom stražom, koja ih je čuvala od svih opasnosti. Trgovački brodovi bili su naoružani. Borba s feudalnim seniorima i uslovi srednjovekovne trgovine nagonili su trgovce da se ujedinjuju u posebne organizacije, gilde i hanze. Ponekad su se hanze pojedinih gradova ujedinjavale u saveze da bi sačuvale svoje trgovačke povlastice. U XIII v. trgovci flandriskih gradova s trgovcima Briža na čelu ujedinili su se u hanzu radi trgovine sa Engleskom. U XIV v. Sklopljena je čuvena Severonemačka hanza. Banke i kredit. Potrebno je istaći još jednu okolnost koja je krajnje komplikovala srednjovekovnu trgovinu. Ne samo da je svaki car ili kralj kovao svoj novac, već je to činio svaki iole veći grad, senior i episkop. Zahvaljujući tome nastao je veliki broj monetarnih sistema. Uz to su mnogi feudalci koji su imali pravo da kuju novac izdavali rđav novac u cilju zarade. Da bi se čovek mogao snaći u tim monetarnim sistemima, da bi se rđav novac razlikovao od punovrednog, stvorena je zasebna profesija menjača, koji su se bavili razmenom novca i njegovom procenom.
232
Svaki iole veći novčani posao mogao se obaviti samo uz njihovo posredovanje. Menjači su postepeno postajali bankari. Uporedo sa operacijama oko razmene bavili su se i operacijama prenošenja novca. Pošto je u to vreme bio u opticaju uglavnom srebrni i bakarni novac, nošenje novca pretstavljalo je složen i opasan posao. Da bi trgovac iz Italije koji je krenuo, na primer, na šampanjski sajam mogao obaviti kupovinu robe, morao je prenositi preko Alpa čitave vreće novca. U vezi s tim stvorena je posebna operacija — prenošenje novca, kojom, su se naročito bavili italijanski menjači. Primivši izvesnu sumu novca od trgovaca koji je išao na sajam u Šampanju, oni su naređivali svom agentu na tom sajmu da izda trgovcu odgovarajuću sumu pošto podnese priznanicu ili kvitu. Operacije takve vrste oko prenošenja novca stapale su se s kreditnim operacijama. Tako su počele da nastaju banke. Crkva je zabranjivala uzimanje kamata i gonila zelenaše, pošto je sama bila najveći zelenaš toga vremena. Crkvene ustanove bile su mal’te ne prvi bankari u istoriji Evrope. Zahvaljujući svojoj velikoj akumulaciji, crkva je davala kredit kraljevima i seniorima, a nije se libila ni davanja malih zajmova. Ona nije tražila kamate, već je uzimala u zalog uglavnom zemlju. U slučaju neisplaćivanja zajma ona je dobijala mogućnost da prisvoji tu zemlju. Zabrana uzimanja kamata bila je za crkvu samo izgovor za borbu s konkurentima — drugim zelenašima. Goneći ih kao prekršioce kanonskog prava, ona je težila da monopoliše kredit za sebe i da ovlada tim najvažnijim sredstvom za prisvajanja zemlje. Uostalom, lako je bilo zaobići kanonske zabrane. U dokumentu u kome bi se zapisao ovaj ili onaj kreditni posao kamate su odmah upisivane u dug. Najveću ulogu u kreditnim poslovima igrala je papska kurija, gde su se sticala ogromna sredstva iz svih zemalja Evrope. Da bi ostvarila sve te prihode, papska kurija je morala da pribegava pomoći severoitalijanskih bankara, koji su zbog toga dobili naziv »bankara i menjača rimskog pape«. Unoseći odjednom u papsku kuriju velike sume novaca, oni su dobijali pravo da ubiraju prihode koje je papi uplaćivalo potčinjeno mu sveštenstvo cedeći sa svoje strane taj novac od stanovništva svojih eparhija. Papska kurija postaje u to vreme centar krupnih finansiskih operacija u Evropi. Neurednim platiocima dugova pretilo je isključenje iz crkve. U XIII v. igrali su kao zelenaši veliku ulogu duhovno-riterski redovi, osobito red Templara. To je, na kraju krajeva, dovelo do propasti reda (vidi gl. XIX). Ulogu bankara i zelenaša između XI i XIII v. često su igrali Jevreji, od kojih su uzimane razne dažbine bez ikakvog ograničenja. Jevreji su bili unosan izvor prihoda za seniore i kraljeve. Pravo da se u svome gradu drže Jevreji-zelenaši bio je vrlo unosan posao. To se pravo visoko cenilo, poklanjalo i prodavalo. Na njemu su zarađivali i mnogi duhovni seniori. Ne treba zamišljati da su Jevreji svi od reda bili zelenaši. Reč je samo o malobrojnom gornjem sloju koji se izdvojio od jevrejske sirotinje. Jevreji su živeli u zasebnim kvartovima — geto, i nisu imali prava da se van njih naseljavaju. Mo-
233
rali su nositi posebno odelo po kome su se mogli raspoznati. Veći deo jevrejskog stanovništva u gradovima činili su zanatlije i sitni trgovci. Jevreji su bili poznati kao zlatari, apotekari i lekari. Jevreji lekari uživali su naročitu popularnost kao majstori u svom poslu. Od vremena Krstaških ratova počela se raspaljivati verska mržnja prema Jevrejima, i njom su se često koristili sveštenstvo i vlasti da direktno opljačkaju Jevreje. U XIII v. počeli su progoni Jevreja zelenaša da dobijaju sistematskiji karakter, zato što su se pojavili »nacionalni« zelenaši, «a prvom mestu u severnoj Italiji. Trgovačke operacije a isto tako i operacije oko razmene i prenošenja novca dovele su do osnivanja čitavog niza bankarskih kontoara, osobito u gradovima severne Italije — Lombardije. Sama reč »Lombarđanin« bila je tada sinonim za zelenaša. Bankari se pojavljuju i u drugim zemljama — u Francuskoj, Nemačkoj, Engleskoj, a to povlači za sobom nemilosrdno gonjenje Jevreja kao konkurenata. Kredit je u Srednjem veku imao prvenstveno potrošački karakter. Zbog relativne oskudice novca, nerazvijenosti trgovine i novčanog opticaja kredit je vodio u propast ili dužnika ili poverioca. Naročito se upropašćuju i gube svoje zemlje mnogi feudalci koji su upadali u dugove kod zelenaša. To se na prvom mestu odnosi na srednje i sitne ritere. Krupni feudalci i kraljevi mogli su da nekažnjeno ne plate svoje dugove. Na primer, engleski kralj Edvard III, koji je počeo rat protiv Francuske s novcem pozajmljenim od italijanskih bankara, zadužio se kod firentinskih firmi Bardi i Peruci sa 1,365.000 zlatnih fjorina i odbio da ih plati (1346 g.). Žrtve zelenaša često su bili seljaci, koji su retko bili u stanju da se razduže. Tako je zelenaški kapital postepeno razbijao feudalno društvo, upropašćujući ritere i seljake. Ma da nije stvarao nikakav novi način proizvodnje, doprinosio je rušenju feudalnog uređenja i samim tim krčio put za razvitak kapitalističkih odnosa. Promene u socijalnoj strukturi sela. S razvitkom gradova bile su u vezi promene u privredi i socijalnoj strukturi sela. Na prvom mestu treba navesti razvitak robno-novčanih odnosa na selu, koji je, uostalom ovde tekao sporijim tempom nego u gradu. Selo je dugo čuvalo svoj naturalno-privredni karakter i kad je već počeo razvitak gradova i gradskog tržišta. Gradsko stanovništvo pretstavljalo je samo neznata« deo stanovništva tadašnje Evrope. Dok je grad čuvao čitav niz agrarnih obeležja, selo je u velikoj meri samo zadovoljavalo svoje potrebe u predmetima zanatske proizvodnje. Selo je davalo gradu relativno mali deo svojih produkata, proizvodeći njihovu osnovnu masu za sopstvenu potrošnju. Ali onaj deo koji je selo davalo i koji je pretvaran u novac, robni deo njegove proizvodnje, dobijao je sve veći ekonomski i socijalni značaj. S jedne strane, pretvaranje seljaka u proizvođača robe, a s druge strane, razvitak senjerijalne trgovine, bar u nekim zemljama — to su osnovni momenti koje treba istaći kada se govori o posledicama koje je proces odvajanja gradova izazvao na selu.
234
U XIII i XIV v. naturalne obaveze počele su se zamenjivati novčanim. Feudalci su više voleli da neposredno od seljaka dobiju novac, eksploatišući na taj način vezu seljaka s tržištem koja je tek počinjala. Traženje novca od strane feudalca često. je primoravalo seljake da na tržištu prodaju ne samo viškove već i deo neophodnog proizvoda. Tako novčana renta nije ni izdaleka pretstavljala olakšicu za srednjeg seljaka. Ona je mogla biti korisna samo za gornji sloj seljaka. Za srednjeg seljaka ona je često značila propast ili ga je bacala u dugove. Na bazi razvitka novčane rente odvaja se gornji seljački sloj. Imajući zalihe, on može da čeka dobre cene i da se obogati trgovinom. On seljacima pozajmljuje novac i žito i, špekulišući time, otkupljuje od njih zemlju. On često primorava svoje dužnike da otplaćuju dug radeći na njegovim poljima. To ima za posledicu da je seljak često prinuđen da sem rada za feudalnog posednika, sem feudalne rente, otplaćuje još kulaku ili gradskom zelenašu dug novcem ili odrađivanjem. Bilo je i drugih načina na koje je grad eksploatisao selo. Marks Kaže: »Ako u Srednjem veku selo politički eksploatiše grad, svugde gde feudalizam nije slomljen izuzetnim gradskim razvitkom, kao u Italiji, grad svugde i bez izuzetka ekonomski eksploatiše selo svojim monopolskim cenama, poreskim sistemom, esnafstvom, neposrednim trgovačkim varanjem i zelenaštvom.« Gradovi su nastojali da suzbiju razvitak zanata na selu, u težnji da zadrže monopol u oblasti zanatske proizvodnje i da eksploatišu selo monopolskim cenama. Nailazimo na slučajeve gde građani nasilno uništavaju zanatska oruđa po selima. Od XII i XIII v. brzo rastu državni porezi, čiji teret pada u prvom redu na seljaštvo. Državni porezi dolaze kao novi tereti uz ono što seljak plaća senioru i zelenašu. Ne treba zaboraviti ni to da je seljak plaćao velike dažbine u korist crkve. Desetak, koji se plaćao na celokupni prihod, nije bio mali teret za seljaštvo. On se plaćao u naturi. To je bila neobično teška forma plaćanja, koja je davala povoda za stalne sporove i za nove zahteve. Sem toga, crkva je ubirala i niz drugih dažbina — novčić svetog Petra, plate za crkvene obrede, priloge itd. Važan je momenat u vezi s razvitkom novčanih odnosa imovinsko raslojavanje seljaštva. Porast robno-novčane privrede dovodi do odvajanja velike mase seljaka s malo zemlje. Marks podvlači da razvitak klase siromašnih nadničara ne samo da prati razvitak novčane rente već mu i prethodi. Porast novčane rente povećava propadanje jednog dela seljaštva, proširuje sloj seoskog poluproletarijata. Na selu se javlja znatna grupa seljaka sitnosopstvenika koji se eksploatišu kao najamni radnici. Feudalni posednik, zamenjujući kuluk novčanom rentom, lišava se prinudnog rada seljaka, ali on može da vodi gazdinstvo uz pomoć najamnih radnika koje na prvom mestu nalazi u svom selu među seljacima s malo zemlje. Tu već počinje da nastaje nov način eksploatacije. Mi, prirodno, ne možemo nazvati seljake s malo zemlje, koji rade na zemlji feudalnog posednika, radnicima u današnjem smislu reči. Oni su još vezani za svoje sitne zemljišne deonice koje su dobile od feudalnog posednika kao državinu. Često su to još neslobodni seljaci
235
koji su obavezni da plaćaju zemljo-posedniku feudalnu rentu. Ali, povrh toga, oni se ponekad najmljuju za platu kod svog gospodara, a ponekad odlaze da zarade na drugim feudalnim posedima, gde rade na vlastelinskoj zemlji, a kadgod i na zemlji imućnih seljaka. Javljaju se i radnici koji su već izgubili vezu sa svojom zemljom. Oni se najmljuju kod feudalnog posednika ili bogatog seljaka da rade sezonski ili preko cele godine, i tako nadniče celog života. Položaj seljaka pogoršao se još više usled nasrtaja feudalaca na opštinsku zemlju. Seniori su težili da je uzmu u svoje isključivo korišćenje kako bi na njoj vodili svoje gazdinstvo, a najčešće da bi je davali seljacima pod arendu. To je bio način povećavanja rente. Ali, seniori su često ograđivali opštinsku šumu radi lova i razmnožavali u njoj divljač. Zbog tog prisvajanja stalno su izbijali sukobi sa seljacima, koji su, kao i ranije, izgonili svoju stoku na pašnjak ma da ga je gospodar ogradio, i pustili je da tamo pase. S porastom eksploatacije, koju je izazvao razvitak robno-novčanih odnosa na selu, raste i otpor seljaka. U vremenu od XIV do XVI v. dolazi do najvećih seljačkih buna. Prema tome, odvajanje grada od sela i razvitak robno-novčanih odnosa razbijaju feudalnu proizvodnju i stvaraju preduslove za nove, kapitalističke odnose, koji se rađaju u pojedinim delovima Evrope (najpre u Italiji) već u XIV v., a od XVI v. počinju da se šire po čitavoj Evropi.
236
GLAVA XV
PRVI KRSTAŠKI RAT Opšti uzroci krstaških ratova. Krupne promene koje vidimo tokom XII i XIII v. u socijalno-ekonomskim odnosima Zapadne Evrope nastale su pod uticajem grandioznog pokreta na Istok, poznatog pod imenom Krstaških ratova. Opšte ime Krstaških ratova daje se vojno-kolonizacionim poduhvatima evropskih naroda na Istoku u vreme od 1096 do 1270 g. Koji su bili opšti uzroci tog pokreta, koji je s prekidima trajao gotovo dva veka? Krstaški ratovi mogu se posmatrati kao deo obimnog kolonizacionog pokreta koji je od XI v. zahvatio Zapadnu Evropu. Dok su osnivanje gradova i naselja, osvajanje pustara i šumskih masiva pretstavljali pojave unutrašnje kolonizacije, nije se oskudevalo ni u kolonizacionim poduhvatima spoljnog karaktera, a u nekima od njih već su se čule i krstaške parole. Normani su zauzeli Južnu Italiju i oteli Arabljanima-muslimanima Siciliju. Njihovi dalji planovi bili su usmereni prema Vizantiji i muslimanskom Istoku. Italijanski gradovi pokušavali su da se ugnezde na Istoku. Osamdesetih godina XI v. učinjeni su pokušaji osvajanja u Tunisu. U Španiji je tekla rekonkvista u surovoj borbi s muslimanima, u kojoj su aktivno učešće uzeli i francuski riteri. Neposredno pred prvi krstaški rat prešao je preko Pireneja niz riterskih vojski iz raznih krajeva Francuske radi borbe sa Arabljanima koji su bili u ofanzivi (vidi gl. XXVI). Ali svi ti poduhvati i osvajanja samo su drugostepene epizode u poređenju sa onim ogromnim pokretom koji je krajem XI v. zahvatio najrazličitije klase evropskog društva i bacio ih na muslimanski Istok da traže tamo sreću. U krstaškim ratovima učestvovale su najrazličitije društvene klase, pa su i uzroci koji su ih nagonili da idu na Istok bili, prirodno, bitno različiti. Veliku ulogu u tom pokretu igrali su, na prvom mestu, feudalci. Sitni riteri koji su krenuli u te ratove težili su da se dokopaju zemlje i kmetova. U domovini je veći deo zemlje već bio pod obradom, a pretvaranje šumskih. masiva u oranicu
237
pretstavljalo je spor i dugotrajan proces. Međutim, broj sitnih feudalaca brzo je rastao; u riterskim porodicama bilo je vrlo mnogo dece. Da se feudi ne bi rasparčavali među naslednicima, održavana je praksa da jedan nasleđuje: feud se predavao samo najstarijem sinu. Mlađi sinovi ostajali su bez zemlje. Kao posledica, nastala je neka vrsta viška riterskog stanovništva, koje je težilo da zauzme nove zemlje. Tome se pridružilo i to što su računali na direktno pljačkanje basnoslovnog bogatstva Istoka, koje su riteri u svojoj pretstavi preuveličavali. Zatim, mnogi su riteri stigli da se zapletu u dugove. Pohod na Istok bio im je zgodan izgovor da se oslobode svojih poverilaca. Za krupne feudalce — kraljeve, vojvode i grofove — osvajanja takve vrste na Istoku obećavala su proširenje njihovih poseda, jačanje političkog uticaja, povećavanje prihoda. Oni, uostalom, nisu odmah prišli pokretu. U Prvi krstaški rat nije krenuo nijedan kralj, a od krupnih feudalaca krenuli su samo oni koji iz bilo kog razloga nisu mogli da srede svoje prilike kod kuće. Isto tako nisu najkrupniji feudalci učestvovali ni u Četvrtom krstaškom ratu. Ali se zato na čelu svih ostalih krstaških ratova nalaze kraljevi i carevi. Ali, nisu samo feudalci težili na Istok. U tom su pokretu veliku ulogu igrali gradovi, naročito italijanski — Đenova, Piza i Venecija. Za njih su ekspedicije na Istok imale veliki trgovački interes. Pošto su turska osvajanja poremetila i oslabila trgovačke veze sa Istokom, direktno zauzimanje teritorija u Prednjoj Aziji imalo je za cilj da učvrsti ulogu italijanskih gradova kao posrednika u trgovini sa Zapadom. Sem toga, oni su imali stalnog suparnika — Vizantiju, koja je, doduše, bila oslabila krajem XI v., ali je još zadržala trgovačku prevlast u istočnom delu Sredozemnog Mora. Trgovački gradovi težili su da potisnu tog konkurenta i da osnuju svoje faktorije po istočnim obalama Sredozemnog Mora, što je u datoj situaciji bilo mogućno jedino pomoću oružane sile. Sve je to potsticalo italijanske gradove da učestvuju u krstaškim ratovima, i njihova je uloga u njima bila stvarno nezamenljiva, na prvom mestu zbog toga što su jedino oni mogli da organizuju snabdevanje krstaša oružjem i provijantom i da na sebe uzmu prevoz vojski koje su krenule morem sa Zapada. Ali, krstaški ratovi su počeli s masovnim pokretom seljaštva. Lako je to razumeti ako se setimo položaja seljaštva, čija je ogromna većina bila u XI v. .pretvorena u kmetove i podvrgnuta pojačanoj eksploataciji. Seosko stanovništvo strašno je stradalo i od feudalnih međusobica. Seljaci su išli u krstaške ratove bežeći od ugnjetavanja feudalaca, računajući da će na novoj zemlji, u novoj situaciji naći slobodu koje su bili lišeni u otadžbini. Treba uzeti u obzir još jedan momenat koji je doprineo da široke mase uzmu učešća u pohodima — a to su gladi i epidemije, koje su pretstavljale stalnu pojavu u Zapadnoj Evropi i, kako izgleda, bile naročito jake u XI v. U vreme između 970 i 1040 g. bilo je 48 gladnih godina, tj. više od polovine. Počev od 1089 g. pa gotovo do samog početka krstaških ratova nailazi neprekidan niz teških godina, punih
238
gladi i epidemija (kuge i ostalih bolesti). I pre krstaških ratova gladi su često izazivale masovno bežanje seljaka iz oblasti koje je upropašćavala nerodica. Sada su krstaški ratovi pokazali izlaz i dali pravac stihiskim pokretima takve vrste. Najzad, treba istaći ulogu crkve u krstaškim ratovima. Crkva i, naročito, papstvo stali su u izvesnom smislu na čelo krstaških ratova i davali im ideološki smer. Papstvo je u to vreme jačalo svoj autoritet (vidi gl. XVII). Krstaški ratovi bili su proglašeni za bogougodno delo. Papstvo je htelo da ih iskoristi kako bi uspostavilo svoju prevlast nad celim hrišćanskim svetom. Ono je maštalo i o obraćanju muslimana u hrišćanstvo i o stvaranju na Istoku novih hrišćanskih država koje bi bile potčinjene papskoj stolici. Krstaški ratovi su doprineli i porastu prihoda crkve. Crkva je ubirala poreze za krstaške ratove. Ti porezi ponekad su pretstavljali dobrovoljne priloge, koje su skupljali pretstavnici crkve, naročito monasi, po svim zemljama Zapada, ali su često uzimali i karakter prinudnih nameta. Pa i kada su krstaški ratovi prestali, porezi za njih nisu obustavljeni. Na taj način dospevali su u ruke crkve ogromni novčani fondovi, koje ona često nije upotrebljavala za ono za šta su bili neposredno namenjeni, već za druge ciljeve. Hadžiluci na Istok. Put na Istok bio je još ranije prokrčen. Odavno su u tom pravcu kretale gomile hadžija. Pritom su se verski ciljevi često spajali s trgovačkim, a trgovačka putovanja dobijala su karakter verskih hadžiluka. Kao što su muslimani vezivali putovanja u Meku s trgovačkim ciljevima, tako su isto i hrišćanske hadžije ili hodočasnici, išli na Levant — na istočne obale Sredozemnog Mora, u Siriju i Palestinu — i radi poklonjenja »svetinjama« i radi trgovine. Hadžije sa Zapada kretale su na te bogougodne hadžiluke u čitavim karavanima. To su bila naporna, složena putovanja, radi, kojih su se skupljali ljudi iz raznih zemalja. Bilo je nekoliko omiljenih centara u kojima su se skupljali hodočasnici, da zatim krenu odatle, u velikim odredima, zaustavljajući se u naročito poštovanim centrima — u Rimu ili u gradovima na Rajni i Dunavu, odakle je polazio dobro poznati put preko Ugarske u Carigrad. Hadžijama i trgovcima, koji su iskorišćavali ta bogougodna putovanja za trgovačke ciljeve pridruživali su se i riteri koji su tražili avanture. Krupni feudalci, ponekad u pratnji stotina naoružanih ritera, išli su da se poklone »svetim mestima« na Istoku. Ta trgovačko-hodočasna i ne uvek miroljubiva putovanja igrala su vrlo veliku ulogu u upoznavanju Zapada sa Istokom. Ona su prokrčila puteve kojima su zatim krenuli krstaši i pokazala zapadnim riterima i trgovcima koji su se spremali na Istok bogatstva istočnih zemalja. I doista, zamislimo stanje u tadašnjem gradu ili riterskom zamku. Grad od pet hiljada stanovnika nije, po tadašnjim razmerima, bio mali grad. Bio je prigušen zidinama, tesan, neudoban i prljav. Riterski zamak bio je do XI v. obično od drveta. Tek se u tom veku drveni zamkovi počinju zamenjivati kamenim. Ti kameni zamkovi sastojali su se od kule i stanbenih
239
prostorija, polumračnih i rđavo zagrevanih. Riteri su uglavnom nosili odela od tkanina koje su izrađivane kod kuće. Šta je očekivalo ritere koji su se spremali da otputuju na Istok? Imali su prilike da posećuju gradove ne od pet već od više desetina hiljada stanovnika, gde je jedan kvart bio veći od velikog evropskog grada. Videli su pred sobom velelepne hramove i dvorce istočnih gradova, videli su raskoš u kojoj su živeli vizantiski i arapski bogataši. Trgovci su sa Istoka dovozili luksuzne predmete i začine, koji su kod zapadnoevropskih ritera stvorili pretstavu o Istoku kao o zemlji fantastičnog izobilja. Stanje na Istoku. Uslovi stvoreni na Istoku obećavali su, naizgled, lak uspeh. Od dva istočna kalifata (Egipatskog Fatimida i Bagdadskog Abaoida) osvojili su 1055 g. ovaj drugi Turci-Seldžuci, koji su odmah zatim oduzeli Fatimidima Siriju i Palestinu. 1071 g. Turci su razbili vizantisku vojsku kod Mancikerta, zarobili cara Romana Diogena i zavladali velikim delom Male Azije. Seldžučka država raspala se na nekoliko kneževina — Mosul, Damask, Antiohiju, Tripoli, Alepo i dr. U Maloj Aziji stvoren je Ikoniski sultanat. Na jugoistoku Male Azije zadržala se samostalna kneževina Mala Jermenija. Seldžučke kneževine bile su međusobno u neprijateljstvu; u njima su izbijali nemiri domaćeg seljaštva. Egipatski Fatimidi su težili da vrate izgubljenu Siriju i Palestinu. Vizantija je u to vreme, neposredno posle udarca koji su joj zadali TurciSeldžuci (vidi gl. XI) preživljavala velike teškoće. Sa Zapada su carstvo pritiskivali Normani, koji su nedavno završili sa osvajanjem vizantiskih poseda u Južnoj Italiji; Vizantiji je, doduše, pošlo za rukom da uz pomoć Mlečana, koji su se bojali jačanja Normana na Jadranskom Moru, zadrži njihovo prodiranje. Zato je Venecija dobila nečuvene trgovačke olakšice u oblastima carstva i čitav kvart u Carigradu. Druga je opasnost dolazila sa severa. Pečenezi, koji su našli podršku među Slovenima na Balkanskom Poluostrvu ugnjetavanim od Vizantije, doprli su 1091 g. do samih zidina Carigrada. Vizantija je uspela da ukloni i tu opasnost, stupivši u vezu s Kumanima koji su satrli Pečenege. Tako se u doba Prvog krstaškog rata Vizantija donekle oporavila od udaraca spolja i pripremala za borbu s Turcima. Ali ranije, u kritičnim momentima za državu, vizantiski su se carevi više puta obraćali za pomoć na Zapad — papi, caru, pa i nekim feudalnim kneževima (obraćali su se i na Rusiju). To je na Zapadu stvaralo izgovor za mešanje u stvari Istoka i rađalo preuveličane pretstave o lakoći osvajanja Istoka, koji su razdirali unutrašnji sukobi. Propovedanje Krstaškog rata. Još je papa Grgur VII pozivao u rat protiv Turaka i sam hteo da mu se stavi na čelo, ali ga je sprečila borba s Henrihom IV (vidi gl. XVII). Uskoro posle njegove smrti papa Urban II ponovo je počeo propovedati sveti rat. 1095 g. održan je u Klermonu, u severnoj Francuskoj, crkveni sabor. Po završetku poslovnog dela sabora papa je održao govor pred ogromnim masama koje su se sa svih strana skupile u Klermonu. Pozvao je da se krene u krstaški rat za »oslobođenje groba gospodnjeg«, a nije zaboravio ni da potseti na
240
bogati plen koji je na Istoku očekivao »oslobodioce«. Njegov poziv izazvao je sveopšte oduševljenje. Sakupljeni su dočekali papin govor s poklicima: »Bog to hoće« i uzeli krst, tj. počeli da zašivaju na svoje odelo krstove od crvenog materijala, obavezujući se na taj način da će ići u rat. Crkva je krstašima stavljala u izgled čitav niz važnih olakšica. Za vreme njihovog otsustva nalazila su se njihova imanja i porodice pod zaštitom crkve. Sem toga, lice koje bi uzelo krst oslobađalo se plaćanja dugova za vreme svog bavljenja u krstaškom ratu. Mnogi su uzimali krst samo zato da ne bi plaćali dugove odlažući samo učestvovanje u ratovima na neodređeno vreme. Kmetovi koji su se spremali u rat oslobađani su vlasti svojih gospodara. Na inicijativu pape bili su poslati propovednici krstaških ratova po svim zemljama Zapadne Evrope. Oni su svuda izazivali isto oduševljenje kakvo je izazvao predlog Urbana II na Klermonskom saboru. I već sledeće godine (1096) krenule su krstaške vojske na put. U Prvom krstaškom ratu uzele su učešća dve različite socijalne grupe, i zato se on mora podeliti na dva dela. Pohod sirotinje. Najpre je stihiski krenula u rat seoska sirotinja. Sem zvaničnih propovednika krstaškog rata koje je poslala crkva bilo je dosta narodnih propovednika kod kojih se verski cilj tog poduhvata stapao s nekakvim nejasnim pretstavama o oslobođenju, o poboljšanju sudbine seljaštva koje bi krenulo u krstaški rat. Propovednici, kao Petar Amijenski (»kao magarac glupi pustinjak«, po rečima Marksa), koji su propovedali krstaški rat u severnoj Francuskoj našli su mnogo privrženika među seljacima, koje su glad i feudalna eksploatacija doveli do očajanja. 1096 g. krenule su iz svojih mesta mase seljaka uglavnom iz srednje i severne Francuske i zapadne Nemačke. To je bio lakomislen i opasan poduhvat. Seljaci su bili potpuno nespremni za rat takve vrste i imali su pogrešnu pretstavu o svim njegovim teškoćama. Mnogi nisu bili ničim naoružani ili su se naoružali kako su stigli. Ta seljačka armija nije imala ni potrebnog snabdevanja. Često je morala da silom uzima životne namirnice od stanovništva onih mesta kroz koje su seljaci prolazili. Seljačkoj vojsci priključili su se svakojaki sumnjivi elementi, često i zločinci koji su želeli da taj pokret iskoriste samo za to da nekažnjeno pljačkaju. Sirotinja se kretala u nekoliko odreda jednim od starih hadžiskih puteva — duž Rajne i Dunava prema Carigradu. Istim su putem krenule iz Nemačke bande polugladnih ritera-bandita, koji su mislili samo na pljačku i otimačinu. Uz njihovo aktivno učešće došlo je u gradovima Lotaringije, na Rajni i u Pragu do prvih jevrejskih pogroma u istoriji Evrope u Srednjem veku. Svi ti odredi morali su da se kreću preko ugarskih poseda, zatim preko bugarske zemlje. I Mađari i Bugari napadali su na te neočekivane došljake koji su na svom putu sve pljačkali. Posledica tih sukoba je bila da je deo odreda izginuo ili se razbežao. Odred sirotinje kome je bio na čelu Petar Amijenski stigao je do Carigrada jako proređen.
241
Vizantiski car, prirodno, nije očekivao takvu pomoć za Zapada. On je predložio Petru da sačeka dolazak glavnih krstaških snaga, ali je vojska koja je došla s Petrom požurila da se prebaci u Malu Aziju, a tamo su je Turci satrli. Svega je nekoliko hiljada uspelo da se spase od propasti paničnim bekstvom u Carigrad. Zajedno s njima ostao je i Petar Amijenski da čeka na dolazak glavnih snaga. Pohod feudalaca. Krajem 1096 g. krenuli su na Istok odredi feudalaca. Oni su se bolje pripremili za rat — bili su bolje naoružani nego seljaci i uspeli su da se snabdeju novcem rasprodavši deo svojih zemalja. Mnogi su krenuli u rat, ponevši sa sobom sve pokretno imanje i svoje porodice. Glavna masa feudalaca sakupila se u Lotaringiji. Na čelu ove vojske stajali su Gotfrid Buljonski i njegov brat Balduin. Od ritera iz severne Francuske, u prvom redu iz Normandije, sakupila se vojska kojom je komandovao normandiski vojvoda Robert. Vođ ritera iz južne Francuske bio je grof Rajmund Tuluski. Na čelu normanske vojske iz Južne Italije stajali su Boemund Tarentski, najumniji i najtalentovaniji od svih vođa Prvog krstaškog rata, i njegov sestrić Tankred. Za riterskim odredima išle su ogromne gomile seljaka, rđavo naoružanih, a često i sasvim golorukih. Za vojskama se vukla ogromna komora. Svi ti odredi pretstavljali su potpuno samostalne jedinice. Oni među sobom nisu bili organizaciono povezani, čak je i u svakom od njih svaki pojedini senior išao sa svojim slugama, sa svojom družinom, i slabo je slušao opštu komandu. Odredi su krenuli raznim putevima. Jedni su pošli rajnsko-dunavskim putem, drugi obalom Jadranskog Mora, a treći preko Italije, odakle su se morem prebacivali na Balkansko Poluostrvo. U proleće 1097 g. svi su se ti odredi sastali u Carigradu. Tu su počeli sukobi između Grka i krstaša. Krstaši su se držali izazivački i grubo. Prefinjenom gornjem sloju vizantiskog društva izgledali su zapadni riteri kao varvari, a oni su stvarno činili sve da bi opravdali taj glas. Kći cara Aleksija Ana Komnina, koja je napisala istoriju carevanja svog oca (»Aleksijadu«), sa prezirom govori o tim sirovim i glupim varvarima i prostacima, izuzimajući samo vrlo malo njih. Krstaši su pljačkali okolno stanovništvo otimajući mu namirnice za snabdevanje svoje vojske. Car Aleksije požurio se da ih prebaci u Malu Aziju uzevši prethodno od njih vazalnu zakletvu i obavezavši ih da vrate Vizantiji sve njene ranije posede na Istoku koje budu osvojili od Turaka. U Maloj Aziji Turci su neprestano uznemiravali krstaške odrede. Oni su strašno opustošili zemlju tako da su riteri morali da gladuju. Krstaši su bili potpuno nespremni za marševe po jakim žegama. Njihovo teško gvozdeno naoružanje ovde se strašno usijavalo. Ljudi i konji padali su od sunčanice. Krstaši su prošli kroz Malu Aziju i bili prijateljski dočekani u Malojermenskoj kraljevini, u Kilikiji. Tada je Balduin, brat Gotfrida Buljonskog, osvojio jermenski
242
grad Edesu, koji je ležao na putu iz Mezopotamije u Siriju i koji je bio neobično važan zbog svog strategiskog položaja. On je tu osnovao Edesku grofoviju. Zatim je više od godine lana bilo utrošeno na opsadu Antiohije. Taj krupni centar bio je zauzet samo zahvaljujući izdaji komandanta jedne tvrđave. Osvajanje Antiohije bilo je praćeno strašnim pokoljem muslimana. Tu je bila osnovana druga krstaška državina — Kneževina Antiohija, kojoj je stao na čelo Boemund Tarentski. Oduševljeni pljačkom i osvajanjima, vođi krstaša nisu se žurili svom nameravanom cilju — Jerusalimu. Tek u proleće 1099 g. znatno proređena krstaška vojska stigla je do Jerusalima i zauzela ga posle žestokog juriša. Odmah zatim usledio je pokolj pred kojim bledi pustošenje Antiohije. Arhiepiskop Viljem Tirski, koji je krajem XII v. napisao istoriju Jerusalimske kraljevine na osnovu još sveže tradicije, dao je potresan opis zverstava i gramžljivosti krstaša pri zauzimanju Jerusalima. Sâm se autor s puno simpatije odnosi prema postupcima krstaša videći u zauzimanju Jerusalima božju nagradu za njihove podvige. Krstaši su ubijali sve, ljude i žene, nisu štedeli ni decu, čije su glave razbijali o kamenje. Muslimane, koji su tražili utočišta u džamijama, ubijali su u tim hramovima. Posle strahovitog klanja dolazile su verske ceremonije, a onda se opet pristupalo seči. Krstaši su se dočepali ogromnog plena. Ponašanje krstaša u Jerusalimu »razbesnelo je čitavo stanovništvo muslimanskog Istoka.« Krstaške države na Istoku. Posle zauzimanja Jerusalima krstaši su postepeno zavladali svim istočnim obalama Sredozemnog Mora. Uz pomoć Mlečana, Đenovljana i Pizanaca bilo je osvojeno nekoliko lučkih gradova. Prema tome, na Istoku je nastalo više krstaških država. Najveća među njima bila je Jerusalimska kraljevina, koja je obuhvatala Palestinu i južni deo Sirije. Prvi vladar Jerusalimske kraljevine bio je Gotfrid Buljonski. Od Jerusalimske kraljevine nominalno su zavisile tri vazalne države: Grofovija Tripoli, Kneževina Antiohija i Grofovija Edesa. Ustvari, pak, one su bile potpuno nezavisne. U kraljevini i kneževinama krstaši su do tančina preneli feudalni sistem koji je vladao na Zapadu, naročito u Francuskoj. Zakoni Jerusalimske kraljevine, ili »Jerusalimski asizi«, poznati su nam samo po docnijoj izmenjenoj redakciji, koja je u XIII v. zapisana na Kipru, gde su se dugo zadržali političko-pravni običaji Jerusalimske kraljevine. Jerusalimski asizi su nabrajali u kojim slučajevima kralj ima pravo da traži službu od svojih vazala, ljubomorno pazeći da kraljevska vlast ne poveća svoje zahteve prema vazalima. Kraljevsku vlast ograničavala je »visoka palata« — skup krupnih feudalaca, bez koga kralj nije mogao doneti nijednu važnu odluku. U slučaju da kralj pogazi prava ma kog feudalca, svi su feudalci imali pravo da kralju otkažu službu. U krstaškim državama vladala je feudalna jerarhija u istom obliku u kome je postojala u Zapadnoj Evropi. Čitava je teritorija bila podeljena na riterske feude, obavezne na vojnu službu. Neki seljaci koji su došli s riterima bili su proizvedeni
243
u ritersko zvanje i dobili riterske feude. To je bilo potrebno radi odbrane osvojene zemlje i zato što su se smanjili redovi krstaša. No, seljaci su većinom morali da kod ritera uzimaju zemlju u zakup i da za to daju deo letine. Crkva je zauzela ogromna zemljišna imanja i bila oslobođena poreza i vojne službe. Osnovnu masu trudbenika u krstaškim državama činilo je zavisno seljaštvo, sastavljeno uglavnom od Arabljana-muslimana i grčkih i siriskih hrišćana, koje su surovo eksploatisali novi gospodari. Kmetovima su bile nametnute dažbine, kuluk i državne obaveze. Oni su morali da daju svojim novim gospodarima deo letine i sve moguće zanatske proizvode. Obaveze nisu bile utvrđene običajem i zavisile su od volje gospodara. Domaći seljaci mrzeli su zapadne feudalce, prezirući ih kao inoverce i više puta su im pružali otpor. Seljaci su odbijali da kupe letinu. Napadali su na feudalce i ubijali ih. 1125 g. izbio je veliki seljački ustanak u Bejrutu. Italijanska trgovina na Istoku. U državama koje su osnovali krstaški vrlo je važnu ulogu igrala trgovina, a u toj trgovini prvo je mesto pripadalo italijanskim gradovima — Pizi, Đenovi i Veneciji. Italijanski trgovci dobili su niz povlastica. U lučkim gradovima bili su im određeni zasebni kvartovi, u kojima su oni živeli uživajući punu samostalnost. Njima su upravljali njihovi konzuli, koje su postavljale vlasti italijanskih gradova i koji su tim vlastima bili odgovorni. Italijanski trgovci koristili su se svojim povlaštenim položajem da razviju široku trgovinu sa Istokom mimoilazeći Vizantiju. Iz italijanskih gradova kretali su na Istok karavani brodova, koji su vozili zapadnu robu — u početku oružje, konje, robove i žito, koga nije bilo dovoljno u krstaškim državama, a docnije — vunene i lanene tkanine. Karavani su ostajali u lukama na Istoku po nekoliko meseci, a zatim su se vraćali dovozeći istočnu robu — začine, šećer, voće, vina, pamuk, vunu, mirise, boje, drago kamenje, staklo i svilu. Italijanski trgovci nisu samo vodili posredničku trgovinu, oni su imali zemlje i kmetove koji su im plaćali obrok pamukom, šećernom trskom, pomorandžama, bademima i drugim južnim proizvodima. Italijanskim trgovcima bile su potčinjene gradske zanatlije koje su takođe plaćale dažbine svojim proizvodima (osobito tekstilnom i staklenom robom). Ta je roba takođe slata u Evropu. Čitavu trgovinu sa Istokom regulisale su vlasti italijanskih-trgovačkih republika. Među italijanskim trgovcima vladalo je neprekidno suparništvo, koje je često dovodilo do oružanih sukoba. Od neitalijanskih gradova jedino je Marselj imao kvart u Jerusalimu. Na Istok su dolazili radi trgovine i trgovci iz Barcelone i Monpelijea. Kratkotrajnost krstaških osvajanja. Krstaška osvajanja nisu bila dugog veka. Ona su dostigla najveće razmere oko 1130 g., a zatim su brzo počela da opadaju. Jedan od uzroka tome bila je nestabilnost same krstaške države s njenom slabom centralnom vlašću. Pojedini feudalni seniori bili su prepušteni svojim sopstvenim snagama. Krstaške oblasti zauzimale su samo uzan obalski pojas Sirije i Palestine, koji se samo na nekoliko tačaka pružao u unutrašnjost zemlje. Pritom su se krstaši uglavnom koncentrisali u primorskim gradovima i u velikim utvrđe-
244
nim zamkovima. Na istoku od njihovih oblasti počinjala je Sirska pustinja. Neprekidni napadi ugrožavali su s te strane krstaške oblasti. Granica koja se otegla na 1200 km bila je utvrđena nizom zamkova koji ipak nisu mogli da zaštite krstaške države od stalnih naleta turskih odreda. Sem toga, evropski osvajači neprekidno su se svađali jedan s drugim i nisu se ustezali da sklapaju saveze s muslimanskim kneževima protiv svojih jednoveraca. Pravilnoj organizaciji odbrane smetala je i fluktuacija krstaškog stanovništva. Nisu ni izdaleka svi kolonisti umeli da se prilagode novim uslovima privrede na Istoku. Vrlo ih se mnogo vraćalo u Evropu stekavši što je moguće više plena. Nove partije »hadžija« neprekidno su stizale iz Zapadne Evrope, pa su se jedni tu naseljavali, a drugi se vraćali nazad. Vladajuću klasu u Jerusalimskoj kraljevini i drugim krstaškim oblastima činili su riteri, prvenstveno francuski, zbog čega se za Evropljane na Istoku ukorenio naziv Franci. Njih je bilo svega nekoliko hiljada. Taj privilegovani gornji sloj pretstavljao je u sredini domaćeg stanovništva, koje je prema njemu bilo duboko neprijateljski raspoloženo, vojni logor svoje vrste. Radi stalne odbrane krstaških poseda nije bila dovoljna vojna služba ritera — feudalnih zemljoposednika. Zbog toga su stvorene prave vojne organizacije — duhovno-riterski redovi. Duhovno-riterski redovi. Prvi takav duhovno-riterski red bio je red Templara ili Hramovnika, tako nazvan zbog toga što se njegova prvobitna zgrada nalazila pored mesta gde je, po predanju, bio jerusalimski hram. Red je bio osnovan 1119 g. Po ugledu na njega obrazovan je drugi red — Jovanovaca ili Hospitalaca, koji je nastao reorganizacijom već davno postojećeg dobrotvornog bratstva (naziv tog bratstva potiče od bolnice svetog Jovana u Jerusalimu, koju su oni osnovali). Zatim je već krajem XII v. nastao treći red — Tevtonski, koji je pretstavljao organizaciju nemačkih ritera. Članovi tih redova bili su vezani monaškim zavetima: nisu smeli da imaju porodicu, bili su obavezni da se pokoravaju statutu reda i da slušaju svog starešinu, grosmajstera ili velikog magistra. Ti su redovi došli do velikih zemljišnih poseda na Istoku i u Zapadnoj Evropi, gde su dobili velike poklone od kraljeva. Redovi su zavisili neposredno od pape i nisu bili potčinjeni vlasti onih vladara na čijim su se teritorijama nalazili njihovi posedi. Njihove su zemlje bile oslobođene dažbina. Duhovno-riterski redovi su bili oni koji su najviše vrbovali ritere da se presele na Istok. Oni su pretstavljali najorganizovaniju snagu krstaških država. Oni su imali niz zamkova na istočnoj granici. Kada su krstaše počeli da potiskuju sa Istoka, riterski su se redovi poslednji odatle povukli. Kada su izgubili svoje posede na Istoku, duhovno-riterski redovi preneli su svoju delatnost na Zapad. Ne ograničavajući se na sticanje zemlje, Hospitalci i Templari, osobito ovi poslednji, iskoristili su bogatstva napljačkana na Istoku u zelenaške ciljeve i postali jedni od prvih bankara Evrope.
245
Tevtonski je red usmerio svoju delatnost na obale Baltičkog Mora, gde je zajedno s mačonošcima, koji su početkom XIII v. stvorili svoju organizaciju po ugledu na Tevtonce, osnovao svoju državu (vidi gl. XXIV).
246
GLAVA XVI
DALJI KRSTAŠKI RATOVI Gubitak Edese i Drugi krstaški rat. Posledica unutrašnje slabosti krstaških država i zbijanja redova muslimanskih kneževina, koje je počelo u XII v., bila je ta da su krstaši počeli da gube jadan svoj posed za drugim. Manje od 50 godina posle Prvog krstaškog rata, 1144 g., bila je izgubljena Edesa, koju je zauzeo mosulski emir; Edesa je bila jedna od najvažnijih krstaških kneževina, koja je štitila njihove posede sa severo-istoka. Odgovor na gubitak Edese bio je Drugi krstaški rat, koji je počeo 1147 g. U Drugom krstaškom ratu uzele su učešća krunisane glave — francuski kralj Luj VII i nemački car Konrad III. Prvi rezultat propovedanja Drugog krstaškog rata bio je novi talas jevrejskih pogroma na Rajni. I u tom ratu, pored ritera, uzela je učešća seljačka masa iz krajeva koje je pogodila glad. Riteri su na seljake gledali kao na teret koga se treba otresti. Kada je postalo jasno da je suvozemni put preko Male Azije suviše naporan i opasan, riteri su seli na brodove, ostavivši seljake sudbini na volju. Gotovo svi ti seljaci su izginuli. Rezultati te ekspedicije koja je preduzeta sa ogromnim utroškom snaga bili su vrlo žalosni. Krstaši su svojim pljačkanjem izazvali protiv sebe Vizantiju. Izgubivši na putu veći deo svojih vojski, kralj i car su uzalud pokušavali da zauzmu Damask. Baroni Jerusalimske kraljevine, kojima je bilo zgodnije da žive u miru s Damaskom, ne samo da im nisu pomagali, već su na sve moguće načine kvarili njihove planove. Ne postigavši ništa, Luj VII i Konrad III neslavno su se vratili u Evropu. Saladinova država. U to vreme došlo je na Istoku do vrlo krupnih promena koje su bile veoma nepovoljne za krstaše, zauzete svojim unutrašnjim svađama. Uspesi krstaša objašnjavaju se u znatnoj meri time što su oni imali posla s razbijenim snagama pojedinih muslimanskih vladara. No u drugoj polovini XII v. došlo je na Istoku do ujedinjenja Egipta, jednog dela Sirije i dela Mesopotamije u jednu državu.
247
Na čelo te države, kojoj je centar bio Egipat, stao je sultan Saladin (pravilnije Salah-al-din), Kurd po poreklu. Sada krstaši nisu više imali posla s razjedinjenim snagama pojedinih turskih emira već s velikom državom Saladina, koji je sebi postavio za cilj da istisne krstaše iz Sirije i Palestine. 1187 g. Saladin je naneo krstašima strašan poraz na Tiberijadskom Jezeru. Glavne snage krstaša bile su uništene. Posle toga muslimani su za nekoliko nedelja zauzeli Akru, Jafu, Sidon, Bejrut, Askalon i Jerusalim, glavno uporište krstaša na Istoku. Stanovništvu Jerusalima je bilo dozvoljeno da iziđe pod uslovom da se otkupi, ali bez konja i oružja. Rezultat je bio da su svi koji su izbegli iz grada postradali od gladi. Ko nije mogao da se otkupi, bio je prodan u ropstvo. Treći krstaški rat. Gubitak Jerusalima dao je potsticaj za Treći krstaški rat (počeo je 1189 g.), u kome su učestvovala tri vladara. Na čelu ovog krstaškog rata stajali su: nemački car Fridrih I Barbarosa, francuski kralj Filip II Avgust, jedan od osnivača snažne monarhije u Francuskoj, i engleski kralj Ričard Lavovo Srce, koji je smatran za ovaploćenje svih riterskih vrlina, za najhrabrijeg i najsnažnijeg evropskog ritera, ma da je u suštini bio surov i neobuzdan nasilnik. Na putu za Palestinu on je zbog ništavnog povoda opustošio grad Mesinu. U Siriji je naredio da se pobiju zarobljenici za koje na vreme nije bio donet otkup. Treći krstaški rat nije dao krupnih rezultata. Krstaši su morali da ratuju ne samo sa Saladinom već i sa Vizantijom. Fridrih Barbarosa, prolazeći kroz Malu Aziju, utopio se u jednoj planinskoj rečici, a nemačka vojska, ne želeći da ide dalje, delom se vratila u domovinu, a delom je propala u Siriji od epidemije. Samo su se neznatni ostaci nemačke armije pridružili Francuzima i Englezima. Filip II Avgust i Ričard Lavovo Srce neprekidno su se među sobom svađali. Bili su postignuti neki vojni uspesi, kao osvajanje grada Akre (Akona), koji je sada postao prestonica ranije Jerusalimske kraljevine. Uskoro posle toga Filip II se vratio u Francusku. Ričard je još neko vreme nastavio da ratuje. On je od Saladina dobio neke beznačajne ustupke. Krstašima je ostao uzan obalski pojas i Kneževina Antiohija, koja se sama sjedinila s Tripolijem. Hadžijama i trgovcima sa Zapada bilo je dozvoljeno da posećuju Jerusalim. Ričard Lavovo Srce zauzeo je od Vizantinaca ostrvo Kipar. Tu je obrazovana Kiparska kraljevina, koja je postojala oko 250 godina. Četvrti krstaški rat. Četvrti krstaški rat je interesantan zbog toga što su se tu naročito živo ispoljili pravi ciljevi krstaša, nimalo nezamaskirani bilo kakvim verskim parolama. Još od samog početka svog pontifikata (1198—1216 g.) znameniti papa Inoćentije III (vidi vl. XVII) počeo je propagandu za krstaški rat s ciljem da uzdigne značaj crkve i učvrsti uticaj papstva. Propovednici su bili razaslati po raznim zemljama Evrope, ubirani su porezi koji su mestimično izazivali nezadovoljstvo stanovništva.
248
Krstaški rat počeli su italijanski i francuski riteri. Oni su nameravali da zadaju udarac glavnoj državi Istoka — Egiptu, koji je vladao Jerusalimom. Nemajući ni novaca ni flote da se prebace u Egipat, oni su se obratili za pomoć bogatoj Veneciji. Mletački dužd Enriko Dandolo odlučio je, po rečima Marksa, »da od krstaške gluposti načini trgovački posao«. Enriko Dandolo pretstavlja najživlju i najslikovitiju figuru u mletačkoj istoriji. I pored svojih devedeset godina, to je bio čovek nesalomljive energije i odlučnosti. Iako gotovo potpuno slep, on je, po rečima savremenika, sve skroz video. Niko mu nije bio ravan u diplomatskim finesama i lukavstvima. Dandolo je prihvatio predlog krstaša, ali je za usluge Mlečana tražio od njih ogromnu sumu od 85.000 maraka srebra. Krstaši su se saglasili s tim uslovima; ipak, kada se njihova vojska sabrala u Veneciji, pokazalo se da oni ne mogu sakupiti ugovorenu sumu. Tada je Dandolo, u želji da pokvari ratni pohod na Egipat, s kojim su Mlečani oživeli trgovačke veze, zatražio od krstaša da u naknadu pomognu Veneciji da osvoji grad Zadar na dalmatinskoj obali. Kada je to bilo učinjeno, uprkos papinoj zabrani, Dandolo je krstašima predložio novi poduhvat odvrativši ih definitivno od njihovih prvobitnih namera. 1195 g. u Carigradu je bio zbačen car Isak II Anđel. Sin zbačenog cara, carević Aleksije Anđel, pobegao je na Zapad i nastojao da tamo nađe pomoć. Obratio se krstašima, obećavajući im bogatu nagradu ako njegovom ocu vrate vizantiski presto. Na mig Dandola, koji je želeo da na taj način slomi glavnog trgovačkog protivnika Venecije, krstaši su krenuli na Carigrad. Stigavši u Carigrad, krstaši i Mlečani vratili su na presto Isaka Anđela. Ali, stanovništvo je odbilo da plati sumu koju im je bio obećao Aleksije i diglo ustanak. Tada su krstaši zauzeli Carigrad na juriš (1204 g.). Pad Carigrada bio je praćen strašnim pustošenjem grada. Po rečima učesnika u Četvrtom krstaškom ratu i njegovog istoričara Vilarduena, »tako bogatog plena još nikada nije bilo«. Krstaši su spalili čitave kvartove malo se brinući za spomenike antičke i vizantiske umetnosti. Bronzane statue krstaši su upotrebili za kovanje novca. Novgorodski letopis prema rečima očevica daje opis pogroma koji su zapadni riteri učinili u Carigradu i oštro ih osuđuje što su »zavoleli zlato i srebro«. Posle pada prestonice došlo je osvajanje velikog dela poseda Vizantiskog carstva. Krstaši su potpuno napustili plan ratnog pohoda na Egipat i osnovali svoju državu na Balkanskom Poluostrvu. Za razliku od grčkog, Vizantiskog carstva, ova nova država nazvala se Latinsko carstvo. Latinsko carstvo. Za cara je bio izabran jedan od vođa pohoda, Balduin Flandriski, koji uostalom nije imao gotovo nikakve vlasti. Na Balkanskom Poluostrvu obrazovane su četiri važnije »latinske« države: Latinsko carstvo — s prestonicom u Carigradu, Solunska kraljevina, Ahajska kneževina (na Peloponezu) i Atinsko-tebansko vojvodstvo. Svaka se od tih opet delila na niz grofovija i feudalnih poseda. Venecija je stekla mnoge teritorije, koje su bile bitne za njenu trgovačku moć. Još pre juriša na Carigrad bio je zaključen »novi ugovor Mlečana
249
s krstaškim glupacima, kojima su bez milosti podvalili i koji su zajedno sa svojim neotesanim kneževima bili samo oruđe u rukama tih trgovaca«. Dandolo je uspeo da Venecija dobije pravo na tri osmine Vizantiskog carstva; dobila je deo Carigrada, niz ostrva — Jonska i deo Kiklada i Sporada — a isto tako i jugo-zapadni deo Peloponeza, Galipolje i neke zemlje u Albaniji. Uskoro su Mlečani dobili i Krit. Vladavina krstaša krajnje je zaoštrila klasnu borbu u ranijim posedima Vizantije. Domaće stanovništvo, uglavnom kmetovi, još više je stradalo od ugnjetavanja krstaša nego od vizantiskih gospodara. Latinski riteri bezobzirno su pljačkali i bogataše i siromahe; nisu u tome izostajali iza njih ni grčki feudalci, koji su se održali u zapadnom delu poluostrva. Krstaši su morali da vode stalnu borbu sa susedima — s drugim Bugarskim carstvom, koje je nastalo u drugoj polovini XII v., i sa dve grčke države koje su obrazovane u Maloj Aziji — sa »carstvima« Nikejskim i Trapezuntskim. Najzad je, uz pomoć Đenovljana, glavnih trgovačkih suparnika Venecije, koji su Grcima pružili pomoć u novcu i floti, nikejski car Mihailo Paleolog zauzeo Carigrad (1261 g.) i Vizantisko carstvo bilo je obnovljeno. Latinskim riterima ostali su samo neki posedi u srednjoj n južnoj Grčkoj. Presto je u Carigradu zauzela dinastija Paleologa. Ali, Vizantisko se carstvo nikada više nije moglo oporaviti od udaraca koje mu je zadao Četvrti krstaški rat. Obnovljeno Vizantisko carstvo pretstavljalo je samo senku nekadašnje moći i bogatstva. Opadanje krstaškog pokreta. Docniji krstaški ratovi nisu gotovo ništa promenili u stvorenom stanju. Od XIII v. propaganda za krstaške ratove nije više nailazila na onakav odziv koji je imala ranije. Prvom i Drugom krstaškom ratu pridružilo se vrlo mnogo seljaka iz oblasti u kojima je vladala glad. Široki narodni pokret izazvao je još i Četvrti krstaški rat, kome je prišlo dosta seoske sirotinje. Ali poslednji krstaški ratovi nisu više imali karakter stihiskog pokreta. Stanovništvo, koje se ranije u masama kretalo na Istok, počelo je da se nepoverljivo odnosi prema propovedanju novih pohoda. Riteri se više nisu nadali u bar donekle trajna osvajanja na Istoku. Seljaci u krstaškim pohodima nisu videli ništa drugo do neizbežne propasti. Samo kad se uzmu u obzir strašne narodne nevolje, razumljivi su nam takozvani dečji krstaški ratovi. Bila se raširila besmislena ideja da bi samo bezgrešna deca bila u stanju da čudom učine ono što odraslim grešnicima nije uspelo. 1212 g. pojavilo se u Francuskoj jedno pastirče Stevan, koji se proglasio za božjeg poslanika, pozvanog da oslobodi Jerusalim, i koji je počeo da među decom propoveda krstaški rat. Na njegov poziv odazvale su se gomile dece. Verovatno je uspehu te propovedi pripomogla masovna napuštenost dece, do koje je u nekim krajevima Francuske došlo u XIII v. zbog ratova. Deci se pridružilo dosta odraslih, osobito iz ratom opustošenih oblasti. Oko 30.000 dece i odraslih gotovo bez ikakvog naoružanja krenulo je u rat nadajući se natprirodnoj pomoći. Uprkos zabrani kralja, koji je shvatao svu be-
250
smislenost te zamisli, oni su krenuli na jug prema Marselju. U Marselju su se brodovlasnici prihvatili da ih prevezu u Palestinu. Jedan je deo brodova razbila oluja za vreme plovidbe, a ostale učesnike u ratnom pohodu brodovlasnici su dovezli u Egipat i tamo prodali u ropstvo. Istovremeno je istu takvu propagandu vodio u Nemačkoj dečak Nikola, koji još nije imao ni deset godina, a kojim je rukovodio njegov otac, trgovac robljem. Za Nikolom je pošlo oko 20.000 dece. Ta su deca stigla do južne Italije, gde su mesne vlasti zaustavile dalji pohod i naredile deci da se vrate u otadžbinu. Većina ih je na povratku propala. Ustvari, s Četvrtim krstaškim ratom završava se veliki vojno-kolonizacioni pokret na Istok. Čime se objašnjava zaustavljanje i konačni neuspeh čitavog tog pokreta koji je zatalasao ogromne mase i stajao Zapadnu Evropu bezbrojnih žrtava? Prirodno, tu je veliku ulogu igralo političko ujedinjenje Istoka pod vlašću egipatskih sultana i jačanje otpora pružanog krstašima. Ali, ipak su glavni uzrok bile ekonomske i političke promene u životu Zapadne Evrope. U XIII v. zapaža se svuda u Evropi znatan porast proizvodnih snaga. Poboljšala se poljoprivredna tehnika, od dvopoljnog sistema počelo se prelaziti na tropoljni, počelo se primenjivati đubrenje i zasipanje krečnjakom. Forsirano su krčene šume za oranicu, deo pustara pretvaran je u obradivu zemlju. Feudalci su počeli da misle o tome kako bi iz zemlje izvukli više prihoda usavršavanjem privrednih metoda i pojačanom eksploatacijom rada. Seljaštvo je delimično počelo prelaziti na novčanu rentu, što je već pretstavljalo dalji korak k raspadanju feudalne rente. Novčana je renta — bar jednom delu seljaštva — otvarala mogućnost za povećanje proizvodnosti njihovog gazdinstva i izvesnu akumulaciju. Gladi, koje su još u XII v. pretstavljale strahovitu nevolju, znatno su se smanjile u XIII v. Deo seljaštva ugnjetavanog od feudalaca bežao je u gradove koji su se razvijali. Podela rada između grada i sela i porast gradskog zanatstva pretstavljali su važan momenat u razvitku proizvodnih snaga. Na taj način, Evropa je bila u stanju da ishrani veći broj stanovništva, a uticaj elementarnih katastrofa znatno je ublažen. Prirodno, ugnjetavanje seljaka nije prestalo. Ali seljak od njega nije više bežao preko mora, u »obećanu zemlju« — on se spremao za krvavu borbu za svoju zemlju, za svoj rad. Približavanje te borbe oseća se već u doba krstaških ratova. Ujedno je došlo do više važnih promena u političkom uređenju Evrope. Učvrstila se kraljevska vlast, suzbijena je feudalna samovolja, sve ređi su postajali unutrašnji feudalni sukobi, koji su upropašćivali seljake. Feudalci se jače privezuju za svoja mesta stanovanja. Gladnim riterima je otvorena mogućnost da kolonizuju nove oblasti, na prvom mestu Pribaltik. Inoćentije III je propovedao krstaške ratove protiv pribaltičkih pagana. Osiromašeni riteri našli su sebi i drugog posla — da služe u najamničkim vojskama kraljeva.
251
Najzad, Mlečani, Đenovljani, provansalski i katalonski trgovci sklapali su povoljne ugovore s muslimanskim vladarima pa im pomoć krstaša nije više bila potrebna. Jednom rečju, kod svih društvenih klasa koje su učestvovale u prvim krstaškim ratovima oslabio je u ovo doba interes za riskantne prekomorske poduhvate. Žrtve koje su bile potrebne da se te kolonije zadrže u rukama nisu se isplaćivale koristima koje su one donosile. Poslednji krstaški ratovi. Poslednjih krstaških ratova dotaći ćemo se samo u najglavnijim linijama. Peti krstaški rat (1217 g.) u početku je bio upravljen prema Siriji, ali se zatim okrenuo protiv Egipta, čiji je sultan vladao i Palestinom. Krstaši su, posle dugotrajne opsade, uspeli da zauzmu važan trgovački grad Damijetu. Ali, unutrašnji razdori i nesposobna komanda doveli su zatim do vojnih neuspeha koji su primorali krstaše da napuste Egipat (1221 g.). 1229 g. počeo je Šesti krstaški rat. Papa Grgur IX ga je zabranio, jer je na njegovom čelu stajao car Fridrih II, koji je vodio borbu s papstvom i bio isključen iz crkve. Dejstvujući više diplomatskim putem nega oružjem, koristeći se borbom između damaskog emira i egipatskog sultana za Siriju, Fridrih II je postigao da mu egipatski sultan ustupi Jerusalim i niz drugih mesta u Palestini. On je, doduše, za to obećao da neće ukazivati nikakvu pomoć sirskim hrišćanima protiv Egipta. Ali, posle Fridrihovog odlaska počeli su među krstašima beskonačni razdori i ratovi koji su doveli do toga da su muslimani ponovo zavladali Jerusalimom, ovog puta definitivno. Sedmi krstaški rat (1248—1254 g.), kome je stajao na čelu francuski kralj Luj IX, bio je usmeren protiv Egipta. Posle nekoliko delimičnih uspeha završio se vojnom katastrofom, usled koje je pao u ropstvo i sam kralj, docnije oslobođen za vrlo veliki otkup. I u taj je rat krenula narodna masa, ali se ona nije oborila na »nevernike« već na svoje klasne neprijatelje — feudalce i crkvu. 1251 g. Luj IX se u Francuskoj obratio za pomoć. Feudalci se na taj poziv nisu odazvali, ali je on naišao na odziv među ugnjetenim narodnim masama, među kojima se pojavio narodni propovednik, neki starac Jakov iz Mađarske. On je propovedao da Jerusalim ne trba da spasavaju sujetni riteri već sirotinja koju svi preziru. On je oštro istupio protiv katoličkih sveštenika i monaha. Ogromne mase seljaka krenule su sa severa Francuske na jug, preko Amijena, Orleana i Burža. Usput su uništavale bogataše, popove i monahe. Svuda im se pridruživao narod. Učesnici u ratnom pohodu išli su u nekoliko odreda i rasturali se na razne strane, tako da su ih feudalci i vlada, koji su najpre bili izgubili glavu, uskoro posle toga potukli. Oni su se delom razbežali, a delom su bili pobijeni ili zarobljeni a zatim pogubljeni. Luj IX stao je takođe na čelo Osmog i poslednjeg krstaškog rata (1270 g.), ali ih je bilo vrlo malo koji su hteli da dobrovoljno idu, pa je kralj morao da ritere najmljuje za novac. U početku su krstaši krenuli protiv tuniskog sultana. Među
252
njima je u Tunisu izbila kuga koja je pokosila jedan deo krstaša, među kojima i samog Luja IX, a preživeli su se vratili natrag. Pape su pozivale hrišćanske vladare na nove krstaške ratove i ubirale novac za to. Neki vladari su uzeli krst, ali više nije došlo ni do jednog pohoda. Ne dobijajući pomoć sa Zapada, krstaške kolonije u Siriji nisu se mogle održati svojim snagama. Egipatski sultani su im zauzimali grad za gradom. 1268 g. bila je zauzeta Antiohija, 1289 — Tripoli, a 1291 — poslednje uporište krstaša na Istoku — Akra. Krstaši su se učvrstili jedino u Kiparskoj kraljevini. Glavna kiparska luka Famagusta bila je jedno vreme najvažnija trgovačka tačka u istočnom delu Sredozemnog Mora. Kralj Kipra nosio je titulu jerusalimskog kralja. Na Kipru su se primenjivali »Jerusadimski asizi«. U XV v. ostrvo je pripojeno mletačkim posedima. Posledice krstaških ratova. Ako se za neposredni cilj krstaških ratova smatra sticanje novih teritorija na Istoku, o«da su oni završeni s neuspehom, ali to ne znači da njihovi rezultati nisu za Evropu bili značajni. Na prvom mestu treba istaći da su krstaški ratovi učinili kraj trgovačkoj prevlasti Vizantije i Arabljana u istočnom delu Sredozemnog Mora. Mlečani i Đenovljani, bez obzira na to što su krstaši bili potisnuti iz Sirije i Palestine, ostali su gospodari sredozemne trgovine. Đenova se učvrstila na vizantiskim teritorijama i podigla niz trgovačkih faktorija na obalama Crnog Mora. Venecija je stupila u tesne veze sa Egiptom. Krstaški ratovi upoznali su Zapadnu Evropu s tehnikom i kulturom Istoka; ali nije uvek mogućno utvrditi kojim su putem istočni uticaji stizali na Zapad. Krstaški ratovi nisu bili jedini put za saobraćanje sa Istokom. Mnogo štošta su preneli na Zapad Arabljani preko svojih poseda na Siciliji, a naročito preko Kordovskog kalifata. Vizantisko carstvo bilo je posrednik ne samo u trgovini već i u prenošenju kulturnih i tehničkih tekovina. Trgovački odnosi sa Istokom omogućavali su da se i mimo krstaške ratove mnogo štošta pozajmi od istočnih naroda. Stoga nastaju mnoge sumnje pri utvrđivanju šta upravo Evropa duguje krstaškom pokretu. U svakom slučaju u to se vreme obogaćuje poljoprivredna kultura. U Evropi se sade nove kulture — heljda, pirinač, sezam, kajsije, kukuruz, lubenice, limun i pistać. Širi se upotreba šećera od šećerne trske. Pretpostavlja se da su iz Sirije bile preuzete vetrenjače. Verovatno je istočna tehnika izvršila priličan uticaj na tekstilnu proizvodnju i na obradu metala. Niz tkanina koje su se počele izrađivati na Zapadu nose istočne nazive (damast, muslin itd.). Tekstilna proizvodnja na Zapadu u mnogo čemu je zavisila od robe uvožene sa Istoka. Otuda je dolazila svila, pamuk, niz materija koje su služile za bojenje, stipsa koja se upotrebljavala za fiksiranje boja. Učinjeno je i nekoliko pozajmica u vojnoj veštini, na primer, arbalet, truba i doboš. U Evropi su se raširili i neki istočnjački običaji: pranje ruku pre jela, nošenje brade, topla kupatila, običaj da se na štitovima nose grbovi itd. Još je složenije pitanje o uticaju krstaških ratova na društveno uređenje Zapadne Evrope. Bilo bi pogrešno da se njima objašnjavaju promene u položaju se-
253
ljaka, razvitak riterstva kao specifične ustanove i razvitak riterske književnosti. Sve te pojave razvijale su se u evropskom feudalnom društvu i mimo krstaških ratova. Ali nema sumnje da su krstaški ratovi ovde izvršili veliki uticaj. Riteri koji su boravili na Istoku stekli su prefinjenije zahteve no što su ih imali ranije. Oni se više nisu zadovoljavali grubim odelom otkanim kod kuće i rđavim vinom ceđenim u njihovim vinogradima. Nisu se zadovoljavali svojim tesnim i neudobnim zamkovima. Sada su se njihovi zahtevi proširili, a ujedno s tim proširili su se i načini da se oni zadovolje zahvaljujući porastu robnog prometa sa Istokom, odakle su uvoženi luksuzni predmeti, skupocena i retka vina, a isto tako i začini za koje je postojala velika potražnja u višim klasama evropskog društva. Na koji je način zadovoljavan porast potrebâ riterske klase, na čiji se račun feudalac počeo bolje odevati, hraniti itd.? Jasno je, na račun glavnog izvora svojih prihoda — na račun seljaka. Pošto je u to doba porast poljoprivredne tehnike bio beznačajan, prihodi seniora mogli su se povećati uglavnom pojačanom eksploatacijom seljaštva. Doduše, krstaški su ratovi u prvo vreme doneli izvesno olakšanje seljacima. Naime, zemljoposednicima feudalcima koji su kretali u krstaške ratove bio je potreban novac, pa su stoga često oslobađali seljake za otkup. Seljaci su se pod povoljnim uslovima otkupljivali od zemljoposednika ili olakšavali svoje obaveze. Seljaci su se koristili otsustvom feudalaca da olakšaju svoj položaj. Ali je to bilo samo privremeno poboljšanje za kojim je obično sledovalo pojačavanje pritiska na seljake. Nesumnjivo, stečene navike na raskošan život uticale su na upropašćivanje, siromašenje i zaduživanje znatnog dela ritera i tako doprinosile raspadanju feudalnog uređenja, ali se osnova svih tih pojava nalazi u samom razvitku evropske ekonomike. Krstaški ratovi mogli su samo pojačati i zaoštriti taj proces, no oni ni u kom slučaju nisu bili njegov uzrok.
254
GLAVA XVII
CARSTVO I PAPSTVO OD XI DO XIII VEKA Ekonomski uspon Nemačke. Od XI do XIII v. Nemačka je u svom razvitku učinila primetan korak napred. Ma da lagano, proizvodne su snage u zemlji rasle. Širila se obrađena površina, prelazeći iz rečnih dolina i u planinske masive pod šumom. Naročito su revnosno krčili šume manastiri, koji su često dobijali na poklon neobrađena zemljišta i nastojali da ih učine rentabilnim. U nizinskim predelima severne Nemačke vođena je uporna borba s močvarama. Svuda se prelazilo na tropoljni sistem. Razvijalo se voćarstvo i povrtarstvo. U XIII v. jako se širi vinogradarstvo, najpre uz Rajnu i njene pritoke, a zatim prelazi sve dalje na istok. Šire se tehničke kulture — lan, konoplja, heljda. Usled porasta proizvodnih snaga sve bržim tempom teče proces odvajanja grada od sela i odvajanje zanatstva i trgovine u zasebne grane ekonomske delatnosti. Znatno se povećava broj stanovništva, naročito gradskog. U isto vreme završava se ranije započeti proces pretvaranja nemačkog seljaštva u kmetove. Proces feudalizacije tekao je u Nemačkoj sporijim tempom u poređenju, na primer, s Francuskom. U nizu oblasti, osobito u Saksoniji, bilo je još u X i XI v. mnogo slobodnih seljaka. Ostaci slobodnih seljaka zadržali su se u zemlji Friza do XIII v. Ali već krajem XI v. ogromna većina seljaka bila je pretvorena u kmetove. U Nemačkoj se stvara tipičan kmetovski i vlastelinski posed. Ali i u doba prevlasti feudalne eksploatacije zadržalo je nemačko selo karakteristične osobine seoske opštine — marke. Svaka seljačka porodica imala je svoj deo oranice — die Hufe (prosečno oko 10 hektara), i uživala izvesna prava na zajednička zemljišta — Allmende (»gmajna«) — pašnjake, šume, ritove itd. Seoska opština zadržala je izvesnu samoupravu, rešavala je o svojim privrednim stvarima na seoskim skupštinama, držeći se lokalnih običaja. Ali, seoska je «opština bila već ukmećena. Feudalac se njome koristio da organizuje kulučenje i vršenje drugih obaveza kmetova.
255
Od XI v., osobito u južnim i zapadnim krajevima, razvijaju se gradovi. U XII i XIII v. oni već gustom mrežom pokrivaju veći deo zemlje. Uz Rajnu i Dunav niče niz gradova, čiji zanatski proizvodi nisu namenjeni samo za lokalno tržište već i za izvoz. Osobito je važnu ulogu igrala tekstilna proizvodnja i izrada oružja. Većina najkrupnijih gradova, osobito onih uz Rajnu (»popovski put«), stajala je u feudalnoj zavisnosti od episkopa, koji su za vreme Otona dobili velika imunitetna prava. Još krajem XI v. počinju sukobi između sve mnogobrojnijeg zanatliskog i trgovačkog stanovništva rajnskih gradova s njihovim seniorima-episkopima, i dolazi do niza ustanaka. Ali, pojedine nemačke oblasti bile su između sebe vrlo slabo povezane. U Nemačkoj nije stvoren jedan ekonomski i politički centar koji bi mogao ujediniti zemlju. Carska je vlast samo površno povezivala pojedine samostalne oblasti. Frankonska dinastija. 1024 g. na prestolu Nemačke i Svetog Rimskog carstva saksonsku je dinastiju smenila frankonska ili saliska. Prvi pretstavnik te dinastije bio je Konrad II (1024—1039 g.). Saksonska se dinastija u svojoj borbi protiv samostalnosti vojvoda oslanjala uglavnom na krupne crkvene feudalce (vidi gl. VII), koji su dobijali od kraljeva zemlje i imunitetna prava (»Otonove privilegije«). Ali, carevi su na taj način uvećavali moć i uticaj crkvenih feudalaca i samim tim stvarali novu opasnost za svoju vlast. Zato Konrad, ne napuštajući raniju politiku Otonâ, traži novi oslonac i nalazi ga među nižim feudalcima, među riterima. Konrad je nastojao da ne dozvoli nasleđivanje vojvodstava, ali je zato nasleđivanje malih lena u njegovo vreme postalo pravilo. On je počeo da zahteva vojnu službu od ritera, koji nisu bili njegovi neposredni vazali. U Italiji je podržavao sitne feudalce — valvasore — protiv krupnih — kapetana. Sitnim feudalcima bila je potrebna jaka vlast da bi konačno potčinili seljake i pretvorili ih u kmetove. Videći u caru zaštitu od pritiska jakih feudalaca, podržavali su Konrada i u Nemačkoj i u Italiji. Konradova vlada često se pretstavlja kao doba najvišeg uspona carske vlasti. On je uspeo da drži vojvode u pokornosti. U njegovo doba carstvu je pripojena Burgundska kraljevina (1032 g.). Klinijevski pokret. U to vreme u katoličkoj crkvi počinje da igra veliku ulogu crkveni pokret, koji je nastao još u X v. i dobio ime po manastiru Kliniju u francuskoj Burgundiji, gde je najpre i počeo. Nasuprot pocepanosti koja je vladala u katoličkoj crkvi i sve većem porastu svetovnog duha u njoj klinijevci su nastojali da učvrste crkvenu disciplinu i da stvore centralizovanu crkvenu organizaciju s papom na čelu. Glavni nosioci ove reforme bili su manastiri. Postojao je čitav niz razloga koji su primoravali manastire da teže učvršćivanju jedinstva i organizovanosti crkve. Manastirski posedi jako su stradali od feudalnih meteža i otimačina. Manastiri su bili »najbolje gazde« svog vremena. Oni su znali da iz svoje zemlje i svojih ljudi izvlače što je moguće više prihoda. Nigde pretvaranje seljaka u kmetove nije izvršeno tako energično kao na manastirskim. zemljama. Zato je manasti-
256
rima bila potrebna jaka organizacija radi ugušivanja seljačkog otpora. Manastiri su vrlo rano počeli da se povezuju s tržištem. Oni nisu samo uzimali trgovinu pod svoju zaštitu, već su i sami slali na prodaju viškove svoje proizvodnje i pre drugih zemljoposednika krenuli putem robne privrede. Stoga su oni bili zainteresovani da se obezbede trgovački putevi i da se izrade nove pravne norme koje bi odgovarale sve razvijenijim robno-novčanim odnosima. Iz klinijevske sredine dolazili su pokušaji da se ublaže feudalne međusobice zavođenjem takozvanog »božjeg mira« i »božjeg primirja« (vidi g. IX). Nastojeći da se stvori crkvena organizacija koja bi mogla da pretstavlja presudnu snagu u rascepkanoj feudalnoj Evropi, .klinijevski reformatori su pre svega smatrali za neophodno da se uzdigne moralni ugled crkve, koji je bio podrivan time što su mnogi episkopi i opati bili u suštini svetovni seniori, koji su mislili samo o ratovima, lovu, zadovoljstvima i povećanju svojih prihoda svim sredstvima. Ugled crkve je podrivala i raspusnost života sveštenika, osobito monaha, kao i njihovo duboko neznanje, često i potpuna nepismenost. Stoga su klinijevci istakli program o podizanju crkvene discipline. Zaveli su stroga manastirska pravila, osnovana na poslušnosti i asketizmu. Težili su da se uzdigne crkveno obrazovanje među sveštenstvom osnivajući manastirske škole. Tim su merama klinijevci težili i da stvore dobro pripremljene i poslušne kadrove, spremne da propovedaju i da u životu sprovode klinijevski program reformi. Oni su hteli da se suprotstave porastu svetovnog duha u crkvi i potčinjavanju crkve svetovnoj vlasti m svetovnim interesima. Stoga su tražili da se strogo provode u život crkvena pravila o neženstvu sveštenstva — celibatu, jer je ženjeno sveštenstvo predavalo svoje dužnosti i posede u nasleđe i, u strahu da ih ne izgubi, dodvoravalo se svetovnoj vlasti. Klinijevci su želeli da briga o porodici ne odvrati sveštenike od služenja crkvi. Glavnu su opasnost za crkvu klinijevci videli u tome što su episkopi potčinjeni svetovnim vladarima, pošto su kraljevi i carevi faktički postavljali episkope i opate i često im jednostavno prodavali crkvene dužnosti. Uvođenje episkopa u čin vršilo se takozvanom investiturom. Reč investitura značila je uopšte akt kojim senior predaje svom vazalu feud. Ali, kada se primenjivala na episkope, iivestitura nije bila samo predaja zemljoposeda već i uvođenje u crkveni čin, i episkop je za to dobijao znake: prsten i štap. Pravo investiture u suštini je bilo pravo podeljivanja episkopskog zvanja. Počev od Otonâ carevi su se čvrsto držali te prakse, videći u njoj jedan od najvažnijih oslonaca svoje vlasti. Klinijevci su ustali protiv takvog potčinjavanja episkopa carskoj vlasti. Prodaju crkvenih položaja žigosali su nazivajući je simonijom (po imenu Simona maga, koji je, po legendi, tražio od apostola da mu prodaju moć da čini čuda). Pod pojmom simonije oni su obuhvatali i investituru, jer se tom prilikom od episkopa uzimao novac. Ali su mnogi klinijevci smatrali da u interesu crkve treba podržavati i snažiti vlast svetovnih vladara. Nadali su se da će u jakoj kraljevskoj vlasti naći oslonac kadar da zaštiti crkvu od nasilja feudalaca i seljačkih buna; videli su da pod jakim kraljevima crkva dobija velike poklone,
257
a kada je kraljevska vlast u opadanju, da se crkveni posedi pljačkaju. Takav savez između duhovne i svetovne vlasti propovedao je čuveni delatnik klinijevskog pokreta Petar Damijani. Mnogi su vladari sa svoje strane podržavali klinijevce, videći u jačanju crkve jedno od sredstava za snaženje svoje vlasti. Ujedno im se klinijevski pokret činio protivtežom samostalnosti duhovnih kneževa. Henrih III. Ovih se ideja držao (sin i naslednih Konrada II — Henrih III Crni (1039—1056 g.). On se umešao u poslove papstva, koje je tada bilo igračka u rukama suparničkih feudalaca u Papskoj oblasti, koji su na papsku stolicu dovodili najnepodesnije ličnosti, na sablazan čitavog katoličkog sveta. Jedno vreme borila su se za papsku stolicu trojica papa, od kojih je jedan imao deset godina kada je bio izabran za papu. Preduzevši pohod u Italiju, Henrih je zbacio ove tri pape i postavio za papu jednog nemačkog episkopa. I posle toga on je postavljao za pape lica iz redova nemačkog sveštenstva. Tako je on oslobodio papsku stolicu potčinjenosti italijanskim feudalcima i potčinio je svojoj carskoj vlasti. Ujedno je težio da podigne ugled papâ ne vodeći dovoljno računa da time priprema novu opasnost za carstvo. Papa Lav IX koga je on postavio bio je oduševljeni pristalica klinijevske reforme. Na papskom dvoru počinju da sve veću moć stiču pristalice ekstremne klinijevske struje koji su propovedali da je duhovna vlast iznad svetovne, da papa mora da postane gospodar ne samo nad episkopima i opatima već i nad kraljevima i carevima. Oni su govorili da crkva mora dominirati nad svetovnim vladarima »kao duša nad telom«. Nazivali su simonijom svako mešanje svetovne vlasti u postavljanje episkopa. Sredinom XI v. političke prilike počele su da postaju vrlo podesne za ekstremne klinijevce. Posle smrti Henriha III, za vreme maloletstva njegovog naslednika Henriha IV (1056—1065 g.) carska je vlast bila u punom opadanju. Svetovni i crkveni kneževi stiču u to doba gotovo potpunu samostalnost. Kelnski arhiepiskop Hanon čak je zarobio jedno vreme mladog vladara i počeo da upravlja u njegovo ime. Sada je papstvo moglo slobodno delovati, ne bojeći se smetnji od strane cara. Izbori papâ vrše se bez mešanja nemačkog dvora. Koristeći se stvorenim položajem, papstvo provodi niz vrlo važnih organizacionih reformi u duhu klinijevskog programa. Grgur VII — Hildebrand. Duša tih reformi bio je Hildebrand, koji je faktički vodio poslove papske stolice i davao smer njenoj politici za vreme nekoliko papa. Sam Hildebrand prošao je kroz strogu školu monaškog asketizma u Kliniju i bio do krajnosti prožet njegovom ideologijom. Lateranski koncil 1059 g., kojim je rukovodio Hildebrand, reorganizovao je način izbora papâ. Izbor su imali da izvrše kardinali — crkveni velikodostojnici koji su svoju titulu dobili od pape. »Rimski narod« i klir bili su samo obaveštavani o izboru. Rimska aristokratija bila je potpuno isključena od ma kakvog mešanja u izbore. Caru je bilo ostavljeno iluzorno pravo potvrđivanja. Na Lateranskom koncilu bile su potvrđene odredbe
258
o celibatu sveštenika. Koncil se odlučno izjasnio protiv investiture episkopa od strane svetovnih vladara. Odluke koncila naišle su na opoziciju kod znatnog dela sveštenstva. Osobito je nepopularna bila mera obaveznog celibata sveštenstva. Mnogi crkveni kneževi, koji su dobili svoje posede »simonijom« i investiturom, nikako nisu želeli da ojača papska vlast. Hildebranda nije zbunio njihov otpor i on je uporno nastavio da svoj program provodi u život. On je imao sposobnosti velikog diplomate koji vešto iskorišćava svaku političku priliku. Da bi sebi obezbedio oslonac protiv carske vlasti, sklopio je savez sa Normanima iz Južne Italije. Vođ Normana Robert Gviskar dobio je od pape naziv vojvode Apulije i Kalabrije a zato je priznao sizerenstvo pape i obavezao se da će ga štititi od neprijatelja. Hildebrand je sklopio savez i s moćnim toskanskim markizatom. Jednog od glavnih svojih protivnika u Italiji — milanskog arhiepiskopa — naterao je na pokornost, demagoški podržavajući patariju — pokret zanatlija i gradske sirotinje u Milanu, kome su prišli i signi riteri, koji su bili u neprijateljstvu sa svojim seniorom —arhiepiskopom. 1073 g. Hildebrand je postao papa pod imenom Grgur VII. Njegov crkveno-politički program bio je izložen u »Diktatu pape«. Tu je Grgur tvrdio da samo pape imaju pravo da postavljaju i smenjuju episkope; da je papa (senior svih vladara, koji treba da budu njegovi vazali i da svoju vlast primaju od njega kao leno; da papa ima pravo da sudi vladarima, da ih kažnjava i njihove podanike oslobađa dužnosti da im se pokoravaju, dok papi niko ne sme suditi; da su vladari obavezni da mu ljube noge. Grgur je s fanatičnom energijom kojom se odlikovao počeo da svoj program provodi u život. Već prvi koraci njegove vladavine doveli su do žestokog sukoba s carem. 1074 g. Grgur je smenio nekoliko nemačkih episkopa koji su, po njegovom mišljenju, bili nepravilno postavljeni, jer su kupili svoja zvanja. Oštro je protestovao protiv mešanja cara u izbore episkopa. Ali, on je morao da se sukobi sa odlučnim otporom kralja Henriha IV. Borba Grgura VII s Henrihom IV. Od 1065 g. Henrih je počeo da vlada samostalno. U mladom kralju Grgur je naišao na dostojnog protivnika. S dobrim obrazovanjem Henrih je sjedinio talent vojskovođe i političara. Ohol, prgav i samoljubiv znao je, kada je to bilo nužno, da se smiri i da potajno priprema nove udarce. Slično Konradu II, i on je tražio oslonac među sitnim riterima da bi s njihovom pomoći skršio samostalnost kneževa i episkopa i u Nemačkoj uspostavio jaku kraljevsku vlast. On je tu politiku provodio naročito odlučno u Saksoniji, gde su se feudalci držali nezavisno i čak neprijateljski prema kralju. On je u Saksoniji počeo da oduzima krunske zemlje kojih su se bili dograbili duhovni i svetovni feudalci i da gradi zamkove. To je izazvalo ustanak duhovne i svetovne saksonske aristokratije, kojoj se pridružilo i seljaštvo, ozlojeđeno što je na vraćenim krunskim zemljama Henrih počeo da povećava kuluk.
259
Seljački pokret koji je tako nastao počev je da. prerasta u opšti ustanak protiv feudalaca. U isto vreme na Rajni je počeo ustanak gradova protiv njihovih seniora. Sve je to primoralo jedan deo saksonske aristokratije da se pomiri s kraljem. Zahvaljujući tome Henrihu je pošlo za rukom da zada poraz drugom delu aristokratije (1075 g.) i da učini kraj ustanku feudalaca pod uslovima koji su za njega bili povoljni. Ali je upravo tada počela njegova borba s Grgurom VII. Na zahteve koje je istakao papa, Henrih je odgovorio time što je u ime svoje vlasti postavio nekoliko episkopa na upražnjena mesta. Na ovo je Grgur VII odgovorio kralju jednom poslanicom punom pretnji (decembra 1075 g.). Tada je Henrih IV, u januaru 1076 g., sazvao u Vormsu koncil, koji je proglasio zbacivanje Grgura VII. Poslao je Grguru VII u Rim uvredljivo pismo, sa adresom »Hildebrandu, koji sada više nije papa, lažnom monahu« i završio ga ovako: »Mi, Henrih, kralj po božjoj milosti, sa svim našim episkopima kažemo ti: silazi, silazi!«. Ali, Henrih je potcenio snage papstva. Njegove pretnje Grgura nisu nimalo uplašile. On je na svom koncilu objavio lišavanje Henriha vlasti i njegovo isključenje iz crkve, a njegove podanike oslobodio je zakletve vernosti. To je bio signal za novi pokret feudalaca, koji su prema Henrihu bili opozicionarski raspoloženi. Na saboru kneževa i prelata, koji je održan u Trijeru (u oktobru 1076 g.) bilo je rešeno da je Henrih IV dužan, pošto se privremeno odrekne vlasti, da izjavi pokornost papi, od koga će zavisiti njegova dalja sudbina. Našavši se u tako teškom položaju, Henrih IV je odlučio da se bar prividno izmiri s papom. U januaru 1077 g. krenuo je u Italiju bez ikakve vojske da traži sastanak s papom. Papa, strahujući od neprijateljskih akcija Henriha, sakrio se u Kanosu, zamak toskanske markgrofice Matilde, Grgurove saveznice. Henrih je morao da se ponizi. U odelu grešnika-pokajnika morao je čekati tri dana dok ga papa nije pustio k sebi i oprostio kralju koji je pao pred njim na kolena. Pomirenje s protivnikom koji je u tom trenutku bio najopasniji odrešilo je Henrihu IV ruke u Nemačkoj. On se brže bolje vratio u Nemačku, gde su kneževi bili objavili da je zbačen s prestola i na njegovo mesto izabrali novog kralja. Borba se u Nemačkoj otegla nekoliko godina. 1080 g., kada se Henrihov položaj u Nemačkoj popravio, on je odredio novog papu ili, tačnije, antipapu Klimenta III i krenuo na Rim da se kruniše carskom krunom (1084 g.). Pošlo mu je za rukom da zavlada jednim delom grada dok se Grgur utvrdio u Anđeoskoj tvrđavi. Na ulicama Rima nastao je pokolj. Položaj pape bio je kritičan, i njega je spasla jedino intervencija Normana. Robert Gviskar, strahujući za svoje posede u slučaju da se car učvrsti u Rimu i u Italiji, krenuo je s vojskom na Rim i oterao Nemce. Ali su i sami Normani potpuno opljačkali Rim, zarobili mnogo naroda i prodali u ropstvo. U normanskoj vojsci, koja je opljačkala Rim, bilo je mnogo muslimana iz Južne Italije i sa Sicilije. Vormski konkordat. Kada su Grgurevi saveznici tako opustošili Rim, Grgur u njemu više nije mogao ostati. Pošao je za Normanima u Amalfi, gde je i umro 1085 g. No time borba nije bila završena. Naslednici Grgura VII, osobito drugi
260
papa posle njega, Urban II, nastavili su žestoku borbu za investituru sa istim Henrihom IV, buneći protiv njega vojvode pa i njegove sinove. 1106 g. Henrih IV je umro. Njegov sin, Henrih V (1106—1125 g.), koji je za očeva života štitio pozicije papstva, nastavio je borbu s papstvom čim je postao kralj. Borba se završila 1122 g. takozvanim Vormskim konkordatom, koji je pretstavljao pokušaj kompromisa između cara i pape. Vormski konkordat je zaveo novi način popunjavanja episkopskih mesta. Episkope bira sveštenstvo. Pritom se ti izbori u Nemačkoj vrše u prisustvu cara ili njegovog delegata, .i oni imaju pravo da se umešaju u slučaju neslaganja. »Laičku investituru« — predaju skiptra, koji simbolički pretstavlja vlast nad zemljama episkopije, obavljao je car. Posle toga sledila je »duhovna investitura« — predaja prstena i štapa, koji su simbolički pretstavljali crkvenu vlast episkopa. To st obavljale duhovne vlasti. U Italiji se car nije smeo mešati u izbore, i duhovna investitura prethodila je laičkoj. Konkordat je uopšte pretstavljao polovično rešenje koje nije zadovoljilo ni jednu ni drugu stranu. Sukob između carske i papske vlasti dao je potstreka političkoj misli Srednjeg veka. Borba se nije vodila samo oružjem već i političkim pamfletima. Grgur VII i njegove pristalice dokazivali su vrhovnu vlast papa nad carevima pozivajući se na sveto pismo i crkvene oce, kao i na istoriske primere. Pristalice cara sa svoje strane pozivale su se na istoriju, tvrdeći da su papski zahtevi nešto novo i nečuveno. Oni su nastojali da dokažu kako vlast nad carstvima pripada bogu a ne papi. Pritom je postavljeno pitanje o samom poreklu carske vlasti. Pristalice cara smatrale su da je ona božanskog porekla, dok su pristalice pape isticale teoriju o ugovoru između vladara i naroda, kao i pravo naroda da smenjuje rđave vladare. Ovi su pamfleti prepisivani i bili jako rašireni. Jačanje vlasti kneževa. Važan politički rezultat borbe između careva i papa bilo je znatno slabljenje carske vlasti u Nemačkoj. Da li će sve najvažnije carske odluke biti primljene, otada je počelo da zavisi od skupštine kneževa, takozvanih rajhstaga ili carskih sabora. Docnije su kneževima bili priključeni i delegati gradova, koji su zavisili neposredno od cara, ali su se oni u rajhstagu pojavljivali samo kao posmatrači kada su se pretresale stvari koje su se njih neposredno ticale. Fridrih I Barbarosa. 1125 g., smrću Henriha V, ugasila se frankonska dinastija. Počela je borba za presto. Najjači pretendenti za krunu bili su Štaufovci, ili Hoenštaufovci, vojvode Švapske i Frankonije, Velfi, vojvode bavarske i, na kraju, vojvode saksonske. Za kratko vreme presto je pripao saksonskoj dinastiji, a zatim se za više od sto godina na njemu učvrstila porodica Hoenštaufovaca (1137—1254 g.). Prvi kralj iz te dinastije bio je Konrad III, drugi, njegov sinovac, čuveni Fridrih I Barbarosa. Fridrih I Barbarosa (1152—1190 g.) bio je jedan od najvećih nemačkih careva. Izvrsni vojskovođa, pronicljivi i aktivni političar, on je ostavljao snažan utisak na savremenike koji kod njega ističu izvanrednu hrabrost, ali u isto vreme i neograničeno častoljublje, koje ga je često nagonilo na surove postupke.
