Arendt Hannah - Peri Vias,310

HANNAH

ARENDT

ΠΕ Ρ Ι

Α

ΒΑΝΑ

Γ

Η

Μ

Τ

Α

Φ

Α

Σ

Η

Ν ΙΚ Ο Λ Α ΪΔ Ο Υ - Κ Υ Ρ ΙΑ Ν ΙΔ Ο Υ

Hannah Arendt, 1906-1975

Ι

Λ Ο

Κ Ο Ι Δ Ρ

Hannah Arendt

Π

Ι

Ε ισαγω γή - μετάφ ραση Β άνα Ν ΙΚ Ο Λ Α ΪΔ Ο Υ -Κ Υ ΡΙΑ Ν ΙΔ Ο Υ

  Κ Δ Ο Σ

ΙΣ

Λ

Δ Ρ

Ι

Τ ίτλος πρω τοτύπου: On Violence © Estate of Hannah Arendt 1970, 1969

© Για την ελληνική μετάφραση, Ε κδόσεις Α λεξάνδρεια Η μετάφ ραση έγινε από το αγγλικό πρω τότυπο. Χ ρησιμοποιήθηκε η έκδοση τω ν Harcourt Brace & Company. Ο ιφ ω τογραφ ίες προέρχονται από το  Magazine litteraire, 337, Ν οέμβριος 1995.

Π ρώ τη έκδοση: Μ άρτιος 2000 ISBN 960-221-181-4 Ε πιμέλεια κειμένου: Κ ώ στας Α ιβιεράτος Δ ιορθώ σεις: Γ ιώ ργος Μ ερτίκας Σ τοιχειοθεσία, σελιδοποίηση: Α γγέλα Ζ αχαριάδου Φ ιλμ, μοντάζ: Π αναγιώ της Κ οντομηνάς Ε κτύπω ση: X. Ζ αχαρόπουλος - Δ . Σ ιταράς - Σ. Ζ αχαροπούλου Ο .Ε. Β ιβλιοδεσία: Κ ώ στας Δ ελής e-mail: [email protected]  Κ εντρική διάθεση: Σόλω νος 133,106 77 Α θήνα, τηλ. 3806305, 3821813, fax 3838173 Β ιβλιοπω λείο στη Στοά του Β ιβλίου: Π εσμαζόγλου 5 / Σταδίου 44, 105 64 Α θήνα, τηλ. 3311719

Π

Ι Χ Ο Μ

Ν Α

Ε ισαγω γικά .............................................................................. 9 τα

ί τη ζω ή

α τη

α

ι

ι ο έ ρ γ ο τ η ς Hannah A ren d t ν

...........

ή σ τ ο έ ρ ο τ η ς Hannah A rendt

.........................................................

13

25 51

ρί I

.................................

65

I I .......................................................................................95 I I I ......................................................................................119 Σ ημειώ σεις.............................................................................151 Π αραρτήμα τα ........................................................................167 Ε υρετήριο κυρίω ν ονομ άτω ν................................................187

ΓΩΓΙ Α ΣΤΟ

ΡΙ

HANNAH ARENDT

α

Δ Ο

-

Ρ Ι

Δ Ο

Η

ννα

εντ

ο 1927.

«Ε ίμαι ένα άτομο εβραϊκής καταγω γής, feminini generis1, κα θώ ς βλέπετε κιεσείς, γεννημένη καιμεγαλω μένη στη Γερμανία, όπω ς μπορείτε να το αντιληφθείτε, αλλά και διαμορφω μένη κατά ένα μέρος από τα οκτώ αρκετά ευτυχισμένα χρόνια που έζησα στη Γαλλία». Έ τσι περιγράφ ειτον εαυτό της η Hannah Arendt, το 1975, έτος του θανάτου της, στην ομιλία που εκφ ώ  νησε στην Κ οπεγχάγη2, με την ευκαιρία της απονομής του βρα βείου Sonning. Π αραφράζοντας αυτά που είπε η ίδια για τον Gotthold Ephraim Lessing3, μπορούμε, με τη σειρά μας, να την παρουσιά σουμε λέγοντας ότιποτέ της δεν συνθηκολόγησε με τον κόσμο μέσα στον οποίο έζησε. Συνήθιζε να επιτίθεταιστις προκαταλή ψ εις και να λέειτην αλήθεια στους «καθω σπρέπει». Α ν και το πλήρω σε αυτό ακριβά, δεν έπαψ ε να το θεω ρείαπόλαυση. Στην προσπάθεια να εξοικειώ σουμε τον αναγνώ στη με την προσω πικότητα καιτη σκέψη της Ά ρεντ, δίνουμε έναν χρονο λογικό πίνακα τω ν κυριότερω ν σταθμώ ν στη ζω ή καιτο έργο της4. Α κολουθεί ερμηνευτικό σημείω μα για τη σχέση βίας και πολιτικής στον αρεντικό στοχασμό, με στόχο τη διασάφηση του κειμένου που μεταφράζουμε εδώ.

ε

ν δ εύ τ ρ ο ύ ζυ γό η ς χ Μ λ ύ χ ε ρ , ο 1950.

ε

ε

ν π ρ ώ ο σ ύ ζυ γό η ς τ ε ρ τ ε ρ , τ ο 1929.

η φ

η τη ς

α ίρ η Μ α κ ά ρ θ ν .

Τ Α Θ

Ι

Τ Η Ζ Ω Η

Κ

Ι Τ Ο

Σ HANNAH ARENDT

1906

ε ν ν έ τ α ι τ ις 14 ντά στο

ν νό β

τω ο ).

υ Paul Arendt ι

ι

υ

ο γο νε

ναι το

ι

ς

,

λλά

ο ύ ς μ ε τ ο τό τ ε

το

οσ

ντεν τη ς ονα χοπ

υ

ο

ξι

οκ

ε ίο

nah α ε π

ς Cohn.

τ έ ρ α τ η ς , ε ίχ α ν δ ε

τι ό κ

σή της 1909

Η

οι λι

1913

, με τους

ς να τος του ές

τη ς σ στη

ετ

ομ

,

’ό π ο υ

τσε,

ι

το

ν ιγ κ

το

ι (ό π

ή τ η ς.

ε ο λ ο γ ία

γο

εργκ της

τ ά γ ο ν τ α ι ο ι γ ο ν ε ίς τ

η π

ν τη ν

να το .

νόψ τ ίν ο ,

, δι ρω ν ε ίν α ι

μ τέ α τη ς ξα να

ο φ ο ίτ η ή τ η ς

ει ε έρ α

ς θα

ει

ι της

ταγεν

ντ ,

εγ

εύ

τ ερ η ς

ς μ ορ ί

ό

δ ια σ ε σ ν έ ν τ ε ξ ή

α έχει

ξί ει να ται

ν Κ

γότερα η

ν Glinther Gaus) η

οχή Η

α Johanna. (To Han

τέρα της.

ο υ έ ς.

ε τον

1920

εκ εμ

ς τ ο 1951, ε τ η ν

Luisenschule, έ χ ε ι ε ν δ ι

ύ

τ ις Η . . .) γ έ ν ε ια

1916-24

ε το

εί

χα νολό

υ Martha ο

λ ο υ ς τ ο υ Sozialistischen Monatshefte.   Σ τ ις 10 νετ ι

νί ς (

ι του

ς η

λδη

ερ

α

χόλη

θ ε ί ό τ ι, ή δ η

έσ ς της ό τη

νε ς να

ουδά

ος. ντρ εύ ετα ι το ν

εγα έμ

ο

Martin

14

Π

Beerwald, ε Eva 1924-28

ν ο

ο

θη

λοσ οφ

δελβέργη ,

πουργκ,

ο

ες κ

ες, τη

χα

ν ελ λ η

τον

τ ο ν τ ελ ευ τ α ο θ α τ εγ κ ε ρ θ α δι τα

.

ι

ούσσ ρλ, κα ι στο Μ άρ-

ι ο

ντ

ναι

τι

κή

θεστώ ς θα οδ

κ λ η ρ α χ ρ ό ν ια δ ε ν θ α α τους σώ

β λ ιο θ ή κ η τ ο υ Κ ο γ κ ρ τορι ή δι

το π

νε

τι ή αυτή

ή του έργου ο

ξοδο.

α

ου τω ν

ος

ι

ς το να

οι

χε ο της

ο τη ς

υμ

υ τ ο υ Elfriede,

τι

α 17 . Η

ννα

λλη λο

ρ ε τ σ τη

. . .).

βή στη φ λο

τή

στε να

ς τόσ ο η ζ λε

ό σε

χουν ι στο

ι

ντ γκ ρ

ο δ

-

γότε α ο

ν ο ς ].

δ ιο υ τ ο υ

ς γι

λλά ο

ι η σ υγγρα

ι

γή ουν

. (

λλά

ς τη ς σ ζύ

λι ή στά η του

ου ,

ή του γαλή

υ ν έτ ε ν ε σ τη σ ύ λ λ η ψ η

τ ο υ Sein und Z eit [

ός

ό τους μ υστι ό,

ό σ ο η ερ ω

. , στο

γκερ. Ο θα υμ

ι τον δε

χθεί η οι ογεν

σ χ έσ η

.

λ ιχ θ ε ί σ ε σ χ έ η

ρα

θα α ναγνω

ι

οντά σ τον Κ .

ον ά στον

ο υ ρ γ κ , ο ν τά

δα

ει

, θεολογί ς

ύ ει σ τη Χ

ρά

1928

τή

ι τ ν Clara.

ουδές

γρα

α

Ρ Ι

οφ

,

ό τον Γ

,

ε τ ίτ λ ο :  DerLiebes-

λβ έργη ,

 begiiff bei Augustin. Versuch einer philosophischen Inter  pretation   ( ν ο ια

ης

ς ερμ 1929

γάπ νε

ς με γνω

τός

ίν : Julius Springer Verlag, 1929)5 [Η ς

ον

υγου ο

ε το ψ

ε

λ.

ν ε

α

λοσ οφ

η

Gunther Stem (

ν υ μ ο Anders).

μπ ουργκ, όπ ου κα ι οι δύο π 1930

όπ

ς ]. ν δ

του Χ ού

τί ο.

ο ζ

ρα

ον γν

ς

οτρ οφ

ε

ολουθούσ

γ ο ς εγ κ α θ ί τ α τ α ι ,

χί

υ

ν

έγ νε

το Μ

-

α μαθήματ

ο Β

ο λ ίν ο .

ιτην ε

όν

η της

ε λ έ τ η ς :  Rahel Vambagen. Lebensgeschichte einer Deutschen

1933

 Jiidin aus derRomantik [

λ Φ

γε

οχή του

ς ρώ

η

δ εν θ α π ρ ο σ

ς στην

ρ ν χ γ κ ε ν.

ή με το σι νι τι ό κ ρ ή σ ε ι.

ομ

ντ

ογρα

α

ο ύ ].

, σ τ ο ο π ο ίο τ ε λ ι

15

  ΙΣ Α Γ Ω Γ Ι

ς

βρ

να

,

υλλ

ται

τι ό κ θε

νου ς

1937

ια

ο βρ

ν οθ εί

ν

λ α ισ τ ί

τα

γει

ουνι

ού

του μ

ρξι

ού, ο Μ

ο κ

σ τη μ ύ η σ ή

τη

όμ

ρξι

ο ιν ω ν ί , τ η ν έ υθεί

τ ετ α ι

ο λ ιτ ι ά

ρ ικ ή τ ο υ ς

γότε α

οο τι

.

ι

ν την οργή του ζ

σ τη ν α π ό φ

ση

λου α

τ ιο δ υ τ ι

έλος το ρη

ός

ι

λος,

λε ου

τι

ν

τασ

ι (ό π

γμ

ς η

ν

όζα

δ ια θ α

θε να

τα υ

ό

-

δ ία

οκ

υ ν ετ έλ ε

ν ουσ

τι

ς δί ορρί

λ ύ χ ερ κ

ι ην

ν ι το

ομ

-

ουνι

ι τ ο υ κ ο ιν ο ύ τ ο υ ς

, η Α ρε τ θα ολοκλη ρώ σει

ς Rahel Vamhagen.

ν δ ια χ ρ νί

ό κ

ρεί α ι

ό το

ε το έ γο της )

γου ς

γι

η γ ια

λι

ς του Μ

λτ ρ

υνέ ή

τ α λ ιν ι

υ

ό σ ύζυγος

ε

υ

Bllicher

ς κα ι θε

.

ου Μ πλύχ ρ να α

εολ γί . τ ις

έα ,

τον Γ

ι να θε

Heinrich τερ α

τός

ο υ γ κ γ ια τ ο ν ι

ό ό.

.

ή σκ ρε

οι

ι

ης Γ ρμ

λύχε ,

υσ

ο

γγ

λλ ος

η ς σ τη

υσ

. ν

ι

ξ ε ο τ ελ ε υ τ α ο ς τ η ς μ ν το ρ

τι ή η

-

ι η

ι γρ

ομ

λε

ί

ο ϋ ρ έ,

τε ο ζ λο κ

υ

1934 ε ίχ ε

ούξε

,

ι α συνδ

ρ

δευσ η

ε δι

(1899-1970),

ι την

σ ε χο σ λ ο β α

τεί

ν ε ος

16 Ι α

υπ

ό,

α τ η ς Jugend-Alija,

ου δι υκ όλυνε

ς

σω

λε

ό

τό έ γο θα επ 1940

ό τη σ τ ά σ η

ν Gunther Stem.

ι

ρώ ν

η

να ντι στο χ τλε ,

,

ό

τορθώ νουν ν

υμ

ί α γν

γι

ς

λ κ .ά .

ε

ζε ση ς

Μ

ν

ιο

1935-38

ύη .

λτ ρ

αρ ρ,

ογοη

ης α

ρα

λλά

ύγουσ το σ ο Π

ι

ους

θύτατα α

νω ν φ λω ν

ύ γ ει τ ο ν

η μη

ς τ ο ν Ι ο ύ λ ιο ,

π ε λ ευ θ ερ ω θ ο ύ ν . τω ν δι νοού

ί με

)

ν ιά ι

ς

λλα τα

λλί

,

ν ετ α ι

ς «ξ έ ν η

χθ ός» ( ς

τα ι σε σ τρ

τό εδο

τ ο Gurs τ η ς

οντά σ τα Π υρ

,

’όπ ου

ρ ε

16

Π

λ ευ θ (

ται

ά α

ό τον Ο βρ

ό π ντε

τ ώ β ρ ο ),

ν σ τη

τά τ ν

ότε οι τ ο Gurs

του

δ ε ς.

ό τους υπ

α

ετα

ερ

γο α

η

λ λ ί , η α π λ ευ θ έ ρ ω

η (ο ι νο ς»

βδομ ή

Ι

ς δί

υτοκ τον α του

ται η δ

λευσ

ης θα ή

λο

ς «

ν τ ο 1943

υσ

νγ

, θα

σή του με το

ν τρ

ρεύε

ι

δέ

ν

.

τ η ν τ ελ ε υ τ α α

λύχε -

ν

όφ ντ

ρ α γ γ λ ία ν α αι

ξ

« χολής

τ,ο Μ

ή του να

ο χε

όγρ

νγ

χά

ς

, τους

ε όρ

γ κ φ ο ύ ρ τ η ». (Η

ι

ά

ό

α Υ όρκ ρα

να χρ , μ έσ ω

ζε

ι

τοχ

τάθεση

γι ε

α

τόρνο τ ές

ης

γμ

τι

.) ,

ναχω

ί με τον

 Aufbau , γ ε ρ μ ερι

ν εκ εί ρ ο σ 1942

νατος του

1944

ιε

ύγω

,

ί γ ια

λ ύ χ ερ κ α ι

η

ρ ίδ α τ ω

γα νο επ

νω νί

.

ι ο

το

νγ

γκ.

ο τ ς «The Jew as a Pariah: a Hidden

 Jewish Social Studies  6.2.

1944-46

ι ο π ο ία σ τ ή ρ

ε τ ν Conference on Jewish Relations, ε

ι ο Ά λμ

χ ίζ ε ι τ α τ ι ή ι

όφ

ό τ ο 1939

τρ ού της

Tradition» σ

λλ

ι

ζε

υ μ β ά λ λ ει

υ σ τ ικ ι

λογρ

ά

να το του

του

οντορ Β .

νομ

βόνα ,

ε

ν της

ερ

ν

ε τη

.

ερ

λουθ

νο

ι ς ],

τους

η

νά ντη

γ ο υ τ ο υ Uber den

ο πα ρα δώ σει στους

ορ

-

ν τους ε

υτοκτον ο του

ο Institute for Social Research

1946-49

τό εδ

ν ία τ ο ύ α

 Begriff der Geschichte   [ α τ η ν έ ν ν ο α τ η ς ι τ ο

1945

δύ να

λ ο ξ εν ο ύ

τα

ν, ότα ν η Ι

η

γος Μ

σ τ εύ ετ α ι

1941 -44

ς τω

ν ά τ ο υ ).

Η

1941

γότε

ρτ Α α

νστά ν. ε το ν

. ( α

ν, χε όν κ θε χρ νο,

ς το

υ τ η ς τ ο 1969.) ι

ε

την

ς εκ

ε ι ς Schoken.

ο γρ α

κδοση

ού του

ό λ ε μ κ .ά .

ό τη θ έσ η α τή υ Κ άφκα,

17

  ΙΣ Α Γ Ω Γ Ι

1947-48

έλο ς τη ς

ς «Ihoud»,

ού τύ ου στο τότε ετ

ύ

,

λα

υ

τ ε ιν ε μ α λ ύ η

τ ιν ι

ι

ό π ρόβλη

.

ζ ω ν ι-

υμ

,

ε ν ι Judah Magnes (

ς ),

Martin Buber, Erich Fromm, Hans Kohn, Henrietta Szold. H όλη π

οσ

α

τόν

ε

ά τον

νί

ο θ

νατο του

Magnes. ν α τ ο ς τ η ς μ τ έρ α ς

1948

. ( ε τη λεοπ τι ή

ε τ ν Giinther Gaus,

ν

ε ι γ ια

τι

η

τέ α της

ι ξ εν ό γ λ ω

η

θρη σκ υόμ

ε ία

,

τ ις

τρ

ντ

ντος,

ν

ο κ

η ς · ό τ ι,

ς

υ 1964, η

όντι ε ι

να ι βέβα ο π

λυπ τε ότι η κόρη «θ α τ η ς

ο

χ ει

ν κ ι

τού

»·

ν έθ ρ

ε με την

ρχή: « εν

να της

ε να

ται η κα θορ

τι ή

η

οτέ

ου

να

τ ε !» -

ένα ντι ερι

ς

λλ ύβου

τα π ολ τι

ό ζ

υτής

ό,

ι ό τ ι, έπει να

ε το εβρ

δρ

ξε ου

υρ ύτερου

νόμ

ντ σχετι ά

η

ύξει τον

ς του

ου

ν υπ

οκ

ς ε δη λώ λου

η

τω

τι

εν τ

τε α

, σε

τε ένα γ ερ ό χα

λ ι!

υνέντ υξή της

α χής

ν ετον τρόπ

ς τ η .) εκ νά η ξε χω 1948-52

ή

ι η

η

ction, Inc. δι

δί

γαθ θρ

ν

σκ ρά

ν

ό τους να

,

τ ο ιχ ε

οκ

ν

τρα

ο ύ , γ ια λ ο γ α

ό της

υβέρνη ση .

τ ετ α ι η

ρμ

α

τ ευ σ ή

ι ς

ν

υρώ πη γ α πρ

σ μ ο ύ ],

ρω ό

α

Totalitarianism. [ τ α ε λ

η φ ο

τ ις Η . . .

τ α ι τ ο The Origins of Totalitarianism   (

ίτ ι

τι

θούν σε

Harcourt, Brace & Jovanovich, 1951) [ ι α κλη ρω

ι

νου να

ού χους του ς ή να δι

ά τη δί

ου

τι ούς οργα ς

1949-50

το ς ή τα ν η α να ζήτη η

ν

ούν στους δι ούς

ς Jewish Cultural Reconstru

ς του

ση ν

1951

α τ η ς μ ε τ η Mary McCarthy.

ο σ τον

α Υ όρκη: ς

ν ρ ιχ Μ

υ

λύχ ρ,

έ ρ : Antisemitism, Imperialism νι ά

ε

ο

ο

ου

18

Π

ο ο λο κ λ η ρ

έρ ς: ,

να : βρ ου

ν επ

γή τη ς

ολ τογρ

τα ι

χο

ε , τ ο 1975,

τή

ολ τη ς τω ν Η . . .

35 ς

η δ ικ ή

ου

λη

-

ι του

α δ

ι

-

α ν έ χ ε α ν α γ ίν ω

οτε με

ου κ

ν ει

οκρ

ς εξ ς: « γκ

ι επ λεξα στη

ο λ τ ις τ ω ν Η . . . -ο π γνώ

άν η Λ άμ -

ς , 1988.]

τ ις 10 (

κ ό σ ύ σ τ η μ α , μ ε ά φ ρ α σ η

Ρ Ι

η θέλησή

τ ό -,

δή

η

ό το Δ

α κ υβερνώ

υτή η χώ

ι

α

τα

ο και όχι

ς [...] ν

λογή

λ ι ο γρ α

ου υπ

θώ

ομ οί 1953-58

ρ ξ ε η ε λ ε υ θ ε ρ ία ν α

ρ ίς

α

ρέ

ι

οφ

α πληρώ σω

ω να π οο τ μη μα

ης

»6.)

ς επ

ο τη ς επ τυ χί ς

λ ίο τ η ς , δ έ χ τ α ι

υ γνώ

ό σ λ η η γ ια

α

ο Christian-Gaus-Seminar πρώ

η γυνα

α

σι

ό π

στή

ις: Χ

ε το τελευτα ο ά

υ

ο υ κ ή θ η κ ε ν α δ ιδ ά ο.

α α

ι σε

ολουθή

λέξ

ν στο

ν -

ι η

υ τ ό το π

ο

ο υ ν α ν ά λ ο γ ες

θέ

, New York School for Social Research, ο

1955

υ ι

γ ο , Brooklyn College τ η ς Ν έ α ς Υ

το

νε

ληροφ ορούμ

τή

ο του

η ότι η

 of Totalitarianism ρ η

ρμ

ς.

λεϋ. κ δ ο σ η τ ο υ The Origins

ή

ατοδοτ θη

ε

ό την

ρι

, δώ

ι

-

λ έξ ε ς σ τη

γ ά ν ω ν α ν εκ εί

ά

α (

α

δρύμ

τ α ).

ς

ου

 Fragwiirdige Traditionsbestande im politischen

1957

 Denken der Gegenwart ( lagsanstalt)7. [

: Europaische Ver-

ένα

ό τα

ύ π α ρ ε θ ό ν το ς κ α ι γγλι ή

έκ

-

Ricoeur, « π ι λ τη Σ 1958

ό ορ

ετ ι

τ ίτ σ

,

α

λ λο ν τ ο ς,

γου α

η

να :

εβ

Ν .

ερτί

ι

τα ελ

ραση , επ

νι

:

ό

τ ρ ο : Paul

Hannah Arendt», ν , 1996.]

The Human Condition   ( ικ

: The Chicago

  ΙΣ Α Γ Ω Γ Ι

19

University Press, ,

ί

ορ

η

η Doubleday Anchor, 1959),

ε τ ο The Origins of Totalitarianism,  σ υ ν σ τ ώ τ ο ν

ό τη ς

ολ τι

νη κα άσ

ς της

. [ τα

:Η α ν

λλη

σ η (vita activa), μ ε ά φ ρ α σ η

ι

ου

,

υ κ λ ο φ ο ρ ί η ( γ γλ ι

) ρώ

η

α ν ο υ Ρ ο ζά ν η

να: « νώ κδοση

ς

», 1986.] ογρ

ς

 Rahel Vamhagen 8. ε τ α ι τ ο  Die Ungarische Revolution und der totalitare

 Imperialismus  ( σταση συ

να χο-

ι ο ολοκ λη ρ ιλ η

ί

χ η : Piper) [Η

τι ός ι

γγρ

λι

ή επ

ό ς ], τ ο ο

ι σ τ η δ εύ τ ερ η

νά

ο ίο θ α

κ δ ο σ η τ ο υ The

ή

Origins o f Totalitarianism (1958). ί

ο γ ια τ ο ν Κ .

ρ α β ε ίο υ γ ια τ ν 1959

ρή

στο Α

βούρ γο οι γε

Ο Δ

ς το υ

1961

,

γο υ τη ς

ά ε

ο α

χής,

θώ ς

ι τα

θα ξε

τι ές

ετ ι

τά τη γνώ

ι θέ

ς

ς γ ια

υμ βουλί ν

χ ό λ ά τ η ς γ ια

α κ ης

ο

τί τασ

,

ι η ίδ ια θ α δ ε χ θ ε

έ σ ε ις .

ς

ο α υτό

κα ι

λοσοφ

το ο

ο α

: Viking Press). [

ρουσα ήμ . Η

η Α γ γ ελ ι

η κρι

,εν

 Eichmann in Jerusalem. A Report on the Ba

ν στ ν

υζ τη

ν

η ς

ή

οσ ο

’ό σ ο π

ο ζ

κε

η γ ερ μ

ου

ι δη

,

ν

ι επ

λύψ

νου π ό.

βρ

 nality o f Evil  ( έ α χμ

ε ίο Lessing.

οπ ός τ ς να δε ,

ουν θύελλα α ντ δρ

ε ίε ς κ 1963

ν

ν.

ή

όλ το κα

γ ια τ η σ τ ά σ η τ

λε .

τ ο β ο υ λ ί , γ ια ν α κ ορ

ν του

The New Yorker τ η ν

η δ ίκ η τ ο υ Α χ μ

ο ν τ ά γ ίν ε τ α , η

ονομ

ος

νέμ ει το

εώ

λ ή , μ ε δ ικ ή τ η ς

ν

ου ορ γα νώ νουν

ν ο ί β ιβ λ ιο π

εστα λμ ένη της γρ

σπ ρς κα ά

ή

τζ , ργο

θή

:

ναντ

ά με

ε ί, τ α

ν ό τ τ α ». Η

ύρ

τί

νορχη

: Ο

ο υ κ α κ ο ύ ,  μ ο ς 1995.]

ν ετ α ι σ ε ό λ η

ρά δοση νο

ς

ο ιν ο τ ο π α

α ελ το

η θεολογι

η φ ύση του κα

ού,

ν τ ά ς τ ο μ ε τ η ν «έ λ λ ε ι τρω

ν η ε π ίθ ε σ η π

20

Π

θα δεχθεί

ξα τί ς α τού του

Ι

λ ίο υ θ α τ η ν τ ρ α υ μ

τί

. ε τ ι τ ο On Revolution   (

 [Γ α 1963-67

ν

αθ

1967

], α ρ ια σ ο

ς α

τή

νέμ ετ ι το

κή

α γ ια

1967-75

α

α

: Viking Press)

ο σ ο ζ

γος Γ

ο του Σ

γο.

ε ίο Sigmund Freud, η

λώ

α

σ π ρ ς.

ι τη ν Π

ό τη

ερ

νι

η (Darmstadt).

ο New School for Social Research

ς

. ε τ α ι τ ο  Men in Dark Times  ( έ α

1968

Brace & Jovanovich), ου

ή

λ ύ π τ ο υ ν μ ια δ ω δ ε κ α

η δράση κα ι

ν

ν κ α κ

ι

ν,

τά τ ν συ

οι σε

οσ

ς:

ρση του

άη στο Π

τον

ο ίο υ γ ν

ύτη

,γρά

τάνυ Κ ον-

όταν ήδη α

Jovanovich)  [ (McCarthy). 1970 πή .

τος

ο υ X.

ντί

λλη ς

τ η ς σ τ έ λ ν ι έ να 1971

ί

ό π

λ ιό τ ε

επ

ό α τε

, το

ησή

τή ή

rations: A Lecture» σ ά α

τολ

.

ς

ερ

ένο

σ τη

κ τ ω β ρ ίο υ α

Mary

ό α να

τολή , ο Χ

ο

ντ γκ

ά του.

ιη

1972

ι

: Harcourt, Brace &

λ ύ χ ε ρ σ τ ις 30 οί

τάφ ρα

τ ίτ , μ ε τ ο υ ς γ ο ν ε

,  ε δ ώ ],

υλλυ

ν στα ελλη

ε ς 1998.]

On Violence (

1969

. -

οφ ρούς κα ρούς,

, πα ρά σταση ς

ου ο

χ τ) δ η

θρ

ο ν τ α ι σ τη ζ ή ,

γκ,

τολντ Μ

ό τ ο ν τ ίτ λ ο

ν τ ς,

ν προσω πι οτ

(

γι

ι

ναφ

π ίδ ρ α σ η σ η

[

: Harcourt,

ς «Thinking and Moral Conside

Social Research  38 (1971).

η ς, η Ο

ο σ π ο νδ ι

ο της ε χε

ή εθεί

ρ μ α ν ία τ η ς ό το να

τι

. ε τ α ι τ ο The Crises of the Republic ( έ α court, Brace & Jovanovich) [ ι

ς τ ς Δ

: Har ].

21

  ΙΣ Α Γ Ω Γ Ι

( τη δ ύτερη

δο η του τ

, τ ο 1973, α

ερ λη

εί

ι τ ο On Violence.) 1974

το

ό

ά τ ις 1975

ς

ει όδ ο.

ονες συ τάσ

νέμ ετ ι το

ς

υρ

οπε

ς

ς γι τρώ ν

τ ρ ίτ ο υ -

εργά

λω

,

ό το πα

τ ίο υ ,

τά α

ό δ ύ τ ερ ο

χι ε

η δα

τα

.

α τη ν

ουλτούρ

νάτου τ ς

ι

ότ ρου

(Judging) τ ο υ

ά

ερ τή

ο τη ς

ετα ι

ς

τυλογρά

ν

ντ ι

ετα

νά τι , το

ς I: Thinking,

McCarthy (

γμ . η του

οψ ή τη - τόμου

η ς The Life o f the Mind. Τ α χ ε

γου

α τω ν έρ γω ν τη ς (

ι να ι

ε ίο Sonning

τ ις 4

ή του θ

1978

νεχί

ά γ η ς. ν ει

στι

α

τ η Mary McCarthy.

The Life o f the Mind 

το

ς II: Willing), ε κ δ ο τ

α

όγρα

ή

λ ε ια

.

: Harcourt, Brace & Jovanonich) [H

τ ο υ ν ο υ ]. δ ίδ ε τ α ι η

υλλογή δοκ

The Jew as a  Pariah: Jewish

 Id entity and Politics in the Modem Ages,   ε Feldman ( έ α βρ

ή

ν ο υ ],

: Grove Press) [Ο

ταυτότ τα κ ι τάφ ρα ση

α

ο λ ιτ ι ή

α Ron H. ς

ς

ς:

τ ο υ ς ν εό τ ε ο υ ς χ ρ

γγλι ά της γε

ς

υλλογή

 Die verbogene Tradition (1976). 1982

 Lectures on Kant's Political Philosophy,   ε π

ετ ι α

ι

ο R. Beiner (

Chicago Press) [

έ ξ ε ις γ α

ν τ ].

όκ

ν το θ

να τό τη ,

ν π

τ α ι γ ια δ ε κ τ ρ ε ίς

ο π ο ίε ς δ ι

ε επ

ν ετ α ι η π ρ ο β λ η

: The University of   ή λέξε ς

α υ

ν τ ρ ο τ η ν τ ρ ίτ η

δω

ε λ ίγ ο

τι

,  σ τ ι

τι ή του τρ του τό

ου του

The Life of the Mind. , ε 67-68, η στην 1985

ο «Le grand jeu du monde»,

α τη ς κ τά τη ν α οπε

νο

ή το υ

 Esprit,

ε ί υ Sonning

άγη.

, ε

,  Hannah Arendt-Karl Jaspers Briefwech -

22

Π

 sel, ε

α Lotte Kohler

Piper), η α 1990

γρ

Ρ Ι

ι Hans Saner (

α τη ς μ ε το ν

.

-

:

ερς.

Social 

ιεύ ι , ε τ ί τ ο «Philosophy and Politics»,  Research , 57, α εξή τη ς υ 1954 α ν Σ

1993

Was istPolitik? Fragmente aus dem Nach-

ε τ α , ε τ ίτ λ

laB (

να χο -

τα χε δη

χ η : Piper) [ ι ε ίν α ι

ό τα

όγρ

τη .

], ε π

ά τ η ς γ ια

α

;

έ λ ε ια Ursula Ludz, τ α ε π τ ά

γω γή

ό τ ο 1955, τ η ς ε χ ε

λ ιτ ι

την

τή ει να γρ

ο λ ιτ ι

,την

ει ο γ ερ

οί , νό ς ε

ς τ ς Piper. 1994

ο ν τ α ι τ α  Essays in Understanding 1930-1954 , ε π ια Jerome Kohn ( novich) [

1995

α

ετα ,

ε τ ίτ λ

α

: Harcourt, Brace & Jova

α τη ν κ τα νό

].

 Between Friends. The Correspondence

 o f Hannah Arendt with M ary McCarthy 1949-1975, ε κ α

ι ει

έ

ή Carol Brightman ( έ α

court, Brace & Jovanovich), η

ία

τι : Har

ς

ε η Mary

McCarthy. ίδ

ι, μ ε

ίτ ο Hannah Arendt und Kurt Blumenfeld,

«...in keinem Besitz verwurzelt».  Die Korrespondenz, ε ή

α Ingeborg Nordmann

Rotbuch Verlag), η feld.

ία

ι Iris Pilling ( ς

τι :

ε τ ν Kurt Blumen

Η

ννα

ε ν τ τ ο 1956.

Η

ννα Ά α

ν τ σ το έσα

νε ς

εκ

σ τή μ ο το υ ετ

ς τ υ ’60.

κά ο,

ΓΙΑ Τ Η Β ΙΑ Κ Α Ι Τ Η Ν Π Ο Λ ΙΤ ΙΚ Η Σ Τ Ο Ε Ρ Γ Ο Τ Η Σ HANNAH ARENDT

Στο δοκίμιο που μεταφ ράζεταιεδώ η Χ άννα Ά ρεντ επικεντρώ  νειτην προσοχή της στις φοιτητικές αναταραχές της δεκαετίας του ’60, τόσο στην Α μερική όσο και στην Ευρώ πη. Π ιστή στις αριστοτελικές υποδείξεις σχετικά με το κατ’ εξοχήν αντικείμε νο του πολιτικού στοχασμού, προβαίνειστην εξεταστική θεώ  ρηση τω ν συμβάντω ν, ρίχνοντας το βάρος στις αντιλήψ εις και τους τρόπους δράσης που υιοθετεί η Ν έα Α ριστερά. Η τελευ ταία οδηγώ ντας στα άκρα τη φ ιλοσοφ ική και ιστορική παρά δοση στην οποία ανήκει, καταλήγει στην αποθέω ση της βίας καιτης αναγκαιότητας χρήσης της. Έ τσι, με τη στάση της απέ ναντι στην κοινω νικοπολιτική πραγματικότητα, η εξεγερμένη αυτή γενιά επιβεβαιώ νει τη διαπίστω ση της Ά ρεντ ότι όσο η βία συνιστά ένα τρομακτικά ανεξέλεγκτο μέσον στο πεδίο τω ν διεθνώ ν σχέσεω ν, τόσο εμφανίζεταιω ς ένα εξαιρετικά γοητευ τικό και αποτελεσματικό μέσον στο πεδίο τω ν εσω τερικώ ν υποθέσεω ν καικυρίω ς στο θέμα της επανάστασης. Π ρόκειταιγια τη γενιά η οποία, από το περιβόητο έργο Les damnes de la Terre του Φ ρανς Φ ανόν9 διαβάζεικατά κύριο λό γο το κεφάλαιο «Σχετικά με τη βία», ενώ μετατρέπεισε ευαγγέ λιο την εισαγω γή του Σαρτρ στην παραπάνω μελέτη, όπου και

26

Π

Ι

δηλώ νεται: «l’arme d’un combattant c’est son humanite»10. Ε ί ναιη γενιά που έμαθε να ζειυπό τη διαρκή απειλή του πυρηνι κού ολέθρου, καταλυτική για την εδραιω μένη πίστη στην πρό οδο και το συναφές προς αυτήν ιδεώ δες της αδιάκοπης ανά πτυξης τω ν επιστημώ ν καιτης τεχνολογίας. Ε ίναιακόμη η γε νιά στην οποία μεταβιβάσθηκαν, από τους γονείς, το σχολείο καιτο πανεπιστήμιο, οι εμπειρίες καιοιπληροφορίες σχετικά με τα στρατόπεδα του θανάτου, τη μαζική δίω ξη και σφαγή αμάχω ν πολιτώ ν καιτην τερατώ δη σύζευξη της εγκληματικής βίας με την πολιτική, όπω ς την εισήγαγε, στον εικοστό αιώ να, ο ολοκληρω τισμός. Έ τσι, είναιη γενιά που αρχικά επέδειξε βαθύτατη αποστρο φή προς τη βία καιη οποία εναντιώ θηκε στον πόλεμο του Β ιετ νάμ. Στη συνέχεια, παραδειγματιζόμενη από την ανατρεπτική παρουσία στα πανεπιστήμια του λαϊκά υποστηριζόμενου κινή ματος Μ αύρη Δ ύναμη -το οποίο κατόρθω σε να κάνειαποδεκτά ακόμη καιπαράλογα αιτήματά του- καθώ ς καιυπό την επήρεια του γεγονότος ότι έγινε η ίδια θεατής της πραγματικής βίας στην οποία κατέφυγαν οιπανεπιστημιακές αρχές, κατέληξε να πιστεύειότιη βία καιο εξαναγκασμός είναι το μόνο αποτελε σματικό μέσον για την ικανοποίηση καιεπίτευξη τω ν κοινω νι κώ ν διεκδικήσεω ν καιεπιδιώ ξεω ν. Τέλος, είναιη γενιά που, αν και σημαδεύεται από ένα αίσθημα απελπισίας11 και τραγικής αβεβαιότητας για το ίδιο της το μέλλον, εν τούτοις επιθυμείνα δράσει, διακατεχόμενη, απροσδόκητα για την εποχή της, από την ευφ ορία που γεννά η ενεργοποίηση για τα κοινά12. Ίσω ς σε τούτη τη διαπίστω ση της Α ρεντ οφ είλεται και το ενδιαφέρον ν ό ν ο  αυτώ ν τω ν κινητοποιήσεω ν σε παγκό της13 για το σμια κλίμακα. Η στάση της αυτή κατανοείται πληρέστερα στο πλαίσιο τω ν θεω ρήσεώ ν της σχετικά με τη «δημόσια ευτυχία» (public happiness). Ο ισυγκεκριμένες θεω ρήσεις -που διατυπώ 

  ΙΣ Α Γ Ω Γ Ι

27

νονταιγλαφυρά στο έργο της On Revolution- παραμένουν άρ ρηκτα συνδεδεμένες με τον αρεντικό ορισμό της ελευθερίας ω ς ενεργού συμμετοχής στις δημόσιες υποθέσεις14. ν ι ή κη νή Ά λλω στε, ο τρόπος που ε μ ν ίζ ε ι το φοιτητικό κίνημα της συγκεκριμένης εποχής -και αναφερό μαστε ιδιαίτερα εδώ στα ηθικά κίνητρα τω ν εξεγερμένω ν φ οι τητώ ν στα οποία η ίδια επιμένει15- έρχεται να ικανοποιήσει πλήρω ς τις απόψ εις της σχετικά με το ρόλο που οφείλει να έχει το πανεπιστήμιο μέσα στην κοινω νία, ενώ ανταποκρίνεται στον ορισμό που η ίδια δίνει στο «πολιτεύεσθαι» και το «είναι-μέσα-στον-κόσμο». Στο σημείο αυτό, παραπέμπουμε τον αναγνώ στη: Α φ ’ ενός, στην άποψ η της Ά ρεντ σχετικά με τον ρόλο του πανεπιστήμιου στη δημόσια ζω ή ω ς άσυλου για την αλήθεια (άποψ η άμεσα συναρτώ μενη προς την ιδιαιτερότητα της σχέσης μεταξύ πολιτι κής και αλήθειας, την οποία ιδρύει η Ά ρεντ). Μ ε άλλα λόγια, υπενθυμίζουμε τη θέση (την οποία καθιστούν ευκρινή οισχετι ρί κές διατυπώ σεις της και στο ) ότι το πανεπιστήμιο συμβάλλειστη διάσω ση της δημόσιας σφαίρας καισυνακόλου θα της ανθρώ πινης ελευθερίας, στο μέτρο που διαφυλάσσειτη δυνατότητα παραγω γής α μ ρ ό λ η π τ κρίσεω ν για την ιστορι κή πραγματικότητα καιτα τεκταινόμενα στην πολιτική αρένα· στο μέτρο, με άλλα λόγια, που παραμένει   από τους κύ κλους της εξουσίας και από το παιγνίδι της διεκδίκησής της, διατηρώ ντας την ανεξαρτησία του σε σχέση με τα συμφέροντα καιτις ιδιοτελείς προοπτικές τω ν κοινω νικώ ν ομάδω ν16. Α φ ’ ετέρου, παραπέμπουμε στην αντίληψ η της Ά ρεντ περίτης α μ ε ω ς ουσιώ δους χαρακτηριστικού του «πολιτικώ ς ροληψ πράττειν», η οποία ορίζεταιέτσιαπό την ελευθερία κίνησης μέ σα στη δημόσια σφαίρα17, δηλαδή από την ακηδεμόνευτη ανταλ  μεταξύ ίσω ν. Υ πό αυτή την προοπτική, συναρτάλαγή α π ό ψ

28

Π

Ι

ται άμεσα προς την «αγάπη για τον κόσμο» (amor mundi)18, όπω ς αυτή σημασιοδοτείταιστο πλαίσιο της αρεντικής απόλυ ν β ίο υ .  Τούτο μάλιστα σε ριζική της αναβάθμισης του λ ι αντίθεση προς τη φιλοσοφική θ ε ρ ί ,  που, από τον Π λάτω να καιμετά, αξίω σε την απομάκρυνση από τον κοινό κόσμο καιτον χώ ρο τω ν ανθρω πίνω ν, καθορίζοντας την πορεία της δυτικής πολιτικής σκέψ ης19. Συνακόλουθα, αναφ ερόμαστε στη ρηξικέ λευθη απόπειρα της Ά ρεντ να θεμελιώ σει την υπέρβαση μέσα στην εμμένεια καινα ορίσειτην καθολικότητα -ερμηνευόμενη με τους όρους της γενικότητας- από την π λ η θ ύ .  Ω ς «ο νόμος της γης»20, η τελευταία μοιάζει να αναλαμβάνει εδώ το ρόλο της ρυθμιστικής ιδέας. Έ τσι, αν ο λ υ θ ε αποτελείκοινό τόπο τόσο για την Ά ρεντ όσο καιγια τον Μ αξ Β έμπερ, εν τούτοις ο τρόπος με τον οποίο τον ερμηνεύουν αντίστοιχα οδηγείσε δια μετρικά αντίθετες θεω ρήσεις για την πολιτική. Η διαπίστω ση του Β έμπερ21 ότιο καθένας ακολουθείτο δαίμονα ή το θεό που αυθαίρετα επιλέγει, ουδόλω ς νομιμοποιείγια την Ά ρεντ το συ μπέρασμα ότι ο ανθρώ πινος κόσμος παραμένει άρρηκτα και διαρκώ ς συνδεδεμένος με το ενδεχόμενο της τελικής σύρραξης. Α ντίθετα, προσανατολίζει το στοχασμό που πηγάζει από αυτή την εμπειρία στην ίδρυση της «κοσμοπολιτικής ύπαρξης»22 και στην προσπάθεια αποδαιμονοποίησης της ετερότητας. Υ πό αυτή την προοπτική, η ύπαρξη καισυνύπαρξη τω ν διαφόρω ν καιδια φορετικώ ν συστημάτω ν αξιώ ν αποτελείτην ασφαλιστική δικλί δα εναντίον κάθε αξίω σης για απόλυτη κυριαρχία. Π αράλληλα, καθιστά ορατή τη δυνατότητα κριτικής εξέτασης αυτού του ίδι ου του αυθαίρετου χαρακτήρα τω ν έσχατω ν επιλογώ ν. Ο πολυθεϊσμός κατανοείται με βάση το δ ε δ ο μ έ ν ο της πληθύος. Ω ς ιδέα τώ ρα, δηλαδή ω ς «νόμος της γης», η πολλότητα ορίζειτο «πολιτεύεσθαι» από τη βούληση τω ν ανθρώ πω ν «να συμβιώ νουν μέσα σε έναν κοινό κόσμο», αποκλείοντας, εξ αυτού, την όψ ιμη συ-

  Ι

29

σχέτιση της πολιτικής με την ιδέα καιτη λογική του πολέμου. Μ ε άλλα λόγια, εξασφαλίζοντας, μέσω της δημόσιας δραστηριότη τας, την ένταξη του ατόμου στον κόσμο τω ν α ν θ ρ π ω , η ιδιό τητα του πολίτη προϋποθέτειτην υπέρβαση της ιδιαιτερότητας (ιδιω τικός βίος, πολιτιστική κοινότητα, εθνική ταυτότητα), αποτρέποντας συνάμα τον κίνδυνο εξάλειψ ής της23. Π έραν όμω ς τω ν θετικώ ν χαρακτηριστικώ ν του φοιτητικού κινήματος, μεταξύ τω ν οποίω ν και το σύνθημα για μια δημο κρατία που βασίζεται στην άμεση συμμετοχή τω ν πολιτώ ν24, εκείνο το οποίο η θαυμάστρια του Lessing και εχθρός τω ν ιδεο λογιώ ν προσάπτει σε αυτή τη μαχητική γενιά είναι ακριβώ ς η ανικανότητα της «αυτόνομης σκέψης»: η αδυναμία να κρίνει καινα κατανοείτις εντελώ ς νέες καταστάσεις με τις οποίες τη φέρνει αντιμέτω πη η ιστορία, χω ρίς να προσφεύγει σε προϋπάρχουσες κατηγορίες και πεπαλαιω μένες ιδέες. Σύμφω να με τους όρους της Ά ρεντ, αυτή η αποκοπή από την ιστορικοπολιτική πραγματικότητα, μέσα από την προκρούστεια υπαγω γή τω ν άμεσω ν δεδομένω ν σε καθοριστικές έννοιες καιπροϊσχύοντες κανόνες, έχει ω ς αποτέλεσμα την αδυναμία κατανόησης τω ν πραγμάτω ν ω ς έχουν και την επικράτηση της α-νοησίας. Ω ς αίσθηση κενού και ερήμω σης, η τελευταία παραμένει ανα σταλτική κάθε πολιτικής δράσης. Έ τσι, η ακηδεμόνευτη από πειρα σημασιοδότησης του παρόντος, χω ρίς πλέον αυτό να προκαθορίζεταικαιεν τέλεινα αλλοιώ νεταιαπό τον παραμορ φω τικό φακό τω ν προκαταλήψ εω ν καιτω ν στερεοτύπω ν, συνιστά την απαραίτητη προϋπόθεση για την επιτυχή παρέμβαση στο πεδίο τω ν ανθρω πίνω ν υποθέσεω ν καιτη διάσω ση του κό σμου ω ς κοινού25. Σχετικά λοιπόν με το παρόν δοκίμιο, είναιδυνατόν να ισχυρισθούμε ότιη διερεύνηση καιαναζήτηση υ τ ύ π υ ν α  η βία αποκαλύπτει την πρόθεση της Ά ρεντ να ανοίξειδιάλογο καιμε

30

Π

Ι

αυτούς τους νέους ανθρώ πους που, ενώ επιζητούν να αναμορ φώ σουν τα πράγματα, η πνευματική τους στειρότητα αναιρεί τη δυνατότητα να αποκτήσει η κινητοποίησή τους τον γνήσιο επαναστατικό χαρακτήρα τον οποίο απαιτούν οι μεγάλες αλ λαγές26. Π ρόκειταιέτσιγια τη δική της συμβολή στην ενδεχόμε νη απόπειρα ενός νέου ξεκινήματος στην ιστορία. Κ αι αναφε ρόμαστε εδώ στη δυνατότητα επανίδρυσης του χώ ρου ελευθε ρίας που είναι η (απελπιστικά συρρικνω μένη πλέον) δημόσια σφαίρα. Τ ις παρατηρήσεις αυτές φω τίζουν καιοι διαρκείς συ γκριτικές αναφορές της στα όσα αντίστοιχα συμβαίνουν στην Α νατολική Ε υρώ πη. Ο ι μέχρι τώ ρα επεξηγήσεις καθιστούν ίσω ς ευλογοφανή την άποψ η ότι το δοκίμιο αποτελεί μία εξαιρετική ρί εισαγω γή στη μέθοδο και το στοχασμό της Ά ρεντ. Ά λλω στε, όσον αφ ορά την κατανόηση τω ν αρεντικώ ν πολιτικώ ν θεω ρή σεω ν, η πολυσυζητημένη διάκριση μεταξύ βίας καιδύναμης, η οποία καικατέχεικεντρική θέση στη συγκεκριμένη μελέτη, πα ραμένειθεμελιώ δης. Ε ίναι γνω στό ότι οι συνεχείς εννοιολογικές διακρίσεις -το κατ’ εξοχήν μεθοδολογικό εργαλείο προκειμένου η καινοτόμος μαθήτρια του Χ άιντεγκερ να επιτύχειτην επιστροφή στα «ίδια τα πράγματα» με τους δικούς της όρους- θεω ρούνταιαπό την Ά ρεντ ω ς το πλέον αποτελεσματικό μέσον ενάντια στις κατα στροφ ικές για την ανθρώ πινη κατάσταση συγχύσεις. Ο ιτελευ ταίες, εδραιω μένες από την πλατω νική φιλοσοφ ική παράδοση, καθόρισαν τις νεότερες αντιλήψ εις, επιβιώ νοντας στο σύγχρο νο πολιτικό στοχασμό. Π ρόκειταιγια τη σύγχυση της ιδιω τικής με τη δημόσια σφαίρα καικατ’ επέκταση τω ν κοινω νικώ ν ζητη μάτω ν με τις υποθέσεις της πολιτικής, της πράξης με την κατα σκευή, της πολιτικής με την κυριαρχία του ανθρώ που επάνω σε άνθρω πο. Γίνεταιλοιπόν σαφ ές ότιη αναζήτηση τω ν νοηματι

  Ι

31

κώ ν διαφορώ ν μεταξύ βίας και δύναμης προκειμένου να καταδειχθείη ιδιαιτερότητα τους (ούτω ς ώ στε να ξέρουμε για τί μι λάμε καιτι κάνουμε, όταν μιλάμε και όταν πράττουμε) παραλ ληλίζεται άμεσα με τη φαινομενολογική προσέγγιση της vita activa καιτην εννοιολογική διάκριση μεταξύ τω ν δραστηριοτή τω ν του ανθρώ που (μόχθος-εργασία-πράξη), την οποία, ω ς γνω στό, επιχειρείη Ά ρεντ στο έργο της The Human Condition. Μ άλιστα, ο ορισμός της έννοιας της δύναμης που απαντά στο παραπάνω έργο παραπέμπειάμεσα στις σχετικές διατυπώ σεις του ί β ί , φ ω τίζοντας πληρέστερα την αδιάρρηκτη σχέση που ιδρύει η Ά ρεντ μεταξύ δύναμης, πράξης, πολιτικής και ελευθερίας27: Η δύναμη είναι ό,τι συντηρεί την ύπαρξη της δημόσιας σφαίρας, τον δυνητικό χώ ρο δημόσιας εμφάνισης μεταξύ ενεργούντω ν και ομιλούντω ν ανθρώ πω ν [...] Η δύναμη είναιπάντα, θα μπορούσαμε να πούμε, μια δυνητική δύ ναμη καιόχιμια αναλλοίω τη μετρήσιμη καισταθερή υπό σταση σαν τη σω ματική ρώ μη. Ε νώ η σω ματική ρώ μη εί ναιη φυσική ιδιότητα ενός μεμονω μένου ατόμου, η δύνα μη εμφ ανίζεται μεταξύ τω ν ανθρώ πω ν όταν συμπράτ τουν καιχάνεταιόταν διασκορπίζονται28. Ό πω ς η πράξη, έτσικαι η δύναμη προϋποθέτειτη συνύπαρ ξη. Την τελευταία οφ είλουμε να την κατανοήσουμε με όρους που αποκλείουν τόσο την ομοιογένεια η οποία εμπεριέχεται στην έννοια της «αδελφότητας» όσο και τη λειτουργικότητα η οποία προσδιορίζει την «οργανική ενότητα». Υ πό αυτή την προοπτική, η γενική βούληση, η volonte generate, που συνδέεται με την ιδέα του ενός καιαδιαίρετου έθνους, καιτην οποία θα εν σαρκώ σουν οι«επίλεκτοι» εκπρόσω ποιτου τελευταίου, δεν κρίνεταιαπό την Ά ρεντ παρά ω ς το υποκατάστατο της «θείας βού

32

Π

Ρ Ι

λησης», την οποία ενσάρκω νε ο (ένας) χριστιανός μονάρχης ω ς αντιπρόσω πος του Θ εού επίτης γης. Α ποτέλεσμα αυτής της θλι βερής για την πολιτική ελευθερία αντικατάστασης υπήρξε το να μετατραπείη Γαλλική Ε πανάσταση σε μια χαμένη ευκαιρία29. Η δύναμη αναδύεται όποτε,οι άνθρω ποι, ανταλλάσσοντας ς π τις δ ι  τους σχετικά με τις κοινές υποθέ σεις καιπαρεμβαίνοντας με τις ρ ω β ο υ λ  τους στο πλέγμα τω ν τεκταινομένω ν, ιδρύουν και συντηρούν τη δημόσια σφαί ρα. Έ τσι, με όρους της Ά ρεντ, η δύναμη υφίσταταιμε τη δυνα νι τότητα της δ η σ ι ς και, όπω ς και η πράξη, εξα ντλείται στην ενεργοποίησή της και κρίνεται από το εμφανές μεγαλείο της. Εδώ , η υπέρμαχος της άλλης, ε γ κ ε κ α λ ν μ μ έ ν η ς παράδοσης ανασύρει από τη λήθη τον λ ό   άνδρα της «προπλατω νικής» αρχαιότητας. Α ντίθετα από τον έρω τα για την απόλυτη αλήθεια του φιλοσόφου καιαπό τη δίψ α για από λυτη εξουσία του τυράννου, το πάθος για διάκριση καιυπερο χή του λ ο λ ιδ ο  ανδρός καθιστά αναγκαία τη θέσπιση ενός κοινού, περίβλεπτου χώ ρου, πρόσφορου για την επιτέλεση και ανάδειξη τω ν α λ λόγω ν και έργω ν. Έ τσι, η πολιτική δρα στηριότητα προϋποθέτει εξ ορισμού τους άλλους ανθρώ πους, δηλαδή την π α ρ ο υ σ ία  θεσμικά ίσω ν συμπολιτώ ν30. Στο ση μείο αυτό χρειάζεταινα παραπέμψ ουμε στη θεμελιώ δη, για τον πολιτικό στοχασμό της Α ρεντ, διάκριση μεταξύ πράξης καικα τασκευής, όπω ς τη δανείζεταιαπό τον Α ριστοτέλη. Η πράξη, «το αποκλειστικό προνόμιο του ανθρώ που»31, εί ναι η μόνη δραστηριότητα που αποκαλύπτει, μαζί με το ενέρ γημα, και τη μοναδική αναντικατάστατη ταυτότητα του δρώ ντος υποκειμένου. Έ τσι, είναιη μόνη δραστηριότητα που προ ϋποθέτειεξ ορισμού την ανθρώ πινη π ο λ λ ό τ η τ α32, γιατί, όπω ς καιη ομιλία, δεν λαμβάνειχώ ρα παρά α ν ά μ ε σ α  στους ανθρώ  πους καιδεν κατευθύνεταιπαρά προς αυτούς33. Συνάμα, ενώ

  Ι

33

ο σκοπός καιτο νόημά της εξαντλείταικαιπραγματώ νεταιμε την ίδια την τέλεσή της, οι απώ τερες συνέπειες της, άμεσα εξαρτώ μενες από το πλέγμα τω ν ανθρω πίνω ν υποθέσεω ν στο οποίο αυτή εμπλέκεται με τη σειρά της, παραμένουν ανεξέλε γκτες καιεπομένω ς απρόβλεπτες34. Α υτός ο ουσιω δώ ς ε φ ή μ ε ρ ο ς   χαρακτήρας της πράξης, το πλήρες νόημα της οποίας αποκαλύπτεται στον αφ ηγητή και σώ ζεταιαπό τη μνήμη, συνδέεταιεσω τερικά με την ενδεχομενικότητά της. Η πράξη είναι απροσδόκητη στο μέτρο που έρχε ται πάντοτε να διακόψ ειτη μονότονη ροή τω ν συμβάντω ν και να αρχίσει μία νέα ιστορία. Α ν οι άνθρω ποιδεν έπρατταν, το μέλλον δεν θα ήταν παρά το προβλέψ ιμο αποτέλεσμα αυτόμα τω ν διαδικασιώ ν. Για τον ίδιο λόγο, οι στατιστικοί νόμοι θα είχαν καταγάγει θριαμβευτική νίκη εναντίον της πεποίθησης για τη μοναδικότητα κάθε ανθρώ πινου όντος. Γίνεταιαπό εδώ κατανοητό ότι η πράξη αντιδιαστέλλεται προς την απλή συ μπεριφορά, την οποία ρυθμίζουν παγιω μένοι κανόνες. Κ αι τούτο, γιατί «είναι στη φύση της να ανατρέπει τα κοινώ ς πα  ραδεδεγμένα καινα φθάνειστο εξαιρετικό»35. ' Μ ε άλλα λόγια, στο πλαίσιο της αρεντικής πολιτικής θεω  ρίας, η ικανότητα του ανθρώ που να πράττειπροβάλλειτην άρ ρηκτη σχέση της πολιτικής με τη δόξα υπό τη διττή σημασία της τελευταίας: αυτήν της γνώ μης καιαυτήν της ανεξάλειπτης φή μης36. Α ποδίδοντας στον κάθε άνθρω πο, καιεπομένω ς επανερμηνεύοντας, τα ουσιώ δη χαρακτηριστικά του Α δάμ σύμφω να με τον Α υγουστίνο37, η Α ρεντ υποστηρίζει ότι, ω ς πρω τοβου λία (initium), η πράξη είναι η απάντηση του ανθρώ που στο γε γονός της γέννησής του. Μ ε άλλα λόγια, η γέννηση είναιτο γε γονός «πάνω στο οποίο θεμελιώ νεταιοντολογικά η ικανότητα της πράξης»38. Ω ς πραγμάτω ση της δυνατότητας έλευσης στον κόσμο ενός αναντικατάστατου όντος, ικανού (δηλαδή υ π ο σ χ ό -

34

Π

Ρ Ι

μ ε ν ο ύ ) να πράξει, η γέννηση καθιστά πραγματοποιήσιμη την ελ

πίδα για το ξεκίνημα νέω ν, χω ρίς προηγούμενο, διαδικασιώ ν. Μ ακράν του να θεω ρήσουμε ότιη πράξη ερμηνεύεταιμε βιολο γικούς όρους, η συγκεκριμένη αντίληψ η της Ά ρεντ προβάλλει τη θέση της για τον άνθρω πο ω ς ν τ - ύ σ , ω ς ένα ον του οποί ου η παρουσία μέσα στον κόσμο, που είναιπάντοτε κόσμος τω ν φαινομένω ν, καθιστά δυνατό το απίθανο καιτο εξαιρετικό: Η αποφασιστική διαφορά μεταξύ τω ν «απείρω ν απιθανοτήτω ν» στις οποίες εδράζεται η πραγματικότητα της επίγειας ζω ής μας καιτου θαυματουργικού χαρακτήρα, εγγενούς σε εκείνα τα συμβάντα τα οποία ιδρύουν την ιστορική πραγματικότητα, είναι ότι στο πεδίο τω ν αν θρω πίνω ν υποθέσεω ν γνω ρίζουμε αυτόν που κάνει τα «θαύματα». Ε ίναι οι άνθρω ποι που τα κατορθώ νουν οιάνθρω ποιοιοποίοι, επειδή έχουν δεχθείτο διπλό δώ  ρο της ελευθερίας καιτης πράξης, μπορούν να ιδρύσουν μία πραγματικότητα δική τους»39. Έ τσι, η θέση ότιη πράξη είναιη απάντηση του ανθρώ που σε ένα «φυσικό συμβάν» δεν δηλώ νειπαρά την ικανότητά του να είναιτο υποκείμενο μίας βιογραφίας, να έχει β ί ο ν , σε αντιδια στολή προς τη βιολογική ζω ή, η οποία δεν εξιστορείται, άρα παραμένειάνευ νοήματος καισημασίας. Μ ε άλλα λόγια, νοού μενη ω ς απάντηση στο γεγονός της γέννησης, η πράξη σημαίνει αυτή την ικανότητα του ανθρώ που να κ α ι ν ο τ ο μ ε ί  σε σχέση με τους βιολογικούς και ιστορικούς προσδιορισμούς του. Α υτούς ακριβώ ς τους υπερβαίνεικαθιστάμενος πολιτικό ον, υιοθετώ  ντας δηλαδή ένα τρόπο ύπαρξης που, αντίθετα με όσα πίστευε ο Α ριστοτέλης, δεν είναιούτε φυσικός ούτε αναγκαίος για τον άνθρω πο, αλλά απλώ ς ενδεχόμενος. Α ντίθετα από την πράξη, η κατασκευή επιτελείταικαλύτερα

  Ι

35

χω ρίς την παρουσία τω ν άλλω ν ανθρώ πω ν καισυνδέεταιάμεσα με την κυριαρχία πάνω στην ύλη, ενώ διέπεταιαπό την αρχή της χρησιμότητας καιτο κριτήριο της αποτελεσματικότητας. Έ τσι, «καθορίζεται απολύτω ς από τις κατηγορίες του μέσου καιτου σκοπού»40. Εδώ , ο σκοπός (το τελικό προϊόν) παραμένει πά ντοτε εξω τερικός προς τη διαδικασία επίτευξής του, οργανώ νο ντας καιδικαιώ νοντας τα μέσα για την πραγμάτω σή του. Σ υνοψ ίζοντας, μπορούμε λοιπόν να πούμε ότι η δύναμη υπάρχειόπου οιάνθρω ποι, ιδρύοντας μεταξύ τους σχέση ισο τιμίας, μπορούν «να λέγουν καινα πράττουν από κοινού». Μ ε άλλα λόγια, η δύναμη αναδύεταικάθε φορά που οιάνθρω ποι, διατηρώ ντας τη μη αναγώ γιμη διαφορετικότητά τους, εκφρά ζονται καιενεργούν ελεύθερα σχετικά με τα δημόσια πράγμα τα. Έ τσι, υπερβαίνοντας την εγω ιστική στάση που επιβάλλειη ικανοποίηση τω ν βιοτικώ ν αναγκώ ν, δημιουργούν ένα πεδίο ελευθερίας41: αυτό που εκτείνεται μ ε τ α ξ ύ  ίσω ν ατόμω ν (inter-est). Σ ύμφω να επομένω ς με τους όρους της Α ρεντ, η δύ ναμη υφ ίσταται εκείόπου οιάνθρω ποισυγκροτούνται σε πο λιτική κοινότητα: τη μόνη μορφή οργάνω σης που δεν υπάρχει α ν α γ κ α ί α  καιη οποία προσδιορίζεταιαπό τις αρχές της αυτο νομίας, της ισονομίας καιτης συναίνεσης, όπω ς αυτή η τελευ ταία επιτυγχάνεται μέσω της πειθούς και της ελεύθερης αντι παράθεσης τω ν διαφ όρω ν καιδιαφορετικώ ν απόψ εω ν. Ο ιπροηγούμενες επεξηγήσεις φω τίζουν πληρέστερα τις θέ σεις της Ά ρεντ ότιη δύναμη μπορείνα διαμοιράζεταιχω ρίς να μειώ νεταικαιδεν ανήκειπαρά στο λαό. Υ πάρχειγια όσον και ρό οιάνθρω ποισυμβιώ νουν υπό τους όρους της πολιτικής ορ γάνω σης καιδεν παράγειτίποτε έξω από αυτήν. Συνακόλουθα, ω ς αυτοσκοπός, η δύναμη δεν χρειάζεταιδικαιολόγηση ούτε θε μελιώ νεταισε κάποια αρχή εξω τερική προς αυτήν καιυπερβα τική του ίδιου του θεσμοθετημένου πολιτικού πεδίου. Έ τσι, άρ

36

Π

Ρ Ι

ρηκτα συνδεδεμένη με την πράξη, η δύναμη δανείζεταιαπό την τελευταία και τον φευγαλέο χαρακτήρα της42. Α κόμη, εκεί όπου ισχύει το αντιπροσω πευτικό σύστημα, αυτή στηρίζεικαινομιμοποιείτην εκλεγμένη κυβέρνηση. Κ ατά συνέπεια, η προσφυγή της επίσημης εξουσίας στη βία καιη αύ ξηση τω ν μέσω ν καταστολής προϋποθέτει-και παραμένει ευ θέω ς ανάλογη π ρος- την απώ λεια της δύναμης. Τ ούτο σημαί νει ότι η χρήση βίας εκ μέρους του κράτους, προκειμένου να ασκείται απρόσκοπτα η κυριαρχία του, δεν ισοδυναμεί παρά με την έκλειψ η του πολιτικού χαρακτήρα της οργάνω σης. Μ ε άλλα λόγια, αντίθετα α π’ ό,τιπιστεύεται, η βία εκδηλώ νειτην παρουσία της όποτε απουσιάζει η πραγματική δύναμη. Ό ταν δηλαδή ο λαός αίρειτην εμπιστοσύνη και επομένω ς τη συναί νεσή του, από την οποία αντλούν το κύρος καιτη νομιμότητά τους οι θεσμοί43 καθώ ς και οι ενέργειες τω ν εξουσιοδοτημέ νω ν αντιπροσώ πω ν του. Σ υνακόλουθα, όταν οιδιαταγές παύ ουν να εκτελούνται, στην περίπτω ση δηλαδή που η βία έρχεται αντιμέτω πη με την αυθεντική δύναμη, τότε η αποτελεσματικότητά της μειώ νεταιριζικά44. Μ ε βάση αυτές τις θεω ρήσεις, η Ά ρεντ υποστηρίζειότιη βεμπεριανή αντίληψ η περίτου κράτους -σύμφ ω να με την οποία το τελευταίο ορίζεταιω ς «εξουσία ανθρώ πω ν πάνω σε ανθρώ  πους που βασίζεταιστα μέσα της νόμιμης, δηλαδή της φερόμενης ω ς νόμιμης, βίας»45- δεν ανάγεταιπαρά στα προπολιτικά και επομένω ς απολιτικά μοντέλα οργάνω σης της ανθρώ πινης κοινότητας, όπω ς αυτά τα καθιέρω σε η πλατω νική πολιτική παράδοση. Ε δώ , ο οριζόντιος τύπος διάρθρω σης της συνύπαρ ξης τω ν ίσω ν (όπου οιαποφ άσεις για τα κοινά ζητήματα λαμβάνονταιμέσω της πειθούς καιτης ομιλίας) αντικαθίσταταιμε την κάθετη σχέση μεταξύ αρχόντω ν και αρχομένω ν, κυρίου και υπηκόου.

