:
M
li
I
L-Ml \ K Z i
MN-AD-DAL
Hâml
CONGOR
l
\L
DE VL ET
KTAPLARI
ARK SLÂM KLÂSKLERNDEN
BAZILARI Fiat
Fahrüddin-i haki
:
Parlt.lar
Yet-
Snfvet
kin 100
Gazali
'.
Süherverdi
:
El-Munkzu-Mçn-ad-Dalâl Hilmi Güngör 100
Nur Heykelleri SafvetYetkin
Firdevsî
:
ehname
111
Necati
'
Atâullah Iskenderant
El
-
Hkem
-
:
Lw
gal 340 Atâiye
ül
Safvet
Harirî
Yetkin 250
Makamat Sabri Sevsevil
Muhuddin-i Arabi Sultan Veled
Ahmed
Eflâkî
:
Füsûs
-
635
Hikem Nuri GencOsman 310 Tarh Meliha
ül
-
:
Maarif
:
kâhya 275 Ariflerin Menkbeleri I Tahsin
Mevlâna
60
:
Fihi Mâfih
Yazc
690
M. O. Tarkâhya 400
Maarif Vekâleti yaymevleriyle bütün kitapçlarda satlmaktadr.
D EVLE: T 255
1
K
i
T"
AP A L.
F.
R
I
150
Kuru
:
GAZAL
EL-MUNKIZU
MN
-
AD DALÂL -
Çeviren
Hilmi
GÜNGÖR
(kinci bask)
basm
ve yaym haklar Maarif Vekâletine aittir. Vekâletin müsaadesi alnmadkça bu tercümenin metni tamamen veya ksmen deitirilerek alnamaz. •Bu tercümenin her
t*rl*
Maarif Vekâleti Tercüme Bürosu Bakanlnn a6/XI/i958 tarih ve 198 sayl yazlar ile ikinci defa baslmas uygun görülmü ve Yaym Müdürlüünün
Austos 1959 tarih, nüsha bastrlmtr. 14
11507
sayl
emirleri
ile
4000
GAZAL
EL-MUNKIZU
MN
Su
eser
-
AD*- D ALÂL
Hilmi
GÜNGÖR
tarafndan
etilimize çevrilmitir.
(kinci bask)
ANKARA,
1960
— MAARF
BASIMEV
{
HARVARD
1
UNIVERSITY LIBRARY
ÖNSÖZ Hicrî beinci yüzylda îslâm memleketlerinde bir taknlk hüküm sürüyordu. Bir taraftan türlü dinî frkalara mensup olanlar halkn zihnini kartryor, dier taraftan felsefe ile
baz
uraanlar îslâm
akidesine
aykr
yayyorlard. Ehli sünnet mezhebinden olan. âlimler bununla mücadele ettiler. Bu mücadelenin. Sn safnda bulunanlardan biri de "El-munkz-ü-min-addalâl" yazan büyük îslâm âlimi "Gazali" olmutur. fikirler
Gazali'nin asl
ad Muhammed'dir.
îslâm dinine büyük hizmetlerden dolay îslâm âleminde "îmam, Zeyn-üd-din, Hüccet-ül-îslâm" gibi anna lâyk büyük unvanlarla anlr. 450 (1058) tarihinde Horasan'da, bugün ad Mehed olan, Tus ehri civarnda "Gazale" köyünde ve bilâhare doduu köye nisbetle Gazali adn almtr. Bu hususta öyle bir Tivayet daha vardr: Babas fakir ve okumam bir adamd. Yün eirip dükânmda satard. Arapçada san'at eirmek: olan kimseye "Gazzal" sfat verilir. Büyük âlim, babasnn san'at dolaysiyle "Gazzalî" adn aldu
yapt
domu
Her
de muteber kitaplarda kaydedilmitir. Ancak amcas da ulemadan olup "Büyük Gazali" adiyle tarihe geçmitir. Bu zatn, kardeinin yün
eirme
iki rivayet
sanatiyle bir ilgisi yoktur.
rivayete göre Gazali
adn ald
Bu
cihetle
birinci
anlalr. Memleketi-
mizde büyük âlimin ad hep "Gazali" tarznda söylendii için biz de bu ekli kabul ettik. Gazali, tahsilini Tus'da yapt. gitti,
orada afiî
nerken yolda
fkhn
tahsil etti.
bandan öyle
Sonra Gürcan'a Memleketine dö-
bir vak'a geçti:
EL-MUNKZU MlN-AD-DALÂL Beraber yolculuk yapt kervann yolunu ekiya kesti. Bütün yolcular soydular. Gazali'nin, içinde notlan bulunan torbasn da aldlar. Gazali bakanlarna müracaat etti. Senelerce ömür sarfedip elde ettii bilgilere ait notlarnn torbada olduunu ve bu notlarn kendilerine hiç bir faydas olmyacan anlatarak geri verilmesini istedi. Bakan gülümsedi: "Elinden kâparçalan alnnca cahil kalyorsun. Bilgi böyle mi olur?" dedi, adamlanna torbann geri verilmesini söyledi. Gazalî bu sözden ders alarak Tus'da üç sene bu. notlan ezberlemekle megul oldu. Sonra Niabur'a gitti "îmam-ül-baremeyn" adn tayan büyük âlimden ders almaya balad. Hocas onu çok beenirdi. Hattâ son zamanlarda zekâsna gpta ederdi. Gazali bu sralarda daha genç yanda iken eser telifine balad ve öhret kazand. Hocas vefat edince Badada bal bulunan ve bugünkü ad Samra olan "erre men rea" ehrine gidip deerli âlimleri himaye etmekle tamehur vezir "Nzam-ül-mülk" ün ikram ve
t
nnm
tazimine mazhar oldu. 484 tarihinde Badaddaki **Medrese-i-Nizamiye"nin müderrisliine tayin olundu. sebebi tercüme olunan bu risalede Dört sene sonra tedrisi brakt, Sama tafsilâtiyle görülecei üzere vard. îki seneye yakn orada kald. Sonra ziyaret için Kudüs'e ve Hicaza gitti. Nihayet vatanna döndü. On tabiriykendi sene kadar inzivada yaad. Sonra vaktin padiah (i) onu Niabura gitmee davet le etti. Orada yeniden tedrise balad. Fakat bilâhara bu vazifeyi de brakarak Tus'a döndü. Yaptrd bir tekke ile bir medresede tedris ve irat ile megul oldu-
—
—
4
—
—
cemaziyelâhir 505 (11 11) tarihinde 55 (53)
yanda
(1) Bu davet 499 (1105) tarihinde vuku tur, Gazali'nin halife unvann kullanmayp
bulmupadiah
dediine göre bu zatn Selçukilerden Melikahn olu Mehmet Gyaseddin olmas gerektir. '
EL-MUNKZU MN-AD-DALÂL
Mezar Tus'da mehur mezar karsndadr. vefat
etti.
Gazali çok eser Eserlerinden birkaç
air
7
Firdevsî'nin
brakm
verimli bir müelliftir. unlardr: Ihyâu Uiûm-id-dîn,
Mikât-ül-envâr, El-munkzu-min-ad-Dalâl, El-Kstâs-ül-müstakîm, îlcâm-ül-avâm an jkn-il-&elâm, El-madnunu bihi Tehâfüt-ül-felâsife,
Minhâc-ül-âbidîn,
Zendaka,
Faysal-üt-tefrika beynel-îslâmi ve-'zEyyüh-*l-veled, Kimyâ-y Saâdet, Nasihat-
Ül-Mülûk
v.s.
alâ-gayri
ehlili,
yazlm, sonralar kitap Farisî diliyle Arapçaya ve dier lisanlara tercüme edilmitir. Bu Son
iki
eserlerin en
mehuru "îhyâu
Ulûm-id-dîn"
ile
"Tehâ-
füt-ül felâsife" dir.
Gazali daha çocukken babas öldü. Öleceine yakn oullanMuhammed ile Ahmedi (Gazali ile küçük biraderini) bir sofinin eline teslim etti. Pek az olan
da onlara brakt. Babadan kalan mal bitince sofî, geçimlerini salamak maksadiyle onlar bir medreseye yerletirdi. Sonralar Gazali bu hâdiseye iaret
maln
ederek: "Biz Allah rzas için ilim tahsiline balamadk. Fakat ilim Allah rzas için olmaktan baka bir gayeyi kabul etmedi." tarznda çok büyük bir söz söylemitir. Gazalinin bir müddet o sofinin yannda bulunmas onun ruhu üzerinde mühim bir tesir brakbilâhare o da tasavvuf tarikna girmitir.
m,
Gazali felsefecilere çok muarzdr. Yukarda ad geçen ve felsefeyi tenkid eden "tehafüt-ül-felâsife" adndaki kitabn îbni Sina'ya kar yazmtr. Buna mehur tslâm filozofu Endülüslü Îbni Rüd "Tehafüt-ü-tehafüt-il-felâsife" adl kitabiyle cevap vermitir.
Fatih Sultan Mehmet, devrinin âlimlerinden Hocazade Mustafa ile Tus'lu Alâeddin'e bu iki kitabn muha*
emretmi, kemesi hakknda birer kitap yazmalarn Hocazadenin Gazaliyi müdafaa eden kitabi çok öhret
kazanmtr. Rumî
1303 tarihinde Gazalinin, îbni
Rü-
EL-MUNKIZU MN-AD-DALAl/
8
dün
ve Hocazadenin eserleri bir arada Kahire'de ba-
kmtr.
Gazali,
ümiyecilere
"El-munkz"
risalesini de felsefecilerle tâ-
kar yazmtr.
Kitabn
sonunda bu ciheti açkça anlatyor. Gerçi baka bahislere de temas etmitir, fakat en çok bunlar hakknda mütalâa yürütmütür. Felsefecilere dair herkesin az çok fikri vardr. ^Fakat talimiyeciler kimlerdir? Bunlara îsmailiye, Bâtniye de denir. Birtakm adlar daha vardr. Horasan taraflarnda "Ehl-i talim" adiyle tann-, mlardr. Mezhepleri hakknda bilgisi olmyan kimselerin aydnlanmaa ihtiyaçlar olaca üphesizdir. Tercümede bunlara dair not eklinde biraz malûmat verilmekte ise de burada birkaç satrla biraz açklamak faydadan hâli olamaz. Mezhebin adndan mahiyeti hakknda fikir edinmek mümkündür. Fakat bir «tz derinletirildii zaman içinden pek çklamyacak
ald
Gazali de böyle diyor. Bu mezhep erbab, hakikatlerin akl ile ispat olunabileceini kabul etmezler. Her eyi; masum, yani günahtan saknmak melekesine sabipbir muallimden örenmekiktiza ettiini iddia ederler.Bu muallim, onlarn iti-
bir hal
görülür.
kadnca, Hazreti Ali evlâdndandr. Kendini belli etmiyerek memleketleri dolar. Onun adna, "Daî" denilen birtakm kimseler mezhebi yaymaa gayret ederler. Bu daîlerden bîri olan mehur "Hasan Sabbah" tarihte büyük bir öhret brakmtr. Müellif bu risalede SÖZ aralarnda kendi hal tercümesine ve ilmî hüviyetine dair de çok kymetli malûmat vermitir. Okuyanlar bu hususta çok eylere vâkf olurlar. Hattâ bu risale okunduktan sonra ona dair yazlm baz yazlarn düzeltilmee muhtaç oldu-
u görülür.
Gazalinin bu risalede temas ettii birçok meseleler içinde en çok dikkati çeken ve insan düündüren bir nokta vardr ki onu anlatmadan geçmek doru
F.L-MUNKZU MN-AD-DALÂL
olamaz:
Mehur Fransz
9
filozofu Dekart (Descartes)
tan (1596- 1650) be buçuk asr kadar eVvel dünyaya gelmi olan bu büyük adam, Dekart gibi, (îhsasat) ve {akliyat) a dayanan bilgilere tamamiyle itimad edilemiyeceini daha o zaman ortaya atm, fikrini misalKitapta "Safsataya kaplarak lerle tesbit etmitir. dikkatle ilimleri inkâr ettiime dair" balkl
ksm
Dekart gibi bir müddet temelli bilgi cdininciye kadar bütün bilgilerden üphe etmitir. Nihayet "zarurî" yani delile muhokuyanlar göreceklerdir
ki Gazali de
taç olmyan bedihî bilgileri temelli bilgi olarak kabul edip üphecilikten kurtulmu, kendisini üphecilikten
mutasavvf bir müslümana yakr tarzda Cenab Hakka hamdetmitir. Gazali, çada olan büyük âlimler kadar meseleleri aklî ve mantkî usullerle ispat için delil tertibinde mahir olduu halde kalbî duygular, baka tâbir ile
kurtard
için de
«
nakli aklî delillerden üstün tutar. O, Talimiyecilerin
•"Talime ve muallime iifciyaç vardr" fikrini kabul etmitir. Ancak muallim meselesinde onlardan ayrlmtr. "Bizim muallimimiz Hazreti Muhammeddir" diyor. O, nübüvvete, yani peygamberlie baldr. Her hakikatin onun ile aydnlanacana kanidir. Aklî muhakeme ile hakikatlere erileceini imkânsz sayar. Hülâsa hakikati dinde arar. îte bu sebeple, bir meseinsan leyi çözmek için aklî delilleri tertip etmekte hayrete düüren îbniSinay tenkid etmi ve ona kar Tehafüt kitabm yazmtr. Bununla beraber bni Sina müslüile Farabi'nin felsefedeki kudretlerini hiçbir
man âlimde bulamadn itiraf etmitir. Mehmet Ali Ayni, Gazali'nin üslûbu hakknda öyle der: "Hem bu kaadr rengîn ve rakik ve hem pürmaâni bir üslûp hiçbir edebiyatta hemen maruf deildir. îte bundan dolaydr ki Gazali'nin harfiyyen tercüme-i asârndaki usret fevklâde olup bu
ise
ayan
eseftir."
EI^MUNKtZU MN-AD-DALÂL
j0
Bu söz dorudur, u küçük risaleyi tercüme ederden baz yerlerde epeyce yoruldum. O gibi yerlerde manâya tamamiyle sadk kalmakla beraber ifadenin. Türkçemize uygun olmas ve mânann iyice anlalabilmesi için ufak tefek
üslûp tasarruflarnda bulunmay muvafk buldum. Böyle yerler pek azdr. Risalede birçok eski terimler bulunmaktadr. Bu terimlerden birçounun bugün kabul edilmi Türkçe
karlklar
vardr. Ancak bu karlklardan bir nn yaz diline girmedii ve bu sebeple birçok yazar kimselerce bilinmedii de bir hakikattir.
ksmokur
tercüme ettirmekten maksat bunlarn okunmasn salamaktr. Bir insan okuduu bir kitapta sk sk kendince "allm" olmayan kelimelerle karlarsa mütalaadan zevk almaz. Bu da okuyucularn saysn azaltr. Bu düünce ile yaz diline henüz girmemi olan bir ksm yeni terimleri kullanmadm. LâKlâsikleri
zm
gelen yerlerde larn not eklinde
kullandm
eski terimlerin
mâna-
açkladm^ (*) Hilmi Güngör
'
'
\
(*) Müellifin biyografisi için Bkz.
pedisi, Cz. 37,
s.
îslâm ansiklo-
748-760.
El-munkzu Min-ad-DalâPin Rahmi Balaban tarafndan, Sapklktan Kurtulu adiyle yaymlanm bir tercümesi varsa da maâlen denecek ekilde sathî ve muhtasardr. Eserin Garp dillerinden birine olan tercümesinden dilimize çevrildii, asl metne uymamas dolaysiyle, söylenebilir. Bkz. Hakikat Yollarnda serisi,
No
1,
Gazali,
Sapklktan Kurtulu, M. Rahmi Ba-
laban, Gayret Kitabevi, stanbul 1947, 16 sahife,
-
EL - MUNKIZU
MN
-
AD DALÂL -
:
RAHMAN VE RAHM OLAN TANRININ' ADYLE BALARIM Her kitabn ve her makalenin banda
ken-
Hakk haber yeren Allah elçisi Muhammed Muta faya, insanlar dalâletden kurtarp doru yola götühamdolunan Allaha
disine
hamdederim.
Bu sonra maksada balyorum
ren âline ve eshabna saiât ve selâm okurum. vecibeyi eda ettikten
Ey dîn kardeim, [l] ilimlerin gayesi ile srlarn; mezheplerin, aknlk douran halleriyle derinliklerini (mahiyetlerini)
mam
istedin.
anlat-
sana
Türlü dinî meslek ye yollar içinde
hakk bulup meydana çkarmak
çektiim
için
zahmetleri, taklit sureciyle olan itikattan (2} kur-
tulup
kin
tahkik derecesine nasl
faydalandm
ilmi Kelâmdan
mam
sonra Hakka ermeyi seyi taklit
[1]
i
kim-
bir
Tâlim»
in
[33
daha sonra, beenmeyîp tenkid kendilerinden bir
ey
cevap verirlerdi. Gazalide de
bu
bazlar
Eski âlimlerden
soranlara bir risale
.
il-
cihetleri,,
tandklar
etmeye hasreden «Ehl
gittikleri yollar,
yükseldiimi,
ile
âdet var. «lcam-ül avam An-ilm-il kelâm», «Eyyüh-el-ve-
kitaplarn bu suretle Syle yazm. Sorular sorann
led»
[2]
tikatta
taklit,
etmektir. Aksi «tahkik»
yazd
gibi
bu
risaleyi
de
kim olduuna iaret yok.
bakasnn
sözünü
delilsiz
kabul
tir.
*
[3] «Ehl-i talim» îilerden bir taifedir.
kikatleri
mam
tandklar
bir zattan
Bunlar
örenmek
icap
ha-
et—
0
I
EL-MUNKZU MÎN-AD-DALÂL
14
doru
ettiim
felsefe mesleklerini, nihayet
duum
ve kabul ettiim tasavvuf tarikim,
kn
sözlerini ve düüncelerini tetkik
larda bana
malûm olan
hakikat
bulhal-
ettiim ua-
Ba-
özlerini,
datta birçok talebeye ders vermekte iken ne
se-
beple bundan feragat ettiimi, uzun müddet sonilim yaymya ra niçin Nialmra dönüp tekrar
baladm
açklamam
arzu ettin.
Bu
istekte sa-
mimî olduuna kanaat getirdiim için arzunu yerine getiriyorum. Tanrdan yardm isteyip ona tevekkül ederek, tevfikn benden esirgememesini dileyip
ona
Allah
sizi
-
snarak size söylüyorum: Biliniz ki doru yolda yürümee muvaffak et-
kölaylatrsn insanlarn muhtelif din ve milletlere ayrlmas; türlü frkalara bir ümmetin, yollar ayr olan ayrlarak birçok mezhepler meydana getirmesi sin,
ve hakikata boyun emenizi
derin bir denizdir ki çoklar
içinde
boulmu,
pek az kimseler ondan kurtulmutur. Her frkaya mensup olan kimse, kurtulan kendi frkas olduunu zanneder ve «Her zümre kendi gidiinden
memnudur. ayet» Bütün sözleri hakikat olan Peygamberlerin ulusu Allann salâvat ona ol-
ümmetinin de böyle olacan «O nmetim yetmi üç frkaya ayrlacaktr. çlerinde necat bulan yalnz bir tanedir » mânasndaki hadis -i erifinde bize haber vermitir. O büyük Peygamberin, olacan haber v erdii ey tah akkuk sun - kendi
:
«tsmailiye» ve «Bâtniye* dahi denir. Kitnpta kendilerinden uzun nzadya bahsetigini iddia ederler.
dilecektir.
Bunlara
EL-MUNKZU MÎN-AD-DALÂL «ti.
Gençliimin
yana
girmeden
ilk
bu
devresinden itibaren,
evvel,
dan bugüne kadar,
15
kî
bülûça
imdi
yirmi
yaklatm zaman-
yam elliyi geçmitir,
'derin denizin dalgalariyle
mücadele
ediyo-
rum. Cesaretle derinliklerine dalyorum. Korkak ve çekingen deilim Bütün karanlk durumlarda da urayorum. Her güçlüü yenmee çalyorum. Her uçurumu atlatmaa gayret ediyorum.
