Ahmed Cevdet Paşa - Tarih-i Cevdet Cilt 1

Günlük Siyasi Gazete.  Ahmed Cevdet  Paşa 

BİRİNCİ CİLD 

İşbu eserin  sadeleştirilmesi Dündar  Gün­  day; tertib ve tanzimi  Mümin Çevik tarafından  yapılmıştır.                                    [  HİKMET GAZETECİLİK LTD. ŞTİ.  (Tan Matbaası) Tel: 22 42 18 1ST.  Tarîh­i  Cevdet'in neşri vesilesiyle 

Ahmed Cevdet Paşa, ondokuzuneu  yüzyıl, Tanzimat  devri ulemasından mümtaz bir simadır. İlmî, siyasî, edebî  olmak üzere bir çok mümeyyiz vasıfları nefsinde toplayan  bu güzide devlet adamımız, en ziyade ilmi ile temayüz et­  mişdir.  27 Mart 1822 tarihinde, Bulgaristan'ın Lofça kasaba­  sında dünyaya gözlerini açan Ahmed Cevdet Paşa, bura­  da İdare Meclisi âzası bulunan Hacı İsmail   ağanın oğlu  ve Hacı Ali efendi ismindeki bir zâtın da torunudur.  Hacı Ali  efendinin  pederi Ahmed  ağa,  onun pederi  (Lofça Müftüsü) İsmail efendi, onun pederi de (Kırkla­  reli kasabasından) Yularkıran Ahmed ağadır.  On sekizinci asrın evailinde, Baltacı Mehmed Paşanın  maiyetinde  bulunan Ahmed ağa; 1711 tarihine rastlayan  Prut muharebesinde Büyük Petro'yu mağlûb eden ordu­  nun başındaydı. Mezkûr harbden sonra, artık Kırklareli'ne  dönmeyerek Lofça kasabasına yerleşmişti.  Ahmed Cevdet Paşanın validesi,  Lofça kasabasında,  ma'ruf, Topuz ailesinden Ayşe  Sünbül hanımdır.  Yularkıran Ahmed ağa; oğlu İsmail  efendiye büyük  bir servet bırakmıştı. Oğullan   ve torunları   tarafından,  mezkûr servetin hüsn­ü  idaresi  iledir ki, Ahmed  Cevdet  Paşanın babası olan Hacı İsmail ağanın  Lofça'daki meş­  hur çiftliği  meydana gelmişdir.  Lofça,  aynı zamanda bir kültür merkezi idi.  Müşir  Derviş Paşa ile devlet ricalinden Midhat Paşa da, bu mem­  lekette doğmuşlar, burada büyümüşlerdi.  8  AHMED CEVDET PAŞA  Ahmed Cevdet Paşa, Lofça'da ilk tahsilini  ikmâl et­  tikten sonra,  buranın müftüsü Hafız Ömer efendiden Sari  ü Nahiv, Belagat, Fıkıh, HaleM ve Mülteka  gibi dersleri  okumıuşdu.  Bilâhare, Hafız Ömer   efendiyi istihlâf   eden Hafız  Mehmed efendiden de mantık ve beyan tahsil etmişdi.  Cevdet efendi, o sıralarda on altı yaşma gelmiş bulu­  nuyordu. İkmâl­i tahsil için İstanbul'a gönderilmesi karar­  laştırılmıştı. Bu arada kasabada  bir müddet daha kalmış,  Hafız Mehmed efendiden sonra müftülük  vazifesini devr  alan ve Deli  Müftü diye ma'ruf bir zâtdan da ayrıca  fey­  ziyâb olmuşdu.

Günlük hayatın dar çerçevesinde mahsur kalmaya mi­  zacı müsaid bulunmayan ve  serâzâd bir tabiate malik olan  bu hocadan, bihakkın istifadenin müşkülâtı karşısında, Ha­  cı Ali efendi, torununun mükemmelen yetişmesini  te'min  maksadiyle onu, gelini ile birlikde, İstanbul'a göndermişti.  1839 da, İstanbul'a muvasalatla Çarşamba civarında­  ki Papazoğlu medresesine giren Ahmed  Cevdet  Paşa, bü­  yük bir intizamla derslerine devam  ediyor,  yardımlarını  gördüğü arkadaşları için de, seve seve, sarfiyatta bulunu­  yordu. Gerekli masraf, babası ve dedesi  tarafından, de­  vamlı olarak karşılanıyordu.  Fatih câmi­i şerifinde,  devrinin  büyük ulemasından;  İmamzade Esad efendinin şerh­i Akaid,  Antakyalı Said  efendinin de  Mutavvel derslerine devam  suretiyle, ilim sa­  hasında bir hayli  mesafe kat' etmiş bulunan Cevdet efen­  di; yaşça kendisinden   çok ileride  olan,  rüfekasını, bir  hayli geride  bırakmış, kısa  bir zamanda üstadlarının te­  veccühüne nıazhar olmuşdu.  Medresede  tahsil ettiği ma'nevî  ilimlerin yanı sıra;  müsbet ilimleri de ihmâl etmemiş, Mühendishâne­i Berri­i  Hümayun'da muallim olan Miralay Nuri Beyden Rıyaziy­  ye, Heyet, Tabiiyye, Tarih ve Coğrafya dersleri  almış, bu­  TARİH­Î CEVDET  7  na karşılık, kendisi de Nuri Beye; Meâni ve saireden ders  vermişdir.  Temas ettiği devlet ricalinin, konaklarındaki mürebbi  ve mürebbiyelerden Fransızcayı  öğrenmiş, ilmî   kudreti  herkesçe bilinen Murad Molla'nm meşhur tekkesine müda­  vemetîe Farscayı da tahsil etmişdi.  Vükelâ, vüzera da dahil olmak  üzere; devletin  ileri  gelen ricali, uleması, üdebâsı Şeyh Murad Mollanın  hahi­  kahma muntazaman devam ederler, feyz   alırlardı..  Aynı  zamanda, Sultan Ahmed câmi­i şerifinin vaizlerinden olan  şeyh efendi, her Cuma, bizzat va'za gelir, mazereti hâlin­  de ba'zen Hafız Tevfik efendiyi veya Ahmed  Cevdet  efen­  diyi gönderirdi.  Cevdet efendi, ayrıca,  meşhur Nedim  efendiden de  ders aSmışdır.  Bu devrin  tanınmış  simalarından biri de şair Fehim  efendidir. Bu zâtın, aynı zamanda,  siyasî  bir hüviyeti de  vardı. Zamanın iîeri gelen âlimleri, edibleri sık sık Nedim  efendinin konağında toplanır,  sohbet ederlerdi..  Nedim  efendinin delâleti lie Cevdet efendi, bu konağın müdavimi  olan rical ile tanışdı. Kendisine şiir yazma zevkini telkin  ve Cevdet mahlasını tevcih eden de, bu  zâttır.  Tasavvuf âlimleri arasında   hususî bir  mevkü  bulu­  nan, Kuşada'lı  İbrahim efendiden de müstefid  olmuş ve  bu arada, meşhur âlim Hafız Seyyid efendiden feyziyâb  olmayı da ihmâl etmemişdir.. Şeyh Murad Mollayı dalâlet­  te kabul eden ve tasavvufa da mu'teriz bulunan Hafız Sey­  yid efendi,  fakir bir zâttı; ilmini irfanını takdir eden şeyh  Murad,  lüzumlu eserleri  te'min eder ve kendisine gönde­  rirdi.  Tasavvufa âid asar­ı bergüzideyi asîâ ihmâl etmeyen  Ahmed  Cevdet efendi, Muhyiddin­i  Arabi'nin —bu  mev­  zu'la alâkalı— bütün eserlerini okumuşdur.  Devrin Şeyhülislâmı  Arif Hikmet bey, kendisini sadr­ı  8  AHMED CEVDET PAŞA

a'zam büyük Reşid  Paşa ile tanıştırmış, bu arada,  Emin  efendi ismindeki bir zattan Fransızeasını —tam manasıy­  le— tekemmül ettirmişti. İlmiye sınıfına müntesib bir kim­  senin, Fransızca ile  alâkası  hoş görülmediğinden,  bunu  saklı olarak yapmışdı.  Şeyhülislâm Arif Hikmet bey, Mekâtib­i  Umumiyye  Nezareti muavinliğini kabul ettirmek için, Cevdet efendi­  yi zorlayıp  duruyordu. Buna bir türlü muvafakat göster­  meyen Cevdet efendi, nihayet, vâki' İsrarlara  dayanama­  yıp, teklifi kabul edince, şu beyti söylemişdi:  «Hubân­ı bî vefa gibi dehr­i desise bâz»  «Nâz ehline niyaz eder, ehl­i niyaza nâz.»  Büyük  Reşid  Paşa, İstanbul'da,  Fransızların akade­  misine mümasil, bir  Encümen­i Dâniş te'sisini düşünüyor­  du. 1850 tarihinde, bu tasavvurunu kuvveden fî'le çıkardu  Yerli ve yabancılardan mürekkeb olan âzalarının  arasın­  da Ahmed Cevdet efendi de vardı...  Mısır Valisi Abbas Paşa ile Mehmed Ali Paşa aileleri  arasında tahaddüs eden miras ihtilâfının halli için, vazi­  feyle Mısır'a gönderilen Fuad efendi; Ahmed Cevdet efen­  diyi de refakatine almıştı.. İki ay sonra İstanbul'a dönen  Cevdet efendi, tekrar Encümen­i Dânişdeki vazifesine baş­  Iamışdı.  Osmanh tarihinin yazılması için, encümenin ehil aza­  ları arasında vazife taksimi yapılmış, 1767/1768 — 1825/  1828 kısımları, Ahmed Cevdet efendiye verilmişdi. Kırım  harbi sırasında (Tarih­i Cevdet) in üç cildini kaleme ala­  rak padişaha takdim etmişdi.  Eser 1854 tarihinde intişar  etmiş ve bu arada, Nail beyin yerine,  Vak'anüvîs olmuş,  aynı zamanda  Galata Mollalığı da uhdesine verilmişdi.  (Tarih­i Cevdet)in ikinci cildi 1884 de neşr edildiğine  nazaran, bu büyük eserin, otuz senede tamamlandığı anla­  TARÎH­İ CEVDET  9  şıîır.. Osmanh tarihinin diğer zamanlarını yazanak vazifesi  kendilerine tevdi' edilen azaların hiç eser  vermemelerine  mukabil, Cevdet Paşa —ömrünün otuz senesini vererek—  on iki  cildlik, bu meşhur tarihini vücuda  getirmişdir.  Ahmed Cevdet Paşanın büyük muvaffakiyetlerinden  biri de; mümtaz Fıkıh  âlimlerinin  iştirakiyle  Mecelle'yi  vücuda getirmiş olmasıdır. Te'sis ettiği (Mecelle­i Ahkâm­ı  Adliyye) Cemiyetinin reisliği  kendisine tevcih  ve tevdi'  ohmmuşdur.  Abdülhamid'in şifahî iradesi ile kaleme aldığı Ma'ru­  zat isimli eseri çok mühimdir. Bu eserde,  Müslümanlığın  geniş tesamühü yanında Hıristiyanlığın nasıl dar bir sa­  hada sıkışıp  kaldığı gayet veciz ve beliğ bir lisanla ifade  edilmişdir.  Müslümanlıkda da din âlimi olarak vasıflandırı­  lan ve teşkilâtın muayyen kademelerinde Hoca olarak vazi­  fe ahp, umur­u diniyyede rehber olarak çalışan zevatın, Al­  lah'la kul arasına  girmeyi akıllarından bile geçirmedikle­  rini, deruhde ettikleri: İmamMi, Vaizlik, nikâh kıyma, ce­  naze gasli, tedfin gibi vezaifi —lüzumu hâlinde— bu mev­  zu'da bilgisi olan herhangi bir Müslümanm da ifa edebile­  ceği; hâlbuki diğer taraf dan, bir  Hıristiyan  çocuğunun,  dünyaya gelmiş sayılması  ancak papaz tarafından vaftiz  edilmesi ile mümkün olduğu, ibâdetin icrası,  günahların  ihracı  için, yine papazın tavassutuna ihtiyaç  bulunduğu,  evlenmesinde, ölmüş bulunan  sevdiklerine ithaf  edeceği

dualarda, kendi ölümünde;  daima papazın  tavassutuna  müracaat edildiği, bu eserde etrafiyle anlatılmaktadır.  Burada  okuyucularımıza takdim ile müftehi  bulun­  duğumuz TARİH­İ CEVDET, Cevdet Paşa merhumun en  çaplı eseridir.  Tarih­i Cevdet hakkındaki  sözümüzü M. Şakir Ülkü­  10  AHMED CEVDET PAŞA  taşır'a bırakıyoruz:  «Tarih­i Cevdet  (Tarih­i Vekayi­i  Devlet­i  Aliyye),  Cevdet Paşanın Avrupa bilim âleminde de değerli bir kay­  nak olarak tanılan bu büyük eseri, Osmanlı Tarihinin 1774  den 1824 yılına, yani Kaynarca andlaşmasmdan  "Vak'a­i  Hayriye" in ilânına (Yeniçerilerin ilgasına) kadar  geçen  olaylarını ihtiva eden ayrıntılı bir "Vak'anüvis Tarihi" dir.  On iki cilt tutan bu tarih, vesika itibariyle değerli ve da­  ima başvurulan bir ana kaynaktır.  18 Temmuz  1851 de açılan "Encümen­i Dâniş"e alı­  nan üyelerin her biri türlü  bilim  konuları üzerine  birer  eser yazmağı deruhte etmişlerdi. Bu arada encümen üye­  lerinden  bazılarına tarih'in türlü kısımları taksim edilerek  dağıtıldığı gibi, Cevdet Paşaya da Osmanlı İmparatorluk  tarihinin 1774­1824 yıllarına ait olaylarını yazmak ödevi  verilmişti. Bu tarih, Avusturyalı tarihçi Hammer'in bir ilâ­  vesi mahiyetinde idi. Cevdet Paşa, hemen  işe başladı  ve  1854 de  tarihinin ilk  üç cildini  bitirerek  Sultan Abdülme­  cide sundu. İşte, vak'anüvis tarihleri arasında "Cevdet Tu­  rihi" diye  anılan on  iki ciltlik bu büyük eser, Encümen­i  Dâniş'in  kararı üzerine meydana gelmiştir. Cevdet  Paşa  bu eserini yazarken eldeki vakanüvis tarihlerini, sefaret­  nameleri, özel tarihleri,^ tarihî değeri olan tasarıları, hâtı­  raları, devlet arşivi kayıtlarını, resmî tezkireler ve dergiler  gibi bütün ilgili  kaynakları  birer  birer  gözden  geçirmiş,  bu çeşit!! tarih belgelerinden geniş ölçüde faydalanmıştır.  Cevdet Paşa Tarih'ini,  kendinden önceki  vak'anüvisler gi­  bi, yıl yıl yazmış olmakla beraber münasebet düştükçe o­  laylarla  ilgili bulunan  Avrupa  devletlerinin   ahvalinden,  bize karşı güttükleri politikadan da bahsederek tarihsel ol­  guların içyüzünü aydınlatmağa çalışmıştır.  Cevdet Tarihi'nin türlü  tertip ve basıları vardır. Ta­  rihin son on ikinci  cildi 1884 yılında yayınlandığına  göre,  TARİH­İ CEVDET  11  bunun otuz yılda bitirildiği anlaşılmaktadır; şu hesapça  Cevdet Tarihinin otuz  yıl gibi gerçekten ciddî ve sürekli  bir çalışmanın verimi  olduğunu öğreniyoruz. Cevdet Ta­  rihinin birinci cildinde usulü tahire,  tarih  felsefesine  ve  saireye dair bir çok faydalar da yazılmış, böylelikle esere  daha önemli bir değer verilmiştir. Cevdet Paşa,  bu Tari­  hin türlü zamanlarda yapılan basıları üzerinde bazı ekler  ve düzeltmeler yapmıştır. Nitekim 1884 ve  1885 de yapı­  lan ve asıl 1891 de tamamlanmış olan yeni tertibinde bir  hayli düzletmeler ve değiştirmeler vardır. Bu yeni tertibin  iki cildi sadece bir giriş (methal) haline gelmiştir. Kay­  naklar, "Tertib­i cedid" de son üç cildin mehazları ile bir­  leştirilerek, iki cildin baş tarafına konulmuştur. (Matbaa­i  Osmaniye baskısı).  Cevdet Paşa, tarihini "selis ve münakkah"  yazmağa  da dikkat etmiştir. Ancak ilk beş cildin dili "ruzmerre tâ­

birat ile herkesin istifade edebileceği meslek­i ifadeye gi­  dilerek" yazıldığı beyan edilmesine rağmen, eski tarihçi­  leri epeyce andırır. Eserin altıncı cildinden itibaren, üslûbu  oldukça sadeleşmiştir.  Cevdet Tarihi, bir  vak'anüvis tarihi olduğundan esere,  ardılı (halefi) Vak'anüvis Ahmet Lûtfi Efendi tarafından  bir ek yapılmıştır. Lûtfi Efendi tarafından  yapılan bu ek,  1825 yılından başlayıp ikinci Abdülhamid devrine kadar  gelir.»  270  Cevdet Paşa  1895 senesi 28/27 Mayıs gecesi yetmiş  dört  yaşlarında olduğu  halde Bebek'teki yalısında vefat  etti.  Cenazesi Fatih Türbesi yanındaki hususî  mezarlığa  gömüldü.  Bu vesile ile, merhum Cevdet Paşayı,  bir kere daha  12  AHMED CEVDET PAŞA  rahmetle yâd ederken bu büyük eserin tab'ına muvaffak  kılan Cenab­ı Hakka  sonsuz minnet ve  şükranlarımızı  —mağfiretine sığınarak— arza ictisar eyleriz.  10 Haziran 1972  MÜMİN ÇEVİK  Zemin ve zamanı, noksansız ve benzersiz yaradanın.  inhisarında  binlerce defa bir araya gelmeye hak kazan­  mış öğünüleeek  insan topluluğunun diğer yaratıklara üs­  tün görünüşü (İnin cailün fîl­ardı halife) ve sırrına  eri­  şilmeyen  (ve aileme ademel­esmae külleha  sümme ara­  dahum alel melaiketi)  ile maziden aldığı öğretici, düzenli  ve hayırlı gerekli bilgiler ile hayırlı işleri bu işe bakan­  lardan ileri  bir  görüşle,  uyarış sebebi  sayıp dünden  bu­  güne eldeki  bilgilerle gelip olayların asıl sebeplerine geç­  me yeteneğine erişenleri saygıdeğer bilmiştir. Herkesçe  bilinen ve öğünülen aynı zamanda sonsuzluğun hüküm­  darı dayanağımız (Künte nebiyyen ve  ademü  beynel­mai  vettîn) olan Peygamberimizin  Ravza­i  mutahhara   ve*  türbe­i münevveresine olsun  ki; Doğru, aslına en  yakın  ve uygun bilgilerle herkesi şeriatin doğru yoluna çağırıp  insanlık  ruhunda ötedenberi istenen    (Elestü bi rabbi­  küm) iyi sözünü  söyleyip anlatarak yaklaşanları,  varı­  lacak yerin  başına, ilmin yerine oturtmaktır. Allaha rıza  ve duanın ayrıntıları onun sahiplerine  ve yakînlerine ar­  mağan olsun ki, iyi davranışları, sonra gelecek olanlara  uyarıcı ve pay verici; öğüt ve geleneğe dayanak olsun ve  sonra dağınık yazılarım Ahmet Cevdet Tarihinin belirli  sahifelerinde ifade edilerek  duyduklarımıza göre; önce  gelenlerin sonra gelenlere dünya geçmişinde bu güne  ka­  16  AHMED CEVDET PAŞA  dar gelen ve tarih yazmada dünya çapında  yaşayan ör­  nek hatıra ve uygulama vesilesi ile anılacak  en güzel ar­  mağan  ve geçmiş  günlere ve muhtelif milletlerin birbi­  rine  nisbetle üstünlük ve ileri  değerde olduğunun ölçü  ve miyarı, tarih olduğundan, tarih yazarları asrın  kita­  beleri ile ellerine geçen eserleri muhafaza  ederek, bulun­  dukları zamanın olaylarım fazilet ve bilgileriyle kayıtla­

ra geçirerek, kronolojik sıra ile tarihe hizmet ederlerse  ve her devlet kendi olaylarını kayıtlara geçerse, her biri­  nin kendine göre gayretiyle   tarihdeki olaylar Osmanlı  Devletinin olayları da her alan da büyük  satvetiyle gö­  ründüğü günden,  binyüzseksen  senesine gelinceye   ka­  dar birbirine bağlı ve birbirini  takibeden kayıdlar ve ya­  zılarla basılmış ve   yayınlanmışken,  o zamanın  gereği,  türlü karşı koyma ve  engellemeler yapanların hayret edi­  lecek tutumları ile bu ilkeler yersiz sayılıp, terk oluna­  rak,  olmıyacak şeyler gibi kabul edilerek, yapılmamış  ve  tarih sahifelerine kayıt  ve işlenmemiş olan  müsvetteleri  ve yazılarda tarih  vak'a nüvisleri  düzeltmelerini bile ya­  pamadan  ve çıkan  olaylar durulmadan ve  köşelerine çe­  kilip  hiçbirşey yapmadıkları  halde, yani birşey yapılma­  dan  yüz üstü kalmıştı.  Halbuki  asıl tarih yapraklarına  yazılacak ve her fıkrasından pek çok uyanış  hissesi  ve  ibret  alınacak  tarih problemleri bu kayda geçirilmemiş,  boşlukta iyi ve kötü günlerin olayları idi.  Allaha hamd­  olsun; kendinde adalet ve merhametin örnekleri görünen  hilâft ve saltanatın değerli bütünlüğünde başta söylenen  İskender deyimine lâyık Osmanlı görünüşü  ile iftihar edi­  lecek, maarifi  seven,  yüce hakan,  büyüklükde Allahm  yerdeki gölgesi, ve son zamanın eşsiz yaratığı (es sultan,  ibn­üs­sultan­ı, ibn­üs sultan, es snltan­ül  gazi Abdülme­  cîd Hâin)  efendimiz hazretlerinin  herkesçe istenen  cülu­  su, bu yüz  yılın en mutlu ve gönülden istenen günüdür.  O  saadet gününden bu  yana eğitim  yayınları hakkında  TARİH­I CEVDET                17  esirgemedikleri dünya  değer hizmetleri,  onun  kıymetli  eserleri olmak üjzere, ilmin gelişmesinde ve  öncelik ka­  panmasında  ve  asıl değerlerin ve unutulup bir  kenarda  kalan  bunca eserlerin meydana  çıkarılmasında  öncülük  edenlere, bu yenilik esintisinde hakkiyle ve açıkça, istek­  le ve beğenir görünerek nice eski eserleri yenilemek, cild­  lemek  ve bir çok ip ucu  müsvedde ve  yazıları  yeni bir  tasnife tabi tutarak,  toplanıp yeniden  müsveddeler ya­  pılmasına ve zamanında bu  iyiliklere  kendini  hasreden  hazret­i  hilâfetpenâhileri, hakikaten  gıbta edilecek  yüz  yıllar  yüzeyinde toplanan eserlerden  ve birbirini kovala­  yan devlet­i aliyye olaylarının bilinen o günkü tarihinden  bu yüz yıla  kadar yürütülmesi,  Umumî Maarif Meclisin­  de bir kaç  defa konuşularak ve  Padişahdan düşüncesi  sorulup  onayı alınarak  binikiyüzkırkbir   senesinde ta­  rihi kitaplar ve risaleler,  devleti aliyyece   patlamış  olan  «Vak'a­i Hayriye»ye  kadar, bizden önce çalışanların na­  mını yeniden ortaya koyacak ve bizlerden sonra gelecek  olanların hayır dualarını  alacak, büsbütün yeni bir  usul  ile eser  vücuda getirmeğe  müdahalesiz bu aciz kulunu  memuriyetine  seniyye­i mülükanece  izin  verilerek,  ger­  çekte  yetersiz liyakatim  başarılı olmaya  kâfi  değilken  hal ve zamana göre feyiz saçan hazret­i mülükâne saye­  sinde, Maarif  Meclisi azası bulunduğum  sırada Padişa­  hımızın türlü lütuf, yüksek himaye ve davranışlarına bin  de bir karşılık  şükran borcu  ödeme  büyük içdenliği ile  elden  geldiği kadar çalışmanın  kaçınılmaz farizadan bu­  lunduğuna  ve Maarifsever devletine benim  için  iftihar  edilecek mansublarla katıldığım vekiller hey'etinin başı,  adalet veren ve dağıtan bilinmiyen devlet  işlerini  kolay­  ca çözüp halleden,  halka eğik, eşi bulunmaz Aristo  ted­  birli,  eski  Sadr­ı Azam ve Hariciye Nezaretine ışık tu­

tan ve yol  gösteren  Reşid Paşa  «Yeserallahu  Mayeşa»  F.  2  Î8  AHMED CEVDET PAŞA  hazretlerinin herşeyden önce maarife eğilim ve isteği de  şevk ve gayretimi tazlediğinden, Allanın yardım ve ina­ "  yetiyle görüldüğü gibi   binyüzseksensekiz   senesinden  binikiyüzkırkbir  senesine   kadar,  bir  tarih yazmağa,  binikiyüzyetmig senesi  evailinde başladık.  Cenab­ı  Hak  şevket­i şahanenin  ömrünü uzun maarif saçan  huzurla­  rına nice yeni ve değerli eserler takdimine muvaffak ola­  cak ilim ve fazilet sahiplerine öğünme ve mutluluk ver­  sin!  (ve haza dua ün lâ  yüraddû li  eıınehu  duamı alâ  küllil beriyeti şamilûn)  CEVDET TARİHİNİN ME'HAZLAKI  Bin tarihlerine kadar şehnameci ve sonra vak'a nü­  vis adiyle her yüz yılda eshab­ı maarifden biri vak'aları  zabta memur buyurula gelmiş olduğundan Devlet­i  aliy­  ye vak'aları  bu yüz yıllara kadar birbirine bağlı  ve de­  vamlı olarak günlük tutulan  sahifelerde unutulup  kal­  mıştır. Vak'a nüvisler vak'aları ceridelerine yazıp geçir­  mekle  arasıra  temize çekip takdim etmek devam edege­  len bir Devlet­i  aliyye adeti olup, temize çekemedikleri  zabıtnameler dahi kendilerinden sonra gelenlere devrolu­  narak  onların  tarafından temize çekilmeğe devam edil­  miştir.  Bir tarih yazarı, kendi yüz yılmin tarihini kötü amaç  gütmeden olduğu gibi hakikaten uygun yazması müşkül­  dür.  Vak'a nüvislerin kaleme aldıkları tarihler ise iyi gö­  rünmek ve göstermek  ve garaz yolunda yazıla gelmiş  olduğu cihetle  bunları  doğru bir tarih  şekline koymak  için  bazı çıkarmalar  ve değiştirmeler  yapılması  uygun  olacaktır.  (Tuhfe­tül Kibar)  Kâtip  Çelebinin  meşhur eserle­  rinden olup tarihin dışındadır.  (Koçi  Bey Risalesi)  Göriceli Koçi Beyin  maarif is­  TARİH­Î CEVDET  19  teyen dördüncü Murad'a sunduğu lâyihaları içinde top­  layan bir risaledir.  Şani Zade Asker'in  sebeplerini anlatma yolunda ya­  zılmıştır ki, Göriceli Koçi Bey Dördüncü  Murad hazret­  lerine bu meziyetleri olgun bir yaşlılığın ifadesi ile kork­  madan göndermiştir.  Ebül­necip  risalesine üstün denme­  ye lâyıktır.  (Sefine­tür­rüesa),    (Düha­tül­meşayih),   (Hadika­  tiil­vüzera) ve ekleri maruf olmakla tafsile hacet yoktur.  (Mukaddeme­i Kavanm­i Teşrifat)   nailî Aptullah  paşa, teşrifatçı iken   irade­i Seniyye ile Devlet­i  Aliyye  teşrifat kanunlarını toplayarak,  yaptığı mecmuaya şerh  olmak üzere  telif  eylediği risaledir ki  onda bu kanunla­  rın  sebeplerini anlatıp  teşrifat  kanunu başlangıcı diye  isimlendirmiştir.  (Faik Efendi  Mecmuası)  Sefine­tür­rüesa zeyli ya­  zarı Süleyman Faik Efendinin garip  vak'aları, nadir bil­  gileri toplayan mecmuasıdır. Kendisinin el yazısı ile nüs­  hasını gördüm.  (Monte  Kokolinin fenn­i harbe    dâir  olan kitabı)  Avusturya Devletinde Baş kumandan ve Başvekil olup

miladî binaltıyüzseksenbir senesinde  ölen  meşhur Mon­  te Kokolinin harf  fennine dâir yazmış olduğu güzel bir  eserdir ki, üç bahse  ayrılmıştır.  Birinci bahisde,  harbin  türlü usul ve inceliklerine, ikinci bahisde, Nemçe asker­  lerinin Engürüs diyarında uzun  müddet Osmanlı asker­  leri  ile yaptığı muharebelere  dair olup birinci bahsi kü­  çük ikinci bahsi büyük sayarak üçüncü bahisde Osmanlı­  ların ezici kuvvetleri ile mücadele ve müsademeye koyu­  lan devletlerin, uzağı görerek, öncelik kazanmayı ve ihti­  yatlı olmayı  ve  böyle davranılırsa  galibiyet ve  zaferin  ne  suretle düşünülüp  tartışılan  durumun arkasında,  ne  kadar kestirilemeyen kuşku ve tehlikeleri kendi meramı­  na  göre anlatıp neticeye bağlamıştır. Daha önce bu kitap  20  AHMED CEVDET PAŞA  Türkçe'ye tercüme edilmiş ise de basılmamıştır.  (Katerina Tarihi) Rusya  İmparatoriçesi Katerüıa'­  nın her türlü halini anlatan «Kastra» adlı yazarın kale­  me aldığı meşhur tarihçedir ki, Fransızca'dan Türkçeye  tercüme edilmiş ve basılmıştır.  (Ayine­i  Zürefa)  vak'a nüvislerin hal tercümelerini  toplayan bir risaledir.  (Gülbün­ü Hanan),  Kırım Hanlarının hal tercümele­  rine dair Halim Giray'ın yazdığı tarihdir.  (İbretnüma^yı  Devlet), Kırım  Hanlığının ahvalinin  icmaliyle binyüzsekseniki seferinin bütün ahvalini anla­  tan ve diğer sefer vukuatlarını içine alan ketebe­i aklâm'­<  dan Kisbî adındaki zatın ikiyüzonüç tarihinde yazmış ol­  duğu mecmua kılıklı bir  tarihçedir.  (Mir'at­üt Devle)  Sekseniki seferinin açılışı sebeple­  ri ve halkın giyim  kuşama düşkünlüğü ve Devlet memu­  runun çoğalması, rueyanm zaaf ve telâşı, hususlariyle bu  yolda ne gibi önleme  tedbirleri alınmak lâzım geldiğini  anlatan  Nihalî Efendinin  lâyiha kılıklı kaleme almış ol­  duğu risaledir.  (Hulasatül­itibar) adı geçen Rusya seferinde   vuku  bulan noksan ve hatalara dair Resmî Ahmet Efendinin  kaleme  almış  olduğu meşhur risaledir.  (Dercül­vakay'i)    binyüzdoksandokuz   senesinden  ikiyüziki senesine kadar bazı vak'aları toplamış mecmua  kılıklı bir  tarihçedir.  (Şehrî  Efendi Tarihçesi)  Sultan  Abdülhamîd Hanın  son günleri ile Selim  Hanın yüz yıllarının ilk günlerine  dâir, Şehrî  îsmail Efendinin kaleme aldığı tarihçedir.  (Tarih­i Şamdanîzade) vak'a nüvis olmayıp Şamda­  nîzadenin serbest lisan ile yazmış olduğu Devlet­i Aliyye  tarihidir. Onun yazdığı tarihin son kısımları tarihimizin  birinci ve ikinci cildine me'haz olmuştur.  TARİH­İ  CEVDET  21  (Tarih­i Enverî) üç cilddir. Birinci cildi  binyüzsek­  seniki senesinden, yüzseksensekiz  senesinde  Kaynarca  anlaşması akdinden sonra  ordunun Şumnu'dan  hareke­  tiyle İstanbul'a gelişine kadar olan Devlet­i Aliyye vak'­  alarını içine almaktadır.  Vasıf Efendi  bunu değiştirip  başkalaştırarak kendi tarihinin ikinci cildi saymıştır. Ta­  rih­i Enverî'nin ikinci cildi ikiyüzseksensekiz senesi vak'­  alannın geri kalanından;  yani evvelki bittiği yerden baş­

layarak yüzdoksanyedi senesi sonlarına kadar olan vak'­  aları içine alır. Asıl tarihimizin birinci  me'hazı budur.  Üçüncü cildi binikiyüzseksenaltı senesine  kadar  ordu'ya  ait vak'aları içine alır.  (Tarih­i Edip)  İstanbul  vak'alaram   ayrıntıları ile  toplamıştır. Çünkü  ikiyüziki  senesinde  Enverî  Efendi  vak'anüvis olarak tayinle  ordu ile gidip  ikiyüzaltı sene­  sine kadar  ordu vak'alarını   yazmış  olduğu gibi Edip  Efendi de o zaman Rikâb­ı hümayunda teşrifatı ve vak'a  nüvis vekili olarak diğer vak'aları tutmuştur.  (Ordu  Jurnali) binikiyüz senesinde  ordunun Davut  Paşa sahrasından hareketi gününden başlayarak Muha­  diye ve Şiş muharebelerini içine alan Jurnal olup bu da  tarihimizin  en güzel me'hazlarındandır.  (Revafoıt­ıl  Ukud) Ziştovi  ve   Yaş  konuşmalarında  vak'ayi kâtibi bulunan Galip Efendinin topladığı konuş­  ma zabıtları mecmuasıdır.  (Taıih­i Nuri Bey) binikiyüzdokuz senesi başlangı­  cından ikiyüzonüç senesi sonuna kadar  Devlet­i Aliyye  vak'alarını  içine  alan bir tarihdirki, vak'anüvis  Halil  Nuri Beyin meydana getirdiği  eseridir. Nurî Bey bunda  dokuz senesinden başlamış ise de, daha önce yapılmış ka­  nun ve  nizamları da ayrıca yazdıktan başka Üçüncü  Se­  lim Han devrinde konulan ve başlatılan birçok kanun ve  nizamları toplayıp  bir mecmua tertip etmiştir.  (Tarih­i Vasıf) binyüzaltmış senesinden  başlayarak  22  AHMED CEVDET PAŞA  yüzseksensekiz senesinde ordunun   istanbul'a dönüş ve  varışına kadar olan Devlet­i aliyye  vak'alannı toplayan  iki cild olmak üzere  basılıp yayınlanmıştır. Vasıf Efen­  dinin doksanaltı senesinden başlayan bir Kıt'a Zeyli olup,  iki nüshası vardır. Biri Mabeyn­i Hümayûn'a takdim ey­  lediği  nüshadırki  ikiyüzbir  senesi evasıtma kadar gelir.:  Diğeri seksensekiz senesi evasıtmda, Kırım tasdiknamesi  mübadele olunduğu sırada son bulup, başlangıç Halil Ha­  mit paşa adınadır. Bu iki nüsha  arasında  icmal, tafsil  cerh ve tâdil cihetinden bazı mertebe farkı vardır. Aşa­  ğıda duruma  döre tartışması yapılacaktır.  Ikiyüzüç  senesinde Selim Hanın cülusundan başlayıp  ikiyüzsekiz senesi sonuna kadar Vasıf efendinin diğer bir  kıt'a Zeyli vardır.  Bir de Vasıf Efendi basılan bu  tarihi­  nin arkasından  yüzaltmışaltı  tarihinden ikiyüzonyedi  ta­  rihine kadar bir emir  üzerine Devlet­i Aliyye vak'alannı  yazmış  olduğunu anlatmış  ise de yalnız  iki kıt'a Zeyli  meydana çıkmıştır.  (Ayine­i Zürefa) yazarı evvelki zeyli de göremediği  ve bilemediği için yalnız ikinci zeyli yani ikiyüzüç den iki  yüzdokuza  kadar altı senelik vak'aları  içinde toplamış­  tır. Yazar el yazısı ile  bir kıt'a  tarih zeyli görünce, öte­  sinin  nerede  kalmış olduğunun  bilinemediğini  açıkça  yazmıştır. Halbuki Cavid  Beyin müntehebatında aşağıda  yazılı zeylden  evvelce baksedilmiştir.  İleride görüleceği gibi binikiyüzsekiz senesi vak'ala­  rı anlatılacağı veçhile  Vasıf  Efendinin, Selim Hanın cü­  lusundan başlayıp ikiyüzbeş  senesine kadar yazdığı bir  kıt'a tarihi adı geçen sekiz senesi başlangıcında Huzur­u  Hümayûn'a arz ile tamamlanmak  üzere   kendisine iade  olunduğu muhakkaktır.  Fakir kulunuz bu babda  hayli  araştırma ile uğraştığım halde iki kıt'a zeyl'den başkası­

nı ele geçirip göremedim. Sonraları Vasıf'm binikiyüzon­  yedi senesi başlangıcından ondokuz senesi  sonuna kadar  TARİH­I CEVDET  23  üç senelik vak'alar içinde toplayan ve kendi el yazısı üe  tashihleri  bulunan nüshasına  ve  ikiyüzdokuz senesiyle  oniki senesinden onyedi senesine kadar kendisinin el ya­  zısı  ile olan müsveddelerinden çoğunu  gördüm.  Vasıf  Efendi bu senelerin vak'alannı  takım takım tertip ve  takdim edip, bunların arz ve takdimine dâir  yazmış ol­  duğu yazışmalardan  üç kıt'asının   müsveddeleri de adı  geçen  müsveddeler içinde bulunmakla örnekleri cüdin so­  nunda (1) işaretiyle gösterilmiştir.  (Haşan Efendi Ceridesi) ikiyüzbir senesi, Vasıf Efen­  dinin İspanya'ya gidişinden, ikiyüziki senesinde ordunun  hareketine kadar olan  vak'aları içine alır. Çünkü Vasıf  Efendi vak'anüvis  bulunduğu  halde  İspanya Sefaretine  me'mur olduğundan vak'anüvislik  üzerinde kalmış  olup  donünceye kadar vekâletle idare ettirmek kararı verilmiş  ve vekâleti emrinin çıkarılması ile teşrifata Hasan Efendi  me'mur edilmiş bulunduğundan Vasıf Efendinin ikiyüzbir  senesi ortasında  İspanya'ya  gidişinden  sonra  Hasan  Efendi vak'aları zabta başlamıştır.  Lâkin bunun  peşin­  den  Rusya seferi ortaya çıkınca vak'anüvislerin ordu da  bulunması Devlet'in  geleneği  icabı  olduğundan, Enverî  efendi gönderilip vak'anüvis olarak ordu ile gidip  ordu  vak'alannı kaleme  almış ve Rikâb­ı  Hümâyûn teşrifatçı­  sı olan Edip Efendi dahi, vak'anüvis­i  Rikâb­ı Hümâyûn  olarak İstanbul'da  diğer  vâk' alarm  zabta  geçirilmesiyle  meşgul olmuştur.  (Müntehebat­ı  Cavid Bey)  mecmua kılıklı bir tarih­  tir ki, Cavid Ahmet Bey onu  Devlet­i Aliyye ile Rusya  Devleti arasında meydana gelen Harp ve Sulh hallerine  değinen meşhur tarihlerden seçerek,  iki cild olmak  üzere  toplayıp düzenleyen ve birinci cildinde binotuzaltı  tari­  hinden binyüzseksenyedi  Zilkadesine kadar olan vak'a­  ları  yazar. İkinci cildinde  adı geçen tarihden  başlayıp  binyüzdoksanaltı senesine kadar Enverî tarihini ve ondan  24  AHMED CEVDET PAŞA  binikiyüzbir  senesine  kadar   Vasıf m aşağıda  söylenen.  zeyli  tarihi ve ondan  ordu'nun  Hurucuna kadar,  Vasıf  zeyli olan aşağıda yazılı Hasan Efendi Ceridesini ve son­  ra da Edip Efendi tarihinin başlangıcından bir miktarını  ve Enverî tarihini ve ikiyüzaitı senesine kadar kendi tut­  tuğu zabıtları ve Vasıf zeylinin bir miktarını hulasa ola­  rak yazmıştır.  (Haşini Efendi Mecmuası) Anapa Kalesinin kurucu­  su olan Ferah Ali Paşa'nm kâtibi Haşim  Efendi'nin Çer­  kezistan'a gidip orada uzun zaman vazifeli olarak mühim  evrak suretlerini kayd  ve nice garib maddeleri  zapt ile  yapmış olduğu  mecmuadır. Görüleceği gibi  Çerkezistan  olayları hakkında doğru ve vesikalara dayanan bir Me'­  hazdır.  (Duhatül Vüzera)  Gülsen hülefanm zeyli olup Bağ­  dat valilerinin tercüme­i hallerini  ve Irak'ın mühim olay­  larını içinde toplayan meşhur bir tarihdir.  (Tarih­i Abdüşşekiir) Mekke­i Mükerreme emirleri­  nin hal tercümelerini  bildirir. Mekke­i  Mükerreme ulema­  sından Abdüşşekür efendinin  Arabca  yazdığı  bir  tarih­

dir.  (Tarih­i  Cezzar)  Cezzar Ahmed Paşanın  hal tercü­  mesine dair Cebel­i Lübnan tarih yazarlarından Mir Hay­  dar Şamlan, Şahabîye  ait Arabca yazılmış bir tarihçe­  dir,  (Tarih­i Ceberti)  Mısır'ın geçmiş  olaylarını  ve bun­  ların eklerini  içine alan Mısır bilginlerinden  Apturrah­  man  Cebertî nammdaki yazarın dört cild olarak yazdığı  Arabca bir tarihçedir.  (Mazharııt­takdis  Behurue­u taifetül Fransız)  Fran­  sızların Mısır'a girişinden çıkışlarına kadar günlük mey­  dana gelen  olayların yukarıda adı geçen Cebertî efendi­  nin kaleme aldığı bir tarihçedir. Vak'anüvis Asım Efendi;  onu arabca'dan türkçe'ye nakl ve tercüme  etmiştir.  TARİH­İ  CEVDET  25  (Tarih­i Nikola) Fransızların  Mısır'ı istilâları esna­  sında Cebel­i Dürüz hâkimi Mir Beşir tarafından Mısır'a  gönderilmiş olan (Muallim Nikola  Ettürk)  adlı kimsenin  kaleme aldığı arabca tarihçedir. Nikola  Fransızlarla be­  raber Mısır'da bulunarak Cebel­i Lübnan'a  dönüşünde bu  tarihçeyi  kaleme  almıştır. Binsekizyüzotuzdokuz  miladî  senesinde  Fransızca tercümesiyle beraber Paris'de  basıl­  mış  ve yayınlanmıştır.  Yusuf Avra'ya mensup arapça yazılı diğer  bir kıt'a  tarihçe de  tarafından görüldü. Lâkin bu ayni ile Muallim  Nikolanm  tarihçesi olup pek  az  yerlerinde cümle ve ta­  birler de fark olup madde ve mâna da  ikisi bir şeydir.  Nikola  ile  Yusuf Avra  Hıristiyan oldukları için  Fransız­  iarı  öğüp Bonapart'in övülmesinde ikisinin de arapça şi­  irleri vardır.  (Tezkere­i Bonaparte) Bonaparte'in   Saint   Helen  adasında sürgün iken kendi hal tereümesi'ne dair yazmış  olduğu  risaledir. Türkçe basılmış tercümesi vardır.  (Zabitnameler)  Binikiyüzonsekiz senesinden yirmiüç  senesi sonuna kadar  Enderunu Hümayunda yazılmış bir  takım zabıt ve olay kâğıdları olup  bunlar dahi okunarak  tarihimize  me'haz olarak alınmıştır.  (Kaif  Efendi  Zabıtnamesi) Sadr­ı Âli mektubî hü­  lefasmdan  Bölükât­ı Erbaa kâtibi  Ali Raif efendinin or­  du olaylarına dair zabıtnamesidir.  Binikiyüzyirmi senesi  hilâlinden,  Vasıf efendi  Reisül­küttap   oldukta  yerine  Amedî  divan­ı  Hümâyûn  hulefasmdan  Pertev  efendi  vak'anüvis olmuş  ise de yirmüki senesi   hilâlinde ölünce,  yerine Âmir Bey  vak'anüvis  olup,  o da birkaç ay  sonra  istifa etmiş olduğundan müderrislerden  Aymtaplı  Asım  efendi vak'anüvis  olmuştur.  Ancak ileride görüleceği  gibi,  yirmüki  senesi olay­  ları  sırasında anlatılacağı veçhile  Asım Efendi ordu'ya  gitmeyip   İstanbul'da olayları zabta geçirmekle meşgul  26  AHMED CEVDET PAŞA  olduğundan ordu vak'anüvisliğinden uzak kalmıştır.  Ali  Raif efendi kendiliğinden ordu olaylarını  zabt  eyleyip İstanbul'a dönüşünde zabıtnamesini Necib  efen­  diye vermiş  o da bu zabıtnamenin içindekileri  tarihçesi­  ne ilâve eylemiştir.  Pertev efendi ile Âmir Beyin  yazdıkları müsvedde­  ler de Ordu'dan İstanbul'a gönderilerek Asım  efendi'ye  teslim olunmuştur.

(Necip Efendi  Taröıçesi)  Selimiye  olaylarına  dair  Bab­ı Âli ricalinden Necip efendinin kaleme aldığı bir ta­  rihçedir. Raif efendinin  yukarıda zapteylemiş  olduğu Or­  du olaylarını içine alır.  (Tarih­i Saîd Efendi) Kethüda Saîd efendi diye ma­  ruf, maarifsever bir zatın  Selimiye olayına dair kaleme  almış  olduğu bir tarihçedir.   Fakat başlangıca,  Rusya  Çan büyük Petro zamanından başlayıp ayrıntıları ile ge­  niş bir başlangıç yazmıştır.  (Ta
terir risale kılıklı kısa bir sefaretnamedir.  28  AHMED CEVDET PAŞA  (Sefaretname­i Vahid  efendi)  binikiyüzyirmibir  se­  nesinde husûsî delege olarak Napolyon, nezdine  gönderi­  len Vahid  efendinin güzel bir sefaretnamesidir.   ,  (Jurnaller) Napolyon Bonaparte'in müttefik devlet­  lerle savaşlarına  dair olan jurnalleridir.  (Lâyiha­i Sebastiyani) Fransız elçisi meşhur Sebas­  tiyani'nin İstanbuldan Paris'e dönüşünde Napolyon'a tak­  dim  etmiş  olduğu Lâyihasında da o yüz yılın gidişatına  dair  bazı tarih problemleri vardır.  (Tarih­i Bilâd­ı Sudam)  dokuzyüz tarihinden sonra  meydana gelen bazı sudan  olayları ve Mısır valisi Meh­  med  Ali Paşa tarafından Sudanın istilâsını anlatan arab­  ca bir tarihdir.  Yazarı  Sudan  ahalisinden  ve ikiyüzlark tarihinde  Mısır Başbuğumm teşkil ettiği divanın azasından bir zât­  tır.  (Tarih­i Şanizade)  üç cilddir. Birinci  cildi binikiyüz­  yirmiüç hicrî senesinde Mahmud  Hanın tahta çıkışı ola­  yından ikiyüzyirmibeş senesi sonuna kadar ve ikinci cil­  di  yirmialtı senesi başlangıcından otuzüç  senesi  sonuna  kadar, üçüncü cüdi otuzdört senesi başlangıcından otuz­  altı senesi sonuna  kadar olan olayları içine alır. Otuzyedi  senesi başlangıcından kırkbir senesi Saferine kadar vak'a  nüvislik memuriyetinde bulunmuş ise de yukarıda göste­  rildiği gibi kendine devredüen  oniki senelik olayları ter­  tip ile, meşgul olduğundan şu zaman içindeki olayları top­  layıp tsrtipleyemediğinden  zabıtnameleri kendinden son­  ra  yerine gelen Esat Efendiye devrolunmuştur.  (Tarih­i Mr­i Ymsuf)  Silâhşoran­ı Hassa'dan Ahmed  Paşazade Yusuf Beyin Kaleme aldığı  tarihçedir.  Rum  karışıklığının zuhurunda kritik  varış noktası olan ANA­  BOLΠde bulunup yirmiiki ay ANABOLİ kalesinde sarılı  kaldıktan sonra Kalenin eşkıyaya tesliminde bir  İngiliz  gemisine binerek İzmir'e  ve oradan İstanbul'a gelerek  TARİH­Î  CEVDET  29  hu tarihçeyi yazmıştır.  (Tarih­i Melek) Bu iki yüz otuz altı senesinde zuhu­  ra gelen Yunan ihtilâline dair kendi eseri olan  tarihçe­  dir.  Melek Bey, Rum  karışıklığı ile sonuçlanan Eterya'­  nın ilk  kurucusu Eksanto'nun ihtilâli nasıl meydana ge­  tirdiğine dair olan risalesini ve Yunan tarihinin önemli  yazılmış kısımlarını tercüme ve kendi görgü,  araştırma  ile düşüncelerini de ekleyerek böyle güzel bir eser vücu­  da getirmiştir.  (Tarih­i Fetret) adı geçen Yunan  karışıklığına dair  bu yüz  yılın yazarlarından  Mehmed efendinin kaleme  al­  mış  olduğu tarihçedir.  Yalnız birinci cüz'ü basılmış  ol­  makla,  alt tarafım daha henüz okuyamadık. Uzun zaman  İstanbul'da  Avusturya elçisi bulunan   meşhur  Baron  Prokş'in da Rum  karışıklığına dair bir tarihi  var ise de  henüz türkçeye çevrilmemiştir.  (Tarih­i Vak'a­i  Ce^ire­i Sakız)  sakız olayına dair  bir tarihçedir. Bu terkibin harf noktalaması olaya tarih­  dir.  Yani  Mora ve bazı Akdeniz adalarının isyan ve ihti­  lâli ile  binikiyüzotuzyedi  hicrî senesinde Vahid Paşa  sa­  kız muhafızı iken adada  çıkan ihtilâle dâir o zaman Sa­

kızda kaleme alınmış bir  tarihçedir.  (Tarih­i Esat) vak'anüvis Esat efendinin  binikiyüz­  otuzyedi hicrî senesi başlangıcından kırk bir senesine ka­  dar  olan tarihidir. Kendinden önce bulunduğu memuri­  yete  gelenin  zamanı  olmakla Esat Efendi bunu birinci  cild  saymıştır. Bundan başka Esat Efendi kırkbir sene­  sinde zuhura gelen vak'a­i Hayriye'ye dair başlı başına  bir tarih yazıp (Üssü Zafer) diye adlandırmıştır.  Sonra Esat efendi ikinci cildine kırkbir   senesi  ev­  velinden başlayarak aynı senenin sonuna kadar  bir  se­  nelik olmak üzere birinci kıt'asını tertip ve temize çek­  miş  ise de ondan sonrasını toparlamaya  ve tertibe gücü  yetmemiştir.  30  AHMED CEVDET PAŞA  Esbak dahiliye kâtibi merhum Bahir efendi Mora ih­  tilâli  sırasında  Mora seraskeri  Sadr­ı  Esbak  Seyid Ali  Paşa'nin Kitabet hizmetiyle Mora ordusunda bulunmuş,  gördüklerimi ve duyduklarımı  zabt ile, Esat Efendi tari­  hinin  evvelce  adı geçen birinci cildinin  bahisleri arasına  zeyl ve ekler yaptığı gibi ikinci  cildinin birinci kıt'asma  da haşiyeler ve sonuna da bir  zeyl yazmıştır.  (Tevarih­i Farisiyye) Irak Ve İran hâdiselerine, dair  hakikate uygun araştırmalardan, ve Farsça yazılmış olan  tarihlerden  de mehaz olarak istifade olunmuştur.  Avrupa olaylarının  doğru  bilinmesi için Avrupa ta­  rihlerine el  atılmıştır. Halbuki Bonaparte'm ortaya çık­  masından sonra  Devlet­i  aliyye'nin Avrupa devletleri ile  ilişki ve ilişki  uygulamalarının çoğalması ve birçok Dev­  let­i aliyye olaylarının  iç yapısındaki  gelişmelerin  yeni  Avrupa olaylarına ait haberlerin bilinip değerlendirilme­  sine bağlı olduğuna dayanarak Avrupa için yazılmış Ta­  rih ve  risalelere  daha ziyade eğilmek  zorunluğu el  ver­  miştir.  Adı geçen yazılmış telif eserlerden çok ele geçi­  rilen meclis konuşma eleştirme ve oturum mazbataları  ve diğer resmî yazılar ile Defter  kayıdlarına da eğilerek  tarihe  geçirilmeğe değer maddeler bulundu ise de  topla­  nıp yazılmasına ve olayların eleştirilmesine mümkün ol­  duğu kadar elden gelen  yazılmıştır.  MUHTIRA  Tarih biliminde asıl aranılan, olayların olduğu gibi  yanlışsız gerçek sebeplerini  derinliğine eleştirme ile çe­  kinme  ve uyarmayı  gerektiren  bilgiler toplamakdan iba­  ret olmağı,  tarih yazarının kendine düşen görevi, fayda­  lı haber vermek, herkese  ibret  olabilecek olayların ger­  çek sebeplerini okuyup  araştırıp herkesin anlayabileceği  gibi açık ve akıcı olarak anlatmaikdır. Yoksa ağır, ağdalı  TARİH­İ CEVDET  31  cümlelerle bilgi ve hümer göstermek, yahut jurnal yollu  günlük olayları söylemek değildir. Ama bazı gelmiş geç­  miş yazarların övünmeli yazı özentileri ve oyunları her­  kesin beğeneceği eserlerin asıl gayesi,  tarihe faydalı ol­  mayıp belki güzel yazmaya bir hizmetdir. Tarihlerde  o­  kuyucunun anlamayacağı türde yazmak istenen  ve ara­  nan olmadığı  gibi yaratıcı şekilde  yazılan olaylarda da  olayın göründüğü ve olduğu  gibi aslına uygun oluşu  da  göz önünde tutulmaz.

Binaenaleyh geçmiş  olaylara ait   kitabların  yazıl­  masında ve okunmasında asıl aranan ve istenilen nedir?  onu bilmek lâzımdır.  Arab tarih yazarları bu  iki yolda da diğerlerine üs­  tün olup asıl aranılanı birbirine karıştırmadılar.  Lâkin  sonra gelenlerden bazıları maksadın ne olduğunu ayırıp,  tayin etmeyerek ve hangi fenne hizmet eylediklerini bil­  meyerek çoğu karalama  yazdıkları tarihlerden doğru ve  faydalı istifade beklenmez.  İşte yazıp basmaya başladığımız, kitap da  aranılan  tarihe faydalı olmak,  ağır ifadeli yazmayı  gözden uzak  tutarak faydası dokunacak  olayların,  doğruluğuna ve  eleştirilmesine gayret  edilip, Devlet­i aliyye'nin  eskiden  beri  söylenti  halinde olan adı olaylarını yazmakla, kara­  lama yapmakdan çekindik.  Şöyleki her sene mevsimi   gelince kışlıkdan yazlığa  ve yazlikdan kışlığa nakl­i Hümayun  (Sultan ve saray  mensuplarının nakli)  ve Donanmanın bahar gelince Ak­  denize çıkışı ve güz geldiği zaman Tersane­i Amire'ye gi­  rişi ve askerlere üç ayda bir  «Kist mevacihi» verilmek ve  her  sene vukubulan adî tevcihat defteri sırasıyle  ileri ge­  len ilim adamları ve her sene Ramazan başlangısmda hu­  zur­u Hümayunda ders yapılması ve  on beşinde Hirka­i  Şerif ziyareti ve Harp gemisi indirme duası gibi her za­  man olagelen olaylar   çıkarılarak,  eğer   tarih fennince  32  AHMED CEVDET PAŞA  fayda verecek özellik varsa tarihe geçirilir.  işte böylece bu tarihin yazılmasına başlanıyor insaf  ve  taraf tutmamak usulüne uyularak  bir şahsı veya bir  tarafı tutmakdan  çekinerek olayların  doğruluğuna ve  doğruluk sebeplerinin   araştırılmasına  gücümüz yettiği  kadar gayret ve ihtimamı gösterilmiştir.  MUKADDEME  Cevdet Tarihinin başlangısı olan  binikiyüzseksense­  kiz hicrî senesi Devlet­i  aliyyece kesinti  yeri gibi olup  ondan sonra olayların rengi değişmiştir.  Bir yüz yılın olayları ise eski yüzyılların öne alman  ve boş bırakılan sebepler birbirini kovalayan neticeler ve  sebeplerin  dayanağı olacağından, yazılacak tarih olayla­  rının ne  türlü sebeplerin eserleri olduğu bilmek lâzımdır.  Binaenaleyh maksada girmeden önce, gelmiş geçmiş  eski Devletlerin ve özellikle Devlet­i aliyye'nin tüm olay­  larını, geçmişteki genel durumunu ve  Mısır, Kırım gibi  mühim kıt'alarin meşhur olaylarını, tarih okuyanlara lâ­  zım olan bazı önemli bilgileri ileride görüleceği gibi, top­  luca, fasıl  fasıl anlatmak uygun görülmüştür.  BİRİNCİ  BÖLÜM  (Tarih ilminin  lüzum  ve faydasını   anlatmaktadır.)  Tarih ilmi, herkese,  vükelâ ve devlet adamlarına geç­  mişteki gizli ve saklı olayları öğretip duyurmak ve bütün  dünyaya ait menfaatlere dönük  olarak, halkın okuyup,  değerlendireceği ve yönetici devlet adamlarınca da el üs­  tünde tutulan, menfaatleri çok, bir fendir.  Zira insan uygar yaşamayı ve hayat seviyesini  yük­  sek tutmayı bilen, yalnız başına yaşamayıp toplulukla il­  gilenen ve yer yer bir araya gelerek   cemi'yet kurmağa  ve biribirine  yardım etmeği isterler. Bu insan cemiyetle­

rinin, derece derece yükselmiş ve  geri  kalmışları, hattâ  çadırda yaşayan  kabileler vardır. Bunlar günlük  yiyecek  giyecek ve yakacaklarını bulurlar,  fakat uygarlık netice­  si olan eğitim, öğretim san'at ve sanayide insanlığın  yük­  sek hissesinden ve payından mahrum olurlar.  Köylüler  büyük şehirler halkına  nisbetle uygarlık gelişme ve so­  nuçlarından kısırlı görüldükleri gibi, kasaba halkına nis­  betle de uygarlıkdan uzak  kalırlar.   Bu topluluğun  en  yüksek derecesi  de uygarlık,  yani  devlet ve  saltanat  mertebesidirki bir devletin  koruması   sayesinde birinin  diğerine kötülük ve düşmanlık korkusundan uzak kalıp,  bir tarafdan insanca yaşama isteklerini elde etmeğe,  bir  taraftan da insanca değerlerle olgunluk ve erginliğe ula­  şırlar.  Şöyleki kötülükleri  uzaklaştırmak ve menfaatleri el­  de  etmek için insanın yaradılışında iç  güdü, olup bazen  F. 3  34  AHMED CEVDET PAŞA  bir çok kimsenin  emel ve arzularının birleşmesinde güç­  lük olduğu zaman,  başlı başına kalsalar birbirlerine kı­  yıp,  acımayacaklarından ve  bazen de bir genel  durum  karşısında bir topluluk ile diğer topluluk arasında tabii  olarak çekişme  ve muharebe meydana geldiğinden; her  kes özel ve genel haklarını hükümet eline verip, onun o­  torite, yardım ve davranışına razı olarak insanca  değer­  lerle,  olgunluk  ve erginliği ele  geçirmek  fırsatını kaza­  nırlar. Ve o millet sınıf sınıf ayrılarak, kimisi ziraat ve  ticaret ve kimisi de sivil memuriyet ye askerlikde hizmet  eder. İlim ve sanayi' gücü ile yüz kişinin zarurî ihtiyacı­  nı on  kişi elde etmeğe  ve uzun müddet içinde toplanacak  maddeler az zamanda meydana gelmeye başlayınca  o mil­  letin zarurî ihtiyaçlarından  fazla elde  edileni ile fazla  vakitler insanlığın  sosyal adalet gelişmesi  tamamlanarak  konfor ve uygarlık günden güne  bu nisbet üzere artıp ge­  lişerek gider. Ancak o millette artık sadelik ve çabukluk  kalmayıp  sistemler ve özentiler  artarak  ihtiyaçlar  çoğa­  lır.  Buna göre şahsî menfaatler ve şahsî düşmanlıklar ar­  tar, ve çoğalır, gittikçe o milletin   idaresinde zorluklar  meydana  çıkarak, iyi bir idarenin oluşu  ile devletin iler­  lemesi  ve  milletin mutluluğu  elde edebilmesi  yöneticile­  rin  dikkat ve ihtimam  ile maharetlerine bağlıdır.  Böyle  önemli siyaset işlerinde maharet  ise ancak tecrübe ile ge­  lişip, her tecrübe görüşüne de bir adamın ömrü yetmeye­  ceğinden ve bir yüz ydlin tecrübesi kâfi  olmadığından,  arif olanlar  (Essaid­ü  men ittaaza bi gayrini)  Hadis­i  Şerifi uyarınca her şeyi  kendinde tecrübeye kalkışmıya­  rak, diğerlerinden örnek ve öğüt geldiklerinden, vükelâ  ve ileri gelenler de tarih ilminden  diğer  kimseler gibi  kendi hallerine göre yararlanmakda olduklarından,  baş­  ka devlet işlerinde istifadeli ve kazançlı olurlar.  Binaenaleyh vatan ve memleketini seven ve devlet ve  milletinin ayakda  durmasını istiyen gelmiş  geçmiş  maa­  TARİH­Î CEVDET  35  ­ifin hakkını verenler kendi yüz yıllarının olay ve haber­  lerini zabt ile sonra gelenlere armağan ederek, kendileri  de hayırlı dâvalarında öncü  gelmişlerdir. Kaldıki geçmiş  ile sonrası ahvalini kavramak ve çok eski geçmişi ve çok  ileri geleceği bilmek isteği, insanı tabiatında vardır. Böy­

lece genel olarak insanın bu  fenne  manevî olarak ihtiya­  cı  vardır,  (lâ teşbe ­ul  ­ayni nün nazarin  ve leş­şem­u  min Haberin ve Lel ardu min matarin) Devlet nizamının  korunması tarih ilmi üe eski  usullerin bugünkü hale göre  uygulamada çok faydalan görüleceğinden bazı ilim adam­  ları, tarih ilminin eğitim ve  öğretimi önemle  gereklidir,  derler.  Anlatılır ki:  AbbasîjHalifelerinden Kâim bi   Emrul­  lah zamanında, Hayberlilerden bir kaç bilinen yahudî ki­  şi,  hilâfet merkezi Bağdad'a gelip Cizye'den muaf olduk­  larını  gösterir bir kağıt  üe kendilerince Hazret­i Alî'nin  el yazısı ile hilâfet tarafından kendilerine verilmiş ve Es­  hab­ı Kiram «aleyhimûrrıdvan» dan bir kaç zatın şahid  oldukları da yazılmış olmakla, x ellerindeki sened halife  nezdinde  kabul olunarak  muafiyetleri babında  fensur çı­  karılmak üzere iken, Reis­ül Rüesa bulunan Ebül Kasım  bin  Müslime şüphelenince adı  geçen sened uydurma bir  şey olmasın hele bir kere tarihçi olan Hatib­i Bağdadî ye  gösterilmesi  uygun olur diye  halifeye hatırlatınca, sened  Hatib­i Bağdadîye gösterildiği zaman tarih fennince se­  nedin uydurma ve sahte  olduğunu  ispat olunmuştur.  Şöyleki: Bu senedde yazılı şahidlerden Hazret­i Mu­  aviye,  Hicretin dokuzuncu senesi Mekke'nin  fethinde is­  lâm ile müşerref olmuşdu, Hayberin fethi ise  Hicretin  yedinci senesinde vuku bulmuşdu.  Yine  yazılı şahidler­  den Saad bin Muaz hazretleri hicretin beşinci senesinde,  Hendek muharebesinde ölüm  köprüsünden geçmiş­ oldu­  ğundan Hayben fethinde  bulunamadı,   demekle  senedin  uydurma  olduğu sübut bularak yırtıldı. Böylece  adı ge­  çen tarihçi islâm Beyt­ül Mal'ıne  faydalı olmuştur.  İKİNCİ  BÖLÜM  (Hükümetlerin görünüş ve kısımlarını anlatır)  Bu Dünya,  bakılınca, günlük yeniliklerden ibaret bir  hengâme olduğu görülür ve bu yenileşmenin mânâsı,  göz­  lerde ve etrafda görülen kötülüklerden anlaşılır.  Bu ka­  bilden  olmak üzere tek kişinin gerek vüeutça, gerek  hal­  ce bir zaman içinde geliştiği ve bir zamao içinde geriledi­  ği gibi, her devlet böylece kâh kuvvet bulur ve  kâh zayıf  düşer ve kuşkulu hale gelir. Her devlet ilk doğuşunda sa­  de ve çabuk olup eğer günden güne kuvvetlenir  ise de in­  sanın yemede içmede,  giyim kuşamda ihtiyacı arttığı gi­  bi devlet dahi eskidikçe  yorucu özentileri artıra geldiğin­  den evvelki sadeliği kalmayıp işler  ve masraflar artar.  Olağan üstü bir olay meydana gelince alışılan masraflar­  dan ziyade bir masraf açılınca para  sıkıntısına düşer ve  idarecilikte bazı günler kusur da olursa bakımsızlığın ve  kuşkunun pençesine düşer.  (Senet ullah­ı  fıl­alemeyn)  Velhasıl  hangi devlet olursa olsun bir durumdan bir  başka  duruma geçildiği  için her devirde  bir özel durum  da bulunur. Her durum  da bir türlü   davranmak ve her  devrin gelişmesine göre  çare  ve ilaç aranmak  lâzım ge­  lir. Şöyleki herkesde bir gelişme yaşı öğrenip bilme  yaşı  ve alçalma yaşı olduğu  gibi,  her  devlette de bunun  gibi  üç aşama bulunup herkes sağlığı  koruma  hususunda ya­  şma göre davrandığı gibi Devlet Hey'eti de insan  benzeri  olduğundan her durum ve aşamada uygun  harekete  dik­  kat etmek lâzım gelir. Alçalma durumu bazen hissedil­  meyecek kadar  gizli olur. Bazen de apaçık görülüp  ilâç/

TARÎH­Î CEVDET  37  alçalış hızı ve kuşku belirtileri görülmüşken bilgili ted­  birlerle yemlenip tazelendiği vardır. Fakat böyle haller­  de devletin geçirdiği tehlike büyük  olup bazı  dış müna­  sebetlerde de bozukluklar görünürse de ileri seviyeye u­  laşmak pek zordur. Böyle olanı varsa büe büyük olaylar  ve büyük devrimlerle gelSşebilmiştir. Nice devletler geliş­  me çağını doldurmadan kendi kusurlariyle yahut beklen­  medik bir  olayla yok olup  batmıştır. Bilinmelidirki,  hı­  ristiyan devletlerin siyasette egemenlikleri  bir araya  ge­  lip, bilginlerle tertip olunmuş, bilime  dayanan kanunlar­  dan ibaret olduğu halde hükümetleri iki kısma ayrılmış­  tır. Biri dinsel hükümet, diğeri madde ile ilgili hükümet­  tir. Dinsel Hükümet Katolik mezhebinde papa'nm hükü­  metidir ki bütün katolik rahiplerinin âmiri ve kiliseleri­  nin reisi olup onun Hazret­i isa'nın vekili olduğu inancın­  dadırlar. Bütün katolik olan devletlerde onun Dinsel Hü­  kümeti geçerlidir. Vaktiyle Avrupa içinde bu Dinsel Hü­  kümetin pek çok etkisi olup sözü geçerdi. Lâkin Krallar,  papaların elinden çok eziyet ve sıkıntı çektiklferinden, za­  manla papaların etkisini iyice azalttılar. Rum,  yani Or­  todoks mezhebinde  bulunan bütün  hıristiyanlar papa'yı  tanımayıp, Dinsel Hükümetleri istanbul Patriğine tabi­  dirler. Ermenilerin  ruhanî  reislerine  katogiküs  denilirki,  üçtür. Birisi Gürcistan da  olan «AÇMİYAZlN»  ve diğeri  Kozan da olan "SlS,, ve üçüncüsü Van tarafında yapılmış  "AHTAMAR,,  kiliselerinin  ruhanî  reisleridir. Ama pro­  testanlarm böyle bir umumî reisleri yoktur.  Maddî Hükümetler  de  üç  kısımdır: Mutlak Hükümet,  Meşrutî Hükümet ve  Cumhuriyet Hükümetidir.  Meşrutî Hükümet, Millet Meclisinin re'yine uyan hü­  kümdarın hükümeti olup bu da iki kısımdır.  Birinci  kısım umumî  meşrutiyet olup bütün ahali  eşitlik üzere bulunur. Almanya ve italya  devletlerinden  bazılara gibi ki devletin vekillerinden başka  milletçe in­  38  AHMED CEVDET PAŞA  tihab olunan azalardan   mürekkep bir millet meclisleri  vardır.  İkinci kısmı, Hasbî meşrutiyetdirki zadegan halkdan  açıkça seçkin ve üstün olurlar. İngiltere devleti gibi. Hal­  kı zadeganın eristiklerin  rütbelere ve  imtiyazlara erişe­  mezler.  Fakat her  kazadan intihap ile  hükümet merke­  zine gönderdikleri azadan mürekkep   millet meclisi  me­  b'usları  adında bir meclisleri vardırki, bir iş veya mes'e­  le onda görüşüldükden sonra  zadegan meclisinde karara  bağlanır.  Bu meclisler daima açık olmayıp belki senede üç dört  ay kadar  açılıp adına "Parlâmento,, denir. Devletin vekil­  leri kral tarafından tayin olumuş memurlar olup, Devlet  işlerini  görüşdükten sonra  krallarına  imza  ettirip icra  ederler. Lâkin her hususta Parlâmento'ya  karşı sorum­  ludurlar.  Cumhuriyet  Hükümetinde bir  hükümdar   olmayıp  belki  çoğunlukla  birisi intihab olunarak kral gibi olmak  üzere geçici olarak Millet Reisi nasb  olunur.   Amerika  Cumhurreisi gibi.  Fransa Devleti ilk önceleri mutlak hükümet iken mil­  letin yaptığı ihtilâlle sonra cumhuriyet olmuşlardı. O va­

kit ortaya çıkan emperyalist Napoleon Bonaparte impa­  rator olunca gene Mutlak  Hükümet şeklini almışdı. Vakıa  devletin şekli Meşrutî Hükümet üzere  kurulmuştu ama  asıl görünüşü ile  Mutlak Hükümet idi.   Bonaparte'dan  sonra genellikle  Meşruti  Hükümet olup  Louis  Filip'in  Krallığı günlerinde bu hal üzere gitti.  Binikiyüzaltmışbeş  senesi ortalarında Fransa ihtilâli olayında gene  cumhu­  riyet olup Napoleon'u dört senelik olmak üzere yine Cum­  hurreisi nasbettiler. Lâkin halk arasında birleşme, birlik  olmayıp kimisi krallık  taraftarı, kimisi teşkil olunmuş  adî cumhuriyet taraftarı  oldular. Bütün bütün  gelenek­  lerin  öte tarafına gittiler.  TARİH­İ CEVDET  39  Bir takım da böyle adî cumhuriyete kanaat etmeyip  Şöyleki mülkiyet hakka ve evlilik müessesesini inkâr edip  herkes her türlü hususta eşitlik üzere olmalıdır deyip bu  alçaklar  da bunu mizaçlarına da uygun görerek  Fransa  Cumhuriyetini bu renge  boyamağa  girişdiler.  Fransa  asilleri ve  bilginlerinin bundan gözü ürkmekle  Cumhuri­  yetten ve belki  meşrutî hükümet serbestliğinden  yüz  çe­  virip Napolyonun henüz dört  senelik riyaset müddeti  so­  na ermeden İmparatorluğu onaylayarak   Mutlak Hükû­  met'e baş  eğip,  kayıdsız bağlandılar. İşte  bu Fransız ih­  tilâli  arasında Nemçe (Avusturya)   halkı da  serbestlik  sevdasına düşüp pek çok kan dökerek hükümetlerini Meş­  rutî Hükümete çevirmek istediler ise de İmparatorluk hü­  kümeti galip gelerek gene Mutlak Hükümet şekli altında  kaldılar. Bunların her birinden hergün birer fenalık bek­  lenir.  Ama islâm hükümeti hilâfet ve saltanatı  içine alıp  islamların  imâmı olan islâm Pâdişâhı şeriatı koruyucusu  olarak saltanatı yürütmektedir.  Allaha hamd  olsun  bu­  güne kadar parçalanma ve şiddet gösterileri olmamıştır.  Eğer aşağıda anlatılacağı gibi Abbasî Devletinin sonla­  rında  islâm  memleketlerinde meydana çıkan  büyük  ih­  tillerden   ötürü hilâfet ve saltanat ayrılarak hüâfet  bir  Dînî riyaset ve  saltanat maddî riyaset haline geldiyse de  •sonraları  Osmanlı devletinin meydana   çıkışı ile  islâm  milleti yeniden  ilerleyerek ve eski asal halini aldı.  v*  ÜÇÜNCÜ   BÖLÜM  (İslâm Devletlerinin geçmişteki halleri ve  Devlet­i  aliyyenin meydana çıkması baklandadır.)  Arab ve Türk milletleri bulundukları yerlerin coğra­  fî durumu icabı, aralık aralık coşup taşarak, sel  gibi her  tarafa akarak, bir çok defa dünyayı istilâ etmiş iki büyük  millet olup Arablarm en kuvvetli ve en sonraki  hücumu  Allah kefimesini yükseltmek, islâmm bütün sindirici kuv­  vetiyle çıkışıdır ki,  zaman­ı  saadet de arab  kabileleri  "faıân,, kelimesinde sözleşmiş ve birleşmiş, Peygamberin  islâmlığın  genişletilmesi ruhu en yüksek  seviyesini bu­  lunca nice kabileler ayaklanmayı düşünürlerken,  büyük  imamet makamının  bulunmaz ziyneti Hazret­i Ebubekir  (iddîîe) her tarafa asker gönderip zaferler kazanınca dî­  ne karşı ayaklananları basdırıp  ve yola getirerek arabla­  rı birlik ve beraberlik içinde toplamış ve kazanmış olduğu  birlik ve beraberliğin verdiği  gücü, hilâfet minberine en

büyük hasletleri ile çıkan Hz. Ömer­ül Faruk yerine sarf  etmişdir. Şöyle ki  Eshab­ı  kiramı gazaya şevkle isteklen­  direrek her tarafa ordular gönderip  bütün  Eshâb­ı kiram  cihâd emrine uyup ayaklanarak  dört bir tarafa akm edip  gittiler. Gidenlerin  çoğu bir daha geri dönmeyip, ölünce­  ye kadar bu yolda hayatlarını adadıîar. Hatta gazaya gi­  den Eshâb­ı kiramın evlerinde su taşıyacak kimseleri kal­  madığından yer yüzünde müslümanlann  halifesi  ve  mü'­  minlerin emiri Hazret­i Ömer, Kırba sırtında gazaya gi­  den müslümanlann hanelerine su taşırdı.  Arabların bu hücumu  Allahm gösterdiği âdil bir ha­  reket olup buna uyanlar her korkudan uzak kalmış yal­  TARİH­Î CEVDET  41  niz kafa tutma yoluna gidenler gazaya giden müslüman­  lann atlarının ayakları altında ezildiklerinden  az zaman  içinde kıyaslama ve değerlendirmenin dışında beldeler ve  memleketler fethi  müyesser oldu.  Ondan sonra  hilâfet  divanını zevklendiren ve muzafferiyet dolu imamet ma­  kamına gelen  Hz.  Osman ve Hz.  Ali'nin  hilâfet günlerin­  de de hâl böyle gidince islâm memleketleri genişledi. İs­  lâm dininin bu dört büyük adamı, Hulefâ­yı Raşidîn Haz­  retlerinin hilâfet  günlerinde Peygamberimizin  zamanın­  da olduğu gibi adalet içinde  geçti. Hattâ Hazreti Ömerin  Hilâfeti zamanında  Peygamberimizin  evlâdlarmdan  biri  gelipde ihtiyacım  var  deyince, Beyt­ül   Mâlden bin altm  verilmesini emretmiş onun arkasından kendi oğlu Abdul­  lah gelince bir  dirhem vermiş. Abdullah da evvelki açık  elliliğine bakarak  bir dirhemi pek az bulup itiraz edince:  «Ya AbduEah  Peygamberimizin  evlâdlarmın  istedikleri  hak, Beyt­ül Mâl'den olup Beyt­ül  Mâl ise Allaha hamd  olsun geliri çok fazladır. Ama senin hakkın yalnız baban­  da olup babanın  nesi varki  olmayacak  şey  umarsın»  demiş olduğu ve Hazret­i Ali'nin bir hiristiyan il£ şeriat *  mahkemesinde mürafaa'ya durduğu söylenir.  Fakat Hazreti Osman ve Hazreti Ali'nin hilâfet gün­  lerinde islâm olanlar içinde  bazı ufak tefek anlaşmazlık­  lar meydana çıkarak Hazreti Ali'den sonra hilâfet bütün  bütün memlekette ve  yönetenlerde  değişiklik olup  Erne­  viye Devleti meydana çıktı.  Emeviye Devleti  devrinde de  ehl­i islâm gaza yapmakdan vaz geçmeyerek nice memle­  ketler  felh olunmuştu. Hattâ adı geçen Devlet  tarafın­  dan Afrika baş kumandanı  bulunan Musa bin  Naşir Af­  rika'nın batısını fethedip Atlantik  sahillerine  inince de­  nize at sürüp atı  göğsüne kadar suya dalarak  ilpriye gi­  demeyince mızrağını dikerek «îşte yarabbi ötesi yok yok­  sa senin tertemiz adını daha ileriye götürürdüm!» dinine  bağlılığını ifade eden sözleriyle  namını  dünyada bırak­  42  AHMED CEVDET PAŞA  mistir.  Musa bin Nasır'ın idaresi   altındaki askerin bir  tümeninin kumandanı olan  Tarık bin Ziyad doksan iki  hicrî senesinde binyediyüz askerle  Endülüs yâni İspanya  lut'asına geçip halâ kendi adına nispetle "Cebelüt­Tank,,  denilen  yere çıkınca derhal  kıyıdaki gemilterini  yakıp  maiyetindeki askere: «İşte arkanız denizdir eğer dayanır  ve beklemesini bilirde harp  denizinin dalgalarında yüze  bilirseniz  bu memleketlerde muzaffer olursunuz. Eğer di­  renip dayanmazsanız  hepiniz bu denizde boğulursunuz»  diye  askerlerini muharebeye,  teşvik ederek, kendisinden

iki nüsü, dört misli fazla düşmanla karşı  karşıya bir kaç  defa  girdiği yerlerden geri çekilerek nihayet gaüp ve  mu­  zaffer olup birçok yerleri fethetmiştir. Tarık bin Ziyad'm  bu muvaffakiyetlerini çekemeyen Musa bin Nasır onaltı­  bin askerle  arkasından İspanya'ya geçip   memleketleri  fethederek Avrupa içine kadar gitmiştir.  Lâkin Emevî  halifelerinin bazıları,  şeriat hududunu aşıp isyan ettire­  cek eziyet  ve zulme sürüklendiklerinden ve bilhassa ikin­  ci  Velid  gayet düşkün olduğundan islâm şeriatına ve şe­  riat adamlarına hakaret ederek müslümanlarm  nefretini  kazandığından Allanın gayretiyle hükümetleri çok sür­  meyip darmadağın oldular.  İslâmm  hilâfeti  yüzotuziki  hicrî senesinde Abbasî halifeleri  eline  geçti.  Şöyleki o esnada  bir çok memleketler fetheden Ebu  Müslim­i  Horasanı meydana çıkarak İrandaki Emevî ku­  mandanlarını yenip Peygamberimizin amcası Hazreti Ab­  bas'ın  torunlarından İmam Sefah'a bi'at edince,  kısa za­  manda Emevîlerin yükseliş yıldızı batarak Abbasî yıldız­  ları doğdu. Sonraları bir ayrıntısı Afrika batısında mag­  ripte ve  İspanya'da saltanat  sürdülersede hükümetleri  orada  ayrıca kaldı. Diğer islâm memleketleri,  şer'î hilâ­  fet, Abbasilerin elinde idi.  Sonraları  Abbasî  halîfeleri  rahatına  düşkün, türlü  varlığa ve gereksiz para harcamağa düşüp  devlet umuru­  TARIH­I CEVDET  43  mı idareye kayıdsızlıklarmdan yükseliş  ve saltanatlarına  güçsüzlük ve kuşku  gelerek  bütün idarî  umur ve nüfus  Türklerden bazılarının eline geçerek, çoğu zaman halîfe­  lerin yalmz adı kaldı. Hilâfet makamı hemen bir ruhanî  kuvvet sayılacak hale gelmiş ve  bazı zorbalar hutbe  de  de  adını hâlifeyle bir tutmuştur.  Şöyleki  islâm  milletleri medeniyetten  hoşlanarak  zevk ve safaya dalınca memleket idaresi  maarifi ayakta  tutmak sanayi ve ticaret işlerine bakaD.  olmadığından ön­  celeri  olduğu gibi düşmanla  savaşıp memleket alma fik­  ri de kalmadığından, askerî işlerde gevşeklik ve görme­  mezlik olup yalnız İstanbul Kayserliği ile  hudud üzerinde  bazı çatışma olayları oluyordu.  Harun­ur Reşîd'in  oğlu  Me'mun, halîfe'nin uygarlı­  ğı kolaylaştıran ve ilerleten,  bilim ve   maarifin ayakda  •durmasını çalışmaları öğülmeye değer şeyler olduğu hal­  de  memleketçe  büyük bir hatâ  işlemişdirki, kardeşi  E­  min'i öldürdü diye katili Tahır adlı kimseye mükâfat ola­  rak idare merkezi Nişabur olan Horasan vilâyetini baba­  dan oğula miras olacak şekilde tevcih eylediğinden diğer  valiler bunu  emsal görerek Bağdaddaki Hükümet merke­  zinden çekinip arka arkaya istiklâle  kalkışmışlardır.  Sonra Halife Mu'tasım da  muhafız askeri olmak ü­  zere bir takım genç türkleri hizmetine alıp onlarla gittik­  çe kuvvetini  artırınca tıpkı eski Roma İmparatorunun as­  kerleri gibi  halifeye  itaat  etmedikleri gibi türlü  karışık­  lıklara sebep olmuşlardır.  Böylece  halifelerin nüfus ve  kuvveti  kırılıp Avrupa­  daki feodalite usulüne bazı görüşle benzeyen bir idare şek­  li  ve  gidişi ile bölge bölge bir  takım tavaif­i mülük or­  taya çıkınca halifelerin hükümeti lâfta  kaldı.  Şöylece  toparlayalım:   Milâdın  sekizyüzyetmiş  ve  hicretin ikiyüzelliyedi senesinde Sarar hanedanı çıkıp aşa­  ğıda adı geçen Tahır hanedanının eline geçen Horasan ve

44  AHMED CEVDET PAŞA  Taberistan vilayetleriyle diğer bir takım eyâletleri zapt­  ederek Nisabur ve Merv şehirlerini payitaht yaparak ge­  niş bir  devlet  kurunca,  Bağdad'm  Harzem ve Mavera­  ünnehir yolu kapalı kaldığından bunu peşinden o tarafda  da Saman Hanedanı bağımsız bir devlet kurmuştur.  Yine Halifenin azâdlısı  türk  asıllı olan Ahmed bin  Tolon dahi bu sırada  Mısır ve Suriye valisi olduğu halde  bağımsızlık için ayaklanıp birkaç sene sonra ölünce oğlu  Şam'da bağımsız bir hükümdar olmuştu. İşte bu Safar ve  Tolon hanedanlar  çok zaman yerinde kalmayıp  âl­i Sa­  man da hâlifelerden ziyade kuvvetlenince Safar  haneda­  nının bir çok memleketlerini zaptetmiştir.  Ve üçyüzyirmi hicrî tarihinde âl­i Hamdan Musul'da  bağımsız bir hükümet kurduğu gibi türk asıltı olup Mısır  ile Suriye valisi bulunan Ahşid'de  bağımsızlık isteyince  bu iki hanedan arasında birçok muharebeler vukua gel­  miş olduğu halde halife Bağdad'dan seyirci kalır ve ka­  rışamazdı. Yine bu zamana rastlayan  Hazer denizi  kıyı­  larından âl­i Buveyye  çıkarak German, Irak ve Acem gibi  bir çok eyâletleri  zaptederek  büyük hükümetler kurmuş­  lardır.  Bunun g:bi diğer  taraflarda hatta Bağdat havalisin­  de dahi tavaif­j mülûk'e benzer bağımsız emirlikler orta­  ya çıkınca, halîfelerin  eli altında yalnız Bağdat şehri ka­  lıp orada da nüfuzları kalmadığından  devlet umuru hep  Türk asker ve subaylarının ellerinde kaldı.  Halife Râzî billâh  bu halden kurtulmak için Bağdat'a  Emir­üî Ümera adiyle  bir memur tayin etmiştiki, baş ko­  mutanlık  kendisinde bulunduğu halde  mülkî  ve malî iş­  lerde onun idaresi altında idi. Ve yine o yüz yılda Endü­  lüsdeki Emevî devletinde de Hacip  adiyle böyle bir mut­  lak vekil vardı. Ancak Bağdat'daki  Emir­ül Ümera fev­  kalade nüfuzlu  olarak ismide hutbelerde halîfenin  ismi  ile bir arada okunurdu. Halifede hiçbir otorite kalmayıp  TARlH­1 CEVDET  45  sarayın masraflarına bile Emir­ül ümera bakardı. Velha­  sıl  Bağdat'ın  asıl  hükümdarı  Emir­ül  ümera idi.  Bu  Emir­ül ümeralık mansabı için bazıları arasında ortaya  çıkan mücadeleden   Bağdat  ahalisinin  rahatı  kaçarak  âl­i Büveyye'den yardım isteyerek  334  hicrî senesinde  âl­i Büveyye'den Maazzüddevle Bağdat'a gelerek  bu man­  sabı zaptetmiştir. Ve âl­i Büveyye'nin Bağdat dışında çok  kuvveti olduğundan yüz sene kadar bu mansab elinde tut­  muş mutlak hükümet onların  ellerinde kalmışdır.  Dünyanın acaip  hallerinden birisi  de Abbasî devleti  böyle karışıklık ve ihtilâl içinde iken ilim ve fennin ilerde  bulunmasına, hiç durgunluk  gelmeyip   âl­i  Büveyye'de  maarifin ilerlemesine çok geniş ölçüde çalışmış ve him­  met etmiştir.  Böylece Abbasî halifelerinin bir yere   fermanı geç­  mez olup bununla beraber Endülüs Emevî hülefasma bağ­  lı olan yerlerden başka her taraftaki ehl­i islâm gözünde  mülk­ül  mülûk sayılırlardı. Fakat Afrikada ortaya çıka­  rak Tunus eyâletinde olan Kirvan ve Medhiye şehirlerin'  idare merkezi yapan Fatımî halifeleri 358 hicrî senesinde  Mısır'ı ve Suriye taraflarını zapt üe bir Şıy'a devleti teş­  kil  ettiklerinden  Abbasî  halifelerinin Ruhanî nüfuzları da  azalmıştır.

