Imam Gazali - Hidayet Rehberi_text.pdf

GAZAL HAZIRLAYAN

HDÂYET REHBER Bidâyetü'l-hidâye

insan yaynlar: 389 irfan ve tasavvuf:

birinci

50

bask: istanbul, aralk 2003

özgün

ad

bidâyetü'l-hidâye gazâlî

hidâyet rehberi

hazrlayan veysel akkaya

ISBN 975-574-377-4 içdüzen insan

kapak düzeni

ndvan kuyumcu bask-cilt

kurti matbaas www.kurtismatbaa.com

insan yaynlar keresteciler sitesi,

mehmet

akif cad.

kestane sok. no: 1 merter/istanbul tel:

0212. 642 74 84

faks:

0212. 554 62 07

www.insanyaymlari.com.tr [email protected]

HDÂYET REHBER I

Bidayetü'l-hidâye

GAZÂLÎ

Hazrlayan VEYSEL AK KAYA

MÂM-I GAZÂLÎ

(Ebu

Hâmid Muhammed

Gazâlî)

lme merakl

yoksul bir babann olu olan Ebu Hâmid Gazâlî, siyasî ve fikrî çalkantlarn youn olduu bir dönemde H. 45 O/M. 105 8 'ce Tus ehrinde dodu. Küçük yata yetim kald. Medrese'ye yerletirildi. 15 yandayken 5 yl süreyle Cürcan'a gitti. Dönüünde 3 yl Tus'ta kald ve 23 yanda Nabur'dâki Ebu'l-Meali Cüveyni'nin yanna giderek 5 yl süreyle kariyerini orada devam ettirdi. Hocasnn gözde örencisi oldu. Hocasnn vefat üzerine

Badat'a

Orada Nizamülmülk'ün de bulunduu

gitti.

birçok mecliste ilmî tartmalara girdi ve dikkatleri üzerine çekti.

34

yanda Badat

bakanlna

Nizamiye Medresesi'nin

4 yl süreyle geni bir örenci kitlesine ders okuttu. Arta kalan zamanlarda felsefe ile megul oldu. Fkh, kelam ve felsefeyle ilgili baz eserleri bu dönemde yazd. 38 yanda, hayatnda deiiklikler yapmasna yol açan zihnî bir kriz yaad. Görevini brakma ihtiyac hissetti ve sessizce am'a gitti. Huzurlu bir ortamda hyâu Ulumu'd-Din adl eserini yazd. Ardndan Kudüs'e ve Mekke'ye gitti. 40 yanda Badat'a tekrar döndü. Ksa getirildi.

süren öretim faaliyetinin ardndan Tus'a telifiyle

megul

döndü ve

eser

oldu. Vezir Fahrülmülk'ün talebi üzerine 49

4 yln ardndan Tus'a geri döndü. Ölüncokutmak ve eser yazmakla megul oldu. 55

Hareketli geçen

eye kadar ders

yanda

vefat

etti.

VEYSEL AKKAYA 1973 ylnda Kayseri'nin Yahyal ilçesinde dodu. 1996 ylnda Marmara Üniversitesi lahiyat Fakültesi'nden mezun oldu. 1999 ylnda Tasavvuf Bilim Dal'nda mastrn tamamlad. Halen Üsküdar mam-Hatip Lisesi'nde meslek dersleri öretmeni olup doktora çalmalarna devam etmektedir. Evli ve bir çocuk babasdr. Yazar, daha önce

yaynlarmz arasnda çkan Kâbe hazrlamtr.

ve

nsan adl kitab

çindekiler

Önsöz

9

ZÂHR VE BÂTIN AÇISINDAN HDÂYET I.

_

Hidâyet Nedir?

II.

21

.

23

Hidâyetin Çeitleri

v III.

26

El-Hâdî (cx.)

28

IV Hidâyet-Dalâlet likisi

'ette

VII. Hidâyete VIII.

„

Kulun radesi

.....

_

Ulamada Engeller

Hidâyet Yolunda Olanlar

XI. Allah'n Dalâlete

39

„

40

„...

X. Allah Kimleri Hidâyete Erdirmez?

Düürdüü

42

.......

Kimseler

45

Mutasavvflarn Hidâyet Hakkndaki Görüleri

XII.

XIII. Fatiha Suresi'nde stenilen

XIV

SÛflere Göre Hidâyetin

Ariflerin

Ksmlar

Hidâyete Vesile

45

Hidâyet

50

Olmas

54

„

Mutasavvflara Göre "el-Hâdî" sm-i erifi

XVI.

34 39

,

IX. Hidâyet Erenler

XV

31

„..„

_

55 63

XVII. Hidâyetin Mertebeleri

65

XVIII. Hidâyette sti'dat

70

HDÂYETN BALANGICI

75

birinci l.A.-TÂATLER I.A.I.-

*••••••••••*•• ••«••••••«•••••••»••••••I

.....

Uykudan Uyanma Âdâb

I.A.2.- Tuvalete I.A.3.-

bölüm 86

Girme Âdâb

87

Abdest Âdâb

•

Âdâb I.A.5.- Teyemmüm Âdâb I.A.6.- Mescide Gidi Âdâb I.A.7.- Mescide Giri Âdâb I.A.4.- Gusül

14.-

•••

o"

94 95

96

Günein Douu ile Zevâl Vakti Aras Âdâb I.A.9.- Dier Namazlara Hazrlanma Âdâb l.A. 10.- Uyku Âdâb 1.A.11.- Namaz Âdâb l.A. 12.- mamlk ve Cemaat Olma Âdâb 1. A.

•

93

l.A. 8.-

l.A. 13.-

83

CumaAdâb Oruç Âdâb

104 108

111

114 120 121 123

KNC BÖLÜM 2. A-

GÜNAHLARDAN KORUNMAK

2.A.I.-

2.A.2.2.A.3.-

129

Gözü Korumak Kula Korumak Dili Korumak

130 131 131

2.A.3.a. Yalan

133

2.A.3.b.

Sözü Yerine Getirmemek

133

2.A.3.C

Gybet Münâkaa, Cedellemek

134 135

2.A.3.e.

Tartmak Kiinin Kendini Temize Çkarmas ve Övmesi

2.A.3.f.

Lanet Etmek ve Küfretmek

136

2. A.3.g.

Varlklara Beddua

2.A.3.d.

2.A.3.L Haddi

Aan aka

ve

Etmek

137

ve nsanlarla Alay

Etmek

Karn Korumak 2.A.5.- Namusu Korumak 2.A.6.- Elleri Korumak 2. A. 7.- Ayaklar Korumak

137 138

2.A.4.-

2.B.-

136

139 140 140

KALBN GÜNAHLARI

143

2.B.I.- Hasetlik

144

2.B.2.- Riya

145

2.B.3.- Kendini

Beenmek, Kibirlenmek

ve

Övünmek

:...145

2.B.4.- Kibrin

2.C.

-

145

Devas

SOHBET ÂDÂBI

146

2.C. 1- Allah le Sohbetin

Âdâb

15*4

2.C. 2.- Âlimin

155

2.C. 3.-

156

Âdab Örencinin Âdâb Çocuun Anne ve Babasna Kar Âdâb

2.C. 4.2.C.

5-

Dostlar Tannradklar3 3

2.C. 6.- Dostlar le Olan 2..C.6, a.

Akl

2.C6.

Güzel Ahlak

ta.

Tandklar

île

157 157

Olan Âdâb

157

Âdâb

*

•

*

1-58

»

2.C.6.C. Salâh

2.C.6.C.

158

..............

.......................t..*.

Dünyaya

Dükün Olmamak

159 159

*

159 2.C.7.-

Tanmadn nsanlar ve Kardelik Kurduun Sadk Dostlarna

likilerinde Dikkat 2.C.8.- Sohbet

2.C. 9.-

Etmen Gereken Hususlar

•*

«...

161

Âdâb

Tandn Kiilerle Sohbet Âdâb

SONUÇ BBLYOGRAFYA NDEKS

160

162 167

•

'

173

•

- Bana emei geçen bütün bocalanma, - Hakk'm rahmetine kavuan sevgili kardeim Hafz Selman Hoca'ya, - Sabr ve metanetle bana destek olan eime ve oluma ithaf olunur.

ESERN TANITIMI

fîdâyetü'l-Hidâye

mam

Gazâlfnin, ksa ve öz bir ekilde kaleme

*S ald kitaplarndan birisi olup, takva ölçüsünde bir için gerekli

ön hazrlklar anlatmaktadr.

Yapt

atflardan

na göre, mehur kitab "hyâu Ulûmi'd-din"den sonra yazmtr. imam yup

okumaya balamadan önce, bu kitab oku-

Gazâlî, Ihyâ'y

içindekilerle

amel etmeyi tavsiye etmektedir: "Kitabn

bandan

takvâ ilminin zâhiri hakknda bir nebze olsun anlattklarmz "hidâyetin balangc" dr. Buradaki konularla amel edip, özümsediysen, beri,

takvânm bâtnna ulamann nasl gerçekleeceini örenmen yâu Ulûmi'd-din kitabn okuman gerekir" Bidâyetü'l-hidâye üç 1.

mz

Tâatler:

andan

mam

itibaren

ksmdan

için

h-

oluur:

açtyapmamz

Gazâlî bu bölümde, sabah gözlerimizi

akam

uyuyuncaya kadar ve geceleyin

gereken ibâdet ve tâatlere deinir.

Günahlardan saknmak: Cenâb- Hakk'n bize emanet olarak verdii azalarmz, günahlardan nasl koruyacamz açklar. 2.

3.

lar ve

Sohbet âdâb:

nsann

tanmad kiilerle,

Rabbiyle, hocas, anne-babas, arkada-

ilikilerini

nasl düzenleyeceini anlatr.

10

«HDÂYET REHBER

Görüldüü

muhteva açsndan oldukça zengindir. Konular fkh ve tasavvuf bütünlüü içerisinde yazld için, klasik ibâdet anlatmlarndan farkllk arzetmekte, bu da ona ayr bir deer kazandrmaktadr. gibi eser,

"üphesiz Allah, dilediini saptrr ve kendisine gönül vereni de hidâyete erdirir." (Ra'd, 13,27)

"Bir kiinin hidâyete ermesine vesile

servete

olmak büyük

kavumaktan daha hayrldr." (Müslim, lim,

bir

11)

1

imam gazaltnin hayati

Tam *"b.

ismi Hüccetü'l-islâm

Muhammed

505(1111) olan

b.

Ebu Hâmid

Ahmed el-mam

mam Gazâlî,

Muhammed

b.

Muhammed

Gazâlî et-Tûsî 450(1058)

450 ylnda ran'n Horasan

-

bölgesin-

de Tûs'da dünyaya geldi (Bugünkü Mehed). Huccetü'l-islâm, Zeynü'd-din gibi lakabiark anlr. Künyesi Ailesi

hakknda

hammed,

iplikçi idi.

du. Diledii gibi sûfî

son derece azdr. Bir sûfî olan babas

Oullarnn

iyi bir

Gazâlî ve kardei,

ile

örenim görmesini arzuluyor-

babasnn

kii bir müddet sonra daha fazla

brakt devam

az miktadaki

ettiler.

etti.

Bunun

imkan

Onlarla ilginen

yardmc olamayacan

medreseye girmelerini tavsiye

bir

ilgilenmesini rica etmiti.

hamilerinin desteinde eitimlerine

bir

Mu-

okutmaya ömrünün yetmeyeceini hissetmi ve

dostundan oullarnn eitimi

imam ile

bilgiler

EbÛ Hâmid'dir.

belirterek,

üzerine bir medreseye

yerleerek ilim örenimini sürdürdüler.

mam Gazâlî, der.

Tekrar Tus'a

bu medrese eitiminden sonra

dönüü srasnda

be

yl Cürcan'a

gi-

soyguncular tarafndan yollar ke-

14

»HDÂYET REHBER

silir

ve hereyine

el

konulur.

Bunun

üzerine ekiyâlarn

peine düer.

Hiç olmazsa ders notlarnn geri verilmesini ister. Ekyalarn reisi, bilgileri hafzasna yerletirmek yerine katlarda brakmasndan dolay onunla alay eder, notlarn da

rs

geri verir.

sayan Gazâlî, üç yl içinde notlarnn

473 ylnda Tus'lu

Bu

alay, Allah'n bir uya-

tamamn

ezberler.

Niabur'a giderek buradaki Orada döneminin en tannm kelâm

bir gençle birlikte

Nizamiye Medresesi'ne

girer.

âlimi Cüveynî'nin örencisi olur.

onu çok sevmektedir. Hocas onun örenimi srasnda yazd "el-Menhûl" adl eserini inceler ve "Beni saken mezara gömdün, ölümümü bekleyemez miy"Gazâlî, derin bir denizdir" diyen Cüveynî

din, "diyerek takdirlerini belirtir.

Ayn devirde yaayan Abdülâfir el-Fârisî,

mn ve müslümanlarn hücceti, ifâde kaabiliyeti,

mantk

Gazâlî hakknda. "sla-

imam, konuma ve benzeri görülmemi bir ki-

din önderlerinin

ve zekâ itibariyle

idir." der.

olumasnda Niabur'daki örenimi srasnda, Kueyrî'nin örencisi olan Ebû Ali Farmedî'den tasavvuf dersleri almas etkili olmutur. Bu hocasnn ölümü üzerine, yine felsefe ve keTasavvufî kiiliinin

lama

arlk vermitir.

Nizamülmülk tarafndan, Nizamiye Medresesi müderrisliine tayin edilir. Dört yl süren bu dönemde öretimle birlik48 4' de

vezir

te kitap telifiyle

Bu

megul

olur.

arada felsefeyi inceleyip onu derinden kavrama

Filozoflarn

doru ve yanl

kilde tesbit eder.

Ardndan

En son inceleme

görülerini Bâtnîlik

yapt

üpheye

ile ilgili

yer

imkan

bulur.

brakmayacak e-

aratrmalar yapar.

alan tasavvuf olmutur. Kelâm, felsefe,

hakkndaki son çalmalar, onun zihin dünyasnkelimenin tam anlamyla bir bulanma yol açar. Kendini her yönîorguluyor, dünya alâkalarna boulduunu, eitim ve öretim faaliyetlerinde âhireti için faydas olmayan ilimlere yöneldiini, ilmî çalmalarnda ki niyetinin Allah rzas olmadn, makam ve öhret arzulunda bulunduunu farkediyordu. Bu yüzden defalarca Badat' terketmeye niyetlendi. Nefsiyle alt aylk bir mücadeleden sonra, ailebâtnîlik ve tasavvuf

MAM GAZÂL'NN HAYATI sine yetecek miktardan fazla

mal

muhtaçlara

çek niyetini örenmesini istemedii yarak

am'a

için,

15

yönetimin ger-

Mekke'ye gideceini açkla-

Önce eyh Makdisî'nin

gitti.

datp,

•

zaviyesinde misafir oldu ve

am'da kald sürece terbiye, ahlâkn güzelletirarndrmak maksadyla riyazet ve mücâhede ile me-

onunla görütü.

mek

ve kalbini

gul oldu. Bir süre de Kudüs'e

ha sonra Hicaz'a ti,

îmam

gitti.

gitti.

Orada da

inzivâ

hayat yaad. Da-

Gittii her yerde velîlerin türbelerini ziyaret

et-

Gazâlî bu halvet dönemlerinde, saymakla bitiremiyecei du-

rumlar kefetme imkân bulduunu

îmam

söyler.

499 ylnda Niabur'a döndü. Nizamiye Medresesi'nde tekrar hocala balad. Artk öyle diyordu: "O zaman mevki kazandran ilmi öretiyordum; imdi ise mevki terkettiren ilme çaryorum." Burada üç yl derslere devam edip, sonra Tus'a döndü ve telif çalmalarna devam etti. Evinin yannda fakihler için bir medrese, sûfîler için bir hankâh yaptrd. Ömrünün son demlerini ders okutmak, gönül ehlinin sohbetlerine katlmak ve eser yazmakla geçirdi. 505 (1111) ylnda Tus'ta vefat etti. Günümüzde türbenin bulun-

duu yer

Gazâlî,

Hâruniyye adyla anlmaktadr. 1

imam

Gazâlî, islam

düünürleri arasnda en velûd müelliflerden

Yetmie yakn kitab yazmtr. Bunlarn içinde en çok "HYAU ULÛMÎ'D-DÎN" adl eseriyle mehur olmutur. Bu eseriyle sadece mutasavvflar deil âlimleri de derinden etkilemitir. Onun hakknda mam Yâfi, "Hz. Muhammed'den sonra bir peygamber gelmesi caiz biridir.

olsayd herhalde bu

mam

Gazâlî olurdu, "diyerek takdirlerini belirt-

mitir. Ibnü'l-Arabi'ye göre

mam

Gazâlî bir kutuptur. El- Mürsî

"O'nun sddîk makamnn en yüce derecesini kazananlardan olduunu" söyler. Ebu'i- Hasan e- âzelî de onu "mam Gazâlî, Allah katnda

vesile

olunacak bir ulu kiidir. "sözleriyle över. 2

1.

D..A.,

2.

Geni

mam Gazâlî md.Jtm» 494

bilgi için

baknz,

D.Î.A. a.g.m., XIII,

517

BDÂYETÜ'L-HDÂYE

^îdâyetül-Hidâye, yazarn, ie bir

Yapt

ilâhî

yolculuun balangcn

anlatan,

hayat sürmek için gerekli ön hazrlklar anla-

atflardan

anlaldna

göre,

mehur

kitab "h-

yâu Ulûmi d-din"den sonra yazlmtr. 5

îmam yup

Gazâlî,

içindekilerle

hyâ'y okumaya balamadan

önce, bu kitab oku-

amel etmeyi tavsiye etmektedir:

bandan

hakknda bir nebze olsun anlattklarmz "hidâyetin balangc" dr. Balangçla ilgili konularla amel edip bunlar özümsediysen, takvânn bâtnna ulamann nasl gerçekleeceini örenmen için hyâu Ulûmi'd-din kitabn oku"Kitabn

beri,

takvâ ilminin zâhiri

man gerekir"

Ayn okumay

ekilde, konularla

daha geni

bilgi için

sk sk hyâ'y

tavsiye eder:

"Bu kitabmzda,

ibâdetler

hakkndaki

bilgiler

sana

yeterlidir.

Hac

örenmek istersen veya namaz ve oruç hakknda daha çok istersen "hyâ u ulûmi'd-din"de anlattklarmza bakabilirsin."

ve zekat bilgi

ilgili

>

18

«HDÂYET REHBER Hüccetü'l-slam, kitabn giri

önemi üzerinde

ksmnda,

ilim tahsilinde niyetin

rzas için olmayan ilmin kiiyi Hak'tan Ayrca kiinin bilgi sahibi olmas, ancak âhi-

durur. Allah

uzaklatracan

belirtir.

hazrlk yapmak ve hidâyete ermek niyeti ile birlikte övgüye laykAksi takdirse insan bilgi deposu olmaktan öteye geçemeyecektir. Bu

rete tr.

durumu ematik

->

lim Bir

olarak öyle gösterebiliriz:

çok erhi ve

özeti

bulunan bu eser defalarca baslmtr. Ah-

met emsüddin tarafndan

Muhammed

Hidâyet

->

salih niyet

tenkitli

neri

yaplm,

(Beyrut, 1988) da-

da neredilmitir (Beyrut, Montgomery Watt ngilizceye "The Faith and Practice of 1990). Al-Gazali" London, 1953; Hill tarafndan Almancaya "Die Religion ha sonra

el-Haccâr tarafndan

W

des

slam"

3 (Jena 1915) adyla çevrilmitir.

Türkçeye

ilk

kez Sabri

Paa tarafndan

"Esbâbü'l-nâye

fi

tercü-

meti Bidâyetü'l-Hidâye" ismi altnda çevrilmitir. (stanbul, 1306) Sabri Paa, Bahriye Dairesi'nce talep edilmesinin

cüme ettiini belirtir. Bahriye tab olarak baslmtr. kinci olarak Lütfi 1954' de

ise

Dairesi

Doan

ardndan

Sbyan Taburlar

eseri ter-

için bir ders ki-

tarafndan 1952' de tercüme etmitir.

Abdülkâdir Akçiçek tekrar tercüme etmitir. Hepsi de

sa-

dece metnin tercümesinden ibaret olup, tahric ve açklamalar yoktur.

Bu kitab tercümede, Muhammed

Nûri'l-Câvî'nin

Ubûdiyye" (1343, Msr) adl erhinden çokça rin tahricini Arapça neirlerden yaptk. Ayrca

bee yakn

"Merâk'l-

istifade ettik. Hadisle-

tahrici

yaplmam

hadise de, kaynak hadis kitaplarndan aratrarak

ulama-

ya çaltk. Metinde geçen önemli terimleri açklamaya gayret Böylece okuyucunun istifadesini en yüksek düzeye •

dik.

çkarmay

on-

ettik.

amaçla-

Gayret bizden muvaffâkiyet Allah'tandr.

Kitab çevirmeden önce, kendisinde okuma frsat bulduum zzettin Aksan Hocaefendi'ye müteekkirim. Tercümenin tashihinde 3.

D..A., XIII, 523

BDÂYETÜ'L-HDÂYE

•

19

emei geçen sevgili kardeim Hafz Selman Akkaya'y rahmetle anyoDaha sonra tashihini devam ettirdiimiz Abdüsselam Aksan ve Talha Odaba'ya minnettarm. Kitabn hazrlanmasnda ve redaksiyonunda büyük emei geçen eime müteekkirim. Ayrca Adem Süer kardeime katklarndan dolay teekkür ediyorum. rum.*

ZÂHR VE BÂTIN AÇISINDAN HDÂYET

I

•

* slam'a davetin ilk yllaryd.

Resûl-i

Ekrem

(s.a.v.)

en yaknlarndan

•'balayarak insanlara, Allah'n birliini ve kendisinin gönderildiini anlatyordu.

mi ve

Çok az müstesnâ

çevresi davetini reddet-

her geçen gün tepkileri büyümütü. Efendimiz

sal vazifesini,

can pahasna da

olsa

olarak

elçi

(s.a.v.)

bu kut-

sürdürmede srarlyd.

Hac mevsimi, insanlarn Arap yarmadasnn her tarafndan Mekke'ye gelmesini büyük bir frsat biliyor ve onlara slam' anlatyordu. Allah'tan baka eylere iiahlk yaktran mürikler ise, Peygamberimiz'in (s.a.v.) çalmalarn boa çkarmak için, O'nun aleyhinde sözlü saldrda bulunuyorlard. Onlara göre Resül-i Ekrem sihirbaz, deli, bunam idi. Tebli yapaca kimselere, Muhamme?d diye birinin çk-

tn, yeni bir din getirdiini, putlar hiçe saydn söyleyerek, dâvetine engel

rn

olmaya çalyorlard. Resulüllah Efendimiz

hiç birine

(s.a.v.)

bunla-

aldrmadan, kutsal görevini* yerine getirmeye devam

ediyordu.

Yemen' de Ezd-i enûe kabilesinin reisi olan, ruh/ hastalatedavi eden ve ayn zamanda kehânetle uraan Dmâd da, umre

Bir gün,

rn

'

22 «HDÂYET REHBER için

Mekke'ye gelmiti. Mürikler ayn ekilde ona da Muhammed'e

uymamas

için telkinlerde

-Muhammed

diye

bulunarak:

birisi

çkp

toplumumuzu böldü. Akllarmz

hiçe sayd. Bizden ölenlerin dalâlette

olduunu

ayplyor. Bu kii kesinlikle akln kaybetmitir, -

le

Ben akl hastalarn

lahlarmz Dmâd:

söylüyor. dediler.

tedavi ederim! Belki, Allah

onu benim

elim-

ifaya kavuturur, dedi. Müriklerin arasndan ayrlarak Peygambe-

aramaya koyuldu.

rimiz'i

Kabe'ye

vardnda, Kâinatn

Efendisi

namaz klyordu...

(s.a.v.)

Dmâd kendi ibâdetlerinden çok deiik ve tuhaf bir ibâdet ekli ile karlam, olabildiince armt. Efendimiz (s.a.v.) yüzünü putlara deil, Ka'be'ye çevirmiti. Yüce Rabbi'nn huzurunda, ibâdetlerin en

büyüü

namazla meguldü.

Dmâd

O'nun bu

doru olduunu düünmütü. sonra,

üzülmü

haline

ve Müriklerin dediklerinin

Efendimiz

onu bu halden kurtarmak

için

(s.a.v.)

yanna

namazn

gelerek oturdu:

-Ey Abdulmuttalibin olu! dedi. Peygamberimiz

-Ne

istiyorsun? dedi.

-Ben cinlerden gelen iyiletiririm...

bitirdikten

(s.a.v.):

Dmâd: yelleri

balarm... Cin ve eytan çarpmasn

u rüzgârlarla insanlar efsunlarm... Eer istersen seni

de tedavi edeyim... Sendeki eyi büyütme. Ben daha

deli

olanlar

te-

Yaknlarndan baz eyler ittim ve "Birisinin bunlar yapabilmesi için ancak deli olmas gerektiini" düündüm, dedi. Kâinatn Efendisi (s.a.v.) onun dediklerine bir karlk davi ettim ve onlar ifâ buldular.

vermeden, sadece getirdii dini anlatmakla yetindi: -Her türlü övgü yalnzca Allah'a

O'ndan yardm

aittir.

O'na hamdederim,

O'na iman eder ve O'na tevekkül ederim. Allah kimi hidâyete erdirmise onu dalâlete sürükleyecek olmad gibi, kimi de lah'tan

isterim,

sapkla düürmese,

baka

doru

yola iletemez. Al-

yoktur ve

Muhammed onun

kimse onu

ilah yoktur, birdir,

orta

kulu ve resulüdür..." diyerek söze balad.

Dmâd,

aslnda kendisinin tedaviye muhtaç olduunu çabucak

anlamt... Der k "Ben öyle bir söz iitmitim dan daha güzelini duymamtm."

ki

hayatmda

hiç bun-

ZÂHR VE BÂTIN AÇISINDAN HDÂYET Muhammed'e onu etti.

tekrar etmesi için ricada

Üçüncü kez dinlemek için

O

"Sen insanlar neye dâvet ediyorsun?"

23

bulundum, o da tekrar

O yine tekrarlad.

rica ettim.

•

Dedim

ki:

da öyle dedi: "Allah'a iman

O'nun bir olduuna inanacaksn. Orta olmadn söyleyecek ve putlar boynundan söküp atacaksn. Benim de Allah'n Resul'ü olduedecek,

uma ahitlik edeceksin." olacak?" Dedi

ki:

Dedim

"Cennete

ki:

"Bunlar yaparsam mükâfâtm ne

gireceksin..."

Bunun

üzerine ben de: "Al-

yemin olsun ki, ben kâhinlerin, sihirbazlarn ve âirlerin sözlerini çokça dinlemi birisiyim. Ben bu kelimelerin benzerlerini hiç kimseden lah'a

iitmedim. Uzat

elini

bana,

slam

üzere biat edeyim!..." 4

Dmad, Cenâb- Hakk'm bir kuluna lütfedecei nimetlerden, en büyüüne kavumutu... Muhammedi gülistanda, ebedi solmayacak açma bahtiyarlna kavumutu. Artk mi, müslüman olmutu... bir gül olarak

Hidâyet imanla balyordu, ardndan rak, hakikate

ebedî

iyi

davranlar ortaya koya-

ermekle devam ediyordu... Hidâyete eriememek

bedbahtln karanlnda kvranmak

I.

mam

o hidâyete er-

ise

demekti...

HDÂYET NEDR?

Gazâlî'nin tercüme ettiimiz bu kitab, hidâyete giden yolu

anlatmaktadr.

doru; baka

Bu

bir

imandan balayarak ihsana ve bâtn yönü ile birlikte ele alnacaktr.

sebeple "hidâyet" konusu,

deyile zahiri

Öncelikle hidâyetin anlamlar ve

Cenâb- Hakk'm "el-Hâdî"

ardndan Kur'an'da hidâyetin nasl kullanldn ve Mutasavvflarn konuya kattklar zengin mânâlar takdim edeceiz. isim-i erifini,

doru yolu doru yolu bul-

Hidâyet, "hedâ" mastarmdan türetilmitir. Beyân

açklama), yol iaretleri, irâd (doru yoldan gitme,

(

ma, düünme, akl ve temyiz sahibi olma) ve imâmet (önderlik

me) gibi anlamlara gelmektedir. 5 Sa'leb, hidâyeti

4.

M. Yusuf Kandehlevî, Hayatü's-Sababe,

5.

DA.,; IX, 272-273 Ramazan Altnta, Kur'an'da Hidâyet ve

1,

57,

trc.

târifte

sadece

et"ir-

Ali Arslan, stanbul, 1993;

.

Delâlet, Dr.tezi, 61-72, stanbul,

1997

24 »HDÂYET REHBER

âd"

[aklî

ve dini

delilleri

açklama] kelimesinin

yeterli

olmayacan,

iman yaratmas" 6 anlamna geldiini ve buirâd olduunu söyler. 7

hidâyetin "Allah'n kalpte

nun

ise

bal bana

Baka

bir

bir

deyile hidâyet, matlûba ulatran eyi göstermektir.

Matlûba ulatran yola girmektir de yönleriyle insanlara açklanmasdr. 9

denir. 8 Hidâyet,

hakkn bütün

baka anlam ise, tarikat ve sîrettir. Arapça' da"ahsene hedyuhû" "yaants ne güzel" anlamnda kullanlr.. Hadiste "En güzel hidâyet Muhammed'in hidâyetidir." derken de "O'nun yolu en güzeldir." anlam kastedilir. Hidâyetin bir

Hidâyet yola delâlet eder. Delil de hidâyet olarak

Çünkü

delil

insanlara yol gösterir.

"ona yolu tarif ettim" manasna lah'n yolunu tarif etmektir. 12

10

"Onu yola hidâyet ettim." demek 11

Dinî açdan hidâyet

ise,

Al-

sfehânî'ye göre hidâyet için yaplan klavuzluun, "lütufla"

ol-

mas

önemlidir.

larla,

bütün yaratklara ve

Bu

na, yol göstermesi

gelir.

Rabbimiz'in,

ise

özellikle

eklinde

olur. i

ilk

lâh

bakta

bn Hazm, Bu Allah'n

13

anlamda

Temiz,

a.g.e.,

ve

hidâyete heves eden gönüllere

kerem ve insanyla küfür ve (Bilal

itaatsizlikten

an

8

Seyyid erif Cürcânî, Kitâbü't-ta'rîfât, Hidâyet md. et-Teârîf,

I,

göstermesi, izah eder.

251)

Sa'lebî, Kesfu'l-beyân

1997,

iman ho

uzaklatrmas eklinde

7. .

fark edilemeyen yol-

emirlere muhatap olan nsa-

:1er

6.

isimlendirilir.

tefsîri'l-Kur'ân, 1,24 trc.

Ârif Erkan, stanbul,

739

9.

Ramazan Altnta,

10.

bn Manzûr, Lisanu'l-arab, IV,

11.

Ebu Bekir Zekeriyya Râzî, Muhtâru's-sthah, I, 288, stanbul, 1980 Ebu'l-Abbas ihâbüddin, Et-tibyan fî tefsiri garîbi'l-Kur'ân, I, 51, Kahire, 1992 D..A, XVII, 474 Hidâyet md. Y evki Yavuz. Manay açklamak ve kendisinden önceki kapal olan eyi izah etmektir.

12.

13. 14.

a.g.e.,

77 356

(Cürcânî, Ta'rîfât) 15.

Tanmak, tecrübe ve amelle elde edilen, ruhani gi. (S. Uluda, Tasavvuf Sözlüü)

halleri

yaayarak ulalan

bil-


Muhammed

âd, 16

(as),

Kur'an, Tevrat,

istirca',

25

•

hüccet, 18 tevhîd,

17

sünnet, slâh, ilham 19 ve tevbedir. 20

Türkçe'de hidâyetin tam

mek lr.

bit

karl yoktur. Hidâyete yolu göster-

dersek götürmek kalr. Götürmek dersek incelikle lütfetmek ka-

21

Hidâyet ve ondan oluturulan kelimelere

görünmeyene ipucu olmas^" anlam matlûba ulatracak eye

ar

bakldnda "görünenin

basar.

22

Öz

letafetle, incelikle lütfedip,

olarak hidâyet,

iâret etmektir. 23

-

Hidâyet üç ekilde gerçekleir; •

Yolu sadece gösterivermek. (Cenâb Hakk'n kuluna gönderdii peygamberler ve kitaplar veya

•

deiik yollarla

hakikati göstermesidir.)

Yola götürüvermek. (Buna tasavvufta cezbe denir. Allah Teâlâ inâyetinin gerei olarak kendisine giden yolda ihtiyaç duyulan her

eyi kuluna bahedip onu kendisine çekip yaklatrmasdr.) •

Yolun sonuna dek götürüvermelc. 24 (Cenab Hakk'n kulunu bütün makamlardan geçirip kendine erdirmesidir.)

Görüldüü gibi hidâyet; doru yolu göstermek, doru yola götürmek ve hatta bu yolun sonuna ulatrma aamalarndan olumaktadr. Burada dikkat edilmesi gereken husus, hidâyete erdirenin ancak Allah 16.

Rüd, doru

yola gitmektir. Dine ve dünyaya

leri bilmektir.

Reâd,

kuvvetli akl sahibi demektir.

dâyet demektir. (Cürcânî, Ta'rîfât)

Rüd,

Reed, hayr, rahmet,

saadet yoluna tevik eden ve o ta-

rafa yönelten hidâyetten ibarettir. (Gazali,

hya, iy 204) Rüd, insann yü-

zünü iine veya gidecei yola döndürmesi, hayatn sürdürmesdir.

(Bilal

belirli bir istikamette

Temz.a.g.e., 22)

17.

Geri dönmeyi isteme, tekrar ele geçirme, kazanma.

18.

Gerçee klavuzluk etmek.

19.

Bildirmek, haber vermek. Feyz yoluyla kalbe braklan bilgi.

(

Ta'rifat,

bilgi,

22. 23.

Elmahl,

a.g.e.,

I,

24.

Elmalh,

a.g.e.,

I,

21.

kalbe

doan

Tasavvuf Sözlüü)

ez-Zerke, El-Burbân fî ulûmi'l-Kur'an, I, 10, Kahire 1957 Elmalh, Hak Dini Kur'an Dili, I, 119, stanbul, tarihsiz Bilal Temiz, Kur'ân'da Hidâyet Kavram, 12, Dr. Tezi, zmir

20.

hi-

.

119, Rbu's-Suud, Tefsiru Ebu's-Suud,

119

1,

1996'.

1, et-Teârîf,

I,

739

26 »HDÂYET REHBER

olduudur. Kul

kendisine yaplan rehberlie tabi

ise

olduu zaman

yol alabilecektir.

stedii kulun murâdn tez verir istedii kulunu hidâyete erdirir Gönül sofralarna bereketler verdirir

Hâdfdir

Közleri tututuran Yüce

TL

O 25-

'

HDÂYETN ÇETLER

Hidâyet, hayr istemeye hastr. Meselâ

dâyet denmez. Hidâyet, her istenilen

mayp, doru yola

hrsza yol göstermeye eye hemen rehberlik etmek

larna göre

belirli

deiik

mümkün

bölümlere ayrlabilir. 26 Alimler hidâyeti

deildir.

bak aç-

tasniflerle izah ederler.

sfehânT ye göre dört 1.

ol-

klavuzluktur.

Allah Teâlâ'nm hidâyetinin çeitlerini saymak,

Ancak ksaca

hi-

türlü hidâyet vardr:

Allah'n her mükellefe lütfettii akl ve idrak yeteneiyle, hayatn

devam

için zarûrî bilgiler vermesi.

aracl

yapt

2.

Vahiy ve peygamberler

3.

Hidâyeti benimseyenlere lütfettii tevfik. (Tevfik, Allah'n kulla-

rnn davrann, 4.

ile

sevdii ve râz

bütün insanlara

davet.

olduu eye uygun klmasdr.)

Âhiret hayatnda sâdk kullarn cennete koymas. 27

Beyzâvî de hidâyeti dört bölüme ayrr:

1.

Rûhânî ve cismânî kuvvet vererek insann li ilerini yapmasn salamak. Numanolu, Esmâ-i Hüsna

zâhiri ve

25.

Cengiz

26.

D..A., Hidâyet md., Ebu's-Suud, Tefsiru Ebu's-Suud, D..A., Hidâyet md.

27.

iirleri, 50,

1990 I,

1

bâtn

ile ilgi-

ZAHR VE BÂTIN AÇISINDAN HDÂYET 27 •

koymak.

2.

Hak

3.

Peygamberler göndermek ve kitaplar indirmekle hidâyet etmek.

4.

Vahiy,.ilham veya

ile

bâtl,

iyi ile

kötüyü fark

sâdk rüya yolu

ettiren deliller

gibi

olaanüstü

yollarla, kalple-

eyi hakikatte olduklar gibi göstermektir. Buna ^özel_. hidâyet" denir. Çürkü daha çok enbiyâ ve evliyâda meydana gelir. Bunun, için herkes açsndan bakldnda bunun yollar olaanüstü yollardr. Tabii ki az da olsa herkesin bu özel re srlar, açmak ve her

28 mertebesihidâyetten bir nasibi vardr. Fakat bu nasiple, yakîn

ne yükselmek En-Necdî, 1.

mümkün

deildir. 29

ksmda incelemitir:

ise iki

râd [Aklî ve dini delilleri armlara rehberlik etme.

açklama] ve beyân hidâyeti [yolunu

Bu

hidâyete peygamberler ve tabileri

"Semûd kavmine gelinama onlar, körlüü doru yola

sahip olabilirler. Allah Teâlâ buyurur ce, onlara

doru

yolu gösterdik,

ki:

30 tercih ettiler." 2.

ancak Allah'n elindedir ve O'nun dileme31 Tevfik, Allah'n kulunu imana bal, Rabbânî lüsine baldr. tuflara erdirmesi. Gösterilen yolda sonuna varncaya kadar 'yar-

Bu

Tevfik hidâyeti.

ise

dm etmesidir. 32 Tevfîkî hidâyet, meru hidâyete uygun bir hayat tarzn daha da yükseltecek 28.

ilâhî bir lütuftur.

Terim olarak, her türlü üpheyi ortadan kaldrp tasdik edilen gaybn hakîkatne ermektir. Yakîn gâib olan hakknda öyle kesin bir bilgidir ki o gâib gözle görülse bu bilginin kesinliinde ve doruluunda herhangi bir deiiklik olmaz. Üç türlü yakîn vardr. 1- lme'l-

Yakîn kesin ve açk

bilgidir.

yakîn, bir

ey hakknda

hakknda

gözle elde edilen bilgi. 3- Hakka'l-yakîn, bir

habere dayanan kesin

bilgi.

yaayarak, onunla har-neir olarak elde edilen (S.

29.

33

2- Ayne'l-yakîn, bir

ey hakknda

ey

o eyi

bilgi.

Uluda, Tasavvuf Terimleri Sözlüü.)

Beyzâvî, Envâru't-tenzü ve esrâru't-te'vtl, a.g.e.,

I,

1,

70,

Msr,

Tarihsiz,

Elmall,

120

30.

(Fussilet, 17)

31.

M. Hamûd

en-Necdî, en-Nehcetü'I-esmâ

275 Kuveyt, 2000 32.

Ramazan Altnta,

33.

Bilal

Temiz,

a.g.e.,

a.g.e.,

302

'87

fî

erhi esmâillâhi'l-hüsnâ, 274,

28 »HDÂYET REHBER

EL-HÂDÎ

IH.

Hak mz,

Teâlâ'nn "el-Hâdî" ism-i erifi hakknda

hidâyet konusunu daha

nun

için "hâdî" kelimesinin

anlamamza yardmc

iyi

kazand manalar

olma-

bilgi sahibi

olacaktr. Bu-

inceleyelim.

maddî anlamda kullanlan "hâdî" kelimesi, manevî bir hüviyete bürünmütür. Eskiden çölde ya-

Cahiliyye döneminde

slam ile birlikte ayan insanlar için yolu bilmek ya da uçsuz bucaksz kumlar kaybolup gitmek,

bir

ölüm kalm

meselesiydi.

O

içinde

günlerde her kabile-

Bu küçük bölge snrlar içinde doru yolu bilmenin pek önemi olmayabilirdi ama alk olduklar bölge snrlar nin özel bir bölgesi vard.

dna çknca, kum

çölü

ile

yardmcsz ve uçsuz bucaksz, vahî, korkunç kar karya kalrlard. Çölün bu durumunu "her an inçoklar

san avlayp yutmaya hazr, yakalanmaz bir canavar" diye tasvir ederlerdi. te bundan dolay cahiliyye Araplar "hüdâ" ve "yol" kavramlar etrafnda bir düünce meydana getirmilerdi.

a

Yol, çölün özelliklerine göre

yu olup

olmadna,

madna, miti. .

ayr ayr

isimlendirilmiti.

üzerinden yolun geçip geçmediine,

Mesela su-

ssz olup

ol-

bulunmadna vs. göre tasnif edilÖrnein "yehmâ" kelimesi doru yolun neresi olduunu kimyol iaretinin bulunup

senin bilemeyecei, her hangi bir ayak

belirtmek için

bulunmayan korkunç çölü kullanlmtr. Düünmeden böyle bir çölde yolculua

çkp bana türlü

dertler açan

izi

ahmak kiiye

"issîf "

ad verilmitir.

döneminde "hüdâ" çölde yol göstermeyi ifade etmek maddî anlamda kullanlmtr. Hâdî, hüdâ'nn sfatdr. Bu devir-

Cahiliyye için v/

de

çölleri iyi bilen

ve insanlara yol gösterip varacaklar yerlere

selâ-

metle götüren kimseye "hâdî" denmitir.

Çöl çok da

arp

klavuz

O

tehlikeli bir yerdi.

sapabilirlerdi.

için gurur ve

tecrübeli klavuzlar bile bir nokta-

armadan

övünç

günlerde insann

En

rehberlik görevini

yapmak,

bir

vesilesiydi.

iyi bir

tecrübeli, güvenilir bir hâdînin

hâdî (klavuz) olmas, ya da yannda

bulunmas son derece önemliydi.

slamiyyet geldikten sonra hâdî kelimesi manevî bir anlam kazand. Kur'an'da hâdî kavram hayatî bir önem tar. Kur'an'da hâdî biz-

ZÂHR VE BÂTIN AÇISINDAN HDÂYET zat Allah'tr.

O

•

29

öyle bir klavuzdur ki asla sapmaz, yolu kaybetmez.

Bundan dolay da tam

güvenilir bir klavuzdur.

Kur 'an, hidâyet kavramn insann maddî hayatndan alp dini hayatna aktarmakta, kavram manevîletirmektedir. Hidâyet

Bu

suretle

ama imdi mecâzî olarak insann amak zorunda bulunduu manevî çölle ilgili olmu, tamamen dini bir anlam kazanmtr. Tabi ki ayn deiiklik yol için de olmu34 tur. Artk "srat- müstakim" denince dosdoru yol, Hakk'n yolu aslnda çölde seyahat etmekle

ilgili idi,

anlalr.

Buna göre

cahiliyye

dönemindeki yolu ematik olarak gösterecek

olursak yatay bir çizgi çizmeiiyiz.

—

yatay kurtulu

>

[Cahiliye

döneminde Hüdâ:

(özellikle çölde) yol

aldmzda bu çizgi

kazand

manevî anlam göz artk dikey olup Hakk'a giden yolu gös-

Hidâyet kelimesinin slam'da

önüne

göstermek]

termelidir.

[Hüdâ: Allah'a götüren yolu göstermek] dikey kjrtulu

35 delâlet j El-Hâdî, Allah Teâlâ'nm isimlerindendir. Hüdâ, reâd,

36 (yöl gösteren)

manasna 34.

gelir.

'37..

eden

37

tarihsiz.

tevik eden ve o Re sâd saadet yoluna "

yCry 36.

bir hedefe rehberlik

Toshihiko Izutsu, Kur'an'da Allah ve nsan, 137-138 trc Süleyman Ate,

Ankara, 35.

hâyr ve mutluluk veren

tarafa yönelten demektir.

204)

Fîmzâbâdi, Kâmûsu'l-mühît,

DA,XX9

I,

1733 stanbul, 1886

(

Gazâli,

h-

30

«HDÂYET REHBER El-Hâdî, kullarna

yolunu

târif

Rabln ikrar edinceye kadar kendini tantma

eden ve gösterendir. 38 Hidâyetle

ilgili

âyetlerin genelin-

den anlalan hidâyetin "beyân" anlamnda kullanlddr. Buna göre "hâdî" maddî ve manevî hayata düzen verip gerçee ulatracak vastalar yaratan

anlamna

gelir.

39 .

Abdülkâhir el-Badâdî, beerin maddî ve manevî hayatna yönej lik olarak Hâdî'nin içerdii lütuflar yedi gurupta sralar:

1.

Aklî ve dinî delilleri açklayan (mübeyyin),

2.

Yolunu

3.

çtimâî hayata düzen veren (muslih),

4.

Sapklktan kurtaran (munkz),

5.

Canllara

6.

nanacak kalplerde

7.

Gerçee klavuzluk yapan

armlara rehberlik eden

yaama

Hidâyet, Hâdî olan

Çünkü

(mürid),

yöntemini ilham eden (mülhim), hidâyeti yaratan (halik), (delîl)

40

Hakk'n kuluna verdii en büyük

hidâyetin altndaki, her nimet geçici ve

dâyeti ölçüsünde

antya kavuur Enbiyâ

dünyada mutlu olduu

nimettir.

yok olucudur. Kii

gibi, âhirette

de güzel

hi-

bir ya-

ve rahat bir durumda olur.

(a.s.)

iman ve hidâyet bakmndan insanlarn en önünde

olmalarna ramen, Allah Teâlâ'nn kendilerini hidâyete erdirmesini

Çünkü hidâyete bir son yoktur. te Musa (a.s.) öyle diyordu: "Umarm Rabbim beni böylece doru yola iletir." (Kasas, 22) Ynsuf(a.s.) "Ey gökleri ve yeri yoktan var eden Rabbim! Benim velim sensin, benim canm müslüman olarak al ve beni salih kullarn arasna kat!" (Yusuf, 101) diye dua etmiti. Fahr-i Kâinât Efendimiz (sav) dualarnda ve namazlarnda Cenâb- Hak'tan hidâyet istiyordu. istiyorlard.

öyle dua ederdi: "Allahm senden hidâyet, takva, dürüstlük ve muhtaç olmamay istiyorum." 41 Bundan dolay bizlere

Resulullah

(s.a.v.)

38.

bn Manzur,

39.

DA, DA,

40. 41.

Lisanu'l-arab, c.15, 353, Kahire, tarihsiz

XV; 9

XV, 9; Metin Yurdagür, Esma-i Hüsna erhleri, 244, stanbul, 1996 Müslim, Zikir bab, 4,2087

1

'

ZÂHR VE BÂTIN AÇISINDAN HDÂYET de

kldmz namazlarn her rek' atnda Allah'tan

•

3

hidâyet dilemekle

emredilmitir. 42

Hrz- cân et onu yâ zîb-i dehen Kl hidâyet ile kalbini nken43 [Hâdt ismini, eri yola sapmaktan seni alkoyduunu

muska

gibi üzerinde

ta

ve

devaml

zikret.

Onunla

sandn bir

kalbini aydnlat,

hidâyete kavutur,]

IV.

Hidâyetin

LKS

HDÂYET-DALÂLET

zdd dalâlettir.

doru yola ulama, hedefe vadalâlet, doru yoldan ama, sapt-

Hidâyet,

anlamna gelirken, ma anlamnadr. Görülüyor ki bu iki kavramn altnda bir yol düüncesi yatmaktadr. Daima mesele karmzda durur: Acaba insan asl ran yolu tutma

u

gayesi olan Allah'a ve nefsinin sa

kurtuluuna varan yolu

bu yoldan ayrlp Allahszlk çölü

kilde bocalar durur

mu? aret

içine girerek

tutar,

yok-

akn ve kör bir e-

edilmesi gereken daha önemli bir

de burada ki yolun basit bir yol

sele

mu

olmaddr.

me-

Kur'an'da kastedi-

"dosdoru" bir yoldur. Kur'an'dan anlalan Allah'n (c.c.) gösterdii yol dosdoru yoldur. Eer siz o yol çizgisini takip eder, gi-

len yol

derseniz o

sizi

kurtulua ulatrr. Allah'n

tün öteki yollardan ayrlr.