  ΙΣ Α Γ Ω Γ Ι

37

Έ τσι, η επικοινω νία μεταξύ τω ν ανθρώ πω ν για τη διευθέτη ση τω ν δημοσίω ν υποθέσεω ν πραγματοποιείταιπλέον με τους όρους που επιβάλλειτο γλω σσικό παιγνίδι: «εντολή-υπακοή», ενώ την πολιτική δραστηριότητα διέπεικατ’ ουσίαν η λογική του homo faber. Μ ε άλλα λόγια, θεω ρούμενος ω ς μόνος ειδικός επί τω ν ανθρω πίνω ν υποθέσεω ν, ο «πολιτικός κατ’ εξοχήν» νοείται με τους όρους του τεχνίτη που ν ω ρ ί ι  να κατα σκευάσειτην τέλεια πολιτεία καινα πραγματώ σειτην επιθυμία τω ν αρχομένω ν για μια ευδαίμονα ζω ή. Το νοηματικό περιεχό μενο της τελευταίας προσδιορίζεταιέκτοτε με βάση την πλατω νικοχριστιανική αντίληψ η περίτης απαλλαγής από το φ ορτίο της πολιτικής, δηλαδή της υπεύθυνης ενασχόλησης με τις δημό σιες υποθέσεις. Στην παράδοση αυτή, η οποία καθορίζει τη νεότερη και σύγχρονη αντίληψ η περί πολιτικής και επανάστασης46, οφεί λειη βία την τελική θεοποίησή της και την αναγω γή της από περιθω ριακό φ αινόμενο σε μοχλό της ιστορίας και στο επι κρατέστερο μέσον για την ικανοποίηση τω ν κοινω νικώ ν επι διώ ξεω ν. Έ τσι, σύμφω να με την Α ρεντ, η σύγχρονη εμμονή υπέρ της βίας, κοινή σε κυβερνήσεις και πολίτες, οφείλεται στην πλήρη αποδοχή και επικράτηση τω ν ιεραρχήσεω ν εκεί νω ν που καθιέρω σε η αντιδημοκρατική (δηλαδή αντιπολιτική) φιλοσοφ ική παράδοση, καιοιοποίες δομούν την πολιτική κοι νότητα με βάση το σχήμα: εξουσιαστής-εξουσιαζόμενος. Στην παράδοση αυτή η Α ρεντ έρχεταινα αντιτάξειτη λησμονημένη προφιλοσοφ ική (δηλαδή προπλατω νική) παράδοση καιορολο γία, εκείνην που δημιουργείταιμε την αρχαία πάλιν καισυνδέ εταιμε τη ρω μαϊκή res publica47: Η π ό λ ι ς διέφερε από το νοικοκυριό κατά το ότιδεν γνώ  ριζε παρά «ίσους» [...] Το να είσαιελεύθερος σήμαινε να

38

Π

Ρ Ι

μην υπόκεισαι ούτε στην ανάγκη της ζω ής ούτε στην εξουσία κάποιου άλλου και επίσης να μην εξουσιάζεις ο ίδιος κάποιον άλλον. Σήμαινε να μην εξουσιάζεις ούτε να εξουσιάζεσαι. Η ισότητα [...] αποτελούσε την ουσία ακριβώ ς της ελευθερίας: η ελευθερία σήμαινε ελευθερία από την ανισότητα που υπάρχειστην κυριαρχία, και με τάβαση σε μια σφαίρα όπου δεν υπήρχε ούτε κυβερνήτης ούτε κυβερνώ μενος [...] Η πόλη [...] είναιη οργάνω ση τω ν ανθρώ πω ν όπω ς προκύπτειαπό τη σύμπραξη καιτη συ νομιλία, καιο πραγματικός χώ ρος της βρίσκεται ανάμε σα στους ανθρώ πους, οιοποίοισυμβιώ νουν με τούτο τον σκοπό48. Η χρησιμοποίηση της πόλης-κράτους ω ς υποδειγματικής οργάνω σης τω ν ανθρώ πω ν υπήρξε αιτία να καταταγείη Ά ρεντ μεταξύ τω ν υπερμάχω ν μιας επιστροφ ής στην αρχαιότητα αντίστοιχης με εκείνη που υποστήριξε ο Leo Strauss. Π ρόκει ται για έναν αρκετά παράδοξο παραλληλισμό, αν λάβεικανείς υπόψ η του τη σφοδρή αντίθεση της Ά ρεντ προς τις πολιτικές θεω ρήσεις του τελευταίου. Α ναφερόμαστε εδώ στην αντινεω τερική επιχειρηματολογία του L. Strauss υπέρ της ελληνικής ως ν τ και σε ενι ύ μ έτ υ λε ς, κα υπέρ της πρω τοκαθεδρίας του λ ο σ υ β ίο υ , την οποία θε μελίω σε η πλατω νικο-αριστοτελική παράδοση^9. Ό μω ς, όπω ς επισημαίνεικαι ο Paul Ricceur50, τα ιστορικά σημεία αναφοράς της Ά ρεντ δεν είναι μόνο ελληνικά και ρω  μαϊκά, αλλά νεότερα καθώ ς και σύγχρονα: ορισμένα ρεύματα στοχαστώ ν της Α μερικανικής καιτης Γαλλικής Ε πανάστασης, σύμφω να με τα οποία η κύρια επιδίω ξη δεν ήταν να αλλάξει χέρια η εξουσία, αλλά να αλλάξει η μορφή της εξουσίας, τα γνήσια σοβιέτ, η εξέγερση της Β ουδαπέστης, η Ά νοιξη της Π ρά

  Ι

39

γας, όπω ς και διάφορά κινήματα αντίστασης σε περιπτώ σεις ξένης κατοχής51. Μ ε άλλα λόγια, η Ά ρεντ βλέπειτην ανάδυση της γνήσιας δύναμης σε όλες εκείνες τις βραχείες περιόδους της ιστορίας52 κατά τις οποίες οιάνθρω ποιακύρω σαν, με τον τρόπο οργάνω σής τους, την πάγια ταύτιση της πολιτικής με την κυριαρχία. Τ ούτο σημαίνει ότι αντιτάχθηκαν στην καθιε ρω μένη θέση σύμφω να με την οποία η δύναμη ορίζεταιαπό τη δυνατότητα εκείνου που βρίσκεταιστην εξουσία να επιτυγχά νειτη συμμόρφω ση τω ν πολλώ ν βουλήσεω ν προς τις αξιώ σεις του, επιβάλλοντας τους κανόνες στους οποίους όλοι είναι αναγκασμένοινα υπακούουν. Έ χοντας υπόψ η μας την αρεντική ανάγνω ση της ς ς δύν του Κ αντ, μπορούμε να πούμε ότι, ω ς ιστορικό παράδειγμα, η αρχαία πόλη συνιστά ένα συγκεκριμέ νο φαινόμενο δοσμένο άμεσα στην ανθρώ πινη εμπειρία, το οποίο όμω ς έχειενδυθείμε το νόημα του υποδείγματος. Ε πομέ νω ς, πρόκειται για μια ιστορικά προσδιορισμένη οντότητα, η οποία, χω ρίς να απολέσειτην ιδιαιτερότητά της, έχει αποκτή σεικανονιστική σημασία. Η πόλις εμπεριέχειτο χαρακτήρα της γενικότητας. Μ ε άλλα λόγια, πρόκειται για ένα συγκεκριμένο συμβάν το οποίο εμπερικλείει τα ουσιώ δη γνω ρίσματα ενός κοινά αποδεκτού προτύπου. Μ ε αυτούς τους όρους, το πλέγμα τω ν νοημάτω ν που συγκροτούν την έννοια της πόλης μπορείνα λειτουργήσεικαι ω ς μ έ τ ρ ο  σύγκρισης για την εκ τω ν υστέρω ν νοηματοδότηση τω ν επερχόμενω ν παρόμοιω ν συμβάντω ν53. Π αράλληλα, η διατήρηση στη μνήμη, μέσω της γλώ σσας, αυτού του φαινομένου-υποδείγματος, το καθιστά ορόσημο καιάξονα μιας από κοινού και εκ νέου δράσης τω ν ιστορικώ ν υποκειμέ νω ν. Σ ύμφ ω να με τη διατύπω ση της Ά ρεντ: «Ά παξ καιεμφ ανισθεί ένα συμβάν άνευ προηγουμένου, είναι δυνατόν αυτό να αποτελέσειένα προηγούμενο για το μέλλον»54.

40

Π

Ρ Ι

Μ πορούμε λοιπόν να ισχυρισθούμε ότι, στο μέτρο που η έν νοια της π ό λ  λανθάνει (διαμένει απαρατήρητη) μέσα στον όρο πολιτική, η διασαφήνιση καιανάδειξη τω ν θεμελιω δώ ν χα ρακτηριστικώ ν της τελευταίας παραμένειδυνατή55. Ε πομένω ς, η ελπίδα να αλλάξουν οιαντιλήψ εις για την εξουσία καιη πολι τική να έχεινόημα ξανά ω ς εκείνο που θα κατευθύνειτη δράση μέσα στον ανθρώ πινο κόσμο, παραμένει πραγματοποιήσιμη. Α πό αυτή τη σκοπιά, γίνεταισαφ ές ότιτην έννοια της παράδο σης σημασιοδοτείεδώ η ικανότητα τω ν ανθρώ πω ν να κρίνουν. Συνακόλουθα, η παράδοση σχετίζεταιάμεσα με τη δυνατότητα ορισμένω ν μοναδικώ ν συμβάντω ν να συνιστούν προτάγματα και σημεία αναφοράς κάθε νέας συγκρότησης της δύναμης. Τ α παραπάνω , τα οποία δικαιολογούν την εμμονή της Α ρεντ στις διασαφηνίσεις καιεπομένω ς στις διακρίσεις μεταξύ τω ν εν νοιώ ν σε ιστορική πάντοτε προοπτική56, συνάδουν απόλυτα με τη σπουδαιότητα που η ίδια αποδίδειστη μνήμη, όσον αφορά το ρόλο της στην αθανασία του ατόμου καιτη διάρκεια της πολιτι κής κοινότητας57. Συνακόλουθα, καθίσταταιεύλογη η διαπίστω  ση58 ότι, στη σύγχρονη εποχή από την οποία, σύμφω να με την Ά ρεντ, το κ ύ ρ ο ς  έχειεξαφανισθεί59, οιπροηγούμενες περιπτώ  σεις ανάδυσης της δύναμης αναλαμβάνουν ένα ρόλο αντίστοιχο εκείνου που έπαιζε για τους Ρω μαίους η έννοια της συνέχειας καιτου παρελθόντος. Σύμφω να με αυτήν, κάθε νέα ίδρυση νομι μοποιείταιμε βάση τον ορισμό της ω ς επανίδρυσης, δηλαδή επα νάληψ ης μιας π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν η ς αρχής60. Ό πω ς εύστοχα σημειώ νει ο P. Ricoeur: «Στην Α ρεντ δεν μπορούμε να μιλήσουμε για αυθε ντία της παράδοσης, αλλά για ρ ά δ ο η ς υ θ ν τ »61. Ά ρρηκτα συνδεδεμένο με την έννοια της νομιμότητας, το κύρος απαιτεί αναντίρρητη υπακοή, την οποία όμω ς στηρίζει καιδικαιολογείο σεβασμός καιη αναγνώ ριση. Για το λόγο αυ τό, το γέλιο καιη περιφρόνηση συνιστούν τον μόνο ενδεδειγ-

  Ι

41

μένο τρόπο για την υπονόμευσή του. Ω ς πηγή πάγιω ν και αδιαμφισβήτητω ν ιεραρχήσεω ν, το κύρος ανταποκρίνεται σε μία πυραμιδοειδή κοινω νικοπολιτική διάρθρω ση. Μ άλιστα, εφόσον η πηγή του κύρους υπερβαίνει το πεδίο στο οποίο το ίδιο ασκείεξουσία, παραμένοντας εξω τερική προς αυτό (πλα τω νικές Ιδέες, Ε ντολές του Θ εού, Ν όμος της φύσης), ο λόγος ύπαρξης της συγκεκριμένης διαστρω μάτω σης θεμελιώ νεταισε μία αρχή υπέρτερη της κορυφ ής της62. Γίνεταικατανοητό ότι το κύρος δεν συμβιβάζεταιμε την εξισω τική τάξη της πειθούς, όπω ς επίσης πρέπεινα διακρίνεταικαιαπό τον εξαναγκασμό. Συνεπώ ς, το κύρος διαφέρει από τη δύναμη στον ίδιο βαθμό που διαφ οροποιείται από τη βία63. Σύμφω να με την Ά ρεντ, το αμιγώ ς πολιτικό νόημα του κύ ρους εμπεριέχεται στη ρω μαϊκή έννοια της auctoritas64. Σε αντίθεση προς την ελληνική αντίληψ η για την πόλη, η οποία παραμένειανεξάρτητη από εδαφικούς περιορισμούς, η ρω μαϊ κή urbs παραμένει άρρηκτα δεμένη με το φυσικό χώ ρο στον οποίο ιδρύθηκε. Έ τσι, η διάρκεια και η διατήρηση τω ν σχημα τισμώ ν που τη μορφοποιούν σχετίζεταιάμεσα με τη δυνατότη τα επανάληψ ης της πράξης θεμελίω σης. Υ πό αυτή την προο πτική, το κύρος τω ν θεσμώ ν και τω ν ρυθμιστικώ ν κανόνω ν της ρω μαϊκής πολιτείας πηγάζειαπό το παρελθόν, και συγκε κριμένα από την ιδρυτική πράξη. Μ ε βάση λοιπόν το ρω μαϊκό παράδειγμα, γίνεται κατανοητό ότι η νομιμότητα -αντίθετα από τη δικαιόλογηση που έχεινα κάνει με το μέλλον- αντλεί ται από την εμπειρία του ξεκινήματος. Υ πό τις συνθήκες αυ τές, το παρελθόν παρέχειστη θεσμοθετημένη δύναμη τη δυνα τότητα να υπερβείτην εγγενή ευπάθειά της. Τη βοηθείνα αυτοπροσδιορίζεται διαρκώ ς με βάση το παράδειγμα που το συμ βάν της αρχικής ένω σης συνιστά. Συγκεκριμένα, η γνω στή αρχή του πολιτεύματος της αρχαί

42

Π

Ι

ας Ρώ μης «potestas in populo, auctoritas in senatu» καθιστά σα φές ότι, ενώ η πηγή νομιμοποίησης της δύναμης αναβρύζει «από κάτω », από το λαό (populus), η θεμελιω τική αρχή του νό μου πρέπεινα εδράζεται«άνω », σε μία υψ ηλότερη καιυπερβα τική περιοχή65. Α κολουθώ ντας τους Ρω μαίους, η Ά ρεντ αντι καθιστά την κάθετη σχέση μεταξύ υπεριστορικού θεμελίου και πολιτικής κοινότητας, την οποία μας κληροδότησε η μεσαιω νι κή πολιτική θεολογία, με την οριζόντια σχέση μεταξύ ιστορι κού ξεκινήματος καιπαρόντος. Έ τσι, χρησιμοποιείτην έννοια της αρχής υπό τη διττή της σημασία: αρχίζω καιάρχω . Μ ε άλ λα λόγια, στη θέση ενός υπερανθρώ πινου απολύτου, ω ς πηγής θεμελίω σης καινομιμότητας του πολιτικού σώ ματος, θέτειτο ίδιο το γεγονός της ίδρυσης (constitutio, υπό τη διττή σημασία του όρου: συγκρότηση και σύνταγμα), δηλαδή το αυθαίρετο, άρα εξ ορισμού αθεμελίω το, initium66. Κ ατά συνέπεια, προκειμένου να διατηρήσει την ανεξαρτησία του από τα κατά και ρούς συμφέροντα καιτις βουλήσεις που τα υπηρετούν, το Δ ί καιο (όπω ς καιο νόμος) δεν χρειάζεταιπλέον να αντλείτο κύ ρος του από μία υπερκόσμια Α ρχή67. Η αντίληψ η αυτή συνδέ εται με τον ιουδαϊκό και χριστιανικό ορισμό του νόμου ω ς θείας Ε ντολής, στην οποία οιάνθρω ποιοφ είλουν να υπακούουν άνευ όρω ν. Ε ξελισσόμενη σε φω νή της συνείδησης, σε Ν ό μο της φύσης καιΛ όγο, η εντολή αυτή συνέχισε να διαρθρώ νει τη δημόσια σφαίρα με βάση τη σχέση άρχοντα-αρχομένου. Α ντίθετα, ανακτώ ντας το νοηματικό περιεχόμενο που συνδέε ται με την ελληνορω μαϊκή αρχαιότητα, το κύρος του νόμου πηγάζειαπό την ισχύ της πρω ταρχικής αμοιβαίας συμφω νίας. Ω ς ανάμνηση, η τελευταία προηγείταικαισυνάμα εμμένειστο πολιτικό πεδίο το οποίο συγκροτείκαιδιαρθρώ νει68. Έ τσι, η εμπειρία της θεμελίω σης ενδύεταιτο χαρακτήρα του σταθερού σημείου αναφ οράς καιπροτύπου. Η διάσω ση του τε

  ΙΣ Α Γ Ω Γ Ι

43

λευταίου στο μέλλον εξαρτάταιαπό την τήρηση τω ν συμφω νηθέντω ν (pacta sunt servanda), δηλαδή από τη δεσμευτική ισχύ της υπόσχεσης69. Σύμφω να με τη διαφω τιστική διατύπω ση της Ά ρεντ, η auctoritas «σε αντιδιαστολή με την εξουσία (potestas) εί χε τις ρίζες της στο παρελθόν, αλλά αυτό το παρελθόν ήταν εξί σου παρόν στην τω ρινή ζω ή της πόλης όσο καιη εξουσία καιη δύναμη τω ν ζω ντανώ ν»70. Τα παραπάνω φω τίζουν καιτη θέση που διατυπώ νεταιστο ί , ότιη δύναμη αντλείτη νομιμότητά της από την αρχική συνένωση. Μ ε άλλα λόγια, στο μέτρο που λανθάνειμέσα στο παρόν, το ιδεατό παρελθόν καθιστά εφι κτή τη διαρκή επανάληψ η της ιδρυτικής πράξης. Έ τσι, εξασφα λίζειστη δύναμη τη σταθερότητα που εξ ορισμού στερείται71. Ε ναντιούμενη στις καθιερω μένες απόψ εις, η Ά ρεντ υποστη ρίζειότι, ω ς προς την ο υ σ ί α της, η βία δεν συναρτάταιμε α υ τ ό υ ε ν α η δύναμη: Η βία και η δύναμη αποτελούν διακριτά μεταξύ τους φαινόμενα. Συγκεκριμένα, το γεγονός ότι η βία εγκαθιδρύεικάποια επαφή μεταξύ τω ν ανθρώ πω ν, ενώ , όπω ς και η πράξη, μπορεί να διακόπτειτις αυτόματες διαδικασίες, καθιστά νοητή τη σύνδεσή της με την πολιτική εξουσία. Α πό την άλλη πλευρά όμω ς, λόγω ακριβώ ς του είδους τω ν ανθρω  πίνω ν σχέσεω ν που επιβάλλεικαιβάσειεπομένω ς της λογικής που διέπειτον τρόπο δράσης της, είναιεξίσου σαφές ότι, ενώ η βία μπορείνα εξουδετερώ σειτη δύναμη, είναιεν τούτοις ανί κανη να τη δημιουργήσει. Α ντίθετα με τη δύναμη, η βία έχεισαφώ ς εργαλειακό χαρα κτήρα και επομένω ς καθορίζεται από τις κατηγορίες του μέ σου και του σκοπού72. Υ πό αυτή την προοπτική, συναρτάται με την κατασκευαστική δραστηριότητα: Ε κείνο που αξίζει ιδιαίτερης προσοχής είναι ότι ένα στοιχείο βίας ενυπάρχει αναπόφευκτα σε όλες τις δρα-

44

Π

Ι

στηριότητες της ποίησης, της κατασκευής καιτης παρα γω γής, δηλαδή σε όλες τις δραστηριότητες με τις οποίες οι άνθρω ποι αντιμετω πίζουν άμεσα τη φύση, και οι οποίες διακρίνονταιαπό άλλες δραστηριότητες, όπω ς η πράξη και η ομιλία, που απευθύνονταιπρώ τα καικύρια σε ανθρώ πινες υπάρξεις. Η οικοδόμηση του ανθρώ πινου τεχνουργήματος πάντα συνεπάγεταικάποια τετελεσμένη βία πάνω στη φύση - πρέπεινα σκοτώ σουμε ένα δένδρο για να αποκτήσουμε ξυλεία, και πρέπεινα βιάσουμε αυ τό το υλικό για να κατασκευάσουμε τραπέζι73. Α ντίθετα λοιπόν με την πράξη, η βία παρεμβάλλει μεταξύ τω ν ανθρώ πω ν το εργαλειακό εκείνο δυναμικό που υπηρετεί τον αντικειμενικό σκοπό της. Α υτός μπορείνα είναιη αυτεπιβεβαίω ση και η άμυνα ή η κατάκτηση καιη κυριαρχία, ενώ στο πεδίο της επανάστασης ο σκοπός τω ν βιαιοπραγιώ ν ορίζεται από την κατάλυση ή ακόμη και την αποκατάσταση μιας ορι σμένης τάξης πραγμάτω ν74. Υ πό αυτή την προοπτική, η βία εί ναι ανεξάρτητη από την πολλότητα και ο εργαλειακός χαρα κτήρας της παραπέμπει στη δυνατότητα του πολλαπλασια σμού της φυσικής ρώ μης, ακόμη και του ενός, με την αύξηση τω ν όπλω ν. Έ τσι, η βία είναι μετρήσιμη, ενώ , υπό τη μορφή τω ν μέσω ν καταστολής με τα οποία ισοδυναμεί, μπορείνα βρί σκεται στην κατοχή μεμονω μένω ν ατόμω ν. Σ ύμφω να με τη διατύπω ση της Α ρεντ: «Σε αντιδιαστολή προς τη δύναμη η βία είναι βουβή: αρχίζει εκεί όπου σταματάει ο λόγος». Συνακό λουθα, όσον αφορά την αντίληψ η περί διαμόρφω σης της κοι νής γνώ μης μέσα από τη χρησιμοποίηση του λόγου ω ς όπλου, θα προσθέσει: «Ο ι λέξεις που χρησιμοποιούνται για πολεμι κούς σκοπούς παύουν να είναιομιλία, γίνονται cliches»75. Ω ς προς το είδος λοιπόν της επαφής μεταξύ τω ν ανθρώ πω ν το οποίο εγκαθιδρύειη βία, μπορούμε να υποστηρίξουμε πω ς η

  Ι

45

συνάρτηση της τελευταίας με την κατασκευή την ενδύειμε χαρα κτηριστικά που αναφέρονται, κατά πρώ το καικύριο λόγο, στη σχέση του ανθρώ που με τη φυσική πραγματικότητα. Η βία ανή κει στο βασίλειο της αναγκαιότητας και ιστορικά συναντάται στην προπολιτική ιδιω τική σφαίρα, στην οποία η συζήτηση και η πειθώ παραχω ρούν τη θέση τους στην προσταγή καιτον κατα ναγκασμό. Μ ε άλλα λόγια, με βάση το σύστημα τω ν σημασιώ ν που συγκροτούσαν την π ό λ ι ν ,  η χρησιμοποίηση της βίας στη σφαίρα τω ν ανθρω πίνω ν υποθέσεω ν ήταν νοητή μόνο στο πεδίο της βιοτικής μέριμνας. Π ρόκειται για το χώ ρο του οίκου, τον οποίο διαρθρώ νουν οι άνισες σχέσεις κυριαρχίας μεταξύ του δεσπότη καιτου δούλου, του άνδρα καιτης υποταγμένης σε αυ τόν συζύγου, του πατέρα καιτω ν ανήλικω ν παιδιώ ν του. Κ ατά συνέπεια, η βία παραμένειξένη προς τη δημόσια σφαίρα καιτις σχέσεις ισονομίας καιμη κυριαρχίας που τη θεσμίζουν76. Μ ε βάση τα παραπάνω , γίνεταισαφ ές καιτο ότι, ω ς καθορι στικό στοιχείο του τρόπου άσκησης της τυραννικής εξουσίας, η βία αναδεικνύειτην υπάρχουσα συνάφεια ανάμεσα στην εγω πάθεια του τυράννου, κατ’ εξοχήν εχθρού της πόλης, καιτην δ ι τ ε ί α του animal laborans. Α κριβώ ς γι’ αυτό το λόγο, το τυραννι κό καθεστώ ς είναικράμα επιβολής καιαδυναμίας77. Μ έσα από την ίδια προοπτική, φω τίζεταικαιη εναντίω ση της Α ρεντ στο «φόβο του θανάτου» ω ς το πάθος που καθορίζει τον τρόπο ύπαρξης της νεότερης καισύγχρονης κοινω νίας. Η ανικανότητα να ανοίγεται κανείς στον κόσμο (ο οποίος τον υποδέχθηκε καιο οποίος θα παραμείνειμετά την αποχώ ρη σή του), υπερβαίνοντας το ίδιον συμφέρον (η σπουδαιότητα του οποίου εξαντλείταιστη βραχεία διάρκεια μιας ιδω τικής ζω ής), ορίζεταιαπό την άγνοια για τα κοινά καιτα δημόσια. Ταυτόση μη η τελευταία με την ανικανότητα του λόγου καιτης πράξης, έχειω ς επακόλουθο την επικράτηση τω ν μορφώ ν ζω ής που πα

46

Π

Ι

ραμένουν ξένες προς τον τρόπο συνύπαρξης τω ν διαφορετικώ ν και ίσω ν. Ό που καταργείταιη δυνατότητα της συνομιλίας και της σύμπραξης, η ανθρώ πινη επαφή είναιεφικτή μέσω της βίας. Έ τσι, όσο η διαφύλαξη της ατομικής ζω ής παραμένειτο έσχατο αγαθό, τόσο περισσότερο αυξάνειο κίνδυνος του βίαιου θανά του. Π ρόκειται για το αποτέλεσμα της επικράτησης μιας γενι κής ασημαντότητας, αυτής που προξενείται από την αδιέξοδη ισότητα ενώ πιον του θανάτου. Τ α παραπάνω επιβεβαίω σε, σύμ φω να με την Ά ρεντ, η εμπειρία του εικοστού αιώ να. Η σχέση μεταξύ βίας καικατασκευαστικής δραστηριότητας εξηγείεπίσης καιτη θέση της Ά ρεντ ότιη βία μπορείνα εξουδε τερώ σει, αλλά δεν μπορείνα δημιουργήσειτη δύναμη. Κ αιτού το, γιατίη δύναμη δεν είναιπροϊόν σχεδιασμού καικατασκεύα σμα. Σύμφω να με την Ά ρεντ, η επιβολή που καταστρέφει τον κόσμο ισοδυναμείμε την ανθρώ πινη ικανότητα παραγω γής τω ν πραγμάτω ν που συγκροτούν αυτό τον κόσμο. Ό μω ς, η κατάλυ ση του κόσμου τω ν ανθρω πίνω ν σχέσεω ν με την άσκηση βίας, λόγω ακριβώ ς του  και ρ ο χ ε δ ί  χαρακτή λί ρα αυτής της σφαίρας ω ς πεδίου της ελευθερίας (δηλαδή της συμπαρουσίας καιτης σύμπραξης), είναι αδύνατον να αποκατα σταθεί μέσω της παραγω γικής δραστηριότητας, αντίστοιχης προς την καταστρεπτική δράση78. Τούτο γίνεταικατανοητό και με τη βοήθεια της ουσιώ δους διαφοράς μεταξύ τω ν κανόνω ν που καθορίζουν τη διαδικασία της παραγω γής, την οποία διέπει η λογικά αναγκαία σχέση μεταξύ αιτίας καιαποτελέσματος, και εκείνω ν που θεσμίζουν τη δημόσια σφαίρα, και οι οποίοι αντλούν το κύρος τους από την ηθική δέσμευση της αμοιβαίας συμφω νίας. Π ρόκειται για τη διαφορά μεταξύ τω ν κανόνω ν που έχουν καταναγκαστικό χαρακτήρα και εκείνω ν που, όπω ς συμβαίνειμε το παιγνίδι, γίνονταιελεύθερα αποδεκτοί79. Α πό την άλλη πλευρά, ο εργαλειακός χαρακτήρας της βίας

  ΙΣ Α Γ Ω Γ Ι

47

προδίδεικαιτην εγγενή ορθολογικότητά της. Τ ούτο το μαρτυ ρείάλλω στε καιη διαπιστω μένη σχέση μεταξύ της διαρκώ ς αυ ξανόμενης αποτελεσματικότητας καιεμβέλειας τω ν μέσω ν κα ταστροφ ής και της τεχνολογικής ανάπτυξης. Π αράλληλα, ω ς μέσον για την επίτευξη ενός σκοπού που παραμένει εξω τερι κός προς αυτήν, η βία, σε αντιδιαστολή προς τη δύναμη, χρειά ζεταιπάντοτε τη δικαιολόγηση που ο συγκεκριμένος μελλοντι κός στόχος της παρέχει. Μ έσα από την ίδια προοπτική, υπο στηρίζεταιη θέση ότι η ορθολογικότητά της βίας δεν κρίνεται από την παρουσία ή την απουσία εκρηκτικώ ν συναισθημάτω ν, όπω ς είναιη οργή που συνήθω ς τη συνοδεύει, αλλά από τις συ γκεκριμένες ιστορικές συνθήκες στις οποίες ξεσπά και από τους σκοπούς που καλείταινα υπηρετήσει. Ο ιπαραπάνω απόψ εις έρχονταινα ανατρέψ ουν καιτην πε ποίθηση ότιη προσφυγή στη βία καιη εκδήλωση οργής συνδέο νται ουσιαστικά με τα ζω ώ δη, μη ανθρώ πινα χαρακτηριστικά του «λογικού όντος». Π ρόκειταιεδώ για τη γνω στή εναντίω ση της Ά ρεντ στην παραδοσιακή ιεραρχική διάκριση μεταξύ του νου και τω ν παθώ ν, καθώ ς και για την αριστοτελίζουσα απο στροφή της ίδιας προς την ηθική του καθήκοντος. Α κολουθώ  ντας έμμεσα το αριστοτελικό σχήμα τω ν υπερβολώ ν και τω ν ελλείψ εω ν, και με τρόπο που σαφ ώ ς παραπέμπει στα σχόλιά της σχετικά με το πώ ς ο Eichmann ερμήνευσε καιχρησιμοποίη σε στην απολογία του την καντιανή ηθική, η Ά ρεντ θα δηλώ σει, ί β ί , ότιη ορθολογική συμπεριφορά δεν έχειω ς αντί στο θετό της τη συναισθηματική αντίδραση, αλλα τίθεται μεταξύ της άκριτης ευσυγκινησίας και της ανικανότητας ενός ανθρω  πίνου όντος να συγκινείται. Έ τσι, το σαφέστερο δείγμα απάν θρω πης συμπεριφοράς δεν είναι το ανεξέλεγκτο ξέσπασμα της οργής αλλά η απουσία συναισθημάτω ν μπροστά σε αβάσταχτες καταστάσεις. Κ αιτούτο, στην περίπτω ση κυρίω ς που οιτελευ

48

Π

Ι

ταίες εμφανίζονται ω ς έργο ανθρώ πω ν, δηλαδή ω ς καταστά σεις τις οποίες η ανθρώ πινη καιπάλι αντίδραση μπορείνα με ταβάλει και να αναιρέσει. Η προσφυγή στη βία με στόχο λ.χ. την αποκατάσταση της δικαιοσύνης είναι μία εκδήλω ση καθα ρά ανθρώ πινη, ανήκει στα «φυσικά» ανθρώ πινα πάθη. Τ ο να απαλλάξουμε τα ανθρώ πινα όντα από αυτά ακριβώ ς τα πάθη δεν ισοδυναμεί παρά με την αποκτήνω σή τους, δηλαδή τη μα ταίω ση της ν θ ο ρ μ η σ ί . Α ντίθετα από τις παγιω μένες απόψ εις, η βία γίνεταιπαρά λογη μόνο όταν «εξορθολογίζεται». Ό ταν δηλαδή η αντί-δραση μετατρέπεταισε δράση, αποκτώ ντας το χαρακτήρα της συ στηματικής δίω ξης τω ν υπόπτω ν και δανειζόμενη τις ίδιες εκείνες στρατηγικές εξόντω σης του αντιπάλου οι οποίες προ ξένησαν την αρχική βίαιη εναντίω ση. Μ ε τη βοήθεια τω ν προηγουμένω ν, γίνεταικατανοητός ο λό γος για τον οποίο η προσφυγή στη βία, προκειμένου να αρθούν τα εμπόδια που ματαιώ νουν την αμιγώ ς πολιτική δράση, κρίνεται με συμπάθεια από την Ά ρεντ. Η βία είναι ένα καθαρά αν θρώ πινο φαινόμενο, αλλά είναι αντιπολιτική. Το γεγονός ότι αυτή ανήκειστη σφαίρα τω ν ανθρω πίνω ν αναιρείτις καινοφ α νείς επιστημονικές ερμηνείες της ω ς στοιχείου της ζω ής καιτης βιολογικής πραγματικότητας. Α ντίστοιχα, ο αντιπολιτικός χα ρακτήρας της δεν επιτρέπειτην ταύτισή της με την έννοια της δύναμης. Μ ε βάση αυτούς τους προσδιορισμούς, καθίσταται ακόμη σαφές καιτο ότι, ω ς προς τα αποτελέσματά της, η βία ελέγχεται μόνο στο βαθμό που υπηρετείβραχυπρόθεσμους σκοπούς. Σ υ νακόλουθα, η βία είναιπερισσότερο αποτελεσματική ω ς μέσον για την επίτευξη μεταρρυθμίσεω ν, ενώ είναιεξαιρετικά επικίν δυνη στην υπηρεσία της επανάστασης. Τούτο είναιπρόδηλο για όσους δεν συγχέουν την έννοια της απελευθέρω σης (από την

  Ι

49

καταπίεση καιτην τυραννία) με την ίδια την ελευθερία, δηλαδή την ίδρυση της δημόσιας εκείνης σφαίρας την οποία ρυθμίζουν οιαρχές της ισονομίας καιτης ισηγορίας τω ν πολιτώ ν. Ε άν η απελευθέρω ση συνιστά τον τελικό σκοπό της εξέγερσης, στόχος της επανάστασης δεν είναιπαρά η ελευθερία80. Η ασάφεια σχετικά με τα ουσιώ δη γνω ρίσματα της βίας δι ευκόλυνε την αναγω γή της σε υποκατάστατο της πολιτικής πράξης καιτη σύγχυση με αυτήν. Σ το βαθμό που η συγκεκριμέ νη ακατανοησία τω ν διαχω ριστικώ ν ορίω ν καιτω ν εννοιολογικώ ν διακρίσεω ν παραμένει, με αποτέλεσμα η προσφυγή στη βία να θεω ρείταιω ς η μόνη λύση για τα πολιτικά προβλήματα, οι ελπίδες για μια επαναστατική αλλαγή στη σφαίρα τω ν αν θρω πίνω ν θα μειώ νονται διαρκώ ς. Κ αι τούτο γιατί η βία δεν δημιουργεί τη δύναμη. Α ντίθετα, η παρατεινόμενη χρήση της μετά την καταστροφή της δύναμης δεν εγκαθιδρύει παρά το καθεστώ ς του τρόμου και τις μορφές διακυβέρνησης που το συντηρούν. Π ρόκειται για την περίπτω ση όπου τα μέσα επι κρατούν του σκοπού συνθλίβοντάς τον, με αποτέλεσμα το προϊόν της βίας να είναιακόμη περισσότερη βία. Τ ελειώ νοντας, μπορούμε να πούμε ότι η γενική εξύμνηση της βίας, μαρτυρώ ντας τη ματαίω ση της ικανότητας τω ν αν θρώ πω ν να δρούν μ έ σ α σ τ ν κ ό σ μ  καισυνάμα αποκαλύπτο ντας τη βαθιά, όσο καιανικανοποίητη, επιθυμία τους να πράτ τουν από κοινού, επιβεβαιώ νειτη θέση της Α ρεντ ότιαυτό που χαρακτηρίζει ουσιω δώ ς τη νεω τερικότητα δεν είναι η απομαγικοποίηση του κόσμου, αλλά αντίθετα η όλο καιαυξανόμενη απόσταση μεταξύ του κόσμου καιτου ανθρώ που81. Β άνα

Δ Ο

-

Ρ Ι

Δ Ο

  Ι

51

Σ Η Μ

Σ

Ι

1. « έ ν ο υ ς θ η λ υ » ( τ ι ν ι ά τ ο κ ε ί ε ν ο ). 2. οσ ύθη ε ό τα Α χε α , σε γαλλι ή τάφ ρα ση στο  Esp nt , 67-68, 1982, . 21-27, «Le grand  jeu du monde», ε η M.-I. B. de Launay κ ι A. finegren. 3. H.A., «On Humanity in Dark Times: Thoughts about Lessing», σ  Men in Dark Times , : Harcourt Brace & Company, 1968, . 6. 4. γές α το ύ το υ ερ γο γρ ύ ύ ε ίν α : Elisabeth Young-Bruehl,  Hannah Arendt. For the Love o f the World ( ο υ -Α ίν : Yale University Press, 1986)· Wolfgang Heuer,  Hannah  Arendt ( ιν : Rowohlt, 1987)· Sylvie Courtine-Denamy,  Hannah Arendt ( : Belfond, 1994) ς κ ι ο έρ α τη α ρ ε τ ο υ  Magazine litteraire , 337, ι ο ς 1995. 5. Η γγλι ή δ ο η ε τ ίτ λ  Love and Saint Augustine, ε π έ λ ε ι  Joanna Vecchiarelli Scott m i Judith Chelius ι ρ μ ν ευ τ ι ό σ η Stark ( ικ : The University of Chicago Press, 1996), ίν ι ο ια ικ αθ ρη η κα ι πη υξ , θώ ς συ ρ ι λ α β ά ν ε ι τ ις ο λ υ ς δ ιο ρ θ ς ι ροσ θή ς τ ις ο π ο ί ς η Α ντ συμ λήρω ε υνε χ ώ ς σ τ ο δ α τ υ λ ό γ ρ α ο τ ς γ γλ ι ς μ ε ρ α σ η ς ο υ η ί δ ια τ ο . 1962, ’ ό ο Crowell-Collier. . ά ν ο ς J. Vecchiarelli Scott, σ . x ε . 6. Η . ., «Le grand jeu du monde»,  Espnt , . .,

. 22.

α

ν π

ρ έσ τ ρ η κ α α ν ό η σ η υτ ν ν δηλώ σε , ρα ουμ ε τον On Revolution.  Α ν τ τ ο ι χ α , η γ ν σ τ η σ τ ο έρ γ ο τ οδοκ α , γ ε ν ι ό τ ε ρ α , η κ ρ ιτ ι ή υ ί την αμ νι ή ν ω ν ία ν ο λ ιτ ι ή τ ω ν Η . . ., νοντα ι στη ν λλη λογρ α ς με . . 7. Η τη α γγλι ή δ ο σ η τ ο υ έ ρ γ ο , ε τ ίτ λ ο  Between Past and   Future: Six Exercices in Political Thought ( α : Viking Press, 1961), ε ρ (1965).

νει

ο επ ,

έον κ εί ενα , ι η δ τε η ο  La crise de la culture. Huit exercices

52

Π

Ρ Ι

 de pensee politique ( : Gallimard, 1972) ι ο τω ν . 8. Η γγλι ή δο , ε τ ί τ λ  Rahei Vamhagen: The Life o f a  Jewess ( ί ν : East and West Library, 1958), α ί ς γ μ α ν ι κ ή ς  Rahei Vamhagen. Lebensgeschichte einer Deutschen Jiidin aus : Piper Verlag, 1958). To ο α  derR om antik ( ορή ι γότ α στην Α ρ ι ή μ ε τ ίτ λ ο  Rahei Vamhagen: The Life o f   a Jewish Woman  ( α : Harcourt, Brace & Jovanovich, 1974). 9. Frantz Fanon: ς ψ ς ό η α (1925-1962). ο 1953 ετεί τη ν λγ ερ , υ α εντ χθ εί το εθνι - ελευθ ό α (Front de Liberation Nationaie), ν ι ο ιο ς ν ίν λγερ νή ς τ α γ ω γ ή . ο 1956 α τη εί ό η θ η το , νού ενος ά θ εσ ή τ ο υ σ ε λ λ ο ρ ο , γ ια ν α χολη θεί με το πρ όβ λη α της οι οκρα τί ς ι με α πελ υθερω τι ά κ α ν λα ν ης ρι . υ μ τ έ χ ε ι ν ε γ ά τ ο ν α λ γ ε ρ ιν ό α γ ώ ν α τ ο ν ο ο δι , ε το έργο του, να ν α γ ά γ ε ι ε ο ν τ λ ο γ ια τ ο υ ς α π λ ε υ θ ρ ω τ ι ο ύ γώ ς ν όλο ν ρι ν λ α ώ . ο ρ η κ έ λ ευ θ ο κ  Les  damnes de la terre [ η ς γ η ς ο ι ο λ α ο ι] υ κ λ ο φ ό ρ η ε μ ε όλογο του Jean-Paul Sartre ( ίσ ι: Maspero, 1961, ι σε : Gallimard, 1991, ε ν α η 1997) ο ν π ε θ ν ε ι ο Fanon ό ευ α ν υ ογρ ο ύ ν ο ι υ ν θ ή ς τ ο υ fivian υ ναγνώ ν σ τ ο ν α λ γ ενό λα ό την ανε τ η α τ ο υ . λ λ α ρ γ α τ ο υ :  Peau n o te ,  masques  blancs, ίσ ι: Seuil, 1952,  L ’An V de la Revolution afgerienne, Π ρ ί : Maspero, 1959,  Pour la revolution afiicaine, ίσ ι: Maspero, 1964. α ν ο ι α ο ο υ . Renate Zahar, V oeuvre de Frantz  Fanon, ίσ ι: Maspero, 1970, ς ι Evelyne Pisier,  Dictionnaire  des oeuvres politiques, ίσ ι: Presses Universitaires de France, 1986, . 277-281.0 Fanon ε ω ε ί τ η α ς το ει ί α τη η το υ τος ς οι οκ τί ς ι την θν κή νε τη α τω ν λα . 10. «Η νθ ά υ χ η τ ή ε ίν α ι τ ο ο τ ο » (Sartre, .π ., σ . 52). 11. λ . ς τ ο σ χ ό ό τ η ς γ ια η τ ά σ η τ ω ν ε ξ ε γ ε ρ μ ν ω ν φ ο ιτ η ν σ τη α ς , ο 1970, ε τ ν Adelbert Reif: « ο ν ύ τ ο γ εγ ο ν ό ς σ χ ε ά με το α α υ τ ό σ τη Δ υ τ ι ή υρ πη κ ι στην ή ναι α ξ εν η ελπ α υ χε , ν οι οπ οί του να γνώ ν ότι ό κ τ α ι ν α υ ν τ ρ ιβ ο ύ ν . ι ν να ν τον ε υ

  ΙΣ Α Γ Ω Γ Ι

53

τό τους: του λά χι τον θέλουμ ε να οκ λέσουμ ε ν α μα · ν θέ λου , ί μ ε ο ,τ ιδ ή ο τ ε λ λ ο , ν α τε οι ν α νι . χε α τ ο ιχ ε ο π οσύνης ’ υτά α ά ου χνου νε όμ . α ότι οι λ λ ο ι ο ιτ η τ έ ς σ τ η ν τ ρ τ ις τ ε λ ε υ τ α ς τ α χέ - ι ε κ ν ε ς τ ο υ 1968, ά τ ις π τες- έγρ ν σ το ς το χου ς: “Ne gachez pas votre pourriture” ( η ε η η )» ( . ., ς γ α την λ ιτ ι ή ι την , μ . τ . ο ζ ά ν η ς , να :

ε ις ς , 1987, . 15). 12. « ο π ρ τ ο π ρ γ μ α ο υ ο υ κ ν ε ι ύπ ση ι ο π οσ να τολι ός του κι τος ο ς τη δ ρ ά σ , η χ α ά ο υ ν υ π χ ει σα ’ υτή τη δρ , η β ε β α ό τ η τ α τ ο υ τ ό μ ο υ ό τ ι ε ίν α ι νό να λλ ξε τα γ μ τ α jxovo ε τ ις δ έ ς τ ο υ ε ιε ς [...] Η ε ν ιά τή λ υ ψ ε υ τ ό ο υ κ α τ ά τ ο ν δ έκ α ο ό γ δ ο ο α α ονομ ό τ α ν “δ η όσ α τ υ χ ί ”, υ ν ει ό τ ι ό τ α ν ο ά ν θ ρ ος π νει ος στ δ η ό σ α ζ ή δ ν ο ίγ ε ι γ ια τ ο ν ε υ τ ό τ ο υ μ α δ ταση νθρ νη εμ ς η ο α λλ ς έν ι λε τή ’ τόν ι ότι τά ν τρ ο ν ι τ ά έ να ο ς τ ς λ ή ο υ ς “ε υ τ υ χ ί ”» ( . ., ς γ α την λ ιτ ι ή ι την νά τα , ό . ., . 10-11). 13. χ ε τ ι ά μ ε η σ υ ν α θ η τι ή λι τα λοκ ή της ντ τ ις τοπο ς τω ν ο ιτ η τ ώ ν τ ω ν ν τη , . ι α α ι η . Young-Bruehl,  Hannah Arendt.  For the Love o f the World, .π ., κ ς σ . 415 ε π . 14. . εν ει , . ., On Revolution, ό . ., σ . 255. ς γ α την λ ιτ ι ή ι την νά15. . ι ι . ., ό τη α να : τι υνέβη τη ν γμ τά , . ., σ . 11: « ο β κότ α; τά τ ν ο ψ ή ο υ , γ ια π ρ ώ η ο ρ ά ’ α π ο λ ύ γάλο χρονι ό δι στη α αναπ τύχθη ε α υθόρ τ ο π ο λ ιτ ι ό κ , το ο π ο ίο ό χ ι ό ν ο δ ε ν ρ ιο ρ ί ε λώ ς στην οπ γάνδα , λλά δρ ε χ ε ό ν α ο κ λ ε ι τ ι ά ε θ ι ά κ ν η τ ρ α ». 16. . . .,  Between Past and Future, .π .,  σ . 260 ε π . . επ έτω ς τα α η α ν α έ ρ ε ι τ ο ν Adelbert Reif: « ς α ν α τη τ ι ε ίν α ι τ η ν γ μ τ ι ό τ η τ α η φ ο ιτ η τ ι ή λ ε υ θ . α π νε τή ν ο υ ν τ η δ υ ν α τ ό τ τ α σ τ ο υ ς ν ο υ ς γ ια ρ κ τ ά χ ρ ό ν ι α ν α β ρ οντ ω ό ό λ ς τ ς ο ιν ω ν ι ς ο μ ς ι τ ις υ π ο χ ρ ει , να ναι δη λ α δ ή λ η θ ι ά λ ε ύ θ ε ρ ο ι. ν ο ι ο ιτ η τ έ ς τα τρέ ουν τα νε τή

54

Π

Ρ Ι

, ότε ά λ ε υ θ ρ ία υ τ ο ύ τ ο υ δους δεν θα χ ει έο ν τά σ νέ α ούτε γ έρ σ ς ε ν ν τ ί ν τ η ς νω νί ς θα χου ν» ς γ ια τ η ν λ ιτ ι ή ι την νά τα , ό . ., . 17). ( . ., 17. . ς , . ., Q u ’est-ce que la po litique ?, ό .π ., . 104 . κ ό μ , On Revolution, . ., σ . 275. 18. λ . ε ν τι ά τη ν ε ν ε α τ η ς γ ι α η χ ε τ ι ή ν τ ίλ η η τ ο γο τ ίν ο υ , . .,  Love and Saint Augustine, .π ., κ ς σ . 65 ε π . 19. «Η δοσ η ς ο λ ιτ ι ς σ κ ς ς χι ε ότα ν ο Π λά τω ν λυψ ε ς σ τη φ λ ο σ ο φ ή α υπ χ ει γ ε ς ά σ ’ ποσ ρέ ιτον οι ό κόσ ο τ ν θρ ν υπ οθ ν έ θασ ε τ ο τ έλ ο ς ς ότα ν τί οτε δεν α νε ό ούτη την ε α ά

ό ν ο η α τ ίθ ε σ η σ κ ς ι ξης,η ο οί , τε τας η σκέ ό π ρα γμ τι ότ α ι ν ρά η ό ση σί , κα στησε ι τι ταξύ λθόντος κα ι λ λ ο ν τ ο ς , ό . ., ο νευ νο τ ο ς » ( . ., ,  σ . 33-34. . 44. . το . η ο ό τ η ς :  Philosophy  and Politics, .π ., σ . 73 ι ). 20. . ., The Life of the Mind, ς 1: Thinking, .π ., . 19. 21. . ετ ά . Weber, Wissenschaft als Beruf,  Β ο λ ίν ο : Duncker & Humblot, 19918, ς τ η . 27 . ς τ ις α ις ν S. Mesure ι A. Renaut,  La guerre des dieux. Essai sur la querelle  des valeurs, Π ίσ ι: Grasset, 1996, ίω ς ις . 42-121. 22. . ι Η A.,  Lectures on K an t’s Political Philosophy, .π ., σ . 75 76. 23. Β . κ ι A. Kelkel, «La Modemite et la mutation du politique», ν : F. Gaillard, J. Poulain, R. Schusterman (ε ιμ .), La M odemite en questions. De Richard Rorty a Jurgen Habermas,   Actes de la decade de Cerisy-la-Salle, 2-11 juillet 1993, : Les 6ditions du Ceif, 1998, . 295-323, ι ίω ς . 314-315. 24. α π λ η ρ έ σ τ η κ όη η τω ν θέ ν ς ντ υπ ρ του ς τ ν σ ν (council systems), . . ., On Revolution, . ., . 215-281. ς σ νο τι ά α λώ ι στη ν ο λ ία τ η ς μ ε τ ο Adelbert Reif: « ό τη ν επ χή τω ν επ να τά εω ν το υ εκ του γδ να, θε μ γάλη γ ερ σ η ν έ τ υ σ ε γ μ τ ι τ α τ ο ιχ ε α τ ελ ώ ς νούργι ς μορ ς δ ι υ β έ ρ ν η σ , α ο ο ία οέκυ τα τ η τ α α ό ό λ ε ς τ ις ο η γ ο ύ ν ες ε τατι ς θε , ’

55

  ΙΣ Α Γ Ω Γ Ι

υθ ς μ έ α α ό τ η ν ο ρ α τ η ς ίδ ι ς τ η ς νά τα ,δη λαδή ό τ ις ς ς δρ ς ι α α ό την όλουθη βούληση τω ν δρώ ν α ουν ν περα ρω λί ν ν δη οσί ρα γμά . υ τή η ν έα μ ο ρ ή δ ι κ υ β ρ ν η σ η ς ε υ μ β ο υ λ ί , τ ο ο π ο ίο , ό π ς ν ω ουμ , ντού, τασ τρά ε τε ’ υθ ς ό η γρ

ι

ο σύσ μα ε ντα κα ι οκ τ ία τ ω ν ε ν ι

ν κρα ν ή απ ό τους μη σ μ ο ύ ς ο υ κ ό μ α τ ο ς. σύστημα α υτό ε ι α κ α θ α ρ ή ο υ τ ο π α -ο π δή οτε τοπ α του λαού κ ι όχι η ουτοπ α τω ν θε ρη τι ν γω ν- ν το ξ . τόσο, τε ω ότι ναι η μ οναδι λύσ η υ χ ει ου ί την ι τορ , ι χ ει ς γ ια τ η ν λ ιτ ι ή ι την λ η ψ » (Η .Α ., . 41-42). '

ατά πόσον θ α ή τ α ν μ ια ο υ ι τ ω ν ιδ ε ο λ ό  ή λλα τι ου εί τ’ νά τα , ό . .,

25. α τ ι ς σ γ κ ε κ ένες α ντι ε ις , ., ς : . .,  Lectures  on Kant's Political Philosophy, .π .  Α η α ά τ η ς : «Truth and Politics», κ ς ι «The Crisis in Culture: Its Social and Its Political Significance», ν :  Between Past and Future, .π ., σ . 227-264 197-226 . ς : Q u’est-ce que la politique?, .π .,  σ . 38-46, ς ι το : «Thinking and Moral Considerations: A Lecture», . . λ. κόμ η το δοκ ό τ ς ( ο ο ο ίο ό τα κ τάλοι ά ς δη οεύ ε α τη ά ε ή ετά ): «Comprehension et politique», ν : Η.Α.,  La nature du totalitansm e , . M.-I. B. de τι ό σύστη Launay ( ίσ ι: Payot 1990, . 39-61). , To ο λ ο κ λ η , . ., κ ς . 264-272. 26. . ι α α να έρ ει ν Adelbert Reif: « ς το λ ε ί ε ι   μ α π ρ ο ϋ ό θ ε σ η γ ια ε ρ χ ό μ η π α σ τ α σ : ο ια ο δα ρα γμα ν πα στα . υ τ ό α κ ρ ι β ώ ς ο υ ο ι ο ιτ η τ έ ς ς σ τ ερ ό ς θ α ή θ ελ α ν π ο λ ύ ν α ι -ε π ν α τ ά τ ε ς - δ η λ α δ ή υ τ ό α ρ ι β ώ υ ε ν ε ίν α ι [...] ν έ ν ν ο ια η ς λυση ης υφ σταμ

τό π υ ς τω ν ς ατασ

ν ο ίγ ε ι τ ο δ ό μ ο σ ε μ α νά τα , τατώ , ναι α π ρα γμ τι ή νά σ ε ς ό π ς εκ ε η ο υ υ ν ή θ ν να

νο ν σε λ ι τ ε ρ ε ς ε π χ έ ς [...] Η τι ή τε τη ς ι η α να λυ τι νε α α υτού του κ τος ναι ρ ιβ ώ ς τ ό σ ο ε τ υ π ι ταθλι τι ς όσ ο λοδεχούμ η ναι η χα ά ου ν ει σα ς γ α την λ ιτ ι ή ι την νάσ τασ , ό τ η δ ρ ά σ η » (Η .Α .,

56

. ., . 14).

Π

, ε

ο

ε ίο τ η ς

Ρ Ι

ν έ ν τ ε υ ξ η ς , τ ο ν ίζ ε ι: «

ει

: ν, η ανι ότ τα να σ πτόμ στε ή αλλι ς η α οθυ α να βλέ ουμ ε όμ α όπ ς ραγμα τι ά , χ ω ρ ίς ω τους να ρ μ ό ζο υ μ κα τηγορί ς με ν πο θη η ότιθα ο ρ ο υ ε ν α α τ α ξ ιν ο μ ουμ . να ι ς τό π υ νι τά η θεω τ ι ή ν ι ν ό τ η τ α » (σ . 19). 27. . ά ι ο ό ς : «What Is Freedom?», ο . .,  Between Past and Future,  ό .π ., . 143-171. 28. H.A., Η θ ρ ώ π ι η κ α τ ά σ τ α σ η , . ., . 273-274. . . ., On Revolution , .π ., . 175. 29. . ετ , . ., On Revolution, ό . ., . 176-179, ς κ 155 . 30. . . ., . 96 ., ς κ ι . 119-120. 31. . ., Η α ν θ ρ ώ π ι η κ α τ ά σ τ α σ η , . ., . 40. 32. « ν ά νθ ο η ε τ ε ρ τ η τ α [otherness], τ η ν ο α ερ ι ε κ ετί , ι η ετ α [distinctness], α υμ ται ε θετί χ ο , γ ίν ο ν τ ι ο ν α δ ι ό τ η τ α , νθ νη λ ό τ η τ α [plurality] ε ίν α ι η π ξη τη τα ν ό ν τ ν » ( . ., Η θρ η κα άσ σ η , ό . ., σ . 242). 33. «Η ξη ,η μ όνη τη ότη τα π υ τ ε λ ε ίτ α ι ύ θρ ν ρ ίς α ολαβ ούν α ρά γμα α ή η ύλη, χ εί τ ο ν ν θ ρ ο όρ ο του πλήθου , στο γ γονός ς οι η γ η » ( . ., Η α ν θ ρ ώ π ι τα , . ., . 20). 34. « ώ η δ ύ ν η ς δι δι ς ς ρα γω γής ορ ι ε ξ ν τ λ ε τ α ι τ ελ ε ί ς σ τ ο τ ελ ι ό π ν, η δύνα η της

ι .

ζε τη ι να

α τα τι τοι θρ οι η κατά οφ

τα

της ξη ς ν ε ξ α ν τ λ ε ίτ α ι ο τ έ σ ’ ν α ονω νο έ γο αλλά , ντί θετα, ορ ί να υξηθεί θώ ς ολλα λα ο ν τ α ι ο ι υ ν έ π ε ι ς η ς* ό ,τ ι δ ι ρ κ ί τ ο ν χ ώ ο τ ω ν α ν θ νω ν υποθ ν ε ι υ τ ές ο ι , ι η δ ε ιά τ ο ς ε ν α ι τ ό σ ο όρ τη , τόσ ο νε άρτητη α ό την φ θα ρτότ α της ύλη ς ι η θν ότ α τω ν θρ ν,όσ ο η δι ρκ α ς ίδ ι ς ς θρ ότητας.Ο λόγος που δεν ε ο τ έ σ ε θ έσ η ν α οεί ου ε με βεβα ότητα τη ν κβαση κ ιτο τ λος κάθε ξης ε ναι λώ ς ότι η π ξη ν ι τ έλ ο ς . Η δ ι δ ι α ς μεμονω νης ξ η ς ε ν α ι δ υ ν α τ ό ν α ν τ έξ ει υ ρ ο λ ε κ τ ι

57

  ΙΣ Α Γ Ω Γ Ι

το χρ όνο χ ρ ις ό τ ο υ η δ ια η α ν θ ρ ότη τα θά ι στο τ λος » θ ρ ώ π ι η κ α τ ά σ τ α σ η ,  ό .π ., . 316-317). ( . ., Η θ ρ ώ π ι η κ α τ ά σ τ α σ η , ό . ., . 280. 35. . ., Η . ι . 269. 36. . . .,  Philosophy and Politics, ό . ., ς σ . 80 ε π . , γ ια τ η ν π ο λ υ υ ζ τ η η τ ι ή σ χ έσ η ς γν ς με ν ο λ ιτ ι , βλ. ι ν ω σ η . 25. 37. «Initium ergo ut esset, creatus est homo, ante quem nullus fuit» [ α να υ ξ ει ρ χ ή , δ η ο υ ρ θ η ε ο ά ν θ ρ ος, ν ό τον ο εν χε νε ] ( γο τ ίν ο ς ,  De Civitate Dei contra paga nos, 12.20). . ι H.A.,  Love and Saint Augustine, .π .,  κ ς σ . 55 . . η ι α ά ς : «Comprehension et politique», ς ι «La nature du totalitarisme. Essai sur la comprehension», σ : H.A.,  La nature du totalitansme,  ό . ., . 58 ι 74 . θρ ν η κ α τ ά σ τ α σ η , ό . .,  σ . 335. 38. . ., Η 39. . .,  Between Past and Future, .π ., . 171. θρ η κα άσ σ η , ό . .,  σ . 198. 40. . ., Η 41. χ ε τ ι ά ε τ η ν ν τ θ ε σ η ταξύ σ έρο ντος κα ι γν , α ν ε ι θ ε μ ε λ ι δ η ς γ ια τ ο ν α ν τ ό ο ό τ ς ο λ ιτ ι , . . ., On Revolution, ό .π ., σ . 277 . 42. «Η δ ύ ν α η ν μ ορ είνα οθ τα ι ι να δι τη ται γι τ ις έ τ ες ο λ τ ι ς ν ά γ κ , ό π ς τα ό ρ γ α ν α ς βί , λλά χει ν ο κ τ ά τ η ν ε ν ε γ ο π ο ί ή τ η ς [...] ν η δ ύ ν α η τ α ν τι ε ρ ισ σ ό τ ρ ο ’αυτή την δυν ότητα συμ βί ση , ν μ ορ ούσ ε να κ α τ έχ ει νε ς όπ ς η σ κή ρώ η ή να ν σκ ί όπ ς η βί , τί α ρτάται ό την ασταθή κ ι ροσ ρι ή όνο συμ ν ο λ λ ώ ν β ο υ λ ή σ ε ν κ α ι π ρ ο θ έσ ε ,η πα τοδυναμ α θα ήταν υ θ ρ ώ π ι η κ α τά σ τα σ η , γκ ρι νη α νθρ νη ν α τ ό τ η τ α » ( . ., Η

. ., σ . 273-275). 43. όλυτα συνε ς ο ς η μ ο ρ φ ή κ ο ιν ω ν ι ο ύ α επ λέγει ( λ. τω , . 69), ένει η τι το ς (authority) ε ν τ η ζ ε τ α , ε τ ε λ ε υ τ α α τη γνώ , λ . . ., On Revolution, ό .π ., σ . 228. 44. χ ε τ ι ά ε τό το ζ τημ , λές ι τορ ης ρε τ ρα ι η α π ο τ λ εσ μ ότ α της στά ό τη ν α τ ι ή κ τ ο χ ή σ ε σ χ έ σ η μ ε τ ις ξε ς τω

υμ ολα ου τ θ ση της εντ, νά , ό π ση ς ν

βρ

γμ νώ

ν ν.

λ.

58

Π

Ρ Ι

. .,  Eichmann in Jerusalem. A R e p o r t on the Ba B a n a lity li ty o f Evil, Ev il, .π ., o. 171 . ίσ , H.A.,  Le gra 23. g rand nd jeu je u du mond mo nde, e, .π ., o. 23. 45. Max Weber, Η ι τά ολί ή ς ε ,  ε α γ ω ή ρα η Μ . . ος, θή : δό ς , σ . 97. 46. λ . ν δ ε ι τ ι ά τ ο χ ό λ ι ό τ η ς γ ια ια τ ο ν Μ λλι ι τον Ρ οε σ έ ρ , . ., 216-2 -220 20.. ταξύ π λθόντος ι λ λ ο ν τ ς , ό . .,   σ . 216 ό μ , . ., On Revol Revolut utio ion, n, ό .π .,  σ . 37 . 47. γ κ ν ο ν τ ς τη χ έσ η τ ο υ ντ γκ ρ ι της ντ ς τ ιό , η . Ca Cassin, «G «Grecs et Romains: Le Les paradigmes de l ’Anti Anti-quit qu itee che hezz Aren end dt et He Heideg idegg ger er», », ο M. Abe Abensou nsourr .ά . (ε ιμ .), .), Onto: Editions logie e t politique. politiq ue. A ctes cte s du Colloque Han Hann nah Arendt, Tierce, 1989, . 17-39, εί , εν ώ ο εγ ρ ν έ ει έ ν α corpus, τ ο ς Έ λ λ ν ε ς ι τά ι τ ο ς Έ λ η ν ε ς, η Ά ε ν τ έχ ε δύο: το ς Έ λλ νες ι το ς Ρ ς (σ (σ . 22). 48. . ., Η ι . 271. , η κ α σ τ α σ , ό . .,  σ . 51-52 . ., On Revol ς κ ι . 30 ε π . Revolut utio ion, n, ό . .,  σ . 12, 49. α μ ά ύ σ τ ο χη ν ά λ υ η τ ω ν χ ετ ι ν θέσε ν ς ντ σε ντι ε σ η ε τ ις σ ετρ ά ντί ετες θ εω ε ις ι ς τ ο υ L. Strauss, . D.R. Villa, Villa, «The philosopher philosoph er versus the citizen. Arendt, Str Strau auss ss and and Socrates»,  Polit (1998), . 147147-17 172. 2.  Po litic ical al the th e o ry2 ry 2 6   (1998), 50. P. Ricceur, « α ι », ν τ : . ., α ξύ π α ελθ ντο ς ι έ λ λ ο ν τ ο ς , ό . .,   σ . 252. 51. τερ , λ. ώ ι τ α σ χ ε τ ι ά σ χ ό ά τ η ς τ ο  Eichmann in Jer Jerusale salem m. A R ep ort or t on on the the Banality Banality o f Evil, Evil, .π . 52. « α κ λ ά γμ τα ν ι τ ο ρ ία δ ι ο ύ ν ο λ ύ λ ίγ ο , ό μ σ τη σ υ ν έχ ε α χ ο υ ν μ α α ο φ στι ή δρ ση ω σε όσα υμ βα νου ν σε γ ά λ ες χ ρ ο ν ι ς όδου . ς ναλογι θούμ ε μόνο π όσ ύν ομη υπ ρξε η ρα γμα ή κλασι ή π οδος στην λλάδ , αι όμ ς ακόμη ισή ρα ρε όμ στε ό τ α α ο τ ελ έ ά η ς » ( . ., έψ ς γ α την λ ιτ ιτ ι ή ι την νά τα , ό . ., . 12). 53. α τη σ χ έ η ταξύ σκ , δη λαδή ναζήτη ς νοή τος, ι μνήμ ης, ν ο ία δ ι ι η π ε ρ ιχ α ρ η ι δι ρθρ ση σε σύ στη α ννοι ν, οκ νου αυτή να τ ελ έ ι τ ο ρ ό λ ο ς ση ου α ορ ς στο χ ρο ν θρ ν υ π ο θ έσ ε , β λ . . ., On Revol Revolut utio ion, n, ό .π ., σ . 220.