Binaenaleyh bu asırda islâm milleti üç halifeliğe ya­  nı Abbasî, Emevî, Fâtimî halifeliklerine ayrılıp ancak si­  yasî olarak başlıca  göze gelen dört devlet yani  Emevî,  Fâtimi, âl­i Büveyye  ve  Samanî devletlerine ayrılmış ve  bölünmüşdü. Dördünde de ilim ve Sanayi ön plânda olup  ancak kendi aralarında  birleşme olmadığından  Akdeniz  cihetinden maade yerlerde ehl­i islâm tarafmdan  Avrupa'­  ya  taarruz vukua gelmezdi.  Tersine İstanbul Kayseri  hicrî  350 senesinden sonra  İslâm memleketleri  orada nice kaleleri ve Berrüşşam ci­  hetinde  Antakya Şehrini Fırat nehrini aşarak  defalarla  46  AHMED CEVDET PAŞA  yapılan taarruzla Eleezire vilâyetini talan edip zabtetmiş  ti. Ve 387 hicrî  senesinde Afganistan tarafında meşhur  Mahmud­u  Gaznevî bin  Sebüktekin ortaya   çıkmıştırki  gahname­i Tûsî onun adına nazm olunmuştur.  İşte bu Sebüktekin taraftarları âl­i Büveyye'ye galip  gelerek büyük bir devlet  kurmuş olduğu halde çok geç­  meksizin  yani hicrî 430 tarihinden sonra   Maverâünne­  hir'den gelen Selçuklular onlara galip  gelince, büyük bir  devlet kurulmuştur.  İspanya tarafındaki Emevî halîfeleri   de ikiyüzelli  sene pek  güzel hükümet idaresi kurup  hususiyle üçüncü  Abdurrahman ve ikinci Hakem ile Hüssam'in Hacibi olan  Mehmet bin ebû Ömer­ül  Mansur'un  ümmetleri ile En­  dülüslülerin zenginliği,  uygarlığı ve  maarifi  en yüksek  dereceye ulaşmışken bu Hacibin ölümünden  sonra Emevî  devletinin hali fenalaşıyor her yerde parçalanıp ayrılma  ve bozgun çıkaranlar ortaya  çıkıp valuer, bağımsız ola­  rak, Avrupa asilzadeleri gibi bağımsız  hükümdarlar  tü­  reyip, iç kavgalarla uğraşarak bütün İspanya kıt'ası alt  üst olmuş bundan Hıristiyan  hükümdarları  epeyce  mey­  dan  almağa başlamışlardı.  Dört yüz hicrî senesinden son­  ra Emevî halîfelerinin nesli sönmüş olmakla bazı kimse­  ler  halife unvanını  almışlar ise de kendi   aralarındaki  parçalanma ve bozuşmalardan ötürü dörtyüzelli hicrî se­  nesinden sonra bu unvan dahi bütün bütün terkedilmiş­  tir. Böylece bu ünvan­ı hüâfette Abbasî devletine  rakip^  olan yalnız Mısır'daki Fatımiye Devletine kalinistir.  Halbuki Bağdatta pek ziyade nizamsızlık peyda olup  eyâletlerde ihtilâller başladıkdan başka  Mısır'da tahta  oturan Fatımî halifesi ile  Berrüşsam kumandanları  tek  durmadıklarından Abbasî halîfesi Kaim bi Emrullah Sel­  çuk  kumandanlarından   yardım isteyerek   bütün islâm  memleketlerinin  otoritesini dörtyüzkırkdokuz senesinde  ona tevcih eylemiş olması ile,  Selçuklular da Ceyhun neh^  TARİH­İ CEVDET  47  rinin  ötesinde berisinde  dolaşan türkleri bir araya top­  layıp  arablar ve arablaşmış olanlar ilim ve fen ile meşgul  iken,  kendileri de herşeylerini muharebelere  harcayarak  günden güne Selçuk devletinin kuvveti artmıştır.  Anado­  lu üzerine yürüyerek  İstanbul Kayserüiğine  galip  gelip  hatta Kayser  esarete bile  düşmüştü. Ve Mekke­i  Müker­  reme  de  Fatimî halîfelerinin namı hutbelerde okunurken,  Abbasî halîfesi  ile  Selçuk Sultanının isimleri anılmağa.  başlamışdı.  465  Hicrî tarihinde  Alp Arslan  ölünce yerine tahta.  geçen oğlu Celâlettin Melikşah babasından daha liyakatli

ve her türljü makbul vasıflara sahib olmakla, kendisinin  Nizam­ül Mülk  adında çok akıllı ve  tedbirli bir  veziri  olup ikisi de devleti iyi idareye çalışarak, devletin geniş­  lemesine ihtimam etmeleriyle,  Melikşahm  ismi Mekke ve  Medine'de ve Kudüs­ü Şerîf, Bağdat, Buhara, Semerkand  ve Kâşgar da her sene hutbelerde  okunduğu gibi  akra­  basından Süleyman adındaki  kumandanın  himmetiyle  ANADOLU'yu ta İstanbul boğazına kadar ele geçirmiş­  ti. Payitahtı  Isfahan  olan bu Devlet, Hindistan ve  Se­  merkand'dan İstanbul boğazına kadar uzanarak  nam ve  otoritesini her tarafa duyurmuşdu. Bağdat'ta tahta otu­  ran ABBASΠhalifesinin  hiçbir otoritesi olmayıp halife­  liği dinsel ve saygıdan  öteye geçmeyen ve  bir fermanı  geçerli olmayan bir keyfiyet olmakla JVfeJikşah o yüz yı­  lın en büyük  hükümdarı idi.  Bu suretle İslâm Milletinin  kuvvet ve şevketi tazelenmiş oluyordu.  İslâm Milletlerinin böyle  türkler eliyle yeniden oto­  rite ve kuvvetini  göstermesi bütün hiristiyan hükümdar­  larına korku  verdiği halde Endülüs'deki islâm kuvvetin­  de o  zaman yenilik işaretleri görünür  olmuşdu.  Şöylekî  Afrika'da adı şöhreti anılan  Merabitin  kabilesi Emiri o­  lan Yusuf adla hükümdar kuvvetlenince,  Endülüs tarafına  geçip  Hiristiyan krallarına galip gelerek  497 hicrî sene­  48  AHMED CEVDET PAŞA  sinde İspanya  tarafındaki islâm   memleketlerinin çoğu  eline geçince,  ABBASİ halifesine  bağlanarak ehl­i islâ­  m'ın bütün bütün bir birlik ve beraberlik haline  girmek  üzere bulunması  Avrupa krallarına pek dokunduğundan  aşağıda açıklanacağı gibi bu gidişata bazı sebeplerde  ek­  lenince Avrupa'da umumî bir heyecan açığa çıktı ve Ehl­i  Salip  kuruluşları islâm beldelerine hücum etmeğe başla­  dılar.  O sırada yani 485 Hicrî senesinde  Allahin hikmeti  ile Melikşah ölünce, yerine  geçenler bu büyük toplumun  idaresini koparmağa güçleri  yetmediğinden  Selçuklular  .arasında ortaya çıkan ayrıcalık  ve çekişmeden  ötürü  bir  kaç devlete  parçalanarak onların  yüzünden  tazelenmiş  olan islâm kuvvetleri yine parçalanıp dağılmış ve bu kar­  gaşalıkda Mısır'daki Fatımî halîfesi de Kudüs'ü zaptedi­  vermiştir.  İşte bu  sırada  Ehl­i Salip aşağıda genişçe açıklana­  cağı gibi,  Avrupa'dan  Anadolu'ya geçerek  nice islâm  memleketlerini dağıtıp büyük zararlar vermiş ve Kudüs­ü  Şerifi ele geçirmişlerdir.  Böyle olunca ehl­i  islâm korkuya kapılmıştı.  Fakat  Elcezire de Atabeyler devleti ortaya çıkıp Gülistan Sahi­  bi Şeyh Sadi'nin öğdüğü Atabey îmadettin  Zengi Ehl­i  Salip ile büyük muharebeler ederek  galip gelip zafere  ulaşınca, Haleb'i zaptederek sel gibi akıp gelen Ehl­i Sa­  lib'e sağlam bir duvar gibi engel ölçmüştür. Ondan sonra  oğlu Nurettin, Dımışkı  (Şam)ı zaptederek  Atabey devle­  ti bir üst derece daha kuvvet bulmuştur.  Fatimî Devleti ahvâli karışık iken Ehl­i Salip Mısır'a  da hücum edince Fatimî halifesi Adit Nurettin'denjfeıdad,  istedi. O da baş kumandanı olan Şirguh Esedettın'i mü­  kemmel bir ordu ile Mısır'a gönderdi.   Esedettin  Ekrad  taifesinden olup  yeğeni  Yusuf  Selâhattin bin  Eyüp  de  onun emri altındaki kumandanlardan biri idi.  Bu ordu sayesinde  Mısır Fransızlar  elinden kurtul­  *

TARİH­İ  CEVDET  49  du. Ve Esedettin Mısır'da tam bağımsızlıkla baş kuman­  dan oldu. Sonra ölünce yerine Selâhattin geçip devlet ida­  resini tam olarak eline aldı ve kendisi Sümri mezhebin­  den olmakla ehl­i  sünnet kanunlarını yaymağa  başladı.  İlk önce Şi'î mezhebinden olan  kadılara işten el çektirip  yerine Şafiî  kadılar koydu.  Ve 567 hicrî senesinde Nurettin tarafından çıkarılan  kesin bir emirle hutbelerden halife Adit'in adını kaldırıp  yerine Bağdat'da  hilâfete getirilmesi uygun görülen Ab­  basî halîfesi Mustadî­i bi Emrullah'm  adını okutturdu.  Adit ise o zaman  ağır hasta olup adının hutbelerden kal­  dırıldığını duymadan  ölünce Mısır Saltanatı Selâhaddinin  eline geçti. Mısırda hutbelerin Abbasî halifesi adına okun­  duğu Bağdat'a gelince, olağanüstü  bir sevinç duyuldu ve  günlerce  şenlik yapıldı. Hâlife Mustadî  tarafından Nuret­  tin'e ve  Selâhaddin'e  ve hatiblere hil'atler ve Abbasî ha­  lifelerinin belgesi olan siyah sancaklar  gönderildi. Bu su­  retle Mısır'daki Şi'î hükümet dağılarak ehl­i sünnet mez­  hebi geçerli oldu ve  Selâhaddin  Mısır  Sultanı oldu.  Lâkin Nurettin onun bağımsızlığını tanımayıp  kendi  baş kumandanları sırasında tutardı. Ve kendisi gidip o­  nun elinden  Mısır'ı almak isterdi. Halbuki arası çok geç­  nıeyip ölünce  memleketleri  Selâhaddinin   eline geçti ve  Atabeyler devletinin  sönüp batması ile Selâhaddin, Ey­  yübiye Devteti adiyle büyük bir  devlet kurdu.  Bu suretle islâmm  kuvveti   artmış ve  ilerleyerek  Ehl­i Salib'den Berrişşam tarafına yayılan Fransızların  gücü zayıfladı ve galibiyeti sona erdi. Yine 648 senesinde  Eyyûbiye Devleti batıp dağılınca ve Mısır saltanatı onla­  rın kölelerinden olan  Türkmenlere, sonra Çerkezlere in­  tikâl etmişse  de bunların kullandıkları Memlûkler  yani  Kölemenler  o  zamana göre epeyce  işe yarar  asker oldu­  ğundan  Frenkleri, Berrüşşam'dan  sürüp  çıkarmışlardır.  F.  4  50  AHMED CEVDET PAŞA  Fakat o yüz  yılda îslâm memleketleri  daha büyük  bir kötülüğe duçar olmuşdu. Şöyle ki o  zamanlar Moğol  ve Tatarların coşup  taşarak göç  ettikleri zamandı  ve  Cengiz ortaya çıkarak Turan ve İran'ı yakıp yıkmıştı.  İşte  bu kargaşalık arasında yani 621 Hicrî senesin­  de,  Türkistan diyarından  Osmanlıların  ceddi  alası olan  Süleyman Şah da kendisine bağlı olan  Elli bin  hanelik  Türkmen aşiretleri ile Diyar­ı Rûm'a göç etmişti.  Cengiz'in oğullarından  Hulâgu 656  senesinde Irak'ı  ele geçirip, halife  Mutasamı aşarak  Abbasî halifeliğini  ortadan kaldırdıktan sonra Haleb ve Hama taraflarını da  yağma ettirmişdir. Mısır kölemenleri yukarıda  anlatıldı­  ğı gibi ehl­i Salibe nasıl galip geldilerse Cengizlilere kar­  şı da kuvvetle karşı koymuşlardır.  Velhasıl Şark  ve  Garpta Arab devletleri batıp söne­  rek her tarafta tavaif­i mülûk ortaya çıkarak islâm mem­  leketleri karışdı ve Şark tarafı tamamen Tatarların eline  geçti, Garp tarafında da küçük küçük hükümetler bir ta­  raftan ortaya çıkıp bir taraftan batmakda idi. En son o­  larak Endülüs kıt'ası  bütün bütün ehl­i  islâm   elinden  çıkmıştır.  Cengiz müslüman olmadığından şarkda bulunan  islâmlar uzun zaman esaret zilleti altında kalmışlar, son­

raları  Cengiz  sultanlarından bazıları  islâm ile  müşerref  oldularsa da bir müddet sonra onlarda batınca, şark ta­  rafları  Timur hanın ortaya çıkmasına kadar mülûk­u ta­  vaif elinde kalmıştır. Bu arada Abbasî halifeleri soyun­  dan olup da  Hülâgû elinden kaçan  ve Mısır'a gelen Mus­  tansır'a 659  senesinde  bi'at olunmuşdu. Ondan sonra da  arkasından gelen Abbasî halifelerinden birine  bi'at olun­  muşdur. Lâkin Saltanat nüfuz ve otoritesi Mısır sultan­  larının  ellerinde olup, halîfenin elinde hükümet ve  mem­  leket yoktu. Hilâfet lâfda kalıp,  geçersiz olup ancak bü­  yük tarikat şeyhleri gibi kendileri ile görüşülürdü. İsim­  leri Mısır sultanının adiyle beraber  okunurdu.   Velhasıl  TARİH­İ CEVDET  51  İslâmiyetin kuvveti yok denecek kadar azalmış, beraber­  liği yok olmuş ve ehl­i İslâmm birleşme ve dayanak nok­  tası  büsbütün  görülmez olduğundan İslâm memleketleri  baştan başa kargaşalık ve ihtilâlde ve ehl­i İslâm  üzün­  tü duyulacak halde idi.  O yüz  yıllarda islâm hükümetlerinin en  kuvvetlisi  Konya'da hüküm  süren Selçuk sultanları oldukları hal­  de, onlar bile  bir  taraftan işi gücü Mısır'la uğraşmak ve  bir taraftan  aralıklı  olarak şark  dolaylarından hücum  eden Tatarların ellerinden bezmişlerdi. Bir aralık Tatar­  la, Saliyane vererek bir zaman daha böyle güçsüzlük ve  kuşku içinde yaşadılarsa da en  nihayet  devlet düzenleri  bozulunca 699 Hicrî  senesinde  işte bu  Selçuk Saltanatı  da sönüp bitmiştir.  İşte o zaman Allaha hamd ve minnetler olsun bu ka­  ranlık başlangıcın hayırlı sonucu ve bunca korkulu düş­  lerin gönül alıcı yorumu olan Osmanlı  Devletinin yıldızı  sarkdaki şan  ve şevket'den  ortaya çıkarak bütün  islâm  dünyasını ve dolaylarını aydınlattı.  İşbu Devlet­i  âliyye  gerçekde başlangıçta küçük bir  hükümet şeklinde  idi. Fakat  türklüğe mahsus olan değiş­  mez  övünülecek karakteri ile kahramanlığı ve  arab dîni­  ne bağlılığı üzerinde   toplamış öğünülecek  bir topluluk  olduğundan, kendisinde İslâm Milletine birlik ve beraber­  likde dayanak olacak istidat ve kabiliyeti vardı.  Diğer  devletler gibi  gelişmiş ileri  bir  toplulukdan  ortaya çık­  mayıp hazır mülk ve uygarlık buknuş bir devlette  değil­  di. Belki yeniden  beldeler ve  memleketler ele gjpçirerek  hayat  sahasını genişleterek,  kendi yüksek yerini bulmuş  bir saltanat­ı  seniyyedir.  Birleştirip teşkilâtını  kurduğu Osmanlı  topluluğun  da bir çok lisanları konuşan,  davranış, görüş ve düşün­  celeri muhtelif milletlerin  en güzelini, söz ve davranışda  en iyisini seçen, yüksek bir toplulukdur.  İşte bu Devlet­i  52  AHMED CEVDET PAŞA  âliyye'nin ortaya çıkması ile İslâm Milletinin  gücü taze­  lenerek, bir zamandan beri  ehl­i İslâm'a gelen düşkünlük  ve kuşku, yerini canlılık ve huzur almıştır.  Ortaya çıkı­  şına gelince yukarıda açıklandığı  üzere  Cengiz karışık­  lığında, Türkistan'dan Diyar­ı Rûm'a göç eden Süleyman  Şah  Azerbaycan  ve Elbistan yolu ile Haleb'e geldikden  sonra  dönüş üe Fırat nehrini geçerken  boğulup ölünce  Ca'ber kalesi   civarında  defnolunmuştur.   Halâ  oraya  "Türk  Mezarı,, deniliyor. Bunun üzerine iki  oğlu ile bir­  likte aşiretin bütünü  eski vatanlarına dönmüş  ise de, di­

ğer oğlu Ertuğrul  ve onun küçüğü  Dündar, kendisine  bağlı aşiret halki ile  Anadolu tarafına  yürüyüp  gelirken  Konyada tahtında oturan Sultan  Selçuklu Alâeddin, as­  keriyle Tatarların muharebelerine  tesadüf edince, Alâed­  din askerine yardım ile Tatarların yenilmesine sebep ol­  duklarından Alâeddin ona hürmet ve ikramda  bulunup  yerleşmek üzere Söğüt nahiyesini  ayırıp vermiştir.  Bu­  rası ise o  zaman  Rûm serhaddi olduğundan Tuğrul  bey  Serhad beylerinden  sayılıp daima Cihâd ve Gaza  ile meş­  gulken  680 senesinde öldüğü zaman Osmancık diye  ün  salan oğlu Osman bey onun yerine geçti.  Osman bey Rum­  lar ile yaptığı  muharebelerde muzaffer olup bir çok yer­  leri alarak Konya'da oturan  Selçuk Padişah'ı tarafından  kendisine vilâyet ve geçim yeri işareti olmak üzere  ken­  disine ak sancak (Tuğ) ve tablhane (Davul)  ile bir kıt'a  menşur gönderilmiş  ve bu menşur da Osman  Gazi  haz­  retleri  (Merzeban­ı alişah Osman Şah)  diye  adlandırılı­  yordu.  ÎSTÎDEAD  (Tuğ ve   sancakların şeref ve itibarının dair vasıf  tarihinde bir istidrad makale yazılı  olduğundan  bağlantı  kurup kısaca onu söyleyelim.)  Tuğ, sancak ve  liva'nm  ortaya  çıkarılıp konulmasın­  da  gizli sebep  şudur;  bir işe yönelmiş birçok  insan  bir  TARÎH­Î CEVDET  53  bayrağın altında toplanınca aralarında birleşme  meyda­  na gelir. Yani o bayrak onların kalb ve sözlerinde birleş­  miş olmalarına işaret ve araç  olarak onun altında topla­  nıp bir vücut gibi tasavvur ederler ve akraba ve yakın­  larından çok birbirlerine  alışık olurlar.  Muharebe sıra­  sında mademki bir birliğin bayrağı dikilmiştir taarruz ve  savunmayı sona erdirecek değerlerde demek olarak zafer­  den kuşkulanmazlar ve bayrağı alınıp yok edilen birlik  korku ve çekinme içinde kalarak  bozulup sarsılır.  Bay­  rakların boyu işleme ve süsü   bile orada olanı,  geçmişi  hatırlatıp düşmana korku ve kuşku verir.  Zira muzika sesi kulakdan ruha şevk ve kahraman­  lık duyurduğu gibi bayrağın açılması ve gösterilmesi de  arkasından gelene  gayret ve  düşman tarafmada korku  ve dehşet verir. Geçmişteki milletler ve ardı kesilmiş dev­  letler  türlü türlü değişik  muzika  araçları kullandıkları  gibi bayrakların da türlü çeşidini yapmış ve kullanmış­  lardır.  Peygamberimizin «aleyhissalâtü vesselam» zama­  nında çalgı yoktu fakat bayrak vardı.  Hicretin  birinci  senesi Şamdan gelen ve başlarında  Ebu  Cehil olan Kureyş kafilesi üçyüz kişi idi. Bunların  niyetine otuz nefer muhacirin tayin buyrularak  Resûl­Ü  Ekrem «Sallallahü aleyhi ve  Sellem»  hazretleri mübarek  elleriyle bir mızrağa beyaz bezden bir liva bağlayıp Ebu  Mürsed eline vermiş ve Hamza bin Abdulmuttalip hazret­  lerini bu süvari birliğinin başına  kumandan tayin ede­  rek göndermişdi.  İslâm da ilk açılan liva bu beyaz livadır.   Ve ilkin  ganimet düşüncesi ile  gönderilen süvari  birliği budur.  Binaenaleyh Mürsed, bayrakdarlarm  piridir  derler. Hay­  ber gazasına gelinceye kadar  talana ve gazaya bu müba­  rek liva gönderilmiştir. Dörtyüz nefere kadar süvari yo­  luğu denilir. Ve Nebilerin sultanı ve sonsuz faziletli Haz­  ret­i Muhammed'in  «Sallallahü aleyhi ve  sellem»  birlikde

54  AHMED CEVDET PAŞA  bulundukları sefer'e  (Gazve) ve  bulunmadıkları sefere­  de (Seriye)  denilir. Ve liva öyle bir alemdirki asker ba­  şında olanın yerini göstersin diye götürülür.  Hayber gazasında büyük bir siyah liva da bağlanıp  (Râyet) diye adlandırıldı.  Lügat âlimleri arasında  Liva  ve Râyet bir mânâyadır. Fakat  bugün söylendiğine göre  Liva bayrak ve Râyet sancak diye tercüme olunur.  Sonra Halîfelerin zamanında bayrak  ve sancakların  nevileri  çoğaldı.  Abbasî halîfeleri Kerbelâ şehîdleri için  hüzün ve matem alâmeti olmak  üzere siyah bayrak çek­  diler ve  siyah elbise giydiler.  Böyle müsevvede denildiler. Sonra  Alevîler Abbasi­  ler üzerine taarruz ettikleri zaman onlara ters olsun diye  beyaz bayrak taşıdılar ve [Mübeyyeze]  diye meşhur ol­  dular. Sonra Halife Me'mun siyahı  kaldırıp yeşil bayrak  ve yeşil kıyafet kullanmağı âdet etti.  Bayrak ve Sancakların sayısı bazı devletlerde çok ba­  zı  devletlerde azdır. Endülüs de Benî Ahmer devleti alay­  larında yüzden fazla renkli altın işlemeli ve garip şekiller,  nakışlı sancaklar bulunurdu. Şark memleketlerinde Dest  ve Türkistan'daki eski Türk  devletlerinde, Çin ve Hind  devletlerinde bir büyük sancak üzerine boyalı ve örülmüş  at  kuyruğu kıllarından dağınık uzun saça benzer bir alâ­  met koyulup askerin önünce götürülür ve [Halış] denilir­  di. Cengiz ve Hûlagû ordularında da bu  [Halış] kullanı­  lırdı.  Eyyübî Devleti ve Selçuk  Kumandanları da bunu  kullandılar. Fakat tepesine Felek'e oturtup kılların etra­  fına kadın saçı gibi deste deste büküp ziynetlediler. İşte  Devlet­i Âliyye de tuğ dedikleri budur ve aşağıda adı ge­  çen Şark devletleri Padişahlarının baş üzerinde götürülen  büyük bir Âyet kullanılırdı ki, adına [Isabe],  [Şatfa] ve  TSancak]  denirdi. Bunu Padişahdan  başkası kullanamaz­  dı. Halîfelerin devletlerinde Liva ve sancakların  basma ay  şeklinde cilâlı bakırdan âlem,  yahut parlak,  şekilde her  TARÎH­İ CEVDET  55  iki  ortadan ayrı yuvarlak sivri demir konulurdu. Sonra­  ları bazı kumandanlar ve Sultanlar Halifelere hükmedip  sözlerini dinlettikleri zaman Halîfe Livalarını kullanmayı  istemiyerek kendi Liva ve Sancaklarına, Cilâlı toplardan  toparlak ve uzun dört kenarlı Feleke'ler koydular ve bü­  yük sancaklarına altından yahud cilâlı sahifelerden mev­  zun kitabeler yaptırıp, siyah ve Mine işi nakış ile süsledi­  ler. Halîfelere mahsus eski biçim bayraklar ve ay âlemli  siyah ve yeşil sancaklar  giderek, Sofî tarikatı şeyhlerine  kalıp cami ve tekkelerde bulunarak büyüklerin  cenazeleri  önünce götürülür ve Âşûre ve diğer meşhur günlerde açı­  lırdı. Dünyanın  işi  böyledir. Hangi  milletin kuvvet ve  Şevket'i kaybolursa onun ve sair şöhreti olan resim ve  eserleri de terk edilir ve itibarı kalmaz.  İlk defa bağlanan Liva­i beyza yerine Devlet­i âliyye  de vezirlerin yörük bayrağı kullanıp, Issabe ve Şatfa ye­  rine büyük sancak kullanılmıştır. Ve tuğ hususuna  fazla  değer verilip Ümeraya ve Beylerbeyi olanlara iki ve Vezir­  lere üç ve Padişah'a da  Dokuz tuğ  tahsis  kılınmıştır.  Ogün, bugün böylece bilindiği gibi kullanılır.  Yakın vakitlere  kadar tuğ ve âlem  hususunda Dev­  letin usulü anlatıldığı gibi Vasıf efendinin açıkladığı gibi  olup sonraları Nizam­ı  Cedîd'in kuruluşunda  adı geçen

Tisuller toptan kaldırılmıştır.  Şöyleki  Paşalara tuğ verilmesi bütün bütün kalkıp  bayrak ve sancak hususunda olagelen usûl ise  herkesin  bildiği gibidir, anlatmağa değmez. Biz yine sadede  gele­  lim.  Gazi Osman  Şah hazretleri gidişata ve geçmişe göre  metbuu olduğu Selçuk Devleti'nin yakında sönüp batması  yaklaşınca Rumlar arasında mezheb kavgaları çıkarak iç­  lerinde Devlet idaresi düşünceleri atılıp, bir tarafa  bıra­  kılmış olduğuna  göre istanbul İmparatorluğunun da ön­  ceden düşünen bir görüşle meydanı kendisine açık ve mü­ 

)  56  AHMED CEVDET PAŞA  sait görmüş ve sarsılan bu iki Devlet arasında, bir hakikî  birliğin kuruluşuna etrafı  teşne görmüş bir  taraftan da  aldığı doğru tedbirler ile başlayarak bu iki doğru ve sağ­  lam yolda, sağlam bir sonuç elde  edilmesini yani bağım­  sız bir hükümet kurulmasını ve bunun lüzumlu sebeplerini  toplamağa eğilmişdi.  Yukarıdaki gibi.  699 hicrî senesinde Selçuk Devleti  batınca  her eyâlet ve sancak,  vali  ve beyleri  bağımsızlık  sevdasına düştükleri zaman, Osman  Gazi hazretlerinin  adına Bursa Yenişehrinde bir hükümdarlık hutbesi okun­  muştur.  DÖRDÜNCÜ  BOLUM  (Devlet­i Âliyyenin değişik durumumu  anlatır)  Osmanlı  şeceresinde asılın aslı Osman Gazi hazret­  leri yirmibir sene süren hükümeti müddetinde  kâh kendisi  Gazaya giderek ve kâh oğlu Gazi Orhanbeyi Baş kuman­  danlıkla göndererek, İmparatorların Anadolu  canibindeki  memleketlerden çok yerler aldı. Ve bu yeni memleketlerde  Selçuk Devletinin yıkıntıları üzerine kurulan devamı ebe­  dî Devlet­i Âliyyeyi tesis edip gitti.  Orhan Gazi hazretleri,  726 Hicrî tarihinde Bursa'yı  fethettiği esnada babası Cennet yoluna girmekle onun ye­  rine Osmanlı tahtına geçip. Bursa'yı payitaht  yaptı. Kar­  deşi Alaettin Paşa'yı vezir yapıp kendisi memleketler fet­  hetmeğe uğraşmakta iken o da askerî nizam ve saire'yi  tesis ile meşgul oldu. Orhan Gazi hazretleri, Anadolu ya­  kasından nice memleketleri feth ile Osmanlı memleketle­  rine kattıktan başka büyük oğlu Süleyman Paşayı, Rumeli  yakasına geçirerek Gelibolu taraflarını feth ve Avrupa yo­  lunu açmıştı.  Süleyman Paşa, Rumeli yakasında  Cihâd ve gaza  ile  meşgulken  öldü.  Arkasından Orhan  Gazi  hazretleri  de  Dâr­ı Beka'ya göç edince, küçük oğlu Hüdavendigâr, yani  birinci Murad hazretleri tahta geçti  ve Anadolunun çok  yerlerini ve Rum  elinde Edirne, Filibe, ve Silistire gibi  kale  ve memleketleri Osmanlı mülküne  kattı. 792  Sene­  sinde Gazi  Hüdavendigâr hazretleri ölünce oğlu Yıldırım  Bayezid Han  tahta geçince pek çok fütuhata mazhar  ol­  58  AHMED CEVDET PAŞA

du. Babasına ve cedlerine emir denilirken Mısır'da bulu­  nan Abbasî halîfesi tarafmdan kendisine, Sultan­ı  iklim­i  rum  unvanı verildi. Ve  zamanında Devlet­i Âliyye pek  çok genişleyip kuvvet buldu.  İşte Devlet­i Âliyyenin birinci devri budurki, bir san­  cak beyliği şeklinde iken yüz sene içinde kendini  göste­  rerek Allanın takdisine mazhar olmuş, islâmın öncülüğünü  yapan Osman Gazi hazretleri ölüm döşeğinde oğlu  Orhan  Gazi  hazretlerine üç vasiyet etmiş.  Şöyleki evvelâ, her  hususda kanunlara uyarak itaat ile mühim Devlet işlerini  ehil ve erbabı ile konuşasm.  ikincisi, halk ve yöneticilere makam ve rütbelerine  göre  ikramda bulunup  nimetler veresin, hususiyle İslâm  dîninin duacıları olan değerli ilim adamlarına hürmet ede­  rek (Hayrünnasi men yenfaünnase) sırrına mazhar  olasın.  Üçüncüsü, çünkü benden sonra   emirlik  makamına  geçeceksin bu makamın  erkân ve  levazımından   olan  (Etta'zımü li emrillâhi  veşşefkatû alâ halkillâh) mukade­  mesi yolunda git ve Allah kelimesini yükseklere çıkarmak  için arayıp bularak  fi sebil­ullah cihâd ve gazaya  kendi­  ni verip  çalışasm, demiş olduğundan kendinden sonra ge­  lenleri de bu şahane güzel ve doğru yolu tutarak önce is­  lâm memleketlerinde ortaya çıkan  zulüm ve cusüm usulle­  rini kaldırıp dinî doğru ve âdil hareketi uygulayarak tam  şeriatın  yüksek  emirlerine yakışır şekilde  icraata  devam  ve ikdam  eylediklerinden, az vakit içinde böyle bünyesi  kuvvetli  ve sağlam surette yükselerek muhkem ve metin  olarak kurulan  erkân ile bir Devlet­i  Âliyye vücuda gel­  miştir.  Ve o zaman bir  yerde muvazzaf ve eğitim görmüş as­  ker yokken Devlet­i aliyede  muntazam ve o aşıra göre  eğitim görmüş asker icad olunmuşdu.  Şöyleki yeni  fetho­  lunan yerlerin ekser arazisi timar olarak Gaza yapanlara  taksim olunup geri kalanı [Has] itibar olunarak bundan  TARİH­İ CEVDET  59  kumandanlara hisse çıkarıldıktan sonra kalan da [Hass­ı  Hümâyûn namiyle  devlet hazînesine bırakılırdı.  Bu cihetle Osmanlı memleketleri  büyüdükçe tımarlı  süvarisi de  çoğalarak artmakda  silâh  kullanmakta ve bi­  niciliğin bütün hünerlerinde maharet kazanarak birbirle­  Tİne bakarak  at ve silâhın  en iyisini kullanmayı hevesle  isteyen adamlar olarak o zamana göre gereği gibi disip­  linli ve işe yarar süvari olup sancak  beyleri eliyle sefer  ederlerdi.  Orhan Gazi zamanında Türk çocuklarından muvazzaf  yaya askeri de tertip olunmuşdu. Sonra Hıristiyan çocuk­  larından «devşirme yeniçeri» tanzim olunduki bunlar kü­  çük iken alınıp terbiye olundukdan sonra yeniçeri ortala­  rına katılırlar, muvazzaf ve daima kışlada kalan cesur ve  harpçi, itaatli, verilen emri  yapar, seçkin  piyade askeri  idiler.  Ve [Müsellem] adiyle asker şevkinde «baltacılık» ve  «arabacılık» eden vergiden muaf köylüden bir nevi asker  daha tertip olundu ki, icabederse bir sancak beyinin mai­  yetiyle sefer etmek üzere tekâlifden muaf olurlardı.  Tımarlı süvari tımarlarının  bulunduğu  sancak dahi­  linde kendi topraklarında yerleşmek şart olduğundan ye­  niçeriler gibi muvazzaf ve daima emire hazır durumda bir  nevi süvari olmak  üzere Hüdâvendigâr Gazi hazretlerinin  zamanında Sipahî bölüğü icad ve sonrada Silâhtar bölüğü

ortaya çıkarıldı. Kapıkulu  denilen, Ulûfeli,  askerin piya­  desi Yeniçeri  olduğu gibi, süvarisi de işte bu bölüklerdir.  İşte bu süvari bölükleri de yeniçeriler gibi devşirme nefer­  lerin seçkinlerinden ve  muharebelerde  alınıp Saray­ı Hü­  mâyûnda ve Ümera ve Vüzera dâirelerinde   terbiye olu­  nan esirlerin çocuk olanlarından  tertip olunurdu. Yıldırım  Bayezid zamanında, askerî eğitim usûlü icâd olunarak ge­  rek piyade ve gerek süvari askerinin eğitimine ihtimam  olunmuştur.  60  AHMED CEVDET PAŞA  Osman Gazi hazretlerinin zamanındanberi İstanbul'un  fethi Osmanlıların tamahla gözünde olup, Yıldırım Baye­  zid Han  ona  kuvvetle  yaklaşmıştı.  İşte  o sırada  Ti­  murlenk  yediyüzbin askerle Devlet­i Âliyye üzerine,  ta­  arruza geçince Yıldırım Bayezid Han da karşı çıkdıkda  Allanın hikmeti, yenilip esir düşmüş ve kederinden hasta­  lanarak 805 Hicrî senesinde vâsıl­ı  rahmet­i rahman  ol­  muştur.  Osmanlıların kısa  zamanda  yükselip  kuvvetlenmesi  Avrupa devletlerini kuşkuya  düşürdüğü halde  Yıldırım  Bayezid'in böyle   kazaya   uğraması  onları  sevindirdi.  Hattâ Fransa  Kralı Timur'un muzafferiyetini  tebrik  et­  miş o da ona  Farsça yazılı bir cevap  yazmışdı  ki tercü­  mesiyle  beraber  cildin  sonunda  (2) sayı  ile açıklan­  mıştır.  Yıldırım Bayezid'den sonra oğulları birbirleriyle uğ­  raşarak Saltanat­ı Seniyye de bir sene karışıklık ve dur­  ma oldu. Öyle acı bir  darbe üzerine başka devlet   olsa  çoktan  mahvolurdu.  Lâkin  Devlet­i âliyyenin esası ku­  ruluşu pek metin  olduğundan ayakda kaldı ve Çelebî Sul­  tan Mehmed Han Hazretleri kardeşlerine galebe ile ba­  ğımsızlığa kavuşdu ve  yeniden devletin sağlamlığı sebep­  lerini ve noksanları tamamlamakla Devlet­i âliyye, az za­  man sonra eski seviye  ve haline geldi. 824 Hicrî senesin­  de  ölünce yerine  oğlu  Sultan İkinci Murad tahta geçti.  Onun zamanında  Devlet­i âliyye  bir mertebe daha  kuv­  vetlenip genişledi.  855 tarihinde ölünce yerine oğlu Ebül ­ Feth Sultan  İkinci Mehmed  Han Hazretleri tahta geçti. O zaman Rum­  lar arasında  mezheb kavgaları  çıkarak İstanbul Impara­  toraluğuna düşkünlük  ve kuşku gelmiş ve İmparatorluk  Devleti, bir kuru gösteriş ile görünüşde, merasim ve âdet­  lerden ibaret  kalmışdı. Hattâ Sultan İkinci Mehmed Haz­  TARİH­I CEVDET                61  retleri (Boğaz Kesen)  Kalesini  yapıp  İstanbul  boğazını  tutunca  Rumlar  geleceklerinden korkarak,  ne yapacak­  larını bilemedikleri sırada, Ayasofya'da yaptıkları büyük  bir toplantıda merasimde,  sen ileride ben geride dâvâsiy­  la kavga ederek birbirlerinin başlarına  sandalya vurduk­  ları söylenir.  Şu hale göre  İstanbul'un daha önce fethi  mümkün iken bazı, zaman aksaklığından ötürü bu  emel  bağı gecikip düğümlemiş, nihayet Ebül ­ Feth İkinci Meh­  med Han Hazretlerinin öğünülecek zafer ve yüksek him­  metleri ile kaybolup gitmiştir. Şöyleki İkinci Mehmed Han  Hazretleri 857 Hicrî senesinde büyük bir ordu ve büyük  toplarla  Edirne'den gelip   İstanbul'u fethetmiştir.  İşte  Devlet­i âliyye şimdi asıl merkezini bulmuş ve Fatih haz­  retleri saltanatına böyle bir memleket  katmakla  hakika­

ten mülk­ül mülûk oldu. Bir milletin mutluluğu birlik ve  beraberliği ile, iyi  ahlâk kurallarının hayırlı bir  neticesi  olup,  bu  mesele ile müspetdirki,  Osmanlılar Anadolu'nun  bir köşesinde, küçük bir topluluk olup,  rumlar gerek ma­  lî kuvveti, gerek Devlet bilgileri  ile onlara üstündü. Hat­  tâ İstanbul'un fethinden sonra Avrupa'ya  dağılan rum­  lar oralarda  bunu anlatmışlardır. Lâkin içlerine  düşman­  lık, ayrılık, ahlâk  düşüklüğü  girmiş olduğundan bilgin  oluşu, malî  kuvveti  kendilerini  kurtaramayıp Osmanlı­  ların  mağlubu ve mahkûmu oldular.  İstanbul'un coğrafî  durumu ile dünyanın kritik bir noktası olarak burada bu­  lunan  devletin değerlerine üstünlüğü  ve onları  yenmesi  geçerlidir.  Napolyon Bonaparte'ın dediği gibi:  «Eğer dünya bir  hükümet olsa idare merkezi İstanbul olmak lâzım gelir»  Binaenaleyh İstanbul fetholunduktan sonra Devlet­i  âliyye, asıl  merkezinde  yerleşip  oturmakla,  yükseliş ve  saltanatı en  yüksek  seviyeye kadar götürüp, az  zaman  içinde, diğer  devletlere galip gelme imkânlarını tamam­  62  AHMED CEVDET PAŞA  lamıştır. Eğer İstanbul  fetholunmasaydı Devlet­i âliyye  bu kuvvet ve kudreti elde edemezdi. Osmanlı  sultanlarının  bu ince noktayı bilmeleri ve anlamaları dikkat çekici ve  (Letiıftehan ­ nel Kostantiniyye veleni'mel emîrü emîrüha  veleni'mel ceyşi zatfkeî ceyş) hadis­i şerifi  bu  nükteye  işarettir. İstanbulun fethinden  sonra Devlet­i Âliyye az  manda mükemmel bir donanmaya kavuşdu.  Fatih haz­  retleri Kırım'ı  ele geçirdiği gibi Avrupa ve Asya kıt'ala­  rında daha birçok kaleleri ve memleketleri Osmanlı mül­  kü içine  kattı.  Bilim ve maarif erbabına pek ziyade bağlanıp saygı  duyduğundan  her tarafdan ilim sahibi ve  yetişkin kim­  seler akın edip İstanbul'a geldikleri için İstanbul o asrın  başta gelen darülfünûn'u oldu.  Fatih hazretleri 886 Hicrî  senesinde ölünce   yerine  oğlu Sultan  Bayezid Han hazretleri tahta geçti. Onun za­  manında da bazı kale  ve yerler fethedildi.  Çelebi Sultan  Mehmed'in zamanından bu zamana kadar yüz sene içinde  . Devlet­i âliyye'nin sindirici kuvveti ve parlak geleceği bü­  yük ölçüde  arttı. Kapıkulu denilen muntazam ve eğitim  görmüş askerin piyadesi olan yeniçerilere  yeniden  (top­  çu,  kumbaracı ve arabacı, lağımcı ve  cebeci)  bölükleri  katıldığı gibi,  süvarisi olan sipahi ve silâhdar bölükleri­  ne dahi Ulûfeciyan­i yemin ve yesâr ve Gureba­yı yemin  ve yesar adiyle dört bölük  ilâve edildi. Tımarlı eyâlet as­  kerleri ise günden güne  büyük bir intizam içinde çoğaldı.  Bunlardan başka Devlet'in Rumeli'nde (Akıncı)  adiy­  le bir nevi hafif süvarisi vardı ki  ordu hududa varmadan  önce düşman memleketlerine girip yağma ve çapul edip  düşman hazırlığını önleyip şaşırtırdı.  Kısacası Devlet­i  âliyyenin tamam yükseliş ve ilerleyiş devri idi. Lâkin yüz  sene insana bir uzun ömür  olduğu gibi devletler içinde bir  devir  olup, ihtiyarlık vaktinde insanın  asabına zaaf gel­ 

)  TARİH­İ CEVDET  63

diği  gibi zaman geçtikçe hükümetlere de yorgunluk gel­  mek bilinen şeylerdir. Ve ilk devrin  sonunda dördüncü  Padişah olan Yıldırım Bayezid zamanında devlete gevşek­  lik geldiği gibi işte bu ikinci devrin sonunda dördüncü pa­  dişah olan ikinci Bayezid zamanında da fütuhatça bir az  durgunluk gelmişti.  (918) Hicrî senesinde Sultan İkinci Bayezid Han haz­  retleri saltanattan çekilerek yerine oğlu Sultan Selim Han  hazretleri başda kahraman görünüşü ile fütuhat fikirle­  rini  tazeledi ve İslâm'ın  şan  ve şevketini en yüksek dere­  ceye  çıkardı.  Şöyleki Timur'dan sonra İran dolayında  bir müddet  onun evlâdı, Kara Koyunlular, Akkoyunlular ve Özbek­  ler hükümet edip bu esnada  Safevî şeyhliğini şahlığa de­  ğişmek niyeti ile meşihat ve irşad yolunda günden güne  mürîdleri ve kendine bağlı olanlar artarak nihayet  Şah  îsmail­i Şafevî bir şeyhin oğlu iken İran şahı  olup  Şi'î  mezhebini yayma amacı ile toplumunu genişletmiş ve şark  dolaylarını zaptedip  ele  geçirdikten   sonra Timur  duru­  munda olduğu gibi  davranarak  kendine göre Üsküdar'a  kadar gelip bütün Anadolu'yu  zaptetmeyi düşünmüş ve  kurmuş. Halbuki  Devlet­i âliyye kararlı ve kuvvetli bir  idareye kavuşmuş ve Yavuz Sultan Selim gibi nadir ye­  tişir devlet  adamının heybetli zamanında  bulunduğunu  anlayıp  önceden durumu kestirememişti. Onun  gelme­  sine bakmadan  Yavuz Sultan Selim Han  ordusu ile va­  rıp  Şah İsmail'in ordusunu  bozup dağıttı ve  İran diya­  rını, Gürcistan ve Kürdistan'ı, ayakları altında ezip talan  etti. Şah İsmail de böyle bir sonsuzluğu olan devletin ya­  nı başında  diğer bir islâm  hükümetinin  yaşayamıyaca­  ğını düşünüp anladıktan  sonra  mezheb  ihtilâfına çare  bularak İran  diyarında  şiî mezhebini öne sürüp bu Sa  fevî devletini  kurmuş ve İslâm milleti arasına   büyük bir  64  AHMED CEVDET PAŞA  ayrılık bırakıp gitmiştir.  Adı  geçen  olayda Çerkez devletleri bayağı  şah İs­  mail tarafdarı bulunduğundan Mısır üzerine ordu ile ha­  reket kararlaşdığı sırada Mısır Sultanı olan Gavrî de Şah  İsmail gibi  Rum diyarına yayılma  düşüncesine kapılıp  ancak onun gibi Üsküdara kanaat etmeyip  daha  var­  mak gibi olmayacak hayallerle İstanbul'un kuşatılıp ezil­  mesine lâzım  gelen mühimmat ile parayı da toplamışken  zafer yerinin eşsiz büyüğü, Yavuz Sultan Selim Han haz­  retleri ordusu ile Haleb  havalisinde Çerkezlerin  ordusu­  nu  karşılayıp   şiddetli  bir muharebeden sonra   Sultan  Gavrî maktul ve Mısır askerleri atların  altında  ezilince,  Padişah  Kölemenlerin  peşine düşerek, Şam  diyarını ve  arkasından  (Fatihi memalik­ul arab)  Mısır  dolaylarını  ve hicazı feth ile Hâdim­ul Haremeyn ­ üşşerifeyn unva­  nını İslâm  Halîfesi  lâkablarmı  Osmanlı Devleti adına  ilâve  etti. Hilâfetin belgesi olan Peygamberimize «aley­  hissalatü vesselam»  ait  mübarek şeyleri  İslâm'ın  salta­  nat merkezi olan îstanbula getirdi. Ve Saltanat ve hilâ­  feti toplamakla Devlet­i âliyye geleceği en yüksek seviy­  yeye  ulaşdı. îslâm milleti tazelenerek yine  beraberliğini  kurdu. Bir  devletin  genişliği  ve sağlamlığı asıl halkının  büyüklük ve kuvvetine göre olmak gerektir.  Devlet­i aüyyenin asıl hamuru ve mayası  ilk başlan­

gıçta  bir kabileden ibaret ise de Selçuk devletinin  bat­  ması  sebebi ile  Anadolu  yakasında bulunan Türkler soy  birliği ile hep bu hamura karışıp bu mayaya dönüp hep­  si Osmanlı  olduğundan Devlet­i âliyye katılan Türk  top­  lumları ile epeyce kuvvetlenmiş ve Osmanlı   Devleti bü­  yük  bir  Türk devleti olmuşdu.  Halbuki ona  müslüman  olanlardan o kadar insan katılmıştı ki, hakikate  bakılır­  sa Türk,  Rum ve diğer kavimlerden karmaşık büyük bir  devlet olmuşdu. Sonra Yavuz Sultan  Selim Han  Hazçet­  TARİH­İ CEVDET  65  leri  yukarıdaki gibi  hilâfeti de  üzerinde toplayınca  bü­  tün müvahhidîn, bu İslâm devletinin ayrı toplumlarından  sayılmak  lâzım geldi. Fakat Şah İsmail karışıklığı çıkın­  ca İslâm  milleti arasına ayrılık düşerek, İran ahalisi bu  toplumların dışında  kaldıkdan başka, Osmanlı İmpara­  torluğu ile Maveraünnehir  arasında ayırıcı  bir hudud,  o  tarafta bulunan Sünnîler  bu tarafa karışmaktan  uzak  ve mahrum kaldılar.  Şu halde Devlet­i âliyye'ye göre yapılacak iş Doğu'­  da, Batı'da Hind'de  ve  Sind'de hilâfetin birliği gerekçe­  siyle asıl topluluk olabilecek kuvvetleri bir araya getir­  mek  suretiyle  kendi  büyük  kuvvetleri*  etkisinde bulun­  durmak şeklinden ibaretti.  İşte  Yavuz Sultan  Selim  Han  hazretlerinin  fikirleri  bu idi. Hatta İranda henüz yerleşmekde  olan şiî mezhe­  bi ve onun yöneticisi olan Safevî   devletini  yok etmek  üzere bir kere daha İran'a taarruz etmek isterdi. Lâkin  ömrü kısa olup, sekiz sene kadar bütün heybetli görünü­  şü ile saltanat ve hilâfetinde iken, mutluluk  veren  za­  manında  Doğu ve Güneyi  darmadağın ederek nöbet he­  nüz Batı ve Kuzeye  gelmişken 926 senesinde  (Ircii)  em­  rine uyarak gitmiş ve oğlu Kanunî Sultan Süleyman Haz­  retleri hilâfet  ve saltanat tahtına geçmiştir.  Sultan Süleyman Hazretleri de Doğu ve Batı'ya or­  dular göndererek ve  başında giderek üçyüzaltmış kalenin  fethine muvaffak olmuş ve ilim ve maarifi öne alarak  ilim yolunu nizama koymuş, malî işleri ve diğer işler  için  mükemmel kanunlar tertip ve gerek «Kapıkulu» denilen  askerleri ve gerek «Tımarlı eyâlet»  askerlerini çoğalta­  rak kanun ve nizamlarını  da kanun hükmünde tamam­  layıp  bu  cihetle kanunî diye şöhret bulmuşdur.  O zaman  Avrupanın piyadesi,  harb  san'atını bilmez  F. 5  66  AHMED CEVDET PAŞA  bir takım dirinti asker süvarisi de hükümdarlar üe eşit­  lik iddia eden kumandanlara bağlı intizamsız askerler  ol­  duğu halde, Devlet­i âliyye böyle disiplin ve o vakte gö­  re eğitim görmüş piyade ve süvari askerler çoğunluğuna  mâlik olmakla, şevket ve  satveti bütün dünya dolayları­  na velveleli dehşet ve korku salmıştı.  Gazi Padişah Haz­  retleri  (936)  tarihinde  Avusturya başşehri olan  (Beç)  yani Viyana şehrini kuşatıp şiddetli muharebelerden son­  ra kışm yaklaşmasından dolayı  kuşatmayı bırakıp, dön­  müştür.  Devlet­i aliyyenin Deniz Kuvvetleri de o devirde en  yüksek mertebeye ermişti ki,  ayrı fasılda anlatılacağı gi­  bi, Devlet­i  âliyye donanması  o zamanın bütün  Avru­  pa donanmalarına üstün olup ve o vakit kaptan­ı  Derya

olan meşhur Hayreddin Paşa baştan başa Avrupa kıyı­  larına dehşet  vermiş,  gün  görmüş değerli, insan olarak  gelmiş  geçmiş denizcilerin en mükemmeli denilmeğe lâ­  yıktı. Bu veçhile  Devlet­i aliyye donanması  Akdenizde  mutlak galip  olduğu  halde Kızıldenizde ve  Umman su­  larında başkaca donanmaları dolaşıp Yemen  ve Hind kı­  yılarında da nüfuzu geçerli idi.  İşte  o devirde Almanya ,  İmparatoru her  taraftan  Fransa'yı kuşatıp; baskı altında bulundurduğu için  Fran­  sa  kiralı  Fransuva onunla  yaptığı  muharebede mağlûp  ve  esir  olunca Sultan  Süleyman'dan kendisine yardım et­  mesi için  931 senesinde orta elçi ünvaniyle, Covani Fran­  çiyani, İstanbul'a gelip  Sultan  Süleyman'ın  verdiği  ce­  vapla geri dönmüşdür. Bu name­i Hümâyûn  sureti  cildin  sonunda (3)  rakamiyle açıklanmıştır.  (933)  senesinde Sultan Süleyman Hazretleri ordusu  ile  Macaristan'a  girmiş ve üç  sene  sonra Viyana üzeri­  ne yürümüşse de o sırada Francois, İmparator ile  sulh  akdetmişti.  TARİH­Î CEVDET  67  Ondan sonra da Francois gönderdiği elçilerle yardım  istemekden geri kalmamış ve aşağıda   anlatılacağı gibi  Hayrettin Paşa 950 tarihinde Donanmayı  Hümâyûn  ile  Fransa  imdadına gönderilmişti. Sonra  yine  Fransa dev­  leti tarafından Sefir­i mahsus gönderilerek yardım isten­  miş Sultan Süleyman Hazretleri ise o anda şark seferin­  de bulunmakla  İstanbul   Kaim­i makam'ı  olan Vezir'i  İbrahim   Paşa  tarafından sefire  yapılan  konuşmanın  saltanat­ı seviyyenin o zaman garp dolaylarında olan nü­  fuz Ve satvetinin derecesini anlatır olmakla  sureti cildin  sonunda (4)  rakamı ile açıklanmıştır.  Durum  Sultan  Süleyman'a   bulunduğu  yerde bildi­  rilince ordusu ile Tercan sahrasında bulunduğundan ora­  dan kaptan­ı  derya Piyale beye  Donanma­yı Hümâyûn  ile Fransa'nın yardımına gitmek üzere bir kıt'a ferman­ı  âli yazıp gönderdi.  Sureti  cildin  sonunda  (5)  rakamiyle  açıklanmıştır.  Velhasıl  Sultan Süleyman Hazretleri  babasının dü­  şünüp yapmak istediklerinden çoğunu  yapmış mutlu ve  güzel  zamanı Devlet­i aliyyenin   en  parlak  ve şanlı za­  manı  olarak, o devirde pırıl pırıl  doğan  büyük olaylar  ve mühim icraatı sahife köşelerine sığmaz.  Fakat yukarıda söylendiği  gibi  Yavuz  Sultan  Seli­  min tuttuğu  yol ilk önce İslâm memleketlerinin bir nok­  tada  toplamak ile  İslâm  kuvvet ve şevketini büyüttük­  den sonra, Batı ve  Kuzey'e yönelmek niyetinde iken, on­  dan sonra bu ince  noktaya lâyikiyle  uyulmayarak,  çoğu  zaman Macaristan  tarafı  ile   uğraşıldı. Vakıa  Devlet­i  âliyyece iç ve dışta pek çok şanlı  işler görüldü. Nice ye­  ni memleketler feth olunarak Devlet­i   aliyye hududları  genişletildi. Lâkin asıl toplulukların bu yeni  memleket­  leri kucaklayacak ve elde tutacak tahammülü olmadığı  için az zaman içinde hepsi elden giderek Devlet­i âliyye  68  AHMED CEVDET PAŞA  asıl bulunduğu yere yani Yavuz Sultan Selimin  yüz yı­  lında elde ettiği kuvvet ve genişliğe dönmüştür.  Ama  Yavuz Sultan  Selimin tuttuğu  yolda   devam  edilmiş ol­

saydı Devlet­i  âliyyenin kuvveti ve büyüklüğü pek  baş­  ka  olmak lâzım gelirdi  diye yorumlanır.  Yine  Devlet­i âliyyenin başlangıcından bu vakte ge­  lince hilâfet,  saltanat ve memleketin ziyneti olan Osman­  lı hükümdarlarının herbiri bulundukları yüzyılda eşleri  az bulunur yekta kimselerdi ve hiçbir devlette böyle on  büyük adamın birbiri peşinden hüküm  sürdüğü olmamış­  tır.  Fakat Yıldırım  Bayezid Han hazretleri bilindiği gibi  kazaya uğrayıp devlet gemisi  duraklamış  ve İkinci  Ba­  yezid zamanında bir zaman durgun geçmişti. Bir de genç  ile yatıp gülbahçesi güzelliğinde her zaman bulunmak ta­ •  biat kaidesi ile  Sultan  Süleyman asrında çoğalan  serve­  tin sürüklediği dünya nimetlerinden istifade ve  sonu  dü­  şünmeden lüzumsuz  yere  malını, parasını harcama, zevk  ve eğlenceye düşkünlük o zaman başgöstermeğe başlayıp,  devlet  gidişinde kötü   gelişmeler ortaya çıkmış ve  çok  geçmeden bu kötü gelişmelerin sonunda çekilen ceza gö­  rülmüştür.  (974) Hicrî yılında Kanunî Sultan    Süleyman Haz­  retleri ölünce, ölümü  devlet ve milletçe büyük zayiattan  olup  yerine oğlu Sultan ikinci Selim geçti fakat sadaret  makamında bulunan Sokullu Mehmed  Paşa çok  akıllı  ve  tedbirli, herkesin iyiliğini  isteyen ve herkesi iyi görmek  isteyen, övülmeye değer görünüşde olmakla, Sultan Sü­  leymanın  ölümünü  duyurmayacak surette devleti  güzel  idare etti. Böylece Sultan İkinci Selim zamanı zararsızca  geçtj.  (982) tarihinde Sultan İkinci Selim de ölünce yerine  oğlu III. Murad tahta  geçti.  Sokullu Mehmed  Paşa üç Padişahın  Saltanatı zama­  TARİH­İ CEVDET  69  nında onbeş seneye varan sadaretinde, devlete zarar vere­  cek bir işde bulunmadı. (987) senesinde kana susamış deli­  nin biri kendisini divan yerinde şehîd etti. O da idam edil­  di, ama bu cinayeti kendiliğinden mi yaptı,  yoksa bunu  yapmağa bir tarafdan kandırılıp aldatılarak cesaret bul­  ması ile mi nedeni bilinemedi.  Ondan sonra divanın  da önemi  kalmayınca  kanun  ve nizamlara   riayet olunmaz  ve   az  çok  nüfuz  bu­  lan Padişah   yakınları   her  işe  karışır  oldu.  Devlet  işleri  ehil olmayanların  elinde kaldı.  Devletin kuruluşu  bozuldu. Yer yer ihtilâller baş  göstermeğe başladı. Boş  yere bir de Nemçe seferi açıldı. Velhasıl Devlet­i âliyye­  nin üçüncü devri böyle  karışık bir halde son buldu.  İSTÎDRAD  (Divanların konuş  ve tertibinde hükümetin yapaca­  ğı işlerin  altındaki asıl  nedenlerin ne olduğuna değinen  Vasıf tarihinde bir yazı  kısmı burada kısaca açıklanıyor).  Eskiden  Peygamberlik ve saltanatı  bir araya topla­  yan geçmişteki  Peygamberler ve  gelmiş geçmiş  büyük  hükümdarlar davaları dinlemek,  hükümleri yerine getir­  mek, verilen  emirlerin yapılması ve halk arasındaki kav­  gaları  ayırmak  ve sonuçlandırmak için,  özel bir  kapalı  yer bulup o işlerle kendileri uğraşırlardı. Yûsuf aleyhis­  selâm  Mısır'da  kendi sarayında  tahtına  oturup, icra­yi  hükmederdi. Hazreti Davut aleyhisselâm kudüs­ü şerifde  bilinen  kubbe altında oturup halkının işlerini  görür  ve  Hazret­i Süleyman aleyhisselâm da o kubbe altında yük­

sek bir taht üzerinde oturup hükümleri  yürütürdü. Haz­  ret­i Musa aleyhisselâm Tur'dan  geldikde İsraillilere em­  reyledi, birkaç  bin zîrâ'  kumaş tedarik edip  getirdiler.  Beyt­ül Nübüvvet (Peygamber  evi)  nam  iki kat bü­  yük otak dikdirdi iç ve dış olmak üzere iki tabaka yap­  70  AHMED CEVDET PAŞA  tırıp içi tezyin edilmişdi. Orada Heron ve Heronun çocuk­  larından olan kavmin büyükleri oturup hüküm icra eder­  lerdi. Dışardaki kısımda da diğer büyükler oturup bu ça­  dır Divanhane makamında olmak üzere bütün yapılacak  işler orada görülürdü. Taki Allaha vadettiği Kudüs­ü şe­  rifi ele geçirinceye kadar  aralarında hal böylece  devam  etti.  Tarihçilere ve olayları  yazanlara göre ük saltanat  yerine oturan dışarda bir beldede bir kazada oaln yuvar­  lak şekilde yüksek sofa şeklinde bir sofra üzerine günde  bir kere güneş doğarken oturur ve halkın dâvalarım ora­  da dinler, geçmişte yazılmış ilâhi hükümler icabma göre  adaleti ve dostluğu yayardı. Başına arslan postundan taç  şeklinde başlık giyip  ve altına kaplan postundan seccade  serip elinde de dik tuttuğu bir değnek  ile oturup hükü­  met ederdi. Hademeleri de kaplan postundan elbiseler gi­  yip deste değnekleri ile siyaset etmek için hizmet yerinde  el  bağlayıp dururlardı. Sonra, Höşnek şah  olup o kaya  yerine bir taht kurup üst tarafına sayebana benzer ça­  dır koydu ve  günden güne ziynetlerle süsledi.  Sonraları  Hükümdarlar tahta geçtikleri vakitte tahtı ve etrafını bir  çok tuhaf ve  nadir mücevherlerle süslerlerdi.  Bu geniş  tarihte yazılıdır.  Ta ki Peygamber  efendimiz «sallallahü aleyhi ve  sel­  lem» meydana  çıkınca o da bütün Ashab­ı kiram ile Mes­  cîd­i Şeriflerinde oturup ümmet işlerini  görürlerdi. Haz­  reti Ömer ve Hazreti  Osman ise Divan'a benzer şekilde  toplantı  yapmışlardır.  Hazreti  Muaviye  özel Divanhane­  sinde taht şeklinde kürsü yaptırıp kendisi  oturur ve ic­  râ­yı  hükmederdi.  Emevî devletinin sonuna kadar böyle  idi. Abbasî devletinde  de bu kanuna daha  ziyade riayet  olunup, devletleri zamanında  ihtişam  çok fazla olmakla,  Divanhaneleri hükümdara  göre döşenip,  vezirler,  (Kadi­  TARİH­İ CEVDET  71  yül ­ Kuzzat) ve  diğer mertebe ileri gelenler için  özel  kürsüler ve sandalyeler konulup halîfe yeri boş  kalırdı.  Dîvan işlerini vezn   görür ve halîfe  yüksek bir yerden  kendisi görünmeden  Divana  bakardı.  Liâkin bayramlar­  da aşikâr oturup  ayan, erkân varıp, kimi konuşur,  kimi  elini  öperdi.  Halîfe Mu'tasım gürültülü, gösterişte bütün  halifelere üstün gelirdi. Gösterişi  artırıp, özentilerle Di­  van yerine  (Dâr­ül Adi)  adını verdiler. Seferlerde  otağ  «nüne, merdiven ile çıkılır, taşınabilen bir köşk yaptırıp,  adına (Kasr­ı Adi)  dediler. Ve herkesin görebüeceği ye­  rine  Kâbe­i   muazzama   örtüsüne benzer   altın işlemeli  kumaşdan perde  asıp, etrafına pervaz mıhlanmışdı. Di­  van günü müvekkiller perdeyi kaldırırlardı.  Ama pence­  renin altın parmaklıklarından halifenin  vücûdu  hariçten  görülmezdi. Bayramlarda ve  diğer görüşme  zamanlarında  gözleri kamaşdıracak ziynet üe işlenmiş taht üzerine otu­  rup yanında  yarıya kadar kınından   çıkmış  kılıç ve bir

tarafında yayı çekmeye hazır mızraklılar  dururdu. Ar­  kasında olan hil'atin siy altın işlemeli eteğine ilişik uzun  bir etek,  zemine doğru  döşenip, kendisiyle  görüşmeye  gelen o yayılmış eteğin ucunu öperdi. Böyle servet gös­  terişinde Mu'tasım kadar ileri giden yoktu.  Bu divan padişahlık vaktinde saray­ı âli de eski bir  usûldür. Eğer, vezirler  ve üim adamları  kendi  işlerini  kolaylaştırmak  ve etrafı meşgul  etmesin  diye sarayla­  rında Divan ederlerdi.  Lâkin bu divanlardan başka özel vakitlerde Padişah  sarayında devletin vezir ve  vükelâsı, saltanat huzurunda  özel  divan  olmakda  ve gizli konuşmalar yapılırdı. Diğer  Divanlar, ikinci  derecede, olup bu Divan asıl hükmünde  olmuş olurdu.  Âyân­ı  saltanat, esnaf' ve  asker,  maruf kıyafetleri  ile  kanuna göre yerlerine  geçip  gösterilen  ve bildirüen  72  AHMED CEVDET PAŞA  halkın işleri, her kesin önünde görülüp hak haklıya veri­  lir, haksız olan yerilir, güya o gün bayram günü imiş gi­  bi bilinen ve görünen, kendine ve zamana göre herkes bi­  linen yerinde oturup saltanata hizmet ve lüzumuna göre  yakın  ve sonra  kendi hızında durup nice gizli hüküm,  gizlilik içinde yapılmıştır.  Bu merasim  ve  kanunların kimi asıl ve tabii olmak­  la kadîmdir. Ve kimi ilim adamları, yetişkin devlet adam­  ları reyi ile yapılmasında zaruret görüldüğü  için  konul­  muştur.  Devlet­i âliyyede bu tertibe  riayet olunarak   yakın  zamana kadar haftada iki gün Divan olup,  padişah kafes  gerisinden bakar ve  vekil­i mutlak hükümet icraatına ve  haklıya  hak verilmesine riayet ettiğinden,  gayri  kendi  özel sarayında da her gün Divan  edip halk işlerini  görür  gözetir olurlardı.   Saray­ı  Hümâyûnda  olan  icabında,  Bayram günlerinde ve elçiler  görüşmesine  ayrılarak hü­  küm icraatı Paşa  kapısına kalıp,  her şahsın davası ada­  let ve hak üzere yürütülüp,   mazlumun  hakkı zalimden  alınarak böylece adalet icra olunmaktaydı.  Divan­ı sultanî'nin faidelerine değinen  hikâyelerden  biri budur ki, Nurettin Şehid­i merhumun  devletinin  ilk  zamanlarında en büyük ümera olan Esadeddin Şir­i, Gü­  ya vükelâ ve ümeradan ve diğer  memleket  ayanından  bazı emlâk ve akar o sebepden diğer ümera da halkdan  zulüm ve  gasb ile  bir şeyler almağa başlayınca, Nured­  dinin kulağına gidip o da bir Darûl­adl   binası  ferman  eyledi. Resmî olarak sultan   yeri  ve  Ümera  yeri başka  başka  olup dört mezhebin kadı ve müftüleri için, özel yer  tayini  ile  şer'i hükümlerin  icrasının  böylece Darûl­adî  da  başlayacağını Esededdin  duyunca   düşüncelere dalıp,  Nureddin'in adalet ve siyaseti Doğu ve Batı'da ehline ma­  lûm ve ümera ile  asker, onun  korkusunan mum olmuşlar­  TARİH­İ CEVDET  73  ken, Darûl ­ adi binasına ihtiyaç yoktu. Galiba bu Darûl­  adl benim için bina olunuyor deyip, eli altında olan üme­  ra ve iş görenleri toplayıp «Nureddin,  Darûl ­  adi bina  ediyor, galiba bizim içindir, eğer benden yahut sizden bir  kişi  şikâyet  edilirse sizleri düşünmeden öldürürüm» diye  bir kaç kere söyledi. Onlarda canlarını  yaktıkları kimse­

leri  bir yolunu bulup  razı ettirip susturarak  anlaştılar.  Darûl­adl tamamlanıp Nurettin vuzera ve âlimler ile di­  vana teşrif ettiğinden bir  kimse gelip de şikâyetçi ve vü­  kelâ  ve  adamlarından adalet isteyen olmamakla Nured­  din'in ölümüne kadar o Darül ­ adi boş  kaldı ve  kullanıl­  madı.  Bu suretle adâlet'in icrasına tahsis edilen Divan­ı  mülükânenin bulunuşu, kötülük edebilecek olanlara kor­  ku ve kuşku verip, halkın  kalbini doyurmak ve rahat et­  mesine sebeb olur.  Eskiden padişahların senede  nice be­  lirli günleri vardı. O zaman aşikâre oturup, kuvvetli ­ zaif  ve ileri gelen kim olursa olsun,  izin verilip bizzat padişah  ile görüşüp ahvalini arz ederdi. Buna  (Ber'an)  derlerdi.  Gitgide bazı engeller  çıkarak  bu adet terk olunup her  devlet dâvaları dinlemek ve hasımları ayırmak için birer  davranış ile vakitleri tayin ettikleri malûm.  Biz  yine sa­  dede  gelelim.  (1003)  Hicrî senesinde üçüncü Murad öldü. Manisa  valisi  bulunan  oğlu üçüncü  Mehmed Han tahta geçti.  Zamanın gidişatında ortaya çıkan   kötü gelişmelerden  ötürü, sonraları  şehzadelerin  valilik ve kumandanlıkla  taşralara gönderilmesi usulü terkedildi.  Nemçe  muharebelerinde  Serdar­ı  Ekremler muzaf­  fer olamayıp, İslâm tarafından bozgun  belirtileri görül­  mekle, Devletin iyiliğini istiyenler  üçüncü Mehmed Haz­  retlerini büyük cedleri Sultan Süleyman  Han Gazi hazret­  leri gibi, kendisinin muharebe  yerinde büyüklüğünü gös­  termeğe  teşvik edip götürmek  istediler.  O da muvafakat  74  AHMED CEVDET PAŞA  ederek,  ordu ile kendisi  Rumeli yakasına geçince, Eğri  kalesi fethedildi. Eğri ele geçince de, «Eğri  Fatihi» diye  şöhret buldu. Bunun peşinden büyük bir meydan muha­  rebesi kazanıldı. Şöyleki her zaman zaferle beraber olan  şeriatin beyaz âlemini indirmek, Islâmın Avrupadaki gay­  retlerini bütün bütün  kırmak için  olmayacak düşünce­  lerle Almanya  İmparatoru olan Nemçe Çesarı  ile Avru­  pa Devletleri bir araya gelerek andlaşma yapmışlar, he­  saba gelmez ve sahralar almaz, büyük bir orduyu Dev­  let­i aliyye sınırlarına gönderir,  Eğri'ye yakın bir yere  gelince, Ordu­yu Hümâyuna dehşet verir, oturulup  ko­  nuşulur. Muharebeyi terketmek  yahut mevkib­i Hümayun  geride kalıp ordu ile  seraskerin gitmesi  gibi olmayacak  söylentiler olmuşsa  da, Hace­i  Şehriyarî Sadeddin  efen­  di ile diğer bazı büyükler Padişahı gayrete getirecek söz­  lerle mevkib­i Hümâyûn, ordu ile düşman üzerine  varıp  üç gün süren şiddetli  muharebelerden  sonra düşman ga­  lip gelince, ordu dağılmış ve düşman askeri  Ordu­yu. Hü­  mâyûn, çadırlarını  yağmaya yayılmış  ve hatta  bazıları  Padişahın çadır iplerine sarılmış   iken Hace­i Şehriyarî  ile bazı büyükler Padişahın önünde durup direnmeye gay­  ret ederek ortada dururlar idi. Bu halde at oğlanları ve  aşçılarla,  çadır bekçileri, gayrete  gelerek, yağmaya ko­  yulmuş düşman askerini, balta,  odun, ellerine ne geçti ise  vurmağa  ve yağmacıları ordudan  dışarı sürmeğe başla­  yınca  düşman  bozuldu sedasını işiten  askerler, geri dö­  nüpte  hücum ettiği sırada Cağalazade  Sinan Paşa pusu­  dan çıkıp, düşman üzerine taarruz edince, düşman ordu­  su  bozulmuş ve ellibinden fazlası kılıçtan geçirilmiştir.  O vak'a da kaçak asker hakkında çok  şiddet göste­

rilerek binlerce askerin tımarları kaldırıldı.  Bu kaçaklar,  sonra  Anadolu  tarafında  toplanıp Celâli adiyle devlete  isyan   etmişlerdir.  Padişaha yakın  devlet adamları da  TARIH­I CEVDET  75  nüfuz yarışına düşüp Avusturya muharebeleri devam et­  tikçe Anadolu yakasına  bakılamadığmdan  Celâüler  ço­  ğalarak, Anadolu'yu tahrip ve talan etmişlerdir. Padişah  yakınlarının sözü geçer olması ve etek öpenlerin yüz bul­  ması hasebiyle, Devlet  (innailahe ye'mürüküm  entâeddül  emanâti ilâ ehliha) ehil olmayanların elinde kaldı.  Rüş­  vet ve hırsızlık kapıları açıldı. Büyük devlet memurluğu  "ve diğer memurluklar para ile alınıp satılır oldu. Her ta­  rafta iç işleri  karışdı İstanbul'da da ihtilâl ve kargaşalık  emareleri belirdi. Sınırda İran hükümdarı olan Şah Ab­  bas, bu gidişi fırsat bilerek tecavüzlere  başladı. 1012 ta­  rihinde  üçüncü, Mehmed ölünce, oğlu birinci Ahmed tah­  ta geçti. Doğu ve Batı'ya ordular gönderdi. Uzun zaman  karmakarışık  olan devlet işlerini düzeltmek için uğraş­  dı.  Nihayet Avusturya  ile Sulh andlaşmasi   yapıldıkdan  sonra bağımsız  sadrı­âzam  olan Kuyucu   Murad  Paşa,  Anadolu'ya geçip Celâli olanları bastırıp üstün bir  başa­  rı ile Devleti eşkiyadan femizlemişdir. Birinci Sultan Ah­  med, 1026 senesinde ölünce birinci defa  olarak kardeşi  Sultan Mustafa tahta geçirildi ise de uzun  zaman  hapis  hayatı yaşadığından hâl  ve tavırlariyle adetlere uyama­  dığmdan üç ay on gün sonra  tahttan  indiriüp  Sultan  Ahmed'in büyük şehzadesi İkinci Sultan Osman Han on  dört yaşında  olduğu halde tahta geçirildi. Pek genç ol­  duğu halde Devlet işlerinin düzelmesine fevkalâde  gay­  ret etti.  Ne çareki çığrından  çıkarılmış  askerin başına  geçen zorbalar önalmış  ve dört sene sonra İstanbul'da or­  taya çıkan ihtilâlde tahttan indirilip  şehîd  edilerek, sul­  tan Mustafa tekrar tahta geçirildi ise  de durumu icabı  Devlet işleri ile uğraşamadığmdan 1032 senesinde  tekrar  tahttan  indirilip yerine Sultan Ahmed'in   ikinci  şehza­  desi on iki yaşındaki, dördüncü Sultan  Murad  geçti. Bu  kargaşalıklar  içinde Devletin kanunları  zayıflamış,  ilim  76  AHMED CEVDET PAŞA  adamlarının da  eski  nizamı bozulmuşdu.  Kısaca Devlet  işleri her yönden sarsıntı içinde olduğundan Devlet­i âliy­  ye başlıca ıslahata muhtaç, halbuki Devleti ıslah  edecek  Devlet adamları, ihtilâl ve kargaşalığın içinde bulunduk­  ları için bu fesad çevresi içinden çıkıp Devlet işlerini dü­  zeltmek olmayacak bir iş haline gelmişdi. işte o sıralarda  Şah  Abbas fırsat bulup  Bağdat ve diğer bazı toprakları  istilâ, eylemişti.  İstanbul'da ise asker   içine, ihtilâl dü­  şerek zorbalar meydan  almışlar ve saltanatın nüfuzu hiç  kalmamışdı. Nihayet önüne  geçilmez kahraman dördün­  cü Sultan Murad, yiğitlik  çağma geldi. Zorbaları  basdı­  rıp yok ederek Devlet işlerini eline aldı. Kahve ve tütünü  şiddetle yasak  edip  tiryaki olanları cezalandırmak ba­  hanesi ile  geceleri İstanbul da tebdîl­i  kıyafet dolaşıp,  şirret adamların çoğunu öldürttü. Halbuki aksine halkın  tütün ve kahveye hırs ve isteği arttı.  İSTİDKAB  Tütün içmek hakkında  âlimler ihtilâfa düşüp, bazı­  ları  hürmetine,  bazıları kerahatine bazıları mubah olma­

