Imam-
Gazali
(LCÂMÜ'L AVAM AN LM'L KELÂM)
SAR YAYINE
NANÇTA HASSAS ÖLÇÜLER
Yazan
MAMI GAZÂLÎ
NANÇTA
HASSAS ÖLÇÜLER (lcâmü'l
Avam An
Jmi'l-Kelam)
Nedim Ylmaz staabul lâhiyat Fakültesi Öretim Görevlisi
hisar YAYINEV Büyük Reit Paa cad. No: Eminönü / stanbul
22/4
ÖNSÖZ Allah katndan haJc âân olarak slâm'dr. Kur*ânri
^âm'dan. evvel
ImM
edilmi olan semân MMplann bee-r müdahalesine maruz kald^ bilinen bir husus olduu kadar, bu, Kur*an- Kerimdin de luhber verdii bir hakikattir. Gerek hristiyanlar olsun, geteikm yendiler olsun bir takm dünyevi menfaatler Allah'n âyet,lerini tahrif etmi, deitirmilerdir. Kur'an-KerinpL m* Mbi v«ad ile* her türlü tataiften korun'
karü
mt» v^e kymete
kacfer.
V^er semâvî d4a
Muzm m peygamberleri tarafmdan
kendileri-
ne mecâzi tarzda söylenen baz
yanl
yo-
dümü;
ii,
nmüayarak
bir
takm
sözleri
sapkJüJdarai
îm (a;&'^a ilahhlc vermfi^» U^yr Ca.s.)'e Ak IK^ ^Im ûmm& îouiar götürmülerdir.
Ata sSi^Sm,
Kete, ve hadis-i ekillerde, kalplerinde erilik büunanlar tarafmdan tevilini çallan, pek az sayda lafzlar vardr. Mâoâlan tam olarak yahuz Allah tftpimdan. bilinen ve daha zîyâMe AUaJ'm zâk ve mr fMta topusunda olan bü lafzlara «müteâbih» Kurban;-!
5
Mâaâlan gâyet açk
ismi verilmektedir.
olan ve
k&ndilerie ^csmhkenu ismi verüdn ikfBÜ&ci bra-
tevÜ üe uraanlar, âyet-i kerime ile kmanmlardu* Sana Kur*an' Inîdiren O^dr. Bunu bir ktsua âyaUeri açk
kp da/Aûteâbih
âyetlerin
u
:
Bunlar Kr*aiL-uL easdr. Djger bir imim ief^îiear vsrcbr kî l
ke6|baçUr.
laümaz) müteâbihtirler. îte, kalplerinde üphe buluzanlar. fitne aramak ve teviline gitmek içia Kur*axL'm müt^^lUifil
â^jneüjeülne
m mMBU^Saioa. tmSMJû f^ahm k8!k|^»n|L^
ve mletin
ölmü
(mtoâs anlalamayan
uyaiar. üalbuki,
A^a biSr.
kimseler ise
müteâbihe)
t
llimle
«Biz
ona
insandk;
açk V0 kapaji bütün ftytetier RbbuiKiafi l^urafnjdanü^ ^nenftnr. l^migm maüiL aUOan imci otalr iyice
dûOnûr.
Âl-i tmrân^ 3/7).
bu â^t^i krardo^fi^ daya^ led mûteâbâi &y^6re> mâM. vOTinekten If te
çîekM-
milerdir. Böylece Allah, ve peygamberler hakknda, hristiyan ve yahudilerin dütükl'eri hata-
rdan balk
korumaya çalmlardr. Onlarm ynadk^ ve kdlbM huzur ve sükûn ile dolu olduu asrdan sonra, her tarafta fitne ve fesadn artmas ve müteâbih âyetlere yanl mânâlar vererek fik^leri iyice bulandran baz bâtl mezheplerin orMya ç^asi nedeM^rle, sm âstvir îslâm âlimleri, slâm inancmm özüne sadk kalarak bu âyetlere ba^ mânâlar verilebileceini kabul etmi§]l»rdir.
Asl mânâlar 6
bizce
büiameyen müteâbih
çok azdu\ Bunlam Kur'an- Kerim ye had^-i eriflerde bulummsi'* Mi 3irçok sebep ve hizmetleri vardr.. Bunlar âyet
ve
hadislerin
arasnda ujlar
says
sayabiliriz:
Allah Teâlâ. bütün sfatlar ve zât ile insana tecelli etseydi, btma tahammül edilemeza.
Rabbn gönnek isteye Musa (a.s.)* O'nun ûa^^ tiscelli etmesiyle ^^ft ^iâ^'^^m^ iMuunn görmü, kendisi d& baygm olarak yere di.
Nitekim
ylmt.
te, mûteâbih
âyetlerin
esasn te-
eden Allah'n zât ve sfatlan ile ilgili âyetler, Im hikmete binâm mânâlar açk bir eklide kil
olmamtr* '
' 1
1'
ftf^ 1%Jiadislerden m^^t, beer için bir imtihandr. Acaba insanlk, kendileri gibi bir beer olan peygamberin verdii habere dayanarak gayba inanacak zm, yoksa inkâr nu edecek? 1^
Bu
c.
nsan, Allah'm kendisine
âm Im^caam bilemem.
izin
verdiin-
^ b^ün vaarlkUu^
Utede ve asttaimaMd g^li
m
l^reiyii bilir. Onlar ise. Allah'm diledii kaJianndan baka. ilâM ilimden hJçlur ey kavrayamazlar» (Bakara, ^225) jtuma bunu anlamal, her eyi hilemeyecepni Wml et&^dl^. .
m
d^ Avâm^ AUal'm asâi a^kç^ anlaifaîsayd, meselâ: *Allah bir cisim deildir, bir yer kaplamaz, fakat ö her yerde vardr»» gi-
^aüaa
daha sonraki devirlerde kelamolarm yapt eküde, kelâmi delillerle AU^'n v^l^ isbt çaJlsayd, buaolan akllan kavrayabi,
maz. Allah'a daha çok inanma gerine inkâra kalkabilirlerdi.
'
Terceme «etmeye çaltunz, mam Gazali «ssri» mCtte&bih nin ye hadisler karsnda Selefin tuttuu yolun doru olduunu de^* leri ile
göstermektedir. Eserin orjinal ismi *lcâ-
mul-avâm an ilmi'I-kelâm» (Avâm llm-i kelâmmen etmki aiçpmna^ m^m, ü^ürm
m ^mmwu mz ia^mû^ Mtttearak» toih
Âyet ve Hadisler»
ad
«Mmtesâ-
altmda Türkçejre çe-
virmeye çaltk.
yaptmz
Bir beer olarak eâne niyetimizin göz önünde retiyle
hatalarn, hâii-
bulundmlmas
sû-
balaaw»m umanz.
Çalmak
muvaÇÇak^et Allah'tandr, i^ond 1^ sen& Ö'nai salM ve sel&m Basûlû Mu-
ammed
bizdez^
(a.s.}'e olsun.
-
_^
Nedim Yhnaz OmraaiTe, 23
Ausi^
-
Allah Teâlâ.*ya^ hamd ve Onun Resulü bamzdecL (a.s J '& $alât ve selâm olsun.
Mu-
£y kardeimi Allah sent. hak yolu irat buyursun. Beudeo! mûteâbih haberleri açklamaistedin. «Âdii, câhil ve sapk kiiler bu haberlere dayanarak, Allah ve sfatlan hakknda. O'na yakmayan eylere inanyorlar; sûret, yed,
m
kadem. nûzû. intikâl. Ar ^â»trinde cûlûs, istüc* rar ve bunlara benzer lafzlar ihtivu eden mtteâbih haberlerin zâhirlerine tutunarak, Allah'ta, O'nun münezzeh ve -uzak plduj^ baz vasf lann bulundu£:unu zarmediyorlar ve bu inançlarnn, Selef de inanc olduunu söylüyorlar» d-edin. Selefin bu konudaki itikadnn ne oldu-
h
unu erh etmemi* bu haberler hakknda halkm nasl bir inancaaahip olmas gerektiui açklamam
ve bâsedOmesi gerekto
mesi gerekenleri birbirinden Senin
bu
isteini,
il&
bahsedilme^
ayrmam
istedin.
hiçbir tarafa meyletme-
den, hiçbir ekilde
mezheb taassubuna kaplma-
dan, suf .doruyu
açklamak
suretiyle, Allah 'm
nzâsm hakka
talep «ederek yerine getkiyorum. Çünkü sarlmak herhangi bir vola meyletmekten
9
'
'
-i.
»
cUIlâ
,
'
^A^/doruIuk
ve Imsâ da; mazhçb taas-
subu altnda hareket etmekten daha
ABah doruluktan aynhasm vb
iyidü*.
beni, senin
yerine getirmeye muvaffak küsm. O. kendisine duâ edenlere icabet edicidir. istediklerini ^
I
tte. istein üzerine
yazdm
lüm halinde takdim ediyorum.
10
kitab üç bör.
:
I:
eRNC
BÖLÜM
Nj^Oin^ÂMH HABERL£R HAIOCINDA
SELEFN TKADININ HAKKAT
M^m
1^120 kî, basiret o£mlftr& gör® kesinlikle hak olan mezheD, selefin yani ashâb' ve tâbiîn (r. aahüm) 'in me^ebi^ir.
kndi bunu
delilleri ile
a,çklayalm.
Biz ki ehl-i sünnet ve'l cemaatz, bize göre srf bak olan selef mezh^bljcin hakikati udur
Müteâbih haber ve hadislerden herhangi birini duyan .avam. üzerine yedi ey vâcip olur.
u
Takdis. All^h l^âlâ'y dsmlyye^en V0 <^^. simlerde bulman özelliklerden tenzih etmek, 1.
2.
Tasdik. Hz.
duklarmm hak ve
Peygamber kendisinin
buyu^ de o sözde sâdk (s:a.v.)*in
olduuna, o eyin, tamamen onun haber verdi^ gibi
oMatuna kesin olarak nanmak. 3.
Aczini
P&ygamb^
Müteâbih hadiderle m^jre^bm ne odugunu
itiraf.
menin kendi iktidar dahilinde
olmadn
H?. bil-
ve 11
onunla ilgilenmenin kendi ii
olmadn
ikrar
etmek.. ^
Sükût. Mûteâbih haberlerin mânâsrii sarmamak ve o konulara dalmamak. Avam, bun4.
lann
mânâsm sormaun
bid'at.
oldu|;um, o ko-
nulara dalmaam dini ijÇin büydk tehük^l^ douracan ve farkma varmadan, belki de kâfir
olma ihtimalinin îmsâk.
5.
bulunacam
Mûteâbih
bilmBidir.
lafzlar üzerinde ka-
tiyyen bir tasarrufta bulunmamak. Yani tasrif, baka bir lügate çevirme eksiltme ve ziyâdeletirme^
^^mk .ohmlan bir araya getüm^ ve
t)ir
arada bulunanlar datma gibi deiiklikler yap. mamak, nasl vârit olmularsa aynen o ekilde ve o lafzla konumak.
mûteâbih J^vö&rm lafz ve mânâlanodan Imhsetnal^en menetmek ve Bunlt^z^rieâe düünmemek. ^^hmt
e.
Keff. Kalbini,
7.
TesÜm Mûteâbih
m
loEuîar
lafzlflurm
mânâlar.
ac^den dolay
kendisine gizli ise de. Resûlullah (as.) 'a. dier nebilere, sddîklere ve AUah'm. veli kullarna gizli olmadna inan-
cip
Bu yedi vazifenin, her bir avam üzerine vaolduuna bütün selef itikat etmitir. Jtod^r*
dan herhangi birinde :mm ve talmto atoek
selefin
muhalefet ettiini
kesinlikle
doru
de^üdir. ,
imdi hn j ,
I
12
va^elerjl birer birer
-
a^lâftlm.
TAKldS
1.
Takdis, Allah' clsmiyjretten tenzih, mektir.
.
Mem
(a&Vla 1aht«imft iâiât fldtol kemü mayalad» (^) buyurmutur. Bir baka ha-
•cAMb,
«w'cr-H*>;9*-t^-^-9i1»^^^
rifte de:
«Mûmindn
parmak
kalbi.
Aj]al*m parmalldannjdfu
ilcV
buyurmutur.
arasmis((}r» (^)
inudO, ikvâm
ve
de-
'
lah(a..s.):
eliyle
etmek
bu hadüderde
ge^e C^^iad)
CeUF
iparmsû) kelimelerini iîttâ^ sâuaaaa,
bilmelidir ki (yed) kelimesi iki
ayr mânâya
ge-
BktM, asd yaz' edildifti mânâ. Yazü, et, kemik, sidr ve dâmardan meydana gel&n maltkm uzur.
lir.
m
I^mUs
Müslim'di laûz
:
• '
Îtfi4
/
«dîiM«dir. 13',
Bu
ve Enirler, belli özelUlcleri olan birer <^imdir. Burada cisizndea 3auk8at, ^Xi% hoyu ve derinlii olan ve bulunduu yerde bir ba kasmrn bulunmasma engel olan, yani bulundu|;u yerden ayrlmadkça bakasnn orada mevet» j&töiik
-
mâni olan miktardr.
cudiyetine
(Yed) lafa. bazan istiare yoluyla
mââyar nünE^r. ^«tekim;
Ifüdir,
reisinin
aâna
j4» ^1
baka
bir
kesinlikle cisim de
jüjV
eli^dir» de^. Bu
-Ülke. devlet
mefhûmdur.
bir
Dövlet reisi, eli kesik birisi de olsa böyle denir. Hal böyle olunca, yukardaki hadiste geçen *el» kelimesi ite Hz* Peyfamber .(a.sJin et, kemik, sinir ve deri gibi eylerden mûrekkeb bir cisim plan uzvu murat etmediini, zikrolunan cismin Allah Teâlâ'nm ulûhiyyetl hakknda mhai ve .
^
^lah'n ondiu
^^p#sszeh oîdugunu yakln^ kesinMkle bilmek nvik^ v% hm^m fts^ne
vacip^» -
.
.
'
.'-0
'
'
r.
.
HaberMtle ve hadislerde vârid olan müteâbih lafzlarm sadece zahirlerin© bakarak, bir kimse: «AllaJh Tedlâ uzuvlardan mûrekkeb bir cisimdir^
cU^
putpor^
olur. Zira,
kalbine bir
her
e^ jselip
cfsfan
öyle inansa
mahlûktur^
Mah-
lûka ibâdet küfürdür. Mahlûk olduu için. puta ibâdet de küfü^dür. Bir cisme ibâdet eden kimse, seM ve hsâ^f bfttm âlinü^^ ^cana ile k^^&d^. Bu c^im Met daflu: gibi k@e^ ve met ^sun.
-
14
)
su gibi
ve renksiz olsun, ister ari -gy» karanlk ojun. ister güne, Ay ve yiMEBar gtM aîrdnlk rnn, ister hava gibi effaf ve renksiz olsun, ister ar, kûrsi ve benzerleri gibi büyük olsun, ister zerre, ve toz gibi küçük olsun, mtm tft| gibi cansz, mnh olsun, hasîlî Mtûa cisiinto mutlak ela^k puttur. Ona küçüklük, büyüklük, güzellik, sertlik, yumuaklk ve bâkililc takdir olunmakla putluktan çkmaz. tex-
latîf
imm
Allab TeâJâ'dan ve onun için kullaralan (y^d ,
4 '
'
(
-.
'
#
kelin^erinde cismiyyeti nefyeden
A^l,
kimse, ondan uzviyyeti nefyetmi ve hudûsü gerektiren eyden onu tenzih etmi olur. Bundan sonra o kimse, bu ik& hadiste $(^n el ve ]^mam^ kelimelerindei kajstedüeo; tel^âw n»» c^âuuhu
her ne kadar bilmese ve fcünhünü ve hakikatini anlamasa da, onlann cisim ve cismin özelliMenuden olmadirma. ancak AM»h Tem^m i^k ^^toâter ta^db^nft itikat ^t6in. Toks» & Mmae, kastedilen mânây! bilmekle asla mükellef deildir. Anlamaya çalmas da gerekmez. Onun üzerine vâcib olan, bu meseleietien. bahsetoetM^ ve bu konudaki mesele^ler denizlik âaîm#*
maktr.
Bu l^uda
ilerde
daha
tir. •
.
-
fazla bilgi verüecek^ ^
15
.
b«r
AAl
^
t
Â^m
maasA «Û?eftln& ^rioM^ buyurmust\r. Yiae bir baka hadi'i erifte de «Allah.
(a.d.lY
«Rabbimi en ^zel
J
l/J.
Bu
Ji^^i;
i
gördüm, buyurmutur. surette
'i
o
lafzuu duyul
hadîslerde geçen
Mlmesl gemJsM €toa ey udur Bu müterek isimlerdendir. Bazan bunmla göz, kuve yüz gibi cisimlerden hasü lak, burun, :
az
ola. ma;!^
mumt
bmlar et, kemik, dave tem gîM ^imlerd^ Ge^ bir i»rkip jS^kîl
telif ile
edilir kî
mejrdan^ getirilmitir.
Bazan da onunla cisim olmayaû bîr mâMt mur$.t olunur. Meselâ: «Bu meselenin veya bu olayn sûretini bikUm», «Filann Vezareti veya ünâret^ güzel bir sûrette tanzim edikn^ür» ve
bunlara benzer
(1)
<2)
16
sözlerde^
geçen
Buhar, Müslim, Ahmed
b.
i^O^'
Hanbdi.
Hadis, A. Han, ^> .cî'fu *Jr^
lkfz
gi-
•
.C* .
:
bi.
Bu cümlelerB geçen
lak, yanak»
burun
tirilml bir cisim
gibi
lofzmm göz,- kucisimlerdezL meydana ge^ «sûret»
olmad
açkça' bilindii gibi, her mümin muhakkak olarak bilsin ki, bu iki hadiste gsçen «sûret» lafz. Allah Teâlâ'nu;! ulû-
•
^ozm
biyyeti hakknda ag% ytUs, gibi cisimler-. toreldEûp eden ekil mânâsnda zikredilmemitir. Zîra bu mAnâ, yani az, yüz, bunm cismi sûretin cüzleridir. Dolaysyla o cüzlerin ter-
âM
MbMe^ Msd cte f^ül» o^mlerden hâsl
ol^
eMffir. Csmlerîn ekillerin yaratcs, onlara ve onlarm sfatlarma benzemekten elbette münezzehtir. £er bir kimsenin akhnA: «BesûluUah (a.s.), biâr
ha
iki hadistciki «sûret* lâfza le, ilk
Bunu
mânây mu-
inanyorum. Fa^ kat, acaba onlarla Allah hakknda nasl bir mâr 1^ mur^t e^er« bir e? l^Jta^iyir li, > Mstedilen m^i^y bfhnekie» mtâ^Het deildir. Aksine o konulana daimamakla mükellef ve memurdur. Zira, kastedilen mânây bilmeye gü€û yetmez. Onm üzerine gen^kli olan ey^ o lafzla ci^m olmayan ve Allal"m ^^unetine lâyk olan bir mânânn kastedildiine inanmaktr. rat etmemitir.
biliyor ve
4^
Baka Hz.
bir
mMl
Peygamber
:
"j
her gece dûzüyu.
V
bir hadis-i eriflerizide
(a.s.)
-
aemânm
iner^ (O buyirnnslur^
17
'
Bu
^
hadiste geçen
«iirrek»
lafzn duyan
her avâm kümelidir ki, bu da müterek lafzlardandr. Yani iki anlam vardr. Bir mânâs, bir çismin yüksek yerden alçak yere doru intikal etaesidir. £er cisim a^l^n yukan doru naki olursa, buntt «m;Eûd». «mlltö* lir.
.
-
Nüzul
-m
^^ruky» taMr. edi-
"
/
-
kelimesi,
snk^da zikredîtad^ %a-
mânâ çin de kullanlr. Bunda, nâda olduu gibip çjsmin hareket ve
ka ne
bir
ihtiyaç yoktur.
Allah Teûlâ'nm:
.
ilk
mâ-
intikali-
JU
l;,^ ^^\1:^'i A^\ i &y%^tr''^'^r^'>
«isin için bBjyvaniardan sekiz çift indirdie-) âyetinde s&^mt (enzdle) «indirdi» laj^ gibi. Çünkü deve ve srlarn seznaâan yeryüzüne nakledildikleri görülmemitir. Aksine onlar, rahimlerde
yaratlmlardr. Bu nedenle, hiç üphe yoktur ki onkur% ^^^Hind^ maksat bakadr. Aym ekilde,
mam
«M^a
m^i
-'^'"«»G^
giMM; Halk benîm
^
lkleri anlamad.
Bunun
*
^
sözl^tecbaki üzerine to
' is
indim» sözündeki (nüzûl) lafzlar da bu kabildendir. Böyle demekle onun. kendi ahs ve vü-
cudunun yulmncU^ Jfeaya doru kastetaedii açktr.
18
intikalini
:
:
Allah Te&l& hakkm^ olan nttzûûn, «ahs, vücut ve cismin yüksek yerden, aadaki yere intikali» mânâsna gelen ilk mâ. nâda olmadn her .mümia yakînen ve kesinlikle bdimelidîr. Zira ahs, ve vücut cisimiz j&itr ür. Halbuki Allah Teftlâ cisim deildir.
Aym ekilde,
Eer, bü hadisi duyaHm çkima, *Hz. Föy^mber (a.s.), Allah hakkmda. nüzûl kelimesinin birinci mânâsn kastetm«mitir. Buna inamyorum. Fakat, acaba na^ bir aoatoâ murat et^ miitü^ merak. ecüyiKrui» eklâc^e^ Mr di^^çe gelir de bunun izahm sorarsa öyle deriz ki sen, deve ve srlarn selvadan nüzûlü keyfiyetini anlamaktan âcizsin, artk Allah Teâlâ'nm nüzûlünden ne kastedildiini an-
Madem
laniakta daha ziyûdB âcis olduun açktr. Binâenaleyh, bu konuda kafa yormak ve soru sar" mak senin vazifen deildir. Sen sâdece ibâdetinle ve iinle megul ol. Bu gibi esrâr, derin ve ince m^ete^rî sormaktan vageç. Zjra sen pnu anâciz ok4h>^ için, kasto^to mântom hakikat ve keyfiyetini bilemezsin. Kasacas bil Buradaki nüzûl lafz ile, arap dilinde murat
ibumkt^
unu
:
edilmesi €&i^ ve Aüfikh'an azftmöt ve celMine lâöyle bil. yk olan bh- aâûâ ka^tedilii^.
unu
*
.
-
,
Bakam bir misâl Allah TeâlA:
t^U.^J^^^^>
'O*
^"^^
19
nun te
üstünde g&iiptir» (^) buyurmutur. Bu Âyet-
geçea
^
lafzm duyan avâm
bu lafz da müterek
bir isimdir. îki
bilsin kl,
mânâda
kul-
üstte bulunann, alttakinin b#$ tar cisK^mda bulmmas yolusda^ bîr ^^nin me nîsbeti mânâsmadr. Yukarda bulunana
lanlr.
Birisi,
dir
«O.
ta bulinana
onm
M ^a^âmâsMc^
da
«Bu da onun
'•»»>
tarafmdadr» denir. Bazan da rütbe üstünlüü mtoâsmai kulianUr, tte bu ikinci mân
nâen life
^\
^
^\iaLA\ ^
^^^^^
sultanm fevkinde, sultan da vezirin fevkin-
dedîr»,
â»L^I
^
a^ClâlT
«Boyaüük
lamaJctaa üstündür», j^l
den üstündür»,
^ *
j^^^
eteri
-Ûim amel-
ds^i^ iJ^y^ .
.
MaiiE künse, devl#t reisini It^ss^ruaâa g^l vm filandan deha üst bir mevkiye otu'du» denir
Buna göre Cîî
20
Ba'âm, 6/X8
(fevka)
afzmm
ilk
manâs, bir
d^n^ aibet olmna
di&er bir <âamm varlguu ge^rektütr. Ikînci znÂn& bunu gerektirmez. Binâenaleyh, mümin olan inansn ki, yukardaki âyette geçen (fevka) lafzndan, bu I^Umenin ilk mânâs kastedilmenitir. ilk mAnAnni Ailah Te&l&'ya nisbet edltaesi muhaldir. Çûnkû bu mânâ, birisi
aada
dieri yukarda bulunan
iki cis-
min, birbirine nisbetini ifade eder. yâni iki cis-
mîa
varlm
gerektirir. I
Bu kelimedeki ilk mânânn Allah Teâlâ'ya nisbetoin mubal oiduuau nuhaün AMaii'a
w
nistsetiâl
nefyetmenin zarûri
oldumu
bildikten
ayrca onun ne mânâ kastedilerek lendiini, bilmesi gerekmez. Alla!}, ondan bu sonra,
kaldumtr.
feti 't
söy-
kül-
'
'
•
.
Burayk kadar yus^' açdd4dmus& misaller üzerine, zi3a?etmedî|finlz ü$eitei V0 IdûzLan kyas
et.
2.
tasdik
Mût^l^
biri üe, AlTasdik: lafizLann lah Teâlâ*nm azâmet ve celâline lâyk btr mânâ kastedildiini. Uz. Peygamber (a.s.)'in Allah' o mânâ üe vasfetmekte fiâoUk olduunu kesinhkte bilip öylece iman e-toek; «JlesûluUa^^^ (^^^^^^
m to,
ey sahihtir ve JbabeiL.YenJii..h^ katiyyen ek ve üphe yoktur» diye bütün
geti^ii
babiyle^^aa ve
diliyle
4©= «Ben her ne kadar .
