ESKİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ ( BİÇİM-ÖLÇÜ).pdf

TC. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2365 AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1362

ESK‹ TÜRK EDEB‹YATINA G‹R‹fi: B‹Ç‹M VE ÖLÇÜ

Yazar Prof.Dr. M.A. Yekta SARAÇ (Ünite 1-5)

Editör Prof.Dr. Abdülkadir GÜRER

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r. ‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz. Copyright © 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹ Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K›l›ç Genel Koordinatör Yard›mc›s› Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Ö¤retim Tasar›mc›s› Doç.Dr. Cemil Ulukan Grafik Tasar›m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur Ölçme De¤erlendirme Sorumlular› Ö¤r.Gör. ‹lker Usta Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Doç.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Dizgi Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü

ISBN 978-975-06-1039-4

1. Bask› Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 22.300 adet bas›lm›flt›r. ESK‹fiEH‹R, Eylül 2011

iii

‹çindekiler

‹çindekiler Önsöz ............................................................................................................

vi

Eski Türk Edebiyat›n›n Genel Özellikleri ve Baz› Temel Bilgiler...........................................................................

2

G‹R‹fi .............................................................................................................. Eski Türk Edebiyat›n›n Tan›m› ve Çerçevesi ............................................. ESK‹ TÜRK EDEB‹YATI ............................................................................... Adland›rma Sorunu ....................................................................................... Eski Türk Edebiyat›n›n Dayand›¤› Ortak Kültür ....................................... Eski Türk Edebiyat›nda Dil ......................................................................... Eski Türk Edebiyat›nda fiiir ......................................................................... Divan fiiirinin Dönemleri ....................................................................... Osmanl› Toplumunda fiiir ve fiairin Önemi ......................................... Dönemin fiiir Kitaplar› ........................................................................... Divan fiiirinin Geleneksel Özellikleri ................................................... Divan fiiirinde Biçim ve Âhenk ............................................................ Divan fiiirinde Muhteva ......................................................................... Tabiat ‹le ‹lgili Unsurlar ............................................................................... Eski Türk Edebiyat›nda Nesir ...................................................................... Eski Türk Edebiyat› Tarihinin Bafll›ca Kaynaklar› ...................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................

3 3 4 4 6 7 10 10 11 12 14 15 17 30 34 35 38 40 41 41 42

Naz›m Biçimleri: Beyitlerden Oluflan Naz›m Biçimleri ve Dört M›sral› Naz›m Biçimleri................................................. 44 G‹R‹fi .............................................................................................................. BEY‹TLERDEN OLUfiAN NAZIM B‹Ç‹MLER‹............................................... M›sra’ ve Beyt ................................................................................................ Kasîde ............................................................................................................ Gazel .............................................................................................................. Müstezâd ........................................................................................................ K›t’a ................................................................................................................ Mesnevî .......................................................................................................... DÖRT MISRALI NAZIM B‹Ç‹MLER‹.............................................................. Rüba’î ............................................................................................................. Tuyu¤ ............................................................................................................. Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynak ...................................................

2. ÜN‹TE

45 46 46 47 56 60 62 64 68 68 70 72 74 75 75 75

Bendlerden Oluflan Naz›m Biçimleri: Musammatlar........... 76 G‹R‹fi ..............................................................................................................

1. ÜN‹TE

77

3. ÜN‹TE

iv

‹çindekiler

I. GRUP MUSAMMATLAR ............................................................................. Müselles ......................................................................................................... Murabba’ ........................................................................................................ Terbî’ ............................................................................................................. fiark› ......................................................................................................... Muhammes .................................................................................................... Tahmîs............................................................................................................ Müseddes ....................................................................................................... Tesdîs ............................................................................................................. Müsebba’........................................................................................................ Tesbî’.............................................................................................................. Müsemmen .................................................................................................... Tesmîn ........................................................................................................... Mütessa’ ......................................................................................................... Mu’aflfler ........................................................................................................ Ta’flîr............................................................................................................... II. GRUP MUSAMMATLAR ............................................................................ Terkîb-i Bend (= terkîb-bend)...................................................................... Tercî’-i Bend (= tercî’-bend) ......................................................................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynak ...................................................

4. ÜN‹TE

Eski Türk Edebiyat›nda Ölçü: Aruzla ‹lgili Temel Kurallar, Terimler ve Vezin Bulma Usulü ............................ 100 G‹R‹fi ............................................................................................................. TÜRK fi‹‹R‹NDE ARUZ .................................................................................. Aruzla ‹lgili Temel Kurallar ve Terimler ...................................................... Aruza Göre Hece Türleri ........................................................................ Aruz ‹fllemleri ................................................................................................ Aruzla ‹lgili Di¤er Baz› Terimler .................................................................. Aruz ‹fllemlerine Örnekler ........................................................................... Vezin Bulma Usulü ....................................................................................... Türk fiiirinde Kullan›lan Vezinler ................................................................ Alfabetik S›raya Göre Aruz Vezinleri ..................................................... Cüzlerine Göre Aruz Vezinleri ............................................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynak ...................................................

5. ÜN‹TE

78 78 79 80 80 81 83 85 86 87 87 88 89 89 89 90 90 90 93 96 98 99 99 99

101 101 102 102 103 109 110 111 112 113 113 122 123 124 124 125

Eski Türk Edebiyat›nda Ölçü (II) ve Kafiye ....................... .. 126 G‹R‹fi .............................................................................................................. ESK‹ TÜRK EDEB‹YATINDA ÖLÇÜ (II) ...................................................... Türk Edebiyat›nda Aruz Bahirleri................................................................. D‹VAN fi‹‹R‹NDE KAF‹YE............................................................................. Girifl................................................................................................................

127 127 127 136 136

‹çindekiler

Kafiye ‹le ‹lgili Baz› Terimler ve Temel Kurallar ........................................ Kafiye Sözcüklerinde Farkl›l›k................................................................ Kafiye Harfleri ............................................................................................... Kafiye Türleri................................................................................................. Harflerine Göre Kafiye Türleri ............................................................... Kafiyenin Birden Fazla Olmas›............................................................... Kafiye Kusurlar›............................................................................................. Kafiye ‹le ‹lgili Baz› Uyar›lar ........................................................................ Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynak ...................................................

137 138 138 140 140 141 141 142 148 149 150 150 150

v

vi

Önsöz

Önsöz Türk edebiyat›n›n bugün elimizde bulunan yaz›l› kaynaklar›, yaklafl›k 1200 y›ll›k bir zaman diliminde meydana getirilmifl edebî ürünlerdir. Türk tarihinde bu on iki yüzy›ll›k, oldukça uzun bir zaman dilimi içerisinde iki önemli dönüm noktas› vard›r. Bunlardan biri, Türklerin X. yüzy›ldan bafllayarak ‹slâm dinini kabul etmeleri, di¤eri de XIX. yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren Bat› uygarl›¤›n›n etkisi alt›na girmeleridir. Türk edebiyat› da baz› edebiyat tarihlerinde Türk tarihindeki bu iki önemli dönüm noktas› dikkate al›narak; “‹slâmiyet öncesi Türk edebiyat›”, “‹slâmî dönem Türk edebiyat›” ve “Bat› etkisindeki Türk edebiyat›” olmak üzere üç ana döneme ayr›lm›flt›r. ‹slâmiyet öncesi Türk edebiyat›n›n günümüze kadar ulaflan yaz›l› ürünleri VII-IX. yüzy›llara ait Köktürkçe ve Uygurca metinlerdir. ‹slâmî dönem Türk edebiyat› ise, XI. yüzy›lda her bak›mdan örnek ald›¤› ‹slâmî dönem ‹ran edebiyat›n›n etkisinde do¤mufl, geliflmifl ve varl›¤›n› kesintisiz olarak XIX.; hatta, XX. yüzy›l bafllar›na kadar devam ettirmifl bir edebî dönemdir. Bu dönem Türk edebiyat›n›, “‹slâmî dönem Do¤u Türk edebiyat›” ve “‹slâmî dönem Bat› Türk edebiyat›” olmak üzere iki bafll›k alt›nda ele almak mümkündür. “‹slâmî dönem Do¤u Türk edebiyat›”, tarihsel süreç içerisinde “Karahanl›”, “Harezm-Alt›norda” ve “Ça¤atay” olmak üzere biri di¤erinin devam› niteli¤indeki üç edebî dille meydana getirilmifl; Alî fiîr Nevâî (öl. 1501), Hüseyin Baykara (öl. 1505) ve Bâbür (öl. 1530) gibi büyük temsilciler yetifltirmifl bir edebiyatt›r. “‹slâmî dönem Bat› Türk edebiyat›” ise, XIII. yüzy›l sonlar›nda Anadolu’da do¤mufl; Osmanl› ‹mparatorlu¤u s›n›rlar› içerisinde varl›¤›n› XIX. yüzy›l ortalar›na; hatta, zay›flayarak XX. yüzy›l bafllar›na kadar sürdürmüfl ve yüzlerce de¤erli sanatkâr yetifltirmifl bir edebî dönemdir. Yaklafl›k alt› yüzy›l devam “‹slâmî dönem Bat› Türk edebiyat›”, XIX. yüzy›l bafllar›ndan itibaren art›k tükenmeye yüz tutmufl; bu yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren de yerini yeni bir edebî anlay›fla b›rakmaya bafllam›flt›r. Bat›, özellikle de Frans›z edebiyat› etkisinde do¤arak geliflmeye bafllayan bu yeni dönem Türk edebiyat›, “yeni edebiyat” olarak adland›r›lm›fl; bu adland›rman›n do¤al sonucu olarak “‹slâmî dönem Bat› Türk edebiyat›”na da “eski edebiyat” ad› verilmifl; bu adland›rma günümüze “eski Türk edebiyat›” olarak yans›m›flt›r. “Eski Türk edebiyat›” bugün, “divan edebiyat›”, “klasik edebiyat” ve “klasik Türk edebiyat›” gibi adlarla da an›lmaktad›r. ‹slâmî dönem Bat› Türk edebiyat› metinleri O¤uzlar›n konuflma dilinden do¤mufl bir yaz› diliyle meydana getirilmifltir. “Bat› Türkçesi”, “Bat› O¤uzcas›” ve “Türkiye Türkçesi” gibi adlar verilen bu yaz› dilinin ilk dönemine “Eski Osmanl›ca”, “Eski Türkiye Türkçesi” ve “Eski Anadolu Türkçesi”; ikinci dönemine de “Osmanl›ca” ya da “Osmanl› Türkçesi” gibi adlar verilmifltir. Zaman olarak bu ilk dönem Anadolu Selçuklular› ve Beylikler ça¤› ile Osmanl› Devleti’nin XV. yüzy›l ortalar›na; yani, ‹stanbul’un fethine kadar uzanan kurulufl y›llar›n›; ikinci dönem de XV. yüzy›l ortalar›ndan XX. yüzy›l bafllar›na kadar uzanan yaklafl›k befl yüz y›ll›k bir zaman dilimini içine al›r.

Önsöz

Gerek ‹slâmî dönem ‹ran, gerekse ayn› dönem Türk edebiyat›, naz›mda ve nesirde Arap edebiyat› örnek al›narak meydana getirilmifl edebiyatlard›r. Bu dönem ‹ran ve Türk fliirinde büyük ölçüde Arap edebiyat›n›n naz›m biçimleri ile vezin ve kafiye sistemi esas al›nm›fl; di¤er estetik esaslar› da yine Arap belâgati belirlemifltir. Ancak söz konusu dönem Do¤u ve Bat› Türk edebiyatlar›nda esas al›nan vezin ve kafiye ile di¤er estetik esaslar do¤rudan Arap edebiyat›n›n de¤il; s›n›rl› da olsa birtak›m de¤iflikliklere u¤ram›fl hâliyle Fars edebiyat›n›n vezin ve kafiye sistemi ile di¤er estetik esaslar›d›r. “Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü” adl› bu kitab›n amac›, “‹slâmî dönem Türk edebiyat›” metinlerini okuyup anlayabilmeniz ve bu metinler üzerinde de¤erlendirmeler yapabilmeniz için gerekli donan›m› sizlere kazand›rmakt›r. Bu amaç do¤rultusunda kitapta önce eski Türk edebiyat› hakk›nda k›sa ve özlü bilgiler verilmifl; daha sonra da kitab›n as›l konusu olan naz›m biçimleri ve bu edebiyat›n vazgeçilmez ahenk ögeleri olan vezin ve kafiye konular› üzerinde üniteler hâlinde ayr›nt›l› olarak durulmufltur. Bir sonraki yar›y›lda okuyaca¤›n›z “Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Söz Sanatlar›” adl› kitab›n›z›n konusu ise, klasik dönem naz›m ve nesrinin di¤er estetik esaslar›n› meydana getiren anlat›m biçimleri; yani, söz ve anlam sanatlar›d›r. Ancak, eski Türk edebiyat› metinlerini okuyup anlamak için bu iki kitapta verilen bilgilerin tek bafl›na yeterli olmad›¤›n›, program›n›zda yer alan di¤er derslerle birlikte ilk dört yar›y›l programlar›n›zda yer alan Osmanl› Türkçesi derslerine verece¤iniz önemin ve gösterece¤iniz ilginin “‹slâmî dönem Türk edebiyat› metinlerini okuyup anlayabilmek ve bu metinler üzerinde de¤erlendirmeler yapabilmek” için en büyük yard›mc›m›z olaca¤›n› asla unutmay›n›z. Baflar›l› bir ö¤renim dönemi geçirmeniz dile¤iyle…

Editör Prof.Dr. Abdulkadir GÜRER

vii

1


Amaçlar›m›z

N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Eski Türk edebiyat›n›n Türk edebiyat› tarihi içindeki yerini belirleyebilecek, Eski Türk edebiyat› karfl›l›¤› olarak tarihsel süreç içinde kullan›lm›fl olan adlar› s›ralayabilecek ve bu adlarla ilgili de¤erlendirmeler yapabilecek, Divan fliirini, geliflim çizgisini ve geçirdi¤i üslup farkl›laflmalar›n› dikkate alarak dönemlere ay›rabilecek ve genel özelliklerini s›ralayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • • • • • • • • • • • • •

Edebiyyât-› kadîme fii’r-i kudemâ Havâs edebiyat› Saray edebiyat› Enderun edebiyat› Edebiyyât-› Osmâniyye Osmanl› fliiri Dîvân edebiyat› Divan fliiri Ümmet edebiyat› Ümmet ça¤› Türk edebiyat› Klâsik edebiyat Klâsik Türk edebiyat›

• • • • • • • • • • • • • • •

fiiir Belâgat Fesâhat Me’ânî Bedî’ Beyân Dîvân Mesnevî Mecmû’a-i efl’âr Mecmû’atü’n-nezâ’ir Mazmun Mahlas Tezkiretü’fl-flu’arâ Din Tevhîd

• • • • • • • • • • • • • •

Münâcât Na’t Mi’râciyye Hilye Mevlid Allah Melek Peygamber Tasavvuf Aflk Zâhid Vâ’iz Vahdet-i Vücûd Nesir

‹çerik Haritas›


Eski Türk Edebiyat›n›n Genel Özellikleri ve Baz› Temel Bilgiler

• G‹R‹fi • ESK‹ TÜRK EDEB‹YATI

Eski Türk Edebiyat›n›n Genel Özellikleri ve Baz› Temel Bilgiler G‹R‹fi Eski Türk Edebiyat›n›n Tan›m› ve Çerçevesi Yeryüzündeki milletlerin edebiyatlar›, o milletlerin tarihsel süreç içerisinde geçirdikleri din, dil, co¤rafya de¤ifliklikleri ve bu de¤iflikliklere ba¤l› olarak iliflkide bulunduklar› milletlerin uygarl›k, kültür ve edebiyatlar›n›n etkileri de dikkate al›narak birtak›m dönemlere ayr›l›r. Türk tarihinde de iki önemli dönüm noktas› vard›r. Bunlardan biri Türklerin X. yüzy›ldan bafllayarak ‹slâm dinini kabul etmeleri, di¤eri de XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren Bat› uygarl›¤›n›n etkisi alt›na girmeleridir. Türk edebiyat› da Türk tarihindeki bu iki önemli dönüm noktas› dikkate al›narak kimi yazarlarca “‹slamiyet öncesi Türk edebiyat›”, “‹slamî dönem Türk edebiyat›” ve “Bat› etkisindeki Türk edebiyat›” olmak üzere üç ana döneme ayr›lm›flt›r. Bununla birlikte Bat› uygarl›¤›n›n etkisine girildi¤inde Türk edebiyat›nda meydana gelen de¤ifliklik, ‹slam dairesine girildikten sonraki kadar derin ve köklü olamam›fl, belli bir oranda da olsa dinin etkisi bu dönem edebiyat›nda da varl›¤›n› korumaya devam etmifltir. Türklerin ‹slâmiyetle VIII. yüzy›ldan itibaren temas kurdu¤u kabul edilir. Topluca ve yayg›n bir flekilde ‹slâmlaflma ise X. yüzy›lda görülür. ‹slâmî Türk edebiyat›n›n ilk önemli eseri olan Kutadgu Bilig’in yaz›ld›¤› tarih 1069’dur. Bu eser Do¤u Türkçesi ile yaz›lm›flt›r. Do¤u Türk yaz› dili, tarihsel süreç içerisinde biri di¤erinin devam› olan üç edebî dil hâlinde varl›¤›n› sürdürmüfltür: “Karahanl›” (XI. yüzy›l), “Harezm-Alt›norda” (XII-XV. yüzy›llar) ve “Ça¤atay” (XV.-XIX. yüzy›llar). Do¤u Türkçesinin bir kolu da bünyesinde birtak›m O¤uzca (=Bat› Türkçesi) unsurlar da bar›nd›ran Memluk K›pçakças›d›r. Türklerin Suriye ve M›s›r’da meydana getirdikleri bir edebî dil olan Memluk K›pçakças›, XV. yüzy›ldan sonra tamamen O¤uzcalaflm›fl ve ayr› bir edebî dil olma özelli¤ini yitirmifltir. Do¤u Türkçesi (=Hakaniye Türkçesi) Türk edebî dillerinden biri olup di¤er kolu olan Bat› Türkçesine göre daha önce edebî ürünler vermifltir. “Bat› Türkçesi”nin ilk dönemine “Eski Osmanl›ca”, “Eski Türkiye Türkçesi” ve “Eski Anadolu Türkçesi” gibi adlar verilmifltir. Bu dönem, Anadolu Selçuklular› ve Beylikler Ça¤› ile Osmanl› Devleti’nin XV. yüzy›l›n ikinci yar›s›na kadar uzanan kurulufl dönemini içine al›r. Bu edebî dilin ikinci dönemi ise “Osmanl› Türkçesi” olarak adland›r›lm›flt›r. Osmanl› Türkçesi, Osmanl› Beyli¤i’nin gittikçe güçlenerek Anadolu’da siyasi birli¤i sa¤lamas›ndan, özellikle de ‹stanbul’un al›nmas›ndan sonra bu kentin yeni bir bilim, kültür ve uygarl›k mer-

4


kezi hâline gelmesiyle geliflen ve Arapça ve Farsçadan al›nan kelimeler ve çeflitli gramer yap›lar›yla anlat›m gücünü gelifltirerek XX. yüzy›l›n bafllar›na kadar varl›¤›n› sürdüren oldukça geliflmifl bir yaz› dilinin, daha do¤rusu yüksek bir edebî dilin ad›d›r. Bat› Türkçesinin bir kolu da “Do¤u Osmanl›cas›” da denen “Âzeri O¤uzcas›”d›r. K›sacas› Osmanl› Türkçesi, Bat› Türkçesi dairesine dahildir. “Eski Türk Edebiyat›” olarak adland›r›lan dönemin kuramsal olarak Köktürk, Uygur, Karahanl›, Harezm-Alt›norda, Ça¤atay, Memluk-K›pçak, Anadolu Selçuklu, Beylikler Ça¤› edebiyatlar›n› ve XIX. yüzy›l ortalar›na kadar Osmanl› Türkçesiyle yaz›lm›fl bütün edebî ürünleri kapsamas› gerekti¤i hâlde günümüzdeki kullan›m flekliyle “Eski Türk Edebiyat›”n›n Türk dili tarihi aç›s›ndan durdu¤u yer buras›d›r. Eski Türk edebiyat›, Osmanl› döneminde ortaya konulan edebiyat ürünlerini esas almakla birlikte Osmanl› döneminde tek bir edebî gelenek bulunmamaktad›r. Farkl› özellikleri göz önünde tutarsak, bu dönemde varl›¤›n› sürdüren üç ayr› edebî anlay›fltan ve gelenekten söz etmek mümkündür: 1. Halk edebiyat› 2. Tasavvufî halk edebiyat› (=Tekke edebiyat›) 3. Klâsik Türk edebiyat› (=Divan edebiyat›) Bu üç anlay›fl genel itibar›yla ayn› zaman diliminde canl›l›klar›n› sürdürmüfltür. Eski Türk edebiyat› asl›nda bu üç anlay›fl› da kapsamakla birlikte, günümüzde anlam alan› dar tutulmufl olup bu üç koldan sadece sonuncusunu ele al›r durumdad›r. Eski Türk edebiyat›, günümüzdeki kullan›m flekline göre, Türk edebiyat›n›n XIII. yüzy›l sonlar›ndan XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›na kadar olan sürecini kapsar. Osmanl› devletinin co¤rafyas› içerisinde, devletin siyasi geliflimine paralel olarak geliflen, zenginleflen, devletin gerileme dönemlerinde bile yükseliflini sürdüren, Türk edebiyat› tarihi içerisinde belli bir dönemde tamamlanmakla birlikte günümüzde bile etkileyicili¤ini koruyan bir edebî gelenektir. Bu edebiyat› gösterdi¤i özellikleri göz önünde tutarak flu flekilde tan›mlayabiliriz: Eski Türk edebiyat›, Türk edebiyat› tarihinin Osmanl› devletinin co¤rafyas›nda XIII. yüzy›l sonlar›nda bafllay›p XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›na kadar varl›¤›n› sürdüren, nazarî ve estetik esaslar›n› müflterek ‹slamî kültürden alan, örnek ald›¤› Fars edebiyat›n›n etkisi alt›nda flekillenen, Arapça ve Farsça kökenli kelimelerin genifl bir oranda yer ald›¤› bir Türkçe ile eserlerini veren, sanatl› söyleyifli önde tutan, kuralc›l›¤›n ve gelene¤in a¤›r bast›¤›, Türk edebiyat›n›n bir dönemidir. SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

1

Türk edebiyat›n› dönemlere ay›rarak eski Türk edebiyat›n›n bu dönemler içindeki yerini SIRA S‹ZDE belirtiniz. D Ü fi Ü N E LEDEB‹YATI ‹M ESK‹ TÜRK

Adland›rma S O R USorunu ‹ran edebiyat› etkisinde geliflen ve XIX. yüzy›l ortalar›na gelinceye kadar mükemmel denilebilecek eserlerini vermifl olan “‹slamî dönem Bat› Türk edebiyat›”, XIX. D‹KKAT yüzy›l bafllar›ndan itibaren art›k tükenmeye yüz tutmufl; bu yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan sonra da yerini art›k yeni bir edebî anlay›fla b›rakmaya bafllam›flt›r. Bat›, özelSIRA S‹ZDE likle de Frans›z edebiyat› etkisinde do¤an ve geliflmeye bafllayan bu yeni dönem Türk edebiyat› edebiyyât-› cedîde (=yeni edebiyat) olarak adland›r›lm›flt›r. Bafllang›çta bu edebî anlay›fl› öncekinden ay›rmak için eskisine edebiyyât-› kadîme AMAÇLARIMIZ (=eski edebiyat) ya da bu dönemde yaz›lm›fl mensur (=düz yaz›) eserleri bir tara-

N N

K ‹ T A P

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

1. Ünite - Eski Türk Edebiyat›n›n Genel Özellikleri ve Baz› Temel Bilgiler

fa b›rakarak fli’r-i kudemâ (=eskilerin fliiri) gibi adlar verilmifltir. Daha sonra bu adlarla da yetinilmemifl; söz konusu edebiyat, onu yaln›zca toplumun belli kesimlerine hitap eden bir edebiyatm›fl gibi gösteren havâs edebiyat› (=yüksek zümre edebiyat›), sarây edebiyat›, Enderun edebiyat›, edebiyyât-› Osmâniyye (=Osmanl› edebiyat›), Osmanl› fliiri, Divan edebiyat›, ümmet edebiyat›, ümmet ça¤› Türk edebiyat›, ‹slamî Türk edebiyat›, klâsik Türk edebiyat› ve eski Türk edebiyat› gibi adlarla da an›lm›flt›r. Ancak “havâs edebiyat›”, “sarây edebiyat›” ve “Enderun edebiyat›” gibi adland›rmalar bu edebiyat›n, toplumun yaln›zca belli kesimlerine hitap eden bir edebiyat olmad›¤›n›n bilimsel araflt›rmalar sonucunda kesin olarak kan›tlanmas›yla art›k tamamen terk edilmifltir. Hammer Purgstall (öl. 1856) ve E. J. W. Gibb (öl. 1901) gibi Bat›l› araflt›rmac›lar bu edebiyat için “Osmanl› edebiyat›” ve “Osmanl› fliiri” gibi adlar› kullanmay› tercih etmifller; Fâik Reflâd (öl. 1851), Abdülhalim Memduh (öl. 1866) ve fiehabeddin Süleyman (öl. 1885) gibi modern anlamda ilk yerli edebiyat tarihçileri de söz konusu edebiyat için “edebiyyât-› Osmâniyye” tabirini kullanm›fllard›r. Fakat bu adland›rmalar ayn› kuramsal ve estetik temellere dayanan Beylikler ça¤› Türk edebiyat›n› göz ard› etti¤i ve Osmanl› dönemi Türk edebiyat›n› Türk edebiyat› tarihinden ba¤›ms›z bir edebiyatm›fl gibi gösterdi¤i için do¤ru bir adland›rma olarak kabul edilmemifltir. “Divan edebiyat›” ise, ilk olarak Ömer Seyfettin (öl. 1884) ve Ali Canip (öl.1967) taraf›ndan kullan›lm›flt›r. ‹lk bafllarda bu adla Osmanl› saraylar› ve konaklar›nda düzenlenen “meclis” ve “divan”lara özgü bir “yüksek zümre (=havâss)” edebiyat›n›n kastedildi¤i bilinmektedir. Ancak zamanla bu adland›rman›n gerçek nedeni unutulmufl ve bu ad›n söz konusu dönem flairlerinin çeflitli formlarda yazd›klar› fliirleri “dîvân” ad› verilen kitaplarda toplam›fl olmalar›ndan hareketle verildi¤i gibi bir yorum ortaya ç›km›flt›r. Bu edebiyata Divan edebiyat› ad›n›n verilmesinin as›l gerekçesinin yanl›fll›¤› üzerinde daha önce durulmufltu. Bir yorum sonucunda ortaya ç›kan ikinci gerekçeyi kabul etmek de alt› yüz y›l sürmüfl bir edebiyat›n mensur eserlerini ve birtak›m fliir formlar›n› yok saymak gibi bir sonucun ortaya ç›kmas›na yol açmaktad›r. “Ümmet edebiyat›”, “ümmet ça¤› Türk edebiyat›” ve “‹slamî Türk edebiyat›” gibi adland›rmalar ise bafll›ca amac› sanat olan bu edebiyat› yaln›zca dinî birtak›m amaçlara hizmet eden bir edebiyatm›fl gibi gösterdi¤inden bilimsel bir de¤er tafl›mamaktad›r. “Klâsik edebiyat” ve “Klâsik Türk edebiyat›” gibi adland›rmalar ise Fuat Köprülü(öl. 1966)’ye aittir. Köprülü, son araflt›rma ve incelemelerinde bu edebiyat›n “yüksek bir medeniyet dairesinde” kendi flartlar›nda ve kendine has klâsik bir edebiyat oldu¤unu kabul ederek “klâsik edebiyat” ya da “klâsik Türk edebiyat›” olarak adland›r›lmas› gerekti¤ini ileri sürmüflse de bu dönem Türk edebiyat›nda Bat› edebiyatlar›ndaki klasisizm ölçütlerini arayanlar bu edebiyatta söz konusu özellikleri göremedikleri için böyle bir adland›rmaya karfl› ç›km›fllard›r. Bat› edebiyatlar› etkisinde do¤an ve geliflen Türk edebiyat›n› öncekinden ay›rmak için bu yeni edebî anlay›fla “edebiyyât-› cedîde”; önceki edebiyata da “edebiyyât-› kadîme” ad›n›n verilmifl oldu¤unu daha önce belirtmifltik. Bugün, XIII. yüzy›l sonlar›nda ‹ran edebiyat›n›n etkisiyle do¤an ve XIX. yüzy›l ortalar›na kadar varl›¤›n› sürdüren bu edebiyata “eski Türk edebiyat›” ad›n›n verilmesini, o dönemde do¤an bu adland›rma ihtiyac›n›n günümüze bir yans›mas› olarak de¤erlendirmek mümkündür. Günümüzde bu adland›rmalar›n bir k›sm› terkedilmifl; popüler yay›nlarda “Divan edebiyat›”, bilimsel yay›nlarda da ço¤unlukla “klâsik Türk edebiyat›” ad› tercih edilir olmufltur. “Eski Türk edebiyat›” ise daha çok bilimsel bir s›-

5

6


n›fland›rma gereksinimine cevap veren bir adland›rma olarak de¤erlendirilmektedir. Ancak böyle bir adland›rma ile “‹slamiyet öncesi” ve “‹slamî dönem” Türk edebiyatlar›n› bir bütün hâlinde ve her yönüyle içine almas› gerekirken bugün yaln›zca “‹slamî Dönem Türk Edebiyat›”n›n Bat› Türkçesiyle meydana getirilmifl eserlerinin bir k›sm› kastedilmekte; daha önce de belirtti¤imiz gibi, ayn› edebî anlay›fl› benimsemifl olan ‹slamî dönem Do¤u Türk edebiyat› bu adland›rman›n d›fl›nda tutulmaktad›r.

Eski Türk Edebiyat›n›n Dayand›¤› Ortak Kültür Bugün eski Türk edebiyat› olarak adland›rd›¤›m›z edebî dönemin gerek naz›mda gerekse nesirde ‹slamî dönem ‹ran edebiyat›n› örnek ald›¤›, bu dönem ‹ran edebiyat›n›n da kuramsal ve estetik olarak Arap edebiyat›n› esas ald›¤› bilinmektedir. Türklerden önce ‹slam dinini kabul etmifl olan ‹ranl›lar, naz›mda Arap fliirinin vezin (=ölçü) ve kafiye (=uyak) sistemini; bir tür “mensur fliir” olarak kabul edebilece¤imiz süslü nesirde (=nesr-i müsecca’) de ayn› edebiyat›n nesir anlay›fl›n› benimsemifllerdir. ‹ranl› flair ve yazarlar›n bu yeni dönem ‹ran edebiyat›n› meydana getirirken vezin ve kafiye d›fl›nda esas ald›klar› edebiyat kuram› da yine Arap “belâgat”idir. ‹ranl›lar›n bafllang›çta Arap edebiyat›n›n bütün esaslar›n› kabul etmifl olsalar da zaman içinde bu esaslar üzerinde birtak›m küçük de¤ifliklikler yapt›klar›, k›smen de olsa kendilerine özgü bir edebiyat kuram› gelifltirdikleri bilinmektedir. Dolay›s›yla ‹slamî dönem Türk edebiyat›n›n oluflum sürecinde Türk flair ve yazarlar›n›n her bak›mdan örnek ald›klar› edebî esaslar, do¤rudan Arap edebiyat›n›n de¤il, birtak›m de¤iflikliklere u¤ram›fl biçimiyle ‹ran edebiyat›n›n edebî esaslar› olmufltur. Bu üç edebiyat›n da esaslar›n› belirleyen ilk eserler Arap ve Fars dilleriyle yaz›lm›fl eserlerdir. Ancak Arap ve Fars dilleriyle yaz›lm›fl olan bu eserlerin birço¤unun yazar›n›n Türk oldu¤u; örnek al›nan ‹slamî dönem ‹ran edebiyat›n›n oluflumunda Türk flairlerin, yazarlar›n ve onlar› sürekli teflvik eden Türk hükümdarlar›n da önemli katk›lar› oldu¤u bilinmektedir. O hâlde ‹slâmî dönem Türk edebiyat›n›n dayand›¤› kuramsal ve estetik esaslar› yaln›zca Arap veya Fars edebiyat›na ait edebî esaslar olarak kabul etmek yerine, bunlar› her üç milletin ortak bilgi birikimi olarak de¤erlendirmek daha do¤ru bir yol olarak görünmektedir. Klâsik dönem Türk flairleri eserlerini söz konusu kuram ve estetik esaslar yan›nda ortak bir kültür ve genifl bir bilgi birikiminden yararlanarak yazm›fllard›r. Ancak bu ortak kültür ve bilgi birikimi flairi ya da yazar› dar s›n›rlar içinde b›rakmam›fl; aksine onlar›n fliire genifl bir bilgi ve kültür penceresinden bakabilmelerini sa¤lam›flt›r. Fakat bu kültür ve bilgi birikimi toplumun her kesiminin de¤il, ancak ayd›n kesiminin sahip olabildi¤i, üst düzeyde bir kültür ve bilgi birikimidir. Birçok bilim dal›nda bilgi sahibi olmay›, Arapça ve Farsçay› okuyup anlamay›, hayata tan›kl›k etmeyi, dili elde bir hamur gibi flekillendirebilmeyi ve hayat› sevmeyi gerektiren bir kültürdür bu. Kökü bu milletin kendi hayat›na ve tarihine uzanan, ama kendi dünyalar›na duyduklar› güven dolay›s›yla farkl› dünyalar›n kültürlerine kap›lar›n› kapatmayan bir anlay›fl› bar›nd›r›r. Bundan dolay› bu dönemin yak›n iliflkide bulunulan iki medeniyet ve kültüründen, yani Arap ve Fars kültüründen aktarmalar ve etkilenmeler olmufl; bu etkiler fliire de yans›m›flt›r. Dönemin flair ve yazarlar› edebiyat› ilgilendiren her alanda bilgi sahibi olmak, Arapçay› ve Farsçay› bu dillerle yaz›lm›fl edebî eserleri okuyup anlayacak, hatta bazen bu iki dilde fliir yazacak kadar iyi bilmek zorundad›rlar.

7


Dönemin Türk flair ve yazarlar›n›n Arap ve Fars kültürünü ve bu iki milletin edebî anlay›fllar›n› bu derecede benimsemifl olmalar›n›n tarihî ve sosyal nedenleri vard›r. Bu nedenlerin bafl›nda ‹ran ve Arap milletleri ile olan din birli¤i gelmektedir. Bir di¤er önemli neden de Osmanl› devletinin kendine hedef olarak bölgesel bir güç olarak kalmay› de¤il, bir dünya devleti olmay› seçmifl olmas›d›r. Bunun için de fethedilen topraklardaki farkl› milletlere ait kültürlere ve uygarl›klara düflmanl›k etmemifl, onlar›n kültürlerinden ve bilgi birikimlerinden kendi de¤erlerini zorlamad›¤› sürece yararlanabilece¤i kadar yararlanm›flt›r. Nitekim ‹ran’la savaflan ve Safevî Devleti’nin Anadolu’ya yönelik emellerini sona erdiren Yavuz Sultan Selim, savaflt›¤› halk›n diliyle fliir yazmakta bir sak›nca görmemifl, onun bu tutumu ne kendi döneminde ne de daha sonra yad›rganm›flt›r. ‹ran edebiyat›n›n Türk edebiyat› üzerinde bu derece etkili olmas›n›n bir baflka önemli nedenini de ‹ranl›lar›n ‹slâm dinini Türklerden yaklafl›k iki yüzy›l önce kabul etmifl olmalar›nda aramak gerekir. ‹slam dinini ‹ranl›lardan sonra benimsemifl olmalar›, Türklerin birçok konuda oldu¤u gibi sanat anlay›fl›nda da onlar› örnek almalar›na yol açm›fl; bu da Türk ve Fars flairlerinin ayn› edebiyat derslerini görerek ve ayn› kitaplar› okuyarak yetiflmeleri sonucunu do¤urmufltur. Buna ‹ranl›larla olan komfluluk iliflkilerinden do¤an kültürel yak›nlaflmay› ve ‹ran topraklar›n›n uzun y›llar Türk egemenli¤i alt›nda kalm›fl olmas› gibi etkenleri de ilave edersek, Türk flairlerinin, iki yüz y›l önce bafllam›fl olan ‹ran edebiyat›n› örnek alm›fl olmalar›n› do¤al karfl›lamak gerekir. Bütün bu sebepler Divan flairlerinin dahil olduklar› medeniyet dairesindeki di¤er milletlerle ayn› kültür zemininde fliir söylemeleri sonucunu do¤urmufltur. Bu müflterek kültür zemininin yan› s›ra mahallî unsurlar ve Türk milletinin hayat› ve insan› kendisine özgü yorumlay›fl tarz› da bu fliirin kültür zemininin oluflmas›nda önemli bir role sahiptir. Klâsik dönem Türk flair ve yazarlar›n›n Arap-Fars kültürünü ve bu uluslar›n edebî anlay›flSIRA S‹ZDE lar›n› bir bütün hâlinde benimsemelerinin tarihsel ve sosyal nedenleri hakk›nda bilgi veriniz.

2

D Ü fi Ü N E L ‹ M

SIRA S‹ZDE


Eski Türk Edebiyat›nda Dil S Odinde R U önemli bir Türkler, ‹slam dinini kabul ettiklerinde yeni bir din ile birlikte bu yer tutan Arapça ile de karfl›laflm›fllard›r. Dinî metinlerin anlafl›lmas› için bu dilin bilinmesi, dinî kavramlar›n karfl›l›klar› tam olarak kullan›lan dilde bulunmad›¤› için bu D‹KKAT dilden aktar›lmas› ve nihayet ibadet için bir baflka dilde yaz›lm›fl olan Kur’ân-› Kerim’in okunmas› ve anlafl›lmas› lâz›md›. Bu kaç›n›lmaz olarak Arapça ile temas› doS‹ZDE iliflki ‹ran ¤urdu. Bununla birlikte ‹slâm kültürü ve sanat› ile olan yayg›nSIRA ve sürekli yoluyla olmufl, sözünü etti¤imiz iliflki de sanat ba¤lam›nda büyük ölçüde Fars dili üzerinden olmufltur. AMAÇLARIMIZ Türk edebiyat›, toplum yaflant›s›yla da ba¤lant›l› olarak, ‹slamdan önce sözlü bir edebiyat fleklinde idi. Türkler ‹ranl›larla kültürel temasa geçtiklerinde karfl›lar›nda âhenkli bir fliir dili ve klâsikleflmifl bir edebiyat buldular.KBöylece ‹ T A P ‹slamlaflt›ktan sonraki dönemde bir taraftan ‹ran co¤rafyas›ndaki Türk devlet idarecileri bu dil ile meydana gelen edebiyat› desteklemifl; di¤er taraftan Türk flairleri XII ve XIII. yüzy›llarda fliirlerini Farsça yazm›fllard›r. ‹slam dinini kabul ettikten T E L E V ‹ Zsonra Y O N Türk ve ‹ranl› bilginlerin farkl› bilim dallar›nda eserlerini Arapça yazd›klar›, ‹ranl›lar›n söz varl›¤› itibar›yla önemli miktarda Arapça kelimeyi kendi dillerine ald›klar›, Türklerin edebiyatlar›n› ‹ranl›lar›n oluflturdu¤u estetik yap› üzerine bina ettikleri, bunun-

N N

‹NTERNET

S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

8


la birlikte ‹ranl›lar›n bu estetik yap›y› Arapça eserlerin etkisi ile flekillendirdikleri, fakat bu Arapça eserlerin pek ço¤unun da Türk yazarlarca kaleme al›nd›¤› görülmektedir. Bilim, kültür ve sanat alan›ndaki bu geçifllerin ve etkileflimlerin bu denli s›n›rs›z bir flekilde olmas›n› içine girilen medeniyet anlay›fl›n›n insana ve dünyaya bak›fl tarz› ile iliflkilendirmek gerekir. Divan fliirinin ve bu dönemde ortaya konulmufl olan di¤er eserlerin dili, Türkçenin as›rlar süren bir geliflim sonucunda ulaflt›¤› olgun ve eriflkin bir düzeyi göstermektedir. Dilin bir toplumun geçmiflinden tafl›d›¤› kültürel de¤erleri sunma, bu miras›n tafl›y›c›s› olma gibi bir özelli¤i vard›r. Bunun yan› s›ra dilin geliflimi ve söz varl›¤›n›n de¤iflimi, toplumun yaflad›¤› co¤rafi mekân, o toplumun dünyay› kendine özgü alg›lay›fl biçimi, uygarl›k düzeyi, günlük hayatta ihtiyaç duydu¤u alanlar, kulland›¤› araçlar ve benzeri hususlarla da do¤rudan iliflkilidir. “Orta Asya’da komflular›yla oldukça s›n›rl› iliflkileri olan Türk toplumunun dili de bu duruma uygun olarak oldukça saf ve millidir. Yabanc› kültürlerle iliflki kuruldu¤u Uygur dönemi metinlerinde yeni dinî kavramlar› karfl›lamak üzere birçok yabanc› kelimenin ithal edildi¤i görülür. Köktürkçede dünya görüfl ve medeniyet türüne uygun olarak maddi âlem ve devlet teflkilat›yla ilgili kelimeler ço¤unluktad›r. Yerleflik kültüre geçen Uygurlarda flehir kültürüyle ilgili maddi kelimeler ve daha ziyade dinî ve manevi âleme ait unsurlar hâkimdir. ‹slamî Türk edebiyat›n›n ilk verimlerinde yabanc› kelime say›s›n›n oldukça s›n›rl› olmas›na karfl›l›k zaman ilerledikçe durum Türkçe kelimelerinin aleyhine ifllemeye bafllam›flt›r. Al›nan kelimelere bak›ld›¤›nda bunlar›n ço¤unlukla gerçek bir ihtiyaca cevap verdi¤i görülür. Mesela ‹talyancadan al›nan kelimeler daha çok gemicilikle ilgilidir. Dinî terimlerin Arapça, edebî olanlar›n ise Farsçadan al›nmas› yine ayn› prensibe dayan›r.” (Okuyucu, 2004: 135). Dilin kelime kadrosunun genifllemesi, üslûbunun farkl›laflmas›, cümle yap›lar›n›n daha birleflik hâle gelmesi Osmanl› Devleti’nin büyümesi, askerî ve idari alanlardaki ihtiflam› ile do¤rudan iliflkilidir. Bafllang›çta Arapça eserler istinsah (=kopya) edilirken, daha sonralar› bu dille eserler verilmeye bafllanm›flt›r. Gerçeklefltirilen fetihler yaz› diline de yans›m›fl; gurur ve büyüklük duygusunu yans›tan ifadeler, s›fatlar gittikçe yayg›nl›k kazanm›flt›r. Bu durum ilk olarak resmî yaz›flmalarda kendisini göstermifl, daha sonra yayg›nlaflm›flt›r (Okuyucu, 2004: 137). Arapça ve Farsçan›n Türkçe üzerindeki etkileri farkl› alanlarda olmufltur. Arapça daha çok devrin ö¤retim kurumlar› olan medreselerde, Farsça ise sanat ve tasavvuf çevrelerinde etkili olmufltur. Fakat bu çevreler asl›nda birbirinden bütünüyle kopuk de¤ildir. Medreselerin müfredat programlar› incelendi¤inde Arap edebiyat› bilgi ve teorisine ve bu sahan›n temel eserlerine önemsenerek yer verildi¤i görülmektedir. Ancak Farsça ve Fars edebiyat› ile ilgili eserler okutulmad›¤› hâlde, bu dil o dönemde kendili¤inden ve Arapçaya göre daha tabii bir flekilde etki sahas› oluflturmufl, hatta Arapçaya göre toplumda daha çok yayg›nlaflm›flt›r. Model olarak görülen Fars edebî dilinin etkin olmas›yla Arapça söz varl›¤›n›n bir k›sm› Fars dili üzerinden dilimize yerleflmifltir. Divan fliirinin söz varl›¤›ndaki Arapça ve Farsça sözcük say›s› san›ld›¤›ndan daha azd›r. Örnek olarak “yüz” kelimesinin yan› s›ra Farsçadan gelen “dîdâr, çehre, rû” ve Arapçadan gelen “vech” kelimeleri de fliirde kullan›lm›fl, fakat bunlar›n her biri her zaman birbirinin yerini tutacak flekilde metinlerde yer almam›flt›r. Kald› ki, Türkçeye geçen birçok kelime ait oldu¤u dildeki anlamlar›yla kullan›lmam›fllar, bu dilde yeni anlamlar kazanm›fllar ya da bir k›s›m anlamlar›n› yitirmifllerdir. Divan fli-


irinde kullan›lan yabanc› kelime say›s›n›n dönemden döneme ve flairden flaire farkl›l›k gösterdi¤i görülmektedir. Bu oran XV. yüzy›lda daha az iken sonraki dönemlerde artm›flt›r. Zamanla dilin aruz ile uyum sa¤lamas›n›n da etkisiyle ortak temalar, ayn› flekillerle, fakat daha milli bir üslûp ile ifade edilmeye bafllanm›flt›r. Zira dilin söz varl›¤›, o dilin ve o dil ile ortaya konulan edebiyat ürünlerinin milli olup olmad›¤›n› tek bafl›na belirleyen bir ölçüt de¤ildir. Divan fliirinde günümüzde kullan›lmayan sözcüklerin çoklu¤u onun anlafl›lmas› konusunda san›ld›¤› gibi afl›lamayacak bir engel de¤ildir. fiiir dilinin kap›s›n›n okuyucuya aç›lmas› Arapça ve Farsça sözcüklerin bilinmesine de¤il, bu fliirin mecazlarla yüklü dilinin kavranmas›na ba¤l›d›r. Divan fliirinde s›kça geçen “aflk”, “sevgili”, “meyhane”, “içki”, “sarhoflluk” gibi kavramlar, tasavvufun da etkisiyle, genellikle mecazî anlamlar›yla ele al›n›r. Bundan dolay› da dine sayg›n›n son derece önemli oldu¤u o dönemin toplumunda fleyhülislâmlar, devlet adamlar›, hatta sultanlar bile mecazlarla örülü bu dil ile flaraptan, meyhaneden sürekli bahsetmifller, bir güzelin kulu kölesi olduklar›n› ifade etmifllerdir. fiiir dilinin bir di¤er özelli¤i de bu dilin söz ve anlam sanatlar› ile örülü olmas›d›r. Bu fliirde tema do¤rudan de¤il, mecazl› bir dille anlat›l›r. Bu mecazl› anlat›m da fliirin ilk anlam›ndan öte bu anlam›n çözülüflüyle ortaya ç›kan ikinci bir anlam katman›n›, hatta ayn› flekilde üçüncü bir katman› var k›lmaktad›r. Divan fliirinin dili yo¤un ve süslü bir dildir. Do¤rudan anlamla iliflkili sanatlar ve sözü ses bak›m›ndan süsleyen sanatlar, fliirlerin çözümlenmesinde ve yorumlanmas›nda do¤rudan veya dolayl› olarak önemli rol üstlenirler. Divan fliirinin “kal›c› eserler” vermifl olmas›nda bu sanatl› söyleyiflin büyük etkisi vard›r. Özellikle kelime varl›¤› bak›m›ndan bu edebiyat›n dilinin kulland›¤›m›z dilden büyük farkl›l›k gösterdi¤i bir gerçektir. Her dönemin dil anlay›fl›n›n o dönemin siyasi ve ekonomik flartlar›yla, bilim dallar›ndaki düzeyiyle de iliflkili oldu¤u, o günkü toplum hayat›n›n ve anlay›fl›n›n, dünya görüflünün de bunda pay› oldu¤u bilinmektedir. Bu meselenin bir yönüdür. Di¤er yönü de dilin sürekli geliflen canl› bir varl›k oldu¤u gerçe¤idir. Milletimizin bundan befl alt› yüzy›l önceki bir dönemde kulland›¤› dilin söz varl›¤›n› anlamakta güçlük çekmemiz bu aç›dan tabiidir. Bu durum sadece bize özgü de de¤ildir. Dilin de¤iflmeye ve geliflmeye aç›k do¤as›, günümüzde baflka milletlerin önüne de kendi klâsiklerini anlamada büyük güçlükler koymufltur. Fakat dilin bu özelli¤i, bizim d›fl›m›zdaki milletleri kendi edebiyatlar›n›n büyük isimlerinden birisini unutmak ya da onu sadece edebiyat tarihlerinde hat›rlamak gibi bir durum içine düflürmemektedir. Dolay›s›yla bu edebiyat›n ürünlerinin anlafl›lmas› güçlü¤ünü do¤uran dil engelini, o dönem flair ve yazarlar›yla aram›zda afl›lmas› mümkün olmayan bir engel olarak görmemek laz›md›r.

9

10

Belâgatin as›l anlam› “ulaflmak, bir fleyin son noktas›na eriflmek, olgunlaflmak”t›r.


BELÂGAT Belâgat, bir düflünce ya da duygunun yerinde ve zaman›nda manas› en aç›k flekilde ve ak›c› bir dille ifade edilmesidir. Belâgat kitaplar›nda sözün fasîh (=aç›k, anlafl›l›r ve ak›c›) olmak flart›yla muktezâ-y› hâl ve makam denilen (a) söyleyenin, (b) söze muhatap olan›n, (c) dile getirilecek düflünce, duygu ve hayalin durumuna uygun flekilde söylenmesi olarak tan›mlan›r. “Muktezâ-y› hâl ve makam”, laf›zlar›n gösterdi¤i anlamlar›n belirlenmesi ve anlafl›lmas›nda da önemlidir. Çünkü dilde ayn› kelime farkl› ba¤lamlarda farkl› anlamlar kazanabilir. Söz söylenilmesi gereken durumlar, ifade edilecek duygu ve düflünceler say›s›z ve birbirinden farkl›d›r. Ayr›ca, bunlar› ifade edecek flahs›n önünde de kendisinin ve karfl›s›ndakinin fikrî, zihnî ve psikolojik hâline, e¤itim durumuna göre de¤iflen ve çeflitlenen çok farkl› seçenekler vard›r. Söz, ifadesi kastedilen tek bir manay› birden fazla flekilde dile getirebilir. Manan›n bu seçeneklerden kendisine en uygun olan›yla birleflmesi sonucu belâgat gerçekleflir. Belâgat için öncelikli flart fesâhattir. Fesâhat ilgisini daha çok lafz›n (tek veya ibare hâlinde) niteliklerine yöneltir; belâgat ise tek tek laf›zla ilgilenmez, cümledeki kelimeleri birlikte ifade ettikleri mana ile ele al›r. Daha sonra da bu ilgisini bütün metne yayar. Di¤er bir ifade ile cümle ögeleri aras›ndaki iliflkiye yöneltti¤i dikkat tek bir cümlede kalmaz, o metindeki di¤er cümlelere ve onlar›n ögelerine de uzan›r. Belâgatin terimlerinden ve kurallar›ndan bahseden bilim dal›na “Belâgat ilmi” denir. Belâgat bir ilim olarak üç k›sma ayr›l›r: Meânî, beyân ve bedî’. “Me’ânî” sözün duruma uygun bir flekilde nas›l ifade edilece¤ini, “beyân” bir maksad›n birbirinden farkl› usullerle ne flekilde dile getirilece¤ini, “bedî” ise maksad› ifadede yeterli olan söze mana ve âhenk aç›s›ndan güzellik verme yollar›n› gösterir.

Eski Türk Edebiyat›nda fiiir Divan fiiirinin Dönemleri Bugün “Eski Türk Edebiyat›” ad› alt›nda Anadolu Selçuklu, Beylikler Ça¤› ve Osmanl› Dönemine ait “halk edebiyat›” ve “tekke edebiyat›” d›fl›nda kalan ve “klâsik Türk edebiyat›” ad› da verilen edebî anlay›flla meydana getirilmifl bir edebiyat kastedildi¤ini daha önce belirtmifltik. Bu edebiyat her yönüyle örnek ald›¤› ‹ran edebiyat›n›n ve ‹slamî Dönem Do¤u Türk edebiyat›n›n etkisi alt›nda XIII. yüzy›l sonlar›nda Anadolu’da do¤mufl; Osmanl› Döneminde usta flair ve yazarlar elinde devletin siyasi, kültürel ve ekonomik geliflimine paralel olarak kendi geliflimini sürdürmüfl; hatta devletin gerileme dönemlerinde bile naz›mda ve nesirde mükemmel örneklerini vermeye devam ederek XIX. yüzy›l ortalar›ndan itibaren mükemmelli¤e ulaflan her sanat ak›m› gibi art›k tarihe mal olmufl bir edebiyatt›r. Bu edebiyat› geliflim çizgisini ve buna ba¤l› olarak geçirdi¤i üslup farkl›laflmalar›n› göz önünde bulundurarak bafll›ca üç döneme ay›rmak mümkündür: 1. Oluflum Dönemi: XIII. yüzy›l›n sonlar›ndan XIV. yüzy›l sonlar›na kadar devam eder. Dönemin önemli temsilcileri, Âfl›k Pafla (öl.1333), Gülflehrî (öl.XIV. yy.), fieyho¤lu Mustafa (öl. 1401?), Ahmedî (öl. 1413) ve fieyhî (öl. 1431?) gibi flairledir. 2. I. Klâsik dönem: XV. yüzy›l›n ilk y›llar›ndan XVII. yüzy›l bafllar›na kadar devam eder. Ahmed Pafla (öl. 1496), Necatî (öl.1509) ve Zâtî (öl.1546) gibi flairlerle olgunluk kazanmaya bafllad›¤›; Fuzulî (öl.1556), Bakî (öl.1600),

11


Nev’î (öl.1599), Hayalî (öl. 1557) ve Tafll›cal› Yahya (öl.1582) gibi flairlerle de Türk edebiyat›n›n ‹ran edebiyat› etkisinden k›smen de olsa kurtularak art›k kendi iç geliflimini tamamlay›p özgün eserlerini vermeye bafllad›¤› bir dönemdir. 3. II. Klâsik Dönem: XVII. yüzy›l bafllar›ndan XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›na kadar devam eder. ‹ran edebiyat›ndaki üslup farkl›laflmas›n›n etkisiyle özellikle fliirde yo¤un olarak yeniden bu edebiyat›n etkisi alt›na girdi¤i bir dönemdir. Sebk-i Hindî (=Hind üslubu) ad› verilen bu edebî ak›m›n Türk edebiyat›ndaki önemli temsilcileri Fehîm-i Kadîm (öl. 1647), Nâ’ilî (öl. 1666), Nedîm-i Kadîm (öl.1670), Nef’î (öl. 1635) ve fieyh Gâlib (öl.1799)’dir. Yüzy›llar süren bu edebî anlay›fl›n ve onun pek çok kural›n›n Bat› uygarl›¤› etkisi alt›nda do¤an ve flekillenmeye bafllayan edebiyatta da canl›l›¤›n› ve etkisini sürdürdü¤ü bilinmektedir. Hatta Cumhuriyet dönemi fliirinde bile bu edebiyat›n birtak›m izlerini aç›kça görmek mümkündür. Hâlâ etkileyicili¤ini koruyan, anlam ve ses mükemmelli¤ini yakalam›fl, as›rlardan sonra bile günümüzün kültürlü ça¤dafl insan›na söyleyece¤i ve tatt›raca¤› zevkler bulunan bu edebiyat›n dilinin a¤›r ve süslü olmas›, farkl› bir kültürel zeminde farkl› bir dünya görüflünü yans›tmas› onun Türk milletinin edebiyat› olma niteli¤ini ortadan kald›rmaz. Halit Ziya Uflakl›gil’in dedi¤i gibi, “Divan edebiyat›, Tanzimat edebiyat›, bunlar›n hiçbirisi Türk kayna¤›ndan do¤mufl olmak temel tafl›n› kaybetmemifllerdir.” S‹ZDE Divan fliirinin geliflim çizgisini ve buna ba¤l› olarak geçirdi¤i üslupSIRA farkl›laflmalar›n› göz önünde bulundurarak ayr›ld›¤› dönemler ve bu dönemlerin önemli temsilcileri hakk›nda bilgi veriniz.

3


SIRA S‹ZDE


Osmanl› Toplumunda fiiir ve fiairin Önemi S O R ancak U Osmanl› dönemi Türk toplumunda fliirin ne ifade etti¤ini anlamak, bu toplumda fliir ve flaire verilen önemin anlafl›lmas›yla mümkündür. Bu toplumda her zaman en üst düzeyde takdir gören sanat ve sanatkârlar aras›nda fliir ve flairin özel D‹KKAT bir yeri olmufltur. Osmanl› toplumunda padiflahtan sadrazama, vezirden bilim adam›na, çeflitli devlet görevlilerinden farkl› meslek gruplar›na kadar fliir söyleme ve SIRA S‹ZDE fliirden zevk alma o toplumun ortak zevkleri aras›nda yer alm›flt›r. Sürekli savafl meydanlar›nda bulunmufl birçok padiflah›n ayn› zamanda dönemlerinin önemli flairleri aras›nda yer alm›fl olmalar› da bunu aç›kça göstermektedir. Kendisini elinde AMAÇLARIMIZ k›l›ç yerine bir gülle resmettiren Fatih Sultan Mehmet, sanat zevki yüksek bir padiflah ve döneminin baflar›l› flairlerindendir. Yine Fatih’in veziri Mahmut Pafla (öl.1474), Divan’› günümüze kadar ulaflm›fl bir divan flairidir. KYavuz Selim, ‹ T A Sultan P Türkçe yan›nda Farsçayla da edebî de¤eri yüksek fliirler söyleyebilecek güçte baflar›l› bir flairdir. Kanûnî Sultan Süleyman, Divan edebiyat›n›n en fazla fliir yazm›fl flairlerindendir. Bu flair sultanlar sadece payitaht (=baflkent)lerde T E L E V ‹ Z Y fliir O N ve sanatla ilgilenmemifller; hayatlar›n›n önemli bir bölümünü geçirdikleri seferlerde de fliir ve sanatla u¤raflm›fllar; sefere ç›kt›klar›nda yanlar›na bilginler ve sanatkârlar› da alm›fllard›r. Tarihî kaynaklar flair padiflahlar›n, flehzadelerin, vezirlerin, dönemin biTERNET lim kurumlar› olan medrese hocalar›n›n ve devlet adamlar›n›n‹ Nfliirlerinden örneklerle doludur. Padiflahlar› flair olan bir devletin devlet adamlar›n›n, bürokratlar›n›n da fliirle, edebiyatla ilgilenmifl olmalar›n› do¤al karfl›lamak gerekir. Bundan dolay› flairlik ve sanatkârl›k devlet kademelerinde yer alan liyakat sahibi kiflilerin ilerlemelerinde rol oynayan en önemli etkenlerden biri olmufltur. Bürokraside ve bilim alan›nda

N N

S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

12

Miftah Medreseleri: Ad›n› Türk edebiyat›na da büyük etki yapm›fl olan Arap grameri ve belâgati ile ilgili “Miftâhu’l-Ulûm” adl› eserden alm›fl bir Osmanl› ö¤retim kurumudur.


pek çok kiflinin, yazd›klar› fliirleri padiflahlara, devlet adamlar›na ya bizzat onlar›n huzurunda okumalar› ya da bir vesile ile göndererek sunmalar›n›n sebeplerinden biri de budur. Devlet, di¤er hizmetleri ve yeteneklerinin yan› s›ra onlar›n bu yönlerini de dikkate alm›fl, bu kiflileri ödüllendirmifl böylece toplumda fliirin, flairin ve sanat›n yeri devlet eliyle yüceltilmifltir. Baflar›l› flairlere devlet taraf›ndan maafl ba¤land›¤› devrin tarihî kaynaklar›ndan olan “in’amât (=ba¤›fllar)” defterlerinde ve “flu’arâ tezkireleri”nde görülür. Ayr›ca II. Bayezid’in kendi dönemindeki flairlerden fliir yazmalar›n› istemesi ve yaz›lan fliirlere fliirin derecesine göre ödül vermesi de yine bu dönemde fliire ve sanatkâra verilen önemin bir göstergesidir. Bununla birlikte sunduklar› fliirler karfl›l›¤›nda ödül alan, makam› yükseltilen, maafl ba¤lanan flairlerin ço¤unun asl›nda devlette bir görevi bulundu¤u ya da bir meslek sahibi olduklar›n› hat›rlamak, sanatla ilgilenmenin o dönemin bürokrasisinde ve toplum hayat›nda ne kadar önemli oldu¤unu da göstermektedir. fiu’arâ tezkirelerinde yer alan birtak›m bilgilerden yola ç›karak Osmanl› dönemi flairlerinin fliir ve edebiyatla ilk kez aile çevresinde tan›flt›klar›n› söylemek mümkündür. Ayr›ca her aflamadaki e¤itim ö¤retim kurumlar›n›n dersleri aras›nda edebiyatla ilgili olanlar›n a¤›rl›kl› olarak yer ald›¤›; hatta Miftah Medreselerinde oldu¤u gibi yüksek ö¤retim sisteminin baz› aflamalar›na o dönemde okutulan edebiyatla ilgili teorik eserlerin ad›n›n verildi¤i görülmektedir. Bu, o dönemde e¤itim ö¤retimde edebiyat›n tuttu¤u yerin önemini göstermektedir. Divan flairlerinin meslek gruplar› ve yetifltikleri bölgelerle ilgili olarak flairlerin hayatlar› ve eserlerinden örnekler veren “fluara tezkireleri” üzerinde yap›lan bilimsel çal›flmalar ve istatistiksel bilgiler flunu göstermektedir: Bu kaynaklarda geçen 3000 civar›ndaki flair aras›nda en fazla “ilmiye s›n›f›” mensuplar›, yani bilim adamlar› yer al›r. Daha sonra “kalemiyye” ad› verilen bürokrat s›n›f gelmektedir. Bunlardan sonra saray mensuplar›, askerler, esnaf ve serbest meslek sahipleri yer almaktad›r. Dolay›s›yla divan flairleri, entelektüel birikimin en üst düzeyde oldu¤u dönemin yüksek ö¤retim kurumlar›ndaki bilim adamlar›ndan bafllayarak toplumun hemen her kesiminden insanlardan olufluyordu. Bu tespit baflka bulgularla da desteklenmektedir. Çok genifl bir co¤rafyaya yay›lan Osmanl› devletinde ‹stanbul d›fl›nda da pek çok kültür merkezi vard›r. Genel olarak bu edebiyat bir flehir ve flehirli edebiyat›d›r. Fakat en yo¤un olarak divan flairi payitaht (=baflkent) olan Bursa, Edirne ve ‹stanbul’da yetiflmifl olmakla birlikte, bunlar›n d›fl›nda Konya, Amasya, Diyarbak›r, Kastamonu, Kütahya, Antep gibi Anadolu’daki flehirler, Ba¤dat, Vardar Yenicesi, Filibe, Manast›r, Sofya gibi bugün Türkiye s›n›rlar› d›fl›nda kalm›fl kültür merkezleri de ünlü divan flairlerinin yetiflti¤i yerlerdir. K›sacas› bu edebiyat fliirle küçük yafltan itibaren tan›flan, kendisini fliirle ifade eden bir toplumun edebiyat›d›r. Divan flairlerinin aras›nda, dönemin bilim ve devlet adamlar› fazla olmakla birlikte, çeflitli meslek gruplar›ndan, hatta esnaftan flairlerin de bulunmas› bu gerçe¤i desteklemektedir.

Dönemin fiiir Kitaplar› Eski Türk Edebiyat›nda fliirlerin topland›¤› üç tür kitap vard›r: “dîvân”lar, “mesnevî”ler ve “mecmû’a-i efl’âr”lar. 1. Divanlar: Klâsik dönem Türk flairlerinin çeflitli naz›m flekilleri ile yazd›klar› fliirler, “dîvân” ad› verilen kitaplarda toplanm›flt›r. “Dîvân” kelimesinin asl› Farsça olup devlet idaresiyle ilgili kay›t defterleri, bunlar›n ve bunlar› tutan kâtiplerin bulundu¤u yer anlam›nda iken zamanla Arap edebiyat›n›n önemli bir eseri olan Ebu


Temmâm’›n kahramanl›k fliirlerini toplad›¤› Dîvânü’l-Hamâse’si gibi birden fazla flairin fliirlerinin bir araya getirildi¤i fliir mecmuas›, daha sonra da belli bir flairin fliirlerinin topland›¤› kitap ya da defter anlam›n› kazanm›flt›r. Klâsik dönem Türk flairlerinin çeflitli naz›m flekilleri ile yazd›klar› fliirler, bu flairlerin her bak›mdan örnek ald›klar› ‹ran flairlerininki gibi “dîvân” ad› verilen bu kitaplarda toplanm›flt›r. Ancak bu, her flairin bir divan sahibi oldu¤u anlam›na gelmez. Bugün adlar›n› bildi¤imiz, hatta baz› fliirleri günümüze kadar ulaflm›fl birçok flairin divan›n›n elimizde bulunmamas›, bu flairlerin ya bir divan oluflturacak kadar fliir yazmam›fl olmalar›ndan ya da yazd›klar› fliirlerin toplanarak çeflitli nedenlerle divan hâline getirilmemifl olmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Divanlar düzenlenirken naz›m flekilleri esas al›nm›fl ve fliirler genellikle kasideler, tarih k›t’alar›, gazeller, musammatlar, rubâ’îler, k›t’alar, beyitler, m›sralar düzeninde s›ralanm›flt›r. Ancak Türk edebiyat›nda her zaman uyulmufl bir divan düzeninden söz etmek mümkün de¤ildir. Musammatlar›n gazellerden önceye al›nd›¤›, kasidelerin gazellerden sonraya konuldu¤u divanlar da vard›r. Gazeller divanlarda redifli gazellerde redifin son harfi, redifsiz gazellerde de kafiyenin son harfine göre Osmanl› Türkçesi “elifbâ (=alfabe)”s› esas al›narak s›ralanm›flt›r. Baz› harflerle kafiye bulmak güç oldu¤undan bütün harflerle gazel söylemifl flair say›s› oldukça azd›r. Kasidede ise, böyle bir s›ra gözetilmemifl; bu naz›m flekliyle yaz›lm›fl manzumeler daha çok konular›n›n önemine göre s›ralanm›flt›r. Tarih k›t’alar› ise son m›sra ya da beyitlerinde birtak›m önemli olaylar› “ebced”le tarihlendirmek için yaz›lm›fl; edebî olmaktan çok tarihî de¤er tafl›yan manzumelerdir. Musammatlar›n s›ralanmas›nda genellikle bendlerinin m›sra say›lar›na dikkat edilmifl olsa da bunun bir kural hâline geldi¤ini söylemek mümkün de¤ildir. Gazellerden sonra genellikle “mukatta’ât” olarak adland›r›lan k›t’a, rübâ’î, matla’, müfred gibi küçük hacimli fliirler yer al›r. fiiirlerin, bir baflka aç›dan bakarak kendi içlerinde naz›m flekillerine göre grupland›¤›n› da söyleyebiliriz. Bunda da esas olan naz›m flekillerinin uzunlu¤u ya da k›sal›¤›d›r. Kasîde, terkîb-i bend, tercî’-i bend gibi uzun fliirlerle bafllayan bir divan, orta uzunluktaki fliirler olan gazellerle ve gazele göre daha k›sa naz›m flekilleri ile devam eder; ba¤›ms›z beyitler ve m›sralarla da son bulur. Baz› flairlerin divanlar› kendileri hayatta iken, baz›lar›n›nki de ölümlerinden sonra düzenlenmifltir. Küçük hacimli ve eksik divanlara “dîvânçe”, naz›m flekilleri bak›m›ndan zengin, genifl hacimli divanlara ise “müretteb divan” denir. Genellikle bir flairin divan› onun bütün fliirlerini içerir. Ancak Gelibolulu Âli (öl. 1600), Ahmed Namî gibi baz› flairlerin birden fazla divan tertip ettikleri de bilinmektedir. Divanlar Dîvân-› Fuzulî, Divan-› Bakî gibi flairlerinin adlar›yla an›l›rlar. Pek çok divan flairi Türkçe d›fl›nda Farsça divan da tertip etmifllerdir. Baz› divanlarda “dîbâce”, “mukaddime” adlar› verilen “önsöz” niteli¤inde bir girifl bölümü yer al›r. Bu bölümler flairin fliir ve sanata bak›fl› hakk›nda günümüze önemli bilgiler aktar›r. 2. Mesneviler: Mesnevî hem bir naz›m biçimi, hem de bu naz›m biçimi ile yaz›lm›fl kitaplara verilen add›r. Divanlarda beyit say›s› en fazla otuza kadar ç›km›fl k›sa mesnevîlere de rastlanmakla birlikte bu naz›m biçimiyle genellikle “Leylâ ve Mecnun”, “Husrev ve fiîrîn”, Yûsuf ve Zelîhâ” gibi edebî de¤er tafl›yan uzun, bazan binlerce beyit tutar›ndaki aflk hikâyeleri, destânî konular, ö¤retici yönü a¤›r basan dinî, tasavvufî, ahlakî eserler ve manzum sözlükler yaz›lm›flt›r. Mesnevîde beyitlerin di¤er beyitlerden ba¤›ms›z olarak kendi içinde kafiyelenmesi ve gazel ve kasidede oldu¤u gibi beyit say›s› için bir s›n›rlama konulmam›fl olmas›, di¤er naz›m flekillerinde oldu¤u gibi flairleri kafiye bulma ve say›s› önceden belli birkaç beyit ile

13

14


düflüncelerini ifade etme s›k›nt›s›ndan kurtarm›fl; bu nedenle de uzun, bazen binlerce beyit tutan manzumeler bu naz›m biçimiyle yaz›lm›flt›r. Türk edebiyat›nda yaz›lm›fl mesneviler üzerinde konuyla ilgili derslerde kronolojik s›rayla ayr›nt›l› olarak durulacakt›r. 3. fiiir Mecmualar›: Divanlar ve mesneviler d›fl›nda farkl› flairlerin çeflitli naz›m flekilleriyle yazd›klar› fliirlerinin topland›¤› “fliir mecmualar› (=mecmû’a-i efl’âr)” ile be¤enilen bir fliire baflka flairler taraf›ndan yaz›lm›fl benzer fliirler(=nazîre)in topland›¤› “nazire mecmua(=mecmû’a-i nezâ’ir)lar›” bu dönemin antoloji niteli¤indeki fliir kitaplar›d›r. Bunlar›n say›lar› kesin olarak tespit edilemeyecek kadar çoktur. Bir k›sm›n›n toplayan› belli de¤ildir. Nazire mecmualar›n›n önemlileri flunlard›r: 1. Ömer b. Mezid taraf›ndan 1437 y›l›nda derlenmifl olan Mecmû’atü’n-Nezâ’ir. 2. E¤ridirli Hac› Kemal taraf›ndan 1512-13 y›llar›nda derlenmifl olan Câmi’ü’nNezâ’ir. 3. Edirneli Nazmi taraf›ndan 1524 tarihinde derlenmifl olan Mecma’u’n-Nezâîr. 4. Pervane Bey taraf›ndan 1560 tarihinde derlenmifl olan ve kendi ad›yla an›lan Pervâne Bey Mecmû’as›.