sına inanıp bazıları  da, .bir tarafı tutmayarak,  içenlerin  haline göre durumu  izah ettiler. Şöyleki  tütün  içenlerin  bünyeleri değişik olup bazılarına zarar  verir ve bazı has­  talıkları  davet eder.  Böyle  olunca bünyeleri zayıf olan­  ların tütün içmesi, zehir içmek gibi olup, vücutça zararı  muhakkak olan şeyi kullanmak da haram   olduğundan,  bunlara göre tütün içmek haramdır.  Bazılarına da tersi­  ne faydalı  olup  bazı  illetlere ilâç ve tütünü bırakan bazı  kimselerin  de bazı hastalıklara tutulduğu söylenir.  Onla­  ra göre  tütün bir nevi ilâç olduğundan,  kullanmamak  hatadır.  Bazı kimselere tütünün zararı da, faydası da  olmayıp  ancak  bazı  küçük fayda  mülâhazası ile içerler.  İşte  bunlara göre tütün içmek mubahdır. Hâkim bunlar­  TARİH­1 CEVDET  77  da tabiî haddi aşıp, israf derecesine vardırdıkları  zaman  yine haram olur.  îbni Âbidin, (Zebâ'ih)  kısmı sonunda, buyuruyor ki,  (Habis demek, Eshâb­ı kiramın  beğenmediği şey demek­  tir.  Çünkü Kur'ân­ı Kerîm, bunu onlara  bildiriyor. On­  lardan  sonra meydana çıkan şeyler,  onların iyi veya ha­  bis dediklerinden hangisine benziyorsa, o da  öyle olur).  Tütün habîs değildir. Fıkıh kitâbları  uyuşturucu otlara  bile  habîs demiyor.   (Redd­ül­muhtâr)  beşinci  cild 295.  nci sahifede (Çok yiyince, sarhoş eden katı  maddelerin,  otların aslı  tâbirdir, temizdir, mubahtır) diyor.  Bir kimseye zarar veren mubah şey, ona haram olur.  Zarar vermediği kimselere haram olmaz.  Tütünün zarar  vermediği kimseler çokdur. Aşırı içen bazı kimselere za­  rar verirse, bunların çok içmesi  haram olur. Fakat bun­  ların az içmelerine ve zarar görmeyenlere de haram olur  denilemez. Çoğu zarar veren şeyin azı da haram olur de­  mek pek yanlışdır. Din büyükleri böyle söylememiştir. Her­  şeyin çoğu zarar verir. Ekmeğin, suyun çoğu da zarar ve­  rir. Bunun içindir ki doyduktan  sonra   yemek haramdır.  Fakat çoğu zarar veriyor  diye, az yemek,  içmek  haram  olur mu? Hatta ibâdet edecek kadar yiyip içmek farzdır.  Yukarıda   yazılı  yanlış  söz,  âlimlerin  (çoğu  sarhoş  eden  şeyin azı haram olur) sözünden bir câhilin anladığı  şey olabilir. Sarhoş eden şeyler zararlıdır. Fakat her za­  rar veren şey sarhoş edici değildir.   Bu inceliği  anlamak  lâzımdır.  Bu bahislerin tafsilâtı delilleri  ve  ispatları  Abdül­  gani Nablusî'nin tütün hakkında yazdığı risalesinde ya­  zılmış ve  açıklanmıştır. Hernehal ise ötedenberi  tütün,  içmeyenlere çirkin  görünmüşken bazı kimseler ona alış­  mışlardır.  Semerkand âlimlerinden tütüne  alışmış  gayet  kusursuz bir zat ile yaptığım konuşmada işittiğimize gö­  78  AHMED CEVDET PAŞA  re Maveraünnehir taraflarında tütün içmek kabahat sa­  yıldığı halde  sizin buna alışkanlığınıza  ne demeli diye  soru sorunca,  «Diyâr­ı Rûma ilk geldiğim zaman gözüme çirkin gö­  rünmüyordu. Lâkin  geçip  geldiğim ve  alıştığım  diyare  göre  istanbul'un  rutubeti çok  olduğundan  şiddetli nez­  leye ve bazı hastalıklara uğradım ve çaresiz ilâç yerine  kullandım. Bazıları  bunu sağlık verdikleri  zaman  tecrü­  be ettim.  Hakikaten bu hastalıklara karşı  koruyucu ve  her veçhile vücuduna faydalı buldum.   Ve  ondan sonra

kullanmaya mecbur  oldum» diye cevap verdi.  Mekke­i Mükerreme ileri gelenlerinden  Abdüş­şükûr  efendi latife  olsun diye tarihinde bir fıkra  yazar.  Şöyleki,  «Mekke mollalarından   biri tönbeki içmeğe  alışık  olup başındaki naibi de  kötü  görür  içenlere içer­  lerlermiş. Bu Naib Zilhiccenin sekizinci günü molla efen­  diye  efendim yarın  Arife günü inşallah tönbeki içmeyi  terk  edersiniz, size  sağlığınız için yakınım olarak bunu  ihtar etmeyi iyilik diye düşündüm der. Molla da belki şim­  di ihrama girdiğim zaman terk  ederim deyip bununla  tönbekinin iyi  birşey olduğunu  ve mahrem  olanlara iyi  şeylerin  nev'inin  helâl  olmadığını kastederek tahakküm  biçiminde naibini susturmak  istemiştir.  Dördüncü Murad hazretleri ise tütün   içmeği yasak  ederek bu bahane ile tebdilen gezerken nice zorbaları idam  eylemiştir.  Padişah bu gibi   vesilelerle eşkiya   topluluklarını  basıp asmış ve Devlet idaresini ele geçirdikden sonra or­  dusu Doğu'ya gitmiş ve Bağdat'ı geri alarak intikam al­  mıştır. Fakat  ondan sonra yine  ihtilâl geri  gelmiştir.  Çünkü onun dünya dolaylarına yayılan korkutucu seda­  sı ölümünden sonra yavaş yavaş baş kaldıranların kula­  ğından çıkıp kaybolunca âlem yine eski  bildiğini yapma­  TARlH­I CEVDET  79  ğa ve fesad yuvalarında Devlet­i âliyyeyi evvelkinden be­  ter bir hale getirmişlerdir.  Dördüncü Sultan Murad  1049 tarihinde ölüp  yerine  tahta geçen kardeşi Sultan ibrahim ise  amcası   Sultan  Mustafa'ya  benzer  hal  ve tavırda olmakla, Devlet işleri  şunun bunun elinde kaldı. Devlet  ahvali karışmış ve sar­  sıntı içinde  Anadolu yakasında karışıklıklar ve isyanlar  çıkmıştı. Bu kargaşalıklar arasında bir de «Girit» seferi  açıldı.  Venedikli  Bühke  sancağı   hücuma cesaret etti.  Gemileri de Midilli adasını  basdıktan sonra  Çanakkale  boğazını kapattı. Akdenize çıkılamaz oldu. Asker de ita­  at,  hazinede para kalmamıştı. Bu gidişe  herkes hayretle  bakıyordu. Çünkü askerin ihtilâli  ve iç işlerinin bozulma­  sı Devlet nüfuzunun kalmaması   Devlet  varidatının aka­  cağı yolu değiştirmiş, halkın  başka ırkdan kandan olan­  lara fesad girmiş olduğundan  Devletin durumu baştan  başa ihtilâllere bağlanmışdı.  1058 senesinde halk  ayaklandı. Söz ayağa   düşdü.  Sultan ibrahim  tahttan  indirilip, yerine  yedi yaşında  olan oğlu dördüncü Sultan Mehmed Han  tahta geçti. On­  dan sonra da Devlet sekiz sene kadar  pek çok ihtilâl ve  kargaşalık içinde kaldı.  Nihayet 1066 senesinde Köprülü Mehmed Paşa ba­  ğımsız sadrıâzam olup  derhal malî işleri ve askeri yolu­  na  koydu ve Hasta Devlet yeniden   sıhhatine  kavuştu.  Çünkü Mehmed  Paşa sadarete geldiğinde yaşı doksana  yakın, yürüyemiyecek  halde bir ihtiyar  iken  azmi kavî  ve görüşü genç olmakla az zamanda Devlet'e yeniden can  vermişti. Şöyleki bir taraftan bilgili   tedbirler alıp  ce­  saretle  hareket  ile hükümet bahçesini zararlı  otlardan  temizleyip, atmağa uğraşarak, bir tarafdan Ordu­yu Hü­  mâyûn ile kâh düşmandan intikam almak için  Erdel dağ­  larında ve diğer sınırlarda, kâh  Akdeniz yolunu  açmak  80  AHMED CEVDET PAŞA

için Çanakkale  boğazında  dolaşarak  beş  sene  içinde  Devlet işlerini düzeltmeye muvaffak olmuştur.  Ölünce oğlu Fazıl Ahmed  Paşa sadrazam olup o da  babasının tersine genç ise de  aldığı  tedbirlerle görüşü  yaşının çok üstünde ve her bir  hareketi  akıllıca olup  on beş sene  süren  sadareti zamanında Devlet­i aliyyeye  pek büyük hizmetler edip,  yeniden Girit  gibi  yerler ve  kaleler memleket topraklarına  katılmıştır.  Kısaca, Köprülülerin ikdam ve himmetleri ile evvelce  harabe haline gelmiş olan  Devlet­i aliyye bir  dereceye  kadar yenilenip; onarılmış, eski halini alırken geçmiş ih­  tilâller sırasında alçaklar yüze çıkarak, birçok  işinin  eh­  li olmayanlar iş başına geçerek Devlet kökünden yıkma­  ğa çalışmış ve milletin iyi ahlâkını  bozacaklarından eski  devrin neş'esi tamamen geri gelmemiş ve hatta  politikaca  lüzumlu ve faydalı muamelelerin öne alınmaması  usûlü  bile kalmamışdı. Ezcümle Sultan Süleyman,  Rodos'u fet­  hedip hükümdar bulunan, Vilier de  L­ü Adams  huzuruna  getirildiği zaman,  ihtiyarlığına  acıyarak gözleri yaş  ile  dolduğu halde, böyle bir ihtiyar adamı evinden  çıkardığı­  na müteessirim  diyerek ve en  büyük hürmeti gösterip,  gemilere  bindirip istediği yere göndermekle   politikaca  iyi örnek olmuş iken, Giritin  fethinde muhafız  bulunan  generalin ve maiyetinde bulunan  Venedik  subaylarının  idam  olunmaları  eski devirle şimdiki arasındaki  farkın  kâfi delilleridir.  Fazıl Ahmed Paşadan sonra  sadrıâzam olan  Kara  Mustafa  Paşa, Köprülü Mehmed Paşanın talim ve terbi­  yesinden çıkmış ve  uzun zaman sadrıâzam kaymakamlı­  ğı etmiş meşhur vezirlerden olup yedi sene  kadar süren  sadareti  zamanında  Devleti iyi idare etmiştir.  Lâkin sonraları  Nemçe üzerine  sefer açıp  Viyana'­  yı kuşatarak fethetmeye iyice  yaklaşmış  ise de   Devlet  TARİH­İ CEVDET  81  sınırı ile Viyana arasındaki düşman elinde  bulunan Ya­  xuk kalesini  arkada bırakıp ileri varmak doğru değilken  önce bu kale ve dolaylarını ele geçirdikten sonra  ilerki  sene Viyana fethine başlamak uygun iken, Mustafa Paşa  bir sene sonra  olabilecek  emeli bir sene önce  bitirmek  sevdasiyle  doğrudan   doğruya Viyana üzerine  gitmiş ve  Devlet sınır boyundan epeyce uzaklaşmış olduğundan ve  yanında da  çok asker olduğundan ordu açlık ve  kıtlık  çekerek, askerler kuşkuya gelip bu sırada Lehliler and­  laşmayı bozarak taarruz edince, ordu  bozulup  dağılarak  Devlet­i âliyye  pek büyük   yıkıntıya  uğramış  olduğun­  dan, hasımları bu hususları başta  öne  sürerek  onu idam  ettirdiler.  O  vaktin tarih yazarları eğer Kara Mustafa Paşa  yerinde kalsaydı ilefiki  senelerde   kayıpları  giderir ve  yerine kordu derler. Hasımları ise kanadı  kırılan  şahin  bir daha yükseklere çıkıp uçarak av yapamaz hemen as­  kerin kulağına  küpe olsun  ve ibret için katlolunmahdır,  diyerek idam ettirdiler.  Fakat öyle gayretli bir vezirin yerini  kimin tutabi­  leceğini düşünmediler. Yahut kişisel menfaat ve garazla­  rım Devlet işinden üstün tutarak sadakat yüzünde hiya­  net eylediler.  Bu vezirin insanlık hali,  çabukluk istemesi  hatâ bile olsa, idamı daha büyük bir hata idi.  Prusya kralı meşhur Frederik'in generallerinden bi­  risi bir çok defa bozulduğu halde değiştirilmesinin  ken­

disine  hatırlattıklarında işden  el  çektirmeyip    «bozula  bozula elbette  bozmanın  usûlünü   öğrenmiştir,  yerine  haşkası gelse bozmayı öğreninceye kadar  o da bir çok  defa bozulur demiş.» Hakikaten bu general sonunda ga­  lip gelmiştir.  Kara Mustafa  Paşa da yerinde kalsaydı tarih yazar­  ların  iddiasi  veçhile muzaffer  olması  kuvvetle bekleni­  F. 6  82  AHMED CEVDET PAŞA  yordu.  Ondan sonra Nemçe  muharebeleri nice seneler sü­  rünüp  muzafferiyetin  eseri görülmediği, büyük bozgun­  lar ve  hatırlara gelmedik fenalıklar ortaya çıktı.  Çünkü  her sene Nemçe seferine ordular çıkarılıyor idi. Askerde  dayanma gücü  ve metanet kalmamıştı. Bu sırada Avrupa  askeri  intizama konulmuş  olduğundan, serdar­ı ekremler  muvaffak  olamadan  dönüyorlardı.   Dördüncü   Sultan  Mehmed ise Devlet işleri ile hiç meşgul olmadan kayıdsız­  ca arz  takdim edip, 1099 senesi başında Sultan Mehmedi  içine ihtilâl düşerek zorbalar meydan bulup ordunun Ru­  melinde kışlaması için verilen mükerrer fermanlara kar­  şı ordu halkı ayaklanıp dönüyor ve istanbul'a  yaklaşın­  ca arz takdim  edip, 1099 senesi başında Sultan Mehmedi  tahtından inmeye mecbur ettiklerinde, kardeşi İkinci Sul­  tan  Süleyman tahta geçti,  ve ordunun  İstanbul'a girişin­  de sipahiler,  Sultanahmed  meydanında ve yeniçeriler at­  meydanında çadırlar  kurup, hükümet  işlerini  görmeye,  istediklerini  işden el çektirip, değiştirdiklerini,  sürdük­  leri, halk  önünde cezalandırdıkları, vezirleri  kati  ve is­  tedikleri parayı ödetme gibi bin türlü rezalete başladılar.  Ve bir  gün Bab­ı âliyi basıp sadrazam Siyavuş Paşa'yı  şehîd ettiler.  Fakat Allanın gayreti ile ortadan  kaldırıl­  dılar.  Şöyleki bu  olay esnasında bazı  eşkiya Bezazistan ya­  kınında  eşrafdan birisinin   hanesini  yağma  ettiklerinde  merhum Şerif bir sırığın  ucuna  bir  mendil asıp müslü­  man olan sancak altına gelsin diye bağırınca halk başı­  na toplanıp başka taraflarda da Sancak­ı Şerif çıkmış bağ­  rışmaları duyulunca bütün  ahali Saray­ı Hümayûn'a top­  lanıp adamın  mendili  sancak­ı  şerif diye halk birikince  bu bir gayret­i ilâhidir  diye sancak­i şerif çıkarılarak eş­  kiyanm hakkından gelinmiştir.  TARİH­İ CEVDET  83  Lâkin bu ihtilâl olayı arasında Venedikli Mora eya­  letini  aldı. Nemçeli ise Belgrad'a kadar geldi.  Sonra Vi­  din, Fethül­İslâm, Niş kalelerini aldı ve  Eflâk  diyarını  istilâ  etti.  Reayadan biri de başına  biraz haydud  toplayıp ve  Nemçeliden taç  yerine bir   kalpak giyerek  Komanova  Krallığı iddiasiyle ortaya çıktı.  Devletin vükelâsı bütün bu olaylardan sonra bir top­  lantı  yapıp  aralarında  yaptıkları  konuşmada bu  kötü  olayların  daha fenasının  olabileceğini  düşünüp   alman  tedbirlerin yanlış ve yetersiz olduğunu yüzyüze söyleyip  karar vererek, buna çare olmak üzere,  işleri  tedbirli,  gayretli cesur bir vezire   vermeye kararlaşıp,   sadaret  mührü Köprülüzade Mustafa  Paşa'ya  verildi.  Bazıları sefer üstü vezire işden el çektirilirini   diye

buna itiraz etmişlerdi. Aslında sefer sırasında vezire iş­  den el çektirilmez ama böyle  bir zaruret çıkınca  bir ehli  aramaktan başka da çare yoktur. Fakat böyle iş beğen­  mez  ve elinden de iş gelmez  kimseler her asırda çoktur.  Adı geçen feci olaylar  da böyle dar görüşlü düşünen, yan  lış işlerin etrafında  toplananların meydanı boş bulmala­  rından ortaya çıkmış,  korkunç sonuçlardır.  Mustafa  Paşa sadarete gelince  işin başında mali sı­  kıntıdan  ötürü varidat için  gümrük,   emanet,  iltizam  kurulları tarafından ihdas  olunmuş fazla  vergi   isteği  zülmu, vezirlerden Bayram hediyesi gibi adet  ve  mera­  simi  kaldırıp,  adlî usûllere  teşebbüs etti. Lâkin halk bu­  na da karşı koyup resmî gelirlerle idare de sıkıntı çekilir­  ken  bunlar da kalkarsa bu vezir akça hususunda ne ted­  bir edecek şimdi bunun sırası mıydı dediler.  Halbuki  Devlet işlerindeki  selâmet  için Devletlerin  asıl  varidatı tabaanın  hakiki serveti  ve ahali  üzerinde  kurulan şeyler olup, Devlet gelirinin  artması  ile  reayası­  84  AHMED CEVDET PAŞA  nı zenginliği hâsıl olabileceğinden, yapıldığı gibi, ümme­  ti baskı altında tutup ziraat, ticaret ve alış verişi kısaltı­  cı teklifler,  hernekadar başlangıçta bazı   mertebe  Dev­  let  hazinesine  faydalı   görünürse de  pek az  zamanda  mülk ve tabaa üzerinde  tesiri olacağı darlık ve   zaruret  hazinenin eski gelirimde  eksilteceğinden, bu vezirde açık  anlayışlı ve Devlet ve hükümet işlerini iyi bilmesi cihe­  tiyle bu incelikleri  bilmiş  olduğundan, ilk önce Beda­ı  Zulmiyenin faydalı  görünüşünden  vazgeçerek  bunları  kaldırınca zamanındakilerin kendi aralarındaki yanlış gö  rüşleri, hazine geliri zarara uğramışdı. Fakat buna karşı­  lık adlî usûllerle yapılan el koymalar hazineye bunun tam  semeresi olmak  üzere, bütün asker kendisi ile canı gö­  nülden sefer  etmeğe istekli olması ve halkın  kendisine  teveccüh ve hayr duası muvaffakiyet ve zafer  sermayesi  oldu. Lâkin  bu esnada işe yaramaz  kimselerin   tayinat  ve mukannenatları kesildiğinde  yine   halkın   söylenme­  sinden kurtulamadı. Ama böyle sözleri kulağı   arkasına  atarak hemen dahilde nizamı kurduktan  sonra  düşman­  dan öc almağa başladı. Şöyle ki o zamana   kadar  sene­  lerden beri Nemçe ve Leh  Devletleriyle   uğraşıla gel­  mişken Rusya devletinin ötedenberi Kırım  Hanlarına ver  diği cizye'den kurtulması için Rusya Çarı olup, Deli Pet­  ro diye anılan Büyük Petro'da bu sene andlaşmaları bo­  zarak sınırlara taarruz edince, Mustafa Paşa, Tatar as­  kerini gönderdi. Rus askeri bozulup dağıldı  ve bütün top  lan  ve mühimmatı ele geçirilerek ordusu talan edildi.  Venedik üzerine gönderdiği askerî kuvvet de muzaf  fer olunca ehl­i İslâm'ın yüzü güldü. Kendisi  de ordusu  ile Nemçe üzerine  yürüyerek, ilk önce Şehir  köyünden  başlayıp Niş kalesinin ve Belgrad'a varınca bir çok yer  ve kaleleri ve Semendere  kalesinin ve sonra Belgrad Ka­  lesinin fethiyle zaferler kazanmış ve Tuna üzerinde ter­  TARÎH­İ  CEVDET  85  tiplediği  donanma ile Vidih Kalesini geri almış ve bu sı­  rada Erdel  taraflarına gönderdiği askerî kuvvetler  de  muzaffer olmakla bunca yıllardan beri İslâm  milletinde  ki kederler günden güne gönül hoşluğuna döndü.  Bu esnada İkinci Sultan  Süleyman Hazretleri  Edir­

ne de oturup etrafa bakınca bunca yıldır Devlet­i aliyye  ye musallat olan bozgun ve kırgınlık üzerine iç çekerek  üzülürken sevindirici haberlerle   kıvanç duyarak, İstan­  bul'a  gelmiş büyük hoşluk ve sevine içinde artık düşma­  nın korktuğu  tahta oturmuştu. Sonra  Mustafa Paşa' da  kazandığı galibiyet ve  muzafferiyetler   ile   İstanbul'a  dönmüştü.  Mustafa Paşa o  kış Istanbulda  adlî usuller ve şer'î  hükümleri  yürütmekle  vakit geçirdi. Lâkin alım  satım,  gönül hoşluğu, rıza ile olur. Ona  müdahale  olmaz deyip  bunca büyük  Devlet  işleri  dururken halkın yiyecek  ve  diğer önemli ihtiyaçlarını düşünecek   vakti   olmadığın­  dan ve böyle ufak işlere kayıtsız davranışından halk ara­  sında hakkında kötü sözler söylenirdi.   Sübhanâllâh, bu  kadar geniş işler ve  büyük fetihlerin  altından  kalkıpda  bir sene içinde rükûa varmış bir  binanın ayağa  kalkıp,  sağlam yerleşmesine  sebeb olan,  böyle namlı  bir   vezire  lahana ve  mercimek  narhına bakmıyor diye  taş atmak,  karşılığında bulunmak ne büyük insafsızlıktır.  Hernehal ise Mustafa Paşa bu gibi dedikoduya kulak  vermeyerek o kış da Hükümet, tedbirleri ve adlî usuller­  le hazineye bir çok gelir bulup o bahar yine  Sultan Sü­  leyman  Edirne'ye ve namlı Serdar da Belgrad  yakası­  na yürüdüler.  Fakat  ikinci Sultan Süleyman'ın    ömrü  sona erdi.  1102 senesinde Edirne'de vefatından sonra  yerine  kardeşi  İkinci Sultan Ahmet geçmiştir.  O sırada Mustafa Paşa da Belgrad dolaylarında bir  86  AHMED CEVDET PAŞA  meydan muharebesinde bir kurşun ile vurulup şehîd düş­  tü.  Ondan sonra yine keder verecek olaylar  ortaya  çık­  maya, Saltanat yakınları ile vükelâ arasına senlik  ben­  lik girmeye  başladı.  Hattâ,  Defterdar   Canibî  Ahmed  efendi mirî mâlîden akça sektirmez ve asla yalanı,  aldat­  mayı bilmez bir zât olduğundan bazı saray  yakınlarını  gücendirmiş olmasiyle işden  el  çektirilip,  yerine aykırı­  dan biri getirilip Defterdar yapılınca, hazinece lâzım  ve  mutemed bir zât olan Ahmed efendiyi,  Sadrı­âzam bulu­  nan Hası Ali Paşa yerinde kalması için  epeyce  uğraşıp  da çare bulamayınca huzur­u hümâyûnda  sözde büyük  makam  olan Sadaretten istifa etti.  Mührü   Hümâyûnu  Orada teslim edip tekaüd oldu.  İkinci Sultan Ahmed  de  1106 senesinde ölünce  ye­  rine dördüncü  Sultan Mehmed'in oğlu İkinci Sultan Mus­  tafa tahta geçince,  iki  sene  ordu ile   Rumeliye   geçip  kendisi başda  Nemçe üzerine Sefer  edip iki   defasında  da fetihler yapmış ve muzafferiyetler elde  etmişti.  Birinci  senesinde,   Ruslar gelip  Azak  kalesini  ku­  şatınca üzerine Tatar Hanı  memur  olarak Rusya  aske­  rini  bozup dağılmışdı. Lâkin  ikinci senesinde yâni  1108  Hicrî senesinde, Rus askeri gelip Azak  kalesini ele  ge­  çirdi. Bir sene sonra vezirlerle kumandanlar ayrılık  ve  garaz belirtisi,  Nemçe muharebesinde bozgunlar ve par­  çalanmalar oldu.  Binaenaleyh  Köprülülerden amcazade Hüseyin  Paşa  ya verildi. Bu  gidişata bakarak  bir   zaman Sulh içinde  kalıp Devlet işlerini rahat yürütmek güzel bir tedbir diye

düşünülse de (Hazır o! cenge  eğer istersen  Sulhu Salâh)  sözüne bakarak ileriki senelerde düşmandan öc almak i­  çin geçmiş senelerden fazla asker tedarik etmiş ve  geç­  miş senelerde gerçi biz  mağlup olmuş  isek, de Nemçeli  TARİH­İ  CEVDET  87  epeyce  kayıplara uğradığından,  onbeş  senedir  devam  eden muharebelerin uzamasiyle kendisine zayıflık ve kuş  ku  geldiğimden Sulh isteğinde bulunmuş iken  Sadrâzam  Hüseyin Paşa istemeyip ordu ile Belgrad'a kadar gitmiş­  ti.  Lâkin sonraları İngiltere ve Felemenk Devletleri va­  sıta olunca, bunca seneler dört tarafa ordular  yürütüp  askerî yorgun, hazineyi boş  ve  memleketi harab   edince  Devlet­i aliyyede yorgun düştü. Artık kılıcı kınına  ko­  yup sakin kalmağa ve rahat iş görmeye muhtaçtı.  Sadra­  zam,  dört devlet ile Sulh andlaşması yaptı. Ve beş  sene  akıllı tedbirlerle iyi idaresi  sayesinde Devlet yeniden ta­  ze  hayat buldu.  Lâkin sadrazam'ın duyulan ünü  ve baht  açıklığını  Şeyh­ül İslâm Feyzullah efendi  çekemeyip Hüseyin . Pa­  şayı  üzecek  olaylar bulmağa başladı. Hüseyin Paşa  ise  gayet gayretli kahraman bir vezir olduğundan bu hâllere  dayanamıyarak  hastalanıp bir müddet Divan'a varmayıp  nihayet Sadaretten istifa  edince, «Hoşnudum  lâkin ta­  lebinde  tekaüd'e müsaade  ettim»  diye  hattı Hüma­  yun gönderdi.  Köprülü Mehmed Paşa'nm  talim ve terbiye usûlleri  böylece son bulmuş  ve ondan sonra Devlet idaresi  fenni  tahsili başka yollar peyda olmuşdur.  Çünkü Feyzullah efendi Padişahın hocası idi ve ho­  camdir diye kendisine fazla teveccüh ve yakınlık göste­  rirdi.  Feyzullah  efendi  ise oğluna  meşihat  Payesi ver­  mek bilcümle evlâdlârını ve kendi   akrabalarını Devle­  tin yüksek kademelerine yerleştirmek hükümet nüfuzunu  ve bütün Devlet menfaatlerini kendine oğullarına ve ak­  rabalariyle  yakınlarına  hasretmek gibi  gelmiş  geçmiş  ulemâdan  hiç birinin işlemediği işi  yaptığını ve   ilim  adamlarına yakışmayan  fevkalâde  gösterişle  çekilmez  hareketleri halk hiç bir vakit çekemiyeceğinden   başka  ^8  AHMED CEVDET PAŞA  üstelik Hüseyin Paşaya el çektirmesi Devletin ve  sal­  tanatın ileriyi gören tedbirli iş adamlarının  kendisinden  yüz çevirmesine sebeb  olmuş,  nihayet  1115  senesinde,  Edirne olayı gibi Devlet­i  aliyyede  görülmedik ve işitil­  medik feci bir olayın ortaya çıkmasına sebep oldu. Eğer  iyiliğini isteyenler  tarafından kendine ve özellikle oğlu­  na önceden yapılan uyarma ile bazı mertebe hâllerini de­  ğiştirmeleri yolunca söylenmiş  ise de, yüksek  makamla­  ra fazla yanaşma, kendilerini aldattığından, haksever ve  iyilik istiyen  kimselerin ortaya koyup anlattıkları  ma­  kûl sözleri yapmayıp,  böyle kötü  bir netice ile hem ken­  dilerine ettiler hem de velinimetlerinin başını belâya  uğ­  ratıp gittiler. Cenab­ı Hak cümleyi ifrat­ı ikbalin veha­  met mealinden ve tefrit­i idbarm  Su­i hâlinden  masum  buyursun.  Bu büyük kargaşalık üzerine ikinci Sultan Mustafa  saltanat gailesinden  çekilip  bir  kenarda yaşamayı kabul  edip, kardeşi Üçüncü  Sultan Ahmed tahta  geçti.   Bir  müddet Devleti saran  yabancı, işe yaramaz otlardan  te­

mizledi ve  hükümet  bünyesini sağlamlaştırıp tamir  ile  uğraşarak, Devlet­i aliyyeye epey kuvvet  ve  nizam ver  dikten  sonra,  Rusya ve  İsveç olayları ortaya   çıkmaya  başladı.  Şöyleki Rusya Çarı Büyük Petro, evvelâ Devlet­i aliy­  ye  ile Leh, Nemçe ve Venedik  Devletleri  arasında bir­  kaç seneden  beri devam eden muharebeleri fırsat   bi­  lip  bir sene önce gönderdiği  ordu, bozguna uğrayıp dağıl­  mışken bu sene galip  gelmiş ve Azak  kalesini  ele geçir­  miştir.  Sonra  İsveç  Devletinin,  Danimarka ve lehistan Dev­  letleriyle harp hâlinde  bulunduğunu  fırsat bilip  İsveç'e  harb  ilân etti. İsveç  kralı olup bizlerce Demirbaş   Şarl  diye anılan İkinci Karlos  gayet tedbirli ve kahraman bir  TARİH­I  CEVDET  89  hükümdar olduğu için bir çok defa hasmına galip gelmiş  ve Petro'yu tahtından indirme derecesine getirmiş ise de  Petro asla kuşku ve  korku getirmeyip, muharebeye  de­  vam ederek nihayet Lehistan sınırında Devlet­i aliyye,  sınırına yakın bir dolayda galip olunca, İsveç kralını esir  etmesine ramak  kaldığı sırada  Devlet­i aliyyeye  sığın­  mak için  Bender'e kaçıp topraklarımıza  girdi.  îsveç'de  ihtilâller ortaya çıkınca Baltık  kıyılarında  olan   İsveç  memleketinin  büyük  bir kısmı  Rusların  eline geçti. Adı  geçen muharebe  sırasında İsveç askerini  takip eden Rus  askerleri bizim sınırımızda  bazı yerlere taarruz ettiğin­  den  Ruslar'm niyetinin Devlet­i âliyye  içinde  zararlı  olduğunu  Demirbaş Şarl zaman zaman hatırlatınca Dev­  let­i aliyyede  Rusya,ya harb ilân ederek sadrazam  ve  Serdar­ı  ekrem  olan  Baltacı Mehmed Paşa,  Tuna  üze­  rine köprü kurup İsakçı tarafından Besarabya eyâletine  geçti. Eğer  Rus ordusu öncelik kazanıp Prut nehrini ge­  çince Buğdan toprağında, Prut  kenarından onu  görme­  mezlikten gelip Prut  kenarından yukarıya  doğru  yürü­  yüp  hatta iki  ordu bir hizaya geldikleri hâlde, durmayıp,  ta Falcı geçidine  varınca Rus ordusunu  arkasına  almak  üzere Prut'un sağ yakasına  geçmeye devam edince geçi­  şini  Önlemek üzere Petro geçit  başına bir tümen gönde­  rip eğer men'e muktedir olmaz ise  köprü inşası bir kaç  güne muhtaç  olur ve geçit  yeri kendi ordugâhına  altı  yedi saat kadar   uzak  olduğundan   orduyu   Hümâyûn  Prut'u geçse bile  bir  kaç gün kendisine nizam verdikten  sonra karşılamaya hazır olunur diye düşünmüştü. İslâm  askeri derhal kendilerini suya atarak Prut'u geçip   karşı  yakadaki  Rus tümenini kaçırmış  olmakla derhal o gece  üç yerden köprüler yapılıp sabahla beraber bir çok  as­  ker  geçirilerek, Rus tümenini büsbütün  bozup orduları­  na kadar  sürmüşlerdi.  Ertesi gün bütün ordu geçip uy­  90  AHMED CEVDET PAŞA  kusuzluğa rağmen altı saat yol yürüyüp ikindi vakti Rus  ordusuna çatınca yol yorgunluğuna  dahi bakmayıp,  İs­  lâm askerî, hem ayağının tozu üe düşman üzerine hücum  ettiklerinde  Petro beş altı  gün sonra yapılacağını   tah­  min ettiği belâya bir gün içinde uğrayınca ne yapacağını  şaşırdı. Rus  askerî  bozulup dağılarak kaçmağa  karar  vermiş ise de, bir taraf su olup arkasını da  Kırım Hanı  almış olduğundan bulunduğu yerde kuşatılmış ve aman

dileyip sulh ricasında bulunmuş ve hattâ bu kuşatılma  da Rus askerî ağaç  kabukları  yemiş oldukları  sonradan  tesbît edilmişdi.  Bu halde her  ne istenilse kabul edeceğini   bildire­  rek Serdar­ı  ekremden Sulh istida ettiğinde Leh devleti­  ne müdahale etmemek ve Azak kalesini geri  vermek  ve  istanbul'da elçisi oturtulmayıp unvanı diğer   krallardan  aşağı itibar olunmak gibi bir  hükümdarın kabul edemi­  yeeeği ağır  şartlara  bağlanıp  Serdar­ı ekrem  de Sulhe  rıza verince Petro çaresiz bu haşin teklifleri kabul ederek  o veçhile müsalâha etmiş ve Baltacı vezirin  buyruldusu  ile memleketi Rusya'ya  gitmişdir. Adı geçen  buyruldu  nun sureti cildin sonunda (6) rakkamı ile yazılmışdır.  Baltacı Mehmed Paşa hiyle ve hurdacı bir vezir olup  hattâ evvelce bir çok desiselerle  sadrâzam   olmuş iken,  Sultan Ahmed Han Hazretleri  hakikatin hâle vakıf olun­  ca kendisinden yüz çevirip işden el çektirmişti, sonraları  İsveç ve Rusya olayları ortaya  çıkınca hakikaten   işe  yaramış  ve  Petro gibi bir  desise  adamım   yenmiştir.  Rusya ordusunu bütün bütün ortadan kaldırabilecek iken  bu sulha rızası,  kuşkulu düşmanın üzerine gitmek uygun  olmayıp  hazır bu kadar galebe sureti yüz  göstermişken  buna kanaat  doğru rey kaidesi icabı, ihtiyat lâzimesi, yi­  ğitlik sahibi  olmak düşüncesine dayanır.  Lâkin bazı  tarih yazarları bunu kendisinin  gafleti­  TARÎH­İ  CEVDET  91  ne  verirler. Hernehal ise  İstanbul'da   bulunan   Devlet  büyükleri ve saltanat yakınları  kendilerinden emin  ol­  madıkları için böyle bir fırsat ele geçmiş ve Rusya ordu­  su bütün  bütün imha olunabüecek surete gelmişken sad­  râzam Rusya'dan  rüşvet alarak  sulha rıza verdi  diye iş­  ten el çektirilmesine  çalıştılar. Fakat Sultan Ahmed Han  Hazretleri, «Böyle gazada  bulunmuş  vezirin taltifi lâzi­  meden iken, azli münasip değildir»  diye red edince, hâtıra  hayâle gelmedik iftiralar ilâve ederek, nihayet İstanbul'a  gelmeden azledip sürdüler. Eğer Baltacı bu  iftiralardan  uzak  ise bile evvelki Sadaretinde kendisi de başkalarına  nice desiseler etmiş olduğundan (elceza­i min cinsil amel)  sırrı ortaya çıktı.  Hernehal ise  yukarıda açıklanan  ve on beş sene sü­  ren muharebelerde Devlet­i âliyye  epeyce zedelenmiş ol­  duğu halde bu muzafferiyet ile  nâmı ve şanı  yine yük­  selmiştir.  Ondan sonra  gelen  Sadrâzamların  başarısızlıkları  yüzünden sık sık  işten  el çektirilerek  nihayet Damat Ali  Paşa Sadaret makamına gelip Devlete güzel bir   nizam  verdikten sonra Karadağ  reayası isyan etmekle üzerle­  rine asker gönderip bastırıp sindirmişti.  Arkasından Venedik  muharebesi çıkınca  ordunun  başına geçip İstendil, Gördos, Anaboli, Kestel gibi  bir  çok kale ve yerleri fethedip ele  geçirerek, tam bir zafer­  le İstanbul'a döndü.  İleriki sene ilkbaharında da   bütün  bütün Venedik Devletini ortadan kaldırmak niyeti ile İs­  tanbul'dan hareket  etmişdi. Geçen seneki fütuhatına ba­  karak, bu sene Venediği imha edebileceğini  Nemçeli ön­  ceden sezerek,  bu suretle Venedik Körfezi  bütün   bütün  Devlet­i âliyye  eline geçerek,  Nemçe üzerine sefer  açı­  lınca,  artık Belgrad ve  Temişvar  yolundan    kolayca  ikmâl yapılacağından bu takdirce Nemçe hükümeti  bü­

92  AHMED CEVDET PAŞA  tün bütün tehlikeye duçar olacağını bildi. Ve derhal Ve­  nedik seferinden vazgeçilmesini teklif ve  vazgeçilmediği  hâlde harb ilân edeceğini yazarak Nemçelinin  bu dav­  ranışı, Serdar­ı Ekrem'e  ağır gelmekle, Venedik seferin­  den vazgeçip Nemçe üzerine yürümüştü. Hâkim kethüda­  sı kötü huylu  ve sözünü bilmez bir  adam olup  askere  kötü  muamelesinden ve bazı kumandanların fena  görü­  şü ile metin olmayışlarından ötürü Nemçe muharebesin­  de ordu bozulmuş ve Ali Paşa da alnından kurşun ile vu­  rularak şehîd olmuşdur.  Ali Paşa gayet akıllı, âdil ve bahadır olup, halkın iş­  lerini bitirmeğe, Devlet işlerini yoluna  koymağa  elhak  pek güzel muvaffak olmuş, kısa  müddet  içinde   vezirler­  den hiçbirine nasîb olmayan fütühât'a mazhar  oldu.  Himmeti daha yüksekdi,  ama felek müsaade  etme­  di. Lâkin ondan evvel  Devlet'in  usûl ve nizamı sarsılmış,  hattâ ilim adamlarının nizamı  da değişip  bozulmuştu,  hele kadılıklar  bütün  bütün ehliyetsiz ellere girmiş,  ol­  duğundan Ali Paşa soya ve kayırmalara bakmayıp  her  hususda zât  ve  liyakâta baktığından, diğer nizamlar ara­  sında üim adamlarına da nizam verip  ilim ve kemâl eh­  linin kaderini yükseltmiş, hattâ müderrislerden  birinin  yalnız fazla  kemâlinden ötürü  nişancı ettirmişti. Rüşveti  ve buna benzer hediye kabulünü yasak etmişti.  Böylece  yalnız kendi çıkarlarına düşüpte Devlet işlerini  düşün­  meyen pek çok  kimseler, kendinden memnun değillerdi.  Bazı  tarih  yazarları  derki :  «Kısa zamanda  büyük  fütuhat, selâtin­i uzzam içinde Yavuz Sultan Selim Haz­  retlerine namlı vezirler içinde de Ali Paşa'ya  müyesser  olmuşdur».  Lâkin padişahdan herkes  nasıl titriyorsa Ali Paşa'­  dan da halk  emin değildi. Ölümünde, pek  çok kimseler  memnunluklarını açığa vurup : «Vezir öldü ordu bozuldu  TARİH­İ CEVDET  93  ise  biz de kendimizden emin olduk, zamanı  gelince düş­  mandan da intikam alınır» diyorlar ve lâkin  intikam ala­  cak hangi vezir kaldığını düşünmüyorlardı.  Devlet nizamına sarsıntı ve milletin tabiatına  kesel  gelince, böyle çalışkan üstün yapıda Devlet adamının se­  vilmemesi gelenektir.  Ondan sonra Nemçe  üzerine tâyin  olunan Serdar­ı  ekremlerin muvaffakiyetsizlikleri İslâm askerinin  gayret  ve sebat göstermemesi ile İslâm ordusunda günden güne  mağlubiyetler görünmeğe ve çoğalmağa başladı. Orduda  türlü  karışıklık ve  ihtilâller ortaya  çıkarak,  nice  yerler  hattâ Temişvar bile Nemçe eline  geçti.  Askerin  böyle  sebatsızlığı malûm  olup, böyle disiplinsiz askerle muha­  rebe mümkün olamayacağına, Nemçeli de Sulha talip ol­  duğuna binaen,  şimdi sulh  yapılsın askere  nizam ve­  rilsin de sonra düşmandan intikam  alınsın  diye Rikâb­ı  Hümâyûn kaymakamı bulunan Damad  İbrahim   Paşa,  sulh yolunu tutmuş ise de askerler kendi  kabahatlerini  örtmek için :  «Kabahat şunda idi,  yok bunda idi, yoksa  biz şöyle ederdik,  hiç o güzel Temişvar düşmana bırakı­  lırını  ?»  diyerek ortalığa bağrışıp  çağrışınca, ilim  adam­  ları da sulha böyle yanaşmakta  bu isteğimizi  düşman

gördükçe zayıf olduğumuza yarar  deyince, diğerleri  de  bu  re'ye uydu. İbrahim Paşa  yalnız kalıp ve sulh sözü  ortadan  kaldırılarak yine harbe başlandı. Lâkin bu defa  daha  çok bozgunlar vukua gelerek Belgrad'da elden git­  ti.  O zaman Temişvar düşman elinde iken  sulh ne  de­  mek diyenler Belgrad'ı bile  Nemçeli'ye  bırakarak  sulh  yapılsın  diye İbrahim Paşaya eğildiler. İbrahim Paşa he­  men Sadrâzam oldu ve böylece sulh yapıldı. Ama ne fay­  da, hem Belgrad elden gitti ve hem de Devlet bu  kadar  ziyana uğradı.  94  AHMED CEVDET PAŞA  Bazı  tarih  yazarları bu hususta,   İbrahim Paşa'nın  tuttuğu yolu beğenirler. Bazıları da Damad İbrahim Pa­  şa hem damat, hem de sözü geçer olduğu hâlde sulh tara­  fına ziyâde yanaşıp, fazla istek göstermekle,  düşmanı  şımarttığından,  Nemçe Devlet bir naz ve çekimserlik ede­  rek böyle fena  bir andlaşmaya güç hâlle  razı edilebildi.  Eğer  bizce  ağır başlı  davranıp ve metanet  gösterilse  idi, daha ehven şartlarla sulh  yapılabilebilirdi  derler.  Hernehal ise işbu  mertebeye varıpda mağlup olarak  sulh yapılınca  elbette bazı büyük ziyanlara  uğranacağı  bilinir. Bunda  İbrahim Paşa'nın azıcık hafifliği olsa bile  pek büyük suç  sayılmaz. Ancak, sulh olunsun, askere  ni­  zam verilsin diye  açıkça  söylediğine   içden tutumuysa  ve yaptığı işler uygun düşseydi bütün  kusurları  affedi­  lirdi. Halbuki oniki seneden fazla bağımsız olarak sada­  rette  bulunduğu hâlde askere nizam vermek şöyle dur­  sun, devletin  eski  usul ve nizamlarını  da sarstı.    İsraf  ve sefahatten  başka bir şey düşünmez, asker  ve  mu­  harebe sözü ona küfür gibi gelirdi. Velhasıl gelişme  ve  uygarlığın öldürücü teferruatı ile özentilere düşüp önem­  li işleri ele alıp askerin nizamını ye onu besleyecek mül­  kî idareyi düşünmedi.  Nitekim şimdi   aşağıda  yazdıklarımızdan  anlaşıla­  caktır. Bu sulh zamanında, bazı  kürsü şeyhleri dat'ı za  mahrecinden okumak  lâzımdır diye dâva  edip, gerçi  bu  husus ilmî bahislerden sayılır bir keyfiyet olup, halk  ile  hafızlar arasında tartışma ve   kavgalar   başladığından,  herkesin gözü  kavgadan ürkmüş olduğundan bu  dâvada  olan Şeyh efendilerin kimisi sürülmüş kimisi de azarlanıp  dat kavgası bastırılmıştır.  Yukarıda adı geçen muharebe  Devlet­i âliyyenin şa­  nına  nakise  getirmiş  ve muallem  askerî, tanzim  etmek.  lüzumu gereği  gibi  anlaşılmıştır.  TARİH­İ CEVDET  95  Halbuki İbrahim Paşa sadarete gelipte sulh  andlaş­  masmı imzaladıktan sonra, harp düşüncesi tamamen yok  edilip kılıç  kuşanmış gaziler bir kenarda unutulmuş  ve  harp  lâkırdısı  yasak ve herkes bu iddialardan  uzak  ve  kılıcın kadrü kıymeti bilinmez, kırık,  bir  kenarda   iken  sohbet ve safa dalgaları iltifat gördü ve istenildi.  Silâh imalâthanesi yerini, minekârı işler aldı. Aske­  ri tâlim  yerlerine karşılık yer yer eğlence yerleri kurul­  du.  Rusya  ise bu  gidişimizi dikkatle  uzaktan  izliyerek  öğrenince,  İbrahim Paşa'nın ve ona bağlı ricalin   harp  sözü onları meraklandırır diye düşünerek derhal  elçisini

İstanbul'a  gönderip kaba ve sert tekliflere başladı.  Yatıştırıcı cevaplar verilmişse  de  Devlet meseleleri  keskin kılıç ile hâl oluna geldiğinden,  gösterilen  deliller  bir faide vermeyip, elçi nihayet Prut'ta biz mağlup olduk  sulha mecbur olduk kaderimiz kırıldı  ve kralımızın un­  vanı aşağılık oldu. Sulh  yenilenmezse  andlaşmayı boza­  cağız deyince yalnız bu baş belâsını uzaklaştırmak  için  İstanbul'da,  Rus elçisinin oturmasına  krallarının   nama  değer krallar ile eşit tutulmasına diğer bütün isteklerine  evet denilip yalnız  Leh'e müdahale etmemesi için bir par­  ça  dayanılır gibi oldu ise de  Rus elçisi  bizim   Leh'e  girmemiz ve işlerine karışmamız yalnız Devlet­i   aliyye  ile  olan dostluğumuz için yapılmıştır. Zira Leh halkı hür  ve  kralları olan Nalkıran'a karşıdırlar.   Lâkin   yalnız  başlarına kalırlarsa başa çıkamayıp,  adı  geçen kral is­  temedikleri halde onları zorla itaat altına alıp baş eğme­  ye  zorlayıp,  İstiklâl kazandığı halde Devlet­i âliyye sını­  rına yakınlığı ile zararlı olur. Ve biz Lehistan'a girip iyi  bir nizam  verdikten sonra çok durmayıp çıkarız dedikde  bir çocuğun  bile inanmayacağı bu gibi şeylere  müsaade  edildi. Bir  çok can ve kan kaybına  karşılık kazanılmış  96  AHMED CEVDET PAŞA  olan bir çok başarı sağlayacak maddeler  yalnız eğlence  de kadehler dökülmesin diye terk ve feda edildi.  Ruslar  bu maddelerin her birisi için binlerce  asker kaybetmeye  muhtaç iken,  bu kadar maddeleri yalnız andlaşmayı bo­  zarım lâfıyle kazandı. Askere nizam verilipte sonra düş­  mandan intikam almak çıkarılan toplantı ve ayırımlara  düşülüp, halkın tabiatında  rahatını bozmamak  gibi  eğ­  lence ve sefahat yollarına  yatkınlık ile herkes   sefahat  çalgı ve cümbüşe düştü. Askerin nizamı şöyle  dursun,  halk içinde geçerli eski usûller ve  terbiyeye göre  kan  koca arasındaki tabiî  bağlılıklar bile bozuldu.  Ve türlü  mermer çeşitlerinden  bahçeler yapılıp her­  gün  L>îr çeşit  Jalelerle  süslenip, geceleri kaadıllev; ile do­  natılıp  kaplumbağlarm sırtına  mumlar yakılıp  lâle bah­  çelerine bırakılarak  ışık oyunları  tertiplenirdi.   İbrahim  Paşa Beşiktaş  yakınında  yaptırdığı  Çırağar. Yalısına  Padişahı her sene davet edip, Padişah da  Şehzadeleri ve  Saltanat mensupları  ile  beraber gidip,  bu  ışık oyunla­  rım  seyretmek için haftalarca kalırdı. Bazen  de  Helva  Sohbeti için Paşa kapısına gelip beş  altı gün   eğlenirdi.  Kâğıthane,  Devletin  ileri gelenleri Ue zenginlerine  taksim  olunarak, altmış  kadar kasırlar ve  bağçeler tan­  zim  olunup kırk ağaca kadar şen ve  mamur olmuş  ve  Sa'd­i  Abad Kasrı  yapılıp  çağlayan  ve  ışıklarla  süs­  lenmişti. Gerçi Devlet­i aliyye  için  şan ve  şerefini yük­  seltmek için,  elçilere  ve yabancılara  gösterümek  üzere,  Padişaha böyle ferah ve gösterişli bir yer  lâzımdı.  Lâ­  kin,  eğlenceler ve sefahatler de sınırı  aşmıştı.  Türlü  çeşit lâle  çoğalıp manâsı genişlemiş, şairle­  re büyük bir  sermaye olmuş, şiir ve  yazı  epeyce rağbet  bulmuşdu. Lâkin, Lâle soğanı bahaya çıkarak hatta mah­  bup  denilen Lâle beş  yüz altma satılmağa  başlayıp me­  rakı olup da  edinemiyenlere iç yarası olduğundan Lâle  TARİH­Î  CEVDET  97  çeşidlerine Narh verilerek mahsub Lâle  soğanının  bin  kuruşdan fazlaya satılması  yasak edilmiş  ve bu Narh

maddesi satışlara esas olmak üzere İstanbul mahkeme­  sinde sicile kaydettirilmiş olduğu, tarih kitaplarında ya­  zılıdır. Velhasıl istanbul'un en büyük âlemi, zevk ve eğ­  lencede en yüksek devri  idi.  Lâkin bu hâl Nizam­ı  Dev­  lete sarsıntı milletin  tabiatına  da kesel veriyordu.  O devirde elçilikle iran'a gidip gelmiş   olan  Dürri  ler çektiğinden kendinden önce  gelenlerin aşk olsun de­  meği pek de  canı istemezdi.  O devirde elçi ıkle iran'a   gidip gelmiş  olan Dürri  efendinin ifadesince bazı acem bilginleri İran'ın  hâli ya­  mandır.   Eğer itimizden iş  görür,   tedbirli olanlardan  kimse meydan bulamaz,   fenalar yüz  bulduğundan hal  böyle  giderse iki seneye kadar  Safevî  Devleti'nin çök­  mesi ortadan kalkması  şüphesizdir,  derlermiş.  Halbuki  iki seno bile  olmadan Efganlılar ortaya çıkıp galip  gel­  mişler  ve İsfahan'ı  istilâ etmişlerdi.  Safevi Devleti'nin  dağıldığı haber alınmakla önceden Devlet­ı Aliyye eliı:­­  de iken  sonra acem eline geçmiş olan  bazı yerlerin he­  nüz bir  sahibi çıkmadan zabtedilmesi münasip görülüp;  Hemedan, Gence, Revan, Şirvan  ve  Gürcistan gibi bir­  çok eyâletler zabtolunmuş ise de  Vükelâ içinde   bu eyâ­  letlerin  muhafazası için  alınacak askerî tedbirleri  bilen  ve alan  olmadığından  sonra İran'da Nadir şah ortaya  çıkarak gerek Devlet­i aliyye tarafından  gerek  Ruslar  tarafından zabtolunan yerler geri alınmış ve bu yolda  harcanmış  asker ve  hazîneler   beyhude  yere gittikten  başka bu seferlerle Anadolu daha da harab olduğundan,  İbrahim Paşa nadim ve herkes acı duydu.  Bu  seferler sırasında  Ruslar tarafından tahammül  olunmaz teklifler vukua  gelip hattâ bir defasında  Rus­  F.  7  98  AHMED CEVDET PAŞA  ya'ya  harb ilân olunması  üzerine Fatiha  okunmuşken  yine sulh tarafı tercih olunarak  sonu kötü,  ağır ve  teh­  likeli olduğu sonradan bilinen  nice iğrenç maddeler  üze­  rine andlaşma  yapılmış  ve böylece Ruslar Hazer  denizi  kıyılarına yerleşmişti.  Bazı tarihçiler bu andlaşmada İb­  rahim Paşa'ya  karşı koyup eğer harp edilse  idi Devlet­i  aliyyece şanlı ve faideli olurdu  derler.  Lâkin o devrin haline ve durumuna bakılırsa and­  laşma pek isabetli  olmuşdur. Yoksa binyüzsekseniki se­  nesi muharebelerinde  ortaya çıkan bozgunların daha a  vakit olmasından korkuluyordu.  Hakikaten  bu sefahatler bırakılıpta  doğruca ve  tam  olarak harb yoluna gidilmiş olsa  ne  alâ ama yukarıda  yazıldığı ve belirtildiği gibi Devlet adamları  kuru   deb­  debe ve gösterişe dalmış ve sefih kimseler  meydanı al­  mış ve düşman ise  günden güne  askerine nizam vermek­  te bulunmuş iken harp  etmek büyük yanlışlık ve tehli­  ke olurdu.  Böylece İbrahim  Paşa'nın o vakit  anlaşma  yolunu  tutması için itiraz etmek haklı ve doğru değildi ama bu  kadar zevk ve  sefahata  dalması  için her ne denilse kar­  şılığı cevapsız kalır.  Bir taraftan da Nadir Şah tek durmayıp üzerine va­  rılmak durumu  ortada iken, azıcık davranış  ile ortadan  kaldırılacak belâ olmayıp  büyük harekât yapılması  lâ­  zımdı ama Devlet büyükleri zevk ve safa sofralarında,  kafaları tütsülediklerinden, harekât yapacak halleri yok­

tu.  Şöyleki yazıldığı  gibi Efganlılar ortaya  çıkıp   İsfe­  han'ı istilâ ve Şahların sonuncusu olan Şah  Hüseyin Sa­  fevî'yi tahtından indirdiklerip^ş, Bağdat valisi Ahmed  Paşa tarafından Şah Hüseyin istenilince Efganlılar da  Şahın başını kesip  Bağdad'a yollayarak  Safevî Haneda­  TARİH­İ  CEVDET  99  mm söndürmüşlerdi.  Lâkin İsfehan istilâsında Şah Hüseyin'in oğlu  Şah  Tahmasıp,  Kazvin  yakınlarında  bulunduğundan o ta­  raflarda saltanat sürdüğü  sırada askerlerinden  ve  Af­  şar kabilesinden  Nadir Ali ortaya çıkarak git gide  nü­  fuzunu  arttırıp   kuvvetlenerek   Şah  Tahmasib'in kapı­  cılar  kethüdası  hizmetinde  bulunarak  Efganlılar'a  ga­  lip gelmiş  ve Isfehan'm  kurtuluşuna  sebep  olduğundan  nüfuzunu  arttırarak Devlet'in  îtimad  adilir  adamı  ola­  rak, mutlak vekîl  olarak, İran'ı  Efganlılardan bütün  bü­  tün temizlemek üzere   Efgan  üzerine  yürüdüğü sırada  Şah Tahmasp Revan seraskeri   Hekimoğlu Ali  Paşa ile  yaptığı  muharebede bozguna uğramış  ve sonra Heme­  dan ovasında da Bağdat Valisi Ahmed Paşa ile yaptığı  muharebedede yine yenilmiş ve bozguna uğramış olmak­  la,  Sulha talip olarak  Gence,   Tiflis,  Revan, ve Şirvan  Devlet­i aliyye'de ve Hemedan,   Germanşah  Tahmasib  da kalmak üzere  andlaşma yapıldı. Lâkin Nadir Ali bu  andîaşmayı beğenmeyerek ve bir yolunu bulup, Şah   Tah­  sıb'ı tahttan indirmiş ve  sekiz aylık  Abbas adındaki oğ­  lunu tahta geçirmiş çok geçmeden onu da indirip Hil'at­i  Şahîyi  kendisi giymiş  ve bütün  İran'ı   avucunun   içine  almışdı. Adı geçen eyâletleri istilâ ettikten sonra da  Dev­  let­i aliyye sınırlarına taarruz etmeğe başlamıştır. Çünkü  sulh lâkırdısı üzerine  o  tarafların elde  bulundurulmasın­  dan vazgeçilmişti Bu  işler  İstanbul'da da türlü  söylenti­  lere ve  yermelere sebep oldu.  Bu acıklı gidişi gören  bazı Devletini sevenler  İbra­  him Paşa'nın tutumunu cerh   etmeye başladılar.  Halk  ise bu  makule şeyleri  hazmedemeyip  haksız yere  hab­  beyi  kubbe edegelmişler iken  böyle ipuçları ele geçince  susmayacakları bilindiği için,   eski vezirler  asker eğiti­  mini  arzu ederken bu vezir eğlence ve oyunlar tertibinde  100  AHMED CEVDET PAŞA  düştü ve  Saltanat tarafını  da zevk  ve safaya alıştırdı.  Büyük Devlet memuriyetleri, bilhassa vezirlikler muha­  rebe yerinde işgüzarlıkla liyakatini ispat edenlere  veri­  legelmişken bunlar Helva sohbetine şan   ve şöhret kat­  tılar. «Acemden bu kadar yerler alınmışken yine Nadir,  Şaha verdi ve buna  islâm ehlini  düşman eünde bırak­  dı gibi uygunsuz sözlerle  dedikodular  her yerde  açık,  kapalı ibrahim Paşa'nm  yaptıkları   söylenirdi, ibrahim  Paşa da  herhal  gidişe bakıp duyarak Nadir  Şahın  gö­  zünü korkutmak için  Üsküdar'da Otağ­ı Hümâyun  kur­  durup  Acem  üzerine  gidilecek  diye  yayıldı. Lâkin kâh  Pad şah acem seferine gidecek,  kâh yalnız  sadrıâzam  gidecek diye  vakit geçirilince  bu duraklama halka büs­  bütün  büyük  üzüntü verip bazı fesatçı ve kötü düşünce­  li olanlar  da  kargaşalığı  ateşleyip  işi ilerlettiklerinden  (1143)  yılı başında Mevkib­i Hümâyun Üsküdar'da iken  istanbul'da fesad ve kargaşalık alevlenmeye başladı.

ibrahim  Paşa'nm bazı sevenleri  olay ortaya çıkma­  dan kendisini uyarmışlarsa  da İbrahim  Paşa takım ik­  bâl  sarhoşluğu  içinde ancak şirin sözleri Meclis'e götür­  meye alışık olduklarından böyle yakınlarının uyarmaları  kendilerine acı  gelirdi.  Hatta olaydan biraz önce  birisi  Kethüda  beye varıp  ortalığın  durumu fena görünüyor.  Umumî fikirleri değiştirebilecek  bazı tedbirlere  başvur­  sanız  dedikde bu zamanda  böyle  şeyler konuşulur  ve  hatıra  getirilir mi diye azarlamıştı.  Bu cihetle  herkes bir tarafa çekilip eşkiya sokak­  lara düşünce kolunuza kuvvet derler idi, bazı Devlet bü­  yükleri çok önceden  Padişaha durumu anlatmışlarsa da  Padişahın İbrahim Paşa'ya teveccühü sınırın dışında ol­  makla işten  el  çektirilmesine muvaffak olamadıkların­  dan üzülüp acınarak bir tarafa  çekilip  olayların ortaya  çıkmasını ve kaderin  geleceğini bekleşirlerdi.  TARİH­I  CEVDET  101  Üstelik fesadın önü  alınamayıp gittikçe, şiddetlen­  meye başlayınca Sancak­ı Şerif de çıkarılmasa da herkes  İbrahim  Paşa'nm davranışlarından  kırgın  bulunduğun­  dn, halk. Sancak­ı  Şerif  altına  toplanmamış ve Sultan  Ahmed Han  Hazretleri ibrahim  Paşa'yı ve  kendisine  bağlı bazı kimseleri katledip  eşkiyâya verdikten başka  kendisi de Saltanat  işini bırakıp  Sultan Birinci Mah­  mud'u tahta  geçirmiş  ve böylece kargaşalıkların büyü­  mesine mâni  olmuştu.  Tersine Sancak­ı Şerif değil, bir  şerifin bayrağı çıksa halkın birikip eşkiyanın hakkından  gelindiği yazılmışdı  Kısacası  Şah Tahmasib ile  yapılan sulh  andlaşma­  sı Şah Tahmasib'in  zevaüne  götürdüğü  gibi, istanbul'­  da da bu olayların ortaya çıkmasiyla  sonuçlandı.  Sultan Mahmud Han   Hazretlerinin  tahta geçmesi  ile ortalık durulmuş ise de,  «ifrat tefrit­i doğurur»  sö­  zü,  tecrübesi olmakla onlar da şmırı aşarak hoşa git­  meyen hareketlere  koyulduklarından Devlet­i aliyye  bir  zaman  da onların  yaptıkları fenalıkları kaldırmak için  uğraşdı. Hatta eşkiyanın başına geçirdiği İstanbul ka ­  dışı kendini  bümez bir divâne  olmakla olaydan  sonra  verdiği mânâsız bir ilâm ile  Kâğıthane'deki bahçelerle  büyük kasırlar yerle bir edüip  dosta, düşmana karşı bü­  yük bir rezalet gösterilmiştir.  O  asırda Devlet­i aliyyece  uygarlık  yoluna  gidil­  mek ve eğitim görmüş  asker  yetiştirmek  düşünceleri  ortaya çıkmıştı. Lâkin  işin başından başlanmayıp, kuy­  ruğundan tutulmuş ve binanın  temeline bakılmayıp bina­  nın işlemeli  olmasına özenilmiş yani  Frengistan'da olan  fen ve sanayiin sayılmasına  ve   tutunmasına  himmet  olunmak lâzım gelirken, medeniyet okunun  getirdiği  çer­  çöp israf ve sefahate aldanılmıştı. O  vakit istanbul  hal­  kı  din  ve  mezhebini  usûl ve hayatı   tutmakta  ve  102  AHMED CEVDET PAŞA  hiçbir ilerlemeyi  kabul etmeyen   katılıkta olduğundan  yüksek tabakada olan memurların bu gidişinden nefret  ederek her türlü hâdiseden ürkmeye ve yapılan yeni tarz  binaları kötü görmeye başlamışlardı.  Kısaca İbrahim  Paşa'nın Sadaret günlerinde  asrın  icabı  uygarlık  yoluna gidilmiş ve hatta  dericilik san'atı  da  o  zaman İstanbul'da tesis edilmişse, umumî efkârın

hazmedemeyeceği seviyede sefahat yolu tutulmuş  oldu­  ğundan,  yukarıda görüldüğü gibi büyük bir  kargaşalık  ortaya çıkarak, İstanbul'un altı  üstüne gelip  yeni  biçim  binalar bile  birtakım  mutaassıp   kimselerin yolsuz ve  haksız yere  yıkılıp yok  edilerek İstanbul'un o devirdeki  eserlerinden  yalnız Matbaacılık  San'at'ı  kalıp, sonraları  bir aralık ona  da durgunluk gelmişti.  Zira bu olaydan  sonra, bütün bütün kuru taassup yoluna gidilip  Devlet­  de  aşağıda  anlatılacağı  gibi İran  ve Avrupa seferleri  ile  meşgul olduğundan epeyce müddet böyle şeylere ba­  kılanı amiştır.  Şimdi  Matbaacılık fenninin  icadı  zamanı  ile İstan­  bul'da kuruluşunu anlatalım.  ÎSTİDKAD  (Matbaacılık san'atı  hakkındadır)  Tabı' san'atı medeniyetin anası denilmeğe değer  ve  insan  icadının  en yüksek   ve faidelisi denilmeğe lâyık,  kaderi büyük,  hakkını  vermemek  imkânsız bir fendir.  Zamanımızda Avrupa  ve Amerika'nın  görülen türlü sa­  nayii  ve  büyük hızla ilerlemesinin dayanağı bir olduğu­  nu  herkes kabul etmektedir.  Bir kitabın el yazısı ile suretini çıkarmak nice za­  manlara  ve masraflara  muhtaç  olduğundan başka me­  selâ bir kitabın bir nüshası en büyük çabuklukla üç ay­  da  yazılabildiği hâlde, böyle bir  kitabın  nüshasını   yir­  TARIH­t CEVDET  103  mi  gün içinde  temiz ve hatasız olarak tamamlanıp ba­  sıldığı için insanlığa faydalı ilim ancak  bununla geliş­  mişdir. İlimlerin yayılması nice  nice şeylerin yeniden keş­  fine,  kavimlerin ve milletlerin  biribirini  tanımasına  kı­  saca insanın insan olmasına, yâni hasletlerini genişletme­  ye, sanın okuyup  yetişmesine ve medeniyeti bütün taraf­  ları ile üzerinde toplayıp istidadı kadar kemâl derecesi­  ni  bulmasına yardımcı olmuştur.  Daha önceleri  bile medeniyette  ileri gitmiş millet­  lerde fen ve maarif ilerlemiş iken  eserleri yayınlanmadı­  ğından kendilerinin batıp kaybolmaları ile o gücün  ma­  arif ve bilgileri de beraberce yok olmuştur.  Ama şimdi matbaacılık san'atı her kitabın bir  çok  nüshası  olduğundan yayınlanınca her köşede her  fenden  evrak ve birçok eserler bulunmakla matbaacılık bundan  sonra maarifin ilâ  maşallah yaşayacağına kuvvetli ümit­  ler vermiştir.  Matbaacılık san'atmın ilk  olarak  hangi şehirde icad  edildiği  ve icad edenin kim  olduğunda tarih yazarları  değişik  düşüncededirler.  Hele ilk olarak Almanya'a  (Hess Darmstad) Gran  dukalığının şehirlerinden  (Mayans)  da  (Gütenberg)  ile  (Fost)  un beraberce  yaptıkları   ve açtıkları matbaada  meydana çıkmış  olduğu muhakkaktır.  Gütenbefg'in bas­  Tu san'atmı evvelce (Strasburg) da bulmuş olduğu zan  ve tahmin olunduğundan,   hâlâ bu  iki Alman  şehri bu  san'atın kendisinde icad edildiğini iddia ile birbirine  ra­  kip ve karşı olup ancak ikisi de matbaayı icad edenin Gü­  tenberg  oluğunu  söylerler böylece iki taraftan söylen­  tiler  de  matbaa  fennini icad edenin Gütenberg  olduğun­  da şüphe bırakmaz. Çünkü Gütenberg'in ailesi  asilzade­  lerden olduğu halde bindörtyüz milâdî  senesinde  Ma­  yans'da doğmuş  ise de 1425 milâdî  senesinde Strazburg

104  AHMED CEVDET PAŞA  şehrinde bulunup  1445 senesine kadar ismi,  Strazburg  ahalisinden olmak üzere kayıtlı sayılmıştır. Hattâ  Straz­  burg'da Andre Durayzen ve  diğer kimselerle bazı harf  ve gizli sanayi üzerine şirket kurduğu  ve  Andre Duray­  zen  ölünce kardeşi  Jorj  Durayzen varis  olarak  şirkete  dahil olmak iddiasına  kalkmış ve yapılan murafaa so­  nunda Andre'nin  şirkette olan  hakları  kardeşi  Jorj'a,  verilmek üzere hüküm verilmiş ve ilâm olunmuştu. İşte  matbaa san'atı da zikr olunan gizli sanayie dahil olmak  üzere zan  ve tahmin olunduğundan bu halde  matbaacı­  lık sekizyüzkırk hicrî tarihinde icâd  olunmuş  olmak lâ­  zım gelir.  Fakat  ilk defa ne  türlü  yapılmış ve  nasıl basılmış  olduğuna  dair ciddî bilgiler  bulunamamıştır.  Zannedil­  diğine  göre  Gütenberg   başlangıçda  ağaçdan  yapılmış  harfler kullanırmış, lâkin bastığı kitaplara hiçbir vakit­  te  ismini koymadığından tarih  yazarları  arasında pek  çok çekişmeler olmuştur.  (847)   senesinde Gütenberg,  Mayans  şehrinde Mat­  baa icadına başlayıp ve Post  ile şirket  kurduğu muhak­  kak olup kırkiki satır adı verilen ve kimin  bastığı  ve ne­  rede  basıldığı yazılmayan  Incil­i Şerifin  bu matbaada  basıldığı umumî söylentidir. Hele  (855)  senesinde  bera­  ber bulunduklarına hiç  şüphe olmayıp  birisi  tahta üze­  rine hurufat oyup diğeri ufak ufak tahtalardan harfler  yaparak üçüncüsü  de dökme  harfler ile olmak üzere üç  türlü baskı icad etmişlerdir.  Adı geçen Fost,  Mayans'da  doğmuş  kuyumculuk  san'atı üe meşgul olarak servet sahibi olmasıyle  asıl icad  edeni Gütenberg'e bazı rivayete göre akça, bazı söylen­  tiye göre san'at ve maharetçe  epeyce yardımı  olmuştu.  Ancak  (860) senesinde aralarında  anlaşmazlık çıkarak  •şirketleri dağılması Fost'un vermiş olduğu akça'ya mu­  TARİH­İ CEVDET  105  kabil Gütenberg şirkette olan hissesini  ona  terketmeye  mecbur olduğundan bazı ileri gelenlerin yardımı  üe, di­  ğer bir matbaa kurup bazı kitaplar basmış ve (873) se­  nesinde Mayans'da ölmüştür.  Ama Fost matbaayı tamamen ele geçirdikten sonra  Petros Şofr ile şirket kurarak adı geçen matbaayı işlet­  meye başlamışlar ve  (862)  hicrî senesinde, yani:  (1457)  müâdî senesinde Zebur'u  basmışlardır.  Tarihli  olarak  basılan ilk kitab budur. Adı geçen Şofr Darmstad  köy­  lerinden  (Kerneshaym) adlı  köyde doğmuş  ve yazıcılık  ile  iştigal  ederek  (853) hicrî senesine  kadar   Paris'te  oturmuş,  sonra Mayans'a gelip Gütenberg ile  Fost'un  matbaasında çalışmış sonra da Fost'un ortağı ve dama­  dı olmuştur.  Çünkü Şofr gayet zeki ve buluşlu bir adam  olup Gütenberg ile  Fost'un  matbaasında harfleri  damga  gibi yapıp  da baskı yaparlarken Şorf o damgayı   kalıp  yapıpda onunla harf dökmeyi icad etmekle, matbaa  san'­  tmdaki noksanı tamamlamış olmakla bû icadından Fost  ziyadesiyle sevinerek  kendisine ortak edip, kızını vererek  damad yapmıştır. Bu yeni harfler ile bu matbaada (864)  de  Durandi adlı yazarın kitabını ve (865)  de Klemandis  nizamatını ve  (867) de tarihli olmak üzere ilk  defa Lâ­

tince  olarak  Tevrat­ı Şerifi  basmışlardır.   Söylentilere  göre matbaanın mucidi Gütenberg ise  onun  tamamlayı­  cısı Şofr olup, lâkin bazı tarih yazarları bu san'.atı îcad  eden, Hollanda şehirlerinden Harlemli Loran Koster ad­  lı  kimsenin matbaayı, îcad  eden olduğunu ancak  Ameri­  ka'yı keşfeden Kristof Kolomb  adlı deniz seferleri ya­  pan, yânî  seyyah iken ondan sonra çoğunlukla  o tara­  fa  sefer eden Amerik'e  verildiği gibi,  Loran  Koster'in  de  böylece j,dı unutulmuş ve böylece Gütenberg ile  Fost  üstad  olmuşlardır.  Şöyleki,  Loran Koster  birgün dağda  gezerken ağaç  106            AHMED CEVDET PAŞA  kabuklarından bir  takım harf   şekilleri yapıp  bunlarla  bazı şiirler basmış  ve  sonra damadı ile birlikte çalışarak  bir nevi sabit mürekkep de îcad edip bir  kitab basmıştır.  Sonra  harf şekillerini kurşundan ve  sonra daha daya­  nıklı olmak için kalaydan yapıp  ve bir takım amele top­  laviD baskı san'atmı meydana   koymuş ve fakat bum/  ameleden  gizli tutarmış.  İşte  Fost bu  amelelerden bir*  iken bu sırrı öğrenmişse de gizli tutması için, yemin eP  tirümisti.  Lâkin bir gece Loran Koster, kilisede ken Fost  matbaa aletlerini alıp kaçar ve bir zaman Amsterdam ta­  raflarında vesair yerlerde dolaşmış nihayet Mayans şefe  rinde oturup (846)  hicrî senesinde bu yerde bir kaç kitap  basmıştır.  Sonraları Gutenberg ve Sofr  ile şirket kura­  rak  (855) senesinde bu  san'atla iştigal etmişlerdir  Bu  söylentiye göre matbaacılığın asıl  mucidi  Loran Koster  olarak Gütenberg ile  Fost  ise yayılma ve yayında hiz­  met  etmişler demek olup, ancak eski vakitlerde  de  bas­  macı  kalıbı gibi bazı  aletler  baskı  için  kullanılmıştır.  Mühür kazmak bu  kabilden eski bir  sanattır. Ama mat­  baacılık bu demek  değildir, belki îcad edilen harfleri bir  araya  getirip çözmekten ibaret   olduğuna göre, Loran  Koster'in  bulduğu  da  bunlardan  hangisidir bilinemedi­  ğine göre,  matbaacılığın îcadı  yine  Gütenberg'e isnad  olunmak lâzım gelir.  Hernehâl ise fen de matbaacılık  herkes tarafından  kabul edildikten  sonra, bunu ilk defa  Çinliler veya En­  dülüs arabları  bulmuş diye bazı söylentiler çıkmışsa da  doğruluğu belli değildir.  Ancak tahtadan yapılmış harf şekilleri ile bazı mat­  baa  işleri  Çin'de ve  Japonya'da, binaltıyüz senedenberi  yapılırmış ve Yunan'lılar ile eski Romalılar zamanında  da varmış.  İtalyada,  Napoli  civarında    (Herkülamim)  adlı harabede, bu yolda basılmış davet tezkereleri basıl­  mış  diye  bazıları  matbaacılık ve baskı  san'atını evvel­  TARÎH­Î  CEVDET  107  den de varmış derlerse de daha önceleri kalıp  ve yüzük  kabilinden olup, harfleri  toplayıp  eleştirmekden  ibaret  baskı fenninin asıl icad edeni, Gütenberg olmak gerekir.  Kısaca baskı  san'atı Mayans'da meydana çıkmış ve  (867)  senesine  kadar,   belirtildiği  gibi yürütülmüştür.  (867)  de,  Mayans yapılan bir  muharebe  sonucu işgal  edilince,  matbaalar harab olmuş ve baskı işi bir müddet  askıda kaldıktan  sonra diğer yerlerde  de duyulup her­  kes tarafından  kullanılmağa başlamıştır.  Bu olaydan sonra Fost ile Şofr iki sene  kadar zaman  içinde güç hâl ile matbaalarını açıp  ondan  sonra da iki  sene  kadar bazı kitaplar basmışlardır.