21
:
:
,
lafzlarn gerçek mânâsna ve keyfiyyetine vâkf deilsem dei Allah TeâJâ anlaxl^ zâr tn nasl vasfetmise Veya resûlû (a.sJ vahy ve ilham süratiyle onu nasl nitelemise, o ancak öyledir. Hepsi onlarn murat ettikleri mânâda v0 do::udur, inanrmeSk mUMmi
laüt^Mh
-
tük. tasdik
dHfflB&to^
E^r sen hvam ü^mm ederek «Ta^k caicak iki tamf tasavvur da ayn ekilde iM taraâ anladktan
^
ve iman
hal
Hal böyle olunca, kul ad geçen lafzlarm mânâsn anlamadan, o lafz söyleyenin, o mânâda dorululnmu nasl tasdik ve iman eder» olur.
d&mkstk
öyle c^^^
veririz
Aslnda ua^etel iOTâle^ ¥toek ve icmâli bir bilgi ile tasdik etaâtek muh«û degüdir. 2^ o lafzlarla elbette bir mânâ murat edilmi olduve her ismin bir miisemmâs olup bir toplukla Mt^ etmek i&lefm Mposenia o isimle hitap ettiinde, hiç üphesiz onun iMsenunâ^ kasdettiini her akll kii bilir ve anlar.
mu
•
Dinleyenin, o sözü söyleyen kiinin yalanc
olduuna ve verdii haberin gerçek olmadma tottimas mümkün olduu gibi, onm doru oldtl^m ve ölayi oldu£u gibi haber v^râ|n# i|Laamas da mümklndür. Kiinin, bu lafdön mücmel olarak tasdik etmesi imkân dahilindedir. Nitekim. bir ktosa: »Evde bir canU var» dese,, o öaninn bir imafi r6x, yoksa bir at m, v^a fe^^ ka bir ey mi olduu bilinmeden, söyleyejîa tâ^ 22
.
4ik edilmesi mümküadür. Hatta, «eyde bir .^y vâi*» deer 1^;û|il mhatabm, evde bulu-
nan eyin ne olduunu dik etmesi mümkündür.
Ayn iten
ekilde, «Allah
bununla 'SIîHîgini milcmel
ara
de,
ûzi^Mg
bllineden söyleyeni tas-
ar
istiva etti>^ âyetini
özel^'Bîr 'riisbeln
lolarak 4ular,
nM:®^
^
mürâd
Bu nöbetin ar
^omk yânelme nisbe^ ti mi, onu yaratma ve icad etm-e nisbeti mi, yokistilâ nisbeti mi veya baka bir nisbet mi sa istikrar
ar
olduunu bümeden tasdik etmesi müukûndür. te bu anlayp bu tûr sS ve haberler tasdik edilebilir,
.
,
^
E^ seu:
«Asanlara, mâms^mm^^ioaiL^^ iieküde hit^p etmenin n^ yaran var?» dersen, cevap olat^ driz ki :
O
sözü söyleyen, kastedilen
mânây
ehli olan
kiilere anlatmak istemitir. Onlan anlamaya 4a *Mlalt'm veU kullan ve derin ilim eUI bu leîzlaria kastedilm mâ^ mMpl^â^. nâlan anlarlar. Âkü-bâi| olanlara bir ey anlatmak isteyen kimsenin, çocuklarn da anlayaMr aOdü» bitap etmesi art deildir. Ârlfleîzâfeüe avâm, yetikMere ismetle çoosüdar gibidir. Lâkin çocuklar, anlamadklan eyleri yetikinlere sorarlar, onlar da «Bu sizin iiniz de-
JC^^
ca
:
il,
jz bu «e^leleria
ehli
plmadmz»
derler,
Çûnkîa çocuklar, böyle yapmakla bakedaruam iine karnu olurlar. 23
«Eer
^LV
c*^' V'^oJ^Il iiî
«cahilleri ;
bilmlyorsazuz» zikir ehline sorun»
(*)
denil-
mitir. CâhiUer tarafndan jcendilffline soru eor
e^r
vereceklei cevab anlamaya kudretleri bulunulma, onlarn sorulanm cevaplan:
K^okui âlimler,
drrlard. Aksi halde -
'
'
'^^m
.
slbEn
%^ % ^^kç
*•
lir
ey
^
'
'
'
mm^ m
^^m^m
«aman»
:
v^ümitlr»
n
,
çül kötü olacak e^ieri sorma-
yn» (^) ve «bu sual sizin neyinize?» derlerdi Bunlarn mânâs: «Onlara iman etmek vacip* Ke^Ay%tleri sisin
meçhûkiür, cmlardan smü j^mak bid'al^ demektir. Nitekim, kendisine istivânm ne oldu^nu soranlara «stiva malûmdur. Keyfiyeti meçhuldür, ona îman vââpür» ondan sual sormak ise bid'attir» demitir tir.
:
Bütün bu anlatdanlardan
anlaldna
gö-,
VB, dizles^cinin
zH^oll^^ l^eyflyeti msCafisal ola* rak anlalmayan mânâlara mücmel olarak mân
etmek mümkündür. Ancak Allah'n zât ve sfatt) (2) (3)
24
Nahl. 16/43 îsrâ, 17/85 Mâide. 5/iOl
ta3ZiâlizL
muhali ntf^TRbn^
tak^n, nü-
<^[aa
iûmns gerekir. AUah'm zât ve sfatlan için muhal olan ey cismiyy ettir. Bun4an maksadm ne ol
3.
AÇTtHt
TBAF
Mûteabih lafzlarn n^toâlannm Içünhâine y0 hakft^m vâkf o^msc^m ve onlarla kastmlOm iFiân&ttn ûe olduunu anlayamayan, onlan tevil edemeyen kimsenin, aczini itiraf etmesi vâciptir. Ancak keyfiyetini tafsilatyla anlamaktan ctoakla beraber, o lafzlarn mânâlarm mticmel olarak tasdik etmesi gerekir. Âc.
etme yerine, onlan anladn iddia ederse yalan söylemi olur. mam Mâlik'in *keyzini itiraf
fiyyeti nj^lûUiü]^. iöisa^un mli^ote
b*iWt
Ymî^ miemta nmradm ne oldüga Mfsîîatylt bilinmez. Hatta derin ilim sahibi velîler ve arif1er, ilim ve marifet yolmda avam geçip irfan
meydannda dg^ytggak noterce mesafe ka^ et* Bei&r, önlerindik kalp da tdaamadklan mesifd^ daha çoktur. Çünkü onlara açklananlar, gizli olanlara nisbetle çok daha azdr. Gizlenen eylerin çokluuna izâfetle Hz. Peygamber (a.s.) -
cUi; nâjy
J»^i
Lîc-U «li:
blti^mem. Sen
keanidiKii
^\ ^
«San^^
A
nasü sm
ederse
bujrurmutur. Açklananlara izafetle de: «Ben sizin Allah* en çok tamyammz ye çok korhanmzn» buyurnu^tur. O'nAan öylecesin»
(^)
,
m
Netice itiban
jrunâan.. sddklazm «îâcâîtten â^^^
anlatt^^_^i(tok^ de-
Bundan dolay, avâma
mitir.
larn
acz ve kusur zarûri olduefendisi Hz. Ebûbekür ItmJ :
jUe
nisbeüe sonu
evveli, âlimlere
ÂMmlerl de saaun^
tl,
nisbetle
bu mânâ-
gibidir.
Ya-
y^p^^
aczlminî itiââlâ0 av&sa» Ikoi^^lMlea^ UârafEneyip,
raf;
O
de ne
yapsmlarl!..,
^
i
SÜKÛT
4.
Bu
vazife
Çünkü soru eyi
sormaklia,
talep edip
lar Jcondam lÂ.
de bûtO avâm
^Ml
peine
dalm
bMsIne
tâkât getiremeyecekleri
dümü
bataklma
âc^mtrarsa,
^mlaylann
atar.
ve ehil olmadk-
Eer, kc^^fi^ §sih. (Mim vettl oevap
olu^la^.
cehaletlerini artrr. Hatta
für
t29S!rine vâciptir.
Eer
çou
kere onlar kü-
bir ârife sorarlarssc.
noks.nl|Findm dola^ ârü me«e-
âdz kalîr. Btz, bir babanm; evinde yapmas uygun olan eyleri olma anlatmaktan ve okula gittii zamaa elde edecei ya^Ian açklamaktan âciz kalmacona benzer. Bmm, 1^ ki^imcüniûi, saaatmm özelleyi kendîlettete anlia^saktaa
lik
br marangoza
ve inceliklerini ti
•
.26
.
.
anlatmaktan
4ciz iroz
kalmssna da benzet^âHrtâ Çtokü maran^ 3t0 kadar kuyumcunun sanatn görse de,
kuyumculuun O,
inceliklerini
anlamaktan
bütüA öxnrüaü mara^goduk
çirdigi ve
hmla uj^ra^
âcizdir.
^p^mm^^ §^
sadece maran^ gözlüün inceliklerim bilir. Ayn ekilde kuyumculuk da, ömrü o uurda harcamakla ve uraiçin
makla örenilir. Bu uurda çaba sarfetm-^^en •eyvel ter ikisi de sematlanm biMezlerdiU
te»
atoa
bir sanatla v^mt^S^k^s^^ onu anlar âcte öMuMart ibi. dünyada marifetul-
olmayan ilimlerle megul ilen anlamaktan âciz kalrlar.
iah kabilinden lar ilâhî
Arifin
avâma bu
olan-
meseleyi anlatmaktan âciz
kalmas, emzikü ^xnun et ve eJuoek üe lamlemaemeslne bmz^. Onu bunlarla besl^ek* ten âciz kalmak, et ve ekmek yoklumdan deil de çocuun ftratmda bulunan kusurdan dolaydr. Çünkü buîte" JkuyvetliJlert gdâ olur. Zayf büny^iler on^n yemek ve cmlarla b^^^ îS^kten âd[« öIurM". Kim zayf bîr çocua 0t ve ekmek yedirmeye çalsa ve mümkün olsa da yedirse. ölümüne sebep olabilir. Ayn ekilde, bu mânâi€^ sormak isteyince âvamm mea edilmeleri, eer vazgeçmezlerse kamç ile dövülmegerekir. Nitekim Hz.
Ömer
müte^âbih haberlere dâir soru soran herkese böyle ya^ pard. Hzw Bmygamt^ IC.) de, kad-er leri
(r,a.),
mee-
sine
daldklarn gördüü
men etai»
kendileriner
topluluu bundan soru sorduklar zaman, bir
27
m
emHedjldinJZ? Sizden evvelkilBr, bununla ancak çok çoru sanualr momaiyle^ Jeiâk olmu-^ Siz
ta»C^)
buyurmutu. *
Bundan dolay begg diyorum ti, kürsü ve vûn: h&r^râm. ha&a vWBd ve nasihatta bulmanlarm, bu sorulara, tevil ve tafsilata dmMse^ tsm&îp vermeleri haramdr. Bizim ve selefin zikrettii eylerle yetinmeleri, gerekir. O da takdis, tenzih ve
b^z^z^a^^te mûb£ü£^ t^a§l^Aülah' ridîr. Bunlarda, istedffî^si l^ar âtbalaa edebilirler. Hatta öj^le diyebilirler: Akimza
gelen, içinizden
geçön ve
hafeiöifc-
da ekillenen her eyin yaratcs Allah'tr. O, hatn^pz^ gelenlerden ve onlara' benzemekten mteezzeh^. Bu haberlerde, cmlan. ^^Mâ^^ mgelenlerden hiç biri murad edilmemitir. Murad edilen, aklnza gelen deildir. Sîz onu anlamaya v© ondan sual etmeye ehil desDdz. Siz takv& Ue megul olun. Allal^îs^^ ^.
man hatrmza
'
'
emrettiyse onu y«tpm. ö%UBt nehyettikl^ijsâeft
(1) ^
Hadis-i erif Bdiarî, Nlûslhn, NesiM ce'de:
seklinde rivayel; edilnUör.
28
Hsft
tiöt^ *
M«'
€m l^^smL Mûteâbih lafzlaa mânûanm m^. laif&eiil için soru sormak ve o konulara dalmak da nehyedildiiniz eylerdendir. Binâenaleyh onlarla ilgili soru sorznaym. Bu konuda ne zaman bir e^ iitseniz sasm. «inandk, tasdik ettik. Bize ilimden az bir ey verildi. Bu, bize verilenler cümlesinden deildir» deyin.
5.
MSÂK
tedâk, mûteâbih haber ve hadisler üzerin-
de tasarrufta bulunmaktan el çekmek demektir. Bunlann lafzlarm. aynen olduklar gibi brakmak, câhil ve âlim h^kes üzerine v&ciptir.
Müteâbih lafzUu: üz^lnde tasarruf alt ekilde fÂvT i Tes^f UMl, tttsztf^ teM, ve ieirfk.
7-
A.
Terfsîr
müteâbih laî}2sac, Btjm dilde kenbir lügate yoyerîm koilanüa^
Teîs>Ur,t
dilcSr^âûln
yu o lafzlann mânâsn farsça. türkçe ve benzel dillerin lügatine jçeyj4:Tnektirt te müteâ-, bih lâfzlar üzerinde
bu ejkUde Oi&r,
tasarrufta bu-
olduklar lunmak câiz âcildirkilden bakasyla söylenmez. Arapçada baz
6iIa>
onlann farsça karlklar Bulunmaz. Yi^e baz lafzlar vardr ki» farsçada onr lani karhg okgü kelimeler ^wdr, fakat ranfizlar
vardr
ki.
farsçada iki aypn
mânâda kullamlmazlan
Birinciye nüsâl, «istivâ» lafzdr. Bu lafz ile ifâde olunan mânây içine alacak ekilde fars-
çada kuUamlan farsçaya jS£^
bir lafz yoktur.
Co^C
Çünkü bu
lafz.
üe ter
Halbuki bunlar iki lafzdr. Birincisi, kendismde meyü ta^Tvir ctoniM^ ejd^
Yani, istiva lafznn mânâs, farsçada onun yerine kdlanlan kelimelerin ifâde ettii mânâ kaaçûi {fiildir. Bu «pMamadan soura, iki Isii-
d^
ialm ölâu. Bu kelimelerin delâlet ettikleri mânâlar farkl pluüca. ikincisi birincisinin yerini tutZMum olur. Bir las^ her ie ekilde olursa muhalifi ot^myamk bîr benzeri ile iilkmû, de|:itirmek câiz olur. Aralarnda en küçük, en in ince ve en gizli bir farkllk bulunan iki lafzdam bîri di^€al jerin^' teallamlmaz.
kinciye
30
misal
(parmak)
li^zidr.
Ar^ dilide bu lafz.
m&r
istiâre olarak «nimet»
I
nâsmda kullamlr. Bu nedenle *Fûiazun fülan
Farsçada
katnda
bu kelime
^^^^^
.^^yjj
bir nimeti vardr* d^lr.
yerine
^^i"
keüme&i
kullanlr. Fakat, nîmet mânâsna gelmem Ar^p dilinin mmim j^t^;^ konusunda o kad^ geni fc^ kalltmiim kt Iraallar'in hakîki mteâda kullandklar lügâtten daha çoktur. Belki nisbet dahi kabul etmez. Bir lafz bir dilde istiâre olarak k;Uamn8J£ tabii bate g^ksmm o^'.. iafzm G^gm* mi9 o mânâda kullanhnas tabiî deilse, elbette nefis tabiî olana meyledip dierinden nefret eder ve onu kuUaomk istemez.
m
Bu nedenle
lafzm,
açklamak tebdil itirmek olmayp tebdîl sir edip
deitirme)
olur.
bi'l
^-^l" lafz üe te misil
(ayn
ile
de-
hlâf (muhaiîfi ile Halbuki tebdîl, aacak misli bi'l
üe I
ÜgEöacûye miaâi lafzKtar* Butof^ birkaç ndâMya geldii için. ömi t^sir eden kii en açk mânâs üe tefsir eder ve farsçaya (çem) (göz) diye çevirir. Halbuki hp. lafz arapçada göz. su kaya^ fU3^ mAjMimm da gedir. ?a
fmmmdsm C^ml tur.
I^Einâa bu mütereklik yok*^ Cenb ve vech kelimeleri de ayn kelimesine
yakmdr. ^te bu anlattoladiBa
d
p£^^Ub&
a^^ 31
-
'
fzlan tebdiMen
ara>ça lafzlan lu görüyonz.
men
ile
etme^i
^
kUanmay
^Ituklan gerekli v© zorunvarid'
'
Eer:
«Bu farkllk bütün lafzlarda vardr diye iddia ederseniz, bu doru olmaz. Çünkü huhz ve Hto (ekmek) ^eUmetei ile lahm ve got (et) kelimeleri
lln
mmmSi^
hîç
fk%
yoktur.
Eer bu
fa-k*
baz
lafzlarda bulunduu itiraf edilirse, farkllk olanlarda tebdilden men lâzm ise de, aym oiaato tebdiyân gerekmesa» denilirse $5yie cevi^ irrâtrt&
mm
^orus^
l». farkllk bütün lafzlarda yoktuTr l^eoe bazüarmda vanir. Herhalde arapça yed ve farsça dest (el) lafzlar» birkaç mânâya kullanlma hususunda, istiâre ve dier baz kon:aarda eittir. Lâkin konu, «tebdil câiz ^ur veya olmaz» cihetlerine nakledilince, iki lafz birbirinden iyice ayu-mak ve bütün incelikleri ile aralanndaki farklara vâkf olmak herkes için Iiçk ye kolay olmaz. Aksint bu çok zc»r bir itir^
L^^stem mym tânâya kullanldklar
yerler
ile
farkl kullanldklar yerler kolayca ayrt edilemez. Biz imdi, iki ayr durumla kar karyafiz.. Bir ihtiyaç ve »rûret yok ikm^ ihMyftfea
BhM k^m kapa^te M? Yoksa mutlak olarak o kapy açp da hâlkm tehlike çukuruna dümesine sebep mi olalm? Bu iM çihetten hangisi daha ihtiyatU hir dAyrsamt^$ di^y^ölsüB WSmm^^ mt hmmmm^ Â3Mix Teâlâ^ zât
m 32
m
^
vö sfatlan
durumuu önemi daha iyi anhu kapmrn mutlak olarak açümA-
olvtnca,
iaüu-. Brace.
görm-eyen hiçbir akH dindar yoktur. Zira, Allah'n sfatlar konusunda tehlikeye dümek, tehlikelerin en büyüüdür. Bu bakmdan son derece sakuümak gerekir.
sm
tehlikeli
rahmin
beraeti ve neseplerin kaBakmmak için, velâyet, v^âset ve neseple ilgili hükümlerde bir ihtiyat olarak, kendisiyle cinsî münasebette bulunulan kadm üzerine iddeti vâclp klmtr. Bununla beraber, k-
Dinimiz,
nmasndm
hâli (hayz) nden kesilmi o£m kadm ile küçük kz üzerine de iddet vâciptir. Hatta azil yaplsa dahi iddetin vacip olduunu söyleyenler vardr. Zira, rahimlerde olanlar sar biraz dece Allah Teâlâ bilir. Eer biz bu
sr olan veya ay
kapy
daha açar da ksr, hayzdan kesilmi kadn ve küçük kz hâmile kalmaz, azl halinde de hâmile kalnmaz dersek, dolaysyla bu gibi hallerde
g^eknez gö^^ü savunursak teiüike gemisine binmi oluruz. htiyata riâyet ed^:*^k on^ iddet
klmak, tehlikelere dalmaktan daha kolay ve daha iyidir. Onlarn iddet beklemesi nasa er'I bir lükûmse, böyle arapça bîr lara iddeti vâcip
lafzm tebdilîün haram olmas da içtihatla sâbit olan erl bir hükümdür. Bunu tercih etmek en iyi yoldur. Gâyet açktr ki^ Allah'n zât ve sfe^iafindan haber Y&drkmh Kur'an ve hacüste bulunan bu lafzlarla Allah ve resûltoûn murâdnn ne olduu anlatlrken ihtiyatl davranmak, yukazda anlatüanlarc benzer konularda 33
'
'
iMM^bU davramnaktan daha önemli ve daha uygundur*
.
Te'vü
B.
l
'
Te'vil. bir lafz, zahirî
mânâsn
fttipâr. veya'
hut ârif
ile
avam
ile
avam
taratoâif arasmda oIuî". ya-
sonra te^lu etmektir. Te'vü ya
rum
yok ettikten
Rabbi arasmda
olur.
imdi bunîM
açklayalm. -
I
.-
-.1..:
Avftmn
1.
*
^
te'vüi
«v&mm kendi
babaar kalarak, ^di bana yapt te'vüdir ki baramdr. yi yüzemeyen kimsenin derin denizlere dalmasna Bu»
nefsi ile
.
benzer. üphesiz, böyle kimselerin derin denizlere dalmajil bara^ur^ Mârifetullah denizi ise onda bulunan teh^ â^Sk 1^ de^lzînd^ likeler su deryâsmdaki tehlikelerden daha korkunç ve daha dehetlidir. Zira su deryâsmda bö-
^
ummanmda kayb^ifflf. Bu neden-
^jOan fâni bayatm. mâdfetullah
boulan le,
iki
2.
ise e%e€U toyalanî
deniz arasmda çok fark vardr.
Avâm Üe
ârif
arasndaki
te*vîi
Bu da bir önceki gibi yasaktr. Bu, kendi kendim (tai^ dAp yü^tdlen bûr kimsenin^ yüzmekten âciz; kalbi ve beâ^i rahatsz olan Mr kimseyi denize götürmesine benzer. Bu da haramdr. Çünkü bu. yüzmek bümeyen bir kimseyi teblikej^e atmaklar. Yüzme bilen kiinin, yüz3i
.
.
me
bilmeyeni sâhile yakn yerde korumaya gûr cü yetso dahi, denizin dalgalan atasnda korumaya gücü yetmez. Sâhile yaJnn yerde durmaemretse dahi, o kimse bu emri yerine getirecek gücü kendisinde bulamaz. Dalgalar v© korkunç deniz hayvanlar üzerine gelirkeh dumasm iste^, kriM ve bedeni zayf olduundan istenilen ekilde duramaz ve itaatte kusur
sm
^Mn
eder.
-
lafzlarn zââM ^l^lan hilâfma I avâma açan ârifin misâlidir.
üphe y^ mânâya
M. avâm kaimesinin ifâde ettii
edîb. nahivci,
muhaddis, müfessir, fakih, kelâmc, mâri|et denizinde yüzmeyi örenen, ömürlerini bu yolda haârç&jan, dünyâdan ve dünya zevklerinden yüzünü çeviren; mal, makam ve âir lezzetlere aldr etmeyen, iJim ve amelde Allah için ihiasl olan. itaati emredilen her eyi yapmak ve ranUdaaanlfirdan çekinaaefc steetiyle hûi^tmlmi yerine getiren ve Allah sevgisi yannda dünyay, hatta âhireti ve fi*devs-i a'Iây hakir görenlerden baka herkes dâhildir, îte bunlar, marifetullah daoMe^ dalan
Bma; ramen oümn da hBpsI büyük tehlikelerle kar karyadr. Dürr-ü meknûn ve sn-- mahzuna varncaya kadar, onlarn da onda dokuzu helâk olur. Ancak biri gâyesine ulamûm, kendilerine Allah'tan saad^ cap. etmi olanlardr, kurtulua erenler onlardr. kiilerdir.
üphe
yok ki Allah, kalplerin gizlediklerim ve açkladkiaruu en iyi bilendir. 35
'
Arif
3.
Bu
ile.
Rabbi arasndaki teVîl
de ûç ekilde olur. Meselâ, fe:ifin içlxe, «istiVâ re fevk laûzlarmdan ketedil^ mâya nâ udur» diye bir ey doar. Bü kalbe kesin, veya üpheli, veya zann- gâllp ile olur. Kein olwsa ona inanmal, üpheli olursa sakn-, jn^d:^. Allal Teâlâ'ma ve 3iL^ûW^to muracU^PBâ^^a«nn ne oîdu&una dâir zra ile lidir. Zîra onlarn, onun zannettiine benzer bir baka mânâya gelme ihtimâli avrdr. Bir konudurakdüenip yamas gereken da lamaktr. te*v41
dou
MMm
i
ü^i^ Eer
âxiî'm kalbine
do&an
zann^. dar
bilgi,
yanyorsa iki ey düûnühnelidir. Birisi «A«ftba onun içine doan mânâ Allah hakknda câiz midir? Voksa imkâns, nuc^r?* kincisi: Arif, onun AllfiO hakknda cmva^pm .fc^inWld© bilifOTsa, acaba ondan murad e^b^ latoâ # lEirf»* yoksa deil midir? :
.
Birinciye misal
'hsÜ^
Munan
cleki
^
:
^t^S*
Qf
.
ftV*>P^
Rableiiüüden korkarlar» C) âyetin-
lafznm
teVîlidir.
mâaevi bir srükseklik mi murad
Acaba bununla edildi,
yoksa Al-
lah için ia^hal olan. ciimlerd© bulunan (D
«Üstle-
Nahl. 16/50 O
mekân
yükseldii
dnda^ O'mn a^Am^ ve
yk ^kâ. bir mârt Üüpciye misâl
m mor&d jlJJj
:
Allah'n
edildi?
J^^^I
^^m^
g^l.
lafzmn
istivâ ettt.(*) âyetittdeki vîîidir,
coM^ A
bunmla ara has
te'-
mu^vl-
bir nisbeti
mmm
rad ettiini kesinlikle bitlikten msm toi ¥4fm^. â^m nisbet eM#e oltm^ ABah. bütiö âlemler üzerindeki tasarrufunu, semâdan arza bütün ileri tedbir etmeyi ar vastas ile y^-
^
par. Hiçbir sureti,
arta ihdas el^âd^âa^mde far
ratum. Bu^ bir ressam re
I '
kâtibin,
MçMr
sÛirGt
ve kelimeyi dimamda ekillendirmeden, zemin üzerinde ekillendirmemesine benzer. Mimarlar da, yapacaklar binalarn planlann ^nce dimaImnd^ çilerler. Ksacaâ, kalb de, kendi âlemi öUm nsan bedeni üzerinde, ilerim zihin ve divastas ile düzenler îte Allah da, bütün, âlem üzerindeki tas€WTOfunu ar vastas ile ya*
ma
arn
par. JF^kal ba»n, bu eâiz olup olmamâs
batU
vâki olur.
öyle
nsan
kalbi,
eMde
Allal^a ni^ hususunda tereddüt
ki:
kendi âlemi olan bedeninde, zihia v^ dima vâstas c^madiua ^tsaaruft^ bulunamyor Acaba Allah« tmm. kâlMne^ tMm. dima kullanmadan tasarrufta büunma imkâveremez mijrdi? Veya Allah, niçin ar vasta-
m
m
(1)
ila'd.