261
Nasuprot pretenzijama papa na prevlast u svetu Fridrih I je istakao iste zahteve od strane cara. Tražio je da mu se potčine ne samo svetovni i duhovni kneževi Nemačke i Italije već i strani vladari, koje je on smatrao vazalima cara. Ali, politička situacija u Svetom Rimskom carstvu nije ni izdaleka bila povoljna da se oživotvore ti smeoni planovi. Pre svega Fridrih je imao da se sukobi s teškoćama u Nemačkoj. Car je imao pred sobom osnaženu vlast kneževa, među kojima su sredinom XII v. najjači bili Velfi. Dalje, položaj nemačkih kraljeva u Italiji postao je vanredno složen. Te su komplikacije počele još za vreme Henriha IV, ali su sada mnogo jače izbile. Jedna od tih je bila — jačanje papske vlasti, koje je počelo od vremena Grgura VII. Drugi vrlo važan momenat bio je porast ekonomske moći severoitalijanskih (lombardiskih) gradova. Usponu tih gradova vanredno su doprineli krstaški ratovi. Politička rascepkanost Italije, relativna slabost pojedinih krupnih feudalaca, savez sitnih feudalaca s gradovima protiv krupnih — sve je to doprinelo da italijanski gradovi vrlo rano postanu samostalni. Gradovi su dobili prava samouprave, kovanja sopstvenog novca, samostalnog ubiranja poreza, pune kontrole nad trgovinom preko svojih činovnika. Smatralo se, doduše, da su gradovi u Lombardiji i Toskani, potčinjeni caru, jer su severna i srednja Italija ulazile u oklop Svetog Rimskog carstva, ali je ta zavisnost bila nominalna. Gradovi su se ograničavali na to što su ponekad davali caru novčanu pomoć i slali mu pomoćne odrede. Što se tiče juga Italije i Sicilije, tamo je došlo do ujedinjenja normanskih kneževina u moćnu normansku kraljevinu (1130 g.) pod vlašću Rožera II Siciliskog. Ta je kraljevina dobila naziv Siciliska Kraljevina ili Kraljevina Obeju Sicilija. Ona je svojim jačanjem izazvala uznemirenost u Vizantiji, Veneciji, kod papa i nemačkih careva. Rožer je osvojio i jedan deo obale u Severnoj Africi i vodio uspešnu borbu s Vizantijom. To su bili novi faktori koji su imali presudan uticaj na međusobne odnose Nemačke i Italije u XII v. Fridrih I imao je da dela u tako složenoj situaciji. U Nemačkoj je energični Hoenštaufovac relativno brzo učvrstio svoju vlast. Izmirio se s moćnim Velfima davši im teritorijalne kompenzacije. S nemirnom aristokratijom Fridrih se surovo obračunao. Na zemlje koje je konfiskovao aristokratiji Fridrih je dovodio sitne ritere koji su zavisili neposredno od cara i služili kao oslonac njegovoj vlasti. Fridrihovi poslovi u Italiji ni izdaleka nisu tekli tako povoljno. On je računao da će iskoristiti sredstva bogatih lombardiskih gradova radi učvršćenja svoje vlasti u Nemačkoj i Italiji. Stoga su se njegovi glavni udarci sručili na samostalnost severoitalijanskih gradova. Neposredni cilj prvog Fridrihovog pohoda u Italiju bio je da se u Rimu kruniše carskom krunom. U to vreme papa nije vladao Rimom. 1143 g. rimski trgovci i zanatlije, ujedinjeni sa sitnim riterima, uzeli su vlast nad gradom i osnovali republiku, kojoj je na čelo bio postavljen izborni senat od 56 ljudi. Nova republika smatrala je sebe nosiocem tradicija i veličine antičkog Rima. Veliki uticaj u Rim-
262
skoj republici imao je jedan od najistaknutijih političkih mislilaca i delatelja tog vremena — Arnold iz Breše. On je ustajao protiv papske vlasti, tražio da se crkva odrekne zemljoposeda i da se ograniči samo na svoju duhovnu ulogu. Kada se Fridrih približio Rimu, izaslanici Rimske republike, nadajući se u pomoć cara protiv pape, ponudili su mu u ime senata krunu. Fridrih je prezrivo odbio da primi krunu od rimske republike i, kada je ušao u Rim, krunisao ga je papa. No on nije uspeo da se zadrži u Rimu. Nasilja nemačkih vojnika izazvala su ustanak rimskog stanovništva, i Fridrih je morao da se neslavno povuče iz Italije. Ipak je Fridrih uspeo da uhvati Arnolda iz Breše i da ga preda pali na pogubljenje. Čuveni mislilac bio je udavljen, a njegovo telo spaljeno na lomači. Ali, mirni odnosi između cara i pape nisu dugo trajali. Pored toga što je Fridrih bez ustručavanja pogazio uslove Vormskog konkordata u Nemačkoj, imenujući i postavljajući episkope po svom nahođenju, papa je video vrlo veliku opasnost od Fridrihovih planova koji su se odnosili na Italiju. Sukob je među njima bio neizbežan i do njega je uskoro došlo. 1157 g. bio je sazvan rajhstag u Bezansonu. Tu je došlo do oštrog sukoba između ljudi koji su bili bliski caru i papskog legata Rolanda. Roland je pročitao papino pismo, u kome se jedna rečenica mogla tako shvatiti kao da car dobija svoju vlast od pape. Uzbuđen time, napao je bavarski palatin Oton Vitelsbah na papskog legata sa isukanim mačem. Car je uzeo legata u zaštitu, ali je naredio rimskom poslanstvu da napusti rajhstag. Tako je došlo do prekida između Fridriha i papske vlasti. Na rajhstagu u Bezansonu bilo je rešeno da se sledeći pohod u Italiju preduzme 1158 g. U novembru te godine u Ronkaljskoj dolini blizu Pjačence bio je sazvan sabor, na koji su bili pozvani pretstavnici gradova u severnoj Italiji. Sem toga bili su pozvani učeni pravnici iz Bolonje, poznavaoci rimskog prava, koji su bili dužni da dadu teoretsko obrazloženje neograničene vlasti monarha. U prisustvu tog pravnog kolegija prava gradova na samoupravu podvrgnuta su detaljnom proveravanju. Gradovima su priznata samo ona prava koja su se zasnivala na poveljama podeljenim od careva. Za svaki grad imala su se utvrditi posebna »regalija«. Sva prava za koja nije bilo potvrde u carskim poveljama smatrana su za uzurpaciju. Car je za sebe rezervisao pravo da postavlja takozvane podesta, tj. svoje činovnike koji su imali da pretstavljaju vrhovnu upravu u gradovima. Tako su gradovi pali u potpunu zavisnost od para. Italijanski gradovi, koji su stalno bili u neprijateljstvu jedan s drugim, u početku nisu znali da pred tom opasnošću istupe sporazumno. Tada su neki od njih, a među njima i Milano, najmoćniji grad u Lombardiji, otkazali poslušnost caru, a drugi su, obrnuto, stali na carevu stranu. Da bi kaznio Milano za otpor, Fridrih I je opseo grad svojom vojskom i posle dvogodišnje opsade primorao ga da se preda (1162 g.). Stanovnici Milana morali su da iziđu iz grada s konopcem oko vrata i da mole cara da ih poštedi. Obrazovan je sud, po čijoj je presudi grad Milano porušen. Tamo gde je nekada stajao grad
263
uzorana je plugom brazda u znak da se on više ne sme obnavljati. Čitavo njegovo stanovništvo naseljeno je u nekoliko sela i moralo je da snosi težak kuluk u korist cara. Najbolje gradske zemlje car je uzeo za sebe. Ova strašna kazna, koja je u početku primorala italijanske gradove da se umire, odjeknula je čitavom Italijom. Još ranije (1159 g.) stupio je na papsku stolicu pod imenom Aleksandra III isti onaj Roland koji je bio papski izaslanik u Bezansonu. Aleksandar III počeo je da okuplja snage Italije protiv cara. U koaliciju, koju je organizovao papa, ušle su Siciliska Kraljevina i Venecija. Ali, glavnu snagu tog saveza činili su gradovi u Lombardiji, gde je gazdovanje Fridrihovih činovnika izazvalo opštu ozlojeđenost. 1167 g. bila je osnovana Lombardiska liga, kojoj je prišla većina lombardiskih gradova, zaboravivši na svoje uobičajene svađe, a među njima i grad Milano, obnovljen uz pomoć te Lige. Liga je podigla jaku tvrđavu blizu Verčelija i nazvala je po imenu samog pape — Aleksandrija. 1174 g. Fridrih je ponovo prešao Alpe s manjom vojskom od 18.000 ljudi, s kojom nije mogao da postigne odlučujuće uspehe u borbi protiv Lige. Opsada Aleksandrije završila se neuspehom. Fridrih je uzaludno molio nemačke kneževe koji ni najmanje nisu želeli da stvaraju caru oslonac u Italiji. Naročito mu nije pružio podršku najjači nemački knez Henrih Lav iz dinastije Velfa, vojvoda Bavarske i Saksonije, kome su pripadale dve petine nemačke teritorije. 1176 g., nedaleko od Milana, kod grada Lenjano, došlo je do odlučne bitke između Fridriha i vojske severoitalijanskih gradova, koja je završena potpunim porazom Nemaca. Sam je car bio zbačen s konja i jedva je uspeo da se spasi, a njegova se vojska rasula. Fridrih I sada nije mogao ni od kuda očekivati pomoć. Zato je morao kapitulirati pred Ligom. 1177 g. sazvan je kongres u Veneciji, na koji su došli pretstavnici severoitalijanskih gradova, papa i car, i tu je car prignuo kolena pred papom Aleksandrom III i poljubio mu papuču. Na tom kongresu Fridrih je sklopio mir s papom, vrativši mu sve osvojene zemlje. Bilo je sklopljeno i šestogodišnje primirje između cara i Lombardiske lige, i ono se po isteku šest godina imalo da pretvori u stalan ugovor. Po traktatu u Konstanci 1183 g. car je odustao od postavljanja svojih činovnika po gradovima, i gradovi su dobili pravo da biraju svoje konzule koje je car potvrđivao. U slučaju carevih pohoda u Italiju gradovi su imali da mu šalju pomoćnu vojsku. Kada se vratio u Nemačku 1178 g., Fridrih se obračunao s Henrihom Lavom. Najveći nemački knez Henrih bio je krajnje nepopularan među nemačkim feudalcima. Oni su mu zavideli i želeli da se prošire na račun njegovih ogromnih teritorija. Zato je Fridrihu bilo lako da digne protiv njega većinu feudalaca. Henrih Lav je bio osuđen na progonstvo. Njegovi saksonski posedi bili su podeljeni na nekoliko posebnih zemalja koje su razdane feudalcima. Bavarska je bila predata
264
Otonu Vitelsbahu. Henrihu Lavu ostao je od njegove ranije ogromne kneževine samo neznatan posed. Borba između Hoenštaufovaca i Velfa, koja je nastavljena i docnije, bila je povod da se protivnici Hoenštaufovaca i uopšte protivnici carske vlasti nazovu velfi, ili, kako su Italijani izgovarali, gvelfi. Pristalice cara nazvane su gibelini po reči Vajblingen, drugom imenu Hoenštaufovaca. Da bi učvrstio položaj svoje dinastije u Italiji, Fridrih I je» oženio svog sina i naslednika Henriha s naslednicom siciliskog prestola Konstancom. To je bio veliki carev uspeh. Otada je normanska Kraljevina Obeju Sicilija, raniji saveznik papa, dospela u ruke Hoenštaufovaca. Henrih VI. Posle smrti Fridriha I Barbarose u Trećem krstaškom ratu, njegov sin i naslednik Henrih VI postao je istovremeno car, nemački kralj i kralj Obeju Sicilija (1190—1197 g.). Svirepim kažnjavanjem učvrstio je svoju vlast u italijanskim posedima. Po rečima pape Inoćentija III, nije bilo porodice koja »nije bila žrtva tog tiranina«. Mnoštvo ljudi sa iskopanim očima i otsečenim ušima dugo je potsećalo Italijane na tog vladara. Henrih je odmah naredio da se u Nemačku prenese čitava rezerva zlata koje je bilo nakupljeno u kasi Siciliske kraljevine. On se nosio planovima o velikim osvajanjima na Istoku, nameravao da osvoji Vizantiju i da, iskoristivši njena sredstva, krene zatim na Jerusalim. Ali, od toga nije ništa bilo ostvareno. Posle sedam godina carevanja car je umro i ostavio za sobom maloletnog sina Fridriha. Posle toga nastupio je dugotrajni period slabosti carske vlasti. Počela je borba za presto i u tu se borbu umešao papa, istupivši kao arbitar među zaraćene strane. U Nemačkoj su odjednom bila izabrana dva cara; Oton IV, sin Henriha Lava, iz kuće Velfa, i Filip Švapski, brat Henriha VI, iz kuće Hoenštaufovaca. Postojanje dvaju neprijateljskih monarha u Nemačkoj omogućilo je papi da zauzme vrlo povoljan položaj prema carskoj vlasti i oslobodi Italiju nemačke vladavine. Inoćentije III. U to vreme stupio je na papsku stolicu čuveni Inoćentije III (1198—1216 g.). Inoćentije je dobio za ono vreme sjajno obrazovanje, učio je na Pariskom univerzitetu bogosloviju, a na Bolonjskom — rimsko pravo. On je sebi stvorio skladan pogled na svet, koji pretstavlja dalji razvitak teokratskih pogleda Grgura VII. Na papsku vlast je gledao kao na najvišu vlast na svetu. Papa kao naslednik apostola Petra i namesnik Hrista stoji iznad svih vladara. Car i svi kraljevi samo su vazali pape i od njega dobijaju vlast. Inoćentije III rado je poređivao duhovnu i svetovnu vlast sa suncem i mesecom. Kao što mesec prima svoj sjaj od sunca, tako i car dobija svoju vlast od pape. Političke prilike u Evropi bile su povoljne za sprovođenje ove teokratske doktrine. Inoćentije III nije morao trošiti snage na borbu s carem, koja je dotada papi vezivala ruke: on je stupio na papsku stolicu u trenutku kada je sudbina carske krune zavisila od odluke pape. Inoćentije je vešto iskoristio stvorenu situaciju. Cilj mu je bio da, raspaljujući međusobne borbe u Nemačkoj, istisne Nemce iz Italije. Bojeći se moći Hoenštaufovaca, on je prišao Velfima i priznao Otona IV
265
za nemačkog kralja. U Italiji je Inoćentije III učvrstio položaj papstvu, uspostavivši svoju vlast u čitavoj Papskoj oblasti i povrativši zemlju od italijanskih i nemačkih feudalaca, koji su ovu bili oteli njegovim slabim prethodnicima. Naročito je velike uspehe postigao na jugu Italije. Tu je posle smrti Konstance, kao staratelj njenog maloletnog sina Fridriha II Hoenštaufovaca, preko svojih ljudi faktički upravljao celom Siciliskom kraljevinom. Inoćentije III je uneo strogi red u organizaciju papskog suda i papskih finansija. U njegovo je doba značaj papske kurije kao najviše sudske instance neobično porastao u celom katoličkom svetu. Papa se mešao u crkvene poslove po svim kutovima Evrope. Pod njegovom neposrednom kontrolom nalazili su se ne samo svi najkrupniji crkveni poslovi no i svaka sitnica u verskom učenju i obredima. On je vodio vrlo veliku prepisku sa svim zemljama katoličkog sveta. Papa se bavio ne samo rešavanjem pitanja verske prakse već i krupnih političkih pitanja. On se mešao u borbu između engleskih i francuskih kraljeva, vešto se koristio ustankom engleskih barona protiv engleskog kralja Jovana Bez Zemlje da bi ovog naterao da položi vazalnu zakletvu papi. Vazalnu zavisnost od pape priznavao je i niz drugih zemalja — aragonski kralj, portugalski kralj, bugarski car, Švedska, Danska, Poljska pa i daleka Jermenija priznavali su se vazalnim posedima pape. Inoćentije je bio inicijator velikog poduhvata kao što je Četvrti krstaški rat, koji, doduše, nije krenuo onim smerom kome se papa nadao već se završio osvajanjem Vizantiskog carstva. Inoćentije III je organizovao krstaške ratove protiv »jeretika-albižana« u južnoj Francuskoj, protiv pribaltičkih »pagana« i protiv Mavara u Španiji (vidi gl. XVIII i XXIV). Vešto se koristeći snagom crkve u pojedinim delovima Zapadne Evrope, kao i sukobima. među vladarima i konfliktima u državama, Inoćentije Š je stvarno postigao da ga smatraju evropskim arbitrom od čije je odluke zavisila sudbina čitavih kraljevina. Neobično je porasla i finansiska moć papske stolice. Papska kurija postala je najkrupniji finansiski centar Evrope. Papskom su dvoru priticale ogromne sume iz svih katoličkih zemalja sveta. Tada je znatno povećano skupljanje priloga za krstaške ratove. Četvrti krstaški rat, koji je imao tako čudan ishod pretstavljao je izgovor za skupljanje novih novčanih sredstava u korist papske stolice. Inoćentije je skupljao danak u nizu zemalja. Engleska se obavezala da će mu godišnje plaćati 1000 funti sterlinga. Siciliska Kraljevina takođe je godišnje plaćala lali 1000 zlatnika. Drugi prihodi priticali su papi od sveštenstva. Neke zemlje (Engleska, Poljska, skandinavske zemlje) plaćale su papi takozvani Petrov novčić. Za vreme Inoćentija III počinje u velikim razmerima prodaja indulgencija — papskih pisama kojima se opraštaju gresi. Ta je prodaja donosila papskoj kuriji velike prihode. Zahvaljujući svemu tome, paska je kurija početkom XIII v. raspolagala takvim sredstvima kakva nisu stajala na raspoloženju nijednoj državi tadašnjeg sveta. To je bila jedna od osnova političke moći papstva.
266
Za Inoćentija III dobila je novi značaj inkvizicija, koja je nastala još ranije. To je bio tajni crkveni sud za predmete jeresi. Najvažnije oruđe papske moći postali su i prosjački redovi koji su takođe osnovani za vreme Inoćentija III (vidi vl. XXXI). Pontifikat Inoćentija III pretstavlja vreme najviše moći papske vlasti. Inoćentiju III je pošlo za rukom da gotovo potpuno likvidira uticaj Nemačke u Italiji. U samoj Nemačkoj njegovi su poslovi povoljno tekli, jer je Oton IV, koji je dobio presto pomoću pape, potpuno od njega zavisio. Ali, tu sporazum nije dugo trajao. Kada je učvrstio svoj položaj u Nemačkoj, Oton IV je naglo promenio svoju politiku, pa je, kao i njegovi prethodnici, počeo osvajačku politiku prema Italiji, a rezultat je bio novi sukob s papom. Papa je Otona isključio iz crkve, a protiv njega je istakao unuka Fridriha Barbarose, mladog naslednika siciliskog prestola — Fridriha II. Fridrih II Hoenštaufovac. Fridrih II (1212—1250 g.) pretstavlja vrlo interesantnu istorisku figuru. On je imao vrlo malo veze sa Nemačkom. Odrastao je na Siciliji, gde su se ukrštali različiti kulturni uticaji: zapadni katolički, vizantiski i arapski. Fridrih je neosporno bio najobrazovaniji vladar svog vremena. Dobro je znao arapske i grčke pisce, koje je čitao u originalu. Okružavali su ga vizantiski, arapski i jevrejski naučnici. Fridrih je sam bio pisac i napisao je traktat o lovu sa sokolovima. Pisao je stihove na italijanskom i bio jedan od osnivača italijanske poezije. Fridrih je osnovao univerzitet u Napulju i pomagao medicinsku školu u Salernu. Krećući se među ljudima raznih religija, on je sam bio savršeno ravnodušan prema religiskim pitanjima i trpeljiv prema svim veroispovestima. Održavao je najbolje odnose s mslimanskim vladarima, koji su ga smatrali gotovo za svog čoveka. Zahvaljujući tome on je uspeo da za vreme Šestog krstaškog rata diplomatskim putem dobije natrag Jerusalim (vidi gl. XVI). U doba kada se Luj IX spremao za Sedmi krstaški rat, on je upozorio egipatskog sultana na opasnost koja mu preti. U svom privatnom životu Fridrih je bio pravi musliman. Imao je harem koji su čuvali evnusi. Pape su više puta isključivale Fridriha iz crkve, ali on na to nije obraćao nikakve pažnje. Težište Fridrihovih političkih interesa nije bilo u Nemačkoj već u njegovim italijanskim posedima. U vezi s tim on je vodio drukčiju politiku u Nemačkoj, a drukčiju u Italiji. Da bi dobio odrešene ruke u Italiji, činio je sve moguće ustupke nemačkim duhovnim i svetovnim kneževima, ostavljajući im gotovo neograničenu vlast na njihovim posedima. Kneževima je bilo dato i pravo kovanja novca. Kralj se odrekao prava da podiže zamkove i gradove na štetu kneževa. Da bi izišao u susret krupnim feudalcima, Fridrih je zabranio gradovima da međusobno sklapaju saveze protiv kneževa. Jednom reči, politika Fridriha II u Nemačkoj vodila je jačanju kneževske i slabljenju carske vlasti. Sasvim drukčiji karakter imala je njegova politika u Italiji i, pre svega, u Siciliskoj kraljevini. Na samom početku svoje vladavine Fridrih II je morao da uloži
267
dosta napora da bi učinio kraj anarhiji koja je zavladala u kraljevini za vreme njegovog maloletstva. Umirio je feudalce Južne Italije, razorio zamkove tamošnjih feudalnih seniora i organizovao upravu na potpuno novim načelima. »Konstitucijom Siciliske kraljevine«, koju je izdao 1231 g., zavedena je birokratska monarhija. Prava feudalne aristokratije, i svetovne i duhovne, bila su jako sužena. Ograničene su bile i povlastice gradova, koji su izgubili pravo na samoupravu. Kraljevska vlast postala je neograničena. Njegovi činovnici upravljali su sudstvom, upravom i finansijama. Porezi i carine na trgovima bili su povećani. Fridrih II svestrano je pomagao razvitak trgovine; da bi povećao svoje prihode, zaključio je niz povoljnih trgovačkih ugovora na Istoku. Sem toga, unapređivao je domaću poljoprivredu i zanatstvo. U njegovoj finansiskoj politici, po primeru Vizantije i Arabljana, veliku su ulogu igrali monopoli. Fridrih II je već početkom XIII v. stvorio takvu vojnu organizaciju do koje su druge zemlje u Zapadnoj Evropi došle mnogo docnije. Ne uzdajući se u feudalnu ili najamničku vojeku, on je organizovao stajaću vojsku. U tu su vojsku uglavnom regrutovani njegovi podanici muslimani sa Sicilije i iz Južne Italije. Muslimanska vojska mu je služila i za ugušivanje feudalnih meteža i pokreta ugnjetenih narodnih masa, a isto tako i za borbu sa spoljnim neprijateljima, naročito s papom. Fridrih II je takođe izgradio jaku flotu. Sve je to učinilo da je Siciliska kraljevina postala moćna vojnička država. On je vodio i naročitu versku politiku. Iako je prema inovercima pokazao punu trpeljivost, ipak je svugde gonio hrišćane-jeretike. Za njega, prirodno, nije bila od važnosti čistota katoličkog učenja već socijalna i politička strana jeresi, pa je gonjenje jeretika pretstavljalo deo političkog sistema Fridriha II. Druga pobuda kojom se rukovodio Fridrih II u gonjenju jeretika bila je težnja da napuni kasu konfiskacijom njihovih imanja (vidi gl. XXXI). Italijanska politika Fridriha II izazvala je silno uznemirenje u gradovima severne Italije i kod pape. Fridrih II je počeo da ograničava prava lombardiskih gradova u težnji da tamo zavede isti režim kakav je sprovodio na Siciliji. U isto vreme jačanje Fridrihove vlasti u severnoj Italiji uklještavalo je Papsku oblast između njegovih poseda i činilo neizbežnim da mu se papa potčinjava. To je, prirodno, dovelo do saveza između pape i gradova u severnoj Italiji protiv cara. U vezi s tim bila je obnovljena Lombardiska liga, koja se raspala posle pobede nad Fridrihom I. Kraj Hoenštaufovaca i opadanje carske vlasti. Borba careva s papama i s gvelfskom strankom, koja je postala najžešća za vreme pape Grgura IX i Inoćentija IV, vođena je s promenljivim uspehom sve do smrti Fridriha II (1250 g.). Ona se uopšte razvijala nepovoljno za carsku stranku gibelina. Papa je pozvao u Italiju Karla Anžujskog, brata francuskog kralja Luja IX, i pomogao mu da zavlada Siciliskom kraljevinom. Sin Fridriha II i vođ gibelinske stranke u Italiji Manfred
268
pretrpeo je kod Beneventa poraz i bio ubijen (1266 g.). Hoenštaufovci su još ranije izgubili presto u Nemačkoj (1254 g.), a poslednji potomak dinastije Konradin, koga su u Italiji pozvali gibelini, pao je u ruke Karla Anžujskog i bio pogubljen (1268 g.). Tako je pokušaj Hoenštaufovaca da učvrste carstvo pomoću sredstava bogate Italije završio potpunim neuspehom. Iz duge borbe između carstva i papstva Italija je izišla politički još više rascepkana; carska vlast je tu izgubila sve svoje pozicije. Borbu na tlu Italije komplikovali su i sukobi između gradova, od kojih su jedni tražili podrške kod pape, drugi kod cara, a isto tako i sukobi partija u pojedinim gradovima, pri čemu su jedne bile uz papu (gvelfi), a druge uz cara (gibelini). Gibelini su bili uglavnom feudalci, koji su očekivali podršku od feudalne Nemačke, a gvelfi — gradski trgovci i zanatlije, koji su stradali od ugnjetavanja careva. Ali, pod tim nazivima često su se krili najrazličitiji interesi (vidi gl. XXV). U Nemačkoj posle pada Hoenštaufovaca, između 1254 i 1273 g., carska vlast faktički iščezava. Za to vreme nekoliko je puta pokušavano da se izabere car. Na prestolu su se pojavljivale slučajne figure inostranih prinčeva, koji nisu mogli izvršiti nikakav uticaj na carstvo. Stoga nije bez osnova to vreme od 1254 do 1273 g. nazvano međuvlašćem (interregnum). Nemačka se tada raspala na nekoliko posebnih samostalnih feudalnih poseda. No sada bismo tu uzalud tražili one vojvodine o kojima je govoreno na početku našeg izlaganja nemačke istorije — Saksoniju, Frankoniju, Švapsku, Bavarsku i Lotaringiju. Kao što je rečeno, vojvodstvo Saksonija bilo je pocepano posle pobede Fridriha I nad Henrihom Lavom. Frankonija i Švapska raspale su se u XIII v. na nekoliko malih feudalnih oblasti. Lotarinško vojvodstvo je bilo podeljeno na Gornju i Donju Lotaringiju, a svaka se od njih raspala na mnoštvo pojedinih senjerija. Od XI do XIII v. carstvo se teritorijalno znatno proširilo. Bila mu je pripojena Burgundija, u njegov sastav je ušla Češka. Najkrupniji posedi Nemačke nalazili su se sada na istoku. Oni su stvoreni delom od maraka koje su bile osnovane u slovenskim zemljama. Velika Brandenburška Marka nalazila se između Labe i Odre, južno od nje nalazila se Lužička Marka, zatim Mejsenska Marka, a na srednjem Dunavu — Austriska Marka, koja je zatim postala vojvodstvo. U XIII v. nemačka su osvajanja zahvatila zemlje baltičkih naroda — Letonaca, Estonaca, Litavaca i Prusa. Na to ćemo se pitanje vratiti u glavi XXIV.
269
GLAVA XVIII
FRANCUSKA OD XI DO XIII VEKA Početak dinastije Kapetâ. 987 g., na skupu duhovnih i svetovnih seniora Francuske, za kralja je bio izabran Ig Kape. Dinastiju Karolinga smenila je dinastija Kapetâ. Lični posedi Iga Kapea, koji su činili njegov »domen«, bili su mali. Pripadale su mu zemlje oko Sene i Loare s gradovima Parizom i Orleanom. Francuski kralj ustvari nije bio gospodar na svom sopstvenom domenu, pošto je on tu imao niz vazala koji su ga priznavali za svog sizerena samo formalno. Da bi prošao s jednog kraja poseda na drugi, kralj je morao da povede sa sobom naoružanu pratnju. Put iz Pariza u Orlean prolazio je kroz oblasti vazala, koji su na drumovima gradili razbojničke zamkove, pljačkali trgovce i ugrožavali samog kralja. Politička rasparčanost Francuske. Francuska nije tada pretstavljala nimalo jedinstvenu celinu. Ne može se govoriti ni o nacionalnom jedinstvu Francuske u to vreme. Na severu i na jugu Francuske govorilo se raznim dijalektima. Južni deo Francuske govorio je jednim jezikom — langue d’oc, severni deo govorio je jezikom koji se zvao langue d’oil (reči »oc« i »oil« znače »da«). Pored toga u Francuskoj je postojao niz lokalnih narečja. Politički, kulturno i etnički Francuska je pretstavljala krajnje rasparčanu zemlju, osobito u epohi prvih Kapetâ u X i XI v. Ona se delila na niz vojvodstava i grofovija koji su samo nominadno zavisili od kralja. Čak ako se uzme i svaki od tih feudalnih poseda, može se videti da je vlast vojvode ili grofa u svakom od njih bila beznačajna. Svaki pojedini senior težio je punoj političkoj samostalnosti, pa su vojvode i grofovi isto tako malo mogli računati na pokornost svojih vazala kao i kralj. Izuzetak je donekle činilo vojvodstvo Normandija. Ne može se reći da ni ovde nije dolazilo do feudalnih svađa, pokušaja pojedinih seniora da postanu nezavisni od vojvode, ali je normandiskim vojvodama uglavnom pošlo za rukom da
271
zavedu jaku vlast. U Normandiji je vladao relativan unutrašnji red i, zahvaljujući tome, tu se mogla slobodno razvijati trgovina. Ali, s druge strane, i u Normandiji vidimo da feudalci najsurovije eksploatišu radne mase. Socijalna borba ovde je tekla u oštrijoj formi no u ma kom drugom delu Francuske. Ovde su ranije no drugde počeli veliki seljački ustanci. Od 1066 g. Normandija je bila politički ujedinjena sa Engleskom. Na severo-istoku Normandije pružala se grofovija Flandrija, kojoj je pretstojala sjajna privredna budućnost. Već krajem X i u XI v. Flandrija je bila jedna od najvažnijih zanatskih i trgovačkih oblasti Evrope. Tu se počelo razvijati suknarstvo, tu su se sticali najvažniji trgovački putevi, preko Flandrije je išla roba u razne oblasti Evrope. U Flandriji je ranije nego u drugim delovima severne Evrope počeo da se rađa gradski život. Dalje, treba istaći grofoviju Bretanju. U Francuskoj je to bio ugao svoje vrste, veoma malo povezan s kraljevskom vlašću. Slično flandriskom grofu i normandiskom vojvodi, bretanjski je vojvoda samo po imenu bio vazal francuskog kralja. Bretanju su krajem V i u VI v. kolonizovali Briti koji su, spasavajući se od najezde Anglo-Sasa, prešli na to poluostrvo, koje se tada zvalo Armorika, a sada dobilo ime Bretanja. Njegovo stanovništvo govorilo je keltskim jezikom. Po naravima i običajima ono se oštro razlikovalo od stanovništva ostale Francuske. Normani su se takođe razlikovali od domorodaca Francuza, ali, pošto su se naselili među domaće stanovništvo, oni su se s njim asimilovali. U Bretanji se keltski jezik održao neobično dugo. Tek u XVI v. Bretanja je bila definitivno pripojena kraljevini Francuskoj (1532 g.). Zatim treba istaći na Loari grofovije Anžu i Turen, a nešto severnije — Men. Na jugu od Loare ležala je grofovija Poatu, a još južnije veliko vojvodstvo Akvitanija, koja je pretstavljala vojvodstvo više po imenu. Faktički se delila na više posebnih oblasti. Na jugu od Akvitanije uz same Pireneje ležalo je vojvodstvo Gaskonja (što znači »zemlja Baska«). U prvoj trećini XI v. Gaskonja je ušla u sastav Akvitanije. Na istoku od Akvitanije ležala je Tuluska grofovija ili drukčije Langedok. Langedok je pre pretstavljao više posebnih oblasti, od kojih je najveća bila Tuluska grofovija. To je bio jedan od najnaprednijih delova Francuske u ekonomskom i kulturnom pogledu. Na istoku Francuske treba istaći Burgundisko vojvodstvo. Severno od njega ležala je grofovija Šampanja, koja je u XII i XIII v. bila čuvena po svojim sajmovima, koji imaju svoj koren još u karolinškim vremenima. Zatim je postojao još čitav niz poseda koji su formalno bili ujedinjeni u veće ili manje zajednice, a faktički pretstavljali sitna razbijena feudalna vlastelinstva. Jasno je da je u takvoj feudalnoj rasparčanosti položaj nove dinastije, koja je imala relativno beznačajne posede, pa prema tome i oskudne prihode, bio vrlo težak. Sredstva kojima su raspolagali Kapeti sastojala su se uglavnom od prihoda s
272
njihovih porodičnih baština, tj. uglavnom od feudalne eksploatacije kmetova koji su živeli na tim zemljama. Politika prvih Kapetâ. Prvi Kapeti, prirodno, morali su voditi politiku u vrlo sitnim razmerama. Oni su se bavili sitnom akumulacijom i borbom s nepokornim vazalima na svom domenu. Ponekad su kraljevi trošili čitav svoj život da potčine nekog nepokornog vazala, da sruše njegov zamak. Prvi kraljevi iz kuće Kapetâ potsećali su na krupne feudalne zemljoposednike. Provodili su skitački život seleći se sa svojom pratnjom s jednog poseda na drugi trošeći tu skupljene namirnice. Pa i kraljeva zabava, kao što je lov, bila je za Kapete više sredstvo za pribavljanje hrane za sebe i svoju pratnju. Da bi povećali svoje prihode, neki se od njih nisu ustručavali ni od vrlo niskih sredstava, kao, na primer, Filip I (1060— 1108 g.), koji nije prezao od najobičnijih razbojništava, pa je jednom opljačkao i italijanske trgovce koji su prelazili preko kraljevskog domena. Prvi Kapeti ređaju se pred nama sa jednim te istim crtama. Prilike u kojima su živeli i delali utisle su na njih pečat svadljivosti, sitnog otimanja i cicijašenja. U suštini do kraja XI, čak i do XII v. kralj nije bio najjači među feudalcima u Francuskoj. Kraljevi su imali opasne moćne susede i samo su manevrisanjem umeli da sačuvaju integritet kraljevskog domena od njihovih nasrtaja. Već pomenuti Filip I takođe je još bio kralj sitnih razmera, ali je on umeo da donekle proširi i zaokruži kraljevski domen. Za njegovog kraljevanja zapažaju se izvesne promene koje su odredile dalji razvitak kraljevske vlasti u Francuskoj. To je na prvom mestu porast gradova koji je počeo u XI v. i u vezi s tim komunalni pokret, početak borbe između gradova i njihovih seniora. Filip I, u čije je vreme došlo do prvih gradskih ustanaka, nije shvatao značaj tog pokreta i u mladim gradskim komunama gledao je samo sredstvo za izvlačenje neposredne koristi. I njegovi naslednici u borbi gradova s njihovim seniorima nisu odmah zauzeli određen i čvrst stav. Oni su čas podržavali gradove u njihovoj borbi za komunalne povelje, a čas pomagali seniorima da unište samostalnost gradova dobijajući od jedne i druge strane odgovarajuću nagradu. Ali krajem XII v. počinje da se ocrtava jasna politika kraljeva da iskoriste gradove za borbu s feudalnom rasparčanošću Francuske. Kako kaže Engels: »Savez kraljevske vlasti i buržoazije ima svoj početak u X v.; sukobi su ga često remetili; nije ni izdaleka tokom čitavog Srednjeg veka stvar išla tim putem ujedinjavanja, ali se taj savez obnavljao sve čvršće, sve moćnije, dok najzad nije pomogao kraljevskoj vlasti da odnese konačnu pobedu.« Sada se pokazala sva prednost geografskog položaja poseda francuskih kraljeva. U rukama kralja, kome su pripadali Pariz na Seni i Orlean na Loari, nalazila su se dva ključa za najvažnije trgovačke puteve Francuske. Trgovina Pariza i Orleana brzo raste, povećavajući samim tim i kraljevske prihode. Jačanje kraljevske vlasti. Luj VI. Početak XII v. pretstavlja prekretnicu u procesu jačanja kraljevske vlasti. Ona najpre jača na samom domenu Kapetâ. Na-
273
ročit je značaj u tom pogledu imala vlada sina Filila I, Luja VI Debelog (1108— 1137 g.). Luj VI poveo je uspešnu borbu s feudalcima na svom domenu. On je učinio kraj samovolji tih sitnih seniora, rušio je njihove zamkove i posedao ih svojim garnizonima. To ga je uvuklo u borbu s nekim krupnim feudalcima kod kojih su našli podršku njegovi vazali. U toj borbi dragocen saveznik kraljevske vlasti postala je crkva. Crkva je u Francuskoj bila jedan od najkrupnijih zemljoposednika. Feudalna anarhija, koja je vladala u to vreme, stalni ratovi među seniorima pretstavljali su stalnu opasnost po interese crkve. Crkva je bila kraljev saveznik ne samo na njegovim sopstvenim posedima već i u drugim delovima Francuske, van njegovog domena. Preko čitavog niza manastira, koji su ležali po drugim delovima Francuske, i uopšte preko crkvene organizacije kralj je uticao na feudalne gospodare, mešajući se sve više u njihove poslove. Crkva je pružala kraljevskoj vlasti njene najistaknutije savetnike. Za Luja VI i njegovog naslednika najistaknutiju političku ulogu igrao je opat Sugerije, taj, po rečima Marksa, »obnavljač kraljevske vlasti«. Luj VII i država Plantageneta. Kraljevska politika dobila je širi zamah u vreme Luja VII (1137—1180 g.), koji je bio oženjen Alienorom, kćerkom i naslednicom akvitanskog vojvode. On je bio učesnik u Drugom krstaškom ratu, koji se, kao što znamo, završio neuspehom. U doba kada je Luj boravio na Istoku, čitavo vođenje državnih poslova prešlo je faktički u ruke opata Sugerija, čiju delatnost Marks ovako ocenjuje: »Sugerije je naterao da se priznaju kraljevska prava i tamo gde dotada nisu priznavana; u vezi s krstaškim ratom on je iskoristio zaduženost staleža da poveća kraljevske posede i prava; bio je (iskusan) finansijer... pokrio je rashode Luja u vreme krstaškog rata, sabrao novac u državnu kasu ubiranjem globa i iznosa za kupovinu lena.« Kada se Luj vratio sa Istoka, učinio je krupnu političku grešku — razveo se sa svojom ženom Alienorom, kojom se uskoro posle toga oženio moćni anžujski grof Henrih Plantagenet. Tako je Akvitanija iz ruku francuskog kralja prešla u ruke Henriha. A kada je anžujski grof postao engleski kralj (1154 g.), Akvitanija je postala vezana za Englesku. Engleski kraljevi iz anžujske dinastije imali su u Francuskoj niz zemalja: Anžu, Men, Normandiju, Poatu i Akvitaniju. Njihovi posedi u Francuskoj činili su blok koji je nekoliko puta premašivao domen francuskog kralja i, sem toga, presecao Kapetima izlaz na more. To je moralo da izazove žestoku borbu između njih i Plantageneta. Postavljalo se pitanje kako će dalje teći politički život Francuske: hoće li teći po liniji ujedinjenja u rukama francuskih ili engleskih kraljeva. Poslednji su bili mnogo jači, ali je na kraju krajeva niz okolnosti doneo prevagu francuskim kraljevima. Naročito je bilo bitno to što su sami razmeri poseda Plantageneta u Francuskoj činili veoma slabu stranu njihove vlasti. Oni su bili primorani da znatan deo svojih sredstava troše na borbu sa svojim francuskim vazalima, a francuski su se kraljevi vešto koristili tom situacijom.
274
Filip II Avgust. Borba između engleskih i francuskih kraljeva ušla je u novu fazu za vreme Filipa II Avgusta (1180—1222 g.). Filip, koji je stupio na presto u petnaestoj godini, vrlo je brzo pokazao sjajne osobine iskusnog političara i diplomate. On je bio izvanredno vešt da pocepa svoje neprijatelje i da prikrije svoju okrutnost, lukavstvo i verolomstvo maskom spoljašnje dobroćudnosti; umeo je da strpljivo čeka na svoj trenutak i bio je majstor da zada precizne udarce. Osnovnu liniju u njegovoj spoljnoj politici činila je njegova borba s Plantagenetima, pri čemu je postigao najveće uspehe u borbi sa engleskim kraljem Jovanom Bez Zemlje (vidi gl. XXII). Filip II se pobrinuo da iskoristi krajnju nepopularnost Jovana u Engleskoj i na njegovim francuskim posedima. 1202 g. on je objavio da su svi Jovanovi posedi u Francuskoj konfiskovani i napao na Normandiju, koju je relativno brzo osvojio (1202 —1204 g.), pošto normandiski baroni i gradovi, ozlojeđeni zbog Jovanovih iznuđivanja, nisu pružili jak otpor francuskom kralju. Osvajanje Normandije bilo je od ogromnog značaja za francusku kraljevinu, jer se zahvaljujući tom osvajanju postizala bezbednost Pariza, koji je ležao gotovo na samoj granici Normandije, a sem toga francuski su kraljevi dobili u svoje ruke donji tok Sene i kraljevski posedi — izlaz na more. Filip je zauzeo i druge posede engleskih kraljeva u Francuskoj — Anžu, Men i Turen i deo Poatu s gradom Poatjeom. Tako su sve oblasti koje su pripadale Engleskoj na severu Loare, a delom na jugu te reke, došle u ruke francuskog kralja. Plantagenetima je ostao samo deo Poatu i vojvodstvo Akvitanija. U želji da vrati izgubljene oblasti, Jovan je na svoju stranu privukao nemačkog cara Otona IV, zatim flandriskog grofa, koji je strahovao od jačanja francuskog kralja, i još neke krupne feudalce. Ali, 1214 g. Francuzi su potukli Engleze i njihove saveznike u bitkama kod Laroš-o-Muana i Buvina. Važno je istaći da su se u bitki kod Buvina, zajedno s riterima, prvi put borile gradske vojske koje su pokazale svoja preimućstva nad teško naoružanom konjicom. Tako je Filip II obezbedio sebi osvojene teritorije. Filip je shvatio bolje od svih svojih prethodnika kako gradovi mogu biti od ogromne koristi kraljevskoj vlasti u borbi s feudalnom rasparčanošću. O tome svedoče mnogobrojne komunalne povelje koje je on podelio velikom broju gradova. Jedan od važnih potsticaja da gradovima deli komunalne povelje bila je težnja da iskoristi vojnu snagu gradova, gradske vojske. A gradovi su s gotovošću uzimali obavezu da priteknu kralju u pomoć kada to bude potrebno. Kralj je zaštićivao i gradove koji su ležali van kraljevskog domena. Pritom je Filipovo omiljeno sredstvo bilo da gradove, mestašca pa i sela prima pod svoju kraljevsku zaštitu, takozvani pariage. Ti ugovori o zaštiti bili su povoljni za obe strane. Iz istih interesa kraljevske vlasti Filip je osnivao »nove gradove« (»villes neuves«) i podeljivao im široke povlastice.
275
Posle osvajanja ušća Sene Pariz se brzo bogati i konačno postaje prestonica Francuske. Već u XII v. Pariz je postao jedan od najvažnijih centara skolastičke učenosti u Evropi. U njemu nastaje najčuveniji univerzitet u Srednjem veku. U Parizu se razvijaju zanati, brzo raste broj esnafa. Esnafske statute Pariza sabrao je sredinom XIII v. Etijen Boalo u takozvanu »Knjigu zanata« (»Livre des métiers«). U taj zbornik ušlo je oko 100 esnafskih statuta, ali to ni izdaleka ne pretstavlja potpun broj pariskih esnafa. Početkom XIV v. broj esnafa u Parizu prelazio je 300. Rasla je u Parizu i trgovina, osobito trgovina na Seni, koja se nalazila u rukama gilde takozvanih »rečnih trgovaca«. Zahvaljujući vojnim uspesima Filipa II domen francuskog kralja povećao se otprilike četiri puta, a znatno su se povećali i kraljevi prihodi. Upravljanje kraljevskim domenom. Sada se pred Filipa postavio novi važan zadatak — unutrašnje uređenje kraljevskog domena. Trebalo je dati novo uređenje toj prostranoj teritoriji. Reforme koje su provodili francuski kraljevi počev od Filipa II svodile su se, prvo, na stvaranje centralne uprave — centralnog kraljevskog saveta. Zatim, trebalo je ustanoviti i učvrstiti aparat lokalne uprave. Francuski kraljevi su pritom uspeli da savladaju otpor feudalaca, koji su sebe smatrali neograničenim gospodarima na svojim posedima. Birokratski aparat, koji je delimično zamenio savet feudalaca uz kralja, izrastao je iz dvorske kraljeve administracije. Ranije mu je bio na čelu veliki senešal, kroz čije su ruke prolazili svakovrsni prihodi koje je kralj primao. On je u isto vreme bio i vojni komandant. To je senešalu davalo izvanredan značaj na kraljevskom dvoru. Obično je senešal biran iz redova krupnih feudalaca. Filip II Avgust je ukinuo tu dužnost. Mesto velikog senešala kao vojskovođe od tog je vremena počelo zauzimati drugo lice — konetabl. Važno službeno lice kod kralja bio je njegov kancelar, koji je vodio kraljevsku kancelariju i vršio sudske funkcije. Zatim su dolazili: kamerarij, koji je upravljao kraljevskim dvorcem i ličnom kraljevom kasom i butikularij, koji je bio neka vrsta ministra finansija otkako je bila ukinuta dužnost senešala. Sva su ta lica ulazila sada u kraljevski savet u užem smislu te reči. To nije bio raniji feudalni savet na koji su se neredovno skupljali kraljevi vazali radi rešavanja ovih ili onih pitanja već stalna ustanova uz kralja, sastavljena od lica koja su mu bila u volji. On ih je, doduše, često uzimao iz redova feudalaca, ali iz redova feudalaca koji su mu bili pokorni. Sem toga, u taj kraljevski savet, ili kraljevsku kuriju, bili su uvršteni pravnici koji su uzimani delom iz redova sitnih i srednjih ritera, a delom iz redova sveštenstva. To su mahom bili obrazovani ljudi koji su proveli praktični staž u sudskoj ili finansiskoj službi. Takav je bio sistem uprave u centru. Što se tiče lokalne uprave, ona se razvila iz upravnih ustanova kraljevih zemljoposeda. Na čelo pojedinih okruga, na koje je sada bio podeljen kraljevski domen, stali su takozvani prevoi. Prevo je u počet-
276
ku bio upravnik kraljevskih poseda u određenom okrugu. S jačanjem kraljevske vlasti stavljen mu je bio u dužnost niz drugih funkcija. Njegova policiska i sudska vlast nad posedom protezala se na ceo okrug. Sem toga, prevo je bio vojskovođa narodne vojske u okrugu. Kada se u XII v. kraljevski domen povećao, počeli su se pojedini okruzi ujedinjavati u veće jedinice, takozvane bajaže, koje su se sastojale od nekoliko prevostava. Na čelu bajaža stajao je kraljevski činovnik — baji. Baji je postavljan i smenjivan po kraljevom nahođenju, on je bio eksponent jačanja kraljevske vlasti u unutrašnjosti. Njemu su bili potčinjeni prevoi čitavog bajaža. Kada su za vreme Filipa II kraljevskom domenu bili pripojeni novi veliki posedi, počeli su se postavljati naročiti kraljevski činovnici koji su se zvali senešali, da njima upravljaju. Te je senešale kralj, po pravilu, birao iz redova krupnih lokalnih feudalaca s, ciljem da ih privuče na svoju stranu. Za vreme naslednika Filipa II kraljevski su posedi obuhvatali otprilike 20 bajaža i 5 senešalata. Kralj i krupni feudalci. Uspon kraljevske vlasti za vlade Filipa II ne svode se samo na proširenje kraljevskog domena i odgovarajuće organizacione reforme. Značaj kraljevske vlasti silno je porastao i u onim delovima Francuske koji još nisu ušli u sastav kraljevskog domena. Kralj nije propuštao nijednu priliku da se umeša u unutrašnje stvari krupnih feudalnih poseda. On je od njih tražio da ispunjavaju vazalske obaveze, naročito vojnu službu. U svakoj vazalnoj kneževini koja još nije ulazila u sastav kraljevskog domena kralj je imao saveznike — gradove, crkvu, sitne ritere. Kraljevska vlast je iskorišćavala za svoje interese sukobe između sitnijih seniora i vladajućih kneževa — vojvoda i grofova. Na toj bazi razvila se naročita pojava, koja je nazvana imedijatizacija (po latinskoj reči immedius = neposredan). Pod tom se reči razume uspostavljanje neposrednih vazalskih odnosa između vazala kraljevih vazala i samog kralja. Tako su vazali flandriskog grofa, kad su se sukobili sa svojim seniorom, počeli da se obraćaju kralju i njemu su neposredno polagali vazalsku zakletvu. Prema tome, počelo se remetiti staro pravilo da »vazal mog vazala nije moj vazal«. Sada je uticaj kralja postao toliko jak, da je relativno malo njegovih krupnih vazala moglo da misli na političku nezavisnost. Pri kraju vlade Filipa II malo je bilo takvih poseda koji bi bili gotovo sasvim nezavisni od kralja. Samostalnost su sačuvali flandriski grof i bretanjski vojvoda, ali su se Burgundija i Šampanja već nalazile pod jakim uticajem kraljevske vlasti. Isto se može reći i za srednju Francusku. Nezavisni su od kralja bili engleski posedi u Akvitaniji, ali je kralj na sve načine nastojao da nađe povoda kako bi se umešao u njihove unutrašnje stvari i potisnuo odatle vlast engleskog kralja. Tuluska grofovija i njeno pripajanje kraljevskom domenu. Bila je, najzad, još jedna velika kneževina koja je dugo sačuvala gotovo potpunu nezavisnost od kralja. To je bila Tuluska grofovija ili Langedok. Kako se pružala neposredno uz Sredozemno More a Garonom bila vezana za Atlantski Okean, ona se nalazila na
277
velikom trgovačkom putu koji je spajao dva mora. Ta je oblast još u rimsko doba bila jedan od centara rimske kolonizacije i kulture u Galiji. Mi i docnije tamo susrećemo znatne ostatke rimskog prava i uređenja. Ta je oblast bila bogatija i kulturnija od ostalih oblasti u Francuskoj. U Langedoku nije postojala tako oštra protivrečnost između feudalaca i gradova, i riteri su u znatnoj meri bili uvučeni u gradski život. Riteri su imali svoje rezidencije u gradovima koji su pretstavljali neposredni nastavak gradova iz rimskih vremena. Građani su mogli dobiti ritersko zvanje. Tu se izgradila specifična ritersko-gradska kultura koja se oštro razlikovala od kulture ostale Francuske. Tu je bujno procvetala poezija na provansalskom jeziku. To su, uglavnom, ljubavne pesme koje su sastavljali i pevali trubaduri. Ali, sem lirske poezije tu su velikog maha uzele i političke satirične pesme, takozvani sirventi. Ono što smo rekli o Tuluskoj grofoviji važi i za južni deo nekadašnje kraljevine Burgundije, ili Arelata, koja je sada ulazila u sklop Svetog Rimskog carstva. Taj južni deo nekadašnjeg Arelata — Provansa — pretstavljao je u ekonomskom i kulturnom pogledu produženje Tuluske grofovije. Na bazi svojevrsne ekonomike i kulture u tim je oblastima nikla i specifična religiska ideologija koja je stala u opoziciju prema katoličkoj crkvi. Kako piše Marks, »jeres je bila vezana s visoko razvijenom prosvetom koja je tu vladala«. U XII v. tu jepočela propaganda valdenza. U isto vreme, na jugu Francuske, osobito u Tuluskoj grofoviji, jako se širi jeres katara. Valdenzi i katari tu su se nazivali albižanima (vidi gl. XXXI). Osnovni kadrovi albižana regrutovani su među gradskim plebejskim masama, ali je sledbenika jeresi bilo i među bogatim građanima, sitnim riterima, pa i među lokalnom aristokratijom koja se polakomila za crkvenim bogatstvima. Ti su motivi, verovatno, uslovili i onu zaštitu koju je pružao albižanima tuluski grof Rajmund VI. Početkom XIII v. uspesi jeresi u južnoj Francuskoj bili su toliko značajni, da su uznemirili papu Inoćentija III koji je u Tulusku grofoviju uputio svog legata, francuskog monaha Kastelnoa, da organizuje borbu protiv albižana. Ali, misija Kastelnoa nije dala nikakvih rezultata. Albižani su osećali za sobom zaštitu Rajmunda, koga je Kastelno isključio iz crkve. Da bi zaoštrile sukob, papske pristalice su provocirale ubistvo Kastelnoa (1208 g.). To je dalo papi povoda da organizuje krstaški rat protiv albižana. Severofrancuski riteri spremno su se odazvali na poziv pape da pođu da ugušuju jeretike, računajući da će izvući neku korist iz bogatih južnofrancuskih gradova. Velika riterska vojska (»razbojnička banda nitkova«, — po rečima Marksa) krenula je da osvaja jug Francuske (1209 g.). Vođ riterske vojske bio je surovi fanatik Simon de Monfor. Jug je pružao muški otpor toj krstaškoj vojsci, ali je posle duge i uporne borbe, nemajući jedinstvene političke organizacije, bio pobeđen. Krstaši su odneli odlučnu pobedu kod Mirea (1213 g.). Došlo je do strašnog pokolja albižana. Zajedno s krstašima kretale su velike gomile monaha, koji su posle svake pobede spaljivali »jeretike« na lomačama.
278
Tako je jug Francuske bio potučen. Ma da se Rajmund VI pokajao i pokorio, bio je prognat i lišen svojih poseda, od kojih je samo jedan deo ostavljen njegovom sinu Rajmundu VII. Zemlje koje su mu bile oduzete dobio je Simon de Monfor, koji je tako stekao veliku kneževinu. Ali vlast novog upravljača u pokorenoj zemlji nije bila dugotrajna. 1218 g. izbio je u Langedoku ustanak, i za vreme tog ustanka bio je ubijen Simon de Monfor. Tada je sa severa Francuske bio preduzet novi pohod. Uprkos tome što je jug ponovo bio potučen, borba je tamo trajala još nekoliko godina i uglavnom je završena tek za vreme Luja VIII (1223—1226 g.), koji je udario »tim razbojništvom temelj veličine-francuske države«. Tuluska grofovija bila je pripojena kraljevskom domenu, koji se otada prostirao od severa Francuske do samog njenog juga, od Lamanša do Sredozemnog Mora. Luj IX Sveti. Posle kratkotrajne vladavine Luja VIII presto je pri-pao njegovom maloletnom sinu, Luju IX (1226—1270 g.), koga je papstvo iz političkih razloga docnije kanoniziralo, tj, proglasilo za svetitelja. Regenstvo je bilo povereno njegovoj majci Blanki Kastiljskoj. Špekulišući s maloletstvom kralja i sa stranim poreklom regentkinje, krupni feudalcii su stvorili koaliciju da bi oslabili kraljevsku vlast. Obratili su se za pomoć i engleskom kralju Henrihu III. Ali se regentkinja, oslanjajući se na crkvu, građane i deo feudalaca koji su joj ostali verni, relativno lako obračunala s koalicijom. Za vreme Blankinog regenstva bilo je učvršćeno i još prošireno sve što je Filip II osvojio od Engleza. Moćan položaj kraljevske vlasti, postignut za vreme prethodnih vladara, bio je za vreme Luja Svetog učvršćen nizom važnih reformi. Centralno mesto među njima zauzima sudska reforma. Za vreme Luja IX zabranjeni su sudski dvoboji u oblastima kraljevskog domena. Strankama koje se parniče stvorena je mogućnost da iznesu spor pred kraljevski sud. Na rešenje svakog feudalnog suda mogla se podneti apelacija kraljevskom sudu, Zahvaljujući tome kraljevski sud je postao vrhovna instancija za sudske predmete čitave kraljevine. Kralj je dobio mogućnost da se meša u poslove svakog feudalnog suda. Ovome treba dodati da se proširio krug takozvanih »kraljevskih dela«. Čitav niz najvažnijih krivičnih dela izuzet je uopšte iz nadležnosti feudalnih sudova i za njih je postao nadležan isključivo kraljevski sud. Za vreme Luja IX centralna se uprava i dalje razvila. U njegovo vreme izdvojila se iz kraljevske kurije posebna apelacija, ili parlament. Još u XII v., za vreme Filipa II, uvođeni su u kraljevsku kuriju ne krupni feudalci već sitniji ljudi — riteri, a najčešće duhovna lica, kao najobrazovaniji ljudi tadašnjeg francuskog društva. U doba Luja IX izdvaja se posebni sloj legistâ — poznavalaca zakona. Legisti su bili specijalisti u oblasti rimskog prava, čije su ideje, osobito učenje o neograničenoj kraljevskoj vlasti, uporno provodili u život. Najzad, radi veze centralne uprave s lokalnim vlastima stvorena je dužnost kraljevskih revizora, koji su morali kontrolisati rad lokalne administracije i obaveštavati kralja o svim zloupotrebama.
279
Luj Sveti je zabranio na kraljevskom domenu privatne ratove među feudalcima, a na posedima koje još nije bio prisajedinio domenu uveo je takozvanih »četrdeset kraljevih dana«, tj. rok u kome bi izazvana strana mogla da apeluje na kralja. To je oslabilo feudalne međusobice. Među reformama koje su učvrstile položaj kraljevske vlasti treba pomenuti i novčanu reformu. Raznovrsnost monetarnih sistema u Francuskoj krajnje je otežavala trgovački promet. Za vreme Luja IX na čitavom kraljevskom domenu bio je uveden jedinstven monetarni sistem. Ne ograničavajući se na to, kralj je naredio da i u drugim oblastima kraljevska moneta mora da bude u opticaju zajedno s lokalnim monetama. Ta okolnost je doprinela ekonomskom ujedinjavanju Francuske, pošto je sada svaka oblast imala mogućnost da vrši obračune u kraljevskoj moneti. A ova moneta, pošto je imala punu vrednost, počela je potiskivati iz opticaja drugi novac, jer su trgovci prvenstveno primali kraljevsku monetu ili je isključivo i tražili. Mnoge mere Luja IX izazivale su proteste feudalaca, koji su se žalili na kralja da tobože zaštićuje proste ljude i teži da uništi privilegovan položaj više klase u Francuskoj. Ustvari, pak, politika »svetog« kralja imala je određen klasni karakter. Borba protiv političke samostalnosti pojedinih krupnih feudalaca ne sme nam prikriti klasni smisao napora kraljevske vlasti da stvori centralizovanu državu koja bi u uslovima sve jače klasne borbe mogla da bude pouzdan oslonac feudalnoj klasi u celini. Položaj seljaka. Što se tiče seljaštva, treba, kao opštu tendenciju u XIII v., istaći izvesno poboljšanje njegovog položaja. Međutim, to se ne odnosi na čitavu seljačku masu, već uglavnom na gornji sloj seljaka. U to vreme počeo je u Francuskoj proces zamene naturalnih dažbina novčanim. Veza feudalnog zemljoposeda s tržištem, osobito sa unutrašnjim gradskim tržištem, koje ovde preovladava, ostvarivala se u Francuskoj prvenstveno preko seljačkog gazdinstva. Feudalci su imali relativno malo veze s trgovinom, i oni su bili vrlo malo zainteresovani za razvitak robno-novčanih odnosa. Za to je bilo mnogo više zainteresovano seljaštvo koje je snabdevalo grad zanatskim sirovinama i namirnicama. Zbog toga imućno seljačko gazdinstvo dobija sve više robni karakter, zbog toga se i razvija novčana renta, koja produbljuje diferencijaciju seljaka na imućni gornji sloj i masu s malo zemlje. Upravo se prva grupa najviše koristi akumulacijom novčanih sredstava za otkup slobode. Oslobođeni seljaci za razliku od zavisnih — serva — zvali su se vilanima. Broj vilana znatno je porastao u XIII v. zahvaljujući tome što su feudalci, kojima je stalno bio potreban novac, rado pristajali na otkup, a ponekad i sami naterivali seljake da se otkupljuju. Ali, položaj seljaka s njegovim ličnim oslobađanjem malo se menjao. Vilan je mogao ići kud je hteo, ali ako je ostajao na svojoj deonici, morao je da snosi gotovo sve ranije obaveze, koje sada nisu padale na njegovu ličnost već na njegovu zemlju.
280
GLAVA XIX
DRŽAVNI STALEŽI USTANAK ETJENA MARSELA I ŽAKERIJA Filip IV. Veoma važnu etapu u razvitku kraljevske vlasti u Francuskoj pretstavlja vladavina unuka Luja Svetog — Filipa IV Lepog (1285—1314 g.). Još 1284 g., kada je Filip IV bio prestolonaslednik, zahvaljujući njegovom braku s naslednicom kraljevine Navare i grofovije Šampanje, oba su ta poseda bila prisajedinjena kraljevskom domenu. Kraljevski domen je dalje proširen na račun grofovije Flandrije, koja je u to doba bila poprište oštre klasne borbe, koju je Filip IV hteo da iskoristi za svoje ciljeve. Brzi razvitak zanata u Flandriji u XII i XIII v. doveo je do sve većeg uspona gradova, kojima je pošlo za rukom da postignu znatnu samostalnost. Ali, kao i svuda u Evropi, pobeda gradova nad seniorima donela je korist neznatnoj grupi patricijata koja je prigrabila u svoje ruke čitavu upravu. Međutim, razvitak zanata doveo je do diferencijacije u samim zanatima, do izdvajanja gornjeg esnafskog sloja, koji je počeo da eksploatiše široke mase sitnih majstora. U zanate je počeo da prodire i trgovački kapital. Krajem XIII v. rasplamsala se ogorčena borba između esnafa i patricijata, koji je prigrabio vlast u svoje ruke i koji se pretvorio u naslednu kastu. U borbi s patricijatom esnafski gornji sloj se oslanjao na nezadovoljstvo širokih narodnih masa, koje su se sastojale od sitnih zanatlija, kalfi a delom i od esnafskih radnika kojih je u gradovima bilo dosta. Na ulicama flandriskih gradova dolazilo je do pravih bitki između esnafa i patricijata. Pritiskivani esnafima a i dalje u borbi sa svojim seniorom, flandriskim grofom, patriciski vrhovi su se obratili za pomoć francuskom kralju. Esnafi su sa svoje strane stupili u savez s flandriskim grofom. Filip IV je nastojao da iskoristi taj složeni splet uzajamnih odnosa radi osvajanja Flandrije.
281
On je u početku uspeo, iskorišćavajući unutrašnje protivrečnosti u Flandriji, da faktički uspostavi svoju vlast nad tom zemljom, ali je odmah za tim počeo pokret flandriskih esnafa protiv francuske vlasti. Borba protiv Francuza bila je za esnafe borba protiv patricijata. U maju 1302 g. u Brižu je izvršen strašan pokolj francuskog garnizona, takozvano »briško jutrenje«. Pobijeno je oko 3.000 Francuza. Na taj signal ustala je sva zemlja i zbacila vlast francuskog kralja. Filip IV digao je protiv Flandrije svoju vojsku, sastavljenu od ritera. Njima su ususret išli esnafski odredi flandriskih gradova. Kod Kurtrea došlo je 1302 g. do čuvene bitke, takozvane »bitke mamuza«, u kojoj su tkači, koji su činili glavninu flandriske vojske, naneli strašan poraz Francuzima. Pobijeno je nekoliko hiljada ritera, i s njih su skinute zlatne mamuze, koje su pretstavljale obeležje riterskog zvanja. Te su mamuze bile obešene u crkvi kao uspomena na tu bitku. Bitka kod Kurtrea imala je veliki značaj u istoriji vojne veštine, jer je pokazala nadmoćnost organizovane pešadije nad riterskom konjicom. Čitava Flandrija bila je očišćena od Francuza. Ali, usled daljih vojnih operacija i diplomatskih pregovora Filip IV je uspeo da zadrži nekoliko flandriskih gradova i da Flandriji nametne veliku kontribuciju. Sem borbe s Flandrijom, Filip IV je dolazio u sukob i sa Engleskom zbog Akvitanije (ili, francuski, Gijene). Taj se rat završio mirom po kome je Gijena ostala Engleskoj, a sin engleskog kralja Edvarda I, budući Edvard II, oženio se Izabelom, kćerkom Filipa Lepog. Poreska politika. Ratni poduhvati Filipa IV zahtevali su novac i primoravali ga da traži nove izvore prihoda. U vezi s tim Filip IV je krenuo putem zajmova, koji su kod njega imali dosta čudan karakter. Kralj je pozajmljivao novac od gradova, i obično ga nije vraćao. Naprotiv, on je počeo da traži novi novac na osnovu toga što ga je već jedanput dobio. Tako su se te novčane pozajmice pretvarale u stalne poreze. Jedan od stalnih izvora prihoda bili su za Filipa, kao i za njegove prethodnike, nameti na Jevreje koji su se bavili zelenaškim poslovima. Ali, 1306 g., kad mu je bio potreban novac, Filip IV je pribegao vanrednoj meri. Po njegovom naređenju izvršena je opšta konfiskacija jevrejske imovine, a Jevreji su bili prognani iz francuskih oblasti. Međutim, pošto su kraljevski činovnici imovinu oduzetu Jevrejima većim delom potrošili, a kraljevski se prihodi zbog njihovog izgnanstva smanjili, bilo im je dozvoljeno da se vrate. Proterivanje i vraćanje Jevreja nekoliko se puta ponavljalo za vreme Filina IV i njegovih naslednika. Postojao je i drugi način da se napuni kraljevska kasa — kvarenje novca. »U tome je — kako zapaža Marks — Filip Lepi bio majstor«. Iskvareni novac brzo bi izgubio vrednost, ali je kralj ipak uspevao da od njegovog izdavanja izvuče znatnu korist za sebe. Taj je sistem izazvao krajnje nezadovoljstvo na prvom mestu u trgovačkim krugovima. Izdavanje novca s nepunom vrednošću izazivalo je uznemirenost među trgovcima u Parizu. Ali to nije zaustavilo Filipa IV. Kako Marks
282
ironično primećuje, »Filip je postigao i pomoću stalnih promena vrednosti novca direktno težio da niko — ni episkopi, ni vazali, ni gradovi koji su imali pravo da kuju novac — ne mogu da ga kuju a da pritom ne propadnu. Tako je on privremeno postigao jedinstvo monete.« Finansiska politika Filipa IV prema gradovima, od kojih je stalno uzimao zajmove pretvarajući ih zatim u stalne poreze išla je za određenim političkim ciljem. To je bila borba s političkom samostalnošću gradskih komuna, koje su se sada, kada je kraljevski domen zahvatio gotovo celu Francusku, našle na kraljevskoj zemlji. Politika finansiskog mešanja u poslove gradskih komuna pružala je kralju mogućnost da stavi svoju ruku na gradsku samoupravu. Filipova stalna novčana iznuđivanja teško su pritiskivala komune i dovodila njihove finansije do rasula. Komune nisu mogle da ispunjavaju obaveze kojima ih je kralj opterećivao, pa ih je on tada, pod izgovorom da dovodi u red gradske finansije, lišavao samostalnosti. Tako se slavna borba francuskih gradova za svoju samostalnost završila u XIV v. postepenim potčinjavanjem komuna kraljevskoj vlasti. Prema feudalnim seniorima Filip IV je i dalje vodio politiku Luja IX, koji je težio da prekine feudalne međusobice i potčini krupne feudalce svojoj jurisdikciji. Sem toga, Filip IV je odlučnije i doslednije proveo reformu koju je počeo još Luj IX, a prema kojoj se dozvoljavalo riterima da se otkupljuju od vojne službe za izvestan novčani iznos, koji je kralju služio da unajmljuje vojsku. Po praksi koju je uveo Filip IV riter se mogao otkupiti od vojne službe za određenu sumu novca, ali su tu sumu određivali kraljevski činovnici prema proceni riterovih prihoda. Na taj način, počelo je mešanje kraljevskih činovnika u finansiske poslove feudalaca. Uostalom, to mešanje nije se ograničavalo na feudalce. Za vreme Filipa IV počeo se udarati porez i na svaku pokretninu i na sve prihode. Za to je bila potrebna procena imanja, a nju su vršili kraljevski činovnici uz pomoć iskaza suseda. Tako je finansiski sistem Filipa IV počeo da obuhvata čitavo francusko stanovništvo. Nije bilo gotovo ni jednog kuta u koji na ovaj ili onaj način nije imao pristupa finansiski činovnik. Bili su uvedeni novi porezi u vezi s razvitkom trgovine. Porez na trgovačke poslove, takozvani maltot, pretstavljao je uzimanje određenog procenta na svaki trgovački posao. Zatim su se u velikom obimu primenjivali državni zajmovi od inostranih (lombardiskih) bankara. Sukob Filipa IV s Bonifacijem VIII. Ma da se smatralo da su crkveni prihodi u načelu oslobođeni svih nameta, već je Luj IX pribegavao oporezivanju crkvenih imanja. Filip IV se još više koristio tim izvorom prihoda. Zbog toga je došlo do oštrog sukoba između Filipa IV i pape, koji je oporezivanje crkvenih imanja smatrao svojom sopstvenom privilegijom. U to vreme nalazio se na papskoj stolici energični i moćni Bonifacije VIII (1294—1303 g.). Po svojoj žudnji za vlašću, svadljivoj borbenosti i strasti za intrigu on je pre bio svetovni vladar nego duhovni poglavar. Njegova je energija bila neiscrpna, njegova oholost i tvrdoglavost prekomerne. Duboka starost nije
283
ukrotila njegovu bujnu prirodu. Po svojim pretenzijama Bonifacije VIII potsećao je na Inoćentija III. Konflikt između Filipa IV i Bonifacija VIII izbio je 1296 g. u vezi s novim nametima koje je Filip IV udario na sveštenstvo. Papa je izdao bulu »Clericis laicos«, u kojoj je pod pretnjom ekskomunikacije zabranjivao vladarima da po svojoj volji udaraju poreze na crkvu, a sveštenstvu zabranio da svetovnim vladarima plaćaju poreze na crkvene prihode bez dozvole Rima. Filip IV je iste godine odgovorio na tu bulu zabranom izvoza zlata i srebra iz Francuske što je pogodilo papske finansije, jer sada papa nije mogao dobijati prihode koji su ranije priticali iz Francuske. Bonifacije je tada učinio ustupke, pa je između francuske vlade i papske kurije bila postignuta saglasnost. Ali, 1301 g. spor se rasplamsao s još većom snagom. Bonifacije je izdao nekoliko bula u kojima je optuživao Filipa IV zbog ugnjetavanja podanika, kvarenja novca, otimanja crkvenih imanja i sl. U čuvenoj buli »Unam sanctam« on iznosi tezu o vrhovnoj vlasti pape nad vladarima. »Gospod nas je — izjavio je papa — namećući nam obaveze apostolske službe postavio iznad kraljeva i careva«. Kao odgovor na to pušteni su u javnost falsifikati koje su sastavili kraljevski savetnici — izmišljene papske bule i izmišljeni kraljevi odgovori na njih. Filip se vešto koristio raspoloženjem stvorenim u zemlji i, da bi pridobio javno mnenje Francuske za sebe, sazvao je 1302 g., prvi put u istoriji Francuske, državne staleže. U tim državnim staležima bila su pretstavljena tri staleža — sveštenstvo, plemstvo i takozvani treći stalež, tj. gradovi. Po pitanju o pretenzijama pape sveštenstvo je zauzelo neodređen stav. Što se tiče plemstva i trećeg staleža, oni su potpuno podržavali kralja. Papa je uputio u Francusku svog legata da proglasi isključenje Filipa iz crkve ako se ne potčini zahtevima pape, ali je legat bio uhapšen i bačen u tamnicu. Sa svoje strane, Filip je sazvao skup prelata i barona, na kome je istaknuti legist Gijom Nogare istupio sa oštrim optužbama protiv Bonifacija, okrivljujući ga za jeres i druge zločine. Da bi se postiglo zbacivanje pape, on je uskoro krenuo u Italiju. U Italiji su francuski agenti na čelu s Nogareom neštedimice prosipali novac i organizovali protiv pape pravu zaveru, uvukavši u nju njegove najistaknutije neprijatelje. Papa se tada nalazio u malom gradu Ananjiju u Apeninima. Nogare i zaverenici prodrli su u papski dvorac i zasuli papu teškim uvredama. Skrhan ovim potresom papa je uskoro umro. Posle toga za papu je izabran arhiepiskop iz Bordoa pod imenom Klimenta V (1306 g.). Novi papa preneo je svoj dvor u grad Avinjon na Roni. To takozvano »avinjonsko ropstvo« papâ trajalo je 70 godina (1308—1378 g.). Ma da Avinjon nije ulazio u sastav kraljevskih poseda, papska je kurija sada faktički postala potpuno zavisna od francuskih kraljeva. Tako je početkom XIV v. kraljevska vlast u Francuskoj odnela odlučnu pobedu nad papstvom. Proces protiv templara. Druga karakteristična epizoda finansiske politike Filipa IV bila je likvidacija reda Templara. Među poveriocima Filipa IV bio je i
284
taj najveći evropski bankar toga vremena, kod koga se kralj zadužio na ogromne sume. Da se izbavi tog duga, Filip je rešio da uništi svog kreditora. 1307 g. svi su templari pohapšeni, a njihovo imanje konfiskovano. Templari su okrivljeni za sve moguće zločine — za jeres, tajne magičke obrede, za službu đavolu, koju su oni tobože obavljali na svojim skupovima. Sve su te optužbe bile, očigledno, besmislica, ma da je mogućno da su templari doneli sa Istoka poneku osobenost u obredu. Nije bilo nikakvih dokaza sem toga što su i pravila i sva zasedanja templara bili obavijeni najstrožom tajnom. To je oko njih stvaralo sve moguće legende. U optužbe podignute protiv templara poverovalo se utoliko lakše što je red bio vrlo nepopularan i zbog svojih zelenaških poslova i zbog raspojasanog načina života njegovih članova. Protiv reda primenjen je inkvizicioni sudski postupak. Članovi reda, podvrgnuti mukama, priznali su sve moguće zločine. Deo templara bio je spaljen, deo bačen u tamnicu, a deo prognan iz Francuske. Kralj je postigao da papa 1312 g. objavi raspuštanje reda. Posledica je bila ne samo da se kralj oslobodio svojih dugova templarima, već da mu je sem toga pala u ruke njihova pokretnina, sve njihove zalihe zlata i srebra. Što se tiče zemljišnih poseda tog reda, kralj ih nije uzeo za sebe, već ih je na navaljivanje pape ustupio redu Hospitalaca. Međutim, Filip im je zadao takve muke tim poklonom, da hospitalci nisu znali kako da ga se otresu. Pod raznim izgovorima morali su da na te zemlje plaćaju ogromne sume novaca. Kraljevi i feudalci dočepali su se bogatstava templara i u drugim zemljama. Legisti. U svim državnim poslovima Filipa IV vidnu su ulogu igrali obrazovani činovnici koji su obično bili neznatnog porekla. Oni su bili poznavaoci zakona — legisti, koji se javljaju već za vreme Filipa II Avgusta i Luja IX, no koji su tek za vreme Filipa IV potpuno razvili svoju delatnost, proširivši je na sve oblasti uprave — administrativnu, sudsku i finansisku. Oni su uporno svuda provodili princip neograničene kraljevske vlasti. Među njih su se ubrajali i najbliži kraljevi savetnici, kao što je bio vešti i krasnorečivi pravnik Pjer Flot ili već pomenuti Gijom Nogare. Feudalna opozicija. Politika jačanja kraljevske vlasti koju je vodio Filip IV izazivala je opoziciju feudalaca. Pod kraj vlade Filipa IV zapaža se znatan porast nezadovoljstva feudalne aristokratije, ozlojeđene stalnim mešanjem kraljevske vlasti u stvari seniora, smanjivanjem političke samostalnosti feudalaca, osobito u oblasti sudstva i time što je kralj od njih neprekidno tražio vojnu službu. Nezadovoljstvo feudalaca nalazilo je podršku i u opoziciji gradova u kojima su nepodnošljiva poreska opterećenja i politika direktnog gušenja njihove samostalnosti izazivala širok pokret. U Francuskoj počinju da se javljaju lige ili savezi feudalaca, kojima se pridružuju i građani. Takve su lige nikle u Normandiji, Šampanji i Burgundiji. Stupale su jedna s drugom u vezu i bile spremne da svoje zahteve potpomognu oružanom silom. U jeku tog pokreta umro je Filip IV. Za njegovu politiku imao je da plati njegov sin Luj X, koji je morao da učini niz ustupaka ligama. Bile su im date povelje
285
u kojima su predviđene privilegije feudalaca, pored ostalih i njihova sudska prava i prava svakog feudalca da ratuje s kim god hoće. Kralj se obavezao da na zemlje feudalaca neće udarati nove poreze niti tražiti od njih vojne pomoći bez njihove prethodne saglasnosti. Pobeda liga značila je da je došla do izražaja feudalna reakcija. Međutim, ta pobeda nije bila dugotrajna; kraljevska je vlast uskoro uspela da znatno ograniči učinjene ustupke. Seljački pokreti. Nezadovoljstvo politikom Filipa IV, koju su nastavili njegovi sinovi, izazvalo je pokret i među seljacima. U vezi s tim zaslužuje pažnju »ordonansa« Luja X iz 1315 g. Ta čuvena ordonansa dugo je tumačena kao akt oslobađanja seljaka u Francuskoj ili bar na kraljevskom domenu. To ustvari i nije ordonansa već pismo kraljevskim agentima u dva bajaža. Ono počinje veoma pompeznim izjavama kako se svaki čovek rađa slobodnim. To zvuči gotovo kao deklaracija prava čoveka. Zatim se u njoj govori kako u kraljevini Franaka (»frank« doslovno znači slobodan) ne sme da bude robova pa se stoga predlaže da se oslobode seljaci u nizu kraljevskih poseda. Međutim, taj se dokument odnosio samo na neke kraljevske posede a ne na ceo kraljevski domen. Pritom se seljaci nikako nisu hteli da oslobađaju, pa ih je trebalo oslobađati nasilno. Naime, to razvikano oslobođenje seljaka bilo je čisto finansiska mera: seljaci su se morali otkupljivati velikom sumom koju često nisu bili u stanju da plate. Tim se objašnjava i protivljenje seljaka oslobađanju i kraljeva naredba da se oslobađaju i protiv svoje želje. Kralj je izražavao nadu da će i drugi seniori poći njegovim primerom. Njegov je poziv bio prihvaćen, ali je pet godina posle ordonanse (1320 g.) izbio seljački ustanak uperen ne samo protiv feudalaca već i protiv gradova i gradskih zelenaša. U vezi sa otkupljivanjem seljaci su se zaduživali kod zelenaša da bi isplatili kralja i druge seniore, koji su tražili visoke otkupne sume. Još jače su se seljaci ustalasali u zapadnoj Flandriji 1323 g. Taj ustanak, koji se dugo otegao, počeo je zbog preteranog poreskog opterećenja i uskoro izrastao u opšti pokret protiv feudalaca i crkve. Seljaci su počeli da odbijaju plaćanje desetka i da zahtevaju da se žito koje pripada manastirima podeli sirotinji. Pljačkali su i palili plemićke zamkove, ubijali feudalce koji bi im dopali šaka, pustošili opatije i crkve. Karakteristična crta ovog pokreta bila je i ta što su mu prišli i veliki gradovi kao Briž i Ipr — u početku samo gradska sirotinja, a zatim i vladajuće grupe u gradovima. Flandriski grof bio je primoran da pozove u pomoć francuskog kralja i ovaj je uništio odrede ustanika u bitki kod Kasela (1328 g.). Ugušivanje ustanka bilo je praćeno konfiskacijama i masovnim pogubljenjima. Buntovni gradovi bili su lišeni svojih privilegija. Državni staleži. Za vreme Filipa IV i njegovih sinova u Francuskoj se formira organ staleškog pretstavništva — državni staleži. Taj se organ formirao poste-
286
peno: prethodio mu je kraljev feudalni savet, koji se sazivao u onim slučajevima kada se kralj nije odlučivao da donese neku važnu odluku bez saglasnosti uticajnih ličnosti u kraljevini — krupnih svetovnih i duhovnih feudalaca. Kraljev savet nije imao ni određene kompetencije ni određenog sastava. Već u XIII pa i u XII v. kraljevi su ponekad pozivali u svoj savet pored najkrupnijih duhovnih i svetovnih feudalaca i pretstavnike ovih ili onih gradova. Ali, tek od 1302 g. možemo govoriti o definitivnom formiranju državnih staleža, ma da ni tada sastav staleža i vreme njihovog saziva nisu bili utvrđeni nikakvim ustavnim aktima. Kralj im se obraćao kada bi mu novac bio preko potreban. Kralj se obraćao državnim staležima za podršku i kada bi imao da provede neke vanredne mere, kada bi hteo da se osloni na autoritet pretstavnika staleža. Državni staleži bili su pretstavništvo višeg sveštenstva, plemstva i gradskih vrhova. Ogromna većina stanovništva u njima uopšte nije bila zastupljena. Državni staleži bili su, kao što znamo, sazvani 1302 g. povodom kraljevog sukoba e papom Bonifacijem VIII. 1308 g. sastali su se zbog pitanja templara. Zatim su bili sazvani 1314 g. zbog pitanja novih sredstava koja je trebalo tražiti za vojne svrhe. Za vreme Filipovih naslednika državni staleži su se takođe više puta sastajali uglavnom da bi se dobila saglasnost staleža za kupljenje poreza. Na taj način, državni staleži počinju da ulaze u praksu državnog života Francuske. Svaki od ta tri staleža pretstavljao je neku vrstu zasebnog doma koji je rešavao svoje poslove odvojeno. Oni su se zajedno sastajali samo da izrade odgovor kralju, ali ni tu nisu bili obavezni da donesu zajedničko rešenje. Međutim, od XIV v. staleži se sve više izdvajaju. Plemstvo obrazuje zatvoreni nasledni stalež, koji uživa niz privilegija, na prvom mestu oslobođenje od većine poreza, i svakovrsna počasna prava. Pristup u redove plemstva postaje vrlo težak. Na »treći stalež«, tj. na građane, plemići gledaju kao na niži stalež, stalež koji plaća poreze. Interesi plemstva, koje je živelo od feudalne rente i kome su trgovina i zanati bili strani, oštro su se kosili sa interesima gradske buržoazije. Više sveštenstvo takođe je popunjavano plemićima. Drugi momenat koji je slabio državne staleže bila je slaba povezanost između pojedinih oblasti Francuske, između pojedinih provincija kraljevskog domena. Pored državnih staleža kralj je sazivao provinciske staleže po pojedinim oblastima da se s njima dogovori o pitanju oporezivanja. Obično su sazivani zasebni staleži za sever i jug Francuske, staleži za langue d’oc i langue d’oil. Najzad, kralj je imao mogućnost da ne sazove sve staleže ujedno, već da pozove odvojeno plemstvo, sveštenstvo i građane. Podvojenost staleža i teritorijalna razbijenost Francuske objašnjavaju zašto državni staleži nisu postali politički moćan zakonodavni organ koji kontroliše kraljevsku vlast. Ali, državni staleži su činili pokušaje da prošire svoje kompetencije. Oni su obično spajali davanje svoje saglasnosti na poreze sa žalbama na svakovrsna ugnjetavanja kraljevskih činovnika, na poreski pritisak i sl. Još pod Filipom IV čuju se takve žalbe.
287
Posle kratkotrajne vladavine Luja X (1314—1316 g.) stupio je na presto Filip V (1316—1322 g.), zatim drugi brat Karlo IV (1322—1328 g.), sa čijom je smrću izumrla direktna linija Kapeta. Presto je pripao porodici Valoa, naslednicima Kapeta po sporednoj liniji. Dinastija Valoa. Prvi kralj nove dinastije bio je Filip VI (1328—1350 g.). Za njegove se vlade nešto proširio kraljevski domen preko granica francuske kraljevine. 1343 g. dobijena je za novac oblast Dofineja, koja je nekada ulazila u sastav Burgundiske kraljevine, a zatim bila deo Svetog Rimskog carstva. Od tog vremena titula prestolonaslednika postaje dofen, pošto je Dofineja smatrana njegovim posedom, apanažom. Ali, to proširenje kraljevskog domena nije moglo da nadoknadi gubitke koje je odmah zatim pretrpela Francuska u dugotrajnom ratu sa Engleskom, ratu koji je u istoriji dobio naziv Stogodišnjeg rata (1337—1453 g.). Početak Stogodišnjeg rata. Neprijateljski odnosi između Engleske i Francuske počeli su već odavno. Jedan od uzroka neprijateljstva bila je težnja francuskih kraljeva da istisnu opasne susede iz Francuske i da zavladaju onim delom Gijene (Akvitanije) koji je još ostao u rukama Engleza. Drugi uzrok bio je taj što je Edvard III, unuk Filipa IV po majci Izabeli, polagao dinastička prava na francusku krunu. Ali se glavni čvor neprijateljskih odnosa spleo u Flandriji, koja je bila glavni kupac engleske vune. Izvoz vune igrao je vrlo veliku ulogu u ekonomici i finansijama Engleske. A Flandriji je pretila opasnost da je osvoji francuski kralj. Žestoka unutrašnja borba koja je neprekidno vođena u Flandriji stvarala je stalne povode za mešanje francuskog kralja u flandriske stvari. Kao što znamo, 1328 g. flandriski se grof obratio novom francuskom kralju za pomoć protiv pobunjenih seljaka i gradova. Filip VI Valoa ukazao mu je tu pomoć, i francuski su riteri razbili u bitki kod Kasela flandrisku vojsku. Francusko mešanje u flandriske stvari dovelo je do smanjivanja gradskih sloboda, što je izazvalo strašnu ogorčenost flandriskih komuna i protiv grofa i protiv Francuza. Pretstavnici gradskih zanata počeli su sada da traže saveznike u Engleskoj, s kojom su imali mnogobrojne ekonomske veze. 1336 g. naredio je flandriski grof pod pritiskom Francuske da se pohapse engleski trgovci koji se nalaze u Flandriji. To je odmah izazvalo engleskog kralja Edvarda III da odgovori represalijama, da naredi hapšenje flandriskih trgovaca u Engleskoj i da zabrani izvoz vune iz Engleske u Flandriju. Ta je mera imala za posledicu zatvaranje čitavog niza radionica, propadanje mnoštva suknara i nezaposlenost široke mase kalfi, koje su sada morale da lutaju zemljom i da prosjače. Tada su flandriske zanatlije, na čelu s krupnim ganskim suknarom Jakovom Arteveldom, pohitali da se sporazumeju sa Englezima (1338 g.). U to je vreme rat između Francuske i Engleske već bio objavljen (novembar 1337 g.) Ratu je prethodila složena diplomatska priprema. Edvard III je razvio čitav sistem saveza. Pomoću zlata privukao je na svoju stranu nemačkog cara i nekoliko nemačkih kneževa. Filip VI je tada objavio konfiskaciju Gijene. Kao odgovor na
288
to engleski kralj je istakao svoja prava na francusku krunu i bacio rukavicu Filipu. Ratne operacije koje su odmah za tim počele pokazale su da je Edvard uspeo da se pripremi za rat bolje nego Filip VI. Savez s bogatim flandriskim gradovima obezbedio je Edvardu III velika novčana sredstva. On je proveo reorganizaciju engleske vojske. Jezgro engleske vojske postala je najamnička pešadija kojoj je disciplinovanost obezbedila premoć nad neuređenim odredima francuskih ritera, koji nisu umeli da se bore u zajedničkom stroju. Edvard III je organizovao korpus strelaca, tada najboljih u čitavoj Evropi, čije su strele pogađale na rastojanju od 350 metara. 1340 g. Englezi su odneli veliku pomorsku pobedu kod Sleisa (Ekliza), grada koji leži na ušću Šelde. Tom su pobedom Englezi postali gospodari na moru. Što se tiče ratnih operacija na suvu, koje su sada bile prenete na francusku teritoriju, one su vođene sporo i nisu dovodile do odlučnih rezultata. Ali se zatim pokazalo da je premoć potpuno na strani Engleza. Od velikih bitki na suvu pomenućemo pobede Engleza kod Kresija (1346 g.) i deset godina docnije — 1356 g. — kod Poatjea. Treba istaći da su Englezi između te dve bitke zauzeli posle jakog otpora i Kale (u avgustu 1347 g.). Zauzimanje te luke donelo je Englezima važno uporište u Francuskoj. Kale je ostao u vlasti Engleza do 1558. U bitkama kod Kresija i Poatjea ispoljila su se ranije pomenuta preimućstva engleske vojske. Poraz kod Poatjea doveo je Francusku u kritičan položaj. U to je vreme vladao sin Filipa VI, Jovan sa nadimkom Dobri (1350—1364 g.). On je zajedno s mnogim riterima pao u ropstvo Engleza, koji su za kralja i druge feudalce tražili preterano veliku otkupninu. Međutim, zemlja je već u to vreme bila strašno opustošena i od Engleza i od francuskih najamničkih vojski. Ratne operacije su podrile zanate i trgovinu. U redovima gradskih zanatlija i kalfi počela je nezaposlenost. Sve je to u gradovima izazivalo krajnju ogorčenost. Sve veći poreski pritisak doprineo je da se ekonomski položaj masa jako pogorša. Kraljevska vlast, da bi dobila sredstva potrebna za vođenje rata, izmišljala je sve nove i nove načine oporezivanja: poreze na trgovačke poslove, jednokratne uplate, namete na svako ognjište i sl. Pariski ustanak 1356—1358 g. Bitka kod Poatjea pretstavljala je poslednju kap koja je prepunila čašu narodnog strpljenja. Nečuveni porezi potkopali su ugled feudalaca u očima širokih masa. Među seljaštvom i gradskim stanovništvom, osobito u severnoj Francuskoj, krajnje je pojačano ogorčenje protiv vlade. Kada je kralj pao u ropstvo i vlast uzeo njegov sin dofen Karlo (budući Karlo V), ovaj je morao da na brzinu pozove u Pariz državne staleže da bi zatražio sredstva za otkup kralja iz ropstva kao i za dalje vođenje rata (oktobar 1356 g.). Državni staleži sastali su se u nešto neobičnom sastavu — jako su preovlađivali pretstavnici trećeg staleža, koji su činili polovinu sakupljenih (400 poslanika od 800). To se objašnjava time što su feudalci bili poraženi i demoralizovani, a delom pobijeni i zarobljeni.
289
Umesto da odobre vladi nova sredstva državni staleži su počeli da oštro kritikuju njenu politiku. Izvršivši reviziju uprave i obelodanivši sitne lopovluke kraljevskih prisnih saradnika, staleži su zahtevali da se ovi kazne i da se postave novi savetnici između lica koja predlože staleži. Tada je dofen raspustio staleže i pokušao da drugim putem dođe do neophodnih sredstava, ali, pošto je pretrpeo neuspeh, bio je primoran da ponovo sazove staleže (februar 1357 g.). Novi staleži u koje su došli uglavnom pretstavnici trećeg staleža, izradili su opširan program reformi koji je objavljen u martu iste godine pod nazivom »Velike martovske ordonanse«. Odobrivši kralju pomoć oni su postavili zahtev da državni staleži vrše njeno skupljanje, trošenje i kontrolu, radi čega se imaju da sastaju tri puta godišnje čak i da ih kralj ne sazove. Imalo se izvršiti čišćenje čitavog višeg državnog aparata. Imao se izmeniti lični sastav kraljevog saveta i svih viših organa uprave prema uputstvima državnih staleža. Najzad, državni staleži su tražili odlučnu borbu protiv privatnih ratova feudalaca i naoružanje gradova za borbu protiv nasilja engleskih i francuskih vojnih najamnika. U tim svojim zahtevima državni su se staleži oslanjali na krajnje nezadovoljstvo gradova u severnoj Francuskoj i na ustanak koji je tamo počeo, osobito ustanak u Parizu. Pariski građani su počeli da se naoružavaju da bi pružili podršku zahtevima državnih staleža. Rukovodeću ulogu u čitavom tom sukobu igrao je bogati suknarski trgovac Etjen Marsel, koji je imao položaj trgovačkog starešine. Tako je izvršen državni udar kojim je vlast predata u ruke gornjeg gradskog sloja severo-francuskih gradova, osobito Pariza. Ali usko klasna politika tih grupa izazvala je uskoro nezadovoljstvo masa u Parizu i drugim gradovima. To se najpre pokazalo na tako akutnom pitanju kao što je poresko. Porezi su bili tako raspoređeni da su svom težinom pritisli donje narodne slojeve, osobito zanatlisku masu. Povrh toga, rukovodeća uloga Pariza izazvala je ogorčenost drugih gradova. Dofen je pokušavao da to iskoristi otpustivši savetnike koje su mu nametnuli državni staleži. Kao odgovor na to došlo je u februaru 1358 g. do novih nemira kojima je neposredno rukovodio Etjen Marsel. Ustanici su provalili u kraljevski dvor. Dvojica dofenovih dvorana bila su ubijena na njegove oči, a dofena je lično spasio Etjen Marsel metnuvši mu na glavu kapu s bojama revolucionarnog Pariza — plavom i crvenom. Međutim, dofen je uspeo da pobegne iz Pariza i počeo da se sprema za oružanu borbu sa ustanicima. U maju je sazvao u Kompijenj državne staleže od kojih je dobio znatna sredstva. Etjen Marsel je počeo sa svoje strane da utvrđuje Pariz, da skuplja najamničku vojsku i da traži saveznike. On je pokušao da se osloni na jednog od najkrupnijih francuskih feudalaca, na navarskog kralja Karla Rđavog. Karlo Rđavi, unuk Luja X po ženskoj liniji, pretendovao je na francusku krunu. Bio je vrlo vešt i lukav intrigant, iskusan i krasnorečiv demagog koji je, sem male kraljevine Navare, imao velike posede u Normandiji, gde je umeo da stekne dosta pristalica među nezadovoljnim domaćim plemstvom. Ali, u to se vreme umešao u borbu novi faktor.
290
Žakerija. Krajem maja 1358 g. planuo je najveličanstveniji seljački ustanak u Francuskoj — čuvena Žakerija. Neposredan povod za ustanak bile su nevolje francuskog seljaštva u vezi sa Stogodišnjim ratom. Od svih klasa stanovništva koje su stradale u ratu seljaštvu je bilo gore nego ikome. Po rečima hronike, »polja se nisu zasejavala ni orala; goveda i ovce nisu išli na pašnjake; crkve i kuće ... pretstavljale su gomile tužnih razvalina koje su se još dimile«. U doba najezde neprijateljskih vojski sela su, za razliku od utvrđenih gradova i zamkova, bila potpuno nezaštićena i prepuštena pljačkanju najamnika. A kada bi se ratne akcije stišale i najamnici otpuštali, propadanje seljaka ne samo da nije prestajalo, već je postajalo još jače. Kad bi prestali da primaju platu, najamnici su se naknađivali vršeći nasilja nad seljacima. Plemstvo i građani mogli su se sakriti od tih pljačkaških bandi u svoje zamkove i gradove, a seljaštvo nije imalo kud da se skloni. Kao jedino pribežište služile su mu crkve. Kako opisuje ista hronika, »... mnogo neutvrđenih sela pretvorilo je svoje crkve, u prave zamkove, ušančivši ih rovovima, postavivši na kule i zvonike ratne mašine, kamenje i baliste.«. Seljake je pljačkala ne samo tuđa vojska nego i svoja. Svemu tome se još pridružilo sve veće ugnjetavanje od strane feudalaca kojima su zbog rata sredstva bila naročito potrebna. Oni su morali da plaćaju otkupninu za sebe ili svoje rođake, da utvrđuju svoje zamkove i da ih snabdevaju namirnicama. Stoga su seniori nastojali da uzmu i poslednje od seljaka. Dažbine su ubirane s mnogo više bezobzirnosti no ranije, i često su vraćane davno ukinute obaveze. Svim tim okolnostima treba još dodati kugu koja je prešla preko Francuske kao i preko drugih zemalja u Evropi 1349 g. i uništila mnoštvo seljačkih gazdinstava. Ustanak je izbio u Bovezu, severno od Pariza, zatim je brzo zahvatio znatan deo severne Francuske — Il-de-Frans, Pikardiju i Šampanju. Pojedinačni seljački odredi koji su nastali u vreme ustanka počeli su brzo da se ujedinjuju. Ustanku su prišle i seoske zanatlije, sitni trgovci, pa i siromašni sveštenici. U njemu su uzeli učešća i begunci iz gradova: sitni majstori i gradska sirotinja. Neki gradovi otvorili su vrata ustanicima. Na čelu ustanka stajao je Gijom Kal ili Karl. On je služio u vojsci i bio je, očigledno, iskusan čovek u vojnim stvarima i dobar organizator. Ali, zadaci koji su stajali pred ustanicima bili su odveć teški. Bilo je nemoguće zbiti neorganizovane seljačke mase u jedinstvenu borbenu snagu. Pritom seljaci nisu istakli utvrđeni program, ukoliko se za program ne smatraju zahtevi da se poubijaju svi aristokrati od prvog do poslednjeg. Za Gijoma Kala bilo je očigledno da je neophodno uspostaviti veze s gradovima, osobito s Parizom. Etjen Marsel je sa svoje strane težio da iskoristi pobunjeno seljaštvo protiv dofena koji je kupio vojsku da krene na Pariz i nastojao da prestonicu blokira glađu. Etjen Marsel je pred seljake postavio zadatak da poruše nekoliko utvrđenja koja su ometala dovoz namirnica u Pariz, što su oni i učinili. No u to vreme su feudalci, u početku nespremni, većstigli da se priberu.