(871)  de Fost Paris'e gidip basılmış Tevrat  nüsha­  larını satınca «bu adam sihirbazdır nüshalarda kırmı­  zı ile yapılmış  resimler  insan  kanıyla  yapılmıştır»  diye  birtakım  geri kafalılar,  hakkında iftira edip hapse at­  tırmışlardır. O  vakit  Fransa  kralı olan onbirinci  Louis  bu sanat'ın zuhurunu merak edip  sırrını keşfetmek şar­  tiyle  onu hapisden çıkarmışsa da çok geçmeden aynı se­  ne içinde Fost vebadan Paris'te öldü.  Mayans'daki  mat­  baa bütün bütün damadı   olan  Şofr'a kalıp onu  uzun  müddet  çalıştırmıştır  (908)  tarihine   kadar basmış ol­  duğu kitaplarda ismi yazılı olup (909)  senesinde bu mat­  baada Hikmet'e dair basılmış olan bir kitapda oğlu olan  Jean  Şofr isnn görüldüğünden (909) da öldüğü yorum­  lanmıştır.  Mayans olayından  sonra  matbaacılık  başka  yerle­  re de yayılarak ilk önce İtalya'da,  sonra Fransa'da gö­  rülmüştür. Fakat, Fransa'da  kısa zaman içinde pek zi­  yade revaç bulmuştur. Zira onbirinci Louis çok titiz  ve  gaddar bir adamdı.  Fakat  Mayans'dan üç kişi getirtip,  kitap bastırmağa  başlamakla  matbaacılığın  revaç bul­  masına ve yayılmasına hizmet etmiştir. Matbacılık ya­  yılınca,  el yazısı  tutulmaz  oldu.  Bu durumun  menfaat­  108  AHMED CEVDET PAŞA  lerini korumak  için herkesi ve ahaliyi kandırıp  karış­  lerfini  korumak  için herkesi ve ahaliyi kandırıp karış­  tırınca bir takım geri düşünceliler toplanıp bu üç  kişi­f  yi de sihirbazlık ile suçlayıp matbaacılıktan men etmeğe  ve  cezalandırılmalarını  istida  eder matbaa ve  malları  ellerinden alınsın diye Parlamento'dan da bir ilân aldık­  ları halde,  onbirinci Louis bu san'atı yanma ve himaye­  sine  alarak bu üç  kişiyi  kurtardıktan  başka birtakım  imtiyazlar  da vermiş, ondan sonra gelen onikinci Louis  de  matbaada baskı yapanlardan başka  mücellidlere   ve  hizmet  edenlere  ve  diğerlerine  bile bir çok imtiyazlar  vermişdir.  Ondan sonra Fransa kralı  olan birinci Francois  de  kendinden önce  gelenlerin  verdiği  imtiyazları tasdik  ve  belki de arttırmak  suretiyle matbaacılık çok çabuk  iler­  lemişse de, Paris'te Sorbon  Üniversitesi Profesörlerinin  şikâyetleri  üzerine   bu imtiyazları değiştirilmiş,  bozul­  muş ve o vakit «Sansür» edilip önceden gözden  geçirile­  rek  baskı yapılması  için müfettişler tayin edilmişti.  Matbaacılık  İspanya'da da  (876)  tarihinde yayılmış  Rusya'da, ondan  yüz  sene sonra  başlanılabilmiştir. İn­  giltere'ye de  (876)  tarihinde birisi matbaa harfleri  gö­  türmüş ise  de yapılıp  kullanılması  İngiltere  hâkimleri  ile  subayları  yasaklamışlardır. Sonra Norveyk şehrinde  bir matbaa kurulmasına  ön ayak olanlar olmuş ama bir­  takım kaba düşünceli herifler toplanıp   «böyle   faidesi  yok, zararı çok bir  sanat buluşu uygun karşılanır mı  ?»  diye topluma yararlı, hayırlı işe Parlamento'dan yasak­  lanması için dilekçe verirler. Ama  bu sıralarda matbaa­  cılık  her  tarafta meydan alıp  ilerlemekte  bulunmuş ol­  masıyla, azar  azar  her tarafta duyulup, sonra  gelenler  maharetlerini  göstererek harflere  küçük ve iyice oku­  nur  şekiller vererek en yüksek  dereceye erişmiş  ve hu­  TARİH­İ CEVDET  109

susiyle bin tarihlerinde Felemenk'de basılan  kitaplar pek  ziyade maarif  sevenler için  makbule  geçmiştir.  İşin İbret  verici tarafı  ve görünüşü şudur  ki :  Halk çocuk gibi menfaatlerini gözetemeyip içlerin­  den  ileri ve seçkin  yaşayışı olan kimselerin garaz ve  şahsî menfaatlerine hizmet  ettiklerini bilmeyerek, Fran  sız hattatlarının  tahriklerine  kapılmışlar,  kendilerinin  de menfaatleneceği  büyük kazancı,   kendileri  yasakla­  maya  çalışmışlardır.  O  asırda  halkın yükselmesi  oku­  ması  düşünülürdü. Böylece  kimse bunun önüne  geçeme­  di. Matbaacılığın  ortaya  çıkması ile  de maarif  ve bilgi­  ler dağılıp  genişleyerek  bu makule   garaz sahiplerinin  azıcık olsun  tesiri kalmamıştır.  Şark  memleketlerinde  matbaacılığa İstanbul'da rağbet  gösterilir, ama  çok se­  neler sonra ilk adım atılmıştır.  Eğerçi   (Helyestevil ­  Ya'iemuna vellezine Lâ ya'lemûn)  ve (üllub­ul  nıin  el­  mehdi ilel Lâhdi) gibi, bunca âyetler hadisler ve  eserler  olduğuna göre, böyle ilmin nurlarının yayılmasına yara­  yacak olan  yardımcılara  çabucak el atmak farz  olan bir  borç ise de, vakit ve hâl iktizası o vakitler  henüz Avru­  palılar ile yakınlık olmadığı için (Men arefe Lisane kav­  min emine  min mekrihun)  inceliğine kimse eğilmeyerek  ve(utlub­ul  ilme velev kâne bis  sun) yoluna  gidilmeyip  böyle yeni çıkmış, Avrupa'yı nura kavuşturan bu yıldı­  rım ışığı şarka ve bize pek güç ulaştı.  İstanbul'da şöyle ortaya çıktı. Yirmisekiz  çelebi   de­  nilen Mehmed  efendi Paris'e elçi gidince beraberinde oğ­  lu Sadaret  mektubî halifelerinden sonra Sadrıâzam  olan  Saîd Paşa da vardı.  Saîd Paşa matbaanın  menfaatlerini  görüp gözeterek dönüşlerinde bazı maarif sevenlerle   bü­  yük kimseler,  aralarında konuşup  kabul ettikten başka  o vakit metematik fennini çok iyi bilen Engürüsi İbrahim  Ağa denilen Macarh  İbrahim  efendi, hünerli, hezarfen,  110  AHMED CEVDET PAŞA  zeki ve üstün değerde bir zat olup  kendisinin hizmet  ve  başarılarına mükâfat olmak üzere Dergâh­ı Alî  mütefer­  rıkalığı ile doksandokuz  akça tımar ihsan  buyrulmakla  «İbrahim  Müteferrika» diye anılmıştır.  Matbaaya  dair  onunla konuşulduğu   zaman bu  işi  bana  bırakın  sözde kalmaz ortaya  çıkarırım der. Mat­  baanın  yararlarına dair Lâyiha  kılıklı bir risale kaleme  alır ve Damad ibrahim Paşa'ya takdim  eder. Tefsir, Ha­  dîs, fıkıh  ve kelâm kitaplarından başka lügat, tarih, tıp,  kozmoğrafya fizik  ve  Riyaziye kitaplarının  basılmasına  izin istida ettiler. Bundan evvel  matbaacılığın İstanbul'­  da  îcadı  konuşulurken,  icrasında   düşünceler  tereddüt  ve helecan gelmiş, Said efendinin ısrar ve tasarısı bu işe  el atıp  tutması ile  (1139)  senesi arasmda,  Şeyhülislâm  bulunan Abdullah efendi  vesair  asrın bilginleri,   yazılan  risale üzerine sözler söyleyip  yazdıklarından başka Ab­  dullah efendi matbaacılığın yapılması  için  de  bir kıt'a  fetvayı  şerîf de  vermiş ve istida gereğine tefsir, hadîs,  ve  kelâm kitâblarmdan madasınm  basılması uygun gö­  rülerek ruhsat verilmiş ve Said efendi ile İbrahim  efen­  diye yukarı  satırları  Padişah   tarafından  yazılı  bir  fermân­âli çıkarılmıştı.  Bunun  üzerine artık İbrahim Efendinin azim  ve  him­  metine mani bir mahzur kalmayıp ve Said efendi de ser­  maye ile  yardımda bulununca bu iki gayretli zat iki se­

ne kadar  zaman harcayarak bir matbaa kurmuşlar, alet­  lerini malzemesini  yapmışlar eşsiz harf kalıpları oyarak  kalıplar yaptırmışlardı. Basılmış kitap  tashihi  için   de  İstanbul eski kadısı İshak efendi ve  Selanik'ten  işden  el  çektirilmiş Sahib efendi  ve Galata'da işten el   çektiril­  miş  Yanyalı Esad efendi ve  Kasım  Paşa Mevlevîhane­  si Şeyhi Musa  efendî memur olup ilk defa (1141)  sene­  sinde talebeye  en ziyade lâzım  olup  da alınmasında  sı­  TARİH­İ  CEVDET  111  kmtı çektikleri lügat kitaparından «Vankulu» lügati, iki  cild olmak üzere basılarak her nüshası 35'er  kuruşa sa­  tılmıştır ki asrımızdaki dört yüz kuruşa yakın para eder.  Zikr olunan  fermân­ı âli ve fetvâ­yı  şerife suretleri ve  risâle­i  mezkûre  üzerine yazılan takrizler de  bu lügatin  evveline basılmış olduğundan   tafsilât isteyenler oraya  müracaat etsinler.  Yine aynı sene içinde tashihler sırasında tezgâhlar  tatil edilmeden «Tuhfet­ül kibar» adlı kitabın basılması­  na başlanmıştır.  Sonra  İbrahim efendinin Lâtin lisanın­  dan  tercüme  eylemiş olduğu  «Efgan  tarihi» ve  (1143)  tarihinde «Tarih­i  Hind­i  Garbi» ve  Nazmizadenin «Ti­  mur tarihi»  ve Şehyînin «Tarih­i  Mısır­ı Kadîm  ve  Ce­  didi»  ve  (1143)  tarihinde Nazmizadenin  «Gülşen­i  Hü­  lefa»  sı ve sonra  İbrahim efendinin  «Nizam­ül  Ümem»  ve «Füyazat­ı Mıknatisiye» adlı kitapları ve Kâtîb  Çe­  lebinin  «Cihannuma»sı ve  «Takvim­üt Tevarih» ve «Ta­  rih­i Naima»  ve  Tarih­i Râşid» ve Zeyl­i Çelebi ve Ömer  Efendinin Bosna Gaza vatına dair  olan Tarihi»  ve «Fer­  henk­i  Şuurî» basılmıştır.  Bunlardan  başka İbrahim efendi Fransız  harfleri  de kazdırarak Fransızca ­ Türkçe sarf   ve  büyükçe bir  Karadeniz haritası ve bir de «Bahr­i Hazer»  haritası ba­  sıp (1158) senesinde  ölünce yerine geçen kadı   İbrahim  efendi  «Vankulu»  lügatini tekrar basmış ve daha bazı  eserler  meydana çıkarmıştır.  Fakat harfler  aşınmış ol­  duğundan başka yanlışlar ve yanlış  yazıları da  çoktur.  Kadı İbrahim efendide ölünce Devlet­i âliyye  idarî  bazı işlerle oyalandığından bu işi  bir  başkasına vereme­  mişler  böylece matbaacılık san'atı  epeyce  zaman terk  edilip işlemez halde kalmışdır.  Aşağıda  anlatılacağı  veçhile  (1198)  senesinde mat­  baa tekrar canlandırılıp bu defada «Suphi ve Gurrî ta­  112  AHMED CEVDET PAŞA  rihleri» ve Usul­ül maarif fi tertib­i  ordu» ve «Azab­ül  Kifâye»   ve Mareşal   Veban nam  zatın   yazılarından  «fenn­i lağam,  ve fenn­i harb» rısâleleriyle,  «Troke» ad­  lı yazarın  «Kavanin­ül melâhe»  tercümeleri ve Usul­ül  ­maarif fi tasnif­i  Sefâin­i donanma» basılmıştır. Fakat  ­ilk önceleri  basılan ibrahim  müteferrik basmaları   gibi  hatasız ve temiz basılamamışdır.  Sonra Sultan Selim devrinde her şeyde  faydalı işler  öne alındığı sırada Abdürrahim  efendi nezaretiyle yeni­  den harf dökülüp, Üsküdar'da ve Humbarahanede tezgâh­  lar kurularak  kırkbeş  kadar faydalı kitap   basılmıştır.  Daha  sonraları yeniden matbaalar  açılarak  İstanbul'da  matbaacılık  bugün gördüğümüz dereceyi bulmuştur.  Yukarda yazıldığı  gibi, geri  düşünceli   olanlara bir  itiraz, ip ucu olmasın  diye Said  efendi ile İbrahim Mü­

teferrika tarafından tefsir, hadîs, fıkıh ve kelâm  kitap­  larından başkası basılması için istida olunmuş ve  fetva­  yı Şerîf de onların  istidası üzerine  yazılmış olduğundan  uzun şer'î kitaplar basılmamıştır. Halbuki  matbaacılıkta  ta'zime aykırı  düşen işler varsa da mücellidin muşta ile  vurması ve kitapları cenderede sıkmak fıkıh ilmi usulle­  rine göre  bilinen bazı  meselelerde (Elntımur bimekasıdı­  ha)  hükmünce Kur'ân­ı Kerim'in yaprakları dağılıp  ora­  de  burada  kalmaktansa  cildîenmesi  caiz  olduğu halde  şer'i kitapların, çoğaltılması «niyet­i  Hayriye» si ile  ba­  sılmalarında mahzur   görülmeyerek   sonra isteklilerin  menfaati  için  şer'î  kitaplarda basılarak  bütün fen  sa­  hibleri istifade etmişlerdir.  Biz yine sadede gelelim.  Birinci Sultan Mahmud hazretleri gayet çalışkan ve  şanlı bir padişah olup  zamanında bir çok büyük olaylar  ve  büyük  fütuhat olmuştur.   Doğu  ve Batı'ya ordular  göndererek üstün başarıları ile büyük işler meydana çı­  TARİH­İ CEVDET  113  karmıştır.  Şöyleki :  Nadir Şah ile önce ve sonra pek çok mu­  harebeler etmiş ve hatta, Şark seraskeri tayin etmiş ol­  duğu topal Osman Paşa, Nadir Şah ile Kerkük sahrasın­  da  dokuz saat  kadar muharebeden sonra  galip  gelince,  Nadir Şah bozulmuş ve yaralı olarak firar ettikten son­  ra,  İran diyarında  bir  çok  yerler alınmış ve vîran  edil­  mişti.  Sonraları da Nadir Şah ile birçok defalar muha­  rebeler olmuş bazen  galip ve bazen de mağlûp olunarak  epeyce müddet Nadir Şahın ortaya çıkardığı beşinci mez­  hep ile uğraşılarak nihayet dördüncü  Sultan Murad haz­  retleri  zamanında  kesin  bir  sınır andlaşması  yapılmış,  andlaşmadan  sonra da Nadir Şahın  ikbâli sönmüş  ve  İran  Hanları  kendisine birer  birer itaatten  çıkıp karşı  ^koymağa başlamışlardı. Sonunda çok  geçmeden yakın­  ları kendisini  öldürünce, gailesi de ortadan kalktı.  Bu İran  muharebelerinde Bağdad valisi bulunan Ah­  med  Paşa'nm hayırlı, değerli  hizmetleri  tarih  sahîfeleri­  ni süsler.  (1148)  Hicrî senesinde Devlet­i aliyye  ile  Avustur­  ya  arasında yine muharebe çıkınca  Rusya  Çariçesi An­  na  da Avusturya ile ittifak ederek Münih  adlı General'­  in  kumandası altında  Devlet­i aliyye aleyhine  bir   ordu  yollamış idi.  General Münih, eski Roma İmparatorluğu­  nu  ihya edeceğini ilân  edince Rumlar'da  bu amaçla Buğ­  dan'da Rus askerini memleketlerine  kabul  ettiler.  Dev­  let­i  aliyye'nin  disiplini bozuk askerleri  bu  eğitim  gör­  müş  askere  karşı  duramadığından, Osmanlı ordusunda  bozulma yüz  göstermiş ve  General Münih bayağı Tuna'­  yı  geçmek  sevdasına düşmüştü.  Fakat  Sultan Mahmud  üstün bir Padişah olup soyları ve yurtseverlikleri hâlâ  sağlam  olan  Osmanlıların  kahramanlıklarından  istifade  F. 8  114  AHMED CEVDET PAŞA  ederek Avusturya'da harbi  kazanmış  ve Belgrad'ı geri  almıştır. O sırada İsveçlilerin Rusya aleyhine harekâta  geçmesi üzerine Fransa devleti aracılığı ile  (1152)  Hicrî  senesinde andlaşma yapılmış ve Belgrad Devlet­i   aliy­  yede kalmış  ve Rus  Devleti de Prut andlaşmasında uğ­

radığı  mağlûbiyetin kötü nam ve utancmdan kurtulmuş­  tur.  Bu seferlerde Hekimzade Ali Paşa ile İvaz Mehmed  Paşanın  tarihde  anılacak  değerleri,   ölçüsüz hizmetleri  görülmüştür. Fakat bu muharebelerde   bile  eğitim gör­  müş askerin faydası  görülmüş  ve birinci  Sultan Mah­  mud, eğitim  görmüş  asker tertibine  kalkışmış ise de o>  zamanın iç işlerindeki güçlüklerden yürürlüğe konulma­  mış; ondan sonra da askeri  nizam koymak  bahsi uzun  zaman dillerde dolaşıp kalmıştır. Kısaca Birinci  Sultan  Mahmud hazretlerinin yirmibeş sene süren saltanatı  za­  manında Devlet­i  aliyye taze hayat bulup büyük  olay­  ları iyi sonuca bağlamıştır. Lâkin Devleti zaif zamanın­  da, milleti bıkmış  ve kuşkulu halinde  bulmuş  olduğun­  dan büyük olaylar zorla ve  yalnız onun üstün gayretle­  ri ile meydana  çıktığı, tarihe bir bakışta anlaşılır. Hatta  Nadir  Şahdan sonra  bir zaman İran diyarı sahipsiz kal­  mıştı.  O sırada Azerbaycan ahalisi  himaye  ve bize ka­  ."Umak istemişler iken, müsaadeye cesaret olunamamıştv  Yoksa  Devlet­i aliyyenin zayıf ve kuşkulu zamanı  olma­  saydı  İranın  pek çok yerleri memalik­i mahrusa'ya   ka­  tılabilirdi.  (1168)  senesinde birinci Sultan Mahmud ölün­  ce, yerine  kardeşi  üçüncü Sultan Osman tahta geçti  ve  (1170) senesinde meşhur Ragıp  Paşa sadrazam  oldu  ve  (1171)  de  Sultan Osman  da ölünce,  üçüncü  Sultan Ah­  med'in oğlu üçüncü Sultan Mustafa tahta geçti ve Ragıp  Paşa'yı Sadarette  tuttu.  Ragıp Paşa  gerek Doğu  ve gerek Rumeli  seferle­  TARİH­İ CEVDET  115  rinde bizzat  bulunup  yapılan  işlerin  esasını bildiğinden  altı sene süren sadareti zamanında sulh yolunu   tutmuş  ve Harpten kaçınmıştır.   Hattâ, Sultan Mustafa birçok  \efa muharebeye kalkışmış ve «eğer  düşündüğünüz ak­  ça ise Edirne kapıdan ta Rusçuk'a kadar  iki keçeü  al­  tın  dizerim»  demişken Ragıp Paşa  önüne  geçip, büyük  Devletimiz zaferler kazanmışken harbin ve  birçok büyük  olayların geçmişi yabancıların  gözünde korkacakları ka­  dar vardır. Ancak şimdiki halde zaferden  yoksun olup  muharebe  sırasmda burası herkesçe  bilindiğinden  düş­  man anlarsa hal müşkül ve dönülmez olur,  hemen aske­  re nizam  verilsinde sonra bu davranışlara  düşülsün de­  diği  söylenir.  Bu suretle Devlet­i  aliyye'ye  büyük  hiz­  met eylemiş olduğu (1182) senesinde açılan Rusya mu­  harebesinde anlaşılmıştır. Lâkin nasılsa adı geçen altın­  ları asker  tanzimi  mühim maddesine harcatmağı başa­  ramamıştır.  Şanîzade der ki :  (1100) tarihinden sonra sonra  Pa­  dişah'a  akıl hocalığı edenler, seferi küçük görmeye baş­  ladılar.  Hatta Ragıp  Paşa bile sadaretinde  daima mu­  harebeden  çekinirdi.  Kısacası o zaman  Devlet­i aliyye'nin   eski usûl  ve  nizamları  sarsılmış, uzun zaman   askerin  bakılmaması,  halkın muharebelerden vazgeçip  rahat yaşamayı ve sü­  kûneti istemesi ile gevşeklik ve tembellik arz olmuş, düş­  man ise, eğitim gören askerîcad  ederek ve harp san'a­  tmı da  ilerleterek  kuvvet bulmuş olduğundan, bir harp  olayı  çıkınca işleri  zorlaşır ve sulhu tercîh  ederlerdi. Bu  böyle iken askerî yenileştirmek öne   alınacak   işlerden  biri olduğu biliniyorsa da; bu mühim işe  kimse yanaş­

maz, buldukları  dolabı kırıp dökmeden idare edip gider­  lerdi.  Bu  esnada Rusya'da hükümet nöbeti ikinci  Katerı­  116  AHMED CEVDET PAŞA  na'ya gelir. Kendisi Rusya Devleti hanedanından olma­  yarak  Deli Petro'nun torunu  olan üçüncü Petro'nun ka­  rısı iken türlü düzen ve  aldatma  ile kocasını devirmiş  yerine İmparatoriçe olduktan  sonra, yerini  sağlamlaş­  tırmak için,  kocasını öldürtmüştü. Bu  yaptıkları   Rus  milletine ağır gelince suçunu örtmek düşüncesiyle, De­  li  Petro'nun  yapmayı tasarlayıp da  yapamadığı  niyet­  lerini yürürlüğe  koyup harekete geçerek, Lehistan  işle­  rine karışmağa başlamış, Devlet­i aliyye   topraklarına  taarruz etmeği kurmuş ve ilk  önce Lehistan'a girerek ya­  pılan  andlaşmalara aykırı ve  bizim için zararlı olduğun­  dan önüne geçilmesi gerekirken, Devlet­i aliyye'nin  an­  latıldığı gibi  harbe girecek  hali olmadığından  önce mun­  tazam askere muhtaçtı.  Katerina'nın bu hareketini önlemek politika ve Dev­  letler muvazenesi bakımından  Avrupa devletlerine  baş­  lıca görev sayılırken her biri  özel menfaatlerini koru­  mak için  bir kenara çekilip  yalnız Fransızlar ile Kate­  rina arasında gizli bir soğukluk  olduğundan, Fransız­  lar işin sonunun  nereye  varacağını düşünerek kuşkula­  narak İstanbul'daki  elçisi vasıtası ile Ruslara muhare­  be ile karşı koymaktan başka çare yoktur diyerek, Dev­  let­i aliyyeyi harb edecek hâli  olmadığım   bildiği   hal­  de  hiç olmazsa  bir zaman  oyalar diye düşünerek harbe  teşvik etti. İstanbul'da da Ragıp  Paşa'nm  ölümünden  sonra  iktidardaki dalkavuk yaltakçı  kimseler, muhare  benin mânasını  lügat kitabında öğrenipde yapılacak ha­  zırlıklarla nelerin nerede  nasıl olacağından  haberi olma­  yanlar fırsat bularak, arzu edilmeyen  zamansız bir  har­  bin yapılması gelişmiş olunca, Rusya üzerine  harb  ilâ^  n­i konuşulmuş ve karara bağlanmışdı.  Fakat o vakit Sadaret  makamında bulunan Muh­  sinbade Mehmed Paşa  gençliğinde  Rumeli  tarafların­  TARİH­İ  CEVDET  117  de  dolaşmış ve muharebelerde  Rus askerinin askerlik  değeri ile ne kadar asker çıkaracağını büdiği ve sınırla­  rımızın halini açık olarak gördüğü  için, sınırdaki aske­  rin yiyecek ve mühimmatı yok5 derhal harb  ilân edilir­  se ordu  oralara  varıncaya kadar birçok  fenalıklardan  korkulur. Bari bir  zaman oyalansa da hududa gereği ka­  dar kuvvet yığılsa ordu mühimmatı  tamam  olunduktan  sonra  inşallahü  teâlâ gelecek sene harb ilân ederiz de­  mişti.  Lâkin yöneticiler ve büyükler  kendilerinin Özel men­  faatlerini yürütmek   üzere  üçüncü   Sultan  Mustafa'yı  harbe  teşvik edip Sadrıâzamı da  korkaklık ve gevşeklik  ile  suçlayarak, işden el çekdirdikten sonra  (1182) sene­  sinde  Rusya'ya  karşı harb ilân ettirdiler.  Onlar  kendi­  lerinin dediğini yaptılar ama Devletin bünyesinde bir bü­  yük yara açtılar.  Gerçekte yer ve gök  götürmez  askerle.  Rusya  üze­  rine yürünmüş ise  de disiplinsiz, eğitimsiz  asker;  eğitim  görmüş  muntazam  ve disiplinli askere  dayanamadığın­  dan başka, daha ordu Edirne'de iken başlayan kıtlık ve

açlık ortaya çıkmağa başlamış  ve  Tuna geçildikten  son­  ra idare olunmaz yiyecek  sıkıntısı orduyu  zayıf   düşür­  müş ve dağılmaya  yüz tutar hâle  getirmiştir.  Gerçi öte  tarafdan  Kırımgıray han  Rus  topraklarını çiğneyip ta­  lan etmiş bir taraftan  Osmanlı ordusundan bir  azı Özi  suyunu geçerek    Rusya'yı epeyce  sıkıştırmış, Serdar­ı  Ekrem ordusu da  Hotin  tarafına gelerek  Turla ırma­  ğına köprü kurup  asker geçirerek ilerlemeğe başlamış­  tı. Bu haberler  Petersburg da  korku ve dehşet uyandı  rarak  az kalsın ihtilâle sebep olacaktı. Lâkin Kırımgiray  ölünce yerine geçen, gevşekçe  olmakla onun yerini tu­  tamadığından ve  o  sene mevsimsiz yağışdan nehirler co­  şup taşınca Osmanlı ordusu bir kaç kısma ayrılıp  par­  118  AHMED CEVDET PAŞA  çalanmış ve mühimmatı kayıplara  uğradığından,  Rus­  lar bundan faydalanarak  Osmanlı   ordusunu  Tuna'ya  doğru  epeyce  kovaladılar. Böylece  Prut yılından Rus­  lar Baltacı Mehmed Paşa'nm gafletiyle nasıl imha olun­  maktan kurtulmuşlarsa bu kere de  Özi ırmağının  böyle  vakitsiz taşması,  Katerinayı   tehlikeden kurtardı  diye  bazı Avrupa  tarih  yazarları yazmıştır.   Hele Kırımgi­  ray'm  vefatından  Ruslar çok istifade  ettiler.  Böylece  Osmanlı  ordusu dağıldı.  Ondan  sonra  her  sene tertip olunan ordular, bazen muharebe kazandılar­  sa  da  sonunda yenik düşüp bozulduklarından Tüna'nm  öte tarafından olan bütün topraklar  ve  kaleler  Rusla­  rın eline  geçti. Baltık denizinden gelen Rus  donanması  Akdeniz  adalarını  yakıp yıktı  ve  (1185)  tarihinde  Kı­  rım da bütün bütün elden gitti.  Ordu­yu hümâyûnun  ahvâl ve harekâtına ve Dev­  let yöneticilerinin bu   yolda yaptıkları  hatâlara  dâir  (Adsız) ünvaniyle bir risale yazılmıştır.  Yazarının kim  olduğu biliinmiyor,  fakat yazı   üslûbuna  bakılırsa bu  işleri iyi  bilen bir zat olduğu   anlaşılıyor. Bu risalede  der ki, ötedenberi Devlet­i  âliyyenin   sinirleri,  yerinde  olan zeamet  sahibleri, tımar ve diğer ulûfeci askerlerin  \arbe  koyulmaları,  diyanet işlerinin  himaye  ve emir  lerinden, yahut kendilerine has,  Padişahın  vereceği  ak­  çayı almağa  bütün  güçleriyle çalışır   veya onları karı­  şıklık  çıkarırlar  da bastıramayız korkusu ile ürkerek  çağırılırlardı.  Bu  halde  de Din icabı  cenge  giden azın  azı olup  zeamet,  tımar,  ulufe  ve diğer Padişah  dirlik­  leri de akçaya, işinin  görülmesine  yahut bir yere hiz­  met karşılığı  külfetsiz herkes  tarafından alındığı  için,  harb ve  cenge böylece çok  istekli olur bifşey kalmadı­  ğından, askerin,  içine dışarıdan   girenlerle nizamı  bo­  zulmuştur.  TARİH­İ  CEVDET  119  Bu muharebeye dair olan geniş   bilglerle yapılan  batâlar bu risalede vesair tarihlerde ve özellikle  Resmî  Ahmed Efendinin «Hulasa­tül İtibar»  adlı  risalesinde  yazılı olup, ancak  Kırım  ahvaline dâir bazı sergüzeşt­  namelerde fazla  bilgiler  çözüldüğünden  bu  yolda anla­  tılmağa başlanır.  Şöyle ki  Ruslar,  Tatarlara, hürriyet  vaadederek  aldatmaya başlayıp, bir zamandan  beri  Kırım hanları  da  çoğunlukla Kırım içinde oturmayıp   Koşan'da yer­

leştiklerinden ve Devlet­i  âliyye   tarafından o  yerlerin  gidişatı göz  önünde  tutulamadığından,   Rus  casusları  meydanı  boş bulup  Kırım  içinde  istedikleri gibi karı­  şıklık  çıkairarak, Kırımın  reis ve mirzalarını aldatmış­  lardı. Böylece, Tatarlar  Kırım  seraskeri,  Silâhdar  ib­  rahim Paşaya seni  istemeyiz demeğe  gelen ordu ulaş­  dırma işlerinde veregeldikleri arabaları  vermemeğe  ve  bize Osmanlı  askerinin  lüzumu  yoktur demeğe  başladı­  lar. Çünkü, Tatarlar Ruslarla yaptıkları  gizli   anlaşma­  ları  açığa vuramadıklarından orduca yapılacak  yardım­  dan  uzak durdukları gibi  ellerinden   geldiği  kadar  da  ordunun  bozulmasına gayret ederlerdi. Ordu emri   al­  tında bulunan  Tatar askeri de bir kenara çekilip muha­  rebede  döğüşmezdi.  Döğüşen yalnız Osmanlı askeri olup  onlar da  azın  azı idi. Bir  taraftan  ordunun mühimma­  tı yetersizdi.  Olan  da Defterdar  ve Nüzul eminlerinin  yolsuz  idarelerinden ötürü  yok  edilip yitirilmekde  idi.  Böylece  Kırım  ordusu  her  yönden fena halde iken  serasker  İbrahim Paşa,  yine gayreti elden bırakmazdı.  Hattâ  (1184)  senesinde Ruslar  Or  kalesine  taarruz  edince  Paşa binbir  güçlükle bulabildiği  kadar  araba  ile  iki  defa güçlükle orduyu  götürüp  muharebeyi  kazan­  mış  zafer gafleti ve Tatar  halkının  hilesinden  haber­  siz  Or  kalesine gittiği zaman bir  taraftan  halk İbrahim  120  AHMED CEVDET PAŞA  Paşayı  istikbale  çıkmış, diğer yönden Tatarlar kale ka­  pısını açıp Rus. askerini içeri  alınca,  Han kaleye  girme­  den  kaçmağa mecbur oldu. Ve  kaledeki   askerin  çoğu  şehîd olup Kırımın kilit yeri olan Or kalesi  de Rusların  eline girdi.  Ruslar  bundan  sonra diğer kalelere dadanarak Kı­  rım  içinde dağılma  başladı. Selim  Giray Han Kırım'da  da duramayıp  bir gemiye  binerek  İstanbul'a  geldi. O  vakit Ruslar, bazı Kırım  ahalisinin seçimi ile ikinci   Sa­  hip Giray Hanı  Kırım hanı  yaptılar. Bu  suretle Sahip  Giray  Han  vekil  olarak  hükümete geçince  kardeşi Şa­  hingiray Sultanı  Kalgay yaptı. Serasker Paşa  yine  gay­  ret gösterip, kahramanca Ruslara  dayanmışsa da  Kal­  gay  olan Şahin Giray bir hayli Tatar  askeri ile  gelip  Biz Ruslarla anlaşdık ordunuzu  çekin çekmesseniz  yağ­  ma edeceğiz deyince asker gözönünde   kayıklara bine­  rek kaçmağa başladı. Kefe Valisi Mehmed Paşa  da işi­  ne gelen  havayı  bulunca  kaçtı.  Serasker   Paşa kendi  emrindekilerle  yalnız  kalınca  uğraşıp esir  düşerek Pe­  tersburg'a gitti.  Tatarlar da  bir çok  şartlarla   Ruslarla  andlaşma  yapıp ancak bazı maddeleri  Kırımda henüz  yapılmadı­  ğı için  bu maddeleri  yerine getirmek üzere  Şahingiray  biraderi tarafından  murahhas olarak elli  altmış mirza  ve Tatar ile Petersburg'a  gittiğinde  eğer Rusya,  Dev­  let­i  âliyye ile  sulh  yaparsa Kırım  ahalisi yine Ruslara  tabi  olalar diye  bir  sened  yapıldı.  Şahingiray mühürle­  di, diğer mirza ve Tatarlar işin  sonundaki kötülüğü arı­  layıp  sezerek mühür  basmadılar.  Şahingiray'dan  ayrı­  lıp, onu Petersburg'da bırakarak Kırım'a  geldiler.  Ola­  nı biteni anlattıkları  zaman Kırım  ahalisi tümen  tümen  dağlara  çekildiler ve asker toplamağa başladılar.  Rus­  lar  her tarafı  ele geçirmiş olduğundan  çare bulamayıp  TARİH­İ  CEVDET

121  anlaşma yapılıncaya  kadar  bu   karışıklık devam  etti.  Bu sırada Şahingiray da Kırıma doğru  çıkıp geldi  ise  de  Kırım'a girmekten korkarak,  hatta kardeşi  Sahip­  girayla   bile  görüşemeden   anlaşma   yapılana  kadar  «Baltov»  adlı  kalede  oturmak  zorunda  kaldı.  İşte Kırım  bu suretle  Ruslar  eline   geçerek diğer  yerleri  de tarihlerde  yazıldığı gibi  Ruslar istilâ ederek,  Tuna'nın  öte tarafı bütün bütün Ruslar eline girdikten  sonra,  seksenaltı   senesi  sonunda  ve Muhsinzadenin  ikinci  sadaretinde,   Ruslar   sulh  isteğinde   bulununca  ordu  efkânı da  anlaşmadan başka  çare  olmadığını  gör­  düklerinden, her iki  tarafın  kararı  üzerine Bükreş'de  meclis kuruldu  ve  konuşuldu.   Murahhas Abdürrezzak  Bahir  Efendi  eliyle bir andlaşma düzenlenip bir sureti  İstanbul'a gönderilmişti.  Ancak bu  andlaşmada, Tatarların hürriyete  kavuş­  ması  Kerş ve Yenikale'nin   Ruslar elinde   kalması ve  Rus tüccar gemilerinin  Karadeniz ve  Akdeniz'de ser­  bestçe gezip ticaret yapmaları  yazılmış, ve bunlar sulh  andlaşmasmın esası olarak  öne  sürülmüştü.    Özellikle  Tatarlara hürriyet verilmesi, Rusların başta  gelen  is­  teklerinden olup, Ruslar  bütün bunları elde etmek  için  Kılburun  kalesini yıkmayı, belki de  geri  verip  yerinde  bırakmayı.  Kırımda  para   basmak ve   Hutbenin  yine  Devlet­i aliyye adına  olmasına ve   Devlet­i aliyye   Kı­  rım'dan bütün bütün  ilişiğini   kesmemek   üzere   yeni  kale ile Taman  arasında  bulunan   adada  bir kale  bina  etmesine  razı  olmak  ve  ellibin  kese  akçe tazminat al­  mak isterken  ondan da vaz geçmek gibi türlü kolaylık­  lar göstermişti.  Ordu erkânı o zamana ve  gidişe bakarak bu anlaş­  maya  hep birlikte  razı olmuşlarken İstanbul'da olup da  ordunun halinden habersiz  olan devlet büyükleri  ve yö­  122  AHMED CEVDET PAŞA  neticiler  Kırım'ın  hürriyetine ve  gemilerin seyri  mad­  delerine  razı  olmadıklarından tekrar  muharebeye baş­  landı.  Olacağı  şu  idi;  Rusların  Tatarlara  hürriyet ver­  mek maddesinde  bu derece ısrarı,   Lehistanda yaptığı  gibi bu vesile  ile  Kırım  içine karışıklık ve  kargaşalık  sokmak,  ileride Kırım  diyarını  da  Kazan ve Ejderhan  gibi ele  geçirip oralara yayılmak  maksadından  ibaret  olduğunda şüphe  yoktu. Eğer ordunun bir parça hare­  ket kabiliyeti olsa,  hiç olmazsa Tunanm   beri yakasını  elde tutup korumaya gücü  yetse, o sırada Rusların da  bazı iç karışıklıkları ortaya çıktığından bize çok kötü­  lüğü olacak  bu  anlaşmadan   kurtulmak   mümkündü.  Çünkü Rus askerleri  hernekadar bu  ana gelinceye  dek  galibiyet  kazanmışlarsa da,   seferlerden  ötürü  Ruslar  da  malî  sıkıntılara  düşmüşler bunun  için  de halka zu­  lüm ve baskı başladığından, sonra orduda noksan erle­  rin yerine koymak  için  zaman  zaman  ahaliden asker  yazdığından,  Rus  halkı Katerina'ya kırılmış ve  Rusya­  nm heryeri yıkılmağa  yüz  tutmuştu.  Para yardımı için,  İngiltere tüccarına günden güne açık pazar  olduğundan,  bunun da içde kendisine  başlıca  ziyanı olmuşdu.  Kazan  taraflarında Tatarlardan  bazıları itaatten çıkarak o ha­  valinin harab olmasına  sebep  olmuşlar,   sonra da bir  takım  çok miktarda asker toplayarak,  Ruslar ile  mu­

harebeye  tutuşmuşlar  ve karşı  koymağa başlamışlardı.  Böylece  Katerina  de Devlet­i aliyye  ile anlaşmayı  ça­  buklaştırmağa  mecbur oldu.  (1188)  senesinde   Rus as­  keri Tuna'nm beri tarafına  geçip Şumnu'da Osmanlı or­  dusunu kuşatmıştı.  Ordu içine  türlü ayrılıklar  ve kar­  gaşalık girdiğinden,  çaresiz sulha razı  olup, konuşma  memurları da işi  çabuklaştırıp ve her  nasıl olursa olsun  bir yüze  çıksın diyerek bu  kadar  asker ve mühimmat  kaybından sonra  yine Bükreş'te  kararlaştırılan madde­  TARİH­İ CEVDET  123  leri ziyadesi  ile kabul edip,   Kaynarca anlaşması   gibi  muzır bir muahede  yapılmasına mecburiyet  hasıl  oldu.  Sabık Kırım Hanı Dördüncü   Devletgiray  Han ile  Canikli  Hacı Aü Paşa (1187)  senesinde Kırım'ı kurtar­  maya memur edilip  Taman dolaylarında Nogay ve Çer­  keş kabilelerini toplayıp (1188) senesinde Kırım'a gir­  mişti. Kırım ahalisi  anlaşarak   beraberlik  içinde düş­  mandan intikam almak için ayaklandılar.  Galibiyet  Is­  lâmlara  yüzünü göstermeğe  başlamışken Kaynarca mu­  ahedesinde,  Kırım  serbesttir,  şartı  olduğundan  çaresiz  Hacı Ali Paşa da kışlamak üzere Kefe  kalesine döndü.  Bu  seferin  Devlet­i aliyyeye yaptığı fenalıklar say­  makla bitmez.  Hattâ  Osmanlı topraklarında at neslinin  bundan  sonra kaybolduğu ve  battığı söylenir.  FEZLEKE  Devlet­i  aliyye  şeceresini evvelâ  Şah Osman G***  Hazretleri ekip, kendisinden sonra gelenlerin yeni  geliş­  me himmetleriyle terbiye olunup Kanunî Süleyman  Haz­  retlerinin zamanında  yükseliş çağma  ermiş ve  sonra  ihtilâllerin  karanlık  ve kuşkulu  günlerini  kâh munta­  zam ve  kudretli oluşun,  baharım görmüş ve bazı sarsın­  tılara uğrayarak fena bir hale gelmiş iken, îkinci  Mah­  mud Han  Hazretleri, elinde  tuttuğu yükseliş  meş'alesi  ile  hükümet  şeceresine musallat olan keder  verici mas­  rafları  keserek Devleti  bu zararlı  sebeplerden  temizle­  dikten sonra onun hayırlı halefi  zamanında  adaleti  sa­  yesinde emin ve rahat olduğumuz ve iyi günlerini gör­  düğümüz Sultan Abdülmecîd  Han Hazretleri, aldığı bil­  gili tedbirlerle Saltanat  şeceresine yeni bir  gelişme  ve  hayat sağlamıştır.  BEŞİNCİ  BÖLÜM  (Devlet­i  aliyye kanunlarının ne veçhile  bozulduğuma  dairdir).  Bizden  önce gelenlere gizli olmayan incelenmiş ha­  berlere göre  Devlet­i aliyye   Kanunî  Sultan  Süleyman  Han Hazretlerinin saltanatı  zamanına  gelinceye  kadar  sade bedevilerin durumuna yakın bir halde olup toprak­  lar  genişledikçe usûl ve kaideler  konulmuş,  gerek sal­  tanatta gerek halk içinde  süs, ziynet ve ihtişama, sefa­  hatin karışık sonlarına  bir gün  istek ve arzu duyulma­  mıştı.  Sultan  Süleyman  zamanında  ise  kısa zamanda bir­  çok memleketler daha  Osmanlı toprağına katılmış dev­  letin sınırları genişlemiş ve memlekette üstün derecede  artan zenginlik, tabiî olarak  durumun değişmesine   se­  bep oldu. Bu da dünyada tabiatin gelişmesi icabı  oldu­  ğu  cihetle; niçin oldu? Bedeviler  gibi kalınmış olsa da­  ha iyi olmaz mı idi, denilmekle zamanın zorunlu  hüküm

ve emirlerini inkâr demek olur.  Zira her insan  topluluğu   zorlanarak bu köprüden  geçmiş ve zaman  hükmünü  anlayıp takdir  etmeyerek  tabiatin  gidişine karşı   koyup da  eski  durumunda  kal­  makta direnen  ve ısrar eden kavimler,  boşluk  ve yok­  luk denizine  düşmüştür.  Şu  kadar devlete  göre  en bü­  yük tehlike ve  korku  ve millet topluluğunun bedeninde  çok büyük tehlikeli hastalık  bir durumdan diğer duru­  ma geçiş sırasında olup bir  hastalığın iyiliğe   dönüşü  zamanında ziyade dikkat ve ihtimam olunmazsa, hasta­  TARİH­Î CEVDET  125  İlk yeniden ortaya çıkar ve zaten zaif  olan  vücûdu bü­  tün bütün berbat etmesi, nasıl  tecrübe  ile  biliniyorsa,  devletlerin de durum  değişikliklerinde  eski  haliyle  gir­  meye mecbur bulunduğu  yeni  duruma  geçiş, dikkatle  incelenerek, akıllıca yapılmadığı ve  hemen usûlleri de­  ğiştirmekle  eski durumun   sonu gelmiş olacağından,  bünyesi  zayıf olan  devlete,  birdenbire  sarsıntı  verildiği  halde kolayca  selâmete çıkmak kolaylaşır.  Aksi halde  bu çabuk akışın su yolları  tıkanmazsa   etrafını basıp  harab  eder. Zamanın icabeden değişikliklerine karşı du­  rub da  değişiklik olmasın diye  çabalamak bunun benze­  ri olup  böyle düşünen  hükümet yöneticileri  devlet bah­  çesini sel altında bırakıp  darmadağın  edecekleri delille­  ri Ue görüşten uzak değildir.  Kısaca reformdan  uzak  kalmak  Allahm namus has­  sası olup insanlık kanunları zamanın  hükmü  ile  değiş­  mekle, ikiyüz sene evvel pek mükemmel ve hayırlı diye  kabul olunan bir kanun ve usûl, o vakitten beri kavmin  mizacında  ve dünya milletlerinin gidişinde meydana ge­  len değişiklikler dolayısiyle   bir işe  yaramaz  dereceye  gelmek  tabiatin emri olduğundan,  devlet  bakanları  için  asıl lâzım  olacak, kabullenilecek olayı  düşünüp tartış­  mak ve devletin bugünkü  ihtiyaçlarına ve  zamanın hük­  müne göre incelemek ve yorumlamakla idareyi ona uy­  durmak ve mevcud nizamları göz önüne alıp, ince  yerin­  de duruma oturtmak mes'elesidir.  Bu istenilenlere yaklaşma   yollarının biri  ve  belki  en kestirmesi bağlı  oldukları devletin eski kanunları ve  eski durumu ile  kabullenilecek  gelişmeyi   bilmek oldu­  ğundan,  gerçekte saltanat­ı  seniyyenin  eski  usûl ve ni­  zamları,  tarih kitaplarında yazılı ise  de ve bizim bu ta­  rihimizde tekrarı  bazı   mertebe sadetten  hariç ise  de  bunların aşağıda olduğu gibi yazılması  ve adı geçen ni­  126  AHMED CEVDET PAŞA  zamlara  vakit vakit aciz  olan  kargaşalığın   sebeplerini  açıklamak  hem iş görecek, gelecek kuşaklara küçük bir  hizmet ve  hem de  aşağıda bildirilen tarihimizde adı ge­  çecek olan  «Nizamat­ı  Cedide»nin  icablarını anlamağa  kolaylık  olur diye düşünüldü.  Her  devletin  esas vazifeleri  iki gerekçeye dayanır.  Biri memleket içinde sosyal adaleti kurarak  halkın  hak­  larını hukuk  çerçevesinde   korumak. Diğeri,  sınırları  düşman  taarruzundan muhafazadır. Her devletin   ünü  şerefi ve işlerinin yolunda gitmesi ile renkü  parlak  yük­  selişi bu vazifelerin   güzelce yapılmasına   çalışmak  ve  gayretle  üstün başarı göstermekle olur. Devlet­i aliyye­

de  aslına bakılırsa bu gerekçelerin yapılmasına yüksek  bir önemle bakılır ve hiç bir şey gözden  kaçırılmazdı.  Şöyle ki halk  arasında  adalet ile  hüküm  vermeğe me­  mur bilginler  gayet toplu  ve muntazam  olduktan başka,  gelmiş geçmiş Âl­i Osman Sultanları da pek ziyade titiz  davranarak o  zamanın  gereği  kendileri  divan yerinde  hazır olup memleketin iş  ve meselelerini  din ve devlet  ile  kayıt altında bulundururlardı. Hattâ Yavuz  Sultan  Selim Han  Hazretlerinin eski Divanhanede  bizzat divan  eylediği  tarih  sahifelerini süsler.  Eyâletlerin idaresine  memur  olan  beylerbeyiler ni­  ce zaman  sancak beyliği  etmiş, sıcak ve soğuk rüzgârı  görmüş emektar zatlar  ve sancak beyleri  Din ve  Dev­  letin  iyiliğini  isteyen, iş bitirir, tecrübe görmüş durum­  da  kimseler oldukları halde, suç  ve günahları  olmadık­  ça işten  el  çektirilmeyip, uzun  zaman makamlarında sü­  rekli  olarak kaldıklarından,  güç ve kuvvetleri  üstün  olup hazer günlerinde şehir ve kasabaları îmar ile  özel­  likle  halkm üstün  seviyede  geçimini   gözden  ayırmaz­  lardı. Seferde  çok  teçhizatlı  ve silâhlı   askerleri ile se­  fere koyulurlardı.  TARÎH­I  CEVDET  127  O  vakit Avrupa devletlerinde   muvazzaf  ve daima  eğitim  gören harbe hazırlanmış asker olmayıp gerekir­  se etrafdan asker, çağırıp   toplamışlar   iken, mevkib­i  Hümâyûna özel  Kapıkulu adlı ulufe  alan daima hazır,  emir ve ferman bekler ocak birlikleri vardı  ki bunların  yaya yürüyenleri  Yeniçeri  ortalan,   atlıları altı bölük  yani  Ebnâ­yı Sipahiyan ve  Silâhtar  ve Gureba­yı yemin  ve Gureba­yı yesar ve Ulûfeciyan­ı   yemin  ve Ulûfeci­  yan­ı yesar ocakları halkıdır.  Yeniçeriler,  daima   kışlalarında oturur,  eğitim   ve  harb san'atını disiplin içinde  öğrenir, Sefer­i  Hümâyûn  olunca  hemen her orta kazan ve  erlerini  alarak   büyük  bir istekle muharebeye giderlerdi. Subaylarının  emirle­  rine baş eğip baş  üstüne  derler, itaatleri  bu yüksek  se­  viyede  olarak gittikleri yollarda reayaya  kötü  denilecek  üzücü olaylardan  kaçınırlardı.  Böylece muharebe yeri­  ne geldiklerinde cenk pazarından can  alıp, can vermek  hülyası ile kışlalarında bu  günü  beklemişler ve  küçük­  lükten  beri, canım   feda  olsun   düşüncesiyle   eğitilmiş,  cenge çok  istekli ve  hırslı  bir  birlik olup tehlikelerden  ve  can korkusundan   ürkmeyerek düşman  karşısında  göğüs gerip durduklarında,  galibiyet ve zafer kendüeri­  ne ayakdaş ve arkadaşdı.  Hepsi  bekârdı fakat  yaş  haddini  doldurup işe  ya­  ramaz   (amel­i  mande) olduklarında tekaüt  ulufesi ih­  san olunduktan sonra evlenirlerdi.  Hazer  günlerinde ye­  niçeri ocağı için yedi senede bir kere «Kapu» olup yani  defter açılıp ne  kadar noksan ortaya çıkarsa acemi  oğ­  lanları  kışlalarından o kadar  er çekilir ve yeniçeri  ya­  zılırdı.  Cebeci ve topçu  ocaklarının nizamları da bu  dü­  zende idi. Acemi oğlanları Devşirme  çocuklardan  ibaret­  ti.  Bunlar küçük yaşta alınıp Türk  dili ile  eğitilir ve  İslâm terbiyesi ile  yetiştirilir, bir çok zaman kışlada  ka­  larak tam  değerde kul oldukdan sonra Enderun­u  Hü­  128  AHMED CEVDET PAŞA  mayûn  Ağalığına uygun olanları Enderun­u  Hümâyûna  diğerleri de Öbür  ocaklara yazılır  (tashih olunur) ve bu

suretle  toplu  olarak eğitim görürlerdi.  Devşirme,  mut­  laka Arnavut, Boşnak,  Bulgar,  Ermenilerden olup, baş­  ka milletten ve soydan  ve şehir çocuklarından olmazdı.  Fakat  yeniçerilerin oğullarını  acemi  oğlanları kış­  lalarına almak  caizdi. Onlar da diğer devşirmelerle bir­  likte eğitim  gördükden  sonra   alman tertiplere  göre  ocaklara çıkarlardı. Evvelce  adı  geçen Süvarî  ocakları  için de gene  yedi senede bir defter açılıp   nekadar nok­  sanları  ortaya  çıkarsa  Enderun­u  Hümayun ağalarının  eskilerinden  yeniçeri,  cebeci ve topçu birliklerinden ya­  rarlığı  geçmiş  olanlardan o miktar adam  yazılırdı.  Yine söylersek Kapıkulu denilen  ocaklar, halkı ge­  nel  olarak  Arnavut, Boşnak, Bulgar, Ermeni devşirme­  leriyle  ocakzadelerden  gelişmiş,   ahalinin hiçbir  sınıfı  ile ilişkisi olmayan bir  toplum  olarak, hepsi  küçüklük­  ten beri gereği gibi  eğitim  gördükten sonra,   yoluyla  ocaklara çıkmış  ve sayesinde büyüyüp geliştikleri Dev­  let­i aliyye uğruna can ve baş vermek kendilerine alış­  kanlık olmuş, seçkin   disiplinli askerler   olup, içlerine  dışarıdan bir kimsenin girmesi mümkün değildi.  İşte bu  ocaklar,  halkı Saltanat­ı Seniyyenin muvaz­  zaf askeri ve  Ordu­yu  Hümayûn'un  asıl birliği olup,  Devlet­i aliyyenin  en  büyük  askerî  kuvveti  tımar  ve  zeamet erbabı idi.  Bunlardan 200.000'e yakın süvari  çı­  kardı.  Onlar iyi teçhiz  ve ikmâl edilmiş,   disiplinli  ve  muntazam oldukları  zaman çoğunlukla  Kapıkuluna  bi­  le iş bırakmazlar  ve bunlar Padişah kulu  olmaları  ile,  memleket içinde asî ve  haydutların,  eşkiyaların, ortaya  çıkmasına engel   olurlardı. Bunlardan  yalnız Rumeli  eyâletinin  timar ve zeamet erbabı bir   Devlete yeterdi.  Zira önceleri yalnız Rumeli  eyâletinde  deftere geç­  TARİH­İ  CEVDET  129  miş 12.000 kılıç olup, her kılıca  mutasarrif olan tımar­  lı, her 3.000 okçu için birer tam  techizatlı  ve  silâhlı ce­  belisi ile  Sefer  eşmek kanun  olduğundan Rumeli eyâle­  tinin  Timar ve  zeamet erbabı kanun üzere cebelileri  ile  40.000 kadar olur iken bazı  ocakzadeler  hasbetenlillâh  kanundan fazla olarak otuzar, kırkar,   ellişer cebelileri  ile Anadolu  eyâletinde de defterde  yazılı 1000 kılıç  ve  kanun üzere cebelisiyle, 17.000 er ve kanundan fazla ola­  rak cebelisiyle 30.000'den  ziyade  ve Diyarbakır ile Kur­  distan ve diğer  eyâletlerin askeri de buna göre idi. 3000  akçadan 20.000  akçaya kadar tımar ve bundan yukarısı  zeamet olup, terakkileri de  yalnız  muharebede  liyakat  göstermeğe  bağlı  olarak,  tımar   erbabından  cenklerde  en yüksek derecede yararlığı görülenlere  10  Akçada 1  akça  terakki ihsan olunur.  Fakat Sefer­i  Hümâyûnda  olağanüstü  bahadırlık ve yararlık  edenler zeamet'e hak  kazanırlardı. Sancak beyleri  bunların   muharebe yerin­  deki  kumandanları  ve beylerbeyiler   başbuğları maka­  mında olup  disiplin  işlerine   alaybeyler memur idi  ki,  hep tevcihat onların arzları üzerine yürür  ve  mahlûlatı  (açık vazifeler) beylerbeyiler hak edenlere verip fakat  tezkereleri  Dersaadet'e  takdim  ile  «Berat»   olunurdu,  Doğrudan doğruya İstanbul'dan bir ferde timar  verilir  ve ne de terakki ihsan olunurdu ne tımar, ne zeamet bir  kimseye arpalık ve  başmaklık  olmazdı.  Zeamet sahih­  leri, timarm büyükleri demek olup zeametin  değeri   ve  göz doldurması ne derecede  olduğu bundan anlaşılır  ki,

başlangıcda  dergâh­ı  âli kapıcı  basıları sancak beyliği­  ne  ve beylerbeyiliğine müstahak  rüzgâr görmüş  iş biti­  ren, istekli  içten bağlı zatlar oldukları halde arpalıkları  19.999 akça  olup   zeamet derecesine varmamak için  on­  dan ziyade  olmaz.  F. 9  130  AHMED CEVDET PAŞA  Ve  Haseki kadınlara başmaklık adiyle maaş  tahsi­  si  lâzım gelince Has karyelerinden yine 19,999 akçaya  kadar akça tayin olunarak,  yine  20.000 akçaya çıkarıl­  mazdı. Tımar ve  zeamet erbabı babadan oğula  Padişah  dirliğine el koymuş hep kişizade   ve  herkesçe  bilinen,  tecrübe  görmüş zatlar  olarak bir deyimle  milletin en  şerefli kimseleri makamında bir  mümtaz  tabaka   olup  dışarıdan hiç kimseye timar ve zeamet tevcihi tam ola­  rak  yasak  olmakla,  içlerine haberleri  olmadan girmek  mümkün  olmadığından eskiden olduğu gibi    çoğunluk  oldukları  gibi gayet   mazbut ve  üstün  değerli, Devlet  ve millet  ne demek olduğunu tanır bir  toplum oldukları  halde, her biri kendi sancağı içinde bulunmakla istenil­  diği  zaman hepsi bir kaç gün içinde hazır ve emri bek­  ler duruma geçerlerdi.  Rumeli  tarafında  40.000 yörükân ve  müslüman,  Anadolu eyâletinde 30.000   yaya olup,  sefer   Rumeli'de  olursa  yörükân ve müslümanlardan   5.000 ­  6.000   er;  Anadolu yakasında olursa yayalardan  3.000 ­  4.000 er  Sefer­i  Hümâyûna  memur olarak, bunlar Metris ve top  hizmetlerini if a ve orman kesip  yol açmak  gibi  işleri  yapmaları ile timar ve zeamet erbabı ellerine kazma kü­  rek  almak gibi bayağı işlerden uzak  tutulmalarıyla yal­  nız  cenge  kendüerini verirler ve  öyle çalışırlardı.  Bunlardan başka Rumeli yakasında  20.000 defterli  Akıncı  olup sefer  olunca Akıncı  Beyleri, takımı ve  gö­  nüllü olmak üzere 40.000 ­ 50.000 kadar  çevik  süvari  ile  muharebe sahası düşman memleketi içinde kurulup,  sınırdaki müslümanlar sağlam ve esen kalır. Düşmanın  böyle oyalandığı sırada ordu da yetişerek harb sonucu  kazanılırdı.  O vakitte Tatar   birliklerine asla  ihtiyaç  yoktu.  Adı  geçen  askerî sınıflar istenildiği   zaman, is­  tenilen yere  hareket edebilen bir yere saplanıp bağlan­  TARIH­I CEVDET  131  mamış  olarak bunlardan  başka Hakan  kalelerinin  mu­  hafazasına memur, yerli ve  muvazzaf  mustahfaz  asker­  leri olup, onlar da memur oldukları kale ve toprakların  muhafazasına  canlarım  verirlerdi.  Bahadır fedai yiğit­  ler olmaları ile sınırlarımız tam emniyette  bulunurdu.  O zaman Devlet­i aliyyenin  Deniz Kuvvetleri de bunlar  kadar mükemmel  ve  çok muntazam halde idi.  Bunlardan başka  özel kritik yerlerde Beşeli adında  bir sınıf asker de vardı, istenildiği zaman yevmiye   ile  de asker toplamak ve kullanmak mümkündü.  Monte Kokoli harp fenni adlı  meşhur kitabında der  ki :  «Osmanlı  askeri  ulufeye yahut tımar  veya zeamete  mutasarrıflardır. Fakat ihtiyaç duyulursa  Levend, Sa­  nca,  Sekban adında  piyade  ve  süvari    askeri yazarlar.  Bunların esamileri olmayıp bizim  durumumuzdaki   gibi  seferde  hizmet ettiği   günlerde yevmiye ücreti alırlar.  Osmanlı süvarilerinden Beşeluyan  ki atlı Muhafız   ola­

rak bir  nevî askerdir. Engürüsdeki Hüsar  süvarisine  benzer.  Madem ki  Osmanlıdan  korkup kuşku  içindeyiz  o halde daima hazır ve amade askere muhtacız». Ve yi­  ne Monte Kokoli bu kitabında Devlet­i aliyyenin kuvvet  ve kudretini vasıf ve tarif  ederken der ki:  «Osmanlı  Devleti  o kadar kuvvetli ve o kadar  kudretli bir salta­  nat­!  kahiredir  ki, gözü pek  korkusuz cenkçi,  harekâta  ve sefer eşmeğe alışık hesapsız  sayıda  askeri daima eği­  tim görmüş ve emir  bekler durumdadır.   İstenildiği za­  man  yürüyüşe geçer ve hareketi haberi  duyulup  dağıl­  madan  sayısız  en  seçkin   askeriyle istediği  yere varıp  harp  sahasına  girmiştir. Milâdî  (1660)  senesinde  gemi­  lere manda ve  öküzleri  koşup Tuna yolu  ile Belgrad'a  Ösek'e ve Budin'e çektirdikleri  gemiler  ve  ulaştırdıkla­  rı yiyecek ve  mühimmat tarif sınırı dışındadır.  Osmanlı  usûl  ve  kaidesine göre yüze çıkarıp  gösterdikleri  teda­  132  AHMED CEVDET PAŞA  rik ve yürüyüşünü tam tersini  yaparlar. Niyet  ve mak­  satlarını gizlemek için ikmal   işlerinde  yürüyüş  ve  ha­  rekatta bin türlü şekilde durum göstermişlerdir.  Nice  seneler Venedik   seferi için aralıksız çalışma   gösterişi  yapıp ansızın Erdel  kralı Rakoçi üzerine sefer ettiler.  Ve bir müddet  Balat üzerine  tedarik görüp  ansızın  Girit  üzerine  hücum  ettiler.    Vaktiyle  tedarik görmek  Romalıların eski usûl  ve kaideleri olup,  Osmanlılarda  ortaya  çıktıkları günden bu  yana onların tuttuğu yolu  takip   edegelmişlerdir.   Osmanlı  ordularında,   Beldar.  Neecar,  Sina, Binr  ve esnaf amelenin   çokluğu  şaşıla­  cak derecededir.  Kılavuz ve casusları çoktur. Topları ve  mühimmatı gayet çok olduğundan   sefer esnasında et­  rafdan  bir nice  amele  ve yardımcılar   toplayıp işe koş­  tururlar. Üstadları  ve özellikle  topçuları   Avrupa'dan  kaçan dinini değiştirip müslüman olanlardır. Diğer mil­  letlerin takat getiremedikleri güç ve  müşkül işler,  Os­  manlıya kolay gelir. Metrisleri  gayet sağlam ve  iyi tah­  kim edilmiştir. Metrislerini ve  yürütmekde   çabuklukla­  rı çok  bambaşka ve hayret  vericidir.   Osmanhya ayak  kurşundan ve el demirden gerek demişler, darbı mesel­  dir.  İşte bunun  için o vakitler  Osmanlı toprakları  zu­  lümden, baskıdan uzak ve  serbest sınırlarında ufak  hu­  dud olaylarından bile masum olmayla  sefer ve hazerde  ahali asayiş ve huzur içinde  ve memleket günden  güne  şen ve mamur olmakta  ve Devlet  daima  kuvvetlenip  genişlemekte  idi. Özellikle Sultan Süleyman Hazretleri­  nin yüz yılında  Devletin Kara ve Deniz kuvvetleri  pek  çok olmakla,  sindiren  kuvvetli  sesi,  ve saltanatı  dünya­  yı  yerinden oynatmıştı.. Ancak   Devletin gelişme tepe  noktası onun zamanında olduğu gibi bir çok ihtilâl sebep­  leri de o vakit  gelişmeye başlamışdır.  Fakat kuvvet ve  TARİH­İ  CEVDET  133  kudreti tepe noktasında olduğundan ve kanun maddeleri­  nin karışıklığı ekseriya mâkûl yüzeyde, ayrıntıları ile baş­  layıp yavaş yavaş bütünlükle  darmadağın  ve  karışık  hâle geldiğinden, başlangıçda hissolunmayıp bir  zaman  sonra, tepkileri ortaya çıkmışdır.  Şöyle ki Sultan Süleyman  asrında  Devletin büyük­  lük ve  parlak görünüşü  kemâle gelerek itibardan  şıma­

rıp istenileni özellikle  kabul etmeyip  yalvarmağa  zorla­  mak, saltanatı bendegândan memleketin  ileri gelenleri  bazı hiyerarşide görünmemeye  meyi ve istek   başlamış  bizzat divan­ı Hümâyûna hazır olmayı terk  edip  ancak  kafes  arkasından  divan  işlerini duymakla  yetinmişler­  dir.  Ordu  muharebeye  gidişlerinde  ve hazer  günlerinde  bazen  Edirne ve Yanbolu şehir ve kasabalarından gelip  geçerken  aracı  kimsesi olmayanlar  hallerini arz edebil­  diği için bir çok ahvali duyarak memleket işlerine bağlı  çalışmaları tepe noktasına eriştiğinden zamanında  mem­  leketler şen ve esenlikle mamur ve ahali Osmanlı  idare­  sinin  gölgesinde kimseden aman dilemeden emniyet için­  de idi.  aslında vezirler  içinde likayat  ve  kifâyetçi   üstün  vasıf ve meziyette olan ve  zaten zamanında değer  sa­  hibi olanlar  sadrâzam olup vezaret bile nice zaman san­  cak   beyliği ve  beylerbeyilik  ettikten   sonra   niha­  yet Anadolu, sonra  Rumeli beylerbeyisi  olarak rüzgâ­  ra tecrübesini görmüş  geçirmiş dünyanın sıcağını soğu  nu  görerek dünya işlerine gereği  gibi anlayış  edinmiş  zevata tevcih edilirdi ve  bütün  tevcihatmda verilen  bir  şeye karşılık olmayıp rüşvet de alınmayıp herhalde ehil  olan ve hakkı olan görüp gözetilir  iken, Sultan   Süley­  man bu  eski  geleneğin tersine, dışına çıkarak has oda­  başı İbrahim Ağayı  birden  sadaret makamına  getirdi.  Gerçekde Sultan Süleyman  bizzat   Devlet   işlerini  134  AHMED CEVDET PAŞA  görmeğe kendini adamış, ihtimam gösterir   kimse   idi.  Vezirleri kendine  âlet  edinmişdi. Her kim  vezir­i  azam  olsa Devlet işlerine  sarsıntı ve  karışıklık  gelmeyeceği  açıkça bilindiğinden  işlerin büyük bir  kolaylık içinde gön  lünce yürüyüp akması  için, böyle elinin altında  yetişti­  rilmiş  bir zatı sadarete getirmesi,  kendi zamanında işle­  rin gidişine aykırı olmadıysa da bu yönde kendinden son­  ra  gelenlere kötü örnek göstermiş olduğundan,   kendin­  den sonra  gelenler de  zaten sevdikleri  özel  bendelerini  vezir etmeğe  başladılar. Bu gibiler ise gençlik, tecrübe­  sizlik çağında nail oldukları sevgi ve iltifata mağrur ola­  rak çağının  isme ve gidişini  bümediği gibi bilen  erba­  bından da  sormaya  da  tenezzül etmedikleri  için,  hemen  kendi başına iş görüp  kanun ve kaideye uymadan  hare­  ketle, iş artık zatiyata intikal ederek hakikaten iş gör­  mek asıl maksadı düşünülmez olduğundan.  Devletin  ni­  zam ve intizamı darmadağın olmuş, karışmış,  kuvvetin­  de  zayıflamaya dönüş başlamıştı.  Ne kadar söylense, İkinci Selim  tahta   geçtiğinin  ilk gününde yeniçeri ağasını Kaptan­ı Derya   yapmış, o  da denizcilikten haberi olmadığı için, aşağıda anlatılaca­  ğı üzere İnebahtı limanında Osmanlı  donanmasını   yak­  mış ve işte o vakit  Osmanlı Devletinin Deniz kuvvetleri,  seviyesinden düşmeğe yüz tutmuş idi. O bir de tımar sa­  hipleri  haysiyet ve  nâmusdan olan ve  mülâzimlik   hiz­  meti görülenlerden  hakkı olanlara tevcih  oluna  gelir­  ken, Sultan Süleyman  asrında  Çaşnigir başılıkdan   bey­  lerbeyiliğe çıkan Hüsrev Paşa rüşvet ile tımar  vermek  gibi bir kötülük ortaya koydu. Sonraları bunun pek çok  zarar ve ziyanları görüldü.»  Monte Kokoli adı  geçen  kitabında Osmanlı Devleti  Serdar­ı ekremlerinin harpde   hüner ve   maharetlerini,

duruma hâkim  olup muharebe emir ve işlerinde istek ve  TARİH­Î CEVDET  135  çabuklukları, Allah'ın önünde binlerce tahsin ve aferine  değer diye  övdükten  sonra bunun  sebebini  böylece  an­  latmışdır. Osmanlı vezirleri  büyük işlere  istidat ve liya­  kat kazanmak  için daha küçük yaşlarında harp hizmet­  lerinde kuUanüıp, böylece mühim Devlet islerine ahşarak  melekelerini arttırırlar ve basamak basamak yavaş   ya­  vaş rütbelerine erişirlerdi. Osmanlı memleketlerinde   ge­  niş memuriyet kanunları içinde, memleketten memlekete  gönderilerek veya seferden sefere gidip gelerek gençlik­  lerinden, yorgun  yaşlılık yıllarına varınca türlü harp si­  lâhlarını kullanmakda,  emir vermek  ve emrin  yapılma­  sında duruma hâkim olarak hükümet ile bilgilenip en yük  sek seviyeye çıkarlardı. Fakat  açıklamadan  yapamıya­  cağız bu zamanda nice olaylardan sonra,   Osmanlıların  arasında da harp fenninin öğrenim ve eğitimiyle, idmanı  ve  tatbikatı nizamma halel  gelmiş  bu hüner ve mari­  fetin  gelişmesine  korku ve bıkkınlık gelip,  Serdarlığın  şanına ve şöhretine kusurlar gelmiştir. Zira  Padişah  sa­  rayı ileri gelenlerinden bir  nicesi çırak çıkarılıp   serdar  nasp ve tâyin ile hatırı sayılır bu Devlet işi, harp  bunun  yapamıyacağı kudretle kendine yüklenir diye  yazılmış­  tır.  Aslında Padişah ile vezir­i âzamları arasına  kimse  müdahale edemezken,  üçüncü Sultan Murad asrında  ne­  dimleri ve yakınları  Devlet işlerine  sokulup  sadrâzam­  lara nice akıl ermez işlerin yapılmasını teklif eder, eğer  "kabul etmezse  hepsi birleşip huzurda fırsat düşünüp tür­  lü  iftiralarla  Padişahı  kızdırıp öfkelendirerek,   kimini  öldürtür kimini de sürdürürlerdi. Böyle bir  çok   zaman  sadrâzamlar ister istemez enderun halkına uyar ve  ha­  valarına uygun iş görmeye mecbur   olurlardı.  Onlarda  korkusuzca her Devlet işine müdahale ederler ve istedik­  lerini yaptırırlardı.  136  AHMED CEVDET PAŞA  (900)  Yil'nda  Şehzade  Sultan  Mehmed'in   sünnet  düğünü olup bir iki ay uzaymca etraf ve  nahiyelerden  sayısız halk toplanmıştı. Düğün şenlikleri sonunda   bu  kadar baldırı çıplağın  memnun  edilmeleri istendi.  Hepsi  yeniçerilik isteyince   istedikleri yapılsın diye   yeniçeri  ağası Ferhat Ağaya irade  buyuruldu. Halbuki ötedenbe­  ri eski yeniçeri erleri usûl ve nizamı gereğince acemî oğ­  lanları kışlalarından alınmak kanun idi. Ferhat Ağa ocak  subayları ile görüştükten sonra bu suretle ocağımıza ye­  tişkin olmayan yaban erlerin girmesi ile ocakta süre ge­  len kanun ve kaide elden gider Osmanlı Devletine bunun  büyük zararı vardır dediler ve birlikte karar  almışlarsa  da işin sonunu düşünemeyeri bazı  nedimler ve  yakınları  bir arada  istek ve ısrar ile tekrar Padişahdan irade çı­  karmışlar, Ferhad  Ağa da bu  işten çekilip, yerine  geçen  Yusuf Ağa çırağı  adiyle bu adamları yeniçeri  ocağına  alarak bir fesad tohumunu ekip gitmiştir,  ki, sonra  ge­  lenler de böyle birer  hâdiseyi fırsat bilip türlü adla ve  sudan sebeplerle  soyu ve  ahlâkı  ile mesleği ve   mez­  hebi bilinmez şahıslar  yeniçeri  içine   alınmış,  böylece  Devletin kendi eliyle  terbiye ve eğitim gösterdiği   ace­  mi  kışlaları fidanlığında yetiştirdiği muntazam ve itina

gören ocağa incir  dikilmiştir.  Zira ocağın kanununda bir  gedik açılınca bir  daha önü alınamayıp  aslında Padişah  ulufesine mutasarrıf olanlar vükelâ ve vezirler ve  diğer  memur dairelerinde  istihdam olunmak  ele geçmez iken,  ve yeniçeriler genellikle kışlalarında olmak şart   olarak  dışarıda bir  kimsenin bulunması  ve ihtiyar işe  yaramaz  iş göremez olmadıkça tekaütleri tam olarak  yasak iken,  ondan sonra yeniçeri ulufeleri hademeye verilmeğe, genç  ve tuvana yiğitler tekaüt olmağa ve adım adım bu fena­  lıklar artarak yeniçeri ağaları ve ocak subayları  ve ka­  lemi ile kâtipleri neferat esami  ve terakkilerini düedik­  TARİH­Î  CEVDET                137  lerine  satıp, satışa  çıkararak çıraklık ve   irad  adiyle  bahşedip vermeye ve nihayet yeniçeri esamileri mukataa  ve isham gibi  alınıp satılmağa başlamakla, ekserisi  En­  derun  ve Birun ileri gelenleri ve ilim adamları  daireleri­  ne, bunların kulları ile hizmetkâr güruhuna   geçip ve  bunlara kapulu adı  verilip  kışla  mütevellileri  bunların  mevacib'ini  biraz noksan vermeğe   alışıp yedikleri   için  yeniçeri esamisi günden güne artmakta olduğu hâlde, se­  fere  gidecek erleri azalarak nihayet  yeniçeri kışlalarında  Baş  eski ve Bayraktar adiyle bir  kaç iş görmez derbe­  derler  ile  Karakullukçu ve  Aşçı makulesi bazı biçareler­  den başkası  kalmayıp yeniçeri  esamisi  evvelkinden   bir  kaç kat artmış olarak mevaciblerine Devlet hazinesi  da­  yanamaz olmuşken,  mevacib çıkarılması vaktinde güçlük  le bulunan büyük miktarda akçayı, sefere  gitmez kolluk  beklemez Devletin bir  işine yaramaz esnaf tüccar birine  tâbi olanlar ve hizmetkâr güruhundan yolunu  bulup  te­  kaüt  esamisine geçirilenler  aldıklarından, sefer için şöy­  le dursun  kolluk beklemek için lâzım olan  erler, kışlalar  tarafından  ücret ile  tutulurdu. Halbuki  İstanbul'da bun­  ca esnaf ve  aşağı tabakadan başka taşralarda nice  yüz­  bin kişi birer ortadan dem vurarak yeniçerilik iddiasmda  olduklarından askerî tahsisatı yiyecek yeri arpalık edin­  miş olan bir takım  ocak kokonosları,  bir  karışıklık  çı­  karmak isteseler sözü  ayağa düşürüp ve nice düşük  in­  sanları  yeniçeri  adiyle kazanların başına üşüşüp  isyan  eden bir topluluk teşkil edebiliyorlardı.  Aslında ise yeniçeriler itaatli, ferman kabul  eder  bir  asker olarak kırkı bir kıl ile yedilir tabiri haklarında ge­  çerli olup şayet içlerinden ocağın kanun  ve erkânına ay­  kırı hareket edeni olursa, ocaklısı korumadıktan  başka  kendileri davacı  olarak  cezalandırılır ve başı  koparılır­  ken kanunlarının ve  nizamlarının   yukarıda  belirtildiği  138            AHMED CEVDET PAŞA  bozulmasından sonra ele avuca sığmaz bir güruh eşkiya  ve ortaları müttehim ve canüere yatak yeri olarak mem  leket işlerinin iyisini kötüsünü  ayırıp eleştirmeden,   biz  bu maddeyi istemeyiz diyerek Devlete ve Dine faydalı bir­  çok  tedbirlerin geri kalmasına ve Sultana karşı koymak  gibi bir çok ıezaletlere sebeb olup, asır geçtikçe ihtilâlci  ve  karıştırıcı hâlleri  de arttığından   bunların yüzünden  Osmanlı  Devletinin gördüğü  fenalıkların miktarı anlat­  mak ve yazmakla bitmez.  Kısaca isyan ve eşkiyalık  için  yoldaş yokmu denilse  her  köşeden yeniçeri adiyle sayısız  eşkiya ortaya çıkıp,  onların yeniçerilikleri hep cezadan  ve başlarının kesilmesi mümkün olmayan her türlü  yü­  kümlülükten uzak olarak  serbest ve laubali gezmek için

olup, yoksa harp ve cihâdı asla görev  bilmediklerinden,  sefer için asker bulunmaz olup ve Sefer­i Hümâyûn or­  taya çıkınca yeniçeri  istenüdiği vakit orta adiyle kazgan,  çorbacı, odabaşı, aşçı ve bir kaç nefer karakullukçu  ve  yirmişer, otuzar miktarı  tutma nefer çıkıp sual sorulsa  neferlerimiz Anadolu ve Rumeli yakalarından  gelir  diye  cevap verirler,  onlarda her  kazanın serdarı  maiyetiyle  gelmek  lâzımken serdarlar beşer onar adam ile çıkarak  geri kalan bir miktarı serdengeçti bayrağiyle gelip on­  larda ancak her bayrak  yüzyirmişef nefer olmalı   iken  otuzar kırkar  ve  nihayet ellişer altmışar ırgat  makûle­  siyle, geçtikleri yerlerde  mal çalmak ve namusa tecavüz  ederek orduya geldiklerinde de  durmayıp hemen bir ta­  raftan kaçarlardı.  Kalanı harp meydanında bir top atıldığı gibi orduda  bulduklarını yağma  ederek kaçıp,  ortalar   çorbacıları  ve birkaç subayları  ile  kalırdı.  Ocaklar mevacibi adiyle Devlet hazinesinden   çıkan  bu kadar  bir  kese  akça şuna buna yiyim  yeri  olduğun­  dan  neferlerin eline  giren  az bir  şey olduğundan   icab  TARİH­İ  CEVDET  139  •edince subaylarından neferleri istense yeniden tashih ede­  lim ve dalkılıç  yazalım diye cevap verirlerdi. Halbuki ye­  niden yazılacak olanlar Dirinti makalesi olmakla bir  işe  yaramayıp beyhude yere asker,  mevacib artarak hazineye  bir kat daha sıkıntı  getirilmiş olur.  Gerçekte bu  kabil­  den ilâvelerin  mahlulâtdan takas olunması, kabilse   de  mahlûilat da ocaklı elinde  olmakla istedikleri kadar  şey  gösterip geri kalanını gizlerlerdi ve bu yaptıklarında ken­  dilerini mazur ve mecbur görürlerdi zira yeniçeri ağaları­  nın tâyini sırasında kendilerinden açıkça ve gizli caize ve  ubudiyet alınırdıki ikisi de rüşvettir.  Onlar da kulkethüdâsı, samsoncu, zağarcı ve turnacı  basılarla orta çorbacılarını ve serhadler yeniçeri subayla­  rını tâyin ederlerken çok  büyük  rüşvet  alıp, bunlar  da  madunlarından  rüşvet alırlar kışla mütevellileri ve ihtiyar  lan verdiklerini çıkarmak  için ve   yiyicilerinden  düşük  olmamak için mahlûlâtı saklamağa mecbur  olurlardı. İş­  te  bu  suretle serhad erleri mevacibinin çoğu İstanbul'da  yağma edilip yok edilir gerisini de  serhad  ağaları yiyim  yeri edinmekle  Devlet­i aliyyenin  yerli kulu adına   olan  muvazzaf mustahfaz askeri dahi perişan olurdu.  Bosna  serhad erlerinin nizami bir hayli  vakit muhafaza  olun­  muş ise de sonraları giderek bu fesad oraya da  sirayet  ederek, oralan da kaleler ve sair yerlerin hali de perişan  olmuşdur.  Kısaca Devlet­i aliyye vaktiyle kale muhafızlarına kâ­  fi miktarda ulufe tahsis etmişken bu mevacibin çoğunu yi  ne  İstanbul'da bulunan  ocak subayları vesairleri alıp ye­  diklerinden, yalnız serhadlerin korunması için büyük mik­  tarda asker çıkarılmasına ve çok miktarda  akça  sarfına  ihtiyaç duyulmuştur. Cebeci topçu  ve arabacı  ocaklarının  hâli de yeniçeri ocaklarından beterdi. Bunların kolluk bek­  liyecek bir eri kalmayıp fakat kışlalarında   iri  destarlı  140  AHMED CEVDET PAŞA  bir miktar kara kollukçuları vardı. Çünkü esamilerinin an­  cak onda bir kadarı ocaklarının olup gerisi kapulu oldu­