13/2
37
.
syla âlem üzeriod^ t^Msarrufta bulunuyor da baka ekilde tasarrufta; bulumyor? Allah, fhnA ii«r 53^^ bilmi ve öyle istemitir. Eer isteseydi, zihin ve dimagr vastas olmakszn inhana tedbir ve tasarrufta bulunma imkân veriiKL
Çünkü bu da
Fakat
Q'jaua
kudre^
nsanm smcBk âîma
dâliiidedi]:*
vemtmfiei i^mr-
rufta bulunabileceine dâir ezelî irade buluniçin, bunun bir eyle tasarrufta bu-
dmda
duu lmmas
muhal ya imkd^oste^ Mm Jmkil^smUk,
hâa, Allah'm ssteaia
Mr k^ür
il. ezelî iradenin aksinin
mad •
^
^
'
V
olmas mümkün
bu mânâ.
içindir. tt&.
câdu|:uj»tet
için,
ol-
Allah Teâlâ
ii'O
imkân bulamazsn» (M buyurmutur. Âdetullah, vâcîlt oldiu^^ âeg^pi^. MdtUlahm vâcib
iasla
nm, âdetullahn aksini yapmas 'da kudreti dahilindedir.
Ancak
bu. ilm-i ezelînin cehle dönülmesine sebep olduu için muhaldir. te. bu âyeti ln'vll
teVîlde -i
ederken,
38
açiklamâlar dorultusunda
bulunmak mümkün '
üphesiz, Cl)
bu
.
olur. -
.
&:!ifi2î-1driM^
Ahzab. 33/62;
Fâtir.
35/^
iki
Feth.
4B/m
.
çeit
-
'
zanna dayanan bilgi arasnda fark vatU:. Y#ai, kalbe âogaa hakknda cââz. olan veya olmayan bir matiâ tamasyla, Allah hakknda c^iz, fakat ne murad edildii kesin belli olmayan bir mÂn& tamas aym deildir. Fakat bu iki &3iâm biri ânlden nefiste zuhur
MM^AlUâ
^mnu
^
atmak elimizde deildir. Zanda bulmmamak da mümkün olmaz. Zira edince,
zannm
dr '
ki,
içimizden
talam gizli ve zaruri sebepleri var
^ 'îl
^
' ~
1^ ÜluÎJ^
'i
«Allah, bir
'
kimseye an-
cak gücttMto yeniini teklif ediM> (^) buyurmumttur. A^cak, bu duruma kimsenin iki ey yapmad gerekmektedir :
düm
o zannelt^ uMüâ^ra narak, uursuz bir ekilde kmâiM tmtMsmmsh Udxr. Çünkü, hatâ etmi olma imkân vardr. Bu nedenle, zannm gereince, kendi, kendine kesin hüküm vermek câiz olmass. Bû^lncisi,
kincisi, zannettii
mânây bakalarna
söy-
lediinde, kesin^ ifâdelerle söylememelidir. Meselâ: «Istivâdan murad udm-, fevk'tm maksat budur» diye mutlaJc bir söz sSy^lein^elidtr. Zira. o ekilde bir ifadede bulunmak, kesin olarak bilnedii bir ey hakknda zan ile
(X)
Bakara, 39
:
büküm vermek
obmiM^
demektir. ^Halbuki
eyin
AUah
a]îxlmca gitme» (M
Teâlâr
buyurmu-
ta. Fakat,
bakkmda hüküm vermi
olur.
^iz^ meydana
gelei ssam herkese söylemesi, gönlünden geçtii ekilde anlatmas ve ayn ekilde gönlünde kati olarak bildii eyleri söylemesi câiz olur mu?» diye sorulursa, §öyle cevap veririz «Arifin,
,
Jycifi%
1.
Ya
2.
Ya
gtolünden geçenleri konu^s^as dört kendisiyle
konuur,
ba^ret ve irfanda kemüsiyle
ayn
âdreced0 «da^n bir zât ü& kozdur.
Ya zekâs v& narifetullah
3.
ba^t
talebi ile
^dl ltesyu gul olmas sebebiyle, l olan bir kimse ile konuur, Veya avâm
4.
m mm k
40
,
17/3Ö
ile
konuvr.
me-
istidat-
.
Eger ârif mânây nefsinde kati olarak biliyoz!sa^ Icendi^yl veya teiMÜslyle i^Fm derecede GdaxL birisiyle, veya mârifet laldblnâen b^ka bir düüncesi olmayan ve bu ie istidatl olan, dünyâya, dünyâ zevklerine ve mezheb taassubuna balfi c^ayan, bildikleri le övünerek onlar avama aâlatoG^tan zevk almayan kimselere söyleyebilir. çinden geçenleri, bu sfatlara sâhip olan kiilere anlatmasmda bir beis yoktur, lmi, 01;üi olmayan aUatinak zulüm olduu gibi, ebM.0 mÛAmam^ da zaiûxxulür. Bu nedenle ^vâr ma anlatmak lâyk olmaz. Buradaki avâm ke^ limesinin mânâsma. yukarda zikredilen sfatlarmuttasf olmayaa herkes dâhildir. Avâma böyle »Eiânftlari; onlatanak. daha önc^ de zikretti£imiz gibi süt çocuuna, takât getiremeyecei kuv,
vetli
yemekleri yedirmeye^ benzer..
Müteâbih haber ve lafzlarm mânâlarna Içindle meydana gelen zann. kendi dâir kon^m^ zaruridir. Çünkü akla &e^en n€EM
^
ve zan, ek veya kesinlik ifâde eden lafzlar nefis mutlaka konuur. Bundan kurtulmann imkân yoktur, aslâ önün© geçümez. Fakat, bunla-
avâma antetmasmn ya^ okluunda üphe yoktur. Bu ekildeki mânâlar avftma anlatma*
r
mak, kesin mânâlar- anlatmaktan daha evlâdr. Mârifetteki dereceleri kendisi gibi olan zâtlara veya mârifete kabiliyetli olanlara bu zanlan anlatmasma gelince, bunda iki ihtimal vanir. Bun*
lan anlatmanm câiz olduu söylenebilir. Ancak bu dununda, hiçbir ilâvede bulunmadan, sâde41.
dogrt «âstm. inikat, buzitl^ ^alr mann yasak olma ihtimali de vardr. Çünkü koxu§]»amay^ n^uktedir olduu bir konudst konu§makkL, Allah'n sfc^ito^ o sözden mnradt hakknda zan ile tasarrufta bulmmu olur. Halbuki, böyle devranmakta tehlike vardr. Bir konud£^. tasarruf ta bulunmann mübahl ya nass ü^, v3r# icm% ile, v^^ nass üzerine kyasla bi* ki ifâdBSindâ
Mnir.
Pn Monmda
ey
îw&!
vâdd dtea^
mtr.
Aksine, böyle konularda tasarrufta bulumnanm y;asaklandma dâir, Allah Teâlâ'nn; At^âjj4l
olnmdgu
bir
U^V^
«Hakknda
|>ilgl
^yin ardnca gitme» O)
s&lûbi
âyeti vâ-
olmutur.
rid
Eer: «Oç ey, zem let
eder ; 1.
kenumaysm
i}@
cemmm €^Ws>''
-.
Sdkm mûbah3:m
gösteren
delil.
bunlar anlatmasmda sâdktr. Çünkü
inden bakasm
mânây
öy;6!
Ar^
zannetti-
haber, vermiror. Kendisi de o
zamediyor.
Kur'an- Kerim'i tefsir eteieen mm. vm iMisnn ile ^^rû beyan etmeleri. Çünkü, onlarm her söylec^ Hz. Peygamber 2:
Jsra^i^
(i)
42
Müfessirli^En»
.
iitilmi deildin Aksine, bir ictRathu mteyc^ konmu görülerdir. Bundan doCa«%) 'den
laydr
bir âyetin tefsirinde birçok kaviller ve birbirine zt görüler olabilmektedir, ki.
sahabeden Âhâd tarikle gelip de tevâtür derecesine ulamayan, müteâ.bihata dâir ha-berlerin nakli konusunda icmâ etmesi. Bu 3abih h^difi kitaptennd^ büusiMU^ M3t lEilr^k yine k^EidM gibt û6ü bh* zf^ 3.
TAbiinin,
4^ ^'^m
vâyet etmi olduu haberler vardr. Böyle bir haberin rivayetine tâbiin cevaz vermitir. Halbuki, M? &düin kavU ile sâdece mn^ h&sü olur» deüUz:^» boalaz^ öyle c^ap v^rktst ,
1
Birinciye cevap: Evet, söylenildii takdirde bir fitne ve zarar
vuku bulmasmdan korkulmayan doruyu söyImeA^ jnâbsybta. I^buki, mûteâbih iJb^im nmt^lad^
zan
ile
söz
söylm^ s^imrdân hM deSMr.
o zann iiten kimse, onu doru bulur ve inanr. Böylece, Allah Teâlâ'mn sfatlar lu^Ekmdc^ bUneden büküm vezln^ ^ur. Bu ise çok büyük bir tehlikedü*. Beer nefsi, a^iliizi mânâlarn mükilliinden kaçar. Bu nedenle, zan jile de olsa, kendisini rahatlatacak bir mânâ bulunca ^STLsââi?' ve ks^Jikle inanr. Halbuki bu inand bazan yanl olur. Böylece Allah sfatlan konusunda bâtl bir eye inanm ve O'-
Zira, ariften
m
aun kelâmnda murad etmedii eyle hüküm ^-ermi olur. 43
Itta^îy^ cevap:
.
Bu, mûfessirlerlh Kur'ân âyetlerini zanna dayanarak tefsir etmeleri idi. Biz istivâ, fevk ve bunlar gibi Allah'n sfatiar üe ügüi olan konularda,' m
oimayaja konularda
olabilir.
Üçüncüye cevap:
Baaate tema ü&vap cftarak «Mûteâbih
âyetler konusunda, ancak Kur'an'da vârid olan veya Hz. Peygamber (a.s.)'den kesin ilim ifâde eden bir tevâtürle gelen durus^av^ itimat câi2xiir. :
Mûte^al^l^te ilgili âhâd haberlere timat edilmez. Te'vile meyleden kimselere göre, âhadn, haberini tevil
kasm
itigal edilmez. Rivâyetten bakabul eteûsâ^enlere gör^ ûe, böj^e jhaberile
As ^^gal ^üm^i Ç^^^ m, zwti^hüküm vermek ve zanna dayanmak demek
lerin Fivâ3i^l la
'
-
demilerdir.
Onlann bu
yakandaki görüe cevap olmaktan uzak 4&i^ûw. Fökat selefin yaptgmm z&hirine miâhalîftir. Çüntir»
kü bul
onlar âdil kiilerin ettiler ve;
onlan
sözleri de,
yapt
s^ahih
bu
rivâyetleri ka-
görerek rivâyette bu-
lundular,
Onlarm kidialanna rebiliriz:
44
biz iki
ekilde cevap ve-
Tâbii». ulemâs, özelliU©
a.
Aüah'K^ sfat-
lan kcmusmâa, âdü bir rAvinin "^l^ûMm
haa
olmadn
*
edilmesinin câiz er'î delillerden biliyorlard. Meselâ, Hz. Ebûbekir (r.a.) «Resû:
lllah (a.s.} öyle buyurduunu iittim» d^gi z^nan. onun bu liv^etiM reddetmenin. kendili tekzip etmek mânâsna geldiini ve onu hadis uydurmaya veya yanlmaya nisbet etmek
'
demek olduunu biliyorlar ve o rlvâyeU tobirt ediyorlard. Bu rivâyettoi Hz. EMbekir (r.y. EesûMî^' 4â;.8.)*m öyle buyurduunu, Enes (r.a.}«Hz. Peygamber (a.s.)'in böyle buyurduunu söyledi» diyerek naklediyorlard. Tebe-i tâbiiiiL
d
dan
de böyle yapyordu. imdim sahabe-î
'
Mpm-
bîr âdilin menfilikle ithamna bir yol olma* er*i delille sâbit olunca, bundan âhadm zan-
larn itham etmemek gerekir mânâs çkmaz'Ayrca âdilini naklinin dser^sinl 2an dm^slne indirmek d# ^ge^kmeas. Bununla berabet. baz zan günahtr. mdi, âri' Adil bir râvi size ne haber vermise onu tasdik edin, kabul edin vö nakledin» deyince, bundan «Nefislerinizin ledîi zanlar kabul v& ts^^ edin, mlmt aça :
:
vurarak rivayet edin» demek gerekmez. Zira nâssn mânâsnda bu yoktur, ite bunun için b;z de^
cAdü cdmayan Wr Mvlaü rivâyet ettii bu chs f^€M#v lâyk dan tandan yüz çevlzm^k ve rivâyet etmemek; bu konularda, mev'iza ve riz ki
:
benzeri konularda gösterilmesi gereken ihtiyat:^^ tan fazla ihtiyat göstermektir,
d^^
b.
Sahabe-i Kirto.
'
bu müteâbil
haberle-
45
:
yakînen iittikleri için rivayet etmilerdir. Onlar, yakînen bilmedikleri haberleri kesinlikle ri1^1^ etmecUl^^ l%biîn-i kirto d» onlarm bu haberlerini kabul buyurup rlvâyet iBtmilerdir.
ri,
bu rivâyeti yapa^rken *Hz. Peygamber (a.s.) oyl^ byurdu» demeyip «Fülan aababU Hz. Peygamber (avsJ'in ^yle buyurdufum iröyledi» demilerdir. Onlar, bu beyanlarnda sâdk Tâbiîn,
:
:
idiler.
Her
/
hadis-i erif,
müteâbih laîzm
dnda
hüküm
ve fâideleri de içine aldgL için, sahabe ve tâbiîn böyle hadisleri rivayet etmeyi ihlûal etmemlle^iUr. Mü.tia&bih lafzn, hakiki nâsm, fâide ve hikmetini ârif olan anlayabilir. nice
6u anlattklarmn
mm
Hz.
Peygamber
(a.s.)
ntl^lî,
'den
u
sahabe-i kirâhadisi rivayet
etmeleridir:.
•
••• iJ^^U^^MO.^
JÂ*v^:^**
I
«Allah Teâiâ her gece dünyâ
semâsna
ve «Duâ e4en ^ok mu, duâfiua icabet edeyim. Banrn^ onu bag^lifeimllanmasn ixSm^ eten ym» buyurur». (*) Netice itibâr ile bu hadis, gece namaz klmaya' tevik için vârid olmutur. Bu hadU4 eridin, enJ^asU^tli bâdet olan teheccûk iL^azn klmaya sevketaîBkte büyük bir (1)
B^rl.
Müslim.
in,er
:
<îe: l^übâedlyo^ diy^ rivâyet edilmeseydi, bu büyük fâide yok olurdu. Hftibuki bu fâidenin ih~
znalme asUt yol yoktur. Hadis-i erifte, sâbiye ve sâbi
dunmunda
olan avAma müphem gelen (yenzüü) ilxm) lafvardr. lAkin, Allah Teâlâ'y ^âMs tenzih fikrini avâmm kalbine yerletirmek son derece kolaydr. Basiretli bir kii avâma öyle diyerek, buradaki «ini» ten maksadu zâhir ini
M%m
z
olmacbm «Eer
anh^tn*
Allah Teâlâ. nida ve
kelâmm
bize iit-
dünya semâ'sma inseydi, sesini bi^e iittirhrdi. HaJbüEi O, ar üzerede fk&Oi veya en yüksek semada iken de ayn ekilde bize kelâ-tirmek
mm
için
öyleyse inmesinde ne fayda var? Demek ki bu initen maksat zâhirî bir ini df^» Bu.lacteaxak l^^fiGldeb üm mi^f bundan sdtt^ iniin llms^tedbnedigini, böyle IMr teMcM bâtl oldumu anlar. iittirebilir.
Bunun
'misâli,
arkta bulunan
$ahsm.
bir
garpta bulunan birisine «esini iittirnek için garba dorut blrl^ adm atantk seslenmi balamaldr. O, öyle yapmakla sesini iittiremeyecfeini bilir. Bu nedenle garba doru birkaç adm atmas abes ve fâidesizdir. Delilerin ii gibi bir itir. Hal böyle iken, ârif ve akU bir kiinin alr In^ nasl böyle Mr düünce gelebilir? Akll bir kii bunu nasl kabul- edebilir? '
1
*
Bu
^i^MBamâm
saara arim^ bir nüzûlû nefye«ekte yatök tosü eâîiK^î^ k«r dar zorlanr. Nasl zorl-anmasm. Zira Allah Teâlâ'da ci^miyeti mufea) olduu gibi, cisim olmayanlarn bir yerden dierind intikalleri de muhaldir. Bunlar bilinen eylerdir. Aynca, intikal vaki olmadan nüzulün gerçeklemeyecei de malûmdur. Yani, Allah için cismiyyet muhal. kadaz: bir
^m&^
h&jsB,
fme
»tikaîi
n&^l muhaldik ^l^i^ üe
mânâda nüzulü
muhaldir.
Bu
haberlerin nakil ve rivâyetlerinde fayda büyük ve zarar gayet az olunca, birçok fayday iJbLtiva eden böyle haberleri naki nerde, kalplere
ve nefislere anâzin* geliver^ zanlan bakasna anlatmak nerdel.. Bunlar nasl bir tutulur?!.. Arif,
rin
kendisine soru soranm ve dinleyenle-
durumuna bakarak cevap
vermelidir.
Eer,
day^an te'viliU ^^l^rc^ttigl zaman, soru somnn yanuna olacam a^tüam aç^ar; mzanna
rar göreceini anlarsa terkeder. Hangisinin fay-
olacan
anlayamazsa, zanngâlibi ile hareket eder. Nice insan vardr ki, içinâ& mûte^âbihlerin mânâsn anUan^ dMr bir heves olmaz. Mûteâbih âyetlerin zâhiri mânâ-
dal veya zararh
larnda bir mükillik olduunu akimdan geçirmez JSöyMerüie^ tevili beyan etmek, ateHannm kc^masna sebe^ olur. Nicelleri 4e vardr, bu âyetlerin zâhirlerindeki mükillik kendilerine o kadar tesir eder ki, neredeyse Hz. Peygamber 48
SisJ 'e J^r k^tü
bu çeit
bir inanç besleyecek
ve O'nun
varacak duruma iirler. Böylelerine bu lafzlarn zanna ve iltimale dayal te'vîüeri söylenirse faydal olabilir. Bu nedenle onlara bunu alatmakta bir beis yoktur. Çünkü bu, l»kalanna derd olsa da^ onlarn derdine deva olur. Lâkin bunu kürsüden halka anlatmak doru olmaz. Zîra bu, birçok dinleyicinin ilgilenmedii sebep ve belâlar tahrik eder. ÇC^tl ballan çci;u mût^bih âyeUe^ bu durumundan habersizdir, onlarn mükilliini düünmezler. Selef asr, kalplerin sükûn buldubir asr olduu halde, onlar zihinieri kartrmaktan kcn'ktuklan için te'vilden son derece sakmr. uzak dururlard. Eer o zaanan Mr kimse selefe mhalefet ederek müteâbihlerin te'vîl kapsn açsayd, o vakit böyle bir eye ihtiyaç dinuMib^ için fitnieyi uyandum. kalplere #k ve üphe vermi ve böylece günaha sebep öitnu sözlerini inkâra
u
Ama imdi
bu
baz
bölgelere yayld/. Bu nedenle, bâtl vehimleri kalplerden tetemizleme ümâdiyleg ârifia?^ mûteâbila. laf vlMe âkk MSbn^, dti#Em bilimleri izhar etmesi konusunda mazur olaca ve daha az knanaolurdu.
fitne
s^rn
ca
açktr.
Eer
:
«Bütün bu âçâdamaiaru^a zanna da-
yanan ve kesin olan
ayrm
birbirinden oldunuz. Fakat, te'vîlin sahih olduuna dâir kesinlik nasl haal olur?- depilirse öyle cevap veririz
te'vîli
:
49
:
ekilde olur
îki
l^vîl edUen mânton. Allah Teââ için sübutuDua kesin olmas ile. Bütbe üstünlüü gia.
bi..
. .
.
Te'vü edilen lafzn iki ayn mânâyat gttai-^. fakat birinin AUak JaJldamla $übûtemn ciâl olnuunas nedesiy^ d^erînin (^iz câdjgrtmun ortaya çkmas ile. Bunun, misâli, b.
-^Uâj^ j*M i* i
Hpt^rt
«O. kullaruun üstünde
^
âyetidir. Bu^^^rettiW
^
lafz, lü-
mekân ve rütbe yükseklii inânâ«dilti^> Allah'n zoskAndap mümmf^ tiÛEi^ bilindii için, O'nun hakknda kân yükseklii bâtl olur. Geriye rütje yükgatte ancak Itün. için y|^'
^
aeklil kahr. Nitekim. .
di köleden üstündür»,
^vceden üstündür».
î^l^^g^pf
^
«.Efen^
*2evc.
'^^^^^^
jjjjî
'
I
vezirden üstündür* denir. Allah da. bu mânâya (fevka) lafzgöre kullarnn fevkindedir. nn t0vilind3 bu inânâ kesin gibidir. Zira bu lafz, mânâda kullamlr. Faamp dpâsde ^ece bu
te
a) 50
En'âu^ 1^18
^ji^
:CJ^I
kat
kelâmlarnda g&çen
^[
Jötoun, arap
deki ablam, (fevka) laftamn inhisan deildir. Bir de,
eer
bir lafz
iki
dlliû.
mânâya
olan
üç ayn mânâya geliyor
ve bu mânâlardan ikisi AJi^ bidonda ^îiss. ^geri t^tü olûyar^, AlBh ^te & iki mânayi düürmek ancak zan ve ihtimal ile
mm
olur.
îte. te'vllden
men 'e
dâir fikirler
bundan
iba-
rettir.
C.
;
Tösrtf
Müteâbih lafzlar Meselâ,
*-r^'
ötti-O
etmemek
gerekir. tetftt
jp'
âSMlMe
^
lafzm.
tasrif
geçen (istilâ
(istilâ
ed^n),
etti)
istilâ
eklinde kalplara sokmak doru olmaz. Zira lafzm d-^i^esi ile, mânânn der eder)
-
i
y
*1>
X-.-.-
'
m
f/% Yunus. 10/3; Ra'd, ^e, m4; Hadîd. 57/4. "
1
-
13/2;
Furkan. 25/
»
51
imesi de (Ar'
lah,
c&iz
stilâ
ÇiLokû
olur.
lafznn
eden)
gökl^ gördüünüz
yükseltti,
Ar*
sonra
(^^jd^ü^M,
var^
M
delâleti,
ekilde, direksiz olarak
istUâ etti-(^)
lafzam
den daha açktr. Belki
«Yerd© ne
istikrara
â-yetindekî
istikrara devletin-
^^^^^l
'~^ lafznn J^xl^
hepsini sizin çin yaratt. Sonra
li^kt^ «tefe
is^M !»^, iâd
^
bire yönelik bir Istivâdr. Kalplar deitikçe, iaret ve ihtimaller de deiir. Bu nedenle, bir keli-
me #l#â0 ^^ms^t^
kaçuuncüt
g^e^p^
koteeyi çeitli kalplam w^ksmMs^ #â ayn ekilde çekinmek gerekir. Zira tasrif kelisa.
mesinin ifade ettii mânânm içinde ziyâde ve noksanlUc mânâs vardr.
(1)
Ra'd, 13/2
(2>
Bakara, 2/29
62
t,
D.
TeM*
_
•
TefrîVde câiz deildir. Meselâ. Allah hakki-
da (yed) (el) kelimesi vârid olduu için. ei'in le-, vâzunatndandr diye, Allah için. kol, bilek, avuç isbat
etmek çâiz deildir,
la£s varid oldu
(parmak)
d^e
(parm^ tcu, pa^
mak bouam) sha^
^yz G^mm. Mitekim, A&âi l^teörta vârid dan bu fcelimelerdea dolay, O'nun hakknda et, damar ve sinir isbât da câiz olmaz. Her ne kadar, mehûr c^n «el» lafz buzü^daa nyn düûaûlme^ 4b durum böyledir. .
Bu eküdeki
bir ilâveden
me
daha kötüsü görgülme lafz v^d
lafz virid olunca «göz», is^mm «^f^ "TO iitme lafz vârid olunca «kulak» isbatdr. Bütün bu ilâveler muhaldir. Bunlara Müebbihe taifesinden ret edr. Onun için bunlan
f
E.
baz ahmaklar da
cesâ-
zikrettik.
Cem'
Dalpk toplmamak Ûzeljükle
o£UQ :^üteâbih lafzlan bir araya gerekir.
bu nevi
mak hususunda
haberleri bir araya topla-^ bir Mtap yazmak isteyen fer
uzuv için bir bap ayrarak «Bu re'sin îsbat bâb, bu ayn*m isbat bâb, bu el'in isbat bab v.s." diyen ve yazaca bu kitaba «Kitâbû's-sfat» di:
53
ye isim vermek isteyen kimseyi Allal muvaffak otoesîp. Çûnkii myJ;^bih laüzLar çeitli ^mtnarda, birbirlerinin arasnda bir irtibat bulunmadan, dinleyenlerin sahih mânâlar anlayabilmesi için çeitli nedenlere binâen Rasûluilah (aJsJ 'tan
sâdr olmutur. Bu
raM^ t^r^
lafzlar,
insam
ya^
üzerine toplu olarak ^kredüseydi,
hepsinin bir anda iitilmesi zâhirî mânâlarn tekit etme ve tebihi akla getirme konusunda büyük bir kanne oLur ve «Bi^^UuU^ (a.sJ niçin böyle hilâf- hakki' d^lûndûrecek sâsder söyledi» diye nefiste büyük tereddütlerin husûHîne sebep olurdu. Hatta, sebepsiz söylenen bir tek kelime day.,bQX^ bir ihtimâli akla ^etirir. Bir cinsten Ifisl^r I^Cbk^i, ddrdânçû, bet^Kîi... kelimâler ardarda gelip birleince, hepsine birden izâfetle mükillik de kat«4cat artar. Bunun için, birçok haberc^iün söy^dii sözdeki zan derecesi il% bir tek habercinin sözündeki ziul derecesi aym ohmz. Ayn ekilde, tevâtür d€?recesine çkan bir haber le hâsl olan kesin ilim, âhâd haberlerle hâsl ol-
maz* Biüüa baüar, toplanp bir araya gelmenin neticâsMîr. Çünkü apt ayn nakledil^ h&n âdilin sözünde bh- ihtimal akla gelir, Aatta nakfe^ien sözler bir araya getirilince ihtimal ya kalkar müteâbih veya zayflar. Bundan dolaîrv lafzlar bir omyB, toplam.^ cAlz deildir.
damk
F.