(c.c.)

Çünkü onlarn

yolu

doruluu

hepsi eri

ile

bü-

yollardr. 44

Hidâyet ve dalâletin ematik gösterimi:

Cennet hidâyet buldu

cennete gider

Allah

insan

Cehennem

Saptrd

sapt

cehenneme gider

hidayet

42.

.

etti

M. el-Hamûd

Necdî, a.g.e V/274, 275

43.

brahim ener,

44.

Toshihiko Izutsu,

a.g.e.,

247 (Ahmet akir)

a.g.e.,

135-136

32 «HDÂYET REHBER Dalâlette bulunanlarn hidâyet istemesi, hidâyetin hasl istemektir. Hidâyette

olmasn

bulunanlarn hidâyet istemesi de hidâyette sebat

veya hidâyet mertebesinin yükselmesini istemektir. 45 ""Bilin

ki Allah,

46 dilediini saptrr ve kendisine gönül vereni de hidayete erdirir."

Allah'n saptrmas veya sapklk içinde

ne

kar

taahhütlerini bozan fasklardan

siyle birlikte

brakmas

bakasn

"Allah, kendisi-

saptrmaz" 47

ilke-

düünülmelidir. 48

Kur'an'a göre, akl-vahiy noktalarn birletiren hidâyetin, yarat-

csn arayan, rarla

O'na varmak isteyen her insan için yegâne yolda istikilerlemek, dalâletin ise bir labirentin çkmazlar içinde bo yere

dolamak olduu anlalr. 49

V.

HDÂYETE VESLE OLANLAR:

Hidâyete eritirmek, hiç üphesiz Cenâb- Hakk'n elindedir ancak Rabbimiz, bunu baz vesilelerle gerçekletirir. Bunlarn en

ban-

da peygamberler gelir. nsanlar doru yolu gösteren peygamberler onlar ilâhî emirlere uymaya davet eder. Bu nedenle kii doru yolda yürümek istiyorsa önce peygamberini tanmal ve onu kendine rehber edinmelidir.

Hidâyet vesilelerinden

biri

de Kur'an'dr. Kur'an insana yol reh-

Kii Allah'a doru yapaca kutsal yolculuunda bu rehber kitab elinden brakmamaldr. Kur'an'm her âyeti kiiye gidecei bu yolda özel bir tarif yapar. Bu nedenle Kur'an'n tamamndan istifade etmeye çalmak gerekmektedir. beri olarak

Bir

sadece

gönderilmi

dier

vesile ise

sahâbe ve âlimlerdir. Burada kastedilen âlim

bilgi sahibi olan deildir.

da iaretlerle

ilgili

46.

47.

(Bakara, 2, 26)

48.

Muhammed

49.

Bilal

Temiz,

Çünkü

bigiler verebilir.

Elmall, a.g.e., 120 (RaM, 13,27)

45.

bir kitaptr.

Ancak bu hidâyetin yolu

Esed, Kur'an Mesaj, 11,499 a.g.e.,

12

sadece ilmi olan yol hakkngöster-


mek aamasnda olmak

sahibi

mektedir.

bir giritir.

yetmez.*

Bu da

Yolu göstermek

için

o yol hakknda

Daha önceden o yolda yürümü olmak

ilimle birlikte

amel etmek demektir.

O

•

33

bilgi

V

gerek-

halde ilmi

ile

amel edenler gerçek manada hidâyete vesîle olurlar. Hidâyetin yola götürmek ve yolun sonuna dek götürmek aamasna gelince, burada manevî eitiminin gerei ortaya çkmaktadr. Bu eitim Resül-i Ekrem'e

(s.a.v.) ilmi,

ameli ve 'hâli

ile

uyan

Mevlânâ (k.s.)"Ashâbm yldzlar

velîler eliyle olur.

dâyet bulursunuz" hadîs-i erifini açklarken öyle der:

dzlara bakp yol

uyarsanz hi"Bir kimse yl-/

gibidir; hangisine

Hiç yldzlar ona söz söyler mi? Hayr, ancak kii sadece yldzlara bakmakla yolu tanr ve varaca yere ular. îte bunun gibi Hak dostlarna bakmanla onlarn sende tasarrufu ve hiçbir söz

alr.

söylemeden maksadlarn meydana gelmesi ve vuslata erimek

mümkündür." 50 Kur'an'da

uhûdî

âyetler de hidâyete vesile olarak anlatlr. Kâ-

bütün varlklar kendilerini var edene iaret ederler. Ayrca gündüz-gece olmas, mevsimler, yamurlar, karlar vs. meydana gelen inattaki

takm hakikatleri anlatmaktadrlar. Kii kabiliyeti ölçüsünde bunlardan deiik ilâhî mesajlar alr. Buna göre gördüümüz her ey mesaj alabilen için bir hidâyet sebebidir. tüm

olaylar bize bir

Bir kitâbullâh-

Hangi

harfi

a'zâmdr serâ-ser kâinât

yoklasan

manas

hep Allah çkar

Muallim Nâcî

hangi harfine

haa Allah'n büyük

Kii bu kitabn baksa onun Hakk'm kaleminden meydana geldiini an-

[Kâinât bastan

bir kitabdr.

layacaktr.]

dir.

vesilesi

"üphesiz insanlar

mabed, Mekke'deki çok mü-

için

kurulan

bârek ve bütün âlemlere hidâyet 50.

51.

olduu zikredilmekte-

Kur'an'da ayrca, Ka'be'nin hidâyet

Mevlânâ Fîhi Mâ Fh, 1993 Âl-i mran, 96

trc.

ilk

kayna

olan Beyt (Ka'be)dir." 51

A. Avni Konuk, haz. Selçuk Eraydn, stanbul,

V

34 «HDÂYET REHBER Ka'be'nin hidâyet

kayna

olmas, Hakk'n

doruluuna

rimiz'in nübüvvetinin

bir

varlna

ve Peygabeolmasdr. O bütün

delil

mü'minleri cennete hidâyet eder. Çünkü farz namazlarn klan her52 kes cennete girmeye hak kazanr.

Kim ona himmetle

yönelirse

Cenâb- Hak o kulunu

niyetine gö-

kemâl yoluna iletir. 53 Ka'be, Allah Teâlâ'ya kendisi sebebiyle hidâ54 Bir dier manaya göyet bulunan (Hakk'a vâsl olunan) bir nûrdur. re

re Ka'be'nin hidâyeti,

Zât

tevhide 55 iletmesidir 56

Ka'be'ye yönelen kii hakikatte bu vesile

ile

Hakk'a yönelmekte-

Bütün dairelerin noktalar merkezdeki noktaya yönelik olduu gibütün yönler de Ka'be'ye yöneliktir. Mekke "ümmü'l-kurâ" (ehir-

dir. bi,

VI.

HDÂYETTE KULUN RADESNN YER

tutum ve davranlarnn gidiat itibariyle asla imana ermeyeceini bildii insanlarn dnda kimseyi sapklk içinde brakmaz. Yine Allah, imana olan eilimini bildii insanlar dnda kimseyi de doru yola yöneltmez. 58 Allah,

Bunun

içindir ki, âyette Allah Teâlâ'ya izafe edilen "saptrma/sa-

Allah'n sapmaya eilim gösteren kiiyi rahmet ve hidâyetinden mahrum ederek kendi haline brakmas an-

pklk

içinde

brakma"

ifadesi,

52.

Fahreddîn er-Râzî, age,VI, 491

53.

Kueyrî, age,

54.

Kâânî, age,

55.

Zâtf tevhid, 'mutlak manâ'da Allah'n bir

vücûd

I,

I,

262 124

itibariyle tevhidi

demek

olan

Zât

Hakk'n pek çok incelikler ve baz

olduunu

tevhid

bilmektir.

etmesinden dolay ulemâ tarafndan üzerinde durulmamtr.Mutasavvflardan ise sadece havâss zümresi bu fikri ifade

güçlükleri

ihtiva

ilemitir.

56.

Ni'metullah Nahcivânî, el-Fevâtihü'l-îlâhiyye

57.

Veysel Akkaya, Ka'be ve nsan, 81, stanbul,

58.

Muhammed Esed,

a.g.e, 11,500,

5

I,

116, stanbul, 1325

2000

Zamehehrî'nin Ra? d, 27.

âyeti tefsirinden naklen.

ZAHR VE BÂTIN AÇISINDAN HDÂYET

•

35

"Doru yola yöneltme (hidâyet)" ifadesi ise, bunu hak eden baar ve destek salamas anlamna gelmektedir. 59

lamnadr. kiiye

Hidâyet

için

bütün ardar meydana geldikten sonra asl

atlmas gerekmektedir. nsan bu

kul tarafndan

rafndan verilen

iradesiyle atmazsa Sünnetullah

Resulullah Efendimiz,

amcas Ebu

Tâlib'e

admn yine

adm kendisine Hak tagerei

dalâlette kalr.

"Amcacm!

60

Allah ka-

tnda sana ahitlik yapabilmem için Lâ ilahe illallah" sözünü söyleyiver" deyince Ebu Cehil ve Abdullah b. Ubey araya girerek "Ey Ebu lalib!

Abdülmuttalib'in dininden vaz

m geçiyorsun?!"

dediler. Kâinâ-

tn Efendisi- (s.a.v.) kelime-i tevhidi devaml telkin etmesine ramen "Yallarn dini üzere" diyerek son nefesini verdi. Bunun üzerine "Sen sevdiini hidâyete erdiremezsin" 61 (Kasas, 56) âyeti nazil oldu.

Kur'ân- Kerim'in hemen hemen bütün ve hidâyet

tecellilerini

kuldan istenen tek

ileyen temalarla örülmütür. Buna

ey ilâhî teveccühe

ve teekkür etmektir.

karlk

gönlünü açp onu benimsemek

62

Kulun hidâyetini veya rincisi

sûreleri ilâhî nimet, lütuf

dalâletini iki

Allah'n muvaffak klmas,

yönden incelemek

ikincisi ise

gerekir. Bi-

kulun gayretidir. Kul

dâyete ermek için gerekli eilimleri gösterip, çaba sarfeder,

hi-

Cenâb-

Hak da kulunu muvaffak ederse, kul hidâyete erer. Buna göre hidâyet ve dalâlet Hak'tan; çalmak ve gayret göstermek kuldandr. Kulun hidâyete ermesinini en önemli iareti hiç üphesiz tevbedir.

Bu Allah'n kulunu doru yola hidâyet etmesiyle gerçekleir. Tevbenin üç art vardr. Pimanlk, günahtan vazgeçmek ve günahndan dolay Allah'tan

af dilemektir. 63

Tevbenin ardndan kul, artk tamamen Allah'a yönelirse (inâbe)

Bu -yönelme, öneme sahiptir.

hakikate ular. hayatî bir

,

59.

Muhammed

60.

Bilal Temiz., a.g.e.,

61.

(Kasas, 56)

62.

DA,

ermek

için

Esed, a.g.e, 11,500

269

XV, 3 ****

•

63.

hidâyette yüce mertebelere

îbn Kayyim el-Cevziyye, Medâricu's-sâUkîn^lAl Herevî, Medar icu's-sali-

foVden naklen

crc.

KuruLÎstanbul, 1994

36 .HDÂYET

REHBER

nabe lügatte, mutlak olarak dönme, dinî bakmdan ise Allah'a dönme demektir. 64 nâbe, Hakk'a tam yöneli ve Hakk'm âyetlerini düünerek tevbe Hidâyetin tir.

Bu da

art

etmektir.

nabenin

hakikati

nefsânî iradeyi terkedip

hayr nöbetine

Hakkn

girmektir.

iradesine yönelmek-

kiinin kendi seçimidir. 65

Herevî, kulun Allah'a yöneliini üç ekilde inceler. Buna göre kul;

I.

Allah'a özür beyân etmek için için

II.

III.

döndüü

gibi, nefsini

slah etmek

de döner.

Söz vermek için

döndüü

için

de

ve gidiât

ile

sözünü yerine getirmek

gibi,

Allah'n dâvetine sözlü olarak icabet ettii

gibi, hal

de icabet ederek O'na döner. 66

dönmek, cezalardan kurtulmak, hatalardan dolay üzülmek ve yerine getirme frsatn kaçrd ibadetleri, Allah'a nefsini slah ederek

telafi

etmekle gerçekleir.

dönmek, günah lezzetinden kurtulmak, kendisinin kurtulaca, gafillerin ise atee gideceini düünerek onlar küçümsemeyi terketmek, hizmetlere ârz olan hastalklar konusunda son Allah'a söz vererek

derece dikkatli olmakla gerçekleir. Allah'a hal olarak

dönmek

de, ameline

güvenmemek, Allah'a

muhtaç olduunu görmek ve O'nun üzerindeki lütfunu idrak etmek67 le meydana gelir. înâbe kelimesi,

manalarn da ihtiva yönelen kimse onun rzasna koan, her

koma, dönme

ve yaklama

Buna göre Allah'a zaman O'na dönen ve onun sevdii eylere yaklaan kimse demektir. 68 etmektedir.

Allah her kiinin ömründe-bir

bakasna eit olmasa

da- her-

hangi bir zaman, hidâyeti seçmek için frsat olarak lütfetmitir. 64.

bn Kayyim,

65.

67.

Elmall, a.g.e., IV, 2982 bn Kayyim, a.g.e.,3 39-343 Herev'den naklen bn Kayyim, a.g.e.,3 39-343

68.

bn

66.

Kayyim,

a.g.e.,3 3 9-343

a.g.e.,

339

Herev'den naklen

Bu

ZÂHÎR VE BÂTIN AÇISINDAN HDÂYET

•

37

müddette hidâyet veya dalâlete yönelmesi kendi isteine baldr. Fakat verilen süre içerisinde seçimini güzel kullanarak Hakk'a yönelmezse, dalâlet zorunlu bir tabiat olur. dâyeti elde edemez.

müddet

içinde

te Allah'n

dalâleti dilemesi,

bunu hak etmesiyle olduu

deildir. 69

înabe

Ondan sonra

istese

de

hi-

kiinin verilen o

için cebir

anlay doru

t

iki

türlüdür: Birincisi Allah'n rubûbiyyetine yönelmedir.

Bu fiil bütün varlklar kapsamaktadr, "insanlar skntya uradklarnda Rablerine dönerek (yardm için) O'na yalvarp yakarrlar.

"(Rum, 33) buyrulur. kinci tür yönelme

le

ise

Allah'n uiûhiyyetine kulluk ve muhabbet-

yönelme olup O'nun dostlarnn

inâbesidir.

Bu

tür

yönelmede dört

esas bulunur:

1.

Allah' sevmek

2.

O'na boyun

3

O'na yönelmek

.

4.

emek

O'ndan bakasndan yüz çevirmek 70

Hidâyet bütünüyle

ilâhî

kaynakldr.

Baka

hiçbir

çözüm

insanl-

dorulua ulatrmayacaktr. Hidâyette, samimi olarak yönelme ve benimseme kula aittir. Onu lütfetme ise Allah'a aittir. 71 Ömer b.

Â'lâ der ki: "Allah'tan hidâyeti istediin vakit, yolun gös-

terilmesi kalbine

malum

Hidâyete erimek

olur ve Allah o yolda sana istikâmet verir." 72

için hidâyet vesilesi

olan

u amelleri yapmaya

çalmaldr: •

ükür: Yaplan

iyiliin

makbûle geçtiini

olunan nimetten dolay sevinme, nimete

s

gerekeni

dil,

beden ve kalp 2982

69.

Elmahh,

70.

bn Kayym, a.g.e., 338 DA,XV,9 bn Manzûr, a.g.e., 355

71. 72.

a.g.e., IV,

ile

dile getirmektir.

karlk

NâiP

olarak yaplma-

yerine getirmektir.

38 »HDÂYET

REHBER

Hakk'n rzâsn

gözeterek, ihlasla amel etmek.

•

Sâlih ameller:

•

Duâ: Kulun Hakk'a yakardr.

•

Mücâhede: eriatçe istenen fakat nefse zor gelen eyleri nefs-i emmâreye yükleyerek onunla savamaktr. Nefsi etkisiz hale getirerek,

•

rûhun hâkimiyetini salamaktr.

düümünü

Tevbe: Kalpteki kötülükte srar

çözüp Hakk'a dön-

mektir. •

Kitap ve sünnete sarlmak. 73

•

Hidâyete vesile olmak74

•

Hidâyet selam. 75 Allah'n

bir ismi

de "es-Selâm"dr. Yaratkla-

rn zulmetten selâmete çkaran demektir.

Burada kastedilen

hi-

dâyet selâm, mü'min insann gayr-i müslimlerle iletiim kurma eklidir.

Peygamberimiz

kullanmtr. hlar'n büyük

baz mektuplarnda bu selam

(s.a.v.)

Allah'n kulu ve reisi

üzerine olsun..." 76

elçisi

Muhmmed'den

Herakliyüs'e: Selam, hidâyete tabi olanlarn

Anlalyor

ki hidâyetlerini talep niyetiyle

müslüman olmayanlara yukardaki ekilde selam

73.

Yezid

Bizans-

verilmekte-

bnu Hayyan, Zeyd bnu Erkam radyallahu anh'tan naklen anlatyor*.

"Resûlullah aleyhissalâtu vesselam buyurdular

'Haberiniz olsun!

Ben size

iki

ki:

arlk brakyorum.

âla'nn Kitab'dr. O, Allah'n (sema-arz arasna

Bunlardan

uzanm)

ipi

biri

olup,

Allah Te-

kim ona

kim de onu terkederse dalâlete düer. kinciBiz, Zeyd bnu Erkam'a sorduk:

tutunursa hidâyet üzere olur, si

itretim, Ehl-i Beytimdir.'

'Kadnlar da

Ehl-i Beyt'inden midir?'

'Hayrl dedi, Allah'a yemin olsun, kadn bir müddet erkekle beraber Sonra (kocas) onu boar, o da babasma ve kavmine döner. Resûlullah hissalâtu

olur.

aley-

vesselâm'n Ehl-i Beyt'i asl ve kendinden sonra sadaka haram

olan asabesi'dir.'

Müslim, Fezailu's-Sahabe 37, (2408). 74.

"Bir kiinin hidâyete ermesine vesile

75.

76.

daha hayrldr." (Müslim, lim, 11) Ramazan Altnta, a.g.e., 151-220 Müslim, Sahih, Cihad ve Siyer, 74, c.

77.

Ramazan Altnta,

a.g.e.,

222

olmak büyük bir

3,

s.

1396

servete

kavumaktan


•

39

çk yapp önyarg

ile

HDÂYETE ULAMADA ENGELLER:-. Psikolojik engeller:

a.

•

Heva: Nefsin kötü istee meyletmesi.

•

Bamszlk karakteri,

•

Kibir ve gurur.

kiinin kendi kendini yeterli görmesi.

•

(

•

Zan: Kesinlii bilinmeyen eyin ardna dümek. Atalar kültü: Geçmtekileri körü körüne taklit etmek.

•

dünya

•

Acelecilik:

•

sevgisi:

dünyaya kalbiyle balanmak.

Dorulara, düünmeden

acele

reddetmek. •

Hidâyet ümidini yitirmek.

b.

Sosyolojik engeller: Bunlar sosyal

bask gruplarnn

çkard

engellerdir. •

Müstekbirler: Birtakm

maddî ve manevî

hasletlerine güvenip bü-

yüklenenler. •

MePe: Toplumun hayat lar.

»

Devlet

bakannn

ile ilgili

görü

etrafndaki

belirtme mevkisinde olan-

yetkililer.

Mutref Zenginlik içinde yüzüp azgnlaan :

insanlar.

Bunlarda

ki-

makam sevgisi, cehalet vardr. Cehaletten kast, ufak bir kzgnlk annda doruyu yanl düünme ölçüsünü yitirip öfkeleri-

bir,

nin pençesine

Bu guruplar

düerek

hakîkati reddetme halidir.

halka korku

salar,

menfaatlerine

uymad

için ger-

çei inkâra kalkrlar. Halk üzerinde de üphe uyandrarak saptmalarn salamaya çalrlar. 78 m,

VIII.

HDÂYET YOLUNDA OLANLAR

Cenâb- Hak hidâyet yolunda olanlar öyle tavsif eder: Onlar ki insan idrakini aan [eylerin varlna] (gayba) inanrlar, namazlarnda dikkatli ve devamldrlar, kendilerine verdiimiz rzktan (Allah 78.

Geni "

195

bilgi için bkz.

Ramazan Altnta,

a.g.e.,

151-220,

Bilal

Temiz,

a.g.e.,

40 «HDÂYET REHBER

yolunda) harcarlar ve onlar sana indirilene de senden önce indirilmi olana da iman ederler, öteki

dünyann varlndan bütün

kalpleriyle

emindirler, ite Rablerinin gösterdii yolda yürüyenler onlardr, fela-

ha eriecek olanlarda! 79 Allah'n mescidlerini ziyaret etmek yahut onu gözetmek, ancak

namaznda dosdoru ve sürekli olan, bakasndan korkup çekinmeyen kimselere

Allah'a ve âhiret gününe inanan,

zekat veren ve Allah'tan

özgüdür. Ve dolaysyla, ancak böyleleri

snda olmay

IX.

Hak

doru

yolda yürüyenler ara-

umabilir. 80

HDÂYETE ERENLER sf

Teâlâ, Sabredip ilâhî mesajlara kesin bir

ekilde inanan, 81

imana eriip doru ve yararl iler yapan (salih ameller ileyen), 82 rzasn arayan, 83 kendisinden korkan ve itâat eden, 84 sözü dinleyen, sonra

da en güzeline uyanlardr. 85 kendisine yönelen (inâbe) 86 ve O'na

smsk tutunan87 Rasülüne itâat eden 88 ve O'na uyan, 89 kimseleri hidâyete

me

erdirir.

Onlar,

gibi hususlara

iyi

önem

namaz klma, zekat verayn zamanda dier insanlara

yararl iler yapma, verdikleri için

yol gösterici önderler olacaklardr. 90

Kulun hidâyete

gösünü slam'a

doru

ilerlemesinin en

açmasdr. 91

79.

Bakara 2-5

80.

Tevbe 18

81.

Secde 24

82.

83.

Yunus 9 Bakara 137 Maide 16

84.

Bakara, 150

85.

Zümer, 18

86.

ura

87.

Al-i îmran,

88. 89.

NÛr, 54 A'raf 158

90.

Enbiyâ 73

91.

En'am 125

13, Ra'd, 28

101

büyük

Bunun nasl olduu

delili

Yüce Allah'n

Resulullah'a sorui-

1


•

.

4

duunda öyle buyurmutur: "Gösüne bir nûr atar, o nûrla gösü açlr. Dediler kU Bunun bir iareti var m? Buyurdu ki: âreti ebedî, yurda

(âhirete) yönelmesidir." 92

Hüdâ, atar.

nurdur

bir ilâhî

Mü'min o nur

ki,

hayr ve

ile

Allah onu diledii mü'minin kalbine erri; hidâyet ve dalâleti;

l tanr. Böylece o kii hayr, yoluna, Hûda'ya

gider.

hak ve bât- S

93

öyle buyrulur: "Cenab- Hakk, bütün varlkla-

Bir hadîs-i erifte

r, insanlar karanlkta yaratt. Sonra

nûrdan insanlarn hangisine rastlad

sapkla dütü,

du. Hangisine rastlamad ise o kîi de

Peygaberimiz

(s.a.v.)

o kii hidayete

ise,

öyle buyurular:

asi

oldu." 94

"Allah Teâlâ yarattklarn ka-

ranlk içinde yaratt. Ve sonra onlara kendi nurundan sald. O nurdan kime isabet ederse hidâyet buldu. Kime demezse dalâlette kald." 95

öyle açklar: "Ben derimki Allah'n ilmi üzerinde kalem kurumutur, "yarattklarn karanlk içinde yaratt" sözünün manas "Allah'n mârifetinden habersiz olarak yaratt" eklinde Kelâbâzî, bu hadîsi

"zulmet" olarak tabir

olabilir. Cahillik

edilir.

Yani onlar Allah'n ma-

erimemilerdi. Çünkü ubûdiyyet, rubûbiyyeti idrak edemez. Ma'rûf olan (tannan Zât) hisler alanna dahil olan veya hayallerin drifetine

rak ettii

biri deildir.

Allah Teâlâ bunlardan münezzehtir.

Sonra "Onlara kendi nurundan sald", onlardan dilediine hidâyet etti demektir. Burada hidâyet nur olarak yorumlanr. "Bu günde

O

nurdan kime isabet ederse hidâyet buldu." buyurulmasndan anlamalsn: "Allah'n marifetine ancak Allah ile erlir." Delil

çkarmak

d âlemde ve

için

hidâyetin sebepleri deildir.

o iaret ve

bakm, 92.

unu

•

iç

âlemde olan iaret ve

Eer böyle olsayd,

d ve

iç

bilgiler

âleme bakan,

hidâyete ererdi. Onlara akl- selim sahibi herkes

bilgilerle

ancak Allah'n diledikleri hariç kimse hidâyete erememitir.

Suyut, el-îtkân,

II,

186, Süleyman Ate,

ârî

Tefsir

Okulu, 33 stanbul,

1998 93.

Bursevî, Kitâbü'n-netîce,

tanbul,

%

^

1997

94.

Feyzu'lKadtr,

95.

Tirmizi,

75 Hazrlayanlar, Ali Naml,

c. II, s.

man,

18;

220, Camiu's-Sagtr,

Ahmet

c

I, s.

bin Hanbel 11, 176

5

mdat Yava, s-

42 »HDÂYET REHBER

çaryor ve dilediini de dilediini artr, dilediini de yo-

Allah Teâlâ buyurur: Allah, selamet yurduna yola hidayet ediyor. 96 Allah

doru

la getirir. 97 98

X.

ALLAH

KMLER HDÂYETE ERDRMEZ?

Kur'an'da hidâyete erdirilmeyenler üç gruptan olumaktadr. Bunlar: 1- Zâlimler: Kur'ân'da hidâyete erdilirilmeyen zâlimler ve

u bilgiler

zulüm-

leri

hakknda

•

Yahudi ve Hristiyanlar dost edinen [onlarn hayat tarzn

verilir.

Onlar:

mü'minlerin hayat tarzna tercih eden, onlarn hayat tarzm taklit

•

edenler] 99

(Bile bile)

yet •

zulüm [buradaki zülüm kiinin Allah'n gösterdii hidâkastl olarak uzaklamasdr] ileyenler 100

ndan

Hiçbir (gerçek) bilgiye dayanmadan kendi

uydurduu

Allah'a isnad eden, böylece insan saptranlar •

Allah'tan bir bencil ve

•

[Bile bile]

doru

çkarc

olmakszn, geçici aldatc doyumlar, peinde kendine yol arayanlar 102

bilgi

istekler

kötülük yapanlar 103

Allah'n mesajlarm yalanmaya •

yalanlar

101

îman edip bu

elçinin

artlanm

olanlar 104

hak olduuna ahit olduktan ve hakikatin

bütün kantlar kendisine geldikten sonra hakikati inkar etmeyi seçenler 105

96.

Yunus, 25

98.

Kelâbâz, Bahru'l-fevâid, 18b, yazma, Süleymaniye

Maide 51 100. Bakara 258 101. En'am 144 102. Kasas 50

99.

103.

Tevbe 109

104.

Cuma

105.

Al-i

5

imran 86

ktp., Fatih,

697

ZÂHR VE BÂTIN AÇISINDAN HÎDÂYET

•

43

olmas istendii (slama dâvet olunduu) halde Allah'n [mesaj] hakknda [böyle] yalanlar uyduranlar. 106 [Yalnzca] Allah'a teslim

,

Allah'tan [gelen bir vahyi] inkar eden, hatta srailoullar'ndan

çkmasna

bir ahit, kendisi gibi birisinin ortaya

ahitlik yaparken

ve ona inanrken bile (Tevrat'ta Peygamberimiz'in gelecei müjdesi vardr. [ve

Tesnye

XY1,

15 ve 18) küstahça büyüklük taslayan

O'nun mesajm reddedenler]

(Yahudiler). 107

haclara su vermeyi ve Mescid-i Haram' onarp gözetmeyi (Mekke'nin fethinden önce Kureyli müriklerin yapti gö[bir tek]

revlerdi.) Allah'a

ve âhiret gününe inanp Allah yolunda cihad

eden (elinden gelen her türlü çabay gösteren) birinin görevlerle bir tutanlardr. (Mürikler). 108

2- Hakikati inkâr edenler:

Hakîkati reddedenler (kâfirler) 109

hakk tanmaktan kaç110 nrlar, Allah'n mesajlarna inanmazlar, 111 dünya hayatn âhirete yelerler. Allah da hakk inkar edenleri doru yola yöneltmez. 112

O'ndan bakasn dost

onlar

ki,

edinirler, "Biz

bunlara srf bizi Allah'a da-

ha çok yaklatrsnlar diye kulluk ediyoruz." deri er.... Allah [kenyi

rahmetiyle

doru

Allah' ve O'nun

yola ulatrmaz. 113

elçisini

lar balamayacaktr. bir

topluluu

doru

inkara yeltenmelerinden ötürü Allah on-

Çünkü

yola çkarmaz, (yani

davranlarnda olumsuz derecede srar gösteren

106. 107. 108.

109.

7 Ahkaf 10 Saff,

Tevbe 19 Bakara 264, Maide 67

111.

Tevbe 37 Nahl 104

112.

-Nahl 107

110.

kimseler...) 114

113.

Zümer

114.

Tevbe 80

3,

âfir 28

'

kötülüe batm haksz ve günahkarca

Allah, böylesine

ileri

giden, kötülükte inat ve

44

•

HDÂYET REHBER

sapklk

Allah,

içinde kalmalarna

hükmettii kimseleri

(Al-

kar

dur-

lah'n uyarc, yol gösterici mesajna bilerek ve inatla

duu, ona uymaya lar) tur.

doru

yanamad için kalpleri mühürlenmi olan-

yola eritirmez.

Onlarn

hiçbir

yardmcs

da yok-

115

man edip

hakikati inkar eden ve tekrar

iman edip yeniden ha-

eden ve sonra da inkarlarnda ileri gidenleri Allah balamayacak ve hiçbir ekilde doru yola eritirmeyecekkikati inkar

3-

¥asklar,

sapknlar:

"Eer babalarnz, oullarnz, kardeleriniz, eleriniz, mensup olduunuz oymak yada boy, kazanp (biriktirdiiniz)

De

ki:

mallar, kötüye gitmesinden

kayglandnz

onun

ticaret,

holandnz

O'nun yolunda cihad etmekten daha gönül balayc geliyorsa, bekleyin o zaman Allah iradesini aça vuruncaya kadar, ve [bilin ki] Allah, günaha gömüevler, size Allah'tan

ve

elçisinden ve

117 lüp gitmi bir toplulua asla hidâyet etmez.

Allah fasklardan

bakasn

saptrmaz. Onlar ki [ftratlarna]

yerletirildikten sonra Allah'a

sann kendisine yaratltan

kar

taahhütlerini bozarlar. (n-

verilen aklî ve

maddî

nimetleri Al-

lah'n istedii eklinde kullanmas yolundaki ahlakî sorumlulu-

u kastedilmektedir.) Allah 'm birletirilmesini istedii eyi koparp

ayrrlar... 118

Onlara (münafklara) "Gelin Allah'n

elçisi

balanmanz

çin,

dua edecek!" dendii zaman balarn çevirirler ve sen onlarn sahte bir kibirle nasl çekip gittiklerini görürsün... Allah 119 böyle yoldan bir toplumu yola iletmez. [Allah'a]

çkm

115.

Nahl37

116. 117.

Nisa 137 Tevbe 24

118.

Bakara 26, Maide 108, Saff 5

119.

Münafikûn5-6

ZAHR VE BÂTIN AÇISINDAN HDÂYET • XI.

ALLAH'IN DALÂLETE

45

DÜÜRDÜÜ KMSELER

Allah, zâlimleri (hakszlk yapanlar), 120 [vahyettiklerine

heye kaplarak kendi kendilerine yazk edenleri,

121

kar] üp-

hakîkati inkar

te böyle dalâlete düürür. (Bu apaçk bir gerçek olan Alvarl ve benzersizlii ve insann O'na kesin bamll hakika-

edenleri 122

lah'n tini

yanamamalarnn sonucu olarak,

kabul etmeye

aptalca fantezilerin

ve yanlsamalarn ardndan gitmelerine izin verilmek suretiyle

XII.

olur.)

MUTASAVVIFLARIN

HDÂYET HAKKINDAK GÖRÜLER manalarnn yannda daha derûnî manasn dile getirmilerdir. Kii iman etmekle ve islamn artlarn yerine getirmekle hidâyet snrlar içine girmi bulunmaktadr. Ancak bunSûfiler, hidâyeti bilinen

dan sonra

uykusundan uyamp, gönül âlemini nurlandrarak,

gaflet

marifete ve ihsana

doru

bir gidiât içerisinde

olmas gerektiini

vur-

gulamlardr. 123 Kiinin imanda kemâle erme gayreti içinde olmas, Hakk' tandolu bir hayata

sevgisiyle

yp,

kavumak

maneviyat âlemine giden yolu göstermesi

ile

istemesi,

Allah'n ona

gerçekleir. Sûrîlerin ha-

yatlar bu ilâhî inayetin örnekleriyle doludur.

Bunlardan brahim

Edhem, rivayete göre; bir gün avlanmak için çktnda, avna nian alrken gizliden bir ses, onu gafletten uyandrd. Bir sohbet srasnda kendisine maneviyat yoluna giriinin

O

sebebi soruldu.

b.

da öyle anlatt:

Benim babam Horasan meliklerindendi. O srada gençtim. Her zamanki gibi yine bir gün atma binip, köpeimle birlikte avlanmak *

için

ormanlara

gittim. Bir ara ceylan izine rastladm.

.

.

122.

brahim 27 Gâfir 34 Gâfir 74

123.

smali

120. 121.

Hakk


I,

216,

Tam silahm

çe-

46 »HDÂYET REHBER

keceim

bir srada,

kimin söylediini bilemediim

na öyle söylüyordu: "Seni bunun

için

bir ses iittim. Ba-

yaratmadlar! Bununla emro-

lunmadn!" rkildim ve durakladm. Bu

ses

üç kere tekrarlad. Bu hadiseden

babamn çobanlarndan birine rastlasilahm çobana verip, onun abasn giydim

sonra oradan uzaklatm. Yolda

dm.

Elbiselerimi,

ve Mekke'ye

atm ve

doru

çktm."

yola

düün bakalm,

Edhem'in arzusu ne idi ve Hakk'n maksad ne idi. O ceylan avlamak istemiti; Hak ise, onu ceylan ile avlayp, gönül âleminde bir sultan olmann yolunu göstermiti. 124 Bir

ibrahim

b.

ulalmas talep edilen hidâyeti, ükür, muhabbet, ünsiymarifet, müâhede, nûr, rzâ, fena, vahdet ve hayrete erime ek-

Arifler, yet,

linde

anlamlardr.

Kueyrî, hidâyetin lügatte "meyletmek" anlamna geldiini söy-

"Buna göre hidâyet, kulun Hakk'a meyletmesi, ona muhabbet

ler.

beslemesidir." 125 için gayret

Demek

ki hidâyette,

göstermesi gerekmektedir.

"Bizim yolumuzda mücâhede edenleri,

kulun

ilâhî

cezbeye

yaklamak

Cenâb- Hak öyle buyurur: elbette kendi yollarmza eri-

Hiç üphe yok ki Allah iyi davrananlarla beraberdir." 126 Mücâhede mutlak klnm, mef'ul ile kay tl anmamtr. Buna göre, "Kötülüü emreden nefs, eytan ve din dümanlar ile gereken mücâhedeyi Hak uruna -rzamz için- yapanlarn hayr yollarna hidâyet ve muvaffakiyetini artrrz. "eklinde anllabilir. Ebu Süleyman Dârânî âyeti: "Bildikleri (ni uygulama) hususunda gayret edenleri, bilmediklerine ulatrrz." eklinde tefsir etmitir. 127 tireceiz.

Ebu Ahmed:

"Bildikleriyle

amel edenleri Allah bilmediklerine

ulatrr. "sözünü Ebu Süleyman Dârânî'den nakletti ve dedi ye

hayrn ilham olunup

124.

ta,

Risalesi,

127.

"onunla amel etmesi gerekmedii düün-

112; Hucvûrî, Kefu'l-Mahcub, 201,

scabul, 1982; Mevlânâ,

126.

"Kii-

Selçuk Eraydn, Tasavvuf ve Tarikatlar, 64, stanbul, 1994; Kueyrî, Ku-

eyrî

125.

ki:

FîhiMâ F/^,147-148,

trc.

Süleyman Uluda, A.Avni Konuk, haz.Seltrc.

çük Eraydn, stanbul, 1993 Kueyrî, erhu esmâillâhi'l-hüsnâ, 254, Beyrut, 1986 Ankebut, 29/69 Zamahehrî, Keâf, III, 450, Beyrut, tarihsiz.


47

olmasna" taaccüp ettim. Bunun yerine, hayrlar Kur 'an ve sünnetten iitip uygular. ittii zaman onunla» amel edip bu amele 128 muvaffak için de hamdeder. cesine sahip

kld

eriat ilmi mücâhede

Hakikat ilmidir. Hiç kimse bütün gücüyle mücâhedeye sarlmadan, hidâyetin hakikatine eriemez. Sehl b. Abdullah der ki: "Çim çalp çabalamayla ulaacan zannederse o güçlüe urar.

n sanarsa o da umucu

ilmidir.

Kim

de gayret göstermeden vasl olaca(mütemennî)dir. Kii kendisini gerçekte ha-

ula Urann öz çabas deil de Allah olduunu bilmelidir. Mücâhede de hidâyet iaretleri ve izlerinin bulunduunu bilerek çalmay elden brakmamaldr. Çünkü Peygamberimiz (sav) "Çalnz, kîkate

herkese

yaratlm olduu ey

kolay

klnmtr."

(ona muvaffak

olur) buyurur.

Bazan kul sülûksuz, riyazatsz ve mücâhedesiz de hakikatlere ular. Ancak bu yol sâlim deildir. Kii gurura düer ve aldanr. Mücâhede yolu tam ve daha güvenlidir. Cafer b. Muhammed Huldf anlatr: "Cüneyd'in elinde bir tebih gördüm. Dedim ki: Sen bu yüksek halin ve erefinle eline tebih

mi alyorsun? Dedi ki: Evet çünkü kavutuumuza onunla kavutuk, onu asla terk etmeyiz. 129 Hidâyet;

ilerleten, meylettiren, sevdiren,

açklayan ve gösteren

Bu hidâyetin badr. Sonu ise maksûda ulatrda olduu gibi bu hidâyet kullar tarafndan Cenâb-

gibi anlamlara gelir.

maktr, "ihdinâ" Hak'tan

istenir.

130

Peygamberimiz

de, "bir kimsenin çölde yolu

mama

endiesi

tad

gibi,

(s.a.v.)

"Allah'tan hidâyet istediin-

armaktan

korkup, tuttuu yoldan sap-

hidâyet iste"buyurur. 131

Sühreverd'ye göre ilmin tamam, Allah'n kalplere ilham ve ikram ettiidir. Marifet ise bunun deerlendirilmesi ve ayrdedilmesidir.

Hidâyet de kalplerin bu marifeti hissetmesidir. 132 128.

bn Kesir,

129.

Sülemî, el-Fark Beyne ilmi'-eria ve'l-Haktka

FD) 130. 131.

16,

Tefsîr-i Kebîr, IH,

bn

Esir der ki:

O

407 Msr, 1932 (trc.

Süleyman Ate, AÜ-

1968

bn Berrecan, erhu esmâillâhi'l-küsnâ, bn Manzur, Lisânü'l-arab, XI, 354

450 Madrid, 2000

_

132.

Sühreverdî, Avârifü'l-Maârif, trc.Tasavvufun Esaslar, H.Kamil fan Gündüz, 12 stanbul 1990

Ylmaz- r-

(

48 -HDÂYET

REHBER

kullarna marifetinin yolunu gösterir ve tantr ki rububiyyetini ikrar etsinler.

133

Et-Tüsterîye göre hidâyet, beyân

anlamna

gelir.

de beyân anlamndan hareketle hidâyeti izah eder.

134

bnü'l Arabi

"Eer

Allah dik-

seydi hepinizi hidâyete erdirirdi" (En'am, 6/149) âyetindeki hidâyetin

"beyân" anlamna geldiini

anlattmz

söyler.

Ancak buradaki beyân daha önce

beyan anlamlarndan daha yüksek

bir

mana

ifade eder.

Buna göre âyetin manas, "Eer Allah'n dilemesi olsayd, hepinize kimin hidâyet ve kimin de dalâlet üzere olduunu açklard." Bu nedenle

bazs

bildi

bazs

bilemedi. 135

Allah Teâlâ Nebf

(s.a.v.)'e

enbiyâlar zikrettiinde öyle buyurdu:

"Bunlar, Allah'n hidayet ettii kimselerdir. Sen de onlarn hidayetine uy." 136 Nebîlerin hidâyeti, Allah'a

Efendimiz' den

(s.a.v.)

ve saîdlerin

yeti

4

yaknlk

rivâyet edilen bir

yaay"

eklinde

amelleri üzere olmalardr.

duâda da "Enbiyâlarn hidâ-

geçer.

Allah'n hidâyeti, beyândr. Allah'n beyân lisan, ancak katndan

resuller göndermesiyledir.

Allah'n beyân kendi zannna göre akln

açklamas deildir. Beyân, ancak ona en ufak bir ihtimalin ulaamad sahih kef ve açk haberle olur.VKim akln, görüünü ve delillerini

delilini,

ahiret te'vil

rum

Onun

eriatinden üstün tutarsa nefsine söz dinletememitir.

yurdunda hüsrân ne büyüktür!.. Perde kalkp onu mana olarak ettiini gördüünde, ahirette Allah ilim lezzetinden onu mah-

eder.

Hatta kederi kat kat

naya çekerek ve zahiri

ile

artar.

Orada, dünyada iken zahiri ma-

delâlet ettii

eyi nefyederek hükmettii,

eklindeki câhilliini görür. Cahillik elemi, tasalarn ve hüzünlerin en

büyüüdür. Çünkü bu Kendisiyle lezzet

ya

bile

maruz

hal

bulduu

ona övülmeyen bir hale

bir

makamda

kavuamaz. Hatta

ortaya çkar.

bilir ki bir

belâ-

kalr.

Îbnü'l-Arab, ayrca hidâyeti tevfîki ve tibyânî olmak üzere ikiye

ayrr.

Hüdâ

mertebesi, tevfik verir. Bu, almak ve enbiyâlarn rehber-

133.

bn Manzur, erhu

134. 135.

Sehl b. Abdullah et-Tüsterî, Tefstru'l-Kur'âni'l-azîm, 12, 1908, A.A. Konuk, age, 11,63-64

136.

(En'am, 90)

esmâillâhi'l-hüsnâ, 149, Tantag,

1992

Msr

ZÂHR VE BÂTIN AÇISINDAN HDÂYET ligi ile

yürümektir.

Hakk'n

Hüdâ

getirdiini te'vil

Muhâdara 138

49

mertebesi ayrca, beyân ihsan eder. Bu da ile

sahibini,

deil kef

ile

akl hidâyete

açklamaktr. 137

erdirir.

Mükâefe

sahibini

se

lmi Allah'a yaklatrr. 139 Et-Tüsteri der ki: "Akl, tek bana arn üzerinde ezelî, kadîm olan gösteremez... Hakk'a ancak hidâyetin nûru ile ahitlik eder. 140 Arifler ki: Hidayet, ruh gözünün gayb hakikatlerine isabet etmesidir. 141

et-Tüsterf ye göre dâvet geneldir, hidâyet ise özeldir. Allah Te-

âlâ'nn

u âyeti buna iaret eder: "Bilin ki Allah, [insan] huzur ve gü-

venlik

ortamna çarmakta ve dilediini dosdoru

mektedir." (Yunus 25) Hidâyet Allah'n dilemesine

Allah'n sevdii ve seçtii

ehli kimseler,

(istifa)

bir yola yönelt-

baldr. Hidâyet

kiilerdir. 142

Kulun her an Allah ile olmas onun hidâyetini Hak'tan gaflet etmesi hidâyette ulaaca daha

et-Tüsterî'ye göre,

artrrken

ah

bir

bile

üst mertebelerden

gözlerini

kapayan

mahrum kalmasna sebep O'ndan yüz

(ve

yunca hidâyete eremez, "der.

lah'a yönelii; "dilediini

143

olur: "Allah'a

kar bir an

daha bütün ömrü boet-Tüsterî'nin bu iki ifadesinden anlaçeviren) bir

dosdoru

yola hidayet etmesi de"

Hakk'n

nayeti olmadan bu yöneliin gerçeklemeyeceini ifade etmektedir. Saadete, ancak hidâyet sayesinde eriilir. Zira insan, âhirette salâ-

ha ulamak

ister.

Fakat âhireti

hakknda hayrls

hangisi

olduunu

bi-

137.

bnü'l Arabi, Fütühât- Mekkiyye,

138.

Muhâdara yüce isimlerden ald feyz le kalbin Hakk'n huzurunda olmasdr. Bu balangç halidir. Ayn durum, yani kalbin Hakk'n huzurunda olmas apaçk bir ekilde ve hiçbir delile ihtiyaç göstermeyecek biçimde meydana gelirse buna "Mükâefe" denir. (S.Uluda, Tasavvuf Terimle3

ri

Sözlüü)

207

139.

Kueyrî,

140.

Ebu Abdullah Zehebî, el-Uluvv

141.

Ruzbihan

142.

Serrâc, el-Lüm'a, trc.

a.g.e.,

li'l-aliyyi'l-gaffâr,

Kelâbâzf, a.g.e.,

92

Haan

I,

200 Medine, 1968

55 stanbul, 1973 Kamil Ylmaz, slam Tasavvufu, 73, stanbul,

Baklî, Merebu'l-ervab^

1996 143.

4, 3 13, Beyrut, tarihsiz.

50

»HDÂYET REHBER

lemezse, çok kere âhiretini harab eden eyin, âhiretini slah edeceini

zannedip aldanr. Resulullah Efendimiz "Cennete giren herkes, ancak Allah'n rahmetiyle girer." buyurmutur. Yani, Allah'n hidâyetiyle girer, demektir. Resül-i Ekrem'e:

144 Sende mi? diye sorulunca: "Evet ben de" demitir.

mü. FATHA SURES'NDE STENLEN HDÂYET Resüluliah aieyhissalâtu vesselam, azz ve

O

naklen anlattna göre, *

celil

alan Rabbi'nden

öyle buyurmutur:

Ey kullarm! Hidâyet verdiklerim

Öyleyse benden hidâyet isteyin de

sizi

dnda hepiniz dalâlettesiniz.

145 hidâyet edeyim!..."

Hidâyet konusu, müfessirler tarafndan genelde Fatiha Suresi'nde ki,

rJ

»-..„Jt

Jdj4*JI UoaI

tayl olarak ele

ha

iyi

"Bizi

doru

yola

ilet."

alnmtr. Bu nedenle âyetin

anlalmasna

k

âyetinin tefsirinde de-

iârî

tefsiri,

konunun da-

tutacaktr.

Her an hidâyet üzere yaamak, en büyük ihtiyaç olduu için yüce 146 Allah namaz ve namaz dmda Fatiha'y çok okumay emretmitir. Ali b. Ebi Tâlib

(r.a.)'a

bizi sabit kl. " demektir.

göre:

"hdinâ"

"Doru

ve hak olan yolda

147

Sülemî'ye göre hidâyet, irâd demektir. Buna göre Sülemi, "ihdi-

nâ"nm

u anlamlara gelebileceini

belirtir:

1.

Müridler, "Bize ma'rifet yolunu göster!"

2.

Mü'minler, "Tevhid üzere müstakim

yolunu göster! 3.

145. 146.