Divan fiiirinin Geleneksel Özellikleri Divan fliiri, belli bir kültür birikimi ile yaz›lan ya da söylenen ve gelene¤e dayal› özellikleri olan bir fliirdir. Gelenek bafllang›ç döneminden itibaren bu fliirde etkisini sürdürmüfltür. Bir flairin bu gelene¤in d›fl›na ç›karak fliir söylemesi çok az örnek d›fl›nda görülmez. Bu gelenek hem estetik kurallar› belirler hem de muhteva(=içerik)n›n s›n›rlar›n› çizer. Bu edebî anlay›flta flair, gelene¤in çizdi¤i bu genel çerçevenin s›n›rlar›n› aflmadan gelene¤in kendisine sundu¤u imkânlar ile sanatl› söyleyifli yakalamak durumundad›r. Bir flairin flair olarak kabul edilebilmesi için gerekli flartlar› koymufl olan gelene¤i takip etmemesi, kiflisel olarak bu flartlar› aflmaya çal›flmas› edebiyat çevresinin d›fl›na ç›kar›lmas›, be¤enilmemesi, elefltirilmesi gibi sonuçlar do¤urur. Bu gelenek karfl›s›nda bir padiflah ile s›radan bir flair aras›nda hiçbir fark yoktur. Her ikisi de fliir söylerken ayn› kurallara uymak durumundad›r. Bundan dolay› bir padiflah›n fliirini bir baflka flairinkinden, bir kad›n flairin fliirini erkek flairinkinden ay›rmak ço¤u zaman mümkün olamamaktad›r. Bu nedenle gelene¤in belirledi¤i özelliklerin, bu dönem fliirlerinin okunmas›nda göz önünde tutulmas› gerekmektedir. fiairlerin ayn› malzemeyi kullanmak zorunda olmalar›, bu edebiyatta özgün eserlerin ortaya ç›kmas›n›n önündeki en büyük engel olmufltur. Bu engeli aflarak, ayn› konular› ayn› unsurlar ve ayn› estetik kurallarla söylerken di¤er flairlerden ayr›labilen ve eldeki malzemeyi farkl› bir flekilde iflleyerek belli bir düzeye yükselebilen flair, sanatkâr kabul edilir. Klâsik edebiyatta flair, güzel ve etkileyici bir fliir söyleyebilmek için önce sözcükleri seçer, sonra bunlar›, estetik kurallara uygun bir biçimde birlefltirir. Bu “seçme ve birlefltirme” ifllemi Divan flairleri taraf›ndan inci dizmeye benzetilir. Seçme ve birlefltirme için “belâgat”in koydu¤u belli kurallar vard›r. Bütün bu kurallar asl›nda, sözün duruma, ba¤lama uygunlu¤u d›fl›nda iki amac› sa¤lamaya yöneliktir: Dil kurallar›na uygunluk ve âhenk. fiiirde bu flartlar›n aranmas› anlam›n yok say›lmas› demek de¤ildir. fiiirde orijinal anlamlar›n ve hayallerin bulunmas› da gerekir. Zira Divan fliiri âhenk ile anlam›n, birini di¤erine öncelemeden ideal düzeyde birleflmesini hedefler. Mazmun: Divan flairleri, mensubu olduklar› edebî anlay›fl›n belirledi¤i s›n›rlar içinde fliir söylemifllerdir. Bu fliirde flairden flaire de¤iflen, dönemden döneme farkl›laflan bir fliir anlay›fl›n›n oldu¤unu söylemek mümkün de¤ildir. Her ne kadar, zaman içerisinde gelene¤e eklenen birtak›m özellikler ve baz› yerli unsurlar fliire gir-


miflse de bunlar söz konusu fliir anlay›fl›n›n önceden belirlenmifl flekil özelliklerini ve konular› ele al›n›fl biçimini temelden de¤ifltirici nitelikte de¤ifliklikler olmaktan uzakt›r. Bu edebiyatta flairler gelene¤in önceden belirlenmifl flartlar› ile ve onun çizdi¤i çerçevede en güzel söyleyifli yakalamaya çal›flm›fllard›r. Divan edebiyat›n›n haz›r bir malzemesi ve belli konular etraf›nda kodlanm›fl de¤iflmez motifleri vard›r. Sevgilinin saç›ndan, gözünden, boyundan bahsedilmeye baflland›¤›nda arkas›ndan neler söylenece¤i, bunlar›n nas›l nitelenece¤i ve nelere benzetilece¤i tahmin edilebilir. Yani bu fliir anlay›fl›nda bir sevgili ile, tabiat ile ilgili bir kavram›n zihinde baflka neleri hat›rlataca¤›, ça¤r›flt›raca¤› önceden belirlenmifltir. Bu fliirde her motifin ba¤l› oldu¤u baflka motifler vard›r. Bu birbirine ba¤l› unsurlar, divan fliirinde “mazmun” ad› verdi¤imiz, kavramlar›n birbirleriyle olan iliflki yuma¤›n› olufltururlar. Mazmunlar kelimelerin ilk bak›flta görülemeyen gizli bir ya da birden fazla anlam›d›r. Esas söylenmek istenen fley arka plandad›r. Bir baflka ifadeyle mazmun, bir manan›n birtak›m ipuçlar› verilmek suretiyle ifade edilmesidir. Bu da dilde mecazl› bir anlat›m› beraberinde getirir. Bu mecazl› söyleyiflin aç›kl›¤a kavuflmas› ise Divan fliiri kültürünün belli bir düzeyde bilinmesine ve onun hayal (=imaj) sisteminin tan›nmas›na ba¤l›d›r. Ortak bir imaj dünyas›n›n bulunmas› mazmunlarla bezenmifl olan bu fliirin anlafl›lmas›n› kolaylaflt›r›r. Mazmunlar flaire az sözle çok anlam ifade etme imkân›n› sunar. Mahlas: Divan flairleri ‹ran fliirindeki bir gelene¤e uyarak fliirlerinde “mahlas” ad› verilen takma adlar kullanm›fllard›r. Mahlaslar›n büyük k›sm›, birtak›m isimlerin sonuna Farsça nispet eki olan “-î”nin eklenmesiyle elde edilmiflse de bu fliirde nispet eki almam›fl “Bakî”, “Yahyâ”, “Nedîm”, “Gâlib” gibi mahlaslar da kullan›lm›flt›r. Bunlardan bir k›sm› flairlerin kendi adlar›d›r. fiairler fliirde kullanacaklar› mahlaslar› genellikle kendileri seçmifl olmakla birlikte XVIII. yüzy›l flairlerinden Hoca Nefl’et (öl. 1807) gibi, bir flairin baflka flairlere mahlas arma¤an etti¤i de görülmüfltür. Bilindi¤i kadar›yla fliirde mahlas kullanma gelene¤ine XIV. yüzy›l divan flairlerinden Kad› Burhaneddin (öl. 1398) ve XV. yüzy›l flairlerinden Kemal Paflazâde (öl. 1534) d›fl›nda uymayan olmam›flt›r. Mahlaslar›n “Huzurî”, “Neflatî”, “Figânî” örneklerinde oldu¤u gibi psikolojik bir durumu; “Muradî”, “Azmî”, “Mahremî” gibi güzel bir yarat›l›fl özelli¤ini; “Adnî”, “Firdevsî”, “Riyazî” gibi dinî bir özlemi; “Kâtibî”, “Askerî”, “Kandî” gibi belli bir mesle¤i, “Âftabî” ve “Bahrî” gibi tabiatte bulunan bir varl›¤› gösteren mahlaslar oldu¤u gibi “Za’ifî”, “Fena’î” gibi mistik bir özelli¤i ve “Rindî”, “Ayflî”, “Mestî” gibi zevk ve e¤lence düflkünlü¤ünü ifade edenleri de vard›r. Gelene¤in a¤›r bast›¤› bu edebiyatta sultan flairler de mahlas kullanarak fliir söylemifllerdir. “Avnî” Fatih Sultan Mehmed’in, “Selîmî” Yavuz Sultan Selim’in, “Muhibbî” Kanuni Sultan Süleyman’›n, “‹lhamî” III. Selim’in mahlaslar›d›r. Fuzulî ve Bakî örneklerinde gördü¤ümüz gibi baz› flairlerin mahlaslar› edebiyat tarihlerinde adlar›n›n önüne geçmifltir. Mahlaslar genellikle fliirlerin sonlar›nda yer al›r.

Divan fiiirinde Biçim ve Âhenk Biçim: Divan fliirinde fliirin as›l kompozisyonunu Arap ve Fars fliirinden al›nan naz›m flekilleri (=eflkâl-i nazm) belirler. Bu fliirde naz›m birimi “beyit (=beyt)” ve “bend”dir. Beyit iki “m›sra (=dize)”dan, bend ise ikiden fazla “m›sra”dan meydana gelir. Bu yüzden naz›m flekilleri “beyit (
15

16


¤› alt›nda toplanm›flt›r. Bunlar her bendi üç m›sradan oluflan “müselles”, her bendi dört m›sradan oluflan “murabba”, her bendi befl m›sradan oluflan, “muhammes”, her bendi alt› m›sradan oluflan “müseddes”, her bendi yedi m›sradan oluflan “müsebba”, her bendi sekiz m›sradan oluflan “müsemmen”, her bendi dokuz m›sradan oluflan “mütessa”, her bendi on m›sradan oluflan “mu’aflfler”dir. “Terkîb-i bend (=terkîb-bend)” ve “tercî’-i bend (=tercî’-bend)” musammatlar içinde farkl› bir grubu meydana getirirler. “Terbî”, “tahmîs”, “tesdîs”, “tesbî”, “tesmîn”, “tetsî”, ta’flîr” ise farkl› bir teknikle yaz›lm›fl musammatlard›r. Dört m›sral› naz›m flekilleri “rubâ’î” ve “tuyu¤”dur. Naz›m flekilleri hakk›nda kitab›n›z›n 2. ve 3. ünitesinde ayr›nt›l› bilgi verilecektir. Âhenk: fiiir metinlerini düzyaz›dan ay›ran özelliklerinden biri olan âhenk, kelimelerin ak›c›l›¤›, kulakta güzel tesir b›rakacak flekilde bir araya getirilmesi, sözün ses yap›s›n›n çeflitli yollarla etkileyici flekilde düzenlenmesidir. Divan fliiri âhenk yönü çok güçlü bir fliir diline sahiptir. Onun bu özelli¤i bazen anlam›n› kavramadan okuyucunun bu fliirin etkisi alt›na girmesini sa¤lar. Eski Türk edebiyat›n›n benimsedi¤i edebî anlay›flta fliir mevzûn (=vezinli) ve mukaffâ (=kafiyeli) söz olarak tan›mlanm›fl; sonradan buna muhayyel olma flart› da eklenmifltir. Bu tan›mdan da anlafl›laca¤› üzere Divan fliirinde âhengi sa¤layan aslî ögeler vezin ve kafiyedir. Aruz konusunda kitab›n›z›n 4., kafiye konusunda ise 5. ünitesinde bilgi verilecektir. Divan fliirindeki di¤er âhenk ögeleri ise flunlard›r: 1. Söz diziminin fasih kelimelerden oluflmas›: Klâsik edebiyat bilgisi, sözün telaffuzunun ak›c› olup kula¤a hofl gelmesi ve manas›n›n aç›k olmas› fleklinde tan›mlayabilece¤imiz “fesâhat” kavram› etraf›nda sözün etkileyicili¤ini sa¤lamaya çal›fl›r ve bu yolda âhengi de konu edinir. Bunun sonucu olarak kelimenin hem tek bafl›na hem de öncesi ve sonras› ile, yani söz dizimi içinde ak›c›l›¤›n› inceler ve bunun önündeki engelleri s›ralar. Nitekim kelimenin fesahatini ararken kelimede söyleyifl güçlü¤ü(=tenâfür-i hurûf)nün bulunmamas›n›, söz diziminde fesahati ararken de söz diziminde söyleyifl güçlü¤ü(tenâfür-i kelimât)nün bulunmamas›n› göz önünde bulundurur. Fasih kelimelerin birbirleriyle güzel ve etkileyici tarzdaki uyumundan meydana gelen sözdeki ak›c›l›k selâset olarak adland›r›l›r. 2. Söz sanatlar›: Belagat yerinde söylenmifl do¤ru ve güzel sözü gerçeklefltirmeye çal›flan bir bilim dal›d›r. Ayn› anlam›n farkl› yollarla ifade edilmesi konusunun yan› s›ra sözü anlam ve ses bak›m›ndan süsleyen söz sanatlar›n› ayr›nt›l› olarak ele al›r. Sözü ikinci yönüyle süsleyen söz sanatlar›n›n bafl›nda farkl› türlerde, bir veya birden fazla kelimeden oluflan söz yinelemeleri (=tekrîr) gelir. Bunun d›fl›nda ayn› sesleri tafl›yan veya ayn› kal›pta flekillenen kelimelerin metinde bulunmas› da âhengi sa¤layan söz sanatlar› aras›nda yer al›r. 3. Baz› naz›m flekillerinin yap›sal özellikleri: Naz›m flekilleri, kendi içinde birtak›m ses düzenlemelerini bir flart olarak bulundurdu¤u için flaire bunlar› teknik bak›mdan haz›r olarak sunmaktad›r. Bu durum naz›m flekilleri hakk›nda bilgisi olan okuyucu için önündeki fliir metnindeki ses düzenlemelerinin neler oldu¤u hakk›nda önceden bir fark›ndal›k oluflturur. fiairin ilk beytinin bir m›sras›n› son beyitte tekrar etmesi metin yinelemesi fleklinde metne âheng bak›m›ndan katk› sa¤lamaktad›r. Musammatlarda bendlerin son ya da son iki m›sra›n›n aynen tekrarlanmas›, gazellerde birden fazla matla beytinin bulunmas›, bütün m›sralar›n›n ayn› kafiyeyi takip etmesi (müselsel gazel) de ayn› etkiyi yapar. Baz› kasidelerin ve gazellerin dört mefâ’îlün, veya dört müstef’ilün gibi ayn› tef’ileleri tekrarlayan beyitleri, m›sra ortas›ndan bölünerek iç kafiye bulunduran bir düzen hâlini al›rlar (mu-


sammat kaside ve musammat gazel) ve iç kafiye bulundurduklar› için âhenk bak›m›ndan daha güçlü olurlar. 4. ‹nflâd (=özellikli fliir okuma): Divan fliirinin âhenk ile ilgili bir özelli¤i de “fliir metninin fliir dilinin özelliklerine göre düz yaz›dan farkl› olan ve metnin etkileyicili¤ini art›ran niteliklerini göz önünde tutuldu¤u okunufl biçimi” olan inflâdd›r.

17 “Musammat gazel”, “musammat kaside” ve “müselsel gazel” hakk›nda 2. ünitede, tef’ile ile ilgili de 4. ünitede bilgi verilecektir.

Divan fiiirinde Muhteva Din: Her edebiyat kendisini meydana getiren toplumun dünya görüflünü belli bir ölçüde yans›t›r. Bu nedenle Divan edebiyat›n›n o günkü toplumun dünya görüflü olan ‹slam dininin etkilerini tafl›mas› son derece do¤ald›r. Klâsik dönem Türk edebiyat›nda bu etki iki boyutta kendini göstermektedir. Birincisi, söz konusu etkinin edebî metinleri dinî düflüncelerin aktar›m arac› olarak gören, hatta türlerini belirleyen boyutudur. Di¤er boyutu da bütün fliire hâkim olan “varl›k birli¤i” inanc›n›n bu edebiyat›n bütününe rengini vermesi ve onun üslubunu belirlemesidir. ‹kinci boyut daha çok dinin bir tür alg›lan›fl ve yorumlan›fl biçimi olan tasavvufla ilgilidir. Tasavvufun Divan fliirine kaynakl›k edifl flekli üzerinde bir sonraki bölümde durulacakt›r. Burada tek tanr› inanc›n›n bu edebiyat›n bütününe rengini vermesi ve onun üslubunu belirlemesi olarak ifade etti¤imiz ilk boyut üzerinde duraca¤›z. Divan fliirinde baz› türler do¤rudan dinî içeriklidir. Bu türler aras›nda ilk akla gelenler tevhîd, münâcât ve na’tlerdir. Tevhîdler, Allah’›n “zât”›ndan, “s›fat”lar›ndan ve “fiil”lerinden, onun birli¤inden ve yüceli¤inden söz eden ve genellikle kaside naz›m biçimiyle yaz›lm›fl fliirlerdir. Münacatlar Allah’a yakar›fl› içeren ve farkl› naz›m biçimleriyle yaz›labilen manzumelerdir. Dinî içerikli fliirlerin bir türü de na’tlerdir. Na’tler genellikle Hz. Muhammed için yaz›lm›fl fliirler olmakla birlikte dört halife ve di¤er din büyüklerinin övgüsünde yaz›lm›fl fliirlere de na’t denildi¤i görülmektedir. Divanlarda çeflitli naz›m biçimleriyle yaz›lm›fl birçok örne¤ine rastlad›¤›m›z bu edebî türlerin yan›nda dinî içerikli bir baflka fliir türü de mi’râciyyelerdir. Mi’râciyyeler Hz. Muhammed’in mi’râca ç›k›fl› konusunun ifllendi¤i daha çok mesnevi ya da kaside biçiminde yaz›lm›fl manzumelerdir. Mevlidler de dinî içerikli fliirlerdendir. Ço¤unlukla mesnevî tarz›nda kaleme al›nan bu eserlerin konusu Hz. Muhammed’in hayat› ve kiflili¤idir. Bu türe mevlid ad›n›n verilme nedeni bu eserlerde konunun genellikle onun do¤umu üzerine yo¤unlaflm›fl olmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Mevlid türünün en güzel örne¤i Süleyman Çelebi (öl. 1422)’nin Vesîletü’n-Necât adl› eseridir. Ayn› flekilde, hilyeler ve manzum hadis çevirileri de dinî içerikli fliirlerdir. Hilyelerde Hz. Muhammed’in kiflili¤inden bahsedilir. Hadis tercümelerinin en yayg›n olanlar› k›rk hadis (=hadîs-i erba’în) çevirileridir. Divan flairlerinin meslekleri, görevleriyle bu türlerde fliir yazma aras›nda do¤rudan bir iliflki yoktur. Örnek olarak fleyhülislâml›k makam›na kadar yaklaflm›fl büyük bir bilgin olan Bakî’nin bu türlerde kaleme al›nm›fl tek bir fliiri yoktur. Büyük bir tarihçi, hukukçu ve sanatkâr olan fieyhülislam Kemal Paflazade’nin de Divan’›nda dinî içerikli fliirlere rastlanmaz. Divan fliirinde Allah sonsuz ilmi ve kudreti, bu ilim ve kudretinin bütün eflyay› ve evreni kuflatm›fl olmas›, gökleri yeri ve her fleyi belli bir düzen içinde yarat›p yine bir düzene göre yönetmesi, insan›n onun sanat›n›n güzel bir örne¤i olmas› gibi özellikleriyle an›l›r. Yine her fleyin onun hükmü ve takdir(=kaza ve kader)ine göre gerçekleflti¤i, O’nun diriltme ve öldürme kudretine sahip oldu¤u, ahiret inanc›n›n ebedî; dünyan›n ise geçici olmas›n›n O’nun bir hikmeti oldu¤u, olmufl ve olacak her fleyi bildi¤ine dair göndermeler bütün metinlerde aç›k veya kapal› olarak yer al›r. Metinlerde yayg›n olarak Allah, Huda, Hak, Rab ve Tanr› olarak geçen ad-

Mi’râc ‹slâm inanc›na göre Hz. Muhammed’in yedi kat gö¤ü afl›p Allah’›n huzuruna yükselerek O’nunla görüflmesi mucizesi”dir. Mevlidin as›l anlam› “do¤um yeri” ya da “do¤um zaman›”d›r.]

18


Melâ’ike-i mukarrebîn “yak›n melekler” anlam›ndad›r. Dört büyük melek, di¤er meleklere göre Allah’a daha yak›n olduklar›ndan bu flekilde nitelenmifllerdir.

lar›n›n yan›nda, esmâü’l-hüsnâ (=güzel isimler) denilen di¤er isimleriyle ve “dânâ”, “cihân-ârâ”, “ba¤bân-› sun” gibi nitelemelerle de O’na iflaret edilir. ‹slam inanc›na göre yaln›zca Allah’a itaat etmek için yarat›lm›fl say›s›z nuranî varl›klar olan meleklerden baz›lar› da Divan fliirinde çeflitli münasebetlerle yer alm›fllard›r. Bu melekler içinde melâ’ike-i mukarrebîn olarak nitelenen dört büyük mele¤in adlar› Cebrâ’îl, Mikâ’îl, ‹srâfîl ve Azrâ’îl’dir. Bu meleklerden Cebrâ’îl (=Rûhü’l-kuds, Rûhü’l-emîn, Nâmûs-› Ekber) peygamberelere vahiy getiren, Mikâil do¤a olaylar›ndan ve kullar›n r›z›klar›n›n taksimininden sorumlu olan, ‹srafil k›yamet günü sûra üfleyecek olan; Azrail de canl›lar›n ruhunu alan (=melekü’l-mevt) melekler olarak Divan fliiri metinlerinde geçer. Bunlar›n d›fl›nda cennet bekçisi olarak nitelenen R›dvan da fliirde geçen melek adlar›ndand›r. Vücûda geldi âlem ilmün ile Zuhûra geldi âdem hükmün ile Cem Sultan Kemâl-i kudret ü ilmünedür flevâhid-i adl Ukud-› silsile-i kârhâne-i dünyâ Fuzulî

Allah’›n insanlar› do¤ru yola sevk etmek için peygamberleri arac›l›¤›yla göndermifl oldu¤u kutsal kitaplardan Hz. Davud’a gönderilen Zebur, Hz. Musa’ya gönderilen Tevrat, Hz. ‹sa’ya gönderilen ‹ncil ve Hz. Muhammed’e indirilen Kur’ân ve Kur’ân’›n di¤er iki ad› Mushaf ve Furkan’a da Divan fliiri metinlerinde rastlan›r. Ey her tekellümün hat-› sebzün hikâyeti Virdüm hemîfle mushaf-› ruhsârun âyeti Fuzulî

‹slam dininin kutsal kitab› olan Kur’ân’›n “âyet”lerinin ve “hadîs”lerin fliire yans›mas› iktibâs ve telmîh yoluyla olmufltur. fiair afla¤›daki beyitte Kur’ân’daki Karun k›ssas›na telmihte bulunmaktad›r. Karun, sahip oldu¤u hazineleri sebebiyle gurura kap›lm›fl, sonunda ceza olarak saraylar› ve hazineleri ile birlikte yerin dibine geçirilmifltir. ‹ktibâs ve telmîh hakk›nda 9. ünitede ayr›nt›l› bilgi verilecektir.

fiöyle zerd old› tenüm derd ile kim altun sanup Hey begüm yer yuda yazd› bendeni Karun sanup Emrî

Dinî kifliliklerin en önemlileri peygamberlerdir. Kur’ân’da bir çok peygamber ad› geçer. Ancak peygamberlerin fliirde geçifl flekilleri sadece ‹slâm dininin temel kaynaklar› olan ayet ve hadislerde verilmifl bilgilerle s›n›rl› de¤ildir. Zamanla di¤er dinlere ait kaynaklardan edinilen bilgilerle bu konudaki birikimin edebiyata yans›ma biçimi genifllemifltir. Peygamber k›ssalar›(=k›sas-› enbiyâ)n› bilmek divan fliirindeki baz› telmihlerin anlafl›lmas› için önemlidir. Burada peygamberlerle ilgili verilecek olan bilgiler yaln›zca divan fliirinde geçifl flekilleriyle s›n›rl›d›r. Âdem, fliirde ilk insan ve ilk peygamber olmas›, topraktan yarat›lmas›, bütün meleklerin ona secde etmesi, Allah’›n emrine ra¤men fleytan›n ona secde etmemesi, Havva ile birlikte yasak meyveyi yemesi ve bundan dolay› cennetten ç›kar›lmas› gibi özellik ve yönleriyle an›l›r. fiît peygamber dokuma sanat›na vak›f olmas›; ‹drîs peygamber ilim ve hikmet sahibi olmas›, ilk defa kalem ile yaz› yazan ve el-


bise diken kifli oldu¤u için kâtiplerin ve terzilerin piri olarak adland›r›lmas› münasebetleriyle fliirde yer al›r. Âdem alnunda eger görse cemâlün nûr›n› Secde emrine inâd itmezdi fleytân-› racîm Ahmed Pafla

Nûh, ömrünün uzunlu¤u, kavminin onu yalanc›l›kla suçlamas› üzerine kendisine inanan az say›daki insanla birlikte her canl›dan biri erkek di¤eri difli birer çift al›p bir gemiye binerek tufandan kurtulmas›; ‹brâhîm Allah’›n dostu (=Halîlullah) olarak nitelenmesi ve davetine uymayan Nemrut ile olan k›ssas›, inanc›ndan dönmedi¤i için Nemrut taraf›ndan atefle at›lmas›, ateflin onu yakmayarak bir gül bahçesine dönüflmesi, putlar› k›rmas›, Kâbe’yi bina etmesi, ad›n›n “bereket” ile birlikte an›lmas›; ‹smâîl, babas› ‹brahim taraf›ndan kurban edilmek istenmesi ve kendisinin bu duruma tam bir teslimiyet ve sab›r göstermesi ile fliirde yer al›r. Gel gönül Ka’be’sin ziyâret k›l Kim olupdur makam-› ‹brâhîm Ahmed Pafla

Dâvûd peygamber, sesinin güzelli¤i ve etkileyicili¤i, demiri elinde mum gibi yumuflatmas› ve bu demirden z›rh yapmas›; Sâlih peygamber, iman etmelerini istedi¤i insanlar›n kendisinden mucize olarak kayadan bir deve ç›karmas›n› istemeleri ve onun bu mucizeyi gerçeklefltirmesi, fakat kavminin bu deveyi kesmesi ve imandan yüz çevirmeleri üzerine fliddetli bir sesle helak olmas› ile fliirde yer al›r. Âvâzeyi bu âleme Dâvûd gibi sal Bâkî kalan bu kubbede bir hofl sadâ imifl Bakî

Süleymân peygamber, dünyadaki saltanat›, rüzgâra, insanlara ve cinlere hükmetmesi, rüzgârlar›n onun taht›n› tafl›mas› ve yedi iklimi ona gezdirmesi, hayvanlarla konuflabilmesi, üzerinde “ism-i a’zam(=Allah’›n en büyük ismi)” yaz›l› olan ve kendisine bu güçleri veren yüzü¤ü (=hâtem, mühr), bu yüzü¤ün bir müddet kendisinden çal›nmas›, do¤ru karar alma meziyetine sahip olan Âsaf(=Âsaf b. Berhiyâ)’› kendine vezir olarak seçmesi, kendisine hizmet eden ve Sabâ melikesi Belkis ile haberleflmesini sa¤layan ve onun taht›n› getiren Hüdhüd isimli kuflu, bir sefer esnas›nda bir kar›nca (=mûr) ile görüflmesi gibi özellikler ve durumlar ile geçer. Süleyman Peygamber fliirde güç ve iktidar›n sembolüdür. Dilde mihr-i hâtem-i la’lün nihân itmifl rakib Dîv iflitdük bir zamân mühr-i Süleymân gizlemifl Bakî

Ya’kub peygamber, rü’ya yorumundaki ustal›¤›, o¤lu Yusuf’tan ayr›lman›n üzüntüsüyle gözlerinin kör olmas›, onun gömle¤inin gözlerine sürülmesi ile gözlerinin tekrar aç›lmas› münasebetleri ile geçer. Divan fliirinde “hüzn”ün ve “sabr”›n sembolüdür. Yûsuf peygamber güzelli¤i, kardefllerinin k›skançl›¤› ve onlar taraf›ndan kuyuya at›l›fl›, köle olarak sat›lmas›, Züleyha’n›n kendisine olan aflk›, buna karfl› iffetini muhafaza etmesi, onun güzelli¤ini gören kad›nlar›n ellerini kesmeleri, bir iftira sonucunda zindana at›lmas›, rüya tabiri konusundaki yetene¤i ile geçer. Divan fliirinde “güzellik” ve “iffet” sembolüdür.

19

20


Yûsuf gibi izzetde sen Ya’ku-b vefl mihnetde ben Dil sâkin-i beytü’l-hazen tenhâlara saldun beni Bâkî Bin flîvesi vard›r bu Züleyhâ-y› cihânun Ey Yûsuf-› hüsn eyleme zindân› ferâmûfl ‹zzet Molla

Eyyûb peygamber hastal›klarla ve dertlerle s›nanmas› ve bu s›namalara sab›r göstermesiyle “sab›r” sembolü olarak; Mûsâ peygamber (=Kelîm) Tur da¤›nda Allah’›n hitab›na muhatap olmas› ve Allah’›n ona tecelli edifli, Firavun ile olan mücadelesi, elindeki asay› yere att›¤›nda asan›n y›lan hâlini almas› ve Firavun’un büyücülerini alt etmesi, yine asas› ile Nil nehrini ikiye bölmesi, koynuna soktu¤u elini bembeyaz ›fl›k saçar bir hâlde ç›karmas› (yed-i beyzâ) mucizeleri ile; Yûnus peygamber Rabbinden izin almadan kendisine iman etmeyen ahlakî çöküntü yaflayan ve putlara tapan kavminden bir gemiye binip kaçmas›, denize at›lmas›, bir yunus taraf›ndan yutulmas›, bal›¤›n karn›nda sürekli af dilemesi sonucu kurtulmas› ile Divan fliirinde geçer. Mâr ise adû biz yed-i beyzâ-y› Kelîm’üz Tûfân ise dünyâ gam› biz kefltî-i Nûh’uz Ruhî-i Ba¤dadî

Îsâ peygamber Cebrail’in Meryem’e üflemesi sonucunda babas›z olarak do¤mas›, bebek iken konuflmas›, hastalar› ve körleri iyilefltirmesi, hatta ölüleri diriltmesi, maddi âlemden soyutlanmas› ve gö¤e yükselmesi, fakat üzerinde bir i¤ne bulundu¤u için dördüncü kat felekten daha ileri yükselememesi gibi motiflerle fliirde yer al›r. Rûh-bahfl old› Mesîhâ s›fat enfâs-› bahâr Açd›lar dîdelerin hâb-› ademden ezhâr Bakî

Peygamber yahut velî oldu¤u konusunda farkl› görüfller bulunan Lokman, hikmet sahibi oluflu, hekimlikte üstat kabul edilmesi; H›z›r ise ilim ve irfan sahibi olmas›, ‹lyas ve ‹skender ile birlikte karanl›klar ülkesi(=zulumât)ne yolculuklar›nda âb-› hayât(=ölümsüzlük suyu)› aray›p bulmas› ve ‹lyas ile birlikte bu suyu içerek ölümsüzlü¤e kavuflmas›, s›k›nt›da olanlar›n yard›m›na yetiflmesi ve yard›m etmesi, aya¤›n›n bast›¤› yerlerin yeflile dönüflmesi ile fliirde yer al›r. Mürdeye cânlar virür bîmâra s›hhat lebleri Hikmet-i Lokmân u i’câz-› Mesîhâ bundadur Bakî

Hz. Muhammed ise son peygamber olmas›, âlemlerin kendisi için yarat›lmas›, yetimli¤i, yüksek ahlak›, herhangi birisinden ders almamas›(ümmî olmas›)na ra¤men Rabbi taraf›ndan kendisine verilen derin ilmi, Mekke’den Medine’ye hicreti, k›yamet günü insanlara flefaat edecek olmas›, ‹srâ ve Miraç hadiseleri, Miraç’ta Allah’a “yay›n iki ucu kadar” yak›nlaflmas› (=ka-be kavseyn), âlemlere rahmet olarak gönderilmesi, yürürken bulutlar›n onun üzerine gölge yapmas›, gölgesinin yere düflmemesi gibi motiflerle fliirde yer al›r. Afla¤›daki beyitte flair k›yamet günü Hz. Muhammed’in flefaatini dilemektedir:


21

Umdu¤um oldur ki rûz-› haflr mahrûm olmayam Çeflme-i vaslun vire men teflne-i dîdâre su Fuzulî

Dört halifeden Hz. Ömer adaleti, Hz. Ali cesareti, kahramanl›¤›, Zülfikar adl› k›l›c› ve Düldül adl› at›; Hz. Ebubekir, sadakati; Hz. Osman da hilim ve haya sahibi olmas› ve Kur’ân ayetlerini toplatmas› ile fliirde geçer. Adl ü dâd-› Ömer ü s›dk u safâ-y› S›ddîk ‹lm ü irfân-› Alî hilm ü hayâ-y› Osmân Bakî Hançer-i gamze-i hun-rîzüne tîg-i Hayder Safha-i âr›zuna mushaf-› Osmân dirler Bakî

fii’î-Bektafli gelene¤inde peygamberlere varis olarak kabul edilen ve dinî aç›dan kendisine çok özel bir önem verilen Hz. Ali ve onun çocuklar› Hz. Hasan ve Hüseyin’in de içinde bulundu¤u on iki imama Sünni flairler taraf›ndan da önem verilmifl, bu kifliler hakk›nda ba¤›ms›z manzumeler yaz›lm›flt›r. Divan fliirinde âhiret, mahfler, k›yâmet, cennet, cehennem, cennet ve cehennem aras›nda bir yer olan a’râf, hûrî, Tûbâ, deyr (=ma’bed), kilise, büt (=put), haç, çan, papas, ruhban, papazlar›n bellerine ba¤lad›¤› ip olan zünnâr, ayr›ca mümin, Müslüman, kâfir, münaf›k, abdest, namaz, k›ble, minare, mihrab, imam, ezan, hutbe, oruç, iftar, zekât, hacc, hac›, ihrâm, tavâf, Ka’be, hacerü’l-esved, zemzem, kurban, kadir gecesi (=fleb-i kadr, leyletü’l-kadr) gibi dinî kavramlar da s›kça yer al›rlar. Tefsîr, hadîs, f›k›h ve kelâm gibi dinî bilimlerin birtak›m terim ve kurallar› da fliire yans›m›flt›r. Na’îm-i vuslat ansam dûzeh-i hecre salar cânum Bana bî-mûcib ol kaddi k›yâmet çok azâb eyler Bakî Bâkiyâ ister isen kalbe safâ virmek eger Ka’be-i kûy›na var döne döne eyle tavâf Bakî

Divan fliirinin göndermede bulunulan dinî düflünceler ve inan›fllar bilinmeden anlafl›lmas› zordur. Bu konuda flöyle bir örnek verilebilir: ‹nan›fla göre ölmek üzere olan biri yaln›z b›rak›lmaz. Çünkü bu esnada hasta suya çok ihtiyaç duyar. Hastan›n bafl›na gelen fleytan ona su teklif eder, fakat karfl›l›¤›nda iman›n› ister. Toplumda ölmek üzere olan insan›n a¤z›na zaman zaman su damlat›lmas› âdetinin kayna¤› budur. Afla¤›daki beyitte sofiyi hasta bir insana, rakibi de fleytana benzeterek bu âdete telmihte bulunulmufltur: Ald› sûfînün karâr›n gösterüb yüzin rakîb Sanki fleytan hastaya mâ’ gösterüp îmân alur Necatî

Tasavvuf: Divan fliiri dilinin oluflmas›nda tasavvufun önemli bir rolü vard›r. Tasavvuf, temelde ‹slâm dininin Kur’an ve sünnet ad› verilen iki kayna¤›na dayan-

Hacerü’l-esved Ka’be’nin do¤u köflesinde bulunan, hac›lar›n tavaf s›ras›nda her dönüflte selâmlad›klar› siyah parlak bir taflt›r.

22


makla birlikte zamanla d›fl etkilerden, baflka milletlerin felsefelerinden ve düflünüfllerinden de etkilenen dini, dünyay› ve hayat› yorumlay›fl tarz›d›r. Tasavvuf mutlak bir “gerçek”in var oldu¤unu; fakat, bu “gerçek”in içinde yaflad›¤›m›z dünyan›n ötesinde oldu¤unu, gerçek varl›¤a ulaflman›n ancak görünüflten ve bir hayalden ibaret bu âlemin inkâr› ile mümkün olabilece¤ini kabul eder. Tasavvufa göre bu varl›¤a ulaflmada hiç bir arac› bulunmamas› gerekir. Akl›n prensipleri de dinin bir tak›m kurallar› da arac›s›z olarak elde edilen bu bilginin yerini tutamaz. Tasavvufun bu anlamda tarihin pek çok döneminde ve pek çok millette görülen evrensel bir boyutu vard›r. Çünkü gerçe¤i arama u¤rafl› insanl›¤›n düflünce tarihiyle ayn› yafltad›r. Her ne kadar tasavvufun kökleri konusunda d›fl etkenlerin rolü inkâr edilmemekteyse de onun daha çok ‹slam’›n ilk dönemindeki “zühd”; yani dünya nimetlerinden, süsünden, zevklerinden uzak durma ve güzel ahlâkla bezenme iste¤inden ve çabas›ndan kaynakland›¤›, ‹slâm dininin ö¤retileri ile flekillendi¤i daha çok kabul gören bir düflüncedir. Zaman içinde ve gerçeklefltirilen fetihlerle ‹slâm dünyas› farkl› milletlerin kültürleri ve felsefeleri ile iliflkiye girmifl; bunun sonucunda da tasavvufun bir kolu ayr› bir yaflam tarz› olmaktan uzaklaflarak felsefî bir boyuta bürünmüfltür. Bu felsefî boyutunun en uç noktas› ise “vahdet-i vücûd (=varl›k birli¤i)” ad› verilen inanç sistemidir. Bu sistem ‹bn Arabî(öl. 1240)’nin yorumlar›yla flekillenmifl ve bu düflünce bütün Divan fliirini etkilemifltir. Tasavvuf tarihinde vahdet-i vücûd düflüncesini daha da ileriye götürerek “yaratan ile yarat›lan›n asl›nda ayn› oldu¤u”nu savunanlar olmuflsa da bu, bütün tasavvufa egemen bir düflünce hâlini alamam›flt›r. Tasavvuf, gerek ibadetlerde gerekse bu dünyadaki her türlü iliflkide yarat›c›ya olan sevgiyi esas al›r. ‹nsan›n kötü huylar›n› bütünüyle terk etmesi ve di¤er insanlarla sevgi temelinde birleflmesidir. Bu düflünce sistemine göre Allah, kendisinden korkulmas› de¤il, sevgi ile ba¤lan›lmas› gereken bir varl›kt›r. Yaratan ile kulu aras›nda kendisini ve di¤er bütün varl›klar› sevmeyi ö¤retti¤i için bir sevgi ba¤› vard›r. Bundan dolay› bu düflünce sistemini benimseyen flairler, Yarat›c›’y› kendisine sevgi duyulan bir varl›k olarak kabul etmifllerdir. Tasavvuf ayr›ca dünyadaki maddi hayat› ve ona ait her fleyi bu dünyada iken terk etmektir. Tasavvuf ayn› zamanda kiflinin güzel huylarla bezenmesi demek oldu¤undan bunun için nefisle mücadele edilmesi gereklidir ve bu mücadeleyi kazanma yolunun yöntemlerini de tasavvuf belirler. Bundan dolay› da mutasavv›flar tasavvufun asl›nda ‹slam’›n gerçek yüzü ve manevi yönü oldu¤unu ileri sürerler. Bu inan›fla göre ‹slâm’›n bilinen kurallar›, ibadetleri, emir ve yasaklar› dinin uyulmas› gereken önemli bir yönü olmakla birlikte, hakikati arayan gerçek mutasavv›f bu noktada kalmamal›, bunun ötesine giderek ‹slâm’›n manevi yönü olan tasavvuf yolunda yürümelidir. Tasavvufa göre bütün varl›klar üzerinde hâkim olan bir “mutlak sevgi” ve “mutlak güzellik” vard›r. Bu yolda olanlar Yarat›c›’y›, kulun sevdi¤i, bu sevgi ile huzur buldu¤u, hem kendi hem de kâinat üzerindeki eserlerinde onun izlerini gördü¤ü bir sevgili olarak kabul etmifllerdir. Allah, varl›k sahnesinde görünmek, bunun için de s›n›rs›z güzelli¤ini aç›¤a vurmak istemifl ve bu âlemi yaratm›flt›r. Böylece yüzy›llarca edebiyat›n diline de hâkim olacak olan “‹lahî aflk” nazariyesi ortaya ç›km›flt›r. “Kusursuz güzelli¤ini güzellerde ortaya ç›kar›p bu güzelli¤i âfl›¤›n gözüyle seyrettin”, anlam›na gelen afla¤›daki beyit bu konuda s›kça verilen örneklerdendir: Kendi hüsnün hûblar fleklinde peydâ eyledün Çeflm-i âfl›kdan an› döndün temâflâ eyledün Bâyezîd-i Rumî


Tasavvufun en önemli isimlerinden biri olan ‹bn Arabî’ye göre aflk, kullu¤un temeli ve özüdür. Sevgili ya da gerçek güzel tektir. An›lan her sevgilinin ya da güzelin ad› asl›nda o tek ve s›n›rs›z güzellik sahibini iflaret eder. Bu dünyadaki güzeller asl›nda gerçek ve tek mutlak güzellik sahibi olan Yarat›c›’n›n yans›malar›d›r. Dolay›s›yla bu güzellere duyulan aflk da gerçek de¤il, mecazîdir. Yarat›c›’ya duyulan aflk ise hakikidir. Bununla birlikte mecazî aflk da önemlidir. Çünkü mecaz insan› hakikate ulaflt›ran bir köprüdür. Örnek olarak Mecnun’un Leylâ’ya olan aflk› onu gerçek sevgiliye ulaflt›racak bir köprü, Leylâ da gerçek güzelin bir yans›mas›ndan ibarettir. “Bir tarafta zahit yar›n endiflesi çekerken, di¤er tarafta âfl›k ile sevgili ikilik perdesini y›rtarak birli¤e eriflti”, anlam›na gelen afla¤›daki beyit bu düflünceyi iflliyor. Yâr ile âfl›k ikilik perdesini k›ld› çâk Vahdete irdi dahi zâhid gam-› ferdâ çeker Hayalî

‹lahî aflk› yaflayan sofiler, günlük dille ifade edilemeyecek ruh hâlleri yaflad›klar›n›, yaflad›klar› bu hâllerin ancak sembollere dayal› bir dil ve üslupla ifade edilebilece¤ini söylerler ve bu özellikte bir dil kullan›rlar. ‹lk dönem mutasavv›flar› düflüncelerini daha genifl anlat›m imkânlar› sundu¤u ve sözlerinin etkileyicili¤ini art›rd›¤› için fliirle dile getirmifller; böylece fliir ile tasavvuf aras›nda güçlü bir iliflki ortaya ç›km›flt›r. Bu iliflki zamanla fliir dili üzerinde de etkili olmufl, “âfl›k” ve “sevgili” tiplerinin bu düflünce sistemine uygun olarak biçimlenmesine yol açm›flt›r. Divan fliirinde tasavvufun belirgin bir etkisi vard›r. Bu etki yaln›zca fliirde birtak›m tasavvufî terimlerin ve kavramlar›n kullan›lmas›yla aç›klanacak kadar yüzeysel bir nitelik tafl›maz. Bu edebiyattaki fliir dilinin oluflumunda tasavvufî mecazlar›n önemli bir yeri oldu¤u için fliirin anlafl›lmas› ve yorumlanmas›nda tasavvufî bilginin rolü oldukça büyüktür. Dolay›s›yla fliir dilindeki mecazlar›n anlafl›lmas› büyük ölçüde tasavvufî bilgi ile mümkündür. Divan fliirinde tasavvuf etkisinin oluflmas›nda Ahmed Yesevî (öl.1166) ve onun dervifllerinin, Yunus Emre (öl.1320-21) ve izleyicilerinin ve Mevlânâ(öl.1273)’n›n büyük etkisi vard›r. Türk edebiyat›nda dinî-tasavvufî etki önce halk edebiyat› ürünlerinde görülmüfl, daha sonra bu etki yayg›nlaflm›fl ve Divan flairleri de fliirlerinde tasavvufu zengin bir ilham kayna¤› olarak kullanm›fllard›r. Bu fliirde aflk› ve gönlü esas alan kiflilerin karfl›s›nda gerçeklerin özüne inmeye çal›flmayan, her fleyi sürekli d›fl görünüflüyle de¤erlendiren ve “zâhid” ve “vâ’iz” gibi adlarla an›lan tipler vard›r. fiiirde tasavvuf yolunda olan kifliler ise genellikle “âfl›k” ve “rind” karakterli olarak görülürler ve di¤er grupla sürekli çekiflirler. Divan fliirinde “rind” ve “zâhid” çekiflmesini anlamak ancak bu çekiflmenin tasavvufla ba¤lant›s›n›n kurulmas›yla mümkündür. Zâhidâ mahbûb u meyden gel bizi men’ eyleme Biz ezelden bu yola rindâne gelmifllerdenüz Hayalî

Tasavvuf, Divan fliirinin, hatta müflterek ‹slâmî edebiyat›n di¤er kollar› olan ‹ran, Arap ve Urdu edebiyatlar›n›n dil ve üslûbunu da do¤rudan etkileyen, hatta belirleyen bir niteli¤e sahiptir. fiiirdeki “aflk”, “flarap”, “meyhane”, “sevgili” gibi unsurlar genellikle tasavvufun mecazl› diliyle kaleme al›nm›flt›r ve bu kavramlar sözlük anlamlar›ndan çok daha farkl› anlamlar› gösterirler. Dolay›s›yla tasavvufun mecazlarla yüklü dili ve kültürü göz önünde bulundurulmadan bu edebiyat ürünlerinin anlafl›lmas› zordur.

23

24


Kaynaklardan ö¤rendi¤imize göre sûfilerin fliirde gerek flarap gerekse sevgilinin yana¤›, zülfü, beni, boyu gibi özelliklerini kullanmalar›n›n bafllang›c› semâ meclislerinde olmufltur. ‹lk önce sadece Kur’ân ve hadisin “semâ” edildi¤i (=okundu¤u ve dinlendi¤i) bu meclislerde zamanla, özellikle Hicrî V. yüzy›ldan itibaren fliirler de okunmaya bafllam›flt›r. Mutasavv›flar içinde bulunduklar› “hâl”leri ifade etmekte zorland›klar›nda daha önce söylenmifl Arapça, daha sonra da Farsça fliirleri dinlemeye ve onlar da bu tarzda fliirler söylemeye bafllam›fllar ve bu kavramlar› belli belirsiz farkl› anlamlarda kullanmaya bafllam›fllard›r. Zamanla bu durum ilerlemifl, “flarap”, “kadeh”, “sâkî”, “meyhâne” ve “sûfî” gibi kavramlar gerçek anlamlar›ndan uzaklaflm›fl; Hicrî VII. yüzy›ldan itibaren de yeni anlamlar kazanm›fllard›r. Bu yüzy›ldan itibaren sufilerin tasavvufî eserlerde bu kavramlar› yanl›fl anlafl›lma endiflesi tafl›madan rahatl›kla kullan›ld›klar› görülmektedir. Bunda en büyük etken ise Gazali(öl.1111)’nin yaklafl›m›d›r. Tasavvuf felsefesinin önde gelen isimlerinden biri olan Gazali, bazen kalpte “vecd” ad› verilen bir “hâl”in meydana geldi¤ini ve bu hâlin insan› harekete geçirdi¤ini söyler. ‹flte bu hâlde iken veli kullar›n kulaklar›na herhangi bir ses geldi¤inde onlar “mahbûb(=sevgili)”u hat›rlarlar. Bu fliirlerin tasavvuf yolundakilere di¤er insanlara ifade etti¤inden çok daha de¤iflik fleyler ifade etti¤ini, her neye baksa O’nu gören, kulaklar›na ne ses gelse O’ndan dinleyen kifliler için ne dinledikleri de¤il ne anlad›klar›n›n önemli oldu¤unu söyler. Gazali, sofilerin kasidelerin nesib k›s›mlar›nda geçen “zülf(=saç)”ten küfrün karanl›¤›n›, yana¤›n parlakl›¤›ndan iman nurunu, “vuslat (=sevgiliye kavuflmak)”tan Allah ile yak›nl›¤›, “rakîb”den Allah ile olan yak›nl›¤›n aras›na giren dünyevî engelleri anlad›klar›n› söyler. Ona göre fliir dinleyenin flairin sözünden onun murad›n› anlamas› gerekmemektedir. Mesela “flarap” ile bu fliirde “‹lahî aflk” kastedilir. Çünkü flarap nas›l sarhoflluk verirse, ilâhî aflk da insan› kendinden geçirir. Sarhofl olan insan ne yapt›¤›ndan nas›l habersiz ise gerçek aflka tutulan, yani ‹lahî aflka düflen kifli de ayn› durumdad›r. Bu durum aflk›n içkiye benzetilmesininin nedenini aç›klamaktad›r. Yunus’un afla¤›daki beytinde geçen “flarap”, “saki”, “meyhâne”, “mest (=sarhofl)”, “peymane (=kadeh)” asl›nda bir çok Divan flairinin kulland›¤› anlamda kullan›lm›flt›r. “Bize flarap sunan›n meyhanesi arfltan bile yücedir. Biz o flarap sunan›n sundu¤u içki ile sarhofl olanlar›z, canlar ise onun kadehidir.” anlam›na gelen afla¤›daki beyte dikkat edilirse bu sözlerin gerçek de¤il, mecazî anlamlar›n›n kullan›lm›fl oldu¤u anlafl›l›r: Bir sâkiden içdük flarâb arfldan yüce meyhânesi Ol sâkînün mestleriyüz cânlar anun peymânesi Yunus Emre

K›sacas›, tasavvuf fliir diline kendi damgas›n› vurmufl; kendine özel sembolik bir dil meydana getirmifltir. Divan fliirinde bu sembolik dilin etkisi büyük, sürekli ve belirgindir. Bunun d›fl›nda baz› tasavvuf terimleri de fliirde geçer. Bu terimler aras›nda “Mevlevî”, “semâ”, “›fl›k”, “kalender”, “abdal”, “dervifl”, “dergâh” gibi tarikat ile ilgili olanlar›, maddi âlemden uzaklaflmay› ifade eden “tecrîd” ve bunun için gerekli olan nefsi terbiye etmek olan “riyâzet”, kiflinin kendisini sadece Rabbine muhtaç hissetmesi demek olan “fakr”, k›saca Allah’a yak›nl›k kazanm›fl olma hâli olan “velâyet” ve bu hâle sahip kifli anlam›na gelen “velî”, bu duruma sahip olanlar›n yapt›klar› ola¤anüstü ifl olan “kerâmet”, kiflinin kendisini hakir görmesi ve baflkalar›n›n kendisini de¤ersiz görmesine ald›rmayan hatta bunu olgunlaflma yolu olarak görme manas›nda “melâmet”, ezelde Allah’›n kullar›na “Ben sizin Rabbiniz de¤il miyim?” sorusuna ruhlar›n da “belî (=evet)” cevab›n› vermelerine gönder-


me yapan “bezm-i elest”, yahut “belâ” sözcükleri, kiflinin Rabbi d›fl›nda hiçbir fleye ve hiç kimseye kendini muhtaç görmemesi anlam›ndaki “isti¤nâ”, bütün varl›k âleminin varl›¤›n kendisinden olma flart›yla asl›nda tek oldu¤u düflüncesi olan “vahdet”, tek ve bir olan mutlak varl›¤›n d›fl›ndaki bütün varl›¤›n ad› olan “kesret (=çokluk)” ve “mâsivâ (=Allah d›fl›ndaki her fley)”, vahdete erdi¤inde kiflinin kendi varl›¤›n› Yarat›c›’n›n varl›¤›nda yok etmesi demek olan “fenâ (=yokluk)”, bu hâle eriflti¤inde as›l süreklilik ve ölmezlik olan “beka(=ebedîlik)”, Allah’tan baflka bütün eflyay› ve insanlar› b›rakmak demek olan “terk” gibi tasavvufî terim ve kavramlar da fliirde yer al›r. “E¤er eksiksiz saltanat istiyorsan fakirlik (Allah’tan baflkas›na muhtaç olmama) ülkesini zaptet. Zira dünya saltanat›nda baflkalar›na muhtaç olacak çok fley vard›r.” anlam›na gelen afla¤›daki beyitte fakr (fakirlik) tasavvuf terimi olarak kullan›lm›flt›r. Fakr mülkin dut ger istersen kemâl-i saltanat Saltanatdan geç kim ol vâdîde çokdur ihtiyâc Fuzulî

Belh hükümdar› iken tac›n› taht›n› b›rakarak tasavvuf yoluna giren ‹brahim b. Edhem, bütün kâinat›n asl›nda Allah’›n bir yans›mas› oldu¤una inanarak “ene’lHak (=Ben Hakk›m)” sözünü sarf eden ve bu söz “Ben Tanr›y›m” fleklinde anlafl›ld›¤› için dara¤ac›na as›lan Hallâc-› Mansûr (öl.922), büyük mutasavv›flardan Cüneyd-i Ba¤dâdî (öl. 909), Bâyezîd-i Bistâmî (öl.874), Mevlânâ ve onun sevgili dostu fiems (öl.1247) yine Divan fliirinde adlar› geçen mutasavv›flardand›r. Tarihî ve mitolojik bilgiler: Divan fliirinin ana kaynaklar›ndan biri de ‹ran mitolojisidir. Afla¤›da büyük ço¤unlu¤u ‹ran mitolojisi kaynakl› olmak üzere fliirde adlar› geçen ya da kendilerine telmihte bulunulan mitolojik flah›slar›n temel özellikleri ve fliirlerde ele al›n›fl biçimleri Divan fliirinden seçilmifl örneklerle birlikte verilecektir. Cemflîd (=Cem): Efsanevî ‹ran hükümdar›. Divan fliirinde genellikle saltanat›ndaki kudreti, flarab› buluflu, bütün cihan› gösterdi¤ine inan›lan kadehi, e¤lence meclisleri, taht› ve parlak tac› ile birlikte an›l›r. Murassa câmlarla bir aceb flâhâne meclisdür Düflinde görmedi Cem böyle iflret-hâne-i zîbâ Bakî

Dahhâk: Cemflîd’i öldürerek ‹ran flâh› olan bu flah›s fiehnâme’de kötülü¤ün ve zulmün sembolü olarak anlat›l›r. Efsaneye göre, fleytan Dahhâk’i iki omuzundan öptü¤ü için her iki omuzunda iki y›lan ç›km›fl ve bütün çabalar›na ra¤men bu y›lanlardan kurtulamam›flt›r. Divan fliirinde bu y›lanlarla ve zalimli¤iyle bir sembol olmufltur. Nefs ef’îsine zahîr olana Pend besdür hikâyet-i Dahhâk Hayâlî

Efrâsiyâb: Turan hükümdâr› olan Efrâsiyâb, ‹ran ülkesinin bafl düflman› olarak fiehnâme’de s›kça geçer. Divan fliirindeki kahramanl›k ve hükümdarl›k sembollerindendir. Ey Usûlî nevbeti geldügi sâ’at ögüdür Nice bin Efrâsiyâb’un h›rmenin bu âsiyâb Usulî

25

26


Ferîdun: Dahhâk’i yenerek ‹ran taht›na geçen bu efsanevî hükümdâr›n befl yüz y›l hüküm sürdü¤ü söylenir. Divan fliirinde adaletin, uzun ömürlülü¤ün ve gücün sembolüdür. Bir huzûrum var durur kûyunda olmakdan flehâ Arz ol›nsa almazam bana Ferîdûn’un yiri Bakî

Gâve: Dahhâk’in devrilmesini ve yerine Ferîdun’un geçmesini sa¤layan bir demircidir. Dahhâk’e karfl› gelerek halk› isyana sevketmifl ve demirci önlü¤ünü bayrak hâline getirerek Ferîdun’un ‹ran taht›na ç›kmas›yla sonuçlanan isyan› bafllatm›flt›r. Gâve, Divan fliirinde haks›zl›¤a ve zulme baflkald›rman›n sembolü olarak geçer. Isfahân’da Gâve adlu bir dilîr Kim anuñ çengâline döymezdi flîr Ahmedî

Nerîmân: fiehnâme’deki büyük kahramanlardan Sâm’›n babas›, Zâl’in de dedesidir. Divan fliirinde kahramanl›k sembolü olarak kullan›lm›flt›r. Rezmüne mukabil duramaz Sâm u Nerîmân Rüstem olamaz erlik içinde sana hem-tâ Mihrî Hatun

Sâm: Neriman’›n o¤lu Zâl’in babas›, Minuçihr’in büyük savaflç›s›d›r. Bir ejderhây› tek bir vuruflla öldürdü¤ü için “Tek Vurufllu Sâm” diye de an›l›r. Sâm Divan fliirindeki kahramanl›k sembollerindendir. Rezmüne mukabil duramaz Sâm u Nerîmân Rüstem olamaz erlik içinde sana hem-tâ Mihrî Hatun

Zâl: Neriman’›n torunu, Sâm’›n o¤lu ve Rüstem’in babas›d›r. Efsaneye göre bütün tüyleri bembeyaz olarak do¤ar. Bu yüzden Sâm ondan korkar ve onu istemez. Zâl’i efsanevî bir kufl olan Simurg’un yaflad›¤› Elbürz da¤›na b›rak›rlar. Simurg da onu al›p besler. Daha sonra piflman olan Sâm gelip onu da¤dan al›r. fiehnâme’deki büyük kahramanlardan biri olan Zâl, ok atmas›yla meflhurdur. Gerekse kuvvet-i bâzûda fiâh Behrâm ol Bu Zâl-i dehr ider menzilüni âhir gûr Hayâlî

Rüstem: Sâm’›n torunu, Zâl’in de o¤ludur. Ola¤anüstü özelliklere sahip bir çocuk olarak do¤mufltur. Küçük bir bebekken bile büyük bir insan gibi yiyip içen ve çok güçlü biri olan Rüstem, Turan hükümdar› Efrasiyâb’› da dize getirmifltir. Ayr›ca esir edilmifl olan Keykavus’u kurtaran ve Heft-hân ad› verilen ve kimsenin geçemedi¤i tehlikeli yolu geçen iki kifliden biridir. Rüstem’in meflhur at›n›n ad› Rahfl’t›r. Rüstem Divan fliirine kahramanl›k ve güç sembolü olarak geçer. Elinden Rüstem ü Efrâsiyâb’un mülkini aldun Seni medh itmifl olmazlar diyenler Rüstem-i sânî Nev’î


‹sfendiyâr: ‹ranl›lar›n efsanevî kahramanlar›ndan biri olup, “Heft-hân” adl› türlü tehlikelerle dolu yolu geçen iki kifliden biridir. Ayn› yolu geçen di¤er kifli de Rüstem’dir. Rüstem’le yapt›¤› savaflta ölmüfltür. Divan fliirinde kahramanl›k sembolü olarak ve Rüstem’le yapt›¤› savaflla an›l›r. Ayfl u safâ-y› ahd-i Cem ü devr-i câm› gör Bahs itme rezm-i Rüstem ü ‹sfendiyâr’dan Bakî

Kahraman: Çocukken devler taraf›ndan kaç›r›larak büyütülen, fakat dev olmad›¤›n› anlay›nca onlarla savaflarak bir gergedan s›rt›nda ülkesine geri dönen bir kahramand›r. Divan fliirinde yi¤itlik sembolü olup “Kahraman›-› Katil” ad›yla an›l›r. Kim gördi kim iflitdi aceb bir senün gibi Hüsn ile Yûsuf ola flecâ’atle Kahraman Yahyâ Bey

Keyhusrev: Uzun y›llar padiflahl›k yapm›fl ve imparatorlu¤unun s›n›rlar›n› Hindistan’a kadar geniflletmifl bir ‹ran hükümdar›d›r. Divan fliirinde güç ve ihtiflam›n sembollerindendir. Unutdur nâm›n› Keyhusrev’ün Efrâsiyâb’un hem ‹ki kemter kulun zabt eyledi Îrân u Turan’› Gelibolulu Mustafa Âlî

Keykubâd: fiahs›z kalan ‹ran taht›na Zâl’in tavsiyesiyle geçen ve ülkeyi adaletle yöneten bir hükümdar›n ad›d›r. Divan fliirinde de daha çok adaletiyle öne ç›kar. Adlün kat›nda cevr ü sitem dâd-› Keykubâd H›flmun yan›nda lutf u kerem kahr-› Kahramân Bâkî

Minuçihr: Büyük dedesi Feridun’un yerine tahta geçen ve 120 y›l saltanat süren bir ‹ran hükümdar›d›r. Emrindeki Neriman ve Sam gibi kahramanlar sayesinde büyük savafllar kazanm›flt›r. Divan fliirinde de saltanat› ve kahramanl›¤›yla an›l›r. Minuçihr’in solar gül çehresi bîm-i sitîzinden Ne dem Efrâsiyâb âsâ girerse rezme meydâna Sünbülzâde Vehbî

Nûflirevân: Rivayete göre Kisrâ unvan›yla an›lan ilk ‹ran flah›d›r. Adaletiyle ve Tâk-› Kisrâ ad›yla meflhur saray›yla ünlüdür. Saray›na bir çan ba¤latt›¤› ve kendisiyle görüflmek isteyenlerin bu çan›n zincirini çekerek onu ça¤›rd›¤› ve flikâyetini ve ihtiyac›n› söyledi¤i rivayet edilir. Divan fliirinde de saray›, çan› ve adaleti ile an›l›r. Adli hikâyetin nice tahrîr idem k’anun Kem izi toz› efser-i Nûflirevân imifl Ahmed Pafla

Husrev: Nûflirevân’›n torunudur. fiiirde “Hüsrev u fiîrîn” hikâyesinin erkek kahraman› olarak geçer. Husrev-i Pervîz diye de an›l›r. Divan fliirinde de padiflahl›¤›, fiîrin’e olan aflk› ve efsanevî iki at› Gülgûn ve fiebdîz’le birlikte an›l›r. Husrev sultan anlam›na da gelir.

27

28


Yoluna ey hüsrev-i flîrîn-dehen Dîde mi var kim yafl› gülgûn degil Hayâlî

Siyâvufl: Keykavus’un o¤lu olan Siyavufl Rüstem taraf›ndan büyük bir kahraman olarak yetifltirilmifltir. Çok güzel biri olan Siyavufl’a üvey k›z kardefli âfl›k olmufl; fakat Siyavufl ondan yüz çevirdi¤i için iftiras›na u¤ram›flt›r. Bu iftira yüzünden Turan hükümdar› Efrasiyâb’›n yan›na giderek onun k›z›yla evlenmiflse de yine at›lan iftiralarla Efrâsiyâb taraf›ndan bo¤azlat›larak öldürülmüfltür. Divan fliirinde kahramanl›¤› ve daha çok u¤rad›¤› iftiralar sonucunda “haks›z yere öldürülme” sembolü olarak an›l›r. Ayfl ü nûfl eyle müdâm olma inen dünyâ-perest Kan› Dârâ kan› Cem kan› Siyâvufl ey sanem Zâtî

Bihzâd: Hüseyin Baykara(öl.1506)’n›n ressamlar›ndand›r. Divan fliirinde çizmifl oldu¤u resimlerdeki marifetiyle övülen ve sevgilinin güzelli¤i anlat›l›rken kendisinden bahsedilen bir kiflidir. Rengîn ider evsâf-› ruhun hâme-i Bâkî Ol sûreti virmez sanemâ nakfl›na Bihzâd Bakî

Cengiz: Büyük Mo¤ol hükümdâr› olup as›l ad› Timuçin’dir. Mo¤ol devletinin s›n›rlar›n› Avrupa’n›n ortalar›na kadar geniflletmifltir. Divan fliirinde daha çok sahip oldu¤u topraklarla, saltanat gücüyle ve zalimli¤iyle an›l›r. Ehl-i salîb ü leflker-i Cengîz’den beter Mülke tasallut eyleyen ol kavm-i cân-flikâr Nedîm

Fa¤fûr: Çin hükümdârlar›n›n unvân›d›r. Ayr›ca ‹skender zaman›nda yaflam›fl ve Asya’n›n tümüne 62 y›l hükümdarl›k yapm›fl bir padiflah›n ad›d›r. Divan fliirinde büyük bir padiflah olmas› özelli¤iyle ve genellikle Çin sözcü¤üyle birlikte an›l›r. Bir hatâ zanneyleyüp ebrûlar›n çîn eylese Cân atar dergâh›na Fa¤fûr ile Hâkan gelür Bakî

Hülâgû: Cengiz’in torunudur. ‹ran topraklar› üzerinde ‹lhanl› devletini kurmufltur. Çok kan dökmüfl bir padiflah oldu¤u için Divan fliirinde daha çok bu yönüyle an›l›r. Tahammül mülkini y›kd›n Hülâgû Han m›s›n kâfir Aman dünyây› yakd›n âtefl-i sûzân m›s›n kâfir Nedîm

‹skender: Divan fliirinde Kur’ân’da ad› geçen Zülkarneyn ile Makedonyal› Büyük ‹skender birbirine kar›flt›r›lm›fl ve ikisi ayn› flah›s imifl gibi kabul edilmifltir. fiiirde “âb-› hayat(=ölümsüzlük suyu)”› aramak için “zulumât(=karanl›klar ülkesi)”a gitmesi, H›z›r ile olan hikâyesi, dünyay› gösteren aynas› (=âyîne-i ‹skender), Ye’cüc ve Me’cüc ad› verilen bir kavmin yay›lmas›n› engellemek için yapt›rd›¤› sedd(=sedd-i ‹skenderî)i ve dünyaya hâkim olmas› ile an›l›r.


Sana temlîk eylesün Hak bir yere cem’ eyleyüp Mülk-i dehri ömr-i H›zr’› devlet-i ‹skender’i Nedîm

Mânî: Divan fliirinde daha çok ünlü bir ressam olarak geçer. Behram taraf›ndan derisi yüzülerek öldürülmüfltür. Divan fliirinde resim yapma yetene¤i ve duvarlar› onun yapt›¤› resimler ile süslü Nigâristan adl› bir mabedle birlikte an›l›r. Zülfi nakka-fl› suya bir resm ider kim reflk ider Mânî-i Çîn yazdu¤› nakfl-› Nigâristân ana Ahmed Pafla

Nergis: Bir perinin çocu¤u ve çok yak›fl›kl› biri oldu¤u için peri k›zlar› taraf›ndan hayranl›k duyulan biridir. Eko ismindeki peri k›z›n›n aflk›na cevap vermedi¤i için bedduaya u¤ram›fl ve bir gün ›rmaktan su içerken suda yüzünün aksini görünce, kendi güzelli¤ine meftun olup kendini kaybetmifl ve ›rma¤a düflüp bo¤ulmufl, düfltü¤ü yerden nergis adl› çiçek bitmifltir. Nergis Divan fliirinde bir çiçek ve kendini be¤enmiflli¤in sembolü olarak geçer. Ayr›ca nergis, mahmur gözden kinaye olarak da kullan›l›r. Gül hasretinle yollara dutsun kula¤›n› Nergis gibi k›yâmete dek çeksün intizâr Bakî

Anka-: Ad› olan kendisi olmayan bir kufltur. Di¤er ad› sîmurgdur. Bu kufl Kaf da¤›nda yaflayan, çok yükseklerde uçmas›, yere konmamas›, üzerinde otuz de¤iflik renkten tüy bulunmas› ve “kanâ’at” ve “isti¤nâ” sembolü olarak fliirde yer al›r. Kanâ’at eyledi anka-y› Kaf-› flöhrete vâs›l Kifli mümtâz olur elbette dâ’im uzlet etdikçe Süleyman Fehîm

Hümâ: Bu da anka gibi efsanevî bir kufl olup kemikle beslenirmifl. Gölgesi kimin üzerine düflerse o kiflinin talihi aç›l›r, hatta padiflah olurmufl. Devlet kuflu olarak kabul edilir. Cîfe-i dünyâya çok meyl itmedüm kerkes gibi Bir hümâ-tab’am g›dâ besdür bana bir üstühân Fuzulî

Bunlar›n d›fl›nda, eski Yunan’da t›p ilminin piri Bokrat (=Hipokrat), Arap edebiyat›nda cömertli¤in sembolü Hâtem-i Tayî gibi flahsiyetler, Hüsrev ü fiîrîn, Leylâ ve Mecnûn, Yûsuf u Züleyhâ gibi mesnevi kahramanlar› ve bu mesnevilerde geçen olaylar bu ba¤lamda de¤erlendirilebilir. Bunlar ‹ran fliirinde alg›lan›fl biçimiyle Divan fliirinde yer alm›fllard›r. Divan flairleri kendi dönemlerinde yaflam›fl olan sultan ve di¤er devlet adamlar›n›n isimlerine de çeflitli vesilelerle eserlerinde yer verirler. Kendileri gibi flair ve sanatkâr olan ve bir k›sm› üstat kabul edilen Firdevsî, Selmân-› Savecî, Hâf›z-› fiîrâzî, Sa’dî-i fiîrâzî, Attâr, Câmî, Nevayî, Hassân gibi flairlerin adlar› da Divan flairlerinin çeflitli münasebetlerle s›kça kulland›klar› isimlerdendir. Divan fliirinde co¤rafya: Divan fliirinin co¤rafyas›nda, Osmanl› devletinin siyasi co¤rafyas›n›n yan› s›ra müflterek geleneksel edebiyatta geçen mekânlar da yer almaktad›r. Bunlar›n bafll›calar›na afla¤›da de¤inilecektir.