291
Ugušivanje Žakerije i pariskog ustanka. Kada je prošao prvi užas izazvan akcijama seljaka koji su rušili i palili zamkove, uništavali dokumente u kojima su bile zapisane njihove obaveze i ubijali feudalce, ovi su požurili da se ujedine radi ugušivanja ustanka. Pritom se mogla videti zanimljiva pojava klasne solidarnosti, naime — engleski feudalci koji su se u to vreme nalazili na teritoriji Francuske pomagali su svojoj francuskoj sabraći u borbi sa seljacima. Na čelo feudalaca stao je Karlo Rđavi. Desetog juna došlo je do odlučne bitke između seljačkih odreda kojima je rukovodio Gijom Kal i feudalne vojske Karla Rđavog. Seljaci su bili potučeni, Gijom Kal na prevaru uhvaćen i pogubljen. Kada je Etjen Marsel saznao da je Karlo Rrđavi istupio protiv seljaka, ne samo da im nije pružio nikakve pomoći već je opozvao svoje odrede. Odmah posle ugušivanja ustanka počele su svirepe represalije. Za prve dve nedelje bilo je uništeno više od 20 hiljada ljudi. Obračunavanje sa seljaštvom trajalo je dva meseca dok u avgustu nije izdat ukaz o opštoj amnestiji, izazvan strahom da zemlja ne bude potpuno ekonomski upropašćena. Udaranje velikih globa i kontribucija koje je zatim usledilo konačno je ispilo i bez toga upropašćeno selo. Ali, ma da je seljački ustanak bio ugušen, on je ipak ostavio traga, jer se seniori dugo posle toga nisu odlučivali da pojačaju pritisak na seljaštvo. Proces oslobađanja seljaka koji je počeo još pre Žakerije krenuo je ubrzanim tempom. Žakerija je pretrpela poraz kao i niz drugih seljačkih ustanaka u Srednjem veku. »Svi veliki ustanci u Srednjem veku poticali su iz sela — pišu Marks i Engels u »Nemačkoj ideologiji« — ali su i oni zbog pocepanosti i za nju vezane krajnje zaostalosti seljaka ostajali bez ikakvih rezultata«. Na istu tu pocepanost kao na najvažniji razlog poraza seljačkih ustanaka ukazuje i Engels u svom »Seljačkom ratu u Nemačkoj«. U razgovoru s nemačkim piscem Emilom Ludvigom drug Staljin je rekao: »Pojedinačni seljački ustanci čak i u slučaju da nisu tako razbojnički i neorganizovani kao onaj Stenjke Razina ne mogu da dovedu ni do čega ozbiljnog. Seljački ustanci mogu da dovedu do uspeha samo u slučaju ako su povezani s radničkim ustancima, i ako radnici rukovode seljačkim ustancima«. U Žakeriji, kao i drugim ustancima Srednjeg veka, radnička klasa nije mogla istupiti kao rukovodilac pokreta, jer se najamni rad tek rađao a radnici još nisu stigli da obrazuju posebnu klasu. Što se tiče gradske buržoazije, ona nije mogla stati na čelo antifeudalnog pokreta seljaka, jer na toj etapi svoga razvitka još nije istupala protiv feudalnog poretka kao celine. Ona je samo htela da iskoristi seljački pokret za svoje neposredne ciljeve i odmah je izdala seljaštvo kada joj sporazum sa njim više nije bio od koristi. Ali, seljački ustanci, upereni protiv osnova feudalnog načina proizvodnje, pretstavljali su progresivnu pojavu. Oslobođenje seljaka od feudalnog ugnjetavanja krčilo je put za razvitak novih, buržoaskih odnosa na selu.
292
U doba kada je Žakerija bila uništena, već je bila rešena i sudbina pariskog ustanka. Vlast buržoazije u Parizu ništa nije donela sirotinji sem povećavanja poreza, i donji slojevi pariskog stanovništva prema njemu su se jako ohladili. Blokada Pariza glađu i unutrašnja podvojenost među pariskom buržoazijom primorali su je da otvori dofenu vrata prestonice. Još pre predaje Pariza Etjen Marsel je bio ubijen. Odmah po ulasku dofena u prestonicu došlo je do obračuna s pristalicama Etjena Marsela.
293
GLAVA XX
FRANCUSKA U XIV I XV VEKU Snaženje Francuske za vreme Karla V. 1360 g. Francuska je morala da zaključi sa Engleskom mir u Bretinjiju pod vrlo teškim uslovima. Engleska je znatno proširila svoje posede na jugozapadu Francuske, ona je sem Gijene dobila Poatu i nekoliko drugih oblasti. Sem toga, Englezima je na severu ostao Kale. Taj grad sa okolinom pretstavljao je za Engleze ogromnu vrednost. On je po položaju Engleskoj bio najbliži i nalazio se nasuprot jedne od glavnih engleskih luka — Dovera. Kale je za Englesku postao najvažniji trgovački centar, stovarišno mesto za englesku robu koja je slata u Evropu. Sem toga, Kale je bio važna tvrđava i najpodesnije mesto za iskrcavanje engleskih trupa. Mir u Bretinjiju omogućio je Francuskoj da predahne. Dofen Karlo, koji je posle smrti svog oca Jovana, kada je ovaj umro u zarobljeništvu 1364 g., postao francuski kralj i vladao do 1380 g. pod imenom Karla V, proveo je niz bitnih reformi koje su izmenile dalji tok rata. Feudalci, koji su pretrpeli nečuvene gubitke u ratu sa Engleskom a zatim bili u strahu od Žakerije, okupili su se sada oko kralja. I gradski gornji sloj, koji je 1356 i sledećih godina bio nastrojen protiv kraljevske vlasti, sada se, posle razbijanja pokreta, bojao istupanja donjih gradskih slojeva i svim je snagama podržavao kralja u njegovim merama. Tako je Karlu V bila stvorena čvrsta baza za vaspostavljanje autoriteta kraljevske vlasti i sakupljanje snaga protiv Engleza. Najpre je bio reformisan poreski sistem, koji je izazivao naročito veliko ogorčenje među građanima i seljacima. Sada je skupljanje poreza bilo povereno činovnicima nad kojima je bila zavedena specijalna kontrola. Uređujući poreski sistem kralj je nastojao da što je moguće manje pribegava sazivanju državnih staleža. U slučajevima kada bi mu bila potrebna saglasnost plemstva, sveštenstva i buržoazije radi uvođenja ovog ili onog poreza, on nije sazivao državne staleže, već naročita savetovanja koja su zatim ušla u praksu — skupštine notablâ, tj. licâ koja bi pozvao
295
sam kralj između najuglednijih ljudi kraljevine. Tu su pozivani članovi kraljevskog doma, krupni feudalci, viša duhovna lica, pretstavnici Pariskog univerziteta, kao i najkrupniji pretstavnici gradskog staleža. Uveden je sistem naimanja vojske. Feudalne trupe sve više i više odlaze u drugi plan. Usavršena je artilerija koja je igrala vidnu ulogu kada su obnovljene ratne operacije. Najzad, Karlo V je stvorio jaku ratnu flotu koja mu je docnije donela premoć na moru nad Englezima. Sve su te mere 1369 g. omogućile Francuskoj da pređe u ofanzivu. Francuzi su, izbegavajući velike bitke i .služeći, se taktikom zadavanja sitnih udaraca, postepeno iscrpljivali engleske snage. Njihova osnažena flota odnela je nekoliko pobeda nad engleskom i više puta je opustošila engleske obale. Rezultat ratnih operacija je bio da su Francuzi uspeli da Englezima oduzmu veći deo njihovih poseda u Francuskoj. Vojskovođa Karla V Bertran Digeklen oteo je Englezima gotovo sav jugoistok Francuske. Sredinom sedamdesetih godina XIV v. u rukama Engleza ostalo je samo nekoliko primorskih mesta sa okolnim oblastima, među kojima su bili Kale, Bordo i Bajon. Karlo VI i međusobna borba feudalaca. Posle smrti Karla V stupio je na presto Karlo VI (1380—1422 g.). Uz dvanaestogodišnjeg kralja postavljeno je regentstvo koje su činila braća Karla V — vojvoda burgundski, vojvoda anžujski i dr.; ovi su se međusobno borili za vlast. Kada je postao punoletan, Karlo VI je počeo sam da vlada, ali je to bio nesposoban i slab kralj, koji je iznad svega voleo zabave. Uz to je on uskoro poludeo, tako da se vlast odjednom našla faktički u rukama prinčeva kraljevske krvi, koji su stali na čelo različitih feudalnih grupa i ogorčeno se borili za uticaj. Počelo je novo raspadanje Francuske na feudalne oblasti. Kraljevi iz kuće Kapeta i ranije su cepali svoj domen, deleći sinovima feudalne oblasti. Ali, dok je kraljevska vlast bila jaka, takve feudalne oblasti nisu pretstavljale veliku opasnost. Za vreme Karla VI znatno je porasla samostalnost oblasnih kneževa koju ponekad nazivaju »feudalizmom prinčeva«. Ujedno, u Francuskoj je počela ogorčena borba između dve feudalne klike. Na čelu jedne od njih bile su burgundske vojvode, a na čelu druge — orleanske vojvode i njihovi rođaci, grofovi od Armanjaka, po čijem je imenu klika dobila naziv »Armanjaci«. Borba među njima ušla je u istoriju pod imenom borbe burgundaca i armanjaka. Treba istaći da je u to doba vojvodstvo Burgundije od relativno malog poseda postalo moćna kneževina. Burgundske vojvode zavladale su burgundskom grofovijom (u Svetom Rimskom carstvu), a zatim su pripojile svojim zemljama veći deo Nizozemske. Burgundsko vojvodstvo postalo je najjači feudalni posed u Francuskoj. Usled suparništva između burgundaca i armanjaka, koji su mislili samo na lično bogaćenje i pljačkanje državne kase, unutrašnji se položaj zemlje sve više pogoršavao. Ma da je rat sa Englezima vođen u to vreme tromo i zahtevao manje rashoda, porezi su neprekidno rasli bogateći lakome feudalne grabljivce.
296
Ustanci u gradu i na selu. Uskoro posle smrti Karla V izbio je 1380 g. ustanak u Parizu u vezi s novim poreskim opterećenjima. Prinčevi-regenti u početku su učinili ustupke, ali su posle nekoliko vremena vratili te poreze, a to je 1382 g. izazvalo novi ustanak u Parizu. Ustali su sitni majstori i kalfe. Taj je pokret dobio u istoriji naziv ustanak »buzdovanâ« (maillotins), jer su ustanici oteli u arsenalu buzdovane i njima se naoružali. Ustanici su počeli da ubijaju skupljače poreza, da rasteruju kraljevske činovnike a iz tamnica su oslobodili zatvorenike. Odjeci tog pokreta zapaženi su i u nizu provinciskih gradova. Ponegde su ustali i seljaci (pokret takozvanih tuchins = siromaha). Feudalcima je pošlo za rukom da se obračunaju sa svim tim ustancima. Pobedu feudalaca znatno je olakšala okolnost što se buržoazija bojala pokreta narodnih donjih slojeva, pokreta kalfi i sitnih majstora, a i mogućnost novog seljačkog ustanka. Početkom 1413 g. sazvani su državni staleži. Oni su izneli niz žalbi na nepodnošljive zloupotrebe kraljevske uprave, koja je bila u rukama feudalnih klika. Istakli su čitav program borbe protiv tih zloupotreba. Pariska buržoazija podržavala je zahteve državnih staleža. Njima je prišao i burgundski vojvoda koji je težio da nađe oslonca kod građana. Ali, državni staleži bili su nemoćni da oživotvore svoje odluke. Tada su zanatlije i sitni trgovci Pariza, ogorčeni zbog težine poreza i nemoći državnih staleža, digli ustanak pod voćstvom strvodera Kaboša, po čijem je imenu pokret nazvan pokretom kabošinaca. Ustanici su zauzeli tvrđavu Bastilju, koja je malo pre toga bila sagrađena. Na njihov poziv izdata je ordonansa (takozvana kabošinska) u kojoj je izložen detaljan plan administrativnih, finansiskih i sudskih reformi, izrađen uz učešće Pariskog univerziteta. Ustanici su pogubili niz licâ koje su smatrali krivcima za narodne nevolje. Pokret je počeo da prerasta u ustanak eksploatisane sirotinje Pariza protiv buržoazije. Uplašena buržoazija požurila je da u grad pusti vojsku armanjakâ. Burgundski vojvoda prepustio je ustanike njihovoj sudbini. Armanjaci su se strahovito obračunali sa ustanicima. Kabošinska ordonansa bila je ukinuta. Obnova Stogodišnjeg rata. Međutim, Englezi su nastojali da iskoriste razdor koji je u to vreme izbio u Francuskoj za prelaženje na odlučnije akcije. Dinastija Lankastra koja se u to doba nalazila na engleskom prestolu težila je aktivnoj spoljnoj politici. Burgundski vojvoda stupio je sa Englezima u savez. Tako su za Engleze stvoreni neobično povoljni uslovi za obnovu rata. U bitki kod Azenkura 1415 g. Francuzi su pretrpeli strašan poraz. Englezi su, uz pomoć burgundaca, uspeli da vrlo brzo zauzmu čitav sever Francuske, među ostalim i Pariz. 1420 g. engleski kralj Henrih sklopio je mir s Karlom VI, koga su burgundci držali u ropstvu. Po ugovoru je Henrih V postao regent Francuske, a posle smrti Karla VI imao je da postane kralj. 1422 g. umro je Henrih V, ostavivši sina od devet meseci — Henriha VI. Posle nekoliko meseci umro je Karlo VI. Njegov sin Karlo VII, po ugovoru lišen
297
francuskog prestola, povukao se na jug, preko Loare, gde je uzeo titulu kralja. Tako su se u Francuskoj istovremeno pojavila dva kralja: na severu Henrih VI a na jugu Karlo VII. Borba između Francuza i Engleza nastavljana je s promenljivim uspesima. 1428 g. Englezi su sa znatnim snagama preduzeli novu ofanzivu i opseli u oktobru te godine Orlean, koji je pretstavljao ključ za jug Francuske. Oko Orleana zametnuta je uporna borba. Jovanka Orleanka. U to vreme pada pojava čuvene Jovanke Orleanke. Oko Jovanke Orleanke nastalo je mnogo legendi. Njenu su delatnost čas idealizovali, kao što je to činila crkveno-monarhiska tradicija, čas pretstavljali na satiričan način da bi razbili katoličke legende, kao što je činio Volter. Ali, danas su izvori za tu epohu tako dobro proučeni da možemo stvoriti jasnu pretstavu ko je ona bila i kakvu je istorisku ulogu odigrala. Jovanka Orleanka bila je seljanka iz Istočne Francuske, iz sela Domremija koje je ležalo između Šampanje i Lotaringije. Njena istoriska pojava pretstavljala je simptom raspoloženja koje je u to vreme vladalo među francuskim seljaštvom, strašno opustošenim pljačkanjem engleskih najamnika kao i borbom francuskih feudalnih klika, posebno akcijama burgundaca. Seljaci su tada polagali nadu u kraljevsku vlast koja je imala da protera Engleze i da prekine s metežom u Francuskoj. Jovanka Orleanka je bila ubeđena da se njena misija sastoji u tome da oslobodi Orlean opsade i da Karla VII kruniše u Remsu. U tome je ona videla izvršenje božje volje. Ona je verovala da su joj sam bog i njegovi svetitelji ukazali na njenu misiju. Jovanka Orleanka je uspela da dobije audijenciju kod Karla VII i da navede tog neodlučnog i slabog čoveka na energičnu akciju (1429 g.). Omogućili su joj da se stavi na čelo vojske ili, tačnije, da se pridruži trupama koje su išle u pomoć Orleanu. Uz nju su, doduše, bili iskusni komandanti, ali je ona neposredno učestvovala u bitkama. Navukla je na sebe ritersku ratnu opremu, i njena pojava na čelu vojske silno je oduševljavala borce. Njoj je pošlo za rukom da oslobodi Orlean opsade. Jovanki Orleanki je pomogla donekle okolnost što se položaj Engleza u Francuskoj u to doba pogoršao . Posle oslobođenja Orleana i potiskivanja Engleza iz više drugih gradova Jovanka Orleanka je s kraljem krenula u Rems gde je on bio svečano krunisan. Posle toga Jovanka Orleanka je smatrala da je izvršila svoju misiju. Kako kaže Marks, »ona ... je pala pred noge životinje Karla VII, molila ga da je otpusti... ali ju je on zadržao da bi je i ubuduće iskoristio«. Međutim, dvorani nezadovoljni porastom uticaja »proste seljačke devojke«, požurili su da je se otresu. U bici kod Kompijenja, gde je Jovanka Orleanka morala da sa svojim odredom otstupi ka gradskoj kapiji, našla se pred zatvorenim vratima. Burgundci su je zarobili i prodali Englezima (1430 g.). Englezi su obrazovali protiv nje crkveni sud u kome je uzelo učešća francusko sveštenstvo, prvenstveno parisko. Suđeno joj je u Ruanu, glavnom gradu Nor-
298
mandije. Na čelu tog suda bio je episkop Košon (Cauchon; francuska reč cochon, koja se isto izgovara, znači svinju. Zato Marks i naziva pretsednika suda »zbilja svinjom«). Jovanku su optužili za čarobnjaštvo i lažna proročanstva. Možda su je stavili i na muke. Osuđena je na smrtnu kaznu i spaljena u Ruanu (1431 g.). Ta smrtna kazna, ipak, nikakve koristi nije donela Englezima. Njihova je stvar u Francuskoj bila izgubljena. Kraj Stogodišnjeg rata. Opštenarodni polet koji je tako živo došao do izražaja u delatnosti Jovanke Orleanke zbio je oko kralja Karla VII i seljaštvo i plemstvo i buržoaziju. Burgundski vojvoda, koji je kao saveznik Engleza doprineo njihovim prvim uspesima, na kraju je prekinuo sa Engleskom uviđajući njene namere da osvoji Nizozemsku, pa je stao na stranu Karla VII. Englezi su trpeli neuspeh za neuspehom. U samoj Engleskoj kraljevska je vlast bila u punom opadanju; oko prestola vođena je borba između feudalnih klika za vlast. 1453 g. Stogodišnji se rat završio proterivanjem Engleza iz Francuske. Jedino im je u rukama ostao grad Kale. Jačanje kraljevske vlasti za vreme Karla VII. Za vreme Karla VII (1422— 1461 g.) ponovo je ojačala kraljevska vlast, učvršćena nizom važnih reformi. Državni staleži sazvani 1439 g. dozvolili su kralju jednom zauvek skupljanje neposrednog poreza, takozvanog taja, u visini od 1,2 miliona livri radi izdržavanja stajaće vojske. Uvođenje stajaće vojske bila je vrlo važna reforma. Vojni sistem u početku se u Francuskoj zasnivao na feudalnim trupama, a zatim na najamničkoj vojsci. Karlo V preneo je težište na najamničku vojsku. Ali je i ovo pretstavljalo niz nezgoda. To nije bila stajaća vojska, ona se naimala samo u slučaju rata, a po svršetku rata raspuštala. Videli smo kako se ta vojska naplaćivala na račun stanovništva. Karlo VII nije potpuno napustio sistem najamništva. U njegovo doba i dalje je upotrebljavana najamnička vojska, ali je on uglavnom prešao na sistem stajaće vojske. Ova se delila na dva dela. Jedan su činili takozvani odredi kraljevske komande, razmešteni kao garnizoni po gradovima, na čiji su se račun i izdržavali. Oni su se delili na manje odrede — »koplja«. U svakom »koplju« bilo je konjičkih snaga i pešadije — strelaca i kopljonoša. U vojsku kraljevske komande, naročito u konjicu, rado su išli sitni riteri kojima nisu bili dovoljni prihodi s njihovih isitnjenih poseda, pošto se ta služba dobro plaćala. Drugi deo vojske činili su slobodni strelci (francs archers), tako nazvani zato što su bili oslobođeni poreza. Oni su popunjavani po principu: jedan strelac na 50 kuća. Slobodni strelci morali su se skupljati s vremena na vreme radi vojne obuke i pretstavljali su stalnu rezervu odakle su se mogle crpsti nove vojne snage. Zatim, za vreme Karla VII naročita se pažnja počela poklanjati artileriji; ona je igrala važnu ulogu pri opsadnim operacijama koje su tada činile bitni deo ratnih akcija. No, odlučna je promena izvršena u artileriji tek docnije, u doba Luja XI, kada je u Francuskoj bila stvorena snažna artilerija, tada jedna od najboljih u Evropi.
299
Stalni porezi i stajaća vojska koji su kralja učinili nezavisnim od feudalne vojske i državnih staleža dali su mu u ruke moćno političko oružje. Bankari u finansiskoj upravi. Za vlade Karla VII treba istaći još jedan važan momenat — sve jače korišćenje novčane akumulacije buržoazije u cilju jačanja kraljevske vlasti. Kralju je stalno nedostajao novac, naročito za ratne svrhe. Pokazalo se da je sam »taj« nedovoljan, pa je trebalo tražiti zajmove. Kraljevi su već davno počeli da pribegavaju zajmovima još u XIV v. Stogodišnji rat u znatnoj je meri vođen novcem. koji je tim putem dobijen. Kralj je morao da traži novac od južnofrancuskih bankara koji su potiskivali Italijane. Ali, pošto mu je bilo vrlo teško da isplati poverioce, on im je davao u zakup ove ili one prihode (skupljanje posrednih poreza, poreza na so i sl.). Posledica je bila da su pretstavnici buržoazije bili uvedeni u sistem kraljevske uprave i da su zauzeli odgovorna mesta u kraljevskom savetu (Žan Biro, Žak Ker i dr.). Naročito je interesantna karijera Žaka Kera, koji je bio najbogatiji čovek tadašnje Francuske i koji je od kralja dobio plemićku titulu. On je stekao imanje uglavnom trgujući sa Istokom. Njegovi kontoari u Monpelijeu i Marselju trgovali su začinima, svilenim tkaninama i robovima dovoženim sa Istoka. Žak Ker se istovremeno bavio eksploatacijom rudnika u samoj Francuskoj. Zahvaljujući porastu ovog bogatstva on je uskoro stekao veliki politički uticaj, zauzimao niz istaknutih položaja u državnoj upravi i čak postao član kraljevskog saveta. Ipak je Ker jadno završio: 1451 g. bio je zahvaljujući intrigama svojih mnogobrojnih neprijatelja uhapšen, lišen čitavog imanja i prinuđen da završi život u tuđini. Dalje jačanje kraljevske vlasti, njeno definitivno učvršćenje i pobeda nad feudalnom rasparčanošću padaju u doba vlade kralja Luja XI (1461—1483 g.). Luj XI i ujedinjenje Francuske. Luj XI pretstavlja vrlo interesantnu figuru na francuskom prestolu. Taj slabunjavi pogureni čovek s ružmo dugačkim, povijenim nosom na ružnom, od malena staračkom licu, sa slabim, od bolesti unakaženim nogama bio je najistaknutiji političar svoga vremena. Mnogi savremenici prekorevali su Luja što želi da sve sam radi, što sam upravlja svim poslovima, što je on, kako su govorili, »nosio sve savetnike na leđima svog konja«. U želji da bude u toku sa svim što se dešava Luj je stvorio originalnu policiju; jedni njegovi agenti imali su da prate druge. U izboru svojih pomoćnika Luj nije imao nikakvih predrasuda: on je uzimao svakoga ko bi pokazao dobru volju da mu služi. Doduše, nije voleo krupne seniore i velmože, ali je i njih bilo dosta u njegovoj službi. Ipak je on davao prednost »novim ljudima« koji su mu dugovali za čitavo svoje blagostanje i kojima je mogao da raspolaže po svom nahođenju. On je bio duboko ubeđen da se svaki čovek može kupiti. Niko u tome nije uspevao kao on »koji je — po rečima Marksa — svuda imao svoje špijune i svuda sebi sticao pristalice podmićivanjem (on je poznavao podmitljivost aristokratije)«. Luj je bio vrlo iskusan diplomata. On nije voleo ratove i potsmevao se riterskoj ratnoj slavi. Više je voleo da sporna pitanja rešava diplomatskim putem, pre-
300
govorima i ugovorima, pošto je u takvim poslovima on bio majstor da nadmudri svoje protivnike. Taj »svetski pauk« po rečima hroničara neprekidno je pleo sve nove i nove mreže intriga u koje je hvatao svoje neprijatelje. On je bio vrlo vešt licemer i kada je umirao, ostavio je svom sinu u amanet da ima na umu kako onaj »koji ne ume da se pretvara ne ume ni da vlada«. Prve godine vlade Luja XI nisu bile povoljne za kraljevsku vlast. Protiv kralja je obrazovana koalicija prinčeva kraljevske krvi i krupnih feudalaca, s Karlom Smelim na čelu, takozvana Liga društvenog blagostanja. Samo je pomoću opreznog laviranja i veštih intriga, koristeći se svađama između feudalaca, tajno potstrekavajući protiv moćnog burgundskog vojvode njegove susede, Luju pošlo za rukom da razbije koaliciju svojih neprijatelja i da se od njih otkupi raznim ustupcima i izdašnim penzijama. Najopasniji suparnik Luja XI bio je burgundski vojvoda Karlo Smeli. Posedi Karla Smelog pretstavljali su ustvari dve teritorije koje jedna s drugom nisu bile spojene — Nizozemsku i Burgundiju. Politika Karla Smelog bila je usmerena na to da ujedini te razdvojene delove, da stvori neprekidnu teritoriju i da je pretvori u kraljevinu. Zbog toga je dolazilo do oštrih sukoba s Lujem XI. Karlo Smeli je stalno ratovao s lotarinškim vojvodama i sa Švajcarcima koje je Luj XI na sve moguće načine podbadao pružajući im finansisku pomoć. U bici sa Švajcarcima i Lotarinžanima kod Nansija (1477 g.) Karlo Smeli je poginuo. 1477 g. pretstavlja godinu pada moći burgundske kuće. Luj XI je zauzeo vojvodstvo Burgundiju. Ostali deo poseda Karla Smelog pripao je njegovoj jedinoj kćeri Mariji Burgundskoj koja se udala za sina cara Fridriha III — Maksimilijana Habzburškog. Sa prisajedinjenjem burgundskih zemalja moglo se smatrati da je Francuska gotovo ujedinjena. Otprilike u isto vreme bila je prisajedinjena Provansa, koja se nalazila na granicama Svetog Rimskog carstva. Prisajedinjenje Provanse pored teritorijalnog proširenja kraljevskog domena imalo je i veliki ekonomski značaj. Provansa je bila jedno od najvažnijih područja mediteranske trgovine. Tu se nalazio grad Marselj, koji je u mediteranskoj trgovini igrao gotovo istu ulogu kao i veliki lučki gradovi severne Italije. Još pre toga Luj XI se umešao u svađe između aragonskog kralja Jovana II i Katalonije i za pomoć pruženu Aragonu dobio Rusijon. Krajem njegove vlade postojale su samo dve teritorije u granicama Francuske koje nisu ušle u sastav kraljevskog domena. To je na prvom mestu grad Kale sa okolinom koji je bio u rukama Engleza i vojvodstvo Bretanja koje je 1491 g. (a zatim konačno 1532 g.) ušlo u sastav kraljevskog domena. Godina prisajedinjenja Bretanje može se smatrati kao datum definitivnog ujedinjenja francuske teritorije. Mnogobrojni ratovi Luja zahtevali su jačanje poreskog pritiska. Uporedo s porastom neposrednih poreza (za vreme Luja XI »taj« se povećao za 3—4 puta)
301
vidimo kako jača i sistem zaključivanja zajmova kod buržoazije i brzi porast posrednih poreza. Luj XI je gledao na porast trgovine i zanatstva u Francuskoj kao na važan preduslov za bogaćenje kraljevske kase. Zahvaljujući razvitku industrije država je dobila mogućnost da znatno smanji uvoz strane robe, da poveća izvoz svoje robe preko granice i da na taj način privuče u Francusku veliku količinu plemenitih metala. Za vreme Luja XI mi već vidimo klice sistema merkantilizma koji se u prvom redu bazira na pozitivnom trgovinskom bilansu. Kraljevska vlast je u tome igrala naročitu ulogu. Luj XI, pokušavajući da nađe nove izvore prihoda, nastojao je da potstakne buržoaziju na nove poduhvate; on je negodovao što je buržoazija u Francuskoj suviše nepokretna, što se ne odlučuje na nove smeone podvige. Luj XI je naterao lionske zanatlije da počnu izrađivati svilene tkanine. Kada su oni počeli da se suprotstavljaju toj inicijativi, kralj je zapretio Lionu da će mu oduzeti sve trgovačke povlastice. U Lionu su uz kraljevu pomoć bili organizovani sajmovi koji su uskoro bacili u zasenak ženevske. Kraljevska vlast je, dakle, potsticala porast buržoaskog bogatstva koristeći ga za svoje interese. Posle smrti Luja XI na presto je stupio njegov maloletni sin Karlo VIII uz koga je obrazovano regentstvo koje je uglavnom nastavilo politiku Luja XI. 1484 g. sazvani su državni staleži u Tur. Na to zasedanje poslanici su došli sa zahtevima svojih birača. U tim se zahtevima tražilo da se snize porezi i da državni staleži ograniče kraljevsku vlast. Poslanici su podvrgli oštroj kritici apsolutističku politiku Luja XI i zahtevali redovno sazivanje državnih staleža svake dve godine. Ali, kraljevsku je vlast već bila dovoljno učvrstila politika Karla VII i Luja XI, pa se ona nije bojala takvih zahteva. Državni staleži pošto su dobili neke delimične ustupke i izglasali traženu subvenciju, raspušteni su i posle toga nisu sazivani tokom čitavih 75 godina. Krajem XV v. u Francuskoj već počinje da se formira nacionalna država. Mnoštvo pojedinih oblasti, feudalnih poseda i gradova, koji su živeli svojim zasebnim životom, sada se ujedinilo u jednu teritoriju. Pored lokalnih jezika počeo je da se izgrađuje zajednički jezik za celu zemlju (na osnovu jezika severne Francuske) i da se stvara zajednička kultura. Ranije su se obično samo stanovnici severne Francuske nazivali Francuzima; Burgunđani, Provansalci, Bretonci i Gaskonjci nisu sebe smatrali Francuzima. Sada se počela razvijati francuska nacija kao »istoriski formirana stabilna zajednica ljudi ponikla na bazi zajednice jezika, teritorije, ekonomskog života i psihičke konstitucije, koja se ispoljava u zajednici kulture«.
302
GLAVA XXI
ENGLESKA U XI I XII VEKU Normandisko osvajanje Engleske. U septembru 1066 g. normandiski vojvoda Viljem iskrcao se u Englesku s vojskom sastavljenom od normandiskih ritera i mnoštva flamanskih, bretonskih i pikardiskih avanturista. To nije bio običan prepad. Viljem se proglasio zakonitim naslednikom Edvarda Ispovednika (koji je umro u januaru 1066 g.) i hteo je da otme krunu kralju Haroldu koga je izabrao vitenagemot. Kod Hastingsa je Haroldova vojska pretrpela poraz, sam Harold je bio ubijen. London je otvorio vrata pobedniku. 25 decembra 1066 g. Viljem je u Vestminsterskoj opatiji bio krunisan za kralja Engleske. Tokom narednih godina Viljem je potčinio čitavu Englesku. Ali je 1069 g. ustao ceo sever zemlje protiv novog kralja. U tom ustanku glavnu je ulogu odigralo mnogobrojno slobodno seljaštvo severoistočne Engleske koje je sada bilo u opasnosti da ga normandiski feudalci pretvore u kmetove. Viljem se svirepo obračunao sa seljacima. Jorška dolina, centar ustanka, bila je pretvorena u pustinju. Užas je zahvatio čitavu zemlju. Englesku je pregazio osvajač. Sada su Viljem i njegovi suborci mogli da iskoriste plodove pobede. Konfiskacije zemlje, koje su počele već posle prvih Viljemovih uspeha, posle konačnog osvajanja zemlje uzele su ogromne razmere. Skoro čitavo anglo-sasko plemstvo bilo je lišeno svojih poseda. Viljem je otete zemlje delio svojim rođacima, ratnim drugovima i sveštenstvu. Na višim duhovnim položajima Anglo-Sasi bili su takođe zamenjeni Viljemovim eksponentima. »Knjiga strašnog suda«. Spomenik deljenja zemlje između kralja i normandiskih feudalaca pretstavlja poznata »Knjiga strašnog suda« (Domesday Book) sastavljena 1086 g. na osnovu podataka koje su dali narodni pretstavnici. U toj je knjizi bilo podrobno zapisano koji posedi u svakoj grofoviji pripadaju kralju, koji duhovnim i svetovnim seniorima, koliko na svakom posedu (manoru) ima plužnih zaprega (karuka), koliko je na njemu vilana (seljaka sa normalnom deonicom), bordarija i kotarija (sitnih seljaka), serva (kućnih robova), a koliko slo-
303
bodnih. Takođe su uneti i približni prihodi poseda u novcu. Kralj je hteo da bude tačno obavešten o sredstvima i prihodima svakog svog vazala da bi prema tome zahtevao od njega feudalnu službu i udarao namete. »Knjiga strašnog suda« pretstavlja jedan od najvažnijih spomenika istorije feudalne Evrope. Ni u jednoj zemlji nije poznat tako rani popis zemlje. »Knjiga strašnog suda« pretstavlja ne samo spomenik podele zemlje među osvajačima nego i porobljavanja seljačkih masa. U »knjizi strašnog suda« mnogi slobodni i poluslobodni seljaci uvršteni su u razred vilana. Ovaj termin, u XI v. još neodređen, ubrzo je počeo da označava kmetove. Normandiski osvajači su pojačali eksploataciju zavisnog seljaštva i pogoršali njegov pravni položaj. Normandisko osvajanje pretstavlja važnu etapu u razvitku feudalnih odnosa u Engleskoj. Učvršćivanje kraljevske vlasti. Viljem je vladao gvozdenom rukom. Ovaj džin mračna pogleda, namršten i nedruštven, bez milosti u gnevu, znao je da ulije strah i pokornost. Lomeći svaki otpor, ma od koga dolazio, on je dosledno učvršćivao kraljevsku vlast. Stara engleska aristokratija bila je zbrisana. Na čelo grofovija na koje se delila-Engleska postavljeni su šerifi — službena lica koja je imenovao kralj. Svi krupni feudalci dobijali su sada svoju zemlju neposredno od kralja i postajali njegovi vazali. Zemljišta su feudalcima deljena u delovima, ona su bila razbacana po raznim grofovijama. Tako u Engleskoj nisu nastale velike kneževine koje bi mogle postati opasne za kraljevsku vlast. Kralj je držao u svojim rukama oko jedne sedmine svih zemalja. Taj je deo još bio uvećan docnijim konfiskacijama. Viljem je učvrstio svoju vlast još u jednom pogledu. Uskoro posle sastavljanja »Knjige sgrašnog suda« on je, po rečima hronike, — »naredio arhiepiskopima, episkopima, opatima, grofovima, baronima, šerifima sa njihovim riterima da se 1 avgusta sakupe kod njega u Solzberiju. A kada su se svi sakupili, on je primorao ritere da mu se zakunu na vernost protiv svih ljudi. Tako je Viljem uspostavio direktnu feudalnu vezu s vazalima, primoravajući ih da se zakunu neposredno kralju. Sve vojne snage ritera našle su se u Engleskoj u njegovoj službi. U organizaciji lokalne uprave kralj je težio da se osloni na pretfeudalne ustanove Anglo-Sasa. On je iskoristio stare skupštine satnija i grofovija za svoje fiskalne ciljeve, za razrezivanje poreza, za sud, za vladine istrage, naročito za sastavljanje »Knjige strašnog suda«. On je naporedo s feudalnim sistemom vojne službe zadržao i staru vojsku slobodnog seljaštva. Tako je kralj dobio u ruke snažan i poslušan administrativni sistem, velika vojna i finansiska sredstva. Ne samo da je zadržao sve poreze uvedene u anglosaskoj epohi nego ih je još i povećao. Viljem je uvećao svoje posede stvaranjem novih lovačkih zabrana. U oblastima koje su bile određene isključivo za kraljevski lov rušena su čitava sela a njihovi stanovnici proterivani. Ko god bi se usudio da bez dozvole lovi u kraljevskoj šumi
304
vadile su mu se oči. Od svih Viljemovih mera izgleda da su »Šumski zakoni« bili najnepopularniji. Dva Viljemova sina i njegov unuk bili su ubijeni u »Novoj šumi«, omiljenom njegovom lovištu, nedaleko od Vinčestera. Kralj i crkva. Crkva je bila jedan od najvažnijih Viljemovih oslonaca. On je smenio gotovo sve više sveštenstvo u Engleskoj i postavio na njihovo mesto svoje ljude. Njemu odani episkopi i opati zasedali su u kraljevskom savetu. Svestan političke važnosti saveza sa crkvom, kralj nije tvrdičio u poklonima. Viljem je dao crkvi niz privilegija, posebno, odvojio je crkvene sudove od svetovnih. Otada su sve stvari koje se tiču crkve imale da se raspravljaju ne pred sudovima satnija, već pred specijalnim crkvenim sudovima na osnovu »kanona i episkopskih zakona«. Viljem je štitio prava i imovinu crkve od prisezanja svetovnih feudalaca. Ali, jačajući uticaj crkve kao svog političkog oruđa, on nije imao nikakvu želju da u Engleskoj ojača vlast pape. U to je vreme zauzimao papski presto čuveni Grgur VII (1073—1085 g,). Hronika ističe kako Viljem nije dozvoljavao da se papa priznaje drukčije sem po kraljevskoj naredbi i kako su svi papski propisi u Engleskoj mogli stupiti na snagu tek kad ih kralj odobri. Isto je tako za odluke episkopskih sabora u Engleskoj bilo potrebno kraljevo odobrenje. Nijedan kraljev vazal ili savetnik nije mogao biti isključen iz crkve ili pozvan pred crkveni sud sem po odobrenju kralja. Viljem je postavljao episkope i davao im investituru predajući im žezlo i prsten. Grgur VII, ogorčeno se boreći za investituru s carem, nije se usuđivao da od kralja Engleske stvori sebi novog opasnog neprijatelja i nije pružao otpor njegovoj crkvenoj politici. Neograničena moć kralja pritiskivala je mnoge od najmoćnijih »barona« (tako su počeli nazivati krupne feudalce), i oni su maštali o tome da se u Engleskoj uspostavi poredak kakav je u to vreme vladao u Francuskoj. Oni su se više puta dizali protiv kralja za vreme Viljema i njegovih naslednika. Kraljevska vlast i gradovi. Sitni i srednji feudalci — riteri, bez obzira na svoje anglo-sasko ili normandisko poreklo — podržavali su Viljema i njegove naslednike u njihovoj borbi s krupnim baronima. Dobročinstvima obasuta i pokorna crkva i gradski trgovci za koje je normandisko osvajanje značilo dobit pružali su kralju stalnu podršku. Viljemovo obuzdavanje feudalne samovolje, žestoko gonjenje razbojništava i ubistava u kojima se vrlo često izražavao protest ugnjetenih klasa stvorili su u Engleskoj bezbednost trgovačkih puteva. Po rečima jedne hronike, Viljem je u Engleskoj zaveo takav poredak, da je svako mogao bez opasnosti proći kroz celu kraljevinu s punom vrećom zlata pod pazuhom. No, osvajanje je za engleske trgovce bilo korisno i u drugom pogledu: ono je politički ujedinilo Englesku s Normandijom i Menom, Viljemovim posedima u Francuskoj. Engleska je i pre osvajanja održavala trgovačke veze s Normandijom i Flandrijom. Sada su te veze znatno ojačale. S Viljemom se nisu pojavili u Engleskoj samo ratni avanturisti već i trgovci iz tih zemalja. Viljem se oženio s flandriskom groficom i stavio trgovinu s Flandrijom pod svoju naročitu zaštitu. Te su veze bile korisne za
305
engleske trgovce, osobito londonske. London je bio glavni posrednik u trgovini između Engleske i zemalja na kontinentu. »Knjiga strašnog suda« nabraja u Engleskoj do 80 gradova. U gradovima je živelo oko 5% stanovnika čitave Engleske. Ali, veći deo gradova u Engleskoj imao je u to doba (i dugo zatim) poluagrarni karakter. U njima je većina stanovništva živela od seoskih zanimanja — zemljoradnje i stočarstva. Gradovi su imali prostrana polja i pašnjake. Od sela su se uglavnom razlikovali utvrđenjima. U sledećem (XII) veku u Engleskoj zapažamo nagli porast gradova i trgovine. Građani postaju važan kraljev oslonac u njegovoj borbi protiv barona. Kraljevska vlast i slobodno seljaštvo. Na kraljevoj strani bio je i gornji sloj slobodnog seljaštva koje u Engleskoj nije nestalo ni posle normandiskog osvajanja, ma da se njegov broj smanjio a pravni položaj pogoršao. »Slobodne« seljake u Engleskoj sretamo svuda: bilo je malo feudalnih poseda na kojima se uz masu kmetova nije sačuvalo i nešto slobodnih seljaka. Oni su bili naročito mnogobrojni na severoistoku, u oblastima starog danskog stanovništva. »Slobodan« seljak ipak nije bio ni izdaleka potpuno slobodan. On nije bio sopstvenik svoje zemlje — vrhovna prava na njegovu zemlju pripadala su gospodaru feudalnog poseda (»lordu manora«), a seljak je bio obavezan da lordu plaća feudalnu rentu. On je bio potčinjen jurisdikciji lorda, ali je smatran lično slobodnim i mogao je napustiti feudalni posed. Feudalci su težili da slobodne seljake pretvore u kmetove. Gornji sloj slobodnog seljaštva video je u kralju svog zaštitnika od feudalaca. Stoga je on stao na stranu kralja u njegovoj borbi protiv nepokornih barona. Viljem II Riđi. Pritisak kraljevske vlasti postao je jači za vreme naslednika Viljema Osvajača — Viljema II Riđeg (1087—1100 g.). Viljema II i njegovog glavnog savetnika (»justicijarija«) Ranulfa. Flambarda optuživali su da su razradili čitav sistem feudalnih dažbina koje su nametane neposrednim kraljevim vazalima. Viljem i Ranulf su nastojali da što šire iskoriste kraljeva feudalna prava. Optuživali su ih kako oni hoće da budu »naslednici svakog, i duhovnog i svetovnog lica«. Oii su pustošili zemlje koje su dolazile pod njihovo starateljstvo, oni su tražili ogromne otkupnine — reljefe — od naslednika feuda. Kralj je svim sredstvima stešnjavao sudska prava feudalaca i proširivao prava krune. Viljem II je uspeo da postane mrzak ne samo baronima već i onim grupama stanovništva na koje se obično oslanjala kraljevska vlast. On je samovlasno i grubo upravljao crkvom, godinama nije popunjavao upražnjena episkopska i opatska mesta, a za to vreme uživao je prihode episkopija i manastira. Kralj i Ranulf bili su majstori da od naroda cede novac. Hronika priča kako je Viljem 1094 g. zatražio da mu se u Normandiju pošalje 20 hiljada pešaka. Ranulf je naredio narodnoj vojsci da se sakupi u Hastingsu, tamo je vojnicima oduzeo sav novac koji su imali i naredio im da se raziđu kućama. Kraljevski savetnici strahovito su ugnjetavali narod. »Nije se uzimala u obzir ni beda siromašnih
306
vi bogatstvo imućnih«. Kada bi kralj sa svojom pratnjom prolazio kroz zemlju, narod bi se razbežao po šumama kao pred neprijateljskom najezdom. Henrih I. Posle smrti Viljema II koji je bio ustreljen u »Novoj šumi«, krune se dograbio njegov mlađi brat Henrih. Pošto je stariji brat Robert imao više prava i pošto su za njega bili mnogi baroni, Henrih je, da 6i se učvrstio na prestolu, morao da učini baronima niz ustupaka i da im da »povelju«, prvu englesku Povelju slobodâ. U njoj je on obećao da će ukinuti sve zloupotrebe feudalnih prava koje su sebi dozvolili njegovi prethodnici u odnosima prema baronima i crkvi. Povelja je zadovoljila barone i kada je 1102 g. na zapadu Engleske dignut ustanak feudalaca protiv Henriha, većina barona zajedno s riterima i seljačkim gornjim slojem stala je na stranu kralja. Zemlje konfiskovane od buntovnih barona Henrih je podelio sitnim riterima, jačajući na taj način socijalnu bazu svoje vlasti. Posle toga sve do same Henrihove smrti u Engleskoj nije bilo novih baronskih ustanaka. Uspon gradova. Za vlade Henriha I u Engleskoj se brzo razvijaju trgovina i zanati, uzdižu se gradovi. Istorija engleskih gradova u mnogo čemu se razlikuje od istorije gradova na kontinentu. Borba feudalnih gradova sa seniorima tekla je ovde na svoj način. Osnovni je uzrok tome bio rani i jak razvitak kraljevske vlasti koja nije dozvoljavala one krvave borbe koje karakterišu borbe gradova sa seniorima na kontinentu. Drugi je uzrok bio taj što se većina gradova nalazila na kraljevskoj zemlji, što je njihov senior bio kralj. On je bio suviše moćan senior, i borba s njim morala je uzeti naročite forme. Stvar se obično svodila na to da su gradovi kupovali od kralja (ili od drugih seniora) ova ili ona prava (pravo samouprave, oporezivanja, sudova) za izvesnu sumu novca ili za godišnje iznose. Vrlo široke povlastice dobio je od Henriha London. London je po povelji koju mu je podario Henrih dobio pravo samouprave i trgovanja po čitavoj Engleskoj bez plaćanja carine. Londonski građani dobili su pravo da im se sudi samo u Londonu. Bili su oslobođeni vojne obaveze i obaveze da izdržavaju kraljevu pratnju za vreme njenog boravka u gradu. Povlasticama koje su date poveljom mogao se koristiti samo onaj koji je sudelovao u plaćanju senioru ugovorom predviđenog iznosa. Tako se u gradu nisu svi koristili gradskim povlasticama — njima se, na primer, nije koristila sirotinja. Privilegovani građani često su sklapali takozvanu »trgovačku gildu«. U nju su ulazili ne samo trgovci već i zanatlije i uopšte svi gradski stanovnici koji su sudelovali u plaćanju rente senioru (ili kralju) i uživali prava vezana za to. Trgovina vunom. Engleska u XII v. počinje da naveliko trguje vunom, u prvom redu s Flandrijom. Prvi ugovori Engleske s flandriskim trgovcima zaključeni su 1101 i 1103 g. Mnogi feudalci počinju da im isporučuju svoju vunu. U selo prodire kupac vune, posrednik, koji vunu nabavlja kod seljaka u malim partijama. Ali, među proizvođačima vune za prodaju na prvom su mestu stajali manastiri. Oni su velike komplekse zemlje pretvarali u pašnjake za ovce. Trgovina vunom
307
obavljana je u prvom redu na sajmovima koji su počeli da niču već u XI v. Na velike sajmove dolazili su inostrani, u prvom redu flandriski trgovci. Sem vune Engleska je u to vreme izvozila kalaj, olovo i gvožđe. Izvozne carine na vunu i drugu robu postaju jedan od važnih izvora prihoda kraljevske kase. Sistem uprave. Henrih I postepeno je učvršćivao kraljevsku vlast, organizujući i dovodeći u red administraciju, sudstvo i finansije. U njegovo doba definitivno je formirana kraljevska kurija (Curia regis). Za razliku od feudalnog »Velikog saveta« (»Magnum consilium«), koji se sastojao od duhovnih i svetovnih barona i koji je kralj s vremena na vreme sazivao radi važnijih savetovanja u kraljevsku su kuriju ulazili stalni kraljevski savetnici koji su se bavili tekućim poslovima uprave, sudstva i finansija. Kralj je često pozivao u svoju kuriju lica niskog porekla, sveštenstvo i ritere. Kraljevska kurija je postepeno proširivala delokrug nadležnosti kraljevskog suda uzimajući u postupak od feudalnih sudova sve one procese za koje je u ma kom pogledu bila zainteresovana kruna. Članovi kraljevske kurije zasedavali su i u takozvanoj dvorani šahovske table (tako nazvanoj po kockastom suknu kojim je bio pokriven sto u sali za sednice). Tu su oni primali novčane račune šerifa i kontrolisali prihode i rashode državne kase. Kraljevska kurija slala je svoje pretstavnike (putujuće sudije) u grofovije radi sudskog isleđivanja, oporezivanja i kontrolisanja službenih lica u grofovijama. Tako se učvršćivao sistem centralne i lokalne kraljevske uprave. Feudalne međusobice. Henrih I nije ostavio za sobom sinova. Presto je zaveštao svojoj kćerki Matildi. Ali kada je 1135 g. Henrih I umro, njegov nećak Stevan od Bloa pohitao je u London i proglasio se za kralja. Jedan deo barona iskoristio je priliku da smanji kraljevsku vlast i stao na stranu Matilde. Tako je počeo sveopšti baronski metež. Jedni su se baroni izjašnjavali za Matildu, drugi za Stevana, a ustvari je svaki mislio samo o tome kako bi povećao svoje snage, zavladao zamkom suseda, kako bi uzeo učešća u pljački i dočepao se velikog plena. Hronike opisuju strašno propadanje zemlje u to doba. Ni Stevan ni Matilda nisu mogli da steknu poslušnost samih svojih pristalica. Naprotiv, morali su stalno umilostivljavati svoje barone obilatim deljenjem zemlje i novca. Neki su baroni nekoliko puta prelazili s jedne strane na drugu dobijajući svaki put nove velike poklone. Baroni su svuda podizali svoje zamkove. Svaki je od njih kovao svoj novac. Udarali su kontribucije na gradove i u slučaju neplaćanja predavali ih ognju i maču. Zarobljavali su bogate građane i naređivali im da donose veliku otkupninu, a u protivnom slučaju podvrgavali ih strašnom mučenju. Polja su ostajala neobrađena. Narod je na hiljade umirao od gladi. Najzad, na inicijativu višeg sveštenstva, baroni su se sporazumeli. 1153 g. bio je zaključen ugovor između Stevana i Matildinog sina Henriha, anžujskog grofa, po kome je za kralja priznat Stevan, a posle njegove smrti presto je imao da pripadne Henrihu. Kralj je morao da dobije natrag sve zemlje koje je razdao. Zamkovi podignuti za vreme međusobnih borbi imali su se porušiti. Uskoro posle tog
308
sporazuma Stevan je umro (1154 g.), a obnova autoriteta kraljevske vlasti posle devetnaestogodišnje anarhije pala je u deo novom kralju — Henrihu II Anžujskom, osnivaču anžujske dinastije ili dinastije Plantageneta. Henrih II Plantagenet. Još pre dolaska na engleski presto grof Henrih Anžujski bio je jedan od najmoćnijih feudalnih gospodara u Francuskoj. Pripadala mu je ne samo grofovija Anžu, već i grofovije Poatu, Men i Turen. Koristeći se metežom u Engleskoj, on je pripojio svojim posedima Normandiju. Najzad, kratko pre svog stupanja na engleski presto on je znatno povećao svoje posede sklopivši brak sa Alienorom, vojvotkinjom Akvitanije. Engleska je bila samo deo velike države Plantageneta. Za vlade Henriha II Engleska stupa u tesnu ekonomsku, političku i kulturnu vezu s kontinentom, na prvom mestu s Francuskom. Učvršćivanje kraljevske vlasti poljuljane u doba međusobnih borbi bio je osnovni cilj Henrihove politike u Engleskoj. On je počeo sa umirivanjem onih feudalaca koji nisu želeli da se prekine metež iz prošlih godina. Još za Stevanova života on je pristupio rušenju »nezakonito rođenih zamkova« koji su nastali za vreme međusobnih borbi. Sada je on završio s tim rušenjem. Svi ostali zamkovi bili su proglašeni kraljevskim zamkovima, i njih su poseli kraljevski garnizoni. Reforme Henriha II. Henrih II je dosledno vodio politiku širenja sudske kompetencije kraljevske kurije na račun feudalnih sudova. Novinu je ovde pretstavljala izmena krivičnih i građanskih procesa. Do Henrihovih reformi proces je u suštini bio sakralan. Okrivljeni je morao da se opravda od optužbe zakletvom koju bi izgovarao zajedno sa sakletvenicima ili pomoću ordalija. Normansko osvajanje unelo je u proces sudski dvoboj. Al« kraljevska vlast kada bi isleđivala slučajeve koji su se ticali interesa krune odavno se služila drugim, mnogo pouzdanijim metodima: ona je slučaj isleđivala saslušavanjem stanovništva. U tu svrhu obično bi se izabralo 12 ljudi iz redova domaćeg stanovništva. Oni su morali da se zakunu. Ti zakleti ljudi (porotnici), obično sitni riteri ili bogati slobodni seljaci, morali su isleđivati slučaj i svoj iskaz podneti kraljevskim sudijama. Sada je taj način isleđivanja bio proširen i na druga dela, kako krivična tako i građanska. Svaki slobodan kraljev podanik koji je hteo da zaštiti svoja imovinska prava sudskim putem mogao se obratiti kraljevskoj kuriji s molbom da se izda dekret na osnovu koga je njegov slučaj morao isleđivati kraljevski sud preko porotnika. Taj se dekret plaćao. Na taj način, slučaj se izuzimao iz feudalne kurije i tužilac se oslobađao rizika ordalija ili sudskog dvoboja. Ta je praksa mnogo doprinela proširenju kompetencija kraljevskih sudova. U isto vreme ona je pružala bezbednost imovinskim interesima sitnih ritera i imućnih slobodnih seljaka od svakog nasrtaja od strane krupnih feudalaca. Za siromašne kraljevski je sud bio nepristupačan zbog toga što se tamo plaćalo. Ali, dok su novi sudovi učinili veliku uslugu riterima i seljačkom gornjem sloju, oni su u isto vreme produbili jaz između slobodnih i kmetova i tako doprineli pogoršavanju pravnog položaja ovih poslednjih. Kraljevski sudovi nisu primali tužbe vilana protiv njihovih lordova; vilani su
309
ostali samo u nadležnosti vlastelinskog suda — manorijalne kurije, gde su sudije bili lord ili njegovi upravnici. Za vreme vlade Henriha II raste značaj kraljevske kurije i povećava se njeno osoblje. Njene sve složenije funkcije koje su nastale s proširenjem broja poslova za koje je bila nadležna zahtevale su ljude sa specijalnom spremom, specijaliste za sudske i finansiske poslove. U Engleskoj (kao i u drugim zemljama Evrope) počinje da se formira sudska, administrativna i finansiska birokratija, sloj poslovnih ljudi potpuno vezan za kraljevsku upravu, odanih kraljevskoj vlasti, ljudi koji su uporno provodili kraljevsku politiku. Praksa kraljevskih sudova počinje da u Engleskoj izgrađuje jednoobrazno »opšte« pravo — kraljevsko pravo, nasuprot »običajnom pravu« — nepisanim sudskim običajima koji su vladali u feudalnim kurijama na skupštinama satnija i grofovija. Već krajem vlade Henriha II vidimo pokušaj da se sistematišu iskustva koja. su sakupili kraljevski sudovi: javlja se »Rasprava o zakonima Engleske«, izvanredno delo koje se pripisuje Ranulfu Glenvilu, glavnom justicijariju Henriha II. U XIII v. pojavila se nova rasprava o engleskim zakonima koja pripada peru čuvenog pravnika Braktona. Proučivši rimsko pravo Brakton izjednačuje engleskog vilana s rimskim robom. U tome je živo došla do izražaja klasna priroda kraljevskog pravosuđa. Kraljevski sudovi stavljali su vilana van zaštite »opšteg prava«. Gospodar je odgovarao samo u slučaju da ubije vilana ili da ga teže osakati. Inače je nekažnjeno mogao da ekonomski upropasti vilana, da mu otme zemlju, da mu nametne kakve god hoće obaveze. Kraljevski sudovi naređivali su šerifima da silom nateruju vilane na ispunjavanje svih obaveza koje je od njih tražio lord. Zakon je bez milosti kažnjavao svaki pokušaj vilana da silom odbrane svoja prava. Strašna mašina kraljevske administracije i kraljevskog suda stajala je na straži feudalnog načina proizvodnje. Proširenje sudskih funkcija kraljevske kurije težilo je i za ostvarenjem fiskalnih ciljeva. Sudski prihodi popunjavali su kraljevsku kasu, stanovništvo se žalilo na teške globe koje su im nametali kraljevski sudovi. Istovremeno su porasla i poreska opterećenja, a njihovo ispunjenje se strogo proveravalo. Finansiski resor se raširio, njegovo je poslovanje postalo složeno. Vlada Henriha II obraćala je naročitu pažnju na lokalnu upravu nastojeći da i tu oslabi uticaj feudalne aristokratije. Početkom Henrihove vlade birani su šerifi — glavni kraljevski činovnici u grofovijama — iz redova krupnih zemljoposednika. 1170 g. Henrih II je naredio da se brižljivo ispita njihov rad, posle čega su dvadesetorica bila uklonjena i zamenjena manje istaknutim ljudima. Otada je postalo pravilo da se na položaje šerifa ne postavljaju krupni feudalci. Henrih je morao da brani svoje ogromne posede u Francuskoj, da često ratuje s francuskim kraljem, čija se snaga i uticaj učvršćuje u XII v. Za ratove na kontinentu bila je malo podesna feudalna vojska. Baroni su bili obavezni da sa svojim riterima služe kralju o svom trošku samo 40 dana godišnje.
310
Sem toga skupljanje velike vojne snage barona nije bilo uvek bezopasno. Stoga Henrih počinje da vojnu službu feudalaca zamenjuje novčanim plaćanjem, takozvanim skutagijem (scutagium = plaćanje po štitu). Za taj novac on je kupio najamnike za svoje ratove u Francuskoj. Ta mera, sem čisto vojnih, imala je da postigne i političke ciljeve, pošto je smanjivala kraljevu zavisnost od vojnih snaga feudalaca i slabila njihovu vojnu organizaciju. Sukob s crkvom. Provodeći politiku jačanja kraljevske vlasti Henrih se sukobio s crkvom, koja je u XII v. porasla u Evropi u ogromnu silu. 1164 g. veliki savet, na predlog kralja, sastavio je takozvane »Klarendonske konstitucije« koje su ograničavale kompetencije crkvenih sudova. Kraljevska kurija imala je da rešava koja dela potpadaju pod duhovnu, a koja pod svetovnu jurisdikciju. U crkvenim sudovima morao je prisustvovati kraljevski činovnik da pazi da sud ne prekorači svoja punomoćja. Klerik koga bi osudio crkveni sud imao se predati svetovnim vlastima radi kažnjavanja (pošto je crkva obično blago kažnjavala zločine svojih članova). Kraljevska kurija imala je pravo da briše rešenja crkvenih sudova. Svaka apelacija na papu bila je zabranjena. »Klarendonske konstitucije« naišle su na oštar otpor primasa engleske crkve, kenterberiskog arhiepiskopa Tome Beketa. On je odbio da se saglasi sa ograničavanjem sudskih prava crkve. Henrih se razbesneo. Beket je proglašen za izdajnika, i on je bio prinuđen da beži iz Engleske. Ali, raspra s Beketom nije Henrihu nimalo došla u zgodan čas. U to je vreme sazrevao konflikt s baronima, i kralj je ostao bez uobičajene podrške crkve. Smela borba Tome Beketa s vladom Henrika II stvorila mu je veliku popularnost u narodu koji je bio nezadovoljan zbog povećavanja poreza i sudskih taksa. 1170 g. Henrih je dozvolio Beketu da se vrati u Englesku, ali arhiepiskop nije prekinuo oštru opoziciju prema kralju. U nastupu besa Henrih je izrazio neopreznu želju da ga neko oslobodi buntovnog popa. Nekoliko dvorskih ritera odmah je krenulo u Kenterberi i ubilo Beketa u crkvi. To je bila krupna politička greška. Ubistvo arhiepiskopa izazvalo je eksploziju odavno skupljanog nezadovoljstva. Pobunili su se baroni u francuskim posedima Henriha, a za njima su ustali baroni na severu Engleske. Narod se u masama skupljao na grobu Beketa, koji je stekao nezaslužen glas narodnog zastupnika poginulog mučeničkom smrću. Crkva je proglasila Tomu Beketa za svetitelja i požurila da iskoristi taj momenat za svoje interese. Henrihu je pretilo isključenje iz crkve. On se pokajao nad arhiepiskopovim grobom i podvrgao javnom bičevanju. Morao se odreći mera uperenih protiv crkvenih sudova. Početak osvajanja Irske. U to doba pada početak osvajanja Irske. Nekoliko barona sa zapada Engleske umešalo se u borbu irskih klanova i počelo da zauzima zemlju u istočnom delu ostrva. Baroni su strašno ugnjetavali stanovništvo u oblastima koje su zauzeli. 1170 g. Irci su digli opšti ustanak protiv osvajača. Osvajanja barona u Irskoj pretstavljala su opasnost za politiku Henrika II, jer se na taj način stvaralo novo žarište baronske nezavisnosti. 1171 g. on je krenuo u Irsku, stupio
311
u vezu sa irskim sveštenstvom i s nekoliko vođa klanova, ali su ga crkveni poslovi i nemiri barona u Engleskoj i u francuskim oblastima skrenuli od Irske. Engleski posedi u Irskoj ostali su, prema tome, baronska kolonija, vrlo slabo povezana s metropolom. Kraj Henrihove vladavine protekao je u borbi s francuskim kraljem Filipom II Avgustom koji je protiv starog kralja digao njegove sinove. Ričard I. Posle smrti Henriha II presto je pripao njegovom sinu Ričardu. Ime Ričarda Lavovo Srce više pripada istoriji krstaških ratova nego istoriji Engleske. On je za Englesku bio stranac. Do svog proglašenja za kralja on je u Engleskoj bio svega dvaput. Pa i kad je postao engleski kralj, gotovo svu svoju vladavinu proveo je ili na Istoku ili u svojim francuskim posedima. Engleska je za njega pretstavljala uglavnom izvor prihoda. Već poslednjih godina Henriha II u Engleskoj je bio uveden takozvani »Saladinov desetak« — porez na pokretninu za krstaški rat. Kada je postao kralj, Ričard se na sve moguće načine starao da dođe do novca za svoje poduhvate. Povećavanje poreza i naročito njihova nepravedna raspodela izazivali su u narodu duboko nezadovoljstvo. 1196 g. narod je u Londonu protestovao protiv poreza. Na čelu onih koji su protestovali stajao je Viljem Fic-Osbert, ili Viljem Bradati. On je držao vatrene govore optužujući bogataše koji su svalili glavni teret poreza na sirotinju i pozivao narod na odlučnu akciju. Po naredbi justicijarija on je bio ubijen. 1199 g. Ričard je umro od rane koju je dobio prilikom opsade jednog zamka u Francuskoj. Kralj je postao njegov brat Jovan Bez Zemlje.
312
GLAVA XXII
VELIKA POVELJA SLOBODA I POČETAK PARLAMENTA Jovan Bez Zemlje. Gubici Plantageneta u Francuskoj. Kontinentalni posedi uvek su zadavali Plantagenetima mnogo brige i bili za njih pre izvor slabosti nego snage. Feudalci su u tim zemljama slabo slušali svog engleskog sizerena, među pojedinim delovima kontinentalne države nije bilo povezanosti. Situacija je postala naročito složena za vreme Jovana Bez Zemlje. U Jovanu Bez Zemlje (1199—1216 g.) sjedinile su se osobine oholog i verolomnog tiranina s neuravnoteženošću karaktera. Preterano častoljublje navodilo ga je na odvažne postupke, no on ništa nije znao da privede kraju. U slučaju neuspeha brzo bi klonuo duhom. Samo je jedan talenat imao u punoj meri —- znao je da vređa ljude i da stekne neprijatelje. A taj neobdareni i nepopularni kralj imao je da se nosi s protivnicima kakvi su bili Filip II Avgust i Inoćentije III. Beskonačne kontribucije, skupljane pored toga uz sva moguća nasilja i uvrede i neuspešna politika u Francuskoj učinili su da je Jovan brzo postao omražen kod svojih podanika na obe strane Lamanša. Francuski kralj Filip II Avgust vešto se koristio sukobima Jovana s njegovim francuskim baronima. Kao sizeren engleskog kralja (na njegovim francuskim posedima) objavio je da su svi Jovanovi posedi u Francuskoj konfiskovani i upao u Normandiju. Normandiski baroni, nezadovoljni Jovanom, nisu pružili Filipu gotovo nikakav otpor. 1204 g. našli su se u rukama francuskog kralja ne samo Normandija već i Men, Anžu, Turen i deo Poatua. Jovanovi neuspesi nisu, prirodno, podigli njegov ugled u Engleskoj. Novi teški porezi izazvali su krajnje nezadovoljstvo. Uza sve to došlo je i do sukoba s crkvom. Papa Inoćentije III umešao se u izbor kenteberiskog arhiepiskopa, poništio izbor kraljevskog kandidata i postavio za arhiepiskopa Stevana Lengtona. Tim su bila narušena pravila utvrđena u engleskoj crkvi. Jovan je uputio oštar protest, a kao odgovor na njega papa Inoćentije III bacio je na Englesku interdikt (1208
313
g.). Jovanova nepopularnost bila je toliko velika, da papina odluka nije u zemlji izazvala nikakav protest. Veći deo engleskog sveštenstva priznao je opravdanost interdikta. Tada je Jovan konfiskovao imanja celokupnog sveštenstva koje je priznalo interdikt. Papa je odgovorio isključivanjem Jovana iz crkve. Baroni nezadovoljni Jovanom, koje je on pritiskao visokim dažbinama i globama, otvoreno su izražavali svoje negodovanje. 1212 g. papa je objavio da se Jovan lišava prestola i predao prava na englesku krunu Filipu II. Baroni i sveštenstvo podržali su plan pape. Filip je počeo da kupi vojsku da bi papinu odluku priveo u delo. Tada je Jovan iz osnova promenio svoju politiku. Odlučio je da kapitulira pred papom, da bi oslobodio sebi ruke za borbu s drugim neprijateljima. Obećao je da će priznati Lengtona za arhiepiskopa i da će crkvi vratiti sva imanja koja joj je oduzeo. Pavši na kolena pred papskim legatom, priznao je sebe za papinog vazala i položio mu feudalnu zakletvu. U znak vazalne zavisnosti svoje kraljevine obavezao se da će godišnje plaćati papi hiljadu funti sterlinga. Obezbedivši na taj način podršku pape, Jovan je pohitao da počne s ratnim akcijama protiv Filipa II da bi vratio izgubljene zemlje u Francuskoj. Ali, mnogi su baroni odbili da pođu za njim. Jovan je sklopio savez s nemačkim carem Otonom IV i flandriskim grofom, ali su Francuzi najpre razbili Engleze, a onda i ujedinjene snage Nemaca i Flamanaca (1214 g.). Pretrpevši neuspeh, kojim su konačno učvršćeni teritorijalni dobici francuskog kralja, Jovan se vratio u Englesku spremajući se za obračun s nepokornim baronima. Doveo je sa sobom najamničku vojsku, sastavljenu od stranaca. Papa, koji je sada postao sizeren i zaštitnik kralja, pretio je baronima isključenjem. Ali, baronima su prišle i one grupe stanovništva koje su dotada stalno podržavale kralja, — sveštenstvo, riteri i gradovi. Baroni su počeli ratne operacije protiv kralja, a njihova vojska koju su nazivali »vojskom boga i svete crkve«, brzo je rasla. London se pridružio ustanku i otvorio vrata baronima. Jovan je uvideo potpunu nemogućnost da se suprotstavi pa se složio sa svim zahtevima, koje su mu izneli baroni. 15 juna 1215 g. potpisao je čuveni dokumenat koji je dobio naziv Velika povelja slobodâ (Magna charta libertatum) Velika povelja slobodâ. U tom je dokumentu kralj dao svečano obećanje, prvo, da će čuvati prava engleske crkve i posebno slobodu crkvenih izbora; drugo, da od barona neće kupiti više dažbina no što je to utvrđeno običajem. Lica kojima bude povereno starateljstvo nad maloletnim naslednicima feuda moraju da s tih feuda uzimaju umeren prihod i ni na koji način ne smeju da ih upropaste. Naslednice feuda ne smeju se udavati protiv njihove volje i volje njihovih rođaka. Sve su te odredbe imale za cilj da sačuvaju barone da kralj ne zloupotrebi prava vrhovnog feudalnog seniora. Član 12 utvrđuje da se feudalna »pomoć« (auxilium) može tražiti od kraljevskih vazala samo u tri slučaja: radi kraljevog otkupa iz ropstva, kada se nastariji kraljev sin posvećuje za ritera i kada se udaje njegova najstarija kći. Svaki drugi auxilium, a isto tako i štitarina (scutagium) mogu se kupiti samo po dozvoli »opšteg veća kraljevine«. Član 14 određuje sastav
314
tog opšteg veća kraljevine. U veće su morali ulaziti svi neposredni kraljevi vazali, duhovni i svetovni, kako baroni tako i riteri. Nekoliko tačaka u Velikoj povelji slobodâ ograničavalo je kraljeva sudska prava. Kralj se obavezao da neće upropašćivati ljude sudskim globama. Grofovima i baronima mogu da sude samo ljudi čije je zvanje ravno njihovom (perovi, pares). Kralj se obavezao da nikoga neće zatvarati u tamnicu, lišavati imanja, stavljati van zakona i proterivati iz zemlje bez zakonske presude perova i protivno zakonima zemlje (član 39). Baroni i riteri hteli su da se ovim članom sačuvaju od kraljeve osvete. Nekoliko tačaka bilo je usmereno protiv zloupotreba kraljevskih činovnika. Naročito su bila utvrđena prava onih grupa stanovništva koje su istupale kao saveznici barona u njihovoj borbi protiv kralja. Član 16 je zabranjivao da se s riterskog feuda traži više službi no što na njega pada. Član 15 je dozvoljavao baronima da traže pomoć od svojih ritera i slobodnih posednika samo u onim slučajevima kada je i kralj mogao da zahteva pomoć od svojih vazala. Londonu i drugim gradovima dat je niz obećanja. Član 41 dozvoljavao je stranim trgovcima da slobodno ulaze i borave u Engleskoj. Za to su bili zainteresovani kako londonski trgovci, koji su bili glavni posrednici u trgovini sa strancima, tako i baroni, riteri i crkva kao proizvođači vune, glavne izvozne robe. Član 35 uveo je u Englesku opšte mere i tegove. Kralj je obećao da će ublažiti surove šumske zakone i da će dozvoliti lov na svim zabranima koji su bili zavedeni za njegove vladavine. Najzad, on se obavezao da će udaljiti iz Engleske strane najamnike. Da bi se kralj primorao da ispunjava sva obećanja koja je dao Velikom poveljom, bilo je izabrano 25 barona, među kojima je bio i mer Londona. U slučaju da kralj pogazi ma koju odredbu Velike povelje 25 barona je moralo da ga na to upozori. U slučaju da kralj ne ispravi ono što je pogazio oni su morali da protiv njega otpočnu rat, da zauzmu njegove zemlje i zamkove. To je bio sadržaj Velike povelje. U osnovi ona je štitila interese krupnih feudalaca od ojačale kraljevske vlasti. Izvesne garancije bile su date srednjim i malim feudalcima. Riteri, neposredni pritežavaoci krune, dobili su pristup u opšte veće kraljevine i pravo glasa u pitanjima oporezivanja. Riteri koji su držali posede barona dobili su garanciju da se od njih neće tražiti više službi i obaveza no što su davali po običaju. Isto to važi i za slobodne seljake — bilo im je obećano da neće biti ugnjetavani teškim dažbinama ni upropašćavani globama. No sve napomene koje se njih tiču bile su učinjene vrlo uzdržljivo. Gradovima, koji su na početku XIII veka bili silno porasli i ojačali, bilo je obećano da se neće gaziti nijedna od onih »sloboda« koje su im dali kraljevi; bile su preduzete mere da se olakšaju trgovačke veze u samoj zemlji i sa spoljašnjim tržištem. Sve su te grupe stanovništva bile zainteresovane da njihove interese čuva jaka državna vlast, ali su isto tako bile zainteresovane i za to da ta jaka vlast ne čini smetnje njihovoj privrednoj delatnosti i zgrtanju blaga uvođenjem novih i neočekivanih nameta, rekvizicija i činovničkih poreza. Velika povelja pretstavlja uopšte čisto feudalni dokumenat. Ona je
315
imala da stvori feudalnu ustavnost svoje vrste, da ustanovi ograničenu monarhiju. Ona je taj zadatak rešila krajnje neuspešno ili, tačnije, uopšte ga nije rešila. Opšte veće kraljevine pretstavljalo je krajnje glomaznu ustanovu i faktički se nikada nije sastajalo. Njegova kompetencija, utvrđena u povelji, bila je krajnje ograničena. Paragrafi koji se odnose na opšte veće kraljevine bili su uopšte uskoro izbačeni iz Velike povelje. Još je manje uspešno bilo garantovanje izvršenja Velike povelje tim što je ozakonjen feudalni rat protiv kralja. Bila je potrebna duga i složena borba dok se u Engleskoj nije izgradio više manje trajni feudalni ustav. Kada se Jovan saglasio s Velikom poveljom, nije uopšte ni pomišljao da je ispunjava. On je samo čekao podesan momenat da obnovi rat s baronima. On nije ni mislio da iz Engleske vrati najamničku vojsku, već je, naprotiv, poslao po nova pojačanja. Papa je barone proglasio za buntovnike i oslobodio Jovana obaveze da ispunjava Veliku povelju. Rat je obnovljen. Papa je opet bacio na Englesku interdikt — ovog puta da pomogne svom vazalu Jovanu, no sada na to niko nije obraćao pažnju. U rat se umešao sin Filipa II, Luj, istakavši prava na engleski presto. U samom jeku ratnih operacija, Jovan je umro (1216 g.). Henrik III. Tutori maloletnog kralja Henriha III (1216—1272 g.) istupili su zajedno s baronima protiv francuskog pretendenta, koji je bio prinuđen da se vrati u Francusku i da se odrekne svojih pretenzija. 1227 g. Henrih je postao punoletan i oslobodio se tutorstva. Uostalom, on se uvek nalazio pod nečijim uticajem. Beskarakternost i nepostojanost bile su karakteristične crte ovog glupog i lenjog kralja. Iz lakomislene ponesenosti brzo je prelazio u zbunjenost. Lako je davao obećanja a retko ih je ispunjavao. Oko njega se tovilo mnoštvo francuskih rođaka. 1236 g. oženio se Alienorom, kćerkom provansalskog grofa. S njom je u Englesku došlo mnoštvo Provansalaca. Njima su se pridružili došljaci iz Poatua, rođaci kraljevske kuće. Henrih im je darežljivo delio i zemlje i zvanja. Tim je izazvao krajnji gnev engleskih barona, koji su sa zavišću gledali na skorojeviće-strance. Henrihov oslonac — papa — izazivao je u Engleskoj ne manji gnev. Taj je oslonac vrlo skupo koštao. Papski legati ubirali su silan novac od engleskog sveštenstva (jedan deo je, uostalom, pripadao kralju). Novac je trošen na borbu papâ s Hoenštaufovcima koja je Engleskoj bila potpuno strana. Henrih III ustupao je najunosnije crkvene beneficije papskim eksponentima. Ustanak barona, rntera i gradova. Papa Inoćentije IV uvukao je Henriha III u aktivnu borbu u Italiji, ponudivši njegovom sinu Edmundu sicilisku krunu, i na osnovu toga je bez kraja izvlačio novac iz Engleske. U proleće 1258 g., ne obazirući se na rđavu prošlogodišnju letinu i glad, kralj je od barona zatražio trećinu prihoda čitave zemlje. To je dovelo do preloma. Baroni su došli na zasedanje u Vestminster naoružani i zatražili od kralja da protera sve strance i da odredi posebnu komisiju od 24 čoveka radi sprovođenja opšte političke reforme. Kada je kralj video da se našao u položaju zarobljenika barona, morao je da popusti. Iste se godine sastalo u Oksfordu veliko veće, koje je docnije nazvano »besnim«. U
316
njemu su se sakupili ne samo duhovni i svetovni baroni, već i mnogo ritera. »Komisija dvadesetčetvorice« podnela je projekt novog ustava, takozvane »Oksfordske statute«, koji su u Engleskoj zavodili baronsku oligarhiju. Sva je vlast bila predata kolegiju od 15 barona, bez čije saglasnosti kralj nije mogao donositi nikakve odluke. »Komisija dvadesetčetvorice« postavila je pristalice baronske partije na sve važnije dužnosti u državi. Veliko veće sasvim je ukinuto, a mesto njega je uvedeno malo veće od 12 lica, koja su birali baroni. To je veće moralo da se sakuplja triput godišnje i da raspravlja o državnim poslovima zajedno s »kolegijem petnaestorice«. Prvi posao nove vlade bilo je proterivanje feudalaca-stranaca iz Engleske. Ta je mera bila popularna. Ali, u daljem toku čitava se Engleska mogla ubediti da baronska oligarhija misli samo na sebe. Među riterima počelo je roptanje. Riteri su istupili sa optužbom protiv barona da oni »nisu ništa učinili za korist države, kako su obećali, već samo za svoju korist«. U baronskoj partiji nije bilo sloge. Jedan njen deo, kojim je rukovodio glosterski grof, držao se strogo oligarhiskog programa; drugi, kome je na čelu stajao Simon Monfor, lesterski grof, držao je da je baronima pošlo za rukom da odnesu pobedu nad kraljem samo u savezu s riterima i gradovima. Henrih je nastojao da iskoristi nesuglasice među svojim protivnicima da bi obnovio svoju vlast. 1263 g. došlo je do otvorenog rata između kralja i barona. Posle smrti glosterskog grofa Simon Monfor je bio priznat za vođu baronske partije, i on je nastojao da joj privuče ritere i građane. 14 maja 1264 g. Monfor je naneo poraz kraljevskoj vojsci kod Luisa. Henrih i njegov stariji sin Edvard pali su u ropstvo. Monfor je postao faktički diktator Engleske. Početak parlamenta. 1265 g. Monfor je sazvao veće u koje je pozvao one barone, episkope i opate koji su bili na njegovoj strani, a isto tako po dva ritera iz svake grofovije i po dva građanina iz niza gradova. Obično se uzima da od tog saziva počinje istorija engleskog parlamenta kao pretstavničke ustanove. Ali, Monforova je politika izazvala nezadovoljstvo među pristalicama baronske oligarhije. To se nezadovoljstvo naročito pojačalo zbog toga što je ustanak protiv kralja počeo brzo da se razgranava, obuhvatajući ne samo ritere i građane već i široke seljačke mase. Seljaci su počeli da uništavaju feudalne posede kraljevih pristalica i da im oduzimaju imanja. Pokret je pretio da preraste u opšti ustanak protiv feudalaca. Sve je to navelo mnoge barone da traže sporazum s kraljem. Sinu Henriha III princu Edvardu pošlo je za rukom da pobegne iz ropstva. Baroni su počeli da napuštaju Simona Monfora i da prilaze Edvardu. Kod Ivzema Monfor je pretrpeo poraz i bio ubijen. No Henrih je morao da učini kompromis s baronima, riterima i građanima. Taj je kompromis, očigledno, bio izazvan strahom od seljačkog pokreta koji je počeo za vreme Monfora. Najvažniji rezultat kompromisa bilo je utvrđivanje sastava parlamenta. U njega, kao i u parlamenat Simona Monfora 1265 g., počeli su se pozivati pretstav-
317
nici ritera i gradova. Kralj se sada redovno obraća parlamentu čije kompetencije postaju sve određenije i sve šire. Razvitak parlamenta pada u doba sledeće vlade — vlade Edvarda I (1272—1309). Promene u položaju seljaka. U XIII veku brzo napreduje prisvajanje opštinske zemlje od strane lordova. Već 1235 g. naveo je otpor koji su seljaci pružali tim prisvajanjima vladu Henriha III da izda odluku — Mertonski statut — kojom je lordovima dozvoljeno da ograđuju neobrađenu zemlju ako slobodnim seljacima posle toga ostane dovoljno opštinske zemlje. Kmetovi uopšte nisu pominjani. Ograđivanja su izazvala žestok otpor seljaka. Brzi porast novčane rente u XIII veku nije popravio položaj seljaka, On je samo doprineo raslojavanju u njihovoj sredini, odvajanju neznatnog imućnog sloja i obrazovanju brojnog seljaštva s malo zemlje, koje se sada eksploatiše ne samo kao kmetovi već i kao nadničari. Naporedo s razvitkom novčane rente opaža se da se kmetovske rabote održavaju pa i povećavaju na zemlji crkve i nekih krupnih seniora. Opštinska organizacija seljaka, seoski zbor i seoski običaji mogli su se vrlo malo suprotstaviti pogoršavanju položaja mase kmetova. S razvitkom gradskog zanatstva, sa sve većim odvajanjem grada od sela povećava se unutrašnje tržište za poljoprivredne proizvode. U epohi »Knjige strašnog suda« u Engleskoj je bilo poznato oko 80 gradova. Edvard I već je pozivao u parlamenat pretstavnike 165 gradova. Borba protiv porasta crkvenog zemljoposeda. Ne samo da se kraljevska vlast nije obarala na feudalnu eksploataciju, već ju je, naprotiv, čuvala i štitila prava seniora. Ali je Edvard nastojao da spreči porast ekonomskog i političkog uticaja krupnih feudalaca, u prvom redu duhovnih. Najvažnija njegova mera u tom pravcu bio je statut »o duhovnjacima«, ili o »mrtvoj ruci« (1279 g.). Taj statut imao je da učini kraj porastu crkvenih zemljoposeda. XII i XIII vek bili su doba ogromnog porasta crkvenog zemljoposeda. Povećavaju se posedi starih benediktinskih manastira. Sem toga, u Engleskoj se pojavljuje mnoštvo novih monaških redova, koji su stalno sticali nove zemlje. Ogromne su posede sticali duhovnoriterski redovi Templara i Hospitalaca. Za vlade Henriha III prodiru u Englesku prosjački redovi, dominikanci i franjevci. Crkva se nije libila nikakvih sredstava da poveća svoje zemlje i prihode. Falsifikovanje povelja, parničenje po sudovima, zastrašivanje bogatih ljudi (osobito žena) mukama u paklu, lažna čuda, zelenaštvo — sve su to bili uobičajeni metodi kojima se služilo sveštenstvo i naročito monasi. Zemlja koju bi oni stekli postajala je »mrtva ruka«; ona nije podležala otuđivanju i zauvek je ostajala u rukama crkvene ustanove koja ju je stekla. Sem toga, te su zemlje bile obično slobodne od ma kakve dažbine. Statut o »mrtvoj ruci« zabranio je svim crkvenim ustanovama dalje sticanje zemljišnih poseda bez naročite kraljeve dozvole. Na taj način Edvard zaustavlja porast crkvenog bogatstva i uticaj i u isto vreme sprečavao smanjivanje kraljevskih prihoda.
318
Razvitak trgovine i zelenaštva. Da bi se razvila prekomorska trgovina koja kralju donosi velike prihode, Edvard I je izdao »Trgovačku povelju« (1303 g.). Ta je povelja potvrđivala stranim trgovcima pravo da slobodno dolaze u Englesku, da uvoze i izvoze robu i zavela za njih određene izvozne i uvozne carine. Te su carine bile više od onih koje su plaćali engleski trgovci. Posebnim aktom utvrđen je način isplaćivanja dugova. Taj akt pokazuje kako su se u Engleskoj razvijali kreditni poslovi. U Englesku pritiče zelenaški kapital iz Italije i Južne Francuske. Razvija se i lokalno zelenaštvo. Jedna od posledica toga bilo je proterivanje Jevreja iz Engleske, vršeno uz strašna nasilja. Jevreje su pljačkali, ubijali i davili u moru. Od 16 hiljada Jevreja koji su proterani iz Engleske malo ih je dospelo do francuskih obala. Osvajanja Edvarda I. Edvard je vodio osvajačku politiku, usmerenu pre svega protiv njegovih najbližih suseda — Velsa i Škotske. Velška planinska plemena uspešno su se suprotstavljala anglo-saskom i normandiskom osvajanju. 1282 g. Edvard je s velikom vojskom krenuo da osvoji Vels. Posle teške i opasne borbe ubijen je velški vođ Levelin, a ostali velški kneževi prinuđeni su da se potčine Englezima. Zemlje »buntovnika«, koji su učestvovali u ratu sa Englezima, bile su konfiskovane, a u Vels su se naselili engleski baroni i sagradili zamkove. Od vremena osvajanja Velsa naslednik engleskog prestola, dobio je titulu »princa od Velsa«. Iskoristivši smrt škotskog kralja Aleksandra III (1285 g.), koji je ostao bez naslednika, i borbom za presto između aristokratskih rodova, Edvard je potčinio sebi Škotsku. Mnogi su škotski feudalci podržavali vlast engleskog kralja, videći u njemu oslonac za konačno pretvaranje škotskih seljaka u kmetove. Ali je seljaštvo ustalo protiv ugnjetavanja engleskih namesnika i škotskih feudalaca. Seljačkom ustanku prišli su gradovi, crkva i jedan deo ritera. Ustanak, koji je nazvan »ratom za neza-visnost«, završen je porazom Engleza i obnovom nezavisnosti Škotske (1314 g.). Sve plodove pobede pobralo je škotsko plemstvo. Eksploatacija seljaka, koji su na svojim lećima izneli sav teret ustanka, samo je povećana. Škotlanćane je protiv Engleza podržavao francuski kralj Filip IV. Sastav parlamenta i jačanje njegovih prava. Za ratove Edvarda I bilo je potrebno dosta novaca, i on je često morao da se obraća parlamentu. Ali novčane pomoći koje je parlamenat odobravao nisu bile dovoljne. Kralj je tražio sve moguće izvore prihoda iznad suma koje mu je odobravao parlamenat. On je računao da će ih ponajpre dobiti od trgovaca koji trguju vunom i od bogatog sveštenstva. Edvard je šest puta povećao izvozne carine na vunu; ponekad bi prosto rekvirirao zalihe vune. Sveštenstvo je moralo da kralju plati ogromne poreze. 1297 g. umalo da nije došlo do sukoba s baronima. Kralj je morao da učini ustupke. Pristao je da izda statut »De tallagio non concedendo« (O neodobravanju poreza). U tom je statutu kralj obećao da u kraljevini neće kupiti nikakve poreze bez saglasnosti parlamenta
319
i da neće vršiti prinudne rekvizicije. Na taj način, utvrđeno je krajem XIII veka glavno pravo parlamenta — pravo razrezivanja porezâ. Sredinom XIV veka počeo se parlamenat deliti na dva doma, gornji dom ili dom lordova i donji, ili skupštinu. U gornjem domu zasedali su vrhovi feudalnog društva — arhiepiskopi, episkopi, opati velikih manastira i najkrupniji baroni. Gornji dom pretstavlja direktnog naslednika velikog veća iz XI i XII veka. U donjem domu zasedali su riteri i građani. Riteri su birani na skupštinama po grofovijama (po dva ritera iz svake grofovije) javnim glasanjem. Engleske grofovije slale su u parlamenat 74 ritera. Edvard I pozivao je u parlamenat po dva pretstavnika iz 165 engleskih gradova. Svakom gradu je bilo prepušteno da po svom nahođenju donosi pravila o izborima. U većini slučajeva u izborima je učestvovao samo mali privilegovani gornji sloj. Za razliku od francuskih državnih staleža, gde su sva tri staleža zasedala odvojeno, u engleskom parlamentu riteri su zasedali u istom domu s buržoazijom. Na taj način, između ritera i buržoazije u Engleskoj nije bilo neprelazne pregrade kao u Francuskoj. Uzrok tome leži u ranom razvitku robno-novčanih odnosa na engleskom selu. Engleski se feudalac bavio trgovinom i u njoj nije video ništa nečasno. Engleski feudalci, naročito riteri, nisu eksploatisali samo rad zavisnih seljaka već i najamni rad nadničara. Međutim, francuski je feudalac živeo isključivo od feudalne rente. Za njega se čovečanstvo delilo na plemenite — gospodu, koji dobijaju feudalnu rentu, i na prost narod, koji je plaća. Među poslednje on je ubrajao i građane. U Engleskoj nije bilo one ogorčene borbe između feudalaca i građana, koja je oštro podelila staleže na kontinentu. Ako se ne uzme u obzir brojčano mali gornji sloj feudalne klase, u Engleskoj se nije obrazovala zatvorena i nasledna plemićka kasta kao u Francuskoj. Svaki slobodni zemljoposednik, bez obzira na svoje poreklo, mogao je, i čak je bio dužan da postane riter, ako njegov godišnji prihod iznosi 20 funti sterlinga. Stoga je englesko plemstvo popunjavano ljudima iz drugih staleža. U isto vreme, propali plemić, koji bi izgubio svoj zemljoposed, samim tim je ispadao iz redova plemstva. Englesko plemstvo apsorbovalo je najsnažnije elemente iz drugih staleža i izbacivalo iz svoje sredine sve oslabljene elemente. Tim se objašnjava njegova neobična vitalnost i sposobnost prilagođavanja. Otsustvo oštre granice i nepomirljivog neprijateljsta između ritera i građana odvaja engleski parlamenat od francuskih državnih staleža i objašnjava različitost njihove sudbine, daleko veću političku ulogu i vitalnost parlamenta. U XIV veku raste uticaj parlamenta i šire se njegove kompetencije. Parlamenat učvršćuje pravo da potvrđuje i neposredne i posredne poreze. Krajem XIV veka parlamenat dobija kontrolu nad trošenjem suma dobijenih od poreza. Raste i zakonodavna vlast parlamenta. Statute (zakone) izdaje kralj i gornji dom ponekad na zahtev skupštine. U XV veku saglasnost oba doma na statut postaje obavezna. Lokalni sudovi. Tokom XIV veka postepeno nestaju feudalne kurije za slobodne ljude. Ostaju samo vlastelinske kurije za vilane. Svaki značaj gube i sudske
320
skupštine satnija i grofovija. Funkcije tih ustanova prelaze delom na kraljevske sudove opšteg prava, delom na lokalne sudije. Ustanova lokalnih sudija učvršćuje se u Engleskoj u XIV veku. Postavljao ih je kralj iz redova uticajnih zemljoposednika u grofoviji. Njihove glavne funkcije su bile da čuvaju mir, ugušuju nemire i hapse krivce, drugim rečima sudsko-policisko obezbeđenje interesa vladajuće klase u unutrašnjosti. Stogodišnji rat. Za vreme unuka Edvarda I — Edvarda III (1327—1377 g.) počeo je dugotrajni rat između Engleske i Francuske, koji je nazvan Stogodišnji rat (1337— 1453 g.). O uzrocima koji su ga izazvali već je govoreno u XIX glavi. Sem saveza s flandriskim gradovima koji je neobično povećao materijalna sredstva Edvarda III, on je obezbedio sebi saradnju nemačkog cara i nekih kneževa Svetog Rimskog carstva koji su bili na francuskoj granici. Edvard III je kupio tu saradnju za velike pare, koje je dobio na zajam uglavnom od italijanskih bankara, radi čega je morao založiti i krunske dragocenosti. Uostalom, on se docnije oslobodio većine dugova proglasivši državno bankrotstvo. Početak rata bio je za njega vrlo srećan. Pomorska pobeda kod Slejsa (1340 g.), uništenje francuskih ritera kod Kresija (1346 g.), zauzeće Kalea (1347 g.), poraz Škotlanćana koji su upali u severnu Englesku dali su ogromnu prevagu Englezima. Iz Francuske su izvezli ogromnu količinu napljačkanog plena.
321
GLAVA XXIII
USTANAK VATA TEJLORA. LANKASTERSKA I JORŠKA DINASTIJA »Crna smrt«. 1348 g. navalila je na Englesku sa Istoka kuga koja je ostala u sećanju ljudi pod imenom »crne smrti«. Teško je reći koliko je sveta pomrlo u vreme te kuge. Neki istoričari misle da je pomrla trećina celokupnog stanovništva Engleske, drugi polovina, dok neki tu cifru penju na dve trećine. Sporno je i pitanje koliko su bile duboke promene koje je »crna smrt« izazvala u ekonomskom životu Engleske. Izgleda da »crna smrt« Englesku nije zahvatila ravnomerno: u nekim mestima je ostavila strašnu pustoš dok je druga mnogo slabije zahvatila. »Crna smrt« nije uopšte skrenula razvitak engleskog sela na novi put, već je zaoštrila one procese koji su se već pre nje razvijali u Engleskoj. »Crna smrt« je istrebila znatan deo radnog stanovništva grada i sela. Usled toga je tražnja radne snage znatno porasla, a ujedno s tim skočile su nadnice. Skok nadnica objašnjava se i time što su odmah za kugom naišle stočne zaraze i nerodica. Skočile su cene žitu i svim životnim namirnicama. U to je doba novčana renta postala vladajuća forma rente u Engleskoj, osobito na malim riterskim posedima. Vlastelinska je zemlja tamo obrađivana prvenstveno uz pomoć najamne radne snage. No i na onim krupnim, uglavnom manastirskim posedima, gde je još zadržan kuluk, a najamni rad igrao samo pomoćnu ulogu, sada je ovaj poslednji dobio veliki značaj, pošto je smrt pokosila mnoge vilane-kulučare, a oni koji su ostali živi nisu mogli da rade i umesto mrtvih (ma da su lordovi pokušavali da ih nateraju da uzmu deonice preminulih suseda i da snose njihove obaveze). Pred engleske zemljoposednike postavilo se pitanje, gde da nađu radnike i kako da ih nateraju da rade za nisku nadnicu. Isto se pitanje postavilo i pred iznajmljivače radne snage u zanatstvu. Odgovor na to bilo je »radničko zakonodavstvo«.
323
»Radničko zakonodavstvo«. Kraljevska ordonansa1 iz 1349 g. je propisivala da svi muškarci i žene koji nisu stariji od 60 godina, a nemaju sopstvene zemlje ni drugih sredstava za život, stupaju u najam kod onog koji želi da ih uzme, i to za platu koja je bila uobičajena pre kuge. Pritom seniori imaju pravo da drže kod sebe kmetove, ali ne u većoj količini no što je to nužno. Za otkazivanje najma u takvim uslovima, za napuštanje unajmljivača pre isteka roka pretila je tamnica. Globe su udarane i na one koji bi uzimali višu nadnicu nego pre kuge i na one koji bi je davali. 1351 g. Donji dom obratio se kralju sa žalbom da se ordonansa o nadnicama ne izvršava. Na molbu parlamenta izdat je »Statut o radnicima«. Statut je vrlo detaljno ponovio osnovne stavove ordonanse iz 1349 g. i pojačao kazne za njihovo narušavanje. No, dok su se iznajmljivači za narušavanje zakona kažnjavali globom, radnike su okivali i bacali u zatvor. No ni statut nije imao dejstva koje se od njega očekivalo, i Donji dom više puta se obraćao kralju s molbom za preduzimanje mera protiv njegovih prekršilaca. Novi zakoni stalno povećavaju strogost kazni za prekršioce statuta. Radnike koji bi napustili svoje iznajmljivače gone, stavljaju van zakona, žigošu usijanim gvožđem (»Statut o radnicima« 1361 g.). Progonima su bili izloženi svakovrsni savezi koje su međusobno sklapali radnici radi borbe za nadnicu. Pretres prestupa u vezi s radničkim zakonodavstvom prešao je u ruke glavnog organa klasnog obračunavanja u unutrašnjosti — lokalnih sudova. Marks daje jasnu karakteristiku osnovnih teidencija tog zakonodavstva: »Zakonodavstvo o najamnom radu, koje je od samog početka bilo udešeno radi eksploatisanja radnika i koje je u svom razvitku ostalo stalno podjednako neprijateljski raspoloženo prema njemu, započelo je u Engleskoj 1349 sa Statute of Labourers Edvarda III«. »Duh radničkog zakona od 1349 i zakona koji su mu sledili najbolje se shvata iz činjenice da je država doduše dekretirala maksimum najamnine, ali doista ne i minimum.« Na bazi radničkog zakonodavstva dolazilo je do sukoba u samoj feudalnoj klasi. U budžetu krupnog feudalca, koji je uglavnom živeo od feudalne rente, izdaci na najamninu igrali su drugostepenu ulogu. Za ritera s malim posedom, čiju su vlastelinsku zemlju obrađivali prvenstveno nadničari, isto kao i za gradskog zanatliju pitanje se najamnine mnogo oštrije postavljalo. Krupni feudalci u potrazi za radnom snagom često gaze statute, daju višu nadnicu i ne ustručavaju se da primamljuju radnike svojih suseda. Bilo je slučajeva da velikaši priređuju prave oružane napade na susede i otimaju im radnike. Razumljivo je da je kod izdavanja svih novih zakona protiv radnika i preduzimanju drugih mera protiv onih koji krše te zakone inicijativa pripadala Donjem domu. Solidarnost Donjeg doma jasno se ispoljila u »radničkom zakonodavstvu« Edvarda III i njegovog naslednika Ričarda II. Radničko zakonodavstvo bilo je oruđe klasne politike onog 1
Ordonansom se nazivao kraljevski ukaz, statutom se nazivao zakon, koji bi potvrdio kralj na predlog parlamenta.