^ 54
Tefrik
Damk eldldb.zilu^dil^ mâf^bib lafzla araya
toplanmad
gibi,
^lu ol^Ejlar da da-
:
^lUoâz. Çüakü, bir Icelûneden önce re^a sozmi geleil her kelimenin, o kelimenin mân&âmn an^
lalmasmda bebi
ile,
vardr. Ayrca, o kelimeler sekelimenin mânâsmdaki zayf ihtimâli
ömkarak oltm.Eer tirilirlerse,
misâli:
tesiri
tercih
tovveldÛaiîaJI
.
etmek
kel^^^ birbirleriz^m ayn mânâya
delâletleri
««îUi^^UJlJ^ j
mümkün hale ge*
olur.
Bunun
külarum
vistü^
sâkt
de galiptir» (^) âyetidir. Bir kimsenin (el-kâhru) ve (ibâdihî) kelimelerini kaldrarak: (hüve fevka) «O, üsttedir» demesi câiz olmaz. Çünkü, âyet tam olaak zikredilince Cfev^a) kelimesinin, ga^ lip olanm malûp olana kar üstünlüüne delâleti zâhir olur. Bu da rütbe üstünlüüdür. Bu mâ-
n&y
i^-kâhru) kelimesidir.
0/^ jyT^UJ yi^"
*0»
rekh*^ Oünkü
2^
^ demek
Allah'm vasf olan (kâhiru) kelime-
sinden sonra kulluun dilik
bakîdarmm üstünde gst-
dteaz.
llptir»
Ayu eMbie
zikri;
bu ûsti^lüün ^en^
konusunda olma ihtimalini kuvvetlendirir. jumSI
41»
-Efendi, köleden üstün-
En*am. 6/18
56
dür»
demek güzel
olur da; efendilik, kölelik, üs* tûnlûk, saltançtf kocalk ve^ babalk koatkiM olma gibi. iki kiinin â^rasndaki farkllk ve üstünlük cihetleri açklanmadan
nulam^
:
^i^'^. j:^ mek
.Zeyd.
Amr'n fevkindedi^
brakn avânu, olduu baz incelikl^îr.
güzel olmaz. Bunlar,
lerin dahi gafil
^
âlim^
Bütün bu -anlattklarmzdan spiî^, pM^âbih kfzlar ü^rinde tefA, teNÖ, MMt ve
dier deiiklikleri yapmak suretiyle bulunmaya avam nasl cüret edebilir.
tasarrufta Selef,
böy-
lafzlar vârid oldukter |9küd# dondurup bmikm^k^ son derece mttMlâa dtel^âidt Hak ve doru olan onlarn söz ve görüleridir. En çok ihtiyat gösterilecek konular, Allah'n zât- ve sfatlarma dâir konulardr. DiU tutup susturmaya lâyk olan konular, kendisinde tehlike olan konulardr. Küfürden büjrûk hangi tehlike varle»
m
dr?..
6.
KEFF
Bandan maksat, mûteâbih konularda düünmekten bâtmm men etmektir. Bu konularda soru sormaktan dilini tutmak ve tasarrufta Mlumsmak vâ
ar
m
.
ddp
inci
ya
cevhidrl^:izi
çkarm^a
seyketse
dalmamas gerektiavâmm da bu konulan düünmemesi ge-
dahi, denizin derinliklerine
i
gibi
rekir.
Böyle kimseler, âcizlikierini bilerek deniz-
eeirherlerjj nefisüine aldanmamaldir. CMlâzu lâyk olaâa bir ftcizliklerine 1:^ de denizde bulunan tehlikelerin çokluuna bakmak
de bulunm
ve denizdeki nefîs e:^iere nail olamazlars"^, bunun sâdece mal ye yaantüannda ziyâdelik ve ^Ü^p^a ^Mfr edilememek demek oMugmu, halbuki kendilerinin böyle bir ziyadelie ihtiyaçlar bulmmadm, fakat denizde boulur veya tiis^l«ra yem olurlarsa asl hayatlarm kaybedec^kîffltini düünmeleridir.
«Avâm, müteâbihat düûnm^tea kalbini ç^vlremezse ne yapmal?» diye» aorursan öyle cevap veririm :
,
Bmum
mMsbA. Allah^ ibâdet» nanle^, Kur'an kraati ve ziîM© megul etmektir. Bununla kalbindeki düünceleri yok etmeye muktedir damazsa mûteâbihat cinsinden olmayan Kgat, nafa^, hat, tib ve llkh gibi Mr baka ilimle nefsini megul etmeli, bunlarla da o düüncelerin önüne geçmesi mümkün olmazsa, velev ziraat veya dokumaclk olsm bir sanat ile uramial, bum ragnen o düünceler yine de kalbinden gitmezse oyun ve elence ile megul olmaldr. Bütün bunlar, onun büyük tehlike ve zarar^la dolu olan d^rin marifet deizine dalma-fcM,
57
ayâm bedeiü ma-
su^Hi daha hayrMr,
megul
olsa dabl bu, çovi a&amctn böyle konulara dalmasndan kendisi için siyetlerle
ömm daha
Çünkü
bedeni mâsiyetlerin sonu fâskUk, bu kcmulara dalmann âkbeü ise irktir. Halbuki: iyi olur.
«Ajttalu
kediie
es kosuliDiiiBUBa
Kakaisn. âlkdil kimse mafiret buyurur».
â«i»
iffljhftl-
için
On-
baklar
w
Eer:
*Ar&mm
nefsi, delilsiz
ra snmazsa, ona
Ona
delil
olarak âfni tikatla-
hatrlatmak
câiz olur
mu?
olduunu söytersen, tefekkür JEcmuemiGk mtmm ruhsai veraü olur* sim. Onun tifekkürâi üe bakalannm tefekkürü delil
hatrlatmamn
câiz
arasnda ne fark vardr? Eer, «böyle ey olmaz» diye onu men etmeye kalkarsan, delilsiz iman kemâle ermedi|;i baMe^ mol men edersin?» dersen öyle cevap vmirizo.: Ben onun «marifetullab», »vahdaniyet», «Hz. Peygamber C&s.) 'in skUo^ fkylOaat güoûaün yukuu»na dâir deliU^ori dialraaüBsini iBâiz görürüm. Lâkin bunun da iki art vardr. Birinci l^pDdeli,
(1)
58
Nisa,
art Sadece KurVm'daki :
bunlara bir
4/«
ey
d^er 8<^-
ilâve edilmemelidir.
:
.
kinci art: B^ülleiû zâhirl mûuücaLjSim yapmal, konu üzerce derinlemesine düünce^ lere
dalmadan
Avama
basit bir tefekkür yürütmelidir.
delilleri söylenebileçek
Kur*an- Kerim'deki a.
delilleri
dört konunun
unlardr
Mârifetullaha dâir deliller
: t
«I^ ki I gdkten ve yerden kim nzk.veriyoir? mUik lHltaiqrovf O knlakjlam vi» gözlen Ölüden dirjyi, dînden de ölüyü kim çkartyor? Bütün ileri kim idâr^ ediyor? Heuen diyecekler
Mm
ki,
ALMu De
(1)
Yunm,
ki
«
10/31
O hakle AU^Ot'tam
knmaz
nu-
«(öldükten sonra dirilmeyi inkâr edeû O kâfirki, biz ler,) üstlerindeki semâ^ra tofttanadlay onu bînâ etmiiz ve (yldzlarla) donatmz da hiçbir gedi^ yok? Arz da bir döek yapmz ve
u
^oraya sabit
dalar yerletirmiiz;
oraida
manza-
m^ S^msl her çeit bîtkîiden çîfler bitirmiiz» Bütün
H^&» hâMtis, m MSâkmgt. Mmu hmr^l
IçIr
(Allah'n kudretim görüp anlamaya) bir ihtar ve bir ibret c^rsi oiâun diye yaptk. Gökten de beli^te^M Imç '^B^smt indirJte ^»mla babçeler ve MMa^cti^^ Bir 1^ taturcükbiçile^% lan birbiri üzerine dizilmi (göe don) uzayan hurma a^açlan.. Bunlar kullara nzk içindir. O yamurla da (bitkilezi kprum^) ölü bir memi&iûûk^ sonra leketo Imyat vmrmAlOeyîm dirilip kabirlerden)
çk
da
böyledir». CM
(yedii) yemeine bak3m$ CChu mzk olarak kendisine nasl verdik?) Gerçekten bol bol yadrchk. Sonra (nebat bitbiz, yAtânk, Böylece bitirsin diye) tpsmi bir dik onda dâneler, üzümler, yon^lar, zeytbOcI^, hurmalklar, aaçlan göe d|Oru yükselmi bah*Bh" de
hsan
:
yamun
yan
fl)
60
Kâf. 50/6-l
D meyveler ve nice çayrlar,. (Bütün bunlar) tB davariaruuzm nuenfaati için yarattk.»
çeler,
^ .
.
^ LÛ
.
ût^ j0\
üX«:/ .
jcj ;
.
^ p4
»-c;^ j^^i
Lif l
.
?j
ûkr
^
lt'^ «BZ, yapmadk nu ara hbc '<&s^ dalaç yttrattfiNT karakf SMboA de Ceork^-âii) çiH tk. Uykunuzu ise bir dinlenme yaptk. Geceyi Wr örtü yaptk. Gündüzü ise geçim vakti kldk. Üstûnûa», yedi satan IMna ettik. çimine parl paatû çtldayan llr kanda (güne) astk. RüsGg^ bulutlardan ani tarm sktrp ani bir su indinlik; onunla çkaralm diye, dâ-
€^
yomlatmi
neler, otlar, fiiarma
dola ba|^,
Bunlara benzer âyetlerin
bahçeler...»
says
500*e
yakn-
dr. Biz bu âyetloa^ Cevâhü'l-Kur'ân adl eserimizde topladk. ABah^ ceiâl ve azametini bunlarla halka tantmak uygun olur. (*) Cevherler de hâdis olan a'râzdan hâli deildir, öyleyse cevherler de hâdistir. Sonra her hâdisin bir muhdi-
Kelamclann: «A'râz
H) (2)
Abese, 80/24-32 Nebe, 78/6/16
(*)
Bu
eeerl
h&distir.
yaynevimiz nesretmltir.
61
se ihtiyac vardr..» sözleriyle Allah' avama tabu taksimât ve muntmak uj^gjun olmaz. kaddimeler ^kredili]: t» buzlarm kelâmî «delil-
Eer
isbatna giriilirse, bunlar avâmm ekhm kartrr. Halbuki Kur'an'da bulunan ve avâmm anlayabilecei z4hirî. deliller onlan ikna eder. K^^rin^ 9ûkûnet verir» ksâp ve nefis bahçele-
lerle
rine
salam b.
inanç tohumlan eker.
Uah^m
vahdtoiyyetine dair, delillerden
baa^darî:
«E©r yer
ile
gökte Allah'tan
baka ilahlar olsay-
de muhakkak fesiada ura-, yok olurdu.» (') Çünkü, iki yöneticinin bir araya gelmesi yönetünin boulmasma ^^s^^
ikisi
«Ey Rasûlüm, (mürikler hakinnda) de ki: AIlahla beraber, dedikîeri gibi ilahlar olsayd, o taktditde
bu
Ar'm
sahibine (Allah*a üsmthaklteak ki bir yol arajiard
dlahlar
tün telmek (O'nunla çarprlard) ».(*)
<23
62
tsrft;
t
\
;
«Allal« liç «r^ât ^lâbö^ ber^bei-inde bir ilah da yoktur. Eer müriklerin dedii gibi, Allahla bera^^er bir tajtom ilahlar o&yd, o takdir-
im h^r lUb
imm
kezüdi ywii;tiaiju götürür,
MtoM
1^
bala-
^liy^amia ayrdM^ap 'ba gdisteir
VQ bir ksm dierlerine üstün gelirdi. (Bu çekim4. ve savalar olmadna göre Allah'm ei ve
orta .-Stoktu:)». O c.
Peygamber
Hz.
"
liller:
(a.s.)in
sdkna
dâir de-
•
I
J
Bi^üm, ve cinler
de ki: Ymnin cdsun, eer insanlar bu Kur'an'n benzerini getirmek üzere
1^ap]an^alar, birbirlerine
ne
onm
benzerki
«tOnm
Müminûn. 23/91
(2)
17/88 Yunxs» 10/36
(3)
îsrâ.
olsalar, yi-
getixmtB7îlear»A^}
gU>i bir sûre
(1)
yardmc da
yapm,
getirin». (°)
H
t
..Oluu gibi uiydurma on
sûâne g«tirlh»;0)
mlar tâ.s.)Î2i
ve benzeri âsTette-, Hz. Peygamber pey^amlmilk iddiasncU^ dogrululpanm
delilleridir.
1 i-
d.
M demiken.
«DeUU.
yûp
JU?^ gûaûnûm
vii^y^
£^ deüUar
*/
1^ ^dltir, onlar çürü-
Bul Jieaikli»4
defa yaratan
ile
-
(E7 Ea^ûlter)
ele
ki t
Qnl«n ük
diriltir».
^.
•
^^^^^^^^
ta
lo$ ta«Baafiaîk? D
e
(1)
C2)
64
Hûd, 11/13 YâSn. 36/78-79
.
M mda
dMLtmie^ kâdlr kadirdir) ».O
deü
mi? (üphesiz -
'
'
'
I
1
'
'
1
«Ey insanlar!
üphede hakkak
'
ki bu-
Eer
iseniz (ilk
öldükten sonra dirilme iinde
yaratlnz düüaûnl, mu-
ki biz, sizi (Âdem'den, Âdemi de) topyBrattks sonra bir nutfeden (meniden) sonra bir kandan, sonra yaratl belli belirsiz bîr et parçasmdan k^ sm. ve
^an
,
phtlam
Jm^t
beyan e#^ü^ Hem Mzl dlIedlilmtE Mr VaMe kadar ^^blmlerde durduruyoruz da, sizi bir bebek olarak çkanyoruz. Sonra sîzi, kemal ve kuvvet çama erimeniz için brakrz. Budunla bevab«rr» iM»^agden kimi piûrûlüyor, kimi de önceki ilgisinden sonra, hiçbir ey bilmemek üzere, kuvvetten düürülüp kocalma hâline ^timizi
çevriliyor»
Bir de ftrz görürsün,
(1)
Kyâme,
ölmü (kurumu);
fa-
75/36-40
65
kut biz onun üzerine suyu indirdiimiz zaman, MVttkfite geçer, kabanr ve her gOael çiftten nebaâar lttisrir. te bunlar (insann muhtelif tavrla yaratl ve ölü arzn ihyâ edilii) isbat eidlyjor ki, hakikaten Allah vardr. O, ölüleri dilüt^for ye gerçekten o hereye kâdirdir>.(') '
'
'
Kur'an- Kerim'de bunlara benzer birçok âyet vardr. Kur'an*daki bu delillere olmaz. lerde buluzpaak
baz
ilave-
don
Eert «Kelamclar, bu konularda gösterdikleri delillere itimat etmiler ve onlann delâlet yönlerini «^klinlardr. BunUûm avârna azUatlma-
yasaklanyor da niçin Rttî^ttn*ddö©r y^aklanmyor? Gerek onlann delilleri, gerekse Kur"an'daki deliller akl ve t^ekkürte idrak edilebijUr. Avtou^ tefekkt^ kapm a^ç^liTsa muttek olarak açlsn veya bu kap ona tamiffîe^ k^^ansui ve delilsiz taklid ile mükellef olsun», denirse öyte cevap veririz:
s
Deliller,
«avâmm gücünün yetmeyecei e-
kilde trfekkür ve- tetkike
muhtaç
olanlar»
ve
«f^k, bak^ bakmaz büt& ha^sdil^m kola^yGa anlayabilecei, kendisinde bir tehfke biöEUîimâyan ve tetkike muhtaç olmayan» deliller diye iki tosmsa ajrnhr. Birinci gruptaki deliller, avâ-
mm (t)
66
aalanut
fcâjfisitösi
Hacc. 22/5-6
d^da
kadrlar.
:
Fakat Kur'oa'daM
deliller gcLa^ lebidir.
On-
süt çocuu da faydalikmr» gûcû Itvmmti ya^ rinde olanlar da faydalanr. Kelamclann delilleri ise» kuvvetli kiilerin bazan faydaland, bagî^dûjpa yimeklere benzer. Çocuklar
dan
zm mmt
asla onlardan istifade edmess. biz deriz ki
Kaan'daki
Bonda^ dolay
avâm tarafndan
deliller de,
de-
nulan derin derin düünmeye nefsini zorlamamaldr.* unlar, hiçbir izaha muhtaç olmayacak derecede açktr: Yoktan var edebilen, tekrar yaratmaya da-
ha çok
kâdirdir. >
;
«Möhlûkat
ilkin
Nitekim AUah: ^
' .
.
yaratp s
diriltecek olan O'dur. Ki bu. (öldükten sonra diriltme, ilk yarattan) O'na daha kolaydu:».(')
bulunmasyla ^rada nizam ve intizamdan eser kalmaynca, bu bütün âlemde nasü olur? ^ Bir evde
Bîr
(1)
$031^
Rûm.
iki
reisin
yamtm, onû
elbette bilin
Bmm
30/28
67
için
^
ABah r
^
l^'J^ •
*
'' ^.'^
î
.
.
(Bütün varlMa' .
,
r} yaratan bilmez ml?»
Bu
avâm
(\)
b^trmatur.
Allah'n kendisiyle her eye hayat verdii suya benzer. Kelamçla^ 1^ ^Etair^ pfcardklan deliller ise bunun ârka^ deliller,
için,
0m
emûm k^r. OBtem ctöiltorî yatrma, ma, bir mükilin îzahm isteme, sonra onlan çöz meye çalma gibi durumlar ihtivâ eder. Bunlar bid'attir. Bunlair;^ bizçok
duu açktm Bu
Mbeple, lâyk c^am
runmaktr. Kelamcüann rar
gördüünün
bizzat
möâhede
immia zssmn
delili,
delilleri
tecrübe
ile
ile
olte>-
halkn
za-
sabit olan ve^
«dilea ballardir. Onlann bu i* V9 k^lasû aonatiMi yaydiMax
Mre baladklar günden bu yana zuhur eden
fitneler
bunun açk
asrda yani sahabe devrinde bu gibi eyler FOkt\x* Oalan®. m&taUaf^^^h tÂwmA^îmi Affl€rldan mm^ m'^âm biri de, Hz. Peygamber (a.s.)'in ve bütün ashabkiramn, delillerin taksim ve tetkikinde, daha deiiilerindendir.
Halbuki
ilk
ginsJt oMuklar yola girmemi dteateîdm Hiç üphesiz bu, onlann âc^liklerind^ ileri gelen bir ey deildi. Eer busonra
kelamch^z
nun faydal olacan bilselerdi, o konuda geni tmcâm meselelerine açklmalarda buUum* daldklar gibi, bu konââa Mib rfffi^ yazmaya
m
giriirlerdi.
Ü)
•
Mülk, 67/14
;
:
Eer f
«Onlarn bu meselelere girimemeleri ancak
azhmdan
ihtiyaç
2uh.ur
ettll^i için,
ha sonraki
idi.
Bid*atlar onlardan sonra
im sahada çalma yapmak,
Âlimler için
kelâm
büyük
da-
bir ihtiyaç oldu.
hastalm
ted&viye yarayan bir ilme benzer. Sahabe devrinde bid'at ho^tah az oklu|^ için, poiann, bu gibi tedavi matlarna îtinâlan da o züsbette bz Bir de
ilmi. bid'at
c^m^^
denirse,
buna
iki
ekilde cevap
verebiIidbKi:
Mîüi^ cdyap Sahabe-i kirâm, imcûM mes^^^rinde, yalloz vukû bulan olaylann hükümlerini beyan etmekle yetinmediler. Aksine, ferâiz meselelerini vaz V© tesis ettiler ve yultû bulmam fakat zamanla vukû büacak oian olaylann hükmünü açkladlar. Olaylann vukûundan evvel ferftiz ihnini tasnif ve tertip ettiler. Çünkü, bu meselelere dalmann ve bir olaym, vukuundan evvel hük-
münü açklamanîn
l»r
zarar
olmadm
biliye»*-
lard.
y^ etmek ve onu n^islerden aimaik,
Bid'at
gereken çok önemli bir konu olduhalde, sahabe-i kirâm bunu bir sanat ittihaz onlar, bu konulara dalnd edinmediler. wfmm hasl olacak olan zararn, faydadan daha çok olduunu bilmemi olsalard öyle yapmazlard. Bunu bildikleri için o yola girmekten ^kya^ljp^ ye ona dalmann, haram olduunu anitinâ edilmesi
u
•
ladlar. -
.
.
69
'
kiaci cevap:
Ashab- kiram,
Hz..
Peygamber
(a^.) 'in
nü-
büvvetinin i8b4U
Umusunda
da
münâkaalar yapmaya muhakidel^^izUh esâsüu tekU ed^
Yahudiler re .lbis* tiyanlar ile, ulûhiyyetin: isbât miperestlerle ve öldükten sonra dirilme konusun-
kmm^a
kâfirlerle delil
taç idiler. Fakat,
d^e
)m }mmâ$aûM^ Kur'an deim^icdto baka
ba
vurmadlar. Bunlarla iknâ edilenler îsiâma kabul edilir, iknâ olmayanlarla savalrd. önGGi Kur'anl'cîaUl bu delilleri açkiariar, scaa^ gerek düsrulursa ii kbç Ve mzraa havâle ederlerdi. Akl kyaslar vaz etmek, bir takm mücâdele metotlar tertip etmek v© bakalannm metotlanu zayf 4ûûrmek gibi mücâde^le yoluna g^e^efdi Bûtûa bunlarn bir fiüe Q»jâa ve akü kartumanm menbâr ol
Kü?ân delillerinin 11034 edemedii kimseyi ancak klç ve mzrak iknâ ederdi. Zira; Alk^'m h^âamâm mm-O^ 3mdikleri için böyle yaparlard.
ka beyâna ihtiyaç yoktu. Ancak biz, hastalk arttkça tedâviye olan ihtiyacm da artacam inkto eûaaiyor, kabul ediyoruz. Çünkü asr- saadetten bü y&na uzun zaman geçmi dUnasmm, mükiUerin artmasmda. bir tesirî vardr. Anc&k,
tedftvi için
ûâ
ycâ,
van^.
Birinci, yol:
Beyân ve burhan yoludur. Bu yol ile bir lah ve necât hasl olursa, iki de vehâmet ve 1
70
,
safeh
mi MsU
Bu m^^olU
olur.
f^t
salâb^^^s^yilere
ahhcüdora is^^e Zeki olanlar ne kadar az, ahmaklar le olur.
da,
nöbet-
baM
olur.
ne kadar çoktur!.. Tedâvi için, ekseriyet göz önünde bulundunüarak onlara itina göstermek daha evlâdr.
ise
J
'
kinci yol:
mak, inat hâlinde kamç ve klca bavurmak hususunda selefin takip ettii yoldur. Bu metot, her ne ka4ax: as sa^a baza, iciilere fayda ververir. mezse de» îEî^F0
Bunun, iknâ edici bir yol olduunun delili udur: Biz görüyoruz ki, kâfirlerden köle ve câtiy^ olarak esir almanlar ft&oe khçicrfl^ 0Sm' sinde mûslüman oluyorlar. Sonra, sllMa o derece sarlyorlar ki, önceleri kerhen sahip olduklar îZMifc. daha somu kendi istek ve ihtiyarlan dato önce lu^adjUeriade. bu^ île sagEamlayor lunan ek ve üphe kesin inmm fiVftüûyor. Bunun sebebi, dîn ehlini görüp onlarla yakmik kurmalar, Allah kelâmm iitip dinlemeleri ve sâlih kiü^le hair neir otaalandr. Bu, misir rm mîzBç ve tabîatlanna, yukanda zikreditea ân.rumlanii cedel ve delil gösterme yolundan da-
w
ha uygun olduunu Bvîk
göstermektedir.
nî^l^nje, iki ilaçtan
her
biri bdr toplulu-
^ t^iun olup dierine olmadna
göre^
^g^-^ 71
luk îç^ en faydals
mek
hfiuagtsi ise
onu
tercih et-
vAcip olur.
O
Bûhu'I4£u^ Ue teyit edilen, kullarn srlarm ve kltlperindekileri bilen Allah'tan vahy gelen ilk tabibe muâsr olanlar, yani halde,
ashab- kirâm, en uygun ve doru olanuu daha ziyâde bildikleri için« onlana takip ettikleri yo* Im girmek üphe^ daba «v^bdur.
7.
Teslim, mektir.
avâmn
TESLM
ilim ehline teslim
Av&mm» mûleâbih lafzlarm
m
olmas
zâhiri
de-
mânâ-
e^
mAeûtmdaa kendi^ne ifisûi: dan l^fizkUm lerin, Rasûlullah (a.s.)'a Sddîk' Cr.aJ'a, sahabenin büyüklerine, velilere ve derin âlimlere gizli oto^jbEms^ inanmas gerekir. Zira^ top lafzlarsrlarm kendisice <âmmms> mânâ ancak onm aczinden ve ilimdeki kusurundâ^ dolaydr. Bakasn, kendisine kyas etmesi uygun olmaz. Çünkü melekler demircilere kyas garij^rin ev sandklannâa bir edilmi.
Mes^
ey
bulunmamasmdan, hükümdarlarn hazinelerinde do bulunmamas gerekmez. Altm ve gûmü§ madenjri ve dier ceyj^ir gibi. msafnia^^ ^b^Öbirlernden farkl o€tt^ denlerin ekil, renk.: saflk ve nefasette nasl bir-
.