29

30


Divan fliirinde en fazla geçen ülke ismi Çin’dir. Çîn ü Mâçîn, Çîn ü Horasan ifadeleri asl›nda birbirine yak›n bir co¤rafyay› iflaret eder. Çin, bu ülkede yaflam›fl olan meflhur ressam Mani münasebetiyle fliirde yer ald›¤› gibi, güzel kokulu bir madde olan miskin bu ülkede yaflayan ahunun göbe¤inden elde edilmesi dolay›s›yla da “misk-i Çîn”, “nâfe-i Çîn”, “âhû-y› Çîn” gibi tamlamalarda zikredilir. Sevgilinin saç›, kafl›, beni ile renk ve koku yönünden bu ba¤lamda iliflki kurulur. Göricek mu’cize-i nakfl›n› sûretger-i Çîn Götürüp hâme s›fat barma¤›n îmân getürür Bakî Hâlün haberleriyle mu’attar k›lur nesîm Deflt-i Hoten’de nâfe-i miskün dimâg›n› Bakî

Rûm ve fiâm kelimeleri de sevgilinin güzelli¤i ile ilgili olarak kullan›l›r. Genifl anlamda Osmanl› ülkesini gösteren Rum kelimesi beyazl›k, parlakl›k münasebetleriyle sevgilinin yüzü için kullan›l›r. Meselâ, sevgilinin yüzü Osmanl› ülkesi, bu yüzdeki ben Osmanl› ülkesindeki Padiflah, ince tüyler de onun askerleri olarak hayal edilir. fiâm ise gece, karanl›k, siyah anlamlar›nda tevriyeli olarak kullan›lm›flt›r. Dolay›s›yla sevgilinin saç› ile iliflki kurulur. Hindistan ile de siyah renk münasebetiyle sevgilinin beni aras›nda iliflki kurulur. Ülke anlam›nda olan M›s›r, Yusuf k›ssas› münasebetiyle; Irak, Hicaz, ‹sfahan ayn› zamanda birer musiki makam› olduklar› için her iki anlama gelecek flekilde fliirde kullan›l›r. Mo¤ollar taraf›ndan ya¤malanan Ba¤dad âfl›¤›n sevgilisi taraf›ndan harap edilen gönlü olarak, Yemen akik, Aden inci, Bedahflan la’l gibi k›ymetli tafllar dolay›s›yla, Bahreyn âfl›¤›n gözyafl› döken iki gözü için, Bâbil, Harut ve Marut adl› iki mele¤in büyü ö¤retti¤i flehir olmas› dolay›s›yla, Isfahan bu flehirde ç›kar›lan meflhur sürmesi, ayr›ca Tebriz, Kazvin gibi flehirler de baflkaca münasebetler ile fliirde yer al›r. Azerbeycan, Türkistan, Semerkand, Buhara, Irak, Kerbela, Basra, Necef, Kudüs, Vadî-i Eymen, Mekke ve Medine de fliirde yer alan co¤rafi mekân isimlerindendir. Anadolu ve Rumeli co¤rafyas›ndan Ayd›n, Manisa, Karaman, Vardar, Edirne, ‹stanbul gibi önemli flehirler de fliirde yer al›r. Ceyhun, Dicle, F›rat, Aras, Nil nehirleri genellikle âfl›¤›n döktü¤ü gözyafllar› dolay›s›yla geçer.

Tabiat ‹le ‹lgili Unsurlar Kozmik âlem: Divan fliirine hâkim kozmoloji anlay›fl›na göre gökyüzü katmanlar(=felekler)dan meydana gelmifltir. Dünya bu feleklerin merkezinde yer al›r. Gökler onun üzerinde so¤an zarlar› gibi üst üste geçmifl bir hâldedir. Her felekte bir “seyyâre (=gezegen)” vard›r. Felekler bu gezegenlerin adlar›yla an›l›r. Bunlar seb’a-i seyyare (=yedi gezegen) ad› verilmifl olan Ay (=kamer, mâh), Utarid (=Merkür), Zühre (=Venüs, Nâhîd) , fiems (=Günefl, Hurflîd), Mirrih (=Merih), Zuhal (=Satürn), Müflterî (=Jüpiter)’dir. Gezegenlerden sonraki sekizinci felekte sabit y›ld›zlar vard›r. Daha sonra bofl olan atlas fele¤i yer al›r. Günefl sultand›r. Ay vezir, Utarit kâtip, Zühre çalg›c› ve rakkase, Mirrîh komutan, Müflterî kad› ve Zuhal hazinedar olarak hayal edilir. Bafl koyar her subh-dem hurflîd hâk-i pâyuna Bu sa’âdetden anun geldükçe artar pâyesi Fuzulî


Rezme Mirrîh ü bezme Nâhîdüz Tî¤ ber-kef rebâb der-begalüz Na’ilî-i Kadîm

Felekler ulvî (=yüce) varl›klard›r. Dört unsur (=anâs›r-› erba’a) olarak adland›r›lan hava, su (=âb, mâ), âtefl (=nâr) ve toprak (=hâk, türâb) ise süflî (=düflük) varl›klard›r. Dokuz felek babalar (=âbâ), dört unsur da analar (=ümmehât) olarak hayal edilmifl, bunlardan mevâlîd-i selâse (=üç çocuk) denen hayvânât (=insan ve hayvanlar), nebâtât (=bitkiler) ve cemâdât (=cans›z varl›klar) olmak üzere üç çocuk meydana gelmifltir. Afla¤›daki beyitte Divan fliirine hâkim olan bu kozmoloji anlay›fl›na göre aralar›nda iliflki oldu¤u kabul edilen “yer” ile “ana”; “gök” ile de “ata, baba” aras›nda iliflki kurulmufltur. Seni ba¤r›na basar yer gök ne var mihr itmese Kim ata gibi degüldür müflfik olur analar ‹bni Kemal

Zaman: Zaman kavram› genellikle “zamân”, “rûzgâr”, “vakt”, “devr” ve “dehr” sözcükleri ile ifade edilir. Dört mevsimden ikisi öne ç›kar: Bahar ve hazan (=sonbahar). K›fl Divan fliirinde nispeten az rastlanan bir mevsimdir. Yaz mevsimi ise çok nadir görülür. Aylardan Nisan, bu ayda ya¤an ya¤murun istiridyenin a¤z›na düflmesi sonucu inci meydana getirmesi ile Muharrem ay› da Kerbela olay›n›n muhayyilede meydana getirdi¤i üzüntü, ac› ve keder kavramlar› ile fliirde yer al›r. Sâkiyâ mey sun ki bir dem lâlezâr elden gider ‹riflüp fasl-› hazân vakt-i bahâr elden gider Avnî

Hayvanlar: Kufllar›n bir k›sm› olumlu, bir k›sm› ise olumsuz düflünceler do¤urarak metinlerde yer al›r: Bülbül (=hezâr, andelîb), flahin, keklik(=kebg), sülün (=tezerv), güvercin (=kebûter), papa¤an (=tûtî), tâvûs, kumrî (=kumru) ilk gruba, akbaba (=kerkes), baykufl (=bûm), karga (=gurâb, zâg), yarasa (=huffâfl), çaylak (=zegân) ise ikinci gruba girer. Gülfleninde âlemün bu s›rra irmez hîç kes Zâ¤lar âzâde vü bülbül giriftâr-› kafes Firakî

Arslan (=flîr, gazanfer), peleng (=kaplan), bebr (=pars), âhû (=gazâl) gibi olumlu düflünce do¤uran hayvanlar›n yan› s›ra çakal, tilki, fil (=pîl), eflek (=har), it (=seg, kelb) gibi hayvanlar da Divan fliirinde geçer. Bunlar›n d›fl›nda pervâne (=kelebek), sinek (=meges, zübâb), ar› (=zenbûr), kar›nca (=mûr, mûrçe), örümcek (=ankebût), bal›k (=mâhî), timsah (=neheng), y›lan (=mâr, su’bân, ef’î), sincab, kakum, samur, deve (=nâka, üfltür, ba’îr) de fliirde geçen di¤er hayvanlard›r. fiîrler pençe-i kahrumda olurken lerzân Beni bir gözleri âhûya zebûn etdi felek Sultan Selim

Bitkiler: A¤aç (=flecer, d›raht) ve fidan (=nahl, nihâl) Divan fliirinde s›kça geçen kelimelerdendir. fiiirde a¤aç türlerinden en fazla sevgilinin boyunun benzetildi¤i serviye, ayr›ca çenâr, ar’ar, tûbâ, flimflâd, ve sanavbere, çiceklerden ise güle rastlan›r. Gülün rengi, kokusu ve güzelli¤i ile di¤er çiçekler aras›nda ayr› bir yeri

31

32


vard›r. Gül sevgilidir, yahut sevgilinin a¤z›, yana¤›, kula¤› gibi bir uzvudur. Yine küçüklü¤ü ve kapal›l›¤› ile fliirde yer alan gonca ile birlikte diken de çeflitli tasavvurlara konu olmaktad›r. Diken (=hâr) sevgili ile âfl›k aras›ndaki engelleri sembolize eder. Bunun d›fl›nda lâle, beneffle, reyhan, nane, flebboy, sünbül, yasemen, nergis, za’feran, nilüfer, karanfil de fliirde s›kça geçer. Gülflene nergis ü gül hayli letâfet virdi fiimdi aç›ld› dahi yüzi gözi gülzârun Bakî Bitmedi gülflende bir gül bu ruh-› zîbâ gibi ‹rmedi bostanda bir serv ol kad-i ra’nâ gibi Ahmed Pafla Ey gül ne aceb silsile-i müflk-i terün var V’ey serv ne hofl cân al›c› iflvelerün var Fuzulî

Divan fliirinde meyvelerden ayva, elma (=sîb), nar (=enâr, rümmân), fleftâlû, üzüm (=engûr), badem (=bâdâm), f›st›k (=piste) gibi meyveler de ço¤unlukla sevgilinin güzelli¤ini ifadede yararlan›lan unsurlar olarak fliirde yer al›r. Divan fliirinde sevgili, âfl›k ve rakip: Divan fliirin aflk anlay›fl›, daha çok tasavvuf düflüncesi etraf›nda flekillenmifltir. Her ne kadar aflk kavram› tasavvuf literatüründeki anlam›n› ‹slâm›n ilk dönemlerinden sonra kazanm›fl ise de tasavvuf çevrelerinde s›kça kullan›lan ve Hz. Muhammed’in söyledi¤i ileri sürülen “Âfl›k olup da aflk›n› gizleyen, iffetini koruyan ve bu hâl üzere iken ölen kifli cennete girer.” sözü aflk› kutsar. Asl›nda aflk bütün kâinat›n hatta gök cisimlerinin bile hareketine sebep olarak gösterilecek kadar önemli bulunur. Bu anlay›fl çerçevesinde aflk›n cismanî ya da bedenî olarak alg›lanmamas› do¤al bir durumdur. Afla¤›daki m›sralarda aflk›n, “ilm”in karfl›t› olarak dile getirilmesi aflka verilen de¤eri ve ona verilen misyonu gösterir: Aflk imifl her ne var âlemde ‹lm bir k›l ü kal imifl ancak Fuzulî

Tasavvuf anlay›fl›ndan Divan fliirine yans›yan Yaratan›n, “felekleri bile sevgili bir kulu için yaratt›¤›” düflüncesi göz önünde tutulursa, bu anlay›fl›n ortaya koydu¤u aflk, sevgili ve âfl›k tiplerinin düz anlamlar›ndan öte baflkaca anlamlara da sahip oldu¤u rahatl›kla söylenebilir. Aflk›n amac› vahdete, yani “varl›k birli¤i”ne ulaflmakt›r. Aflk makam›na ulafl›nca insan kâinatta ayr› ayr› var oldu¤u san›lan eflyan›n asl›nda tek bir varl›k oldu¤unu görür. Bu makama ulafl›l›nca “sultan” ile “dilenci” birbirinden ay›rt edilmez. Vâdî-i vahdet hakîkatde makam-› ›flkdur Kim müflahhas olmaz ol vâdîde sultândan gedâ Fuzulî

Divan fliiri dilinin etkileyici yönlerinden biri tasavvufun etkisiyle flekillenen mecazl› dilidir. Divan fliirinde sözün gerçek ile mecaz aras›nda sal›n›m yapan saat sarkac› gibi tek bir yönde çak›l›p kalmad›¤›, beyitlerin yorumunun beflerî ve dünyevî (=mecâzî) aflk aras›nda gidip geldi¤i; bütünüyle beflerî aflk›n dile getirildi¤i örnek-


lerde bile aflk›n kutsand›¤› tasavvufî bir anlay›fla gönderme yap›ld›¤› görülür. Aflk asl›nda kader ve k›smet iflidir. Kiflinin elinde olan bir durum de¤ildir. Bu, “elest meclisi”nde, yani ruhlar âleminde gerçekleflmifltir. Ruhlar meclisinde ‹lahî hitaba mazhar olan insano¤lu, bu hitap ile öyle bir sarhofl olmufltur ki, bu dünyaya düfltü¤ünde bile hâlâ ay›lmam›flt›r. Fermân-› aflka cân ile var ink›yâdumuz Hükm-i kazâya zerre kadar yok inâdumuz Bakî

Aflk›n bu niteli¤i ve felsefî derinli¤i sevgilinin kimli¤i ile ilgili belirsizlik sonucunu do¤urmufl, böylesine kusursuz güzellik sahibi olan sevgilinin ancak Allah, peygamber veya padiflah olarak yorumlanabilece¤i ileri sürülmüfltür. Elbette bu yorumlay›fl tarz› sevgilinin hiçbir zaman dünyevî bir varl›k olmad›¤› düflüncesini ihtimal d›fl› görmez. Fakat sevgilinin sahip oldu¤u güzelli¤in niteliklerinin mutlak olmas›, s›radan bir flair ile bir padiflah›n yazm›fl oldu¤u aflk temal› fliirler aras›nda belirgin bir fark›n bulunmamas›, bu aflk›n beflerî bir aflk olmad›¤›n› göstermektedir. Bundan ötürü sevgilinin cinsiyeti de -az say›da fliir müstesna- kesin de¤ildir. Sevgili bazen bir erkek güzeli gibi görünmekle beraber, bu fliirlere dikkatle bak›ld›¤›nda asl›nda bir erkek veya kad›n›n de¤il de bizzat güzelli¤in, güzellik kavram›n›n övüldü¤ü ve yüceltildi¤i görülür. Bu tasavvuf anlay›fl›n›n fliire yans›mas›n›n bir sonucudur. Kâinattaki güzellikler ve dolay›s›yla da güzeller ‹lâhî ve mutlak hatas›z, kusursuz bir tek güzelden iflaretlerdir. Divan fliirindeki sevgili tipi mükemmel güzelli¤i kendisinde toplam›flt›r. Divanlarda görülen bütün sevgililer, tek bir tiptir. Genifl Osmanl› co¤rafyas›n›n neresinde bulunursa bulunsun ve hangi döneminde yaflam›fl olursa olsun âfl›¤›n dile getirdi¤i ve niteledi¤i sevgili genellikle ayn› özelliklere sahiptir. Gelenek bu sevgili tipinin saç, göz, dudak, el gibi uzuvlar›n›n ne tür güzellikte oldu¤unu belirlemifl, ayr›ca nas›l övülece¤ini de göstermifltir. Uzun boyluluk mademki güzellerde aranan bir özelliktir, o takdirde sevgilinin boyu hafif hafif sal›nan bir servi gibidir, bafl› göklere kadar uzan›r. Kirpiklerin uzunlu¤u mademki makbuldür ve etkileyicidir, o zaman sevgilinin kirpikleri k›l›ç, m›zrak veya ok olarak hayal edilir. fiairler bu eldeki haz›r malzeme ile sevgiliyi övmek durumundad›r. Divan fliirinde sevgilinin niteliklerinin ve güzelli¤inin mutlak olmas›n›n yan› s›ra onun âfl›¤a ilgisiz davranmas› (=isti¤nâ, tecâhül), bir tatl› sözü bile ondan esirgemesi, âfl›¤›n hâline ac›mamas›, sürekli naz içinde olmas› gibi huylar› onun karakterini oluflturur. Divan fliirindeki aflk, tek tarafl›d›r. Seven ve aflk ›st›rab› içinde yanan bir âfl›k vard›r. Sevgili ise âfl›¤›na karfl› ilgisizdir, onun bak›fl› hatta eziyeti bile âfl›¤a bir lütuftur. Bütün güç, kuvvet sevgilinin elindedir. Âfl›k için sevgili bir padiflah, yahut efendi mevkiindedir, âfl›k ise onun kölesi gibidir. Âfl›¤a eziyet etmesi, onu üzmesi onun de¤iflmez âdetidir. Vefas›zd›r, verdi¤i sözü tutmaz. Sürekli mesafelidir. Kimse kendisinden hesap soramaz. Kendisi ulafl›lamaz bir konumdad›r. Bütün bunlar onun de¤iflmez özellikleridir. Sevgili baflta güzellik sembolü Hz. Yusuf olmak üzere Hz. ‹sa ve Hz. Süleyman’a benzetilir. Aflk ülkesinin sultan›d›r. Silahl›d›r. Silahlar› kafl (=ebrû), kirpik (=müje, müjgân) ve gamzedir. Girdi¤i ülkeyi (âfl›¤›n gönlünü) harap eder. Ol fleh-i hûbân ki iklîm-i dilün sultân›dur Her ne dir cân üstine fermân anun fermân›dur Ahmed Pafla

33

34


Âfl›¤›n durumu ise sürekli göz yafl› dökme, a¤lama ve feryat etmedir. “Sab›r veya sefer” yani o ülkeyi terk etmekten baflka çaresi yoktur. Fakat yine de aflk derdinin bitmesini arzulamaz; sevgilisinin bütün eziyetlerini ço¤u zaman memnuniyetle kabul eder. Zira sevgiliden gelen eziyetleri, cefay› bile bir ilgi olarak kabul eder. Âfl›k için en büyük felaket ise sevgilisinin kendisini bütünüyle terk etmesidir.

SIRA S‹ZDE


D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

Yâ Rab belâ-y› aflk ile k›l âflinâ beni Bir dem belâ-y› aflkdan etme cüdâ beni SIRA S‹ZDE Fuzulî

Divan fliirinde sevgili ve âfl›k d›fl›ndaki üçüncü tip rakip(
N N

Kûy›na varsa aceb mi dilberün gâhî rakîb Cennet AMAÇLARIMIZ idi bir zamân ‹blîs-i mel’ûnun yiri

Bakî

Divan fliirinde K ‹ muhteva T A P ile ilgili olarak Agâh S›rr› Levend’in Divan Edebiyat› (‹stanbul: Enderun Kitabevi, 1984) adl› kitab›na baflvurabilirsiniz.

Eski Türk Nesir T E L E VEdebiyat›nda ‹ZYON Nesir (Nesr), bir edebiyat terimi olarak “nazm”›n karfl›t›d›r. Vezinli olmayan, düzyaz›, söz anlam›na gelir. Nesir yaz›lara “mensûr”, nesir yazarlar›na da “nâsir” denir. Eski Türk Edebiyat›nda nesir, nazm›n gölgesinde kalm›flt›r. Bunda, baflka TERNET sebeplerin‹ Nyan› s›ra, sanatl› söyleyiflin öncelikle fliir dilinde var oldu¤u düflüncesi etkili olmufltur. Bununla birlikte Eski Türk Edebiyat›nda nesir sahas›nda da pek çok türde eserler verildi¤i ve bu eserlerin bir k›sm›n›n edebî de¤er tafl›d›¤› da görülmektedir. Göktürkler döneminden hitabet üslubunun etkileyicili¤i ve içeri¤inin do¤all›¤› ile Orhon An›tlar›, Uygurlar döneminden çok farkl› bir üslûpta kaleme al›nan ve önemli bir k›sm› Budizm ve Maniheizm etkisini tafl›yan metinler ‹slamî dönem öncesi Türk edebiyat›ndan günümüze kadar ulaflan az say›daki yar› edebî nesir örnekleridir. ‹slam dininin kabulünden sonraki ilk Türkçe nesir örnekleri ise Karahanl›lar dönemine aittir. Bafllang›ç döneminde bilim dili olarak kabul edilen Arapça ve edebiyat dili olarak kabul edilen Farsça ile eserler verildi¤i görülmektedir. Bu dönemde gerek Türkçe, gerekse Türk yazarlar taraf›ndan Arapça ve Farsça yaz›lan eserlerde edebî nitelik ön planda de¤ildir. Bu eserlerin ço¤u Arapça ve Farsçadan serbest bir flekilde yap›lan tercümeler olup bilgi verici, e¤itici, yol gösterici niteli¤e sahiptirler. ‹slam tarihi ve menk›beleri, dil ve tarih konular›n da ifllendi¤i bafllang›ç dönemindeki bu eserlerin dili ve üslubu sade, cümleleri k›sa ve basit olup derin bir sanat anlay›fl›n› ve kültür birikimini yans›tmamaktad›rlar. Fars dilinin ve birçok yönüyle kültürünün etkisi alt›ndaki Selçuklu Devletinden sonra Anadolu sahas›nda gördü-


¤ümüz beyliklerin idarecilerinin Türkçe d›fl›nda baflka bir dil bilmemelerinin, Türkçenin yaz› dili olarak geliflmesinde rolü oldu¤u araflt›rmac›lar taraf›ndan ileri sürülür. fiiir dili ile düzyaz›n›n nitelikleri farkl› olmakla birlikte bunlar ayn› etkiler çerçevesinde geliflme göstermifllerdir. Dolay›s›yla Divan fliiri dilinin gerek söz varl›¤› gerekse üslûp aç›s›ndan geçirdi¤i aflamalara paralel olarak nesir sahas›nda da zaman içerisinde de¤ifliklikler ve zenginlikler görülür. XV. yüzy›l sonlar›na kadar yaz›lan eserlerin temel özelli¤i dinî ve ahlakî niteli¤e sahip olmalar›d›r. Kuran tercümeleri, hadis çevirileri, ‹slam tarihi ve f›k›h alanlar›nda ço¤u tercüme esasl› olan bu eserlerin dili ve üslûbu bir sonraki yüzy›lda farkl›laflmaya bafllar. Bunda toplumun uygarl›k alan›nda geçirdi¤i de¤iflimler ile bilim ve sanat alan›ndaki geliflmelerin önemli rolü vard›r. XVI. yüzy›lda Türk Edebiyat› nas›l fliir dilinde usta flairler yetifltirmifl ise, nesirde de sanat kayg›lar› ortaya ç›km›fl; hatta maksad›n ifade fleklini belirlemeye bafllam›flt›r. Eski Türk Edebiyat›ndaki nesir dilinin as›rlar boyunca verdi¤i örneklerini bu aç›dan iki grupta inceleyebiliriz: 1. Sade Nesir 2. Süslü Nesir Bu her iki nesir türünün örneklerine as›rlar boyunca -bafllang›ç dönemi hariçher dönemde rastlar›z. Sade nesrin ilk örneklerinde dilin baflar›l› bir flekilde kullan›lmad›¤›, Arapça ve Farsça kelimelerin daha az yer ald›¤›, terkipli bir üslubun bulunmad›¤› ve okuyucu kitlesi olarak daha ziyade genele hitap edildi¤i görülür. Süslü nesirde ise anlat›lmak istenen, dilin bütün estetik imkânlar›ndan yararlan›larak ve söz sanatlar› kullan›larak etkileyici bir flekilde sunulur. ‹lk nesir örnekleri sade nesirle verilmifltir. Sinan Pafla(öl. 1486)’n›n Tazarrunâme’si süslü nesrin ilk örne¤i olarak kabul edilir. En uç örnekler olarak da Veysî (ö.1628) ve Nergisî (ö.1635)’nin eserleri gösterilir. Her iki nesir kolu da son dönemlere kadar devam etmifltir. Üslûp aç›s›ndan mensur eserleri tarihî bir tasnife tabi tutmadan incelemek daha yerinde olur. ‹lk tarihlerimizden olan Âfl›k Paflazade Tarihi asl›nda sade nesrin örne¤i olmakla birlikte yine ayn› türden as›rlar sonra kaleme al›nan ‹bni Kemal’in ve Hoca Sadeddin (öl.1599)’in tarihleri süslü nesre örnek verilebilir. Bununla birlikte ilk dönemde kaleme al›nan K›sas-› Enbiyâ türünün örnekleri yine çok sade bir dille yaz›lm›fl olmakla birlikte son dönemde kaleme al›nan Cevdet Pafla(öl. 1895) n›n K›sas-› Enbiya’s› da ayn› flekilde sadedir. Fakat ayn› yazar taraf›ndan kaleme al›nan Târîh-i Cevdet’in üslubu daha farkl›d›r. ‹lk dönemlerde kaleme al›nan eserlerin dilinin sadeli¤ini, yazarlar›n tercihine veya kültürel birikimine ba¤lamak yerine dilin o dönemdeki durumu ile izah etmek daha do¤ru olur. Ayr›ca ayn› yazar›n farkl› kitlelere hitap etti¤inin bilinciyle farkl› üslûplar kulland›¤› da görülür. fiiir dili genellikle belli bir birikime ve edebî zevke hitap ederken nesrin hem bu kitleye hem de halk kitlesine hitap etme yönü fliire göre daha a¤›r basar. Fakat bu durum her zaman ayn› sonucu do¤urmaz.

Eski Türk Edebiyat› Tarihinin Bafll›ca Kaynaklar› Burada Eski Türk edebiyat›n›n tarih içindeki sürecini, geçirdi¤i merhalelerin, de¤iflimlerin, aray›fllar›n ve bu döneme ait metinlerin de¤erlendirilmesinde kaynakl›k edecek eserler hakk›nda toplu hâlde bilgi verilecektir. Bu kaynak eserler Osmanl› dönemi ile s›n›rl› tutulmufltur. Ayr›ca edebiyat tarihinin en önemli kaynaklar›n›n bizzat edebî eserlerin kendileri oldu¤u unutulmamal›d›r.

35

36


1. fiu’arâ Tezkireleri: Dönemin edebiyat tarihleridir. fiu’arâ tezkireleri flairlerin hayatlar›, e¤itimleri hakk›nda k›saca bilgi veren, onlar›n eserleri ve sanatlar› hakk›nda de¤erlendirmeler içeren eserlerdir. Sehî Bey (öl. 1548) taraf›ndan 1538 y›l›nda yaz›lan Heflt Bihiflt, Bat› Türkçesiyle yaz›lm›fl ilk tezkire olup her as›rda rastlanan tezkire yazma gelene¤inin Fatin(ö. 1867)’in 1852 y›l›nda yazm›fl oldu¤u Hâtimetü’l-Efl’âr’› ile sona erdi¤i kabul edilir. 2. fiakâiku’n-Nu’mâniyye ile Tercüme ve Zeyilleri: Taflköprîzâde(öl. 1561)’nin yazm›fl oldu¤u bu eser Osman Gazi’den Kanuni Sultan Süleyman zaman›na kadar yaflam›fl bilginler, flairler, kültür adamlar› ve mutasavv›flar hakk›nda bilgi verir. Asl› Arapça olan eser büyük ilgi görmüfl, ayn› dönemde ilaveli tercümeleri yap›lmaya bafllanm›fl, XIX. yüzy›la kadar bu eserde bulunmayan kiflilerle ilgili bilgilerin yer ald›¤› “zeyil (=ek)”leri yaz›lm›flt›r. 3. Mevki ve mesleklere göre kifliler hakk›nda bilgi veren eserler: Bu eserlerin Hadîkatü’l-Mülûk, Hadîkatü’l-Vüzerâ, Devhatü’l-Meflâyih gibi s›ras›yla padiflahlar›n, vezirlerin, fleyhülislamlar›n hayatlar› hakk›nda bilgi verenleri oldu¤u gibi Tezkiretü’l-Hattâtîn, Atrabü’l-Âsâr gibi hattatlar› ve musiki ustalar›n› ele alanlar›, Menakibü’l-Ârifin, Lemezât-› Hulviyye gibi sadece tasavvuf ileri gelenlerini toplayanlar›, Nefehâtü’l-Üns gibi evliyalardan bahsedenleri (Tezkiretü’l-evliyâ=evliya tezkireleri) de vard›r. 4.Türlü biyografik eserler: Bursa, Edirne, Ba¤dad, Diyarbak›r, K›r›m gibi belli bir vilayette yetiflenleri ele alan Türkçe eserler oldu¤u gibi, Kâtip Çelebi(öl. 1657)’nin Süllemü’l-Vüsûl ilâ Tabakâti’l-Fuhûl, Müstakimzâde(öl.1788)’nin Mecelletü’n-Nisâb’› gibi bütün ‹slam dünyas›nda yetiflmifl olan meflhurlar› konu alan Arapça eserler de edebiyat tarihimiz aç›s›ndan önemlidir. Daha sonralar›, yak›n dönemde Bursal› Mehmed Tahir (öl. 1924) taraf›ndan yaz›lan Osmanl› Müellifleri, Mehmed Süreyya (ö. 1909) taraf›ndan yaz›lan Sicill-i Osmanî, Muallim Naci(öl. 1893)’nin Esâmî ve Osmanl› fiairleri isimli eserleri, Faik Reflad(öl. 1914)’›n Eslâf’› bu grupta de¤erlendirilebilecek önemli eserlerdendir. Ayr›ca belli bir vilayetin tarihini konu alan Hüseyin Hüsameddin(öl. 1939)’in Amasya Tarihi gibi eserlerde de o çevrenin yetifltirmifl oldu¤u flair ve yazarlar hak›nda bilgi vard›r. 5. Osmanl› Tarihleri: Bunlar›n bir k›sm› yazarlar›n kendiliklerinden, bir k›sm› da devlet taraf›ndan görevlendirildikleri için kaleme ald›klar› eserlerdir. Bu konuda Osman Gazi’den Sultan Bayezid dönemine kadar meydana gelmifl olaylar› ele alan ve kendi ad›yla an›lan Âfl›k Paflazade(öl.1484’den sonra)’nin Tarihi’nden itibaren her as›rda pek çok eser verilmifl olup bunlar›n bir k›sm› Neflrî (XV.yy), Solakzâde (öl. 1657), Peçevî (öl. 1649), Naîmâ (öl. 1716), ‹zzî (öl. 1755), Vâs›f (öl. 1806), Cevdet Pafla (öl.1895), Lütfî (öl. 1907) gibi yazarlar›n adlar›yla an›lmaktad›r. Kendisi de önemli bir flair olan Gelibolulu Âli’nin Künhü’l-Ahbâr isimli tarihi de flairler hakk›nda do¤rudan bilgi verdi¤i için edebiyat tarihi araflt›rmalar›nda önemli bir kaynakt›r. 6. Bibliyografyalar. Taflköprîzâde taraf›ndan yaz›lan ve o¤lu taraf›ndan geniflletilerek çevirisi yap›lan Mevzû’âtü’l-Ulûm, Kâtip Çelebi taraf›ndan yaz›lan Keflfü’z-Zunûn an-Esâmi’l-Kütübi ve’l-Fünûn isimli eserler ve sonuncusuna yap›lan zeyiller edebiyat tarihimiz için çok önemli bibliyografik kaynaklard›r. Bu eserlerde, eserler ve yazarlar› hakk›nda verilmifl olan k›sa bilgilerin yan› s›ra her ilmin tarifi ve di¤er ilimlerle iliflkisi üzerinde de durulmaktad›r. 7. Ansiklopedik eserler: fiemseddin Sâmî(öl. 1904)’nin Kamûsü’l-A’lâm’›, Ahmed R›fat (öl.1894)’ ›n Lugat-› Târihiyye ve Co¤râfiyye’si bu grubun önemli eserlerindendir.

37


8. Sözlükler: Bu sözlüklerin bir k›sm› Mütercim As›m (öl. 1819)’›n Kamus Tercümesi gibi sözlük olman›n ötesinde farkl› alanlarda katk› da sunmaktad›r. fiemseddin Sami’nin Kamûs-› Türkî, Ahmed Vefik Pafla (öl. 1891)’n›n Lehçe-i Osmânî, Muallim Naci’nin Lügat-› Nâcî adl› sözlükleri de belli kavramlar›n dönemlerine göre nas›l de¤erlendirilmesi gerekti¤i hususunda bilgi verir. 9. Edebiyat tarihleri: Abdülhalim Memduh’a, fiehabeddin Süleyman’a ve Faik Reflad’a ait ayn› ad› tafl›yan Târîh-i Edebiyyât-› Osmâniyye isimli eserler, ‹smail Habib Sevük(öl. 1954)’ün Türk Teceddüd Edebiyat› Tarihi bu devirde Osmanl› Türkçesi ile kaleme al›nan edebiyat tarihlerinden baz›lar›d›r. 10. Klâsik edebiyat bilgisini konu alan eserler: Bunlar belâgat ilmi ile ilgili olup baz›lar› Fars edebiyat›n›n etkisini tafl›makta, büyük k›sm› ise Arap belagatini izlemektedir. Bu konuda XVI. yüzy›ldan itibaren eser verildi¤i görülmektedir. Sürurî(öl. 1562)’nin Bahrü’l-Ma’ârif, ‹smâîl-i Ankaravî (öl. 1631)’nin Miftâhü’l-Belâga ve Misbâhü’l-Fesâha, Süleyman Pafla(öl. 1892)’n›n Mebâni’l-‹nflâ, Ahmed Cevdet Pafla’n›n Belâgat-i Osmâniyye, Recaizade Mahmud Ekrem(öl. 1914)’in Ta’lîm-i SIRA S‹ZDE Edebiyyât, Mehmed Rif’at(öl. 1907)’in Mecâmi’ü’l-Edeb adl› eserleri bu dönemde edebî eserlerin ne flekilde de¤erlendirilmesi gerekti¤i hususunda bilgi vermekte, ayr›ca zaman içinde estetik de¤erlerde meydana gelen de¤ifliklikleri izleme imkâD Ü fi Ü N E L ‹ M n› sunmaktad›r. Burada grupland›r›larak verilen eserler edebiyat tarihimizin bütün kaynaklar› O R U ya da basde¤ildir. Bunlar›n d›fl›nda o dönemden günümüze kadar ulaflanS yazma k› kitaplar, risaleler ve gazeteler, çeflitli mektuplaflma ve yaz›flma örneklerini içeren münfle’ât kitaplar›, belli bir bilim dal›na ait terimleri toplayan ayr›ca D ‹ K Klügatler, AT baflta Ziya Pafla(öl. 1880)’n›n Harabât’› olmak üzere o devirde çeflitli flairlerin fliirlerini toplayan antoloji niteli¤indeki matbu eserler, ayn› mahiyetteki yazma fliir SIRA S‹ZDE mecmualar› ve nazire mecmualar› da bu edebiyat›n kaynaklar› aras›nda yer al›r. Eski Türk edebiyat› tarihi ile ilgili olarak Cumhuriyet döneminde ortaya konulan konu ile ilgili eserler, ansiklopediler, tarihler, edebiyat tarihleri, antolojiler, araflt›rAMAÇLARIMIZ malar ve makaleler de bu konuda önemli kaynaklar aras›ndad›r.

N N

K S›rr› ‹ T ALevend’in P Eski Türk edebiyat›n›n kaynaklar› ile ilgili daha genifl bilgi için Agâh Türk Edebiyat› Tarihi (Ankara: TTK, 1988, 3. bs.) adl› kitab›na baflvurabilirsiniz.

SIRA S‹ZDE


D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET

38


Özet

N A M A Ç

1

Eski Türk Edebiyat›n›n Türk Edebiyat› tarihi içindeki yerini belirleyebilmek. Türk edebiyat›, “‹slâmiyet öncesi Türk edebiyat›”, “‹slâmî dönem Türk edebiyat›” ve “Bat› etkisindeki Türk edebiyat›” olmak üzere bafll›ca üç ana döneme ayr›lm›flt›r. ‹slamiyet öncesi Türk edebiyat›n›n bugün elimizde bulunan yaz›l› ürünleri VIII-X. yüzy›llara ait Köktürkçe ve Uygurca metinlerdir. ‹slamî Dönem Türk Edebiyat› ise her bak›mdan örnek ald›¤› ‹slamî Dönem ‹ran edebiyat›n›n etkisi alt›nda geliflmifl bir edebiyatt›r. “‹slamî Dönem Türk Edebiyat›”, bir bütün hâlinde Türk edebiyat›n›n XI. yüzy›ldan XIX. yüzy›l ortalar›na kadar yaklafl›k dokuz yüzy›ll›k bir dönemini içine al›r. Bu dönem Türk edebiyat›na ait edebî eserler “Do¤u Türk edebî dili” ve “Bat› Türk edebî dili” olmak üzere bafll›ca iki edebî dille kaleme al›nm›fllard›r. Do¤u Türk yaz› dili, “Karahanl›” (XI. yüzy›l), “Harezm-Alt›norda” (XII-XV. yüzy›llar) ve “Ça¤atay” (XV.-XIX. yüzy›llar) ve Memluk K›pçakças›d›r. Bat› Türk yaz› dili ise, O¤uz boylar›n›n konuflma diline dayanan bir edebî dildir. “Bat› Türkçesi”nin ilk dönemine “Eski Osmanl›ca”, “Eski Türkiye Türkçesi” ve “Eski Anadolu Türkçesi”; ikinci dönemine de “Osmanl› Türkçesi” ya da “Osmanl›ca” ad› verilmifltir. Osmanl›can›n bir kolu da “Do¤u Osmanl›cas›” ad› da verilmifl bir yaz› dili olan “Âzerî O¤uzcas›”d›r. Türk Edebiyat›n›n “Eski Türk Edebiyat›” olarak adland›r›lan döneminin kuramsal olarak Köktürk, Uygur, Karahanl›, Harezm-Alt›norda, Ça¤atay, Memluk-K›pçak, Anadolu Selçuklu, Beylikler Ça¤› edebiyatlar›n› ve XIX. yüzy›l ortalar›na kadar Osmanl› Türkçesiyle yaz›lm›fl bütün edebî ürünleri kapsamas› gerekir. Ancak çeflitli nedenlerle bugün “Eski Türk Edebiyat›” ad› alt›nda yaln›zca XIII. yüzy›l sonlar›nda ‹ran edebiyat›n›n etkisiyle Anadolu Selçuklular› döneminde ilk örnekleri verilmeye bafllanan ve bütün bir Osmanl› co¤rafyas›nda varl›¤›n› kesintisiz olarak XIX. yüzy›l ortalar›na kadar sürdürmüfl bir edebî dönem kastedilmektedir.

N A M A Ç

2

Eski Türk edebiyat› karfl›l›¤› olarak tarihsel süreç içinde kullan›lm›fl olan adlar› s›ralayabilmek ve bu adlarla ilgili de¤erlendirmeler yapabilmek. Eski Türk edebiyat› karfl›l›¤› olarak tarihsel süreç içerisinde edebiyyât-› kadîme, fli’r-i kudemâ, havâs edebiyat›, sarây edebiyat›, enderun edebiyat›; edebiyyât-› Osmâniyye, Osmanl› fliiri, Divan edebiyat›, ümmet edebiyat›, ümmet ça¤› Türk edebiyat›, ‹slamî Türk edebiyat›, klâsik edebiyat ve klâsik Türk edebiyat› gibi adlar kullan›lm›flt›r. ‹ran edebiyat› etkisinde do¤an ve geliflen “‹slamî dönem Bat› Türk edebiyat›”, XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren yerini edebiyyât-› cedîde ad› verilen yeni bir edebî anlay›fla b›rakmaya bafllam›fl; Bat› edebiyat› etkisinde do¤an ve geliflmeye bafllayan bu yeni edebiyat› eskisinden ay›rmak için de eskisine edebiyyât-› kadîme ya da onu yaln›zca fliirden ibaret bir edebiyatm›fl gibi kabul ederek fli’ri kudemâ gibi adlar verilmifltir. Bu edebiyat karfl›l›¤›nda kullan›lm›fl olan havâs, sarây ve enderun edebiyat› gibi adlar ise onun yaln›zca toplumun belli kesimlerine hitap eden bir yüksek zümre edebiyat› oldu¤u ön kabulünden hareketle verilmifl; ancak söz konusu edebiyat›n yaln›zca toplumun belli kesimlerine hitap eden bir edebiyat olmad›¤›n›n bilimsel araflt›rmalar sonucunda kesin olarak kan›tlanmas›yla art›k tamamen terk edilmifl adlard›r. Ümmet edebiyat›, ümmet ça¤› Türk edebiyat›, ‹slamî Türk edebiyat› gibi adland›rmalar ise bafll›ca amac› sanat olan bu edebiyat› yaln›zca dinî birtak›m amaçlara hizmet eden bir edebiyatm›fl gibi gösterdikleri için bilimsel bir de¤er tafl›mamaktad›r. Osmanl› fliiri, Osmanl› edebiyat›, edebiyyât-› Osmâniyye gibi adlar da ayn› kuramsal ve estetik temellere dayanan Beylikler ça¤› Türk edebiyat›n› göz ard› etti¤i ve Osmanl› Dönemi Türk edebiyat›n› Türk edebiyat› tarihinden ba¤›ms›z bir edebiyatm›fl gibi gösterdi¤i için do¤ru bir adland›rma olarak kabul edilmemifltir. Yine bu edebiyat için kullan›lan “Divan edebiyat›” ad›yla bafllang›çta Osmanl› saraylar› ve konaklar›nda düzenlenen meclis ve “divan”lara özgü bir “yüksek zümre (=havâss)” edebiyat› kastedilmifl; ancak zamanla bu adland›rman›n gerçek nedeni unutularak bu ad›n


söz konusu dönem flairlerinin çeflitli formlarda yazd›klar› fliirleri “dîvân” ad› verilen kitaplarda toplam›fl olmalar›ndan hareketle verildi¤i gibi bir yorum ortaya ç›km›flt›r. Bu edebiyata Divan edebiyat› ad›n›n verilmesinin as›l gerekçesinin yanl›fll›¤› üzerinde daha önce durulmufltu. Bir yorum sonucunda ortaya ç›kan ikinci gerekçeyi kabul etmek de alt› yüz y›l sürmüfl bir edebiyat›n mensur eserlerini ve birtak›m fliir formlar›n› yok saymak gibi bir sonucun ortaya ç›kmas›na yol açmaktad›r. “Klâsik edebiyat” ve “klâsik Türk edebiyat›” gibi adland›rmalara bu dönem Türk edebiyat›nda Bat› edebiyatlar›ndaki klasisizm ölçütlerini arayanlarca bu edebiyatta sözkonusu özellikleri göremedikleri için karfl› ç›k›lm›flt›r. Eski Türk edebiyat› adland›rmas›n› ise Bat› edebiyatlar› etkisinde do¤an ve geliflen Türk edebiyat›n› öncekinden ay›rmak için önceki edebiyata verilen “edebiyyât-› kadîme” ad›n›n günümüze bir yans›mas› olarak de¤erlendirmek mümkündür. Günümüzde popüler yay›nlarda “Divan edebiyat›”, bilimsel yay›nlarda da ço¤unlukla “klâsik Türk edebiyat›” ad› tercih edilmektedir. “Eski Türk edebiyat›” ise daha çok bilimsel bir s›n›fland›rma gereksinimine cevap veren bir adland›rma olarak de¤erlendirilmektedir.

N A M A Ç

3

Divan fliirini geliflim çizgisini ve geçirdi¤i üslup farkl›laflmalar›n› dikkate alarak dönemlere ay›rabilmek ve genel özelliklerini s›ralayabilmek. Divan fliirini geliflim çizgisini ve buna ba¤l› olarak geçirdi¤i üslup farkl›laflmalar›n› göz önünde bulundurarak 1, oluflum dönemi, 2. I. klâsik dönem ve 3. II. klâsik dönem olmak üzere bafll›ca üç döneme ay›rmak mümkündür. Oluflum Dönemi, XIII. yüzy›l›n sonlar›ndan bafllayarak XIV. yüzy›l sonlar›na kadar devam eder. Bu dönemin önemli temsilcileri, Âfl›k Pafla, Gülflehrî, fieyho¤lu Mustafa, Ahmedî ve fieyhî gibi flairlerdir. I. Klâsik dönem: XV. yüzy›l›n ilk y›llar›ndan XVII. yüzy›l bafllar›na kadar devam eder. Ahmed Pafla, Necatî ve Zâtî gibi flairlerle olgunluk kazanmaya bafllad›¤›; Fuzulî, Bakî, Nev’î, Hayalî, Tafll›cal› Yahya gibi flairlerle de Türk edebiyat›n›n ‹ran edebiyat› etkisinden k›smen de olsa kurtularak art›k kendi iç geliflimini tamamlay›p özgün eserlerini vermeye bafllad›¤› bir dönemdir. II. Klâsik Dönem: XVII. yüzy›l bafllar›ndan XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›na kadar devam eder. Türk

39

edebiyat›n›n ‹ran edebiyat›nda bafllayan üslup farkl›laflmas›n›n etkisiyle özellikle fliirde yo¤un olarak yeniden bu edebiyat›n etkisi alt›na girdi¤i bir dönemdir. Bu dönemin önemli temsilcileri Fehîm-i Kadîm, Nâ’ilî, Nedîm-i Kadîm, Nef’î ve fieyh Gâlib’dir. Divan fliiri, gelene¤e dayal› özellikleri olan, belli bir bilgi ve kültür birikimi ile yaz›lan ya da söylenen bir fliirdir. Bu fliirde bir flairin hem estetik kurallar› hem de muhteva(=içerik)y› belirleyen bu gelene¤in d›fl›na ç›karak fliir söylemesi mümkün de¤ildir. fiair bu edebî anlay›flta gelene¤in çizdi¤i genel çerçevenin s›n›rlar›n› aflmadan sanatl› söyleyifli yakalamak zorundad›r. Gelenek karfl›s›nda bir padiflah ile s›radan bir flairin durumu ayn›d›r. Her ikisi de fliirde ayn› kurallara uymak durumundad›r. Bu nedenle Divan fliirinde bir padiflah›n fliirini herhangi bir flairinkinden ya da kad›n bir flairin fliirini erkek flairinkinden ay›rmak ço¤u zaman mümkün olamamaktad›r. fiairlerin ayn› malzemeyle farkl› fliirler söylemek ya da yazmak zorunda olmalar› bu edebiyatta özgün eserlerin ortaya ç›kmas›n›n önündeki en en büyük engel olmufl; bu engeli aflarak, ayn› konular› ayn› unsurlar ve ayn› estetik kurallar ile söylerken di¤er flairlerden ayr›labilen ve böylece belli bir düzeye yükselebilen flair, sanatkâr kabul edilmifltir. Klâsik edebiyatta flair, etkileyici bir fliir söyleyebilmek için önce sözcükleri seçer, sonra bunlar›, güzel ve etkileyici bir flekilde birlefltirir. Seçme ve birlefltirme için “belâgat”in koydu¤u belli kurallar vard›r. Bütün bu kurallar asl›nda, sözün duruma, ba¤lama uygunlu¤u d›fl›nda iki amac› sa¤lamaya yöneliktir: Dil kurallar›na uygunluk ve âhenk. fiiirde dil kurallar›na uygunluk ve âhenk d›fl›nda orijinal anlamlar›n ve hayallerin de bulunmas› gerekir. Çünkü Divan fliiri âhenk ile anlam›n ideal düzeyde birleflmesini hedefler.

40


Kendimizi S›nayal›m 1. Divan fliirinde Tanr›’n›n zât›ndan, s›fatlar›ndan, fiillerinden, birli¤inden ve yüceli¤inden söz eden manzumelere ne ad verilir? a. münâcât b. na’t c. tevhîd d. mi’râciyye e. hilye

6. Bir gezegen ad› olarak Müflterî sözünün efl anlaml›s› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Satürn b. Merih c. Venüs d. Jüpiter e. Merkür

2. fiarab› icat etti¤ine inan›lan efsanevî ‹ran hükümdar› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Feridun b. Cemflid c. Keyhusrev d. Minuçihr e. Dahhak

7. Divan fliirinde genellikle ad› Âsaf, Sabâ, Belkis, hüdhüd, mûr, mühr ve hâtem sözcükleriyle birlikte an›lan peygamber afla¤›dakilerden hangisidir? a. Süleyman b. Yakub c. fiît d. ‹brahim e. Davud

3. “Kebûter” sözcü¤ünün karfl›l›¤› hangi seçenekte do¤ru olarak verilmifltir? a. sülün b. keklik c. güvercin d. flahin e. papa¤an

8. Afla¤›dakilerden hangisi eski Türk edebiyat› için kullan›lm›fl adlardan biri de¤ildir? a. Enderun edebiyat› b. Tekke edebiyat› c. Havâs edebiyat› d. Saray edebiyat› e. Edebiyyât-› kadîme

4. Divan fliirinde daha çok “haks›z yere öldürülme” sembolü olarak geçen mitolojik kahraman afla¤›dakilerden hangisidir? a. Siyavufl b. Minuçihr c. Keyhusrev d. Husrev e. Feridun

9. Divan fliirinde “hüzün” sembolü olarak an›lan peygamber afla¤›dakilerden hangisidir? a. ‹brahim b. ‹smail c. Davud d. Yusuf e. Yakub

5. As›l anlam› “çokluk” ve bir tasavvuf terimi olarak “tek ve bir olan mutlak varl›k d›fl›ndaki bütün varl›klar” anlam›na gelen sözcük afla¤›dakilerden hangisidir? a. fenâ b. kesret c. beka d. elest e. melâmet

10. Afla¤›dakilerden hangisi tasavvufla ilgili bir terim de¤ildir? a. ‹sti¤nâ b. na’t c. semâ d. riyâzet e. tecrîd


41

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

1. c

S›ra Sizde 1 Türk edebiyat›, “‹slâmiyet öncesi Türk edebiyat›”, “‹slâmî dönem Türk edebiyat›” ve “Bat› etkisindeki Türk edebiyat›” olmak üzere bafll›ca üç ana döneme ayr›l›r. Eski Türk edebiyat› ‹slamî Dönem Türk Edebiyat›n›n iki kolundan biridir. “‹slâmî dönem Bat› Türk edebiyat›” ad›n› da verebilece¤imiz eski Türk edebiyat› ‹ran edebiyat› etkisiyle XIII. yüzy›l sonlar›nda Anadolu’da do¤mufl ve bütün Osmanl› co¤rafyas›nda varl›¤›n› kesintisiz olarak XIX. yüzy›l ortalar›na sürdürmüfl bir edebiyatt›r.

2. b 3. c 4. a 5. b 6. d 7. a 8. b 9. e 10. b

Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Din” bafll›kl› bölümü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Tarihî ve mitolojik bilgiler” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Tabiat ile ilgili unsurlar” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Tarihî ve mitolojik bilgiler” bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Tasavvuf” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Tabiat ile ilgili unsurlar” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Din” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Adland›rma sorunu” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Din” bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Tasavvuf” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.

S›ra Sizde 2 Klâsik dönemin Türk flair ve yazarlar›n›n Arap ve Fars kültürünü ve bu uluslar›n edebî anlay›fllar›n› bir bütün hâlinde benimsemifl olmalar›n›n tarihsel ve sosyal nedenlerinden biri ve en önemlisi bu uluslarla olan din birli¤idir. Bir di¤er önemli neden de Osmanl› devletinin kendine hedef olarak bölgesel bir güç olarak kalmay› de¤il, bir dünya devleti olmay› seçmifl olmas›, bunun için de ele geçirilen topraklardaki farkl› milletlere ait kültürlere ve uygarl›klara düflmanl›k etmemesi, onlar›n kültürlerinden ve bilgi birikimlerinden kendi de¤erlerini zorlamad›¤› sürece yararlanabilece¤i kadar yararlanm›fl olmas›d›r. Türk flairlerinin ‹slamî dönem ‹ran edebiyat›n›n edebî anlay›fl›n› benimsemifl olmalar›n›n bir baflka önemli nedeni de ‹ranl›lar›n ‹slâm dinini Türklerden yaklafl›k iki yüzy›l önce kabul etmifl olmalar›d›r. Bu, Türklerin bir çok konuda oldu¤u gibi e¤itim ö¤retim sisteminde de ‹ranl›lar› örnek almalar›na yol açm›fl; Türk ve Fars flairlerinin ayn› sistemi uygulayan medreselerde ayn› dersleri görerek ve ayn› kitaplar› okuyarak yetiflmeleri sonucunu do¤urmufltur. S›ra Sizde 3 Divan fliirinin geliflim çizgisini ve buna ba¤l› olarak geçirdi¤i üslup farkl›laflmalar›n› göz önünde bulundurarak oluflum dönemi, I. klâsik dönem ve II. klâsik dönem olmak üzere bafll›ca üç döneme ay›rmak mümkündür. Oluflum dönemi XIII. yüzy›l sonlar›ndan bafllayarak XIV. yüzy›l›n sonlar›na kadar; I. klâsik dönem, XV. Yüzy›l bafllar›ndan XVII. yüzy›l bafllar›na kadar; II. klâsik dönem de XVII. yüzy›l bafllar›ndan XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›na kadar devam eder. Oluflum döneminin önemli temsilcileri; Âfl›k Pafla, Gülflehrî, fieyho¤lu Mustafa, Ahmedî ve fieyhî ; I. klâsik dönemin önemli temsilcileri; Ahmed Pafla, Necatî, Zâtî, Fuzulî, Bakî, Nev’î, Hayalî, Tafll›cal› Yahya, II. klâsik Dönemin önemli temsilcileri de Fehîm-i Kadîm, Nâ’ilî, Nedîm-i Kadîm, Nef’î, Nâbî, Nedîm ve fieyh Gâlib’dir.

42


Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Akün, Ö. F. (1994). “Divan Edebiyat›”. D‹A. c. IX. ‹stanbul. Banarl›, N. S. (1987). Resimli Türk Edebiyat› Tarihi. c. I-II. ‹stanbul: MEB Yay›nlar›. Beyatl›, Y. K. (1971). Edebiyata Dair. ‹stanbul. Bafllang›c›ndan Günümüze Kadar Büyük Türk Klâsikleri. (1985-88). c. I-VII. ‹stanbul. Ebu Hamid el- Gazali (Tarihsiz). ‹hyâu Ulûmiddin. c.7. Beyrut Ebu’l-Alâ Afifî (2004). Tasavvuf, ‹slam’da Manevi Devrim. 2. bask›. ‹stanbul: Risale Yay›nlar›. ‹sen, Mustafa vd. (2002). Eski Türk Edebiyat› El Kitab›. Ankara: Grafiker Yay›nlar›. Kurnaz, Cemal (1987). Hayali Bey Divan› Tahlili. Ankara: MEB yay›nlar›. Levend, A. S. (1984). Divan Edebiyat›. ‹stanbul: Enderun Kitabevi. Levend, A. S. (1984). Türk Edebiyat› Tarihi I. 2. bask›. Ankara: Türk Tarih Kurumu. Okuyucu, Cihan (2004). Divan Edebiyat› Esteti¤i. ‹stanbul: L.M.Yay›nlar›. Mengi, Mine (2000). Eski Türk Edebiyat› Tarihi. Ankara: Akça¤ Yay›nlar›. Özkan, Ömer (2007). Divan fiiirinin Penceresinden Osmanl› Toplum Hayat›. ‹stanbul: Kitabevi. Saraç, M. A. Yekta (2010). Klâsik Edebiyat Bilgisi:Belâgat. 7. bask›. ‹stanbul: Gökkubbe Yay›nlar›. Saraç, M. A. Yekta (2010). Klâsik Edebiyat BilgisiBiçim-Ölçü Kafiye. 3. bask›. ‹stanbul: Gökkubbe Yay›nlar›. Saraç, M. A. Yekta (2007). Osmanl›n›n fiiiri. ‹stanbul: 3F Yay›nevi. Sefercio¤lu, M. Nejat (1990). Nev’î Divan›’n›n Tahlili. Ankara: Kültür Bakanl›¤› yay›nlar›. Tökel, Dursun Ali (2000). Divan fiiirinde Mitolojik Unsurlar: fiah›slar Mitolojisi. Ankara: Akça¤ Yay›nlar›. Tarlan, Ali Nihat (1964). fieyhi Divan›’n› Tetkik. ‹stanbul. Türk Dili ve Edebiyat› Ansiklopedisi. (1977-1998). c. I-VIII. ‹stanbul: Dergâh Yay›nlar›. Y›ld›r›m, Nimet (2008). Fars Mitolojisi Sözlü¤ü. ‹stanbul: Kabalc› Yay›nevi.

2


Amaçlar›m›z

N N N N

Bu üniteyi tamamlad›¤›n›zda; M›sra ve beyit terimlerini aç›klayabilecek, Beyitlerden oluflan naz›m biçimlerini tan›mlayabilecek, Beyitlerden oluflan naz›m biçimlerinin yap› farkl›l›klar›n› ay›rt edebilecek, Dört m›sral› naz›m biçimlerini tan›mlayabilecek ve yap›lar› aras›ndaki fark› belirleyebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • • • • •

M›sra Kasîde Müstezâd Naz›m Rübâ’î

• • • • •

Beyt Gazel K›t’a Mesnevî Tuyu¤



Naz›m Biçimleri: Beyitlerden Oluflan Naz›m Biçimleri ve Dört M›sral› Naz›m Biçimleri

• G‹R‹fi • BEY‹TLERDEN OLUfiAN NAZIM B‹Ç‹MLER‹ • DÖRT MISRALI NAZIM B‹Ç‹MLER‹

Naz›m Biçimleri: Beyitlerden Oluflan Naz›m Biçimleri ve Dört M›sral› Naz›m Biçimleri G‹R‹fi Divan edebiyat›nda fliirler, biçimde gösterdikleri farkl›l›klar dikkate al›narak birtak›m gruplara ayr›lm›fl ve çeflitli adlarla an›lm›fllard›r. Biçimde gösterdikleri bu farkl›l›klara göre birbirinden ayr›larak çeflitli adlar alan bu gruplar›n hepsine birden naz›m biçimleri (=eflkâl-i nazm, naz›m flekilleri) denir. Bu grupland›rmada fliirlerin yaz›ld›klar› naz›m birimleri ve kafiye düzenleri esas al›nm›fl ve divan edebiyat› naz›m biçimleri, 1. ünitede de belirtildi¤i gibi “beyitlerden oluflan naz›m biçimleri”, “dört m›sral› naz›m biçimleri” ve “bendlerden oluflan naz›m biçimleri” olmak üzere üçe ayr›lm›flt›r. Farkl› araflt›rmac›lar taraf›ndan bu konuda baflka grupland›rmalar›n yap›ld›¤› da görülmektedir. Naz›m biçimleri asl›nda fliir metinlerinin bir tür kal›plar›d›r. Divan edebiyat›n›n benimsemifl oldu¤u edebî anlay›fl, vezin ve kafiyede nas›l birtak›m kesin kurallar koymuflsa, biçime yönelik de büyük ölçüde de¤iflmez bir çerçeve çizmifltir. fiiirler di¤er birtak›m kurallara da uyarak naz›m biçimlerinin önceden belirlemifl oldu¤u bu çerçeve içinde varl›k bulurlar. Naz›m biçimlerinin önceden belirledi¤i bu çerçeve, ilk bak›flta flairleri k›s›tlayan, onlar›n anlat›mda belli s›n›rlar içinde kalmas›na neden olan ögeler olarak görülebilir. Ancak bu s›n›rlaman›n fliirde belli konular› ifllemek için haz›r kompozisyon kal›plar› sunmak, müzikaliteyi sa¤lamak ve belli bir düzen içinde düflünceleri ifade etmek gibi olumlu katk›lar›ndan da söz etmek mümkündür. Naz›m biçimlerini tan›mak, klâsik dönem Türk edebiyat›na ait metinleri anlamak ve yorumlamak aç›s›ndan oldukça önemlidir. Ancak naz›m biçimleri ile ilgili henüz çözülememifl birtak›m sorunlar›n varl›¤›n› da burada hat›rlatmak gerekir. Bir naz›m biçimi için yap›lm›fl olan tan›m ile divanlarda ayn› formda yaz›lm›fl fliirlerin adland›r›lmas› aras›ndaki çeliflki bu sorunlara örnek olarak gösterilebilir. Ayn› konudaki bir baflka sorun da naz›m biçimi olarak bilinen baz› formlar›n gerçekten ba¤›ms›z bir naz›m biçimi olup olmad›¤›n›n henüz kesinlik kazanmam›fl olmas›d›r. Bunda Türk edebiyat› araflt›rmac›lar›n›n özellikle son dönemde hemen her farkl› özelli¤i ayr› bir naz›m biçimi ad› alt›nda de¤erlendirme e¤iliminin de önemli pay› vard›r. Bu ünitede beyitlerden oluflan naz›m biçimleri ile dört m›sral› naz›m biçimleri hakk›nda bilgi verilecektir.

46


BEY‹TLERDEN OLUfiAN NAZIM B‹Ç‹MLER‹

Resim 2.1 XVIII. yüzy›l Divan flairi Nedîm’e ait bir beytin Münif Fehim’in f›rças›yla tablolaflt›r›lm›fl hâli

M›sra’ ve Beyt

Divan fliirindeki bütün naz›m biçimleri m›sra’ ya da m›srâ’ ad› verilen en küçük naz›m biriminden do¤mufltur. M›sra bir edebiyat terimi olarak aruz vezniyle söylenmifl beytin yar›s›d›r. Beyit (
Âzâde’nin as›l anlam› “özgür, ba¤›ms›z, serbest”tir. Berceste “s›çram›fl, seçkin” anlamlar›ndad›r. Merhun, rehinli anlam›ndad›r.

Örnek 1 Çeflm-i bâdâm›n› itdükçe tahayyül uflflâk Gülflen-i hât›ras›nda gül-i bâdâm aç›lur Ba¤datl› Es’ad

XVIII. yüzy›l flairlerinden Ba¤datl› Es’ad (öl. 1804-5)’›n bu beyti bir müfred ya da ferd örne¤idir.

47

2. Ünite - Naz›m Biçimleri: Beyitlerden Oluflan Naz›m Biçimleri ve Dört M›sral› Naz›m Biçimleri

Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi Âfl›klar o güzelin badem gibi gözlerini hayal ettikçe gönül gülflenlerinde badem çiçekleri açar. Aç›klama: Divan fliirinde güzelin gözleri biçim olarak bademe benzetilmifltir. Örnek 2 Arad›kça dil-i pür-cûflda ma’nâ bulunur Ka’r-› deryâda nice gevher-i yektâ bulunur Sünbülzâde Vehbî

XVIII. yüzy›l flairlerinden Sünbülzâde Vehbî (öl. 1809-10)’nin bu beyti bir matla örne¤idir. Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi Denizin derinliklerinde eflsiz güzellikte birçok inci bulundu¤u gibi, cofltukça coflan gönülde de arad›kça nice anlamlar bulunur. Örnek 3 Ne ararsan bulunur derde devâdan gayr› Koca Rag›b Pafla Zevki kederde mihneti râhatda görmüflüz fieyh Gâlib

Biri II. Mahmud’un hekimbafl›s› Abdulhak Molla (öl. 1853)’ya di¤eri de XVIII. yüzy›l flairlerinden fieyh Gâlib (öl. 1799)’e ait bu iki m›sra birer m›sra’-› âzâde örne¤idir. Bunlardan ilki tek m›sra olarak söylenmifl; ikincisi ise flairin bir beytinden al›narak tek bafl›na meflhur olmufl ve beytin di¤er m›sra› unutulmufltur. Örnek 4 Miyân-› güft-gûda bed-menifl îhâm ider kubh›n “fiecâ’at arz iderken merd-i k›btî sirkatin söyler” Koca Râg›b Pafla

XVIII. yüzy›l flairlerinden Koca Râg›b Pafla (öl. 1763)’n›n bir gazelinden al›nm›fl bu beytin her yönüyle kusursuz olan ikinci m›sra› bir vecize (=özdeyifl) ya da darb›mesel (=atasözü) hâline gelmifl, beytin birinci m›sra› unutulmufltur. Bu tür m›sralara “m›sra’-› berceste” denir. Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi K›btinin cesaretini anlat›rken yapt›¤› h›rs›zl›¤› a¤z›ndan kaç›rd›¤› gibi, kötü huylu insan da sohbet s›ras›nda bütün çirkinli¤ini ortaya koyar. M›sra, beyt, müfred, matla, m›sra’-› âzâde terimlerini tan›mlayarakSIRA müfred ve matla araS‹ZDE s›ndaki en önemli fark› belirtiniz.

Kasîde

1



Kasîde, bir edebiyat terimi olarak ilk beytinin m›sralar› birbiriyle, di¤er beyitS O R U lerinin ikinci m›sralar› ilk beyitle kafiyeli, ayn› vezinle söylenmifl, en az 15 beyit uzunlu¤undaki bir naz›m biçiminin ad›d›r. Bu naz›m biçimi Arap edebiyat›nda do¤mufl ve oradan Fars ve Türk edebiyatlar›na geçmifltir. Kasîdenin be-

Kasîdenin as›l anlam› “kastetmek, bir Sfleye O R U yönelmek, do¤ru yolda olmak”t›r.

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

SIRA S‹ZDE

N N

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

48


Resim 2.2 Nef’î Divan›’ndan kasîdeler bölümünün ilk iki SIRA S‹ZDE sayfas›

SIRA S‹ZDE



S O R U

S O R U

D‹KKAT Harflerle sembollefltirilen kafiye düzeninde “a”lar kafiyeli “x”ler de serbest m›sralar› göstermektedir.

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

N N

Kasîdede övülen kifliye memdûh denir; memdûhun sözcük anlam› “övülen”dir.

AMAÇLARIMIZ

Câ’ize, bir büyü¤ün kendisine sunulan fliirler ya da eserler karfl›l›¤›nda K ‹ T ödüldür. A P verdi¤i

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

yit say›s›n›n alt s›n›r› her ne kadar 15 olarak kabul edilmifl olsa da bu manzumelerin uzunlu¤u genellikle 31 beyit ile 99 beyit aras›nda de¤iflmektedir. Ancak bu konuda kesin bir say› yoktur. Beyit say›s› 31’den az ya da 99’dan fazla olan kasîdeler de vard›r. Kasîdenin kafiye düzeni flöyledir: aa xa xa xa xa xa xa ...

SIRA S‹ZDE

Kasîdeler dinî konulu olanlar d›fl›nda genellikle bir devlet büyü¤ünü ya da zaman›n ileri gelenlerinden birini çeflitli münasebetlerle övmek ve yap›lan övgü karAMAÇLARIMIZ fl›l›¤›nda da memdûhtan câ’ize almak amac›yla yaz›lm›fl manzumelerdir. Ancak flairlerin kasîdede bu övgüye geçmeden önce ve sonra yerine getirmek zorunda olduklar› birtak›m biçim gereklilikleri vard›r. Bu gereklilikler kasîde formunun böK ‹ T düzenlenmifl A P lümler hâlinde olmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Tam bir kasîdede 6 bölüm bulunur. Bu bölümler flunlard›r: 1. Nesib ya da teflbib: Kasîdenin 15 ile 20 beyit aras›nda bir uzunlukta olan giT E L E V Burada ‹ Z Y O N aflk konusu ifllenmiflse bölüm “nesib”, baflka bir konu ifllenrifl bölümüdür. miflse “teflbib” ad›n› al›r. Ancak bu iki terimin birbirinin yerine kullan›ld›¤› da görülmektedir. Nesib ya da teflbib, kasîdenin edebî de¤eri yüksek bölümlerinden biridir. Bu bölümün önemi kasîdelerin nesib ya da teflbibde ifllenen konulara göre ‹NTERNET adland›r›lm›fl olmas›ndan da anlafl›lmaktad›r. Bu adland›rmalar üzerinde ayr›ca durulacakt›r (bk. Örnek 5). 2. Girizgâh (Gürizgâh): fiairin övgüye bafllayaca¤›n› haber verdi¤i bir ya da iki beyitlik bölümdür. Nesib ile mehdiye aras›ndaki geçiflin flairane bir tarzda yap›lmas› gerekir. fiair bunu bazen ustal›kla yaparken bazen de üslupta bir k›r›lmayla do¤rudan ifade eder. Asl›nda girizgâh› bir bölüm olarak de¤erlendirmek pek de do¤ru de¤ildir (bk. Örnek 5). 3. Medhiyye (maksad, maksûd): Bu bölümde kasîdenin sunuldu¤u kifli övülür. Kasîdenin as›l yaz›l›fl amac›n›n ifade edildi¤i bölüm, fliirin merkezidir. Genellikle önemli bir kiflinin ya da de¤erli bir varl›¤›n övüldü¤ü bu k›s›mda flair sanat›n›n bütün inceliklerini kullanarak memduhunu över. Medhiyede as›l amaç övgü olmakla birlikte flairin bölümdeki baflar›s›, övgüde ne kadar ileri gitti¤ine de¤il, sanat gücünü ne oranda gösterdi¤ine ba¤l›d›r. Bu bölümün dili genellikle nesibden daha a¤›rd›r (bk. Örnek 5). 4. Tegazzül: Kasîde içindeki gazeldir. Kasîdedeki yeri tam olarak belirlenmifl de¤ildir. Nesibden hemen sonra gelebilece¤i gibi medhiyeden sonra da yer alabilir. Tegazzül her kasîdede görülmez. Baz› kasîdeler do¤rudan tegazzülle bafllar ve hemen ard›ndan medhiyeye geçilir. Böyle kasîdelerde nesib bölümü bulunmaz. Kasîde uzun bir manzume oldu¤u için beyit sonlar›ndaki kafiye ile sa¤lanan ses tekrarlar› bu naz›m biçimiyle yaz›lm›fl manzumelerde bir süre sonra bir tekdüzeli¤in ortaya ç›kmas›na neden olmaktad›r. Tegazzül ise musarra bir beyitle bafllad›¤› ve bu bölümde genellikle farkl› bir konu ifllendi¤i için kasîdede tekdüzeli¤i k›rmakta ve okuyucunun fliire olan ilgisinin devam›n› sa¤lamaktad›r (bk. Örnek 5).