Her frkann itikadn aratryorum. Her taifenin mezhebine ait srlar meydana koymaa çabalyorum. Hangisi hak, hangisi bâtl; hangisi Peygamberin sünnetine uvgun, hangisi bid'at £l} üzerine kurulmu? anlamak istiyorum. Bir batiçiudekini örenmek dilerim. Bir zanînin
£2}
hirinin gittii
yolun
neden
ibaret
olduunu
mahiyemütekellimin
örenirim. Bir felsefecinin felsefesinin
anlamay arzu ederim. Bir (îlm-i Kelam âliminin) fikrinin ne olduunu, ae için mücadele ettiini tetkik ederim. Bir mü-tasavvfn iç temizliine nasl eritiinin srrna tini
vakf olmav çok sterim. Bir âbidin ibadetinin ona ne saladn incelerim. AUah inkâr eden bir rini
bu inkâra cüret etmesinin sebeplearatrrm. Gençliimin iptidasndan beri
zndkn
hakikatleri
kavramaa susam
olmak
ftrî bir
tarafndan yaradlmda yer tesiri etmitir, Bunda benim ihtiyar ve arzumun kurtuldum. yoktur. Bu sayede taklit bandan
âdetimdir.
[1]
Allah
Ashabn
ve tabiînin gittikleri yola
aykr
Kur'anm zahir manasna
bakmazlar.
ve gidi. [2] Bâtinîler
«Maksat bâtndr»
derler.
yol ,
EL-MUNKZU MN-AD-DALAl
16
görenee azade kaldm. Çünkü gör.
Çocukluk devrine yakn dayanan akidelerden
düm
daima
ki
hristiyan
olarak, fahudi çocuklar
zamanda,
bir
hrîstiyan
çscuklar
yahudi olarak,
man çocuklar da müslüman olarak Tanr elçisinden Allah ona salât ve •
müslü-
yetiiyorlar.
selâm etsin-
u
manâda bir hadîs iittim. «Her doan çocuk müslüman yaradl üzere dünyaya yahudi yaparr gelir. Sonra ana ve babas onu rivayet olunan
hristiyan yapar, mecusi yapar». Asl yaradln hakikati ile ana ve babay, öretmenleri taklit
etmek dolaysiyle ârz olan akidelerin hakikatini
aratrmay
arzu ettim. Telkin
ile
balyan; han-
olduunda
birçok ihtilâflar vuku bulan bu taklitleri ayrdetmek istedim, gisi hak,
hangisi bâtl
kendime dedim ki benim maksadm ilerin hakikatlerini anlamak ve bilmektir. O halde evvelâ (bilgi) nedir? Bunun hakikatini aratrmak icap eder. Nihayet anladm ki (yakn) reddesine varan bilgilerde bilinen eyin asla ek îlkin kendi
götürmüyecek derecede
Bunda
yanlm
anlalm olmas gerektir.
olmak, vehme kaplmak ihtimali
Kalp böyle bir ihtimale imkân veremez. Hatadan emin olmak için (bilgi) o suretle kuvvetli olmaldr ki mesela birisi o bilginin bâtl olduunu iddia etse ve ta altna vârit olmaz.
çevirmek,
deynei
ejderha
yapmak
suretiyle
de dâvasnn doruluuna delil gösterse bu keyBen (on) fiyet o bilgi sahibine ek vermez. saysnn (üç) ten büyük olduunu bildiim halde birisi «hayr üç on' dan daha büyüktür. Sözü-
EL-MUNKIZU MN-AD-DALÂL
•
'
j?
r-
me inanmanz çevireceim.»
u
için de
denei
ejderhaya
dediini yapsa, ben de bilgimde bana bir ek ftts
ve
dese
görsem y bu yüzden olmaz. Ancak o adamn bunu nasl yaptna aarm. Yoksa bildiim eyde üphe etmem. Sonra anladm ki bu tarzda bilmediim, bu suretle (yakîn) hasl etmediim her bilgi itimada ayan deildir, hatadan emin olamaz. Hatadan emin plmyan bilgi de yakîn ifade etmez. '
***
LMLER NKAR ETTME DAR
SAFSATAYA [1] KAPILARAK
Gördüm kt ve (zaruriyat) £2] tan baka Dedim ki imdi bende hâsl
Sonra bilgilerimi kontrol ettim.
bende
(hissiyat)
böyle
bilgi
olan ret
yeisten
olan
çözecek
yok.
sonra hissiyat ve zaruriyattan iba-
bedihî bir
bilgilerden
baka mükülleri
kalmad. Öyle
vasta
ise ilkin
bu
bilgileri inceliyerek
kuvvet derecelerini anlamaTâ ki mahsusata olan güvenim, zaruriyatta
lym.
yanlmaktan emin
olmaklm;
taklide
eski bilgilerimle birçok kimselerin
nan •
ispata daya-
bilgilerindeki emniyet cinsinden midir? (ya.
[1]
mi
dayanan
Vehim
delil.
ifade eden mukaddimelerden tertip edil-
Kardaki muarz artmak
ve susturmak
için kullanlr. [2] Hissiyat.
Zaruriyat
Be :
kazanlan Delil aramaca muhtaç hasse
dihî bilgiler. Bir ikinin
ile
vardr,
bilgiler.
olmyan
be-
gibi.
2
EL-MUNKZU MÎN-AD-DALÂL
lg
ek
ni
götürür).
Yoksa
bu emniyet hakikate
uygua, yanlmak ihtimalinden dir?
Anlalsn. Çok
uzak bir
ey
mi-
ciddî bir gayretle mahsûsat
düünmee, bunlarda nefüpheye düürmek mümkün olup olmad-
ve zaruriyat üzerinde simi
n
aramaa baladm. Uzun müddet üpheden
gelen aratrmalardan sonra mahsûsatta hata olmyacana emin olmay nefsim kabul etmedi. ileri
Bu
hususta
dütüü ek
kuvvet
buldu.
îçim
diyordu ki «Mahsûsata nasil güvenilebilir.? Bunlarn en kuvvetlisi göz hassesidir. Bu hasse gölgeye bakar, onu
ket
sabit,
olmadna ve
tecrübe
hareketsiz görür.
hükmeder.
müahede
ile
Bir
anlar
Onda
hare-
müddet sonra ki o,
hareket
Ancak o hareket birdenbire olmayp tedriç ile, zerre zerre oluyor, onda sabit olmak durumu görülmüyor. Kezaltk göz yldza bakyor. Onu bir altn lira büyüklüünde görüyor. Halbuki hendesî deliller, onun, üzerinde bulunduu-
ediyor.
muz küreden daha büyük olduunu
gösteriyor.
Mahsûsatta bu gibi hallerde his hâkimi hükmeFakat akl hâkimi müdafaasna imkân diyor.
olmyacak ekilde tecrübe
Dedim du.
O
ki
ile
yalanlyor.»
«mahsûsata olan güven bâtl ol-
halde zarurî olan aklî bilgilerden
baka
deer bir ey kalmad.» «On, üçten büyüktür; bir eyde nefiy ve ispat bir araya gelmez; bir ey hem hâdis* hem kadîm; hem var, hem yok; hem vacip (bulunmas zaruri), hem
itimada
muhal olamaz,»
sözleri gibi.
EL-MUNKZU MN-AD-DALÂL
.
-
Bunun üzerine mahsûsat ie kart. Dedi ki: «Bu gibi aklî bilgilere olan itimadnn
—
smahsûsata olan itimadna benzemiyeceine nasl
*min
Bana güvenin
olabilirsin?
Akl
vardi.
hâ-
O
olmasayd beni tasdikte devam edecektin, ihtimal ki akl anla. ötesinde dier bir hâkim vardr. Ortaya «çkt vakit akl verdii hükümden dolay tek-. zp eder. Nasl ki akl hâkimi ortaya çktnda lissi verdii hükümden dolay yalanlad.. Akim kimi
geldi,
beni
tekzip
etti.
ynn
dier bir idrakin onun muhal olmasna delâlet ötesinde
çkmamas
ortaya
etmez.»
bunun cevabnda biraz duraklad ve Tüya hadisesiyle içindeki üpheyi kuvvetlendirdi Nefis
ve dedi ki:
—
lerin
Görmüyor musnn? uykuda birtakm ey-
varlna
inanyorsun,
birtakm
halleri
tehayyül ediyorsun, onlarda sebat ve istikrar bu-
lunduunu kabul ediyorsun. O durumda onlar hakknda hiçbir ekke dümüyorsun. Sonra uyanyorsun, görüyorsun
inandn
ki
bütün tahayyül ettiin,
eylerin asl yok.
O
halde
uyank iken
lisin, yahut akln delâletiyle edindiin itikadn
hak olduuna
nasl
emin
olabilirsin?
Vaka a
bulunduun hale nazaran haktr. Lâkin mümkündür ki sana dier bir hal anz ola ki onun uyanklna nisbeti senin uyankluykuya nisbeti gibi olsun, uyankln o
itikat,
içinde
nn
O
arz ol•duu zaman aklnla tevefehüm ettiin her eyin hale izafetle uyku
saylsn.
hal sana
EL-MUNKZU MN-AD-DALÂL
20 •
hayal olduunu, aslsa
bulunduunu
kesin ola-
rak anlarsn. Belki bu bal sofilerin kendilerit de
bulunduunu
iddia ettikleri
OnJar ken~
haldir.
dilerinden geçip hasselerini kaybettikleri
kendilerinde mâkulata
ahede
ujm^an baz
îemaD
halleri
mü-
htimal ki bu bal ölümdür. Çünkü Hazreti Peygamber Allah' ona salât ve selâm etsin - «nsanlar uykudadrlar* Öldükleri zaman uyanrla» buyumutvr. Dünya hayat ahirete nisbetle uyku saylabilir, lnsao öldüü zaman her ey ona imdi gördüünde» baka türlü göünür. O zaman kendisine deettikleini
söylerler.
-
nk
ki:
—
Üzerinden
örtünü (Perdeni)
kaldrdk.
Bugün gözlerin daha keskindir Bu vesveseler içime dounca kalbimde yer etti. Buna bir iliç aradm, fakat bulamadm* Çünkü bu vesveseleri ancak delil ile giderebilirdim. Delil de ancak (bedihî) dediimiz bilgiler-
den
meydana gelebilirdi. Bu bilgiler müsellem^} olmaynca onlardan delil tetip etmek de mümkün olmad. Bu hal güç iyileen bir dert gibi iki ay kadar içimi kemirdi.
Duum itibariyle
saplanmtm. Fakat kimseye bundan bahsetmiyordum. Nihayet Cenab Hak
safsata
mezhebine
beni o hastalktan itidale
kurtard*
döndü. (Zauriyat)
Nefsim shhat ve dediimiz bilgilerin*
[1] Ayet. [2]
Müsellem, kabul edilmi demektir.
EL-MUNKIZU MN-AD-DALÂL
N
21
ayan, güvenilir olduuna emin oldum. Bu emniyet, delil tertip ve tanzim etmek suretiyle hâsl olmu deildi. Ancak Cenab Hakkn kalbime att bir nur sayesinde olmutu. Bu *ur, birçok bilgilerin anahtardr. Hkikatlere icabule
sermek daima delil
geni ve
«Tanr
A ilahn
daraltmt olurlar. kimseyi hidayete eritirmek istedii
sonsuz
bir
olur zannedenler
ile
marnn, islâm
rahmetini
dinini
erh
eder.»
*en
maksat ne
kabul etmesi için
manasndaki
olduunu
ayeti
gösünü
kerimede «erh»
Hazret
Peygambere
vsormular,
—
erh tanrnn
buyurmular Bunun
— —
Gurur
ebediyet
kalbe
att
bir nurdur,
alâmeti nedir? demiler.
dünyadan uzaklamak, olan ahirete balanmak, sn-
yeri olan
diyar
maktr, cevabn vermilerdir. Hazreti Peygamber bir hadis -i erifinde: «Allah halk karanlk içinde (nefsin hükmü it tnda) yaratt. Sonra onlarn üzerine kendi nurundan serpti (hidayet etti) buyurmular. te yukarda bahsi geçen nur, ^u nurdur. Kefi, yani hakikatlere vakf olmay bu nurdan beklemek
Bu nur zamn zaman Tanrnn kereminden fkrr. Ona ermek için frsat kollamaldr.
gerektir.
Nitekim Hazreti Peygamber; «Dünyadaki hayatnzda zaman zaman Rabbinizin ilhamkâr lûtuflar zuhur eder Onlar kaçrmamya çaln» bujurmutur.
j
ELMUNKZU MN-AD-DALÂL
Bu
hikâyeyi anlatmaktan
maksat,
hakikati
aramakta çok ciddi hareket ettiimi göstermektir.
O
aramak lâzm olmyan ,eyi bile aradm. Çünkü bedihîyat aramak iktiza etmez. Onlar hazrdr (herkesçe malûmdur) Hazr olan? derecede ki
ey
aranrsa kaybolur,
olmyan
eyi
gizlenir.
Aranmas lâzm
kimse aranmas iktiza eden eyi aramakta kusur etmekle itham olunabir
ariyan
maz. ***
HAKKAT ARATIRANLARA DAR Cenab Hak talktan
snftan
snf
iyi
lûtfu ve keremi ile beni bu has-
edince
hakikati
aratranlarn dört
olduuna dikkat ettim. Kelâm âlimleridir. Bunlar
ibaret
ilmi
Birinci
ve
ley
olduklarn iddia ederler. ikinci snf Bâtniye frkasdr. Bunlar, talim ashabndan olduklarn, hakikatleri «imam £ masum £ 1 ]» dan örendiklerini söylerler. Üçüncü snf felsefecilerdir. Bunlar da mantk, ve Bürhan {2] erbab olduklarn iddia, istidlal sahibi
•
ederler.
Dördüncü
Tanrnn
snf
mutasavvflardr.
huzurunda bulunduklarn, ve keif ashabndan olduklarn iddia [1]
Bunlar
müahede ederler.
Masum, günahtan saknma melekesine
sahip,
m
de-
mektir. [2]
Yakîn ifade eden bilgilerden tertibedilmi
delil.
EL-MUNKZU MN-AD-DALÂL
23
'
I
Ben de kendi kendime dedim ki hakikat bu dort meslein dnda kalamaz. Bu meslekler erbab hakikati aramak yolunda yürüyorlar. Hakikat bu meslekler dnda kalrsa o zaman ona
ulamak ümidi dktan sonra
Çünkü taklitten ayrlona dönmek imkân yoktur.
kalmaz.
tekrar
Mukallidin mukallit olduunu bilmemesi arttr. Mukallit olduunu bildii anda taklide dayanan bilgisi bir
ie
parçalanr,
gibi
hiçe
iner.
Bu
düzelmi olmaz. Meer ki dimada eritilerek yeni bir kalba dökülmü olsun. Bu yola girmeye, bu frkalarn düüncelerinin mahiyetini aratrmaya koyuldum, önce ilmi kelâm, sonra felsefe yolunu, daha parçalar biribirine 'eklenmekle
sonra
bâtnîlerin
talimatn,
dördüncü
olarak
tasavvuf mezhebini inceledim.
ILM-
KELÂMDAN MAKSAT VE GAYE NE
OLDUUNA DAR Evvelâ ilmi kelâma baladm.
Onu iâykyle
örendim, özüne vâkf oldum. Bu ilimde cMuhakkik» [1} saylan kimselerin kitaplarn mütalâa ettim. Arzu ettiim konulara dair kitap tasnif ettim.
Gördüm
temine kâfi geliyor.
bu ilim kendi gayesini Fakat benim maksadm teki
min edemiyor. lmi kelâmn gayesi Ehli Sünnetin akidesini muhafaza etmek, onu bid'at erbabnn kanrmasndan korumaktr. Tanr, elçisinin diliyle []
Meseleleri delil
ile
ispat ederek kabul eden âlim.
X
EL-MUNKZU MN-AD-DALAL
24
kendi kullarna dîn ve dünyalarnn iyiliini sa-
lyan hak
bir itikad telkin etti.
Kur'an Kerim,
Peygamberin sözleri (hadisler) bunu bize haber veriyor. Sonra eytan, bid'at ashabnn vesveselerine,
sünnete muhalif bir
rtrd. Onu
takm
kanaatler ka-
yaydlar, müslümanlarn
doru
iti-
tevi edeyazdlar. Cenab Hak lmi Kelâm âlimlerini yaratt- Gelenee bal Ehli sünnete muhalif olan türemi bîd'at ashabnn katlarn
kötü gidilerini meydana koyacak sözlerle sünnete
yardm etmek
arzusunu onlarda uyandrd.
ite (lmi Kelâm) ve (Mütekellimîn) bundan dodu. Bunlardan bir taife Cenab Hakkn kendilerine verdii vazifeyi yerine getirdi. Sünneti iyi müdafaa,
deyi muhafaza
Peygamberin telkin ettii
ettiler.
Uydurma
bid'atlere
koydular. Lâkin bu müdafaalarda,
rafndan
aki-
kar
hasmlar
ta-
sürülmü, kendileri tarafndan ya taklit, ya icma ümmet, yahut da Kur'an ve hadise uygunluk dolaysiyle kabul ve teslim edilmi baz mukaddimelere £l} dayandlar. En çok hasmlarnn sözlerindeki tenakuzlar meydana koymak, onlarn kabul ettikleri esaslarn dourduu batl fikirleri muaheze etmek gibi eylerle uratrlar. (Bedihî) sözlerden baka sözleri asla kabul etmiyen bir kimse için bu çeit sözlerin faydas pek az olur. Binaenaleyh ilmi kelâm kâileri
.
fi
derecede beni tatmin
etmedi.
Yukarda i kâ-
Mukaddime: Mantkta bir kyasta bulunan cümleden her biri. Burada prensip diyebiliriz. fi]
iki
.
EL-MUNKZU MN-AD-D ALÂL
j5
9
yet ettiim derdime ifa olmad. Evet (Kelâm) sanat meydana geldikten sonra onunla itigal çoalp zaman geçince (Mütekellimîn) sünneti
müdafaa ederken eyann hakikatlerini anlatmaözendiler. Cevherden, arazdan ve bunlarn
a
ahkâmndan bahsetmee baladlar. Fakat ilmî kelâmdan maksat bu deildi. Bunun için sözleri asl gayeyi temin edemedi. Halkn akide ihtilâfndan doan aknlk karanln tamamiyle gideremedi. Benden bakas için böyle bir gaye tahakkuk etmi olabilir. Hattâ bir ksm insanlarda böyle bir gayenin tahakkuk etmi olduuna üphe etmem. Fakat bunun (evveliyat) tan {1} olmyan baz noktalarda taklit ile kark olduda üpesizdir. Ben imdi kendi halimi anla-
u
myorum. Yoksa ilmi kelâmden ifa bekliyenlere 4iyeceim yok. ifa veren ilâçlar derdin bakalna göre deiir. Ne kadar ilâç vardr ki bir hastaya menfaat, dier birine mazarrat verir
FELSEFENN GAYEStNE (Felsefenin gayesi nedir?
myan ksmlar sözlerinde
DAR
Kötü olan ve
ol-
hangileridir? felsefeciler hangi
tekfir olunurlar, hangilerinde
olun-
mazlar? Hangi sözlerinde ehli bid'attan saylrlar, hangilerinde saylmazlar? Ehli hakkn sözlerinden çalp bâtl maksatlarn kabul ettirmek [1]
spata muhtaç olmyan bedihî
bilgiler.
,
EL-MUNK1ZÜ MN-AD-DALÂL
26
kartrdklar
için kendi sözlerine
Hak
dir?
sözler neler-
dedikleri bu sözlerden halk nasl nef-
ret etmitir? Hakikat sarraf olan kimseler felse-
mau
hakk kalp ve haktan nasl ayrdetmiierdir? Bu cihetleri fecilerin sözlerindeki halis
izah
edeceim.) f
lmi kelâm
unu
V
bitirdikten sonta felsefeye
ba-
anladm ki bir ilme son haddine kadar vâkf olmyan kimse o ilim deki bozuklua vâkf olamaz. O derece vâkf olmal ki o ilinlde en büyük âlim saylan kimse ye eit olmakla kalmayp onun derecesini geçmeladm.
li
kesin olarak
onun kavryamad derin noktalar, gaile, kavramaldr. Ancak o zaman o ilmin fasit
ve
leri
olduuna
doru
dair iddias
leri içinde
olabilir.
slâm
âlim.
bu noktaya sarfetmi bir
himmetini
kimseyi göremedim. Mütekellimînin, kitaplarndafelsef ecileri reddettikleri
dklar
sözlerin
ve fesatla dolu
yerlerde onlardan
hep vuzuhsuz, perian, tenakuz
olduunu gördüm limlerin
celiklerine nüfuz ettiini iddia edenler
sun, cahil
çamaz.
al-
in-
öyle dur-
halktan bir kimse bile o sözlere ka-
Anladm
ki bir
mezhebi
iyice anlarda dan r
özüne vâkf olmadan reddetmek karanla kubur
skmak
Bu sebeple felsefe tahsiline ciddiyetle sarldm. Bu bapta yazlm kitaplar bir üstattan yardm görmee muhtaç olmadan mütagibidir.
leaya koyuldum. er'î
finden
bo kaldm
ilimlerin tedris ve tasni-
saatlerde buna
çaltm.