324
dela zemljoposednika, koji su postepeno napuštali feudalnu proizvodnju, a isto tako i zanatskih preduzimača. Feudalna reakcija. Na posedima krupnih feudalnih lordova, osobito duhovnih lordova, još je potpuno preovlađivala feudalna eksploatacija, a najamni rad imao je samo pomoćni karakter. Za krupnog feudalca glavni izvor prihoda i dalje je bila feudalna renta. Stoga njegovi napori nisu bili usmereni toliko na to da se snizi najamnina koliko da se poveća feudalna renta. Lordovi počinju sve više da pritiskuju seljake i da od njih zahtevaju sve više dažbina i rabota. Ponekad oni počinju da se s novčane rente vraćaju natrag, na radnu rentu, da bi nadoknadili gubitak radne snage na vlastelinskom gazdinstvu. To pojačavanje feudalne rente i vraćanje na njene najteže forme, ta feudalna reakcija bila je jedna od posledica »crne smrti«. Feudalna reakcija pretstavljala je način pomoću koga su lordovi, stojeći na tlu feudalne proizvodnje, nastojali da nadoknade sebi gubitak radne snage i feudalne rente. Tok Stogodišnjeg rata. Međutim, Stogodišnji rat donosio je nove uspehe Englezima. 1356 g. Englezi su naneli strahovit poraz Francuzima kod Poatjea. 1360 g. zaključen je mir u Bretinjiju, po kome je Edvard znatno povećao svoje posede u Akvitaniji i dobio Kale sa okolnom oblašću (vidi gl. XIX). 1369 g. neprijateljstva su obnovljena. Ali su se u to doba u Francuskoj plemstvo i gradski vrhovi, zaplašeni i vojnim neuspesima i još više revolucionarnim pokretom seljaštva i gradske sirotinje, tesno zbili oko kralja. Novi kralj, Karlo V, proveo je nekoliko važnih finansiskih i vojnih reformi. Englezi su trpeli neuspeh za neuspehom. Akvitanija je ustala protiv Engleza, čija joj vladavina nije donosila ništa drugo do poreza i vojnog pustošenja. 1375 g. bilo je zaključeno primirje, po kome je u rukama Engleza ostalo samo nekoliko primorskih gradova. Crkva i državna vlast. Rat s Francuskom doveo je Englesku u neprijateljske odnose prema papskoj stolici, koja se u to vreme nalazila u Avinjonu i podržavala francuske kraljeve. Kraljevsku vlast u Engleskoj pritiskivala je zavisnost od papa koja je stvorena u doba Jovana i Henriha III, i ona je počela da provodi niz mera koje su išle za oslobođenjem od te zavisnosti. 1353 g. izdat je statut, koji je zabranio iznošenje prestupa engleskih podanika pred papski sud. Edvard III otkazao je papi plaćanje danka od 1 hiljade funti sterlinga, koji je ustanovljen u vreme Jovana Bez Zemlje. U Engleskoj počinje da se širi pokret, koji je postavio za cilj široku reformu crkve. Za pitanje crkvene reforme bili su vezani mnogi različiti interesi. Kraljevska vlast je težila da oslobodi englesku crkvu papskog uticaja i da je potčini kralju. Kraljevska vlast i parlamenat gledali su s nezadovoljstvom na to što crkva, koja je nakupila grdna bogatstva, na sve moguće načine izbegava poreze, koji su teško padali na ostalo stanovništvo u doba Stogodišnjeg rata. Kralj je težio da stavi ruku na zemljišne posede crkve. Politički uticaj višeg sveštenstva izazvao je gnev kraljeve okoline. Viklif. Ova tendencija kraljevske vlasti našla je podršku među riterima i buržoazijom, koji su neprijateljski gledali na bogatu feudalnu crkvu i težili da se
325
ona reformiše. Pretstavnik tih reformnih struja bio je profesor Oksfordskog univerziteta Džon Viklif. Viklif je istupio protiv papinih pretenzija. Tvrdio je da papa nema prava da od Engleske zahteva ma kakve dažbine, da crkva ima i suviše mnogo imanja i da kralj ima pravo da joj oduzme njene bogate posede. Papa je zatražio da se Viklifu sudi, ali ga je državna vlast uzela pod svoju zaštitu. Na njegovu stranu stala je londonska buržoazija. Među gradskom sirotinjom koja je mrzela crkvu zbog ugnjevatanja i dažbina ime Viklifa počelo je da uživa popularnost. Kada su episkopi, ispunjavajući naređenje pape, počeli da sude Viklifu, upali su londonski građani u sudsku dvoranu i silom ih primorali da prekinu suđenje. Sada je Viklif istupio odlučnije. Izražavajući težnje buržoazije, on je počeo da zahteva korenitu reformu crkve. Izneo je kritiku osnovnih dogmi katoličke crkve, odbacujući sveštenstvo, mnoge obrede, indulgencije, tajnu ispovest, poštovanje svetaca i tajnu transsupstancijacije. Sveto pismo proglasio je za jedini izvor vere. Da bi ga učinio pristupačnim buržoaziji, potpomagao je prevođenje biblije s latinskog na engleski jezik. Viklifove ideje tokom sledeća dva veka izvršile su vrlo jak uticaj na učenja svih buržoaskih reformatora crkve. Lolardi. Pored reformnih planova državne vlasti i buržoazije raslo je duboko nezadovoljstvo crkvom među širokim slojevima trudbenika i, naročito, seljaštva. Crkva je za seljaka bila jedan od najsurovijih eksploatatora. Nigde feudalne obaveze nisu bile tako surove i nigde nisu tako uporno zahtevane kao na zemlji »uzornih gazda« toga vremena — manastira i episkopija. Crkveni seniori uporno su se držali kmetstva i kuluka. Crkva je progonila seljaka traženjem svojih desetaka i drugih dažbina. Buržoaska reformacija oličena u Viklifu težila je da iskoristi to narodno nezadovoljstvo da bi izazvala širok pokret protiv katoličke crkve. Taj pokret nalazi podršku i među nižim sveštenstvom. Mnogi njegovi pretstavnici živeli su polusirotinjski, mrzeli bogatu crkvu i razumevali narodne nevolje. Viklif je po zemlji slao svoje učenike i sledbenike. Ti siromašni sveštenici ili lolardi, odeveni u grube vunene mantije, svuda su propovedali Viklifovo učenje i istupali protiv bogate i moćne crkve. Ali, u njihove propovedi počeli su da se uvlače i drugi motivi. Propovedajući među seljacima, nastojeći da uobliče njihove težnje, lolardi počinju da propovedaju i protiv feudalaca, narodnih ugnjetača, i protiv zloupotreba kraljevskih činovnika. Oni izobličuju nepravednost poretka u kome jedni moraju čitavog veka da rade za druge. Oni su govorili da je bog ljude stvorio jednakima. »Kad je Adam orao, a Eva prela, gde su tada bili plemići?«. Među tim narodnim propovednicima naročito se isticao svojim talentom i snagom ubeđivanja Džon Bul. On je zahtevao ukidanje crkvenog desetka i oduzimanje crkvi njenih ogromnih imanja. Crkvene su ga vlasti mrzele i gonile, ali ga je narod skrivao. Najzad je bio uhvaćen i bačen u tamnicu kenteberiskog arhiepiskopa.
326
Ričard II. Glavarina. Za vreme Ričarda II (1377—1399 g.), naslednika Edvarda III, obnovljen je rat s Francuskom. Rat je tekao nepovoljno za Englesku. Francuski brodovi pustošili su engleske obale. Ekspedicije koje su slali Englezi ostajale su bez rezultata. Rat je stajao mnogo novaca. 1377 g. parlamenat je uveo glavarinu. Svaki Englez morao je plaćati 1 grot (4 penija). 1379 g. porez je ponovo raspisan. Nova glavarina, uvedena 1380 g., utrostručila je poresko opterećenje (na jedan šiling). Glavarina, a još više zloupotrebe pri njenom skupljanju bili su poslednja kap koja je prepunila čašu seljačkog strpljenja. Među seljacima, ugnjetenim porastom feudalne rente, zauzimanjem opštinske zemlje, vraćanjem na kuluk, već je davno počelo podvodno talasanje. U propovedima lolarda izražavano je njihovo nezadovoljstvo. Nije bilo ni jednog sloja među engleskim vilanima, koji ne bi bio ozlojeđen feudalcima i državnom vlašću koja je seljake ugnjetavala sve novim porezima. Gornji sloj kmetskog seljaštva koji se obogatio trgujući žitom, stokom i vunom i koji je kupovao zemlju, mrzeo je kmetstvo. Srednje seljaštvo, koje je pretstavljalo osnovnu masu kmetskog stanovništva, najviše je nastradalo od porasta feudalne rente i vraćanja na kuluk. Seljačka sirotinja, koja je prvenstveno živela od prodaje svoje radne snage, stradala je od radničkog zakonodavstva i od toga što su lordovi zauzimali opštinsku zemlju. Svi su proklinjali državnu vlast — kraljevske savetnike, koji su tovarili na narod teške dažbine. Početak seljačkog ustanka. 1381 g. izbio je u istočnoj Engleskoj ustanak. Seljaci su najurili poreznike i kraljevske činovnike. Neke od njih su pobili. Ustanicima su pristupali sve novi i novi odredi seljaka, koji su bili naoružani lukovima, tojagama, sekirama, kosama i vilama. Ustanak je počeo kao protest protiv teških poreza, ali se uskoro okrenuo protiv svih ugnjetača naroda i, najviše, protiv feudalaca. Naročitu mržnju seljaka izazvali su crkveni feudalci — episkopi i opati. U mnogim mestima istočne Engleske obrazovani su seljački odredi. Oni su uništavali vlastelinska imanja i manastire, odvodili. stoku, odnosili pokućanstvo i spaljivali dokumente u kojima su bile zapisane seljačke obaveze. Seljacima je često priticala u pomoć i gradska sirotinja. Najvećom organizovanošću odlikovao se ustanak u grofovijama oko Londona — u Eseksu i Kentu. Kentski seljaci oslobodili su iz tamnice Džona Bula i učinili ga jednim od svojih vođa. Džon je propovedao nepomirljivu klasnu mržnju prema narodnim ugnjetačima. On je pozivao da se poubijaju svi seniori i njihovi pomagači — kraljevske sudije. Govorio je da će stvari u Engleskoj krenuti nabolje tek onda kada sva dobra postanu zajednička, kad ne bude ni vilana ni plemića i kada svi budu jednaki. Glavni vođ ustanka bio je zanatlija, zidar Vat Tejlor. Po njegovom imenu ustanak iz 1381 g. obično se zove »ustanak Vata Tejlora«. Seljaci-ustanici u Londonu. Seljaci iz Eseksa i Kenta pošli su na London u dva velika odreda. Londonski pretsednik opštine naredio je da se zatvore gradske kapije, ali gradska sirotinja nije dozvolila da se to učini. I među londonskim stare-
327
šinama, koje su se birale između bogatih trgovaca, bilo je nezadovoljnih politikom kralja i njegovih savetnika. Nezadovoljstvo buržoazije bilo je izazvano rđavim vođenjem rata, koji je potpuno uništio englesku spoljnu trgovinu. Neki od starešina naredili su straži da propusti seljake, misleći da će iskoristiti seljački ustanak da bi zaplašili kralja i njegove savetnike. S razvijenim zastavama, ne nailazeći na otpor, seljaci su ušli u grad. Počeli su da pale i ruše kuće najomraženijih lica u narodu. Gonili su i ubijali kraljevske sudije koje su smatrali za krivce ugnjetavanja naroda. Seljaci su provaljivali tamnice i puštali zatvorenike na slobodu. Seljaci-ustanici su opkolili londonski zamak Tauer, u kome se tada nalazio kralj Ričard II i tražili da on izađe da s njima pregovara. Čim je kralj izišao iz Tauera, seljaci su prodrli u zamak i pobili nekoliko velmoža koji su se tamo zatekli, a među njima i kenteberiskog arhiepiskopa. Zahtev seljaka. Do sastanka s kraljem došlo je u Majlendu. Seljaci su kralju izneli svoje zahteve, koji su dobili naziv majlendski program. Majlendski program tražio je ukidanje kmetovskog sistema, ukidanje kuluka i uvođenje jednoobrazne niske novčane rente (4 penija po akru), slobodnu trgovinu po svim gradovima i mestašcima Engleske i amnestiju za ustanike. Kralj je bio prinuđen da pristane na sve seljačke zahteve. Jedan deo seljaka poverovao je kraljevim obećanjima, napustio London i uputio se kućama. Ali su mnogi ustanici, osobito siromasi, bili nezadovoljni. Njima je bila potrebna zemlja i ukidanje surovih zakona protiv radnika. Ničega od svega toga nije bilo u kraljevim obećanjima. Znatan deo seljaka, zajedno s Vatom Tejlorom i Džonom Bulom, ostao je u Londonu. Oni su tražili da se ponovo sastanu s kraljem. U to vreme počela je gradska sirotinja u Londonu da se razračunava sa svojim ponižavateljima i ugnjetačima. U početku se narodni gnev sručio na strance — Flamance i Italijane. Flamanci su u Londonu bili uglavnom iz redova bogatih suknara koji su se iselili za vreme događaja u vezi sa Stogodišnjim ratom. Oni su u Engleskoj otvarali velika preduzeća u kojima su eksploatisali radnike i sitne majstore. Italijani su bili uglavnom zelenaši. Ali su nasilja počela da zahvataju i engleske trgovce. Engleski bogataši su se uplašili i počeli da kupe oružane snage protiv seljaka-ustanika i gradske sirotinje. Kralj je bio primoran da se ponovo sastane sa seljacima. U odredu s kojim se kralj sastao u Smitfildu preovlaćivali su ljudi iz Kenta, koji se od drugih istočnih grofovija razlikovao po tome što u njemu gotovo nije ni bilo kmetova. Ali je slobodno seljaštvo te grofovije jako patilo od oskudice u zemlji. Kentski odred je uglavnom zastupao interese seljačke sirotinje. Smitfildski zahtevi znatno se razlikuju od majlendskih. Seljaci su tražili da se ukinu svi zakoni sem vinčesterskog (taj zakon, izdat za vreme Edvarda I, garantovao je ličnu i imovinsku bezbednost), da se oduzmu zemlje episkopima, manastirima i sveštenicima i da se podele parohijanima. Zahtevali su da se ukinu sve privilegije seniora i da se staleži izjednače. Insistirali su na tome da se seljacima vrate opštinska prava koja su prisvojili seniori. Među tim zahtevima nalazi se i
328
ukidanje kmetovskog (feudalnog) prava. To je jedina tačka u kojoj su ponovili majlendski program. Ali, londonska buržoazija i feudalci već su se bili pripremili za otpor. U vreme kraljevih pregovora sa seljacima londonski pretsednik opštine izdajnički je ubio Vata Tejlora. Veliki oružani odred sastavljen od ritera i bogatih građana dojurio je kralju u pomoć. Seljaci, nemajući više svoga vođa, ustezali su se da stupe u borbu. Davali su im svakojaka obećanja, obećavali su im da ih neće goniti zbog učestvovanja u ustanku i privoleli ih da se raziđu kućama. Ugušivanje ustanka. Seljaci su se razišli u ubeđenju da su svi njihovi zahtevi prihvaćeni. Rešili su da više neće kulučiti i smatrali se slobodnim ljudima. Ali u međuvremenu su po grofovijama bila, u ime kralja, razaslata naređenja da se svi riteri sakupe u Londonu. Riterski odredi dali su se u poteru za seljacima, koji su se delom već bili razišli kućama, i bez muke ih uništili. Odmah zatim su poslate kraljevske sudije u sve ustaničke oblasti i ovi su se svirepo razračunavali sa ustanicima. Mnoštvo seljaka bilo je povešano. Po rečima letopisca, širom cele zemlje bila su podignuta vešala, ali na njima nije bilo dovoljno mesta za sve osuđene. Ljudi su u masama bežali iz sela kud su ih oči vodile. Na trgu u Londonu bio je postavljen panj na kome su otsecali glave gradskoj sirotinji koja je učestvovala u ustanku. Svirepa smrtna kazna stigla je vođe ustanka, među njima i Džona Bula. Kralj je razaslao naredbu da seljaci bez pogovora moraju slušati seniore i ispunjavati sve one obaveze koje su imali pre ustanka. Tako je ugušen seljački ustanak. On je bio uperen protiv feudalizma i težio je da ukine ustanovu kmetstva. Seljaci su želeli da postanu slobodni posednici zemlje i da vuku korist od trgovine poljoprivrednim proizvodima. Oni su pretrpeli poraz. O opštim uzrocima poraza srednjovekovnih ustanaka već je govoreno u vezi sa Žakerijem (vidi gl. XIX). Seljaci, rasuti po celoj zemlji, vezani za uske lokalne interese, nisu umeli da se ujedine i da rade organizovano. Veliki deo ustanika nije učestvovao u pohodu na London, već se ograničio samo na borbu sa seniorima po svojim grofovijama. Sem toga, već je među samim seljaštvom počelo raslojavanje. Interesi bogatih seljaka i sirotinje nisu se podudarali. Stoga ni u Londonu seljaci nisu dejstvovali zajedno. Jedan je deo napustio London posle prvog sastanka s kraljem, ostavivši siromahe na cedilu. Klasna svest seljaka još je bila slaba. Oni su mrzeli feudalce, a isto tako i kraljevske savetnike, jer su ih smatrali uzročnicima teških poreza. Ali su oni verovali da će se kralj za njih zauzeti i s poverenjem su gledali na njegova lažljiva obećanja. Sve je to dovelo do sloma seljačkog ustanka. Ipak je ustanak Vata Tejlora zadao snažan udarac feudalizmu. Feudalni posednici sada su se bojali da seljake teraju na kuluk i da im povećavaju obaveze. Tokom XV veka gotovo svi seljaci su prevedeni na novčane dažbine. Pritom su mnogi od njih otkupljivali slobodu, tako da je krajem XV veka u Engleskoj ostalo vrlo malo kmetova.
329
Selo i grad krajem XIV veka. Onaj koji bi se otkupio kmetovske zavisnosti postajao je lično slobodan i, ako je hteo, mogao je otići od svog lorda. Ali za svoju deonicu on je morao da ispunjava obaveze prema lordu. Sada preovlađuje novčana renta, ali se tu i tamo susreće i kuluk i produktna renta. Prava seljaka na ranije kmetovske deonice nisu uživala zaštitu kraljevskih sudova. Kao ni raniji kmet, nije se ni držalac takve deonice mogao žaliti sudu ako bi lord zauzeo njegovu zemlju ili mu povećao obaveze. Takve seljake, potomke ranijih vilana, nazivani su kopiholderima, ili držaocima na osnovu kopije (oni su kao dokumenat o posedu imali izvod, ili »kopiju«, iz protokola mesnog suda). Sudovi prave oštru razliku između kopiholdera i friholdera (slobodnih držalaca). Friholderi su bili faktički sopstvenici svoje zemlje i lordu su plaćali samo male novčane iznose. Bogati friholderi imali su pravo da učestvuju na izborima za parlamenat. Kopiholderi su bili lišeni tog prava. U to vreme dolazi do velike promene u engleskom zanatstvu i trgovini. Počevši od XIV veka u Engleskoj postiže velike uspehe vunarska proizvodnja. Zanatlije koje su se preselile iz Flandrije otvarale su u Londonu i po drugim mestima velike radionice, u kojima su izrađivale fine tkanine. No još se više raširila izrada nebojenih seljačkih tkanina. One su se mnogo tražile u Flandriji i u Firenci. Tamo su kupovali neobojene engleske tkanine, pa ih bojili i prerađivali. Proizvodnja nebojenih tkanina vršena je u Engleskoj u okviru domaće radinosti. Njom se uglavnom bavila seoska sirotinja. Seljaci — kućne zanatlije radili su za trgovce, koji su kod njih kupovali tkanine. Seljaci su retko imali novaca da kupe vunu, i trgovci-prekupci davali su im sirovine na dug. Usled toga kućne zanatlije su dospevale u punu zavisnost od trgovaca. Od XIV veka Engleska izvozi sve manje vune; glavni predmet izvoza postaje nebojena tkanina. Do velikih promena došlo je i u trgovini. Ranije su trgovci iz drugih zemalja dolazili u Englesku po vunu. Sada su se u Engleskoj počela stvarati trgovačka društva za izvoz tkanina. Najčuvenije među njima bilo je društvo »trgovaca-avanturista« koje je nastalo početkom XV veka. U XV veku engleski trgovački brodovi pojavili su se u svim morima Zapadne Evrope. U Engleskoj je počelo da se menja čitavo društveno uređenje. Prvo mesto u engleskoj privredi počelo je da dobija gajenje ovaca, proizvodnja tkanina i pomorska trgovina. Sve je to rušilo stari feudalni poredak. U XIV i XV veku sistem kmetstva brzo propada, a na selu i u gradu sve se više širi najamni rad. U Engleskoj počinje da se stvara novo plemstvo. To novo plemstvo ne liči na staro, feudalno. Ono ne živi toliko od eksploatacije zavisnog seljaštva koliko od eksploatacije najamnog rada i prodaje svojih proizvoda. Trgovina, cene vuni i žitu, niska najamnina — to su pitanja koja najviše interesuju novo plemstvo. U redove tog novog plemstva prodiru trgovci, koji su kupili zemljoposed, a isto tako i obogaćeni kulaci. Novom plemstvu bila je potrebna jaka kraljevska vlast, koja bi mogla da zaštiti interese engleske trgovine i da čvrsto drži u potčinjenosti radnike.
330
Obrazovanje engleske nacije. Do XIV veka još se ne može govoriti o jednoj engleskoj naciji u smislu zajedničkog jezika i kulture. Aristokratija se sastojala od Normandijaca i Francuza. Oni se nisu stopili sa Anglo-Saksima, govorili su francuski i po svojoj kulturi bili su bliži Francuzima nego Anglo-Saksima. Osvajači Engleske sami su sebe nazivali »Francima«. Letopisi još dugo suprotstavljaju »Normane« »Anglima«. Na francuskom ili latinskom vođena je administracija kraljevske kurije, pisani su zakoni, sastavljane hronike. Francuska riterska pesma i roman služili su aristokratiji kao razonoda. Ali, otprilike od XIV veka pobednici i pobeđeni počinju da se stapaju u jednu naciju — englesku. Glavnu ulogu u obrazovanju engleske nacije igralo je unutrašnje ujedinjavanje zemlje, porast robne proizvodnje u zemlji, trgovačkih veza i jačanje državnog jedinstva. Glavne nosioce nove nacionalne kulture pretstavljaju buržoazija i riteri. Te grupe, više od svih drugih povezane s porastom robno-novčane privrede, težile su jačanju nacionalnog jedinstva. U njihovoj sredini izgrađuje se opšteengleski književni jezik. On je formiran na bazi anglo-saske gramatike pod znatnim uticajem francuskog i latinskog jezika. Buržoazija i riteri, kojima je maternji jezik bio anglo-saski, uzeli su iz jezika više klase, književnosti i crkve mnogo izraza koji su nedostajali u narodnom jeziku. U XIV veku javlja se niz proznih pisaca i pesnika koji pišu na engleskom jeziku; sveto pismo prevedeno je na engleski jezik. U XIV veku piše na engleskom jeziku jedan od najvećih pesnika Engleske, Džofri Čoser. Čoser i Viklif su pretstavnici nove buržoaske kulture. Svaki se od njih bori u svojoj oblasti s feudalnom ideologijom. Dok je Viklif položio osnove buržoaskoj crkvi, Čoser je bio jedan od rodonačelnika buržoaskog realizma u književnosti. Obojica odražavaju porast nacionalne svesti mlade engleske buržoazije. Engleski jezik tek postepeno potiskuje latinski i francuski jezik iz suda i parlamenta. Do kraja XV veka parlamentarni akti pisani su na francuskom. Latinski ostaje jezik crkve i nauke. Ali govorni jezik svih klasa društva i jezik književnosti postaje engleski. Novo i staro plemstvo. Novo plemstvo se formira uglavnom u sredini onog sloja koji je ranije označavan imenom »riterstvo«. Taj sloj odavno, još od vremena Henriha II, počinje da gubi svoj vojnički karakter. To su zemljoposednici, seoske gazde. Ne uzimaju ovi svi ritersku titulu. Obično ih nazivaju »džentelmenima« (plemenitima); skupno ime za čitav sloj srednjih i malih posednika je džentrija. Ponekad ih još nazivaju »eskvajerima« ili »skvajerima« (što doslovno znači »štitonoša«); tako su nazivali lice koje je imalo pravo na ritersku titulu, ali je još nije dobilo. Raspadanje starih feudalnih odnosa i rađanje novih, kapitalističkih, vrši se najbrže u ovoj sredini. Ali krajem XIV veka »novo plemstvo« još nije postalo krupna politička sila. »Baroni«, feudalni velikaši, zadržavaju rukovodeći položaj u životu engleske države. Mi šta više možemo govoriti o »feudalnoj reakciji« u političkom životu Engleske, reakciji koja je počela krajem XIV veka. Jednovremeno s postepenim izumiranjem feudalizma, s porastom engleske industrije i zanatstva,
331
izgrađivanjem novog plemstva politički život Engleske kao da dobija crte koje potsećaju na XII vek, na epohu Stevana i Matilde. Beskonačni feudalni ratovi i razmirice, borba za presto među feudalnim klikama — to su karakteristične crte političkog života Engleske od kraja XIV do kraja XV veka. Samovolja feudalaca krajem XIV v. Feudalni velikaši okružuju se velikim pratnjama najamnika, koje uglavnom vrbuju među propalim plemstvom. Oni dobijaju uniformu (»livreja«) s grbom barona — otuda naziv tih vojnih pratnji »livreje«. U Engleskoj počinju da gospodare grupe feudalaca, međusobno povezane rodbinskim vezama — čitavi feudalni klanovi. Velike feudalce okružuju mali rođaci i susedi koji od njih zavise. Feudalac sa svojim »livrejom«, sa svojim srodnicima i klijentima, ne boji se ni kralja, ni njegovih sudova ni činovnika. On napada na susede, zauzima njihovu zemlju, a njegova pratnja ponekad pljačka na drumovima i upušta se u prave bitke s vlastima i s državnom vojskom. Izbori za parlamenat vrše se pod neposrednim pritiskom tih bandi koje glasaju po naređenju svog lorda i uteruju strah u kosti svim ostalim biračima. Donji dom dospeva u ruke baronskih eksponenata. Baroni su dolazili u parlamenat s naoružanim pratnjama. Kada je bilo zabranjeno da se u parlamenat unosi oružje, oni su dolazili s tojagama. Parlamenat je 1426 g. dobio naziv »batinski parlamenat«. Kada su zabranjene tojage, oni su krili pod plaštevima kamenje i olovne tegove. Ovo vaskrsavanje feudalne anarhije stoji u vezi sa opadanjem feudalne privrede. U to vreme kada se novo plemstvo prilagođavalo novim uslovima proizvodnje i sve više prebacivalo na kolosek kapitalističke eksploatacije, privreda krupnih feudalaca, koji su živeli prvenstveno od feudalne rente, preživljavala je oštru krizu. Pokušaj feudalaca da povećaju feudalnu rentu i naročito kuluk nije bio krunisan uspehom. On je krajnje ozlojedio seljake i bio jedan od uzroka koji su izazvali ustanak 1381 g. Bez obzira na to što je ustanak bio ugušen, na njega je dugo sačuvana uspomena, i lordovi se nisu usuđivali da ponove svoje pokušaje. U većini slučajeva oni prestaju da vode svoje vlastelinsko gazdinstvo i daju vlastelinsku zemlju u arendu. Arendatori vlastelinske zemlje bili su uglavnom obogaćeni seljaci. Likvidacija vlastelinskog gazdinstva dala je znatan potsticaj za raslojavanje seljaka i porast bogatog gornjeg sloja u njemu. Ali u isto vreme ona je imala i vrlo važnih posledica za feudalce. Likvidirajući svoje vlastelinsko gazdinstvo, feudalac je gubio svaku vezu s tržištem i nije imao mogućnosti da iz trgovine izvlači profit. U isto vreme seljačke rente su bile fiksirane. Feudalac se pretvara u prostog uživaoca rente, ali su na tom putu njegove mogućnosti bile veoma ograničene. I zato feudalac usmerava svoje želje u pravcu parazitske eksploatacije državnog aparata kao sredstva za povećanje svojih prihoda. Glavni zadatak feudalnih klika postaje borba za vlast, borba za sticanje kraljevske krune ili uticaja na kraljevskom dvoru kako bi se pljačkala državna kasa. Drugi izvor prihoda postaje vojnička pljačka, ratni plen pa čak i jednostavno pljačkanje na drumovima. U epohi opšteg uspona privrednog života
332
Engleske feudalci su se opet pretvorili u opasne pljačkaše, podivljali su i svojom krvavom borbom za plen nanosili ogromnu štetu interesima onih klasa koje sada sve više izbijaju u prvi red u privrednom životu zemlje. Lankasterska dinastija. 1399 g., na inicijativu barona sa severa, Ričard II je bio zbačen. Baroni su pritom iskoristili krajnju ozlojeđenost raznih slojeva engleskog društva, izazvanu rđavom vladavinom Ričarda II. Oni su na kraljevski presto postavili Henriha Lankastera pod imenom Henriha IV. Stogodišnji rat s Francuskom stišao se od vremena Ričarda II. Ratne operacije obnovljene su s novom snagom za vreme drugog kralja iz lankasterske dinastije, Henriha V (1413—1422 g.). Gazdovanje feudalaca, teški porezi, gonjenja jeretika, kao sredstvo ugušivanja antifeudalnih pokreta, doveli su na početku vlade Henriha V do dubokih narodnih nemira koji su zahvatili čitavu zemlju. Da bi odvratio pažnju naroda od unutrašnjih nereda, dobio opravdani izgovor za nove finansiske zahteve i zadovoljio feudalce koji su bili željni rata i plena, Henrih je požurio da obnovi rat s Francuskom. Okolnosti su za to bile povoljne. Borba burgundaca i armanjaka dostigla je krajnju žestinu; burgundski vojvoda stupio je u savez sa Englezima. Henrih V pokazao je sjajne vojničke sposobnosti. 1415 g. on se iskrcao u Francuskoj i s malim snagama potukao Francuze kod Azenkura. Uskoro je zavladao čitavim severom Francuske i zauzeo Pariz (vidi gl. XX). U jeku svojih uspeha Henrih se iznenada razboleo i umro (1422 g.). Henrih VI. Kruna je pripala njegovom sinu Henrihu VI (1422—1461 g.), koji u to vreme nije imao ni godinu dana. Oko prestola je zametnuta borba najkrupnijih feudalaca Engleske za uticaj i vlast. Međutim, sjajno započeti rat u Francuskoj uzimao je za Engleze sve gori obrt. Strašna pustošenja kojima su Englezi izložili nesrećnu zemlju izazvala su opšti revolt protiv osvajača. Plemstvo, buržoazija i seljaštvo zbili su se oko kralja Karla VII. Burgundski vojvoda, koji je svojim savezom toliko olakšao Englezima njihove prve uspehe, raskinuo je savez sa Engleskom zbog engleskih pokušaja da zauzmu Nizozemsku i stupio u savez s Karlom VII. Englezi su trpeli neuspeh za neuspehom. Borba feudalnih klika na dvoru još je više pogoršala stvar. Englezi su malo pomalo izgubili sve što su osvojili u Francuskoj. Po svršetku Stogodišnjeg rata (1453 g.) ostao im je u rukama jedino Kale. Dok su ratni uspesi Henriha V privremeno zadržavali narodno nezadovoljstvo, bezobzirno gospodarenje feudalaca, prekomerno povišavanje poreza, pljačkanje državne kase i sramni neuspesi u Francuskoj za vreme njegovog naslednika izazivali su sve veće roptanje. Riteri, buržoazija i gornji sloj seljaka želeli su jaku vlast koja bi učinila kraj feudalnoj anarhiji. Nasuprot lankasterskoj dinastiji, za čije su vladavine bezobzirno gospodarili feudalci, riteri i građani počeli su da podržavaju pretstavnike jorške dinastije, krupne zemljoposednike u Engleskoj. Daleki rođak kraljevskog roda vojvoda Ričard Jorški bio je popularan kao sposoban vojskovođa, koji je jedno vreme popravio
333
položaj Engleza u Francuskoj. Široki engleski krugovi objašnjavali su sve vojne neuspehe njegovim opozivanjem, do koga je došlo zbog intriga njegovih protivnika na dvoru. Opšte nezadovoljstvo dovelo je do ustanka koji je zahvatio jug Engleske. Centar ustanka postala je grofovija Kent. Ustanak Džeka Keda. Ustanak, kome je stao na čelo Džek Ked, iskusan vojnik, dobio je organizovan karakter. Parohije su slale oružane odrede; u nekim mestima vlasti su skupljale narodnu vojsku formalnim naredbama. Osnovnu masu ustanika činili su seljaci, ali im se pridružilo i mnogo ritera. Među njihovim pristalicama bilo je i nekoliko barona. Na čelu armije od 20 hiljada ljudi Džek Ked je krenuo na London. Ked je imao manifest koji je sadržavao niz tužbi i zahteva. Kedov manifest protestovao je protiv teških poreza i globa, protiv iznuđivanja od strane kraljevskih činovnika, osobito pri ubiranju poreza, protiv nezakonitog pritiska na izbore i niza drugih zloupotreba, a isto tako i protiv neuspešnog vođenja rata u Francuskoj. Manifest je tražio da se uklone sva ta zla, da se kralju vrate kraljevski posedi koje su razneli feudalci, da se uklone rđavi savetnici i da se na vlast pozove vojvoda jorški. Sve su to bili politički zahtevi. Samo je jedan zahtev imao socijalni karakter — zahtev da se ukine »radničko zakonodavstvo«. Preovlađivanje političkih zahteva i njihov umereni karakter pokazuju da je rukovodeću ulogu na tom stadiju pokreta uzeo gornji društveni sloj ustanika, riteri, koji su nastojali da istaknu program u kome bi se na neki način mogli složiti svi društveni slojevi koji su učestvovali u ustanku. Osnovna masa seljaka i naročito seljački gornji sloj mogli su se u prvo vreme zadovoljiti tim programom, jer se feudalna eksploatacija nije pojavljivala u to vreme toliko u obliku neposrednog povećavanja feudalne rente koliko u obliku iskorišćavanja državnog poreskog aparata da bi feudalne klike opljačkale narod. Zato je politička reforma bila najvažnija i za seljaštvo. Ustanak uperen protiv krupnih feudalaca imao je u početku znatnog uspeha. Vladine vojne snage pokazale su se nesigurne; ustanici su stigli do prestonice koja im je otvorila kapije. Džek Ked je predao sudu i pogubljenju u narodu najomraženije kraljevske savetnike koje su uspeli da uhvate u Londonu. Ali, sporazum s londonskom buržoazijom nije trajao dugo. Kao i u vreme Vata Tejlora, londonska je sirotinja ustala protiv svojih ugnjetača i zajedno sa seljacima počela da pljačka kuće i radnje bogatih trgovaca i gradskih vlasti. Tada se londonska buržoazija, na čelu s pretsednikom opštine, latila oružja i uz pomoć tauerskog garnizona potisla ustanike iz grada. Kedov pokušaj da se silom vrati u London nije uspeo; ustanici su neodlučno stajali pred prestonicom. Tada su kenterberiski arhiepiskop i drugi crkveni prelati istupili kao posrednici. U ime kralja i njegovog veća obećali su ustanicima punu amnestiju ako se odmah raziđu. Ked, videći da se njegove pristalice kolebaju, raspustio je svoje odrede, posle čega je vlada odmah ukinula amnestiju. Ked je bio uhvaćen i pogubljen, a po čitavom Kentu su bila podignuta vešala. Pojedinačni pokušaji ustanka u drugim grofovijama brzo su bili ugušeni.
334
Rat Crvene i Bele ruže. Poraz Kedovog ustanka i klasni sukobi koji su nastali u vreme tog ustanka primorali su buržoaziju i novo plemstvo da napuste nadu u široki narodni pokret, kao u sredstvo borbe protiv vladavine feudalaca. Sada oni polažu sve svoje nade u jorškog vojvodu i promenu dinastije. Vojvoda se pored toga oslanjao na feudalce koji su s njim bili u rodbinskim vezama kao i na feudalne grupe koje su bile potisnute s vlasti i uticaja na dvoru. Obe strane počele su se pripremati za oružani sukob. 1455 g. došlo je do prve bitke između pristalica jorške dinastije i feudalaca koji su držali u svojim rukama vlast pod Henrihom VI Lankasterom. To je bio početak dugog građanskog rata, koji je u istoriji dobio naziv »rata Crvene i Bele ruže«: u grbu Lankastera bila je crvena, a u grbu Jorka — bela ruža. Zemlja se podelila na pristalice crvene i pristalice bele ruže. Uz Lankastere je stala većina krupnih feudalaca, naročito feudalci severa koji su se navikli na političku samostalnost i koji su imali velike oružane snage. Uz Jorke je bio jedan deo krupnih feudalaca ekonomski razvijenijeg juga, a isto tako većina »novog plemstva« i buržoazije koji su težili zavođenju jake kraljevske vlasti. Uostalom, za mnoge feudalce taj je rat bio samo izgovor za pljačku, razbojništvo i jačanje svoje političke samostalnosti. Oni su prelazili s jedne strane na drugu prema tome kakva im se gde korist ukazivala, prema ličnim vezama ili zavadama. Kraj Stogodišnjeg rata ojačao je vojne odrede feudalaca popunjavane najamnicima koji su ostali bez posla. Rat dveju ruža bilo je vreme najvećeg pirovanja feudalne svojevolje i bezakonja. Vojvoda Ričard Jorški izgubio je glavu posle poraza kod Vekfilda. Na čelo jorkista stao je njegov. sin Edvard, devetnaestogodišnji mladić, koji je pokazao sposobnosti izvanrednog vojskovođe. 1461 g. on je zauzeo London. Lordovi koji su bili s njim proglasili su ga za kralja, a građani su s radošću podržavali taj izbor. Uz pomoć ritera i bogatog seljaštva na jugu Engleske Edvard je naneo odlučan poraz pristalicama Lankastera, završivši ga strašnim pokoljem pobeđenih. Edvard je bio krunisan u Vestminsteru. Dinastija Jorka. Stupanjem na presto Edvarda IV (1461—1483) rat ruža nije završen. Ratne akcije su obnovljene. Lankasteri su pretrpeli nov poraz, mnogi baroni-lankasterci su poginuli na gubilištu, a njihova imanja bila konfiskovana. Ali, Edvard nije imao poverenja ni u barone-jorkiste i nastojao je da stvori novu aristokratiju, privlačeći k sebi ljude iz redova srednjih ritera i deleći im titule i posede. Druga polovina vlade Edvarda IV protekla je bez novih feudalnih meteža. Ali moć feudalaca još ni izdaleka nije bila skršena. Edvard IV nepoverljivo se odnosio prema parlamentu, jer su se izbori za parlamenat još nalazili pod uticajem feudalne aristokratije. On je nastojao da po mogućnosti prođe bez parlamenta, i naročito nije hteo da od njega zavisi u finansiskom pogledu. On je više voleo da pribegava »dobrovoljnim poklonima«, takozvanim »benevolencijama«. Njihova dobrovoljnost bila je vrlo sumnjiva, ali bogata buržoazija nije odbijala kralja, jer
335
joj je čvrsta vlast garantovala da se neće vratiti feudalna anarhija. Edvard je pribegao i prinudnim zajmovima. U kraljevim rukama nalazio se važan izvor prihoda — zemlja konfiskovana od feudalaca. Sem toga, on je primorao parlamenat da mu izglasa doživotno pravo na ubiranje carina. Kralj se nije ustručavao ni da sam učestvuje u trgovačkim poslovima. Kraljevski brodovi vozili su kalaj, vunu i platno u luke Sredozemnog Mora. 1475 g. Edvard je napao Francusku, ali se Luj XI otkupio jednokratnom sumom i godišnjom penzijom engleskom kralju. Sem toga, Edvard se bavio i kvarenjem novca, što su engleski kraljevi dotada izbegavali. Sve je to stavljalo na raspoloženje Edvardu znatna sredstva, činilo izlišnim sazivanje parlamenta i oslobađalo kralju ruke u pitanjima uprave i zakonodavstva. Vlada Edvarda IV već priprema eru engleskog apsolutizma. Posle smrti Edvarda IV na presto je stupio njegov dvanaestogodišnji sin Edvard V. Njegov regent ili »protektor« postao je njegov ujak Ričard Glosterski. Ričard je zatvorio u Tauer maloletnog kralja zajedno s njegovim bratom i sebe proglasio za kralja pod imenom Ričarda III. Deca su uskoro po naređenju ujaka bila ubijena. Baroni su iskoristili ovaj dvorski prevrat za novi ustanak. Oni su istakli svog kandidata za presto — Henriha Tjudora, naslednika Lankasterske kuće. Uz njega su bili i lankasterci i mnogi jorkistički baroni, nezadovoljni strogom politikom Ričarda III. 22 avgusta 1485 g. došlo je do odlučne bitke kod Bosvorta između Ričardove i Henrihove vojske, a ona se završila potpunim kraljevim porazom i njegovom pogibijom. Za kralja Engleske bio je proglašen Henrih Tjudor. On se uskoro oženio kćerkom Edvarda IV, Jelisavetom, naslednicom jorške kuće. U svom grbu sjedinio je crvenu i belu ružu. Henriha Tjudora, osnivača nove dinastije Tjudora, doveli su na presto baroni lankasterske i delom jorške stranke. Ali je on nastavio politiku koju je vodio Edvard IV — politiku dosledne borbe s političkom samostalnošću barona i jačanja kraljevske vlasti. Njemu je bilo utoliko lakše da sprovodi tu politiku što je rat ruža upropastio znatan deo feudalne aristokratije i podrio njenu ekonomsku moć. Ekonomski razvitak Engleske u XV veku. Bez obzira na sve političke razdore i ratne neuspehe, ekonomski razvitak Engleske u XV veku išao je brzim koracima napred. Razume se, feudalni neredi teško su se odrazili na narodnoj privredi, a ratni neuspesi nepovoljno su uticali na englesko zanatstvo i trgovinu. Ipak u XV veku zapažamo u Engleskoj opšti porast proizvodnih snaga i duboki društveni preobražaj. U poljoprivredi u drugoj polovini XV veka gotovo iščezava kuluk. Kopiholder plaća novčanu rentu. Riter i seljak-kulak vode svoje gazdinstvo pomoću najamnih radnika. Diferencijacija seljaštva i odvajanje seoskog lumpenproletarijata teče brzim tempom. . U XV v. arenda u poljoprivredi počinje da igra sve veću ulogu. Likvidacija domena na zemlji krupnih feudalaca stvorila je za nju naročito povoljne uslove. Druga karakteristična pojava na engleskom selu postaje prelaženje jednog dela
336
obogaćenih kulaka, koji su nakupovali znatne deonice zemlje, u redove plemstva. Često stiču zemlju i trgovci, zelenaši, zanatlije težeći ne samo da unosno ulože svoj novac, već da steknu i politički uticaj koji je bio vezan s posedovanjem zemlje. Istrebljenjem feudalne aristokratije u Ratu dveju ruža pojačano je sticanje zemlje od strane buržoazije. Redovi »novog plemstva« brzo rastu u XV veku, osobito u njegovoj drugoj polovini. Prodaja i kupovina zemlje dovodi do pojave posrednika i do špekulacije zemljom. Cena zemlje skače. Potrošivši znatne sume novca da bi došli do zemlje, novi zemljoposednici nastoje da iz nje izvuku što veći profit. Jedna od prepreka tome bilo je staro feudalno seljaštvo — kopiholderi, koji su plaćali utvrđene novčane rente. »Novo plemstvo« nastoji da se oslobodi seljakakopiholdera, da bi ga zamenilo farmerom čija se arenda mogla povećavati prema unosnosti poljoprivrede. Često se seljačke deonice pretvaraju u široke pašnjake za ovce. Za vreme jorške dinastije već počinje proces »ograđivanja«. Plemstvo koje je reorganizovalo svoje gazdinstvo na novim osnovama, novi zemljoposednici i gornji sloj bogatog seljaštva bili su zainteresovani za jaku kraljevsku vlast. Do krupne promene dolazi u oblasti zanatstva. XIV n XV vek bili su doba preustrojstva gradskih esnafa. Osobito u XV veku vidimo oštro raslojavanje u esnafu, otežavanje ulaska u redove majstora, pretvaranje kalfi u stalne najamne radnike. Ujedno s tim počinju da nastaju i savezi kalfi. Niz malih esnafskih majstora faktički gubi svoju samostalnost pa je primoran da radi za krupne majstore i trgovce. U gradskom se zanatstvu sve više zaoštrava klasna borba. Gradska uprava se zatvara u uzak krug, usretsređuje u rukama esnafskih vrhova. U borbi za obuzdavanje i potčinjavanje pretproletarijata još neojačaloj gradskoj buržoaziji takođe je bila potrebna podrška jake centralne vlasti. Ali glavna linija razvitka engleskog zanatstva tekla je mimo gradova. Nova forma zanatske organizacije — manufaktura — izgrađuje se na selu. Grad sa svojim esnafskim ograničenjima i monopolima ne pretstavlja za nju povoljnu osnovicu. Masa seoskih kućnih zanatlija sve se više potčinjava bogatim trgovcima-manufakturistima. Tu se stvaraju prvobitni oblici kapitalističke eksploatacije, kojoj je bila potrebna energična državna podrška. Za vlade Edvarda IV bio je preduzet niz mera da se pruži podrška engleskoj vunarskoj proizvodnji. Zabranjuje se izvoz vune, brzo se povećava izvoz tkanina. 1422 g. trgovci hanze izvezli su iz Londona 4.464 trube (peče) sukna, a 1500 g. već 21.289. Sem toga, i engleski trgovci počinju da izvoze tkanine. Napred je bilo reči o postanku društva trgovaca-avanturista. Engleska sve više prelazi na aktivnu trgovinu, na osvajanje novih tržišta. U XV veku stvara se kod engleskih trgovaca čvrsto ubeđenje da moć Engleske leži na moru. 1436 g. pojavio se »Pamflet o engleskoj politici«, u kome se zastupala misao da je sama priroda predodredila Engleeku za pomorsku trgovinu i gospodarenje morem; moć Engleske i engleska trgovina međusobno su povezani.
337
Nastanak i stvaranje engleske trgovačke flote pada u doba Edvarda III. Već tada je bio izdat prvi »Navigacioni akt« (1369 g.), kojim se naređivalo engleskim trgovcima da se za prevoz svoje robe služe engleskim a ne stranim brodovima. Slični su zakoni izdavani za vreme Edvarda IV. Engleskoj spoljnoj politici sada su u znatnoj meri davali pravac interesi engleske trgovine. Jaka centralna vlast, sposobna da vodi čvrstu politiku, bila je potrebna engleskom trgovcu, koji je osvajao nova tržišta. Tako je pripreman novi period u engleskoj istoriji — period apsolutizma, čije cvetanje pada u vreme dinastije Tjudora (1485—1603 g.).
338
GLAVA XXIV
NEMAČKA OD XIII DO XV VEKA. OSVAJANJE I KOLONIZACIJA ZEMALJA NA ISTOKU Nemačka kolonizacija polapskih i baltičkih teritorija. XII i XIII vek pretstavljaju vreme pojačanog nemačkog osvajačkog prodiranja na Istok, u zemlje Zapadnih Slovena, Letonaca, Estonaca, Prusa i Litvanaca. Za nemačka osvajanja zemalja koje leže istočno od Nemačke imali su interesa u prvom redu kneževi koji su želeli da steknu nove teritorije kao izvore prihoda. Za njih su imali interesa i osiromašeni riteri koji su najpre pohrlili u krstaške ratove, a posle neuspeha na muslimanskom Istoku tražili osvajanja i plena na istoku Evrope; ova su osvajanja, dalje, uslovili interesi nemačke crkve koja je išla za desetkom, posedima i kmetovima i koja je u obraćanju »pagana« videla vrlo unosno zanimanje. U osvajanjima su učestvovali i gradovi, koji su težili da dođu do tržišta za nabavku sirovina za izvoz. Najzad, na osvojene teritorije krenula je i seljačka kolonizacija. Nemcima je pošlo za rukom da izvrše krupna osvajanja samo tamo gde su nailazili na politički slaba i neujedinjena plemena. Tamo gde su im se suprotstavljali krupniji i kompaktniji politički savezi, kao u Poljskoj i Češkoj, morali su da pribegavaju »mirnijim« metodima kolonizacije (vidi gl. XXVIII i XXIX). Osvajanje zemalja Bodrića i Ljutića. Pojačano prodiranje Nemaca među Polapske Slovene za vreme Henriha I i Otona I zaustavljeno je krajem X veka. 983 g. došlo je do opšteg ustanka Polapskih Slovena protiv nemačkog jarma. Uništena je nasilno uvođena hrišćansko-nemačka crkva. Braneći svoju nezavisnost Sloveni su obnovili raniju religiju. Početkom XII veka paganstvo je još vladalo i među Polapskim i među Primorskim Slovenima. U XII veku počeli su novi napadi na slovenske zemlje. Inicijatori novih osvajanja nisu bili carevi, koji su bili zauzeti
339
ratovima u Italiji, već pojedini kneževi. Među njima bio je na prvom mestu suparnik Fridriha Barbarose — Henrih Lav, vojvoda Saksonije i Bavarske. Nešto silom a nešto lukavstvom Henrih Lav je zauzeo veći deo zemlje Bodrića i postavio joj na čelo grofove koji su na slovensko stanovništvo udarili teške danke i crkvene dažbine. Na zemlju otetu Slovenima preseljavali su koloniste iz severonemačkih zemalja. Henrih Lav obrazovao je od velikog dela bodrićke zemlje Meklenburško vojvodstvo; preostali deo bodrićke zemlje bio je podeljen nemačkim grofovima. Po tim grofovijama svuda je vršeno nasilno pokrštavanje i istrebljivanje Slovena. U nekim krajevima Sloveni su potpuno istrebljivani. Na njih su priređivane hajke kao na divlje zveri, vešali su ih po drveću; one koji su ostajali živi oterivali su sa zemlje, ostavljajući im jedino reke i jezera gde su se mogli baviti ribolovom. Otprilike u to vreme Nemci su osvojili i zemlju Ljutića. Albreht Medved dobio je od cara u leno Severnu marku na levoj obali Labe prema zemlji Ljutića. Vešto se uplićući u svađe ljutićkih kneževa, Albreht je pripojio svojim posedima zemlju Ljutića. Henrih Lav i Albreht Medved bili su stalno u neprijateljstvu jedan s drugim i neprekidno ratovali za osvojene teritorije. Albrehtov sin dobio je zamašan deo poseda otetih Henrihu Lavu (vidi gl. XVII). Albrehtov sin i unuk pripojili su još nekoliko oblasti, među njima i zemlju Sprevljana, gde je nastao grad Berlin. Od tih zemalja obrazovana je Brandenburška grofovija. Zajedno s nemačkim kneževima pojavili su se u slovenskim zemljama i riteri koji su od kneževa dobijali zemlju, i pustu i naseljenu Slovenima. Takve su poklone dobijali episkopi i manastiri. Bespoštedno istrebljivanje domaćeg stanovništva, koje je imalo sistematski karakter, izazvalo je potrebu za novim naseljenicima koji bi plaćali desetak i feudalnu rentu. Nemački feudalci, i duhovni i svetovni, nastojali su da na svoju zemlju privuku seljake iz severne Nemačke, dajući im sve moguće povlastice. Uređenje nemačkih kolonista. Obično vrbovanje naseljenika uzimao je na sebe preduzimač koga su latinski nazivali lokator, a nemački šulc. Za naseljavanje određivano je novo mesto ili opustelo slovensko selo. Cela zemlja parcelisana je na dovoljno velike seljačke deonice, velike hufe, dvostruko veće od uobičajenog obima. Šulc je za svoju uslugu dobijao veliku deonicu, obično dva tri hufa; sveštenik je dobijao dva hufa; seljaci — po jedan. Bilo je selâ mešovitog tipa, gde je bilo i nemačkih kolonista i Slovena, pri čemu je poslednjima određivana najgora zemlja. Nemački kolonisti, naseljavajući slovenske zemlje, uživali su izvesne povlastice. Za nekoliko godina. oslobađani su dažbina, docnije su morali davati relativno lake dažbine u naturi, a isto tako i u novcu, takozvani cenz. Sem toga, morali su plaćati desetak crkvi. Kolonisti su uživali samoupravu. Starešina je obično postajao šulc (seoski kmet). Kolonisti su birali svoje šefene — pretstavnike opštine, koji su sudili mesnom stanovništvu. Ali, nemački kolonisti zadržavali su svoju slobodu relativno kratko. Od XIV veka, a negde i ranije, počinje njihovo pretvaranje u kmetove. Ovde dolazi do procesa nove feudalizacije, koja dobija naročito široke razmere u
340
XV i XVI veku. Riteri, koji su dobili dosta zemlje u osvojenim slovenskim kneževinama, postepeno potčinjavaju sebi i nemačko slobodno seljaštvo. Germanizacija Slovena. Istrebljivanje Slovena, njihovo potiskivanje na najgoru zemlju i dovođenje na njihovo mesto nemačkih kolonista vodili su postepenoj germanizaciji zemalja koje su Nemci osvojili. Razbijeni i neujedinjeni, nemajući ni kulturnih centara ni pismenosti, Sloveni su gubili svoj jezik i nacionalnost. U gradovima (neki od njih postojali su još od ranije u slovenskim zemljama, a druge su osnovali Nemci) nemački trgovci i zanatlije potpuno su potisli Slovene. Slovenima se zabranjivalo da ulaze u esnafe, da se bave zanatima i trgovinom. Zabranjivano im je da žive u najboljim delovima gradova, ostavljani su im samo sirotinjski kvartovi i predgrađa. U nemačkim (ili ponemčenim) gradovima, kao Libeku, Brandenburgu (biv. Braniboru), Berlinu, Frankfurtu na Odri, oni su mogli naći hleba samo kao nadničari za najgore poslove. Oni su bili osuđeni na siromaštvo i postepeno izumiranje. Čak i u onim kneževinama u kojima su se sačuvale slovenske kneževske dinastije i slovenska aristokratija, vrši se proces germanizacije. Slovenski kneževi orođivali su se s nemačkim, u njihovim dvorcima kupili su se doseljenici iz Nemačke, koji su dobijali zemljišne poklone i ulazili u sklop domaće aristokratije; ona se povodi za njima i nastoji da im podražava u jeziku i običajima. Mnogi slovenski kneževi i aristokratija pozivaju, po primeru Nemaca, nemačke koloniste na pustu zemlju. Ali, glavni germanizator bila je nemačko-hrišćanska crkva, koja je dobijala ogromne puste teritorije i preseljavala na njih nemačke koloniste. Kolonizacija istočnog Pribaltika. Gotovo istovremeno s tim počela je kolonizacija istočnog Pribaltika. Nemački su trgovci odavno učestvovali u trgovini na Baltičkom Moru. Plovili su do švedske obale, do istočne obale Baltičkog Mora i trgovali s Novgorodom i drugim ruskim gradovima. Ovde je važan momenat osnivanje Libeka (1143 g.) od strane saksonskih vojvoda, prvog nemačkog grada na Baltičkom Moru. U drugoj polovini XII veka nemački trgovci počeli su da osnivaju faktorije u zemljama Estonaca i Livonaca. Pojavili su se i nemački misionari, nastojeći da šire hrišćanstvo i uvode desetak svim sredstvima, ne isključujući nasilja i prevare. 1201 g. Nemci su na ušću Zapadne Dvine osnovali grad Rigu, koji je postao najvažniji centar nemačke kolonizacije. Episkopi iz Rige zalagali su se svim silama za širenje hrišćanstva. Papa Inoćentije III aktivno im je u tome pomagao, jer je pokrštavanje pagana značilo za pape dobijanje novih izvora prihoda. Papa je počeo da propoveda krstaški rat protiv Livonaca. Bio je organizovan specijalni duhovno- riterski red po primeru onih koji su nastali u Palestini za borbu s muslimanima — red Mačonoša. Episkopi i red podelili su između sebe osvojene zemlje. U Pribaltik se stiče ogromna količina svakovrsnog riterskog ološa, željnog novih osvajanja i lakog bogaćenja. Ti su riteri brzo zauzeli oblast današnje Letonije. Počelo je nasilno obraćanje domaćeg stanovništva u hrišćanstvo, praćeno krvavim događajima. Po običaju koristili su se neprijateljskim odnosima među
341
pojedinim plemenima, koja nisu umela da se ujedine protiv zajedničkog neprijatelja. Nemci su nastojali da jedna plemena nahuškaju protiv drugih. U istočnom Pribaltiku, zbog udaljenosti od Nemačke, nemačka kolonizacija nije bila praćena angažovanjem nemačkih seljaka-kolonista. Tu nije bilo privredne eksploatacije osvojenih zemalja, bilo je samo pljačke. Tek od XIV veka osvajači su počeli da zavode feudalne posede i da pretvaraju pokoreno stanovništvo u kmetove. Stoga je stanovništvo istočnog Pribaltika sačuvalo svoj jezik, svoje običaje i način života, samo delom pokriven hrišćanstvom, i nije bilo izloženo germanizaciji koja je vršena u polapskim oblastima i u Primorju. Gotovo u isto vreme kada su Nemci osvajali zemlju Livonaca Danci su počeli da osvajaju zemlju Estonaca. Tevtonski red i kolonizacija Pruske. Druga važna oblast nemačke kolonizacije u Pribaltiku bila je zemlja Prusa, koji su živeli istočno od donje Visle. Ovde je nemačka kolonizacija bila posledica kratkovidosti poljskih kneževa, koji su u borbi s Prusima pozvali Nemce u pomoć. Na taj način Poljaci su sami stvorili na svojim granicama opasnog neprijatelja. Isti Inoćentije III organizovao je krstaške ratove protiv pagana-Prusa, koji su pripadali litavskom plemenu. Uskoro se tu preselio Tevtonski red, koji nam je poznat iz istorije Jerusalimske kraljevine. Sem toga, u zemlju Prusa krenuli su nemački građani koji su tu osnovali niz gradova. I tu su krenuli kolonisti-seljaci. Prusi su pružali Nemcima ogorčen otpor, ali su ih ipak nadmoćne snage Tevtonskog reda razbile. Oni koji su se suprotstavljali nemačkom osvajanju bili su potpuno istrebljeni. Poštedeli su one koji su se pokorili, ali su ih pretvorili u kmetove. Izdajnike koji su pomagali tevtonskim riterima uveli su u ritersko zvanje i na sve moguće načine ih zaštićivali. Pape su stalno propovedale nove krstaške ratove, koji su pozivali u Prusku, po rečima Marksa, »nove bujice nemačkih pljačkaša i kolonista«. Prusi su na ugnjetavanje odgovarali ustancima. Dugogodišnja borba završila se pokoravanjem Prusa, pri čemu su napredne oblasti bile pretvorene u pustoš. Od pobedonosnog Tevtonskog reda počeli su da traže pomoć riteri iz reda Mačonosaca, koji su porazile ujedinjene litavske i ruske snage. 1237 g. na posredovanje pape ujedinila su se oba reda. Njihovi ogromni posedi zahvatali su gotovo sve istočne i južne obale Baltičkog Mora. Na taj način ovde je stvorena velika kneževina Tevtonskog reda. Red je težio da proširi svoje zemlje, da osvoji ruske kneževine koje su se s nj im graničile na Istoku, kao i zemlje Velike Kneževine Litvanije. Tu se vodila žestoka borba koja je 1242 g. dovela do sukoba između ritera Tevtonskog reda i novgorodskog kneza Aleksandra Nevskog. To čuveno »Ledeno razbojište« na Čudskom Jezeru završeno je strašnim uništenjem Nemaca. Kako kaže Marks, »nitkovi su bili konačno odbijeni od ruske granice«. U toku sledećih vekova nastavljena je neprekidna žestoka borba među Litvancima i Nemcima. 1346 g. red je dobio estonske zemlje, koje su ranije pripadale Danskoj. Red je raširio svoje posede i prema zapadu, u oblast Primorja, zauzeo Dancig (1308) i time zatvorio Poljskoj izlaz na Baltičko More. Red je počeo ratove s Poljskom, i u doba tih ratova
342
paljeni su poljski gradovi i sela, vršeni su pokolji stanovništva. Red je i dalje vršio pritisak na Poljsku i Litvaniju tokom čitavog XIV veka. Najzad, Poljaci su 1410 g. zajedno s Litvancima i Rusima strahovito porazili red kod Grinvalda, i red se od tog poraza više nije mogao oporaviti. 1466 g. red je bio prinuđen da prizna vazalsku zavisnost od Poljske (vidi gl. XXIX). Austrija. Pored nemačkog prodiranja na severo-istok, u oblast polapskih i baltičkih slovenskih, litvanskih i drugih plemena vidimo i drugu kolonizacionu struju koja se kreće prema dunavskim zemljama. Taj pokret je počeo još u epohi Karla Velikog, koji je preduzeo pohod protiv Avara i osnovao Istočnu marku na srednjem Dunavu. Istočnu marku su zatim opustošili Mađari, i zemlje oko srednjeg Dunava dugo su bile puste. Novu kolonizaciju tih oblasti iz Švapske, Bavarske i južnih nemačkih vojvodstava mi vidimo u X veku. Krajem X veka tu se obrazuje Austriska marka. U XII veku ta se marka već naziva austrisko vojvodstvo. Šireći postepeno svoje posede na jug, austriske vojvode sjedinjuju susedne oblasti — Štajersku, Korušku i Kranjsku. Te su zemlje činile klicu one države koja je docnije dobila naziv Austrija. Porobljavanje Friza. U isto vreme kada su osvajane zemlje u Pribaltiku uništavani su slobodni seljaci u samoj Nemačkoj — u zemlji Friza. U XIII veku zemlja Friza bila je jedan od malobrojnih kutova Nemačke gde se još zadržalo slobodno seljaštvo. Frizi su se delili na niz samostalnih plemena, međusobno slabo povezanih. Od XII veka riteri iz severne Nemačke počeli su prodirati na njihovu zemlju i graditi zamkove. Pokušaji da se potčine slobodni seljaci friškog plemena Štedinga naišli su na energičan otpor. Štedinzi su početkom XIII veka istrebili nemačke ritere koji su među njih prodrli a njihove zamkove uništili. Ustali su i protiv feudalne crkve i proterali nemačke popove. Za to su ih bremenski arhiepiskop i njegov »plemićki ološ«, po energičnom izrazu Marksa, proglasili za jeretike. Bremenski arhiepiskop i drugi susedni nemački feudalci poveli su protiv njih krstaški rat, ali su pretrpeli potpun poraz. Tada je papa Grgur IX naredio severonemačkim arhiepiskopima da svugde propovedaju novi krstaški rat protiv Štedinga. Štedinzi su se muški branili. Ali je na njih krenula ogromna riterska vojska, koja je nekoliko puta premašivala njihove snage. Štedinzi su bili potučeni, više od polovine pobijeno ih je u borbi. Njihova zemlja pripala je bremenskom arhiepiskopu. Položaj seljaka. Slobodno se seljaštvo održavalo samo u nekoliko nemačkih oblasti, na primer u Ditmaršenu (zapadni Holštajn). Ali se položaj zavisnog seljaštva u drugoj polovini XIII veka okreće na bolje. Taj su preokret delom pripremili krstaški ratovi. Krčenje nove zemlje, u kojoj su mnogi feudalci, naročito manastiri, videli glavni put za povećanje svojih prihoda, praćeno je davanjem naročitih povlastica novim naseljenicima, bez obzira da li su oni doseljenici ili sopstveni kmetovi. Razbijeni tip feudalnog gazdinstva, vezan za krčenje nove zemlje, činio je sistem kuluka nepodesnim. U vezi s tim zapaža se opšti prelaz s radne rente na
343
produktnu pa i novčanu rentu, što slabi povezanost seljaka s vlastelinskim gazdinstvom. Mnogi su se seljaci oslobodili kmetovske zavisnosti. Feudalci su često likvidirali svoje vlastelinske oranice i davali zemlju pod arendu. Često su zakupci vlastelinske zemlje bili bivše staroste vlastelinskog poseda — majeri, kao najbogatiji među seljacima. U nemačkom selu rasprostranjuje se krupna arenda, koja nosi naziv majerska. U isto vreme odvaja se i seljaštvo s malo zemlje. Ono je delom nalazilo izlaza u kolonizaciji istočnih zemalja. Bogato seljaštvo izvlačilo je profit iz trgovine s gradovima. Ali, poboljšanje seljačkog položaja bilo je kratkotrajno. Od druge polovine XIV veka počinje nov pritisak feudalaca na seljake. »Međuvlašće«. Od XII do XIV veka znatno su proširene oblasti koje su Nemci osvojili. Međutim, u samoj Nemačkoj jača samostalnost pojedinih teritorija. Svi pokušaji da se one ujedine, svi pokušali da ojača carska vlast ni do čega nisu doveli. Period takozvanog međuvlašća, tj. dvadeset godina posle izumiranja dinastije Hoenštaufovaca (1254 g.), pretstavlja vreme neprestanih borbi između pojedinih kneževina, gradova i ritera. U nekim oblastima Nemačke kneževska je vlast u to doba ili gotovo iščezla ili jako oslabila, osobito u Švapskoj i Frankoniji. Ta ranija vojvodstva raspala su se na niz malih poseda. Sem toga, tu je bilo mnoštvo carskih ritera, koji su držali svoje posede dobivši ih neposredno od cara. Naročito ih je bilo mnogo na Rajni, gde su ih naseljavali Hoenštaufovci. Sa opadanjem carske vlasti carski riteri postali su nezavisni. To je bio najsvojevoljniji i najnedisciplinovaniji elemenat nemačkog društva. Neki su gradovi pokušavali da se ujedine, da bi se udruženim snagama zaštitili od feudalnih međusobica i pljačke. Pedesetih godina XIII veka sklopili su gradovi oko Rajne savez, u koji su ušli Majnc, Keln, Vorms i niz drugih gradova. Savezu su takođe pristupili Hamburg i Libek, najvažniji trgovački centri severne Nemačke, pa i nekoliko kneževa. Ali, među članovima saveza nije bilo sloge, i on se krajem šezdesetih godina XIII veka raspao. Izbor Rudolfa Habzburškog. 1273 g. za cara je bio izabran Rudolf Habzburški, jedan od drugostepenih kneževa u Nemačkoj. Do toga vremena na nemački presto birani su krupni kneževi. Saksonska i frankonska dinastija, a isto tako i dinastija Hoenštaufovaca mogle su se oslanjati na velike posede u Nemačkoj, dok su se habzburški posedi svodili na relativno male zemlje u Alzasu i Švajcarskoj. Kneževi su postavili na nemački presto habzburške grofove upravo zbog toga što su ovi bili slabi. Kneževi su računali da Habzburzi neće biti u stanju da učine ma i najmanji atak na njihovu političku samostalnost. Ali je Rudolf pokazao da ni izdaleka nije tako bezopasan kakvim su ga smatrali kneževi koji su ga izabrali. On je shvatio da je prošlo vreme za velike poduhvate političkog karaktera. Sada se trebalo postarati ne toliko za učvršćenje carske vlasti uopšte koliko za učvršćenje poseda svoje kuće. U tom je pravcu on vodio smišljenu politiku, nastojeći da osvoji što je moguće više zemlje. Njegove osvajač-
344
ke zamisli bile su usmerene na Austrisko vojvodstvo, koje je u to doba bilo ujedinjeno u jednu državu s Češkom pod Pšemislom II. Iskoristivši pomoć Mađara, a isto tako, i ustanak čeških ritera, koji su bili nezadovoljni Pšemislom II, on mu je oteo Austriju, Štajersku, Korušku i Kranjsku (vidi gl. XXVIII). Austrisko vojvodstvo sada je postalo jezgro habzburških poseda. Za vreme vlade Rudolfa Habzburškog (1273—1291 g.) feudalna anarhija u Nemačkoj i dalje je trajala. Car je imao vrlo slab uticaj na unutrašnje poslove. Kneževi su se, kao i ranije, borili jedan protiv drugoga. Pojedini riteri, naročito carski, činili su nasilja, pljačkali trgovce, ubirali carine od gradova. Gradovi su morali da s njima ratuju. Diže se niz seljačkih ustanaka, osobito na Rajni. U narodu se širi legenda o »caru Fridrihu«, koji će se pojaviti, stati na čelo naroda i kazniti njegove ugnjetače. Vođi seljačkih ustanaka često su uzimali ime Fridriha. Jedan od tih ustanaka, pod voćstvom Fridriha Drvene Cipele, zahvatio je veliku teritoriju. Njemu je prišlo i gradsko stanovništvo, koje je on oslobodio teških poreza, ubiranih od Rudolfa Habzburškog, i seljaci-Frizi, koje su ugnjetavali bremenski arhiepiskop i feudalci. Fridrih Drvena Cipela proglasio je sebe za cara. Rudolf je počeo protiv njega ratne operacije, zarobio ga i spalio (1285 g.). U borbi s feudalnom samovoljom novi je car pokazao mnogo manje energije i nije postigao bitnih uspeha. Pokušao je da u Nemačkoj ustanovi »zemaljski mir«: pojedinim kneževima se dozvoljavalo da ratuju samo pod određenim uslovima. Ali ni ovo, upravo kao ni pokušaji da se smire naročito svojevoljni riteri i da se uništi mnoštvo novih carinskih prepreka koje su nastale u vreme međuvlašća, nije dalo pozitivnih rezultata. Vlast se sve više i više usretsređivala u rukama kneževa, i to uglavnom u rukama najmoćnijih kneževa, od kojih počinje da se formira naročita ustanova kolegija takozvanih Kurfürsten (»kneževa izbornša«). Oni uzimaju u svoje ruke izbor cara i odlučuju o svim najvažnijim poslovima. Pored te kolegije kneževa-izbornika i nadalje su se sastajali rajhstazi (sabori carstva). Na njih se sada pored kneževa pojavljuju i pretstavnici carskih gradova — doduše, samo u izvesnim slučajevima, kada se postavlja neko pitanje koje se tiče njihovih interesa. Ali ni rajhstag ni car nisu imali nikakvog izvršnog aparata. Car je imao autoriteta i sile ukoliko je i sam bio jedan od kneževa. Car nije imao carske vojske, sem svoje lične, koju je držao kao jedan od kneževa. U zemlji nije bilo zajedničkog zakonodavstva, opšteg carskog suda i zajedničkih carskih finansija. No u pojedinim kneževinama počinju da se formiraju ustanove koje delom potsećaju na parlamenat ili državne staleže. To su landtagi, staleško pretstavništvo plemstva, sveštenstva i građana, koje saziva mesni knez uglavnom zbog toga da bi dobio novčanu pomoć. Nemački kneževi su nastojali da iskoriste borbu između gradova i feudalaca na svojim posedima kako bi potčinili sebi sva tri staleža. Na taj način, u ovom periodu ubrzava se raspadanje carstva na nekoliko samostalnih oblasti. Jedan od momenata političkog raspadanja carstva pretstavlja obrazovanje Švajcarskog saveza.
345
Obrazovanje Švajcarskog saveza. U Alpima su Habzburgovci imali posede, koje su nastojali da prošire i učvrste. Tu se mestimično održalo slobodno seljaštvo. U planinskim dolinama gde nije bilo širokih prostranstava pogodnih za zemljoradnju, gde je raštrkano stanovništvo živelo uglavnom od stočarstva, sami uslovi terena su pogodovali zaštiti od nasilja feudalaca i održanju znatnih ostataka rodovskog uređenja. U planinskim dolinama teško je bilo da se prehrani stanovništvo koje je stalno raslo, a to je izazivalo preseljavanje koje se pretvaralo u stalnu emigraciju. Ratoborno stanovništvo Alpa pretstavljalo je odličnu pešadiju, koja se docnije visoko cenila u drugim državama kao najamnička vojska. Već u XIII veku počeli su sukobi do kojih je došlo zbog težnji Habzburgovaca da učvrste svoju vlast nad gorštacima. Habzburgovce je na to potsticao porast robnog prometa između Italije i Nemačke posle otvaranja Sentgotharskog Prevoja. Taj se prevoj nalazio u neposrednoj blizini tri kantona: Švica, Urija i Untervaldena. Oni su izvlačili velike koristi iz toga što je preko njih prolazio put za Sentgothard. Planinci su naplaćivali od trgovaca carine i služili im kao vodiči. Habzburgovci su već četrdesetih godina XIII veka težili da pokore te zemlje, pre svega Švic. To je nateralo Uri i Untervalden da sa Švicom sklope savez za odbranu svoje nezavisnosti. Borba se još više zaoštrila krajem XIII v. kada su Habzburgovci postali carevi i austriske vojvode. 1291 g. između Švica, Urija i Untervaldena bio je sklopljen »večni« savez za borbu s Habzburgovcima. Kada su Habzburgovci pokušali da silom pokore kantone, njihova je vojska u bitci kod Morgartena (1315 g.) potpuno potukla vojsku Habzburgovaca i na taj način odbranila svoju nezavisnost. Pošto su ti kantoni kontrolisali vrlo važan put u Evropi i imali veliku vojnu silu, u Švajcarski savez (koji je dobio svoj naziv po Švicu) počeli su ulaziti gradovi Lucern, Cirih i Bern, čija je privreda bila povezana s tim trgovačkim putem i kojima je bila potrebna vojna zaštita. Krajem XIV veka već je obrazovan savez osam švajcarskih kantona. U nizu ratova, delom protiv Habzburgovaca, delom protiv burgundskih vojvoda, oni su uspešno branili svoju samostalnost. Stvaranje Švajcarskog saveza pokazuje da je raspadanje carstva daleko odmaklo. Ali to raspadanje teče i dalje. Dinastija Luksemburgovaca. Jačanje Habzburgovaca izazvalo je kod kneževa uznemirenost. Osvajanje Austrije izazvalo je kod njih strah da bi novi carevi mogli docnije povesti odlučnu politiku, uperenu protiv samostalnosti kneževa. Stoga se habzburška dinastija zadržala na prestolu relativno kratko. 1308 g. smenila ju je dinastija grofova luksemburških, drugostepenih kneževa, koji su vladali polufrancuskom kneževinom na zapadu carstva. Luksemburgovci su, slično Habzburgovcima, iskoristili carsko zvanje da u Nemačkoj učvrste svoj položaj kao kneževi. Habzburgovci su prestali da budu carevi, ali im je ostala Austrija kao nasledna oblast. Luksemburgovci su sebi stvorili oblast takve vrste u Češkoj. Henrih VII Luksemburški (1308—1313 g.) brakom svog sina Ivana s naslednicom Češke pripojio je Češku posedima Luksemburgovaca.
346
Henrik VII je obnovio pokušaje nemačkih careva da svoju vlast prošire na Italiju. Taj »varvarin-prostak«, kako ga naziva Marks, računao je da će iz Italije izvući grdne pare. 1310 g. krenuo je preko Alpa. Gibelini, koji su stalno trpeli neuspehe u socijalnoj borbi, severo-italijanskih gradova, pozdravili su ga kao spasioca i »mirotvorca«. Ta je raspoloženja naročito živo izrazio Dante u svojoj političkoj raspravi »O monarhiji«. Ali su narodne mase pružile Henrihu VII žestok otpor, protiv njega je istupio i napuljski kralj. U jeku ratnih operacija Henrih je umro, i rat se završio neuspehom. »Nikada još nije bilo besmislenijeg rata od tog rimskog pohoda!« — zaključuje Marks izlaganje o njemu u svojim »Hronološkim izvodima«. Ludvig Bavarski. Pri izboru novog cara izborni kneževi su se podelili, i na presto su istovremeno izabrani Fridrih Habzburški i Ludvig, vojvoda bavarski (1314 g.). Oni su dugo vodili borbu, koja je upropašćavala zemlju i iscrpljivala finansije oba pretendenta. Najzad je Ludvig Bavarski odneo pobedu. Kao i njegovi prethodnici, Ludvig (1314—1347 g.) se na prvom mestu brinuo da poveća nasledne posede svoje kuće. No i on je pokušao da se umeša u stvari Italije. Na toj bazi sukobio se s papom Jovanom XXII, koji ga je isključio iz crkve. Na Nemačku je bio bačen interdikt. Ali to na Ludviga nije ostavilo naročiti utisak. Taj lukavi intrigant sakupio je na svom dvoru sve papine protivnike, među kojima se naročito isticao čuveni italijanski politički pisac Marsilio Padovanski U svom spisu »Defensor pacis« (Zaštitnik mira) Marsilio je svetovnu vlast stavio iznad crkvene, proglasio da papa mora zavisiti od cara i propovedao potpunu slobodu religije i biranja sveštenstva. Ludvig je uspeo da zauzme Rim, da stupi u savez s rimskom aristokratijom, koja je bila u neprijateljstvu s papom. »Senat i narod rimski«, prema staroj formuli, proglasili su Ludviga za cara, i on je stavio sebi krunu na glavu. Odmah za tim car je objavio da je Jovan XXII zbačen i imenovao novog papu (Nikolu V). Ali se Nemci nisu održali u Rimu i Italiji. U narodu su počeli nemiri. Uprkos strašnim iznuđivanjima, car nije imao dovoljno novca za plaćanje najamničke vojske, i bio je primoran da napusti Rim (1328 g.). Posle dve godine došao je i carski papa u Avinjon i predao se u ruke Jovana XXII. Pokušaj da se u Italiji obnovi politika Hoenštaufovaca završen je sramnim neuspehom. Ludvigova težnja da svim sredstvima proširi posede bavarske kuće (Vitelsbaha) dovela je do sukoba s kneževima, koji su novog kralja izabrali iz dinastije Luksemburgovaca — Karla IV (1346 g.). Sledeće godine umro je Ludvig Bavarski. Karlo IV i Zlatna bula. Karlo IV (1346—1378 g.) bio je ne toliko car Svetog Rimskog carstva koliko češki kralj (o njegovoj delatnosti u Češkoj vidi gl. XXVIII). On je u Nemačkoj samo doprineo produbljivanju političke rasparčanosti. Karlo IV bio je primoran da 1356 g. izda Zlatnu bulu, »... taj, po rečima Marksa, ustav nemačkog mnogovlašća«. U tom aktu car je priznavao punu političku samostalnost kneževa-izbornika i odricao se svakog mešanja u njihove unutrašnje
347
stvari. Bula im je potvrđivala pravo da biraju careve. Ona je utvrdila sastav kolegije kneževa-izbornika, u koju su ulazila tri duhovna kneza — arhiepiskopi Kelna, Majnca i Trijera, i četiri svetovna — češki kralj, saksonski vojvoda, brandenburški markgrof i rajnski falcgraf. Izbor cara vršio se prostom većinom glasova. Zlatna bula legalizovala je privatne ratove; samo je bilo utvrđeno da vazal ne sme ratovati protiv svog seniora. Tendencija Zlatne bule da se učvrsti samostalnost kneževa ogleda se i u njenim odredbama koje se tiču gradova. Zlatna bula zabranjivala je saveze među gradovima. Ta tačka, koja je štitila interese kneževa, uneta je zbog težnje nemačkih gradova da igraju samostalnu političku ulogu, nezavisno od kneževske vlasti. Stari gradovi zapadno od Labe, novi gradovi koji su nastali u procesu kolonizacije slovenskih zemalja i zemalja Prusa — svi oni počinju da ističu svoje političke zahteve i da međusobno sklapaju saveze da bi se suprotstavili porastu kneževske vlasti. Severonemačka Hanza. Najveći savez gradova bila je severonemačka Hanza. Teško je odrediti momenat kada je Hanza nastala. U početku su to bili sporazumi između nekoliko gradova i između grupa gradova, a tek sredinom XIV veka Hanza je obuhvatila gotovo sve severonemačke gradove koji su se nalazili na obali i, sem toga, čitav niz gradova koji su ležali daleko od obale, ali koji su bili vezani za trgovinu na Severnom i Baltičkom Moru. Hamburg, Libek i Bremen činili su jezgro Hanze. Zatim su u nju ušli gradovi na Rajni (na primer Keln), Vezeru, Odri i niz gradova osnovanih u zemljama koje su Nemci kolonizovali, kao, na primer, u Pruskoj — Dancig, Torun, Kenigsberg, na istočnim obalama Baltičkog Mora — Riga, Reval, Dorpat. Važnu ulogu igrao je grad Vizbi na ostrvu Gotlandu, centar trgovine s južnom Skandinavijom, Kalmar i neki nizozemski gradovi. Hanza je imala kontoare u Brižu, Londonu, Novgorodu, Bergenu i u nizu drugih gradova. Ti kontoari imali su posebnu organizaciju. Oni su pretstavljali velike kvartove u kojima su bili koncentrisani Hanzini domovi i stovarišta. Bili su ograđeni koljem, a naoružane straže brižljivo su ih čuvale. U njih su bila uvedena stroga pravila kojima su se potčinjavali svi koji su živeli u domu Hanze. Žene uopšte nisu puštane u Hanzine domove. Glavni predmeti Hanzine trgovine bili su proizvodi baltičkih zemalja, Rusije i Skandinavije — žito, krzna, kože, so, riba, mast, med, vosak, bakarna i gvozdena ruda, drvo i svi šumski proizvodi — smola, katran itd. U zamenu za te sirovine nošena je roba zapadne proizvodnje — tkanine, metalne izrađevine, vino, a isto tako — preko flandriskih gradova — roba koju su Nizozemci dobijali s juga — luksuzni predmeti i začini, dovoženi sa istočnih obala Sredozemnog Mora. Stalni trgovački put vodio je od Briža do Novgoroda. Hanzina trgovina zahvatala je Baltičko i Severno More. Sem toga, Hanzini trgovci putovali su niz zapadne obale Evrope do Gibraltarskog Moreuza. Na severu je trgovina dopirala do norveške obale.
348
Može se uzeti da istorija Hanze kao više ili manje određene organizacije počinje otprilike 1356 g. kada su Hanzini gradovi složno istupili u odbranu svojih zajedničkih interesa. Te je godine flandriski grof pogazio privilegije trgovaca iz Severne Nemačke, a to je izazvalo zajedničku akciju čitavog saveza, posebno trgovačku blokadu Flandrije, koja je primorala grofa da učini ustupke. U to se vreme i pojavio prvi put termin nemačka Hanza. Članovi Hanze su nastojali da potisnu sve druge trgovce iz trgovine u oblastima u kojima je radila Hanza. Ograničavali su trgovačka prava trgovcima koji bi došli u Hanzine gradove. Stranim trgovcima se dozvoljavalo da trguju samo u primorskim gradovima, ne ulazeći u unutrašnjost zemlje. Pritom je strancima dozvoljavan boravak u primorskim gradovima najviše tri meseca. Od druge polovine XIV v. Hanzin savez se formira i dobija svoje određeno ustrojstvo. Osnovu ustrojstva čine pretstavnički kongresi svih gradova — članova Hanze. Predmeti su na tim kongresima rešavani većinom glasova; pritom su oni gradovi koji bi se našli u manjini ili oni koji nisu poslali pretstavnike na taj kongres bili dužni da se pokoravaju odluci većine. 1367 g. Hanzin savez je ponovo morao da istupi u krupnom političkom poduhvatu — ratu protiv Danske, do koga je došlo zato što je Danska pokušala da podrije trgovački značaj Hanze. Kongres 60 gradova, koji se te godine sastao u Kelnu, odlučio je da se Danskoj objavi rat. Na strani Hanze istupili su i drugi neprijatelji Danske (Švedska, Holštajn i Meklenburg). Saveznička flota Hanzinih gradova blokirala je danske obale, i posle zauzimanja Kopenhagena Danska je morala da potpiše sraman Štralzundski mir s Hanzom (1370 g.). Po tom miru potvrđene su sve privilegije Hanze; Hanza je dobila nekoliko tvrđava na jugu Skandinavskog Poluostrva. Za izbor kralja bila je potrebna saglasnost Hanze (vidi gl. XXVII). Posle ovoga možemo govoriti ne samo o trgovačkoj već i o političkoj prevlasti Hanze na Severnom i Baltičkom Moru. Hanza se sada pojavila kao velika politička sila koja je svoju volju nametala drugim državama. Ona je dobila vrlo značajne trgovačke povlastice u Engleskoj. Hanza nije imala čvrstog političkog ustrojstva. Nije imala nikakav zajednički stalni upravni organ, nije imala ni zajedničku blagajnu. Nije takođe bilo ni zajedničke flote; postojala je samo flota pojedinih gradova, i u slučajevima kada je bilo potrebno da se ispuni ma kakva odluka Hanze, ostvarivale su je snage gradova kojima bi se to specijalno naredilo. Među Hanzinim gradovima bilo je stalnog suparništva. Glavnu ulogu igrali su veliki trgovački gradovi, koji su bili u mogućnosti da svoju volju nameću drugim, manjim gradovima. Na toj bazi izbijali su sukobi u samoj Hanzi. Interesi gradova pojedinih oblasti nisu se uvek poklapali, što je takođe dovodilo do unutrašnjih trvenja. Pored trgovačkih ciljeva Hanza je težila ostvarenju i socijalnih zadataka. U gradovima Hanze vlast je pripadala patricijatu, gornjem trgovačkom sloju. Zana-
349
tliska masa bila je uklonjena od učešća u gradskoj upravi. U gradovima Hanze, kao i u drugim gradovima Evrope u to doba, zapažamo značajno socijalno vrenje. U Libeku, Hamburgu, Rostoku i drugim hanzinim gradovima vidimo kako esnafi pokušavaju da se dograbe vlasti, ali su ovde esnafski pokreti stalno trpeli neuspehe. U statut Hanzinih gradova unosi se tačka, kojom se kažnjava isključenjem iz saveza onaj grad koji dozvoli ma kakvu izmenu u postojećem političkom uređenju Hanze. Veliki statut Hanze, izdat za ceo savez, pored drugih mera, propisuje takođe i mere za borbu s revolucionarnim pokretom u gradovima. Sredinom XV v. počinje opadanje Hanzinog saveza. Tu su igrali veliku ulogu i oni socijalni pokreti o kojima smo maločas govorili i ekonomska pocepanost među pojedinim delovima saveza, ali je tu najbitnije — konkurencija drugih zemalja u oblasti trgovine. U to se vreme uzdiže engleska trgovina. Ranije je engleska trgovina imala pasivan karakter, i članovi Hanze su govorili da kupuju od Engleza lisicu za groš, a prodaju im lisičji rep za talir; ali od XV v. engleski trgovci počinju da se pojavljuju sa svojim brodovima po svim morima Zapadne Evrope. U porastu je i tranzitna trgovina Nizozemaca. Ta konkurencija postepeno podriva značaj Hanzinog saveza. Hanza se nije oslanjala na jaku državu. Potiskuju je one zemlje koje se izgrađuju u jake političke jedinice. Krajem XV v. Moskovski vladar Ivan III zauzeo je Novgorod i proterao iz njega Hanzine trgovce. Danska je ponovo počela da pritiskuje Hanzu. Hanza konačno gubi svoju prevlast kada su otkriveni novi pomorski putevi, koji su povezali Evropu s kolonijalnim zemljama — Amerikom i Indijom. Švapski i Rajnski savez. Hanzin savez nije bio jedini savez nemačkih gradova. U drugoj polovini XIV v. nastaju gradski savezi u Zapadnoj Nemačkoj. Gradovi koji leže na velikom rajnskom putu, kao Majn, Štrasburg, Ulm, Špajer, Vorms, ne razvijaju samo krupnu trgovinu, već u znatnoj meri i proizvodnju vunenih i lanenih tkanina i metalurgiju. U tim gradovima izbija žestoka borba između patricijata i esnafa. Videli smo da osvajanje vlasti od strane esnafa nije značilo da na vlast dolazi gradska demokratija. To je bila smena stare patriciske aristokratije novom, trgovačkom i zanatliskom aristokratijom, koja je vodila svoju klasnu politiku. Položaj demokratskih masa u gradu, posebno položaj zanatlija, nimalo se nije popravio. Narodna masa nije puštana na vlast i bila je pritisnuta porezima, naročito posrednim. To je stvaralo tle za nove sukobe. Gradovi, koje su razdirali unutrašnji socijalni sukobi, morali su u isto vreme voditi borbu s kneževima koji su težili da ih pokore. Ali, gradovi su imali i drugog opasnog neprijatelja — ritere, osobito carske ritere u jugo-zapadnoj Nemačkoj, koji su u XIII v. konačno postali parazitska klasa društva. Ti riteri, koji su neposredno zavisili od cara, sa slabljenjem carske vlasti postali su potpuno samostalni. Njihova vojna sila nikome više nije bila potrebna, pošto su ratovi vođeni uz pomoć najamnika. Riteri se pretvaraju u sitne grabljivce. Pošto njihova imanja
350
postaju sve sitnija, oni siromaše i traže sebi izvore za izdržavanje i bogaćenje učestvujući u bunama, stupajući u najam čas kod jednog čas kod drugog kneza, ili se jednostavno baveći pljačkom. Zato su bili najzahvalniji objekti gradovi. Riteri su pljačkali trgovce podrivajući gradsku trgovinu. Za borbu s tim neprijateljima gradovi su se morali ujedinjavati u saveze, Sedamdesetih godina XIV v. nastao je Savez švapskih gradova, kome su pristupili i frankonski gradovi. Taj savez je obuhvatio 89 gradova. Nešto docnije ujedinili su se gradovi oko Rajne u zajedničku organizaciju — Rajnski savez. Riterska anarhija koja nije prestajala, s jedne strane, a s druge — borba protiv kneževa, protiv njihovih pokušaja da unište samostalnost gradova — sve je to navelo ta dva saveza da se ujedine (1381 g.). Kao odgovor na ujedinjenje gradova došlo je ujedinjenje ritera, upereno protiv gradova. Ta je borba išla na ruku kneževima. Uprkos tome što su gradovi uspešno odbili napad ritera i počeli da likvidiraju ritersku anarhiju u zapadnoj Nemačkoj, na kraju krajeva bili su na dobitku kneževi, koji su, umešavši se u borbu, potukli gradski savez (1388 g.). Hanza mu nije pritekla u pomoć. Njeni su interesi bili na severu, i ona je bila potpuno ravnodušna prema onome što se dešava u ostalim delovima carstva. Taj primer odnosa Hanze prema pokretu zapadnih gradova pretstavlja još jedan dokaz ekonomske rasparčanosti Nemačke, otsustva ekonomskih i političkih veza među pojedinim oblastima. Carstvo krajem XIV i na početku XV v. Posle Karla IV Luksemburškog, koji je posedima luksemburške kuće pripojio Brandenburg, presto je pripao njegovom sinu Venceslavu, ili Vaclavu, koga su kneževi zbacili1400 g. Posle njega bio je izabran rajnski falcgraf Rupreht; ovaj je naumio da bez ljudstva i novaca preduzme besmisleni pohod na Italiju, koji se završio sramnim neuspehom. Posle njegove smrti stupio je na presto mlađi Vaclavov brat Sigismund (1411—1437 g.) za čije je vlade izbio »nacionalno-češki seljački rat verskog karaktera protiv nemačkog plemstva i vrhovne vlasti nemačkog cara«. 1437 g., posle smrti Sigismunda, carska je kruna opet prešla od Luksemburgovaca Habzburgovcima, u čijim je rukama ostala sve dok nije prestalo da postoji Sveto Rimsko carstvo 1806 g. Dugotrajna vlada slabog i glupog Fridriha III (1440—-1493 g.) značila je dalje raspadanje carstva, koje je gubilo niz najvažnijih oblasti. U isto vreme teče proces njegovog unutrašnjeg propadanja. Kneževi uopšte ne vode računa o caru. Fridrih III i ne pokušava da obnovi svoj ugled, pošto za to nema ni novaca ni vojske. Na kraju svoje vlade Fridrih III ostaje i bez svoga glavnog porodičnog poseda — Austrije, koju je zajedno sa Štajerskom i Koruškom osvojila Ugarska. Krajem XV v. bile su vraćene neke izgubljene oblasti carstva. Austrija je relativno kratko ostala u sastavu ugarske države. Sukobi između pretendenata za ugarski presto omogućili su Habzburgovcima da povrate Austriju. Sem toga, smrt
351
burgundskog vojvode Karla Smelog u borbi s Lotarinžanima i Švajcarcima kod Nansija 1477 g. dovela je do raspadanja Burgundskog vojvodstva. Jedan deo oblasti burgundskog vojvode zauzeo je Luj XI, a drugi deo — Nizozemsku i Franš Konte zajedno s rukom kćeri Karla Smelog Marije Burgundske, pripao je sinu Fridriha III Maksimilijanu, koji je 1493 g. postao car. Na taj način, Nizozemska se našla pod vlašću habzburške kuće. Ali ovi uspesi Habzburgovaca nisu mogli nadoknaditi velike gubitke koje je carstvo pretrpelo. Tokom XV v. carstvo se politički raspada i postaje ustvari gotovo fikcija. Car je potpuno nemoćan; rajhstazi ne čine ništa da bi ujedinili i učvrstili carstvo; svaki knez teži samo za tim da ojača svoju kneževinu, uopšte ne misleći na celinu. Pocepanost Nemačke, specifičnost njenog ekonomskog i političkog razvitka, koja je išla u pravcu jačanja pojedinih kneževina na račun centralne carske vlasti, objašnjavaju njenu političku slabost. U to doba dolazi do krupnih promena u socijalnom uređenju Nemačke, osobito u položaju seljaštva. Ovo će pitanje biti razmotreno u sledećem delu kursa, u vezi s predistorijom velikog seljačkog rata u Nemačkoj.
352
GLAVA XXV
ITALIJA I PAPSTVO OD XIII DO XV VEKA Najvažnije italijanske države. Posle pada Hoenštaufovaca Italija je postala faktički nezavisna od Svetog Rimskog carstva. Uprkos čestih novih pohoda, nemačkim carevima nije pošlo za rukom da pokore Italiju. Ali je i Italija izašla iz te borbe još više pocepana. U Italiji se mogu odvojeno razmatrati tri osnovna dela — južni, srednji i severni. Južna Italija sa Sicilijom pretstavljala je Kraljevinu Obeju Sicilija. 1268 g. ona je od Hoenštaufovaca pripala bratu francuskog kralja Luja IX — Karlu Anžujskom. Veći deo Srednje Italije zauzimala je papska oblast; zapadno od nje pružala se Toskana, ranija Etrurija, koja se delila na nekoliko gradskih republika, od kojih su bile najvažnije Firenca, Piza i Sijena. Severna Italija, čiji veći deo zahvata sliv reke Poa (takozvana Lombardija), pružala je sliku krajnje političke pocepanosti. Na severu Italije nalazile su se dve moćne trgovačke republike — Mleci i Đenova, bogati proizvodni centar Milano i niz drugih gradova-država — Verona, Padova, Pjačenca, Parma i dr. Na severo-zapadu Italije pružalo se nekoliko feudalnih oblasti — vojvodstvo Savoja i markizati Monferat i Saluco. Južna Italija. Dolazak na vlast Karla Anžujskog obeležen je potiskivanjem i delimičnim istrebljenjem domaće aristokratije. Osvojene zemlje Karlo je podelio svojim saradnicima. U ime prave katoličke vere Karlo je uništio arabljanske naseobine, na koje se oslanjao Fridrih II u svom vojnom sistemu. Bili su povećani porezi koji su premašili sistem dažbina i carina, uveden još u Fridrihovo vreme. Ostaci gradske samouprave bili su uništeni. To je imalo za rezultat gubitak Sicilije. 1282 g. izbio je ustanak, takozvano Sicilisko večernje, na koje su potstakla žestoka iznuđivanja i drskost najamnika Karla Anžujskog. Ustanici su pobili gotovo svu okupacionu vojsku na Siciliji -— oko 4 hiljade vojnika.