5. Fahriyye: fiairlerin fliirdeki yetenekleriyle övündükleri bölümdür. Bu bölümde flairler memduhun erdemleri yan›nda kendilerinin de sahip olduklar› özellik ve yetenekleri ona hat›rlat›rlar. Fahriyede flairler genellikle kendilerini di¤er kasîde flairleriyle karfl›laflt›rarak onlardan daha güçlü ve yetenekli flairler olduklar›n› iddia etmifllerdir (bk. Örnek 5). 6. Du’â: fiairin memduha dua etti¤i bölümdür. Ayn› zamanda bu bölümde kasîdenin tamamlanmas› dolay›s›yla Allah’a flükredilir ve memduhun içinde bulundu¤u iyi durumun devam› için dua edilir. ‹lk kasîde örneklerinde görülmeyen bu bölüm kasîde formuna sonradan eklenmifltir (Bk. Örnek 5). Kasîdenin bu kompozisyonu kuramsal aç›dan klâsik bir kasîdede uyulmas› gerekli bir düzen olarak kabul edilmifl olsa da her zaman bu düzene uyulmufl oldu¤unu söylemek mümkün de¤ildir. Mevcut kasîde örneklerinin pek az›nda bu 6 bölüm tam olarak bulunmaktad›r. Bugün elimizde nesib ve tegazzül bölümleri olmayan ya da tegazzül bölümü yukar›daki s›ralamadan farkl› bir yerde bulunan çok say›da kasîde örne¤i vard›r. Ayr›ca, do¤rudan fahriye ya da medhiye ile bafllam›fl veya medhiye ile bafllam›fl ve bitmifl kasîdelere de rastlanmaktad›r. Kasîde flairleri mahlaslar›n› medhiyeden sonraki bölümlerden birinde kullanm›fllard›r. Bu naz›m biçiminde flairin mahlas›n› söylendi¤i beyte tâc beyt, en güzel beyte de beytü’l-kasîde denir. Kasîdede matla beytinden sonraki beyte hüsn-i matla, makta beytinden önceki beyte de hüsn-i makta ad› verilmifltir. Hüsn-i matla›n s›radan bir matladan öte; etkileyici, söz ve anlam iliflkisi sa¤lam ve güzel olan matla, anlam›na geldi¤ini; ayn› flekilde söz ve anlam›n titizlikle seçildi¤i, fliiri okuyan› ya da dinleyeni etkileyecek, onda hofl duygular b›rakacak bir biçimde sonland›ran beyte de hüsn-i makta ad›n›n verildi¤ini ileri süren kaynaklar da vard›r. Baz› kasîdelerde flairler, fliirin ahengini art›rmak ve tekdüzeli¤i k›rmak için tecdîd-i matla (=matla’› yenileme) denilen bir yola baflvurmufllard›r. Tecdîd-i matla’ kasîdede yeni bir matla beyti söylemektir. fiairlerin bu naz›m fleklinde ahengi art›rmak için zaman zaman baflvurmufl olduklar› bir baflka yol da kasîdelerini musammat olarak yazmalar›d›r. Musammat kasîdeler, 4 mefâ’îlün ya da 4 müstef’ilün gibi tef’ileleri aynen tekrarlanan vezinlerle ve her m›sra›n ikinci tef’ilesinin sonunda bir iç kafiye kullan›larak yaz›lm›fllard›r. Ancak bu manzumelerin ilk beytinde genellikle iç kafiye bulunmaz. Bu tür kasîdelerde birinci beyit d›fl›ndaki beyitler ortadan ikiye bölünerek dört m›sral› naz›m biçimleri hâline getirildiklerinde dörtlüklerin ilk üç m›sra› kendi aras›nda, dördüncü m›sra› da matla beytiyle kafiyeli olur (bk. Örnek 6). Kasîdede flairler bazen matla›n bir m›sra›n› manzumenin herhangi bir yerinde aynen tekrar ederler. Bu tekrara redd-i matla’ (=matla› tekrarlama) denir. Ancak redd-i matla, kafiye tekrar› demek oldu¤undan pek hofl karfl›lanmam›flt›r. Klâsik tertibe uyularak düzenlenmifl divanlarda kasîdeler, en baflta “kasâ’id (=kasîdeler)” bafll›kl› bölümde yer al›rlar. Divanlar›n tertibinde fliirlerin uzunluk ve k›sal›klar›n›n dikkate al›nd›¤› ve kasîdelerin ilk s›rada yer almas›nda di¤er fliirlere göre daha uzun manzumeler olmalar›n›n etkili oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Ayr›ca divanlar›n kasaid bölümlerinde kasîdelerin kendi içlerinde de bir s›ralamaya tabi tutuldu¤u görülmektedir. Bu s›ralamada dinî konulu kasîdeler baflta yer almakta, bunlar› padiflahlar, sadrazamlar, vezirler ve fleyhülislamlar için yaz›lm›fl olanlar izlemektedir. Bu da kasîdelerin s›ralan›fl›nda beyit say›lar›n›n çoklu¤u ya da azl›¤› yan›nda övgüsü yap›lan kiflilerin önem s›ralar›n›n da göz önünde bulunduruldu¤unu göstermektedir.

49

50

Çâr Yâr, “dört dost” demektir. Hz. Muhammed’in dört halifesi Hz. Ebubekir, Hz. Ömer, Hz. Osman ve Hz. Ali’ye “çâr yâr” denilir. On iki imam, fii’îlerin “e’imme-i isnâ afler” denilen on iki önderidir. Bu inançtan meydana gelmifl mezhebe ‹mâmiyye, ‹snâ afleriyye ve Caferiyye gibi adlar verilmifltir.


Dinî konular d›fl›ndaki kasîdelerin önemli bir kifliyi övmek ve ondan caize almak amac›yla yaz›lm›fl manzumeler oldu¤u daha önce ifade edilmiflti. Ancak flairler memduhlar›na kasîde yazmak ve bu kasîdeleri onlara sunmak için her zaman uygun f›rsat› bulamam›fllar; bunun için sürekli en uygun zaman› kollay›p durmufllard›r. Padiflahlar›n tahta ç›k›fl›, önemli bir kiflinin yeni bir göreve gelifli, bayramlar, nevruzlar, dü¤ünler flairlerin kasîdelerini memduhlar›na sunmak için bekledikleri bu eflsiz f›rsat› ele geçirdikleri günler olmufltur. ‹flte kasîdeler yaz›l›fl nedenleri, buna ba¤l› olarak “nesib” ya da “teflbib” bölümlerinde ifllenen konular göz önünde bulundurularak çeflitli adlarla an›lm›fllard›r. Kasîdelerin “redif”leri ya da “revî” harfleri ile adland›r›lmas› da bu konuda izlenilen baflka bir yoldur. Kasîdelerin adland›r›lmas›nda baflvurulan yollar› bafll›ca üç gruba ay›rmak mümkündür: 1. Konular›na Göre: Tanr›’n›n yüceli¤ini ve birli¤ini konu alan kasîdelere tevhîd, içeri¤i O’na yakar›fl olanlara münâcât, Hz. Muhammed, Çâr Yâr (=dört halife) ve hatta On ‹ki ‹mam için yaz›lanlara da na’t ad› verilmifltir. Padiflahlar›n tahta ç›k›fllar›n› kutlamak için yaz›lm›fl kasîdelere cülûsiyye denir. Yine memduhlar›n ramazan, bayram, nevruz gibi özel günlerini kutlamak için yaz›lm›fl kasîdeler de s›ras›yla ramazâniyye, îdiyye (=›ydiyye) ve nevrûziyye gibi adlarla an›lm›fllard›r. Nesib ya da teflbibinde bahar, yaz, sonbahar, k›fl tasvirlerinin yap›ld›¤› kasîdelere ayn› s›rayla bahâriyye, temmûziyye, hazâniyye, flitâiyye gibi adlar verilmifltir. Ayr›ca sünbüliyye gibi bir çiçe¤in, rahfliyye gibi bir at›n niteliklerinin uzun uzun anlat›ld›¤› kasîdeler de vard›r. 2. Rediflerine Göre: Kasîdelerin baz›lar› da redifleri dikkate al›narak adland›r›lm›flt›r. Ahmed Pafla’n›n “Günefl” ve “Kerem” kasîdeleri, Fuzulî’nin “Su” kasîdesi bu adland›rma çeflidinin örneklerindendir. Ayn› flekilde “Hançer”, “Tî¤”, “Gül” gibi redifleriyle adland›r›lm›fl ünlü kasîdeler de vard›r. 3. Kafiyelerine Göre: Baz› kasîdelerin kafiyelerinin “revî” (=kafiyeyi meydana getiren as›l harf) harfine göre adland›r›ld›klar› da görülmektedir. Bir kasîde “r” harfiyle bitiyorsa, “kasîde-i râ’iyye”; “mîm” harfiyle bitiyorsa “kasîde-i mîmiyye”; “nûn” harfiyle bitiyorsa “kasîde-i nûniyye” ad›n› alm›flt›r. Ancak kafiye ve redifleriyle adland›r›lm›fl kasîdelerin yaz›ld›¤› dönemde be¤enilmifl ve ün kazanm›fl bir kasîde olmas› laz›md›r. Revî harflerine göre adland›r›lm›fl kasîdeler ‹ran ve Türk edebiyatlar›nda da görülmekle birlikte bu adland›rma biçimine Arap edebiyat›nda daha fazla rastlanmaktad›r (bk. Örnek 5). Klâsik dönem Türk edebiyat›nda hicv (=hiciv, yergi) ve mersiye (=a¤›t) konulu kasîdeler de yaz›lm›flt›r. Ancak hiciv ve mersiye, yaln›zca kasîdelere özgü konular de¤ildir. Divan fliirinde bu iki konuda di¤er naz›m biçimleriyle de yaz›lm›fl çok say›da manzume vard›r. Kasîdeler di¤er fliir türlerine göre yaz›ld›klar› döneme ait daha fazla tarihî ve sosyal bilgi içeren manzumelerdir. Padiflahlar›n tahta ç›k›fllar›, savafllar, bar›fllar, dü¤ünler, fetihler, önemli binalar›n yap›l›fllar› vb. münasebetlerle yaz›lm›fl kasîdelerde dönemlerine ›fl›k tutabilecek baz› bilgiler yer al›r. Bir devlet büyü¤ünü ya da toplumda önde gelen birini övmek için yaz›lm›fl kasîdeler ya memduhun huzurunda bizzat flair taraf›ndan okunmufl ya da bir arac› ile o flahsa sunulmufltur. Kasîdelerin sunuldu¤u padiflah ve devlet adamlar› da kendi konumlar›, fliir ve sanata olan ilgileri oran›nda bu flairlere caizeler vermifllerdir. Caizeyi devletin sanat ve sanatç›ya verdi¤i önemin bir göstergesi olarak da de¤erlendirmek mümkündür. fiairler, bu tür kasîdelerde övdükleri kiflilerin çeflitli erdemlerinden, onlar›n cömertliklerinden, adaletlerinden, cesaretlerinden, iyi huylar›ndan söz edip durmufllard›r. Ancak bunlar› her zaman övülen kiflinin sahip oldu-


¤u erdemler ya da özellikler olarak anlamak ve kabul etmek yerine, flairlerin övülen kiflinin sahip olmas› gereken erdemler ya da özellikleri ona hat›rlatmas› olarak de¤erlendirmek de mümkündür. Osmanl› döneminde kasîde yazm›fl flairler aras›nda birçok devlet adam› da vard›r. Yazd›klar› kasîdelerin onlar›n devlet kademelerindeki yükselifllerinde önemli bir etken oldu¤u düflünülebilir. Ancak bu etkiyi ço¤u flair olan padiflahlar›n ya da sadrazam, vezir gibi önde gelen devlet adamlar›n›n birini belli bir konuma getirirken onun zaten sahip oldu¤u özellikleri yan›nda flairlik yönüne de dikkat ettikleri fleklinde de¤erlendirmek daha uygun olur. Kasîde tarz› -XVII. yüzy›lda Nef’î (öl. 1635) gibi büyük bir temsilci yetifltirmifl olmas›na ra¤men- Divan fliirinin genel çizgisi içinde XVIII. yüzy›l flairlerinden Nedim (öl. 1730)’e kadar köklü bir de¤iflikli¤e u¤ramadan varl›¤›n› sürdürmüfltür. Nedîm’den itibaren kasîdelerin özellikle nesib k›s›mlar› flairlerin kendilerini rahatça ifade edebildikleri zeminler olmufltur. Zaman zaman karfl›l›kl› konuflma üslubuyla kaleme al›nm›fl olan bu bölümler kasîdeye bir canl›l›k, bir hareketlilik kazand›rm›flt›r. Tanzimat sonras› Türk edebiyat›nda kasîdenin gerek iç düzeni ve buna ba¤l› olarak kompozisyonu, gerekse içeri¤i önemli de¤iflikliklere u¤ram›flt›r. Bu dönem kasîdelerinde klâsik kompozisyonun bir tarafa b›rak›larak yaln›zca naz›m biçimi ve kafiye düzeninin korundu¤u, do¤rudan konuya girildi¤i ve övgüde daha gerçekçi bir zemine yaslan›ld›¤› görülmektedir. “Adem (=yokluk)” ve “hürriyet (=özgürlük)” gibi soyut kavramlar›n övgüsüne ayr›lm›fl olmalar› da bu dönem kasîdelerinde görülen bir özelliktir. Nam›k Kemal’in “Hürriyet Kasîdesi” bu tip kasîdeler için güzel bir örnektir.

Örnek 5 Afla¤›daki beyitler, XVI. yüzy›l flairlerinden Bakî (öl. 1600)’nin Sadrazam Semiz Alî Pafla (öl.1565)’ya sundu¤u bir kasîdeden seçmeler yap›larak al›nm›flt›r. Burada bölümlerine göre ayr›lm›fl olan kasîde, “nesib” ya da “teflbib”inde bahar tasviri yap›ld›¤› için Kasîde-i Bahâriyye, kafiyesi “r” sesiyle bitti¤i için de Kasîde-i Râ’iyye olarak adland›r›lm›flt›r. Nesib ya da Teflbib 1 Rûh-bahfl old› Mesîhâ s›fat enfâs-› bahâr Açd›lar dîdelerin hâb-› ademden ezhâr 2 Tâze cân buld› cihân irdi nebâtâta hayât Ellerinde harekât eyleseler serv ü çenâr 3 Döfledi yine çemen nat’-› zümürrüd-fâm›n Sîm-i hâm olm›fl iken ferfl-i harîm-i gül-zâr 4 Yine ferrâfl-› sabâ sahn-› ribât-› çemene Geldi bir ka file kondurd› yüki cümle bahâr 5 Leflker-i ebr çemen mülkine ak›n sald› Turma ya¤mâda yine niteki bâ¤î Tâtâr ........ 22 Dehen-i gonce-i ter dürlü letâ’if söyler Gülüp aç›lsa aceb mi gül-i rengîn-ruhsâr 23 Güher-i fursat› aldurma sak›n devr-i felek Sîm ü zerle gözüni boyamasun nergis vâr 24 Câm-› mey katreleri sübha-i mercân olsun Gelünüz zerk u riyâdan idelüm isti¤fâr

25 Lâle sahrây› bu gün kân-› Bedahflân itdi Jâle gül-zâra nisâr eyledi dürr-i fleh-vâr Girizgâh 26 Dâmenin dürr ü cevâhirle pür itdi gül-i ter Ki ide hâk-i der-i Hazret-i Pâflâ’ya nisâr Medhiyye 27 Sâhib-i tîg u kalem mâlik-i câm u hâtem Âsaf-› Cem-azamet dâver-i Cemflîd-veka r 28 Âsmân-pâye hümâ-sâye Alî Pâflâ kim ‹remez tâk-i celâline kemend-i efkâr 29 fiâh-› gül neflv ü nemâ bulsa nem-i lutf›ndan Ola her gonce-i ter bülbül-i flîrîn-güftâr 30 Âb u gil müflk ü gül-âb ola çemen sahn›nda Bûy-› hulk›yla güzâr itse nesîm-i eshâr ........

51

52


38 Serverâ cân› m› var devletün eyyâm›nda Sünbülün turras›na el uzada flâh-› çenâr 39 Eylemez kimse bu gün kimse elinden nâle Bezm-i iflretde meger mutrib elinden evtâr 40 fier’a uymaz n’idelüm nâle vü zâr eyler ise Gerçi ka nûna uyar zemzeme-i mûsîka r 41 Geflt ederken çemen-i medh u senân› hât›r Lâyih old› dile nâ-gâh bu fli’r-i hem-vâr Tegazzül 42 Gül gibi gülflene k›lsan n’ola arz-› dîdâr Hayli dökildi saç›ld› yoluna fasl-› bahâr 43 Reflk-i dendânun ile hançere düfldi jâle Berg-i sûsende gören itdi sanur an› karâr 44 Geçemez çenber-i gîsû-y› girih-gîrinden Gerçi kim za’f ile bir k›lca kalupdur dil-i zâr 45 Turralar milket-i Çîn nâfe-i müflkîn ol hâl Gözün âhû-y› Hoten gamzeleründür Tâtâr 46 Dil-i mecrûha flifâ-bahfl ruh u la’lündür Gül-be-flekkerle bulur kuvveti tab’-› bîmâr 47 Degme bir gevheri kirpigine sal›ndurmaz Göreli la’l-i revân-bahflun› çeflm-i hûn-bâr

Tâc Beyt 48 Koma Bâkî kulun› cür’a s›fat ayakta Dest-gîr ol ana ey dâver-i âlî-mikdâr Fahriyye 49 Bâ¤-› medhünde olur cümleye ga lib tenhâ Bahs içün gelse eger bülbül-i hofl-nagme hezâr 50 Puhtedür gayr›lar efl’âr› velî puhte piyâz Hâm anberdür e¤er hâm ise de bu efl’âr 51 Hâm var ise eger micmere-i nazmumda Dâmen-i lutfun an› setr ider ey fahr-i kibâr Du’â 52 Bahr-i efl’âr yeter urd› sütûr emvâc›n Demidür k’ide du’â dürlerini zîb-i kenâr 53 Lâlelerle bezene niteki deflt ü sahrâ Nitekim güller ile zeyn ola dest ü destâr 54 Nitekim lâlelere fleb-nem olup üftâde Güllere bülbül-i fleydâ geçine âfl›k-› zâr 55 Gül gibi hurrem ü handân ola rûy-› bahtun Sâger-i îflün ola lâle s›fat cevher-dâr Bakî

Kasîdenin düz yaz›yla dil içi çevirisi 1 Bahar›n nefesi yine Hz. ‹sa gibi can ba¤›fllad› (da) çiçekler yokluk uykusundan gözlerini açt›lar. Aç›klama: Hz. ‹sa’n›n nefesiyle ölüleri diriltti¤ine inan›l›r. 2 Dünya yeniden canland›, bitkilere hayat geldi; servi ve ç›nar (insan gibi) hareket etmek isterlerse bu kendi ellerindedir. Aç›klama: Ç›nar›n yapra¤›, parmaklar› aç›k el biçimindedir. 3 Gül bahçesinin zemini ham gümüflle (karla) kapl›yken çemen yine zümrüt renkli örtüsünü döfledi. Aç›klama: Çemen, içinde a¤açlar, çiçekler ve akarsular bulunan mesire yeri anlam›ndad›r; ham gümüfl, ifllenmemifl gümüfl demektir. Yine sabâ, yükü sadece çiçek olan bir kervan› çemen kervansaray›n›n içine 4 kondurdu. Aç›klama: Sabâ, güneydo¤udan esen hafif ve tatl› rüzgâr; ferrâfl, saray ve konaklar›n zeminine döflenen hal› kilim gibi fleylerle ve bunlar›n temizli¤iyle görevli hizmetçidir. 5 Bulut askeri çemen ülkesine ak›n etti; asi Tatarlar gibi çemeni sürekli ya¤ma etmede. ... 22 Taze gonca, türlü türlü flakalar yapmakta, hofl hikâyeler anlatmakta; al yanakl› gül, gülüp aç›lsa, bunda flafl›lacak ne var? 23 F›rsat incisini sak›n elinden kaç›rma; zaman, nergis gibi senin de alt›n ve gümüflle gözlerini boyay›p aldatmas›n. Aç›klama: Nergis’in rengi beyaz ve sar› oldu¤u için alt›n ve gümüfle benzetilmifltir.


24 25

26

27

28

29 30

38

39 40

41 42 43

44

Gelin flarap kadehindeki damlalar› mercan tesbih yapal›m da yapt›¤›m›z iki yüzlülükten dolay› Tanr›’dan bizi ba¤›fllamas›n› dileyelim. Lâle, bugün ovay› Bedahflan madenine çevirdi; çi¤ taneleri de gül bahçesine iri inciler saçt›. Aç›klama: Bedahflan k›rm›z› yakut madeniyle ünlü bir yer oldu¤u için burada ç›kan yakuta da Bedahflan ad› verilmifltir. Taze gül, Pafla hazretlerinin kap›s›n›n önündeki topra¤a saçmak için ete¤ini inci ve mücevherlerle doldurdu. Aç›klama: Burada sözü edilen pafla, Bakî’nin kasîdeyi sundu¤u Kanunî’nin veziri Semiz Ali Pafla’d›r. Hem k›l›ç hem kalem hem de kadeh ve mühür sahibi, Cem gibi ulu, Cemflîd gibi a¤›r bafll› vezir, Aç›klama: Âsaf, Hz. Süleyman’›n ünlü veziri Âsaf bin Berhiyâ (=Berhiyâ o¤lu Âsaf)’d›r. Sonradan övgü s›fat› olarak vezirler için kullan›lm›fl, daha sonra da tamamen vezir anlam›n› kazanm›flt›r; Cem, bu beyitte Hz. Süleyman, Cemflîd de flarab›n mucidi oldu¤u söylenen efsanevî ‹ran hükümdar›d›r. O, yüceli¤ine düflünce kemendinin eriflemedi¤i; mertebesi gök kadar yüce, gölgesi hüma gibi kutlu Ali Pafla’d›r. Aç›klama: Hümâ, Kaf da¤›’nda yaflad›¤›na ve gölgesinin bir kimsenin üzerine düflmesiyle o kiflinin zenginlik, makam, mevki ve büyük mutlulu¤a kavuflaca¤›na inan›lan efsanevî bir kufltur. Gül dal› onun iyili¤inin nemiyle sulan›p yetiflse, her taze gonca, bir tatl› sözlü bülbüle dönüflür. Seher yeli onun ahlak›n›n kokusunu tafl›yarak çemenin üzerinden geçse; su, gülsuyu, toprak da misk hâline gelir. ....... Ey efendim, senin hükmünün yürüdü¤ü bu zamanlarda ç›nar dal› sümbülün perçemine el uzatabilir mi? Aç›klama: fiairler saç› sümbüle benzetmifllerdir. (Sayende) meclisteki çalg›c›lar›n çalg›lar›ndaki tellerden baflka, bugün kimse kimseden flikâyet edip inlemiyor, kimse kimseden zulüm görmüyor. Musikar›n ezgileri her ne kadar kanuna uysa da, bu ezgilerden ç›kan feryat ve inilti gibi sesler fleriate uymuyor, ne yapal›m? Aç›klama: Musikar, yan yana dizilmifl birkaç kam›fltan meydana gelen ve ney gibi üflenen bir tür çalg›n›n ad›; kanun, bu beyitte hem “çalg› âleti” hem de “yasa” anlamlar›n› ça¤r›flt›racak flekilde kullan›lm›flt›r; fler’ de dinî yasa anlam›ndad›r. Gönül seni övme çemeninde dolafl›rken ans›z›n içine bu her beyti birbirinden güzel fliir do¤du: Bahar sen geleceksin diye yoluna bir hayli dökülüp saç›ld› (haz›rl›k yapt›); gül bahçesine gelip gül gibi yüzünü göstersen ne olur? Çi¤ tanesi senin difllerini k›skand›¤› için kendini hançerin üzerine at›p öldürdü; onu susam yapra¤›n›n üzerinde görenler oraya yerleflti kald› san›rlar. Aç›klama: Susen çice¤inin yapra¤› hançer biçimindedir. Periflan gönül gerçi zay›fl›ktan k›l kadar inceldi ama, (yine de) senin k›vr›m k›vr›m saç›n›n çenberinden geçemez; sana kavuflamaz.

53

54


45

46

47 48

49

50

51

52

53 54

55

Kâküllerin Çin, (yüzündeki) o ben siyah misk; gözün Hoten ceylan› gamzelerin de Tatar’d›r. Aç›klama: Çin hem bilinen “ülke” hem de “k›vr›m büklüm” anlam›ndad›r. Hoten Do¤u Türkistan’da göbe¤inden misk elde edilen ceylanlar›yla ünlü bir yerin ad›d›r. Gamze güzelin gizli bak›fl›d›r, bu bak›fl âfl›klara ac› verdi¤i için ac›mas›z Tatarlara benzetilmifltir. Hastan›n gülbefleker yiyerek sa¤l›¤›n› tekrar kazand›¤› gibi; yaral› gönlün flifas› da senin yana¤›n ve duda¤›ndad›r. Aç›klama: Gülbefleker gül ve flekerden yap›lm›fl bir tür gül reçeli ya da tatl›d›r; bu tatl› ilaç olarak da kullan›lm›flt›r; flair sevgilisinin yana¤›n› güle, duda¤›n› da flekere benzetmektedir; la’l, k›rm›z› renkli bir de¤erli taflt›r; divan fliirinde flairler sevgililerinin duda¤›n› la’le benzetmifllerdir. Kan a¤layan gözüm, senin ölülere can veren lal gibi duda¤›n› gördü¤ünden beri öyle her inciye dönüp bakmaz bile. Ey yüce ve adaletli vezir, Baki kulunu cür’a gibi yerde ya da kadehte b›rakma, ona el uzat. Aç›klama: Cür’a, içki kadehinde kalan son damlad›r; ayak, hem “kadeh” hem de “ayak” anlamlar›ndad›r; bu sözcük beyitte her iki anlam›n› da ça¤r›flt›racak biçimde kullan›lm›flt›r. E¤er bahse tutuflup binlerce güzel ötüfllü bülbül boy ölçüflmeye gelse; o (Bakî), övgü bahçende (seni övmekte) hepsine tek bafl›na galip gelir. Aç›klama: Hezâr, hem “bin” hem de bülbül anlam›ndad›r; beyitte her iki anlam› da ça¤r›flt›racak biçimde kullan›lm›flt›r. Di¤er flairlerin fliirleri piflkindir, ama piflkin so¤and›r; e¤er bu fliirler (bu kasîdedeki beyitler) hamsa da ham anberdir. Aç›klama: Amber, birtak›m ifllemlerden geçirildikten sonra kullan›lm›fl; bu ifllemlerden geçmeyen ambere ham amber denilmifltir. Ey ulular›n kendisiyle övündü¤ü kifli, e¤er fliir micmeremde ham (amber) varsa, senin iyilik ete¤in onu örter. Aç›klama: Micmere buhurdan demektir. Eskiden güzel koku için buhurdanlarda amber yak›lm›flt›r. fiiir denizi sat›r dalgalar›yla yeterince dalgalan›p durdu; (flimdi) dua incileriyle sahili süslemenin zaman›d›r. Aç›klama: fiair bu beyitte fliiri denize, m›sralar› dalgalara, dualar› da bu dalgalar›n sedefler içinde sahile getirdi¤i incilere benzetmektedir. Ovalar ve yaylalar lâlelerle bezendikçe; eller ve sar›klar güllerle süslendikçe (insanlar ellerine gül ald›kça, sar›klar›na gül takt›kça), Çi¤ taneleri lâle düflkünü (âfl›¤›) oldukça, zavall› bülbüllerin güllere olan ç›lg›n aflk› sürüp gittikçe (dünya var oldukça), Aç›klama: Üftâde, hem düflkün hem de âfl›k anlam›ndad›r. Baht›n›n yüzü gül gibi gülüp aç›ls›n, içki kadehin lâle gibi mücevherlerle süslensin.

Örnek 6 Afla¤›daki beyitler XVII. yüzy›l Divan flairlerinden Nef’î (öl. 1635)’nin IV. Murâd’› övmek ve bahar›n geliflini kutlamak için yazd›¤›, tamam› 39 beyitlik musammat bir kasîdesinden al›nm›flt›r. Kasîde müstef’ilün müstef’ilün müstef’ilün müstef’ilün vezniyle yaz›lm›flt›r. Birinci beyit d›fl›ndaki beyitlerin her m›sra›nda ilk iki tef’ileden sonra (tef’ile için 4. üniteye bak›n›z›) iç kafiye kullan›lm›flt›r. Beyitlerde-


ki iç kafiyeler ve tef’ilelerin aynen tekrarlanmas›, bu kasîdeyi âhenk de¤eri oldukça yüksek bir fliir hâline getirmifltir. M›sralar ilk iki tef’ilenin sonunda “/” iflaretiyle gösterilen yerden ikiye ayr›ld›¤›nda birinci beyit d›fl›ndaki beyitler ilk üç m›sralar› birbiriyle, dördüncü m›sralar› da matla beytiyle kafiyeli dörtlükler hâline gelmektedir: Der-Medh-i Sultân Murâd Hân Aleyhi’r-Rahmetü ve’l-Gufrân 1 Esdi nesîm-i nev-bahâr / aç›ld› güller subh-dem Açsun bizüm de gönlümüz / sâkî meded sun câm-› Cem 2 ‹rdi yine ürdibihiflt / old› havâ anber-siriflt Âlem bihiflt-ender-bihiflt / her gûfle bir Bâ¤-› ‹rem 3 Gül devri îfl eyyâm›dur / zevk u safâ hengâm›dur Âfl›klarun bayram›dur / bu mevsim-i ferhunde-dem 4 Dönsün yine peymâneler / olsun tehî hum-hâneler Raks eylesün mestâneler / mutribler itdükçe negam 5 Bu demde kim flâm u seher / mey-hâne bâ¤a reflk ider Mest olsa dilber sevse ger / ma’zûrdur fleyhü’l-Harem 6 Yâ neylesün bî-çâreler / âlüfteler âvâreler Sâger suna meh-pâreler / nûfl itmemek olur sitem 7 Yâr ola câm-› Cem ola / böyle dem-i hurrem ola Ârif odur bu dem ola / ayfl u tarabla mugtenem 8 Zevki o rind eyler tamâm / kim tuta mest ü flâd-kâm Bir elde câm-› lâle-fâm / bir elde zülf-i ham-be-ham 9 Lutf eyle sâkî nâz› ko / mey sun ki kalmaz böyle bu Dolsun sürâhî vü sebû / bofl durmasun peymâne hem 10 Her nev-resîde flâh-› gül / ald› eline câm-› mül Lutf it aç›l sen dahi gül / ey serv-kadd ü gonce-fem ............ Nef’î

Beyitlerin düz yaz›yla dil içi çevirisi Allah Ona Ac›s›n ve Günahlar›n› Ba¤›fllas›n Sultan Murad Han’›n Övgüsü Hakk›ndad›r.

1 2

3 4 5

6

Sabah vakti ilkbahar rüzgâr› esti ve güller aç›ld›. Saki, yetifl, Cem’in kadehini sun (flarap ver) ki bizim de gönlümüz aç›ls›n. Yine nisan geldi, hava amber kokular›yla doldu; her yer cennet içinde cennet, her köfle bir ‹rem Ba¤› oldu. Aç›klama: ‹rem, efsaneye göre Âd Kavmi’nden fieddâd’›n cenneti yeryüzünde kurmak iddias›yla yapt›rd›¤› bahçelerin ya da flehrin ad›d›r. Gül devri (ilkbahar) denilen bu kutlu mevsim, e¤lence, zevk ve safa zaman›; âfl›klar›n da bayram›d›r. Yine flarap kadehleri dönsün, meyhaneler boflals›n; flark›c›lar flark› söyledikçe sarhofllar raks etsinler. Gece gündüz meyhanenin ba¤› k›skand›¤› bu zamanda fleyhülharem sarhofl olsa, güzel sevse bunu hofl karfl›lamak gerekir. Aç›klama: fieyhülharem, Mekke ve Medine’nin yönetimiyle görevli memurdur. (Hâl böyle olunca), çaresizler, âfl›klar, avareler ne yaps›n? Ay parças› gibi güzeller kadeh sunarsa onlar›n sunduklar›n› içmemek haks›zl›k olur.

55

56


7

8

9 10

(Bir yerde) sevgili varsa, Cem’in kadehi (flarap) varsa, zaman da uygunsa; ârif iflte böyle bir anda zevki ve e¤lenceyi kendisi için ganimet bilen kimseye denir. Aç›klama: Ârif, anlay›fll›, bilgili, gördü¤ünü uzun uzun düflünmeden hemen kavrayabilen kifliler için kullan›lm›fl bir s›fatt›r. Zevki tam anlam›yla yaflayan rind, sarhofl bir hâlde ve mutluluk içinde bir elinde lâle renkli flarap kadehini, bir elinde de güzelin k›vr›m k›vr›m saçlar›n› tutand›r. Aç›klama: Rind, görünüfle ve dünya ifllerine de¤er vermeyen, kurallardan uzak, bütün varl›¤› kendi iç dünyas›na göre de¤erlendiren, gönül gözü aç›k, hofl görülü, derbeder görünüflünün aksine bilge, içkiye ve e¤lenceye düflkün kiflidir. Saki, lutfet, naz› b›rak da flarap sun, surahi ve testi dolsun, kadeh de bofl kalmas›n; çünkü, bu dünya böyle kalmaz. Her yeni yetiflmifl gül fidan› (gibi güzel), eline flarap kadehi ald›; ey servi boylu, gonca a¤›zl›! Lutfet, aç›l (nefl’elen), sen de gül.

Gazel Gazelin as›l anlam› “kad›nlarla aflk sohbeti yapmak”t›r.

Resim 2.3 fieyh Gâlib Divan›’ndan gazeller bölümünün ilk iki sayfas›

Gazel, bir edebiyat terimi olarak, ilk beytinin m›sralar› birbiriyle, di¤er beyitlerinin ikinci m›sralar› ilk beyitle kafiyeli, ayn› vezinle söylenmifl, genellikle befl beyit ile dokuz beyit aras›nda fliirlerin yaz›ld›¤› bir naz›m biçiminin ad›d›r. Bununla birlikte beyit say›s› 15’e kadar ç›kan gazeller de görülür. Dört beyitli gazellere ise nadir olarak rastlanmaktad›r. Üç veya dört beyitli gazeller asl›nda eksik gazeller oldu¤undan bu manzumeler gazel-i nâ-tamâm (=eksik gazel) olarak adland›r›lm›flt›r. Gazel genellikle 5 beyitle yaz›lm›flt›r. Gazelin bir di¤er ad›n›n penç-beyt (=befl beyit) olmas› da gazelin daha çok befl beyitli bir naz›m biçimi olarak kabul edildi¤ini göstermektedir. Fuzulî gibi bu kurala uymayan baz› flairler de olmakla birlikte, Divan edebiyat›nda flairler daha çok befl beyitli gazeller yazm›fllard›r. 15 beyitten uzun gazellere gazel-i mutavvel (=uzun gazel) ad› verilir. Gazelde kafiye düzeni kasîdede oldu¤u gibidir: aa, xa, xa, xa, xa . . . Gazelin bafll›ca konusu “aflk”t›r. Ancak farkl› konularda yaz›lm›fl gazeller de vard›r. Birer edebiyat terimi olmamakla birlikte çeflitli araflt›rmalarda ve yaz›larda aflk›n verdi¤i mutluluk ya da ac›y› dile getiren gazellere âfl›kane gazel, dünya zevklerinden söz eden gazellere rindâne gazel, do¤rudan sevgilinin güzelli¤inden ve ona duyulan arzudan bahseden gazellere flûhâne gazel, tasavvufî düflüncenin hâkim oldu¤u gazellere sûfiyâne ya da ârifâne gazel, felsefî gazellere de hikemî veya hakîmâne gazel adlar›n›n verildi¤i görülmektedir.

57


Kasîdede oldu¤u gibi gazelin m›sralar› birbiriyle kafiyeli ilk beytine matla, matladan sonra gelen beytine hüsn-i matla, son beytine makta, makta beytinden önceki beyte de hüsn-i makta ad› verilmifltir. Matla beytinin maksada uygun, etkileyici ve güzel olmas› hâlinde böyle beyitlere hüsn-i matla, ayn› flekilde etkileyici ve güzel makta beytine de hüsn-i makta ad› verildi¤ini ileri süren kaynaklar da vard›r. Bir gazelde birden fazla matla beyti varsa, bu tür gazellere zü’l-metâli ya da zâtü’l-metâli; gazelin en güzel beytine de flâh beyt, fleh beyt ya da beytü’l-gazel denir. Fakat bir gazelin en güzel beyti kifliden kifliye de¤iflebilece¤inden gazelin bir beytini flâh beyt ya da beytü’l-gazel olarak seçmek oldukça göreceli bir de¤erlendirme olur. Gazelde flairler mahlaslar›n› genellikle son beyitte kullanm›fllard›r. Bununla birlikte mahlas›n son beyitten önce kullan›lm›fl oldu¤u gazeller de vard›r. Gazellerde flairlerin mahlas kullanmalar› Divan fliirinde genel bir kural olmakla birlikte Kad› Burhaneddin (öl. 1398) ve Kemal Paflazade (öl. 1534) gibi fliirlerinde hiç mahlas kullanmam›fl flairler de görülmektedir. fiairlerin mahlaslar›n› kelimenin gerçek anlam›n› da ça¤r›flt›racak biçimde kullanmalar›na ise hüsn-i tahallus (=mahlas› güzel kullanma) denilir. Bakî’nin fliirlerinde bu kullan›m›n çok güzel örnekleri vard›r. fiairler kasîdede oldu¤u gibi gazelde de ahengi art›rmak amac›yla birtak›m yollara baflvurmufllar; bunu sa¤lamak için de baz› gazellerde birden fazla matla beyti kullanm›fllar ya da fliirlerini musammat olarak yazm›fllard›r (bk. Örnek 9). Birden fazla matla kullan›lm›fl gazellerin zü’l-metâli’ ya da zâtü’l-metâli olarak nitelendi¤ini daha önce belirtmifltik. fiairlerin bu konuda baflvurduklar› bir baflka yol da gazelin bütün m›sralar›nda ayn› kafiyeyi kullanmakt›r. Divan fliirinde bütün m›sralar› kafiyeli gazellere müselsel gazel ad› verilmifltir. Müselsel gazeller de musammat gazeller gibi âhenk de¤eri yüksek manzumelerdir. Matla beytindeki m›sralardan biri gazel içerisinde tekrarlanm›flsa, kasîdede oldu¤u gibi buna redd-i matla denir. Gazelde konu bütünlü¤ü flart de¤ildir; yani gazelin her beytinde farkl› bir konu ifllenmifl olabilir. Ancak bütün beyitlerde ayn› konunun ifllendi¤i gazeller de vard›r. Beyitleri aras›nda konu bütünlü¤ü olan gazellere yek-âhenk gazel ad› verilir (bk. Örnek 7). Bir gazelin bütün beyitleri her bak›mdan ayn› etkileyicilikte söylenilmiflse bu tür gazeller de yek-âvâz olarak nitelenir. Mahlas beytinden sonra birkaç beytin daha bulundu¤u gazellere gazel-i müzeyyel denir. Müzeyyel gazellerde zeyl (=ek) k›s›mlar›n konusu genellikle övgüdür. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda bu zeyiller, k›sa medhiyeler gibidir. Mahlas beytinden önce medhiyenin bulundu¤u gazeller de vard›r. Divan flairlerinin ço¤u Arapça ve Farsça bilmekte, Arap ve Fars edebiyat›na ait eserleri okuyup anlamakta, hatta bir k›sm› bu iki dille rahatl›kla fliir de yazabilmekteydi. ‹flte bu flairlerin, yazd›klar› gazellerin beyitleri aras›nda Türkçe d›fl›nda bu iki dilden biri ya da ikisiyle yaz›lm›fl m›sralar ya da beyitler varsa, bu tür gazellere mülemma’ gazel denilmifltir. ‹ki ayr› flairin birer m›sra veya beyit yazarak, birlikte oluflturduklar› gazele gazel-i müflterek (=ortak gazel) ad› verilir. Bu gazellerde hangi m›sra›n ya da beytin hangi flaire ait oldu¤u genellikle bellidir. Karfl›l›kl› konuflman›n nakledilmesi fleklinde, “dedim” ve “dedi” yüklemleriyle yaz›lan gazellere mürâca’a fliiri denir. Konusu aflk olan bu fliirler sade bir dille yaz›lm›fllard›r ve konuflma havas› tafl›rlar. En dikkat çekici örnekleri “dedim” ve “dedi” yüklemleri m›sra bafllar›nda olanlard›r. Bu gazellere divan fliirinin hemen her döneminde rastlanmakla birlikte flairlerin bu tarza olan ilgisinin XVII. yüzy›ldan itibaren gittikçe azalan bir seyir izledi¤i görülmektedir.

Müselsel, “zincirleme” demektir. Bu tür gazellerde aral›ks›z olarak bütün m›sralar kafiyeli oldu¤u için bu flekilde adland›r›lm›fllard›r.

Müzeyyel, “ekli, ilaveli” anlam›ndad›r.

Mülemma’›n as›l anlam› “alaca, rengârenk”tir.

Mürâca’an›n sözcük anlam› “geri dönme”dir.

58


Gazel, Divan flairlerinin çok kulland›klar› bir naz›m biçimidir. Bu flairler aras›nda gazel yazmam›fl olan› yoktur. Yaln›zca sanat yapmak için yaz›lan gazel, flairin yetene¤ini rahatça gösterebildi¤i bir naz›m biçimidir. Gazelin beyit say›s›ndaki s›n›rlama flairleri bu k›sa naz›m biçiminin dar s›n›rlar› içinde bütün sanat güçlerini, edebî yetenek ve hünerlerini ortaya koymak gibi oldukça zor bir s›navla karfl› karfl›ya b›rakm›flt›r. Naz›m biçiminin flairler için çizdi¤i bu s›n›rlar, gazelleri anlam yo¤unlu¤u oldukça fazla fliirler hâline getirmifltir. Halk edebiyat›nda da fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün vezniyle dîvân, fe’ilâtün, fe’ilâtün, fe’ilâtün, fe’ilün vezniyle selîs, mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlün vezniyle kalenderî, mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün vezniyle de semâ’î ad› verilen gazeller yaz›lm›flt›r. Bunlar›n musammat olanlar› da vard›r. Halk edebiyat›nda müfte’ilün müfte’ilün müfte’ilün müfte’ilün vezniyle yaz›lan gazel biçimindeki fliirlere de satranç ad› verilmifltir. Bu fliirlerin her beytinden musammat gazelde oldu¤u gibi dörtlükler ç›kar. Örnek 7 Afla¤›daki gazel XVI. yüzy›l flairlerinden Emrî (öl. 1575)’ye aittir. Emrî, bu gazelin bütün beyitlerinde Mecnûn’un Leylâ’ya olan aflk›n› dile getirmifltir. Gazelin vezni mef’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlü fâ’ilün’dür. Bütün beyitleri aras›nda anlam ve konu bütünlü¤ü olan bu gazel, bir yek-âhenk gazel örne¤idir. 1 2 3 4 5

Mecnûn ki mülket-i gam-› Leylîde flâh idi Âh› duhân› bafl›na çetr-i siyâh idi Mecnûna yolda nâka-i Leylînin izleri Gündüzle âfitâb idi giceyle mâh idi Mecnûn diyâr-› gamda özin k›lm›fl idi hâk Mûlar degüldi sînesi üzre giyâh idi Mecnûn ki cism-i zerdini ber-bâd k›ld› âh Gûyâ ki h›rmen-i gam-› Leylîde kâh idi Mecnûna ka-met ü ruh-› Leylîsüz Emriyâ Bâg-› cihânda serv ile gül flekl-i âh idi Emrî

Gazelin düz yaz›yla dil içi çevirisi 1 Mecnun Leylâ gam› ülkesinde padiflah, (aflk ac›s› ile çekti¤i) âh›n duman› da bafl›nda siyah çad›rd›. 2 Leylâ’n›n devesinin izleri Mecnun için gündüz günefl, gece de ay idi. 3 Mecnun gam ülkesinde kendisini toprak etmiflti; gö¤sünün üzerinde k›l de¤il (bu topraktan biten) otlard›. 4 Ah, Leylâ gam› harman›ndaki bir saman çöpü gibi olan Mecnun’un sararm›fl bedenini, rüzgâr›n›n önüne kat›p ald› götürdü. Aç›klama: Beyitte Mecnun’un bedeni Leyla’n›n aflk›n›n gam›ndan sararm›fl bir saman çöpüne; onun hasretiyle çekti¤i âh da bu saman çöpünü önüne kat›p götüren rüzgâra benzetilmektedir. 5 Ey Emrî! Leylâ’n›n boyu ve yana¤› olmay›nca dünya bahçesindeki servi ve gül Mecnun için âh flekli gibidir. Aç›klama: Âh, eski yaz›da “elif” ve “he” harfleriyle yaz›l›r. fiair burada elif harfini biçim olarak serviye, he harfini de güle benzetmektedir.


Örnek 8 Afla¤›daki befl beyitlik gazel Bakî’ye aittir. Gazelin vezni fe’ilâtün (fâ’ilâtün), fe’ilâtün fe’ilâtün, fe’ilün(fa’lün)’dür. Gazelin ilk iki beytinde aflk, di¤er beyitlerinde de bahar konusunu ifllemifltir. 1 2 3 4 5

Serv ile ka-metüne kimse dimez hem-serdür Müntehâ ka-metün andan dahi bâlâ-terdür Gül derin gülmez aç›lmaz bana ol gonce-dehen Ga-libâ hep yüzine gül didügüme terdür Seyr-i deryâya ne hâcet dem-i sahrâ geldi Gûyiyâ sahn-› çemen flimdi yem-i ahdardur N’ola gül flevkine çalup ça¤›rursa bülbül Mutribâ ol dahi baflka bafl›na mehterdür Söyle flol kan olaca¤› bize sunsun Bâkî Nev-bahâr irdi gedâlar içecek demlerdür Bakî

Gazelin düz yaz›yla dil içi çevirisi 1 Kimse senin boyun serviyle ayn›d›r demez; (çünkü) son derece uzun boyun ondan da yüksektir. 2 Gül derim, ama o gonca a¤›zl› bana gülüp aç›lmaz; galiba yüzüne her zaman gül dedi¤im için gücenmifltir. 3 (Art›k) ovalarda k›rlarda gezip dolaflma vakti geldi; mesire yerleri yeflil bir deniz gibi; deniz gezintisine ne gerek var? 4 Ey mutrib, bülbülün gül aflk›yla ötmesinde flafl›lacak bir fley yok; o da (senin gibi) tek bafl›na bir çalg› tak›m›d›r. 5 Bakî, sakiye söyle de kan olas› flarab› bize sunsun; ilkbahar geldi, (bu mevsim) fakirlerin (âfl›klar›n) içece¤i zamanlard›r. Aç›klama: Mutrib, meclislerde çalg› çalan ve flark› okuyan kifli. Örnek 9 Afla¤›daki fliir XVI. yüzy›l flairlerinden Fuzulî (öl. 1555-56)’nin yedi beyitlik musammat bir gazelidir. Bu gazelin vezni 4 mefâ’îlün’dür. Gazelin matla d›fl›ndaki beyitleri m›sralar›n›n “/” ile bölünmüfl yerlerinden eflit olarak ikiye ayr›ld›¤›nda ilk üç m›sra kendi aras›nda, dördüncü m›sra› da matla beytiyle kafiyeli dörtlükler hâline dönüflürler. 1 2 3 4 5 6

Meni cândan usandurd› / cefâdan yâr usanmaz m› Felekler yand› âhumdan / murâdum flem’i yanmaz m› Kamu bîmâr›na cânân / devâ-y› derd ider ihsân Niçün k›lmaz mana dermân / meni bîmâr sanmaz m› Gamum pinhân dutardum men / didiler yâre k›l rûflen Disem ol bî-vefâ bilmen / inanur m› inanmaz m› fieb-i hicrân yanar cânum / töker kan çeflm-i giryânum Uyarur halk› efga-num / kara bahtum uyanmaz m› Gül-i ruhsâr›na karflu / gözümden kanlu akar su Habîbüm fasl-› güldür bu / akar sular bulanmaz m› Degüldüm men sana mâ’il / sen itdün aklum› zâ’il Mana ta’n eyleyen ga-fil / seni görgeç utanmaz m›

59

60


7

Fuzûlî rind-i fleydâdur / hemîfle halka rüsvâdur Sorun kim bu ne sevdâdur / bu sevdâdan usanmaz m›

Gazelin düz yaz›yla dil içi çevirisi 1 Beni can›mdan usand›ran sevgili, cefa etmekten usanmaz m›? Âh›mdan felekler yand›, hâlâ murat mumum yanmaz m› (arzuma kavuflamayacak m›y›m)? 2 Sevgili bütün hastalar›n›n (âfl›klar›n›n) dertlerine çare bulur (da) benim derdime niçin çare bulmaz, yoksa benim hasta (âfl›k) olmad›¤›m› m› san›r. 3 Ben gam›m› (aflk›m›) gizli tutuyordum; git bunu sevgiline söyle dediler; ama söyledi¤im zaman, bilmem o vefas›z inan›r m›, inanmaz m›? 4 Ayr›l›k gecesinde can›m yanar, gözlerimden kanl› yafllar akar, feryad›m halk› uyand›r›r da kara baht›m› bir türlü uyand›ramaz m›? 5 Gül yana¤›na karfl› gözümden kanl› yafl akar; sevgilim, bu gül mevsimidir, bu mevsimde sular bulan›k akmaz m›? Aç›klama: fiair bu beyitte sevgilisine, onun gül gibi yana¤›na karfl› gözünden kanl› yafllar akmas›n› do¤al karfl›lamas›n›; çünkü, onun gül gibi yana¤›n›n kendisi için ilkbahar oldu¤unu, ilkbaharda da sular›n bulan›k akmas›n›n do¤al karfl›lanmas› gerekti¤ini söyleyerek bu durum için flairce bir neden yaratmaktad›r. 6 Benim sana ilgim yoktu; akl›m› bafl›mdan sen ald›n; beni k›nayan gafil kifli, senin bu güzelli¤ini görünce beni k›nad›¤› için utanmaz m›? 7 Fuzulî ç›lg›n bir âfl›kt›r; bu yüzden herkesin diline düflmüfltür; sorun ona, bu ne biçim sevgidir; bu sevdadan usanmaz m›? SIRA S‹ZDE


D‹KKAT SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M AMAÇLARIMIZ S O R U

K D‹ ‹ KT KAA TP SIRA S‹ZDE TELEV‹ZYON AMAÇLARIMIZ ‹NTERNET K ‹ T A P

2

SIRAterimlerini S‹ZDE Kasîde ve gazel tan›mlayarak, bu iki naz›m flekli aras›nda önemli oldu¤unu düflündü¤ünüz farklar› belirtiniz. D Ü fi Ü N E L ‹ M Müstezâd

Müstezâd, bir edebiyat terimi olarak gazelden türemifl ve m›sralar›n›n biri S O R olmak U uzun biri k›sa üzere belli vezinlerde yaz›lm›fl bir naz›m biçiminin ad›d›r. Genellikle mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlün vezniyle yaz›lm›fl olan gazellerden türetilmifl D ‹ K K Ave T beyitlerin m›sra aralar›na mef’ûlü fe’ûlün cüzleriyle yaz›lan k›SIRA S‹ZDE sa m›sralar eklenmifltir. Say›lar› az da olsa baflka vezinlerle yaz›lm›fl müstezâdlar da vard›r. Bu vezinler flunlard›r:

N N

SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M

mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü mefâ’îlü müfte’ilün müfte’ilün müfte’ilün fâ’ AMAÇLARIMIZ S O R U mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün

mef’ûlü mefâ’îlü müfte’ilün fâ’ mefâ’îlün mefâ’îlün

D ‹‹ KTK A T Polan müstezadlar mefâ’ilün vezni alt› defa tekrarlanm›fl oldu¤u için Son vezinle Kyaz›lm›fl müstezâd-› südâsiyye (=alt›l› müstezâd) olarak adland›r›lm›flt›r.

N N

SIRA S‹ZDE

Eklenen ziyâde (=fazla) ad›n› al›rlar. Bu k›sa m›sralar›n vezinleri T E Lk›sa E V ‹ Zm›sralar YON uzun m›sralar›n vezinlerinin ilk ve son tef’ilelerinin bir araya getirilmesiyle elde AMAÇLARIMIZ edilmifltir (bk. Örnek 10). Müstezâdlar dört ayr› kafiye düzeninde yaz›lm›fllard›r: ‹NTERNET

1. a(a) a(a); b(b) a(a); c(c) a(a) . . . K ‹ Tc(c) A Pa(b); d(d) a(b) . . . 3. a(b) a(b);

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET

2. a(a) a(a); x(x) a(a); x(x) a(a) . . . 4. a(b) a(b); x(x) a(b); x(x) a(b). . .

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE



2. Ünite - Naz›m Biçimleri: Beyitlerden Oluflan Naz›m Biçimleri ve Dört M›sral› Naz›m Biçimleri S O R U

S O R U

Harflerle sembollefltirilen kafiye düzeninde ilk harfler uzun m›sralar›, D ‹ Kayraç K A T içine al›nan ikinci harfler de k›sa m›sralar› göstermektedir. SIRA S‹ZDE

Örnek 10 Afla¤›daki müstezâd XVIII. yüzy›l Divan flairlerinden Nedîm (öl. 1730)’e aittir. Müstezâd›n uzun m›sralar›n›n vezni mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlün, ziyadelerinin vezni de mef’ûlü fe’ûlün’dür. Kafiye düzeni flöyledir: a(b) a(b), x(x) a(b), x(x) a(b). . . 1

2

3

4

5

D‹KKAT

N N

Ziyâdeleri ya da uzun m›sralar› tekrarlanan müstezâdlara mütekerrir müstezâd, ziyâde m›sra› uzun m›sralar›n bafl›nda tekrarlanan müstezâdlara da müdevver müstezâd denilir. AMAÇLARIMIZ Müstezâdlar en fazla gazelden türetilmifl olmakla birlikte, az say›da da olsa; rübâ’î, k›t’a ve kasîdeden türetilmifl olanlar› da vard›r. Müstezâdlar›n konular› gazel ile benzerlik gösterir. Aflk, flarap, ayr›l›k, tabiat gibi konular buKfliirlerde ‹ T A P s›kça ifllenmifltir. Bunlar›n d›fl›nda dinî, tasavvufî konularda yaz›lm›fl olanlar›na da rastlan›r. Müstezâdlar, anlam bütünlü¤ü bak›m›ndan di¤er naz›m flekillerinden farkl› bir özelli¤e sahiptir. Bir müstezâdda ziyade m›sralar ç›kar›ld›¤› zaman T E L E V ‹ Zfliirde Y O N anlam›n bozulmamas› gerekir. Bilindi¤i kadar›yla Anadolu’da yaz›lm›fl ilk müstezâd örnekleri XIV. yüzy›l flairlerinden Seyyid Nesîmî (öl. 1404 ?)’ye aittir. Yeni edebiyat anlay›fl› çerçevesinde de ‹ N T E R N Ebilinen T müstezada önem verilmifl, Servet-i Fünûn flairleri bu naz›m biçiminin vezin ve kafiye sisteminde birtak›m de¤ifliklikler yaparak serbest müstezâd ad› verilen yeni bir flekil denemifllerdir. Müstezâd halk edebiyat›nda yedekli, ayakl› adlar›yla çok kullan›lm›fl bir naz›m biçimidir.

Ey flûh-› kerem-pîfle dil-i zâr senindir Yok minnetin aslâ V’ey kân-› güher anda ne kim var senindir Pinhân ü hüveydâ Sen kim gelesin meclise bir yer mi bulunmaz Bafl üzre yerin var Gül goncesisin gûfle-i destâr senindir Gel ey gül-i ra’nâ N’eylersen edip bir iki gün bâr-› cefâya Sabreyle de sonra Peymâne senin hâne senin yâr senindir Ey dil tek ü tenhâ Bir bûse-i can-bahfl›na ver nakd-i hayât› Ger ka-’il olursa Senden yanad›r söz yine bâzâr senindir Ey âfl›k-› fleydâ Çeflmân› siyeh-mest-i sitem kâkülü pür-ham Ebrûlar› pür-çîn Benzer ki bu dildâr-› cefakâr senindir Bî-flübhe Nedîmâ Nedîm

Müstezâd›n düz yaz›yla dil içi çevirisi 1 Ey âlicenap fluh, zavall› gönlüm senindir; hiç minnet etme ve ey mücevher madeni, bu gönüldeki gizli aç›k ne varsa, hepsi senindir.

61

SIRA S‹ZDE

Mütekerrir “tekrarlanan”, müdevver de “yuvarlak” anlam›ndad›r.

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET Yedek ve ayak, “ziyâde”nin karfl›l›¤›d›r.

62


2

3 4 5

Sen meclise gelirsin de bir yer mi bulunmaz; yerin bafl üzerindedir; çünkü, gül goncas›s›n, senin yerin sar›¤›n köflesidir, gel ey ra’nâ gül! Aç›klama: Gül-i ra’nâ yapraklar› sar› ve k›rm›z› olan iki renkli güldür. Ey gönül, ne yaparsan yap, bir iki gün cefa yüküne sabret; sonra kadeh de ev de sevgili de senindir; hem de yaln›z senin! Ey ç›lg›n âfl›k, e¤er o güzel raz› olursa, ölülere can veren bir öpücü¤ü karfl›l›¤›nda bütün ömrünü ver; bu sözüm sana, ama yine de sen bilirsin. Ey Nedîm, gözleri zilzurna zulüm sarhoflu, kâkülü k›vr›m k›vr›m, kafllar› çat›k bu güzelin senin zalim sevgilin oldu¤u anlafl›l›yor; bunda hiç flüphe yok.

K›t’a K›t’an›n as›l anlam› “parça”d›r.

Ebced, hakk›nda 9. Ünitede bilgi verilecektir.

K›t’a bir edebiyat terimi olarak genellikle iki veya iki beyitten uzun, matla ve mahlas beyti olmayan bir naz›m biçiminin ad›d›r. Bir baflka ifadeyle k›t’alar kasîde ve gazel gibi musarra bir beyitle bafllamayan ve mahlas kullan›lmam›fl manzumelerdir (bk. Örnek 11, 12). K›t’ada beyitlerin ilk m›sra’lar› serbest, ikinci m›sralar› birbiriyle kafiyelidir. Kafiye düzeni flöyledir: xa, xa, xa, xa . . . Divan fliirinde daha çok iki beyitli k›t’alar yaz›lm›flsa da bu naz›m biçimiyle yaz›lm›fl manzumelerin beyit say›s›n›n otuza kadar ç›kt›¤› görülür. ‹ki beyitten uzun olan böyle k›t’alara k›t’a-i kebîre (=büyük k›t’a) denilir. Uzun k›t’alar› kasîdeden ay›ran en önemli özellik, bu manzumelerde matla ve mahlas beyitlerinin bulunmamas›d›r. K›t’alarda her türlü konunun ifllendi¤i görülmektedir. Çeflitli olaylara ebcedle tarih düflürmede en fazla bu naz›m biçimi kullan›lm›flt›r. Beyitleri aras›nda konu birli¤inin ve anlam bütünlü¤ünün bulunmas› bu naz›m fleklinin baflka bir özelli¤idir. Naz›m: K›t’aya benzer bir naz›m biçimidir. Naz›m, bir edebiyat terimi olarak vezinli kafiyeli söz, fliir anlam›ndad›r. Yine bir edebiyat terimi olarak musarra bir beyitle bafllayan k›t’aya da naz›m denilmektedir. Dolay›s›yla nazm›n k›t’adan ayr›ld›¤› tek yön ilk beytin musarra olmas›d›r. Bu nedenle naz›m, k›t’an›n bir türü olarak da de¤erlendirilebilir. Kafiye düzeni flu flekildedir: aa, xa . . . Naz›m› mahlas beyti olmayan bir gazele benzetmek de mümkündür. Uzunluklar› iki ile on befl beyit aras›ndad›r (bk. Örnek 13). Ancak uzun naz›mlar k›t’a-i kebîre gibi farkl› bir adla an›lmam›flt›r. ‹ki beyitli naz›mlar beyit say›s› ikiden fazla olan naz›mlara oranla daha azd›r. ‹kiden fazla beyitle yaz›lan naz›mlar›n daha çok çeflitli olaylara tarih düflürmede, övgü ve yergide kullan›ld›¤› görülmektedir. K›t’a ve naz›m› birbirinden ay›ran tek özellik, naz›m›n ilk beytinin k›t’an›n aksine musarra olmas›d›r. Bu nedenle naz›m ve k›t’a-i kebîreyi, ayr› birer naz›m biçimi olarak de¤erlendirmek yerine k›t’an›n iki ayr› türü olarak kabul etmek daha do¤ru olur. Örnek 11 Afla¤›daki iki beyitli felsefî fliir Fuzulî’nin ünlü bir k›t’as›d›r. K›t’an›n vezni fe’ilâtün (fâ’ilâtün), mefâ’ilün, fe’ilün (fa’lün); kafiye düzeni de “xa xa”d›r. ‹lm kesbiyle pâye-i rif’at Ârzû-y› muhâl imifl ancak Aflk imifl her ne var âlemde ‹lm bir kîl ü kâl imifl ancak Fuzulî

63


K›t’an›n düz yaz›yla dil içi çevirisi ‹lim yoluyla yücelmek, gerçekleflmesi mümkün olmayan bir arzuymufl; bu dünyada her ne var ise aflk; ilim de yaln›zca bofl bir lafm›fl. Örnek 12 Afla¤›daki felsefî fliir Fuzulî’ye ait dört beyitlik bir k›t’ad›r. K›t’an›n vezni fe’ilâtün (fâ’ilâtün), fe’ilâtün , fe’ilâtün, fe’ilün (fa’lün), kafiyesi düzeni de “xa xa xa xa”d›r. K›t’a, matla ve mahlass›z bir gazel gibidir. 1 2 3 4

Her kimün var ise zât›nda flerâret küfri Ist›lâhât-› ulûm ile müselmân olmaz Ger kara tafl› k›z›l kan ile rengîn itsen Tab’a ta¤yîr virüp la’l-i Bedahflân olmaz Eylesen tûtîye ta’lîm-i edâ-y› kelimât Nutk› insân olur ammâ özi insân olmaz Her uzun boylu flecâ’at idebilmez da’vî Her a¤aç kim boy atar serv-i h›râmân olmaz Fuzulî

K›t’an›n düz yaz›yla dil içi çevirisi 1 Karakterinde kötülük küfrü bulunan kifli birtak›m dinî terimleri kullanmakla Müslüman olmaz. 2 Kara tafl› k›z›l kanla boyasan; bu, do¤as›n› de¤ifltirip onu Bedahflan yakutu yapmaz. 3 Papa¤ana konuflmay› ö¤retsen, sözü insan sözü olur ama, özü insan olmaz. 4 Her uzun a¤ac›n sal›nan servi olmad›¤› gibi, her uzun boylu da cesaret davas›na kalk›flamaz. Örnek 13 Afla¤›daki naz›m XVIII. yüzy›l Divan flairlerinden fieyh Gâlib’e aittir. Konusu aflk olan bu nazm›n vezni fe’ilâtün (fâ’ilâtün), fe’ilâtün, fe’ilâtün, fe’ilün (fa’lün), kafiye düzeni de “aa xa”d›r. Ey felek maksadun ülfet mi adâvet mi nedür Yoksa ol mâh ile uflflâka felâket mi nedür ‹rmeden vuslata hicrâna irifldük ammâ Anlasam bari bidâyet mi nihâyet mi nedür fieyh Gâlib

Naz›m›n düz yaz›yla dil içi çevirisi Ey felek, senin maksad›n dostluk mudur, düflmanl›k m›d›r? Yoksa o ay parças› gibi güzel ile âfl›klara felâket getirmek midir? Sevgiliye kavuflamadan, ondan ayr›ld›k; bari, flu kadar›n› anlasam, bu iflin bafllang›c› m›; yoksa sonu mudur? SIRA S‹ZDE K›t’a ve naz›m› tan›mlayarak bu iki naz›m biçimi aras›ndaki fark› belirtiniz.

3

SIRA S‹ZDE



S O R U

S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE

64


Mesnevî Mesnevînin as›l anlam› “ikili” ya da “ikifler ikifler”dir.