  ΙΣ Α Γ Ω Γ Ι

59

54. HA.,  Eichmann in Jerusalem. Jerusalem. A R e p o r t on the Bana Ba nali lity ty o f Evil, . ., o. 273. 55. «Η χα ελλ νι ολουθ ίνα υπ χ ει σ τ ο β υ θ λι θα η ς ο λ ιτ ιτ ι ς μ α ς ύ π ς -δ η λ α δ ή σ τ ο β υ θ ό τ ς λα - γ ια ια ό σ ο ν ό χρ ο π ο ι ο ύ ε τ η ν λ έ η “ ο λ τ ι ”. τό α ς ν εννο ν να τα ν οι ι (semanticists), ι ι εύ τ ίθ ίθ ε ι σ τη γ λ ώ σ σ , ο υ η θ ούν ομ χώ να π ω ’τον ο π ο ίο κ ρ ύ β ε ι ο π λ θ ό ν - η σ ύ γ χυ σ η τ ο υ π λθ όντος, όπ ς λ . χου ν ό λ υ τ ο δ ί ο : σ ε τ ελ ευ τ α α α λυσ , όλα τα πρ οβλή τα εί να ι γλω ά π ροβλήμ α* όνο π ου ν γνω ου ν τ ς τώ τ ο ύ π υ λ έ ν ε » (Η .Α ., ν θ 105). ι σε ζοφ ούς ο ύ ς , ό . ., . 105 ρβλ. υ η σ Η.Α., Η ρώ ν η κ α ά σ σ η , ό . .,  σ . 10: « της ομ λί ς δι υβ ύετα , τα ζητή τα γ νοντα ι λ ιτ ι ά ξ ο ρ ού , ό τ ι η ο λ ία ναι υτή υ ν ει τ ο ν ά ν θ ο π ο λ τ ι ό ο ν ». ». 56. α τ η σ υ γ κ νη οδ ολογι ή οσ έγγι η της ε ντ , ς δ ε ιγ ιγ μ α α ο τ ε λ ε ί η α ν ά λ υ ή ς χ ετ ι ά μ ε τ ο ν ό η α τ η ς τασ , 21-58 -58. On Revol Revolut utio ion, n, ό .π .,  σ . 21 57. χ ε τ ι ά μ ε τ ο ζ τ η μ α τ η ς μ ς ι να όλου α της ς ς ο λ ιτ ι ς ο ιν ό τ τ α ς ς οϋ όθ ς ς τομ ς να , βλ. ς το δοκ ό τ η ς «Η έ ν ν ο α τ η ς ι τ ο ρ . χα α ν τ έ ρ ν α », τ ο ν τ ό μ ο : Η.Α., ξύ ρελ όντος κα ι ο ν το ς , 71-14 41. . ., σ . 71-1 58. Β . ι P. P. Ricceur, ξ ο α ι , . .,  σ . 267 . 59. λ . τ ο ο τ η ς Η . ., « ι ε ίν ίν α ι ε ν τ ί ;» ν τό

τα ξύ π λθ ντος κα ι λ λ ο ν τ ο ς , ό . .,   145-220. 60. . Η .Α ., On Revol , The Life of the Revolut utio ion, n, ό .π .,   σ . 209.  Mind, 2, σ . 211, . 61. P. Ricceur, « ία ι ί α », . .,  σ . 27 275. τα ξύ λθόντος ι λ λ ο ν τ ο ς , ό . ., σ. 154. 62. 62. Η .Α ., 63. . .,   σ . 14 147 . 64. . .,   σ . 18 189 . 65. . . ., On Revol Revolut utio ion, n, .π ., . 182. 66. . .,  σ . 20 206. 67. χ ε τ ι ά ε τ ο ζ ή τ η α τ ό , ε ίν ίν α ι ε ν δ έρ ν να εί νεί σε α σ ύ γ κ ρ ισ ισ η ύ τ ν ο ιν ώ ν δ ι τώ σεω ν ι τω ν τ ελ ώ

60

δι

Π

ορετ

ν λύσ

ν

ο υ υ ιο θ τ ο ύ ν

ι

ο τ ε ίν ίν ο υ ν η Ά

Ρ Ι

τ και

( χθρι ά δι νος να ντι της λλι ς νά τα ς ιτω ν po u voir vo ir.. Hiτι ν α ν π υ τ ή ε π έ φ ε ρ ε ) . D e Jouvenel,  Du pou  stoi  st oire re naturelle nature lle de sa croissa cro issance nce,,  Γ , 19 1947, ί σ ι : 19 1972 (=1998), ς . 489 ε π . 68. Ό . ., . 186 . 69. χ ε τ ι ά ε τ ο ζ τ η α τ η ς χ ε σ ς β λ . . ., θρώ πι ν α ά τ ις α ν τ ε ις ις τ η ς Α ε ν τ κ α τ ά σ τ α σ η ,  ό . ., . 330-336. γ ιιαα τ ο κ ο ι ν ω ν ι ό ό λ ο , β λ . On Re volution,  ό . ., . 170 . 70. . ., ε τ ξ ύ π 191-1 -192 92.. ε λ ν τ ς κ α ι λ λ ο ν τ , ό .π .π ., ., . 191 71. . χε ά τη ν έξ η ερ ε ία ία υ P. Ricoeur, « α », . ., . 259 ε π . , . . ., On Revolution,  ό . ., . 175 . est-ce qu elapo litique? , ό.π., . 13 72. . . ., Q u ’est-ce 134. 73. . ., . ε τ ξ ύ π ε λ ν τ ς κ α ι λ λ ο ν τ , ό .π .π ., ., . 176. . ., On Revolution, ό.π., . 208 . est-c e que la la politique?, politique? , ό.π., . 12 74. . ., Q u ’est-ce 128. 75. .A.,  La natu n ature re du total tot alita itaris rism m e, ό.π., . 40. 76. ύ μ α με ν ε ν τ , ο α τ ο π ο σ δ ιο ρ ός πόλ από η ορφ ή του β ου την α ορ ι η α ου α ς ς ιη π σφ υγή οκ λε τι ά στην θώ ταδ ύετ , ταξύ άλλω ν, ό το αθη ό έθι ο, ύμ ν α μ ε ο ο π ο ίο ο ι ο λ ίτ ε ς ο υ ταδ ονταν σε θά το, τ ελ ο ύ ν τ ν νοντα ς ο κ ο. ε λλα λό γ ι , «ε π ε ί ο ν τ ο ν α τ ο κ τ ο ν ή ο υ ν ». ». τ σ , ετο η α ξι έπ ει του π ολ τη ,ο ο ς, ό υ τ ή τ η ν ιδ ιδ ι ό τ η τ ά τ ο υ , ν μ ο ρ ο ύ ε ν α γ ί νει ντι εί ενο β γί ς. . . ., On Revolution, ό.π., . 12 12. lit iqu u e de Hannah Hannah Aren Ar endt, dt,   Π ρ ί : 77. A. finegren,  La p e n se e p o litiq P.U.F. .U.F. 1984 1984,, . 101. 101. 78. . 26.

. χετι ά

ι

est-c e que la p o litiq liti q u e?, e?, . ., Q u ’est-ce

. ., . 92

79. . ι P. Ricoeur, « ία ι ί α », . ., . 253. 80. . . ., On Revolution, ό.π., . 14 142 . 81. ε ίζ ο ι τη τύ η ό ο ο υ J. Roman, «Haber mas, mas, lecteur lecteur de Aren Arendt dt:: Une confronta confrontation tion philosoph philosophique» ique»,, σ  Les  Le s CaCa hiers de Philosoph Philo sophie ie 4 (1  (1987), . 16 161-175, . ίω ς 172-173.

ΠΕΡΙΒΙΑΣ

τ η M ary έ ν δ ε ιξ η

λί

I

Α φορμή για τις σκέψ εις που ακολουθούν στάθηκαν τα γεγονό τα και οιδιαμάχες τω ν τελευταίω ν χρόνω ν όπω ς εμφανίζονται στο φόντο του εικοστού αιώ να, ο οποίος αποδεικνύεταιπράγ ματι, όπω ς είχε προβλέψ ει ο Λ ένιν, αιώ νας πολέμω ν και επα ναστάσεω ν, καιω ς εκ τούτου αιώ νας της βίας εκείνης που σή μερα πιστεύεταιότιείναιο κοινός παρονομαστής τους. Υ πάρ χειω στόσο ένας άλλος παράγοντας στην παρούσα κατάσταση ο οποίος, αν και κανένας δεν τον είχε προβλέψ ει, είναιτουλά χιστον εξίσου σημαντικός. Η τεχνική εξέλιξη τω ν εργαλείω ν της βίας έχειφθάσεισήμερα σε τέτοιο σημείο ώ στε είναιαδύνα το να νοηθείπολιτικός στόχος που θα αντιστοιχούσε στις κα ταστροφικές τους δυνατότητες ή θα δικαιολογούσε τη χρήση τους σε περίπτω ση ένοπλης σύγκρουσης. Γι’ αυτό ο πόλεμος -ο έσχατος ανελέητος κριτής στις διεθνείς διαφ ορές από αμνημονεύτω ν χρόνω ν- έχειχάσει μεγάλο μέρος της αποτελεσματικότητάς του και σχεδόν όλη του την αίγλη. Τ ο «αποκαλυπτικό» παιχνίδι σκακιού μεταξύ τω ν υπερδυνάμεω ν, δηλαδή μεταξύ αυτώ ν που κινούνται στο υψ ηλότερο επίπεδο του πολιτισμού μας, παίζεται σύμφω να με τον κανόνα «αν ένας από τους δύο “νικήσει”, έρχεται το τέλος και τω ν δύο»1· πρόκειται για ένα παιχνίδι εντελώ ς διαφορετικό από όλα τα πολεμικά παιχνίδια

66

Χ Α Ν Ν Α

Α Ρ

Ν Τ

που προηγήθηκαν. Ο «ορθολογικός» σκοπός του δεν είναιη νί κη αλλά η αποτροπή του πολέμου, και η κούρσα τω ν εξοπλι σμώ ν, που δεν αποτελείπλέον προετοιμασία για πόλεμο, μπο ρείσήμερα να δικαιολογηθείμόνο με το σκεπτικό ότιη όλο και μεγαλύτερη δυνατότητα αποτροπής αποτελείτην καλύτερη εγ γύηση για την ειρήνη. Σ το ερώ τημα πώ ς θα μπορέσουμε ποτέ να απαλλαγούμε από την ολοφάνερη παραφροσύνη αυτής της κα τάστασης, δεν υπάρχειαπάντηση. Ε πειδή η βία -σε διάκριση προς τη δύναμη, τον εξαναγκασμό ή τη ρώ μη- χρειάζεται πάντοτε ε ρ γ α λ ε ί α  (όπω ς εδώ και πολύ καιρό επισήμανε ο Έ νγκελς)2, η επανάσταση της τεχνολογίας, επανάσταση στην κατασκευή εργαλείω ν, εκδηλώ θηκε ιδιαίτερα έντονα στην οργάνω ση καιδιεξαγω γή του πολέμου. Η ίδια η ου σία της βίαιης πράξης διέπεταιαπό την κατηγορία του σκοπού καιτω ν μέσω ν, κύριο χαρακτηριστικό της οποίας, όταν εφαρμό ζεταιστα ανθρώ πινα πράγματα, υπήρξε ανέκαθεν ότιο σκοπός διατρέχειτον κίνδυνο να συνθλίβειαπό τα μέσα που αγιάζεικαι που χρειάζονταιγια την επίτευξή του. Ε φόσον ο τελικός σκοπός της ανθρώ πινης πράξης, σε διάκριση προς τα τελικά προϊόντα της κατασκευής, ποτέ δεν μπορείνα προβλεφθείμε βεβαιότητα, τα μέσα που χρησιμοποιούνται προς επίτευξη πολιτικώ ν στό χω ν τις περισσότερες φορές έχουν μεγαλύτερη σημασία για τον μελλοντικό κόσμο απ’ ό,τιοιεπιδιω κόμενοιστόχοι. Ε πιπλέον, ενώ τα αποτελέσματα τω ν ανθρώ πινω ν πράξεω ν βρίσκονται πέρα από τον έλεγχο τω ν δρώ ντω ν προσώ πω ν, η βία κρύβει μέσα της ένα πρόσθετο στοιχείο αυθαιρεσίας. Π ου θενά η Τύχη, καλή ή κακή, δεν παίζει τόσο μοιραίο ρόλο στα ανθρώ πινα πράγματα όσο στο πεδίο της μάχης, καιαυτή η παρείσφρηση του εντελώ ς απροσδόκητου δεν εξαφανίζεται όταν οιάνθρω ποιτην αποκαλούν «τυχαίο γεγονός» καιτη βρίσκουν επιστημονικά ύποπτη· ούτε μπορείνα εξαλειφθείμε προσομοι

Π

Ι

67

ώ σεις, σενάρια, θεω ρίες τω ν παιγνίω ν και τα παρόμοια. Δ εν υπάρχειβεβαιότητα σε αυτά τα θέματα, ούτε καν η απώ τατη βε βαιότητα της αμοιβαίας καταστροφής υπό ορισμένες υπολογι σμένες συνθήκες. Το ίδιο το γεγονός ότι όσοιασχολούνται με την τελειοποίηση τω ν μέσω ν καταστροφής έχουν φθάσειτελικά σε ένα επίπεδο τεχνικής εξέλιξης όπου ο στόχος τους, δηλαδή ο πόλεμος, κοντεύεινα εξαφανισθείεντελώ ς χάρη στα μέσα που έχειστη διάθεσή του3 είναι σαν μια ειρω νική υπόμνηση αυτής της καθολικής μη προβλεψ ιμότητας, την οποία συναντάμε μό λις πλησιάσουμε το βασίλειο της βίας. Ο κύριος λόγος που ο πόλεμος είναι ακόμη παρώ ν δεν είναιούτε κάποια κρυφή επι θυμία θανάτου που διακατέχει το ανθρώ πινο γένος, ούτε ένα ακατανίκητο ένστικτο επιθετικότητας, ούτε τέλος, όπω ς μπορεί να φαίνεται πιο εύλογο, οι σοβαροί οικονομικοί και κοινω νι κοί κίνδυνοιπου ενυπάρχουν στον αφοπλισμό4, αλλά το απλό γεγονός ότιδεν έχειακόμη εμφανισθείστην πολιτική σκηνή κα νένα υποκατάστατο αυτού του έσχατου κριτή στις διεθνείς υποθέσεις. Δ εν είχε δίκιο άραγε ο Χ ομπς όταν έλεγε: «Ο ισυν θήκες, χω ρίς το ξίφ ος, είναιμόνο λόγια»; Ο ύτε φαίνεταιάλλω στε πιθανή η εμφάνιση κάποιου υποκα τάστατου όσο ταυτίζεταιη εθνική ανεξαρτησία, δηλαδή η ελευ θερία από ξενική κυριαρχία, με την κρατική κυριαρχία, δηλαδή την απαίτηση για ανεξέλεγκτη και απεριόριστη εξουσία σε θέ ματα εξω τερικής πολιτικής. (Ο ιΗ .Π .Α . είναιμεταξύ τω ν λίγω ν χω ρώ ν όπου, τουλάχιστον θεω ρητικά, είναι δυνατός ο σαφής διαχω ρισμός της ελευθερίας από την κρατική κυριαρχία στο βαθμό που τα ίδια τα θεμέλια της αμερικανικής πολιτείας δεν απειλούνταια π’ αυτόν. Ο ιξένες συνθήκες, σύμφω να με το Σ ύ νταγμα, αποτελούν αναπόσπαστο μέρος τω ν νόμω ν της χώ ρας, και -όπω ς παρατήρησε το 1793 ο δικαστής James Wilson- «στο Σύνταγμα τω ν Η νω μένω ν Π ολιτειώ ν ο όρος κυριαρχία είναι

68

Α

Ρ

εντελώ ς άγνω στος». Α λλά η εποχή όπου οιΗ νω μένες Π ολιτείες ξεκάθαρα καιπερήφ ανα κρατούσαν αποστάσεις από την παρα δοσιακή γλώ σσα καιτο εννοιολογικό πολιτικό πλαίσιο του ευ ρω παϊκού έθνους-κράτους έχει περάσει ανεπιστρεπτί. Η κλη ρονομιά της Α μερικανικής Ε πανάστασης έχει ξεχαστεί, και η αμερικανική διακυβέρνηση, καλώ ς ή κακώ ς, έχει εισέλθει στην κληρονομιά της Ευρώ πης σαν να ήταν δική της -χω ρίς, αλίμο νο, να έχειεπίγνω ση του γεγονότος ότιτη φθίνουσα δύναμη της Ε υρώ πης προανήγγειλε καισυνόδευσε η πολιτική χρεω κοπία, η χρεω κοπία του έθνους-κράτους καιτης σύστοιχης έννοιας της κυριαρχίας.) Το ότι ο πόλεμος εξακολουθεί να είναι η ultima ratio, η παλιά συνέχιση της πολιτικής με βίαια μέσα, στις εξω τε ρικές υποθέσεις τω ν υπανάπτυκτω ν χω ρώ ν δεν αποτελεί επι χείρημα κατά της προϊούσας αχρηστίας του, ούτε είναιπαρηγο ριά το γεγονός ότιμόνο μικρές χώ ρες χω ρίς πυρηνικά καιβιο λογικά όπλα είναιακόμη διατεθειμένες να τον πραγματοποιή σουν. Ε ίναικοινό μυστικό ότιτο περίφημο τυχαίο γεγονός έχει τις περισσότερες πιθανότητες να συμβείσ’ εκείνα τα μέρη του κόσμου όπου το παλιό ρητό «Δεν υπάρχειάλλη λύση από τη νί κη» συνεχίζεινα φαίνεταιιδιαίτερα εύλογο. Υ π’ αυτές τις συνθήκες, λίγα πράγματα είναιστην ουσία πιο τρομακτικά από το σταθερά αυξανόμενο γόητρο τω ν εμπειρο γνω μόνω ν με επιστημονική νοοτροπία που μετέχουν στα κυβερ νητικά συμβούλια τις τελευταίες δεκαετίες. Το πρόβλημα δεν έγκειταιστο ότιείναιαρκετά ψ ύχραιμοιώ στε να «σκεφτούν το αδιανόητο», αλλά στο ότιδεν σκέπτονται. Α ντίνα εντρυφούν σε μια τέτοια ξεπερασμένη δραστηριότητα, την οποία δεν μπορούν να υποκαταστήσουν οιυπολογιστές, λογαριάζουν τις συνέπειες ορισμένω ν υποθετικώ ν μοντέλω ν, χω ρίς ω στόσο να μπορούν να ελέγξουν τις υποθέσεις τους βάσειπραγματικώ ν συμβάντω ν. Το λογικό σφάλμα σε αυτές τις υποθετικές κατασκευές μελλο

Π

Ι

69

ντικώ ν γεγονότω ν είναιπάντα το ίδιο: αυτό που αρχικά εμφα νίζεταιω ς υπόθεση -με ή χω ρίς τις υπόρρητες εναλλακτικές εκ δοχές του, ανάλογα με το επίπεδο εκλέπτυνσης- μετατρέπεται αμέσω ς, συνήθω ς μετά από λίγες παραγράφους, σε «δεδομένο», το οποίο στη συνέχεια γεννά μια ολόκληρη σειρά παρόμοιω ν μη δεδομένω ν, με αποτέλεσμα να ξεχνιέται ο καθαρά εικοτολογικός χαρακτήρας της όλης επιχείρησης. Π εριττό να λεχθείότιαυ τό δεν είναι επιστήμη αλλά ψ ευδοεπιστήμη, «η απεγνω σμένη απόπειρα τω ν κοινω νικώ ν επιστημώ ν και τω ν επιστημώ ν της συμπεριφοράς», όπω ς λέειο Ν όαμ Τσόμσκυ, «να μιμηθούν τα επιφανειακά χαρακτηριστικά επιστημώ ν που πράγματι διαθέ τουν σημαντικό νοητικό περιεχόμενο». Κ αιη πιο προφανής και «πιο σοβαρή αντίρρηση σ’ αυτό το είδος στρατηγικής θεω ρίας δεν είναιη περιορισμένη της χρησιμότητα αλλά ο κίνδυνος που εμπεριέχει, διότιμπορείνα μας κάνεινα πιστέψ ουμε ότικατα νοούμε γεγονότα και ελέγχουμε τη ροή τους, χω ρίς να συμβαίνει κάτιτέτοιο», όπω ς επισήμανε πρόσφατα ο Richard Ν . Goodwin σε μια βιβλιοκρισία η οποία είχε τη σπάνια αρετή να αναδεικνύ ειτο χαρακτηριστικό «ασυνείδητο χιούμορ» πολλώ ν απ’ αυτές τις πομπώ δεις ψ ευδοεπιστημονικές θεω ρίες5. Τα γεγονότα είναι εξ ορισμού συγκυρίες που διακόπτουν διαδικασίες και διεργασίες ρουτίνας· μόνο σε έναν κόσμο όπου ποτέ δεν συμβαίνει τίποτε σημαντικό θα μπορούσαν να βγουν αληθινά τα όνειρα τω ν μελλοντολόγω ν. Ο ιπροβλέψ εις του μέλ λοντος ουδέποτε είναικάτιπερισσότερο από προβολές αυτόμα τω ν διαδικασιώ ν καιδιεργασιώ ν του παρόντος, δηλαδή συγκυ ριώ ν που είναι πιθανό να λάβουν χώ ρα αν οι άνθρω ποι δεν δράσουν καιαν τίποτε το απροσδόκητο δεν συμβεί. Κ άθε πρά ξη, καλώ ς ή κακώ ς, και κάθε τυχαίο περιστατικό καταστρέφει κατ’ ανάγκη το όλο σχήμα στο πλαίσιο του οποίου κινείται η πρόβλεψ η καιβρίσκειτα τεκμήριά της. (Η σχετική παρατήρηση

70

Χ Α Ν Ν Α Α Ρ

Ν Τ

του Π ρουντόν ότι«η γονιμότητα του απροσδόκητου υπερβαίνει κατά πολύ τη φρόνηση του πολιτικού ανδρός» ευτυχώ ς εξακο λουθεί να ισχύει. Υ περβαίνει δε, ακόμη προφανέστερα, τους υπολογισμούς τω ν ειδικώ ν.) Το να αποκαλούνται «τυχαία γε γονότα» ή «επιθανάτιος ρόγχος του παρελθόντος» τέτοια απροσδόκητα, απρόβλεπτα και μη προβλέψ ιμα συμβάντα, και να καταχω νιάζονται έτσιω ς αμελητέα στο περιβόητο «χρονο ντούλαπο της ιστορίας», είναιένα από τα πιο παλιά κόλπα του επαγγέλματος. Α ναμφίβολα, το κόλπο βοηθάει στο ξεκαθάρισμα της θεω ρίας, αλλά με τίμημα την ολοένα και μεγαλύτερη απομάκρυνσή της από την πραγματικότητα. Ο κίνδυνος είναι ότιοιθεω ρίες αυτές δεν είναιμόνο ευλογοφ ανείς, επειδή στηρί ζονταισε πράγματιευδιάκριτες τάσεις του παρόντος, αλλά επί σης, λόγω της εσω τερικής τους συνοχής, επιδρούν υπνω τικά* αποκοιμίζουν την κοινή λογική* μας, που δεν είναιτίποτε άλλο

* .τ . .: λεί

α

ζε ι α επ

ό τ ις

έον βα

.

ς

ς

τι

ς δύνα

στα, στο π λα θύος

ι

λ ιτ ι ο ύ ς ε εφ

εξο

ς

υγκ

νω ν, δι την

ι

.

ντ

σι

ε

ι

ν

« ο ιν ή λ ο γ ι ντε

ε τον « ντι θη

ντ, ρα

δ ό ξ α ς .  Η

α του ατόμου

οντ ς

οο τι ν ».

νη «

ς

ό σ ια ς οι

οντα ι

ά δ δομ

σεω ν

ς με η δη

γρ

ον η ρι

νά

ς «common sense»

ς έ ν ν ο ιε ς τ η ς

ο τω ν θε

υνε

ι ο

ς

ολ τι

ε ς

ό τ ο «sensus communis» υ Kant ( ς ,  β λ . ς § 22 ι 40), νδ έετα ι

ου , δη λα δή τη

θη η

νθ εί

ά « εν

» λ έγ χ ει ί με

ν ίδ ρ υ σ η τ ο υ κ ό σ

, η κ ο ιν ή λ ο γ ι ή

ν

α

» ε ίν α ι η ε π ί οκ

νι

.π ., σ

όσ

ο.

να

έο

ι τού το,

ό ζ ει τ α

α τω ν

λλω ν υπ οκ

ου

ο ιν ο ύ .

ς

ν ι τ ά τ η ν « ο λ ιτ ι ή . 53.

λη -

»

’ υτ θη η

. ., Between Past and Future, .π ., σ ε λ . 220 ε π .,

 La nature du totalitarisme,

ς

βάθμ ση του π

ό» ι

νν

τι

τ’ ς κ

Π

Ρ Ι

71

από το διανοητικό μας όργανο για την αντίληψ η, την κατανόη ση και την αντιμετώ πιση της πραγματικότητας και τω ν δεδο μένω ν της.

Κ ανένας άνθρω πος που στοχάζεταιτην ιστορία καιτην πολιτι κή δεν μπορείνα αγνοήσειτον τεράστιο ρόλο που παίζειανέκα θεν η βία στα ανθρώ πινα πράγματα, και εκ πρώ της όψ εω ς μάλ λον προκαλείέκπληξη το γεγονός ότιτόσο σπάνια το θέμα της βίας αποτέλεσε αντικείμενο ιδιαίτερης ανάλυσης6. (Στην τελευ ταία έκδοση της Ε γκυκλοπαίδειας τω ν Κ οινω νικώ ν Επιστημώ ν δεν υπάρχει καν λήμμα «βία».) Α υτό δείχνει σε ποιο βαθμό η βία και η σύμφυτη αυθαιρεσία της θεω ρήθηκαν δεδομένες και ω ς εκ τούτου παραμελήθηκαν κανένας δεν αμφισβητεί ούτε εξετάζεικάτιπασιφανές. Α υτοί που μόνο βία έβλεπαν στα αν θρώ πινα πράγματα, πεπεισμένοιότιήσαν «πάντα τυχαία, στε ρούμενα σοβαρότητας καιακρίβειας» (Ρενάν), ή ότιο θεός συμ παρατασσόταν αιω νίω ς με τους ισχυροτέρους, δεν είχαν τίποτε περισσότερο να πουν ούτε για τη βία ούτε για την ιστορία. Ό ποιος έψ αχνε να βρει κάποιο νόημα σε παλαιότερα κείμενα ήταν σχεδόν αναπόφευκτο να δειτη βία ω ς περιθω ριακό φ αινό μενο. Είτε πρόκειται για τον Κ λαούζεβιτς, που αποκαλεί τον πόλεμο «συνέχιση της πολιτικής με άλλα μέσα», είτε για τον Έ νγκελς, που ορίζειτη βία ω ς επιταχυντή της οικονομικής ανά πτυξης7, η έμφαση δίδεταιστην πολιτική ή την οικονομική συ νέχεια, στη συνέχεια μιας διαδικασίας που εξακολουθείνα κα θορίζεται από ό,τι προηγήθηκε της βίαιης δράσης. Γι’ αυτό οι ερευνητές τω ν διεθνώ ν σχέσεω ν υποστήριζαν μέχριπρόσφατα πω ς «αποτελούσε αξίω μα ότι μια στρατιω τική λύση που βρί σκεταισε διάσταση με τις βαθύτερες πολιτισμικές πηγές εθνικής

72

Χ Α Ν Ν Α Α Ρ

Ν Τ

ισχύος δεν μπορείνα είναισταθερή», ή πω ς, σύμφω να με τα λό για του Έ νγκελς, «όπου η δομή της ισχύος μιας χώ ρας αντιφ ά σκειπρος την οικονομική της ανάπτυξη», η πολιτική ισχύς με τα βίαια μέσα της είναιεκείνη που θα υποστείήττα8. Σήμερα όλες αυτές οιπαλιές αλήθειες για τη σχέση μεταξύ πολέμου καιπολιτικής ή για τη βία καιτη δύναμη έχουν κατα λήξειανεφάρμοστες. Τ ον Δ εύτερο Π αγκόσμιο Π όλεμο δεν τον ακολούθησε ειρήνη αλλά ένας ψ υχρός πόλεμος και η εδραίω ση του στρατιω τικού-βιομηχανικού-εργατικού πλέγματος. Ν α μι λάεικανείς για «την προτεραιότητα του πολεμικού δυναμικού ω ς την πρω ταρχική διαρθρω τική δύναμη στην κοινω νία», να ισχυρίζεταιότι «τα οικονομικά συστήματα, οι πολιτικές φιλο σοφ ίες καιτα corpora juris υπηρετούν και επεκτείνουν το πο λεμικό σύστημα και όχι αντίστροφ α», να καταλήγει στο συ μπέρασμα ότι «ο ίδιος ο πόλεμος είναι το βασικό κοινω νικό σύστημα, εντός του οποίου άλλοι δευτερεύοντες τρόποι κοι νω νικής οργάνω σης συγκρούονταιή συνω μοτούν» - όλα αυτά ακούγονταιπολύ πιο αληθοφανή από τις φόρμουλες του δέκα του ένατου αιώ να που διατύπω σαν ο Έ νγκελς ή ο Κ λαούζεβιτς. Α κόμη πιο πειστική από την απλή εκείνη αντιστροφή που προ τείνειο ανώ νυμος συγγραφέας του  Report from Iron Mountain -αντί δηλαδή να είναιο πόλεμος «προέκταση της διπλω ματίας (ή της πολιτικής, ή της επιδίω ξης οικονομικώ ν στόχω ν)», η ει ρήνη είναι η συνέχιση του πολέμου με άλλα μέσα- είναι η πραγματική εξέλιξη στις τεχνικές του πολέμου. Ό πω ς λέει ο Ρώ σος φυσικός Ζ αχάροφ, «ένας θερμοπυρηνικός πόλεμος δεν μπορεί να θεω ρηθεί συνέχιση της πολιτικής με άλλα μέσα (σύμφω να με τη διατύπω ση του Κ λαούζεβιτς). Θ α ήταν ένα μέ σο οικουμενικής αυτοκτονίας»9. Ε πιπλέον, γνω ρίζουμε ότι«λίγα όπλα θα μπορούσαν να εξα λείψ ουν όλες τις άλλες πηγές εθνικής ισχύος σε ελάχιστο χρό

Π

Ι

73

νο»10, ότιέχουν επινοηθείβιολογικά όπλα τα οποία θα επέτρε παν σε «μικρές ομάδες ατόμω ν ... να διαταράξουν τη στρατηγι κή ισορροπία» καιθα ήσαν αρκετά φθηνά ώ στε να παράγονται από «έθνη που δεν έχουν τη δυνατότητα να αναπτύξουν πυρηνι κές δυνάμεις κρούσεω ς»11, ότι«μέσα σε ελάχιστα χρόνια» στρατιώ τες-ρομπότ θα έχουν καταστήσειτους «πραγματικούς στρα τιώ τες εντελώ ς ξεπερασμένους»12 και ότι, τέλος, στον πόλεμο με συμβατικά όπλα οι φτω χές χώ ρες είναι πολύ λιγότερο τρω  τές από τις μεγάλες δυνάμεις ακριβώ ς επειδή είναι«υπανάπτυ κτες» καιεπειδή η τεχνική υπεροχή μπορεί «να είναιπολύ πε ρισσότερο εμπόδιο παρά προσόν» στον ανταρτοπόλεμο13. Α υτό που συνεπάγονταιόλες ετούτες οιάβολες καινοτομίες είναιμια πλήρη αντιστροφή στη σχέση μεταξύ δύναμης καιβίας, προανά κρουσμα μιας άλλης αντιστροφής στη μελλοντική σχέση μεταξύ μικρώ ν καιμεγάλω ν δυνάμεω ν. Το ποσό της βίας που βρίσκεται στη διάθεση μιας ορισμένης χώ ρας σύντομα μπορείνα μην απο τελεί αξιόπιστη ένδειξη της κραταιότητάς της ή αξιόπιστη εγ γύηση για την αποτροπή της εξολόθρευσής της από μια σημαντι κά μικρότερη και ασθενέστερη δύναμη. Κ ι αυτό παρουσιάζει μια δυσοίω νη ομοιότητα με μια από τις αρχαιότερες διαπιστώ  σεις της πολιτικής επιστήμης, ότιδηλαδή η δύναμη δεν μπορεί να μετρηθεί με βάση τον πλούτο, ότι ο υπερβολικός πλούτος μπορείνα διαβρώ σειτη δύναμη, ότιτα πλούτη είναι ιδιαίτερα επικίνδυνα για τη δύναμη και την ευημερία τω ν πολιτειώ ν διαπίστω ση που δεν χάνει την εγκυρότητά της έστω κιαν έχει λησμονηθεί, ιδίω ς σε μια εποχή που η αλήθεια της έχειαποκτή σειμια νέα διάσταση εγκυρότητας από το γεγονός ότιταιριάζει εξίσου καλά στην περίπτω ση του οπλοστάσιου της βίας. Ό σο πιο αμφίβολο καιαβέβαιο εργαλείο έχειγίνειη βία στις διεθνείς σχέσεις, τόσο περισσότερο έχει κερδίσει σε υπόληψ η καιελκυστικότητα στις εσω τερικές υποθέσεις, ιδίω ς στο ζήτημα

74

Χ Α Ν Ν Α Α Ρ

Ν Τ

της επανάστασης. Η έντονη μαρξιστική ρητορική της Ν έας Α ριστεράς συμπίπτειμε τη σταθερή ανάπτυξη της εντελώ ς μη μαρξικής πεποίθησης, που διακήρυξε ο Μ άο Τσε-Τ ουνγκ, ότι«η δύ ναμη απορρέειαπό την κάννη ενός όπλου». Χ ω ρίς αμφιβολία, ο Μ αρξ είχε επίγνω ση του ρόλου της βίας στην ιστορία, αλλά γι’ αυτόν τούτος ο ρόλος ήταν δευτερεύω ν δεν ήταν η βία που επέφερε το τέλος της παλιάς κοινω νίας, αλλά οιεγγενείς αντι φάσεις της. Τ α ξεσπάσματα βίας προηγούνταν της ανάδυσης μιας νέας κοινω νίας, αλλά δεν την προκαλούσαν, γι’ αυτό καιο Μ αρξ τα παρομοίαζε με τις ω δίνες του τοκετού, οιοποίες προ ηγούνται μεν του γεγονότος της οργανικής γέννησης, αλλά φ υ σικά δεν το προκαλούν. Μ ε το ίδιο πνεύμα θεω ρούσε το κράτος ω ς εργαλείο βίας στα χέρια της άρχουσας τάξης· αλλά η πραγ ματική δύναμη της άρχουσας τάξης δεν συνίστατο ούτε στηρι ζόταν στη βία. Ο ριζόταν από το ρόλο που έπαιζε η άρχουσα τά ξη στην κοινω νία ή, ακριβέστερα, από το ρόλο της στη διαδικα σία της παραγω γής. Έ χεισυχνά παρατηρηθεί, ενίοτε δε με απο δοκιμασία, ότιη επαναστατική Α ριστερά υπό την επίδραση τω ν διδαχώ ν του Μ αρξ, απέκλειε τη χρήση βίαιω ν μέσω ν η «δικτα τορία του προλεταριάτου» -ανοιχτά καταπιεστική στα γραπτά του Μ αρξ- ερχόταν μετά την επανάσταση και προοριζόταν να διαρκέσει, όπω ς η ρω μαϊκή δικτατορία, μια αυστηρά περιορι σμένη περίοδο. Ο ι πολιτικές δολοφονίες, πέρα από κάποιες πράξεις τρομοκρατίας εναντίον μεμονω μένω ν ατόμω ν που διαπράχθηκαν από μικρές ομάδες αναρχικώ ν, αποτελούσαν κυ ρίω ς προνόμιο της Δ εξιάς, ενώ οιοργανω μένες ένοπλες εξεγέρ σεις παρέμειναν ειδικότητα τω ν στρατιω τικώ ν. Η Α ριστερά πα ρέμεινε πεπεισμένη «ότι όλες οι συνω μοσίες δεν είναι μόνο άχρηστες αλλά καιεπιζήμιες. [Ή ξερε] πολύ καλά ότιοιεπανα στάσεις δεν γίνονται εκ προθέσεω ς και αυθαίρετα, αλλά ότι ήσαν παντού και πάντοτε το αναγκαίο αποτέλεσμα συγκυριώ ν

Π

Ι

75

εντελώ ς ανεξάρτητω ν από τη θέληση και την καθοδήγηση συ γκεκριμένω ν κομμάτω ν καιολόκληρω ν τάξεω ν»14. Στο επίπεδο της θεω ρίας υπήρξαν μερικές εξαιρέσεις. Ο Ζ ω ρζ Σορέλ, ο οποίος στις αρχές του αιώ να προσπάθησε να συνδυάσειτον μαρξισμό με τη φ ιλοσοφ ία της ζω ής του Μ περξόν -το αποτέλεσμα, αν καισε πολύ χαμηλότερο επίπεδο εκλέπτυνσης, μοιάζει παραδόξω ς με την συγχώ νευση υπαρξισμού και μαρξισμού που επιχειρεί τώ ρα ο Σ αρτρ-, στοχάστηκε την πάλη τω ν τάξεω ν με στρατιω τικούς όρους. Ε ν τούτοις κατέληξε να μην προτείνειτίποτα πιο βίαιο από τον περίφημο μύθο της γενικής απεργίας, μια μορφή δράσης που σήμερα θα θεω ρούσα με ότιανήκειμάλλον στο οπλοστάσιο της μη βίαιης πολιτικής. Π ενήντα χρόνια νω ρίτερα, ακόμη καιαυτή η μετριοπαθής πρό ταση του προσέδω σε τη φήμη του φασίστα, παρά τον ενθουσια σμό με τον οποίο επιδοκίμασε τον Λ ένιν καιτη Ρω σική Ε πανά σταση. Ο Σαρτρ, ο οποίος στον πρόλογό του στο βιβλίο του Φ α νόν, ς ς ι λ α ν ο , προχω ρείπολύ περισσότερο στην εξύμνηση της βίας απ’ ό,τιο Σορέλ στο περίφημο έργο του χα ί α η β * -περισσότερο κι από τον ίδιο τον Φ ανόν, του οποίου την επιχειρηματολογία θέλει να οδηγήσει ώ ς τις ακραίες της συνέπειες-, ακόμη μνημονεύει «τις φασιστικές φλυαρίες του Σορέλ». Α υτό δείχνει σε ποιο βαθμό ο Σαρτρ αγνοεί τη βασική του διαφω νία με τον Μ αρξ στο ζήτημα της βίας, ιδίω ς όταν δηλώ νειότι«η ασυγκράτητη βία ... είναιο άν θρω πος που αναδημιουργείτον εαυτό του», ότι μέσω της «μα *

. . .:

το κ εί ενο της Ά

 damnes de la Terre  (1961) ζοντ ι

τ ις

γγλ

η 9του

ο

τά γα λλ

ά

γ α ,  Les

 Reflexions surla violence  (1908),

ές μ τα

 Reflections on Violence

εντ τα

ί

ε ις τ ο υ : The Wretched o f the Earth κ ντ

το χα .

ού ση

χετι ά

ο ς,

ε

ν Fanon

. 59.

λ. εδώ τη

76

Χ Α Ν Ν Α Α Ρ

Ν Τ

νιασμένης παραφοράς» «οικολασμένοιτης γης» μπορούν «να γίνουν άνθρω ποι». Ο ι δηλώ σεις αυτές είναι ακόμη πιο αξιο πρόσεκτες επειδή ακριβώ ς η ιδέα πω ς ο άνθρω πος δημιουργεί τον εαυτό του ανήκειαυστηρά στην πνευματική παράδοση του Χ έγκελ καιτου Μ αρξ· αποτελείτην ίδια τη βάση όλου του αρι στερού ουμανισμού. Σύμφω να όμω ς με τον Χ έγκελ, ο άνθρω  πος «παράγει/εμφανίζει» τον εαυτό του μέσω της σκέψ ης15, ενώ για τον Μ αρξ, ο οποίος αναποδογύρισε τον «ιδεαλισμό» του Χ έγκελ, ήταν η εργασία, η ανθρώ πινη μορφή μεταβολισμού με τη φύση, που εκπλήρω νε αυτή τη λειτουργία. Κ αιπαρ’ όλο που μπορεί κανείς να υποστηρίξει ότι όλες οι αντιλήψ εις για τον άνθρω πο ω ς δημιουργό του εαυτού του έχουν κοινό σημείο την εξέγερση ενάντια στα ίδια τα δεδομένα της ανθρώ πινης κατά στασης -τίποτε δεν είναιπιο προφ ανές από το ότιο άνθρω πος, είτε ω ς μέλος του είδους είτε ω ς άτομο, δεν οφείλειτην ύπαρξή του στον εαυτό του- καιότιεπομένω ς αυτό που έχουν κοινό ο Σαρτρ, ο Μ αρξ και ο Χ έγκελ είναιπιο σημαντικό από τις συ γκεκριμένες δραστηριότητες μέσω τω ν οποίω ν αυτό το μη δε δομένο θα έπρεπε ενδεχομένω ς να είχε προκύψ ει, ω στόσο δεν μπορείνα αρνηθείκανείς ότιένα χάσμα χω ρίζειτις ουσιαστι κά ειρηνικές δραστηριότητες της σκέψης καιτης εργασίας απ’ όλες τις πράξεις βίας. «Ό ταν σκοτώ νεις έναν Ε υρω παίο, σκο τώ νεις με ένα σμπάρο δυο τρυγόνια ... απομένουν ένας νεκρός και ένας ελεύθερος άνθρω πος», λέει ο Σ αρτρ στον πρόλογό του. Α υτή είναι μια φράση που ο Μ αρξ ποτέ δεν θα μπορούσε να είχε γράψ ει16. Α ναφέρθηκα στον Σαρτρ προκειμένου να δείξω ότι αυτή η νέα μετατόπιση προς τη μεριά της βίας στη σκέψη τω ν επανα στατώ ν μπορεί να περάσει απαρατήρητη ακόμη κι από έναν από τους πιο αντιπροσω πευτικούς και ευφραδείς εκπροσώ  πους τους17· είναι δε ακόμη πιο αξιοσημείω τη επειδή προφ α

Π

Ρ Ι

77

νώ ς δεν πρόκειται για μια αφηρημένη σύλληψη στην ιστορία τω ν ιδεώ ν. (Α ν αναποδογυρίσει κανείς την «ιδεαλιστική» ν ο ι α της σκέψης, μπορείνα φθάσειστην «υλιστική» έ ν ν ο ι α  της εργασίας- ποτέ δεν θα φθάσειστην αντίληψ η της βίας.) Χ ω ρίς αμφιβολία όλα αυτά έχουν μια δική τους λογική, αλλά είναιμια λογική που πηγάζειαπό την εμπειρία, καιη εμπειρία αυτή ήταν εντελώ ς άγνω στη σε οποιαδήποτε προηγούμενη γενιά. Το πάθος καιη ορμητικότητα της Ν έας Α ριστεράς, μαζίκα τά κάποιο τρόπο καιη αξιοπιστία της, είναιστενά συνδεδεμένα με την αλλόκοτη αυτοκτονική εξέλιξη τω ν σύγχρονω ν όπλω ν. Α υτή είναιη πρώ τη γενιά που μεγάλω σε υπό τη σκιά της ατομι κής βόμβας. Α πό τη γενιά τω ν γονέω ν τους κληρονόμησαν την εμπειρία της μαζικής παρείσφρησης μιας εγκληματικής βίας στην πολιτική: στο λύκειο και στο πανεπιστήμιο έμαθαν για στρατόπεδα συγκεντρώ σεω ς και εξοντώ σεω ς, για γενοκτονίες καιβασανιστήρια18, για τη μαζική σφαγή αμάχω ν πολιτώ ν κατά τη διάρκεια του πολέμου, χω ρίς την οποία οι σύγχρονες στρα τιω τικές επιχειρήσεις είναι πλέον αδύνατες, ακόμη και αν πε ριορίζονται σε «συμβατικά» όπλα. Η πρώ τη τους αντίδραση ήταν η απέχθεια για κάθε μορφή βίας, η σχεδόν αυτονόητη προ σχώρηση σε μια πολιτική μη βίας. Τ ις πολύ μεγάλες επιτυχίες αυτού του κινήματος, ιδίω ς στον τομέα τω ν πολιτικώ ν δικαιω  μάτω ν, τις ακολούθησε το κίνημα αντίστασης κατά του πολέμου στο Β ιετνάμ, το οποίο παραμένει σημαντικός παράγοντας στη διαμόρφω ση του κλίματος της κοινής γνώ μης σ’ αυτή τη χώ ρα. Ό λοιόμω ς γνω ρίζουν ότιτα πράγματα έχουν αλλάξειαπό τότε, ότιοιυπέρμαχοιτης μη βίας βρίσκονταισε αμυντική θέση, και θα ήταν ανώ φελο να πούμε πω ς μόνο οι«εξτρεμιστές» ενδίδουν στην εξύμνηση της βίας καιέχουν ανακαλύψ ει-όπω ς οιαλγερίνοιχω ρικοίτου Φ ανόν- ότι«μόνο η βία αποδίδει»19. Ο ινέοιαγω νιστές έχουν καταγγελθείω ς αναρχικοί, μηδενι-

78

Χ Α Ν Ν Α Α Ρ

Ν Τ

στες, κόκκινοιφασίστες, ναζί, και πολύ πιο δικαιολογημένα ω ς «Λ ουδδιστές* καταστροφείς μηχανώ ν»20. Ο ι φοιτητές έχουν αντεπιτεθεί με μια σειρά σλόγκαν, εξίσου δίχω ς νόημα, περί «αστυνομικού κράτους» ή «λανθάνοντος φασισμού του ύστε ρου καπιταλισμού», καιπολύ πιο δικαιολογημένα περί«κατα ναλω τικής κοινω νίας»21. Η συμπεριφορά τους έχειχρεω θείσε κάθε είδους κοινω νικούς καιψ υχολογικούς παράγοντες - στον υπερβολικά ανεκτικό τρόπο διαπαιδαγώ γησής τους στην Α με ρική καισε μια εκρηκτική αντίδραση κατά του υπέρμετρου αυταρχισμού στη Γερμανία καιστην Ιαπω νία, στην έλλειψ η ελευ θερίας στην Α νατολική Ε υρώ πη και στην υπέρμετρη ελευθερία στη Δ ύση, στην ολέθρια έλλειψ η θέσεω ν εργασίας για τους φ οι τητές της κοινω νιολογίας στη Γαλλία καιστην υπεραφθονία ευ καιριώ ν για σταδιοδρομία σε όλους σχεδόν τους τομείς στις Η νω μένες Π ολιτείες-, που όλοιτους φ αίνονταιαρκετά εύλογοι σε τοπικό επίπεδο, αλλά αντικρούονται σαφώ ς, από το γεγονός ότιη φοιτητική εξέγερση είναιπαγκόσμιο φαινόμενο. Η ύπαρξη ενός κοινω νικού κοινού παρονομαστή του κινήματος φαίνεται απίθανη, είναιόμω ς αλήθεια ότιψ υχολογικά αυτή η γενιά φ αί νεταινα χαρακτηρίζεταιπαντού από καθαρό θάρρος, εκπληκτι κή θέληση για δράση, καθώ ς καιαπό μια όχιλιγότερο εκπληκτι κή πίστη στη δυνατότητα αλλαγής22. Ό μω ς τούτες οι ιδιότητες δεν είναιαιτίες, καιαν ρω τήσεικανείς τιπράγματιεπέφερε αυ τή την εντελώ ς απροσδόκητη εξέλιξη στα πανεπιστήμια σ’ όλο τον κόσμο, φαίνεται παράλογο να αγνοηθεί ο προφ ανέστερος καιίσω ς ο ισχυρότερος παράγοντας, για τον οποίο μάλιστα δεν *

.τ . .: ς

οα τέ τρε

ι

ς

τ έ ς (Luddites) ντου γί

ο υ ν τα ν

α

υμ

,

υ

ες Ά γγ

ν ερ γα τώ ν,

τ ά τ ι ς α χ έ ς τ ο υ 19ο υ α

οντά τους α α σ τ ις

τα ν ο

ό τ ις σ υ ν έ ομ

χα

ς

ς ονάδ

ς

ν α , γ ια ν α ση ,

.

Π

Ι

79

υπάρχει προηγούμενο ούτε ανάλογο παράδειγμα -το απλό γε γονός ότιη τεχνολογική πρόοδος, σε τόσο πολλές περιπτώ σεις, οδηγείκατευθείαν στην καταστροφή23· ότιοιεπιστήμες, που δι δάσκονταικαιμαθαίνονταιαπό αυτή τη γενιά, όχιμόνο φ αίνο νται ανίκανες να αναστρέψ ουν τις καταστροφικές συνέπειες της δικής τους τεχνολογίας, αλλά έχουν φθάσει σε ένα στάδιο της εξέλιξής τους όπου «τίποτα στο διάβολο δεν μπορείς να κά νεις που να μην μπορείνα μετατραπείσε πόλεμο»24. (Β εβαίω ς, τίποτε δεν είναιτόσο σημαντικό για την ακεραιότητα τω ν πανε πιστημίω ν -τα οποία, κατά τον γερουσιαστή Fulbright, πρόδω σαν την εμπιστοσύνη του κοινού όταν άρχισαν να εξαρτώ νται από κρατικά επιχορηγούμενα ερευνητικά προγράμματα25- όσο η αυστηρή αποκοπή τους από την πολεμικά προσανατολισμένη έρευνα καιόλες τις συναφείς επιχειρήσεις· θα ήταν όμω ς αφε λές να περιμένουμε ότιαυτό θα αλλάξειτη φύση της σύγχρονης επιστήμης ή θα εμποδίσει την πολεμική προσπάθεια, αφελές επίσης να αρνηθούμε ότι ο συνακόλουθος περιορισμός τω ν εσόδω ν θα μπορούσε κάλλιστα να οδηγήσει στην υποβάθμιση τω ν πανεπιστημίω ν26. Το μόνο πράγμα στο οποίο δεν είναιπι θανό να οδηγήσει αυτή η αποκοπή είναι μια γενική άρση της ομοσπονδιακής οικονομικής ενίσχυσης· διότι, όπω ς παρατήρη σε πρόσφατα ο Jerome Lettvin, του Μ .Ι.Τ., «Η κυβέρνηση δεν έχει το περιθώ ριο να μη μας υποστηρίξει»27 - ακριβώ ς όπω ς και τα πανεπιστήμια δεν έχουν το περιθώ ριο να μη δεχτούν ομοσπονδιακούς πόρους· αυτό όμω ς δεν σημαίνειτίποτε περισ σότερο από το ότι «πρέπει να μάθουν να αποστειρώ νουν την οικονομική βοήθεια» [Henry Steele Commager], έργο δύσκολο αλλά όχιαδύνατο, αν λάβουμε υπόψ η την τεράστια αύξηση της δύναμης τω ν πανεπιστημίω ν στις σύγχρονες κοινω νίες.) Κ οντολογής, η ακαταμάχητη, όπω ς φαίνεται, εξάπλω ση τω ν τεχνι κώ ν και τω ν μηχανώ ν δεν απειλεί μόνο ορισμένες τάξεις με

80

Χ Α Ν Ν Α Α Ρ

Ν Τ

ανεργία, αλλά την ύπαρξη ολόκληρω ν εθνώ ν και ενδεχομένω ς όλης της ανθρω πότητας. Ε ίναιφυσικό η νέα γενιά να ζειμε μεγαλύτερη επίγνω ση της πιθανότητας ολοκληρω τικής καταστροφ ής απ’ ό,τιοι«άνω τω ν τριάντα», όχι επειδή είναι νεότεροι, αλλά επειδή αυτή ήταν η πρώ τη αποφασιστική εμπειρία τους στον κόσμο. (Α υτά που για μας είναι «προβλήματα» «είναι ενσω ματω μένα στη σάρκα και στο αίμα τω ν νέω ν».)28 Α ν θέσεις σε κάποιον που ανήκεισ’ αυ τή τη γενιά δύο απλές ερω τήσεις, «Π ώ ς θέλεις να είναιο κόσμος σε πενήντα χρόνια;» και«Π ώ ς θέλεις να είναιη ζω ή σου σε πέ ντε χρόνια;» συχνά θα προηγηθούν τω ν απαντήσεω ν φράσεις του τύπου «Α ν βέβαια υπάρχει ακόμη ο κόσμος», και «Α ν βέ βαια είμαιακόμη ζω ντανός». Ό πω ς λέειο George Wald, «έχου με μπροστά μας μια γενιά που δεν είναι καθόλου σίγουρη ότι έχειμέλλον»29. Δ ιότιτο μέλλον, όπω ς λέειο Spender, είναι«σαν μια ω ρολογιακή βόμβα θαμμένη, αλλά καιενεργοποιημένη, στο παρόν». Στην ερώ τηση που συχνά ακούγεται, Π οια είναιαυτή η νέα γενιά; μπαίνεικανείς στον πειρασμό να απαντήσει, Εκείνοι που ακούν, το τικ τακ της βόμβας. Κ αιστην άλλη ερώ τηση, Π οι οιείναιαυτοίπου τους απορρίπτουν ολοκληρω τικά; η απάντη ση μπορείκάλλιστα να είναι, Ε κείνοιπου δεν γνω ρίζουν, ή που αρνούνταινα αντιμετω πίσουν, τα πράγματα όπω ς είναι. Η φοιτητική εξέγερση είναιένα παγκόσμιο φαινόμενο, αλ λά ο τρόπος με τον οποίο εκδηλώ νεταιδιαφέρειφυσικά πάρα πολύ από χώ ρα σε χώ ρα, συχνά δε από πανεπιστήμιο σε πανε πιστήμιο. Α υτό ισχύει ιδίω ς ω ς προς την πρακτική της βίας. Ω ς επίτο πλείστον, η βία παρέμεινε ζήτημα θεω ρίας καιρητο ρικής εκείόπου η σύγκρουση τω ν γενεώ ν δεν συνέπεσε με μια σύγκρουση απτώ ν συμφερόντω ν επί μέρους ομάδω ν. Τ ούτο συνέβη πολύ χαρακτηριστικά στη Γερμανία, όπου ο υπέρμε τρος αριθμός φοιτητώ ν σε παραδόσεις και σεμινάρια ήταν

Π

Ι

81

προς το ίδιον συμφέρον του μόνιμου καθηγητικού κατεστημέ νου. Στην Α μερική, το φοιτητικό κίνημα ριζοσπαστικοποιήθηκε σοβαρά κάθε φορά που η αστυνομία και η αστυνομική βα ναυσότητα επενέβησαν σε ουσιαστικά ειρηνικές διαδηλώ σεις: καταλήψ εις διοικητικώ ν κτιρίω ν, καθιστικές διαμαρτυρίες κτλ. Σοβαρή βία εκδηλώ θηκε μόνο με την εμφάνιση του κινή ματος της Μ αύρης Δ ύναμης (Black Power) στα πανεπιστήμια. Ο ιμαύροιφοιτητές, που στην πλειονότητά τους έγιναν δεκτοί χω ρίς ακαδημαϊκά προσόντα, θεώ ρησαν πω ς είναι ομάδα με ειδικά συμφέροντα, οι εκπρόσω ποι της μαύρης κοινότητας, καιοργανώ θηκαν σαν τέτοια. Συμφέρον τους ήταν να υποβαθ μίσουν το ακαδημαϊκό επίπεδο. Ή σαν πιο προσεκτικοί από τους λευκούς εξεγερμένους φοιτητές, αλλά ήταν σαφές από την αρχή (ακόμη καιπριν από τα επεισόδια στο πανεπιστήμιο Κ ορνέλ καιστο City College στη Ν έα Υ όρκη) ότιη βία γι’ αυ τούς δεν ήταν απλώ ς ζήτημα θεω ρίας και ρητορικής. Ε πιπλέ ον, ενώ η φοιτητική εξέγερση στις δυτικές χώ ρες δεν μπορεί πουθενά να υπολογίζειστην υποστήριξη του κόσμου έξω από τα πανεπιστήμια καικατά κανόνα συναντά έκδηλη εχθρότητα από τη στιγμή που θα χρησιμοποιήσειβίαια μέσα, πίσω από τη φραστική ή την πραγματική βία τω ν μαύρω ν φοιτητώ ν υπάρ χει μια μεγάλη μειοψ ηφία της νέγρικης κοινότητας30. Η μαύρη βία μπορεί να κατανοηθεί κατ’ αναλογίαν προς την εργατική βία στην Α μερική πριν από μία γενιά. Κ αι παρ’ όλο που, από όσο γνω ρίζω , μόνο ο Staughton Lynd έκανε σαφ ώ ς τον παραλ ληλισμό μεταξύ τω ν εργατικώ ν ταραχώ ν και της φοιτητικής εξέγερσης31, φαίνεταιότιτο ακαδημαϊκό κατεστημένο, με την περίεργη τάση του να ενδίδειπερισσότερο στις απαιτήσεις τω ν Μ αύρω ν, ακόμη καιόταν είναιεμφανώ ς ανόητες και εξω φρε νικές32, παρά στα ανιδιοτελή και συνήθω ς υψ ηλής ηθικής στάθμης αιτήματα τω ν λευκώ ν εξεγερμένω ν, σκέφτεταιεπίσης

82

Χ Α Ν Ν Α

Α Ρ

Ν Τ

με αυτό τον τρόπο καιαισθάνεταιπιο άνετα όταν αντιμετω πί ζει συμφέροντα συν βία παρά όταν πρόκειται για εκδηλώ σεις μη βίαιης «συμμετοχικής δημοκρατίας». Η υποχώ ρηση τω ν πανεπιστημιακώ ν αρχώ ν στις απαιτήσεις τω ν μαύρω ν έχεισυ χνά αποδοθείστα «αισθήματα ενοχής» της λευκής κοινότητας· νομίζω πω ς είναι πιθανότερο ότι το διδακτικό προσω πικό, καθώ ς επίσης και οι διοικητικές αρχές και τα μέλη τω ν συμ βουλίω ν, γνω ρίζουν σχεδόν συνειδητά την προφανή αλήθεια ενός συμπεράσματος της επίσημης κ θ σ η ς α η β ία ερ : «  εξαναγκασμός και η βία μπορεί να αποδειχθούν επιτυχημένες τεχνικές κοινω νικού ελέγχου και πειθούς όταν έχουν ευρεία λαϊκή υποστήριξη»33. Η νέα αναμφισβήτητη εξύμνηση της βίας από το φοιτητικό κίνημα έχειμια περίεργη ιδιαιτερότητα. Ε νώ η ρητορική τω ν νέ ω ν αγω νιστώ ν είναισαφώ ς εμπνευσμένη από τον Φ ανόν, τα θε ω ρητικά τους επιχειρήματα συνήθω ς δεν περιέχουν παρά ένα συνονθύλευμα κάθε είδους μαρξιστικώ ν υπολειμμάτω ν. Α υτό φέρνει πράγματι σε μεγάλη αμηχανία οποιονδήποτε έχει ποτέ διαβάσειΜ αρξ ή Έ νγκελς. Π οιος θα μπορούσε ποτέ να ονομά σειμαρξιστική μια ιδεολογία που έχειεναποθέσειτην πίστη της σε «αταξικούς αργόσχολους», πιστεύειότι«στο λούμπεν προλε ταριάτο η εξέγερση θα βρειτην αιχμή του δόρατος που χρειάζε ταιστις πόλεις» καιθεω ρείότι«οιγκάνγκστερς θα φω τίσουν το δρόμο για το λαό»34; Ο Σαρτρ, με τη μεγάλη ευστοχία του στο λόγο, εξέφρασε τη νέα πίστη. «Η βία», πιστεύειτώ ρα, βρίσκο ντας έρεισμα στο βιβλίο του Φ ανόν, «σαν τη λόγχη του Α χιλλέα, μπορείνα γιατρέψ ειτις πληγές που προκάλεσε». Α ν αυτό ήταν αλήθεια, η εκδίκηση θα ήταν η πανάκεια για τα περισσότερα δει νά μας. Τ ούτος ο μύθος είναιπιο αφηρημένος, πιο αποκομμένος από την πραγματικότητα απ’ όσο υπήρξε ποτέ ο μύθος της γενι κής απεργίας του Σορέλ. Συναγω νίζεταιτις χειρότερες ρητορι

Π

Ρ Ι

83

κές υπερβολές του Φ ανόν, όπω ς ότι«η πείνα με αξιοπρέπεια εί ναι προτιμότερη από ψ ω μί που τρώ γεται στη σκλαβιά». Δεν χρειάζεταικαμιά ιστορία και καμιά θεω ρία για να αντικρούσει κανείς αυτή τη δήλω ση· καιο πιο επιπόλαιος παρατηρητής τω ν λειτουργιώ ν του ανθρώ πινου σώ ματος γνω ρίζειπόσο αναληθής είναι. Α ν όμω ς είχε πει ότιτο ψ ω μίπου τρώ γεται με αξιοπρέ πεια είναι προτιμότερο από το παντεσπάνι που τρώ γεται στη σκλαβιά, η πρόταση θα είχε χάσειτη ρητορική αιχμή της. Δ ιαβάζοντας τούτες τις ανεύθυνες μεγαλεπήβολες δηλώ σεις -και αυτές που παρέθεσα είναιαρκετά αντιπροσω πευτικές, πέ ραν του ότιο Φ ανόν καταφέρνειακόμα κιέτσινα είναιπιο κο ντά στην πραγματικότητα από τους περισσότερους- καιβλέποντάς τες στην προοπτική τω ν όσω ν γνω ρίζουμε σχετικά με την ιστορία τω ν εξεγέρσεω ν καιτω ν επαναστάσεω ν, αισθάνεταικα νείς τον πειρασμό να αρνηθείτη σημασία τους, να τις αποδώ σει σε μια φευγαλέα διάθεση, ή στην άγνοια και στα ευγενή αισθή ματα ανθρώ πω ν εκτεθειμένω ν σε γεγονότα και εξελίξεις χω ρίς προηγούμενο, οι οποίοι δεν έχουν κανένα μέσο να τα χειρι στούν νοητικά και ω ς εκ τούτου ξαναφέρνουν περιέργω ς στη ζω ή σκέψ εις και συγκινήσεις από τις οποίες ο Μ αρξ είχε ελπί σεινα απαλλάξει μια για πάντα την επανάσταση. Π οιος αμφέ βαλε ποτέ ότι όσοιέχουν υποστείβία την ονειρεύονται, ότι οι καταπιεσμένοι «ονειρεύονται τουλάχιστον μια φορά την ημέ ρα να πάρουν» τη θέση του καταπιεστή, ότι οιφ τω χοί ονειρεύ ονται τα υπάρχοντα τω ν πλουσίω ν, οι καταδιω κόμενοι να ανταλλάξουν «τον ρόλο του θηράματος με τον ρόλο του κυνη γού» και οι έσχατοι το βασίλειο όπου «οι έσχατοι έσονται πρώ τοι και οι πρώ τοι έσχατοι»35; Η ουσία, όπω ς την είδε ο Μ αρξ, είναιότιτα όνειρα ποτέ δεν βγαίνουν αληθινά36. Η σπανιότητα τω ν εξεγέρσεω ν τω ν σκλάβω ν καιτω ν ξεσηκω μώ ν ανά μεσα στους απόκληρους και τους καταδυναστευόμενους είναι

84

Χ Α Ν Ν Α Α Ρ

Ν Τ

διαβόητη· στις λίγες περιπτώ σεις που έλαβαν χώ ρα ήταν ακρι βώ ς «μια μανιασμένη λύσσα» που έκανε τα όνειρα εφιάλτες για όλους. Σε καμία περίπτω ση, α π’ όσο γνω ρίζω , η δύναμη τω ν «ηφαιστειακώ ν» αυτώ ν εκρήξεω ν δεν ήταν, όπω ς λέειο Σ αρτρ, «ίση με τη δύναμη της πίεσης που ασκείτο πάνω τους». Τ αυτίζο ντας τα εθνικά απελευθερω τικά κινήματα με τέτοιες εκρήξεις, προφ ητεύεικανείς την καταδίκη τους - πέρα από το γεγονός ότι η μάλλον απίθανη νίκη θα κατέληγε στην αλλαγή, όχι του κό σμου (ή του συστήματος), αλλά μόνο του προσω πικού του. Π ι στεύοντας τέλος ότιυπάρχει η λεγόμενη «Ε νότητα του Τ ρίτου Κ όσμου», στην οποία θα μπορούσε κανείς να απευθύνει, την εποχή που τελειώ νειη αποικιοκρατία, το νέο σύνθημα «Ιθαγε νείς όλω ν τω ν υπανάπτυκτω ν χω ρώ ν ενω θείτε!» (Σαρτρ), επα ναλαμβάνεικανείς τις χειρότερες ψ ευδαισθήσεις του Μ αρξ σε πολύ μεγαλύτερη κλίμακα καιπολύ λιγότερο δικαιολογημένα. Ο Τ ρίτος Κ όσμος δεν είναιπραγματικότητα αλλά ιδεολογία37.