O
sralarda Badatta üç yüz talebeye ders veriyor-
EL-MUNKZU MN-AD-DALÂL
-
'
27
bo
dum. Cenab Hak,
zamanlamadaki bu mütalâalarla iki seneden az bir vakitte beni bu ilmin en son haddine muttali kld. lmi tamamiyle anladktan sonra bir sene kadar da daimî surette onu düündüm, tekrarladm, derinliklerine dal-
dm. Nihayet
oradaki aldatmalara, tezvirlere, ha-
ek
kikat ve hayallere
yacak surette
ve
üpheye mahal
vâkf oldum. imdi
kaimi;
felsefecilerin
ve ilimlerinin hikâyesini benden dinle. «Bunlarn birkaç
snf olduunu,
ilimlerinin de birkaç
ksm-
dan ibaret bulunduunu gördüm. Bütün bu snflar; eskilerle daha öncekiler, sonrakilerle evvelkiler arasnda» hakikatten uzak ve yakn olmak hususunda büyük fark bulunmakla beraber hepsi küfür ve ilhat £l}
damgasn
tarlar.
***
.
FELSEFECLERN SINIFLARINA VE HER. SNDE KÜFÜR DAMGASININ BULUNDU-
UNA DAR
Felsefeciler; telif ler,
frkalar çok, mezhepleri muh-
olmakla beraber üç
ksma
ayrlrlar: Dehrî-
tabiîler, ilâhîler.
Birinci
snf
delililerdir.
Bunlar en eski
fel-
Kâinatn tedbirli, âlim,, yaratcs bulunduunu inkâr
sefecilerden bir taifedir.
ve muktedir ettiler,
âlem
bir
ötedenberi kendiliinden böylece
mevcuttur, bir yaratcs yoktur. [1]
Bâtl mezhebe sülük etmek.
Hayvan meniden
EL-MUNKZU MÎN-AD-DALAL
--28
vücude
Meni de hayvandan
gelir.
hasl olur.
Ötedenberi böyledir ve böyle gidecektir dediler. ;
Bu
ksm
felsefeciler
snf
kinci
zndktrlar.
tabiîlerdir.
Bunlar bir zümredir
ki en çok tabiat âleminden,
hayvanlarn ve nebatlarn acaibinden bahsettiler. «Hayvanlarn azasn terih» ilmi ile çok megul oldular ve bu ilimde Cenab Hakkn çok hayret verici sanatlarn ve yüksek hikmetlerini gördüler. lerin gayelerine vâkf, kadir ve hakîm bir halikn var-
ln
itirafa
mecbur kaldlar. Terihi ve mena-
fiül'aza iliminin acayip cihetlerini
her insanda hayvan
sn
bina eden
yapsn,
Ailahn
mütalâa eden bahusus insan yap-
tedbirlerindeki kemale
dair böyle zaruri bir ilim hasl olur. tabiattan çok
biîler
kvam
kuvvetlerin
mizacn
olduuna âkile tiler
yok
vâkf
bahsettikleri için
ve kemal üzere
itidal üzere
Fakat, ta-
hayvani
bulunmasnda
bulunmasnn büyük nsandaki
Oldular.
tesiri
«Kuvvei
£l}* oifl de mizaca tâbi olduunu zannetve mizacn bozulmasiyle o da bozulur ve
olmu
bir
bunlar
sebeple
fikrine zahip
Cenneti,
—
;
Bu
«Nefs ölür, bir daha dönmez»
oldular ve ahiret yoktur, dediler.
için
sevap,
günah
kabul etmediler. Gemsiz,
Hayvanlar [1]
tekrar var olamaz, dediler.
cehennemi, kyameti ve
badet
ettiler.
can
ey
gibi,
hesab inkâr için azap ola-
ba bo kaldlar
ehvetlere daldlar. Bunlar da
\
Hayat ve idfak kuvveti.
v
EL-MUNKZU MN-AD-DALÂL S
zndktrlar. Çünkü imann esas Allaha ve inanmaktr. Bunlar
rete
Üçüncü yetien
snf
ilâhilerdir.
felsefecilerdir.
sfatlarna
Allaha ve
inandlarsa da ahireti inkâr
ahi-
ettiler.
Bunlar daha sonra
Bunlardan
biri
Eflâtunun
hocas olan Sokrattr. Eflâtun da Aristo'nun hocasdr. Mantk ilmini tertip eden, felsefî ilimleri telhis edip
tiren Aristo
kolayca istifade edilir bale ge-
olmutur. Bu suretle bu ilimlerin,
anlalmas güc ksmlar daha kolay anlalr bir hale geldi. Bunlarn hepsi, yukardaki iki snf, Onlarn brakmyacak
yani dehrilerle tabiîleri reddettiler.
bü-
yük hatalarn bakalarna söz rette açkladlar. Onlarn bu suretle
su-
birbiriyle
çarpmalar «Allah müminleri çarpmadan kurtard» mânas ndaki ayeti kerime fehvasnca müminlerin onlar reddetmek için cet
brakmad. Sonra
ve daha önce
yaam
uramasna
Aristo, Eflâtunun,
Bununla beraber onlarn küfür ve
baz
Sokratn
ilâhîlerin felsefesini
detle reddetti, hepsinden uzaklat,
ha-
ayr
id-
kald.
bid'at saylan
fikirlerini kabul etti, kendini
o gibi fikirlerden kurtaramad. Bu. sebeple gerek bunlar, gerek bni Sina, Farabi ve bakalar gibi onlara
uyan islâm
felsefecilerini tekfir
*
etmek vacip oldu.
unu
da ilâve edelim ki hiçbir müslüman filozof
bni
Sina ve Farabî kadar Aristonun ilmini bize
lâykyle nakletmee muvaffak olamamtr. Ba. kalarnn naklettikleri hep hatal ve karktr. Okuyanlarn zihni karr, anlayamaz. Anlalm
.
EL-MUNKZU MlN-AD-DALÂL
a0
yan
bir
ey
oasl red veya kabul edilebilir? îb~
ni Sina ve Farabîain nakillerine göre Aristonun
bizce
malûm olan bütün
rlr. Bir
ylr,
bir
ksm küfre ksmnn da
Bunlar
felsefesi
ksm
gider, bir asla
üç
ksma
ay-
bid'at sa-
inkâr icap etmez.
tafsil edelim.
8
*** *
t
_
i
FELSEFENN KISIMLARINA DAÎR Felsefî ilimler, elde
ada
göre, alt
ksmdr:
etmek istediimiz inak-* Riyaziye,
mantk,
ta-
bîye, ilâhiye, siyasiye, ahlâk. I
1—
riyaziye
Riyaziye; hesap, hendese ve heyet ilimlerin-
den ibarettir. Bunlarn hiçbirinde ne müsbet, ne de menfi cihetten dine taallûk eden bir cihet yoktur. Bunlar aklî delillerle ispat olunan eylerdir. Anlalp örenildikten sonra inkâra mabunlardan iki fenalk doJbal kalmaz. Fakat mutur. Birisi u
ra felsefecilerin küfrünü,
maneviyata
kymet
Aüah
inkâr ettiklerini,
vermediklerini
undan
bun-
31
onlar
etmek sebebiyle kâolur. Keadi kendine «Din hak bir ey olsayriyaziyeyi bu kadar incelemi olan bu büyük
d
taklit
adamlarca malûm olurdu,
gizli
kalmazd.»
der,/
onlarn küfrünü, inkârn iitince dîni inkâr etmenin doru olduuna kanaat getirir. Baka hiçbir dayana olmad halde yalnz böyle bir düünce ile doru yoldan çkan ne kadar adam gördüm Taklit ile doru yoldan çkan bu adama: tBir ilimde mahareti, olan kimsenin dier ilimlerde de mahir olmas lâzm gelmez. «Fkh, Kelâm» ilimlerini iyi bilen bir insann «tp» ilminde de hâzk olmas icap etmez. Sonra aklî ilimleri bilmiyen bir kimsenin cNahiv» ilmini de bilmemesi iddia edilemez. Her ilmin erbab !
vardr.
O
ilerlemiler,
ilimde
milerdir. Bazan bunlar
ahmak mevkiine Bunu ancak
geç-
ilimlerde cahil ve
düerler. Eskilerin riyaziyata ait
«özleri delile dayanr. dir.
baka
bakalarn
Fakat ilahiyatta
tercübe eden,
olan anlar.» dense
kulana
tahmini-
onunla
megul
girmez, kabul
et-
mez. Nefsinin galebesi, tembellik arzular, kendini
akll göstermekten holanmas
gibi
haller
onu bütün ilimlerde felsefecilere iyi gözle bakmakta srar etmee sevk eder. Bu, büyük bir âfettir. Bu sebeple bu ilimlerle fazla megul olanlar menetmek vacip olur. Çünkü bu ilimler gerçi dine taallûk etmezler. Ancak fesefecilerc .
balangc olduu için felsefecilerin uursuzluu okuyana sirayet eder.
ait ilimlerin
fenal
ve
EL-MUNKZU MN-AD-DALÂL
32
Bununla fazla uraanlar içinde dinden çkmyan, takva gemini bandan atmyan pek az kimse vardr.
kinci fenalk, islâm dininin cahil taraflarndan gelmitir. Bunlar felsefecilere ait bütün* ilimleri inkâr etmeyi dine hizmet ve yardm saydlar.
Bu
suretle
onlarn bütün
ilimlerini
red,
olduklarn iddia ettiler. Hattâ onlarn ay ve günein tutulmas hakkndaki sözlerini kabul
cahil
etmediler.
Bu iddialarn er'a muhalif olduum*
söylediler. Cahillere
günein tutulmasn bilen bir kimsenin
cehil üzerine
tar,
kat'î
iddialar, ay
burhan (aklî
kulana
yard
üpheye dümez, ancak
di delilinde
nmadna
yakan bu
kurulduuna,
kat'î
hükmeder, felsefeye
islâm dininden yüz çevirir.
delil) ile
zaman ken-
islâm dininir*
bürhanlar
kar Bu
ve
ta-
sevgisi ar-
ilimleri
in-
kâr etmekle islâm dinine hizmet ettiklerini zannedenlerin din aleyhinde iledikleri cinayet çok büyüktür. eriat, bn ilimler hakknda ne müsbet,
ne menfi bir
ey söylemi
deildir.
Bu
ilimlerde
de din ilerine dokunacak cihetler yoktur. Hazmânada bir sözü vardr; reti Peygamberin
u
«Güne
ile
ay Allann ayetlerinden (alâmetlerin-
den) iki ayettirler. Bir kimsenin ne ölümü [lj ne de yaamas için tutulmazlar. Böyle bir ey Hazret i Peygamberin olu brahim vefat ettir gün güne tutulmutu. Halk, Peygamberin olu öldüü için güne tutuldu, demee balad. Ha2reti Peygamber [1]
onlar irad
etti.
33
gördüünüz unuz.» Bu
vakit
Allab açmaya ve namaza ko-
güne
hadîste
rn belli durumlarda karlatklarn tarif sebep olacak bir ey
ile
ayn
içtima
onla-
seyrini,
yahut
ettiklerini,
eden hesap ilmini
inkâra
Bu
erifin
yoktur.
hadis-i
sonu olarak gösterilen: «Ancak Allah bit tecelli
zaman o ey hudua
ettii
eye
(ba emek
demek) varr.» cümlesi «sahih» denilen muteber riyaziyatn
hadis kitaplarnda yoktur. îte
hik-
meti ve afeti budur. 2
—
MANTIK
Mantkta da ne müsbet, ne de menfi ten dine taallûk eden bir §ey
cihet-
Mantk
yoktur.
kyaslarn usulünü, bürhann mukaddimelerinin artlarn bu mukaddimelerin nasl delillerin,
tertip
rin
edileceini, (haddi sahih) denilen tarifle-
bunun nasl
artlarn,
min ya tasavvurdan - ki
takip edileceini*
tarif yoliyle
il-
örenilir,
ya tasdiktan-ki bürhan yoliyle örenilir ibaret olduunu tetkik eder. Bunlarda inkâr edilmesi -
gereken bir cihet yoktur.
Bunlar «Mütekellimi-
erbabnn
dejiie ait zikrettikleri
nin»
eyler
ve
ilim
cinsindendirler.
ekillerinde, âlimleri verirler,
terimlerde
tariflere,
Aralarndaki
faik ifade
görülür. Bir de
taksimlere
fazla
mantk
ehemmiyet
bunlar etrafl olarak anlatrlar. Mantk,
çlarn sözlerine dair misal Her ta) o*° (°) olduu sabit
verelim. Derler ki; olursa,
baz
(b) nin
EL-MUNKZU MN-AD-DALÂL
34
olmas lâzm
Yani (her insan hayvandr) sözü sabit oluaca bundan (baz hayvann insan olduu) mânas çkar. Bunu öyle bir kaide ile ifade ederler: «Mucibe, i külliyenin aksi, (a)
gelir.
mucibei cüziyedir.» Bu sözlerin, dinîn esaslarna ne taallûku vardr ki inkâr olunsun, inkâr edil
mantkçlar
lirse
dininde kusur
edenin
olduu zannna
o adam dinin bu
u
inkâr
aklnda, hattâ düerler.
Çünkü
gibi inkârlar üzerine kuruldu-
olduunu göstermitir. mantkçlarn da bu ilimde baz
kanaatinde Evet,
fena-
lklar görülmektedir. Bunlar «Burhan» için bir takm artlar ortaya koymulardr. Bu artlarla (bürhan) üphesiz (yakîn) ifade eder. Fakat dinî meseleleri tetkik srasnda bu artlara tamamiyle
edememiler, çok müsamahakâr davranmtetkik eden bir kimse lardr. Çok kere onu beenir, çok zçk ve kat'i bulur. -Sanr ki riayet
mant
mantkçlar
kendilerinden
rivayet
olunan
ve
küfre varan meseleleri bu gibi bü hanlarla ispat etmilerdir. Dinî ilimlerde o meseleler hakknda
va^f olmadan o yanl kabul ederek küfre düer. 3u âfet de arz olmaktadr.
yaplan tahkikata fikirleri
manta
3
Bu
ilim,
iyice
— TAB IAMLER âlemdeki cisimlerden; yani gökler-
den, yldzlardan, yerdeki su. hava, toprak,
ate
madenler gibi mürekkep cisimlerden; bunlarn deimeleri,
gibi basit cisimlerden; hayvan, nebat,
EL-MUNKZU MN-AD-DALAL istihale geçirmeleri, imtizaç etmeleri
den
bahseder.
mühim
^
.
sebeplerin-
Bu, bir tabibin insan cisminden,
ve tâli âzasndan ve
mizacma
istihalesi
Din tp
«sebeplerinden bahsetmesine benzer.
ilmi-
etmedii gibi tabiî ilimleri de inkâr »etmez. Ancak belli ve sayl baz meseleleri reddeder ki onlar (Tehafüt - ül- felâsife) £l] adndaki kitabmzda zikrettik. O kitapta zikrettiimizden baka dine uymad görülen meselelerin, ni inkâr
düünüldüü takdirde, anlattm meselelerde dâhil olduu anlalr. Hepsinde esas olan nokta iyi
Allann emri altndadr. Kendiliinden bir ey yapmaz. Hâlik ona yaptrr. Güne, ay, yldzlar ve dier eya Ailahn emrine
•sudur: Tabiat
kendiliinden
Sâbidirler. Hiçbiri
durumda
bir
i
yapacak
deildir.
—
4
ÎLAHÎ ilimler
en çok yanldklar meseleler Mantkta (burhan) için kabul
Felsefecilerin
hu ksmdadr. ettikleri
artlara lâykyie riayet edemediler.
yüzden aralarnda çok
Bu
ihtilâf oidu. Ibni Sina ve
Farabinin anlattklarna nazaran Aristo ilâhryatta
mezhebini islamlarn mezheplerine
yaklatrm-
tr. Fakat felsefecilerin ilahiyat bahsinde
lar
hatalar
yirmi
esasa
dayanr.
yaptk-
Üçü küfre
arka arkaya bir eyin üzerine dümek, çarpmak manasnadr. Pervanenin lâmbaya çarpmas gibi. «Tehafüt - ül - feiâsife» filozoflarn hatalara dümesi, [1] Tehafüt,
»dökülmesi
demek
olur.
EL-MUNKZU MN-AD-DALÂL
36
varr, on yedisi islâm dinice nazaran bid'at sa» ylr. Bu yirmi meseledeki kanaatlerini ylmak için
(Tthafüt) kitabn tasnif
ettik.
Küfre varan
üç meselede bütün müslümanlara muhalefet etiçilerdir. Birinci mesele udur: nsan öldük ters sonra cesedi tekrar dirilmez. Sevap ve azap gören ruhlardr. Azaplar, ruhanîdir, cismarî deildir. «Ruhun azap duyacan kabul etmelerinde isabet etmilerdir.
Ruh azab duyacaktr. Ancak
cesedin dirilmesini inkâr etmelerinde hatâ etmi-
Ve bu iddia ile eriat nazarnda küfür irtikâp etmi saylrlar. kinci mesele: t Cenab Hak külliyat bilir,, cüziyatfl} bilmez » Bu söz de eriat nazarnd* açk bir küfürdür Kur'an Kerimde öyle denillerdir.
mitir: «Yerde ve gökte bir zerre miktar dahi Allann ilminden hariç kalmaz.» Hakikat budur.
Üçüncü mesele: Felsefeciler âlemin kadim ve ezelî olduuna inanmlardr. Müslümanlar* dan hiçbir kimse bu meseleleri bu tarzda fcabul
Bu meselelerden baka meselelerde» meselâ, Allann sfatlarn nefiy eylemekte, «Allah zat ile bilir, ayrca bir ilim sfat yoktur.fr etmemitir
tarzndaki hebine
yakn
mutezilenin uniTrr
iddialarda mezhepleri
görülmektedir.
tekfiri ~
'
lâzm
mutezile mez-
Bu
gibi sözlerle
gelmez. «Feysal-üt*
1
varlklar gösteren mef«cüzî» dir. Meselâ deniz:
[1] Bir cinsten olan birçok
humlara
denir,
Aksi
bütün denizleri gösterir. Fakat Marmara cüzî» yalnz bir denizi gösterir.
küllidir, dir,
«kullî»
»
,
tefrika
EL-MUNKZU MÎN-AD-DALÂL
beynel-
kitabmzda,
hemen
-
v'
islfttni
•
a7
ez-zendaka»
adndaki
keadi mezhebine muhalif olanlar
tekfir edenlerin
doru
düünmediklerini
gösterecek izahat verdik.
—
5
Felsefecilerin
«dünya ilerine
ait
SYASYAT
bütün sözleri saltanat tarafndan maslahata bu
husustaki
binaen kabul olunan tedbirler» diye hulâsa edilebilir. Bu baptaki bilgileri Allah tarafndan Peygamberlere
mite
yaam
gönderilen
kitaplardan ve geç-
velilerden naklolunan
hikmetler-
den almlardr. 6
—
AHLAK
bu husustaki bütün sözleri
bir zümredir.
Allann
zikrine devam, nefsin ar-
zularna muhalefet ederler. Dünyadan yüz çevirecek Allaha giden yolda yürürler. Bu suretle /vuku bulan mücahedelerinde nefsin ahlâk, ayplar,
hareketlerinin
malûm
kötü taraflar
kendilerine
Bunlar açk olarak anlatmlar, felsefeciler de alp kendi sözlerine kartrmlardr. Maksatlar sözlerini hoa gidecek bir ekle soolur.