353
Siciliski feudalci pozvali su u pomoć protiv Karla aragonskog kralja Pedra III, koji se umeo suprotstaviti pokušaju Karla da vrati ostrvo, razbivši dvaput njegovu flotu. Rezultat otcepljenja Sicilije je bio da su oblasti Karla Anžujskog bile svedene samo na južni deo poluostrva; one su od tog vremena bile poznate pod imenom Napuljske Kraljevine. Gazdovanje anžujske dinastije u Južnoj Italiji, dugotrajni ratovi anžujskih kraljeva sa aragonskom kućom doveli su do opadanja ekonomskog života zemlje i do znatnog slabljenja njenog političkog značaja. Kraljevi anžujske dinastije morali su učiniti niz ustupaka feudalcima. Tu je nastao dugotrajan period feudalne reakcije, povezan s najjačom eksploatacijom kmetskog seljaštva. Seljaci su bežali od svojih gospodara u brda. Tamo se stvaraju čitavi odredi, koji napadaju na feudalce i gradove. 1442 g. pripala je Napuljska kraljevina aragonskoj dinastiji. Papska oblast. Što se tiče Papske oblasti, tu u XIV v. vidimo kulminaciju feudalne reakcije. Po gradovima Papske oblasti feudalci su osnovali nekoliko malih tiranija. Pape su morale da vode stalnu borbu protiv njihovih političkih pretenzija. Feudalna svemoć u Rimu podržavana je time što su bili slabo razvijeni zanati i trgovina, što trgovci i zanatlije nisu pretstavljali značajnu političku silu. Feudalne porodice, od kojih su bile najveće Orsini i Kolona, podizale su u Rimu kuće-tvrđave i stalno ratovale po gradskim ulicama. Papa Bonifacije VIII (1294 —1303 g.) umeo je da za neko vreme sebi potčini feudalce. On je u Rimu zaveo neku vrstu tiranije. Na sva važnija mesta postavio je svoje rođake. Ali, neuspeh Bonifacija u borbi s francuskim kraljem Filipom IV i prenošenje papske stolice u Avinjon doveli su do novog jačanja feudalaca. Pape u Avinjonu. Posle preseljenja papa u Avinjon papstvo brzo gubi politički ugled koji je dobilo u XIII v. Pape su se potčinile politici francuskih kraljeva i nisu više pokušavale da obnove teokratsku politiku Inoćentija III i Bonifacija VIII. Ali su zato težile da svim sredstvima učvrste svoju vlast nad crkvom i povećaju svoje prihode. Količina dažbina koje sveštenstvo uplaćuje u korist papske kurije brzo raste, ranije se dažbine povećavaju, a one koje su kupljene od slučaja do slučaja postaju stalne. Najvažnija je među njima bila uplata za palium (deo odežde), koju su morali da plaćaju svi arhiepiskopi, servicije — uplate episkopa i opata kad stupaju na dužnost, anati — uplata godišnjeg prihoda za potvrđivanje crkvenih beneficija. Pomoću svih mogućih trikova pape otstranjuju sveštenstvo od izbora episkopa i opata i uzimaju njihovo postavljanje u svoje ruke, da bi za to naplaćivali sve nove i nove takse. I sudska vlast pape postaje izvor beskrajnih taksa. Ma da se krstaški ratovi više ne obnavljaju, pape i dalje kupe krstaški desetak, koji se troši na različite potrebe papske kurije. U velikom obimu prodaju se indulgencije. Za vođenje finansija bio je stvoren ogroman birokratski aparat i u centru i u provincijama. Naročiti »kolektori« imali su dužnost da skupljaju sume koje se
354
uplaćuju papi, da te sume šalju u nekoliko centrala i odatle papskoj kuriji. Kurija se za te svrhe koristi uslugama italijanskih bankara, uglavnom firentinskih, koji stiču velike profite na kreditiranju neurednih platežnika i na prenosnim menicama. Papski dvor u Avinjonu dobijao je iz svih tih izvora ogromne sume, trošeći ih na veseli i raskošni život, koji je izazivao duboko negodovanje i u narodnim masama i među štedljivim građanima. Ništa manje negodovanje nije izazivao nepotizam — deljenje unosnih mesta i prihoda u crkvenoj upravi od strane papa svojim rođacima. Kola di Rijenci. U vreme »avinjonskog ropstva« papâ feudalci u Papskoj oblasti brzo su se osilili. Udarali su na stanovništvo Rima i drugih gradova Papske oblasti teške poreze i carine, pljačkali na drumovima. Zanatlije i trgovci u Rimu pokušavali su da zbace vlast feudalaca. 1347 g. to im je pošlo za rukom, i u Rimu je bila ustanovljena republika, koja, uostalom, nije dugo trajala. Na čelo joj je bio postavljen Kola di Rijenci, humanist i prijatelj Petrarke (vidi gl. XXXIII), inspirisan snovima o preporodu nekadašnje veličine Rima. Kola je bio proglašen za narodnog tribuna. On je organizovao gradsku miliciju, s čijom je pomoću uspeo da obuzda feudalce i da ih natera da se zakunu na vernost republici. Feudalci su bili primorani da predaju svoje zamkove i utvrđene kuće. Kola je sredio poreze, ukinuo teške carine, koje su kočile trgovinu. Surovim sudskim presudama uspeo je da prekine s nasiljem i razbojništvom feudalaca. Kola di Rijenci je sanjao o ujedinjenju cele Italije pod voćstvom Rima i obratio se italijanskim gradovima s pozivom na ujedinjenje. No to je izazvalo nepoverenje kod gradova koji su strahovali za svoju nezavisnost. Rijenci je izazvao protiv sebe papu, koji je u periodu delatnosti tribuna bio lišen svetovne vlasti u Rimu i u Papskoj oblasti. Obnovljena borba s feudalcima zahtevala je velike rashode, i Rijenci je morao da pribegne povećavanju poreza, koje je u početku smanjio. To mu je podrilo popularnost u širokim masama rimskog stanovništva. Papa ga je proglasio za buntovnika i isključio iz crkve. Ne nalazeći podrške ni među rimskim stanovništvom ni u italijanskim gradovima, Rijenci je morao da beži iz Rima. Baroni su se ponovo dočepali vlasti u Rimu, i obnovljena je ranija anarhija. Kola di Rijenci upravio je sada sve svoje nade u cara, koji je, kako mu se činilo, mogao da učini kraj anarhiji u Italiji i da zavede socijalnu pravdu. On se sa svojim fantastičnim planovima pojavio pred Karla IV, ali ga je Karlo predao Papi Klementu VI, koji ga je bacio u tamnicu. Klimentov naslednik Inoćentije VI, pripremajući se da obnovi papsku vlast u Papskoj oblasti, odlučio je da Kolu di Rijenci iskoristi za svoje ciljeve i poslao ga u Rim. Stanovništvo, koje je stradalo od nasilja feudalaca, oduševljeno je primilo Rijencija, i on je u Rimu dobio vlast s titulom senatora (1354 g.). No borba s feudalcima zahtevala je velika sredstva za izdržavanje najamničke vojske. Rijenci je bio primoran da poveća poreze, a to je ponovo podiglo protiv njega narodne mase. Izbio je ustanak, u čijem su pripre-
355
manju učestvovali i feudalci. U to vreme Kola di Rijenci bio je ubijen. U Rimu u Papskoj oblasti opet su počeli da se osiljavaju feudalci. »Veliki rascep«. U Rimu i u čitavoj Papskoj oblasti ponovo su zagospodarili feudalci. Pape su s njima stupile u dugotrajnu borbu. 1377 g.Grgur XI je preneo papsku rezidenciju iz Avinjona natrag u Rim. Avinjonsko »ropstvo« je bilo završeno, ali je gotovo odmah posle toga počeo takozvani veliki rascep u katoličkoj crkvi. 1378 g. umro je Grgur XI. Na njegovo mesto pretendovala su u isti mah dvojica papa — Italijan Urban VI, izabran u Rimu, i Francuz Kliment VII, izabran u Avinjonu. Obojica su isključila jedan drugog iz crkve, međusobno se prokleli i nazvali antihristima. Jedne su države priznale Klimenta, a druge Urbana. Takvo stanje trajalo je i posle smrti obojice papa: tokom nekoliko godina nalazila su se na čelu crkve dvojica papa, koji su se borili jedan s drugim. Da bi se učinio kraj takvom stanju, više sveštenstvo je odlučilo da sazove sabor, koji bi likvidirao rascep. Sabor je bio sazvan u Pizi 1409 g., ali ni on »nije doveo ni do kakvog rezultata, pošto su ti magarci izabrali još i trećeg papu.« Na taj način, na čelu katoličke crkve našla su se trojica papa. Više sveštenstvo najvažnijih evropskih zemalja nastojalo je da se sazove novi sabor radi spasavanja ugleda katoličke crkve. Sabor je crkvi bio potreban i radi borbe s »jeretičkim« učenjima, koja su zahvatala gradsku buržoaziju i narodne mase, nezadovoljne svemoću feudalne crkve, čiji se moralni prestiž duboko srozao. Jeretički pokret dobio je naročitu snagu u Češkoj. Praški univerzitet, na kome je propovedao veliki češki patriota Jan Hus, postao je centar antikatoličkog pokreta. (vidi gl. XXVIII). Sabor u Konstanci. Novi sabor bio je sazvan u Konstanci (1414—1418 g.). Na njemu je prisustvovalo preko hiljadu arhiepiskopa, episkopa, opata, kardinala, monaha, profesora teologije, kneževa i legata. Prisustvovao je i car Sigismund. Pred saborom su stajala tri pitanja: 1) obnova jedinstva crkve, 2) borba protiv jeresi i 3) reforma crkve — reformatio generalis ecclesiae in capite et in membris. Više sveštenstvo nastojalo je, uostalom, da poslednje pitanje po mogućnosti odbaci. Sabor je pozvao na saslušanje i osudio na lomaču Jana Husa i njegovog suborca Jeronima Praškog. Zatim je sabor zbacio sve tri pape i na njihovo mesto izabrao novog, Martina V. Najzad, sabor je smanjio papske prihode i postavio zahtev da papa povremeno saziva sabore, koji su tom prilikom bili proglašeni za vrhovni organ crkve, organ koji stoji iznad pape. Sabor u Bazelu. Papa Martin V izbegavao je da saziva nove sabore koji bi ograničili papsku vlast. Ali, uspesi jeresi, pobedonosna borba čeških husita s nemačko-katoličkim »krstaškim ratovima«, široka propaganda među radnim masama Evrope, ideja levog krila husita, koje je težilo korenitom preuređenju društva (»građanska jednakost a delom čak i imovinska jednakost«) — sve je to nateralo katoličko sveštenstvo da sazove nov sabor u Bazelu (1431—1447 g.). Bazelski sabor, uviđajući da je direktna borba s husitstvom bezuspešna, sklopio je sporazum s desnim krilom husita, takozvanim »kalikstincima«, učinivši im nekoliko ustu-
356
paka. Bazelski sabor potvrdio je odluku sabora u Konstanci da je sabor iznad pape i lišio papu niza prihoda, koje je on ubirao od sveštenstva, ograničio je mešanje papa u biranje episkopa i nagovestio nekoliko važnijih crkvenih reformi. Firentinski sabor. Papa Evgenije IV (naslednik Martina V koji je umro uskoro posle otvaranja sabora) prokleo je Bazelski sabor i sazvao nov sabor u Ferari, koji je uskoro prenesen u Firencu. Bazelski koncil je zbacio Evgenija IV i izabrao novog papu — Feliksa V. Na taj način, katolička je crkva u isto vreme imala dvojicu papa i dva sabora. Firentinski sabor, koji je sazvao papa Evgenije IV, postigao je efektan ali u suštini beznačajan uspeh, proglasivši 1439 g. uniju zapadne i istočne crkve uz potčinjavanje ove poslednje papi. »Sve to ’šarlatanstvo’ išlo je na ruku Evgeniju, ono je izazvalo likovanje hrišćanske Evrope i donelo mu prevagu nad Bazelskim saborom«. Evgenije IV uspeo je da postigne da Bazelski sabor bude raspušten i da se papa Feliks V odrekne papske stolice. Spoljašnje jedinstvo katoličke crkve bilo je uspostavljeno. Ali sabori nisu obnovili papstvo. Papstvo je, kao i ranije, doživljavalo vreme dubokog opadanja. Pape gube svaki autoritet i upuštaju se u sitnodržavnu politiku, povećavajući svim sredstvima svoje posede, bogateći svoje rođake, mešajući se u intrige sitnih italijanskih dvorova. Gradovi-države u severnoj Italiji. Najveću političku pocepanost vidimo u severnoj Italiji i u Toskani. Većina gradova bila je u međusobnom neprijateljstvu. Nijedan od njih nije mogao da postane centar, oko koga bi se okupili ostali gradovi. Suparništvo u spoljnoj trgovini dovodilo je do neprestanih sukoba među njima. Pored toga vođena je stalna borba oko granica među susednim gradovimadržavama. Neki veliki gradovi, kao, na primer, Milano, pokušavali su da pokore druge, manje gradove. Đenova je težila da skrši moć svog najvažnijeg trgovačkog konkurenta — Pize, i krajem XIII veka postigla potpun pad njene pomorske moći. Između Đenove i Mletaka vođena je neprekidna borba za istočna tržišta. Đenova. Već je bilo reči o ulozi tih gradova u krstaškim ratovima koji su podigli njihov trgovački značaj kao posrednika između Istoka i Zapada. Osobito su mnogo dobili Mleci posle Četvrtog krstaškog rata. Uspelo im je da potisnu svoju suparnicu Đenovu iz Grčke i Sirije. Ali, kada je 1261 g. obnovljeno Vizantisko carstvo, Đenovljani su za pomoć pruženu carstvu dobili povlastice koje su ranije uživali Mlečani. Đenovljanski trgovci bili su oslobođeni svih carina u vizantiskim lukama. Dobili su carigradska predgrađa Peru i Galatu, zauzeli niz uporišta na ostrvima, u Severnoj Africi i Maloj Aziji. Đenova je osnovala niz važnih trgovačkih faktorija na obalama Crnog Mora. Na prvom mestu bila je Kafa (današnja Feodosija), Balaklava i Soldaja (današnji Sudak). Te ćenovljanske faktorije postale su najvažniji centri ćenovljanske trgovine. Preko Kafe i Soldaje vođena je trgovina s Rusijom, Iranom, Centralnom Azijom i Kinom. Đenova je postala krupna kolonijalna država, razume se, u tadašnjim razmerima. Potisnuti od Đenovljana sa svojih glavnih trgovačkih
357
pozicija, Mleci su počeli da traže nova uporišta za svoju trgovinu i našli ih u Egiptu. Sa egipatskim sultanom sklopljen je ugovor, po kome su Mleci dobili važne trgovačke povlastice u Aleksandriji. Krajem XIII v. suparništvo između Mletaka i Đenove teklo je s prevagom u korist Đenove. 1298 g. Đenovljani su uništili mletačku flotu kod Krfa. Đenovljanska trgovina bila je usretsrećena u rukama relativno malog kruga trgovačkog patricijata, kome je i pripadala sva dobit od kolonijalnih osvajanja Đenove. Oko te dobiti izbijala su stalna sunarništva i vođena je borba među patriciskim porodicama. Prevlast patriciske oligarhije izazivala je nezadovoljstvo u narodnim masama. Jedan deo trgovaca koji je bio potisnut iz državne uprave iskoristio je to nezadovoljstvo i izvršio 1339 g. državni prevrat. Ali, posledica je bila da je na čelo uprave stala nova oligarhija, koja se prema narodnim masama nije pokazala ništa boljom od ranije. Iz redova te nove oligarhije biran je doživotni dužd i uz njega veće. Nove trgovačke porodice zauzele su mesta prognanih, i njihova se politika nije nimalo razlikovala od politike koja je ranije vođena. U XIV v. borba među pojedinim trgovačkim porodicama (koje su se podelile na gvelfe i gibeline) za vlast u gradu i za kolonijalne profite dovela je do slabljenja Đenove. Mleci su postigli odlučujuću prevagu nad svojom suparnicom; 1380 g. mletačka je flota uništila ćenovljansku kod Kiođe. Posle toga prevlast u istočnom delu Sredozemnog Mora pripala je Mlecima. Na Krimu i na Kavkazu pored ćenovljanskih faktorija nastale su i mletačke. Mletačka faktorija Tana (u blizini današnjeg Azova) dobila je gotovo isti značaj koji i Kafa. Mleci. Mletačka trgovina nije se ograničila okvirima Sredozemnog i Crnog Mora. Mletački su brodovi prolazili kroz Gibraltarski Moreuz, raznoseći južnu robu. Oni su održavali redovnu liniju do Briža i ušća Rajne. Mleci su razvili i svoje zanatstvo, izradu luksuznih predmeta, koji su izvoženi u druge evropske zemlje. Mletačke svilene tkanine, stakleni predmeti i oružje bili su na velikom glasu. Mlečani su se obezbedili od inostrane konkurencije strogom carinskom politikom. Republici je velike koristi donosio monopol soli. Već u XII v. sva se vlast u Mlecima usretsredila u rukama male zatvorene trgovačko-patriciske grupe. Uloga opštegradske skupštine potpuno opada. Najvažniji politički organ postaje izborno Veliko veće, sastavljeno prvobitno od 480 ljudi, članova najuticajnijih patriciskih porodica. Pored njega stvoreno je Malo veće ili sinjorija i druge ustanove koje su krajnje ograničile vlast izbornog doživotnog dužda. U XIII v. biranje dužda konačno je prešlo u ruke patricijata. Usretsređivanje sve vlasti u rukama patriciske oligarhije bilo je krunisano reformom iz 1297 g., takozvanim zatvaranjem Velikog veća. Ta se reforma sastojala u tome što je pravo učestvovanja u tom glavnom zakonodavnom organu u Mlecima bilo podeljeno samo najvećim trgovačkim porodicama. Docnije su te porodice bile unete u »Zlatnu knjigu«, koja je sadržavala spisak lica, čiji su preci sedeli u veću.
358
1310 g. učinjen je pokušaj da se zbaci oligarhija. Učinili su ga oni trgovački elementi koji su bili uklonjeni od učestvovanja u Velikom veću. Ta se zavera završila neuspehom, ali je dovela do niza daljih izmena u upravnom sistemu Mletaka. Među njima je bilo najvažnije stvaranje Veća desetorice. To je veće birano na godinu dana bez prava ponovnog izbora za iduću godinu. Veću desetorice bio je poveren tajni nadzor nad svim organima uprave, počevši od dužda i Velikog veća. Tajni nadzor zadirao je u čitav život svakog građanina u Mlecima. Sistem dostava postao je jako raširen. Veće desetorice tajno je proveravalo sve te dostave i donosilo odluke. Obračunavanje sa osuđenima takođe se vršilo tajno. Čoveku koji bi postao podozriv Veću desetorice pretila je ili smrt od kame najmljenog ubice ili nestajanje u strašnim mletačkim »olovnim tamnicama«; one su dobile svoj naziv po olovnim krovovima koji bi se leti usijavali i pričinjavali neizdržljive muke zatvorenicima. Obično su sužnji brzo umirali u tim tamnicama. Sredinom XIV v. Veće desetorice postalo je najvažniji politički organ republike. Mleci su imali veliku teritoriju u Italiji i na severozapadnim obalama Balkanskog Poluostrva. U XV v. vladali su Veronom, Padovom, Brešom i Ravenom. Mleci koji su morali da održavaju razvijene veze sa inostranstvom, da trguju po čitavoj Evropi, uveli su pre ostalih država u Evropi stalno diplomatsko pretstavništvo. Krajem XV v. imali su svoje poslanike kod svih važnijih evropskih vladara. Ti su poslanici slali svojoj vladi iscrpne izveštaje, koji pretstavljaju dragocen istoriski izvor. U Mlecima i Đenovi učvrstila se trgovačka oligarhija. U drugim gradovima-državama Italije uporna klasna borba dovodila je do čestih promena vlasti. Naročito je u tom pogledu karakteristična istorija najvažnijeg zanatskog centra u Italiji — Firence. Firenca. Banke. Za svoj uspon Firenca ne duguje, kao Mleci i Đenova, posredničkoj trgovini, već zanatstvu i bankarskim polovima. Firenca je još u XII v. obavljala zelenaške operacije, učestvujući u finansiskim poslovima Papske kurije. Firentiiski bankari pojavljivali su se u Evropi kao procenjivači i ubirači papskih prihoda. Na taj način, zelenaški je kapital porastao u Firenci u tesnoj vezi s papskom stolicom. U XIV v. taj je kapital bio vrlo znatan. To se vidi iz odnosa koji. su u to vreme uspostavljeni između nekih firentinskih firmi i raznih evropskih država. S novcem čuvenih firentinskih bankarskih kuća tog vremena — Bardi i Peruci — Edvard III je pripremio Stogodišnji rat. 1346 g. Edvard III je objavio državno bankrotstvo i odbio da tim firmama, koje su imale svoje kontoare u Londonu, isplati za ono vreme ogromnu sumu — preko 1,3 miliona zlatnih florina. Ma da je to bankrotstvo znatno uzdrmalo finansisku privredu Firence, ono ipak nije podrilo značaj Firence kao centra bankarskih poslova. Organizacija zanatstva. Ali nisu samo zelenaške operacije stvorile moć Firence. Firenca je bila krupan zanatski centar u Italiji. Ovde se rano razvija proizvodnja vunenih a docnije i svilenih tkanina. Vunene tkanine proizvodile su se u
359
Firenci uglavnom od uvezene engleske i španske vune. Sem toga, Firenca je kupovala neobrađene tkanine, koje su prerađivane u firentinskim manufakturama, bojene i zatim slate na sajmove Evrope i Istoka. Za razliku od ostale Evrope, gde je još preovlađivala sitna esnafska proizvodnja, firentinsko zanatstvo u XIII i XIV v. počinje da se reorganizuje na kapitalističkim principima. U reorganizaciji zanatstva igrali su rukovodeću ulogu takozvani stariji esnafi. To su bili savezi krupnih preduzimača. Oni su u velikom obimu eksploatisali sitne majstore, koji su radili kod svoje kuće, ali s materijalom koji bi dobili od preduzimača. Pritom se pored eksploatacije sitnih majstora zapaža i okupljanje velikih masa radnika pod jednim krovom. Vidimo kako se ovde rađa kapitalistička manufaktura. Karakteristično je to da eksploatisana masa sitnih majstora i radnika nije bila ujedinjena ni u kakve esnafske organizacije. Naprotiv, stariji su esnafi ljubomorno pazili da oni međusobno ne stupe ni u kakav savez. Ispod »starijih esnafa«, u koje su ulazili bankari, krupni preduzimači i trgovci, pretstavnici intelektualskih profesija (lekari, apotekari, notari) i koji su činili »ugojeni narod« (popolo grasso), nalazili su se srednji i mlađi esnafi od pretstavnika različitih zanatliskih profesija, kovača, kamenorezaca, obućara itd. poznatih pod imenom »malog naroda« (popolo minuto). Najzad, ispod svih nalazila se masa neorganizovanih sitnih majstora i radnika. Naročito je bio težak položaj radnika-grebenara i drndara vune, koje je eksploatisao tkački esnaf. Ove su profesije plaćane gore od svih ostalih i smatrane najnižima. Radnici tih grana u Firenci nosili su nadimak koji je docnije postao čuven u Firenci — čompi. Klasna borba u Firenci u XIII v. Do sredine XIII v. vlast se u Firenci nalazila u rukama patricijata — grandâ ili magnatâ. Patricijat se u Firenci sastojao od ritera, koji su živeli u gradu — po utvrđenim kućama s kulama. Jedan deo magnata, koji je učestvovao u trgovini i bankarstvu pa se približio trgovcima i bankarima činio je stranku gvelfa. Čisto feudalni deo magnata, koji je živeo od eksploatacije seoskog stanovništva, bio je blizak stranci gibelina. Između gvelfa i gibelina vođena je žestoka borba, u kojoj su oni stupali u savez s gvelfima i gibelinima drugih gradova i oblasti u Italiji. Ta je borba podrila moć magnata. U XIII v. vodili su stariji esnafi (»ugojeni narod«), oslanjajući se na narodnu masu, upornu borbu s magnatima za vlast. Pritom su se koristili sukobima između gvelfa i gibelina. »Ugojeni« su ušli u organizaciju gvelfa. 1293 g. vlast je magnata bila konačno skršena. Bio je uveden nov ustav, takozvane »Odredbe pravde« (Ordinamenti di Giustizia). U skladu sa »Odredbama« samo su članovi esnafa uživali politička prava. Prava esnafa nisu bila jednaka. U vrhovni upravni organ — takozvanu sinjoriju — veće koje se sastojalo od 9 članova — 7 je birano iz redova starijih esnafa. A ostali esnafi, daleko mnogobrojniji, birali su samo dva pretstavnika. Što se tiče mase koja nije ulazila u esnafe, ona je uopšte bila lišena svih političkih prava.
360
Čuvanje novog poretka bilo je povereno gonfalonijeru (zastavniku) pravde. On je bio glava sinjorije. Njemu je na raspoloženju stajala vojska sastavljena od građana. Sem narodnih masa, političkih su prava bile lišene i feudalne porodice, magnati. Njih je obavezivalo naročito kolektivno jemstvo. Za prekršaj koji bi učinio ma ko od aristokratije, morali su da odgovaraju svi njegovi srodnici. Sve moguće globe, ukoliko su naplaćivane od pretstavnika magnatskih porodica, uzimane su u povećanom razmeru. Uvođenje u redove magnata primenjivano je kao kaznena mera. Iz novog ustava korist su izvukli samo »ugojeni«. Već posle godinu dana počeli su nemiri među mlađim esnafima i gradskom sirotinjom. Tim su se nemirima koristili magnati da bi obnovili borbu protiv starijih esnafa. »Ugojeni« su morali činiti ustupke magnatima, ali su odlučno ugušivali pokrete narodnih masa. Odlučujuću ulogu u političkom životu Firence sada je počela da igra stranka gvelfa u kojoj su se ujedinili »ugojeni« — bankari, trgovci, krupne zanatlije — s jednim delom magnata. Na čelo gvelfske stranke stalo je 9 izabranih kapetana, koji su imali pravo da postavljaju i smenjuju službena lica. Ali, u samoj gvelfskoj stranci nije bilo jedinstva. Počeli su sukobi između nepomirljivih gvelfa (»crnih gvelfa«) i onih grupa koje su iz straha od narodnih pokreta tražile da se približe gibelinima! (»beli gvelfi«). U toj je borbi izvesnu ulogu igralo i suparništvo između aristokratskih porodica. Na čelu »crnih« stajala je porodica Donati, a na čelu »belih« — Čerki. Dolazilo je do oružanih sukoba po firentinskim ulicama i mostovima. Podržavani od pape Bonifacija VIII, »crni« su 1302 g. odneli pobedu nad »belima«. Kuće »belih« bile su porušene, njihova imanja konfiskovana, a veći njihov deo prognat iz Firence. U vreme tog prevrata bio je prognat iz Firence i veliki italijanski pesnik Dante. Borba je naročito žestoko izbijala u momentima kao što su izbori za veće sinjorije, kada su srednji i mlađi esnafi izvanredno oštro osećali da su izigrani i, oslanjajući se na najamne radnike, pokušavali da izvrše prevrat. Ustanak čompa. Svemoć »ugojenog naroda« i žestoka eksploatacija radnika i sitnih zanatlija više puta je potsticala »mali narod« na ustanke. U julu 1378 g. čompi su, u savezu s neorganizovanim sitnim zanatlijama, izvršili odlučan napad na sinjoriju, uzeli vlast u svoje ruke i izvršili nove izbore. U novu sinjoriju ušli su pretstavnici radnika. Grebenar Mikel Lando proglašen je za gonfalonijera pravde. Bila su organizovana tri nova esnafa: dva za sitne majstore, a jedan za čompe. Ali se nova sinjorija pokazala krajnje neodlučna u svojim akcijama. Preduzete su neke mere za nov razrez poreza. Istaknut je zahtev da zanatska preduzeća u Firenci zaposle sve gradske radnike. Mikel Lando se pokazao kao izdajnik. Firentinska buržoazija ga je potkupila i iskoristila za borbu s čompima. Vladajuće klase prešle su na politiku sabotaže. Krupni preduzetnici počeli su da zatvaraju svoja preduzeća i da napuštaju Firencu. U gradu je počela besposlica. Nije bilo organizovano snabdevanje životnim namirnicama, i stanovništvo je bilo osuđeno na glad. Masa čompa, nezadovoljna neodlučnim akcijama nove uprave protiv »ugojenog naro-
361
da«, istupila je još jedanput u avgustu te iste 1378 godine, ali je pretrpela potpun poraz. Sitne zanatlije nisu podržale akciju čompa. U porazu čompa aktivno je učestvovao Mikel Lando. Esnaf u koji su se ujedinili čompi bio je rasturen, a njihova dalja organizacija zabranjena. Zatim je došlo do razračunavanje s čompima, pa su mnogi od njih bili prinuđeni da beže iz Firence. Uskoro su bila zatvorena i dva esnafa koja su za vreme ustanka čompa obrazovana za sitne zanatlije. Na vlast se vratio »ugojeni narod«.Ustanak čompa pretstavlja živu manifestaciju socijalne borbe koja se u to vreme zapaža po gradovima Italije i svedoči o početku porasta kapitalističkih odnosa. Pokušaj čompa da se dograbe vlasti pokazao se neuspešnim, jer zanatliski pretproletarijat još nije bio zreo ni organizovan i jer se delom sastojao od eksploatisanih sitnih majstora, s kojima čompi nisu uspeli da uspostave dovoljno čvrst savez i koji su izdali u poslednjem trenutku. Tiranija Medičija. Strah buržoazije od narodnih pokreta doveo je do toga da političko uređenje Firence počinje krajem XIV i naročito u XV veku da sve više dobija monarhiski karakter. U Firenci se postepeno zavodi tiranija porodice Mediči. Mediči su bili krupni bankari u Firenci. Oni su imali kontoare u najvećim gradovima Evrope, bili su poverioci niza evropskih vladara. Mediči su vršili veliki uticaj na pravac firentinske politike. Početkom XV v. Mediči su imali da izdrže ozbiljnu borbu s pretstavnicima trgovačko-industriskog kapitala koji su sanjali o velikim osvajanjima, o sticanju teritorija i osvajanju novih tržišta. Mediči, koji su bili manje zainteresovani za ekspanziju, pošto je njihov bankarski kapital i bez toga osvojio čitav niz evropskih zemalja i država, žestoko su se borili protiv tih krugova, pribegavajući pritom demagoškoj politici i raspaljujući nezadovoljstvo narodnih masa. Početkom tridesetih godina XV v. morao je jedan od Medičija, Kozimo, koji je imao veliki uticaj, da pobegne iz Firence, gde su izbili na površinu njegovi protivnici Albici. Ali je odlazak Kozima Medičija vrlo malo ličio na izgnanstvo. To je bilo trijumfalno putovanje po Evropi gde su ga dočekivali kao krunisano lice. 1434 g. on je uspeo da zbaci vlast Albicija i da postane faktički vladar Firence. Uostalom, Mediči nisu preuzimali nikakve određene političke dužnosti, nisu se nazivali vojvodama, kao mnogi tirani, ali su oni na sva zvanja dovodili svoje rođake i pristalice i stvarno držali u svojim rukama sve niti uprave. Demagoška politika koju su vodili Mediči svodila se pre svega na to što su oni znatno olakšali poresko opterećenje masama firentinskog stanovništva. Mesto glavarine oni su uveli porez na prihod koji su naročito osećali bogataši. Na taj način oni su odjednom postigli dva cilja — stekli popularnost i oslabili svoje konkurente. Mediči su, slično drugim italijanskim tiranima, razvili u Firenci veliku građevinsku delatnost, dajući zarade narodnim masama. Oni su zaveli raskošan dvor i istupali kao zaštitnici umetnosti. U njihovo doba Firenca je postala centar umetničkog i intelektualnog života Italije. Tu se skupljaju najbolji arhitekti, čuveni
362
umetnici, najveći pisci. Firenca postaje centar luksuza, gde zanatliske mase nalaze sebi stalne zarade. Na tome je počivala popularnost Medičija. Oni su priređivali sjajne narodne praznike, narodne gozbe. Pritom su se Mediči držali prema narodu prostodušno, ulazili u gomilu i učestvovali u narodnim zabavama. Široki krugovi firentinske buržoazije, koji su zavisili od Medičija ili bili s njima povezani ekonomskim interesima, podržavali su njihovu vladu. Sem toga, buržoazija je počela da gleda na Medičije kao na čuvare »poretka« od socijalnih potresa. U Firenci je postepeno uvedeno faktički monarhisko uređenje. Mediči su postali nekrunisani vladari Firence. To se naročito odnosi na Kozimovog unuka, Lorenca Veličanstvenog (1469—1492 g.). To je bila epoha najveće moći Firence. Lorenco je imao bankarske kontoare u svim najvažnijim gradovima Evrope i Italije: u Milanu, Mlecima, Ženevi, Brižu, Londonu itd. Zahvaljujući tome on je imao mogućnosti da utiče na politički život gotovo svih zemalja Evrope. U vreme njegove vlade došlo je do najvišeg uspona firentinske kulture. Tiranije u italijanskim gradovima. Vlast Medičija u Firenci pretstavlja samo jedan od karakterističnih primera zavođenja tiranije u italijanskim gradovima. Kao rezultat žestoke socijalne borbe u njima između feudalaca i buržoazije i akcija radnih masa, donjeg zanatliskog sloja, sitnih kućnih zanatlija i radnika u čitavom nizu italijanskih gradova zavodi se diktatura, pri čemu često na čelo gradova staju feudalne porodice. Pritom tirani obično igraju demagošku ulogu, nastojeći da na svoju stranu privuku narodne mase. U Milanu krajem XIII v. vlast prelazi u ruke feudalne dinastije Viskontija. U Ferari sretamo porodicu d’Este, u Veroni — porodicu Skaligerâ itd. U nekim slučajevima vlast su osvajali u gradovima takozvani kondotijeri, starešine najamničkih vojnih odreda. Kondotijer je dobijao od grada određenu sumu da organizuje vojsku i da sakupi najamnike. Sem nagrade od iznajmljivača dobijao je i deo ratnog plena. Ponekad je njegovim plenom postajao i grad koji ga je uzeo u najam. Kondotijeri su bili pravi bič zemlje. »Atamani bandi, koji su stalno za novac prelazili s jedne strane na drugu rešavali su sudbinu svih italijanskih država«. Kondotijeri su često bili stranci — Španci, Francuzi, Nemci, Englezi, ljudi tuđi Italiji, koji su strašno pljačkali i -pustošili. Jedan od takvih starešina najamničkih bandi sam je sebe nazivao »neprijateljem boga, sažaljenja i samilosti.« Uostalom ni kondotijeri-Italijani nisu bili bolji. 1450 g. u Milanu je vlast dograbio kondotijer Frančesko Sforca, koji je dotada bio u službi pape, zatim Mletačke Republike i, najzad, milanskih tirana Viskontija. Krugovi patricijata, koje je tiranija potisla s vlasti, stalno su protiv nje intrigirali, stvarajući u tom cilju saveze, tako da period od XIII do XV v. u Italiji pretstavlja epohu složene borbe između pojedinih gradskih grupa, borbe u svakoj grupi, borbe tirana sa svojim konkurentima za vlast. Za tu je epohu karakteristična krajnja politička nestabilnost koja je u znatnoj meri odredila dalju sudbinu
363
Italije. Iz perioda svog cvetanja Italija je izišla politički neujedinjena i nije postigla političku ravnotežu. Sudbina italijanskog seljaštva. U poređenju s drugim zemljama Zapadne Evrope u Italiji vidimo relativno slab razvitak feudalizma. Tome je doprineo čitav niz uzroka: pre svega okolnost što u Italiji nije došlo do vraćanja na naturalnu privredu u onom razmeru kao u ostaloj Evropi. Robno-novčani odnosi sačuvali su se u izvesnom stepenu u Italiji u prvom periodu Srednjeg veka i počeli su vrlo rano, još u IX v., da igraju veliku ulogu ne samo u životu gradova, već i sela. Feudalna eksploatacija seljaka u velikom delu Italije nije sasvim uzela one kmetovske forme koje su bile svojstvene zemljama severno od Alpa. Polukmetovsko seljaštvo Italije imalo je ponekad dosta velike obaveze prema feudalnim zemljoposednicima, ali su one bile utvrđene i nisu se mogle menjati. Na taj način, položaj seljaštva bio je u Italiji lakši nego u ostaloj Evropi. Vrlo rano dolazi i do oslobađanja seljaka. Specifično gradski karakter italijanske istorije igrao je u tome vrlo veliku ulogu. Oslobađanje seljaka teklo je postepeno. U početku su oslobađani oni seljaci koji su bežali u gradove. Toga je bilo već u XII v. U XIII v. niz gradova (Bolonja, Firenca, Đenova, Mleci, Milano) sproveo je oslobođenje seljaka od feudalne zavisnosti, težeći pri tome stvaranju slobodne radne snage. S druge strane, oslobođenje seljaka pružalo je gradu podršku u njegovoj borbi protiv feudalaca. Uporna borba gradova sa seniorima, rušenje feudalnih zamkova od strane građana, proterivanje feudalnih porodica, potčinjavanje seoskih oblasti vlasti grada i pre svega brzi porast robno-novčanih odnosa vodili su brzom raspadanju čisto feudalnih formi privrede. Tome je doprinelo i upropašćavanje feudalaca od strane gradskog zelenaškog kapitala. Brz porast novčane rente doprineo je iščezavanju i inače slabo razvijene ustanove kuluka. Vlastelinska zemlja deljena je u arendu među seljake. Novčana renta, utvrđena jednom zauvek, smanjivala se sa opadanjem vrednosti novca. Feudalci nisu imali dovoljno snage da bi seljake naterali da plaćaju povišene rente: seljaci su se žestoko suprotstavljali takvim pokušajima. Sve je to «vodilo propadanju feudalnih zemljoposednika i sve većoj njihovoj zaduženosti. Mnogi su zemljoposednici prodavali svoje posede ili ih ustupali za dug svojim gradskim poveriocima. Posledica svega toga je bila da se stari polukmetovski odnosi brzo likvidiraju. Doduše, oslobođenje je na kraju krajeva donelo vrlo malo koristi seljaštvu, zato što su gradovi, iskorišćujući seljaštvo za svoje ciljeve, počeli zatim da eksploatišu slobodne seljačke opštine. Tim su opštinama bila ograničena prava samouprave. Gradovi su ih eksploatisali sistemom prinudnih cena, određujući krajnje niske cene za poljoprivredne proizvode. Buržoazija je počela da kupuje zemlju po selima i postepeno su počeli da :e stvaraju novi veliki zemljoposednici od gradskih bogataša; među ljudima koji su stekli najviše zemlje bili su, na primer, Mediči. Seljaci su morali da sve više i više prelaze na stanje malih arendatora na tuđoj zemlji. Mala arenda koja se razvijala na selu nosila je polufeudalni karakter. Na taj način dolazilo je do naročite feudalizacije buržoaskih elemenata koji su stekli zemlju.
364
Uostalom, raspadanje feudalnih odnosa u Italiji nije teklo svuda podjednakom brzinom. Na jugu su se feudalni odnosi držali vrlo čvrsto, a feudalna eksploatacija seljaštva trajala je još čitav niz vekova. Ali je i na severu bilo oblasti gde se feudalni poredak uporno držao. U čitavom nizu gradova severo-istočne Italije (Verona, Ferara, Modena, Parma, Ravena, Urbino itd.) tiraniju su zavele feudalne porodice, koje su ometale oslobođenje seljaka. Još su jači bili feudalni odnosi na severozapadu, gde su ostali nedirnuti krupni feudalni posedi monferatskih markiza i savoj-kih vojvoda i gde se u XIII i XIV v. feudalno pravo sačuvalo u gotovo neizmenjenim oblicima. Porast robno-novčanih odnosa izazivao je ovde i pojačanu feudalnu eksploataciju seljaštva. Na toj bazi izbio je početkom XIV v. seljački ustanak, poznat pod imenom ustanka Dolčina. Rukovođenje ustankom u početku je pripadalo verskoj sekti koja je nosila naziv »apostolske braće.« Ustanak Dolčina. U vezi s pojačanom klasnom borbom na severu Italije bile su se jako raširile jeresi: pokret patarena nije se stišao čitava dva veka; jako se raširio i pokret valdenza. Planovi socijalnih reformi, koje su isticali ti jeretički pokreti, dobijali su sve radikalniji karakter. U sekti »apostolske braće« socijalni momenti dobili su odlučujući značaj. Tu je sektu osnovao zanatlija Segareli (1260 g.) u Parmskoj oblasti. »Apostolska braća« nisu imala privatne svojine, davala su čitavo svoje imanje zajednici i međusobno se nazivali braćom i sestrama. Uz njih se našlo mnogo pristalica u Italiji i van njenih granica. Crkva u početku nije obraćala pažnju na propovedanje »apostolske braće«. Ali docnije, kada je sekta počela da k sebi privlači široke narodne mase, crkva se uznemirila. Segarelija je uhapsio parmski episkop, a papa je zabranio organizaciju »apostolske braće«. Segareli je bio proteran iz Parme, ali je sada on počeo da propoveda po čitavoj severnoj Italiji, svuda nalazeći sledbenike među najsiromašnijim klasama. On je bio uhvaćen i spaljen u Parmi (oko 1300 g.). Njegov naslednik postao je Dolčino, odbegli iskušenik franjevačkog manastira. Zajedno sa svojom drugaricom Margaritom, takođe bivšom monahinjom, vodio je jaku propagandu. Učio je da svojina i bogatstvo čine osnovicu svega zla. Treba uvesti zajednicu imovine. Katolička crkva se ukaljala od onog vremena kada je počela da poseduje bogatstva. Propovedao je da će uskoro nastupiti hiljadugodišnje carstvo božje, koje će u isto vreme biti i carstvo socijalne pravde, kada će se zavesti zajedničko posedovanje svih dobara. Dolčino je smatrao da će carstvo pravde pobediti putem nasilja nad crkvom i bogatašima, istrebljenjem čitavog sveštenstva. Izgubivši nadu u mogućnost ostvarenja svojih ideala uz pomoć svetovne vlasti, Dolčino je položio svoje nade u oružani ustanak ugnjetenih. Sa odredom svojih privrženika Dolčino se pojavio u Pijemontskim Alpima. Njemu su u masama počeli da se priključuju seljaci, ugnjeteni feudalnim obavezama. Sakupila se velika vojska, u kojoj su seljanke koje su pristupile pokretu obrazovale zaseban ženski odred. Taj odred, pod voćstvom Margarite, borio se sa izvanrednom hrabrošću.
365
Vojske koje su protiv ustanika poslali verčelski i novarski episkop bile su razbijene. Počelo je pustošenje feudalnih poseda i manastira, a to je nateralo feudalne da učine seljacima neke beznačajne ustupke koji su imali taktički karakter. To je odvojilo od Dolčina izvestan deo njegovog odreda. Papa Kliment V objavio je krstaški rat protiv ustanika-seljaka. Oni su seljake potisli u brda i opkolili krugom utvrđenja, ali su uspeli da ih pobede jedino glađu. Pokret je bio ugušen (1307 g.), znatan deo ustanika bio je pobijen, a ostali su bili stavljeni na muke i pogubljeni. Dolčino i Margarita bili su pogubljeni posle svirepog mučenja. Ovaj ustanak pretstavlja jedan od prvih iz onog lanca seljačkih ratova koji je u Francuskoj nastavljen sa Žakerijom, a u Engleskoj ustankom Vata Tejlora.
366
GLAVA XXVI
ŠPANIJA I PORTUGALIJA OD XI DO XV VEKA Rekonkvista. Specifičnost istorije država Pirenejskog Poluostrva sastoji se u tome što su te države nastale u procesu oslobađanja (španski rekonkvista) zemalja od Arabljana, ili tačnije Mavara (pošto među osvajačima većinu nisu činili čisti Arabljani, već poarabljeni severo-afrički Berberi, ili Mavri). Rekonkvista je odredila osobenosti socijalnog i političkog uređenja tih država. Marks kaže: »Lokalni život Španije, nezavisnost njenih provincija i komuna i različito stanje društva u početku su bili uslovljeni geografskim osobinama zemlje, a zatim su se istoriski razvili zahvaljujući posebnim sredstvima kojima su se različite provincije oslobađale vlasti Mavara…« Rekonkvista je polazila delom iz Asturije, jedine oblasti koja je sačuvala nezavisnost posle arabljanskog osvajanja, delom iz Španske marke koju je osnovao Karlo Veliki krajem VIII i početkom IX v. u severo-istočnom delu Španije. Rekonkvisti je išla naruku neprekidna borba koja je vođena u Kordovskom kalifatu između feudalaca i kalifa kao i među pojedinim feudalcima. Protiv arabljanskih gospodara više puta je ustajalo špansko-vizigotsko seljaštvo i zanatlisko stanovništvo gradova, — i oni koji su prešli u islam — renegados, ili muvaladi, i oni koji su zadržali hrišćanstvo — mosarabi. U XI v. Kordovski se kalifat faktički raspao na nekoliko feudalnih kneževina koje su međusobno bile u neprijateljstvu. U drugoj polovini XI v. već ih je bilo 23. Proces povraćanja zemalja od Mavara, koji je počeo još u VIII v., naročito je ubrzan u X i XI v. 1085 g. Španci su zauzeli Toledo. Krajem XI v. rekonkvista je, ipak, bila zaustavljena — najpre su je zaustavili Almoravidi, a zatim, u XII v., Almohadi, poludivlja berberska plemena, fanatični privrženici islama, koji su nagrnuli iz Severne Afrike. Ali, početkom XIII v. došlo je do preloma. 1212 g. ujedinjene snage španskih kraljevina, kojima su se pridružili krstaši iz drugih ze-
367
malja Evrope, strahovito su porazili Mavre, i od tog poraza oni se više nisu mogli oporaviti (kod Las Navas de Tolosa). Sada osvajanje brzo napreduje. 1236 g. bila je zauzeta Kordova — centar Kordovskog kalifata. Krajem XIII v. Arabljanima su ostali samo beznačajni posedi na jugu Španije — Granadski emirat s centrom Granadom. To je bio najbogatiji deo Španije, s visokom zemljoradničkom kulturom, kraj koji je naveliko trgovao. Tu je bilo razvijeno intenzivno baštovanstvo, gajenje maslina, tu se primenjivalo i veštačko navodnjavanje. Na teritoriji Granadske kneževine Arabljani su se držali vrlo dugo — do 1492 g. Rekonkvista se nije sastojala samo u osvajanju već i u utvrđivanju osvojenih teritorija, u naseljavanju oblasti koje su bile opustošene ratovima, u odbrani granica od stalnih napada. Na granicama se gotovo nikada nisu stišavale čarke. U rekonkvisti je glavnu ulogu igralo seljaštvo, koje se preselilo u pogranične oblasti, stanovništvo utvrđenih gradova, sitni riteri, uvek gotovi da odbiju neprijateljske napade, riteri koji se nikada nisu rastajali od oružja. Ali, glavne koristi od rekonkviste dobili su krupni feudalni zemljoposednici, koji su na osvojenim zemljama stvorili: sebi ogromne posede. Naročito velike posede stekli su duhovno-riterski redovi. Ako se ostave na stranu stari redovi Templara i Hospitalaca, u Španiji je nastao niz novih duhovno-riterskih redova — Sant-Jago (sv. Jakov), Alkantara i Kalatrava. U procesu rekoikviste svi su oni postali vrlo veliki zemljoposednici. Prostrane zemlje dobila je i: crkva, koja je u Španiji igrala veću ulogu no u ostalim zemljama Evrope. Ma da verski momenat u borbi sa Arabljanima u početku nije igrao značajnu ulogu, tako da je španski narod — bar do XII v. — mirno živeo s muslimanima u osvojenim oblastima, ipak je crkva težila da od borbe s »nevernicima« načini neke vrste ideološku zastavu i na sve moguće načine nastojala da raspali verski fanatizam. Spomenik herojske borbe španskog naroda, koji je bio u formiranju, pretstavlja spev o Sidu, siromašnom plemiću, koji je vodio pobedonosni rat protiv Mavara i pokazivao čuda od hrabrosti i velikodušnosti. Sid je u spevu idealizovana figura, vrlo daleko od svog istoriskog prototipa, Rodriga Dijasa, koji je, po rečima Marksa bio »ustvari razbojnički ataman« i »starešina podmitljive bande«. Rodrigo Dijas tukao se s Mavrima, ali kad bi mu oni izneli unosan predlog, on je ratovao i protiv svojih zemljaka. Živeo je u XI v. Spev koji se konačno formirao početkom XII v. dao mu je crte nacionalnog heroja. Aragon. U procesu rekonkviste u Španiji su obrazovane u XIII v. tri kraljevine: Aragon, Kastilja i Portugalija. Aragonska kraljevina nastala je od tri osnovna dela: od samog Aragona u užem smislu, koji je činio zapadni, kontinentalni deo kraljevine, i primorskih delova — Katalonije i Valencije. Ti su se delovi znatno međusobno razlikovali po svom socijalnom sklopu. Aragon u užem smislu pretstavljao je jedan od ekonomski najzaostalijih delova Španije, a Katalonija — jedan od najnaprednijih, ali
368
je u političkom pogledu prevaga bila na strani Aragona. Aragon je bio tipično feudalna oblast, gde je seljaštvo bilo potpuno zavisno od feudalnih posednika. Feudalci su imali pravo da ubiju i osakate seljake. Seljaci su bili bez ikakve sudske zaštite od. njihove samovolje. U Aragonu i Kataloniji seljaci su morali da, pored uobičajenih kmetovskih obaveza, snose i niz drugih, takozvanih »rđavih običaja« (malos usos). Senior bi zauzeo čitavo imanje seljaka, ako bi ovaj umro bez dece, i veliki deo nasledstva ako bi ostala za njim deca. Od seljaka su uzimane naročite globe za prekršaj bračne vernosti, u slučaju požara na posedu seniora itd. U »rđave običaje« spada i pravo prve noći, nasilno uzimanje dojkinja i niz drugih obaveza. Feudalci su se odlikovali znatnom: samostalnošću i vršili su ogroman uticaj na političko uređenje države. Oni su međusobno sklapali saveze, mogli su da kralju objave rat, sami su birali i zbacivali kralja. Bili su oslobođeni svih dažbina. Ovde mi vidimo punu vlast feudalaca, među kojima su se razlikovali krupni — rikos ombres, srednji i sitni — hidalgo. Niže plemstvo bilo je potpuno zavisno od višeg. U samom Aragonu gradovi su bili ekonomski slabi i nisu imali političkog uticaja. Katalonija i Valencija bile su povezane sa sredozemnom trgovinom š održavale žive veze sa Italijom i Južnom Francuskom. Od primorskih gradova u Kataloniji prvo je mesto pripadalo Barceloni. Zahvaljujući Kataloniji Aragon se sve više pretvarao u pomorsku državu. Gradovi u Kataloniji bili su ne samo trgovački centri, u njima je cvetalo i zanatstvo. Tu se razvila metalurgija i proizvodnja kože, brodogradnja i sl. Pomorsko pravo, razrađeno u katalonskim gradovima, postalo je pravo velikog dela sredozemnih luka. U Kataloniji su gradovi imali mnogo veći politički uticaj nego u Aragonu. Aragon je sebi pripojio čitav niz važnih trgovačkih tačaka na Sredozemnom Moru. U XIII v. u sastav Aragonske kraljevine bila su uključena Balearska Ostrva. Već je pomenuto da je aragonska kuća stekla Siciliju (vidi gl. XXV). Zatim je bila pripojena Sardinija (1324 g.). 1442 g. bila je prisajedinjena Napuljska kraljevina. Sredinom XV v. Aragon je postao krupna pomorska država. Ma da su u porastu moći Aragonske kraljevine presudnu ulogu igrali trgovački i pomorski interesi Katalonije, ipak su ta osvajanja najviše koristi donela aragonskim riterima, koji su na Siciliji i u Južnoj Italiji zauzeli prostrane teritorije i počeli da eksploatišu seljaštvo tih zemalja isto onako kako su ga eksploatisali u Aragonu. Osvajanje Sicilije i Južne Italije praćeno je jačanjem feudadnog ugnjetavanja u tim zemljama. Kastilja. Zaseban je karakter imao centralni deo Španije — Kastilja, koja je zahvatala tri petine čitavog poluostrva i igrala glavnu ulogu u rekonkvisti. U Kastilji, kao i drugim državama Pirinejskog Poluostrva, ogromnu su ulogu igrali veliki, moćni i nezavisni zemljoposedi, stvarani u procesu osvajanja od strane crkve, duhovno-riterskih redova i krupnih svetovnih feudalaca, koji su se i ovde nazivali rikos ombres. Naporedo s tim vidimo da se znatno razvija zemljoposed sitnih ritera. Riteri - hidalgo, koji su aktivno učestvovali u procesu rekon-
369
kviste, bili su ovde naročito mnogobrojni. Odlikovali su se neukrotivom ratobornošću i preziranjem mirnog rada. Većina ih je živela vrlo bedno. Reč Kastilja znači zemlja gradova ili zamkova (po latinskoj reči castellum). Taj naziv nije dobila bez razloga. Tu je bilo mnoštvo gradova naročite strukture. Oni su pre svega pretstavljali utvrđenja, koja su bila namenjena za odbranu, a služila kao uporišta za dalje prodiranje na jug. Stanovništvo tih gradova moralo je u prvom redu da služi u vojsci, u kojoj su bili formirani vojni odredi pešadije i konjice, pri čemu je vodeća uloga pripadala riterskoj konjici. Gradovi su morali da preduzimaju vojne operacije, misleći često samo na sebe. To im je pružalo znatnu samostalnost. Svaki je grad imao svoje pravo, običaje i privilegije — fueros. Gradovi su ljubomorno čuvali svoje privilegije, i svaki pokušaj da se one likvidiraju nailazio je na energičan otpor. Gradovi su međusobno sklapali saveze — hermandade (tj. bratstva) koje su imale za cilj udružene ratne operacije, a isto tako i odbranu svojih prava i interesa. U borbi za svoja prava gradovi su često stupali u savez sa seljačkim opštinama. Ti gradovi vojnog karaktera bili su uglavnom centri poljoprivredne delatnosti, ali su se u njima postepeno razvijali trgovina i zanatstvo, i nastajale esnafske organizacije. U gradovima osvojenim od Arabljana trgovina i zanatstvo nalazili su se prvenstveno u rukama arapskog i jevrejskog stanovništva, koje je ostajalo na svojim mestima i nije izlagano gonjenju. Hrišćani, muslimani i judejci dugo su vremena mirno živeli jedni pored drugih. Ponekad je jedna te ista zgrada služila čas za crkvu čas za džamiju. Što se tiče seljaka, oni su u starim oblastima Kastilje bili pretvoreni u kmetove i njihov je položaj bio vrlo težak. Tu počinju rano da izbijaju seljački ustanci, a od XI veka oni su učestali. Položaj seljaka u provincijama osvojenim od Mavara bio je drukčiji. Na široke opustošene teritorije Kastilje dovođeni su doseljenici da ih nasele i brane, i njima su davane svakovrsne olakšice i povlastice, pre svega lična sloboda. Ti naseljenici činili su mnogobrojni sloj slobodnih seljaka koji su živeli u opštinama — begetrijama. Postojanje znatnog sloja slobodnih seljaka moralo je uticati i na položaj kmetova. Kmetovi koji bi pobegli u slobodnu opštinu (ili u grad) postajali su slobodni. U poređenju s Katalonijom i Portugalijom, koje su ležale na moru, Kastilja pretstavlja kontinentalnu zemlju, s relativno slabo razvijenom spoljnom trgovinom ukoliko se izuzme južni obalski pojas. I gradovi su uglavnom bili poljoprivredne jedinice. Pritom je poljoprivreda u Kastilji imala naročit karakter. Prostrane, rđavo navodnjavane i kamenite visoravni Kastilje slabo su bile podesne za zemljoradnju, ali su bile sasvim podesne za gajenje ovaca. Razvitak robno-novčanih odnosa u Kastilji vezan je s po-rastom gajenja ovaca. Veliki zemljoposednici, osobito duhovno-riterski redovi, koji su imali prostrane teritorije namnožili su ogromna stada ovaca, koje su gonili s jednog pašnjaka na drugi po kastiljskim visoravnima. Već krajem XIII v. stvoren je savez kastiljskih odgajivača ovaca, ta-
370
kozvana »Mesta«, da bi se regulisala ispaša. Ta je organizacija dobila od kraljeva nekoliko važnih privilegija, imala je svoju kasu, administraciju i sud. Španska vuna imala je dobru prođu u Italiji, naročito u Firenci, gde se mnogo upotrebljavala u tekstilnoj proizvodnji. Portugalija. Treća kraljevina Pirenejskog Poluostrva bila je Portugalija. Sredinom XII v. portugalski kraljevi su se oslobodili sizerenstva Kastilje, priznavši vazalnu zavisnost od papske stolice, a to je dovelo do izuzetnog značaja crkve u političkom životu zemlje. U Portugaliji su ogromnu ulogu igrali duhovno-riterski redovi, kojima je pripadao znatan deo zemlje. U kolonizovanju zemalja oduzetih Mavrima učestvovalo je i slobodno seljaštvo. Stoga je u Portugaliji, kao i u Kastilji, pored krupnih zemljoposeda feudalaca, crkve i duhovno-riterskih redova, gde su bili naseljeni kmetovi, bilo i dosta slobodnih seljačkih opština, osobito u južnim delovima zemlje. Od malobrojnih primorskih gradova u Portugaliji najveći je značaj dobio Lisabon, koji je postao jedan od krupnih u trgovačkih centara Evrope. Lisabon leži na pomorskom putu koji vodi iz Sredozemnog Mora u Atlanski Okean. Trgovao je sa zemljama na Mediteranu, sa Engleskom, Francuskom i Nizozemskom. U Portugaliji je bila razvijena brodogradnja. Tu je bila izgrađena velika flota, pomoću koje je početkom XV v, bila osvojena Seuta u Severnoj Africi, koja je postala ishodište Portugalaca za njihova pomorska putovanja oko Afrike. Kraljevska-vlast i kortesi. Ako se osvrnemo na političko uređenje svih kraljevina obrazovanih na Pirenejskom Poluostrvu, videćemo da imaju dosta zajedničkog. Svuda je postojala kraljevska vlast, ali je bila jako ograničena staleškim pretstavništvom — kortesima, koji potsećaju na francuske državne staleže. Ipak su kortesi igrali mnogo veću ulogu od francuskih državnih staleža. Oni su pretstavljali plemstvo, sveštenstvo i gradove, ma da svaka od te tri grupe nije imala podjednaku važnost u raznim zemljama Pirenejskog Poluostrva. U Aragonu su se kortesi sastojali od četiri doma zbog toga što su krupni feudalci bili pretstavljeni odvojeno od srednjeg i sitnog plemstva; u Kastilji, pak, plemstvo je bilo okupljeno u jednom domu, a u trećem domu pored pretstavnika gradova zasedali su i pretstavnici slobodnih seljačkih opština. Treći dom, koji su uglavnom činili građani, imao je u Kastilji vrlo veliki uticaj zahvaljujući snazi i organizaciji gradova. Pretstavnici staleža dolazili su na skupštine s naoružanim odredima. Marks ovako određuje uzroke zbog kojih je kraljevska vlast bila ograničena u Španiji u XIII i XIV v.: »Pri formiranju španske kraljevine bilo je izuzetno povoljnih uslova za ograničavanje kraljevske vlasti. S jedne strane, pojedini delovi teritorije bili su zauzeti i pretvoreni u zasebne kraljevine u toku dugih ratova sa Arabljanima. U tim ratovima nastali su narodni zakoni i običaji. Postepeno osvajanje, koje je uglavnom vršila aristokratija, vanredno je ojačalo njenu moć i u isto vreme smanjilo moć kralja. S druge strane, naseljena mesta i gradovi u zemlji došli su,do velikog značaja, jer su se stanovnici morali zajednički seliti u utvrđena mesta i tražiti bezbednost od neprekidnih najezda Mavara; u isto vreme poluostrvni oblik
371
Španije i stalne veze s Provansom i Italijom stvorili su prvorazredne trgovačke primorske gradove na obali. Već u XIV v. gradovi su pretstavljali najmoćniji deo kortesa, u čiji su sastav ulazili njihovi pretstavnici zajedno s pretstavnicima sveštenstva i aristokratije. Važno je takođe što je lagano oslobađanje od arapske vlasti, u procesu gotovo osmovekovne uporne borbe, dovelo do toga da je poluostrvo, kada se potpuno oslobodilo, dobilo karakter sasvim različit od karaktera tadašnje Evrope: u epohi evropskog Renesansa sever je Španije po« svom načinu života bio gotski i vandalski, a jug arapski«. Zaoštravanje klasne borbe. Razvitak robno-novčanih odnosa imao je za posledicu u Španiji pojačanu eksploataciju kmetskog seljaštva. I slobodno seljaštvo počelo je da u većoj meri oseća na sebi vlast seniora. Razvitak gajenja ovaca u velikom obimu imao je za posledicu potiskivanje seljaka sa zemlje, pretvaranje seljačke zemlje u pašnjake. Sve je to zaštravalo klasnu borbu na selu, a da se i ne govori o sukobima između feudalaca i gradova. Zaoštravanje klasne borbe postalo je još složenije zbog međusobne borbe feudalnih klika. Krajem XIV v. u Španiji vidimo još složeniji politički metež nego u Engleskoj i Francuskoj toga doba. Feudalne grupe borile su se za vlast i za uticaj na dvoru. Aristokratija je vršila razbojničke napade na sela i gradove. U isto vreme počinje u Španiji, naročito u Kataloniji, niz seljačkih ustanaka. Među katalonskim kmetovima pokret je počeo još početkom XV v. Oni su zahtevali da se ukine feudalno pravo i takozvani »rđavi običaji«. 1462 g. pokret je izbio s naročitom snagom na severu Katalonije. Ustanicima-kmetovima pridružili su se i slobodni seljaci, osobito oni s malo zemlje i bez zemlje, koji su zahtevali da se zemlja ponovo podeli ravnomerno. Seljački ustanak dobio je organizovan karakter. Ustanici su se podelili na vojne odrede, skupljani su prilozi za vojne potrebe. Na čelo seljaka-ustanika stao je sitni hidalgo Verntaljat. Seljaci su opsedali gradove, utvrđene zamkove i manastire. Ustankom se koristio aragonski kralj Huan II, koji je bio u neprijateljstvu s katalonskom aristokratijom i gradovima. Uz pomoć Verntaljata i seljačke vojske Huan II je učvrstio svoju vlast nad Katalonijom. Verntaljat je dobio bogate posede zemlje i titulu vikonta, a obaveze seljaka bile su nešto ublažene; uostalom i te neznatne ustupke uskoro su kortesi ukinuli na zahtev crkve i feudalaca. Seljački ustanci izbijali su i na Balearskim Ostrvima (već krajem XIV v., no naročito 1462 g. — pod uticajem katalonskog ustanka), a isto tako i u Kastilji. 1484 g. izbio je u Kataloniji nov ustanak pod voćstvom seljaka Pedra Huan Sale. Akcije vladine vojske protiv ustanika bile su bezuspešne, jer su vojnici nerado istupali protiv seljaka. Zarobljavanje i pogubljenje Sale nisu zaustavili pokret. 1486 g. vlast je morala da pristane na sporazum sa ustanicima i da ukine kmetstvo u Kataloniji. »Rđavi običaji« su ukidani, ali uz otkup (samo poneki bez otkupa). Seljaci su postali lično slobodni, i mogli su napustiti zemlju, ali su njihove deonice ostale
372
kao i ranije u vlasti seniora i za njih je uzimana feudalna renta. Nameti u korist crkve potpuno su sačuvani. Ukidanje kmetstva dovelo je do diferencijacije među seljaštvom n pretvaranja jednog njegovog dela u bezemljaše, osobito u vezi s razvitkom krupnog ovčarstva. Zaoštravanje klasne borbe tražilo je jači organ klasne vladavine i dovelo do učvršćivanja kraljevske vlasti. Ujedinjenje Kastilje i Aragona. Jedan od najvažnijih momenata u istoriji jačanja kraljevske vlasti bilo je ujedinjenje Aragona i Kastilje. 1479 g. te su se kraljevine ujedinile pod vlašću bračnog para — aragonskog kralja Ferdinanda i kastiljske kraljice Izabele. Posledica tog ujedinjenja je bila da je Španija postala jedna od najmoćnijih država Evrope. Pripadao joj je veći deo Pirenejskog Poluostrva, Balearska Ostrva, Sardinija, Sicilija i Južna Italija. Oslanjajući se na savez s crkvom, gradovima i sitnim plemstvom, raspolažući znatnim prihodima od pomorske trgovine, kraljevska je vlast izvršila odlučnu ofanzivu na krupne feudalce i lišila ih znatnog dela ranije političke samostalnosti. Feudalcima je bilo oduzeto pravo da kuju novac, da vode privatne ratove, a mnogo im je zemalja bilo konfiskovano. Rušeni su njihovi tvrdi zamkovi, uporišta njihove političke samostalnosti. Kralj je oduzeo i zemlje duhovno-rnterskih redova. U razbijanju moći feudalaca kraljevskoj su vlasti pružili podršku gradovi, 1480 g. gradovi Kastilje međusobno su zaključili opšti savez, takozvanu svetu hermandadu, koja je vodila borbu s feudalcima. Sveta hermandada postavila je sebi za cilj da učini kraj feudalnim ratovima, da putovanje po svim drumovima učini bezopasnim, i da se bori sa onima koji remete društveni mir. Da bi se sačuvao unutrašnji poredak u Španiji, sveta hermandada je organizovala miliciju, koja je uvek bila spremna da ispuni njene odluke. Ali, koristeći se vojnim snagama gradova radi obuzdavanja feudalaca, kraljevska je vlast postepeno sužavala samostalnost samih gradova. Ogromnu podršku kraljevskoj vlasti pružala je i crkva, osobito inkvizicija, koja je u Španiji uvedena 1480 g. Boreći se sa svim mogućim »jeresima«, koje bi mogle da podriju vlast crkve, inkvizicija je samim tim gonila svaku socijalnu i političku opoziciju prema postojećem poretku. Svaka manifestacija drukčije društvene i političke misli smatrana je ne samo kao suprotstavljanje kralju, već i crkvi, pa je inkvizicija sa svojom torturom i lomačama bila stalni saveznik kraljevskog apsolutizma, koji je sa svoje strane svim sredstvima podržavao crkvu. Po rečima Marksa, »sveštenstvo je još od vremena Ferdinanda Katoličkog stalo pod zastavu inkvizicije i odavno prestalo da svoje interese izjednačava sa interesima feudalne Španije. Naprotiv, zahvaljujući inkviziciji, crkva se pretvorila u najstrašnije oruđe apsolutizma.« Prvi šef inkvizicije bio je svirepi Torkvemada, čije je ime postalo opšti naziv zbog njegove fanatične okrutnosti u gonjenju jeretika. Učvrstivši se iznutra, kraljevska je vlast počela politiku teritorijalnog širenja.
373
Prvi je udarac bio upravljen protiv Granadskog emirata, poslednjeg aparskog poseda u Španiji. 1481 g. preduzet je pohod na Granadu. Dat mu je karakter krstaškog rata protiv nevernika. Rat sa Arabljanima otegao se 11 godina, i Španci su tek 1492 g. zauzeli Granadu. Ako se izuzme Portugalija, sa osvajanjem Granade bilo je gotovo čitavo Pirenejsko Poluostrvo ujedinjeno u rukama španskih kraljeva. Zauzimanje Granade zahtevalo je znatne napore, i Mavri su je predali pod uslovom da im se dozvoli slobodno vršenje muslimanskog kulta i da muslimani sačuvaju svoju svojinu. Taj se uslov odnosio i na Jevreje. Ali su sva ta obećanja bila docnije prekršena. Mavre i Jevreje silom su primoravali da prelaze u hrišćanstvo. Zbog toga su muslimani dizali niz ustanaka, koji. su bili ugušeni tek uz velike napore. Bilo im je predloženo ili da napuste Španiju ili da se pokrste (1502 g.). Znatan deo Muslimana i Jevreja preselio se u Afriku, i na taj način je iz Španije nestalo vrlo mnogo ekonomski dragocenih elemenata. S njihovom emigracijom raspao se niz važnih trgovačkih veza, koje je granadski emirat održavao sa Severnom Afrikom i sa Istokom. To iseljavanje bilo je praćeno velikim konfiskacijama zemlje. Mavri koji su ostali u Španiji i prešli u hrišćanstvo, takozvani Morisci, bili su predmet stalne hajke od strane crkve. Život Moriska nalazio se pod vrlo strogom kontrolom crkve. Na najmanju dostavu oni su okrivljavani za jeres, a to je za sobom povlačilo smrt na lomači ili doživotno tamnovanje. Istim takvim stalnim progonima izlagani su i Jevreji. 1492 g. — iste godine kada je zauzeta Granada i kada je Kolumbo otkrio Ameriku — sem Jevreja koji su bili prešli u hrišćanstvo, svi su ostali bili proterani iz Španije uz konfiskaciju čitave njihove imovine. Jevreji koji su primili hrišćanstvo, takozvani Marani, bili su podvrgnuti, slično Moriscima, stalnom duhovno-političkom nadzoru i postajali žrtve inkviziciskog terora. Za vreme Ferdinanda i Izabele u Španiji počinje da se zavodi apsolutna monarhija. Krupni feudalci izgubili su političku samostalnost, dobivši mesto nje počasni položaj na dvoru. Kortesi gube svoj raniji značaj i sve se ređe sazivaju. Uprava dobija birokratski karakter, koncentrišući se u rukama kraljevskih veća, a po unutrašnjosti — u rukama kraljevskih činovnika, korehidora. Ali, birokratski se aparat odlikovao krajnjom glomaznošću, pošto se sastojao od starinskih feudalnih ustanova, saobraženih ciljevima kraljevskog apsolutizma, i od novih organa koji su pored njih stvoreni. Provinciska i staleška pocepanost Španije, stvarana stolećima, odrazila se u krajnje složenom i neusklađenom upravnom aparatu. I pored sve spoljašnje sličnosti političkog uređenja Španije sa uređenjem drugih monarhija tadašnje Evrope, ono se odlikovalo znatnom specifičnošću, koju objašnjava sav raniji istoriski razvitak Španije. Marks mu daje ovakvu karakteristiku: »Apsolutna monarhija u Španiji, imajući čisto spoljašnju sličnost s apsolutnim-monarhijama Evrope, mora se uopšte izjednačiti sa aziskim formama uprave.«
374
GLAVA XXVII
SKANDINAVSKE ZEMLJE OD XI DO XV VEKA Karakterističnu osobenost istorije triju skandinavskih zemalja — Danske, Švedske n Norveške — pretstavlja pozni razvitak feudalizma u njima. Od IX do XI v., kada se u većini evropskih zemalja završava proces feudalizacije, u skandinavskim zemljama on tek počinje. U skandinavskim se zemljama mnogo duže sačuvalo slobodno seljaštvo, ono tu ima veći politički uticaj nego u drugim zemljama Evrope. Proces feudalizacije počeo je najranije i postigao najveće uspehe u Danskoj.
1. DANSKA Razvitak feudalizma u Danskoj. Država Knuta Velikog (vidi gl. VI), koji je ujedinio pod svojom vlašću Dansku, Norvešku i Englesku, raspala se ubrzo posle njegove smrti (1035 g.). Posle sedam godina pripala je kraljevska vlast u Danskoj novoj dinastiji Estridsona, koja se na danskom prestolu održala više od 300 godina. U XI v. razvitak feudalizma znatno te koraknuo napred u Danskoj. To najbolje pokazuje što se u njoj učvrstilo hrišćanstvo. Danska je bila podeljena na nekoliko episkopija. Početkom XII v. bila je ustanovljena arhiepiskopija u Lundu. Kao i svugde u Evropi, crkva je u Danskoj bila krupni zemljoposednik, i svi su njeni interesi bili povezani sa interesima feudalne aristokratije koja se rađala. I aristokratija i kraljevi štitili su crkvu i izdašno joj darivali zemlju. Krajem XI v. kraljevi su uveli obavezni desetak u korist crkve. To je izazvalo veliki ustanak danskog seljaštva, i u vreme tog ustanka bio je ubijen kralj Knut (1086 g.), koji je od crkve proglašen za sveca. Početkom XII v. izbili su novi seljački nemiri isto tako zbog crkvenih nameta. Seljaštvo postepeno pada u zavisnost od krupnih crkvenih
375
i svetovnih zemljoposednika. Razvitku krupnih zemljoposeda i obrazovanju klasa u Danskoj pomagalo je postojanje robova, od kojih je većina bila naseljena na zemlju. Robovima su postojali ratni zarobljenici i dužnici koji ne bi isplatili dug; ponekad su robovi i kupovani. Postojanje velikih slobodnih teritorija usporavalo je feudalizaciju, jer je omogućavalo seljaštvu da odlazi na nezauzetu zemlju. Ali je kraljevska vlast objavila da su sve nezauzete zemlje kraljevska svojina, a seljaci koji se na njih nasele — kraljevski seljaci, koji moraju da ispunjavaju obaveze u korist kralja kao sopstvenika zemlje. I ostalim seljacima bile su nametnute dažbine i obaveze u korist kralja. Aristokratija i sveštenstvo bili su njih oslobođeni. U XII i XIII v. kraljevi su počeli da dele zemlju na feude riterima. Služba u vojsci, koja se ranije zasnivala uglavnom na služenju slobodnog seljaštva, sve više se koncentriše u rukama riterske konjice. Seljacima su mesto vojne službe bile nametnute naturalne dažbine i obaveze. Danska osvajanja u XII i XIII veku. Pomorska trgovina povezana s razbojništvom, karakteristična za epohu vikinga, nije prestala u skandinavskim zemljama ni u sledećim vekovima. Danska je delom trgovala sa svojim susedima — severonemačkim i slovenskim zemljama, a delom i pljačkala. XI i XII vek protekli su u ogorčenoj borbi između Danaca i Baltičkih Slovena. No u isto vreme uspostavljene su i trajne trgovačke veze sa obalama Severnog i Baltičkog Mora. Danska je snabdevala severnu Nemačku ribom i, jednim delom, poljoprivrednim proizvodima — mesom i žitom. Proizvodi izvoženi iz Danske počeli su da igraju vidnu ulogu u severnoj trgovini (vidi gl. XIV). Krajem XII v. u Danskoj su počeli da niču gradovi. Trgovačko-razbojnički interesi danskih feudalaca potsticali su ih na osvajačku politiku, osobito u drugoj polovini XII v., kada je razvitak feudalizma znatno krenuo napred. Danci su počeli da se takmiče s Nemcima u osvajanju i pljačkanju Pribaltika. Osvajanja su počela za vlade Valdemara I (1157—1182 g.) i vođena su pod uobičajenom firmom »krstaških ratova« protiv pagana. 1166 g. Danci su zauzeli slovenski grad Arkonu na ostrvu Rujani (Rigenu), porušili i opljačkali hram Svetovida. Rujanski kneževi postali su danski vazali. Naslednik Valdemara I Knut VI (1182—1202 g.) koristio se slabošću carstva u kome je tada vođena borba između dva cara (Filipa Švapskog i Otona IV), i zauzeo veći deo Primorja, Holštajn, Meklenburg, Libek i Hamburg. Knut VI uzeo je titulu »kralja Danaca i Slovena« (Rex Danorum et Slavorum). Brat i naslednik Knuta Valdemar II (1202—1241 g.) proširio je danska osvajanja na Istok. Zauzeo je ostrvo Ezel. Na poziv episkopa Rige pripremio je »krstaški rat« protiv Estonaca, osvojio njihovu zemlju i osnovao grad Revel (Talin). Širenje danske vlasti na Baltičkom Moru dovelo je Dansku u sukob s nemačkim feudalcima. Valdemar II bio je zarobljen i prinuđen da se odrekne svih danskih osvajanja na jugu Baltičkog Mora, sem Rujane, a isto tako i Estonije (on ju je, doduše, ubrzo uzeo natrag).
376
Feudalni sukobi. XIII vek u Danskoj karakteriše opadanje kraljevske vlasti, porast samostalnosti feudalaca i neprekidni feudalni meteži. Te su meteže podržavali Nemci, zainteresovani za opadanje političkog značaja Danske, osobito grofovi Holštajna i gradovi severne Nemačke, .u prvom redu Libek. Danski su kraljevi delili državu sinovima, od kojih je svaki docnije težio da od dobijenog dela načini nasledni posed. Karakter tih meteža postajao je krajnje ogorčen. Za jedan vek, od 1240 do 1341 g., mali je broj danskih kraljeva umro prirodnom smrću. U to je doba međunarodni značaj Danske jako opao. Tim su se koristili severonemački gradovi, koji su se u XIV v. ujedinili u Hanzu. Oni su učvrstili svoje trgovačke pozicije u Danskoj i dobili značajne povlastice; tu je glavna uloga pripadala Libeku. U većini danskih gradova Libek je imao svoje kontoare, ponegde su mu pripadali čitavi kvartovi. Zanatlije iz Libeka lovile su ribu u danskim vodama ne plaćajući nikakvu trošariiu. Te su privilegije bile posle proširene i na druge Hanzine gradove. Hanzini trgovci su se bogatili prodajući Dancima lošu robu, nesavesno ih varajući prilikom kupovanja robe u Danskoj i opijajući Dance alkoholnim pićem. Konkurencija Hanze zadržavala je razvitak zanata i trgovine danskih gradova. Ograničavanje kraljevske vlasti. Danski su feudalci iskoristili slabost kraljevske vlasti da bi učvrstili svoje političko gospodstvo. Borbu s kraljevskom vlašću poveli su crkveni feudalci, koji su zavladali ogromnim zemljišnim posedima. Arhiepiskop Lunda Jakov Erlandson zatražio je potpunu samostalnost crkve u sudstvu. Borba se otegla više godina. Na kraju krajeva crkvi je pošlo za rukom da svi njeni zahtevi budu primljeni. Odmah za sveštenstvom istupili su i svetovni feudalci. 1282 g. pod pritiskom svetovnih i duhovnih feudalaca kralj Erik Hliping bio je primoran da u Niborgu izda povelju, po kojoj se kralj obavezuje da će svake godine sazivati narodnu skupštinu (parliamentum quod hoff dicitur; u XIV v. počela se nazivati Danehof). To je bila starinska narodna skupština na kojoj ne učestvuje samo aristokratija, već i pretstavnici građana i slobodnog seljaštva. Ali u to doba sva se njegova moć koncentrisala u rukama duhovnih i svetovnih magnata. Kralj se obavezao da nikoga neće zatvarati u tamnicu bez zakonske sudske odluke. Pokušaji Erika da izbegne ispunjavanje tih obećanja doveli su do aristokratske zavere. Kralj je bio ubijen (1286 g.). Njegove ubice podržavalo je sveštenstvo koje je našlo zaštitnika u ličnosti pape Bonifacija VIII. Kada je biran kralj Kristof II (1320—1332 g.), uzeta je od njega pismena obaveza da će se pridržavati privilegija aristokratije i crkve: da duhovna lica neće pozivati pred kraljevski sud, da na crkvu neće udarati nikakve dažbine, da u svoje veće neće puštati strance, da im neće davati feude i da neće počinjati nikakav rat bez saglasnosti aristokratije. Plemstvo je pretvorilo svoja lena u potpunu naslednu svojinu, oslobođenu svih dažbina. Mnogi slobodni seljaci izgubili su u to vreme svoje zemlje i bili prinuđeni da traže »zaštitu« od krupnih zemljoposednika, koji su prelazili u položaj kmetova.
377
Posle smrti Kristofa II u toku osam godina kraljevski presto bio je upražnjen. U to doba gotovo celu Dansku bili su osvojili delom Šveđani, delom Hanza, delom vojvode Šlezviga a delom grofovi Holštajna. Valdemar IV Aterdag. Posle međuvlašća na presto je bio doveden sin Kristofa II Valdemar IV Aterdag (1340—1375 g.). On je u početku vladao samo severnim Jitlandom. Ali, njemu je pošlo za rukom da postepeno okupi u svojim rukama sve danske oblasti i da je ponovo učini velikom silom na Baltičkom Moru. U svojoj politici on je imao mogućnost da se oslanja na ritere i na slobodno seljaštvo, koje je, iako oslabljeno, još uvek bilo uticajno (početkom XV v. slobodnom je seljaštvu pripadalo do 15% čitave zemljišne svojine). Uvlačene sve više u tržišne odnose, te su grupe sve više stradale od feudalnog rasula, od nasilja feudalaca, od monopolističkog položaja Hanze i videle u jakoj kraljevskoj vlasti svoj oslonac. Uz njihovu pomoć Valdemar IV je zavladao ranijim danskim zemljama. Doduše, 1346 g. on je prodao udaljenu Estoniju Tevtonskom redu za 19 hiljada srebrnih maraka, ali je za taj novac kupio znatan deo založenih i prodatih kraljevskih domena. Dažbine seljaka koji su živeli na tim domenima postale su jedan od važnih izvora kraljevskih prihoda. Već 1349 g. on je vladao gotovo celom Danskom zapadno od Zunda, 1357 g. naneo je poraz grofovima Holštajna, 1366 g. povratio je danske posede na jugo-zapadu Skandinavskog Poluostrva, koje su bili zauzeli Šveđani. To mu je donelo Zund s njegovim čuvenim lovištima haringa. Po rečima savremenika, tamo se u septembru i oktobru svake godine sakupljalo 40 hiljada brodova sa 300.000 ribara. Carine na ta lovišta ribe pretstavljale su najvažniji izvor kraljevskih prihoda. Valdemar IV je reorganizovao vojsku. Sem feudalne vojske on je tražio da mu gradovi stave na raspoloženje ljude i brodove, a kupio je pešadiju — strelce — među seljaštvom. Gradio je zamkove, koristeći se prinudnim radom seljaka, i davao ih sa okolinom u leno svojim pristalicama. Ustanci feudalaca, nezadovoljnih jačanjem kraljevske vlasti, dali su mu povod za konfiskacije, kojima je povećavao kraljevski domen. U ruke mu j pao i niz feuda koji su ostali bez sopstvenika u doba »crne smrti«, koja je pustošila Dansku od 1349 do 1350 g. Ojačavši na taj način kraljevsku vlast i njene izvore sredstava, Valdemar IV je odlučio da zada udarac severonemačkoj Hanzi, od koje je u to vreme obrazovan moćan savez. 1361 g. zauzeo je Vizbi na Gotlandu, važan centar Hanzine trgovine u Skandinaviji, i tamo došao do ogromnog plena. On je uspeo da razbije Hanzinu flotu. Ali je to izazvalo ujedinjenje 60 Hanzinih gradova, Švedske, Meklenburga i Holštajna s ciljem da se uništi Danska. Podržavala ih je i danska aristokratija, digavši ustanak protiv Valdemara na Jitlandu. Hanza i njeni saveznici naneli su Valdemaru potpun poraz. 1370 g. Danska je bila primorana da zaključi u Štralzundu mir pod krajnje nepovoljnim uslovima: Hanzi je priznala sve privilegije, ustupila joj je nekoliko utvrđenih mesta i dala joj pravo da se meša u izbor danskog kralja (vidi gl. XXIV).
378
Margarita Danska i Kalmarska unija. Politiku Valdemara IV nastavila je njegova kći Margarita, žena norveškog kralja Hakona VI. Posle Valdemarove smrti ona je postigla da na danski presto bude izabran njen maloletni sin Olaf, koji je 1380 g. nasledio i norveški presto. Margarita je kao regentkinja vladala obema državama. Olaf je umro 1387 g. i Margarita je postala kraljica. Koristeći se unutrašnjom borbom u Švedskoj, ona je dobila i švedsku krunu (1389 g.). Ona je sada stajala na čelu vrlo velike evropske države. Margarita je težila da učvrsti ujedinjenje tri severne kraljevine, da ih obezbedi svojoj dinastiji i da u isto vreme stvori političku prevlast Danske u toj zajednici. Ona je postigla da njen bratanac iz trećeg kolena, Erik Pomeranski, bude izabran najpre za kralja Norveške, a onda Danske i Švedske. 1397 g. u Kalmaru, na skupu duhovne i svetovne aristokratije sve tri kraljevine, Erik je bio svečano krunisan za kralja Danske, Švedske i Norveške. Uslovi pod kojima su se sve tri zemlje ujedinile nisu bili formalno utvrđeni, ali je Kalmarska unija u celini donosila sve koristi samo Danskoj. Margarita je i dalje vladala zemljama Kalmarske unije sve do svoje smrti (1412 g.). »Čitavu dansku aristokratiju obuzeo je strah od mudrosti i moći te žene« — kaže savremena hronika. Margarita je vodila samovlasnu politiku u težnji da sebi potčini feudalce na svim njihovim posedima. Svojim najbližim ljudima ona je obilno delila feude i episkopska mesta kako u Danskoj, tako i u Švedskoj i Norveškoj. Raspad Kalmarske unije. Politika danskih kraljeva izazivala je duboko nezadovoljstvo u Švedskoj. 1434 g. tamo je počeo ustanak protiv danske vlasti. 1435 g. objavljeno je na skupštini staleža u Švedskoj da je Erik zbačen. Uskoro posle toga danska je aristokratija postigla da se on protera iz Danske. Bez obzira na nekoliko pokušaja da se obnovi Kalmarska unija, ona je faktički prestala da postoji (do njenog formalnog ukidanja došlo je tek 1523 g.). Švedskom su upravljali njeni »regenti« ili, tačnije, njena aristokratija. Ali je Norveška i dalje ostala pod vlašću danskih kraljeva. Unija s Norveškom trajala je sve do 1814 g. 1459 g., koristeći se slabljenjem Nemačke (vidi gl. XXIV), danski su kraljevi priključili svojim posedima Šlezvig i Holštajn. Danski kraljevi su pritom potvrdili privilegije domaćoj aristokratiji. No oni nisu uspeli da potčine seljake, koji su živeli u zapadnom Holštajnu (Ditmaršenu) i uporno branili svoju slobodu od napada holštajnskih grofova. Kada su danski i nemački riteri učinili pokušaj da ih pokore, seljačka vojska Ditmaršena nanela im je poraz kod Hemingštata (1500 g,). Položaj seljaka u Danskoj u XV v. Međutim, u samoj Danskoj položaj seljaka postajao je sve teži. U XV v. Danska je postala glavni snabdevač Nemačke stokom (osobito konjima i volovima), a isto tako i žitom, uljem, mašću i sirovim kožama. I plemstvo i gornji sloj slobodnog seljaštva počeli su da vode privredu, sračunatu na izvoz. Ponekad su sami plemići opremali trgovačke brodove. Dansko plemstvo dobilo je pravo da bez carine uvozi žito u gradove i da bez carine otuda izvozi svu robu. Na bazi prelaza na trgovačku poljoprivredu zemljoposednici su
379
težili da prošire površine obdelane zemlje, zauzimajući zemlje slobodnih seljaka i smanjujući deonice kmetova. U XV i XVI v. u Danskoj se u velikom obimu vrši prelaz od sistema dažbina na sistem kuluka i pretvaranje slobodnog seljačkog sloja u kmetove. Seljaštvo je na to odgovorilo nizom ustanaka, koje su aristokratija i kraljevska vlast surovo ugušivali. Porast trgovine poljoprivrednim proizvodima ojačao je donekle i danske gradove, koji su u toj trgovini bili posrednici. Slabljenje Hanze, koje je počelo krajem XV v., stvorilo je povoljne uslove za razvitak trgovine primorskih gradova Danske, među kojima na prvo mesto izbija Kopenhagen. Za vreme kralja Hansa (1481— 1513 g.) počela je uspešna borba s Hanzom koju je Danska nastojala da liši privilegija. Hans je izgradio ratnu flotu za borbu protiv Hanze, povećao je trgovačke carine, koje su naplaćivane u Zundu. Ali je ipak od razvitka danskog eksporta u prvom redu vukao korist krupni feudalni zemljoposed, kome je tokom XV v. dospela u ruke sva politička vlast. Politička vlast krupnih feudalaca. Krajem XIV v. prestao je da se saziva takozvani Danehof — pretstavništvo staleža, u koje su ulazili i građani i slobodni seljaci. Vlast se sve više koncentrisala u rukama stalnog upravnog organa — državnog saveta (Rigsraad), sastavljenog od aristokratije. U njemu su zasedala sva sedmorica danskih episkopa s lundskim arhiepiskopom na čelu i oko dvadesetak svetovnih velmoža. Taj je savet potpuno potčinio sebi kraljevsku vlast. »Kapitulacije«, koje su izdavali kraljevi stupajući na presto, sve su više proširivale privilegije i kompetenciju državnog saveta. »Kapitulacija« kralja Kristiana I (sredinom XV v.) konačno je potčinila kraljevsku vlast državnom savetu. Proglašena je izborna monarhija«, i kralj bez saglasnosti saveta ne samo da nije mogao deliti lena, ubirati poreze i objavljivati rat, već ni upravljati svojim domenima.. »Kapitulacija« Hansa pretila je sramnim izgnanstvom iz državnog saveta svakom njegovom članu koji bi išao protiv svojih drugova i počeo da traži kraljevu naklonost. »Kapitulacija« njegovog naslednika Kristijana II unela je obavezu da se najbolja lena u zemlji dele samo članovima državnog saveta. Aristokratiji su predata u ruke prava jurisdikcije, uključivši i smrtnu kaznu. U njenu korist bila su doneta ograničenja naslednih prava slobodnog seljaštva. Danska ulazi u XVI vek kao feudalno-kmetska država, kojom upravlja oligarhija duhovnih i svetovnih magnata.
2. ŠVEDSKA Spori tempo feudalizacije. U Švedskoj je proces feudalizacije tekao još sporije nego u Danskoj. Tu su se uporno održavali starinski rodovski odnosi. Relativno retka naseljenost zemlje, velika slabo naseljena brdska i šumska prostranstva, kuda se seljaštvo moglo povlačiti, slaba veza s feudalnom Evropom, stvarali su ovde naročito povoljno tle za održanje slobodnog seljaštva. Ipak se kod Šveđana
380
relativno rano javlja krupni zemljoposed, vezan delom s patrijarhalnim ropstvom. Feudalizacija je tekla nešto bržim tempom na jugu, koji je bio naseljeniji i tešnje povezan s Danskom i Nemačkom. Pošto je proces feudalizacije tekao lagano, usporenim se tempom širilo u Švedskoj i hrišćanstvo, koje je nailazilo na uporan otpor rodovskog uređenja s njegovom starom religijom. Olaf je bio prvi kralj koji je primio hrišćanstvo (oko 1000 g.), ali je ono tek u XIII v. konačno pobedilo u Švedskoj. Pokušaji kraljeva da nasilno uvedu hrišćanstvo, u kome su oni videli vrlo važan oslonac svoje vlasti, izazivali su odlučan otpor u narodu. Dolazilo je do pravih ratova između kraljeva i naroda; narod se dizao za povratak stare paganske vere, koja je za njega bila simbol stare slobode. Osvajanje Finske. U ime hrišćanstva kraljevi su vodili ne samo politiku potčinjavanja švedskog seljaštva, već i politiku spoljnih osvajanja. Od sredine XII v. Šveđani učestvuju u osvajanju istočnih obala Baltičkog Mora, takmičeći se s Nemcima. Udarci Šveđana bili su upereni prema severu — na Finsku i na Nevu, težeći da osvoje njeno ušće, kako bi zavladali baltičkom trgovinom s Rusijom. Od sredine XII v. počinju »krstaški ratovi« švedskih kraljeva protiv Finske. Finska su plemena bila pobeđena i prinuđena da se pokrste. Od XII v. počeli su pohodi na Nevu. Ali, osvajačke težnje Šveđana naišle su na odlučan otpor od strane Karelaca i Rusa. 1240 g. Šveđane je na Nevi potpuno razbio novgorodski knez Aleksandar, koji je za to dobio nadimak Nevski. U toj bitki Aleksandar je ranio u lice vođu Šveđana jarla Birgera iz porodice Folkunga, koji je, uz svog šuraka slabog kralja Erika, faktički upravljao Švedskom. Posle Erikove smrti za kralja je bio izabran Birgerov sin Valdemar, ali je vlast faktički i dalje ostala u rukama Birgera. U vreme njegove vlade Švedska je stupila u tešnje veze s Danskom i Nemačkom. Nemački doseljenici su pripomogli da se u Švedskoj razvije rudarstvo (tamo je odavno kopan bakar i gvožđe). Birger je zaključio trgovački ugovor s Libekom. Učvršćivanje feudalnih odnosa. Za vreme dinastije Birgerovih potomaka — Folkunga (1250—1384 g.) — feudalni odnosi učinili su veliki korak napred. Znatan deo seljaštva lišen je zemljišne svojine i pao u zavisnost krupnih zemljoposednika, i duhovnih i svetovnih. Ta je zavisnost pojačavana zbog toga što su kraljevi obilato delili imunitetna prava. Vojna služba je sve više poveravana riterima; seljaštvo je već moralo da daje kralju niz naturalnih dažbina i obaveza. Prodiranje feudalnih odnosa i ustanova u Švedsku bilo je delom u vezi s nemačkim uticajem, koji je naročito pojačan za vreme kralja Magnusa Ladulosa (1275—1290 g.), koji se orodio s holštajnskom kućom. 1280 g. Magnus je izdao uredbu da se svi koji služe vojsku u konjici oslobađaju poreza na ličnost i zemlju; poreza je bila oslobođena i crkva, tako da su se oni svom svojom težinom svalili na seljaštvo. Od XIII v. počeli su u Švedskoj da niču gradovi. Trgovina počinje da igra sve veću ulogu u životu zemlje. Ali se trgovina, uglavnom, nalazila u rukama Nemaca
381
i Danaca, od kojih se sastojao i veći deo gornjeg sloja gradskog stanovništva. Švedska je bila čisto agrarna zemlja, i gradovi u njoj nisu igrali krupnu ulogu. Kao i u Danskoj, u Švedskoj u XIV i XV v. jača feudalna aristokratija, koja faktički i upravlja zemljom, potiskujući kraljevsku vlast. Kraljevska vlast je nastojala da se osloni na niže plemstvo, na građane n na slobodne seljake. Te se politike držao kralj Magnus Erikson (1319—1363 g.), ali bez uspeha. Uticaj feudalne aristokratije i dalje je rastao. Vlast je sve više prelazila na državni savet, koji su činili pretstavnici više aristokratije. Magnusova spoljna politika, usmerena protiv Novgoroda, bila je neuspešna i nije mu donela ništa drugo sem dugova. On je uzimao zajmove i od papa, i pošto ih nije vratio, bio je isključen iz crkve. Aristokratija, nezadovoljna njime, više puta je dizala ustanke protiv njega i, najzad, ga je zbacila 1363 g. Na presto je bio izabran Albreht, sin meklenburškog vojvode. Aristokratija se koristila njegovim izborom da bi«došla do novih privilegija. Za njegove vlade državni je savet prisvojio niz širokih političkih prava: popunjavanje saveta novim članovima bilo je ostavljeno samom savetu; savet je imao isključivo pravo da deli zemljišne poklone. Ovo pravo članovi saveta su, kao i u Danskoj, široko koristili da se lično obogate. Švedski feudalci i Nemci koji su došli sa Albrehtom žestoko su ugnjetavali švedsko seljaštvo, Nemci su preplavili švedske gradove i uzeli u njima svu vlast u svoje ruke. Feudalci su nekažnjeno po čitavoj zemlji vršili pljačke i ubistva. Švedska za vreme Kalmarske unije. Najzad se protiv Albrehta ujedinilo i niže plemstvo, i građani-Šveđani pa i deo krupnih feudalaca, nezadovoljan nemačkim nasiljem. Oni su se obratili za pomoć Margariti Danskoj. Udruženim snagama Danaca, Norvežana i Šveđana pošlo je za rukom da potuku nemačku Albrehtovu vojsku (1389 g.). Jedino je Štokholm još osam godina ostao u vlasti nemačkih najamnika, koji su pljačkali po Baltičkom Moru. Švedska aristokratija bila je primorana da stupi u uniju s Danskom, ali se danska politika kosila sa interesima švedskih feudalaca. Ograničavanje prava aristokratije, oduzimanje kraljevskih zemalja koje je ona prisvojila, deljenje feuda u Švedskoj Dancima, rušenje feudalnih zamkova — sve je to izazivalo duboko nezadovoljstvo među švedskom aristokratijom. I spoljna politika Danske, koja je bila usmerena protiv Hanze i Holštajna, gazila je interese Švedske, koja je želela da s Nemačkom uspostavi neposrednu trgovačku vezu. Krajnje su bili nezadovoljni sopstvenici rudnika, tesno povezani s Hanzom, kojoj su prodavali gvožđe i bakar. Dansko činovništvo dozvoljavalo je sebi sva moguća ugnjetavanja i iznuđivanja. Dansku je vlast pratilo jačanje feudalnog ugnjetavanja. Danski feudalci, koji su dobili zemljoposede u Švedskoj, pretvarali su seljake u kmetove i ugnjetavali ih. Ustanak Engelbrekta. 1434 g. izbio je u Dalekarliji ustanak pod voćstvom sitnog plemića Engelbrekta Engelbrektsona. On je brzo zahvatio čitavu zemlju. Seljačka vojska koju je organizovao Engelbrekt uspešno je operisala protiv Danaca. Ustanku su prišli svi koji su bili nezadovoljni danskom vlašću, i Švedska je za
382
nepuna četiri meseca bila oslobođena Danaca (sem nekoliko utvrđenih mesta). 1435 g. Engelbrekt je sazvao stalešku skupštinu — riksdag — na koju su na ravnoj nozi sa aristokratijom i sveštenstvom bili pozvani i pretstavnici gradova i slobodnog seljaštva. Ta je skupština objavila zbacivanje Erika Pomeranskog i izabrala za regenta kraljevine Engelbrekta. Ali seljaci nisu težili samo da se oslobode danske vlasti. Njihov je pokret počeo da se usmerava protiv švedskih feudalaca. Među seljacima se širilo učenje o opštoj jednakosti. Obnova unije. Feudalci su se uznemirili. Naročito se onespokojilo sveštenstvo; ono je u seljačkom pokretu videlo avetinju husitstva, koje je tada plašilo maštu katoličkog sveštenstva čitave Evrope. Stoga su se aristokratija i sveštenstvo složili da vrate na presto Erika Pomeranskog, ali su pritom za upravljanje zemljom postavili svog regenta, čuvenog plemića Karla Knutsona. Engelbrekta su se oslobodili izdajničkim ubistvom. Erik je morao obećati da će se na najviše dužnosti u Švedskoj postavljati samo švedske velmože i da će se otsada ratovi objavljivati samo u saglasnosti sa aristokratijom sve tri kraljevine. Na taj način, Kalmarska je unija zadržana, ma da u suštini samo formalno. Između Švedske i Danske vođena je dugotrajna borba, s kojom je bila povezana i borba u samoj Švedskoj. Krupni feudalci i naročito crkva činili su dansku partiju, koja je težila da uz pomoć Danaca dovede do kraja feudalizaciju švedskog društva i da potčini sebi seljaštvo. Pokušaji koji su činjeni u tom smislu naveli su seljake da priđu »nacionalnoj« partiji, koja se sastojala od sitnog plemstva i građana i koja se borila za punu političku samostalnost Švedske. Sten Stire. 1470 g. »nacionalna« je partija istakla za regenta Stena Gustavsona Stirea (1470—1503 g.). Stire je potukao Dance u blizini Štokholma (1471 g.). Ali ga je švedska aristokratija primorala da prizna zavisnost od danskih kraljeva, ma i čisto nominalno. Stire je bio jedan od najobrazovanijih ljudi svog vremena. On je osnovao univerzitet u Upsali (1477 g.; posle dve godine osnovan je i prvi danski univerzitet u Kopenhagenu) i uveo je u Švedsku štampanje knjiga. Oslanjajući se na slobodno seljaštvo i težeći da popravi njegov položaj, Stire je izazvao prema sebi mržnju plemstva i sveštenstva, koji su na sve moguće načine ometali njegovu aktivnost i tražili podršku u Danskoj. Sveštenstvo ga je isključilo iz crkve. Kada je umro, narod je bio uveren da su ga otrovali. Uskoro posle njegove smrti aristokratija je ponovo odnela prevagu i pozvala danskog kralja. Bez obzira na to što je u Švedskoj postojao znatan sloj slobodnog seljaštva, u zemlji je glavna snaga postala, kao i u Danskoj, krupna feudalna aristokratija. Nekoliko aristokratskih porodica i više sveštenstvo prigrabili su u svoje ruke vlast u Švedskoj.