Π αραμένειτο ερώ τημα γιατί τόσοιπολλοί από τους νέους κήρυκες της βίας δεν έχουν επίγνω ση της αποφασιστικής διαφ ω  νίας τους με τη διδασκαλία του Κ αρλ Μ αρξ, ή, για να το πω αλλιώ ς, γιατί μένουν προσκολλημένοι με τόσο πείσμα σε έν νοιες και δόγματα τα οποία, όχι μόνο έχουν διαψ ευστεί από την εξέλιξη τω ν πραγμάτω ν, αλλά είναι σαφώ ς ασυμβίβαστα με τη δική τους πολιτική. Το μόνο θετικό πολιτικό σύνθημα που έχειδιατυπώ σειτο νέο κίνημα, το αίτημα για «συμμετοχι κή δημοκρατία», το οποίο βρίσκει απήχηση σ ’ ολόκληρο τον κόσμο και αποτελεί τον σημαντικότερο κοινό παρονομαστή τω ν εξεγέρσεω ν σε Α νατολή και Δ ύση, απορρέειαπό το καλύ τερο στοιχείο της επαναστατικής παράδοσης - το σύστημα τω ν

Π

Ρ Ι

85

συμβουλίω ν, το πάντα ηττημένο αλλά και μόνο αυθεντικό αποτέλεσμα όλω ν τω ν επαναστάσεω ν από τον δέκατο όγδοο αιώ να και μετά. Ό μω ς καμιά αναφ ορά σ ’ αυτόν το σκοπό, ού τε λεκτική ούτε ουσιαστική, δεν μπορείνα βρεθείστη διδασκα λία του Μ αρξ καιτου Λ ένιν, οιοποίοι απεναντίας απέβλεπαν και οι δυο τους σε μια κοινω νία όπου η ανάγκη για δημόσια δράση καισυμμετοχή στα κοινά θα είχε «μαραθεί»38 μαζίμε το κράτος. Ε ξαιτίας μιας περίεργης ατολμίας στα θεω ρητικά ζη τήματα, που έρχεταιπαραδόξω ς σε αντίθεση με την τόλμη και το θάρρος που επιδεικνύει στην πράξη, το σύνθημα της Ν έας Α ριστερός έχει παραμείνει στο στάδιο της ρητορικής, για να αντιπαρατίθεται μάλλον άναρθρα στη δυτική αντιπροσω πευ τική δημοκρατία (η οποία κινδυνεύεινα χάσει ακόμη και τον απλώ ς αντιπροσω πευτικό ρόλο της προς χάρη τω ν τεράστιω ν κομματικώ ν μηχανισμώ ν που «αντιπροσω πεύουν» όχιτα μέλη του κόμματος αλλά τα στελέχη του) καιστις ανατολικές μονο κομματικές γραφειοκρατίες, οιοποίες αποκλείουν εκ προοιμί ου τη συμμετοχή στα κοινά. Ό σον αφ ορά αυτή την περίεργη αφοσίω ση στο παρελθόν, ακόμη μεγαλύτερη έκπληξη προκαλεί το ότι η Ν έα Α ριστερά φαίνεται να αγνοεί πόσο ο ηθικός χαρακτήρας της εξέγερσης -γεγονός ευρέω ς αποδεκτό σήμερα39- έρχεταισε σύγκρουση με τη μαρξική ρητορική της. Π ράγματι, τίποτε στο κίνημα δεν εί ναι πιο εντυπω σιακό από την ανιδιοτέλειά του· ο Peter Steinfels, σε ένα αξιοσημείω το άρθρο για τη «γαλλική επανάσταση του 1968» στο Commonweal (26 Ιουλίου 1968), είχε πολύ δίκιο όταν έγραφε: «ο Peguy θα ήταν κατάλληλος για προστάτης της πολιτιστικής επανάστασης, με την κατοπινή του περιφρόνηση για το μανδαρινάτο της Σορβόννης [και] το απόφθεγμά του “Η κοινω νική Ε πανάσταση θα είναι ηθική ή δεν θα υπάρξει”». Η αλήθεια είναι ότι σε κάθε επαναστατικό κίνημα ηγήθηκαν οι

86

Α

Ρ

ανιδιοτελείς, παρακινούμενοι από συμπόνια ή από πάθος για δικαιοσύνη, κιαυτό φυσικά αληθεύειεπίσης για τον Μ αρξ και τον Λ ένιν. Ό μω ς ο Μ αρξ, όπω ς ξέρουμε, είχε καταφ έρεινα κά νειταμπού αυτά τα «συναισθήματα» -αν σήμερα το κατεστημέ νο απορρίπτειτην ηθική επιχειρηματολογία ω ς «συναισθηματι σμό», είναιπολύ πιο κοντά στη μαρξιστική ιδεολογία από τους εξεγερμένους- και είχε λύσειτο πρόβλημα τω ν «ανιδιοτελώ ν» ηγετώ ν εισάγοντας την ιδέα ότιαποτελούν την εμπροσθοφυλα κή της ανθρω πότητας, που ενσαρκώ νειτο απώ τατο συμφ έρον της ανθρώ πινης ιστορίας40. Ε ν τούτοις, κιεκείνοιέπρεπε πρώ  τα να υιοθετήσουν τα μη θεω ρητικά, προσγειω μένα στην πραγ ματικότητα συμφέροντα της εργατικής τάξης καινα ταυτιστούν μαζίτης· μόνο αυτό τους έδινε ένα σταθερό έρεισμα στην κοι νω νία. Κ αι είναι ακριβώ ς αυτό που στερούνται οι σύγχρονοι εξεγερμένοικαιπου δεν κατάφεραν να το βρουν παρά τη μάλ λον απελπισμένη αναζήτηση συμμάχω ν έξω από τα πανεπιστή μια. Η εχθρότητα τω ν εργατώ ν σ’ όλες τις χώ ρες είναι πασί γνω στη41, και στις Η νω μένες Π ολιτείες η πλήρης κατάρρευση οποιοσδήποτε συνεργασίας με το κίνημα της Μ αύρης Δ ύναμης, του οποίου οι φοιτητές έχουν πιο στέρεες ρίζες στη δική τους κοινότητα και επομένω ς είναι σε καλύτερη διαπραγματευτική θέση στα πανεπιστήμια, υπήρξε η πιο πικρή απογοήτευση για τους λευκούς εξεγερμένους. (Το αν ήταν φρόνιμο για τους αν θρώ πους της Μ αύρης Δ ύναμης να αρνηθούν να παίξουν τον ρόλο του προλεταριάτου για «ανιδιοτελείς» ηγέτες διαφορετι κού χρώ ματος είναι άλλο ζήτημα.) Δ εν εκπλήσσει το γεγονός ότι στη Γερμανία, την παλιά πατρίδα του κινήματος της Ν εο λαίας, μια ομάδα φοιτητώ ν προτείνει τώ ρα να στρατολογήσει στις τάξεις της «όλες τις οργανω μένες ομάδες νεολαίω ν»42. Ο παραλογισμός αυτής της πρότασης είναιπροφανής. Δ εν είμαιβέβαιη ποια θα είναιεν τέλειη εξήγηση για τούτες

Π

Ρ Ι

87

τις ανακολουθίες. Υ ποψ ιάζομαι όμω ς ότι ο βαθύτερος λόγος αυτής της πίστης σε ένα τυπικό δόγμα του δέκατου ένατου αιώ  να έχει μάλλον να κάνει με την έννοια της Π ροόδου, με την απροθυμία να αποχω ριστείκανείς μια αντίληψ η που παλιότερα συνένω νε το Φ ιλελευθερισμό, το Σ οσιαλισμό και τον Κ ομ μουνισμό στην «Α ριστερά», αλλά η οποία δεν έφτασε πουθενά στο επίπεδο αληθοφάνειας καιεκλέπτυνσης που βρίσκουμε στα γραπτά του Κ αρλ Μ αρξ. (Η ανακολουθία υπήρξε πάντοτε η αχίλλειος πτέρνα της φιλελεύθερης σκέψης, η οποία συνδύαζε την ακλόνητη πίστη στην Π ρόοδο με την όχι λιγότερο σταθερή άρνηση να δοξάσει την Ιστορία με τους όρους του Μ αρξ και του Χ έγκελ, τους μόνους που μπορούσαν να τη δικαιολογή σουν καινα την εγγυηθούν). Η αντίληψ η ότι υπάρχει πρόοδος του ανθρώ πινου γένους ω ς συνόλου ήταν άγνω στη πριν από τον δέκατο έβδομο αιώ να, διαμορφώ θηκε ω ς μάλλον κοινή άποψ η ανάμεσα στους ανθρώ  πους τω ν γραμμάτω ν του δέκατου όγδοου, κιέγινε ένα σχεδόν καθολικά αποδεκτό δόγμα τον δέκατο ένατο. Η διαφορά όμω ς μεταξύ τω ν παλαιότερω ν αντιλήψ εω ν και του τελικού τους σταδίου είναι αποφασιστική. Ο δέκατος έβδομος αιώ νας, που από την άποψ η αυτή καλύτεροι εκπρόσω ποί του είναι ο Π ασκάλ καιο Φ οντενέλ, εννόησε την πρόοδο ω ς συσσώ ρευση γνώ  σης διαμέσου τω ν αιώ νω ν, ενώ για τον δέκατο όγδοο η λέξη υποδήλω νε μια «εκπαίδευση του ανθρώ πινου γένους» (την Er ziehung des Menschengeschlechts του Λ έσσινγκ), που το τέλος της θα συνέπιπτε με την ενηλικίω ση του ανθρώ που. Η πρόοδος δεν ήταν απεριόριστη καιη αταξική κοινω νία του Μ αρξ, ιδω  μένη ω ς το βασίλειο της ελευθερίας που μπορείνα ήταν καιτο τέλος της ιστορίας -πράγμα που συχνά ερμηνεύθηκε ω ς εκκοσμίκευση της χριστιανικής εσχατολογίας ή του εβραϊκού μεσ σιανισμού-, στην πραγματικότητα φ έρει ακόμη τη σφραγίδα

88

Χ Α Ν Ν Α Α Ρ

ης

Ν Τ

οχ ς ου ού. , ό τ ο ν δ έκ α ο ο α όλ ι οι ορ οί υτού του ο υ ς εξ α φ τη . , ς έει ο , η νη η ι «le fait primitif»* « νο ι νό ι της νη ς ε να ι ν ι ». Η νη η υτή ι ε ή ε : «Le mouvement est; voila tout!»**. ο γ α τον θρ ο , ο ό νο π ο υ π ο ρ ο ύ μ ε α ο ύ μ ε ό τ ι «γ ε ν ν ό μ τ ε τ ε λ ε ιο π ο ι, ά τ έ δ ε ν θ α γ ίν ο υ τ έ λ ε ι »43. Η α του ξ, νε έ νη ό το ν Χ έγκελ, τι θε λ ιά ο ιν ω ν ία ρ ύ β ι σ α τ η ς τ ο υ ς όρ ου ς ν δό ν η ς μ ε τ ο ν ίδ ιο τ ρ ό π ο π ο υ θε ντ νός οργανι ός ύ β ει σ α τ ο υ τ ο υ ς όρους ν ογόνω ν ου ε ι γμ όχι όνο η π ο υφ υή ς λλά ι η μ ό ν η δ υ τ ή ν ν ο ιο λ ο γ ι ή ύη η της ς ν έχ ι ς ς οό υ την ι το · ού η κί ση υτ ς ς ο ό ο υ υ π ο τ ίθ ε τ ι ό τ ι οκ ύπ τε σα ό τ ις υ γ κ ρ ο ύ σ ς ταγω τι ν υνά , να δυνατό να ρμ ύσουμ ε θ ε «ο π θ ο δ ρ ό μ » ς γκ λλά π ρόσκ ρη ανάσ ση . σδ οτ , α ύ η σ η ο υ σ ε τ ελ ευ τ α α α λ υ σ η δ ε τη ται σε τι ότερο ό α τα ορ ά ν ε ναι ο σ τ έ ρ ε η β ά σ η γ ια ν α ο ι ο δ ο μ θ ε ί ω ς α δό , λ λά υτό δυσ υχώ ς ι α στι ό π ου ο ρξι ός ο μ ο ιρ ά ι με α ολλά λλα δόγ α σ τη φ λ ο σ ο φ . ο μ λ ο το υ π λ εο ν έ τ η α κ θ ί ι ς ό λ ις τ ο σ υ γκ νει νε ς με λλ ες γενι ές ι ς ερ ί το ς ς ο « ς ε τρο », η ά ν ο δ ο ς κ ι η τω ν τοκ το , η τ χα α δι δοχή ου τι ά δ ε τ ω ν γ ε γ ο ν ό τ ω ν -, ο υ ό λ ες τ ου ς μ ο ρ ο ύ ν ν α κμ ρι θούν ι α δι ολογη ού ν ε ου, λλά ά τ ο υ ς δ ε ν εγ γ υ ά τ α ι α υ ν εχ ές γ ρ * **

.τ . .: «τ ο π .τ . .: «Η

τα νη

χ ι ό γ ε γ ν ό ς ».

η ε ίν α ·

ό ε ίν α ι

!».

Π

Ρ Ι

89

μικού χρόνου και μια συνεχή πρόοδο στην ιστορία. Κ αιο μό νος ανταγω νιστής σ’ αυτό τον τομέα, η αρχαία έννοια μιας αρ χικής Χ ρυσής Ε ποχής, από την οποία προέρχονταιόλα τα άλ λα, συνεπάγεται τη μάλλον δυσάρεστη βεβαιότητα της συνε χούς παρακμής. Φ υσικά, υπάρχουν ορισμένες μελαγχολικές παρενέργειες στην καθησυχαστική ιδέα ότι χρειάζεται απλώ ς να βαδίσουμε προς το μέλλον, πράγμα που έτσικι αλλιώ ς δεν μπορούμε να το αποφύγουμε, προκειμένου να βρούμε έναν κα λύτερο κόσμο. Υ πάρχειπρώ τα α π’ όλα το απλό γεγονός ότιτο γενικό μέλλον της ανθρω πότητας δεν έχειτίποτε να προσφέρει στη ζω ή του ατόμου, του οποίου το μόνο βέβαιο μέλλον είναιο θάνατος. Κ αι αν κανείς το αφ ήσει αυτό κατά μέρος και σκεφθεί μόνο με γενικότητες, υπάρχει το προφανές επιχείρημα κατά της προόδου ότι, όπω ς λέειο Herzen, «Η ανθρώ πινη εξέ λιξη είναι μια μορφή χρονολογικής αδικίας, αφού οι κατοπι νοίέχουν τη δυνατότητα να ω φεληθούν από τους μόχθους τω ν προκατόχω ν τους χω ρίς να πληρώ σουν το ίδιο τίμημα»44, ή, όπω ς λέειο Κ αντ, «θα εξακολουθείπάντα να προκαλείαμηχα νία ... το ότιοιπροηγούμενες γενιές φ αίνεταινα επιτελούν το επαχθές έργο τους μόνο για χάρη τω ν επόμενω ν ... και το ότι μόνο οι τελευταίες θα έχουν την καλή τύχη να κατοικήσουν στο [τελειω μένο] οικοδόμημα»45. Ω στόσο, αυτά τα μειονεκτήματα, τα οποία σπανίω ς μόνο έγιναν αντιληπτά, αντισταθμίζονται και με το παραπάνω από ένα τεράστιο πλεονέκτημα: η πρόοδος, όχι μόνο εξηγείτο πα ρελθόν χω ρίς να διαρρηγνύειτο συνεχές του χρόνου, αλλά και μπορείνα χρησιμεύσειω ς οδηγός για τη δράση στο μέλλον. Α υ τό ανακάλυψ ε ο Μ αρξ όταν γύρισε ανάποδα τον Χ έγκελ: άλλα ξε την κατεύθυνση της ματιάς του ιστορικού· αντί να κοιτάζει προς το παρελθόν, μπορούσε τώ ρα με σιγουριά να στρέψ ειτο βλέμμα του προς το μέλλον. Η πρόοδος δίνει απάντηση στην

90

Α

Ρ

ενοχλητική ερώ τηση: Κ αι τώ ρα τι κάνουμε; Η απάντηση, στο κατώ τατο επίπεδο, λέει: Α ς αναπτύξουμε αυτό που έχουμε προς κάτικαλύτερο, μεγαλύτερο, κτλ. (Η εκ πρώ της όψ εω ς ανορθολογική πίστη τω ν φιλελεύθερω ν στην ανάπτυξη, τόσο χαρακτη ριστική όλω ν τω ν σημερινώ ν μας πολιτικώ ν και οικονομικώ ν θεω ριώ ν, στηρίζεται σ’ αυτή την ιδέα.) Στο πιο εκλεπτυσμένο επίπεδο της Α ριστερός, μας λέεινα αναπτύξουμε τις παρούσες αντιφάσεις στην εγγενή τους σύνθεση. Κ αι στις δύο περιπτώ  σεις είμαστε βέβαιοι ότι τίποτε εξ ολοκλήρου νέο και εντελώ ς απροσδόκητο δεν μπορείνα συμβεί, τίποτε εκτός από τα «ανα γκαία» αποτελέσματα αυτού που ήδη γνω ρίζουμε46. Π όσο καθησυχαστική είναιη σκέψη ότι, όπω ς λέειο Χ έγκελ, «τίποτε άλ λο δεν θα προκύψ ειπέρα απ’ αυτό που ήταν ήδη εκεί»47. Δ εν χρειάζεταινα προσθέσω ότιόλες μας οιεμπειρίες σ’ αυ τό τον αιώ να, ο οποίος μας φέρνει συνεχώ ς αντιμέτω πους με το εντελώ ς απροσδόκητο, βρίσκονται σε εξώ φθαλμη αντίφαση με αυτές τις ιδέες και τα δόγματα, τω ν οποίω ν η δημοτικότητα φαίνεταινα συνίσταταιακριβώ ς στο ότιπροσφέρουν ένα άνε το, στοχαστικό ή ψευδοεπιστημονικό καταφύγιο μακριά από την πραγματικότητα. Μ ια φοιτητική εξέγερση εμπνευσμένη σχεδόν αποκλειστικά από ηθικές ανησυχίες σίγουρα ανήκειστα εντελώ ς απροσδόκητα γεγονότα αυτού του αιώ να. Τούτη η γε νιά, ασκημένη ούτε λίγο ούτε πολύ, όπω ς και οι προκάτοχοί της, σε διάφορες παραλλαγές κοινω νικώ ν καιπολιτικώ ν θεω  ριώ ν του τύπου «πόσο είναιτο μερίδιό μου από την πίτα», μας έδω σε ένα μάθημα γύρω από τη χειραγώ γηση, ή μάλλον τα όριά της, το οποίο καλά θα κάναμε να μην το ξεχάσουμε. Ο ιάνθρω  ποι μπορούν να «χειραγω γηθούν» με τον φυσικό καταναγκα σμό, τα βασανιστήρια ή τη λιμοκτονία, καιοιγνώ μες τους μπο ρούν να διαμορφω θούν αυθαίρετα από την εσκεμμένη, οργανω  μένη παραπληροφόρηση, αλλά όχι από «κρυφούς προσηλυτι-

Π

Ρ Ι

91

στές», από την τηλεόραση, τη διαφήμιση ή οποιοδήποτε άλλο ψ υχολογικό μέσο υπάρχεισε μια ελεύθερη κοινω νία. Α λίμονο, η ανασκευή της θεω ρίας μέσω της πραγματικότητας υπήρξε πά ντα, στην καλύτερη περίπτω ση, μια μακρά και αμφίβολη υπό θεση. Ο ιμανιακοίτης χειραγώ γησης, εκείνοιπου τη φοβούνται υπερβολικά όσο κι εκείνοι που έχουν εναποθέσει τις ελπίδες τους σ’ αυτήν, ίσα που παίρνουν χαμπάριτα αποτελέσματά της όταν τους έρχονται στο κεφάλι. (Έ να από τα καλύτερα παρα δείγματα θεω ριώ ν που τινάζονταιστον αέρα από τον παραλογισμό τους παρουσιάστηκε κατά τη διάρκεια τω ν πρόσφατω ν ταραχώ ν στο Μ πέρκλεϋ για το «Δ ημοτικό Π άρκο». Ό ταν η αστυνομία και η Εθνοφ ρουρά, με τουφέκια, γυμνά σπαθιά και δακρυγόνα που εξαπολύοντο από ελικόπτερα, επιτέθηκαν κατά τω ν άοπλω ν φοιτητώ ν -ελάχιστοι από αυτούς «είχαν πετάξει κάτιπιο επικίνδυνο από επίθετα»-, κάποιοι Ε θνοφ ρουροί συναδελφώ θηκαν ανοιχτά με τους «εχθρούς» τους κιένας απ’ αυ τούς πέταξε τα όπλα του και φώ ναξε: «Δ εν αντέχω άλλο». Τ ι συνέβη; Στη φω τισμένη εποχή που ζούμε, αυτό μπορούσε να εξηγηθεί μόνο ω ς παραφροσύνη· «τον πήγαν άρον-άρον για ψ υχιατρική εξέταση [και] η διάγνω ση ήταν πω ς υπέφερε από “καταπιεσμένη επιθετικότητα”».)48 Η πρόοδος ασφαλώ ς είναιένα πιο σοβαρό καιπιο περίπλο κο είδος, α π’ αυτά που προσφέρονταιστο πανηγύριτω ν δεισι δαιμονιώ ν του καιρού μας49. Η ανορθολογική πίστη του δέκα του ένατου αιώ να στην α π ε ρ ι ό ρ ι σ τ η πρόοδο έτυχε καθολικής αποδοχής, κυρίω ς εξαιτίας της εκπληκτικής ανάπτυξης τω ν φ υ σικώ ν επιστημώ ν, οι οποίες, από την αυγή τω ν νεότερω ν χρό νω ν, υπήρξαν στην πραγματικότητα «καθολικές» επιστήμες και μπορούσαν έτσι, εξερευνώ ντας την απεραντοσύνη του σύμπαντος, να προσβλέπουν σε ένα έργο δίχω ς τελειω μό. Ό τι η επι στήμη, έστω καιαν δεν περιορίζεταιπλέον από το πεπερασμένο

92

Α

Ρ

της γης καιτης φύσης της, πρέπεινα υπόκειταισε αέναη πρόο δο δεν είναι καθόλου βέβαιο· ότι η αυστηρώ ς επιστημονική έρευνα στις ανθρω πιστικές επιστήμες, τις λεγάμενες Geisteswissenschaften, που ασχολούνταιμε τα προϊόντα του ανθρώ πι νου πνεύματος, πρέπεινα τερματισθείεξ ορισμού είναιπροφ α νές. Η αδιάκοπη καιχω ρίς νόημα απαίτηση για πρω τότυπο επι στημονικό έργο σε πολλούς τομείς, όπου μόνο κάποια πολυμάθεια είναιπλέον δυνατή, έχειοδηγήσειή σε τελείω ς άσχετες επι δόσεις, στην περίφημη τάση να γνω ρίζουμε ολοένα και περισ σότερα για ολοένα καιλιγότερα, ή στην ανάπτυξη μιας ψ ευδοε πιστημοσύνης, η οποία στην πραγματικότητα καταστρέφει το αντικείμενό της50. Ε ίναι αξιοσημείω το ότι η εξέγερση τω ν νέ ω ν, στο βαθμό που δεν έχειαποκλειστικώ ς ηθικά ή πολιτικά κί νητρα, έχεικυρίω ς στραφείενάντια στην ακαδημαϊκή εξύμνηση της επιστημονικής δουλειάς καιτης επιστήμης, που καιοιδύο, αν καιγια διαφορετικούς λόγους, είναιστα μάτια τους σοβαρά εκτεθειμένες. Κ αιείναιαλήθεια πω ς δεν είναικαθόλου απίθανο να έχουμε φθάσεικαιστις δύο περιπτώ σεις σε μια καμπή, στο σημείο τω ν καταστροφικώ ν ανταποδόσεω ν. Ό χι μόνο η πρόο δος της επιστήμης έχειπάψ εινα συμπίπτει με την πρόοδο της ανθρω πότητας (ό,τικιαν σημαίνειαυτή), αλλά θα μπορούσε να σημαδεύειακόμη καιτο τέλος της, ακριβώ ς όπω ς η περαιτέρω πρόοδος της επιστημονικής δουλειάς μπορείκάλλιστα να κατα λήξει στην καταστροφ ή όλω ν όσα έκαναν την επιστημονική δουλειά να αξίζει τον κόπο. Η πρόοδος, με άλλα λόγια, δεν μπορείπλέον να αποτελείτο κριτήριο με το οποίο θα αξιολογή σουμε τις καταστροφικά ραγδαίες διαδικασίες αλλαγής που έχουμε αποδεσμεύσει. Μ ια και μας ενδιαφ έρει εδώ πρω τίστω ς η βία, πρέπει να προλάβω μια δελεαστική παρανόηση. Α ν δούμε την ιστορία ω ς μια συνεχή χρονολογική διαδικασία, της οποίας η πρόοδος εί

Π

Ρ Ι

93

ναι μάλιστα αναπόφ ευκτη, η βία με τη μορφή του πολέμου και της επανάστασης μπορείνα φ ανείπω ς συνιστά τη μόνη δυνα τή διακοπή. Α ν αυτό ήταν αλήθεια, αν μόνο η χρήση της βίας θα επέτρεπε να διακοπούν οιαυτόματες διαδικασίες στο πεδίο τω ν ανθρώ πινω ν πραγμάτω ν, οι κήρυκες της βίας θα είχαν κερδίσεισ’ ένα σημαντικό ζήτημα. (Θ εω ρητικά, α π’ όσο ξέρω , το ζήτημα αυτό ποτέ δεν τέθηκε, αλλά είναι, νομίζω , αναμφ ι σβήτητο ότι οι αποδιοργανω τικές δραστηριότητες τω ν φοιτη τώ ν τα τελευταία χρόνια βασίζονται στην πραγματικότητα σ’ αυτή την πεποίθηση.) Ε ίναι, ω στόσο, αποστολή κάθε πράξης, κατ’ αντιδιαστολή προς την απλή συμπεριφορά, να διακόπτει αυτό που αλλιώ ς θα είχε προχω ρήσει αυτόματα και συνεπώ ς προβλέψ ιμα.

II

Λ αμβάνοντας υπόψ η αυτές τις εμπειρίες, θέλω να θέσω το ζήτη μα της βίας στο πολιτικό πεδίο. Α υτό δεν είναιεύκολο· η παρα τήρηση του Σορέλ πριν από εξήντα χρόνια, ότι«τα προβλήματα της βίας παραμένουν ακόμη πολύ σκοτεινά»51, ισχύει σήμερα όσο και τότε. Α ναφέρθηκα στη γενική απροθυμία να ασχολη θούμε με τη βία ω ς φαινόμενο καθ’ εαυτό, καιπρέπειτώ ρα να οροθετήσω αυτό τον ισχυρισμό. Α ν στραφούμε σε συζητήσεις γύρω από το φαινόμενο της δύναμης, σύντομα διαπιστώ νουμε την ομοφ ω νία που υπάρχει μεταξύ θεω ρητικώ ν της πολιτικής από την Α ριστερά μέχριτη Δ εξιά ω ς προς το ότιη βία δεν είναι τίποτε περισσότερο από την πιο κατάφω ρη εκδήλωση δύναμης. «Ό λη η πολιτική είναιένας αγώ νας για δύναμη· το απώ τατο εί δος δύναμης είναι η βία», έλεγε ο C. Wright Mills, απηχώ ντας τρόπον τινά τον ορισμό του Μ αξ Β έμπερ για το κράτος ω ς «εξουσία ανθρώ πω ν πάνω σε ανθρώ πους που βασίζεταιστα μέ σα της νόμιμης, δηλαδή της φερόμενης ω ς νόμιμης, βίας»52. Η ομοφω νία είναι πολύ παράξενη· διότιτο να εξομοιώ νεικανείς την πολιτική δύναμη με «την οργάνω ση της βίας» έχει νόημα μόνο αν ασπάζεταιτην εκτίμηση του Μ αρξ ότιτο κράτος είναι όργανο καταπίεσης στα χέρια της άρχουσας τάξης. Α ς στρα-

96

Α

Ρ

φούμε λοιπόν σε συγγραφείς που δεν πιστεύουν ότιτο πολιτικό σώ μα, οινόμοι καιοιθεσμοίτου είναιαπλώ ς εποικοδομήματα εξαναγκασμού, δευτερεύουσες εκφ άνσεις κάποιω ν υποκείμε νω ν δυνάμεω ν. Α ς στραφούμε, για παράδειγμα, στον Bertrand de Jouvenel, που το βιβλίο του Δ ύ ν α μ η είναι ίσω ς η πιο επιφα νής και, εν πάση περιπτώ σει, η πιο ενδιαφέρουσα πρόσφατη πραγματεία επίτου θέματος. «Σ ’ εκείνον», γράφει, «που παρα κολουθείτο ξετύλιγμα τω ν αιώ νω ν ο πόλεμος παρουσιάζεται ω ς μια δραστηριότητα τω ν Κ ρατώ ν η ο α δ ι ζ ει α τ ο ς »53.  Τούτο μας κάνει να αναρω τηθούμε αν, επομέ νω ς, το τέλος του πολέμου θα σήμαινε και το τέλος τω ν κρα τώ ν. Η εξαφάνιση της βίας στις σχέσεις μεταξύ τω ν κρατώ ν θα σήμαινε άραγε το τέλος της δύναμης; Η απάντηση, φαίνεται, θα εξαρτηθείαπό το τι εννοούμε με τον όρο δύναμη. Κ αιη δύναμη, όπω ς αποδεικνύεται, είναιεργα λείο εξουσίας, ενώ η εξουσία (rule), όπω ς μαθαίνουμε, οφ είλει την ύπαρξή της «στο ένστικτο της κυριαρχίας»54. Α μέσω ς μας έρχονται στον νου τα λεγόμενα του Σαρτρ σχετικά με τη βία, όταν διαβάζουμε στον Jouvenel ότι «ο άνθρω πος αισθάνεται πιο κοντά στη φύση του όταν επιβάλλεται στους άλλους και τους κάνει όργανα της θέλησής του», πράγμα που του δίνει «ασύγκριτη ευχαρίστηση»55. «Η δύναμη», λέει ο Β ολταίρος, «συνίσταταιστο να κάνω τους άλλους να πράττουν όπω ς εγώ επιλέγω »· είναιπαρούσα οπουδήποτε έχω την ευκαιρία «να επι βάλω τη θέλησή μου ενάντια στην αντίσταση» τω ν άλλω ν, λέειο Μ αξ Β έμπερ, θυμίζοντάς μας τον ορισμό του Κ λαούζεβιτς για τον πόλεμο ω ς «πράξη βίας ώ στε να εξαναγκαστείο αντίπαλος να κάνει αυτό που θέλουμε». Η λέξη, μας λέειο Strausz-Hupe, σημαίνει τη «δύναμη που ασκείται από άνθρω πο πάνω σε άν θρω πο»56. Για να γυρίσουμε στον Jouvenel: «Δ ιατάζω και με υπακούουν: χω ρίς αυτό δεν υπάρχειΔ ύναμη - με αυτό δεν της

Π

Ρ Ι

97

χρειάζεταικανένας άλλος προσδιορισμός για να υπάρξει... Το πράγμα χω ρίς το οποίο δεν μπορείνα υπάρξει: αυτή η ουσία εί ναιη διαταγή»57. Α ν η ουσία της δύναμης είναιη αποτελεσματικότητα της διαταγής, τότε δεν υπάρχει μεγαλύτερη δύναμη από αυτήν που απορρέειαπό την κάννη ενός όπλου, καιθα ήταν δύ σκολο να πούμε με «ποιον τρόπο η διαταγή που δίνειένας αστυ νομικός είναιδιαφορετική από εκείνη που δίνειένας κακοποι ός». (Π αραθέτω από το σημαντικό βιβλίο Η ο ια ν κρά τ ο υ ς , του Alexander Passerin d’Entreves, του μόνου συγγραφέα που ξέρω ο οποίος γνω ρίζειτη σπουδαιότητα της διάκρισης με ταξύ βίας και δύναμης. «Π ρέπεινα αποφασίσουμε αν και υπό ποία έννοια η “δύναμη” μπορεί να διακριθεί από τον “εξανα γκασμό”, να εξακριβώ σουμε πώ ς το γεγονός της χρήσης εξανα γκασμού σύμφω να με το νόμο μεταβάλλειτην ποιότητα του ίδι ου του εξαναγκασμού και μας φέρνει μπροστά σε μια εντελώ ς διαφορετική εικόνα τω ν ανθρώ πινω ν σχέσεω ν», εφόσον «ο εξα ναγκασμός, από το ίδιο το γεγονός ότιτίθεταιυπό όρους, παύει να είναι εξαναγκασμός». Α λλά ακόμη και αυτή η διάκριση, αναμφίβολα η πιο εκλεπτυσμένη και προσεκτική στη σχετική γραμματεία, δεν προχω ρείστην καρδιά του ζητήματος. Η δύνα μη όπω ς την εννοείο Passerin d’Entreves είναι«οροθετημένος» ή «θεσμοθετημένος» εξαναγκασμός. Μ ε άλλα λόγια, ενώ οισυγ γραφείς που παρέθεσα πιο πάνω ορίζουν τη βία ω ς την πιο κα τάφω ρη εκδήλωση δύναμης, ο Passerin d’Entreves ορίζειτη δύ ναμη ω ς ένα είδος μετριασμένης βίας. Σε τελευταία ανάλυση, καταλήγουμε στο ίδιο πράγμα.)58 Ε ίναιφυσικό άραγε όλοι, από την Δ εξιά μέχριτην Α ριστερά, από τον Bertrand de Jouvenel μέ χριτον Μ άο Τσε-Τουνγκ, να συμφω νούν σε ένα τόσο βασικό ζή τημα πολιτικής φιλοσοφίας όπω ς είναιη φύση της δύναμης; Ο ιορισμοί αυτοίβρίσκουν πολλά ερείσματα στις ποικίλες παραδόσεις της πολιτικής μας σκέψης. Δ εν είναι μόνο ότιπη

98

Χ Α Ν Ν Α Α Ρ

Ν Τ

γάζουν από την παλιά έννοια της απόλυτης εξουσίας, που συ νοδέυσε την άνοδο του κυρίαρχου ευρω παϊκού έθνους-κρά τους, και της οποίας οι παλαιότεροι και ακόμη και τώ ρα σπουδαιότεροι εκφραστές ήταν ο Ζ αν Μ ποντέν, στη Γαλλία του δέκατου έκτου αιώ να, και ο Τόμας Χ ομπς, στην Α γγλία του δέκατου έβδομου· συμπίπτουν επίσης με τους όρους που χρησιμοποιήθηκαν ήδη από την ελληνική αρχαιότητα για να οριστούν οι μορφές διακυβέρνησης ω ς εξουσία ανθρώ που πά νω σε άνθρω πο - του ενός ή τω ν λίγω ν στη μοναρχία καιτην ολιγαρχία, τω ν αρίστω ν ή τω ν πολλώ ν στην αριστοκρατία και τη δημοκρατία. Σήμερα οφ είλουμε να προσθέσουμε την πιο πρόσφατη καιίσω ς πιο εκπληκτική μορφ ή τέτοιας κυριαρχίας: τη γραφειοκρατία, δηλαδή την εξουσία ενός πολύπλοκου συ στήματος γραφείω ν όπου κανένας άνθρω πος, ούτε ο ένας ούτε οιάριστοι, ούτε οιλίγοιούτε οιπολλοί, δεν μπορείνα θεω ρη θεί υπεύθυνος, και η οποία θα μπορούσε να ονομαστεί, στην κυριολεξία, εξουσία του Κ ανενός. (Α ν, σε συμφω νία με την παραδοσιακή πολιτική σκέψη, αναγνω ρίσουμε την τυραννίδα ω ς κυβέρνηση που δεν έχεινα λογοδοτήσειγια τον εαυτό της, η εξουσία του Κ ανενός είναισαφώ ς η τυραννικότερη όλω ν, εφό σον δεν απομένει κανένας από τον οποίο θα μπορούσε έστω να ζητηθεί ο λόγος για ό,τι γίνεται. Α υτή η κατάσταση, όπου γίνεταιαδύνατο να εντοπιστείη ευθύνη καινα αναγνω ριστείο εχθρός, συνιστά ένα από τα ισχυρότερα αίτια της σημερινής στασιαστικής αναταραχής σ’ όλο τον κόσμο, της χαοτικής της φύσης και της επικίνδυνης τάσης της να ξεφύγει από κάθε έλεγχο καινα ξεσπάσειτυφλά.) Ε πιπλέον, το αρχαίο αυτό λεξιλόγιο περιέργω ς επικυρώ θη κε και ενισχύθηκε από την προσθήκη της ιουδαϊκής-χριστιανικής παράδοσης και της δικής της «επιτακτικής αντίληψ ης του νόμου». Η έννοια αυτή δεν επινοήθηκε από τους «πολιτικούς

Π

Ρ Ι

99

ρεαλιστές», αλλά υπήρξε μάλλον το αποτέλεσμα μιας πολύ παλαιότερης, σχεδόν αυτόματης γενίκευσης τω ν «Ε ντολώ ν» του Θ εού, σύμφω να με την οποία «η απλή σχέση διαταγής καιυπακοής» όντω ς αρκούσε για να προσδιοριστεί η ουσία του νό μου59. Τέλος, ορισμένες νεότερες επιστημονικές καιφιλοσοφ ι κές πεποιθήσεις αναφορικά με τη φύση του ανθρώ που έχουν ενισχύσει ακόμη περισσότερο αυτές τις νομικές και πολιτικές παραδόσεις. Π ριν από τις πολλές πρόσφατες ανακαλύψ εις ενός εγγενούς ενστίκτου κυριαρχίας και μιας έμφυτης επιθετικότη τας στο ανθρώ πινο ζώ ο, είχαν εμφανιστείπολύ παρόμοιες φ ι λοσοφικές δηλώ σεις. Σύμφω να με τον Τζω ν Στιούαρτ Μ ιλ, «το πρώ το μάθημα του πολιτισμού [είναι] το μάθημα της υπακοής»· ο ίδιος μιλάειγια «τις δύο καταστάσεις τω ν διαθέσεω ν... η μία είναιη επιθυμία τω ν ανθρώ πω ν να εξουσιάζουν άλλους- η άλλη ... η απροθυμία τους να εξουσιάζονταιοιίδιοι»60. Α ν εμπιστευθούμε τις δικές μας εμπειρίες σ’ αυτά τα θέματα, θα δούμε ότι το ένστικτο της υποταγής, μια φλογερή επιθυμία να υπακούει και να εξουσιάζεται κανείς από έναν κραταιό άνθρω πο, είναι τουλάχιστον εξίσου ευδιάκριτο στην ανθρώ πινη ψ υχολογία με τη θέληση για δύναμη, ίσω ς δε, από πολιτική άποψ η, να έχειμε γαλύτερη σημασία. Τ ο παλιό ρητό «Π όσο κατάλληλος είναι να εξουσιάζει/ αυτός που μπορείτόσο καλά να υπακούει» (How fit he is to sway / That can so well obey), του οποίου κάποια πα ραλλαγή φ αίνεταινα ήταν γνω στή σε όλους τους αιώ νες και σε όλα τα έθνη61, μπορείνα δείχνειμια ψ υχολογική αλήθεια: ότιη θέληση για δύναμη και η θέληση για υποταγή είναι αλληλένδετες. «Η πρόθυμη υποταγή στην τυραννία», για να χρησιμοποιή σω για μια ακόμη φορά τα λόγια του Μ ιλ, οπω σδήποτε δεν προκαλείταιπάντα από «ακραία παθητικότητα». Α ντίστροφα, μια έντονη απροθυμία να υπακούει κανείς συνοδεύεταισυχνά από μια εξίσου έντονη απροθυμία να κυριαρχεί και να διατάζει.

100

Α

Ρ

Α πό ιστορική άποψ η, ο αρχαίος θεσμός της θεμελιω μένης στη δουλεία οικονομίας θα ήταν ανεξήγητος με βάση την ψυχολογία του Μ ιλ. Ρητός σκοπός του ήταν να απαλλάξει τους πολίτες από το βάρος τω ν υποθέσεω ν του οίκου τους καινα τους επι τρέψ εινα εισέλθουν στο δημόσιο βίο της κοινότητας, όπου όλοι ήσαν ίσοι· αν ήταν αλήθεια ότιτίποτε δεν είναιγλυκύτερο από το να δίνει κανείς διαταγές καινα εξουσιάζειάλλους, ο δεσπό της ποτέ δεν θα είχε αφήσειτο σπίτι του. Ω στόσο, υπάρχει μια άλλη παράδοση κι ένα άλλο λεξιλό γιο, όχι λιγότερο παλιό και καταξιω μένο στο χρόνο. Ό ταν η αθηναϊκή π ό λ ι ς ονόμαζε το πολίτευμά της ισονομία, ή όταν οι Ρω μαίοι μιλούσαν για την civitas ω ς τη μορφή διακυβέρνησής τους, είχαν στον νου τους μια έννοια της δύναμης καιτου νό μου που η ουσία της δεν επαφίετο στη σχέση διαταγής-υπακοής και η οποία δεν ταύτιζε τη δύναμη με την εξουσία ή τον νόμο με τη διαταγή. Σ ’ αυτά ακριβώ ς τα παραδείγματα στρά φηκαν οι άνθρω ποι τω ν επαναστάσεω ν του δέκατου όγδοου αιώ να, όταν έψ αξαν εξονυχιστικά τα γραπτά μνημεία της αρ χαιότητας καισυγκρότησαν μια μορφ ή διακυβέρνησης, μια πο λιτεία, όπου η εξουσία (το κράτος) του νόμου, βασισμένη στη δύναμη του λαού, θα έβαζε τέρμα στην εξουσία ανθρώ που πά νω σε άνθρω πο, η οποία πίστευαν ότιήταν μορφή «διακυβέρ νησης κατάλληλη για δούλους». Δ υστυχώ ς και αυτοί εξακο λούθησαν να μιλούν για υπακοή - υπακοή σε νόμους αντί σε ανθρώ πους· στην πραγματικότητα όμω ς, αυτό που εννοούσαν ήταν η υποστήριξη τω ν νόμω ν στους οποίους οιπολίτες είχαν συναινέσει62. Τ έτοια υποστήριξη δεν είναι ποτέ άνευ όρω ν και, από άποψ η αξιοπιστίας, δεν μπορεί να συγκριθεί με την όντω ς «άνευ όρω ν υπακοή» που μπορεί να εξασφαλίσει μια πράξη βίας - την υπακοή στην οποία μπορείνα στηριχθείκάθε κακοποιός όταν σουφρώ νειτο πορτοφ όλι μου κρατώ ντας μα

Π

Ρ Ι

101

χαίρι ή ληστεύειμια τράπεζα τραβώ ντας πιστόλι. Η υποστήρι ξη του κόσμου είναι εκείνη που προσδίδει δύναμη στους θε σμούς μιας χώ ρας κιαυτή η υποστήριξη δεν είναι παρά η συ νέχιση της συναίνεσης που πρώ τα-πρώ τα έφερε στον κόσμο τους νόμους. Υ πό συνθήκες αντιπροσω πευτικής διακυβέρνη σης, ο λαός υποτίθεται ότιεξουσιάζει αυτούς που τον κυβερ νούν. Ό λοιοιπολιτικοίθεσμοίείναιεκδηλώ σεις καιυλοποιή σεις δύναμης· απολιθώ νονται και παρακμάζουν μόλις πάψ ει να τους στηρίζειη ζω ντανή δύναμη του λαού. Α υτό εννοούσε ο Madison όταν είπε ότι «όλες οικυβερνήσεις στηρίζονταιστην κοινή γνώ μη», λόγια όχι λιγότερο αληθινά για τις διάφορες μορφές μοναρχίας α π’ ό,τιγια τις δημοκρατίες. («Το να υπο θέσουμε ότι η αρχή της πλειοψ ηφίας λειτουργεί μόνο στη δη μοκρατία αποτελεί εξω φρενική πλάνη», όπω ς επισημαίνει ο Jouvenel: «Ο βασιλιάς, που δεν είναι παρά ένα μεμονω μένο άτομο, χρειάζεταιπολύ περισσότερο τη γενική υποστήριξη της Κ οινω νίας από οποιαδήποτε άλλη μορφή διακυβέρνησης»63. Α κόμη και ο τύραννος, ο Έ νας που κυβερνά εναντίον όλω ν, χρειάζεταιβοηθούς στο έργο της βίας, αν και ο αριθμός τους μπορείνα είναιαρκετά περιορισμένος.) Ω στόσο, η κραταιότητα της κοινής γνώ μης, δηλαδή η δύναμη της κυβέρνησης, εξαρτάταιαπό τους αριθμούς· είναι«ανάλογη με τον αριθμό με τον οποίο συνδέεται»64, και επομένω ς η τυραννίδα, όπω ς ανακά λυψ ε ο Μ οντεσκιέ, είναιη πιο βίαιη καιλιγότερο ισχυρή μορ φή διακυβέρνησης. Π ράγματι, μια από τις προφ ανέστερες δια κρίσεις μεταξύ δύναμης και βίας είναι ότι η δύναμη έχει πά ντοτε την ανάγκη μεγάλω ν αριθμώ ν, ενώ η βία μέχρις ενός ση μείου μπορείνα τα καταφέρειχω ρίς αυτούς επειδή στηρίζεται σε εργαλεία. Μ ια αρχή της πλειοψ ηφίας χω ρίς νομικούς πε ριορισμούς, δηλαδή μια δημοκρατία χω ρίς σύνταγμα, μπορεί να είναι ιδιαίτερα τρομερή στην καταπάτηση τω ν δικαίω μά-

102

Α

Ρ

τω ν τω τω ν με μ ειονοτή ονοτήτω ν κα ιπολύ ολύ απο α ποτ τελεσ λεσ μ ατική σ την κατ κα τά πνιξη τη της δια φ ω νία ς χω ρίς καμ κα μ ιά χρήση ρήσ η βί β ίας. Α υτό υτό όμω όμ ω ς δεν δεν ση μ αίνει νει ότιβία κα κα ι δύναμ δύναμ η είναι να ιτο ίδιο πρ πράγμα γμ α . Η ακρα κρ αία μορφή ορφ ή δύναμης δύναμ ης είναι το Ό λοι λο ι εναντί ναντίον Ε νός, νός, η ακραί κρα ία μορφή μορφ ή βίας είναι το Έ νας να ς εναντί ναντίον Ό λω ν. Κ ι αυτό υτό το το τελευτα λευταίο δεν δεν εί είναι ναι ποτέ δυνα δυνατ τό χω ρίς εργα εργαλε λεί ία. Ε πομέ ομ ένω ς, ο συνήθης υνήθης ισ χυρι χυρισ μ ός ότι μ ια μικρή άοπλη πλη μ ειοψ ηφ ία έχ έχει κα τα  φ έρει ρει με βίαια μέσα μέσα -κρ -κ ρα υγάζ υγά ζοντα ντα ς, πρ π ροκα οκ α λώ ντα ντα ς επεισ όδια κ τλ.- να διακόψ ειτο μάθημ άθη μα σε σε τά ξει ξεις με μεγάλο αρι α ριθμό θμ ό φ οιτη  τώ ν, η συ σ υντρ ντριπτική πλε πλ ειοψ ηφ ία τω ν οπο οπ οίω ν εί είχε ψ ηφ ίσ ει υπέ υπ έρ της ομαλής λής εκπαιδευτι δευτικής διαδικασ ία ς, είναι να ι εντε ντελώ ς π α ρα  πλα πλανητ νητικός κός. (Σε (Σ ε μι μια πρόσ πρ όσφ φ ατη περίπτω σ η σε κά ποιο γερμ γερμα ανικό πανε πα νεπι πισ τήμ ιο, υπή υπήρξε ρξε ακόμη κόμη και κα ι ένας μ οναχι ονα χικός κός «διαφ ω νώ ν», ανάμεσα σε αρκετές εκατοντάδες φοιτητές, ο οποίος μπόρεσε να ισ χυρι υρισθεί θεί ότι πέτυχε μι μ ια τέτ τέτοια παράξε ρά ξενη νη νίκη.) κη.) Α υτό υτό πο π ου συμβ υμ βαίνει, στην πραγμα γμ α τικότη τα , σε τέτο έτοιες περι εριπτώ σ εις είναι να ι κάτ κά τιπολ ιπ ολύ ύ πι π ιο σοβαρό: σοβαρό: η πλε πλειοψ ηφ ία αρνεί ρνείται σ αφ ώ ς να χρησ χρησ ι μ οποι οποιήσ ειτη ιτη δύναμ δύναμ ή της για να εξουδετ ξουδετερώ σειτο ιτους τα τα ρα χοπ χοποι ούς· ούς· οι ακα δημ δη μ αϊκές δια δικασ ίες καταρρέουν ρέουν επει επειδή κα κανένα νένας ς δεν δεν εί είναι ναιπρόθυ όθυμ ος να κάνε κά νεικ ικά άτιπερισ σ ότε ότερο για το status status quo από το το να υψ υψ ώ νειτ νειτο ο χέρι χέριτ του σ τις ψ ηφ οφορί οφ ορίες. Α υτό υτό που πο υ α ντι ντι μ ετω πίζουν τα πα νεπ νεπισ τή μ ια είναι ναιη «π «πελώ ρια αρνητ ρνητική ενότη νότη τα» για την οπο οπ οία κάνει νειλόγ λόγο ο Stephen Stephen Spender Spender σε σε διαφ ορε ορ ετικά σ υμφ ραζόμ ραζόμε ενα. Ό λα αυτά υτά απο α ποδε δει ικνύουν κνύουν μόνο ότι ότι μ ια μειοψη οψ η φ ία μ πορε πορείνα ίνα έχει εν δυνάμ δυνάμ ειπο ιπολύ μεγαλύτε αλύτερη δύναμη δύναμ η α π ’ ό,τ ό,τι θα περίμενε κανεί νείς με μ ετρώ ντα ντας κεφ άλια σ τις σφ σφ υγμομ υγμομε ετρήσεις της κοινής γνώ μ ης. ης. Η πλει πλειοψ η φ ία που πο υ α πλώ πλ ώ ς παρα πα ρακολο κολουθε υθεί ί αδρανής δρανής,, διασ κεδάζοντ κεδάζοντα ας με το θέαμ θέαμα α ενός αγώ να φ ω νασ νασ κία ς μεταξύ φοι φ οιτητή κα και καθηγητ καθηγητή, ή, στην πρα πρ αγμα γματικότητα είναι ήδη κρυφ κρ υφ ός σύμ σύμμ μ αχος της μ ειοψ ηφ ίας. (Π ροκε ροκειμένου να κα κ ατανοή νοή σεικανείς τον παραλογισμό της συζήτησης για τις μικρές «μει-

Π

Ρ Ι

103

οψ ηφ ίες σ τρατ ρα τευμέ υμ ένω ν φοι φ οιτητώ ν», δεν δεν χρει χρειάζεται πα ρά να φ α  ντα ντασ τεί τι θα είχε συμβε υμβεί ία ν ένας ένας ή λίγοι ά οπλοι λο ι Ε βραί ρα ίοιε οι είχαν προσ προσπα παθήσ θήσε εινα δια κόψ κό ψ ουν ουν την παρά παράδοσ δοση η ενός αντισ ημί ημ ίτη κα κα θηγ θηγητή στ σ την προχιτλερική Γ ερμα ρμ ανία.)

Ε ίναι ναι, νομί νομ ίζω , μ ια μ άλλον λλον θλι θλιβερή βερή δια πίσ τω σ η για την π α ρού σα κατ κα τάσταση της πολιτική ς επιστήμ ης ότιη ορ ορολογί λο γία μ ας δεν δεν κάνει νειδιάκρισ η ανάμ νάμεσ α σε τέτο έτοιες λέξει ξεις-κλειδιά όπω ς «δύ «δύνα να  μη», «ρώ μη», «επι «επιβολή», βολή», «κύρο «κύρος ς» κα και τέλος «βία» - που όλε όλες ς τους αναφ ναφ έροντα ντα ι σε διακεκριμένα, δια φ ορε ορ ετικά φ α ινόμε νόμ ενα και κα ι είναιζ αι ζήτημ ήτημα α αν αν θα υπήρχαν υπή ρχαν αλλιώ ς. (Ό πω ς λέε λέει ο d’En d’Entr tre e ves, ves, «κραταιότητα, δύναμ δύναμ η, κύρ κ ύρος ος:: όλες αυτές υτές εί είναι ναι λέξε λέξεις στην ακρι ακριβή σημασ ημ ασί ία τω τω ν οπο οπ οίω ν δεν δεν δίδετ δετα ι μεγάλο βά β άρος ρος σ τον τρέχοντα χοντα λόγ λόγο· ακόμη κόμ η κα ι οι μ εγαλύτ γαλύτεροι ροι σ τοχασ οχασ τές τις χρησ χρη σ ι μ οποιούν με μ ερικές φ ορέ ορές στην τύχη. Ε ν το τούτοις οις, είναι ναι σω στό να υποθέσο υποθέσουμ υμε ε ότι ότι αναφ ναφ έροντ οντα ι σε διαφ ορετικές ιδιότητες κα ι ότι επομ πομ ένω ς το νόημ νόημά το τους πρ πρέπει να εντοπ ντοπί ίζετα ι και να εξετάζε τα ιπ ρ οσ εκ τικ ά ... Η σω στή στή χρήση χρήση αυτ α υτώ ώ ν τω ν λέξ λέξεω ν εί είναιπ αι π ρ ό  βλημ βλημα όχι όχιμ μόνο γρα γραμ μ μ ατικής λογι λογικής, αλλ αλλά ά ισ τορι ορικής π ρ ο ο π τι κής».)6 κής».)65 5 Η χρησι ρησ ιμοποί οποίησ ή του τους ς ω ς σ υνω νύμω ν δεν δεν υποδηλώ υπο δηλώ νει νει μόνο μ ια ορι ορισμένη κω κω φ ότη ότητα απέναντ ναντι ι σε γλω σσ ικές κές σημασ ημ ασί ίες, πράγμα που θα ήταν ήδη αρκετά σοβαρό, αλλά έχεισυντελέσει επίσης σ ’ ένα είδος δος τυφ λότητας α πέναντ έναντι ισ τις πραγμα γμα τικότητες στις οποίες αντιστοιχούν. Σε μια τέτοια κατάσταση είναιπάντα δελε δελεα ασ τικό να εισάγει γεικανεί νείς νέο νέους ορι ορισ μ ούς, ύς, αλλ α λλά ά -α - α ν κα κ αι θα υποκ υποκύψ ύψ ω για λίγο στ σ τον πειρασ ρα σ μ ό- αυτ αυτό που π ου υποκ υπ οκρύ ρύπτ πτε ετα ι δεν δεν είναι α πλώ ς ζήτημ ήτημα α απ α προσ ροσ εξία ς σ τον λόγο. λόγο. Π ίσ ω α πό τη φ α ι νομε νομενική σύγχ ύγχυση υση υπά υπ ά ρχει χειμ ια ακλόνητ α κλόνητη η πε πεποί ποίθηση θησ η υπό το το φ ω ς της οποία ς όλες οι σ ημ ασιολογι ολογικές διακρίσ εις θα ήσαν, στ σ την

104

Χ Α Ν Ν Α Α Ρ

Ν Τ

καλύτ καλύτε ερη περίπτω πτω σ η, ήσσ ήσ σονος σ πουδα ουδαι ιότη ότητας: η πεπ πεποίθηση θησ η ότι το κρ κρισ ιμ ότερο ότερο πολιτικό ζήτημα είναι ναι, κα κ αι πά ντα ήταν, το το ερώ  τημα: ημα: Π οιος εξουσι ουσ ιάζει άζει ποι πο ιον; Δ ύναμη, ύναμη, ρώ μη, επιβολή, κύρο κ ύρος ς, βία - πρόκε όκ ειται απλώ ς για λέξε λέξει ις που δείχνουν χνουν τα τα μέσα με τα οπο οπ οία ο άνθρω πος πο ς εξουσι ουσ ιάζε άζειτον άνθ άνθρω πο* θεω θεω ρούντ ρούντα αι σ υνώ  νυμε νυμες επει πειδή έχου έχουν ν την ίδια λει λειτουργί υργία. Μ όνο αφ α φ ού πάψ πά ψ ει κα  νεί νείς να ανάγ νάγει τα δημ δημ όσι όσ ια πρά γμα γμ α τα στο έργο τη της κυρια ρχία ς θα εμ φ ανισ τούν, ούν, ή μ άλλον λλον θα θα επανεμ νεμ φ ανισ τούν, ούν, στην αυ αυθεντ θεντι κή πο π οικιλομ ορφ ία τους τα τα αρχικά δεδομ δεδομέ ένα του του πεδίου τω ν αν α ν θρώ πινω ν πραγ πραγμά μάτ τω ν. Α υτά υτά τα τα δεδομέ δεδομέν να, σ τα δικά μ ας σ υμφ υμφ ραζ ρα ζόμε όμ ενα, μ πορού πο ρούν ν να πα ρου ρουσ ια σ τούν ω ς εξής*: ής*: Η δ ύ ν α μ η (ή ι σ χ ύ ς ) [power]** αντιστοιχείστην ικανότητα του *

. . .: Η

όδ οσ η

ν έχ ε α η Ά

στε

ει δι

οντ ι

λλι

ή ο ρ ο λ ο γ ία

ς

ολ

υγκ οτη

τ ώ ν ει η σ υ γ γ ρ ολο θή

ι τ ις ις ε ει

=δ ύ

ς

,

.τ . .:

λ . 200

(power) ε ίν ίν α ι

ρου,να

ρ ι σ ό τ ερ α το έρ ο τη

το α γγ , ι

ό π ντ

ι

γχρονα ό

Η

ου , χρει ι

υμ

υνήθω ς

τή

ού

ι

τα

ς στη ή -

λλά όχι .

ς άλλω ντ

α να

τη

,

εί τη ν ύ

), η Α

εντ ση

ξη τη ς

ι ο moglich, ».

τ ο ιχ ιχ η ορ

ν ν ο ιο λ ο γ ι

ς

’ νός, να , force

τ ο ύ ς τ ο υ ς ξ έν ο υ

θ ρ ώ π ι η κ α τ ά σ τ α σ η , . ., σ τότυ

χ ετ ι

.

ς κ ι

ν ε : «Η ς σ

ι το

γω γά του ή το γ

ο m o g en

νη τι ό» της χα

οδ υν

α τ ις ις

ν ει σ τ η

έ ς ( . . po w er = ε ξ

δύνα

α η λέξ , το ελλ νι ορ α

τοτύ

,

ορετ

α α γγλι

υνέ

νε ς» επ

’

όρους με δύο ή **

ι με

υ

ι

νάλογη

ς

ογές του ες «

)

ν

ι η χρ ή σ η τ ο υ ς ε ν α ι δ ι

η μ τάφ ρα η να

«

ς

τε η

ι η κ τάχρη ση ή η σ ύγχυσ ή τους,

’ υτή π υ δ

(

λ λ η ν ι ά τ ω ν εν ν ο

ντ

ς βρ λλην

τα

. 273-274 να ς [...]

ν ι ό potentia ε τ α

ν ι ό Macht ( ο ο

ο π

ό

ι

ο machen),

Π

Ι

105

ανθρώ που, όχιαπλώ ς να πράττει, αλλά να πράττειαπό κοινού. Η δύναμη δεν είναιποτέ κτήμα ενός ατόμου· ανήκεισε μια ομά δα και συνεχίζεινα υπάρχει μόνο όσο καιρό η ομάδα μένειμα ζί. Ό ταν λέμε για κάποιον ότι «κατέχειτην ισχύ» αναφ ερόμα στε ουσιαστικά στο γεγονός ότι του παρέχεται η δύναμη από έναν ορισμένο αριθμό ανθρώ πω ν να ενεργείεξ ονόματος τους. Α πό τη στιγμή που η ομάδα από την οποία προήλθε εξαρχής η δύναμη (potestas in populo,  χω ρίς ένα λαό ή μια ομάδα δεν υπάρχει δύναμη) εξαφανίζεται, χάνεται και «η δύναμή του». Στην τρέχουσα γλώ σσα, όταν μιλάμε για έναν «ισχυρό [power ful] άνδρα» ή για μια «ισχυρή προσω πικότητα», ήδη χρησιμο ποιούμε τη λέξη «ισχύ» μεταφορικά· αυτό στο οποίο αναφερό μαστε χω ρίς μεταφορά είναιη «ρώ μη» ή η «κραταιότητα». Η (ή κ ρ α τ α ι ό τ η τ α ) [strength]* χαρακτηρίζειξεκάθαρα κάτιστον ενικό, μια ατομική οντότητα· είναι ιδιότητα συμφυής με ένα αντικείμενο ή πρόσω πο καιανήκειστον χαρακτήρα του, ο οποίος μπορείνα δείχνειποιος είναισε σχέση με άλλα πράγ ματα ή πρόσω πα, αλλά παραμένειστην ουσία ανεξάρτητος α π’ αυτά. Έ ναντιτης ρώ μης ακόμη καιτου πλέον ρω μαλέου ατόμου * .τ . .: ρε αι

ον

στο χ

λάτω

ο όπ ου ο

«ν ό μ ο υ τ ο υ ύπ ο

ου

λί ου του

ντ

ς τη ν έν ,

ρο

χ υ ρ ο τ έ ο υ », ό π

α α

ή

το

ς θα λέγα

δ ιό τ τ α , η ο

ερ νθ τή

α

ορ

,  κ ι

θ έ τ ο ν τ α ς τ ις

λα τω νι ό

ς κ ι η

υ «strength», η ον

θρώ που π ου θα μ πορούσα

τ ελ ε τ α ο υ ,

τομ

υ ς

λλι λή ,

ε μ ε τ ο ν ν ιτ σ ε ϊ ό «

(483e5),

α

ε

όψ

ε σή ς

» (482c κ

η τη ς Α νήκ ι στη

υγκ

ρ του

γρα

ί τον

ο

α π

.). Ο χ α

νο,

ς

εν τ

ι η «strength»

ύση του υ

« οκ

ού

ς ε

λογή .