-
;
BL-MUNKZU MN-AD-DALÂL
3g
karak bâtl fikirlerioi kabul ettirmektir. Felsefedaha dorusu bütün asrlarda? etler asrnda, bu gibi Allah adamlarndan bir cemaat bulun,
mutur. Cenab Hak dünyay onlarsz brakmaz,. Onlar yer yüzünün manevî büyükleri, temel ta. Onlarn bereketiyle yer yüzün, lan saylr deki halka rahmet yaar. Hazreti Peygamber bir hadîste «Bunlarn yüzü suyu hürmetine insanlara yamur yaar, rzk ihsan olunur. Ashab kehif bunlardan bir cemaat idi.» buyurmutur. Sofiler^ kur'an kerimin beyan veçhile eski zamanlarda da :
yaamlardr. Felsefecilerin, peygamberlerle tasavvuf erbabnn sözlerini kendi kitaplarna der cetmeleri
Biri o sözleri ler
fenalk meydana geldi. kabul edenler, dieri de reddeden-
yüzünden
hakkndadr.
O
iki
sözleri
reddedenler hakkn-
daki fenalk bü>üktür. Çünkü bir zümre zannetti ki o sözler
rnda yazl
olduu
zayf olar* onlarn kitapla-
bilgisi
ve onlarn bâtl fikirleriyle
için terk edilmek,
okunmamak
karm
icap eder-
Hattâ onlar anlatanlara itiraz etmelidir, dediler. sözleri ilk önce felsefecilerden iittikleri için bâtrl olduu zayf akllarna yerleti. Çünkü söy~
O
üyen, sözleri bâtl bir insandr. Bir misal verelim birisi bir
hrstiyandan «Taundan baka tapacak
yoktur. Isa
tanrnn
elçisidir»
sözünü iitiyor,
Metinde ba zatlar «hakknda (evtad) kelimesi kullanlmtr. Tasavvuf dilinde (evtad) ark, garp, imal, cenup olmak üzere dünyann dort köesinde», otura* [1]
dört büyük zate denir.
EL-MUNKZU MtN-AD-DALÂL
39
kabul etmiyor. Diyor ki bu, bristiyan
Düünmüyor
ki hristiyan
sözüdür.
bu sözle mi kâfir olu-
Mu ham m edin peygamberliini mi? Eer Hazreti Muhammedin
yor? Yoksa Hazret
etmekle
inkâr
peygamberliini
inkâr
dolaysiyle
kâfir
olu-
yorsa küfrünü icap eden eylerden baka, haddi
zatnda hak olan eylerde isterse o eyin hak olduunu o hristiyan da kabul etsin ona muhaleÇünkü bu, akl zayf fet etmek doru olmaz. .
olanlarn âdetidir.
m hak
ile
deil.
insanlarn en
Hakk adam ile tanrlar, adaAkl sahibi olan kimse akll
büyüü olan Hazreti Aliye uyar. «Hakk adamla bilemezsin, önce
Buyurmu ki: hakk tan, o münasebetle ehlini de tanrsn» Akll adam esasen hakk tanr. Bir söz iittii vakit ona bakar. Hak ise kabul eder. Söyliyen, ister bozuk fikirli bir kimse olsun, ister doru .
düünceli. Hattâ çok kere sapk lerinden hakikati
tnn
çkt
anlayna
yer
kimselerin söz-
çkarmaa çalr. topraktr.
Bilir ki al-
Bir sarrafn kendi
güveni oldukça elini kalpazann kese-
sine sokup halis
altn kalpndan ayrarak çkar-
olunmaz. Kalpazanla muamelede ancak köylü zarar görür, sarraf deil.
masnda
Yüzme
bir zarar tasavvur
bilmiyenler deniz
kysnda dolamaktan
menolunür, mahir yüzgeçler deil. Ylana dokunmaktan çocuk menolunür, efsunlu [l] olup bu Efsun esasen büyü demektir. Eskiden baz dervi geçinenler ylann kendilerine zarar vermemesi için .eyhlerinin elinden erbet içerlerdi. Bunlar ylanlar tu[1]
EL-MUNKZU MN-AD-DALAL
40
-
hususta
•
mahareti olan bir kimse
Hayatma yemin ederim
k
bâtldan,
hususunda sanrlar.
Bu
menetmek,
kü bunlar
mahiyetini
akll
ve çok
kadar hep-
kitaplarn okumaktan kapamak vacip olmutur. Çün-
bu âfetten kendilerini ko-
anlatacam
ileride
Kültür
kavryacak
ikinci âfetten
ilimlerin
itibariyle
derecede
kuvvet bulma-
kalb gözleri mezheplerin yüksek gayelerine
doru açlmam larna
ait
zümre din ilimlerinin sr-
bir
yazdmz
eserlerde kaydettiimiz
noktalara itiraz ettiler ve iddia eski felsefecilerin sözlerinden
onlarn bazs bizim kendi zan
hak-
olanlarn
kalamazlar.
salim
maharetli
mümkün olduu
sebeple
kapy anlattm
rusalar bile
çou
ki 'insanlarn
yolu iri yoldan ayrd etmek
kendilerini
saptm
sini
m,
doru
menolunmaz.
bir at evvelce
atasözünde
baz
onlar
ettiler ki
alnmtr. Halbuki
fikirlerimizdir.
«Ba-
geçen bir atn izine basar.»
anlatld veçhile bizim hatrmza bir ey önce bakasnn da hatrna
gelmi olan gelmi olabilir,
itiraz
bazs da
olunan sözlerin
er'î kitaplarda, birçoklarnn
mânas da tasavvuf
kitaplarnda mevcuttur. Farz edelim ki o sözlerin hepsi ancak felsefecilerin kitaplarnda vardr,
Bundan ne çkar? ve burhan tarlar, çoluk
ile
sabit
çocua tehir
sunlu, erbetli derdi. ibarettir.
O sözler ise,
haddi zatnda mâkul
Kur'ana
ederlerdi.
Yaptklar
i
ve
Halk
bir nevi
hadîse
onlara ef-
maharetten
*
EI^MUNKZU MN-AD-DALÂL
41
muhalif deilse niçin terk ve inkâr edilmek icap
Bu kapy açarsak, bir hakikati evvelce h't ehli bâtln hatrna gelmi diye reddetmee kalkrsak birçok hakikatleri reddetmemiz lâzm etsin?
Hattâ Kur'aon ayetlerinden, Peygamberin îadîslerinden, geçmiteki büyüklerin hikâyeleringelir.
hükema ve mutasavvflarn sözlerinden baclarn reddetmek iktiza eder. Çünkü «Ihvanusden,
adndaki kitabn kitabnda zikretmitir.
•safa»
bu saydklarmz Bunlar kendi dâvasna
sahibi
göstermi ve bu vasta ile ahmaklarn kainlerini kendi bâtl fikrine ceibetmee çalmtr. delil
Böyle bir kanaat, ehli bâtln hakikatleri, kitap-
larnda kendi sözlerine kartrmak suretiyle mizden almalarna sebep olur. Bir âlimin en
eli-
aa
derecesi koyu cahil halktan farkl olmaktr. Baldan, hacamet iesinde görse bile, - tiksinmez. •
Düünür ki ie baln
kendisini bozmaz/Nefsin on-
dan irenmesi cehilden kan
için
olduu
yaplmtr.
için pis
ileri geliyor.
Esasen
ie pis
Cahil zanneder ki kan
olmutur.
iede
Bilmiyor ki kan ken-
dinde mevcut bir sfattan dolay pistir, Balda bu sfat olmaynca mücerret o iede olmas ona o hali vermez ve pis olmasna sebep olmaz. Bu,
halkn bir çouna galip gelmitir. Bir sözü onlarn büyük tand bir adama isnat etsen bâtl dahi olsa hemen kabul ederbir vehimdir,
bâtl
ler.
Fena, deersiz
«tsea
daru
da oisa
bildikleri
bir kimseye isnat
reddederler.
Daima hakk
EL-MUNKZU MN-AD-DALÂL
'
42
adamla ölçerler. Adam haktan tanmazlar. Bu, çok büyük bir dalâlettir. zah ettiim bu afet, felsefe kitaplarn mütalea etmeyi reddedenlere aittir, kinci âfet o kitaplar mütalea etmeyi kabul edenlere taallûk eder. Felsefeye ait «Ihvanussafa» ve saire gibi
kitaplar okuyan kimse, içinde Peygamberin sözferinden kirlerini
alnm
mutasavvflarn figörür, ekseriya o kitaplar beenir ve hikmetleri,
kabul eder. Onlara
kar
ve beendii sözlerin
ona
kartrlm
sevgi besler.
zan
sebebiyle
fikirleri
de hemen
verdii
olan bâtl
Okudua
iyi
kabul eder. ite bu, bir nevi bâtl fikirleri telkia demektir. Bu âfetten dolay o kitaplar okumay
menetmek lâzmdr. Çünkü onlar okumakta büyük mahzur vardr, iyi yüzmeyi bilmiyen kimseleri nehir kenarlarnda dolamaktan korumak iktiza ettii gibi halk bu kitaplar okumaktan, korumak ta iktiza eder. Çocuklar ylanlara ilimekten menetmek lâzm olduu gibi halk, bâtl fikirlerle dolu bu sözleri dinlemekten de mer netmek lâzm gelir. Efsunlu kimse, küçük çocuunun kendisini taklit edeceini, «Ben de ba-
bam
gibi yapabilirim»
yannda ylana
sürmemelidir.
Bu
onua
suretle, ço-
böyle bir harekette bulunmaktan sakndrlâzm gelir. Hakikî bir âlime de böyle yap-
cuu
mak mak düer. zehir hiri
el
anlarsa
diyeceini
Bir mahir efsunlu
ile zehiri
ayrd,
ylan
tutup pan~
panzehiri çkararak ze-
yok ettii vakit panzehiri
muhtaç olanda»
,
^
EL-MUNKZU MN-AD-DALÂL •
esirgemesi yerinde deildir.
paray
iyi
ayrt eden
Salam
bir sarraf
para
ile
kalpazann
kalp kese-
altn alarak kalp iade ettii zaman iyi ve salam paray muhtaç olan kimseden esirgemesi doru olamaz. Âlim de böysine elini sokup
halis
f 1} Panzehire muhtaç olan kimse zehir merkezi olan ylandan çkarlm olmasndan do-
ledir,
lay ona
kar
olan fakir,
yüzünü ekitirse, paraya muhtaç kalpazann kesesinden çkarlm alt-
n kabulden
nefret ederse kendilerine hatrlatmak
lâzm
onlar arzu ettikleri faideden mahrum brakacak tam bir cehilden ba. ka bir ey deildir. unu da anlatmal ki iyi para
gelir ki
ile
bu
nefret
kalp para arasnda, bir kese içinde bu.
yaknlk bulunmas iyi paray kalpa çevirmez Nasl ki kalp paray da iyi yapmaz. Bunun gibi hak ile bâtl arasnda yaknlk lunmak
suretiyle,
olmas, yani bir ilim içinde kark olarak zikredilmi olmas bâtl hak yapamaz. te felsefenin âfeti ve, zarar hakknda anlatmak istedii-
miz bu kadardr. ***
,
TALM MEZHEB LE GALESNE DAR Felsefe ilminden,
tenkid edilmesi [1]
Yani
lâzm gelen
bilgisi,
lara felsefenin iyi
esirgememelidir.
onu örenip anlatmaktan,,
halkn
taraflarn
yerleri tenkidetmek-
zihnini
kartrmadan
anlatmaa
on.
kâfi ise bunu?
p
D
C
g
d- fi *
>
o
«s r-
O
«
-
p °
sr
D-
o o
|
D
re*
2.
i
P 3
n
P
cr
d «
O-
s .B
S
V-
o
o D P H
9 D
! •&
c
'
Z
D
e: p>
|rI
6! § 6 W B
tt
£l
s 0 i."
g
:
5. 2-
o-
5 S
rt
> M ? î in I
r
2 p 1 -
g
&
p
S
**
B
>T)
O
5
5'
i*t5 SS t
B
&
e
h
«S.
S"
«
S
E.
i
.I
g
C:
^
s
s; s.
B * s
<•
pî
| t»
g
8 p * n
« 2
1
s
s
O:
rt
D
Mî
s:
s
N)
P e- S-
^
O
O*
CTQ«
7T
g
P
fD
=
-
^1 P O- ? P H P
*
1 1 fi* I
Br
2 °
sr
3
fi
«
^e*
O-
S» P
1 O-
N
00c
B*
M y »
S t* H û fVt
^
p"
O
a*
1—
P p
CT5< •
„.
a*
o
2. 3. ° 2.
CJOt
|>
S c §
»-a
c
g P
r» ^rt
t
r
» 0
D-
m
?
5-
R N
C/S
i
»
M
«
h
S-
'
s
S* s*
» D t£ «fi
| B
N
e
5
c
a*
p
Q
I
c S
»
-o
;
f
•
°2
y>
s
(t
P>
2 s:
s. S-
o ^ S
P ts
S
Cu
CA
S)
P
«
1=
S
p> S»
a.
B
F
BM
D S
C:
P
Q D
cr
_
p>
t W c
o
i 5L
EL-MUNKIZU MtN-AD-DALÂL '
45.,.
/
karklklar, üpheler dolaysiyie mezheplerini müdafaadan âciz kalrlard, dedi. Bu söz bir cihetten dorudur. Ahmet lbni Hambel [l}, gibi
hakknda
mutezileyi red
Muhasibi» {2} ye
— dedi.
Bid'ati
iyi
bir kitap
yazan «Hâris-i
yapmadn söyledi. Haris;
reddetmek farzdr.
Ahmet:
—
Evet, fakat sen ilkin üphelerini anlattn,
sonra cevap verdin. Mütalea edenlerin bu üphelere zihni taklp verdiin cevaba iltifat etmemesi, yahut verdiin
anlamamas
cevabn hakikî mânasn
varittir.
Cevabn
verdi.
Ahmedin dedii dorudur,,
eer bahsedilen üphe yaylmam ve öhret mamsa. Fakat üphe yaylmsa ona cevap
bul-
ver-
Cevap vermek için de evvelâ üpheyi anlatmak lâzmdr. Evet oolarn ehemmiyet vermedikleri üphelere fazla ehemmiyet verme-
mek
vaciptir.
Ben de böyle hareket ettim. Ben, üpheleri, evvelce «taiimiye» çilere katlp onlarn mezhebini^ benimsemi olan, sonra bana gelip gitmiye ba-
meli.
hyan birisinden iittim. «Onlar mezheplerini reddeden musanniflere gülüyorlar, çünkü bu musannifler hâlâ onlarn delillerini anlyamamlar.» dedi, bana o delilleri zikretti ve onlardan hikâye Asl delillerinden gafil olduumu zannetetti.
fl] [2]
Hambelî mezhebinin imam. Basrah mehur bir mutasavvftr. Cüneydi Ba£
dadînin amcasdir. Vefat: 243
EL-MUNKIZU MN-AD-DALÂL
.,â4L
"46
melerine
nefsim
-
raz olmad. Bunun iitip de
zikrettim. Delilleri
için
onu
anlamadim
san-
malarna da gönlüm raz olmad. Bunun için de üpheyi anlattm. Demek istiyorum ki evvelâ üphelerini imkânn son haddine kadar açkladm. Sonra fesadn gösterdim. Hulâsa: mezheplerinin esas, sözlerinin kymeti yoktur. Eer cahil dostun
olmasayd o bid'at zayfl ile beraber bu dereceye kadar öhret bulmazd Fakat taassubun iddeti, hakk müddafaa edenleri yaplan münakaalarn balangcnda niza' uzatmaa,
yardm
kötü
onlarn her dediini red ve inkâr etmee sevk muallime ihtiyaç vardr», tHer etti «Talim ve muallim ie yaramaz. Belki masum muallim lâzmdr.» yolundaki dâvalarn reddettiler. Fakat «Talime ve muallime ihtiyaç vardr» dâvasnda talmiyeciler hakl çktlar. Bu davay reddedenlern sözü hükümsüz kald. Baz kimseler buna aldandlar. Sandlar ki bu c,ht«t onlarn mezheplerinin kuvvetinden ve muhaliflerin mezhepleri-
zayflndan ileri geliyor. Halbuki bu, hakka yardm edenin zayflndan ve yardm nin
yoHyle
yapmayi
bilmediinden
ileri
Bunu anlyamadlar. Dorusu udur lime ihtiyaç vardr ve bu muallimin
mas
gerektir.
bizim
Bunu
itiraf
masum muallimimiz
gelmitir.
ki bir
masum
Hazreti
Hazreti
Muhammed
Derlerse biz de:
ol-
etmek lâzmdr. Fakat
Muhammeddir.
-(Allann selâm ona olsun) Onlar:
—
mual-
vefat etmitir.
-
EL-MUNKIZU MN-AD-DALÂL
47
— Sizin mualliminiz de gaiptir £l). Deriz. Onlar: — Muallimimiz insanlar doru yola
davet
düerlerse, yahut bir
Rehberler ihtilâfa
karsnda
mükül
kairlarsa kendisine müracaat etmele-
rini beklemektedir. Derlerse biz de:
—
Bizim muallimimiz de rehberler yetitirdi
her tarafa gönderdi,
öretmedik
bir
ey b-
Hk
Kur'an Kerimde: «Bugün ikmal ettim» buyurmutur. Her ey
rakmad. Cenab size dininizi
öretildikten sor ra muallimin vefat etmesi zarar vermez. Nasl ki ortadan kaybolmas zarar vermiyor, deriz. Çözülmesi gereken bir mesele kald. Bu rehberler iitmedikleri hususlarda nasl hükmederler?
Nas
ile [1]
£2] mi? Bu, olamaz. Çünkü o husus içm iiler, Hazreti Peygamberden sonra imam (yani hakkdr; ondan sonra bu derler. Bu suretle imam tanlan
Halife) olmak Hazreti Alinin
hak onun evlâdna geçer, on iki zat vardr On ikinci
imam Muhammed Mehdi,
babas Hasan- Askerî öldüü zaman ortadan kayboldo. Ahir zamanda meydana çkacan bekliyorlar. Fakat yukarda bahsedilen imamlar hakknda !îi zümreleri arasnda ihtilâf var. Burada (talimiye) dediimiz zümre, altnc imam Cafer Sadk' tan sonra dier îiler gibi i
onun
ikinci
31mü
olan
olu Musa büyük olu
smaili
deil,
kendinden evvel
imam tandlar Bu
ad verilmitir. Kendilerini mamlarnn ne suretle meydanda
tsmailiye
retle onlara
telâkki etmezler.
anadma
Kâzm
dair
vazh malûmat
elde edilemedi. *
[2] Ayet. hadîs.
su-
îi ol-
EL-MUNKZU MN-AD-DALÂL nas yoktur, içtihat ve rey da buradadr. Deriz ki:
ile
mi? Aradaki
Yemene gön-
Hazreti Peygamber tarafndan
Muazn yapt
derilen
hakknda
gibi yaparlar.
Mesele
içtihat ile
onunla, yoksa
nas varsa
ihtilâf
hükmederler.
Daha dorusu onlarn (daî) lerinin £l} imamdan uzaklaarak dounun en uzak yerine (daigittikleri zaman yaptklarn yaparlar. Onlar naslar ler) daima nas ile hükmedemezler. Çünkü mahduttur. Tükenmiyen vak'alar ta mamiyle göseden/her vak'ada uzun mesafeleri termez, icap
imamn bulunduu ehre gidip sormak da mümkün deildir. O vakte kadar, meseleyi sormu olan kimse vefat etmi olabilir. Bu tak-
yürüyerek
dirde oraya kadar gidip gelmek bir fayda temi» olmaz. Birisi kblenin hangi tarafta oldu-
etmi
(arahükmeder ve o* yol yoktur. Çün-
kendi içtihad
undan üpheye düse
ile
olduuna tarafa doru namaz klar. Baka kü kbleyi örenmek için imamn bulunduu memtrarak) hangi tarafta
namaz vakti binaen kbleden baka bir lekete gitse
mak
caiz olur.
öyle
tur: içtihadnda hatâ
geçer.