ğundan ocaklarında ağa, kethüda, çavuş, çorbacı olanlar  hâllerine göre üçyüz ve beşyüzbin akça yemeklik  peyda  edip nefer sorulsa omuz silkerek ve kendinden önce ge­  lenleri ileri sürerek şunun bunun yaptıklarını gösterirler­  di. Hele  mühimmata  ettikleri ihanetin sonu yoktu.  Zira  Sefer olunca sürgün avı gibi bir alay düşkün adamı topla­  yıp, yollarda mühimmatı dökerek ve arabalarını esnaf ve  saire kiralayarak İstanbul'dan çıkan mühimmatın  ancak  yarısını  yerine götürürler onu da düşman tarafından bir  ayak patırdısı çıksa  yerinde bırakıp kaçarlardı.  Topçular ve arabacılar da beygirlerinin  koşumlarını  kesip üzerlerine binerek, topları arabaları ile bırakıp ka­  çarlardı. (992)  tarihine gelinceye kadar süvari  ocakları  ile tımar ve zeamet erbabı içine de hariçden kimse sokulup  kanun ve  nizamları  ihlâl olunmamışken (992) de  İran  Serdarı  bulunan Özdemir Oğlu Osman Paşa yararlığı gö­  rülenlerden bazılarına iptida'dan dokuz akça ile bölük  ve­  rerek süvari ocaklarına sokup bazılarına da üçer bin akça  tımar için iptida emri verince hem süvari ocaklarına ve  hem de  tımar ve zeamet erbabı içine kanun dışı hariçden  adam karışmıştı. Gerçekte Osman Paşa'nm  bu  soktuğu  kimseler değerli zatlar olarak hak  kazanıp bu  mükâfata  erişmişlerse de ne faydaki kanun­u kadim böylece  sarsık  mış olunca ondan sonra gelenler iyi fena demeyip  bir ta­  kım ne  idüğü belirsiz kimselere bölüklere sokarak süvari  ocaklarını karıştırmışlar ve dahada ileri gidilerek onların  ulufeleri yeniçerilerin ulufeleri gibi şuna buna yiyim yeri  olmuştur. Aslında bunların erleri İstanbul Edirne   Bursa  arasındaki kasabalar ve karyelerde oturmak  kanun gere­  ği iken, bu hususta dahi kanuna uyulmayıp sağa sola da­  ğılmış olmaları ile her biri birer köşede yerleşerek umur­u  TARİH­1  CEVDET  141  şer'iyye ve mülkiye memurlarının  işlerine  karışmaktan  geri durmazlardı.  Sefer olunca çoğu yerinden kıpırdamayıp ulufelerini,  kimi subaylarına, kimi  yoldaşlarına  ısmarladıklarından  sefere gelenleri azın azı idi. Çünkü aslında bunların erleri­  nin iptidaları, yâni tevcih kâğıtları ellerinde olup,  meva­  cib çıktığı zaman İstanbul'a  gelip ulufelerini  alırlarken,  bu kadar bir adam ulufelerini alıp gidinceye kadar türlü  kötülüklere cesaret ettikleri içinde bu  kötülüklerin önünü  almak üzere her bölüğün erlerinin iptidaları çavuşlara ve­  rilirdi.  Ulufeleri çıkınca  çavuşları ellerinde   olan iptida­  lara göre  ulufelerini  kaldırıp vilâyetlere  götürmekle,  ge­  nel olarak erlerin İstanbul'a gelmemesi uygun görülmüş ve  bu yoldan esamiler torbalara girmiş ve giderek biri ölse  çavuşlar esamisini sildirmeyip  ulufesini hayattâymış gibi  almaları duyulduğuna göre, her kim bölük halkından biri­  nin ölümünü haber verirse esamisinin yarısı kendisine  ve­  rilmek usûlü ile, Beytüimâl korunmak  istenmişti. Halbuki  her mahlûl haber veren esamiye müstahak  olmadığından  böylece de bir çok esami müstahak olmayanların eline geç­  miş ve sonra mahlûllerini birer ikişer akça zamlar ve bö­  lüğünü  değiştirip saklayarak, böylece mahlûlleri  buluna­  maz olduğundan Beytüimâl korunamıyordu. Meselâ, torba  sahibi subayların ölümünde  torbalar,  ağalar  tarafından  alınarak torba içinde ne kadar  iptida varsa mahlûl olsun  olmasın her iptidadan götürü pazar  gibi  miri için ikişer  akça alıp diğerine verirdi. Ocak ağaları  da ikişer  akça  caize zammederek her ölenin  torbası içinde ortaya çıkan

esamiye, dörder  akça zam  ile satılmağa başlamıştı.  Bu  halde esami torbası olanlar da henüz verdiğini çıkartama­  dan borçlu olarak ölünce,  ocaklar kuvvetinden düştü. Tor­  ba sahihleri verdiği akçayı ulufe çıktığında erlerin ulufe­  lerinden almağa başlayıp böylece esamisi   torbada olan  142  AHMED CEVDET PAŞA  neferatm eline bir şey girmez olunca sefere gelmez  oldu­  lar.  Süvari bölükleri için hazineden bunca mevacib verilir­  ken ordu da ancak bir­iki bin  mevcudları olup onlar da  İstanbul'dan olmayıp Sivas, Tokat ve diğer birkaç  yer­  den idiler.  Yukarıda açıkladığımız gibi yeniçeri esamisi gittikçe  arttığı gibi işte bu süvari bölükleri halkı da artarak Ka­  nunî Sultan Süleyman zamanında yeniçeri 12.000 kadar ve  6 bölük halkı, 7.000 kadar iken, Üçüncü Sultan Murad za­  manında yeniçeriler 27.000'e ve bölük halkı 13.000'i bul­  muş ve Üçüncü Sultan  Mehmed zamanında (1004)  tarihin­  de yeniçeriler 45.000 ve bölük halkı 2.000 ve Birinci Sultan  Ahmed zamanında (1018) tarihinde yeniçeriler 47.000 ve  bölük halkı 21.000 esami kadar olmuştu.  Bu suretle ortaya çıkan terakkilerin ise Devlet hazi­  nesinde karşılığı olmadığından eski tahsisat, bu kadar as­  kerin masrafına yetmiyerek sulh ve  asayiş günlerinde bi­  le miri hazinesi askerî mevacibi ödeyemediği için,  askerler  içinde  arasıra fitne ve fesat ortaya çıkardı. Halbuki vak­  tiyle çok azlık oldukları  hâlde disiplinli ve muntazam ol­  duklarından pek büyük  işlere yararlarken böyle   ulufele­  rine hazineler  yetmeyecek  kadar çoğaldıklarından, nizam  lan  sarsılmış  seferde işe  yaramadıklarından başka  or­  dunun içinde baş kaldırıp isyan ederek, orduyu parçalaya­  cak  yolda bulunurlardı.  Hazer günlerinde de birçok kar­  gaşalığa ve kötü  işlere sebep olurlardı. İlk önceleri bölük  halkı, gemi azıya alıp Devleti epeyce baskı altına   alıp  rahatsızlık verince, yeniçeriler ele alınıp onların kuvvetiy­  le Sipahi bölükleri halkının, yüze gelen karşı  koymaları  kesüip atılmışsa da, ondan sonra da  yeniçeriler gem almaz  olup, isyan ve eşkiyalıkları gittikçe  artarak, Devletin ba­  şına daha  büyük belâ oldular.  TARİH­İ CEVDET  143  Böylece ulûfeli, askerler çoğaldığı gibi ulûfeîi adamlar  da çoğalınca, Devlet hazinesi altından kalkılmaz, sıkıntı i­  çinde karşılık bulmak için  miri tekâlifi artırıp mülk  ve  yerleşmiş insanların imar işleri  ile  ilerlemeleri ve  zen­  ginleşmesi esasına dayanmayan vergi artışı ise, halka zu­  lüm ve baskıdan başka birşey değildi. Bu da memleketle­  rin harab ve ahalinin bîtap olmasına sebep oldu.  Bunun üzerine, sonraları ulufe alanların azaltılmasına  çalışılıp hattâ İkinci Sultan Mustafa zamanında  yeniçe­  riler 41.000'e ve bölük halkı 4.700'e kadar düşürüldü.  Diğer ulûfeli kimseler de bu suretle  epeyce azaltıl­  mıştı. Ulûfeli olanların çoğalması Devlet'i zarar  verdiği  gibi tımar ve zeamet erbabının da azalmasına sebep  ola­  rak  zararlı olmuşdur. Şöyleki tımar ve zeamet  sahipleri,  dirliklerinin bulunduğu sancak içinde oturmalar,  kanunla­  rı gereği iken, Üçüncü Sultan Murad bu kanunu, kadımn  tersine,  vüzera emektarlarına  tımarlar tevcih   olunma­  ğa başlamış, bu da kötü örnek olarak git gide şehir hal­

kından ve reaya sınıfından birçok soysuz ve nice ne idüğü  belirsiz şahıslar ata binip kılıç kuşanıp, zeamet  ve tımar  erbabı içine karıştılar.  Aslında bir eyâlet beylerbeyisi, bir tımarı, ehü olma­  yana verse müstahakları İstanbul'a gelerek  şikâyetlerini  arz ettiklerinde, o  beylerbeyi Padişah tarafından azarla­  nır mes'ul olur, belki de işten el çekdirilirken,  sonra tı­  mar ve zeametler doğrudan  doğruya İstanbul'dan tevcih  olunmağa başlamasiyle istihkak erbabının şikâyetini arz  edeceği yer kalmamıştı. Üçüncü Sultan Murad zamanında  eskiden olduğu gibi nedimler ve yakınları ziyadesiyle  yüz  bulmuş olduklarından müslüman gazilerin hakkı olan  kar­  yeler ve mezreaların, bir  yolunu bulup,  kimisi berveçhi  arpalık, kimisini temlik suretiyle ellerine  geçirip kendile­  ri iyice doyduktan sonra da kendisine bağlı olanlarla hısım  144  AHMED CEVDET PAŞA  larma pek çok tımar ve zeametler verdirdiler. Devlet vü­  İtelâsı da düşen mahlülâtın en iyilerini kendi etraf ve hı­  sımlarına vermeğe başladılar. Bu yönden başlıca tımar ve  zeametlerin kimi arpalık, kimi başmaklık ve kimi havassı­ı  hümâyûna mülhak ve kimi bedeni sihhatte olanlara te­  kaüdiye olmuştu. Bir takımı da  ekâbir   sepetine   girip  (Buradaki Sepet : Sepet tımar vardır o demektir)  Başka adla tasarruf olunup dilsizler, cüceler, diğer ne­  dimler ve ocak ağalarının bu işi yapanlar,  vezirler, ağa­  lar, beylerbeyiler, sancak beyleri  ve bazı  kâtipler   elle­  rinde nice tımarlar bulunarak, kimi  hizmetkârları  kimi  köleleri üzerine tımar berat ettirmiş  olduklarından  ad  onların ve mahsul kendilerinin olurdu. Görüldüğü  gibi tı­  mar ve zeametlerin bazısı da nedimlere, yakınlara ve di­  ğer taraftan birer verilecek yere vakf olunmuştu. Halbu­  ki bunlar cihad hakkı, gaza hakkı olan mîri arazı olarak  bir cihete vakf ile kapatılıp  hapsedilmeleri caiz  değildi.  Fakat mîri araziyi  vakfetmek  kötülüğü  de  Sultan Süley­  man zamanında ortaya konmuşdur  ki,  Rüstem  Paşayı  kendisine damad ve sadrâzam  edip hakkındaki,   tevec­  cüh ve iyi  görüşü üstün derecede olmakla meramına mü­  saade ederek,  ecdadı zamanında fetholunmuş bir çok kar­  yeleri kendisine temlik  ve o  da bazı cihetlere vakfetmiş­  ti,  İşte  bunların hakkında Koçi  beyin,   Dördüncü Sul­  tan Murad'a takdim ettiği lâyihasında der ki  : «O ma­  kule sultanların hasları öldükleri zaman miriye alınırken  sonra gelenler de vakfetmeğe  başlayıp şer'i şerife  aykırı  Beytülmâlin,  sırf hakkı olan  bu kadar gelir yok   oldu.  Sevab itikadı  ile vebale girdiler.»  yine Koçi bey adı geçen  lâyihasında der ki : «Şer'i şerife aykırı bazı temlikler ve  vakıflar vardır. Gerçekte hayır müessesesi görünür ama,  araştırılacak  olsa Beytülmâlin yok  edilmesidir. Zira Os­  manlı memleketlerinde olan karyeler ve mezrealar mah­  TARİH­İ CEVDET  145  sulâtı Beytülmâl geliridir. Çünkü muharebe ve can verme  hakkıdır.  Şer'an muayyen masrafı vardır. Böyle şeylerin vak­  fedilmesi,  nasıl doğru olur.  Şer'an caiz olan vakıflar on­  lardır ki,  eskiden gelen sultanlar fethettikleri  memleket­  lerden müslüman olan  halk için vakıflar koymuşlardır.  Ne eski  zamanda gazı beyler ve beylerbeyilikler Devlet­i  âliyye sayesinde fetheyledikleri memleketlerden Din  ve

Devlete ettikleri hizmete karşılık kendilerine Padişah ta­  rafından bazı  karyeler  ve mezrealar temlik olunup on­  .­îar da, bu yerleri müslüman halka faydalı olmak  üzere  yaptıkları  hayırlı ve güzel işlere,  sultanın  iznini alarak  vakfeylemişlerdir. Bu makûle, vakıflara din adamları da  cevaz verir. Bunlardan madası  meşru' değildir.  Bir ada­  mın yalnız Padişah yakını olmakla nice yıllar önce fet­  •olunmuş  memleketlerden  Beytülmâlin  sarf hakkı  olan  karyelerle  mezrealarmı kendine  temlik ettirip   sonrada  •dilediği yere vakf eylemesi nasıl doğru olur?  Kısacası cihad  ve gaza hakkı olan mirî arazinin vak­  fedilmesine  ilk önce  Rüstem paşa bir  kapı açıp ondan  sonra gelenlerde kimi  gelmiş geçmiş  gazilerin  evkafına  özenerek  ve  kimi evlâdının  geleceği  için vakıf  fazlasın­  dan irad  yapmak düşüncesiyle pek  çok yerleri,  bu suret­  le vakıf yapıp kapattıklarından  bu da tımar ve zeamet­  lerin azalmasına, sahiplerinin tükenip yok olmasına se­  bep olmuştur.  îşte  bu yüzden Gazilerin hakkı olan  tımar ve zea­  metler  şuna  buna yiyim   yeri  olarak az zaman  içinde  Devlet­i âliyyenin böyle  belli başlı  ve başı bağlı müret­  tep  ve  muntazam, büyük bir asker topluluğu eseri kal­  mayacak  kadar, darma  dağın olmuş,  eyâletlerin  ve vilâ­  yetlerin güzelliği kaybolmuş ve bu sebepten, düşman devr  F. 10  146  AHMED CEVDET PAŞA  letlere karşı koymak şöyle dursun memleket içinde  or­  taya çıkan âsiler ve­ baş kaldıranların bastırılması güç­  leşmişti.   Zira  git gide sefer­i  hümayunda yedi ­  sekiz.  binden fazla timar ve zeamet  erbabı  bulunmaz  olup  on­  ların  da çoğunun dirlikleri çekişmeli   olduğundan  elleri  kılıca varmazdı. Çünkü, tımar ve zeametler İstanbul'dan.  tevcih olunduğundan biri diğerini çürüten  bir  çok tev­  cihat yapılmış  olunca  bir çok kimselerin  ellerinde  birbi­  rini tutmayan  ve biri birinin tersi beratlar ve alınan  ka­  rar kâğıdında  «Padişah hak bunundur. Ha  smınin yalan  söyleyerek taarruz ettiği kulağıma geldi buna zabtettirip  hasmını men ve defedesin» diye  yazar. Hasmının elinde­  ki  emirde de  aynı şeyler yazılı olduğundan nice gaziler  Harp meydanında can alıp can vermekde  iken tam mah­  sul zamanı hasmı  sancağına giderek toprağın sahibi ve  içinde çalışmış adamın elinden mahsulün tamamını  alıp  bir azını kendisi bir azını da o yerin  kadısı  alırdı. Bu  yüzden timar  ve zeamet erbabının halleri perişan  olduk­  tan başka, bir memlekete bir  emr­i  şerif gelse ferman­ı  Padişahı gelmiş diye  herkes  kulak  tutar,  sağda solda  küçüğünden büyüğüne herkes   korkuya  düşerken, böy­  le  birbirini  tutmayan  emirlerin  gelişi  Padişah fermanı­  nın da tesirini yok etti.  Bundan başka ötedenberi   alaybeyilik  durumu  dos­  doğru namus  korur, ağır başlı zâtlara tevcih olunagelmiş  iken  sonraları himaye  koruma  ve rüşvet  ile  düşük ah­  lâklı, alçak bazı kimselere verilmeğe ve  bu husus valile­  re akça çekmeye  yarar menfaat olarak, yalnız menfaat  getirmesi için bilâ sebep  alaybeyiler işten el çektirilip  yerine  başkası  nasbolununca  onlar  da türlü  bahane  ve  vesilelerle şunun  bunun dirliğini kaldırmayı veya yerin­  de kalsın demeyi  ve  bunları  yapmayı adet edinmeleri üe

daha bir çok  fenalıklar  ortaya döküp timar ve zeamet er­  TARİH­İ CEVDET               147  babına azlık ve perişanlık sürüldüğünden, işleri evvelkin­  den çok ağırdı.  Zira sonraları yörükler ve müslüman kimseler mukataa­  ya bağlanıp  Anadolu eyaletindeki  Piyadeler de  timar  adını kaldırmış olmalariyle bunlardan sefere kimse gel­  mez olduğundan metris kazmak ve top hizmetlerini gör­  mek gibi ağır işler de timar ve zeamet  erbabı üzerine  yüklenmişti.  Bu nizamsızlık askerlerin her sınıfına sirayet ederek  akıncılar  bile kimi  ulûfeli kul  namına  olup, kimisi de  akıncılığı inkâr edince, akıncılık nesli de  bu yüzden, kay­  boldu.  Ondan sonra Osmanlı Devletij akın  yapacağı za­  man Tatar  askerine muhtaç olup, sefer  açılınca  Kırım  hanları otuz kırk bin kadar Tatar atlısı ile düşman  mem­  leketlerine girer çapul  ederlerdi. Sonra Ruslar Kırımı İs­  tilâ edince sefer olunca Cengiz sultanlarından biri Koban  hanı adiyle  Osmanlı idaresinde bulunan Tatarlara baş­  buğ tayin edilerek eskiden olduğu gibi kullanılmasına şe­  kil verilmişti. Lâkin dünya değişmiş, harb  silâh ve usûl­  leri başka hale girmiş ve Tatarların eski taarruz ve  harp­  ciliği  kalmadığından,  evvelki gibi işe yaramamışlardır.  Yazıldığı  gibi, Padişah, nedim  ve yakınları  kılıç adam­  larının  dirliklerini kesmekle doymayıp,   rüşvet  kapısını  açıp eyâletlerle vilâyetler ve diğer nasıplar tevcihatma  da el attıklarından bir çok ehliyetsiz, meydan alıp kimi  beylik, kimi beylerbeyüik  alırlar, hak sahibi olanlar ge­  ri kalır ve kötü nam alırlardı. Devlet­i âliyyede bol mik­  tarda genellikle beylerbeyilere ve bazı sancak beylerine  vezirlik verilir oldu. Diğer rütbe sahipleri  de bu ölçüye  göre çoğaldı. Fakat  rütbelerin de evvelki gibi değeri kal­  madı. Çünkü  Sultan  Süleyman  Han,  Devletin kuvvetini  ve askerin çokluğunu görüp debdebe şan  ve şöhrete düş­  tüğünden halk da bu yola koyularak süs ve gösterişe dü­  148  AHMED CEVDET PAŞA  şüp, gitgide mansıp sahiplerinin gelirleri ve kul taifesi­  nin vazifeleri  kendilerini  idare  etmez olduğundan zulüm  ve baskıya  başlamışlardı. Sonra  rütbe  sahipleri  çoğal­  dıkça zulümler ve baskılar da çoğalıp genişledi. Adı ge­  çen Rüstem Paşa miri hasılatı, çoğaltma zorunluğu dü­  şüncesiyle  iltizam usûlünü ihdas ederek, gerek Padişah  haslarını, gerekse bütün mukataaları iltizama verip bu  iltizamı da dindar ve  insaflı zatlar kabul   etmediğinden  çoğunlukla  düşük ve  rezil kimseler  eline düşüp,  bu da  Padişah  hassı ve mukataa karyelerinin harab  olmasına  sebep oldu.  Böyle  zulümler ve baskılar ile bütün memleket ha­  rab ve Devletin  asıl  hazinesi  yerinde olan, reaya fuka­  ralığa düşüp  acı çektiklerinden,   Devletin  varidatı  düş­  müş ve  azalmış  oldu. Bu halde Osmanlı Devletinden sı­  nırlarına el uzatan  düşmanı kovmaya yeter kuvvet kal­  madığından, birçok  memleketler elden gidip bir taraftan  da iç kargaşalık  ve  yıkıcı karışıklıklar ile elde olan mem­  leketlerin de  harab hali  görünmeye başladı.   Gerçekte  Sultan galibiyetleri  ve şiddeti Devlet  işlerini bazı mertebe  yoluna koyar gibi oldu ise de ondan sonra daha fena hale  girdi ve sonra Köprülü  Mehmed  Paşanın verdiği nizam

ile Devlet gereği gibi  kuvvetlendi ise de bir  müddet sonra  yine  kargaşalığa yüz tuttu.  O yüz yılda Avrupa'da diğer fenlerde ve sanayide  ilerleme başlamış,  yeni  usûllere göre  askerî  kuruluşlar  ve eğitim yayılmağa başlamış olduğu için,  Osmanlı Dev­  leti de karışmış  olan nizamları düzene koyup  ayni şeyle  karşı koyma kaidesine uyularak  yeni  usûllere göre dü­  zene sokarak eğitim  yaptırmaya harp  silâh ve vasıtala­  rını ona göre nizama koymak  lâzım  geldiği zamanlarda  Damad  İbrahim Paşanın sefahat  günleri gelmiş ve. Dev­  lete  o  derece uyuşukluk, milletin ahlakına o  kadar bo­  TARİH­İ  CEVDET  149  zukluk  geldiki, bunu , müteakip gelen   Sultan Mahmud  gibi başarılı iyi düşünen gayretli bir Padişah  olmasaydı  daha o  vakit Devletin fena hale düşeceğinden,  türlü teh­  likeler geçireceğinden korkulurdu.  Oysaki eski Osmanlı Sultanları  sefer  sırasında ço­  ğunlukla ordu  ile çıktıklarından başka hazer günlerinde  de Osmanlı idare merkezinde uzun zaman oturup.kalma­  yıp,  vezirlerden birisini İstanbul kaymakamı yapar, asa­  yiş  ve zaptu rapt için istanbul'da bir sekban başı  tayin  ederek,  kendileri Devletin müşavirleri olan  kubbe  vezir­  leri, ilim adamlarının büyükleri ve Devlet yöneticileri ri­  cal ile kâh, Edirne ve Yenişehir taraflarında dolaşır, kâh  harp  örneği olan av  avlamak ile yahud atıcılık, okçuluk  gibi  harbe  değinen harekât ve durum ile vakit geçirdik­  lerinden, Devlet büyükleri hey'eti,  bir  gezici kuvvet ha­  linde olmakla saltanat ileri  gelenleri ve diğer Devlet me­  murları  tabiatiyle ayağına çabuk ve hafif tedarikli ve ha­  zer  meşguliyetlerinden uzak olarak^ gelirleri giderlerin­  den  artıktı.  Denilir ki, Rüstem Paşa, damadı Ahmed Paşa ki Zi­  getvar seferinde dördüncü vezir olup sonra vezir­i  azam  olmuştu. İlk vezir oluşunda gösteriş için yalnız iki  kür­  kü olup  birini divân­ı hümâyûnda, diğerini de evinde gi­  yermiş.  Halbuki kesesinden  para ödediği   beşyüz  kulu  ve ona silâhları varmış. İşte vezirlerin kapıları hep böyle  son derece yeterli olup herbiri çiftliklerinde yüz katar ka­  tır ve yüz katar deve beslerlerdi.  Ve  bir tarafa memur  oldukları gibi asla deve ve at satın almaya lüzum görme­  den,  üç gün içinde çabuklukla memur  oldukları yere gi­  derlermiş. Sonra Osmanlı Devleti,   bedevî durumundan  hazer  haline ve uygarlığa geçince,  büyük hakanlar de­  vamlı  olarak halife  evinde oturup vakit geçirdiklerinden  hazer dinlenmeleri herkesde  alışkanlık haline geldi.  Dev­  150  TARÎH­I CEVDET  let ricali ve büyükleri  İstanbul'da büyük  binalar yapıp  ona göre  adam toplamağa, herkes  döşeme dayama  elbi­  seler ve diğer lâzım olan geniş çapta külfete düşüp, me­  murların normal gelirine nisbetle  giderleri kat ender kat  ziyade olduğundan, mansıb sahipleri  çalmanın çeşidine  ve rüşvet  almaya, mukataa, malikâne ve  zeametleri  de  sahipleri ağır bedeller karşılığı iltizama  vermeğe başla­  yıp, mültezimler ise verdiklerini çıkardıktan  sonra, men­  faat çıkarı için aciz reayaya dayanamıyacakları zulüm ve  cefayı hergün  artırmakla  taşra halkından  çoğu vatanla­  rım bırakıp gitmeğe  mecbur  olarak,  baza zimmeti olan

reaya diğer Devletlerin memleketlerine  gidiyor,  birçok  kimseler  de istanbul'a gelip yerleşiyordu.  Bu suretle  is­  tanbul nüfusu çok arttı ve bu sebepten hali yer  kalma­  yıp, birbirine  yapışık binalar yapıldığından güya istan­  bul tek  oturulacak yermiş  gibi büyük şehir oldu.  Ardı  arkası gelmeyen yangınlar ve nüfus çokluğundan  mey­  dana  gelen pis  kokular havayı kirletmekle, batıp  çıkan  türlü  hastalıklar ortaya  çıkdıktan  başka  bunca  ahâliye  zahire tedariki de güçleştiğinden, mirî tarafından zahire  satm  alınmasına mecburiyet  hasıl  olunca, mubayaacılar  ise aşağıda gösterildiği gibi  taşra  halkına türlü  türlü  eziyetler edegeldiklerinden, bu mübyaa   maddesi de  bir  kat daha memleketleri harab ve  ehaliyi  takatsiz   hale  getirmiştir.  Her devlet ve milletin zaman geçtikçe Bedevîlikden  kurtulup  yerleşmeğe, medeniyete geçişi ve medeniyet se­  viyesini artırması, tabiatın emri  olup ancak her durumda  Devletçe  tedbirleri alınmak ve her vaktin icabına göre  davranmak lâzım gelmekle, Devlet vükelâsına hazer za­  manında Devletin yaşamasını ve  artış kuvvetinden  icab  edecek  fen ve san'atlarm çoğaltılmasına, ziraat  ve tica­  retin genişletilmesine himmet ederek, askerlerinin  mede­  TARÎH­Î CEVDET  151  m milletler askerliği  usulleri  ile eğitim ve disiplin işle­  rine dikkat etmek,  tekrarı bir borç ve memuriyet  vecî­  besi jken, Devletin tamamen böyle bir durumda yaşama­  sına şiddetle lâzım olan sebeblerin karşılığının alınması­  na bakılacak zamanda, İbrahim  Paşa yalnız sulh zamanı  işlerinin red edilmesi  lâzım gelen sefahati göz önüne al­  mış, kendi keyfine bakıp vakit geçirir olunca askerlerin  başkaldırıp baskı yapmaları  ve eşkiyalıklan  artıp, şid­  detlenerek Devlete yararlı işlerin yapılmasına   kuvvetle  karşı koyar oldular.  Özellikle  yeniçeriler  cehalet ve  geri  düşünceli  oluş­  larından ve kendileri ne nizam kabul eder ve ne de mun­  tazam asker teşkiline meydan verirlerdi.  Böylece askerî  tahsisat şuna buna  yiyim yeri olduğundan asker tanzimi  maddesi pek çok  kişilere dokunacağı için  lâfı bile ağıza  olunmazdı. Cavid  Ahmed bey  derki eskiden Osmanlı as­  keri iyice orduya  bağlı disiplin içinde bulundukları halde  iken, ince  ve  kahraman  durumları herkesçe teslim edi­  lirdi. Üçüncü  Sultan  Ahmet asrında  sûr­u  hümâyûnda  tulumbacıların isteği üzerine rahat  bulmasın, maktul ib­  rahim Paşa izniyle kul defterine katılıp bir kere nizama  halel gelince diğerlerine de sirayet ederek Ocağ­ı amire  •düşük insanlarla  dolduruldu   (1143)  vak'asmda kanun  bilir, nizam tanır, zevatta rastlanmayacak kadar  azaldı­  ğından  Birinci Sultan Mahmud'un tahta  çıkışında  sonu  gelmez  eşkiyanm idamı sırasında nice günahsız ve yarar  kimselerde onlarla beraber sürüklenmiş ve  Iran seferinde  de doğru olarak yeniçeri olanların bir çoğu  asılıp kesil­  diğinden ocakların  kanununa riayet  nedir bilenlere bü­  tün  bütün rastlanmaz olunca,   herkesin  bildiği  ve gör­  düğü yüze çıktı. Aslında serhadlerde  çete adet olmakla  harbe alışık kimseler  pek çok  olup, maktul İbrahim Pa­  şa Saad­i abad zevkine   tutularak, bu gibi  serhadlerde  152            AHMED CEVDET PAŞA  oturan yiğitleri öldürterek düşmana dostluk ettikten baş­

ka, İstanbul'da da daha  alçakça  bahanelerle  nice  yarar  kimseleri idam ettirecek  etrafmdakilerin hepsi kadın gi­  bi kimselerdi. İş  eri adam kalmamıştı.  Sonra yeniçeri  ağaları rüşvetle  naspolunup  onlarda  subayları akça ile nasbedip, esameler ise Duagû  vazifesi  gibi  alınıp satılmağa başladığından,  aslında yedi  akça  esameye malik olan yeniçeri yanlış düşünüşle  vezirlerden­  hoş hal  geçinerek  aralarında yedi akçadan büyük iyilik  olur mu  diye inanırlarken, istihkakı yokken rüşvet ile­  ağa olanlar kapu ricaline ve nüfuzu olan  yerlere meva­  cib çıktıkça onar yirmişer  ve daha ziyade yevmiye gön­  dererek  güzel himmetlerini  yalvarır oldular.  Bu yüzden  hakikaten yeniçeri denecek yiğitler kalmayıp  iftihar ey­  ledikleri esameler ise  rical  çuhadarlarında ve kazasker  hizmetkârlarında gümrük ulufesine dönüp  itibarını yitir­  di.  Aslında  düşman karşısında metris  bekleyerek yara­  lar yiyip ayağını dondurupta  aldığı yevmiyenin  üç katr  hizmetkâr makalelerinde  görülünce,  askerlere bezginlik  gelerek,  keşke bizde hizmetkâr olaydık demeğe  başladı­  lar. Bu surtle ağır esameler bütün tekaüt yevmiyesi olup  «EŞKİNCİ»  gayet az  olduğundan sefer açılınca  yeniden  esame verilmeğe  ihtiyaç  duyulup zamanında ulufe ver­  mek de mirîye güç gelir oldu ve Hıristiyan memleketleri,  Osmanlı şehadet arzusu ile ölüm eri olunca onlara kar­  şı koymak en zor şeydir,  diye kahramanlıklarını açık dil­  le söyledikleri yeniçeri askeri olup, acem seferlerinde bile,  Osmanlıların diz çöker askeri çokmu, ilk önce yeniçeriyi  araştırırlar iken  ocakların  nizamı bozulunca işe yaramaz  oldular.  Kısaca ocak ve  bölükler halkı dünyanın birinci  sınıf  askeri  iken, askeri  tahsislerin yolsuzca  yiyim yeri  yapılması, disiplin ve  intizamlarının  bozulmasından  ötü­  TARİH­I  CEVDET  153  ıü  düşmanla  harb için halk  arasından teşkil olunan as­  kerden fena bir hale geldiler.  Üçüncü  Sultan Ahmed devrinde  lüzumlu nizamlara  yönelen  olmamış  ve Birinci Sultan  Mahmud zamanında  arka arkaya ortaya çıkan  iç  ve dış baş derdi üzüntülü  işlerden  kurtulamayıp, askerin hali  ise günden güne fe­  nalaşmakta, Avrupa Devletleri fen ve  san'atta ilerlemek­  te olduğundan,  Devletin  hali değişik başka  türlü bozul­  muş ve  günden güne  gücü  azalmış  olup Üçüncü Sultan  Mustafa  muntazam asker kuruluş ve teşkilâtına büyük  bir  istekle  sarılmış  hatta Fransız subaylarından  Macar  ı  Tot beyzade eliyle çabuk ateşli topları yaptırmış ve Top­  hanede bir çok işlere girişmişti. Askerî Eğitim ile nizama  koymak  işi de düşüncede kalıp yapılması mümkün  ol­  madı. O  vakit Devlet ricali ve büyükleri saltanat erkânı  içinde Devletin ne halde  olduğu ve  ne yapılmak gerek­  tiğini bilenler  az  kaldığından vakitsiz sekseniki seferi  açılınca,  kanun  ve  nizamları   bozulup sarsılmış  askeri  tahsisatlar  askerliğe   yaramayanlara yiyim  yeri olmuş,  askerlerin yerine çiftçi, esnaf makûlesi barut kokusu  al­  mamış, top ve humbara sesi duymamış, bir takım haşa­  ratı,  bir  çok masraflar ve  güçlüklerle getirip  toplamış,  bunları asker  diye  muharebeye  göndermiş, böyle dirinti  asker de  muntazam  asker karşısında  hiç bir işe  yarama­  mıştı.  Arka arkaya görülen  bozgunlar karşısında  Ni­  zam­ı cedîd'in  lâzım ve faydalı  olacağını,  herkes anla­

mış  ve  görmüşse de karşı gelişi ve isyanları tepe nokta­  sında diğer sınıf askerleri de ihtilâl  içinde  olduğundan  askerin tanzimi yapılamaz güçlükte idi. Zira eski Osman­  lı sultanları altı bölük halkını yeniçeriler  ile te yeniçeri­  leri bölük halkı ile ve ikisini de timar  ve zeamet erbabı  ile zaptederlerdi. Bilindiği gibi, timar ve  zeamet erbabı­  nın hali perişan olup, gittikçe yok olma mertebesine var­  154  AHMED CEVDET PAŞA  mış olmalarıyle yokmuş gibi sayıldıklarından ocaklıyı ce­  zalandırıp bastıracak itaat ettirecek ve baskı altında baş  eğdirecek bir kuvvet   kalmamıştı. Yukarda   söylendiği  üzere,  askerî ve mülkî kanunlarına, işlemediği, bozuk ol­  duğu sırada, ilim  adamlarının kanun ve nizamları da bo­  zulmuş olduğundan,  böylece ilim  adamlarının geçmişini  ve geleceğini anlatalım.  Eski Osmanlı sultanları ilim ve maarifin öne alınma­  sına pek ziyade incelikle çalışırlardı.  Bursa şehri  âlim­  ler,  fazıllar, şiir erbabı ve zararlarla dolu idi. İstanbul'un  fethinden sonra Pây­ı taht olması ile  Fâtih Sultan  Meh­  med Hanın ise ilim ve maarifin ilerlemesine üstün  dere­  cede himmet edegeldiğinden,  İstanbul'da ilim  ve maarif  pek ziyade revaç buldu. Dünyanın her   tarafından par^  makla gösterilen meşhur  değerli bilim  adamları İstan­  bul'a gelmeğe başladılar. Kısa zamanda birçok ilim med­  reseleri yapıldı ve İstanbul ilim erbabı ve marifet sahip­  leri ile doldu. Müderrislik rütbesi mevleviyete ve kazas­  kerliğe bağlı olduğundan itibar edilir,  saygı duyulur, bir  rütbe olup bu rütbeye yaklaşmak pek çok bilgi ve kül­  türe dayandıktan başka, girişte mülâzemetin  tahsili için  nice zaman danişmend olarak medreselerde   çalışmağa  bağlı  idi.  Talebeden biri danişmend olmak istese, ilk ön­  ce  ulemadan birine varıp «hariç» derslerini,  yani  ilmin  başlangıcını  öğrenip eğitildikten  sonra o  zatın aracılığı  ile  müderrislerden birine  varıp «dahil»  derslerini  görüp  «sahn» derslerine  liyakat kazanırdı.  Sahn medreselerine  girebilmek için  onların lisesi  hükmünde bulunan  medre­  selerde ilmi mertebeleri aşmak lâzım  gelirdiki, bunlara  (muvassıla­i sahn) denilirdi. Sahn medreseleri  Fatih  ca­  mimin iki tarafındaki kargir  ve kurşunlu sekiz medrese­  dir ki (sahn­i Seman) denilir. Bunlarda Hücre sahibi olan  talebe âlim ve fazıl zatlar olup çoğunun yazılmış  eserleri  TARİH­İ  CEVDET  155  vardır. Bunların eskilerine  (nııuid) denilirki  medresele­  rinde müzakereci olup, bu medreselerin  arkalarında  lise*  ler yerinde sekiz (tetümnıe)  derslerindeki talebeye  bile  ilmî dersler verirlerdi.  Koçi Bey Dördüncü Sultan  Mu­  rad'a takdim eylediği risalesinde der ki, (1000) tarihine  gelinceye kadar sahn muidlerinin şimdiki müderrisler ka­  dar, kadir ve itibarları var idi. İşte talebe­i ulûm  böyle bir­  birinin idadiyesi  olan medreseden medreseye geçerek ilim  ve  fenni  tamam öğrenerek,  hariç ve dahil ve  sahn  rad­  delerinde nice zaman  danişmend olmak  yolu ile mulazim  olduklarında,  isimleri Ruznemçe­i hümayûn'a  kayd  olu­  nurdu.  Kısaca mülâzımların hepsi ilim ve maarif sahibi ola­  rak, içlerinde pişmemiş, tecrübesiz ve ahvali ve gidişi bi­  linmez kimse  bulunmazdı. İçlerinde kültür ve bilgide ke­  mal mertebede olan akranları arasında seçkin ilim adam­

larının  önünde  giden  ve gerçeği araştıran denildiği za­  man ve böyle bir gelişme görülünce, «İptida­i hariç»  rad­  desinde olan medreselerden birinin müderrisliği,  Ruusu ile  şeref kazanır hürmet  görür ve bu mertebeye erişemiyen  Daniş sahipleri ve irfan adamları da kaza yolu ile mansab­  larma erişirlerdi.  Ve hepsi  ilim ve maarif sahipleri  ola­  rak hakikaten hürmet  edilmeğe değer zatlardı.  Hele  mü­  derrisler halk gözünde bir ayet­i kerime ve hadis­i şerif  den hükümler çıkarmağa yeterli kimse  diye bilinirlerdi.  Çünkü doktor mühendis gibi ilim ve maarif erbabı da bu  talebe­i ulûm  içinde  yetişmekle medreseler bütün eğitimin  merkezi  olup  insan  topluluğu için öncelikle kesinlikle lâ­  zım olan hâkim hekim ve diğer güzel maarif adamları on­  lardan  çıkarlardı. Böyle önemli  bir  işe  kendini  adamış  müderris efendilerin artık değeri ve haysiyetleri  ne ka­  dar büyük olduğu anlatmaya değmez. Özellikle sekiz sahn  müderrisleri bütün  ilim adamlarının en  seçkin  ve başda  156  AHMED CEVDET PAŞA  geleni olmakla halk içinde ve yüksek seviyedeki  kimse­  ler  gözünde  pek büyük yükseklikde anılırlardı, Ve kıy­  metlerinin  bilindiğine,  tartışılmaz  değerde  olduklarma  delil olarak  da Ali Cemali efendiye  meşihat­i  Islâmiye  mesnedi  tevcih olunduğu zaman  kendisi Hicazda idi. Ge­  linceye  kadar  fetva işleri  sahn  müderrislerine   havale  edilmişdi. Genellikle müderrisler  muşlarında yazılı olan,  kudret­ül ulema­il  muhakkikin unvanına uygun  değerli  kimseler olup, müdderris oldukları  medreselerin dersha­  nelerinde ilim,ve fen öğretirlerdi. Müderrislik ruusu yu­  karıda belirtildiği gibi yolu ile mülazemet kâğıdını aldık­  dan sonra nice seneler yüksek   seviyede ilim  ikmâline,  mesai sarf ederek  emsaleri arasında üstünlük  ve yük­  sek başarı gösteren zatlara verilirdi. Bunlar ilk önce aşa­  ğı derecede bulunan bir medrese müderrisliğine  nail olup  sonra talebeden iken medreseden   medreseye yer  değiş­  tirdikleri gibi  müderrislikde de  böylece  terakki ederler­  di. Bir de «Kadı­yûl Kuzzat» makamı olan kazaskerlik  ve  İstanbul, Edirne gibi  büyük  şehirlerin  kadılığı  rütbe­î  tedrisi haiz olan zatlara tevcih buyufulurdu. Kadılar  ve  mollalara hiçbir şekilde işten el çektirme   yapılmayıp  uzun müddet memuriyetlerinde   sürekli görevde  olduk­  ları  gibi kazasker bile on  onbeş  sene  mansabmda  durur­  du.  Ayrıldıklarında musta'fi maaşı ile  tekaüt  olurlardı.  Bazen de bir medrese vazifesi ile tekaütlüğü ihtiyar eder­  lerdi.  Birinci  Sultan  Süleyman  Haıi zamanında   orduya  ziyade tabip  ve operatöre  ihtiyaç görülüp o vaktin icabı  ve haline göre mühendislerin de önemi artmış  olduğun­  dan Süleymaniye camii yanında  ayrıca bir Tıp medresesi  yapılıp Etibba sınıfı ayrıldı. Ve  civarında bir de darüşşi­  fa yapıldı. O zaman Avrupa'da henüz darüşşifa yapmak  düşüncesi bile yokdu. Yine Süleymaniye camii  civarında  TARÎH­İ  CEVDET  157  dört büyük medrese  kuruldu ve harp  san'atmın başlan­  gıcı olan matematik ilminin  yayılmasına ve üstün tutul­  masına fazlasiyle değer verilirdi.  Süleymaniyenin  eteğin­  de bir başka Darülhadis yapıldı  ve bir takım medreseler  işte bu Süleymaniye medreselerinin idadisi  itibar olunup  onlara  da  muvassila­i  Süleymaniye  denümiştir.   Sonra

anlatılan bu  medreselere  ayrılan  vazifelerin  miktarına  göre müderrislik  rütbesi on iki derece  itibar olunmuştur  ki bunlar:  «İptida­i Hariç, Hareket­i  Hariç, Içtida­i dahil,  Ha­  Teket­i dahil, mıuvassıla­i sahn,   sahn­i seman,   İptida­i  eletmişli,  Hareket­i  eletmişli, Muvassıla­ı   Süleymaniye,  Hamis­i  Süleymaniye,   Süleymaniye,  ve  Dar­ül Hadîs»  medreseleridir.  Muvassılai  Süleymaniye  üst  tarafında  bulunanlara  kibar müderrisler denir  ki,  mevlevîyetde son  bulurlar.  Alt taraftakiler de iki sınıftır. Zira mülazemet günlerin­  de yani haftanın Perşembe  günleri müderrisler şeyhülis­  lam  efendi  ile görüşmeğe gittiklerinde  sahn­i seman ile  ondan yukarı derecede olanlara özel bir odada otururlar,  ama muvassıla­i sahn  ile ondan aşağı  derecelerde  bulu­  nanlar sofada beklerlerdi. Hey'etçe tertipli olarak şeyhül­  islamın  yanma  girdiklerinde  Darülhadis müderrisi hep­  sine reis olurdu.  Darülhadis demek,   Süleymaniye camii pişgâhmda  vaki' olan evvelce adı  geçen Darülhadis medresesidir ki  bunun müderrisi bütün müderrislerin eskisi ve en kıdem­  li olanıdır. Süleymaniye dediğimiz,  yukarıda söylenen dört  ?medresedir ki hâlâ dökmeciler mevcut olan  kargir med­  reselerdir.  Bunların  dört müderrisi olup tarik  tedrisin  onbirinci merhalesidir.   Hamis­i Süleymaniyede   mezkûr  dört Süleymaniye medresesi ile Muvasssja­i Süleymaniye  ?arasında başkaca bir derece  sayılabilecek  beş   medrese  158  AHMED CEVDET PAŞA  vardır ki, yakın zamana kadar burada beş müderris bu­  lunup ziyade olmazdı.  Sonraları itibar edilerek artırılmış­  lardır. Hamiş tabiri, Hamiseye değiştirilmekle eski mü­  derris defterlerinde H^ımis Süleymaniye diye yazılı iken  yeni  defterlerde bu dereceye Hamis­i  Süleymaniye adı  verilmiştir. Sahn­ı  seman  müderrisleri de yukarıda an­  latıldığı gibi sekiz olup artar, azalmaz  ama  diğer radde­  lerde olan medreseler müteaddit ve  artımlı olup zaman  zaman  yapılan  medreseler tahsisatının miktarına   göre  adı geçen derecelerden birine katılmışdır.  İşte mevlevîyet ve Kazaskerlik  evsafı  anlatılan iyi  bilinen  fazıl zâtlara tevcih olunup uzun zaman mansab­  larında parlak  yerlerini tutarak  adalet ve sevgi ile hak­  larını almak için yaydıkları gibi istanbul kadılığında ve  Anadolu ve Rumeli kazaskerliklerinde  meşverete girerek  Devletin mahrem sırlarını  ve halini bilenler olarak Din  ve Devlete  yarar işlere erişirler ve  ayrıldıkları gün  de  tahsis  olunan  tekaüt  maaşiyle  geçinerek   ömürlerinin  Padişaha hayır dûa ederek ve boş günlerinde de nice eser­  ler yazarak geçirirlerdi.  Taşralarda şer'î ahkâmı  yürüt­  meğe memur kadılar da onlar gibi maarif  erbabı  Daniş,  ve  nice seneler medreselerde eğitim ve öğretim ile ter­  biye görmüş,  halleri bilmen, durumları tecrübe  edilmiş  zatlar  halk içinde adaletle hüküm verdiklerinden başka  her ne arzetseler Devlet önünde etkili olmakla, taşralar­  da zulm edenlerden biri halka zulmedecek olsa önüne  ge­  çerek her biri Allah  için göz nuru döker ve  işlerin her  yerde  düzenli  gitmesine sebep olurlardı. İlim adamları  sı­  nıfı böylece doğru ve temiz olmakla herhangi maddede  âlimler emr­i  hak budur  deseler herkes en ufak bir mu­

halefet göstermeden dinler ve itaat  ederdi.  Koçi Bey evvelce anlatılan risalesinde  derki:  îlk de­  fa  İstanbul'a  geldiğimde gerçek  âlim kimseler   gimdiki  TARİH­İ  CEVDET  15^  gibi hizmetkârları olan gösterişli kimseler değildi.  Lakin  bir müderris yoldan geçse herkes onu karşüar büyük say­  gı gösterisi ile hürmet ederlerdi. Geniş görüşleri ve ağır  başlılıkları  en yüksek  seviyede  idi.  1000   tarihlerinden  sonra  ilim  adamlarının  kanun ve  nizamları  bozulmağa  yüz tutup, giderek her işe hatır  karışmakla ve her emir­  de müsamaha  olunmakla müstahak  olmayanlara hadden  ziyade mansablar verilmek  gerekdiğinden, kazaskerler az.  vakitte sebebsiz  yere  işten el çetirüdiklerinden, içlerinde  hırslı ve doymak bilinmez  olanları tam tayini fırsat  ve  fırsatı da  ganimet bilip  mansablarm   çoğunu ehliyetsiz  olanlara vermeğe başladılar. Mollalar bile mülazemet kâ­  ğıdlarını satmağa başladılar ve  mülazemetler artık yolu  ile verilmez ve kanun ve nizamından fazla  verilirdi. Mü­  lazemet  ise gerek  öğretim yolunun,  gerek  kadılık yolu­  nun giriş kapısı  olduğundan onun  nizamındaki karışıklık  ile ikisi de sarsılınca voyvoda, Subaşı kâtipleri halk için­  den  bir  çok kimse  akça üe mülazim  olup, kısa zaman­  da  kadı  ve müderris olmağa başlamaları ile  sahn­i ilim  cahil kimselerle doldu.  Artık  âlim ve cahil belirsiz oldu. Şöyleki müderrisler  medreselerinde ilim  öğretirlerken  sonraları füli hizmet  şartı kaldırilıp bir medresenin  müderrisliği bulunduğu  sınıfın derecesinde, bir değer vehmi demek olarak adım  adım bu değerlenme arttı  ve müderrisler medreselerine  gitmez ve belki ne semtte olduğu  sorulmazdı. Harâb ol­  muş yanıp arsası kalmış madreseler de tevcih olunduğun­  dan  ismi var cismi  yok bir takım  havadan medreseler  gösterilir oldu.  Ve  medreselerin  sayısı çoğaldığı gibi  medreselerin vazifesi olan öğretim unutuldu. Müderrislik  mucerred bir saygı payesi  ve bir medreseden  diğerine  nakil de paye  terfiinden  ibaret  kaldı. Gerçekte,  ehil ol­  mayanların bu yola girmemesi için vaktiyle konulan im­  180  AHMED CEVDET PAŞA  tihan usûlü yine varsa da imtihan şartı medresede yatıp  kalkan  talebeye  özel olup  yoksa soylu   kimselerle Bazı  kimselere intisabı olanlar için imtihansız ruus  almak ka­  pısı  açıktı. Sadarette bulunanların ve mülk sahiplerinin  oğulları genç iken müderris olup arasıra yüksekten  atıp  tutarak yukarılara çıkıp sakalları gelir gelmez zengin ol­  ana nöbetleri gelirdi.  İçlerinde gerçekten, o vakte kadar ilim tahsili ile çok  yükselmiş olanlar  bulunurdu.  Lâkin çoğu, rütbeler  ilmî  mansablara miras  baba nazariyle bakıp  ve eğitim külfeti  saymağa hacet görmez ve  cahil kalırdı. Vezirler ve Dev­  let ricalinden bazıları da oğullarını ve ekseriya işe yara­  mayanlarını  ilim yoluna sokar oldular.  Bu yönden  ilim  yolu cahillerle doldu. Ve ilerleme  hususunda âlim ve ca­  hil bir  oldu. ve mevleviyetlerde dahi hizmet­i fiiliye aran­  maz olup ekseri naip  ile idare  olunmağa başladı. Ve  bir  sene  müddet­i  örfiye kanun hükmüne girdi. Mevlevî­  yet  rütbe ve paye almakdan  kinaye,  müderrislik  gibi  derecelere ayrıldı.  Şöyleki her sene  içlerinden dördüne

yine bir senelik  olmak üzere Mısır,  Şam, Edirne ve Bur­  sa kazaları ve bunların mazullerinden ikisine  bu görüşle  Mekke  ve Medine ve onların işden el çektir ilenleri yerine  Anadolu  sadareti  yani kazaskerliği  ve Anadolu mazul­  lerinden birine Rumeli Kazaskerliği verilmek resmen  adet  oldu.  Bu suretle  beher sene üst tarafdan sekiz müderris  mevleviyetle çıkıp yerlerine alt tarafdan  sekiz müderris  geçerek yolunda basamaklardan yukarıdan aşağı hareket  ederek ta İptida­i Hariç rütbesine kadar sirayet  etmek­  le, her sene yolunca bir terakki tabii ortaya çıkıp ancak  üst taraftan çıkanlara  nisbetle alt  tarafdan îptida­i Ha­  riç  rütbesiyle girenler daha çok olduğundan sahn­i seman  müderrislerinde değişmez  sekiz  miktarı  bulunduğundan  TARİH­İ  CEVDET               16ı  ınuvassıla­i sahn  da bir çok müderrisler birikip zahmet  çektikleri bu raddeye BATAK tabir olunur.  Artık  ilmiye  yolunda ehliyet, istihkak  ilim  ve fazi­  letçe akran ve emsaline nispetle  yüksek bir hal  ve mev­  kide bulununca  ve üstünlük bahsi terk  edilmiş ve  (El ­  akdemü fil  ­ akdem)  usul ve mesleki  sayılır ve  katılanı  oldu. Fakat şeref duyarak yahut zorlanmış bir  şefaatçi  vasıtasiyle bir defada bir çok eskilerin  üst tarafına  at­  lamak  da bir istisna  ve  imtiyaz  kaidesi oldu ki,  buna  müderrislerin  terimi ile TAFRA denilir. Bu adet göze­  tilir paye  tabiri.ile mevleviyet ve sadaret rütbelerinde de  geçerli olup, meselâ müderrislerden birine mahreç payesi  verilerek mahreçden el çektirilmiş hükmünde bulunmak  ve mahreçden  el  çektirilenlerden  birine  Mekke payesi  verilerek HAREMEYN  den el    çektirilenler  sırasında  uyarlı  kılınması geçerli  usûlü yolu tutularak bu suretle  müderris,  mevâlî ve sudur, ünvaniyle bir çok rütbeli zat­  lar yetişti.  Rumeli  Payelilerinden meşhur Tatarcık Ab­  dullah  efendinin nizam­ı Devlete dair  yazdığı lâyihasın­  da anlattığı gibi, böyle zaten istihkak,  ehliyet, ve kabi­  liyetleri olmadığı halde yolunu  bulup   müderrisliğe  alı­  nanlar  giderek mevleviyete erişip  ve  sonra  en  yüksek  rütbesi olan kazaskerliğe geldikleri zaman Devlet­i  aliy­  yenin bir işine  yaramayıp  geçerli hak diye elde ettikleri  arpalıklarını, yalnız başına ve küçük görerek ve kazas­  ker olduk  diye itaatsizlik ve celallanma  ile  kibirlenerek,  ve birbirlerinin aleyhinde  söz  söyleyip çekiştirerek kötü­  lüklerle zaman geçirmekten gayri kârları  olmaz  ise de  mademki böyle rütbelere erişmişlerdi bu rütbelerin ağır­  lık ve itibarını  korumak Saltanat­ı Seniyye  şanından ve  icabından olmakla çaresiz  bunların yaptıkları işler bey­  hude  yere  Devlete yük olurdu.  F. 11  162  AHMED CEVDET PAŞA  Rütbe sahiplerinin idare işlerini tertip hükümet bor­  cu olduğundan müderrislere maişet, mevâlî ve sudur'a ar­  palık adlarıyla birer kaza  tevcih  olunmak lazım geldi.  Onlarda bu kazaları birer  NAÎB  ile idareye mecbur ol­  duklarından  maişet ve arpalık olan kazalar  gelirlerinin  bir miktarı ile Naibler geçinip geri kalanı mansab sahih­  lerine ait olurdu. Sudur ve  mevâlî bu yolda geçinip ailesi  ile  yanlarında çalışanlara da birer kaza  tevcih ettirdik­  lerinden onlar da kazada iş görür kimseler olmadığı için

efendileri gibi mansapları  olan kazaları  birer  Naib ile  idareye  mecbur  olduklarından genellikle  kazalarda Ni­  yabet usûlü örnek kaide olarak, kazaların bir  takımı şu­  dur, mevâlî ve müderrislere diğer bir takım da şu kadar  ve diğer hizmetkâr güruhuna  yiyim yeri oldu.  Hakları  savunmak ve bilim yaymak crtaya  konan ilmiye  mesleki  ehil olmayan bir takım kimselerin karnını doyurmak için  mülke,  toprağımıza ve millete büyük  kötülükler yapıl­  masına giriş ve başlangıç  oldu. Kaldıki, müderrisler ço­  ğalıp  artınca  bu  artış ne  olacak? sorusuna eğilince mü­  derris  rütbelerinin şeref saygıdan  zillete  döndüğünden  başka  aslında mansab çıkış yerleri Kudüs, Halep, İzmir,  Selanik, Yenişehir, Fener  e Galata kazalarına münhasır  iken müderrislerin böyle çoğalıp artmaları ile meydana  gelen memuriyet darlığından sonraları Eyüp ve Üsküdar  kazaları da eklenince bu suretle  yukarıda söylendiği gibi  her sene sekizer mahreçden işden el çektirme ortaya  çı­  kınca  mevâlî artmış ve bunların idarelerine  yetecek  ar­  palık bulunan bir  takım formalitelere bağlı" ve güç olup  geçimlerinde  daha darlık görüldüğünden çaresiz kendi­  lerine az çok Bervech­i arpalık  birer kaza tevcih olunup  onlar  da Şer'i hükümleri  yürütmek için değerli,  âlim, ve  Dindar  Naibler istihdamından vaz geçerek hemen tutul­  dukları büyük masrafları karşılasın diye cahü ve düşük  TARİH­I  CEVDET  163  kimselerden voyvoda benzeri tahsilat yapan gaddar na­  ibleri kullanmağa başladılar.   Böyle ortalığı yakıp yıkan  Naibler vardıkları kazalarda  halk  malım ellerinden  al­  mak için  maksadlı hareketlere geçecekler  zulüm yapan  bir sürü insanla birleşerek Allanın aciz kullarını zulüm ve  baskı  altında tutarak  bulundukları yerleri  harab eder­  lerdi.  Haksız yere birer yolunu bulup ellerine mülazemet  kâğıdı geçirmiş  diğer bir takım düşük  kimseler  de rüş­  vet, birinin adamı olmak, yardım yollariyla  ilim adamları  dairelerinde ismini okuyamaz,  sağını solunu bilmez onun  bunun adamı, hizmetçi  güruhu, hattâ  çıraklık yolu  ile  korkusuzca kadıların içine  girmeleriyle  kadılar  ruzna­  mesi böyle kendilerine hiçbir suretle kadı hareket ve şe­  killerini ve benzerini  yapması sakıncalı,  belki de  böyle  bir taklide yetecek görgüsü bile olmayan çuhadarlar ve  diğer hademe ve düşük insanlar ile  dolu, bu gibi kimseler  de  kendileri hükümet işlerini yürütmeye yeterli olmadık­  larından  mansablarını arpalıklara  giden  Naiblerden  da­  ha  pek çirkin  ve nefret verici bir takım cahiller ve rezil­  ler  İLTİZAM  misullu ihale  etmeleriyle en  büyük insan  hakları dayanağı  olan şer'î  işler bütün bütün karışıklık  ve sarsıntı içine girdi.  Böyle  düşük ve cahil kimselerin ilim mesleğine gir­  mesi  âlimlerin namus duygularını   incitmekde ve halk  gözünde  değer ve itibarlarını  bırakmadığı  gibi   Devlet  önünde de namuslarına itibar olunmayıp mültezim  ve ha­  raççı gibilerinin imhaları  ile işden  eL çektirilir oldukla­  rından içlerinde  doğru olarak  ulema ve  suleha bulunan  kimseler de ırz ve namuslarını koruyabilmek için  zalim­  lere boyun eğmeye ve dediklerini yapmaya mecbur olur­  lardı.  Kısacası mülazemet  nizamının   karışması  ile gerek  eğitim gerekse adlî işlerin düzeni bozularak  ilim mansab­

164  AHMED CEVDET PAŞA  lan bilfiil hizmete dönük ve bağlı iken hepsi paye ve iti­  bardan  ibaret kalıp ancak adlî işlere  bakılarak eğitim  işleri  daha  iyice idi. Zira müderrisler   mertebelerinden  danişmendlik  nizamı hernekadar bozuldu ise de velevki  resmî de olsa Bayezid  medresesi danişmendliği  ve  müla­  zemet ve ruûs imtihanları usûlü devam ediyordu.  Şöyleki ilim yapan öğrencilerden Tarik­i tedris'e gir­  mek istiyenler evvelâ mülazemet  imtihanına girip liya­  katini ispat edenlerden  iyi  derecede  bulunanlara elden  mülazemet verilir, yani hemen  mülazimler zümresine ka­  tılır, gerisi de Bayezid medresesi danişmendliğine yazıla­  rak imtihanda aldıkları derecelere göre Bayezid medre­  sesinde yatırılır ve her altı ayda ikisi çıkarılarak ellerine  mülazemet kâğıdları verilirdi. Bunlardan mülazemeti yedi  seneyi bulanlar «Ruûs» imtihanına girmeğe hak kazanır­  lar bunda da  liyâkat gösterenlere Tarik­i tedris'in birinci  merhalesi ve  müderrisliğin  ilk basamağı ve  payesi olan  Hariç Medresesi ruûs'u  verilirdi. Mülazemeti  yedi seneye  varmayanlar  ruûs  imtihanına  sokulmazdı. Bayezid med­  resesinin tedris işlerini Şeyhülislâm bulunan zatlar yürü­  tüp sonraları  Şeyhülislâmlar zamanın hal ve gidişine uya­  rak kendileri tedris işlerini yürütemedikleri ve yapamadık­  ları için bu görevi ifa için hoca efendilerin içinde zamanın  haysiyetli ve  bilgisi ile temayüz eden ve müderrislerin en  kıdemlisi olarak Dersvekili nasb ve tayin ettikleri zatlar  da bütün medresede kalan talebenin amir ve  disiplin ku­  rucusu olmalariyle ders vekilliği fetva  kapısında başlıca  bir memuriyet olup çoğunlukla dersler  de resmî surette  camiler içinde okunur  olduğundan sonraları  ders vekili  efendilerin haftada  bir kere Beyazıd  medresesine giderek  ders okutmaları kesin şart olup böylece bir resmî ve itiba­  rî görünüşü oldu ise de bu kadarcık olsun şu usûlün yapıl­  masını devam ettirmek ilim tahsiline  şevk verir rağbeti  TARİH­Î  CEVDET  165  artırırdı.  Fakat bu imtihan usûlü  anlatıldığı gibi yalnız  medreselerde yetişen ilim talebelerine özel olup yoksa mü­  derrislik rütbesinin ele geçirilmesi imtihana, ilim alanında  ilim ve irfan yolunda ilerlemeğe bağlı  değildi. Zira imti­  han sonu hakları  görülen  âlimlere ruûs  verildiği sırada  ulema çocuklarına da bir hayli  ruûslar verildiğinden ve  Şeyhülislamlar taltifi ön görülenlere  istedikleri vakitde  ruûs tedris üe ikram eylediklerinden başka hünkâr imam­  ları ile hekimbaşılara da özel bir bağışla tedris ruûs'u ve­  rilmek adet olmuşdu.  Çünkü müderris olanlar eskiden ol­  duğu gibi mevleviyete ve kazaskerliğe erişerek hiçbir şey  bilmeseler ve işe yaramasalar bile bu ilim  rütbesi kendi­  lerini rahat geçindirdiği için Devlet hizmetinde liyâkat ve  başarısı, ilim tahsili ve maarife yakınlığı olmayan kibar  çocukları  da Tarik­i tedrise sokulurdu. Vüzera ve vükelâ­  dan bazıları  da yalnız Tarik­i ilmiyye  esh abının kati ve  müsadereden korunur olduklarından  ötürü oğullarını bu  yola sokarlardı. Böyle bir çok kibar çocukları söylendiği  genç yaşlarında belki de çocukken ilim tedrisine  başlama­  mışken tedris ruûs'u ile geçim yolunu sağlar ve  kudret­ül  ulema­il muhakkikin olurlardı.  Çoğu okumayıp  cahil ka­  lırlar ve imtihan olup da müderris olanların ömürleri ise  medreselerde geçmiş, tahsilleri fen ve muteber kitablarm

öğrenimine bağlı bulunmuş   olması ile ekseriya   medrese  basamaklarını  çıkarken yatı  yolda kalıp nadir  olarak  mevleviyet rütbesine yükselenler de Devlet  işlerinden ve  memleket ahvalinden habersiz olurlardı.  Kısaca onlar pek genç ve bunlar pek geç müderris ol­  duklarından  sadaret  ileri gelenleri içinde liyakat sahibi  ve malûmatlı kimseler olarak Devlet sırrını  gizler siyaset  işlerinde yeterli mühim ve gizli Devlet işlerinde  işe yara­  yacak zatlar pek ender bulunurdu.  Kısaca ilmiye  sınıfının  aslı esası o kadar bozuldu ki  yalnız  ismi ve resmi kaldı.  Halbuki ismi bu ismi verenle­  164  AHMED CEVDET PAŞA  lan bilfiil hizmete dönük ve bağlı iken hepsi paye ve iti­  bardan  ibaret kalıp ancak adlî  işlere  bakılarak eğitim  işleri  daha  iyice idi.  Zira müderrisler   mertebelerinden  danişmendlik  nizamı hernekadar bozuldu ise de velevki  resmî de olsa Bayezid medresesi danişmendliği  ve  müla­  zemet ve ruûs imtihanları usûlü devam ediyordu.  Şöyleki ilim yapan öğrencilerden Tarik­i tedris'e gir­  mek istiyenler evvelâ mülazemet  imtihanına girip liya­  katini ispat edenlerden  iyi  derecede  bulunanlara elden  mülazemet verilir, yani hemen mülazimler zümresine ka­  tılır, gerisi de Bayezid medresesi danişmendliğine yazıla­  rak imtihanda aldıkları derecelere göre Bayezid medre­  sesinde yatırılır ve her altı ayda ikisi çıkarılarak ellerine  mülazemet kâğıdlan verilirdi. Bunlardan mülazemeti yedi  seneyi bulanlar «Ruûs» imtihanına girmeğe hak kazanır­  lar bunda da  liyâkat gösterenlere Tarik­i tedris'in birinci  merhalesi ve  müderrisliğin  ilk  basamağı ve  payesi olan  Hariç Medresesi ruûs'u  verilirdi. Mülazemeti  yedi seneye  varmayanlar  ruûs  imtihanına sokulmazdı. Bayezid med­  resesinin tedris işlerini Şeyhülislâm bulunan zatlar yürü­  tüp sonraları  Şeyhülislâmlar zamanın hal ve gidişine uya­  rak kendileri tedris işlerini yürütemedikleri ve yapamadık­  ları için bu görevi ifa için hoca efendilerin içinde zamanın  haysiyetli ve  bilgisi ile temayüz eden ve müderrislerin en  kıdemlisi olarak Dersvekili nasb ve tayin ettikleri zatlar  da bütün medresede kalan talebenin amir ve disiplin ku­  rucusu olmalariyle ders vekilliği fetva  kapısında başlıca  bir memuriyet olup çoğunlukla  dersler  de  resmî surette  camiler içinde okunur olduğundan  sonraları  ders vekili  efendilerin haftada bir kere Beyazıd  medresesine giderek  ders okutmaları kesin şart olup böylece bir resmî ve itiba­  rî görünüşü oldu ise de bu kadarcık olsun şu usûlün yapıl­  masını devam ettirmek ilim tahsiline şevk verir rağbeti  TARİH­İ CEVDET  165  artırırdı. Fakat bu  imtihan usûlü  anlatıldığı gibi yalnız  medreselerde yetişen ilim talebelerine özel olup yoksa mü­  derrislik rütbesinin ele geçirilmesi imtihana, ilim alanında  ilim ve irfan yolunda ilerlemeğe bağlı  değildi. Zira imti­  han sonu hakları görülen  âlimlere ruûs  verildiği sırada  ulema çocuklarına da bir hayli  ruûslar verildiğinden ve  Şeyhülislamlar taltifi ön görülenlere  istedikleri  vakitde  ruûs tedris üe ikram eylediklerinden başka hünkâr imam­  ları ile hekimbaşılara da özel bir bağışla tedris ruûs'u ve­  rilmek adet olmuşdu. Çünkü müderris olanlar eskiden ol­  duğu gibi mevleviyete ve kazaskerliğe erişerek hiçbir şey

bilmeseler ve işe yaramasalar bile bu ilim  rütbesi kendi­  lerini rahat geçindirdiği  için Devlet hizmetinde liyâkat ve  başarısı, ilim tahsili ve maarife yakınlığı olmayan kibar  çocukları da Tarik­i tedrise sokulurdu. Vüzera ve  vükelâ­  dan bazıları da  yalnız Tarik­i ilmiyye  eshabının  kati ve  müsadereden korunur olduklarından  ötürü oğullarını bu  yola sokarlardı. Böyle bir çok kibar  çocukları söylendiği  genç yaşlarında belki de çocukken ilim tedrisine başlama­  mışken tedris ruûs'u ile  geçim yolunu sağlar ve kudret­ül  ulema­il muhakkikin olurlardı.  Çoğu okumayıp cahil ka­  lırlar ve imtihan olup da müderris olanların ömürleri ise  medreselerde geçmiş, tahsilleri fen ve muteber kitablarm  öğrenimine bağlı bulunmuş   olması ile ekseriya  medrese  basamaklarını   çıkarken yari  yolda kalıp nadir  olarak  mevleviyet rütbesine yükselenler de Devlet  işlerinden ve  memleket ahvalinden habersiz olurlardı.  Kısaca onlar pek genç ve bunlar pek geç müderris ol­  duklarından sadaret  ileri gelenleri içinde  liyakat sahibi  ve malûmatlı kimseler olarak Devlet sırrını gizler  siyaset  işlerinde yeterli mühim ve gizli Devlet işlerinde işe yara­  yacak zatlar pek ender bulunurdu.  Kısaca ilmiye sınıfının  aslı esası o kadar bozuldu ki  yalnız ismi ve resmi kaldı.  Halbuki ismi bu ismi verenle­  166  AHMED CEVDET PAŞA  re ve resmi geçmiş âlimlerin güttükleri güzel usûllere ay­  kırı düşmesi şöyle dursun ömründe okuyup, yazmamış çu­  hadar ve kayıkçı makulelerine mansab tevcih edilmesi gi­  bi çirkin gösteriler garip merasim ve adetler çıkarıp; Ta­  rik­i ilmiyyenin batıl ve cahillik içinde yol almasına, mühim  olan insan haklarını koruma işlerinde  hatıra hayale  gel­  medik fenalıklar ortaya çıkmasına sebep olup artık  Ta­  rik­i ilmiyyenin  ıslahı  (reform) u  yapılacak önde  gelen  işlerden görülmüş ise de, hemen  bunca rütbelerin, ve ta­  yin yerlerinin nasıblarını kaldırıp silmek kabil olmadığın­  dan reformun yavaş  derecede yapılması istenilmekde idi.  ALTİNCİ  BÖLÜM  (Harp fennine dairdir)  Her Devlet ve mület topraklarını korumak için asker  besleyegelmiştir. Ancak Büyük îskenderin  babası Filip  zamanına gelinceye kadar, askerin  muharebede kullanıl­  ması bir usûl ve kaideye dayanmazdı.  îlkin bunu kural al­  tına alan Filip olup kırk bin kadar eğitim görmüş munta­  zam asker icad etmişdi ki, oğlu İskender bu  askerle  Yu­  nanistan'dan kalkıp Hindistan'a kadar birçok memleket­  leri fethederek otoritesi altına almıştır.  Bu suretle  Yu­  nanlılar içinde îlm­i Harp adiyle bir ilim çıkıp diğer  mil­  letlere de onlardan yayılmışdır. Bu Uim sayesinde eski Ro­  malılar pek çok galibiyetlere erişerek hemen bütün dün­  yayı ele geçirmek derecesine varmışlardı.  Fakat askerin  harb için yetiştirilmesine dair olan kaideler o vakitte  kul­  lanılan silâhlara göre olmak lâzım geldiğinden işbu harp  kuralları şimdiye kadar türlü şekilde yüze çıkmış olup ge­  rek Yunanlıların gerek Romalıların  silâhları kılıç, mız­  rak ve ok ile sapandan ibaret olmakla onların harp kural­  ları şimdikilere uymazsa da kullandıkları  silâhlara göre  harp  ilminde en  yüksek  seviyeye çıkmışlardı.  Arablar  muharebede geri çekilme gösterisi yapıp yeniden taarruza  geçme kuralını uygularlardı. Fakat Peygamberimizin «Sal­

lallahü aleyhi ve sellem» zamanında Eshab­ı Kiram «aley­  himürridvan» saf tutup harp ettüer ve harp fenninde pek  çok ilerlediler. Az vakit içinde aralarından üstün derecede  mahir kumandanlar yetişip bütün dünyaya galip geldüer.  Sonra İslâm Devletlerinde eğitim ve öğretimle beraber as­  168  AHMED CEVDET PAŞA  kerî sporlara da itina edilirdi. Ancak ekseriya süvari kul­  lanırlardı. Bundan dolayı îslâm olanlar içinde pek  mahir  Cundi  (*) yetişmiştir. Bilhassa Mısır kölemenleri dünya­  nın birinci süvarisi sayılırdı.  Yukarıda anlatıldığı gibi  Osmanlı Devleti  süvariye  önem vermekle beraber muntazam ocaklar kurarak yaya  eğitime de üstün derecede ihtimam etmişdi.  Romalıların  çöküşünden  sonra Avrupa'nın  hali baş­  kalaşarak öyle daimi ve aylıklı asker beslemek terk edil­  miş ve ihtiyaç duyulunca  muvakkat  zaman için gönüllü  asker toplayıp kullanmağa karar verilmiştir. Böylece harp  ilmi, harp san'atı haline gelmişdir. O zaman halk,  asilza­  delerin esiri gibi olmakla,   asilzadeler asıl  silâhları olan  mızrakdan başka, zırhları ve atları olup kendileri üe bera­  ber sefere giden halkın ise sapan ile okdan başka silâhları  ve  atları olmadığından böyle nizamsız ve uygunsuz piya­  de  askeri öyle yüksek atlıya dayanamayarak hangi tara­  fın süvarisi çoksa o tarafın galip geldiğine ve harp kurul­  ları da bilinmediğine göre hakikatte galibiyet süvari  as­  kerine önem verilmeyip, herkesin önünde asıl askerî kuv­  vet atlı  sınıf  süvariden ibaretti. Epey zaman bu gidiş de­  vam etti. Avrupa'nın hali oldukça  nizam bularak  hicrî  tarihin (860) senelerinde ilk önce Fransa'da aylıklı olmak  üzere  16.000 yaya ile 9.000 kişilik süvari birliği kurulmuş  ve yayaların  çoğuna mızrak verilerek ağır piyade ve gerî  kalanların  silahı  ok ve sapan olup hafif piyade gibi kul­  lanılırdı. Şöyle ki düşman karşısmda  mızraklı piyadeler  sekiz ve en azı altı saf üzerine dizilip,  hafif piyadeler de  onların  önlerine  ve yanlarına dağılır ve süvarilerin hepsi  mızrak ve zırh ile teçhiz edüerek bunlar da sırada kulla­  nılıp ağır süvari hizmetini görürler ve yavaş yavaş  Av­  rupadaki diğer memleketlerde böyle muntazam  asker ter­  (*) Cundi: Çok mahir at  terbiyecisi ve usta binici  TARÎH­Î  CEVDET  169  tibine başlanılmışsa da, yaya askerin muharebede süvari­  den çok işe yaradığını pek çok kimseler teslim ve kabul­  lemediklerinden  başka, süvarinin piyadeye galip ve üstün  olması eski bir görüş olup henüz o inanışdan geçmedikle­  rinden yine eskiden olduğu gibi yayaya nispetle  lüzumun­  dan fazla süvari kullanılırdı. Gerçekte süvari askeri piya­  de ile karşı karşıya geldikde gereği  gibi iş gördüklerine  söz olmayıp ancak  kendi   üzerlerinde ve gerek  atlarının  üzerinde zırh ve diğer ağır teçhizattan dolayı, muharebe­  de lâzım olan yerlerde hareket kabiliyeti ile dolaşıp  yok­  lamak ve düşman askerini kovalamak gibi sürat ve çabuk­  luğa  muhtaç olan görevlere elverişli  olmadıkları anlaşıl­  makla böyle vazifelere gönderilmek  için  kılıç ve ok kul­  lanan hafif süvari askeri tertip olunmuşdu.  Topun  icadı yediyüzseksen senesine doğru ise de se­  kizyüz tarihine kadar toplar  yalnız muhasaralarda kulla­

nılıp  sonraları adetâ muharebelerde de kullanılmağa  baş­  ladı.  Hatta o vakitler Fransızlar tarafından  bir kaç defa  İtalya'ya gönderilen askerle beraber bir  çok top vardı.  Dokuzyüzon senelerinde şimdiki tüfeklerin taslağı olmak  üzere elde taşınır ufak ve hafif top şeklinde tüfekler ya­  pılınca hafif piyade  askerinin birazına bu tüfeklerden ve­  rilerek bir  zamanda ok ve  sapan atanlarla tüfekliler bir­  likte kullanılmış ve tüfeğin iyiliği tecrübe  ile meydana çı­  kınca, bir zaman geçtikten sonra ok ve sapan bütün kaldı­  rılıp, hafif piyade askerinin hepsi tüfekli olarak, tüfek ile  mızrakdan başka  silâh kalmamıştır.  Ve bu  hafif piyade  yine evvelce olduğu  gibi avcı çıkarılagelip ancak tüfekle­  rin böyle çoğalması  ve muharebede en  ziyade zor gören  ağır piyade  askeri iken bunlar yalnız  mızraklıdan ibaret  olarak ateşe dayanamaması,  dolayısiyle daha  sonraları  ağır piyade  askerinin bir azma tüfek verilerek ileride olan  170  AHMED CEVDET PAŞA  iki safı tüfekli ve geride bulunan üç dört safın yine mız­  raklı olmasına karar verilmiş ve bu suretle tüfekliler mız­  raklıları korudukları gibi  mızrak tüfekden  uzun olmak  dolayısiyle mızraklılar da  tüfeklileri koruduklarından bir  zaman da bundan iyi nizam olmaz diye inanılmışken ağır  piyade askerinin  mızraklıları beş altı saf  üzerine tertip  olunarak tüfeklileri, onların  yanıbaşma  yerleşdirmek uy­  gun görülmüş ve  (1110) tarihine doğru süngü  icad olu­  nunca gerek piyade ve gerek süvariden mızrak kalkarak  mızraklılara süngülü tüfek  ve tüfeklüere  süngü verilip  saflar önceleri dörde ve sonra dördüncü safın hiçbir faide­  si görülmeyerek dörtten üçe indirildiğinden  başka hafif  piyade ile ağır piyadelerin süahları bir  olduğundan ikisi  de bir biçimde eğitime tabi tutularak  her biri  icabına gö­  re  kâh saf da . ve  kâh avcı hizmetinde kullanılmıştır.  Bir­  birinden farkları sadece sözde  kalmış ve böylece asker ge­  rek silâhça ve gerek nizamca  şimdiki  hali bulur gibi ol­  muşsa da, harp usul ve kuralları bir şey demek  olmayıp  daha sonraları bazı Avrupa muharebelerinde  harp san'a­  tımn şöylece  bir kabası almmışdır.  Eğitime  gelince önceleri Nemçe generallerinden meş­  hur Monte Kokoli, Osmanlı ordularının  nizamına göz ata­  rak aym tertip  ve  silâhla karşı koyma  kuralına uyarak  böyle daima  eğitim ile uğraşır ve her zaman harekete ha­  zır halde bulunur bir çeşid  asker tanzim etmedikçe halk­  dan toplama askerle  Osmanlıya karşı  konulamıyacağını  kestirerek bir nevi  muntazam ve eğitim görmüş asker ku­  rup hatta harp temine  dai  rolan kitabında Osmanlı  Dev­  leti ile kendi Devleti arasında ortaya çıkan muharebeleri  sayıp  dökerek her  muharebeyi  açıklıyarak ve anlatarak,  Osmanlıların muvazzaf ocaklarını ve asker erlerinin, baş­  ta gelenlerine olan bağlılık ve itaatlerini gıbta ederek  di­  li döndüğü kadar anlatıp, böyle muvazzaf ve muntazam  TARÎH­İ CEVDET  171  askere mukabele kabil olmayacağını araştırarak ispat et­  miş ve kendi Devleti ile Osmanlılara karşı koymağa ve bu  kuşkuya düşenleri aşağılık ve ahmaklık ile suçlayıp kendi  Devleti Osmanlı askerinin  nizamına  uymağa teşvik et­  miştir. Ve  Osmanlı askerine benzeterek  kendisi yepyeni  bir sınıf asker kurup tertipleyip nizama sokarak bu asker­

le  (1070) de Köprülü oğlu  Fazıl Ahmed Paşanın bir tü­  men askerini RABE nehri karşısında bozup Sulh ilişkisi­  ni  kurduğunu öğünme ve uyarma kabilinden anlatarak da­  vasını ispat etmiştir. Lâkin Monte Kokoli'nin bu galibiye­  ti yalnız kendisinin kurduğu disiplin ve nizam kuvveti ese­  r olmayıp bunda Osmanlı askerinde yeni başlamış olan ni­  zamsızlığın da sebeb oluşu vardır.  Zira o vakit, Osmanlı askeri yeni başlamış olan nizam  kargaşalığı ve disiplinsizlik ve sarsıntı geçirip düzeldiği  zaman olup, Monte Kokoli yeniçeri kuruluşunu son zama­  nı  ile çökmeğe ve erimeğe başladığı  zaman yetişdiğinden  önce görüp  bildiği Osmanlı askeri ile bu kerre bozguna uğ­  rattığı askerin arasında fark vardı.  Sonra Prens Ojen de ortaya çıkıp askerî eğitimin geliş­  mesine çok  çalışmıştır. O sıralarda Fransa'da da Fonde,  Foren, Voban gibi harb fenninde  usta zatlar ortaya çıka­  rak, harp kurallarının  geliştirilmesine  çalışıp  (tezayüd­ül  ulûm betelahik­ül efkâr)  kaidesince harp usûl  ve kuralla­  rı bir büyük san'at ve fen olarak Avrupa'da genişledi ve  yayıldı. Fransa'da Protestanların  kovulmasında her  fen  ve  san'atta mahir kimseler etrafa birer ikişer ayrılıp bun­  ların çoğunu o zaman da Prusya kralı olan Frederik Guil­  laum çağırıp toplayarak, zamanında Prusya maarif ve sa­  nayiin menbaı oldu. Frederik'in oğlu İkinci Frederik ­ki  büyük Frederik diye  anılan meşhur zattır­ işte bu malû­  matlı kimseler içinde gelişerek harp  san'atmda  üstâd olup  strateji ve taktik fenlerinde pek çok incelikleri öğrenerek  172  AHMED CEVDET PAŞA  harp ilmini bir hayli ilerletti. Ve süvari topçusu iead etti.  (1200) Hicrî tarihinden sonra  adım adım bu ilim  bir mertebe daha ilerleyip özellikle  Napolyon Bonaparte  çıkarak bu fennin sırlarını meydana  koymuş ve askerlik  asrımızda görülen derecelere ulaşmışdır.  Ancak tecrübelerin artmasiyle  harp  san'atı günden  güne ilerlemekde bulunmuştur.  Hatta bu günlerde yeni icad şişhaneler yapılıp müs­  takil taburlar kurulup onlara bu şişhaneler verilerek ha­  fif piyade tertib olunmuş ve (1270) hicrî  senesinde orta­  ya çıkan Ruslarla yapılan muharebede çok iyi olduğu gö­  rülmüştür. Önceleri hafif piyade ile ağır piyadenin birbi­  rinden bayağı farkı kalmamışken süâh ve teçhizatta fark­  lı hale gelmiştir. Sonraları eski  tüfekler ortadan kaldın^  larak bütün askere  Şişhane  verilmiştir.  İşte bu suretle  harp ilmi Ssvkülceyş  (strateji) ve tabiye (tactique) adiyle  iki itina gösterilmesi lâzım bir büyük san'at olmuştur ki  ordu kumandan ve erkânı  olanlar  birçok başlangıç ilmi  öğrendikten sonra bu fenlerde  mahir  olmaları   bu gün  farzdır.  Strateji fenni gerek taarruz, gerek  savurma  için mü­  him olan yerlerin seçilmesinden ve taktik  (tactique)  fenni  de çarpışmada zafere erişdirecek  hareket ve tedbirlerin­  yapılmasından ibarettir.  Aslında Osmanlı Devleti  serdar ve seraskerleri bu gi­  bi harn tedbir ve hareketlerde tecrübe  ile maharet  kaza­  nırlardı. Nitekim yukarıda anlattığımız gibi Rus  çarı Pet­  ro «BUĞDAN» içinden Tuna'ya harekete geçince Baltacı  Mehmet Paşa da onun çekilme yolunu kesmek üzere Ba­

sarabya içinden ileriye hareket  edip «Falcı» geçidini tut­  ması ile sevkülceyş de güzel bir hareket etmiş sonra ora­  da yolu kapayan Rus askerini kaçırıp suyu geçince hemen  Rus ordusu üzerine beklemeden taarruz etmesiyle de sev­  TARİH­Î CEVDET  173  kûlceyş mahareti göstermiştir.  Sonra (1282) senesi seferinde ŞUMNU mevkiinin kilit  yeri olduğunu önemli bularak harekat üssü yapılması sev­  külceyş fennine  uygun  ve o zamanın gereği  savunmaya  yeter  istihkâm verilmesi, tabiye fennine uygun  düşmüş­  dür. Ancak daha sonraları bunun gibi harp kuralları eski­  den olduğu  gibi iki önemli fenne  ayrılarak  harp  fenni  adiyle bir büyük ilim olup bunun öğrenimi de önce birçok  fenlerin bilinmesine bağlı olduğundan  şimdi seraskerler  ve diğer askeri ümera hareket harbinin nazariyat ve ame­  liyatında meleke ve  maharetlerini  artırmadıkça Avrupa  usûlü üzere muntazam olan ordulara kumanda edemezler.  Halbuki harp fennine  açıklandığı gibi  Avrupa'da ilerle­  dikçe Osmanlı askeri (Elfazî ma şehdet be el­a'da') görü­  şü ile beliren kuruluş ve disiplini adım  adım gerileyerek  tersine durum ortaya çıkarak  (1100) tarihlerinden sonra  sefer harekâtı Osmanlı ordusuna  yıkıcı ve  kızgınlık  ol­  duğu anlaşıldığından artık harp davası bir tarafa atılarak  sulh ve anlaşma yoluna gidilmiş diğer Devletler ile birlik  ve beraberlik yolunda bulunmak gerekli  görülüp  bu yüz­  den ise uzun zaman askerin bir kenara itilmesi ile Osman­  lı  ordusunun  askerlik alışkanlığı ile melekesi  zayıflamış  ve kuşku ile sonra açılan seferlerde  büyük zayiat  verilmiş  ve bu hallerden en çok istifade eden  de Rusya olmuştur.  Osmanlı Devletinin askerî düzen değişikliğine muh­  taç olduğu Üçüncü Ahmet zamanından beri bu mevzu gö­  rüşülmeğe başlamış   ve hele Üçüncü  Mustafa Hazretleri  bunu pekçok arzu etmişse de Yeniçerilerden korkusundan  «türü bu önemli işin açıkça konuşulması bile yapılamıyor­  du. Hatta Sultan Mustafa mal  toplamaya aşırı istek gös­  terdiğinden Defterdarlık mansabı önem kazanarak çok de­  fa Defterdarlar ile işleri konuşurmuş. Bir gün Defterdar  Halimî Efendiye  (Yeniçeriyi nizam  altına  sokalım,)  de­  174  AHMED CEVDET PAŞA  mesi üzerine (Onlar nizam kabul eder mi?)  buyurmakla  (Evet kabul eder) ve  (Sen sened verir misin?)  diye bu­  yurunca tereddütsüz  (Veririm)  deyince yeniçeriler ile bir  olmasa  böyle sened verecek derecede kavi söz  veremezdi  diye Halimî Efendi hakkında şüpheye kapılıp şayet bu sır­  rı yeniçeriler duyarsa diye korkusundan  Halimî Efendiyi  Musul'a mutasarrif yapıp  uzaklaştırarak sürgün  etmiş  sonra da idam ettirmiştir.  İkinci Mahmud ricalinden Halet Efendiye yeniçeriler  tarafından  el tutsanız  diye bazı nedimleri   tarafından  söylenince  (adamı Halimîye döndürürler) diye  bu hikâ­  yeyi itimad edilir bir kimsenin anlatmış  olduğu söylenir.  O vakit nizam­ı cedîd askeri tertibetmek mutlaka Av­  rupa'dan öğretmen ve mühendis getirmeye bağlı idi. Yok­  sa yeniçeri ne kadar disiplin altına alınsa yine eski yeni­  çeri olup istenilen yeniçeri meydana gelmezdi. Lâkin bu­  rasını anlayabilmek de yine o yolda özel bilgiye dayandı­

ğından Halimî Efendinin  Defterdarlıkda olan  mahareti  kendine yetmediği re'yinden belli olur.   Diğer ricalin ço­  ğunda  asrın müşkülatını hal edecek kâfi bilgi yoktu. Ba­  zıları da Avrupalıların Osmanlı topraklarına gelip  gitme­  lerini istemezlerdi. Hatta Resmî Ahmed Efendi Prusya el­  çiliğinden dönüşünde yine Üçüncü Mustafa gününde rical­  den meşhur Kel Yusuf Efendi ile konuşması sırasında Av­  rupa medeniyetinden bahisle bazı maddelerin  yapılmasını  söylediği sırada karantina usûlü konulmasını da söyledik­  ten sonra Yusuf Efendi ona cevap vererek: «Ben seni uza­  ğı görür bir kimse sanırdım, bu kadafcık şeyi sayamıyor­  sun ki, Avrupalıların buralara gelip çoğalmamaları bili­  nen mahut illet  korkusundandır.  Karantina  konulduğu  gibi buraya gelecek ve taarruz  edecek yabancıları nasıl  idare ederiz. Burası tereddüt ve endişe verir, yoksa karan­  TARİH­Î CEVDET  175  tinanm iyiliklerini biz de biliriz dediği  söylenir. Kısaca o  zamanlar Osmanlı Devletinde asker tanzimi arzusu oldu­  ğu halde  henüz ne yolda tanzimine teşebbüs olunmak lâ­  zım geleceğine karar verilememişdi. Hal böyle iken harbin  kötüye gideceğini Devlet erkânı cahil gayretleri ve fikirde  heyecanlı ve kötü ve yanlış düşüncelerine uyularak (1182)  seferi açılıp büyük ölçüde yıkıntıya uğranılmıştır.  Bu mu­  harebe Osmanlı Devletine bir büyük ders olup eğitim gör­  müş asker tertibinin muhakkak yapılması lâzım geldiğini  herkes anlamışsa  da  bir türlü icraata  geçilemeyip fakat  Üçüncü Mustafa Hazretleri tophanece bazı İslahata teşeb­  büs etmişse de adı geçen sefer esnasında ölmüştür. Kendi­  sinden sonra tahta geçen Sultan  Abdülhamîd'in  ihtiyar­  lıkdan gelen dermansızlığı Devlet­i aliyyece farz­ı ayn olan  Nizam­ı Cedîd askerinin tertibine kifayetsizliği  ölümünden  önce bazı  yakınları ile söyleştiği ve kendisinden sonra oğ­  lu Sultan  Selim'in  cülusuna kadar bu işde hiçbir teşebbüs  görülmemiştir. Eğer Sultan Abdülhamîd  Han  zamanında  Halil Hamid Paşa  sadaretinde tophanece ve tersanece ba­  zı İslahata teşebbüs olundu ise de o vakit İstanbul'da geri  düşünceliler çoğunlukta olup nizam­ı cedîd'e  eğilip istek  gösteren Sultan Mustafa politikasına  yani oğlu  Şehzade  Selimin taraftarlığına temayül  manâsına  yorumlandığın­  dan bunun müzakeresi bile saltanat yakınlarının emniye­  tini kaçıran bir şeydi. Halil Hamid   Paşanın düşmanları  bu vadide yol  bulup aleyhinde işleyerek hakkında  Padişa­  hın emniyetini yok etmişlerdir.  YEDİNCİ BÖLÜM  (Bahriye ahvali hakkındadır)  Eskiden kayıklar kürekle yürütülüp aç çifte, beş çif­  te diye büyücek gemiler yapılmağa başlayıp dümen  ve  yelken de icad edilerek yavaş yavaş gemicilik fen ve san'a­  ti ilerlemiştir. Ancak önceleri gemiler her halde kıyı  sula­  rını kollayıp açık denizlere  açılamazlardı.   Denizcilik nö­  beti Suriyelilerle Venediklilere geldiği  zaman matemaitk  ilminde türlü incelikler,  keşif ve buluşlarla hızlanma fen­  ninde ilerleyerek gözetleme kuvvetiyle  denizden  Yunanis­  tan'a  ve Septe boğazına ve bazı  söylentilere göre   daha  uzak yerlere seyir ve sefer ederek, ticaret  edip onların bu  hal ve hareketlerine diğer milletler sihir   ve kehanet gö­  züyle bakarlardı.