ρα λλ

τη

ός τάτου»

νου,

ό τ ο π λ έ γ μ α τ ω ν σ χ έ σ ε ω ν μ έ σ α σ τ ο ο π ο ίο α υ τ ό ε

ο τ έ λ ε ε τ ο κ ρ ιτ ή ρ ο τ η ς

να

ς του υ

ρα , α σημ

εντ α

νι νεξά σσ

,

106

Χ Α Ν Ν Α Α Ρ

Ν Τ

μπορούν πάντα να υπερισχύσουν οιπολλοί, οιοποίοισυχνά θα ενω θούν χω ρίς να έχουν κανέναν άλλο σκοπό από να καταστρέ ψ ουν τη ρώ μη, εξαιτίας ακριβώ ς της ιδιόμορφης ανεξαρτησίας της. Η σχεδόν ενστικτώ δης εχθρότητα τω ν πολλώ ν προς τον ένα έχειανέκαθεν, από τον Π λάτω να μέχριτον Ν ίτσε, αποδοθείσε μνησικακία, στον φθόνο τω ν ανήμπορω ν για τον κραταιό, αλλά η ψ υχολογική αυτή ερμηνεία παραβλέπει την ουσία. Ε ίναι στη φύση μιας ομάδας και της δύναμής της να στρέφεται κατά της ανεξαρτησίας, που χαρακτηρίζειτην ατομική κραταιότητα. Ο ε ξ α ν α γ κ α σ μ ό ς (ή κ α τ α ν α γ κ α σ μ ό ς ή ε π ι β ο λ ή ή ε π ι τ α γ ή ) [force], που συχνά χρησιμοποιούμε στην καθημερινή γλώ σσα ω ς συνώ νυμο της βίας, ιδίω ς όταν η βία χρησιμεύει ω ς μέσο καταπίεσης, θα έπρεπε να περιορίζεται, όσον αφορά την ορολογική γλώ σσα, σε εκφράσεις όπω ς «καταναγκασμός της φ ύ σης» ή «επιταγή τω ν πραγμάτω ν» (la force des choses), για να δηλώ νειδηλαδή την ενέργεια που εκλύεταιαπό φυσικές ή κοι νω νικές κινήσεις. Το κ ύ ρ ο ς (ή α υ θ ε ν τ ί α )  [authority], που αναφέρεται στο πιο ακαθόριστο α π’ αυτά τα φαινόμενα, με αποτέλεσμα να γίνεται συχνότατα κατάχρηση του όρου66, μπορεί να περιβάλλει πρό σω πα -υπάρχειαυτό που λέμε προσω πικό κύρος, όπω ς, για πα ράδειγμα, στη σχέση μεταξύ γονέα καιπαιδιού, μεταξύ δασκά λου και μαθητή- ή μπορείνα περιβάλλει αξιώ ματα, όπω ς, για παράδειγμα, τη ρω μαϊκή σύγκλητο (auctoritas in senatu) ή τα ιε ραρχικά αξιώ ματα της Ε κκλησίας (ένας ιερέας μπορείνα δώ σει έγκυρη άφεση αμαρτιώ ν ακόμη καιαν είναι μεθυσμένος). Η πε μπτουσία του είναιη άνευ όρω ν αναγνώ ριση από εκείνους που καλούνταινα υπακούσουν δεν χρειάζεταιούτε καταπίεση ούτε πειθώ . (Ο πατέρας μπορεί να χάσει το κύρος του είτε χτυπώ  ντας το παιδί του είτε λογομαχώ ντας μαζί του, δηλαδή είτε επειδή του φέρεταισαν τύραννος είτε επειδή το μεταχειρίζεται

Π

Ρ Ι

107

σαν ίσο.) Για να διατηρηθείτο κύρος απαιτείταισεβασμός προς το πρόσω πο ή το αξίω μα. Ο μεγαλύτερος εχθρός του κύρους εί ναιεπομένω ς η περιφρόνηση καιο πιο σίγουρος τρόπος υπονό μευσής του, το γέλιο67. __  Η ία [violence], τέλος, όπω ς είπα, διακρίνεταιγια τον εργαλειακό χαρακτήρα της. Φ αινομενολογικά βρίσκεται κοντά στη ρώ μη, αφού τα όργανα της βίας, όπω ς όλα τα άλλα εργαλεία, σχεδιάζονται και χρησιμοποιούνται με σκοπό τον πολλαπλα σιασμό της φυσικής ρώ μης, μέχρις ότου, στο τελευταίο στάδιο της εξέλιξής τους, γίνουν ικανά να την υποκαταστήσουν. Ίσω ς δεν είναιπεριττό να προσθέσουμε ότιαυτές οιδιακρί σεις, αν καικαθόλου αυθαίρετες, σχεδόν ποτέ δεν αντιστοιχούν σε στεγανά διαμερίσματα του πραγματικού κόσμου, από τον οποίο ω στόσο αντλούνται. Έ τσιη θεσμοθετημένη δύναμη σε ορ γανω μένες κοινότητες συχνά εμφανίζεται με τη μάσκα του κύ ρους, απαιτώ ντας άμεση αναγνώ ριση χω ρίς αντίρρηση· καμιά κοινω νία δεν θα μπορούσε να λειτουργήσει χω ρίς αυτό. (Έ να μικρό, και προς το παρόν μεμονω μένο, περιστατικό στη Ν έα Υ όρκη δείχνει τί μπορεί να συμβεί όταν το αυθεντικό κύρος στις κοινω νικές σχέσεις έχεικλονισθείσε τέτοιο σημείο ώ στε να μην μπορείπια να παίξειτο ρόλο του ούτε καν στην παράγω γη, καθαρά λειτουργική μορφή του. Μ ια μικρή ανω μαλία στο σύ στημα του μετρό -οι πόρτες σ’ ένα τρένο δεν λειτουργούσανκατέληξε σ’ ένα σοβαρότατο μπλοκάρισμα της γραμμής για τέσ σερις ώ ρες, που επηρέασε περισσότερους από πενήντα χιλιάδες επιβάτες, διότιόταν οιαρχές τω ν μεταφορώ ν ζήτησαν από τους επιβάτες να εγκαταλείπουν το ελαττω ματικό τρένο, εκείνοι απλούστατα αρνήθηκαν.)68 Ε πιπλέον, τίποτε, όπω ς θα δούμε, δεν είναιπιο συνηθισμένο από το συνδυασμό βίας καιδύναμης, τίποτε λιγότερο συχνό από το να βρεθούν στην καθαρή καιεπο

108

Α

Ρ

μένω ς ακραία μορφή τους. Τ ούτο δεν συνεπάγεται ότι κύρος, δύναμη και βία είναιόλα το ίδιο πράγμα. Ω στόσο, πρέπεινα παραδεχτούμε ότιείναιιδιαίτερα δελεα στικό να σκεπτόμαστε τη δύναμη με όρους διαταγής καιυπακοής, και ω ς εκ τούτου να εξισώ νουμε τη δύναμη με τη βία, πραγματευόμενοι έτσι κάτι που στην πραγματικότητα είναι μόνο μία ειδική περίπτω ση της δύναμης - δηλαδή τη δύναμη της κυβέρνησης. Δ εδομένου ότιτόσο στις διεθνείς σχέσεις όσο καιστις εσω τερικές υποθέσεις η βία εμφανίζεταιω ς τελευταία διέξοδος για να διατηρηθείανέπαφη η δομή της ισχύος απένα ντι σε μεμονω μένους αντιπάλους -τον εξω τερικό εχθρό, τον εγχώ ριο κακοποιό-, φ αίνεται πράγματι σαν η βία να είναι η προϋπόθεση της δύναμης καιη δύναμη απλώ ς ένα προσω πείο, το βελούδινο γάντιπου ή κρύβειτη σιδερένια πυγμή ή θα αποδειχθεί ότι ανήκει σε μια χάρτινη τίγρη. Α ν όμω ς δούμε τα πράγματα από πιο κοντά, η ιδέα αυτή φ αίνεταιπολύ λιγότερο εύλογη. Για ό,τιμας ενδιαφέρειεδώ , το χάσμα μεταξύ θεω ρίας καιπραγματικότητας αποτυπώ νεται ίσω ς κατά τον καλύτερο τρόπο στο φαινόμενο της επανάστασης. Α πό τις αρχές του αιώ να οι θεω ρητικοί της επανάστασης μας έχουν πειότι οιπιθανότητες επανάστασης μειώ θηκαν ση μαντικά κατ’ αναλογίαν προς τις αυξημένες καταστροφικές δυνατότητες τω ν όπλω ν που βρίσκονται αποκλειστικά στη διάθεση τω ν κυβερνήσεω ν69. Η ιστορία τω ν τελευταίω ν εβδο μήντα χρόνω ν, με το εκπληκτικό ρεκόρ επιτυχώ ν και ανεπιτυ χώ ν επαναστάσεω ν που παρουσιάζει, λέει κάτι άλλο. Ή σαν άραγε τρελοί οι άνθρω ποι που αποπειράθηκαν και μόνο να επαναστατήσουν ενάντια σε τόσο δυσμενείς πιθανότητες; Κ αι, αφήνοντας στην άκρη τις περιπτώ σεις πλήρους επιτυχίας, πώ ς μπορείνα εξηγηθείέστω καιμια προσω ρινή επιτυχία; Τ ο γεγο νός είναιότιτο χάσμα ανάμεσα στα βίαια μέσα που διαθέτειτο

Π

Ρ Ι

109

κράτος καισ’ εκείνα που μπορούν να συγκεντρώ σουν από μό νοι τους οι άνθρω ποι -από μπουκάλια μπύρας μέχρι βόμβες μολότω φ καιόπλα- ήταν πάντα τόσο τεράστιο ώ στε οι τεχνι κές βελτιώ σεις να έχουν ελάχιστη σημασία. Ο ιτυποποιημένες οδηγίες για το «πώ ς κάνουμε επανάσταση» προχω ρώ ντας βή μα προς βήμα από τη διαφ ω νία στη συνω μοσία, από την αντί σταση στην ένοπλη εξέγερση, βασίζονταιόλες στην εσφαλμένη αντίληψ η ότι οι επαναστάσεις «φ τιάχνονται». Σ ’ έναν αγώ να βίας ενάντια στη βία η υπεροχή της κυβέρνησης υπήρξε πάντο τε απόλυτη· αυτή όμω ς η υπεροχή διαρκείμόνο όσο παραμένει ανέπαφη η δομή ισχύος της κυβέρνησης - δηλαδή όσο οιδιατα γές εκτελούνται και οι στρατιω τικές ή αστυνομικές δυνάμεις είναι διατεθειμένες να χρησιμοποιήσουν τα όπλα τους. Ό ταν αυτό πάψ εινα ισχύει, η κατάσταση μεταβάλλεται άρδην. Ό χι μόνο δεν καταστέλλεταιη εξέγερση, αλλά καιτα ίδια τα όπλα αλλάζουν χέρια - μερικές φορές, όπω ς στην ουγγρική επανά σταση, μέσα σε λίγες ώ ρες. (Θ α έπρεπε να τα ξέρουμε αυτά τα πράγματα μετά από τόσα χρόνια μάταιου πολέμου στο Β ιετ νάμ, όπου για ένα μεγάλο διάστημα, προτού λάβει τη μαζική ρω σική βοήθεια, το Ε θνικό Α πελευθερω τικό Μ έτω πο μας πο λεμούσε με όπλα κατασκευασμένα στις Η νω μένες Π ολιτείες.) Μ όνο αφού έχεισυμβείαυτό, όταν η αποσύνθεση της ισχύουσας κυβέρνησης έχει επιτρέψ ει στους επαναστάτες να εξοπλι στούν, μπορεί να μιλήσει κανείς για «ένοπλη εξέγερση», η οποία συχνά δεν επέρχεται καν ή γίνεται όταν πια δεν είναι αναγκαία. Ό ταν οιδιαταγές παύουν να εκτελούνται, τα βίαια μέσα είναιάχρηστα· καιτο ζήτημα αυτής της υπακοής δεν κρίνεται από τη σχέση διαταγής-υπακοής αλλά από την κοινή γνώ μη και, φυσικά, από τον αριθμό εκείνω ν που τη μοιράζο νται. Τ α πάντα εξαρτώ νταιαπό τη δύναμη που βρίσκεταιπίσω από τη βία. Η αιφ νίδια δραματική κατάρρευση της δύναμης,

110

Χ Α Ν Ν Α Α Ρ

Ν Τ

που είναι ο προάγγελος τω ν επαναστάσεω ν, αποκαλύπτει αστραπιαία πόσο η υπακοή τω ν πολιτώ ν -σε νόμους, σε κυ βερνήτες, σε θεσμούς- δεν είναι παρά η εξω τερική εκδήλω ση της υποστήριξης και της συναίνεσης. Ό που η δύναμη βρίσκεταισε αποσύνθεση, οιεπαναστάσεις είναι δυνατές αλλά όχι αναγκαίες. Γνω ρίζουμε πολλές περι πτώ σεις όπου εντελώ ς ανίκανα καθεστώ τα μπόρεσαν να συνεχίσουν να υπάρχουν για μεγάλες χρονικές περιόδους -είτε επειδή δεν υπήρχε κανείς που να δοκιμάσει την κραταιότητά τους καινα αποκαλύψ ειτην εξασθένησή τους είτε επειδή στά θηκαν αρκετά τυχερά ώ στε να μην εμπλακούν σε πόλεμο και υποστούν ήττα. Η αποσύνθεση συχνά γίνεταικαταφανής μόνο σε ανοιχτή σύγκρουση· κιακόμη και τότε, όταν η δύναμη είναι ήδη στο δρόμο, χρειάζεταικάποια ομάδα ανθρώ πω ν, προετοι μασμένω ν για ένα τέτοιο ενδεχόμενο, που θα την περισυλλέξει καιθα αναλάβειτην ευθύνη. Π ρόσφατα είδαμε πω ς δεν χρειά στηκε παρά η σχετικά ακίνδυνη, ουσιαστικά μη βίαιη εξέγερση τω ν γάλλω ν φοιτητώ ν, για να αποκαλυφθείπόσο τρω τό ήταν ολόκληρο το πολιτικό σύστημα, το οποίο κατέρρευσε ραγδαία μπροστά στα έκπληκτα μάτια τω ν εξεγερμένω ν νέω ν. Ε ν αγνοία τους το έθεσαν σε δοκιμασία· πρόθεσή τους ήταν μόνο να αμφισβητήσουν το απολιθω μένο πανεπιστημιακό σύστημα, καινα που κατέπεσε όλο το σύστημα της κυβερνητικής ισχύος, μαζί με εκείνο τω ν τεράστιω ν κομματικώ ν γραφ ειοκρατιώ ν «une sorte de desintegration de toutes les hierarchies»70. Ή ταν μια τυπική περίπτω ση επαναστατικής κατάστασης71 που δεν εξελίχθηκε σε επανάσταση γιατί δεν υπήρχε κανένας, και λιγό τερο α π’ όλους οιφοιτητές, έτοιμος να καταλάβειτην εξουσία καιτην ευθύνη που τη συνοδεύει. Κ ανένας, εκτός φυσικά από * . . .: «έ ν α ε ί

ς

νθεσ ς όλ

ν τω ν ι

χ ι ν ».

Π

111

Ρ Ι

τον Ν τε Γ κω λ. Τ ίποτε δεν δεν ήτα ήτα ν πι πιο ενδει νδεικτικό της σοβ σ οβα αρότ ρότη τας της κατάστασης από την έκκλησή του προς το στρατό, το τα ξίδι του για να δειτο δειτον Μ ασσ ασ σύ κα κα ιτους σ τρατ ρα τη γούς ούς στη στη Γε Γ ερ μ ανία, σω σ ω στό στό «τα «τα ξίδι στην στην Κ ανόσα»*, ανόσα »*, λαμβανομέ λαμ βανομέν νου υπόψ η τι είχε συμβεί υμβείμ μόνο λί λίγα χρό χρ όνια πριν. Α λλά λλά αυ α υτό πο π ου επεδίω ξε και κα ι έλαβε ήτα ήτα ν υποστ υποσ τήριξη, όχιυπα όχι υπακοή κοή,, και κα ι τα μέσα μέσα που π ου χρη σ ιμ οποί οπ οίησ ε δεν δεν ήσα ήσ αν δια τα γές γές α λλά λλά πα ρα χω ρή σ εις72. Α ν εί είχαν χαν αρκέ αρ κέσ σ ει οι δια ταγές γές, δεν δεν θα είχε αναγ ναγκασ τεί ποτέ να εγκατ κα τα λείψ ει το Π αρίσ ι. Π οτέ οτέ δεν δεν υπή υπήρξε κυβέρνησ κυβέρνηση η πο π ου να βα β ασ ίζεταια ποκλε οκ λει ισ τικά στα μέσα μέσα της της βίας. ας. Α κόμη κόμη κα και ο αρχηγός αρχηγός ολοκληρ ολοκληρω ω τικού κού καθε κα θε  σ τώ τος, ος, κύ κύριο όργα ό ργανο νο εξουσί ξουσ ίας του οποίου είναι ναι τα βασ ανι σ τήρια, χρει χρειά ζετα ι μ ια βάση βάσ η ισ χύος χύος - τη μυστ υσ τική ασ τυνομ υνομί ία και το δίκτυο κτυο τω τω ν πληρο πλη ροφ φ ορι οριοδοτώ οδοτώ ν της. ης. Μ όνο η ανάπτ άπ τυξη στ σ τρατιω τώ ν-ρομ ν-ρο μ πότ πό τ, η οποί οπ οία , όπ ό πω ς προα προαναφ ναφέ έρθηκε ρθη κε,, θα εξάλει άλειφ ε εντε ντελώ ς τον α νθρώ νθρώ πινο πα π α ράγοντ ρά γοντα α και κα ι ενδε νδεχομέ ομ ένω ς θα επέ πέ τρεπε σ ’ ένα άτομο, άτομο, με το πά πάτημ α ενός κουμ πιο πιού, να εξοντώ ξοντώ νει νει όποιον ήθελε ήθελε,, θα μ πορού ορούσ σ ε να μεταβά αβάλει λει αυτή υτή τη τη θεμ θεμελιώ δη υπε υπεροχή ροχή της της δύναμ δύναμ ης απέναντ ναντι ιστη στη βία. Α κόμη κόμ η καιη κα ιη πι πιο τυρα υρ α ν νική εξουσί ξουσ ία πο π ου γνω ρίζουμ ουμ ε, η εξουσ εξουσί ία του δεσ δεσ πότ πότη επί τω ν δούλω δούλω ν, οι ο ι οπο ίο ι ήσαν ήσ αν πά ντα ντα περισ σ ότε ότεροί του, δεν δεν στ στηριζό τα ν στην στην ανω τερότη ρότητα τω ν μέ μέσω ν κατ κα τα πίεσ ης αυτώ υτώ ν καθε κα θεαυ αυτ τά, αλλά σε μ ια ανώ τερη οργά οργάνω σ η της της δύνα δύνα μ ης - δηλαδή δηλαδή στην στην ορ γανω μ ένη αλληλε αλληλεγ γγύη τω τω ν δε δεσ ποτώ ποτώ ν73. Μ εμ ονω ονω μ ένα άτ ά τομα ομ α χω ρίς την υποσ υποστ τήριξη άλλω ά λλω ν ποτ πο τέ δεν δεν έχουν έχουν αρκετ ρκετή δύναμ δύναμ η *

. . .:

νόσ Α η

ός με το τα ξί ι

, την ταλι ή ορ

αζ κή

λλ λι νος

ό τε

λι ,

ό τον πά

ρση τω ν γε τι ν

υ

ό το ν π

γμ α

το οί χώ νς

. 72

τον

γο της

ε τ ο 10 1077 ο

ρ η ό ρ ιο ιο Ζ ' κ α ι

ν φ ουδα α (β λ .

ετανοί ς

οκ

τι

ος τω

ος με

ου να λάβε ι

τη

α XII).

112

Α

Ρ

ώ στε να χρη χρησ ιμ οποιήσ ουν επ επιτυχώ ς τη βί βία. Γ ι’ αυτό, στ σ τις εσω  τερι ερικές υποθέσει θέσ εις, η βί βία λειτουργείω γεί ω ς τελευτ ελευταία διέξοδο έξοδος ς της δύναμ δύναμ ης εναντ ναντί ίον κα κοποιώ ν ή εξ εξεγερμέ ρμ ένω ν -δη -δηλαδή εναντ ναντί ίον μ εμ ονω ονω μέν μένω ν ατόμ ατόμω ω ν τα τα οποί οπ οία , τρόπο ρό πον ν τι τινά , α ρνούντ ρνούντα ι να υπο υποκύψ κύ ψ ουν ου ν στη στη συναί συναίνεση τη της πλε πλειοψ ηφ ία ς. Κ αι όσο όσο γι για τον πραγ ρα γμ α τικό πόλε πόλεμ μ ο, είδαμε δαμ ε στο στο Β ιετνάμ πόσ πόσ ο αν α νήμπορ ήμ πορη η μ πο πο  ρείνα αποδειχθείμια τεράστια υπεροχή σε βίαια μέσα όταν έρ χετ χεται αντι ντιμ έτω πη με έναν άσχημ άσ χημα α εξοπλι ξοπλισ μ ένο αλλά αλλά καλά κα λά ορ ορ γανω μ ένο αντ αντί ίπαλο, πα λο, που είναι πολύ ολύ πι π ιο ισ χυρός. υρός. Το Τ ο μάθημ μάθημα α αυτό υτό ήτ ή ταν βέβα βέβαι ια ολο ολοφ φ ά νερο νερο α πό τη την ισ τορί ορ ία του α ντα ντα ρτοπό λεμ λεμου, που πο υ είναι τουλά ου λάχι χισ τον τόσ τόσο ο πα π α λιά όσο όσ ο κα κ αι η ήτ ήττα στην Ισ πα νία του ώ ς τότε ότε ανίκητ κη του σ τρατού του Ν απολέ πολέοντ οντα α. Γ ια να γυρίσουμε υμ ε λίγο στην ενν εννοι οιολογι λογική γλώ σσα: η δύναμ δύναμη είναι ναι πρά γμα γμ α τι εντε ντελώ ς ζω τική για κάθε κάθε κυβέρνησ κυβέρνηση, η, ενώ η βία όχι. Η βία είναι φ ύσε ύσει εργαλε ργαλει ιακή· ακή· όπω ς όλα τα μέσα, μέσα, έχει π ά  ντα ντα ανάγκη α νάγκη καθοδή καθοδήγ γηση ησ ης και δικαιολόγ ολό γησ ης α πό το το σκο σ κοπ πό πο πο υ επιδιώ κει. Κ αι ό,τ ό, τιχρειάζεται δικαιολόγησ ολόγηση η απ α πό κά κάτι άλλο λλο δεν δεν μ πορε πορ είνα είναιη ναι η ουσί ουσ ία κανε κα νενός νός πρά πρ άγματ γμα τος. ος. Ο σ κοπό κοπός ς του πο π ο λέμ λέμου, ου, το τέλος λος του, ου, με τη διπλή σημασία του όρο όρου, είναι ναιη νίκη ή η ει ειρήνη· ρήνη· αλλά λλά στην ερώ τηση, κα καιποιος εί είναι ναιο σκ σ κοπός της ει ρήνης ρήνης;; δεν δεν υπά υπ ά ρχει χει απά απάντηση. Η ειρήνη εί είναικ ναι κά τι το από α πόλυτ λυτο, ο, έστω και αν στη στην κατ κα ταγεγραμμ γραμ μένη ισ τορί ορία οιπ οι περίοδοιπ δοιπολέμ ολέμου ου σ χεδόν χεδόν πά πά ντα ντα διαρκούσα ύσ α ν περισ σότε ότερο α πό τις περ περιόδου δους ει ειρή ρή  νης. νης. Η δύναμ δύναμη ανή α νήκει κει στην ίδια κατ κα τηγορί ορία- είναι ναι, όπ όπω ς λένε λένε,, «αυτ «α υτοσ οσκοπ κοπός ός». ». (Α υτό υτό φ υσι υσ ικά δεν δεν σ ημαί ημ αίνει π ω ς οι κυβερν κυβερνήσ ήσε εις δεν ακολουθούν πολιτικές και δεν χρησιμοποιούν τη δύναμή τους για την επίτευξη πρ προδιαγεγρα γεγραμ μ μ ένω ν σκο σκοπώ πώ ν. Α λλά η ίδια η δομ δομή ή τη της ισ χύος ύος προηγεί γείτα ι και επιβιώ νει νει όλω όλω ν τω τω ν στ στόχω ν, έτσιώ στε η δύναμ δύναμη, η, μ ακρά ακ ράν ν του να αποτ ποτελεί λεί μέσο μέσο για ένα σκο σ κο  πό, πό , είναι ακριβώ ς η συν συνθήκη που που κάνε κ άνει ι μ ια ομάδα ομ άδα αν α νθρώ πω ν ικαν κανή να σ κέπτε κέπτεταικ αι κα ι να πράτ ρά ττει με βάση βάση την την κατ κα τηγορί ορία τω τω ν

Π

Ι

113

μέσω ν και κα ι τω ν σ κοπώ κοπ ώ ν.) Κ αι εφ όσον όσ ον η κυβέρν κυβέρνησ ηση η εί είναιου ναι ουσ σ ια  σ τικά οργ ορ γανω μένη κα κ α ι θεσ θεσμοθετ οθετημένη δύναμ δύναμη, η, ούτ ούτε και η τρέ τρέ χουσ ουσ α ερώ τηση, ηση, Π οιος είναι ναι ο σκο σ κοπό πός ς της κυβέρν κυβέρνησ ησης ης;; έχειπο ιπ ο  λύ νόημα. Η απάν απά ντηση ησ η ή οδηγ οδηγε εί σε φ αύλο κύκλο -να -ν α κάν κά νει δυ νατή νατή τη συμβίω ση τω τω ν ανθρ α νθρώ ώ π ω ν- ή είναιε ναι επικίνδυνα ουτ ουτοπι οπική - να προα πρ οαγ γά γει την ευτ ευτυχί υχία ή να πρα πραγματ γμα τώ σ ειτην αταξι αταξική κοι νω νία ή κάπ κά ποιο άλλο μη πο π ολιτικό ιδεώ δεώ δες δες, το οποίο, αν δοκ δοκιμ α στεί στα σοβα σ οβαρά, ρά, δεν δεν μπο μ πορε ρεί ί πα ρά να κα καταλήξει λήξει σε κά ποιο εί δος τυραννίας. Η δύναμ δύναμη η δεν δεν χρε χρει ιάζεται δικαι κα ιολόγηση, ολόγησ η, καθώ κα θώ ς είναι σ υμ υμ  φ υής υή ς με την ίδια την ύπα ύπ αρξη τω ν πολ πο λιτικώ ν κο ινοτ νο τή τω ν αυτ α υτό ό που χρει χρειάζεται είναι νομιμ οποί οπο ίηση ησ η. Η συνήθης υνήθης χρήση αυτώ υτώ ν τω ν δύο λέξ λέξεω ν ω ς συν συ νω νύμω ν δε δεν προκα προκ αλείλι λείλιγότε ότερη σύγχ ύγχυση καιπ κα ιπλάνη λάνη α πό την τρέχ ρέχουσα ουσ α εξομοίω ση υπακοή υπα κοής ς καιυ κα ιυποσ ποστ τήρι ξης. ης. Η δύναμ ύναμη η αναδύετ αναδύεται όποτε όποτε οι ά νθρω νθρω ποι σ υνε υνευρίσ κοντ κονται και δρου δρο υν α πό κο κοινού, αλλά αντλε ντλεί ί τη νομι νομ ιμ ότη ότητά της της α πό την αρχ αρχική συνε συνεύρε ύρεση μ άλλον άλλον πα ρά α πό οποι οπ οια δήποτ δήπ οτε ε πρά πράξη μ πο πο  ρείνα ρείνα επακο πα κολουθή λουθήσ σει. Η νομι νομ ιμ ότη ότητα, ότ ότα ν αμφ αμ φ ισβητ βη τηθεί θεί, στ σ τη ρίζεται στην επίκλησ κληση το του παρελθόντ ελθόντο ος, ενώ η δικαι κα ιολόγη ολόγησ ση σ χετ χετίζεται με ένα σκ σ κοπό πο π ου τοποθετείται σ το μέλλον. Η βία μ πορ πο ρείνα είναι ναιδικαι κα ιολογήσ λογήσι ιμη, αλλά λλά δεν δεν θα είναιπ ναιπο οτέ νόμ νόμι ιμη. Η δικαιολόγη ολόγησ σή της φ αίνετα νεται τόσο όσ ο λιγότερ γότερο εύλογη όσο όσ ο πε π ερισ  σότε ότερο ο επιδιω κόμ κό μ ενος σ κοπ κο πός της απομα ομ ακρύνε κρ ύνετ τα ι στο μέλ λον. Κ ανένα νένας ς δεν δεν αμ φ ισβητ βη τείτη ίτη χρήσ χρήση η βί β ίας σε περίπτω πτω σ η α υτο άμ υνας υνας, διότι ο κί κ ίνδυνος νδυνος δεν δεν εί είναι μ όνο εμ εμφ ανής ανής αλλά και π α  ρώ ν, και κα ι ο σκ σ κοπός οπ ός π ου αγιάζειτο μέσ μέσο εί είναι ναιάμεσος. ος. Η δύναμ δύναμη η και κα ιη βία, πα π α ρ ’ όλο πο π ου είναι ξεχω ρισ τά φ αινόμε νόμ ε να, συν σ υνήθω ήθω ς εμ φ α νίζοντα οντα ι μαζί αζί. Ό π ου σ υνδυά υνδυάζ ζοντα ονται, η δύνα δύνα  μη, όπ ό πω ς έχουμε ουμ ε δια πισ τώ σ ει, είναι ναιο πρ πρω τα ρχικ ός καικυρία ρ χος παρά πα ράγοντ γοντα α ς. Η κατ κατάστ άσ ταση ασ η όμω όμ ω ς είναι ναι εντε ντελώ ς δια φ ορετι κή ότα ν τι τις αντι ντιμ ετω πίζουμε υμ ε στη στην καθαρή θαρή υπόσ υπ όστ τασ ή τους -

114

Χ Α Ν Ν Α Α Ρ

Ν Τ

όπω ς, για παράδειγμα, στην περίπτω ση ξενικής εισβολής και κατοχής. Ε ίδαμε ότι η τρέχουσα εξομοίω ση της βίας με τη δύ ναμη στηρίζεται σε μια αντίληψ η της διακυβέρνησης ω ς κυ ριαρχίας ανθρώ που πάνω σε άνθρω πο μέσω της βίας. Ό ταν ένας ξένος κατακτητής αντιμετω πίζεται από μια ανίκανη κυ βέρνηση και από ένα έθνος ασυνήθιστο στην άσκηση πολιτικής δύναμης, του είναι εύκολο να εξασφαλίσει μια τέτοια κυριαρ χία. Σε όλες τις άλλες περιπτώ σεις οι δυσκολίες είναι όντω ς μεγάλες, καιο εισβολέας κατακτητής θα προσπαθήσει αμέσω ς να εγκαταστήσεικυβερνήσεις τύπου Κ ουίσλινγκ, να αποκτήσει δηλαδή μια ντόπια βάση ισχύος ώ στε να στηρίξειτην κυριαρχία του. Η μετω πική σύγκρουση ανάμεσα στα ρω σικά τανκς και την εντελώ ς μη βίαιη αντίσταση του τσεχοσλοβάκικου λαού αποτελεί τυπική περίπτω ση αναμέτρησης μεταξύ βίας και δύ ναμης στην καθαρή τους υπόσταση. Ό μω ς, αν καικυριαρχία σε μια τέτοια περίπτω ση είναι δύσκολο να επιτευχθεί, δεν είναι αδύνατο. Η βία, ας μην το ξεχνάμε, δεν εξαρτάται από αριθ μούς ή γνώ μες, αλλά από όργανα, καιτα όργανα της βίας, όπω ς προανέφερα, όμοια με όλα τα άλλα εργαλεία, αυξάνουν και πολλαπλασιάζουν την ανθρώ πινη ρώ μη. Α υτοί που αντιτάσ σουν απλή δύναμη στη βία σύντομα διαπιστώ νουν ότιέχουν να αναμετρηθούν όχι με ανθρώ πους αλλά με τεχνήματα τω ν αν θρώ πω ν, που η απανθρω πιά καιη καταστροφική αποτελεσματικότητά τους αυξάνονται κατ’ αναλογία προς την απόσταση που χω ρίζει τους αντιπάλους. Η βία μπορεί πάντα να κατα στρέφει τη δύναμη· από την κάννη ενός όπλου βγαίνει η πιο αποτελεσματική διαταγή, με αποτέλεσμα την πιο άμεση καιτέ λεια υπακοή. Α υτό που ποτέ δεν μπορεί να προέλθει από την κάννη είναιη δύναμη. Σε μια μετω πική σύγκρουση μεταξύ βίας και δύναμης, η έκβαση δεν είναικαθόλου αβέβαια. Α ν η εξαιρετικά ισχυρή και

Π

Ρ Ι

115

επιτυχής στρατηγική της μη βίαιης αντίστασης του Γκάντιείχε έλθει αντιμέτω πη με έναν διαφορετικό εχθρό -τη Ρω σία του Στάλιν, τη Γερμανία του Χ ίτλερ, ακόμη και την προπολεμική Ιαπω νία, αντί για την Α γγλία- το αποτέλεσμα δεν θα ήταν ο τερματισμός της αποικιοκρατίας, αλλά η σφαγή και η υποταγή. Ω στόσο, η Α γγλία στην Ινδία καιη Γαλλία στην Α λγερία είχαν σοβαρούς λόγους να επιδείξουν αυτοσυγκράτηση. Η άσκηση εξουσίας μέσω της ω μής βίας έρχεταιστο προσκήνιο όταν χάνε ται η δύναμη. Ε ίναιακριβώ ς η συρρικνούμενη δύναμη της ρω  σικής κυβέρνησης, στο εσω τερικό καιστο εξω τερικό, που έγινε ολοφάνερη κατά την «επίλυση» του τσεχοσλοβακικού προβλή ματος - όπω ς ήταν η συρρικνούμενη δύναμη του ευρω παϊκού ιμπεριαλισμού που φανερώ θηκε κατά την επιλογή μεταξύ τερ ματισμού της αποικιοκρατίας και μακελλειού. Η υποκατάστα ση της δύναμης από τη βία μπορείνα φέρειτη νίκη, αλλά το τί μημα είναιπολύ μεγάλο· διότι δεν το πληρώ νουν μόνο οιηττημένοι, το πληρώ νεικαιο νικητής όσον αφορά τη δική του δύνα μη. Α υτό είναιαλήθεια ιδίω ς όταν ο νικητής συμβαίνεινα απο λαμβάνειστο εσω τερικό τα αγαθά της συνταγματικής διακυβέρ νησης. Ο Henry Steele Commager έχειαπόλυτο δίκιο: «Α ν υπο νομεύσουμε την παγκόσμια τάξη καικαταστρέψ ουμε την παγκό σμια ειρήνη, πρέπειαναπόφ ευκτα να υπονομεύσουμε καινα κα ταστρέψουμε πρώ τα τους δικούς μας πολιτικούς θεσμούς»74. Ο μεγάλος φόβος ότι η «διακυβέρνηση τω ν υποτελώ ν φυλώ ν» (Λ όρδος Cromer) θα γίνει μπούμερανγκ για τη διακυβέρνηση στο εσω τερικό κατά την περίοδο του ιμπεριαλισμού σήμαινε ότιη άσκηση εξουσίας μέσω της βίας σε απομακρυσμένες χώ ρες θα κατέληγε να επηρεάσειτη διακυβέρνηση της Α γγλίας, ότι η τελευταία «υποτελής φυλή» θα ήσαν οι ίδιοιοιΆ γγλοι. Η πρό σφατη επίθεση με αέρια στην πανεπιστημιούπολη του Μ πέρκλεϋ, όπου χρησιμοποιήθηκαν όχι απλώ ς δακρυγόνα αλλά κι

116

Χ Α Ν Ν Α Α Ρ

Ν Τ

ένα άλλο αέριο -«το οποίο είχε τεθείεκτός νόμου από τη Σ υν θήκη της Γενεύης καιείχε χρησιμοποιηθείαπό το Στρατό για να βγάλειτους αντάρτες στο Β ιετνάμ από τα κρησφύγετά τους»-, ενώ Ε θνοφ ρουροίμε αντιασφυξιογόνες μάσκες εμπόδιζαν τους πάντες «να φ ύγουν από τη βαλλόμενη περιοχή», αποτελείεξαι ρετικό παράδειγμα ενός τέτοιου «αντίκτυπου». Έ χει συχνά λε χθείότιη ανημπόρια εκτρέφειβία, καιαπό ψ υχολογική άποψ η αυτό οπω σδήποτε αληθεύει, τουλάχιστον για πρόσω πα που έχουν φυσική ρώ μη, ψ υχική ή σω ματική. Α πό πολιτική άποψ η, το ζήτημα είναιπω ς η απώ λεια δύναμης γεννά τον πειρασμό να υποκατασταθείη δύναμη από τη βία -το 1968, κατά τη διάρκεια του Συνεδρίου του Δ ημοκρατικού Κ όμματος στο Σικάγο, μπο ρούσαμε να παρακολουθήσουμε αυτή τη διαδικασία στην τηλε όραση75- καιπω ς η ίδια η βία καταλήγεισε ανημπόρια. Ό που η βία παύει να στηρίζεται και να συγκροτείται από τη δύναμη, έχει επέλθει η γνω στή αντιστροφή στην αποτίμηση τω ν μέσω ν και τω ν σκοπώ ν. Τα μέσα, τα μέσα καταστροφ ής, καθορίζουν τώ ρα το σκοπό - με συνέπεια ο τελικός σκοπός να είναιη κατα στροφή όλης της δύναμης. Π ουθενά δεν γίνεταιπιο εμφανές πώ ς η νίκη της βίας επίτης δύναμης στρέφεταιεναντίον του εαυτού της α π’ ό,τιστη χρήση του τρόμου για τη διατήρηση της κυριαρχίας, πρακτική που για τις αλλόκοτες επιτυχίες και τις τελικές αποτυχίες της γνω ρί ζουμε ίσω ς περισσότερα από οποιαδήποτε προηγούμενη γενιά. Η τρομοκρατία δεν είναιτο ίδιο πράγμα με τη βία· είναιμάλλον η μορφή διακυβέρνησης που γεννιέται όταν η βία, έχοντας κα ταστρέψειόλη τη δύναμη, δεν παραιτείταιαλλά, αντίθετα, δια τηρείπλήρω ς τον έλεγχο. Έ χει συχνά παρατηρηθείότιη αποτελεσματικότητα της τρομοκρατίας εξαρτάται σχεδόν αποκλει στικά από το βαθμό κοινω νικής ατομοποίησης. Κ άθε μορφή ορ γανω μένης αντίστασης πρέπεινα εξαφανιστείπροτού η τρομο

Π

Ρ Ι

117

κρατία αφεθείνα ξεσπάσει ’ όλη της την ένταση. Α υτή η ατο μοποίηση -εξω φρενικά άχρω μος ακαδημαϊκός όρος δεδομένης της φρίκης που υποδηλώ νει- διατηρείταικαι επιτείνεται μέσα από την πανταχού παρουσία του πληροφ οριοδότη, ο οποίος μπορεί κυριολεκτικά να βρίσκεται παντού διότι δεν είναι πια απλώ ς ένας επαγγελματίας πράκτορας που πληρώ νεται από την αστυνομία, αλλά εν δυνάμεικάθε άτομο με το οποίο έρχεται κανείς σε επαφή. Π ώ ς εγκαθιδρύεται ένα τέτοιο πλήρω ς ανε πτυγμένο αστυνομικό κράτος και πώ ς λειτουργεί -ή, μάλλον, πώ ς τίποτε δεν λειτουργείεκείόπου αυτό επικρατεί-, μπορού με τώ ρα να το μάθουμε από το βιβλίο του Α λεξάντερ Σολζενίτσιν Ο π ρ ώ ο ς κ κ λ ο ς , το οποίο μάλλον θα παραμείνειένα από τα λογοτεχνικά αριστουργήματα του εικοστού αιώ να καισίγου ρα περιέχειτην καλύτερη τεκμηρίω ση που υπάρχει σχετικά με το σταλινικό καθεστώ ς76. Η καθοριστική διαφορά ανάμεσα στην ολοκληρω τικού τύπου κυριαρχία, που βασίζεταιστην τρο μοκρατία, και στις τυραννίες καιτις δικτατορίες, που εγκαθι δρύονται δια της βίας, είναι ότι η πρώ τη στρέφεται όχι μόνο εναντίον τω ν εχθρώ ν της αλλά και εναντίον τω ν φίλω ν και υποστηρικτώ ν της, φοβούμενη κάθε δύναμη, ακόμη καιτη δύνα μη τω ν φίλω ν της. Το αποκορύφ ω μα της τρομοκρατίας επέρχε ται όταν το αστυνομικό κράτος αρχίζει να καταβροχθίζει τα παιδιά του, όταν ο χθεσινός εκτελεστής γίνεταιτο σημερινό θύ μα. Κ αιαυτή είναι επίσης η στιγμή που η δύναμη εξαφανίζεται εντελώ ς. Υ πάρχουν σήμερα πάμπολλες ευλογοφανείς εξηγήσεις της αποσταλινοποίησης της Ρω σίας - καμιά δεν είναι, πιστεύω , τόσο ακαταμάχητη όσο εκείνη που παραπέμπειστη συνειδητοποίηση από τους ίδιους τους σταλινικούς αξιω ματούχους ότιη συνέχιση του καθεστώ τος θα οδηγούσε, όχι σε μια εξέγερση, εναντίον της οποίας η τρομοκρατία είναιπράγματιη καλύτερη εγγύηση, αλλά σε παράλυση ολόκληρης της χώ ρας.

118

Α νακεφαλαιώ νω : από πολιτική άποψ η δεν αρκεί να πούμε ότιδύναμη καιβία δεν είναιτο ίδιο πράγμα. Δ ύναμη καιβία εί ναιπράγματα αντίθετα· όταν η μία επικρατείαπόλυτα, η άλλη απουσιάζει. Η βία εμφανίζεταιεκείόπου η δύναμη κινδυνεύει, αλλά, αν αφεθεί ανεξέλεγκτη, καταλήγει στην εξαφάνιση της δύναμης. Α υτό σημαίνειότιδεν είναισω στό να θεω ρείταιαντί θετο της βίας η μη βία· η αναφ ορά στη μη βίαιη δύναμη είναι στην πραγματικότητα πλεονασμός. Η βία μπορείνα καταστρέ ψ ειτη δύναμη, αλλά είναιεντελώ ς ανίκανη να τη δημιουργήσει. Η μεγάλη εμπιστοσύνη του Χ έγκελ καιτου Μ αρξ στη διαλεκτι κή «δύναμη της άρνησης», χάρη στην οποία τα αντίθετα δεν κα ταστρέφουν το ένα το άλλο, αλλά εξελίσσονται ομαλά το ένα στο άλλο διότιοιαντιφάσεις προάγουν καιδεν παραλύουν την ανάπτυξη, στηρίζεται σε μια πολύ παλαιότερη φιλοσοφ ική προκατάληψ η: ότι το κακό δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια στερητική τροπικότητα του καλού, ότιτο καλό μπορείνα προέλθειαπό το κακό· ότι, κοντολογής, το κακό δεν είναιπαρά μια προσω ρινή εκδήλω ση ενός κρυμμένου ακόμη αγαθού. Τ έ τοιες γνώ μες καταξιω μένες στο χρόνο έχουν γίνειεπικίνδυνες. Τ ις συμμερίζονταιπολλοίπου δεν έχουν ακούσειποτέ το όνο μα του Χ έγκελ ή του Μ αρξ, για τον απλό λόγο ότι εμπνέουν την ελπίδα και διαλύουν τον φόβο - μια απατηλή ελπίδα που χρησιμοποιείταιγια να διαλύσειέναν εύλογο φόβο. Δ εν εννοώ μ’ αυτό να εξομοιώ σω τη βία με το κακό· θέλω μόνο να τονίσω ότιη βία δεν μπορείνα προέλθειαπό το αντίθετό της, που είναι η δύναμη, καιότι, για να την κατανοήσουμε ω ς έχει, θα πρέπει να εξετάσουμε τις ρίζες καιτη φύση της.

Ill

Φ αίνεται μάλλον αλαζονικό να μιλάει κανείς με αυτούς τους όρους για τη φύση καιτα αίτια της βίας σε μια στιγμή κατά την οποία πακτω λοί χρημάτω ν από διάφορα ιδρύματα διοχετεύο νται στα ερευνητικά προγράμματα τω ν κοινω νικώ ν επιστημό νω ν, ένας κατακλυσμός βιβλίω ν επίτου θέματος έχειήδη εμφα νιστεί, εξέχοντες φυσικοί επιστήμονες -βιολόγοι, φυσιολόγοι, ηθολόγοικαιζω ολόγοι- έχουν ενώ σειτις δυνάμεις τους σε μια υπέρτατη προσπάθεια να λύσουν το αίνιγμα της «επιθετικότη τας» στην ανθρώ πινη συμπεριφορά, καιμάλιστα έχειαναδυθεί μια ολοκαίνουργια επιστήμη ονόματι «πολεμολογία». Π αρ’ όλα αυτά έχω δύο δικαιολογίες για το εγχείρημά μου. Π ρώ τον, ενώ βρίσκω εν πολλοίς συναρπαστική τη δουλειά τω ν ζω ολόγω ν, δεν βλέπω πώ ς είναιδυνατό να εφαρμοστείστο πρόβλημά μας. Για να καταλάβουμε ότιοιάνθρω ποιείναιέτοι μοι να πολεμήσουν για την πατρίδα τους, δεν χρειαζόταν να ανακαλύψ ουμε ένστικτα «εδαφοκεντρισμού της ομάδας» [group territorialism] στα μυρμήγκια, τα ψ άρια καιτους πιθήκους· και για να μάθουμε ότι ο συνω στισμός προκαλεί εκνευρισμό και επιθετικότητα, δεν ήταν ανάγκη να πειραματιστούμε με ποντί κια. Μ ια μέρα στις εξαθλιω μένες συνοικίες οποιοσδήποτε με γάλης πόλης θα ήταν αρκετή. Εκπλήσσομαικαισυχνά μάλιστα

120

Χ Α Ν Ν Α Α Ρ

Ν Τ

χαίρομαι όταν βλέπω ότι κάποια ζώ α συμπεριφέρονται όπω ς οιάνθρω ποι· δεν βλέπω πώ ς αυτό θα μπορούσε να δικαιολογή σειή να καταδικάσειτην ανθρώ πινη συμπεριφορά. Δ εν μπορώ να καταλάβω γιατί μας ζητούν «να αναγνω ρίσουμε ότι ο άν θρω πος συμπεριφέρεται σχεδόν ίδια με ένα ομαδικά και εδαφοκεντρικά οργανω μένο είδος», αντίγια το αντίστροφ ο - ότι ορισμένα είδη ζώ ω ν συμπεριφέρονταισχεδόν ίδια με τους αν θρώ πους77. (Κ ατά τον Adolf Portmann, αυτή η νέα γνώ ση σχε τικά με τη ζω ική συμπεριφορά δεν κλείνειτο χάσμα μεταξύ αν θρώ που καιζώ ου· δείχνειαπλώ ς ότι, «μεταξύ αυτώ ν που γνω  ρίζουμε για τον εαυτό μας, πολύ περισσότερα α π’ όσα νομίζα με συναντιόνταικαιστα ζώ α».)78 Γιατίθα πρέπειάραγε, αφού «εξαλείψ αμε» όλους τους ανθρω πομορφισμούς από την ψ υχο λογία τω ν ζώ ω ν (αν το πετύχαμε πράγματι, είναι άλλο θέμα), να προσπαθούμε τώ ρα να ανακαλύψ ουμε «πόσο “θηριόμορ φος” είναι ο άνθρω πος»;79 Μ ήπω ς δεν είναι προφ ανές ότι ο ανθρω πομορφισμός καιο θηριομορφισμός στις επιστήμες της συμπεριφοράς δεν είναιπαρά δύο πλευρές του ίδιου «σφάλμα τος»; Ε πιπλέον, αν ορίσουμε τον άνθρω πο ω ς είδος που ανήκει στο ζω ικό βασίλειο, γιατί θα πρέπεινα του ζητούμε να αντλεί τα πρότυπα συμπεριφοράς του από ένα άλλο ζω ικό είδος; Η απάντηση, φοβούμαι, είναι απλή: είναι ευκολότέρο να πειρα ματιζόμαστε με τα ζώ α, κιαυτό όχι μόνο για ανθρω πιστικούς λόγους -ότι δηλαδή δεν είναιω ραίο να μας βάζουν σε κλουβιά· το πρόβλημα είναιότιοιάνθρω ποιξέρουν να ξεγελούν. Δ εύτερον, τα αποτελέσματα τω ν ερευνοόν τόσο στις κοινω νι κές όσο καιτις φυσικές επιστήμες τείνουν να παρουσιάζουν τη βίαιη συμπεριφορά ακόμη περισσότερο ω ς «φυσική» αντίδραση α π’ όσο θα ήμασταν διατεθειμένοινα δεχτούμε χω ρίς αυτά. Η επιθετικότητα, οριζόμενη ω ς ενστικτοόδης ορμή, λέγεταιότιπαί ζειτον ίδιο λειτουργικό ρόλο στο βασίλειο της φύσης όπω ς τα

Π

Ρ Ι

121

ένστικτα της πείνας και της σεξουαλικότητας στη διαδικασία της ζω ής του ατόμου καιτου είδους. Ε ν αντιθέσειόμω ς προς τα ένστικτα αυτά, τα οποία ενεργοποιούνταιαπό πιεστικές σω μα τικές ανάγκες, από τη μια πλευρά, κιαπό εξω τερικά ερεθίσματα από την άλλη, τα επιθετικά ένστικτα στο ζω ικό βασίλειο μοιά ζουν να είναιανεξάρτητα από τέτοια πρόκληση. Α πεναντίας, η απουσία πρόκλησης φαίνεταινα οδηγείσε ματαίω ση του ενστί κτου, σε «καταπιεσμένη» επιθετικότητα που, σύμφω να με τους ψ υχολόγους, προκαλείαπόφ ραξη της «ενέργειας», ενδεχόμενη έκρηξη της οποίας θα είναιπολύ πιο επικίνδυνη. (Ε ίναισαν να λέμε ότιτο σ θ η μ  της πείνας στον άνθρω πο θα αυξανόταν με τη μείω ση τω ν πεινασμένω ν.)80 Κ ατ’ αυτή την ερμηνεία η απρό κλητη βία είναι «φυσική»· εφόσον χάσειτη λ ο γ ι κ ή της, βασικά τον ρόλο της στην αυτοσυντήρηση, γίνεται«ανορθολογική», και αυτός είναι, υποτίθεται, ο λόγος που οιάνθρω ποι μπορούν να είναιπιο «κτηνώ δεις» από άλλα ζώ α. (Στη σχετική βιβλιογρα φία μάς υπενθυμίζεται διαρκώ ς η γενναιόδω ρη συμπεριφορά τω ν λύκω ν, οιοποίοι δεν σκοτώ νουν τον ηττημένο εχθρό.) Π έρα από την παραπλανητική μετάθεση φυσικώ ν όρω ν όπω ς «ενέργεια» και «πίεση» σε βιολογικά και ζω ολογικά δεδομένα, όπου δεν έχουν νόημα διότι δεν μπορούν να μετρηθούν81, φο βούμαιότιπίσω από αυτές τις νεότατες «ανακαλύψ εις» κρύβε ταιο παλαιότατος ορισμός της φύσης του ανθρώ που -ο ορισμός ο ν  [animal rationale], σύμφω να με του ανθρώ που ω ς ο υ έ τον οποίο το μόνο που μας διακρίνειαπό τα άλλα ζω ικά είδη εί ναιτο πρόσθετο γνώ ρισμα της λογικής. Η νεότερη επιστήμη, ξε κινώ ντας άκριτα από την παλιά αυτή υπόθεση, έχεικάνειμεγά λες προσπάθειες να «αποδείξει» ότι οι άνθρω ποι μοιράζονται όλες τις άλλες ιδιότητες με κάποια είδη του ζω ικού βασιλείου με τη διαφορά ότιτο πρόσθετο χάρισμα της «λογικής» καθιστά τον άνθρω πο ένα πιο επικίνδυνο ζώ ο. Ε ίναιη χρήση της λογικής

122

Χ Α Ν Ν Α Α Ρ

Ν Τ

που μας κάνειεπικίνδυνα «ανορθολογικούς», διότιη λογική αυ τή είναι ιδιότητα ενός «αρχέγονα ενστικτώ δους όντος»82. Ο ι επιστήμονες γνω ρίζουν φυσικά ότιο άνθρω πος ω ς κατασκευα στής εργαλείω ν έχειεφεύρειαυτά τα μεγάλου βεληνεκούς όπλα τα οποία τον απελευθερώ νουν από τους «φυσικούς» περιορι σμούς που συναντιόνται στο ζω ικό βασίλειο, και ότι η κατα σκευή εργαλείω ν συνιστά μια εξαιρετικά περίπλοκη δ ι α ν ο η τ ι κ ή δραστηριότητα83. Γι’ αυτό καιη επιστήμη καλείταινα μας θερα πεύσει από τις παρενέργειες της λογικής χειραγω γώ ντας και ελέγχοντας τα ένστικτά μας, συνήθω ς βρίσκοντας ακίνδυνες διε ξόδους γι’ αυτά όταν χαθείη «ζω οποιός λειτουργία» τους. Το πρότυπο συμπεριφοράς αντλείταικαιπάλι από άλλα ζω ικά εί δη, στα οποία η λειτουργία τω ν ζω τικώ ν ενστίκτω ν δεν έχεικα ταστραφείαπό την επέμβαση της ανθρώ πινης λογικής. Κ αιη ει δοποιός διαφορά μεταξύ ανθρώ που καιζώ ου είναιτώ ρα, για να κυριολεκτήσουμε, όχι πια η λογική (το lumen naturale του αν θρώ πινου ζώ ου), αλλά η επιστήμη, η γνώ ση αυτώ ν τω ν προτύ πω ν και οιτεχνικές που τα εφαρμόζουν. Σύμφω να μ’ αυτή την άποψ η, ο άνθρω πος ενεργείανορθολογικά καισαν ζώ ο όταν αρνείταινα ακούσειτους επιστήμονες ή αγνοείτα πιο πρόσφατα πορίσματά τους. Ε ν αντιθέσει προς αυτές τις θεω ρίες και τα όσα συνεπάγονται, θα υποστηρίξω στις γραμμές που ακολου θούν ότιη βία δεν είναιούτε ζω ώ δης ούτε ανορθολογική - είτε αντιλαμβανόμαστε αυτούς τους όρους κατά τη συνήθη χρήση τους στη γλώ σσα τω ν ανθρω πιστώ ν είτε σύμφω να με τις επι στημονικές θεω ρίες. Ό τι η βία ξεπηδάει συχνά από την οργή είναι κοινοτοπία, καιη οργή μπορείπράγματινα είναιανορθολογική καιπαθολο γική, όμω ς το ίδιο μπορεί να είναι και οποιοδήποτε άλλο αν θρώ πινο συναίσθημα. Ο πω σδήποτε είναιδυνατό να δημιουργη-

Π

Ι

123

θούν συνθήκες υπό τις οποίες οι άνθρω ποι απανθρω πίζονται -όπω ς στρατόπεδα συγκεντρώ σεω ς, βασανιστήρια, λιμός-, αλ λά αυτό δεν σημαίνειότιγίνονταιζω ώ δεις· καιυπό τέτοιες συν θήκες, όχιη οργή καιη βία, αλλά η καταφανής απουσία τους εί ναιτο σαφέστερο σημάδιαπανθρω πισμού. Η οργή δεν είναικα θόλου μια αυτόματη αντίδραση στη δυστυχία καιτον πόνο αυτά καθεαυτά· κανένας δεν αντιδρά με οργή σε μια ανίατη αρρώ στια ή σ’ ένα σεισμό, ούτε άλλω στε σε κοινω νικές συνθήκες που φ αί νεται ότι δεν μπορούν να αλλάξουν. Μ όνο εκεί όπου εύλογα υποπτευόμαστε ότιοισυνθήκες θα μπορούσαν να αλλάξουν μα δεν αλλάζουν εμφανίζεταιη οργή. Μ όνο όταν μας θίγουν το α ί σθημα δικαίου αντιδρούμε με οργή, καιαυτή η αντίδραση δεν εί ναι καθόλου απαραίτητο να αντανακλά προσω πική ζημία, όπω ς αποδεικνύεται απ’ όλη την ιστορία τω ν επαναστάσεω ν, όπου μονίμω ς μέλη τω ν ανώ τερω ν τάξεω ν πυροδότησαν και στη συνέχεια καθοδήγησαν τις εξεγέρσεις τω ν καταπιεσμένω ν και τω ν κατατρεγμένω ν. Η προσφυγή στη βία, όταν βρίσκεται κανείς αντιμέτω πος με εξοργιστικά γεγονότα ή συνθήκες, είναι πολύ μεγάλος πειρασμός λόγω της εγγενούς αμεσότητας καιτα χύτητάς της. Η ρ ό ν ι κίνηση αντιβαίνει στο χαρακτήρα της οργής καιτης βίας, αλλά τούτο δεν τις καθιστά ανορθολογικές. Α ντίθετα, στην ιδιω τική όσο καιστη δημόσια ζω ή υπάρχουν κα ταστάσεις στις οποίες ακριβώ ς η ταχύτητα μιας βίαιης πράξης μπορείνα είναιτο μόνο κατάλληλο φάρμακο. Το ζήτημα δεν εί ναιότιαυτό μας επιτρέπεινα εκτονώ σουμε την οργή μας - κάτι που μπορούμε να πετύχουμε εξίσου καλά χτυπώ ντας το τραπέ ζι ή βροντώ ντας την πόρτα. Τ ο ζήτημα είναι ότι σε ορισμένες περιστάσεις η βία -το να ενεργείκανείς χω ρίς επιχειρήματα ή λόγια και χω ρίς να υπολογίζει τις συνέπειες- είναι ο μόνος τρόπος να ισορροπήσειξανά η πλάστιγγα της δικαιοσύνης. (Ο

124

Χ Α Ν Ν Α Α Ρ

Ν Τ

Billy Budd, αφήνοντας στον τόπο αυτόν που ψ ευδομαρτύρησε εναντίον του, προσφέρει το κλασικό παράδειγμα*). Υ π’ αυτή την έννοια, η οργή καιη βία που μερικές φορές -όχι πάντα- τη συνοδεύειανήκουν στα «φυσικά» θ ρ ώ π ι  πάθη, καιη όποια θεραπεία του ανθρώ που απ’ αυτά δεν θα σήμαινε τίποτε λιγότε ρο από τον απανθρω πισμό ή τον ευνουχισμό του. Ό τι τέτοιες πράξεις, όπου οι άνθρω ποιπαίρνουν τον νόμο στα χέρια τους για χάρη της δικαιοσύνης, έρχονται σε σύγκρουση με τους θε σμούς τω ν πολιτισμένω ν κοινοτήτω ν είναιαναντίρρητο· αλλά ο αντιπολιτικός χαρακτήρας τους, τόσο έκδηλος στο αριστούργη μα του Μ έλβιλ, δεν σημαίνειότι είναι απάνθρω πες ή «απλώ ς» συγκινησιακά φορτισμένες. Η απουσία συγκινήσεω ν ούτε προκαλεί ούτε προάγει την ορθολογικότητα. «Η αποστασιοποίηση καιη αταραξία» μπρο στά σε μια «αβάσταχτη τραγω δία» μπορεί πράγματι να είναι «τρομακτικές»84, όταν δηλαδή δεν είναι αποτέλεσμα ελέγχου αλλά εμφανής εκδήλωση ακατανοησίας. Για να αντιδράσεικα νείς λογικά πρέπει πρώ τα απ’ όλα να «συγκινηθεί», και το αντίθετο του συγκινησιακού δεν είναιτο «ορθολογικό», ό,τικι αν σημαίνειαυτό, αλλά ή η ανικανότητα για συγκίνηση, φαινό μενο συνήθω ς παθολογικό, ή ο συναισθηματισμός, που είναι μια διαστροφή του συναισθήματος. Η οργή καιη βία γίνονται ανορθολογικές μόνο όταν στρέφονταιενάντια σε υποκατάστα τα, κι αυτό, φοβούμαι, είναιό,τιακριβώ ς συνιστούν οιψ υχία τροι και οι πολεμολόγοι που ασχολούνται με την ανθρώ πινη επιθετικότητα, καιτο οποίο συμβαδίζει, αλίμονο, με ορισμένες διαθέσεις και αστόχαστες στάσεις ζω ής στην ευρύτερη κοινω  νία. Ό λοι γνω ρίζουμε, για παράδειγμα, ότι έχει γίνει αρκετά *

.τ . .:

lution, ό.π.,

λ.

ι τ η σ χ ετ ι ή τ η ς

. 80-88.

νά λυ

η της

εντ στο

On Revo

Π

Ι

125

της μό μόδας δας ανάμ νάμεσ α σ τους λευκ λευκού ούς ς φ ιλελεύθερο λελεύθερους υς να α ντι ντι δρο δρούν στ στις α δικίες κα τά τω ν μα μ αύρω ύρω ν με με την κρα κραυγή «Ε ίμαστε όλοιέ όλοι ένοχοι οχοι», καιη κα ιη Μ αύρη Δ ύναμ ύναμη η αποδε α ποδεί ίχθηκε πολύ πολύ πρόθυμη πρόθυμ η να εκμε κμ εταλλευτ λλευτε εί αυτή υτή την «ομ «ομ ολογ ολο γία» για να υποκ υποκι ινήσε νήσ ει ένα ανορθολ νορθολογι ογικό κύμ κ ύμα α «μαύρ «μ αύρης ης οργής». οργής». Ό π ο υ είμαστ ασ τε όλοι όλοι ένο χοι, δεν είναικανένας· οιομολογίες συλλογικής ενοχής είναιη καλύτ καλύτε ερη δυνα δυνατ τή εγγύηση ύηση ενάντ νάντι ια στην ανακά νακάλυψ λυψ η τω τω ν εν ενό χω ν, και το ίδιο το μέγεθος γεθος του εγκλή γκλήματος η καλύτ λύτερη δικα ιο λογί λο γία για να μην κάνου κάνουμ μ ε τίποτε. Σ ’ αυτή τη συγκεκριμένη πε πε ρίπτω σ η πρ π ρόκειτα ι επιπροσ ρο σ θέτ θέτω ς για μ ια επικ πικίνδυνη και συσ κοτ κοτισ τική κλι κλιμάκω ση του ρατ ρα τσ ισ μ ού σε κά ποιες υψ ηλότ λότερες, λιγότε ότερο α πτές σ φ αίρες ρες. Τ ο πρα πρα γμα γμα τικό ρήγ ρήγμ α μ εταξύ μα μαύρω ύρω ν κα ι λευκ λευκώ ώ ν δεν δεν ξεπ ξεπερνιέτα ι με τη μετάθεσ άθεσή του του σε μ ια ακόμ ακόμη η π ιο ασ υμφ υμ φ ιλίω τη σύγκρουσ ύγκρουση η μεταξύ συλλο σ υλλογ γικής κή ς αθω ότη ότητας κα ισ υλλο υλλογι γικής κή ς ενοχή νοχής. Τ ο «ό «όλοι λοιοιλευκο λευκοίείναι ναι ένοχοι» δεν εί ναι να ι μ όνο μ ια επικίνδυνη ανοησ νοη σ ία αλλ α λλά ά κα κ α ι ρατ ρα τσ ισ μ ός α πό τη την ανάποδη νάπ οδη,, κα ιτε ιτείνει νει με μεγ μεγάλη αποτ πο τελεσ λεσ μ ατικότ κότητα να προσ πρ οσφ φ έ ρεισ ρει σ τις πολύ πραγμα γμ α τικές αι αιτιά σ εις και τα λογι λογικά σ υναι υνα ισ θή θή μ ατα του του μ αύρου αύρου πλη πληθυσ θυσμ μού μ ια διέξοδο στ σ τον ανορθολογι νορθολογισ μ ό, μ ια απόδρα πόδρασ σ η α πό την πρα πρ αγμ ατικότ κό τητα. Ε πιπλέον, λέον, α ν θέλο θέλουμ υμε ε να ερευνήσου ρευνήσουμ με ισ τορικά τις πιθανές α ιτίες που μ εταμορφ ορ φ ώ νουν νουν το τους engages σε enrages*, δεν δεν εί είναι ναιη α δικία που κατ κα τέχει χειτην πρώ πρώ τη θέση, αλλά η υποκ υποκρι ρισ ία. Ο βαρυ βαρυ σήμαντος ντος ρόλος ρόλος τη της στα ύσ ύστερα σ τάδια της Γαλλι Γαλλικής κής Ε πανάσ νάσ τα σης σης, ότα ν ο πόλ πόλε εμ ος του Ροβ Ρ οβε εσπιέρου ρου κα κατά της υποκ υπ οκρ ρισ ία ς με με * ξε

.τ . .: Η

,

γρ

έας χρ

α σ το α γγλι ό της

ση . Η ι

γγρ

ολ τι

ρά

η α )

έ ν ο υ ς )» )» .

οδ δετ

τρ τε

ο π ο ιε ί νο,

: « ου νους σε λυ

τ έ ς τ ις ις

ο γα λλ

οντα ς με το σ χή α τα

ορ

ές λέ ς

νουν του ς ( δεολογι ν ο υ ς ((οο ρ γ ι

νου ,

ξα

126

Χ Α Ν Ν Α Α Ρ

Ν Τ

ταμόρφ ω σ ε το «δεσ δεσ ποτ ποτισμό τη της ελευθερί λευθερίας» στ σ το Β ασ ίλειο το του Τ ρόμου, ρόμ ου, είναι πολύ πο λύ γνω σ τός για να συζητ υζητηθε ηθεί ί εδώ · αλλά είναι σημαντι ντικό να θυμηθούμ θυμηθούμε ε ότιο ότιο πόλ πόλε εμ ος αυτ αυτός είχε κηρυχθε κηρυχθεί ίπ ο  λύ πι π ιο πριν, α πό τους Γ άλλου λλους ς ηθικιστές, πο που έβλε βλεπαν πα ν στην υποκ υπ οκρι ρισ ία το μεγαλύτ αλύτερο α π ’ όλα τα ελατ λα ττώ μ ατα κα και το έβρι σκαν καν να κυ κυριαρχεί ρχείεντε ντελώ ς στην «καλή κοι κοινω νία», αυτή υτή πο που κά κά πω ς αργότε ργότερα ονομά ονομάστηκε ηκε αστική κο κ οινω νία. Λ ίγοι σ υγγρα υγγραφ φ είς περιω πής πή ς εξ εξύμν ύμνησαν ησ αν τη τη βία για τη βία· αλλά αυτο υτοί οι λίγοι - ο Σ ορέλ, ορέλ, ο Π αρέτ αρέτο, ο Φ α νόν- κινήθηκαν ήθηκα ν α πό ένα πολύ πο λύ βαθύτε βαθύτερο μίσος για την αστ ασ τική κοινω νία και οδηγ οδηγήθηκα θηκαν σε μια μια πολύ π ιο ριζική ρήξη με με τα ηθικά της πρότυπα α π ’ ό,τι η συμ συμβα βατ τική Α ρι στερά, η οποί οπ οία εμ πνεότ πνεόταν αν κυρί κυρίω ς α πό σ υμπό υμ πόνι νια και κα ι α πό μ ια φ λογερή λογερή επιθυμ θυμ ία για δικαιοσύνη οσ ύνη.. Ν α αφ α φ αιρεθεί ρεθεί η μάσ μάσκα κα της υποκ υπ οκρι ρισ ία ς από το το πρ πρόσω όσ ω πο του εχ εχθρού, να ξε ξεσκεπα κεπασ στεί τόσο όσ ο αυτός υτός όσο όσ ο κα και οι ύπου ύπ ουλε λες ς χει χειραγω ρα γω γίες και μ ηχανορρα χανορραφ φ ίες που του επιτρέπου έπουν να ασκείτη κείτην εξουσ εξουσί ία χω ρίς να χρησ χρη σ ιμ οποιεί βί α ια μέσα, μέσα, επομέ επομ ένω ς να προκ προκληθε ληθεί ί δράση, δράση, ακόμ ακόμη η κα και με κίνδυνο εξόντ όντω σης, ης, ώ στε να αποκ α ποκα αλυφθε λυφ θεί ί η αλήθει αλήθεια - αυτά υτά εξακολου θού θούν να είναι ναι ορισ μένα απ α πό τα π ιο ισχυρά χυρά κίνητ νητρα για τη σημε ημε ρινή βί βία στα πανεπ νεπισ τή μ ια καισ τους ους δρό δρόμ ους8 υς85. Κ αιη βία αυτ αυτή ή πά λι δεν δεν είναιανορ ναι ανορθολογι θολογική. κή. Ε φ όσον όσ ον οι άνθρω ποι πο ι ζουν ουν σ ’ ένα κόσμο κόσμ ο φ αινομέ ομ ένω ν, από α πό την εκδήλω κδήλωση ση τω τω ν οποί οποίω ν εξ εξαρτώ ρτώ νται για να κινηθο νηθού ύν μέ μέσα του του,, η έπαρσ πα ρση η της υποκρισ ία ς -σ ε διά κρι ση α πό τα τα σκό σ κόπι πιμ α τε τεχνάσμ νάσ μ ατα ατα που που εν ευθέτ υθέτω χρόνω ρόνω αποκα ποκαλύ λύ π τοντα τονται ι- δεν δεν μπ μ πορε ορεί να αντι ντιμ ετω πισ τεί με τη λεγ λεγάμενη λογική σ υμπ υμ περιφ ορά ορά. Τ α λόγι λόγια μ πορεί πορείνα να τα τα εμπιστευθεί υθεί κανεί νείς μόνο ότα ότα ν εί είναι σ ίγουρο ουρος ς ότι ότι λει λειτουργούν ουργούν για να αποκα ποκαλύψ λύψ ουν ουν και κα ι όχιγι όχι για να αποκρύ απ οκρύψ ψ ουν. Ε κεί κείνο που πο υ προκ προκαλε αλεί ί οργή οργή είναι μάλ μά λ λον η επί επίφ αση ασ η ορθολογι ορθολογικότη κότητας πα ρά τα σ υμφ υμφ έροντα ροντα που πο υ κρύ κ ρύ βοντα νται πίσ ω της. ης. Η χρησ χρησιμοποί ποίηση τη της λογι λογικής κή ς όταν όταν η λογική χρησ χρη σ ιμ οποιείτα ι ω ς πα γίδα δεν δεν εί είναι ναι «ορθολογική»· κή»· όπω ς και η

Π

127

Ρ Ι

χρησι χρησ ιμοποί οποίηση όπλο όπ λου υ σε αυτοά υτοάμ μ υνα δεν δεν εί είναι ναι «ανορθολογ «ανορθολογι ική». κή». Α υτή υτή η βίαιη αντί ντίδρα δρασ η κα κ ατά της υποκρισ ίας, όσο όσο δικαιολογη λο γη  μέν μένη κι α ν εί είναι ναι α πό τη τη δική της σ κοπι οπ ιά, χάνει χάνει τη raiso raison n d’et d’etre re της* όταν επιχειρείνα αναπτύξειμια δική της στρατηγική με συ γκεκριμένους νους σκοπο κοπούς ύς·· γίνετα νεται «ανορ «α νορθολ θολογι ογική» κή » τη τη στιγμή που «εξορ «εξορθο θολο λογί γίζεται», δηλα δηλαδή δή τη τη στ σ τιγμή γμή πο π ου η αντ αντι ι-δρά δράση στην π ο  ρεία ενός αγώ να μ ετατρέ ατρέπε πετ ταισε ισε δράση δράσ η κα κ αιτο κυνήγιυπ κυνήγιυπό όπτω ν, σ υνοδε υνοδευόμ υόμε ενο από α πό το το ψ υχολογικό κυνήγ κυνήγι ι τω ν απώ απώ τερω ν κινή τρω ν, αρ α ρχίζει ζει86. 86.