O
tarafa
doru namaz kl
bir esas
halde içtihada
kabul
etmi olan
olunmu-
bir kimseye bir
edene iki sevap vardr, içtihada bal bütün meselelerde hüküm böyledir. Fakire Çok kere insan, zekât vermek ii de böyledir. zengin olduu halde maln saklyarak kendini sevap,
isabet
[1] Daî:
Talimiye
davet etmiye vazifeli
mezhebinde
balk bu mezhebe
kimse. (
.
.EL-MUNKZU MN-AD-DALÂL fakir gösteren
49
bir kimseyi fakir zanneder,
ona
Bundan dolay muaheze olunmaz. Hatâ etmi olsa bile... Çünkü insan ancak kendi zannna göre muaheze olunur. 2ekât verir.
Burada talimiyeci dese ki:
— zann
O adamn
muhalifinin
zann da kendi
gibidir.
Deriz ki:
—
nsan kendi zannna uymakla memurdur. Kblenin hangi tarafta olduunda üpheye düen bir kimse kendi zannna uyar. isterse bakas ken-
disine muhalefet etsin.
Buna kar da dese ki: — Amelde £l} mukallit olan kimseler Ebu Hanife'ye, afiî'ye ve
Derim
dier müçtehidlere
ki:
—
Kblede üpheye düen uymayan birkaç içtihat
birine
kalsa ne yapar? sinin
uyarlar.
daha
O
kimse, reyleri bir-
arasnda
sahibi
reylerin sahiplerinden hangi-
faziletli,
kble hakkndaki
delillere
daha âlim olduuna kendi içtibadiyle hükmeder ve onun içtihadna uyar. Mezhepler hakknda da böyle yapmak zarurî olur ki yine kendi içtihadna uymu olur demektir.
Peygamberler, imamlar ilimleri
bazan
hatâ
ederler.
selâm ona olsun [1]
.
Peygamberimiz
buyurmu
Amel, itikat
olduu
karldr.
ki
«Ben
Bedenle
•
halde
Allahn
zâhire göre
yaplan iler
ve ibadetler demektir.
4
1
EL-MUNKZU MN-AD-DALÂL
50
hükmederim. Kaiblerde sakl
cihetleri
Allah bi-
Yaai ben ahitlerin sözlerinden hâsl olan galip zanna göre hükmederim. Bazan ahitler lir.»
hatâ ederler.
ler
Böyle içtihada tâbi meselelerde peypamberdahi yanlmaktan kurtulamazlar. O halde
yanlmamak
bizden nasl beklenebilir?
Burada (ehl Birisi
—
i
sorusu vardr:
talim) in iki
udur:
tçtihad meselesi, içtihada tâbi meseleler-
doru olabilir. Fakat itikada ait esaslarda doru olamaz. Çünkü bunda yanlan mazur sa-
de
O
ylmaz.
Derim
—
halde böyle meselelerde ne
yaplr?
ki:
Akaid esaslar Kur'ant Kerimde ve hadîszikredilmitir.
lerde
Geriye
kalan
tafsillerde
ve niza'l meselelerde hakikat, «ksças- müstakim» yani
doru mizan
ile
tartlarak
anlalr. Kstas
müstakim dediim ey, Cenab Hakkn kendi kitabnda zikrettii be esastr ki onlar «KstasMüstakim» adndaki kitabmda anlattm. Talimiyeci dese ki:
—
Hasmlarn bu mizanda
sana muhalefet
ediyorlar.
Derim ki: Bu mizan anlaldktan sonra ona muha-
—
lefet edilemez. îzah edeyim: Ehli talim
muhale-
edemez; çünkü onu Kur'andan aldm, Kukandan örendim. Mantkçlar muhalefet edemez; çünkü mantkta gösterilen artlara uygundur, fet
EL-MUNKZU MN-AD-DALÂL
gl
snuhalif deildir, timi kelâm âlimleri muhalefet
«demez; çünkü nazarî meseleleri iiller
ilmi
hakknda anlattklar
ispat
eden de-
uygundur, kelâm meselelerinde hak bu veçhile meycihetlere
dana çkar.
Buna
—
kar
da:
Elinde böyle bir mizan varsa niçin halk
arasndaki ihtiâf kaldrmyorsun? dese.
Derim
—
ki:
Beni dinleseler aralarndaki ihtilâf kal-
drrm.
htilâf kaldrmak yolunu «Kstas Müstakim» kitabnda bildirdim. Dikkatle oku ki hak olduunu bilesin. Halk onu dinledii takdirde aralarndaki ihtilâf .anlarsn. Fakat
kesin surette
kaldracam
onlarn hepsi dinlemiyor. Ancak
bir zümre dinledi, aralarndaki ihtilâf
Senin
imamn
(talimiyecilerin
kaldrdm
imam), halk ken-
dinlemedii halde, aralarndaki ihtilâf zorla kaldrmak istiyor. Peki, imdiye kadar niçin kald-
disini
aramad? imamlarn
ba
olanHazreti Ali bile -Al-
lah ondan raz olsun-ihtilâf kaldramad. Niçin?... Bir de senin imamn bütün halk zorla kendini
O
mecbur edebileceini iddia ediyor. halde bugüne kadar niçin zorlamad. Hangi gü-
dinlemeye
ne brakt? Onun halk
kendi
tarafna davet
çoaltmaktan baka bit netice vermedi. Halk arasndaki ihtilâf; kan dökmee, ehirleri ykmaa, çocuklar öksüz brakmaa, yol kesmee, mallar yama etmee s e beb ol masn diye korkuluyordu, ite sizin ihtilâf «tmesi, ihtilâf ve muhalifleri
EI^MUNKZU MN-AD-DALÂL
52
-
kaldrmanzn zuhur
haller
dünyada öyle ki misli görülmemitir fi}»
iyi neticesi
etti
olarak
Yine dese ki: Halk .^arasndaki
— iddia
ediyorsun.
karlkl
kaldracan
ihtilâf
Birbirine
arasnda
ihtilâflar
( !)
uymyan
aran
mezhepler,, bir
kimseye
hasmna kulak vermemesi lâzm Sana muhalefet eden birçok hasmlarn
dinleyip
seni
gelmez.
vardr. Seninle onlar arasnda ne fark var? îte bu onlarn ikinci sorusudur. öyle cevap verilir:
—
Bu,
evvelâ
soru
senin aleyhine döner;
arm
adam kendi tarafna davet çünkü o etmek istersen cSenin, muhalifinden daha iyi olduun
çou
Halbuki ilim ehlinin sana muhaliftir» diyecek. Buqa nasl cevap ne
merak
vereceini
hakknda
ile sabittir?
«Benim
ediyorum.
(nas) vardr. ££}»
imamm
mi diyeceksin? Nas
dâvasnda seni ne zaman tasdik eder. Çünkü, o, nass Peygamberden iitmemitir. Bunu ancak senin iddia ettiini iitiyor. Halbuki ilim eshab bu hususta senin yalan söylediini kabulde mu» tabk kalmlardr. Haydi o adam nassa ait dâ-
van
kabul
diyelim.
etti
yani
mu?»
arp:
l
m, yok
kitaplarnda yazldr.
[2] Talimiyeciler,
hakknda baz
nübüvvette
tarafndan yaplan zulümlere ia-
[1] Talimiyeciler
rettir. Tafsilât tarih
asl
«nübüvvtt var
(peygamberlikte) meselesinde
Eer
Hazreti Alinin ve evlâdnn
hadîsler
bulunduunu
imam»
rivayet ederler»
EL-MUNKZU MN-AD-DALÂL
53
«Farzedelim ki seoin imamn bana kar Hazreti Isann mucizesi ile sözünü teyide kalksn, hakk söylediine delil olarak «Ben baban diriltirim» desin
ve hakikaten baban diriltsin,
bunun üzerine bana hakl olduunu
Oaun doru
söylediini
ne
ile
söylesin.
kabul ederim?
hepsi bu mucize ile Hazreti îsann dosöylediini kabul etmedi. Bu mesele üzerine
Halkn tu
delilden bagüç sualler sorulabilir ki aklî ka bir ey ile cevap verilemez. Aklî delillere de sence itimat olunmaz. Sihrin mahiyeti ve "mucizeden fark anlal-
<>yle
«ndkça ve Cenab Hakkn kullarn dalâlete düürmiyece£[l} bilinmeditcçe mucizinin doedecei anlalamaz. Allah kullarn dalâlete sevk eder mi? suali ve buna cevap •vermenin güçlüü mehurdur.»
rulua
delâlet
ne suretle cevap kenserilir? Hlbuki senin iddia ettiin imam daha uydisine uymak hususunda muhalifinden gun deildir. Bu itirazlar karsnda ister istemez E>ese,
inkâr «der.
bütün
bu
itirazlara
olduu aklî delillere müracaat Bu takdirde hasm onunkinden daha açk etmekte
dâvasna kuvvet verir. Görülüyor ki bu ikinci sualleri öyle bir tarzda aleyhlerine döndü ki (talimiye) taifesinin
delillerle
,
Kur'an Kerimde «Tanr istedii kulunu doru yoldan ayrr, istediini doru yola götürür.» mânasnda yoldan ayrmabir âyet vardr. Tanrnn kullarn doru s, tartma konusudur. Burada bu cihete iaret edilmitir. [1]
*
-
EL-MUNKZU MN-AD-DALÂL
54
eskileri ve yenileri
hep bir araya gelseler, buna cevap vermee .urasalar baaramazlar.
Onlarn bu
d
ikinci 'suallerinin
ortala
yay-
zayf birtakm kimonlarla tartmaya tutumalar, anlatt-
fesada, ilmî ehliyetleri
selerin
mz
bu sualin aleyhlerine çevirme cihetini brakp cevap vermee kalkmalar sebebolmutur. Cevap vermiye kalkmak, sözü uzatmak demektir.
Maksat arzu edildii veçhile çabuk anlatlamaz. Bu sebeple hasm cevaptan aciz brakmaya yaramaz. -Birisi dese ki:
—
.
Suali aleyhlerine çevirmek suretiyle on-
lar susturmak
ciheti
anlald. Fakat
lerine cevap da verebilir
—
Evet
derim,
bu
sual-
mi?
eer
bahsolunan
akn
adam «Ben
hayrette
hastalnn
ne olduunu söylemiyor. Yalnz ba-
kaldm», derse ve hayrette kald m esri ey i tâyin etmezse ona denir ki «Sen bir hasta gibisin ki ben hastaym, diyor, fakat na ilâç veriniz, diyor. O hastaya denir ki dünyada mutlak hastala ilâç yoktur, ilâçlar muayyen hastalklar için verilir. Baars, ishal ve saire gibi...»
böyledir.
Hayrette
kalm
Hangi meselede hayrette
etmelidir. Tâyin ederse yukarda
mizan
olan
ile tartarak hakikati
kimse de
kaldn tayin
bahsettiim
kendisine
O
anlatrm,,
mizanlar ki kim onlar lâykiyle anlarsa ru olduklarn kabul eder. Onlarla tartlan
meselede kendisice kanaat
gelir.
Htm
be dohe*
mizan»
EL-MUNKZU MlN-AD-DAlAL
•
.
gg
hem de tartnn doru olduunu anlat. Nasl ki bîr hesap ilmi örencisi hem hesab, hem de öretmenin hesap bildiini ve lar.
Bu
ciheti «El
-
doru
yaprn
an-
kstas» kitabnda yirmi yaprak
kadar tutan sözlerle açkladm. Dikkat olunsun!
imdi maksadm onlarn (talimiyecilerin) mezheplerinin fasit olduunu anlatmak deildir. Bu ciheti ilkin
«Eimüstazhiri» kitabnda, sonra on-
larn Badatta bara anlatlan bir sözüne cevap olarak yazdm «Hüccet ül bak» kitabnda, üçüncü defa Hemedan'da bana anlatlan bir' sözfasladan lerine cevap olarak yazdm on iki ibaret cMufassal.ül hilaf» adndaki kitapta, dör.
-
düncü defa olarak Tus'ta bana söylenen
kim çürük
el
fikirlerine cevap olarak
birta-
yazdm
cet
eklindeki «Kitap üd derec» adl eserimde, -
beinci
defa
olarak da
olan, gayesi bilgilerin
bu mizanlar
.
iyi
bal bana
mizann
anhyan
bir
bir kitap
göstermekten ve
kimsenin ayrca bir
imama uymas lâzm gelmiyeceini anlatmaktan kitabnda zikrettim. Burada maksadm unu anlatmaktr ki bu adamlardan, insan kark ve karanlk fikirlerden kurtaracak husubir ifa beklenemez. Bunlar imam tâyini ibaret olan «El kstas»
sumda delil göstermekten âcizdirler. Uzun müddet onlar denedik. Talime ve masum muallime ihtiyaç bulunduu hakkndaki iddialarn tasdik et-
olduunu kabul eder göründük Sonra «Bu masum imamdan ne örendiniz?» diye sorduk. Bu hususta aklmza ge-
tik.
mam, onlarn
tâyin ettii zat
EL-MUNKZU MN-AD-DALÂL
g6
*
len bazuraükülleri onlara anlattk.
Mükülleri-
çözmek öyle dursun anhyamadlar bileKendi acizlerini görünce ii gaip imama havale lâzm» dediler. ettiler. «Gidip ondan sormak Gariptir M bunlar muallimi aramak ve onu bu* jnizi
larak kurtulua
boa diler.
harcadlar.
Pislie
kavumak Ve ondan
bulam
fikriyle
hiçbir
ömürlerini
ey örenme-
bir insan gibi ki su arya-
rak yorulur. Suyu bulunca da kullanmaz, yine pisli-
e bulam olarak kalr. Bunlardan bazlar imamdan örenilmi baz bilgileri olduunu iddia eder. Anlattnn hulâsas Fisagorun bozuk felsefesinden ibarettir. Fisaor en eski felsefecilerden biridir. Mezhebi felsefe mezheplerinin en kötüsüdür. Aristo reddetmitir. Hatta çok zayf bulmu ve rezil etmitir.
(Ihvan us safa)
adndaki
kitapta
anlatlan felsefe budur. Hakikatte bu, felsefenin
en mânâsz ksmidir.
Taaccüp
olunur ki
kimseler ömürleri boyunca' ilim tahsili
Ve
maksat ne
ise
zannederler ki
onun. en yüksek
yolunda
bozuk ilimlerle
yorulurlar. Sonra böyle çürük ve
kanaat ederler.
baz
ilimlerden
derecesine
nail
olmulardr. Bunlar da tecrübe ettik, zahir ve bâtnlarna dikkat ettik. Gayeleri cahil halk,., akl zayf olanlar muallime ihtiyaç bulunduuna inandrmak, «Muallime ihtiyaç yoktur» diyenlere kar kuvvetli ve susturucu sözlerle mücadele vardr» diye onlardan birine uyar gibi görünse ve «Muallim-
etmektir. Birisi c muallime iltiyaç
den örendiini
anlat,
onun taliminden
bizi
.
EL-MUNKZU MÎN-AD-DALÂL
5T
de faydalandr.», dese» duraklar. «imdi madem ki sözümü kabul ettin, muallimi ara. Benim makyalnz bu idi.» Tarznda cevap verir. Çün-
adm kü
bilir ki
•vay* olacak,
baka eyler söylemeye kalksa
rüs*
kark meseleyi çözmek-
en ufak bir
ten âciz kalacak. Hattâ çözmek öyle dursun onu
anlamaktan bile halleri budur.
âciz kalacak.
Tecrübe
et,
îte onlarn hakiki
kendilerinden
nefret
«dersin. Biz tecrübe ettik ve onlardan el çektik.
DAR
MUTASAVVIFLARIN TARÎKINA Bu
ilimlerin tetkikini bitirdikten
sonra bü-
tün himmetimle tasavvuf tarikim tetkike
dm. unu amelin
anladm
ikisiyle
bala-
bu tarik ancak ilim ve tamamlanyor. Mu tasavvuflarn
ilmi, netice itibariyle
ki
nefse ait geçitleri atlatmak,
onun kötü ahlâkiyle fena vasflarndan kendilerini uzaklatrmaktan ibarettir. Bu suretle insan, kalbini AUahn gayri eylerden boaltr, onu Tanrnn zijpyie bezer. Tasavvufun bu ilim ciheti bana amelden daha kolay geldi. Bu sebeple evvelâ mutasavvflardan Ebu Talip-il-Mekki'nin (Kut-üi.kulûb/adndaki kitabn, Hâris-i Muhasibi' on kitaplarn, Cüneyd, ibiî ve Ebu Yezid-i Bistamî ve saire gibi büyük mutasavvflardan nakölunan sözleri ihtiva eden kitaplar mütalaa etmek suretiyle bu ilmi tahsile baladm- Bu zatlarn ilmî maksatlarnn özüne vakf oldum. Tatan,
savvuf tarikinin
örenmek
ve iitmekle
tahsili
EI^MUNKZU MÎN-AD-DALAL
58
mümkün olan
ciherini tahsil ettim.
Anladm ki
bü-
yük mutasavvflarn elde etmek istedikleri gaye örenmekle deil; tatmak, yaamak, hal ve sfat lan deitirmek suretiyle elde edilir. Shhatin ve
artlarn örenmekle salam olmak, tok olmak, arasnda ne kadar büyük fark var! Kezalik sarholuun «mideden yükselen buharn dima istilâ etmesinden? hasl olan bir haldr » tarzndaki tarifini bilmekle sarho olmak arasnda da büyük fark vardr. Hakikatte sarho sarholuu tarif edemez. Fakat sarho olmutur. Ona dair hiçbir bilgiye sahip deildir. Ayk, sarholuu tarif eder, levazmn
tokluun
tariflerini, sebeplerini,
Halbuki kendisinde sarholuk yoktur. Bir tabip hasta iken shhatin tarifini, sebeplerii r ilâçlarn bilir; halbuki o anda shhatini kaybetmitir, ite bunun gibi zühdün (dünyadan yüz bilir.
çevirmenin)
artlarn,
hakikatini,
bilmenle zahid hayat
yaaman;
sebeplerini,
nefsi
dünyadan
vazgeçirmen arasnda da fark vardr, iyice anla-
dm ki mutasavvflar sözlerden
iyi hallere sahiptirler, kuru-
uzaktrlar.
örenilmesi
Bu
meslekte
mümkün olan
tahsil
ilim yoluyla ettim.
Benim
iitmek ve örenmekle elde edilemeyip ancak tatmakla, o yolun adam olmakla elde edilebi-
için
lenden
baka
bir
ey kalmamt.
er'î ve akil
lâykyle örendiim ilim branlar ve sülük ettiim meslekler bana Allaha, nübüvvete (peygamberlie) ve kyamet gününe üphe götürmez bir iman vermiti. ma-
ilimleri iyice
kavramak
için
EI^MUNKZU MÎN-AD-DALÂL
om
bu
delil ile
üç esas, muayyen ve mücerret bir deil, belki sayraya gelmiyen sebepler,
karineler ve
u
lemiti. Bende rette saadete
kanaat
kavumak
salam hasl olmutu ki kalbimde
tecrübelerle
yerahi-
takva (gü-
için tek yol
yaamak, nefsi hava vehevesinden menetmek yoludur. Bu hareketin ba da bu gurur diyarndan (dünyadan) uzaklamak, nahlardan saknmak)
ile
balanmak, bütün varlmla Allaha yönelmek suretiyle dünyadan kalbin ilgisini kesmekti. Bu da ancak makamdan, maldan yüz çevirmek, insan yüksek gayelerden alkoyan
ahrete
,
meselelerden, alâkalardan kaçmak
tamam
ile
ola-
Sonra kendi durumumu gözönüne getirdim. Baktm ki dünya alâkalarna dalmm. Bu. alâkalar her taraftan beni çevrelemiler. Yaptileri düündüm. En güzeli tedris ve talim bilirdi.
m
idi.
Bunda da
ahirete
pek
menfaati
megul
ehemmiyetsiz bir
takm
umu
Tedristeki niyetimi
gördüm.
Onun da
Allah
sahibi olmak, ileri
geldiini
rzas
an
ilimlerle
için
olmyan oldu-
yokladm. olmadn; mevki
ve eref kazanmak arzusundan
anladm.