147.

için bize hidâyet

"

Arifler ise "Bize ünsiyetinin

duyalm!" diye dua 144.

olmamz

yolunu göster

ki kurbiyy etinle ferah

ederler.

mam Gazali, a.g.e., M 201 Müslim, Birr 55, (2577); Tirmizî, Kyamet 49, (2497). Semerkandî, Tefsîru'l-kur'an, sd. Mehmet Karadeniz, 54, stanbul, 1993 Ruzbihan Baklî, Arâisü'l-beyân, 9-10 Hindistan 1301

1


•

51

u

"hdinâ" manaya da gelebilir: "Gafleti bizden kaldrarak rzana ulama yolunu göster" Tüsterî: "Yardmnla bizi sana giden yola yönelt." eklinde tefsir eder. 148 Burada istenilen yardm' Denildi

ki:

basirettir. 149

Cüneyd der

zi

"hdinâ" kalbimizi sana meylettir, himmetlerimihuzurunda kaim et, senden sana delilimiz ol. "demektir. 150 ki:

Kueyrî de ayeti Cüneyd gibi izah etmitir. Ona göre hidâyet "delil" anlamnadr. Buna göre "ihdinâ" bize delil ol, sana varan yolu kolaylacr, sana yaklatr ve endielerimizi cem et tek kaygmz sen ol

Hakk' tanyan ve onun rzasn

demektir. Hidâyete eren,

tercih

eden

ve ona iman edendir. 151 Beyzâvf, bir âriften

öyle nakleder: "hdinâ"

"Bizi sana götüren yo-

Çünkü içinden çklmaz karanlk hâlimizden kurtulmamz buna baldr. "Bedenlerimizde var olan perde ve engelleri yok et ki, senin kudsî nûrunla aydnlanalm ve seni senin nurunla görelim." 152 la ilet." demektir.

Kâânf ye

göre "ihdinâ" "Hidâyet üzere bizi sabit kl, istikametle

vahdet yoluna yerletir." demektir. Vahdet yolu, mârifet ve muhabbet nimeti olan özel rahîmiyyet nimetiyle nimetlenme yoludur. "Yard-

mnla vahdet yolunda bizi sabit kl." O yol, bir nimetle nimetlendirdiklerinin yoludur.

Hâce Ubeydullah der ereflendir

mamen

ki,

doru

özel

"hdinâ", "kendi zâtnn muhabbetiyle

senin giriftârn olalm. Senden

Nahcivânî

eseri,

kendimizin ve bakalarnn iltifatndan kurtulalm. Ta-

yelim, düünmeyelim..."

tiran

ki:

Rahimiyyetinin

153

ise,

bakasn

bilmeyelim, görme-

anlamnadr. 154

"Bize lütfunla hidâyet

yolu göster." eklinde

et,

tevhidinin zirvesine

ula

tefsir eder. 155

148.

Sülemî, Hakâiku't-tefsîr, varak 4b,5a,7a Süleymaniye ktp.

149.

Sehl

150.

Kueyrî,

151.

Kueyrî, Letâifü'l-iârât,

152.

Kâdî Beyzâvî, Tefsîru Beyzâvt I, 69, Bursevî, Rûhu'l-Beyân, I, 45 Kâânî, Te'vtlât- Kââniyye,9 BakK'nmArâisü'l-beyân tefsirinin kenarnda,

153

.

154.

b.

a.g.e.,

et-Tüsterî, a.g.e.,

10

254

smail Ferruh Efendi, tanbul,

155.

Abdullah

I,

49

Tefsîr-i

Msr

198

Meuâkb

(Tefsfr-i

Mevâhib Tercemesi)

1282

Nahcivânî, el-Fevâtihu'l-ilâhiyye,

I,

18 stanbul 1325

4,

s-

52

•

HDÂYET REHBER

Ruzbihan Baklî, bu âyet hakknda unlar nakleder: "Denildi ki, bize ükür yolunu göster ki, ferahlayalm. Sfatlarmz senin ezelî ve ebedî sfatlarnda fan klma yolunu göster. Hüseyin dedi ki: "Senin için olan muhabbet ve sana kavumak için gayret etme yolunu göster." iblî, "Evliyâ ve asfiyânn yolunu göster." der. Yine denildi ki, dünyada tâatlere yönelme yolunu göster ve âhirette derecelere ulatr.

Üstad dedi

ki,

"kudsiyet nurlarnla

aydnlanmamz

için hallerimi-

156 zin karanlk!.arn kaldr."

Mevlânâ bu konuda öyle •

der:

Yersiz hsan, âsi bir kölenin, güya adalet ediyorum, ihsanda bulu-

nuyorum •

•

diye,

pâdiâhn maln ekyaya datmasna

Kur'ân- Kerîm'de "Onlarn bütün balar diye gaflet ehlini korkutan bir âyet vardr.

u

âsi

kulun

benzer.

hasrettir, iç

acsdr."

onu padiahtan daha çok uzaklatrr,

adaleti, ihsan,

gözden düürür, yüzünü karartr. •

te

bunu

içindir ki,

mü'min yardma,

lûtfa

mazhar olamamak

korkusundan, dâima namazda; "Ya Rabbi, Sen,

bizi

doru

yola

157 sevk ve hidâyet eyle." diye dua eder.

Molla Câmî, hidâyete erdikten sonra hidâyeti istemenin, onun ziyâdelemesini ve onda sebat bulmay, ifade ettiini söyler. Seyr-i lellah

mtr. için

makâmndaki

bir sâlik hâlâ

Onunla matlûbu arasnda

bunu katedmesi

gerekir.

Seyr-i filiah'da ise

bir

Bunun

matlûbu

matlûbuna vâsl olma-

mesâfe olup, Hakk'a

ulamas

için hidâyeti talep etmelidir.

için bir nihayet yoktur. Seyri aslâ bit-

da baz mertebeleri elde etmesi için hidâyeti talep etmesi gerekir. Hidâyeti talep etmek, söz dili ve isti'dat dili ile olur. Her iki 158 dille talep birbirine uygun olursa kabule ayan olur.

mez.

Onun

Bursevî'ye göre, "Bizi

nin Allah'

tanyp o

doru

yola girmesinden sonra orta yolu tutmas gerekti-

9-10

156.

Ruzbihan

157.

efik Can, age, I, 127 Molla Czmî.Tefsîr-u Fatiha,

158.

yola hidâyet kl." cümlesinden, kii-

Baklî, a.g.e.,

12, Süleymaniye ktp., Ayasfya,

405


i anlalr.

kinci olarak, "bize her eyi, senin zatna, sfatlarna ve

tant ve öret." demektir. Bir de

lerine delâleti üzere

•

53

fiil-

"te benim do-

yolum budur." 159 âyeti gerei, Allah'tan baka her eyden yüz çevirmek ve tamamen Allah'a ve O'nun emirlerine yönelmek, anlamna ge-

ru

çocuunu kesmek yada Hz smail gibi kesilmek emriyle kar karcya geldiinde bunu hemen yapar. Ya da Hz. Yunus gibi kendini denize atmak gerekirse atar. Hz. Musa gibi en üst makama Hz. Zekeriyya gibi, iyilii emretmek uruna öldürülmek, ikiye bölünmekle kar karya kalrsa buna derhal rza gösterir. te bu makam gerçekten ehil olmayanlar için zor bir makamdr. Ancak dikkat lir.

Böylece kii Hz. brahim

gibi,

nimet verilenlerin yoluna" denildii halde "dövü-

edilirse "kendilerine

lenlerin ve öldürülenlerin yoluna" denilmemesi peygamberlerin ve velilerin

makamlarna

bir

tevik ve kolaylk olsun

diyedir.

160

Ankaravî, müfessirlerin görülerini aktardktan sonra

Râgb

el-s-

fehânî'nin hidâyeti "tevfik" 161 eklinde bulur.

Çünkü

tevfik hidâyetle

göre ihdinâ, "Allahm

ilgili

mana vermesini daha isabetli birçok anlam içermektedir. Buna

doru yola sülük etmek üzere bize

tevfik et" de-

Mevâku'n-nucûm'da öyle anlatlr: "Tevfik talebi, bütün dualar içerir. Tevfik isteyen bütün talebi, kasd ve meramn stemi olur. Zira ilâhî yardm ve Rabbânî tevfik olmaynca doru yolda gitmek ve maksuda ermek kimseye nasib olmaz. 162 mektir.

"hdinâ" rir.

Meselâ

ile istenilen

bir

eylerin ayr ayr olmas,

mü'min hidâyet

lamna; zengin olan

isterse,

ziyade

isterse,

mal ver anlamna; zayf olan

hidâyette sebat ve

manasna;

isterse,

manay da deiti-

yardm

devam

an-

fakir olan isterse

bana

manasna

gelir.

ve tevfik

Ayn ekilde deiik manalar vardr. En büyük hidâyet,

hicabn kald-

rlmasyla hakk hak, bâtl bâtl göstermektir. 163 159.

(En'am, 153)

160.

Bursevî,

161.

Tevfik, Allah'n

kullarnn

sdr. (Cürcânî,

et-Ta'rfât) Tevfîk-i lâhî,

Mhu'l-Beyân,

I,

45-46 fiilini,

sevdii ve râz

mesi, Allah'n velîlerini ilâhî srlara

olduu eye uygun klma-

Allah'n kuluna

baar

vakf klmasdr. (Uluda,

ihsan et-

T. Terimleri

Sözlüü) 162.

Ankaravî, Futuhât-t ayniyye, 187 Süleymaniye ktp,

163.

Saîd Nûrsî, kârâtü'l-i'câz, 23

trc,

Badatl Vehbi bl. No. 92

Abdülmecid Nûrsî, stanbul, 1990

54 »HDÂYET

Koma Nâr

REHBER

bizi

ile

cihân zulütnâtnda "dâllîn"

"müstakim strâüna" "ihtidâ" 164

[Allahm! Bizi bu dünyann karanlklarnda dalâlete

arasnda brakma, nurunla doru yola hidâyet

XIV. Bursevî,

uramlar

et.]

SÛFÎLERE

Necmü'd-din Dâye 'den öyle nakleder:

Hidâyet üç bölümdür:

h

Genel hidâyet, yani bütün canllarn kendileri yi almalar, zararl olanlar

için

e-

yararl olan

brakmalar anlamndaki

hidâyet...

Ni-

tekim âyette öyle buyrulur: "Biz ona (iyiliin ve kötülüün)

yolunu da göstermedik

m? 165

Seçkinlerin hidâyeti, yani mü'minlerin cennete yöneltilmesiyle

2.

gili

hidâyet.

Buna

iki

u âyetle iaret ediliyor:

il-

"Rableri imanlarndan

dolay onlar hidâyete erdirmektedir." 166

En

3.

Bu gerçek anlamda insan Allah'a Ayette öyle buyrulur: "De ki: Dinleyin! Al-

seçkin kimselere ait hidâyet.

yönelten hidâyettir.

lah'n hidâyeti tek

hidâyettir." 167 168

doru

Burada belirtilmek istenen udur: "Ben, seni fazlm ve lütfumla yarattm, bana yöneldiinde yardmlarmn cezbesi ve hidâyet nurumla,

sana

doru

larmdan

kldm. Sayende kulKim sana uyar ve senin

yolu gösterdim. Ben seni bir nûr

dilediklerimi

doru

yola ilettim.

honutluuna koarsa, onlar beer varlnn karanlklarndan 164.

Emine Yeniterzi, Dvan iirinde

165..

(Beled, 10)

166.

(Yunus, 9)

167.

(Bakara, 120)

168.

Bursevî," Rûhu'l-Beyân,

I,

13b, 14a Süleymaniye ktp.

Na't, 93, Ankara,

kurta-

1993

46, Necmü'd-din Dâye, Te'vîlât- Necmiyye,

Murat Buhari

bl.

No. 12

ZÂHR VE BÂTIN AÇISINDAN HDÂYET rr, ruhani olan varlk

nûruna

erdirirsin ve

onlar

doru

yola

•

55

iletirsin.

Nitekim Rabbimiz: "imdi Allah'tan size bir nûr ve apaçk bir ilâhî kelam ulamtr ki onunla Allah, kendi rzasn arayan herkese kurtu-

lua götüren yollar Sebzivârî 1.

Tekvînî: Bütün

Teriî:

Bu

mahlukat

bölümde

Bizim Rabbimiz [var

biçimini veren ve her

eyi [kendi

gerektirdii yola yönelten varlktr, diye cevap verdi. 171 tür hidâyet ise tevhid ve marifet ehline hastr. 172

smini belirleyemediimiz

ma

ele alr:

ihtiva eder. [Musa]:

eye gerçek özünü ve

doasnn] 2.

169 170

hidâyeti iki

ise,

olan] her

gösterir.

bir Sûfî ise

kitabnda, hidâyeti

be

ks-

ayrr: 1.

Akllarn

hidâyeti; tecellîlerin

2.

Ruhlarn

hidâyeti;

srrn anlamak

esmann srlar

içindir.

içindir.

3. Nefislerin hidâyet;

yüksek hakikatlere [ulamak]

4. Kalplerin hidâyeti;

imann nûrlar

5. Cisimlerin hidâyeti;

XV.

içindir.

kudretin iaretleri

içindir.

MUTASAVVIFLARA GÖRE "EL-HÂDÎ"

Olur Hâdî diyen Velî eyler ider

içindir.

173

SM-

ehl-i hidâyet

Hâdî inâyet

Ola "Hâdî" demek

bir kulda âdet

Erer Hakk'tan ona devlet-i saâdet

bn sa

Saruhanî 174

169.

(Maide, 15-16)

170.

Bursevî, age,

171.

(Taha, 50)

172.

Molla Hâdî-i Sebzevârî, erhu'l-esmâ, Hâdî md. Tahran, 1862 Yazar meçhul, erb-i Esmaillahi'l-hüsna, Süleymaniye ktp, Esat

173.

I,

47

Ef.

nr.3730/3 174.

bn sa 1997

Saruhânî, Esmâ-i hüsnâ erhi,

144 Haz.Numan Külckçi, Ankara,

56

•

HDÂYET REHBER

Hâdî hidâyetten mütaktr.

O

kalpleri marifetine, nefisleri tâati-

ne, muhibleri kurbiyyetine, âlimleri [ilim tetkiklerinde] hakikate

olmaya

ahit

iletendir. 175

Hüdâ, doru yolu açklama demektir. el-Hâdî, ilimlerde, amellerde ve hallerde, saadet yolu ile ekavet yolunu, faydal gidiat ile zararl gidiat açkla kavuturandr. 176 Hidâyet

tevfikî ve tibyânî

olmak üzere

iki türlüdür.

yet enbiyâ ve havâss- evliyaya hastr ve saâdete

meydana

eriattr. Genelde ilim, özelde ise saadet

O

öyle bir varlk

ki,

iletir.

Tevfkî hidâ-

Tibyânî hidâyet

getirir.

177

kullarndan havas olanlarna, zâtn tanma-

ya hidâyet etmitir. Böylece O'nunla, zatnn bilinmesine milerdir. Kullarndan lar

da

Zât'n

isbata

delil getir-

avam tabakasna, yarattklarn göstermi, on-

koyulmulardr.

varln neye ihtiyac varsa, ne yapmas gerekietmitir. Çocua doar domaz, meme emmeyi il-

Özet olarak her yorsa ona hidâyet

ham

eden, civcive yumurtadan çkar

y ilham eden odur. Ya ar,

ona alt

çkmaz yerdeki taneleri toplamaköeli petek yapmay kim göster-

mitir.? 178

eyhler, Hâdî ism-i ileten"

anlam

verirler.

celîline "kalpleri marifetine, nefisleri tâatine

Hâdî, günahkârlar tevbeye,

tin hakikatlerine iletendir.

Hâdî isminin srrna tulu sebebi

dii

kurbiyye-

179

eren, Allah'n

(c.c.)

kld, konutuunda hakk ve

ve yasaklarn teblii

ârifleri

ile vazifeli

kendisini insanlara kur-

doruyu konutuu, emir

olduu, kendilerine keif ve ilham ver-

kimselerdir. 180

Hâdî ismine mazhar olanlar iki türlüdür. Biri genel rahmete mazhar olur. Dieri ise, özel rahmete erer. Genel rahmet eriat ilmidir ve

95

177.

Konevî,

178.

mam Gazali, Esmâ-i Hüsnâ erhi,

179.

Fahrettin Râzî, Esmâillahi'l-büsnâ, 34,

180.

Gümühanevî,

a.g.e.,

80, stanbul,

Câmiu'l-usul,

1997

trc.

196

trc.

M.

Ferat, stanbul, 1972

1976

Rahmi

Serin, Veliler ve Tarîkatlerde Usul,

0

ZÂHR VE BÂTIN AÇISINDAN HDÂYET • deidr.

bir ferde has

Güne

yamur gibi. Özel mahsustur. Zemzem ve âb-

Bu havâssa

kikat ilmidir.

ve

ilim takva sahiplerine verilir.

rahmet hayat

57

ise

ha-

gibi.

Bu

181

Hidâyet kelimesinin asl "et-takdîm" (iletmek, yollamak)tr. ElHâdî, kalpleri bâtldan Hakk'a meyleden hayrl kimseleri hak ettikleri

mertebeye

iletendir.

"Rableri onlar imanlarndan dolay

doru

yola eritirmektedir." 182 kendini en güzel ekilde tantarak zatna ve

onu en güzel ekilde ereflendirerek ilettii gibi. Allah Teâlâ

de

ler verip

iyilik

buyurur

ki;

güzel huylara, yüksek hallere

"Nefse ve ona birtakm kabiliyet-

ve kötülüklerini ilham eden" 183

O

insanlara güzel

ahlak ilham ederek onlar mükerrem klar, kalplerine rzasna uygun

dünyann rezaletine yaklamamalar ve hakir görülen eylerin tehlikesine dümemeleri için, onlar dünyann kymetini kütalebi gönderir,

çük addetme, deerli eylerini deersiz görme, hasis eyleri yaparak lekelenmeme ve her nimetin kendilerinin olmas için uramama duA

rumuna

getirir.

Ayet-i kerimede

öyle buyrulur: "Onlar yoksulluk

içinde bulunsalar bile dierlerini kendilerine tercih ederler. leleri,

lar!"

te

böy-

açgözlülükten korunanlardr, onlardr mutlulua ulaacak olan-

184 185 -

Hadi

gerei olan hidâyet, istikâmet, iman, ikrar, kabul, teveddüd ve hayrhahlk gibi sfatlar ve ne'et-i unsuriyyesinin büyük bir ksm olan su ile topran gerei olan tezüllül, tevâzû, adem-i

ism-i erifinin

tasallut

mazhar

ve hilim gibi güzel sfatlar amildir. 186 Hâdî isminin

olan bir vücuttan

ehadet aleminde iman ve

salih

amel

orta-

ya çkar. 187

Hidâyet güneinin lara

bu

ktan

bütün alemi

bir hisse vardr...

aydnlatm

Hayvanlarn

olup tüm varlk-

birbirlerine

48

181.

Bursevf,. Kitâbü'n-Netîce,

182.

(Yunus,9)

183.

ems,

184.

(Har,9)

185.

Kueyrî,

186.

A. Avni Konuk, Fusûsu'l-bikem tercüme ve erhi,l, 166, haz. S.

187.

I,

merhamet

(7,8)

a.g.e.,

254, Beyrut, 1986

Eraydn, stanbul 198?"

A. Avni Konuk,

a.g.e.,I,

307

M. Tahral ve

58 •HDÂYET

REHBER

etmeleri, yavrularna efkat göstermeleri, kendilerine fayda veren

lerlerden zevk almalar, zarar veren

âlâ'nn

eyden kaçnmalar hep

ey-

Bâri-i Te-

hidâyetidir. 188

Hadi, maksudu bildirmek ve ona ulatrmak manasnadr. Hidâyetin nûru bir kalbe girdiinde o kiinin sadr açlp ferahlar. Sadrn

açlp ferahlamas, kulda ahlakn hükümleri

iyi

ile

güzel

ahlakn artmas ve kötü ahlaka

ramen

genilemesi ve yüksek kemale ermesidir.

Allah Teâlâ kulunu erdirmek istedii zaman onun kabine sekînet indirir. Böylece tabiatnn hakir olan taraflar sükuna erer. Kötü ahla-

k

rzsna kavumak için ona yardmc olurlar. "Mü'minlerin kalplerine sükunet balayan O'dur ki, imanlarn daha da salamlatrabilsinler."(Fetih,4); "Allah kimi doteslim olurlar ve Allah'n

ru yola

mak

ulatrmak

isterse

isterse,

(c.c.)

onun

göe çkyormu

kalbini îslam'a açar; kimi de saptr-

gibi kalbini iyice daraltr.

Böylece Allah

inanmayanlar dehete düürür. (En'am, 125) Allah onun nûrunu söndürür ahlakndaki genilii daraltr, yüksek ahlakn en yapar.

aa

Ne zaman

ey yapmaya kalksa ve tâate yönelse, sadr âyette geçtii üzere skr, genilikler dar gelir, iç alemine bir karanlk çöker, istedii ey ona çok zor gelir ve adeta göklere trmanyormu gibi kötü bir hale düer Allah muhafaza buyursun. 189 Hâdî,

kul hidâyetle

ilgili

bir

kullarndan dilediinin önüne koyan ve ona hidâyet yolunu bildiren ve onat tâati sevdiren, irad ve yönleniyilik sebeplerini

dirmesiyle kurtulu yolunu gösteren, rza ve kerametin veren, büyük

rahmetiyle ve engin muhabbetiyle kuatandr. Allah Teâlâ buyurur "Allah dilediini

doru

yola

(Bakara, 213) "Bana

iletir."

doru

ki:

yolu

gösteren de odur." (uara, 78)

Ayn ekilde Allah Teâlâ ti.

marifetini kullarndan isteyene tahsis et-

Ve ona tevhidinin nûrunu ikram

Hâdî olan

etti.

Allah, has kullarna önce

zatnn

böylece onlar mârifetiyle onun zatna ahitlik

yacn 188.

gidermesi gereken eyi öretti...

eyh

lâhî, Esmâ-i

Hüsnâ erhi, n,

mud, nr.4001 189.

bn Bereccan,

a.g.e.,

451

marifetini gösterdi,

Her varla ihtiÇocua doduunda memeettiler.

61a-b, Süleymaniye ktp,

Hac Mah-


•

59

den süt emmesini, yavru kua yumurtadan çktnda yem tanelerini gagasyla toplamasn, arya bedenine uygun yumuak bir ev yapmas-

n gösterdi. 190 Kelâbâzî'ye göre el-Hâdî, rububiyyet ve vahdanîyyetini ikrar et-

meleri için kullarna marifetinin yolunu gösterendir.

Kulum bana bir kar yaklarsa ben ona bir arn yaklarm... diye devam eden hadis-i erif, "kulum bana azmi ve cehdi le bir arn yaklarsa, ben onu hidâyet ve himayemle kendime bir kulaç yaklat-

rrm, "

demektir. 191

bnü'l-Arabfye göre hüdâ, insann (övgüye lâyk) hayrete ermesidir."

192

Sûfilerden

biri:

"Halkn Hakk'a en

arif

olan, O'nda en fazla

hayret edenidir." demitir. 193 îlim iki türlüdür: Birincisi hakikat ilmi,

tebli

ettikleri

tahsil edenler leri için

dieri

ise

hayâl ilmidir. Enbiyâ ve evliyann

hakikat ilmi, hakikat

vücûdun hakikati

ile

ile

hayal

arasn

içerir.

Bu

ilmi

hayal arasndaki irtibatlar bildik-

Bu hayret övülen hayrettir. Onun için "Ey Rabbim! Sende benim hayretimi artr. " diye duâ

"hayret"e düerler.

Efendimiz

(s.a.v.)

etmitir.

Hayal

ilmi ise felsefecilerin ve fen ehlinin

uratklar

tabii ilim-

asmayp maddî aratrmalarla vücûdun hakikatini anlamaya çalrlar. Ancak madde ve ondan meydana gelen bütün deiik sûretler hep hayâllerden ibâretlerdir.

Bunlar enbiyâ ve evliyânn sözlerine kulak

Bunlar hakîkî Vücûd'un isimlerinin gölgeleridirler. Gerçekte hayal olan eylerle kaplan kimselerin bir hayâli brakp dierine tutunarak,

tir.

güzel ömürlerini

190.

Mahmud

mahvedip ve doru yolu

Seyyid Hasan,

erhu meânî fi

asla

bulamayp hayrete dü-

esmâillahi'l-hüsnâ, 228,

229

îs-

kenderiyye, 1990

191.

Kelâbâzî, et-Taarruf, H.z.

Süleyman Uluda,

Dou Devrinde Tasavvuf, 32,

stanbul, 1992

192.

A. Avni Konuk, a.g.e.,iy 141 ve Mu'cemu's-sûfî, Suad el-Hakim, 1101, Beyrut, 1981 Kelâbâzî, Ta'arruf 197-198,

savvuf) stanbul,

1992

trc.

Süleyman Uluda,(Do«$ Devrinde Ta-

60 «HDÂYET REHBER

üphe

eceklerinde

Onlarn bu

yoktur.

"zemmedilmi sonucudur. Bu ilim ise

hayreti ise

bir

caÇünkü hayâlin verdii bir ilmin hilliktir. Çünkü yaratma açsndan, daimî tecellîden ibaret olan ilâhî emrin sonu yoktur ki bir yerde dursun. O zaman hüdâ, insann övülen hayrete ermesidir. Arif görür ki vücûd birdir. Bu sûretler onun

hayrettir."

isimleri hasebiyle daimî tecellîsinden ibarettir.

mad Bu

"te buras müâhedenin

için

Bu

sonu

tecellînin

ol-

bittii yerdir" deyip duramaz.

sebeple hayrete düer. 194

Mûsâ

A. Avni Konuk,

(a.s.)

fassmn

ikinci

erhinde bu hayreti

öyle açklar:

nsan

ilim

ile

çaip

san ilim sahasnda hillik haline

olmadn bilince hayrete düer. nilerledikçe, arkasna bakt vakit, önce ca-

emrin nihayeti

hayret eder. Sonra da önüne

nunu göremez. Bu

hal nihâyeti

olmayan

cusu lâhî tecellîde tekrar

olmadn

(Rahman, 29)

Hakk'n

ayeti

meydana geldiini

gerei,

baktnda ilim sahasnn so"Allah'ta seyr"dir.

"O

lim

yol-

her gün yeni bir tedir"

tecellîlerinin

görür. simlerin birbirinin

zdd

her an yenilenerek

olmasndan dolay

arasnda inkâra ve tercihe sebep olacak bir hal göremez. Meselâ, Hâdî isminin hükümleri ve eserlerinin gerei olduu gibi, Mudili isminin de ayndr. lim mertebesinde akl gözüyle gören çeitli tecelliler

âlim birini dierine tercih edemez. Böyle olunca Allah' ârif olan in-

san "hayrete"

erip,

övgüye lâyk olan

sonsuza dek iin nihâyetine ulaamaz. Bu hayret hayrettir.

Peygamberimiz

(s.a.v.)

bunun hakknda

"Rabbim! Benim senin hakknda olan hayretimi artr buyurmutur. Âyette "Rabbim!

lmimi

artr." (Tâhâ, 114) buyruldu ki, buradaki

"ilim" Allah'ta seyre ait olan ilimdir.

lktr.

Bu

Meselâ mesi

neticesi hayret ve

akn-

kartrlmamaldr. karlnca hayrete dü-

hayret cehaletten kaynaklanan hayretle

bir

gibi.

Bunun

köylünün hiç görmedii

bir âletle

195

Tasavvufta hayret; kalbe gelen bir

tecellî sebebiyle sâlikin

düüne-

mez, muhakeme edemez hale gelmesidir. 196 iblî'ye göre hayret

iki

140-143

194.

Konuk,

195.

A. Avni Konuk, a.g.e.,IY 236-237

196.

H. Kâmil Ylmaz, stanbul, 1996, Süleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Süzlügü, 231

a.g.e., IV,

Serrâc,el-

Lüm'a, 338,

trc.

günah ileme korkusunun iddetinden meydana gelen hayret, dieri ise kalblere açlan ta'zîm duygusundan meydana gelen türlü olur:. Biri

hayrettir. 197

Zünnûn, söyler.

lk

bataki ve sondaki

ârifin

makamnn

hayret

olduunu

olmas ve Allah'n kulu Bu durumda kul kendi ükrü-

hayret, kulun fiillerinin Allah ile

nezdindeki büyük nimetlerj

ile ilgilidir.

nü O'nun nimetine denk Bulamaz. Sondaki hayret tir.

tevhidin uçsuz bucaksz sahralarndaki hayret-

ise,

Allah Teâlâ'nm kudretinin azameti, heybeti ve

büyüklüü karsn-

da kul, düünmenin yolunu kaybeder, akl bu yolda âciz kalr. 198

çou

Sûfilerin

marifeti

aktan üstün tutmaktadrlar. Tahkik

ne göre muhabbet zevk u safâda helâk olmak, marifet

ise

ehli-

hayret için-

de x temââ ve heybet içinde fenâ halinde olmaktr. 199 Allah hakknda

akln hayret içinde kalmasndan Ve Hakk'm

marifet, sürekli olarak

inayetinin kulu üzerine yönelmesinden

baka

bir

ey

deildir. 200

devaml oluudur."demitir. O'na göre hayret ikiye ayrlr. lki, bireyin varl ve mahiyeti, ikincisi bir eyin keyfiyeti hakknda hayrettir. Allah'n varl hakknda hayret irk ve küfürdür, keyfiyyeti hakkndaki hayret ise mârifettir. Çünkü Allah'n varl konusunda ârifin üphesi yoktur. Allah'n keyfiiblî: "Marifet hayretin

yeti ve

nasl bir varlk

Bundan dolay iblî der

olduu hususunda ki:

akl mecal bulamaz. "Ey hayrete düenlerin delili, hayretimi ise

artr." 201

Bu konuda Meviânâ öyle

seslenir:

Hakk'm yarattklarna kar hayran san'atn gönlünde

m her

hisset,

bu

taraftan sana gelsin,

yeter;

ol,

yaratcnn

kudretini,

arp kal da, Allah'n yard-

ulasn.

210

197.

Serrâc, age,

198.

Kelâbâzf, age, 197-198

199.

Kueyrî,

200.

1991 Hucvûn,

201.

Hucvûrî, age,

Risâle,

505

.

age,

401 408

crc.

Süleyman Uluda, Tasavvuf lmîne Dair, stanbul,

62

•

HDÂYET REHBER

arp kalp da kendi varlndan geçersen hâl bizi

doru

yola götür. "

yumuar.

olursun.

O

bir itir.

zorluk sana kolay görünür.

Çünkü iin zorluu, büyüklüü itiraf

"Yâ Rabbi

Hakikat yollar zor bulunur ama, sen onun kaybetmekten korkar, titrer de ona snrsan, o güç i

Bu i büyük sevgisini

demi

dili ile:

inkar edenler içindir. Sen aczini

202 edersen senin için o zorluk, o güçlük lütuf ve ihsân olur. * * *

Ey Hakk yolcusu! Sen; akl, zekay sat da hayranl satn al! Çünkü zeki olmak, akll olmak; bîr fikir yürütmekten, bir zanna kaplmaktan ibarettir! Halbuki hayranlk; Hakk'n güzelliini, kudsan'atn görmek,

retini,

arp kalmaktr! 203 * * *

Hikmetinden sual sorulmayan Hakk'n iini kim anlayabilir? O iin hakikatine kim eriebilir? Bu söylediim sözler, ancak anlatmak için söylenmi zaruri sözlerdir. Bazen

öyle,

ran olmak,

bazen de böyle görünür. Bu sebepledir

ki,

din ii hay-

arp kalmaktan baka bir ey deildir.

Din iindeki bu hayranlk, bu ilere akl eremedii çin hakikat kblesine srt çevirmek. deildir. Belki dostun mest ve müstarak olarak hayrete dümektir. Birinin yüzü, dost tarafna, gerçek sevgili tarafna çevrilmitir. Dilin

yüzü, ikilikten kurtulup, Hakk'da

müstarak olduu

için

dostun yüzü olmutur. 204 * * *

Dünkü yediim yemek

bile

hatrmda

yok, bu gönül hayretten,

Allâh'n yarattklarna bakp, yaratana hayran olmaktan

eyle

ad

olmuyor.

baka

bir

205

* * *

202. 203. 204.

205.

efik efik efik efik

Can, Konularna Göre

Can, age,

IV,

232

21 Can, age,!!!, 29 Can, age,

I,

Açklamal Mesnevî, W„ 314,

stanbul, 1996


Akll

•

63

akllarn dostun bulunduu yere, ötelere göndermilerdir! Bu dünyada kalan akl se, sevgiden haberi olmayan,

•

olanlar,

sevmeyen, sevilmeyen, ahmak olan akldr!

'

5

Allâh'n büyüklüü, san at, güzellii ve yaratma gücü

•

düer teli

aknlkla akln bandan ba olur, bir âkil kesilir!

de,

bir

lerde bulunan

o zaman,

hayrete

saçnn

her

yannda zihin, düünce zahmeti çekmez! Öte-

Ötelerde, sevgilinin

•

giderse,

ile

mânâ

ovalar, bahçeleri de hep zihinler

bitirir,

akl

206 fikir üretir!

Her eyi sebeplerden

•

biliyorsun.

O

yüzden Hakk'a

kar

hayran-

ln azalyor. Halbuki hayranln, o arp kalman, seni Allah'n huzuruna ulatracaktr. 207

Konuyu bnü'l-Arabî ve Fuzûlî'nin "Hâdî"

ism-i erifi

ile ilgili

du-

alaryla tamamlayalm:

"Yâ Hâdî!

Bizi

en güzel amellere

eritir." 208

Yâ Rab, bemîe lütfunu et reh-nümâ bana Gösterme ol tarîki ki yetmez sana bana [Ey Kabbimi Lütfunu daima bana yol gösterici kd, sana ulamabana gösterme!] 209

XVI.

ARFLERN HDÂYETE VESLE OLMASI

Allah Teâlâ'nn. hidâyet vesilesi olarak zikrettiklerinden nebilerdir. ile

Hakk'n

zâtna, sfatlarna ve

olmutur. Enbiyâ'nn

Hakk'n 206. 207. 208. 209.

va'didir.

efik Can, efik Can,

vârisleri

Hidâyetin

fiillerine

irâd onlar

biri

vesilesi

de böyledir. Çünkü, hidâyet getirme

belirli bir

zaman

yoktur. Bütün zaman-

233 VI, 66

age, IV, age,

de

bnü'l-Arabî, en-Nûru'l-es'nâ, 11, Msr, 1978 bnü'l-Arabî, lâhî Ak, trc.Mahmut Kank, Giri, 10, stanbul, 2003

64

•

HDÂYET REHBER

larda nefisler ve ruhlar o hidâyeti beklerler. Hidâyet onlarn gdalar-

dr.

Yamurun

tesiri için

terbiyesi gerektii gibi, feyzin tesiri

arsann

de kalbin terbiyesi gerekir. Bu terbiyeyi Nebiler yaparlar. Onlarn olmad zamanlarda ise bu kudsî görev Nebilerin vekili olan kâmil in-

için

sanlarndr. Allah Teâlâ, âyette "...Ve onlar temizleyecek ber)..." (Bakara, tir.

29)

buyurur. Burada tezkiye Nebî'ye

Çünkü Hakk'a vastadr. Hidâyetin bir

peygam-

(bir

riisbet

edilmi-

210 Velî de böyle olup, Resule vastadr.

manas da irâddr. Mürid

de irâd eden,

delil olan,

Mür§id doru yolu gös211 Âlime tâbi oluteren, hak yola ileten, gafletten uyandran demektir. 212 Burada ârifin vesile olduu nur, ârif ile hidâyete erilir, denilmitir. hidâyetten kast, gaflet halinden kurtulmak hakikate erme anlamnadr.

klavuzluk yapa ve yol gösteren anlamna

Mevlânâ, müridlerin hidâyet

gelir.

için birer vesile

olduklarn öyle

ifade eder: •

Allah'n nûrunu

bn,

ister

Zira bu

•

ister Allah'tan al, ister

küpten

testi,

iç, ister

iyiden iyiye

kâmil insandan.

Ak ara-

testiden.

arap küpü

ile bitiiktir.

O

mutlu

testi,

senin gibi gelip geçici, nefsânî zevklerle neeli deildir. •

Muhammed Mustafa (s,a.v.) Efendimiz; "Benim yüzümü görenler, beni görmü olanlar görenler ne mutlu kiilerdir." diye

Hz.

buyurmutur. •

Bir

mumdan yaklan mumu

mü olur. •

Böylece, o

mum

ce

•

mumun

,

gören, gerçekten de asl

muma nakledilse, mumun aydnln

yüz

yaklsa, sonuncu

o

mumu

gör-

mumdan yüzler-

gören

bile

asl

ilk

mumu görmü olur. stersen, aradn hidayet nûrunu, ak nûrunu son mumdan al; istersen bizzat ondan, can

mumundan

al;

aralarnda hiç bir fark yoktur.

210.

Bursevî, Kitâbü'n-netîce, 75-76

211.

Süleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Sözlüü, 388, Selçuk Eraydn, Tasavvuf ve Tarikatlar, 116, stanbul, 1994

212.

Kuseyrî, Risale,

492

ZÂHR VE BÂTIN AÇISINDAN HDÂYET îrsen son

geçmi

mumun nûrunu

velîlerin

-

65

ondan feyiz al; istersen gelip mumlarndan ma" nen aydnlan, nûrlan... 213 gör,

»* Ey akll,

fikirli

kii,

hastaln

nevi hekimin önüne,

•

geri gelmemesini istersen,

paran pulunu

Manevî hastalk hekimlerinin, yâni

saç ve

bu mâ-

ban yere koy.

velîlerin gönüllerini ederse-

niz, kendinizi görür, halinizi bilir

ve durumunuzdan utanrsnz.

Bu gönül körlüünün

halkn

giderilmesi,

hekimler, Allah'n lutfu ve keremi

ile

elinde deildir. Fakat

bu

hidâyet yolunu gösterirler.

Bu manevî hastalklarn hekimlerine candan, gönülden

kul olur-

san Allâh'n lutfuna ve feyzine yol bulursun. 214

Vardk da Fir'avn

ptr-i

ta olsa dil yuma olur yakn bir mûrdan alça olur

kâmile

ise nefsin

da olur Çürüklerin hep sa olur zehrin kamu bal ya olur Dalar yemili ba olur cümle cihan bostan sana Oldunsa vakf aczine ednâ amel

bir

Es'ad Erbilî

ibi olsa

Nefsin Fir'avn gibi ululuk iddiasnda Acizliini,

Çorak dalar meyveli

XVII.

baf

214. 215.

ac

(hallerin)

bir amelin

tatllar

bütün dünya sana bahçe

116 < age, III, 102 M. Es'ad Erbilî, Divân- Es'ad,lS9 stanbul, 1991 age,

olur.] 215

deiik açlardan deerlendirerek baz

ayrmlardr.

efik Can, efik Can,

da gibi olur

HDAYETN MERTEBELER

Mutasavvflar, hidayeti

213.

karncadan daha alçak olur

güçsüzlüünü anladtnsa kymetsiz

Çürük, hata ilerin dorulur,

mertebelere

ise

da

I,

,

66 »HDÂYET REHBER Bursevî, imanla balayan^ hidâyetin mârifetullah çizgisinde tedrî-

cen

artacan

Kiinin manevî hayatnda,

söyler.

uymaz. 216 Bursevî

erine

açklarken "marifetin

bir

belirterek ifade eder. 217

bu

bir vaktin

hükmü

di-

tedricilii, hidâyeti mârifetullah olarak

yerde karar etmeyeceini, her an

O'na göre hidâyetin

ilk

artacan"

mertebesi iman, ikin-

ci

mertebesi velayet, üçüncü mertebesi nübüvvet, dördüncü mertebe-

si

ise risâletdir. 218 *

imam 1.

Gazâlî

Hayr

er yollarn

ve

(doru ve

hidâyeti üç derecede ele alr:

ise,

bilmektir. Allah Teâlâ "Biz

ona

iki

yolu

eriyi) göstermedik mi?" buyurarak, herkese akl veya

peygamber, vastasyla bu yollar açklamtr. Hidâyetin sebepleri,

kitaplar,

peygamberler ve akl sahiplerinin

larn hidâyetini engelleyen, hased,

körlüü ve dier 2.

kibir,

basiretleridir.

dünya

nsan-

sevgisi, basiret

sebeplerdir.

Allah'n kullarn halden hale çevirmesidir.

te

bu mücâhede 219

sonücu gerçekleir. 3.

Bu mertebe

ise

mücâhedenin kemâle ermesinden sonra, nübüv-

vet ve velâyet âleminde parlayan bir nurdur. Hidâyetin

bu merte-

muhâkeme yoluyla ulalamaz. Mutlak ve gerçek budur. Dier iki hidâyette baz perdeler bulunur. Hidâ-

besine akl ve

hidâyet

yetlerin hepsi Allah'tan

ne nisbet edip, lerde

tahsis ile

"Doru yol,

le dirilttiimiz,

olmakla

birlikte Allah

Teâlâ'nn kendisi-

ereflendirdii hidâyet ite budur. Âyet-

ancak Allah'n yoludur" 220 "Ölü iken hidâyet,

kendisine insanlar arasnda yürüyecek bir nûr ver-

diimiz kimse, karanlklar içinde kalp, ondan çkamayan kimse

Hakk

216.

smali

217.

Bursevî, Tefsiru Fatiha, varak


I,

370

32a Süleymaniye

ktp.

Hac Mahmud

bl.

No.237/2, 218. 219.

smali Hakk Bursevî, Kitâbü'n-netîce, I, 370 Mücâhede, mücâdele etmek, savamak demektir. Terim

olarak, eriatça

is-

tenen fakat nefse zor gelen eyleri emmâre olan nefse yükleyerek onunla

220.

savamaktr. Nefse kar açlan sava büyük cihattr. Mücâhede, mek, onu etkisiz hale getirmek, çile çekmektir. (S. Uluda, Tasavvuf Terimleri Sözlüü) Bakara, 120

nefsi ez-

ZAHR VE BÂTIN AÇISINDAN HDÂYET gibi olur

mu?" 221

Rabbinden

bir

"Allah,

kimin gösünü slâm'a

nur üzerinde deil

mertebedeki hidâyet

midir?" 222

-

67

açm ise ite o,

buyrularak üçüncü

anlatlmaktadr. 223

Molla Câmî, hidâyetin mertebelerini "Vücûd mertebeleri" 224 açsndan deerlendirerek unlar söyler: "Hidayeti saymak mümkün deildir, ancak genel olarak öyle ifade edilebilebilir: Cenab Hakk'n balangçta taayyün-i -evvelde (Hakk'n ilk zahir oluu) oldu-

u

gibi, gayb-i

hüviyy etteki (Belirsiz olmas

itibariyle

Hakk'n

zât,

karanlndan, icmâlî, külli, ilmî Vücûd nûru arsasna, sonra taayyün-i sânî'deki (Hakk'n ikinci mertebede zahir olmas) gibi tafsili, ilmî Vücûd nûru arsasna, sonra mertebe mertebe rûhî, misâlî ve hissî olarak, (dört) unsurdan oluan beden olarak varoluuna ulatrncaya dek a'ynî vücûd arsasna hidâyet etmesidir. Sonra çocukluktan temyiz ve teklif çana ulatrp Nebî (s.a.v.) ve O'nun getirdiklerine imana muvaffak klmasdr. Bu hidâyetlerin artmasn tazât- kibriyâ)

olduu unutulmamaldr. (Kii Hak'tan ezelde neyi taleb etmise Allah ona göre hüküm verir. )Artk talep edilen hidâyet, slâm dini, salih ameller, kâmil melekeler, yüce makamlar, lebin, isti'dât dili ile

ameller ve hallerdir." 225

/

bn-i Kayym, hidâyet mertebelerini, Cenâb- Hakk'n kullarna manevî iaretlerle yol göstermesi açsndan on ayrr:

kma

1.

.

2.

Uyankken vastasz Teâlâ'nn Musa (as)

En'am, 122

222.

Zümer, 22

223.

mam Gazâlî, hyâ u tanbul,

konumas böyledir.

Ulûmi'd-dm} V% 201-204,

trc.

Ahmet Serdarolu s-

1985

Burada geçen varlk mertebeleri hakknda geni bilgi için, bkz. A. Avni Konuk, Fusûsu'l-bikem tercüme ve erhi, haz. Mustafa Tahral ve Selçuk Eraydn, stanbul 1987 M. Krol Klç, Muhyiddîn Îbnu'l-Arabî'de Varlk Mertebeleri,

225.

ile

ile

Allah'n Nebiler'e vahyetmesidir.

221.

224.

olarak Allah'n kulu

Molla Câmî,

baslmam a.g.e.,

13

Dr..Tezi, stanbul, 1995

68

3.

«HDÂYET REHBER

Melek olan

elçilerin

rece sadece nebilere 4.

beer olan elçilere

mertebesidîr.

Bu da

sddîklann derecesinden alttadr. Sddîk, ilham, gibi

özel vahyin ve

Rasülüne teslim etmitir. Peygamberimiz

(sav)

Ömer

derununa ilham edilen

Hattab'dr."

b.

"Sizden önceki

Eer bu ümmette

ümmetlerde kendilerine ilham verilenler vard. 226

doma, kef kalbini, srrn

içe

eylerden müstanidir. Çünkü, sddîk bütün

de böylesi varsa o

Bu üç de-

aittir.

dourma)

Tahdis (ilham, içe

gönderilmesidir.

Muhaddes, kalbine ve

ey demektir. Bu kiinin

mertebesine göre

olan görüüdür. Mutlak kesinlik arzetmez. 5.

mam (anlay, idrak) mertebesidir. Davud (as) 'm gördüü bir davada cezay

fazla sert

bulan Süleyman

(as)

yeni bir

çözüm

teklifinde

Davud (as) olunun çözümünü kendisininkinden daha adil bulduu için davay bu yönde karara balar. Cenâb- Hak âyette bunu öyle belirtir: "Bu olayda Süleyman'n dava konusunu (daha derinden) fehmetmesini, anlamasn saladk." (Enbiyâ, 79) Fehm, Albulunur.

lah'n kuluna verdii bir nimet, kalbine

koyduu

bir nurdur.

Kul bu

bakasnn idrak edip bilemediini bilir. Âyetlerden bakasnn anlayamadn anlar, manann aslna vakf olur. Bedir ehlinden sahabilerinde bulunduu bir toplulukta Hz. Ömer "Allah'n yardve fethi geldii zaman" 227 âyetini sorar. Herkes bir mana verir. nûrla

m

çlerinde en genç âlâ

bu

bn Abbas

(ra)dir.

En son ona

sorulur. "Allah Te-

âyette Nebi'sinin eceli geldiini haber vermektedir, "der.

bn

anlay olmasayd Rasulüllah'm ecelinin bildirildiini nereden çkaracakt? Bu dereceden çou insanlar yoksundur. O kiiler âyetleri anlamak için baka eylere ihtiyaç duyarlar. Fehm sahipleri ise baka eylere gerek duymazlar.

Abbas

6.

(ra)'de özel bir

Beyân (açklama) mertebesi dir. Hakk'n delil ve ahitlerle açklanmas, bâtldan ayrlmas ve tantlmasdr. Böylece hakk, kalbe görünmü gibi olur. Bu derece genel olup bütün yaratklar kapsar. Bu beyân kullarna ulamadan Allah kimseye azab etmez veya saptrmaz. "Allah Teâlâ

bir

„

226.

Buhar, Fadâilü Ashâbü'n-nebi,6

227.

Nasr, 1

topluluu hidâyete erdirdikten son>

ZÂHR VE BÂTIN AÇISINDAN HDÂYET ra,

düürmez."

edip,

mak 7.

69

nelerden saknacaklarn kendilerine iyice açklamadkça dalâ-

lete

t

•

açkladn

(Tevbe, 115) nsanlar Allah'n

kabul

onunla amel etmediklerinde, Allah onlar hidâyetten saptrsuretiyle cezalandrr. Burada ki açklama âyetlerle ve kâinâ-

tefekküre

çararak yaplr.