3. NORVEŠKA Osobenosti socijalnog uređenja Norveške. Istorija treće severne kraljevine — Norveške — odlikuje se znatnom specifičnošću. U norveškom se društvu
383
feudalizam razvijao vrlo slabo. Slobodni seljaci-sopstvenici činili su tokom čitavog Srednjeg veka osnovicu socijalnog uređenja Norveške. Snaga norveške aristokratije nije se zasnivala na eksploataciji seljaštva već na radu robova, pomorskim razbojništvima i delom na trgovini. Specifičnost socijalnog uređenja Norveške odredili su delom njeni prirodni uslovi. Stanovništvo te planinske i šumske zemlje s dugačkom obalskom linijom, duboko ispresecanom fjordovima, koje je i danas krajnje retko, bilo je u Srednjem veku još ređe. Bilo je vrlo malo zemlje podesne za obrađivanje, ona je u malim parcelama ležala između brda i šuma. Deo stanovništva živeo je po fjordovima, bavio se ribolovom i moreplovstvom. Iz te sredine polazili su smeoni mornari i gusari u epohi vikinga. Veći deo Norvežana bavio se zemljoradnjom i stočarstvom: Osobenosti norveških predela odredile su i osobenosti njenog agrarnog uređenja. U njoj su se sačuvali nesumnjivi tragovi prvobitnog opštinskog poretka, osobito u posedovanju šuma. Ali u isto vreme retke i razbacane parcele pogodne za obrađivanje činile su seoska naselja nemogućnim. Norveški seljaci (s malim izuzecima) stanovali su u individualnim imanjima, često razbacanim na velikom međusobnom rastojanju, pri čemu su zemljišta jednog imanja retko bila zajedno već su se obično sastojala od razbacanih komada. Ti uslovi krajnje su otežavali razvitak krupnog zemljoposeda i organizaciju vlastelinskog gazdinstva. Borba sa surovom prirodom čeličila je norveškog ribara i seljaka, razvijala u njima duh nezavisnosti i volju da se suprotstave svim pokušajima lišavanja slobode. Oskudno norveško tle davalo je malo žita. Ono je Norvešku učinilo zavisnom od zemalja koje su u nju uvozile žito, pre svega od Danske. U Norveškoj, se stalno stvarao višak stanovništva koji nije nalazio hleba u samoj zemlji. Na toj bazi razvija se gusarstvo, služenje u najamničkim vojskama, osvajanje zemalja preko mora radi kolonizacije, a docnije — trgovačko moreplovstvo. Počeci feudalizma. Videli smo u Norveškoj početak socijalne diferencijacije, odvajanje rodovske aristokratije, obrazovanje družina i postanak kraljevske vlasti (vidi gl. VI). Postojanje patrijarhalnog ropstva kod Norvežana doprinelo je obrazovanju rodovske aristokratije. U Norveškoj se zapažaju i prvi koraci feudalizma koji su nam poznati iz istorije drugih zemalja. Ali napred pobrojeni uslovi zadržavali su u Norveškoj proces feudalizacije. U X i XI v. izvršeno je pokrštavanje Norveške, koje je naišlo na jak otpor naroda, a koje je završio kralj Olaf Debeli, ili Sveti (1015—1030 g.). Crkva je u XI i XII veku iskoristila borbu koja je izbila među pretendentima na presto, da bi povećala svoje posede i ojačala svoj uticaj. Crkva je potčinila svom uticaju izbor kralja, počela da kupi desetak od čitavog stanovništva, stekla potpunu nezavisnost od kraljevske vlasti u pitanju postavljanja lica na crkvene položaje. U savezu sa aristokratijom bna je težila da potčini sebi seljaštvo. Borba slobodnog seljaštva sa sveštenstvom i aristokratijom. Svemoć višeg sveštenstva i aristokratije, koji su težili da u Norveškoj zavedu čisto feudalni pore-
384
dak, izazvala je ustanak sitnog plemstva i seljaštva. Ustanici (takozvani birkebejneri) razbili su aristokratiju uprkos pomoći koju su ovoj pružili Danci. Kralj Magnus koji se nalazio na čelu aristokratije bio je ubijen, a vođ ustanka Svere proglašen za kralja (1184 g.). Sve privilegije crkve bile su ukinute, a episkopi prinuđeni da napuste zemlju. Inoćentije III bacio je na Norvešku interdikt i isključio Sverea iz crkve, ali — bez rezultata. Borba između aristokratije i seljaštva ovim nije prestala. Crkva je uspela da dobije natrag neke od svojih privilegija (oslobođenje crkvenih poseda od obaveze da daju vojnike, slobodu crkvenih izbora, nezavisnost crkvenog suda), ali ona više nije mogla da sebi povrati raniji politički uticaj. Oslanjajući se na sitno plemstvo i slobodno seljaštvo, kraljevska je vlast postepeno sužavala privilegije aristokratije i, najzad, uništila aristokratske titule (jarla i lendermenda). Tome je doprinelo i propadanje ekonomske osnovice na kojoj se zasnivala aristokratija u Norveškoj: ropstva, gusarstva i prekomorske trgovine. Gusarstvo i hvatanje ljudi u ropstvo sve više pripada prošlosti, a trgovinom sve više ovladavaju severonemački gradovi. Za vreme kralja Magnusa Popravljača zakona (1263—1280 g.) pobeda nad aristokratijom učvršćena je kodifikacijom običajnog prava zemlje. Kraljevski savet se sastoji od činovnika koje imenuje kralj, važnije stvari rešavaju se na narodnim skupštinama — tingima — u četiri oblasti na koje se delila Norveška. Sem toga, sazivan je alting (opšta skupština) u Bergenu. Norveška je konačno postala zemlja malog slobodnog zemljoposeda. Norveška u uniji sa Švedskom i Danskom. Ali je Norveškoj pretila opasnost s druge strane. Okružena feudalnim državama, jačim no što je bila sama, od kojih je uz to zavisila u snabdevanju žitom, ona je bila prinuđena da se potčinjava čas jednoj čas drugoj. To potčinjavanje dobija u početku oblik personalne unije, a zatim. ide mnogo dalje. Švedski kralj Magnus Erikson nasledio je od svog deda, norveškog kralja Hakona V, norvešku krunu. Unija Norveške i Švedske održala se tokom većeg dela XIV v. (1319—1371 g.), ne vršeći, uostalom, primetni uticaj na uređenje Norveške, koja je sačuvala svoje staro pravo i političku organizaciju. Mnogo je veću opasnost krila unija s Danskom, zaključena 1397 g. u Kalmaru. Kako smo videli, ta je unija bila pogodna samo za Dansku, koja je težila da se koristi izvorima bogatstva drugih dveju skandinavskih zemalja za svoje interese. Danska vlada privukla je na svoju stranu više sveštenstvo u Norveškoj, popunila državni savet Norveške Dancima, uvela niz novih poreza, pošto su joj bili potrebni novac i ljudi za njene ratove, za koje Norveška nije bila zainteresovana. Jedan od načina eksploatacije Norveške bilo je kvarenje monete za koju je danska vlada zahtevala da se prima po nominalnoj vrednosti, tražeći u isto vreme da joj se plaća monetom pune vrednosti. Deo norveške teritorije (Šetlandska i Orkadska ostrva) Danska je prodala škotskom kralju. U Norveškoj su više puta izbijali ustanci protiv režima koji su uveli Danci; Norveška se priključivala ustancima u Švedskoj i težila da nađe oslonac kod švedskih kraljeva sklapajući s njima uniju. Ali je Dan-
385
ska uspevala da vojnom snagom uguši te ustanke i obnovi uniju s Norveškom. Naročito uporan ustanak izbio je 1501 g., kada su norveški seljaci, pod voćstvom Knuta Alfsena, do nogu potukli dansku vojsku. No na kraju krajeva Danci su znali da lukavstvom i silom potčine Norvežane i da terorom učvrste dansku vlast. Na taj način, uz svu specifičnost svog društvenog uređenja Norveška nije izbegla da se potčini feudalnoj eksploataciji, koja je karakteristična za čitav Srednji vek u Evropi. Ali je u Norveškoj feudalna eksploatacija dobila specifičnu formu političke zavisnosti seljaka, koji su sačuvali svoju slobodu i svojinu od feudalne aristokratije Danske, koja je Norvešku eksploatisala porezima i regrutovanjem.
386
GLAVA XXVIII
ČEŠKA OD XI DO XV VEKA Češka i Nemačka. Češka je ulazila u sastav Svetog Rimskog carstva. U njenom kneževskom rodu Pšemislovića izbijale su u XI i XII v. stalne svađe i borbe za presto, a to je Nemačkoj služilo kao povod da se meša u češke poslove. Na taj način, zavisnost Češke od carstva postojala je sve veća. Učvršćivanje nemačkog uticaja u Češkoj bilo je povezano s jačanjem feudalizma i povećanjem socijalnog značaja aristokratije. Češka je aristokratija u svojim naporima da potčini seljaštvo nalazila podršku kod nemačkih feudalaca. Isto su se tako i češki kneževi, koji su se borili za vlast, obraćali caru da im potvrdi njihova prava. Ali je podrška čeških kneževa bila potrebna nemačkim vladarima u njihovoj politici, osobito za njihove italijanske pohode, pa su im činili izvesne ustupke. 1086 g. knez Vratislav dobio je od cara Henrika IV kraljevsku titulu. Doduše, ta je titula zasad nosila lični karakter, bez prava da se preda potomstvu, ali je već 1158. g. knez Vladislav dobio od Fridriha Barbarose naslednu titulu zato što mu je pomogao u vreme italijanskog pohoda. Mešajući se u borbu pretendenata na češki presto, carevi su težili da u Češkoj učvrste svoj uticaj. Oni su nastojali da u zemlji stvore samostalne feudalne oblasti, da bi omeli njeno političko ujedinjenje. Fridrih Barbarosa je podelio praškom episkopu kneževska prava i podigao u rang carske kneževine (markgrofovije) istočni deo češke kraljevine — Moravsku. Stvaranje carskih kneževina u Češkoj pretstavljalo je u rukama careva jedan od načina da se ta zemlja potčini. Učvršćenje političke samostalnosti Češke. Ali uslovi u samoj Nemačkoj slabo su doprinosili učvršćenju carske vlasti nad Češkom. Borbom između Hoenštaufovaca i Velfa, koja je počela posle smrti Fridriha Barbarose, koristio se češki kralj Pšemisl I koji je od obeju strana dobio razne privilegije. Češka i Moravska opet su se ujedinile u jednu oblast. Naročito je bitna u tom pogledu bila privilegija
387
koju je Češkoj podelio Fridrih II 1212 g.; na osnovu koje su bili utvrđeni odnosi između češke kraljevine i carstva. Zahvaljujući njoj Češka je postala potpuno samostalna držala. Češkom vladaru bila je potvrđena kraljevska titula, priznata je naslednost kraljevske vlasti, a u slučaju da nema naslednika — kralja je birao sejm, tj. skupština čeških feudalaca. Caru je ostavljeno samo nominalno pravo da ga potvrđuje. Vazalna zavisnost Češke od carstva izražena je u tome što je češki kralj u doba pohoda na Rim morao da pošalje caru pomoćni odred od 300 naoružanih konjanika ili da plati umesto toga novčanu naknadu od 300 grivni srebra. Na carskim saborima, rajhstazima, češki kraljevi su morali da učestvuju samo u onim slučajevima kada bi se rajhstazi održavali u nekom gradu blizu češke granice. U protivnom slučaju češki kraljevi mogli su i da ne dolaze na carske sabore. Docnije je češki kralj dobio vrlo važno pravo da zajedno sa ostalih šest izbornih kneževa bira cara. Nemačka kolonizacija. Ali, pošto je Češka na taj način dobila političku nezavisnost, češki kraljevi su dozvolili da nemački uticaj prodire drugim putevima. Češka je bila izložena nemačkoj kolonizaciji, kao i druge zapadnoslovenske zemlje. Doduše, ovde nemačka kolonizacija nije mogla da dobije onaj karakter kao u zemlji Bodrića ili Ljutića, koje su Nemci potčinjavali i istrebljivali. Kod Češke su Nemci imali posla s jakom državom, i oni su se u nju uvlačili drugim putevima. Pre svega treba istaći uvlačenje Nemaca u crkvu i, naročito, u manastire. Češka je primila hrišćanstvo od Nemaca, i manastiri koji su u njoj osnovani bili su uglavnom nemački. U XII i XIII v. broj tih manastira naglo raste. U redove kaluđera primani su u tim manastirima gotovo isključivo Nemci. Pošto bi dobili velike komplekse neobrađene zemlje, manastiri su pozivali tamo seljake-doseljenike iz Nemačke. Na taj način nastala su velika nemačka manastirska gnezda. Manastiri su nastojali da se na više crkvene položaje u Češkoj dovode nemački episkopi i opati. Rezultat je bio da je crkva u Češkoj germanizovana i da je više sveštenstvo uzimano većim delom iz redova Nemaca. Nemački uticaj provlačio se i kroz duhovno-riterske redove Hospitalaca i Templara, koji su od čeških kraljeva dobijali prostrane češke teritorije. Dovlačeni su i drugi nemački riteri, na koje su češki kraljevi težili da se oslone u svojoj borbi protiv domaće aristokratije. Monasi-prosjaci franjevačkog i dominikanskog reda, koji su preplavili Češku počev od XIII veka, takođe su regrutovani uglavnom iz redova Nemaca. Uspon gradova u Češkoj je počeo nešto docnije nego u Nemačkoj — krajem XII v. Češki kraljevi, osnivajući gradove, dovlačili su u njih nemačke zanatlije i trgovce, koji su organizovali svoje esnafe i gilde. Tim su gradovima davane sve moguće privilegije i olakšice poreske prirode. Gradovima se upravljalo na osnovu nemačkog prava, u većini slučajeva prepisanog od nirnberškog i magdeburškog gradskog prava.
388
Sve je to činjeno zbog toga što su gradovi za kraljeve bili jedan od važnih izvora prihoda. Razvitak zanatstva i trgovine posmatran je sa stanovišta bogaćenja kraljevske kase. Tokom vremena obrazovalo se u gradovima češko zanatlisko i trgovačko stanovništvo, ali su patripijat gotovo isključivo činili Nemci. Najzad, treba istaći još jednu važnu okolnost. Češki rudnici, osobito srebrni, bili su najbogatiji u carstvu. Da bi se oni eksploatisali, pozivani su nemački. rudari, veštiji tom poslu. U početku su to bili sitni preduzetnici koji su obrazovali društva rudara, a kralj je dobijao takozvane regalije, tj. deo izvađenog srebra, a isto tako izvesne carine i poreze. Zahvaljujući dobijanju srebra i drugih metala Češka je kraljevina postala najbogatija u carstvu. Nijedan knez u carstvu nije se po bogatstvu mogao meriti s češkim kraljem. Postepeno se stanje u rudarstvu promenilo. Poslovi su počeli da se sve više koncentrišu u rukama krupnih preduzetnika, koji su bili u stanju da u posao ulože znatna sredstva. Kadrove radnika davalo je u sve većim razmerama domaće češko stanovništvo koje je bilo bez zemlje. Međutim, gazde rudnika bili su Nemci. Tako su nemački elementi prodirali u Češku. Nemci su uglavnom pretstavljali višu klasu. To su bili krupni zemljoposednici, crkveni visokodostojnici, gradski patricijat i vlasnici rudnika. Feudalizacija češkog društva dovela je do razvitka feudalnog načina života i običaja. Riterska kultura koja se razvijala u Zapadnoj Evropi u XII i XIII v. počela se širiti po Češkoj uglavnom iz Nemačke ili, tačnije, preko Nemačke, dovodeći do izvesne germanizacije dvorskih i viših slojeva češkog društva. Češka aristokratija počela je da podražava Nemcima u odevanju, običajima pa i jeziku. Ona je počela da svoja prezimena pretvara u nemačka; aristokrati su usvajali običaje rntera sa Zapada, priređivali riterske turnire itd. Kralj Vaclav I, sin Pšemisla, govorio je samo nemački; čak je na tom jeziku pevao pesme u stilu minezengera. Seljaštvo i feudalci. Proces feudalizacije završio se u Češkoj uglavnom u XII v. Glavna masa seljaštva bila je do tog vremena već pretvorena u kmetove. Doduše, postojao je još izvestan sloj slobodnih seljaka-sopstvenika, ali se on nalazio u procesu postepenog iščezavanja. Osnovnu masu seljaka činili su polukmetovi, koji su se latinski zvali vilani, a češki sedlaki. Oni su feudalcima plaćali dažbine, kulučili i ispunjavali obaveze prema državi, ali su se kod njih sačuvali izvesni ostaci slobodnog položaja, jer su imali pravo prelaženja. No i to pravo sve se više ograničavalo. Da si se preselio, sedlak je morao ne samo da vrati feudalcu svoju zemlju, već i da plati taksu za odlazak. Tako je dolazilo do pretvaranja čitave mase seljaka u kmetove. U XI i XII v. u Češkoj je bilo mnogo robova — otroka. Većina ih je naseljavana na zemlju i oni su se u XIII v. slili u jednu klasu sa sedlacima, pretvorenim u kmetove. Bolji je bio položaj Nemaca-kolonista, čije su obaveze bile tačno utvrđene.
389
Feudalna klasa — šljahta (nobiles) delila se na dve grupe. Gornji sloj feudalnog društva činili su takozvani panovi (domini). Zatim su dolazili srednji i sitni riteri, kojima je dat naziv vladikâ. Dok su panovi u to vreme pali pod snažan uticaj feudalnih običaja i feudalne kulture koji su dolazili iz Nemačke, sitni riteri su manje podlegli tom uticaju i sačuvali su nacionalni karakter. Snaženje Češke. Pšemisl II. Češka je kraljevina u XIII v. počela da igra krupnu ulogu u Svetom Rimskom carstvu. To se naročito odnosi na period feudalne anarhije, koja je zavladala u Nemačkoj posle pada Hoenštaufovaca, kada je u doba takozvanog »međuvlašća« (1254—1273 g.) carska vlast postala nominalna i kada je svaki knez gledao da ojača svoju samostalnost. U to je doba vodeća uloga pripadala češkim kraljevima, koji su između svih kneževa carstva bili najbogatiji i najmoćniji. Jačanje čeških kraljeva postalo je najizrazitije za vlade Pšemisla II (1253—1278 g.) koga Nemci nazivaju Otokarom II. Kupovinom, brakovima, potplaćivanjem i osvajanjem Pšemisl II je stekao niz velikih poseda: vojvodstvo Austriju, Štajersku, Korušku i Kranjsku. Tako su se Pšemislovi posedi prostirali do Jadranskog Mora. Pšemisl II je istakao svoju kandidaturu na carski presto, ali nemački kneževi nisu želeli da imaju za cara tako moćnog vladara i izabrali su Rudolfa Habzburškog. Pšemisl nije uspeo da zadrži teritorije koje je stekao. U Češkoj je vođena neprestana borba između kralja i domaće aristokratije. Ma da je aristokratija usvojila nemačke običaje, ona se krajnje neprijateljski držala prema onim Nemcima koje je kralj pozivao iz Nemačke i kojima je delio zemlju i kmetove. Na toj su bazi između čeških panova i kralja izbijali stalni nesporazumi i sukobi. Rudolf Habzburški je vešto iskoristio tu pocepanost između panova i kralja. On je 1276 g. krenuo u rat protiv Pšemisla, — rat koji se završio potpunim porazom ovoga. Pšemisl se morao odreći Austrije, Štajerske, Koruške i Kranjske, koje su sada postale nasledni habzburški posedi (vidi gl. XXIV). Sin Pšemisla II — Vaclav II ujedinio je u svojim rukama kraljevsku vlast nad Češkom i Poljskom, a njegov sin Vaclav III postao je kralj Ugarske. Na taj način, sve su se te tri kraljevine privremeno ujedinile pod vlašću dinastije Pšemislovića. Luksemburška dinastija. 1306 g. ugasila se dinastija Pšemislovića i počela je borba za češki presto između nekoliko nemačkih dinastija. Najzad je češka kruna, uz podršku delom papstva a delom gradskog nemačkog patricijata, pripala 1310 g. Jovanu Luksemburškom, sinu nemačkog cara Henriha VII. Novi češki kralj bio je primoran da češkim feudalcima — panovima i sveštenstvu — podeli niz privilegija. On se obavezao da u Češku neće pozivati strance, da im neće davati položaje i zemlju, da od plemstva neće tražiti nikakve službe izvan kraljevine i da nikako neće učestvovati u ratnim pohodima bez saglasnosti samog plemstva. Od tog je vremena u Češkoj počelo da dobija naročiti značaj staleško pretstavništvo. Sabor, ili češki sejm, koji se ranije okupljao samo ponekad, sada je počeo da se redovno sastaje po pitanju ubiranja novih dažbina ili pojedinih zakonodavnih mera. Ali,
390
ovaj sabor nije ličio na ono staleško pretstavništvo koje je postojalo u Engleskoj i Francuskoj. Iako su gradovi otišli daleko napred u XII i XIII v., njihov je politički uticaj ostao neznatan i njihovo dolaženje na sabor nije imalo stalan karakter. U sabor su po pravilu dolazili samo svetovni i duhovni feudalci, krupni — lično, a sitni preko svojih pretstavnika; na njima su samo ponekad učestvovali pretstavnici gradova, ukoliko se pitanje njih neposredno ticalo. Obično je kralj više voleo da se sa staležima dogovara odvojeno. Dolazak luksemburške dinastije na češki presto značio je jačanje krupnih feudalaca i sveštenstva. Jovan Luksemburški je prepustio upravljanje Češkom svojim namesnicima, koji su morali da mu plaćaju zakup, zalagao je kraljevske zemlje i bavio se kvarenjem novca. Taj »Ciganin«, kako ga naziva Marks, gledao je na Češku samo kao na izvor sredstava koja su mu bila nužna za veliku politiku. On je izvršio niz teritorijalnih osvajanja, kao »vikar carstva« prešao je Alpe i zavladao nizom gradova u severnoj Italiji. Ali su iznuđivanja, koja je vršio u tim gradovima, dovela do toga da su ga brzo proterali iz Italije. Ta avanturistička politika nije nimalo odgovarala interesima Češke, koja je mogla samo da strada od finansiskog naprezanja, izazvanog nepotrebnim kraljevim zamislima. Založenim kraljevskim imanjima zavladali su panovi. Karlo IV. Za vlade Karla, sina Jovana Luksemburškog, Češka je došla u carstvu do najvećeg uticaja. 1346 g. Karlo je bio izabran za nemačkog cara. Kao car poznat nam je pod imenom Karla IV. U njegovo doba Češka je postala centar carstva. Marks je dao vrlo oštru karakteristiku ličnosti Karla IV u svojim »Hronološkim izvodima«: »... prepreden ... lažljiv, podmukao, diplomata i nitkov..., kukavica, po nemačkom običaju popovski pedantan, jezuit; misli samo na to kako da napuni svoje džepove i da na račun carstva proširi svoje posede i porodična vlastelinstva«. Sva je njegova politika bila usmerena na to da od Češke, svog naslednog dobra, načini najmoćniju kneževinu u carstvu i da proširi svoje posede novim osvajanjima. Za novac koji mu je dodelio sabor otkupio je kraljevske posede koje je založio njegov otac Jovan. Kupovanjem je došao do niza novih zemalja, razbacanih po čitavom carstvu. Ta su teritorijalna proširenja postignuta češkim novcem, ali ne za Češku već za luksemburšku kuću. On je kupio veliki posed kao što je Brandenburška markgrofovija, jedna od izbornih kneževina carstva, plativši za to sumu od 500 hiljada zlatnih guldena, koju je iznudio od stanovništva Češke. Šireći granice svojih poseda, Karlo IV je težio da u isto vreme ojača kraljevsku vlast u Češkoj. U tom cilju sazvan je 1355 g. opšti sabor pretstavnika svih čeških zemalja. Na tom saboru je objavljeno da je češki presto nasledan u kući Luksemburgovaca. U slučaju da dinastija izumre, potvrđeno je pravo pretstavnika Češke i njoj pripojenih oblasti da izaberu sebi kralja. No još je važnije bilo utvrđivanje odnosa Češke prema carstvu, što je Karlo učinio u »Zlatnoj buli« 1356 g. (vidi gl. XXIV). Po njoj je Češkoj bio dat naročito privilegovan položaj. Češki je kralj zauzeo prvo mesto među svetovnim izbornim kneževima carstva.
391
U svojoj borbi s domaćim feudalcima Karlo IV je nastojao da se osloni na nemačke koloniste. Delio im je neobrađenu zemlju i privlačio ih k sebi u cilju eksploatacije rudnika. Istovremeno je potsticao razvitak gradova; za njegove vlade Prag je postao važan centar evropske trgovine. Karlo je želeo da učini od Praga prestonicu carstva i mnogo se brinuo da ga ukrasi i utvrdi. 1348 g. osnovan je Praški univerzitet. To je bio prvi univerzitet carstva. On je uskoro postao jedan od najvažnijih duhovnih centara Evrope. Profesori i studenti Praškog univerziteta bili su organizovani prema četiri »nacije«: češkoj, saksonskoj, bavarskoj i poljskoj. Na taj način, tu se od samog početka ispoljila prevlast Nemaca, koji su imali u rukama tri »nacije«, pošto su i u poljskoj »naciji« oni činili većinu. Naslednik Karla IV na češkom prestolu bio je Vaclav IV (1378—1419 g.). Socijalna i nacionalna borba. U Češkoj se od XV v. nagoveštaju krupne socijalne promene koje su u isto vreme zaoštrile nacionalnu borbu. Ponikao je češki građanski stalež. Već je bilo rečeno da se gradski patricijat sastojao uglavnom od Nemaca. Ali se tokom XIV v. obrazovao u gradovima znatan sloj češkog imućnog stanovništva. Češki birgeri koji su se obogatili trgovinom i zanatima težili su da dođu do političkog uticaja, ali su pritom nailazili na otpor nemačkih patriciskih rodova. U svojoj borbi protiv patricijata oni su iskoristili nezadovoljstvo gradskih radnih masa. Široko se polje otvaralo nezadovoljstvu u zanatima, koji su počeli da se preuređuju na novim principima. U esnafima se odvajala radna masa, kalfe; sitni majstori su propadali i bili eksploatisani. Raspadanje feudalno-esnafskog zanata i uspon češkog zanatstva i trgovine vodili su ne samo zaoštravanju socijalne borbe već i nacionalnim sukobima, pošto su kalfe, sitni majstori i rudari bili uglavnom Česi, a dominantan položaj i u gradovima i u rudarstvu imali su Nemci. Treba dalje istaći da se u Češkoj tog vremena obrazuje znatan sloj sitnih propalih ritera, koji su bili beznadežno zaduženi kod gradskih zelenaša. Oni su se borili protiv krupnih feudalaca za svoj ekonomski i politički opstanak. Ti sitni češki riteri postaju takođe nosioci nacionalne opozicije protiv svemoći nemačkih manastirskih zemljoposeda i zemljoposeda nemačke i ponemčene aristokratije. Ogromni posedi nemačke crkve izazivali su kod plemstva težnju da se sekularizacijom dočepa crkvene zemlje i da je ponovo podeli. Crkvena je zemlja i u vrhovima čeških feudalaca budila slične želje, ali se to naročito zapažalo među sitnim plemstvom koje je bilo toliko siromašno da se moralo iznajmljivati u službu drugih zemalja. Češke najamnike iz redova sitnih ritera sretamo po raznim zemljama Evrope. Seljački pokret. Ali je glavna snaga socijalnog pokreta koji je sazrevao bilo seljaštvo, koje je težilo da učini kraj feudalizmu i kmetovskoj eksploataciji. Među češkim seljaštvom jako se šire učenja sektaša, koji su zahtevali ne samo opštu crkvenu reformu već i uspostavljanje socijalne pravde. Borba eksploatisanog seljaštva protiv feudalizma čini osnovnu sadržinu onog velikog socijalnog pokreta koji je tada zahvatio Češku, a zatim prešao i u druge zemlje.
392
Među seljaštvom su rasla i antinemačka raspoloženja. Seljačko stanovništvo u svojoj osnovnoj masi bilo je češko. Bilo je, doduše, i nemačkih kolonista, ali su se ti nemački seljaci u znatnom stepenu slili već do tog vremena s Česima u jednu masu kmetovskog ili polukmetovskog seljaštva ili bezemljaša-arendatora na vlastelinskoj zemlji. Seljaci su se navikli da na krupnog zemljoposednika, ponemčenog Čeha nli Nemca, koji je držao najbolju zemlju, gledaju kao na neprijatelja. Tako je socijalna borba u Češkoj neizbežno morala da dobije nacionalni karakter, komplikovana uz to verskim motivima, pošto je katolička crkva, koja je u znatnom stepenu bila u rukama Nemaca, pretstavljala neprijatelja češkog plemstva, građanstva, zanatlija i seljaštva. Kao rezultat čitavog tog složenog kompleksa uzroka i, pre svega, protesta seljaka protiv feudalne eksploatacije, nastaje moćan socijalni pokret, koji dobija nacionalno-versku boju a koji je u istoriju ušao .s nazivom husitskog pokreta, po imenu jednog od njegovih prvih vođa, velikog češkog patriota, nacionalnog heroja — Jana Huea. Jan Hus. Jan Hus (1369—1415 g.) je bio profesor Praškog univerziteta. Na početku svoje delatnosti on je zastupao interese čeških birgera, srednjih čeških gradskih slojeva. Nalazio se pod velikim uticajem čuvenog engleskog buržoaskog reformatora XIV v. Viklifa, čije je poglede izlagao u svojim predavanjima. Viklif je istupao protiv katoličke crkve, protiv njenih krupnih zemljoposeda, protiv nepotrebne pompe katoličkih obreda. On je zahtevao da crkva bude jednostavna i pristupačna narodnim masama, insistirao je na propovedima i širenju svetog pisma na narodnom jeziku. Sve te strane Viklifova učenja našle su zahvalno tle u Češkoj. Praški je univerzitet održavao stalne veze sa Oksfordskim univerzitetom, na kome je predavao Viklif: mnogi predavači Praškog univerziteta išli su u Pariz i Oksford da se usavrše u naukama. U Oksfordu je učio Husov prijatelj Jeronim Praški. Propovedi koje je Hus držao na češkom jeziku privlačile su ogromne mase gradskog stanovništva. On je istupao protiv svemoći sveštenstva, protiv gramžljivosti, protiv crkvenih nameta. Hus je želeo da u crkvi ostvari ideal »jevanđelskog siromaštva«. Slično Viklifu, Hus je zahtevao sekularizaciju crkvenih zemalja i istupao protiv papske vlasti, priznajući autoritet samo »svetom pismu«. Oštro se izražavao protiv prodaje indulgencija. Oko njega počeli su da se ujedinjuju različiti slojevi češkog naroda i mnogi panovi, koje je privlačila perspektiva sekularizacije crkvenih zemalja. Papa je Husa isključio iz crkve, ali to ovome nije smetalo da nastavi sa svojim radom. Uprkos progonima crkve on se u to vreme bavio prevođenjem biblije na češki jezik, stvarajući češki književni jezik. Hus je vodio veliku prepisku, propagujući svoje poglede. U južnoj Nemačkoj, gde je morao da se krije, imao je veliki uticaj među seljacima, gradskom sirotinjom i rudarima. Odražavajući raspoloženje narodnih masa, njegovo je učenje postajalo eve radikalnije. Papu je nazvao antihristom, a učenje o nepogrešivosti pape — bogohuljenjem.
393
1414 g. sastao se čuveni sabor u Konstanci, koji je imao za cilj da podigne ugled katoličke crkve, poljuljan takozvanim »velikim rascepom«, kada su se na čelu crkve našla najpre dvojica a onda i trojica pala (vidi gl. XXV). Na sabor je bio pozvan Jan Hus. Car Sigismund je garantovao bezbednost njegovoj ličnosti i izdao mu odgovarajuće pismo o imunitetu. Hus je bio uveren, ako mu dozvole da izloži svoja ubeđenja, da će ih već umeti i odbraniti na saboru. Ali se s njim nisu ni upustili u razgovor. Bacili su ga u tamnicu, a zatim osudili na lomaču. Sigismund, »taj bedni parazit, badavadžija, prosjak, bekrija, pijanica, budala, kukavica i lakrdijaš« ništa nije učinio da se založi za Husa. 6 jula 1415 g. Husa su spalili. Posle godinu dana poginuo je Husov prijatelj i učenik Jeronim Praški. Sabor u Konstanci preduzeo je izvanredne mere da iskoreni husitsku »jeres« u Češkoj. Husiti. Husova smrt bila je signal za početak nacionalno-verskog pokreta u Češkoj. Ona je izazvala talas protesta. Na skupu panova u Češkoj sklopljen je savez radi zaštite husitstva. Odatle je poslat saboru u Konstanci protest protiv pogubljenja Husa i objavljeno da je vrhovni sud po pitanjima religije Praški univerzitet. Nasuprot husitima u Češkoj je organizovan savez katoličkih barona (i nemačkih i čeških). Njemu je prišao i kralj Vaclav, koji se u početku odnosio blagonaklono prema husitima. Iz Praga su počeli da proteruju sveštenike-katolike i da ih zamenjuju husitima, da uvode nove obrede, kao, na primer, obred pričešćivanja iz čaše (calix), koji je sabor u Konstanci najstrože zabranio. Po katoličkom učenju iz čaše (kaleža) mogli su se pričešćivati samo sveštenici, na kojima tobože leži posebna »blagodet«, svetovnjaci su se pričešćivali samo hlebom. Pošto je to simbolički označavalo naročit položaj klira, mnoga su »jeretička« učenja ustajala protiv tog načina pričešćivanja i zahtevala da se i svetovnjaci pričešćuju pod oba vida, tj. hlebom i vinom. Kalikstinci i taboriti. Prag je postao centar umerenih husita, koji su uglavnom bili zainteresovani za sekularizaciju crkvenih imanja i nacionalno-crkvenu reformu; oni su se oslanjali na imućne građane i plemstvo. Pristalice te struje nazivale su se kalikstinci ili utrakvisti, pošto su oni kao jedan od svojih zahteva isticali pričešće pod oba vida (latinski sub ultraque speciae). U južnoj Češkoj počeo je pokret koji je isticao prvenstveno socijalne zahteve. On je zahvatio radne klase sela i grada — seljake, zanatlije i rudare. Sektaši tog pravca pristupili su organizaciji ugnjetenih masa. Centar ekstremnih husita bio je grad Tabor, po kome je to husitsko krilo dobilo naziv taborita. Taboriti su isticali mnogo radikalnije zahteve kako u pogledu crkvenog preuređenja tako i u pogledu socijalnih reformi. Oni su odbacivali poštovanje moštiju i ikona, »tajne« i poštovanje svetaca. U isto vreme propovednici taborita su govorili da je traženje kuluka i dažbina od strane crkve — greh. Seljaci su bežali od panova u Tabor. Taboritima su prišli i neki propali sitni riteri, vešti ratovanju, pošto su mnogi od njih služili u najamničkim vojskama.
394
U Taboru su narodne mase počele da se naoružavaju da bi stupile u odlučnu borbu za odbranu svojih interesa. To je izazvalo uzbunu među panovima, koji su u početku simpatisali reformi koja im je obećavala zauzimanje crkvenih zemalja pa su počeli da naginju na nemačku stranu. U leto 1419 g. došlo je do otvorenih revolucionarnih akcija. U Pragu je počeo ustanak zanatlija, koji je uzeo karakter ikonoborstva. Počeli su da pustoše crkve i manastire, da uništavaju predmete katoličkog kulta. Praško gradsko veće, neprijateljski raspoloženo prema husitskom pokretu, zatvorio se u većnicu, koju je narodna masa zauzela; većnici su bili pobacani kroz prozor. Pokret je uskoro zahvatio većinu čeških gradova. Gradska veća, koja su se uglavnom nastojala od imućnih Nemaca-katolika, rasterivana su i zamenjivana husitskim. Počelo je uništavanje manastira i proterivanje monaha. Katoličke sveštenike počeli su da proteruju iz parohija i pristupili su uvođenju bogosluženja na narodnom jeziku. Iste je godine umro kralj Vaclav, i češki je presto imao da pripadne njegovom bratu, caru Sigismundu. Ali je većina češkog stanovništva odbila da ga prizna, kao Husovog neprijatelja i ubicu. Za njega se zalagala katolička nemačka crkva, deo krupnih čeških zemljoposednika, koji su većinom bili germanizovani, patricijat čeških gradova, koji je u većini takođe bio nemački, i posednici rudnika. Katoličkoj nemačkoj stranci suprotstavila se husitska stranka, čija su se dva krila u procesu sve većeg revolucionarnog pokreta počela još više da razilaze. To su, prvo, bili kalikstinci koji su okupili one koje je Engels u vezi sa seljačkim ratom u Nemačkoj nazvao »birgerskom opozicijom«, tj. srednje gradske slojeve, srednje trgovce i imućne zanatlije. Njima je prišao deo plemstva i Praški univerzitet. Ti su krugovi isticali zahtev za nacionalnom crkvom, prilagođenom verskim shvatanjima buržoazije; po rečima Engelsa, oni su tražili jevtinu crkvu; jedan od njihovih glavnih zahteva bila je sekularizacija crkvene imovine. Drugo, levo krilo husita, taboriti, sastojalo se od sitnih zanatlija, kmetova i malih zakupaca, koje su žestoko eksploatisali nemački i češki feudalni posednici. Pokretu je prišla i gradska sirotinja, rudari i, najzad, deo sitnog plemstva. Po širokom učešću seljaštva i po svojim antifeudalnim zahtevima pokret taborita treba staviti u isti red s velikim seljačkim ratovima — Žakerijom i ustankom Vata Tejlora. Ali su taboriti zastupali razne socijalne krugove, i među njima nije bilo jedinstva. Interesi sitnog plemstva bili su usmereni prema zauzimanju krupnih zemljišnih poseda crkve. Seljaci su pre svega zahtevali da se ukine kmetstvo i kmetovske obaveze. Među seoskom sirotinjom, rudarima i gradskom sirotinjom veliki je uspeh imao zahtev da se ukine privatna svojina i uvede zajednica imovine. Vođ desnog krila taborita bio je čuveni vojskovođa Jan Žiška, učesnik u bitkama kod Grinvalda i Azenkura. On je surovo gonio komunističke struje među taboritima. 1421 g. po njegovom naređenju bio je spaljen najistaknutiji vođ komunističkog krila Martin Huska. Žiška je istrebio sektu adamita, ekstremnih
395
sektaša, koji su negirali sve dogme, crkvene »tajne« i obrede i propovedali da su čovek i bog jedno i da nijedan čovekov prirodni nagon nije grešan, kako je učila crkva, već da su svi po svojoj prirodi božanski. Istrebljujući te najrevolucionarnije elemente među taboritima, desni su taboriti slabili pokret i sužavali njegovu socijalnu bazu. Husitski ratovi. 1420 g. papa Martin V je objavio krstaški rat protiv husita. U taj su krstaški rat pošli uglavnom nemački riteri, ali su tamo pohitali i riteri iz drugih zemalja od Španije do Poljske. Tako sjajno naoružane i mnogobrojne vojske već odavno nije videla Evropa: na čelu s carem Sigismundom tu je krenulo mnoštvo duhovnih feudalaca, svi izborni kneževi sa svojim vojskama. A ipak su oni pretrpeli poraz pod Pragom. Posle toga učinjen je pokušaj za primirje, i tada su kalikstinci izneli svoj program, takozvana »četiri praška člana«, koja su sadržavala sledeće zahteve: prvo, slobodu propovedanja na narodnom jeziku, drugo, pričešće pod oba vida, treće, sekularizaciju crkvenih imanja i, četvrto, kontrolu nad moralnim vladanjem vernika. Ali je Sigismund odbacio sporazum i ratne operacije su nastavljene. Nemci su bili ponovo potučeni, a posle toga su se pojedini njihovi odredi rasturili po Češkoj, pljačkajući i pustošeći zemlju. Nemci su uglavnom pustošili nezaštićena seoska naselja, a na otvorenom polju stalno su trpeli neuspehe. Husiti su odgovarali rušenjem katoličkih crkava i manastira, zauzimanjem njihove zemlje, a isto tako i zemlje kralja i katoličkih feudalaca. Papa i car organizovali su od 1420 do 1431 g., jedan za drugim, pet ratnih pohoda protiv Čeha, ali su svi završeni neuspehom zbog vojne nadmoćnosti husitske vojske. U Češkoj su nikle moćne revolucionarne vojske, Česi su počeli da primenjuju nove metode ratovanja. Iskusni vojnik Žiška sjajno je organizovao pešadiju, koja se kretala na kolima, a mesto teške artilerije, koja se upotrebljavala samo pri opsadi utvrđenja, uveo je lake topove, koji su prenošeni na kolima. On je primenio i naročiti način aktivne odbrane od riterske konjice pomoću kolije, načinjene od komordžiskih kola. Kola su pričvršćivana lancima, a prostor između njih zatvaran daskama i na taj su način pretstavljala utvrđenje nepristupačno za nemačke ritere. U njihovoj odbrani uveliko su sudelovale i žene. Tu prostu konstrukciju husiti su brzo gradili na svakom mestu. Uopšte, pokretljivost husitske vojske bila je jedna od njenih neocenjivih vrednosti. Kako pričaju savremenici, ponekad bi se nemačka vojska dala u bekstvo čim bi čula lupu husitskih kola. U Žiškinoj vojsci, skupljenoj na osnovu opšte vojne obaveze, vladala je stroga disciplina i versko oduševljenje. On je za svoju vojsku napisao posebna vojna pravila. Poslednjih godina života Žiška je oslepeo, ali mu to nije smetalo da rukovodi ratnim operacijama. Umro je 1424 g. Njegov naslednik bio je Prokop Veliki, talentovani vojskovođa, pod čijim su rukovodstvom Česi prešli iz defanzive u ofanzivu. U svojim naletima Česi se nisu ograničavali na češke granice, već su upadali u nemačke oblasti i stizali sve do Baltičkog Mora. Taboriti, koji su u pokretu igrali
396
glavnu ulogu, svuda su širili svoju nauku. Među ugnjetenom sirotinjom nemačkih gradova i sela jako se širio taj »češki otrov«, kako su Nemci nazivali učenje husita. Gradska i seoska sirotinja Nemačke zadojila se idejama taborita, koje su se docnije ispoljile u socijalnom pokretu u samoj Nemačkoj. Izdaja kalikstinaca. Ali, husitski pokret, koji nije pobedilo tuđinsko oružje, oslabio je iznutra zbog raznorodnog socijalnog sastava husita. Desno krilo husita, kalikstinci, počeli su da se boje taborita više nego Nemaca. Katoličko-nemačka reakcija vešto je iskoristila te unutrašnje protivrečnosti u husitskom taboru. 1431 g. sastao se bazelski sabor i stupio u pregovore s kalistincima. Na osnovu tih pregovora izrađen je 1433 g. sporazum, takozvani Praški kompaktati, koji su uveli pričešćivanje pod oba vida, ustanovili propoved na narodnom jeziku i potvrdili sekularizaciju crkvenih imanja koja je u to vreme provedena. Praške kompaktate taboriti nisu prihvatili, jer su u njima videli izdaju husitskog pokrega. Uništenje taborita. To je imalo za posledicu konačni rascep u husitskom pokretu. Počeo je rat, ali ne više rat Čeha s Nemcima, već Čeha između sebe. Utrakvisti su izdajnički napali na taborite i 1434 g. potukli ih kod Lipana. Posle toga su se kalikstinci sporazumeli sa Sigismundom, koji je priznao kompaktate i dozvolio husitima da biraju svog arhiepiskopa, priznavši tako autonomiju češke husitske crkve. Husitski su ratovi odigrali u istoriji Češke pozitivnu ulogu, jer su u toj zemlji izazvali snažan polet nacionalnog pokreta, koji je pomogao razvitku narodnog jezika i nacionalne kulture. Ali je pokret taborita kao seljački rat bio razbijen, kao što su u svoje vreme bili razbijeni pokreti Dolčina, Žakerije, ustanak Vata Tejlora, ma da je ovaj pokret bio neuporedivo organizovaniji i uporniji od pomenutih seljačkih ustanaka. Osnovni uzrok poraza je isti kao i drugim seljačkim ratovima — otsustvo vodeće klase koja bi mogla da povede seljaštvo u pobedu. Raznorodni i podvojeni gradski puk i slab i neorganizovan pretproletarijat koji su činili rudari nisu mogli da odigraju tu ulogu. Posle poraza taborita 1434 g. nije prestala borba između njih p kalikstinaca, Taboriti su u zemlji sačuvali neka mesta, među njima i Tabor, koji je ostao njihovo glavno uporište. Posle smrti Sitismunda katolici i kalikstinci su izabrali za kralja Albrehta Austriskog, ali ga taboriti nisu priznali. Posle smrti Albrehta, za vreme njegovog maloletnog sina, kalikstinci su istakli za regenta husitskog pana Đorđa Pođebradskog. 1452 g. on je zauzeo poslednje taboritsko uporište — Tabor. U to je doba razbijeni taboritski pokret izgubio svoj raniji revolucionarni karakter. Deo taborita prišao je kalikstincima. Ostali su stvorili zajednicu takozvane češke braće, koja su propovedala neprotivljenje zlu, nepotrebnost svake državne vlasti i ustanova. To učenje mirnog anarhizma jako se raširilo među osiromašenim zanatlijama i seljacima Zapadne Evrope.
397
Jačanje češkog plemstva. 1457 g. za kralja je izabran Đorđe Pođebradski. Izdajstvo kalikstinaca, njihovo uništavanje radnih slojeva grada i sela, koji su najdoslednije izražavali nacionalne interese Češke, doveli su do privrednog opadanja zemlje. Naročito je nastradalo gradsko zanatstvo. Sada je glavnu ulogu počelo da igra češko plemstvo, koje je izvuklo i najveću korist iz političke i crkvene autonomije Češke. U ruke panova dospela su ogromna crkvena imanja, zauzeta u doba husitskih ratova. Oni su stekli i znatan deo kraljevskih imanja. Značaj se gradova smanjuje i, dok su oni dotada igrali relativno drugostepenu ulogu u političkom životu, posebno na saborima, sada su oni u njima potpuno lišeni svakog učešća. Ali, naročito je stradalo seljaštvo, koje je činilo osnovne kadrove taborita. Posle konačnog poraza taborita znatan deo seljaka je kažnjen, a zemlje su im oduzimane. Plemstvo, koristeći se svojim političkim privilegijama i poraslim socijalnim uticajem, počelo je da pojačava pretvaranje seljaka u kmetove. 1487 g. sabor je izdao uredbu po kojoj je seljacima bilo zabranjeno da se žale sudu na svoje gospodare. 1499 g. novom je uredbom propisano seljacima koji su otišli u gradove i živeli u njima da se vrate na vršenje kuluka i dažbina. To je istovremeno bio udarac i po seljacima i po gradovima, koji su usled toga bili lišeni znatnog dela radne snage, koja je uglavnom crpena sa sela. Posebnom poveljom panovi su sebi obezbedili većinu najviših dužnosti u državi. Posle Đorđa Pođebradskog češki su presto osporavali jedan drugom ugarski kralj Matija Korvin (eksponent katolika) i poljski kralj Vladislav Jagelonac (eksponent kalikstinaca). Najzad se, 1478 g., učvrstila na češkom prestolu dinastija Jagelonaca i držala ga do 1526 g., kada je taj presto pripao austriskim Habzburgovcima.
398
GLAVA XXIX
POLJSKA OD X DO XV VEKA Proces feudalizacije. Već u doba prvih poljskih kneževa (Mješka i Boleslava Hrabrog, vidi gl. VII) proces feudalizacije postiže u Poljskoj značajne uspehe. Rodovska aristokratija, nobiles, počinje da igra sve veću ulogu. Ma da se pređašnje patrijarhalno ropstvo donekle sačuvalo, u većini slučajeva robovi su naseljavani na zemlju. Robove su uglavnom činili ratni zarobljenici. Drugi izvori robova bili su kupovina, dugovi i »dobrovoljno« predavanje u ropstvo iz nužde. Glavnu masu seljaštva činili su kmetovi, koji su imali ličnu slobodu, ali su bili obavezni da knezu plaćaju danak i da vrše druge obaveze. Sem dažbina, koje su uglavnom isplaćivane u naturi, morali su da knezu i njegovoj pratnji, kada bi putovali po zemlji, daju prevozna sredstva i hranu: poljski knez, kao varvarski vladari uopšte, nije imao stalne rezidencije. Kmetovi su morali da rade na građenju utvrđenja, drumova i mostova i da vrše niz drugih obaveza, da plaćaju carine za korišćenje tržišta, skela itd. Knez je delio sveštenstvu i ljudima u svojoj službi zemlje, naseljene kmetovima, koji su se tako pretvarali u ljude zavisne od duhovnih i svetovnih feudalaca. Knez je, sem toga, prisvajao sebi svu neobrađenu zemlju, od koje je delio poklone duhovnim i svetovnim velikodostojnicima. Još pod prvim kneževima bila je organizovana centralna i lokalna uprava. U centru su stvorene dužnosti vojvoda, kancelara, skrbnika (državnih blagajnika), komornika (upravnika kneževskih poseda), sudije. Lokalni organi kneza bili su posebni načelnici, koji su posle dobili naziv kaštelana, po latinskoj reči castellum, tj. utvrđenje, zamak. Ti su se zamkovi na poljskom zvali grodi. Po grodima su bili postavljeni kraljevski kaštelani, oni su imali vojnu i sudsku vlast u oblastima koje su bile dodeljene gradu, ubirali su kraljevske prihode i upravljali kraljevskim posedima. Politička organizacija Poljske sve više se udaljavala od rodovske demokratije. Knez se sada savetovao samo sa svojom družinom, velikodostojnicima i višim
399
sveštenstvom. Što se tiče narodne skupštine, veća, koja je postojala kod pojedinih poljskih plemena, ona se više nije sakupljala; bačena je u drugi plan i opštenarodna vojska. U vojsci su glavnu ulogu igrali članovi kneževe družine, čiji se broj za Boleslava popeo na 20 hiljada. Članovi družine, ili voji, počeli su da dobijaju zemljišne poklone, kao što su bile zapadne beneficije, a oni su nastojali da ih pretvore u svoje nasledne posede. Usled delatnosti kneževa, proces feudalizacije je u XI v. ubrzan. Seljaštvo se pretvara u kmetove kako usled raspadanja rodovskog uređenja i jačanja vlasti rodovskih starešina tako i usled obrazovanja vojničkog staleža. Pored rodovske aristokratije, nobiles, obrazuje se i vojna, milites. Oba ta sloja postepeno su se približila i slila jedan s drugim. Ustanak seljaka. Posle smrti Boleslava Hrabrog, njegova država, koja je bila dosta površno ujedinjena, počela se raspadati u borbi između njegovih naslednika. Poljska je izgubila veći deo teritorija koje su stečene u doba njegovog kneževanja. Deset godina posle smrti Boleslava Hrabrog došlo je do opšteg ustanka kmetova i robova. Taj je ustanak bio istovremeno usmeren protiv ritera i protiv sveštenstva, a isto tako i protiv kaštelana i drugih kraljevskih agenata. Seljaci su na juriš zauzimali gradove (grodi), pljačkali crkve i obnavljali staru, prehrišćansku religiju. Car Henrih III pomogao je poljskom knezu Kazimiru da uguši taj ustanak. Kazimir je obnovio crkvenu i činovničku jerarhiju, ponovo podigao gradove i kaštele, a robove i kmetove primorao da snose ranije obaveze. Raspad Poljske na udeone kneževine. Vlast aristokratije. Posle smrti Kazimirovog praunuka, Boleslava Krivoustog, 1138 g., nastupio je period cepanja na udeone kneževine. Zemlja se raspala na nekoliko samostalnih kneževina. Ma da je na čelu države formalno stajao jedan od pretstavnika kraljevskog roda Pjastovića, time političko jedinstvo zemlje nije bilo obezbeđeno. Doduše, u prvo vreme su priznavali vlast velikog kneza, najstarijeg u rodu Pjastovića, koji je sedeo u Krakovu, ali je uskoro taj red napušten i vlast velikog kneza svela se samo na titulu. Neki delovi Poljske raspali su se na sićušne udeone oblasti. Kneževi su se neprekidno između sebe borili. Taj se period poljske istorije često naziva periodom možnovladstva, tj. vlasti aristokratije. Znatno je ojačan politički uticaj feudalaca; među njima su najvažnije mesto imali raniji kneževski velikodostojnici — vojvode, sudije i kaštelani — koji su od kneževskih činovnika postali feudalni gospodari. U to vreme zapretila je Poljskoj strašna opasnost spolja. Početkom XIII v. mazovski knez Konrad u borbi s Prusima pozvao je Tevtonski red i poklonio mu zemlje. Red je tokom XIII v. postepeno zauzeo Prusku, ujedinio se s redom Mačonosaca i tako pripojio svojim posedima istočni Pribaltik (vidi gl. XXIV). Svojom kratkovidom politikom Poljska je sebi navukla opasnog neprijatelja.
400
Nove su udarce zadali pocepanoj Poljskoj 1241 g. Tatari, koji su upravo pre toga opustošili Rusiju. Porušili su Krakov, Vroclav (Breslav) i celu zemlju strašno opustošili. Poljska nije ostala pod tatarskom vlašću, ali su Tatari povremeno pustošili zemlju, osobito južnu Poljsku, palili sela i gradove, odvodili stoku i uzimali mase zarobljenika da ih prodaju u ropstvo. Plemstvo i crkva. U isto vreme Poljska se i dalje feudalno raspadala. Kneževi su bili potpuno zavisni od krupnih zemljoposednika, od panova (velmoža, barona) i od višeg sveštenstva. Ti su se krupni feudalci okružavali mnoštvom ritera koji su od njih zavisili. Izbor kneza zavisio je od prelata i panova. Oni su činili kneževska veće, bez koga knez nije mogao doneti nikakvu važnu odluku. Feudalna klasa u Poljskoj delila se na dve osnovne grupe, na panove ili velmože (možnovladci) i na ritere ili šljahtu. Šljahta je bila vezana za svoje panove, od njih je potpuno zavisila, dobijala od njih zemlju i činila njihovu vojnu pratnju. U odnosima između panova i šljahte često su se sačuvale stare rodovske veze: šljahtići su nosili prezime i grb svog pana. Osiromašeni šljahtići hranili su se na dvorovima velikih panova, vršeći kod njih razne dužnosti. Zajedno s tim šljahtićima panovi su vodili česte ratove, vršili pljačke. Ta feudalna samovolja, poznata iz istorije Zapada, ispoljila je u Poljskoj sve negativne crte koje su joj svojstvene. Panovi su obrazovali privilegovan zemljoposednički stalež, oni su na svojim zemljama imali kneževsko pravo (»ius ducale«), koje im je na njihovim posedima stvaralo položaj malih vladara. Da bi na svoju stranu privukli sveštenstvo i panove, kneževi su morali da im dele svoje zemlje i samim tim su slabili svoj politički uticaj. Crkva je imala ogromne posede. Arhiepiskopi i episkopi imali su čitave kneževine i kneževska prava prema stanovništvu tih zemalja. Seljaštvo. U XIII v. još se više pogoršao položaj seljaka, jer je proces njihovog porobljavanja neprekidno tekao. Sačuvao se samo beznačajan sloj takozvanih slobodnih kmetova, tj. seljaka koji su davali dažbine i ispunjavali obaveze, ali su imali slobodu kretanja. Sada su slobodni kmetovi ostali bez ikakve zaštite od strane kneževa. Pošto su krupni zemljoposednici dobili na svojim feudalnim posedima vrhovna prava, ti su seljaci pali pod jurisdikciju svojih gospodara i tako su otpale sve prepreke da se oni potpuno potčine. Imunitetnim poveljama panovi su dobijali pravo da sude svojim »seljacima i slugama«, »da ih pogubljuju, vešaju, muče vatrom« itd. Veći deo seljaka prelazi u položaj zavisnih kmetova, slivajući se s robovima naseljenim na zemlji. Krajem XIII v. bilo je uvedeno pravilo da zemljoposednik može da hvata odbegle seljake; uhvaćeni seljak pretvaran je u roba koji se mogao prodati. Kmet, koji je ranije bio nasledni posednik svoje deonice, izgubio je na nju pravo, pa se mogao oterati i prebaciti na gori komad zemlje, ako je njegov gospodar to smatrao za nužno. Tako period vlasti aristokratije pretstavlja i period jačeg porobljavanja narodnih masa.
401
Gradovi. U istoriskom razvitku Poljske treba istaći jednu osobenost, koja je udarila svoj pečat na sudbinu poljske države — to je bila slabost poljskih gradova. Ti »grodi«, o kojima je ranije govoreno, pretstavljali su utvrđena mesta, zamkove. Gradovi kao zanatski i trgovački centri počeli su da niču u XII i XIII v., uglavnom u procesu nemačke kolonizacije. Poljski kneževi, slično češkim kraljevima, vodili su politiku naseljavanja nemačkih kolonista, računajući da će odatle izvući materijalne koristi. Uporedo s nicanjem nemačkih gradova obrazovane su i nemačke seoske opštine, gmine (od nemačkog Gemeinde — opština). Kneževi su pozivali nemačke koloniste na neobrađenu zemlju, davali im razne olakšice, oslobađali ih dažbina i podeljivali im prava samouprave. Samoupravu po »nemačkom pravu« dobijala su ponekad i poljska sela, osnovana na novim ili zapuštenim zemljištima. Poljski kneževi su naročito forsirali osnivanje gradova s nemačkim zanatlijama i trgovcima. Tim su gradovima davali sve moguće privilegije, pored ostalih i pravo samouprave, koje je pretstavljalo kopiju magdeburškog gradskog prava. Ti nemački gradovi ostajali su izolovani od Poljske; oni su mnogo više bili povezani, sa svojom nemačkom otadžbinom nego s Poljskom. Za rešavanje svih spornih pitanja uprave oni se nisu obraćali poljskim kneževima ni lokalnim vlastima, već magdeburškim gradskim vlastima. Nemci su uporno čuvali svoju nacionalnost, svoj jezik i svoje običaje i tuđili se od Poljaka. Među gradskim stanovništvom može se od samog početka razlikovati nekoliko slojeva. Na čelu grada bio je patricijat iz redova trgovačkih porodica, koje su često imale rodbinske veze s patricijima nemačkih, čeških i ugarskih gradova, ispod njih su bili zanatliski esnafi, sastavljeni delom od Nemaca, delom od Poljaka, i masa van esnafa, pospoljstvo, koja je potpuno uklonjena od vršenja uticaja na gradske poslove. Gradovi su zadovoljavali prvenstveno lokalno tržište. Ali su trgovci nekoliko većih gradova, kao Krakova i Lavova, trgovali sa inostranstvom i izvlačili velike koristi od tranzitne trgovine, koja je išla preko Poljske. Nisu samo kneževi već i panovi nastojali da povećaju svoje prihode osnivanjem gradova i dovlačenjem nemačkih kolonista. U poljskim gradovima pojavio se još jedan nov nacionalni elemenat — Jevreji. Jevreji su počeli da se preseljavaju u Poljsku zbog progona kojima su bili izloženi na Zapadu. Useljavali su se u gradove, gde su dobijali pravo samouprave i obrazovali svoje posebne opštine. Jevrejske su opštine plaćale povećane dažbine, ali su za to uživale zaštitu kneževa, koji su na njih gledali kao na unosan izvor prihoda. Dozvoljena im je bila sloboda veroispovesti. Nemačko-jevrejski gradovi stajali su po strani u Poljskoj, relativno malo menjajući njen privredni lik, koji je u osnovi ostajao seoski. Tako je u Poljskoj ustanovljen čisto feudalni poredak. Isti oni uzroci koji su izazvali zbijanje pocepanog feudalnog društva u Zapadnoj Evropi i doveli do stvaranja velikih centralizovanih država, počeli su se donekle javljati i u Poljskoj.
402
Početak ujedinjenja Poljske. Već u XIV v., za vreme Vladislava I Lokjeteka, počelo je političko ujedinjavanje Poljske. Vladislav je uspeo da u svojim rukama sakupi veći deo, poljskih zemalja. 1320 g. dobio je od pape kraljevsku titulu. Doduše, Poljska je u to doba pretrpela ozbiljan gubitak — bio joj je zatvoren izlaz na Baltičko More, pošto je Tevtonski red zauzeo Gdansk i zapadnu Prusku, ali je upravo borba s tim redom bila jedan od momenata koji je primorao poljske feudalce da se ujedine. Kraj vlade Vladislava I protekao je u žestokoj borbi protiv Tevtonskog reda. Pritom je Poljska bila izložena strahovitom pustošenju. Ujedinjenju Poljske doprineo je još jedan bitni momenat. Početak XIV v. je vreme izvesnog privrednog oživljavanja u Poljskoj: Poljska je počela da izvozi na Zapad proizvode svojih sirovina. Trgovački putevi, koji su prolazili preko Poljske i koji su je vezivali i sa Istokom i sa Zapadom počeli su da igraju važniju ulogu u ekonomici Poljske. Izvoz sirovina na Zapad ponešto je oživeo poljoprivredu, kojom je marljivo počela da se bavi šljahta, sitno i srednje plemstvo. Za to joj je bilo potrebno da sačuva unutrašnji mir i ojača centralnu vlast. Kazimir III. Oslanjajući se na interese šljahte, pošlo je kraljevima za rukom, naročito Kazimiru III (1333—1370 g.), da do izvesne mere vaspostave političko jedinstvo feudalno razbijene zemlje. Ipak Kazimir nije uspeo da potčini neke udeone kneževine: na čelu Mazovije i nekoliko drugih udeonih kneževina i dalje su ostali domaći kneževi. Proces političkog ujedinjenja, koji vidimo u Zapadnoj Evropi, u Poljskoj je protekao u oslabljenom obliku. Da bi se to objasnilo, treba najpre obratiti pažnju na već ukazani slab razvitak gradova, po čemu se Poljska razlikovala od zapadnoevropskih zemalja. Marks ovako govori o političkoj ulozi gradova u Poljskoj: »...Nemci su sprečili da se u Poljskoj izgrade poljski gradovi i poljska buržoazija. Svojim posebnim jezikom, svojom otuđenošću od poljskog stanovništva, sa hiljadu svojih različitih privilegija i gradskih statuta — oni su otežavali da se ostvari centralizacija, to najmoćnije političko sredstvo za brz razvitak svake zemlje. Gotovo je svaki grad imao svoje posebno pravo; štaviše, u svakom gradu s mešovitim stanovništvom postojalo je, a često još i danas postoji, različito pravo za Nemce, Poljake i Jevreje.« Zbog toga kraljevska vlast nije bila u stanju da u Poljskoj ostvari takvo političko jedinstvo kakvo vidimo u zapadnoevropskim državama. Političko ujedinjenje Poljske imalo je pod sobom užu bazu — samo šljahtu. Kralj nije imao dovoljnog oslonca u gradovima da stvori protivtežu političkim težnjama šljahte. To na kraju krajeva nije dovelo do jačanja kraljevske vlasti već do jačanja šljahte. Kazimir III se bez uspeha borio protiv samovolje panova. Poljska je u XIV v. pružala žalostan prizor svojevolje i nasilja nezavisnih feudalaca, u njoj su ponovljeni najgori primeri zapadnoevropskih feudalnih meteža iz X i XI v. Kazimir III je pokušavao da uvede zajedničko zakonodavstvo za celu zemlju, kodifikujući stare sudske običaje (»zemsko pravo«) i izdajući nove zakone koji su
403
imali-za cilj da ojačaju kraljevsku vlast. Ta je kodifikacija izvršena uz pomoć pravnika koji su stekli obrazovanje na bolonjskom i drugim univerzitetima Zapadne Evrope. U Poljskoj je počeo da nastaje onaj sloj legista koji nam je poznat iz istorije Zapada. Kazimir III otvorio je 1364 g. univerzitet u Krakovu specijalno s ciljem da sprema učene pravnike za kraljevsku upravu i sudove. Učinjeni su pokušaji da se dâ izvesna pravna garantija kmetovima. Seljacima je bilo dozvoljeno da odlaze od panova u slučaju da ovi vrše nad njima očita nasilja. Bila su ograničena prava panova da vraćaju natrag odbegle kmetove. Sve su te mere naišle na otpor krupnih zemljoposednika. Velikopoljski panovi sklopili su protiv Kazimira savez (»konfederaciju«) (1352 g.), ali je kralj umirio opozicionare, a njihovog vođu, vojvodu Berkovića, umorio glađu u tamnici. Ozlojeđeni panovi nazivali su Kazimira »seljačkim kraljem« (Król chopkow). Pokušaj Kazimira III da zakonodavnim putem poboljša stanje seljaka stajao je u vezi s izvesnim promenama koje su se desile u položaju zavionog seljaštva u Poljskoj počev od XIV v. Deo seljaka bio je uvlačen u trgovačke veze s gradovima. Usled toga naturalne forme rente počele su da se delom pretvaraju u novčane, a to je slabilo zavisnost onog dela seljaštva koji je u ma kom vidu bio povezan s tržištem, tj. pre svega gornjeg seljačkog sloja. U isto vreme, razvitak tržišta i novčane rente u Poljskoj, kao i svuda, dovodio je do jačanja diferencijacije seljaštva. Kazimirova politika pretstavlja pokušaj kraljevske vlasti da nađe oslonca u gornjem sloju seljaka. Izvestan uticaj na poboljšanje položaja seljaka vršile su one olakšice koje su davane nemačkim doseljenicima; videli smo da su ponekad i poljskim selima davana »nemačka prava«. Kraljevska vlast je provela i vojne reforme, koje su ojačale moć Poljske kao države, gradila je zamkove, pozivala u vojnu službu sve zemljoposednike — ne samo šljahtu već i duhovna lica, koja su morala da sa svojih zemalja pošalju određen broj vojnika. U vojnu službu pozivani su i imućni seljaci. Broj slatih vojnika morao je odgovarati razmerama poseda. Ovi su se odredi morali javiti kad god ih kralj pozove, kad god bi se objavilo pospolite rušenije, tj. opšta mobilizacija. U vezi sa usponom trgovine, koja je postala jedan od prihoda kraljevske vlasti, počeli su se popravljati drumovi, graditi mostovi, priređivati sajmovi, a poljski trgovci počeli su da dobijaju olakšice u inostranstvu. Od tranzitne trgovine, koja je preko Poljske išla u Nemačku, Flandriju, Ugarsku, Italiju i na Istok, u Rusiju i italijanske kolonije na Crnom Moru, kraljevska vlast je nastojala da izvuče koristi za poljsku trgovinu primoravajući trgovce koji su prolazili preko Poljske da izvestan deo robe prodaju Poljacima. Porast trgovine povećavao je kraljevske prihode od trgovačkih carina. U težnji da poveća svoje prihode Kazimir III je pribegao sredstvu kojim su se služili njegovi prethodnici, tj. dovođenju nemačkih kolonista i osnivanju gradova. Ali je Kazimir nastojao da raskine veze nemačkih gradova u Poljskoj s Nemačkom: zabranio je nemačkim gradovima da se za rešavanje svojih sporova
404
obraćaju na Magdeburg i u Krakovu je ustanovio posebni sud za gradove nemačkog prava. Koristeći se time što je izumro galicisko-ruski kneževski rod, Kazimir III je prisajedinio Poljskoj Galiciju i zapadni deo Volinije. Veliki posedi u tim oblastima podeljeni su poljskim panovima. Tamo su razaslati ksendzi, dominikanci i franjevci da uvedu katoličanstvo, u kome je kralj video jedan od najvažnijih svojih oslonaca. Jačanje kraljevske vlasti za vreme Kazimira III imalo je prolazan karakter, pošto je sama baza na koju se ta vlast oslanjala bila vrlo nesigurna. Uz to, Kazimir je sve svoje političke mere mogao. sprovoditi samo u saglasnosti s panovima ili baronima, duhovnim i svetovnim. Doduše, opozicija magnata slabila je zbog stalnih razdora u njenim redovima. Kraj dinastije Pjastovića. Privilegije panova i šljahte. Smrt Kazimira III (1370 g.) značila je kraj dinastije Pjastovića, koja je držala poljski presto otkako je nastala poljska država. U vezi s pitanjem o prestolonasleđu panovi su počeli da iznuđuju od kraljevske vlasti niz privilegija. Kada je za kralja izabran pretstavnik anžujske dinastije Lajoš Ugarski, on je podelio takozvanu Košičku privilegiju 1374 g., oslobodivši panove i šljahtu svih državnih obaveza, sem vojne obaveze u samoj zemlji i male novčane dažbine. On je pretvorio beneficije poljskog plemstva u nasledne posede. Sem toga, kralj se tom privilegijom obavezao da će na položaje po oblastima postavljati samo pretstavnike domaće aristokratije. Košička privilegija pretstavlja prvu privilegiju koja je data šljskom plemstvu — panovima i šljahti — kao staležu. Do tog vremena se sretamo s privilegijama tipa imuniteta, koje su davane pojedinim licima. Doba vladavine ugarskog kralja obeleženo je krajnjom svojevoljom šljahte, pljačkama, razbojništvima i drugim manifestacijama feudalne anarhije, e kojom se borio, doduše, ne uvek uspešno, Kazimir III. Košička privilegija svela je plaćanje dažbina od strane šljahte i panova na prostu formalnost, i samim tim je znatno smanjila stalne kraljeve prihode i državne finansije učinila zavisnima od panova i šljahte. Za odobravanje novih dažbina šljahta je počela da se sakuplja na lokalne skupštine — sejmike, koji su ubrzo postali lokalni organi vlasti šljahte. Unija s Litvanijom. Posle smrti Lajoša Ugarskog nastale su godine međuvlašća (1382—1384 g.). Tih je godina vođena vrlo žestoka borba među pojedinim feudalnim grupama, koje su težile da uzmu sudbinu prestola u svoje ruke. Najzad, 1384 g., na presto je dovedena kći Lajoša Ugarskog — Jadviga. Panovi su primorali Jadvigu da se uda za litvanskog kneza Jagela 1386 g. Zahvaljujući tom braku, Poljska i Litvanija bile su ujedinjene personalnom unijom. Ta je unija bila dosta slaba: Litvanija je težila da sačuva svoju samostalnost. Ali je ipak unija Litvanije i Poljske dovela do znatnog jačanja poljske države. Glavni cilj unije bio je borba s redom koji je pretstavljao podjednaku opasnost za obe države. Osim toga, litvanski su se panovi nadali da će ojačati svoj
405
politički uticaj pomoću unije s možnovladskom Poljskom. Poljske panove privlačila je perspektiva kolonijalnog osvajanja prostrane ukrajinske teritorije, koja je ulazila u sastav litvanske države. Kada je Jagelo postao poljski kralj pod imenom Vladislava II (1386— 1434 g.), počeo je svoju vladavinu potvrđujući sve slobode panovima i šljahti i deleći im niz novih privilegija. 1399 g. vojska litvanskog velikog kneza Vitovta pretrpela je strahovit poraz od Tatara na Vorskli, a posle toga Poljska i Litvanija bile su izložene stalnim tatarskim upadima. Tatari su strašno opustošili Galiciju, ili Crvenu Rusiju. To je bio povod za panove da pojačaju svoju kolonizaciju. Tamo su počeli da kreću poljski panovi i da stvaraju sebi feudalne posede. Oni su imali da posluže kao vojna zaštita Poljske od tatarskih provala. Veliki posedi panova postepeno su se širili sve dalje na Istok. Kolonizacija panova uzela je pravac prema ukrajinskim zemljama — Podoliji i Voliniji, koje su u to doba ulazile u sastav litvansko-ruske države. Zahvativši ovde ogromne zemljišne posede, poljski panovi su težili da Podoliju i Voliniju direktno priključe Poljskoj. To je dovelo do ratnih sukoba između Litvanije i Poljske, koji su završeni time što je Poljska zauzela Podoliju (1430 g.). Poraz Tevtonskog reda. Najvažniji zadatak koji se postavljao pred Poljsku i Litvaniju bila je borba s redom koja je obnovljena već prvih godina Jagelove vladavine. Red je izvršio nekoliko napada na poljske zemlje, stvarajući pritom strahovitu pustoš. 1410 g. došlo je do odlučne bitke između vojske reda i ujedinjenih snaga Poljske i Litvanije kod Grinvalda. Redu su pritekli u pomoć riteri iz Nemačke i iz još nekoliko drugih zemalja. U poljsko-litvanskoj vojsci učestvovali su smolenski pukovi, bio je tu i češki odred pod voćstvom čuvenog Jana Žiške. Učestvovao je i pomoćni tatarski odred. Ta je odlučna bitka dobijena zahvaljujući smolenskim pukovima. Završila se potpunim porazom reda; znatan deo ritera bio je pobijen; među njima je poginuo i veliki majstor reda Ulrih Jiningen; sve zastave reda zaplenili su pobednici. Ali, sukobi koji su zatim nastali između Poljaka i Litvanaca onemogućili su da se pobeda dovede do kraja. 1411 g. bio je sklopljen mir koji je za red bio vrlo težak. Red je morao da učini niz teritorijalnih ustupaka i da plati kontribuciju. Dok je u svoje vreme pobeda novgorodskog kneza Aleksandra Nevskog na Čudskom Jezeru zadržala prodiranje reda na istok, u ruske zemlje, sada je pobeda, kod Grinvalda, koja je uglavnom odneta zahvaljujući ruskim pukovima, zadala redu i njegovom političkom uticaju uništavajući udarac, od koga se on više nije oporavio. U isto vreme ta je pobeda vanredno podigla politički i međunarodni značaj Poljske i Litvanije. Jan Hus je čestitao Jagelu pobedu nad Nemcima. Husiti su u Češkoj posle smrti Vaclava isticali kao kandidata na češki presto Jagela. Unija Poljske i Litvanije praćena je porastom krupnih feudalaca u obema državama. Poljski magnati sticali su sve nova i nova prava. Edlinska privilegija
406
1430 g. zajedno s potvrdom svih ranijih prava i privilegija panova i šljahte takođe je utvrdila da nijedan plemić u Poljskoj ne sme biti uhapšen bez odluke suda: »Mi nećemo nikoga baciti u zatvor ako mu krivica ne bude utvrđena po zakonu.« Kazimir IV. Jačanje šljahte. Već je Kazimir III pokušao da se osloni na šljahtu, ali je u to vreme taj oslonac još bio slab. Šljahta je još zavisila od velmoža. Ali, Kazimir IV Jagelonac (1447—1492 g.) već se mogao čvrsto osloniti na šljahtu u svojoj borbi protiv krupnih feudalaca. Dok je do tog vremena šljahta bila uglavnom zavisna od panova i podržavala ih u težnjama da dobiju ove ili one privilegije, sada su se interesi panova i šljahte počeli da razilaze. Panovi su često ugnjetavali šljahtu. Šljahtići su bili pomagači panova u njihovim političkim nedelima, ali su i sami često stradali od njihovih nedela. Šljahtić, čiji je zemljišni posed često bio vrlo neznatan, nije imao snage da se s panom parniči na sudu koji je bio u rukama magnata. Međutim, u XIV i XV v. dolazi do ekonomskog uspona šljahte usled razvitka izvoza poljoprivrednih sirovina i žita iz Poljske na Zapad» Trgovina sa Zapadom počela je da igra sve veću ulogu u ekonomici Poljske, osobito kada su Turci osvojili italijanske kolonije na Krimu. Ujedno s tim počeo je da se menja karakter šljahte. Od vojnika-ritera šljahtić sve više postaje poljoprivrednik. Tome je dosta pripomogla okolnost što je u XV v. glavnu ulogu počela da igra najamnička vojska, prvenstveno pešadija, tako da je riterska služba šljahte počela da gubi pređašnji značaj. Šljahtić se više nije zadovoljavao ranijim prihodima s feudalnog poseda. Njegove su potrebe u to doba porasle, on je počeo da teži raskoši. Inostrano tržište otvaralo mu je put za povećanje prihoda. Dok je ranije šljahtić eksploatisao seljake prvenstveno pomoću obroka, sada je on počeo da zavodi vlastelinsko gazdinstvo — folvarke — iskorišćavajući za to pustare i opštinsku zemlju. U to vreme počeo je u mnogim oblastima Poljske porast gazdinstva na bazi kuluka. U vezi s tim i dalje je pojačavana eksploatacija seljaštva. Da bi se iz seljaka iscedila što je moguće veća količina viška rada, šljahti je bila potrebna pomoć centralne vlasti. Tako je šljahta u to vreme podržavala kraljevsku vlast i da bi obuzdala nasilje panova nad nižim plemstvom i da bi zaštitila svoje trgovačke interese i, najzad, da bi sačuvala svoju socijalnu prevlast nad seljaštvom. Ali, jačajući centralnu vlast, šljahta je u isto vreme težila da je potčini svojoj kontroli. Već 1454 g. šljahta je uspela da, pomoću pretnje da će napustiti započeti ratni pohod protiv reda i da će se razići kućama, dobije niz privilegija, koje su je u izvesnoj meri zaštićivale od nasilja panova. To su takozvani Nješavski statuti iz 1454 g. kojima je ograničen niz prava krupnih feudalaca u korist šljahte. Krupnim feudalcima je oduzeta mogućnost da se dočepaju sudskih i finansiskih položaja u unutrašnjosti. Šljahta je dobila pravo da podnosi žalbe na zloupotrebe lokalnih vlasti neposredno kralju. Ali se najglavnija naredba Nješavskih statuta sastojala u tome što se nijedan zakon nije mogao izdati, nijedan rat početi bez saglasnosti
407
šljahte na »opštoj skupštini«. Tako je šljahta dobila novi politički značaj. Politički uticaj panova bio je ograničen, i kralj je imao mogućnost da uz pomoć šljahte savlada otpor panova. Kakav je opštepolitički organ imala šljahta? Politička organizacija šljahte. Krajem XIV v. feudalci su počeli da izgrađuju svoj posebni politički organ kojim bi uticali na kraljevsku vlast i učestvovali u upravi. To su upravo bili skupovi panova i šljahte kako u čitavoj kraljevini, tako i u pojedinim oblastima Poljske. Ti skupovi u prvo vreme nisu bili redovni i sazivani su ili po pitanju prestolonasledstva ili velikih ratnih poduhvata za koja je bila potrebna saglasnost feudalaca. Sama kompetencija pa ni sastav tih skupova nisu bili tačno određeni. Na njih su dolazili uglavnom krupni feudalci, baroni, panovi i prelati. Na njima su se pojavljivali i viši kraljevski činovnici. Iz redova šljahte dolazio je ko je hteo i ko je mogao, obično iz krajeva koji nisu bili daleko od mesta u kome se sazivao taj skup. Na skupovima su dominirali panovi i prelati. Uloga šljahte bila je mahom pasivna. Ali se stanje počelo da menja u XV v., kada je šljahta istupila protiv velmoža kao samostalna snaga. Po pojedinim oblastima Poljske, po vojvodstvima, skupljali su se takozvani »sejmiki«. Ti sejmiki su pretstavljali skupove lokalne šljahte, na kome je ona rešavala o svim pitanjima koja su se nje ticala, pre svega o novim porezima. U početku je sam kralj obilazio te sejmike, a zatim, pošto su ti obilasci bili vrlo nepodesni, on je počeo da poziva pretstavnike nekoliko sejmika na neko određeno mesto. Najzad, ponekad su na zahtev kralja opunomoćenici šljahte dolazili na opšti skup. Tako se zametao zajednički sejm za celu Poljsku. Taj sistem sejmika postao je osnovno uporište vlasti šljahte. Kazimir IV, pošto su mu bila potrebna velika sredstva za ratove s redom, morao je da se stalno obraća sejmikima i da tako učvršćuje njihov politički značaj. Iz skupova velmoža i sistema sejmika početkom XVI v. konačno je organizovan takozvani valjni sejm (sejmy walne), tj. opšti sejm za celu zemlju. Taj se sejm delio na dva doma: gornji dom: senat, ili krunsku radu, u kome su zasedali velikaši, prelati i velikodostojnici Poljske države, i drugi dom — poslaničku izbu, u kojoj su zasedali izaslanici šljahte izabrani na sejmikima. Sejmiki su dobili još veći značaj: oni su ne samo birali izaslanike, već su za njih sastavljali i obavezna uputstva. U opštem sejmu poslanici nisu istupali u svoje ime, već kao pretstavnici sejmika. Pokorenje Tevtonskog reda. Uz pomoć šljahte Kazimir IV je priveo kraju rat s redom. Tome je dosta doprinela okolnost što su gradovi i plemstvo na zemljama reda vodili borbu s redom i tražili oslonac u Poljskoj. 1466 g. red je na osnovu Torunskog mira bio prinuđen da prizna vazalnu zavisnost od Poljske. Veliki majstor reda obavezao se da će polagati zakletvu poljskom kralju i izgubio prava da samostalno sklapa saveze i objavljuje rat. Gdansk i zapadna Pruska bili su direktno prisajedinjeni Poljskoj. To je bio veliki događaj koji je Poljskoj otvorio izlaz na Baltičko More, doprineo da oživi poljski izvoz i samim tim podigao značaj šljahte kao liferanta sirovina na Zapad.
408
Jačanje kraljevske vlasti. Sada je Poljska postala velika politička sila. Sin Kazimira IV Vladislav najpre je izabran za kralja Češke a zatim i Ugarske ujedinivši tako u svojim rukama te dve susedne kraljevine. Koristeći se jačanjem svoje moći i velikim izvorima prihoda koje je pružao razvitak trgovine, a uglavnom oslanjajući se na podršku šljahte, kralj je uzeo dominantan položaj u kraljevini prema magnatima. Kazimir je iskoristio i crkveni rascep, da bi ojačao svoju vlast nad crkvom. On je dobio pravo da popunjava najviše crkvene položaje uprkos opoziciji jednog dela višeg sveštenstva. Pritom je krupnu ideološku ulogu odigrao Krakovski univerzitet. Krakovski pravnici razvijali su učenje rimskog prava o neograničenoj vladarevoj vlasti. Razume se, teza o neograničenoj vlasti kralja u Poljskoj bila je čak i u vreme Kazimira IV preterano smela, ali je važno da je ta ideja već isticana. U raspravi velikog političkog mislioca Poljske tog vremena Jana Ostroroga razvija se teorija kraljevskog apsolutizma i potčinjavanja crkve kraljevim interesima. Gradovi i šljahta u drugoj polovini XV v. No uza sve to socijalna baza na kojoj je stajala ojačana kraljevska vlast ostala je, kao i ranije, uzana. To je bila šljahta. XV vek se smatra vremenom najvećeg procvata poljskih gradova, ali je njihov politički uticaj i dalje bio beznačajan. U XV v. gradovi su proširivali samoupravna prava, ali, težeći samo da povećaju svoje privilegije, oni su se gotovo potpuno odvojili od opšte-političkog života; Pretstavnici gradova retko su se pojavljivali na sejmikima. Samo je Krakov ponekad slao poslanike u sejm. Između gradova i šljahte vođena je ekonomska borba, a njen ishod je rešen političkom prevagom šljahte. Šljahta je dobila važne privilegije na račun gradova. Već u XV v. regulisanje cena proizvoda prelazi u ruke vojvoda. Šljahta stiče pravo da bez carina dobija robu sa obližnjih trgova. Naročito je važan Petrokovski statut iz 1496 g. kojim je šljahta dobila pravo da slobodno plovi Vislom preko granice, tj. pravo da bez plaćanja carine izvozi svoje proizvode. To je pravo bilo dato samo šljahti, gradski ga trgovci nisu uživali. Šljahta je dobila i pravo da bez carina uvozi robu iz inostranstva i tako je posredništvo gradskih trgovaca postalo nepotrebno. Građanima je bilo zabranjeno da stiču zemlju šljahte. Najzad, šljahti je bilo podeljeno pravo propinacije, tj. isključivo pravo da proizvodi i prodaje alkoholna pića. Sve te privilegije omogućile su šljahti da znatno poveća svoje prihode i podrivale osnove daljeg ekonomskog uspona gradskog staleža. Po tom statutu mogli su se samo ljudi iz redova šljahte postavljati na više crkvene dužnosti — episkopa i kanonika. Građani su bili lišeni prava da zauzimaju te dužnosti. Petrokovski statut, opet u korist šljahte, proveo je dalje sužavanje seljačkih prava. Bila su uvedena nova ograničenja za odlazak seljaka: zavedena je potera za odbeglim seljacima, bez ikakvog ograničenja roka. Seljak je imao pravo da se obraća sudu samo preko svog vlastelina, a tim je mogućnost žalbe protiv gospodara bila uklonjena.
409
Šljahta je dobila mogućnost da sve više pritiskuje seljake. To je dovelo do opšteg porasta kuluka. Najranije i najviše kuluk je rastao na imanjima koja su ležala u neposrednoj blizini Visle i njenih pritoka, tj. na glavnom putu za izvoz u inostranstvo. Šljahta je u prvo vreme podržavala kraljevsku vlast, pošto joj je ona bila potrebna da učvrsti svoje privilegije, da ograniči isključivi politički uticaj panova, da se bori s gradovima i da pritisne seljaštvo. Ali, kraljevska vlast, nemajući dovoljno široku bazu, nije u Poljskoj zauzela onaj dominantan položaj kakav je u to doba dobila u drugim zemljama Zapadne Evrope. Apsolutna monarhija kakvu vidimo na Zapadu u Poljskoj nije ustanovljena. U njoj je učvršćena prevlast šljahte. Ta prevlast šljahte, zasnovana na ugnjetavanju seljaštva, pripremila je onaj politički haos u budućnosti, zbog koga je Poljska u XVIII v. postala lak plen moćnih susednih država.