72
ayu
ekilde kalpler de bilgi casiterlerinin mâ-, denleridir. nübüvvet. velUilç^ llim ve " mâ-
Bâ^
"
nfetuüa^ ar^ ssular ve eytani ahl&k mâdenleridir. Hattâ nsamana meslek ve sanatta da farkl oldukhm görülür. Birisi, sanatndaki mahâret ve el hafiflii ile öyle eyler yapabilir ki, bir bakas, deil omm mesleinia Bast zamanlarnda yapU ey-
zna^ârâa yaptm ûsM bttlto öm* örenmek için urasa da yapamaz. Mâ-
ilk
rünce
rifetuUah
da böyledir/
Baz
insan vardr ki korkak ve âcizdir. Sahilde dahi bulunsa, art arda gelen büyük deniz dalgalarma bal^maz. Baz insan vcurdr, bunu yapabilir, fakat yüzmeye güvenip de yerden kaldramaz. Bâzs vardr, sâhile yakn yerde yüzebilir, fakat denizin, altma, derin ve tehlik^ yerlere dalamag. j^^sm cUk vürjir Jki* bûtüt bttilân yapabilir, fal^t nefis ttn*lunduu derinliklere gidemez.
ayam
^M4ei^
de buna Imzer. Bu denize dalma konusmda da insanlar ayn ekilde ite, mârifet denizi
birbirlerinden farkldr. Hiç farksz,
burada da
ayn
misal
geçerlidir.
Eer:,, «Arifler, nârifetullah denizini
atrlar, onlardaa se,
öyle dedz
î
gizli hiçbir
ey
tamamen ku-
kalmaz» deûrv
73
Ne kadar
Nerde!..
uza^k bir i.. Biz, «ei-Mak-
atdu'l-aksâ fl metol'l- Mmâi^JtrhusnÂ*^
bmzda
«cU
kita-
aç^ââ^' M. Allal* kenkimse tam mânâsyla tan-
kesin .delillerle
disinden
baka
hiç
yamaz. Mahlûkatn ilmi ne kadar derin ve ge^bs% 4m, bu, Allah'n ilmine nisbet t^ilinc^e, bir ey verilmi» oMufu an«onlam üimâ^ lalr. Allah'm, var olan her eyi kuatc oldubilinmelidir. Çiinkü varlk âleminde, Allah O'MUm fiiliermdto baka hakîki bir ey yok-
u v
ey A&Oil^dr.
Nitekim, s^^tî komutanlardan muhafz ve bekçilere vartncaya kadar hepsi askerdir. Hepsi de Sultan'a aittir. Sen ulûîüyy»tt, ancak dünyevî saltanata temsil ile an-
f».
fifer
layabilirsin.
u
BÜ
ki.
var olan
mt ey
Allah'fcaaate.
lAkin
tebihet bak.
Hükümdarm ülkesinde bir saray bulmm*. Saraym etrafmda geni bir meydan olur. Bu meydamn bir amin vaordr ki, bütün halk orada topgiremezle. fakat sz:^ l^ip
mm^^
Sonra, ülkenin ileri gelenlerine izin vOTfiör y© geçerek meydana girerler. Mevkilerine gö-
smn
farkl uzaklk ve yaknlkta oturmalanna müsaade edilir. Fakat özel makaüa sadece v&z^
re,
.
girebilir.
Sonra Sultan, nmnleketin idaresi le
srlardan, diledii kadann vezh*© bildirir. Bazüarm da kendisine saknarak, vezirini onlar^bp haberdar, ctmez. da Allah'a zakhk ve yai ilgili
74
m mm
gc^re,
meydaam sonu
dwcdwnxLûua ve
olaa
geri çevildil^i
bütün mâ^ye^. On-
larn buradan, öteye geçmelerine izin yoktur. Eer birisi söz dinlemeyip de geçmek isterse, engellenip cezs^cmdulmas gerekir. Fakat
arifler
o
snn
^rj^Iar. Derecelerine
meydan^ i^m» ^itli tzaklk ve geçer ve
yaya-
knüîkta dokniar. Onlar, her ne kadar snr geçmekte müterek olup, kapda durdurulan avamdan önde bulunsalar da, aralarnda Allah'a yaknlk, uzaklk, öz^ ^mBax olv^ ve tüm Isn bilme KHmkoi'^af büjrûk derecede farkllklan vardr. -
S^tan'n saray mesabesindeki
Haziratu'l-
kuds, meydann ortasmdadr. ite oras, âriflerin ayaklarnn basamayaca derecede yüce» ber I^tJ^iMMnp
O
tir.
^^M.^mmm»SL derecede 3^l^k>-
yüce-
makama, büyük küçük kim bakarsa
dehet ve hayretten gözünü kapatr, Nihâyet o göz, zelil ve hakîr olarak kendisine ûmc. Artk o âci2 kalmtr^
.
Buraya kadar anlatUManmz,, h&F ne kad«^r tafsilat ile bilemese de,
avâmn mücn^ cdank
inanmas gereken
eylerdir, Müfeâbih haberler konusunda, avâmm bu yedi vazifeyi yerine getirmesi vâciptir, te, bu konuda Selef mezhebinin hakikati budur.
ûc^ dt» dâir
§elef mezhebinin
d^Uerl anlatalm.
hak olduûuna
^
-T
>
75
tKNCt BÖLÜM i
SmJEj?
-
-
MEZHEBNN HAK CLPUUNÜN
Bu bölümde,
Selef mezhebinin
hak olduu-
na dair delilleri göstereciagîa Sel^ Ai^^bim hak olduuna gösteren, biri akil dieri s»'I dl-
mak
üzere iki
A.
vardr.
delil
ksma
0mi
*
tafsüî
imdi, bu II.
:
eyrlu:. -
_
;
,
AKLÎ DELL
Akli delil iki
b.
,,
Km
Birinci
delilleri
delil:
&M
asü
izah «delim.
Bütün akül kiilerce kabul
kabul etmekle zâhir
olur.
e
Kullarn, bu dünyâdaki hangi hallerinin uhrevî saadete daha ujrgun olacam bilen ki§i, hiç 70
B&member
üphesiz,
(a.s.râir.
Ç^lnkû, âbl^
^fda V0
'
zarûr verecek eylwi, tbbn bilindii gibi, tecrübe ile bilmeye imkân yoktur. Zira tecrübe ile lim elde etmenin, tekrar tekrar müâhededen Imka yolü yoktur. Halbuki, ûhiret âlemine gidip de geri dönen ve orada fayda ve zarar veren eylerin neler olduunu müahede yoluyla anlayp habfer veren hiç kimse yoktUTv Ayu ekilde, âhiret âlemmdeki JiaU!^« lAt^ Im to, Myas ile âe anlalmaz. Akllar onu anlamaktan âcizdir. Akl bamda olan herkes, akln ölümden sonrasma bir yol bula;maya-
y^p^^
cam;; mâslyeU^IH smmr, i^â^m^ ladinini
ancak
nn
ile
erîftlin
m-,
beyan ettii açklamala-*
anlayabileceini îtiraf ve bunun nübüvvet nûru ile idrak edilebileceini ikrar etmjtiei'dîr. Çünkü, nübüvvet nûru. akl JtevveMnin ötesi^ââ^ Imv^m^. ^^1^^ ilgili bulmu ve bulacak olan birçok ey nübüvvet nuru ile bilinir. Bunlar, aklî sebeplere tevessül, ile bilimnez, Nazarlarau jpûbûvvet örunf^m iktibaslar y^mayâ isns Kmts ^gladi^ kmv^ \'etten baka her kuvvetin kusurlu olduunu ikr rar etmiç cîan derin âlimler, veliler, faziletli kiiler ve hakînlerin hejisi bunun böyle olduun--
M^^â^
da •
ittifak ;^tmilerdir. .
'
.
.
;
.
•.
.
ikinci asl:
Nebî (a.sJ, her konuda olduu gibi, kullarn dünyâ, ve âhiretlennin konusunia kendîâine x^hfedileii ter eyi hsalkat tebli et77
,
Çüku
nlt4r, hiçbir eyi giziememitir. o. luUlarm. yatBnm ve zararna olan eylerf tie^^iz bildirmek için gönderilmitir. ^te o, bundan dolay âlemlere rahmet olmutur. O, asla vahyi gizlemekle itham edilmedi. Buî
lâhma
c^an.
hm vevo^^arm dünyâ ve âhiret ha-
yatlarnda saadete kavumalar için gösterdii ihtimamdan dolay zarurî bir ilimle bilinir. O (a.s.),^hAlk cennete ve Allah'n r^i^ma yakia-
toan ne vcom hepsini onlara göâtersnl^ yapmalarm emretmi ve tevik etmitir. Onlân cehenneme ve Allah'm gazâbma yaklatran ne varsa hepsinden sakndun ve yapmaktan nehyetmitir,
Üçüncü asl: Peygamber (a.s.)'in kelâmmm mânâsm en iyi bilen, onun künhüne vâkf olmaya v& m^lanm 4dr^ etmeye en lâyk dlank^, Mg #phe&m vâlh^^ müahede edenlerdir. Bmlar. o (a.sJV nunia ayn asurda yaayarak kendisine sahabe olma erefine nail olan kimselerdir. Sahabe-i mHz.
rân^ ük
mm^^mt mimi edip
emretU^terini ^pmak, sc^m âa I^M$:nnden sonrakilere nakletmek ve yaymak sûretiyle Allah'a yaklamak için, ellerinden gelen ihtimam göstererek onun sözleri3:ti dinlemi, iyice Allam, ezberlemi ve yaylîölardîr, Ge^j^ncfo kendisinden hiç ayrlmamlardr. Çünkü Hz. Peygamber (a.s.) onlar, kendi sözlerini dinlemeye, anlamaya, ezberleme3^ ve yaymaya tevik ederek: 78
'
4
,
m
<
«Benim söylediklerimi dinleyip ezberleyen ve ittii gibi nakleden JpjniBinin, AlIaJ Jöztoft a^pülalsn».(^) buy^^ofhH*. Bu meyanda iken. artÛL Hz. Peygamber (a.s.) vahyi insanlanian gizleyip saklamakla itham olunur mu? Hââ. Nübüvvet makam bu ithamdan beridir. Ayn ekilde, Ashab-x Kirâm da, onun s^ünu anlunak ve l^vrkinak konusunda âcîzlüd^ ya anladktan Semra onu gizlemekle, veya onlar yapmamakla, veya. o sözün ifâde ettii mânây ve yükledii sarumlulum mUndklan })aMe kibirlilik göster^k ona mulmlefet etmekle it-
^
p^Mm
ham olunur mu?
Hiçbir
akllmm buna
cevaz ver-
meyecei açktr.
Sahal^4 Kirâm, bükün dmûrleri boyund^^ hal^ bu #M &f^Mm b^Mtmeye, inc^^tne1er yapmaya, tefsir ve tevillerde bulunmaya aalâ dâvet etmemi; aksine bu konulara dalan, konujrla ilgili
me
sm
jcoau8un
konuyla
sûrtEua.
ve
mübalaa
kaauibUudm men
et-
göst^nâtilettür. tlerde^
olarak vukua gelen olaylan, onlardan nakil ve hikâye edeceiz. Cl)
ilgili
Hadis,
deiik
bn-i Mâce
lafzlarla Tirmizî. Ebû Dâvud ve tarafmdan. rivâyet edilmiti^. .
70
.
:
Eer
müteâbihattan bahsetmek, dinin rükünlerinden bir rukûn veya hükümleri ve din ilmini anlama yollanndan biri olsayd, gece-gûndüz bu ie yönelirler ve çoluk çocuklarn buna dâv«r ederJerdL Ferâiz ve miras konusunda gösMr terdikleri ge^rret ve itinadan daha me^ ^^^toütt. tetle onun. asllarn tesia *
w
Bu emhH^^i3am^ dürt asldan mrûrî olarak anlalr ki, gerçek. Selef mezhebinin dedikleri,
doru
da onlarn
olan
Peygamber
(a.a)*in
reyleridir. Bilhassa Hz.
onlan övmesi de bunu gös-
termektedir.
Hz. Peygamber
«b^tanlarm
(a.s.)
onliar
luikkmda
m hayrhs benim ammda ya^n-
lazâr. Sonra mtan takip edenler; takip edenlerdir..» O ) buyurmutur.
Bir
baka te^öateBte
«Ünunetim
^
il)
80
iei
^etnifî küstür furkaya
deiik
scmn c^ân
aynlac^ On^
lafzlarla Tirmizi. bn-^i Dârimî tarafmdan riv^et edilmitir.
Hadîs,
Mâce
ve
«
lardan:
yalnz bâr
nildi ki
:
brM
kunUlupi ere^kttr# D#^Onlar kimlerdir? Yâ I^sûIaJMf»
sünnet Te*l-<«maattir» buyurdular. «Ehl-i sünnet ye'l-cemaat kimlerdir?» diye sorulunca: «Bejoim
ve
ashabmn
tur.
H b.
Tafsilî
yolunda ola4ardi]> buyurmu-
dem
% I
-
,
Wm Mbi
J£
zâhirleri
konusunda halkn ayâmma yedi
fe yüklediini iddia
ederek
bmlar
vazi-
deiüleri ile
beraber daha önce beyMi ettik. Bütün bu a^klamalardan sonra bizim sözlerimize kim, nasl muhalefet eder bilemem. Biz dedik ki, erleri
dyran avâmm
ilk
yala
c^me^ l^^Bi^^tm toozih ve
m muhalefet gamber
edilir?
Yoksa,
ey, AUah*
takdistir».
«-avârnin. Hz.
(a.s.)*in söylediklerini,
onun
Buna Pey-
mrat etzümûzm
mânâ île tasdik etmesi giî^te» mi mub^^fet edilir? Yoksa, m'^mm, o sözlerin mânâsm anlamaktan itjciz olduunu itiraf ettii
mesi gerekir», «gücünün yetmeyecei konulara dalmaktan ve soru sormaktan sükût etmelidir», «ziyâde, n^csan, dem ve t^rik ile, mûte&bîh la\fi^toa zia^ni deitirmekten düini tutmahdn». Vâciz oldumu kabul ederek, müteâbih âyetleri
düünmekten kalbini alkojmaldr. Çünkü on-
to
,
Büharî, Tirmlsî. tbn-i Mâce. A. Hanbel. I
8i
.
meyiniz» di^unilf^, «nebilerde, velilerden ve derin âlimlerden meydana gelen marifet ehline teslim
olmalar gerekir» sözlerimize mi muhale-
fet edüir?
bu yedi vazifeyi, delillerini açklayarak zikrettik. Bunlar ister âto, ster akll, kim olur Biz.
sa olsun
^e
nkâr edemez. bu zikredil^
SEM
B.
deliller «üdî delillerdir.
DELL
h_
1
-
Selef Mezhebi'nîn
dur:
%
,
hak oldpaâiu|i
delili
ur
.
Selefin takip ettii y^tm s£iMm yâfmak bid'attir. Bid'at ise zemmedilen bir itir. Bu nedenle gerek avâm. gerekse âlimler tarafmdan §eyi yapte'vl^ta dalEBak, onlarn
yapmad
^Σ#Melcyâ bi^ai sayhr; «keff» övülen bir sünnettir.
Yaptmz
-
Bmm s^d ola
.
,
bu açklatiâcîa^
mm^ mMw^
çkmaktadr:
r
Müteâbih haberlerden bahsetmek,
onla^ incelemek ve onlarla ilgüi sorular sormak bid a.
attir. b. *
82
Her -
bid'at
zemmedihnitir, '
I-
t
:
^*at
c.
^oejauntdiioi
olan «sünnete sanima» ii
onun
olunca,
övUznü
zdd
olur.
msfcz.
esas üzerinde tartma mümkün olaBunlar ^«bbul edilince, doru yolun, selefin
yolu
<^uu
Bu üç
(Ht^pa çkar.
Eer, «Bid'atin zemmedilen bir ey olduunla Jabul «,tmeyerek, veya müteâbih haberlerdid bahsetm^idn bid'at olmadmt iddia edr$k, üçüncü esasta kar çkmasa dahi, bu kisinde münakaaya giren kimseyi nasl susturursunuz?» denilirse» öyle cevap veririz Bid'atin
.
zemmedildiine dâir bütün ümme-
Hatta, bid'atle megul olanlar ^3âT edilir. JBu husus, Hz, Peyg«OEiber (a.s.)'den i^^tür aa kontdhi' haberl^ja msmam. derecesinde ilim hasl olmasmdan ^fed»** ilim Hatem'in cömertlii, Hz. Ali (r.a.)*nin cesâ-; tin
icmâ vardr.
^
reti,
Hz. Peygamber
(a.s.)'in
Hz.
Aie
^
(î-.a.)'ye
olan sevgisi ye buüara. benzer konüardaki ilmimize benzer. Zira Uz. Peygamber {a.s.)'in Mdati zemmi, o kadar çok haberle kati olarak bilinir ki. bu haberlerin her biri her ne kadar mütmmr degilsflh^* oaaitem ^dûu$. r^vüerinin
yalanc olma ihtimâlini
kaldmt^ Ur ûmmmm
^ulamtr. ,
' I
83
Bu
hadislerden b&zûaTi:
«Benim ve benden sonra da Eâid halifelerin sünnetine smsk sanim. ffoTirarian ihdas edilen ieiatoMi^îInn. Çünkü, sonradan ihdas «dilen h&r
ey
[blr bid*iwt,
düen
die
bM^
dialM^
ceiennenuiedir». i})
«Sünnete Wai olun, bid*at
çkar^^.
Çünkü
sünnetielüi terkettikleri ve kendi reisleriyle söz söyledikleri için helak oldujjgC- îC^Ptdiiearl d^aleie ölütüler, hakalanm da ^âkte dûfirdüJeri, peyg^anrberlerinjn
(i)
'Ebü Dâvud, Tirmizi. bn-i Mâce, Dârimî (deiik lafzlarla).
84
.BM>tç|J^,4â«^
«EUn,
bir fe-
Alim içÜL kex#sîne
konraJc bir bîd*atçiden yüz çevmr^, AJ^^ onun kalbiû emniyet ve îman ile dolidunif. KimJ>ir fcid'atçiyi kiova*^ Allah onu denece yûksjeitir. Kte Ibir lkî'atGiye selâm ^mm^ reya «mu yû^d» lElânsi]^^ veya onu ^sevindirecek elylerle karlarsa AiIah*m Mulamnijed i(a)sJe mdirdiini lafife
ym
g^r
alm
«Allah, bid'at sahibi birisinin orucunu,
namaz-
n, zekâtn, haccn, umresini, cihad^ny tevbe ve fidyesini kabul etmez^ O kîmisei l^r@^afHidan kl çkar gibi, felâmdai çkar.» (')
m etmitir. (â)
îbn-i
yâce 85
:
Bunlar ve saylamayacak kadar çok sayda
bmteri hsdMm
bid'atin
raezmûm oldulfima
dâir
kesin bilgi tfâd# ©derler.
Soru:
nezmûn olduunu
kabul ettik. Lâkih, müteâbih haberlerden bahsetmenin ve onto aratrmann. bkl'at oldul^u kAbvl etmiyo«Bid'atin
ruz. Bid'at sonradffiö rettir.
Jtmam a^iî
:
iMas
^Ûm «riwten
«Teravihi cemâatle
iba-
klmak
fakat bid'^fci haefedir» demitir. Ayfakihlerû, -fiMbm çeitli dallarna dalt^bh^ok mHeâd^ yoUan üklf^ €di3:^k
bid'attir.
n ^Üde malar
münazaralarda bulunmalar da
bid'attir^ Saha'be-
dâir bir ey nakledilmegösteriyor ki, ^çgmmedilen bid at.
4m» bUAarm zemmine aitlr.
sünneM kaldran
IM'âttir.
BE, mtUeâbih
h-
berlerden bahsetmenin, sünneti kaldrdn Ifeâbul etmiyoruz. Lâkin o, evvelkilerin ilgüenmedSderi lt»r itir. Evveljd âlimler ya ondan daha önemli bir meguliyetleri bulunduu için, yahut ve tereddütlerden sâlim bulundufu kalpleri sonrakiiçin buna lüzum görmemilerdir. Daha
ek
ihtiyaç bM^'nt ve hevânn ^ç^ûru sebebiyle, hissefctMerl. Iç^ bu lamtlara daIoM§lftrdnr» denirse öyle ceyap viBriiz
l&ti
Çvet*
«zenunedilen bid'at, sünneti kalsözünüz dorudur, lâkin, mûte-
dran bltfi#Ö^ âbih haberlerden bahsetmek de sto^ E^dran bir bid'attir. Bu konulara dalmaktan men et80
:
md,
'
mm mmûam^ oogalandmna ve bunlâatla
sa:^^
etmek sahabenin sünneti olunca, bu konularda sual kapsn açmak ve: av&m bu mükilât denizinin derinliklerine daldrmak, sahabeden tevâtürle gelen haberlerin hilâfna bir harekettir. Sahabemi Kir&m'm ferftiz meselelerine dal-
b&Iiiga
dklar ve fkh vakalarda istiâre ettikleri tevâtürle sâbit dbd^u gibi, mûteâbih haberler komuna 4abn3aa\men ettikleri^ tâblîadeh gelen naMflerîe, akla hiçbir üphe gelmeyecek ekilde sâbit ve buna ^âir kesin ilim hâsl olmutur. Nitekim Hz. Ömer (r.a.)*den nakledildiin© göre,
MM kend^âme
mu, o da bmu
mûteâbih âyetten sorsoran adâka denek vurdur^ iki
mutur. Yine rivayet edildiine
göre, birisi
deil midir?»
Hdre^
t^
ona* dX~
«öy-
le anlatur
tacu esrarken b^ de tm^a bulmuyordtûoa; î& ö^^tüt tma.î o mi^ «Adam, Hz. Ömer
(ra^J'e
man emîrulmûminin idi. Adamm böyle soru sormasma hayret etti. Elinden tutarak Hz. Ali (r.a.) yp götüniH: «Ya Ebe'l-Haseni Bu adam ne diyor bîr dinle» dedi. Hb. Ali
it. B3Ûl)
:
«Ne
diyor,
ya
«Ona, Kur'an emirelmüminîn?* dedi. Adam mahluk mu, yoksa deil mi?» diye sordum dedi. önüHz. Ali (r.a;) bu cevaba sinirl^erek ne edi ve «Bu s^en dolay, âhh* zunanda baz olaylar zuhur edecek. Senin üzerine aldn görevi ben üz€fl±OQe alm olsaydm, mutlaka bu ada:
bam
:
mm boynmn vurdururdnm» d^. Bu söz, Hz. Ali
87
,
(r.a.y
i^atmdaja Hz.
Hz. Ali
(r.a.),
Ö
eer bu
ve Ebu Hüreyre
(r.
an-
sualin dinî bir mesele
-
fi {^n?enm«k, kelâxn\ülah'm hûkmüzui anlamak ve bir muciza olan Kur*ân'm sfatm bilmek maksa-
d
somimu
bir sual olduunu bilseydi, bunlar örenmek isteyen kimseye böyle bir muameleyi gerekil görmezdi. ile
Hz. Ali (r.a.l'nin I^Brasatine
kapsn açacama, fitne
m bu
sofikün fîtne
Rasûlullah (a.s.)'n va'di
asn olan âhir zamanda bu
söz;ün
ile,
yaylarak
filtreler ^lçaça^iEina dâir keskin {;öra^i|£paj^
bak. soruyu soran için ^Eg&r emîruhüü'snisin saydm, boynunu vurdururdum» diyerek iddet göstermesine bak.
Ö
:
Vfiihyi
mûâhede eden, dînin esrar ve l^kat^
larma. muttali olan ve birincisi
gamber
(a.â.)'in,
hakkmda Hz,
'ji*^^4-il
l»
«Ben
Pey-
pey-
gamber gönderilmesetyjüm, Ömer göul^rOiJidi» (M
"Benden sonra nebi gelseydi, nebî olutlu» hadisi vardr.
88
Ömer
b.
el-Hattab
ikincisi hakknda da
% 1^44
^V^lIt;^
«Ben^iümre^hirin. Ali de o ehrin
kapsdr» (M
buyurduu boy;le büyük kiiler, bu çeit sual soranlan men edâpeki^.de, sonradan gelerek kendilerini
kelâm ve cedele kaptiran ve «Uhud ûb^
kadar altm
infftk etseler de,
onlardan birisinin
derecesine, hatta yan derecesine ulaamayacak olan kimseler, böyle suali kabul ederek cevaplan-
drmaya ^rimenin ve bu kapy agmanm hak ve doru olduunu zan edecekler, sonra da kedilerinin hakl, Hz. Ömer ve Hz. Ali (r. anhüma)'nin haksz olduma inanacaklar!. Heyhat, gerçekten ne kadar uzak bir tul^m. Bu, bak üe bâtl aymnaktan ne kadar ussalc bir sdz ve görütür. Melekleri demircilere kyas eden ve cectelcüeri râid halîfelere tmâh eden kii, dinden ne kadar uzak ve âridir.
Büt^ bu ftçklamatordcm anlaüdma
göre,
Mtas^^tdb laberl^nlen bahsetmek selefii 6ûn-^ netine muhalif bir bid'attir. Bu, fakihîeln fikhm dallarma ve tafsilatna dalmalarna benzemez. Çünkü^ fakihlerin böyle konulara dalmaiarmm yasaMandigna d&ir onlardan, bir haber £^1^ memitir. Aksine, fkhî meselelere ve ferâize d^-
(1)
Tinnizide
:
l^t^^^
Cl
«Ben hik^
met yurduyum. Ali de kapadr* hadisi vardr.
m
dklan
naklc^dilcLil^ için
buzlar yapmann
daha sonra ortaya ckai mûcftdsle
caiz,
eüeiii ise,
f
ilim ehli olanlara göre, zenunedilen bîr bid'at ol-
duunu
anladk.
Münazaraya
gelince;
eer bundan
maksat,
almd
yerleri aratrmaya dinin bükümlerinin ise, bu, selefin sünnetidir. Selef« f^hl m&seleleMd istiâre ve müniE^^ra yaparlard. Miskim dedenin ve koca ve babasyla bulunan annenin miras meselesinde ve dier meselelerde vft mûnazaraJan nakledüzaj^tir. Evet,
ymm.
mî^v^
ÎMtÛBr kfflidi nuâEse^arma dikkat çekmek ii^ bir takm fkh lafz ve ibâreler ihdas ederlerse^ bunda bir mahzûr yoktur. Bilakis, onlar kullananlar için mûbahtr.