Α ν και κα ι η αποτε αποτελεσ λεσ μ ατι ατικότητ κότητα α της της βίας, ας, όπω όπ ω ς παρα πα ρατ τή ρησ ρη σ α προη πρ οηγ γουμέ ουμ ένω ς, δεν δεν εξα ρτά ρτά ται α πό α ριθμού θμ ούς ς -ένας ένα ς οπλι οπ λισ μ έ νος με πολυβόλο πολυβόλο μ πορε πορ εί να καθηλώ κ αθηλώ σει σει εκατ κα τοντά οντά δες δες καλά κα λά ορ ο ρ γα νω μ ένους νους α νθρώ νθρ ώ π ο υς-, εν τούτοις, στη στη σ υλλογική βία, τα π ιο επικ επικίνδυνα νδυ να όσο όσ ο κα κα ι ελκυσ λκυστ τικά χαρ χα ρακτη ρισ τικά τη της έρχο ντα ντα ι στο προσ πρ οσκ κήνιο, κι αυτό υτό όχι επειδή η αρι αρ ιθμη θμ ητική δύναμη δύναμ η πα ρέχει χει ασ φ άλει λεια. Ε ίναι να ι εντε ντελώ ς αλήθε λήθει ια ότ ό τι μέσ μέσα στη στη στ σ τρα  τιω τική κα κα θώ ς και στην επανασ πα ναστ τα τική δράσ δρά σ η «ο ατ ατομ ικισ μ ός είναι ναι η πρώ τη [αξί [α ξία] πο π ου εξαφ ξα φ α νίζετα ι»87. Σ τη θέσ θέση το του βρ βρί σ κουμ κουμε ένα είδος συνοχή συνοχής ς της ομά ομ άδας δα ς, π ου βιώ νετ νετα ι π ιο έντο ντο να κα κ α ι αποδει δεικνύε κνύ ετα ι πολύ ισ χυρότ υρότε ερος ρο ς, αν α ν κ α ι λιγότε ότερο σ τα  θερός θερός, δεσμ δεσμ ός α π ’ όλα τα είδη φ ιλία ς, δημ δη μ όσ ια ς ή ιδιω τικ ή ς88. Α σ φ αλώ ς, σε σ ε κάθε κάθε πα ρά νομο νομ ο εγχείρημα, ρημ α, πο ινικ ού ή π ολιτικού χαρα χαρ ακτήρα κτήρα, η ομά ομ άδα, δα, για χάρη χάρη τη της δικής της ασ φ ά λει λεια ς, θα απαι πα ιτή σ ει «κάθε άτομο ομ ο να εκτε κτελέσε λέσει ι μ ια αμε αμ ετάκλητ κλητη πρά πράξη» προκ πρ οκε ειμ ένου να κόψ κ όψ ει τους ου ς δεσ δεσ μ ούς του με την ευυπ ευυπόλη όληπτ πτη η κ οινω νία πρ π ροτού γίνει νει δεκτ δεκτό ό στ σ την κοινότ οινότη η τα της βίας. Ό μ ω ς * .τ . .: τ ο

γο

ξή ς τη .

128

Α

Ρ

άπαξ καιγίνεικανείς δεκτός θα περιπέσειστη μεθυστική επιρ ροή που ασκεί«η πρακτική της βίας, [η οποία] δένειτους αν θρώ πους μεταξύ τους σ’ ένα όλο, αφού κάθε άτομο συνιστά έναν βίαιο κρίκο στη μεγάλη αλυσίδα, ένα μέρος του μεγάλου οργανισμού της βίας που ορθώ θηκε ορμητικά»89. Τ α λόγια του Φ ανόν επισύρουν την προσοχή στο πασίγνω  στο φαινόμενο της αδελφοσύνης στο πεδίο της μάχης, όπου οι ευγενέστερες, πιο ανιδιοτελείς πράξεις συχνά αποτελούν κα θημερινά περιστατικά. Α π’ όλους τους εξισω τικούς παράγο ντες, ο θάνατος φαίνεταινα είναιο ισχυρότερος, τουλάχιστον στις λίγες εξαιρετικές περιστάσεις στις οποίες του επιτρέπεται να παίξει έναν πολιτικό ρόλο. Ο θάνατος, είτε όπω ς τον αντι μετω πίζεικανείς όταν πεθαίνειείτε όπω ς τον αντιλαμβάνεται ενδόμυχα ω ς θνητός, είναι ίσω ς η πιο αντιπολιτική εμπειρία που υπάρχει. Σ ημαίνει ότι θα εξαφανιστούμε από τον κόσμο τω ν φαινομένω ν καιθα αποχω ριστούμε τη συντροφ ιά τω ν συ νανθρώ πω ν μας, θα απολέσουμε δηλαδή τους όρους κάθε πο λιτικής. Ό σον αφορά την ανθρώ πινη εμπειρία, ο θάνατος υπο δηλώ νει το άκρον άω τον της μοναξιάς και της ανημπόριας. Ό ταν όμω ς αντιμετω πίζεταισυλλογικά και εν δράσει, ο θάνα τος αλλάζειόψη· τότε φ αίνεταιπω ς τίποτε δεν είναιπιθανότε ρο να εντείνειτη ζω τικότητά μας από την εγγύτητά του. Κ άτι που συνήθω ς μάλλον μας διαφεύγει, ότι δηλαδή ο δικός μας θάνατος συνοδεύεται από την εν δυνάμει αθανασία της ομά δας στην οποία ανήκουμε και, σε τελευταία ανάλυση, του εί δους, έρχεταιστο κέντρο της εμπειρίας μας. Ε ίναισαν η ίδια η ζω ή, η αθάνατη ζω ή του είδους, τρεφόμενη τρόπον τινά από τον αέναο θάνατο τω ν μεμονω μένω ν μελώ ν του, να «ορθώ νε ται ορμητικά», να πραγματώ νεταιμε την πρακτική της βίας. Θ α ήταν λάθος, νομίζω , να μιλήσουμε εδώ για απλά συναι σθήματα. Στο κάτω -κάτω , μια από τις εξέχουσες ιδιότητες της

Π

Ρ Ι

129

ανθρώ πινης κατάστασης βρίσκειαντίκρισμα εδώ σε μια κατάλ ληλη εμπειρία. Στα δικά μας συμφραζόμενα ω στόσο, η ουσία του ζητήματος είναιότιαυτές οιεμπειρίες, η στοιχειακή δύνα μη τω ν οποίω ν είναιαναμφίβολη, ποτέ δεν βρήκαν θεσμική, πο λιτική έκφραση, καιότιο θάνατος ω ς εξισω τικός παράγοντας δεν παίζεισχεδόν κανένα ρόλο στην πολιτική φιλοσοφία, παρ’ όλο που η ανθρώ πινη θνητότητα -το γεγονός ότιοι άνθρω ποι είναι«θνητοί», όπω ς έλεγαν οιαρχαίοιΈ λληνες- γινόταν αντι ληπτή ω ς το ισχυρότερο κίνητρο για πολιτική δράση στην προφιλοσοφική πολιτική σκέψη. Η βεβαιότητα του θανάτου έκανε τους ανθρώ πους να επιδιώ κουν αθάνατη δόξα με τα έργα και τα λόγια τους καιτους παρακινούσε να ιδρύσουν ένα πολιτικό σώ μα που ήταν δυνάμει αθάνατο. Γι’ αυτό η πολιτική ήταν ακριβώ ς ένα μέσο διαφυγής από την ισότητα ενώ πιον του θα νάτου προς μια διάκριση που εξασφάλιζε κάποιο βαθμό αθα νασίας. (Ο Χ ομπς είναιο μόνος πολιτικός φιλόσοφος στο έργο του οποίου ο θάνατος, υπό τη μορφή του φόβου απέναντιστον βίαιο θάνατο, παίζεικρίσιμο ρόλο. Ό μω ς ο αποφ ασιστικός πα ράγοντας για τον Χ ομπς δεν είναιη ισότητα ενώ πιον του θα νάτου· μάλλον η ισότητα του φόβου, η οποία απορρέειαπό την ίση ικανότητα για φόνο που όλοι διαθέτουν, πείθει τους αν θρώ πους που βρίσκονταιστη φυσική κατάσταση να συνδεθούν μεταξύ τους σχηματίζοντας κράτος.) Ε ν πάση περιπτώ σει, δεν γνω ρίζω κανένα πολιτικό σώ μα που να θεμελιώ θηκε ποτέ στην ισότητα ενώ πιον του θανάτου καιτην πραγμάτω σή της στη βία· τα τάγματα αυτοκτονίας στην ιστορία, τα οποία ήσαν πράγμα τι οργανω μένα σύμφω να μ ’ αυτή την αρχή καιγι’ αυτό συχνά αυτοονομάζονταν «αδελφότητες», δύσκολα μπορούν να θεω  ρηθούν πολιτικές οργανώ σεις. Α λλά είναιαλήθεια ότιτα ισχυ ρά αδελφικά αισθήματα που γεννά η συλλογική βία έχουν πα ραπλανήσει πολλούς καλούς ανθρώ πους καλλιεργώ ντας την

130

Χ Α Ν Ν Α Α Ρ

Ν Τ

ελπίδα ότι μια νέα κοινότητα μαζί μ’ έναν «νέο άνθρω πο» θα προκόψ ει α π’ αυτήν. Τούτη η ελπίδα είναι μια αυταπάτη για τον απλό λόγο ότικαμιά ανθρώ πινη σχέση δεν είναιπιο εφήμε ρη α π’ αυτό το είδος αδελφοσύνης, που μπορείνα πραγματω θείμόνο υπό συνθήκες άμεσου κινδύνου για τη ζω ή ή τη σω μα τική ακεραιότητα. Α υτό, ω στόσο, δεν είναιπαρά η μία πλευρά του θέματος. Ο Φ ανόν κλείνειτο εγκώ μιό του για την πρακτική της βίας με την παρατήρηση πω ς, σ ’ αυτού του είδους τον αγώ να, οιάνθρω ποι συνειδητοποιούν «ότι η ζω ή είναι μια ατέρμονη μάχη», ότι η βία είναιστοιχείο της ζω ής. Κ αιμήπω ς αυτό δεν ακούγεταιεύ λογο; Μ ήπω ς οιάνθρω ποιδεν έχουν ανέκαθεν ταυτίσειτον θά νατο με την «αιώ νια ανάπαυση», και μήπω ς αυτό δεν συνεπά γεται ότιόπου έχουμε ζω ή έχουμε αγώ να και αναταραχή; Μ ή πω ς η ησυχία δεν αποτελείσαφή εκδήλω ση νέκρας ή μαρασμού; Μ ήπω ς η βίαιη δράση δεν είναι προνόμιο τω ν νέω ν -αυτώ ν που προφ ανώ ς σφ ύζουν από ζω ή; Ε πομένω ς, εγκω μιασμός της ζω ής καιεγκω μιασμός της βίας δεν είναιτο ίδιο πράγμα; Ο Σο ρέλ πάντω ς ακολούθησε αυτή τη γραμμή σκέψ ης πριν από εξή ντα χρόνια. Π ροέβλεψ ε πριν από τον Σπένγκλερ την «Π αρακμή της Δ ύσης», έχοντας παρατηρήσεισαφή σημάδια κάμψ ης στην ευρω παϊκή πάλη τω ν τάξεω ν. Η αστική τάξη, υποστήριζε, δεν είχε πλέον την απαραίτητη «ενέργεια» για να παίξει το ρόλο της στην ταξική πάλη· μόνο αν το προλεταριάτο μπορούσε να πειστεί να χρησιμοποιήσει βία προκειμένου να επιβεβαιώ σει τις ταξικές διακρίσεις καινα ξυπνήσειτο μαχητικό πνεύμα της αστικής τάξης, θα μπορούσε να σω θείη Ευρώ πη90. Ε πομένω ς, πολύ προτού ο Κ όνραντ Λ όρεντς ανακαλύψ ειτη ζω οποιό λειτουργία της επιθετικότητας στο ζω ικό βασίλειο, η βία εγκω μιαζόταν ω ς εκδήλω ση της πιεστικής δύναμης της ζω ής καιειδικότερα της δημιουργικότητάς της. Ο Σορέλ, εμπνευσμέ

Π

Ι

131

νος από το elan vital* του Μ περξόν, στόχευε σε μια φιλοσοφ ία της δημιουργικότητας σχεδιασμένη για «παραγω γούς» καιστρε φόμενη με πολεμική διάθεση εναντίον της καταναλω τικής κοι νω νίας καιτω ν διανοουμένω ν της· και οιδύο ομάδες, πίστευε, ήσαν παράσιτα. Η εικόνα του αστού -ω ς ειρηνικού, αυτάρε σκου, υποκριτικού όντος, με αδυναμία στις απολαύσεις, χω ρίς θέληση για δύναμη, που αποτελείύστερο προϊόν του καπιταλι σμού μάλλον παρά εκπρόσω πό του- και η εικόνα του διανοού μενου, που οιθεω ρίες του είναι«κατασκευές» αντίγια «εκφρά σεις της θέλησης»91, αντισταθμίζονται ελπιδοφόρα στο έργο του από την εικόνα του εργάτη. Ο Σορέλ βλέπειτον εργάτη ω ς τον «παραγω γό», ο οποίος θα δημιουργήσει τις νέες «ηθικές ποιότητες, που είναι αναγκαίες για τη βελτίω ση της παραγω  γής», θα καταστρέψ ει«τα Κ οινοβούλια, [που] είναικατάμεστα σαν συνελεύσεις μετόχω ν»92, καιθα αντιπαραθέσει«στην εικό να της προόδου ... την εικόνα μιας ολοκληρω τικής καταστρο φής», όταν «ένα ασυγκράτητο κύμα θα σαρώ σειτον παλιό πολι τισμό»93. Ο ι νέες αξίες αποδεικνύονται όχι καιτόσο νέες: αί σθημα τιμής, επιθυμία για φήμη και δόξα, μαχητικό πνεύμα που εκδηλώ νεται χω ρίς μίσος και «χω ρίς το πνεύμα της εκδί κησης», αδιαφ ορία για υλικά πλεονεκτήματα. Ω στόσο, είναι πράγματιεκείνες ακριβώ ς οιαρετές που απούσιαζαν ολοφάνε ρα από την αστική κοινω νία94. «Ο κοινω νικός πόλεμος, επι στρατεύοντας την τιμή που αναπτύσσεται τόσο φυσικά σ’ όλους τους οργανω μένους στρατούς, μπορείνα εξαλείψ ειεκεί να τα κακόβουλα αισθήματα εναντίον τω ν οποίω ν η ηθική θα έμενε ανίσχυρη. Α ν αυτός ήταν ο μοναδικός λόγος ... αυτός ο

* .τ . .: « ς

οδ

ή ζω

ς »,

ρ α κ ό π ο υ λ ο ς.

ς α

ει

ν ό ο τ ο υ Bergson ο

ν

132

Χ Α Ν Ν Α Α Ρ

Ν Τ

λόγος καιμόνο θα έγερνε, νομίζω , αποφασιστικά την πλάστιγ γα υπέρ τω ν απολογητώ ν της βίας»95. Π ολλά μπορούμε να μάθουμε από τον Σορέλ για τα κίνη τρα που ω θούν τους ανθρώ πους να εξυμνούν θεω ρητικά τη βία, κι ακόμη περισσότερα από έναν πιο προικισμένο ιταλό σύγχρονό του, τον επίσης γαλλοτραφή Β ιλφρέντο Π αρέτο. Ο Φ ανόν, ο οποίος ήταν απείρω ς περισσότερο εξοικειω μένος καιαπό τους δύο με την πρακτική της βίας, επηρεάσθηκε πάρα πολύ από τον Σορέλ και χρησιμοποίησε τις κατηγορίες του ακόμη καιόταν οι δικές του εμπειρίες τις διέψ ευδαν κατηγο ρηματικά96. Η καθοριστική εμπειρία που έπεισε τον Σορέλ κα θώ ς καιτον Π αρέτο να τονίσουν τον παράγοντα της βίας στις επαναστάσεις ήταν η Υ πόθεση Ν τρέυφ ους στη Γαλλία, όταν, όπω ς είπε ο Π αρέτο, έμειναν «κατάπληκτοι βλέποντας [τους υπερασπιστές του Ν τρέυφους] να χρησιμοποιούν κατά τω ν αντιπάλω ν τους τις ίδιες άθλιες μεθόδους που είχαν προηγου μένω ς καταγγείλει»97. Τ ην κρίσιμη εκείνη στιγμή ανακάλυψ αν αυτό που ονομάζουμε σήμερα Κ ατεστημένο και που παλιότερα λεγόταν Σύστημα, κι αυτή η ανακάλυψ η τους έκανε να στραφ ούν στον εγκω μιασμό της βίαιης δράσης, ειδικότερα δε τον Π αρέτο να απελπιστείαπό την εργατική τάξη. (Ο Π αρέτο κατάλαβε πω ς η ραγδαία ενσω μάτω ση τω ν εργατώ ν στο κοι νω νικό και πολιτικό σώ μα του έθνους ισοδυναμούσε στην πραγματικότητα με «μια συμμαχία τω ν αστώ ν καιτω ν εργαζο μένω ν», με την «αστικοποίηση» τω ν εργατώ ν, η οποία στη συ νέχεια οδήγησε, κατ’ αυτόν, σ’ ένα καινούργιο σύστημα, που το ονόμασε «Π λουτοδημοκρατία» -μ ια μικτή μορφή διακυβέρ νησης, καθώ ς η πλουτοκρατία ήταν το αστικό καθεστώ ς καιη δημοκρατία το καθεστώ ς τω ν εργατώ ν.) Ο λόγος που ο Σορέλ δεν απαρνήθηκε τη μαρξιστική του πίστη στην εργατική τάξη ήταν ότιοιεργάτες ήσαν οι «παραγω γοί», το μόνο δημιουργι

Π

Ρ Ι

133

κό στοιχείο στην κοινω νία, εκείνοιπου, κατά τον Μ αρξ, προ ορίζονταν να απελευθερώ σουν τις παραγω γικές δυνάμεις της ανθρω πότητας. Τ ο πρόβλημα ήταν μόνο ότι, μόλις οιεργάτες πετύχαιναν ένα ικανοποιητικό επίπεδο στις συνθήκες δουλει άς καιζω ής τους, αρνούνταν με πείσμα να παραμείνουν προ λετάριοικαινα παίξουν τον επαναστατικό τους ρόλο. Κ άτι άλλο, ω στόσο, το οποίο έγινε εντελώ ς εμφανές μόνο στις δεκαετίες που ακολούθησαν το θάνατο του Σορέλ καιτου Π αρέτο, υπήρξε ασύγκριτα πιο καταστροφικό για την άποψ η αυτή. Η τεράστια αύξηση της παραγω γικότητας στον σύγχρονο κόσμο δεν οφ ειλόταν καθόλου σε αύξηση της παραγω γικότητας τω ν εργατώ ν, αλλά αποκλειστικά στην ανάπτυξη της τεχνολο γίας, κι αυτή δεν εξαρτιόταν ούτε από την εργατική τάξη ούτε από την αστική, αλλά από τους επιστήμονες. Ο ι «διανοούμε νοι», τόσο περιφρονημένοιαπό τον Σορέλ καιτον Π αρέτο, έπαψ αν ξαφ νικά να συνιστούν μια περιθω ριακή κοινω νική ομάδα και αναδύθηκαν ω ς μια νέα ελίτ, το έργο της οποίας, έχοντας αλλάξεικαικάνεισχεδόν αγνώ ριστες τις συνθήκες της ανθρώ  πινης ζω ής μέσα σε λίγες δεκαετίες, παραμένει ουσιαστικό για τη λειτουργία της κοινω νίας. Υ πάρχουν πολλοίλόγοιγια τους οποίους αυτή η νέα ομάδα δεν έχει, ή δεν έχειακόμη, εξελιχθεί σε μια ελίτ εξουσίας, αλλά έχουμε πράγματικάθε λόγο να πι στεύουμε, όπω ς ο Ν τάνιελ Μ πελ, ότι«όχιμόνο τα καλύτερα τα λέντα, αλλά εν τέλειτο όλο πλέγμα του κοινω νικού γοήτρου και της κοινω νικής θέσης τω ν ανθρώ πω ν θα είναι ριζω μένο στις πνευματικές και επιστημονικές κοινότητες»98. Τα μέλη της εί ναι πιο διάσπαρτα και λιγότερο δεμένα μεταξύ τους με σαφή συμφέροντα α π’ ό,τιτα μέλη τω ν ομάδω ν του παλιού ταξικού συστήματος· γι’ αυτό δεν έχουν καμία έφεση να οργανω θούν και τους λείπει η πείρα σε ζητήματα ισχύος. Ε πίσης, έχοντας πολύ στενότερους δεσμούς με πολιτιστικές παραδόσεις, μία

134

Χ Α Ν Ν Α Α Ρ

Ν Τ

από τις οποίες είναικαι η επαναναστατική, προσκολλώ νταιμε μεγαλύτερη εμμονή σε κατηγορίες του παρελθόντος που τους εμποδίζουν να κατανοήσουν το παρόν καιτο δικό τους ρόλο σ ’ αυτό. Ε ίναισυχνά συγκινητικό να βλέπεις με πόσο νοσταλγικά συναισθήματα οιπιο εξεγερμένοιαπό τους φοιτητές μας περι μένουν την «αληθινή» επαναστατική ώ θηση να προέλθει από εκείνες τις κοινω νικές ομάδες οι οποίες ακριβώ ς τους καταγ γέλλουν με τόσο μεγαλύτερη σφοδρότητα όσο περισσότερα εί ναιαυτά που έχουν να χάσουν από οτιδήποτε θα μπορούσε να αναστατώ σειτην ομαλή λειτουργία της καταναλω τικής κοινω  νίας. Κ αλώ ς ή κακώ ς -και νομίζω ότι υπάρχει κάθε λόγος να ανησυχείκανείς όσο καινα ελπίζει-, η πραγματικά νέα και δυ νάμει επαναστατική τάξη στην κοινω νία θα αποτελείται από διανοούμενους, και η δυνητική ισχύς τους, προς το παρόν απραγματοποίητη, είναι πολύ μεγάλη, ίσω ς υπερβολικά μεγάλη για το καλό της ανθρω πότητας". Α υτά όμω ς είναιεικασίες. Ό πω ς κι αν έχειτο πράγμα, σ ’ αυτό το πλαίσιο μας ενδια φέρεικυρίω ς η παράξενη αναβίω ση τω ν φιλοσοφ ιώ ν της ζω ής του Μ περξόν καιτου Ν ίτσε στη σορελιανή εκδοχή τους. Ό λοι γνω ρίζουμε σε ποιο βαθμό αυτός ο παλιός συνδυασμός βίας, ζω ής και δημιουργικότητας είναι παρώ ν στην στασιαστική πνευματική κατάσταση της σημερινής γενιάς. Α ναμφίβολα, η έμφαση στο καθαρό δεδομένο του ζην, καιεπομένω ς στην ερω  τική πράξη ω ς την πιο λαμπρή εκδήλωση της ζω ής, είναι μια αντίδραση στην πραγματική δυνατότητα να κατασκευαστεί η μηχανή της συντέλειας του κόσμου καινα καταστραφεί όλη η ζω ή πάνω στη γη. Ό μω ς οι κατηγορίες με τις οποίες οι νέοι υμνητές της ζω ής κατανοούν τον εαυτό τους δεν είναινέες. Η σύλληψ η της παραγω γικότητας της κοινω νίας κατ’ εικόνα της «δημιουργικότητας» της ζω ής είναι τουλάχιστον τόσο παλιά όσο και ο Μ αρξ, η πίστη στη βία ω ς ζω οποιό ενέργεια είναι

Π

Ρ Ι

135

τουλάχιστον τόσο παλιά όσο και ο Ν ίτσε, και η θεώ ρηση της δημιουργικότητας ω ς ύψ ιστου αγαθού του ανθρώ που είναι τουλάχιστον τόσο παλιά όσο καιο Μ περξόν. Κ αι αυτή η τόσο καινοφανής βιολογική αιτιολόγηση της βίας είναιπάλι στενά συνδεδεμένη με τα πιο ολέθρια στοιχεία παλαιότατω ν παραδόσεω ν της πολιτικής μας σκέψης. Σ ύμφω  να με την παραδοσιακή έννοια της δύναμης, που ταυτίζεται, όπω ς είδαμε, με τη βία, η δύναμη είναιφύσειεπεκτατική. «Έ χει μια ενδογενή τάση να αναπτύσσεται», είναι δημιουργική διότι «το ένστικτο της ανάπτυξης προσιδιάζει σ’ αυτήν»100. Ό πω ς στο πεδίο της οργανικής ζω ής το κάθε τι ή αυξάνεταιή φθείρε ταικαιπεθαίνει, έτσι και στο πεδίο τω ν ανθρώ πινω ν πραγμά τω ν η δύναμη υποτίθεται ότι μπορείνα διατηρηθεί μόνο μέσω της επέκτασης· αλλιώ ς συρρικνώ νεταικαιπεθαίνει. «Ό ,τιπαύ εινα αναπτύσσεταιαρχίζεινα σαπίζει», λέει μια ρω σική ρήση από το περιβάλλον της Α ικατερίνης της Μ εγάλης. Τ ους βασι λείς, μαθαίνουμε, τους σκότω ναν, «όχιλόγω της τυραννίας που ασκούσαν, αλλά λόγω της αδυναμίας τους. Ο ι άνθρω ποι στή νουν ικριώ ματα, όχιω ς ηθική τιμω ρία του δεσποτισμού, αλλά ω ς β ι ο λ ο γ ι κ ή   ποινή για την αδυναμία» (υπογραμμίσεις δικές μου). Ο ιεπαναστάσεις, επομένω ς, κατευθύνονταν εναντίον τω ν κατεστημένω ν δυνάμεω ν «μόνο εκ πρώ της όψ εω ς». Το αληθινό τους «αποτέλεσμα ήταν να δώ σουν στη Δ ύναμη νέο σφρίγος και έρεισμα καινα γκρεμίσουν τα εμπόδια που είχαν αναστείλειεπί μακρόν την ανάπτυξή της»101. Ό ταν ο Φ ανόν κάνειλόγο για τη «δημιουργική μανία» που ενυπάρχει στη βίαιη δράση, εξακο λουθείνα σκέπτεταισύμφω να μ ’ αυτή την παράδοση102. Τ ίποτα, κατά τη γνώ μη μου, δεν θα μπορούσε να είναιθεω  ρητικά πιο επικίνδυνο από την παράδοση της οργανικής σκέψης στα πολιτικά ζητήματα, μέσω της οποίας η δύναμη καιη βία ερ μηνεύονται με βιολογικούς όρους. Ό πω ς εννοούνται σήμερα

136

Χ Α Ν Ν Α

Α Ρ

Ν Τ

αυτοίοιόροι, η ζω ή καιη υποτιθέμενη δημιουργικότητα της εί ναιο κοινός παρονομαστής τους, έτσιώ στε η βία δικαιολογεί ταιμε βάση τη δημιουργικότητα. Ο ιοργανικές μεταφορές με τις οποίες είναιδιαποτισμένη όλη η σημερινή συζήτηση αυτώ ν τω ν θεμάτω ν, ιδίω ς τω ν ταραχώ ν -η ιδέα μιας «άρρω στης κοινω  νίας», της οποίας οι ταραχές είναι συμπτώ ματα, όπω ς ο πυρε τός είναισύμπτω μα μιας νόσου-, εν τέλειμόνο τη βία μπορούν να προαγάγουν. Έ τσι η διαμάχη μεταξύ εκείνω ν που προτεί νουν βίαια μέσα για την αποκατάσταση του «νόμου καιτης τά ξης» καιεκείνω ν που προτείνουν μη βίαιες μεταρρυθμίσεις αρ χίζεινα ηχείδυσοίω να σαν συζήτηση μεταξύ δύο γιατρώ ν που εξετάζουν τα σχετικά πλεονεκτήματα της χειρουργικής επέμβα σης έναντιτης φαρμακευτικής αγω γής στον ασθενή τους. Ό σο πιο άρρω στος υποτίθεταιότιείναιο ασθενής, τόσο πιθανότερο είναιότιτην τελευταία λέξη θα την έχειο χειρουργός. Ε πιπλέον, όσο μιλάμε με μη πολιτικούς, βιολογικούς όρους, οιυμνητές της βίας μπορούν να επικαλούνταιτο αναντίρρητο γεγονός ότιστο βασίλειο της φύσης η καταστροφή και η δημιουργία δεν είναι παρά δύο όψ εις της φυσικής διαδικασίας, οπότε η συλλογική βί αιη δράση, πέρα από τα εγγενή της θέλγητρα, ενδέχεταινα εμφα νιστείω ς μια προϋπόθεση για τη συλλογική ζω ή του ανθρώ πι νου γένους τόσο φυσική όσο ο αγώ νας επιβίω σης καιο βίαιος θάνατος για τη συνέχιση της ζω ής στο ζω ικό βασίλειο. Ο κίνδυνος να παρασυρθούμε από την απατηλή αληθοφά νεια τω ν οργανικώ ν μεταφορώ ν είναι ιδιαίτερα μεγάλος εκεί όπου εμπλέκεται το φ υλετικό ζήτημα. Ο ρατσισμός, λευκός ή μαύρος, είναιεξ ορισμού γεμάτος βία διότι αντιτίθεταισε φ υ σικά οργανικά δεδομένα -ένα λευκό ή ένα μαύρο δέρμα- τα οποία καμιά πειθώ ή δύναμη δεν θα μπορούσε να αλλάξει. Το μόνο που μπορεί να κάνει κανείς, όταν φτάσει ο κόμπος στο χτένι, είναι να εξολοθρεύσει τους φορείς τους. Ο ρατσισμός,

Π

Ρ Ι

137

σε αντιδιαστολή προς τη ράτσα, δεν είναιένα δεδομένο της ζω  ής αλλά μια ιδεολογία, καιη δράση στην οποία οδηγείδεν συνίσταται σε αντανακλαστικές ενέργειες αλλά σε εσκεμμένες πράξεις βασισμένες σε ψ ευδοεπιστημονικές θεω ρίες. Η βία στη διαφυλετική αναμέτρηση είναιπάντα δολοφ ονική, αλλά δεν εί ναι«ανορθολογική»· είναιη λογική καιη ορθολογική συνέπεια του ρατσισμού, με τον οποίο δεν εννοώ κάποιες μάλλον αόρι στες προκαταλήψ εις εκατέρω θεν, αλλά ένα σαφές ιδεολογικό σύστημα. Υ πό την πίεση της δύναμης, οι προκαταλήψ εις, σε διάκριση τόσο προς τα συμφέροντα όσο και προς τις ιδεολο γίες, μπορείνα υποχω ρήσουν - όπω ς είδαμε να συμβαίνει με το εξαιρετικά επιτυχές κίνημα για τα πολιτικά δικαιώ ματα, που ήταν εντελώ ς μη βίαιο. («Το 1964 πια ... οι περισσότεροι Α μερικανοίήσαν πεπεισμένοιότιη φυλετική καθυπόταξη και, σε μικρότερο βαθμό, ο φυλετικός διαχω ρισμός ήταν λά θος».)103 Α λλά ενώ το μποϋκοτάρισμα, οικαθιστικές διαμαρ τυρίες και οι διαδηλώ σεις κατόρθω σαν να εξαλείψ ουν στον Ν ότο νόμους και διατάξεις βασισμένες σε διακρίσεις, απέτυχαν παταγω δώ ς και απέβησαν επιζήμιες όταν χρειάστηκε να αντιμετω πίσουν τις κοινω νικές συνθήκες στα μεγάλα αστικά κέντρα - τις αδυσώ πητες ανάγκες τω ν μαύρω ν γκέτο από τη μια πλευρά, τα υπερισχύοντα συμφέροντα λευκώ ν ομάδω ν χα μηλού εισοδήματος σχετικά με τη στέγαση καιτην εκπαίδευση από την άλλη. Το μόνο που μπορούσε να κάνει, καιόντω ς έκα νε, ένας τέτοιος τρόπος δράσης ήταν να φέρειαυτές τις συνθή κες στο προσκήνιο, στο δρόμο, όπου το θεμελιακό ασυμβίβα στο τω ν συμφερόντω ν αποκαλύφ θηκε επικίνδυνα. Α λλά ακόμη καιη σημερινή βία, οιταραχές τω ν μαύρω ν και η δυνητική βία της αντίδρασης τω ν λευκώ ν δεν είναι για την ώ ρα εκδηλώ σεις ρατσιστικώ ν ιδεολογιώ ν καιτης δολοφονικής λογικής τους. (Ο ι ταραχές, όπω ς έχει πρόσφατα λεχθεί, είναι

138

Χ Α Ν Ν Α Α Ρ

Ν Τ

«σαφείς διαμαρτυρίες εναντίον ξεκάθαρω ν αδικιώ ν»104· πράγ ματι, «η συγκράτηση καιη επιλεκτικότητα, ή ... η ορθολογικότητα είναι οπω σδήποτε μεταξύ τω ν πιο κρίσιμω ν χαρακτηριστι κώ ν [τους]»105. Κ αι το ίδιο περίπου ισχύει για τα φαινόμενα αντίδρασης, τα οποία, ενάντια σε όλες τις προβλέψ εις, δεν χα ρακτηρίζονται μέχριστιγμής από βία. Π ρόκειταιγια την εντε λώ ς λογική αντίδραση ορισμένω ν ομάδω ν συμφερόντω ν που διαμαρτύρονταιλυσσαλέα επειδή καλούνταινα πληρώ σουν μό νες τους όλο το κόστος κακοσχεδιασμένω ν πολιτικώ ν κατάργη σης τω ν φυλετικώ ν διακρίσεω ν, τις συνέπειες τω ν οποίω ν οι εμπνευστές τους εύκολα μπορούν να αποφύγουν.)106 Ο μεγαλύ τερος κίνδυνος προέρχεταιαπό την άλλη κατεύθυνση· μια καιη βία χρειάζεται πάντα δικαιολόγηση, μια κλιμάκω ση της βίας στους δρόμους μπορείνα δώ σει έδαφ ος σε μια αληθινά ρατσι στική ιδεολογία που θα τη δικαιολογήσει. Ο μαύρος ρατσισμός, τόσο κραυγαλέα εμφ ανής στο «Μ ανιφέστο» του James Forman, είναι μάλλον μια αντίδραση στις χαοτικές ταραχές τω ν τελευ ταίω ν χρόνω ν παρά η αιτία τους. Θ α μπορούσε, φυσικά, να προκαλέσει μια πραγματικά βίαιη λευκή ανταπάντηση, ο μεγα λύτερος κίνδυνος της οποίας θα ήταν ο μετασχηματισμός τω ν λευκώ ν προκαταλήψ εω ν σε μια πλήρω ς ανεπτυγμένη ρατσιστι κή ιδεολογία, για την οποία «ο νόμος καιη τάξη» θα καθίστα ντο πράγματι απλό προσω πείο. Σ ’ αυτή την προς το παρόν λι γότερο πιθανή ακόμη περίπτω ση, το κλίμα της κοινής γνώ μης στη χώ ρα θα μπορούσε να χειροτερέψεισε σημείο που μια πλει οψ ηφία τω ν πολιτώ ν της θα ήταν πρόθυμη να πληρώ σειτο κό στος του αόρατου τρόμου ενός αστυνομικού κράτους προκειμένου ο νόμος και η τάξη να επιβληθούν στους δρόμους. Α υτό που έχουμε τώ ρα, μια αντίδραση της αστυνομίας πολύ βάναυση καιιδιαίτερα ορατή, δεν έχεικαμιά σχέση μ’ εκείνο. Ο ισυμπεριφορές καιτα επιχειρήματα που παρουσιάζονται

Π

Ρ Ι

139

σε συγκρούσεις συμφερόντω ν δεν φημίζονταιγια την «ορθολο γικότητά» τους. Τ ίποτε δυστυχώ ς δεν έχει διαψ ευσθεί τόσο σταθερά από την πραγματικότητα όσο η πίστη στο «πεφω τισμέ νο ίδιον συμφέρον», είτε στην κυριολεκτική του εκδοχή είτε στην πιο εκλεπτυσμένη μαρξική παραλλαγή του. Κ άποια πείρα μαζί με λίγη σκέψη διδάσκουν απεναντίας ότι αντιβαίνειστην ίδια τη φύση του ιδίου συμφέροντος το να είναιπεφω τισμένο. Α ς πάρουμε ω ς παράδειγμα από την καθημερινή ζω ή την τρέ χουσα σύγκρουση συμφερόντω ν μεταξύ ενοικιαστή και ιδιο κτήτη: το πεφω τισμένο συμφέρον θα εστιαζόταν σ’ ένα κτίριο κατάλληλο για ανθρώ πινη κατοίκηση, αλλά αυτό το συμφέρον είναι πολύ διαφορετικό, και στις περισσότερες περιπτώ σεις αντίθετο, από το ίδιον συμφέρον του ιδιοκτήτη που επιζητεί υψ ηλό κέρδος καιαπό εκείνο του ενοικιαστή που επιζητείχα μηλό ενοίκιο. Η συνήθης απάντηση ενός διαιτητή, που υποτίθε ται ότιεκπροσω πείτο «διαφω τισμό», δηλαδή ότιμ α κ ρ ο π ρ ό θ ε  το συμφέρον του κτιρίου είναιτο α λ η θ ι ν ό  συμφέρον τόσο του ιδιοκτήτη όσο καιτου ενοικιαστή, αφήνειέξω α π’ το λογα ριασμό τον παράγοντα χρόνο, ο οποίος είναι υψ ίστης σημα σίας για όλους τους εμπλεκόμενους. Τ ο ίδιον ή προσω πικό συμφέρον αφ ορά το πρόσω πο, καιτο πρόσω πο πεθαίνειή με τακομίζειή πουλάειτο σπίτι. Ε ξαιτίας της μεταβαλλόμενης κα τάστασής του, δηλαδή τελικά εξαιτίας της ανθρώ πινης συνθή κης της θνητότητας, το πρόσω πο κ α θ ό  πρόσω πο δεν μπορείνα σκεφτεί με βάση το μακροπρόθεσμο συμφ έρον, ήτοιτο συμφέ ρον ενός κόσμου που επιζεί τω ν κατοίκω ν του. Η φθορά τού κτιρίου είναι ζήτημα χρόνου· μια αύξηση του ενοικίου ή ένα προσω ρινά χαμηλότερο ποσοστό κέρδους είναι για σήμερα ή για αύριο. Κ αι κάτι παρόμοιο, τηρουμένω ν τω ν αναλογιώ ν, ισχύειφυσικά για τις διαμάχες εργοδοτώ ν-εργαζομένω ν καιτα παρόμοια. Το ίδιον συμφέρον, όταν του ζητείταινα υποχω ρή

140

Χ Α Ν Ν Α

Α Ρ

Ν Τ

σει μπροστά στο «αληθινό» συμφέρον -δηλαδή το συμφέρον του κόσμου σε αντιδιαστολή προς εκείνο του ατόμου-, απαντά πάντοτε, Κ οντά είναιτο πουκάμισό μου, μα πιο κοντά το δέρ μα μου. Α υτό μπορείνα μην είναι ιδιαίτερα λογικό, αλλά είναι πολύ ρεαλιστικό· είναι η όχι πολύ ευγενής αλλά αρμόζουσα απάντηση στη χρονική διαφορά ανάμεσα στην ιδιω τική ζω ή τω ν ανθρώ πω ν και στην εντελώ ς διαφ ορετική αναμενόμενη διάρκεια ζω ής του δημόσιου κόσμου. Το να περιμένει κανείς ότιοιάνθρω ποι, που δεν έχουν την παραμικρή ιδέα του τί είναι η res publica, το δημόσιο πράγμα, θα συμπεριφέρονταιμη βίαια και θα επιχειρηματολογούν ορθολογικά σε θέματα συμφέρο ντος δεν είναιούτε ρεαλιστικό ούτε λογικό.

Η βία, όντας φύσειεργαλειακή, είναιορθολογική στο βαθμό που είναιαποτελεσματική ω ς προς την επίτευξη του σκοπού ο οποί ος πρέπεινα τη δικαιολογήσει. Κ αιεπειδή όταν πράττουμε ποτέ δεν γνω ρίζουμε με βεβαιότητα τις απώ τερες συνέπειες τω ν πράξεώ ν μας, η βία μπορείνα παραμείνειορθολογική μόνο εφόσον επιδιώ κει βραχυπρόθεσμους στόχους. Η βία δεν προάγει σκο πούς, ούτε την ιστορία ή την επανάσταση, ούτε την πρόοδο ή την αντίδραση· αλλά μπορεί να χρησιμεύσει στη δραματοποίηση αδικιώ ν καιστην προσέλκυση της προσοχής του κοινού σ ’ αυ τές. Ό πω ς παρατήρησε κάποτε ο Conor Cruise Ο ’ Brien (σε μια συζήτηση για τη νομιμότητα της βίας στο Θ έατρο τω ν Ιδεώ ν), μεταφέροντας ένα λόγο του William O’Brien, του ιρλανδού αγρότη και εθνικιστή αγκιτάτορα του δέκατου ένατου αιώ να: Μ ερικές φορές «η βία είναιο μόνος τρόπος για να εξασφαλίσεις ότιθα ακουστείη φω νή της μετριοπάθειας». Το να ζητάς το ανέφικτο για να επιτύχεις το εφικτό δεν φέρνειπάντα, όπω ς υποτίθεται,

Π

141

Ρ Ι

το αντίθετο αποτέλεσμα. Κ αιπράγματι, η βία, αντίθετα προς τα όσα προσπαθούν να μας πουν οιπροφήτες της, είναιπερισσότε ρο το όπλο της μεταρρύθμισης παρά της επανάστασης. Η Γαλ λία δεν θα είχε υιοθετήσειτο πιο ριζοσπαστικό νομοσχέδιο από την εποχή του Ν απολέοντα για να αλλάξειτο απηρχαιω μένο εκ παιδευτικό της σύστημα, αν δεν είχαν ξεσηκω θείοιγάλλοιφ οι τητές· αν δεν είχαν γίνειοιταραχές του εαρινού εξαμήνου, κανέ νας στο πανεπιστήμιο Κ ολούμπια δεν θα είχε διανοηθείνα δε χτείμεταρρυθμίσεις107· καιείναιμάλλον αλήθεια ότιστη Δ υτική Γερμανία η ύπαρξη «μειονοτήτω ν διαφω νούντω ν ούτε καν γίνε ται αντιληπτή αν δεν καταφύγουν στην πρόκληση»108. Χ ω ρίς αμφιβολία, «η βία αποδίδει», αλλά το πρόβλημα είναιότιαποδί δειαδιακρίτω ς, προω θώ ντας τόσο τα «μαθήματα σόουλ» καιτη διδασκαλία σουαχίλι* όσο και πραγματικές μεταρρυθμίσεις. Κ αιεπειδή οιτακτικές της βίας καιτης αναστάτω σης έχουν νόη μα μόνο για βραχυπρόθεσμους σκοπούς, είναιακόμη πιο πιθανό ότι, όπω ς συνέβη πρόσφατα στις Η νω μένες Π ολιτείες, η κατε στημένη ισχύς θα ενδώ σει σε ανόητα και καταφανώ ς επιβλαβή αιτήματα -όπω ς να γίνονταιδεκτοί φοιτητές χω ρίς τα απαραί τητα προσόντα καινα εκπαιδεύονταισε ανύπαρκτα αντικείμε να-, αρκείτέτοιες «μεταρρυθμίσεις» να μπορούν να γίνουν με σχετική ευκολία, παρά ότι η βία θα είναι αποτελεσματική ω ς προς τον σχετικά μακροπρόθεσμο στόχο της διαρθρω τικής αλ λαγής109. Ε πιπλέον, ο κίνδυνος της βίας, ακόμη καιαν αυτή κι νείται συνειδητά μέσα σε ένα μη εξτρεμιστικό πλαίσιο βραχυ πρόθεσμω ν στόχω ν, είναι πάντα ότι τα μέσα συνθλίβουν τον σκοπό. Α ν οι στόχοι δεν επιτευχθούν γρήγορα, το αποτέλεσμα * στην « στον

. .μ .: ροα

δ ε ίγ μ ρι

αύρο πληθυσμ ό.

τα α ντ »

νω ν μάθησης

ουλτούρα κ

ι

υθ

ου ονται

ου ονομ

142

Α

Ρ

δεν θα είναιαπλώ ς η ήττα αλλά η εισαγωγή της πρακτικής της βίας σε ολόκληρο το πολιτικό σώ μα. Ο ιπράξεις είναι μη ανα στρέψ ιμες και η επιστροφή στο status quo σε περίπτω ση ήττας δεν είναιποτέ πιθανή. Η πρακτική της βίας, όπω ς κάθε πράξη, αλλάζειτον κόσμο, αλλά η πιθανότερη αλλαγή είναιστην κατεύ θυνση ενός πιο βίαιου κόσμου. Τ έλος -για να επιστρέφω στην παλαιότερη καταγγελία του συστήματος αυτού καθεαυτό από τον Σορέλ και τον Π αρέτο-, όσο μεγαλύτερη είναι η γραφειοκρατικοποίηση της δημόσιας ζω ής, τόσο μεγαλύτερη θα είναιη έλξη που ασκείη βία. Σε μια πλήρω ς αναπτυγμένη γραφειοκρατία δεν απομένει κανένας που θα μπορούσε να συζητήσει με τους ενδιαφερομένους, να δεχτεί διαμαρτυρίες, να υποστεί τις πιέσεις της δύναμης. Η γραφειοκρατία είναιεκείνη η μορφή διακυβέρνησης όπου όλοι στερούνται την πολιτική ελευθερία, τη δύναμη να δράσουν διότι η εξουσία του Κ ανενός δεν είναιμη εξουσία, κιεκείόπου όλοι είναι εξίσου ανίσχυροι έχουμε μια τυραννίδα χω ρίς τύ ραννο. Το κρίσιμο χαρακτηριστικό τω ν φοιτητικώ ν εξεγέρσεω ν σε όλο τον κόσμο είναιότιπαντού στρέφονταικατά της άρχουσας γραφειοκρατίας. Α υτό εξηγείεκείνο που εκ πρώ της όψ εω ς φαίνεταιτόσο ανησυχητικό - ότιοιεξεγέρσεις στις Α νατολικές χώ ρες απαιτούν εκείνες ακριβώ ς τις ελευθερίες του λόγου και της σκέψ ης τις οποίες οι εξεγερμένοι νέοι στη Δ ύση περιφ ρο νούν λέγοντας πω ς δεν έχουν σημασία. Στο επίπεδο τω ν ιδεο λογιώ ν, η όλη κατάσταση είναισυγκεχυμένη· δεν είναιόμω ς τό σο αν ξεκινήσουμε από το προφανές γεγονός ότιοιτεράστιοι κομματικοί μηχανισμοί έχουν καταφ έρει παντού να ακυρώ σουν τη φ ω νή τω ν πολιτώ ν, ακόμη καισε χώ ρες όπου η ελευθε ρία του λόγου καιτου συνέρχεσθαιείναιακόμη άθικτη. Ο ιδιαφω νούντες και αντιστεκόμενοι στις Α νατολικές χώ ρες απαι τούν ελευθερία λόγου και σκέψ ης ω ς προκαταρκτικούς όρους

Π

Ρ Ι

143

για πολιτική δράση· οιεπαναστάτες στη Δ άση ζουν υπό συνθή κες όπου αυτοί οι όροιδεν ανοίγουν πλέον δίαυλους για δρά ση, για την ουσιαστική άσκηση της ελευθερίας. Ε κείνο που με τράειγι’ αυτούς είναι όντω ς η «Praxisentzug», η αναστολή της δράσης, όπω ς την αποκάλεσε προσφυώ ς ένας γερμανός φοιτη τής, ο Jens Litten110. 0 μετασχηματισμός της διακυβέρνησης σε διοίκηση, ή τω ν δημοκρατιώ ν σε γραφειοκρατίες, και η κατα στροφική συρρίκνω ση του δημόσιου χώ ρου που τη συνόδευσε έχουν μια μακρά καιπερίπλοκη ιστορία σε όλη τη νεότερη επο χή· καιη διαδικασία αυτή έχειεπιταχυνθείσημαντικά τα τελευ ταία εκατό χρόνια με την άνοδο τω ν κομματικώ ν γραφειοκρα τιώ ν. (Ε βδομήντα χρόνια πριν, ο Π αρέτο αναγνώ ριζε ότι «η ελευθερία ... με την οποία εννοώ τη δύναμη να πράττεικανείς, συρρικνώ νεταικάθε μέρα, για όλους εκτός από τους κακοποι ούς, στις λεγόμενες ελεύθερες και δημοκρατικές χώ ρες»)111. Α υτό που κάνει τον άνθρω πο πολιτικό ον είναι η ικανότητά του να πράττει· τον καθιστά ικανό να συναναστρέφεται τους ομότιμούς του, να πράττει από κοινού και να ξανοίγεται σε στόχους και εγχειρήματα που δεν θα του περνούσαν ποτέ από το νου, κι ακόμη λιγότερο από τους πόθους της ψ υχής του, αν δεν ήταν προικισμένος με αυτό το χάρισμα - να ξεκινάεικάτι καινούργιο. Για να μιλήσουμε φιλοσοφικά, η πράξη είναιη αν θρώ πινη απάντηση στο γεγονός ότι έχουμε γεννηθεί. Κ αθώ ς όλοι ερχόμαστε στον κόσμο μέσω της γέννησης, ω ς νεοφερμένοι και ω ς απαρχές, είμαστε ικανοί να αρχίσουμε κάτι και νούργιο· χω ρίς το γεγονός της γέννησης δεν θα γνω ρίζαμε καν τι είναικαινοτομία, κάθε «δράση» θα ήταν ή απλή συμπεριφο ρά ή συντήρηση. Κ αμιά άλλη ικανότητα εκτός από τη γλώ σσα, ούτε η λογική ούτε η συνείδηση, δεν μας διακρίνειτόσο ριζικά α π’ όλα τα ζω ικά είδη. Ν α πράττεις καινα αρχίζεις δεν είναιτο ίδιο, αλλά είναιστενά συνδεδεμένα μεταξύ τους.

144

Χ Α Ν Ν Α Α Ρ

Ν Τ

Κ αμιά από τις ιδιότητες της δημιουργικότητας δεν εκφράζε ται επαρκώ ς με μεταφορές που αντλούνται από τη διαδικασία της ζω ής. Ό σο δημιουργική υποτίθεταιπω ς είναιη γέννα, άλλο τόσο εξοντω τικός είναιο θάνατος· δεν πρόκειταιπαρά για δια φορετικές φάσεις του ίδιου, αέναα επαναλαμβανόμενου κύκλου, ο οποίος συνέχειόλα τα έμβια όντα σαν να ήσαν μαγεμένα. Ο ύ τε η βία ούτε η δύναμη είναιφυσικά φ αινόμενα, δηλαδή εκδηλώ  σεις της διαδικασίας της ζω ής· ανήκουν στο πολιτικό πεδίο τω ν ανθρώ πινω ν πραγμάτω ν, που την ουσιαστικά ανθρώ πινη ποιό τητά τους εξασφαλίζει η ικανότητα του ανθρώ που να πράττει, να αρχίζεικάτικαινούργιο. Κ αινομίζω πω ς μπορείνα δειχθεί ότικαμιά άλλη ανθρώ πινη ικανότητα δεν έχειυποφ έρεισε τέ τοιο βαθμό από την πρόοδο της νεότερης εποχής, διότιη πρόο δος, όπω ς έχουμε φθάσεινα την εννοούμε, σημαίνειαύξηση, μια αδυσώ πητη πορεία προς το ολοένα περισσότερο, ολοένα μεγα λύτερο. Ό σο μεγαλύτερη γίνεται μια χώ ρα ω ς προς τον πληθυ σμό, τα αντικείμενα καιτα αποκτήματά της, τόσο μεγαλύτερη θα είναιη ανάγκη για διοίκηση καιμαζίτης η ανώ νυμη δύναμη τω ν διοικούντω ν. Ο τσέχος συγγραφέας Pavel Kohout, γράφοντας στο αποκορύφω μα του τσεχοσλοβακικού πειράματος πάνω στην ελευθερία, όρισε τον «ελεύθερο πολίτη» ω ς «Π ολίτη-Σ υνκυβερνήτη». Δ εν εννοούσε τίποτε περισσότερο ή τίποτε λιγότερο από τη «συμμετοχική δημοκρατία» για την οποία τόσα έχουμε ακούσειτα τελευταία χρόνια στη Δ ύση. Ο Kohout πρόσθεσε ότι αυτό που χρειάζεται ο κόσμος σήμερα περισσότερο απ’ οτιδή ποτε άλλο μπορείνα είναι ένα «νέο παράδειγμα» έτσιώ στε «η επόμενη χιλιετία να μην καταντήσει μια εποχή υπερπολιτισμέ νω ν πιθήκω ν» - ή, ακόμη χειρότερα, «μια εποχή όπου ο άνθρω  πος θα μετατραπεί σε κοτόπουλο ή ποντίκι», εξουσιαζόμενος από μια «ελίτ» που αντλείτη δύναμή της «από τις σοφές συμ βουλές ... διανοητικώ ν βοηθώ ν», οι οποίοι πιστεύουν πράγματι

Π

Ρ Ι

145

ότιοιάνθρω ποιπου μετέχουν στις δεξαμενές σκέψης είναισκεπτόμενοι και ότι οι υπολογιστές μπορούν να σκεφτούν»· «οι συμβουλές μπορείνα αποδειχθούν απίστευτα δόλιες και, αντί να επιδιώ κουν ανθρώ πινους σκοπούς, μπορείνα επιδιώ κουν να λύσουν εντελώ ς αφηρημένα προβλήματα που είχαν μετασχημα τιστείμε απρόβλεπτο τρόπο στον τεχνητό εγκέφαλο»112. Α υτό το νέο παράδειγμα δεν θα μας το εξασφαλίσειδιόλου η πρακτική της βίας, αν καιτείνω να πιστεύω ότιη εξύμνηση της βίας στις μέρες μας οφείλεται κατά μέγα μέρος στην οδυνηρή ματαίω ση της ικανότητας του πράττειν στον νεότερο κόσμο. Η απλή αλήθεια είναι ότιοιταραχές στα γκέτο και οι εξεγέρσεις στα πανεπιστήμια κάνουν «τους ανθρώ πους να νιώ θουν ότι δρουν από κοινού με τρόπο που σπάνια μπορούν»113. Δ εν γνω  ρίζουμε αν αυτά τα περιστατικά είναιοιαπαρχές κάτικαινούρ γιου -το «νέου παραδείγματος»- ή ο επιθανάτιος ρόγχος μιας ικανότητας την οποία το ανθρώ πινο γένος κινδυνεύεινα χάσει. Ό πω ς έχουν σήμερα τα πράγματα, όταν βλέπουμε πώ ς βουλιά ζουν οιυπερδυνάμεις κάτω από το τερατώ δες βάρος της ίδιας της μεγέθυνσής τους, φαίνεταιότιτο «νέο παράδειγμα» έχειπι θανότητες να εμφανιστεί-αν είναινα συμβείκάτιτέτοιο- σε μια μικρή χώ ρα, ή σε μικρούς, σαφώ ς προσδιορισμένους τομείς στις μαζικές κοινω νίες τω ν μεγάλω ν δυνάμεω ν. Ο ιδιαδικασίες αποσύνθεσης που έχουν γίνειτόσο εμφανείς τα τελευταία χρόνια - η παρακμή τω ν δημόσιω ν υπηρεσιώ ν (σχολεία, αστυνομία, ταχυδρομεία, αποκομιδή απορριμμάτω ν, συγκοινω νίες κτλ.)· οιθάνατοιαπό τροχαία δυστυχήματα καιτα κυκλοφ οριακά προβλήματα στις πόλεις· η ρύπανση της ατμό σφαιρας καιτω ν υδάτω ν - είναι τα αποτελέσματα που προκύ πτουν αυτομάτω ς από τις ανάγκες τω ν μαζικώ ν κοινω νιώ ν τις οποίες κανείς δεν μπορείπια να διαχειριστεί. Συνοδεύονταιδε, και συχνά επιταχύνονται, από την ταυτόχρονη παρακμή τω ν

146

Χ Α Ν Ν Α Α Ρ

Ν Τ

ποικίλω ν κομματικώ ν συστημάτω ν, που είναι όλα λίγο-πολύ πρόσφατης προέλευσης καισχεδιασμένα να εξυπηρετούν τις πο λιτικές ανάγκες μαζικώ ν πληθυσμώ ν - στη Δ ύση, να κάνουν δυ νατή την αντιπροσω πευτική διακυβέρνηση, εφόσον η άμεση δη μοκρατία δεν αρμόζειπλέον διότι «η αίθουσα δεν τους χω ράει όλους» (John Selden)· καιστις Α νατολικές χώ ρες, να κάνουν πιο αποτελεσματική την απόλυτη εξουσία πάνω σε αχανείς περιο χές. Τ ο μεγάλο μέγεθος είναιτρω τό· ρω γμές στη δομή της ισχύος όλω ν τω ν χω ρώ ν, με εξαίρεση τις μικρές, ανοίγουν καιδιευρύ νονται. Κ ιενώ κανένας δεν μπορείνα πειμε βεβαιότητα πού και πότε τα πράγματα φτάνουν στα όρια της κατάρρευσης, μπορού με να παρατηρήσουμε, σχεδόν να μετρήσουμε, πώ ς η κραταιότητα και η ανθεκτικότητα καταστρέφονταιύπουλα, διαρρέοντας, τρόπον τινά, σταγόνα σταγόνα από τους θεσμούς μας. Ε πιπλέον, έχουμε την πρόσφατη άνοδο ενός περίεργου εθνι κισμού νέου τύπου, που συνήθω ς θεω ρείταιστροφή προς τα δε ξιά, αλλά μάλλον πρόκειταιγια ένδειξη μιας αυξανόμενης, οι κουμενικής δυσφορίας κατά του «μεγάλου μεγέθους» σαν τέτοι ου. Ε νώ στο παρελθόν τα εθνικά αισθήματα είχαν την τάση να ενώ νουν διάφορες εθνοτικές ομάδες εστιάζοντας τις πολιτικές τους διαθέσεις στο έθνος ω ς όλον, παρατηρούμε τώ ρα ότιένας εθνοτικός «εθνικισμός» αρχίζει να απειλεί με διάλυση τα παλαιότερα καικαλύτερα εδραιω μένα έθνη-κράτη. Ο ι Σκω τσέζοι και οι Ο υαλλοί, οι Β ρετόνοι και οι Π ροβηγκιανοί, εθνοτικές ομάδες τω ν οποίω ν η επιτυχής αφομοίω ση υπήρξε προϋπόθεση για την άνοδο του έθνους-κράτους και φαινόταν εντελώ ς εξα σφαλισμένη, στρέφονται προς την αυτονομία εξεγειρόμενοι εναντίον τω ν συγκεντρω τικώ ν κυβερνήσεω ν του Λ ονδίνου και του Π αρισιού. Κ αι ακριβώ ς όταν ο συγκεντρω τισμός, υπό την επίδραση του μεγάλου μεγέθους, αποδείχθηκε επιζήμιος για τους ίδιους τους στόχους του, τούτη εδώ η χώ ρα, θεμελιω μένη,

Π

Ρ Ι

147

σύμφω να με την ομοσπονδιακή αρχή, πάνω στο διαχω ρισμό τω ν εξουσιώ ν καιισχυρή όσο εκείνη ήταν σεβαστή, ρίχτηκε απε ρίσκεπτα, κάτω από την ομόφω νη επιδοκιμασία όλω ν τω ν «προοδευτικώ ν» δυνάμεω ν, στο νέο, για την Α μερική, πείραμα της συγκεντρω τικής διοίκησης - με την ομοσπονδιακή κυβέρνη ση να αποδυναμώ νειτις εξουσίες τω ν πολιτειώ ν καιτην εκτελε στική εξουσία να διαβρώ νει τις εξουσίες του Κ ογκρέσου114. Λ ες κι αυτή η πιο επιτυχημένη ευρω παϊκή αποικία επιθύμησε να συμμεριστείτη μοίρα τω ν μητροπόλεω ν στην παρακμή τους, επαναλαμβάνοντας με μεγάλη σπουδή τα ίδια ακριβώ ς λάθη που είχαν βαλθείνα διορθώ σουν καινα εξαλείψ ουν οιθεμελιω  τές του Συντάγματος. Ό ποια κιαν είναιτα διοικητικά πλεονεκτήματα καιμειονε κτήματα του συγκεντρω τισμού, το πολιτικό του αποτέλεσμα είναιπάντα το ίδιο: η μονοπώ ληση της δύναμης προκαλεί το στέρεμα ή το ξεθύμασμα όλω ν τω ν αυθεντικώ ν πηγώ ν δύναμης στη χώ ρα. Σ τις Η νω μένες Π ολιτείες, που βασίζονταισε μια με γάλη πολλαπλότητα δυνάμεω ν καιστους αμοιβαίους ελέγχους και τις ισορροπίες τους, διαπιστώ νουμε όχι απλώ ς ότι δια λύονταιοιδομές της ισχύος, αλλά και ότι η δύναμη, φ αινομε νικά ακόμη άθικτη και ελεύθερη να εκδηλώ νεται, χάνει τον έλεγχο καιγίνεταιαναποτελεσματική. Η αναφ ορά στην αδυνα μία της δύναμης δεν είναι πλέον πνευματώ δης παραδοξολο γία. Η εκστρατεία που ανέλαβε ο γερουσιαστής Eugene McCarthy το 1968 για «να δοκιμάσει το σύστημα» έφερε στην επιφάνεια τη λαϊκή δυσφορία εναντίον τω ν ιμπεριαλιστικώ ν περιπετειώ ν, αποτέλεσε τον ενω τικό κρίκο μεταξύ της αντί στασης μέσα στη Γερουσία καιτης αντίστασης στους δρόμους, επέβαλε μια, προσω ρινή τουλάχιστον, θεαματική αλλαγή πολι τικής κι έδειξε πόσο γρήγορα η πλειονότητα τω ν εξεγερμένω ν νέω ν μπορούσαν να βγουν από την αποξένω ση, αρπάζοντας

148

Α

Ρ

αυτή την πρώ τη ευκαιρία, όχιγια να καταργήσουν το σύστημα, αλλά για να το κάνουν να ξαναδουλέψ ει. Κ ιόμω ς, όλη αυτή η δύναμη μπόρεσε να συντρίβειαπό την κομματική γραφειοκρα τία, η οποία, ενάντια σε κάθε παράδοση, προτίμησε να χάσει τις προεδρικές εκλογές με έναν μη δημοφιλή υποψ ήφιο που τύχαινε να είναι κομματόσκυλο. (Κ άτιπαρόμοιο συνέβη όταν ο Ροκφέλλερ έχασε το χρίσμα του υποψ ηφίου από τον Ν ίξον στο συνέδριο τω ν Ρεπουμπλικάνω ν.) Υ πάρχουν άλλα παραδείγματα αποκαλυπτικά τω ν περίερ γω ν αντιφάσεω ν που είναιεγγενείς στην αδυναμία της δύναμης. Χ άρη στην τεράστια αποτελεσματικότητα της ομαδικής εργα σίας στις επιστήμες, η οποία είναι ίσω ς η πιο ξεχω ριστή αμερι κανική συμβολή στη σύγχρονη επιστήμη, μπορούμε να ελέγχου με τις πιο περίπλοκες διαδικασίες με μια ακρίβεια που κάνειτα ταξίδια στη σελήνη λιγότερο επικίνδυνα από τις συνήθεις εκ δρομές του σαββατοκύριακου· αλλά η υποτιθέμενη «μεγαλύτερη δύναμη στον κόσμο» είναιανίκανη να τερματίσειέναν πόλεμο, σαφώ ς καταστροφικό για όλους τους εμπλεκόμενους, σε μια από τις μικρότερες χώ ρες του κόσμου. Ε ίναισαν να μας έχουν κάνειμάγια που μας επιτρέπουν να κάνουμε το «αδύνατο» υπό τον όρο ότιχάνουμε την ικανότητα να κάνουμε το δυνατό, να επιτυγχάνουμε αφάνταστους, εκπληκτικούς άθλους υπό τον όρο ότιδεν είμαστε πλέον σε θέση να ασχοληθούμε όπω ς πρέπει με τις καθημερινές μας ανάγκες. Α ν η δύναμη έχεικάτινα κάνει με το «θέλουμε-και-μπορούμε», σε αντιδιαστολή προς το απλό «μπορούμε», τότε πρέπει να παραδεχτούμε ότι η δύναμή μας έχειγίνει αδύναμη. Ο ι πρόοδοι που έχει κάνει η επιστήμη δεν έχουν τίποτα να κάνουν με το «θέλω»· ακολουθούν τους δικούς τους αμείλικτους νόμους, υποχρεώ νοντάς μας να κάνουμε ό,τι μπορούμε, ανεξάρτητα από τις συνέπειες. Μ ήπω ς το «θέλω » και το «μπορώ » έχουν διακόψ ειτις σχέσεις τους; Μ ήπω ς είχε

Π

Ρ Ι

149

δίκιο ο Β αλερύ όταν έλεγε πενήντα χρόνια πριν: «On peut dire que tout ce que nous savons, c’est-a-dire tout ce que nous  pouvons, a fini par s’opposer a ce que nous sommes»; («Μ πορεί να πεικανείς ότιόλα όσα ξέρουμε, δηλαδή όλα όσα έχουμε τη δύναμη να κάνουμε, στράφηκαν τελικά εναντίον αυτού που εί μαστε».) Κ αι πάλι, δεν γνω ρίζουμε πού θα μας οδηγήσουν αυτές οι εξελίξεις, γνω ρίζουμε όμω ς, ή θα έπρεπε να γνω ρίζουμε, ότικά θε μείω ση της δύναμης είναιμια ανοιχτή πρόσκληση στη βία έστω καιμόνο για το λόγο ότιαυτοίπου έχουν τη δύναμη καιτη νιώ θουν να γλιστράειαπό τα χέρια τους, είτε είναιη κυβέρνηση είτε οικυβερνώ μενοι, το έβρισκαν πάντα δύσκολο να αντιστα θούν στον πειρασμό να την αντικαταστήσουν με τη βία.