Resim 2.4 Nizâmî’nin Leylâ vü Mecnûn ile Husrev ü fiîrîn’inin ilk yapraklar›

Mesnevî bir edebiyat terimi olarak ayn› vezinde ve her beyti di¤er beyitlerden ba¤›ms›z olarak kendi aras›nda kafiyeli bir naz›m biçiminin ad›d›r. Bu naz›m biçimine mesnevî ad›n›n verilifl nedeni, her beytin m›sralar›n›n di¤er beyitlerden ba¤›ms›z olarak kendi içinde ikifler ikifler kafiyelenmifl olmas›d›r. Di¤er naz›m biçimleri için konulmufl olan beyit say›s› s›n›rlamas› bu naz›m biçiminde yoktur (bk. Örnek 14, 15). Mesnevîde beyitlerin di¤er beyitlerden ba¤›ms›z olarak kendi içinde kafiyelenmesi ve beyit say›s› için bir s›n›rlama konulmam›fl olmas›, di¤er naz›m flekillerinde oldu¤u gibi flairleri kafiye bulma ve say›s› önceden belli birkaç beyit ile düflüncelerini ifade etme s›k›nt›s›ndan kurtarm›fl; bu nedenle de uzun, bazen binlerce beyit tutan manzumeler bu naz›m biçimiyle yaz›lm›flt›r. Mesnevîlerde genellikle mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün; mef’ûlü mefâ’ilün fe’ûlün; fâ’ilâtün fâ’ilatün fâ’ilün; fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün gibi k›sa vezinler kullan›lm›fl; bu da flairler için anlat›m› kolaylaflt›ran baflka bir etken olmufltur. Divanlarda beyit say›s› en fazla otuza kadar ç›km›fl k›sa mesnevîlere de rastlanmakla birlikte bu naz›m biçimiyle genellikle “Leylâ ve Mecnun”, “Husrev ve fiîrîn”, Yûsuf ve Zelîhâ” gibi edebî de¤er tafl›yan uzun aflk hikâyeleri, destânî konular ile ö¤retici yönü a¤›r basan dinî, tasavvufî, ahlakî eserler ve manzum sözlükler yaz›lm›flt›r. Türk edebiyat›nda yaz›lm›fl mesnevîler üzerinde konuyla ilgili derslerde kronolojik s›rayla ayr›nt›l› olarak durulacakt›r. Ayn› flair taraf›ndan yaz›lm›fl befl mesnevîye hamse denir. ‹ran edebiyat›nda ilk hamse sahibi flair Genceli Nizâmî (öl. 1214 ?)’dir. Genceli Nizamî, mesnevîde ‹ran edebiyat›n›n en büyük flairidir. Hamse’sindeki mesnevîler Mahzenü’l-Esrâr, Leylî vü Mecnûn, Husrev ü fiîrîn, Heft-peyker ve ‹skender-nâme’dir. Nizâmî’nin gerek ‹ran gerekse Türk mesnevî flairleri üzerinde etkisi sürekli olmufl; bu flairler Nizamî’yi örnek alarak birçok hamse yazm›fllard›r. Mesnevînin bölümler hâlinde düzenlenmifl kendine özgü bir kompozisyonu vard›r. ‹lk dönem Türkçe mesnevîlerde her flairin uydu¤u bir mesnevî formundan söz etmek mümkün de¤ildir. Ancak bu edebiyat›n tarihî geliflimi içinde mesnevî formu da bir düzen kazanm›fl ve mesnevîler bu düzene uyularak yaz›l›r olmufllard›r. Yayg›n olarak uyulan bu düzene göre genellikle bir mesnevîde bulunmas› gereken bölümleri flu üç bafll›k alt›nda toplamak mümkündür:


1. Girifl: Mesnevî flairinin biçim gerekliliklerini yerine getirdi¤i k›s›md›r. Bu bafll›k alt›nda s›ras›yla tevhîd, münâcât ve na’t gibi bölümler vard›r. Bu üç bölümden sonra baz› mesnevîlerde mi’râciyye, mu’cizât-› nebevî ve medh-i çehâr-yâr adl› k›s›mlar da yer al›r. Mesnevî e¤er bir devlet büyü¤ü ya da toplumda ileri gelen bir kifli ad›na yaz›lm›fl ve ona sunulmuflsa, bu kifli için yaz›lm›fl olan; onun cömertli¤i, cesareti ve erdemlerinden söz edilen bir övgü k›sm› yer al›r. Bunu sebeb-i te’lîf, sebeb-i nazm-› kitâb gibi bir bafll›¤›n bulundu¤u, eserin yaz›l›fl nedeninin anlat›ld›¤› bir bölüm izler. Bu bölümde flairler genellikle eseri rüyalar›nda duyduklar› ya da sahibini görmedikleri bir sesle (=hâtif); yani, manevi bir iflaretle ya da samimi bir dostlar›n›n iste¤i üzerine kaleme ald›klar›n› söylerler. Bu k›s›mda ayn› konuda daha önce eser yazm›fl mesnevî flairleri ve eserleri hakk›nda edebiyat tarihimiz aç›s›ndan önemli olabilecek bilgiler de bulunabilir. 2. Konunun ‹fllendi¤i Bölüm: Â¤âz-› dâstân, â¤âz-› kitâb, â¤âz-› k›ssa gibi bir bafll›kla bafllayan bu bölüm, as›l konunun ifllendi¤i bölümdür. Mesnevîlerde bu ana bafll›¤a ba¤l› olarak çok say›da alt bafll›k kullan›lm›flt›r. Bu bölüm mesnevîlerin konusuna göre farkl›l›k gösterir. Mesnevîlerde ana konu ifllenirken bazen bir münasebetle ana konuyla bir flekilde ba¤lant›l› baflka konular da k›saca anlat›l›r; sonra tekrar as›l konuya dönülür. Mesnevînin tekdüzeli¤ini k›rmak için bu bölümde flairler kahramanlar›n a¤z›ndan gazel, musammat vb. naz›m flekilleriyle fliirler de söylemifllerdir. fiairler bu manzumelerde ço¤unlukla mahlas kullanmam›fllard›r. Bu, mesnevî içindeki di¤er naz›m flekilleriyle yaz›lm›fl manzumelerin ba¤›ms›z bir fliir olmaktan çok, o eserin bir parças› olarak de¤erlendirilmifl olmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Mesnevîlerde arasöz olarak kullan›lm›fl olan bu manzumelerin bir k›sm›n›n bir mesnevînin parças› olduklar› unutularak tek bafllar›na meflhur olduklar› da görülür. Fuzulî’nin Leylâ vü Mecnun’undaki baz› gazeller bu nitelikteki fliirlerdendir. 3. Bitifl Bölümü: Mesnevîlerin sonuna do¤ru ayr› bir bafll›k alt›nda eser için bir bitifl bölümü yaz›lm›flt›r. Genellikle hâtime bafll›¤›n› tafl›yan bu bölümün bafl›nda tevhîd, münâcât ve fahriyye içerikli beyitlerin bulundu¤u da görülür. Mesnevînin ad›, bazen flairi, kaç beyit oldu¤u, nerede ve ne zaman yaz›ld›¤› gibi bizzat flairi taraf›ndan verilmifl edebiyat tarihimiz aç›s›ndan son derece önemli bilgiler de genellikle bu bölümlerde yer al›r. Bu k›s›mlar, bazen flairlerin eser hakk›ndaki de¤erlendirmelerini de içerdi¤i için ayr› bir de¤er tafl›rlar. Örnek 14 Afla¤›daki 39 beyit, XIV-XV. yüzy›llarda Anadolu’da yaflam›fl flairlerden fieyhî (öl 1431)’nin tamam› 126 beyit olan Har-nâme adl› mesnevîsinden seçmeler yap›larak al›nm›flt›r. fieyhî sosyal dengesizlikleri mizahî bir üslupla anlatt›¤› bu sembolik eserinde öküzlere özenerek boynuz sahibi olmay› isteyen bir efle¤in bafl›na gelenleri anlat›r. Har-nâme fe’ilatün (fâ’ilâtün), mefâ’ilün fe’ilün (fa’lün) vezniyle yaz›lm›flt›r. Har-nâme 1 Bir eflek var idi za’îf ü nizâr Yük elinden kat› flikeste vü zâr 2 Gâh odunda vü gâh suda idi Dün ü gün kahr ile k›suda idi 3 Ol kadar çeker idi yükler a¤›r Ki teninde tü komam›fld› ya¤›r

4 5 6

Arkas›ndan al›nsa pâlân› Sanki it artu¤›yd› kalan› Bir gün issi ider himâyet ana Ya’ni kim gösterür inâyet ana Ald› pâlân›n› vü sald› ota Otlayarak biraz yüridi öte

65

66


7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23

Gördi otlakda yürür öküzler Odlu gözler ü gerlü gögüzler Boynuz› ba’z›s›n›n ay gibi Kiminün halka halka yay gibi Hâr-› miskîn ider iken seyrân Kald› görüp s›¤›rlar› hayrân Ne yular derdi ne gam-› pâlân Ne yük alt›nda haste vü nâlân Acebe kalur ü tefekkür ider Kendü ahvâlini tasavvur ider Bunlarun bafl›nda tâc neden Bize bu fakr u ihtiyâc neden Didi bu müflkilümüz’itmez hal Meger ol bir fülan har-› a’kel Ol ulu kat›na bu miskîn har Vard› yüz sürdi didi ey server Sen eflekler içinde kâmilsin Âkil ü fleyh ü ehl ü fâz›ls›n Bugün otlakda gördüm öküzler Gerüben yürür idi gögüzler Her birisi semiz ü kuvvetlü ‹çi vü tafl› ya¤l› vü etlü N’içün old› bulara erzânî Bize bildür flu tâc-› sultânî Yok m›dur gökte bizüm ›lduzumuz K’olmad› yeryüzinde boynuzumuz Bâr-kefllikte çün bizüz fây›k Boynuza niçün olmaduk lây›k Böyle virdi cevâb pîr eflflek K’iy belâ bendine esîr eflflek Bu iflin asl›na iflit illet Anla akl›nda yok ise k›llet Ki öküzi yarad›cak Hallâk Sebeb-i r›zk k›ld› ol Rezzâk

24 Dün ü gün arpa bu¤day ifllerler An› otlayup an› difllerler 25 Çü bular old› ol azîze sebeb Virdi ol izzeti bulara Çalab 26 Tâc-› devlet kon›ld› bafllar›na Et ü ya¤ told› iç ü tafllar›na 27 Döndi yüz derd ile za’îf eflflek Zâr u dil-haste vü nahîf eflflek 28 Didi sehl ola bu iflün asl› Çünki flerh old› bâb› vü fasl› 29 Varay›n ben de bu¤day iflleyeyin Anda yaylayup anda k›fllayay›n 30 Gezerek gördi bir gögermifl ekin Sanki dutard› ol ekin ile kîn 31 Iflk ile degdi girdi ifllemege Gâh ayaklayu gâh difllemege 32 Yiyerek toyd› karn› ça¤nad› Yuvaland› vü biraz a¤nad› 33 Bafllad› ›rlayup ça¤›rma¤a Anup a¤›r yüki a¤›rma¤a 34 Ç›karur har çün enkerü’l-esvât Ekin issine arz olur arasât 35 A¤aç elinde azm-i râh itdi Tarlas›n› göricek âh itdi 36 Yüregi sovumad› sögmek ile Olumad› eflegi dögmek ile 37 B›ça¤›n çekdi kod› ayru¤›n› Kesdi kula¤›n› vü kuyru¤›n› 38 Kaçar eflflek ac›yarak cân› Dökilüp yafl› yirine kan› 39 Bât›l isteyü hakdan ayr›ldum Boynuz umdum kulaktan ayr›ldum

Mesnevînin düz yaz›yla dil içi çevirisi 1 Yük çekmekten beli bükülmüfl, inim inim inleyen zay›f bir eflek vard›. 2 Bazen odun, bazen de su tafl›rd›; gece ve gündüz eziyet ve s›k›nt›da idi. 3 O kadar a¤›r yükler tafl›rd› ki yaralar teninde tüy b›rakmam›flt›. 4 S›rt›ndaki semeri al›n›nca sanki kalan› köpek art›¤› gibiydi. 5 Bir gün sahibi onu gözetti, yani iyilik etti. 6 S›rt›ndaki semeri ald› ve çay›ra sald›; eflek otlaya otlaya biraz öteye gitti. 7 Otlakta yürüyen öküzleri gördü; gözleri atefl gibi parlak, gö¤üsleri de dolgundu. 8 Baz›lar›n›n boynuzu ay gibi, baz›s›n›nki de halka halka yay gibiydi. 9 Zavall› eflek çay›rda dolafl›rken bu s›¤›rlar› görüp hayran kald›. 10 Ne yular derdi ne semer ne de yük alt›nda hasta olup inlemek vard›. 11 fiafl›rd› ve düflünceye dald›, kendi durumunu gözünün önüne getirdi. 12 Bunlar›n bafl›ndaki taç neden, bizdeki bu yoksulluk ve ihtiyaç neden?


13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39

Kendi kendine dedi ki, bu sorunumuzu ancak falan bilge eflek çözer. Bu zavall› eflek o yüce bilge efle¤in huzuruna vard›, yere yüz sürdü ve dedi ki, ey önderimiz: Sen eflekler içinde çok olgun, ak›ll›, bilge, iflini bilen ve erdemli birisisin. Bugün otlakta gö¤üslerini gererek yürüyen öküzler gördüm. Her biri semiz ve kuvvetli, içi d›fl› ya¤l› ve etli. Bize söyler misin, flu padiflah tac› neden bunlara lây›k görüldü? Bizim gökte talih y›ld›z›m›z yok mu ki yeryüzünde boynuzumuz olmad›? Yük çekmekte madem ki biz üstünüz, boynuza neden lay›k görülmedik? Yafll› eflek flöyle cevap verdi: Ey bela ba¤›na tutsak eflek! E¤er akl›nda noksanl›k yoksa, iyi dinle de bu iflin asl›n› anla! Tanr›, öküzü yaratt›¤› zaman, o r›z›k verici onu insanlara r›z›k sebebi yapt›. Gece gündüz arpa bu¤dayla u¤rafl›rlar, onu otlay›p onu difllerler. Bunlar o kutsal ekme¤in meydana gelmesine sebep olduklar› için Tanr› o yüceli¤i, o flerefi bunlara verdi. Bafllar›na mutluluk tac› konuldu, içleri d›fllar› et ve ya¤ ile doldu. Zay›f, inim inim inleyen, mutsuz, s›ska eflek, yüz dert ile döndü. “Bu ifl kolay” diye düflündü, çünkü her fley aç›kl›¤a kavuflmufltu. (Öyleyse) gidip ben de bu¤dayla u¤raflay›m, yaz›m› k›fl›m›, bütün vaktimi onunla geçireyim. Eflek gezerken yeflermifl bir ekin gördü; sanki o ekin ile düflmanl›¤› vard›. Aflk ile gitti, o ekinle u¤raflmaya bafllad›; bazen çi¤nedi bazen de diflledi... Ekini yiyip karn› doyunca, an›rmaya bafllad›, yerlerde yuvarland›, debelendi. Ba¤›r›p flark› söylemeye, tafl›d›¤› a¤›r yükleri hat›rlay›p an›rmaya bafllad›. Eflek o çirkin sesini ç›kar›nca ekin sahibi bunu duydu, Elinde sopayla kofltu, tarlas›n›n hâlini görünce bir âh çekti. Yüre¤inin atefli sövmek ile so¤umad›, efle¤i dövmek ile de yetinmedi, Sövmeyi dövmeyi b›rak›p b›ça¤›n› çekerek efle¤in kula¤›n› ve kuyru¤unu kesti. Eflek can› yanarak ve gözyafl› yerine kan dökerek kaçt› [ve flöyle dedi:] “Yanl›fl isteyerek do¤ru yoldan ayr›ld›m; boynuz umdum, kulaktan oldum”.

Örnek 15 Afla¤›daki 10 beyit XVII. yüzy›l flairlerinden Nabî (öl. 1712)’nin o¤luna ö¤üt için yazd›¤› bir “nasîhat-nâme” olan Hayriyye adl› mesnevînin “Matlab-› Dânifl-i Envâ’-› Ulûm (=‹limleri Ö¤renme ‹ste¤i)” bafll›kl› 43 beyitlik bölümünden seçmeler yap›larak al›nm›flt›r. Hayriyye fe’ilâtün (fâ’ilâtün), fe’ilâtün fe’ilün (fa’lün) vezniyle yaz›lm›flt›r. 1 2 3 4 5 6

‹lme sa’y eylememekden hazer it ‹lm ü sa’y ikisi birdür nazar it Bulamaz ilm bilâ-sa’y vücûd Biri gitse biri olur nâbûd Dahi emr eyledi ol sâhib-i ilm Mehdden lahde dek ol tâlib-i ilm ‹lm bir lücce-i bî-sâhildir Anda âlim geçinen câhildir Cehle Hak mevt didi ilme hayât Olma hem-hâl-i gürûh-› emvât Bilmek elbette degül mi ahsen Sorsalar ben onu bilmem dimeden

67

68


7

Etme âr ö¤ren ok› ehlinden Her fleyin ilmi güzel cehlinden 8 Cehldür âdeme zindân-› belâ Ki düflenler göremez rûy-› rehâ 9 Olmaya ilm kadar emr-i bülend ‹lmden görmedi hiç kimse gezend 10 Ger re’âyâ vü gerek sâhib-i tâc Lâ-büd olur ulemâya muhtâc

Beyitlerin düz yaz›yla dil içi çevirisi 1 Ö¤renmeye çal›flmamaktan sak›n; ilim ve çal›flmak, dikkat et, bunlar›n ikisi birdir. 2 Çal›flma yoksa, ilim de ortaya ç›kmaz; biri olmazsa di¤eri de olmaz. 3 ‹lim sahibi o zat (Hz. Muhammed) emretti: “Beflikten mezara kadar ilim iste, bunun için çal›fl.” 4 ‹lim, k›y›s› olmayan bir büyük denizdir; onda âlim geçinen, ben bilirim diyen cahildir. 5 Tanr›, cehalete ölüm, ilme de hayatt›r dedi; öyleyse, ölüler güruhuyla birlikte olma. 6 Sorduklar› bir fleyi “bilmiyorum” demektense, “biliyorum” demek daha iyi de¤il mi? 7 Utanma, bilenlerden oku, ö¤ren; bir fleyi bilmek, bilmemekten güzeldir. 8 Bilgisizlik, insan için belâ zindan›d›r; o zindana düflenler art›k rahat yüzü görmezler. 9 ‹lim kadar yüce bir ifl yoktur; ilimden hiç kimse zarar görmedi. 10 Gerek s›radan halk olsun, gerekse tac sahibi (hükümdar) olsun, mutlaka bilginlere muhtaç olurlar.

DÖRT MISRALI NAZIM B‹Ç‹MLER‹ Rüba’î Rübâ’înin as›l anlam› “dörtlü”, “dört harfli” demektir.

Rübâ’î bir edebiyat terimi olarak özel vezinlerle yaz›lm›fl dört m›sral› bir naz›m biçiminin ad›d›r. Bu naz›m biçimi ‹ran edebiyat›nda do¤mufl; Türk edebiyat›na da bu edebiyattan geçmifltir. Rübâ’înin kafiye düzeni iki beyitlik naz›mlarda oldu¤u gibi genellikle “a a x a”d›r. Bunun yan›nda k›t’a gibi “x a x a” fleklinde kafiyelenmifl ve dört m›sra› da birbiriyle kafiyeli rübâ’îler de vard›r. Dört m›sra› birbiriyle kafiyeli rübâ’îlere rubâ’-i musarra veya terâne ad› verilmifltir (bk. Örnek 16). Rüba’î, bu naz›m biçimine özgü ahreb ve ahrem adlar› verilmifl iki grup vezinle yaz›l›r. Asl›nda rübâ’îyi naz›m ve k›t’adan ay›ran da budur. Rübâ’î vezinlerinin say›s› 24’e kadar ulafl›r. Bunlardan mef’ûlü ile bafllayan 12 vezin kal›b›na ahreb, mef’ûlün ile bafllayan 12 vezin kal›b›na da ahrem ad› verilmifltir. Türk flairlerinin Fars fliirinde di¤er naz›m biçimleri için kullan›lm›fl olan bütün vezinleri kullanmad›klar› ve bunlar aras›nda bir seçme yapt›klar› bilinmektedir. Bu flairler rübâ’î vezinlerinde de ayn› yola baflvurmufllar ve Fars fliirinde kullan›lm›fl rübâ’î vezinleri aras›nda da bir seçme yapm›fllard›r. Ahrem kal›plar›nda aç›k hece say›s› daha az oldu¤u; dolay›s›yla bu gruptaki vezinler Türkçenin ses sistemine uygun olmad›¤› için Türk flairler rübâ’îde daha âhenkli olan ahreb kal›plar›n› kullanmay› tercih etmifllerdir. Rübâ’înin kendine özgü vezinlerle yaz›lmak d›fl›nda bir baflka


özelli¤i de bu naz›m biçiminde her m›srada farkl› bir veznin kullan›labilmesidir. Ancak bir rübâ’îde kullan›lan farkl› vezinler ayn› gruptan olmak zorundad›r. Bu zorunluluktan dolay› bir rübâ’îde ahrem grubundan bir vezin kullan›lm›flsa, dört m›srada da ahrem, ahreb grubundan bir vezin kullan›lm›flsa dört m›srada da ahreb grubundan vezinler kullan›lm›flt›r (bk. Örnek 16). Türk edebiyat›nda en çok kullan›lm›fl rübâ’î vezinleri flunlard›r: Ahreb 1. mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlün fa’ 2. mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûl 3. mef’ûlü mefâ’ilün mefâ’îlün fâ’ 4. mef’ûlü mefâ’ilün mefâ’îlü fe’ûl 5. mef’ûlü mefâ’îlün mef’ûlün fâ’ 6. mef’ûlü mefâ’îlün mef’ûlü fe’ûl Ahrem 1. mef’ûlün fâ’îlün mefâ’îlün fâ’ 2. mef’ûlün fâ’îlün mefâ’îlü fe’ûl Rüba’î dört k›sa m›sradan ibaret bir naz›m biçimi oldu¤u için flair, söyleyece¤i sözü bu dört k›sa m›sra içinde söyleyip bitirmek zorundad›r. Bu nedenle de rübâ’î naz›m biçimiyle daha çok felsefî düflünceler ifade edilmifltir. Rübâ’îlerde farkl› konular da ifllenmifl olmakla birlikte gazelde oldu¤u gibi, sanat ve üslup kayg›s› bu naz›m biçiminde ifade edilmek istenen düflüncenin önüne geçemez. Bu dörtlüklerde genellikle ilk üç m›srada okuyucu söylenmek istenen düflünceye haz›rlanm›fl; son m›srada da bu düflünce etkileyici bir flekilde ifade edilmifltir. Divan edebiyat›n›n yetifltirdi¤i en ünlü rübâ’î flairi Azmîzâde Hâletî (öl. 1631)’dir. Türk edebiyat› Bat› edebiyat›n›n etkisi alt›na girdikten sonra Türk flairleri ünlü ‹ranl› rübâ’î flairi Ömer Hayyam (öl. 1123)’›n rübâ’îlerini manzum olarak Türkçeye aktarmak d›fl›nda bu tarza fazla ilgi göstermemifllerdir. Bu dönem Türk flairleri içinde rübâ’î tarz›n›n en önemli flairi Yahya Kemal (öl. 1958)’dir. Rübâ’îlerde genellikle mahlas kullan›lmam›flt›r. Bir flairin yazm›fl oldu¤u rübâ’î say›s› fazla ise, bunlar divanlar›n sonunda kafiyelerinin son harflerine göre s›ralanm›flt›r. Örnek 16 Afla¤›daki dört m›sra› da birbiriyle kafiyeli rübâ’î, rubâ’î-i musarra’ ya da terâne olarak adland›r›lm›fl olan rübailerdendir. Ayr›ca bu rübâ’înin her m›sra’› ahreb grubundan farkl› bir vezinle yaz›lm›flt›r. M›sralar›n vezinleri s›ras›yla mef’ûlü mefâ’ilün mefâ’îlün fâ’ / mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlün fâ’ / mef’ûlü mefâ’ilü mefâ’îlün fâ’ / mef’ûlü mefâ’ilün mefâ’îlün fâ’d›r. Gördüm seni elden ihtiyârum gitdi Bakdum kadüne sabr u karârum gitdi Hâk oldum ü her yana gubârum gitdi El-k›ssa kapunda i’tibârum gitdi Fuzulî

Rubâ’înin düz yaz›yla dil içi çevirisi Seni görünce elimden iradem; boyuna bak›nca da sabr›m karar›m gitti. Sonunda toprak oldum ve zerrelerim her yana da¤›ld›; k›sacas› kap›nda itibar›m gitti.

69

70


Örnek 17 Afla¤›daki rübâ’î Azmîzâde Hâletî’ye aittir. Bu rübâ’înin kafiye düzeni bir önceki rübâ’îden farkl›d›r. Rübâ’îde üçüncü m›sra d›fl›ndaki m›sralar kendi aralar›nda kafiyeli, üçüncü m›sra’ ise serbesttir. Birinci, ikinci ve dördüncü m›sralar mef’ûlü mefâ’ilün mefâ’îlü fe’ûl, üçüncü m›sra› ise mef’ûlü mefâ’ilün mefâ’îlün fâ’ vezinlerindedir. Esrâr›n› dil zamân zamân söyler imifl Hengâme-i gamda dâstân söyler imifl Aflk ehli olup da mihnet-i hicrâna Ben sabr iderin diyen yalan söyler imifl Azmîzâde Hâletî

Rubâ’înin düz yaz›yla dil içi çevirisi Gönül saklad›¤› s›rlar› zaman zaman söylermifl; üzgün zamanlar›nda ise destan gibi söylermifl; âfl›k olup da ayr›l›k çilesine “sabrederim” diyen yalan söyler imifl.

Tuyu¤ Tuyu¤, “flark› söyleme”, “övme”, “kapal› söz” anlamlar›nda Türkçe bir sözcüktür.

Tuyu¤, edebiyat terimi olarak dört m›sral› bir naz›m biçiminin ad›d›r. Eski Türk fliirinin dörtlüklerinden do¤mufltur. Tuyu¤un O¤uz Türklerinin Azerbaycan, Do¤u Anadolu ve Irak’a yerleflmeleriyle kendi edebiyatlar›nda kulland›klar› dört m›sral›k halk fliirlerinin bu bölgede aruzla yaz›lan ve Fehleviyyât denilen bestelenmifl rübâ’îlerden etkilenmesiyle ortaya ç›kt›¤›n› ileri sürenler de vard›r. Kafiyelenifli rübâ’îde yayg›n olarak görülen “a a x a” düzenindedir (bk. Örnek 18). Bunun d›fl›nda “x a x a” fleklinde; yani, k›t’a biçiminde kafiyelenmifl olanlar› ve bütün m›sralar› birbiriyle kafiyeli tuyu¤lar da vard›r. Tuyu¤lar cinasl› kafiyelerin çok kullan›ld›¤› bir naz›m biçimidir (bk. Örnek 20). Ancak çok say›da cinass›z tuyu¤lara da rastlanmakta; bu örnekler de tuyu¤da cinasl› kafiye kullanman›n genel bir kural olmad›¤›n› göstermektedir. Dolay›s›yla cinasl› olma özelli¤inin tuyu¤un tan›m›na eklenmesi do¤ru de¤ildir. Tuyu¤, genellikle fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün vezniyle yaz›l›r. Az say›da da olsa bu vezin d›fl›ndaki vezinlerle de yaz›lm›fl tuyu¤ örnekleri vard›r. Tuyu¤ daha çok Ça¤atay ve Azerî edebiyatlar›nda görülür. Anadolu’da ilk tuyu¤ örneklerini Kad› Burhaneddin (öl. 1399) ve Seyyid Nesimî (öl. 1404)’de görüyoruz. Kad› Burhaneddin’in Divan’›nda 100’den, Hurûfî bir flair olan Nesimî’nin Divan’›nda da 350’den fazla tuyu¤ vard›r. Kad› Burhaneddin tuyu¤lar›nda dikkati çekecek kadar çok cinasl› kafiye kullanm›flt›r. Bu iki flair Azerî edebiyat›n›n Anadolu’da yetiflmifl iki temsilcisi oldu¤u için tuyu¤a oldukça fazla ilgi gösterdikleri anlafl›lmaktad›r. Divan flairleri ise, bu naz›m biçimine pek ilgi göstermemifllerdir. Örnek 18 Afla¤›daki tuyu¤ Kad› Burhaneddin’e aittir. Tuyu¤un vezni fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilündür; kafiye düzeni de “a a x a”d›r. Dilberün ifli itâb u nâz olur Çeflmi câdû gamzesi gammâz olur Ey gönül sabr it tahammül k›l ona Yâra iriflmek ifli az az olur Kad› Burhaneddin

71


Tuyu¤un düz yaz›yla dil içi çevirisi Güzelin ifli azarlama ve nazd›r; gözü cad›, gamzesi fitne ç›kar›c›d›r; ey gönül, sabret, onun yapt›klar›na tahammül et; sevgiliye kavuflma yavafl yavafl, zamanla olur. Örnek 19 Afla¤›daki tuyu¤ Seyyid Nesimî’ye aittir. Tuyu¤un vezni fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilündür, kafiye düzeni de “a a a a”d›r. Dalm›flam flol bahre kim pâyân› yok Batm›flam flol gence kim hüsrân› yok Bulmuflam flol bedri kim noksân› yok Girmiflem ol flehre kim vîrân› yok Seyyid Nesimî

Tuyu¤un düz yaz›yla dil içi çevirisi Uçsuz bucaks›z bir denize dalm›fl; tükenmeyecek bir hazineye gömülmüfl; hiçbir zaman eksilmeyecek bir dolunay bulmufl; asla viran olmayacak bir flehre girmiflim. Aç›klama: Ay yaln›zca bir gün dolunay hâlinde kal›r; di¤er günler eksiktir. Örnek 20 Afla¤›daki tuyu¤ XIV. yüzy›l flairlerinden Nesimî’ye aittir. Tuyu¤un vezni fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün’dür. Nesimî bu tuyu¤unda cinasl› kafiye kullanm›flt›r. Cinaslar 1 ve 2. m›sralardaki “pervânedür” ile “pervâ nedür” ve 3 ve 4. m›sralardaki “yanadur” ile “ya nedür” aras›nda yap›lm›flt›r. Iflk›n od›na gönül pervânedür Tâkatüm yoh bilmezem pervâ nedür Fursat ol›nca gönül sen yanadur Âfl›kun âyîni budur ya nedür Seyyid Nesimî

Tuyu¤un düz yaz›yla dil içi çevirisi Gönül senin aflk ateflinin pervanesidir; gücüm kalmad›, bilmiyorum çekinecek ne var? Gönül sen f›rsat buldukça yan›p yak›lmaya devam et; âfl›k›n âdeti bundan baflka ne olabilir? Aç›klama: Pervâne geceleri mumun etraf›nda dönerek uçan küçük kelebektir. Divan fliirinde pervane âfl›¤›n, flem’ (=mum) de ma’flûk (=sevgili)un sembolü olarak kullan›lm›flt›r. SIRAfark› S‹ZDEbelirtiniz. Rübâ’î ve tuyu¤u tan›mlayarak bu iki naz›m flekli aras›ndaki en önemli

4

SIRA S‹ZDE



S O R U

S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

72


Özet

N AM A Ç

1

N A M A Ç

2

birlikte farkl› konularda yaz›lm›fl gazeller de vard›r. Müstezâd, gazelden türemifl ve m›sralar›n›n biri uzun biri k›sa olmak üzere belli vezinlerle fliirlerin yaz›lm›fl oldu¤u bir naz›m biçimidir. Az say›da da olsa rübâ’î, k›t’a ve kasîdeden türetilmifl müstezâdlar da vard›r. Müstezâdlar›n konular› gazel ile benzerlik gösterir. K›t’a, iki veya iki beyitten uzun, matla ve mahlas beyti olmayan fliirlerin yaz›ld›¤› bir naz›m biçimidir. K›t’ada beyitlerin ilk m›sralar› serbest, ikinci m›sralar› birbiriyle kafiyelidir. Bu naz›m flekliyle daha çok iki beyitli k›t’alar yaz›lm›flsa da k›t’alar›n beyit say›s›n›n otuza kadar ç›kt›¤› görülür. ‹ki beyitten uzun olan k›t’alara k›t’a-i kebîre denilir. K›t’alarda her türlü konunun ifllendi¤i görülmektedir. Çeflitli olaylara tarih düflürmede en çok bu naz›m biçimi kullan›lm›flt›r. Naz›m k›t’aya benzer bir naz›m biçimidir. K›t’adan fark› musarra bir beyitle bafllamas›d›r. Uzunlu¤u iki ile on befl beyit aras›ndad›r. Mesnevî, ayn› vezinde ve her beyti di¤er beyitlerden ba¤›ms›z olarak kendi içinde kafiyeli fliirlerin yaz›ld›¤› naz›m biçiminin ad›d›r. Di¤er naz›m biçimleri için konulmufl olan beyit say›s› s›n›rlamas› bu naz›m biçiminde yoktur. Divanlarda beyit say›s› en fazla otuza kadar ç›km›fl k›sa mesnevîlere de rastlanmakla birlikte bu naz›m biçimiyle genellikle binlerce beyit tutar›ndaki aflk hikâyeleri, dinî, tasavvufî, ahlakî eserler ve manzum sözlükler yaz›lm›flt›r.

M›sra ve beyit terimlerinin anlamlar›n› aç›klayabilmek. Divan fliirinde naz›m biçimleri beyitlerden oluflanlar, bendlerden oluflanlar ve dört m›sradan meydana gelenler olmak üzere üçe ayr›l›r. Bu üç gruptaki naz›m biçimlerinin tamam› m›sra ad› verilen naz›m biriminden do¤mufltur. M›sra, aruz vezniyle yaz›lm›fl ya da söylenmifl en küçük naz›m birimidir. M›sralar her ne kadar fliirin en küçük birimi olsa da flairi taraf›ndan tek olarak söylenmifl ya da bir manzumeden al›narak vecize ya da atasözü hâline gelmifl m›sralar da vard›r. Böyle m›sralara “m›sra’-› âzâde” ya da “âzâde” denir. Her yönüyle kusursuz m›sralara ise, “m›sra’-› berceste” denir. Beyit ise ayn› vezinle yaz›lm›fl, genellikle anlam bütünlü¤üne sahip iki m›sradan meydana gelen naz›m birimidir. Beytin iki m›sra›n›n birbiriyle kafiyeli olmas› flart de¤ildir. Ba¤›ms›z fliirler hâlindeki yaz›lm›fl beyitlere ferd ya da müfred denilir. Beytin m›sralar› musarra ise bu beyitler matla ad›n› alm›flt›r. Matla ayn› zamanda kasîdenin ve gazelin ilk beytinin ad›d›r. fiiirin son beytine ise makta denir. Beyitlerden oluflan naz›m biçimlerini tan›mlayabilmek. Beyitlerden oluflan naz›m biçimleri kasîde, gazel, müstezâd, k›t’a, naz›m ve mesnevîdir. Kasîde, ilk beyti musarra, di¤er beyitlerinin ilk m›sralar› serbest, ikinci m›sralar› ilk beyitle kafiyeli en az 15, en çok 99 beyitten oluflan, bütün m›sralar› ayn› vezinle yaz›lm›fl bir naz›m biçimidir. Kasîdenin beyit say›s›n›n alt s›n›r› her ne kadar 15 olarak kabul edilmifl olsa da bu manzumeler genellikle 31 beyit ile 99 beyit aras›nda yaz›lm›fllard›r. Dinî içerikli olanlar d›fl›nda kasîdeler genellikle övgü amaçl›d›r. “Nesib” ya da “teflbib”, “girizgâh”, “medhiyye”, “tegazzül”, “fahriye” ve “du’â” olmak üzere alt› bölümden oluflurlar. Ancak her kasîdede bu bölümleri tam olarak bulmak mümkün de¤ildir. Gazel ilk beyti musarra, di¤er beyitlerinin ilk m›sralar› serbest, ikinci m›sralar› ilk beyitle kafiyeli, genellikle befl beyit ile dokuz beyit aras›nda fliirlerin yaz›ld›¤› naz›m biçiminin ad›d›r. Bir gazelin bütün m›sralar› ayn› vezinle yaz›lm›flt›r. Gazelin bafll›ca konusu aflk olmakla

N A M A Ç

3

Beyitlerden oluflmufl naz›m biçimlerinin yap› farkl›l›klar›n› ay›rt edebilmek. Kasîde uzunlu¤u genellikle 15 beyitle 99 beyit aras›nda olan bir naz›m biçimidir. Musarra bir beyitle bafllar ve di¤er beyitlerin ikinci m›sralar› ilk beyitle kafiyelidir. En önemli özelli¤i bölümler hâlinde düzenlenmifl olmas›d›r. Gazel, uzunlu¤u 5 beyitle 9 beyit aras›nda de¤iflen bir naz›m biçimidir. Bu yönüyle kasîdeden ayr›l›r. Kafiye düzeni kasîde ile ayn›d›r. Gazel de musarra bir beyitle bafllar ve di¤er beyitlerin ikinci m›sralar› bu ilk beyitle kafiyelidir. Her iki naz›m biçiminde de matla, makta ve mahlas beyitleri vard›r. Müstezâd genellikle gazelden türemifl bir naz›m biçimidir. Az say›da da olsa kasîdeden ve rübâ’îden türemifl müstezadlar da vard›r. Gazelden


fark› m›sra aralar›na k›sa m›sralar›n yerlefltirilmesi ve ancak belli vezinlerle yaz›labilmesidir. Ayr›ca aralara yerlefltirilen k›sa m›sralar nedeniyle müstezadlar kasîde ve gazelden farkl› bir kafiye düzenine sahiptir. K›t’a iki veya iki beyitten uzun, matla ve mahlas beyti olmayan 2 ile 30 beyit uzunlu¤undaki fliirlerin yaz›ld›¤› bir naz›m biçimidir. Beyitlerin ilk m›sralar› serbest, ikinci m›sralar› birbiriyle kafiyelidir. K›t’ada matla ve mahlas beyitlerinin bulunmamas› ve iki beyitli k›t’alar›n da yaz›labilmesi, bu naz›m fleklini gazel ve kasîdeden ay›ran en önemli özelliklerdir. Naz›m, k›t’aya benzer bir naz›m biçimidir. K›t’adan fark› musarra bir beyitle bafllamas›d›r. Mesnevî, ayn› vezinde ve her beyti di¤er beyitlerden ba¤›ms›z olarak kendi içinde kafiyeli fliirlerin yaz›ld›¤› naz›m biçiminin ad›d›r. Di¤er naz›m biçimleri için konulmufl olan beyit say›s› s›n›rlamas› bu naz›m biçiminde yoktur. K›sa mesnevîlere de rastlanmakla birlikte bu naz›m biçimiyle genellikle binlerce beyit tutar›ndaki manzumeler yaz›lm›flt›r. Di¤er naz›m flekillerinden ayr›lan en önemli iki özelli¤i farkl› bir kafiye düzenine sahip olmas› ve beyit say›s›nda bir s›n›rlama olmamas›d›r.

N A M A Ç

4

Dört m›sral› naz›m biçimlerini tan›mlayabilmek ve yap›lar› aras›ndaki fark› belirleyebilmek. Dört m›sral› naz›m biçimleri rübâ’î ve tuyu¤dur. Rübâ’î kendine özgü vezinlerle dört m›sral›k fliirlerin yaz›ld›¤› bir naz›m biçiminin ad›d›r. Rübâ’înin kafiye düzeni genellikle “a a x a”d›r. Bununla birlikte farkl› kafiye düzenleriyle yaz›lm›fl rubâîler de vard›r. Rüba’îler, ahreb ve ahrem adlar› verilen iki grup vezinle yaz›lm›flt›r. Rübâ’îyi iki beyitli naz›m ve k›t’alardan ay›ran da bu özelli¤idir. Rübâ’înin kendine özgü vezinlerle yaz›lmak d›fl›nda bir baflka özelli¤i de bu naz›m biçiminde her m›srada farkl› bir veznin kullan›labilmesidir. Ancak bir rübâ’îde kullan›lan farkl› vezinler ayn› gruptan olmak zorundad›r. Bu zorunluluktan dolay› bir rübâ’îde ahrem grubundan bir vezin kullan›lm›flsa, dört m›srada da ahrem, ahreb grubundan bir vezin kullan›lm›flsa, dört m›srada da ahreb grubundan vezinler kullan›lm›flt›r. Rübâ’îlerde genellikle mahlas kullan›lmam›flt›r. Tuyu¤, dört m›sral› fliirlerin yaz›ld›¤› bir naz›m biçiminin ad›d›r. Tuyu¤lar genellikle fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün vezniyle yaz›lm›flt›r. Az say›da da olsa baflka vezinlerle de yaz›lm›fl tuyu¤ ör-

73

nekleri vard›r. Kafiyelenifli “a a x a” biçimindedir. Bunun d›fl›nda k›t’a gibi kafiyelenmifl olan tuyu¤lar da vard›r. Rübâ’î ile tuyu¤u birbirinden ay›ran temel fark, rübâ’îde özel vezinlerin kullan›lm›fl olmas›d›r.

74


Kendimizi S›nayal›m 1. Divan fliirinde birden fazla matla beyti olan fliirlere ne ad verilir? a. müfred b. matla’ c. m›sra’ d. zü’l-metâli’ e. makta’

6. Afla¤›dakilerden hangisi gazelin özelliklerinden biri de¤ildir? a. ‹lk beytinin m›sralar› musarrad›r. b. Beyit say›s› befl ile dokuz aras›ndad›r. c. Konusu genellikle aflkt›r. d. En güzel beytine “beytü’l-gazel” denir. e. Dört m›sra’dan oluflan bir naz›m biçimidir.

2. Söylenilmesinde ve anlafl›lmas›nda zorlama olmayan, ak›c› ve güzel m›sralara ne ad verilir? a. m›sra’-› âzâde b. m›sra’-› berceste c. hüsn-i matla’ d. ferd e. müfred

7. Bâdenin te’sîrini meclisde yâr olsun da gör Gülsitân›n revnak›n subh-› bahâr olsun da gör Bak ne çenberlerden eylermifl güzer cân-bâz-› aflk Halka halka bend-i zülfi târ u mâr olsun da gör fieyh Gâlib Yukar›daki fliirin naz›m biçimi için afla¤›dakilerden hangisi söylenebilir? a. Gazeldir. b. Tuyu¤dur. c. Naz›md›r. d. Rübâ’îdir. e. K›t’a-i kebîredir.

3. Afla¤›dakilerden hangisi kasîdenin bölümlerinden biri de¤ildir? a. nesib b. du’â c. teflbib d. terâne e. tegazzül 4. Bir rütbede ald› beni aflk-› dîdâr Mahv old› hayâl ü nazar›mdan a¤yâr Bir yerde bu efkâr ile kendim bulamam Âyîneye baksam görürüm sûret-i yâr fieyh Gâlib Yukar›daki fliirin naz›m biçimi afla¤›dakilerden hangisidir? a. tuyu¤ b. k›t’a c. rübâ’î d. naz›m e. müstezâd 5. Yüz sürer dâmânuna bir gün Züleyhâ-y› ümîd Sen hemân ey Yûsuf-› M›sr-› melâhat a¤›r ol Yukar›daki beyit için afla¤›dakilerden hangisi söylenemez? a. Bir gazelin ilk beytidir. b. Müfreddir. c. Bir kasîdenin “tegazzül” bölümünden al›nm›flt›r. d. Makta’ beytidir. e. Beytü’l-gazeldir.

8. Afla¤›dakikilerden hangi ikisi dört m›sral› naz›m biçimlerindendir? a. rübâ’î-gazel b. tuyu¤-mesnevî c. naz›m-kasîde d. k›t’a-rübâ’î e. tuyu¤-rübâ’î 9. Padiflahlar›n tahta ç›k›fl›n› kutlamak için yaz›lm›fl kasîdelere ne ad verilir? a. hazâniyye b. nevrûziyye c. cülûsiyye d. flitâ’iyye e. rahfliyye 10. Ayn› flair taraf›ndan yaz›lm›fl befl mesnevîye ne ad verilir? a. müstezâd b. hamse c. terâne d. pençbeyt e. ziyâde


75

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. d 2. b 3. d 4. c 5. a 6. e 7. c 8. e 9. c 10. b

Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “M›sra ve Beyit” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “M›sra ve Beyit” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Kasîde” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Rübâ’î” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “M›sra ve Beyit” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Gazel” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “K›t’a” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Dört M›sral› Naz›m Biçimleri” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Kasîde” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Mesnevî” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 M›sra aruz vezniyle söylenmifl beytin yar›s›d›r. Beyit ise aruz vezniyle yaz›lm›fl iki m›sradan meydana gelen fliirlerin yaz›ld›¤› naz›m birimidir. Müfred, ba¤›ms›z fliirler hâlindeki, m›sralar› musarra olmayan beyitlerdir. Matla, gazel ve kasîdenin musarra olan ilk beytidir. ‹ki m›sra› birbiriyle kafiyeli olan tek beyitlere de matla denir. M›sra’-› âzâde ise ya flairi taraf›ndan tek m›sra olarak söylenmifl ya da bir beyitten al›narak meflhur olmufl ve di¤er m›sra› unutulmufl, anlam bütünlü¤üne sahip fliir parçalar›d›r. Müfred ve matla aras›ndaki fark müfredin kafiyesiz, matla›n ise musarra olmas›d›r. S›ra Sizde 2 Kasîde ilk beytinin m›sralar› kendi içinde, di¤er beyitlerinin ilk m›sralar› serbest, ikinci m›sralar› ilk beyitle kafiyeli, bütün m›sralar› ayn› vezinle söylenmifl, en az 15 beyit uzunlu¤undaki fliirlerin yaz›ld›¤› bir naz›m biçiminin ad›d›r. Kasîdenin beyit say›s›n›n alt s›n›r› her ne kadar 15 beyit olarak kabul edilmifl olsa da bu manzumelerin uzunlu¤u genellikle 31 ile 99 beyit aras›ndad›r. Gazel ise ilk beyti kendi içinde, di¤er beyitlerin ilk m›sralar› serbest, ikinci m›sra› ilk beyitle kafiyeli ve bütün beyitleri ayn› vezinde olmak üzere genellikle befl beyit ile dokuz beyit aras›nda fliirlerin yaz›ld›¤› naz›m biçimidir.

Kasîde ile gazel aras›ndaki önemli farklardan biri kasîdenin uzun, gazelin ise k›sa bir naz›m biçimi olmas›d›r. Kasîdenin bölümler hâlinde düzenlenmifl olmas› da bu iki naz›m biçimi aras›ndaki önemli farklardand›r. Ayr›ca kasîdeler dinî konularda yaz›lm›fl olanlar d›fl›nda genellikle bir devlet büyü¤ünü veya zaman›n ileri gelenlerinden birini övmek, bu övgü karfl›l›¤›nda da memdûhtan caize almak amac›yla yaz›lm›fl manzumelerdir. Gazelin ise bafll›ca amac› sanatt›r. S›ra Sizde 3 K›t’a genellikle iki veya iki beyitten uzun, matla ve mahlas beyti olmayan fliirlerin yaz›ld›¤› bir naz›m biçimidir. Naz›m ise musarra bir beyitle bafllayan ve mahlas bulunmayan k›t’ad›r. K›t’a ile naz›m› birbirinden ay›ran tek özellik, naz›m›n ilk beytinin k›t’an›n aksine kendi içinde kafiyeli olmas›d›r. S›ra Sizde 4 Rübâ’î özel vezinlerle yaz›lm›fl dört m›sral› bir naz›m biçimidir. Tuyu¤ da dört m›sral› fliirlerin yaz›ld›¤› bir naz›m biçiminin ad›d›r. Bu iki naz›m biçimi aras›ndaki en önemli fark rübâ’înin ahreb ve ahrem adlar› verilen yaln›zca bu naz›m biçimine özgü vezinlerle yaz›lm›fl olmas›; tuyu¤un ise genellikle fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün vezniyle yaz›lmakla birlikte bu konuda kesin bir s›n›rlama bulunmamas›d›r.

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynak Saraç, M.A.Yekta (2010). Klâsik Edebiyat Bilgisi, Biçim-Ölçü-Kafiye. ‹stanbul: Gökkubbe Yay›nlar›.

3


Amaçlar›m›z

N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Bend ve musammat terimlerini aç›klayabilecek, Bendlerden oluflan naz›m biçimlerini tan›mlayabilecek, Bendlerden oluflan naz›m biçimlerinin yap› farkl›l›klar›n› belirleyebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • • • • • • • •

Müselles Murabba’ Terbî’ Muhammes Tahmis Müseddes Tesdis Müsebba’

• • • • • • • •

Tesbî’ Müsemmen Tesmîn Mütessa’ Ta’flîr Mu’aflfler Terkîb-i Bend Tercî-i Bend



Bendlerden Oluflan Naz›m Biçimleri: Musammatlar

• G‹R‹fi • I. GRUP MUSAMMATLAR • II. GRUP MUSAMMATLAR

Bendlerden Oluflan Naz›m Biçimleri: Musammatlar G‹R‹fi Bir önceki ünitede divan fliirinde kullan›lan naz›m biçimlerini “beyitlerden oluflan naz›m biçimleri”, “dört m›sral› naz›m biçimleri” ve “bendlerden oluflan naz›m biçimleri” olmak üzere üçe ay›rm›fl; “beyitlerden oluflan naz›m biçimleri”yle “dört m›sral› naz›m biçimleri”ni tan›tm›fl ve bu naz›m biçimleriyle yaz›lm›fl fliirlerden örnekler vermifltik. Bu ünitede de bendlerden oluflan ve genel bir adland›rmayla musammatlar bafll›¤› alt›nda toplanan naz›m biçimlerini tan›tacak ve bu naz›m biçimleriyle yaz›lm›fl fliirlerden örnekler verece¤iz. Bend, edebiyat terimi olarak en az üç m›sradan oluflan bir naz›m biriminin ad›d›r. Divan fliirinde bendlerden oluflan naz›m biçimleri müselles, murabba’, terbî’, muhammes, tahmîs, müseddes, tesdîs, müsebba’, tesbî’, müsemmen, tesmîn, mütessa’, mu’aflfler, ta’flîr, terkîb-i bend (=terkîb-bend) ve tercî’-i bend (=tercî’-bend)dir. Bu naz›m biçimlerinin ortak özellikleri birden fazla bendden meydana gelmeleri ve bütün bendlerinin ayn› vezinle yaz›lm›fl olmas›d›r. Terkîb-i bend ve tercî’-i bend d›fl›ndaki musammatlar bendlerindeki m›sra say›s›n›n de¤iflkenli¤i d›fl›nda benzer özelliklere sahiptir. Bu naz›m biçimlerinin bir bendindeki m›sra say›s› en az “üç”, en fazla “on” olabilir ve her bendindeki m›sra say›s› birbirine eflittir; yani, bir musammat›n ilk bendinde üç m›sra varsa, di¤er bendlerinde de üç; befl m›sra varsa, di¤er bendlerinde de befl m›sra vard›r. Ayn› gruptaki musammatlar›n naz›m biçimini belirleyen de bu musammatlar›n bendlerindeki birbirine eflit olan m›sra say›lar›d›r. Buna ba¤l› olarak söz konusu naz›m flekillerinin adland›r›lmas›nda da Arapça say›lardan türemifl sözler kullan›lm›flt›r: Müselles “üçlü”, murabba’ “dörtlü”, terbî’ “dörtlü yapma”; muhammes “beflli”, tahmîs “beflli yapma”; müseddes “alt›l›”, tesdîs “alt›l› yapma”; müsebba’ “yedili”, tesbî’ “yedili yapma”; müsemmen “sekizli”, tesmîn “sekizli yapma”; mütessa’ “dokuzlu”; mu’aflfler “onlu”, ta’flîr “onlu yapma” demektir. Musammatlarda genellikle ilk bend kendi içinde, di¤er bendlerin son ya da son iki m›sra d›fl›nda kalan m›sralar› yine kendi içinde, son ya da son iki m›sra ise ilk bendle kafiyelidir. Ancak, az say›da da olsa bu genellemeden farkl› kafiye düzenleriyle yaz›lm›fl musammatlara da rastlanmaktad›r. Baz› musammatlarda ilk bendin son ya da son iki m›sra› her bendin sonunda aynen tekrarlanm›flt›r. E¤er bir musammat›n ilk bendinin son ya da son iki m›sra› her bendin sonunda aynen tekrarlanm›flsa, bu musammat mütekerrir; tekrarlanmam›flsa, müzdevic olarak nitelenir.

Bend kelimesinin “ba¤, bo¤um, rab›ta” gibi sözlük anlamlar› vard›r. Musammat sözcü¤ünün as›l anlam› “ipli¤e dizilmifl inci”dir.

“Mütekerrir”in as›l anlam› “tekrar eden”; “müzdevic”in as›l anlam› da “evlenen (=izdivac eden)”dir.

78


Terkîb-i bend ve tercî’-i bend ise, kafiye düzeninde ve bu düzene ba¤l› olarak bendleri oluflturan naz›m biriminde gösterdikleri farkl›l›k nedeniyle di¤er musammatlardan ayr›l›rlar. Bu iki naz›m biçiminde her bend son beyitler d›fl›nda di¤er musammatlar gibi de¤il, kaside ya da gazel gibi kafiyelenmifltir. Dolay›s›yla bu gruptaki musammatlarda bendler; m›sralardan de¤il, beyitlerden oluflur. Terkîb-i bend ve tercî’-i bendlerde her bendin sonunda birbirinden farkl› vâs›ta ya da bendiyye denilen kendi içinde kafiyeli bir beyit bulunur. Bu beytin kafiyesinin genellikle ilk bend de dahil olmak üzere terkîb-i bendin ya da tercî’-i bendin kafiyesiyle bir ilgisi yoktur. Terkîb-i bend ve tercî’-i bend aras›ndaki en önemli fark ise vâSIRA S‹ZDE s›ta beytinin terkîb-i bendlerde her bendin sonunda de¤iflmesi; tercî’-i bendlerde ise aynen tekrarlanmas›d›r. Musammatlar her konudaki fliirlerin yaz›ld›¤› naz›m biçimleridir. Ancak D Ü fi Ü N E Lhemen ‹M bu naz›m biçimlerinde bendlerde anlam bütünlü¤ü, fliirin tamam›nda da konu birli¤i bulunmas›na büyük özen gösterilmifltir. S O R U fiairler musammatlarda mahlaslar›n› genellikle son bendde kullanm›fllard›r.

SIRA S‹ZDE


D ‹4K mefâ’îlün KAT Divan fliirinde ya da 4 müstef’ilün gibi tef’ileleri aynen tekrarlanan vezinlerle yaz›lan ve genellikle birinci beyit d›fl›ndaki beyitlerin her m›sra›nda bir iç kafiye bulunan gazel veSIRA kasideler S‹ZDE de musammat olarak nitelenmifltir. Bu tür gazel ve kasideler üzerinde 1. ünitede durulmufl ve birer örnek verilmiflti.

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

N N

AMAÇLARIMIZ I. GRUP MUSAMMATLAR

Müselles

Müsellesin as›l anlam› “üçleme, üç köfleli yapma”d›r.

TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE

D‹ NÜTfiEÜRNNE LE‹TM S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

K ‹ T olarak A P Edebiyat terimi her bendi üçer m›sradan oluflan naz›m biçiminin ad›d›r. Müselleslerde ilk bendin m›sralar› kendi içinde; di¤er bendlerin ilk iki m›sra› birbiriyle, son m›sra› ise ilk bendle kafiyelidir (bk. Örnek 1). Bir müselleste ilk T E Lm›sra› E V ‹ Z Y O bütün N bendin son bendlerin sonunda aynen tekrarlan›yorsa, bu müselles SIRA S‹ZDE müselles-i mütekerrir; tekrarlanm›yorsa müselles-i müzdevic ad›n› al›r. Müzdevic ve mütekerrir müselleslerde kullan›lm›fl olan kafiye düzenleri flunlard›r: D‹ NÜTfiEÜ RN N E LE‹TM 1. Mütekerrir: aaA, bbA, ccA, . . . 2. Müzdevic: aaa, bba, cca, . . . S O R U Edebiyat›m›zda az kullan›lm›fl bir naz›m biçimidir.

Müsellesin harflerle D ‹ K K A T sembollefltirilen kafiye düzeninde büyük harfler bend sonlar›nda tekrarlanan m›sralar› göstermektedir. Bu ünitede verilecek di¤er kafiye düzenlerinde de ayn› yol izlenecektir. SIRA S‹ZDE

N N

Örnek 1 Afla¤›daki iki bend XIX. yüzy›l divan flairlerinden Leylâ Han›m (öl. 1848)’›n 5 AMAÇLARIMIZ bendlik bir müsellesinin ilk ve son bendleridir. Müsellesin vezni müstef’ilün müstef’ilün müstef’ilün müstef’ilün; kafiye düzeni de “aaA, bbA, ccA, ...”d›r. Her m›s‹ T A P yerlerinde bir iç kafiye kullan›lm›flt›r. ‹lk bendinin son m›sra›, ra›n “/” ile Kgösterilen her bendin sonunda aynen tekrarlanan ve her iki musammat tan›m›na da uyan bu müselles, bir mütekerrir müselles örne¤idir:

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET

79

3. Ünite - Bendlerden Oluflan Naz›m Biçimleri: Musammatlar

1

Ey fâtih-i Hayber Alî / ve’y melce’-i ahkar Alî Kerrâr hem Hayder Alî / Mevlâ-y› her Kanber Alî Ey sâkî-i Kevser Alî / dâmâd-› Peygamber Alî

5

Oldum yine nefse esîr / ahvâlime sensin habîr Âsîlere lutfun kesîr / Leylâ’ya sen ol dest-gîr Ey sâkî-i Kevser Alî / dâmâd-› Peygamber Alî Leylâ Han›m

Bendlerin düz yaz›yla dil içi çevirisi 1 Ey Hayber Kalesi’nin fatihi ve ey zavall›lar›n s›¤›na¤› Ali, hem Kerrâr hem de Haydar Alî, her Kanber’in efendisi Ali, Ey Kevser sakisi Ali ve ey Peygamber damad› Alî! Aç›klama: Hayber, Hz. Ali’nin fethetti¤i bir kalenin ad›; Kerrâr: Hz. Ali’nin lakab›, bu sözün as›l anlam› “savaflta döne döne sald›ran”d›r; Hayder: Hz. Ali’nin bir baflka lakab›, sözün as›l anlam› “arslan”d›r; Kanber: Hazret-i Ali’nin kölesidir ve O’na olan ba¤l›l›¤› ve sevgisiyle ünlüdür; Kevser: Cennette bir ›rmak ya da havuzun ad›d›r. 5 Ey Kevser sakisi ve ey Peygamber damad› Alî, ben yine nefsime tutsak oldum, her hâlimi sen biliyorsun, günahkârlara lutfun çok, Leylâ’n›n da elinden tut.

Murabba’ Edebiyat terimi olarak her bendi dört m›sradan oluflan bir naz›m biçiminin ad›d›r. Murabbalarda genellikle ilk bend kendi içinde, di¤er bendlerin ilk üç m›sra› yine kendi içinde, son m›sra› ise ilk bendle kafiyelidir. Bir murabbada ilk bendin son m›sra› di¤er bendlerin sonunda aynen tekrarlan›yorsa, bu murabba murabba’-› mütekerrir; tekrarlanm›yorsa, murabba’-› müzdevic ad›n› al›r. Divan flairleri murabbalar› daha çok mütekerrir olarak yazmay› tercih etmifllerdir (bk. Örnek 2). Murabbalarda bend say›s›, genellikle 5 ile 7 aras›ndad›r; fakat 4 bendlik ve 21 bendlik murabba örneklerine de rastlanm›flt›r. Farkl› kafiyelenmifl murabbalar da olmakla birlikte bu naz›m fleklinde en çok kullan›lm›fl olan kafiye düzenleri flunlard›r: 1. Müzdevic: aaaa, bbba, ccca, ... 2. Mütekerrir: aaaA, bbbA, cccA, ... Murabba, edebiyat›m›zda çok kullan›lm›fl bir naz›m biçimidir. Bunun nedeni halk edebiyat›n›n yayg›n ve sevilen naz›m biçimlerinden biri olan koflmaya benzemesine ba¤lanmaktad›r. Örnek 2 Afla¤›daki 2 bend, Fuzulî’nin 7 bendlik bir murabba›n›n ilk ve son bendleridir. Murabba›n vezni mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün, kafiye düzeni de “aaaA, bbbA, cccA . . .”d›r. ‹lk bendinin son m›sra› her bendin sonunda aynen tekrarlanan bu murabba, bir mütekerrir murabba örne¤idir. 1

Perîflân-hâlün oldum sormadun hâl-i perîflânum Gamundan derde düfldüm k›lmadun tedbîr-i dermânum Ne dirsen rûzgârum beyle mi geçsün güzel hânum Gözüm cânum efendim sevdü¤üm devletlü sultânum

Murabba›n as›l anlam› “dörtlü, dört köfleli”dir.

Koflma, murabba gibi dörtlüklerden oluflan bir halk fliiri naz›m biçimidir.

80


7

Fuzûlî flîve-i ihsânun ister bir gedâyundur Dirildükçe seg-i kûyun ölende hâk-i pâyundur Gerek öldür gerek ko hükm hükmün rây râyundur Gözüm cânum efendim sevdü¤üm devletlü sultânum Fuzulî

Murabba›n düz yaz›yla dil içi çevirisi Senin yüzünden hâlim periflan oldu; ama sen, bu periflanl›¤›n nedendir, diye sormad›n; gam›ndan derde düfltüm, sen bu derde çare bulmad›n; güzel sultan›m, ne dersin, bütün ömrüm böyle mi geçip gitsin? Gözüm, cân›m, efendim, sevdi¤im, devletli sultan›m. 7 Fuzulî senden iyi davran›fltan baflka bir fley istemeyen bir fakirin; yaflad›kça kap›nda bir köpek, öldü¤ünde de aya¤›n›n topra¤›d›r; ister öldür, ister b›rak, istedi¤ini yap; gözüm, can›m, efendim, sevdi¤im devletli sultan›m. 1

Terbî’ Terbi’in as›l anlam› “dörtleme, dört köfleli yapma”d›r. Zamîmenin as›l anlam› “bir fleye eklenen”dir.

SIRA S‹ZDE “Tafltîr” veya “tefltîr” D Ü fi Ü N Eikiye L ‹ Mbölme, “ortadan yarma” anlam›ndad›r.

S O R U

Kafiye düzeninde içindeki harfler terbî’ edilen gazelin, yani as›l fliirin kafiyelerini D ‹ K K Aayraç T göstermektedir. Bu ünitede verilecek benzer kafiye düzenlerinde de ayn› yol izlenecektir.

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M

N N

1

Nakarât “ud ya da defe bir kezDvurma” ‹ K K A anlam›ndaki T T“nakre” E L E V ‹ sözünün Z Y O N ço¤uludur.

‹NTERNET AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

SIRA S‹ZDE

Murabba ileSIRA terbîiS‹ZDE tan›mlayarak bu iki naz›m flekli aras›ndaki benzer ve farkl› yönleri belirtiniz.

fiark›

Miyân›n as›l anlam› “orta, K S‹ OT RA UP ara”d›r.

SIRA S‹ZDE

Edebiyat terimi olarak bir gazelin her beytinin önüne ayn› vezinde ve ilk m›sra ile kafiyeli ikifler m›sra eklenerek meydana getirilmifl dört m›sral› bendlerden oluflan bir naz›m biçiminin ad›d›r. Terbîlerde her bendin son iki m›sra› beyitlerinin üzerine ikifler m›sra eklenen gazele; ilk iki m›sra› da terbîi yapan flaire aittir. Bendlerdeki ekleme m›sralara zamîme denir. Kafiye düzeni flöyledir: aa (aa), bb (ba), cc (ca), ... Terbî’in bir de terbî’ edilen gazelin her beytinin iki m›sra› aras›na ayn› vezin ve SIRA m›sra’ S‹ZDE eklenerek yap›lan bir biçimi vard›r. Bu yöntemle yap›lan terkafiyede ikifler bî’lerde ilk ve son m›sra terbî’ edilen gazele, aradaki iki m›sra da terbî’i yapan flaire aittir. Böyle terbî’lere terbî’-i mutarraf, yap›lan iflleme de tafltîr (=tefltîr) denir. D Ü fi Ü N E L ‹ M Kafiye düzeni flöyledir: (a)aa(a), (b)bb(a), (c)cc(a), ... Bu naz›m biçiminde hem terbî’ edilen gazelin flairinin hem de terbî’i yapan flaO R U irin mahlas› Smanzumenin son bendinde olur.

AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M

Bestelenmeye uygun olarak yaz›lm›fl murabbalard›r. fiark› olarak de¤erlendirilebilecek Kmuhammes ve müseddesler de olmakla birlikte flark›lar genellikle muS‹ OT RAU P rabba naz›m biçimiyle yaz›lm›fllard›r. Murabba flark›larda üçüncü m›sraa miyân, her bendin sonunda tekrarlanan m›sraa da nakarât denir (bk. Örnek 3). MurabD‹KKAT ba flark›larda kafiye düzenleri flunlard›r: T E L Ekullan›lan V‹ZYON 1. Müzdevic: a) aaaa, bbba, ccca,... SIRA S‹ZDE b) abab, cccb, dddb,... 2. Mütekerrir: a) aAaA, bbbA, cccA,... ‹NTERNET b) aBaB, cccB, dddB,... AMAÇLARIMIZ c) aaaA, bbbA, cccA,... fiark›larda dil sade, bend say›s› azd›r. fiark› yak›n kadar halk edebiyat›ndaki türkünün Divan fliirindeki karfl›K ‹ Tzamana A P l›¤› ve Türk edebiyat›na özgü bir naz›m biçimi olarak kabul edilmekteydi. Ancak

N N

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET


81

belli bir formu olmad›¤› için flark›y› ayr› bir naz›m biçimi olarak de¤il, bestelenmek üzere yaz›lm›fl fliirlerin genel ad› olarak kabul etmek daha do¤ru bir yol gibi görünmektedir. Türk edebiyat›nda flark› ad› verilen ilk murabba örneklerine XVII. yüzy›l flairlerinden Na’ilî-i Kadîm (öl. 1666)’in Divan’›nda rastlanmaktad›r. XVIII. yüzy›l bafllar›nda hayatta olan ve daha çok Hz. Muhammed için yazd›¤› na’tlerle tan›nan Yahyâ Nazîm (öl. 1726-27) de bu yüzy›lda flark› yazm›fl flairlerdendir. Ancak edebiyat›m›zda bu tarz›n en büyük flairi tart›flmas›z Nedim (öl. 1730)’dir. Nedim, yazd›¤› flark›larla hem ça¤dafllar›n› hem de kendisinden sonra gelen flairleri etkilemifltir. Bir Mevlevî flair olan fieyh Gâlib’in bile 12 flark› yazm›fl olmas› bu etkinin derecesini göstermek için yeterlidir. XIX. yüzy›l Türk edebiyat›nda flark› yazmak bir moda hâline gelmifltir. Enderunlu Fâz›l (öl. 1810), Enderunlu Vâs›f (öl. 1824), Leylâ Han›m (öl.?) ve Osman Nevres (öl. 1876), bu yüzy›lda flark› yazm›fl flairlerin önde gelenlerindendir. ‹ki bendli flark›lar›yla bu tarz›n son dönemdeki temsilcisi ise Yahya Kemal (öl. 1958) olmufltur.

Örnek 3 Afla¤›daki 2 bend, Nedîm’in 5 bendlik bir flark›s›n›n ilk ve son bendleridir. fiark›n›n vezni fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün, kafiye düzeni de “aAaA, bbbA, cccA”d›r. 1

5

Sevdigim cân›m yol›nda hâke yeksân oldu¤um Îddir ç›k nâz ile seyrâna kurbân oldu¤um Ey benim aflk›nda bülbül gibi nâlân oldu¤um Îddir ç›k nâz ile seyrâna kurbân oldu¤um ... Sen aç›l gül gibi zâr ile hezâr olsun Nedîm Bend bend olsun ham-› zülfün flikâr olsun Nedîm Sen sal›n cânâ yolunda hâksâr olsun Nedîm Îddir ç›k nâz ile seyrâna kurbân oldu¤um Nedîm

fiark›n›n düz yaz›yla dil içi çevirisi Sevdi¤im, can›m, yolunda toprak oldu¤um; kurban›n olay›m, bayram geldi ç›k nazl› nazl› gez, dolafl; ey aflk›yla bülbül gibi a¤lay›p inledi¤im, kurban›n olay›m bayram geldi ç›k nazl› nazl› gez, dolafl. 5 Sen gül gibi aç›l, Nedim de karfl›nda feryat eden bülbül olsun; saç›n›n k›vr›mlar› ba¤ ba¤ tuzak, Nedim de o tuza¤a av olsun; ey sevgili, sen sal›narak gez, Nedim de yolunda toprak olsun; kurban›n olay›m bayram geldi ç›k nazl› nazl› gez, dolafl. 1

Muhammes Edebiyat terimi olarak befl m›sral› bendlerden oluflan bir naz›m biçiminin ad›d›r. Muhammeslerde ilk bend kendi içinde, di¤er bendlerin ilk üç ya da dört m›sra› yine kendi içinde, son ya da son iki m›sra› ise ilk bendle kafiyelidir. Bir muhammeste ilk bendin son ya da son iki m›sra› bütün bendlerin sonunda aynen tekrarlan›yorsa bu muhammes muhammes-i mütekerrir; tekrarlanm›yorsa, muhammes-i müzdevic ad›n› al›r. Muhammeslerin bend say›s› genellikle 2 ile 7 aras›nda de¤iflmektedir (bk. Örnek 4).

Muhammesin as›l anlam› “beflli, befl köfleli olan”d›r.

82

Tazmin hakk›nda 9. Ünitede bilgi verilecektir.


Bu naz›m biçimiyle yaz›lm›fl fliirlerdeki kafiye düzenleri kullan›m s›kl›klar› göz önünde bulundurularak afla¤›da gösterilmifltir: 1. Müzdevic: a) aaaaa, bbbba, cccca, . . . b) bbbba, cccca, dddda, . . . 2. Mütekerrir: a) aaaaA, bbbbA, ccccA, ... b) aaaAA, bbbAA, cccAA, . . . Son s›rada verilen kafiye düzeniyle yaz›lm›fl muhammeslere daha çok XVIII. ve XIX. yüzy›l flairlerinin divanlar›nda rastlanmaktad›r. Bu muhammeslerin bend sonlar›nda tekrar edilen m›sralar ço¤unlukla baflka flairlerin fliirlerinden tazmin edilmifl matlalard›r. Muhammeslerin konusu genellikle “aflk”t›r; ancak farkl› konularda yaz›lm›fl muhammesler de görülmektedir. TARD‹YYE Divan fliiri naz›m biçimleri aras›nda muhammesin bir de tardiyye ya da tard u rekb ad› verilen mef’ûlü mefâ’ilün fe’ûlün vezni ve “bbbba, cccca, dddda, . . .” kafiye düzeniyle yaz›lm›fl özel bir biçimi oldu¤u ileri sürülmektedir. Ancak, “tardiyye” ya da “tard u rekb” bir edebî terim olarak “mesnevîlerde ara söz olarak kullan›lm›fl kaside, gazel, musammat vb. fliirler” anlam›ndad›r ve bir naz›m biçimi de¤ildir. Yanl›fl olarak bu flekilde adland›r›lm›fl olan muhammeslerin kafiye düzenlerinin ilk bend d›fl›nda “aaaaa, bbbba, cccca, dddda...” kafiye düzeniyle yaz›lm›fl bir müzdevic muhammesten hiçbir fark› yoktur. Dolay›s›yla tard u rekb ya da tardiyye ad› verilen muhammesleri farkl› kafiye düzeniyle yaz›lm›fl müzdevic muhammesler, bu iki terimi de “mesnevîlerde ara söz olarak kullan›lm›fl manzumeler” anlam›nda kullanmak gerekir (bk. Örnek 5).

Örnek 4 Afla¤›daki 2 bend Diyarbak›rl› Sa’îd Pafla (öl. 1844)’n›n 9 bendlik bir mütekerrir muhammesinin ilk ve son bendleridir. Muhammesin vezni fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün; kafiye düzeni de “aaaaA, bbbbA, ...”d›r. 1

9

1

Sen usand›rma eli el de usand›rmaz seni Hîlekârl›k eyleme kimse doland›rmaz seni Dest-i a’dâdan so¤uk su içme kand›rmaz seni Korkma düflmandan ki âtefl olsa yand›rmaz seni Müstakîm ol Hazret-i Allâh utand›rmaz seni .... Zâmin ü kâfil olan erzâka Hâl›k’d›r sana Mâsivâya ser-fürû itmek ne lây›kd›r sana Izt›râb› celb iden meyl-i alây›kd›r sana Gayr içün düflme lisân-› nâsa yaz›kd›r sana Müstakîm ol Hazret-i Allâh utand›rmaz seni Diyarbak›rl› Sa’îd Pafla

Muhammesin düz yaz›yla dil içi çevirisi Sen baflkalar›n› usand›rma, onlar da seni usand›rmaz; sen hile yapma, kimse seni doland›rmaz; düflman elinden so¤uk su içme, bu senin susuzlu¤unu gidermez; düflmandan korkma, atefl olsa seni yakamaz; sen dosdo¤ru olursan, Hazret-i Allah seni utand›rmaz.

83


9

R›zk›na kefil olan yarat›c›nd›r; mâsivâya bafl e¤mek sana yak›flmaz; seni ›st›rap içinde b›rakan, dünya ifllerine olan ilgindir; O’ndan baflkas› için insanlar›n diline düflme sana yaz›kt›r; sen dosdo¤ru olursan, Hazret-i Allah seni utand›rmaz. Aç›klama: Mâsivâ, burada “Tanr› d›fl›ndaki varl›klar” anlam›nda kullan›lm›flt›r.

Örnek 5 Afla¤›daki iki bend fieyh Gâlib’in Hüsn ü Aflk’ ›ndaki 5 bendlik bir muhammesin ilk ve son bendleridir. Bu fliir “tardiyye” ya da “tard u rekb” olarak adland›r›lm›fl olan muhammeslerdendir. 1

5

Hofl geldin eyâ berîd-i cânân Bahfl it bana bir nüvîd-i cânân Cân ola fedâ-y› îd-i cânân Bî-sûd ola m› ümîd-i cânân Yârin bize bir selâm› yok mu ...... Dil hayret-i gamla lâl kald› Gâlib gibi bî-mecâl kald› Gönderdi¤im arz-› hâl kald› El-ân bir ihtimâl kald› ‹nsâf›n o yerde nâm› yok mu fieyh Gâlib

Muhammesin düz yaz›yla dil içi çevirisi Hofl geldin ey sevgilinin habercisi, bana ondan bir haber ver; can›m sevgilinin bayram›na kurban olsun; ona kavuflma ümidi yoksa bofl bir ümit mi, yarin bize bir selâm› yok mu? 5 Gönül, gam›n verdi¤i hayretle konuflamaz hâlde; Galib gibi onda da güç kuvvet kalmad›; gönderdi¤im mektup da cevaps›z kald›; öyleyse tek bir ihtimal var; o yerde insaf›n ad› bile yok. Aç›klama: “fiaflk›nl›k, flafla kalmak” anlam›nda bir söz olan hayret, ayn› zamanda ruhsal (=tasavvufî) yolculu¤un makam (=aflama)lar›ndan biridir. 1

Tahmîs Edebiyat terimi olarak bir gazelin ya da kasidenin her beytinin önüne ayn› vezinde ve ilk m›sralar› ile kafiyeli üçer m›sra eklenerek meydana getirilmifl bendlerden oluflan bir naz›m biçiminin ad›d›r. Bir flair taraf›ndan baflka bir flairin, nadir olarak da kendi kasidesi ya da gazelinin her beytinin üzerine üçer beyit eklenerek yap›l›r (bk. Örnek 6). Kafiye düzeni flöyledir: aaa(aa), bbb(ba), ccc(ca), . . . Tahmîsin bir de tahmîs edilen gazelin her beytinin iki m›sra› aras›na ayn› vezin ve kafiyede üçer m›sra eklenerek yap›lan bir biçimi vard›r. Bu yöntemle yap›lan tahmîslerde her bendin ilk ve son m›sra› tahmis edilen gazele, aradaki üç m›sra da tahmisi yapan flaire aittir. Bu tahmislere tahmîs-i mutarraf , yap›lan iflleme de tafltîr (= tefltîr) denir (bk. Örnek 7). Kafiye düzeni flöyledir: (a)aaa(a), (b)bbb(a), (c)ccc(a), . . . Örnek 6 Afla¤›daki 2 bend Bakî’nin 5 bendlik bir tahmîsinin ilk ve son bendleridir. Tahmis, fliirlerinde Muhibbî (öl.1566) mahlas›n› kullanm›fl olan Kanunî Sultan Süley-

Tahmisin as›l anlam›, “beflleme, befl köfleli yapma”d›r.