Eer, münazâradan maksat,
bir
ey
öret-
meden k^rsmdakini susturmak: j^, bu zemmedibnitir. Çühkû sûm^^to m^kmâiT,
90
>
•
1
*
'
-
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM FAYDALI RAZI FASILLAR
BRNC
FASIL
MÜTEÂBH
LAJIZLARI KULLANMANIN SEBEP VE itElMETLERt
Soru: Birisi
pim
:
«Bu müteâbih lafzlar söyieaaye
düütü hu sevked^n ey nedir?
çeit lafzlar söylemeye Onlarn, halka tebih vehmini verdiini ve Allah*m zât ve sfatlan lnd^pda }3M]i ^^tlkada sevkettiâfini bilmiyor muy. duf "Bb^, m^Mwet makamnda bulman kiinin bunlar bilmemesi düünülemez. Yoksa, ad geçen lafzlann halka vesvese vereceini^ l^r ^^gte«^
yoMu da, insanim dalâlete dümesine alcbiv myor muydu? Bunu da onun için söylemek mümkün deildir. Çünkü o âri' ve ârih olarak gönderildi. Yoksa^ mânâs anlalmayacak sözler söylemek için -gönderümedL Fakat onun bu tür 1
-
.
,
91
;
:
özlerinia imn kalplere verdii mükülik,. bir hînâcin (mun hakknda kötü. iûmm evketmitir. Bu inancn tesiri ile: «Eer peygamber olsayd, elbette Allah' tanrd. Ve eer O'nu talusayd, O'nu, zât ve sfatlar hakknda muhal olan vasflarla vas^mâ:xmm^ demikrdir.
sm
baka
mtft«^b!l laftzlarm zâhîr^e itikat ederek: «Eer bu ekildç söylemek hak olmasayd, Hz. Peygamber (a.s.) onlan öyle mutba^tealanna söyler, veya .to Bir
tâ}fe de,
P»k my^m^
tefidöeMödm mûpl^colît.gtt^ fzlarla beraber söylerdi» dediler. Buna göre, büyük müküin haili nasl olur?» derse öyle öftîan,
labiî
ce-
vap veririz
mx
Basiret ehli olanlara göre, bu idildir.
öyle
mükil
bir
ko
ki:
Resûlullah (a.s.) bu lafzlan, bir defâda ve toplu olarak zikir ve ifâde buyurmamtr. O la-
araya getirmitir. Biz. dalla ^Nr^C^tTmüN^bih lafzlar bir a^f^a ^tâ^"^: menin kiiye vehim vermekte büyük te^M ölve teker tedüünü açkladk. Halbuki kei'..^lendiklerind.e o kadar vehim ye tereddüt hâs4 etmez.
lar, Müebbihe
bir
damk
Müt»4bih lafzlar ^k^^J kelyn^dm i^aret^ latir. Hz. Peygamber CEt.s.) az sayd». olan bu fzlar, bütün ömrü boyunca farkl zamanlarda spjrlenitir.
92
Ad
geçen kelimeler, Kur;ân- Ke-
rim
vet
mûtev^r
hadislerdeki kelineldrd hasre-
pek az sayda oldt&lan iemlaür. Bunlara sahih haberlerdeki kelimeleri de ekl-ersek, yi-
dilirse,
.
olduu
ne az
görülür.
Bu çeit
kelimeler, kendi-
âz
ve zayf rivâyet-
olmayan
lerine itimat câiz
ierde çok bultmmaMa^. Âdil bir r&vid^ nakli sahih olup da mütevâtir derecesine çkan lafzlar birkaç adetten ibârettir. Resûlullah (a,s.), onlar, tebih vehmini gideren karine ve lafziEurla beraber s&ylemi^» kârine ve iâretlesl,
O
onun huzurunda bulunup da bu konumalara, âhit olanlar anlarlard. Lafzlar, bu karinelerden sojotlanarak nakiediJtoce vehim ortaya çkar. Böyle bir vehim ve zann giderecek en bü^ yük karine, kiileri vehme düüren bu lafzla^ na zahiri mânâlarndan Alîah'limünezzeh oldu-
una
önceden, bir bilgiye sâhip olmaktr. ayak, nüzul ve islikrwr gibi, ciAllafei ^lret, simden ve cismin sfatlanndan münezzeh olduunu daha önce örenmi olan bir kimse için bu dâir,
sermaye gibidir. Her iitt^ini ona ta^ik eder. Böylece kedisini v^me düüren mânâlar oa^an fcftter. &yduu lafz hakknda hiçbir ek ve üpheye kaplmaz. bilgisi, içine
ilemi
bir
Bu konu, birkaç misd
ile
daha
iyi
anlala-
caktr. \
I
^rinci misâl -
*
i -
Peygamber (a.s.) Kâ'be*yi, Beytullah (Allah'm evü diye? isimlendirdL Kâ'be'ye bu ismi Hz.
'93
,
,
vermek, çocuklara ve onlarn derecesine yakn olulara göre,, Kâi>e'î»in Allah'n vatan ve nan olduu vetaalni uyândru\: lAk^^ Ar, fe^ rinde istikrar ettii için Allah*n semâda olduuna inanan avâma göre durum böyle deildir, On^.teftyle Sür yehme. asla kapümazlar. Eer ontera «Dinleyenlere. Kâ'be'nin Allah'n evi olduunu hayal ve vehmettirecek nitelikteki bu lafz söylemeye Resûlullah (a.s.)' sevkeden ey nedir?» diye sorulsa: *Bu, sabilerde ve ahmaklarda ts^le bir v^îm dourur» derler. Allah'n Ar .
s-
'
:
'
bikm kimse, bu kto iittii zaman, mak&adm «AUah'm mesken»! ol-
ûiMlnde
istikrar ettiini
madndan üphe
etmez. Aksine gayet bedihi Olarak bilir ki, bu izâfeitern maksat, beytin erefini, veya bu lafzn, s&hibîne ve sâkiniî» zafe
edilmek üzere yaz' edildii mânâdan
baka
bir
mân&7a geldii^ göstermektir. Böylece avâmm, Al]ah*m Ar'ta olduuna dâir itikacb, m'M kullanlan Beytullah (Allah'n evü late flö* «bar rmak ve ev» mânâsmm murad edilmediini göst^en. kati ilim ifâde eden bir karine olmaktadr. Bu lafz, ^ha önce bu itikada sÂhip olmayan kimselere bû vehnü verir.
îte bu misalde olduu gibi. R^ûluUah k.a.l^ .Allah'n nolcsan sfatlardan mûnehhez olduu-
tebihtw uzak bulmduunu, cismiyyetten ve ctaniyye^ anzaîarmdan tenzih edildiini bilen bir toplulua bu lafzlarla hitap etmitir. Kiilerin önceden sâhip olduu bu bilgiler, her ne kadar bazUun için bu kelimenin tevüi ve asl nu,
I
94
.
mânâsnn
olduu konu^uuia baz
ne
ler bâki kals«
hiç
vehmi gideren
tereddüt-
üphe kaînayttcak
ekilde
bir karinedir.
kinci misâl : I
Bir
faM.
bir sabî veya
avâmm önünde
konuurken sözleri arasnda, -(Sûret" lafz geçse ve faküi: «Bu meselenin ûreti öyledir», *b*t vak'anua. m^^M öyledir** '-gûml
*mm^^
,
sûrette tasvir #l1^im» dese. bu sözler, «mesele^nin mânâsn bilmeyen sabî veya avamda, bu suretin,
kendisince
malûm olduu
gibi burun.
az.
ve gözden müteekkil bir sûret olduu vete^i uyandu^. Fakat, meselenin hakikatim bilen ârif bir kiinin, meselede, cisimlerdeki sûret gibi göz.
az
burun ve bulunduu anlamn çkarmas taaavvur edilebüir nü? HtyM** bu imkluamas #dü:. Onun, mesNsieifîn cfgmîyyet ve cismiyyet özelliklerinden münezzeh oldumu daha önceden örenmi oinms, sûret lafzmdan böyle bir .
nâjoâ
çkannama^
te
bunun
için yeterlidir.
Allah Teâlâ'xun cismiyyetten ve cîsmiyyet ârKcalanndan münezzeh ve mukaMes oü^^mm ^^ta önceden örenmi olmak. «Allah.
Âdem
gibi.
(a.s.}'i
kendi sûrfünde. fma^^ (l)
.
t'^
>'^i ÖI hadis-i erifini
duyan
Buhar, Müslim, Ahmed'b: Hanbel. 95
.
herkesin klbinde, sûret lafznn doru olarak bir karine, olur. Mesel'nîn«
mb^tof^m
^^meM terlip edilmi ilimlerden ilsm?&t olduunu bilen -bir kii, mesele ve vakada bir sûret bugibi, Allunduunu zanneden kimseye
atoM^unu
bil&h'm noksra sfatlardan münezzeh, len kii de, Allah '^â^nm cismâü Wr sûreü bu-
lunduunu zanneden kiiye aar. *
Üçüncü misal X
Eer
birisi bir
lifenin elindedir^»
yanmda «Badu haBadat'n ne olduunu
sabinin dese.
:
onun halifenia avucu, ve parmaklan arasmda bulundul^nu zaomeder. SmM avuç içinde ta ve çamur varm gibL Badat lafzndan ne kastedildiini bilmeyen her avâm da ayn vehme kaplr. Fakat Badat'n büyük b^ ehirden ibâret okiu^runu bilen bir kimsain aklna böyle bir ey gelebileceini veya öyle bir vehme kaplabileceini tasavvur etmek mümkün müdür? Yahut, bu sözü söyleyene *Sen^ niçin Badat halîfepj eJ^pdedir dedü^ Bu sös^ .dinvehmMMrh-; ve Baâatleyem hfO^a^n m halîfenin parmaklar arasnda olduu itikabilmeyeja o sabi,
:
ak^
dn verecek kadar cehle götürür» diye itiraz edilebitocelci
temrmr
olunabilir mi? iUc^ae böyle
bir itirazda %ulunana: «£y hs&â bÛgMea yaâcsim kii! Badat'm hakikatini bilmeyen kii öyle zanneder. Fakat Badat' bilen zarûri olarak ^mmâMJin ânlar ki, buradaki «el» il%
mw^
içine
96
.
m
alm s^v ^(is^ ^^^ffiM^Ei^p^.
ÛWm m-
mto&s
vardr. Kiinin ni «ei»d«a .maLsadm» bildiimiz isuY ^Dhnadgm «aüazd'as içix, Badat hakknda önceden bir bilgiye sahip olPAktaa baka^ karineye ihtiy;ac yoktur.» der. k&. bü:
te, müteâbil haberlerde bulunan ve kiiyi vehme düüren bu tür lafzlarn hepsinde, bu vtimii gidermek için bbr tek kajne k4£i iB^Ür. O ûu Allah Te&lÂ'y tanmak vû 0*mt!i iâaîmym^ ya cisim cinsinden
bir
ey olmadm
daha. ön-
ceden anlam olmaktr. Hz. Peygamber bi'^ünin ilk yUar^ula^ bu i^af»:^ bnm, Alkfch'm cksmiyye^ea münep^ beyan buyrmutur,
(a.s.),
^uunu
Dömtincû mi$&l Hz.
Peygomb^ SksJ
zevceleri I
«Sizin el ist
bakmn-,
gaiTnmgL
.
^^C^^^l
bASba
hakkmdm
c^J'
katlna bcJamiiicUy &x
€M^
buyurmutij^. ZeveM^rinden bazlan, uzunluktan maksadn mesafe bakmndan uzunluk olduunu zannederek, ellerini birbirlerinin elleri userine koyarak û^erliMiHi. Bundan mdcsadnt, uzvun tzunluu deil de, d5mertlik olduu kendilerine hatrlatüncaya kar aâa^ââl >
-
il)
Hadîsi
deiik
.
laflzkurla Buharî.
Müslim Ve Ne-
sâi rivayet etmitir^
^7
bâyle yaptüar, ÜMiUulkü («^.) bu Mz^ km^ diMmâm t^mertlik mâ&â^ anlatlacak bir harîne ile beraber söylemiti. Lafz, bu karineden soyuliarak rivayet edilip de vehim hasl olursa, «bamÂz&sm bilmedîlri bir lafz «lyledl» diye Hz. Peygan&ber (a.s.re kim itiraz edebilir? Çünkü Resûlullah (a.s.) bu lafz, cömertlikten bahsederken, hazr bulunanlar hakkmda zikretm%tir. akai ba^a râvi, l^s^ ipttj^i gibi najde*^
zdanm
âip kat^jri neJÛ^âez. Çûokü 3^ karine^ Bâk11 mümkün olmaz, veya râvi karinenin nakline ihtiyaç yok zanneder, yahut onu iitenin, kendisizin Hz. Peygamber (a.s.) 'den iitti zamm angib! aalayacanu zanneder, fsimt da kendisinin o lafz, karine sebebi ile anladnn farkma varmaz. îte bu ne^Jenlerle, karinesiz, sâdece lafz rivâyet etaek^ yetinir* Böylece müteâ-
lad
4iWar. d^Tu olaiyc ialala^alama dmc olan karinelerden yoksun kalr, tam rak a^aümazlar.
yaroîa^
le, Allah'm böyle vasfian^ua m-ücerred ve münezzeh oldui^unu bilmek, tek bana vehmi gidermeye yeterli bir delildir. Bu lafzlardan mu-
radm ne olduunu bilmeye her ne kadar yeterli olmasa da, Allah hakkmdaki bu bilgimiz sâyesinde, onlardan maksadm z&hiri mânâlar olma-
dn anlam.
Bu anlatlan hatrlamal
98
ve.
incelikleri
her zaman mutlaka
hatrlatmaldr.
Beinci miski
s
I
Bir
iusm,
bir çoc|[Ua veya meclis
zeri yerlerdik resanî usulleri
medii
için
ve Im-
ve protokolü
bil-
bu konuda çocuk duruminda olan
avâmm
yannda.: «Filan adam filan meclise, geldi ve filan adamn üstüne oturdu* de^, b^u duyan ^dc^ eâM M^, o atkusa^ 0 k^oîn üstüne veya bann üst tarafnda bulunan bir yere oturduu vehmine kaplr. Fakat meclislerde>L âdet ve protok^û bilen Inr kimsenin ymiada bu söz s6ylenmi$ oleo^ omm, meclis ba^ kanma daha yakm ve önceki kiiden daha üstün bir mevkiye oturmu olduunu, buradaki »üst» ten maksadm yücelik oldul^mu. cM3üiar..Bu sözü söyleyen ki^ye. Adet ve merftslnsleri 'bilen kimseler «Çocuklar ve câhiller bunu mânâsm anlamaz, bu sözü onlara söyleme» diye itiraz etseler, bu itiraz bâtl ve botur. bir
ba
:
Bu konuda misaller çoktur. Anlattmz mi^aUerle tati ^ie^^ aa^Ladm ki. bu Ui&ühj^i Vms
okh&Nn sarih mdiiâ ve mefhumlarâazt. bâz karinelerle baka mânâ ve mefhumlara dö-
edilmi
nümülerdir. Bu karinelerden ^BXÜx»^t!t^tmm
gU9»
»i Mgüenko
öEkçde
1^ 4e,
biri.
daha önce
eld« edilen bilgilerdir,
k^idü^^üün ^Hl^yr»
ibâ^
emredilmemi olduklarn, bir cisme ibâdet edenin, o çsim ister küçük^ister büyük olsun, ister güzel «ister çirkin olsm. ister ea^âsk
detle
ûl^. ster
jrukanda olsun, puta ibâdet etmi gibi 0ldugxmu bilmeleridir. Onlar Allah Teâlâ'nm cismiyyetten ve cismiyyetin ârzalarmd^n müneasseh olduunu biliyorlart. Bu* Hz* Peyl^ber (a.$.) 'ü kendilerim tebli buyustoSus
ler
«o nun
«i£^j4J
•
misli gibi (0*na ben-
lEBm^ymm^ i^} ve benz^
birçok âyatk^rin
bütün ashabca mttlum idi. Bu âyetler, onlann Allah' tanunalanna ve onun için. et ve kemikten mürekkep bir uzuv olan elm kesin, karineleri iie
mthal oklumm bilmelerine^ yetiyordu. mûteâbih lafzlar da böyledir. Çünkü bu lafz^ 1ar,
bir cisim için söylenirlerse cismiyyete ve cis-
miyyetin âjnzianna delâlet- eder» Cisim olmayan
^ larmm
bü-
için söylendikleri âsamaû^ zâhirî
mânâ-
kaetedfflmedii. aksine Alaî i^in söylenmesi câiz olan bir ba^ka mânânn kastedildii
zarûri olarak bilinir.
mh ne olduu
Ancak
u var
ki,
busan anlaylr, bazan
Bu .açkladklannuz. mûteâbih nusundaki
^^^e
dendir.
Ci)
ûrâ.^ 42/U
4^ Baka^^t/^S 100
bu mânâ-
anla.^lm€t2.
lafzlar ko-
ve tereddütleri gideacm eyler^ '
>
Sorut
o sözleri, niçin avâmm ve çocuklarn anlayabilecekleri ve zahirlerine ba*Resûlullah
(a.s.)
karak ha}m pkâ^iara gelcUklerini dü^im&snh mkheti f^Me. ^il- »üMâarm ifâd& edecek lafzlarla zikretmedi?» denilirse öyle cevap veriHz.
Peygamber
lügati ile tûfeap
(a.s.),
etmi
insanlara arap
ve. teblide
dili
ve
bulunmutur.
Halbuki arap^id^â^ bassatezi a mâasâkn ifâde €ttmek ûsme^ edilmi lafzlar yoktur. Çünkü lügati vaz eden kii. kastedilen mânâlar bilmiyordu ki, o mânâya gelen lafzlar va? edebilsin. Û mâuâlaTr mssBdk nübüvvet aûra ile vey^a tmm aratrmalardan sonra akü nünr ile idrak edilir. Akl nûru ile de her ey bilinmeyip sadece bâz eyler bilinebilir. Murad edilen mefhûm ve mâdaha 5nce vaz edilmi îbâre ve lü|^^ Mte. ler bulunniaymca, o mânâlar ifâde etmek için, arap lügatinde bulunan ve o mânâya uygun düen €^zlar, bu lügatle konuan ve ona muhata ^©liy^^ herkesin, istiâre olarak kullaamm zar rûreti ortaya çkar.
Nitekim Mi : «Ba meskenin sûreti b5yIe«Ur». «Bu, dier meselenin sûretine benzemez» lafzlarn kullanmaya mecbur oluruz. Burada kullankUL «^et» la£z^ cismâni sûretten istJ^r edU-^ mif^« C^i^ü Ifi^ vaz eden MM, m^^^în i^k101
:
U
sim vaz
etm#-
udur: Ya meseleyi
anla-
olarak bU*
Evmm
miatta
sebebi
keyiûfie
ve
mamtr,
veya anlamtr da lügati vaz ve tertip ederken hatnna gelmemitir. Yahut Jlatngelmitir de, istiâre otoak kuUaulabilir diye, ö mesele için aynca lügat vaz etmemitir. Yahut, her mânâ için ayn bîi' lafz vaz etmekten âciz oldumu bildii içija y;apamamtu:. Çünkü jpaânâ mefhûzu^ onsuzduri edileiî hkfî^mn imt m^rûi c^tomk %îp sAu 0taas gerekir. Bu durumda, vaz edilen lafzlarn dnda kalan sonsuz mânâlar için istiâre zarûrî olur. Lâ^t vc^ edea biktil^ îçm^ bâz mânâlar için lügat- vaz eteekle yetinmi olabilir, gier dillerin noksanUklan ve kusurlar, arap
m
W
dilinden
daha
açkladmz
îte
^
çoktur.
bu ve benzeri
sebepler,
kavmin dili ile konuanlan itiârey^ mmhr eâ^* .ÇûnJçû bir kavmin ^^o^ lulmt^ onlarm bir
IMuaûlann, kullanlan lügatin dna çkmalar mümkün olmaz. Nasl mümkün olsun!..
dÖîyfe
O
zaman -anl^ma salanamaz. olmacüt zamaA büd. kabinelere isttâreye
«Zeyd,
cevap
Amr'n
veririz
üstüne
Hatta, a»rûret itimat ederek
<
de: oturdu»
sözü
f^^^
ile:
«Bakana ondan daN* jj^^ yalan
102
bir
yerde
oturdu»
sözü arasmda ve
:
Ü^i^%
j^^J
«Badat, halifenin ida'
.
resi
-'
:
-
-
altndadr» sözü üe
:
^
.
U^ih}^
J ^^A^^i
«BagdU» halîfenin elindedir» s5zû arasnda bir fark gözetmeyiz. Aklllar ile konuurken, lafzlan, çocuk ve câhillerin yanl anlamalarndan korumak imkânszdr. Bundan saknmayar çah§mak kel^mcto bir tutuklufa^ lafzm arlamasna V0 kmuanm aklnm dalmasna seb6p olr. I
Scru
1
Allah lafzndan münin ne olduunu iyica açklayarak ondaki kapallniçin gidermedi? Niçin, kelamclann yapt «liesâltillah
gibi
î
(as.),
»^ü^jgjSi^cIsln
pöyM'^
dm-
ârâz deildir, âJeffîn ne içi|jde jiö de dadr. Aleme bitiik de deildi\_jBir^ melcânda ve bir cihette bulunmaz, fakat âlem ve cihetler ondir,
dan
hâli deildir» detoedi. Halbuki, kelunclfir
nn yapt glM, Innu fa^ \ât eküâe ^^ötaa^ s mümkündü. Zîra O (a.sJ'nn anlatmmda bir kusur, hakk açklama arzu ve hevesinde bir geveklik v€» hakk tanunada bir noksanl yoktu^ 4mWtni& öyle cevap veririz
Eer O
bunlar haUc^ anlatsa idi, cm* 1ar bunu anlayamazlar ve inkâra koarlar, *Bu imkânsz bir ey» derlerdi. Pek az kiinin istisC-a^.}
103
.
:
:
ms
:
bütün halk, Allah'n sfatlarn inkâra
ile
fötûrtu bir tenzihte hayr yoktur. HalboM O ^Svl, bütün ineanb fthiret saadetine ve âlemlere rahmet olarak gönderilmitir. Çounluu helake sevkeden eyleri nasl konuur?
ça^c
O
Bilakis
alabilecei '
.
j^.'r
insanlarla,
(a.s.)
"jl
onla^nn
^lde konuulmamn -
îli.;
k
>/'
>^ i"
>
.
t
egut«toi ve
^
' '?!!
"
*
akülanom
-
;
IH^
•
>
.
«olaymnayaca blr^h^lde bâzlarmn fitneye dümesine se-
«tnstanlarla, oaniiHrm
konuan
kimse,
bep olur» buyurmütiir. Soru
mübalaa etmenin, bâzlaruu AI^ sfaüann inJc&ra sevketme korkusu VGrr
«Tenzihte lal»*m du*.
nsan vehme düüren müte&bih
kullanmanm
da,
bâzlarm
tebihe, yâni Allah'
bir cisme benzetmeye, götürme denilirse öyle cevap veririz
Bu
ikisi
arasnda
ilü
lafîu^aa
korkusu vardr»
yönden büyük fark var^
cUr,
Birincisi
Tenzihte
t
mübalâa yapmak,
çouâu^
lah'm sfatiarm inkâra sevkeder. Müteâbih
104
Alla-
fzlan kullanmak .
ise,
aznbm
kaplmasna sebep olur. olann tercih ve dierini
tebih velumue ki zarardan, daha az
terk evlâdr.
tkinclal
Tebih vehminin tedavisi, insanlar Allah'n sfatlarn inkâra götüren hostahm tedavisinden daim kc^^dr. i^lnk^« ;üanlara tebih vehye sevkeden bu lafzlarn zâhirleri
ile
beraber.
ey
yoktur» (*) ve «O, asla bir cisim deildir. Cisimlere d-e benzemez» demek kâfidir. Zikrettiimiz ekilde t^uüht^ mübalâa yaparak Mkib^ i9«rln i0^ etmeik cok #b@tûr. Belki binde bir kii kabul eder. özellikle, ümmî olan zer) hiçbir
Arap
milleti için,
«Çou
çok. güç bir itir.
insann, kastedilen
kald
tan âciz
bu
anlald. Bu durumda peygam-
berler, ulûiiyyetin asimi
letirmek
için,
mânây anlamak-
mûteâbih
oolarm itikadna yerlaflzlârla.
hak&at
eyi söylemi, meselâ onlara: «Allah Ar'ta oturmaktadr. Allah semâdadr. Allah, mebirçok
m
ûra,
42/11
baknnda onlarn fevkindedir» veluaini Vemi oIma,zlar im? dezülirse öyle cevap vexikâa riz:
Hââ, böyle zannedilmekten ve bîr peygamberin Allah Teâlâ'y, muttasf olduu sfatlarda bakasyla vafetmi ve balka. îtikadma bunu yerl^ürml vehminin u^mmasmds^ Alvar kî, bu konuda çolah'a snrz. Ancak
u
u
halkn kusurunun
vardr. Yâni, müteâbih lafzlarn mânâlarm anlamaya avâmm ve ^sonm gmcü fetsom. AiK?ak bu kuso*, ki^ iyi vehme düüren lafzlar söyleiaemeye bir sebep olmayp, onlarn mâ-nâlarm aratrmak ve o konuda sual sormak s^hi ilere dalmaktan men edilmelerine sebep olnuüctadr. Bu sedmle» müte&bih kelimeler, (mlatm mââku!im idrak ed^ ve buna gücü yetenlere söylenilmelidir. Böyle yaplrsa, halkn acz ve kusuruna pek güzel çare bu}«M^ olur. AyÂmfi^ haigülcaia jhilÂfm, dzellîlûe AUah'm ^tlan kciuum«la, lodaimakta bir zaruret yoktur. Evet, kastedilen mânâka etkisi
anlatmak için vaz edilmi lügatler bulunmadmdeaii. müetear Jafzlrm loUamvlmada zaruret vairdr. Fe^t^ dilam ittlahâiumda. câhil kiiler çou kez hatâya düerler. Bu hatâ, lügatlerin noksan ye kusurlarmdan kaynaklanr. ''
'
~
'
r
'
Fakat, ster kendis^ade maslahat var kabul edilsin, ister edilmesm. kiiyi cehle götürecek ekilde, kasten hakikatin aksini anlatmak, pey-
gamberler hakkmd£fa muhaldir.