Hazreti Ömer­ül Faruk (radıyallahü anh) Mısır'ı fet­  heylediği zaman ,Amr İbnül Âs'a (radıyallahü anh)  mek­  tûb yazıp «Deniz ne biçim şeydir, hallerini ve vasıflarını  bana  bildir» diye emretti. Amr ibnül Âs'm   (radıyallahü  anh)  emîr ül mü'minînin dergâhına yazdığı yazıdan sonra  ümmet­i Muhammedi korumak için gemilere  binmekden  men eylediği için Kureyş kabilesi ve diğer kabileler deniz­  de sefer etmekden çekindiler ise de Mısır halkı ve muhte­  lif milletlerden Mısır topraklarında olan tüccar deniz har­  bi ve deniz ticaretine alışık olup,  kendilerinden önce  gelen  Devletlerin zamanında da ömürleri deniz. seferlerinde  ge­  <çip babadan oğula bildikleri yararlı san'atları olmakla on­  ıar vazgeçmiyerek Demyat,  Reşid, İskenderiye   ve  diğer  TARİH­İ CEVDET  177  iıyılarda gemilerini işletip ve Süveyş Halicinden  Yemen  ve Hind taraflarına seyrü sefer edip ticaretten kalmazlar  ?ve  Mısır kıyılarında bulunan  Arab kabileleri  zenata ve  Mağrip ileri gelenlerini gazalara ve   deniz ticaretine  itip  harekete geçirmekten hâli kalmazlardı.  Lâkin Amr Bin  As  ile gelen Eshâb­ı  kiram (aleyhimürrıdvan) ve onların  emsali Arab kimseler Hz. Ömerül Faruk'un  (radiyallahü  anh)  tenbihine uymuş ve başlangıçda karşı gelmeğe cesa­  ret  edemeyip ancak malı, kuvveti, ve ricali  olan Nuhayle  Şeyhi ve Mesket hâkimi  Müslim'in  gaza ve  cihâddan ve  menfaat elde etmekten yasaklamak  doğru değildir  diye  karşı  koyup gemilere bindiler.  Umman ve  diğer kıyıları­  na ve Cezayire gaza ettiklerini Hazret­i Ömer (radıyalla­  Jıü anh)   işitince  Nuhayle Şeyhine  azarlama  gönderip  Amr  bin As (radıyallahü anh)  tarafından ele geçirilip  cezalandırıldı. Zira  asıl  mayası îslâm olan Arablar henüz  ele geçen yerlerde gereği gibi yerleşmeden çoğunun gemi­  lere binip uzak sınır dışı yerlere dağınık  ve parça parça  hilâfet merkezinden uzaklaşmaları   hükümet kaidelerine  uygun değildi. Sonraları Mısırlılardan  kudretli gemi  sa­  hipleri ile İslâm büyükleri de birleşerek adım  adım gemi­  lere binip kâh gaza, kâh  ticaret için denize  açıldıklarını  Hazret­i Ömer (radıyallahü anh)  duyunca yasağı kullan­  mayıp susarak kendi hallerine bırakıp ta Hz. Muaviye  (ra­  dıyallahü anh) zamanına gelinceye kadar ehl­i İslâm  azı­  cık gemilerle kâh gaza ve kâh ticaret eylediler. Lâkin bu  sefinelerin kaptan  ve tayfalarının çoğu hıristiyanlardan  denizcilikde usta kimselerdi. Bunlar  büyük ücretlerle kul­  lanılırdı. Ehl­i îslâmda bu denizcilik  fennine bağlı  bilgi­  ler yokdu.  Hazret­i Muaviye zamanında Amr­ı bin Âs tekrar  Mı­  sır'a vali olunca Hazret­i  Muaviyenin  (radıyallahü  an­  hüm) fermanı ile deniz yüzünde gaza için müslümanlara  F.  12  178  AHMED CEVDET PAŞA  genel izin çıkdı. Hazret­i Ömerin (radıyallahii anh) önce­  yasaklaması, sonra susması, sonra  genel izin  çıkması ve  düşünceye dayanır diye hakikati   araştıran ulema, şöyle  düşünerek demişler ki: Arablar başlangıçda denizrilikden  birşey bilmediklerinden işin başlangıcında Hazret­i Ömer  ;(radıyallahü anh) onları korumak için yasak etmiş, takım  takım o işe atılıp gemi teçhizat ve levazımı ile kullanma­  yı öğrendiklerini görünce susup göz yummuş,  sonra islâm

milletleri gemiciliği öğrenerek  deniz ahvalinden  epeyce  bilgileri olunca deniz gaza ve cihadına genel izin çıkdı.  Yukarıda  anlatıldığı gibi genel izin  çıkdıktan sonra  deniz harbine giden müslümanlar, uygun gemiler yapıp ve  hıristiyanlardan rüzgârın halini ve deniz   işlerini  pek iyi  bilen ve anlayan kaptanları ücretle  tutarak  kendileri ci­  had, teçhizat ve harp silâhları ile gidip kâh gaza, kâh ti­  caret  eder oldular. Hatta Mısır Emiri Akabet­bin Amir  Hicretin kırkyedinci senesinde  Rodos adasına gaza  edip,  bol miktarda ganimet almıştır. Kırksekiz  senesmsje Haz­  ret­i Muaviye (radıyallahü anh) Kıbrıs adasına gaza ey­  ledi diye Hamiş tarihinde İmamı Vakidî'den rivayet olun­  muştur.  Vasıf tarihinde yazılı olduğuna göre  Abdül­melik bin  Mervan'ın saltanatı sırasında Afrika amili Hüsam bin Nu­  man'a haber salıp Tunus tarafında gemi inşası için san'at  okulu yaptırmasını  emredip, işte  İslâm   milletlerinde ilk  önce yapılan  san'at okulu budur. Halâ dilimizde dolaşan  tersane sözünün aslı Dârüs­Sinaa'dır. O vakit Darüs­sinaa  (san'at okulu) da beş yüzden  fazla firkateye  benzer az  masraflı gemiler  yapılıp  hazır olunca TUNUS  havalisi  şeyhi Ziyadet Bin İbrahim zamanında ­ki hicretin seksen­  ikinci senesi idi­ Ata bin Rabi'abdülmelik tarafından emir  olarak o donanma ile varıp bugün Sicilya dediğimiz büyük  adayı fethetti.  Doksanbir senesinde  Afrika hakimi olan  TARİH­İ  CEVDET  179  Musa bin Naşir tarafından Tarık bin Ziyad, Endülüs (İs­  panya) tarafına  gaza edip  Endülüs toprakları  ve sonra  Sardunya Adasını fethettiler.  Doksaniki tarihinde  yine  Tarık  bin Ziyad,  hem kaptan,  hem  serdar  olarak büyük  bir donanma ile  Septe boğazından çıkıp  Okyanus Denizi­  ne açılmış, İspanyollarla uzun  zaman muharebeler ederek  büyük yerler ele geçirmiştir. İşte ilk defa Septe Boğazın­  dan  dışarı çıkan  İslâm donanması,  bu donanmadır.  Ku­  mandanlarına nispetle boğaza  «Cebel­üt  Tarık» adı veril­  miştir. O vakit İspanya'da Gotlar hükümet ederdi, ve İs­  panyolları reaya  gibi kullanıp pay­ı tahtları Tulaytıla şeh­  ri idi.  O zaman Avrupa'nın diğer taraflarında  olduğu gibi  İspanya'da da zengin olanlar pek çok mal ve ölçüsüz de­  ğerde eşya vakfedegeldikleri cihetle  büyük  manastırlar  yapıp bu suretle  Tulaytıla'da pek büyük bir manastır ya­  pılarak zîkıymet  mallar ve eşya ile dolu idi. Bazı zayıf ih­  timal ile anlatılana göre Tulaytıla'da o vakit şöyle ma'mur  Beyt­il hikeme vardı diye söylenir. Tarif ettikleri Beyt­ül  Hikeme işte  bu manastırdır. Yoksa  o zaman İspanya'da  ilim  ve hikmetten henüz eser yokdu. Her ne hal ise, böyle­  ce ruhban taifesi o taraf da  pek kuvvetli ve  sözü geçen  olup, bazı şehirlerde bayağı bağımsızlık iddia edecek  de­  receye gelmiş olduklarından, sonraları Got kavminden nö­  betle hükümdar sandalyesine oturan Rodrie adlı kral  ken­  di cesareti ve gençliğinin yardımı ile rahiblerin bu kadar  nüfuzunu çekemeyip Toledo manastırını vurup yağma et­  tirmiş olduğundan ileri gelenlerle ahaliden bir takımı  ken­  disine gücenmiş ve bunun üzerine İspanya'nın güneyinde  muhafız bulunan  Julyanus   adlı kumandanın kızına  mu­  sallat olunca o da kendisine can düşmanı olarak kin ve fe­  nalık olsun diye Arabian İspanyaya çağırmış, böylece İs­

panya toprakları  bir istilâya hazır hale gelmişti. O zaman  180  AHMED CEVDET PAŞA  Islâmiyetin gençlik, gösterişli en yüksek seviyedeki  yük­  seliş zamanı  olmakla İspanya topraklarına  ayak bastık­  ları gibi kısa bir zamanda her tarafını ele geçirip istilâ ede­  rek büyük ganimetler elde edildi. Hele Tulaytıla  alındığı  zaman Ehl­i  İslâm'ın eline geçen mallar ve zikiymet eşya  saymakla bitmez. İşte bunca fetihler ancak deniz  kuvvet­  leri sayesinde meydana gelmiştir. Ve müslüman  gaziler  anlatıldığı gibi deniz kuvvetlerine  sahip olduktan sonra  her sene Mısır'dan Tunus ve Afrika taraflarına donanma  çıkarıp, kıyılar ve adalarda pek çok Fransa memleketleri­  ni muzaffer  olup ele geçirmişlerdir. Soıs;a İspanya donan­  ması ikiyüz ve Afrika donanması yüzelli gemiye kadar çı­  kıp deniz yüzünden kâh İslâm donanması  kâh hıristiyan  galip olarak adalar ve kıyı vilâyetlerini  birbirinden   alıp  ele geçirmekle deniz yüzünde kavga ve muharebe eksik ol­  mamıştır.  Sonraları pusula îcad olunmakla, gemicilik fenni pek  ziyade ilerleyerek  Arablar Hind diyarına, diğer kıyılara,  uzak adalara; Avrupalılar da Okyanus  Denizine seyri se­  fer etmeğe başlayıp, bu suretle Amerika ve bir çok ada­  lar keşfolundu. Avrupa'dan  Ümit Burnu yolu  ile Hindis­  tan'a  gidilir oldu.  Deniz kıyılarında bulunan İslâm Devletleri  harp ve  ticaret için  gemilere binmeye ve denizlerde sefere muhtaç  olduğundan ötedenberi gemi inşası fenni ile denizcilik ile  uğraşan ve  bu  hususda meleke ve maharet kazananlarla  denizcilik sanayü  günden güne  ilerlemiştir.  Ve gittikçe  fen ve sanayim ilerlemesiyle gemilerin  büyüklüğü artmış  zamanımızda görülen kapak, üç anbarlı gibi büyük gemi­  ler yapılmıştır.  Daha sonraları  vapurlar  ve zırhlılar  îcad  olununca  deniz ahvali bütün bütün başkalaşıp, dünya ilişkileri,  Dev­  letler, başka dillerle konuşanların iş yapıları  başka şekle  girdi.  TARİH­İ CEVDET  181  Osmanlı Devletinin ilk günlerinde harp ve muharebe­  leri karada olmakla donanma  işlerine hiç de ilgilenmeyip  Sultan Orhan Gazinin oğlu Süleyman Paşa Rum kayıkla­  riyle Gelibolu yakasına geçerek o yerleri  ele geçirmekle,  Rumeli kıt'asında  birçok yerleri  Osmanlı  topraklarına  kattıktan sonra, Gelibolu geçidinde biraz kayıklar tedarik  olunmuştu. Sonra İstanbul'un fethine yalnız kara tarafın­  dan kuşatma kâfi gelmeyince denizden de taarruz için ye­  teri kadar gemi tertip olunup, ancak o zaman istanbul ile  Galata arasına çekilen zincir  limana gemi girmesine engel  olduğundan Baltaoğlu Süleyman Bey eliyle bir söylentiye  göre, Sütlüce ardında yeni gemiler yapılarak, oradan  ve  bir söylentiye göre  de Rumeli  Hisarı ardında   donanma  tertip olunup şimdi Dolmabahçe denilen  yerden  ağırlıkla­  rı çekmeyi iyi bilenlerin akla hayret verecek tedbirleri ile  yağlı kızaklar üzerinde gemileri karada yürüterek limana  indirilince içlerine metrisler kurularak o  taraftan taarruz  edilince bu gönül  açan tedbirle  İstanbul fethedilip ele ge­  çirildi. İşte Osmanlı Devletinde  ilk önce nasb olunan Der­  yabeyi Balta  oğlu Süleyman Bey olup Rumeli Hisarının  üst tarafındaki Balta limanı onun  adıyla anılmakdadır.

İstanbul'un fethinden sonra tersane işlerine önem ve­  rilerek bir çok gemiler yapılıp kısa zamanda o asırda bü­  tün Akdenizi benimsemiş olan Venediklileri tehdit edecek  kadar donanma kurulmuş ve hemen Fatih Sultan Mehmed  Han zamanında deniz kuvvetleri ile nice topraklar ve ka­  leler ele geçirilmişti. Bu suretle Osmanlı  Devletinin deniz  kuvvetleri epeyce ilerleyerek mahir kaptanları ortaya çık­  tı. Bunlardan  Kemâl Reis dost düşman önünde liyakat ve  maharetini ispat etmişdi. Hatta ikinci Sultan Bayezid as­  rında (892) hicrî senesinde (İspanya'ya,  Sicilya adasına  İspanyollar musallat olduğundan El­Ahmer  Devletinden  aydın bir sözcü  gelip İspanya istilâsından  şikâyet etmiş  182  AHMED CEVDET PAŞA  ve Endülüs topraklarını düşman baskınlarından  kurtar­  mak için imdat diyerek yardım ricasında bulunmuş ve Ke­  mâl Reis birkaç kıt'a gemi ile imdatlarına gönderilmiş ve  fakat o sıralarda deniz muharebeleri Arnavutluk ve Mora  taraflarında yapıldığı  için Endülüs bir yana bırakılmışdı.  Ve o zaman bir hayli büyük gemiler yapılıp hattâ Kâtip  Çelebi'nin Lâtin tarihlerinden söylediğine göre Avrupa hü­  kümdarlarından Alfons adlı  kral (4000) tonluk bir  gemi  yapdırmıştı. Sonra iki gemi daha yaptırdı ki hiç bir zaman  o kadar büyük gemi yapılmamışdı. Lâkin  onları  kullana­  madılar, iskelede çatıp bozdular. Venedikliler de o sırada  büyük  gemiler  yapmaya başladılar,  işte  o zaman Fatih  Sultan  Mehmed Han  da  (3000) tonluk bir gemi yaptırdı.  Fakat indirirken iskele de battı. Tonilâto fıçı  manâsına  gelip bizlerde kile tabiri  gemilerin büyüğüne,  küçüğüne  ölçü olarak şu kadar kilelik  gemi diye  söylendiği  gibi Av­  rupalılar arasında da tonilâto  deyimi,  gemilerin hacmini  anlatmak için ölçü olup, bir tonilâto otuz kile sayılır. An­  cak bu da kalyon türündendir.  Kalyon deyimi bugün üç  anbarlılar ile kapaklara  mahsus olarak  aramızda deyim  olmuşsa da aslında kalyon yalnız yelken ile kullanılan bü­  yük gemiler olup Kraka,  Barca, Polika gibi  türlü  çeşidi  vardı. Ve Kraka Kalyonun büyüğü demek olup o  zamanda  bunları çoğunlukla İspanyollar kullanırdı. Diğer Avrupa  Devletlerinin harp Kalyonları  çoğunlukla Barca idi ama  çektiri nev'inden gemiler hem yelken ile hem de  kürek ile  kullanılır gemilerdir.  Bunların da  bir  çok  kısımları olup  bunlarda ölçü «Oturak»  tabiri olup  kısımları  da böylece  birbirinden ayrılır. Şöyle ki: On oturakdan onyediye  va­  rınca «Firkate» denilir. Her küreğini ikişer üçer  adam çe­  ker. Ve onsekiz ondokuz oturak olursa «Bergedde» derler.  Ondokuzdan, yirmidörde varınca «Kalita»dir. Ve yirmibeş  oturaklı olursa «Kadırga»  derler ki,  her küreğini dört  TARÎH­I  CEVDET  183  adam çeker.  Ve yirmialtı oturakdan otuzaltı oturağa va­  rınca «Bastarda» derler, her küreğini beşer, altışar, yedi­  şer adam çeker. Gemisine göre yüksek ve  geniş olursa  «Mavna» denir. İki kat olup altı mavna, üstü kalyon olur­  sa «Köke» derler.  Kadırgaların iki bodoslamasının arası ellibeş ve  elli­  altı zira' uzunluğunda  ve  anbar ağzı yirmi karış genişlik­  de olarak, kıç yüksekliği  onsekiz karış  ve baş yüksekliği  onbir karış olur ve kuşak  yüksekliği altı karış bir parmak

olur. Her bir kadırgada harita ve pusulaya  bakar birer  kaptan «Trenkete»  kullanır. Yirmi halatçının biri odabaşı  olup, dümenci, yelkenci, neccar, kalafatçıları ile bir kadır­  ganın otuzbir kadar gemicisi ve yirmibeş  oturakdan bir  kürek mahalli ocak yerine gitmekle kırkdokuz kürek,  dör­  der kattan yüzdoksanaltı kürekçisi ve cenkçisi olmakla bir  kadırga halkı en azından  üçyüzotuzu bulurdu.  Yirmialtı  oturaklı âdi Bastardanın uzunluğu, elliyedi zira' olup ge­  nişliği ve halkı da ona  göre idi. Buna Paşa Bastardasının  uzunluğu yetmiş ve yetmişiki arşın kadar  olur ve otuzaltı  oturak olup, her küreğini yedişer adam çeker ve halkı en  azından sekizyüz neferdi.  Altmış beş zira' uzunluğu olan  Mavnanın yirmi karış kıç  yüksekliği ve  onikibuçuk karış,  baş yüksekliği ve yedibuçuk karış kuşak  yüksekliği olup,  içine  yirmidört pare (adet) top konulur ve yirmialtı otu­  rağın her küreğini yedişer adam çekip   bütün içindekiler  altıyüz neferi  bulurdu. Bu gemileri ekserî  küreğe konulan  esirlere çektirip onlara  forsa adını  verirlerdi.  Şöyle ki  bunlar zincire bağlı oldukları halde  oturak yerinde çakılı  olarak kürek  çekerlerdi. Mamafih  muharebe içinde bun­  lara emniyet olunamadığından, kaptanların  çoğu önleme  tedbiri olarak kürekçilerin yarısuıı forsa, yarısını da Türk  olarak kullanırlardı.  184  AHMED CEVDET PAŞA  İkinci Sultan Bayezid zamanında Mora kıyılarının ele  geçirilmesi iradesi ile büyük gemiler  yapıldığı sırada iki  kıt'ada «Köke» yapılmıştı ki, her birinin uzunluğu yetmi­  şer ve genişlikleri otuzar zira' olarak, içlerine büyük top­  lar ve her birine ikişer bin cenkçi ve kürekçi konulup biri­  nin riyaseti meşhur Kemâl Reise ve diğerinin riyaseti Bu­  rak Reise verilip diğer gemi çeşidlerinden büyük küçük üç  yüz kıt'a gemi teçhizatı tamamlanarak hazırlanıp tertip­  lendikten sonra, İnebahtı yakasına gönderilmişti. Burak  adasına vardıklarında düşman  donanması karşı gelerek  cenge başlayıp düşmanın iki kökesiyle bir mavna  ve bir de  barçası Burak Reisin kökesine taarruz ettiklerinde ilk ön­  ce Burak Reis o mavna ile barçayı top ile parçalayıp ba­  tırdıkdan sonra o  kökeler ikisi birden Burak Reisin köke­  sine sarıldıklarında  Burak Reis düşman  kökelerine  neft  yağı ile ateş bırakıp ikisini de yakmışsa da kendi kökesi­  ni onlardan ayıramayıp o da bile yanmış ve kendisi ile be­  raber beşyüz kadar levend şehîd olmuş, denize düşen diğer  gaziler kayıklara  alınarak kurtarılmış  ve düşman gemi­  lerinde bulunanların gelen bir kalyon da zabtedilip ele ge­  çirilmiştir. Ve bu  muharebe yerine yakın olan ada Burak  Adası diye anılmışdır.  Ondan sonra ortaya çıkan muharebelerde de donan­  ma Venedik donanmasına galip gelerek înebahtı ve Mu­  ton ve Kron  kalelerinin fethi müyesser olmuştur.  Eskidenberi  Osmanlı Devletinin deniz  kuvvetleri  ilerleyerek Venedik donanmasına  galip gelmişken   sonra  Sultan  Bayezid'in ihtiyarlığı   dolayısiyle  köşeye  çekilip  vükelânın  işlere boş verip savsaklaması, görmezliğe ge­  lip geçivermeleri  Devlet halinin  zayıflamasına ve  kuş­  kulu olmasına sebep olarak deniz  seferleri ihmâl edilerek  terkedilmiş olup sonra Yavuz  Sultan Selim Han Hazret­  leri de  (Takadem­ül ehem alel­mühim) kaidesine  riayet­  TARİH­İ CEVDET  185

le îran ve Arabistan seferlerine gittiği için  donanma iş­  lerine  bakılamadığmdan başka, o  aralık Akdeniz'de bü­  yük işler çıkarılmamak için Osmanlı korsanları da sefer­  den men olunmuşdu. Gerçi Devletin deniz kuvvetleri al­  çalmağa yüz tutmuş ise de o vakit Osmanlıların yükseliş  ve gelişmesi ileri hamlelerindeki  sert davranışları  oldu­  ğundan cihada başkoymuş gönüllü kaptanların pek çoğu  korsanlığı bırakmamak üzere Afrika Garp Kıyılarına ya­  yılıp Avrupalılar ile muharebeden geri  kalmalıdır.  Bun­  ların en ileri geleni meşhur Hayreddin  Paşadır. İşte bu  halde Sultan Süleyman Han hazretleri tahta geçerek do­  nanma  işlerine fazlasiyle ilgilenerek  kayıd ve  ihtimam  buyurmaları ile  deniz  kuvvetleri Osmanlı  Devletine ye­  niden hayat vermiştir.  Çünkü  Yavuz Sultan Selim   Han  Hazretleri  tersane   işlerine başlamış  Fatih  zamanında  «Aynalı  Kavak», semtinde yapılmış  olan gözlerden artı  gözler ve mahzenler yaptırmış  ve büyük bir donanma ya­  pıp Akdenize çıkmak,  adalar  ve kıyı memleketlerini ta­  mamen zaptedip  ele geçirmek  niyeti ile işler  yapılmıştı.  Hatta  Idris­i Bitlisi ve diğer bazı mahremleriyle bilhassa  yaptığı konuşma sırasında Septe boğazına  varınca  «Ak­  deniz bir halicdir, onda bu kadar değişik milletler  topla  nıp tamamen bir Osmanlı Devleti iç denizi hükmünde ol­  mamak uygundur.  Bu hususa  geniş  ölçüde eğilip gayret  göstermemek saltanatın şanına küçüklük düşürecek him­  met  kusurudur. Allahü tealâ  ecelden aman verirse  bu  maksad için yeteri  kadar donanma tedarik edip Akdeniz­  de olan memleketleri kılıcımın emri altına almadıkça ra­  hatımı ve günlerimi haram etmeğe ahdim  olsun»  derler  imiş ve tersane binasını genişletip artırmakla bu kahra­  manca yola başlamış oldular.  Lâkin  Mısır, çerkez devleti  Haremeyn­i  Şerifeynin  hizmeti şerefiyle halk gözünde itibarlı ve Mısır'ın Kahi­  186  AHMED CEVDET PAŞA  re şehri Abbasî halifelerinin evi  gibi olduğundan çerkez  hükümdarları bu  şerefi de  beraberlerinde bulundurduk­  ları  halde bazı  hadiselerden dolayı  Osmanlı  Devleti  ile  aralarına soğukluk  ve aykırılık ortaya  çıkıp, gerçi  Tu­  nus  meliki  Osman Hafsa  aracılığı ile  dostluk anlaşması  tekrarlanarak, gelip gitmelerle beraber  elçiler gönderil­  diyse de Devletçe  tam istiklâlleri gerçekleşmediği gibi  kabul  de edilmediğinden,  Mısır çerkeslerine    kâh îrana  kâh  Arab eşkiyasıha  gizliden  yardımdan geri  durmadık­  ları  için ilk önce Mısır'ı fethetti. Bu  yol  ile Arab kıyı­  larını ele geçirmek  önem kazanınca, öncelikle önemli ha­  zırlıklara himmet edip düşündüklerini   yapabilmek  için  deniz yüzüne donanma indirmek  tedarikinde  iken istan­  bul'a teşriflerinin ikinci senesi oldu.  Oğlu Sultan Süleyman Han hazretleri tahta geçince  tersane işlerine büyük bir dikkatle eğiliyordu. Çünkü Ro­  dos  şövalyeleri korsanlıkla  Akdenizi kesip,  rast geldik­  leri  tüccar gemilerini  zaptedip ele geçiriyorlardı.  Bu hal­  de Mısır yolunun emniyet altına alınması için Rodos'un  fethi önem  kazandığından  ilk önce büyük  donanma ile  (929) da Rodos adasını fetheyledi. Ve (932) de Süveyş  de­  nizine Kaptan ve Serdar edip 20 pare Kadırga ile Süveyş  Boğazından  Yemen  diyarına gönderdiler. O da varıp Ye­  men ve  Aden kıyılarını zaptetti. Ondan  sonra Hayreddin

Paşa İstanbul'a gelmekle  Osmanlı  Devletinin  deniz kuv­  vetleri tepe noktasına erişti.  Hayreddin  Paşanın ismi Hızır olup  ancak Avrupalı­  lar  arasında  «Barbaros»  diye anılır ki kırmızı sakalı  de­  mektir.  Denizde çok  büyük işleri ve muharebeleri  olup  anıları unutulmayacak, yaşlı kendinden yalnız  keramet  umulur  bir kahramandır.  Sultan Süleyman  hazretlerinin  emriyle  hal  tercemesini yazdırıp  bir kitap ederek Sultan  Süleyman'a  takdim  etmiştir. Bütün hayatı ayrıntıları ile  TARİH­I  CEVDET  187  ondan bilinir.  Bu  yazdığımızın  o ayrıntıları anlatmağa  tahammülü yoktur. Fakat onun kaptanlığı  zamanı   Os­  manlı deniz kuvvetlerinin en  parlak göze gelir, galibiyet­  ler zamanı olduğundan,  kısaca hal tercümesini anlatmak  uygun olur. Şöyleki: Hayreddin Reis'in aslı  Midilli adası  yerlilerinden olup  Selâniğe işler, ağabeyi Oruç da Trab­  lus ve Şam seferlerine giderdi.  Oruç Reis bir defa Trab­  lus'a giderken esir düşmüşdü.  Kurtuldukdan sonra  Sul­  tan Korkud Antalya'da  iken  ondan izin alıp onsekiz  otu­  rak bir gemi ile korsanlığa çıkıp bir müddet Rodos etra­  fında ve diğer kıyılarda bir çok hıristiyan gemilerini ele  geçirdikde sonra  Garp  tarafına  gitmişti.  Çünkü Sultan  Selim Hanın tahta geçişiyle Sultan Korkud  gizlenip  Ak­  deniz gemilerine  bile sefer  yasak edilince  bu Osmanlı  korsanları Garp  kıyılarına sığınıp, barınak  yeri  ettikle­  rinden Hayreddin  Reis  bile gemisini alıp Garp tarafına  yelken açıp giderek ağabeyi Oruç Reis ile Trablus tara­  fında bulunan «CERBE»  adasında konuşdukdan   sonra  muharebeye  karar  vererek  Tunusa varıp,  Tunus hâki­  minden bir yer istemişlerdi.  O  zaman Tunus Hafsalıla­  rın elinde olup alacakları ganimetin beşde birinin Tunvs  hazinesine vermeleri sariyle  onlara  «Halk­ül vaad»  ka­  lesini yerleri  olarak göstermişti.  Bu suretle iki kardeş  denize açılıp rastgeldikleri Fransız gemilerini ele geçirp  gittikçe gemilerin  çoğaltıyor ve şöhret ve  seslerini  git­  tikleri heryerde  duyurarak  Akdenizi  velveleye verdiler.  O sırada Cezayir kıyılarının pek  çok yerleri Fransızlar  eline geçmiş olduğundan uzun müddet Fransa ile muha­  rebe  ettiler. Tunus  tarafında bulunan «Becaye  Hisarı»  da anlatıldığı  gibi Fransızlar elinde bulunmakla onun  üze­  rine hücum ettiklerinde, üzerlerine gelen İspanya donan­  masına galip geldiler  Ancak  bu muharebede Oruç reisüı  Mr kolu yara alınca kardeşi  Hayreddin onu Tunus'a gö­  188  AHMED CEVDET PAŞA  türüp kendisi Mayorka  adalarını vurup bir kaç kule fet­  hederek bir çok karyelerini çapul edip büyük  ölçüde ça­  pul malı alıp dönerken  denizde  Korsika donanmasına te­  sadüf edince ona da galebe ederek muzaffer olarak Tu­  nus'a döndü. Sonta kışın tekrar korsanlıkla denize  çıkıp  bir ay içinde (3800) esir ve yirmi pare gemi ve bunca  çapul malı ile geri çekildikden  sonra  baharda yedi kıt'a  gönüllü gemisine serdar olarak bazı  Avrupa  kıyılarını  basıp çok ganimet  aldıkdan başka, denizde de beş kıt'g  gemi alıp bunlardan birini meşhur Kemâl Reisin kızkar­  deşi oğlu olan Muhittin Reis ile Osmanlı  Devletine gön  derip takdim eylemiş ve karşılığında da Osmanlı Devleti  tarafından kendisine iki  kadırga ile Hil'at gönderilmişti*  Bundan  sonra  Hayreddin Reise denizde karşı  durur ol­

mayıp, Barbaros adından bütün Akdenib titrer,  kıyılar,.  adalar ve Avrupa halkı korkusundan  beşikdeki çocukla­  rını Barbaros  adiyle korkutup, susdurur oldular.  Onun  böyle ortaya  çıkması Avrupa  Devletlerini  kuşkuya dü­  şürdü. Fransızlar hazırlanıp,  (30) kıt'a donanma ile Tu­  nus yakasına taarruz eylemişse de onlar da bozguna uğ­  rayıp umudları kırılarak dönmüşlerdi. Sonra  Oruç Reis  Cezayiri ele geçirdi ve  orada yerleşerek Cezayir ve Be­  caye'ye  bağlı olan  kaleleri kardeşi Hayreddin Reis ile  aralarında bölüşüp  Cezayir'in batısında olanlara   Oruy  Reis ve  doğusunda  olanlara  Hayreddin Reis  gösterümiş  olmakla Telemsan  hakimi  bunları  Cezayir'den kovmak  üzere  İspanyollar ile anlaşarak karadan,  kendisi  ve de­  nizden İspanya donanması Cezayir üzerine taarruza ge­  çeceklerini  Oruç Reis haber  alınca bir miktar  asker ile  Telemsan üzerine gittiği zaman Telemsan Hâkiminin düş­  manla birleşmesi ile Telemsan halkı da kendisine yüz çe­  virmiş ulemâsı  da  katline  fetva vermeleriyle Oruç Reis  şehre  yaklaştığı gibi halk karşılayıp buyruğundayız de­  TARİH­I CEVDET  189  yince Telemsan hâkimi, Telemsanm iskelesi olup önceleri  İspanya  eline  geçmiş olan  Vehran'a kaçıp  İspanyolar­  dan yardım istemiş, mal vereceğiz diye  toplanan bir çok  Arab askerine  bir mikdar  da Fransız askeri koşulup ön­  ce  Kal'a­tül  kıla'ı  ve sonra  Telemsan'ı   kuşattıklarında  bir seneden beri  muharebe edilmiş, sonunda   Oruç Reis  şehîd olup bu kaleler de istilâya uğradıkdan sonra  İspan­  yollar (171)  pare gemi ile gelip karaya  bir çok asker çı­  karıp  Cezayire taarruz  ettiklerinde,  Hayreddin  Reisin  kendi adamları azın azı kadar ise de (20.000) kadar Arab  askeri kendine  bağlı  olduğundan  savunmada  dayanarak  İspanyollara  büyük zayiat verdirdikten  sonra onları ka­  çırdı. Telemsan'ı  ve Tenes  hisarını ele geçirip  döndükden  sonra  gemileri  Cezayir limanında   yatarken  (130) pare  gemi ile  İspanyollar gelip  limanı  bastıklarında yine boz­  guna uğrayıp dönmüş ancak bu kere bazı gemileri kuma  oturmakla donanmanın kaptanı ve  bir çok subayları ve  üç bin kadar levendleri Cezayirde esir kaldılar. Bu olay­  dan sonra Cezayirliler Hayreddin  Reisden Cezayir ima­  retini kabul etmesini  düemişler o  da hutbe ve sikke  Âl­i  Osman adına olmak şart koşup kabul etmiş olup ancak Tu­  nus ve Telemsan Hâkimleri bu yüzden kırılarak Hayred­  din Reise karşı birleşerek Cezayir  halkından işe  yarar  beyleri aldatıp  kendi  taraflarına ve bir  tarafdan da  mal  vadederek bir  takım Arabian Cezayire   gönderdikden  başka  Telemsan  melik çocuklarından  bazısı  Fas  Hâki­  minden,  bazısı  İspanya'dan yardım alarak muharebeden  geri durmamaları ile  Hayreddin Reis bunların yaptıkları  fenalıkları ortadan kaldırmak  için  uğraşırken,  karadan ve  denizden  asker  göndererek Vehran  yakınında  Musganim  Hisarı'nı   ele  geçirdikten sonra donanması ile  Endülüs  yakasına  geçip yalılardan  bir çok  ganimetler aldıktan  başka, girdiği yerde yani İspanyollar elinde esir kalıp kü­  190  AHMED CEVDET PAŞA  çük düşen Osmanlılardan da  bulduklarını Cezayire geti­  rip yerleştirmiştir. Lâkin bir  taraftan İspanyollar  ve bir  taraftan Tunus Hâkiminin  ayartmasiyle  Arablar  Hay­  reddin Reis üzerine taarruzdan geri kalmayıp bu suretle

elindeki hisarlarını çoğu düşman eline geçmiş ve Ceza­  yir halkının pekçoğu düşman tarafını tuttuğundan Hay­  reddin Reis nihayet Cezayiri  terk ederek yine o kıyılar­  ca «Cecit» hisarına hicret edip sığınarak üç  sene  kadar,  bir tarafdan Avrupa kıyılarını  yağma  bir taraftan da  kendine karşı koyan  Tunus gemilerini yakarak vakit ge­  çirdikten  sonra tekrar Cezayiri zapt ile onda karar kıldı.  Bir müddettenberi  Hutbeyi kendi   adına okutturan  Telemsan  Hâkimi Abdullah'a nasihat yollu  yazı gönder­  diğinde Abdullah  dediğini  yerine getirmemiş    üstelik  Arab askeri ile  Cezayir üzerine hareket  edip muharebe  de mağlûp olduğundan hutbeyi Âl­i Osman'a okutmak  ve  senede  yirmi bin altın vermek şartiyle canını kurtarmış­  tı. Bundan sonra da Hayreddin Bey muharebelerden  ge­  ri kalmayıp Akdenizde  Avrupa gemilerini gezdirmez  ol­  duğundan İspanya kralı ve   Almanya İmparatoru olan  meşhur Şarelken buna bir çare arayıp o vakit Avrupa kap­  tanları içinde maharet ve cesareti anılıp meşhur olan An­  deya Dorya adlı kaptanın emri altına  mükemmel  bir do­  nanma vererek  Hayreddin Reise karşı  Akdeniz'e çıkar­  mıştı.  Lâkin Avrupalılar  Barbaros  adından titreşdiklerin­  den Anderya  Dorya Hayreddin Reis ile çatışmakdan  çe­  kinip kendisini  araşdırıp sorarak   Akdenizde  dolaşırdı.  O da fırsat düşürdükçe bazı Osmanlı kıyılarına zarar ve  rirdi. Tam  bu  sırada İspanyollar  müslümanları  ateşde  yakmak  gibi ne dine ne de insanlığa sığar ve yakışır  su­  rette eza ve cefaya  başladıklarında bir  İslâm fırkası  ça­  resiz bir yere toplanarak bir dağa arka verip Hayreddin  TARİH­l CEVDET  191  Reisden yardım  istemeleri üzerine Ehl­lslâm olanları En­  dülüs kıt'asından Cezayire getirmiş ve iskân ettikten baş­  ka birçok Fransız gemilerini yağma etmişti. Sonra Hay­  reddin Reis, Kanunî Sultan Süleyman Han hazretlerini!?  daveti üzerine yarar adamlarından Hasan beyi  Cezayir  muhafzasmda bırakıp kendisi İstanbul'a gidiyor  gibi Ce­  zayirden kalkıp  mükemmel donanma  ile  Avrupa  kıyıları­  na yönelmiş, Cenova yakınında bir hisarı talan edip  yık­  mış sonra  Mesina tarafında tesadüf  ettiği (18)  Barçayj  ele  geçirdikten  sonra Anderya  Doryayı  sorup araştıra­  rak Preveze  yakınlarına gelip o  zaman Anderya Dorya  da hakikaten  oralarda iken Barbaros seni arar  gafil ol­  ma diye daha önce kendisine  haber ulaşdırılmış  ve ihtar  edilmişdi.  O da savuşup İtalya kıyılarında Brendizi denilen yere  kapanmış olmasiyle Hayrettin Reis onunla karşılaşama­  yıp (940)  senesi evasıtmda İstanbul'a gelişinde Cezayir  beylerbeyi  Süleyman'ın  emriyle altmışbin  kıt'a Bastarda  ve Kadırga inşa ettirip Cezayirden de (18) pare gemi ge­  tirmişdi. Beşi de gönüllü gemisi olmakla o  sene  (84)  pa­  re muharebe  gemileri ile Akdenize sefer  ederek, Malta,  Sardunya,  Minorka ve Mayorka  adalarını  basıp  nice  ka­  le ve  toprakları tahrip ve birçok  düşman  gemisini yaka­  rak İstanbul'a dönüşünde İtalya'da bulunan Polya  tara­  fının  ele geçirilmesi için Sultan Süleymanın  fermanı ile  ikiyüz pare gemi kurdurup tamamlanmasına çalışmakda  iken  dokuzyüzkırküç rebi­ül  ahırında otuz pare süratli  gemi  ile Polya  yakasına varıp ve bir kaleyi tahrip  edip  geldi.  Bu sırada Sultan  Süleyman Polya tarafından  vaz­

geçip  Korfo  seferine  geçtiklerinden kendileri   ordu ile  Avlonya tarafına hareket buyurup Lütfi Paşa da donan­  ma serdarı olarak dokuz  yüzkırküç   zilhiccesinde  Hay­  reddin Paşa  ikiyüzseksen kıt'a  gemi ile  Akdenize  çık­  192  AHMED CEVDET PAŞA  mıştı ki bunların (135) kıt'ası Bastarda ve Kadırga olup  bu  zamana  kadar İstanbul'dan böyle bir mükemmel  do­  nanma çıkmış  değildi.  Böylece Osmanlı  Donanması Ak­  denize çıkarak ilk önce Polya yakasında bazı kaleler  ba­  sılıp yağma  ve tahrip  olundukdan sonra Korfo adasının  bütün  karyeleri yağma ve garet olundu  ise de  kalesinin  kuşatılması uzun sürdüğünden kış mevsimi de yaklaştığın­  dan vazgeçildi  ve  Sultan  Süleyman  karadan  ordu ile  Lütfü  Paşa  donanma ile denizden İstanbul'a  dönüp  an­  cak Hayreddin Paşa donanmadan  altmış Kadırga  seçip  denizde kalarak Çuka,  Eğne,  Mürted,  Bare  adaları ile  bir çok adaları fethedip ele geçirerek bir çok da ganimet  olarak hattâ ganimet malından canib­i mirî için her za­  man alman beşte  birden  ikibinbeşyüz esir ve  dörtyüzbin  altın toplayıp Çuka ve  diğer  eşyada  buna göre idi. Böyle  büyük bir zaferle İstanbul'a  varışında Sultan Süleyman'a  gösterdiği hediyeler ve takdim ettiği  şeyler o  zamanda  hiçbir  kaptandan görülmüş şey olmadığından fahir hil'­  atler giyip büyük iltifatlara mazhar olmuştu.  (945) Muharreminde yine (138)  kıt'a gemi ile Ak­  denize sefer edip Eskiri, İstendil gibi bazı adaları ele ge­  çirdikten  sonra Girit'e  varıp  birçok  karyelerini  çapul ile  (15.000)  den fazla esîr alıp sonra  Kerpe adasının üç ka­  lesini de  on gün içinde fetihle, ahalisini haraca bağladı.  Kısaca yirmibeş pare  Venedik   adalarında birer  ikişer  üçer kale vardı. Bu sene hepsi alınıp adaların  onikisi ha­  raca kesildi ve onüçü tahrip edildi.  Sonra Rumeli tarafına  saldırıp Ağriboza'  vardıkla­  rında  ağır  yürüyen  gemüeri  Ağriboz  limanında bıraka­  rak yörük gemüerle  denize açıldılar. İşte bu sırada Müt­  tefik Devletler donanması Korfo'da toplanıp oradan Pre­  veze kalesine  hücum ettiklerini   Hayrettin  Paşa  haber  alıp önceden o tarafa  göndermiş  olduğu (20)  kıt'a gö­  TARİH­İ CEVDET  193  nüllü gemisi de Laklese sularında kırk pare çekdirir ge­  milerini  görüp çekildikleri gibi  onlar  da Barbarosa ya­  kın yerlerdedir diye  varıp donanmalarına haber verince,  Preveze  kalesini bırakıp Kefalonya adasına varıp karaya  asker çıkartarak karyeleri yağma ettirdikten sonra Pre­  ?veze'ye varıp  kuşatma   sırasında topla  yıkılan yerlerini  askere yaptırdı. O esnada  İspanya ve Papa  Portekiz ve  Venedik  donanmalarının Korfo  adasında toplandıklarını  haber aldı.  Çünkü  Hayreddin Paşanın ortaya  çıkması  Avrupa  Devletlerinin rahatını kaçırıp  sonra  Kaptan Pa­  şa olarak İstanbul tersanesi kendi kumandası altına gir­  mekle istediği kadar donanma tedariki ile artık her ta­  rafı istilâ edeceği  açıkça görüldüğünden ona  karşı Avru­  pa Devletleri  birbirine dayanarak birleşip birlikte donan­  malarını bir yere toplayıp  Osmanlı donanması  üzerine  taarruz için fırsat kollayıp bundan   evvel yaptıkları gibi  Hayreddin  Paşa Preveze  limanında  iken  (945)  senesi  cumadel­ulası  gurresinde Preveze'ye  iki  mil  yakın   yere  dek  gelerek Osmanlı Donanmasını  kuşatarak demir bı­

raktılar.  Baş  kumandan  Anderya Dorya, emri  altında  (52) pare Kadırga ile gayet büyük bir Kalyonu,  Venedik  kaptanının  (70) pare Kadırgası  oldukdan   başka  (10)  kıt'a da  Kraka adlı büyük kalyonlar ve (40)  pare   Papa  ve Malta  Kadırgaları ve  (80) kıt'a İspanya ve Portekiz Bar­  caları ve diğer tarafdan bir az Barcalar olmakla toplam  (162) pare Kadırga ve  (140) kıt'a Kalyon olarak üçyüz­  den fazla büyük  harp  gemileri olup sair hurda gönüllü  gemilerle (600)  den ziyade yelken görünürdü.  Hayreddin Paşanın emri altındaki donanma ise (122)  pare çektirir  gemiden ibaret  olduğu halde askeri muha­  xebeye teşvik  ederek  cenk tedarikine koyuldu ve gemile­  rin direklerini aldırıp hareket ve  sessizlikde bana  bakı­  nız diye  askere  öğütler verip  tenbihde bulundu. Gönüllü  F. 13  194:  AHMED CEVDET PAŞA  gemileri bile olaydan dışda tutarak gerekince yandan top  ile ateş etmeleri için kaptanlarına öyle talimat verdiki  meşhur Turgutçe adlı korsan da  onların içinde idi.   De­  niz ümerası  dışarıda düşman donanmasının çokluğunu  görüp  karaya  top ve adam çıkarmak tedbirini Paşaya  arzettiklerinde  Paşa uygun görmeyip  ancak düşman ge­  celeyin Preveze boğazından  içeri  girmek  istediği haber  alınmakla kenara  büyük toplarla bir miktar asker  çıka­  rılarak muhafaza  tedbirleri alınmıştı. İki gün sonra düş­  manın bir kaç pare yörük kadırgaları Preveze  boğazına  gelip Osmanlı  gemileri  üzerine toplar atılınca düşmanın  bunca  zanıandanberi «Akdeniz benim başkası yok» diyen  Hayreddin Paşaya böyle meydan okumaları Gazi Paşaya  acı gelerek sabır  ve kararını   yitirmekle hemen bütün  Osmanlı donanması ile boğazdan dışarı çıkarak  (122) pa­  re Osmanlı gemüeri hepsi birden toplara ateş verip yürü­  düklerinde düşman korkudan titreşerek akşamda yaklaş­  mış olduğundan düşman   donanması  duramayıp  kaçtı.  Cumadel­ulânm üçüncü günü Preveze  limanı  açıklarında  iki donanma birbirini  görüp  harbe   hazır ve amade ol­  duklarında rüzgâr düşman için  uygun olmakla Osman­  lıya korku düştü.  Çünkü Avrupa Devletleri donanması kalyon ve çek­  tirir envamdan mürekkep olup Osmanlı Devletinde de ge­  rek Fatih zamanında ve gerek sonraları kalyonlar yapıl­  mışsa da onlar ekseriya eşya nakli  ve  mühimmat için  kullanılarak önceleri ve  sonraları yapılan muharebeler­  de çektirir türü kullanılırdı. O zamanının çektirirleri ise  asrımızdaki  harp gemüeri mesabesinde olup,  korsanlığa  yarar ve durgun  havada kalyonlara  üstünlüğü  olup şöy­  leki, uzakdan  kalyonları topa  tutarak yaralar açdıkdaıı  sonra çatup ele geçirirlerdi.   Ama  rüzgâr  olduğu  vakit  çekdirirler kalyon üzerine varamayıp  Barcalar kadırga­  ları çiğnerdi.  Böyle olunca rüzgârın düşmana müsait ol­  TARİH­İ CEVDET  195  ması  Osmanlı donanmasına kaygı verdi. Bunu gidermek  için Hayreddin Paşa Kuran'n değerinden yardım ister gi­  bi iki âyet­i kerîme'yi  yazıp   gemisinin  direğine asmış  yüce Allah'ın hikmeti rüzgâr  derhal durgun hal  alınca  Barcalar hareketten kalmış ve hemen  saf  bağlayıp  top  ateşine  başlamışdı. Kalyonlardan   top gülleleri gerçek

yağmur gibi yağar fakat onların toplan kısa olduğundan  Osmanlı gemilerine erişmeyip   beri  tarafın  gülleleri ise  Kalyonları tutarmış.  Böylece  uzakdan döverek Barcala­  rı kuvvetten  düşürüp  zayıflatınca   Anderya  Dorya  ve  Venedik  kaptanı  kadırgalariyle  yetişip savunmaya  ge­  çince  Hayreddin Paşa onları üzerine çekdirip   top ateşi­  ne tutunca dayanamayıp Barcalarm arkasına  dolanmış­  lar ve bir kaç defa Osmanlı donanmasını Barcalariyle çek­  dirirleri arasına almağa çalışmışlarsa  da  başaramamış­  lardır.  Hayreddin Paşa  da üzerlerine taarruz ettikçe Bar­  calarmın beri tarafına geçip Barcalar da kale gibi  birbi­  rine çatılmış olduğundan ayırmak güçdü. Osmanlının zo­  rundan düşmanın  çektirirleri barcalarmı dokuz dolandık­  dan sonra Hayrettin Paşa tekbir getirip hemen Barcalar  üzerine  taarruzla beraber şiddetli ateş  açmış bir çoğunu  batınp aralarından yol  edip düşmanın kadırgalarına geç­  mesi  hepsine  büyük bir korku ve kuşku  verince artık  çekdirirleri duramayıp  kaçmağa  yüz tuttuklarında topla  döğerek Barcalarm kimisi batmış kimisi yara  almış  ak­  şam olup sular kararmış bulunduğundan Anderya Dör­  ya bu hali görünce sakalını yolarak çekdirirlerin arkası^  na düşüp kaçmış  Osmanlı askeri peşini bırakmayıp  bir  iki Kadırgasını  alıkoymuş ve muharebe yerinde batan  Barcaları  da düşman kendileri yakmakla  sabaha kadar  karşısında Osmanlı donanması  bedava deniz şenliği et­  mişti. Muharebe başlangıcı kuşluk vaktinde olarak güneşin  196  AHMED CEVDET PAŞA  batışından sonralara kadar uzayarak o zamana kadar de­  niz yüzünde böyle büyük ve garip muharebe olayı bilin­  miyor.  Düşman donanması Osmanlı donanmasına  nisbetle  bir kaç kat fazla ve  bütün Avrupalılar  arasında cesaret  ve mahareti bilinen Anderya Dorya kumandan iken Os­  manlı  donanmasının böyle zafer kazanması  Hayreddin  Paşanın ve emirleri altındaki  ümeranın deniz  muhare­  belerinde  maharetleri ile  Osmanlı askerinin üstün dere­  cede cesaretle başarı göstermelerinin hayırlı meyvesidir.  Bu bozgunun  üzerine Anderya Dorya Korfo adasına  sı­  ğınır.  Hayreddin Paşa  da bir kaç  gün  geçdikden sonra  Kefalonya adasını talan  ettikten sonra Parga   hisarını  yakıp  Korfo boğazına gelince büyük bir fırtına çıkmıştı.  O da Avlonyaya varıp  hava açılıncaya kadar orada kal­  mış sonra da kış gelmekle İstanbul'a dönmüştür.  Ancak  o fırtına  sırasında Anderya Dorya  Nova kalesini vurup  istilâ eylemiş olduğundan ilk baharda Hayrettin Paşa yüz  elli pare gemi ile Akdenize çıkınca Nova kalesini kurtar­  mişdır.  İşte bu sırada Mısır Emir­ül ümerası Hadım Süley­  man Paşa da  Hindistan'a gitmiştir.  Şöyleki, (900) tarih­  lerinde İspanyollar   Amerika'da zaferler  kazandıkları  gibi Portekizliler de  Ümit Burnu yolu ile Hind  tarafına  dolaşıp bazı Hindistan geçit yerlerini ve boğazları   ele  geçirirlerdi. Hindistan  melikleri  karşı  koyamadYklarm­  dan Sultan Süleyman'dan yardım istemeleriyle Süleyman  Paşayı yardımlarına  göndermişdi. O da  donanma ile Sü­  veyşten hareketle varıp Aden'i ele geçirmiş,   muhafazası  için bir miktar  asker bırakdıktan sonra Hindistan'a va­

rıp Portekizliler elinde  olan bazı kaleleri top   ateşi  ile  döverek ele geçirmiştir. Önce Hayreddin Paşanın Ceza­  yir muhafazasında bıraktığı Hasan  bey  de otuz pare ka­  TARİH­İ CEVDET  197  dırga ve kalite donatıp İspanya kıyılarını yağma etmeden  durmazdı.  (948)  tarihinde Sultan Süleyman Han Hazret­  leri Engürüs seferine  yönelince İmparator Şarlken Avus­  turya kralı bulunan kardeşi Ferdinand'a yardım olsun di­  ye Rumeli kıyılarını yakıp tahrip  etmek için  büyük do­  nanma ile  Venedik kıyılarına gelip ancak Hayreddin Pa^  şanın o taraflara geldiğini haber alınca o dolaylarda bir  iş göremiyeceğini anlayarak hemen demir  almış ve Ba­  tı Cezayir'e birçok asker  dökerek  Cezayire taarruz etti­  ğinde Hasan bey iyice savunarsk  bir  çoğunu öldürdük­.  ten başka  çıkan  şiddetli fırtınalar yüzünden gemilerinin  bir çoğu kazaya  düştüğünden pek kötü bozguna uğrayıp  dönmeğe mecbur olmuştur.  Fransa kralının önceleri ve  sonraları Almanya İm­  paratoru aleyhine istediği  yardım ve istirhamı üzerine  (949)  tarihinde  Şarlken aleyhine olmak üzere  Fransa  kralı Sultan Süleymandan   imdat istemekle  (950)  senesi  baharında  Hayreddin  Paşa donanma ile Fransa'ya yar­  dıma gidip ilk Meşine şehrine vardığı zaman bu şehir tes­  lime mecbur olmakla ele geçirildikden  sonra Marsilya'ya  varışında muhteşem bir şekilde hürmetle kabul olunarak  Fransa  donanması  ile birlikte varıp  Nis şehrini ele ge­  çirmiş  ve  kalesi  savunmada  dayandığından çok yardım  geleceği haberi alınınca Nis  şehri yakılıp geri  dönülmüş­  tür.  Sonra  bir  iki sene daha Akdenize  gidip  geldikden  sonra  (953)  senesi Cumadel ulasınm  altıncı  günü yaşı  sekseni  aşmış olduğu  halde dar­ü bekaya  göçmüşdür.  (Mat reis­ül bahr)  ibaresi vefatı tarihidir.  Yerinde, vezirlerden Sokullu Mehmed Paşa  Kaptan  olup bir kaç sene Akdenizi korumağa çalışmışsa da son­  ra Sadrazam Rüstem  Paşa kardeşi Sinan Paşa kaptan­ı  derya olup o da (961)  senesinde vefat edince kapıcı başı­  198  AHMED CEVDET PAŞA  lıkla Harem­i Hümâyûndan   çıkmış meşhur  Piyale Bey  kaptan olmuşdur. Çünkü Hayrettin  Paşa gibi büyük de­  ğerde  bir zatın kaptanlık yerinde bulunması bu mansaba  şeref ve önem verdiğinden Devletin vükelâsı önünde gü­  venilir, seçkin veyahud Padişahın tevcih  edilmesini uy­  gun göreceği en yüksek  değerde ve  herkesin  hürmet  edeceği bir zatın Kaptan­ı Derya bulunması  uygun gö­  rülmüşdür.  Yoksa  o vakit Hayreddin  Paşa yerine kay­  makam olacak Turgutçe Bey dedikleri meşhur   korsan  vardı  ki  aslında deniz levendi iken büyük cesareti  ile  levendlerin  kaptanlığını elde etmiş Hayreddin Paşa ile  beraber cenklere bulunup  Hayreddin Paşa onun hakkın­  da «Benden daha yarardır»  diye divanında  açıkça söyle­  yerek öğüp sözünü ettiği söylenir. O da tıpkı Hayreddin  Paşa gibi garb tarafında bir çok gazalar ederek ve ken­  di  malı gemilerini  artırarak  (25) pare gemi ile gezmeğe  başlamıştı.  Kapud  Turgutçe, islâmiyet için kılıç  kuşan­  mış olup  Fransızlarla pek çok muharebeleri ve büyük fe­  tihleri vardır. Hayreddin Paşa gibi  o da  Avrupayı tit­  retmiş ve ondan sonra Akdenizde  onun  yerini tutmuş­

tur. Hatta, Sinan Paşa  kaptan­ı Derya iken  bir defa Tur­  gutçe ile haberleşip donanma ile  Akdenize  çıkıp o da  Garp  tarafından gelip  konuşduklarında yapılan  top şen­  liğinde Turgutçenin  gemilerinin ateş üstünlüğünü gö­  rünce eğer bir aralık terslik  edecek olursa üstesinden gel­  mek güç olur diye gönlünü  çelip Padişaha götürdüğünde  namlı  yoldaşlarından yedi  nefer  meşhur  kaptanlar da  kendisi ile  bile gelmişlerdi ki onlardan birisi de Uluç Ali  adlı meşhur korsandı. Bu suretle Padişaha geldiğinde ken­  disine Karlıeli sancağı ve arkadaşlarına da  yetmişer, sek­  sener akça ulufe ihsan buyurulmuşdu.  Lâkin Rüstem Pa­  şa Turgutçeyi kendi kardeşine rakip ve karşı koyar gör­  mekle sevmezdi. O da Rüstem  Paşanın kendi hakkında  TARÎH­İ CEVDET  199  öldürteceğini bilmekle ona güvenmezdi.   Böyle iken bir  davanın halli için  kendisini İstanbul'a  çağırmak üzere  Rüstem Paşa çavuş gönderdiği  zaman İstanbul'a gitme­  ye güvenemeyip kendi gemileri  ile  Garp tarafına  firar  ile iki sene kadar orada  kaldı. O zamanda ise beni hafsa  Devleti  zayıflamış  kuvvetsizdi,  ispanyollar mağrıp  kıyı­  larının pek çok yerlerini istilâ   ettikleri  sırada  Trablus­  garp kalesini bile almışlardı.  Trablus'un fethi Sultan Süleyman'ın istediği şey olup  ancak böyle büyük  bir işin başarılması Turgutçe gibi ha­  kikaten deniz muharebelerini iyi bilen bir zatın Osmanlı  donanmasında  bulunmasına   bağlı olduğundan   Sultan  Süleyman yine  garp tarafına firarından  dolayı Turgutçe­  ye gücenmiş iken,  yalnız bu işin yerine  getirilmesi için  aman vererek, Trablus fetholunduğu taktirde Beylerbeyi­  Üği kayd­ı  hayat  ile  kendisine verilmek  va'diyle davet  edip derya  beyleri de ona uyarak memur   olmuşlardı.  Dokuzyüzellisekiz senesine Sinan Paşa  (120) pare kadır­  ga ile o havaliye varıp Turgutçe'nin marifet ve delaletiy­  le Trablus feth olununca eyâleti,  Sinan Paşa tarafından  başkasına verilmekle,  Turgutçe'nin huzuru  kaçtığından  hemen magribe yelken açtığında diğer kaptanlar da ona  bağlı olduklarından ardına düşerek   Sinan Paşa yalnız  kalıp, ancak Turgutçe'nin emriyle yine   döndükleri gibi  onu da bazı kaptanlar bin minnet ve yalvarma ile geriye  der­i Devlet'e götürmüşlerdir. Sonra (960)  senesinde Os­  manlı  donanması  serdarı olarak (120)  pare Kadırga ile  Akdenize gittiği bazı tarihlerde yazılıdır.  Ve yine  (961)  senesinde Fransız kralının istidası  üzerine Akdenize  çı­  kıp ispanyanın italya kıyılarında  olan  Basniye  adlı hi­  sarını kuşatıp ele geçirdi ve (7000) kadar  islâm  esirini  kurtarmak gibi çok büyük işler gördükten sonra bir çok  ganimetle istanbul'a dönmüş olduğundan kadir bilir Pa­  200  AHMED CEVDET  PAŞA  dişah mükâfat olarak ona kaptanlık ile Cezayir Beyler­  beyiliğini ihsan etmişken Rüstem Paşa engel olarak «taş­  rada yetişmişdir, Dergâh­ı muallâ hizmetinde bulunmayı  istemez» diye arz edip yine Karlıeli  sancağında kalınca  Turgutçe bey bu yüzden kırılıp  kabul etmeyip   sonra  yolda Padişaha  çıkıp açıktan sözlü olarak Trablus eyâ­  letini rica etmekle Sultan Süleyman da istediği gibi Trab­  lus'u verip  böylece Maltada şehîd oluncaya kadar  orada  kalmıştır.  Kısaca Hayreddin Paşa'dan sonra Kaptanlık işte bu

Turgut  Paşa'nın hakkı iken Rüstem Paşanın garazkâr­  lığı buna engel  olmuştur.  İşte kişisel  garazlar  daima  böyle yapılacak işleri ehline vermeği engelleyerek birçok  büyük Devlet işleri  doğal  yolundan  çıkarılmıştır.  O  sı­  rada Süveyş  donanması  da Hindistan denizlerinde  dolaş­  makda olup anlatıldığı gibi Süleyman Paşa Adeni ele  ge­  çirip  içine  koymuşken ahalisi  Portekizlilerle  birleşerek  kaleyi Portekizlilere teslim ettiklerinde   Akdeniz'in  ah­  valine dair yazılan  meşhur   denizcilik  kitabının  yazarı  Pirî Reis donanma  ile  Süveyşden hareket ederek varıp  Aden'i kurtarmıştı.  Sonra (950) tarihinde 30 kıt'a Ka­  dırga Bastarda ve Kalyon  ile  Süveyşten  hareketle Ye­  men  kıyılarını  dolaşarak  varıp   Mesket kalesini alıp,  Hürmüz ve Draht adalarım  talan ettikten sonra Basra'­  ya  vardığında  Portekiz donanmasının   oraya gelmek  üzere olduğu ve böylece   Hürmüz   boğazından geçmek  güçleşeceği  kendisine  haber verilince bütün  donanmayı  çıkarıp  kullanamadığından hemen  bir  iki Kadırga çek­  tirip Mısır'a varmış  ve Mısır Kaptanı  nasbolunan Murad  Bey Basra'da kalan donanmadan iki Barca ve beş Ka­  dırga ve bir  Kalitayı Basra'da bırakıp  geri kalanını  Sü­  veyş'e göndermeğe  memur olmakla  Murad  Bey  onbeş  Kadırga ve iki Barca ile  Basra'dan  çıkıp  Hürmüz kar­  TARİH­İ CEVDET  201  şısma geldiği zaman  Portekiz donanmasına  rastlayınca  büyük bir muharebe olmuş bir çok asker ile muteber kap­  tanlar şehîd ve gemiler yara alarak Basra'ya dönünce bu­  nu üzerine  Şeydi Ali Kaptan ki denizcilik ilminde ve Fe­  lekiyatta (Kozmoğrafya,) mahir bir kimse olarak Hind de­  nizi hakkında  (Muhit) adlı kitabı yazmış ve Hayreddin  Paşa ile muharebelerde bulunmuş değerli bir zât idi. (960)  senesi sonlarında Mısır Kaptanı nasb olunarak  Basra'da  kalan gemüeri Süveyş'e götürmeye memur olmakla Bas­  ra'ya varıp mevcut gemileri donatarak  çıkıp Hürmüz ve  Mesket  taraflarında Portekiz'liler ile yaptığı  muharebe­  lerde Portekiz donanması Osmanlı donanmasının iki  üç  misli olmasına rağmen Şeydi Ali Kaptanın büyük  zaferi  oldu. Ancak ondan sonra şiddetli  fırtınalar çıkınca çare­  siz rügâra uyup Umman denizine açılarak ve garip varta­  lara düşerek Hindistan kıyılarına erişip  o  fırtınalarda, da  gemilerin bazıları battığından  ve  donanma halkının Mu­  hit Denizi fırtınalarından gözleri ürküp  «Gecerat» kıyıla­  rında karaya çıkarak  perişan olmaları ile geri kalan ge­.  milerde  boş kaldığından, Şeydi Ali Kaptan çaresiz geri  kalan altı gemiyi Sert  kalesinde bırakıp yanında  kalan  el­  li kadar yoldaşlar ile karadan  Hind ve  İran'ı  dolaşarak  güç hal ile Osmanlı topraklarına girmiş ve  kendinden son­  ra gelenlere armağan olmak üzere macerasını yazarak bir  kitap yapıp  ortaya  koymuşdur. İşte başına  Şeydi Ali hal­  leri geldi sözü bundan kalmadır. Kısaca  Sultan Süleyman  Han Hazretleri Akdeniz'deki deniz  hakimiyetinden baş­  ka  Hind Denizinde  de donanmalar dolaştırarak  o asırda  Deniz kuvvetleri Devletlere  üstün ve galip olan Porte­  kizlilere kâh galip kâh mağlup olarak muharebelerden ge­  ri durmayıp gerçekte ondan sonra Osmanlı Devletinin De­  niz  kuvvetleri Hind denizinden  sürekli ve parlak  olama­  mış ise de o muharebeler ile Portekiz donanması  da kuv­  202  AHMED CEVDET PAŞA

vetten düşüp böylece İspanyollar o taraflarda  donanma  gezdirmeğe  fırsat buldular.  Portekizlilerin üzerine   ta­  arruz ederek galip gelince Portekizlilerin deniz hakimiye­  ti zamanı son bulmuş ve ondan sonra  deniz  hakimiyeti  Felemenk ve İngiltere halkına geçmiştir. Biz yine anlattı­  tığımıza dönelim. Sinan Paşa sonradan (961)  de kaptan­ı  Derya olan Piyale Bey gerçi leventlikten yetişme değildir.  Ancak çok cesur herşeyi iyi düşünür fıtraten uzak görüş­  lü öğünülür yetenekleri olan bir zat olarak, Donanma iş­  lerine pek güzel ihtimam ve yükseliş verip, Bahriye üme­  rasını ve özellikle Turgut Paşayı yolu ile hoşnud  ederek  kullanmakla Osmanlı Devletine pek güzel hizmet etmiş ve  pek büyük Devlet işleri görmüştür.  Şöyleki kaptan oldu­  ğu  sırada Fransa Kralı yine özel elçi göndererek İmpara­  tor  aleyhine Sultan Süleyman'dan yardım istemişdi.  O  vakit Sultan Süleyman Hazretleri Acem  Seferinde  ol­  duğundan bu hususun icrası İstanbul muhafazasında bu­  lunan İkinci Vezir İbrahim  Paşa'ya  bırakılmış ve   ordu  Tercan Sahrasında iken dördüncü fasılda anlatıldığı gi­  bi oradan Piyale Beye bir kıt'a ferman çıkıp gelerek Do­  nanmayı alıp Turgutçe ile birlikte Fransa imdadına git­  mesi emrolunmuştu.  Piyale Bey de ferman gereğince donanma ile  denize  çıkarak ilk önce Polya taraflarını talan edip  ele geçirmiş  iyice ganimet aldıktan sonra İspanya  donanması ile An­  derya Dorya'nın «Anabali»  sularında olduğunu haber a­  larak üzerine varılmışsa da Anderya da önce haber alıp  savuşmuş olduğundan Piyale Bey de Osmanlı Donanması  ile varıp İspanya elinde bulunan bir  hisarı fethedip ele  geçirdikten  sonra  Fransa donanmasiyle   birleşerek Kal­  biye kalesini kuşattılar. Ancak donanma  halkı ile Fran­  sız askeri anlaşamadığından donanmanın beraberce iyi  idaresi kabil olamayıp hemen kış gelince  donanma İstan­  bul'a dönmüştür. Bu  seferde kaptan  ve resmen  kuman­  TARİH­1 CEVDET  203  dan Piyale Bey olduğuna Tercan yurdundan yazılan söy­  lediğimiz ferman şahittir.  Fakat donanmanın yardımcı  kumandanı  Hayrettin  Paşadan sonra onun yokluğunu bildirmeyen Turgutçe idi.  Telemsan'ın iskelesi olan Vehran'ı ilk önce Hayrettin  Paşa almışken sonraları İspanyollar istila etmiş olduğun­  dan Piyale Bey (960) tarihinde Osmanlı Donanması  ile  varyo kurtarmış ve  (964) de  Tunus yakınında olan Bi­  zert kalesini ele geçirmiş ve (965)  de gene (150) pare Ka­  dırga ile gidip İspanya adalarından Mayorka adasını ta­  lan edip dönüşünde mükâfat olarak kaptanlığına Cezayir  eyâleti Beylerbeyiliği payesi ilâve  buyrulmuşdur.  Turgutçe Paşa ile Arab ile gelenleri arasında soğukluk  çıkarak, ümera  ve Arab şeyhleri de Fransızlarla birleşip  bu  vesile üe de Fransızların Trablus Garbı istilâ isteğin­  de oldukları ve  Fransız donanması Cerbe arasında  olup,  kışı orada geçirip, baharda Trablus'a taarruz  edecekle­  rini Turgut Paşa tarafından (967)  senesinde  vazgeçilip  gönderilmiştir. Cerbe adası Trablus'dan  200   mil doğuya  düşer. Kenara yakın bir ada olarak aslında Osmanlı e­  linde iken İspanyolların  istilâsına  uğramıştı. Trablus ha­  valisinin emniyet altına alınması ise bu adanın  fethedil­  mesine bağlı idi. Durum böyle olunca (967)  senesinde Pi­  yale Paşa (120) pare Kadırga ile o tarafa yönelip yolda  iken Rodos  Beyi Kurdoğlu  Ahmed  Bey gibi bazı   deniz

ümerası  da donanmaya katıldılar.  Yolda  Malta  adasına  varıp bir çok  yerleri talan ve tahrip ettikten sonra Cer­  be  tarafına gidip Fransız donanması  da o tarafta  bu­  lunmakla karşılaşınca yapılan  muharebede Fransız  . do­  nanması bütün bütün  eriyip yok olma mertebesinde boz­  guna uğrayıp  Cerbe'nin  (80) gün kuşatılması  sırasında  pek şiddetli muharebeler olup nihayet taarruzla alındı. İs­  panyolların gerek donanmaca gerek askerce bu muhare­  belerde zayiatı târih ve tavsifin çizgisi dışında idi.  204  AHMED CEVDET PAŞA  Piyale Paşa  bu muzafferiyetle  (968)  senesinde  İs­  tanbul'a  döndüğünde  dört bin  esir ve üç nefer  meşhur  kaptanları beraber götürmekle  mükâfat  olarak kendisine  vezaret rütbesi tevcihi uygun görünüş ise de  «Beylerbe­  yüik payesi  verileli henüz iki yıldır, bu kerre vezaret de  verilse tez olmuş  olup mertebelerin Tepe noktası  olan  ve­  zaretin değeri  düşer» diye Sultan Süleyman   Han  Haz­  retleri uygun görmeyip ancak  bir şeyler yapmak  lâzım  geldiğinden bir çok insanlar ve terakkiler ile ağırladıktan  başka şehzadeleri Sultan  Selimin Gevher Han adlı kızını  evlendirmişti.  Kâtip Çelebi der ki bu payelerin  değeri ve  itibarı o  zaman böylece  idi. Bu zamanda çoğalıp itibarı kalmamak­  la Kâtip  Çelebi  asrımızda olayda ne diyecek  ve merte­  belerin değerinin duruşu  ile itibarını  nasıl anlatacakdı  bilmem.  (972) tarihinde  (150)  kıt'a gemi ile   Piyale   Paşa  Malta seferine çıkıp dördüncü vezir  Mustafa Paşa  da  Serdar tâyin buyrulmuştu. Ancak böyle önemli Deniz iş­  lerinde Sultan  Süleyman'ın emniyet ve itimadı o zamanın  Barbarosu değerinde olan Trablusgarb  Valisi, adı  geçen  Turgut Paşa olduğundan gerek serdara gerek kaptana zin­  har onun reyinden  çıkmayasınız diye  irade  buyurmuştu.  Osmanlı  Donanması  Malta'ya  geldiğinde Turgutçe henüz  gelmemiş olduğundan o gelinceye kadar bir iş  görelim di­  ye limanın muhafazası için bina olunmuş olan Sanremo­  nun muharebe ile alınması mühim görülerek top ile döğ­  meye başladılar.  Bu kuşatmanın yedinci günü Turgut Pa­  şa donanmasiyle gelip Malta'ya çıktığı  zaman Malta'nm  her bir yanını  ele geçirmeden bunun ile uğraşmak boşuna  uğraştır diye  Sanremo  kuşatmasına başladıklarına  tees­  süf ederek  «Sanremo'nun faydası  nedir ? Maltanm  asıl  hisarı alınmadıkça zaptı  mümkünmüdür ?» diye bir  çok  söylenmişti. Ne faydaki  bir kere işe başlanmış  olduğun­  TARİH­İ CEVDET               205  dan vaz geçilemeyip adı geçen Bercek muhasarasına de­  vam olunarak on yedinci günü taarruzla alınmışsa da çok  kimseler şehîd olarak işe yarar askerin kılağısı bozulduk­  tan başka Osmanlı donanmasının ruh­u revanı değerinde  olan Turgut Paşa'da muharebe içinde yaralanarak adı ge­  çen Bercek alındığı gün  ölüm denizine gömülmüş olup, Pi­  yale Paşa  ona benzer bir merd iken serdar onun tarafına  yanaşmayarak ve  onun kolunda  bulunan gazilere ve le­  ventlere bakmayarak diğer  askerî terekkiler ve   bahşiş­  lerle hoşnud ettiğinden  ve kaptan Paşada bir kaç kişi i­  çin ilgilenmiş çoğunlukla ona sorup danışıp uymadığından  aralarına soğukluk düşerek Malta'yı  bırakıp dönmeleriyle  yok yere bunca masraf ve bu kadar adam telef  olmuştu.