Özel açklama mertebesjdir. Bu hususi hidâyeti gerektiren beyândr. nâyet, tevfik, seçme fiilleriyle ilgili ve brakma sebep-

babo

kaldrlmas

lerinin kalpten silinip

"Gerçek

ortaya

çkan beyândr.

u ki sen her sevdiini doru yola yöneltemezsin; fakat

Allah'tr dilediini la girecek 8.

ile

doru

olanlar en

yola yönelten; ve yine O'dur

iyi bilen. "(Kasas,

56)

doru yo-

228

ittirme mertebesidir. "Allah onlarda bir hayr görseydi onlarn mutlaka duyup iitmelerini salard; kald ki (hakk) duyup iit-

bal tavrlar içinde kukukulan iitmesi vardr ki sö-

melerini salasayd, yine onlar o dik

suz yüz çevirirlerdi." (Enfal, 23) Bir

zün lafzm tini,

9.

iitir bir

de kalbin iitmesi olup o da kelamn hakika-

ne kastedildiini anlamaktr.

ilham mertebesidir. "insan benliini

l)amacna uygun

duu

düün ve onun

nasl (yarat-

ekillendirildiini ve nasl ahlâk zaaflarla ol-

kadar Allah'a

kar

sorumluluk

bilinciyle

de donatldn...

takvann ilham edildiini) ems, (7,8) Herevî, ilham -üç derecede açklar: Birincisi duymaya bal kesin olarak vahy eklinde tezuhur edendir. kincisi, apaçk meydana gelen ilhamdr. (fücur ve

Bunun doruluunun belirtisi udur; buna mazhar olan kii perdeyi yrtmaz. eriatn çizdii snr amaz ve hataya dümez. Üçüncüsü 10.

ise

Sadk rüya tin

srf gerçein

kasnn rüyas

228.

edilir,

ettii ilhamdr.

"Sadk rüyann nübüvveolduu ifade edilir. Nebilerden ba-

mertebesidir. Hadis-i erifte

krkalt cüzünden

amel

tecelli

için

biri" 229

vahye uyup

uymadna

uymazsa amel edilmez.

Allah'n hidâyeti ancak buna tisinden ibarettir.

229.

Buhari, Ta'bir, 4

230.

îbn

•

Kayyim el-Cevziyye,

ulamak

^ a.g.e.,53

baklmadr. Uyarsa

230

isteyenler vadettii rahmetin belir-

70 »HDÂYET REHBER

XVIII.

HDÂYETTE ST'DAT

O her zaman gösterir hak yolunu Lâyk olduu

yola sevkeder kulunu 231

Meryem sanki bir aslan kann dökmek istiyormu da ondan kaçyormu gibi, bir daa doru kaçyordu. Birisi onun arkasnsa

b.

dan koup: "Hayrola, diye sordu.

I Iz.

ku

gibi

sa, o kadar

ne kaçyorsun; arkanda kimse yok?"

hzl kouyordu

ki,

acelesinden ona ce-

O

adam bir müddet onun arkasndan kotu, peini brakmad. Ve Hz. sa (as) 'a kuvvetlice bararak: "Allah rzas için bir an olsun dur! Böyle hzl kaçn bana dert oldu. Ey kerem sahibi arkanda ne aslan var, ne düman, ne de bir korku, kimden bu tarafa vap veremedi.

doru

kaçyorsun? dedi. Hz. sa; "Bana

ba olma,

ben

bir

ahmaktan

kaçyorum. Brak da kaçp kendimi kurtaryorum. (erh:

Ahmak

temyiz 232 sahibi olmayan kimsedir. Zahirî ilim ve

kl krk yaran

fennde

fakat bu esrarengiz

vücudunun nereden

geldi-

ini, niçin geldiini ve nereye gittiini, niçin gittiini anlamak mera-

kn hissetmeyen kimselerdir. Mevlânâ (ks) "Böyle bir kimse zahiri ilimlerde mutlak zeki bile. mademki onda bu temyiz yoktur o ahmaktr." buyururlar.)

olsa

O kimse dedi ki: Nefesi ile körler ve sarlarn ifa bulduu o Mesih deil misin? Hz. sa: Evet, dedi. O kimse: Peki dedi, gizli srlara, efsûnlara sahip o mânâ padiah, sen deil misin? O efsunu bir ölü üzerine

dedi

ki:

okuduun

vakit, av

bulmu

aslan gibi

Evet o söylediin de benim.

O

sa

kimse cevap verdi:

(as)

buyurdu

ki:

Evet! Soran tekrar:

her ne istersen yaparsn, korku kimdendir?

O

halde, ey

Bu çeit

pâk ruhlu

mucizelerin ol-

brahim ener, Türk Edebiyatnda Manzum Esmâ-i Hüsnâlar, 148 zi.

232.

sa (as) Ey güzel

dirilir!

çamurdan kular yapp canlandran sen deil misin?

yüzlü!

231.

sçrayp

Dr. Te-

zmir, 1985

Temyiz, fark anlayp idrak etme,

iyiyi

kötüden ayrma,

birini benzerlerin-

den ayrp tercih etme, ayrdetme, üstün tutma, yeleme, seçme, farketme anlamlarna kullanlmtr


•

71

duktan sonra, dünyada kim senin bendelerin arasna katlmaz? Kim sana kul köle olmaz? Isa (as) buyurdu ki: Teni yaratan ve ezelde ca-

n vareden Hakk'n pâk zâtna yemin

ederim

nn

gökyüzü

ve

sfatnn hürmeti hakk

için ki,

yrtm ona kul köle olmutur. O sarlar üzerine okudum, çatlad, yarld.

oldu.

dirildi kalkt.

O Allah'n

zât-

yakasn

bile yenini

a'zam ben körler ve Kayalk bir daa okudum, da

efsun ve ism-i

Hrkasn göbeine

okudum

cesedine

iyi

ve

ki

Ölmü

adamn Hiçbir ey olmayana okudum bir ey kadar yrtt.

bir

oldu. Fakat, bir

Onu ahman

derman,

bir çare

[erh: ruhlar ve

mayan

kalbine, muhabbetle yüzbin defa

olmad. nefisleri ihya

eden

kimselere, her ne kadar söz

ile

nebiler, hidâyete kabiliyeti ol-

aknlklar

O

ümonlarn azgnlklar

nasihat etseler ve hal

metlerine örnek olmak üzere, ibâdetler getirseler,

ve

okudum,

ile

artar.]

ahmak kat ta oldu da o huyundan dönmedi, çorak

bir

kum

oldu da ondan hiç ekin bitmedi.

O

kimse dedi

halde, o

ki:

Peki

Hakk'n smi baka eylere

ahmaa tesir etmemesinin hikmeti nedir? O

etkisi

olduu

da hastalktr bu

Hakk'n ismi ona deva oldu, buna olmad? sa (a.s.) dedi ki: Ahmaklk hastal Allah'n kahrdr. Körlük hastal ise kahr deil, belki bir belâdr. Bela merhameti celbeden bir hastalktr. Ahmaklk ise zahmet getiren, bakalarn yaralayp inciten bir hastalktr. da.

Niçin

Ahmaa vurulan el

Allah mührüdür.

O mührün üzerine hiçbir

çare bulmaya güç yetiremez.

Hz. sa'nn ti

da,

kaçt gibi,

sen de ahmaklardan kaç.

Ahman sohbe-

çok kanlar dökmütür.

Hava (buharlanma

ile)

suyu nasl yava

sizden (iman nûrunu) böyle çalar. lar

ve (inkar)

soukluu

verir.

yava

çekerse,

O ahmak (ilâhî akn)

ahmak da

hararetini ça-

233

Enbiyâ ve evliya Hakk'a hizmette doktorlara benzer. Ümmeti

sa-

adete sevkettiklerine ve slah ettiklerine göre ilâhî emre hizmet eder-

233.

A. Avni Konuk,

a.g.e.,11,

209-215 (Mesnevî'den naklen)

72 -HDÂYET REHBER

ler.

îsti'dad olmayan kimselere hidâyet veren

ilâhî

emre hizmet

olmadklarna göre de

etmezler. 234

Kueyrî, "Kurtulua eren daha önce Allah tarafndan seçildii

için

kurtulmutur. Çünkü Allah Teâlâ, "Biz onlarn [hepsini] seçtik ve dos-

doru

235 bir yola ilettik." buyurur. (En'am, 87)

Ebu Osman demitir

ki:

"Hem

söz

nefsine amir klan hikmet incileri söyler,

hem fiil yönünden sünneti söz hem fiil yönünden heva

ve hevesi kendine amir klan, bid'at olan eyleri konuur. Zira Allah Teâlâ,

"Eer O'na

itaat ederseniz

doru

yolu

bulmu

olursunuz." bu-

yurur. (Nûr, 54) 230

Kueyrî ve Ebu Osman'nn

ama

kabiliyeti, hidâyeti istemesi

Hakk'm

hidâyetle

düünüldüünde, inve ona doru yürümesi, Cenâb-

ifadeleri birlikte

hükmetmesine sebep olmaktadr.

Kalbi ezelde iman nûru

ile

aydnlanan kimse, bu alemde de

mü'min olarak zahir olur. lahi ilimde deimez özü hidâyeti taleb memise, hidâyete kabiliyeti yoksa, bu alemde de hidâyetle zahir

et-

ol-

mazlar. 237 Bir kimsenin a'yn- sabitesi (ezeldeki

deimez

hakikati),

yokluk

halinde(henüz bu aleme gelmemiken) iken "el-Hâdî" ism-i erifinin sureti üzere

resmedilmi

ise

bu alemde de hidâyet suretiyle ve

mü'mn

olarak zahir olur. 238

Konu

ile ilgili

olarak bnü'l-Arabî,

"Eer

Allah dikseydi hepinizi

unlar söyler: "Burada kullanlan "^" harfinin imtina harfi (mümkün olmayan anlamnda harf) olduunu, dolaysyla Hakk'n bir eyi dilemesinin a'yân- sâbite'ye göre gerçekleir." Yani Hak eer hepsinin hidâyetini hidâyete erdirirdi"(En'am, 6/149) âyetini açklarken 5

dikseydi hidâyet ederdi, ancak hepsinin hidâyete kâbiliyeti

n bildii için hepsine hidâyet etmemitir. 239 a.g.e.,II,

197

492

235.

Kueyrî,

236.

Kueyrî, er-Risale,l42

237.

A. Avni Konuk, a.g.e.,III,69

238.

A. Avni Konuk,

239.

A.A. Konuk, age, 11,63-64

a.g.e.,

a.g.e.,III,

73

olmad-

ZÂHR VE BÂTIN AÇISINDAN HDÂYET En dorusunu Budur

Allah

ehl-i tarîkin

bilir.

-

73

Muvaffakiyet Allah'tandr.

mültecâs

Srât- müstakime kl hidâyet

Budur erbâb-

tarîkin recâs

Srât- müstakime kl hidâyet lâhî

ktl tartk-i

Ere tâ menzile

Namaz

içre

aka trâd

âk ola âd

niyaz

içre

budur yâd

Srât- müstakime kl hidâyet

Çü

tahmil eyledin bâr- emânet

Yine sen eyle

yâ.

Rabbi iânet

Eerçi sana yol çoktur begâyet Srât- müstakime kl hidâyet

Çü dütük firkate âhar ilinden Hamîr olduk senin kudret yolundan Çkarma Hakkî'yi doru yolundan Srât- müstakime kl hidâyet smail

Hakk Bursevî240 Veysel

AKKAYA

ÜSKÜDAR-2003

240.

K. Ziyâeddin

2001

Coan, . Hakk

Bursevi. Fatiha Tefsiri, 121, Y.L.T., stanbul,

HDÂYETN BALANGICI

alangçlar, nihayetlerin

tecelli ettii" yerlerdir.

lah ile olursa nihayeti de

Onunla Ona

doru

Kimin bidayeti Al-

olur.

241

bn Atâullah Soru da ilimden

gelir,

cevap da. Nitekim diken ve gül toprak ve

sudandr, yani çamurdan. Dalâlette ilimden ac ve tatl yamurdandr. 242

gelir hidâyette.

Nitekim

Mevlânâ

KTABA Bütün hamdler lah'n kulu ve resulü

GR

Allah'a, salât ve selâm varlklarn

Muhammed'e

(s.a.v.) âli

241.

Atâullah skenderî, Hikem-i Atâiyye.

242.

A. Avni Konuk, a.g.e.JII, 46

hayrls, Alve ashabna olsun.

76 «HDÂYET REHBER

Ey

yan k§i! •

•

örenmeye gayretli olan, ilme yönelen ve onu çok arzulaBil ki ilim örenmekten kastn;

ilmi

bakalar ile yarmak, onunla övünmek, arkadalarndan önde olmak, insanlarn sana yönelmesini istemek

•

ve dünya

dinini

mal toplamak

ise;

ve nefsini helâk etmeye çalyorsun. Âhiretini dünya

ykmaya

karlnda satyorsun. Bu al veriin

miz(sav) buyurur

kesiciye

"Yarm

ki:

Yaptn

ticaretle, di-

öreten de isyanna yardmc ve

nini tehlikeye atyorsun. Sana ilim

hüsranna ortaktr. O, yol

zarardr.

klç satan

kii

gibidir.

Peygamberi-

kelime de olsa 243 bir kötülüe katkda

244 bulunan, ona bu kötülüünde ortak olur."

Eer ilim örenmekte niyet ve maksadn, sadece âlimlerden nakilde bulunmak deil de, hidâyetse; sana müjdeliyorum!.. Çünkü bu niyetle ilmi elde etmek için yürüdüün zaman, melekler yoluna kanatlarn yayar. Onu örenmeye baladnda; denizdeki canllar, günah-

larnn aff

için Allah'a yalvarr.

Her eyden önce unu bilmen tin

ba,

sonu, zâhiri ve

bâtn

"lmin neticesi olan hidâye-

gerekir:

vardr...

Balangcn salamlatrmadan

Dn örenmeden,

sonuna ulaamazsn...

özünü kavrayamazsn..."

Burada, nefsini ve kalbini hidâyet açsndan kontrol etmek

balangcn

sana hidâyetin

langcn örenmeye

de

meyilli, nefsin

re yükselebilir ve ilim

Hidâyetin

bildireceim.

bana

deryasna

Eer

kalbin, hidâyetin

için,

ba-

kabiliyetli ise, istenen hedefle-

dalabilirsin...

yöneldiinde kalbin, erteleme ve gereini yap-

makta tembellik gösterirken; nefsin, ilim örenmeye meylediyorsa, o kötülüü emreden nefistir. Qjefs, kovulmu eytann hilesine uymu, 243. 244.

"Öldür!" yerine "Öl...." kelimesinin kullanlmas gibi. (arih) bn Mâce, Kitâbü'd-diyât, l'de Ebû Hüreyre'den naklen, Resulullah (sav)

buyurdu

ki

"Kim yarm kelime de

mü'minin öldürülmesine katkyazl olarak çkar: huzuruna alnnda olsa bir

da bulunûrsa, o kii Allah'n (cc) "Allah'n rahmetinden mahrumdur!..."

u

HDÂYETN BALANGICI

•

77

onun gurur ipiyle yava yava kendisini korkunç helake sürüklemesine boyun emi ve ilim örenmeye kalkmtr. eytann amac, hayr yerinde erri "iyi" gibi göstererek, seni "amel

bakmndan

iflas

eden

ve eytana uyanlar" arasna katmaktr. Onlar güzel iler yaptklarn zannederler. Halbuki

çalmalar dünya hayatnda boa

Bu durumda eytan, sanayimin üstünlüü ve

gitmitir.

âlimlerin dereceleri-

hakkndaki sözlerinden bahseder. hadislerine ilgini azaltr: "lmi artt

ni anlatr. Sahabe ve tabiinin ilim

Ancak Resulullah

(sav)'nin

u

halde hidâyeti artmayan kii ancak Allah'tan

uzaklam olur." 245 "K-

yamet gününde insanlarn en iddetli azap çekeni ilmine Allah'n mükâfat vermedii âlimdir." 246 Ve yine Peygamberimiz öyle buyurur: "Fayda vermeyen ilimden, korkmayan kalpten, kabul olunmayan

amel ve duadan Allah'a

rem buyurur

ki:

snrm." 247

"srâ gecesi

bir

Bir

baka

hadiste, Rasûl-i Ek-

toplulua rastladm. Dudaklar ate-

ten makaslarla kesiliyordu. Siz kimsiniz? dedim. Biz iyilii emreder;

kendimiz yapmazdk. Kötülükten de sakndrr ama kendimiz onu ya-

pardk, dediler." 248

den sakn. Seni gurur ipiyle çekip aldatmasna uyma. lim örenmeyen cahile bir kez, örendii bilgilerle amel etmeyen âlime ise bin kez yazklar

olsun!..

ilim •

örenen

insanlar üç

ksmdr:

hazrlk yapmak için ilim örenendir. Onun amac sadece Allah rzas ve âhiret hayatdr... te bu kaza-

Birincisi, âhiretine

ilimle

nanlardandr... •

kincisi,

linin

dünya hayatna yardmc olmas

zayfln

ve

için ilmi

maksadnn kötülüünü

durumdakiler, tehlikededir.

Eer

Bu

ölüm, onu tevbe etmeden yaka-

Deylemî, Ali (ra)'dan rivâyet etmitir.

246.

Dârim, Mukaddime, Bab, 27

247.

Müslim, Kitâbu'z-zikr ve'd-duâ, 73, Nesâî, sdâze, 13 s.371

bni Hibban,

kiidir.

kalbinde hisseder.

245.

248.

örenen

Sahih, Enes (r.a.)'dan rivayetle

mam Ahmet,

c.4

78

-HDÂYET REHBER larsa,

sonunun kötü olmasndan korkulur. Onun ii Allah'n

desine

kalmtr.

(Allah ister affeder, isterse affetmez)

gelmeden tevbeye

ayet

ira-

eceli

buna ilimle ameli de ekler ve eksiklikleri giderirse kazananlar arasna girer. üphesiz "günahtan tevbe 249 edert, sanki hiç onu ilememi gibidir."

Üçüncü kiiye

ise

yönelir,

eytan

maya, makamyla

maya

galip gelmitir.

öünmee ve

kullanarak her yere

için ilmini

tabilerinin

klmtr. htiyacn

vesile

rak nefsinde: "-içiyle

O

da

ilmini,

çokluu

mal çoalt-

ile

gururlan-

ve dünyalk bir iini halletmek

girer.

O

bununla

birlikte gizli ola-

dyla dört elle dünyaya sarlmakla beraber-

konumakla ve âlimler gibi giyinmekle, onlarn alâmetlekendinde bulunduu için Allah katnda bir yerinin olduu" dü-

âlimâne ri

üncesine

sahiptir.

te bu mahvolmu ve aldanm

ahmaklardan-

dr. Çünkü,-kendisini muhsinlerden zannedip- içinde bir kurtulu

ümidi beslemesi onu tevbeden alkoymutur.

O Allah Teâlâ'nn u

sözünün farknda deildir: "Ey iman edenler! eyleri niçin söylüyorsunuz?"

(Saff, 2)

yapmayacanz

Bunlar Resulullah'n

haklarnda öyle buyurduu insanlardr: "Ben

sizin için

(sav)

Dec-

olmayan kimselerden korkuyorum. Denildi ki onlar kimdir Ey Allah'n Rasulü? Buyurdu ki: Kötü âlimler250 dir..." Çünkü Deccâl'in gayesi saptrmaktr. Kötü âlim ise insanlar sözleriyle dünya sevgisinden uzaklatrrken, amelleri ve halleriyle onun sevgisine dâvet etmektedir. Hal dili de, konuma dilinden daha tesirlidir. Ayrca insanlarn kiilikleri, duyduklarncâl'den çok Deccâl

dan ziyade, gördükleri

m

ile

amel etmeye daha yatkndr. Bu aldan-

kiinin amelleriyle ifsad ettii, sözleriyle slah ettiinden da-

ha fazladr.

Çünkü

âlim dünyaya yönelmeye

kar

cesaretlendir-

mezse, cahiller de bundan cesaret bulamaz. Böylece onun ilmi,

Allah'n kullarnn kötülüe cür'et etmesine sebep olmutur. Bununla beraber onun cahil nefsi (cenneti ve büyük sevab) temenni

etmekte ve (kendisine uyanlarn ve

lemektedir. Bazen de ilminden

249.

250.

bn Mâce,

malnn

çok olmasn) bek-

dolay Allah'n nimetler ihsan

et-

1851, Mecmau'z-Zevâid, 17526 Bu manaya yakn olarak (dalâlete sevkeden önderler, imamlar eklinde) I,

imam Ahmet

rivayet etmitir. C.l,

s.

22,

44

HDÂYETN BALANGICI mesi gerektiini düünmektedir. Ve yine "Allah'n

çou

•

79

kullarn-

dan daha hayrl olduu" hayaline kaplmaktadr.

Ey

ilmi isteyen!

tan sakn... Nice

Sen

birinci

ardan

ksmda

ol'...

kinci

ksmdan

olmak-

alanlar, tövbeden önce

ölüm yakalad ve hüsrâna uradlar. Sakn ha sakn üçüncülerden olma!.. Sonra kurtulu ümidin kalmaz, hayr ve doruluun beklenilmez ve böylece mahvolursun...

Kendimi kontrol etmeme yardmc olmas

gc ise

nedir? diye sorarsan;

bil ki,

hidâyetin

takvânn bâtndr. Sonuç, ancak takvâ

ba

için;

hidâyetin balan-

takvann

iledir.

zâhiri;

sonu

Hidâyet de mtittakf-

ler içindir.

Takvâ tan ibaret

ise,

Allah'n emirlerine uymak ve yasaklarndan kaçnmak-

olmak üzere

takvâ ilminin zahirini

Baka ilave

iki

iki

ksmdr. imdi

bölümde açklayacam...

bir kitaba ihtiyaç

edeceim... Allah

sana ksa ve öz bir ekilde

duymaman

yardmcmz

için,

olsun.

üçüncü

bir

ksm

daha

birinci

bölüm

1.A.-TÂATLER 1

S* lah' in emirleri farzlar ve nafilelerden oluur. •^ticaretin asldr. Kurtulu onunla elde

Farz,

edilir.

sermaye olup

Nafile ise kârdr.

Dereceler onunla kazanlr. Bir hadîs-i kudside Allah Teâlâ öyle buyurur: "Kullarm Farz ibâdetlerle

yaklat

na yaklaamaz. Bununla beraber, kul

yaklar

2 ki (kurbiyyet)

kadar hiçbir ibâdetle ba-

nafilelere

devamla bana öyle

sonunda, ben onu severim. Ben onu sevdiim -

t

TÂ'AT: bâdet. Allahü teâlânn beendii,

2.

Kurb,

yaknlk

demektir. Kul

bariyle deildir.

O

ile

olduu eyler. Hasene. Hak arasnda yaknlk zaman ve mesafe râz>

iti-'

kuluna, sevgisiyle, inâyetiyle, rzasyla, lutfuyla ve ihsa-

myla yakndr. iki türlü

kurb vardr:

Kurb-i Ferâiz: Farz ibâdetleri ilemenin kula

1.

hali.

salad Allah'a yakn

olma

baka her eyden fani olur. Allah'a yakn olmas hali. Kuldan

Kul bu halde kendisi dahi! Hak'tan

2. Kurb-i

Nevâfl: Kulun

nafile ibâdetlerle

beeri sfatlar gidip yerine lun gören gözü

v.b.

ilâhî

olmas bu

vasflarn gelmesi. Zikredilen hadiste, ku-

tür kurbiyyetî ifade eder.

Kueyrî bu hadisi açklarken kurbu öyle izah eder: "Kulun Allah'a yakniönce O'na iman etmek, O nu tasdik etmekle, sonra hsanna ve tahkiki5

ne yakn olmakla

olur.

Allah'n kula

yaknl

ise

bu dünyada özel surette

1

84 »HDÂYET

REHBER

zaman iiten kula, gören gözü, konuan

dili,

tutan

eli

ve yürüyen

aya olurum..." 3 Ey bahtan

Allah Teâlâ'nn emirlerini yerine getirmeye, ancak sa-

tâlib!

akama

ona ilim ve

kadar (her

annda ve

her nefesinde) kalbini, organla-

irfan vermesi, âhirette ise kendisine cemâlini

müahede imkan-

n ihsan eylemesi ve bu meyanda çeitli lütuf ve ikramlarda bulunmas suretiyle ile

oIud

Hak Teâlâ ilmi ve

ile

her

ile

yakn olmaktan

ve herkese lütfü ve

yardm

Çünkü o snr,

bölgele-

münezzehtir.

sonu ve miktar olmaktan mukaddestir. Hiçbir mahluk onunla birlee-

mez, sonradan olan hiçbir "zâtlarn retiyle

ey ondan

yaknl" manasnda

yakn olma

adm

(zatndan)

deildir.

u halde

kurb Allah'n vasf olamaz. Fakat ilmi ve su-

zaruri bir vasftr. Bir de lutfu

ile

mtûnele

t- 1

^

1 1

1

i\ \\

1

1

1

1

bunu Allah kullarndan dilediine tahsis eder." Süleyman Uluda, 216) Geni bilgi için bknz. M. Erol

trc.

Klç, Muhyîddin bnü'l-Arabi'de Varlk Doktora

kopmu

alan kurbu var ki

(Kueyrî, Risale,

3.

eye

sadece mü'minlere yakndr.

Allah kullarna zat ri,

kudreti

Tezi,

M. Ü

Mertebeleri, 152, 153,

Baslmam

lahiyat Fakültesi, stanbul, 1995

Buhârî, Sahih, Kitâbu'r-Rikâk, 37. bab Tercümesini verdiimiz hadiste "üzn" kulak, "ayn" göz kelimeleri geçmemektedir.

bnü' Arabi buna dikkate

alarak

"sem" ve "basar" kelimeleri geçtiini söyler. Bu da türkçeye "iitme duygusu ve görme duygusu" eklinde karlanabilir. Bu da Türkçede bir ifade tarz deildir. Ancak hadisin doru anlalmas için bu mana göz önünde bulundurulmas gerekir. Bu açklamalara göre cümle öyle anlalmaldr: "Nihayet Ben onu severim, (ite o zaman fark eder ve uuruna varr ki) Ben onun iiten iitme

allm

duygusu, gören görme duygusu, tutan

eli

ve yürüyen ayaym...."

Trnak

u

cümleden anlalacaktr: Farzlar ve nafileleri ifa ede ede kul Halde' a yaklaacak ve öyle bir idrak seviyesine ulaacaktr ki, daha önce fark etmedii ve idrak etmedii eyi artk idrak edecektir. Onun bu idrakine göre artk Hak onun iitme duygusudur, görme duygusudur, tutan elidir ve yürüyen ayadr. Bu yoruma göre deime ve olma kula aittir. Çünkü Allah "zât" itibariyle deime ve bakalamadan münezzeh ve uzaktr. Hadis'te sözü edilen yaknlama kulun tâat ile Hakk'a yaknlaiçinde ilave ettiimiz

masdr. Hakk'n zaten kullarna

yaknl

olup eit ve hepsini kapsar.

halde kul, farzlar ve nafileleri yerine getirmekle olan

yaknlnn idrakine ulam

olur.

u

Hakk'n yaratklarna

Hakk'n kullarna

olan bu

yaknl-

" cümlelerinde ifade edilmi-

da "Ben onun iiten iitme duygusuyum tir. Mustafa Tahral, bniVl-Arabfde Bif Hadîs-i KudsFnin Yorumu^ 24 makale^ bnü'l-Arab, Nurlar Hazinesi 'nin tanbul,

2003]

banda,

trc.

Mehmet Demirci,

s-

'

TÂATLER

hm murakabe4 Bl her

ki

•

85

etmekle ulaabilirsin.

Allah Teâlâ gönlünü gözetlemektedir. çini,

adm, duruunu ve hareketini,

her

dn,

attn

ann, kalbinden geçenleri,

bil-

mektedir.

Sen insanlarla beraber olsan veya kendinle

babaa

kalsan da yi-

ne O'nun huzurunda bulunmaktasn. Mülk ve melekûtta5 duran ve dedir.

O

gözlerin hain

(Mü'min, 19),

Ey

zavall!

zorla da olsa

Gizliyi

bakm,

de gizlinin

kalblerin

gizlisini

de

gizledii eyleri

bilir.

(Tâhâ, 7)

Dnla ve içinle Allah Teâlâ'nn huzurunda,

yaptran otoriter

bir kraln,

bilir.

dilediini

önünde duran suçlu ve ha-

edeple dur!.. 6 Mevlâ'nn seni

yasaklad yerde görmemesine, emrettii yerde bulmasna çal. Bunu ancak sabahtan akkir bir

kii

gibi,

am dek vakitlerini düzenleyerek, virdlerini tertip ederek yapabilirsin. Uykudan uyandnda, yatana dönünceye li edilen emirlerine kulak ver.

4.

Murakabe: denetleme, gözetleme ve dikkati

kadar, Allah'n sana teb-

belli bir

noktaya toplama de-

5.

gayb alemidir. 6.

Burada kastedilenin kiinin günahlarn düünüp Hak'tan haya etmesi ve kendinde bir varlk görmemesi olduu düünülebilir. Meviânâ (k.s.) Hak huzurunda duruu ve önemini öyle anlatr:

Ben varl yoklukta buldum. Onun için varl yoklua feda

ettim.

Padiahlarn hepsi kendine kar alçalana alçalrlar. Bütün halk kendisine sarho olann sarhoudur. Padiahlar, kendilerine kul olana kul olurlar.

Halk, genellikle kendileri

urunda

ölenin yolunda ölür.

Avc, onlar anszn avlamak için kulara av olmaktadr. Dilberler, aklar canla bala ararlar. Bütün mauklar aklara avlanmtr. '

86 »HDÂYET REHBER

UYKUDAN UYANMA ÂDÂBI7

I.A.l.

I

Uykudan

fecrin

geçen ve dilinden

duay

douundan

7.

ilk

Uyandnda

u

dökülen Allah' anmak olsun.

ilk

yap: f

*

önce uyanmaya çal* Kalbinden

b

1

ctL ^^111

,y£ >^J1

jjîl]|

^ ^l£Uj tin

lnUI L^xj uLp-l

U^l

41*.

j jJ- -^

(jgjJI

4^1a

«illi

uUrJI

^.L^

ÂDÂB Kökü

gördüü

ve

bütün söz ve davranjarn tamamdr. Edeb, terbiye, nezaket ve kabul gören kurallara uymaktr. En iyi hal ve hareketler,

in-

itibariyle dâvet,

akln güzel celik,

çar anlamna gelen

edep, dinin gerekli

sayd

çülü davranlar, göz

önünde tutulmas gereken

Öl-

esaslar gibi anlamlara gelir.

(Süleyman Uluda, T.T.Sözlüü) Hakiki manada edep bütün hayr ve iyi meziyetlerin toplamdr. Üstad Ebu Ali ed-Dekkak der ki: "Kul ibâdeti ve taati ile cennete, ibâdet ve tâatte ki edebi ile de Allah'a kavuur. (Kueyri, 456) Abdullah b. Mübarek: "Edebi

küçümseyip önem vermeyen, sünnetlerden mahrumiyetle cezalandrlr. Sünnetleri küçümseyen farzlardan fire vermeye balar. Farzlar küçümseyen ise mârifet-i ilâhî' den mahrum olur. "der. Enes b. Malik: "Amelde edeb, amelin

kabul

olmasnn

alâmetidir "der. (Avârif, 346)

Allah Teâlâ'nn ikramna mazhar ve kerâmetine nail lili,

Allah'n onun

için dini edeplerin

kld bir kimsenin de-

hükümlerine saygl

olmasn temin

et-

Kefu'l-Mahcub, 479) Bir fkh terimi olarak edep, Hz Peygamberin arasra yapt iler, davranlar karlnda ve genellikle çoul olarak (âdâb) kullanlr. Âdab çerçevesinde mütalaa edilen davranlar, farz ve vacibe bir ilave olduiçin nafile; Allah ve Rasülu tarafndan tevik edildii için müstehap; karmesidir. (Hucvûrî,

u

lnda sevap vadedildii için mendup; dini bir mecburiyet olmakszn yapld için tatavvu; yaplmas yaplmamasndan daha olduu veya yapaiyi

kemâlâtn artrd için de fazilet diye adlandrlmtr. Herhangi bir konuda neyin âdâb olduu neyin olmad hususunda mezhepler arasnda görü ayrlklar vardr. Daha çok afii, Maliki ve Hanbeli mezheplerine ait fkh kitaplarnda farz ve sünnet olan davranlarn da bazen bu kapsam içine alnd görülür. Bu gibi yerlerde âdab kelimesi terim manas yannda sözlük anlamyla da kullanlmtr. (DÎA, I, 334) mâm- mam Ga-

nn

ahlaki

zâlî

de bir âfii olarak âdab kelimesini farz, sünneti, nafileleri ve tasavvufî

anlamda edebi içerecek ekilde kullanmtr.

TÂATLER

•

87

}

"Uykudan sonra

bizi

uyandran

Allah'a hamdolsun.

niden dirili) _OWr. Sabaha çktk...

Mülk

Allah'n...

Dönü

(ye-

Büyüklük ve

güç Allah'n... zzet ve kudret âlemlerin Rabbi olan Allah'a ait... slam ftrat, hlas kelimesi, nebimiz Muhammed (sav)'in dini ve babamz hanefî ve müslüman olan brahim (as) milleti üzere sabahladk. O hiç

müriklerden olmad. Ey Allahm! bizi dirilten

ve öldüren sensin.

hep hayrlara yöneltmeni

bizi sabahlatan,

Dönü

istiyoruz.

akama

çkaran,

sanadr. Allahm! bizi bu gün

Gün

içinde bir kötülük kazan-

maktan sana snrz. Bir müslüman kötülüe sevk etmekten veya birinin bizi kötülüe sevk etmesinden sana snrz. Bu günün ve içindekilerin hayrn ister, errinden sana snrz." ,.

Elbiseni giydiin zaman, avret yerlerini örtmekle, Allah'n emir-

Niyetinin insanlara gösteri olmasn-

lerini yerine

getirmeye niyet

dan sakn

hüsrana uramayasm.

ki

et.

TUVALETE 8

I.A.2.

GRME ÂDÂBI

Tuvalete ihtiyacn gidermeye girerken sol

sa ayan

önde

olsun. Allah ve Resulü'nün ismi

Ba

nnda bulundurma. t^J)

AU

pis olan

ut.ll

iullîî

^W kovulmu eytandan ^^ ^ (Mi X\]

Burada kastedilen

Allah'a

tuvaletin,

girme. Girerken

"Necâsetten,

Cy

de

bulunan eyleri ya-

açk ve yaln ayak da

ve pislie iten

karken de

8.

ayan, çkarken

snrm." de. ÇJ»

****

«H**

o dönemde yaygn kullanlan basit tuvaletler

Ey

ol-

Günlük hayatmzda zaman zaman alt yapdan mahrum köylerde ve piknik yerlerinde ayn durumla kar karya kalnd-

duunu unutmamak

ndan

gerekir.

dolay bu ekilde de temizlenmeyi bilmekte fayda vardr.

88

»HDÂYET REHBER

snrm. Bana eziyet veren eyi gideren ve fayda ve-

Rabbim! affna

brakan Allah'a hamdolsun." de. htiyacn gidermeden önce te9 mizlik ta hazrlaman ve def-i hacetini yaptn yerde su ile istincâ etmemen gerekir. drardan sonra öksürerek ve dübürden zekerin bana kadar üç kez çekerek ( idrar gelen damar dibinden yukarya

reni

doru çekmek)

organnn dibinden sol elle çekerek istibEer açk bir yerde def-i hacet yapyorsan, insan-

ve erkeklik

râ 10

etmen gerekir. larn göremeyecei bir yere git veya bir yerin arkasna gir. Oturacamekana varmadan avret yerini açma. Otururken günee ve aya yönelme. Ne önünü ne de arkam kbleye kar dönme, insanlarn toplanp konutuu yerlerde ihtiyacn giderme. Duran suya, meyve-

n

altna ve delie idrar yapma. Sert yere ve rüzgara kar üzerine sçramamas için bevletmekten sakn. Bu konuda Peygamberimiz

li

aaç

(sav)

buyurdular

"Kabir

ki:

azabnn geneli ondandr." 11 Oturuunda

ayann üzerine dayan. Zaruret olmadkça ayakta bevletme. stincâda ta ve suyu beraber kullan. kisinden biri ile yetinmek ister-

sol

sen su daha

iyidir.

kullan.

O

Eer

talarla

ekilde bir

tala yetineceksen yüzeyi emici, temizleyici

dk mahallini

pislik

dalmayacak ekilde

tan üç tarafn kullanarak zekerini

Eer üç tala temizlenmezse îtâr yaparak( tekli ekilde

[5-7]

silersin.

ta art-

rarak temizlenme) temizlii tamamla. îtâr müstehap, inkâ(üç ta veya su ile asgari temizlik) vaciptir. stincây sadece sol elle yap. istincâ bittikten sonra deki:

rimi sür,

9.

10.

"Ey Allahm! kalbimi nifaktan temizle, edep ye-

kötülüe dümekten koru." stincâ

bittikten sonra elini

topraa

sonra da yka.

dk

ve idrar yollarnda yaplan temizlik. Büyük abdest bozulduktan sonra Küçük abdest bozduktan sonra idrar yolunda kalabilecek idrar damla ve szntlarnn tamamen kesilmesi için bir süre bekleme ve bundan sonra vücuttaki idrar szntlarn temizleme iidir. Özellikle erkekler açsndan istb-

idrarn vücuttan iyice çkmasn beklemek, bu amaçla biraz hareket etmek, yürümek veya öksürmek gerekebilir. Abdest alnmayacak olsa bile, temizlik iyi yaplmadnda geriye kalan szna elbi-

râ önemlidir.

seye

Bunun

için de

bulaacandan, bu temizlie dikkat

edilmesi her

zaman önemini ko-

rumaktadr. 11.

Buhârî, Kitabu'l-vudû, 55; Müslim, Taharet, 111;

Trmîzî, Tahâret, 53; Nesâî, Cenâiz, 116

Ebu Davud,

Taharet, 88;

TÂATLER

LA.3.

89

•

ABDEST ÂDÂBI

stincây bitirdikten sonra misvak kullanmay ihmal etme. Çünkü temizler, Rabbimizin rzasn kazandrr ve eytan öfkelendirir. o "Misvak kullanlarak klnan bir namaz misvaksz yetmi namazdan

az

12

Ebu i^üreyre'den (ra) rivâyet edildiine göre Resulullah (sav) öyle buyurmutur: "Eer ümmetime zor gelmeseydi 13 her namaz için misvak kullanmalarn emrederdim." Ve yine ondan rivayetle Resulullah buyurdu ki: "Misvakla emrolundum, hatta farz daha

faziletlidir."

olmasndan korktum." 14 Sonra abdest

için,

kbleye yönelerek

için-

bir yerde- üzerine pis su

yüksek otur.

"Rahman ve Rahim

Ve de

sçramamas

ki:

olan Allah'n adyla. Rabbim! eytanlarn

k-

15 krtmalarndan ve yanmda bulunmalarndan sana snrm." Sonra ellerini kaba daldrmadan önce üç kez yka. Ve de ki:

"Allahm! hayr ve bereket isterim,

er ve

bereketsizlikten sana s-

nrm." Sonra abdest almaya veya namaz

yüzü ykamadan önce olmas Bir avuç su al ve üç kez lak

kapana

gerekir; yoksa abdestin sahih olmaz.

azn çalkala. Oruçlu deilsen suyu grt-

kadar ulatrarak

mübalaa yap. Ve de Sû

"Allahm! kitabn

dm

et.

dünya ve

s 12.

okumam

âhiret

için abdeste niyet et. Niyetin,

ki:

J&L jü£ j 'jû$ 0s J± £\ fjlfl

ve seni çok zikretmem için bana yar-

hayatnda kelime-i tevhide

bal

kl."

:

Tuhfetü'l-Ahvez, Sivâk Bâb, "Misvak kullanlarak klanan iki rek'at namaz, misvak kullanlmadan klnan yetmi rek'atlk namazdan daha fazilet-

13.

eklinde, Câmiu's-Saîr, 4, 4466. hadis, Kefu'l-Hafâ, No: 1399 Buhârî, Cum'a, 8; Müslim,<-Tahâre, 42; Ebu Dâvud, Tahâre, 25...

14.

mam Ahmet,

15.

Mü'minûn, 97-98

lidir."

c. 1, s.

490"

90 »HDÂYET

REHBER

Sonra burnun

için bir

avuç su

ve üç kez burnuna çek. Burnun-

al

daki rutubeti de sümkürerek temizle.

Burnuna su çekerken öyle dua

et:

"Ey Allahm! benden raz olduun halde bana cennet rayihasn koklat." Sümkürürken de: jlal pJ*m }yj

}y 4>

_>llll

J>\

UM

"Allahm! atein kokusundan ve varlacak kötü meskenden

hennem) den sana Sonra yüzün

snrm, "de

için bir

çenenin önden görünen dar yka.

avuç su

kirpiklere, favorilere -onlar

Eer

sakal

Aln

al.

açklnn balad yerden,

ksmnn sonuna ve bir kulaktan

Yüzü ykarken suyu

na kadardr-

(ce-

dierine ka-

u dört yere ulatr: Kalara, byklara,

sakaln balangcndan kulaklarn hizas-

sk deil

seyrek

ise,

su kllarn dibine

ulama-

ldr. Yüzü ykarken öyle de: /

t

ûj^-j

> * o

,

* >t 3

*

^

^L0 fsAJ

t

-

jrh3

o**

, e t 3

mü

zulmetinle

Sonra

Dümanlarnn karartma." Sk

'

.

""- '

tAh"

° ' '

fJd

°

0

'

^jyj yH^-J

.

"

**

aarttn

sa elini ardndan da sol

elini dirseklerle

beraber pazularn

yarsna kadar yka. Çünkü cennette taklar abdestte ykanan kadar ular. Sa taraf ykarken öyle dua et: Ijôu Çlla.

"Ey Allahm! lay kl." Sol

>

"Allahm!

-

o

yerlere

yV^J y^hf y^ y^ ffö

Kitabm sa tarafmdan

kolunu ykarken

' fit

U^ f*"»

günde benim de yüzümü yüzünü kararttn günde benim yüzüolan sakal hilallemeyi sakn unutma.

"Allahm! Evliyann yüzünü nûrunla aart.

* *

Ay** *J libUjl o^-j

ver ve benim

hesabm

ko-

de: o*

Kitabmn solumdan

.•

-»

ota**

/

fi*

f,

$ £ Jt

veya arkamdan verilmesinden

sa-

snrm." Bann tamamn meshet. Bunu sa ve sol elini slattktan sonra, parmak uçlar birbirine temas eder ekilde bann ön ksmna koyup ve arkasna kadar çekip, sonra tekrar bann önüne ge-

na

TÂATLER

tirerek yap.

Bu

bir

da üç kez yaplr- ve de /

0

+

'

"

91

yap. 16 -dier organlar

ki:

«

-x X

x x

x

Bu ekilde üç kez

meshdir.

•

'

*

"

xxx

**

xxx

Ox

o

««

"Allahm! Rahmetinle beni kapla, üzerime bereketlerinden

x

W>

•«

x

indir.

bulunmad bir günde beni arnn gölgesinde gölgelendir. Allahm! saçm ve derimi atee haSenin verdiin gölgeden

ram

baka

gölgenin

kl."

Sonra yeni

bir suyla

maklarn kulaklarnn

parmann içi

ile

kulaklarnn

içi

ksmn

içini

kadar

ve

dn meshet. aret Kulann dn bapar-

girdir.

meshet. Ve de:

"Allahm! Beni sözü iiten ve onun en güzeline uyanlardan eyle. 17 Allahm! bana cennette iyilerle beraberken, cennetin münadisinin sesini duyur."

Sonra boynunu meshet ve: —X

X

"Allahm! Boynumu cehennemden azat eyle, zincirlerden ve bude. Sonra sa ve sol ayaklarn topuklarkalardan sana la birlikte yka. Sol elinle sa ayann serçe parmandan balaya-

snrm"

rak sol

ayak

parmana kadar parmaklarnn alt ksmndan

/aoJtLeJl

ayann

JjLc A'M

serçe

'h>

tJsLLft JaÇLJI

kullarnn ayaklaryla ykarken de:

salih

n

mürik

El parmaklarnla,

hilallemeye

Jsi

doru

birlikte

"Allahm! Cehennemde gün, sratta

x

hilalle.

"Allahm!

Hanefi'de bir kez mesh yaplr.

17.

Cennetin müna.disi

Bilâl-i

Habeî

Ve

Ayam

yolda dâim et"de. Sol aya-

ve münafklarn

ayann kayd

ayamn kaymasndan sana snrm" de.

16.

bala.

(r.a)dr.(ârih)

Suyu bacak ya-

92 »HDÂYET REHBER

nsna kadar ulatr. Bütün Abdest alma iin

dLLa^ 0

0

i"

i

-°.

bittikten

««u^jj^

*C " i°l '

abdest fiillerinde üç kez tekrara riâyet

sonra

b^c Ija^

Sf"

"

/

.° '°

et.

bakn semaya çevir ve

.t.Ij ,
t* * •

djj^j

«"

'

'

V ^

-

V!

°* f

V öl

0 t * " 0

jf*ii î

"

0 -

-*

"ehadet ederim ki, tek ve orta bulunmayan Allah'tan baka ilah yoktur. Ve yine ehadet ederim ki Muhammed onun kulu ve rasülüdür. Allahm! seni noksan sfatlardan tenzih eder ve sana hamdederim. Senden bata ilah olmadna ehadet ederim. Ben günah iledim ve nefsime zulmettim. Beni affetmeni diliyor ve sana tevbe ediyorum. Beni

bala ve

üphesiz sen tevbeleri çokça kabul edensin ve çok merhametlisin. Allahm! beni tevbe eden, maddî-manevî temizlenen, salih kullarndan kl. Beni çok sabrl, çok ükreden ve seni çokça zikreden, sabah akam tebih edenlerden et." Kim bu dualar abdest alrken okursa bütün azalarndan günahlar dötevbemi kabul

et.

mühürle mühürlenir ve arn altna kaldrlr. Abkyamet gününe kadar Allah' tebih ve takdis eder. Bunun seva-

külür. Abdesti bir desti

b da abdest sahibine yazlr. Abdestin farzlar unlardr:

ykanmas

1.

Yüzün

2.

Ellerin dirseklere kadar bir defa

3.

Ban bir ksmnn meshedilmesi

4.

Ayaklarn topuklara kadar

5.

Niyet

6.

Tertib (sralama) 18

bir

kez

bir

ykanmas

kez

ykanmas

Bunlarn dndakiler müekked sünnet olup tur.

18.

Müekked

sünnetleri

küçümsemek ve

hafife

fazileti

almak

ve sevab çokise

hüsrandr.

Bu ekil afiilere göredir. Hanefilerde ise ilk dördü farzdr. Niyet, dier üç mezhebe göre, ayrca abdeste balarken besmele çekmek Hanbeliler'e göre farz

ve bu ilemlerin ara verilmeden yaplmas Mâlikî ve Hanbeliler'e göre

farzdr.

TÂATLER

Bu

hafife

93

alma kiinin üzerindeki farzlar da tehlikeye sokar. Çünkü

nafileler farzlarn

tamamlaycsdr. 19

Abdest alrken

» ,

u yedi husustan saknmalsn:

Elini silkeleyerek

1.

•

suyu etrafa sçratma

bana çarpma Abdest esnasnda konuma Suyu yüzüne ve

2. 3.

Azalan üçten fazla ykama20 Vesveseden dolay ihtiyacndan

4. 5.

fazla su

harcama. Çünkü ismi

vehhân (zayf, gevek) olan eytan vesvese sahiplerine Günete stlm su ile abdest alma Bakr kaptaki su ile de abdest alma 21

6.

7.

güler.

Bunlar yapmak mekruhtur. Hadiste öyle geçer: "Kim abdest alrken Allah' zikrederse -besmele çekerse- Allah onun bütün vücudunu temizler. Allah' zikretmeyenin ise ancak abdest suyunun ulatyerleri temizlenir." 22

I.A.4.

GUSÜL ÂDÂBI

htilam veya cima sebebiyle cünüp olursan banyoya su götür. Önce üç kez ellerini yka ve bedeninde bulunan pislikleri gider. Dualarla

beraber namaz abdesti gibi abdest

yun 19.

20. 21.

zayi'

olmamas

için

al.

Ayaklarnn ykanmasn

su-

en sona brak. 23 Abdestten sonra cenabet ne-

Kii öldüünde farzlardan eksii varsa nafileler onu tamamlar. (arih) Bu tavsiye israftan kaçnma alkanl kazanmak açsndan çok önemlidir. Bakr kaplarda kimyevî deiim olmakta ve suya zarar vermektedir. Ancak suya direk temas etmezse, bu ekilde snan plastik kap olur ve güne suyla abdest alnabilir.