410
GLAVA XXX
UGARSKA I BALKANSKE ZEMLjE OD XI DO XV VEKA
1. UGARSKA OD XI DO XV VEKA Obrazovanje ugarske države. Ugarska se formirala kao država krajem IX veka. Početkom X v. Mađari su razbili Moravski savez i zavladali jednim delom njegove zemlje (vidi gl. VIII). Stanovništvo osvojene oblasti delom je bilo istrebljeno, a delom mu je nametnut danak. Krajem IX i početkom X v. vršili su Mađari strašne provale ne samo u Nemačku već i u Francusku, Španiju i Italiju. Pojavljivali su se neočekivano i kao vihor bi prohujali Evropom, paleći sela, gradove i manastire i odvodeći u zarobljeništvo mnoštvo naroda. Zarobljenike su jednim delom sami eksploatisali kao robove, a delom prodavali na Istok. Kraljevi saksonske dinastije počeli su da se redovno bore s Mađarima (vidi gl. VI). 955 g. u bitki na reci Lehu Oton I je strahovito porazio Mađare. Posle toga su se ugarske provale stišale, utoliko pre što su Mađari počeli da postepeno prelaze na sedelački život i zemljoradnju. U X v. kod Mađara se raspada rodovsko uređenje i izdvaja moćna aristokratija, što je naročito potstipano postojanjem ropstva i eksploatacijom pokorenih plemena. Stevan I Arpad. S razvitkom klasnog društva zameće se državna organizacija. Kod Mađara se pojavljuju kneževi iz roda Arpada, koji postepeno šire svoju vlast na celu zemlju. Naročito treba istaći kao važnu prekretnicu vladavinu Stevana I Arpada (997—1038 g.), koji je 1000 g. primio kraljevsku titulu. Stevan je prisvojio neobrađenu zemlju, kojom su se ranije kolektivno služile rodovske grupe i počeo da je deli svojim bliskim ljudima. Naporedo s rodovskom aristokratijom počela je da se stvara vojna aristokratija, vezana za kralja agrarnim i ličnim od-
411
nosima. Zavedena je podela na oblasti, koja je uostalom pretstavljala dosta površnu nadgradnju nad starom rodovskom organizacijom. Ugarska je bila podeljena na takozvane komitate. To je latinska reč koja znači grofoviju, županiju. Na čelo svakog komiteta bio je postavljen kraljevski činovnik; on se nazivao išpan. To je izopačena reč »župan«. U svakoj županiji nalazio se zamak, u kome je sedeo župan, koji ga je držao da bi zaštitio državu i ugušivao pokrete domaćeg stanovništva. Župan je imao i druge funkcije: ubirao je one poreze i prihode, koji su kupljeni u kraljevu korist, i on je sudio u ime kralja. Feudalizacija i pokrštavanje Ugarske. Za vreme Stevana u Ugarsku je nasilno uvedeno hrišćanstvo. Stevan je od crkve dobio naziv »sveti«. I ovde je pokrštavanje bilo tesno povezano sa organizacijom društva na feudalnim načelima. Borba protiv uvođenja hrišćanstva imala je u Ugarskoj vrlo uporan karakter. Paganstvo je bilo ideologija rodovskih grupa, a hrišćanstvo ideologija feudalizma koji se razvijao. U procesu feudalizacije igrao je veliku ulogu uticaj Zapada, osobito nemački uticaj. Ugarski su kraljevi videli u nemačkim riterima oslonac protiv rodovskog uređenja. Tako je već u rano doba postojanja Ugarske države počela nemačka riterska kolonizacija. Za vreme Stevana i njegovih naslednika izbio je niz ustanaka upravljenih protiv pokrštavanja i protiv pokušaja da se stanovništvu nametnu dažbine i da se ono potčini feudalcima. Seljaci, naoružani lancima, kopljima, vilama tukli su se s nemačkim najamničkim riterima. Krajem XI v. taj je pokret uglavnom ugušen, i feudalizam je u Ugarskoj odneo pobedu. Krajem XI i početkom XII v. Ugarska je znatno proširila teritoriju, a to je igralo veliku ulogu u njenom ekonomskom razvitku. Na istoku je ugarskim posedima bila prisajedinjena Transilvanija, na jugu — Hrvatska i Dalmacija; tako je Ugarska dobila izlaz na Jadransko More, ali je usled toga bila uvučena u dugotrajnu borbu s Mlecima i Vizantijom. Pojačan je trgovački promet preko Ugarske, osobito njenim glavnim putem — Dunavom. Taj je put dobio ogroman značaj: njim su krstaši kretali na Istok, njim su uspostavljane veze između Zapada i Istoka. U XII i XIII v. došlo je do daljeg učvršćivanja feudalnih odnosa, do znatnog porasta krupnih zemljoposeda, osobito crkvenih, do jačanja samostalnosti krupnih feudalaca i moći crkve. Na drugoj se strani zapaža slabljenje kraljevske vlasti kao posledica deljenja poseda feudalcima, kojim je postepeno iscrpen zemljišni fond, stvoren za vreme prvih kraljeva iz dinastije Arpada. Jača samostalnost pređašnjih organa kraljevske vlasti. Slično grofovima u Karolinškoj monarhiji, župani postaju u županijama nasledni feudalci. Zlatna bula Andrije II. Zlatna bula iz 1222 g. pretstavlja spomenik o ustupcima koje je kraljevska vlast učinila feudalcima, naročito mnogobrojnoj ugarskoj šljahti. Nju je morao da izda ugarski kralj Andrija II. Zlatna bula iz 1222 g. kao i
412
engleska Velika povelja sloboda, s kojom je često upoređuju, pretstavljala je neku vrstu feudalnog ustava Ugarske, učvršćivanje prava i privilegija plemstva. Bula je potvrđivala potpunu svojinu plemstva na beneficije koje mu je kralj razdao. Ona je garantovala da će se jednom godišnje sazvati sabor, čiji je sastav, uostalom, bio dosta neodređen. Ni ovde, kao ni u Poljskoj, u to vreme još nije bilo ustanovljeno bar donekle redovno pretstavništvo. Na sabor su pozivani krupni seniori, a od nižih feudalaca dolazio je ko je mogao i hteo. Plemstvo je bilo oslobođeno poreza. Bila su ograničena prava kraljevskih činovnika prema plemstvu, po županijama su ukinuti svi položaji koje je kralj popunjavao. Samouprava je predata u ruke domaćeg plemstva. Sada se županija počela da naziva »universitas nobilium« — zajednica plemstva. Županijom je sada upravljala aristokratija, koja je na svojim skupštinama birala sve činovnike. Sem toga plemstvo je dobilo pravo da kralju služi samo u granicama države. Ako bi hteo da vojne snage plemstva izvede iz državnih granica, za to je bio potreban njihov specijalni pristanak. Kralj se obavezao da neće deliti zemlje i privilegije strancima. Poslednji član. Zlatne bule potseća na poslednji član Velike povelje slobodâ. On je uzakonio pravo da se kralju pruži otpor ako se ne bude držao odredaba Zlatne bule. U tom slučaju plemstvo je imalo pravo da ustane protiv kralja da ga silom natera na pokornost. Nemačka kolonizacija i gradovi. Porast samostalnosti feudalaca i njihove neprestane međusobice slabili su vojnu snagu Ugarske, i kada su 1241 g. provalili u zemlju Mongoli, lako su skršili otpor ugarske vojske i opustošili zemlju, stigavši u svojim pohodima do Jadranskog Mora. Kada su se Mongoli vratili na Istok, Ugarska je pretstavljala gotovo pustinju, pa su bili potrebni veliki napori da se obnovi privredni život u zemlji. U tome su znatnu ulogu odigrali kolonisti, koje su kraljevi pozivali uglavnom iz Nemačke. U Ugarskoj se u XIII v. zapaža porast gradova, delom zbog nemačke kolonizacije, delom zbog pojačanog trgovačkog prometa, ali su ti gradovi, kao i u Poljskoj, još dugo u državnom životu igrali drugostepenu ulogu, Naseljeni su bili prvenstveno Nemcima i Jevrejima, koji su tada u Ugarskoj uživali ravnopravnost i samoupravu svojih opština. Razvitak ekonomike u Ugarskoj doprineo je da poljoprivreda uznapreduje brže od gradova, Glavni predmet izvoza iz Ugarske postalo je u to doba vino, koje se pročulo u celoj Evropi. Anžujska dinastija. 1301 g. izumrla je na ugarskom prestolu dinastija Arpada i počela je borba za ugarski presto. 1310 g. presto je pripao kralju Karlu Robertu iz anžujske dinastije. Karlo Robert je pozivao nemačke koloniste da bi se unapredila zemljoradnja, a isto tako i nemačke rudare radi eksploatacije zlatnih i srebrnih rudnika Ugarske. Ugarska je »postala zemlja veoma bogata plemenitim metalima otkako su u njenim rudnicima počeli da kopaju Sasi i Bavarci koji su se
413
tamo preselili. To je zlato omogućilo Karlu Robertu da pretstavlja arbitra između susednih slovenskih naroda, na primer, češkog i poljskog kralja.« Kraljevi anžujske dinastije pokušavaju početkom XIV v. da ojačaju svoju vlast. Oslanjajući se na gradove i na srednje i niže plemstvo, oni su težili da unište samostalnost krupnih feudalaca. To se naročito odnosi na vladavinu najvećeg kralja anžujske dinastije — Lajoša (1342—1382 g.), koji je od 1370 g. zauzimao i poljski presto. U njegovo doba Ugarska je stekla veliki politički uticaj u Evropi. Lajoš je vodio široku spoljnu politiku. On je imao u planu da ujedini anžujske posede u južnoj Italiji, tj. Napuljsku kraljevinu, sa Ugarskom. U tu svrhu preduzeo je dva pohoda u Italiju, koji, ipak, nisu dali nikakvih rezultata. Boreći se s krupnim feudalcima anžujski kraljevi su izbegavali da sazivaju sabore, koji su bili glavni organ aristokratije, i vladali su uz pomoć svog kraljevskog saveta, u koji su pozivali prvenstveno sveštenstvo. Sabor je bio sazvan tek 1351 g. Taj sabor, koji je izdao takozvani Decretum unicum, imao je za cilj da utvrdi kraljev sporazum s plemstvom. Plemstvo je kralju predavalo vrhovnu vlast, a kralj je za to pomagao plemstvu da konačno ukmeti seljake. Decretum unicum je najpre propisivao da samo plemići mogu biti sopstvenici zemlje. Na seljake su udarene nove dažbine u korist gospodara, oduzeta im je sloboda prelaženja i, najzad; oni su bili potpuno potčinjeni vlastelinskom sudu. Plemićki posedi proglašeni su za neotuđive. Anžujska se dinastija nije oslanjala samo na plemstvo već i na gradove koji su napredovali. XIII i XIV vek pretstavljaju doba brzog uspona gradova i procvata ugarskog zanatstva, naročito rudarstva. Uzdigli su se gradovi kao Pešta, Budim, Požun, Košice, Kronštat i drugi. U gradovima su organizovani esnafi po ugledu na zapadnoevropske. Ugarska je zauzela krupno mesto u tranzitnoj trgovini između Zapadne Evrope i Istoka. 1382 g. s Lajoševom smrću u Ugarskoj se ugasila anžujska dinastija. Posle kratkog perioda borbe za presto ugarska je kruna pripala Sigismundu Luksemburškom, koji je 1411 g. postao nemački car (vidi gl. XXIV). Prodiranje Turaka-Osmanlija. U to doba pojavljuje se u istoriji Ugarske nov važan faktor — Turci-Osmanlije, koji su sada počeli da igraju sve veću ulogu u Istočnoj Evropi. Za Mađare je borba s Turcima postala jedno od najživotnijih pitanja. Sigismund se obratio vladarima Evrope s predlogom da se organizuje zajednički pohod protiv Turaka. Jedan takav opšti pohod ritera Zapadne Evrope i preduzet je protiv Turaka. 1396 g. došlo je kod Nikopolja na Dunavu, u današnjoj Bugarskoj, do bitke između zapadnih ritera i vojske sultana Bajazida, koja je završena potpunom pobedom Turaka. Sam se Sigismund jedva spasao s bojnog polja. Ma da Turci tada nisu iskoristili tu svoju pobedu, turska se opasnost otada nadvila nad Ugarsku. Janko Hunjadi i Matija Korvin. 1437 g. Sigismund je umro, a u Ugarskoj je počela beskonačna borba za krunu, koja je prelazila čas u ruke Habzburgovaca,
414
čas u ruke Jagelonaca, dok se najzad na ugarskom prestolu nije učvrstila nacionalna ugarska dinastija. U borbi s Turcima istakao se vojskovođa Janko Hunjadi, koji je stekao slavu nacionalnog heroja. On je postao regent Ugarske kraljevine. Posle njegove smrti bio je izabran na presto njegov sin Matija Korvin (1458—1490 g.). Doba vladavine Korvina je period najvećeg uspona ugarske moći. Na koje se snage oslanjao Matija Korvin? Najpre na masu nižeg n srednjeg plemstva. Za vreme Matije Korvina sabor je sazivan gotovo svake godine. Održane su, dalje, stalne skupštine županiskih sabora ili kongregacije. Kralj se zatim oslanjao na sve veću moć gradova. Razvitak zanata i gradova još ranije je primorao ugarske kraljeve da unesu neke izmene u saborski sistem. Na sabore su pušteni i pretstavnici gradova. Gradovi su davali materijalna sredstva za ostvarivanje široke politike koju je tada vodila Ugarska. Matija Korvin vodio je uspešne ratove s Češkom. Osvojio je deo češke teritorije i jedno vreme zauzimao čak češki presto. Osvojio je Austriju, nasledni posed Habzburgovaca. Posle njegove smrti, 1490 g., velikaška stranka, bacila je Ugarsku za dosta dugotrajni period u stanje političkog haosa. Opet je počela beskonačna borba za presto i u vreme te borbe oduzeo je Maksimilijan Habzburški Ugarskoj Austriju i druge zemlje koje je Matija Korvin bio zauzeo Habzburgovcima (vidi gl. XXIV). Ustanak kuruca. Politički meteži još su više pogoršali položaj ugarskog seljaštva. Na toj osnovici izbio je u Ugarskoj 1514 g. najveći ustanak u istoriji te zemlje, ustanak takozvanih kuruca (krstaša) koji se pretvorio u pravi krstaški rat. Ustanak kuruca bio je u vezi s krstaškim ratom protiv Turaka, koji je objavio papa Lav X. Taj krstaški rat postao je neobično popularan među seljacima pošto je obećavao onima koji stupe u krstašku vojsku oslobođenje od kmetske zavisnosti. U vojsku kuruca počeli su masovno da se stiču odbegli seljaci. Krstaškoj vojsci počeli su u masama da prilaze i najsiromašniji gradski elementi. Prirodno je da je sve to izazvalo ozbiljnu bojazan među ugarskim plemstvom, koje nikako nije želelo da izgubi zavisnu radnu snagu i koje je strahovalo od organizovane akcije seljaštva. Na navaljivanje plemstva kralj Vladislav je zabranio dalje regrutovanje u krstaške odrede i naredio vođi narodne vojske Doži, pod čijim se voćstvom sakupilo oko 40 hiljada kuruca, da krene protiv Turaka. Ali je tada planuo seljački ustanak od koga su feudalci toliko strahovali. Krstaški odredi pretvorili su se u revolucionarnu vojsku pod Dožinim voćstvom. On se pokazao ne samo kao iskusan vojskovođa već i pravi vođ seljačkih masa. Doža je razaslao po čitavoj Ugarskoj pozive seljacima da krenu u odbranu seljačkih prava, da se priključe ustanku, da uništavaju plemićke posede i istrebljuju sve plemiće. Inače će vas, govorio je on, »pobiti kao pse i staviti na muke«. Na strani seljaka istupili su i niži slojevi gradskog stanovništva. Seljačkoj vojsci je pošlo za rukom da zauzme nekoliko utvrđenja i gradova. Ona je pružala
415
uporan i uspešan otpor plemićkim odredima čitava četiri meseca. Ali je zamah pokreta primorao plemstvo da se ujedini i mobiliše eve svoje snage. Usled toga je seljački ustanak razbijen, a sam Doža ranjen u boju, zarobljen i na strašan način pogubljen. Surovo razračunavanje ugarskog plemstva sa ustanicima stajalo je života nekoliko desetina hiljada seljaka. Nisu istrebljivali samo učesnike u ustanku, već su podvrgavali svim mogućim mučenjima i torturama njihove porodice. Na seljake je bila udarena ogromna kontribucija u korist feudalnih posednika. Pobedu nad seljacima potvrdio je takozvani »divlji sabor« 1514 g. Taj je sabor objavio da se seljaci lišavaju prava slobodnog kretanja i doneo odluku o povećanju seljačkih rabota. Dalje, na saboru 1515 g. bio je donet novi zakonik, ili kodeks zakona, takozvani Decretum Tripartitum. On je pretstavljao kodifikaciju ugarskog prava na osnovu najoštrije provedene staleške podele. Za jedine punopravne građane — populus — sada su proglašeni plemstvo i sveštenstvo. Dozvoljene su neke privilegije gornjem gradskom sloju. Što se tiče ostale mase naroda, upravo donjih gradskih slojeva i naročito čitave seljačke mase, ona se u dekretu nazivaplebs, tj. puk. Plebs nema nikakvih prava na zemlju. Sva je zemlja svojina gospode. Seljaci su imali da budu u punoj potčinjenosti gospodara i da za njih rade.1 Pad ugarske države. Tako je ugarsko plemstvo učvrstilo svoju pobedu nad seljaštvom. Ali se pokazalo da je ta pobeda kobna za samo plemstvo. Prekomerna kontribucija koja je bila udarena na seljake podrila je njegove snage, a to je dalje dovelo do podrivanja vojne moći Ugarske. Kada je počela nova turska ofanziva, satrveno i razoreno seljaštvo nije imalo volje da brani državu svojih ugnjetača. Sukob je završen potpunim porazom Ugarske. U bitki na Mohaču (1526 g.) turski sultan Sulejman Veličanstveni do nogu je potukao Mađare. Tim je bio učinjen kraj ugarskoj samostalnosti. Posle toga Ugarska se raspala na tri dela. Jedan deo su zauzeli Turci, drugi je pripojen posedima Habzburgovaca, Austriji, a samo je istočni 1 U poglavlju »Ustanak kuruca« govori se o mađarskom pravnom spomeniku »Decretum Tripartitum«. Pošto je on imao uticaja i na jugoslovenske zemlje, potrebno je naglasiti da taj spomenik nije delo ugarskog sabora 1515 g., već državnog protonotara Stefana Verbecija. On je zbilja 1514 g. podnet saboru na odobrenje i kralj ga je potpisao, ali nije udario svoj pečat, i to, kako se misli, na insistiranje višeg plemstva, nezadovoljnog što je u tom pravnom kodeksu izjednačeno s nižim plemstvom. Ali je zato na istom tom saboru 1514 g. donet »Vladislai regis Decretum septimum«, koji je značio pravu odmazdu feudalne klase mađarskom seljaštvu zbog učestvovanja u Dožinom ustanku. Tim je dekretom mađarsko seljaštvo definitivno vezano za zemlju: »...otpuštanje ili odvođenje jobađa da ubuduće potpuno prestane, da se stalno ukine i ugašeno zauvek ostane« (čl. XXV), a zatim: »A ako odbeglog ili nasilno odvedenog seljaka njegov gospodar bude mogao da uhvati na polju ili na drugom mestu, neka ga slobodno uhvati i sa svim njegovim stvarima koje mu mogu dopasti do ruku vrati u njegovo staro mesto stanovanja« (čl. 30), itd. itd. /prim. Red./
416
deo Ugarske, Sedmogradska, sačuvala izvesnu samostalnost, nalazeći se, uostalom, u vazalskoj zavisnosti od Turaka.
2. VIZANTIJA, BUGARSKA I SRBIJA OD XI DO XV VEKA Konačna pobeda feudalizma za vreme Komnina. Krstaški ratovi zadali su Vizantiskom carstvu teške udarce od kojih se ono više nije moglo oporaviti. Oni su lišili Vizantiju onog značaja koji je ona imala u tadašnjoj ekonomici kao glavni posrednik u trgovini između Istoka i Zapada, i sveli je na položaj drugostepene države. Dinastija Komnina zastupala je interese krupnog feudalnog zemljoposeda. Feudalizam je konačno odneo pobedu u XI veku. Politika zaštićavanja slobodnog seljaštva, koje je dugo vremena činilo osnovicu vojne moći Vizantije, bila je napuštena; provođen je sistem pronije — feuda s deljenjem zemlje naseljene seljacima pronijarima (vidi gl. XI). Za vreme Komnina jako je primenjivan i sistem haristikarija — deljenja manastirskih zemalja na uživanje svetovnim posednicima. U XI v. obilato se dele imuniteti (ekskusija). Sačuvalo se mnogo tužbi na poreze koji su se svom težinom svalili na radno stanovništvo, dok je većina krupnih poseda bila od njih oslobođena. Savremenici nazivaju ubirače poreza »pre razbojnicima nego ubiračima, koji preziru i božanske zakone i carska naređenja«. Stalni ratovi iscrpljivali su stanovništvo i izazivali nove poreze. Glavnu ulogu u vojsci počinju da igraju najamni odredi. U X i XI v. u vojsci preovlađuju Varjazi i Rusi, a krajem XI v. — Anglo-Saksi. Mogućno je da je priliv ovih poslednjih stajao u vezi sa osvajanjem Engleske od strane Normana. Države koje su krstaši osnovali na Istoku pretstavljale su za Vizantiju stalnu opasnost. Neposredna trgovačka veza Zapada sa zemljama Istoka, koja je uspostavljena preko levantskih luka osvojenih od krstaša, podrivala je vizantisku trgovinu i vodila iscrpljivanju njene blagajne. U XII v. krstaši i Vizantija neprekidno su međusobno ratovali i pritom su obe strane sklapale saveze s turskim kneževima. Vizantiski istoričari ocrtavaju žalosnu sliku siromašenja carstva u XII v. Ipak je Vizantija za posmatrače sa Zapada još pretstavljala neobično bogatu zemlju. Zapadni putopisci govore o ogromnim prihodima carske blagajne, kako ono dobija 20 hiljada zlatnika samo od Carigrada, o veličanstvenim zgradama, raskošnim odelima i obilju životnih namirnica. Sve to verovatno mnogo više govori o siromaštvu Zapada nego o bogatstvu Vizantije. Andronik Komnin. Narodno nezadovoljstvo politikom Komnina — pretstavnika feudalnog zemljoposeda — diglo je za kratko vreme na presto jednu od najzanimljivijih figura među vizantiskim carevima — Andronika Komnina (1183—1185 g.). Njegov život je pravi avanturistički roman. Marks u »Hronološkim izvodima« karakteriše Andronika kao »genijalnog čoveka u kome su se spojili Alkibijad,
417
Neron i Vizantinac... Princ i avanturist, hrabar, podao, lukav, veroloman, neobično snažan«, uživao je izvanrednu popularnost među stanovništvom, kome je, po rečima savremenika, bio »draži od boga«. Njegovo stupanje na presto narod je dočekao sa opštim oduševljenjem. Njegova vladavina bila je vrlo kratka da bi se mogle tačno, oceniti njegove mere. One su se uglavnom svodile na borbu protiv krupnog feudalnog zemljopoeeda i na podršku koju je pružao slobodnom seljaštvu u propadanju. Andronik je preduzeo mere za olakšanje poreskog tereta, za borbu protiv iznuđivanja od strane činovničkog aparata. Organizovao je javne radove, naročito za snabdevanje prestonice vodom. Niz pretstavnika zemljoposedničke aristokratije bio je pogubljen. Andronikova politika izazvala je žestok otpor od strane vizantiske aristokratije. Protiv cara su sklapane zavere, na koje je on odgovarao žestokim represalijama. Gonjeni od Andronika, feudalci su bežali u Italiju i potsticali italijanske vlade na vojne akcije protiv Andronika. Aristokratska zavera, koja je pala u isto vreme kad i normanska najezda, dovela je do pada Andronika. Neprijatelji su mu se osvetili, pogubivši ga uz neverovatna mučenja. Na presto se popela nova dinastija — Anđela (1185 g.). Vizantija posle Četvrtog krstaškog rata. Borba za presto u porodici Anđela poslužila je kao izgovor da se promeni pravac Četvrtog krstaškog rata, da se zauzme i opljačka Carigrad i da se osnuje Latinsko carstvo. Vizantija je kao jedinstvena država prestala da postoji (vidi gl. XVI). Obnovljeno 1261 g., Vizantisko carstvo Paleologa pretstavljalo je samo senku ranije moćne države. Njena je teritorija bila znatno manja no u vreme Komnina; zahvatala je samo severozapadni ugao Male Azije, deo Trakije i Makedonije, Tesaliju i neka ostrva Jegejskog Mora. Epirska despotovina bila je posebna država u vazalnoj zavisnosti od Vizantije.2 Sever Balkanskog Poluostrva zauzimale su Srbija i Bugarska. Srednja Grčka i Moreja (ako se izuzme nekoliko utvrđenih mesta) ostale su u rukama »latinskih« feudalaca; veći deo ostrva pripadao je Mlečanima. Trapezuntsko carstvo nije ušlo u sastav obnovljene Vizantije. Đenova, koja je podržavala nikejske careve, zavladala je trgovinom na Crnom i Jegejskom Moru. Turci-Osmanlije. Krajem XIII v. u Vizantiji se javlja novi opasni neprijatelj — Turci-Osmanlije. Ikoniski sultanat posle poraza koji su mu naneli Mongoli 1243 g., raspao se na nekoliko feudalnih poseda. Među njima je najjači bio emirat Osmana (1288—1326 g.), koji je počeo osvajanja u Maloj Aziji. Osmanov sin Orhan, proglasivši se sultanom, osvojio je Brusu i načinio je prestonicom osmanske države. Turci su zauzeli Nikeju, Nikomediju i izbili na obale Mramornog Mora. Oni su napadali na Balkansko Poluostrvo. Opadanje Vizantije. Carstvo je ušlo u period opadanja. Od Carigrada su ostali samo tragovi nekadašnje veličine. Putopisci u XIV i XV v, ističu da u gradu 2 Obnovljenom 1261 g. Vizantiskom carstvu nije pripadala Tesalija, a Epirska despotovina nije bila u vazalnoj zavisnosti od Vizantije. /prim. Red./
418
ima vrlo mnogo pustoši i porušenih zgrada. Administrativni i finansiski aparat carstva počinje da opada. Skupljanje dažbina od upropašćenog stanovništva postaje sve teže. U XIV v. krajnje se zaoštrila klasna borba u vezi sa ugnjetavanjem osiromašenog stanovništva od strane feudalaca i države. Četrdesetih godina XIV v. gradove i zemlje carstva zahvatio je talas ustanaka. 1342 g., koristeći se borbom pretendenata za presto, ustala je gradska sirotinja u Solunu, gradu koji je po trgovačkom značaju bio drugi u carstvu. Na čelo ustanka stala je demokratska sekta zelota.3 Iz grada je bio proteran veći deo aristokratije, a uprava je prešla u ruke zelota. 1345 g. došlo je u Solunu do pokolja aristokratije, koja je pokušala da zbaci zelotsku vladu. Do 1349 g. Solun je imao svoju upravu kao nezavisna republika, koja nije priznavala carsku vlast. Ustanak je zahvatio i druge gradove u Makedoniji. Vizantija gubi ulogu vodeće sile i na Balkanskom Poluostrvu. Ta uloga prelazi najpre na Bugarsku a zatim na Srbiju. Bugarska i Srbija pod vlašću Vizantije. 1018 g. Vasilije Bugaroubica uništio je prvo Bugarsko carstvo,4 a bugarske zemlje priključio Vizantiji. Bugarskim bojarima koji su izjavili pokornost bile su date vizantiske titule i potvrđene njihove privilegije. Odmah za tim morala su da priznaju zavisnost od Vizantije i srpska plemena kojima je ostavljeno njihovo ranije uređenje. Vizantiske vlasti ipak su težile da potpuno potčine osvojene zemlje, osobito Bugarsku. Na čelo bugarske crkve postavljani su isključivo grčki arhiepiskopi. Vizantiski činovnici upropašćivali su zemlju nametima, iznuđivanjima i podmitljivošću. Taj pritisak izazivao je neprijateljstvo prema državi-porobljivaču i težnju za oslobođenjem. Među Slovenima stalno su izbijali ustanci. O istoriji Bugarske pod vizantiskom vlašću znamo vrlo malo. U Bugarsku su bili uvedeni vizantiski zakoni (prevedeni na bugarski jezik). Ima puno osnova da se misli da je feudalizacija bugarskog društva veoma uznapredovala. Tome je doprinelo širenje vizantiske ustanove pronije u Bugarskoj.5 Bogumili. O porastu feudalnih odnosa svedoči klasna borba koja je u to vreme zaoštrena, a koju najbolje pokazuje brzo širenje jeresi bogumila, koja je nastala u Bugarskoj još u IX v. Ne ulazeći u mutno pitanje dogmatske strane bogumilstva (koja nam je poznata samo od njegovih protivnika), istaći ćemo njegovo srodstvo s vizantiskom jeresi pavlikijanaca, vezanom za dualistička manihejska učenja. Pod raznim imenima (patareni, katari, albižani itd.) ta se jeres proširila 3 4 5
Zeloti u Solunu nisu bili sekta, već socijalni pokret. /prim. Red./ Ovde se, kao i ranije u XI glavi, uzima 1018 godina kao godina pada I bugarskog carstva, ma da se tu radi o Samuilovom makedonskom carstvu. /prim. Red./ Vizantiski zakoni prevođeni su u velikom broju još u Prvom bugarskom carstvu. Širenje pronije u Bugarskoj je verovatno, ali izvornih podataka o tome nema. /prim. Red./
419
daleko na Zapad. U bogumilstvu se jasno ističu sledeće crte: odbacivanje vladajuće crkve i njene jerarhije, obreda i tajni, naročito pričešća i kulta ikona, zahtev da se verska nauka i moralni život zasnivaju na temelju svetog pisma. Bogumili su s propovedanjem vere povezivali propoved socijalne pravde. Jedan od neprijatelja bogumilstva definiše njihovo učenje kao propovedanje nepokornosti vlastima. Bogumili su zahtevali da se konfiskuju i podele crkvena imanja. Protestovali su protiv eksploatacije kmetova, potsticali seljake da napuštaju bojare i da ne ispunjavaju obaveze. Uprkos žestokim progonima, ta se jeres jako raširila u Bugarskoj, Srbiji i Makedoniji. Političko slabljenje Vizantije u XII v. stvorilo je povoljne uslove da se obrazuju nezavisne države Bugarska i Srbija. Oslobođenje Bugarske od vizantiske vlasti. 1186 g. ustali su Bugari i Vlasi (Rumuni) pod voćstvom bojara Petra i Asena. Ustanak je počeo na severu Bugarske u nepristupačnim balkanskim planinama i ubrzo zahvatio čitavu zemlju. Bugari su pozvali u pomoć Kumane i sklopili savez sa srpskim velikim županom Stevanom Nemanjom, koji se u to vreme borio protiv Vizantije za nezavisnost Srbije. Bugari su uspeli da obnove svoju državu s prestonicom u Trnovu. Vizantija je pokušala da iskoristi nezadovoljstvo bugarskih bojara uzdizanjem Petra i Asena; bojari su ubili oba brata, ali je njihovo Mesto zauzeo treći brat Kalojan, koji je vodio uspešne akcije protiv Vizantinaca u savezu s Kumanima. Vizantija je morala da prizna nezavisnost Bugarske države (1201 g.), koja je obuhvatala čitavu Meziju, severni deo Trakije, severnu Makedoniju i deo Srbije. Kalojan je težio da se osloni na Rim: zaključio je ugovor s Inoćentijem III i dobio od njega titulu kralja Vlaha i Bugara (dominus Blacorum et Bulgarorum) za obećanje da će bugarsku crkvu potčiniti papi. Sačuvana je njihova prepiska, u kojoj ta dva iskusna diplomata nastoje da jedan drugog prevare i da dobiju maksimalne ustupke u naknadu za minimalna obećanja. 1204 g. bila je sklopljena unija između Bugarske i Rima. Kalojan je počeo da se naziva carem. Oslobođenje Srbije. Istovremeno s tim ujedinjuje se Srbija i oslobađa vizantiske vlasti. Ujedinjenje se vrši iz istočne Srbije (»Raške«), čiji je veliki župan Stevan Nemanja već davno pokušavao da dobije samostalnost. Uz podršku drugih župana vodio je upornu borbu protiv Vizantije. U borbi protiv Vizantije nastojao je da iskoristi krstaše. Stupio je u vezu s Fridrihom Barbarosom i vodio s njim pregovore o uključivanju Srbije u Sveto Rimsko carstvo. 1190 g. Vizantija je priznala nezavisnost srpske države. 1195 g., kada se Nemanja odrekao prestola, vlast je u Srbiji pripala njegovom mlađem sinu Stevanu Prvovenčanom, koji je uzeo kraljevsku titulu.6 6
Vrlo je površno prikazan Nemanjin rad na stvaranju moćne srpske države. Formudacija da se borio protiv Vizantije »uz podršku drugih župana« može stvoriti pogrešnu pretstavu da su ti »druga župani« bili upravljači pojedinih oblasti, ravni
420
Bugarsko carstvo. Tako su početkom XIII v., u vreme stvaranja Latinskog carstva, nastale na Balkanskom Poluostrvu dve samostalne slovenske države — Bugarska i Srbija. Koliko se može suditi po oskudnim podacima koji su se sačuvali iz tog vremena, ujedinjenje i oslobođenje Bugarskog carstva oslanjalo se na široki narodni pokret i naišlo na opoziciju među bugarskim bojarima. Sva tri osnivača drugog Bugarskog carstva — Petar, Asen i Kalojan — bili su ubijeni od bojara, protivnika jačanje carske vlasti. Kod bojara je našla podršku Vizantija u borbi pro-
Nemanji. Međutim, Nemanjina braća, koja su upravljala pojedinim oblastima, imala su naziv kneževa. Župani su, ranije starešine teritorijalnih plemenskih opština, u doba formiranja srpske države postali feudalna gospoda i upravljali malim oblastima. U procesu stvaranja srpske države, koju prema podacima možemo pratiti od IX a ne, kako bi prema ovom izlaganju izgledalo, od XII veka, župani su dobili podređen položaj, dok je naziv »veliki župan« izgubio prvobitni smisao i značio vladara, šefa države. Ne može se, dalje, nikako reći da je Nemanja pregovarao s Fridrihom I Barbarosom »o uključivanju Srbije u Sveto Rimsko carstvo«. Srpski poslanici izjavljivali su Fridrihu I u Nirnbergu kako je Nemanja »pun velike radosti zbog carevog dolaska«, jer će moći da ga vidi i pozdravi (Annales Colonienses maximi, Mon. Germ. Hist., SS XVII, str. 795—6). Pri Fridrihovom prolazu kroz Srbiju Nemanja ga je dočekao u Nišu i predao mu poklone (»...deinceps dictus Serf cum summo gaudio imperatorem excepit, datis ei nonnullis donis...« Ib., 797). Najbolji izvor Pseudo-Ansbert kaže da su mu Nemanja i Stracimir izjavili da bi rado postali njegovi vazali ukoliko bi im priznao pravo na teritorije koje su zauzeli od Vizantije, što je vizantiski car Isak i protumačio kao povredu svojih prava (K. Jireček, Istorija Srba, I, str. 200—201). Pseudo-Ansbertov izveštaj uzima se, svakako, za tačniji od podataka libečkog opata Arnolda, po kome Nemanja »fecit domino imperatori hominum, suscipiens ab ipso terram suam iure beneficiario« (Arnoldi Lubecensis Chronica Slavorum, IV, 8, Mon. Germ. Hist., SS XXI, str. 172). Čak ni na osnovu ovakvog podatka ne bi se dao izvesti zaključak o uključivanju Srbije u Sveto Rimsko carstvo. Ono za nas danas ne znači nikakav apstraktni pojam već dovoljno određenu teritoriju, od koje je Nemanjina Srbija bila odvojena drugim zemljama. Kada bi bio i tačan podatak o Nemanjinoj vazalnoj zakletvi Fridrihu I, ona bi prema tadašnjem, naročito Fridrihovom, shvatanju carstva bila logična, kad znamo kako je Fridrih smatrao da mu se moraju potčinjavati sve evropske zemlje, čak i Engleska i Francuska, čije je vladare njegov notar i kapelan Burhard nazivao s prezirom kraljićima. Međutim, sve to, kao i eventualni Nemanjin »hominium«, nije imalo praktičnog ni realnog značaja. Nemanja se nije odrekao prestola 1195 g., već u martu 1196 g. Ova godina, usvojena u istoriografiji, nalazi se i kod Pogodina (Istoriя Serbii, S. — Peterburg 1909, str. 41), čije je delo, prema navodu u Literaturi na kraju glave, upotrebljeno pri obradi srpske istorije. /prim. Red./
421
tiv nove bugarske države. U isto vreme prvi bugarski vladari prestaju sa žestokim progonima kojima su bili izloženi bogumili za vreme vizantiske vlasti.7 U početku je Kalojan pokušavao da uspostavi prijateljske odnose s Latinskim carstvom. Ali su oholost i glupost krstaša uskoro doveli do rata. Kalojan je dobio podršku bogumila u Trakiji i Makedoniji. Na strani Bugara bio je i demokratski deo grčkog stanovništva u Latinskom carstvu. U nizu gradova stanovništvo je ustalo protiv »Latina« i nudilo bugarskom vladaru carsku krunu. Pod Jedrenom on je zadao krstašima odlučan poraz (1205 g.). »Car« Balduin bio je zarobljen i umro je od rana. Kalojan je nastavio pobedonosnu borbu protiv Latinskog carstva, ali je u vreme te borbe poginuo od ruke jednog od bugarskih bojara (1207 g.). Posle smrti Kalojana bojari su dograbili vlast u svoje ruke. Vojne operacije protiv Latinskog carstva krenule su sada neuspešno, pošto je jedan deo bojara težio da s njim postigne sporazum i istovremeno se sa svom svirepošću oborio na bogumile. Asen II i prevlast Bugarske na Balkanu. Međutim, upravo je u bogumilima našao sebi glavni oslonac obnavljač moćnog bugarskog carstva Jovan-Asen II (1218— 1241 g.). Sklapajući savez čas s Latinskim carstvom protiv Grka čas s Grcima protiv Latinskog carstva, Asen II je proširio teritoriju svoga carstva gotovo do Carigrada. Za njegove vladavine Bugarska je bila najmoćnija država na Balkanskom Poluostrvu. Asen je opsedao Carigrad, koji je želeo da načini prestonicom svoga carstva, ali su ga složene političke prilike (sukob s Nikejskim carstvom) primorale da se odrekne tog plana. Prevlast bojara i pogoršanje položaja seljaka. Posle Asenove smrti ponovo su izbile bugarske međusobice usled kojih su izgubljene teritorije koje je Asen osvojio u Trakiji i Makedoniji; one su pripale Nikejskom carstvu. Bugarska je brzo izgubila onu političku ulogu koju je dotada igrala na Balkanskom Poluostrvu. 7
Bugarska i Srbija stekle su nezavisnost, kao što se to uostalom vidi i iz prethodnog izlaganja, krajem XII a ne tek u vreme stvaranja Latinskog carstva početkom XIII veka. Opozicija bugarskih bojara protiv Petra, Asena i Kalojana, opozicija protiv jačanja carske vlasti, ne znači još da su se bugarski bojari protivili oslobođenju Bugarske od vizantiske vlasti. Uloga bogumila u bugarskoj istoriji XIII veka, koja je nesumnjivo bila značajna, jako je preterana. Ne može se reći da je Kalojan dobio podršku bogumila u Trakiji i Makedoniji kao i demokratskog dela tamošnjeg grčkog stanovništva. Poznato je samo da se Kalojan povezao s grčkom aristokratijom u Trakiji koja ga je pozivala u pomoć protiv latinske vlasti i da je naišao u Plovdivu na podršku pavlikijanaca, među kojima je možda bilo i bogumila. Nema oslonca u izvorima ni tvrdnja da je Jovan Asen II »našao sebi oslonac upravo u bogumilima«, jer direktnih podataka o bogumilima iz ovog vremena nema, a jedini indirektni podatak pruža jedna rečenica u pismu pape Grgura IX, koji je, posle Asenovog raskida s rimskom crkvom, pozivao u krstaški rat protiv njega i prebacivao Asenu da je njegova zemlja »puna jeretika«. / prim. Red./
422
Na nju su stalno počeli da napadaju Mađari, Grci, Tatari i Turci-Seldžuci. Nasilja i samovlašće feudalnih bojara dovršavali su propadanje zemlje. Veći deo zemlje pripadao je bojarima, višem sveštenstvu i manastirima. Propadanje zemlje zbog bojarskih međusobica i bedan položaj seljaštva izazvali su ustanak, kome je na čelo stao narodni vođ — pastir Ivajlo, koji se proglasio carem (1277 g.). Na njegovu stranu prelazile su čitave oblasti. On je uspešno ratovao protiv Tatara i dvaput ih potukao. Stanovništvo bugarske prestonice — Trnova — otvorilo je Ivajlu vrata. Bugarski bojari pozvali su u pomoć Grke, Tatare i Kumane i ugušili ustanak. Ivajlo je poginuo, ali narod dugo nije hteo da veruje u njegovu smrt. Posle petnaest godina na čelo novog ustanka stao je samozvanac koji je sebe nazvao Ivajlom. Raspadanje Bugarskog carstva. Bugarska se krajem XIII v. faktički raspala na nekoliko udeonih kneževina. Postojanje carske vlasti bilo je samo povod za stalne borbe između bojara za carsku titulu. U takvim uslovima vojni sukob sa ojačalom Srbijom završio se porazom Bugara (1330 g.). U drugoj polovini XIV v. Bugarska se raspala na tri posebne države. Neprestano ratno pustošenje, feudalne međusobice i porast nameta izazivaju u to doba novi polet seljačkog pokreta. Bogomilstvo i niz drugih narodnih »jeresi« dižu se s novom snagom. Seljaci napuštaju svoje deonice i beže u brda, gde obrazuju naoružane odrede koji se bore protiv bojara. Srpska država. Dok je oslobođenje Bugarske bilo delo širokog narodnog pokreta i naišlo na opoziciju bugarskih bojara, oslobođenje Srbije bilo je delo aristokratije. U Bugarskoj su bojari uspeli još u vreme Prvog bugarskog carstva i vizantiske vlasti da ukmete veći deo seljaštva, a u Srbiji je proces raspadanja rodovske zajednice tekao mnogo sporije. Oslobođenje Srbije pretstavljalo je etapu prelaza od rodovskog društva na klasno, na učvršćivanje vlasti rodovske aristokratije nad narodnom masom.8 Stevan Nemanja se oslanjao pre svega na župane. U njihovom interesu izvršen je strašan obračun s bogumilima. O gonjenju bogumila bila je doneta odluka na saboru »vlastele«. Nemanjin sin, Stevan Prvovenčani, ovako opisuje dela svog oca: »I jedne popali, druge raznim kaznama kazni, treće progna 8
Kao što je i u XI glavi stvaranje srpske države prebačeno iz IX u XII vek, tako se ovde govori o poznom formiranju klasnog društva i države kod Srba. Iz osnova je pogrešno da se Nemanjino doba prikazuje kao »etapa prelaza od rodovskog društva na klasno, na učvršćivanje vlasti rodovske aristokratije nad narodnom masom«. Nemanjinoj državi su prethodile Raška država u IX veku i primorske države od kojih je Duklja u XI veku bila i kraljevina. Nemanjina država je rezultat celokupnog društvenog i državnog razvitka prethodnih vekova u kojima je proces o kome se ovde govori već bio izvršen. I po oskudnim podacima kojima raspolažemo, Nemanjina država pokazuje razvijeno feudalno društvo, u kome se već govori i o vezanosti seljaka za zemlju i o njihovim tačno utvrđenim obavezama. /prim. Red
423
iz države svoje... učitelju i načelniku njihovu jezik ureza u grlu njegovu... a knjige njegove nečastive spali i izagna ga.« Posle smrti Stevana Prvovenčanog vlast prelazi u ruke »blagorodnih« ili vlastele. Od njih zavisi nasleđivanje prestola. U XIII v., za vreme kralja Uroša I, u Srbiji počinje eksploatacija rudnih bogatstava — zlata, srebra, olova i bakra. Tome je doprinela emigracija Nemaca iz Ugarske, zaplašenih tatarskom najezdom. Uroš je sklopio s gradom Dubrovnikom ugovor kojim je dubrovačkim trgovcima data sloboda trgovine, a Srbima pravo da kupuju u Dubrovniku žito i vino po istim cenama koje je plaćalo domaće stanovništvo.9 Dubrovnik. Dubrovnik, slovenska Venecija, počinje da igra vrlo veliku ulogu u istoriji Srbije. Slično Veneciji, s kojom je on bio tesno povezan trgovačkim odnosima, Dubrovnik je pretstavljao trgovačku republiku. Sva se vlast nalazila u Dubrovniku u rukama trgovačke aristokratije koja je imala isključivo pravo da sedi u većima. Politički uticaj Dubrovnika od XIII do XV v. bio je veoma znatan. S njim su tražile savez Ugarska, Srbija i Bugarska. Njihovi vladari i velmože ponosili su se nazivom dubrovačkog građanina. Oni su u Dubrovniku gradili sebi dvorce i tu pohranjivali svoje dragocenosti. Dubrovnik je bio i njihov glavni kreditor. Njegovi su trgovci trgovali ne samo po Jadranskom Moru već i po Sredozemnom, s Grčkom, Italijom, južnom Francuskom, aziskim i afričkim lukama. Dubrovnik je razvio i svoje zanatstvo (tkanine, zlatarski radovi, posuće), naširoko je trgovao solju, a isto tako i metalima koji su dovoženi iz Srbije. Iz Srbije je Dubrovnik dobijao i stoku kao i sve moguće stočarske proizvode, lan, med i vosak, a u Srbiju je slao so, tkanine, oružje, posuđe, vino i začine. Srbija je za Dubrovnik bila najvažnije tržište i odnosi među njima postajali su sve tešnji. U XIII i XIV v. sklopljen je među njima niz ugovora.10 9
Prikaz zaostalosti i poznog razvitka Srbije dopunjuje se još i time što se trgovački ugovori s Dubrovnikom pominju tek od vremena Uroša I, ma da je poznato da su klauzure o trgovini unosili u ugovore s Dubrovnikom još Nemanja i Stracimir, i to »Po starom običaju«, i da su trgovačke ugovore sklapali i drugi Uroševi prethodnici. /prim. Red./ 10 U poglavlju »Dubrovnik« nije dovoljno reći da je Dubrovnik bio s Venecijom »tesno povezan trgovačkim odnosima«. On je od 1205 do 1358 g., dakle upravo u vreme o kome se ovde govori, bio pod vrhovnom mletačkom vlašću; Dubrovnikom je upravljao mletački knez. Za to vreme ne može se reći da je Dubrovnik »pretstavljao trgovačku republiku«, Tada je bio samo gradska komuna (communis), koja se tek od 1420 g. pominje kao republika (»nos rector etconsiliarii reipublicae Ragusinae«). Do tog je doba Dubrovnik već uspeo da proširi i zaokruži svoju teritoriju. Umesto da se kaže da je »trgovačka aristokratija imala isključivo pravo da sedi u većima« (u prevodu je ispravljeno »u većima« umesto »v sovete, ili veče«, kako pogrešno stoji u ruskom originalu) tačnije bi bilo reći da je ona to pravo prigrabila i u borbi protiv puka, sužavajući i likvidirajući ulogu »opšte skupštine«, sebi definitivno obezbedila
424
Prevlast Srbije. Stefan Dušan. Za vreme Uroša Srbija dobija sve veći uticaj na Balkanskom Poluostrvu, potiskujući u drugi plan Bugarsku, koja je posle smrti Asena II bila u opadanju.11 Srpska kraljevina dostigla je najveći uspon u XIV v. za vreme kralja Stefana Dušana (1331—1355 g.). Stefan Dušan potčinio je svom uticaju Bugarsku a oslabljenoj Vizantiji uzeo gotovo čitavu Makedoniju, Albaniju i Tesaliju. Njegovi su posedi dopirali do obala Jegejskog Mora; on je težio i osvajanju Carigrada. Njegova dalja osvajanja zaustavili su Turci, pozvani od Vizantije, koji su potukli Srbe na Marici (1352 g.).12 Dušan je stupio u tesne veze s Dubrovnikom i podelio trgovcima tog grada trgovačke olakšice. U trgovini s Dubrovnikom uzimao je učešća neposredno sam Stefan i srpski feudalci, koji su posedovali ogromna stada ovaca, konja, svinja i rogate marve. Kralj se koristio trgovačkim privilegijama. Na trgovima je zabranjivano da se kupuje meso od trgovaca »dok se ne rasproda kraljevo«. Srbija je postala najveća politička sila na Balkanu. 1346 g. Stefan Dušan je uzeo titulu »cara Srbljem i Grkom«. Na Dušanovom dvoru bio je uveden vizantiski ceremonijal. »Zakonik« Stefana Dušana. Za vreme Stefana znatno je pogoršan položaj seljaka, što je sankcionisano čuvenim »3akonikom« (1349 g.). »Zakonik« delom pretstavlja zapisivanje srpskog običajnog prava, delom skup zakona srpskih kraljeva, naročito samog Stefana Dušana, delom vizantiske zakone, prilagođene srpskim uslovima. 1354 g. izdate su dopune »Zakoniku«, a one su još više pogoršale položaj seljačke mase. Na osnovu »Zakonika« može se stvoriti dosta jasna pretstava o društvenom uređenju Srba u XIV v. U Srbiji se još sačuvao izuzetan sloj slobodnog seljaštva, takozvani sebri, prema kojima se »Zakonik« odnosi s nepoverenjem, zabranjujući im svaki skup: »sebrova sbora da nest«. Za prekršaj te zabrane »Zakonik« preti odrezivanjem ušiju i novčanom kaznom. Sebri su, očigledno, branili svoju slobodu od nasrtaja vlastele. tek u prvoj polovini XIV veka, kada je izvršen popis članova Velikog veća, što ustvari znači dubrovačke vlastele. /prim. Red./ 11 U jednoj, uvodnoj rečenici prelazi se čitav period od Uroša I do Dušana, pa zato postaje nejasno ia koje se vreme misli kada se govori o potiskivanju Bugarske s Balkana u drugi plan. Kada se kaže »za vreme Uroša«, može se misliti da se govori o Urošu I o kome je govoreno u prethodnom poglavlju, ma da se u punom smislu može govoriti o potiskivanju Bugarske u drugi plan u doba Stefana Dečanskog — Uroša III (1321—1331). /prim. Red./ 12 Suviše je uprošćeno i netačno objašnjenje da je Dušanovo napredovanje zaustavljeno zato što su Vizantinci pozvali Turke koji su pobedili Dušana na Marici (1352 g.). Tu se radilo o porazu jedne manje, pomoćne srpske vojske pod voćstvom kaznaca Borilovića, koja je, uz bugarske trupe, pomagala vizantiskom caru Jovanu Paleologu u borbi protiv Matije Kantakuzena. Turske trupe, koje je na Kantakuzenov poziv da mu pomognu, doveo Orhanov sin Sulejman, razbile su iznenadnim napadom Paleologovu vojsku kod Dimotike 1452 g. Tu su stradali i srpski odredi. /prim. Red./
425
Pogoršao se i pravni položaj sebara: za ubistvo sebra vlastelin je plaćao novčanu kaznu, za ubistvo vlastelina sebar je kažnjavan ne samo novčanom kaznom već i otsecanjem obeju ruku. Osnovna masa seljaštva — meropsi — bila je kmetski zavisna. Meropsi su živeli na zemlji gospodara, kulučili, plaćali dažbine i, povrh toga, ispunjavali sve državne obaveze. Do izdavanja »Zakonika« meropsi su se koristili pravom prelaženja od jednog k drugom. »Zakonik« im je to pravo oduzeo. Najzad, postojao je i sloj seljaka-robova — otroka.13 Znatan deo srpskog seljaštva živeo je u zadrugama — velikim porodicama od nekoliko desetina ljudi, s kolektivnom svojinom. Vlada Stefana Dušana odnosila se, po svemu izgleda, s podozrenjem prema zadruzi kao prema obliku seljačke organizacije opasnom za feudalce. Klasa feudalaca sastojala se od rodovske i vojne aristokratije; poslednjoj su pripadali načelnici oblasti, koje je postavljao kralj. Često su njihove dužnosti postajale nasledne. Najveću ulogu igrali su crkveni feudalci, kojima su kraljevi boga13 O sebrima se govori kao o sloju slobodnog seljaštva. Tome bi mišljenju u našoj istoriografiji bilo blisko mišljenje Mih. Polićevića (Ustrojstvo pravosuđa u staroj srpskoj državi u XIII i XIV veku. Arhiv za pravne i društvene nauke, XXIII, str. 204), koji je smatrao da su se među sebrima u prvom redu nalazili »slobodni nezavisni baštinici«. Međutim, podaci o sebrima su nedovoljni da bi se na osnovu njih sa sigurnošću moglo utvrditi šta sve taj pojam obuhvata. Zato su i nastala različita objašnjenja. Ali, kako se u Dušanovom zakoniku taj pojam stavlja nasuprot vlasteli, većina je istoričara, sa izvesnim ogradama, prihvatila objašnjenje da on obuhvata čitavo stanovništvo sem vlastele i sveštenstva. Stojan Novaković je učinio ogradu od ovako širokog značenja reči sebar svodeći ga na jednom mestu na »nevlastelu ili seljake« (Zakonik Stefana Dušana, Beograd 1898, str. 238). Sa istim argumentima i T. Taranovski je definisao sebra kao »seljaka-zemljoradnika«, prihvatajući mogućnost da je među sebrima bilo i slobodnih baštinika, ali u toliko neznatnom broju da ih Dušanov zakonik gotovo sasvim ignoriše (Istorija srpskog prava u Nemanjićkoj državi, I deo, Beograd 1931, str. 48, 51). Može se pomenuti da i u vezi sa značenjem pojma »otrok« postoje u nauci kontroverze, što je sasvim i razumljivo, jer je teško prihvatiti da su ljudi s pravom da se parniče (čl. 103) i da, isto kao i meropsi, »kako platu plaćaju i rabotu rabotaju, tako-zi i zemlju da drže« (čl. 67) — bili robovi. Ne može se reći da je tek Dušanov zakonik oduzeo meropsima pravo prelaženja od jednog gospodara drugom. Meropsi su bili vezani za zemlju i njenog gospodara mnogo ranije. Podatke o vezanosti seljaka za zemlju imamo još u vreme Nemanje (Hilandarska povelja). Prema svim ranijim odredbama Dušanov zakonik donosi jednu novinu: članom 140 čini odgovornim i svakog feudalnog posednika za primanje odbeglih kmetova. / prim. Red./
426
to poklanjali zemlje, videći u njima glavni oslonac svoje vlasti. Feudalci su se delili na velike — vlastelu, i male — vlasteličiće. Tursko osvajanje Balkana.14 Posle Stefana Dušana Srbija, podeljena na nekoliko oblasti, ulazi u dugotrajan period feudalnih borbi. U sukobima između Srbije i Vizantije obe zaraćene strane obraćale su se u XIV v. u više mahova za pomoć Turcima-Osmanlijama,15 koji su za vreme svojih ekspedicija imali mogućnosti da se ubede u slabost balkanskih država. Sredinom XIV v. Osmanlije počinju da se učvršćuju na Balkanskom Poluostrvu, zauzevši Galipolj. Sultan Murat I osvojio je Jedrene (1360 g.16) i tamo preneo prestonicu Osmanliske države. Turska opasnost nadnela se nad Carigradom. Oslabljene Srbija i Bugarska nisu mogle da pruže ozbiljan otpor Turcima. 1389 g. Turci su naneli Srbima odlučan poraz na Kosovu Polju. Knez Lazar bio je zarobljen i pogubljen. Srbija je bila prinuđena da prizna vazalnu zavisnost od Turaka, ali je sačuvala samoupravu, koja joj je, uostalom, bila oduzeta sredinom XV v. O bitki na Kosovu srpski narodni pesnici pevali su pesme, oplakujući taj poraz kao veliku narodnu nesreću. 1393 g. Turci su zauzeli Trnovo i uskoro osvojili čitavu teritoriju Bugarske. Turci su se sasvim približili Vizantiji. Oko Carigrada se stegao gvozdeni obruč turskih poseda. Car Manoilo II obilazio je Evropu moleći zapadne vladare za pomoć. Primali su ga sa počastima i davali mu obećanja, ali stvarnu pomoć nisu pružili. Vizantiju je privremeno spasao onaj grandiozni sukob, koji je početkom XV v. izbio između Turaka i Tamerlanovih Mongola. Tamerlan je opustošio južnu Rusiju, severnu Indiju, Mesopotamiju, Iran i Siriju. Posle rata u Siriji došlo je do sukoba s Turcima u Maloj Aziji. Bitka kod Angore 1402 g. završena je potpunim porazom Turaka. No Tamerlan nije ostao u Maloj Aziji. Preuzeo je pohod protiv Kine i u vreme tog pohoda umro. Slabljenje Turaka posle poraza kod Angore odložilo je pad Vizantije za pola veka. Početkom XV v. vizantiski posedi bili su svedeni na Carigrad, susedni deo Trakije, nekoliko ostrva na Jegejskom Moru, Solun i Moreju, oslobođenu u drugoj polovini XIV od »Latina«. 1422 g. obnovljene su turske provale. Turci su opseli Carigrad. Posle neuspelog juriša oni su napustili opsadu, ali su strahovito opustošili Moreju. Vizantija je počela da sultanu plaća danak.17 Sada su carski posedi bili ograničeni samo na 14 Čitav prikaz prodiranja Turaka na Balkan vrlo je oskudan i slab. /prim. Red./ 15 Ne može se reći da su se Turcima obraćale za pomoć Srbija i Vizantija. Obraćali su im se J. Kantakuzen i vlada Jovana Paleologa u vizantiskim građanskim ratovima. /prim. Red./ 16 Turci su zauzeli Jedrene 1362, a ne 1360 g. /prim. Red./ 17 Vizantija je došla u vazalnu zavisnost od Turaka ne tek posle opsade Carigrada 1422 g., već pola veka ranije. /prim. Red./
427
Carigrad sa okolinom. Solun i Moreja postali su samostalne kneževine.18 1430 g. Turci su zauzeli Solun. Poslednji Paleolozi činili su ogromne napore da sačuvaju carstvo. Car Jovan VIII pokušao je da obnovi stara carigradska utvrđenja. S patrijarhom i višim sveštenstvom krenuo je u Italiju. 1439 g. bila je sklopljena firentinska unija, koja je imala da istočnu crkvu potčini papi. Opasnost od Turaka koja se nadnela nad Srednjom Evropom i propoved pape izazvale su novi »krstaški rat« protiv Turaka, u kome su uzeli učešća Mađari, Poljaci i Rumuni, ali su Turci razbili »krstaše« kod Varne 1444 godine. Osvajanje Carigrada od strane Turaka. Početkom aprila 1453 g. Sultan Mehmed II s velikim suvozemnim i pomorskim snagama i artilerijom opseo je Carigrad. Opsada, u kojoj je odlučujuću ulogu igrala artilerija, otegla se do kraja maja. Uprkos upornoj odbrani, kojom je upravljao poslednji Paleolog, Konstantin XI, grad je zauzet na juriš i izložen trodnevnoj pljački. U Carigrad, kome je bilo promenjeno ime na Stambul, preneta je prestonica Osmanskog carstva. Narednih godina Mehmed je osvojio sve nezavisne posede u Grčkoj. Tursko zauzimanje Carigrada i pad Vizantiskog carstva ostavili su na savremenike ogroman utisak. Konačno utvrđivanje turske vlasti u istočnom delu Sredozemnog Mora i dalje prodiranje Turaka na Zapad znatno su uticali na politički i ekonomski život Evrope od sredine XV v.
18 Ni Solun ni Moreja nisu nikada bili formalno samostalne kneževine. /prim. Red./
428
GLAVA XXXI
CRKVA I JERESI OD XI DO XIV VEKA Socijalne osnove srednjovekovnih jeresi. U toku čitavog razmatranog perioda feudalna crkva i država morale su voditi upornu borbu sa opozicionim revolucionarnim pokretima ugnjetenih masa. Ti su pokreti obično izbijali u obliku jeresi (od grčke reči hairesis — sekta). Ukoliko je jeres uperena protiv određene verske dogme, ona po formalnom obeležju pretstavlja verski pokret i spada u istoriju crkve. Po suštini, pak, jeres pretstavlja protest ne samo protiv vladajuće crkve već i čitavog vladajućeg poretka. Engels u »Seljačkom ratu u Nemačkoj« ovako objašnjava činjenicu što su opoziciono struje u Srednjem veku istupale pod verskim ruhom, u obliku jeresi. »Crkva je — piše on — pretstavljala najvišu sintezu i sankciju postojećeg feudalnog poretka. Jasno je da su u tim uslovima opšti napadi na feudalizam, a pre svega napadi na crkvu, i sva revolucionarna, socijalna i politička učenja morala istovremeno pretstavljati i teološke jeresi«. Okolnost što upravo u XI v. nalazimo vrlo široko razvijene jeretičke pokrete bila je, s jedne strane, uslovljena obnovom trgovačkih veza sa Istokom, odakle u Evropu prodiru učenja koja su neprijateljeki raspoložena prema katoličanstvu, a s druge strane — slabljenjem crkve u periodu žestoke borbe između carstva i papstva. Ta borba, koja je nastala kao rezultat poznatih protivrečnosti u samoj vladajućoj klasi, stvarala je izvesna slaba mesta kroz koja su mogli prodreti opozicioni pokreti. Može se ustanoviti određena veza između zaoštrene borbe carstva i papstva i uspeha jeretičkih pokreta. Jedan od metoda papine borbe protiv cara ili drugih svetovnih vladara bilo je bacanje interdikta na zemlju u kojoj se taj vladar nalazio u datom trenutku. Zbog interdikta u zemlji se obustavljala i jako ograničavala služba božja, delatnost crkve je zamirala, a to je stvaralo povoljno tle za širenje jeresi.
429
Ali, osnovni preduslov za nastanak jeretičkih pokreta bio je razvitak antifeudalnih elemenata u Zapadnoj Evropi, koji je bio u tesnoj vezi s razvitkom gradova, trgovine i povećanjem broja takozvanog gradskog plebsa, donjih društvenih slojeva u gradu i povećanjem njihovog učešća u društvenom i političkom životu. Jeretički pokreti najviše su se raširili u zemljama koje su najranije izbile u prve redove s obzirom na uspon svoje ekonomike i celokupne materijalne kulture — u severnoj Italiji, južnoj Francuskoj i, delom, u južnoj Nemačkoj. U tim su zemljama gradovi postali glavna žarišta jeresi, a ona su delovala i na okolno seljačko stanovništvo. »Otvoreni ustanci seljaka«, koje Engels dovodi s tim u vezu, često su dobijali iz gradova jeretičku ideologiju u gotovom obliku, a isto tako i vođe ustanka. Tako je, na primer, bilo sa seljačkim ustankom na severu Italije, kome je bio ka čelu jeretik Dolčino (1302—1307 g.) (vidi gl. XXVI). Pored revolucionarnog tipa jeresi Engels navodi još dve varijante jeretičkog pokreta: jeres kao »izraz reakcije patrijarhalnih alpskih pastira protiv feudalizma koji je k njima prodirao (valdenzi)« i birgersku jeres, tj. opoziciju gradskih vrhova protiv bogatog sveštenstva, zahtev birgera za »jevtinom crkvom«, isto onako kako će docnije buržoazija zahtevati »jevtinu upravu«. Treba, pak, imati na umu da ni jeresi revolucionarnog tipa nisu u svakom pogledu bile progresivna pojava. Pošto su one svoj glavni udarac upravljale protiv crkve, protiv crkvene dogme, one su često odvlačile pažnju masa od neposrednih zadataka borbe. Ideolozi jeretičkih pokreta, jeresijarsi od XI do XIV v., ni izdaleka nisu uvek pozivali masu na otvoreni ustanak, već su češće propovedali mučeništvo i neprotivljenje zlu. Na taj način, treba uzeti u obzir da je priroda jeresi čak i najradikalnijeg smera bila dvostruka. Pošto se jeresi javljaju kao ideologija masa u religiskoj formi, one su po svojoj prirodi reakcionarne, ali po objektivnim rezultatima pokreta koje su one izazvale, po tome što su pojačavale protest masa protiv vladajuće klase i njene crkvene i državne organizacije, jeresi u sebi nose progresivne i revolucionarne crte. Katari. Najrasprostranjenija forma jeresi u Zapadnoj Evropi od XI do XIII v. bilo je katarstvo. Katari su bili poznati u raznim zemljama pod najrazličitijim imenima. Na jugu Francuske. zvali su se albižani, po gradu Albi, koji je bio centar jeresi. U Lombardiji, naročito u gradu Milanu, istupali su ponekad pod nazivom humilijata (humilis — ponizan), a ponekad pod nazivom patara, patarena (odrpanaca). U Nemačkoj su se nazivali Ketzer. Okolnost da ta reč u nemačkom znači uopšte jeretik ukazuje na to da je katarstvo bilo najrasprostranjenija jeres. Jeres katara prodire u Evropu u XI v., po svoj prilici s Bliskog Istoka, uglavnom s Balkanskog Poluostrva. Po svojoj dogmatici katari su bili jako bliski starim manihejcima. Kod njih nalazimo isti dualistički pogled na svet, tj. učenje o borbi dveju sila, dobra i zla, svetlosti i tame. To učenje, koje je usvojila vizantiska sekta pavlikijanaca, našlo se posle njihovog nasilnog preseljavanja u Trakiju (X v.) pod uticajem učenja eutihijanaca koje je tu već bilo rašireno. Može se smatrati da je
430
kao rezultat mešanja pavlikijanaca sa eutihijancima nastala jeres bogumila (od »bogu mili«) koja je postigla izvanredne uspehe među nižim slojevima bugarskog stanovništva (vidi gl. XI i XXX). Bogumilstvo, preneto za vreme krstaških ratova u Evropu, dobija tamo naziv katarske jeresi. Katari — reč grčkog korena, znači »čisti«. I obredi i versko učenje katara podvlačili su neophodnost održavanja »čistote pred bogom«. Istupajući oštro neprijateljski prema katoličkoj crkvi, katari su učili da papa nije namesnik Hrista već đavola; da je katolička crkva zajednica ljudi koji su ogrezli u zabludama i porocima. Katoličkoj crkvi oni su suprotstavljali svoju crkvu, rimskom papi svog papu (koji je, kako izgleda, živeo u Bosni), katoličkom sveštenstvu svoje, katarsko sveštenstvo, među kojim su imali episkope i đakone. Dogmatika katara. Katari su proglašavali sav okolni svet svetom zla, tame. To gledište potpuno odgovara pogledu na svet ugnjetenih masa na onom stadiju razvitka kada te mase još nisu u stanju da svoj prigušeni protest protiv postojećeg poretka pretvore u otvorenu revolucionarnu akciju. Tako se neprijateljski stav masa prema postojećem poretku izražava u obliku mržnje prema čitavom svetu i prema prirodi. Svaka materija, telo, telesni nagoni itd. za katare su manifestacija svetskog zla. Samo smrt oslobađa dušu telesne tamnice, tela, u koju je zatvorena, i dopušta duši da se sjedini s bogom. Ali da bi posle smrti došlo do tog oslobođenja, nužno je da se stvore posebni uslovi, od kojih na prvo mesto dolazi »uteha« (consolamentum), naročiti oblik krštenja polaganjem ruku i Jovanovog jevanđelja (»krštenja duhom«). Ako bolesnik koji je dobio »utehu« počne da ozdravlja, on, po mišljenju katara, izlaže svoju dušu opasnosti novog pada; stoga takvom bolesniku ne daju ni hrane ni vode, tj. faktički ga usmrćuju da bi mu obezbedili pravo spasenje. Taj se običaj zvao kod katara endura. U skladu s takvim negativnim stavom prema materijalnom svetu kao izvoru zla katari su bili vrlo neprijateljski raspoloženi prema svim državnim ustanovama, vojnoj službi, smrtnoj kazni i uopšte prolivanju krvi. Oni su smatrali da je greh jesti meso i niz drugih proizvoda. Brak i porodicu smatrali su za plod zla. Organizacija katarske crkve. Da su svi katari živeli u skladu sa evim učenjem, sama bi jeres brzo iščezla. Ali, katarstvo je našlo takve organizacione forme, koje su mu dozvolile ne »samo da se sačuva već i da raste i nalazi široku podršku među masama. Kod katara je nastala gotovo od samog početka podela na dve grupe: brojno neznatnu kategoriju savršenih (perfecti), koji su u toku zemaljskog života ostvarivali sve ideje katarstva i koji su bili »sveti«, »mučenici« i propovednici učenja, i na masu prostih vernika (credentes), koji žive prilagođavajući se prilikama i kriju svoju pripadnost jeresi. Prvi su apsolutno »čisti« u toku čitavog svog života, a drugi obezbeđuju sebi pravi put k spasenju dobijajući pred smrt »utehu«. Katarski propovednici stvarno su se isticali visokim moralnim odlikama, što ih je u očima širokih masa, u poređenju s raspuštenošću katoličkog sveštenstva, pretvaralo u svete ljude, koji zaslužuju veliko uvažavanje i poštovanje.
431
Tako je katarska jeres postala vanredno opasna za crkvu ogrezlu u raskoši i razvratu. Ali ona je isto tako pretstavljala opasnost i za sav postojeći poredak, jer je jeres odbacivala i feudalnu državu. I nije slučajno što je žestoki neprijatelj pape i čovek tako indiferentan u verskim pitanjima kao što je bio Fridrih II Hoenštaufovac istupio kao najljući neprijatelj jeretika uopšte, a katara posebno. Ta dirljiva jednodušnost koju su oba protivnika — car i papa — pokazivali u gonjenju jeretika najbolje dokazuje do koje je mere ta jeres bila opasna za vladajuću klasu kao celinu. Širenje katarstva. Katarska se jeres raširila, kako je već rečeno, u Lombardiji i južnoj Francuskoj, odakle pobedonosno dopire sve do samih Pireneja, prodire u severnu Francusku, južnu Nemačku i granajući se stiže do istočnih oblasti Brandenburga i Pruske. Zahvaljujući trgovačkim vezama severne Nemačke i Francuske sa Engleskom zahvatila je jeres katara i tu zemlju. Uopšte treba istaći da su trgovački putevi i sajmovi pretstavljali osnovne puteve i žarišta širenja. jeresi. Gde god se skupljala narodna masa, brzo je počinjala propoved katara i postizavala veliki uspeh, osobito u vreme kada su snage crkve bile delimično dezorganizovane zbog borbe papstva s carstvom. i zbog neuspeha u krstaškim ratovima. Valdenzi. Drugi tip jeresi, koja se takođe jako raširila u XIII v., bila je jeres valdenza ili lionskih siromaha. Ta je jeres nastala kao rezultat delatnosti lionskog trgovca Petra Valda, koji je 1173 g. podelio siromasima svoja bogatstva i počeo da propoveda siromaštvo i pokajanje. Bos, u prostom odelu — odelu apostola, kako su ga oni u to vreme zamišljali — lutao je drumovima i gradovima, privlačeći sebi učenike. Tako je obrazovana zajednica propovednika, »apostola«, koja u početku ni svojim učenjem ni svojim ponašanjem nije ostavljala utisak da je neprijateljski raspoložena prema crkvi. Ali kada su u pokret valdenza ušle siromašne mase Liona i drugih gradova, onda je on već zbog svoje velike popularnosti počeo da dobija za crkvu opasan karakter. Lionski je episkop zabranio Valdu i njegovim pristalicama propoved. Oni su apelovali na papu, koji je odbacio odluku episkopa, ali je propovedničku delatnost valdenza učinio zavisnom od dobre volje sveštenstva onih mesta u kojima se nalaze. »Lionski siromasi« nisu se povinovali tom rešenju, pa ih je krajem XII v. papa Lucije III isključio iz crkve. S gledišta interesa same crkve to je bila krupna taktička greška. Isključenje je oteralo valdenstvo, reakcionarno po svojoj suštini, u tabor opozicije. Razvitak valdenske jeresi. Buržoaski pisci objašnjavaju uspeh valdenza i drugih sekti težnjom gradskih masa k mistici, k tajanstvenoj vezi s bogom i nesposobnošću zvanične crkve da zadovolji tu žeđ za mistikom. Prirodno je da se takvo objašnjenje uopšte ne može održati, jer se odmah postavlja pitanje: šta je izazvalo težnju k mistici? Jedino objašnjenje, koje toj pojavi daje marksistička nauka, sastoji se u ovome: neprijateljski stav masa prema ugnjetačkom feudalnom poretku pri punoj nemoći da one taj poredak izmene zaodevan je u učenje da su svet i svojina
432
greh. Čim se svojina ne da podeliti tako da zadovolji potrebe svih, treba se odreći svake svojine; čim je siromaštvo neizbežno, ono se proglašava za neophodan uslov za spasenje duše. Izlišno je podvlačiti da je takav sistem pogleda kao reakcija protiv ugnjetavanja i nejednakosti bio mogućan samo u uslovima feudalnog načina proizvodnje s njegovom relativno niskom tehnikom i slabom proizvodnošću rada. Otuda propovedanje siromaštva, klanjanje pred siromaštvom kao pred nekim idealom, čija reakcionarna suština odmah pada u oči. Kada su valdenzi isključeni iz crkve i proglašeni za jeretike, uspesi ove jeresi dobijaju za crkvu toliko opasan karakter, da je sledeći papa, Inoćentije III, odlučio da popravi učinjenu pogrešku. On je stupio s valdenzima u pregovore. Priznavši im neke osobenosti u obredima i načinu života, pošlo mu je za rukom da odvoji od valdenza one elemente koji se još nisu konačno odvojili od katoličke crkve. Tako je nastala zasebna grupa takozvanih katoličkih siromaha. Katolički siromasi i njima slične grupe pretstavljali su u neku ruku krajnje desno krilo valdenskog pokreta; oni su primili kompromis s crkvom i ostali u njenom krilu. Drugi deo valdenza, po samoj logici borbe s crkvom, sve se više udaljavao od njenih dogmi i približavao katarima, ili albižanima. Slično katarima, sada se oni dele na »savršene« i »vernike«, organizuju zasebnu crkvu sa izbornim sveštenstvom — episkopima, prezviterima i đakonima na čelu. Doduše, za razliku od katara valdenzi nisu izgradili svoju dogmatiku i nisu stajali na pozicijama dualizma, ali su kao i oni odbacivali feudalnu državu, prolivanje krvi, zaklinjanje, molitve svetima, indulgencije i bogomoljstvo. Nesmireno valdenstvo savilo je sebi naročito jako gnezdo među seljaštvom u onim oblastima Francuske i Italije, gde su se, zahvaljujući prirodnim uslovima, još sačuvali ostaci stare slobode, na koju su feudalci vršili sve veći pritisak. Valdenstvo je kako kaže Engels, na taj način postalo po formi i po sadržini reakcionaran pokušaj uglavnom »patrijarhalnih alpskih pastira« da se ograde od feudalizma koji je k njima nadirao, dok je katarstvo bilo i do kraja ostalo pokret nižih gradskih slojeva i antifeudalnih elemenata u gradovima. Iskustvo s valdenzima naučilo je crkvu opreznosti prema pokretima masa koji su se zametali. Otada crkva nastoji da po mogućnosti lokalizuje i obesnaži svaki polujeretički pokret u samom početku. Vešto smišljenom politikom ona ponekad primorava takav pokret da služi njenim sopstvenim interesima. Najvažniji primer slične politike pretstavlja politika crkve u odnosu na franjevce. Franjevaštvo. Franjevaštvo se u prvo vreme gotovo ni po čemu nije razlikovalo od valdenstva. Međutim, njihova je sudbina bila potpuno različita. U doba kada je na valdenstvo bila bačena anatema i kada je ono postalo predmet najžešćih progona, franjevaštvo se, na kraju, nije našlo u logoru ugnjetenih već u logoru ugnjetača i postalo i samo oruđe za gonjenje i uništavanje jeretika. Petar Vald je neznano poginuo, a osnivač franjevačkog reda Franjo Asiški bio je od crkve proglašen za svetitelja. Valdenze su neposredno iskorenjivali ognjem i mačem,
433
ne štedeći ni njihove žene i decu, a franjevci su postali bogata i uticajna monaška organizacija. Franjo iz Asiza (u severnoj Italiji), sin suknarskog trgovca, vodio je u mladosti život običan za bogatog italijanskog građanina. Zatim, očigledno pod uticajem učenja valdeza, s kojima se upoznao za vreme svojih trgovačkih putovanja po Francuskoj, on se odriče imanja, napušta roditeljski dom i počinje da propoveda siromaštvo i pokajanje. U prvo vreme imamo potpunu analogiju s rađanjem valdenstva. K Franji pritiču učenici, obično sirotinja i ljudi plebejskog porekla. Oni, kao i valdenzi, lutaju po dvojica selima i gradovima Umbrije i drugih oblasti u Italiji, propovedajući rečima i delom. Ni oni, kao ni valdenzi, ne istupaju protiv crkve i ne pokazuju neprijateljstvo prema postojećem poretku. Potpuno je izopačen pogled Kauckog na Franju kao na nekog apostola komunizma. Ničega nalik na komunizam nije bilo u njegovom učenju i radu. Propovedajući odricanje od lične svojine on nije proglašavao nužnost da se ona socijalizuje i nikada se nije izjasnio protiv imovinske i društvene nejednakosti. Prvobitni karakter franjevaštva i njegova evolucija. Slično jereticima, Franjo nije imao pred očima osnivanje monaške organizacije koja bi živela od milostinje. On je tražio da njegove pristalice (»minoriti« — mala braća) rade i da se izdržavaju od rada svojih ruku. Na taj način je nastala naročita zajednica trudbenika koja je propovedala pokajanje i spasenje duše odricanjem od bogatstva. U radu te zajednice nije bilo tendencija otvoreno neprijateljskih prema crkvi, ali su one mogle izbiti docnije. Papa Inoćentije III pokazao je veliku pronicljivost kada je 1209 g. odlučio da uzme minorite pod svoju posebnu zaštitu. Rezultat te zaštite od strane crkve bila je brža evolucija zajednice i njeno pretvaranje u monaški red. Upoređujući ustave koji su bili na snazi u franjevačkom redu, redom kako su bili odobravani, može se pregledno pratiti ta evolucija. Najstariji ustav (1209— 1210 g.), takozvana regula antiquissima, zabranjuje franjevcima da poseduju ma kakvu imovinu. »Ništa ne uzimajte sa sobom za put: ni štap, ni torbu, ni novac«. Zabranjuje im se i da. dodirnu novac; ne smeju nositi obuću — braća moraju da idu bosonoga u ovako doba godine; mogu na sebi imati samo prosto i staro odelo: košulju i pantalone, a zimi grubi plašt, obavezno iskrpljen. Jedini izuzetak, i to vrlo karakterističan, čine oruđa za rad. Oruđa su franjevci mogli uzimati za put. To je prirodno pošto su i osnivač reda i njegovi učenici radili služeći kao kuvari, vodonoše i najamni radnici u poljskim radovima itd. Ovome treba dodati da se Franjo negativno odnosio prema svakoj učenosti, tj. prema onim teološkim i pravnim finesama koje su uglavnom karakterisale crkveno-feudalnu učenost. I to je, kao i život proveden u radu, još više približavalo franjevce narodnim masama. Franjevački propovednici zadovoljavali su neke zahteve te mase i pružali joj u stradanjima izvesnu utehu, pa ma i samo fiktivnu.
434
Otuda, iz tog spoljnog demokratizma potiče neobična popularnost franjevaca u Italiji, a zatim u drugim zemljama. Ali, brzo su se počeli pokazivati rezultati papskog tutorstva nad tim bratstvom. U drugom ustavu (1221 g.) već vidimo niz otstupanja od oštrine prvobitnih pravila: dozvoljava im se da imaju dva plašta, da nose obuću i sl. U ustavu se pokazala pukotina koja je omogućavala njegovo dalje pucanje. Naime, istaknut je princip »nužda zakon menja«. Najzad, ustav od 1223 g., koji je potvrdio papa Honorije III, pretstavlja u suštini ustav svojevrsnog monaškog reda. Organizacija franjevačkog reda. Prema tom ustavu franjevačko bratstvo je konačno organizovano po jerarhiskom principu. Na čelu mu stoji general ili generalni ministar, koga biraju viši funkcioneri reda. 1264 g. red je imao 1100 manastira u raznim zemljama Evrope. Čitavo to mnoštvo manastira bilo je podeljeno na 32 okruga koji su se zvali provincije. Na čelu svake stajao je jedan provincijalni ministar ili provincijal. Svaki od tih okruga opet se delio na nekoliko grupa manastira kojima su upravljali čuvari (custodes). To je treći beočug u franjevačkoj jerarhiji. Dalje dolaze upravnici svakog pojedinog manastira — gvardijani, obični članovi reda — braća (fratres) i, najzad, novicijat (poslušnici), tj. oni monasi koji tek stupaju u red, koji imaju da prđu »iskušenje« dok ih konačno ne prime. Podražavajući »vernike« katarâ i franjevci su stvorili bratstvo trećoredaca, koji ne ulaze u manastir već i dalje žive svetovnim životom. Oni se potčinjavaju pravilima subordinacije reda, ispunjavaju različite naloge, ali ne nose monaško odelo. Preko trećoredaca red je još dublje prodro u narodnu masu. Ukoliko je organizacija postajala sve složenija, jako se menjao i čitav karakter života u redu. Formalno je ostao na snazi princip da je red »prosjački« i da njegovi članovi žive od svakodnevne milostinje, ne raspolažući nikakvom svojinom. Faktički, red je zahvaljujući mnogobrojnim poklonima došao do velikog bogatstva. Prema zahtevima osnivača bratstva, franjevci su morali živeti u »kolibama, načinjenim od blata«; međutim, već za njegovog života dižu se po gradovima manastirske zgrade i druge kamene građevine. Da ne bi izgubili ugled koji su franjevci stekli u masama zahvaljujući svom siromaštvu, papa je objavio da sve pokretno i nepokretno imanje reda pripada katoličkoj crkvi. Stvorena je bila fikcija, da se red samo koristi poklonjenim imanjima, ali da ih ne poseduje. Ipak je stara jeretička klica franjevaštva još bila toliko jaka, da se mnogi »pobornici« prvobitnog ustava, docnije nazvani spiritualci, nnsu hteli miriti s takvim uređenjem i poveli odlučnu borbu protiv novotarija. Rascep u franjevačkom redu. Spiritualci su učili da je siromaštvo neophodan uslov za spasenje, da je papa, koji raspolaže bogatstvom, skrenuo s puta koji su pokazali Hrist i apostoli i da čitava rimska crkva, koja je ogrezla u raskoši i razvratu, mora da se radikalno preobrazi. Spiritualci, koje su u Italiji nazivali fraticelli, a u Francuskoj béguins, zauzeli su toliko neprijateljski stav prema papi, da ih je papa Jovan XXII (1316—1333 g.) proglasio za jeretike i izložio progonima.
435
Spiritualce su počeli spaljivati na lomačama kao jeretike ili ih osuđivati na doživotni zatvor. Tako je između jednog dela franjevaca i papstva došlo do raskida, a to je imalo za posledicu rascep u samom redu. Što papstvo u jeku borbe nije likvidiralo franjevce, uzrok je u tome što je njihov veći deo, takozvani konventualci, ostao veran monaškoj organizaciji koja se oštro razlikovala od ranog franjevačkog bratstva. Uostalom, i među konventualcima su se našli protivnici Jovana XXII, tog pape-bankara, koji je raznim prljavim načinima sakupio u svojoj blagajni ogromno bogatstvo. Neki konventualci, na primer čuveni teolog Okam, u vreme borbe pape s carem bežali su Ludvigu Bavarskom (vidi gl. XXIV) i postali njegovi najbliži savetnici. Ipak je franjevački red kao celina ostao vrlo značajan pomoćnik papstva, jer je pretstavljao monašku organizaciju novog tipa, koja je znala da se uvuče u narodne mase, da se s njima tesno poveže i da, zahvaljujući tome, bude u mogućnosti da kontroliše njihove pokrete i sačuva njihovu vernost katoličkoj crkvi. Franjevaštvo, koje se lako moglo razviti u opozicioni jeretički pokret, pretvorilo se na kraju krajeva u opasnog neprijatelja jeretičkih i revolucionarnih pokreta. Upravo je franjevaštvo više od svih učinilo da otupe opoziciona raspoloženja i da se mase odvoje od zadataka otvorene borbe protiv papstva i zvanične crkve. Dominikanci. Drugi »prosjački« red, nešto drukčijeg porekla i karaktera od franjevačkog reda, bio je gotovo istovremeno osnovani dominikanski red ili red braće propovednika (ordo fratrum praedicatorum). Njihov glavni zadatak i glavna sfera delatnosti bila je propoved protiv jeretika. Osnivač reda, Dominik Husman, po poreklu španski plemić, našao se 1207— 1208 g. s jednim španskim episkopom u južnoj Francuskoj, gde je tada krvavo ugušivana albižanska jeres. Za feudalce severne Francuske na čelu sa Simonom Monforom bilo je važno ne samo da se dočepaju bogatstava jeretika, ne samo da uzmu njihovu zemlju i gradove na jugu Francuske, već i da iskorene jeres. Zato je bila potrebna pojačana delatnost propovednika, koja je u početku bila poverena cistercitskim monasima. Međutim, ovi nisu odgovorili tom zadatku. Jeretici su se ismevali tim propovednicima hrišćanstva, koji su sami bili primer izopačavanja hrišćanstva a sem toga i neupućeni u teologiju. To je Dominika navelo na misao o potrebi osnivanja takve propovedničke monaške organizacije, čiji članovi ne bi zaostajali za katarima po »svetosti« života ni po znanju u oblasti teologije. Pod uticajem franjevačkog ustava on je organizovao svoj red kao bratstvo prosjaka propovednika (praedicatores) ili dominikanaca, s potpunim odricanjem od svake svojine. Papa je potvrdio ustav 1216 g. i već sledećih godina red je osvojio komandne pozicije u borbi protiv jeretičkih pokreta. Borbu protiv jeresi dominikanci su vodili na dva načina. S jedne strane, oni su se takmičili sa ideolozima jeresi u oblasti teorije, spremajući se za to dubokim izučavanjem svih tančina teologije. Teološke studije su se i razvile najviše među monasima tog reda. Od druge polovine XIII v. oni, delom s franjevcima, uzimaju
436
u svoje ruke teološke katedre na svim univerzitetima Evrope. Iz redova dominikanaca i franjevaca izašli su najistaknutiji pretstavnici srednjovekovne skolastike — Albert Veliki, »doctor angelicus« Toma Akvinski, Bonaventura, Duns Skot i mnogi drugi. Drugi način borbe dominikanaca s jeresima, realniji, nasilniji i grublji, bilo je neposredno gonjenje. Dominikanci su postajali inkvizitori. Kada je stvorena inkvizicija, upravo oni daju kadrove članova tog strašnog suda, koji se bavio pronalaženjem, isleđivanjem i osuđivanjem jeretika. Dominikanci su sjajno vršili taj zadatak, pokazujući izuzetnu nepomirljivost i svirepost prema svakom protivniku pravovernog katoličanstva. Nisu uzalud oni sebe nazivali domini canes — božijim psima — i na svojim zastavama nosili lik pasa kako rastržu tela jeretika. Tako je istorija dominikanaca tesno vezana za istoriju inkvizicije. Inkvizicija. Inkvizicija (od latinske reči inljuisitio — istraga) u prikrivenoj formi odavno je postojala u crkvi. Još u vreme »blaženog« Avgustina crkva je pokazivala oštru netrpeljivost prema svakom otstupanju od priznate dogme. Ali gonjenje jeretika, razobličavanje njihove »lažne nauke« bilo je usretsređeno u rukama episkopa. U doba razvijenog feudalizma i »posvetovljavanja« crkve episkopi su, potpuno zauzeti svojim svetovnim interesima, posvećivali vrlo malo pažnje jeresima. Više su se brinuli da sačuvaju svoje prihode, nego da spasavaju vernike od zabluda. Osim toga, oni su u većini slučajeva bili potpuno bespomoćni u oblasti teorije. Stoga, kada su jeresi počele da potkopavaju same osnove crkve i da ugrožavaju njen opstanak, nastaje potreba da se stvore posebni organi radi istraživanja jeretičkih pojava. Krajem XII v. pojavljuju se u tu svrhu uz episkope posebne komisije, koje su dobile naziv inkvizitorskih komisija. Uloga dominikanaca u razvitku inkvizicije. Međutim ti organi inkvizicije, koje je zaveo papa Lucije III na saboru u Veroni i koji su se dalje razvili za vreme pape Inoćentija III (po odluci Lateranskog koncila 1215 god.), i dalje su bili potčinjeni episkopima i zato su rđavo obavljali svoj zadatak. Stoga je papstvo, zapazivši da se dominikanci naročito zalažu u borbi protiv jeretika, njima predalo inkviziciju u ruke, potčinjavajući red neposredno sebi i učinivši ga nezavisnim od episkopa. Dominikanci dobijaju velike zemljišne poklone, oslobađaju se kontrole mesnih duhovnih vlasti, njima se podeljuju različite privilegije. Da bi im u masama stvorilo naročiti položaj i popularnost, papstvo im (kao i franjevcima) dozvoljava da obavljaju verske obrede svuda, pa i u mestima na koja je papa bacio interdikt. Usled toga dominikanci postaju vrlo uticajni propovednici, »dušobrižnici«, i oni vrlo često potiskuju u pozadinu mesno sveštenstvo. Docnije su se i među dominikancima našli ljudi, koji su oruđe svog uticaja okrenuli protiv pape, kao na primer čuveni dominikanac Savonarola krajem XV v. No od XIII do XIV v. taj je red bio pouzdan oslonac papstva i najstrašniji protivnik jeretika. Od tridesetih godina XIII v. inkvizicija je potpuno prešla u njihove ruke i otada je njihova aktivnost dobila naročiti zamah.
437
Metodi rada inkvizicije. Crkva je nazivala inkviziciju Sanctum officum — svetom službom, svetom organizacijom. Pred inkvizitore je bio postavljen zadatak da pronalaze jeretike, da forsiraju potkazivanje, da vrše isleđenja primenjujući torturu u inkvizitorskim tamnicama, da jeretike predaju sudu i, kada utvrde jeres, da ih predaju u ruke svetovnih vlasti radi kažnjavanja. Crkva je licemerno izjavljivala da ne dozvoljava prolivanje krvi, pa su jeretike kažnjavali davljenjem i spaljivanjem na lomači. U početku je dominikanska inkvizicija donekle pokazivala umerenost. Od 1226 do 1246 g. od sto četrdeset jeretika koji su bili osuđeni u Tuluzi jedina je kazna bila doživotni zatvor. Ali od druge polovine XIII v. većina jeretika bila je već osuđena na spaljivanje, pri čemu su inkvizitori pokazivali takav fanatizam, da su u slučaju smrti jeretika pre suđenja ili ako bi se posle smrti utvrdila njegova jeres, vadili iz groba kosti pokojnika i spaljivali. Uostalom, ovi akti fanatizma imali su pod sobom materijalnu bazu. Deca i unuci jeretika, kažnjenog ma i posle smrti, lišavani su nasledstva; imanje jeretika se konfiskovalo, a delili su ga crkva, svetovna vlast i dostavljač. U isto vreme dužnici jeretika oslobađani su svih obaveza prema njemu. Rezultati borbe inkvizicije s jeresima. Ova je okolnost, pored ostalog, doprinela da silno opadne ekonomski život i poslovne veze u oblastima u kojima je besneo teror inkvizicije. Kreditni poslovi postajali su nemogućni tamo gde se svako mogao bojati da njegov dužnik ne bude izveden pred sud inkvizicije a njegova imovina konfiskovana. U istraživanju i vođenju postupka protiv jeretika izgradili su dominikanciinkvizitori čitav sistem pravila. Ime dostavljača čuvalo se u najstrožoj tajnosti. Dostavljanje je potsticano time što je dostavljaču davan deo konfiskovanog imanja. Bila su sastavljana specijalna uputstva za vođenje isleđenja. Pošto su jeretici obično uporno tajili pripadnost jeresi, izmišljena su fina lukavstva da se iznudi priznanje od onog koji bi bio izveden pred sud inkvizicije. Pored saslušanja mnogo su primenjivana mučenja, a u njihovom pronalaženju inkvizitori su brzo postigli veliku rutinu. Broj žrtava inkvizicije, koji je postajao sve veći krajem XIII i početkom XIV v., ne da se izračunati. Posledica pojačanog gonjenja jeretika i njihovog masovnog fizičkog istrebljivanja bila je ta da su jeretički pokreti krajem tog perioda bili u opadanju. U buržoaskoj idealističkoj istoriografiji često se zastupa misao da je ideja nepobediva, da se ideja ne da prigušiti. Ideja, kako uče Marks i Lenjin, stvarno je nepobediva kad ovlada masama, ali se ideja može ugušiti fizičkom silom, ako ona ne poziva mase na otpor, u borbu protiv ugnjetača, već na prvo mesto ističe neprotivljenje zlu, pokornost, spremnost na mučeništvo itd. A jeretička ideja bila je upravo ideja takve vrste. Jeretici su najčešće suprotstavljali svojim neprijateljima ne poziv na oružje, ne organizaciju ustanka, već pasivan otpor, pokornost i mu-
438
čeništvo. Istorisko iskustvo pokazuje da se tim putem ne da spasti nikakva ideja. Jeretici su bili fizički uništeni i iskorenjeni u znatnoj meri zahvaljujući inkviziciji. Saradnja crkve i feudalne države u iskorenjivanju jeretika. Razume se, crkva je u nemilosrdnom istrebljivanju jeretika uživala svestranu podršku svetovne vlasti. Crkva je bila važan stub feudalnog uređenja, jedinstveni oblik ideološkog, duhovnog porobljavanja masa, koje je obezbeđivao socijalno i ekonomsko porobljavanje. Sve što bi se učinilo na uštrb crkve pretstavljalo je udarac i po feudalizmu kao celini. Pritom jeresi nisu bile uperene samo protiv crkve već i protiv države. Neprijatelj papstva, Fridrih II Hoenštaufovac. nije uzalud, kako je već rečeno, izdao između 1220 i 1249 g. niz svirepih zakona protiv jeretika. Čak i papstvo nije imalo tome šta da doda, i ono je faktički provodilo u život zakone svog zakletog protivnika. Tako u zakonu od 1231 g. car propisuje da jeretik ne može imati svojine i da njegova svojina upravo zbog toga podleže konfiskaciji. Istu je takvu praksu usvojila i crkva. I svetovna i duhovna vlast se takmiče u bespoštednom kažnjavanju jeretika, izvlačeći iz toga i neposrednu korist u vidu konfiskovanog imanja. No borba protiv jeresi, čak i potsticana takvim pobudama, nije mogla da teče samo po liniji golog nasilja. Bilo je nužno da se toj borbi da teoriska osnova, da se pored svetovnog mača dželata naoštri i duhovno oružje — crkvena »nauka« — teologija, srednjovekovna skolastika. Samo zavladavši komandnim vrhovima ideologije, mogla je crkva ne samo da iskoreni opoziciju, već da onemogući njenu pojavu. Zato crkva i čitava vladajuća klasa pridaju veliki značaj razvitku skolastičke, osobito teološke učenosti, o čijem će sadržaju i karakteru biti reči u sledećoj glavi.
439
GLAVA XXXII
KULTURA ZAPADNE EVROPE OD XI DO XV VEKA Crkva i škola. Glavni nosilac kulture u feudalnoj Evropi od XI do XV v. bila je, kao i u prethodnom periodu, feudalno-katolička crkva. Škola se i dalje nalazila u njenim rukama. Doduše, u XII i XIII v. u gradovima je ponikla škola koja nije zavisila neposredno od crkve, ali je nastava i u njoj imala prvenstveno crkveno-religiski karakter. U početku su nastavnici bili svuda ili sveštenici ili monasi i, razume se, predavali u čisto religiskom duhu. Na šta se, pak, svodila nastava u Srednjem veku? Tip te nastave nastao je relativno rano i držao se vrlo uporno tokom čitavog Srednjeg zeka. U početku su naterivali dete da uči naizust molitve i psalme, pri čemu je nastava vršena na latinskom, tj. na stranom jeziku, koji je davno postao potpuno mrtav. Zatim se pristupalo učenju čitanja i pisanja. U nastavi je veliku ulogu igrala šiba. Srednjovekovne slike koje su pretstavljale školu obično prikazuju učitelja sa šibom u ruci. Tada je bilo vrlo teško da se nauči čitanje i pisanje. Reči su se pisale s različitim skraćenicama. Učenik je morao da nauči napamet sav taj složeni sistem ispisivanja reči. Posle osnovne nastave dolazilo je učenje »sedam slobodnih veština« (vidi gl. X). Univerziteti. Od XI i XII v., epohe Krstaških ratova, razvitka robno-novčane privrede i uspona gradova škola je učinila značajan korak napred. Od tog vremena počinje se formirati viša škola, univerzitet. Vrlo je teško reći kada je tačno bio osnovan ovaj ili onaj stari univerzitet zbog toga što su mnogi skloni da za njegov početak uzmu onaj momenat kada bi ma kakva škola počela da privlači k sebi veliki broj slušalaca, kada bi se u njoj kao nastavnici javila krupna imena. Tako, na primer, smatraju da je Bolonjski univerzitet osnovan krajem XI v. kada je u bolonjskoj školi počeo da predaje rimsko pravo kao poseban predmet čuveni pravnik Irnerije, koji je prvi pristupio proučavanju
441
neposrednih izvora rimskog prava, — Justinijanovog »Zbornika građanskog prava«, i kada se počelo s njegovim komentarisanjem, takozvanim glosatorstvom. Ulazeći u epohu razvitka robno-novčanih odnosa, Evropa je u rimskom pravu nalazila gotove odgovore na pitanja koja su se postavljala pred pravnu svest srednjovekovnog čoveka na tom stupnju njegovog razvitka. Rimsko pravo sadržavalo je ne samo sistem pravnih normi koje odgovaraju robno-novčanoj privredi već je davalo odgovor i na niz političkih pitanja koja su u toj epohi postavljena u vezi sa usponom kraljevske vlasti. Teorija kraljevske autokratije oslanjala se na Justinijanov kodeks, i mi znamo kako su se legisti koristili tekstovima iz njega radi odbrane apsolutističkih pretenzija vladara. Zatim, za razvitak buržoaske svojine iz feudalne, za pokušaje da se oduzmu opštinske zemlje, za pokušaje da se pojača eksploatacija seljaštva — za sve se to nalazilo ideološko opravdanje u rimskom pravu, koje se zasniva na ropstvu i na neograničenoj privatnoj svojini. U Bolonji se stvara čuvena škola glosatora ili komentatora rimskog prava. Najistaknutiji među njima bio je glosator XIII veka Akursije, koji je u svom delu »Glossa perpetua« sakupio najautoritativnije komentare. Teško je utvrditi i datum osnivanja univerziteta u Parizu. Još u XII v. priticao je u taj grad veliki broj studenata koje je privlačila slava sjajnih nastavnika, među kojima se nalazio čuveni filozof-skolastičar Abelar (1079—1142 g.). Kao zvanični momenat postanka ovog ili onog univerziteta može se smatrati njegova potvrda od strane pape ili cara. Prva povelja Pariskog univerziteta potiče iz 1200 g. Tada se univerzitet još nazivao studium generale, što je značilo »opšta« ili »univerzalna« škola. Taj je naziv upotrebljavan u tom smislu što su na univerzitetu po pravilu predavane sve osnovne nauke koje su tada postojale, a takođe i zbog toga što on nije imao lokalni karakter, već je bio otvoren za sav tadašnji zapadni svet. Univerzitet pretstavlja zborno mesto učenika iz najrazličitijih zemalja. Mnogi su studenti, u traganju za boljim nastavnicima ove ili one nauke, menjali čitav niz univerziteta. Student lutalica obična je pojava u srednjovekovnoj Evropi. Bilo je među studentima i takvih koji bi prošli samo osnovni univerzitetski kurs, pa se onda, uplašeni bezdanom premudrosti, manuli tog posla; za njih je lutanje postajalo profesija i vesela dokolica. U to doba, od XIII do XIV v., nastao je tip studenta lutalice — vaganta ili golijarda. Studenti su lutali u većim družinama i sastavljali pesme u kojima su pričali o svom životu, a često i izlagali zajedljivoj kritici kardinale, episkope i samog papu. Ti vaganti često su bili prenosioci reformacionih ideja u crkvi. Međunarodni karakter koji su u to doba dobili univerziteti izražavao se u tome što je na svakom velikom univerzitetu bilo uvek nekoliko nacija, tj. grupa zemljaka, koje su pretstavljale stalne organe univerzitetske uprave. Po tim organizacijama — zajednicama (universitas), kojima su se pridruživali i profesori, velika škola dobila je naziv koji se docnije ustalio — »univerzitet«; on je potisnuo prvobitni naziv studium generale.
442
Svojevrsnom internacionalnom karakteru univerziteta doprinelo je i to što su studenti na univerzitetima slušali predavanja na jednom te istom latinskom jeziku — međunarodnom jeziku tadašnje nauke. Čitavo univerzitetsko uređenje, onakvo kakvo se sačuvalo u Evropi do dana današnjeg, nastalo je još u prvim vekovima postojanja univerziteta. Tako, podela univerziteta na fakultete ima svoj početak u XIII v. Obično je na univerzitetu postojao pripremni fakultet, takozvani artistički (facultas artium), na kome se prelazilo sedam slobodnih veština (artes liberales), tj. trivijum i kvadrivijum. Studenti tog fakulteta, »artisti«, bili su mladići, delom još deca od 12—13 godina. Završivši artistički fakultet, studenti su mogli stupiti na ma koji stariji fakultet. Ti stariji fakulteti bili su teološki, medicinski i pravni, na kome se učilo ne samo građansko (rimsko) već i kanonsko (crkveno) pravo. U Srednjem veku počelo se i sa sistemom učenja po lekcijama, zavedenim usled nedovoljnog broja knjiga. Učenici su morali da zapisuju lekcije, pa su zatim te lekcije prorađivali na disputima. Na disputima su vođene rasprave počevši s takozvanom tezom koju bi izneo nastavnik, a koju bi zatim pretresali studenti. Pri tome je među diskutante ponekad postavljana pregrada, jer se diskusija često pretvarala u tuču. Predavanja na univerzitetu vrlo se često nisu držala u slušaonicama, tj. studenti nisu dolazili k profesorima, već su profesori išli studentima u njihove internate. Oko univerziteta je postepeno nicao čitav niz studentskih internata ili kolegija, koji su osnivani sredstvima dobrotvora ili gradova. U kolegijima su siromašni studenti dobijali stan i hranu, a zatim su tamo i nastavnici često prebacivali držanje svojih predavanja. Tako je čuvena Sorbona, centar Pariskog univerziteta, bila, strogo uzevši, internat za studente teologije. Student koji bi prešao izvestan deo kursa mogao je dati ispit za bakalarijat, tj. za prvi naučni stepen; po svršetku univerzitetskog kursa polagao je ispit za stepen licencijata i dobijao pravo da predaje (licentia docendi). Naredni stepen bio je stepen magistra, zatim najviši stepen doktora. Širenje univerziteta. Univerziteti su se brzo širili po Evropi, pri čemu su jedan od načina njihovog širenja bila preseljavanja univerziteta. Univerziteti su imali stalne sukobe s mesnom crkvenom vlašću, naročito s mesnim gradskim vlastima. Ti su sukobi uglavnom izbijali po pitanjima jurisdikcije. Vrlo se često postavljalo pitanje da li univerzitet ima pravo da sam sudi svojim studentima ili to pravo treba da pripada bilo crkvi bilo mesnom gradskom sudu. Za gradove su studenti pretstavljali izvor prihoda, ali je to bio krajnje nemiran elemenat. Sukobi između studenata i građana dovodili su do čestih okršaja, u koje su često morale da se umešaju i gradske sudije. Ponekad je dolazilo do pravih studentskih pogroma. Bilo je slučajeva kada bi univerzitet zbog konflikta u punom sastavu prešao u drugi grad, usled čega su često nicali novi univerziteti.