Utanarak İstanbul'a döndüklerinde iki taraf birbirini suç­  layarak ancak donanma halkının sözü tesirli netice ve­  rince Serdar Mustafa Paşaya vezirlikten  el çektirildi.  (973)  Senesinde Piyale  Paşa  Sakjz adasını  Osmanlı  topraklarına katıp Polya yakasına geçerek bazı  kale ve  yerleri varıp talan ettikten  sonra (974)    de istanbul'a  dönüp  o sırada Sultan  Süleyman'ın vefatı olayında  oğlu  Sultan Selim tahta geçerek Osmanlı donanmasının tersa­  ne girişinden bir kaç gün sonra ordu ile  istanbul'a  geli­  şinde Piyale Paşa hem kaptan, hem de, şanlı   büyük da­  mad bulunmasiyle  hizmeti karşılığı kubbe vezirliği ihsan  olunup kaptanlık mesnedi de Zigetvar'da   hizmeti  geçen  Yeniçeri  ağası müezzinzade  Ali  ağaya tevcih  buyurul­  muştu.  Piyale Paşa vezarete ve Ali Paşanın  bir  suretle  mü­  kâfata hak kazanmaları  açık görülüp ancak yeniçeri ağa­  sına kaptanlık tevcihi ile mükâfat etmek zamanın garibe­  sinden  bir  şey olarak Sultan Süleyman'dan sonra Devlet  gemisinin  evvelki gibi deniz zaferleri içinde  yüzemez o­  luşuna sebep olan başlıca düşüşün,   esas  başlangıcından  birisidir.  Piyale  Paşa gayet değerli,  dirayetli ve  baha­  206            AHMED CEVDET PAŞA  dır bir zât olduğu halde büyük deniz  işlerinde  Sultan  Süleyman Han Hazretleri  merhum Turgut Paşanın   re­  yinden dışarı hareket  etmemesini irade eyler o da Tur­  gutçe'nin reyinden çıkmaz  ve daima ehil ve erbabiyle ko­  nuşmaktan geri durmazdı. Böylece deniz  işlerini  yeteri  kadar  öğrenmiş ve şükranla anılacak hizmetlerde bulun­  muştur.  Müezzinzade Ali Paşa'da bahadır bir  zat olup ancak  şiddetli ve öfkeli hâli ve kendi reyi ile hareketi kişilikte  olduğu hâlde  deniz islerin.de asla bilgisi olmadığından a­  şağıda anlatılacağı gibi Osmanlı Donanmasının  bütün  bü­  tün yok olmasına sebep olmuştur. Şöyleki Kıbrıs fethi i­  çin (180) pare  Kadırga,  (10)  Mavna, (170)  Barca ve  Karamürsel envai olmak üzere toplam üçyüz altmış pare  gemi üe Kıbrıs üzerine hareket edip beşinci vezir  olan  Lala  Mustafa  Paşa bütün askere serdar tâyin olunmuş  ve deniz tarafının muhafazası için üçüncü vezir olan  Pa­  dişahın damadı Piyale Paşaya verilmişti.  (978)  Senesi başlangıcında vech­i meşruh  üzere  do­  nanma Ue Kıbrıs'a çıkılıp  bir hayli yerler fetih ve ele ge­  çirildi. Kışın  Piyale Paşa Ue Kaptan  Paşa İstanbul'a dö­  nüp Serdar Mustafa Paşa Kıbns'da kışlamıştı.  Bahar ge­  lince ikinci vezir Pertev Paşa  donanma serdarı tâyin  edi­  lerek  iki yüz  elli pare Kadırga ve   Mavna  ile Kıbrıs'a  varıp, mühimmatı serdar Mustafa Paşa'ya teslim ettiler.  Ve bütün Levend  gemileriyle  Osmanlı   Donanması  he­  men (300) kadar olup oradan hareketle  düşman  gemile­  rinin yolunu kapamak üzere Rodos tarafına gittiler. (979)  senesi başlangıcında bütün Kıbrıs adası tamamen ele ge­  çirildi.  Gelelim donanma ahaline : Pertev Paşa   ile kaptan  paşa  evvelce bilindiği gibi Rodos'a geldiklerinde bir kaç  gün  geçtikten sonra Girit adasına saldırıp kıyılarını talan  ederken Cezayir Beylerbeyi Uluç Ali Paşa  yirmi  kıt'a  TARİH­İ CEVDET  207  harp gemisi ile gelip donanmaya katılınca  Kefalonya ve  Korfo adalarına varılarak bir çok yerleri çapul edilip tah­

rip edildi.  Sonra Rumeli  kenarında olan Venedik  kalele­  rinden Şubat, Ülgün ve Bar adlı hisarlar ele geçirilip bir  müddet dolaştıktan sonra düşman donanmasıyla  karşı­  laşmadan  kış gelince  donanma  askerinin bir kısmı da­  ğılıp geri dönmüş olduklarından geri kalan  askerle  Os­  manlı Donanması gelip İnebahtı  limanına demir attığı sı­  rada bütün yaz  bir taraftan  başgöstermeyip   Osmanlı  Donanmasına tam İnebahtı limanına girdiği yaz  sonunda  müttefik Devletler  Avrupa  Donanması gelip taarruz için  tersaneye dönüşü vaktini beklemiş ve nihayet   Osmanlı  donanmasını İnebahtı limanında   kuşatmıştı.  Müttefik  Devletler Donanması (200)  pare çektirir ve  yedi kıt'a  Mavna ve yirmi kıt'a  Barca ve  iki kıt'a büyük Kalyon­  lardan mürekkep olarak, çektirirlerin   çoğu  Anderya  Doryanm  özel kumandası altında  idi.  Serdar Pertev  Paşa ve Kaptan Ali Paşa ve Cezayir  Beylerbeği Uluç Ali Paşa ve Trablusgarb Beylerbeyi Ca­  fer Paşa ve merhum Hayrettin Paşanın Oğlu Hasan A­  ğa  ve  onbeş sancak beyi ve sair asker ileri  gelenleri  bir  yere gelip müşavere ettiler. Uluç  Ali Paşa muhare­  beye razı   olmadı.  «Donanmamız eksikdir  ve  altı ay­  dır deryada gezmekle gemiler  yorgundur, ve İnebahtı'ya  gelince dönüşdür diye Sipahi ve  yeniçeri icazetli ve ica­  zetsiz dağıldılar.  Boğaz hisarlarından düşman donanma­  sı   içeriye  giremez  çıkmak   çok tehlikelidir»   dedikde  Pertev Paşa da ona tâbi  olmuşsa da, Kaptan Paşa şid­  det ve  çabuk kızar  bir zat olduğu hâlde deniz muharebe­  lerine ait bilgisi de olmadığından ne  kendine gelen emir­  de  «düşman donanması nerede ise üzerine varıp  karşı  koyunuz  ve illâ muhatap olursunuz» diye   yazılı   bu­  lunduğundan «İslâm gayreti ve Padişahın ırzı yokmudur?  Her gemiden beşer onar adam eksik olmakla  ne lâzım ge­  208  AHMED CEVDET PAŞA  lir» diye sairlerinin reyini bile kendi tarafına toplamakla  çaresiz çıkılıp cenge karar verildiğini Uluç  Ali Paşa gö­  rünce, mademki cenge  karar verdiniz  bari derya tara­  fına açılalım dedi Kaptan Paşa kenarı tutmak   doğru  olur diye muaraza etmesi  üzerine Uluç Ali  Paşa: «Ha­  ni Hayreddin Paşa ile düşman ve Turgutçe ile cenk gö­  renler için söylemezler. Bir gemiye top dokunduğu   gibi  batacak diye karaya dönse, böylesi bozguna uğratır diye  gördü faydası  olmadı, bari gemilerden feneneri,  büyük  bayrak ve flandreleri giderin» diye tedbir arz edecek ol­  duğundan, kaptan olay yolunu tutunca oda vaz geçti. Ça­  resiz  (979) senesi cemaziyel evvelinin on yedinci Pazar  günü  İnebahtı boğazından  çıktılar. Pertev Paşa sol  kola  Uluç  Ali Paşa sağ kola ve  Kaptan Paşa ortaya girip  cüm­  le yüz seksen pare gemi  ile olay bağladılar. Adı geçen bo­  ğaza  yakın Mora yakasında bir  burun  yardı,  Müttefik  Devletler Donanması onun ardında yatıyordu.  Uluç  Ali  Paşa  düşmanın Barca ve Mavnaları  önünden savuşarak  ya ardından ya bağrından girelim diye Kaptan   Paşaya  haber gönderdikde ben Padişahın donanmasına kaçtı nâ­  mını  veremem  diye hemen  yürüyüp  karşı   vardıkta  derhal düşman donanmasından  elli gemi seçilerek  karşı  koyup diğer gemileri burun ardında   görünmezdi.   Os­  manlı gemileri o elli gemiye çatıp söndürmek ile mukay­  yet iken sair gemileri burun ardından çıkarak   Osmanlı  Donanmasını kuşatarak topa tuttuklarında Kaptan Paşa

Bastarda  ile olaydan seçilip evvelâ bir gemiye   çatarak  söndürmek ile mukayyet iken üç fenerlerinden Kaptan Pa­  şa Bastardası olduğunu  düşman bilip hemen üzerine  üşün­  dü ettiler. Ve iki parça Bastardayı ortaya alıp Kaptan  Paşayı şehîd ettiler. Ve iki oğlu ile  içinde  kalan diğerle­  rini  esir ettiler. Pertev Paşanın gemisini de top ile ha­  tırdılar.  Kendisi  denizde  yüzerken  Hasan Paşa   Oğlu  Mahmud Beye tesadüf ederek kanca ile gemisine aldı.  T  TARİH­Î CEVDET  209  Baş  gidince ayak yaşamaz meselince bundan   sonra  "herkes kendi başı  kaygısına düştü ve Osmanlı Donanma­  sının bazısı topla batırıldı, bazısı karaya oturdu ve altmış  pare Kadırga alât ve edevatiyle düşmana kaldı ve bu cenk­  de nice beyler kaptanlar ve pek çok Türk şehîd oldu. Böy­  le buna  (Sıngın) donanma seferi denildi.  Uluç Ali Paşa  aslında  Hayrettin Paşa  yanında  ye­  tişmelerden olmakla derya ahvalini ondan tahsil edip  öğ­  renmişti ve Turgutçe ile pek çok muharebelerde bulunmuş  eski bir korsan olup derya tarafına açılmıştı. Kaptan  Pa­  şa bastardasının batırıldığını görünce Malta Kaptanı üze­  rine gelerek çatıp aldı ve kaptanı idam etti. Ve bir kaç  düş  man gemisini bitirdikten sonra Cezayir gemileri  birbiri­  ne kafadar olup muharebe ederek Muton tarafına gittiler.  Uluç Ali Paşa bir  adamı ile bu acı haberi rikâb­ı  hüma­  yûn'a arzeyledi.  Kaptanlık kendisine  tevcih  olunup  lâ­  kabı Kılıc'a  değiştirilerek lâkabında bu kelime yazılmak­  la ondan  sonra  herkes Kılıç Ali Paşa demişlerdir, tşte bu  kerre kaptanlık mesnedi ehlini bulmuşsa da ne fayda elde  donanma kalmamıştı. Fakat sadrazam  bulunan  Sokullu  Mehmed Paşa hayret veren çalışmaları ile tersaneye  ya­  kın olan Padişah bahçesinden bir miktar yerleri ayırıp  se­  kiz kemerli tersane yapıp o kış yüzelli pare Kadırga ve  se­  kiz  Mavna kurdurmuş  ve var  kuvveti bazuya   getirip  kaybolan donanmanın bir katını bahara eriştirmişdir. Av­  rupa Devletleri bu sene  Osmanlı Devleti Donanma çıkara­  maz inanışında  iken dokuz yüz seksen senesinde   Kılıç  Ali  Paşa  (234)  pare Kadırga ve (8)  mavra ile denize a­  çıldı fakat geçen seneki bozgunda donanmanın ruhu me­  sabesinde olan yarar adamların  çoğu  zayi olmuştu.  Geri  kalan askerin de gözleri ürkmüş olduğundan bu sene düş­  man donanmasiyle  karşılaşmakdan kaçınarak koruma  iş­  leri ile yetinmişdir.  F:  14  210  AHMED CEVDET PAŞA  (981) Senesinde Piyale Paşa serdar olduğu hâlde iki­  yüz elli sekiz Kadırga ve on iki  Mavna ile Kılıç Ali Pa­  şa denize çıkıp İtalya kıyılarında bazı kale ve yerleri ta­  lan etmişlerdir.  Sonra Kılıç Ali Paşa iki yüz altmış sekiz Kadırga ve  Kalita ve onbeş Mavna ve onbeş Kalyon donatıp  Yemen  Fatihi Sinan Paşa serdar olduğu hâlde (982)  senesinde  Akdenize çıkarak mesina  havalisini talan ettikten  sonra  Tunus eteğinde olan ve İspanyollar elinde bulunan Halk­ül  Vaâd kalesini ele geçirip yıkdıktan sonra, Tunus  vilâyeti  Osmanlı topraklarına katılmış ve Ramazan Paşa Vali nas­  bedilmişti.

Ondan  sonra Girit seferlerinin açılışına kadar Akde­  nize muharebe için donanma  çıkarılmayıp çoğunluk  sa­  vunma ile yetinildi. Fakat Üçüncü Sultan Murad ve Üçün­  cü Mehmed zamanında Cağaloğlu Sinan  Paşa  ve  Halil  Paşanın kaptanlıklarında bazı Deniz  zaferleri kazanıldı.  (1054)  Senesinde  Girit seferi açıldıktan  sonra Os­  manlı Donanmasında Kalyonlar kullanılmağa başlayıp lâ­  kin o vakitte ilk önceleri kullanılan  ancak Borten  nev'î  idi. Sonraları adım adım kalyonlar çoğaltılmışdır.  Şöyleki; Osmanlı Donanması ile büyük kısım asker ve  mühimmat  geride yürütülerek ük önce Hanya ele geçiril­  mişti. Ancak bunun ardından Venedik gemileri Girit yol­  larını kesmeğe başlayıp hattâ İstanbul'dan Girit'e  asker  götürmeğe  memur olan üç kıt'a gemiden ikisi bazı telefat  verdikten sonra kurtulup diğer birisi ki kırk iki pare top  çekerdi  ­ içindeki askerler  şehîd oldu ve gemide  battı.  O zamana  kadar Osmanlı içinde Denizcilik bügisi  pek  ziyâde gelişerek Osmanlı Donanması Avrupa  donanma­  sına  galip iken Osmanlılarda adım adım bu bilgili kimse­  ler azalarak Avrupalılarda ise o zamana  kadar harp ge­  misini eskisinden daha ileriye götürüp bilhassa  yelkenci­  likde bugüne  kadar bir  hayli ilerleyip böylece   Kalyon­  TARİH­İ CEVDET               211  culuk da ilerlemiş olduğundan,  Fransız  donanmalarına  Osmanlı donanması karşı koyamaz olmuştu. 140 pare ge­  miden ibaret Osmanlı donanması muhafaza işi için Han­  ya  eteğinde demirlemişken, limanın iki tarafına   toplar  koyarak muhafazaya dikkat edildiği  hâlde  Venedik'in  Sûde'ye yardım için gelmiş olan yüz pare çekdirir ve Bur­  ten ve Mavnaları meydan okuyarak etrafta dolaşıp  du­  rurdu.  Bir müddet sonra Hanya dışında   bulunan  Cezayir  gemileriyle diğer gemiler üzerine Venedik donanması ge­  lip  gemilere ve kaleye bir hayli top  attıktan sonra, Os­  manlı gemilerini yakmak için beş kıt'a gemisini salıver­  mişti. Lâkin henüz Osmanlı gemilerine çatmadan, ateş ge­  misi oldukları bilinerek kancalar ile döndürülüp zarar ve­  remeden kendi kendilerine batmışlardır.  Ve Süde Kalesi­  nin fethi kabil olamadığından  Girid'in kara  taraflarına  taarruz olunarak bir hayli yerler ele geçti.  Kış günlerinde fırtına çıkınca  Hanya  önünde  bir  çok Osmanlı gemisi batıp parçalandıktan sonra o senenin  baharında da  Venedik donanması Girit yollarını  keserek  istenildiği  gibi  Girit'e  mühimmat  getirilemeyip  ileri­  ki senelerde de Osmanlı  donanması  Boğazdan çıkacağı  mevsimde Venedik donanması Boğaz dışına gelerek demir  atardı ve Osmanlı donanması Akdenize çıkamaz oldu. Ça­  resiz dışarıdan derya beyleri gemileriyle Girit'e bir  az  şey gönderilir oldu.  İşte Girit'in tamamen ele geçirüemeyip  Girit Seferle­  rinin bunca seneler uzaması bundandır. Yoksa Venedik  donanmasına karşı koyacak donanma olsaydı Girit  adası  üç sene bile dayanamazdı.  Düşman kalyonları  ile denizde gezip muharebe sıra­  sında rüzgâr ile kullanarak kadırgaları çiğnetmekle  hiç  bir şey yapamayan Osmanlı donanması savulmak  lâzım  geldiğinden başka Boğazda deniz altıklarında Kadırgalar  212  AHMED CEVDET PAŞA  ile karşı koyulamadığından beri taraftan da Kalyonlar ya­

pılması ve Kalyona Kalyon ile karşı koymak lâzımdır di­  ye Dördüncü Sultan Mehmed tahta geçince mirî  canib­  den Kalyonlar inşasına karar verilip, hattâ (1061) senesin­  de Sadrazam Melek Ahmed Paşa bahçe kapısında (60) ar­  şın uzunluğunda bir Kalyon kurdurmuşdu. Ancak  yapılı­  şında  bazı noksanlar  olduğundan  indirirken   batmıştır.  Sonra alışılarak yapılan gerekli çektirirler ile beraber ye­  teri kadar Burten de yapılmış  ve adım adım kalyonların  arttırılmasına çalışılarak ayrıca Kalyonlar Kaptanı  nas­  bolunmuşdu. Hattâ (1064)  senesinde Osmanlı  donanması  Boğaza vardığı zaman her zaman  olduğu gibi  Venedik  donanması boğaz dışında demirlemişti. İlk önce Kalyonlar  ardlarmca Mavnalar onların ardından çekdirirler tertip i­  le çıkıp taarruz edilince büyük bir  muharebe olup, Vene­  dikliler Boğazı terk etmeğe mecbur olmuşlardı. Bu  Kal­  yonlar epeyce  işe yarayıp, özellikle Kalyonlar  Kaptanı  olan emir kaptan pek  çok kahramanlık ve mertlik etmiş­  ti. Bu yüzle Osmanlı donanması Boğazdan çıkıp ardından  Tunus ve  Mıslr Kalyonları ve sonra  on bir kıt'a Cezayir  Kalyonu donanmaya katıldıktan  sonra varıp  İstendil a­  dasmı talan edip yıktılar. Sonra Değirmenlik  dolayların­  da Venedik donanması ile yine büyük bir muharebe  yap­  mışlardı.  (1065) Tarihinde yine donanma Boğaza vardıkda, her  zaman olduğu gibi Venedik donanması ile büyük bir mu­  harebe edip Osmanlı donanmasından bir kaç gemi battı  ise de Venediklilerinde beş altı gemisi batırılıp gerisi kırık  yaralı olduğundan denize açılıp çekilip gitmeğe  mecbur  oldular. Lâkin  bu cenk de lâyıkiyle iş gören bir kaç Kal­  yondan ibaret olup diğerleri birer yaylım ateş  verdikten  sonra kurtuluş yeri arayarak Midilli adasına kadar   git­  tiler. Sonra Osmanlı donanması Sakız'da toplanarak Mav­  na ve Kalyonların hiç bir faidesi yoktur diye iade olunuyo  TARİH­İ CEVDET  213  çekdirir nev'inden olan Osmanlı donanması ayrılıp derya­  ya çıkılmışdı. Çünkü  Kalyonların  iyi kullanılması   yel­  kencilik san'atında maharete bağlı olup o vakit ise  ter­*  sane halkı henüz yeteri kadar eğitim görüp maharet  ka­  zanmamışlardı.  Denizde  Kalyonları gereği gibi   kullana­  mayıp böylece çekdirir nev'inden gemilere itibar olunur­  du. Kalyonlar yalnız her  sene Boğazı kuşatan Venedik do­  nanmasını boğazdan atmağa yarardı  ve  Osmanlı donan­  masına yardımcı  bir  kuvvet  gibi bulunurdu. Lâkin  Ve­  nediklilerin o vakit denizcilikde maharetleri  daha fazla  olduğundan Boğazı açmak faslı bile her sene ifa  oluna­  mazdı. Öyleki (1066) senesinde  kırk pare Kadırga ve on  Mavna ve otuz Kalyon ve yirmi  kıt'a Bey gemileri olduğu  halde donanma  levazımatı henüz tamamlanmadan  acele  kalkıp Boğaza vardıklarında Venediğin  çekdirir,  Mavna  ve Burten olmak üzere Boğaz dışında yolu kapatmış  yet­  miş pare gemilerine  karşı çıkarak,  yapılan  muharebede  Osmanlı donanması bütün bütün yok  olma mertebesinde  yenilgiye uğrayıp bozulmuş dağılıp  İnebahtındaki  Sıngın  donanma bozgununa benzer bir bozgun olayı  oldu.  O sene Köprülü  Mehmed Paşa Sadrazam  olup Boğaza  Fransız donanması gelmeden önce dışarıda bir deniz kuv­  veti olmak için  tamamlanabilen kırk  pare çekdirir gemi  ile Kaptan Paşayı kış günleri tstanköy ve Rodos taraf­  larına çıkarmışdı.  Sonra bahar gelince  Köprülü Mehmed Paşa Serdar  ola­

rak Boğaza gittiğinde  de dokuz Kalyon, on Mavna, ve o­  tuz Kadırga ile Bastarda ve yüz elli kadar Filika ve sair  kayıklar istanbul'dan çıkıp Boğaza varmışlardı. Bu kere  de Boğazda Venedik donanmasiyle  yapılan   muharebede  Osmanlı donanması bozuldu. Kısaca  Venedikliler  Girit'e  yeteri kadar asker ve mühimmat gönderilmesin diye   her  sene Boğazı kuşatarak Fatih zamanında  Boğazın  muha­  fazası için yapılmış olan  iki kalenin dışında olarak iki ta­  214  AHMED CEVDET PAŞA  rafta yatıp dışarıya gemi çıkartmadıklarından başka  dı­  şarıdan İstanbul'a gelen gemileri de avlarlardı ve bir  iki  defa Kalyonlar kuvvetiyle Boğaz açılmışsa  da Osmanlı  tersanesinde henüz mahir  Kalyoncular  yetişmediğinden  nihayet eskiden olduğu bozgunlar olunca yine Boğaz ka­^  palı  kaldığından Köprülü Mehmed  Paşa adı geçen   kale­  lerden  yirmi mil kadar Güneyde Boğazın denize açılacak  yerinde iki yakaya karşı karşıya iki kale yaptırdı ve Kal­  yonların inşası büyük masraflara  bağlı  olduğu   hâlde  iyice bilinmeyen eğitimi ve öğretimi yapılmamış bir de­  ğer olup nizam­ı ahvaline yeteri kadar önem verilemediği  için  ve gereği gibi  işe yaramak müyesser olmadığına ve  Osmanlı Devleti tersanesinde aslında kullanılan  çekdirir  nevilerinden başka tertipleri ile bir ocak olması uygunken  Kaptan Paşa  Derya  beyleri ve sair  tersane  halkı  kıs­  kandıklarından Kalyoncuları küçük düşürüp bunlar  son­  radan  olma tayfadır.  Eğer tertipleri nizâma ve hâlleri ge­  reği tertipli olursa deniz de yararlı iş görüp nâm kazanır­  lar ve  tersane rical ve  ümerasına üstünlükle iş görerek  Padişah gözüne girerek üstün tutulurlar ve garp ocakları  gibi bağımsız  başka güruh olurlar diye Kalyon  işlerinde  durgun ve isteksiz  davrandıklarından  Kalyonculuğa  iyi  bir düzen verilemedi.  Fazıl Ahmed Paşanın sadâretinde Kalyon  inşaasm­  dan  bütün bütün vazgeçilip Akdenizin korunması için kırk  pare tersane gemisi ile kırk adet derya beyleri gemileri ol­  mak üzere nizam verildi.  Bir müddet işte bu gemilerle  Akdenizi  korumaya ça­  lışıp ancak zahire ve  mühimmat nakli için tüccar Kalyon­  ları  kullanılırdı. Fakat Mısır, Tunus ve  Cezayir tarafla­  rında  Kalyonlar terk olunmayıp buraların  cenk  gemileri  kalyon ile şantiye den ibaret olarak oralarda  derya fen­  ninde  mahir adamlar bulunurdu. Osmanlı  donanması ge­  mileri  Venedik donanmasiyle meydan muharebesi edemez  TARÎH­Î CEVDET               215  »olmuşken onlar yine Avrupa donanmalarına meydan oku­  yup gezerlerdi. Yine  (1079)  tarihinde Girit  sularında Ce­  zayir ve Tunus Kalyonları Venedik  Kalyonlariyle  muha­  rebe ettiklerinde galip gelerek Venediklinin yetmişer pare  top çeker iki kalyonunu da  ele geçirmişlerdi.  Osmanlı Devletinin deniz kuvvetleri azalmağa  başla­  yınca  Hindistan kıyılarındaki Yemen Habeş'deki   deniz  zaferleri yok olup, Akdeniz'deki geçerli gücü ve etkisi azal­  mış olduğu gibi yeniden yeniye yapılan fetihlerle ilerleme  de  dahi hızı kesilmişdi. Bu devirde yukarıda  anlatıldığı  gibi Girit ve bazı adaların fethiyle yetinilmiş, eldekini ko­  ruma yoluna gidilmiştir. Bu da Köprülüler gibi Sadrâzam­  ların himmet ve iş görürlüklerinin eseri idi.  Kara Mustafa Paşanın sadaretinde  Venedikliler ile

arasında soğukluk çıkınca, Venedikliden öc almak   içinse  denizde galibiyete bağlı olduğundan (1093) tarihinde Ka­  ra  Mustafa Paşa yine Kalyonlar  inşası için irade çıka­  rarak  Tersane­i Amire de dört kıt'ası  üç anbarlı  olarak  seksener ve altı kıt'ası altmışar  tunç toplu olmak   üzere  on  kıt'a Kalyon yapılmasına başlandı. Bu  kalyonların ba­  cısı ellişer, bazısı, kırk beşer zira'  uzunluğunda idi. Beş  lut'ası baş kaptan olmak  üzere  deniz ümerasından  Mı­  •sırlızade ibrahim  Paşanın idaresine ve beş kıt'ası   ikinci  kaptan olmak üzere Cezayirli Baba Hasan Beyin idaresi­  ne  verilerek  ve her birine Salyane olmak üzere bazı san­  caklar tahsis ve tevcih edilerek Rodos'tan Reşid'e  varın­  caya dek tüccarı muhafaza  etmeleri ferman  buyruldu.  Garb ocakları gibi tersane de bir başka ocak olmak üzere  kaptanlarına, ağalarına, çavuşlarına ve hocalarına, tahsis  edildi.  Garp  ocaklarından  vesair taraflardan  Kalyoncu­  luk işlerini bilir kişiler toplayıp Kalyon umuruna  gereği  gibi intizam verildi.  (1096)  Tarhinde Derya Kaptanı  o­  lan Muhasip Mustafa Paşa altmış pare gemi ile Akdeniz'e  çıkıp Sisam Boğazından geçip, Rodos'a vardı. O güne ka­  216  AHMED CEVDET  PAŞA  dar Osmanlı donanması  Sisam Boğazından ileriye  geçe­  memişti. Bu kere donanmanın oradan  çıkıp  da  Rodos'a  varması denizcilikte bir nevî muzafferiyet sayıldı. Halbu­  ki (1097) tarihinde adı geçen Mısırlızade İbrahim Paşa  vezaret rütbesiyle Kaptan­ı Derya olduğundan Baba Hasan  bey Kalyonlar baş  kaptanı ve onun yerine Benefşeli  Ah  bey ikinci kaptan olduklarında, (1097) senesi  içinde  Ve­  nedik Kalyonları ile büyük bir deniz muharebesi olmuş;  ve galip gelmişlerdi. Ancak Baba Hasan Paşa yaralana­  rak öldüğünden  mutasarrıf olduğu Kıbrıs eyaleti iki  tuğ  ile baş kaptan olmak üzere Ali Beye ve onun  mutasarrıf"  olduğu İskenderiye sancağı bir tuğ ile ikinci kaptanlık ol­  mak üzere memi kaptana verilmişdi.  Bu suretle Kalyon  kaptanlarını kadrini bilerek yükselttikleri için ve adım a­  dım Kalyonlar çoğalıp ehil ve erbabıda çoğalarak Osmanlı  Devleti  Tersanesinde Kalyonculuk umuru epeyce ilerledi.  Hattâ (1106) tarihinde Venedikliler bir ara gelip  Sakız'ı­  istilâ ettiklerinde Amcazade Hüseyin Paşa Kaptan­ı Derya  ve Mezamorta Hüseyin Paşa Kalyonlar  Kaptanı  olarak  mürettep olan 20 kıt'a Kalyon ve 24 pare çekdirir gemi ile  denize  açılıp Koyun adaları dolaylarında Venedik donan­  ması ile yapılan deniz muharebesinde galip ve   muzaffer  olmaları ile Venediklinin bir kaç gemisi batıp geri kalanı  yara alıp Sakız  tarafına çekilmeye ve kaçmaya  mecbur  oldu. Bir kaç  gün sonra yine iki donanma   karşılaşınca  yapılan muharebede Venedik  donanması  yine  yenilgiye  uğrayarak bunda da ellibeş pare top çeker bir  kalyonları  yakılmış ve  dört mavnaları parçalanmış, bir   çekdirirlerî  de batmış geri kalan gemileri bozguna uğrayıp  kaçmakla  Sakız Adası kurtulmuştur. Bu muzafferiyetler yalnız Kal­  yonlarla kazanılmış olduğundan Amcazade Hüseyin Paşa  Sakız muhafazasına memur olarak Mezamorta Hüseyin­  Paşanın bu muharebede meşhur olan büyük  hizmetlerine­  mükâfat olarak  derya kaptanlığı tevcih olunup o da Kal­  TARİH­İ CEVDET  217  yonlarm çoğaltılmasına ve umurunun işlen,ip  muntazam  yapılmasına himmet ederek (1109) ve (1110) senelerinde

Venedikliler ile yapılan deniz muharebelerinde ardı ardı­  na Venedik donanmalarına galip gelmiştir.  Bu suretle Osmanlı Devletinin deniz kuvvetleri epey­  ce büyüyerek (1114) tarihinde Akdenize yirmi kıt'a Kal­  yon ve altı pare derya beyleri çektirileri ile bir miktar fir­  kate ve Karadeniz'e beş kıt'a Kalyon ve on beş  pare der­  ya beyleri çektirirleri ile yirmi bir pare Kalite ve yirmi beş  kıt'a Şayka  çıkardığından başka Tuna nehrinde de Fir­  kate Kalite ve Şayka ve üstü açık adı  verilen gemilerle  200  pareye yakın ince donanma tertip olunmuşdu.  Üçüncü  Sultan  Ahmed zamanının başlangıcında  da  yeniden bir kıt'a büyük Kalyon inşa ile  Deniz umurunun  ikmaline çalışılmakda olup  (1119)  tarihinde  Kalyonlar  kaptanı olan Canım Hoca denmekle anılır Mehmet Kaptan  yirmi kıt'a Kalyon ile bazı İspanya kıyı ve  adalarını ta­  lan ve iki kalelerini tahrip ile dönerek Malta adasının ya­  kınında demir  atıp korku saçtığı sırada, Patrona kapta­  nı olan Mustafa kaptan dahi  iki Kalyon  ile İslâm adala­  rı arasında dolaşan Malta Kalyonlarını yakmışdır.  Bu su­  retle Osmanlı Devleti  tersanesinde Kalyonculuk  işleri  i­  lerleyip asıl Osmanlı donanması Kalyonlardan ibaret  o­  larak çekdirir envamdan  ibaret olan mirî gemiler  ondan  sonra donanmaya yardım  için kullanılır olduğundan Kap­  tan  Paşa bulunan zatlar  Baştarda­i Hümayün'a binerek  önceleri Osmanlı donanması sırdan makamında  bulunup  ^sıl  donanma kumandanı  Kalyonlar kaptanı  demek  ola­  rak onun bindiği Kalyona Kapudane­i Hümayun ve onun  ikincisine Patrona  adı verilirdi. Daha sonraları Bastarda  bütün bütün  terk ile kaptan Kalyonuna  Paşa gemisi de­  nilip Kapudane  Bey bir unvan olarak, onun  ikincisine  Patrona bey ve üçüncüsüne Piyale  bey denildi.  218  AHMED CEVDET PAŞA  Kalyonlar  için lâzım gelen yetmiş  seksen kantarlık  demirler aslında İstanbul'da yaptırılamayıp Ingiltereden  getirtilirken  j(1120) tarihlerinde  Humbaracı  ocağındaki  Usta  Ali adlı bir hezarfen ortaya çıkıp onun  eğitimi ile  tersane gözleri ardında yepyeni bir işyeri  açılıp  az za­  man içinde yeterli kalyon zincirleri ve çapası yapılarak  Osmanlı Devleti bu hususda dışarıya  ihtiyaç duymamış  ve yine o sırada bir kıt'a Bastarda ile elli bir  zira' uzun­  luğunda bir  kıt'a kalyon yapılmışdı. O esnada Kapuda­  ne­i Hümâyûn  kaptanı olarak adı geçen Canım Hoca Meh­  med Kaptan miri Kalyonlariyle   Akdeniz  muhafazasına  gıkıp bir iki sene zarfında nice büyük   korsan Kalyonla­  rını ele geçirip muzaffer olarak tersaneye dönüşlerinden  "başka  Kapdan­ı Derya  olduğunda  (1128)  ve  (1129) se­  nelerinde  defalarca yapılan  deniz muharebelerinde  Ve­  nedik donanmasına galip gelmişdir. Sonraları İkinci Ah­  med  Han  devrinde altmış  bir buçuk zira'  uzunluğunda  bir kıt'a üç  anbarlı ile  iki kıt'a Karavele denilir.  Kalyon  ve yine diğer  bir üç anbarlı ve sonra birinci Sultan Mah­  mud zamanında evvela iki kıt'a  kalyon yapıldıktan  son­  ra Tuhtetül   mülûk,  Muradiye,   Fâtih­i Bahrî,  Nâsır­ı  Bahrî, Peri  Bahrî, Berid ­ üz zafer ve  Ziver­i Bahrî, adlı  kalyonlar ile  bir kıt'a üç anbarlı ve Üçüncü   Mustafa  Han zamanında Hısm­ı bahrî adlı Kalyon inşa kılınıp adı  geçen  Per­i Bahrî adlı Kalyon  Çekdirme  gibi gerekirse  kürek ile de  yürütülmek üzere  o zamana göre yeni bir

buluş  olan ve bütün  yenilikleri üzerinde  bir  san'at  eseri  Kalyon imiş.  Bu suretle Osmanlı  Devletinin  deniz  kuv­  vetleri yine yenilenmiş ve  genişlemişse  de uzun zaman  deniz  seferleri bir yana bırakılarak  Osmanlı donanması  yalnız muhafaza kasdiyle ilk baharda adet olduğu üzere  Akdenize çıkarılır ve  güz zamanı tersaneye getirilir  ol­  muşdu.  Böylece Osmanlı tersanesinde maharet  ve bilgi  sahibi kalmayıp asker ve deniz rüesası  Akdenize çıktık­  TARİH­I CEVDET               219  ça derdli adalar reayasını soymakdan  başka bir işe  ya­  ramaz olduklarından o vakitte ise  Avrupada maarif ve  sanayiin ilerlemesi  ile deniz fenni  de pek çok  ilerledi­  ğinden Kaptan­ı  Derya  bulunan zatlar  Devlet  ve Salta­  nat erkânından sayılarak çoğunlukla deniz işlerinden  ha­  bersiz olup deniz mansabları tevcihatında da en  azından  ehüyet aranmaz ve belki deniz seferlerinin pek çok ilim  ve maarife bağlı  olduğu bilinmez   olduğundan  Avrupa  Devletleri  deniz kuvvetlerine karşı  koyma şöyle dursun  Akdeniz'de dolaşan korsanların  kovulmasına bile  gücü  yetmeyip  Mısır tarafına  gidip  gelen müslüman hacılar  ve Osmanlı tüccarları korsan korkusundan emniyet  ge­  misine muhtaç duruma gelmişti.   Tersane işleri bozuk  ve karma  karışık iken yine bitmez tükenmez masraflar­  la bir kaç  senede bir Kalyon indirilir oda Devlete  on   kat  hahasına  çıktıkdan başka, kereste  bahanesi  vesair  or­  man  tecavüzleri ile bu yolda tersaneye hizmet eden  ka­  zalar da tahribata uğramakda olduğu halde yapılan kal­  yonların kıç taraflarına  bir çok  odalar   yapılıp hiç de  muharebeye yaramaz  ve  keresteleri  yaş  iken   mıhlan­  makla bir  kaç sene içinde su çekip  açılırdı. Kısacası ter­  sane geliri, ve Çekdiri paşalıklarına tahsis olunan yerle­  rin hasılatı ve yine Salyane kaptanlıkları rical  ve diğer  rüesaya  yiyim yeri olup kalyoncu  adiyle bulunan asker  de kendi ticaretiyle meşgul bir takım arsız ve  memleket  sevgisinden yitik kişilerden olarak, halkın ırzına taarruz­  dan  başka bir işe  yaramazlarken kaptanlıklar  rüşvet ile  ehil  olmayanlara  verilmekle  deniz  ahvalini bilmez kim­  seler  kaptanlık satın  alarak kalyondu ulufesi adiyle mirî  "tarafından verilen  büyük miktarda  parayı  aralarında  taksim ederlerdi.  İşte  böylece (1182) senesi seferi ortaya çıktı. (1184)  ?senesinde Rusya'nın onbeş kapak ve altı firkateyn ve bir  miktar küçük gemilerden ibaret Baltık denizi donanması,  220  AHMED CEVDET PAŞA  Aleksi Orlof'un idaresi altında ve amiral İspridof maiye­  tinde olduğu halde Septe boğazından Akdeniz'e dolaşa­  rak  Mora sularında ortaya  çıkınca Osmanlı  donanması  ile Kaptan­ı Derya Hüsameddin paşa derhal  Akdenize  çıkarılıp Osmanlı donanması çokluk ve adet bakımından  Rus  donanmasından fazla ise de Rus donanmasında İn­  giliz, Danimarkalı ve diğer Avrupalılardan  denizcüikde  mahir adamlar   olduklarından başka  bir çok   ingiliz  amiralleri de mevcut olup Osmanlı donanmasında bulu­  nan  rüesa ise denizcüikde gafil ve harb  hilelerinden ha­  bersiz oldukları gibi  askerin çoğu  sağdan soldan zorla  toplanmış ırgat ve çiftçi  makulesi  devşirme kimseler  olduklarından gemi kullanmak ve  muharebede ise yara­  mak şöyle dursun sıkı bir dalga çıksa ayak üstünde du­  ramazlardı.   Fakat doksan pare top çeker   Kapudane­i

hümâyûn süvarisi  olan denizde kahramanlıklarıyla de­  nenmiş Cezayirli Hasan Bey —ki sonraları Hamit Han  devrinde uzun  zaman kaptanlık eden Gazi  Hasan  Paşa  dır— Cezayir ocağında  eğitim  ve öğretim görerek  mu­  harebelere girmiş  ve böyle yetişmiş merd  bir kahraman­  dı. Koyun  adaları dolayında muharebe başlayınca  Ha­  san  bey adı geçen ispridof adlı Rus amiralinin Kalyonuna  çatıp o kadar  kan dökerek  bir muharebe yaptı ki  dost  düşman beğendi. Lâkin sonunda  gemilerin ikisi birden  ateş alarak havaya uçtu.   Hasan  Bey yatağanı ağzında  olduğu halde yüzerek canını kurtardığı  gibi Rus amirali  de böyle güç hal ile kurtulmuşdur. Bu  dehşet veren  olay  sırasında diğer iki taraf gemileri  muharebeyi durdurup  sonra yine  muharebeye başlamışlarsa da akşam erişmek­  le iki taraf birbirinden ayrılarak sonra  Kaptan Paşa de­  nizcilikdeki bilgisizliğinden  ötürü  Osmanlı Donanmasını  Çeşme limanına sokup  belâyı  kendisi  davet ettiğinden  düşman donanması liman ağzına  gelip harb  başlayınca  İngiliz amirallerin  düzeni ile bir kaç kıt'a ateş kayıkları  TARİH­1 CEVDET  221  liman içine sokuldu ve Osmanlı Donanması tamamen ya­  kıldı.  Böylece Akdeniz  boğazı   kapanıp zahire kıtlığı  ile  türlü  sıkıntılara uğradılar. Derhal  muhafaza  işini göre­  cek gemi inşası  kabil olmadığına göre  Venedik cumhu­  riyeti gibi bazı Avrupa devletlerinden Istanbulda oturan  elçileri vasıtasiyle  fazla pahalı olarak, kızıp gemi isten­  diyse de vakit geçirdiler gibi sonra böyle iki büyük devle­  tin harp halinde bulundukları  sırada gemi satın alınma­  sı ihtiyatlı olmamıza aykırı olduğu yolunda gelen özür di­  leme yazılarında  bizler ekseriya edevat ve malzemeyi ge­  mi inşası için  diğer memleketlerden tedarike mecburken  limanlarımızda bir  kaç takım donanmaya yetecek bir çok  gemilerimiz mevcut olup  Osmanlı Devleti  ise gemi inşa  edecek olduğu  halde bütün levazım  kendi mülkünde var­  ken böyle hareket edip de  ihtiyaten bir kaç takım  do­  nanmaya yetecek kadar  gemi  yapmadı  diye bazı itiraz­  lar dahi yazılan  yazılarda vardı. Bu böyle iken yukarda  adı geçen Cezayirli Hasan bey Kaptan­ı Derya olup kı­  rık dökük elde ne  varsa  o gemilerle Akdenizin muhafa­  zasına kalkıp sonra yanan donanmadan  iyi bir donanma  donanma teçhizine  ihtimam eylemişse de  yalnız gemi te­  dariki ile iş  bitmeyip asıl mesele  gemileri kullanacak ma­  Tür adamlar tedariki idi.  Son  sefer   Osmanlı  Devletine  ders olmuşken  Devlet  nizamı işleri yalnız sözde kalıyor­  du. Rüşvet  ise sair işlerde geçerli olduğu gibi gemilere  süvari nasbmda da geçerli olarak böylece ehliyet ve is­  tihkak aranmaz olmuşdu.  Denizci devletlerde denizci ol­  mak mesleği bir yükseliş  ve rütbeleri büyük iş görürlük­  dür. Garp ve Endülüs  arabları  denizcüikde seferlerle uğ­  raşıp deniz  fenninde çok ilerlemiş olduklarından donan­  ma başbuğlarına  «Emir­ül Bahr» denilip aralarında «De­  nizci»  olmak bir  büyük mansab  idi.   Halâ Fransızcada  kullanılan amiral sözü emir­ül bahr ve  Emîr­ül ma'dan  222            AHMED CEVDET PAŞA  alınma biraz değişik şeklidir. Lisanımızda Kaptan­ı Der­  ya denilmektedir. Kaptan sözü de İtalyan lisanından alın­  ma, olup aslında Başbuğ demekdir.  Osmanlı Devleti donanmasını  artırmak,  fen işlerini

tamamlamakda gayret gösterdiği zaman ekseri gemi üs­  tadlarını ve deniz  öğretmenlerini Venediklilerden getirir  ve kullanırdı çünkü Venedikliler gemicilik fen ve san'atın­  da  mahir  ve hatta bir zamandan beri  denizin  yüzünde  nüfuz yelkenlerini  açmış olan Cenevizlilere de  galebeleri  açıkça görülmekde idi. Dünyayı  ölçüp gezen hikmet ise  bir yerden yere gidip geldikçe tercümanı yerinde olan söz  ve  terimlerin bir  çoğunu beraberine  aldığından  ispanya­  da  Endülüs arablarından bir çok arabca  kelimeler kal­  dığı,  Eyyûbî Devletinin  kuvvetli ve kudretli  zamanında  İskenderiye tersanesi çok mamur ve  mükemmel olduğu  için Venedikliler pek çok terimleri onlardan  öğrenip dil­  lerine getirdikleri gibi eskiden Osmanlı Devleti,  donanma  işlerini geliştirmeye girişince bir hayli İtalyan kelimeleri  lisanımıza girerek,  çoğu denizcilik terimlerimiz İtalyanca­  dan gelme  olup, böylece kaptan sözü bile alınıp kullanıla­  rak Osmanlı Devletinde en büyük amiral olanlara  evvela  derya beyi sonraları kaptan­ı  derya ve sonra  kaptanlığa  paşalık eklenerek kaptan paşa denilmişdir.  İşte gemilerdeki «tüfekçi» askerine  verilen «Levend»  adı bile o vakit  İtalyanca'dan  alınıp, Levanti'den  değiş­  tirilerek kullanılmıştır.  Levant İtalyancada şark  manasına gelip Venedikli­  ler kendilerine göre şarkda bulunan Hırvat,  ve Arnavut­  luk kıyılarını ele  geçirince o yerler  halkından gemilerine  yazıp topladıkları  muhariplerine Levanti demişlerdi —ki  Doğulu—  demektir.   Dilimizde konuşması  değiştirilerek  donanma tüfekçüerine Levend  denilmiştir. Osmanlı Dev­  leti  başlangıçda  kaptanlara ekseriya Sancak beyi  payesi  ile Gelibolu sancağı verilip bazen gerekirse bazı vezir­  TARİH­İ CEVDET                223  lere arpalık olarak Gelibolu livası ile,  kantanhk mansabı  tevcih olunurdu. Aşağıda genişçe anlatılacağı gibi  Hay­  reddin Paşa Cezayirden  gelince kaptanlığa Cezayir bey­  lerbeyliği eklendi. Sonraları Piyale bey sancak beyliği pa­  yesi ile Kapudan­ı Derya olmuşken üç sene sonra geçer­  li  hizmetlerine mükâfat  olarak ona da   Cezayir  eyâleti  Beylerbeyiliği payesi verilmişdi.  Sonraları Gelibolu livası,  Paşa sancağı olmak üzere  Gelibolu livası ile Ağriboz,  Inebahtı,  Midilli,  Sığacık ve  Kocaeli ve Karlı, Rodos, Biga, Mora ve  Mizistre, Sakız,  Nakşe ve Mehdiye sancakları  birleştirilerek  Kaptan Pa­  şa eyaleti kurulup adı geçen liva mutasarrıflarına  Der­  ya beyleri denilerek birer ikişer gemi  ile sefer ederlerdi.  Böylece  Osmanlı Devleti  karada  (kapu kulu)  adiyle me­  vacib alır kışlada yatar  kırk, elli­bin  kadar  askerinden  başka eyaletlerde iki  yüz bine yakın  '*ımarlı sipahi)  si  olduğu gibi, deniz askeri de bökece iki sınıf olmuştu. Bir  sınıfı tersane halkı di*­ Ki  İki bin beş yüz kadar mevacib  alan azep taifedir.   Diğer  sınıfı  kaptan  paşa  eyâleti  içinde bulunan sancakların ümera,  zeamet ve tımar er­  babı olup onlarda onbin kadar deniz askeri idi. Sonraları  deniz kuvvetlerini çoğaltmak için diğer  eyaletlerin  kıyı­  ya yakın bazı vilâyetleri de kaptan paşa eyâletine  bağ­  lanarak, Anadolu eyâletinde olan yaya  ve müsellem ocak­  ları derya kalemine  geçirilerek,   derya  kalemi  gittikçe  büyüyüp  bazı eyâletler beylerbeyilerine  ve  kaptan  paşa  maiyetinde  olmak  üzere  kaptanlık verilerek  kolkol do­  nanmalar tertip olunmakla, bir aralık' mirî sefinelerinden  başka adı geçen sancaklarda  kırk  elli kıt'a harp gemisi  mevcut bulunurdu. Bunları kendileri  yaparlardı.

Sonraları Osmanlı Devletinde donanma işleri  karışıp  sarsıntıya uğrayınca  adı geçen sancakların askeri  bir işe  yaramaz olduklarından başka  Anadolu içlerine yayılarak  Pek çok  zarar verip türlü edepsizliklere cesaret  eder ol­  224  AHMED CEVDET PAŞA  dular. Bir aralık bu vilâyetlerin levendlerini bir ocak şek­  line koyup  askerlik  hizmetinde  kullanma çaresi  aranıl­  mışsa da, ne yapıldı ise disiplin ve nizam  altına girme­  diklerinden  uzun zaman halk  gürültü  ve patırdılarından  incinmiş ve zarar görmüş  olduklarından, nihayet aşağıda  anlatılacağı gibi Sultan Abdülhamîd han,  zamanında  le­  vendlik adı bütün bütün kaldırılıp sınıfı yok denümiş ve  ele geçenleri idam edilip yok  edilerek kılıç artığı etrafa  tekrar  dağılıp perişan oldu.  İşte  Asya'nın bazı tarafla­  rında  Ievend adının  arsız; namussuz,  ve eşkiya  yerine  kullanılan levendlerin  şekavetleri  bütün Asya'ya  dağıl­  dığmdandır.  Rodos'un fethinden sonra orada  bulunan şövalyeler  Maltaya geçip  orada eskiden olduğu gibi korsanlığa de­  vam  ederek  İslâm gemilerine taarruz edegeldiklerinden,  beri taraftan da azep  ocakları  hakkında göz   yumulup  Avrupa Devletleriyle yapılan  andlaşmalarda da onlar ay­  rı tutulurdu. Böylece onlarda korsanlığa devam  ederlerdi.  Önceleri ve sonraları denizcilikde bilgi ve maharet edin­  miş pek çok adamlar bulunup deniz seferlerinde Osmanlı  donanmasına katılıp  işe yararlardı. Eskiden olduğu gibi  bu  seferde de Cezayir ve Tunus gemileri çok işe yaradı­  lar. Fakat bunlar başıboş  ve serbest  taifeler olup idare­  leri zor, üzerlerinde disiplin kurmak güçtü.  Böylece  Os­  manlı  memleketlerinde bulundukları zaman  türlü  edep­  sizliklere  cesaret  ettiklerinden zahmetleri   hizmetlerine  karşı gelirdi.  İlk önceleri büyük seferler  olunca  vezirlerden biri  donanma  üzerine serdar olup Kaptan paşa bile onun emri  altında bulunurdu. Lâkin Kaptan paşa yapacağı işte  ba­  ğımsız olmadıkça  gereği  gibi iş  görmek müşkül olup,  özellikle Kaptan paşada Vezaret rütbesi varken,  Vezirler­  den bir  başkasının  serdar olması, kumanda işlerini  ka­  TARİH­Î CEVDET  225  rıştırdığmdan bundan bir çok   defalar  zarar görülmüş­  tür.  Sonraları Kaptan Paşalara ziyade bağımsızlık veri­  lerek Devlet erkânından ve çok  kere  padişahın kendisi­  nin  itimad ve emniyet eylediği ileri gelen büyük  kişiler­  den  intihab ve  tayin buyrula  gelmişdir.   Sadrazamların  mutlak vekâletleri gereğince   Tersane­i âmireyi  de  göz  altında bulundurmaları  gerekli ise de  sonraları  kaptan  paşalar ziyadece bağimsı^iık kazanıp bazı sadrazamlarla  nüfuz  yarışma girip hiç olmazsa deniz işlerini  bağımsız  idare etmeğe başladılar.  F: 15  SEKİZİNCİ BÖLÜM  (Avrupanın geçmişde ve gelecekteki ahvali hakkındadır)  Gelmiş  geçmiş  İslâm Devletleri, olayları, geçmişteki  Avrupa olaylarına  bağlantısı olduğu gibi Osmanlı  Dev­  letinin de Avrupayla ilişkisi  olan olaylarla  pek çok bağ­

lantısı vardır.  Özellikle yakın  vakitte  ortaya çıkan   Fransa ihti­  lâli Avrupada büyük gelişmelere sebep  olarak  Devletler  ve milletler arası ilişki  ve yapılacak  işler için yeni bir  çığır  açtığından  Avrupaca yeni bir asrın  başlangıcı ve  bu ahvalin doğrudan doğruya  Osmanlı Devletine  de pek  çok etkisi olduğundan Avrupa Devletleriyle ilişkileri ar­  tırmanın başlangıcı olmuştur. Bu yönden ara sıra Avru­  pa olaylarından  söz  etmek  uygun ve  lâzım olup Avru­  panm  böylece gelişen bütün  olayları ise pek eskidenberi  ardı  ardına ve birbirine bağlı olarak ortaya çıkan bir ta­  kım başlangıç ve adım atmaların doğal sonucudur.  Halbuki mucip sebepler anlatılmadan  yalnız olayla­  rın hikâyesi ile  hakikat  anlaşılamaz. Böyle olunca  ilk  iş  olarak  aşağıda  olduğu gibi  Avrupanın  geçmişini ve ge­  leceğini topluca anlatmak  uygun görülmüştür.  Medeniyetin beşiği olan  Asyanm her tarafında  Mısır  kıt'asmda îsa Aleyhisselâmın  doğuşu   tarihinden bunca  kuşak önce nice büyük  devletler ve uygar milletler var­  ken  Avrupa memleketleri her türlü uygarlıktan   mah­  rumdu. Çünkü tufandan  sonra ilk önce Fırat ve Dicle ne­  hirleri  arasında  olan ve «El cezire» denilen yerler mes­  TARtH­I CEVDET  227  kûndu. Bu yerler imar ve uygarlığa çok uygun olduğun­  dan  kısa  zamanda mamur olarak buradan asyanın  sair  taraflarına da uygarlık eserleri yayılmışdır. Şöyleki  Nuh  Aleyhisselâmın çocukları El cezire  kıt'asının   Fırat  ta­  rafını îmâr  ile iki nehrin birleşiği yere  yakm  Babü şeh­  rini  kurup Hâm bin Nuh  torunlarından Nemrud  burada  bir hükümet kurdukdan sonra Sâm bin Nuh'un evlâdla­  rından olup Nemrud'un Babilden kovduğu  Âsur da  Ku­  zeye doğru giderek karşılık olmak üzere Dicle nehri üze­  rinde Ninova,   şehrini  kurup,  böylece   El cezirede  iki  Devlet meydana  çıktığı söylenir. Ancak bunların ahva­  line ait gereği gibi bilgimiz olmayıp bu  eski  kavimlerin  ahvali tarihçe aydınlanmış değildir. Rivayetlerle, eski eser­  lerden şu  kadarı anlaşılıyor ki Isa Aleyhisselâm doğuşun­  dan  iki bin yıl önce Asurîlerden Ninüs  namında  bir hü  kûmdar ortaya çıkarak Babil'i ele geçirerek Asyada bü­  yük  bir saltanat kurar.  Pây­ı taht olan Ninova şehrini genişletip ondan son­  ra Babil vilâyetini bir  vali ile idare edermiş,   O asırda  Mısır'da mamur bir halde idi.  Hele milâttan ikibin beş­  yüz  sene  önce Mısır medeniyeti  en  yüksek  seviyesinde  imiş, sonraları doğudan  bir yabancı  millet  gelerek Mısırı  istila edip yerli hükümdar hanedanını yok etmiş.  Yine  milâttan  bindokuzyüz  sene önce Hazreti İbrahim, Babil  tarafından Suriye tarafına göç etmişler bir  aralık  Mısır'a  geldiklerinde,  işbu yabancı hükümdar  hanedanının zama­  nına rastlamış.  O vakit bu yabancılar   Asyanm sahibi  olan Asur Devletinden  korkup  çekinirlermiş. Yüz  doksan  dört sene sonra Hazreti Yusuf'un, sonra babası ve kar­  deşlerinin gelişinde de hükümdar bu yabancılardan imiş  Bunlar İsraillilere  hemşehri gözüyle bakıp  riayet  edegel­  dikleri halde milâtdan   binaltıyüz  sene  önce  yerlilerden  ortaya çıkan Firavunlar galip gelerek bu yabancıları ko­  vup  Mısır hükümetini  ele geçirdikten sonra.   İsraillilere  228            AHMED CEVDET PAŞA  yabancı gözü ile bakıp esir muamelesi ettiklerinde, Haz­

ret­i Musa milâttan bindörtyüzdoksanbir  sene önce  İs­  raillileri Mısır'dan çıkarıp  hakaretten kurtarmış  ve  on­  dan sonra Filistin topraklarında İsrailliler Devleti orta­  ya  çıkmışdır.  O sırada Finikelüer  de Ber­rüş Samda  medeniyette  ilerleyip ticaret erbabına öncülük ederlerdi. İlk hükümet  idare merkezleri  Sayda,  milâttan  binbeşyüz  sene önce  meşhur bir şehir olduğu halde beşyüz sene  sonra ikinci  idare merkezleri olan Sur ahalisinin Saydahlara karşı üs­  tünlük  elde  ettikleri,  önceleri  ve sonraları  Finikelilerin  Babii ile büyük ticaret yaptıkları bilinir.  Kısaca o vakit  Asya'da en büyük devlet Asur  Devleti imiş. Ancak İran­  da  kurulmuş  Medya şehri,  valisiyle, Babil valisi birleşip  Asur Devletine karşı  isyan edip Asurlularm idare mer­  kezi olan Ninova şehrini kuşatmışlar ve hükümdara  ga­  lip  gelmişler. Diğer valiler de bağımsızlıklarını isteyince  Asur Devleti çöküp yok olmuş.  Sonraları Ninovada kurulan ikinci Asur Devleti  Ba­  bili  ve diğer eyaletleri ele geçirip yine  kuvvetli bir dev­  let  olmuş  ise de  Medyayı ve   doğudaki  diğer eyaletleri  alamadığından genişlik ve  kuvvetçe  evvelki Asur Dev­  leti  derecesine varamamışdı. Medya hükümeti ise günden  güne kudretini tanıttığı,  sınırlarını genişletip  kendisine  idare merkezi olarak Hemedan  şehrini kurmuştu.  Böylece eski Asur   memleketleri ikiye  ayrılıp  biri  İkinci Asur Devleti elinde  kalmıştı ­ki Dicle   nehrinden  Akdenize  kadar olan yerlerdir­  diğer kısmı  Medya dev­  letinde imiş ki Sind nehrinden Kızıl Irmağa kaar hükme­  dermiş. Sonraları Medya hükümdarı Ninova üzerine  ha­  reket edip Babil valisi de onunla birleşerek oğlu Buht­ün  nasırı  gönderip iki ordu iki  sene  Ninova'yı  kuşattıkdan  sonra fethedip yakmış ve Elcezire de yine Babil Devleti  ortaya çıkmış ki buna Geldanî Devleti de denir. Ve o es­  TARİH­İ CEVDET  229  esnada yani milâttan  altıyüzbeş sene önce Buhtun nasır  babasının vefatı üzerine, Babil'de tahta geçmiş  ve İran  memleketlerinden başka  bütün Asur memleketlerini ele  geçirip Asyamn  en  büyük  payitahtı olmak üzere Babil'i  genişletmişti. Suriye üzerine hareket ederek   İsraillileri  esaret altma almış ve  Kudüs'ü Şerîf'i yakıp Mısır'da Gel­  danî devletine katarak çok genişleyip kuvvetlendiyse de  bu Babil devleti  pek çok yaşamamıştır.  Zira   Kiyanyan  şahlarından Keyhüsrev ortaya çıkarak İran devleti Med­  yalılardan  Farslılara  geçmiş ve  milâddan beşyüzotuzse­  kiz sene önce Keyhüsrev Babil'i fethettikden başka Azer­  baycan ve Kürdistan'ı da ele  geçirerek saltanat ve Sat­  veti  en yüksek dereceye  ulaşmakla  Iran  Devleti  en bü­  yük  ve en kuvvetli bir devlet olmuştu. O zaman en büyük  ve en mamur olan Babil şehrini ele geçirince sesi duyul­  muş, şanı ziyadesiyle  ilerlemişti.  Şimdi  Elcezirede  Halep Kürdistan ve  Bağdat vilâ­  yetlerinin bir az  mamur yerleri varsa da pek çok yerleri  arablarm dolaştığı  yerler  olmuştur. Vahle  kasabasının  yanında Babil harabesi görülür  ve Musul'un karşı tara­'  fmdaki yerler kazıldıkça Ninova'mn bazı eserleri bulu­  nur.  Asyada insan çoğaldıkça yerlerine sığamamışlar ya­  hut  zulüm ve  baskıdan vakit  vakit  göç etmeğe mecbur  olmuşlardır.  Serseri gezen  millet ve   kavimlerin  çoğu

Kafkaslardan geçerek, yahut Hazer   denizini  dolaşarak  Karadeniz kuzey  kıyılarından yahut başka yollar ile azar  azar Avrupa'ya yayılmışlardır.   Ancak  Kuzey bölgenin  îmarmda güçlük  olduğundan ve   milletler de biri diğeri  ardından giderken önde bulunanlar daha ilerilere geçmiş  durmayıp göç ettiklerinden, uygarlığa  erişememişlerdi.  Böylece Avrupa  doğal olarak  pek çok zaman  uygarlığa  uzak ve kapanık  kalmıştır.  230  AHMED CEVDET PAŞA  Bu yoldan Avrupaya göç eden kavimlerin başlıcaları  dört kavim olup, bunlar çoğu  Avrupa milletlerinin ecda­  dı sayılır.  Birincisi; Anadolu yolu ile Yunanistan  ve İtalyaya  göç eden Plâski kavmidir ki Yunan ile İtalyanların ecda­  dıdır. İkincisi Gal kavmidir ki Fransa, İspanya ve İrlan­  da ahalisinin ecdadıdır. Üçüncüsü Cermen yani  Alman  dediğimiz kavimdir  ki, başlıcaları Alman, Frank,   Got,  Lombard,  ve Sakson,  Vangel, ve Vandal  milletleridir.  Dördüncüsü İslâm kavmidir ki Moskof, Leh, Sırp ve Hır­  vat gibi milletlerden ibarettir.  Asya  insanın beşiği olduğu gibi uygarlığın da  baş­  langıç yeridir. İlim ve maarif oradan batıya doğru yayıl­  mıştır. Avrupada en önce bilgide gelişen uygarlıkda  yük­  selen Yunan ile İtalyan dediğimiz Lâtin kavimleridir. İlk  önce Yunanlılar geüşip kuvvetlenerek İran devletine ra­  kip olup Fars hükümdarı Kiyanyan ile kavga ve muhare­  beye başlamışlardı.  Latinler milâttan  yediyüzelliüç yıl önce  yapılan  ve  hâlâ Rimpapa'nın pay­ı tahtı olup arab kitaplarında Rum,  ve Türk lisanında kızıl elma denilen  Roma şehrinde bir  devlet kurmuşlardı.  Galler vahşî ve putperest bir halk olup,  göçebe ge­  zerler  ve askerlik hizmeti  aramak üzere İtalya ve diğer  yerlerde dolaşırlardı.  Şimdi  Fransa denilen  yerlere o vakit Galya  denirdi.  Fakat Galya şimdiki   Fransa topraklarından daha bü­  yük olup  Ren nehrinin batısında olan  Alman memleket­  lerinin çoğunu ve İtalyanm kuzey kısmını içine  alırdı. O  vakit Galyada ve özellikle  kuzey tarafında Gallerden baş­  ka kavimler de  vardı. Bu  gün Fransanın  kuzey halkı  ile  güneyi  arasında fark ve ayrıcalık olup aralarındaki ay­  kırılık  hâlâ bütün bütün  kaybolmamıştır.  TARİH­Î CEVDET  231  Yukarıda anlatıldığı gibi İranlılar ile Yunanlılar ara­  sında çıkan düşmanlık ve çekişmelerden meydana  gelen  birçok muharebelerden her iki taraf  çok zayıfladığı sı­  rada  Makedonya hükümdarı Filip'in oğlu İskender yani  Büyük İskender  bütün Yunanistanı ele geçirdikten son­  ra, İran devleti üzerine sefer  ederek  Çukurova'ya  gelip,  Dara ile Payas ovasında  muharebe   ederek galip  geldi.  İran memleketlerini ve Hindistan'ın bir miktarını ele ge­  çirip  cihangir  bir  hükümdar  olduğu  halde milâttan üç  yüzyirmiüç sene önce ani olarak Babü şehrinde  ölünce  kendisinin  kumandanları arasında paylaşılıp Mısır, Suri­  ye ve Makedonya devletleri ortaya çıktı. Gerçekde kuv­  vetli  ve büyük devletler idi ise de hükümdarları  adım  adım zevk ve sefahata tutulunca,  kuvvetleri  zayıflığa

döndü. Roma devleti başlangıç halinde gerçekten pek kuv­  vetli  olmayıp, hatta milâddan  beşyüz sene önce Galler bu  devlet üzerine hücum ve  ondan   yüzotuzbeş  sene  sonra  gelip Roma şehrini yakmışlardı.  Lâkin  Romalılar bu  suretle onu  harabeye alışarak  adım adım her kavmin gözünü ürkütmüş olan Gallere ga­  lip gelerek kuvvet ve sağlamlığını dünyanın gözüne  ser *  mişdi. Gallerin eskidenberi bağımsız hükümdarları var­  ken bağımsız  hükümet  usulünü  kaldırarak  cumhuriyet  üzere memleketi  idareye  karır verdiklerinden  aralarına  ayrılık düşerek  birbirleriyle  ittifak  edemeyip her  yerde  önceleri ve sonraları cumhuriyet  usulünün fenalığı neti­  cesi olageldiği gibi  Gallerin de perişanlığını eski ülke ge­  nişliği ve  kuvvetinin yok olmasına sebep  olmuştur.  Ve  Romalılar devletleri  uğrunda büyük  fedakârlıklara  kat­  landıkları  halde ötedenberi Yunan devletinin zaif halini  görerek meydanın  kendilerine  kaldığını  anlamışlar, ci  hangirlik sevdasiyle çıkıp nice devlet ve memleketleri de  geçirmişlerdir.  232  AHMED CEVDET PAŞA  Eskiden Afrikada  Tunus şehri civarında   bulunan  Kartaca adındaki büyük şehir Ber­rüş Samda  olan Feni­  ke tüccarı himmetiyle kurulmuştu. Bu şehir ahalisi o va­  kit bütün  Akdenizin  ticaretini ellerinde bulundurdukla­  rından  pek ziyade  zengin  olmuşlardı. Romalılar ile ara­  larında çıkan rekabet ve  gerginlikden ötürü olan  muha­  rebelerde Galler Kartacalılara  yardim  ettiğinden,  yeni­  den Romalılar  ile  Galler arasında  zuhura gelen muhare­  beler  epeyce uzayarak, milâttan   yüzdoksan sene önce  Galler bütünlükle  mağlup  olduktan sonra  artık Romalı­  lar üzerine taarruzdan çekinir olmuşlardı.  Ancak milâddan yakınlıkla altıyüz  yıl önce  İzmir  tarafından Galya ya  göç etmiş olan Yunan tüccarları bu  günkü Marsilya şehrini kurup,  ticaret  işlerini  pek çok  ilerletmişlerdi.  Bu ilişkilerle bütün Galya kıyılarında ti­  caret  yerleri pazarlar kurulup, o  vakit  bayağı  dünyanın  ticareti Kartacahlar ile işte bu Marsilyalılar elinde idi.  Marsilyalılar Galyada  daha bazı şehirler kurmak is­  teyince  onların böyle  hükümet  sınırlarını  genişletmesini  çekemeyen  Galler üzerlerine hücum ile  Marsilya'yı ku­  şatınca Roma cumhuriyetinden yardım istemişler ve Ro­  ma askeri gelip milâttan yüzellidört sene önce Marsilya'­  yı kurtarmışdı.  Çok geçmeden Romalılar Kartaca şehrini ele geçirip  tamamen yıktıkları için Marsilya ticareti daha çok önem  kazandı. Galler milâttan yüzyirmi sene önce tekrar Mar­  silya üzerine taarruz edince, Romalılar yine yardım edip  Galleri  yenilgiye uğratınca,  bu kere artık   Marsilya'yı  ve etrafını ele  geçirip bir  sancak  kurarak,  Roma  hükü­  metine   bağlamışlardır.  Kısaca   Romalılar  Galleri  ve  diğer  milletleri yenerek Yunan memleketlerini de ele ge­  çirince,  pek çok güç ve servet kazanmışdı. Ancak  Roma  devleti ortaya çıkışının başlangıcında krallıkla idare olu­  nurken  kralların zulüm ve  kötülüklerinden  nefret eden  TARİH­Î CEVDET  233  halk cumhuriyet idare şekline  karar vermişler ve cum­  huriyetin icabı ayrılmalar ve bölünmelere düştükleri hal­  de eskiden elde ettikleri zenginlik ve  servetle  Romaya

her taraftan bir çok mal gelerek halkı zevk ve sefahata  daldılar. Umumî ahlâk bozulmaya ve ileri gelenlerin mal  hırsı,  gösterişde ileri gitmesi sınırı aşmakla   Roma'da  türlü kargaşalıklar ve bir çok yapılan  zulümler duyulun­  ca, Roma cumhuriyeti o vaktin dünyada en büyük ve en  kuvvetli bir hükümeti iken milâddan altmışbeş  sene önce  pek ziyade karışık  bir hale girdi. O  sırada Romada asil­  zadelerden Sezar adında bir general harb işlerinde   ve  siyasette gelişmiş bir maharete sahipti. Romanın bu kö­  tü  gidişinden iğrenerek Roma'yı terk etmeye  karar ver­  miş ve başkumandan  olarak Galya'ya gitmişdi.  Orada  yapılan büyük muharebeler sonunda  Galler tamamen ye­  nilgiye uğrayınca milâddan   kırkdokuz sene önce   Gal  memleketinin bütünü Roma cumhuriyetine  katılmışdır.  Bunun üzerine Roma Kayseri (Sezar) Roma senato­  sundan  yani millet  meclisinden  bazı  özellikler  tanınması  isteğinde bulununca red cevabı aldı. O da ben isteklerimi  kılıcım ile yerine getiririm diye  Romaya  girip  asker  gü­  cü iîe cumhurreisi olarak İmparator unvanını  aldı. İm­  parator  sözü Lâtincede aslında kumandan iken  sonraları  zafer ve galibiyetlere erişan  kumandanlara mahsus ola­  rak kullanılırdı.  Sezar ömrü  boyunca Roma cumhuriye­  tinin en büyük mansab ve mertebesini  haiz olarak kral  gibi bağımsız memleketi idareye  koyulmuştu.   Muhtelif  unvanlarından  İmparator  unvanı o  zamanın  düşüncesi­  ne  ve görüşüne göre en mühim olan askeri işlere ait ol­  masiyle bu  unvan Sezarın bütün  görevlerini içine  alan  durumu  ile  en  çok itibara ve şöhrete kavuşmuşdu. Ger­  Çekde Roma halkı  krallıkdan nefret  ederdi. Bu yönden  Sezar kral adını  almamışsa da bağımsız hükümdar gibi  hükümet ederek,  kendi resmi  ile para basmak  gibi hü­  234  AHMED CEVDET PAŞA  kûmdarlık belirtileri gösterdiği için kral olmasından halk  korkar olmuşdu.  Böyle olunca bazı düşmanlar  kendisini  Senatoda Milâddan kırkdört sene önce göz önüne katle­  dip öldürdüler. Ama halk tarafından seviliği için halk da  katillerinin evlerini yakmışlardır.  Sezar kendi emlâkini ve unvanlarını kız kardeşinin  oğlu Oktavyüs'e vasiyet  ettiğinden yukarıda  anlatıldığı  gibi katledildiğinde Oktavyüs on sekiz yaşında iken halk  tarafından iyi kabul görerek Milâddan  yirmidokuz sene  önce resmen imparator diye bağımsız olarak  hükümete  Tmşlamışdı. İki sene sonra Roma Senatosu verasetle ken­  dine intikal eden «Kayser» ismini de kendi adına ekledik­  lerinden başka  hükümetin meşru, kanunlara uyarlı oldu­  ğunu göstermek için en büyük saygı değer  anlamına ge­  len «Ogüstüs»  unvanını da katmışdır. Senatoda birinci  makam kendisine verildiğinden birinci  manasına gelen  Prens  sözü bundan gelmedir. Oktavyüs Ogüstüs iyi mua­  mele ile halka kendisini sevdirmiş ve kendisine çekmiş ve  zamanında Roma devleti asayiş içinde mamur olmuş ve  mutlak hükümetini bir takım unvanlar ile   örterek kral  unvanını almamış  olduğundan, Roma halkı halâ cumhu  riyet  var zannederlerdi. O ise asıl görüntüsü ve gidişi ile  bağımsız  bir hükümdara ait işleri yapardı. Kayser sözü  kendine has, ve  imparator kelimesi muzaffer baş kuman­  dan manasına iken ikisi birleşince de hükümdar  anlamı­  na kullanılmışdır.  Hazret­i  İsa, işte bu  Ogüstüs   zamanında dünyaya

gelmişdir. Ve Galya'da henüz ele geçmemiş olan yerler  de onun zamanında  tamamen Roma  tasarrufuna  katıl  mışdır. Gallef  üzerine ağır vergiler  çıkarılıp zulüm va  haskı altında eğilmişdir. Fakat o vakite kadar ayrılık ve  karışıklık içinde bulunan Galliler de bir  tek idare altına  konulmuşdu. Bu toplumlar bir gövde gibi birleşince son­  TARÎH­İ CEVDET  235  ra Galya'nın büyük bir devlet   olmasına sebep işte  bu  davranış oldu denilebilir.  Yine Ogüstüs'ün hükümeti  zamanında Galya'ya  bir  çok  Romalı gelip mektepler, tiyatrolar  ve diğer binalar  inşa ederek Galyada uygarlık eserlerini  yaymışlardı. Fa­  kat Roma uygarlığı maddeye dayanır olduğundan insan  ahlâkını süsleyip geliştirmek şöyle  dursun türlü kötülük­  lere alışkanlıkları yüzünden galliler bile bu Roma uygar­  lığı ile  doğal olan iyi ahlâklarını kaybetmişlerdir. Roma­  lılar böylece göz dikdikleri memleketlerin çoğunu ele  ge­  çirip  medeniyetlerini  yaymalariyle  bir çok milletlerin ve  kavimlerin ahlâkını bozmuşlardır. Fakat Arab yarımadası  ile Cermenlere karşı zafer kazanamadıkları için  Arab ve  Cermen kavimlerinin  ahlâki Roma medeniyeti ile leke  lenmemiş ve doğal halile kalmışdır. Ve sonra da dünyayı  bu iki Devlet yeniliğe kavuşturmuşdur.  Çünkü Ogüstüs'­  ün Kayserliğinde İsviçre,  Dalmaçya ve Hırvatistan,  Ru­  meli  ve Mısır memleketleri ele geçirilip Roma'ya katılmış  olduğu Ren nehri tarafında Romalılar mağlup olup  Cer­  manya'ya karşı  muzaffer olamamış bu  da Ogüstüs  için  büyük  üzüntü  olmuşdu. Milâddan  ondört sene  geçince  Ogüstüs'ün ölümü ile  yerine halefi  Tiberyüs geçmişdi.  Pek  fena ve  zalim bir insandı.  Yatağında boğularak öl­  dürülmüşdür. Onun kayserliği sırasında Kudüs valisi bu­  lunan  Plât zamanında Hazret­i İsa'nın  çarmıha  geril^  asılmasını görüyoruz. Ondan sonra gelen  imparatorlar  hepsi birbirinden fena ve topluca  kötü  ahlâklı ve türlü  sefahate alışık oldukları için günden güne karışıklık ve  kargaşalıklar  çıkarak  çoğu  zehirlenerek  veya başka su­  retle idam edilmişdir.  Katolik mezhebinde bulunan hıristiyanlarm inancına  göre Rimpapalar Hazreti  İsa'nın  yeryüzünde halifesi ve  Havariyun'dan Batras'm halefidir  ki, Hazreti Isanm  me­  lek olup göğe çıkışından  sonra Hazreti İsa'nın dinî tel­  236            AHMED CEVDET PAŞA  kinleri için Batras Romaya gelmişse de, o zaman Hazreti  îsa dini açıkça icra olunamadığmdan her   yerde olduğu  gibi  Romada da hıristiyanlar gizlendikleri  yerlerde Bat­  ras ile ona  bağlı olanlardan bir çok kimseler,   Romada  çarmıha  gerilmişdir.   Ve  Konstantin'in zamanına kadar  Hazreti İsa  dinine katılanlar hakkında pekçok kötülükler  yapılmışdır.  İmparatorların kötü davranışı,  fazla  ileri giden zul­  münden  ötürü Galya  ve İspanya  taraflarında  ihtilaller  ortaya çıkıp bir tafafdan Filistin topraklarında Yahudiler  muharebeye kalkmışlarsa da, o aralık Roma milleti ken­  disini toplayıp bu gibi ihtilâlleri ortadan kaldırıp Britan­  ya adasını tamamen ele geçirmiş ve  ara sıra Tuna sınır­  larının bozulan emniyetine sebep olan Eflâk kıt'asma Ro­  malılardan  bir az  muhacir  getirip  yerleştirmişdir. Böy­  lece Tuna emniyetini  sağladıkdan  sonra o  sırada  İran'­  da bulunan Eşkânyan devleti   üzerine sefer ederek  ta