Ayrca bu gün kullanlan güne

enerjisi sistemlerin-

açsndan bir problem yoktur. Abdürrezzâk, Hasan- Kûfî'den rivayet etmitir. El-Irâkî, Tahrîcü Ehâdîsü'lihyâ'da "Dârekütnî'nin Ebû Hüreyre'den zayf isnad ile rivâyet ettiini" de abdest

22.

söyler.

23.

O

dönemde genelde leen-

gibi kaplar içinde gusül

ayaklar her halükârda pis su içinde

s

tavsiye edilmitir.

kalaca

için

yaplmas

sebebiyle,

en son ayaklarn ykanma-

94 »HDÂYET REHBER

deniyle olan abdestsizliin

bana

dök. Sonra üç kez

deninin ön ve arka

n

hilalle.

kalkmasna

sa tarafna,

ksmn üç kez

niyet ettiin halde suyu üç kez

üç kez de

ovala.

sol

tarafna dök. Be-

Bann ve sakalnn kllar-

Suyu bedeninin kvrmlarna ve saçnn bitimine ulatr.

Bunlarn hepsinden sonra

farz olanlar:

1.

Niyet etmek

2.

Bedendeki pisliin ve kirin giderilmesi

3.

Bedenin hiç kuru yer kalmayncayadek ykanmasdr.

I.A.5.

TEYEMMÜM ÂDÂBI

u alt sebepten dolay su kullanamazsan teyemmüm yapabilirsin: 1.

2.

3

.

Aradn

bulamaman Bir hastalnn olmas Suya ulamaya bir engelin olmas ( yrtc hayvan, hapis, su bulunduu halde susuzluktan dolay ona ihtiyacn olmas veya arkadahalde su

nn susuzluu) 4.

5.

Suyun bakasnn mülkünde olmas ve sahibinin suyu normal yatndan fazla paraya satmas Su deince zarar verecek bir yara ve hastaln bulunmas

Bu durumunda halis, temiz,

farz vakit girene kadar sabret.

yumuak

fi-

Sonra üzerinde

toprak bulunan ve helal olan arza yönel. Par-

avuçlarn topraa vur. Teyemmüme niyet et. ki avucunla tüm yüzünü bir kez meshet. Tozlarn sk veya seyrek olan kllarn dibine ulamas gerekmez. Sonra yüzüünü çkar. Avuçlarn parmaklarn açk olarak ikinci kez topraa vur ve ellerini dir-

maklarm

birletirerek

seklerle beraber meshet.

Eer

geride tozun

ulamad bir yer kalr-

avucunda toz olmad için her tarafa toz ulancaya dek, avucunu tekrar topraa koy. Sonra bir avucunla dierini parmaklarn arasa

sn

Bu teyemmümle bir farz namaz, istediin kadar da nafile klabilirsin. îkinci bir farz namaz klmak istersen yeniden teyemmüm et. hilalleyerek meshet.

TÂATLER I.A.6.

MESCDE

•

95

GD ÂDÂBI I

domusa

Abdest aldktan sonra ayet 24 bah namaznn sünnetini kl. Sonra camiye fecir

'

evde

git.

iki rek'at sa-

Çünkü

Resulullah

de böyle yapar 25 sonra mescide yönelirdi. Cemaatle namaz klmay terketme. 26 Özellikle sabah namaz. Çünkü "Cemaatle kl(s.a.v.)

nan namaz tek

bana klnan namazdan

yirmi yedi derece daha fa-

27

Böyle bir kazançta ihmalkârlk gösterirsen sana ilim örenmenin ne faydas olabilir ki!.. lmin meyvesi onunla amel et-

ziletlidir."

mektir.

Mescide

doru yürüdüünde arbal,

teenni

ile

yürü ve sakin

ol,

acele etme. Yolda giderken

"Allahm! ben evimden nimetine nankörlük etmek, marur olmak, gösteri yapmak ve insanlarn bana iyi demesi için çkmadm.

çktm. Senden dileyenler ve senin rzana rabet edenler ve sana olan bu yürüyüüm hakk için, beni cehennem azabndan kurtar, günahlarm affet. üphesiz ki günahlar ancak sen balarsn."

Aksine gazabndan korunmak ve

24.

Sabah

namaznn sünnetinde,

resi ile Fil suresi

25.

rzan

istemek için

KâfirÛn suresi

ile

îhlas suresi

veya nirah su-

okunûr.

farzn arasnda sa veya sol tarafa biraz uzanmak -sa daha efdaldir- sünnettir. Bunun hikmeti, günün balangcnda kabirde yat hatrlayp, kiiyi âhiret amellerine rabet ettirmektir. Veya da Sabah

namaznn

sünneti

ile

Bu haldeyken rabbi olan Allahm

acziyetin bir ifadesi olarak uzanlr.

Azrail ve

Muhammed

(sav)'in

"Cebrail, Mikâil, srafi,

beni cehennemden kur-

üç kez dua edilir. (ârih) Peygamberimiz (sav) buyurdular ki: "Kim imamn balangç tekbirinde hazr olarak krk gün cemaate devam ederse Allah ona iki beraat yazar: Biri tar" diye

26.

nifaktan dieri de cehennemâzabndan."

27.

Buhârî, Ezan, 30; Müslim, Mesâcid, 249; Nesâî, atle

Namazn

Fazileti, 1;

mam Ahmet, c.l,

s.

mâme,

112

42; Mâlik, Cema-

96 -HDÂYET REHBER

LA.7.

MESCDE sa

Mescide girerken önce

Muhammed'e

"Allahm!

GR ÂDÂBI

admn at ve

âline ve

ashabna

salât

Günahlarm bala ve rahmet kaplarn bana aç" cidde

al

veri yapan

de.

u selâm olsun.

Ne zaman mes-

görürsen "Allah ticaretine kazanç verme-

birini

sinde. Ve yine mescidde kaybolan bir eyini ilan eden sen: "Allah kaybettiin

böyle •

yapmay

eyi sana

birini görür-

geri getirmesin"de. Resulüllah (sav)

emrederdi. 28

Mescide girdiinde

iki

namaz 29 klmanamaz klmak iste-

rek'at tahiyyatü'l-mescid

dan oturma. ayet abdestin yoksa veya tahiyyat mezsen duay üç veya dört defa yapman yeterlidir: "Sübhanellahi

u

veihamdülillahi lailahe illAllahü vAUahüekber." Denildi ki abdestsiz

olan için üç; abdestli olan kiinin ise bir kez söylemesi yeterlidir.

sabah

namaznn

yatü'l-mescid

ki

sünnetini daha önce

namaz

rek'at sünneti

klmadysan, onu klman

Eer

tahiy-

yerine de geçer.

kldktan sonra

Buyu 75; Dârimî, 5

i'tikafa30 niyet et.

Ve Resulüllah

28.

Tirmîzî,

29.

Tahiyyetü'l-mescid, mescidin selamlanmas, sayg gösterilmesi demekse de

,

Salât,

118

esasnda mescidlerin sahibi olan Allah'a sayg ve tâzimdir. Bu bakmdan hadiste "Biriniz mescide girdii zaman, oturmadan önce iki rek'at namaz klsn" buyrulmutur. (Müslim, Salâtü'l-müsâfirin,ll) afii mezhebine göre mescide ne zaman girilse bu namazn klnmas müstehaptr. Hanefî ve Mâkerâhet vakitlerinde mescide giren kimsenin bu namaz klmekruhtur. Kii bunun yerine tebih ve tahlilde bulunarak ve salavat

likî'lere

mas

göre

ise

selamlam

Norma) vakitlerde mescide girdii halde Tahiyyetü'l-mescid namazn klamayan, bunun yerine dört kez "Sübhanelgetirerek mescidi

lahi

ve'l-hamdü

Mescide kî'lere

30.

lillâhi

olur.

velâ ilâhe illallhü Allahü ekber" demesi menduptur.

girildikten sonra

bu

namaz klmadan

oturulursa, Hanefî ve Mali-

göre yine de klmabilir.

bâdet maksadyla belli bir camide veya mescitte belirli bir süre durmak, bu süreyi ibâdetle geçirmek, bu süre içinde zaruret hali dnda dünya 'tikaf:

ii

ile

ilgilenmemektir.

TÂATLER

dua ettii öyle dua et:

60aj

dllu-uij

^1

Jj3l

•

l^lfî

L>

n^

namaznn

sabah

gibi

(sav)'in

sünnetinden sonra ,.

tuftjj

Îj^-mJI

j-l^1Ij ÎjjulJI

'.'°

-

'

^

^lll »-J «Uüii Uj cr

UjLu=> uLul iÜLlü]

r*J£&l

.»CuVl

''11'*''

• 1

'

t

!<ü

o*.

x

^

*

JUj

_>JLj ^âi^ll

o

^

-

o ^

»tfBiSöf

^

^ 0/

oiûai

^

£ •*

-*

î^tv

97

•

i**

JL$ '(ye.

Jj^>j

"

S*

£

U

i*

1'

"

0

"

Jai3

*

* "

^JjJj

jpUââll

* 11

*

çs .y^ ^ y ^

.Jj_>3

Uu^

^4'

*

"

f^-j

" 1*1 î->J

"l

j^jâJü

>

1

«H *

"**

t

ii 1

"Allahm! Katndan kalbimi hidâyete erdirecein, kendimi toparlamam salayacan, kötü giden ilerimi düzeltecein, ülfetimi geri getirecein, dinimi slah edecein, bâtnm iman ve güzel ahlakla

koruyacan, zahirimi "salih amelle yükseltecein, amelimi

kiye edecein,

yüzümü beyazlatacan,

iyilii

ilham edecein,

tezihti-

98

»HDÂYET REHBER

yacm giderecein, bütün kötülüklerden koruyacan bir rahmet istiyorum.

Allahm! senden kalbimi kaplayan, hâlis ve dâimî bir iman ve levh-i mahfuzda (kader levhnde) takdir ettiinden baka bir eyin asla isabet etmeyeceini bileceim samimi bir inanç istiyorum. Benim için ayrdn rzka raz klman istiyorum. Allahm! senden sâdk iman, daha sonra küfre dümeyeceim bir inanç, dünya ve âhirette ikramna müerref olacamz bir rahmet istiyorum. Allahm! lika31 annda kazançl olmay, kaza annda sabrl olmay, ehidlerin derecesini, mesud bir hayat, dümanlara kar zaferi, enbiyâlarla dostlu-

u istiyorum. Allahm! görüüm zayf, amelim az da olsa ihtiyacm sana arzediyorum. Rahmetine muhtacm.. Ey ileri yapan, kalplere ifa veren! Bitiik olduu halde denizlerin arasn ayrdn gibi, beni cehennem azabndan, kabir fitnesinden, maherde helake çaran nidadan, araayrman istiyorum. Allahm! görüüm zayf, amelim az, niyet ve hayâlim ulamasa da kullarndan birine vadettiin veya mahlukatn-

m

dan birine verdiin hayr ben de senden rabbi olan Allahm!.

talep

ediyorum ey âlemlerin

Allahm! bizi doru yolu bulan ve doru yolu gösteren kullarndan et. Saptan ve saptranlardan etme. Dümanlarnla cihat halinde, dostlarnla sulh halinde olanlardan

et.

Senin bize olan sevginden do-

lay biz de insanlar seviyoruz. Mahlukatndan sana muhalefet edenlere senin dümanlndan dolay dümanlk' besliyoruz. Allahm! du-

amz bu, kabul sana aittir... Çalmamz gayretimiz bu; tevekkül ve itimad sanadr... Bz Allah'a aidiz ve O'na dönmekteyiz... Allah'tan baka güç ve kuvvet sahibi yoktur.

.

Ey kuvvet sahibi olan ve iin en iyisini yapan Allahm! kyamet günü senden emniyet istiyoruz. Âhiret günü, sana yakn olanlar, cemaline nazar edenler, çok rüku ve secde ehli olanlar ve sana olan ahdine vefa gösterenlerle birlikte cenneti istiyoruz. Sen çok merhametli,

31.

çok seven ve istediini yapansn.

Allah

ile

buluma

ve

görüme ândr.

TÂATLER

•

99

zzetle vasflanan ve bunu beyân eden Allah' tenzih ederim. eAllah't refle vasflanan ve onunla kullarna nimet veen ve üstün klan tenzih ederim. Kendisinden

bakas tebih

edilmeyen, bol bol veren

ve nimet sahibi olan Allah' tenzih ederim. lmiyle her eyi kaplayan Allah' tenzih ederim. Allahm! kalbime nûr ver, kabrimi nûrlu kl, iitmeme nûr ver, görmemi nûrlu kl, saçmda, cildimde, etimde nû-

Kanm ve kemiimi nûrlu kl.

önümü, arkam nûrlandr; sam, solumu nûrlandr. Üstümde altmda nûrun olsun. Allahm! ûumu artr. Bana nûrun cn çounu ver. Rahmetinle beni nûrlandr run olsun.

32 ey merhametlilerin en merhametlisi."

Duay

bitirdikten, sonra farza kadar sadece tefekkür

veya tebih

ya da Kur'an okumakla megul ol. Ezan iittiinde meguliyetine ara ver ve müezzine icabet et. Müezzin "Allah en büyük, Allah en büyük" dediinde sen de aynsn söyle. "Haydi namaza, haydi felaha" kelimeleri hariç hepsinde

ayn

karl ver. "Allah en büyük, Al-

Ö%

büyük" dediinde

"J^ ancak büyük ve yüce olan Allah'ndr" dan hayrldr" dediinde sen de:

lah en

"Doru

de.

v "

GüÇ ve kuvvet

Müezzin "Namaz uyku-

^^

%

söyledin ve sevap kazandn"de. Kameti iittiinde müezzinin

söylediklerini aynen tekrar

:^X3 UjlJI olb C Ç»Gj

et.

ÜJI

ÇM

müddetçe Allah namaz ikame Müezzine

"Namaz ikame

icabeti bitirince,

.û*.! j\

edilecek"

dediinde

"Yeryüzü ve gökler devam ettii

ettirsin «.ifcUj

ve namaza devam

ettirsin" de.

ol^îj <&îL~^y^ s* elTu^ j>\

paj L

jUoJÎ LiâS v

ffij

û

««o^-j gali

namaza durduumuzda ve dua edildii anda, gecenin sonunda ve sabahn banda Muhammed'e (sav) vesileyi, fa"Allahm! Senin

zileti

için

ve en yüksek dereceyi ihsan

(makam- mahmuda) ulatr. Sen lilerin

et.

Onu

vadettiin övülen

va' dinden

makama

dönmezsin ey merhamet-

en merhametlisi."

Namazdayken ezan duyarsan namaz tamamla. Selamdan sonra müezzine 32.

icabeti gerektii

ekilde yerine

Tirmîzî, Kitâbu'd-Deavât,

30

getir.

mam farz tekbiri ald-

'

100 «HDÂYET REHBER

nda ona uymaktan baka bir ey yapma. Farz namaz, nasl klnmas

gerektiini ve

J&J

isij

6tl£« yÖjflî

Sa ^43 ^4

âdabn

lLj

^jÎ if3Lj£LL

fiM

^%

"Allahm!

öretilecei ekilde kl.

j|j SLil

Ç

s

Muhammed'e ve

selamnla yaat ve

lâl(ululuk) ve

ikram

bizi

skat

«jiiJL

£o ü a v

âline salat

l3

tu

£

jlvî

s/

ve selam olsun. Allattm!

selam yurdu olan

sahibi, sen

bitirince:

j JkjZ^L Jk 3I0 jî

sen Selâm 33 'sn, kurtulu sendendir. Selam sana zi

Namaz

Ey Rabbimiz bicennetine koy. Ey ceaittir.

mübareksin. Yüceler yücesi Rabbimi

tebih ve takdis ederim. Allah'tan baka

O diridir ve onun için asla ölüm yoktur. Hayr onun kudreti iledir ve O heryan tek varlktr.

eye

kadirdir.

Hamd

Nimet,

O'na

fazl

aittir.

ho

Bundan sonra Resulullah'n bir

ekilde Allah'a dua

dJUu

U

tiITuulj

/

dirilten ve öldürendir.

ve güzel övgü sahibi Allah'tan

görmese de lah'tan baka kimseye tapmayz." yoktur.. Kafirler

O

orta bulunma-

ilah yoktur,

dini sadece

(sav)

Aie'ye

baka

ilah

O'na has klarak, Al-

(rha.)

örettii

öz

gibi,

et:

jlilclj

Ja^-j J>û <>> L4J1 ujÎj

Uj jLlJI

^

<

.IlLuj «CLSu. Jj-^.U j^] ^yj LrlC

jUIc.1\j

Q_

"Allahm! senden dünyada ve âhirette verecein, bildiim ve

.

Afl

bil-

mediim bütün hayrlar istiyorum, dünya ve âhirette bildiim ve bilmediim bütün erlerden sana snyorum. Cenneti ve ona yaklatran söz, amel, niyet ve i'tikad bana ver.

33.

Selâm, Kurtulu/bar, (kurtuluun tek

Cehennemden ve ona yakla-

kayna,

esenlik veren)

O

mü'mini

bütün ruhî/manevî kötülüklerden emin klar. Kulunu her türlü kusur, afet ve eksiklikten kurtarr. (Kâânî)

*

TÂATLER

(sav) (sav)

101

snyorum.

Kulun ve nebin senden istedii hayr istiyorum. Kulun ve nebin erden ben de sana smyorum. sana

tiran söz, amel, niyet ve i'tikaddan sana

Muhammed'in Muhammed'in

•

snd

34 Bana takdir ettiin her iin sonunu hayrl kl.

Sonra Resulullah'n

dua

Fâtma'ya

(sav)

(rha.) tavsiye ettii

ekilde

et:

"Ey hayy ve kayyum olan, ey celal ve ikram sahibi olan Allahm! senden baka ilah yoktur. Rahmetinden yardm istiyor ve azabndan

snyorum. Göz açp yumuncaya kadar beni nefsimle ve yarattklarndan biriyle babaa brakma. Salihleri slah ettiin ey ne ise

sana

onunla, benim de bütün

Sonra

^

sa

(a.s.)'n

Jsl LüJ! J*Is

durumumu slah

söyledii

^

y'.'j;

duay

«

et."

35 •

yap:

J*^-3 X9

'y^^ yrf

^

l

X*

'ü^ t£ ÛJ ^"-

A

Ho

görmediim eyi def etmeye ve arzu ettiim faydaya sahip olmaya gücüm yetmez. , bakasnn deil senin elinde. Amelimden baka elimde bir ey yok. Sana benden daha muhtaç olan yok. Bana senden daha müstani olan yok. Allahm! dümanlarm se"Allahm!

vindirecek belâ, dostumun üzücek musibet verme. Musibetimi dinim-

de klma, dünyay en büyük

yapma.

kaygm yapma, dünyay ilmimde hedefim

Günahm sebebiyle acmayacak kimseyi

34.

mam Ahmet, Müsned, c.6,

35.

Fethü'l-bâri, 11, 131'de

36.

bni Ebî Âsim, Kitâbü'z-zühd,

s.

bana musallat etme. 36

147;

"Ey hayy ve kayyum olan Allahm! Rahmetinle yardm istiyor ve azabndan sana snyorum. Bütün hâlimi slah et. Göz açp yumuncaya kadar beni nefsimle babaa brakma." eklinde geçer. I,

95

102 .HDÂYET REHBER

mehur

Sonra uygun gördüün

Hakk'a

dualarla

hyau

yalvar.

Ulûmi'd-Dîr'den, "Kitâbu'd-deavât"ta zikrettiimiz dualar ezberle.

Namazdan sonda günein douuna kadar

vaktini dört vazifeye

ayr: 1.

Dualar,

2.

Zikirler ve tesbîhât.

3.

Kur'an okumak.

4.

Tefekkür etmek. (Tefekkürün

Onlar

bir tebihle tekrar et.

u konularda youulas;

Günah-

larn... hatalarn... ibâdetindeki eksiklerin... elim cezaya çarptrl-

büyük gazaba uraman...)

man...

-

Allah'n elim gazab

ile

yüz yüze gelmemen ve eksiklerini gider-

mek için, gün boyu yapacan

n programla. baka

evrad(vazifeleri) düzenleyerek

Bütün müslümanlara hayr yapmaya niyet

et...

zamanAllah'a

eyle megul olmamaya azmet... Kalbinde sana takdir olunan ibâdetlere kasd bulunsun ve en faziletli olann seç. bâdetlerle megul olmak için, onlara hazrlk yaparak, sebeplerini dütâatten

ün.

bir

yaknln,

Ecelin

emele engel olan ölümün geleceini ve irade-

çkacan, dünyada ölümden gafil

nin elinden

olmakla, hüzün ve pi-

manln meydana geleceini tefekkür etmeyi ihmal Tebih ve

zikirlerin

u on cümle olsun:

1. -

*

*'

u

öM* ,c&u V

^ '

* *

"

0

o^j

*

°"

*

.?

J

r

*

,V

î *1

*i

d

*

baka

O'nundur.

Hamd

olup asla ölmez. 'û-JÎ

2. '

3

£J kÛJÎ

kendisi) ve

ilah yoktur.

de O'na

H\

Mübfn

jV

(tek)

m

'l

olan Allah'tan

baka

Cm ¥J

O

7

'

da yoktur.

O

ve öldürür.

Ve

'1i Ci <ü!

-

s

hereye

Mülk

ise diri

kadirdir.

Hak (hakkn

Melik(buyruklar tutulan), ilah yoktur.

m%

'jj

z\

vâhid

-i

ve kahhâr olan (bütün varlklar üzerinde mutlak otorite sa-

hibi ve isyankârlar kahreden) Allah'tan

malarn, arzn ve lip)

* ~

Orta

Diriltir

elindedir.

k^ ql üj ^% fftu

.

tektir.

aittir.

Hayr O'nun

S5J1

O

' /C '

«£UpS Tf ûa^j

*

Allah'tan

etme.

ikisi

baka

ilah yoktur.

arasndakilerin Rabbidir.

O

ve gaffardr (günahlar örtücü, mafireti bol).

azz

(

O

se-

ulu, ga-

TÂATLER

hamd O'na

Allah' tenzih ederim, tur.

aittir.

O'ndan baka

Allah en büyüktür. Yüce ve büyük olan Allah'tan

ilâh

•

103

yok-

baka güç

ve kuvvet sahibi yoktur. Meleklerin ve ruhun Rabbini tebih ve

5.

takdis ederim.

^

h^-" Allah' tenzih eder ve O'na hamdecfi^ derim. Büyük olan Allah' tenzih ederim. -j^-lî

6.

P«
7. "

^

4l

^-î

O'ndan baka ilah olmayan, Hayy (diri) ve Kayyum olan (her eyi ayakta tutan) yüce Allah'tan af dilerim. Ona tevbe eder ve ondan mafi-

^

'
V

ret dilerim.

Ey Allahm! vermene

bir engel

olmad gibi senin men ettiini de geri çeviremez. Çabalayanla-

kimse veremez. Senin kazam kimse

rn çabas 9.

Juj

iradenin

önüne geçemez.

J^m

-üLIoj jÜoll Jl

âline ve

ashabna

îsmiyle beraber,

Allah'n adyla.

salât

<^ fffö

ve selâm

et.

Semâda ve yerde

O

Allahm! Muhammed'e,

hiçbir

eyin zarar veremedii

iiten ve bilendir.

yetmi kez veya toplamnn yüz olmas için en az on kez okumalsn. Bu virdlere devam et ve güne douncaya kadar dünya kelam, konuma. Hadiste geçtii üzere "Bu virdleri yapmak smail (as) soyundan sekiz köleyi azat etmekden daha faziletlidir." Bununla günein douuna kadar baka bir ey konu-

Bu

madan 37.

kelimelerin her birini yüz,

zikirle

megul olmay

kastediyorum. 37

Sabah namazndan sonra güne douncaya dek oturup, bu tür zikirlerle megul olmak müstehabdr. Enes b. Malik (ra)'den nakledilir: Resulullah (sav) buyurdu ki: "Kim sabah namazn cemaatle klar sonra da güne douncaya dek zikrederek-oturur, ardndan iki rek'at namaz klarsa ona tam olarak hac ve umre sevab verilir." (Tirmîzî, Kitâbu's-Salât, 295)

.

104

»HDÂYET REHBER I.A.8.

GÜNEN DOUU LE

ZEVAL VAKT ARASI ÂDÂBI

Güne doup

mzrak boyu yükseldiinde iki rek'at namaz kl. annda olursa, namaz için kerahet vaktidir. Çünkü o bir

Bu durum zeval namaz, sabahn farzndan sonra günein yükselmesine kadar mekruh-

Gün yükselip dörtte biri geçtiinde dört, alt veya sekiz rek'at ikier ikier duhâ namaz38 kl. Bu saylarn hepsi Resulullah (sav) 'den nakledilmitir. 39 Duhâ namazn dört, alt ve sekiz klmann hepsi hayrldr. Dileyen bu rek' atlar çoaltr, dileyen de azaltr. Günein douu ile zeval vaktine kadar bundan baka sünnet olan bir namaz yoktur.

tur.

Bu namazdan sonra 1.

Vaktini,

u dört halde bulunmak senin lehinedir:

nsanlarn alkanlk haline

de "ilim"

getirdikleri, ismini

koyduklar faydasz eylere deil, faydal olan ilme harcamandr.

Faydal •

ilim:

Allah'a olan korkunu, kendi

ayplarn görmedeki

basiretini,

Rab-

bine kullukla marifetini artran; •

dünya sevgisine yöneliini

•

Saknman hile

•

azaltan; âhirete rabetini artran;

için amellerdeki âfetlere

kar

gözünü açan; eytann

ve aldatmasn bildiren;

Kötü

âlimleri; din ile

dünyay

elde

etmek

için, ilmi, devlet

yöne-

mal almaya, vakflarn, yetimlerin ve miskinlerin mallarn yemeye vesile klarak, Allah'n gazabna uratmak için onticilerinden

eytann nasl kandrdn bildiren Âlimlerin makam talebi ve halkn kalbinde lar

•

yer edinmek

için,

na-

sl gayret sarfettiklerini öreten, böylece gösteri, mücadele, sözle

38.

münakaa

ve kibirlenmeden sakndran ilimdir.

Kuluk namaz da denir. Bu namaz klmak müstehabdr. Peygamberimiz "Kuluk vaktinde 12 rek'at namaz klan için Allah Teâlâ'nn cennette bir

kök

bina edecektir "buyurur. Hanefilere göre, gündüz nafile ibâdetleri dört rek'at olarak, afiilere göre ise iki rek'at olarak klmak daha faziletli-

Gecede

Hanefilere göre, nafile ibâdetleri iki rek'at, afiilere göre dört rek'at olarak klmak daha faziletlidir. dir.

39.

ise

Müslim, Sahih, Yolculuk namaz ve onu ksa klma bâb, Duhâ müstehab olmas bâb.

namaznn

TÂATLER

te bu

türden olan ilimler, faydal ilimdir. Biz onlar

mi'd-dîn kitabnda yazdk.

Eer

hya

sen, faydal ilim ehlinden

•

105

u Ulû-

olmak

is-

onu ören ve gereince amel et. Sonra öret ve ona davet et. Kim faydal olan ilmi örenir, gerei gibi amel eder, sonra da öretir ve ona davet ederse semalarn melekû tunda sa (as)'n ehadetiyle tersen,

"büyük

bir insan" olarak isimlendirilir.

Bunlarn hepsini yaptn, zahiren ve bâtnen nefsinin slâhn gerçekletiin zaman, vaktin artarsa farz dndaki ibâdetlerde furu'u/ayrnty örenebilirsin. nsanlarn, nefislerine uyarak, aralarnda husumet meydana getirmeleri halinde, adaleti salama yolunun ne olduunu bilmen için, fkhtaki mezhep ilmiyle uramanda da bir sa-

knca

yoktur.

Önemli

ileri

yaptktan sonra mezhep ilmiyle

uramak

farz- kifâyedir. Nefsin,

anlatm olduumuz

virdleri ve zikirleri

ar geliyor diye

eytan kalbine gizli bir hastalk sokmutur. O da mal ve makam sevgisidir. eytandan emniyyette olduun zannna kaplp gururlanmaktan sakn... sonra eytann seni terke zorlarsa; bil ki, lanetlenmi olan

oyunca olursun. O seni helâk eder ve ardndan, seninle alay eder. Eer bir müddet virdlere ve ibâdetlere devam edersen, tembellikten doan arlk ortadan kalkar. Faydal ilmi örenmeye rabet edersin.

Onu, ancak Allah rzas ve

hatli

olduu zaman,

line gelir.

Bozuk

ve âlimlerin

ilim

âhiret

örenmek

hayat

yaparsn. Niyet sh-

nafile ibâdetlerin

etmek ise, durumdur.

niyetle ilim tahsil

ayann kayd bir

için

en

cahillerin

faziletlisi

ha-

gururland

âyet dinde faydal ilmi örenmeye gücün yetmezse zikir, tebih, Kur'an kraati ve namaz ibâdetlerini yerine getirmekle megul ol. bâdetlerle megul olmak, âbidlerin derecesi ve sâlihlerin yoludur. Sen de böyle yaparsan, ayn ekilde âhiretini kazananlardan olursun. 2.

3.

(Çokça ibâdet yapamyorsan) müslümanlara

Böylece mü'minlerin kalbi sevinçle iyi

dolar...

Veya seni

iyilikte bulun...

sâlihlerin

yapt-

amellere ulatracak olan fakihlere, sûfîlere ve ehl-i dine hizmet

megul

Ayn zamanda fakirleri ve

doyurmaya çal, hasta ziyaretlerine gidip gel ve cenaze teyiine/uurlamasna katl. Bunlarn hepsi nafilelerden efdaldir. Çünkü bu ibâdetlerde müsgibi ilerle

ol.

lümanlara fayda vardr.

miskinleri

106 •HDÂYET REHBER

Bunlar da yapamazsan kendinin ve

4.

ailenin

kazancn salaya-

rak ihtiyaçlarn karla. Böylece müslümanlar, senden selamette,

dili-

nin ve elinin zararlarndan emniyette olurlar. Kötülük yapmazsan dinini korursun ve böylece

kitab

sa

önde gidenlerin

makamna yükselemesen

taraftan verilenlerin derecesine eriirsin.

etmek din makamlarnn en

olduu

tanlarn mübtelâ

aa

derecesidir.

te

de

bu sfat elde

Bundan sonras

ise

ey-

derecelerdir.

(Günah ilemekle) dinini ykmak veya Allah'n kullarndan birine zarar vermek ve bu dört halin dnda bir durumda olmak -Allah muhafaza buyursun- helak olanlarm mertebesidir. Sen bu tabakadan

biri

olmaktan iddetle saknmalsn. •

Din Hakknda nsanlarn Dereceleri Bil ki 1.

kii dini hakknda üç derecededir:

Günahtan salim terketmekle

2.

olan.

O

sadece farzlar yapmakla ve kötülükleri

yetinir.

O

Âhiret için kazançl olan.

nafileler

ve Allah'a yaklatran ibâ-

detleri içten gelerek yapar. 3.

Hüsrana urayan.

yapmaz veya

O

mutlaka yaplmas gerekenlerin

bir

ksmn

eksik yapar.

Kazançllardan olmaya güç yetiremezsen, bari selamet halinde olmaya çal.. Sakn ha sakn farzlara itina göstermeyerek, hüsrana urayanlardan olma!.. Kul, 1.

dier varlklar hakknda üç mertebededir:

Meleklerin mertebesinde olan; itaatkâr ve sâdktr. Bakalarna

faydas dokunur.

Onun amac

insanlara

yardm

etmek, onlara

faydal olmak ve onlarn kalplerini sevinçle doldurmak

mak, çaba göstermektir. 2.

için

çal-

'

Hayvanlar ve cansz varlklar mertebesinde olan; onlara bir hayr dokunmaz. Ancak errinin de bakalarna dokunmasndan ka-

çnr.

TÂATLER 3.

Akrepler, ylanlar ve

yrtc

•

107

hayvanlar mertebesinde olan; ondan

hayr umulmaz ve errinden saknlr.

âyet meleklerin

faziletli

olduu

ve faydal

gibi

olmay baara-

mazsan; hayvanlar ve cansz varlklar mertebesinden, akrepler, ylanlar

ve

yrtc

hayvanlar mertebesine dümeyesin!.. Nefsin, meleklerin

derecesinden daha

aada olmaya raz ise de, aalarn aasna dü-

meyi kabul etmesin

(

en azndan orta halde

Umulur

ol.)

ki sana yete-

cek miktar yapmakla kurtulursun. Senin kimseye bir faydan olmadgibi kimsenin de sana bir faydas dokunmaz. Sen kimseye zarar ver-

mediin

gibi

Gündüz

kimse de sana zarar vermez. vakitleri, âhiretine

lanmaktan seni alkoymayan

Eer

insanlarla beraber

fayda veren ilerle veya âhîretine kul-

bir kazançla

yaarken dininin

40

megul olman

gerekir.

gereklerini yerine getiremi-

42 yor ve kötülüklerden 41 selamette olamyorsan uzlete çekilmek daha iyidir...

Uzlete çekilmelisin, çünkü uzlette kötülüklerden kurtulma ve ta-

ma'dan selamet vardr. âyet

uzlette seni

lere sürükleyen vesveseler olursa ve sen

Allah'n rzasna

aykr ey-

onlar ibâdetleri yaparak yok

edemezsen, o zaman uyumalsn. Hiç deilse uyku bu durumda hallerinin en iyisidir. Hâlimiz:

"Ganimete ulamaktan

aciz kalnca, yenil-

uramaktansa selamete raz olduk" diyenin haline benzer. Dininin selameti, hayatn tatil etmede olan kimsenin durumu ne kötüdür!.. Çünkü uyku, ölümün kardei, hayat tatil etmek ve cansz vargiye

lklara katlmakdr...

40.

Eer

sahibi isen lisin.

41.

yapmalsn. Sanat öüt ve efkatle Allah' anmay unutmayarak sanatn icra etme-

tüccar isen ticaretini

doruluk ve emanete

(ârih)

Genellikle insanlarla beraberken gybet, riya, iyilii emredip

saklamayarak sukut etmek ve insan dünya la

42.

riâyetle

hrsna

iten

kötülüü

ya-

kötü amel ve ahlak-

tabiatn bozulmas (ârih)

Uzlet, halka

karmamak,

onlardan ayr yaamaktr. Günaha girmemek, da-

ha çok ve daha ihlasl ibâdet etmek için, toplumdan ayrlp ssz ve kimsesiz yerlere çekilmek. Mutasavvflarn' uzletten maksatlar, ihtiyaçtan fazla

toplumda kalmamak, ibâdet ve tefekkürle

bo

sözlerle

zaman

zaman geçirmeyip

deerlendirmektir.

bir

köeye

çekilerek

108

-HDÂYET REHBER

DER NAMAZLARA HAZIRLANMA ÂDÂBI

I.A.9. r

Zevalden önce, öle namazna hazrlanman heccüde 43 kalkyorsan ve

gerekir.

Eer gece

te-

okuma gibi) hayrl bir i için uykusuz kalmsan kaylûleyi/gündüz biraz uyumay öleden önce yap. Sahur, gündüz oruç tutmaya yardmc olduu gibi, kaylûle de gece kalkmaya

yardmc

olur.

(zikir,

kitap

Teheccüde kalkmadan yaplan kaylûle, oruç

tutmadan yenilen sahura benzer. Kaylûle yaptn zaman zeval vaktinden önce uyanmaya gayret göster. Abdestini al ve mescitte hazr bu-

namazn

lun. Tahiyyetü'l-mescid

gözetle ve

onun ezanna

icabet

et.

kl ve müezzinin ezan okumasn Sonra zevalin ardndan dört rek'at

namaz klmak için kalk. Resulullah (sav) bu namaz uzun klard. Ve derdi ki: "Bu vakit, sema kaplarnn açld zamandr. O vakitte salih amelimin çkarlmasn isterim." 44 Ölenin farzndan önceki bu dört rek'at, sünnet-i müekkededir. Hadiste geldiine göre: "Kim onlar rüku ve secdelerini güzel yaparak klarsa yetmi bin melek de onunla birlikte namaz klar. Melekler geceye kadar onun için istifar ederler." Sonra imamla birlikte farz kl. Ardndan müekked sünnet olan iki rek'at daha namaz kl.

örenmekle veya

ikindiye kadar ilim

makla veya Kur'an kraati

ile

bir

veya dinine

müslümana yardmc

yardmc olacan

ol-

kazanç

çalmakla megul ol. Sonra ikindi namazndan önce dört rek'atlk bir namaz kl. O da sünnet-i müekkededir. 45 Resulullah (sav) buyurdu ki: "Allah ikindinin farzndan önce dört rek'at namaz klana merhamet etsin." 46 Resulullah (sav)'in duasna nail olmaya çal. için

le

kindiden sonra az evvel anlattmz iyiliklerden baka bir eyurama. Vakitlerini faydasz ilerle geçirmen uygun deildir. Her

43.

ve gece

namaz anlamndadr.

talarndan sonra bir

yatsy kldktan sonra vitri klmadan uyur, gecenin ormüddet namaz kldktan sonra, vitri klar ve daha son-

namaznn

sünnetini klard. (Müslüm, Salâtü'l-âtü'l-müsâfîrîn,26)

Paygamberimiz ra sabah

44.

uyanp namaz klmak

Teheccüd, geceleyin (sav)

337 Ümmü Habîbe'den rivayetle: "Kim ölenin farzndan önce ve sonra dört rek'at namaz klmay brakmazsa Allah ona atei haram Câmiu's'-sair,

I,

klar."

45.

Hanefî'de

46.

Ebu Davud, Tatavvû,

ise

sünnet-i gayr-i müekkededir. 8; Tirmîzî,

Mevâkit, 201

TÂATLER vakit en

ekilde nasl

iyi

mümkün

•

109

oluyorsa öyle geçir. Nefsini hesa-

yapacan vazifeleri düzenlemen gerekir,. Ve her vakit için ondan vazgeçmediin ve baka eylere tercih etmediin iyi bir meguliyet belirlemelisin. Böylece zamann bereketini ba çekmen, gece ve gündüz

görürsün.

Geçen zaman

boluu san,

nin

yapacan

içinde ne

gibi kendini gayesiz

bütün zamannda ne

bilmeyen hayvanlarn

brakyor, faydasz eylere terkediyor-

megul olduunu

ile

ba-

bilmiyorsan, vakitleri-

çou boa gidiyor demektir. Vakitlerin ömrün, ömrün de ana ser-

onun üzerinde yapyorsun. Allah Teâlâ'nn yaknlna, ebedî nimet yurduna onunla kavuacaksn. Nefeslerinden herbiri kymeti bulunmayan bir cevherdir... Çünkü nefesin bir bedeli ve karl yoktur... Nefesin gittiinde asla geri dönmeyecek... Her gün ömürleri azalrken mallarnn çoalmasna sevinerek aldanan ahmak-

mayen,

ticaretini

lar gibi

olma. Nasl sevinilecek bir

i

bu?

Mal artyor ancak ömür de

azalmakta...

lmin ve kü bu

ikisi

baka bir eye sevinme. ÇünHanmn, maln, çocuun ve arkadalarn,

amelin artmasndan

sâlih

can dostundur.

kabirde seni terkettikleri zaman, ilim ve sâlih amel sana yoldalk ederler.

Güne solmaya baladnda, batmadan önce mescide gelmeye çaÇünkü bu vaktin fazileti güne domadan önceki vaktin fazileti gibidir. Cenâb- Hak buyuruyor ki: "Günein domasndan evvel de, batmasndan evvel de Rabbini hamd ile tebih et." Güne batmadan evvel ems, Leyi, Felak ve Nâs surele-

l. Tebih ve

rini

oku.

istifar ile

Güne

megul

ol.

batarken istifar halinde bulun.

Ezandan sonra "Allahm! Gündüzün ardnda, gecenin önünde, namazn ve seni çaran seslerin huzurunda

Ezan

iitince ona icabet

senden, Hz.

Muhammed'e

et.

vesileyi, fazileti

makâm- mahmûdu vermeni 47 duasn oku. sen ya'dinden dönmezsin."

etmeni ve O'nu kendisine vadettiin liyorum.

üphe yok ki

ve yüksek dereceyi ihsan di-

Müezzine icabet ve kametten sonra farz klarsn. Ardndan dünya kelam etmeden iki rek'at akam namaznm müekked sünneti.

47.

—

Ebu Davud,

-

-

Kitâbu's-Salât,

37

110 -HDÂYET REHBER

klarsn. Daha sonra dört rek'at namaz klarsan bu da sünnettir. 48 Eer mümkün olursa, yatsya kardar i'tikafa niyet ederek akamla yatni

s arasn

Bunun

hakknda saylamayacak kadar çok haber nakledilmektedir. O gecenin balangcdr. Çünkü akamla yats aras gecenin ilk saatleridir. Arada klnan namaz da evvâbîn namazdr. Resulullah (sav)'e" yanlarn yataktan kaldrrlar" (Secde 16) âyeti sorulunca; "O akamla yats arasndaki namazdr. Gündüzün balangcndaki bo ve faydasz sözlerin günahn giderir, sonunu da ihya

et.

fazileti

artr."

Yats

mek için tur.

namaznn

zaman ezanla kamet arasn ihya etfarzdan önce dört rek'at namaz kl. Bu namazn fazileti çokvakti girdii

Haberde "ezanla kamet arasnda yaplan dua reddolunmaz" 49

di-

ye geçmektedir.

Sonra farz ve ve

Mülk

iki rek'at

namaz kl. Bu iki ve Duhan suresini

sünnet

rek'atta Secde

veya Yâsîn oku. Bunlar Resulullah'tan (sav) naklolunmutur. ki rek'at sünnetten sonra dört rek'at daha namaz kl. 50 Hadisler bu namazn faziletinin büyüklüüne delâlet etmektedir. Sonra iki selam veya tek selamla üç rek'at vitri suresini

kl. Resulullah (sav) vitir surelerini okurdu.

n namazn

"vitr

namaznda

Nas en son kld-

Â'lâ, Kâfirûn, hlas, Felak ve

Gece kalkmaya azimli isen, geceleyin namaz" olmas için vitri en sona brak.

Yats namazndan sonra ilme çalmakla, kitap okumakla megul ol. Uykudan önce amellerinin sonu oyun ve elence olmasn. Çünkü "ameller sonlarna göre deerlendirilir. 51 " 48.

Akamn farzndan sonra da, Tîrmîzî, Mevâkît,

49.

Tirmîzî, Salât, 44;

klmak yani tatavvu'un 204; bn Mâce, kâme, 113, 185 alt rek'at

Ebu Davud,

Salât,

34;

mam

Ahmet,

fazileti

hakkn-

c.3, s.119,

155,

225, 254 50.

51.

Ebu Davud, Tatavvu', 16 Aie (rah)'den rivâyetle, "Resulullah (sav)'in namaz hakknda O'na soruldu. Aie (r.ah) de, Resulullah (sav) sadece yats namaznn farzn klmazd, dört veya alt rek'at daha klard, "dedi. Buhârî, 5, 2381;bn hibban, 2, 51;Mecmau'z-zevâid, 7, 13;Müsnedü Ebu Ya'la, 13, 348; Fethu'l-Barî, 2, 37 Buhârî'de geçen hadiste "Kii hayatnn sonunda yapaca amele göre cennetlik veya cehennemlik olaca" belirtilmektedir. Peygamberimiz (sav) devrinde bir savata

adamn biri

ald yara-

ya tahammül etmeyip kendini öldürür. Peygamberimiz (sav), "Cehennemlik olan kiiyi görmek isteyen bu adama baksn"buyurur.

TÂATLER I.A.10.

•

111

UYKU ÂDÂBI

V

Uyumak

yatan önün kbleye gelecek ekilde yatrld gibi sa tarafna yatarak uyu. Uyku-

istediin

zaman

Ölünün kbleye nun ölüm gibi olduunu, uyanmann da yeniden dirilie benzedii52 Allah Teâlâ bu gece ruhunu alabileceini düünerek ni düün... Rabbinle bulumaya hazrlk yapmalsn. Abdestini al ve yazm olduun vasiyyetin53 yastnn altnda bulunsun. Günahlarna tevbe ve istifar edip 54 bir daha günah ilemerne.ye azmet. Eer Allah seni tekrar uyandrrsa bütün müslümanlara iyilikte bulunmaya karar vererek uyu... Kabirde amelinden baka hiçbir eyi bulunmadan yalnz bana yatacan ve ne yaptysan onun karln bulacan ser.

düün...

Yatan yumuak

kü uyku hayatn durmas,

unda

çalma. Çünuramasdr. Ancak uyank oldu-

sererek uykunu zorla getirmeye

kötülük yapacaksan

kesintiye

uyuman

dinin için bir selamettir.

Yirmi dört saat olan gece ve gündüzün en fazla sekiz saatini uy-

ku

ile geçir.

Altm yl yaama ihtimaline karn yirmi yl kaybetmen

Bu da ömrünün üçte biri yapar. Uyuyacan zaman misvave abdest alacan su hazr bulunsun. Geceleyin veya sabah namazndan önce kalkmaya gayret et. Gece yars iki rek'at namaz iyilik hazinelerinden bir hazinedir. htiyaç içinde olacan gün için ha-

yeterlidir.

m

zinelerini çoalt.

Öldüünde dünya

hazineleri sana asla fayda ver-

meyecektir.

Uyku zaman 52.

Allah Teâlâ En'am suresi 60. âyette buyuruyor (

54.

ki:

"Geceleyin

sizi

öldüren

öldürür gibi uyutan), gündüzünde ne ilediinizi bilen; sonra belirlenmi

tamamlansn diye gündüzün sizi dirilten (uyandran) O'dur. Sonra dönüünüz yine O'nadr. Sonunda O, yaptklarnz size haber verecektir." Buhârî, Vasâyâ, 1; Müslim, Vasiyyet,l; Ebu Davud, Vasaya, 1; Tirmîz, Vasâyâ, 3... Vasiyet slamn ilk zamanlarnda vacib iken sonralar miras âyetleriyle nesh edilmitir. Vasiyyet yapmak müstehabdr. Tirmîz, Deavât, 17; mam Ahmet, c. 1, s.10 Ebu Said Hudrî (ra)'den rivâyetle, Resulullah (sav) buyurdu ki: "Kim yatmaya niyet ettii zaman üç kez "Estafirullahelazim ellez lâilâhe illâ hüvel hayyul kayyum. Ve etûbi ileyh." Derse Allah Teâlâ günahlarn affeder." ecel

53.

u duay yap:

112 »HDÂYET REHBER

L

\ * q%

j

c^l

****

^

^

0

"

**

.

^joi»

^

^ ^1

Of/

O

O/-

- ^

0^0

£-

"i-

JS

' "

^fi

0

î -

JjV

cûlj «#yi dliS

tyAi |£ll

"

iîJ)

/

* * K eLa^clj o>olj *

öâl f^JI .jijVim

-Lûl

O^"

"^lî

i

o

£

>O^

/

% "

^»'jH-a

^^

Ô

"°

-

6/

*V°"

çr^j o'

>kl

O

*

"uT eU^b a^ü)

> / O/^

W -

^4

- 0-( .

"Rabbim senin isminle uzandm, isminle kalkarm. Günahm bala... Allahm! Kullarn dirilttiin günde beni azabndan koru. Allahm! isminle dirilir ve ölürüm. Allahm! Her er sahibinden ve perçeminden tuttuun her hayvann errinden sana snrm. üphesiz ki Rabbim dosdoru yoldadr. AJlahm! Sen evvelsin, senden önce bir ey yoktu. Ve sen âhirsin, senden sonra da bir ey olamaz. Sen zahirsin, senden daha açk bir ey yoktur. Ve sen bâtnsn senden daha gizlisi olamaz. Borcumu ödemeyi nasib et. Muhtaç olmaktan kurtar. Allahm! nefsimi sen yarattn. Onu öldürecek olan da sensin. Onun ölümü de hayat da senin içindir. Nefsimi öldüreceksen günahlarm affet; yaatacaksan salih kullarn rzana uygun olmayan ileri yapmaktan koruduun gibi onu da koru. Allahm! Senden dinim, dünyam ve âhire tim konusunda afv ve afiyet istiyorum. Allahm! Sana en sevimli olan saatlerde beni uyank tut. Beni sana yaklatracak, gazabndan uzaklatracak katnda en makbul olan amelleri yaptr. Bunlar istiyorum Allahm! Lütfet ihsan et... Affn diliyorum beni bave sana yalvaryorum, kabul buyur Allahm!....

la

Sonra Âyete'l-kürsî, Âmenerrasûlü, hlâs, Felak, Nâs ve Tebâreke surelerini oku. Abdestli55 ve dilinde Allah'n zikri olduu halde uyuyakal...