84


man’›n ünlü bir gazeli üzerinde yap›lm›flt›r. Tahmîsin vezni fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün’dür. Metinde koyu dizilmifl olan beyitler Muhibbî’nin gazeline aittir. 1

Câme-i s›hhat Hudâ’dan halka bir hil’at gibi Bir libâs-› fâhir olmaz cisme ol kisvet gibi Var iken baht u sa’âdet kuvvet ü kudret gibi

Halk içinde mu’teber bir nesne yok devlet gibi Olmaya devlet cihânda bir nefes s›hhat gibi 5

... Menzil-i âsâyifl-i ukbâya istersen vusûl Hubb-› dünyâdan ferâgat gibi olmaz do¤ru yol fiâdmân erbâb-› uzletdür hemân Bâkî melûl

Ger huzûr itmek dilersen ey Muhibbî fârig ol Olmaya devlet makam› gûfle-i uzlet gibi Bâkî

Tahmisin düz yaz›yla dil içi çevirisi Sa¤l›k, Tanr›’n›n insanlara giydirdi¤i güzel bir giysi gibidir; beden için o elbiseden daha güzel ve de¤erli bir k›yafet bulmak mümkün de¤ildir; güç ve kudret gibi bir talih ve mutluluk varken, yine de “insanlar aras›nda devlet makam› kadar de¤er verilen bir fley yoktur; oysa, bu dünyada bir anl›k sa¤l›ktan daha de¤erli bir fley bulmak mümkün de¤ildir. 5 Ahiretin huzur dolu kona¤›na eriflmek istersen dünya sevgisinden vazgeçmekten daha do¤ru bir yol yoktur; bu dünyada bir köfleye çekilip ibadetle meflgul olanlar mutlu, di¤erleri ya da Bakî ise s›k›nt› ve keder içindedir; “ey Muhibbî, e¤er huzur ve mutluluk içinde yaflamak istiyorsan, dünya ifllerinden vaz geç; çünkü, bir köfleye çekilip ibadetle meflgul olmak, devlet makam›ndan ye¤dir.” Aç›klama: Son bendde geçen “bâkî” sözü flairin mahlas› olmakla birlikte as›l anlam›n› da ça¤r›flt›racak biçimde kullan›lm›flt›r. Divan fliirinde mahlas› bu flekilde kullanmaya hüsn-i tahallus denir. 1

Örnek 7 Afla¤›daki iki bend Nedîm’in 5 bendlik bir mutarraf tahmîsinin ilk ve son bendleridir. Nedîm bu tahmisinde XVII. yüzy›l flairlerinden Nedîm-i Kadîm (öl. 1670)’in 5 beyitlik bir gazelini alarak bu gazelin her beytinin iki m›sra› aras›na ayn› vezin ve kafiyede üçer beyit eklemifl ve gazeli befl bendli bir mutarraf tahmîs hâline getirmifltir. Tahmisin vezni mef’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlü fâ’ilündür. Metinde koyu dizilmifl beyitler Nedîm-i Kadîm’in gazeline aittir. 1.

Derdin nedir gönül sana bir hâlet olmas›n Bîmâr iden bu gûne seni râhat olmas›n Bizden tesettür itme abes külfet olmas›n Bî-câ tabîbe varma¤a hiç hâcet olmas›n

Sad el-hazer ki sevdi¤in ol âfet olmas›n ... 5.

fiâyed eser ide nefes-i âteflîni hayf Olmaz enîn-i âfl›ka zîrâ metâ’ ü keyf Hem-mahlas›m ki nazm ile itmifldi sell-i seyf Bu m›sra’› benim’çün okurmufl flitâ vü sayf

Söylen Nedîm-i zâr ile germ-ülfet olmas›n Nedîm

85


Mutarraf tahmîsin düz yaz›yla dil içi çevirisi “Gönül, derdin nedir? Bafl›na bir fley gelmifl olmas›n”; seni böyle hasta eden rahatl›k olmas›n; derdini bizden gizleme, bofluna zahmet olmas›n; bofl yere tabibe gitmeye gerek kalmas›n; “sak›n, sak›n, sevdi¤in o âfet olmas›n.” 5 fiiir k›l›c›n› çekmifl olan mahlastafl›m (Nedîm-i Kadîm) bu m›sra› yaz k›fl benim için okurmufl: “O güzele söyleyin a¤lay›p inleyen Nedim ile samimi olmas›n”; çünkü, “ateflli nefesi kendisini yakabilir, ondan sak›ns›n”; âfl›¤›n ne zaman ve nas›l ah edece¤i, inleyece¤i belli olmaz. 1

Terbî ile terbî’-i mutarraf ve tahmîs ile tahmîs-i mutarraf aras›ndakiSIRA fark› aç›klay›n›z. S‹ZDE

Müseddes


Edebiyat terimi olarak alt› m›sral› bendlerden oluflan bir naz›m biçiminin ad›d›r. Müseddeslerin bend say›s› genellikle 5 ile 7 aras›nda de¤iflmektedir. Bir müsedS O Raynen U deste ilk bendin son ya da son iki m›sra› di¤er bendlerin sonunda tekrarlan›yorsa, bu müseddes müseddes-i mütekerrir, tekrarlanm›yorsa müseddes-i müzdevic ad›n› al›r (bk. Örnek 8). D‹KKAT Müseddeslerde kullan›lm›fl olan kafiye düzenleri flunlard›r: 1. Mütekerrir: SIRA S‹ZDE a) aaaaaA, bbbbbA, cccccA, . . . b) aaaaAA, bbbbAA, ccccAA, . . . 2. Müzdevic: AMAÇLARIMIZ a) aaaaaa, bbbbba, ccccca,... b) aaaaaa, bbbbcc, ddddee, ... c) aaaass, bbbbflfl, cccctt, .. K ‹ T A P Müseddes, bendlerden oluflan naz›m biçimleri içinde murabba ve muhammesten sonra çok kullan›lm›fl bir naz›m biçimidir.

2

D Ü fi Ü N E L ‹ M Müseddesin as›l anlam› “alt›l›, alt› köfleli”dir.

N N

TELEV‹ZYON Örnek 8 Afla¤›daki 2 bend, Fuzulî’nin tamam› 9 bend olan bir müseddesinin ilk ve son bendleridir. Bu müseddesin vezni mefâ’ilün fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilün, kafiye düzeni de “aaaass, bbbbflfl, cccctt, ...”dir. ‹NTERNET

1

9

1

Menem ki ka-file-sâlâr-› kârbân-› gamem Müsâfir-i reh-i sahrâ-y› mihnet ü elemem Hakîr bahma mana kimseden sa¤›nma kemem Fakîr-i pâdifleh âsâ gedâ-y› muhteflemem Siriflk taht-› revândur mana vü âh alem Cefâ vü cevr mülâz›m belâ vü derd haflem ...... Fuzûlî eyledügün ahdüne vefâ k›lg›l Yeter flikâyet idüp flerh-i mâcerâ k›lg›l Vücûdunu hedef-i nâvek-i belâ k›lg›l Kamu ezâlara sabr eyleyüp du’â k›lg›l Kim ola dost r›zâs› hemîn sana hâs›l R›zâ-y› dosttur asl-› temettu’ ey gâfil Fuzulî

Müseddesin düz yaz›yla dil içi çevirisi Ben gam ülkesine giden kervan›n kafile bafl› ve mihnet ve elem sahras› yolunun yolcusuyum; beni baflkalar›ndan afla¤› san›p da hor görme; ben padiflah

SIRA S‹ZDE

S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

86


gibi bir fakir, muhteflem bir dilenciyim; gözümden akan yafllar bana taht›revan; ah sancak; cevr ü cefa yard›mc›, dert ve belâ da teb’amd›r. Fuzulî, verdi¤in sözde dur; flikâyet edip maceran› anlatt›¤›n yeter; varl›¤›n› belâ okuna hedef et; o dostun hoflnutlu¤unu elde edebilmek için her türlü eziyete sabredip dua et; ey gafil, hayat›n amac›, dostu hoflnut etmektir.

9

Tesdîs Tesdîsin as›l anlam› “alt›lama, alt› köfleli k›lma”d›r.

Edebiyat terimi olarak bir gazelin her beytinin önüne ayn› vezinde ve ilk m›sralar› ile kafiyeli dörder m›sra eklenerek meydana getirilmifl bendlerden oluflan bir naz›m biçiminin ad›d›r (bk. Örnek 9). Kafiye düzeni flöyledir: aaaa(aa), bbbb(ba), cccc(ca), . . . Örnek 9 Afla¤›daki üç bend XVI. yüzy›l flairlerinden Fevrî (öl. 1571-2)’nin 5 bendlik bir tesdîsinin ilk ve son bendleridir. Tesdîsin vezni mef’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlü fâ’ilün; kafiye düzeni de “aaaa(aa), bbbb(ba), cccc(ca), . . .”d›r. Fevrî’nin tesdîs etti¤i gazel, yine XVI. yüzy›l flairlerinden fiemsî (öl. 1580)’ye aittir. Koyu dizilmifl beyitler fiemsî’nin gazeline aittir. 1

Güller aç›ld› sahn-› çemen sebze-zârdur Devrân-› lâle mevsim-i zülf-i nigârdur Hengâm-› flevk u zevk u kenâr u bahârdur Vakt-i cünûn u flevk-i mey-i hofl-güvârdur

Bülbül terâne bafllad› evvel bahârdur fieydâl›¤um benüm yine bî-ihtiyârdur 5

... Ey sûretile Yûsuf u sîretde Mustafâ Nâm› Muhammed ü kamu evzâ’› murtezâ Yazukdur itme Fevrî-i miskînüne cefâ Gûfl it ne didi mâlik-i tab’-› sühan-serâ

Tut fiemsî’nün nasîhatini olma bî-vefâ Geçer güzelligün demi bu rûzgârdur Fevrî

Tesdîsin düz yaz›yla dil içi çevirisi 1 Güller aç›ld›; ba¤lar, bahçeler yemyeflil oldu; lale zaman›, güzelin zülfünü ele alma mevsimi; nefl’e ve zevk sürme, güzeli kuca¤a alma ve çiçek vaktidir; lezzetli flarap içme iste¤inin ve ç›lg›nl›¤›n artt›¤› vakittir; “bülbül na¤meye bafllad›, ilkbahard›r; yine elimde olmadan kendimi duygular›m›n coflkunlu¤una b›rakt›m” 5 Ey yüzü Yusuf, ahlak› da Mustafa gibi olan; ad› Muhammed, her hâli ve her tavr› be¤enilmifl ya da Murtaza gibi olan; zavall› Fevrî’ne cefa etme, yaz›kt›r; bak o büyük flair (fiemsî) ne diyor: “fiemsî’nin ö¤üdünü tut, vefas›z olma; bu zamand›r, güzellik ça¤› geçip gider.” Aç›klama: Hz. Yusuf, güzelli¤iyle ünlüdür ve Divan fliirinde birçok özelli¤i yan›nda bu yönüyle de bir sembol olarak kullan›lm›flt›r; Mustafâ, Hz. Muhammed’in adlar›ndand›r; “be¤enilmifl, seçilmifl, hoflnut ve raz› olunmufl” anlamlar›na gelen Murtezâ, ayn› zamanda Hz. Alî’nin lakab›d›r.

87


Müsebba’ Edebiyat terimi olarak yedi m›sral› bendlerden oluflan bir naz›m biçiminin ad›d›r. Bir müsebba’da ilk bendin son ya da son iki m›sra› di¤er bendlerin sonunda aynen tekrarlan›yorsa, bu müsebba’ müsebba’-i mütekerrir; tekrarlanm›yorsa, müsebba’-i müzdevic ad›n› al›r (bk. Örnek 10). Müsebbalarda kullan›lm›fl olan kafiye düzenleri flunlard›r: 1. Mütekerrir: a) aaaaaaA, bbbbbbA, ccccccA, ... b) aaaaaAA, bbbbbAA, cccccAA. . . 2. Müzdevic: aaaaaaa, bbbbbba, cccccca ... Müsebba’ az kullan›lm›fl naz›m biçimlerindendir.

Müsebba›n as›l anlam› “yedili, yedi köfleli”dir.

Örnek 10 Afla¤›daki 2 bend, Fevrî’nin 7 bendlik bir müsebba’›ndan al›nm›flt›r. Müsebba›n vezni mef’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlü fâ’ilün, kafiye düzeni de “aaaaaaA, bbbbbbA, ccccccA, . . .”d›r. 1

Bir dem ki ben fakîr idüm ol yâr-› cân idi Sâkî idi vü nâzük idi nükte-dân idi Yârân idi ki her biri rind-i cihân idi Devrân-› lâle idi dem-i gülsitân idi Hengâm-› îfl ü vakt-i mey-i ergavân idi fievk-i cüvân ile bu gönül kâm-rân idi Demler o demler idi zamân ol zamân idi

7

Ey Fevrî gibi mihnet-i eyyâma mübtelâ Devr-i flebâb› eyleme zâyi’ satup riyâ Âlâm-› pîrî eylemeden kaddüni dü-tâ ‹flretler eyle dehrden al kâm ü sür safâ fiâyed müsâ’id olmaya bu devr-i bî-vefâ Anup o demleri diyesin bir zamân ola Demler o demler idi zamân ol zamân idi Fevrî

Müsebba›n düz yaz›yla dil içi çevirisi 1 Bir zamanlar ben fakirdim, o da benim can dostum idi; flarap sunard›, nazik idi, nüktedand›; her biri birer dünya rindi olan dostlar vard›; lâle, gül bahçesi, e¤lence, erguvan renkli flarap zaman› idi; genç güzellerin arzusuyla bu gönül mutlu idi; demler o demler, zaman o zaman idi. Aç›klama: As›l anlam› “nefes, soluk” olan dem “zaman, an, ça¤” anlamlar›nda da kullan›lmaktad›r. 7 Ey Fevrî gibi zaman›n dertlerine, s›k›nt›lar›na düflmüfl kifli, iki yüzlülük edip de gençlik ça¤›n› bofla geçirme; yafll›l›¤›n s›k›nt›lar› boyunu iki kat etmeden ye, iç, e¤len, yaflad›¤›n zamandan tat al, safa sür; belki bu vefas›z zaman daha sonra uygun olmayacak; bir zaman gelir, o günleri an›p “demler o demler, zaman o zaman idi” dersin.

Tesbî’ Edebiyat terimi olarak bir gazelin her beytinin önüne ayn› vezinde ve ilk m›sralar› ile kafiyeli befler m›sra eklenerek elde edilen bendlerden oluflan bir naz›m biçiminin ad›d›r.

Tesbîin as›l anlam› “yedili ya da yedi köfleli yapma”d›r.

88


Kafiye düzeni flöyledir: aaaaa(aa), bbbbb(ba), ... Edebiyat›m›zda az kullan›lm›fl bir naz›m biçimidir.

Müsemmen Edebiyat terimi olarak sekiz m›sral› bendlerden oluflan bir naz›m biçiminin ad›d›r. Bir müsemmenin ilk bendinin son ya da son iki m›sra› di¤er bendlerin sonunda aynen tekrarlan›yorsa, bu müsemmen müsemmen-i mütekerrir; tekrarlanm›yorsa, müsemmen-i müzdevic ad›n› al›r (bk. Örnek 11). Mütekerrir ve müzdevic müsemmenlerde kullan›lm›fl olan kafiye düzenleri flunlard›r: 1. Mütekerrir: a) aaaaaaaA, bbbbbbbA, cccccccA, ... b) aaaaaaAA, bbbbbbAA, ccccccAA, ... 2. Müzdevic: a) aaaaaaaa, bbbbbbba, ccccccca, ... b) aaaaaaaa, bbbbbbaa, cccccccaa, ... Az kullan›lm›fl naz›m biçimlerindendir. Örnek 11 Afla¤›daki 2 bend, XVI. yüzy›l flairlerinden Nev’î (öl. 1599)’nin 5 bendlik bir mütekerrir müsemmeninin ilk ve son bendleridir. Vezni mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlün olan müsemmenin kafiye düzeni “aaaaaaAA, bbbbbbAA, . . .”d›r. 1

5

Bu aflk-› mecâzun gam-› hicrân›na la’net Dünyâda vü ukbâdaki husrân›na la’net Erbâb-› gamun nâlifl ü efgan›na la’net Dilberlerinün va’de-i ihsân›na la’net Yok yerlere itdükleri peymân›na la’net Ol tâ’ifenün gerçek ü yalan›na la’net Bu san’at› îcâd idenün cân›na la’net Ecdâd›na vü asl›na erkân›na la’net ... Yüz hayf bizüm çekdügümüz renc ü anâya Hep sa’y-i belî¤ itdügümüz gitdi hebâya Nev’îden iriflsün bu nasîhat zurefâya Dil virmeyeler her sanem-i mâh-likaya Tufl olmayalar gaflet ile tî¤-i belâya Âmin diyeler hâz›r olanlar bu du’âya Bu san’at› îcâd idenün cân›na la’net Ecdâd›na vü asl›na erkân›na la’net Nev’î

Müsemmenin düz yaz›yla dil içi çevirisi Bu mecazî aflk›n ayr›l›k gam›na; dünya ve ahiretteki husran›na; âfl›klar›n feryat ve inleyifline; güzellerinin “bir gün sana aflk›m› ba¤›fllayaca¤›m” diye verdikleri söze; bunun için bofl yere ettikleri yemine; onlar›n verdi¤i sözün gerçe¤ine de yalan›na da lanet olsun; bu mecâzî aflk› icat edenin can›na; soyuna sopuna, âdet ve usulüne lanet olsun. Aç›klama: Mecâzî aflk, tasavvufî aflk anlay›fl›na göre insana karfl› duyulan afl›r› sevgidir. 1

89


5

Çekti¤imiz eziyetlere, s›k›nt›lara yaz›klar olsun, hem de yüzlerce; o güzel çabalar›m›z hep bofla gitti; bu ö¤üt Nev’î’den zarif, kibar kiflilerin kula¤›na eriflsin: Her ay yüzlü güzele gönül vermesinler, kendilerini yan›l›p da bela k›l›c›n›n (aflk›n) önüne atmas›nlar. Burada haz›r bulunanlar bu duaya amin desinler: “Bu sanat› (mecâzî aflk›) icat edenin can›na; soyuna sopuna, âdet ve usulüne lanet olsun.

Tesmîn Edebiyat terimi olarak bir gazelin her beytinin önüne ayn› vezinde ve ilk m›sralar› ile kafiyeli alt› m›sra ilâvesiyle elde edilen bendlerden oluflan bir naz›m biçiminin ad›d›r. Kafiye düzeni flöyledir: aaaaaa(aa), bbbbbb(ba), ... Çok az kullan›lm›fl bir naz›m biçimidir.

Tesminin as›l anlam› “bir nesneyi sekizli, sekiz köfleli yapmak”t›r.

Mütessa’ Edebiyat terimi olarak her bendi dokuz m›sradan oluflan bir naz›m biçiminin ad›d›r. Bilindi¤i kadar›yla bu naz›m biçimini hiçbir ünlü Divan flairi kullanmam›flt›r.

Mütessa›n as›l anlam› “dokuzlu, dokuz fleyden oluflmufl”tur.

Mu’aflfler Edebiyat terimi olarak on m›sral› bendlerden oluflan bir naz›m biçiminin ad›d›r. Elimizde sadece mütekerrir örnekleri bulunan muaflflerin henüz müzdevic flekline rastlanmam›flt›r (bk. Örnek 12). Mütekerrir mu’aflflerlerin kafiye düzeni iki flekildedir: 1. aaaaaaaaaA, bbbbbbbbbA 2. aaaaaaaaAA, bbbbbbbbAA Mütekerrir muaflflerlerde sadece son m›sra›n tekrarland›¤› örnekler daha azd›r. Mu’aflfler, edebiyat›m›zda müsemmen ve mütessa’a göre daha fazla kullan›lm›fl bir naz›m biçimidir. Örnek 12 Afla¤›daki iki bend XVI. yüzy›l flairlerinden Hayâlî (öl. 1557)’nin 5 bendlik bir muaflflerinden al›nm›flt›r. Vezni fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün olan muaflflerin kafiye düzeni de “aaaaaaaaAA, bbbbbbbbAA . . .”d›r. 1

5

Bir güzel gördüm ki reflk-i sûret-i büt-hânedür Kendüsinden gayr›ya âtefl gibi bîgânedür Kim zebân›ndan gelen efsûn ile efsânedür Mü’min ü küffâr ile hem-sohbet ü hem-hânedür Câm-› zerrîn nûfl ider bir bî-vefâ mestânedür Nûfl iden bir cür’as›n bin y›l yeri mey-hânedür Tu¤ çekmifl bir dilâverdür ki kasd› cânedür Nûr-› tab’umdan çerâ¤›n yakmam›fldur yâ nedür Râst› ben flem’-i dil-sûzam adû pervânedür Kim dolaflsa âtefle pervâne yâ dîvânedür ... Ey Hayâlî tâ ki gördüm ol kamer-ruhsârum› Mihr-i âlem-tâbdan germ eyledüm bâzârum› Vuslat› hicrâna satdum ald›lar ikrârum›

Mu’aflflerin as›l anlam›, “onlu, on köfleli”dir.

90


Deyr-i aflkun râhibiydüm kesdiler zünnârum› Hâs›l› asnâmdan pâk itdiler Ferhâr’um› Ald› bir flâh-› cihân gönlüm ile esrârum› Nâr-› aflk›yla yanup yak›lma itdüm kârum› Mâh-rûlar flevkine nûr eyledüm destârum› Râst› ben flem’-i dil-sûzam adû pervânedür Kim dolaflsa âtefle pervâne yâ dîvânedir Hayalî

Muaflflerin düz yaz›yla dil içi çevirisi 1 Öyle bir güzel gördüm ki, bu güzelin güzelli¤i puthanedeki resimleri, heykelleri k›skand›r›r; atefl gibi kendisinden baflka herkese ilgisizdir; söyledi¤i her fley ya büyü ya da efsanedir; hem inanm›fllar hem de inançs›zlar ile birlikte yatar, kalkar sohbet eder; o, alt›n kadehten flarap içen vefas›z bir sarhofltur; o kadehten bir yudum içenin yeri bin y›l meyhanedir; can›m› almak maksad›yla bayrak açm›fl bir yi¤ittir; ç›ras›n› benim nurumdan yakmam›flt›r da nedir? Do¤rusu ben gönüller yakan bir mum, düflman da o mumun etraf›ndaki pervanedir; ateflin etraf›nda dolaflan da ya pervane ya da deli divanedir. 5 Ey Hayalî, o ay yüzlümü görünce pazarl›¤›m öyle k›z›flt› ki güneflten de k›zg›n bir hâle geldi; sonunda vuslat› (=kavuflma) hicrana (=ayr›l›k) satt›m, ikrar›m› ald›lar; aflk manast›r›n›n rahibiydim, zünnar›m› kestiler; k›sacas› Ferhar’›m› (gönlümü) putlardan temizlediler; bir dünya flah› gönlümü de s›rlar›m› da ald›; iflim onun aflk›n›n atefliyle yan›p yak›lma oldu; ay yüzlü güzeller arzusuyla bafl›mdaki sar›¤› nur ettim, yakt›m; do¤rusu ben gönüller yakan bir mum, düflman da o mumun etraf›nda dönen pervanedir; ateflin etraf›nda dolaflan da ya pervane ya da deli divanedir. Aç›klama: ‹krar almak, bir tarikate girmek için tarikat büyü¤ünün müritten söz almas›; zünnâr, Hristiyan rahiplerinin veya papazlar›n bellerine ba¤lad›klar› örme kuflak; Ferhar, Türkistan’da güzelleriyle ve putlar›yla ünlü bir flehirdir.

Ta’flîr Ta’flîrin as›l anlam› “onlama, ona ç›karma”d›r.

SIRA S‹ZDE

3


Terkîb-i SBend O R U (= terkîb-bend)

S O R U

AMAÇLARIMIZ

Terbî’, tahmîs, SIRAtesdîs, S‹ZDEtesbî’, tesmîn ve ta’flîrin benzer yönleri nelerdir; bu naz›m biçimleri birbirinden nas›l ayr›l›r? D Ü fiMUSAMMATLAR ÜNEL‹M II. GRUP

Terkîb-i bend “bend(ler)i bir araya getirmek” anlam›ndad›r. D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

Edebiyat terimi olarak bir gazelin her beytinin önüne ayn› vezinde ve ilk m›sralar› ile kafiyeli sekiz m›sra eklenerek elde edilmifl bendlerden oluflan bir naz›m biçiminin ad›d›r. Kafiye düzeni flöyledir: aaaaaaaa(aa), bbbbbbbb(ba) . . . Edebiyat›m›zda az kullan›lm›fl naz›m biçimlerindendir.

Edebiyat terimi olarak her bendindeki beyit say›s› genellikle 6 ile 10 aras›nda olan ve en az üç bendden meydana gelen bir naz›m biçiminin ad›d›r. TerD‹KKAT kîb-i bendlerde her bende hâne ya da terkîb-hâne; bendleri birlefltiren beyitlere ise vâs›ta veya bendiyye denir. Bu iki terimin yerine sadece bendin kullan›ld›¤› SIRA S‹ZDE da görülmektedir (bk. Örnek 13). Terkîb-i bendlerde her bend vas›ta beyti d›fl›nda kaside ve gazel gibi kafiyelidir. Vas›ta beyti ise hem ait oldu¤u bendden hem de di¤er bendlerden ve bendlerin vas›ta beyitlerinden ba¤›ms›z olarak kendi için-

N N

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

91


SIRA S‹ZDE

de kafiyelidir. Baz› terkîb-i bendlerde vas›ta beyitlerinin birinci bendle ayn› kafiyede olmak üzere kendi içinde kafiyelenmifl oldu¤u da görülür. Kafiye düzeni terkîbi bendi di¤er musammatlardan ay›ran en önemli özelliktir: D Ü fi Ü N E L ‹ M 1. aa xa xa xa xa... yy; bb xb xb xb xb... zz, . . . 2. aa xa xa xa xa... aa; bb xb xb xb xb... aa, . . .

S O R U

N N

Bendlerin beyit say›lar› hakk›nda bir genelleme yapmak zordur. Ayr›ca eflit saAMAÇLARIMIZ y›da beyitten oluflanlar ço¤unlukta olmakla birlikte birbirine göre eksik ya da fazla beyitli bendlerden oluflmufl terkîb-i bendler de vard›r. K ‹ Tfarkl› A P konularda Terkîb-i bendler mersiye, övgü, yergi, sosyal elefltiri gibi çok yaz›lm›fl manzumelerdir. Sakinâmeler gibi baz› edebî türlerde de bu naz›m biçiminin kullan›ld›¤› görülmektedir. Mersiye (=a¤›t) türünün en güzel örnekleri de bu TELEV‹ZYON naz›m biçimiyle yaz›lm›flt›r. Terkîb-i bend, edebiyat›m›zda çok kullan›lm›fl naz›m biçimlerindendir. Türk edebiyat›nda en ünlü terkîb-i bend, Ruhî-i Ba¤dadî (öl. 1605)’nin her bendi 8 beyitten oluflan 17 bendlik manzumesidir. Ruhî’nin bu terkîb-i bendi çok be¤enilmifl; ‹NTERNET birçok flair taraf›ndan da tanzîr edilmifltir (ayn› vezin ve kafiye kullan›larak onu and›ran bir fliir yaz›lm›flt›r). Ancak bu nazîreler içinde en be¤enileni Ziya Pafla (öl. 1880)’n›n yazd›¤› nazîre olmufltur. Örnek 13 Afla¤›daki iki bend Ba¤datl› Rûhî’nin asl› 17 bend olan ünlü terkîb-i bendinin ilk ve son bendleridir. Vezni mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlün olan terkîb-i bendin kafiye düzeni “aa xa xa xa xa xa xa yy, bb xb xb xb xb xb xb zz. . .” dur. I. BEND

2 3 4 5 6 7

Sanman bizi kim flîre-i engûr ile mestüz Biz ehl-i harâbâtdanuz mest-i elestüz Ter-dâmen olanlar bizi âlûde sanur lîk Biz mâ’il-i bûs-› leb-i câm u kef-i destüz Sadr›n gözedüp n’eyleyelüm bezm-i cihânun Pây-› hum-› meydür yerümüz bâde-perestüz Mâ’il degülüz kimsenün âzâr›na ammâ Hât›r-fliken-i zâhid-i peymâne-flikestüz Erbâb-› garaz bizden ›ra¤ oldu¤› yegdür Düflmez yere zîrâ okumuz sâhib-i flestüz Bu âlem-i fânîde ne mîr ü ne gedâyuz A’lâlara a’lâlanuruz pest ile pestüz Hem-kâse-i erbâb-› dilüz arbedemüz yok Mey-hânedeyüz gerçi velî ›flk ile mestüz Biz mest-i mey-i mey-kede-i âlem-i cânuz Ser-halka-i cem’iyyet-i peymâne-keflânuz


Terkîb-i bendlerde bu iki kafiye düzeninden en çok kullan›lm›fl olan›D ‹ilkidir. K K A T ‹kinci kafiye düzeni bu naz›m biçiminde nadir olarak kullan›lm›flt›r. Terkîb-i bendlerde en çok kullan›lm›fl vezinler mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlün ve mef’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlü SIRA S‹ZDE fâ’ilündür.

1

SIRA S‹ZDE

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

92


XVII. BEND 1 2 3 4 5 6 7

Virdük dil ü cân ile r›zâ hükm-i kazâya Gam çekmezüz u¤rarsak eger derd ü belâya Koyduk vatan› gurbete bu fikr ile ç›kduk Kim renc-i sefer bâ’is olur izz ü alâya Devr eylemedük yer komaduk bir nice y›ldur Uyduk dil-i dîvâneye dil uyd› hevâya Olduk nereye varduk ise ›flka giriftâr Al›nd› gönül bir sanem-i mâh-likaya Ba¤dâd’a yolun düflse ger ey bâd-› seher-hîz Âdâb ile var hidmet-i yârân-› safâya Rûhî’yi eger bir sorar ister bul›nursa Derlerse bulufldun m› o bî-berg ü nevâya Bu matla’-› garrây› oku epsem ol anda Ma’lûm olur ahvâlümüz erbâb-› vefâya Hâlâ ki biz üftâde-i hûbân-› D›m›flkuz Ser-halka-i rindân-› melâmet-kefl-i ›flkuz

Rûhî Terkîb-i bendin düz yaz›yla dil içi çevirisi I. BEND 1 Bizi üzüm suyu (=flarap) ile sarhofl olmufl sanmay›n; biz harabat sakinleriyiz ve “elest meclisi”nin sarhofllar›y›z. Aç›klama: Harâbât, mecazen meyhane demektir; elest, Allah tealâ Âdem’i yaratt›ktan sonra onun soyundan gelecek olanlar›n ruhlar›n› da yaratm›fl ve onlara “elestü bi-rabbiküm (=ben sizin rabbiniz de¤il miyim?) demifl; onlar da “belâ (=elbette)” demifllerdir. Do¤u ‹slam edebiyatlar›nda ruhlar›n topland›¤› bu âleme “ezel meclisi”, “ruhlar meclisi”, “elest meclisi”, “can meclisi” gibi adlar verilmifltir. Namussuzlar ve ahlaks›zlar bizi de namussuz san›rlar; ama, bizim kadehin du2 da¤›n› ve fleyhin elinin ayas›n› öpmekten baflka amac›m›z yok. 3 Dünya meclisinin bafl köflesini umup da ne yapal›m; biz flaraba tapanlardan›z; yerimiz de flarap küpünün dibidir. 4 Kimseyi incitmek istemeyiz ama, kadehi k›ran sofunun hat›r›n› k›rar›z. 5 Kötü niyetlilerin bizden uzak olmalar› daha iyidir; çünkü onlara att›¤›m›z ok yere düflmez; parma¤›m›zda yay kiriflini çekmek için tak›lm›fl yüksü¤ümüz var. 6 fiu yokluk âleminde ne zengin ne de yoksuluz; ululara ululan›r; alçak gönüllülere karfl› da alçak gönüllü davran›r›z. 7 Gönül ehli ile kadeh arkadafll›¤› ederiz; kavgam›z, gürültümüz yok; meyhanedeyiz ama, aflk sarhofluyuz. 8 Biz can âlemi (=elest meclisi) meyhanesinin flarab› (=ilâhî aflk flarab›)yla sarhofluz ve kadeh çekenler meclisinin bafl›nday›z. Aç›klama: fiair bir daire biçiminde oturup elden ele kadeh dolaflt›r›p flarap içenleri bir halkaya benzetiyor, kendisinin de bu halkan›n bafl köflesinde oturdu¤unu söylüyor. XVII. BEND 1 Biz Tanr›’n›n takdirine canla baflla raz› olduk; art›k derde, belaya u¤rasak da gam çekmeyiz. Yolculukta çekilen çile, yüceli¤e ve ululu¤a sebep olur düflüncesiyle vatan› 2 b›rak›p gurbete ç›kt›k.

93


3 4 5 6 7 8

Y›llard›r gezip dolaflmad›¤›m›z yer kalmad›; deli gönle uyduk, gönül de kendi arzu ve iste¤ine uydu. Nereye gittiysek aflka tutulduk, gönül bir ay yüzlü güzele kendini kapt›rd›. Ey sabah rüzgâr›, yolun Ba¤dat’a düflerse, sayg›yla git ve güzel günler geçirdi¤imiz dostlar›n hizmetinde bulun. ‹çlerinden Ruhî’yi bir soran, bir arayan olur da o zavall›yla görüfltün mü diyen olursa, Orada bu güzel matla› oku ve sus, vefal› dostlar hâlimi anlarlar: “Biz hâlâ fiam güzellerine düflkünüz ve hâlâ aflk yüzünden k›nanan rintler halkas›n›n en bafl›nday›z.”

Tercî’-i Bend (= tercî’-bend) Her bendindeki beyit say›s› genellikle 4 ile 10 aras›nda olan ve en az üç bendden meydana gelen bir naz›m biçimidir. Tercî’-i bendde de terkîb-i bendde oldu¤u gibi bendlere hâne ya da tercî’-hâne, bendleri birlefltiren beyitlere de vâs›ta yahut bendiyye denir. Bu terimlerin yerine yaln›zca bendin kullan›ld›¤› da görülmektedir (bk. Örnek 14). Bu naz›m biçiminde vas›ta beyitleri d›fl›nda her bend kendi içinde di¤er bendlerden ba¤›ms›z olarak kaside ya da gazel gibi kafiyelenmifltir. Vas›ta beyti ise bendlerden ba¤›ms›z olarak kendi içinde kafiyelidir ve her bendin sonunda aynen tekrarlan›r. Kafiye düzeni flöyledir: aa, xa, xa, xa, xa... ZZ; bb, xb, xb, xb, xb... ZZ, . . . Tercî-i bendde bendlerdeki beyit say›lar› genellikle birbirine eflittir. Ancak beyit say›lar› birbirinden farkl› bendlerden oluflmufl tercî’-i bendlere de rastlanmaktad›r. Terkîb-i benden tek fark› vas›ta beytinin bend sonlar›nda aynen tekrarlanmas›d›r. Tercî’-i bendler mersiye, övgü, yergi, sosyal elefltiri gibi çok farkl› konularda yaz›lm›flt›r. Tercî-i bend, Türk edebiyat›nda XIV. yüzy›ldan itibaren görülen bir naz›m biçimidir. Ziya Pafla’n›n tercî’-i bendi bu naz›m fleklinin edebiyat›m›zdaki en baflar›l› örneklerindendir. Örnek 14 Afla¤›daki üç bend XVI. yüzy›l flairlerinden Kemal Paflazâde’nin Sultan Selim’in ölümü üzerine yazd›¤› tamam› 7 bend olan bir tercî’-i bendinden al›nm›flt›r. Tercî’i bendin vezni fe’ilâtün (fâ’ilâtün) mefâ’ilün fe’ilün (fa’lün); kafiye düzeni “aa xa xa xa xa xa xa xa xa xa ZZ. . .”dir. I. BEND 1. 2. 3. 4. 5.

Çözdi saç açd› bafl tû¤ u alem Bükdi bil dökdi yafl tî¤ u kalem Kana boyand› bayra¤un yüzi Beli bükildi yayun old› ham Urd› gögsini gök gök eyledi mâh Old› y›ld›zlarun gözi pür-nem fiafak ol denlü dökdi kanlu yafl› Dâmen-i çerhi eyledi pür-dem Subh-dem derd ile bir âh itdi Kim söyindürdi mâh flem’in o dem

Tercî’-i bend tamlamas› “bend(ler)i döndürmek, çevirmek” anlam›ndad›r.

94


6.

Giceden dehr geydi kara pelâs Tutd› flâh-› cihân içün mâtem 7. Nice fleh mihr-i âsmân-dergâh Nice sultân meh-i nücûm-haflem 8. Azmde mihr idi hazmde sipihr Rezmde Rüstem idi bezmde Cem 9. Çerh-i bî-rahm ana bir zahm ur d› ki bulmad› kimseler merhem 10. Gör ne ac›yla eyledi teslîm Cân-› flîrîni husrev-i âlem Öldi Sultân Selîm hayf u dirî¤ Hem kalem a¤lasun an› hem tî¤

VII. BEND 1

Gül-i gülzâr-› mülk sold› he mi Cûybâr-› kerem so¤uld› he mi 2 Zulmet-i mâtem içre kald› cihân Mihr-i bürc-i fleref tut›ld› he mi 3 ‹nledi derd ile zemîn ü zamân Gam-› mâtem cihâna told› he mi 4 Lâle yüzin ciger kan›yla yuyup Saçlar›n› beneffle yold› he mi 5 Seyl-i tûfân-› merg irüp nâ-gâh Sedd-i ‹skenderî boz›ld› he mi 6 Cân-› âlem cihân› terk itdi Cism-i dünyâ zübûl buld› he mi 7 Âkibet hilkat-i latîfinden Hil’at-i âfiyet sold› he mi 8 Nûfl yerine îflinün câm› Nîfl-i pür-zehr-i kahr told› he mi 9 Âh u zâr ile dold› flehr ü diyâr fiehryâr-› zamâne öldi he mi 10 Rûm u fiâm u Arab Acem flâh› Öldi emri tamâm old› he mi Öldi Sultân Selîm hayf u dirîg Hem kalem a¤lasun an› hem tîg

Tercî’-i Bendin Dil ‹çi Çevirisi I. BEND 1 Tu¤ saç›n› çözdü; sancak bafl›n› açt›; k›l›ç belini büktü; kalem de yafllar döktü. 2 Bayra¤›n yüzü kana boyand›; yay›n beli büküldü; iki kat oldu. 3 Ay gö¤sünü döverek morartt›; y›ld›zlar›n gözü yafllarla doldu. 4 fiafak o kadar kanl› göz yafl› döktü ki, gökyüzünün ete¤i kanla doldu, k›zard›. 5 Sabah vakti, öyle bir ah çekti ki bir anda ay mumunu söndürdü. 6 Dünya, bir siyah çul gibi olan geceyi giydi ve cihan padiflah› için yas tuttu.

95


7

O, bir padiflah de¤il, kap›s›n›n önü gökyüzü olan günefl; sultan de¤il, halk› y›ld›zlar olan bir ay gibidir. 8 Günefl gibi azimli; felek gibi dirençliydi; savaflta Rüstem, içki meclisinde de Cem gibiydi. 9 Ac›mas›z felek ona öyle bir yara açt› ki bu yaraya kimse çare bulamad›. 10 Gör, cihan padiflah› (husrev), tatl› (flirin) can›n› nas›l bir ac›yla teslim etti. Aç›klama: Husrev hem “padiflah” anlam›nda bir söz, hem de Do¤u edebiyatlar›nda bir aflk hikâyesinin erkek kahraman›n›n; flirin de hem “tatl›” anlam›nda bir söz, hem de bu hikâyedeki kad›n kahraman›n ad›d›r. 11 Yaz›klar olsun, eyvahlar olsun Sultan Selim öldü; ona hem kalem hem de k›l›ç a¤las›n. Aç›klama: Kalem bilimin, k›l›ç da savaflç›l›¤›n sembolüdür. VII. BEND SIRA S‹ZDEve asalet ›r1 Bir gül bahçesi gibi olan ülkenin gülü soldu, öyle mi; cömertlik ma¤› kurudu, öyle mi? 2 fieref burcunun günefli tutuldu da dünya matem karanl›¤› içinde kald›, öyle mi? D Ü fi Ü N E L ‹ M 3 Yeryüzü de zaman da dert ile inledi; matem gam› dünyaya doldu, öyle mi? 4 Lâle yüzünü kendi ci¤er kan›yla y›kad›; menekfle de saçlar›n› yoldu, öyle mi? S O R USelim) y›k›ld›, 5 Ölüm tufan›n›n seli ans›z›n geldi de ‹skender’in Seddi (Sultan öyle mi? 6 Evrenin ruhu bu cihan› terk etti de dünyan›n bedeni sarar›p D ‹ Ksoldu, K A T öyle mi? 7 Sonunda o güzel vücuttan sa¤l›k elbisesi s›yr›ld›, öyle mi? 8 Hayat kadehi tatl› içecek yerine kahredici zehirle doldu, öyle mi? SIRA S‹ZDE 9 fiehir ve diyar ahlarla ve inlemelerle doldu; zaman›n hükümdar› öldü, öyle mi? 10 Rum, fiam, Arap, Acem hükümdar› öldü gitti, öyle mi? 11 Yaz›klar olsun, eyvahlar olsun Sultan Selim öldü; ona hem kalem hem de k›AMAÇLARIMIZ l›ç a¤las›n.

SIRA S‹ZDE


D‹KKAT

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T Edebiyat A P Naz›m biçimleriyle ilgili daha genifl bilgi için M.A. Yekta Saraç’›n Klâsik Bilgisi, Biçim-Ölçü-Kafiye (‹stanbul: Gökkubbe Yay›nlar› 2010) adl› kitab›na baflvurabilirsiniz.

K ‹ T A P

Terkîb-i bend ve tercî’-i bendi di¤er musammatlardan ay›ran en önemli T SIRA E L E V S‹ZDE ‹özellik Z Y O N nedir; bu iki naz›m biçimi birbirinden nas›l ayr›l›r?

T ESIRA L E V ‹S‹ZDE ZYON

4

D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹NTERNET

D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹NTERNET

S O R U

S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET

96


Özet

N A M A Ç

1

N AM A Ç

2

her beytinin üstüne ayn› vezin ve kafiyede ikifler m›sra eklenerek meydana getirilmifl dört m›sral› bendlerden; tahmîs, bir gazelin her beytinin üstüne ayn› vezin ve kafiyede üçer m›sra eklenerek meydana getirilmifl befl m›sral› bendlerden; tesdîs, bir gazelin her beytinin üstüne ayn› vezin ve kafiyede dörder m›sra eklenerek meydana getirilmifl alt› m›sral› bendlerden; tesbî’, bir gazelin her beytinin üstüne ayn› vezin ve kafiyede befler m›sra eklenerek meydana getirilmifl yedi m›sral› bendlerden; tesmîn, bir gazelin her beytinin üstüne ayn› vezin ve kafiyede alt›flar m›sra eklenerek meydana getirilmifl sekiz m›sral› bendlerden; ta’flîr bir gazelin her beytinin üstüne ayn› vezin ve kafiyede sekizer m›sra eklenerek meydana getirilmifl on m›sral› bendlerden oluflan naz›m biçimleridir. Terbî ve tahmîsin bir de terbî’ edilen gazelin her beytinin iki m›sra› aras›na ayn› vezin ve kafiyede ikifler beyit eklenerek yap›lan bir biçimi vard›r. Bu yöntemle yaz›lan terbî’lere terbî’-i mutarraf, yap›lan iflleme de tafltîr (=tefltîr) denir. Terkîb-i bend ve tercî’-i bend ise kafiye düzeninde ve bu düzene ba¤l› olarak bendleri oluflturan naz›m biriminde gösterdikleri farkl›l›k nedeniyle di¤er musammatlardan ayr›l›rlar. Bu iki naz›m biçiminde her bend son beyitler d›fl›nda di¤er musammatlar gibi de¤il, kaside ya da gazel gibi kafiyelenmifltir. Terkîb-i bendlerde her bendin sonunda birbirinden farkl› musarra’ bir beyit bulunur. Tercî’-i bendlerde ise bendlerin kafiyesinden ba¤›ms›z musarra bir beyit her bendin sonunda aynen tekrarlanmaktad›r. Terkîb-i bend ve tercî’-i bendlerde bendleri oluflturan beyit say›s› ise de¤iflkendir.

Bend ve musammat terimlerinin anlamlar›n› aç›klayabilmek. Kaside, gazel, k›t’a, mesnevî, nas›l beyitlerden meydana gelen naz›m biçimleriyse; müselles, murabba’, terbî’, muhammes, tahmîs, müseddes, tesdîs, müsebba’, tesbî’, müsemmen, tesmîn, mütessa’, tetsî’, mu’aflfler, ta’flîr, terkîb-i bend ve tercî’-i bend de bendlerden oluflan naz›m biçimleridir. Bir baflka ifadeyle beyitlerden oluflan naz›m biçimlerindeki beytin yerini bu naz›m biçimlerinde bend alm›flt›r. Bu terimi bendlerden oluflan naz›m biçimlerini meydana getiren naz›m birimi olarak tan›mlamak da mümkündür. Bendler tercî’-i bend ve terkîb-i bendlerde beyitlerden; bendlerden oluflan di¤er naz›m biçimlerinde ise, m›sralardan meydana gelir. Terkîb-i bend ve tercî’-i bend d›fl›nda kalan naz›m biçimlerinin bir bendinde en az üç, en fazla on m›sra bulunabilir. Terkîb-i bend ve tercî’-i bendlerde bendleri oluflturan beyit say›s› ise de¤iflkendir. Divan fliirinde bendlerden oluflan naz›m biçimleri genel bir adland›rmayla “musammatlar” bafll›¤› alt›nda toplanm›flt›r. Ayr›ca 4 mefâ’îlün ya da 4 müstef’ilün gibi tef’ileleri aynen tekrarlanan vezinlerle yaz›lan ve genellikle birinci beyit d›fl›ndaki beyitlerin her m›sra›nda bir iç kafiye bulunan gazel ve kasideler de musammat olarak nitelenmifltir. Bendlerden oluflan naz›m biçimlerini tan›mlayabilmek. Divan fliirinde bendlerden oluflan naz›m biçimleri müselles, murabba’, terbî’, muhammes, tahmîs, müseddes, tesdîs, müsebba’, tesbî’, müsemmen, tesmîn, mütessa’, mu’aflfler, ta’flîr, terkîb-i bend (=terkîb-bend) ve tercî’-i bend (=tercî’bend)’dir. Müselles, her bendi üçer m›sradan; murabba’, her bendi dörder m›sradan; muhammes, her bendi befler m›sradan; müseddes, her bendi alt›flar m›sradan; müsebba’, her bendi yedifler m›sradan; müsemmen, her bendi sekizer m›sradan; mütessa’, her bendi dokuzar m›sradan; mu’aflfler, her bendi onar m›sradan oluflan naz›m biçimleridir. Terbî’, tahmîs, tesdîs, tesbî’, tesmîn, tetsî, ta’flîr ise di¤erlerinden farkl› bir yöntemle meydana getirilmifl musammatlard›r. Terbî’, bir gazelin

N A M A Ç

3

Bendlerden oluflan naz›m biçimlerinin yap› farkl›l›klar›n› ay›rt edebilmek. Bendlerden oluflan naz›m biçimleri bafll›ca iki gruba ayr›l›r. Bu grupland›rmada terkîb-i bend ve tercî’-i bend bir grubu, di¤er musammatlar ise di¤er grubu olufltururlar. Grupland›rmadaki temel ölçüt, bu iki grupta yer alan musammatlar›n kafiye düzenlerinde; buna ba¤l› olarak bendleri oluflturan naz›m birimlerinde görülen farkl›l›kt›r. Terkîb-i bend ve tercî’-i bendin her bendi, son beyitler d›fl›nda birbirinden ba¤›ms›z olarak kasi-


de ve gazel gibi kafiyelenmifltir. Terkîb-i bendlerde her bendin sonunda birbirinden farkl› musarra’ bir beyit bulunur. Tercî’-i bendlerde ise bendlerin kafiyesinden ba¤›ms›z musarra bir beyit her bendin sonunda aynen tekrarlanmaktad›r. Yine terkîb-i bendi oluflturan bendlerdeki beyit say›s› genellikle 6 ile 10; tercî’-i bendlerde de 4 ile 10 beyit aras›nda olmakla birlikte bu konuda bir s›n›rland›rma bulunmamaktad›r. Terkîb-i bend ve tercî’-i bend d›fl›ndaki musammatlar bendlerindeki m›sra say›lar›n›n de¤iflkenli¤i d›fl›nda benzer özelliklere sahiptir. Bu musammatlar›n bir bendindeki m›sra say›s› en az “üç”, en fazla “on” olabilir. Ayn› gruptaki musammatlar›n naz›m biçimini belirleyen de bu musammatlar›n bendlerindeki birbirine eflit olan m›sra say›s›d›r. Müselles “üçlü”; murabba’ “dörtlü”, terbî’ “dörtlü yapma”; muhammes “beflli”, tahmîs “beflli yapma”; müseddes “alt›l›”, tesdîs “alt›l› yapma”; müsebba’ “yedili”, tesbî’ “yedili yapma”; müsemmen “sekizli”, tesmîn “sekizli yapma”; mütessa’ “dokuzlu”, mu’aflfler “onlu”, ta’flîr “onlu yapma” demektir. Bu musammatlarda genellikle ilk bend kendi içinde, di¤er bendlerin son ya da son iki m›sra d›fl›ndaki m›sralar› yine kendi içinde, son ya da son iki m›sra ise ilk bendle kafiyelidir. E¤er bir musammat›n ilk bendinin son ya da son iki m›sra› her bendin sonunda aynen tekrarlanm›flsa bu musammat mütekerrir, tekrarlanmam›flsa müzdevic olarak nitelenir.

97

98


Kendimizi S›nayal›m 1. Bendlerden oluflan naz›m biçimlerinin genel ad› afla¤›dakilerden hangisidir? a. müseddes b. müselles c. musammat d. muhammes e. müsebba’ 2. Afla¤›daki efllefltirmelerden hangisi do¤rudur? a. dörtlü-murabba’ b. üçlü-müseddes c. alt›l›-muhammes d. dokuzlu-müsebba’ e. sekizli-mu’aflfler 3. “Vâs›ta beyti” afla¤›daki naz›m biçimlerinden hangisiyle iliflkili bir terimdir ? a. tahmis-i mutarraf b. muhammes c. terbî’-i mutarraf d. terkîb-i bend e. murabba’-› mütekerrir 4. Tecerrüd nâm›na varm›fl dilün bir bahr-i ummân› Ana gark old› dirler Gâlib-i bî-sabr u sâmân› Komazdum dâmenin bi’llâh elden olsa dâmân› Hayâlî fakr flâl›na çekenler cism-i uryân› Anunla fahr iderler atlas u dîbây› bilmezler Bir musammattan al›nm›fl olan yukar›daki bendin ilk üç m›sra› fieyh Gâlib’e, son iki m›sra› da Hayâlî’ye aittir. Bu bend için afla¤›dakilerden hangisi söylenebilir? a. Bir müseddesten al›nm›flt›r. b. Bir tahmîs-i mutarraftan al›nm›flt›r. c. Bir tesdîsten al›nm›flt›r. d. Bir tahmîsten al›nm›flt›r. e. Bir murabba’dan al›nm›flt›r. 5. “Tahmis” için afla¤›dakilerden hangisi söylenebilir? a. Bir beyte üç beyit eklemekle meydana gelir. b. Bir m›sra’a üç beyit eklemekle meydana gelir. c. Bir beyte üç m›sra eklemekle meydana gelir. d. Beyitlerden oluflan bir naz›m biçimidir. e. Bend sonunda tekrarlanan beyitlere vâs›ta beyti denir.

6. “aa, xa, xa, xa, ... ZZ ; bb, xb, xb, xb, ... ZZ, . . .” kafiye düzeniyle yaz›lm›fl bir musammat›n naz›m biçimi afla¤›dakilerden hangisidir? a. tercî’-i bend b. mu’aflfler-i mütekerrir c. müsebba’-› müzdevic d. terkîb-i bend e. muhammes-i müzdevic 7. Afla¤›daki efllefltirmelerden hangisi di¤erlerinden farkl›d›r? a. musammat-muhammes b. terbî’-murabba’ c. tesdîs-müseddes d. tahmîs-muhammes e. ta’flîr-mu’aflfler 8. Ne derd-i aflk ile bir lahza gönlümde karârum var Ne vasl-› yâr ile sabr ü sükûna iktidârum var Ne fikr ü neng ü ârum var ne elde ihtiyârum var Meded bilmem nedür hiç sînede bir inkisârum var Nev’î Yukar›daki dörtlük 5 bendlik bir musammat›n ilk bendidir. Bu musammat›n naz›m biçimi için afla¤›dakilerden hangisi söylenebilir? a. Muhammestir. b. Müseddestir. c. Murabbad›r. d. Tesdistir. e. Tahmistir. 9. “Bir kasidenin ya da gazelin her beytinin aras›na baflka bir flair taraf›ndan üç m›sra eklenmesiyle meydana gelen bendlerden oluflan bir naz›m flekli” olarak tan›mlanan musammat afla¤›dakilerden hangisidir? a. terbî’-i mutarraf b. tahmîs-i mutarraf c. tesdîs d. terbî’ e. tahmîs 10. “aa xa xa xa ... yy, aa xa xa xa ... zz, . . .” kafiye düzeniyle yaz›lm›fl bir musammat›n naz›m biçimi afla¤›dakilerden hangisidir? a. tercî’-i bend b. mu’aflfler-i mütekerrir c. mu’aflfler-i müzdevic d. terkîb-i bend e. müsemmen-i müzdevic


99

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. c 2. a 3. d 4. d 5. c 6. a 7. a 8. c 9. b 10. d

Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Girifl” bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Murabba” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Terkîb-i bend” ve tercî’-i bend” bafll›kl› bölümleri yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Tahmîs” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Tahmîs” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Tercî’-i bend” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “I. Grup Musammatlar” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Murabba” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Tahmîs” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Terkîb-i Bend” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Murabba’ her bendi dört m›sradan oluflan bir naz›m biçimidir. Murabbalarda genellikle ilk bend kendi içinde, di¤er bendlerin ilk üç m›sra› di¤er bendlerden ba¤›ms›z olarak yine kendi içinde, son m›sralar› ise ilk bendle kafiyelidir. Bir murabbada ilk bendin son m›sra› di¤er bendlerin sonunda aynen tekrarlan›yorsa, bu murabba murabba’-› mütekerrir; tekrarlanm›yorsa, murabba’-› müzdevic ad›n› al›r. Terbî’ ise bir gazelin her beytinin üstüne ayn› vezin ve kafiyede ikifler m›sra eklenerek meydana getirilmifl dört m›sral› bendlerden meydana gelen bir naz›m biçimidir. Murabba’ ve terbî’in benzer yönleri her ikisinin de dört m›sral› bendlerden oluflan naz›m biçimleri olmas›d›r. Bu iki naz›m biçimi aras›ndaki fark, murabba›n tek flair taraf›ndan yaz›lm›fl dörtlüklerden; terbî’in ise, bir flairin gazelinin bafl›na, genellikle baflka bir flair, nadir olarak da kendisi taraf›ndan, ikifler m›sra eklenerek meydana gelen dörtlüklerden oluflmufl olmas›d›r. S›ra Sizde 2 Terbî’, bir flairin bir gazelinin her beytinin üzerine baflka bir flair, nadir olarak da ayn› flair, taraf›ndan iki m›sra eklenerek elde edilen dörtlüklerden oluflan bir naz›m biçimidir. Terbî’-i mutarrafta ise, dörtlükler terbî’ edilen gazelin beyitlerinin üstüne de¤il, her beytin iki m›sra› aras›na iki m›sra eklenerek meydana getirilmifl dörtlüklerden oluflur. Tahmîs ve tahmîs-i mutarraf aras›ndaki fark da bunun gibidir. Ancak tahmîste ve tahmîs-i mutarrafta gazelin beyitlerinin üzerine ya da iki

m›sra› aras›na eklenen m›sra say›s› terbîdeki gibi “iki” de¤il, “üç”tür. S›ra Sizde 3 Terbî’, tahmîs, tesdîs, tesbî’, tesmîn ve ta’flîr ad› verilen naz›m biçimlerinin benzer yönü bir kasidenin ya da gazelin beyitlerinin üzerine baflka bir flair taraf›ndan, bazen de gazelin flairi taraf›ndan sonradan eklenen m›sralarla elde edilen bendlerden oluflmufl olmalar›d›r. Bu naz›m biçimlerini birbirinden ay›ran, bendlerindeki m›sra say›lar›d›r. Terbîin her bendinde dört, tahmîsin her bendinde befl, tesdîsin her bendinde alt›, tesbîin her bendinde yedi, tesmînin her bendinde sekiz, ta’flîrin her bendinde on m›sra bulunur. Ancak bu naz›m biçimlerinde bendlerin son iki m›sra›n›n musammat hâline getirilen kaside ve gazele ait oldu¤u unutulmamal›d›r. S›ra Sizde 4 Terkîb-i bend ve tercî’-i bendi di¤er musammatlardan ay›ran en önemli özellik kafiye düzenlerinde; buna ba¤l› olarak da bendleri oluflturan naz›m birimlerinde gösterdikleri farkl›l›kt›r. Terkîb-i bend ve tercî’-i bend d›fl›ndaki musammatlarda genellikle ilk bend kendi içinde, di¤er bendlerin son ya da son iki m›sra d›fl›nda kalan m›sralar› di¤er bendlerden ba¤›ms›z olarak yine kendi içinde, son ya da son iki m›sra ise ilk bendle kafiyelidir. Terkîb-i bend ve tercî’-i bendde ise her bend son beyitler d›fl›nda di¤er musammatlar gibi de¤il, kaside ya da gazel gibi kafiyelenmifltir. Dolay›s›yla bu gruptaki musammatlarda bendleri oluflturan naz›m birimi, di¤er musammatlarda oldu¤u gibi m›sra de¤il, beyittir. Ayr›ca bu naz›m biçimlerinin bir bendindeki beyit say›s› da terkîbi bendden terkîb-i bende ya da tercî’-i benden tercî’-i bende farkl›l›k gösterir. Terkîb-i bendlerde her bendin sonunda di¤er bendlerinden farkl› musarra’ bir beyit bulunur. Bu beytin kafiyesinin genellikle ilk bend de dahil olmak üzere terkîb-i bendin kafiyesiyle bir ilgisi yoktur. Tercî’-i bendlerde ise bendlerin kafiyesinden ba¤›ms›z musarra bir beyit her bendin sonunda aynen tekrarlanmaktad›r. Terkîb-i bend ve tercî’-i bendi ay›rt etmemize yarayacak en önemli ölçüt, vâs›ta (=bendiyye) beytidir. Terkîb-i bend ve tercî’-i bendi birbirinden ay›ran vâs›ta (=bendiyye) beytinin kullan›m›ndaki farkl›l›kt›r. Terkîb-i bendde, her bendin sonunda de¤iflen vâs›ta beyti, tercî’i bendde aynen tekrar edilmifltir.

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynak Saraç, M. A. Yekta (2010). Klâsik Edebiyat Bilgisi, Biçim-Ölçü-Kafiye. ‹stanbul: Gökkubbe Yay›nlar›.

4


Amaçlar›m›z

N N N

Bu üniteyi tamamlad›¤›n›zda; Aruz vezninin fliirdeki ifllevini aç›klayabilecek, Aruz vezniyle ilgili terimleri tan›mlayabilecek, Aruzla yaz›lm›fl fliirlerin vezinlerini bulabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • • • • • • •

Vezn Arûz Hece Vasl ‹mâle Medd Zihâf

• • • • • •

Bahr Taktî’ Tef’ile Sekt-i Melîh Tahfîf Tefldîd



Eski Türk Edebiyat›nda Ölçü: Aruzla ‹lgili Temel Kurallar, Terimler ve Vezin Bulma Usulü

• G‹R‹fi • TÜRK fi‹‹R‹NDE ARUZ • ARUZLA ‹LG‹L‹ TEMEL KURALLAR VE TER‹MLER • ARUZLA ‹LG‹L‹ D‹⁄ER BAZI TER‹MLER • VEZ‹N BULMA USULÜ • ALFABET‹K SIRAYLA TÜRKÇEDE KULLANILAN VEZ‹NLER • CÜZLER‹NE GÖRE ARUZ KALIPLARININ GRUPLANDIRILMASI

Eski Türk Edebiyat›nda Ölçü: Aruzla ‹lgili Temel Kurallar, Terimler ve Vezin Bulma Usulü G‹R‹fi Çeflitli milletlerin fliirlerinde ahengi sa¤lamak amac›yla hecelerin say› ya da niteliklerini esas alan birtak›m ölçülerin kullan›ld›¤› bilinmektedir. Türk fliirinde de biri hece ölçüsü (=hece vezni), di¤eri de aruz ölçüsü (=aruz vezni) olmak üzere iki ölçü kullan›lm›flt›r. Hece ölçüsü fliirin bütün m›sralar›ndaki hece say›s›n›n eflitli¤ine, aruz ölçüsü de aç›k (=k›sa) ve kapal› (=uzun) olarak nitelenen hecelerin bir fliirin bütün m›sralar›nda ayn› düzen içerisinde tekrarlanmas› esas›na dayan›r. Gerek hece, gerekse aruz ölçüsünün görevi fliirde ritmi sa¤lamakt›r. Bu ölçüler arac›l›¤›yla düzenli ses oluflumlar› elde edilerek fliire müzik ögesi kat›l›r. Ölçü d›fl›nda kafiye, vurgu, m›sralardaki durak yerleri ve ses tekrarlar› da fliirde ahengi sa¤layan ögelerdendir. Aruz genellikle klâsik dönem Türk fliirinde, hece ise halk fliirinde kullan›lm›flt›r. Aruz, Arap edebiyat›nda do¤mufl ve oradan Fars ve Türk edebiyatlar›na ve di¤er ‹slamî edebiyatlara geçmifl bir fliir ölçüsüdür. Arap fliirinde aruz veznini bir esasa ba¤layan el-Halîl b. Ahmed el-Ferahidî (öl. 791)’dir . Ondan önce de Araplar aruzu, kurallar› belirlenmemifl bir âhenk sistemi olarak fliirde kullanm›fl ve uygulama yoluyla ö¤retmifllerdir. Ancak Halil’in çal›flmalar› sonucunda bu uygulamalar ve da¤›n›k bilgiler bir esasa ba¤lanm›fl ve aruz bir bilim dal› olarak Arap edebiyaSIRA S‹ZDE t›ndaki yerini alm›flt›r. Arap aruzu ‹ran edebiyat›na geçti¤inde birtak›m de¤iflikliklere u¤ram›flt›r. Bu de¤iflikliklerden en önemlisi Arap aruzundaki baz› bahir (
TÜRK fi‹‹R‹NDE ARUZ

SIRA S‹ZDE

N N

Türkler aruz veznini do¤rudan Arap edebiyat›ndan de¤il, ‹ran edebiyat›ndan alm›fllard›r. Dolay›s›yla ‹ran edebiyat›nda yap›lan de¤ifliklikler de Türk aruzuna yanAMAÇLARIMIZ s›m›flt›r. Ancak ‹ran fliirinde kullan›lan bütün bahirler Türk fliirine oldu¤u gibi aktar›lmam›fl; ‹ran edebiyat›nda kullan›lan baz› vezinler Türk fliirinde neredeyse hiç K ‹ Arap T A P fliiri ile ‹ran kullan›lmam›flt›r. Fakat ‹ran aruzu ile Türk aruzu aras›ndaki fark,

SIRA S‹ZDE


D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET

102


fliiri aras›ndaki farka göre çok daha azd›r. Bundan dolay› Türk aruzunun pek az de¤ifliklikle ‹ran aruzunu izledi¤ini söylemek mümkündür. Türkler Aruzla fliir yazmaya bafllad›klar›nda hece veznine yak›n aruz vezinlerini tercih etmifllerdir. ‹slamî dönem Türk edebiyat›n›n ilk büyük flaheseri olan Kutadgu Bilig’in 11’li hece veznine yak›n bir bahirden al›nm›fl bir vezinle yaz›lmas› bunun en önemli göstergesidir. Bu Türk fliirinin devam gücünü ve varl›¤›n› sürdürme yetene¤ini gösterir. Aruzun Türk fliirine baflar›yla uygulanmas› oldukça uzun bir süre sonunda gerçekleflebilmifltir. Bunun nedeni Türkçenin kelime varl›¤›nda aruz veznine uygun hecelerin mevcut olmamas›d›r. Türk edebiyat›n›n Anadolu sahas›ndaki ilk ürünlerinde oldukça s›k görülen aruz hatalar›, zamanla Arapça ve Farsçadan Türkçeye giren kelimelerin de katk›s›yla giderek azalm›fl ve aruz vezniyle son derece âhenkli fliirler yaz›lmaya bafllanm›flt›r. Türk edebiyat›n›n klâsik olarak nitelenen en uzun ve en olgun döneminde ölçü olarak aruz vezni kullan›lm›flt›r. Türk edebiyat› Bat› edebiyat›n›n etkisi alt›na girdikten sonra da aruz ile ilgi kopmam›fl, flairler yeni aray›fllar peflinde koflarken aruzu yeni ifade teknikleri için yine ahengi sa¤layan ölçü olarak kullanmay› sürdürmüfllerdir. Aruz, Tevfik Fikret (öl. 1915) ve Mehmet Âkif’ (öl. 1936)’in fliirlerinde Türkçe ile en güzel flekilde uyum sa¤lam›fl, Mehmet Âkif ile de günlük dil bile aruzla ifade edilebilir hâle gelmifltir. Fakat Cumhuriyet döneminde aruza ilgi gittikçe azalm›fl, Yahya Kemal (öl. 1958)’in fliirleri ile de devrini kapatm›flt›r. Aruz Türk edebiyat›nda Halk fliirinde de denenmifl ve divan, selis, semaî gibi biçimlerin farkl› adlarla adland›r›lmas›na aruzun belli kal›plar›n›n kullan›lmas› kaynakl›k etmifltir.

Aruzla ‹lgili Temel Kurallar ve Terimler Aruza Göre Hece Türleri

SIRA S‹ZDE


D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

Aruz, fliirde aç›k (=k›sa) ve kapal› (=uzun) olarak nitelenen hecelerin önceden belirlenmifl bir düzen içerisinde tekrarlanmas› esas›na dayanan bir fliir ölçüsü; daha do¤rusu bir âhenk sistemidir. Dolay›s›yla aruz veznini ö¤renmek için yap›lacak ilk ifl, bu vezne göre hecelerin ses de¤erlerini; yani, hangi hecenin aç›k, hangi hecenin kapal› hece kabul edildi¤ini belirlemektir. Aruza göre üç çeflit hece vard›r: 1. Aç›k (=k›sa) hece, 2. Uzun (=kapal›) hece, 3. Medli hece (=bir buçuk hece). 1. Aç›k hece (=k›sa hece): Sonu k›sa ünlü ile biten heceler aruza göre aç›k ya da k›sa hecedir: “ge-li-yor”un koyu harflerle gösterilen birinci ve ikinci heceleri gibi. Tek k›sa ünlüden meydana gelen heceler de aruzda aç›k hece kabul edilmifltir: “e-mek”in ilk hecesi olan “e”gibi. SIRA S‹ZDE Aç›k heceler, aruz ifllemlerinde nokta (.) ile gösterilir. 2. Kapal› hece (=uzun hece): Sonu ünsüz ya da uzun ünlü ile biten heceler aruzda kapal› ya da uzun hece olarak kabul edilir: “dün-yâ”sözünün heceleri giD Ü fi Ü N E L ‹ M bi. Tek uzun ünlüden meydana gelen heceler de aruzda kapal› hece olarak kabul edilir: â-tefl kelimesinin ilk hecesi gibi. U Kapal› yaS OdaR uzun heceler, aruz ifllemlerinde k›sa bir düz çizgi ( - ) ile gösterilir. Uzun ünlü, Arapça D ‹ K K A ve T Farsçadan Türkçeye geçmifl olan kelimelerdeki “elif”, “vav” ve “ye”ile gösterilen ünlülerdir. Bu sesler çevriyaz›da “â, û, î” ya da “a, u, i ” ile gösterilir.

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

103

4. Ünite - Eski Türk Edebiyat›nda Ölçü: Aruzla ‹lgili Temel Kurallar, Terimler ve Vezin Bulma Usulü

3. Medli hece (=bir buçuk hece): Aruzda baz› heceler ilki kapal› ikincisi aç›k olmak üzere iki hece de¤erinde kabul edilmifltir. Bu tür hecelere medli hece, bileflik hece ya da bir buçuk hece denir. Medli heceleri dört grupta toplamak mümkündür: a. Bir uzun ünlü ve bir ünsüzden oluflanlar: âb, âl gibi. b. Bir ünsüz, bir uzun ünlü ve bir ünsüzden oluflanlar: yâr, nâz, sûr, rîz gibi, c. Bir k›sa ünlü ve iki ünsüzden oluflanlar: eflk, emr, ömr gibi, d. Bir ünsüz, bir k›sa ünlü ve iki ünsüzden oluflanlar: derd, zehr gibi. Bu heceler, normal bir heceden daha fazla uzat›larak okunur ve bu flekilde okumaya med ad› verilir. Aruz ifllemlerinde medli heceler bir k›sa çizgi ve bir nokta (- .) ile gösterilir. K›sa çizgi, kapal›; nokta da aç›k heceyi gösterir. Aç›k (=k›sa) ve kapal› (=uzun) heceleri göstermek için kullan›lanSIRA “-” ve “.” iflaretlerini S‹ZDE kullanarak “âvâz, kelebek, geleceksin, reflk, âftâb, berg, iklîm, kitâb, seng, bâ¤, bahr, bahâr, beklemifltim” sözlerindeki hecelerin aruza göre ses de¤erlerini bulunuz.