Uçurumun kenarnda
bulunduuma, vaziyetimi düzeltmee uramazsam atee yuvarlanacama kanaat getirdim. Bir müddet hep bunu düündüm. Henüz ihtiyarma sahiptim. Bir gün Badatdan çkmaa, o hallerden kurtulmaa kat'î karar verirdim ertesi gün bu karardan vazgeçerdim. Kararszlk içinde idim. ;
Bir sabah ahiret isteine meyi ve arzum kuvvet
EL-MUNKZU MN-AD-DALÂL
60
bulsa
akam
üzeri
muhakkak dünya arzulan
datrd.
ordu gibi üzerime saldrarak o arzuyu
Dünya arzulan
doru
zincir gibi beni
makam
bir
ve mevkie
sürüklüyordu. îman münadisi de £l} söyle
seslenirdi:
— Göç
üzeredir.
zaman gelmitir, ömrün sona ermek Önünde uzun ahiret seferi vardr. imamel ve ilim hep riya ve imdi ahirete hazrlanmazsan
diye kadar edindiin
gösteriten ibarettir.
ne zaman hazrlanrsn? Dünya alâkalarn imdi kesmezsen ne zaman kesersin? 9 S Bu srada içimde evvelki arzu yeniden uyanr. Badattan firar etmek karar kuvvet bulurdu. Bu sefer eytan gelerek öyle derdi: '
«
•
— kn
Bu
sana
itaat edeyim,
arz
olmu
bir hastalktr. Sa-
deme. Çünkü çabuk
zail
olacak
Eer
ona uyarak bugün içinde bulunduun yüksek mevkii, kimsenin bozmaya imkân bulamyaca muntazam hayat, hasmlar tarafndan ihlâl edilmek tehlikesinden uzak maieti terkedersen ihtimal birgün nefsin onu arzu eder» bir haldir.
fakat ona bir daha
kavumak müyesser
48 8 Senesi Recep ayndan kadar dünya arzulan
ile ahiret
olmaz.
itibaren alt ay
düünceleri ara-
snda kararsz kaldm. Bu Recep aynda i ihtiyarî olmaktan çkt. îztirar mevkiine dütüm. Çünkü Cenab Hak dilime bir kilit vurdu, tedMünadi: Halk herhangi bir eyden haberdar <©tmek için yüksek ses ile baran kimse. [J]
EL-MUNKIZU MN-AD-DALÂL tisi
yapamyacak
memnun etmek
zorladm,
nefsimi
baland.
surette
için bîr
6y
.
Talebemi
gün olsua ders vermiye
fakat dilim bir kelime dahi
söyleyemezdi, Buna muktedir
olamyordum. Sonra
dilimdeki bu tutukluk kalbime bir hüzün' verdi.
Bu hüznün
tesiri
hazm
midemde
ile
kuvveti
kalmad. Yemekten, içmekten kesildim. Kandracak kadar su
boazmdan
geçmiyordu. Bir lok-
may
hazmedemiyordum. Bu yüzden bütün bedeni kuvvetlerim zayf dütü- Doktorlar, ilâcn bana fayda vereceinden ümit kestiler. Dediler ki; «Bu,
mizaca sirayet
elem
zail
olmu
arz
kalbe
etmitir.
olmadkça
haldir; oradan
bir
Kalbe arz olan büyük
ilâçla iyiletirmeye
kaldm,
yoktur.» Aciz içinde
irademin tama-
miyle elden gittiini görünce çaresiz
kimsenin ilticas Çaresiz
Allaha
suretinde
imkân
kalm
bir
iltica ettim.
kullarnn duasn karlksz brakmyan
Allah beni kurtard. Mevki, mal,
aile, evlât ah-
bap gibi eylerden yüz çevirmeyi bana kolaylatrd. Mekke'ye gitmek kararnda olduumu söyledim. Halbuki içimde am'a gitmek arzusu vard. Halife ve bütün beni sevenler amada ikamet etmek arzusunda olduumu örenmesinler diye hakikati sakladm. Bir daha dönmemek üzere
Badadan kapal
çkacam
sözlerle
belli
«Lâtif
çaltm. Bütün hedef oldum. Onlarn
içinde bütün bu eylerden yüz ileri
denilen
etmemeye
Irak âlimlerinin tenkidine
bir sebepten
hileler»
geldiini
çevirmemin kabul
edecek
dinî-,
bir.
EL-MUNKZU
M IN-AD-DALÂL
kimse yoktu. Zannediyorlard kî içinde bulundumevki dinin en yüksek mevkiidir. Bilgileri ancak bu anlaya müsaitti. Sonra halk birtakm
um
ard
tahminler içinde
kald. raktan uzak olan
kimseler bunun memleketi idare eden büyüklerin
arzularndan büyüklere
mamak
ileri
yakn
için
zannediyorlard.
geldiini
beni brak-
olanlar da onlarn
nekadar
uratklarn,
Bu
yaptm
be-
enmediklerini, benim de onlardan yüz çevirdiimi, sözlerine kulak vermediimi görüyorlard. «Bu,
Allahtan
gelmi
bir itir. Ehli Islama
ve
ulema zümresine göz dedi. Bunun baka türlü sebebi olamaz.» diyorlard.
Badaddan ayrldm. Yanmdaki mal dattm. Benim ve çocuklarmn nafakasna yetecek kadarn braktm. Irak mal, müslümanlara vakf olduundan böyle ilere ayrlmas caizdir. Dünkendi çocuklar için ayrabilecei bundan daha iyi mal görmedim. Sonr am'a vardm, iki seneye yakn bir zaman orada otur-
yada
bir âlimin
dum. Tasavvuf kitaplarndan örendiim nefsimi fena hallerden temizlemek,
zeltmek, Allah
anmak
için
veçhile
ahlâkm
kalbimi
dü-
tasfiye et-
hep insanlardan ayr yaa mak, riyazet çekmek, ibadetle megul olmak suretiyle geçirdim. Bir müddet am'daki Emevî Ca-
mek
gayesiyle vaktimi
miinde itikâfa girmitim. Bütün gün Camiin minaresine çkar, kapsn üzerime kilitlerdim. Soozia
Kudüse
gittim. «Beyti
Mukaddeste
girdim.
EL-MUNKZU MN-AD-DAUU
6g
Her gün «Sahratullah {i}» mevkiine üzerime
kapsn
girer ve
kilitlerdim.
brahim Halilullahn ziyaretinden fari olduktan sonra hac farzn yerine getirmek, Mekke Ve Medinenin bereketlerinden faydalanmak, Hazreti Peygamberin kabrini ziyaret etmek arzusu içimde uyand. Hicaza gittim. Daha sonra içimdeki arzu ve çocuklarmn daveti beni vatanma çekti. Herkesten ziyade dönmek fikrinden uzak iken oraya döndüm.
Yine insanlardan
ayr yaamay ihtiyar ettim. Yalnz kalmaa ve Allah anmak için mâsivay (Allahtan gayr varlklar) kalbimden çkarmaa çok haris idim. Zamann olaylar, çoluk çocuk
geçim zorluu huturumu kaçryor, yalnzlktan duyduum zevki dozu) ordu. Ancak arasra yalnz yaamaktaki tevki duyuyordum. Bununla beraber ondan ümidimi kesmiyordum. On sene kadar böyle devam •ettim. O yalnzlklar esnasnda bana o kadar çok eyler malûm oldu ki onlar tamamyle saymak
mümkün
derdi,
deildir. Faydalanmak için
u
kadarn
zikredeyim:
üphe
götürmiyecek surette
anladm
ki
tasavvflar Allah yolunu tutan kimselerdir.
muOn-
larn gidii, gidilerin en iyisidir. Yollar yollat en dorusudur. Ahlâklar, ahlâklarn en temizidir. Dünyadaki bütün akll insanlarn akl,
n
hakimlerin hikmeti, [1] Beyt-i
eriatn esrarna vakf olan
Mukaddes'te
birçok
Peygamberlerin ve
Allah adamlarnn ibadet yeri olan bir kaya.
'
64
EL-MUNKZU MN-AD-DALÂL
âlimlerin ilmi, onlarn gidilerinden, ahlâklarn-
dan bir ksmn deitirmek, daha iyi bir hale geçirmek itin bir araya gelse buna imkân bulamazlar.
Onlarn dlarmdaki ve
tün hareketleri ve
durgunluklar hep nübüvvet alnmtr. Yeryüzünde nübaka aydnlanacak bir nur
ndan ndan
kandilinin
büvvet
içlerindeki bü-
yoktur. Elhasl: Bir tarikat ki ilk
art
olan
te-
mizlii, kalbi tamamiyle mâsivadan temizlemekten,
namazdaki
tekbiri
if titah
mesabesinde olan
anahtar kalbin tamamiyle Tanry anmakla megul olmasndan, sonu tamamiyle nefsi Allann varlnda yok etmekten ibarettir, bunun hakkn,
da baka ne denebilir?
Allahn varlnda yok olmann son mertebe saylmas balangçta ihtiyar ve irade ile yaplabilen hallere nazarandr. Yoksa hakikatte bu„ tarikatn balangcdr. Bundan evvelki haller bu yolun yolcular için sokak kaps ile evin asl kaps arasndaki dehliz mesabesindedir. Tarikatta
balangcndan
itibaren keifler,
müahedeler,
balar. Hattâ sâlikler uyanrken melekleri, peygamberlerin ruhlarn görürler, sözlerini duyarlar.
Onlardan birçok
faydalar
iktibas
ederler.
Sonra bu tarzda ekilleri ve hayalleri görmekten birtakm yüksek derecelere terakki etmek hali
bunu sözle anlatmak imkân yoktur. Kim o hali ifade etmek isterse sözünde, sakn mak mümkün olmyan, açk hatâlar olur. Hulâsa i Allaha o kadar yaklamak derecesine varr gelir ki
EL-MUNKZU MN- AD-DALÂL
^
zümre Allaha hulul ettiini, bir zümre Allah ile birletiini, bir zümre Allaha vâsl ki bir
olduunu tahayyül eder. Bunun hepsi de hatâdr. Neden hatâ olduunu da cEl.maksad ül-aksa» adndaki kitabmzda açkladk. Kendisinde bu hal görülen kimse: «Hatrma getirmediim ey vuku buldu, iyi zanda bulun, iin hakikatim sorma.» mânasndaki beyte uyarak fazla bir ey söylememelidir.
Elhasl zevk
ile
vâkf olmayan kimse nübüv-
anlyamaz, sade ismini söyler. Evliyadan sadr olan kerametler üphesiz ki peygamberlerden ilk zamanlanda sâdr olan haller vetin hakikatini
dir.
Hazreti
Muhammedin
sine peygamberlik çekilip
Tanrs
ile
.ona selâm olsun, kendi-
gelmeden evvel Hira
dana
yalnz kalarak ibadet etmesi
de bu halin neticesidir. Hattâ Araplar «Muhamoldu.» dediler. Bu bir haldi» med Rabbine ki yolunu tutan onu zevk ile anlar. Zevkten na-
âk
olmyanlar onlarla (Sofilerle) musahabede bulunursa tercübe ve iitme ile iman hasl eder. Hallerin delâleti, ile bunu kesin olarak anlar. Onlarla kalkp oturan kimse kendilerinden bu iman istifade etmi olur. Onlar bir cemaattr ki sibi
sohbetlerinde
bulunan kimse
dalâlette kalmaz.
musahabede bulunmak erefinden mahum kalan kimse «hya- ü-ulûm-id din »adnda ki eserimizin cAcaib ül kalb» ksmnda zikretii miz veçhile aklî delillerle bunun mümkün/olduKendileri
ile
5
EL-MUNKZU MÎN-AD-D ALÂL
66
•
unu
anlar. Bir hali, aklî
mek,
ilimdir.
O
delillerle
tahkik
et-
halin kendisi ile hallenmek zevk-
altnda iitmek ve tercübe etmekle kabul etmek imandr. Bunlar üç derecedir. «Cenabi Hak iman edenlerinizi, ilme nail olanlarnz daha vüksek derecelere yükseltir, {l}» tir,
iyi
zannn
Bu zümrelerin vardr
ki
tesiri
birtakm cahil kimseler tamamca inkâr ederler. Böy-
ötesinde
bu halleri
aarlar, iitirler ve alay ederler. «alacak ey, bunlar ne hezeyanlar yapyorlar!» le sözlere
derler.
hakknda
Cenab Hak bunlar
Hazreti
Peygembere Kur'an Kerimde övle buyurmutur; «Onlardan bazlar seni dinlerler, yanndan çk-
tklar zaman ilim
sahibi
olanlara,
demin ne
ite bunlar, kalbleri Allah tarafndan mühürlenen, nefislerinin havasna söyledi? diye sorarlar,
tâbi olan kimselerdir.»
Mutasavvflarn yolunda devam üzere yürüdüümden doiav bana zarurî ilim ile nübüvvetin hakikati ve hassas zâhir oldu. Bunun esasna dair biraz
malûmat vermek lâzmdr. Çünkü ba-
na çok ihtiyaç vardr.
nübüvvetin hakikatine ve bütün insanlarn ondam faydalanmaa
muhtaç olduuna
daîk.
\
unu gisiz,
bilmelidir ki insan asl
yaradlta
bil-
Allaho yaratt bütün âlemlerden habersiz
(1]
Trnak
iareti içine alman
rime tercümesidir.
bu cümle ayeti ke-
EL-MUNKIZU MN-AD-DALÂL
alarak yaratlmtr.
n
Allabtan
Bu
67
âlemler çoktur. Saylar-
baka kimse
bilmez. Nitekim
Cenab
Hak Kur'an Kerimde «Rabbinin ordularn ondan baka kimse bilmez.» buyurmutur, insann âlemden haberdar olmas idrak vastasiyle idraklerden
her
vâkf olsun
diye
biri,
insan
olur.
onunla bir âleme
yaratlmtr. ÂUmierden mak-
sadmz
vatlklarn çeitleridir. losanda en evvel lalk olunan dokunma hassesidir (duyu). Bunun, la scaklk, soukluk, rutubet, kuraklk, yumuaklk, sertlik vesaire gibi varlklarn birçok
îcsmiarn
idrak eder.
Bu
hasse renkleri, sesleri,
(dokunma) hassesine göre yok demektir. Sonra insanda görme ihassesi yaratlr. Bununla da renkleri, ekilleri idrak eder. Bu görme hassesine ait âlem, mahkat'iyen idrak edemez. Bunlar
sûsat
en geniidir.
âlemlerinin
Daha sonra
in-
Bununla sesleri, nameleri iitir. Nihayet ooda zevk yaratlr. Mahsûsat âleminden daha ileriye geçecek çaa
sanda
iitme
hassesi
gelince kendisinde
Bu
yedi
lnn «la
geliir.
temyiz Jcudreti halk olunur.
yana yaklat çadr. Bu çada
baka
bir
var-
durumuna girmitir. Bu zaman-
m hsûsat âleminden gayri eyleri de
idrak eder.
Ba idrâk ettii eyler his âleminde bulunmazlar. Daha sonra da baka duruma yükselir. Kendisinde akl halk olunur. Onunla vacipleri, caizleri, muhalleri ve evvelki durumlarda kendisinde bulunmyan halleri idrak eder. Akln ötesinde bir durum
EL-MUNKZU MN-AD-DALÂL
açlr. Onunla gayb, gelecekte olacak hâdiseleri ve akln emedii baz eyleri göür. Temyifc kuvveti mâkulât; his kuvveti temyiz kuvvetinir* edecei eyleri idrakten mahrum olduu gibi akl da yukarda iaet edilen noktalan idrakten mahrumdur. Temyiz kuvvetine sahip bir idrak
kimseye akln idak edebilecei bir ey söylense kabul etmez. Olmaz bir ey telâkki eder. Bunun gibi baz akl sahipleri nübüvvetin idrak ettii kabul
eyleri ettiler.
olmaz bir
etmediler,
ey
telâkki
Bu, cehlin kendisidir. Çünkü bu iddialara
dayanak göstercme2er. Bu onJann varamad, kendileri için yok olan bir durumdur» Zannederler ki o durum esasen mevcut deildir» Anadan doma kör tevatür ile iitmekle renkleiçin bir
rin ve
ekillerin
varlm öermemi
olsa ilk
defa olarak kendisine, bunlardan bahsedilse bir
anlamaz ve kabule yanamaz. Tanr kullarn» lütfederek onlara nübüvvet bassasjndan bir ör-
ey
nek
vermitir.
Bu da
kimse gaypten haberdar olur. bir
cak
eyi ya açk olarak yahut bir
olan»
Gelecekte olacak tâbir ile
an] ala,
ekilde idrak eder. Bunu bir insan nef-
sinde tecrübe etmese ve kendisine
baygn
Uykuda
uykudur.
«Baz
bir surette ölü gibi düerler.
insanlar
Duygular»
iitmeleri, görmeleri zail olur ve bu halde gayb*
idrak ederler.» dense inkâr eder, bunun
olmadn hepleri
his
delil ile ispata
kalkr:
kuvvetleridir.
danda varken herhangi
bir
mümkün>
«idrakin se~
His kuvvetlen mey-
eyi idrak etmiyer*
EL-MÛNKZU MN-AD-DALÂL
.
69
kimsenin o hislerin uyuuk olduu bir anda o eyi idrak etmemesi elbette akla daha uygundur.»
Bu
-der.
kyastr
bir
müahede onu
ki hakikat ve
yalanlyor.
Akl tal
insanlarn
hallerinden bir haldir.
kendisinde
içinde
manevî
Bu
göz açlr.
bir
uzak kald anâkulât çeitlerini görür. Bunun gibi nübüvvet de bir haldir ki«o hal içinde insanda yine manevî bir göz hasl olur. Bu gözde bir nur var-
Onunla
dr
his kuvvetlerinin idrakten
o nur
ki
eyleri
«cei
gayb ve akln idrak edemiyegörür. Nübüvvet' hakknda ek ve ile
üpheve dümek ya imkânnda,
ya vücut ve vu-
kuunda, yahut da muayyen bir ahsta husulünde
Mümkün olmasna
•olur.
delil,
dünyada akl tasavvur edilmiyen birtakm
Yar olmas ile
sabitttir.
ise
Tp
ilmi,
nücum
bhseden kimse Allahn ilham ve tevfik
lardan
rübe yolu <>yle
ile
kere vaki
ile
vardr
olur.
ki
elde edilmesi
bilgilerin
ilmi
bilir ki
elde edilemez.
hâdiseler
ile
var olmasdr.
varl
gibi...
Bun-
bunlar ancak
idrak olunur. Tec-
Nücum
ilmine ait
ancak bin senede bit
Bunun hakknda nasl tecrübe
yaplabilir ? ilâçlarn hassalar da
böyledir.
Bu
bu gibi akl ile idrak olunamyan eylerin idraki için de bir yolun bulunmas mümkündür. Nübüvvetten maksat da budur.
delil ile
anlald
ki
Çünkü nübüvvet ancak bundan ibarettir. Daha dorusu akln idrak edecei eyler haricinde kalan bu gibi eylerin idraki nübüvvetin
hassa-
EMHUNKZU MN-AD-DALÂL
70
I
1
arn dan ancak
baka daha
birisidir.
birçok bassalat vardr.
Anlattmz
denizinden bir damladr. Onut
nübüvvet
cihet
bunda»
Nübüvvetin
çünkü sende ondan bir örnek vardr. da uykuda idrak ettiin eylerdir. Sende tp* ve nücum ilimlerine ait bu cinsten bilgiler der zikrettik;
O
vardr.
Bu
bilgiler
peygamberlerin mucizesi ola-
meydana gelmitir. Akl
sahipleri
yalnz.'
ilim sermayesi ile buna asla yol bulamazlar.
Nübüv-
rak vetin
bundan
baka hassalar
tasavvuf tarikine
hasl zevk ile idrak olunur» Çünkü yukardaki nübüvvet hassasn ancak sende mevcut olan örnek ile anladn. Bu da uyku* sülük
etmekten
Bu örnek olmasayd onu tasdik etmezdin. Peygamberde, sende örnei olmyan bir hassa,
dur.
varsa onu asla anlyamazsn.