Kim dar

55.

böyle yaparsa ruhu

ar-

namaz klma sevab yazlr. Ebu Davud,

Kitabu'l-Edeb, 97

a'lâya yükseltilir ve

uyanncaya ka-

TÂATLER

•

113

Uyannca sana daha önce örettiklerimizi yaparsn. Kalan ömründe bu tertip üzere devam et. Bu düzene devam sana zor gelirse, hastann ifa umarak ilacn aclna sabrettii gibi sabretmeli ve ömrünün ne kadar ksa olduunu düünmelisin. Yüz yl yaasan bile âhiret yurdundaki hayatna göre çok az dir.

bir

Bir

düün bakalm

zamandr. Âhiret sonsuzluk

yeri-

mesela yirmi yl rahat hayat sürmek ümidiyle

ay veya bir yl zorluklara ve rezilliklere nasl katlanyorsun.?! Son-

kavumak

suza dek rahata

arzusuyla

zamanm

edemezsin?!. ..Daha çok

56.

bir

u azck günlere nasl tahammül

var diye

tûl-i

emel 56 beslersen

iyi

gün üç odun ald. Birini önüne birini de yan tarafna dikti, dierini de uzaa att. Sonra "Burada neyi temsil ettiimi biliyor musunuz?" buyurdu. Ashab: Bize bildir ey Allah'n Resûlü! deyince, Resûl-i Ekrem: "Bu, insan, bu da eceli, uzaklarda olan da emelidir. O emellerin peinde koar. Fakat eceli onu yakalar, emeline ulaamaz" buyurmuPeygamberimiz

tur.

(s.a.v.) bir

(Buhârî rivâyet etmitir.)

uzun emeller peinde olmaktr. Bunu

Tûl-i emel, hillik

dieri

ise

iki

sebebi vardr. Biri ca-

de dünya sevgisidir. insanolu dünyalk ilere

artk ondan ayrlmak

arna

gider.

Ölümü düünmeyi

dald

vakit

En çok yaamaktr. Kendi kendine devaml ya-

arzulad ey bu dünyada uzun süre ama kuruntular yapar. Uzun süre yaamak

bile istemez.

için ihtiyac- olan ev, mal, evlat,

urar. Kalbi bunlara balanr durur. Ölümü unutur ve yaklatn düünmek istemez. Bazen ölüm tehlikesi ile karlarsa "Dur bakalm daha vakit var" dîye tövbeyi erteler. Belirli bir yaa geldidost, binit vb. hazrlklarla

inde "Daha ynca ise "Bu raf var,

ihtiyarlk var ibâdetleri

inaatin,

yaparsn"der. htiyarla-

u yolculuun var, çocuklar evereceksin, düün mas-

u kiiyle davamz var"

çip gider. Biri biter,

yalandnda

vs.

derken günleri meguliyetlerle dolu ge-

dieri balar ve âhireti

O

için

çalmasn

erteler.

Sonunda

çoalr, fakat i iten geçer. Cehennemliklerin çounun feryad bu gün yapmas gereken ii, yarna erbeklemedii anda ölüm

gelir.

vakit hasreti

telemektendir."

Cahillie gelince insan bazen gençliine güvenir.

olduu

Ölümü uzak

görür. Bazen

ölümü geç geleceini zanneder. Halbuki nice genç ve salam kiilerin ani olarak ölüp gittiklerinin farknda bile deildir. Cehâletini kii samimi düüncelerle halledebilir. Ancak dünya sevgisini atmak kolay deildir. Bunun tek tedavi çaresi vardr. Âhiret gününe ve mükafat ve ceza göreceimiz büyük güne iman... ve bu iman artrmak... böylece dünya sevgisi yava yâva kalbinden göç etmeye balar. Ölüme hazrlk yapan kimse o büyük kurtulua ermitir, dünyaya aldanan ise hüsran ve zarar içindedir. ( mam Gazali, hya, IV, 818 trc. Ahmet Serdarolu) de shhatli

için

114 «HDÂYET REHBER

amel yapmak çok zor

gelir.

Halbuki ölüm çok yakndr. Kendi kendi-

"Bu gün ibâdetlerin zorluklarna katlanacam belki gece ölürüm." Gece olunca da ayn ekilde: "bâdetlerin güçlüklerine katlanaym belki yarn ölürüm."de. Çünkü ölüm belirli bir vakitte ve tayin edilmi bir yata gelmez. Anszn yakalar. Ona hazrlkl olmak dünya için hazrlk yapmaktan daha isabetlidir. Biliyorsun ki dünyada çok az bir zaman kalacaksn. Belki de ömründen bir günün veya bir nefesin kalmtr... Her gün, bunun gerçekleebileceini kalbinde düün. Gün be gün kendini Allah'a itaate sabretmeye altr. ne de

ki:

dünyada elli yl daha kalacan düünerek nefsini Allah'a taate sabretmeye mecbur edersen, nefsin bundan holanmaz ve sana kar

Ancak sabrederek devam edersen ölüm annda son derece mutlu olursun. Salih amel ilemeyi ihmal eder "sonra yaparm" dersen hiç beklemediin bir anda ölüm geliverir ve çok üzülürsün. "Sabah vakti kavim yolculuu yi görüyorlar..." 57 gelir.

Sana ölüm annda gerçek

doruluunu

bir

bilgiyi gelecek.

zaman sonra çok

iyi

"Onun verdii

haberin

öreneceksiniz..." (Sâd, 88

)

Böylece günlük vazifelerini nasl düzenleyeceini sana göstermi olduk.

imdi namaz nasl klman

gerektiini ve

âdabn; orucu ve

âdâbn; imamlk, cemaat olma ve Cuma âdabn anlatalm.

LA. 11. Abdest alp, bedenini, bekten dize kadar olan

NAMAZ ÂDÂBI

elbiseni,

ksm

bulunduun

yeri temizleyip, gö-

örttükten sonra, ayakta kbleye yönel.

Bitiik olmayacak ekilde ayak uçlarn

ayn

hizaya getir ve dik dur.

eytandan korunmak için Nâs sûresini oku. Kalbini klacan namaza hazrlayarak dünyevî kayglardan arndr. Kimin huzurunda durduunu ve kime yalvaracan bir dürün. Gâfil bir kalple, dünya kuruntular ve ehvet pislikleriyle dolu bir göüsle Mevlân'a yalvarmak57.

Arap darb- mesellerindendir. Akbetin övgüye lâyk olmas için bir ie devaml sabretmeye ve o iin huy haline gelmesine tevik için söylenmitir. Zamahehrî, Müsteksâ, II, 168

TÂATLER tan haya te

et.

Unutma

ki Allah Teâlâ

srlarn,

ve kalbine nazar etmektedir. Allah

düüncelerini bilmek-

namazn huüun 58 huzûun59 ,

vâzuun 60 ve tazarrû'un 61 ölçüsünde kabul

eder.

,

te-

Rabbn'a "sanki O'nu

Her nekadar sen O'nu örmesen de O se62 Buna ramen kalbin huzura ermez -Hakk'n divannda durgörür.

görüyormu ni

gizli

115

•

58.

Huû,

gibi" ibâdet

kalbin

et.

yurauaklL ve

naziklii yannda, Allah'a

kar

olan tevazuu

ve boyun eiidir. Mü'minlikte asla kat kalplilik yoktur.

Hu§Û, Hakk'n heybetini gönülde hissetmektir. Cüneyd: "Kalbin gayb bilene kar zillet içinde bulunmasdr."der. Huu, Hakk'n huzuru karsnda edebe riâyet artyle (ruhen) boyun emektir. Allah'n tecellileri karsmda kalbin soluudur.

HuÛ,

Allah'n büyüklüü

karsnda kulun korku ve muhabbetle onun

snmasdr. Rivayete göre Resulullah (sav) namaz esnasnda sakal ile oynayan birini görmü ve "Bu zatn kalbi huû içinde olsayd, organlar da huû içinde bulunûrdu" buyurmutur. (Fethü'l-Kadir V, 319) Hz.

merhametine

Ömer de namazda

n

kaldr.

Huû

ban önüne emi birini görünce "Ey ba eik kii!

ba-

bata deil, ancak kalptedir" demitir.

Huu

hükme boyun eme, Cenab- Hakk'n nazar karsnda alçalmaktr. huusuz olarak namaz klan kimse Allah'n dünyada ve âhirette namaza balam olduu bir takm lütuflardan mahrum kalr. Çünkü namazm bu dünyada, kalpteki iman kuvvetlendirmesi, kalbi nûrlandrmas, kalbin genileyip açlmas, nee ve sevinç duymas gibi mükâfâtlan vardr. Ayrca namazn klan kimse âhirette Menâzil müellifi der

laf etmilerdir.

leyenler,

bu

ki:

üç derecedir. Emre

Eer huûsuz klnan namazn

neticeleri elde edilmesi

itaat,

iade edilmesi gerektiini söy-

düüncesiyle söylüyorlarsa buna hakla-

Huûsuz klnan namazla kiinin sorumluluu düer. Ama yukarda anlattmz sevaplardan mahrum kalr. slam' hükümler zahire göre verilir. Gizli olan iman hakikatler ise sevaba taalluk eder. (bn Kayym, Mer

vardr.

dâricu's-Sâlikn, 1,406)

59. 60.

Huû ile

birlikte

organlarn sükûna ermesidir.

Namazdaki tevâzuun güzel bir yorumunu eyh Ebu Sata Harrâz (k.s.): "Allahüekber, dediin zaman gönlünde Allah'tan baka büyük varsa, sen sözünde sadk deilsn"diyerek yapar. Kii Allah karsnda bir hiç olduunu hissederek tevâzû göstermi olur. Secdeye

vardnda

nokta kadar, hatta daha dâ*küçüldüünü düünmesi 61.

hlas'la Allah'a yalvartr.

62.

Buhârî, Kitabu'l-îman, 38; Müslim, Kitabu'l-man, 5

huzûr-u ilâhîde bir

bir tevâzû iaretidir.

116 -HDÂYET REHBER

maya hazr olmaz"celâlini"

snda

mek

63

bilmekteki eksikliin nedeniyledir.

ailenizin için

ve vücudun da sükûna ermezse; bu Allah Teâlâ'nn

büyüü

baktn

salih bir

düün.

O

sükûna erer ve her hareketi

O

halde namaz esna-

insann, nasl namaz

zaman

kldn ören-

kalbin huzura kavuur,

yerli yerince

yaparsn deil

vücudun

mi?!..

"Ey kötü nefs! Yaratanndan, Mevlân'dan utanmyormusun!.. sana faydas ve zarar dokunmayan O'nun küçücük bir kulunun baktn hayal ederek kalbin huzur buldu ve namaz güzel kldn, yazk sana! Biliyorsun ki Cenâb- Hak her an seni görüyor ve ne yaptn biliyor. O'nun azamet ve yüceliinden hayet Sonra kendi kendine de

ki:

m

duymuyor musun! O yüce zât senin nazarnda bir kulundan daha küçük!.. syann, haddi aman ve cahilliin ne kadar kötü!.. Nefsine kar bundan daha büyük dümanlk olamaz...

Bu düüncelerle kalbini tedavi etmeye çal. Belki kalbin de seninle birlikte namaza kathr. Çünkü tefekkür ederek, düünerek kldn namazdan baka namazn sana bir faydas yoktur. Gaflet içinde kldnamaz ise istifara ve üzerinde düünmeye daha muhtaçtr.

n

Artk namaza balarken kalbinde huzuru saladnda, yalnz olsan bile kamet getir, cemaatle klacaksan önce ezan oku, ardndan kamet getir. Kamet bittiinde kalbinden, meselâ "Niyet ettim Allah Teâlâ'n rzas için öle namazn klmaya" diyerek niyet et. Tekbir alrken bu niyet kalbinde bulunsun ve tekbir bitene kadar devam etsin. 64 63.

Mutasavvflar, Allah'n isim ve sfatlarn

celâl ve

cemâl olmak üzere ikiye

ayrrlar. Allah'n kahr ve gazabna delâlet eden isim vc sfatlarn tuf ve ler.

rzasna

delâlet

eden isim ve sfatlarn da cemal

Celâl Allah'n en yüksek seviyede

ululuunu

celâl, lü-

tabiriyle ifade eder-

ifade eder.

Kâânî,

celâli,

Hakk'm mahiyetinin bilinemeyecek bir ekilde izzet perdesiyle gizli kalmas, zâtn kendinden baka kimsenin bilmemesi ve görmemesi eklinde târif eder. Perdelenme ve izzet celâlin özellii olduundan celâlde Hak açsndan yücelik ve kahhâriyet, kul açsndan ise boyun eme ve heybet (saygya da64.

yanan korku, azamet) hissetme söz konusudur. Hanefilerde iftitah tekbiriyle birlikte yaplan niyet efdaldir. Namaz ile badamayacak bir i bulunmamas artyla tekbirden öncede niyet edilebilir. Çounluk tekbir alndktan sonra niyetin geçerli olmadn söyler. Dier bir görüe göre ise sübhaneke veya euzüden önce edilen niyet ile namaz geçerli olur.

TÂATLER -117

yana brak sonra Tekbir alrken

Ellerini

kaldr.

65

ellerini

omuz hizasna kadar

parmaklarn aralkl olmaldr. Parmaklarn .bive aralarn açmak için zorlama. Ba parman kulak

Ellerin açk,

titirmek

için

memesi hizasnda, parmak uçlarn kulann üstüne paralel ve avuçlarn da omuzunla ayn hizada olsun. Ellerin bu ekilde yerli yerinde olunca tekbir

ken

al

ve onlar rahat bir hareketle

iyice arkaya, indirirken

silkeleme. eline

de

ndirdiin zaman

deer

ver.

Sa elinin

iyice geriye

sa

indir.

götürme.

elini sol elinin

(ba§_, serçe,

66

Ellerini

Saa

kaldrr-

ve sola da

üzerine koyarak

ve yüzük) parmaklarn

lunun üzerine koy ve sol elinin bileini

sa

sol ko-

tut.

Tekbirden sonra "Allah en büyüktür. Allah'a çok hamdolsun. Sa-

bah ve

akam

Allah' noksan sfatlardan tenzih ederim. "de. Sonra:

"Ben yüzümü, gökleri ve

yeri

yoktan vareden Allah'a çevirdim ve ben

O'na ortak koanlardan deilim"de. Ardndan" üphesiz benim namazm, ibâdetlerim, hayatm ve ölümüm hepsi Allah içindir. O'nun orta yoktur. Bana böyle emrolundu ve ben müslümanlardanm." de. 67 Euzü 68 ve eddelerine dikkat ederek Fatiha'y oku. Fatiha'da (dat) ile (z) harflerinin

arasn ayrmaya özen

göster.

Kraatinde "ve-

leddâllîn"e bititirmeden "âmîn"de.

mam olursan 69 sabah akam ve yats namazlarnn farznda ilk iki açktan okursun. Amini de açktan söyle. 70 Sabahleyin Fatiha'dan sonra uzun surelerden (Hucurât-Nebe aras) akam ise krek'atta kraati

(Duhâ-Nâs aras) oku. Öle, ikindi ve yats orta surelerden Burûc'u ve âyet says bakmndan ona yakn olanlar oku. sa surelerden

65.

Hz. Peygamberin tekbir alrken

ellerini

omuz hizasna kadar kaldrdna

yannda, kulak hizasna veya kulaklarn üstü hizasna kadar kaldrdna dair rivâyetlcr de vardr. Bu rivâyetlerin birletirilmesi durumunda, tekbir alrken ba hafifçe öne eerek baparmak kulak memesidair rivayetlerin

ne

deecek ekilde

elleri

kaldrmann uygun olduu

belirtilmitir. (lmihal,

Diyanet Vakf)

hemen ardndan

66.

Hanefilerde

67.

Hanefiler sübhaneke

68.

Hanefilerde tek

69.

afii'ye göre cehri okumajc sünnettir.

imez. 70.

Hanefi

iftitah tekbirinin

duasn

bana klan

eller

balanr.

okurlar.

euzü okur. Cemaatle klan

ise

okumaz.

mam olmak ve tek bana olmak de-

imam için vacib, tek bana olan için sünnettir. mezhebinde imam da cemaat de "âmîni" gizli söylerler. Hanefi'de

ise

118 «HDÂYET

REHBER

Yolculua çkrca, sabah namaznda Kâfirûn ve hlâs surelerini oku. Surenin sonu rüku tekbiriyle bi detirilmez. "Sübhanellah" diyecek kadar ara

verilir.

bakn

Bütün kyamlarnda

namaz

kldn

yere indirip oradan

ayrma. Böyle yapman himmetini toplaman ve kalbinde huzurun meydana gelmesi (kalbinin de namaza katlmas) için daha uygundur.

Namaz klarken saa

sola

bakmaktan sakn.

Sonra rüku' için tekbir al ve daha önce anlatld ekilde ellerini kaldr. 71 yice rukua eilinceye kadar tekbirini uzat. Parmaklar-

nn arasn

ayasn

ni

koy ve dizlerigeriye yaslayp dik durmasn sala. Srtn, boynunu ve ban tp-

k

bir levha gibi

açarak ellerinin

dümdüz

yapmaz

birletirirler- ve

dir, "de.

Tek

iyidir.

Dirseklerini yana aç-kadnlar böyle

üç kez "Azîm olan Rabbimin

bana namaz klyorsan yedi hatta on

Sonra

hamdini

tut.

dizlerinin üzerine

ban dik

iitti"

de ve

an ne yüce-

defa

demen daha

durana kadar kaldrken "Allah hamdedenin

Dorulunca "Rabbimiz hamd sadolusu ve bundan baka eylerin dolusu

ellerini kaldr.

nadr. 72 Göklerin ve yerin sana hamdolsun."de.

namaznn

farznda isen ikinci rek'atm rukuundan dorulunca kunutu oku. 73 Sonra ellerini kaldrmadan tekbir alarak secdeye var. Yere önce dizlerini, sonra ellerini, sonrada açk olarak alSabah

nn ve

burnunu

koy. Dirseklerini

Karnn

yanlarndan ayr.

bald-

rndan kaldr-kadnlar böyle yapmaz-. Ellerini yerden ayrmadan omuz hizasmda koy. Kollarn yere yaptrma ve tek bana klyorysan üç, yedi veya on kez "Yüce olan Rabbimi noksan sfatlardan tenzih ederim"

de. •

Sonra oturuun tam olana kadar tekbir getirerek sol

ayann üzerine otur. Sa ayam da dik.

Ellerini dizlerinin üzeri-

ne koy. Parmaklarn açk olsun. Ve: "Rabbim beni

hamet

et,

ihtiyacm

gider,

bana

ban kaldr ve

bala,

afiyet ver ve beni affet" de. 74

71.

Hanefiler ellerini kaldrmazlar.

72.

Hanefiler sadece "Rabbimiz,

73.

Hanefiler'de

hamd sanadr derler. Kunut duas, vitir namaznn son rek'atmda

74.

Hanefiler

secde aras oturuta bir

iki

bana mer-

5

'

ey

okumazlar.

okunur.

Sonra

TÂATLER

ayn ekilde

ikinci secdeyi yap. yap. 75

Teehhüd

119

*

okumadn her Tek' atta k-

Sonra ellerini yere koyarak kalk. Kaloturuu karken ayann biri önde olmasn. Kyam tekbirine dinlenme oturumundan kalkarken bala ve bunu kyamn yarsna kadar uzat. Dinlenme oturuun ksa ve seri olmaldr. sa bir dinlenme

kl ve bu rek'ata da euzü ile bala. 76 Ardndan ikinci rek'atta teehhüd oturuu yap. Sa elini iaret parma ile ba parman hariç, dier parmaklarn kapal olduu halde sa dikinci rek'at

birincisi gibi

77 "illellah" derken iaret zinin üzerine koy.

he" derken deil. 78 Sol

teehhütte

iki

elini

kaldr, "lâila-

de açk olarak sol dizinin üzerine koy. Bu

secde aras oturuun gibi sol

oturuta baldrnn üzerine

parman

ayann üzerine otur.

otur. Rasulüllah'a (sav) salattan

dislerdeki bilinen dualarlarla

namaz

Son

sonra ha-

tamamla. Son oturuta sol bald-

rnn üzerine otur ve sol ayan darya koy. Sa ayan da dik. 79 Namazn

bitiminde

yerek selam

ver.

saa ve sola "Esselamüaleyküm ve rahmetüllah" diNamazdan çkmaya, selam sanda ve solunda bulu-

nan meleklere ve müslümanlara vermeye niyet

n

görülecek ekilde

edip, iki

yana da yana-

bana çevirerek selam ver. te bu yalnz bana

klnan namazn durumudur.

Namazn

*

direi huu", düünerek âyetleri

okuma ve

zikirle

mey-

dana gelen kalb huzurudur. Hasan- Basrî (rh) diyor ki: "Kalp huzuru olmadan klanan her namaz, insan cezaya daha çabuk ulatrr..." namazn altda veya Resulullah (sav) öyle buyurur: "Kulun

kld

onda

biri

kadar deil ancak namazdaki tefekkürü ve samimiyeti kadar

sevab yazlr." 80

75.

Hanefilerde yaplmaz.

76.

Hanefiler

devam

ilk rek'at

dnda euzü okumazlar. Besmele ile Fatiha'y okuyarak

ederler.

açk

77.

Hanefiler her

78.

Hanefiler, "lâ ilahe" derken "illAllah"

79.

iki eli

derken

de

bir

sa

elinin

ehadec

parman

yukar kaldrp

indirirler.

yayp üzerine oturur. Sa ayaklarn parmaklar kbleye gelecek ekilde dikerler. Kadnlar ise ayaklarn sa yanlarna yatk bir ekilde çkarp, öyle otururlar, (teHanefilerde namazlardaki oturu, erkekler sol ayaklarn yere

verrük) 80.

ekilde uyluklar üzerine koyarlar.

Ebu Davud,

Kitabu's-Salât,

124

120 »HDÂYET REHBER

I.A.12.

MAMLIK VE CEMAAT OLMA ÂDÂBI

îmam namaz "Resululah

kldrmaldr. Enes b. Mâlik (r.a.) der ki: baka hiç kimsenin ardnda daha hafif ve tam

hafif

(s.a.v)'den

namaz klmadm." 81

mam,

müezzin kameti bitirmeden ve saflar düzeltmeden tekbir

mam tekbiri yüksek sesle cemaat ise kendisi duyacak ekilde tekbir alr. mam ''cemaat faziletine" erimek için imam olmaya niyet almaz.

Eer

eder.

niyet etmezse, cemaatin

imama uymaya alrlar.

(mam

niyet

niyet

namaz

mama

etmi olmaldr.

etmedii

için

sahihtir. Tabii ki

cemaate

uyanlar cemaat sevab

cemaat sevab alamaz)

mam yalnz

balama duas ve euzü'yü gizlice okur. Sabah namaz, akam ve yatsnn ilk iki r ek' atnda Fatiha ve sureleri açktan okur. Tek bana klan da böyle yapabilir. mam açktan okuduu zaman "âmîn" de açktan söyler ve ona uyanlar da açktan "âmîn" derler. 82 Cemaat imamla birlikte "âmîn" demelidir. Sonraya brakmamaldr. Nefesini toplamak için imam Fatiha'dan sonra ksa bir ara verir. Bu arada cemaat fatihay okur. 83 mama uyan sureleri okumaz. Ancak namaz klan

imamn

gibi,

sesi iitilemiyorsa okuyabilir.

ni üçten fazla li

ala

mam rüku ve secde tebihleri-

yapmaz. lk oturuta tahiyyattan sonra "Allahümme

Muhammed"

der 84 ve daha fazla uzatmaz. Son

sal-

iki rek'atta fati-

Son oturuta Resululah (sav)'ye salât ve tahiyyattan sonra tahiyyat miktarn aan bir dua ile cemaati tutmaz. ha

ile yetinir.

mam selam verirken cemaate selam vermeye, cemaatte ona karlk vermeye niyet eder. mam selamdan sonra biraz bekler ve yüzünü cemaate döner. Arka saflarda kadnlar varsa onlar ayrlana kadar yü-

zünü çevirmez.

mam kalkmadan cemaat kalkmamaldr. mam sana

veya soluna yüzünü

çevirebilir.

Ancak sama çevirmesi daha

iyidir.

Sabah namaznda "kunut duasn" okurken sadece kendi için dua etmez; cemaati de dahil eder. Mesela "Allahm! beni hidâyete erdir" 81.

Müslim, Kitabu's-Salât, 190; Ahmet,

82.

Hanefiler "âmini"

83.

Hanefi mezhebinde imama uyan kiinin kraat yükümlülüü yoktur. Hanefi mezhebinde sadece tahiyyat okunûr. "Allahümme salli ala Muham-

84.

med"

c.

3,

s.

262; Buhârî, Ezan, 65

gizli söylerler.

denirse sevih secdesi gerekir.

TÂATLER

duasn açktan

•

121

Cemaat de ellerini kaldrmadan duaya amin derler. Çünkü elleri kaldrmak hadislerde sabit deildir. 85 mama uyan kunut duasnn sonunda "Hükmü sen verirsin bakas deil" der. 86 mama uyan saftan ayr tek bana durmaz. Ya saffa girer yada birini yanna çeker. Cemaat hare87 Aksine imamketlerini imamdan önce veya imamla birlikte yapmaz. dan sonraya kalr. mam rukua varmadan eilmez. Yine imamn aln

yerine "bizi hidâyete erdir" der. Kunut

yere

demeden

okur.

secdeye varmaz.

I.A.13.

CUMA ÂDÂBI

Cuma, mü'minlerin bayramdr. O Allah'n (c.c.) bu ümmeulu, mübarek bir gündür. O günde öyle önemli bir zate has man var ki müslüman bir kul o saatte Allah'tan bir istekte bulunsa, Cenâb- Hak mutlaka yerine getirir. Perembe gününden elbiseni temizle. kindiden akama kadar çok zikir ve istifarla cumaya hazrlan. Perembe öleden sonraki vakit, cumadaki o faziletli saate denktir. Ya Perembe, ya da cumartesi ile birlikte Cuma orucuna niyet et. Çünkü yalnz Cuma günü oruç nehyedilmitir. 88 Bil ki

kld

Sabah olunca her

Cuma

için gusül abdesti

al.

Cuma günü

vacip, yani

müekked

sünnettir. 89

Sonra beyaz elbise giy 90

Çünkü o

Allah'a

bülua erene

.

kar

gusletmek

elbiselerin

en

se-

Yannda bulunan en güzel kokudan sürün. Bedeninin temizliini iyice yap. Tra ol, byklarn ksalt, trnaklarn kes, dilerivimlisidir.

ni misvakla ve

85.

87. 88.

temizlikleri

afiiler Gazâlî'nin. bu

yap ve kokulan.

görüünün zayf olduunu

söylerler.

Sünnet olan

ce-

kaldrmasdr. (ârih) Hanefi mezhebinde kunut, vitirde okunûr. Hanefide, namazdaki fiilleri yaparken imamla birlikte yaplmas gerekir. Buhârî, Savm, 63; Ebu Davud, Savm, 50; Müslim, Siyam, 148; Tirmîzî, maatin

86.

dier

elleri

Savm, 41 89.

Buhârî, Ezan, 161,

90.

Beyaz

elbise

verilmez.

Cuma, 2

giymek

Çünkü

faziletlidir,

ancak hüküm hadisin sadece zahirine göre

renkler; ülkeler, ehirler ve iklimlere göre deiebilir. Bu-

rada niyetler çok önemlidir.

122 -HDÂYET REHBER

Sonra camiye erken

git.

Oraya yava ve sakin

bir

ekilde yürü.

buyurdu ki: "Cuma için mescide ilk giren bir deve; ikinci giren bir sr; üçüncü giren büyük bir koç; dördüncü giren bir tavuk; beinci giren de bir yumurta kurban etmi gibi sevap kazanr. mam hutbeye çknca sahifeler dürülür, kalemler kaldrlr ve Rasulüllâh

(s.a.v.)

yannda toplanrlar." 91 "Allah'n cemâlini seyretmede insanlarn yaknl cumaya erken gelmeleri ölçüsünde" olaca rivayet edilmitir. melekler hutbeyi dinlemek için minberin

namaz klanlarn

*eçme. Ve

Bakalarnn da önünden geçmemesi için bir duvara veya d otur. "Tahiyyâtü'l-mescid" namazn klmadan oturma. En güzeli rek'at

klnandr. Her

rek'atta Fatiha'dan sonra

elli

dört

kez hlas suresini

oku. Rivayet edildiine göre "kim böyle yaparsa cennetteki

makam-

n görmeden ölmez veya ona gösterilir." mam hutbeye çkm olursa tahiyyatü'l-mescidi

uzatmadan

bitirip

hutbeyi dinlemelidir.

Bu

dört

En'am, Kehf, Tâhâ ve Yâsîn surelerini okumak sünnettir. Bunlar okuyamazsan Yâsîn, Duhân, Secde ve Mülk surelerini oku. Cuma gecesi bu sureleri okumay terke tme. Bu gecede çok fazilet varrek'atta

dr.

Bunu

iyi

Özellikle

beye

yapamyorsan

ihlas suresini

bu gün Rasuilüllah

çktnda namaz

mekle megul

ol.

bitir

ve

(s.a.v)'e

çokça oku.

çok salavat

konumay brak.

getir.

Müezzine cabet

Sonra da hutbeyi dinle ve sözlerinden ders

hutbede tamamen sözü brak. Hadiste: "Kim arkadana

okurken "sus" derse o

mas makbul

mam hut-

bo konumu

deildir." 92 buyrulur.

Bundan dolay bakasn

sözle

olur.

imam

al.

et-

Ve

hutbe

Ve faydasz konuann cu-

Çünkü

"sus"

demek

deil iaretle uyarmak

bir sözdür.

gerekir.

anlatld gibi imama uy. Namaz bitirip selam konumakszn Fatiha, hlas, Felak ve Nas surelerini yedi-

Sonra geçmite verince hiç

er

defa oku. Böyle

rur ve

eytann

Buhârî,

92.

Cuma, 6; Ebu Davud,

seni bir

vesveselerine

Cuma,

91.

yapman

4;

Salat,

cumadan dier cumaya kadar ko-

kar bir kalkan

olur.

Sonra unlar söy-

Müslim, Cuma, lOÊbu Davud, Taharet, 127; Tirmîzî, 203; Tirmîzî, Cuma, 16; Nesai, Cuma, 22

TÂATLER le:

•

123

"Ganî(zengin, kimseye muhtaç olmayan), Hamîd(övgüye layk),

Mübd(her eyi yokluktan çkaran), Muîd(öldürüp yeniden dirilten), Rahîm (balayan), Vedûd(mü'minleri seven) Allahm! Helâlinle haramdan, tâatinle günaha dümekten, fazlnla senden gayri her eyden müstani kl!"

Cumadan maz

t

kl.

sonra

iki rek'at

veya ikier olmak üzere alt rek'at na-

Bunlarn hepsini Rasullüllah

(s.a.v.)'in

farkl zamanlarda yap-

rivayet edilmitir.

Sonra

akama kadar veya ikindiye kadar mescidde

kalarak -hazr-

lkl ekilde- mübarek saati kolla. Çünkü o bütün günde saklkdr. Umulur ki sen Allah korkusu içinde, benliinden geçmi bir vaziyette ve O'na yalvarrken o övülen ân idrak etmi olursun.

Camide halkn

bir araya

geldii ve kssaclarn

konutuu

yerlere

oturma. Aksine faydal ilmin örenildii meclislere otur. Faydal

ilim,

korkinu artrr, dünyalk sevgisini azaltr. Seni dünyaya balanmaktan kurtarp, âhirete gönül vermeye davet etmeyen her ilim-

Allah'a

den, cahillik daha faydaldr. Fayda vermeyen ilimden Allah'a

u zamanlarda çok dua hatip

sn.

Günein douu, zevali, bat annda; minbere çktnda, kâmet getirilirken, namaz için cemaat aya-

O

kymetli

et:

ânn bu

vakitlerin birinde

olma

ihtimali

Bu gün imkann nisbetinde az da olsa sadaka vermeye çal. Namaz, orucu, sadakay, Kur'an okumay, i'tikâf ve bir namazdan sonra baka bir namaz beklemeyi v.s. bir araya getirmeye bak. Cuma gününü haftann dier günlerinden farkl olarak özellikle âhiretin için hazrlk yaparak deerlendir. Belki haftann kalan günlerine keffâret olur.

LA. 14.

ORUÇ ÂDÂBI

Orucu sadece ramazan aynda tutmamalsn. Böyle yaparsan nafile ibâdetlerle manevî ticaret' yapmay ve firdevs cennetlerinde yüksek dereceler kazanmay terketmi oluyorsun. (Âhirette) Baka zamanlar-

124

-HDÂYET REHBER

da da oruç tutanlarn çok yükseklerde

kamlarna

rin

baktnda imrenir,

oraya

ki parlak

gibi olan

için arefe

ilk

gelir.

ilk

on

on günü. Haram aylar

olan zilka'de zilhice, muharrem, recep aylar çok

pepee

hadisle-

günü, aûre günü, zilhiccenin

günü, muharrem, recep, a'ban aylarnn

Dierleri

ma-

ulaamamann hasretini çekersin.

Oruç tumann erefine, faziletine ve sevabnn çokluuna ahitlik ettii mübarek günler unlardr: Hacca gitmeyenler

tir.

yldzlar

faziletlidir.

Recep tek-

Sünnette böyledir. Her hangi bir ayda

ba-

n, ortasn ve sonunu oruçla geçirmelidir. Yine ayn on üçü, on dördü ve on bei de faziletlidir ki bunlar "eyyâm- beyz" denir. Haftann oruçla geçirilecek

faziletli

günleri ise pazartesi,

Perembe ve cumadr.

Haftann günahlarna pazartesi, Perembe ve Cuma oruçlar, ayn günahlarna ayn oruçlar,

yln

ba,

ortas, sonu ve 13,14,15. günlerinde tutulan

günahlarna da zikredilen günlerde ve aylarda tutulan

oruçlar keffarettir.

Oruç tuttuun zamanda orucun, sadece yemeyi, içmeyi ve cinsel ilikiyi terketmek olduunu zannetme. Rasulüllah (sav) buyurdu ki: "Nice oruç tutan var ki, orucundan kendisine sadece açlk ve susuzluk kalmtr." 93 Orucun tam olmas için bütün azalar Allah'n ho görmedii davranlardan engellemek gerekir. Gözü kötü eylere bakmaktan, dili

bo sözlerden, kula Allah'n haram kld eyleri dinlemesinden korumak gerekir. Dinleyen konuana ortaktr. O da gybet edeni dinledii için

n

gybet edenlerden saylr.

Karnn

ve ehvetini

alkoyduun

gibi ay-

ekilde bütün azalarn harama dümesine engel olmasn. Bir hadiste:

"u be davran

orucu (manen) bozar:

1.

Yalan söylemek

2. 3.

Gybet etmek Kovuculuk yapmak

4.

Yalan yere yemin etmek

5.

ehvetle bakmak94

93.

mam Ahmet, Müsned,

94.

Bu

hadisi,

tir.

Denildi

c.2, s.273

Deylemî Müsnedü'l-Firdevs'de zayf hadisler ksmnda rivâyet etmitir. Bu anlatlanlar, kötülüklerden uzaklatrmak amacyla söylenmiki:

"Bunlar hakiki orucu bozar."

TÂATLER

125

buyurdu ki: "Oruç bir kalkandr. Sizden oruç tuttuu zaman, müstehcen söz söylemesin, haddi aarak

Yine Resulullah birisi

•

günah ilemesin,

masn.

Biri

(s.a.v.)

cahiller gibi

barp,

alay ederek terbiyesiz davran-

onunla kavga eder, kötü sözler söylerse "Ben oruçluyum!"

desin." 95

etmeye gayret göster ve çok yeme. Böyle yanormal olarak yediin yemei oruçtan dolay artr-

Helal yiyecekle parsan, her

m

akam

iftar

Her zaman iki defada yediini bir seferde yersen oruçlu olmann dier günlerden bir fark kalmaz. Oruçtan maksat ehvetinin krlmas, maddî kuvvetini zayflatarak takvaya ermek için manevî olursun.

kuvvet kazanmaktr. Sabahleyin yemediini de hesaba katarak

akam

faydasn göremezsin. Miden Allah'n en çok buzettii kap he-

hepsini birlikte yersen tuttuun orucun fazla lal

yemekle gereksiz yere yorulur.

yiyecekle

nasl

tka basa doldurulan karndr. Ya haramla doldurulursa

olur?!...'

Orucun ne manaya geldiini iyice örenerek gücün nisbetinde oruç tutmay çoalt. Çünkü oruç, ibâdetlerin esas ve Allah'a yaknlanahtardr. Hadîs-i Kudsî'de Cenâb- Hak öyle buyurur: "Her iyilie on katndan yediyüz katna kadar sevap vardr. Ancak oruç be-

n

onun sevabn ayrca ber vereceim." 96 Resulullah (sav) buyurur ki: "Nefsim elinde olan Allah'a yemin ederim ki, oruçlunun az kokusu Allah katnda mis kokusundan daha güzeldir. "Allah Teâlâ buyurur ki: "Kulum ehvetini, yiyeceini ve içeceini benim için nim

içindir ve

terkeder.

Oruç benim

içindir

ve

mükâfatn da ben

Rasulüllah (sav): "Cennette "reyyân" diye isimlendirilen bir dr.

O kapdan

ancak oruç tutanlar

girebilirler" buyurur.

veririm"

kap

97

Bidâyetü'l-Hidâye adl bu kitabmzda, ibâdetler hakkndaki giler

sana yeterlidir.

Hac

oruç hakknda daha çok

larmza

ve zekat

örenmek

bilgi istersen

bil-

veya namaz ve

"hyâu ulûmi'd-dîn"de

anlattk-

bakabilirsin.

96.

Buhârî, Savm, 2; Müslim, Siyam, 163 Tirmîzî, Savm, 55; bn Mâfce, Siyam, 1

97.

Hadisin bir

95.

istersen

var-

ksmn Buhârî, Fedâilü's-Sahabe, 5 de rivâyet etmitir. Müslim,

Zekat, 85; Tirmîzî,

Menâkb,

16; Nesâî, Zekât, 1; Mâlik, Cihat,

49

ikinci

bölüm

2.

il

ki din, iki

A.

GÜNAHLARDAN KORUNMAK

ksmdr:

t Yasaklan terketmek II.

Tâatleri

yapmaktr

Yasaklar terketmek en zor olandr. Tâatleri (Allah'n emirlerini)

yapmaya herkesin gücü

Ama

yetebilir.

nefsin istek ve

arzularn

(ehveti) ancak "sddîk" 1 derecesine ulaanlar terkedebilirler. için Rasulüllah (sav)

1.

buyurdu

ki:

Bunun

"Muhacir, kötülükten uzaklaan-

Derûnu Hz. Peygamber'n (sav) derûnuna yakn olduundan bilgi, söz ve davranlaryla O'nun her getirdiini tasdikte kemal mertebesinde bulunan. Her hâl u kârda Hakk'a ayn derecede bal kalan. (Tasavvuf Ter. Söz.) Bu erefli vasflar Dil

söyledii her eyi kalbi ve ameli

ile

ancak

u kiilerel verilmitir:

sözleri

doru,

megul

m

olmazlar,

gibi)

onu

gerçekletiren.

Vasflar tertemiz,

emelleri ksadr. Üzerine

atlerini) terk ederler.

ile

düeni

halleri saf, amelleri ihlasl,

Kerametlere özlemleri yoktur, iddia etmezler. Kendilerinde

ortaya koymazlar; Allah'n

mallarn (ve menfaonu istemezler, onunla

yaparlar,

aça vurduu

olmayan

bir iyilii (var-

(halleri de) gizlemezler.

(el-Makdîsî, Hallu'r-rumûz ve mefâtîhu'l-kunûz, Çev. Hayri Kaplan,

Çözümü

ve Hazinelerin Anahtarlar, 129-130, stanbul, 2002)

Srlarn

130

•

HDÂYETTE KEMÂL

dr. Mücahit

ise,

hevasna

nefsinin

(istek

ve arzularna)

kar

koyan-

dr." 2 Sen azalarnla Allah'a isyan ediyorsun. Halbuki onlar Allah'tan sana lütfettii bir nimet ve emanettir. O'na isyanda Allah'n ihsan ettii nimetleri

Ona

isyan yolunda kullanman ne

büyük bir nankörlüktür!... Allah'n verdii emanete hiyanetin ne büyük bir azgnlktr!... Azalarn senin idaren altndadr. Onlar nasl yönlendirdiine dikkat et!... "Hepiniz çobansnz ve gözetiminiz altdakilerden sorumlusunuz." 3 Vücudundaki bütün azalarn, kyamet meydannda açk bir dille yaptn günahlara ahitlik edecektir. Bütün varlklarn gözü önünde

ayplarn ki:

"O

ortaya

gün,

çkarp

seni rezil edecektir. Allah Teâlâ

dilleri, elleri

ve ayaklar yaptklarna ahitlik ederler."

(Nûr, 24) Ve yine: "Bu gün

nuur

buyuruyor

azlarn

mühürleriz. Elleri bizimle ko-

ve ayaklar da elde ettiklerine ahitlik eder." (Yâsîn, 65)

Ey zavall kii! Bütün vücudunu özellikle de u yedi azan kötülüklerden muhafaza et. Çünkü cehennemin yedi kaps olup her biri bunlarla alakaldr. Kyamette bu kaplar, yedi aza ile Allah'a is-

u

yan edenlere açlacaktr; göz, kulak,

dil,

karn, tenâsül uzvu,

el

ve

ayaktr.

2.A.I.

GÖZÜ KORUMAK

Göz, karanlklarda sana yol göstermek, ihtiyaçlarn gidermene yardmc olmak, göklerin, yerin yaratlndaki srlara bakmak ve bu harikulade yaratltan ibret almak için yaratlmtr.

O

halde gözünü, dört

eyden korumalsn:

4.

Yabanc kadnlara bakmak ehvetle güzel bir surete bakmak Bir müslümana küçümseyerek bakmak Bir müslümann ayplarna bakmak

2.

Buhârî,

1.

2. 3.

raed, 3.

II,

man,

4, Rikak, 26,

Ebu Davud, Cihad,

2, Nesâî,

man,

9,

îmam Ah-

163, 192...

Buhârî, Cum'a, 11, Cenâiz, 32... Müslim,

mâre,

20, Tirmîzî, Cihat,

27

GÜNAHLARDAN KORUNMAK 2.A.2.

Kulan,

bid'at,

yan konumalar

ile

ten korumalsn. (sav) hadislerini

131

KULAI KORUMAK

gybet, ahlaksz söz,

bo ve gerçee uygun olma-

insanlarn kötülüklerini anlatan sözleri dinlemek-

Kulan,

Allah Teâlâ'nn

kelâmn, Rasulüllah'n

ve evliyâullah'n sözlerini ve onlarn hayat hikayele-

dinleyerek bunlardan elde edecein ilim

rini

•

ile

âlemlerin Rabbi'nin

katndaki ebediyet yurduna, sonsuz nimetlere ularsn. Yasaklanan eyleri dinlediinde bu senin aleyhine olur. yi eyleri dinlemek kurtuluuna sebep iken, kötü eyleri dinlemek cezaya uramana sebep olur.

te bu

ne büyük bir hüsrândr. Sanma ki kötülük sadece söyle-

yapmtr. Dinleyenin anlatana olaca ve onun da gybet etmi olaca hadiste geçmektedir. 4

yene

aittir.

Dinleyen de kötülük

DL KORUMAK

2.A.3.

Dil,

ortak

Allah' çokça zikretmek, Kur'ân'

tilâvet

5

etmek, insanlar Al-

lah'n yoluna davet etmek, dinî ve dünyevî ihtiyaçlarn ifade etmek 4.

Feyzu'l-Kadir, 3,

yf olduunu

430 No:3929

Irakî,

hya'ya

yapt

tahriçte

bu hadisin

za-

söyler.

Çünkü o Resulullah efendimizin (sav) mücizelerinin en büyüü, slam davetinin baki kalmasnn temelidir. Allah'n kendilerine Kur'an ihsan Kerim'dir.

ettii kimseler

maldr. Arzu

onun deerini

bilmeli,

Kur'an onlara her hallerinde önder

edilen ve tesiri beklenilen bir

gereken hususlar vardr. Bunlarn

ne tane okumak

banda

okuyuta

Kur'ân'

ol-

elbette dikkat edilmesi

tertil

üzere

açk açk,

ta-

Hz. Aie annemize bir gecede Kur'ân' iki kez veya üç kez okuyan kimselerden bahsettiler. O öyle dedi: "Okudular, fakat aslnda okumadlar. Ben Resulullah (sav) ile bütün gece uyank idim. El-Bakara, Âlgelir.

mrân ve en-Nisâ surelerini

okudu. Her müjde bulunan âyet geldikçe dilekte bulundu. Her korku veren âyet geldikçe de dua etti ve Allah'a snd." halde Kur'an'n kraatinden birinci derecede arzu edilen ey onun içerdii i

u

hakikatlerin örenilmesidir.

Bunun

duu âyetin manas ile megul

için

okuyan kimsenin

kalbi, dilinin

oku-

olmaldr. Bir âyetin manas örenilmeden

erine geçilmemeiidir. Kur'an tilâveti hakikat hazinesine açlan kapdr. hazineden laykyla istifade etmek için kraat adabna uymak gerekir.

di-

O

132

-

HDÂYETTE KEMÂL

amacyla yaratlmtr. Onu yaratl amacnn dnda kullanrsan, Allah'n nimetine nankörlük etmi olursun. Gerek sana gerekse dier yaratlmlara en fazla zarar dokunan organn dildir. "nsanlar, ancak dillerinin elde ettikleri (yalan,

henneme yüzüstü

kovuculuk ve

iftira gibi)

sebebiyle ce-

atlacaklardr." 6

Bütün gücünle

cehennemin dibine göndermesin. Hadiste: "Kii, arkadalarn güldürmek için (birisini alaya aladiline sahip ol ki seni

rak vb.)öyle bir söz söyler

ki,

o söz sebebiyle,

mesafedir." 7

kuru yetmi yllk

atld

cehennem

çu-

Rivayet edildiine göre bir kii,

Kur'an okurken zahiren unlara dikkat etmelidir: Abdestli olarak, saygl bir ekilde, otururken kbleye yönelip tevâzûlu halinde okumak. Eûzü ile bala-

yp

üzere

tertil

ar ar okumak.

Secde âyetlerine riâyet etmek.

bâtn hususlar: Allah kelâmnn azamet

Kur'an okurken dikkat edilecek 1.

2.

Kelâmn asln anlamak. O'nu celâlinin arndan insanlarn anlayaca kâtna olan fazl u keremini düünmek. Tazimde bulunmak. Kur'an'n insan sözü hibi Allah

-

ve ulviyetini anlamak ve

dereceye indirmekle mahlû-

olmadn düünüp, kelam sa-

Teâlâ'nn büyüklüünü gönlünde hatrlamak ve onun

okumann önemini 3.

.

Kalb huzuru

anlayarak okumak.

gönlünden her eyi atarak akl ve

ile

kelamn

fikrini

ona vererek oku-

mak. 5.

Okuduu Okuduu

6.

Anlaya

4.

âyetler üzerinde

düünmek.

her âyeti kendi imkanlar ölçüsünde

anlamaa çalmak.

engel olacak durumlardan kurtulmak. Bunlar, sadece harfleri

iyi

çkarmaya dikkat etmek, daha önce duyduu fikirlere artlanm olmak, günaha devam, kibir ve nefsini peinde komak, rivâyet yoluyla yaplan tefsir haricindekileri

7.

Okurken Kur'an- Kerim'in özellikle kendisine hitab ettiini kabul etmek. Emir ve nehiylerin kendisine olduunu, müjdelenen ve korkutulann kendisi

8.

olduunu düünmek. Anlatlan kssalardan

Okuduu

âyetlerden kalbin müteessir olmas.

okuyucunun 9.

kabul etmemektir.

bir hal

ders almak.