06
Soru: ;
.
^
'
.
•
.
a
«Müebbihe'nin Allah Teâlâ'ya uzuv ve mekân isnad etmekle cehalet çukuruna dümeleri. mûtelüsiM lafzlar yûzüD^^miir. Bundan, mûteâbîh laf^lann zâhiri mânâlannn onlar cehâ-^ lete götürdüü anlalmaktadr. Mâdem ki Allah. in&anlar tebihe sevkedecek böyle lafzlar
bundan t^j^bihe rzâs vib- idmektû'. Bu halde, mûtdâbîh ^^^sâem l»t l»iâu8t^^, onlan c«hle düürmeyi kast edip* etmediine baklmaz. O lafzlar yüzünden .Müebbihe cehle dütüüne göre, Allah bunu dah» önceden bilir yor demektir. £^^, cehlin hâsl olmasmdan râ* z olmasayd, o lafzlar irat buyurmazd» denilirse, ö^ie cevap veririz inzâl
etti,
[
:
-
,
«Mûebbihe'nin Allah' tam tanmamalar, bu lafzlardan dolaydr» görüünü kabul edemeyiz. Aks^ bu cehal^ onlann bü IsszlaBiz,
tm sâMtîm ^âikteadâSL evroi,
«ûMis bUgisini ka-
zanmaktaki kusurlarmdandr.
Eer
la takdis ve tenzih bilgisini tahsil
d, onlan anlamakta cçhil
ve;
onlar, evve-
etmi
dalalete
olsalar-
dümez-
lerdi.
Meselâ, takdisin* ne demek olduunu dreB&n kimse, «Kâ'be Allah'n evidir» sözünü, veya meselenin hakikatm bilen kimse» ^Meselenin sureti udur;» sözünü duyunca, bunlardan muradn
107
'
:
oldugmu .anlar. Bu ned^a Müebbihe'zLin yc^mas gereken ey, evvela bu takdia ve tenzih ilmini örenm-ek, sonra bu konüda üpheye dütükleri zaman âlimiere müracaat etmek^, kendi nefsini tefsir ve tevilden men etmek ve onu
ne»
takdise ikm etmektir. feette cehle kaplrlar.
Bunhn
taMatu^
neanlaa^m
yaî)maymca, ^•
kusur ve kendilerini ilgilendirmeyen eylere dalmak gibi, tenbellîk,
i yapma vasflarmm bulunduunu
fuzûlî
Al-
lah'm bilmi olmas, oüardan r&z olmas mânâsma gelm»:. Allah-ut o lafizim irat buyurmas, insanlarn cehâJete dümeleri için bir sebep deildir. AncaJt insan, yukarda anlatlan ihmal ve tembelliinden dolay AUah'm kaz&sma ve Umdî
ksmetinin takdirüie rto (tettur. Mît^^m
Allah
«Ve Rabbinin «Andolsun, cehennemi tamâmen insanlartian ve cinlertden dolduracam» sözü tar matara yerine eldi»0)» :
.
.-
£|er l) 108
-
*
Rabi^ dUeâs^
Hûd, 11/119
yer yû^taide,
M
*
var-
O hal^
bjBpA topiaxk îman edorlezdi min olsunlar dS^^ kmmism sen caksm?» C) ve t sft
mü-
ml zorluj^
«Eer^iaMât mbstsfâi Mtûn insanlar tek bir dîne ba^l kdad. Halbuki onlar, çeitli dinlere uyarak ihtilaf edip duracaklardur» (O buyurmutur.
te
halkn yaratüuda bu
Iunm«ktadr, .A^Jih'm sûnnetüi re hiçbir nebinin
Cl)
YunilS, 10/99"
C2>
ULd» 11/118
ilâhi
taki^m bu^
tc^îdü
ve lagyl-
gücü yetmez.
109
:
KNC FASIL '
~
'
•
IklÜTEÂBtH
_
'
'
*
LÂflM^IN MÂNÂSI
SOBÜLDUUNDA VERLECEK) CEVAPLAR «Soü zam«3ilarâ& ^tmr tsmha, mûteâbih haberlerden bahsedilmeye baland. Bu koiuda birçok ihtilâfiar ortaya çUct. Bu dunjnda, taa3vb9. sarlarc^ imoJm sora sprmaikt^a et» mek ve onlam <^vap vermemek yetmez. Hal böyle olunca, bu meseleler bize sorulduunda nasl cevap verelim?» diyerek bizden cevap bekleye-
BZ
deriz ki
£^
hw^ mûtelibil
lafzlar
hakknda
bir
sorulursa» j^;iA^:M «istivâ» Iconusm' Söyledikleri ile cevap venriz, O. bu konuda
da öyle demiti
:
malûmdur» keyfiyyeti mecv4c|p. ,onj^ ^ual bid*attir*.
«tstivâ
l^ûldM^ Oaia iBiUUL
:
te, îitm kapsmm ka|»tlmas için, n,vâr mm bu konu^ sorduu her meselede, bu cev&p hatrlatlr.
j.
*Fevk,
lunca ne
&
ve dier mûte&bih lafzlar soru-
el
ile
cevap verirsin?» denilirse deriz ki
imM^Mn
m-
îtesülü Allah. Teâlâ'mn söyledikleri hakir itogrudur. iUlah
koaiftda
.
Jf^^
Rahmân.
Ar'
isti-
buyurmutur. Bundan kaUyetle bilinir de^ ki. maksat bizim bildiimiz otuma gildir. Ancak Allah'n bundan ne murad ettii bilinmez. Zaten biz onu bilmekle mükellef de-
Jâ etti»(')
iliz.
Yine
Allah
.
Teâlâ;
j jl^»
^^'jlçUJI^
Ml^mm
ününde galîytir»(^} buyumutr. Allah için mekân yükseklii muhaldir. Bununla n© murad ettiim bilmiyoruz. Ey soru soran MiK Bunu bizim ve senin bilmen gerekmez. Ay«€K
n
^
m pmmak
kelimelerinin de Allah için isbat caiz deildir. Fakat bu lafzlar Hz.
0Mld0
Peygamber (a.s.) nasü konumusa ayn ekiltefdje,, hiçMr ^â4e ve fifkütme, cem ve tefrik» sir ve ^*vüâ# bdmmdan konumak clizdir. Nitekim bunun tafsilât daha önce geçti;
(l)
m
Tâhâ. 20/5 En'to. e/18 111
;m Peygamber kendi in tabiatn —
(a^J'in «jyila^
eli ile
mayalad»
Âdem
^^^(^^^^^
.-to :
.......
«Müminin kalbi, Allah'm parffli^lanndaa Ud parmak afasmdadr» (^) sözlerini iitince: «O böyle söylemekle
doruyu konumutur»
der ve öyle^ îDm0iZ' Hiçbir ilâve ve eksilîji^ yapmayz. Masl rivây^ ^il<ü ise biz de w^Qm öyle naklederiz. Allah'n et. sinir, kan ve dier cisimlerden mürekkep olan «el»den
d^^unu
m^ezzeh ol-
belirterek sözû. keseriz.
Eer
'
:
.
«Kurban kadîm. Döidir, yoksa mahluk mudur?» diye soruTim. «Kof^ mahipk deildir. O kadîmdir.
Çünkü Resûluüal Ca^,)
:
^^'j^ k^cil^^
«iC^'ââ kadtolig» mahluk deUdir»
byurmu-
tur» deriz.
Eer, MKm^'m hesr&Kci kadîm xnidir. yoksa deil midir?» diye sorulursa «Ashab- Kirâm bu meseleden bahsetmemitir. Onm için bu konuya dalmak bid'attir. Bu konuda soa sormayn» :
deriz.
(1)
112
Hadis daha önce geçmitir.
::
Fakat bir kis^, câMlâJo^ taassubun ve fuzûli konumaUun çok c^ûi^ ve Kur^an^n harf-
kadîm oîdu^nu söylemeyenlerin tekfir edildii bir beldede bulunsa ve cevap vermeye mecbur kalsa öyle demelidir lerinin
bana bu soruyu soran kii! Eer sanin harSMe]^ m^^sadm. Kur'an'm keufUsi^ ise« bü «Ey,
!d
Kur^n
lâm
sm olan
loultaidir^ l^^er
bununla,
A^al'm
ke^
olan Knr'an ve dier sfatlarndan ba^kamurad ediyorsan, Allah ve sfatlan
im ey
ka ü&veler
yan^nutr.» yapmamaldm scaaracten
dnda Bma ba-
Eer:
«Kim, Kur*an'dan bir harf okursa, onm için öyle sevt^ VBeda^i^} \mpmm}ÜA, Kur'an- Kettot'n
nleri «kh^^nu
meydana geldiini
ve onun bu haMl^^den
isbat etmitir. Bir
sinde de Kur'an'm mahluk
baka hadi-
olmadm
söylemi-
Bundan, harflerin de kadim olmas gerekir» dilerse, öyle cevap vwtrjz tir.
Biz Hz. Peyiam,bw (a^J.'in söylediklerine l»r lâvede bulunamayz. SaâeoQ onun buyu^ttuft gfbl, «Kur'an mahluk deildir» deriz. Kur'an'm snahluk olup olmama meselesi baka, onun harf-
1X3
I^tel olzna meselesi bakadr. öltp olmamas üçüncü bir me-
Harflerin Icadîîn seledir. Binâenaleyh, biz O (a.s.)'nun söyledii Helam ye ibâredez fazla bir ey söyleyemeyiz.
Eer
«Bu iki meseleden, yani Hz. Peygamber (a.s.>'in. Kur'aa't jm^bl^ olmadm bey&ve Kur'an'm harfleri bulunlu^H'u a^îamasmdan, harflerin kadîm olup olnama meselesi, üçüncü bir meseîe olarak ortaya çkmaz. Zîra, bu ikisinden, zaten Kur'aj harflerinin kadîm olÛTi^u anlalr» kanaatine sahip olunarak :
m
deriz ki
-
:
'.
meseleden, harflerin kadim olduu anlalmaz. Böyle yapmak bir tefrî' iidir. Halbuki, müteâbih lafzlar üzerinde, tefrî' yolu ile bir ta&^.del^iklikler yasmann mümkün c^ma-
Bu
iki
dm ve
eldii^lait
rektiini daha evvel
^dl
île
delilleri ile
yetiniMi^ ge-
açklamtk.
il
Aym eMlda: •^ü#te*m
[
Çünkü
arapça almas
Peygamber ta. s.) «Kur*an k^imdir»^ buyurmu;. Allah Teâiâ da,
da kadîmdir.
4>
Gl
Hz.
:
Kur'^^ arapça >ir
buyurmutur. Buna Kur*an olarak indirdik» göre» Kur'an'm arapça olmas da kadimdir» denilirse öyle i^vap veririz t
(1)
114
Yusuf, 12/2
Kur'an'n arapça olma meselesi, bizzat Kur*aa'da açkça belirtildii için haktr. Kur'an'n katlim c^lms da baktr. Çûnkû Hz. Peygamber (a.s.) bunu sarâhaten belirtmitir. «Kur'an-m arapça olmasmn kadîmlii» se üçüncü bir meseledir.. Onun kadim olmas hakknda herhangi bîr ey vârid olmamtr. Bundan dol^y^ «Kur'^ an'm arapça olmas da kadîmdir>» demek gerekmez.
-
;
avâmm ve bu konuaniarm azlarna gem
îte bu ekilde cevap vererek
konuda
ileri
geri
vurur, onlar kyastan
vie
ince k^ûüffîâktan men .
ileri
kendi zanlarnm gereederiz. Ma;tta
daha da
giderek öyle deriz:
Peygamber (a.s.) «Kar*aia AJlah^ia kelamdr, mahluk deildir» buyurmutur. Eer bir ba$ka hadiste «Kur*an kadimdir» lafz vârid olmâsayd, bu ilk hadisteki laCzlam day«yara}£ veriMi ol«Kur'an kaidîmdir» dememize mazd. Çünkü «mahluk deildir» sözü île «kadimdir» sözü orasnda fark vardr. Hatta konuHz.
:
t
urken:
t^^i**» Jp^t
j^^'pSf
»Filann sözü mah-,
mz*
Bu, «catun sözü uydurma d0r luk d^Udir» ildir» demektirr Zira. mahluk lafz, uydunna ve yalan mânâlarna da kullanlr. Bu nedenle, «mahluk deildir» sözünün, vaz edildii asl mâbdyla bir loân&s da. akla gelebin&nn lir. Kadîm lafzmde ise. böyle bbr mânâ akla gelmez. Bu iki lafz arasnda fark vardr. Binâena-
dm^
115
bl«im «Kur'an'm kdim okhgufaa dâir ziEix»Q% sadece Beyf^m^m mJ'îa : «Kur'aH Allah*i&' M^imaâsr^ o yaratlnanütr» buyur-
^h,^
açkladmz
masndan
deildir. Zira, yukarda gibi lafz tahrif, tebdü, tasrif ve ta|a^ do|pnx de|:jldir. BUOd^ «o lafg, Hs. Peyganib^ (a.8J'in etö^ tnânâ ile hi^ktt» eklinde inanmak
mmmA
gerekir. Kim, bir nassa dayanmadan bu konularda söz söylerse. Selef mezhebinden çjk«qnak
bî4'ate
116
âa^m^
olur.
:
;
I
ÜÇÜNCÜ FASL
EYANIN VAMJK MERTEBELER El^s «IzDâa k^adimdir» ic^yyesi mehur mesela lerdendir. Bi2e bu tonud» som sosül^em mml cevap verelim?» denilirse, öyle deriz
Bu sc»ya muhatap olduumuz
belde, bizim
ve soru sorana kar bir üstünj-ftgftoa^ varsa, o-au hiç önemi olmayan bu IteE^^iEm l^i^azi mm. ederiz. Kendisine: «-Bu, idâj^miz altnda
ise
bir Mdhs^iir» d^^z.
Ea: biz, bu soruyû. scNTimlann malûp isek, soruya çevap verir ve «Senin,
man'^ia maksadm
beldesinde
nedir?
Eer,
ve sfatlarmdan bir eyi kastediyorsan, bil ki mahiukatm bütün sfatlar da ken«iman» sözü üe» Kr'diler gibi u^Mktur^ m*Ûân veya Âlalt^iâ sCklanndan bîr eyi kastediyorsan, Allah'm bütün sfatlan kadîmdir. Eer, ne halkm^ne de Hâlik'm sfat olmayan bir eyi
sanlann
bilgi
117
murad ediyorsan, bu tasavvuru ve aûiajjnas mümkün olmayan bir efdir. Zât tasavvut*^ eMn^ren ve anlale^nayan bîr eyin kadîm mi^yoksa hâdis mi olduuna dâir hüküm nasl verilir?» jieriz.
Fakat burada asl, sorana mâni olmak ve cevap vermemektir. te Selef mezhebini^ özelimi bj*dw. Zaruret olmadkça bu yol terfcedil^ mez. Cevap vermi rieatmr kalan kiinin yapa-
ca
i.
yukarda anlattklarmzdr.
Eer, smii somil isteyen ve
örenmeye
leden örtüyü ki
zekî. hakikatleri
yetenekli bulursak, mese-
kaldrr ve onu Kur'an hakknda-
üphelerinden kurtannz. DefM ki
BU
kî.
:
v
her ^yia meveâdiyeii dört mertebe-
de olur: Gözle görülen
l.
örenmek
diUerdeki
varl,
zihinlerdeki var-
kât
varl,
ve benzerleri üzerine yazl oto v;^iigu M^sejâ* ate gibt gözle görülen bir varhg va.Mw. Mmyml lerde bir varh vardr. Yani onun hakîkatna dâir zihnimizde bir bilgi vardr. Dillerde bir varvardr. Bu, atee delâlet eden kelhM yani «nâr»* lafzdr. Bir dt kât üzerine yazlm bir varM vardr. ;
w
l
Âte*in
vadîmn
W- bu gözle görülen bizzat kendi varl idi, yakc olan ite bu varlktr. Yakma sfat, bu mertebedeki ate'e mahsustur, K^em sfatmm MMfan% ve AUh'a âlt
118
öWmu gibi.
ilk mertebesi,
Atein m^v üç
dilime v% ^üfeîe^^ki varlnda bu özellik yoktur. «Ate yakcdr» deseler. ^evet, hariçte mevcut olan atein, kenhinda. yâdi
zihinlerde,
disi
^akcd>
Ipt,
«bayr»
:
yakcdr» de&ebulunan ate yakc-
âdr^. «Ate lafz
deziz. «Zihinde
yakc deildir» deriz. Ayn ekilde, ate kelimesi de yakc deildir. «Ate k^teâl ^jJm^S^^ imMl^â^ ey yakcdr.^* de-
dr»
deseler,
«hayr,
«Evet :mlctödr» de:^ Çünkü bu keüj^ie söylenince hatrlanan, frn, soba v.b. fm^mâ^^ bulunan ve yakc özellii olan varhktr.
âeleiK
Ayn
ekilde
kdem
de Allah
kelâmnn s-
fatdr. Kendisine Kur'an ismi verilen eyin mevcudiyeti de dört mertebede olun îlk
mertebe: Asl olan budur. Bu varhk Al-
IO'n zâU ile kâimdir. Atein frmdaki varhbir d:^lîm }mmmP^ ti^ iadem, bu varla liktir.
mi^i^ ilmî
Km^m*m, zihMerimizdeki
varh. Örenirken,
vel zihnimizde
hasl
Üçüncü mertebe lafliiz^
dilimizle
söylemeden ev-
olur. :
Lafzî
varh.
Dilimizle te-
etnvek sûretiyle hâsl olur.
Dördüncü mertebe: tlardaki varl*
Yfitzilmak suretiyle kâ-
«Dilimizle konumadan evvel, örenmek sûretiyle zihinlerimizde hâsl olan Kur'to sureti.
]
yani K^r'an't bilinemiz loKüm nüdi?» lursa dyle cevap verir^t
soru-
«Büâak, bizim sfatunzdr. Biz nasl tn^M^ luk isek. Mgimiz de mahluktur. Lakin bu bilgi ile büinen Kur'an'm kendisi kadîmdir. Nitekim, bizim atei bilmemiz» yani pnun ufeninajzdeki vaz'jU^ ftaa^;^ onun malumû olan a^ in &^^^si yakcdr.»
Eer;
IWai'm lai^ varlmdan, ie telaffuz
Bu
yani
diHfift^
etmemizden sorulursa, öyle deriz:
etme ii lismmuzn sfatdr Dilimiz mahluk olduu gibi, o yaratldktan sonra meydana gelen sfat da mahluk ve hadistir, ZlhMite MomB. meycUoia gel^ hm- ey, zarütelaffuz
m Ti
^mtak
îiâdfe olur.
Lâkin bizim hâdis olan
limiz ve sesimizle telaffuz ettiimiz,
di-
konutuu-
okuduumuz ey kadînOmkH 0^ JJ^'m z^j^ ile Isââm cto '^safm''-
muz, zikrettiimiz ve
MlMm.
ate îk&lMesiün harflerini dilimizle zikrettiimiz zaman, bu harflerle anlatlan ey yakcdr. Halbuki bizim sesimiz ve telaffusumuz
yakc deildir. Eer birisi, «Ate
kelimesinin harfleri bizzat atein kendisidir» ^dârs^ biz de: «Madem ki «01, ate kelimesinin harfleri, bizzat atein kendisinden ibârettir diyorsun, o halde atein harfleri de yakocadur» deriz.
120
Ayn ekilde
«Kur'u*x harfleri.
"
rems^ û^mn, o zaman •Kur'an'm hafleri de kadîmdir» deriz.
Bu durumda Kur'an
harflerinin
kadim olmas gibi, «ate kelimesinin barflej:! bizzat al^üL kendisidir» dedig^izde, onlar Ih» yaIsm olur, varlüüarda
bulamn bu
dârt mertebe evâma tebih yolu ile anlatlr. Onlann, bu mertebeleri tafsüat üe ve her birinin özellikleri ile anlamalar mümkün deildir* Bu nedenle onlan bd^le koaulam dakürmaao^doriz. Dolam bu mûstim dalmamalanm tavsiye etmemiz; bu ilerin hakikatini
bilmediimizden deildir.
Bu tafsUatm
hakikati
udur:
fnn gibi imeMfU p^kua^ ^nûk
Atet ocak ve
mm
.
mahallerde bulunve alevli diye mm-
Dilde bulunmas hasebiyle farsça, türkçe. arapça, arz harfli, çok harfli diye nitelenir. Fnnda bulunan ktm* arapça, farsça, türkçe diye lehir.
ksuiEim js^mîmad^ veya
dildeki alevli diye nitelenemez.
züd
at^ de sönük
Kât
zaman krmz,
yaz çe-' veya muhakkak ile
yeil, siyah veya
|itlerinden sülüs, rik'a. nesih
yazlm dly
üzerine
nitelenir.
Lakin dilimizle telalfuz
ettiimiz atein bu ekilde/ nitelenmesi deildir.
Frnda,
mümkün
,
zihinde, dilde ve
kât
üzerinde bulman eye ate ismi verilir. Ate ismi, bunlar arasmda müterektir. Lakin furm ve benzeri yer121
^
atee «hakikaten ate>» denir. Zihindeki atee ise* laMtoten deil de ilmen ate denir. Zihindeki bu ate. gerçek at^i anlatan bûr sûret mânâsnadr. Nitekim aynada görülen îns^ lerdeki
ve atein suretine de insan ve ate ismi verilir. Lakin bu, haWW iasaa ve atei anlatan bir suret mânâsmadr. Atein, lisartedaki varlaa.ate denilmesinin sebebi, onun zihnî ve hakikî mtoâ* sma delâlet etmesidir. Atein hakîkî ve zihnî mâ-
bu üçüncü mâilk îite,' stüahlftim d^:j^me8i ile d^iir. Fakat iki mânâda hiçbir deiiklik ^mm: "S^i^ tm^. rinde yazh olan dördüncü mânâs ise, bu keli-
^^m
menin
sonra, dillerde bulunan
dildeki
varlna
delalet eder.
Kur'an*m varh da, ate kelimesi gibi dört mertebede olw. Qnun.için,, açklamal olarak yerdiimiz bu mirîler Kur'ra keMs^ için de ndu-. Buna göre bir haberde «Kur'an kulu» laAjamdedir*, *Kur'an kulun dilindedir*, «Kur'an .mu^xaffcato?*V fKur'Sfe ^ah'm zâtmm sfatdr* ,
:
kidîy^ bir söz vârid olsa, bu steLerin hepsi zeki birbhfiilerce tasdik edUir, hepsinin inânto kiiler, bunni nakzetmedikleri anlahr. Akll edelarla mum4 edüçn eyin hakîkatm ihata rek hepsini ta^ik^ter. Çünkü bu meseleler, onve ahlara göre gâyet açk seçiktir. Fakat câhil göre, bu meselelerden daha ince ve da-
^
maklara
ha derin mesele, yoktur. Bu nedenle, câhillere 0^melâyk oîön, bu Içonular» dahnaJsiMi leridir. Onlara: «Kur*an mahluk deildir» ve susun. Buna bir ilâve ve eksiltmede bulun-
mm
122
,
maym. Bu
meseleleri ara^tay? ûc^ezn;^ix^» denir. FaHat bu, zeki kiilere anlatlr. Zira onlar, .
bu ii hemen kavrarlar. Onlara da, bu meseleleri avama anlatmamalar tavsiye edilir. Ta ki, avâma güçlerinin yetmeyecei eyi m-ûkil
olafâ
yüklemesinler.
.
îte bu faslda anlatlan ve' zâhirinde mükilM buBEaan btitün yerlerde! Im^r^fr kiil^© a^lfc M^-^e îîfitkîkatler vardr ki, bunlar avâma ve baö-eti olmayan âmâlara son derece gizlidir. «Selefin bûyükleri»nin, bu hakikati bilmekten âciz olduklarm zannetmek lâyk olmaz. Çün-
kü onlar, her ne ksMr bu lafzlarn hakîki mâlâAmil s^ii^uau ûk olsalar, onlan biliyorlard. Lâkhî, avâmm bu konulan anlamaktan olduklarm bildikleri için onlara bir ey söylemedüeir ve susturduk. Oolan». Mip ettlkieTi bu usul, en ölan. bir usuhnî". âciz
«Selefin
bü^ükl^^nd^o wmkm^i^u
o^aM
mevki ve öhretçe M^p^ staalari deUdir. Benim bu sözden muradm, hakîkaten derin mânâlara vâkf ve bir takm su-lara muttali olan bü«büyükler» tabirinden, avâm olanlar, çc# s^^nan ^hret kazanm zâtlan anlarlar ve en mehurun en büyük olduuna inanrlar. Dalâlete düme, sebeplerinden biri de buyüklerdir.
Zîra.
dur.
123
'
t
DÖRDÜNCÜ
FASO.
T
KESN
TASDN
MERTEBELER
V
Eer
birisi:
«Âvte, aratUMa yapmüctan. istenilen de, delil
mm «dük8#»
eyin delilini bilemez. Delili bilmeyen ile ulalacak eyi bilemez. Halbuki Al-
bütün külanna, evvela Jkndisini tOr mmften, yani kedisine iman etmelerini y6 lah
Teâl^â,,
varln
tasdik etmelerini, ikinci olarak sonradan olanlarn özelliklerinden ve bakasna benze^tten kendisini tenzih etmelerini, üçüncü
cteilk S^disini birlemelerini. d^^Lûncû olarak ilim. kudret v.b. sfatlarm bilip tasdik etmelerini emretmitir. Bu saylanlar bilmek ve tasdik etmek her kula vacipti: va ondan istenmek'mâM, î^nilen bir iloi elde etmek de ancak delillerle mümkün olur. Aynca deliller üzerinde düünmek ve onlarn, istenilen eylere nasl delâlet atüklerini
anlamak
gerekir.
J^.da ancak
aartiaruu, ^^mel^in tert^ eklini ve neticeye varma usullerini bOmekle tapûcam. olur.
deMerin
124
:
Bütün bmlar, tam; bir aifatoZKU^ >iiM^rak kelâm lmini tahsil etme sonucunu do|piirur.