Aruz ‹fllemleri

1


SIRA S‹ZDE


Aruz vezninin aç›k (=k›sa) ve kapal› (=uzun) olarak nitelenen Shecelerin önceden O R U belirlenmifl bir düzen içerisinde tekrarlanmas› esas›na dayanan bir fliir ölçüsü oldu¤unu daha önce belirtmifltik. fiairler, m›sralar›n› önceden belirlenmifl bu âhenk sisD ‹ K K A T de¤iflikliktemiyle uyumlu hâle getirebilmek için fliirdeki sesler üzerinde birtak›m ler yapm›fllard›r. Baz›lar›n›n fliirin ahengine katk›da bulunmakla birlikte baz›lar› âhenk hatas› olarak kabul edilen bu de¤ifliklikler vas›l, imâle,SIRA med, zihâf, tahfîf S‹ZDE ve tefldîddir. 1. Vasl (=ulama): Sonu ünsüzle biten bir kelimeyi, aç›k hece elde etmek ya da bir kapal› bir aç›k (=bir buçuk) hece de¤erinden tek kapal› AMAÇLARIMIZ hece de¤erine düflürmek için ünlüyle bafllayan bir sonraki kelimeye ba¤lamak; yani, “lâz›m oldu”yu “lâz› moldu”; “âbâd oldu”yu “âbâ doldu”; “mest oldu”yu, “mes toldu”gibi okumakt›r:

S O R U

D‹KKAT

N N

SIRA S‹ZDE

Vas›l, “ulaflt›rma, birlefltirme; ulama, AMAÇLARIMIZ ekleme”anlamlar›na gelen Arapça bir sözdür.

K ‹ T A P

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

Örnek Gitdün ammâ ki kodun hasret ile cân› bile ‹stemem sensüz olan sohbet-i yârân› bile Neflâtî

Beyitteki “Gitdün ammâ”n›n aruza göre ses de¤eri 4 kapal› hece (= - - - -); vez‹ N T E R Nhece E T (= - . - -) ne göre olmas› gereken de¤eri ise, bir kapal›, bir aç›k ve iki kapal› dir. M›sra› beytin veznine uygun okuyabilmek için “Gitdün”ün ikinci hecesindeki “n”sesini “ammâ”n›n bafl›na almak, yani “vasletmek” gerekmektedir. Bu ifllemi yapt›¤›m›zda “gitdün ammâ”, “gitdü nammâ” hâline gelecek; aruza göre ses de¤eri de “- . - -”olacakt›r. Yine ikinci m›sradaki “sensiz olan”› da beytin vezniyle uyumlu hâle getirmek için “sensi zolan” biçiminde okumak gerekmektedir. Vasl aruz ifllemlerinde düz çizgi ( _ ) iflaretiyle gösterilir. Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi “Gittin, ama can› hasretle birlikte b›rakt›n. Sensiz olan dost sohbetini bile istemem art›k.” Örnek Dir _ isem derd-i ser _ old› lebün _ emmek bana dir Derd-i ser hâs›l _ ider içse kifli tatl› flerâb Emrî

‹NTERNET

104


vasl öncesi: dir isem vasl öncesi: hâs›l ider

vasl sonras›: di risem vasl sonras›: hâs› lider

Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi “Dudaklar›n› emmek bafl›m›n derdi oldu.”, desem, o da bana “insan tatl› flarap içerse elbette bafl› a¤r›r”der. • Vasl-› ayn: Vas›l, ancak sonu ünsüz ile biten bir kelime ile ünlüyle bafllayan bir kelime aras›nda yap›labilir. Ay›n bir ünsüz oldu¤u için son sesi ünlü olan bir kelimenin ay›nla bafllayan bir kelimeye vasledilememesi gerekir. Ancak Türk flairleri bu kurala fazla uymam›fllard›r; bir ünsüz sesi “ayn”a ya da “ayn›”yok sayarak onun ünlüsüne vasletmekte bir sak›nca görmemifllerdir. Bu iflleme aruzda vasl-› ayn (=ayn ulamas›) denir. Örnek Ol âteflîn _ ‘izârdan artuk yakar dili Hâl-i siyâh› gerçi söyinmifl flerâredür Emrî

‹mâlenin as›l anlam› “bir fleyi bir tarafa e¤mek, meylettirmek”tir.

Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi “Sevgilinin siyah beni her ne kadar sönmüfl bir k›v›lc›m ise de gönlü o ateflli yana¤›ndan daha fazla yakar.” Arapçada “yanak”anlam›na gelen izâr ( ) sözcü¤ünün ilk harfi “ayn”d›r ve “ayn” ünsüz bir harftir. Beyitte âteflîn, ‘izâra vasledilirken bu ay›n yok kabul edilmifl ve “âteflîn”in son sesi olan “nun”, “âteflî nizâr”biçiminde “izâr”a vasledilmifltir. 2. ‹mâle (=imâle-i maksûre): K›sa ünlüyle biten ya da tek k›sa ünlüden ibaret bir aç›k (=k›sa) heceyi, ölçü gere¤i uzun; yani, kapal› (=uzun) hece de¤erine yükseltmektir. fiairler imâleyi Türkçe hecelerdeki k›sa ünlülerde yapm›fllar; Arapça ve Farsça sözcüklerdeki k›sa ünlülerde imale yapmamaya büyük özen göstermifllerdir. Ancak Fars fliirinin de etkisiyle “gül ü bülbül”deki “ü”ve “gül-i bâ¤”daki “-i”gibi Farsça at›f “vav”lar›n› (u, ü) ve tamlama kesrelerini (-i) imaleli olarak kullanmakta bir sak›nca görmemifllerdir. Türkçe kelimelerde, kelime ortas›ndaki ve “i”sesi d›fl›ndaki ünlülerde yap›lan imaleler aruzda önemli âhenk kusurlar›ndan biri olarak kabul edilmifltir. ‹male genellikle bir vezin kusuru olarak görülmekle birlikte baz› durumlarda metne âhenk katan bir öge olarak da de¤erlendirilebilir. Bafllang›ç döneminde Türkçe ünlülerde yo¤un olarak yap›lan imaleler daha sonra Türkçenin söz varl›¤›ndaki Arapça ve Farsça kelimelerin artmas› ile gittikçe azalm›fl ve bu yapay ses de¤iflikli¤i usta flairler elinde bir âhenk arac› hâline dönüflmüfltür. Örnek: ‹flidilir ki u¤r›lar giricek bir eve dünle Öli topra¤›n› saçup uy›durlarm›fl insân› Necâtî

Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi “fiöyle söylenir: H›rs›zlar geceleyin bir eve girdiklerinde içerideki insanlar›n üzerine ölü topra¤› saçarak uyuturlarm›fl.” Necâtî’nin bu beytinde koyu harflerle gösterilmifl olan Türkçe kelimelerdeki k›sa ünlüler vezin gere¤i uzun ünlü yerine kullan›lm›flt›r. Türk fliirinin aruz ile tam


anlam›yla uyum sa¤layamad›¤› bir döneme ait olan bu beyitteki imaleler, imalenin fliirin ahengi üzerinde yapt›¤› olumsuz etkinin derecesini göstermek için oldukça iyi bir örnektir. ‹mâlenin bu türüne imâle-i maksûre ad› da verilir. ‹malenin bir de imâle-i memdûde ya da medd ad› verilen farkl› bir türü vard›r. 3. Medd (=imâle-i memdûde): Aruzda medli hecelerin as›l de¤erlerinden biraz daha uzun okunmas›na denir. As›l anlam› “uzatma” ya da “çekme”dir. Medli hece, “mest” ve “aflk”ta oldu¤u gibi çift ünsüz ile ya da “yâr” ve “dôst”ta oldu¤u gibi bir uzun ünlüden sonra gelen bir veya iki ünsüzle biten hecelerdir. Bu heceler aruza göre biri kapal› (=uzun) biri de k›sa olmak üzere iki hece de¤erindedir. Dolay›s›yla med, bu tür bir hecenin aruzdaki ses de¤erini niteleyen bir terimdir. Medli hecelerin son ünsüz sesleri vezin gere¤i ünlüyle bafllayan bir söze vasledildi¤inde med ortadan kalkar ve medli hecenin ulanan ses d›fl›nda kalan k›sm› tek kapal› hece de¤erine düfler. Örnek: “harâb oldu”nun “harâ boldu”; “mest oldu”nun da “mes toldu” hâline getirilmesi gibi. Bir ünlü harften sonra sonu ünsüzle biten Türkçe kelimelerde de bazen med yap›ld›¤› görülür: “Da¤”, “var” gibi tek kapal› hece de¤erindeki Türkçe kelimelerin “dâ¤”, “vâr” fleklinde uzat›lmas› ve bu yolla ses de¤erlerinin bir kapal› heceden bir kapal› bir aç›k hece de¤erine yükseltilmesi gibi. Örnek Yâr hâl-i dilümi zâr bilüpdür bilürem Dil-i zârumda ne kim var bilüpdür bilürem Fuzulî

Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi “Sevgili, gönlümün hâlini inlemekte, cefa çekmekte olarak biliyormufl, bilirim. ‹nleyen gönlümde ne oldu¤unu biliyormufl, bilirim.” ‹kinci m›sradaki Türkçe “var”da yap›lan med, ilk m›sradaki iki medle birlikte beyitte farkl› bir ahengin ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. Dolay›s›yla bu tür medleri sadece vezin gere¤i yap›lm›fl medler olarak de¤erlendirmemek, onlar› birer âhenk ögesi olarak da ele almak gerekir. Türkçe bir heceyi fliirde medli olarak kullanman›n ahenge yapt›¤› katk›y› göstermek için en güzel örneklerden biri Hersekli Ârif Hikmet (öl. 1903)’in, “Hakka karfl› dural›m er kifli niyyetine” m›sra›ndaki “êr” kelimesinde yap›lan meddir. Arapça ve Farsça sözlerin bir uzun ünlü ve “sakin nûn” ile biten -ûn, -în, -ân gibi son hecelerindeki ünlüler aruzda k›sa ünlü; bu heceler de tek kapal› hece de¤erinde kabul edilmifltir. Örnek Aflk derdiyle hoflem el çek ilâcumdan tabîb K›lma derman kim helâküm zehri dermânundadur Fuzulî

Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi “Doktor, ben aflk derdiyle mutluyum, beni tedavi etmeye kalk›flma. Beni iyilefltirme, çünkü benim helâkime yol açacak zehir bu aflk hastal›¤›n›n tedavisindedir.” Fuzulî’nin bu beytinde “dermân” kelimesinin ikinci hecesindeki â “sakin

105

106


Sâkin kendisinden sonra ünlü bulunmayan sessizleri nitelemekte kullan›lan bir terimdir.

nun”dan önce geldi¤i için hece, bir kapal› bir aç›k de¤il, tek kapal› hece de¤erinde kabul edilmifltir. Söz konusu hecelerdeki “sakin nun”lar sesliyle bafllayan bir söze vasledildiklerinde â, û ve î sesleri uzun ünlü de¤erlerini korurlar. Ancak flairlerin zaman zaman bu kurala uymad›klar› ve -ûn, -în, -ân ile biten heceleri bir aç›k bir kapal› hece de¤erinde; yani, medli olarak kulland›klar› da görülmektedir. Örnek fiâd olur dil tenüme çünki o peykân batar Sebz olur hâk kaçan katre-i bârân batar Hayalî

Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi “O okun ucu bat›nca gönlüm mutlu olur. Nitekim ne zaman ya¤mur ya¤sa toprak yeflillenir.” Hayalî, beyitteki “peykân” ve “bârân” sözcüklerini ikinci heceleri “sakin nûn”la bitmifl oldu¤u hâlde medli kullanm›flt›r. ‹male, vasl ve medlerin her zaman “aruz kusurlar›”olarak de¤erlendirilmesi do¤ru de¤ildir. Vasl do¤rudan Türkçenin özelli¤inden do¤an bir ses olay›d›r ve ço¤u zaman fliirin ahengi üzerinde olumlu etki yapar. Medler de fliirin ahengini olumlu etkileyen ögelerden biri olarak kabul edilmifltir. Ancak imalenin Türkçenin ses yap›s›na ayk›r› oldu¤u; bu nedenle de fliirin ahengi üzerinde olumsuz bir etki b›rakt›¤› düflüncesi kaynaklarda s›kça vurgulanmaktad›r. Bu yayg›n düflünce büyük ölçüde do¤ru olsa da baz› kullan›mlarda imalelerin fliirin ahengini olumlu yönde etkiledikleri de görülmektedir. Bu olumlu etkilerden biri imalelerin m›sralarda karfl›l›kl› olarak yap›lm›fl olmas›d›r. Örnekler Cevr ü cefâs› cânuma lutf u vefâ yeter Derd ü belâs› gönlüme zevk u safâ yeter Ahmed Pafla

Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi “Sevgilinin eziyeti bana lütuf ve vefa olarak yeter. Onun derdi ve belas› gönlüme zevk ve safa olarak yeter.” Hüsn _ ile sana öykinemez çün gül-i ra’nâ Hüzn _ ile bana benzeyemez bülbül-i fleydâ Bakî

Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi “‹ki renkli, güzel ve parlak gül nas›l güzellikte sana öykünemezse, ç›lg›n bir âfl›k olan bülbül de hüzün konusunda bana benzeyemez.” 4. Zihâf: Ölçü gere¤i Arapça ve Farsça hecelerdeki uzun ünlüleri k›sa ünlü; medli heceleri de bir kapal› hece de¤erine düflürmektir. Bu tan›mdan da anlafl›laca¤› gibi zihaf›n bir türü Arapça ve Farsça kelimelerdeki uzun ünlülerin k›sa ünlü de¤erine düflürülmesidir. Bu zihaf›n en çok karfl›lafl›lan türüdür. Bu tür zihâflar metnin edebî de¤erini düflürür. Örnekler K›l tefâhur kim senün hem var men tek âfl›kun Leyli’nün Mecnûn’› fiîrîn’ün eger Ferhâd’› var Fuzulî


107

Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi “Leylâ’n›n Mecnun’u, fiirin’in Ferhad’› varsa, sen de benim gibi bir âfl›¤›n oldu¤u için övün.” Aç›klama: “Leylâ ile Mecnun” ve “Ferhâd ile fiirin” Do¤u edebiyatlar›nda iki aflk hikâyesinin kahramanlar›d›r. Beytin ikinci m›sra›ndaki “Leylî” Arapça bir sözcüktür ve aruza göre de¤eri iki kapal› hece (- -)dir. Kelimenin beytin vezniyle uyumlu hâle gelebilmesi için ikinci hecenin aç›k olmas› gerekir. Bu nedenle Leylî’nin ikinci hecesindeki “î” sesi vezin gere¤i k›salt›larak “i”de¤erine düflürülmüfl; bu ifllem sonucunda kelimenin aruza göre ses de¤eri bir kapal› bir aç›k hece (- .) olmufltur. Afla¤›daki beyitte de “sâkî” ve “Nâ’ilî” sözcüklerinin sonundaki “î” ünlüsünün zihafla k›sa ünlü de¤erine düflürüldü¤ü görülmektedir: Bir câm sun ey sâki-i meclis bize yoksa Hûn-› ciger-i Nâ’ili-i zâra ne minnet Nâ’ilî

Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi “Ey meclisin içki sunan güzeli, bize bir kadeh sun. ‹nleyen, eziyet çeken Nailî’nin ci¤er kan›na ne minnet!” “Bakî”, “Emrî”, “Fuzulî” gibi sonu uzun ünlü ile biten mahlaslar›n, ayr›ca sonunda nisbet “î”si bulunan sözcüklerdeki “î”lerin fliirde ço¤u zaman aç›k hece de¤erinde kullan›lm›fl olmas› flairlerin bunu bir kusur olarak kabul etmediklerini gösterir: Örnek Bâkiye âb-› vaslun irmez ise Âtefl-i hecr ile yanar kül olur Bakî

Zihâf›n bir baflka türü de vezin gere¤i bir kapal› bir aç›k hece de¤erindeki medli heceleri tek kapal› hece de¤erinde kullanmakt›r. Örnek Didi gördüm ol habîbin anesi Bir aceb nur kim günefl pervânesi Süleyman Çelebi

Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi “O sevgili peygamberin annesi, ‘güneflin pervanesi oldu¤u bir nur gördüm’, dedi.” Beyitteki Arapça “nûr” kelimesi aruza göre bir kapal› bir aç›k (- .) hece de¤erinde medli bir hecedir. Beyitte vezin gere¤i zihafl›; yani, tek kapal› hece de¤erinde kullan›lm›flt›r. 5. Tahfîf (=kasr): Vezin gere¤i fleddeli bir harfi fleddesiz okumak demektir. Bu yola daha çok “hadd”, “hatt”, “hakk”, “dürr” gibi sonu çift ünsüzle biten tek heceli kelimeler terkibe girdi¤inde vezin gere¤i baflvurulur. Örnek Çemende sun’-› Hak› gerçi her varak söyler Senün belî¤dür ammâ beyânun ey bülbül Münif Pafla

“Tahfîf”in as›l anlam› “hafifletme, yükünü azaltma, kolaylaflt›rma; “kasr”›n as›l anlam› ise “k›sa olmak, k›sa kesmek”tir.

108


Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi “Ba¤ ve bahçede her yaprak gerçi Hakk’›n sanat›n› söylemekte, O’na delâlet etmektedir. Ama ey bülbül, senin beyan›n aç›k, ifaden ve üslubun beli¤dir.” Beyitte asl› “Hakk”olan kelime vezin gere¤i fleddesiz kullan›larak tahfif edilmifltir. Ayr›ca “mâh”›n, “meh”; “flâh”›n “fleh”; “gâh”›n “geh”; “hîç”in “hiç” yap›lmas› gibi baz› Farsça kelimelerde uzun ünlülerin k›salt›lmas›na da tahfîf denir. “‹stanbul”un “Sitanbul”, “Eflâtun”un “Felâtun”, “‹skender”in “Sikender”e dönüfltürülmesi de flairlerin baz› sözleri vezinle uyumlu hâle getirmek için baflvurduklar› yollardand›r: Örnek Bu flehr-i Sitanbûl ki bî-misl ü bahâdur Bir sengine yek-pâre Acem mülki fedâdur Nedîm

Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi Bu benzersiz paha biçilmez ‹stanbul flehrinin bir tafl›na bütün ‹ran ülkesi fedad›r. 6. Tefldîd: fieddesiz bir harfi ölçü gere¤i fleddeli olarak kullanmakt›r: “Per”in “perr”; “ümîd”in “ümmîd”yap›lmas› gibi. Örnek Dâg-› siyehler ile cism-i nizâr u zerdi Bir bâl ü perri yanm›fl pervânedür sanurlar Bakî

Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi “Kararan yaralar ile zay›flam›fl, sararm›fl âfl›¤›n bedenini, (mumun etraf›nda dönen) kolu kanad› yanm›fl kelebek san›rlar.” Türkçe kelimelerde ünlü düflmesi Baz› birleflik kelimelerde ya birinci sözcü¤ün son ya da ikincinin ilk ünlüsünün düfltü¤ü görülür: “N’için (
Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi “Ondan baflka kimse, a¤yâr›n eziyetini çekmez. Galiba Tanr› a¤yar› onun için yaratm›flt›r.” Aç›klama: A¤yâr “baflkalar›” anlam›nda Arapça ço¤ul bir sözcüktür. Gam mektebinde kaddini yâd eylesem n’ola Ey serv çün elifdür okuma¤a ibtidâ Emrî

109


Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi Gam, dert mektebinde senin boyunu ansam ne olur. Çünkü ey boyuyla serviyi and›ran güzel, okuma ö¤renmeye (sevgilinin güzel boyunu and›ran) elif harfiyle bafllan›r.” SIRA S‹ZDE as›l ses deAfla¤›da dört farkl› kelime grubu, hemen yanlar›nda da bu kelime gruplar›n›n ¤erleri de¤il, aruza göre olmas› gereken ses de¤erleri verilmifltir. Bu kelime gruplar›n› olmas› gereken ses de¤erleriyle uyumlu hâle getirerek yapt›¤›n›z ifllemlerin s›ras›yla edebiD Ü fi Ü N E L ‹ M yat terimi olarak adlar›n› yaz›n›z.

2


S O R U - . - -; 4. âb 1. gülmek ister= - . - -; 2. fânî dünyâ= - . - -; 3. bafla gelmifl= yeter= - . - ; 5. fleker almak = - . - -

S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

Aruzla ‹lgili Di¤er Baz› Terimler

SIRA S‹ZDE

1. Tef’ile: Aruz vezinlerini oluflturan sekiz ana kelime vard›r. Tef’ile veya cüz’ SIRA S‹ZDE ad› verilen bu kelimeler flunlard›r: fe’ûlün, fâ’ilün, mefâ’îlün, müstef’ilün, fâ’ilâtün, müfâ’aletün, mütefâ’ilün, mef’ûlâtü. Aruz vezinlerindeki aç›k ve kapal› heceler sistemini sembolize etmek için kullan›lm›fl olan bu kelimeler Arapça gramer kuAMAÇLARIMIZ rallar›na göre fe-a-le ( ) üçlü kökünden türetilmifltir. Bu tef’ilelerin say›s› birtak›m de¤iflikliklerle 41’e kadar ulafl›r ve meydana getirdikleri 16 vezin, as›l vezinleri oluflturur. Bu vezinlere bahr denir. Di¤er vezinler bu as›l do¤K ‹ bahirlerden T A P mufllard›r. Bahirler kendilerini oluflturan kelimelerin hareke veya sükûnlar›na göre befl grupta toplanm›fl ve her gruba dâ’ire ad› verilmifltir. Bu dairelerin bir k›sm› Türk edebiyat›nda fazla ilgi görmemifl; bir k›sm› ise hiç kullan›lmam›flt›r. TELEV‹ZYON 2. Taktî’: Aruzda, bir m›sra› yaz›lm›fl oldu¤u veznin cüz’ (=parça)lerine ay›rmakt›r. Taktî’ fliirin veznini bulmay› ve bulunan vezne göre fliiri âhenkli olarak okumay› sa¤lar. M›sralar taktî’ edilirken fliirin yaz›l›fl› de¤il, okunuflu esas al›n›r; ‹NTERNET birbirlerine vasledilen kelimelerin vasledildi¤i flekle dikkat edilir; yani, kelimelerin m›sra’a girmeden önceki hâlleri de¤il, m›sra içinde vezne göre ald›klar› flekil esas al›n›r. Bunun için taktî’ edilecek m›srada vasl, imâle, zihâf, medd, tahfîf ve tefldîd gibi vezin gere¤i yap›lm›fl ses de¤iflikliklerinin olup olmad›¤›na dikkat edilir. Kelimeler, bittikleri yerden de¤il, cüzlerin ya da tef’ilelerin ayr›ld›¤› yerden parçalanabilir.

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON Taktî’in as›l anlam› “kesmek, parçalamak, parçalara bölmek”tir.

‹NTERNET

Örnek Nâlemi zem/zeme-i mür/g-i seherden / soras›n Derd-mend ol/du¤um› has/te ci¤erden / soras›n Fuzulî

Beytin Ölçüsü: fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi “Feryad›m› seher vakti öten kuflun (bülbülün) ötüflünden, na¤melerinden sormal›s›n, ne kadar dertli oldu¤umu hasta yürekten sormal›s›n.” Bir fliiri aruza uygun, âhenkli okuyabilmek için taktî’inin bilinmesi lâz›md›r. Cüz’ bitimlerinde abart›ya kaçmadan gerçeklefltirilen hafif duraksamalar vezne âhenk katar. 3. Sekt-i melîh: mef’ûlü mefâ’ilün fe’ûlün ( _ _ . / . _ . _ / . _ _ ) vezninin mef’ûlün fâ’ilün fe’ûlün ( _ _ _ / _ . _ / . _ _ ) flekline dönüflmesine denir.

Sekt-i melîh “güzel kesme, güzel durma”anlam›nda bir sözdür.

110


Sensin hâ/lâ tenüm/de cânum Gözde nû/rum ciger/de kanum Fuzulî

Bin y›ll›k/ yol harâ/be-i gam Anun ö/tesi serâ/y-› mâtem Gâlib

Aruz ‹fllemlerine Örnekler 1. Vas›l: Gül _ açar her/ten-i hâkî/de gerçi gül/bün-i tîrün Velî hâk-i / ten-i zerdüm/de açdu¤› / olur ra’nâ Emrî

Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi “Her (âfl›¤›n) topraktan yarat›lm›fl bedeninde gül fidan›n› and›ran kirpik oklar›n gül gibi yaralar açar. Fakat benim sararm›fl bedenimde açt›¤› yaralar (d›fl› sar›, içi k›rm›z› gülü and›r›r) daha bir güzel olur.” Emrî’nin bu beytinde bir vas›l vard›r. Bu vasl›, vezin gere¤i yap›lm›fl bir ifllem olmaktan çok Türk dilinin ses yap›s›na ba¤lamak daha do¤ru olur. • Vasl-› Ayn: Cihân› tutd› bu keyfiyyet _ ‘aflk-pîçân vefl Yeflerdi neflve-i nev-rûz ile der ü dîvâr fieyh Gâlib

Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi “Bu hâl bütün dünyay› kaplad›; kap›, duvar, her yer, bahar neflesi ile sarmafl›k gibi yemyeflil oldu.” Beyitte koyu olarak dizilmifl; ayr›ca vasl iflareti ile de gösterilmifl olan sesler aras›nda vasl-› ayn vard›r. Ünsüz bir sesle biten hece, yine ünsüz bir ses olan “ayn”la bafllayan heceye, hecenin bafl›nda “ayn”yokmufl gibi kabul edilerek, vasledilmifltir. 2. ‹mâle: Eline ald› çevgân›n› zülf-i anber-efflânun Melâhat tûp›n› kapd› ser-i zülf-i perîflânun Emrî

Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi “Güzel kokulu saç›n çevgân›n› eline ald›. Güzellik topunu da¤›n›k saç›n›n ucu kapt›.” Beyitte koyu harflerle dizilen hecelerde imale vard›r. Bu imalelerden Farsça terkip “-i”leri ile “eline”nin “i”sinde yap›lan imaleler önemli âhenk kusurlar›ndan olmasa da “e” sesinde yap›lan imale önemli bir aruz kusurudur. 3. Zihaf: Bîfle-i gam flîriyüz deflt-i mahabbet beklerüz Ya’ni âhû-çeflmler sayd›na f›rsat beklerüz Emrî

Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi “Gam orman›n›n arslanlar›y›z. Aflk ve muhabbet çölünü gözlüyoruz. Yani ceylan gözlüleri avlamak için f›rsat bekiyoruz.” Beyitte, iki kapal› heceden oluflan Arapça “ya’nî” sözünün ikinci hecesindeki uzun “î” sesi ölçü gere¤i k›sa ünlü de¤erine düflürülerek zihâf yap›lm›flt›r. 4. Med: Yatt›k bülend servlerin gölgesinde flâd Dehrin bu hâyuhûyuna mecbûl-i handeyiz Yahya Kemal

111


Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi “Yüksek servilerin gölgesinde mutlu bir hâlde yatt›k. Dünyan›n bu hayhuyuna gülmeye yatk›n yarat›lm›fl›z.” Beytin ilk m›sra›nda on iki, ikinci m›sra›nda da on dört hece vard›r. ‹lk m›sradaki bülendin ikinci hecesinin ve servin medli, yani bir kapal› bir aç›k hece de¤erinde okunmas›yla iki m›sradaki hece say›lar› eflit hâle gelmekte ve ölçü sa¤lanmaktad›r. 5. Tefldîd: ‹ki k›sm eylemifl küfr ile îman yeddi iklîmi Anun hükmindedür ba’z› vü ba’z› kâfiristandur Fuzulî

Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi “Küfür ile iman yedi iklimi iki k›sma ay›rm›fl. Bir k›sm› iman›n hükmü alt›ndad›r; bir k›sm› da kâfir ülkesidir.” Bu beyitteki “yedi”sözcü¤ü vezin gere¤i tefldîd edilerek “yeddi” hâline getirilmifl ve kelimenin iki aç›k hece olan ses de¤eri bir kapal› bir aç›k hece olmufltur. 6. Tahfîf: Bir hüsn dahi ba¤lad› hatdan “izâr-› yâr Etrâf-› bâ¤ hûb olur olsa benefflezâr

Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi “Ba¤›n çevresi menekflelik oldu¤unda nas›l güzel olursa, yarin yana¤› da hat (=ergenlik tüyleri) gelince daha da güzel oldu”. Beyitte vezin gere¤i asl› fleddeli olan hatt sözcü¤ünün son “t”si düflürülerek tahfîf yap›lm›flt›r. “‹mâle” ve “zihâf” terimlerini tan›mlayarak bu iki aruz ifllemi aras›ndaki fark› belirtiniz. SIRA S‹ZDE

Vezin Bulma Usulü

D Ü fi Ü N E L ‹ M Aruz fliirde aç›k (=k›sa) ve kapal› (=uzun) olarak nitelenen hecelerin önceden belirlenmifl bir düzen içerisinde tekrarlanmas› esas›na dayanan bir fliir ölçüsü olduS O R U ¤una göre bir fliirin veznini bulmak için, 1. Önce fliirin m›sralar›ndaki hecelerin aruza göre ses de¤erleri belirlenmeli; yani, hangi hecenin kapal› (=uzun), hangi hecenin aç›k (=k›sa) hece oldu¤u tespit D‹KKAT edilmelidir. Bu ifllem yap›l›rken kapal› hecelerin k›sa bir çizgi (-), aç›k hecelerin nokta (.) ve vas›l yap›lan hecelerin de alttan düz bir çizgi ile ( _ ) gösterildi¤i unuSIRA S‹ZDE tulmamal›d›r:

Örnek Bir çok gidenin her biri memnûn ki yerinden --..--..---.-Bir çok seneler geçti dönen yok seferinden --..--..--..-Yahya Kemal

AMAÇLARIMIZ

3

N N

SIRA S‹ZDE


D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

2. Vezin en az iki m›srada, yani beyitte aranmal›, sonra iflaretlenen beytin alt ve üst m›sralar›ndaki aç›k ve kapal› hecelerin ayn› düzen içinde alt alta s›ralanm›fl olup olmad›¤›na dikkat edilmelidir. Bu arada içinde medli hece bulunmayan beN T E R N E T unutulmayitlerde her iki m›sradaki hece say›s›n›n birbirine eflit olmas› ‹gerekti¤i mal›d›r. Örnek olarak yukar›daki beytin m›sralar›ndaki hece say›s› birbirine eflittir;

‹NTERNET

112


dolay›s›yla bu m›sralarda medli hece bulunma ihtimali de yoktur. M›sralar›ndaki hece say›s› birbirine eflit olmayan beyitlerde ise medli hece bulunma ihtimali yüksektir. 3. E¤er beytin m›sralar›ndaki heceler birbirine eflit say›daysa ve her iki m›sradaki aç›k ve kapal› heceler ayn› düzen içinde alt alta s›ralanm›flsa, elde edilen bu heceler afla¤›da alfabetik s›rayla verilmifl olan vezin listesiyle karfl›laflt›r›lmal› ve listeden bu hece sistemiyle uygun vezin bulunmal› ve beytin tef’ileleri belirlenmelidir. 4. E¤er beytin iki m›sra›ndaki aç›k ve kapal› hecelerin s›ralan›fl› ve hece say›s›nda uyumsuzluk görülürse, a) Öncelikle bu uyumsuzlu¤un m›sra›n hangi hece ya da hecelerinde oldu¤u belirlenmeli, bunu yapmak için de birinci ve ikinci m›sradaki heceler tek tek karfl›laflt›r›larak kontrol edilmelidir: Örnek Art›k demir almak günü gelmiflse zamândan --.---..--..-Mechûle giden bir gemi kalkar bu limandan --..--..--..-Yahya Kemal

Yahya Kemal’in “Sessiz Gemi” adl› fliirinden al›nan bu beytin iki m›sra› aras›nda bir uyumsuzluk vard›r. Bu uyumsuzluk birinci m›sradaki hecelerin “kapal›, kapal›, aç›k, kapal› . . .” düzeninde; ikinci m›sradaki hecelerin de “kapal›, kapal›, aç›k, aç›k . . .” düzeninde s›ralanmas›ndan; yani, m›sralar›n dördüncü hecelerinden birinin kapal›, di¤erinin aç›k hece olmas›ndan kaynaklanmaktad›r. b) M›sralar aras›ndaki uyumsuz heceler belirlendikten sonra da birinci m›sra› ikinci m›sra ile ya da ikinci m›sra› birinci m›sra ile uyumlu hâle getirmenin yollar› aranmal›d›r. Burada yard›mc› olacak anahtarlar “imâle”, “zihâf”, “vasl” ve “med”dir. Yukar›daki beytin m›sralar› aras›ndaki uyumsuzlu¤u gidermek için “mir” hecesinin son sesi olan “r”yi sesliyle bafllayan “almak” sözünün ilk hecesine vasletmek ve “demir almak”› “demir _ almak (=demi ralmak)” hâline getirmek gerekmektedir. M›sralar›n geri kalan k›s›mlar›nda ise uyumsuzluk yoktur. c) Beytin m›sralar›ndaki hece say›s› ve nitelikleri birbirine eflit hâle getirildikten sonra daha önce kullanm›fl oldu¤umuz vezin listesiyle karfl›laflt›r›lmal› ve beytin vezni ile tef’ileleri belirlenmelidir. Baz› önemli uyar›lar 1. M›sra bafl›ndaki fe’ilâtün cüz’ü (= . . - -), fâ’ilâtün (= - . - -); m›sra sonundaki fe’ilün (= . . -) cüz’ü de fa’lün (= - -)’e dönüflebilir. 2. M›sralar›n son heceleri her zaman kapal› hece kabul edilir. 3. Arapça kelimelerdeki ay›n ve hemze ünsüz seslerdir. Bu sesler bugün yaz›da gösterilmemekte; çevriyaz›da bu iki ünsüz sesi göstermek için ya özel iflaretler ya da kesme iflareti kullan›lmaktad›r. Bu nedenle ay›n ve hemze seslerinin yer ald›¤› kelimelerin Osmanl› dönemindeki orijinal yaz›mlar› esas al›nmal› ve bu seslerle biten hecelerin kapal› hece oldu¤u unutulmamal›d›r. Örnek: rü’yet (= - -), ma’lûm (= - - .).

Türk fiiirinde Kullan›lan Vezinler Bu ünitede Türk fliirinde kullan›lm›fl olan aruz vezinlerinin biri alfabetik s›raya göre; di¤eri de tef’ilelerinin tekrarlan›p tekrarlanmad›¤› göz önünde bulundurularak


113

düzenlenmifl iki listesi verilecektir. Bir sonraki ünitede de bu vezinlerin aruz bahirlerine göre haz›rlanm›fl baflka bir listesini bulacaks›n›z.

Alfabetik S›raya Göre Aruz Vezinleri 1. fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün 2. fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün 3. fe’ilâtü fâ’ilâtün fe’ilâtü fâ’ilâtün (mütefâ’ilün fe’ûlün mütefâ’ilün fe’ûlün) 4. fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün 5. fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün 6. fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilün 7. fe’ûlün fe’ûlün fe’ûlün fe’ûl 8. mefâ’ilün fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilün 9. mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün 10. mefâ’îlün mefâ’îlün mefâîülün mefâ’îlün 11. mef’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlü fâ’ilün 12. mef’ûlü fâ’ilâtün mef’ûlü fâ’ilâtün (müstef’ilün fe’ûlün müstef’ilün fe’ûlün) 13. mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlün 14. mef’ûlü mefâ’ilün fe’ûlün (mef’ûlün fâ’ilün fe’ûlün) 15. mef’ûlü mefâ’îlün mef’ûlü mefâ’îlün 16. müfte’ilün fâ’ilün müfte’ilün fâ’ilün 17. müfte’ilün mefâ’ilün müfte’ilün mefâ’ilün 18. müfte’ilün müfte’ilün fâ’ilün 19. müstef’ilâtün müstef’ilâtün 20. müstef’ilün müstef’ilün müstef’ilün müstef’ilün

-.--/-.--/-.--/-.-.--/-.--/-...-./-.--/..-./-.-(. . - . - /. - - / . . - . - /. - -) ..--/..--/..--/....--/..--/....--/.-.-/...--/.--/.--/..-.-/..--/.-.-/...---/.---/.-.---/.---/.---/.----./-.-./.--./-.--./-.--/--./-.-(- - . -/. - -/- - . -/ . - -) - - . / . - - . /. - - . / . - --./.-.-/.----/-.-/.-- - . / . SIRA - - - /S‹ZDE --./.---..-/-.-/-..-/-.- . . - / .D Ü- fi.Ü-N/E L-‹ M. . - / . - . -..-/-..-/-.--.--/--.-S O R U --.-/--.-/--.-/--.-

3 ve 12. s›radaki vezin kal›plar› farkl› flekilde de taktî’ edilebilirler. Bu hemen D ‹ Kvezinlerin KAT alt›nda ayraç içerisinde gösterilen vezinler bu kal›plar›n farkl› taktî’leridir. Ayr›ca 14. s›radaki vezinde bazen ilk tef’ilenin son aç›k hecesiyle ikinci tef’ileninSIRA ilk aç›k hecesi birleS‹ZDE flerek tek kapal› hece hâline gelir ve vezin mef’ûlün fâ’ilün fe’ûlün flekline dönüflebilir. Buna aruzda sekt-i melîh denir. AMAÇLARIMIZ

Türk fliirinde en çok kullan›lm›fl olan kal›plar flunlard›r: 1. fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün 2. fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün 3. mef’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlü fâ’ilün 4. mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün 5. mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlün 6. mefâ’ilün fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilün 7. mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün

Cüzlerine Göre Aruz Vezinleri

N N

SIRA S‹ZDE


D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET

Afla¤›daki vezinler Türk edebiyat›nda en çok kullan›lm›fl olan aruz vezinleridir. Bu vezinler, Türk edebiyat›nda hangi kal›plar›n kullan›ld›¤› hakk›nda genel bir çerçeve çizmek ve bu ölçünün nas›l iflledi¤ini göstermek için yeterlidir. Divan fliirinde daha az kullan›lan vezinler ise, örnekleriyle birlikte bir sonraki ünitede ait olduklar› bahirlere göre düzenlenmifl olarak verilecektir. Burada bir sonraki ünitede ve-

114


rilecek listeyle karfl›laflt›rma yap›labilmesi için her veznin hangi bahirden oldu¤u da ayraç içinde gösterilmifltir. Ö¤renmeyi kolaylaflt›rmak amac›yla bu bölümde verilen örneklerin ço¤u Türkçenin aruzla uyum sa¤lam›fl oldu¤u ve aruz kusurlar›n›n en az düzeye indi¤i son dönem flairlerinden al›nm›flt›r. A. Bütün cüzleri tekrarlanan kal›plar 1. mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün (Hezec) Ne irfând›r / veren ahlâ/ ka yükseklik / ne vicdând›r Fazîlet his/si insânlar/da Allah kor/kusundand›r M. Âkif

2. müstef’ilün müstef’ilün müstef’ilün müstef’ilün (Recez) Sâd›k m› ol/maz kendine / bir flâir-i / mâhir demek Vicdânî-i / hofl-meflrebin / âsâr› cem/iyyetlidir Mecmû’a-i / efl’âr›n› / bir kerre ted/ kîk eyleyin ‹smi perî/flând›r fakat / efkâr› cem/’iyyetlidir Muallim Naci

3. müstef’ilâtün müstef’ilâtün (Recez) Her yer karanl›k / pür-nûr o mevki Ma¤rib mi yoksa / makber mi yâ Rab Abdülhak Hamid

• Bu veznin mütekarib bahrine göre taktî’i fa’lün fe’ûlün fa’lün fe’ûlün’dür. B. Sonuncusu d›fl›ndaki cüzlerin tekrarland›¤› kal›plar 1. mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün (Hezec) Bu mülkün far/k› yok bir teng/-nâdan Niçün nûr in/miyor art›k / semâdan Yahya Kemal

2. fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün (Remel) Çok bilen gör/düm ben _ aslâ / görmedim hâl/den sezen Ben senin Mec/nûnunum çöl/lerde gölgem/dir gezen Öyle bir mes/tim ki hofl gör / tutmuyor ak/l›m düzen Âfl›k›m bil/sen nas›l sev/dim nas›l sev/dim nas›l Bekir S›tk› Erdo¤an

3. fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün (Remel) Âh eden kim/dir bu sâ’at / kuytuda Sustu bülbül/ler h›yâbân / uykuda fiimdi ay bir / serv-i sîmîn/dir suda Esme ey bâd / esme cânân / uykuda Faruk Nafiz

4. fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün (Remel) Korkma! Sönmez / bu flafaklar/da yüzen al / sancak Sönmeden yur/dumun _ üstün/de tüten en / son _ ocak O benim mil/letimin y›l / d›z›d›r par / layacak O benimdir / o benim mil/letimindir / ancak M. Âkif


5. fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün (Remel) Bu emel gur/betinin yok/tur ucu Dâimâ yol/lar _ uzar kal/b _ üzülür Ömrü olduk/ça yürür her / yolcu Varmadan men/zile bir yer/de ölür Yahya Kemal

6. müfte’ilün müfte’ilün fâ’ilün (Serî) Ninni de¤il / dinledi¤in / velvele Kükreyerek / akmada müs/takbele Bir ebedî / sel ki zamân/d›r ad› Haydi kat›l / sen de o cofl/kun sele Mehmed Âkif

7. fe’ûlün fe’ûlün fe’ûlün fe’ûl (Mütekârib) Safâya / sak›n has/r-› nefs ey/leme Ki hep zev/k _ için gel/medik â/leme Abdülhak Hamid

C. Cüzleri ikifler ikifler tekrarlanan kal›plar 1. mef’ûlü mefâ’îlün mef’ûlü mefâ’îlün (Hezec) Ahbâb› / tutar sand›m / birkaç ge/cecik mâtem Bakt›m ki / giden gitmifl / dünyâda/kiler hurrem Devrân yi/ne ol devrân /âlem yi/ne ol âlem Recaizade M. Ekrem

2. müfte’ilün mefâ’ilün müfte’ilün mefâ’ilün (Recez) Bafluma ol / hümâ benim / salmad› sâ/ye n’eyleyim Bilmedi kad/r-i zülfini /verdi hevâ/ye n’eyleyim fieyh Gâlib

3. müfte’ilün fâ’ilün müfte’ilün fâ’ilün (Münserih) Yâr yolun / da bu kim / hasret _ ile / cân verir Hak yoluna / ol kifli / zevk _ ile kur / bân verir Zatî

4. mef’ûlü fâ’ilâtün mef’ûlü fâ’ilâtün Her kûfle/sinde dehrin / nâm-› be/ka-nisâr›n fiâyeste/dir denilse / âlem se/nin mezâr›n Abdülhak Hamid

115

116


• Bu veznin muzâri bahrine göre taktî’i müstef’ilün fe’ûlün müstef’ilün fe’ûlündür. 5. fe’ilâtü fâ’ilâtün fe’ilâtü fâ’ilâtün (Kâmil) Yine zevra/k-› derûnum / k›r›l›p ke/nâre düfltü Dayan›r m› / flîfledir bu / reh-i seng/sâre düfltü fieyh Gâlib

• Bu veznin remel bahrine göre taktî’i mütefâ’ilün fe’ûlün mütefâ’ilün fe’ûlündür. D. Cüzleri farkl› kal›plar 1. mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlün (Hezec) Gülmezse / yüzün bahçe/lerin kalbi / kan a¤lar Güllerle / dolar görse / gülerken se / ni da¤lar Faruk Nafiz

2. mef’ûlü mefâ’ilün fe’ûlün (Hezec) Kandilli / yüzerken _ uy/kularda Mehtâb› / sürükledik / sularda Mevsim so/nu öyle bir / zamân ki Gâib bir / mûsikiy/di sanki* Gitmifl kay/bolmufluz / uzakta* Rûyâ so/na ermeden / flafakta Yahya Kemal

* ‹flaretli m›sralarda sekt-i melîh vard›r. 3. mef’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlü fâ’ilün (Muzârî) Gönlüm di/lim kan›m ve / mizâc›mla / sizdenim Dünyâ ve / âhirette / vatandaflla/r›m benim Yahya Kemal

4. mefâ’ilün fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilün (Müctes) Çok _ insan _ an/layamaz es/ki mûsikî/mizden Ve ondan _ an/lamayan bir / fley _ anlamaz / bizden Yahya Kemal

5. fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilün (Hafîf) Ta Budin’den / Irak’a M›s/r’a kadar Fethedilmifl / uzak diyâr/lardan Vatan _ üstün/de hür esen /rüzgâr Ses götürmüfl / bütün bahâr/lardan Yahya Kemal

E. Rübâ’î vezinleri Rüba’î hakk›nda 4. ünitede bilgi verilmiflti. Burada Türk fliirinde çok kullan›lm›fl olan rüba’î vezinleri verilmekle yetinilecektir. 1. mef’ûlü mefâ’ilün mefâ’îlü fa’ûl 2. mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fa’ûl 3. mef’ûlü mefâ’ilün mefâ’îlün fâ’ 4. mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlün fâ’


117

Örnek Dünyâda ne ikbâl ne servet dileriz Hattâ ne de ukbâda sa’âdet dileriz Aflk›n gül açan bülbül öten vaktinde Yârânla tarab yâr ile vuslat dileriz Yahya Kemal

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE



• Rübainin 1, 2 ve 4. m›sralar›n›n vezni mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fa’ûl; 3. m›sS O R U ra›n›n vezni de mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlün fâ’ d›r. Rübâ’înin her m›sra›nda rüba’î vezinlerinden olmak flart›yla farkl› bir D ‹veznin K K A T kullan›lm›fl olabilece¤ini unutmay›n›z. SIRA S‹ZDE

N N

Baz› önemli uyar›lar 1. Birinci ve üçüncü gruptaki vezinlerle yaz›lm›fl baz› fliirlerde ikinci tef’ilenin AMAÇLARIMIZ bitti¤i yerde bir iç kafiye bulunur ve bu fliirler iç kafiyelerin bulundu¤u yerden ikiye ayr›labilirler. Burada musammat gazel ve kasidelerin, bu iki gruptaki vezinlerle yaz›lm›fl olduklar› burada hat›rlanmal›d›r. K ‹ T A Ptercih etmifl2. Türk flairleri daha çok kapal› hecelerin yo¤un oldu¤u vezinleri lerdir. Aruzda kapal› hecelerin çoklu¤u ritmin yavafllamas›n›, aç›k hecelerin çoklu¤u ise h›zlanmas›n› sa¤lar. T E Lhece E V ‹ Z Yolarak ON 3. Aruzda m›sra sonlar›ndaki hecelerin her zaman kapal› kabul edildi¤i ve m›sra bafllar›ndaki fe’ilâtün cüzlerinin fâ’ilâtün, m›sra sonlar›ndaki fe’ilün cüzlerinin de fa’lün flekline dönüflebilece¤i unutulmamal›d›r. 4. Zaman zaman fliirde tema ile vezin iliflkisi üzerinde durulmuflsa da böyle bir ‹NTERNET iliflkinin varl›¤› kesin olarak kan›tlanamam›flt›r. Ayn› vezinle yaz›lm›fl fliirlerde birbirinden çok farkl› temalar›n ifllendi¤i görülmektedir. Örnekler Afla¤›daki örnekler yukar›daki grupland›rmalara göre s›ralanm›flt›r. Gruplar içindeki vezinlerin s›ras›nda da ayn› yol izlenmifltir. A) Bütün cüzlerin tekrarland›¤› vezinler Dedem koynunda yatt›kça benimsin ey güzel toprak, Neler yapm›fl bu millet, en yak›n târîhe bir sor, bak Süleyman Nazîf Bîgâne gibi kaçma gel kardaflcu¤umsun sen benüm Ko her ne dirse disün el kardaflcu¤umsun sen benüm Hayretî Allâhu ekber Allâhu ekber Bir samt-i ulvî gûyâ tabî’at Hâmûfl hâmûfl eyler ibâdet Tevfik Fikret

B) Sonuncusu d›fl›ndaki cüzlerin tekrarland›¤› vezinler Bir zamânlar biz de millet hem nas›l milletmifliz Gelmifliz dünyâya milliyyet nedir ö¤retmifliz

S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

118


Kapkaranl›kken bütün âfâk› insâniyyetin Yarm›fl›z edvâr-› fetretten kalan yeldâlar› Mehmed Âkif Sakladukça kendisin ol meh-lika Her tarafdan old› bin s›r rû-nümâ Esrâr Dede Allah ad›n zikridelüm evvelâ Vâcib oldur cümle iflde her kula Süleyman Çelebi Hangi sözlerle ninem gönlünü açm›flsa bana Ben o sözlerle gönül vermedeyim sevgilime Sözlerim ninni kadar duygulu olmak yarafl›r Ba¤l›d›r çünkü dilim gönlüme gönlüm dilime Faruk N. Çaml›bel ‹nsan âlemde hayâl etti¤i müddetçe yaflar Yahya Kemal Sana dün bir tepeden bakt›m azîz ‹stanbul Görmedim gezmedi¤im sevmedi¤im hiç bir yer Yahya Kemal Ey bu topraklar için topra¤a düflmüfl asker Gökten ecdâd inerek öpse o pâk aln› de¤er Mehmed Âkif Yumuflak bafll› isem kim dedi uysal koyunum Kesilir belki fakat çekme¤e gelmez boyunum Mehmed Âkif San›r›m ismini kufllar heceler Seni söyler bana da¤lar dereler Su ça¤›ldar kuzular k›rda meler Seni söyler bana da¤lar dereler Yahya Kemal Balkan’›n üstünde s›zan her p›nar Bir yarad›r durmaz içinden kanar Hangi tafl›n kalbini deflsen mezâr Gör ne mübârek yer u¤urlar ola Mehmed Âkif Küçük muttarid muhteriz darbeler Kafeslerde camlarda pür-ihtizâz

Tevfik Fikret


Da¤›lm›fl hazân-dîde tüller gibi Uçuflmakta sessizce huffâfleler Giderler gelirler san örmekteler Nücûm-› kederle zalâm-› flebi Ahmed Haflim

C) Cüzleri ikifler ikifler tekrarlanan vezinler Âfl›kda keder neyler gam halk-› cihânundur Koyma kadehi elden söz pîr-i mugânundur fieyh Gâlib Aflk ile kendiden gider âfl›ka bir nidâ gelür Yaz›s› yok kitâb okur âlim olur ç›ka gelür Yahya Bey Yâr bizüm ile yine gör ki ne âl eyledi Tâ ki yaflum kan ola yana¤um› al eyledi Kad› Burhaneddin Rüsvâlar›ndan ol meh saymaz meni Fuzûlî Dîvâne olmayam m› dünyâda yok m› ârum Fuzulî O zamân ki bezm-i cânda böliflildi kâle-i kâm Bize hisse-i mahabbet dil-i pâre pâre düfldi fieyh Gâlib

D. Cüzleri farkl› vezinler Bin atl› ak›nlarda çocuklar gibi flendik Bin atl› o gün dev gibi bir orduyu yendik Yahya Kemal Sâhipsiz olan memleketin batmas› hakt›r Sen sâhip olursan bu vatan batmayacakt›r Mehmed Âkif Târîhi tekerrür diye ta’rîf ediyorlar Hîç ibret al›nsayd› tekerrür mü ederdi Mehmed Âkif Zulmün topu var güllesi var kal’as› varsa Hakk›n da bükülmez kolu dönmez yüzü vard›r Göz yumma güneflten, ne kadar nûru kararsa Sönmez ebedî, her gecenin gündüzü vard›r Tevfik Fikret ‹stanbul’un öyledir bahâr› Bir aflk oluverdi âflinâl›k Yahya Kemal

119

120


Ülfet belâl› fley fakat uzlet s›k›nt›l› Bilmem nas›l geçirmeliyim son befl on y›l› Yahya Kemal ‹crâ-y› hakk içün geçer âdem hükûmete Hakdan ziyâde hükmini icrâya sa’y ider Nam›k Kemal Elbet de¤il nasîbi mezellet kad›nl›¤›n Elbet sefîl olursa kad›n alçal›r befler Tevfik Fikret Zevki kederde mihneti râhatda görmiflüz Âyînedür biribirine subh u flâmumuz fieyh Gâlib Kenâr-› Dicle’de bir kurt afl›rsa bir koyunu Gelir de adl-i ‹lâhî sorar Ömer’den onu Mehmed Âkif A¤›r a¤›r ç›kacaks›n bu merdivenlerden, Eteklerinde günefl rengi bir y›¤›n yaprak, Ve bir zamân bakacaks›n semâya a¤layarak ... Ahmet Haflim Dönülmez akflam›n ufkunday›z. Vakit çok geç; Bu son fas›ld›r ey ömrüm, nas›l geçersen geç Yahya Kemal Virmeyeler iki cihâna seni Olur ise bir yana iki cihan Yahya Nice sevdâl›larla sevgililer Aflk› yollarda böyle beklediler Nice sevdâl›lar da var ki diler Akflam olsun bu kuytu yollarda Yahya Kemal Ey flâh-› cihân bu çarh u eyvân kimün Îcâd kimün bu lutf u ihsân kimün Adl eyler isen dahi ben olmam me’yûs ‹syân benümse afv u gufrân kimün fieyh Gâlib

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE


D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U121

4. Ünite - Eski Türk Edebiyat›nda Ölçü: Aruzla ‹lgili Temel Kurallar, TerimlerS ve O RVezin U Bulma Usulü


Zülfün ki târ-› eflk-i firâvâna sarmaflur Sünbüldür ol ki riflte-i bârâna sarmaflur Bâkî


4

N N



beytinin veznini bularak, beyti vezinle uyumlu hâle getirmekAMAÇLARIMIZ için yapt›¤›n›z aruz S O R U ifllemlerini belirtiniz.

AMAÇLARIMIZ S O R U

Aruz hakk›nda daha genifl bilgi için M. A. Yekta Saraç’›n Klâsik Edebiyat BiçimK D ‹‹ KTK AABilgisi: TP Ölçü-Kafiye (‹stanbul: Gökkubbe Yay›nlar› 2010) adl› kitab›na baflvurabilirsiniz.

KD ‹‹ K TK AAT P

SIRA S‹ZDE TELEV‹ZYON AMAÇLARIMIZ ‹NTERNET

N N

SIRA S‹ZDE TELEV‹ZYON AMAÇLARIMIZ ‹NTERNET

K ‹ T A P

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET

122


Özet

N AM A Ç

1

N AM A Ç

2

Aruz vezninin fliirdeki ifllevini aç›klayabilmek. Aruz vezni, aç›k (=k›sa) ve kapal› (=uzun) olarak nitelenen hecelerin aruz kuramc›lar› taraf›ndan önceden belirlenmifl bir düzen içerisinde tekrarlanmas› esas›na dayanan bir fliir ölçüsüdür. Dolay›s›yla fliirdeki ifllevi de ahengi sa¤lamakt›r. Aruz vezniyle ilgili terimleri tan›mlayabilmek. Aruz vezniyle ilgili terimleri üç grupta toplamak mümkündür. Bunlarda ilk gruptakiler “aruza göre hece türleri”ile ilgili olanlard›r. Aruza göre üç çeflit hece vard›r: 1. Aç›k ya da k›sa hece, 2. uzun ya da kapal› hece, 3. medli hece ya da bir buçuk hece. 1. Aç›k ya da k›sa hece sonu k›sa ünlü ile biten hecelerle tek k›sa ünlüden ibaret heceler; 2. Kapal› ya da uzun hece sonu ünsüz ya da uzun ünlü ile biten hecelerdir. 3. Medli ya da bir buçuk hece ise bir uzun ünlü ve bir ünsüzden oluflan; bir ünsüz, bir uzun ünlü ve bir ünsüzden; bir k›sa ünlü ve iki ünsüzden; bir ünsüz, bir k›sa ünlü ve iki ünsüzden oluflan hecelerdir. ‹kinci gruptakiler “aruz ifllemleri” ile ilgili olan vasl, imâle, med, zihâf, tahfîf ve tefldîd terimleridir. Vasl sonu ünsüzle biten bir sözü, aç›k hece elde etmek ya da bir kapal› bir aç›k hece de¤erinden tek kapal› hece de¤erine düflürmek için ünlüyle bafllayan bir sonraki söze ba¤lamak; imâle (=imâle-i maksûre) ölçü gere¤i k›sa ünlüyle biten ya da tek k›sa ünlüden ibaret bir aç›k ya da k›sa heceyi, uzun ünlü; yani, yapay olarak uzun ya da kapal› hece de¤erine yükseltmek; medd (=imâle-i memdûde), birleflik hecelerin as›l de¤erlerinden biraz daha uzun okunmas›; tahfîf (=kasr) vezin gere¤i fleddeli bir harfi fleddesiz okumak; tefldîd de fleddesiz bir harfi ölçü gere¤i fleddeli olarak kullanmakt›r. Üçüncü gruptaki terimler tef’ile, taktî’, bahr ve sekt-i melîhtir. Tef’ile aruz vezinlerini oluflturan sekiz ana sözcü¤e denir: Bunlar fe’ûlün, fâ’ilün, mefâ’îlün, müstef’ilün, fâ’ilâtün, müfâ’aletün, mütefâ’ilün, mef’ûlâtüdür. Bu tef’ilelerin say›s› bir tak›m de¤iflikliklerle 41’e kadar ulafl›r ve meydana getirdikleri 16 vezin, as›l vezinleri oluflturur. Bu vezinlere bahr denir. Di¤er vezinler bu as›l bahirlerden do¤mufllard›r. Taktî’ aruzda, bir m›sra› yaz›lm›fl oldu¤u veznin cüz’ (=tef’ile)lerine

N A M A Ç

3

ay›rmakt›r. Taktî’ fliirin yaz›ld›¤› vezni bulmay› ve bulunan vezne göre fliiri âhenkli olarak okumay› sa¤lar. Sekt-i melîh ise, mef’ûlü mefâ’ilün fe’ûlün ( _ _ . / . _ . _ / . _ _ ) vezninin mef’ûlün fâ’ilün fe’ûlün ( _ _ _ / _ . _ / . _ _ ) flekline dönüflmesine denir. Aruzla yaz›lm›fl fliirlerin vezinlerini bulabilmek. Aruzla yaz›lm›fl bir fliirin veznini bulabilmek için önce m›sralar›n ses de¤erlerini tespit etmek; yani, hangi hecenin kapal› (=uzun), hangi hecenin aç›k (=k›sa), hangi hecenin medli hece oldu¤unu belirlemek gerekir. Bu ifllem yap›l›rken kapal› hecelerin k›sa bir çizgi (-), aç›k hecelerin nokta (.) ve vas›l yap›lan hecelerin de alttan düz bir çizgi ile ( _ ) gösterildi¤i unutulmamal›d›r. Vezin en az iki m›srada aranmal›; sonra ses de¤erleri belirlenen beytin birinci ve ikinci m›sralar›ndaki hecelerin ayn› düzen içinde alt alta s›ralanm›fl olup olmad›¤›na dikkat edilmelidir. Bu arada içinde medli hece bulunmayan beyitlerde her iki m›sradaki hece say›s›n›n birbirine eflit olmas› gerekti¤i unutulmamal›d›r. E¤er m›sralardaki hecelerin say›s› birbirine eflitse, aç›k ve kapal› heceler de ayn› düzen içinde alt alta s›ralanm›flsa elde edilen bu heceler alfabetik olarak düzenlenmifl olan vezin listesiyle karfl›laflt›r›lmal› ve bu listeden beytin vezni bulunmal›d›r. E¤er beytin iki m›sra› aras›nda aç›k ve kapal› hecelerin s›ralan›fl› ve hece say›s›nda bir uyumsuzluk görülürse; önce bu uyumsuzlu¤un hangi hece ya da hecelerde oldu¤u belirlenmeli, bunun için de birinci ve ikinci m›sradaki heceler tek tek karfl›laflt›r›larak kontrol edilmelidir. M›sralar aras›ndaki uyumsuz heceler belirlendikten sonra da birinci m›sra› ikinci m›sra ile ya da ikinci m›sra› birinci m›sra ile uyumlu hâle getirmenin yollar› aranmal›d›r. Burada yard›mc› olacak anahtarlar “imâle”, “zihâf”, “vasl” ve “med”dir. Beytin m›sralar›ndaki hece say›s› ve nitelikleri birbirine eflit hâle getirildikten sonra yap›lacak ifl alfabetik olarak düzenlenmifl vezin listesinden beytin veznini bulmak ve tef’ilelerini belirlemektir.


123

Kendimizi S›nayal›m 1. Aruzda vezin gere¤i uzun bir ünlünün k›sa ünlü de¤erine, medli bir hecenin de tek kapal› hece de¤erine düflürülmesine ne ad verilir? a. imale b. tahfîf c. taktî’ d. zihâf e. med 2. “aflk”, “mektûb”, “serâb”, “sanavber”, “gül-berg” Yukar›daki befl sözcük Arapça ve Farsçadan Osmanl› Türkçesine geçmifltir. Bu sözcüklerin aruza göre ses de¤erleri hangi seçenekte do¤ru olarak gösterilmifltir? a. . - / - . -/ . - . / . - . - / - - . b. - . / - - . / . - . / . - - / - - . c. - . / . - - / - - . / - - . / . - d. - . / - . - / . - . / . - - / - - . e. - . / - - . / - . - / . - - / - - . 3. Afla¤›dakilerden hangisi bir aruz terimidir? a. terbî’ b. teflhîs c. tahlîl d. taktî’ e. ta’rîz 4. Aruzda bir m›sra› yaz›lm›fl oldu¤u veznin cüz’ (tef’ile)lerine ay›rmaya ne ad verilir? a. tefldîd b. tahfîf c. terbî’ d. taktî’ e. tesdîs 5. Bir devlet içün çerha temennâdan usanduk Bir vasl içün a¤yâra müdârâdan usanduk Beytin a. b. c. d. e.

Nâbî

vezni afla¤›dakilerden hangisidir? mef’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlü fâ’ilün mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlün müstef’ilün müstef’ilün fe’ûlün mefâ’ilün fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ûlün fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün

6. Bülbüller öter güller açar flâd gönül yok Hiç böyleli¤in görmemifliz fasl-› bahâr›n fieyhülislâm Yahya Yukar›daki beytin aruz veznine uygun olarak okunabilmesi için yap›lmas› gereken aruz ifllemleri hangi seçenekte s›ras›yla verilmifltir? a. med-vasl-med b. imâle-vasl-zihaf c. vasl-vasl-med d. zihâf-zihâf-vasl e. vasl-vasl-zihâf

7. Yârin ki her tebessümü da¤ üstü bâ¤ olur Destinde câm-› neflve semâvî çerâ¤ olur Yahya Kemal Yukar›daki beytin her m›sra’› kaç tef’ileden oluflmaktad›r? a. 3 b. 6 c. 5 d. 2 e. 4 8. “flevk-i tamâm”, “nâle-i âtefl-feflan”, “bâd-› sabâ”, “flevk-i flûrîde” Yukar›da verilen Farsça isim ve s›fat tamlamalar›n›n aruza göre ses de¤erleri hangi seçenekte s›ras›yla ve do¤ru olarak gösterilmifltir? a. - . . -. / - . . - - . - / - . . - / - . - - . b. - . . - / - . . - - . - / - - . - / - - - . . c. - . . - / - . . - - - - / - . - - / - . . - . d. - . . - / - - . - - - - / - . . - / - - . . e. . . - - / - . . - - . - / - - . - / - . - 9. Gördüm ol meh dûfl›na bir flâl at›p lâhûrdan Gül yanaklar üstüne yaflmak tutunmufl nûrdan Yahya Kemal Yukar›daki beytin üçüncü tef’ilesinin vezni afla¤›dakilerden hangisidir? a. fe’ilâtün b. fâ’ilâtün c. mefâ’ilün d. fa’lün e. fe’ilün 10. Rü’yâ gibi bir yazd› yaratt›n hevesinle Her ân›n› her rengini her fl’irini hazdan Hâlâ duruyor bahçeler en tatl› sesinle Bir gün bir uzak hât›ra özlersen o yazdan Yahya Kemal Yukar›daki dörtlü¤ün vezni hangi seçenekte do¤ru olarak verilmifltir? a. mef’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlü fâ’ilün b. mef’ûlü mefâ’ilün fe’ûlün c. mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlün d. mef’ûlü mefâ’ilün mef’ûlü mefâ’ilün e. mef’ûlü fâ’ilâtün mef’ûlü fâ’ilâtün

124


Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

1. d

S›ra Sizde 1 âvâz: - - . ; kelebek: . . -; geleceksin: . . - -, reflk; - . ; âftâb: - . - .; berg: - . ; iklîm: - - . : kitâb: . - . ; seng: . ; bâ¤: - . ; bahr: - . ; bahâr: . - . ; beklemifltim: - . - -

2. b

3. d 4. d 5. b 6. c

7. e 8. a 9. b 10. c

Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Zihaf” bafll›kl› bölümü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Aruzla ‹lgili Kurallar ve Terimler” bölümünden “Aruz ifllemleri” konusunu tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Aruzla ‹lgili Di¤er Baz› Terimler” bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Aruzla ‹lgili Kurallar ve Terimler” bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Vezin Bulma Usulü” bölümünü tekrar okuyunuz Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Aruzla ‹lgili Kurallar ve Terimler” bölümünden “Aruz ifllemleri”konusunu tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Aruzla ‹lgili Di¤er Baz› Terimler” bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Aruzla ‹lgili Di¤er Baz› Terimler” bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Aruzla ‹lgili Di¤er Baz› Terimler” bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Vezin Bulma Usulü” bölümünü tekrar okuyunuz.

S›ra Sizde 2 1. gülme kister; 2. fâni dünyâ; 3. bafla gelmifl; 4. ab yeter; 5. flekke ralmak: 1. vasl; 2. zihaf, 3. imâle, 4. zihaf, 5. tefldîd ve vasl. S›ra Sizde 3 ‹mâlenin imâle-i maksûre ve imâle-i memdûde ya da med ad› verilen iki türü vard›r. ‹male-i maksûre aruzda ölçü gere¤i k›sa ünlüyle biten ya da tek k›sa ünlüden ibaret bir aç›k ya da k›sa heceyi, uzun ünlü; yani, yapay olarak uzun ya da kapal› hece de¤erine yükseltmek; imâle-i memdûde ya da medd ise bileflik heceleri as›l de¤erlerinden biraz daha uzun okumakt›r. Zihâf imalede yap›lan›n tersidir. Ölçü gere¤i Arapça ve Farsça hecelerdeki uzun ünlülerin k›sa ünlü de¤erine; medli hecelerin de bir kapal› hece de¤erine düflürmektir. Zihafla imale aras›ndaki fark, biriyle yap›lan ifllemin di¤erinin tersi olmas›d›r. S›ra Sizde 4 Beytin hecelerinin ses de¤erleri “- - . / - . - . / . - - . / - . -”dir. Bu hecelerin uyumlu oldu¤u vezin mef’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlü fâ’ilündür. Beyti vezinle uyumlu hâle getirmek için yap›lacak tek ifllem ikinci m›sradaki “Sünbüldür ol”u “Sünbüldü rol” okumak; yani, bu iki sözcük aras›nda vas›l yapmakt›r.


Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynak Saraç, M. A. Yekta (2010). Klâsik Edebiyat Bilgisi: Biçim-Ölçü-Kafiye. ‹stanbul: Gökkubbe Yay›nlar›.E

125

5


Amaçlar›m›z

N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Türk fliirinde kullan›lan aruz kal›plar›n›n bahirlerini saptayabilecek, Divan fliiri kafiye sistemini tan›yacak ve tan›mlayabilecek, Kafiye kusurlar›n› belirleyebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • • • • • • • • • • • •

Bahir Hezec Recez Remel Münserih Muzâri’ Müctes Serî’ Hafîf Müteka¯ rib Kâmil Ahreb

• • • • • • • • • • • •

Ahrem Kafiye Mücerred kafiye Mürekkeb kafiye Mürdef kafiye Mukayyed kafiye ‹ltizâm Mü’esses kafiye Revî Ridf Kayd Te’sîs

• • • • • •

Dahîl Redîf Müreddef Kâfiye-i flâygân Cinasl› kafiye Kâfiye-i gayr-› ma’mûle • Zû-kâfiyeteyn • Zü’l-kavâfî • Tarsî’



Eski Türk Edebiyat›nda Ölçü (II) ve Kafiye

• G‹R‹fi • ESK‹ TÜRK EDEB‹YATINDA ÖLÇÜ (II) • D‹VAN fi‹‹R‹NDE KAF‹YE

Eski Türk Edebiyat›nda Ölçü (II) ve Kafiye G‹R‹fi Bir önceki ünitede Türk edebiyat›nda s›k kullan›lan vezinlerin biri alfabetik s›ras›, di¤eri de cüz(=tef’ile)lerinin tekrarlanm›fl olup olmad›¤› göz önünde bulundurularak düzenlenmifl iki ayr› listesi verilmiflti. Bu ünitede de söz konusu iki listede yer alan vezinlerin aruz bahirlerine göre grupland›r›lm›fl farkl› bir listesi ve bu vezinlerle yaz›lm›fl fliirlerden örnekler verilecek daha sonra Divan fliirinde kafiye konusuna geçilecektir.