O
halde nasl
dik edebilirsin? Bir eyi tasdik etmek,
tas*
onu an-
ladktan sonra olur. Bu örnek tasavvuf tarikinin* balangcnda hasl olur. Sende bu örnekten hasl olan miktar nisbetinde bir nevi zevk ve buna kyas ile örnei hasl olmam hallere ait bir nevi tasdik vücut bulur. Bu tek hassa asl nübüvvete iman etmek için sana kâfidir. •
ahsn
peygamber olup olmadnda ek edersen onun hallerini ya müahede örenmedikçe ile, ya tevatür eklinde iitmekle sende yakn hasl olmaz.. Sen tbb, fkh bilirsen fakihleri, tabipleri; hallerini görmek, kendilerini görmeden sözlerini iitmek suretiyle anlyabilirsin. Kezalik fkhtan ve tpdan bir miktar öre~
Muayyen
bir
I
-
•
EL-MUNKZU MÎN-AD-DALÂL nip afiîoin ve
?j
mütalâa
Calinos'un kitaplarn
ederek birinin fakib, dierinin tabip olduunu, bakasn taklit ile deil, tahkik suretiyle anla-
makta güçlük çekmezsin. Onlarn haline dair sende zarurî bir ilim hâsl olur. Bunun gibi nübüvvetin
mânasn anladn
Kur'an
takdirde
Kerimi, hadîsleri çok oku, Hazreti Muhammedin nübüvvet derecelerinin en yükseinde bulundu,
una
hâsl
olur.
etmekteki
tesiri
dair de sende zarurî bir ilim
îbadet ve onun kalbi
hakknda söyledii atini kuyvetlendir.
tasfiye
sözleri tecrübe ederek kana-
Onun; «Bir kimse
bilgisi ile
amel ederse Cenab Allah ona bilmedii eyler hakknda bilgi ihsan eder.», «Bir kimse bir za. lime yardm ederse Cenab Hak o zalimi ona musallat eder.», '«Bir kimse sabahleyin
kalkt
vakit endieleri yalnz bir nokta etrafnda
top-
lanyorsa (yani yalnz Ailah düünüyorsa) Cenab Hak onu dünya ve ahiret endielerinden kurtarr.» mâoalarndaki hadîslerde nasl sadk
olduunu anlamak
için bin defa, iki bin defa hattâ
binlerce defa tecrübe edersen sende zarurî bir ilim
hasl olur. Artk hiç üpheye dümezsin Nübüvvet hakknda yakn hasl etmek için bu yolda yürü-
Yoksa sade denei ejderha yapmak [l}, ay ikiye bölmek [2} gibi mucize. Kerimde anlatlan bir [1] Hazreti Musann Kur' an
mee
gayret
et.
mucizesine iarettir. Firavunun huzurunda sihirbazlar» kar Allahm emri üzerine deneini yere brakt, büyük bir ejderha olduunu gördü. [2]
Peygamberimizin bir mucizesine iarettir: Mek-
,
EI^MUNKZU MN-AD-DALÂL
72
Jere
bakmak
Çünkü yalnz bu mu-
kâfi gelme2.
bakp
saylamyacak derecede çok olan meydandaki karineleri göz önünde tutmazsan ekcizelere
seriya o mucizeleri sihir ve hayal sayar, Allah'n
onunla baz kimseleri dalâlete düürmek
ini
telâkki edersin.
adam »
rir
istedi,
Çünkü «Cenab Hak istedii
dalâlete düürür, istediini hidayete eriti-
Bu
takdirde mucizeler
hakknda
sana soru-
karsnda arrsn. Nübüvvete olan imannn dayana (Kur'an Kerim olduu gibi)
lacak sual
düzgün ve tesirli kelâmdan ibaret olduu takdirde ooa benziyen dier muntazam bir kelâm ile sende üphe uyanr, imann yklr. Böyle harikalar sence bu husustaki delillerin, karinelerin bir tanesi olsun. Bu suretle sende belli yalnz çok
bir
dayana
zikredilemiyen
zarm
bir ilim
basl
olur. Meselâ: bir kimse bir cemaattan tevatür suretiyle bir haber
duymu, ona inanm. Kendisinde
hasl olan yakîni
belli bir
ahsn
sözünden
isti-
fade ettiini zikredemez, yakîninin ne suretle hasl
olduunu
bilemez. Gerçi
ayr verdii haberden helü olmaz.
yakn o cemaatin ayr
hariç kalmaz. Fakat
î$te kuvvetli ve ilmî
ahs
iman budur. *
Zevk; gözle görmek,
elle
tutmak
gibidir.
Ancak tasavvuf tariknda bulunur.
Nübüvvetin hakikatine dair bu kadar malûmat, burada anlat-
mak
istediimiz derecede
maksadmz anlatmaa
mucize göstermesini istemi ay ikiye bölünmü. Buna (inikak- Kamer) denir.
ke
ahalisi kendisinden bîr
EI^MUNKZU MN-AD-DALÂL
Bu açklamalara neden
kâfidir.
Jünün
sebebini ileride
73
ihtiyaç görüldü-
anlatrm.
TEDRS TERKETTÎKTEN SONRA TEKRAR BALAMAMIN SEBEBNE
DAR
On seneye yakn bir zaman içinde halk arasna karmadm» yalnz yaamaa devam ettim. Bu müddet esnasnda sayamyacam birçok sebeplerden dolay hem zevkle, hem aklî delil ile, hem imandan ileri gelen kabul ile zarurî olarak bana
zahir
oldu ki
insan
bedenden ve kain-
den halkolunmutur. Kalbden maksadm AUah tanmaa mahsus bir yer olan ruhun hakikatidir.
Yoksa
ölülerle, hayvanlarla
müterek olduu
et
ve kan deildir. Bedenin shhat hali vardr ki saadeti ona baldr. Hastalk hali vardr ki helâkine sebep olur.
Kalbin de
böylece
shhat ve
selâmeti vardr, insanlar içinde «ancak selim bir
Allann huzuruna gelen» necat bulur. Kalbin hastal da vardr ki insann uhrevî ve kalb
ile
ebedî helakine sehep olur. Nitekim
Cenab Hak
Kur'an Kerimde böylelerinden bahsederken ckalblerinde hastalk vardr» buyurmulardr. Allah bilmemek kalbin öldürücü zehirdir. Nefsin arzularna uyarak Allaha âsi olmak onu hasta eden illetidir. Allah tanmak, diriltici panzehiridir. Nefsin arzularna muhalefet ederek tâatte bulun-
mak
ifa veren ilâcdr.
Kalbin
hastaln
gi-
'
74
.
EI^MUNKZU MN-AD-DALÂL
dermek, onu shhate kavuturmak ancak ilâçlarla olur. Nasl ki bedeni tedavi etmek de böyleBedeni tedavi etmek için kullanlan ilâçlar
dir.
kendilerindeki hassa
Bu
ile
shhati yerine getirirler.
akll kimselerin akl sermayeleriyle idrak olunmaz. Nübüvvet hassas ile eyann hassalarna vâkf olan peygamberlerden örenmi olan tabipleri taklit etmek lâzm gelir. Buuur* gibi zarurî ilim ile bana malûm oldu ki peyhassalar
gamberler tarafndan miktarlar belli edilen ibadet ilâçlarnn de tesirleri, akll kimselerin akl sermayesiyle idrak olunmaz.
Bu
hususta
ibadet-
hassalarn akl sermayesiyle deil, nübüvvet nuru ile idrak eden peygamberleri lerin
lâzm gelir. lâçlar, çeitleri ve miktarlar baka baka olan birtakm madde taklid etmek
lerden yaplr. Bir
erlerinin
olmas olmas
iki
ksm
maddeler tartda dimisli olur. Miktarlarn ayr ay»
sebepsiz deildir. Hassalarna göre böyle icab etmitir.
Kalb
hastalklarnn
ilâc
olan ibadetler de döyle çeitli ve miktar baka baka olan birtakm hareketlerden ibarettir. Secde, rükû'un iki mislidir.
Sabah namaz, ikindi na-
maznn
yarsdr. Böyle olmasnda ilâhî bir sr vardr. Bu sr ancak mübüvvet nuriyîe sezilebilen hassalar kabilindedir.
badetlerin bu durumlar
akl yoliyle hikmet ve sebep hut bu hallerin baz hassalardan için
hî bir srra
müstenid
olmayp
ariyan Jar, ya-
gelen
ilâ-
tesadüfi bir
ey
ileri
olduunu zannedenler hamakat ye
cahillerini
EI^MUNKIZU MN-AD-DALÂL belirtmilerdir, ilâçlarda
birtakm
?5 ,
esasî
maddeler
vardr ki onu meydana getirmitir. Bunlar «erkân» saylr. Bir de o ilâçlar hazrlarken tesirini salamak maksadiyle baz hususlar gözönünde tutulur.
nun
Bunlar da tamamlayc
gibi nafileler, sünnetler
rükünlerini
cihetlerdir. Bu-
de ibadetlerin asl
tamamlayc saylr. Hulâsa peygam-
hastalklarnn tabipleridir. Akim -faydas ve ii bu noktay bize bildirmekle berakalb
berler
ber nübüvveti tasdika delâlet,
nübüvvet göziyle
idrak olunan eyi anlamaktan âciz
olduunu
ka-
bul etmektir. O, körleri, elinden tutacak adama;
arm
gibi
elimizden
eder.
tutarak
bizi
nübüvvete
teslim
Akln yapaca i bu kadardr. Bundan
ötesine
karamaz. Ancak
lediini bize haber lelerdir ki
içinde
tabiplere teslim eder
hastalar, efkatli
halk
yaadm
verir.
Bunlar birtakm mese-
karmyarak yalnzlk müddet esnasnda âdeta müaarasna
hade eder gibi zarurî mübüvvetin var olup mahiyetinde,
tabibin kendisine söy-
bir tarzda
anladm. Sonra
olmadnda,
nübüvvetin
kabul
nübüvvetin
ettii
eylerle
amel etmekte halkn itikadnn zâfa uradn, bu halin halk arasnda yayldn gördüm. Bu iman zayflnn sebeplerini aratrdm ve buldum: Biri felsefe ile megul olan, dieri tasavvuf tarikna giren, üçüncüsü talim davasna balanan, dördüncüsü halk arasnda ulemadan saylan kimselerin
tuttuu
gözden geçirdim.
yollardr. Bir
eriatn
müddet de halk
emirlerini yerine ge-
EL-MUNKZU MN-AD-DALÂL
76
tirmekte kusur edenden sebep sordum. üphesini
açklamasn
istedim, den bahsettim.
—
nn
itikadndan ve içindekin-
Eer
Niçin kusur ediyorsun ?
varsa
oras
bulunmayp onu
hazrlkta
için
dünya
mukabilinde
Çünkü
sen ikiyi bire
ahirete ima-
satyorsan
bu,
hamakattir.
deimezsin. Nasl oluyor da ebedî bir dünyay geçici bir dünya mukabilinde satyorsun !.. Eer ahirete inanmyorsan kâdemektir.
firsin
nefsine hâkimol.
saylan ve
bin
îman
talep
etmek
çinde sakl olup zahirdeki
hususunda
batini mezhe-
cür'etine
sebep olan
küfrün sebebini aratr. Kendini iman sahi-
gizli
bal
eriate
bi ve
göstererek
küfrünü
aça
vurmamak faydaszdr. Diyordum. Birisi öyle cevap veriyordu: Bu, muhafazas lâzm oian bir ey olsay-
— d
âlim geçinenlerin böyle hareket etmeleri daha
çok
yerinde
lmiyle
olurdu.
tannm
kimseler
arasnda öhreti olan filân namaz klmyor, filân arap içiyor, filân evkafn ve yetimlerin maln
padiahn
yiyor, filân
ihsanlariyle geçiniyor, ha-
tamdan saknmyor, filân hâkimlikte, ahitlikte rüvet alyor. Bunu daha uzatabiliriz. Dier birisi de tasavvuf ilmine vâkf oldu-
unu tk
söylüyor.
ibadet
Ve
etmee
zannediyordu ki kendisi
ar-
brakmyan yüksek
bir
hacet
mertebeye ermitir.
Üçüncü [1]
baha
ta serbest
bir kimse (ehli ibaha) mezhebi:
nsan
brakan mezheptir.
fi} denilen
istedii .hereyi yapmak-
t
EL-MUNKZU MN-AD-DALÂL
•
?7
zümrenin üphelerinden bir üpheye saplanmt.. Bunlar tasavvuf tankndan saptan kimselerdir.
Dördüncü
bir
adam
mü. Diyordu ki: — Hakk bulmak
ehl-i talim
güçtür.
ile
Ona
görü-
varan yol
kapaldr. Bu hususta çok ihtilâf vardr. Mezheplerden biri dierinden daha doru görünmüyor. Aklî deliller ileri
biribirini
sürenlerin reyine güvenilmez.
bine davet eden de
hüccet
yoktur.
O
halde
Bunu
taklid
delilleri
Talim mezhe-
mütehakkimdir.
Elinde bir
ek uruna
bir
nasl brakabilirim? Beinci bir kimse de diyordu
—
Bu
çürütüyor.
suretiyle
yakîni
ki:
yapmyorum. Ben
okudum. Nübüvvetin hakikatini örendim. Hulâsas hikmet \e maslahata varr, ibadetlerden maksat, halkn cahil ksmn zaptetmek, onlar birbirini öldürmekten, niza etfelsefe ilmini
mekten,
trmaktr. Ben tekliflerin
hikmete
ehvetlerine dalmaktan uzakla-
nefsin
cahil kimselerden
altna
balym,
gireyim.
onunla
deilim
ki er'
Ben hakimlerdenim, görürüm.
hakikati
Taklitten müsrantyim-
Ite ilâhî felsefecilerin mezhebini kendilerinden okuyanlarn hakikî iman bundan ibarettir. Ve bunu îbni Sina ve Ebu Nasr il Farab'nin kitaplarndan örenmitir. Bunlar islâm dinini kendilerine gösteri vastas yapan felsefecilerdir. -
Çok kere bunlardan birini görürsün ki Kur'an okuyor, namaz klmak için camiye gidip camaa-
..
EL-MUNKIZU,
MN-AD-DALÂL
hazr oluyor, diliyle eriat tebcil ediyor. Buounla beraber arap içmeyi, müslümanln n me-
te
nettii çeit çeit yor.
,
fenalklar ilemeyi terk etmi-
Kendisine:
— Nübüvvet
sahih deilse niçin namaz
lyorsun ? Denildii vakit: Beden için bir idmandr, memleket
—
knn
malmz,
âdetidir,
çoluk
k-
hal-
çocuumuzu mu-
hafazaya vesiledir.
Cevabn
—
Bazan:
verir.
eriat sahihtir, nübüvvet haktr, der. O halde niçin arap içiyorsun ? diye so-
— rulunca:
—
t
arap
brakt
için
insanlar arasna
mene d
i
mi
tir.
dümanl/ kini
Ben hakimim, bun-
dan saknrm. Maksadm zihnimdeki durgunlu-
u
gidermektir.
Cevabn ahitnamede
\
verir.
Aliaha
Hattâ îbni Sina
kar
bulunduunu, er'a uygun
u
ve
yazd
u
bir
ahitlerde
hareketlere
kar
ta-
zimde bulunacan, dinî ve bedenî ibadette kusur etmiyeceini, arab zevk için deil, ancak tedavi için içeceini
olduunu,
anlatm; imannn
ibadetleri ihmal
kuvvetli
etmediini anlatrken
srf tedavi maksad yle arap içmeyi istisna etmitir. Bu, felsefecilerden iman sahibi olduunu
imandr. Br ksm insanlar onlara aldanmtr. Hendese, mandk ve emsali gibi kendilerine pek lâzm olan ilimleri inkâr eden iddia edenin'
EL-MUNKZU MN-AD-D ALA L
çürüklüü de halkn bu aldanmalarn artrmtr. Yukarda da bu nokta-
kimselerin itirazlarma
ya iaret etmitik.
Bu
gibi sebeplerle
halkn bu
her çeit
de-
imanlarnn zayf dütüünü görünce bu üpheyi gidermek için kendi nefsimi hazrlanm buldum. Bu adamlar rüsvay etmek benim için bir yudum su içmekten daha kolay oldu. Çünkü onlarn; yani mutasavvflarn, felreceye kadar
ve âlim geçinen kim-
sefecilerin, talimiyecilerin
örenmitim. Kalbime bu zamanda bunu yapmak benim için
«elerin ilimlerini lâykiyle
dodu
ki
kaçnlmaz ve zaruî bir itir. Kendi kendime «Yalnz yaamak, halk arasna karmamak ne ie yarar? Halbuki hastalk salgn halini alm, tabipler hastala yakalanm, halk helâk olmak üzeredir» diyodum. Sonra içimden, bu belây gidermek, bu karanlk ile çarpmak için oe zaman imkân bulabilirsin? Zaman fetret [1}
zamandr;
devir bâtl devridir.
doru
Halk
gittikleri
zamane adamler sana düman kesilir. Onlara nasl mu. jkavemet edebilrsio, onlarla nasl geçinirsin ? Bu, ancak elverili bir zamanda ve mütedeyyin, kudretli bir padiahn yardmiyle olabilir. Delil ile hakk izhar etmekten âciz olduumu bahane edeyoldan
jrek
yola davet
etsen
bütün
halktan ayr yaamakta devan [1] Fetret: îki
zaman. mektir.
Burada
arasnda vahiysiz geçen ihmal edildii zaman de-
peygamber
dinî ilerin
etmei benîm-
.
EI^MUNKIZU MN-AD-DALÂL
80
etmi telâkki ettim. Cenab Hakkn takdiriyle zamann padiah {1} dardan bir tesir olmakszn içinde bir arzu duydu. Bu fetreti kaldrmak için Nia-
le
Allah arasnda ruhsata
iktiran
bura hareket etmemi itizar kabul etmiyecek su-
Bu emir o kadar kesin idi ki musrar etseydim, onun kalbini olaDüündüm ki köede oturmak ruhsat
rette emretti.
halefette
caktm. artk zâfa
krm
urad.
Tembellik,
istirahat,
nefsimi
onu halkn ezasndan muhafaza etmek gibi eyleri halktan ayr yaamakta devam etmee sebep göstermek lâyk deildir. Halkn cefasna katlanmann güçlüü, nefse ruhsat vesiaziz tutmak,
lesi
olmaz.
Cenab Hak buyuruyor:
«Elif-lâm-
demekle bulunduklar hal üzre terkolunacaklarn, türlü cefalara uramyacaklarn zannettiler? Kendilerinden evvel gelmi olanlar da cefalara müptelâ ettik *
mim. însanlar iman
ettik
m
Yine aziz ve
sn
en
azizi olan-
celil
olan
Allah, yarattklar-
peygamberine buyurur: «Sen-
den evvel de peygamberler halk tarafndan tekzip olundular.
Yaplan
tekzibe
kar
sabrettiler
ve cefalara katlandlar. Nihayet onlara
mz
yetiti.
yofctur.
Allahn
vaitlerini
Sana peygamberlere
ait
yardm-
bozacak bir
ey
haberler gelmi-
Yine Tanr «Yasin. Hikmetlerle dolu Kur'~ ana yemin edeim ki sen peygamberlerdensin. tir.»
Bu zat Selçukilerden Melikahm olu Mehmet Gyaseddin olsa gerektir, önsözde de iaret oluumutu.. [1]
.
^
EL-MUNKZU MN-AD-DALÂL
.
-
Doru
yolda yürüyorsun.
aziz vc
rahim
gönderilmitir. Onunla,
Tanr tarafndan
olan
Kur'an
korkutulmam, gafil bulunan bir kavmi korkutursun. Onlarn birçoklar bizim azabmza atalar
müstahak
olmulardr, iman etmiyorlar, boyun-
larna, çene kemiklerinin birletii yere
m
birer
ruyor,
dayan-
demir halka taktk. Balan kalkk dubakamyorlar. Önlerinde bir set,
aa
arkalarnda bir
set yarattk.
çevirdik, önlerini,
Onlar her
taraftan
arkalarn göremiyorlar. Onkorkutmasan da kendileri için
lar korkutsan da, birdir, iman etmezler. Sen aocak Kur'ana uyan, Allah görmedii halde ondan korkan bir kimseyi
korkutabilirsin.
Onu
mafiretle,
cennetle
müjdele.» buyurmutur.
hakknda kalb ve müahede
Bu mesele
er-
mutasavvflardan bir cemaatle istiarede bulundum. Hepsi artk halk içine karmak, köeyi terketmek lâzm geldiini ittifak-
babndan,
la
yani
söylediler. Allah
yolunda yürüyen baz
iyi
kimseler tarafndan görülüp tevatür derecelerine
varan birçok
rüyalar da bu fikre kuvvet verdi.