Σ Η Μ

Σ

151

Ι

Σ Η Μ Ε ΙΩ Σ Ε ΙΣ I

1. Harvey Wheeler, «The Strategic Calculators», ο Nigel Calder, α , 1968, . 109. Unless Peace Comes, 2.  Herm Eugen Diihrings Umwalzung der Wissenschaft (1878), ς II, . 3. 3. ς ι ο ς Andre Beaufre ο «Battlefields of the 1980s»: νο « τα η το υ υ υ εν το ντα ι υρ ή οτρε ή δύναμ » ι όμη δυ νατός ο πόλεμος, όμη ι τ ό ς «ο σ υ μ τ ι ό ς ό λ ε μ ο ς », ά η φ η του, στη γμ τι ότητα ήδη π ορ ται ό η δ ρκ ή λή ς λι ς του ε νι ό ε μ ο ( τ ο Calder, . .,  σ . 3). 4. To  Report from Iron Mountain , έ α , 1967, η τι α ν ο ε το ν ο έ π τ ο ν τ ι τ α έ λ η τ η ς Rand Corporation λ λ ω ν «δ ε ν σκ », β ρ ι λλον ο κ οντά ν γ τ ι ό τ η τ α , ε η «δ ι τ α κ τ ι ή τ ιά π υ χνει νω ό τ ο χ ε ίλ ο τ η ς ε ι ν η », ’ ,τ ι ι ε ρ τερ ες « έ ς» ε λ έτ ε ς. ο β του χε ,ότι ο π ε μ ς ε ίν α ι τ ό ο ο τ ι ς γ ι α η λ ε ιτ ο γ ία η ς ο ι ν ω ς μ ς ου δεν τολμ ού ε να τον κα ργήσου , κτός ν λύψ ουμε ακόμη ο φ ον ούς τρόπ ους αν π ισ η ς οβλη τω ν μα , θα οκ ι όνο εκ ους ου χουν χά ι σε ο ι ο β α θ μ ό η κ ρ ίσ η τ η ς ρ γ ί ς σ τη η Ύ η λύθηκ ε όνο μ σ ω η ς κ ρ η ξ η ς ο υ Δ υ τ έρ ο υ γκοσ ου Π ολέ ου, ή ε ους ου βλέπουν βολι ά ή υπ οβα θμ ουν σοφ ά ν έκ τ α σ η η ς ούσ ς λα ου ς γ ί , η ο π ο ία λ ύ π τ ετ α ι ό δ ορ ορ ς δοτήσ .  American Pow er and the N ew Mandarins , 5. Noam Chomsky α , 1969* Richard N. Goodwin, ι β ι ο ι σ α ι α ο Thomas C. Schelling, Arm s and Influence , Yale, 1966, The Ne w Yo rker , 17 υ 1968.

152

Π

Ρ Ι

6. χει ά λη λ ιο γ ρ α γ ια τ ο ν π ό λ ε μ ο κ ι τ ι ολεμ ές ε χε , χ ο λ ε ίτ α ι ό μ ς μ ε τ α γ α λ ε ία τ η ς ς κι χι με η β α υτή κ θα υτή. 7. . Engels, . ., Μ έ ρ ς II, ε φ . 4. 8. Wheeler, . ., .  107· Engels, . . 9. Andrei D. Sakharov,  Progress, Coexistence, and Intellectual Free  dom, έ α , 1968, . 36. 10. Wheeler, . . 11. Nigel Calder, «The New Weapons», . ., o. 239. 12. M. W. Thring, «Robots on the March», σ ο Calder, . ., o.  169. 13. Vladimir Dedijer, «The Poor Man’s Power», σ ο Calder, ό .π ., σ . 29. 14.

ν

ρώ

η υτή αρ ρη ση του Έ νγ λς, ου βρ σκ ται σε ο υ 1847, ν ο εί ω ο Jacob Barion,  Hegel und die  marxistische Staatslehre,  Β , 1963. 15. να ι ύ ενδει τι ό ότι ο Χ έγκ ελ νει γο σ ’ τό το ίσ ιο ι α «Sichselbstproduzieren». . Vorlesungen iiber die Geschichte der Philosophie, . Hoffmeister, . 114, ιψ ία , 1938. 16. λ . τ η α I. 17. . τ η α II. 18. Ο Noam Chomsky τά ει νει ετα ξύ τω ν κ νή τρ ν τη ν ο ιχ τ ή ς ε γ ε ς τ η ν ρ ν η η «ν α ι νε ς η θέση του λα τον “ λό ό” υ λο ι χουμ ε μ θει να ο ν ο ύ ». . ., . 368. 19. Frantz Fanon, The Wretched of the Earth (1961), η Grove Press, 1968, . 61. ώ τό το έρ ο ω τη ς μ εγά ς επ ο ή ς τ ο υ τ η ν τ ω ν ή γ ε ν ιά τ ω ν ο ιτ η τ ώ . Ο ο ς ο Fanon τόσ χ ει ύ ότερ ες ο λ ε ς χ ε τ ι ά ε η β ία ’ ό ,τ ι ι τ ές τ ο υ . ι ότι όνο το π το κ λα ο του βλ ου, « χε τ ι ά ε τ η β », έ χ ε ι τ ε ί ε υ έ ω ς . Ο Fanon έ χ ε ι ε π ν ω η τ η « της ι ολοκ λη τι ς ν α υ ό τ η τ α , [η ο π ο ί ] ν ν τα ολε θεί , οδη ί όφ υκ τα στην ήτ α του τος μέ α ε ες εβ ε ς » ( . 147). α τ ν ρό τη λι ση ς βί ς στο φ οι ό κ α βλ. τη ν ενδ έρ α ε ι ά «Gewalt» τ ο γ ε ρ νι ό ει εογρ

Μ

Σ

153

π ε ρ ι ο δ ι κ ό  D er Spiegel   (10 dem Latein am Ende» ( 20.

λ.

τη

21.

ο τ ελ ε υ τ α ο α

ο ι ε ίτ ο μ ε

γμ

την ρα

ν

ό α

τανάλω

οθ

χ ει

ε

ύβ ται η ε

ι

ν α γ ίν ε ι μ ε ν ές κ

νδυ νες ε

χ ές

τη

ο κατ

τέ

υμ

οπ

δ ιο κ τ η σ

ου

χώ

ρο

τον

ς του π

θεί

ς

λε ε

.

η χε

νοντα ς

α

σμ

,

ό μ α ρ ου γν

τω ν φ

τη τι

οι τι

ν

ό τ ερ η

ύ

ν ψ

ς

ατα

γω γή ,

» - να ι όντ

χα

ν,

ο τ ελ ε τε α εμ

· η κ

τα

α

ορ

ε μ

χα ές

λα ν επ τυχώ ς μ ν α ν τ ο υ ς ερ γ α ό μ

πόφ

ση

ν

οι

ατροπή

ου σε «

ό το νό

ν

ο υ Μ π έρ -

νός

δε ου ο

οτι ό Π

χει η

ν π

.

δ α λ ιγ ό τ ε ο

τ ίδ ρ

ς

τι ότε

α

τ έ ς τ ις

ί

ι οι

ι

τη

ης

ν

νή ς

ο ιτ η τ έ ς τ α

η

λ ία

,

γω γι

α

λή

έ

ου γι ότητα . «

» η οπ

ου

υ

ι

γα

ολύ

λλά με

η αυτή

α «

η βοή

ι

,

,

χρι τώ ρα

τι ό του

ο» θα ά το γεγο

κ μ

ους τω

λ εϋ ,

ται ότι

ξ ε ις ε ν ώ ν ο υ ν τ ο φ ο ι τ η τ ι ό σ τοπορ

. «

α

λύτ ρο π οσ οσ τό συμ

οι

ό δη

οψ

τ ο χ ς σ τ η ν ισ τ ο ρ ί

ν , έ δ ε ιξ ε ό τ ι τ ο 85% τ ω ν σ χ ε δ ν 15.000 σα ν

.

»

στι ή π

ε το μ

ου

νε

ό το περι

οσπ

να

γ ώ ν α γ ια ’

ς τ έτ ο ι ς « η π ο λ τ ι ω

α

τα

ιτης δη

ται

, η οπ οί

ό τ ν

ς

ολη ς

τα κ τί

τάσ χουν

έπει να θεω νός ότι

,

ού

α τ ο η μ ε ρ ο μ ίσ θ ιο . Η

λ εϋ ν α

ω

η ε ίν α ι .

οι

» ε ίν α ι

ομ

χε

ς

νου ς στην κα

,

ο

ου Μ αρ ,

λευθ έρω

ουργι ή χα

η δουλε ά

υ τ ή η ό ρ ξ η γ ια δ ρ

χ ετ ι ά ς

ι δη

ς

ν χρη

ά σ ε ό λ ε ς τ ις χ ώ

υση

γαλε α χω

ης

ε την ε

οβ

ά της εργα

νουν β βα α αυτή

22.

δα

ς ε

α

τόσο βρί

λέον,η

λλα λόγ

χε όν η μόνη εν λά

ν

γω γι ότη τας

ν ε ς ό τ ι «η χ α

του

τ ε χ θ ε ί, χ ι

σταση .

χε νόη

λ εύ θ ερ ω ν π α ρ α γ ω γ ώ ν

δ ύ ν ετ α ι

ης κα τασ τροφ ή

ν

ω

ν δυνάμ

λ ιά θ ε ο π ο ί σ η τ η ς

ρο

α

.

ς

λλά

ς

τ εύ ε ι

τα

ι τη ν τεχνολ ογί .

ό επα

χα ά

τά τα

οι

τι ότη τα

τ α χ ύ ν ετ α ,

ε ι ά «Mit

ι 27,1969).

ν πα ρα

τήμ η

ι τη

α III. ς

ης

α π ε λ ευ θ έρ ω σ η την

ιθ . 26

γρ

υ δ α ίσ θ η σ η

, 1969 .ε .),

σαν υπ ρ της

λ. τη ν έξοχ η

ρή ση ς

ου οι οπ δου»

ς δη

η τ ω ν Sheldon Wolin

154

Π

Ρ Ι

John Schaar «Berkeley: The Battle of People’s Park»,  New York R e

view of Books,  19 23. . τη 24. ς 25.

ν Jerome Lettvin,

ς , 18

, 1969. τη

σ τ α θ ερ ή

α

α IV.

ά λ.

26. Η

ίο , 1969.

α β ιο μ

ή του

α V. τατόπ

χανι ά

τήμ

.Ι . ., Times Magazine τ η ς

υ

η

ς βα

ργα τή

ς

α ε ίν α ι

νας

ό τα

λύ ση

νεπ

τι ή

ι νδε

τ ο ς.

. .

27.

28. Stephen Spender, The Year of the Young Rebels,

α Υ όρκη ,

1969, . 179.

The New Yorker,  22

29. George Wald, 30.

.

τη

α VI.

31.

.

τη

α VII.

32.

.

τη

α VIII.

33.

. τη ν έ

ρό

η

εση τη

ης βί

έα ς

νι

ς

,  Ι ο ν ι ς 1969,

ς

τρο

ς γ α

να

έρ ετα ι

α

τ ια

ι

Times

το

ς , 6 Ι ο ν ί υ 1969.

34. Fanon, . ., σ . 130,129, 35. Fanon, 36.

τη

οι

α α

ό

υ

άο,τον

ο α

ο ια

άσ ρο,τον υτι

ν

τολή

ρόσι . Η

του

όσ ς

υτό φ υσ

ι

ρί η

ς

σε λή

ι γ ια τ ο ν

ορ τι

ν δύο υπ

ά

ύσ ,οι ,

. .,  σ . 92).

ς γ ια σ ω

ν

ου κ

ναι

ρες ος

υση στην λή ρο

ι ξί ου α

οι

ς « να

ό την Κ

κ εβ ά ρ α κ α ι τ ο ν

δεολογι ή της δέ υμ

νά

α του Μ

ι ο Τ σι

ό τ η δ ιχ ο τ ο μ α

ι

λώ ς

ση

υγής -

όδρ

ο

ρ ιά κ η

ι δι

τη « νότ τα του

τι ή α οη

ι

όσ ο· θα

ύν

νύπ

ουν με

λλο

ν

αύρη

ου

ο ή τ

χ μο

ό έν ν

ρον

όφ

γ έ ς τ ο ς γ ια

ο α ν η Γ ουγκοσλαβ α

. Η π ε ρ ίπ τ ω σ η ου» δεν

ν

δεολογ

τ ρ » (Spender,

υδοθρ να

ταξύ τ

ν

τούν α

.

α IX.

γ ιδ ε υ μ ν ο ι

ο η τ ευ μ

ι 69,

. ., σ . 37 . ., 53.

λ.

37.

οφ

υ 1969.

. ύρ

η

ι -λ ε υ κ

’ ναν ονε

ν κι

Σ Η Μ

όσ

Σ

ο ό

155

Ι

ου οι

ου π

γροι θα

ο τ ελ ο ύ

ν

η σ υ ν τρ ι τ ι ή

λε ονότ τα

όσμ ου πληθυσμ ού.

38. ν ε τ α ι ό τ ι γ ια ό μ ο ια νέ α θα ορ ού ν να ορηθούν ο Μ αρξ και ο Λ . ή π ς ο Μ α ρ ξ δ εν ύμν σε ην ομ ούνα του Π ο ύ τ ο υ 1871 ι ο Λ έν ν δεν θε ε να χω ρ ή σ ε ι «ό λ η τ η ν δεν ήταν

ξουσ α

οτε

ς δρ ση , «

α σοβι

ρα

ω

»;

λ λ ά γ ια τ ο ν Μ

ό έ να μ ε τ β α

ς μ ο χ λ ό ς γ ια

ο ξε

κό ό

ξ η Κ ομ γανο ε

ούνα τατι

α τω ν οι ονομ

ν θε

λ ί ν τ ή ς ... τ α ξ ι ς χ ί », υ ο Έ νγκ ελς σω τά το ν τ τι ε την οί ς μετ βα τι ή « τατορ α του π ολετ τ ο υ » (β λ . The Civil War in France , ο Karl Marx ι F. Engels, Selected Works, , 1950, τ ό . I, . 474 ι 440, ). Η ερ η ν ιν ε ι ο π ρί λοκ . ό σ ο , ο Λ ν ιν τ α ν τός ου οδ σε α σοβι τ 39. «Η ε π ν α «

ι τ ο ιχ ε

ι

ρα

ρη σε όλη τ ν ουσ α στο όμμ . ς ι έ α », ς λ έ ε ι ο Spender ( . ., .  114),

ή

ο ό ». Ο Noam Chomsky ( . .,  σ . 368) : « ο γεγονός ε να ι τι τα π ερι ότερ α ό τα χ α

έτ ει τρ το

λογ

ά δ ελ τ α κ α ι λ λ α ρα α ου πα ρα δόθη ν σ το Υ ο υ ρ γ ε ν η ς σ τ ις 20 τω ο υ [1967] έρ χο ντα ν α ό νδ ες ορούν α ο φ ύ γ ο υ ν τη σ τ ρ ά τ υ σ η α λ λ ά π ο υ ν α ο ιρ α

τού ν

η

ο ί α τ ω ν λ ιγ ό τ ε ρ ο π

τόσ ς δι δη λώ

ς

τ ευ σ ς σ τ α π

ι τή

ονο

θι τι

ς δι

χ ω ν ». τυρ

ο ίδ ιο

χυε

ς εν α ν τ ί ν τ ς

ι γι τρ

α κ

ι στα κ ολλέγ . Η η σε λλε  D er Spiegel   π ε ρ γ ρ χώ ς ε ναι όμ οι . ο π οδ , γ ια ρ ά δ ε γ μ , τ ις α ο γ ο η τ ε υ τ ι ς ι χνά τα νω τι ς συ θή ς τ ν ν η : «Angesichts dieser Verhaltnisse nimmt es geradezu wunder, daB die Assistenten nicht in der vordersten Front der Radikalen stehen»* (23 στορί : οι ομ δες υμ όντω ν 40.

λ.

τη

ν

ίο υ 1969, . 58). νώ νονται ε τους

α η ίδ ια να τάτε .

α X.

* Σ.τ.μ.: «Μ προστά σ ’ αυτές τις συνθήκες, είναιθαύμα ότιοιπανεπιστη μιακοίβοηθοίδεν στέκονταιστην πρώ τη γραμμή του μετώ που τω ν ριζοσπα στώ ν».

156

Π

41. Η ταρρυθμ πρώ

η

χοσ λοβ

α

τι ό κ

α γ ια τ ο ο

ς δι

ορ

.

στο

ρξι ό 42.

10

νατολι

ο λ ύ μ ικ ρ ή υ π ο σ

.

ο ιτ η τ έ ς

τόσο, το

ολέμ

ν στην

ό ο λ ό κ λ η ρ ο τ ο έθ νο ς,

ό

ν ώ ς σ ε ό λ ε ς τ ις

οτελεί

ο ίο ο ι

ραμμ ή υπ οστηρι ότ ν

λου ταξι ά

ν ετ α ι ν α

Ρ Ι

ξι τι ή

οψ

ς χ ώ ρ ε ς,

χουν

ρι η

ό την

,

ι

ρ ίς

θό

ο ιτ η τ έ ς ε

ολύ

,

λη

λλο

ο ι ό τ η τ α γ ια ν α τ α

ου

ότυπο.

. η

η

εβ

ε τ ν Christoph Ehmann

 D er Spiegel,

υ 1969.

43. P.-J. Proudhon,  Philosophie du Progres (1853), 1946, σ . 27-30,49, κ α ι  De la Justice ( 1858), 1930,1, . 238,

ίσ

ιχ .

.

ί σ ς William

.

Harbold, «Progressive Humanity: in the Philosophy of P.-J. Proudhon»,

 Review of Politics, Ι α , 1969. 44. α α υ Alexander Herzen « ισ

»

έρ ντ ι εδ ώ

ό τη

ο Franco Venturi,  R oots o f R evolu

υ Isaiah Berlin

 tions,  Ν έ α

ετ

, 1966.

45. «Idea for a Universal History with Cosmopolitan Intent»,

The Philosophy of Kant, έ

ρχή, 46.

α

α

τι ή

να

η M odem Library.

ορ ά

τ ις

νε ς π λά νες

υτή ς της

, β . Robert A. Nisbet, «The Year 2000 and All That», σ

 mentary,  Ι ο ν ι ς , 1968,

ι τ ις ε π

ίτ

ετι ές

τι ές

Com

τη

ε ις σ τ ο

τε χος του Σ τε βρ ου. 47. Hegel, . ., . 100 . . 48.

ο π ερ

Schaar,

τα τι ό α να

. .  Β

.

ς

έρετα ι χω ν έκ

η

ς σ χό

ο

ό τ ο ς Wolin

υ Peter Barnes, «“An Outcry”:

Thoughts on Being Tear Gassed», σ

 New sw eek, 2

4 9 .0 Spender ( . ., σ . 45) ν α

έρ ει τι

ι

ου στο Π

ρ ίσ ι, « ρ ν θ η κ α ν κ α

δι ρκ

α

ν γ εγ ο νό τ ω ν τ ο υ Μ

τι ά τη ν ι εο ι

όμ οι

ν

α τη ς “ υδοδυ

υτό όσ ον αφ ορά την έ ς»

ι«

κή α οχή» 50.

έ ς» ι τα π

νά

ι

τη τές,

τά τη ο

ς ” [rendement], τ η ς “ ».

όοδο.

ί ο υ 1969.

ν

ρι ή δεν συ

λοι

όμα

ε ις , «

οο ευτι

βα

” ι ακόμη

λ ο ύ ν γ ια « ρ ο ο δ ε υ τ »

ι «

τα

εστι

όμ οι .

α μ α έ οχη ε

ηση

σω

δ ε ιγ μ

τω ν

υτώ ν τω ν όχι

Σ Η Μ

Σ

157

Ι

ς π ερ ττ

ν α

ά

έθ

The Fruits of the MLA,

ν επ χει

έα

εω ν,

λ . Edmund Wilson,

, 1968.

II 51. Georges Sorel,  Reflections on Violence , «Introduction to the First Publication» (1906),

α

52. The Power Elite ,

α

πρώ

ς πα ρα ρά ταινα

ραθέ

ι

γν

’ υτά τα

τ-

τόβ

ση του ότι

υμ

, «

« υ τ ό ε ίν α ι

γμ

, 1956,

. 171· Max Weber,

ις

ο υ  Politics as a Vocation   (1921). Ο

ους

χ ει

, 1961, . 60.

ρα όμ θε

τι

υμ

νούσε με την

α την παρα

τος

ρ ισ τ ε ρ ά .

ρηση του

τα ι στη β

ρότσκυ στο

»,

ι

οσ

τε ,

λ ή θ ε ι ».

53.  Power: The Natural H isto ry o f Its Growth * (1945),

ίν

1952, . 122. 54.

το

, . 93.

55.

το

, . 110.

. Karl von Clausewitz, On War (1832),

56. Β

Robert Strausz-Hupe,  Power and Community , α

υ

ξ

α

, 1943,

α

. 1·

, 1956, . 4*

: «Macht bedeutet jede Chance, innerhalb

einer sozialen Beziehung den eigenen Willen auch gegen Widerstand durchzusetzen»**, ίν ι 57. σ ία σ ε

λεξα τα π νή

ξαναγκ α τ ο υ ... τα

τη

να ι

ν Strausz-Hupe.

τά

ου

τ η ν τύ χ η ,

α θα στρα υ

ή δύ

ό

γμ

ο ιο σ υ γ γ ρ α

γετα ι η φ

ο ί

.

νο ντο . η

ναι

α

λ ή θ ε ια ό τ ι δ ε ν ο λ ή ...

ς η επ

όνο π ρι τασ

τ σ ι ο R.

τήρ ο του χει ολή

ο ύ δ ε ν έχ ει . Mclver γ ρ τους, λλά

τος εν

ά

ε ι: « χι η ο

υ δ εν

νει το κ

ού-

χει

τος» ( το

* Σ.τ.μ.: Σχετικά μ’ αυτό το βιβλίο, βλ. εδώ στο σ α κό σημ μ α τη σημείω ση 67. ** Σ.τ.μ.: «Δ ύναμη σημαίνεικάθε ευκαιρία, στο πλαίσιο μιας κοινω νικής σχέσης, να επιβάλεικανείς τη δική του θέληση ακόμη και ενάντια σε αντί σταση».

158

Π

Ι

The Modem State, , 1926, . 222-225). ο ή ι η η παράδοση ι ρό στην ροσ θε α ου Ρ ουσσώ α ύγ ει ό αυτ . να τώ ντ ς μ α δι υβ ρνη η χω ς ξουσ , ν ι ίπ ε ο ό «une forme d’association ... par laquelle chacun s’unissant a tous n ’obeisse pourtant qu’a lui-meme»*. Η ν υπ οή , ι ς κ τ ο ύ τ ο υ σ τη δ ι τ α γ ή , ν ει α μ βλητη. 58.

The Notion o f the State. A n Introduction to Political 

ο β

Theory τοδ οσ εύθ ε σ τ α τ α λ ι ά τ ο 1962. Η γγλι ή δοχή του δεν ε ι λώ ς με άφ ραση· ρα η ό τ ο ν ί δ ιο τ ο ν σ υ γ γ ρ α , ι η ορι ή δοση ι υκ λοφ όρ ε στην όρδη το 1967. α α α . . 64, 70, ι 105. 59. τ ο , . 129. 60. Considerations on Representative Government  (1861), Liberal Arts Library, . 59 ι 65. 61. John M. Wallace,  Destiny His Choice: The Loyalism of Andrew

 Marvell , ν ευ εν 62. λ .

ζ , 1968, . 88-89. εί ω τή τη ν η υ Gregory DesJardins. τ η α XI.

ή

63. Ο . ., . 98. 64. The Federalist, . 49. 65. . ., . 7. . επ ς σ . 171, , ζη τώ ντ ς τη ν α τ ω ν λ έ ξ ε ω ν «έ θ ν ο ς » ι «ε θ ν ι ό τ η τ α », τ ά ε π έ ν ει όνοι τρα

ό δ ιο ι ο δ η ο ί σ τ η ν ο ύ γ κ λ α ό λ ω ν υ τ ώ ν ν ε ίν α ι ι γ λ λό γοι ι ο ι τ ο ρ ο ί. ’ ο ύ μ ε γ ια β ο ή θ ε α ».

ιδι

νοντα ς μ

ή τι «

ν δι ορε το ς έπει να

ύ κ ύρ ους

ιδύ

τ ρ έ φ τ α ι τ ο  potestas in populo , auctoritas in senatu τ ο υ Κ κ έ ρ ω α . 66. ει ό υ έμ ε χ ι ή [authoritarian] έρ νη ση,

γου α όμ

ς δεν

χ ει τ ί ο τ ε κ

νό

ε την τ

νν

, η

τα το

α ή την ολοκλη τι ή ξουσ . α α συζ η του τορ ού υπ όβ ου ι ς ο λ ιτ ι ς ς του όρ ου, βλ. το θρ ο ου  Between Past and Future: Exercises in Poli «What is Authority?» σ

* Σ.τ.μ.: «μια μορφή συνένω σης ... με την οποία καθένας, ενώ ενώ νεται με όλους, δεν υπακούειπαρά στον εαυτό του».

Μ

Σ

159

 tical Thought, α όρ , 1968, ι το Π το Μ ος της ολ τι ς υ Karl-Heinz Liibke,  Auctoritas bei Augustin , τ ο υ τ γ ά ρ δ , 1968, ε ε κ τ ε ν ή . 67. Ο ι Wolin ι Schaar, . .,  έ χ ο υ ν λυ το δ ο: « ι νόνες οντα ι ότι ι νε τη ς χ έ , τ ό σ ο η δ ιο ί η όσ ι ο ι δ ιδ ά οντε , χου ν χ ι τ ο ν σ ε β α σ ό π ο λ λ ώ ν α ό τ ο υ ς φ ο ιτ η  τ έ ». ι τα λή γου ν: « τα ν φ εύγει το κ ος, έρχετα ι η δύ να ». τό ε ναι λήθει , λλά , οβ ού , χι ς όπ ς το εννοο ν. υ τ ό π ο υ ή ρ θ ε ρ ώ ο σ τ ο Μ π έρ κ λ εϋ ή α ν η φ ο ι η τ κ ή δ ύ ν μ η , ο ς η κ ρ α α ιό τ ρ η δ ύ ν η σε κάθε π ισ τ η ο ύ π ο λ η λώ ς κα όνο λόγω ου γ α λ ύ τ ε ρ ο υ α ρ ιθ μ ο ύ τ ω ν ο ι . ρο ου να υντρ ουν αυτή η δύ η οι χ ές τ έ υ γ α ν σ τ η β ία , ι πε δή βώ ς ο νε τή ο ναι ου τι ά νας θε ός υ ται το κύρ ος, ι επομ νω ς χρ ται βα ό, του ναι λύ ολο να ντ τω ι η δύνα η με μη β α σα. ο π νε τή σή ρα λ εί τ η ν τ υ ν ο μ α γ ια ρ ο τ α , ρ ιβ ώ ς ό π ς έ ε θ ο λ ικ ή κκ λησ α οτού ο χω ρι ός ρά τους και κ λ η σ ία ς ναγκ ι να ται όνο στ ο ύρ ος. ορ ί να μη ν ναι λώ ξ ιο π γ ο ό τ ι η σ ο β α ό τ ε η ρ ίσ η ς λη ς ς θεσμ ού νέ ε με η σ οβ ότε η ρί η την ι τορ α του νε τή ου,του ό νου οσ ού θ ού π ου στηρ ι κ ό μ η σ τ ο κ ύ ρ ο ς. ι οι δύ ρ ί σ ε ις ο ρ ο ύ ν ρ ά γ μ τ ι ν α α ο δ ο θ ο ύ ν «σ τ η ν ο ϊο ύ α δ ι σ π σ η του α τόμ ου “ ο ή ”, η σ τ α θ ό τ η τ α τ η ς ς ταν τά χα ν ι », ς τή ε ο Heinrich Boll γ ι α τ η ν η τ ν λη ν. λ. «Es wird immer spater», σ  Antw ort an Sacharow, , 1969. 68. . Times τ η ς έ α ς Υ ς, 4 νο υ 1969, . 1κ 29. 69.

ι ο Franz Borkenau,

ερ

εν ς σ τη ν ή ττ α τη ς ι

νι

τα , λέ : « ’ υτή την τρομ ή ντ η με οη γο ε νε ς να τά ς ντι τοπ τρ ται να γεγονό . ν α ό τα τελε τα υτά χρόνι ,η αντ τασ η τηρ όταν συνήθ ς στην υποστήρ τ ιδ ρ τι ν δυνάμ ν , ο ι ο π ο ί ς ή σ ν τ εχ ν ά ι υμ τι ά τ ώ τ ερ ε ς ό τ ις ε ν α τ α τ ι ς δ υ ν ά . τ ό χ ει λ λ ξ ει μ ε τ η ν υση του φ ού. ρα κάθε σταση δ έ χ ετ α ι ν α τι τω ι ν θ εσ η τ ω ν λ έ ο ν σ ύ γ χ ρ ο ν ω , λ έ ο ν α ο τ ελ ε τι ,

160

Π

λέον

λέ

ν

χανώ ν

οχή ου οι τάσ του ς ού ς του ς νόμ ν ω ό τρι α 1937· Ann Arbor, 1963, τ ι ά ο Chomsky ( . .,

ου υπ

ν

οτ .

υτό σ

Ρ Ι

ι ότι

ς ν λ εύ θ ερ ε ς ν α λ ιχ θ ο ύ ν σ ύ μ α με ς έχ ει ι νε τ ρ τ ί». τά γρ τη χ ρ ό ν ια ν ( The Spanish Cockpit,  Λ ο ν δ ί ο , . 288-289) ι α α ι ε . 310), ο ς π εύ ει ι η ερ νι ή

λλι ή πέμβ ασ η τον ύ λ ιο π ό λ ε ο τ ο υ Β τ ν μ οδ ύει η π λ ε ψ η τ ο υ Borkenau τ α ν α ς, εί να « ντι τα τα εί “ ς” ε το ν “ λελεύθ ερο ερ λι ”». ο μ ω ό τ ι τ ο π δ ε ιγ μ α τ ό μ λ λ ν τ ε ν ει ν α ο δ ε ίξ ε ι τ ο α ν τ ί τ ο . 70. Raymond Aron,  La Revolution Introuvable, 1968, . 41. 71. O Stephen Spender, . ., . 56, : « ό υ ν π ο π οφ ς ό τ ν στα ή κα σ τ α σ η [ή τ α ν ] η μ η ε π ν α τ α τ ι ». ο ρ ε ί ν α ε ίν α ι « ολο να τ εί ν ε ς ό τ ι γ ίν ε τ α ε π ν ά τ α η τ α ν ... ι νοντα ι τε α ευδ ε τ ο ι», ά τό υμβα ι συνήθω ς στο ξ α τω ν ε ν - όσο κρα ακ όμη η με άλη έκσταση τ ς συναδέλφ ση . 72. . τ η α XII. 73. τ η ν χα α λλά , α τ έ τ ο ια ο ρ γ ά ν ω η τ η ς χύ ς ταν λ ις ,  τ η ς ο π ο ί ς ο κ ύ ρ ο π ο σ ό ν , ύ μ α με τον οφ , ταν ότι τ ρ ε π ε σ τ ο υ ς « ο λ τ ε ς ν α ν ε γ ο ύ ν ο έ ν ς γ ια τ ο ν λ λ ο σω ατοφύλακ ς τ ίο ν ν δούλω ν και ν οποι ν σι στ ν έν α ς ο λ τ η ς ν α ν ν ει ό ο θ ν α τ ο »* ( ρ ω , 4.3). The N ew Republic, 6 74. «Can We Limit Presidential Power?» σ υ 1968. 75. . τ η α XIII. 76. . τ η α XIV.

* Σ.τ.μ.: λΐ ι ρ δο ρνφ ρο ϋσ ι ν ά λλήλο νς άνεν μι θο ϋ ε ί δούλους, δορνφ ρο ϋσι δ ’ πί υς κα κο ύργους υπ ρ ϋ μ η δ έν α ν λι

ν β ι ω θ α ν ά τω

οθνήσχε ν.

υς

Σ Η Μ

Σ

161

Ι

III

77. Nikolas Tinbergen, «On War and Peace in Animals and Man», το π

Science, 160:1411 (28

οδ

ίο υ 1968).

78.  Das Tierals soziales Wesen ,

ίχ , 1953,

. 237-238: «Wer sich

in die Tatsachen vertieft... der wird feststellen, daB die neuen Einblicke in die Differenziertheit tierischen Treibens uns zwingen, mit allzu einfachen Vorstellungen von hoheren Tieren ganz entschieden aufzuraumen. Damit wird aber nicht etwa -w ie zuweilen leichthin gefolgert wird- das Tierische dem Menschlichen immer mehr genahert. Es zeigt sich lediglich, daB viel mehr von dem, was wir von uns selbst kennen, auch beim Tier vorkommt»*. . Erich von Holst,  Zur Verhaltensphysiologie bei Tieren und 

79. Β

 Menschen , Gesammelte Abhandlungen, 80.

α να α ντ

τος π οτε όπ

ς η ε

η δι

ταιη δι

ς δεν στι

,

ι

ταξύ α υθ ορ

α σε

ύ ντ δρ τι

τι

ού κ

α ή οι ορ

ετ

 Aggression   (

α

ν,όπ

ντ δρ

ς η π

τι

ς ι

.

τον

υ τ ες

τί τω να.

όσ

ς

νε

νουν α λώ ς τον ε

ρετ

ντ νοί ορ γα

υμ

οσ

όζοντα ι

ς χα όρ ν γ ια

τ ις δ ι δ ι

ιτα

ά

λο λα

βα νομ

ς τη ς.

ς τ η ς μ ε λ έ τ η ς τ ο υ Konrad Lorenz, On

τή , 1966), ν ε

λλά

ο της

ό ς , μ ε τ η ν α κ ρ ιβ ή έ ν ν ο ι α τ ο υ ό ρ ο υ , ο ί,

,

νότ τας δε

τι

ου,

81. Ο

τω ν

ορ

τ ρ ό π ο μ ε τ ο ν ο π ο ίο ό λ ο ι ο ι νου του α νθρ

τού του σ υμ

ν, υθ όρ

ν ορ ι

, 1969, . 239.

ός

νδογεν

α σ υ ζ ή τ η σ η γ ια ο ρ χει

συ λλογή δο

λογι

ρι η

θ ετ ι ό τ

ρ ισ η

ι όη

ο υ τ εί ο π

. I,

θε

ν ίζ ε τ α ι ότ

α

ι

ν

τ η ν εν δ οσ

ογή

έρ ου δη

* Σ.τ.μ.: «Ό ποιος εμβαθύνει στα γεγονότα ... θα διαπιστώ σει ότιοι νέες γνώ σεις μάς δεσμεύουν ω ς προς το ότιδιαφ έρουμε από τη ζω ώ δη συμπεριφο ρά, με το να διευθετούν εντελώ ς κατηγορηματικά απλές παραστάσεις σχετικά με τα ανώ τερα ζώ α. Τούτο δεν συνεπάγεται-καθώ ς ενίοτε βγαίνειεύκολα το συμπέρασμα- ότι το ζω ώ δες θα απομακρυνθεί όλο και περισσότερο από το ανθρώ πινο. Φ αίνεται απλώ ς ότι πάρα πολλά από αυτά που γνω ρίζουμε για εμάς συχνά παρουσιάζονταικαιστα ζώ α».

Π

162

ίε

Ρ Ι

 Bis hierher und nicht weiter.

ε ο Alexander Mitscherlich ε ί τ

, 1968. 1st die menschliche Aggression unbefriedbar? 82. Von Holst, . ., σ . 283: «Nicht, weil wir Verstandeswesen, sondem weil wir auBerdem ganz urtiimliche Triebwesen sind, ist unser Dasein im Zeitalter der Technik gefahrdet»*. 83.

α ό

λα

ότι χουν α τ ο ιο σ

γάλου β λη

λευθ

ι τα

θετ

ο ώ στε το σύσ

υ εί

ς να

η

ει

ούς,

α

υ οι

ά

τι τα του

λέγχου π ου

εί

ολεμολόγοι

ν (

νθρ

ού ου σε τέ

γγυάται

ν

λε

. .),  ε κ λ α

. Tinbergen,

βά ο

ι α ό ν Otto Klineberg («Fears of a Psychologist», σ ο Calder, ν ω ς έ ν ε ιξ η «ό τ ι η π ή επ ετι ότη τα [ ν] . ., o. 208) ξε [

νέ

τι τε , θα να ι

ονι

]

τι ό ρ όλο ω ς

θελε

ν ε ίς ν α

ε ς,

τ η τ α »-

ι οι

του Β

ονι

ες -

το ί

χει

ε την «

ή

εν ε ετ

ό

η τ ο υ Noam Chomsky ( . .,  σ . 371),

γάλη

ς

υδοε

τή

ω

’

τν

τρα τι τε .

τ η δ ε ιό τ η τ α τ ο « »

τό, δί ς

ι την τ ις δ η

ν ευ μ όσ

οσ

ο του τσ

τι ή «

ς συ

ότητα»

τή

ουυ

ς γ ια τ ο ν π ό λ ε μ

. ει

ς τα

εύ

γ εί σ ε δ ι ο ρ ο ύ

ν ες

α

ς

δη λώ σει ,όπ ου ο π

ό του ς οπ

ύβ ι ς ε

, 1963,

τασ α

” τό το εί

οβ οκ

ο ιο υ ς μ γ ά λ ο υ ς ν

ει

ζει τι

χ ρ ν α τ ο ν ρ ό λ ο τ ο υ ε π ι τ ιθ ε μ ν ο υ κ ι τ ο υ θ ύ μ οκ

υ SDS [Students for a

ι ά ν σ γ ι ή γ ια τ ο “ξ ε

». Ο Spender ( . ., σ . 92) χ ο

λ.

γί ,

τα

α

Democratic Society], έπ ει ά ς τυνομ ς ω ς στρα

86.

οσ

τρα

ζω ι με

α

το

ι

λοί

85. « ν δ

ης

ο ».

ν κ

ς εκ θ βετ ι

νεχί ει τη ν ε

όλ

λ λ ο ν δ ν ε ίν α ι

84. ά κ ι

ν η τ ρ ο γ ια

τορ

τ ο ς ». Ο

ς ς β

ς

ε ις κ ς τω ς « ι τα τό

όλ

νδύ νου , ορ

ος

τά νου

υ ν τ ο μ α σ τ ο β ι β λ ί ο μ ο υ On Revolution,

. 91-101. τη

α XV.

* Σ.τ.μ.: «Δ εν κινδυνεύειη ύπαρξή μας στην εποχή της τεχνικής, όχιεπει δή είμαστε νοήμονα όντα, αλλά επειδή εκτός τούτου είμαστε αρχέγονα ενστι κτώ δη όντα».

Σ Η Μ

Σ

Ι

163

87. Fanon, . ., σ . 47. 88. J. Glenn Gray, The Warriors ( έ α , 1959· τ ώ α ι ε λ ί ο τ σ έ π η ), έ ρ γ ο τερα ει τι ό ι τι ό επί του έμ τος υτού. α ε να το δ ουν όλο ι όσ οι νδι ονται γι την τι ή της βί . 89. Fanon, . .,  σ . 85 ι 93, . 90. Sorel, . ., κ . 2, «On Violence and the Decadence of the Middle Classes». , «Introduction, Letter to Daniel Halevy», iv. 91. τ ο , κ . 7, «The Ethics of the Producers», I. 92. τ ο , κ . 4, «The Proletarian Strike», II. 93. τ ο , β . ιδ ίω ς 94. τ ο . 5, III, ι κ . 3, «Prejudices against Vio lence», IV. , Π 95. τ ο α 2, «Apology for Violence». 96. ό το νί τη ε π α ό τ η ν Barbara Deming τ η ν έ κ ή ς γ ια η η η - «On Revolution and Equilibrium»,  Revolution: Violent and Nonviolent,  α α τ υ π ω ο α π ό τ  Liberation, εβ ς 1968. έ ε ι α ν Fanon, τ η . 3: « τεύ ω ντ ότι ορ ς να χρη οποι ς θέμ τά του π ος υπερά τη ς μη ς ... ε ά υ ε ις τ η λ έ ξ η “ ” τ ις ε λ ί ε ς τ ο τάσ έ η με η φ ρά ση “ οσ τι ή ι υ μ β ίβ α σ τ η σ η ”. χ υ ρ ο μ ι ό τ ι μ ε τ η ν ε η λ ύ λ ίγ ω ν χ ω ν αυτή η α ντι κα σταση ο ρ ί ν α γ ίν ε ι ι ότι η δράση ν ο π ο ία λ εί θ α ο ρ ο ύ σ ε εξ ί ο υ λά να ναι μη β η δ ρ σ η ». όμη ο τι γ ια τ ο σ ό ο υ : η δ ς Deming εί επ ς να νει ή ρι η ταξύ δ να ς ι , ι να γνω ε ι ό τ ι «η μ η β ί η λυσ » ορ ί να

ν ε ι «ε π ι ο λ ή ... οσ οκ λη ί ά όνο

γή ή

όμ η ι ε τό π υ ο λ » (σ . 6). τόσ ο,

ε

, ο π ο ία σ τ α μ α ά όνο πρ οστά στην πρόκλη ση σω μα κή ς βλάβη , ότα ν λέ ι ότι « α νθρ να δι α του ντι λου ναι βα τ ά » (σ . 7). νο το δ α του ντι λο υ στη ζ ή να ι τη ραγμα ό τ α σ εβ α σ ό , α α ό τα ά λλα α θρ α δι τ α . ο δ ιο φ ά χ ύ ε ι γ ια ς υπ τη ν τη « α ε ν α ν τ ί γμ τω » σε τ ιδ ι τ ο λ ή ο ς τ η «β ία ν α ν τ ίο ν π ο σ ».

164

Π

Ρ Ι

97. εμ α ό ο ό ο υ S.E. Finer, «Pareto and Pluto-Democracy: The Retreat to Galapagos», σ The American ι ο ς 1968.  Political Science Revie w , 98. «Notes on the Post-Industrial Society», The Public Interest, ι θ . 6,1967. 99. . τ η α XVI. 100. Jouvenel, . .,   σ . 114 ι 123, . 101. τ ο ι 188. ,   σ . 187 102. Fanon, . .,   σ . 95. 103. Robert Μ . Fogelson, «Violence as Protest», σ Urban Riots: Violence and Social Change,  Proceedings of the Academy of Political Science, Columbia University, 1968. 104. τ ο . 105. τ ο . επ ς τ ο εξ ετ ό ο υ Allan A. Silver, ο. «Official Interpretation of Racial Riots», σ ν ίδ ια . 106. . α XVII. 107. « τ ο π ν ε τή ο λο , ν α ό τη ν ερυ νή εξ γε , γ ια γ μ , α κ θ σ η γ ι α η ο ιτ η τ ι ή ή ι α λλη γ ια η σ αση ου δ δα ού π οσ ού υα ν σκόνη στο γρα ε ίο υ τ α ν η », ς α ν έ ε ρ ε ο Fred Hechinger Times τ ς , «The Week in Review», 4 ΐ ο υ 1969. 108. Rudi Dutschke, α ό ου Spiegel, 10 ε β ρ ο υ 1969, . 2 7 .0 Giinther Grass, ς ε π ύ ο α ετ τη ν επ εση τ ά τ ο υ Ν τ ο τ σ ε τ η ν ν ο ξ η τ ο υ 1968, ε π ς τ ο ν ίζ ε ι σχέ η ταξύ μ τα ρυθμ ν ιβί :« ο νημ α δ τυρ ς τω ν έ ι ρ ώ σ ει τ ο ν εύ θ ρ α υ σ τ ο χ ρ α ρα ης ρ κ ς εδ ρ ς δη οκ τί ς μα . ς ς όλου βέβα ο π ύ θα οδη γήσ ι υτή η ό α να ενόμ ενες μ ετ θ μ ε ις ... ή ο κ α λ υ φ θ εί θ α π ρ ο σ φ ρ ει σ τ ο υ ς ες ές ι ελ εύ ερ η ».

Speak Out!, Ν 109. ν α ι σ ε ο ιο νό να υτομ

έα λλο θέ βα θμ ό το ταρ ρυθμ

τ ό έ χ ει τ ύ χ ε ι, λ λ ά ν ε να ε π ι υ χ ία * ή θ α ι ό ... η α ότη τα υ τώ α χε υδοπροφ ς ολλά υ οσ χόμ .« 1 ^σ Rehabilitated»,

, 1962. , ο ο ο δ ν μ ορ ού ε να υζ τήσ ουμ ε δώ , όλο τη ό σύστη α ι όμη τε . ομ ω ότι δεν χ ει γ ε ή τησ .

Σ Η Μ

Σ

Ι

165

ά ο γ ε γ ο ν ό ς ό τ ι η φ ο ι η τ ικ ή ταση ι γκόσ ο φ νό ο , τ α δ ια τ α τη ά συ τήμ τα δ ν ε ι όλου ομ ορφ α και δι ρ ο υ ν ό χ ι ό νο α ό χ ρ α σ ε ρα αλλά σ υχ ά α πό δ ρ υ μ α σ ε ίδ ρ υ μ α * ό λ ε ς ι λ ύ ς του π οβ λή τος ι να γά ν α ό αυσ τηρά τοπ ς συ θή ς ινα ντα οκ νονται ’ υτέ . τ σ ι, σ ε ο ρ ν ες χ ώ ς η κ ρ ίσ η τ ο υ νε τή ου ορ ί να θ εί κ ό μ η ι σ ε υ β ερ ν ή ρ ίσ η - ό π ς τ ο θ ε ρ η σ ε νό τ Spiegel  (23 ν ί υ 1969) ν α ντ ς τη ν κ τά τα η τη ερμ νί . 110. . α XVIII. 111. Pareto, α ό ο Finer, . . 112. Β . Giinther Grass ι Pavel Kohout,  Briefe iiber die Grenze , , 1968, . 88 ι 90, ιχ * ι Andrei D. Sakharov, . . 113. Herbert J. Gans, «The Ghetto Rebellions and Urban Class Con Urban Riots , . . flict», 114. . ο ό ο υ Henry Steele Commager, η 74.

Α ΡΑ Ρ I, ΣΤΗ Σ Ο

Α Τ

ΔΑ 76,

γ η τ ή ς B.C. Parekh, τ ο υ ό το τ ι

α

γκ λς όπ ου γί

νγ

όσο α

οι ονομ υτή ς

ή ς

ρκ

ομ

δ ιο υ τ ο υ να έμ

ν

κε

,

ναγκ

, χι

ν έν α ν

τι ου σε

όνο

λλο τρό

ό χ ι γ ια τ η ν ς β

ς. (

α

ο

ερ

 gabe , 1932,1. Abteilung,

ομ

λλά

ι

α γί

έτω

α

νθρ

η

»

ι

ό . 5,

νο

ν μ

’ νά

ορ ί να

α

λλαγε

λλ λη να

να

ο σ η τ ο υ R. Pascal, τ έ ς τ ις ,

ή

τόμ ου μέσω εί εν ο

ι κα ε

[des

ν τ νά ,

ν του Μ

ξ

ι λ ό γ ο γ ια « λ λ α γ ή τ ο υ α ν 

ι γ ια « ός

ου

δή η τάξη π ου

ταξύ τω ν θέ

ρξ κά

τ υ χ ία τ ο υ

ς αυτή η ε

ό τη ν έ

όμ η

ρι η

ι πρόδηλη. Ο

π ε λ ευ θ έρ ω σ η

ν ε

ε ί ν α γ ίν ε ι χου

ν και

νύει

ή κ λί

του

υ

ο

ς γ ια

ε

ι γ ια

δή η ά ο,

, ε ίχ ε

οδ

ση

σταση θα κ ατορθώ σει

,η δι

ή κ λί

γω γή

επανάσταση*

. ν κ ι 69).

ς ρή σε

ου Σ αρ ρ εί

ποχή η γ

γή

νω νί » (

, 1960,

ομ

ν

τ ι ...

α η α λλα γή

, με

ι τη ν

έα

νο κ

η

γγ

χ (γ ια τ ο ο π

να γκ

ναι

α ν α τ ρ έ π ε ι   μ ό ν ο σ ε μ ια π α ό όλο το βόρβορο τω ν εμ ελι

τη ν

(1846) τ ω ν Μ

, όσ ο

ζι ή

ί με

λο

λ

ς συνε δη

τ ο κ ίν η

σ τ α σ η ε ίν α ι

ς ι

»): « ό σ ο γ ια τ η ν

ουνι τι

ε

υ

: « ο τ ελ ε

ς

οπ ού ,

Menschen]

νατρ

ρα

τορ

νι

τή

ται λόγος γ α τον Φ όυ

λς α γότε α

λώ ς

νεπ

ρμ

ο τ

16

Μ

γω γή ς

ον

υνε δη

»,

ς

. Marx / Engels Gesamtaus-

. 59 . .)

168

Π

II, ΣΤΗ Σ Η

ασυν

δητη α

ομ

χ ει δ ε ό ν τ ω ς ό

ρυνση

ό

introuvable , ναι

οσ

λι

ι

ό

δος ξανα

ό (Aron)

ι

ι

δα ότητα της βί ς οι

δε

α ή ομ

ι

ς

ο θ εω

τον ρω

ε

ό α να

γοντα

δα,

ν -

χ ό λ α γ ια τ ο φ ο ιτ η

 La Revolution

ν ότι η νέα έμ τον π ο του χι

ι «ε ίχ α ν π

ς

ν σ τα έρ γα το υ Ζ

τα

ότη α

, ν α

η

τη

ξ ουτοπ

ό του Ν

τ σ γ εφ

ά να

ν γ α τη

ς συ

ι του -

ς δύναμ

ό την ε

ς σε

σ η τ ω ν ίδ ι

λ Σ αρτρ και ου Φ ρα

ν ίδ ια

ρ ξ ισ μ

 New York R eview o f Books

τος ε

ν ι ν (Schapiro), ι α

όσ

ό το μ

ν Raymond Aron

υλ

τε

17

ΩΣΗ

ρ ισ τ ε ρ ά ς

λ. δί ς

, 1968.

α

ς

ν Leonard Schapiro

υ 1968)

β ία

Μ

ης

τηρη θε .

α

(5

ΔΑ 76,

Ρ Ι

ς

ό ν ». Ο

ρό

: «Les chantres de la revolution de mai

croient depasser le marxisme ... ils oublient un siecle d’histoire»* (σ . 14). α ένα ν μη μ

ρξι

τ ελ ο ύ ε επ ι

ή

α τ έ τ ο ια α

ρη α*

λ λ ά γ ια τ ο ν Σ

τροφ ή δύ

ολα β βα α θα

ρτρ, ο

ς, γρ

ι γ ια

, «Un pretendu “depassement” du marxisme ne sera au pis qu’un retour au premarxisme, au mieux que la redecouverte d’une pensee deja contenue dans la philosophie qu’on a cru depasser»** («Question de

Critique de la raison dialectique ,

Methode», σ ι να ι

οτελεί τρομ ρή

ο λ ιτ ι ο ί

τό το λι

ή

ντ

λ ο ι, β ρ

ε ίο ε ίν α ι λη

η

δ ιο ς ο Σ

ονται σε πλή ρη

τ ι τ ο α ξ ιο π ς

ν όσο κα ιτω ν μη μ Ο

ντ ρρ ση . ( τι ο Σ

τορ

ς

ρ ξ ισ τ ώ

εκτο. υρ

ρτρ κ

υμ

ε ίχ ν ε ι

χ εί σ τη σ κ

ίσ ι, 1960, ν ία ε

. 17),

ι ο Α

όν,

ς

ος α

ο

ό η εγ -

η τόσο τω ν μ

ξι

).

ρτρ , το έ γο του

τι ή τον δι λε τι ού Λ

ο υ , δ -

* Σ.τ.μ.: «Ο ι υμνω δοί της επανάστασης νομίζουν πω ς ξεπερνούν τον μαρξισμό ... λησμονούν έναν αιώ να ιστορίας». ** Σ.τ.μ.: «Έ να υποτιθέμενο “ξεπέρασμα” του μαρξισμού δεν θα είναι, στη χειρότερη περίπτω ση, παρά μια επιστροφή στον προμαρξισμό, και στην καλύτερη, η εκ νέου ανακάλυψ η μιας σκέψης που ήδη εμπεριέχεταιστη φ ιλο σοφ ία την οποία νομίσαμε ότιξεπεράσαμε».

Α Ρ Α Ρ

Α Τ

νει να

169

ο ς ε γ ε λ ι ν ή ς ε ξ ή γ η σ η ς γ ια τ η ν ε κ

.

ο σ

ν

η

τορ

ο ε

νησ

ν ιχ α

ς τ ο υ ε ίν α ι

τι ή βάση

, «η α λ ή

α τη ς

τ ι «η α ν ά γ η

ς δρ

ς

ς βα

ετα ι

δη λω θεί σε μ α α ντ γω νι τι ή τ ι ό τ η τ α ε ίν α ι χο ν α

ε τ ά γ ια

λέον περ χόμ εν , κτ κή

ό φ όκ

α οποι ά

ο υ α τ ι-

θρ

ς

δή

οσ

τε

ο υ ε ίν α ι ν α

τα

trop [ ο υ νας ι

ε ύ ε ι]».

οτε σύ δε

ο μ

ύ τ

τι η π ς

ι

ο

λμα σ το ε τ ια

τάφ

ορ ά

σω

α

ά

νούμ

η θ

ην υποδούλ

ρη

’ υτόν

ην

θρω

... ο

τόχος

έ νη

, de υ «

ε ρ ι τ τ ό ς γ ια τ ο ν ά λ λ ο » οφ

όνο ω ς

νού ντα ι

ρ ικ ώ ν τ ο υ ς

ην

θρ

τά τα η

όσμ

νώ

θμ ό σε

οι

α

νδ

».

ό α υ τ ό έπ εα ε ίν α ι η

υπ ρό δεκτο συμ

,

δι

ού η άρ

ση

. χε

α

νού

, νομ

ι ο π ο ιο ν δ

, ολο

ή «

νε ο.

» οτε σύνδ

» τ η ν ετ ερ ό τ η τ ά τ ο υ ·

χ ει α κ ό μ η σ η μ α

ι του «

όσ

η

»

χρι το φ

ου

νού-

ο» με

ι γ ια τ ο ν ε χ έ

ή α

χε

ονα

ι να δ

νο, τα β

νθρ

υθ ί

νι τή

,

ση.

α π ρ ισ σ ό τ ε ρ α R.D. Laing

ν

α

τ α ξ ύ τ ο υ «δ ε ν δ ί ν ω

ταξύ του «

ι του « υτή

ν

τι ά

ρνη

»,

λο

ου, α μέ η της οπ οί ς

νε : «

νδε

αταστρέ ω αυτή

ξ η «ε ίν α ι η ά ν η η τ η ς ε τ ε ό τ η τ α , η

α ά ρνησ » -

τε

υμ

ς

ι η επ τα

λώ νω

νας ε να ι ορ

ε ν ε ίν α

ναι

ότη τε ,

τε

ό τ ο υ γ ια

...

υ «

σ ω μ έσ α μ ο υ τη ν α π

νοντα ι ο ένα ς τον ά λλο ι

ο υ

τυ

νω

ρ ά ».

ς

,

ν ».

ο ό

ά να καταστρέ ω

νί

ο π

ναι έν ς ντ λα

α

ν ίξ ω τ η ν ε λ ε υ θ ε ρ ία τ ο υ - ε ν α ι

οσ οτι ή τα ι

τε

α ουρ ά σε στάσ η λε

«δ ε ν

όσ

ρέ οντας στον αντί

οτώ νω ,

έπ ει να

τά ει , η β α

θει ς να

ου, δεν μπ ορώ

]

ταξύ τάξε

ναγκ

α ν θ ρ ω π ιά τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ κ α ι α π ρ α γ μ α τ ά του.

νι [

ι η α ντι

χ ό μ ν ες

ν ις

»στη σ γχρονη

’ έν ν ερ

α

ς γ ια ε ν

ι ότ ,

θι

τη σ

ε τ έ τ ο ιε ς

οτε

ι η σ

ότη τα

νά γκ

ν ό μ ε ν ο . «Η

τα ι όμ

υνέ θρ

ά

ς ».

ι της

οι

ν έ ε ια τ η ς

ο υ ς τ ο υ υ ιο θ τ η η τ η ς

ό

α α

ρω πα ραθέ ατα α

λούν

ι

ό τ

ι D.G. Cooper, Reason and Violence. A Decade o f Sartre's

 Philosophy, 1950-1960;

ν δ ν ο , 1964,

έρ ς

το .

τό

νετα ι

ε

Π

170

ό

ί ο

ρ

έε ι

ν

ό

Ρ Ι

: «J’ai lu attentivement

l’ouvrage que vous avez bien voulou me confier et j’ai eu le grand plaisir d’y trouver un expose tres clair et tres fidele de ma pensee»*. Ill, Σ Τ Η Σ Ε Λ ΙΔ Α 78, Σ Η Μ Ε ΙΩ Σ Η 20 ρά γμ τι

όκ

τ α ι γ ια

να γελά οντα ι υχοπ ταξύ

η

τος

ι

ι

θι τι

. δ ιο

ε τον ε

ορ ά δεν

ι

λώ ς δι

λ ο υ ς το υ δ ο ι τη

ου

λά στην ι

α η χρ ή σ η ο ία

κή

έας

γα λύ τε η

ε ί ε ια

ερ ι

ο ύ »,

ι

ς επ

υα

θη

ς

τι

,

ιη δ

ο ς τη γ ν

ε υπ οκ

ς

τά τη

νός

η

ός

γμ α με

α τ η ς First ν

ται σε

νόν

α τους ό .) ά ο

εν ,

λ

ι όσ ο α νή όμη

ι τ η ς δ ιο ί

ι τα κ τή

ο π

η

ές κ

ι η ο

νεπ

υ έχου ν μ

ν ε ναι το ί

όντω ν όπ

τή

,

βα ρντ, η κατάλη

οσ

’ ό ,τ ι τ ο ς α

η

ταλή

τ ίθ ε τ α π

τι ό π

ι το π

νε

λλ

ξ έγ ε

λώ ς υπ όκ

νή ουν

ς

νω νι

ι

ι ι

ς οπ οί ς

όρ

νό ς κ

ο

νη

ση ς να

ντι

τ ο ι χ ε α ( τ ο City νέλ) ε

τά

ε

ε ντ ι ο ύ ς εξ εγ ε ρ μ έ νο υ ς . ν α ς Helmut Schelsky, ε ρ έ γ ρ

 DerMensch in der wissenschaftlichen Zivilisation ,

ο 1961 (

λ ω ν ία

ο

νε ς

ομ

ς

ς

όμ ου

ό

τι ό ή στο δ οι

College τ η ς

η

ς του δ

ου ν το ς να

Ο

τυρ

ό φ ο ιτ η τ έ ς

ν α ι η τ σ η τ ω ν δ ιδ α

ετω

ρ α τ έρ ω η

ορά βαθμού.(

ι ο ι δ ιο ι

ι σ τ ο δ ιδ α

δ ε ς, ν α

ό κ ι τ η ν έν ο π λ η

ν α

ο ιτ η τ έ ς

ο ς τ ις σ υ χ ν ά λ ε τ έ ς δ ι

ς δι

ορ α

τ ες

νονι ότη τα ,

ου

ς

National City Bank, α

οσ

τ ι ο ύ σ υ μ β ο ύ λ ιο υ τ ο υ

ού κ τι

βολή

ι

ν

ντι

ε ν ε ίν α ι τ ο

την

λέ

τε τημ νω ν δυ

γάλη

.

ού , χί

ν

γκλή

νε

υνονθύλευμ

ύκ ολα με

θεί .

ς τω ν

α

λ ά ν τ ε ν , 1961) τ ο ε ν δ ε χ ό μ ε ν ο ε ν ό ς « ε τ α

ε τον οπ

η «ο λ ό κ λ η

ο εννοο ς της δι δι

ε τ ν ρι ς ε

ή

ο ιν ω ν ι ή τη

ονι

ο

ού ι

-τ ε χ ν

ν ευ μ ς

εν τι να

* Σ.τ.μ.: «Δ ιάβασα προσεκτικά το έργο που είχατε την καλοσύνη να μου εμπιστευθείτε καιείχα τη μεγάλη ευχαρίστηση να βρω σ’ αυτό μια πολύ σα φή καιπολύ πιστή παρουσίαση της σκέψ ης μου».

Α Ρ Α Ρ

ρα

171

Α Τ

γ ή ς σ τ η ν ο π ο ία

δόθη

υθ ύνετα ι « τον ο ύ ».

α να

πρόκ

ν

ρά γμ

ς ...

τι όη

ν

α να

όθ

ου

ολου

ό την άρν ση

η

ο

υτό το σημ

χε ρη

ι να

ο.

ούμ ,

. .:  « π ί τ ο υ ι οι

ο

θ ιά

ξε , δηλαδή ν

α

νοι ου ν την

ν ίδ ι ν

τάσ ,

ς τον μ όνο δυνατό.

ι John Schaar,

τό να υπ

ν άρ δι

όλ

τοι

δε

τι

ση του μ λλο

ν τ ο υ ς,

ν

ορέω

έ λ λ ο ν τ ο ς ». Ο Nathan Glazer,

ο

ο

υ «Student Power at Berkeley»,

ό τ ε ύ χ ς τ ο υ The Public Interest ε τ ίτ λ

ει

ο 1968, γ ρ

ε ι: « ι

σ ό τ ερ ο τ ο υ ς σ τ ές

ζοσ

ο υ δ δ σ τ ές

υνδι

λ ι τ ές

ά δ

τες φ

ου

ου

»,

ι

ι ο Zbigniew Brzezinski ( ε

α

ο στη δ

γνω

λευτα οι τάσ να τάσ

ν ».

η θυ νι ά

λλά

τ ις

ναι

,

ού νται

υ ν τ ρ η τ ι ο ί;

α κ

ι

στα

σα του ε

σ τ ις

ρι τώ ς ενέργει

γγλι

ν

ς όπ ου

ν ό τ η τ ες έ χ ο υ ν ο δ η γ ή

τή

οκ τή

ι

ο

τσι

ν

χα

ι σε

τύπω ς ε

ε ις ε ν α ι ο ι τ ε

ν ε ναι

να ι ν

τ ις

ό εξοπ λι

οδε χθη ε ς,

λ ιτ ι

)

τά

γμ

ολη

τι επ

όμ η

ρ της ο ίο ι γ ε

ο π ε ρ ίε ρ γ ο ό τ ι ές

νά

εσ

χ ές τ ο υ δ έ

του έν

ό π ου

τύχθη

τασ τρε τι ός ακ όμη

τρι ή της λη

α υ

ς οι

ν ό τ α ν ε υ ε γ ετ ι ό ς τι

ουν

λο

τι ές

γοστα ομ

λι

The New Republic , 1

ι επ να

ι

οσ

ό αυτή τ ν

ός σε δύο συγγρ

οστού κα ι το

νεπ

γ ν ο ε ί τ ις

τ ο ν τ εχ ν

,

υ

ζο ν π ερ

ρά τους

γη α υτή η

ο ς τα εί να

ο

νό

ο υ γ ίν ο ν τ ι σ τ ο ό ν ο μ α τ ω ν ε

γε

ς

χ α ν ές τ ω ν

του αι

τάσ

α π ορ

ο Glazer ε ξ α

υ

ς ν ει

χνότα τα

ελθ ντος,

τε εν

υμ

το π

ή του: «

οί του π ς

τ η τ έ ς ...