Bu okunan

âyetlere göre

almasdr.

azndan deil, Allah Teâlâ'dan dinliyormu gibi. okumaktr. lâhî azamet karsnda kendi benlik ve varlndan geçmek ve kendisini

Kur'an' kendi

10.

hiçe saymaktr. Salihleri müjdeleyen âyetleri

pay çkarmamak. Gazab âyetlerinde ise korkmaktr. (îmam Gazâlî, hya, I, 782-819) bir

6.

Tirmîzî,

man,

7.

Tirmîzî,

Zühd, 10

8;

bni Mâce,

Fiten,

12

okuyunca bundan kendine helâke urayabileceinden

GÜNAHLARDAN KORUNMAK Resulullah (sav)

zamannda

"Cennet ona hayrl olsun" Rasüllah

bo

ehid

bir savata, (sav)

•

133

oldu. Birisi dedi ki:

buyurdu

ki:

"Nereden

bili-

konuuyordu, (dünya ve âhireti için önemli olmayan, erri celbeden sözler konuuyordu) veya zenginlii-

yorsun?!.. Belki o

sözler

ne zenginlik katmayacak kendisinden bile cimrilik

bir

ey

eksilmeyecek eylerde

yapyordu." 8

u sekiz günahtan koru:

Dilini

2.A.3.a. Yalan: ster ciddi,

ister

aka olsun dilini yalan söylemekten koru. aka da

altrma. Bu seni gerçekte de yalana sevkeder. Yalan büyük günahlarn en bata gelenlerindendir. Yalanc biri olarak tannrsan adaletin 9 ortadan kalkar. Sözüne güven olmaz. Seni hakir görürler ve küçümserler. Yalann ne kadar çirkin olduunu görmek istersen bakas yalan söyledii zaman bak, ondan nasl nefret ediyorsun, yalan söyleyeni hakir görüyor ve onun davrann ne kadar irenç buluyorsun. Dier ayplarn da bu ekilde karlatr. Sen kendine ait kusurlar ancak bir bakasna bakarak anlayabilirsin. Bakasnolsa dilini yalana

gördüün kötü bir hasleti nasl beenmiyorsan, bakas da sende gördüü zaman kesin beenmeyecektir. O halde nefsinin bu haline rada

z

olma.

2.A.3.b. Sözünü yerine getirmemek:

Yapamayacan bir eyi sakn söz verme. nsanlara iyilii sözle il, fülle göstermelisin.

ya zaruret

dnda,

asla

Eer

söz vermek zorunda kalrsan, acizlik ve-

va'dinden dönme.

Çünkü sözünde durmamak,

münafklk ve kötü huylarn belirtisidir. Nebî özellik

de-

kimde bulunûrsa, oruçta

tutsa,

(sav)

buyurdu ki:

"u üç

namazda klsa münafk

Zühd, 11

8.

Tirmîzî,

9.

Adalet özelliini yitiren kiinin ahitlii kabul edilmez.

olur;

134

•

(hali

HDÂYETTE KEMÂL

münafklarn

haline benzer, arih)

Konuursa

yalan söyler, söz

emanete hiyanet eder." 10

verirse yerine getirmez ve

2.A.3.C Gybet: gybetten koru. slam'da gybet, otmzinadan daha kötü-^ 11 Gybet, kiinin iittiinde holandür. Hadiste böyle geçmektedir. mayaca sözü söylemektir. Bu durumda gybet doru da söylesen zâDilini

gybetilim bir gybetçi olursun. Özellikle gösteri yapan Kurrâ'larn etmek ve "Allah ni yapma. Gybet, üstü kapal olarak maksad ifade

Geçen gün onun yaptklar beni üzdü ve kederlendirdenir. Böyle yapdi. Allah'tan bizi ve onu slah etmesini istiyoruz" mak iki günah birletirmek demektir. Birincisi gybettir, çünkü sözonu slah

etsin.

anlatlmak stenen hasl olmutur. kincisi ise, günahtan uzak durduunu ve slah olduunu belirterek kendini temize çkarm ve övolursun. Ancak senin "Allah onu slah etsin" sözünden amacn dua ise ve o ahsn yaptklar sknt verdiyse ona gizlice dua et. Bu-

le

mü nun

belirtisi ise,

mektir.

onu

rezil

etmeyi ve

aybn ortaya çkarmay isteme-

skntya dütüünü bekoyman anlamna gelir. Gybet etmene

Onun iledii kusur dolays ile kusurlarn ortaya

lirtmen,

senin

olmas icm su âyet s ana yeter: "Birb i rinizi gybet etmeyin. Siz derîTjrmzjîü karde inim eti m yemeyi ister nâjMBunu kerih gördünüz. "(Hucurât, 12) Allah gybet yapman ölü kardeinin etini yemeye benzetti. O halde gybetten saknman senin için en uygun olandr. Müslümanlarn gybetini yapmaktan alkoyacak husus udur:

engel

Nefsinin

gizli

açk

ve

h terk edebiliyor

bir

kusuru var m?... Gizli ve açk da olsa güna-

musun?...

gyabnda konutuun,

Bu sorularn cevabn anladnda,

bil ki

hatalar nisbet ettiin kiinin bu hatalardan

uzak durmadaki acizlii senin aczin

gibi,

özrü de senin özrün

gibidir.

Sen nasl kusurlarnn anlatlmasndan ve küçük duruma düürül10.

Buhârî,

11.

Bu

man,

hadisi

24, Edep, 69

bn Ebi'd-dünya, Samt babnda, bni Hibban Zuafâ babnda zikret-

Mürdeveyh, tefsirinde Câbir ve Ebî Safd (ra)'den naklen, Resulullah (sav): "Gybetten saknnz. Çünkü gybet zinadan daha kötüdür"eklindedir.

ti.

GÜNÂHLARDAN KORUNMAK

•

135

mekten holanmyorsan, o da ho' görmemektedir. Sen onun kusur..larn örtersen Allah da senin kusurlarn örter. Eer onun kusurlar-

n aça çkarrsan, Allah da keskin dilli insanlar sana

musallat eder

mâFblTdühyada erefini beparalk ederler. Sonra da Allah âhirette, kyamet günü bütün varlklarn önünde, kusurlarn ortaya çki

kararak," seni rezil eder.

Dna ve içine baktn zaman, dünyevî ve dinî bakmdan bir kusur ve eksiklik göremiyorsan, bil ki nefsinin kusurlar konusundaki bilgisizliin,

ahmaklklarn en kötüsüdür. Zaten ahmaklktan daha

da olamaz! ayet Allah senin hakknda hayr dilerse, nefsinin kusurla rn gösterir. O halde kendine "iyi" gözü ile bakyorsan ne kadar anlaysz ve bilgisizsin!.. Tabiiki nefsinin iyi olduu hak-

büyük

bir kusur

kndaki zannnda doru isen Allah Teâlâ'ya ükret. Ve o halini, insanlar knayarak, kusurlarn tekrar tekrar söyleyerek bozma. Böyle yapmak kusurlarn en büyüüdür.

2.A.3.d.

Münakaa, cedellemek

Bunlar yapmak aslsz dr.

Ayn zamanda

onu

cahil

tartrsan

(manevî)

bunda kendini övme, güya

yaantsn

seni incitirler.

eden kiilerle tartrsan, sana Resulullah (sav) buyurdu

ki:

Hâlim

buz

bozar. Sefih (terbiyesiz)

olan, teennî ile hareket

eder ve içinden kin besler.

"Kim haksz olduunu anlayp münaka-

ay brakrsa, Allah Teâiâ cennetin kenar bölgelerinde na

eder.

görme ve

açsndan daha önde olma ile kendini temize çkarma var-

Bu münakaa insann

insanlarla

tartmak:

seni dinleyeni bir incitme,

sözlerle karalamadr.

ilim ve zeka

ve

Kim de hakl olduu

ona

bir ev bi-

tartmay terk ederse Allah ona yapar." 12 eytann seni "Hakk or-

halde

cennetin en yüksek yerinde bir ev

Bu konuda geveklik gösterme!" diyerek güzel sözler söylemesine kanmamalsn.. Çünkü eytân, hayr yapmaya yöneltir gibi görünürken ahmak insanlar erre yöneltir. eytan karsnda gülünç duruma düerek seninle alay etmesine müsaade etme.

taya çkarmalsn.

-r .

12.

Ebu Dâvud, Edeb, 7

136

•

HDÂYETTE KEMÂL

Senin dediklerini kabul eden varsa

hakk açklaman

Bu gizlice nasihat ederek olur. Nasihatte, yumak ve sevecen davranmak gerekir. Aksi takdirde insanlarn kusurlarm ortaya çkarmaya dönüür. Bunun da zarar faydasndan kat kat fazladr. ,

Kim bu zamandaki

fakih geçinenlerle 13

ve cedelleme zamanla onun tabiat haline Çünkü kötü bilginler ona tartmann fazilet

Münakaa olduunu

ve

getirmede kuvvetli

telkin ederler.

mam tavsiye na

delil

ederim.

O

hemhal gelir

güzeldir.

olursa,

tartma

ve susmas zorlar.

olduunu öretmilerdir. olmak gurur verici bir durum

kötü âlimlerden aslandan kaçar

Çünkü münakaa Allah'n

gibi kaç-

ve insanlarn

buzu-

sebeptir.

2.A.3.e.

Kiinin

i temize

Allah Teâlâ buyuruyor o kötülükten

saknan daha

rine soruldu: "Çirkin olan

övmesidir."

ki:

Bunu huy

çkarmas

"Kendinizi temize

iyi bilir."

doru

ve övmesi:

çkarmayn. Çünkü

(Necm 32) Baz hikmet

nedir?" dediler

haline getirmekten

ki:

sahiple-

"Kiinin kendini

saknmalsn. Kendini

öv-

larn sana verdikleri deeri azaltr ve Allah Teâlâ'n da buolur. Kendini övmenin, bakas yannda deerini artrma-

arkadalarn mallarnn çokluu ve makamla-

rnn yükseklii ile övündükleri zaman, kalbine nasl ho gelmediine, mizacna nasl ar geldiine bir bak. Ayrldnda onlar ne kadar kötülediine bir düün. Bil ki onlar da sen övündüün zaman, derhal kalben seni kötülerler. Yanlarndan gidince de ayn ekilde bunu sözleriyle ortaya koyarlar.

2.A.3. La'net etmek, küfretmek: Allah'n

sna

la'net

13.

imam

yaratt

hayvana veya yiyecee veya bir insann ahetmekten sakn. Kble ehli olan bir kimsenin de irkine, bir

Gazâlî, sadece ilim için ilim

yan kiileri kastetmi olmaldr.

yapp,

bildikleriyle

amel etmeye çalma-

GÜNAHLARDAN KORUNMAK küfrüne veya

sann için

münafk olduuna hükmetme. üphesiz ki

•

137

srlardan

(in-

içinde gizlediklerinden) ancak Allah Teâlâ haberdardr.

Allah

ile

Bunun

Kyamet günü "niçin filan kimseye hakknda sustun?" diye sorulmayacaktr.

kul arasna girme.

la'net etmedin, niçin

o kii

Ayrca bir ömür boyu blîs'e la'net etmesen, onun adn anmasan ve kyamet günü bundan dolay sorguya çekilmezsin. Ama Allah Teâlâ' nn yarattklarndan birine la'net edersen, ite o zaman hesap soAllah'n yarattklarndan hiç birini yerme. Resulullah (sav) iyi olmayan yemei asla kötülememitir. Bir eyi isterse yemi, istemezse

rulur.

.

yememitir.

2.A.3.g. Varlklara

beddua etmek:

Allah Teâlâ' nn yarattklarndan birine beddua etmekten koru. Biri sana zulmederse onun iini Allah Teâlâ'ya havale et. Hadiste buyrulur ki: "Mazlum, zulmedene onda hakk kalmayacak kadar Dilini,

ar gider- zâlimin mazluma hak-

beddua bulunûr. Sonra -bedduada k geçer. Zâlim de onu kyamet günü

münden dolay ona lah Haccâc'a

dil uzattlar.

Bunu

ister."

14

üzerine

zulmünden dolay ceza verecei

Halk Haccâc'n

baz

zul-

selef dedi ki: Al-

gibi, diliyle

onu kötüle-

yenleri de cezalandracaktr.

2.A.3.h.Haddi

aan aka

Dilini ciddi olsada

olmasada

ve insanlarla alay etme:

aka yaparken

bunlardan muhafaza

Çünkü bunlar insan yüzsüz yapar ve heybetini yok eder. Korku ve yalnzla sebep olur. Ayrca gönülleri' de incitir. Bunlar dümanln, öfkenin ve arkadaln bozulmasnn da balangc olur. Kalplere kin et.

tohumlan 14.

eker.

Kaynana ulalamad. uradan anlalan mazlum dar

ar

gider ki sonunda kendi de zâlim olur.

Zâlim de haddi aana

derler.

zâlime bedduada o ka-

Çünkü

o haddini

amtr.

13 8.

•

HDÂYETTE KEMÂL

Hiç kimseyi alaya alma. Seninle dalga geçene karlk verme. "Baka bir söze geçinceye kadar ondan yüz çevir." 15 Bo bir eye rastladklarnda vakar

Öz

ile

(oradan) geçip giderlerden

olarak dilin âfetleri bunlardr. Sana

ol.

16

yardmc

olacak eyler, uz-

lete

çekilmen ve zaruret hariç susmay tercih etmendir. Ebu Bekir Sd-

dk

(ra)

lini

göstererek derdi

konumamak için azna ta kordu. Ve di"te bu, beni varlacak yere götüren eydir." 17

zorunlu kalmadkça ki:

Dilin kötülüklerinden bütün gücünle .sakn. rette helâk

olma sebeplerinin en

2.A.4.

Karnn haram

Çünkü, dünya ve

âhi-

kuvvetlisi dildir.

KARNI KORUMAK

ve üpheli eyleri yemekten koru.

Kazancnn

he-

olmasna çal. Helal yiyecee kavuunca da doymayacak kadar yemeye gayret et. Çünkü tokluk, kalbi katlatrr, zihni bulandrr, hafzay zayflatr ve vücuda arlk yaparak ibâdet ve ilmi zorlatrr. Tokluk ehevî arzular (nefsin istek ve arzularn) artrr, eytann askerlerinin iini kolaylatrr. Helal lokma ile karn iyice doyurmak bülal

tün kötülüklerin

badr. Ya bu lokma haramsa nasl

Helalinden kazanç

.

Haram

için

olur?!...

çalmak bütün müslümünlara

farzdr.

yiyecekle beslenerek yaplar ibâdet ve ilim çöplük üzerine bi-

O

zaman yl boyu kaba bir gömlek giymeye, gece ve gündüz iki arpa ekmei yemeye kanaat eder, nefis yiyeceklerle lezzetlenmeyi brakrsan, helalin yeteri kadar seni aciz brakmaz.

na yapmaya' benzer.

>

aratrman gerekmez. veya malla alakal açk bir ia-

Helal çoktur. lerin görünmeyen tarafn

Ancak haram olduunu kesin bilirsen retten dolay sende haram olduu konusunda güçlü zan hasl olursa tabii ki bunlardan uzak durmalsn. Bunlarn haram olduu açkça 15.

En'am, 68

16.

Furkan, 72

17.

.

Vefatndan sonra Hz. Ebu Bekr rüyada görüldü. Ona, diline neyi vird edindin? diye sordular. "Onunla "lâ ilahe illAllah" dedim de beni cennete götürdü. "dedi. (ârih)

GÜNAHLARDAN KORUNMAK bellidir.

Ama

bir iaretle zannedilene gelince o, devlet

yardmclarnn, iz

ölülere

•

139

bakanlarnn,

at yakarak para kazananlarn, içki satan, fa-

yiyen ve haram çalglarla kazanç elde edenlerin ve dier haram olan

elence vastalaryla para kazananlarn mallan bu ksma Kiinin

kazand maln çounun

aldn

haram olduunu

girer.

kesinlikle bili-

ey malnn çok nadir de olsa helal ksmndan olsa bile haramdr. Bu kimselerin malnn çok az

yorsan,

bir

onun elinden

her hangi bir

ksm helal olma ihtimali bulunsa da haram hükmündedir.

galip olan zanna göre hareket edilir ki

Çünkü o da malnn çounun haram

olmasdr.

Tamam

haram olan mal

ise,

kiinin durumu vakfedenin artlar-

na uymad halde vakflardan yenilen maldr. Dinî ilimleri örenmekle (tefakkuh) uramayan kimsenin medreselerin malndan istifade etmesi haramdr. ahitliin kubulüne engel tekil eden bir günah

ileyen kii "sûfî"

mas

ad

altnda vakf ve dier müesseselerden

al-

haram hyâu Ulûmi'd-dîn kitabnbölümde anlattk. Onlar örenmen gerekir. Çünkü

da, müstakil bir

eyleri, helal ve

olan bilmek ve lümana farzdr. helal

helal

2.A.5.

Allah Teâlâ'nn "Onlar ki sahip

olduu

kazanmak,

be

vakit

namaz

her müs-

kld bütün davranlardan bunu koru...

iffetlerini korurlar;

ancak eleri ve

(cariyeleri) hariç, (bunlarla ilikilerinden

deillerdir."

gibi

NAMUSU KORUMAK

Allah Teâlâ'nn haram

(Mü'minûn

5,6) ve

"Mahrem

ellerinin

dolay) knan-

yerlerini koruyanlar/

kar duyarl olanlar, eleri veya meru ekilde sahip olduk(cariyeleri) dnda, (isteklerini frenlerler: çünkü ancak o zaman

iffetlerine

lar

ey

haramdr.

üpheli olan

m

bir

)

hiçbir

knamaya uramazlar. (Meâric

29,30)

Namusunu; •

Gözünü, harama bakmaktan korumadkça

•

Kalbini, kötü

fiilleri

düünmekten engellemedikçe

•

an

Karnm

üpheli yiyecekten ve tokluktan alkoymadkça haram fiilleri ilemekten muhafaza edemezsin. te bunlar, ehveti tahrik eden ve besleyen unsurlardr. •

2.A.6.

ELLER KORUMAK

Onlarla bir müslümana vurmak, haram mal almak, varlklardan birine eziyet etmek,

yan

bir

emanete hyanet etmek ve söylenmesi caiz olma-

sözü yazmaktan sakn. Kalem de bir

dil

hükmündedir. Dilini

koruman gereken her husustan kalemini de koru.

2.A.7.

AYAKLARI KORUMAK

Onlarla zâlim yöneticinin 18

ve zorlama olmadan zâlim

18.

kapsna yürüme. Çünkü mecburiyet yöneticilerin yanma giden, büyük bir gÛr

Hz. Mevlânâ "Âlimlerin erlisi emirlerin ziyâretine rifini

açklarken zannedildii

dn

Bu

gibi

gidenlerdir.,.." hadis-i

e-

en erli âlimin emirin ziyaretine giden olma-

anlalan asl mana udur: Âlimlerin erlisi devleti yönetenlerden meded uman, iyi ve kötü olmas onlar vastasyla olan ve onlarn korkusundan iyi olmaya çalan kimsedir. Onun devlet yöneticilerini ziyaretten kast onlarn kendisine hürmet etmesi, mal ve makam vermesidir. Bundan dolay o âlim, devlet yöneticilerinden dolay iyi olmaya çalr, ilim elde eder. Âlim olunca da onlarn siyâseti korsusundan edepli olur. ster istemez uygun yol üzeredir. Gerek devlet erkânndan biri onun ziyaretine gitsin, gerekse o ziyaret etsin her durumda o, yönetici tarafndan ziyaret edilen olur. söyler.

Ancak

hadis-i eriften

bir âlim, devlet yöneticileri sebebiyle ilim sahibi

Hak Teâlâ dr. Onun

olmayp, sadece

sarlmsa gidiât ve çalmas doru yoldatabiat ancak baln sudan baka bir yerde yaayamad gibi Hakk'n rzasndan gayrisini isteyemeye güç yetiremez. Onun zamannda bütün halk

Eer

Hazretleri için ilme

ister bilsinler ister bilmesinler

nûrundan

istifade ederler.

böyle bir âlim görünüte devlet yöneticilerin ziyaretine gitse bile ger-

çekte yönetici ziyaret edendir.

eder ve

yardm

görür.

O

Çünkü her durumda

Âlimin

ise

yönetici

emire ihtiyac yoktur.

ondan

Güne

u

istifade

gibi

k

Bütün ii vermek ve bahitir. Verir almaz. Onun hali söze uygundur: "Biz vermeyi örendik, almay örenmedik" Böyle olunca her durumda, âlimler ziyaret edilen ve devlet yöneticileri ziyaret eden olurlar. vericidir.

GÜNAHLARDAN KORUNMAK -141

nah kazanr. Gitmek, onlara tevazu göstermek ve zulümlerine ramen âyeti ile onlardan yüz çevirmemizi hürmet etmektir. Allah Teâlâ, emretmitir: "Zulmedenlere meyletmeyin. Aksi halde size ate do*u-

u

baka dostlarnz

nûr. Sizin Allah'tan

yoktur. Sonrada size

yardm

edilmez." (Hûd 113)

bunu yapan haram elde etbuyurdu ki: "Kim bir kiiye zen-

Zâlimleri ziyaret, mal istemek içinse,

meye çalmaktadr.

Resulullah (sav)

ginliinden dolay boyun eerse, dininin üçte biri gider." 19 Bu hadiste salih bir zengin kastedilmektedir. Ya zâlim bir zengin hakknda ne dersin?!...

Sonuç olarak azalarnla bir

ey yapman veya yapmaman Allah Te-

âlâ'nr nimetlerinden bir nimetdir. Vücudunda ki hiçbir azan eyi, Allah Teâlâ'ya kar günah ilemek için asla hareket ettirme! Sadece Allah Teâlâ'ya itâatte kullan. Allah'n buyruklarn tutmakta kusur edersen vebali sanadr; ciddiyetle sarlrsan sevab yine sanadr. Al-

lah'n ne sana ve ne de ameline ihtiytiyac vardr. "Her nefis kazandkarlk bir rehindir." 20 öyle söyleme: "Allah ikram sahibidir,

na

günahn balar." Bu söz kendisiyle doru bir sözdür. Bu ekilde düünen bir- in-

merhametlidir, günahkârlarn

yanl olann kastedildii

"ahmak" olarak isimlendirilmitir: "Zeki, akll olan nefsini aalayan ve ölümden sonras için yi ameller yapandr. Ahmak ise, nefsinin isteklerine uyan ve sonrada Allah'tan baz eyler ümit edendir." Senin bu sözün, tembellik yaparak sözüilme çalmadan, din ilimlerinde fakih olmak isteyen kiinin san

ise

Resulullah (sav) 'in deyii

ile

u

ne benzer: "Allah kerimdir, rahimdir. Nebilerin ve velilerin kalplerine, çalmadan, tekrar edip örenmeye gayret göstermeden ilimleri verdii ziraati,

benimde kalbime ilim vermeye gücü yeter." te bu söz, ticareti, kazanc terkedip, tembel tembel oturarak mal isteyen gibi,

kiinin: "Allah kerimdir. Göklerin ve yerin hazineleri onundur. Nite-

kim baz kullarna böyle ihsanda bulunmutur. Hazinelerinden birini de bana göstermeye kadirdir. Ben de kazanma derdinden kurtulurum., "sözüne benzer. Sen bu

dar Allah Teâlâ'n kerem ve

adamn sözünü kudretini doru ve iki

19.

bni Ebi Âsim, Kitâbü'z-Zühd

20.

Müddesir, 74/38

I,

85 el-Firdevs

iittiinde her ne kagerçek olarak nitele-

III, 4III,

467

142

•

HDÂYETTE K

seler bile, sin.

Ayn

onlarn ahmak olduuna kanaat getirir ve onlarla alay ederbu ekilde dinde basiret sahibi olanlar da, sen hiçbir gayret

göstermeden Allah'n mafiretini istediinde haline âlâ

buyuruyor

ki:

çalmasndan baka bir ey yoktur." Yaptklarnzn karlndan baka bir ey mi görecekkendi

"Bilirsin ki insan için

(Necm '

39),

gülerler. Allah Te-

siniz?" (Tûr 16), "...(âhirette)Siz

ancak (bu dünyada)

yapm

oldukla-

rnzn cezasn çekeceksiniz." de, günahlara dalanlar ise

(Tahrim 7) "yiler muhakkak nimet içinyakc bir ate içindedirler" (nfitâr 13-14)

Allah'n keremine güvenerek ilim ve mal elde etmek için

çalma-

y terketmediin gibi, âhiret azn hazrlamay da brakma ve ihmalkarlk yapma, dünya ve âhiretin Rabbi

rîm(ikram

tektir.

O

her iki yerde de Ke-

Onun keremi ibâdet azck geçici günlerde

Rahim' dir (çok merhametli).

bol) ve

ve tâatinle artacak deildir.

Onun

keremi,

u

nefsinin isteklerini terketmeye sabretmenle, seni cennete ve ebedî

olan hiç bitmeyecek nimetlere

ulama yolunu kolaylatrmasdr. Bu

O'nun sonsuz ihsandr. Nefsine, herhangi güvenenleri örnek alma.

Akl ve

ey yapmadan

ameline

kararllkta salih ve nebilere

mediini biçmeyi arzulama. Her oruç

dümanla

bir

tutan,

cihad eden, takva sahibi olan

(

namaz klan,

uy.

Ek-

nefsi ve

emirleri tutup, yasaklardan

kaçmann) keke balansa... Burada anlattklarmz, görünen azalarmz kötülüklerden koruman içindir. Azalarmzn amelleri kalbimizde bulunan iyi ve kötü sfatlardan kaynaklanmaktadr.

Bunun

için kalbini

temizlemen gerek-

Buna "kalbin takvâs" deslah olduu zaman onunla birlikte vücudun tama-

mektedir. Kalp temizlii içimizi güçlendirir. nir.

"Kalp, kendisi

mnn

slah

olduu

bir parçadr.

Ayn

ekilde kalp bozulursa, bütün

vücut ahlâkî dengesini kaybetmektedir." 21

ranlar

O halde azalarnn iyi dav-

sergilemesi için kalbini iyiletirmeye çal. Kalbin

slah "mu-

rakabe" 22 ye devam etmekle gerçekleir.

man, 39

21.

Bulârî,

22.

Murakabe, denetleme, gözetleme demektir. Kulun "Hak, bütün hal ve hareketlerimden haberdardr." eklinde bir uur ve idrak içinde olmasdr.

ona zarar verecek her eyden korumak, Allah beni her an görüyor, kalbime bakyor, anlay çinde olmaktr. (Tasavvuf T. Sözlüü, S. Uluda) Kalbi,

2. B.

KALBN GÜNAHLARI

kötü sfatlar pek çoktur. Kalbin kötü huylarn temiz^leme yolu ise meakkatlidir. Oradaki hastalklar tedavi de gerçekten zordur. nsanlar kendilerini tanmaktan gafil olduklar için, onun ilacm bilme ve yapma ii tamamen koybolmutur. Bu nedenle il

ki kalpte

kalbin

manevî hastalklardan kurtulmas

için gerekli olan

hususlar

hyâu

Ulûmi'd-dîn kitab "RubVl-mühlikât ve münciyât" bölümlerinde detayl olarak anlattk. Ancak burada öncelikli olarak kalbin

u

üç pisliine bulamaman tavsiye ediyoruz. Bu hastalklar zamanmzdaki ilim öreniyor gibi hareket edenlerde skça görülmekte olup onlar helake götüren eylerdir. Dikkat et de bu kötülüklerden uzakla. Zira bunlar bizatihi kiiyi helake sürükleyen özelliklerdir. Bunlar üç

ksmdr: L

Hased

II.

Riya

III.

Ucub

Onlardan kalbini temizlemek için çok gayret etmelisin. Onlar kalbinden atabilirsen, geriye kalan hastalklar "rub'u'l-mühl-

144

•

HDÂYETTE KEMÂL

kât'tan23 örenebilirsin.

Ama

bu üçünden kurtuiamazsan dierlerinden hiç kurtulamazsn. Kalbinde az da olsa kskançlk, gösteri ve kendini beenme varken, ilim örenmede ki iyi niyetinle kurtulua ereceini zannetme! Resulullah

(sav)

buyuruyor

ki:

"u üç ey insan

helak eder; aç gözlü tamahkâr olmak, nefsin isteklerinin peinden

mek ve

git-

kiinin kendi nefsini beenmesi" 24

23.1.

HASETLK

Hasetlik, aç gözlülük ve tahmahkârlktan kaynaklanan bir huy-

kendinde bulunandan bakasna vermeyen insandr. Aç

dur. Cimri,

gözlü olan

ise,

Allah'n kullarna henüz vermedii, kudret hazinele-

olmamasn

Tamahkârlk, cimrilikten daha kötüdür. Hasetlik ise, Allah Teâlâ'nn bir kuluna kudret hazinelerinden, ilmi veya mal ve insanlarn onu sevmesini veya herhangi bir eyi nimet olarak vermesini kaldramayan kiidir. rinde var olan nimetlerin kimsede

Böyle yapmakla kendisine bir faydas olmasa nimetlerin elinden gitmesini

nedenle Resulullah bi, iyilikleri

(sav)

ister.

buyurdu

ilim,

caktr..

Tabii ki

de o kulda olan

Bu

"Hased, atein odunu yedii

gi-

ki:

yer 'bitirir." 25

içinin

mal ve

bile yine

te bu ne büyük bir kötülüktür.

Haset eden merhametsiz olup, devaml

dünyada

ister.

darl

makam

içi içini

yiyen kimsedir,

hiç bitmez. Allah'n kendilerine nimet olarak

verdii arkada ve tandklar her zaman var ola-

dünyada ölene dek iç skntsn hep yaayacaktr. âhiretin azab daha iddetli ve daha büyüktür!..

Dolays

ile

•

Aslnda kii kendisi için istediini, dier müslümanlar için de istemedikçe, gerçek iman sahibi olamaz. O halde bollukta ve darlkta müslümanlarla paylamas, onlarla beraber hareket etmesi gerekir. 23.

Rub'ul-Mühlikât bölümünde, ehveti zayflatma;

25.

koruma; gazap, kin ve

mal sevgisinin, makam ve riyann, bir ve kendini beenmenin, gururun zemmedilmesi konular yer alr. Bezzâr, Askerî, Ebu îshak ve Hatib, Sahabe' den bir topluluktan rivayet milerdir. Beyhakf, el-Evsat'ta rvâyet ederek zayf hadistir, der. Ebu Davud Edep, 44 hasedin

24.

dili

zemm; dünyann,

cimrilik ve

ki-

et-

KALBN GÜNAHLARI

Müslümanlar ca,

biribirine

bal

•

145

tek bina gibidir. Bir uzuv rahatsz olun-

tüm azalarn rahatszlk duyduu

vücut

bir

gibidir.

Eer bu sevgiyi kalbinde bulamazsan; helak olmaktan kurtulmak için uraman, fer'î meselelerle ve cedel ilminin ayrntlar ile uramandan daha

iyidir.

2.B.2.

ki irk vardr: ya denen

Biri.

açktan Allah'a ortak komak,

Riya, bir

gizli irktir.

RYA

makama gelmek ve

kendisine sayg duyulan büyük biri olmak

için,

bir

dieri de

insanlar

ri-

arasnda

halkn kalbinde

bir yer

Makam sevgisi nefsin isteklerine boyun emekBu durumda insanlarn çou âhiretini mahvetmitir. nsanlar yine

edinmek istemendir. tir.

deer görmeyi istemekle helak oldular. nsanlar gerçekkendileri hakknda insanfl düünselerdi, çou alkanlk haline

insanlardan ten

dndaki

getirdii amellerin

ri sebebiyle yaptklarn amelleri

boa

emredilir.

O

ibâdet ve ilimleri, ancak insanlara göste-

bilirlerdi. Riya, hadis-i

çkarr: "Kyamet günü

derki:

ehide cehenneme girmesi "Ey Rabbim! Senin yolunda ehid oldum." Allah

Teâlâ: "Sen filan kii

dn ve yaptn

erifte geçtii gibi

bir

'kahramandr' denmesini

amelin

istedin ve öylede anl-

karln alm oldun!.." buyurur. Ayn ekil-

de gösteri yapan âlim, hac ve Kur 'an okuyanlara da söylenir. 26

KENDN BEENMEK, BÜYÜKLENMEK VE ÖÜNMEK 2.B.3.

amansz bir hastalktr. Kibir insann kendisini saygn, büyük ve kurdetli, bakalarm ise küçük ve deersiz görmesidir. Bu bak açsnn dildeki neticesi kiinin sk sk "ben, ben" demesidir. Lânetli eytan, Âdem (as) hakknda: "Ben ondan daha hayrlym. Beni ateten onu ise topraktan yarattn" demiti. (A'râf Tedavisi çok zor olan,

26.

Müslim mare 152, Nesai Cihad 22, Ahmed

II

322

146

.

HDÂYETTE KEMÂL

12) nsanlarla bir araya geldiinde, toplantlarda kibrin iareti, bü-

çalmak

yüklenmek, bakanlk almaya

numalarda

ise

sözüne

ve önlerde bulunmaktr. -Ko-

karlk verenden yüz

çevirmek, ona

kar gu-

rurlanmaktr.

KBRN DEVASI

2.B.4.

Kibirli olan kendisine bir

kendisini Allah Teâlâ'nm

hayrl

edilse,

büyüklenerek redde-

etmez veya kendisi tavsiyede bulunsa, kaba davranr.

der, tenezzül

Kim

ey tavsiye

yaratt herhangi

bir

varlktan daha

görürse, ite o kibirleniyor demektir. Bilmen gerekir ki

olan âhirette Allah katnda hayrl olan kimsedir.

Bu

ise

hayrl

son nefesle

alakal bir srdr.

Kendin hakknda bakalarndan hayrl olduuna inanman tama-

men

cahilliktir.

düüncesi

Aksine

bakman

ile

bir

kimseye daima "senden daha hayrl ve

gerekir.

Senden küçük

"Bu Allah'a isyan etmedi ve ben

l olduunda

ise

birisini

iyi"

görürsen de ki

günahkârm, onun benden hayr-

üphem yok"de.

Senden daha büyük birini görünce de "Bu benden evvel Allah'a ibâdet etmeye balad, onun için mutlaka benden daha hayrldr."de. Bir âlim görürsen "Bana verilmeyen bilgi

ulaamadm liyor.

hakikatlere o ulat,

ona

verildi

ve benim

benim bilemediim konular o

Ben nasl onunla ayn seviyede olurum?!.."

bi-

de.

"Bu kii bilgisizliinden dolay günah iliyor ben ise bile bile günaha dalyorum. Allah'n günahm hakkndaki delili cahilinkinden daha kuvvetli. Benim sonum ne olur bilBir cahile rast gelirsen de ki:

miyorum?..."

yarn müslüman olur. Hayatn hayrl bir amelle noktalar. Hamurdan kl çekilir gibi, günahlarndan syrlr. Ama ben -Allah korusun- belki Allah beni dalâlete düürecek ve kâfir olacam. Kötü bir amelle hayata veda edeceim... Yarn âhiKâfir olan birini görürsen: "Belki

rette

o Allah'n

yakn

kullarndan, ben

ise

hüsrâna urayanlardan, Al-

lah'n rahmetinden uzak olabilirim..." diye düünmelidir.

KALBN GÜNAHLARI -147 Kalbinden kibrin

çkmas

için

unu

lah Teâlâ katnda -deerli olandr."

olan bir srdr. Sonun ne

Bu da son

olaca da hiç belirli

olacan

kullarnn ne durumda

bilmelisin:

"Büyük

insan, Al-

nefeste ortaya

çkacak

deildir. Allah Teâlâ'nî

bilemeyecein

son

için

annn

kötü

u

olmas korkusu kibirlenmekten uzak kalmana sebep olmaldr. an kendinin iyi olduu hakkndaki kanaatin ve imanl olman, ileride bu durumlarn deiebilir olmasyla tezat tekil etmez. Çünkü Allah kalpleri

deitiricidir. Dilediini hidâyete erdirir, dilediini de saptr.

beenme hakknda hadisler çoktur. hadisi örenmen yeterlidir. bn Mübarek

Haset, kibir, riya ve kendini

Sana hepsini bir

u

içine alan

adamdan ( Halid

Mu'dân)

b.

rivayet

etti.

O adam Muaz'a

(ra)

de-

Bana Resulullah (sav)Men duyduun bir hadisi anlatr msn? Muaz (ra) bunun üzerine alad, hatta hiç kesilmeyecek zannetdi ki:

at

tim. Sonra dedi ki: Resulullah (sav)'i

mann

ne kadar özlüyor ve O'na kavu-

gün Resulullah (sav) bana öyle demiti: Muaz, sana bir söz söyleyeceim, eer onun gereini yaparsan Allah katnda faydasn görürsün. Eer gerei ile amel etmezsen, kyamet gününde Allah Teâlâ katnda bir delilin olmaz. hasretini çekiyorum... Bir

'

Ey Muaz, Allah

Teâlâ, gökleri ve yeri

yaratmadan önce yedi me-

melei muhafz koydu. Hafaza melei, kulun sabahtan akama kadar yapt ve günein lek yaratt... Yedi kat

semadan her

kadar nûrlu olan amelleri

çkardnda,

ile

birine bir

çkar, dünya semasna, birinci kat

kulun amelini görevli

melee

göe

över ve özelliklerini anla-

Oradan sorumlu melek, hafaza meleine derki: "Bu ameli sahibinin yüzüne çarpn! Ben gybet meleiyim, Rabbim insanlarn gybetini yapanlarn amelini bu kapdan baka kapya geçirmememi emretti!.." tr.

Sonra hafaza melei

ertesi

gün, kulun amellerinden nûrlu -içinde

gybet olmayan- salih bir amel getirir. Onu över ve özelliklerini anlatr. Birinci semadan geçerek ikinci semaya ular. Orada görevli melek unlar söyler: "Durun, bu ameli sahibinin yüzüne vurun! O bu ameli ile dünya menfaati istemitir. Ben kendini övenle ilgilenen meleim.

Rabbim böyle

bir ameli

dier kapya geçirmememi

kii insanlarla

bir araya

geldiinde hep kendini överdi."

Baka

ka,

emretti!.

Çünkü

o

gün hafaza melekleri, kendilerinin de beendii, sadanamaz ve orucun nûru parlad halde, kulun ameli ile çkarlar. bir

148

•

HDÂYETTE KEMÂL

O

kapdaki görevli melek der ki: "Durun, bu ameli sahibinin yüzüne çarpn! Ben kibirle sorumlu meleiyim. Rabbim onun amelini ileriye geçirmememi emretti.

Bunlarla üçüncü semaya kadar yükselirler.

Çünkü o

insanlara

Sonra re,

baka

kar§ büyükleniryordu..."

bir

gün koruyucu melekler kulun, namaz, oruç, um-

hac ve tebih ibâdetinden

vzlt

gibi sesler gelen

ve parlak yldzlar

üçünü sorunsuz geçerek dördüncü kat semaya ularlar. Burada görevli olan melek der ki: "Durun, bu ameli sahibinin yüzüne, srtna ve kamna çarpn!.. Ben kendigibi

ni

ldayan

beenenle

mememi

amelleriyle yükselirler ve ilk

emretti.

Dier

meleim. Rabbim onun amelini buradan geçirbir amel iledii zaman yapt ameli beenirdi."

ilgilenen

O

bir defa hafaza melekleri

ameli sanki

nianls

kulun ameli

ile

zifafa girecek gelin gibi süslüdür.

çkarlar.

Onun

Buradaki görev-

melek "Durun, bu ameli yapann yüzüne çarpn ve omuzuna yükleyin!.. Ben hased edenle sorumlu meleiyim. O örenen ve kendisi gibi amel yapanlara ve kendisinden fazla ibâdet yapanlara hased ediyor, onlarn gybetini yapyordu. Rabbim böyle birinin amelini geçirmeli

memi

emretti."

Yine bir gün hafaza melekleri, kulun güne gibi parlak olan namaz, zekat, hac, umre, cihat ve oruç ibâdetleri ile göe çkarlar. Onlar altnc kat semaya kadar geçirirler. Buradaki vazifeli melek der ki:

"Durun, bu amelleri sahibinin yüzüne çarpn!.. Bu kii Allah'n kullahiçbir insana merharndan hastala yakalanm ve belaya

uram

met etmiyordu. Hatta onlarn bana gelen musibete seviniyor ve onlarla alay ediyordu. Ben rahmet meleiyim. Rabbim onun amelini buradan geçirmememi emretti.

Baka bir gün hafaza melekleri, kulun

oruç, namaz, nafaka (Allah

yolunda harcama), cihat ve vera' (üpheli eylerden kaçnma) ibade-

k

gibi bir çkmakta, ar vzlts gibi bir ses olup güne parlamaktadr. Ayn zamanda üç bin melek de onun ameli ile beraberdir. Bu ekilde yedinci kat semaya kadar ilerlerler. Burada görevli melek onlara der ki: "Durun, bu amelle sahibinin yüzyüne ve bütün vücuduna vurun! Ve o ameli kalbinin üzerine kapatn. Ben zikir ( öhleri ile

ret, insanlar

arasnda

iyi

andmay

isteme,

saygnlk kazanmay

meleiyim. Ben Rabbim'in rzasndan bakas

için

isteme)

yaplan amelleri

(

KALBN GÜNAHLARI perdelerim. lerin

O

kii

yapt

yannda yükselmeyi,

amelle Allah'tan

bakasn

istedi.

O

149

•

fakih-

yapyor diRabbim onun

âlimlerin kendisinden -iyi amel

mehur olmay

ye- bahsetmelerini, ehirlerde

istedi.

amelini daha ileriye geçirmememi emretti. hlasl olarak Allah'n rza-

snn

istenmedii her amel riyadr. Allah riya yapanlarn amelini ka-

bul etmez." Resulullah (sav) buyurdu

Yine

ki:

bir

gün hafaza melekleri

namaz, oruç, hac, umre, güzel ahlak, samt (bo

may

konuma yerine

tercih etmek) ve Allah Teâlâ'y zikretme ibâdetleri

sus-

le çkarlar.

Yedi kat göklerin melekleri onlar uurlarlar ve bütün perdeleri geçerek Allah'n huzuruna

Kulun sadece Allah'a has klarak

getirirler.

sa-

Üh amel ilediine ahitlik ederler. Allah Teâlâ buyurur ki: "Sizler kulumun amelini korumakla görevlisiniz. Ben ise onun kalbine bakmaktaym. O bu ameli ile beni deil bakasn istemiti. Ona la'net olsun!., bunun üzerine melekler der ki: "Senin la'netin ve bizim la'netimiz

onun üzerine

olsun." Böylece yedi kat göklerdeki ve içinde bulunan-

da ona la'net

lar

ederler...

Sonra

Muaz

(ra)

alad

Sonra

Muaz

(ra)

dedi

ve iddetli bir ekilde

ki:

"Dedim

ki,

lah'n peygamberisin, günahszsn, ben

ise

hçkrmaya balad..

ey Allah'n Rasülü, sen Al-

günahkâr Muaz... Bu kötü

ahlaklardan nasl kurtulurum?.." Resulullah buyurdu

arkadalarndan

ki:

özellikle

"Bana

uy,

amelin eksik olsa da ey Muaz,

Kur'an' hafzlarn gybet etmekten

dilini

bakalarna yükleme. Onlar kötüleyerek kendini temize çkarma. Arkadalarn küçümseyerek kibirlenme, dünya iini âhiret iine kartrma. Amelinde gösterie kaplma. nsanlarla bir araya geldiinde, senin kötü ahlakndan kaçnacakkoru.

Günahlarn kendinden

bil,

lar ekilde davranarak kibirlenme.

nla fsldama. âhiretin

insanlara

kar

Yannzda bakas varken

arkada-

övünüp, gururlanma sonra dünya ve

hayrlardan alkonulursun.

Dilinle insanlara

krc konuma,

onlarn gönüllerini parçalama, sonra kyamet günü cehennemde ate köpekleri de seni parçalar... Allah Teâlâ buyurdu ki: "Yavaça çekenler..."

(Nâziât, 2), Onlar kimdir biliyor

musun

ey

Muaz? Dedim

ki:

"Anam, babam sana feda olsun ey Allah'n Rasülü! Kimdir? Buyurdu ki: -

150

HDÂYETTE KEMÂL

•

"Cehennemdeki köpeklerdir. Onlar kemikten

eti

syrrlar."

"Anam, babam sana feda olsun Ey Allah'n Rasülü! Bu yapmaya kimin gücü yeter, o kötülüklerden kim kurtulur?"

hasletleri

"Muaz! Allah'n kolaylatrd kimseye bunlar yapmak kolay Bunlardan, 'kendin için sevdiini bir

bakas

ge-

sevmen ve kendin için ho görmediini bir bakas için de ho görmemen' sana yeter. Sen bunu yapyorsun öyleyse kurtuldun ey Muaz." lir.

Halid

b.

Mu'dân

Ey

"Bu büyük hadis sebebiyle Muaz'dan okuyan bir kimse görmedim." 27

dedi

daha çok Kur'ân- aztm'i

için

ki:

Bu kötü

düün. Bu kötülüklerin kalpte yerlemesinin en büyük sebebi, "ilmi övünme vesilesi yapmak ve onu mücadele, arkadalarndan daha ileriye geçmek için Örenmek"tir. •

ilmi isteyen!

Cahil kii bu kötülüklerin

hasletleri

çoundan

edinmitir. Ve onlar sebebiyle et!

uzaktr. Fakat âlim bunlar gaye

mahvolmaya maruz kalmtr. Dikkat

hangi iin daha önemli. Bu helak edici huylardan uzak

durmann

olacan örenmek, kalbinin slah ve âhiretinin ma'mur olmas ile megul olmak m, yoksa faydasz konuanlara kendini kaptrmak, ilmi kibir, riya, hased, kendini beenmek için örenip hereyini nasl

kaybedenlerle birlikte helak olmak Bil ki hased, riya

sdr. Onlarn da

ve kendini

buyurdu

ki:

dr." 28 Bununla beraber dünya olmas

dünya tarlas için

dünyay Kitabn

için ihtiyac olur.

Kim de

isterse,

O

da "dünya

"dünya

sevgisi

beri,

Kim

et-Terfb ve't-Terhîb,

28.

Bu

I,

Bunun

âhiretne yar-

istifade ederse, o

bolluk içinde, müreffeh bir

yaam

zaman sürmek

olur.

hakknda bir nebze olbalangc" dr. Bu konularda nefsini

takvâ ilminin zahiri

sun bahsettiklerimiz "hidâyetin 27.

ana»

bütün günahlarn ba-

âhiretin tariasdr.

kadar dünyadan

sevgisi"dir.

o zaman dünya helakine sebep

bandan

hadisi Beyhaki

önemlidir?..

beenmek kalbin kötülüklerinin

bir tek asl vardr.

için Resulullah (sav)

dmc

m daha

38

Hasan- Basrî'den mürsel olarak

rivâyet etmitir. Beyha-

Zühd'ünde de rivâyet ettii gibi Zerkânî, "Bu sâ (as) veya Malik bin Ebu dünya'nm sözüdür" der. uabi'l-man'da "Bu sözün Nebî (sav)'den rivâyet edildiinin asl olmayp, Hasan- Basrî'nin mürsellerindendir." denkî'nin

mektedir.

KALBN GÜNAHLARI -151 tecrübe ettin ve onlar kabullenip uyguladysan, takvann

ulamann nasl

gerçekleeceini

tabna bakman

gerekir.

Kalbinin

arasnda

bâtnn, takva

ki perdeler kalkar

ile

örenmen için hyâu Ulûmi'd-dîn ki-

ma'mur ettiin zaman,

radan olan ilimlerin "Sahabe

(ra)

ü

çözülür.

Bu

son-

ve tabiin döneminde sözü geçmi-

yor" diye küçümsedii (ledünnî) ilimler kolay sen kyl

seninle Rabbin

ve marifet nûrlar açlr. Kalbinden bikmet

menbalar boanr. Mülk ve melekût âleminin srlar

Eer

bâtnna

gelir.

tartma), gösteri ve cedel ilmini istiyorsan, bana gelen bela ne büyük!.. Ne uzun bir yorgunluk... Hayrdan uzaklaman ve hüsrann da ne kötüdür!.. kâl

(

Helake dümekten korkmuy orsan, dilediin

karlk

gibi

amel

yap!..

Ama

dünyalk seni kurtaramaz. Âhret kazanma frsat ise elden gidiyor. Kim dünya sevgisini dine tercih ederse, her kisini de kaybeder. Kim de dini için dünya sevgisini terkederse her dine

ikisini

talep ettiin

de kazanr.