Cenab Hakkn bu asrn banda takdir ettii bir hayrn, dorulua dönmenin balangc olduunu gösteriyordu. Tanr her yüzyl banda dini yeniden dirilteceini vait buyurmutur. Bu ehadetlerden dolay içimde ümidim kuvvet buldu. yi zannm galip senesinin Zilkadesinde bu mühim geldi. 49$ Bu
rüyalar bu hareketin
.
BL-MUNKZU MN-AD-DALÂL
£2
•
vazifeyi yerine
getirmek için Niabura hareket
etmemi Tanr müyesser kld. Badattan çkm, 488 senesinin Zilkadesinde vuku bulmutu. Demek ki halktan ayr yaama müddetim on bir seneyi bulmutur. imdiki hareket Allahn takdir* ettii bir harekettir. Allah'n öyle acayip takdirlerindendir
kalbimden hiç
çkm, de asla
halktan ayr
ki
yaadm
geçmemiti. Nasl
ki
esnada
Badattan,
bulunduum halleri terk ediim hatrma gel m iyen eylerdi. Kalbi erde, içinde
deitklik yapan Allahtr. «Mü'minin kalbi Allahn parmaklarndan ikisinin arasnda kanaatteyim ki ben gerçi ilim nedr. rine döndüm. Fakat bende hakikî manisiyle bir dönme yoktur. Eski halime dönmedim. Çünkü «dönmek» yeniden eski hale girmek demektir. Ben eskiden insana mevki kazandran ilmi yay. yordum. Sözümle, amelimle o ilme davet ediyorum. Maksadm, niyetim; mevki, eref kazanmakt. Fakat imdi insana mevkii terkettirea, rütbeden uzaklamay öreten ilme davet ediyorum. Niyetim, maksadm, arzum budur. Bu halim Allahn malûmudur. Ben kendi nefsimi ve bakasn slah etmeyi istiyorum. Muradma erecek miyim, yoksa stediime kavumaktan mahrum mu kalacam, bilmiyorum. Lâkin yakin ve müadeye varan bir imanla inanyorum ki «Bir. halin deimesi, bir ii yapmak kuvveti ancak hallerde
u
Allahn parmaklar olmaz. Mecazî mama kasdo;lnnmns.tur. Yani Allah istedii dakikada insann kalbin[1]
de
deiiklik yapar.
^
EL-MUNKZU MN-AD-DALÂL
.
yüksek ve
Tanrdan
[l}» Ben hareket etmedim, Allah beni harekete getirdi. Ben birey yapmadm, o bana yaptrd. Ondan umarm ki ilkin beni slâh etsin, sonra benim vastamla bakasn slâh etsin. Beni doru yola kavutur, sun. Sonra benim vastamla bakasn doru yola götürsün. Hak olan eyin hak olduunu bana göstersin ve ona uymay bana nasip etsin. Bâtl olan eyin bâtl olduunu bana göstersin ve ondan saknmay bana nasib etsin. ulu
imdi
yukarda
gelir
ziktettiimiz
sebep olan eylere geliyorum. helake
sebep
olan
göstereceim. «Ehl
hallerden
i
Saadete götüren,
kurtaran
tariki
talim» den iittikleri sözler
doJaysiyle ne yapacaklarn
aranlarn ilâcn
«Kstas» adndaki kitabmzda tekrar ederek sözü
imann zâfna
anlattk. Burada
uzatmya lüzum yok. «Ehl i
ibaha»nn tevehhüm ettii eylere
gelince, on-
larn üphelerini yedi ksma ayrdk ve onlar «Kimya y saadet» adndaki kitabmzda açkladk. Felsefe tariki ile itikad bozulup bu yüzden asl nübüvveti inkâr edenler için nübüvvetin ma-
-
hiyetini,
varlnn
zarurî
lâçlarn, yldzlarn diren ilimlerin bit
olduunu
olduunu
vesairenin
varl
anlattk.
hassalarn
dolaysiyle nübüvvetin
zikrettik.
Bu
bahis
bil-
sa-
yukarda
geçmiti.
Bu bapta tbbn ve yldzlarn hassalarndan [J Bu tercümesidir.
cümle, «Lâ
havle velâ
kuvvete...»
sözünün
'
EL-MUNKZU MN-AD-DALÂL delil getirdim.
Çünkü buaiar
gul
olduu
tp,
tabiat, sihir,
ilimlerdendir.
vâkf olan her âlime
yldzlar
Biz;
tlsmlar
me.
felsefecilerin
ilmi,
gibi ferilerden birine
kar
nübüvveti ispat için
kendi ilmine taalûk eden deliller gösteririz. Fakat nübüvveti delil
dii
edip eriatn göster,
ile ispat
hikmet esaslarna göre açklaçalan kimse muhakkak surette nübüvvete
vaziyetleri
maa
iman olmyan bir kâfirdir. laysiyle baka kimselerin olan bir hakfme iman
etmi
retle
nübüvvet
akln
ötesinde bir âlemin
O
ancak
önünde,
talihi
do*
yürümekte
olur. Bu, hiçbir su-
Nübüvvete inanmak
saylmaz.
varln
kabul etmek,
edemiyecei baz eyleri idrak edecek bir göz açlr. Kulak renkleri; göz, sesleri ve bütün hassalar mâkulât idrak edemedii gibi o göz ile idrak olunanlar da akl ile idrak olunamaz. Felsefeci böyle bir eyi caiz görmüyorya biz bunun mümkün olduunu, hattâ var olduunu burhan ile ispat ettik. Yok caiz görüyorsa burada etrafnda akln kabul etmek ihtimali asla dolamyan, belki akl tara. fndan yalanlanan ve muhal olduuna hükmotir ki
orada akln
lunan bir
etmi
olur.
takm
idrak
hassalarn
ispat
denk [1} afyon öldürücü Çünkü tabiat çok souk olduu
Meselâ
bir zehirdir.
bulunduunu
bir
damarda kan dondurur. Bir tabiat âlimi zanneder ki mürekkep cisimler su ve toprak
için
[1]
de altda
Denk: Dirhemin dörtte biridir.
biri,
bir rivayete göre
:
_
EL-MUNKZU MÎN-AD-DALÂL
unsurlar
souk
35 *
*
ile
souk vasfn
saylan unsurlar bu
alr. Zira
ikisidir.
tabiatte
Herkes
bilir
denk su ve topran insann içinde yapaca souma bu dereceye vamaz. Bir tabiat âlimine bu cihet haber verilse tercübe etmeden hemen «muhaldir» der. Muhal olmas, na sebep: afyonda ate ve hava unsurlar da ki yüzlerce
soukluu
vardr. Bu unsurlar
min
artrmazlar. Cis-
hepsi su ve toprak farzolunsa bu miktar su
ve toprak
umur
soutmay
icap etmez.
edilirce
ilâve
Ona
soutmyaca
iki
scak
daha kuv-
vetle sabit olur. Bu, aklî bir delildir.. Felsefecilerin tabiiyat
ve ilahiyat ilimlerindeki birçok bur-
hanlar bu gibi eylerdir. Onlar eyay gördükleri ve düündükleri ölçüye göre tasavvur ederler. Gördükleri ve düündükleri ile telif edemedikleri
zaman onun muhal
olduuna hükmederler.
Sadk
rüyalar herkesçe
birisi
«Hasselerim durgun
kabui edilmi olmasayd
olduu zamanda
gayp-
ten haberdar olurum.» deyince yalnz akliariyle hakikatleri
ispata
alm
olan
ederlerdi. Felsefecilerden birine
—
mi
Olabilir
kadar olan bir
ey
bütün ehri yok
ki
dünyada
bir
ehrin
etsin,
kimseler inkâr
öyle dense: bir
habbe (tane)
içine
braklnca
sonra kendi
kendini de
Ne
ehirden, ne içindeki eyadan, ne de o habbeden eser kalmasn. yesin.
Felsefeci
—
Bu, muhaldir, hurafat nevindendir, der.
Halbuki bu, atein
halidir.
Atei görmemi
EL-MUNKZU MN-AD-DALAL
86
olan bir kimse bunu iitse inkâr eder. Ahirete ait acayip eylerin çou buna benzer. Tabiat âli-
mine
deriz ki:
«Sen,
afyonda soutmak huu-
vardr ki tabiattaki akla uygun hallere kyas olunamyor.» demee mecbur kaldn. sunda
bir hassa
O
halde er'î amellerin kalbleri tedavi ve tasfiye etmek hususunda aklî hikmetlerle idrak oluna-
myan, ancak nübüvvet gözîyle takm hassalar bulunaca neden Felsefecilerin
görülebilen bir caiz
görülmesin?
bundan daha acayip
takm
bir
hassalar kabul ettikleri kitaplarnda zikredilmidoururken çok biri, çocuk tir. O hassalardan
zahmet çeken bir gebe kadnn kolayca dourmas için kullanlan aadaki ekildir. Bu ekil su dememi iki kiremit parças üzerine çizilir. Gebe kadn gözleriyle onlara bakar ze ayaklar altna kor.
Derhal çocuk
çkar. Felsefeciler bunun
çkmaa
çabalar ve
mümkün olduunu
kabul
etmiler ve «acaib-ül-havas» adl kitapta göstermilerdir. Bu, dokuz haneli bir ekildir. O hane lere belli rakamlar yazlr. Üç haneden ibaret her cetveldeki rakamlarn yekûnu (toplam) yukardan aa, sadan sola ve karlkl köeler istikametinde hesap edilince hep on
4
9
2
3
5
7
8
1
6
be
çkar.
EI^MUNKZU MtN-AD-DALÂL
Anlyamadm
nokta
bir
87
vardr ki bunu
namaznn akam namaznn üç
kabul ve tasdik edenin akl;
sabah
öle namaznn dört, rekât olmasnn felsefe göziyie anialamyacak birtakm hassalardan dolay olduunu neden
iki,
kabul etmiyor? Bunun his m e ti bu vakitlerin ayr
Bu
ayr olmasndadr.
hassalar ancak nübüvvet
gözüyle idrak olunur. Gariptir ki bu husustaki ifademizi müneccimlerin £l} ifadesine çevirdii-
ayrl
miz zaman bu vakitlerin arasndaki
an.
günein göün ortasnda, domakta, batmakta olmasna göre talih hakknda verilen hüküm deiik olmuyor mu? Hattâ müDeriz ki
iarlar.
heylâç{2} 'ihtilâfn,
neccimler ecellerin
miyorlar
mas)
ayrldn bu noktaya göre tesbit etm? (Günein göün ortasnda bulun-
ile
(zeval vakti)
makta olmas)
snda
ve
ömürlerin
ile
fark yoktur.
kezalik
(Günein
bat-
(marip vakti) tabirleri araBunu tasdik etmesi, imdiye
kadar belki yüz kere
yalancln
tecrübe ettii
dinlemi olmasndan ileri geliyor Daima da o müneccimi tasdikten geri durmaz. Hattâ müneccim dese ki:
müneccimin
— ona
Güne göün
baksa,
[1]
ifadesiyle fikri
talih
Müneccim:
hallerine bakarak [2]
de
ortasnda iken filân filân
Yldzlarn
burçta olsa o srada yerlerine
baz hükümler çkaran
Heylaç: Müneccimlre £Öre
çocuun ömrü
ile ilgili
yldz.
yldz
ve
hareket
kimse.
durumu doan
bir
EL-MUNKZU MN-AD-DALÂL
gg
yeni bir
elbise
giysen o elbise
içinde
öldürü-
ursun.
iddetli souktan zahmet çekse, müneccimi»
yalann da
birçok
görmü
defalar
olsa bile
Akl
denilen zamanda yeni elbise giymez.
o
böyle
garip halleri kabul eden, bunlarn haz peygamberlerin mucizesi olarak
unu
örenmi
mecbur kalan
hassalar oldu-
kimse nasl olur da mucizeleri zahir, yalan söyledii asla iitilmemi sadk bir peygamberin sözlerinden örendii bu gibi eyleri inkâr edebiliyor? Buna hayret
itirafa
ediyorum.
bir
Bir felsefeci namaz rekâleinin
saysnda, hacda çakl talarn atmakta (Minada eytan talamak), hac rükünlerinin saysnda ve emrettii
ser'in
ibadetlerde bu
gibi hassalarn
bulunabileceini inkâr ediyorsa biz bu hassalarla ilâçlarn
yldzlarn hassalar arasnda
ve
aslâ
fark göremiyoruz. Felsefeci dese ki:
—
Ben yldzlara ve tbba
salardan
ksmn
bir
tecrübe
ait
söylenen has-
ettim.
hakikate uygun buldum tasdik ettim.
olmyacak
bir
ey
gözüyle
O
Bazlarn* hassalara-
bakmak, onlarda»
nefret etmek hissi içimden zail oldu. Fakat seni» dediklerini tecrübe etmedim.
kabul etsem
bile
var
olduunu ne
Derim ki: Yalnz ahsan tecrübe
—
Tecrübe taklid diler,
edenlerin
Mümkün olduunu ile
bileyim?
ettiklerinle kalma.
hikâyelerini
iittin,
Onlar
Evliyann sözlerini dinle. Onlar deneer'in bildirdii bütün eylerde hakk müet.
EL-MUNKIZU MN-AD-DALÂL
ahede
Onlana
ettiler..
unu
yolunda yürü, Sen de
bazsn müahede
onlarn gördüklerinin rak edersin.
89
ile id-
da ilâve edeyim ki her nekadar
bu hususta tecrüben yoksa da tasdik etmek ye uymak lâzm olduunu akln kabul etmelidir.
adam f arzedelim ki erginlik çana ermi, akl banda, fakat henüz tecrübe sahibi deil. Bu adam hastaland. Kendisinin çok efkatli, tp Bir
ilminde mahir bir babas var.
Akl erdiinden-
onun tpdaki öhretini iitiyor. Babas ona bir ilâç tertip etmi. «Bu senin hastalna iyi gelir, seni bu dertten kurtarr.» demi. Onun akl neye hükmetmelidir? ilâç ac ve fena kokuberi
lu olsa bile içmeli. mi, yoksa
babasn yalanlayp
«Tecrübe etmediim bu ilâcn hastalm iyi edeceini aklm kabul etmiyor.» mu demeli?.. Böyle yaparsa onu ahmak telâkki edeceine üphem yok. te bunun gibi ibadetlerin hassalarn kabulde seni de
—
ylan
tereddüt
ahmak
gösterirsen
sayarlar.
basiret sahipleri
Eer:
Peygamberin efkatini ve manevî tp
ibadetlerin hassalarna
sa-
vâkf olduunu ne
iie bileyim?
Dersen, derim ki:
— -dî
ve
Babann mahsûs
Bu madFakat babann
efkatini nasl bildin?
bir
ey
halleri karinesiyle, sana
ahadetiyle böyle bildin.
deildir.
kar
olan hareketlerinin
Bu
haller ve hareketler
sende zarurî bir ilim husule getirdi. Bunda asla
üphen
yok. Bir kimse
Tanr
elçisinin
-
ona selâm
EL-MUNKZU MÎN-AD-DALÂL
90 -
•
*
olsun . sözlerine, kitaplarda haber verildii üzere
doru yumuaklk
insanlara
gayet
nasl gösterdiine, halk
yolu
ve iyilikle
ahlâklarn
güzel-
letirmee, kavgal ve dargn kimseleri barmaa: tevik ettiine, elhasl din ve dünyalarn düzen» liyecek tylere davet etmek husususundaki ihti-
marnna
bakarsa o büyük zatn ümmetine
efkatinin bir babann çocuuna katinden daha büyük
olduuna
kar dair
kar t
olan ef-
kendisinde
zarurî bir ilim hasl olur.
Yine o kimse Hazreti Peygamberin dikkati çeken ilerine, Kuran Kerimde zikredilmi olup*
onun lisan ile haber verilen ve hadîslerde ahir zamanda zuhur edecei bildirilen gaybe ait eylerin/dedii gibi çktna bakarsa zarurî ilim. ile anlar ki o, akln ötesinde bulunan bir duru-
ma tr
ermitir. Kendisinde manevî bir göz
onunla
ki
idrak
ancak
edebilecei
açlm-
Allaha ermi kimselerin
gayb
ve
akln eremiyecet
ite peygamberin doruluuna tahsil etmenin yolu budur. Dene,
eyleri, görüyor,
zarurî ilim
Kur'ann mânasn mütalâa
et,
kadar söz kâfidir.
ü
anlamaa çal, hadîsleri bunu çok açk olarak anlarsn. Bu iyi
felsefeci geçinenleri yola getirmek için
Bu zamanda buna çok
ihtiyaç
görüldü-
için anlattm.
Dördüncü sebebe gelince bu, âlimlerin kötü gidileri yüzünden halkn imanna zaf gelmi, olmasdr. Bu hastalk üç türlü tedavi olunur: Birinci tedavi ekli Haüta demelisin ki ha:
s
*
«atn yediini zannettiin âtimin o !
-
si
;
haram
bilme-
arap ve faizin, hattâ çekitirmenin, yalave kovaculuun haram olduunu bilmen
senin
on
Sen bildiin halde bu haramlar ilersin. Bu hareketin, bunlarn haram olduuna iman
gibidir.
etmediinden deildir. Ancak kuvvetli -arzuna jkar gelememisin, oau ilemisin. Alimin arzusu
te
tp
ilmine
âlimlerden,
inanmadna
delâlet
etmez.
sâdr olan yolsuz hareketler de
böyle telâkki edilmelidir:
kinci tedavi ekli: Cahil halka öyle denmelidir.
—
Aümjiminin
kead isi için bir efaatçi olacan kabul ediyor. Zinnediyor ki tüm onu kurtaracak, ona afaat edecektir. Bu sebeple ilminin üstünlüüne güvenerek amel hu. «usunda müsamahal davranyor, ihtimal ki ilmi :
ahirette
aleyhine bir delil olarak kullanlacaktr. kendisi
lehine
olacan
mümkündür. O, ameli ilmin de
Bu da
terkediyor, ilmine güveni-
yor. Fakat sen, ey. cahil,
«dersen,
caiz görüyor.
Fakat
ona bakp ameli
olmad
için,
kötü
terle,
amelin
EI^MUNKIZU MN-AD-DALAL
92
I
sebebiyle helak olursun, sana afaat
edecek bir
eyin de yoktur. Üçüncü tedavi ekli:
En doru
tedavi ekli budur. Hakikî
günah ancak yanlaak
yapar.
asla srar etmez. Hakiki ilim,
bir zehir
unu ile
olduunu,
ahire tin
âlin%
Günah ilemekte günahn öldürücü
dünyasndan
iyi
oldu.
Bunu bilen bir kimse iyiyi kötü deimez. lmin bu meziyeti, birçok kimsebildirir.
megul olduklar çeit çeit ilimlerle hâsl olmaz. Bunun için o gibi ilimler, sahiplerinin lerin
günah ilemek hususundaki
artrr. korkusunu
cüretlerini
Fakat hakikî ilim, sahibinde Allah
uyandrr. Ve artrr. Bu korku kendisiyle günah arasna girer. Ancak yanlarak günah saylanbaz hareketlerde bulunabilir. nsanlar bu gibi hatalardan kurtulamazlar. Bu, imann zayflna delâlet etmez. Mü'min böyle hatalara düebilir. Sonra tövbe eder. Günah ilemekte srar etmez. felsefe ve talim mesleklerinin kötülüünü, zararlarn ve bu meslekleri insana kanaat
te
vermiyecek usulsüz rin
reddeden kimselefenalklar bildirmek için?
bir tarzda
yapm olduu
söylemek istediim bundan
ibarettir.
Ulu Tanrdan dileriz ki bizi kendi kulluuna lâyk gördüü, eri yoldan kurtarp doru yola götürdüü, kendisini asla unutmamas için
m
halitasn ona tecih etmemesi maksad ile nefsinin errinden kouduu, yalnz ona ibadet eden kerdi has kullar* arasna katt kimselerden elesin. sevgisini ilin
ettii,
The borrovver must retum this item on or before the last date stamped below. If another user places a recall for this item, the borrower will
be notified of the need for an earlier
returii.
Non-receipt ofoverdue notices does not exempt the borrovver from overdue fines,
Harvard College Widener Library 617-495-2413 Cambridge, MA 02138
Please handle with care. Thank you for helping to preserve library collections at Harvard.