ν α ν τ ο υ ς ερ γ ά τ ες ν α

τα κ ι δύ

χε

The Universities ,

ν μ

ν ί υ 1968, γ ι α τ α γ ε γ ο ν ό τ α

νι

ο

ου

ονι ού π ολ τι

ο ρ ά α κ ρ ιβ ώ ς

τρέ ουμ ε

οι να

ι δυ

τος μέσα α του

ν

τη

» υτή

νδ νος ε ναι ότι οι

νοντα ι

ρνηση

νι τι

γχρονο κ όσ

ι Sheldon Wolin

γάλος

ο ς », δ η λ α δ ή τ ο ό χ ι

ο ενός ε

νε ς «

ρμ

ν

ντος ο

λέσ ει

ο δ χ ετ α ι τ ο ν σ

ση

χ ει

ν α τ έλ λ ο ν τ α κ ό σ

οκ

ο τ ίθ ε τ ι ό τ ι

ε ο άνθρ

λυψ η ς

ό, ο ο

ι

ερα ς με

ης

υρ

ευτι ές η σ

172

Π

τ ο υ ε ίν α ι

χε όν βέβα ο ότι

ή

ύπ

α οδ γή

ι

ε

Ρ Ι

ς λι ού ς,

τμ

ν σ η κ τ λ .; IV, ΣΤΗ ΣΕΛ ΙΔΑ 79, ΣΗ Μ ΕΙΩ ΣΗ 23

Η α να ζή τ η σ η π ρ ο η γ ο υ μ η α

οφ υγή

να

με βάση τα

ορ

ς

ι σκ

ε

δύο π

γκοσ

ν πολέ

ν συζ

σε

γή ς εί

ό το πα

ό

,η

ται

τ ελ ώ ς

λλαγμ

ή έκ εσ η θη

νο ί

ε

ο πά νω .

ς

δελβ

ς ό

ό

ζο ν

ν ο υ ν λ ό γ ο γ ια « ν γέ υρ α

α

ν

ρα

λα

ορφ

την πόλη , όπ

ιόλο κ

ό »· ό τ ι «η “ τητα ενδ

έρ

ς ερ γ α

τ α τ λ ε υ τ α ία ά όλ

η τω ν

ν τω ν

ο ιν ω ν ι ν

ε ίν α ι τ υ χ α ο ό τ ι ολόγους ου οι

οι

τό σ υμ

οι

ς

ν

λλ ά

η

ου

η

ι ότι

λω ν

ο λ ιτ ι

ό ς ίσ ω ς

ι “ε π ν ό τ ις

ης πρ

-

τά η του ζοντ

ν

τ ιθ έ σ ε

ο ιν ο ύ π

ου»

όβ ους μ ς ότι , ό τ ι η τ εχ ν ο λ ο θρ

ι

ους

οτε νι

ου

ου

ι τον ο

τα τρέψ ι η δ

να τό

ν ω ν ίε ς ” θ α ου υπ

ξαν η

ο τυφ λω

υχνότερα με του ς φ τ ις

ξ

ι Schaar, . .,

ο ιν ο ύ ς

χα νί ς θα

*

χολώ ν

ο ιτ η τ έ ς τ η ς

ουν κάθε

ι η

ά με όσ ους ανήκ ουν

ρι

ν σ τ ο ν ή τη ς

ος

ι π ε ρ ισ σ ό τ ρ ο τ ο υ ς

ν ει

ση τω

. (« ι

ι του ανθρ

τασ τρέ

ης

 θ υ μ ο ύ 

νεξα τή τω ς γενι ς, νο

ν , γ ια «τ ο υ ς

ς”της β ομ

ο

χ ο υ ν ε π ίγ ν

τ ό . ( ι Wolin

ς έχ ει ή δ η υ π ο β

άση φ υ

όντος

ρντ, του Π

ου κ

ν ση

ό τ ο υ ς λ ίγ ο υ ς

ό το ς

ό ς α ισ θ

ορ ίνα

α

ι η δ

οί

, ’

βί ση

ύ τ ω ν γ εν ε ά ό

η

ρβ

ι

ο μ λ λ ο ν το υ κ ό σ

ς π

τημ ον

ναι

ν τ α χ ρ ν ι », σ . 165.)

ερ ζοντα ι

λ η θ ι ά γ ια

ό μ α τ έ ο ια

στε να

ορ ετ

ρ ιτ ζ, τ ο υ Χ

ν α

Spender η

γ ία θ α π

ντ λώ ς

ι του Κ

γη ς π

λά

ύ τω

ο λ υ ά ρ ιθ μ

υ Stephen Spender

θεση , το σ τυλ, η σ

ο ι τ η τ έ ς ε ίν α ι

όρδ

η α

ε να δι

οδο

 έ χ ο υ ν π λ ή ρ η σ υ ν α ί σ θ η σ η τ ο υ π

ν σ τη δ

λου

ό την

χουν,

ι ό ,τ ι λ έ γ ε τ α ι

α ότι οφ

ρ α κ τ η ρ ισ τ ι ά

α δι ά τους νι τα αρκε ά ορ

όλο

τ ερ α

ι α

α α

γενι ς του π ου

ό το π όσ χη

,

ι

κ εί ό π ο υ δ ν υ π

ν ω σ ε ό ,τ ι γ ίν ε τ α ι

λθόν, δι .

ι η έξο η

λογι ν

ς

δ ια τ α γ ε γ ο ν ό τ α ,

σκ όμ ρι

ν και

οι

ς ε

ς

ορί ς

ου λη

ονο

»). ού ς στή ργη

εν

ι του ,

’ ν

ο

Α Ρ Α Ρ

Α Τ

λύ π ρι

173

ότε ο να τι

ν

ν.

ολόγο , θεω χ εδ ό ν

θούν

ί ότι

θόλου με

με την

νοδο της

’ ό ,τ ι ο ι

ο

ο χά

α

υρ

ς

ν έχ ει ν α

ύ Ν

ι

ρω ·

π ισ τ ή μ

· «η π

εν μ

γκόσ

α

ορ εί να

τασ η του π

νε

υμ

τάσ

γκ

η π ου

ί ού τε

λθόντος» (

ν με

ό ένα

τι

ο μ ε τ ίτ λ ο  Manipulation des Menschen als Schicksal und Bedro-

λλά

 hung,

, 1969). ντ,

σω

ετό

ν

ν

ν

ς

τα ύ τω ν γενε

α σύγκρουση

σχυρή

ο ιτ η τ έ ς τ ο υ ς τ ω ν

τ σ ι ο Adolf Portmann, ο δ

τ ε ι ε ίν α ι ν τ ε λ ώ ς ν έ α ... την

υμ

ι ο

τη ν

ευ

η

α του

τ ά τ ό ν ι ε ό τ ι τ έ τ ο ιο ι δ ά χ ί ς [τ ω ν λι τα

έν ς

λ George Wald,

τ ο Μ . . . τ ις 4

λοι

ο ιτ η τ ώ ν τ ο υ ς ]

ε

τ ίο υ 1969,

τ α ν ο ο ν «τ ο υ ς λ ό γ ο ς τ η ς

όμη

λύτε α

ι

νη

ό τ ο υ ς ίδ ι ο υ »,

ε ρ ζ ο ν τ α », ό . π .

η «

V, ΣΤΗ ΣΕΛ ΙΔΑ 79, ΣΗ Μ ΕΙΩ ΣΗ 25

Η σ η μ ε ρ ι ή π ο λ ιτ ι ο π ο ί τα ,

υνή θω ς α οδ

ς

τηγορούν ότι

υτά α

ο τ ελ ο ύ ν τ ο ν

έν ς

χύος.

να ι

ουν να

βι

ορ

η

ο

ολη

ς

ς

οτε

ς

ο λ ιτ ι ση

ν τη

ά

’

ή τους

ς ζω

. Ο

υτή τη ν

ο ι ν ω ν ία

ρί ργω ν

χ ει

ς

τή

. Η

η

χουν·

γ ία η

ν

γ κ ε ιτ α ι

να ντι

βώ

τ ις

ο ιν ω ν ι

ι η αλή θει , την ου

ο τ έλ ε

1968),

τ εχ ν ο τ ρ ο ν ι

ι οι

α ξ εχ ω

α υ

,

ολα θα

ξι

τά ά

ο «America in λέ

ι

υτό τον

ναπ όφ υκ το ή του λά χι τον δεν οο τι

στη

α δεν θα

ολύ δύ

Zbigniew Brzezinski, νο

ης κα

υ τ ώ ν ιδ ρ υ μ

α τους

θ ε α υ τ έ , ε ίν α ι

the Technotronic Age» ( Encounter, ερβ ολ

ν επ ε δ ή

ου ν να υπ

. Η δύ να

δί

οδο

οστασ οποί

ο λ ι τ ι ή λ ε ιτ ο υ

τ ές

ρ εί

στά α

τη

νε

ή

» νη

ο λ ιτ ι ή δ ύ

δυ ο α λλά ή τον θε

υμ

λή θει

νε

ι η ε

νε

α ότι τα π

ο υ ν ε ν «η π

τ ές

ου σ

ν ο υ ς φ ο ιτ η τ έ , τ ο υ

τά τω ν

λή

ι στην

α

,

ο κ ρ ίκ ο σ τ η ν α λ υ σ δ α

ι

ολ τω ς

νόμ να κ

ντ ι

ο ιν ω ν ι ή

ς κα ι την

ο α

τ ο υ ς εξ εγ ε

δύ

π ιβ ι σ ε ι μ ε ά τ ν ε στην

τα ι

ν τ ελ ώ ς

ότε ο, οπ οι δή ν η κύρ α

τημ

τί

η α ν ιδ ι ο τ ε λ ή ς α ν α ζ τ η σ η το χ

ν

,

υχε τε

, θα

174

Π

γκ

νι

«δ ι

ι ν α ν έο «

οου

ν που

λω

νοι στη ν

οσ

η ό . .).

ι όμ

οσ

ό την

νατολι

ρ μ ο γ ή ». ( λ .

, ε ίν α ι

ς

νν

ι

ύ

ς και

θοδή γησ η τω ν νέ

οι στην οργ

δί ς την

γμ

τη

ο λ ιτ ι ο π ο ί

η τω ν

α γεγονότα

ναι

ι να

νό ότι

όσ νο

τώ

νε

ναι ότι

ν

ό τ ις

τ ά γ ια ν α χ ρ

ο

τά νου ότι το ζ

ς γρ

τ ι, «ό σ η

ντα

ι

ν β λει

ν α

α δ ν ε α εβ

υ 1968).

ν ε ίς , ε ν μ

ό υλ

ς ε

ξε

ι βοηθά σ

ν κα

τρα τό στο Β

τν

, νώ

εί να

χυ

τη ς

νω νί ς» ή της δο α -

χυ

ι

οφ υγή

Spender ό τ ι θ α ν τα

τα ν τή

ν ο υ ν α π ο τ ελ ε οχή , ού οι

ι νε

ι η

τη α δι ό

ς

ν α ξ ιο λ ό γ  Ν

α α

όνη δυ

, τη

τή

οσ

έν

ε ρ ιο υ

α του

ογρα

τ ω ν γ ια

νεπ

τή

ο ε ί ν α ι «ο ε γ κ έ φ α επ

ν ω ν ία

νδ νη , εν

ζ ο ν ι-

να ι «

»,

λο.

ρα οήσεω

:

οσ

νη

κ

α ( ν

αι

ομ νω ς την

νεπ

.

, «The Week in Review»,

τι το π

υμ

ώ

ο λ ύ τ ω ς μ ε τ ο ν Stephen

ου ς τω ν ιοι

τ ι ά γ ια τ ο ν α τη

δρυμ

ς τ η ς ι χ ύ ο ς ε ίν α ι γκέ

ης αλή θει

ν το

η

ς

ν ο γ ια τ ο λ ό γ ο ό τ ι η κ

α κ ό μ η λ ιγ ό τ ρ ο σ ώ ος

ι

» (Times

υ 1969). Ο

λ ε ίτ α ι

τεί ότι

ι

οσ οπ ί με τ ν ακ

ρ τ ισ η

4 νοη

οκ

λλά

ει ε «

ς ή η CIA

τοα

.

ς » («The University as

χ ο ς John Lindsay έ θ ε σ ε τ ο ε ρ α να «

λθει

λώ ς η σ τρα

ο π ό ς τ ο υ ς ε ίν α ι η α α ζ τ η σ η

χ ει τ ο δ ι

λ ιτ ι

χε

ι

θ ε σ μ ο ί» ή ι ο

ν

ση ,

ι

τα π ου

ό

ν ες δ υ ν ά μ

Dow Chemical Company, δρύμ

τσ

, θα φ ρει

τε

ε ίο ε υ έ σ ε ω ς ε ρ

α

γ ια

οντα ι

Employment Agency», The New Republic, 24

λλά

κα

ό τ τ α ς.

ή έ ρ ε υ ν α . Ο Henry Steele Commager

κή

ση τη κ ρι

ό τ ο φ ο ιτ η τ ι ό κ ν η μ α τη

ολύ γνω

υτή η κ

ς τ εχ νο κ

,η ουσ α ν

νε

χουμε

τώ ν

όλυτης στε

ν έ χ ει ο π

η τω ν

λό

ο

λα ότε α γν

οχή τυρ

οποί

ι

ό»

υ Noam Chomsky, «Objectivity and Liberal Scholarship»,

δι νοουμ νω ν, ν έα

ο λ ιτ ι

Ρ Ι

όνοι

ο ιτ η τ ώ ν ν α ου θα

ορού

λό λόγο ότι έχου ν

γμ τι ή δύ

τή βάση του . «

ν

, με το μ

ο υ ό λ ε ις α π ο τ ε λ ο ύ ν ό χ ι ς το π

όνο την νε

τα τρ

τή

ν να το ρ ιθ μ ο ς τ ο υ ),

ρα γμα ο,

ν θα

175

χ α ν φ ο ιτ η τ έ » (σ . 22). σ η γ ια τ ο υ ς φ ο ιτ η τ έ ς ν ω ν ία

λλά τα

όνο ό ο εξ

ς

ι τ ις

σταση , υπ του

οκ

χει

υ

νέ

ακ όμη τα

νε

τό,

ε ίν ο υ ν β ά ρος στην

ό

. Hechinger,

ς Υ

α

ένα

ρα

ο

ο

α τ

το

ς ... η

ς τ ις

υ ν α γ ω γ ές τ α »,

όσ α χω

ς

ι

ς Times

υ 1969),

: «

ι συ

θω ς δι

ς

».

ι όλα

ι

οσ

υτο

ι τ ις

α ά λλα

τη ε κ ι

γουρ α « δηση

να

υτά ότι

λησί ς

ς

ο

ου

τι

νεμ

ε δ

οσ

χρ ς ότου

ταιγι ου

τη

,

γ ω γ ή , σ τ ο  N ew York Revie w of Books   (10 Ι ο ερ εχό

σοβαρά.

ενό το , χω

θούς

ι

ς δεν

ρό

ό ότι σή

α η

τα

.

ν μ ορ ί να ν δεν

ο λ ιτ ε

ο τ ελ ο ύ ε

ν ).

η ε ίν α ι γ ε ν ι ά ε υ ν ο τι νι

ς

λει νσ

ν δι θέσεω ν στα θέ ατα

νε

ν

ς.

λώ ς

30

ο ιτ η τ ώ ν ε

υ James Forman, ν κ

ς

ντα

τω

ο κ λ η θ ε ί «τ ο μ ο τ ίβ ο τ η ς

Μ

ντί

υκ ς

υ σ »*,

1969). To

ρι

τ ις

ομ νω ς

ς στην

υ «Campus Crisis», ν

ού

λ έγ χο υ · σ ε

ι

ΔΑ 81,

δί ς τω ν μ ύρ

τη ν

νι

οσ

ς

την π

γ η τ ή Richard A. Falk, τ ο υ

ρ ισ τ ι ό τ ω ν σ η

δη

τός

, «The Week in Review» (4

ο ν τα α ι λογη

του.

ν ο ι ν έ ο ι θ α ε ίχ α ν οσ

ν

ντ

οι

’όλ ς τ ς

ο ιτ η τ έ ς ή , ό π γου ν

ι εξ γε

υτό π ου

ς» (

Ο Fred

ερί του

τούντ ς να

λ ο ν ιά σ ε τρ

ες

VI, ΣΤΗ Σ

του,

α θα

λί ουν το μ όνο

νδυ νος ή οι

λ εϋ , ο ι

ς

τή

υ η δ ύ ν α η δ ε ν έχ ει τ η ν τ ελ ε υ τ α α λ έ η -

τρε λώ

«

νε

ορ ί ο τ α ι γ ια ύρη

ναι

ς α

,

ος ο συγγρ λό

ο ιν ό τ η τ α

ου ν

ντ

ε

ς να

λα

ντ

ν

ο

ν νο ε ί

ού ι κι ούτε ε

τρυ

τανοητό ότι οι

τα οη θεί ούτε να του ς

ε ν ε ίν α ι

νί τα τα ι

ί βα

χ ές

υ

ύ θ υ μ α σ ε τ έτ ο ι

οβή θη

υγχω

ι

ί

γε π

ν έ ς ό τ ι ο κ . Forman

ση στην

υ ρ ύ τ ερ η

ο ι ν ω ν ία

.

υτό

ου

ν α ι η έλ λ ε ι ι

ι ν μ

λι τα

* Σ.τ.μ.: Α ναφορά στο μότο τω ν Times της Ν έας Υ όρκης: «All the news that’s fit to print».

Π

176

τους δοθούν λ γα χρή οσ

θή

οι

ατα π

ουν να

ς δεν

ος

υν σμ ό, θα α

λέ ουν έ α π

τε

ν

όγρα

Ρ Ι

γκα

τούν να

α σ τ ο ο π ο ίο α υ τ ο ί ο ι δ ι

ο τ έ;

VII, Σ Τ Η Σ Ε Λ ΙΔ Α 81, Σ Η Μ Ε ΙΩ Σ Η 31 ε

α επι τολή

λ ί ο υ 1969), ο Lynd όπ

ς α

γί ς

γα ομ νω ν

ς ολη

υπ

υ

ι υπ τ ο δ ιο ι

ρά του πρ οσλα

λ λ ή λ ο υ ς γ ια ν α γμ

ο οξε

ν πρόκ

βά

λι τή ς

ς

ι

τ α ι γ ια

ούσ

εχθ εί ν οπ

σθώ

ς

η δ

α ει

να το τη

α η π νε ο π

οσ λα

ερ ου

τη

ού-

ν ει τ ο δ ι

α του, το ο

ο δ ιδ α

ό π οσ

ό ω

λ ά τ ες τ ο υ , τ ο υ ς φ ο ι

υ να

ν γ ίν ο υ ν ο ι υγκ

ό

γ ο ύ ν μ χ ρ ις ό τ ο υ

τ εί τ η ν

τούν τους

τι ότη τα

όζοντα ι σε

ολ εται

ο ύ λ ιο , τ ο ο ί

ς ε

οθ τούν σ υχνά οι

να με

ι

τ ις σ χ έ

νδι

χε

ξυπ

ά

α γ ε ν ιά

ν ε τ α ι ν α έ χ ει

ό γ ια ν α

ει

ι θέτ ι το ερώ τη α γι τί

λφ οί του

τι ό σ

ς κ νητοπ οι

τοντα ι ότα ν ε

, ύμ

χή

λ έ π ο ν τ α ς γ ια τ ι

ορ

νά

πρι

9

ξ ε ις α ν α τ α

»,

τές ε ί

ν ο π ο ία δ υ τ υ χ ώ ς

τι ό π

ν α ».

ς ...

ου, οι

ου,

χει

ρομ

ες

τυρ

ν α οδ

έ μ ». Ο Lynd

νήκ ι

με η σ

ς δι

;... τ α ν έ ν α ς

χ ές

ς ( ε

τ ία τ ο υ 1920,

γοδοσ

νός ε γοστα τή

οι

,«

τή

εί το

όρκ

τ ο ς τ ο υ τ ις θ υ λ λ ώ δ ε ις β ί

ι

νεπ

ς νο « η

ς τάξη ς στη δ

τές οι τα τι

ευθ ετ

ς

έρει τι

χε

της ε γατι

κηση

να

ι

νάγκ ες του

να π

Times

του

ν τ ι τ ο ιχ ε ί χ ες

υμ

όντ

τον ν

.

εν

’ υτή τη ν «

ό

δη

ο,

ό κόσ

ιταξι ό π όλε ο.

VIII, ΣΤΗ ΣΕΛ ΙΔΑ 81, ΣΗ Μ ΕΙΩ ΣΗ 32

Ο Bayard Rustin, ο τα , τημ

ε ό ,τ ι χ ρ ε ι ς

ν ό η τ ες ε νο χ ή ς α

ς ύροι

ς η γέτη ς το υ

χ ές τή

ιο

οχι

ο ιν ω ν ί ς ν α οι

ς «υ π

τα ν να ι να

ς τω ν μ

νή

ύρ

ός»

τήσ ουν να

ν φ ο ιτ η τ ώ

»·

ς να «

τρ

ό το σοκ της

νε

ο ς «τ ο α

ι σ ε έν α ς δι

σω

ι

οκ ύπ τουν στι

ναι λά

τάει όπ λα στο όνομ α ν

ά

ί ε π ί τ ο υ θ έ μ τ ο ς:

« ταμ

ς ομ

το ς γ α τα

θη

λλο τμ

ο σ ύ ν η »· ο ι

τω ση »

ι

Α Ρ Α Ρ

111

Α Τ

χνα ν να

ουν « α

χρ ει

ντα ι

ύκολη δ

ι

οι

ξοδο

α π

οβλή

ο ιτ η τ έ ς ε ν α ι «

τ α τ ο υ ς »·

νορ

τι ή

υτό π ου

τά τι

» γι

« σω στή πρ ότασ

», ι

 News , 28

λ ίο υ 1969).

σταση να

λή

τρομ

ς

ς

του

’

νή

ντού

ε να τε

στη ε

ε την

λά ου ,

ύπ

λ ευ κ ο ύ α θ ρ

α θα

ο υ γ ια

α

ος γ

!

όμ η

ντε ή δέ α χ

ς δι λέ

ά δάνε α*βλ.την

ν ι ή λ ο γ ο τ ε χ ν ία

υθεί

ς

π ο δ ίσ ε ι τ ο υ ς

έ

α π ου

γμα

ό α

ρι

ρμ

ς του βά

ό

τ ιο λ ε ξ λ ό γ ιο α

τα α τι

ο ιν ή λ ο γ ι

βρ

τι

ολύ θά

ρα βι ά κ

 Encyclopaedia Britannica, 1961), σ τ η ν λλα

ν ευ μ

χ ίλ ι ( ν α ε ί ο ς μ η γ λ

λ ιό τ α ν σ ε

ντόδ οντο κ ι

ι

ο ο τ ι ή ό τ ι, σ ε

ου

, η ο π ο ία

ό τ η ν  Daily

θ έ τω

ν ε ι γ ι α τ η ν η θ ικ ή

τά τα θέμ τα

δευσ » τα

του αι

ν ελε

τα σ όου λ» (

ο γεγονός ότι

ναι η π λύ

ν ι , υ τ ή η «ε κ π του έ

θή

ι ει όνα

ο ιν ω ν ί ς

ι τι ή

τέ

χι «

λλη

α π

ύρους να

ι σε

γί α του οκτήσου

παρκή μόρφω ση. IX, ΣΤΗ ΣΕΛ ΙΔΑ 83, ΣΗ Μ ΕΙΩ ΣΗ 36

ο «

ν ι έ σ τ ο » τ ο υ James Forman,

θε ήθηκε ύρ

ό το

ν

να

ν

ου

ότη τε , ν ον

τασ

ς

»,

ναλά ου νω

ν ες

ερα

χ ία κ

ε την ο λ ιτ ε

α

ύμ

α

’

ο κ

τα

χει

σα,

υμ

, θα λα

τ ω ν ό π λ ω ν γ ια ν α γ κ ρ

ν

ι

λα

ς

υ

λον

υ τ ε λ ισ μ ό , β α

ό π

ε ιγ μ α τ έ

ό τους νόμ ου ς

νοι θα κ

νουν

ης

ν

οπ ό τ ς οπ οί ς « ρέπει να

ι η ε οχή ται την

ν τ ω ν ...

υ ορ

τ ε ί «ν α χ ρ η ουμ ε τον απ οι

ι

ου μα ς οφ

λεγχο τω ν

βα νομ νης τ ς

τυξη τ

λησί ς

τόν, «

τατο σ

σί , τον πλή η .

», ε ίν α ι

ο

ή Α

ά λ λ ευ σ η

ξε

α με τον

τ ις

ορθώ σε

ι

ι το λευκ ό α γό ι τέ

υτή η α νατρ οπ γκ

.

ν, το

ονομ

ε ο ίδ ι ο ς

ο κ ύ π τ ει ό τ ι ο ι

ύμ

ν

χ ο υ ν υ π ο σ τ εί ν ίε ς

τοι ν μά στασ

ου

ς « όνο μ α αρ ή τω ν

νθρ

νέφ ερ α

υ ν έ δ ρ ο γ ια

ι τ ο ο π ο ίο π α

γ ές ς

θνι ό

υ

α

τι

στε δεύτε οι

την

».

οπ οι

α να επ τε χθεί

ου ε όλα

ρή ση ς βί ς οκ

τ η ».

ι ι

α

να

ς δύ ώ

υτός,στο

Π

178

όνομ α

ης

τρ

ο ι ό τ η τ α ς (η ο

), «

ι

το ς λευκ ού ς»

ι

χθ

ν μ ύρη

να

», τ η ν ίδ ι α

ταλη

θεί η εξου

ί

οδο π ου

η χώ

τό θα

α

α ... ν α

ε

ς Χ

νοχ ,

ορ ί

ν έν α

τεί τη ν εξου

λεί « λο ς τ

ομ ονή ,

α - « ν

οι

’ υτή

γμή

ξουν

τά την π

ν τον α ολουθεί με

ν ε ίτ α ι «ν α

τ ε ί «ο ι λ ε υ

ους να δ

ούν βί »

ά

λ ε μ »,

γε

ι τους

α

Ρ Ι

τι νού

όη ση κ

ι να μ

όμη να χρε

τ εί

β ε ί ε χ ί λ ι α χ ρ ν ια

ρι

εν χε

». X , Σ Τ Η Σ Ε Λ ΙΔ Α 86, Σ Η Μ Ε ΙΩ Σ Η 40

Ο Jiirgen Habermas, έ ν ς α ο ιν ω ν ι ο ύ ς ε ς δυ

ό

ς π ο

τ ή ο ν ες σ τη

ολί ς

ου

τό

ρμ

,

χουν αυτοί οι

ο χ ω ρ ι τ ο ύ ν ο π ο ιο δ ή

οτε

ομ

ς κ ι ευ

ο τ ελ εί τ ές ή π

ι

εί

λό π

δ ε ιγ μ

ν μ

τ ές ν α

ό τ ο έρ γ ο το υ δ α σ κ ά λ ο υ .

τ ο β ι β λ ίο τ ο υ Technik und Wissenschaft als «Ideologic»  ( ρ α γ κ -

όσ

ο ύ ρ τ η , 1968),

να

λ ε δ ιά τ η ς θ ε

ει

τ ές φ ο ρ έ ς ό τ ι

ρί ς του Μ

ρξ,δη

λογί , δεν μ

ορ ούν πλέον να

standslos)».

α

ναφ

θη

ε

η

ο

βλέπουν τον «

δή η π λη τω ν τάξε οσ θούν χ

ε το

νω

χ ν ει

ταλι

ό»

έ νε ς «

ο ο ό

ο

η

ς

τη γορ

ν

ιη

ρόβ λη

-

δεο

α (um-

υ Andrei D. Sakharov ύκ ολο

οπ ά

ν α ι, ν

’

τούς

ροφ

ν

, ατα. XI, ΣΤΗ ΣΕΛ ΙΔΑ 100, ΣΗ Μ ΕΙΩ ΣΗ 62

ι

υρ

ς

ου

ο β λ έ π ο υ ν ο ι ν ό μ ο ι, ο ι ο π ο ί ς

λο ν την ου

α του ,

-χ ω

νούντ ι να τους υπ οσ τη

ς να

τ ρ έ φ ο ν τ ι ν α ν τ ίο ν ε

’ υτούς· ο κλέ της να

οσ τατε

ότι στα αρ ις (

ι η ν εο α ότ ρα

ομ

. Jouvenel,

. .,

τ α ν η εξ ο ρ α ή η

οκ τηθεί α ά συστήμ . 276). Η

ρυξή του ε τός

ν τω ν

ξουν-

ξα ολουθ ί να

στόσ ο δεν

ου α δ ν υπ

ολ τώ ν

λουν να ν ει

ό την

α του. χαν

ου θούν

υβέρν ση

χ ει σ η

θε

θόλου κυρ

ρ ία τ ο υ π α ρ α β ά η όμου*

οτε

ο υ νό μ ο υ

νοντ ς το νόμ ο,

179

ο εγκλ

τί ς

κροτήθη

χε θέσει το ν

ε με βάση α

υτό του εκτός της

ο ιν ό τ η τ α ς

υ

τ ό ν τ ο νό μ ο .

Ο Passerin d’Entreves ( . ., . 128 . .),

ς υ

η «

ρι λοκ ότητα του νόμ ου,ακόμη

ι τ ο υ ν ό μ ο υ τ ο υ κ ρ ά τ ο υ ς »,

νε ότι «

ι

ά “

χου ν

τ α γ έ ς ”,

ι τω ν

γμ

τι νόμ

υ ε ίν α ι “

εκ το ”

ν οι “ υρ

θα νή χρή η

ς

”

κ

υ ε ίν α ι “ο δ

γί

λο ν π

λλο ν π

ά “ε π

ν σ νί τα νται

ου ς ενός “

”

εβλ

τ’ νάγκ

χ ο ”».

σή ν ο ι”

ν στην

έ τ ο ιο υ ς ν ό

ς του

« χης

ου ή του ς , ντί

νες α

νόνες της

τα α

λη

’ ό ,τ ι γ ια

τ ο ί ε ίν α ι “έ γ κ

».

λο ς

”

ορ

νομ

ό του ς

ι «δ ι ό τ ι γ ι

λ ίτ ε ς

ου, ι

νό

ν ό ν ε ς ». «

νόνες του όη

α

νόν

ου ή ότι

ναγν

ότ ,στην

ρά

τρό

α ι,

, δεν

ορ εί να ν δεν

ορώ να

ω

νθρ

οι

ι αυτόση

τα

ρη

τέ

ω στο

χν

οδ χθώ ν

ομ

ά την ι

ι

θυ

ν

α

.

τι το

’ υτούς με

υρ ότ τά τους,

λλά

ν δεν συμ μορ

θώ ·

ν α ι η ε π ιθ υ

χουν μ όνο σ

η με

ί

ι ότι υπ οτά

ω θε

ο υ γ ια ν α τ ο υ ς

όσ ον οι

να π

»

υτώ ν τω ν

θ έλ η σ ή το κί

χνι

α

ου να

ληθύ,η ε

ου να

σω .

ξω

θυ

α

ου

άθε άνθρω ,

ς «υ π

ού

λ ο ς τ ρ ό π ο ς να

»

τα α

ι

ο

’όλ α

γάλο π

δή

χν

ν

χει

ι του κόσ

ου.

’

τόν ά λ

ο ρ ί ν α θ έλ ω

, ή να

θώ

αρ

θώ

ση να οί

’ υτού , όπ

ό θ έσ η α ρ ω στην

ή του έναν

νο

λ ιο τ η ς “

όπ

ς οι

ν ό ν ες

,δεν

θρ

η νατο,

ς - ε ίν α ι

ς

ν ει ο

κδηλώ

ω

οι ότ

, γκλη

· όμ

πλή « .

υπ

ο σ υ ν η θ ισ μ

ό νομοθέτ ,ή ο νό λά νη .

οή»

ι

ι νό

,

ν του

λλά άρνη

ο δ ίλ η ς ε ναι

α -ή λώ ς μ

ι ε ίν α ι «“ο δ

γ ίε ς ”

”». τ ευ θ ύ ν ο υ ν το π

χν

.

ι η απ

τη

ύησ

180

Π

ς

γκυρότ τάς τους ε

χ ετ α ι

 pacta sunt servanda  [ο ι

νθ

ο α

ες τη

χα ο ρ

Ι

ό α

όφ θεγ

ν τ α ].

X I I, Σ Τ Η Σ Ε Λ ΙΔ Α 111, Σ Η Μ Ε ΙΩ Σ Η 72

ε

χ ει

ο ια δ ιχ ο γ ν

κω λ.

ι ν δ ε ίξ ε ς

α υπ οδη λώ

α

ά με το σ

υ

χου ν τα

ουν ότι ο τ

α π ου

νη

επ

τ ία

α το

ς του

«

τρ

ντα γμ

τή της

τι ά

λγερ

ε τ ις

τέ

γμ

ι ότι η π

λι

όσ

ς ο «ν ι όφ θα λμα ψ

ή του, με τό

υ ν

ν ο π ο ία

γορού σε τ ο ς.

ο ρ ο ύ σ ε να όμ

α

ι στα

έψ

ε

ν

ου

τρ ενο τά σχε

τον π

ό να υ υμ

θη

ε τε τη ,

κω λ αμ σω ς με ά τ ν

τρο

ουνι τι ό Κ όμ

α γ ’

α les evenements [τ α γ ε γ ο ν ό τ α ], ι - η μ ό νη μ ο μ

ι η κ υ β έρ νη σ η υνδι

ο

τερ , η α

να ς θεός

ρο

ργατι ά

νε ς

ο Κ ομ

ν τώ

θρ

ενί τε α

, το ε

ν

υ Bidault, ε π

τ ά τ α η τ ο υ Petain,

ι

ν ετ α

ν ε τ α ι ν α ε ίν α ι γ ν ω

ν ει

ε ρ ν τ έ ν »,

ρος του πα

θα

λά χι τα φ

υδής δήλω ση του

ι

ή

». οκ

τή ς του

τρ

Lacheroy, τ ο υ .

τη

σταση

χη

τε

ς του

δ ια τ α γ ε γ ο ν ό τ α

οκα

τ η γ ό Salan, ε π τά

π ίσ κ

ρ ε ε ν α π λ η ρ ώ σ ε ι γ ια τ η ν

σ τ ρ ι η τ ο υ σ τ ρ α ο ύ ή τ α ν η δ η μ ό σ ια α - α

οπό της

στο Κ ομ

τα ή ταν ότι δεν

χα ν

ή

ου

ουνι

η δύ

η να

ν τ α evenements. XIII, ΣΤΗ ΣΕΛ ΙΔ Α 116, ΣΗ Μ ΕΙΩ ΣΗ 75

α ή ταν ε δι

ον να γν

ό π ο σ ο σ τ ό α ν ε ξ ιχ ν σ τ ή θ ε α μ α τ ικ ή ή αύξ ση

ης

ε

τω ν ε

ύ ξη σ η υνομι

ν

ν,

ι σε

λη

τω ν

ο ιν ι

ν

ο ιο β α θ μ ό , τ ο α ν η υ χ η

υναγω δ ικ η

ς β α α υ σ ό τ η τ α ς. Η

άτω ν όσ

ται όχι λλά κ

όνο τ ι

τα δη

α

οσι υμ

υ J. Edgar Hoover, Uniform Crime Repo rt for the United States

η

(Federal Bureau of Investigation, United States Department of Justice, ν πα

1967),

χνι

χ ει

α

ντα ι - ε αντι »-, λ λ ά

κλημά

την ν

ό τ ν

λη

δε

η γ ια τ ο π ό σ α

τολή

ς ό σ α «δ ι

η

να

τ υ νο μ α μ ε

γκλή

α

τού τα ι με

ι όντω ς ότι ι εξ χνι θηκαν

γμ

τι ξι

η σ λλη ς

1967 κ α τ ά 8%.

οβ ο

Α Ρ Α Ρ

181

Α Τ

21,7 (ή 21,9)% ι

ν τω ν εγκ λη

ό α υτά

όπ ου

ό ν ο τ ο 75%

ου

ομ νω

, οι

. να ι ι

ν ε ίν α ι

ότη

ς της

δηλη,

ι

ο ιτ η τ έ ς

α π

υ

χ ει

α

ύγκρι η της

του

νά ει

ς δύναμ ι

ν ό τ η τ ες

νει χεδό ν

τάσ τασ ν δι

ς

ε ό ,τ ι

ορε χ ν ει ν α

ναι

υχη τι

ι γ ια

ς

τά

ό

ό 62% ο 1967 ε 56% ο 1968,

1954 ε 52,2% ο 1967, ν (

ι

η

α

τί . λλ ς χώ

ς

ου

ρη σι

η του

νεξι

, ου ε

την

.

θ έ ντ ω ν εγ κ λ η

η

α

το τω

ό 73,4%

ο 1967 ε ξ

. «Deutsche Polizei»,

τυ νο

όβλη

ς όσ ο

δ ε γ μ , τ ο π ο σ ο σ τ ό τ ω ν ε ξ ιχ ν

ε α

α

υ η αύ

τά γεν

οτε-

τυνομ

ν μεθόδω ν

’ λο

υ

ναυ ότη τα .

ν ει ε

ν σ τ α τ ισ τ ι

ν ε τ α ι ό τ ι,

ιτόσ ο α

υμ

ο χ ο ι! λώ ς

ς ης

ο τ έ εγ κ λ η

ν

ν

η της

ι να

τος

, γ ια

τι ή

χνι

τόσο,

ε ν χ ει λ ά

ξά νοντα ι

στήρι ,

ι

λ ο ι δ ι δ η λ ω τ έ ς ε ίν α ι

θί

γκλή

ση

»,

ναι τόσ ο π ολλές

άτω ν

η θεα

,η

λλ

ν βρ θη

τ ία

δ ικ η

τ ί ς γ ια

ί της

ι ι

ο π ο ιο ύ ν τ α .

ι

γκλη

ν

ε τη

ουν στα δι ντ

οι

τυνομ

να ι δύσκολη λόγω χνί

ν να

ν ό τ η τ ες υ π ρ τ ο υ

ες κι

λε

όρ

ό ν ο τ ο 60% τ ω ν

σ τε η σ τα θ ερ ή α ύ ξη σ η τ ω ν σι

τω ν « ευ ετο ντα ι

ε τ ο 41%

Spiegel , 7

ι λ ί ο υ 1967).

XIV, ΣΤΗ ΣΕΛ ΙΔ Α 117, ΣΗ Μ ΕΙΩ ΣΗ 76

Ο

ολ

ν ίτ σ ν δ ε ίχ ν ε ι

θ ε ι ς γ ια τω ν μ

όδ

ν του

ει

νες

ς

ότι η χ ύση

λλά

τ ά λ ιν ,

τ α ν το τ ί

λπ

ι

.

υτό π ου ι

γδα α τυπ

ότε

ν υπ

ου Δ υτ ρου Π

τι ς

λ ίο α τ ό θ

λει ς σε

τ α β λ η θ ε ί γ ια ό στη Ρ

νθρ

η ρ

α σή

η σ ε σ ύ γ κ ρ ισ η ό χ ι ς

ξ α ν π ο τ έ. Η

γκοσ

ν εξ α τ ί

γδα

ό ο ο ς επ ή λ θ ε μ ε ά τ ο ν θ ά

ό μ η κ α θ υ σ τ ερ η

ι μ ε τ ις

ς οι

νε ς ότι το β

ε να

ναι

ς

νά τυξη ναυά γη

ι οι τε

α π ου

ς

ς αυτό το θέμα , οι

ι

ύθο ότιο τρ όμ ος

ση α

ν ες λ ε τ ο μ ή

ι το

τ ο υ Σ τ ά λ ιν ,

υγκ

α ορθολογι ή οι ονομ

τα β ιο μ

ε

ό τ ις χ ώ

ρα όνο με

- ορ υφ όρ ους

ό τ ε η γ ε ν ιά -

ου Π ολέμ ου-

ρί

ι

το

ης.

ς οι βε ολύ

αλά ότ

182

Π

ό νο έ α θ α ύ

α

σω σε

ν

σ ία

ό τ η ν ή τ α τ ο 1941 ι

θ α ύ μ α ή α ν το α δ υ σ ώ π η ο γ γ ο νό ς χε

ότε ος

ό τον ντόπ ο α

γγα να

λ ίν ε ι

ο ι, μ ε

α χέ

άκ ου α

α λυμ να,

ουργή ουν αρκε ή δύ π έσ τρ ε

αν τ ις

ν τ ις

θηκε

ν

όρ η

υνή

ί

ν

τό το

θηκε ακόμη

ου

οκ

λι να

ε

ν

τ ία

λά

ρι στη

ούν μ

ί

ι να δη

λώ

ν

υγκε

ρώ σε .

ο

ς

νν α του

ι

ς γ ια

γασ

υτή

ι

τα

ολέ ου ή απ ό την υπη

ε ρ ιο χ έ ς , τ ο ς έ τ ε λ α ν

τον πόλ

θρ

ο υ ν τ ο ν ξ ν ο ε σ β ο λ έα .

ς τ η ς ελ ε υ θ ε ρ ί

ν τυρ

ή τρο

στε να

ρα όπ δα

λ ε υ θ ρ ία

σβ

τυνομ

ν

τι

γ κ η ς ό π ο υ β ρ έθ η κ ε η χ ρ α * ο ι

τ εχ ό μ ε νε ς

λ ά χ ρ ό ν ια σ ε

θρός αποδε

υτό λ

ό τα σ τ ρ α τ όπ εδ α α ι

α το ς όψ

τη.

ν ότι η α

στην κα άσ αση

ς ο

Ρ Ι

ς γ ια ν α τ ο υ ς

ς η γενι ,

ν τρο οκ

ρι ού κα θε

υ γ εύ -

τ ία σ τ η

υν έχε

,

ο ς.

XV, ΣΤΗ ΣΕΛ ΙΔΑ 127, ΣΗ Μ ΕΙΩ ΣΗ 86

νέ

ς λογι ός άνθρ

ολογο

ν

όσ

ότα ν η κυβ ρνη η ν οι

γε

ος δεν

τα ορ ξα

μα α

ά όμ ς γ ια τ ο κ ός,η « λ ιτ ι ή

νω ν τατι

ω

τ ο υ Σ τ ά λ ιν λώ

’

τι

υ

λ ο γ ία η

ρε · ούτε

τώ

».

ε η δ

ης

χ ει λ ό γ ο ς γ α οι

τ ές οι

ρ ο σ τ ά σ ο γ ε γ ο ν ό ς ό τ ι «η α

τος ν α

ρη

κ ο λ ο γ ία .

ρη

κπλη η

έ ν ι γ ια ομ όν

εατρ νι

ό

ντα

ή

ο λ ιτ ι οστά στο

ς

η θε

ολ τι ή δρ

λ ιτ ι ά η τω ν

ουνι

τυρείτη ν

λ ο χ ιτ λ ε

ότε ο π

υ

ού

η

ν ά ε λ φ ο ί τ ο ς σ ε ά λ λ ε ς,

ομ

η του

ου ν

ε

ά (

λι ς

,ή

δι

ορ

»(

ο ρ ά ό τ ι,

δης θε

όνο

τ ο κ ο ιν ω ν ί

υ τή η γλ ω σ σ

οκ

ότα ν η ε

ι ε ίν α ι λ ι γ ό τ ε ρ ο π ’ ό ,τ ι ι

-,

έψ

δ ο χή

ρη

ν ο ιχ τ ά », θ α

ν κ

λλα γή της

λ ώ ς μ ια β λ α κ νοί

ς

’ υτή τη

ι α η ν έα

ς θε

ν ε ν α ν τ ί ν τ ο υ , ή ε ίν α ι

τήν βρ

, δεν υπ

γεγονός ότιοι γε

α

τ ί ς τ ο υ ’30, ό τ ι η ν

»

ι όχι

έσ α

υδ

λ ιθ ι ό τ η τ α τ ω ν «

χρ όνι ,

σει

β ρ ο υ ά ρ ο υ 1969, . 30).

ς τ ς δε

λό

σκ

ο ιτ η τ ι

ο υ ν ε ν ά ν τ ια ή

ς όχι τόσο)

νοη

ς

τ ε ί «ν α

ν ο ι «ν α π ο λ

Spiegel , 10

ό τ

ι ότι -

ν ες γ ερ μ

γκ

(ScheiBgesellschaft) ε ε π

ορείνα

ρη

η

ο τ υ χ ε ρ έ ς, χ ώ υφ υώ ν

ι

Α Ρ Α Ρ

183

Α Τ

ν

νε

τ ω ν ... σ τ η Γ

ν ί » ε ίν α ι

ο

ντονη , η π όλω

ό κ

νόμ να

η

’ό, δ ι ς τ ο υ ς τη ς χ ώ ν

ενι

.

«

οκ

πε δή

. .)  ό όσ

ό

ι

θ ο ύ ν δ εό ν

,τω ν οπ οί

ς ή τ ις ι

λι τι

γ ια τ ο ν ε ξ τ ση της γρ

ς

ο θέ α της γε του γε

νι ού

ά

-

ν η θορ υβ

νι

ς ε

ού

οι

δη ς

ς

τασ

ι

τ ερ ι

ς

ού

ι ο π

ρά

τε

τι

τ ις

θνι

ά γ ια τ η ν

το κ τω -

ο λ ιτ ι

τω

ν έγ νε δι βόη τη

οβ

,

λλ

στόσο,

τ ίθ ε η

ν χω ί

τά τ ν

ν όψ η ,πα ρα

ς ά λλ

*, η ο

νι

α οι

ό τ ις ν έ ε ς

ν έχ ει ν δ ι

ντ

χε

’αυτή την

».

ς υπόψ

ς πολ τι

ό τη ,

τε

πα σμ

νη υχη τι ό γεγονός ότι

δ ε ς σ τη

ι

ο τ έλ ε

λλω

α βι στι ά σ

νο

,

λ ώ ς εξ α τ ί ς τ η ς β ί ς τ ο υ ,

ν ... χ ο υ ν

υ τά λ ε χθ ο ύ ν κ α ι λ η

τι

όλο π ου

λθό ,με

χι

χοντα ι να

όλα ομ

ο

το π ,

τ ίδ ρ

ς μ ε τ ν Spender ( λ . «The Berlin

ον αφ ορά

γανά τη

ου βγήκαν

ο ια

α επ

ο ακόμη λο ν

α

α

Youth Model», άσ αση

,

ς

να γνώ

τ ω , ε ίν α ι τ ο

ι η λυ

τ τ α τ ο υ χ ιτ λ ε

α λί ος

ού

θ ε σ τ ώ τ ο ς.

ξ ία

ει ή γνω

XVI, ΣΤΗ ΣΕΛ ΙΔ Α 134, ΣΗ Μ ΕΙΩ ΣΗ 99

Ο Daniel Bell ι

ό

ς η επι τη ονι ή

«θ ε ω τα ι

τέχετα ι

τι ή γνώ ε

νι

ολογη

η [η ο

οτελή τρ ί γ ια

γκ

τη

ι η τ εχ ν ]

ένη

ή ετ

γα

ς

υτή η α

ό οι

τή

ονες

ο ν τ α ι γ ια δ ύ ν α μ η

ι

ν ν

ι

υβ ρνούν.Η

ούτε η ψ

χ ο λ ο γ ία ο ύ τ ε η κ

ν ω ν ιο λ ο γ α

ε ίορ ίνα δι

ι τεχνολόγ ι

ν τ α ι γ ια τ ί ο τ ε π

ο δ ο ξ ία τ ο υ Ν ό α μ

ό ούτε

σόμ ς

νο ν

ό

ι

ο δ ο ξ ία

ό τ ο κ ο ι ν ω ν ι ό γ ό η τ ρ ο , δ η λ α δ ή γ ια ό σ ο ν κ ούτε

ξα τώ ντ ι

, ελέγχετα ι

» { . .). Ί σ ν κ

α

ν εν ότε

ου

υ -«ο ύ τ ε η ν ιδ ι

ου ορ τε

* Σ.τ.μ.: Η οροθετική γραμμή μεταξύ τω ν ποταμώ ν Oder καιNeisse προσ διόριζε τα ανατολικά σύνορα του γερμανικού έθνους με τη γειτονική Π ολω νία καιυπεισέρχεται έτσιστο πρόβλημα της αναγνώ ρισης της τότε Λ αϊκής Δ ημο κρατίας της Γερμανίας.

184

Π

λόγο να

ροσ βλέ ουμ ε με

ν ω ν »-

ς ε ίν α ι υ π ρ β ο λ ι

οη γο

εν , ι δε ε

α ξ ιο θ ρ ή

η

ρά

»

υ

ότ

ι την τ

ένα ντι

εγκ

λ ο , ε ν θ α ε ίν α ι ν

ε « υσ

ταπ

τη το να

ε το σ

λ μ »; α θα

ν ε ναι θρέ

ντ γω νι

ού ,

ε

ντ δι

ου ότι θα α

ο βί

να

βλη θούν

,

νε ς να

ου τυχα

ι να

η

ντ ι

γ ετ ώ

τι ή

ρα ε ,θα

υτός

θμ

ν τυρ

ά δ εδ ο μ

νν α

νητι ότητα

οτι

υλετ υγκ

,

ορούν

ό τ η ν ο π ο ία θ α ολόθρ υση ι

όσ ον σ ’

ονε τούντ

λ ίτ θ α

ν

δε

, τω ν δη τι ή

ού

ού

ο υ δ εν μ

χεδόν μ

ν δη

ι το δε

ς

οσύνη ;

οχή τω ν μ

ε η α ξ ιο κ

α η

ν

υτή η δυ νός

λές ταξι

όνο με

υνος

γάλος

ε ότι

α κ τάσ

τι ή υπ

ι η κ ο ιν ω ν ι ή

ναι τόσ ο

ε

ό τη δυ

τηρι τι ά

λότ ρο δε κτη νοη

νό ότι ο κ

ταφ ύγει

υσ

λ ευ θ ρ ω θ εί

ο η α

ς βα

λότα ν σε δι ό του

ου

ς τ ς

κ τούτου,

χουν υψ

έ ν α τ έ τ ο ιο π λ α να ι

τολή

ς

ρέ

δω ν οι οπ οί ς ε χαν τουλά χι τον

ύλογο να υπ οθ

ορά κι

ε ότι η δυσ

τα, δη λαδή στη δύναμ η του

ι όλα τα φ ονι ά χαρα

δ εδ ο μ

ορούσ ε

γε

έσ

α της

γ ο ρ ιά ό τ ι η κ α τ ά σ α σ ή τ ο υ ς δ ε ν ο φ

«

να

τοκ

λ ίτ , η ε ξ ο υ

νδυ νη ,

ν ομ

ό μ ε νο ι σ τ

τον πλο το ή την α

ε

» χα

ο επ

, γ ια

ση της ι χύος

τι ή

οκ λε

σόμσκ

λύ γενι

α

ται

ν

τι ά

. Ο

ο ιο λ ό γ ο ν α υ π ο θ έ σ ο υ

ξ ιο κ

ουν κάθε ξ α ν « ξ ιο -

οι

η μ α : γ ια

ε

ρε

ν

οι στη ν άσ

όμ νοι να ι

, ε τέτοι

ού ν ι χύ β

ο ή

. 27).

α

ρώ τημ : «

υ δι

δι ούν

ι

όθυμ οινα υπ ξου

δα ρί

χο ν ι τορ

ενοι

α μέ η της

τοί

ν μ

α δ εν

νο

ται στη ν

ν ι ή θ α ε ίν α ι

ό ερ ώ

λα ότε

ρί

ε ότι

τ ι ή κ τ α γ ω γ ή ;» ( . ., α

ι

ο να θέτ ι το

νους π υ τη δι πληρω

χρι τώ

χώ

λυ το ου

ουσ α τω ν

,στάθηκα ν

λλον

λόγο να υπ οθ η

* ονες

τυχε να

λλά

ς έχ ει

γν

τή

ον

υβέρν ση όμ

λ π ίδ α σ τ η ν

Ρ Ι

α ,

οφ λώ

ναγκ

τε

ό;

XVII, ΣΤΗ ΣΕΛ ΙΔ Α 138, ΣΗ Μ ΕΙΩ ΣΗ 106

Ο Stewart Alsop,

week., 21

κτ

βρί

ο

ισ 1968,

ικ ό

ο

υ «The Wallace Man», New s

τ ει τ ο ζ τ η μ : «

ο ρ ε ί ν α ε ίν α ι

τενοκ έ

Α Ρ Α Ρ

Α Τ

λο και όνομ α

185

λ εύ θ ερ ο

ης

όλου

ργηση ς τω ν

ύσ

κή

ο.

νόχλη τό ι

ύτε ”

οκ τη

ραθέ

κ μ ρους

ι

ναι

ς στο ν

ο

α λε

ομ οσ

ν

ονδ

τον

υσ το α

ς σε

ό το

όσ α

ντι

ν

νολι ό τα

τή

τους σύσ

μα

ι

τοί

ρε ε

ι

γ κ τ ο ν;

οω

ί την ενοπ οί

ς ομ οσ

ονδι

α

τή

ς βο ς

ν

πί

όρφ

ση .

ε

α τέ

τή

ν.

γα να ν κ τευθ εί ν σε ν

λά

».

ν

πα δευση τω ν μ

ύρ

τώ

του

ς οι ονομ

ύξη

ς

ολ

η τω ν σ χο

ς πα

α

τ έλ 

ξ ι».

γο

α 25.000

ά

ί

The Wall Street Journal   (8

ν τα υ

ι

ι

δι .

ρη ς μη συμ

τι

α του

ν

η

λι

ι το π

ο σ χ εδ ι σ μ

ι λ ευ κ ο ί

ντ

ξου

η δη

την Ο υά

, τ α 175.000

τι ότη τα «

η “

έσ υ

ρά δε γμα

λλ

ν ...

ι

ι ε ν έ χ ε ι!»

ό γκ

χ ο λ ε ία

υ υ π ο τ ίθ ε τ ι ό τ ι β ο η θ ά ι γμ

υ

ς

η 200.000 ύρ

έλη

οπή

ρι τώ

χολε α τω ν μ να

ή δήλω ση

υβέρν

ότο με

ερί τω

«

ή

ν η υ χ ε ί γ ια

τυπω σι

ν Neil Maxwell

1968). Η

ο να

ύει

ν, λλά δεν

υ ε ίν α ι ,τ ι έ χ ε ι

λ λ ο χ ρ α κ τ η ρ ι σ τ ικ ό

ό

ρί

ροσ

τι το ,

ου ς έχουν

ά τους σε δη

α

ν δι

ύσ

ν 535

τού ς του ς φ λελε

ου π ου

ς τ ο υ , ή γ ια τ ο ν κ ν δ υ ν ο ν α χ ά

George Wallace: « ν ο ν τα

υλετι

ς γυνα

π ίσ η ς

ου α θρ

η φ ο ρ ο λ ο γ ία γ ι γο ς,

» στο υ

ν έ χον

σ η σ τ α σ χ ο λ ε α τ ω ν λ ευ κ

τό

ι στη χολι

.

XVIII, ΣΤΗ ΣΕΛ ΙΔ Α 143, ΣΗ Μ ΕΙΩ ΣΗ 110

ο ζο φ ου

ό κλί α

ρα

ν ια

ρί

ς

δεολογι

ιτον δη

ς

ό σ ιο δ

α θ έμ α α α υ τ ά έχ ο υ ν

λυ

λογο τω ν

η ν ευ κ

ι βρ

ε δι

υ γ ή »,

α ό τ ι τ ο ύ τ ο ε ίν α ι ση τ «

ν

ρμ

ν ξέ ου ν τ

ν ο τ ε,

ς

οσ

οσ

τι

ε ο Γ

τε α οι

ν και

νές

ι

υνθη

τολογί

ο ιτ η τ ώ ν σ τ η Δ ύ σ η ,

ρ ία ν α

τ ι, « υ τ ή η κ ο ι ν ό τ η τ α , λ ε κ τ ι ά τ ό σ ο ε

ς

ύντ ρ Γ

τούν π ,

ντοτε α να

.

να ι

λ λ ά τ α ξ έ ο υ ν ό λ α », ό π

ης ς συνόψ

ας

τη ς

ι εξορ γι τι ό σ τη ν

λ λ ω ν μ ελ ώ ν

γμ

ερ

λή τω

ρ ισ τ ε ρ ά . ε την κα τά-

Π

186

στάση, ύμ

α με τον Γ

ρα ,

ς νε

Hans Magnus Enzensberger ι

χοι

ντ . Η

ή

θά δε

ν α ντ

,η ατμόσ

ρες

ναι

η εί έσ ει

α ογονη τι

, όσ ο

τετ ι το εξω

ενι ό τί

α

ν α ς τ σ έ χ ο ς η γ έτ η ς τ ω ν η

ου λέ ε

τι

ς ελ ευ θ ε ρ ί

δι

ρ ισ η

τό π υ τέ

να γνω

ς βί

ο σ χνά συ δί

α π

ναι

ολύ

υσ

ς

ι ν

τη

ο ιο λ ό γ ο δ ε ν

ω ε ίν α ι ορ ού

τι

ς ε

ν

ι

ς

νθ

ε να

ο λ ία ν α δ ι ».

ε

ι

λο ι

νθρ

οι

α α

βώ ς

ε με

λ λ ο ίς χ ρ ω ερ

τι

α ο Spender,

ό

ς

.

ς

α

ύσ

χε

ι

τα

ς

ς τό

ν έχ ο υ

.

λώ

ος τους

ο ιτ η τ έ ς

όνο» ( ο π

θέτ ι

. ., σ . 72),

ς α ογοή τε

ης

λ ευ θ ρ ί

ά ε ίν α ι ε π

ν ε , λ ιγ ό τ ε ο β ν α

ς πολ τι

ω

νουμ , όπ

χω ν η

οκρα-

λ ε ια ό τ ι

οοδ υτι

τ ις χ ώ ς

-δ η

». (. Ramparts ,

νες λευθ ταξύ «

ό «ό τ ι η σ τ ά σ η τ ω ν

ου στη δυτι

ν ελ ευ θ ρ ι

τόσο, θα ή ταν λά ος να νε ,ότι οι

τα ν σ

ταφ ρνω να

λι τι

οθ έσου

ς χώ

τ ό . Ο Jan Kavan,

λ ώ ς γ ια α σ τ ι

οσ

ζο ι

τολι νε ς

’

: « ι

ένο ο τη τα ς

ει

ε

λ λ ά γ ια

ότι τους λεί ου ν ορ ορ

ν ω ν σ τ ις

ο ιτ η τ ώ ν , γ ρ ά

ονα στο ζ

ή εφ

γε λη

·

. Giinther Grass,

ε ίγ μ α

χό

ο ς 1968).

λτ

» (

ν α να τρ χι

υ

ταλι τι

ερ ορ

εν

υχνά ότι

ταξύ κ

ό μ ο ια δ υ

ύσ

.

ι

ή

ό το

ύ τω ν

ρά γα.

ερ η

τι ά

ι

ς

να

υρ

ν ευ

ό «έ ν ν ε ξ α

ς υ

. ., . 138-142).

ός ι τορι ός στην

ζε ι

τέχοντα ι

Ρ Ι

ς .

ι

ς α

τόσο π

, ης ει

λύ

  Υ Ρ

α 115,167 δ ά μ 33 τ ε ν η η Μ γ ά λ η 135 ϊν ιν , A. (Einstein, Albert) 16 ιχ , A. (Eichmann, Adolf) 19, 47 ε ρ α 52,115,180 Alsop, Stewart 184 ικ ή 16, 25, 52, 78, 81, 147, 156,181 ές χ ε ς 30, 78, 142, 146,156,178 , . . (Adorno, Theodor W.) 16 τ ο τ έ λ ς 32, 34 , P. (Aron, Raymond) 168 ν ο ς 13, 33,54 , . (Wahl, Jean) 15 , .A. (Valery, Paul Ambroise) 149 , M. (Weber, Max) 28, 95 96,157 Bidault, Georges 180 ιε μ 26,77,109,112,116,160, 162,174 Blumenfeld, Kurt 22

Τ Η Ρ Ι

ίρ ς (Voltaire, Frangois) 96 Brzezinski, Zbigniew 171,173 Buber, Martin 17 ία 141

15-16, 78, 98, 115, 132,

ία 17-18,20-21, 78, 80, 86, 103,111,115,141,155,165,178, 181,183 ιά , K. (Jaspers, Karl) 14 16, 19-20,22,51 ο υ γ κ ο σ λ α α 154 ν τ , . 115 , ε (Guevara, Che) 154 , . (Grass, Giinther) 164, 185-186 Commager, Henry Steele 79, 115, 174 Cooper, D.G. 169 Cromer, ς 115 , . (Engels, Friedrich) 66, 71-72, 82, 152, 167 d’Entreves, Alexander Passerin 97, 103, 179 Enzensberger, Hans Magnus 186 η 17,25,68,130

188

Π

, A. (Sakharov, Andrei D.) 72,178 Falk, Richard 175 Forman, James 138,175, 177 Fromm, Erich 17 Fulbright, William 79 Gaus, Giinther 13, 17 Glazer, Nathan 171 Goodwin, Richard N. 69 Hechinger, Fred M. 164, 175 έν ες Π ε ίε ς 18,51,67-68, 78,86,109,141,147,175,177 Herzen, Alexander 89,156 Hoover, J. Edgar 180 Ια Ιν Ισ

ν ί α 78,115 α 115 α 16,112

Jouvenel, Bertrand de 96-97,101, 178 , I. (Kant, Immanuel) 13, 39, 70,89 , . (Castro, Fidel) 154 , . (Kafka, Franz) 16 Kavan, Jan 186 έ ρ ω ν 158 ν α 154 ίρ , . (Kierkegaard) 13 ιτ , . (Clausewitz, Karl von) 71-72 Klineberg, Otto 162 Kohn, Hans 17 Kohout, Pavel 144 , . (Cohn-Bendit, Dany) 20 ο ύ α 154

Ρ Ι

, A. (Koyre, A.) 15 Laing, R.D. 169 ν (Lenin, Nikolai) 65, 75, 85 86,155 ιν , . E. (Lessing, Gott hold Ephraim) 29, 87 Lettvin, Jerome 79,154 Lindsay, John V. 174 Litten, Jens 143 , K. (Lorenz, Konrad) 130,161 , P. (Luxemburg, Rosa) 15 Lynd, Staughton 81,176 Madison, James 101 Magnes, Judas 17 ια ι, N. (Machiavelli, Nicolo) 58 ο εκ (Mao Tse-tung) 74, 97,154 , K. (Marx, Karl) 74-76, 82 89, 95, 118, 134, 153, 155, 167, 168,178 , Z. (Massu, Jacques) 111 Maxwell, Neil 185 McCarthy, Eugene 147 McCarthy, Mary 17,20-22 ιλ , X. (Melville, Herman) 124 ιλ , . Σ . (Mill, John Stuart) 99 100 Mills, C. Wright 95 , . (Montesquieu, Charles L. de) 101 ιν , M. (Bakunin, Mikha il) 168 , . (Bell, Daniel) 133,183

  Υ Ρ

Τ Η Ρ Ι

, X. (Boll, Heinrich) 159 ι α ι ν , . (Benjamin, Wal ter) 15-16 , A. (Bergson, Henri) 75, 131, 134-135 , X. (Bliicher, Heinrich) 15-17,20 , Z. (Bodin, Jean) 98 εν , . (Borkenau, Franz) 159-160 ν (Napoleon Bonaparte) 112,141 α ισ ά 25, 74, 77, 85, 168, 185 , . (Nechaev, Sergey Kravinsky) 168 ίτ , . (Nietzsche, Friedrich) 13, 107, 134-135 , P. (Nixon, Richard) 148 ε , . (de Gaulle, Charles) 111, 180 , P. (Dutschke, Rudi) 164 , A. (Dreyfus, Alfred) 132 O’Brien, Conor Cruise 140 O’Brien, William 140 Brooklyn College 18 City College ( α ) 81, 170 ί ιτ ζ (Cambridge) 172 α (Columbia) 141, 164,171 λ (Cornell) 81 ,1 70 κ (Marburg) 14 M.I.T. 79, 154,173

189

ϋ (Berkeley) 18, 91, 115, 153, 159, 175 ρ (Nanterre) 52 New York School for Social Re search 18 η (Oxford) 158,172 ίν ν (Princeton) 172,175 ικ ο (Chicago) 18 η (Sorbonne) 85 κ (Freiburg) 14 ϊδ η (Heidelberg) 14, 172 λ (Hull) 167 τ (Harvard) 18, 170, 172-173 Parekh, B.C. 167 , B. (Pareto, Vilfredo) 126, 132-133, 142-143 , . (Pascal, Blaise) 87, 167 , . (Peguy, Charles) 85 Petain, Henri Philippe 180 ν 28,54,105-106 Portmann, Adolf 120,173 , .- . (Proudhon, P.J.) 70, 88 Reif, Adelbert 52-55 , Z.E. (Renan, Joseph Er nest) 71 Ricceur, Paul 38,40,60 ιέ ς (Robespierre, Maximilien) 58,125 , N.A. (Rockefeller, Nel son A.) 148 Rustin, Bayard 176 ί α 115,117,181-182 Salan, Raoul 180

190

, .- . (Sartre, Jean-Paul) 15 , 25 , 75-76, 82, 84, 96, 167 168, 170 Schaar, John 154,171-172 Schapiro, Leonard 168 Schelsky, Helmut 170 Selden, John 146 , . (Scholem, Gershom) 16 ί τ ι ν , A. 117, 181 α 181 , Z. (Sorel, Georges) 75, 82, 95, 126, 130-133, 142 Spender, Stephen 80,102,155-156, 160, 162, 172, 174, 186 , . (Spengler, Oswald) 130 ιν (Stalin, Joseph) 115, 181 182 Steinfels, Peter 85 Stem, Gunther (Anders) 14 Strauss, Leo 38,58 Strausz-Hupe, Robert 96 Szold, Henrietta 17 κ ρ ά η ς 22 ίτ ο (Tito, Josip Broz) 154 , A. 157 χοσ λο α 156 , N. (Chomsky, Noam) 69, 152, 160, 162, 174, 183-184

Π

Ρ Ι

Wald, George 80,173 Wallace, George 185 Wilson, James 67 Wolin, Sheldon 153, 171-172 , . (Fanon, Frantz) 25, 52, 75, 77, 82-83, 126, 128, 130, 132,135, 152, 168 , . (Fontenelle, Ber nard le Bovier de) 87 , A. (Feuerbach, Lud wig) 167 ιν , M. (Heidegger, Mar tin) 14,20, 30,58 , . (Habermas, Jiirgen) 178 , . . (Hegel, Georg Friedrich) 76, 87, 89-90, 118, 152 ίτ ρ (Hitler, Adolf) 115 Xo ι ν χ 154 , T. (Hobbes, Thomas) 67, 98,129 ι μ , M. (Horkheimer, Max) 16 , . (Husserl, Edmund) 14