443
Tako je Oksfordski univerzitet u Engleskoj nastao u XIII v. zahvaljujući tome što je Pariski univerzitet štrajkovao, pa je deo profesora i studenata prešao u Englesku i osnovao univerzitet u Oksfordu. Ali, kako se nisu složili s mesnim vlastima, profesori i studenti su odatle prešli u Kembridž. Uostalom, Oksfordski univerzitet je uskoro ponovo proradio, ali je univerzitet ostao takođe i u Kembridžu. Univerziteti su nicali po svim zemljama Evrope. U Italiji, pored Bolonjskog univerziteta, proslavila se već u XI v. viša medicinska škola u Salernu. Pored Pariskog univerziteta, u Francuskoj se u XIII v. javljaju univerziteti u Monpelijeu, Tuluzi i Orleanu, u Engleskoj — Oksfordski i Kembrički univerzitet, u Španiji — univerzitet u Salamanki. U XIV v. pojavili su se univerziteti u Pragu, Krakovu i Hajdelbergu. Početkom XVI v. u Evropi je bilo preko šezdeset univerziteta. Ne treba zamišljati da su ti univerziteti bili prepuni. Na Pariskom univerzitetu, najvećem od svih, teško da je broj studenata prelazio 2.000. Najveći univerziteti bili su na glasu zbog nastave bilo koje od osnovnih disciplina. Tako je Bolonjski univerzitet bio na glasu zbog proučavanja pravnih nauka, Orlean — zbog proučavanja latinskih pisaca, Pariz — zbog svog teološkog fakulteta. Pariski univerzitet bio je teološki centar Evrope i uživao veliki ugled u teološkim pitanjima. U doba krize papstva i »velikog rascepa« katoličanstva, Pariski je univerzitet igrao vodeću ulogu u pitanjima reorganizacije crkve. Skolastika. Kakav je bio karakter te nauke koja se predavala na srednjovekovnim univerzitetima? Obično je označavaju terminom skolastika, tj. školska nauka. Treba samo imati na umu, prvo, da skolastički metod, ili skolastika, ne iscrpljuje sve karakteristike srednjovekovne nauke i, drugo, da je sam skolastički metod preživeo čitav niz etapa, i mi vrlo često o njemu sudimo po njegovim poslednjim fazama, fazama opadanja, koje su postale predmet oštre kritike humanista početkom XVI veka. Skolastički metod bio je najdoslednije primenjivan u teologiji, onoj »nauci« koja je crkvi izgledala najvažnijom i najbitnijom. U skolastičkom metodu najpre pada u oči ogromna uloga autoriteta i potpuno beznačajna uloga iskustva. Smatralo se da je čitava suma znanja već data ili u svetom pismu ili u delima takozvanih crkvenih otaca i učitelja ili, najzad, u delima nekih antičkih pisaca. Zadatak se nije svodio na to da se poveća obim znanja, već da se ona sistematizuju. Stoga je ovde izvanredno veliki značaj dobio način obrade materijala u završni sistem. U tom cilju služili su se deduktivnim metodom, metodom izvođenja ovih ili onih zaključaka iz datih postavki, ili, ako upotrebimo termin formalne logike, silogističkim metodom. Njegovu osnovu činila je formalna logika Aristotela, najvećeg autoriteta srednjovekovne filozofije. Strogo uzevši, uticaj Aristotela preovladao je krajem XII v., kada su se zapadni teolozi preko španskih Arabljana i Jevreja potpunije upoznali s njegovim delima. Skolastika je imala da prerađuje u jedan sistem sasvim heterogene elemente, koji su se samo s velikom mukom mogli spojiti u jednu celinu. Kako je bilo
444
mogućno dovesti u sklad Aristotelovu filozofiju s tradicijom hrišćanske crkve? Tu je bilo mnoštvo očiglednih protivrečnosti, koje su se mogle uključiti u jedinstven sistem samo pomoću domišljatih logičkih sofizama. A koliko je bilo unutrašnjih protivrečnosti u samom tekstu svetog pisma ili u delima crkvenih otaca, protivrečnosti koje su počele da se razotkrivaju izoštrenoj logičkoj misli, i koje je delom sabrao, na primer, Abelar u svome »Sic et non« (»Da i ne«). Sve su se te protivrečnosti morale ukloniti, izgladiti, izglačati, i u radu na tome stvorena je vanredna utančanost i dovitljivost logičkih operacija skolastičara. Spor o univerzalijama. Razume se, ta logička virtuoznost, otrgnuta s tla iskustva, obično je mlatila praznu slamu. Ali je skolastika u nizu filozofskih pitanja učinila mnogo štošta što je od vrednosti, raščistivši puteve daljem razvitku filozofske misli u Evropi. Kao primer, navešćemo pitanje univerzalija (tj. opštih pojmova), koje je toliko interesovalo i podvajalo skolastičare. To je bio naročito omiljen problem srednjovekovne filozofije, koji se svodio na sledeće: imaju li opšti pojmovi realno biće ili su oni samo prosti nazivi, koji povezuju čitav niz pojedinačnih pojava? Odgovor na to pitanje podelio je srednjovekovne skolastičare na dve glavne škole — realiste i nominaliste. Škola nominalista je smatrala da su opšti pojmovi, univerzalije, samo reči (flatus vocis), nazivi, imena — latinski nomina, odakle i naziv nominalizam. Škola realista priznavala ih je za realne stvari (realia), odakle i naziv realizam. Treba imati na umu da srednjovekovni realizam nema ničega zajedničkog s realizmom u današnjem smislu reči i da, naprotiv, pretstavlja krajnje ispoljen idealizam u platonovskom duhu. Kao što kod Platona ideje postoje nezavisno od konkretnih predmeta materijalnog sveta. koji pretstavljaju samo kopije tih ideja, isto tako i univerzalije kod srednjovekovnih realista postoje nezavisno od raznovrsnosti pojava. Škole nominalista i realista nastale su u XI i XII v. Veliki pretstavnik nominalizma bio je Roscelin, a realizma — Viljem iz Šampoa. Nekako po sredini — ali ipak bliže nominalizmu — stajao je najveći filozof XII v. Abelar, koji je bio učenik i Roscelina i Viljema iz Šampoa. Po njegovom učenju, takozvanom »konceptualizmu«, pojam realno ne postoji kao nešto opšte ni u predmetima ni izvan predmeta, ali on nije ni prosto »ime«: on postoji u saznavalačkom umu i odgovara nečem objektivnom u prirodi stvari. Ne ulazeći podrobnije u istoriju složenog pitanja o nominalizmu i realizmu, treba istaći da je ono bilo u tesnoj vezi s teološkim problemima kao što je pitanje o božanskom trojstvu. Blizak senzualizmu, nominalizam je pretstavljao opasnost za te osnovne hrišćanske dogme, i crkveni autoriteti su to jasno shvatili, — nije uzalud čak i umereni Abelarov nominalizam bio osuđen na Sanskom saboru 1141 g. Tu je veliku ulogu odigrao ogorčeni protivnik Abelara, čuveni mističar i asketa Bernard iz Klervoa. Procvat skolastike. Skolastika je doživela procvat u XIII v., kad pada delatnost njenih najvećih pretstavnika kao što su Albert Veliki i naročito njegov učenik Toma Akvinski (1225—1274 g.). Toma Akvinski nije bio novator u oblasti ideja,
445
ali se istakao darom za sistematizaciju, izuzetnim i za skolastičara, i u svome glavnom delu »Summa theologiae« dao svoje vrste enciklopediju srednjovekovnog pogleda na svet. Umereni realist u pitanju univerzalija, priznavao je dva izvora saznanja: viši — otkrovenje, i niži — razum, koji na kraju krajeva nikada ne mogu protivrečiti jedan drugome. Sem filozofskih pitanja Toma Akvinski je u svojoj enciklopediskoj »Sumi« pretresao takođe politička i ekonomska pitanja. Njegovi ekonomski pogledi odražavali su onaj momenat u razvitku gradske trgovine i gradskog zanata s kojim se susrećemo u XIII v. U skladu s pogledima koji su tada vladali u crkvi on je razvio učenje o »pravičnoj ceni« i o grešnosti procenta. Mistika. Uporedo sa skolastičkim pravcem u srednjovekovnom pogledu na svet, naročito u teologiji, razvijala se druga struja, koja je dobila naziv mistika. Mističari su polazili s gledišta da razum ne pretstavlja sredstvo za postizavanje istine. Skolastičari su apsolutno verovali u to da razum i vera ne idu u raskorak i da se svaka verska dogma može logički dokazati. Mističari su odbacivali razum smatrajući da se istina može postići samo kontemplacijom, stalnim molitvama i neprekidnom usmerenošću svojih misli bogu, usled čega čoveka obasja božanska svetlost i istina silazi na njega kao neki božji dar. Najveći pretstavnik srednjovekovne mistike bio je već pomenuti Bernard iz Klervoa. Među skolastičarima i mističarima izbijali su stalni sukobi, oni su međusobno okrivljivali jedni druge za jeres, i često je ovaj ili onaj pretstavnik skolastičkog ili mističkog učenja platio za svoje poglede time što je izlagan progonima kao jeretik. Ali, srednjovekovni pogled na svet imao je uglavnom skolastički karakter. Skolastika i pozitivno znanje. Osnovni nedostatak skolastičke filozofije — klanjanje pred autoritetima i zanemarivanje iskustva — opterećivao je one elemente pozitivnog znanja koji su negovani u srednjovekovnoj nauci i koji su u nju prodirali od XII i XIII veka zahvaljujući mnogobrojnim prevodima starogrčkih i arapskih naučnih dela na latinski jezik. O svemu je odlučivao autoritet a ne posmatranje i eksperimenat. Ti autoriteti bili su Ptolemej u astronomiji, Aristotel u fizici i nizu drugih prirodnih nauka, Hipokrat i Galen u medicini itd. Ti začeci egzaktnog znanja dobijeni iz antičkih pisaca tesno su se preplitali sa svakovrsnim pseudonaukama kao što su astrologija i alhemija, koje su držale u svojoj vlasti i velike umove još u XVII v. U XIII v., u doba najvećeg procvata skolastike, nastao je među nastavnicima Oksfordskog univerziteta, franjevcima, pravac koji je zahtevao da se čovek ne obraća na autoritete, već na neposredne oglede i posmatranje. Te ideje, koje je isticao Robert Grostet, s naročitom snagom i zanosom propagirao je njegov učenik Rodžer Bekon (1214—1294 g.). On je odlučno istupio protiv osnovnog nedostatka skolastike — klanjanja pred autoritetima — i dokazivao da nauku, znanje treba zasnivati samo na matematici i iskustvu. Ceneći mišljenja starih, govorio je Bekon, treba imati na umu da su i oni bili ljudi i da su često grešili. Sam Aristotel
446
nije znao sve na svetu, a učinio je samo ono što je u njegovo vreme bilo mogućno. Od tri izvora znanja — autoriteta, razuma i iskustva — autoritet je sam po sebi nedovoljan ako je lišen razumske osnovice, a sam razum »ne može odvojiti sofizam od pravog dokaza ako svoje navode ne može opravdati iskustvom«. Razišavši se radikalno s pogledima koji su vladali u tadašnjoj nauci i pri tome oštro šibajući život sveštenstva, Bekon je navukao na sebe progone crkve, bio je osuđen za jeres i proveo niz godina u tamnici. Bekonov zahtev da se reformiše naučna misao, koji je odjeknuo u vreme kada je »anđeoski doktor« (tako su zbog dubokoumnosti nazivali Tomu Akvinskog) bio u punom zamahu delatnosti, razume se, nije našao odjeka. XIII vek pretstavljao je vrhunac skolastičkog autoritativno-silogističkog metoda. Ali je ipak usvajanje grčko-arapske nauke dalo u XII i XIII v. potsticaj da se nauke obrađuju ne samo na univerzitetima već i van njihovog delokruga. Na primer, početkom XIII v. pokušao je italijanski trgovac Leonardo Pizanski, usvojivši arapsku aritmetiku i algebru, da samostalno izloži te nauke, Njegova je knjiga bila prvo delo iz algebre u Srednjem veku u Zapadnoj Evropi. Drugi matematičar XIII v., Jordan Nemorarije, obraćivao je pitanja geometrije i mehanike. Izvan univerzitetske nauke bili su i geografi-putnici u XII i XIII v. U drugoj polovini XIII v. mletački trgovac Marko Polo putovao je po Dalekom Istoku, proveo dvadeset dana na dvoru mongolskog hana Kubilaja i obavio, po njegovom naređenju, nekoliko putovanja u Kinu, Burmu i, možda, u Anam. U svom dnevniku on iznosi niz interesantnih zapažanja o životu, običajima i uređenju zemalja koje je video, ali on u isto vreme prima na veru i mnoštvo fantastičnih priča koje je čuo. U geografskim opisima toga vremena saopštavane su zajedno s tačnim vestima i fantastične priče o zemljama gde žive strašni poluljudi-polučudovišta. Knjige o životinjama, biljkama i mineralima pune su takvih fantastičnih opisa. Autori tih opisa nastojali su da iz čuda o kojima govore izvuku versko-moralne pouke. U XII i XIII veku bili su postignuti izvesni uspesi u medicini zahvaljujući u prvom redu radovima naučnika salernske medicinske škole. Ali, kako ti naučnici nisu poznavali anatomiju ni fiziologiju čoveka, razvitak medicine sporo je kretao napred. Nauka u XII i XIII v. još nije pokazivala ozbiljan uticaj na nivo tehničkih znanja te epohe. Naprotiv, dosta naučnih znanja izgrađivano je uzgred, uz rad na tehnici. Veći njihov deo još je bio predmet usmene tradicije, koju je jedan zanatlija kao iskustvo predavao drugome. Samo je ponešto dospevalo u rukopisnu književnost. Poznato je nekoliko rukopisnih sastava iz XII i XIII v. o pitanjima praktične hemije. Oni sadrže recepte za pravljenje .raznih materija, sastavljanje boja, hemiskog bojenja stakla, dobijanje nekih eksplozivnih smesa itd. Ta se književnost nalazila pod jakim uticajem grčko-arapske alhemije. Iz poljoprivredne tehnike u XII i XIII v. nailazi se na zapise saveta i recepata za obradu zemlje i gajenje biljki. Delo skolastičara Alberta Velikog bilo je najiscrpnije. Sude-
447
ći po tome delu, na naprednim seoskim gazdinstvima XIII v. već je shvatan značaj raznih zemljišta i đubrenja za dobijanje bolje letine, i ljudi su se trudili da izaberu najbolje vrste biljaka, primenjivali su kalemljenje voćaka itd. Kao glavna pokretačka snaga u proizvodnji i dalje je služio rad ljudi i životinja. Ali, u mlinarskom poslu sve je više ulazila u upotrebu vodena snaga (vodenica), poznata u najprostijoj formi još u vreme Karla Velikog, pa i ranije. Od XII v. u ravničarskim zemljama (kao u Holandiji i Nemačkoj) počeo se koristiti i vetar kao pokretačka snaga mlinova. Postepeno se pokretačka snaga vode i vetra počela širiti u drugim granama proizvodnje. U XIV i XV v. zapaža se znatan razvitak tehnike. Tehnika metala počinje da igra sve veću ulogu, osobito pod uticajem vojnih potreba, koje su izazvale povećanu potražnju metala. Javlja se vatreno oružje, topovi, kojih se najpre gađalo kamenim a zatim metalnim zrnima. Za pucanje je služio barut, koji je pronađen u Nemačkoj u prvoj polovini XIV veka. I teoriska misao počinje življe da radi. Na Pariskom univerzitetu, glavnoj kuli skolastičke nauke od XIII do XV v., postignuti su neki uspesi u teoriji ravnoteže i učenju o kretanju, tj. u mehanici (u predavanjima Alberta Saksonskog, Buridana i u delima vaspitanika tog univerziteta — Orezma). Jedan od pretstavnika skolastike XV veka, Nikola Kuzanski (u Nemačkoj) isticao je mišljenje da u svetu nema mirovanja i da se sve nalazi u kretanju, pored ostalog i zemlja. Ipak kod tog učenog episkopa još nije bilo jasnog zaključka o kretanju zemlje oko sunca. Najznačajnija su bila dostignuća nauke u Italiji, naprednoj zemlji tadašnje Evrope. Dakle, ne treba zamišljati srednjovekovnu nauku kao sliku potpunog zastoja. U poslednjim vekovima perioda koji izučavamo postignuti su izvesni rezultati u oblasti matematike, fizike, astronomije i sl., koji su pripremili onaj silni procvat egzaktnog znanja koji je vezan za epohu Renesansa (vidi gl. XXXIII). Ali, ti pozitivni rezultati nisu postignuti na bazi crkvenog pogleda na svet i skolastičkog metoda, koji je za njega karakterističan, već na bazi raskida s njima. Procesi protiv veštica. Ostavši »služavkom crkve«, crkvena učenost često je svojim autoritetom podržavala najčudovišnija sujeverja i nalazila za njih opravdanje i obrazloženje ako je to bilo u interesu crkve. Crkva je uvek bila i ostala neprijatelj kritičke misli i rasadnik zatucanosti i sujeverja. Za srednjovekovnog čoveka nisu postojali nepokolebivi zakoni prirode u onom smislu kako ih mi sada shvatamo. Za njega je sav svet bio pun dobrih i zlih duhova, anđela i demona, na svakom su ga koraku čekala čuda. Verom u čuda protkana su bezbrojna žitija svetih, omiljeno štivo u Srednjem veku. Ta žitija počela su se docnije sakupljati u zbornike, među kojima je naročito poznat zbornik koji je u XIII v. sastavio đenovljanski episkop Jakov Voraginski, takazvana »Zlatna legenda« (»Legenda aurea«). Za karakteristiku te strane pogleda na svet srednjovekovnog čoveka veliki interes pretstavlja knjiga nemačkog monaha Cezarija iz Gajsterbaha, koji je živeo krajem XII i u prvoj polovini XIII v., »Priče o čudima«(Dialogi miraculorum).
448
U toj knjizi Cezarije priča o mnoštvu čudesnih događaja u kojima glavnu ulogu igraju demoni. Demoni vrebaju čoveka sa svih strana trudeći se da ga uvedu u iskušenje i da mu upropaste dušu. Naročito rado love monahe. Demoni uzimaju najraznovrsnije oblike — čas običnog čoveka, čas džina, čas bilo kakve životinje: psa, mačke, miša i sl. Cezarije, na primer, priča, kako je jedan episkop opazio na šlepu jedne nakinđurene žene koja se žurila u crkvu čitavu gomilu đavolčića: »Bili su veliki kao pacovi, crni kao Abisinci i sa nasmejanim njuškama. Pljeskali su dlanovima i igrali, upravo kao ribe uhvaćene u mrežu.« U drugom slučaju, neka je žena videla ovu strašnu sliku: »Pred monasima išli su ogromni psi strašnog lika s lancima koji su jednim krajem bili vezani njima oko vrata, a drugim su bili obavijeni oko vratova monaha; tako su đavoli vodili ove poslednje u iskušenje.« Crkva se koristila sujeverjima koja su vladala, i na osnovu toga su nastali čudovišni procesi protiv veštica. U ranom Srednjem veku crkva je gledala na verovanje u veštice i čarobnjake koji šalju nevolje ljudima i u strige koje lete po vazduhu kao na ostatak paganstva i gonila je one koji su u to verovali i koji su ubijali »čarobnjake«. Zabrana da se ubijaju čarobnjaci nalazi se u kapitularijima Karla Velikog. Ali, crkva je docnije u tim sujeverjima otkrila sredstvo za učvršćenje svog autoriteta. Ovde pretstavlja prekretnicu ono zaoštravanje borbe protiv jeretika i početak crkvenog terora do koga dolazi za vreme pontifikata Inoćentija III. Albižane su optuživali za čarobnjaštvo, za veze s đavolom i gonili ih ne samo kao jeretike već i kao čarobnjake. Crkva je razradila učenje o čarobnjaštvu u čitav sistem i koristila se njime da bi držala stanovništvo u stalnom strahu, s jedne strane, od izmišljenih veštica i čarobnjaka, od kojih ljude može spasti samo crkva, a, s druge strane — od progona zbog čarobnjaštva, koji bi se lako mogli sručiti na glavu svakome ko crkvi ne bi bio po volji. Prema učenju crkve, đavo je sklapao posebne ugovore s nekim ljudima, davao im natprirodnu snagu da škode ljudima — da uništavaju useve, tamane stoku, šalju epidemije i, što je najstrašnije, da upropašćuju ljudske duše. Ti čarobnjaci i veštice noću tobože doleću na svoje pirove, gde se predaju pomamnim igrama, žderanju, razvratu, i dobijaju od đavola uputstva kako će ljudima naškoditi. Crkva je učila da su čarobnjaci i veštice sklopili zaveru s ciljem da unište čitav ljudski rod i da samo inkvizicija sa svojom torturom i lomačama može da spase čovečanstvo od opasnosti koja mu preti. Ta odvratna besmislica proglašena je za istinu, a na neverovanje u nju gledalo se kao na opasnu jeres. Nesrećne okrivljenike primoravali su torturom da priznaju sve što su inkvizitori želeli, a zatim su njihovi iskazi uzimani kao nesumnjiv dokaz da stvarno postoje ugovori s đavolom i pirovi veštica. 1487 g. izišla je u Štrasburgu jedna od najstrašnijih knjiga u istoriji čovečanstva — »Čekić veštica« (»Malleus maleficarum«), koju su napisali »učeni« nemački dominikanci Šprenger i Kremer (Institoris). Ta knjiga u kojoj je upotrebljen sav aparat skolastičke »nauke« izlaže učenje crkve o vešticama i sadrži podrobna uputstva o načinima isleđivanja i razobličavanja veštica i čarobnjaka. Crkva se uveliko služila tim oruđem objavljujući
449
da je čas jedno čas drugo područje sumnjivo zbog rasprostranjenosti veštica. Pojava inkvizitora dovodila je stanovništvo do užasa, pošto se svako mogao okriviti zbog čarobnjaštva, a tada mu nije bilo spasa: čekala ga je tortura i lomača. Umetnost. Arhitektura. I umetnost je u Srednjem veku, kao i »nauka«, bila u službi crkve i nalazila se pod isključivim uticajem verske ideologije. To se pre svega odnosi na arhitekturu, koja je sada igrala glavnu ulogu u umetnosti. Od XI do XV v. u čitavom nizu gradova Zapadne Evrope bila su podignuta prava remek dela kao što su hrišćanski hramovi, zatim gradske zgrade, osobito zgrade gradskih veća. U gradovima srednjovekovne Evrope s njihovim tesnim ulicama i nagomilanim kućama izdizale su se ogromne katedrale oko kojih su sa svih strana bile načičkane stanbene zgrade kao lastina gnezda. Ljudi naviknuti na male, mračne sobe ulazili su u veličanstvenu unutrašnjost katedrale, slušali tamo crkvene pesme koje su izvođene uz pratnju orgulja i drugih, muzičkih instrumenata. To je potresno delovalo na duševno raspoloženje. Umetnost je imala za cilj da zapanji maštu čoveka i da ga potčini uticaju crkve. Od IX do XIII v. smenila su se dva osnovna arhitektonska stila. Arhitektonska umetnost rimske epohe bila je na Zapadu u punom opadanju od VI do VIII veka. U epohi Karla Velikog počinje njen preporod i izgrađuje se takozvani romanski stil, koji se sastojao u podražavanju rimskim građevinama. Karakteristična osobina tog stila je obli, polukružni luk. Građevina u romanskom stilu je kamena zgrada sa oblim lukovima, teškim stubovima i neobično debelim zidovima, koji potsećaju na zidove utvrđenja, s malim brojem prozora. Nizak i masivan romanski hram s polumrakom koji u njemu vlada sjajno je odgovarao zadatku koji je sebi postavila crkva — da ulije narodu osećanje straha i pokornosti pred. božanstvom i njegovim pretstavnicima na zemlji — sveštenstvom. Takva romanska, crkva, sagrađena od kamena, obično je prekrivana drvenim krovom i ukrašavana dosta primitivnim, grubim i živo obojenim statuama. Krajem XII v. romanski stil počinje da se zamenjuje gotskim, koji već pretstavlja znatan korak napred. Glavna osobina gotskog stila je kopljasti luk koji leži na vrlo izduženim stubovima. Na gotskim crkvama bili su veliki prozori. Čitava građevina dobijala je mnogo vazdušastiji karakter i stremila uvis. Razume se, romanski stil nije zamenjen gotskim samo zbog unutrašnjih zakona razvitka arhitektonske umetnosti. U tom smenjivanju odrazila se i krupna prekretnica u celokupnoj socijalno-ekonomskoj strukturi. feudalnog društva (razvitak robno-novčanih odnosa, uspon gradova i sl.), koja je stvorila nove potrebe i rodila novi, složeniji pogled na svet. Gotski hram, za razliku od romanskog, ne pritiskuje čoveka svojom masivnošću i tamom, on ga odnosi u visine, uliva mu misao o nedostižnoj uzvišenosti božanstva i njegove pretstavnice — crkve. Skulpture gotskog stila takođe su raskošnije, izduženije u poređenju s niskim romanskim statuama. One su bliže životu; tu već počinje da se ispoljava ukus gra-
450
đana, koji su više od feudalaca naginjali realizmu. Čitav gotski hram ukrašen je bezbrojnim statuama. Gotski stil je vladao u Zapadnoj Evropi približno do XIV i XV v. Od tog vremena on je počeo ustupati mesto novim stilovima. Doista, bilo bi pogrešno misliti da je sva srednjovekovna kultura bila isključivo crkvena. Sem crkve postojalo je svetovno feudalno društvo, čiji se interesi nisu u celini podudarali sa interesima crkve i čiji su pogled na svet obeležavale naročite crte. Riterska kultura. U doba Krstaških ratova osetili su feudalci raznih zemalja da su članovi jednog staleža i počeli su da shvataju kako su njihovi klasni interesi zajednički. Jačala je klasna borba seljaka protiv feudalaca. Ustajali su gradovi protiv seniora. Zajednička opasnost približavala je feudalce, koji su sebe smatrali ljudima po rođenju višim, »plemenitim«, Kod njih se stvara pretstava da svi članovi feudalne klase pripadaju jednoj velikoj zajednici, »riterstvu«, i da su obavezni da jedan drugome pomažu. U doba zajedničkih poduhvata na Istoku i u Evropi stvaraju se posebna riterska shvatanja, ustanove i običaji, koji postaju obavezni za sve ritere. Od ritera se nije tražila obrazovanost. Nije ni izdaleka svaki riter umeo da čita i da piše. Budućeg ritera su od detinjstva privikavali ne na knjigu već na oružje. Dobijanje riterskog zvanja praćeno je obredom posvećenja. Taj se obred sastojao u tome što bi posvećivani kleknuo na kolena pred seniorom i prignuo glavu, a senior bi ga udario rukom po vratu ili pljoštimice mačem po leđima. Tada bi posvećeni metnuo na sebe oružje, skočio na konja ne dodirujući se uzengija i u galopu prošao nekoliko krugova obarajući kopljem strašila pričvršćena na stubove da bi dokazao kako ume da rukuje oružjem. Docnije je obred posvećivanja dobio složenije forme. Prošlo je vreme kada su riteri sedeli po svojim zamkovima i bavili se samo malim međusobnim sukobima. Sada su riteri bivali na dvorovima kraljeva i vojvoda i za vreme svojih lutanja posećivali zamkove drugih ritera. Oni su morali da kod sebe primaju goste. Zato se od ritera traži vaspitanje, lepi maniri i veština da se s ljudima učtivo ophode. Kada su postali svesni svoje klasne solidarnosti, riteri traže od članova svoje klase međusobnu pomoć i podršku. Riteri moraju da jedan drugom pomažu u nevolji, da pritiču u pomoć uvređenima i da kažnjavaju nasilnike. Menja se stav prema ženi. Ranije je feudalac bio grub prema ženama i smatrao ih bićima niže vrste. Sada su riterska pravila počela da traže naročitu pažljivost prema ženama. Riter je morao da im ukazuje svaku pomoć i zaštitu. Kod ritera nekih zemalja razvio se takođe i kult žene. Riter je sebi birao »gospođu srca svoga« i služio joj kao što vazal služi senioru. On bi za svoj štit ili koplje privezao njenu rukavicu, pojas ili maramu. Njeno je ime zazivao u bojevima i dvobojima s drugim riterima, u njenu čast upuštao se u opasne avanture. Ali, taj kult gospođe srca nije smetao riteru da se grubo ophodi prema svojoj ženi i prema ženskoj čeljadi u kući, čak i da ih bije.
451
Riterski običaji bili su obavezni samo prema ljudima svoje klase. Riteri su sebe smatrali beskrajno višim od seljaka i građana i odnosili se prema njima s prezirom. Dužnost da pomažu slabim i uvređenim nije smetala riterima da svirepo ugnjetavaju svoje seljake i pljačkaju trgovce na velikim drumovima. Spoljašnja uglađenost koju je riterska kultura stavljala na feudalce prikrivala je unutrašnju surovost. Omiljena razonoda ritera bile su ratne igre — turniri. Obično je kralj ili knez priređivao turnir u vezi s nekom svečanom prilikom. Vest o pretstojećem turniru nadaleko se širila. Na velike turnire skupljalo se mnogo ritera iz raznih zemalja. Za turnir se ograđivalo polje i naokolo podizala mesta za posmatrače. Igra se obično svodila na to što su riteri jahali jedan prema drugome i nastojali da tupim kopljem pogode protivnika u štit ili šlem kako bi ga izbili iz sedla. Držali su se i megdani pešaka s tupim mačevima. Nekada su riteri izlazili jedni protiv drugih u čitavim odredima. Ponekad se turnir završavao bitkom u kojoj je bivalo mrtvih i ranjenih. Riter koji bi se pokazao najhrabriji i najveštiji dobijao je nagradu. Riterska književnost. U riterskoj sredini stvarana je epska poezija koja je slavila podvige čuvenih ratnika. Ona je izrasla iz starih priča i predanja, ali su starinske pesme prepravljane i prilagođavane ukusu ritera. Autori većine tih spevova ostali su nepoznati. Spevove su po riterskim zamkovima pevali putujući pevači uz pratnju harfe. Najčuveniji riterski spev bila je »Pesma o Rolandu«. Taj je spev nastao u severnoj Francuskoj, na francuskom jeziku. U njemu se pričalo o pohodu Karla Velikog u Španiju i herojskoj pogibiji franačke zaštitnice pod voćstvom Rolanda u Pirenejima. Osnovicu te pesme, kao i mnogih drugih, čini istoriski događaj. No, on se javlja u vrlo izmenjenom obliku; jezik i shvatanja lica u radnji odražavaju epohu XI a ne VIII veka. »Pesma o Rolandu« potsticala je ritere na borbu s muslimanima i slavila vernost vazala svome senioru. Pesma je uzdizala vojničku hrabrost, snagu i plemenitost ritera. »Pesma o Rolandu« proširila se u raznim preradama po svim zemljama Evrope. Drugi, docniji spevovi opisivali su međusobne ratove feudalaca, podvige ritera u doba Krstaških ratova. U Španiji je u XII v. nastao »Spev o Sidu«, koji je opisivao borbu Španaca sa Arabljanima. U Nemačkoj je bio omiljen spev »Pesma o Nibelunzima«, zapisan oko 1200 g. Njegova sadržina je mit. Heroj »Pesme o Nibelunzima« Sigfrid ubija strašnog zmaja i kupa se u njegovoj krvi. Od toga njegovo telo postaje nepovredivo za neprijateljske udarce. Ali, za vreme kupanja u zmajevoj krvi zalepio se na Sigfridovim leđima list koji je pao s drveta, i to je bilo jedino mesto gde se mogao zadati smrtonosni udarac. Sigfridovi neprijatelji lukavstvom doznaju njegovu tajnu i izdajnički ga ubijaju u lovu. Sigfridova žena Krimhilda strahovito sveti muževljevu smrt. Radnja se dešava u epohi seobe naroda. Tu se javljaju burgundski kraljevi, Teodorih, Huni, Atila. No u samoj suštini ta pesma slika život ritera u XII v.
452
Veliku popularnost uživale su pesme o Aleksandru Makedonskom. U njima nije bilo ničeg istoriskog. Aleksandar se prikazuje kao feudalni senior, okružen svojim vazalima. On doživljava neobične avanture, bori se s fantastičnim čudovištima. Od XII v. javljaju se riterski romani. Od njih su bili najčuveniji romani o britanskom kralju Arturu i njegovim riterima koji su se skupljali za okruglim stolom. Glavna tema riterskih romana je služba gospođi srca, radi koje su se riteri izlagali raznim opasnostima i prolazili kroz sve moguće avanture. Riterski su se romani mnogo koristili starinskim mitskim motivima. U njima se pojavljuju čarobnjaci, džinovi, začarani zamkovi i vrtovi, nevidljive kape. Treba istaći lirsku poeziju riterstva, koja je dostigla naročiti procvat na jugu Francuske, u takozvanoj poeziji trubadura (oni su se u Nemačkoj zvali minezengeri — pevači ljubavi, a na severu Francuske — truveri), kojoj je glavna sadržina bila ljubav i služba gospođi srpa. Pored ljubavne lirike, razvila se na jugu Francuske naročita književna forma, sirvent — satiričnih i podrugljivih pesama. Najveći pretstavnik tog roda poezije bio je Bertran de Born. Čitava ta bujna književnost u južnoj Francuskoj našla je svoje podražavaoce u severnoj Francuskoj, Nemačkoj i Engleskoj. U to se vreme razvijala i narodna poezija, o kojoj, međutim, ne znamo mnogo. Zapisano je relativno malo narodnih pesama, predanja, legendi itd. Ono šta nam se sačuvalo zapisano odnosi se uglavnom na docnije vreme. Na osnovu toga mi možemo suditi da su se u narodu pevale ne samo starinske priče i pesme, već da su se često čuli potsmesi i odjekivalo negodovanje na račun ugnjetača — ritera i sveštenstva. Gradska kultura. U građanskoj sredini razvijala se od XII i XIII v. naročita kultura, koja nije ličila na ritersku. Građani su bili racionalni ljudi s trezvenim i podrugljivim umom. U gradskoj sredini naročito se razvila satira. U manjim pričama u stihu (one su se kod Francuza zvale fablio, a kod Nemaca švenke) na duhovit je način slikan raspustan život sveštenstva, njegova glupost i gramžljivost. Građani su mnogo voleli basne o životinjama, gde je u obliku vuka prikazivan riter, u obliku magarca — pop, u obliku lisice — lukavi i okretni građanin. U raznim smešnim i zabavnim doživljajima lisica je trijumfovala nad svima. U Francuskoj su te priče bile sakupljene u »Romanu o lisici«, čiju glavnu sadržinu čini duga borba između vuka i lisice, koja se završava punim trijumfom poslednje. U gradskoj sredini nastalo je pozorište. Ono se razvilo iz misterija, tj. scena u kojima su prikazivane hrišćanske legende. Takve su scene igrali građani o velikim praznicima. Lica radnje pretstavljala su Hrista, svece, anđele i đavole. I tu je važno mesto dato satiri. Radnja je bila pretrpana šalama, đavo je igrao komičnu ulogu. Pretstave misterija često su se završavale smešnim scenama — farsama, u kojima su ismevani riteri i sveštenstvo. Između Božića i Velikog posta priređivani su veseli karnevali, šaljive povorke pod maskama, u kojima su se često ismevali
453
popovi. U gradskoj sredini zametale su se i jačale nove verske struje usmerene protiv katoličke crkve. Tako je gradska kultura počela da se suprotstavlja crkveno-feudalnoj, ali je ta opozicija tada još bila samo u začetku. Odlučnije i oštrije se suprotstavio i skolastičkoj nauci i crkveno-feudalnom pogledu na svet široki duhovni pokret humanizma, koji je nikao u Italiji u XIV v. i udario temelje novoj buržoaskoj kulturi (vidi gl. XXXIII). Dante. Na pragu nove buržoaske kulture stoji jedan od najveličanstvenijih pesnika svih vremena — Firentinac Dante Aligijeri (1265—1321 g.). Kako kaže Engels, »sumrak feudalnog Srednjeg veka i osvit savremene kapitalističke ere obeležava jedna kolosalna figura. To je — Italijan Dante, poslednji pesnik Srednjeg veka i u isto vreme prvi pesnik novog vremena«. Dante je živeo u epohi žestoke borbe klasa i stranaka u Firenci. On je aktivno učestovao u političkom životu svoga grada, u više mahova ratovao za njega, vršio društvene funkcije. Kao pristalica stranke »belih«, gvelfa, bio je prognan iz Firence posle pobede »crnih« 1302 g. (vidi gl. XXV). U izgnanstvu su se konačno formirali njegovi politički pogledi. Kao i svi najbolji ljudi Italije, on je video spasenje svoje razdorima rastrzavane otadžbine u političkom ujedinjenju. Ali, njemu se to ujedinjenje ocrtavalo kao uspostavljanje jedinstvene monarhije. On usvaja gibelinsku ideju »jedinstvenog Rimskog carstva« i polaže nadu u nemačkog cara Henriha VII. Ali, Sveto Rimsko carstvo nije nikada ništa donosilo Italiji sem pljačke i pustošenja, a u to vreme ono je već uspelo da izgubi svaki izgled na uspeh. Pokušaj Henriha VII završio se propašću, pa su se srušile Danteove nade. Politički pogledi Dantea našli su odraza u njegovom traktatu »De monarchia«. Ogromnu ulogu u stvaranju Dantea igrala je njegova ljubav prema rano preminuloj Beatriči Portinari. U vreme izgnanstva Dante je napisao u čast Beatriče čitavu seriju stihova, među koje su ubačeni komentari. Ta knjiga, posvećena Beatriči, nosi naziv »Vita nuova« (»Novi život«). Najveličanstvenije Danteovo delo pretstavlja njegova čuvena »Božanstvena komedija«, napisana u progonstvu, tj. posle 1302 g. Danteovo delo nema nikakve veze s komedijom u našem smislu reči, Ono se naziva komedijom zato što se tu prikazuju lica najrazličitijih zvanja i staleža, kao i zato što je svršetak tog dela srećan. Što se tiče reči »božanstvena«, taj naziv nije dao delu sam Dante već njegovi vatreni poklonici i poštovaoci njegovog talenta. »Božanstvena komedija« sastoji se iz tri dela: »Pakla«, »Čistilišta« i »Raja«, a svaki od tih delova deli se u jednak broj pevanja (33). Svako se pevanje sastoji od stihova grupisanih u strofe od tri stiha, tercine. U onom delu speva koji nosi naziv »Pakao« prikazano je devet krukova; u »Čistilištu« — devet stepenica tog čistilišta i, najzad, kad pesnik prelazi u »Raj«, tamo se nailazi na devet nebesa, ako se ne uzme u obzir empirej.
454
Svuda se ponavljaju cifre 3 i 9, i to nije slučajno; to je posledica simbolike kojom je skroz prožet čitav Danteov spev. Danteov spev pretstavlja najveličanstveniji spomenik Srednjeg veka: on se može nazvati kvintescencijom srednjovekovnog mišljenja i srednjovekovne kulture. Tu je sažeto i u pesničkoj formi dat čitav zbir znanja i pretstava srednjovekovnog čoveka. Danteovo delo u celini je alegorično, simbolično. Sve o čemu se tu govori treba razumeti kao simbol. Sadržina »Božanstvene komedije« je ova: pod voćstvom Vergilija, koji je u Srednjem veku bio jedan od najpoštovanijih pesnika antike, Dante izlazi iz mračne šume, koja pretstavlja ljudske strasti, i ulazi u pakao, gde se upoznaje s grešnicima svake vrste i njihovim mukama. Danteov pakao pretstavlja ždrelo, krater vulkana koji se spušta sa sve užim krugovima prema dnu tog ždrela, gde sedi sam poglavar pakla — čudovišni Lucifer. Svaki krug pakla ima posebnu kategoriju grešnika i posebne muke. U prvom krugu (limbu), koji pretstavlja svojevrsno predvorje pakla, gde u suštini još nema nikakvih muka, Dante je smestio antičke pesnike, filozofe i naučnike — Homera, Ovidija, Horacija, Lukana, Sokrata, Platona, Aristotela, arapske filozofe — Avicenu i Averoesa, razne antičke kraljeve i heroje, koje ne može da smesti u raj ili čistilište, pošto nisu bili hrišćani. U drugom krugu podnose muke strasni ljubavnici. Ovde je najuzbudljivija epizoda Danteov razgovor s Paolom i Frančeskom da Rimini — razgovor čuven u svetskoj književnosti, jedno od najlepših mesta u celom spevu. Tu se nalaze i poznata ženska lica iz antičke književnosti, kao Jelena i Didona. U sledećim krugovima muče se proždrljivci, tvrdice, još dalje zelenaši itd. Sve te muke pretstavljene su vanredno realistički, sa ogromnim dramskim talentom i izazivaju doista potresan utisak. U devetoj jaruzi osmog kruga, gde se muče sejači razdora smešta Dante Muhameda i kaže da je tu već pripremljeno mesto za Dolčina, po čemu se može videti klasna obojenost Danteovog dela. Najzad, poslednji krug određen je za izdajnike, koji su, po mišljenju Dantea, najstrašniji prestupnici. Tu, u čeljusti satane, on međe Judu Iskariota, koji je izdao Hrista, a isto tako Bruta i Kasija, ubice Cezara, osnivača rimske monarhije. Odatle Dante kroz najniži kraj ždrela izlazi na suprotnu stranu zemlje i dospeva u čistilište. Kao god što pakao pretstavlja krater vulkana koji se sužava prema dnu, čistilište pretstavlja brdo koje se sužava prema vrhu. Stepenice tog brda dižu se spiralno i njima Dante stiže do vrha. On se upoznaje s raznim slikama čistilišta koje su od manjeg interesa nego slike pakla. Tu ga napušta Vergilije, koji kao pagan ne može biti pušten u raj, i Dante iz čistilišta dospeva pravo na nebesa. Propušta ga apostol Petar, koji čuva rajska vrata. Tu mu izlazi u susret Beatriče. U »Raju« Dante prikazuje razne planete, gde pravednici uživaju večno blaženstvo.
455
Spev se završava trijumfom Beatriče, koja simbolizuje religiju, tj. završava se u čisto crkvenom duhu. U svom delu Dante je odrazio njemu savremenu političku borbu. U trećoj jaruzi osmog kruga pakla, gde se muče »simonisti«, on smešta i neke pape. Naročito je pretstavljen papa Nikola III — bačen u ognjenu jamu. Papa očekuje da dođe njegov zamenik, Bonifacije VIII (koji je tada još bio živ), koji će zauzeti njegovo mesto. Tako se Dante sa svojim; političkim protivnicima razračunavao vrlo energično, ma da u pesničkom delu, uz pomoć svoje pesničke fantazije. »Božanstvena komedija« napisana je na italijanskom jeziku (toskanskim narečjem). Dante je tvorac italijanskog književnog jezika. Pretstavljajući sintezu crkvenog pogleda na svet, »Božanstvena komedija« je u isto vreme bila protest protiv skučenosti crkvenog morala. Dante veliča slobodu osećanja, ljubopitljivost duha, težnju k saznanju sveta. Iako još stoji na tlu crkvenih ideja, Dante ipak naporedo s hrišćanskim svetom stavlja antički svet kao nešto što je iste vrednosti. U »Božanstvenoj komediji«, česte su analogije između hrišćanstva i antike. Danteov vodič je Vergilije, koga su uostalom i ranije smatrali gotovo za sveca zato što je u jednoj od svojih ekloga tobože pretskazao Hristovo rođenje. Veliki ljudi antike nisu u zagrobnom svetu kako ga je on pretstavio podvrgnuti mukama, iako nisu bili hrišćani. Čuvar pakla je mitski Minos. Još je neočekivanije što se kao čuvar hrišćanskog čistilišta sreta pagan i samoubica (tj. veliki grešnik, po hrišćanskim shvatanjima) — Katom Utički. Ti novi motivi — zahtev novog, šireg morala i kult antike — mnogo gromkije zvuče u delima velikog Danteovog naslednika koji su otvorili eru italijanskog Preporoda.
456
GLAVA XXXIII
RANI PREPOROD U ITALIJI OD XIV DO XV VEKA Suština Renesansa i preduslovi za njegovu pojavu. Videli smo kako se s razvitkom buržoazije po evropskim gradovima zameće buržoaska kultura, koja počinje najpre bojažljivo, a zatim sve odlučnije da se suprotstavlja feudalnoj kulturi. U Italiji, gde je ranije no u ostalim zemljama Evrope došlo do procvata gradova, poleta njihovog ekonomskog života i brzog gomilanja bogatstva u rukama buržoazije, gradska kultura postiže naročiti uspon i od XIV v. se javlja kao široki kulturni pokret, koji je dobio naziv; Renesans ili Preporod. Taj je pokret doveo do prevrata u svim oblastima duhovne kulture, u književnosti, umetnosti, filozofiji, nauci i do znatnih promena u čitavom pogledu na svet. Delatnici Renesansa, nosioci i tvorci nove buržoaske kulture v novog pogleda na svet, poznati su pod imenom humanisti, po reči humanus — ljudski, pošto su oni svetovnu nauku, nauku koja je orijentisana prema čoveku (studia humana), suprotstavljali feudalnoj skolastičkoj nauci, »božanskoj« nauci — teologiji (studia divina). Otuda pojam humanizma, kojim je okarakterisana struja u oblasti književnosti i nauke iz perioda Renesansa i koji se ne sme mešati s našom današnjom, širom pretstavom o humanizmu. U istoriji italijanskog Renesansa mogu se utvrditi dve etape: rani Renesans, koji zahvata period od XIV do XV v., period uspona kulture, kada je ona dostigla puni procvat, i pozni Renesans XVI v., kad već počinje opadanje s dostignute visine. Istorija Renesansa pruža živ primer kako se razvitak viših sfera, sfera nadgradnje, vremenski ne podudara potpuno sa ekonomskim i društvenim razvitkom, ma da ga ovaj potpuno uslovljava. Veći gradovi-republike u Italiji dostigli su još u XIII v. ekonomski razvitak, a uspon nove kulture, kulture Renesansa, počinje
457
od XIV v., dok XIII v. još u osnovi protiče pod zastavom ideja i pogleda na svet feudalnog društva. S druge strane, ma da kraj XV i naročito XVI v. obeležavaju ekonomsko i političko opadanje Italije, ipak njena kultura upravo tada dostiže svoj najveći sjaj, na primer, u stvaralaštvu genija kao što su Leonardo da Vinči, Mikelanđelo i drugi. Tako kultura koja je dostigla visok nivo dobija izvesnu snagu inercije i još neko vreme nastavlja da se razvija, ma da uslovi koji su rodili tu visoku kulturu već počinju da nestaju. Neophodno je da se najpre objasne opšte crte nove kulture i suština njene suprotnosti kulturi feudalizma. Racionalizam i princip računa u oblasti buržoaske ekonomike i kulture. Tipičnu feudalnu privredu Srednjeg veka karakterišu otsustvo plana i neracionalnost. Feudalac organizuje svoje gazdinstvo isključivo u potrošačke svrhe. U takvoj se privredi, po pravilu, ne primenjuje princip računa; nezavisno od profitne stope koja postoji u datoj epohi, pojedino feudalno gazdinstvo funkcionisaće samo ako je u stanju da zadovolji potrebe feudalaca. Isto to, razume se, važi i za gazdinstvo esnafskog zanatlije u Srednjem veku. Naprotiv, veće građansko gazdinstvo u gradu, na primer, gazdinstvo italijanskog trgovca, bankara, industrijalca XIV i XV v., postavljeno je na sasvim druge osnove. Pred njega se ne postavljaju zadaci potrošnje već izvlačenje maksimalnog profita. Pošto se u njemu sve radi u skladu s tim ciljem, možemo reći da se ono vodi racionalno: ono funkcioniše zasnivajući se potpuno na principu računa. Taj princip postaje karakterističan i za novu kulturu i novi pogled na svet. Tako, na primer, u oblasti nauke naročit značaj dobija matematika. Istaknuti pretstavnici umetnosti Renesansa — Leonardo da Vinči, Leon-Batista Alberti — istovremeno su i naučnici koji se uveliko služe matematičkim proračunima. Naročito je karakterističan drukčiji odnos prema vremenu. U feudalnom društvu vreme se ne ceni i često se nekorisno troši. Nasuprot tome, Leon-Batista Alberti već formuliše tezu: »Ko je gospodar novca i vremena, taj je gospodar svih stvari«. Nije slučajnost što se u XIV v. po gradovima Italije javljaju na tornjevima časovnici sa zvonom, koji, otkucavajući svaki sat, potsećaju da je potrebno računati s vremenom, da je vreme — novac. Taj novi stav prema vremenu ogleda se, među ostalim, u rokovima podizanja zgrada: ti se rokovi jako skraćuju. Kakvu srednjovekovnu katedralu gradile su više vekova mnoge generacije radnika i arhitekata; zgrade Renesansa dižu se za nekoliko godina, i to po određenom planu, s primenom metoda prethodnog projektovanja i proračuna. Živ primer primene matematičkog računa u arhitekturi pretstavlja podizanje kupole nad katedralom u Firenci. Istaknuti arhitekt Bruneleski mogao je da samo pomoću preciznog proračuna reši zadatak koji je pred njega bio postavljen — da podigne kupolu, koja, bez obzira na svoju težinu i razmere, ne bi poljuljala zidove katedrale.
458
Princip proračuna dolazi isto tako jasno do izraza i u slikarstvu. Majstori XII i XIII v. nisu imali nikakve pretstave o perspektivi. Razmeri figura i predmeta koji su prikazivani na njihovim slikama nisu određivani stepenom njihove udaljenosti od srednjeg plana već potpuno drugim principima. Kralj ili svetac na takvoj slici uvek su veći od »običnog« čoveka; čovek je uvek veći od kuće itd. To se objašnjava time što se princip jerarhiskog uređenja društva, svojstven feudalnom svetu, prenosi i u oblast umetničkog stvaranja. Naprotiv, u delima umetnika XIV i XV v. već se javlja linearna perspektiva, koja zahteva određeni matematički proračun. Promene u stavu prema prirodi i svetovna načela nove kulture. Prema tome, proračun slavi pobedu ne samo u oblasti privrede već i u sferi umetnosti. Vezu između privrede i kulture pokazuje, dalje, i onaj značaj koji se sada pridaje prirodi. Feudalni svet, koji se pokorno potčinjavao stihiji prirode, po pravilu, nije ni cenio ni voleo prirodu. Crkva je učila da je zemlja — »dolina plača i stradanja«, a čovek na zemlji — »prolazni putnik«, »svetiljka postavljena na vetar«. Čovečje telo, ma da zvanično nije proglašavano, kao kod katara, »đavolskom posudom«, ipak je smatrano za nešto grešno, nešto što ni u kome slučaju ne zaslužuje pažnju, Na sve pojave koje se dešavaju u prirodi (oluje, poplave, suše itd.) i u ljudskom telu (bolest, smrt) gledalo se kao na rezultat božjeg mešanja, izraz njegove volje, kaznu za grehe. Italijanski građanin XIV i XV v., vodeći racionalno svoje gazdinstvo, teži da i prirodu racionalno shvati. Princip računa ne dozvoljava mešanje neke sile spolja, koja remeti sve karte; trgovac i industrijalac su zainteresovani da saznaju prirodu i čoveka, da iz tog saznanja izvuku koristi, da omoguće predviđanje. Shvatanje prirode postaje, na taj način, potpuno svetovno; ono se oslobađa ranije primese »božanskog«, religiskog. U oblasti vidljivog sveta nema više mesta za boga i na njega počinje da se gleda kao na sistem pojava i stvari koje se međusobno nalaze u određenoj uzročnoj povezanosti. Kasnije, u XVI i XVII v. pobeda svetovnog pogleda na svet dovodi u nauci do nastanka sistema Galileja, Đordana Bruna, gde se bogu ostavlja ili drugostepeno ili nikakvo mesto. Tako se pripremaju uspesi prirodnih nauka koji bi bili nemogući bez oslobođenja čoveka od uticaja religije koja pritiskuje i otupljuje um. Interes za čovečje telo u nauci i umetnosti. Već u XV i XVI v. može se naročito zapaziti interes za proučavanje čovečjeg tela, njegove strukture. To se pre svega ogleda u rađanju anatomije kao nauke, ali ujedno i u velikom uticaju koji ona vrši na slikarstvo i vajarstvo. Realističko prikazivanje čovečjeg tela, često nagog, postaje jedno od obeležja nove umetnosti. Početkom XV v. Mazačo, a krajem veka Sandro Botičeli s genijalnom vernošću pretstavljaju nago čovečje telo. Docnije su poznavaoci čovečjeg tela bili Leonardo da Vinči i Mikelanđelo, koji su u svom stvaralaštvu postigli vanredne rezultate zahvaljujući brižljivom proučavanju anatomije. Naporedo s čovečjim te-
459
lom i u tesnoj vezi s njim nova se svetlost baca u umetnosti Renesansa i na prirodu koja okružava čoveka. Crkvenom slikarstvu feudalnog društva priroda je sasvim nepoznata. Likovi »svetaca«» daju se obično na zlatnoj podlozi. Veliki umetnik XIII v. Đoto pokušava, doduše, da na svojim slikama pretstavi u pozadini prirodu, ali njegova brda liče na kamičke, a njegovo drveće, polja i livade slabo odgovaraju stvarnosti. U XIV i XV v. već se rađa umetnost realističkog pejsaža, koja stoji u vezi s razvitkom linearne a zatim i prostorne perspektive. Interes za čovečje doživljaje. Razvitak individualizma. Zajedno s tim menja se i odnos prema čovekovoj ličnosti s njenim osećanjima i doživljajima. U centru pažnje umetnika, vajara i pesnika nalazi se čovek i njegov duševni život. U likovnoj umetnosti to dolazi do izraza pre svega u razvitku portretnog slikarstva, gotovo nepoznatog feudalnoj umetnosti. Postizavanje portretne sličnosti postaje i zadatak skulpture. Veliki majstor XV v. Donatelo stvara prvi spomenik na konju — statuu kondotijera Gatamelate, tj. prvi vajarski spomenik individualnom »heroju«. U isto vreme se stvara i u delima Leonarda da Vinči dostiže veliko savršenstvo majstorstvo psihološkog portreta, tj. sposobnost da se crtama i izrazom pretstavljenog lica pokaže njegov unutrašnji duševni život, kako je to, na primer, učinjeno u čuvenoj Mona Lizi (Đokondi). Podjednako jasno i, možda, još ranije nego u likovnoj umetnosti susreće se nov odnos prema prirodi i čoveku u umetničkoj književnosti. »,Već kod prvih humanista — Petrarke i Bokača — čovek i njegovo uzajamno delovanje s prirodom pretstavljaju centralni moment stvaralaštva. Petrarka se naročito penje na brdo da bi uživao u vidiku koji se tamo otvara — a to je sasvim neobično za čoveka feudalnog pogleda na svet. Ličnost samog pesnika, njegovi duševni doživljaji postaju glavna sadržina književnih dela. Odnos humanista prema feudalnom društvu i njegovoj organizaciji. Najzad, ova već izložena prekretnica odrazila se i u novom sistemu vaspitanja koji su obradili humanisti-pedagozi, od kojih je najistaknutiji bio Vitorino da Feltre. Novo vaspitanje postaje čisto svetovno, njegov je osnovni cilj bio harmonički razvitak ličnosti u skladu sa idealom starih — »zdrav duh u zdravu telu«. Stoga se u humanističkoj školi ne obraća ništa manje pažnje fizičkom vaspitanju, sportu i igrama, nego intelektualnom. Sve te pojave u književnosti, umetnosti, nauci i školi mogu se definisati kao trijumf individualizma. Nasuprot staleškoj i korporativnoj sputanosti feudalnog čoveka, novi pogled na svet ističe vrednost same ličnosti i njenu slobodu od srednjovekovnih okova. Ali, sloboda ličnosti za humaniste u epohi Renesansa pretstavlja slobodu buržoaske ličnosti, ili i još uže, slobodu ličnosti koja pripada tankom sloju vladajuće klase. U vezi s tim je karakteristično da je i humanistička škola bila nedemokratska, zatvorena i da je uglavnom služila pretstavnicima vrhova vladajuće klase. Individualizam humanista pre svega se javlja i otada ostaje nerazdvojno svojstvo buržoaskog pogleda na svet.
460
To je sasvim prirodno pošto su italijanski humanisti bili ne samo ideolozi nove, buržoaske klase koja se uzdizala —- oni su većinom i sami proizilazili iz te klase ili od nje materijalno zavisili. Bokačo je bio sin trgovca i živeo od kapitala koji mu je otac ostavio. Leonardo Bruni, Nikoli, Poćo i mnogi drugi bili su u službi firentinske republike, gde je u XIV i XV v. vladala bogata buržoazija, »ugojeni narod«. Nije čudo što su humanisti svojim stvaralaštvom »i izgrađivanjem nove, buržoaske kulture ne samo uzdrmavali stari feudalni pogled na svet, već često s njim vodili i otvorenu borbu, Tako su, na primer, istupali protiv principa jerarhije i staleža koji su vladali u feudalnom društvu. Firentinski humanist Pođo piše rad »O plemstvu« (»De nobilitate«). Tu on provodi misao da se plemstvo i slava ne stiču rođenjem već ličnim zaslugama i znanjem. Pođo ismeva omiljena zanimanja feudalaca, kao što je lov, koji on naziva »zverskom zabavom« nedostojnom čoveka. On dokazuje kako čovek ne treba da sebe smatra plemenitim zato što ima za sobom dugi niz predaka koji su se bavili svakovrsnim razbojničkim podvizima i zabavama. Intelektualni interesi i zanimanja — to je, po njegovom mišljenju dostojno čoveka i to mu donosi pravo plemstvo. Ali, istupajući protiv feudalne aristokratije, humanisti teže da je zamene aristokratijom intelekta, obrazovanosti i aristokratijom kese. Mnogi humanisti u svojim delima često pokazuju prezir prema narodnoj masi, koju oni nazivaju »svetinom« (vulgus). To se pre svega pokazuje u tome što oni obično pišu na masi nerazumljivom latinskom jeziku, i oni to čine svesno da bi ih razumeo samo »izabrani«, obrazovani gornji sloj buržoazije, a ne čitava masa. To pokazuje stav humanista prema pokretu kakav je bio ustanak čompa u Firenci. Istaknuti humanisti Kolučo Salutati i Leonardo Bruni videli su u tom pokretu samo besmislenu pobunu svetine. U XVI v. Palmijeri i Gvičardini direktno su govorili da narod nije sposoban da pravilno oceni političke pojave, da je masa u oblasti politike »tako daleko od istine kao što je Španija daleko od Amerike«. Renesans i antička kultura. U stvaralaštvu humanista odigrao je ogromnu ulogu uticaj antičke kulture. Ta se uloga obično i preuveličava; ističe se da su humanisti u svemu podražavali antičkim primerima. Oni su se, stvarno, oduševljavali proučavanjem latinskog i grčkog jezika, svuda su tražili i marljivo prepisivali dela antičkih pisaca, koje su oni smatrali za uzorne, često im podražavali, naročito u pogledu forme. Oni su se oduševljavali i arheologijom težeći da izvuku na svetlost dana pokopana dela antičke umetnosti — statue, delove zgrada — i brižljivo ih opisivali. Na osnovu toga mnogi su istoričari, na primer Fojgt, bukvalno shvatili Preporod kao »preporod klasične starine«. Takva pretstava je neprecizna pa čak i netačna. Ma da su humanisti s velikim interesovanjem proučavali antičke filozofe i pisce i smatrali se njihovim podražavaocima, ma da su se umetnici Renesansa nadahnjivali delima antike, ipak se u tome ne izražava ni obično podražavanje ni težnja da se potpuno iskoristi antič-
461
ka kultura njenim prenošenjem na savremenost. Ustvari, oduševljavanje antikom krilo je u sebi težnju da se autoritetom antičkih pisaca osveštaju novi pogledi, buržoaska ideologija i kultura. Delatelji Renesansa u svim oblastima stvaralaštva kojima su se ba*vili umeli su da kažu novu reč, da učine korak napred i u poređenju sa starima. Sve osobine ranog Renesansa koje su gore istaknute i niz drugih, manje važnih, razotkrivaju se kad se upoznamo s pojedinim pretstavnicima nove buržoaske kulture. Petrarka. Frančeska Petrarku (1304—1374 g.) obično smatraju po vremenu prvim humanistom. On je bio formalno službenik crkve, živeo je dugo vremena na papskom dvoru u Avinjonu, materijalno je zavisio delimično od katoličke crkve. Ali, čitavo je njegovo stvaralaštvo skroz prožeto svetovnim motivima, Doduše, u radovima posvećenim raznim apstraktnim problemima, u takozvanim filozofskim traktatima o temama »O preziranju sveta«, »O isposničkom životu«, »O spokojstvu monaha« Petrarka je još pod uticajem nekih ideja crkveno-feudalnog društva. Ali u pesničkim delima, napisanim na italijanskom jeziku, on se potpuno otrže od tih shvatanja. Zbirke, njegovih stihova, kancona i soneta i po formi i po sadržini pretstavljaju nešto sasvim novo. U svojim blistavim stihovima, u kojima italijanski jezik već dobija gotovo završnu formu, Petrarka opeva predmet svoje ljubavi — Lauru, ali sasvim drukčije no što je Dante opevao Beatriče. Beatriče se javlja kao neko bestelesno, anđelima slično biće, nekada i kao apstrakcija, kao simbol hrišćanstva; Laura je za Petrarku biće od mesa i krvi, prema kome pesnik gaji osećanja potpuno zemaljske ljubavi. Petrarka je bio prvi pesnik koji poklanja vrlo mnogo pažnje svojim unutrašnjim doživljajima. On proučava svako pa i najsitnije osećanje svoje duše, posmatra ga kao kroz lupu i izražava u zvonkim stihovima. Preovlađivanje intimne lirike u njegovim stihovima svedoči da novi čovek poklanja pažnju ličnosti, u prvom redu svojoj sopstvenoj ličnosti, tj. da je u njegovom stvaralaštvu odlučujuću pobedu odneo krajnji individualizam. U vezi s tim stoji i neutoljiva žeđ za slavom, koja je karakteristična ne samo za Petrarku, već je svojstvena svim delateljima Renesansa. Emancipacija ličnosti od okova kojima ju je sputala staleško-jerarhiska organizacija srednjovekovnog društva ističe na prvvo mesto pitanje o besmrtnosti ličnosti, o održanju njenog imena kroz vekove. Petrarka je bio pod uticajem i te tendencije Renesansa. Svaki njegov korak, svaki stvaralački akt, sva njegova dela prožeta su težnjom da zasluži večnu slavu. Naročito živo razotkrivaju tu težnju njegova mnogobrojna pisma, koja su samo formalno namenjena određenom licu, a faktički su široko cirkulisala među humanistima i njihovim bogatim zaštitnicima, Petrarka je bio u dubokoj zabludi u pogledu izvora svoje slave. On je smatrao da ju je stekao svojim eklogama i opširnim spevom »Afrika«, koja pretstavlja podržavanje Vergilijeve »Enejide«. Ali se ta dela, koja su napisana na latinskom jeziku i koja su kod savremenika izazvala zanosno oduševljenje, sada uopšte ne čitaju,
462
ma da su upravo ona bila razlog što je Petrarka na Kapitolu u Rimu bio krunisan pesničkim lavorovim vencem, Petrarka nije ušao u red korifeja svetske književnosti kao autor »Afrike« već kao autor kancona i soneta na italijanskom jeziku. Odnos Petrarke prema antičkoj književnosti. Petrarka se, kao i svi humanisti, oduševljavao antičkim piscima. Njemu je pošlo za rukom da pronađe neka ranije nepoznata dela istaknutih pisaca antike — Kvintilijana i Cicerona. On je svojeručno izvršio mnogobrojne prepise drugih antičkih pisaca ili je dao prepisivačima da ih izvrše. On je među prvima shvatio da je rimskoj književnosti izvor grčka književnost i zainteresovao se za velika dela antičke Grčke. Ali Petrarka nije uspeo da savlada grčki jezik, pa je pisao kako je nabavio najzad Homera koga miluje i gladi, ali, dodaje sa ogorčenjem: »Homer pored mene ostaje nem, i ja ležim gluv pored njega«. I pored toga, već i njegov entuzijazam odigrao je veliku ulogu u razvitku interesa za starogrčku književnost. Vizantiski pisci, kardinal Visarion, Gemist Pleton, Hrisolor, kada su se u doba propasti Vizantije preselili u Italiju, mnogo su učinili za razvitak poznavanja grčkog jezika. Zahvaljujući njihovoj delatnosti, drugo pokolenje humanista posle Petrarke već je potpuno savladalo taj jezik, i među naučnicima tog pokolenja mnogi su po specijalnosti bili jelinisti. Bokačo. Mlađi savremenik i učenik Petrarke bio je drugi čuveni humanist Đovani Bokačo (131-3—1375 g.). Slično Petrarki, on je smatrao da će glavni osnov njegove slave činiti mnogobrojni učeni traktati na latinskom jeziku (»Genealogija bogova«, »Život čuvenih žena« i sl.), u kojima je uz sjajan stil pokazao duboko poznavanje stare latinske književnosti. Ipak njegovo najvažnije delo koje ga je uvelo u red velikih pisaca, nisu ti traktati već zbirka zanimljivih priča iz svakidašnjeg života ili novela — »Dekameron«. U tim novelama napisanim ponekad s vrlo frivolnom sadržinom na izvestan se način ogledaju uspomene na onaj raspustan život koji je Bokačo neko vreme provodio na dvoru napuljskog kralja. Neprolazna književna vrednost tog dela sastoji se u tome što je ovde umetnost kratke umetničke priče uzdignuta na veliku visinu. »Dekameron« je dragocen i zbog mnogobrojnih crtica iz života koje je autor u njemu rasuo, osobito iz života popova i monaha, koje duhovito ismeva. »Dekameron« (grčka reč koja znači deset dana) sastoji se od sto novela. Među njima postoji veza utoliko što ih autor stavlja u usta sedam izmišljenih dama i tri kavaljera iz Firence, koji su se u doba kuge 1348 g. sklonili iz grada u jednu vilu u obližnjem mestu Fijezole. Za vreme desetodnevnog boravka u vili članovi tog društva pričaju svaki po jednu novelu dnevno. »Dekameron« je izazvao mnogobrojna podražavanja, od kojih ćemo pomenuti novele Franka Saketija (umro oko 1400 g.). »Sto novih novela« od nepoznatog autora iz XVI v. i »Heptameron« od Margarite Navarske. Bokačo je bio vatreni poštovalac Dantea. On je napisao biografiju velikog Firentinca i komentare uz »Božanstvenu komediju«. Njegovom peru pripada i
463
niz romana — »Fjameta«, »Filostrat« i dr. — koji po umetničkoj vrednosti znatno zaostaju za »Dekameronom«, ali ipak imaju veliki značaj kao preteče modernog realističkog romana. Petrarka i Bokačo krčili su put novim idejama i novim umetničkim formama. Delatnost humanista dalje se razvija u XV v. u centrima Renesansa kao što su Firenca, Rim, Napulj i Venecija. Firentinski centar humanizma. U Firenci XIV i XV v. niču specijalne ustanove oko kojih se okupljaju humanisti — univerzitet i Platonovska akademija. Tirani iz kuće Mediči — Kozimo, zatim Lorenco Veličanstveni, izvanredno su zaštićivali humaniste. Pored već pomenutih Pođa, Salutatija, Leonarda Bruni i Nikolija, treba među firentinskim humanistima istaći specifičnu figuru Marsilija Fičina, koji se bavio Platonovom filozofijom. Onaj interes i pokroviteljstvo, koje je bogata buržoazija pokazivala za razvitak Platonove idealističke filozofije jasno svedoči da je racionalizam te buržoazije još bio vrlo ograničen i da je napredna buržoazija XVIII v., koja je mislila materijalistički, daleko pred njom izmakla. Objašnjenje za tu pojavu treba tražiti u tome što je francuska buržoazija u epohi »Prosvećenosti« bila revolucionarna klasa koja je težila da likvidira gospodstvo feudalaca i da se dograbi vlasti. Italijanska buržoazija XV v. koja je već došla na vlast u italijanskim gradovima-republikama, posle ugušivanja ustanka čompa u Firenci i ustanka plebejskih masa u drugim gradovima, zauzima u politici sve reakcionarnije pozicije. U svom racionalizmu ona nije došla do materijalističke filozofije kao što ni u svom kritičkom stavu prema crkvi nije došla do ateizma, pa ni do deizma XVIII v. Visoki nivo materijalne kulture i ekonomskog razvitka koji je dostigla Firenca pripomogao je da se ovde sakupi i najveći broj velikih umetnika i naučnika. Tu su radili veliki majstori ranog Renesansa, slikar Mazačo, vajar Donatelo i mnogi drugi. Tu je živeo i delao Leon-Batista Alberti, jedna od najizrazitijih i najsvestranijih figura XV v. Matematičar, inženjer, arhitekta, slikar i teoretičar slikarstva, Alberti je ostavio traga u najrazličitijim oblastima umetnosti i nauke. On je dao: »Deset knjiga o arhitekturi«, traktat iz anatomije, po vremenu prva razmišljanja o perspektivi i niz filoloških radova. S raznovrsnošću svojih naučnih i umetničkih poslova Alberti je spojio interes za fizičku kulturu i oduševljenje za sport, i tako je u svakom pogledu bio primer harmonički razvijene ličnosti u epohi Renesansa. Najzad, za Firencu je tesno vezan i još svestraniji Leonardo da Vinči, koji je podjednako genijalan kao slikar, kao inženjerpronalazač i kao naučnik. U svojim naučnim. radovima iz mehanike koji za njegova života nisu bili objavljeni, Leonardo prvi u istoriji nauke ističe na prvo mesto eksperimenat kao osnovu naučnog saznanja i podvlači plodotvornost tesne veze i uzajamnosti između teoriske nauke i primenjene tehnike. Među »titanima duha i učenosti« koje je dao Renesans, Engels ne pominje uzalud na prvom mestu Leonarda da Vinči.
464
Duh kritičkog istraživanja kod humanista. Vala. Kod firentinskih humanista XV v. znatno se razvio duh kritičkog istraživanja, koji je naročito došao do izraza u oblasti filologije i istorije. U vezi s tim treba pomenuti »Firentinsku istoriju« od Leonarda Bruni, koji je u izvesnom pogledu prethodnik Makijavelija. Ali se najizrazitiji kritički stav prema spomenicima prošlosti zapaža u delima Lorenca Vale (1406—1457 g.), koji se rodio u Rimu, ali je dugo živeo na napuljskom dvoru. Vala je proslavio svoje ime istraživanjem »Konstantinove darovnice«, na kojoj je papstvo tokom celog Srednjeg veka zasnivalo svoje političke pretenzije. Služeći se metodom filološke kritike Vala je dokazao da je taj dokumenat falsifikat. Nalazeći se u službi napuljskog kralja, koji je bio u neprijateljstvu s papom, Vala je i u drugim delima napadao papstvo. Ujedno je i u svojim filozofskim traktatima, na primer »O pravom dobru« (»De vero bono«), osporavao katoličkoj crkvi asketizam, proglašavao za zakonitost telesne potrebe i težnje čoveka za čulnim uživanjima zemaljskog života. Interesantno je za karakteristiku izvesne besprincipijelnosti humanista što je Vala smatrao za shodno da posle izmirenja Napulja s Rimom ponudi papi svoje usluge. On mu se obraća s pismima u kojima ga ubeđuje kako treba da ga primi k sebi u službu, argumentišući to time što će, ako je već bio u stanju da svojim spisima nanese papstvu štetu, umeti, ako papa to želi i ako ga pomogne, da mu već donese i veliku korist. Vala je postigao svoj cilj, dobio je poziv da dođe u Rim i umro u duhovnom zvanju. Rimska crkva i humanizam. Ova epizoda, među ostalima, pokazuje da rimska crkva, koja je u to doba bila u raspadanju, nije u humanistima gledala opasne protivnike i nije smatrala da sam humanizam podriva njeno gospodstvo. Ne samo da su u tom periodu humanisti okružavali pape, već su i sedeli na papskoj stolici. Takav je humanist bio Tomazo Parentučeli, koji je postao papa pod imenom Nikole V (1447— 1455 g.) i koji je osnovao čuvenu Vatikansku biblioteku. Takav je bio i Enej-Silvije Pikolomini (papa Pije II), istaknuti humanist, poznat po radovima istoriografskog karaktera. Za. vreme tih papa i njihovih naslednika okuplja se u Rimu čitava grupa humanista koji se po nalogu papa bave prevođenjem s grčkog na latinski i pišu originalna dela. Rimski centar humanizma. Pomponije Leto i Flavio Biondo. Meu rimskim humanistima naročitu pažnju zaslužuju Pomponije Leto i Flavio Biondo. Pomponije Leto bio je osnivač akademije — kružoka rimskih humanista, u kome su oni čitali svoja dela i izmenjivali misli u vezi s lektirom. Rimski humanisti su se oduševljavali paganskom filozofijom i bili su po svojim raspoloženjima i pogledu na svet pravi pagani. Karakteristično je za slobodoumnost papskog Rima u tom periodu što je Pomponije Leto mogao dugo vremena da nekažnjeno istupa protiv crkvene dogme o besmrtnosti duše. Tek ga je papa Pavle II (1464—1471 g.) bacio u tamnicu i raspustio akademiju. Drugi rimski humanist, učitelj Leta, Flavio Biondo pretstavlja interes kao istoričar koji je u svojim delima prvi primenio podelu na period stare i period
465
srednjovekovne istorije. Njegova »Ilustrovana istorija«, »Obnovljeni Rim« i drugi radovi pokazuju da je autor dobro poznavao arheologiju. U velikom nezavršenom delu »Istorija od pada Rima« on daje prvu povezanu istoriju Srednjeg veka. Ali, Biondo je pisao prilično rđavim jezikom, i u epohi kada su blistavu latinštinu mnogi cenili više od znanja, on nije bio poznat koliko je zasluživao. U tom pogledu potpuna suprotnost Biondu bio je humanist Filelfo, čovek darovit, koji je lako pisao tečne latinske stihove i stoga uživao ogromnu popularnost. Njegova su dela bez umetničkog značaja, ali su interesantna po tome što je pomoću njih Filelfu colazilo za rukom da Dolazi do velikih prihoda, da drži sluge, nekoliko kočija i da živi na velikoj nozi. On je ucenjivao kneževe i druge ljubitelje »slave«, obećavajući im da će ih ovekovečiti u stihovima. Šaljući nekome svoja dela, on je često otvoreno pisao: »Ja vam upućujem ove stihove da bi ih razmenili za novac«. Filelfo je interesantan ne samo kao tip humanista koji ucenjuje svoje zaštitnike već i kao jedan od prvih književnika koji su živeli isključivo od svog književnog rada. Docnije, u XVI v., obnoviće taj tip, ali u drugim uslovima i s nizom osobenosti, čuveni pamfletist, književnik koji je pisao o političkim temama — Pijetro Aretino. Uticaj italijanskog humanizma na druge zemlje u Zapadnoj Evropi. Krajem XV v. humanistička prosvećenost počinje da se širi iz Italije po drugim zemljama Evrope. U tom pogledu odigrali su važnu ulogu italijanski pohodi francuskih kraljeva, koji su doveli francusko društvo u dodir sa italijanskom kulturom, a takođe i putovanja evropskih književnika i naučnika u Italiju radi obrazovanja. Tako čuveni nemački humanist Erazmo Roterdamski mnogo duguje Lorencu Vali čiji je učenik bio. Drugi veliki nemački humanist Urlih fon Huten studirao je u Paviji pravo ne zaboravljajući u isto vreme na svoje čisto humanističke interese. Pronalazak štampe i humanistička prosvećenost. Moćno oruđe nove buržoaske prosvećenosti bila je štampa, koju je pronašao Johan Gutenberg u Majncu 1440 g. Još pre njega u cilju umnožavanja pojedinih crteža i manjih tekstova pribegavalo se takozvanoj ksilografiji. Na drvenoj dasci urezivana su reljefna slova ili crteži i tom daskom štampana je stranica. Ono osnovno u čemu je Gutemberg usavršio štampu sastojalo se u tome što je mesto celih dasaka uveopokretna slova. Sem toga, on je počeo da izrađuje slova ne više drvena, već da ih izliva iz metala. Najzad, on je pronašao štamparski stroj. Ta usavršenja raširila su se ogromnom brzinom po čitavoj Evropi. Svuda niču tipografije, koje omogućuju da se knjiga izda u stotinama, a ponekad i u hiljadama primeraka. Štampana knjiga, sem toga, bila je znatno jevtinija od rukopisne i tako je postala dostupna širokom krugu čitalaca. Humanisti su brzo uzeli u svoje ruke štamparije. Mletački humanist Aldo Manucije osniva 1490 g. tipografiju, u kojoj se specijalno štampaju dela antičkih pisaca, koja su filolozi prethodno kritički proverili. U XVI v. knjige te štamparije — »aldine« — jako se šire. Počela su da se štampaju i dela samih humanista.
466
Sem štampanja, period ranog Renesansa doneo je i niz drugih pronalazaka i usavršenja (u tkačkoj proizvodnji, časovničarstvu, mlinarstvu, metalurgiji i sl.), koji su, kako ističe Engels u »Dijalektici prirode«, odigrali veliku ulogu u razvitku nove nauke. »Može se reći — piše Engels — da je sistematska eksperimentalna nauka u pravom smislu postala moguća tek od tog vremena.« Treba ukazati da se u to vreme pojavila i geografska karta, kompas i druga usavršenja u oblasti moreplovstva, koja su stvorila neophodne tehničke preduslove za velika geografska otkrića. Tako je već period ranog Renesansa pripremio rušenje crkveno-feudalnog pogleda na svet i skolastičke pseudonauke. Svetlost počinje da razbija srednjovekovni mrak. Ipak su najznačajniji uspesi u tom pogledu postignuti tek za narednih jedan-dva veka.
467
HRONOLOŠKA TABLICA Masnim slovima štampani su najvažniji datumi, kurzivom — datumi koje je takođe preporučljivo zapamtiti; ostali datumi, štampani običnim slovima, uneti su radi obaveštenja. I v. p.n.e. I v. n.e. II v. III v. IV v.
58—52 9 Oko 98 165—180 285 332 375
V v.
378 (9 avgust) 378—395 395 404—405 406—407 408 410 (24 avg.) 419—711 429—534 443 451 455 jun 476 481—511
Ratovi Julija Cezara u Galiji, Britaniji i Germaniji. Poraz Vara u Teutoburškoj šumi. Tacitova »Germanija«. Rat s Markomanima. Ugušivanje ustanka bagauda u Galiji. Konstantinov ukaz o vezivanju kolona za zemlju. Najezda Huna. Poraz istočnogotskog plemenskog saveza i bekstvo Zapadnih Gota preko Dunava. Bitka kod Jedrena. Car Teodosije. Podela Rimskog carstva na zapadnu i istočnu polovinu. Upad Radagaisa u Italiju. Upad Vandala, Alana i Sveva u Galiju i Španiju i napuštanje Britaije od strane rimskih legija. Pogubljenje Stilihona. Prva Alarihova opsada Rima. Alarih osvaja Rim. Država Zapadnih Gota. Država Vandala u Africi. Burgundi se naseljavaju u Sabaudiji (Savoji). Bitka na Katalaunskim Poljima (blizu Troa). Vandali zauzimaju i pustoše Rim. Pad Rimskog carstva na zapadu. Država Odoakra u Italiji. Hlodoveh.
469
486 493—554 496 Kraj V v. — početak VI v. 507 527—565 529—634 532 533—534 534 535—554 568 VII v. 610—641 614 622 (20 sept.) 623—658 630 632 632—634 634—644 656—661 661—750 661—679 679 VIII v. 711—714 715—741 717—741 732 741—768 741—775 750—1258 751 754—775 755—756 756 768—814 772—804 774 778 786—809
Bitka kod Soasona. Franci osvajaju Sijatrijeve posede. Država Istočnih Gota u Italiji. Hlodovehovi Franci primaju hrišćanstvo. Saliski zakon. Bitka kod Poatjea. Franci osvajaju zapadnogotski deo Galije. Car Justinijan I. Justinijanov Kodeks. Ustanak »Nika«. Vizantija osvaja vandalsku državu. Franci zauzimaju Burgundiju. Rat Vizantije sa Istočnim Gotima i pad istočnogotske države. Langobardi osvajaju severni deo Italije. Car Iraklije. Pariski edikt Hlotara II. Bekstvo Muhamedovo iz Meke u Medinu (hidžra). Bohemski savez plemena. Samo. Predaja Meke muslimanima. Muhamedova smrt. Kalifa Abu-Bekr. Kalifa Omar. Osvajanje Sirije, Egipta i Zapadnog Irana. Kalifa Alija. Damaski kalifat Omejada. Kalifa Muavija. Obrazovanje Bugarske države. Arapsko osvajanje Španije. Karlo Martel. Car Lav III Isavrijanac. Pobeda Franaka nad Arabljanima kod Poatjea. Pipin Mali. Car Konstantin V Kopronim. Bagdadski kalifat Abasida. Pipin Mali uzima kraljevsku titulu. Kalifa Mansur. Ratovi Pipina Malog u Italiji. Osnivanje Papske oblasti. Odvajanje Kordovskog emirata. Karlo Veliki. Ratovi Karla Velikog sa Sasima. Karlo Veliki osvaja langobardsku Italiju. Rat Karla Velikog u Španiji. Bitka u Ronsevalskom Klancu. Kalifa Harun-al-Rašid.
470
IX v.
X v.
XI v.
800 (25 dec.) 814—840 815—837 821—823 841—842 843 843 852—888 867—1057 869—883 871—900 879 892—927 Kraj IX v. Kraj IX v. 904—906 911 911 911 919—1024 919—936 929 936—973 941 955 (10 avg.) 962 (2 febr.) 963—969 967—971 969 969—976 976—1025 983 987 987—1328 987—996 988 992—1025 997—1038 1017—1035 1018 1024—1125 1029
Krunisanje Karla Velikog za cara. Ludvig Pobožni. Ustanak Bebeka u Azerbejdžanu. Ustanak Tome Slovena u Maloj Aziji. Ustanak »Stelinga« u Saksoniji. Verdenski ugovor. Podela karolinškog carstva. Obnova pravoslavlja i poštovanja ikona u Vizantiji. Boris, bugarski vladar. Makedonska dinastija vizantiskih careva. Ustanak Zindža u Iraku. Alfred Veliki. Ugovor Alfreda s Gutrumom. Bugarski car Simeon. Pojava Mađara u Panoniji. Obrazovanje češke države. Pad Velike Moravske. Obrazovanje vojvodstva Normandije. Kraj karolinške dinastije u Nemačkoj. Ugovor Olega sa Vizantijom. Saksonska kraljevska (docnije carska) dinastija u Nemačkoj. Henrih I Ptičar. Abdurahman III proglašava Kalifat u Kordovi. Oton I. Igorov ugovor s Vizantijom. Otonova pobeda nad Mađarima na Leškom Polju. Krunisanje Otona I za cara Svetog Rimskog carstva. Vizantiski car Nićifor Foka. Svjatoslavljevi ratni pohodi u Bugarskoj i protiv Vizantije. Obrazovanje Fatimidskog kalifata u Egiptu. Jovan Cimiskije, vizantiski car. Vasilije II Bugaroubica, vizantiski car. Ustanak Polapskih Slovena. Kraj karolinške dinastije u Francuskoj. Kapeti. Ig Kape. Primanje hrišćanstva u Rusiji. Boleslav I Hrabri, poljski kralj. Stevan, prvi kralj Mađarske. Pokrštavanje Mađarske. Knut Veliki, kralj Engleske, Danske i Norveške. Pad Prvog bugarskog carstva. Frankonska (saliska) dinastija u Nemačkoj. Prisajedinjenje Moravske Češkoj.
471
XII v.
1032 1039—1056 1042—1066 1054 1055 1056—1106 1066 (14 okt.) 1066—1154 1066—1087 1071 (avgust) 1073—1085 1074 1076 (januar) 1076 (oktobar) 1077 (25—29 jan.) 1077 1079—1142 1081—1118 1085 (25 maj) 1086 1095 1096—1270 1096—1099 1100—1135 1108—1137 1122 (23 sept.) 1130 1135—1154 1137—1180 1138—1254 1139 1144 (decembar) 1147—1149 1152—1190 1154—1399 prestolu. 1154—1189 1155 (18 juni) 1157—1182 1158 (novembar) 1162
Uključenje Burgundije u sastav carstva. Car Henrih III Crni. Edvard Ispovednik. Konačna podela hrišćanske crkve na katoličku i pravoslavnu. Seldžučko osvajanje Bagdada. Car Henrih IV. Bitka kod Hastingsa. Normandisko osvajanje Engleske. Normandiska dinastija u Engleskoj. Viljem I Osvajač. Pobeda Seldžuka nad Vizantijom kod Mancikerta. Papa Grgur VII (Hildebrand). Seljački ustanak u Saksoniji. Vormski sabor. Triburski Sabor. Susret u Kanosi. Osnivanje komune u Kambreu. Abelar. Aleksije I Komnin. Kastilja osvaja Toledo. »Knjiga strašnog suda«. Sabor u Klermonu. Krstaški ratovi. Prvi krstaški rat. Henrih I engleski. Luj VI Debeli. Vormski konkordat. Ujedinjenje južnoitalijanskih normanskih država u Kraljevinu Obeju Sicilija. Feudalne međusobice u Engleskoj. Borba Stevana i Matilde. Luj VII. Dinastija Hoenštaufovaca na carskom prestolu. Osnivanje Portugalske kraljevine. Pad Edese. Drugi krstaški rat. Fridrih I Barbarosa. Anžujska dinastija (Plantageneti) na engleskom Henrih II engleski. Pogubljenje Arnolda iz Breše. Valdemar I danski. Sabor u Ronkalji. Porušenje Milana.
472
XIII v.
1164 1167 1170 (29 dec.) 1176 (29 maj) 1180—1223 1183 1184 1186 1187 (3 okt.) 1189—1199 1189—1196 1190—1197 1194—1266 1198—1216 1199—1216 1201 1202—1204 1202—1204 1204 (12 april) 1204—1261 1204—1206 1205 1209 1209—1216 1212 (16 jul) 1212—1250 1212 1213 1214 (2 jul) 1214 (27 jul) 1214—1294 1215 (15 jun) 1216—1272 1216 1217—1221 1222 1225—1274 1226—1270 1228—1229 1229
Klarendonske konstitucije. Obrazovanje Lombardiske lige. Ubistvo Tome Beketa. Bitka kod Lenjana. Filip II Avgust. Mir u Konstanci. Pobeda ustanka birkenbejnera u Norveškoj. Obnova bugarske nezavisnosti (Drugo bugarsko carstvo). Saladin osvaja Jerusalim. Ričard I Lavovo Srce. Treći krstaški rat. Car Henrih VI. Dinastija Hoenštaufovaca u Kraljevini Obeju Sicilija. Papa Inoćentije III. Jovan Bez Zemlje. Osnivanje Rige. Valdemar II danski. Četvrti krstaški rat. Krstaši osvajaju i pljačkaju Carigrad. Latinsko carstvo. Filip II Avgust prisajedinjuje Normandiju, Mec, Anžu, Turen i deo Poatu zemljama francuske krune. Pobeda bugarskog cara Kalojana nad krstašima. Osnivanje Franjevačkog reda. Albižanski ratovi. Pobeda ujedinjenih snaga Kastilje, Aragona, Portugalije i Navare nad Mavrima kod Las Navas de Tolosa. Fridrih II Hoenštaufovac. Fridrih II izdaje privilegiju češkim kraljevima (Fridericiana). Jovan Bez Zemlje priznaje vazalnu zavisnost od pape. Francuska pobeda nad Englezima kod Laroš-o-Muana. Pobeda Filipa II Avgusta nad carem Otonom IV kod Buvina. Rodžer Bekon. Velika povelja sloboda. Henrih III engleski. Osnivanje Dominikanskog reda. Peti krstaški rat. »Zlatna bula« mađarskog kralja Andrije II. Toma Akvinski. Luj IX Sveti. Krstaški pohod Fridriha II (Šesti krstaški rat). Prisajedinjenje Langedoka zemljama francuske krune.
473
1231 1231 1235 1236 1237 1240 (15 jul) 1241 1242 (5 april) 1243—1254 1248—1254 1253—1278 1254—1273 1258 1258 1261 1264 (14 maj) 1265 1265 (4 avgust) 1265—1321 1266 (26 febr.) 1266—1442 1268 (23 avgust) 1270 1272—1307 1273—1291 1273 1276—1278 1277—1447 1279 1282 (30 mart) 1282 1282 1285—1314 1285 1291 1291 1293 1294—1303 1296
Tevtonski red u Pruskoj. »Konstitucija Siciliske kraljevine«. Mertonski statut o ograđivanjima. Kastilja osvaja Kordovu. Ujedinjenje Tevtonskog reda i reda Mačonosaca. Na čelu sa knezom Aleksandrom Novgorođani odnose pobedu nad Šveđanima na Nevi. Pohod Batua u Zapadnu Evropu. »Ledeno pobojište«. Pobeda Aleksandra Nevskog nad tevtonskim riterima na ledu Čudskog Jezera. Papa Inaćentije IV. Sedmi krstaški rat. Pšemisl II češki. Međuvlašće u carstvu. Oksfordske provizije. Mongoli osvajaju Bagdad. Obnova Vizantiskog carstva. Pobeda Simona Monfora nad kraljevskim trupama kod Luisa. Početak engleskog parlamenta. Poraz i smrt Monfora kod Ivzema. Dante. Bitka kod Beneventa. Karlo Anžujski osvaja južnu Italiju. Anžujska dinastija u južnoj Italiji. Bitka kod Taljakoca i pogibija poslednjeg Hoenštaufovca. Osmi krstaški rat. Edvard I. Rudolf I Habzburgovac. Nastanak Meste u Kastilji. Uništenje češko-austriske države Pšemisla II. Zauzimanje Austrije, Štajerske, Koruške i Kranjske od strane Rudolfa I Habzburgovca. Tiranija Viskontija u Milanu. Statut Edvarda I »o mrtvoj ruci«. »Sicilisko večernje«. Englesko osvajanje Velsa. Uvođenje narodne skupštine u Danskoj (Danehof). Filip IV Lepi. Vestminsterski statut o ograđivanju. Pad Akre. Gubitak poslednjih krstaških poseda na Istoku. Početak Švajcarskog saveza. »Naredbe pravde« u Firenci. Papa Bonifacije VIII. Pobeda Đenove nad Venecijom kod Korčule.
474
XIV v.
1297 1302 1302 1302 (8 april) 1302 (18 maj) 1302 (11 jul) 1303 1303—1307 1304—1374 1307—1312 1308—1378 1310—1437 1310—1382 1310—1313 1313—1375 1315 (15 novem.) 1315 1323—1328 1324 1326 1327—1377 1328—1589 1328 1330 1331—1355 1333—1370 1337—1453 1340 (24 jun) 1340—1375 1343 1346—1378 1346 (25 avgust) 1347 (4 avgust) 1347 i 1354 1348 1348—1350 1349—1361 1349 1356 1356
Statut Edvarda I »O nedozvoljavanju poreza«. Proterivanje Dantea iz Firence. Prisajedinjenje Sicilije Aragonu. Prvi saziv Državnih staleža u Francuskoj. »Briško jutrenje«. Pobeda esnafske vojske flandriskih gradova nad francuskim riterima kod Kurtrea (»bitka mamuza«), Trgovačka povelja Edvarda I. Ustanak Dolčina u Lombardiji. Petrarka. Uništenje Templarskog reda. »Avinjonsko ropstvo« papa. Dinastija Luksemburgovaca u Češkoj. Anžujska dinastija u Mađarskoj. Pohod cara Henriha VII u Italiju. Bokačo. Pobeda Švajcaraca nad vojskom Habzburgovaca kod Morgartena. Početak nezavisnosti Švajcarskog saveza. Ordonansa Luja X o otkupu seljaka. Ustanak seljaka i flandriskih gradova. Prisajedinjenje Sardinije Aragonu. Osvajanje Bruse od strane Turaka. Edvard III. Dinastija Valoa u Francuskoj. Poraz ustalih flandriskih građana kod Kasela. Pobeda Srba nad Bugarima kod Velbužda. Srpski car Stefan Dušan. Kazimir III poljski. Stogodišnji rat između Engleske i Francuske. Pobeda engleske flote kod Sleisa (Ekliza). Valdemar IV Aterdag, danski kralj. Prisajedinjenje Dofineje Francuskoj. Car Karlo IV. Pobeda Engleza kod Kresija. Osvajanje Kalea od strane Engleza. Rimska republika. Osnivanje Praškog univerziteta. »Crna smrt« u Evropi. »Radničko zakonodavstvo« Edvarda III. Zakonik Stefana Dušana. »Zlatna bula« Karla IV. Početak turskog osvajanja u Evropi.
475
XV v.
1356 (19 sept.) 1356—1358 1358 (maj—jun) 1359—1389 1360 (8 maj) 1360 1363 1364—1380 1367—1370 1369 1374 1377—1399 1378 (jul—avg.) 1378—1417 1380 1381 (maj—jun) 1382 1385—1386 1386—1572 1389 (28 jun) 1396 (28 sept.) 1397 1399—1461 1399—1413 1402 (20 jun) 1410 (15 jul) 1411—1437 1413 1413—1422 1414—1418 1415 (6 jul) 1415 (25 oktobar) 1419—1434 1422—1461 1428—1429 1431 (30 maj) 1431—1447 1433 (30 novem.) 1434 (30 maj) 1434
Pobeda Engleza kod Poatjea. Pariski ustanak pod voćstvom Etjena Marsela. Žakerija. Turski sultan Murat I. Mir između Engleske i Francuske u Bretinjiju. Osvajanje Jedrena od strane Turaka. Otcepljenje Burgundije od domena francuske krune. Karlo V Francuski. Rat Hanze s Danskom. Štralzundski mir. Prvi engleski »Navigacioni akt«. Košička privilegija poljskog kralja Ludviga (Lajoša). Ričard II. Ustanak čompa u Firenci. »Veliki rascep« (Shizma) u katoličkoj crkvi. Pobeda Venecije nad Đenovom kod Kiođe. Ustanak Vata Tejlora. Ustanak »buzdovana« u Parizu. Sklapanje unije između Poljske i Litvanije. Dinastija Jagelonaca u Poljskoj. Bitka na Kosovom Polju. Pobeda Turaka nad krstašima kod Nikopolja. Kalmarska unija Danske, Norveške i Švedske. Lankasterska dinastija u Engleskoj. Henrih IV engleski. Poraz Bajazida I od Timura kod Angore. Uništenje Tevtonskog reda od strane ujedinjenih snaga Poljaka, Litvanaca i Rusa kod Grinvalda (Tanenberga). Car Sigismund. Ustanak Kaboša u Parizu. Henrik V Engleski. Obnova rata s Francuskom. Sabor u Kostanci. Spaljivanje Jana Husa. Pobeda Engleza nad Francuzima kod Azenkura. Husitski ratovi. Karlo VII Francuski, Opsada Orleana od strane Engleza. Jovanka Orleanka. Pogubljenje Jovanke Orleanke. Sabor u Bazelu. Praški kompaktati. Poraz Taborita kod Lipana. Zavođenje tiranije Medičija u Firenci.
476
1434—1436 1439 (6 jul) 1442 1444 (10 novem.) 1447—1492 1450 1450 Oko 1450 1451—1481 1453 (29 maj) 1454 1455—1485 1458—1490 1461—1483 1461 1461—1483 1461—1485 1462—1472 1466 1469—1492 1470—1503 1477 (5 januar) 1479 1480 1480 1483—1485 1483—1498 1484 1484—1486 1485 (22 avgust) 1485—1603 1485—1509 1492
Seljački ustanak pod voćstvom Engelbrekta Engelbrektsona u Švedskoj. Firentinska unija katoličke i grčkopravoslavne crkve. Osvajanje Napulja od strane Aragona. Uništenje krstaša od strane Turaka kod Varne. Kazimir IV Jagelonac. Ustanak Džeka Keda. Zavođenje tiranije Sforca u Milanu. Johan Gutenberg pronalazi štampu. Turski Sultan Mehmed II. Osvajanje Carigrada od strane Turaka. Pad Vizantiskog carstva. Nješavski statuti Kazimira IV Jagelonca. Rat Crvene i Bele ruže. Mađarski kralj Matija Korvin. Luj XI. Osvajanje Trapezunta od strane Turaka. Edvard IV. Jorška dinastija u Engleskoj. Seljački ustanci u Kataloniji i na Balearskim Ostrvima. Torunski mir. Tevtonoski red u vazalnoj zavisnosti od Poljske. Lorenco Mediči Veličanstveni. Ragenstvo Stena Sture u Švedskoj. Poraz i pogibija Karla Smelog kod Nansija. Podela burgundskih zemalja između Francuske i Habzburgovaca. Ujedinjenje Aragona i Kastilje pod vlašću Ferdinanda i Izabele. Osnivanje »svete hermandade« kastiljskih gradova. Uvođenje inkvizicije u Španiji. Ričard III. Karlo VIII Francuski. Državni staleži u Turu. Seljački ustanak u Kataloniji. Ukidanje »rđavih običaja«. Pobeda Henriha Tjudora nad Ričardom III kod Bosvorta. Dinastija Tjudora u Engleskoj. Henrih VII Tjudor. Osvajanje Grenade od strane Španije. Kraj rekonkviste.
477