ESK‹ TÜRK EDEB‹YATINDA ÖLÇÜ (II) Türk Edebiyat›nda Aruz Bahirleri 1. Hezec bahri Çok kullan›lanlar 1. mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün Ne dehrün bendesi ne flâh-› âlî-flân›yuz cânâ Esîrün olal› mülk-i gamun sultân›yuz cânâ Nev’î 2. mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün Hayâlün âfl›ka eglence besdür Visâlün istemek zâ’id hevesdür Bakî 3. mef’ûlü mefâ’îlün mef’ûlü mefâ’îlün Dünyâya gelen durmaz dünyâ ne aceb yerdür Ukbâya giden gelmez ukbâ ne aceb yerdür Ruhî 4. mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlün Güller k›zar›r flerm ile ol gonca gülünce Sünbül ham olur reflk ile kâkül bükülünce F›tnat Han›m 5. mef’ûlü mefâ’ilün fe’ûlün Uflflâka iflün cefâdur ey dost Kaddün elif-i belâdur ey dost Revanî Aç›klama: Bu vezin bazen mef’ûlün fâ’ilün fe’ûlün fleklini de al›r (sekt-i melîh).

128


Az kullan›lanlar 6. mefâ’îlün mefâ’îlün Yamand›r hecr ile hâlim Bana yâr olmad›n gitdin Nedür cürmüm be-hey zâlim Bana yâr olmad›n gitdin Nâ’ilî Aç›klama: Bu bahirdeki birinci veznin murabba fleklidir. 7. mef’ûlü mefâ’îlün Hak flerleri hayr eyler Zannetme ki gayr eyler Ârif an› seyr eyler Allah görelim n’eyler N’eylerse güzel eyler Hakk› Aç›klama: Bu bahirdeki üçüncü veznin murabba fleklidir. 8. mefâ’îlü fe’ûlün mefâ’îlü fe’ûlün Kan› gözleri bâdâm kan› serv-i gül-endâm Kan› yâr-i dil-ârâm ki olmad› bana râm Kad› Burhaneddin 9. mef’ûlü mefâ’îlü fe’ûlün Yârin duda¤›ndan getirilmifl Bir katre alevdir bu karanfil Ahmed Haflim 2. Recez bahri Çok kullan›lanlar 1. müstef’ilün müstef’ilün müstef’ilün müstef’ilün ‹ki cihânun cân›s›n sen câna s›hhat yaraflur Cûd u kerem bürhân›s›n bürhâna s›hhat yaraflur Ahmed Pafla 2. müstef’ilün fe’ûlün müstef’ilün fe’ûlün Zülfi kimi aya¤›n koymaz öpem nigârum Yohdur anun yan›nda bir k›lca i’tibârum Fuzulî Aç›klama: Bu veznin muzari bahrine göre taktî’i mef’ûlü fâ’ilâtün mef’ûlü fâ’ilâtün’dür. 3. müstef’ilâtün müstef’ilâtün Gencînen olsam vîrân idersin Âyînen olsam hayrân idersin Gâlib 4. müfte’ilün mefâ’ilün müfte’ilün mefâ’ilün Hüsn-i taleble k›l gönül ruhsat-› vasl ise murâd Lutf-› su’âli bilmeyen gam-zede-i cevâb olur Mezakî

5. Ünite - Eski Türk Edebiyat›nda Ölçü (II) ve Kafiye

Az kullan›lanlar 5. müstef’ilün müstef’ilün Leflker yürüsün saf saf Her yana itsünler mesâf Olmak gerek sîne-flikâf Olsun k›l›çlar bî-g›lâf Muhibbî Aç›klama: Bu bahirdeki birinci veznin murabba fleklidir. 6. müfte’ilün müfte’ilün müfte’ilün müfte’ilün Gizli gel ey yâr buyur ey fleh-i muhtâr buyur Çünki hep agyâr uyur bu gice tekrâr buyur Hakk› 3. Remel bahri Çok kullan›lanlar 1. fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün Âfliyân-› mürg-i dil zülf-i perîflânundadur Kande olsam ey perî gönlüm senün yanundadur Fuzulî 2. fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün Bu cihânda kimse bâkî kalmad› Ol gidenler sonra bunda gelmedi Mihrî Hatun 3. fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün Devr iderken gice meclisde flarâb-› gül-fâm Der-i mey-hâneye mühr urd› gelüp mâh-› s›yâm Vâs›f Ehl-i aflkun dil-i hûnînin ad›n gül kod›lar Bâ¤-› kûyunda benüm adum› bülbül kod›lar ‹smetî Neflve-i câm-› mahabbetle gönül cûfl eyler Çekilen derd ü gam› cümle ferâmûfl eyler F›tnat Aç›klama: Veznin ilk tef’ilesi fâ’ilâtün, son tef’ilesi fa’lün olabilir. 4. fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün Amelüm yok durur Allâh’a yarar Âh yok bir iflüm ol flâha yarar Muradî Aç›klama: Veznin ilk tef’ilesi fâ’ilâtün, son tef’ilesi fa’lün olabilir. Az kullan›lanlar 5. fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün Ey nefes bîhûde geçme cân-› âtefl-meskenümden Ra’fle-rîz-i flu’le-i âh ol nesîm-i flîvenümden Fehîm

129

130


6. fâ’ilâtün fâ’ilâtün Âfl›kam bir dil-rübâya Bir cevân-› bî-vefâya Tâkatüm yokdur cefâya Rahm idün ben mübtelâya Fâz›l Aç›klama: Ayn› bahirdeki beflinci veznin murabba fleklidir. 7. fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilâtün Sitemün gerçi yamandur onu terk eyleme bi’llâh Ki tega¯ fül sitemünden dahi elbette beterdür Fuzulî Aç›klama: Bu veznin ilk tef’ilesi fâ’ilâtün olabilir. 8. fe’ilâtü fâ’ilâtün fe’ilâtü fâ’ilâtün O güzel güzel edâlar o nigâh-› mest ü haste O yaman yaman belâlar ider ehl-i aflk› beste Fâz›l Aç›klama: Bu veznin kâmil bahrindeki taktî’i mütefâ’ilün fe’ûlün mütefâ’ilün fe’ûlün’dür. 4. Münserih bahri Çok kullan›lan 1. müfte’ilün fâ’ilün müfte’ilün fâ’ilün Gözde gezer çizginüp katre-i eflküm müdâm Katre-i eflküm kimi çerhde seyyâre yoh Fuzulî Az kullan›lan 2. müfte’ilün fâ’ilün Ey sanem-i cân-fezâ V’ey gül-i bâg-› edâ Bülbül-i sahn-› vefâ Sa¤ olas›n dâ’imâ fieref Han›m Aç›klama: Bir önceki veznin murabba fleklidir. 5. Muzâri bahri Çok kullan›lanlar 1. mef’ûlü fâ’ilâtün mef’ûlü fâ’ilâtün Aflkun od›na ey dil yanarsa cân-› fleydâ Her bir avuç külinden bir bülbül ola peydâ fieyhülislam Yahya Aç›klama: Bu veznin recez bahrine göre taktî’i müstef’ilün fe’ûlün müstef’ilün fe’ûlün’dür. 2. mef’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlü fâ’ilün Gelmez o flûh meclise agyâr gelmese ‹ster ki arz-› hâle bile ruhsat olmasun Nedîm


Az kullan›lan 3. mef’ûlü fâ’ilâtün Bir fâz›l-› yegâne Allâme-i zemâne Üstâd-› bî-behâne Buld› maka¯ m-› a’lâ Fatîn Aç›klama: Bu bahirdeki birinci veznin murabba fleklidir. 6. Müctes Bahri Çok kullan›lan 1. mefâ’ilün fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilün Hevâ-y› aflka uyup kûy-› yâre dek giderüz Nesîm-i subha refîküz bahâre dek giderüz Nâ’ilî Az kullan›lan 2. mefâ’ilün fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilâtün Gönül hevâya uyup ârzû-y› gurbete düflmifl Reh-i safâ diyerek hârzâr-› hayrete düflmifl Neflâtî 7. Serî bahri Çok kullan›lan 1. müfte’ilün müfte’ilün fâ’ilün Ahde vefâ eylemedün öyle mi Terk-i cefâ eylemedün öyle mi Ahmed Pafla Az kullan›lanlar 2. müfte’ilün müfte’ilün müfte’ilâtün Âfl›k olan yâr yol›na yane gerekdür Yanabilicek bu yola ya ne gerekdür Kad› Burhaneddin 3. mefâ’ilün mefâ’ilün mefâ’ilün mefâ’ilün Yiyin efendiler yiyin bu hân-› ifltihâ sizin Doyunca t›ks›r›nca çatlay›ncaya kadar yiyin Tevfik Fikret 4. mefâ’ilün mefâ’ilün Çoban kaval çalar onun Hayât› flâ’irânedir Güler perîsi tarlan›n Bu bir güzel terânedir Tevfik Fikret Aç›klama: Bir önceki veznin murabba fleklidir.

131

132


8. Hafîf bahri 1. fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilün Bu gice hayli mihnetüm vardur Çarh elinden flikâyetüm vardur Ruhî Gel berü sôfîyâ ki mest olalum Mest-i câm-› mey-i elest olalum Nesîmî Aç›klama: Veznin ilk tef’ilesi fâ’ilâtün, son tef’ilesi fa’lün olabilir. 9. Mütekarib bahri Çok kullan›lan 1. fe’ûlün fe’ûlün fe’ûlün fe’ûl Gözümden akan yafl m›dur kan m›dur Lebün yâd›na la’l ü mercân m›dur Avnî Az kullan›lan 2. fe’ûlün fe’ûlün fe’ûlün fe’ûlün Ferâgat güzel sevmeden tevbe meyden Zihî re’y-i bât›l zihî fikr-i fâsid Bakî 10. Kâmil bahri Çok kullan›lan 1. mütefâ’ilün fe’ûlün mütefâ’ilün fe’ûlün Tutalum ki va’d-i vuslat sebeb-i neflât olurm›fl Dil-i zâr› küflte eyler gam-› intizâr dirler Mezâkî Aç›klama: Bu veznin remel bahrine göre taktî’i fe’ilâtü fâ’ilâtün fe’ilâtü fâ’ilâtün’dür. Az kullan›lan 2. mütefâ’ilün mütefâ’ilün mütefâ’ilün mütefâ’ilün Yeter ey felek bu cefâ yitür men-i zâre serv-i revânum› Meh-i tal’atiyle münevver it dil ü dîde-i nigerânum› Fuzulî 3. mütefâ’ilün mütefâ’ilün Yak›fl›kl›d›r seviyor cihân An› ben de pek severim inan Benim olsa bârî flu kahramân Olamaz ne çâre niflânl›d›r Muallim Naci Aç›klama: Bir önceki veznin murabba fleklidir. 11. Ahreb ve ahrem kal›plar› Ahreb ve ahrem kal›plar› hezec bahrinden ç›kar›lm›flt›r. Bu vezinlerden mef’ûlü ile bafllayanlar ahreb, mef’ûlünle bafllayanlar ise ahrem kal›plar›


olarak adland›r›l›rlar. Bunlar rübâ’î vezinleridir. Rübâ’îde ayn› gruptan olmak flart›yla her m›sra farkl› bir vezinle yaz›lm›fl olabilir. Çok kullan›lanlar 1. mef’ûlü mefâ’ilün mefâ’îlü fe’ûl 2. mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûl 3. mef’ûlü mefâ’ilün mefâ’îlün fâ’ 4. mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlün fâ’ Hofl ol ki çekem dem-i ecel bâde-i nâb Sermest yatam kabrde tâ rûz-› hisâb Gavgâ-y› k›yâmetde duram mest ü harâb Ne fikr-i hisâb ola ne idrâk-i azâb Fuzulî Aç›klama: Birinci m›sra›n vezni 1. s›radaki; 2, 3 ve 4. m›sralar›n vezni de 2. s›radaki vezindir. Yok dehrde bir muvâf›k-› tab’ harîf Kim sohbeti dil-güflâ ola tab’› zarîf Feryâd ki nâ-cins musâhibler ile Bî-fâ’ide zâyi’ old› evkât-› flerîf Fuzulî Aç›klama: 1, 2 ve 4. m›sralar›n vezni 1. s›radaki; 3. m›sra›n vezni de 2. s›radaki vezindir. Az kullan›lanlar 1.mef’ûlü mefâ’îlün mef’ûlün fâ’ 2.mef’ûlü mefâ’îlün mef’ûlü fe’ûl 3.mef’ûlün fâ’ilün mefâ’îlün fâ’ 4.mef’ûlün fâ’ilün mefâ’îlü fa’ûl Örnekler Afla¤›daki beyitler vezin bulma al›flt›rmalar› yapman›z için verilmifltir. Bu örnekler vezin listesindeki s›raya göre de¤il, birinci m›sralar›n›n ilk harflerine göre alfabetik olarak s›ralanm›flt›r. Akflam yine akflam yine akflam Göllerde bu dem bir kam›fl olsam Ahmet Haflim Aflkum› yazmak istesem noktas› bir kitâb olur fievkum› söylesem eger zerresi âfitâb olur Nev’î Bana bir tenhâca yer olsa firâvân a¤lasam Eyle kim yaflum kurusa kalmasa kan a¤lasam Emrî Bât›l isteyü hakdan ayr›ldum Boynuz umdum kulakdan ayr›ldum fieyhî

133

134


Bir samt-i ulvî kalb-i tabî’at Bir samt-i nâlân rûh-› avâlim Etmekde zikr-i Hallâk’› dâ’im Etmekte ra’flân ra’flân ibâdet Tevfik Fikret Bu flehr-i Sitanbûl ki bî-misl ü bahâdur Bir sengine yek-pâre Acem mülki fedâdur Nedîm Bülbül kitâb›n alm›fl ele pendi bu ki dir Hofldur piyâle bir sanem-i gül-izâr ile Bakî Cân virsem ölmege fleb-i fürkatde tan degül Ölmek bu dirlige göre uyhu gibi gelür Emrî Dîdede âb baflta hâk elde hevâ gönülde nâr Derdümüzün devâs› yok bulmad› kimse çâremüz Emrî Ecel tutmufl elinde bir ulu câm Ki ol câmun içi tolu serencâm fieyyad Hamza Eger haflr olmaz isem ol k›yâmet-kad nigârumla Gezem mahflerde gögsüm dögerek seng-i mezârumla Emrî Emriyâ öldi dime Mecnûn’a Gam-› Leyliyle itdi terk-i diyâr Emrî Etvâr-› çerhe uy Mevlevî ol Seyrân idersin devrân edersin fieyh Gâlib Ey her maraz ilâc›na hükm eyleyen tabîb Bîmâr-› derd-i ›flk olanun yok m› çâresi Fuzulî Ey rahmeti bol pâdiflâh cürmüm ile geldüm sana Ben iflledüm hadsüz günâh cürmüm ile geldüm sana Kuddusî Fuzûlî bafl›na ol serv sâye sald› bu gün Ulüvv-i rif’at ile yitmez âfitâb sana Fuzulî Gam-› hecrdür ki artar eseriyle aflk zevki Galat eylemifl Fuzûlî ki visâle tâlib olm›fl Fuzulî Gamunla ülfetümüz var sürûr› n’eyleyelüm Safâ-y› hât›rumuz yok huzûr› n’eyleyelüm Nâ’ilî Gel d›raht üzre nazar eyle hazân yapra¤›na Zer-niflân itdi flecer üstine kudret eli san Emrî Gönline kat› gelüp bu bî-dâd Yumflak yumflak didi ki sayyâd Fuzulî


Halk içinde mu’teber bir nesne yok devlet gibi Olmaya devlet cihânda bir nefes s›hhat gibi Muhibbî Hâne-i a¤yârdan ç›kd› çün ol meh bî-nika¯ b Eyle sandum do¤d› ma¤rib menzilinden âfitâb Emrî Helâk oldum nedür cânâ bu fürkatler cüdâl›klar N’olayd› olmayayd› tâ ezelden âflinâl›klar Emrî Hûrflîde baksa gözleri halk›n tola gelür Zîrâ görünce hât›ra ol meh-lika¯ gelür Bakî Hüsrev-i âleme yok minnetümüz Öyle bir flâh-› kerîmün kuluyuz Es’ad Dede Mu’îni zâlimin dünyâda erbâb-› denâ’etdir Köpekdir zevk alan sayyâd-› bî-insâfa hizmetten Nam›k Kemal O gül-endâm bir âl flala bürünsün yürüsün Uc› gönlüm gibi ard›nca sürünsün yürüsün Enderunlu Faz›l Perîflan-hâlün oldum sormadun hâl-i perîflânum Gamundan derde düfldüm k›lmadun tedbîr-i dermânum Ne dirsen rûzgârum beyle mi geçsün güzel hanum Gözüm cânum efendim sevdügüm devletlü sultânum Fuzûlî Saçma ey göz eflkden gönlümdeki odlare su Kim bu denlü dutuflan odlare k›lmaz çâre su Fuzulî Sald› gönül illerine âfeti Kurd› göz ›rma¤›na ota¤›n› fieyh Gâlib Seni koyup dil ü cân gayr›ya mâyil mi olur Gökde hurflîde iren zerreye ka¯ yil mi olur Emrî Sevdüm seni ben cândan cânum seven ölsün mi Ayr›l›mazam senden cânum seven ölsün mi Ahmed-i Dâî Sormak ayb olmazsa sultânum su’âlümdür benüm Kang› âfl›kdur senün gönlünde gönlün kimdedür fieyh Gâlib Terâne eylese bülbül çemende güftârum Gelüp öninde zemîn-bûs iderdi âb-› zülâl Bakî Saçar bezme nûr› döker rezme nâr› O tâc-› murassa’ o tî¤-i mücevher Bakî

135

136


Vefâ ummaz cefâdan yüz çevürmez Bâkî âfl›kdur Niyâz itmek ana cânâ yaraflur sana isti¤nâ Bakî Yârsuz bu cihânda n’eylersin Güli yok gülsitânda n’eylersin Emrî SIRA S‹ZDE


1

Yine zevrak-›SIRA derûnum S‹ZDE k›r›lup kenâre düfldi Tayanur m› flîfledür bu reh-i sengsâre düfldi fieyh Gâlib D Ü fi Ü N E L ‹ M beytinin veznini bulunuz, buldu¤unuz veznin aruzun hangi bahrine ait oldu¤unu belirleyiniz ve veznin baflka bahre göre taktî edilip edilemeyece¤ini araflt›r›n›z.

S O R U

S O R U

D‹VAN fi‹‹R‹NDE KAF‹YE D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

Girifl

D‹KKAT

Kafiye aruz vezniyle birlikte Divan fliirinin iki aslî âhenk unsurundan biridir. K›saSIRA S‹ZDE ca en az iki m›sra sonundaki ses tekrar› olarak tan›mlanabilecek olan kafiye, redifsiz manzumelerde m›sra ya da beyit sonlar›ndaki, redifli manzumelerde de rediften hemen önceki ses ya da seslerin tekrar›ndan do¤an âhenktir. Kafiyenin AMAÇLARIMIZ kullan›m s›kl›¤›n› ya da düzenini naz›m biçimleri belirler. Klâsik dönem Türk fliirinde kullan›lan kafiye sistemi aruz vezni gibi Arap fliirinden Fars fliirine da Türk edebiyat›na geçmifltir. Bu âhenk sisteminde kafiK ‹ T oradan A P ye tek bir ünsüz ya da uzun ünlü(=revî)nün tekrar›ndan ya da birden fazla ses benzeflmesinden meydana gelmifl olmas› mümkündür. Tek bir sesin tekrar›yla meydana gelen kafiyelere kafiye, birden fazla sesin tekrar›yla elde edilen kaT E L E V ‹ Z Y Omücerred N fiyelere de mürekkeb kafiye denir. Mürekkeb kafiyenin mürdef, mukayyed ve mü’esses olmak üzere üç türü vard›r. Bu adland›rmada ridf, kayd, te’sîs ve dahîl adlar› verilen kafiye harfleri esas al›nm›flt›r. ‹ N T E R N Edokuz T Divan fliirinde kafiye harfi vard›r. Bu harfler içinde as›l kafiye harfi revîdir. Geri kalan sekiz harfin dördü revîden önce, dördü de revîden sonra kullan›lm›fl olabilir. Revîden önce gelebilecek kafiye harflerine ridf, kayd, te’sîs ve dahîl; revîden sonra gelebilecek kafiye harflerine de baflkaca adlar verilmifltir. Ridf, revîden hemen önce gelen bir uzun ünlü (=â, û, î), kayd da revîden önceki harekesiz bir ünsüzdür. Te’sîs ise, revî ile aralar›nda bir harekeli ünsüz bulunan eliftir. Ridf ve revî ile yap›lm›fl kafiyeye mürdef; kayd ve revî ile yap›lm›fl kafiyeye mukayyed; te’sîs, dahîl ve revî ile yap›lm›fl kafiyeye de mü’esses kafiye denir. Burada her kafiyede ridf ve kayddan yaln›zca birinin bulunabilece¤i; dahîlin ise ba¤›ms›z bir kafiye harfi olmad›¤›, ancak mü’esses bir kafiyede te’sîs ile birlikte kullan›labilece¤i unutulmamal›d›r. ‹flte mürekkeb kafiye ad› alt›nda toplanan mürdef, mukayyed ve mü’esses kafiyeler ridf, kayd, te’sîs ve dahîl ad› verilen bu dört kafiye harfinin meydana getirdikleri kafiye türleridir. Mürdef “ridfli”, mukayyed “kaydl›”, mü’esses de “te’sîsli” demektir. Redîf ise, fliirde bulunmas› flart olmamakla birlikte Divan flairlerinin oldukça s›k kulland›klar› bir âhenk unsurudur. Redîfi “revîden sonra gelen ve aynen tekrarlanan ses veya seslerin tamam›” olarak tan›mlamak mümkündür. Redîfli manzumelere müreddef denir.

N N


Divan fliirinde kafiyenin birbirinden tamamen farkl› kelimelerin aslî ya da aslî de¤erindeki son ses ya da seslerinden elde edilmifl olmas› flartt›r. Bu kafiye anlay›fl›nda ayn› ses ya da seslerin kafiye olarak kullan›lmas› önemli bir âhenk kusuru olarak kabul edilmifltir. “Mahrec(=ç›k›fl noktas›)i” yak›n ünsüzlerle, farkl› k›sa ya da SIRA S‹ZDE uzun ünlülerin birbirine kafiye yap›lmas› da bu kafiye sistemindeki önemli âhenk kusurlar›ndand›r. Özellikle kaside gibi uzun manzumelerde kafiye bulmay› oldukD Ü fi Ü N E L ‹ kullanabileM ça güçlefltiren bu kurallar flairlerin fliirde anlam bütünlü¤ü içerisinde cekleri kafiyeleri bulmakta büyük güçlükler çekmelerine sebep olmufl, bu güçlükU yöntemleS O R d›fl› ler de onlar›n aruzda oldu¤u gibi kafiye bulmak için birtak›m kural re baflvurmalar›na, bunun sonucunda da fliirde kusurlu kafiyeler kullanmalar›na yol açm›flt›r. Edebiyat elefltirmenlerince pek hofl karfl›lanmamakla birlikte, zorunD‹KKAT luluk hâlinde izin de verilebilen bu yöntemlerin hepsine birden Divan fliiri kafiye anlay›fl›nda “kafiye kusurlar› (=uyûb-› kafiye)” ad› verilmifltir. “Kafiyenin adland›SIRA S‹ZDE r›lm›fl kusurlar› (=uyûb-› mülakkaba-i kâfiye)” ve “kafiyenin adland›r›lmam›fl kusurlar› (=uyûb-› gayr-i mülakkaba-i kâfiye)” olarak ikiye ayr›lan bu kafiye kusurlar›n›n bir fliirde mevcut olup olmamas›, Divan fliirinde o fliirin kafiye bak›m›ndan AMAÇLARIMIZ de¤erini belirleyen en önemli ölçütlerdendir.

N N

Türk fliirinde kullan›lan di¤er kafiye türleri için Yeni Türk Edebiyat›na K ‹ T Girifl A P adl› kitab›n›z›n 7. ve Halk Edebiyat›na Girifl adl› kitab›n›z›n 3. ünitesine baflvurabilirsiniz. TELEV‹ZYON Kafiye ‹le ‹lgili Baz› Terimler ve Temel Kurallar

137

SIRA S‹ZDE


D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

Kafiyenin temel anlam› bafl›n arkas› ya da ensedir. Bu temel anlamdan “bir fleyin sonu, arkas›” anlam› türemifl, kelime daha sonra terimleflerek beytin sonu anlam›n› kazanm›flt›r. Kafiyeyi “kafv” ve “kufüv” mastar›ndan türetenler ise bu söz‹NTERNET cük kökünün “bir nesnenin di¤er bir nesne ard›nca gelmesi, SIRA o nesnenin S‹ZDE sonunda bulunmas›, ona tabi olmas›” temel anlam›ndan hareket etmifller ve kafiyenin de fliirde birbirini izledi¤i için bu ad› ald›¤›n› söylemifllerdir. Bir fliir terimi olarak kafiD Ü fi Ü N E L ‹ M ye, m›sralar›n sonu ya da sonu kabul edilen yerlerde, kendisi ya da anlam› farkl› kelimelerdeki belli bir sesin (bu sesi gösteren hareke ve sükûn S O R U bak›m›ndan ayn› harfin) tekrar›ndan do¤an âhenk demektir. Günümüz alfabesinde tek harfle gösterilen baz› yak›n sesler Arap harfli Türkçesi D ‹ KOsmanl› KAT alfabesinde birden fazla harfle gösterilir. Örnek olarak söz konusu alfabede üç ayr› sesin karfl›l›¤› olan üç farkl› sesi gösteren üç ayr› harf olduSIRA S‹ZDE ¤u hâlde bu sesler bugün kulland›¤›m›z alfabede yaln›zca “h” ile karfl›lanmaktad›r. Divan fliiri kafiye anlay›fl›na göre bugün tek harfle karfl›lanan bu üç ayr› ses birbirine kafiye yap›lamaz. Bir kafiyede “ha” kullan›lm›flsa di¤erlerinde de “ha”, “h›”AMAÇLARIMIZ kullan›lm›flsa di¤erlerinde de “h›”, “he” kullan›lm›flsa di¤erlerinde de “he” kullan›lmak zorundad›r. Bu seslerin kafiye yap›lmas› önemli bir kafiye kusuru olan “ikfâ”y› meydana getirir. Ayr›ca kafiyelerde kullan›lan k›sa ünlü(=hareke)lerin de birbiriyle uyumlu olmas› K ‹ gerekir. T A P

N N

Divan fliirinde kafiyeyi revî harfinin tekrar› meydana getirir. Dolay›s›yla kafiye, hem revî harfinin bulundu¤u kelime hem de revî anlamlar›na T E Lgelen E V ‹ Z Y Obir N terimdir. Revînin as›l anlam› “devenin yükünün ba¤land›¤› ip”tir. ‹p ile devenin yükü ba¤land›¤› gibi beyit de revî ile ba¤lan›r, bir bütünlük kazan›r. Revî redifsiz kafiyelerde m›sra ve beyit sonunda, redifli kafiyelerde de m›sra ortas›nda, hatta m›sra›n ilk ‹NTERNET kelimesinde olabilir. Bu durum kafiye tan›m›ndaki “...veya sonu kabul edilen yer-

‹NTERNET SIRA S‹ZDE


D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

138


lerde” ifadesinin gerekçesidir. Kafiyeden sonra tekrarlanan her bak›mdan birbirinin ayn› ek ve sözcüklerin bütününe redîf denir. Redîf revîden sonra gelen anlam ve ifllev bak›m›ndan ayn› ek, sözcük ya da sözcük grubudur. Sözcük ya da sözcük grubu hâlindeki redifler fliiri belli bir düflünce etraf›nda toplar, ortak bir zemine oturtur ve ona bütünlük kazand›r›r. Redifler bazen tek kelimeden, bazen de bir kelime grubundan meydana gelmifl olabilir. Redîfin bazen m›sra›n büyük bir bölümüne yay›ld›¤› da görülür. Böyle durumlarda redîf âhenk bak›m›ndan metne kafiyeden daha fazla katk› sa¤lar. Redif ilk bak›flta flair için bir kolayl›k olarak görülebilirse de asl›nda baflar›l› fliir ile baflar›s›z fliiri belirleyen ölçütlerden biri olarak kabul edilmektedir. Redîfli manzumelere müreddef denir. Redif, Divan fliiri ve halk fliirindeki önemini yeni fliir anlay›fl›yla birlikte tamamen kaybetmifltir.

Kafiye Sözcüklerinde Farkl›l›k Kafiye tan›mlar›nda revînin farkl› sözcüklerin son sesi olmas› gerekti¤i özellikle vurgulan›r. Bu farkl›l›k üç flekilde olur: 1. Anlamlar› ayr› farkl› kelimeler olmas› Çözdi saç açd› bafl tû¤ u alem Bükdi bel dökdi yafl tî¤ u kalem ‹bni Kemal Beyitteki “alem” ve “kalem” sözde ve anlamda farkl› sözcüklerdir. Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi “Tu¤” saç›n› çözdü, “alem (=bayrak, sancak)” bafl›n› açt›, k›l›ç belini büktü, kalem de göz yafl› döktü.” 2. Ayn› anlamda farkl› kelimeler olmas› Sözünle dâ’imâ ratbü’l-lisân›m Sözünden kalmasun hâlî zebân›m Beyitte kafiyeyi oluflturan “lisân” ve “zebân” efl anlaml› iki farkl› sözcüktür. Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi “Senin sözünü dilimden düflürmüyorum. Dilim seni anmaktan hiç bofl kalmas›n.” 3. Kelimelerin efl sesli olmas› Var m› bir câriyede böyle behâ Mümkin olmaz buna takdîr-i behâ Beyitteki ilk “behâ” Arapça “güzellik”, di¤eri de Farsça “paha, k›ymet” anlam›ndad›r. Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi “Hiçbir k›zda böyle bir güzellik var m›? Bunun de¤erini biçmek mümkün olmaz.”

Kafiye Harfleri Divan fliirinde ridf, kayd, te’sîs, dahîl, revî, vasl, hurûc, mezîd ve nâ’ire adlar› verilen dokuz kafiye harfi kullan›lm›flt›r. Kafiyede bu harflerden dördü as›l kafiye harfi olan revîden önce, dördü de sonra bulunur. Ridf, kayd, te’sîs ve dahîl, revîden önceki kafiye harfleridir. Revîden sonra gelen harflere ise s›ras›yla vasl, hurûc, mezîd ve nâ’ire denir.


1. Revî: Kafiyeyi meydana getiren as›l harftir. Divan fliirinde bir manzumenin kafiyeli (=mukaffâ) kabul edilebilmesi için revînin manzumenin naz›m fleklinin belirledi¤i s›kl›kta m›sra sonlar›nda tekrarlanm›fl olmas› gerekir: “...flöhret” ve “...sûret” ile “...isti¤nâ” ve “...bâlâ”da oldu¤u gibi. Bu sözcükler kafiye olarak kullan›ld›klar›nda “t”ler ile “â”lar revî olur. Revînin kafiyeyi oluflturan sözcüklerin aslî ya da aslî de¤erindeki son ses ya da sesleri olmas› gerekir. Buna göre revî üç durumda bulunabilir: a) Kafiyenin son aslî harfi olur: “...âzâd” ile “...sayyâd”daki “d”ler gibi. b) Kafiyenin son aslî harfi olmasa da art›k ek oldu¤u fark edilemeyecek kadar as›l sözcü¤e kaynaflm›fl olur: “...cünbifl” ve “...nümâyifl”teki “fl”ler gibi. “Cünbifl”in son aslî harfi “be”, “nümâyifl”inki de de “ye”dir. Bu iki sözcü¤ün sonundakk “fl›n ”lar sözcüklerin aslî de¤il, ekleme harfleridir. c) Zorlamayla kelimenin son aslî harfi olarak kabul edilmifllerdir. Dediler mevsim-i sermâda ç›kar m› evden Heves-i sayd ile hîç olmayan âdem kevden Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi “Dediler ki hiç ahmak, al›k olmayan kimse k›fl vakti av sevdas›na düflüp evden ç›kar m›?” Bu beyitte “evden”in son aslî harfi “vav”, “kevden(=bön, ahmak)”inki de “nun”dur. Bu tür kafiyeler genellikle kafiye sözcüklerinden birinin ek almas›yla meydana gelirler. Ancak bu yolla elde edilen kafiyeler Divan fliiri kafiye anlay›fl›na göre kusurlu kabul edilirler. Revi harekeli olup olmamas› aç›s›ndan ikiye ayr›l›r: a) Harekesiz revi: “...bahâr” ve “...ezhâr”daki “re”ler gibi. b) Harekeli revi: “...kemâle” ve “...hayâle” kafiyelerindeki “lâm ” gibi. 2. Te’sîs: Revî ile aras›nda harekeli bir ünsüz (=dahîl) olan eliftir: “...zâhir” ve “...mâhir”deki elifler gibi. Kafiyede te’sîsin tekrar› flart olmamakla birlikte kafiyeden beklenen ahengi tam olarak elde edebilmek için tekrar›nda yarar görülmüfltür. Türk ve ‹ran flairlerinin aksine, Arap flairlerinin te’sîsin tekrar›na önem verdikleri görülmektedir. Te’sîsli kafiyelere ka¯ fiye-i müe’ssese denir. 3. Dahîl: Te’sîs ile revî aras›ndaki harftir: “...musâdif” ve “...ârif”teki “dal” ve “re” harfleri gibi. Örnekte de oldu¤u gibi dahîl farkl› harfler olabilirse de bu harflerin harekelerinin aynen tekrar› gerekir. Ancak “...kâtibe” ve “...mükâtebe”de oldu¤u gibi revî harekeli ise dahîlin harekesinin farkl› olmas›na izin verilmifltir. Dahîl ba¤›ms›z bir kafiye harfi de¤ildir; ancak mü’esses bir kafiyede te’sîs ile birlikte bulunabilir. 4. Ridf: Revîden önceki “elif (=â)”, “vâv (=û)”, “ye (=î)” harfleridir. “...mu’tâd” ve “âbâd”daki “elif”ler, “...bî-çûn” ve “...memnûn”daki “vâv”lar ve “...zarîf” ve “...latîf”teki “ye”ler gibi. Kafiyede ridf “elif”se bu elife “ridf-i elifî”, “vav”sa “ridf-i vâvî”, “ye” ise “ridf-i yâyî” denir. Ridfin kafiyede aynen tekrar› gerekir. Tekrarlanmamas› kafiye kusurlar›ndand›r. Ridfli kafiyelere ka¯ fiye-i mürdefe denir.

139

140


5. Kayd: Revîden önce gelen ve kendisinden sonra k›sa ünlü (=hareke) bulunmayan sakin sessizdir: “...derd” ve “...merd”deki “r”ler ile “...ayb” ve “...gayb”daki “ye (=y)”ler gibi. Kafiyede kayd›n tekrarlanmamas› bir kusur olarak kabul edilmemifl; ancak elde edilmek istenen ahengin tam olarak gerçekleflebilmesi için bu sesin tekrar›nda yarar görülmüfltür. Bir kafiyedeki kayd farkl› olacaksa bunlar›n mahreçleri yak›n sesler olmas› gerekir: “...bahr” ve “...flehr”deki “h”ler gibi. Kaydl› kafiyelere ka¯ fiye-i mukayyede denir. Aç›klama: “Bahr”deki “h” eski yaz›da “ha ”, “flehr”deki ise “güzel he ” dir.

Kafiye Türleri Harflerine Göre Kafiye Türleri

A) Ka-fiye-i mücerrede: Sadece revînin tekrar›ndan meydana gelen kafiyelerdir: “...ser” ve “...seher” ile “...gül” ve “...bülbül”de oldu¤u gibi. Bu tür kafiyelerde revî harekesizse, bu iki örnekte oldu¤u gibi tevcîhin tekrar› gerekir.

Nesirdeki iltizâm hakk›nda 8. ünitede bilgi verilecektir.

Cinâs ve türleri hakk›nda 8. ünitede bilgi verilecektir.

B) Ka-fiye-i mürekkebe: Birden fazla ses benzeflmesinden meydana gelen kafiyelerdir. Mürekkeb kafiyede revî d›fl›nda ridf, kayd ve te’sîs ad› verilen kafiye harflerinden biri de tekrarlan›r: “...selâm” ve “...intika¯ m”; “...meyl” ve “...seyl”; “...terâne” ve “...kemterâne”; “...mâhir” ve ...tâhir”de oldu¤u gibi. Kâfiye-i mürekkebe bu tür kafiyelerde kullan›lan harflerin türüne göre kendi içinde ka¯ fiye-i mürdefe, ka¯ fiye-i mukayyede ve ka¯ fiye-i mü’essese olmak üzere üçe ayr›lm›flt›r. a) Ka¯ fiye-i mürdefe (=mürdef kafiye): Revîden önce ridf (=â, û, î) bulunan kafiyelerdir: “...cihân” ve “...niflân”, “...sürûr” ve “...huzûr”, “...sîr” ve “...tîr”de oldu¤u gibi. b) Ka¯ fiye-i mukayyede (=mukayyed kafiye): Revî ve kayddan meydana gelen kafiyelerdir: “...mest” ve “...elest”te oldu¤u gibi. c) Ka¯ fiye-i mü’essese (=mü’esses kafiye): Revîden önce dahîl ondan önce de te’sîs bulunan kafiyelerdir: “...kerâmet” ve “...iflâret”te oldu¤u gibi. ‹ltizâm: Revînin birden fazla olmas›d›r. Buna lüzûm mâ-lâ yelzem de denir: “...haseb” ve “...neseb” deki “b” ve “s”ler, “...zafer” ve “...nefer” deki “f” ve “r”ler gibi. ‹ltizâm nesirde de yap›l›r. Cinasl› kafiye: Osmanl› döneminde yaz›lm›fl kafiye risalelerinde böyle bir kafiye türüne yer verilmemekle birlikte Cinasl› kelimelerle yap›lan kafiyeye günümüzde cinasl› kafiye ad› verilir. Bu tür kafiyeler daha çok mürekkeb cinasla yap›l›rlar: Gelince va’d-i visâle bahâneler söyler O flâh-› kiflver-i hüsn ü bahâ neler söyler fieyh Gâlib Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi “O güzellik ülkesinin padiflah› s›ra vuslat sözü vermeye gelince o sözü vermemek için türlü türlü bahaneler söyler.” Beyitte “bahâne” ile “bahâ ne” aras›nda cinas vard›r.

SIRA S‹ZDE

2

Mücerred veSIRA mürekkeb S‹ZDE kafiyeleri tan›mlayarak bu türlerin kafiye harfleriyle iliflkisini aç›klamaya çal›fl›n›z.



S O R U

S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

141


Kafiyenin Birden Fazla Olmas› Baz› fliirlerde m›sra sonundaki kafiye d›fl›nda, birbirine paralel olarak yap›lm›fl iç kafiyeler de bulunur. ‹ki kafiyeli fliirlere zû-ka¯ fiyeteyn (=iki kafiyeli) denir. Bu iki kafiye hemen arka arkaya olabilece¤i gibi aralar›nda baflka kelimeler de bulunabilir. Örnek Âlem esîr-i dest-i mefliyyet degil midir Âdem zebûn-› pençe-i kudret degil midir Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi “Bütün âlem kaderin elinde esir de¤il midir? ‹nsan kudret pençesine boyun e¤mifl de¤il midir?” Bu beyitte koyu harflerle dizilmifl olan iki kafiye aras›na baflka kelimeler de girmifltir. ‹kiden fazla kafiyesi olan fliire zü’l-kavâfî (=çok kafiyeli) ad› verilmifltir. Birden fazla kafiyesi olan fliirlerin m›sra sonundaki kafiyesine ka¯ fiye-i asliyye (=as›l kafiye), di¤er kafiyelerine ise ka¯ fiye-i mülhaka (=ek kafiye) denir. Tarsî’: M›sra sonlar›ndaki kafiyelerden önce, iki m›srada paralel olarak yer alan ayn› vezindeki kelimelerin birbiriyle kafiyeli olmas›d›r. Bir söz sanat› olarak da kabul edilen tarsî’ nesirde de yap›l›r. Tarsî’ yap›lan beyit ya da cümlelere murassa’ denir. Murassa beyitler ayn› zamanda zü’l-kavâfî beyitlerdir; ancak tarsî’de kelimelerin ayn› vezinde olmas› flart› bulundu¤undan her zü’l-kavâfî beyit murassa’ de¤ildir. SIRA oluflturmalar› S‹ZDE Afla¤›da ikili gruplar hâlinde verilen sözcüklerin kendi aralar›nda kafiye hâlinde meydana gelecek kafiyelerin kafiye harflerine göre türlerini belirleyerek her türde kullan›lan kafiye harfleri hakk›nda bilgi veriniz. D Ü fi Ü N E L ‹ M “bî-vefâ”-“dil-güflâ”, “harâb”-“âfitâb”, “sohbet”-“iflret”, “kâmil”- “câhil”, “pîr”-“zencîr”, “pest”-“flikest”, “nûr”-“billûr”

Tarsî’ ve seci hakk›nda 8. ünitede bilgi verilecektir.

3

S O R U

SIRA S‹ZDE


Kafiye Kusurlar› Kafiyede ayn› sözcük ya da eklerin tekrâr›n›n ve mahreci yak›nD ‹ ünsüzlerle, farkl› KKAT k›sa ve uzun ünlülerin birbirine kafiye yap›lmas›n›n Divan fliirinde önemli âhenk kusurlar›ndan kabul edildi¤ini daha önce belirtmifltik. Kafiye ile ilgili kaynaklarda SIRA S‹ZDE bu kusurlar “uyûb-› ka¯ fiye (=kafiye kusurlar›)” ad› alt›nda toplanm›flt›r. Kafiye kusurlar›: a) Kafiyede ridfin (reviden önceki uzun ünlülerin farkl› olmas›: “...mâr” ve AMAÇLARIMIZ “...mûr”da oldu¤u gibi. b) Kafiyede k›sa ünlülerin farkl› olmas›d›r: “...derd” ve “...dürd” ile “...gül” ve “...gil”de oldu¤u gibi. K ‹ T A P c) Revînin farkl› olmas›d›r. Bir kafiye kusuru olmakla birlikte bu farkl›l›kta kafiyeyi oluflturan seslerin ç›k›fl yerlerinin yak›n olmas› flart› vard›r: “...sabâh” ile “...sipâh” örne¤inde oldu¤u gibi. Bunun Arapça, T E L E VFarsça ‹ Z Y O N kelimeler aras›nda yap›lm›fl örneklerine s›k rastlan›r: “...tarab” ve “...çep” ile “...hep” ve “...mekteb”de oldu¤u gibi. En çok rastlanan ikfâ çeflidi “b” ile “p” aras›nda yap›land›r. Yaz›l›flta imlâ birli¤ini korumak için imlây› de¤ifltirmek de bu ‹ N T E niflân›n” RNET gruba girer. Örnek olarak “...flem’-i cân›n” ve “...görmemifl aras›nda “...flem’-i cân›n”daki “n” asl›nda “geniz n”si, “...görmemifl niflân›n”daki ise “nun” oldu¤u için böyle bir kafiye kusuru vard›r.

N N

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

142


Aç›klama: “Sabâh”›n son harfi “ha ”, “sipâh”›nki ise “güzel he ”dir. d) fiiirde ayn› kafiyenin tekrarlanmas›; iki türü vard›r: Kafiye tekrar›n›n aç›kça belli oldu¤u örnekler: “...âlem-gîr” ve “...cihân-gîr” ile “...tâbân” ve “...d›rahflân”daki Farsça “-gîr” ve “-ân” ekleri ile “...gelen” ve “...giden”deki Türkçe “-an, -en” ekleri gibi. Kafiye tekrar› bir kusur olmakla birlikte gazelde nadir de olsa görülür. Kasidede ise tekrarlanan kafiyeler aras›nda en az yedi beyit bulunmas› gerekir. Kafiye-i fiâygân Ka¯ fiye-i flâygân (=ka¯ fiye-i flâyegân), Farsça hem ço¤ul hem de fiilden s›fat yapan ek olan “-ân” ile yap›lan kafiyelere denir. Asl›nda bir tür îtâd›r. Bu iki ekle yap›lan kafiyeler flaire kafiye bulmakta kolayl›k sa¤lad›¤› için flâyegân (=bol, çok, müptezel) olarak nitelenmifllerdir. Bu tür kafiyelerin îtâ olarak de¤erlendirilmemesi için gazelde birden fazla yap›lmam›fl olmas›, kasidede de aralar›nda en az yedi beyit bulunmas› gerekir. Baz› yazarlar Farsça ve Türkçe eklerle yap›lan bütün kafiyeleri ayn› yolla elde edilmifl kafiyelerden kabul ederek kafiye-i flâygân tan›m›n› geniflletmifllerdir. Örnek Cem’ old› bezm-i sohbete yârân birer birer Câm ald› dest-i iflrete rindân birer birer Nâbî Aç›klama: Beyitteki “yârân” ile “rindân” sonlar›na Farsça ço¤ul eki “-ân” getirilerek kâfiye yap›lm›flt›r. Kafiye tekrar›n›n aç›k olmad›¤›, daha zor anlafl›ld›¤› örnekler: “...sîmîn” ve “...zerrîn”de oldu¤u gibi. Bu kafiyelerde Farsça “-în” eki tekrarlanmaktaysa da bu tekrar îtâ-y› celîdeki gibi aç›k de¤ildir. e) Revî harfinin bir yerde harekeli, bir yerde sakin olmas›: “...âb-› aflk” ve “... flâb aflk”ta oldu¤u gibi. Revî harfi olan “b”, ilk kafiyede harekeli, ikincisinde ise harekesizdir.

Kafiye ‹le ‹lgili Baz› Uyar›lar Kafiye ile ilgili kurallar farkl› bak›fl aç›lar›yla yap›lm›fl tasnifler içine serpifltirilmifl bir hâlde bulunduklar› için bu kurallar› burada toplu hâlde özetliyoruz: 1. Kafiye harfi ya harekeli ya da harekesizdir. Harekeliyse bu harekenin tekrar› gerekir. 2. Revînin kafiye yap›lan kelimenin son aslî ya da aslî hükmündeki harfi olmas›, yani ek olmamas› gerekir. Bu kurala uymayan kafiyeler kusurlu kabul edilir: “...biz” ve “...evliyiz”de oldu¤u gibi. 3. Revîden önce harekeli bir ünsüz (=dahîl), bu ünsüzden önce de bir elif (=te’sîs) bulundu¤u zaman, bu elifin fliir boyunca tekrar› flart de¤ilse de kafiyeden beklenen ahengi tam olarak elde edebilmek için bu elifin tekrar›nda yarar görülmüfltür: “...nâkil” ve “...kâbil”de oldu¤u gibi. 4. Kafiyede harekesiz (=mukayyed) revîden önce bir ünsüz (=dahîl) ve ondan önce de elif (=te’sîs) varsa, bu ünsüzün harekesinin aynen tekrar› gerekir: “...musâdif” ve “ârif...”te oldu¤u gibi. 5. Harekeli (=mutlak) revîden önce bir ünsüz (=dahîl) ve ondan önce de elif (=te’sîs) varsa, bu ünsüzün harekesi farkl› olabilir: “...kâtibe” ve “...mükâtebe”de oldu¤u gibi.

143


6. Revîden önce bir uzun ünlü (=ridf) varsa bunun kafiyede aynen tekrar› gerekir: “...flarâb” ve “...harâb”, “...flûr” ve “...sûr”, “...zarîf” ve “latîf”te oldu¤u gibi. Bu tür kafiyelerde uzun ünlülerin farkl› olmas› bir kafiye kusurudur: “...mûr” ve “...mîr”de oldu¤u gibi. 7. Revîden önce harekesiz bir ünsüz (=kayd) varsa bu ünsüzün tekrarlanmas› tercih edilir: “...mihr” ve “...sipihr”de oldu¤u gibi. E¤er tekrarlanamazsa tekrarlanan harflerin birbirine yak›n sesleri gösteren harfler olmas› gerekir: “...bahr” ve “...flehr”deki gibi. Revî sakin (=mukayyed) oldu¤unda bir kusur olarak kabul edilen bu harf farkl›l›¤›n›, harekeli (=mutlak) oldu¤unda kusur olarak görmeyenler de vard›r. Aç›klama: “Bahr”deki “h” eski yaz›da “ha ”, “flehr”deki ise “güzel he ”dir. 8. Revîden sonra gelen bütün harfler ve harekeleri (=redîf) aynen tekrarlanm›fl olmal›d›r. 9. Farsça ço¤ul ve s›fat-fiil (=s›fat-› müflebbehe) eki olan “-ân”la yap›lm›fl kafiyeleri gazelde birden fazla, kasidede de yedi beyitten az ara ile tekrarlamak kurallara göre kusurdur. 10. Gazelde kafiyenin aynen tekrar› büyük kusurdur. Kasidede ise tekrarlanan kafiyeler aras›nda en az yedi beyitlik bir ara bulunmal›d›r. 11. Kurallara göre Farsça olsun Türkçe olsun gazelde ayn› ek ile birden fazla kafiye yap›lmas› kusurdur: “...âlem-gîr” ve “...cihân-gîr” ile “...gel-en” ve “gid-en”de oldu¤u gibi. Kasidede bu yolla yap›lm›fl kafiyeler birden fazlaysa aralar›nda en az yedi beyit bulunmal›d›r. 12. Kafiyeyi meydana getiren sözcüklerden biri Farsça terkip hâlinde, di¤eri de terkipsizse, bu tür kafiyeler de kusurlu kafiyelerdir: “...âb-› aflk” ve “flâb aflk”taki gibi. S‹ZDE “yeksân” ve Bir gazelin kafiyeleri “cân”, “d›rahtân”, “giryân”, “uryân”, “bürrân”, SIRA “handân”, “d›rahflân”d›r. Bu kafiyelerden “d›rahtân”›n sonundaki “-ân” eki Farsça ço¤ul; “giryân”, “bürrân”, “handân” ve “d›rahflân”›n sonundaki “-ân”lar da Farsça s›fat-fiil ekleridir. Bu D Ü fi Ü N E L ‹ M kafiyeleri kafiye kusurlar› aç›s›ndan de¤erlendiriniz.

3

S O R U Örnekler I. Ka¯ fiye-i mücerrede Örnek beyitlerdeki k›sa ünlü ve revîler koyu harflerle gösterilmifltir.

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ


D‹KKAT

D‹KKAT

Ölme gönül firâk ile Îsî-nefes gelür Yanma ci¤er figân ile feryâd-res gelür *** Rûz u fleb hamd eyle her bir ni’mete bin kerre tâ Hamd ü flükrün sâyesinde ni’met itsün sende câ *** Bir somun ekmek içün gitme le’îme egme ser Dâmen-i sa’ye yap›fl elbet bulurs›n sîm ü zer *** Almak istersen e¤er ders-i edeb Ehl-i fazlun sohbetin eyle taleb *** Olmak istersen e¤er esrâr-› ilme muttali’ Ehl-i fazlun meclisinde dâ’imâ ol müstemi’ Aç›klama: Beyitte revî “ayn”d›r. ***

SIRA S‹ZDE

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET

144


R›zkun› tahsîl içün sa’y eyle sen sarf it emek Çünki deryâlar bile ât›llara virmez semek *** Olanlar tâlib-i râh-› hakîkat Alurlar cümle eflyâdan nasîhat *** Mübtenîdür flübhesüz bin hikmete her bir hades Çeflm-i dikkatle nazar k›l görme bir fley’i abes *** Dilersen kavlin olsun gayri akvâle müreccah Uzun lâf itme dikkat it sözün olsun münakkah *** Umûr-› memleket kâmillere olsa muhavvel Olur elbette devlet iflleri gâyet mükemmel *** Umma ihsân itdügün âdemden aslâ bir kerem Çok teflekkür it eger çekmez isen andan elem II. Ka¯ fiye-i mürekkebe 1. Ka¯ fiye-i mürdefe a) Elif(=â)li mürdefler Örnek beyitlerdeki ridf ve revîler koyu harflerle gösterilmifltir. Vakt olur kim en küçük bir iltifât Hall ider da’vây› kalmaz müflkilât *** Eger olmaz ise bir evde inâs Bozulur mahv olur o evde esâs *** Ehl-i kibre mukterin olma sak›n verme selâm ‹ctinâb it dâ’imâ hod-bîn ile itme kelâm *** Kolaydur eylemek ma’sûm› nâlân Çal›fl it merd isen mazlûm› flâdân *** Cevr-i dehrün muktezâs›yla giderse mâl ü câh Dâmen-i sabra yap›fl beyhûde itme âh u vâh *** Böyledür ka¯ ’ide beyne’l-ahbâb Aran›lmaz konuflurken elkab *** Devâm itmez zemânun hükmi bisyâr Gelür bir gün güler elbette gam-hâr *** Çal›fl taltîfe halk› dikkat it olma dil-âzâr Buna âlem dinür bir gün kalurs›n sen de nâ-çâr *** Kim ki âdildür ider zulm eylemekden ihtirâz Kesb ider dünyâda vü ukbâda haylî imtiyâz ***


Merd isen urma flütûmunla kulûb-› nâsa dâ¤ Bed-zebân olma sak›n menfûr olursun hem-çü zâ¤ *** Dü-tâ olm›fl olan pîri görüp sen itme istihfâf Du’âs›n alma¤a sa’y it elin öp eyle isti’fâf b) Vav(=û)l› mürdefler Örnek beyitlerdeki ridf ve revîler koyu harflerle gösterilmifltir. Her dem gözümden ifligüne seyl-i hûn gider Sabr u karâr dilden ü cândan sükûn gider *** Ne bâr-› kahr ile gam çek ne lutfa mesrûr ol Ne vuslat eyle taleb yârdan ne mehcûr ol *** Olam dirsen iki dünyâda mer¤ûb Hevâya uyma nefse olma ma¤lûb *** Uyup ikbâl-i dehre olma ma¤rûr Çal›fl mukbil iken it halk› mesrûr *** Eski bir darb-› meseldür eyle sen bu kavli gûfl Âb-› hayvân olsa da nâ-dân elinden itme nûfl *** Hak görüp hak belleyüp bir kâr› eylersen flürû’ Mültemesler hât›riyçün itme sen andan rücû’ Aç›klama: Beytin revîleri “ayn”d›r. c) Ye(=î)li mürdefler Örnek beyitlerdeki ridf ve revîler koyu harflerle gösterilmifltir. Çocu¤un vakt-i sabâvetde idersen te’dîb Sonra sen râhat idersin seni itmez ta’zîb *** Mâl-i dünyâya sak›n olma harîs Çünki gitmez kabre illâ bir kamîs *** ‹dersen âheri bir zenbe tahrîk ‹dersin nefsüni ol zenbe teflrîk *** Lutf ile a’dâs›na ga¯ lib gelür ekser halîm Önce leyyin sözle da’vet itdi Fir’avn’› Kelîm *** Gazaba ga¯ lib olup her kim iderse teskîn Gelecek flerden ider nefsini elbette emîn 2. Kafiye-i mukayyede Örnek beyitlerdeki kayd ve revîler koyu harflerle gösterilmifltir.

145

146


Bu gice leflker-i hâb ile hayli ceng old› Fezâ-y› dîde sipâh-› siriflke teng old› *** Kabiliyyet olmay›nca neylesün insâna ders Kabiliyyetsiz olanlar derk ider her fley’i ters *** Akçasuz kalsan sana dar gelmifl olsa rûy-› arz ‹steme bir kimseden bir fley sak›n sen alma karz *** Bir mürüvvet sâhibi bir fley sana eylerse bahfl Hem teflekkür eyle hem de lutf›n› it kalbe nakfl *** Kâmil olmakl›kda en evvelki flart Eylemekdür lây›k›yla nefsi zabt *** Cidde sa’y it olmasun kârunda haflv Âdemi berbâd ider çün lehv ü la¤v 3. Kafiye-i mü’essese Örnek beyitlerdeki te’sîs, dahîl, dahîlin harekesi ve revîler koyu harflerle gösterilmifltir. Sak›n nâ-dâna izhâr eyleme esrâr› ey dânâ Sükût it nezd-i câhilde hamûfl ol sen kitâb-âsâ *** Zemân oldukca tahsîle müsâ’id An› fevt itme tahsîl it fevâ’id Aç›klama: ‹lk m›srada dahîl “ayn”, ikinci m›srada “hemze”dir. *** Hudâ’nun hikmeti her fley’de zâhir Fakat ekser kifli derkinde kas›r *** Yetîmi lutf-› ihsânunla eylersen nüvâzifl Verür Rezzâk-› âlem r›zk›na pek çok küflâyifl *** H›yânet ehlini korkakl›¤›ndan bil sen ey ârif Meseldür çünki derler her olan hâ’in olur hâ’if Aç›klama: ‹kinci m›srada dahîl hemzedir. *** Sen e¤er cümle umûrunda olursan sâd›k Seni mes’ûd ider elbette Cenâb-› Hâl›k *** Cihândur bu degül bir âdeme âher müflâkil Kimi ka¯ s›r kimi kâmil olur misl-i enâmil *** Aflkun yol›nda cân heves eyler ticârete Hûnî gözün gözetmifl an› geldi garete *** Bir söz dedi cânân ki kerâmet var içinde Dün giceye dâ’ir bir iflâret var içinde


Zü’l-kavâfî Her gün hayâl-i çihre-i dilberden a¤lar›n Her dün melâl-i turre-i dilberden a¤lar›n Emrî Aç›klama: Beyit zü’l-kavâfî ve murassad›r. Birinci m›sradaki “...gün hayâl-i çihre...” ile ikinci m›sradaki “...dün melâl-i turre...” ibarelerindeki sözcükler hem birbiriyle kafiyeli hem de ayn› vezindedirler. Beytin “...dilberden a¤lar›n” k›sm› ise rediftir. Cinasl› kafiye Yârün bizümle kibri nedür kînesi neden Yâ Rab n’olayd› gitseydi ol kîne sîneden Aç›klama: Beyitteki kafiye mürdef ve cinasl› kafiyedir. Birinci m›sradaki ...esi neden ile ...e sîneden aras›nda mürekkeb cinas vard›r. Bu kafiyede nler revî, denler de rediftir.

147

148


Özet

N AM A Ç

1

N AM A Ç

2

Türk fliirinde kullan›lan aruz kal›plar›n›n bahirlerini saptayabilmek. Türk edebiyat›nda s›k kullan›lan aruz vezinleri, rübâ’î vezinleri de dahil olmak üzere on bahirde toplanm›flt›r. Bu bahirler hezec, recez, remel, münserih, muzâri, müctes, serî’, hafîf, müteka ¯ rib ve kâmil ad› verilen bahirleridir. Rubâ’î vezinleri olan ahreb ve ahrem kal›plar› ise recez bahrinden ç›kar›lm›flt›r. Türk fliirinde en çok mef’ûlü, mefâ’îlün ve mefâ’îlü tef’ileleriyle bafllayan hezec bahrindeki 9 vezin; müstef’ilün, müfte’ilün ve müstef’ilâtün tef’ileleriyle bafllayan recez bahrindeki 6 vezin; fâ’ilâtün, fe’ilâtün ve fe’ilâtü tef’ileleriyle bafllayan remel bahrindeki 8 vezin; müfte’ilün tef’ilesiyle bafllayan münserih bahrindeki 2 vezin; mef’ûlü tef’ilesiyle bafllayan muzâri bahrindeki 3 vezin; mefâ’ilün tef’ilesiyle bafllayan müctes bahrindeki 2 vezin; müfte’ilün ve mefâ’ilün tef’ileleriyle bafllayan serî’ bahrindeki 4 vezin; fe’ilâtün tef’ilesiyle bafllayan hafif bahrindeki 1 vezin; fe’ûlün tef’ilesiyle bafllayan müteka¯ rib bahrindeki 2 vezin; mütefâ’ilün tef’ilesiyle bafllayan kâmil bahrindeki 3 vezin; ahreb kal›plar›ndan 6 vezin ve ahrem kal›plar›ndan 2 vezin kullan›lm›flt›r. Divan fliiri kafiye sistemini tan›mak ve tan›mlayabilmek. Kafiye aruz vezniyle birlikte Divan fliirinde ahengi sa¤layan iki aslî unsurdan biridir. “Redifsiz fliirlerde m›sra ya da beyit sonlar›ndaki, redifli fliirlerde de rediften hemen önceki ses ya da seslerin tekrar›ndan do¤an âhenk” olarak tan›mlanabilir. Bu sistemde kafiyenin tek bir ünsüz ya da uzun ünlünün tekrar›ndan da birden fazla ses benzeflmesinden de elde edilmifl olmas› mümkündür. Divan fliirinde tek bir sesin tekrar›ndan meydana gelen kafiyelere mücerred kafiye, birden fazla sesin tekrar›yla elde edilen kafiyelere de mürekkeb kafiye ad› verilir. Mürekkeb kafiyenin, kullan›lan kafiye harflerine göre belirlenmifl mürdef, mukayyed ve mü’esses kafiye ad› verilen üç türü vard›r. Kafiye harfleri te’sîs, kayd, ridf, dahîl, revî, vasl, hurûc, mezîd ve nâ’ire adlar› verilen dokuz harftir. Bu harfler içinde as›l kafiye harfi revîdir. Revî d›fl›ndaki sekiz harfin dördü revîden önce, dördü de sonra kullan›labilir. Revîden önceki harfler ridf, kayd, te’sîs ve dahîldir. Ridf, revîden hemen önce gelen bir uzun ünlü (=â, û, î); kayd revîden önceki hare-

N AM A Ç

3

kesiz ünsüz; te’sîs de revî ile aralar›nda bir harekeli ünsüz (=dahîl) bulunan eliftir. Ridf ve revî ile yap›lm›fl kafiyeye mürdef; kayd ve revî ile yap›lm›fl kafiyelere mukayyed; te’sîs, dahîl ve revî ile yap›lm›fl kafiyelere de mü’esses kafiye denir. Mürdef “ridfli”, mukayyed “kaydl›”, mü’esses de “te’sîsli” demektir. Redîfi, revîden sonra aynen tekrarlanan ses veya sesler olarak tan›mlamak mümkündür. Divan fliirinde kafiyenin sonlar› efl sesli sözcüklerin aslî veya aslî kabul edilebilecek son ses ya da seslerinden elde edilmifl olmas› flartt›r. Bu kafiye anlay›fl›nda ayn› ses ya da seslerin birbirine kafiye yap›lmas› önemli bir âhenk kusurudur. Yine mahreci yak›n ünsüzlerin ve farkl› k›sa ve uzun ünlülerin birbirine kafiye yap›lmas› da bu kafiye sisteminde önemli kabul edilen âhenk kusurlar›ndand›r. Kafiye kusurlar›n› belirleyebilmek. Divan fliirinde bafll›ca kafiye kusurlar› (=uyûb-› kafiye) flunlard›r: Kafiyede ridf harfinin farkl› olmas›, hazv ya da tevcîhin veya revînin farkl› harflerden olmas›. Ayr›ca ayn› kafiye kelimesinin tekrar›.


149

Kendimizi S›nayal›m 1. ‹rifldüm bahre cûy-âsâ basît-i hâkden geçdüm Bisât-› kurba irdüm çenber-i eflâkden geçdüm Bakî Beyitteki kafiye türü afla¤›dakilerden hangisidir? a. kafiye-i mukayyede b. kafiye-i mürdefe c. kafiye-i mü’essese d. kafiye-i mücerrede e. kafiye-i ma’mûle 2. Afla¤›dakilerden hangisi rübai kal›plar›ndand›r? a. münserih b. muzari c. müctes d. ahreb e. hafif 3. Afla¤›dakilerden hangisi kafiye harflerinden biri de¤ildir? a. ridf b. ikfâ c. kayd d. dahîl e. nâ’ire 4. fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün vezni için afla¤›dakilerden hangisi söylenebilir? a. Hezec bahrindendir. b. Kâmil bahrindendir. c. Recez bahrindendir. d. Serî’ bahrindendir. e. Remel bahrindendir. 5. “Zâhid” ve “flâhid” sözcükleri bir beyitte kafiye olarak kullan›lm›flt›r. Bu beyitteki kafiyenin türü afla¤›dakilerden hangisidir? a. Kafiye-i mücerrede b. Kafiye-i ma’mûle c. Kafiye-i mü’essese d. Kafiye-i mürdefe e. Kafiye-i gayr-i ma’mûle

6. Kaddün yan›nda kâmet-i flimflâd pe(s)t olur Zülfün yan›nda revnak-› anber flike(s)t olur Bakî Ayraç içinde gösterilen kafiye harfi afla¤›dakilerden hangisidir? a. kayd b. dahîl c. ridf d. vasl e. nâ’ire 7. Hattum hisâbun bil didün gavga¯ lara saldun beni Zülfüm hayâlin k›l didün sevdâlara saldun beni Bakî Yukar›daki beyitte m›sra sonlar›ndaki kafiye d›fl›nda, birbirine paralel olarak yap›lm›fl bir iç kafiye vard›r. Bu beyit için afla¤›dakilerden hangisi söylenebilir? a. Zü’l-kavâfîdir. b. Zû-kâfiyeteyndir. c. mütedârik kafiyelidir. d. müterâkib kafiyelidir. e. Mukayyed kafiyelidir. 8. Kaçan kim nâz ile reftâr iderler serv kâ(me)tler Kopar âfl›klarun bafl›na ol demde k›yâ(me)tler Bakî Ayraç içinde gösterilen kafiye harfi hangisidir? a. te’sîs b. dahîl c. kayd d. vasl e. tevcîh 9. Bir beyitte kafiye olarak her ikisinin de sonunda Farsça s›fat-fiil eki “-ân” bulunan “handân” ve “sûzân” sözcükleri kullan›lm›flt›r. Bu beyitteki kafiye için afla¤›dakilerden hangisi söylenebilir? a. Kafiyesi kusurludur. b. Redif bulunmaktad›r. c. Mücerred kafiye vard›r. d. Kafiye kusuru yoktur. e. Zülkafiyeteyndir. 10. Kafiyeden sonra aynen tekrarlanan ek ya da sözcüklere ne ad verilir? a. kayd b. ridf c. redif d. nakarat e. flâyegân

150


Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. b

2. d

3. b 4. e

5. c

6. a

7. b

8. b 9. a

10. c

Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “Harflerine göre kafiye türleri” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz. Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “Ahreb ve ahrem kal›plar›” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz. Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “Kafiye harfleri” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz. Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “Türk edebiyat›nda kullan›lan bahirler” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz. Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “Kafiye harfleri” ve “Harflerine göre kafiye türleri” bafll›kl› bölümleri yeniden okuyunuz. Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “Kafiye harfleri” ve “Harflerine göre kafiye türleri” bafll›kl› bölümleri yeniden okuyunuz. Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “Kafiyenin birden fazla olmas›” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz. Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “Kafiye harfleri” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz. Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “Kafiye kusurlar›” ve “Kafiye-i fiâygân” bafll›kl› k›s›mlar› yeniden okuyunuz. Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “Kafiye ile ‹lgili Baz› Terimler ve Temel Kurallar” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Beytin vezni kâmil bahrinden mütefâ’ilün fe’ûlün mütefâ’ilün fe’ûlün’dür. Veznin remel bahrindeki taktî’i ise fe’ilâtü fâ’ilâtün fe’ilâtü fâ’ilâtün’dür. S›ra Sizde 2 Mücerred kafiyeler yaln›z revî ve ondan önceki tevcîh ad› verilen k›sa ünsüzün ses benzeflmesinden elde edilen kafiyelerdir. Mürekkeb kafiyeler ise birden fazla kafiye harfinden meydana gelen kafiyelerdir. Mürekkeb kafiyelerin mürdef, mukayyed ve mü’esses olmak üzere üç türü vard›r: Mürdef kafiye revîden önce ridf denilen bir uzun ünlü (=â, û, î); mukayyed kafiye revîden önce kayd denilen harekesiz bir ünsüz; mü’esses kafiye de revîden önce dahîl denilen harekeli bir ünsüz ve ondan önce te’sîs ad› verilen bir elif(=â)in bulundu¤u kafiyelerdir.

S›ra Sizde 3 “Bî-vefâ”-”dil-güflâ”, “harâb”-”âfitâb”, “sohbet”-”iflret”, “kâmil”- “câhil”, “pîr”-”zencîr”, “pest”-”flikest”, “nûr””billûr”un kafiye olmalar› hâlinde “bî-vefâ” ve “dil-güflâ”aras›ndaki kafiye mücerred, “â”lar revî; “harâb” ve “âfitâb” aras›ndaki kafiye mürdef, “â”lar ridf (ridf-i elifî). “b”ler revî; “sohbet” ve “iflret” aras›ndaki kafiye mücerred, “t”ler revî; “kâmil” ve “câhil” aras›ndaki kafiye mü’esses, “â”lar te’sîs, “m” ve “h” dahîl, “l”ler de revî; “pîr” ve “zencîr” aras›ndaki kafiye mürdef , “î”ler ridf (ridf-i yâ’î), “r”ler revî; “pest” ve “flikest” aras›ndaki kafiye mukayyed, “s”ler kayd, “t”ler revî; “nûr” ve “billûr” aras›ndaki kafiye mürdef, “û”lar ridf (ridf-i vâvî), “r”ler de revî olur. S›ra Sizde 4 “Cân”, “uryân”, “yeksân” farkl› sözcükler olduklar›ndan kafiye yap›lmaya uygundurlar. “Giryân”, “bürrân”, “handân” ve “d›rahflân”›n sonundaki “-ân” ekleri sözcüklerin aslî harfleri olmad›klar›ndan ve aynen tekrarlanan ekler olduklar›ndan kafiye yap›lmak için uygun de¤ildirler. Yine “d›rahtân”›n sonundaki “-ân” eki di¤erlerinden farkl› bir ek olsa da sözcü¤ün aslî harfi olmad›¤› için kafiye yap›lmaya uygun de¤ildir. Divan fliirinde ayn› sözcük ve eklerin kafiye olarak tekrar›na îtâ ad› verilir. Bir kafiye kusuru olan îtân›n îtâ-y› celî ve îtâ-y› hafî ad› verilen iki türü vard›r. Bu gazeldeki îtâlar kolayca tan›nan türden olduklar› için celî îtâlard›r. Bu tür îtâlarla yap›lan kafiyelere kafiye-i flâyegân da denir. Gazelde kafiye tekrar› önemli bir kusurdur. Kasidede ise aralar›nda en az yedi beyit bulunmak flart›yla bu tür tekrarlara izin verilmifltir.

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynak Saraç, M. A. Yekta (2010). Klâsik Edebiyat Bilgisi: Biçim-Ölçü-Kafiye. ‹stanbul: Gökkubbe Yay›nlar›.

ESKİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ ( BİÇİM-ÖLÇÜ).pdf

Recommend Documents