Aym bütün
ekilde av&^nm, Hz.
getirdikleri
ile
Peygamb^ i^ûki
birlikte tasdik etmesi
ge-
iman gibi bu da ondan istenir. Fak^t bu konuda cb .^ygOiie ihUw^ vardr. Çünkü O Ca.s.) bizim gM 1^ bsandr. Y^ânc peygamrekir. Allah'a
berlik iddiasnda bulunabilir. Onu yalanclardan ayracak bir delile ihtiyaç vardr. Bu ise, onun
gösterecei mucizeyi tetkik etmek ve o mûçizedJüh mkikatmi V^e arüarm bilmekle mtty^C^ olur. Bütün buhlan yapabilmek demek, kelam ilmini bilmek demektir.
Ksacas, tasdiki gereken ilerin hepsini tasdik, ancak •arattrma ve inceleme ile mümkün olacandan, avtoa tel. :^ea mea etiq^ loanmskrx ire tmâik etmeleri gereken eylei MLiâe* melerine sebep olur» derse öyle cevap veririz Ismttlsmr Manmua vaciptir. îman ise kesin tasdikten ibârettir. îmanda tereddüt olmaz. !man sâhibi. inancmda hata vuku bulacsa^ma imkân ire ihtimâl vermez; Üftllnn,
y^byr^ sa^^^
îte bu kesin tasdik aXi mertebede olur.
.
Birinci mertebet
îman mertebelerinin en üstünüdür. Bu d^ecedeki îman, bütü:^ n:u3^UUe^ tetkik eâü^ Bu,
m
dr, îmanciLa. ©n
bayuk gâi^^, de budur, ger aç-
îmmm
^mk
uiaabîl&n Mr -veya iki kii bilünabihr. Bazan. bunlardan hiç kimsçnir bulunmad asrlar da olur. Eer, kur-
bu dermede
lli
bir
tulua ermek için mutlaka böyle bir imana hip olmak r^rekseydi, kurtulua ©renler çok ez olurdu.
kinci mertebe
Kelâm
•
1
hasl olan îmandr. Bu derecedeki îfiani Eâsi eden kelâm deliller, büyük âlimler arasnda ^hret bulan ve ijp^kâr edenle^ rin zemmedildii deüll<ötiir>a delîher, feaz i ve insanlar hakknda, sahibinin asla aksini delillerle
düünemeyecei ve
i derecede
aksine ihtimal veremeyece-
kesin tasdiki ifâde eder.
Üçüncü mertebe
î
Bu. hitâld dsWfM:le hâsl olan iman ve ts^ diktir. Bu tür deliller, âdetlerde câri okui ve konuaniar arasnda doruluu kabul edilen delillerdir. ]Bu yolda olan deliller, gönlü t«ut$sbla dolu c^eki^i^» delil neyi g«relt^rîyörsa ona kabul eden. mücâdele ve sorumluluk altma girmek istemeyen, akâidle ilgili konularda, mücadele ecknlerl ilgilenme meyli tamayan ve konula ire'^^^zda bunlarm k^Oiamldl^ bil^ kimseler için, ilk anda tasdik ifade eder. .
Er*ân'dâki deMterS^
m
^gü bu rtats^teifidir.
eiâ
4kK yönetici
î
ite^
bir eyia yönetimi dtogün ifade eden ko-
^e^, Ök anda ta^k nuanlar arasnda doruluu kabul edilen
0lme.2»
lildir.
Bu
«Eer
yer
^dv
nedenle. ile
bunlann
idPltt^^)
IsJlJS
'
lU
gökte Allah'tan
ikisi
SJ
^
bir de-
^j
baka
^\S^
ilahlar olsay-
de muhakkak fesada u^ar, yok,
liPe^lJA
^^M^
iiten ve aslî
üzerine
f^
teU. kanp cmMn #Memek tiyle karmakark olmam her kalp, bu
süradelil-
den derhal Allah'n birliinin kesin olarak tasdik edllecel^lll anlar. Fakat bir cedelci «Bu âlemin, tedbir ve tasarrufta birbirleri ile aüaarak ihtilafa dümeyen ve birbirlerine yardm eden iki ilâhm elinde bulunmas olmayacak ey deildir» dese, bu kadar eyi duînpa^ onun ziJni:
û/^Ü ta^^u an yapt tasdik bozulur. Hatta bu durumda çou kere az aklllar halledilmesi güç bir üpheye kaplrlar da. bu üpheyi onlarda^ defetan^ imkânsz oUÇt
teiBâa^ank
n!
Ayn
edi^.
ekilde,
batan yaratmaya
«tik
kâ-
olann, sonradan tekrar yaratmaya daha çok muktedir olduu» açk ilerdendir. Nite-, dir
kim Allah
\-
Teâlâ.
uU'l
«C£y Easûlüm.) de ki Oolan t
ilk
ji'
4* jJl
defa yaratan di.
-
l-^.T
i.n
Cl)
IIP
>»- im
11
.I.I1'
Snbiyi.
'
-
21/231
-
•
,
'
.
^
127
liltir» (^)
mak
brunnuür.
tster zeki olsun, ifiter ah-
bu kjBti duyan ûv^^odaa birisi, ilk anda hemen tasdik' eder ve «Evet» tekrar yaratolsun,
:
ma
defa yaratmadan daha zor deildir. Aksine çpk daha kolaydr» der. Bjrada da bir sual ilk
onu zihnini
kantirmak mümkündür. Bu zihin kanklm ondan gidermek çou zaman zor olur. Çünkü, bu üpheden sonra o kimsenin, ile
hiçbir tereddüte yer kalmayacak ekUde, kesin tasdiki ifade d^iU «alâ^g«i8i imkâ^ szdu*. Halbuki, cedelckte s^fci^nâ iitmedöâ öâce, sadece, âyçti duymakla tasdik hasl olmutu.
edm ye^ü
DiMAncû mertebe t Bir kimsenin, halkm kendisini çok övmei sebebi ile kendisine itimat edilen birisinden duy^
s^ü ta^ elmesL Babas hocas veya mehu? bûyükterâen l^rM hs^toüia güzel bir
bir itikada sâhip olan bir kimseye,
bunlardan
haber verse, mesela: «Filan adam öldû, burada bul&untyan âUtp. adam geldi» de^ veya bunlara brazer bir haber v^e^ q duyduu bu haberi o derece kesin tasdik eder birisi bir
.
Mme
ki,
asla aksini
yana,
düünmez. Onun bu tasdiinin
Baka de&li doruluu ve takvâs
kimse: «Hasûlullah
(1)
128
mkkndaki güzel iti-., ydi^. Hz. Ebübekir (r.a.)
baberl Veren kii
kaldr. gibi
da-
Yââto.
(a.s.)
tecrübe
ile
bilinen bir
öyle buyurdu» dedii
'
zaman
söz
hemen
kesin olarak tasdik ve mutlak olarak kabul edilir. Bu k^bul ve tasdi|m da,o
yms^ (r.a.)
ey
^ 8ÖZÛ 4u3^ 'Mmsenln îiz, £Mbeklr mkkmdaki güzel îtikâdndan baka bir
deildir.
telkin etse ve
te :
«Bü
ter eyi hihm
hammed
böyle
birisi,
avâma
bir itikat
U âlemin .yaratua»! tektir. O,
W her eye
gûcû Setendir. M^-
Rasûl olarak O göndermitir» dese. hemen onu tasdike koar. Onun bu sözünden hiçbir ek ve üph^e kaplmaz. Çocuklarn t^y^alan ye hocaBsc hakkud-aki iükatim! da h^^iM. üphem vsûar, baba ve hocaüanndan itikatla ilgili eyler iitirler ve iittiklerini hiçbir delile ihtiyaç duymadan kabul ve tasdik edip, o tasdikte»
(a.sJ'i
devam
ederler.
Beinci nertebet jBaz karinelerle birlikte bir ey iitilince kalte, gfl^ tasdS^ Bâ J^ft^fiHrrîâMdfc irîte zarnda kes3n liîm etmese de/ avâmm kalbine kesin inanç verir.
Mde
;
Meselâ.: Bir beldenin reisinin hasta olduu tevatürle iitilse, sonra onun kctnalrmda feryatr 1ar yükselse, daha sönra da hizmetçilerinden bilinin
olan kimse o zâtm öldüüne kesinlikle inanr. Tedbirini o habere dayanarak alr. Hizmetçinin, 0 h^2^i« ii^lgi bir fsihm$k dayanarak sâ^lsfi^ bHecetiM, kiö^an .yükselen feryaüarm hasta-
129
ba^^ilnasmdan veya h^stahnm iddeîienmesiBden» ir^ya bir baka sebepten dolay olabileceini hatrna dahi getirmez. Bunlar» avâmm hatrna gelmeyecek eyler olduundan, kalplerinde o z&tn öldülfûne dâir kesin inanç M31I
mu
cdur. .t
Nice bedeviler vardr ki. Hz. Peygamber (a.s.}'in gûli^ yüzüne, güzel ve latif kelâmma, pinâiline -m eMâkum bato^nüc çe^^U;^^ îman ve kesin tasdik Efe tasdik ^tei; peygamlj^îtini isbat etmesi için bir mûcize ve delil getirmesini istememitir. Onlarn bu imam. ydcarda verilen
misaldi avtan inanana
ben^ser.
I
Altnc
Jttdttisibe
j^ilüaj^di
1
ve huyuna
gelen
dzü
o sözün iitip tt^d£^ ^^Ene^d^. sadece kendi tatbiatma uygun olmasdr. Y^m. söyleyeni hakkmda sahip olduu güzel bir itikat .Veya göxdü|fü bür karine deüdir. Meselâ Dü-. mftTi^niT^ Ölmesini, veya Öldürülmesini, veya azledilmesini arzulayan bir kimse, bunu en basit uydurma bir haberle duysa hemen tasdik eder bir
;
ye kesin olarak bu inancm sürdürür. Kendi arl^i^a hakkmda bö^le bir baber dufa» veya tek ve arzularna muhalif bir hab^ duysa derbal tasdik etmeyip duraklar. Belki de reddeder.
130
.
hakknda
îte, bir karineye ve haber veren
itikada htiyaç duyulmadan» bir haberin sâdece kendi hu^^ V9 tabiatum uygun olmasndan iyi
hasl olan itâcat ve tasdik, bu anlatlan mertebelerin en zayf ve derece bakmndan en dUr. Çünkü evvelki be mertebe, her ne kadar bazilan zayf olsa da. hir karineye^ veya haber veren hakkmda güzel itikada, veya bunlara benzer bir delile dayanmaktadr. Bunlar, avama göre delil saylan iaretlerdir. Yani avâm^ onlara dayanarak tasdik ve iman eder.
aa-
Bütün bu anlattklanmzdan tasdik merte* belerini
anlam
oldun.
Avamn îmanna
oiaa deiyiierin en .üstünü, kalbin! tasdik yoluna
ise,
sebep,
Kur'âa d^iUerl ve
sevked^ dier
eylerdir.
Binaenaleyh, avâm tâlim ve telkinde, Kur'an delillerinin ve kalbinde tasdik ve itminan hasl
Eur'an delilim mtehindeki
açk
delil-
leri Oei^e geçmek doru deildh^. Zira bunlarm ötesindeki delilleri anlamaya avûmn gücü yetmez. •
tn^inlann çou, çocuk ik^ iman etmi^lr. Bunlarn tasdik ve iman sebepleri, sâdece baba^ larm ve hocalarn taklit ve onlar hakknda bes^ ledikleri hüsn-û zaodr. Babalanma ve hocalannm kendi kendilerini övmeleri, veya bakalaonlar övmesi, veya kendi inançlarnda olmayanlar çocuklannm yanlarmda iddetle kötülemeleri ve onlarm baJ^Mina gelen çeitli belalar anlatmalm, me$el&: «Filan yahudî, kab-
mm
131
rinde köpek ekline çevrildi», «Filan rafizi domuz oldu» demeleri, rüya ve dier hallere dâir hikâyeler anlatmalar... ite bütün bunlar, çocökton îiefîs ve ruhlarnda o mezhep ve görülere kar tam' bir nefret, baba ve hocalan:
kar
nm
bir metâlim ve telkin ettikleri eylere yil hâsü eder. Sonuncu ai^nn doruluuna dâir kalplerinde hiç üphe kalmaz. Küçüklükte ilüB
örenmek, taa nak ilemek gibidir. Bu bilgi ve inançla büyüyen çocuklar, bülua erdikten Semra
vam
itikatirorafe
M^M M,
mU.
bîr
sanlr ve de-
tostsân
üphe
ve ter^dütleri
Ayn
ekilde bütün yahudi, hristiyan, râfizî, mecûsî ve müslüman çocuklar babalanitttel?tttan üwrSn© yetiir ve bulûa ererler, îler bhînM fiildi, ister hak olsun ist^ faâül olsun o derece kesindir ki, parça parça kesilseler itikatlarndan dönmezler. Halbuki bu mana sâkalmaz.
,
o iarece
W
hip olmak v-m cmlpl tu.
içîn.
b©M
w
hocalarmm sözlerinden
Mttteituen baka hiçbir delüleri yok^
\
'
-
'
Çoouklann baba ve hocalarm taklit ederek ima»^ saMp ovalan gibi, saraia €slr lüuo^ köle ve cariyeler de, mûslümanlarla bir müddet beraber bulmarak onlarn slama olan meyil ve dükünlüklerini gcrdülderide onlara yaknlk dupnulm^,. itikatlar ile itikatlanm, ahlaklar ile de ahiaklanmiardr. Bütün bunlar. ta3d^ -ve benzems isteinden dolaydr. Bakasn taklit ve bakasna benzemeye çalmak insan tabia^mda
132
vardr, özellikle çocuklarn ve gençlerin tabiat taklide dftha palandr.
Bu
nn
yaptmz açklamalardan,
sadece, aratrma ve delile la^m^ oldu.
tasdik ve ima-
bal
olnad|:3 an-
133
:
BENC FASIL MUKALLDN _
imdi
ÎMANI MESELfâî
•
sen
«Yukarda arlatlan sebeplerle avamn kalbinde kesin tasdikin hasl olmas mümkündür. Fakat ö sebeplerle hâsd olan tasdik, bir eyi bilmek saylmaz. Halbuki insan, hakikî bilgi ile mükellef tutulmutur. Yoksa, cehle dayanan bir iti-
ImM mük&M
d€^iMir. Zira, mücerred ititoOa le bâtl M^irindeü ayrt eKS^mM^ diyebi-
hak
lirsin.
Buna öyle cevap
Böyle
lann
u
veririz:
düünmek büyük
saadeti, bir
eye
o
ey
hatadr. Zîra i£^nnaslsa asmen oldu-
inanmalarndadr. Bdy;le bir îman ile, lolplerlne hakkm hakikatma uygun bir sûret nakedilir. Nihâ^yet öldükleri zaman, kytoet gününde örtü açlp inandklar eyleri müahede gibi
ettiklermde rezil olmazlar vq önce rezillik atei, $amu da ceiennem at^ ile yamaa^slar. Çltokü hakîkatm sûreti kalbe nakedilince, o sûreti ve^ ren sebebe baklmaz. îster hakikî delil olsun, ister resnü delil olsun, gerek iknâî delil olsun, ge134
hakkmda
güzel bir lUkacU dayatian bir delU olsun, kalbe hm-
rekse sebepsiz
ol^ak srf
sahibi
klkatm sûretili ileyen delil ve sebeplere baklmaz. stenen delil deil, fâidedir. O da hakikatin,
olduu
gibi kalbe
nakdr. Kim:
«Allah*a,
sfatUuruu^ Jj^iitorma» p^ygaab^leine ve &fa^ ret gününü, btudâr gerçektm n9tBÛ se o ekMie inandm* derse, o saîd yani saadete eren kiidir. Eti itikadm, kelâoî t>ir delil ile olmas art deil^^^^mjmm^ da, bu înan^ sâhip B3X olan kii saîddir. -^ÎIâ.h teüteön atnmk hakîkatlere îman ve tasdikle mükellef kld. Bu durum, Hz. Peygamber (a.s.)'den geien birçok mütevâ-. tir
haber
üe. kesin alar#k bilinmektedir. Bedevi-
g^r, O (a.s.) kedilerine îman arzeder, onlar da bunu kabul edip tekrar deve ve koyuniarm gütmeye koyulurlareolan, mûcize ve mû4^. Ifc Fmjm^^m ler Hz.
Peygamber
(a.s.re
d^în
peygambeolige delâleti üzerinde, Memin hâdîs oluu, yaratcmm isbat^, vahdaniyyetin delilleri ve dier sfatlar üzerinde düünmekle mükellef ftifcmazd. Neviler bo^le bir i ile mükellef ttMbtn:^ ^salard^ uzun müddet dhur ^mlar deüîe yamazlard. Onlarn.' kendilerinden bal olmadan sadece iman ve tasdik istendiilOn demleri çoktur. Meselâ, birisi Hz, Peygamb^ taaJ'e gelu: ve: «Vallahi, Allah seni hak peygamber olarak göndeidi» der, O (a.s,) da î «VaUahi, Allah beni peygîiaber gönderdi» diyerek, onun yemini ile onu tasdik eder, adam da (a.s J 'nun immdöner ^rdi. Bir bakas 4a
O
runa gelip yüzüne
kar
:
*VaüaM. bu yüz y^J^T 135
:
c
bir
yüz deildir»
derdi. Hz.
Peygamber
(a.s.)
aym söz iie onun toamm tasdik ederdi. Bu ekiMç Imman m^^erî saylamayacak kadar çoktur. Hatta O (a.s.)'nun ve ashabnn asrnda de
savata binlerce kii müslüman olurdu, f akat bunlarn pek ^ogu kelâmî delilleri bilmezbir tek
Çünkü keiânü delilleri .anlamsk için, ii gücü brakmak ve uzun müddet bir muallime gitmek ihtiyac vardr. Halbuki onlarn, ilerini güçdi.
lerini
brakarak
vâyet
olunmamtr.
bir
AsrUk- kesinlikle
mmüîme anlald
gitUklert
ki
AUah
ti-
insanlan*
âncak ^yBdikle^ne kesin man ve tasdikle mükellef tutmutur. Aslolan. ne vesile ile olursa olsun
mukallidden üstün olduu inkâr edüemez. lâkin âri£ nasl mû3xin ise, mücallid de aym ekilde m^tup^ir. tasdiktir. Evet» ârifin
Eer «Bu durumda, müslüman mukallid kendisini yahudi mukallidden nasl ayrr? Zira her ikisinin îOffiEU dfidüe dayah ^ma]pp, taklide d^^alir dr. haMe. UrM Tmnm taklidini dîgrerînin taklidinden ne ile ayrr dersen, öyle cevap .veririm:
m
Mukallid, îman ve tasdiinde taklid yaptbilmez. Kendisinin bir mukallid olduunu
düünmes. Aksine
mda
üphe
k^nadini arif bilerek»
etmez.
Hasmmm
nand-
bâtl, kendisinin
da hak üzere olduuna kesin olarak inand 136
için,
r
faJiudi ile. kendisi «ura^sn ayrma ihtiyacm duymaz. Kendi Mancma göre hâsl eyledii baz kmr rîneleri kendisine mahsus görüp onl^la kendini hasmndan üstün sayar. Bu nedenle, kendini arif gören mukallide» yahudinin inanc zarar vemez«: onun sebebiylt ^iytoi kar-,
nan
arak
kendi Maîffîid^ b<^kîuk hâBil oln^ts:. Nitekim arif olan kii de kendisini yahudiden üstün görür. Yahudi kelamcmn iddialar da onun
,
aMm
kM^i^^lc^
t|îe kesin
*
olm Mi*
iaa^^
âe Mfe btesser. Batl yolda oltt nin itikadmm kendisine zarar vermemesi ve üpheye düürmemesi, imsm için ona yeter. Zira
mukaMâ
îmandan makiK^ liMfenlacftk 0y» kemi ola*rak immtp is^m ^^&km. ite Mç, kendi taklidi^ le yahudinin taklidini ayrmak kendisine zor geldii için üzülen bir avâm gördün mü? Böyle ey onun akhna^ bile gelmez, ^er kendilerine böyle bir ey hatriatilsa, bu sözü'sâyley^t^ gülerle ve «Bu saçmalktan baka bir ey deildir. Hâk ile bâtl bir mi ki, onlarla bizim aramz ayracak' bir farka ihtiyaç olsun. O bâtl bön ise hak y^^yâ. Ben buna kesin olozuk inaâiF^'^^ :
hiç
üphem
maya
yok.
Aramzdaki
fark, bS*
olmadan kesin olarak ben niçin fark arayaym?» der; ihtiyaç
«ra^t^
belli iken^
inanan olan görülerine kemuk^Udiû: lmi budur. sin G^amk ^^£mw yahudinin hali de böyledir. Hal böyle iken, inand ey Allah katnda hak olan müslüman mukalhde nasl üphe gelir?.. îte, inanlacak eylere kesin olarak
137
.
:
Bu açklamalardan sonra
iyice
anlald
ki.
mukallidleru îmanlai'i kesindir. eriat da onlar, sadece böyle l;>ir imanla mükellef tutmutur.
Eer: '
*
' ,
'
•Farzedelim ki hem câhil, hem oedelci ve hem de inatç birisi var. Ne taklide yanayor, ne de gerek Kür'an delilleri ve gerekse kolayca zilme 03^mejsi söz ve delilim kabul Wiwr. Bunimm Wâ^âM yapmaya Mmsekro n0 yapmal?» denilirse, cevap olarak deriz ki
M
Böyle kiiler hasta kiilerdir. Yakalandklar hastalktan dolay, aslî yaratllarnda bulunan shhat ve selâmet, tabii özelliini kaybetmitir. Böylelerinin, 0kil ve emâiline bakhr.
Eer
ve oedelioi tabiatma gâlip gehni ve mizacn bozulmu görürsek onunla mücadele etmeyiz, îmanm esaslanndan birini inkâr etmek inat
^tkike
çardmz
zaman, yüzünde kabul emareleri sezersek, elimizden geldii kadar kendisine ilaç vmi^t oedel ve apE d^iller]«» kcmdiini teMvi ederiz. Onuaîa, Âlkk'^ ©mrettigi gibi, en gûz^ yol hangisi ise o ekilde mücâdele etmeye çalrz. Bizim, delil ve cedel yoluyla onu tedavi etmeye bu kadar ruhsat vermemiz, herkese kelâm
kapsm â^namiE mânâca lar hastalara verilir. hatlilere
Çünkü ilaçHastalarn says ise, shgelmez.
göre azdr. Hastaya o ilac vermek zo-
runludur. Shhatlileri ondan 138
korumak
gerekir.
Slüîmtî
ola
aslî ftrat,
açklanmasna
ihtiyaç
mücâdele ve
delillerin
duyulmadan îman kabu-
vermenin zarar, hasteilai'ft yaplmas gereken tedâviyi ihmal m^Bît douraca zaraMaa daM mm deâdîr. Her eyi yerine koyalm. Nitekim Allah Teâlâ peygamberine ie
istidatldr. Shhatlilere ilaç
:
«£y Rasûlüm, in^anlftr Kur'aa'i^ g)Pz^I söz ve nasiha^a Baibblslia i^luna dâ.veî OaÛBJta, km^ en güzel olan bîr mücâdele ile mücâdele yap» (') diye emretmitir. Hakka hikmet yoluyla davet edilecek olaüar baka, mev/iza-i basene ile da-
^
^
g^el mücadele vet edilecek olanlar l^^l^ yolu ile davet edilecek olanlar ise yine bakadr. Biz bu davet çeitlerini «eî-Kstâsu'l-müstaMm* adl esîtoizde açkladk. Onlan tekrarlayamfc
uzatmak istemiyoruz. Doruyu en iyi
bilen Allah'».
ABah't hamd, Msûlûne
salât
ve sel&m olsun.
SON
(1)
Nahi, 16/125
130
ÇNDEKLER "
Oösöz
5
"
9
Müellifin Ohh^JzÜ
Bölüm Müteabih Haberler Hakknda Selefin tikadnn Birinci
Hakikati 1. Takdis 2. Tasdik
-.^^
:
:
-
Mkut 5. msak
4.
25
.«« ........1...»
;
•
A. Tefsir
^
^w
B. Te'vif 1. yVvîuifin
2.
Avam
3.
Arif
Tc vifi
ile
ile
v-<---#^*'**>'***»*»4******#****»***-**"**»--
Arif Arasndaki Te'vif
Rabbi Arasndaki TcVif
;
'
C. Tasrif
>
;
Cem
Teslim
51
54
F. Tefrik
7.
26 ^9 29 34 3^ 34 36 53 S3
D. Tefn E.
13
21
Aczini tiraf
3.
H
.......™;..
72
ikinci
Bölüm
-
Selef Mezhebinin
A.
Hak Olduunun Delilleri
.........
AküDelü
a.
76
Külli Delil
b. Tafsili
76 76
Delil
81
B. Sem'i Delil
82
Üçüncü Bölüm Faydal Baz Fasllar Birinci Fâsl Müteabih Lafzlan Kullanmann Sebep ve
91
Hilmefci
„..,,
91
kinci Fasl Müteabih Lafzlann Manas Sorulduunda
Veüecek CevaplîU' Üf^neü Fasl
110
Eyann Varlk Mertebeleri
117
Dördüncü Fasü KesmXasdj|m Mertebeleri
124
Mertebe 2. Mertebe 3. Mertebe 4. ^te^ebe 1.
5.
Mfertel»
6.
Mertebe
,
„
126 128 129
»....,
Beinci Fasl Muhîdlid'in
125 126
mam Meselesi
,
.
.
130
'
Süfyan b.Abdullah es-Sakafî diyor
ki;
Resûlüllah (s.a.v.)'a dedim ki: "Ey Allah'n Resulü, slam hakknda bana öyle bir söz söyle ki, senden baka
onu
hiçbir
kimseye sorma ihtiyacn
hissetmeyeyim."
Bunun üzerine
Resûllüllah (s.a.v.)
buyurdu ki: "Allah'a iman ettim" de ve
"(Doru yolda devam
doru
ol.
Tevhid inancndan ve Allah'a itaatten ayrlma." et)
Müslim, El'man bab 62. Hadîs No:38
HSAR YAYINEV /