Bu anlattklarmz, emirlerini yerine getirmek, yasaklarndan kaçnmakla gerçekletirecein Allah Teâlâ ile olan muamelen konusunda, yolun balangcna iaret eden hidâyet sözleridir.

imdi Allah Teâlâ'nn kullar ile ilikilerinde ve dünya hayatnda onlarla yapacan sohbetlerde, nefsini sorguya çekmen gereken edep kurallarndan bahsedeceiz.

I

2.C.

fyerçek

SOHBET ÂDÂBI

-

dost, ikametinde ve

yolculuunda; uykunda ve

uyankln-

la da senden ayrlmaz. Hatta hayat boyu ve ölümünde bile seninledir. te o Rabbin, Efendin, Mevlân ve Yaratcndr... Onu ne zaman ansan,

yannda

bulursun...

Çünkü

Allah Teâlâ buyurur

ki:

"Ben beni

zikredenle beraber otururum." 29

Ne zaman

dinin hakkndaki kusurlarndan dolay hüzünlenerek,

kalbinde ezikliini hissetsen,

29.

Suyutî, Düreru'l-mensûre,

hadis

nda

hakknda öyle

der:

Cenab- Hakk',

seni tek

bana brakma-

26 Hâkim, el-Müstedrek, 4/246 bnu'l-Arabî bu "Allah kendini zikredenle beraber oturur. Yanba-

oturan da zâldrin mehududur.

Eer

zâkir

yanbanda

oturmakta

Hakk müahede etmiyorsa

ona zâkir denmez. Zfrâ zikrullah kulun sâdece diline has olmayp onun batan baa bütününe sârî bir husustur." A.A. Konuk bunu ekilde açklamal olarak tercüme eder: Bir kimse Hakk' sadece lisan ile zikrederse, Hak o vakit ancak lisânnn ceîsi olur. Ve Hakk' ancak lisan müahede eder. Kul "Allah" deyip de kalbi mâsivâ ile megul olan

u

ise

Hak onun kalbinin

celisi

Hakk'm müahedesinKlç, Muhyiddîn bnu'l-

olmaz. Ve kalbi zevkan

de deildir. Füsûs, 168-169'dan naklen,

M.

Erol

Arabî'de Varlk Mertebeleri, 158, Dr. Tezi, stanbul, 1995

154

•

HDÂYETTE KEMÂL

yan biri olarak ve kendine yakn bulursun. Allah Teâlâ buyurur ki: "Ben benim için (ibâdetlerindeki eksiklik ve günahlarndan dolay) 30 gönlü mahzun olan kullarmlaym." Allah' ma'rifet31 derecesinde hakkyla bilsen, insanlar brakp Onu dost edinirdin. Bütün vaktini O'nun dostluuna hasretmeye

(dostluun gerei olan ibâdetlere sarlmaya ve çokça zikir yapmaya) gücün yetmezse, o zaman gece ve gündüzde Mevlâ'nla ba§ baa kalabilecein ve O'na münâcât ederek onunla birlikte olmann hazzna eriebilecein, baz vakitler belirlemelisin. Öyleyse Allah Teâlâ ile sohbetin edeplerini

2.C.

örenmen

1.

gerekir.

ALLAH LE SOHBETN ÂDÂBI

ba öne emek.

1.

Huzurunda

2.

Gözü kapamak.

3

Himmetini O'na odaklamak.

.

.

4.

Daima sukut halinde olmak.

5.

Bedenin

6.

Emirlere sarlarak yerine getirmek, ys

7.

Kadere itiraz terketmek.

8.

Devaml

9.

(O'nun nimetini ve büyüklüünü) tefekkürü

10.

Hakk bâtla

bo eylerle megul olmay brakp

zikretmek.

Hakk'n

b

tercih etmek.

11. Halktan ümidi kesmek, insanlardan bir 12.

sükuna ermesi.

ey

beklememek.

heybetini gönülde hissetmek.

13. (bâdetlerdeki eksiklik ve günahlardan dolay) Allah'tan utanarak

kalpte bir burukluk hissetmek.

30.

RÛhu'l-meânî, 11,15

31.

Ma'rifet, sûfîierin rûhânî halleri yaayarak,

tecrübe

.

vatasz olarak) elde

darak

(iç

Teâlâ

hakknda kazanlan

ârif-i billah

denir.

ile

manevî ve

ilâhî hakikatleri ta-

ettikleri bilgidir.

bilgiye raa'rifetullah,

Bu yoldan Hakk

buna sahip olan kiiye de

SOHBET ÂDABI 14.

Rzkn

•

155

olduundan emin olarak kazanç hayalleri kurmamak. Cenab- Hakk'n kendisi hakknda en güzel olan isteyeceini

Allah'a ait

bilerek, Allah

Teâlâ'nn lütuf ve ihsanna itimat etmek.

Bu anlattklarmz gece ve gündüz Hak'la birlikteliinde iarn olmaldr. Bunlar, senden bir an bile ayr olmayan Hakîkî dostla sohbetin gerekleridir. Halbuki yaratlmlar çou zaman seni terkederler.

1.

(Örencinin sorularn sabrla cevaplamak ve öretimin zorluklarna )tahammül göstermek.

2.

Yumuak

3.

Ba önde ancak vakar üzere heybetle oturmak.

4.

Hakszln

huylu olmak.

engellemek

için zâlime

bakaldrmak dnda, bütün

insanlara kibirlenmeyi terk etmek. 5.

Toplantlarda ve derslerde tevâzuyu tercih etmek.

6.

(Aslsz ve münasebetsiz)

7.

Örencilere

8.

Doru dürüst soru soramayan,

dersin huzurunu kaçracak ekilde

sorular yönelten ve kibirlenen

örenciye

yumuak

aka ve

elenceyi terk etmek.

davranmak.

kar

teennî

ile

hareket

etmek. 9.

Zeki olmayan veya konuyu anlayamayan örenciye güzellikle

Ö-

retmek ve ona kzmamak. 10.

Bilmedii

bir

konu

ise

"bilmiyorum" diyerek kibirlenmeyi terk

etmek. 11. Soru sorana dikkatini

younlatrarak sorusunu anlamaya çalmak.

12. Getirilen delilleri kabul etmek, kendi

hatasn anlaynca fikrinden

dönerek doruyu kabullenmek. 13.

Örencinin zararl olan

14.

Faydal

bilgi leri (sihir gibi)

ilmi ise Allah rîzas niyetinin

kndrmak.

örenmemesini salamak.

dnda

örenmesinden

sa-

HDÂYETTE KEMÂL

156

•

15,

Örencinin farz- ayn olan

tamamlamaya çalrken farz- kimani olmak. Ona farz- ayn olan za-

ilmi

uramasna batnn takva ile slah

fâye olan ilimle

ve

hirini

etmektir. (Bedeniyle ve kalbiyle

günahlardan saknmaktr.) 16.

Örenci hocasnn yaptklarn örnek almas ve de etmesi

için âlim

sözlerinden

önce kendisini takvaya uyup

istifa-

uymadna bak-

maldr.

2.C. 3.

ÖRENCNN ÂDÂBI

1.

Derse geldiinde hocasna selam

2.

Huzurunda

3.

Hocas müsaade etmedikçe konumaya balamaz.

4.

Hocasndan

5.

Hocasnn zin

cesine

almadan da soru sormaz.

bir

doru olan hocasndan

üstadnn görüü

Hocasnn

7.

izin

konumaz.

konu hakkndaki görüüne karlk "Bir bakas sigörüünüzün aksine unu söylüyor" diyerek muhalefet etmez.

Kendisi

6.

fazla

verir.

dersinde

daha

iyi

bildiini belirtmez ister-

aksine fikirler serdetmez.

arkadana

soru sormaz (Soru hocaya sorul-

maldr).

Sala

8.

solla

megul

olmaz. Sanki

namazdaym

gibi

önüne bakarak

sakin ve edepli bir ekilde oturur. 9.

Hocasna bkknlk geldiini görünce daha

10.

O

11.

ayaa kalknca örencide sayg ederek veya soru sorarak hocasn ncaya kadar susar.

Hocasnn yaantsnda dtan

için

fazla soru sormaz.

ayaa

kalkar.

takip etmez.

kendisine

Söze devam

Varaca yere

ula-

ho gözükmeyen durum-

Çünkü hocas yaptklarnn durumlarda Musa'nn

larda kötü zan beslemez.

daha ledii

iyi bilir.

Bu

gibi

u sözü hatrlar: "Gemide olanlara bomak için mi onu del-

din? Gerçekten sen (zarar)

Musa'nn ,

etmesidir.

hatal olmas

d

i yaptn!" (Kehf,71). Hz. görünüü bakarak Hzr'a (a. s.) itiraz büyük

bir

SOHBET ÂDABI 2.C. 4.

•

157

ÇOCUUN ANNE-BAB ASINA KARI ÂDÂBI

Sözlerini dinlemeli, onlar

ayaa kalktnda hürmeten ayaa kalk-

mal

ve emirlerini tutmaldr. Bir yere giderken önlerinde

lidir.

Sesini

onlarn sesinden daha

fazla yükseltmemeli,

yürümeme-

çardklarn-

da derhal "buyur!" demelidir. Rzalarn kazanmaya gayret etmeli,

yumuaklkla muamele etmelidir. 32 Yapt iyilikleri ve onlarn sözünü dinlemi olmay baa kakmamal ve onlar minnet aknda brakmamaldr. Onlara kzgn bir ekilde bakmamal, yüzünü ekitip kalarn çatmamaldr. Onlardan izinsiz yola çkmamaldr. onlara tevazu ve

BUNLARIN DIINDA DOSTLAR, TANIMADIKLAR, TANIDIKLAR LE OLAN ÂDÂB 2.C. 5.

Tanmadn

olman

kimselerle birlikte

gerekirse,

onlarn konu-

malarna katlma. Basit manasz sözlerine ve aktardklar kötü haberlere kulak vermemeye çal. Sarf ettikleri kötü kelimeleri duymamaya çal. Onlarla skça görümekten sakn. Bir ihtiyacn halletmelerini istememeye özen göster. Kabul edeceklerini umuyorsan, yaptklar kötülüklere

kar yumuakça

Arkada

nasihatte bulun.

ve dostlarnla ilikilerinde dikkat etmen gereken iki

önemli husus vardr: -

2.C.6.

DOSTLAR LE OLAN ÂDÂB

Onlarda öncelikle sohbet ve sadakat artlarn

ara.

Kardelik ve

sadakatin gereine uymayacak kiiyle arkada olma. Rasulüllah (sav)"

Kii arkadann kat edin!"

33

dini üzeredir.

33.

yapacam bir

24 Hâkim, Müstedrek, W, 171 srâ,

halde kiminle dost

olduunuza

dik-

buyurur. Örenimini beraber sürdürecein bir arkada,

din ve dünya ilerini birlikte

32.

O

dost aryorsan, onda

u be

158

HDÂYETTE KEMÂL

•

özellii gözet:

•Akü: Ahmakla arkadalkta hayr yoktur. Böyle bir

arkadaln

sonu kin ve dümanlktr. Onun en iyi hali sana fayda vereceim derken zarar vermesidir. Akll düman ahmak dosttan hayrldr.

Dost olma

cahille,

kendini koru ve

sakn ondan

Arkada olduu yumuak huyluyu Ziyana uratt nice cahil olan Kii arkadayla ölçülür beraber yola koyulduu Acaba çifti mi diye bir ayakkaby dierinin yanna korsun yönü vardr elbet Her eyin baka eyle kyaslanp Bir

Karlanca •

benzetilecek

kalpten kalbe de yol

belirir...

Güzel Ahlak: Kötü huylu kimseyle sohbet etme. Çünkü o öfke-

lendii ve ehvetinin peine

dütüü zaman nefsine hakim olamaz.

annda oluna bir vasiyet yapm ve güzel ahöyle anlatmt: "Yavrucuum, bir kimse ile arkadalk

kâmetü'l-Utâridî vefat

lak öz olarak :an;

(Söz ve davranlarnla)

Arkadal eref ve

ona hizmet edersen,

seni korusun

itibarn yükseltsin

Geçim skntsnda sana kâfi gelip bakasna muhtaç etmesin Onunla oturduun vakit ikramda bulunsun yilik

yaptnda karlk versin,

destek olsun

günahna

Sevabn makbul

görsün,

Herhangi

söylediinde seni tasdik etsin

Yaptn

bir söz

iyilii

engel olsun

unutmasn, kötülüünü

i yapyorsan yardmc olsun Aranzda bir anlamazlk çknca

ise gizlesin

Bir

A

(r.a.)

bu konuda

Dostunsa

Al-

biri

seni nefsine tercih etsin.

u beyti söyledi:

hep yannda yer alr

Senin faydan için kendini

SOHBET ÂDÂBI

Eer zamann

O da seni •

dalk

Salah

ileri

159

durumunu bozmusa

destekleyip toparlamaya

(iyilik):

•

çalr

Günah ilemekte srar eden fask kimseyle

arka-

Çünkü Allah'tan korkan büyük günahta srar etmez. Allah'tan korkmayann ise doruluuna güvenilmez, errinden emin olunmaz. O artlara ve durumlara göre deiik tavrlar taknr. Allah Teâlâ; Nebi (sav) 'e öyle buyurdu: "Kalbini bizi anmaktan gafil kldetme.

mz, kötü arzularna uyan ve ii gücü arlk olan kimseye boyun eme!" (Kehf,28)

Faskm sohbetinden uzak

Çünkü daima günah ve Allah'a isyann görmen, kalbinden "günahn kötü olduu" fikrini kaldrr. Çirkin ileri yapmak sana basit bir i gibi gelir. Bundan dolay gybet idur!

lemek kalpler için basitleir. Ona aldr etmez. Bir din adamnda altn yüzük veya ipek elbise görseler, devaml onun gybetini yaparlar, iddetle onu kötülerler. Halbuki gybet etmek, altn yüzük takmak ve ipek elbise giymekten daha büyük bir günahtr.

Dünyaya dükün olmamak: dünyaya öldürücü bir zehirdir. Çünkü insan tabiat, •

ar bel balayanla sohbet birini

örnek alp ona Öze-

farknda olmadan bakasnn tabiatn kapar. Hrs, tamah sahibi insanla beraber olmak hrsn artrr. Zâhidle 34 beraber olmak ise zühdünü artrr. nerek ekil

•

alr. Kiilii,

Doruluk: Çok yalan söyleyen

aldanrsn.

O

serap gibidir.

Bu anlattmz 35

can kimselerle beraberliin,

iyi

34. 35.

in-

u iki durumdan birini tercih etmelisin: Ya uzle-ki

çekilip

eder.

medrese ve mescidlere devam eden

yalnz yaamalsn

te

arkadalk etme. Daima

Yakn uzak, uza yakn

özellikleri

sanlarda bulamazsan,

insanla

kurtulu bundadr- ya da arkada olahuylar nisbetinde olmaldr.

dünyadan yüz çeviren, kendini bücünüyle âhiret ve Hakk'a veren. Günaha girmemek için, daha çok ve daha ihlasl ibâdet etmek için, toplumdan ayrlp ssz ve kimsesiz- yerlere çekilmek. Uzletten maksat, ihtiyaçtan fazla

toplumda kalmamak,

çekilip ibâdet ve tefekkürle

bo

zaman

zaman

öldürmeyerek, bir köeye deerlendirmektir.

sözlerle

160

•

HDÂYETTE KEMÂL

TANIMADIIN NSANLAR VE KARDELK KURDUUN SADIK DOSTLARINLA LKLERNDE DKKAT ETMEN GEREKEN HUSUSLAR 2.C.7.

Bildiin gibi kardelik üç türlü olur:

Bu ksmda ancak dinî hususlar gözetilir. dünya kardelii: Bunda da sadece ahlak güzellii aranr. Ksa süreli ünsiyet kuracan kardelik: Bunda ise errinden, fitnesinden ve kötülüünden selamette olunacak birisi olmasna

Âhiret kardelii.

1.

2. 3.

dikkat

edilir.

nsanlar üç

ksmdr:

,

Onlardan bazlar gda

2.

Bazlar da

3

Bir

ilaç gibidir.

Onsuz yaanmaz. Zaman zaman ona ihtiyaç gibidir.

duyulur.

ksm ise hastalk gibidir.

Ona kesinlikle ihtiyaç yoktur. Ancak insan onunla imtihana çekilir. Ona ne ünsiyet edilebilir ne de kiiye bir faydas dokunur. Ondan kurtulmak için idare etmek, katlanmak gerekir. Böyle birisiyle karlamann eer anlayabilirsen büyük faydas vardr. Bu da onun houna gitmeyen kötü hal ve

.

ondan uzaklamaktr. alan kimsedir. Ve mü'min

hareketlerini görüp çirkin kabul ederek,

Bahtiyar kii

bakasnn

halinden ibret

mü'minin aynasdr.

sa

(as)'a denildi ki:

"Seni

kim

terbiye etti?"

O

da: "Beni

kimse

Ancak cahilin cehaletini görüp o fiilden uzak durdum." ( sa (a.s.) bu sözünde) Nebf (s.a.v.)'e muvafakat etmitir. "Eer insanlar bakalarndaki holanlmayan davranlar yapmaktan sakmsalard, edepleri tam olur ve baka bir terbiyeciye ihtiyaç duymazlard." buyurulur. terbiye etmedi.

•

kinci görev: Sohbetin gereklerini gözetmek. Arkadalk

duunda

ve onunla sohbet yapmaya

baladnda,

ilikisi kur-

sohbet için gerekli

olan prensipleri yerine getirmen gerekir. Bunlar uygulamak için gerekli

edep kurallar vardr. Resulullah

rumu, 36.

biri

dierini ykayan

iki ele

(sav)

buyururlar

ki:

"ki kardein du-

benzer." 36 Rasulüllah (sav)

aaçlk bir

Sülemî Âdâbu's-Sohbet'te, Deylemî, Müsnedü'l-Firdevs'de Enes hadisi olarak almlardr. Senetteki

Ahmed b. Muhammed b.

Gâlib

el

Bâhilî kezzâbdr.

SOHBET ÂDABI «161 yere

girdi.

ashaptan

d.

O

eri dieri düz olan iki misvak ald. Beraberinde de vard. Düzgün olan birine verdi. Eri olan kendi al-

Oradan

birisi

kii dedi

ki:

biri

"Ey Allah'n Rasülü, düzgün

daha layksn. Aleyhissalatü vesselam buyurdu rin ile

arkadalk ettiinde günün

resince Allah'n

buyurdu

ki:

koyduu

ölçülere

"Arkadalk yapan

n, arkadana

kar

daha

iki

yumak

2.C.8.

1.

bir saati

uyup

de

misva

ki:

olsa,

almaya benden'

die-

"Bir kardeiniz

onun arkadal

uymad sorulacaktr." O

kiiden Allah Teâlâya en (faydal ve

sü-

(sav)

sevgili ola-

yardmc) olandr." 37

SOHBET ÂDÂBI

Arkadan kendisine tercih ederek malyla ona ikramda bulunmak, malnn fazlasndan faydalanma konusunda arkadan önde tutarnyorsa, (hiç deilse) ihtiyaç halinde verebilmek.

2.

stemeye ihtiyaç duymadan teebbüste bulunarak kardeinin yaçlarn gidermek.

3.

Arkadann srrn saklamak, kusurlarn örtmek. nsanlarn arkadan üzecek ekildeki yermelerini ona

4.

mek. Takdir ve övgüleri

ise

bildirme-

duyurmak.

5.

Konutuu zaman

6.

Çekimeyi brakmak.

7.

Ona en çok sevdii

isimle seslenmek.

övmek. Kendisi

yaptklarndan dolay teekkür etmek.

8.

ihti-

dikkatle dinlemek.

için

Arkadann gyabnda kötü

Tannan

iyi halleriye

onu

söz söylendiinde, kendisini onûruna

dokunan durumlarda nasl savunuyorsa, onu da ayn ekilde müdafaa etmek. 9.

Gerektiinde ona nezaketle öütte bulunmak. Kötü

bir

i

yapa-

caksa, usulünce engel olmak. 10.

Hatalarn ve uygunsuz

hareketlerini

balayp

bundan dolay

azarlamamak. 11. Hayatta iken

37.

gyabnda vc öldükten sonra da ona hayrla dua etmek.

Hakim Müstedrek IV 171

162

•

HDÂYETTE KEMÂL

12. Âhirete göçtükten sonra, ailesi ve 13.

Ona bir

yaknlarna

kar

vefal olmak.

dütüünde yük olmadan ve zahmet vermeyecek ekilde durumunu arzetmek. Arkadana ihtiyaçlarndan ar gelecek olan teklif etmemek. Kardeinin zor ilerine yardmc olarak ii

gönlünü rahatlatmak. 14.

Onun mutluluunu paylamak. Kardeinin sevindii bütün hallerde sevincini belli etmek. Onu üzen kötü durumlarda ise üzüntüsüne ortak olmak.

15. Sevincini

aça vurduu gibi kalbinde de saklayarak, gizli ve açksamimi olmak.

ta sevgisinde

16.

Karlatnda

önce selam vermek, bulunduu mecliste ona yer

vermek. Ziyaretine geldiinde

çkp

karlamak. Ayrlrken de

uurlamak. 17.

Konutuunda sözünü tamamlayncaya

kadar susup dinlemek.

Sözüne müdahele etmemek.

Öz

olarak kendisine nasl

ne de öylece davranmak.

muamele

Kim kendi

yorsa onun dostluu nifaktr,

edilmesini istiyorsa, kardei-

istediini

iki yüzlülüktür...

kardei için de istemiBu kardelik dünya ve

âhirette vebaldir.

te

tanmadn

bunlar

insanlar ve kardelik

kurduun sadk

dostlarnla ilikilerinde dikkat etmen gereken hususlardr.

2.C. 9.

n

Onlara

er

kar

kiilerden

kunur.

TANIDIIN KLERLE SOHBET ÂDÂBI dikkatli

gelir.

Ama

olmalsn. Çünkü kötülük daha çok tandbu sadk dostun ise onun sadece faydas do-

Tanmadn kimselerden ise genellikle bir zarar gelmez. Bütün

dilleriyle seni

sevdiini söyleyen tandklardan meydana

gelir.

Bu

mümkün olduunca az görümelisin. Hasbelkader okul, cami, çar ve memleketinde onlarla beraber olman gereke-

tür insanlarla

mescit,

küçük görme. Çünkü hangisinin senden daha hayrl olduunu bilemezsin, dünyalklar yüzünden onlara hürmet güzüyle cekse, hiç birini

bakma. Sonra mahvolursun. Allah katnda dünya ve içindekiler hakir-

SOHBET ÂDABI

•

163

Ne zaman ki kalbinde dünya ehlini büyütürsen, Allah Teâlâ katnküçülürsün. Onlarn verecei dünyala kavumak için dinini har-

dir.

da

Hem

cama. Kimseye böyle yapma...

gözlerinde küçülürsün.

yanlarnda bulunan (mal, makam, mevkii) den

mahrum

Hem

de

brakrlar.

dümanlk ederlerse aynsyla karlk verme. Çünkü sen onlarn ayn ekilde dümanlk göstermelerine sabredemezsin. Onlara dümanlk yapacam derken dinin elden gider (dinî yaanty kaybeSana

dersin).

Onlara

kar

direnmekle meakkatin

kar övmelerine ve sevgile-

Sana ikramda bulunmalarna, yüzüne rini gösterir

birini

tarzda davranmalarna aldrma. Hakîkaten bunlar yapan

görmek istersen, yüzde

ve yüzüne

artar.

birini

ancak samimi bulursun. Arkandan

kar sana ayn tavrlar sergilemelerine de

yadr-

(övgüler

Gyabnda seni eletirip ayplamalarna arma. Bundan dolay onlara kzma da. insafla bakacak olursan aynsn kenma

gibi)

aldanma...

dinde de görürsün. Hatta arkada ve akrabalarna bu ekilde davra-

nrsn. Bununla birlikte hocan, anne ve babana da ayn hareketi yaparsn. Onlara söyleyemediin eyi arkalarndan söylersin.

Tandn kiilerin mal, makam ve yardmlarndan ümidi kes. Çounlukla tamahkârln sonunda kir olur. O anda zaten zelildir.

boa

elin

çkar. leride o kii hor ha-

Birisinden bir ihtiyacm arzettiinde, iini yaparsa Allah'a

kürde bulun.

Ona da teekkür

et.

Ancak

ü-

iini yapmazsa veya ihmal-

karlk ederse, onu ayplayp insanlara ikâyet etme. Bu hareketin ona

dümanln domasna sebep bi ol.

Kusur arayan münafk

mazeretinden dolay böyle

mü'min gibenim bilemediim bir

olur. Özürleri dikkate alan

gibi olma. "Belki

davranmtr"

Öncelikle kabullenme emareleri

de.

görmeden tandklarna öüt

verme. Tavsiyelerde bulunmaya kalkarsan, seni dinlemez. Kin besler ve

dümann olur.

Bir ite hata ettiklerinde

ye tenezzül etmiyorlarsa, onlara bir ederler, üstelik senin

cahilliklerinden

hasmn

dolay

olurlar.

ey

senden doruyu örenme-

anlatma...

Günah olan

bir

ilgi

duyup,

boyun eerlerse, sert ve Onlardan hürmet ve hayr

anlat.

görürsen, seni onlara sevdirdii için Allah'a ükret. sergilerlerse,

eye

istifade

nefislerinin isteine

kaba davranp azarlamadan hakk

vr

lminden

onlar Allah Teâlâ'ya havale

et.

Ama kötü

bir ta-

erlerinden Allah'a

164

•

HDÂYETTE KEMÂL

sn.

Onlar ayplayp öyle söyleme: "Niçin bana sayg göstermiyorsunuz. Ben filan kimseyim. limde üstün bir insanm." Çünkü bu söz ahmaklarn kelamdr. En kt akll insan, kendini temize çkaran ve övendir. Allah Teâlâ'nn erli insanlar sana musallat etmesi,

geçmite

ilediin günahlarndan dolaydr. Ondan günahlarnn affn gelen belalar Allah Teâlâ'nn cezalandrmasdr.

dile.

Ba-

na

Tandklarnla görüürken, yaptklar iyi eylerden bahsederek ve kötülüklerini örterek hak olan sözlerine kulak ver. Bâtl sözlerini ise dinlememeye çal. Fakih geçinen, özellikle ihtilafl konularla

münakaac na haset

ilgili

ilimle

uraan,

insanlardan uzak dur. Kaderin bir cilvesi gerei onlar sa-

ederler. Seni

küçük düürmek

için frsat kollarlar.

Hakknda

kötü zan beslerler ve seni zan altnda brakrlar. Arkandan göz krparak alaya alrlar. Seninle le

münakaa ettiklerinde küçük bir

sürçmeni

kabule yanamazlar. Bir hata yapsan balamazlar. Bütün

sayp

bi-^

aybn

kymeti olmasa da ilerine gelen eyleri Az veya çok elinde bulunan nimete haset ederler. Ko-

dökerler. Zerre kadar

hesaba katarlar.

uculuk yaparak, onlarn aleyhine konutuunu söyleyerek ve iftira atarak arkadalarn sana kar kkrtrlar. Senden honut olurlarsa, sana

an

derecede nezaket gösterirler.

Ama

sana kzarlarsa içlerini

Dlarnda elbiseler vardr. Ancak (Koyun postuna bürünmü kurtlardr adetâ..)

kin ve nefret kaplar. ludur.

içleri

kurt do-

Allah Teâlâ'nn muhafaza buyurduklar hariç bu anlattklarm ço-

unda müahede ettim.

Onlarla sohbet ziyan, birlikte

yaamak ise

pe-

rianlktr.? Bunlar sana dost

olduunu

nuçlardr. Ya

dümanlk

Kad

Ma'rûf

ibn-i

söyleyenler

edenlerin

(r.h.)

der

durumu nasl

ki:

saknrsan dümanndan Bin kere sakn dostun olandan Bir kere

Bazen dostunun hali deiir de

En

âlâ zarar

ondan

hakkndaki

görürsün...

vardmz so-

olur!?...

SOHBET ADÂBI

•

165

Yine bu ma'nada öyle söylenir:

.

'

Dümann yararlanlan arkadandandr O halde arkadalarm çoaltmaya çalma Senin de gözlemlediin gibi hastalklarn

Çok yemek

ve içmekten

meydana

Hilal b. A'lâ' er-Rakî'nin

dedii

gelir.

çou

38

gibi ol:

Affettiim ve kin beslemediim zaman

Arkadalarmn dümanlndan rahatm ben

Gördüümde dümanma da erri selamla uzaklatrmak

selam veririm için

benden

Kzdm insana da güler yüz gösteririm Sanki kalbimi

doldurmu

gibi sevinçle •

Tanmadm kiilerden bile selamette deilim Nasl

olurda sâlim olurum sevgi ehlinden

nsanlar hastalk, devas ise onlar terktir Ancak onlara cefadr kardelii kesmen Güvenilir insan errinden emin olunandr

Hakk gözetenlerin dostluuna gayretlen nsanlarla

iyi geçin,

htiyat sahibi sar,

38.

skntlarna dilsiz

sabret

ve kördür

hem

kiilerle dost olmak-, yiyecek ve içecekten kaynaklanan hastalklarn hafif iddeti, arkadan çok 'olmasndan kaynaklanan hastalklara nisbetle

Çok

kalr. (Sabri

Paa)

166

HDÂYETTE KEMÂL

•

u sözlerine kulak ver: "Dostunu ve dümann ne heybetli ne de ar tevazu göstermeden gülerek karVe yine hikmet

insanlarn

ehli

la. Kibre kaçmadan vakarl ol. Bütün ilerinde orta yolu

ol.

Zelil

olmayacak ekilde de mütevaz

tut."- ifrat

ve

tefrite

kaçmak

yerilmitir-

Sana lazm olan, ilerde orta yolu tutmaktr.

Çünkü

istenen hale

Hiçbir iinde

üphesiz her

ifrat iki

ulatran doru yol budur.

ve

tefritte

durum da

(Yolda giderken)

bulunma.

yerilmitir.

çalml çalml etrafna bakma. Devaml arka

ta-

topluluun önünde gereksiz dikilme. Bir yere oturduun zaman ireti oturma. Parmaklarn birbirine kenetli olmasn. Sakal ve yüzüünle oynaman, dilerini kurcalaman da bo rafna dönüp bakma. Oturan

ilerdir.

Ayn

bir

ekilde burnu kartrmak, çokça tükürmek,

boaz

te-

mizler ekilde öksürmek, sümkürmek, yüzdeki sinei kovalamak,

upuzun oturmak ve -ister namaz isterse baka zaman olsunrn yüzüne kar esnemekten sakn.

Oturuun

sakin ve huzurlu, sözün tertipli ve düzgün olsun. Bir

meseleyi anlatrken derli toplu ifade den, sana teme.

ni

konuan

Fkra ve

insanla-

et.

Ar derecede hayrete düme-

kiinin güzel sözüne kulak

ver.

Tekrar etmesini

hikayeleri dinlerken temkinli hareket edip

Çocuunun, bir iirini, bir sözünü, eserini ve dier çok beenip eref duyduundan bahsetme.

is-

ar gülme.

hususiyetleri-

Kadnlarn süslenip püslendii gibi, haline uygun dümeyecek ekilde yapmack giyinme. Dilencilerin giyinii gibi de perian bir ekilde olma. Bolca sürme çekme,

ya da ar kullanma.

nsanlar ihtiyaçlarn karlamaya zorlama. Hiç kimseyi hakszlk yapmaya ve zulüm ilemeye tevik etme. Ailenden ve çocuklarndan hiçbirine,

tabiatiyle

bakalarna ne

kadar malnn olduunu söyleme. Çünkü onlar maln az bulurlarsa seni küçümserler; çok bulurlarsa onlar honut edemezsin. (Sana saygszlk ederlerse), onlar gücendirmeden zakla. Zaaf gösterme-

den efkatle muamele tirirsin.

et.

Hizmetçilerinle

akalama.

Saygnln yi-

SOHBET ÂDABI

•

167

münakaa ettiinde vakarn koru. Cahillik etmekten (eriatn emrine aykr davran ve sözlerden) sakn. Acele etme ve nsanlarla

düün. Konuurken elinle çokça iarette bulunma. kide bir arkana dönüp bakma. Dizlerinin üzerine dikilme. 39 Gazabn geçtii zaman konumana bala. 40 Sultan sana yaknlk gösterirse de sen mzran ucunda gibi ol. kendine sahip

ol.

Onlar ikna

yi gün dostuna dikkat

ln asla haysiyetinden

için getirecein delili iyice

et.

daha

Çünkü

o

dümann en büyüüdür. Ma-

üstte tutma.

SONUÇ Ey

genç! Hidâyetin

ba için bu kadar yeter... Anlattklarmz uy-

gulamaya koyul. Nefsini bu konulara bakarak tecrübe Hidâyetin

balangc üç bölümden

et.

oluur:

âdâb

1.

Tâatlerin

2.

Günahlar

3.

nsanlarla likiler (görgü kurallar)

Hidâyetin

terk

etmek

balangc

kulun, yaratam ve insanlarla olan muamele-

de içine almaktadr. Bunlarn sana uygun olduunu, kalbinin de

lerini

gerei

ile

amel etmeye meyilli olduunu görürsen,

âlâ'nn kalbini imanla

Bu balangcn

bil ki

sen Allah Te-

nûrlandrd ve sadrn imanla açt kimsesin...

bir

de sonu olaca kesinlik kazanmtr. Nihaye-

tin ötesinde nice srlar, incelikler, (gizli) ilimler,

mükâefeler 41

(

gay-

Onlar hyâ-u Ulûmi'dDin adndaki kitabmzda yazdk. Oradan okuyup örenmeye çal. ba ve ulûhiyete

39.

ait

mahrem

bilgiler)

vardr.

Önceleri genelde yerde oturma olduundan, birbiriyle hasmlaanlar kz-

dklarnda oturduu yerde duramaz,

dizlerinin üzerine dikilerek

kardaki-

ne sözünü söylerdi. 40.

Delillerin

tam ve güçlü

olsa da,

tartmada durumun her an

aleyhine döne-

bileceini unutma.

41.

Kulun Hakk'm huzurunda, oluu. Mükâefe ilimlerin sonudur. Kul kalbini kötü sfatlardan temizledii zaman kalbinde ortaya nûrla bir çok eyler kefedilir. Hatta

çkan

Hakk'n mârfeti hasl

bir nûrdur. olur.

Bu

168

.

HDÂYETTE KEMÂL

Bu lirse

anlattmz vazifelen yerine getirmek nefsine ar gebu ksmna (tasavvufa) yabanc isen, kabule yanmyor

kitapta

ve ilmin

ve eletiriyorsan ve kendi kendine: "Bu kadarck bir ilim, ilim erbabnn meclislerinde nerden iine yarayacak?.. Bununla ne zaman akranlarn geçeceksin?.. Emirlerin ve vezirlerin yannda makamn nasl yükselecek?.. Hediye, servet,

acaksn?.." dersen,

bil ki

vakf yöneticilii ve

kadla

nasl kavu-

yanl

yola sürük-

eytan, seni aldatmakta,

lemektedir...

Nerden

ninin neresi

olacan nuttrmutur... O

geldiini, nereye gideceini ve sonunda meske-

halde dünyada sana fayda

vereceini ve kötü senin gibi bir

amacna götüreceini zannettiin eyi öretecek eytan ara!.. Sonra unu bil ki brak kendi yaadn e-

mülkün senin eline geçmesini, yaadn mao mal ve mülkü tam olarak elde edemezsin. Ardndan

hirde ve ülkende mal ve hallede bile

alemlerin Rabbi'nin katndaki ebedi erefi (cenneti) ve sonsuz nimetleri

kaçrrsn!..

Allah'n selâm, rahmeti ve bereketi üzerinize olsun. Evvel, âhirT zahir ve bâtn hamd Allah içindir. Güç ve kudret ancak ulu ve büyük olan Allah'ndr. Efendimiz lât

ü selâm

olsun...

I

Muhammed'e

(sav), âline

ve ashabna sa-

BBLYOGRAFYA

-ACLÛNÎ, smail

-AKKAYA bi

b.

Muhammed,

Veysel, Ka'be ve

-ANKARAVÎ, Futubâtbl. No. 92

-ALTINTA Ramazan, zi,

Kefu'l-Hafâ, Beyrut,

tarihsiz.

nsan, stanbul, 2000

ayniyye, 187 Süleymaniye ktp,

Kur'an'da Hidâyet ve Delâlet,

Badatl Veh-

Baslm

Dr.te-

61-72, stanbul, 1997

-BAKLI Ruzbihan, stanbul, 1973

-BEYZÂVÎ

1301 Merebu'l-ervah,

Kâdî, Envâru't-tenzîl ve esrâru't-te'vîl,

-BUHÂRÎ Ebû tanbul,

Arâisü'l-beyân, Hindistan

Abdillah

Muhammed

b.

Msr,

Tarihsiz.

smail, el-Câmiu's-sahîh, s-

1992

-BURSEVÎ, Fatiha 2001

Tefsiri,

Kitâbü'n-netîce, Haz. Ali

Rûhu'l-Beyân, Tefsiru

trc.

Fatiha,

121, Y.L.T., K. Ziyâeddin

Naml, mdat Yava,

Abdullah

Öz....

Coan, stanbul,

stanbul, 1997

stanbul, 1995

varak 32,a Süleymaniye ktp.

Hac Mahmud

bl.

No.237/2 "

fi

-CAMI

«a

r-

Molla, Tefsîr-u Fatiha, 12, Süleymaniye ktp., Ayasrya, 405

170

•

HDÂYETTE KEMÂL

-CAN

Açklamal Mesnevî,

efik, Konularna Göre

IV,

314, stanbul,

1996

-el-CEVZYYE bn Kayyim, Medâricu's-sâlikîn

-CÜRCÂNÎ

Kurul.îstanbul,

Seyyid erif, Kitâbü't-ta'rîfât, Hidayet md.

1994

Arif Er-

trc.

kan, stanbul, 1997

Necmü'd-din, Murat Buhari bl. No. 12

re,

Te'vtlât-

Necmiyye, 13b, 14a Süleymaniye ktp.

-EBU'L-ABBAS ihâbüddin, Et-tibyan 1992

-EBU

fi tefsiri garîbi'l-Kur'ân,

BEKR Zekeriyya Râzî, Mubtâru's-sthah,

-EBU'L-HÜSEYN Müslim

Kahi-

stanbul, 1980

el-Haccac, Sahihi Müslim, Kahire,

b.

1995

-ELMALILI, Hak Dini Kur' an

Dili, stanbul, tarihsiz

-ESED Muhammed, Kur'an Mesaj, stanbul, 1999

-ERAYDIN

Selçuk, Tasavvuf ve Tarikatlar, 64, stanbul,

-M. ES'AD

Erbilî,

-FÎRUZÂBÂD, -GAZÂLÎ,

Divân- Es'ad, stanbul, 1991

Kâmûsu'l-muhît, stanbul, 1886

Bidâyetü'l-hidâye,

Bidâyetü'l-hidâye, nr.

hya u

Ulûmi'd-dîn,

nr.Ahmet

Muhammed

Esmâ-i Hüsnâ erhi, 196 .

1994

TV,

trc.

M.

emsüddn

Beyrut, 1988

el-Haccâr, Beyrut, 1990

Ferat, stanbul, 1972

201-204,

trc.

Ahmet Serdarolu

stanbul,

1985

-GÜMÜANEVÎ,

Câmiu'l-usul,

ierde Usul, 80, stanbul,

trc.

Rahmi

Serin,Veliler ve Tarîkat-

1997

-el-HAKM Suad, Mu'cemu's-sûfî,

Beyrut, 1981

-HUCVÛRÎ, Kefu'l-Mahcub, 201,

trc.

Süleyman Uluda, stabul,

1982

-IZUTSU Ate, Ankara,

Toshihiko, Kur' an'da Allah ve nsan, 137-138

trc.

Süleyman

tarihsiz.

-BNÜ'L Arabi,

Fütühât-t Mekkiyye, 4, 313, Beyrut, tarihsiz.

Kefü'l-Ma'nâ, 80-81, Süleymaniye ktp., Fatih, 5298 en-Nûru'l-esnâ,

Msr, 1978

BBLYOGRAFYA

•

171

erhuesmâillâhi'l-hüsnâ, Tanta§, 1992

-BN KESR,

Tefsîr-i Kebîr,

slam Ansiklobedisi,

Msr, 1932

D. . A.

-SMAL Ferruh Efendi, Tefsîr-i Mevâkb 4, istanbul,

{Tefsîr-i

Mevâbib Tercemesi)

1282

-KANDEHLEVÎ M. Yusuf, Hayatü's-Sahabe,

Ali Arslan, stanbul,

trc.

1993

-KAÂNÎ, 1301

Te'vtlât-t

tefsirinin

Kâsâniyye, Bakl'nin Arâsü'l-beyân Hindistan

kenarnda,

-KELÂBÂZÎ,

Babru'l-fevâid, yazma, Süleymaniye ktp., Fatih,

et-Taanuf H.z. Süleyman Uluda, bul,

697

Dou Devrinde Tasavvuf,

stan-

1992 -KILIÇ M.

Erol,

Muhyiddîn Îbnu'l-Arabî'de istanbul, 1995

-KONEVÎ, erb-i

Varltk Mertebeleri,

baslmam

Dr. Tezi

Esmaillabi'l-büsna, 95, Süleymaniye ktp, Laleli,

nr.1585

-KONUK

A. Avni, Fusûsu'l-hikem tercüme ve erhi, haz. Mustafa

Tahral ve Selçuk Eraydn, stanbul 1987

-KUEYRÎ,

Letâifü'l-isârât,.

esmâillâhi'l-büsnâ, Beyrut,

-KÜBRÂ Necmüddin, Buhari

bl.

1981

Süleyman Uluda, Tasavvuf lmine

er-Risale, trc.

erbu

Msr

Dair, stanbul,

1991

1986

Te'vîlât- Necmiyye, Süleymaniye ktp.

Murat

No. 12

-el-MAKDÎSÎ, Hallu'r-rumûz ve mefâtîhu'l-kunûz, Çev. Hayri Kaplan, Srlarn Çözümü ve Hazinelerin Anahtarlar, stanbul, 2002

-M. Nuri'l-Câvî, Merâk'l-Ubûdiyye, Msr, 1343

-MEVLÂNÂ, Eraydn,

istanbul,

-NACVANÎ, nâ,

Fîhi

Mâ

Fîh,U7-148,

trc.

A.Avni Konuk, haz.Selçük

1993

el-Fevâtihu'l-ilâhiyye,

stanbul 1325

-en-NECDÎ M. Hamûd, en-Nehcetü'l-esmâ Kuveyt, 2000

fî

erhi esmâillâhi'l-büs-

-NUMANOLU Cengiz, Esmâ-i Hüsna iirleri, -NURSÎ -RÂZÎ

Saîd, ârâtü'l-i'cöZ, trc,

1990

Abdülmecid Nursî, stanbul, 1990

Fahrettin, Esmâillahi'l-hüsnâ,

1976

172

HDÂYETTE KEMÂL

•

-SARUHÂNÎ bn kara,

sa, Esmâ-i büsnâ erhi,

Haz.Numan

Külekçi, An-

1997

-SEBZEVÂRÎ Molla

Hâdî,

erhu'l-esmâ, Hâdf md. Tahran, 18 62

-SEMERKANDÎ, bul,

Tefstru'l-kur'an, sd.

Mehmet

Karadeniz, 54, stan-

1993

-SERRÂC, el-Lüm'a, tanbul, 1996

trc.

Hasan Kamil Ylmaz, slam Tasavvufu, s-

-SEYYJD Mahmud Hasan, erhu meânî deriyye, 1990 -SUYÛTÎ. El-Itkân

-SÜHREVERDÎ,

fî

fi

esmâillahi'l-hüsnâ, îsken-

ulûmi'l-Kur'ân, Kahire: Darü't-Türas, 1985.

Ayârifü'l-Maârif, trc.Tasavvufun Esaslar,

H.Kamil

Ylmaz-rfan Gündüz, stanbul 1990

-SÜLEMI, el-Fark

16,

Hakâiku't-tefstr, Süleymaniye ktp.

Beyne ilmi'-eria ve'l-Hakîka

(trc.

Süleyman Ate,

AÜFD)

1968

-EYH Mahmud,

lâh, Esmâ-i Hüsnâ erhi,

vr.

61a-b, Süleymaniye ktp,

Hac

nr.4001

-ULUDA Süleyman, Tasavvuf Sözlüü, stanbul, 1995 -ENER brahim, Türk Edebiyatnda Manzum Esmâ-i Hüsnâlar, 1985

Dr. Tezi. zmir,

-TAHRALI

148

Mustarafa, bnü'l-Arabî'de Bir Hadîs-i Kudsî'nin Yorumu,

24 makale, [ bnü'l-Arabî, Nurlar Hazinesi'nin banda,

trc,

Mehmet De-

mirci, stanbul, 2003]

-TEMZ Bilal, Kur'ân'da Hidâyet Kavram, -et-TÜSTERÎ Sehl

-ANONM,

b.

12, Dr. Tezi,

Abdullah, Tefsîru'l-Kur'ani-azîm,

zmir 1996

Msr, 1908

erh-i Esmaillahi'l-hüsna, Süleymaniye ktp, Esat

Ef.

nr.3730/3

-YURDAGÜR Metin,

Esma-i Hüsna erhleri, stanbul, 1996

-ZEHEBÎ, Ebu Abdullah, el-Uluvv

-ez-ZERKEÎ, El-Burhân

-ZAMAHERÎ, Keâf

li'l-aliyyil-gaffâr,

fî ulûmi'l-Kur'an,

Beyrut, tarihsiz.

Medine, 1968

Kahire 1957

I

NDEKS

A'yn- sabite 72 A. Avni Konuk 33, 57, 59, 60, 67, 71, 72, 75 Abdüikâhir el-Badâdî 30 Aise 101, 110 Ali b. Ebi Tâlib

50

Cüneyd 47, 51, 115 Dalâlet 31,

35,37,48

Davud

68

(as)

Deccal 78 Delâlet 23, 24, 29, 48, 112, 116,

Âlim 140

169

Alkâmetü'l-Utâridî 158

Ankaravî 53, 169 Ârif24, 49, 60 Basîret

66

Beyân 23, 24, 27, 30, 36, 48, 49, 50, 51, 53, 54, 68, 99, 169, 170, 172

Beyzâvî26, 27,51, 169 Bursevî 41, 45, 51, 52, 53, 54, 55, 57, 64, 66, 170

Cehennem 31,

90, 95, 96, 99, 132

Cennet 31, 90, 133 Cihad38, 43, 44, 130, 142, 145

Dmâd 21, 22, 23 Doru yol 66, 166 Duâ38, Ebu Ebu Ebu Ebu

59,

77

Ahmed 46 Osman 72

Süleyman Dârânî 46 Tâîib 35 En-Necdf 27, 173 Es'ad Erbilî 65, 170

Fask 159 Fâtma 102 Felah 40, 100

RFAN

VE

TASAVVUF

DZS:

50

'Balangçlar, nihâyetlerin tecelli ettii yerlerdir. Kimin hidâyeti Allah ile olursa nihâyeti de O'nunla O'na doru olur/ der bir arif.

yi

bir

balangç yapabilmek ya da manevî

bir

yolun

yolcusu olabilmek ise ilimle mümkündür. Ancak ilim kendi

bana

yeterli deildir.

Çünkü Mevlânâ'nn

ifade ettii üzere

gül ve dikenin topraktan gelmesi gibi hidâyetin

yansra

dalâlet

de ilimden kaynaklanr. Bu noktada bir rehber niteliinde olan bu eser (Bidâyetü'lhidâye: Hidâyet Rehberi); ilmi, kuru bir yük olmann ötesinde amelî bir boyuta tamak ve ilim ile hidâyet arasndaki ilikiyi

muhkem

bir

yapya kavuturmak

için

bavuru kitab

olabilecek

bir içerie sahiptir.

mam Gazâlî tarafndan, okunmas gerektii

hyâ'y okumaya balamadan önce

tavsiye edilen bu kitap ksaca, takva

ölçüsünde bir hayat sürdürmek

için gerekli

ön hazrlaklar

anlatmaktadr. i

Imam Gazali - Hidayet Rehberi_text.pdf

Recommend Documents