Basra körfezine  kadar olan yerleri  ele geçirip istilâ et­  miş  olduğu halde Arab yarımadasından bir karış  yer ala­  mamişdı. Bu  işe  Romalıların gururuna  dokunduğundan  Suriye yani Ber­rüş Şam valisi o vakit Şam'dan Lût de­  nizine kadar olan yerleri Arabistandan sayılmadığı halde  buralara  Arabistan (Arabya)  adını vermişdi.  Kayserler  bağımsız hükümdar gibi  hükümet ede  geldikleri halde  veraset usûlü geçerli olmayıp intihap kaidesi gelenek ol­  duğundan Cumhuriyet şeklinden kurtulamamışdı.   Hal­  buki anlatıldığı gibi İmparatorlar sık sık idam oluna gel­  diğinden  seçim işi  düşük  kimseler elinde   kalıp  askerler  para ile  Kayser seçer  olmuşlardı.  Genellikle Roma halkı zevk ve sefahata ve çok paha­  lı ve gösterişli hayata dalmışlardı. Böylece milâddan yüz­  seksen yıl sonrası  Roma Devleti yüzyirmi milyon  ahaliye  hükmederek her yerde bayındırlık  iade olunmuşken yok  olmaya yüz tutarak günden güne düşüşünün ayrıntılı se­  TARİH­İ CEVDET  237  hepleri artmağa başlamışdı. Milâdî ikiyüz senesine doğru  Cermenler Galyaya taarruza başlayıp Romanın savunma  gücünün azaldığını  anladıkları gibi  öncekilerden  fazla  tecavüz eder olmuşlardı.  Milâdî ikiyüzyirmi yılında  Eş­  kânyan Devletinin çökmesi ile İran Devleti Sasanîler sü­  lâlesine geçip  Devleti yeniden  kuran Ardişir,  Iran Dev­  leti sınırlarını Daranın  zamanında olduğu gibi, Akdeniz  ve Marmara denizine kadar genişletip, Romadan bir çok  yerleri geri  almak  istemesi üzerine   Roma imparatoru  Aleksandr (İskender)  adlı Kayser  doğuya gelerek muha­  (rebeye mecbur olmuşdu. Bu muharebeler yapıldığı sırada  batıda  Cermenler tekrar   Galya'ya  girmiş  olduğundan  Aleksandr Ren  nehri sınır savunmasını sağlamak için o  tarafa geri dönmeye mecbur olmuşdu.  Cermenlefden Ren nehri tarafında hayvan  f/ürülerini  heslemek için dolaşan bir kaç küçük gurup da kendilerini  Romalılardan korumak için birleşip kendilerine   Frank  yani bağımsız adını takmışlardı, bu ittifakla kuvvetlenin­  ce Reislerine itaat ederek üzerine  gittikleri her işin üs­  tesinden gelip Cermanyada Sal nehri  kıyısında  yerleşen­  ler  Salik Frank diye ad  aldılar.  Bunlar en  çok şöhret  kazananlar olup diğer başlı Cermenler gibi Galya'ya te­  cavüze başlamışlardı.  Kısaca Roma  sınırlarındaki milletler bilhassa   Cer­  menler ardı ardına sınıra tecavüzle yanlışı düzeltiyorlar­  dı. Roma Devleti ise iç ihtilâllerle sık  sık Kayserleri ye­  rinden  atıyor veya öldürüyordu. Bir kayser katledilince  bir çok kimse kayserlik iddiasiyle ayağa kalkardı.   Yîne  milâdi  ikiyüzyetmiş senesinde, Avrelyanüs Roma'da im­  parator ilân edildiği zaman Galya'da ve Şam'da da impa­  ratorluk iddiasında birer   kişi vardı.   Şam tarafındaki  ölünce hükümeti Zenogya adlı zevcesine kaldı. Avrelya­  nüs  bu kadın  üzerine hareket ederek idare merkezi  olan  (Palmir) Tedmür şehrini  yıkdıktan  sonra Galya'ya  gidip  238  AHMED CEVDET  PAŞA  orada da muzaffer olmuşsa da İran seferi açılmakla o ta­  rafa giderken hiyle  ve  karışıklıkda   öldürülmüşdür.  On­  dan  sonra gelen imparatorlar kayser tahtında çok dura­  mayıp eğer Almanya'dan  Galya'ya giren  grupları geri  atabilmişlerse de sonraları sınırların korunması için  tür­

lü çeşid milletten yabancı asker kullanmağa mecbur olup,.  bu da Roma Devletinin güçlüklerini  arttırmışdır.  Sonraları Kayser olan meşhur Kostantin gidişin kö­  tülüğünü anlayarak  Hazreti İsa'nın  dininin yayılması­  na kabulüne  karar vermiş,  müâddan  (313)  sene sonra  italya kurulmuş,  Milân şehrinde Hazreti İsa'nın dininin  serbest olduğunu  ilân etmişdir. Bir müddet karşı  duran­  ları ile  uğraşıp yerine göz dikenlerin hepsini yenmiş ve  tam bağımsız olmuş fakat Hristiyan dini  yüzünden Ro­  ma halkından kuşkulanarak Roma şehrinden de nefret et­  tiği için  Pay­ı taht ve düşmanı olan İran Devletine ya­  kın yerde bulunması bahanesiyle Pay­ı tahtın  yerini de­  ğiştirmeğe karar  vermiş ve Roma şehrinin kurucusu pek  eski vakitlerde Akdeniz Boğazı dışında Bababurnu  civa­  varinda olan Truva şehri ahalisinden imiş diye Roma'lı­  lar  arasında bir itikat  olduğundan  Kostantin de  buna  uyarak  Truva şehri harabesini  imara niyet eylemişse de  sonraları bundan vazgeçerek  Bizantiyon kasabasına ge­  lip orada İstanbul şehrini kurarak Pay­ı taht ilân etmiş­  tir. Yalnız halkı yeni olmakla Yunanlılara  da Romani ya­  ni Romalı denilmişdir  ki bundan doğan Rum tabiri hâlâ  söylenmektedir.  O vakte kadar Hazreti İsa'nın dini  Galya'da gizlice  icra olunurken İstanbul'a bağlılığı dolayısiyle Gal ahali­  si de İsevî  olmuşlardır.  Fakat Roma ile İstanbul arasın­  daki  çekememezliklerden Devlet idaresinde güçlükler  ar­  tarak artık İstanbul'dan bütün Avrupa'nın idaresi  güç­  leşince  Kostantinin oğlu ve Halefi olan Kostantiyüs  tür­  lü ihtilâllerle uğraşmışdır. O aralık adı geçen Franklar Ren  TARİH­1 CEVDET  239  nehrinden geçerek Galyaya  girip, tecavüz eylemiş  oldu­  ğundan Kostantiyüs kendi akrabasından Jülyanüs adlı za­  tı askerlikle Galya'ya gönderip ona bu Frankların bir azı­  nı Ren nehrinin karşı  yakasına atıp diğerlerine de Ro­  ma'ya  tabi olmak şartiyle Belçika'da yer vermeğe mec­  bur olmuşdu.  O sırada Jülyanüs askeri  tarafından  kay­  serliğe seçilerek ardından Kostantiyüs  de ölünce  Jülya­  nüs üç yüz altmış bir senesinde İstanbul'a gelerek Putpe­  rest ayininin iadesine çalışmış ise de gücü yetmeyip on­  dan sonra gelen kayserler de  hep Hazreti İsa'nın dinin­  de bulumuşl ardır.  Üç  yüz yetmiş dokuz senesinde  kayser olup on altı  sene hükümet eden Teodosyüs zamanında da  Batı mem­  leketlerinde  karşı  çıkanlar  olmuşsa  da hepsini uzaklaş­  dırıp İstanbul'da Bağımsız olarak Kayserlik  edip ancak  Roma  devletini iki  oğluna ayırarak  birine Garb Devleti  diğerine de Doğu Devleti  denilmiştir.  Bu iki devletin ara­  sındaki  sınır  İskodra şehri  idi. Doğu Devlet  Fatih  Sul­  tan Mehmed Han hazretlerinin zamanına kadar durmuş­  dur. Ama Batı Roma devleti  hemen  çökmeye yüz tutup  pek çok hükümetlere parçalanarak Avrupa kıt'ası  başka  bir şekle girmişdir. Çünkü o sıralarda Roma  devletinde  çökme belirtileri baş gösterip ikiye bölünmesi  de çökün­  tü sebeplerinden biri oldukdan başka dış  sebeplerden de  etki olmuşdur. Şöyleki Roma Kayseri  Roma  şehrini terk  edip Ruan  şehrinde oturuyordu bu sırada Germenler  Ro­  ma devletinin  zayıfladığını görerek İtalya ve Galya'nm  güzel topraklarına  göz  dikmeye başlamışlardı. Fakat bu  sırada  Tatarların Hun  adlı  bir kavmi Avrupa'ya doğru  hareket etmekde olduğu duyulunca Cermen cinsinden Ka­

radenizin Kuzeyinde oturan Gotlar Hunlar'dan korkarak  Tuna'ya  doğru harekete  geçmişler ve asıl Cermanya'da  bulunanlar  da bunu  işiterek yerlerinden  oynayıp takım  takım dolaşmağa başlamışlardı. Gotların hepsi Hunlar'­  240  AHMED CEVDET  PAŞA  dan kurtulamayıp bir takımı onlara tabi olmuş bir takı­  mı Doğu Roma devletine sığınmışlardı. Fakat Gotlar vah­  şi bir. halk olduğundan Doğu Roma İmparatorluğu  bun­  lardan çok zahmet çekerek kimi tehditle kimi anlaşarak  kullanıp diğer Cermen kavimleri gibi bunlarda Garba dö­  nüp yönelince Doğu Devleti gaileyi hafif geçirmişdir ama  Garb Devleti topraklarında ve böyle bir çok milletler Cer­  menya'ya girince  hazaları devletin  askerlik hizmetinde  kullanılmışsa da Roma Kayserliğinde  güçlükler  doğurup  İtalya'yı tahrip  ve  bir aralık aylıklarını  alamadıkların­  dan  Roma şehrini yağma  etmişlerdi. Sonra Galya'ya ge­  çip orasını da  talan etmişlerdir. Bunun üzerine Britanya  valisi askeri ile  Galya'ya  geçip  bu Cermen kavimlerini  bastırarak çoğunu İspanya tarafına  sürmüşdür. İçlerin­  den  Burgon'lar Galya'da oturma izini almışlardır. Sonra  Gotlar  da Galya'ya gidip oradan çıkarılmaları imkânsız­  lığı  karşısında Roma Kayseri kendilerine arazi  gösteril­  mişdir. Dörtyüz  onüç milâdi tarihinde  Burgonlara dost  millet adı verilerek bazı şartlarla anlaşarak içlerinden bir  kral  seçmelerine Roma İmparatorluğu tarafından muva­  fakat olunmuşdur.  Geçmişde  İspanya  tarafına   kovulan Cermenlerden  Vandallar (ki  Endülüs bunun uydurmasıdır) Afrika kıt'­  asmda Tunus  tarafına geçerek orada  Bağımsız bir hükü­  met  kurdular. Sonraları İstanbul  Kayseri bunların üze­  rine sefer açarak buralarını  ele  geçirip  ardından İslâm  milletleri gelip buraları  ele geçirince Vandallardan eser  kalmadı. Fakat Endülüs vilâyeti  onlara  göre adlanmış­  tır. Yazıldığı gibi  Galya'nm bir tarafı  Burgon bir  tarafı  da  Gotlar elinde bulunup geri kalan yerleri Roma Garb  Devleti elinde kalmışsa da bu iki  kavim gittikçe meydan  almakda idi. O  sırada Franklar Garb Roma devletine  sa­  dakatle hizmet ederek diğer Cermen kavimlerinin Galya'­  ya  girmelerini önlemeye  çalışmışlarsa  da güçleri yetme­  TARİI­I­Î CEVDET  241  yip Gotlarla Burgonlarm fütuhatını görerek onlar da ga­  nimetlerden hisse  almak arzusuna  düşerek Ren nehri kı­  yısında toplanmaya başlayıp tahminen milâddan  dörtyüz  yirmi sene sonra onlarda Belçika yakasına giderek küçük  bir hükümet kurup Galya  sınırında bulunan Torino şeh­  rini hükümet merkezi yapmışlardır. Cermenler açıklandı­  ğı gibi İtalya ve Galya kıt'alarmın altını üstüne getirdik­  leri halde artık  Britanya adasının elde bulundurulup bağ­  lı tutmak  kabil olmayacağı anlaşıldığından  oradaki Ro­  ma askeri  çekilip  geri verilmesi üzerine halkı  kendileri­  ni Iskoçyalılardan korumak için  Cermanyamn Kuzeyle­  rinden gelen Angl ve Saksonlardan yardım isteyince  on­  larda gelip dört yüz kırk Milâdi   senesinde Britanya'yı  ele geçirmişlerdir. Ter kelimesi memleket mânâsına  gelip  Angl kavmine uyar dille Britanya  adası da İngiltere adı­  nı almışdır.  Bu esnada ise Hun hakanı olan Atilla beşaltiyüz bin  askerle batıya  doğru hareketle rastgeldiği yerleri  talan

ederek gelip Rumelinin bazı yerlerini  tahrip ettikden son­  ra Doğu Roma devletinden haraç alarak yeter görüp ora­  dan Batıya doğru hareket hiç  karşı koyan olmadan tâ  Galya'nm ortasına kadar gitmişdi.  Bunun üzerine Roma'­  lılarla Cermenler  ittifak ederek ve her tarafdan üşüntü  ederek savunmaya geçmeleriyle Galya'da olan büyük mu­  harebede her iki tarafdan hesapsız insan kaybı olmuşdur.  Ertesi sene Hun hakanı Atilla İtalya'ya yürüyüp Rimpa­  pa'nm yani Roma  Piskoposunun ricası üzerine verilen ga­  nimetlerle  yetinmiş ve bir sene sonra da Atillâ vefat edip  Hunlar da Karadeniz tarafına dağılıp  gitmişdir. İtalya  halkı  yazıldığı  gibi  Atilla yaklaşınca  etrafa dağıldıkla­  rında bazıları korunmak için  yani  dörtyüzelliiki milâdi  senesinde  Venedik şehrini  kurmuşlardı.  Huyların korkusu geçince  ardından Galya'da  bulu­  nan Cermenlerin yeniden Romalılar ile kavgaya başlama­  F: 16  242  AHMED CEVDET PAŞA  siyle batı Roma devletinin  hali bir az daha fenalaşmış­  dır. Bilhassa Gotlar böbürlenip büyüklük gösterileriyle bü­  tün İspanya'yı  istilâ ile Galya'nm Güney tarafında elle­  rine geçirdikleri topraklara katmışlardır.  Sonra İslâm milletleri   gelipte ispanya'ya  geçtikle­  rinde galibiyet kazandıkları   Devlet işte bu Got  devleti  idi. Yine  anlatıldığı gibi her  taraf kargaşalık içinde iken.  Dörtyüzaltmış bir milâdî tarihinde Roma'da çıkan bir ka­  rışıklıkda Roma Kayserinin  öldürülmesi  olayından son­  ra onun taraf darı Galya kumandanı olan Ekidyüs Roma'ya  itaat etmeyerek Galler'in Roma elinde bulunan Kuzey ta­  rafında bağımsız  hükümet etmeğe başlamışdı.  Dörtyüz^  altmışdört milâdî  tarihinde  oturduğu Suvason  şehrinde  zehirlenip ölünce yerine oğlu geçip babası gibi bağımsız  hükümet  etmeğe ve Galya'nm Doğu ve Güney  kısımları  da anlatıldığı  gibi Got ve Burgon hükümetleri elinde bu­  lunmakla Galya bütün bütün Roma'dan ayrılmış oldu ve  Batı Roma devleti elinde yalnız  İtalya kıtası kalmış  ol­  duğu halde İmparatorlar kendi hizmetlerinde bulunan ya­  bancı asker generallerin   otoritesi altında  kalarak söz­  leri hiçbir yerde geçmezdi.  Bu generallerden (Odakr) adında  bir türlü  Alman  kavminden mürekkep kumandası altında bulunan  bir  or­  du ile gelip dört yüz yetmiş altı milâdî  senesinde Roma  Kayserini tahtından indirip kendisini kral ilân etmişdir. İş­  te Batı Roma İmparatorluğunun  sonu bu olup onun yeri­  ne bir  Alman kraliyeti geçmiştir. Fakat Cermen  kavim­  lerinden Tuna tarafından  bulunan Got kavmi bu kral üze­  rine sefer açarak ona galip gelince dört yüz doksan üç  milâdî senesinde İtalya krallığını ele geçirerek RAVENA  şehrini hükümet merkezi yapmişdır.  Anlatıldığı gibi Batı Roma devleti  kökünden yıkı­  lınca önün çürük temelleri  üzerine kurulan hükümetler­  de yaşamamış, olmalar  doğal  işlerden  olduğuna  göre  Romalıların kralı unvanı  ile hükümet eden  Ekidyüs  oğ­  TARIH­İ CEVDET  243  lunun, gerek Got ve Burgonlarin  hükümetleri Temelsiz  oldukları  için bunca  senelerden beri yabancı hükmünde  olarak himmetlerine  kuşku gelmiş ve   Doğal  ahlakları  Roma madde uygarlığı üe  bozulup vatan sevgisi  diye

kendilerinde eser kalmamış olan gallerin meydana çıkıp*  da hükümet  kurmaları  da kabil olmadığından artık bu­  ralarda Romalıların fena  ahlâk  ve durumlarına bulaşmış  bir kavmin sonu belli olacakdı. Nitekim  Galyanm bu ha­  lini gören ve Belçikada bulunan Frankların reisi Merov­  tinç  hanedanından Klovis büyük fetihler ülkesiyle dört­  yüzseksenaltı milâdi  senesinde  bir gün  beşbin  adam ile  Ekidüs oğlunun hükümet merkezi  olan   Soison şehrine  varıp ele  geçirmesi üzerine  her  taraftan Franklar topla­  narak az  zamanda kuvvetini arttırarak bu suretle Galya  da Frank devleti kuruldu. O  vakit kayıdlar ve senedler  Latince yazıldığından  Frank kelimesi  Fransıya  olmuş  sonra da  Franas denilmiştir. Klovis  Putperest olup an­  cak Burgon kralı hanedanından  evlendiği kız İsevî dinin­  de bulunduğundan onun uyarmasiyle Klovis   İsa dinini  kabul ederek ve İsevî olduğu gün üçbin  askeri de İsa di­  nini  birlikde  kabul ettikleri için Hıristiyanlar  arasında  İsa cemaatinin büyük oğlu unvanına mazhar olmuştur.  Ondan sonra bu unvan Fransa krallarının  lâkablarına  eklejnmişdir.  Frankların  Putperestlik Samanında  yapıl­  mış bir kanunnameleri olup bu  defa Klovisin  çalışmasiy­  le İsa dini üzere düzene  konulmuşdu. Galyanm asıl fa­  tihi Frankların Salik  kavmi olmakla böylece   kaleme alı­  nan  kanunnameye de Salik kanunnamesi  denilmişdir ki  epeyce zaman Roma  kanunları  ile beraber yürütülmüş­  dür.  Ve üçyüzsene sonra Frank  kralı Şarlman bu kanun­  namenin bir  çok maddelerini Roma  kânunlariyle değiş­  tirerek uygulamışsa da  yine  Salik  kanunu  Fransa  ka­  nunlarının ilk esasıdır.  Cürümlerin ispatı hakkında Frankların garip usul­  leri olup şöyleki kimse  Allah  tarafından korunur, böyle­  244:  AHMED CEVDET PAŞA  ce haklı olan galip gelir itikadında olduklarından  davacı  ve   davalı   meydana   çıkıp   kılıç   ile   birbirlerini  öldürmeye çalışırlardı. Avrupa'da   düellonun yapılması  ondan kalmışdır.  Salik kanununa göre zorla alman  yer­  ler askerlik hizmetine bağlanıp yalnız erkekler için olup  kadınlara geçerli olmadığına ve Fransa hükümeti de fet­  hedilmiş  yerlerden  sayıldığına göre  Fransada  kadınla­  rın tahta çıktığı  yoktur. Klovis diğer Frankların reisle­  rine ait yerleri birer suretle ele geçirip az vakitte pek  çok yerler  alarak hükümet  sınırlarını  genişletmiş  Ren  nehrine kadar uzatmışdı.  Bir tarafdan  Burgon kralını  harbederek haraç vermeğe mecbur etmiş ve Galyada hü­  kümet eden Got kralı ile yaptığı muharebede Gotları bü­  yük bir bozguna ve  yenilgiye uğratıp o asırda büyük şan  ve  şöhret kazanmışdır. Kendisinin fetihlerini kolaylaş­  dıran bir  sebep de, Galliler ve Romalılar  katoük  Gotlar  ve Burgonlar Eryan mezhebinde idi. Katolik genel  anla­  mı ile îsa mezhebi  demek olup baba  ile oğul'un  cevheri  bir olduğuna  inanıp İsanm  Allaha yaklaştığım  büirler.  Üçyüz milâdî tarihinde İskenderiyede Aryus adlı papas  tarafından yayılmağa  başlanmış bir  mezhepdir. Buna  inananlar Allah yaratandır. Ve Allahm ruhu mahlukdur.  Ve Allahm ruhu Allah kelimesidir. Hazret­i İsa'nın ruhu  demek olan bedeni  diğer  insanların bedeni gibidir.   Ve  Ruh­ül Kudüs de  başka bir cevherdir  derler. Kısaca vah­  det yoluna  giderlerdi. Üç  yüz yirmi beş  senesinde  İznik  şehrinde toplanan Piskopos  mezhep meclisinde Aryüs'ün

bu mezhebi çoğunlukla red olunmuşsa da yine İstanbul'­  da birçok kimseler  bu mezhebe   inandıklarından Batıda  da bir çok  Piskoposlar buna bağlı idiler. Sonra bu mez­  heb Hıristiyanlar arasında  terk edilerek baba  oğul ve  Ruh­ül Kudüs her tarafda kabul edilmişdir. Got ve Bur­  gonlar  Galyaya  vardıklarında  Eryan mezhebinde  olup  Galler  ve  İtalyanlar  katolik  oldukları  gibi  Klovis  TARİH­İ CEVDET  245  de   katolik   olduğundan   her   tarafda   onun   galip  gelmesi  istenilirdi.  Olaylar   gösterdi   ki   her  yerde  zafer  kazanarak  az  zamanda  küçük  bir  kavimden  hükümetini epiyce  genişletip  idare  merkezini  Paris  şehrine getirerek beşyüzonbir milâdî tarihinde orada öl­  müşdür.  Ondan sonra oğulları da  babalarının  yolunda  giderek Germenlerden bir çok yerler ve Burgonlann mem­  leketlerini  ele geçirdikten başka İtalyada hükümet eden  Gotlar da  beşyüzkırk milâdî senesinde elleri altında bu­  lunan  Provens vüâyetini  yani  Marsilya   cihetini onlara  vazgeçip bırakınca bütün Gal memleketleri ve Cerman­  ya'nın bir  kıt'ası Frank devleti eline geçmişdir.  İstanbul Kayseri ve Ayasofyanın kurucusu olan  Jüs­  tinyanüs da o esnada İtalya'da bulunan Got  kralı ile mu­  harebeye tutuşmuş olduğundan Frankları kendi tarafına  çekmek üzere Galya'daki  haklarını Frank krallarına  ver­  mişdir. Bu muharebe epiyce uzamış nihayet  kayser galip  gelerek beş yüz elli beş milâdî senesinde İtalyayı ele ge­  çirerek İstanbul'a  bağlamışdı Jüstinyanüs  Roma kay­  serlerinin  kanunlarını  bir  araya   toplayarak bir kitap  yaptırdıktan sonra bütün  hukuk maddelerine dair meşhur  Romada  çıkmış  yazı  ve  kitapları  bir araya  toplayıp hu­  lâsa çıkararak gayet nefis bir kitap haline koymuşdur  ve bu iki kitap Doğu Roma İmparatorluğunda geçerli ol­  muşdur.  Ancak bunlar Lâtin lisanı ile yazılmış olup Do­  ğu  devleti ahalisinin çoğu Yunanca bildiklerinden  sonra  yani dokuzyüz altmış tarihinde bu kitaplardan  Yunanca  bir  hülâsa yapılıp ondan  sonra Rumlar  arasında bu hu­  lâsa işlerinde yürürlükde  idi.  Jüstinyanüs bunun gibi işe yarar eserler ortaya koy­  dukdan başka anlatıldığı gibi  eski   Roma kayserlerinin  vatanı olan İtalyayı  da ele  geçirmekle topraklarına  kat­  mıştır. O'raya Exark adiyle bir vali  tayin etmiştir. Beş­  yüzaltmışsekiz milâdî senesinde  Germenlerin  Lombard  246  AHMED CEVDET  PAŞA  kavmi İtalyaya gelip Exark'i yenince İtalyada Lombard  hükümeti ortaya çıkmışdır. Hükümet merkezleri Padova  şehri idi. Lâkin İtalya kıyılarındaki  Exark eyâletini ele  geçiremediklerinden  bu eyalet ile Venedik, Roma, Napo­  li, ve Sicilya adası İstanbul kayserinin tasarrufunda kal­  mışdır. Fakat Roma Piskoposunun  Ruhanî nüfuzu gün­  den güne ilerleyip artmaktadır. Çünkü İsa dininin ilk çı­  kışında hiç de genel bir Ruhanî reis  olmayıp ekseriya  gizli olarak şurada burada toplanan  cemaatlerin dini iş­  lerine bakmak üzere ihtiyarlar arasında biri seçilir sonra  küçük toplumları gözetmek üzere büyük toplumlar tara­  fından birisi seçilirdi. Buna nazır   mânâsına olan Pisko­  pos adı verilirdi. Şu kadar var ki Roma  Piskopos'u es­  kiden beri Havariyundan  Batras'm  halefi  olduğu için  diğer Piskoposlardan fazla itibar görürdü.  Fakat  gerek

imparatorlar asrında ve gerek cermen hükümdarları za­  manında  Peskopos'u hükümet işlerine karışdırmazlardı.  Özellikle Konstantin'den sonra İmparatorlar   Roma Pis­  koposunun bağımsız olma düşüncelerini anlayıp sının aş­  ması şöyle dursun dinî toplantıları bile İmparatorun iz­  nine bağlı idi. Fakat sonraları imparatorlar ekseriya Ro­  ma şehrinde oturmayıp Milan gibi bazı   şehirleri idare  merkezi  yaptıkları gibi  sonra İtalya kıt'asının  İstanbul  kayserliğine bağlanması ile Exark adiyle atanan  İtalya  valileri de Ravenna  şehrinde oturdular.  Romada bulunan  mülkiye memurları  halkın gözün­  de küçük görünerek Roma şehrinde  en büyük ve en iti­  barlı Roma piskoposu bulunmakla her hususda ona mü­  racaat olunurdu. Kısaca İstanbul  kayserlerinin    müsa­  mahasından ve  gittikçe Doğu Roma Devletinin  kuvveti  azaldığından Romanın ahvaline de bakamadığından Ro­  ma şehri hemen kendi kendine idare  olunur bir hale gel­  mişdir ve Papa  sözü baba  mânâsına olan Papas Yunanca  kelimesinden gelmedir. Bütün  Piskoposlara   denilirken  TARİH­İ CEVDET  247  ­sonradan Roma Piskoposuna mahsus olmuşdur.  Altıyüz milâdî senesine   doğru Piskoposların   bazı­  ları Rimpapa  Allanın  halifesidir diye ilân  etmeğe  baş­  lamışlardı. Ve beşyüzdoksan  milâdî senesinden  altıyüz­  •dört senesine kadar Roma Piskoposluğu yerinde bulunan  meşhur Papa  Greguvar  yortu  günlerini kilise ayin  ve  merasimlerile  duaları,  elbiseleri tertip ve tanzim  etmiş­  tir.  Onun zamanında İsa dini gereği gibi kökleşerek Av­  rupada pek ziyade yayılarak  Papalık mesnedi epiyce par­  lamış  ve itibar bulmuşdu.  Kayserin Pay­ı  tahtı  ve İsa  dininin doğduğu ve ilân edildiği yer olan İstanbul'un pat­  riki papaya üstünlük  güderek  onun böyle  halkın  müra­  caat yeri olmasını çekemezdi  Lâkin bu esnada Doğu Dev­  letinin pek çok gailesi  olduğundan Roma işlerine bakma­  ğa vakti yokdu. Özellikle İran hükümdarı Kisrâ ile kay­  •ser  arasında  altıyüzonbir milâdî senesinden sonra orta­  ya çıkan muharebelerde fers  askerleri galip  gelip Antak­  ya,  Dımışk (Şam), Kudüs şehirlerini istila  ederek Kisra  bu havalide bütün bütün İsa  dinini yok ederek onun  ye­  rine mecusî dininin konulması niyetine düşmüşdü.   Bu  asr  ise asrı saadet­i Muhammediye olup  Kur'an­ı  Kerim  ayet be ayet nazil olarak dünyanın Allahdan başka yara­  tıcıya  inanan döküntü  insanların temizlenmesi bütün ci­  hana hamdedilecek şeriat açıklığına  çağırarak adıyor ve  bu güzel haberi duyuruyordu. Rumlar da bu davete da­  nil iseler de Ehl­i Kitâb olmaları yani bağlı oldukları din­  de olmalariyle millet olarak İslama yakındı. Fers  devleti  müşriklerin yani  Allahı tanımayanların yeri olmakla be­  raber. Ferslerin Arab  sınırında kitâb ehli olan Romaya  galibiyetinden   Allahı  tanımayanların  güruhu memnun  olarak İslâm olanlara  karşı Hıristiyanlarla «sizlerin kita­  "bı var, bizler   ümmîyiz halbuki  bize  bağlı  olanlar  size  'bağlı olanları  yendi.» Demelerine karşı Roma ­  Arab hu­  dudunda mağlup  oldu  ama sonunda  onlara  galip  geline­  248  AHMED CEVDET PAŞA  çektir. Önce ve sonra emir Allahmdır ve  o  gün mümin­  ler nusret­i  ilâhiye ile ferahlık duyacaklardır.  Allah sizi  gözden ayırmaz.   Rumlar elbette bir gün ferse galip ge­

lecektir diye ayet­i kerime indiğini resul'umuz söyleyince  Ebu bin Halefu «yalan söyledin bir vakit tayin et on de­  ve üzerine bahis» deyince Hazret­i Sıddık da üç sene müd­  det tayin ederek on deve üzerine  bahsedip durumu Pey­  gamberimize arz edince Peygamber üç ile dokuz  arasın­  dadır dedi. Hazret­i  Sıddık da Deveyi yüze ve seneyi do­  kuza  çıkararak bahsi yeniledi.  Hakikaten  milâdın altıyüzyirmiiki  senesinde  İstan­  bul kayseri Herakl  denizden Çukurovaya asker  gönde­  rip Payas tarafında Ferse galip geldiği gibi ertesi sene  yine Trabzon'a  ordu çıkarıp Tebriz üzerine hareketle ora­  da da büyük muzafferiyete erişmiş  ve  sonra Şam mem­  leketlerini yeniden geri aldıkdan başka  Musul  tarafında  da  küçük bir  muharebe kazanıp  Roma  askeri kısranm  pay­ı tahtına  yaklaşmışdı. Romanın muzafferiyeti Hu­  deybiye anlaşmasına rastlayarak adı geçen ayet­i  kerime  de vaad  ve  tebşir buyurulmuş olan Allanın yardımı de­  nilen  senelerde  ortaya çıktı.  Ebu bin Halef  de daha ön­  ce öldüğü için  Hazret­i Ebu  bekir mukavele altında olan  yüz deveyi  veresesinden alıp Peygamberimize  arz edince  sadaka  olarak  verilmek üzere emir  buyurulmuşdu.  Yukarda yazıldığı gibi Roma  ve Fers devletleri bir­  birinin memleketlerini harabederek her  ikisi düşmüşdü  böylece daha çabuk yeni bir  başka kuvvete yardım etmiş  oluyorlardı. İkisi  de birbirinin kuvvetini hesab ve tartıp  yakınlarına  gelmiş olan yeni bir muhatara   ikisi de aklı­  na getirmiyordu.  Frank  devleti Klovis'in  oğulları zama­  nında da eskiden  olduğu gibi ilerlemekde   ise de torun­  ları  zamanı pek ziyade ihtilâl ve  kargaşalıklara  uğradı.  Franklar bu halin önünü almak için 613 milâdî senesinde  toplanıp yine Merovniç Hanedanından birini  Fransa kral  TARİH­İ CEVDET  249  lığına seçdilerse de bu soydan gelenler hiç bir işe yarama­  yıp Devlet  işleri asilzade birisi olan  ve  saray  müdürü  nasbolunan  Devlet vekili  elinde kalmışdı.  Bundan dolayı  asilzadeler sınıfı pek ziyade yüze çıkmış  ve  bu mansab  için aralarında kavgalar  baş göstermişti. Frank devleti  yeniden fena hale düşerek Franklara bağlı olan bazı Cer­  men kavimleri isyan etmişdi.  Bu anda Isa dini yer yer genişleyip yayılarak Avru­  pa kit'asmda nice Putperest kavimler  putları  bırakıp  İsa dinine geçdiler. Bu  kökten  Putperestlikden vaz geç­  mek olduğu halde İsa kiliselerinde insan şekilleri putlara  hürmet ve onları bütültmek  pek garip görünüyordu.  Bu­  na İslâmlar  itiraz edince İstanbul  kayseri Leon utana­  rak 726 milâdî senesinde bir kanunla böyle insan şekil­  leriyle putlara tapınmak  usulünü yasakladı.   Ve bütün  heykellerin kırılmasını  tenbih etmişdi. Bu kanunun İtal­  ya'da da  uygulanması sırasında Papa karşı geldi. Roma  ve Ravenna ahalisi bu  kanunun icrasına  karşı  koyarak  İtalya valisini idam  edip  diğer  kayser   memurlarını  da  kovdukları gibi Ravenna ahalisi Lombardları şehre kabul  ettiler.  Roma ahalisi de cumhuriyet idaresini  kabullene­  rek Romada bulunan mülkiye memuru yerine Papayı mü­  dür tayin etmişlerdi.  İşte Papanın cismanî hükümeti böyle başlar. Fakat  Papa  Lombardlardan  korkusundan kayserin  itaatinden  çıkmayı uygun görmedikden başka  Venedik  cumhuriye­  tini de Lombardlara  karşı tahrik ederek  onların yardımı  ile Ravenna şehrini kurtarmış  ve kayserin yeni valisine

teslim etmişdir.  Sonunda Papalık yeri açılınca Papa da  kendisini Ravenna valisine onaylattıkdan sonra  kaysere  bağlılığını bildirerek  ayni  zamanda adı geçen kanun hak­  kında kaysere sert bir mektup yazmış halk da bu kanu­  nun  kaldırılmasını istida  etmişdi. Kayser buna gücene­  rek Ravenna üzerine bir  donanma göndermiş ise de halk  250  AHMED CEVDET  PAŞA  bu  donanmayı kovmuşdu. Ondan  sonra başka bir asker  kuvveti gönderilmediğinden kavganın sonunda bütün Ro­  ma şehri ve dolayları Papa idaresi altında kalmışdır. Ama  Doğu Roma devletinde bu çekişme çok zaman  sürünüp  halka adetlerini bırakdırmak pek zor bir iş olduğundan  nihayet adı geçen kanun iptal edilerek kiliselerde eskiden  olduğu gibi şekil ve putlara  tapınmaya ruhsat verümiş­  dir. îşte buna benzer vesilelerle Papanın nüfuzu artmış­  dır.  Bu zamanda ise Islâmm  yıldızı ışıklarını yükselte­  rek  düşünce ufuklarını  aydınlatıyordu. Hülefa­yı Raşi­  din Emevî Devleti zamanında Ehl­i İslâm az zaman için­  de düşüncenin  almayacağı kadar   memleketler ele geçi­  rirler.  Ayrılan bir kısmı Avrupa kıt'asma geçerek  İstan­  bul'u kuşatmış ve gerçekden fethedememişdi.  Afrikada  bir kol da  Cibralta (Cebel­üt­tarik) boğa­  zından geçerek Endülüs'e geçip o tarafdan Avrupa kıt'a­  sında büyük fetihlere mazhar olmuşdu. Ve Hicret­i Nebe­  vîyyenin 120 senesine doğru  Anadoludan başka Hind ve  Semerkanddan ta Mısıra,  Mısırdan ta Okyanus denizine  kadar olan memleketler ve bütün İspanya, Portekiz mem­  leketleri ile Fransanın bir kaç eyaleti  ehl­i İslâm  tasar­  rufuna  geçip  İslâm devletleri  büyük İskender'den  daha  fazla sınırlarını genişletmişdi.  Seksen sene içinde  seksen  kuşakda Romalıların ele  geçirdiklerinden  fazla memle­  ket ele  geçirilmişdi.  Franklar  eskidenberi isyan eden Cermenlerin  basdı­  rılmasma mecbur oldukları  zamanda İslâm askeri Fran­  sa memleketi  sınırlarını  aşmış bulunuyordu.  Böylece Frank Devleti bir Fromaylardan  Şarl Mar­  tel  adında biri saray  müdürlüğü  mansabmı ele  geçirip  isyan eden Germenleri  itaati altına  aldığı  gibi Fransa­  nın ta  ortasına kadar inip  İslâm askerini  de çekilmeye  TARİH­İ CEVDET  251  mecbur ederek devletinin hududlarmı korumuşdur.  Şöyleki 114 hicrî senesinde Fransa şehirlerinden Pu­  vatye  adlı şehir eteklerinde Arab kumandanlarından Ab­  durahman ile Şarl Martel arasında büyük bir muharebe  olmuş ve her iki  tarafdan 120 000  adam  telef olmuşdur  denir.  Bu muharebede İslâmlar  mağlup  olunca batı tara­  fındaki İslâm kuvvetlerinin ilerlemesini önlemişdir.  Doğudaki İslâm  kuvvetleri ise o sırada Rum diya­  rına doğru ilerlemeğe başlamışdı.  Sonra Marsilya yani  Provens  eyaleti halkı  Frank­  lara bağlı olmamak üzere İslâmlar ile  birleştiklerinden  böylece de İslâmlar Marsilyadan Tulon şehrine kadar ele  geçirmişlerdi. Şarl Martel  buralarını geri  alarak  halkını  da cezalandırmışdır. Ve Artık Frank kralının elinde  bir  ^ey  kalmayıp Devlet işleri bağımsız olarak  onun elinde

idi.  Fakat kral unvanını almayıp   burasını evlâdına  bı­  rakmışdı. Ölünce Pepen de babasının yolunda gidip o vak­  te kadar bazı  Cermenler  Putperestlikden caymadıkları  için  onları İsa dinine davet yolunda bir çok küçük hükü­  metleri imha ederek memleketlerini Frank  devletine kat­  mışdı.  Kendisinde  hükümdarlığa ait bütün  vazifeler mev­  cud iken yalnız bir kral unvanı nakıs kalmış  olduğu hal­  de asilzadeler üe  Piskoposların  rızalarını ve  muvaffa­  katlerini alarak gizlice Rimpapa ile  muhabereye başlayıp  Papaya krallık vazifelerini yapan kral olmalı değil midir  diye sordurunca uygun  karşılarız cevabını  alınca 752 mi­  lâdî  tarih ve hicrî 134  senesinde   krallığını  ilân ederek  Merovinç  hanedanından  resmî  kral  bulunan zat bir ma­  nastıra gönderilmiş ve  Fransada  bu suretle  Karlovinç  adiyle  ikinci bir kraliyet hanedanı  ortaya  çıkmışdır.  Bu sırada Emevî halifelerinin son bulması ile Abba­  si halifeleri ortaya çıkmış  doğuda ve batıda aynı zaman­  252  AHMED CEVDET  PAŞA  da birer büyük  devletin ortaya çıkması birleşen garibe­  lerden sayılmışdır.  Bu zamanda adı geçen Lombardiya devleti İstanbul  kayseri tarafında bulunan Exark eyaletini istilâ edip Ro­  mada bu eyaletin içindedir diye iddia ederek ele  geçir­  mek işini ele aldığından Rimpapa o vakit bağlı  olduğu  İstanbul kayserinden yardım  istemişsede   Doğu  Roma  devleti o vakit iç kavgalarla dışardan gelen güçlük için­  de yardım  edememişdi. Papa da Fransaya giderek  Pe­  penden yardım istemişdi. Pepen de henüz kral oluğu için  tahtı  ele geçirdi gözüyle bakıldığından  hükümetini hal­  kının gözünde meşru gösterecek bu işi nimet vesilesi sa­  yıp Papaya yardım işine gönülden muvafakat etti. Pa­  pa da onun krallığını sağlamak  için  kendisi  ile karısını  ve oğullarının dinî  merasimlerini  yapıp   Pepen'e  ayrıca,  Roma şehrinin koruyucusu unvanını verdi ve her kim ona  sadık olmazsa aforoz (yani lanet)  olunacağını ilân etti.  Pepen  de ppaslara  mükâfat  olmak  üzere bir grup  olarak  Devlet  meclisinde   bulunmaları usulünü ortaya  koydu.  Ardından Pepen İtalya'ya asker  sürüp Exark eya­  letini Lombardlardan geri aldı. İstanbul kayseri   Exark  eyaleti ile  beraber  Roma şehrini  Papaya  ihsan etmiştir.  İşte bu suretle Papa hükümdarlar sırasına  geçmiş ve son­  ra da kendi nüfuzunu Avrupanm mutaassıp  düşüncele­  rini geliştirmekde bulmuşdur.  Ondan sonra İtalya gittikçe  parçalanıp küçük  küçük  hükümetlere ayrılmışdır.  Adı geçen  Lombardiya muharebesinden sonra Cer­  manyadaki  Bavyera  Dukası da Pepenin himayesi  altına  girerek Frank devletinin nüfuzu artmışdı. O  vakit Fran­  sa güneyinde bulunan  bazı yerleri istila  eden İslâmları  da İspanya'ya   çekilmeye  zorlayarak bütün  Fransayı;  avucu içine almışdır.  Cermenlerin ve Romalıların  enka­  TARİH­İ CEVDET  253  zindan kurulan devletlerin çoğunun sonu gelmişti. Mey­  danda kalanların  içinde en  kuvvetlisi Frank devleti  idi.  Fakat oda çabucak nizama girememişdi.  Pepen'in  zama­  nında büyük ve muntazam devletler İslâm devleti ile İs­

tanbul kayserliği idi.  Ancak Emevî halifelerinin  idare merkezi olan Şam­ı  Şerif.  İslâm  memleketlerinin ortasında   olarak oradan  her  tarafının  kolaylığı a£ık iken Abbasî  halifeleri  orayı  bırakıp Bağdadi idare merkezi yapınca İspanya ve mağ­  rip halkı idare merkezinden uzak  kalınca kuşkuya düş­  tükleri halde  Emevî  soyundan Abdurrahman'm  mağrip'e  yaklaştığını haber alınca  onu çağırarak  milâdî 757 ve  hicrî 138 senesinde Halife diye  kabul ettiler. Böylece  İs­  lâm  dünyası ikiye  ayrılıp batıda Abbasi halifelerine karşı  gelen bir halifelik ortaya  çıkdı. Abbasi halifeleri Afrika  halkına yumuşak yolda  bir politika uygulamağa tatlılık­  la iş görmeye mecbur olunca bunu gören Afrikalılar İspan­  yadaki İslama özenerek Aglep ve  İdris hanedanları gibi  bir kaç bağımsız  hükümet ortaya çıkdı.  Bunların bazı­  ları  Abbasi halifelerine bağlandılarsa da az zaman için­  de bağımsız kaldılar bu gidişle İslâm milletleri   arasında  ayrılık sebepleri görülmüşse  de  yine de  Abbasi devleti  o zamanın birinci devleti idi.  (768) milâdî senesinde Pepen öldü, yerine oğlu Şarl­  man geçti. Lombardiya  devletini  ortadan silerek  İstan­  bul kayseri ile aynı sınıra girdi ve Lombardiya  kralları­  na özel Demir tacı papa eliyle giydirmişdi. Babasının  Pa­  paya ihsan eylediği yerleri tasdik  ettikden  başka  bir az  yerler  daha katmışdır.  Daha  sonra  Papalara  bazı  hü­  kümdarlar tarafından bir az yerler  verildi. Bir az da ken­  dileri satm  alarak böylece papalığın cismanî hükümeti  genişledi.  Cermanyada bulunan Saksonlar  Putperestlikde  de­  vam  ettiklerinden  Salman  onları İsa  dinine   çağırarak  254  AHMED CEVDET PAŞA  otuz seneden fazla uğraşmış adım adım onları itaate al­  mışdır.  Şarlman Saksonlarla uğraşırken İspanya'da bu­  lunan İslâmlar  arasında çekişme çıkdı. Bazıları Şarlman­  dan yardım isteyince üzerlerine ordusu ile İspanyaya gi­  rerek orada galip gelmişse de Sakson gailesinden geriye  dönmeye mecbur olmuşdu. Fakat  İslâmlar o  Cermanya­  da iken Fransaya girerek memleketi  talan  etmeye  baş­  layınca İspanyada bulunan Emevî  Devleti memleketlerin­  den bazı yerlerin ele geçmesiyle sınırı sağlamayı  önemli  görmüş oğlu Lui'yi  o tarafa gönderip İspanyada bulunan  Ebru nehrine kadar uzanan toprakları istüâ  ettirdiği gi­  bi 184 hicrî senesinde Barselona şehrini de ele geçirmiş­  tir.  Şarlman doğu  İslâm memleketlerinde bulunan  İse­  vîleri ve özellikle Kudüs­ü  Şerifi  ziyaret edenleri koru­  mak için Abbasî halifelerinden hem zamanı olan Harûn­  rupa'da taraftar peyda etmek Harun­ür Reşid'in politika­  göndermişdi. Açıklandığı  gibi Endülüsde  ortaya çıkıp  abbası hâlifelerine rakip olan Emevî devletine karşı  Av­  Kayserine galebesinden çok memnun olmuş ikinci defa Hâ­  sına uygun olunca oda Şarlman'a elçi ile hediyeler gönder­  mişdi. Bunun üzerine Şarlman anlatıldığı gibi Endülüsde­  ki fütühatiyle Hârun­ür  Reşid'e cemile göndermiş  oldu.  ve daima devletini İstanbul Kayseriliğinden üstün tutmak  ülküsünde olduğundan oda  Harûn­ür Reşid'in  İstanbul  Kayserine galesinden çok memnun olmuş ikinci defa  Hâ­  rûn­ür Reşid'in gönderdiği elçiye pek  ziyâde ikram etmiş­  di. O zaman henüz  Avusturya, Prusya ve Rusya devletle­

ri kurulmamışdı. İngiltere küçük bir takım  hükümetlere  ayrılmış,  Felemenk,  Belçika  ve  İsviçre memleketleri  Frank devletinin eyâletinden sayılırdı. Korsanlık ile   ge­  çmen Danimarka İsveç, Norveç, Venedik ve Leh  vilâyet­  leri gibi bazı küçük hükümetler varsa da medeniyet üzere  bulunan devletler İslâm  ve Frank ve İstanbul devletleri  TARİH­İ CEVDET  255  idi. ve Şarlman babasından miras kalan memleketlere bir  o kadar daha ekleyerek Frank devleti İstanbul  Kayserli­  ğinden daha ziyâde kuvvetlendi ve genişledi.  Böylece Franklar diğer Avrupa kavimlerinden ziyâde  ün salarak Frank kelimesi Lâtince  Frans diye  konuşul­  makla Arablar evveline elif sonuna da cim diyerek efrene  demişlerdir. Halâ aramızda bütün Avrupalılara Frenk ve  Avrupa'ya da Frenkistan deniliş oradan kalmadır.  Kısaca Şarlman Avrupa'da en büyük hükümdar  olup  ancak İstanbul devletinin unvanı  büyükdü. Çünkü öteden­  beri Kayser, İmparator unvanları bir manâda ve bir kuv­  vette olarak Padişah ve mülk­ül mülûk makamında  idi.  Fakat Cermanya tarafında Kayser ve diğer Avrupa dille­  rinde İmparator terimi meşhur olmuşdu. Bu ünvanm öte­­  denberi halk önünde itibarı büyük olduğu  hâlde o asırda  yalnız İstanbul Kayserliğine özeldi.  Şarlman eski  Roma  İmparatorlarının en mühim topraklarına sahip  olduğun­  dan doğal olarak bunu almak emelinde idi.  Bu günlerde Papanın bazı düşmanları bir olay günün­  de  Papaya hakaret  edip bir  manastıra  hapsetmişlerdi.  Bir  aralık Papa  hapisten kurtulup  bizzat o sırada  Cer­  manya'da bulunan Şarlmanın  yanına varıp  suçluların ce­  zalandırmasını  rica  edince   koruyucu  olarak  Roma'­  ya   giden   Şarlman    800   milâdî   senesinde   Papa  önünde diz çöktü o da başına bir taç koyduğu gibi hazır  bulunan halk çok yaşa Roma İmparatoru diye çağırırken  Papa da Şarlman önünde diz çökerek bu suretle Garb Ro­  ma İmparatorluğu yenilendi.  Şarlman bütün İsevilerin koruyucusu olmak üzere en  büyük Cismanî hükümdar sayılmış ve Papa'da  en büyük  Ruhanî Reis olarak hükümdarlara taç giydirmek hakkını  elde etmişdi. Bunun üzerine Roma bütün İstanbul  Kay­  serliğinden aynlmışdı.  256            AHMED CEVDET  PAŞA  Garp İmparatorluğunun böylece yeniden ihyası İstan­  bul Kayserinin nüfusunun azalmasına sebep olduğu  gibi  Papanın nüfusunu ve şanını arttırması İstanbul Patriğine  pek ziyâde dokunarak Roma ve İstanbul şehirleri arasın­  da Cismanî hükümet olarak ayrılık  olduğu gibi mezhep­  çe de ayrılık çıkdı. Sonradan akideleri yönünden de  çe­  kişmeler olmuş nihayet İsevîlerin Doğu ve Batı  kiliseleri  adiyle iki mezhebe ayrılışını gerekdirmiş ve garb kilise­  sine bağlı olanlara Katolik ve Doğu kilisesine bağlı olan­  lara Ortodoks denilmiştir.  Papalar önceleri  Roma Papazları  olup ve ahalisi  ta­  rafından seçilerek İmparator tarafından onay  alması  ge­  rekirdi. Hattâ bu onay m?/idesi için İstanbul  Kayseri  Jüstiııyanüs'ün Papa'dan   bir mikdar akça aldığı  söyle­  nir.  Anlatıldığı gibi  Papa, Pepenin   zorla  ele   geçirdiği  Krallığın meşru olduğu gibi tanınması sebep olmuş Pepen­

de Papayı hükümdar sırasına geçirmişdi. Papa Şarlman'a  İmparatorluk tacı giydirip evvelce  Papalığının onayı için  Kaysere akça verirken şimdi Şarlman onları İmparatorla­  ra taç giydirmek derecesine getirmiştir. Ve sonra Papalar  Hristiyan kralları tehdit edecek  mertebe nüfus ve iktidara  erişerek bazı İmparatorları  İmparator  onaylamak için  naz eder ve çekimser davranır olmuşlardır. Bazen de İm­  paratorların kralların ve  ileri gelenlerin içinden kendi de­  diğine uymayanları aforoz edip aforoz olanlar ise mezhep­  çe çok şeyden mahrum ve itibarını yitirip kimse yanına  varamaz olunca bazen nice ırz ve namus ehli olanlar  ga­  raz yüzünden halk gözünde lekelenirdi. Bunun için krallar  ve ileri gelenler  ister istemez Papanın garazına  hizmet  etmeye mecbur olurdu.  Frank kavminin  ortaya çıkışı  Osmanlının ortaya çı­  kışına ve Şarlman devletinin gelişmesi Osmanlı  devletinin  gelişmesine benzer olup şu kadar ki, Şarlman Garb Roma  TARİH­İ CEVDET  257  •devletinin mühim topraklarını elinde tuttuğu hâlde pay­ı  tahtı Roma şehri olamadı.  Fatih Sultan Mehmed Han ise Doğu Roma devletinin  bütün topraklarına el koyarak pay­ı tahtını da  pay­ı taht  yaptı. Ve Frank devletinin o mertebeye  erişmek için üç  yüz senelik bir vakte ihtiyaç varken Osmanlı yüz elli se­  ne de maksadına erişti. Bir de Selâtini Osmaniye'de Sal­  tanat ve  Hilâfet birleşip Karlovinç Hanedanı ise hilâfete  benzer bir ruhanî reislik ile karıştırarak  Papaya vermiş  yâni Avrupanın  krallarının sakalını onun eline vermis­  ciir.  Bir de Frank kavmi Cermanyadan gelip Galya'yı ele  geçirdikleri zaman topraklar kralların elinde kaldı. Kalan­  da askerlerin arasında  kur'a çekilip pay  edildi. Böyle ta­  sarruf olunup ama krallara ait yerler mirî topraklardan  sayılıp bir mikdarı bazı zevata mükâfat olarak kayd­ı ha­  yat şartıyla ve diğer şartlarla  üzerine yapılır. Ve sahiple­  rinin ölümünde mirî ye ait olurken sonraları kâh kralları  ile kâh zorbalık ile intikal ettirilmeğe başlamışdı.  Bu işler  Fransa şüpheli,  kimin arasında kalır bilinmez  bir mesele  olup  Pepen ise kendi yaptığını örtmek için bu gibi top­  rak sahiplerinin getirtip anlaşmalarına muhtaç  olduğun­  dan onların haksız yere ele geçirdikleri bazı  imtiyazlara  göz yummağa mecbur olmakla  asilzade sınıfı   daha da  kuvvetlenmişdi,  nüfuslarını da gittikçe arttırırlardı.  Hârün­ur Reşîd'in  zamanında İslâm  hükümeti mave­  ra­ün nehir de Tataristan, ve Hindistan taraflarına yayıl­  makta iken  Şarm*an da bütün Fransa, İtalya ve Almanya  topraklarını ta Lehistan, Macaristan  ve İzlanda'ya kadar  ele geçirip Avrupaca büyük bir devlet kurup Roma tacını  da giyip İmparatorluğunu yeniledikten sonra İslâm  ta­  arruzundan korkarak bir taraftan Endülüs de   hükümeti  yenilemiş  Emevîlerle muharebe edip bir tarafdan rakibi o­  lan Abbasi Halifeleri Hârün­ür Reşid ile münasebet  kur­  F: 17  258  AHMED CEVDET PAŞA  mağa çalışırdı.  O sıralarda Batı ve Doğu Milletleri arasında vahşet  ve nefret tepe noktasında idi. Avrupa'da  ilim ve maarif  büsbütün sönmüşdü. Çünkü Romalıların çökmesi ve yok ol­

masiyle Avrupa'da  ilim ve maarif kaybolup Cermenler de  hâlâ bedevi hâlde bulunduklarından Avrupa toptan bilgi­  siz  ve karanlık içine idi. Abbasi  Halifeleri ise bilim yay­  mak ve maarife üstün hizmet gösterdikleri gibi Endülüs­  deki Emevî Halifeleri de  bu husus da büyük gayret har­  carlardı.  Şarlman Devletinin usul ve kanunlarını  yenileyip  bü­  tün durumlariyle Hârûn­ür Reşid'i takdire çalışır Avru'­  pada ilim ve maarifin ilerlemesine çalışmışsa da buna mu­  vaffak olamayıp aşağıda anlatılacak  Salip muharebeleri  zamanına kadar Avrupa cihalet içinde idi.  Böyle  olunca o zamanlar Avrupa'da tıp ilmi  İslâm  memleketlerinde tahsilini  yapıp Frank ülkesine giden Ya­  hudiler elinde idi. Şarlman  işte o sınıftan  Ishak adında  birini seçip bir mektup ve hediyelerle Hârün­ür   Reşid'e  yolladı. Dört  sene  sonra  Şarlman  o zamanın  İtalya'da  pay­ı tahtı olan Ravenna şehrinde iken  Ishak Hârün­ür  Reşid'in ileri  gelen kumandanlarından üç kişi ile birlikte  döndükleri zaman hediye olarak getirdikleri saat  ve Erge­  nekon, fil, nefis kumaşlar gibi şeylere Frank cahilleri ara­  sında sihirli şeyler  gözü ile bakılarak hayret ve şaşkınlık­  larından hattâ saati kırmak istediklerinde İmparator mâ­  ni olmuşdur. O tarihde Kudüs­ü Şerif  ziyaretine  giden  Hristiyanların korunması için bazı anlaşmalar  yapılmış­  dır.  Şarlman'm  devleti  Avrupa'nın  yarısını  içine  alarak  kuvvet ve kudreti tepe  noktasına  erdiği  hâlde  o zaman  korkanhk ile geçinen nehir ve denizler de gezip dolaşarak  Norman, yâni Şimal adamları diye anılan ve ün   salan  Danimarka, İsveç ve Norveç ahalisi Frank  topraklarına  TARİH­l CEVDET  259  girer yakıp yıkarlardı. Bunca güçlük ve çile ile her tara­  fı sağlam emniyette bulundurmağa çalışan Şarlman bunla­  ra pek ziyâde gücenerek  ağladığı söylenir.  81 milâdî senesinde  Şarlman öldü. Oğlu Lui  yerine  geçerek 26 sene güzelce hükümet ettikten sonra o da ve­  fat edince üç oğlu arasında büyük bir muharebe  zuhur  üe yüz bin kadar insan  telef olmuşdur.  Bunun  üzerine  asilzadelerin gayretiyle kurulan meclisin kararı ile  Frank  Devleti üç kardeş arasında pay edilmişdir. Almanya yâ­  ni Cermanya ile İtalya ve Fransa devletleri böyle  birbi­  rinden ayrılıp tamamen belli oldu.  Bu vakte kadar Mevend olan Frank devleti hakikatte  bir Cermen  devleti olup hanedan  ve memurlar takımı  Cermen dili  ile konuşurlar ve Cermen ahlâk ve adetleri  üzere giderlerdi. Cermen  diliyle  konuşan Frank   asilzade­  leri ve askerî pe ahalinin çoğu  bu büyük muharebede öl­  dükleri için  Fransa'nın her tarafında Gallerin  lisan  ve  âdetleri üste gelip Gallerin o vakit konuşa geldikleri lisan  ise Gal dili ve Cermen kelimeleriyle karışık kaba Roma  yâni Lâtin dilinden ibaretti.  Sonraları zaman   geçtikçe  düzelerek değişiklerle bugün bildiğimiz Fransız dili ortaya  çıkmış ve  Fransız  dediğimiz halk da ondan sonra vücû­  da gelmişdir. Galler bir zamandan  beri Galya'ya  gelen  muhtelif  kavimlerle Franklardan  toplanmış ve   karışmış  olduğu hâlde hepsi bir kavim hâline gelmişdir.  Frank devleti anlatıldığı gibi  üç kardeş arasında pay  edilince İmparator unvanı İtalya kralı Luter de kaldı. Fa­  kat diğer kardeşleri de bağımsız kral oldukları için İm­

parator unvanının da  değeri düşmüşdü.  Bu üç kardeş  arasında düşmanlık devamlıydı.   De­  nizde ve  nehirlerde gezip  dolaşan Kuzeyli korsanlar Al­  manya ve  Fransa topraklarına  girerek zarar  verdikleri  için bu üç  devletin üçü de rahat görmemişdir.  260  AHMED CEVDET PAŞA  Bu esnada Ehl­i îslâm denizden İtalya'yı baskı  al­  tında tutuyordu.  Hattâ Afrikada hükümet eden ağlebiler  Roma şehrinin varoşlarını harap etmişlerdi.  Sekiz yüz elli beş milâdî senesinde Luter bir manas­  tıra çekilerek hükümetini  üç oğluna pay etmiştir. Fakat  ikisi bilâ vâris ölünce onlara ait topraklar Roma İmpara­  torluğu payesiyle ikinci Lui adiyle İtalya  kralı olan kar­  deşlerine kalmak lâzım gelirken bir çok yerini  amcaları  olan Almanya ve Fransa kralları aralarında taksim  etti­  ler. Bu paylaşmada Ren nehrinin sol yakasında bulunan  yerler  Galya'dan sayılırken o  vakit Cermenlerin sayılan  bir yer Almanya'ya geçmişdir ki, hâlâ Prusya devleti e­  linde  iken Fransızlar buralarda iddia ederek Ren nehri­  nin sınır olmasını isterler.  Bu sırada Denizden gelen  Arablar yer  yer İtalya'ya  taarruza geçince İkinci Lui amcalarından  yardım  iste­  mişse  de  yardım  etmediklerinden o da İstanbul  Kayse­  riyle andlaşma yapıp biraz yardım istemişse de geri çe­  kilince Lui yalnız kalıp  İslâmlar ile  muharebeleri iç  iş­  lerindeki  güçlüklerle uğraşarak çok geçmeksizin  ölünce  Papa İmparator  tacını Fransa kralı  Kel  Şarli'ye  giydir­  mekle  beraber İtalya'ya arkası kesilmeden taarruz  ede­  rek  sataşan îslâmlara karşı  kendisine yardım etmek ü­  zere zorlayıp yardım etmezsek İmparator unvanını baş­  kasına veririm diye tehdit edip bir taraftan da  Kuzeyli  korsanlar Fransa topraklarına girip yakıp yıktıkları için  Şarli ziyade asker ve akçaya  muhtaçdı. Böylece  asilza­  delere fazla müsait  davranarak feodalite usulüyle  elde  bulunan arazinin verasetle intikâli hakkında bir  kanun  ortaya koymuşdur.  Romalılar zamanında eyalet şalilerine Duka ve san­  cak  mutasarrıflarına konte   denilip  Franklar  Galyayı  fethettiklerinde bu  iki memuriyet  bırakılarak   Dük  ve  Kontlar kral tarafından nasb ve tâyin ve maaşları için ba­  TARİH­I CEVDET  261  zı mülk ve çiftliklerin İcadını tahsis ederdi. Hudud Kont­  larına marki denilirdi ki, merziban, yâni Serhad muhafızı  ve hudud beylerbeyisi demektir.  Bu memuriyetlerin ve­  raset yolu ile intikaline  Şarli tarafından müsaade  olun­  makla  memuriyet unvanı olan Dük, Kont, ve marki söz­  leri verasetle intikâl eder rütbe ve payeler olmuşdur. Bun­  dan  başka kral seçmek  de  asilzadelerin  hukukundandır.  diye kanun yapmışdır. Bu suretle hükümet bütün bütün  asilzadelerin elinde kalmış ve  feodalite usulü tepe  nok­  tasına  varmışdır. Feodalite  usulü bir yönden Osmanlı ida­  resinde geçerli olan malikâne, zeamet,  tımar ve çiftlikler  muamelesine benzerse de bir çok yönlerden ikisi  arasında  ayrılık vardır. Zira toprak  sahibi  olan  malikâne,  zeamet  ve tımar sahipleri yalnız arazinin  öşrü  ile  tapu gelirini ve  çiflik sahipleri de icazını yahut ortaklığı gereği hakkını  almakdan başka ahali üzerinde  hiç bir  gün  hükümetleri  yokdur. Çiftçiler gerek toprak  sahibi ile  gerek  çiftlik

ağalariyle hâkim  huzurunda  murafaaya güçleri vardı.  Ama feodalite usulünde  toprak  sahibi olanlar  bağımsız  birer kral gibi  malikâneleri dolayında vergi  toplamağa  davaları görmeğe hattâ para basmağa,  birbirleriyle muha­  rebe etmekde serbest oldukları  için sebepsiz yere birbir­  lerinin çiftliklerini talan  etmeğe giderlerdi. Kendilerini ko­  rumak için çiftliklerinde şatolar  ve kaleler inşa ederler­  di. Bunlardan çoğu Avrupa'da  hâlâ görülür. Toprak sa­  hibinin arazisini icarla tutan çiftçiler baskı, zulüm ve pek  ağır vergi ile mükellef oldukları hâlde dağla ava çıkmak  toprak sahibinin hakkı olduğundan başkası bir tavşan ya­  hut güvercin vursa idam edilirdi.  Anlatıldığı  gibi Kel  Şarl tarafından  arazinin vera­  setle intikaline müsaade edince hükümet elinde  kalan  bi­  raz toprağı da  oğlu  tarafdar kazanmak  için şuna buna  geçirmiştir. Ve  memlekette emniyet  olmdığmdan herkes  birer koruyucu bulmağa muhtaç  olup  mülk  sahibi olan­  262  AHMED CEVDET PAŞA  lar da kâh kendi rızalariyle kâh zorla  emlâkini nüfuslu  bir toprak sahibine verip geri feodalite yolu ile icarlaya­  rak onun himayesini elde etmeğe mecbur olurlardı.  Büyük himaye görenler yâni Dükler ve Kontlar  doğ­  rudan doğruya kralın himayesinde olup eski arazi sahip­  leri  de onların himayesinde olduğu gibi büyük  himaye  görenler arazilerinden bir kısmını bazı   şartlarla diğer  adamlara,  onlarda icara vererek büyük himaye  görenler  onların koruyucusu olurdu.  Bu suretle kral birinci derecede koruyucu ve çiftçi­  ler himaye altında ve oradaki  afazi sahibi bir  yönden  koruyucu bir  yönden de himaye altında olarak  Fransa  birbirine ekli bir  himayeye bağlı idi.  Fakat devlet elinde  arazi kalmadığından tebaasız kalıp onlara doğrudan   doğ­  ruya tebaa olan bir kaç büyük Dük ve Kont ile Piskopos­  lar kalmışdı. O vakit bu feodalite usulü Avrupa'nın diğer  taraflarında da vardı.  O zaman  Avrupa halkı dört sınıfa ayrılmış olup biri  toprak sahibi olan koruyucular,  ikincisi kendi emlâki  olan  hür bağımsızlar,  üçüncüsü toprak  sahiplerine ücret   öde­  mekden başka bir kayda bağlı olmayan hür çiftçiler  dör­  düncüsü toprakla beraber alınıp satılan demirbaş  köleler­  di.  Romalılar zamanında insan  eşya gibi alınıp satılırken  Franklar zamanında böyle baş olarak satılması  yasakla­  narak yalnız araziye bağlanıp  satılabildiğinden  esaret  maddesi bir azıcık değişikliğe ve demirbaşlık  derecesine  düşmüşdü.  Böylece eski zamana göre Avrupa  medeniyet  vadisinde bir  adım ilerlemiş denebilirse de bu  feodalite  usulünün bağlı olduğu türlü yük ve zulüm doğrusu hiç de  insanlığa sığar şey değildir.  Koruyucuların himaye ettik­  leri hakkımdaki akıl ermez hükümetleri  özellikle hiç  acı­  ması  olmayanlarının ilk gece hakkı, yâni çiftçilerden  biri  kızını kocaya verecek olsa önce koruyucusu tarafından be­  TARÎH­Î CEVDET  263  kâreti izale olunup sonra zifaf edilmek gibi bizlerce ina­  nılmaz ve islâm memleketlerinde hatır ve hayale gelmez,  buna katlananlara yapılan muamele  akıl ve  insafın ha­  ricindedir.  Bu sonu kötüye varan usulün Kel Şarl tarafından ta­

mamlanmasiyle bir taraftan Kuzey korsanları bir taraftan  asilzadeler takımı Fransayı  harab etmekle  tarihde çok  fena örnek olmuşlardır.  Kel Şarl başına İmparatorluk tacını  giydirmek için  Papaya vadettiği yardımın yapılması uğrunda muhtaç ol­  duğu asker ve akçeyi toplamak üzere asilzadeler hakkında  böyle olağanüstü izinler vererek  devletini fena  yola koy­  du. Halbuki Papaya İslâmlar  aleyhine verdiği  sözün  de  faydası görülmedi.  Afrikada  hükümet eden  Ağlebilerin  taarruzları artarak Papayı haraç vermeye   mecbur  et­  mişlerdir.  Bu asırlarda İmparator tacını giydirmek  Papaların  hakkı  sayılıp hangi hükümdar İtalyanm Güney kıt'asına  taarruz edip sataşan  islâmlara karşı   yardımcı   olursa  İmparator unvanını kimseye tevcih olunmayıp üç sene ka­  dar mahlûl hükmünde kalmışdır.  Nihayet Alman  kralı­  nın oğlu Şişman Şarl milâdî 880 ve hicretin 267 senesinde  İtalya'ya gelerek İtalya krallığı tacını giyip bir sene son­  ra da Roma İmparatorluğu payesini almışdır. Bunun  ar­  dından Alman krallığı da soyundan   kendisine  geçmekle  iki devlet birleşmişdir.  Fransa devleti günden güne çökerek asilzadelerin nü­  fusu fevkalâde artmış Dük ve Kontlar bulundukları yerin  kralları hükmüne girmiş, Provens, yâni Marsilya tarafın­  daki Dük bağımsızlığını ilân ile kral unvanını almışdı.  Kuzeylilerin taarruzları  günden  güne  arttığından  Fransa devletinin idaresi şişman Şarli'ye teklif olup oda  kabul  etmekle Şarlman'm bütün devleti 887  milâdî sene­  sinde kamilen onun eline geçmiştir.  264  AHMED CEVDET PAŞA  Lâkin Fransa'ya taarruz eden Kuzeyliler üzerine ha­  rekette ağır  davranıp Paris ahalisi iki sene  kuşatmada  kaldığından nihayet ordusu ile gelmişse de  muharebeden  çekinerek Kuzeylilere akça vererek fevkalâde müsaadeler­  le uzaklaştırabildiğinden bütün tabaasmın nefretini kazan  di. Asilzadeler tarafından krallıkdan çekilip atıldı.  Böylece tek bir hükümdar elinde iki sene kadar kalan  Frank devleti gene üç kısma ayrılarak artık Fransa, Al­  manya ve İtalya devletleri o günkü durumları  kesinleşe­  rek kurulmuşdur.  Şöyleki Almanya kralı Lui'nin torunu  asilzadeler ta­  rafından Almanya krallığına seçildi.  Gene Kuzeyliler mu­  harebelerinde üstün derecede kahramanlık  gösteren   Pa­  ris eyâleti Dükü Döber oğlu da Fransa krallığına seçildi.  Kel Şarli tarafından asilzadelere verilen kral seçme  hak­  kının sene geçince  kendi hanedanı aleyhine kullanılması  ibret  almayı  gerektiren bir olaydır. Bu yönden  Fransa'da.  Karloviç hanedani sönmüş ve yerine geçen Döber oğulları  üçüncü Fransız kraliyet hanedanını meydana çıkarıp  Ka­  pet hanedanı denümişdir. Bu hanedan gelen kralların  hiç  birisi İmparator adına olmayıp ancak Fransa Cumhuriyet  oluncaya kadar  zaman zaman Fransa tahtına geçip  kral  olmuşlardır.  İtalya'da krallık için hayli muharebeler olup  nihayet  düklerden biri galip gelerek İmparator unvanı ile  İtalya  hükümdarı olmuşdur. Böylece Karlovinç  hanedanı yalnız  Almanya'da kalmışdı. Yirmi sene sonra da soyları kuruya  rak bu hanedanın bir taraf da hukmetleri kalmamışdır.

Bu suretle Frank devleti üç kısma ayrılmışdı. Ancak  Marsilya'da bir krallık ortaya çıkmış bir de isviçre tara­  fında Burgon krallığı kurulduğundan beş  devlet peyda ol­  muşdur.  Fransa devleti pek fena hâle girip yüz sene ka­  dar yıkılmış  gibi havada  kalmışdır. Şarlman dirilipte bu  TARİH­İ CEVDET               265  hâli görse bunca emeklerinin kısa zamanda heba edildiğine  acıyıp ağlamakdan başka yapacak şeyi yokdu.  Şarlman'dan sonra iki büyük devlet daha  kurulmuş­  du. Birisi İngiltere devletidir. İngiltere adası küçük küçük  kralların idaresinde  iken içlerinden  birisi  galip gelip bir  devlet kurarak gittikçe kuvvet ve kudretini  arttırmışdır.  Diğeri Rusya devletidir ki, bir takım Kuzeyliler Baltık de  nizinden geçerek 860 milâdî tarihinde Rusya'da bir hükü­  met kurmuşlar ve Kiyef şehrini pay­ı taht  yapmışlardır.  Halkından bazıları İstanbul'a kadar gelmiş İsevi dinini ka­  bullenip papaslar alıp  dönmüşler ve  İstanbul Kayseri ile  aralarında anlaşmalar  yapılarak bütün halkı Ortodoksları­  nın mezhebine  girmişlerdir. Bu devlette gittikçe  yerleş­  rek kuvvetlenmiş ve genişlemişdi. Moskova şehrini pay­ı  taht yaptıkları gibi  Petersburg şehrini de  kurmuşlardır.  Leh Devleti Rus devletinden daha eski olup Lehliler  bir aralık Rusya ve  Prusya'ya taarruz eder bir çok yerler  almışlarsa da bu yerler azar azar ellerinden gitmişdir.  Çekler de İslav  kavminden olup bir aralık  bir hükü­  met kurarak beş altı  yüz  sene krallıkla idare  olunmuş­  dur.  Hunların bakiyesi olan ve Honguruna denilen Macar­  lar da Cermanya'nm her tarafını   dolaşa'rak   girdikleri  memleketleri talan etmekle meşguldüler. Nihayet 900 mi­  lâdî senesinde krallıkla idare olunur  hükümet kurdular.  Şarlman devletinin sönmesiyle  evlâdları da yok ol­  du. Almanya hükümdarlığına Herseklerden yâni düklerden  biri bazen kontlardan  uygun görüleni seçildi.  Çoğunlukla bir  millet  meclisi toplanıp asilzadeler ta­  rafından seçilerek meclis tarafından onaylanırdı, nüfuslu  bir hanedan da Almanya hükümdarlığı bir zaman kaldı ise  de veraset geçerli değildi. Fransa'da  olduğu gibi Almanya  da da feodalite yolu  ile ele geçirilen topraklar için veraset  kaidesi uygulanarak  asilzadelerin kuvveti artıp imparator  266  AHMED CEVDET PAŞA  seçimi baza Piskoposlar ile beraber onların eline  geçmiş­  lerdi. Ve Almanya Hersekleri yâni dükleri o vakit vali de­  mek olduğu gibi Almanya'nın İslâv ve Macarlardan korun­  ması için bazılarına ziyâde nüfûs verilerek bağımsız kral­  lar gibi olmuşlardır.  İtalya kıt'ası ise bu asırda türlü  karışıklıklara  dü­  şerek papaların kötü davranışlarından dolayı   Roma'da  türlü hiyleler geçerli iken halkı da cumhuriyet sevdası­  na düşmüşdü'  Gariptir ki Şarlman'm vefatı sırasında  Bağdat  ha­  lifesi Harûn­ür Reşîd de vefat etmişdi.  Tıpkı Frank Dev­  leti gibi Abbasî Devleti de düşmeye yüz tutmuş ve  yu­  karıda  anlatıldığı gibi  yer yer bir takım melikler çıkıp  halifelerin  hükümeti  Frank   hükümdarlarının  hükümeti  gibi sözde kalmıştı. Yukarıda söylendiği gibi Frank Dev­  letinde  saray müdürü  nasp olunduğu  gibi  Abbasî Dev­  letinde  debir Emir­ül Ümera vardı. Bu iki Devlet biribi­  rini taklit edercesine benzerlik gösterip  yalnız  yukarıda

anlatıldığı  gibi maarifi  yaymakda birbirine  benzemez­  lerdi.  İslâm  milletleri ilk çıkışında bütün dünyanın gözü­  nü ürkütmüş ve Avrupayı titretmisken bu  zamanda  öy­  le garip ayrılıklara düşüp parçalandılar ki  artık Avru­  palıların İslâmdan korkusu kalmamışdı. Fakat kendile­  ri de aynı durumda  oldukları için  taarruza güçleri yet­  mezdi.  Hatta bu zamanda Fransanın hali   pek perişan  olup  bir açlık  sürüyordu. Öyle ki  o  vakit  cahil ve geri  kafalı Fransız halkı 1000  senesi yaklaşdı  dünyanın sonu  geldi diye  günahlarından tövbe ile  eline geçeni ve malı­  nı kiliseye bağlar ve vakfederdi,  kimi  de Kudüs­ü Şerifi  ziyarete giderdi. İşte Fransız kiliselerinin zenginliği bun­  dandır.  Ve Ferber adlı bir Fransız Endülüs'e gidip idare mer­  kezi Kurtaba şehrinde  Arab mekteplerinde bir az  rakam  TARÎH­İ CEVDET  26T  ve hendese, hey'et, kimya fenleri tahsil ile Fransa'ya dö­  nüşünde kendisine sihirbaz gözüyle bakılmışdı.   Ferber  Arablardan öğrendiği  bilimle Papalık  makamına  erişe­  rek 1300 milâdî senesinde  Romada Papa iken vefat et­  miştir.  Kısaca bu asırda  Avrupanm her  cihetle  fena olup  yalnız  Almanya imparatorluğu  epiyce    kuvvetlenmişdi.  Bu  asır taassup asrı olmakla Papaların Ruhanî nüfuzu  ?da ilerlemişdi.  Şöyleki idaresi gayet  iyi olan Almanya  hükümdarı  Hanri 936 milâdî senesinde ölünce bir  millet meclisi ta­  rafından oğlu büyük Otton Almanya   krallığına seçildi.  O da babası gibi akıllı davranıp  Almanya daha da kuv­  vetlenince  Çekleri zorla Dükleriyle İsevî dinine sokup Al­  manyaya bağlamış ve  Macarları da yenip  onların teca­  vüzlerinden kurtarmışdı.    Almanya ile Macaristan ara­  sında bir markilik kurularak adına Ostermak denilmiş­  di  ki Macaristan sınırı arasında Doğu Markiliği  demek  olup Avusturya kelimesi de ondan gelmedir.  İşte Almanya'ya tabi  devletlerden  olup da sınırları  bir olan Avusturya devletinin kökü bu küçük  sancaktır.  Lünerasınm oturduğu yer  Viyana şehridir. İslavlar ara­  sında Viyanaya Beç denildiğinden tarihlerimizde de Beç  şehri diye  geçer.  Ve Almanya Baltık deni  i Lehistan, Macaristan, Hır­  vat, İtalya, Fransa ve  Hollandayı içine alan geniş  impa­  ratorluk olup ahalisine Alman veya Nemçe denir. Fakat  bizim dilimizde Nemçe terimi Avusturyalı için kullanılır  olmuşdur.  Açıklandığı gibi Otton kuvvetlenerek İtalyayı da ele  geçirerek Roma'ya gidip İmparator tacını giymiş ve oğlu  "da İstanbul kayserinin kıziyle evlenip  kendi  imparator­  luğu kayser tarafından da  onaylanmıştır.  268  AHMED CEVDET PAŞA  Bir zamandan beri imparatorluk unvanı  kâh İtalya.  kâh Almanya krallarında dolaşırken bundan sonra Alman­  ya'da kalmışdır. Ve Cermen tacını giymek yalnız Alman­  ya kralı demek olarak Almanya kralları  imparator un­  vanını ekseriya Roma'da taç giydikden sonra  alırlardı.  Ancak Cermen tacını  giydikleri gibi Roma hükümetinin  yani katoliklerin  en büyük hükümdarı olmak diğer  kral­

lara  üstün sayılmak gereği de beraber elde edilirdi. (974)  milâdî senesinde Otton ölüp oğlu da torunu da tahta  otur­  dukdan sonra  akrabasından Bavyera Dükü ikinci  Han­  ri Alman krallığına  seçildi. Romaya gidip de imparator  tacını  giydiği vakit Papa  tarafından   kendisine haç  re­  simli bir  altm  elma takdim  olununca memnun olmuşdu.  Halbuki  Papanın bunu vermekdeki ard düşüncesi;  sana  dünyayı  veren benim  manasında idi. Bu ikinci Hanri'ye  anlatmak ve bu düşünceyi herkesin kafasına  yerleştir­  mekdi. Hanri İsa'nın cemaatini koruyacağına Papa önün­  de yemin ettiği sırada; ben Papaya sadık  kalacağım söz­  lerini de  kendisine dedirtmişlerdir.  Bunlarsa hep çatallı  sözlerdi. Bu  türden  oyunlarla Papalar gün, gün  kuvvet  almışlardır. Hanri Saks hanedanından  olup 1024 milâdî  tarihinde vefat ederek bu hanedandan  kimse kalmadığı  için  asilzade   ve piskoposlar ve  halk  toplanarak   diğer  Cermen  prenslerinden Konrad adlı  Prensi seçip Mayans  şehrinde, Cermanya ve Milan şehrinde İtalya ve Roma'da  imparator taçlarını giymişdi.  Sonraları Burgon kralı bila  vâris ölünce  hükümetini Konrad zaptetmişdir. İşte  bu  münasebetle  İsviçre'de Almanya Devletine geçmişdir.  Konrad  asilzadelerin nüfuzlarını kırmak için Pisko­  poslarla şehirler halkına pek çok müsaade ve imtiyazlar  verdi. Böylece  15 sene hükümet ettikten sonra vefatında  oğlu üçüncü  Hanri tahta geçti.  İşte  Salip muharebeleri   aşağıda  anlatılacağı   gibi  bunun zamanındadır.  İşte bu Hanri Almanya  italya ve  TARİH­İ CEVDET  269  Burgon kralı olup o da  boşalan dukalıkları ele  geçirip  bizzat devlet  tarafından  idare edilmek   üzere yerlerine  Balatinler yani Voyvodalar yollamışdır. O esnada İtalya­  da üç Papa toplandığı  sırada oraya  giderek üçünü de  bir Papas meclisi tarafından şehrinden atıp yerine bir baş­  kasını seçdirmiş  kendisi  de imparator tacını   giymişdi.  Lakin oğlu 4  üncü Hanri'nin  imparatorluğu  zamanında  asilzade sınıfı yine kuvvetlenerek  nüfuzlarını artırmış­  lardı. Sonra  Papalar  seçilir imparator da onaylardı. Ge­  lenek bu iken Papa yedinci Greguvar bundan sonra Pa­  pa Roma ahalisinin rızası ile  ve kilisenin en büyük rüt­  beli kimseleri kardinaller  tarafından  seçilerek imparato­  run onayına lüzum yokdur diye bir papas meclisine karar  verdirmişdi. Ayrıca Papas olanların evlenmelerini yasak­  lamak gibi bazı işlere giriştiği gibi Piskoposların   hükü­  metlerden tamamen ayri  ve bağımsız olmalarını  kapsar  yayınladığı tenbihleri vardı. Bu özel davranışlarından do­  layı Hanri ile aralarında pek çok kavgalar çıkmışdır. Bir  aralık Hanri onun papalıkdan çekilmesi için bir piskopos  meclisine  hükmettirmişse  de o da Hanri'yi hal ile aforoz  etmiş ve  asilzadelerin kuvvetiyle Düklerden birisi Henri  yerine seçilip getirilmişdi. Ancak Hanri  ona galip gele­  rek İtalya'ya  gitmiş ve üç sene  Roma şehrini kuşatmış­  dı. Sonra galip gelip yeniden intihab ettirdiği Papa tara  fından da imparatorluk tacını giymişdir. Sonraları Pa­  pa  seçmek hakkını kardinaller bütün bütün ele  geçirip  hâlâ öylece yürütülmektedir. Ve peskçpos çekişmesi uza­  yarak nihayet peskoposlar yalnız ellerindeki  toprakların  sahibi olarak  imparatorların himayesinde  olmak  üzere  bağımsız Papanın hükümeti altında kalmaları uygun gö­  rülüp karara bağlanmıştır.  Salip muharebelerine  gelince bu muharebeler  adı ge­

çen Üçüncü Hanri'nin  zamanında  yani  (1096 ı  milâdî  (490)  hicri senesinde ortaya çıkmışdır.  Şöyleki  öteden­  270  AHMED CEVDET PAŞA  beri ziyaret için Kudüs­ü Şerif'e gelip giden hıristiyan­  lara iyi davramlırken Abbasi devletinin kuvveti otoritesi  azaldıkça Irak ve Şam taraflarına gelen Tatar  ve Türk­  men kabile aşiretlerinin hıristiyanlara karşı haşin davra­  nışları halkın  düşüncelerini  değiştirip asıl dini  gayret  taassuba,  büyüklük  ve misafirperverlik gibi iyi  davra­  nışlarını zülüm ve baskı altında bulunmaya çevrilmişdi.  Reaya ve  kendilerine aman verilmiş  yabancı  tabaa­  alıların halleri perişandı. 385 hicrî senesi  içinde Kudüs a  Şerif ziyaretçileri   arasında bulunarak   Kudüse  gelmiş  Jerben ilmi, hüneri, ve baht açıklığı ile Papalık makamı­  na  yükselince Avrupa halkını İslâm  olanlar aleyhine kış­  kırtarak uyarmaya istekde bulunmağa başlamışdı.  Kudüs­ü Şerif Selçuklular eline geedikden sonra ora­  da  hükümet eden Türkmenler tarafından  ziyaretçi hıris­  tiyanlara eza, cefa edildiğini oradan  dönen hıristiyanlar  şikâyet edip yaygarayı basıyorlardı.  Halbuki  yukarıda  anlatıldığı gibi Selçukluların İstanbul'a  yaklaşmasından  çok korkan Kayser İstanbul'un Türkler eline geçmek üze­  re  olduğundan  bahisle Avrupa'yı muharebeye  sürükle­  mek istiyor, Avrupa'daki   hükümdarlar da   Avrupayı  uzak  da olsa bir  kaygıdan korumak için  Selçukluların  durmadan  ilerlemesini durduracak önleme çarelerini ara­  makda kendilerini zorunlu  buluyorlardı.  Birde  Fransa asilzadeleri  memleketi  pek ziyade ra­  hatsız ettiklerinde bir  sefer açılıp da  asilzadeler muha­  rebeye sürülürse halk  da bir az nefes alır diye   Fransa  kralı böyle düşünürdü.  Papa  ise  kendinden  önce gelenlerin   Ağlebiyelilere  verdiği haracı  hatırından bir türlü   çıkaramıyor  ve İs­  lâm milletlerinin  böyle  çabuk ilerlemelerinden  kuşkula­  narak  başka ruhanî reisi bulunan hıristiyan ziyaret yeri  Kudüs­ü Şerifin İsevîler elinde  bulunmasını arzu  etmesi  ile  Melikşah'm tahta geçtiğinden beri Avrupa halkını İs­  TARİH­İ CEVDET  271  lamlar ile  muharebeye teşvik etmekde idi.   Yukarıdaki  sebeplerden ötürü Avrupa'da bir heyecan  ortalığı sardı.  Hemen  Kudüs­ü Şerifi almak üzere harekete karar ve­  rildi ve  ilk önce Fransa'da fedai  bayrakları açıldı.  Bu  bayrakların altına pek çok halk toplandı. İspanyollar En­  dülüs Arablarmdan korkularından çekinerek katılmayıp  yerlerinden ayrılmamışlarsa da diğer Avrupa memleket­  lerinde bulunan silahşor takımları  ayaklandı.  Onların ar­  kasına bir çok halk katıldı.  Bu bayrakların altına  gelip   yazüanlar  göğüslerine  haç resmi  yaptıklarından onlara Ehl­i  Salib denildi. Böy­  lece İtalya, Fransa ve Almanya'dan  sayısız Haçlılar Ku­  düs Kudüs diyerek yola revan oldular. Üçüncü fasılda an­  latıldığı gibi Avrupalıların korktuğu  Selçuklular acaip bir  karışıklığa düşmüşlerdi. Ama Ehl­i  Salib  de muntazam  bir idare altında olmadığı için  çoğu Macaristan ve Bul­  garistan dan geçerken hastalıkdan,  yorgunlukdan telef  olarak geri kalanı îznik'e kadar varmışsa da hemen hep­  si orada yapılan bir muharebede  imha edilmişdi.  Ancak o akit Almanya'ya  bağlı olan  Belçika  dükü

ile bir takım Fransız dük ve kontları da arazilerini satıp  bu Salib muharebeleri  için bir  çok akça  tedaıik ederek  tertipledikleri  ordular epiyce muntazam oldukları halde  bir takım Macaristan bir takım  Dalmaçya yolu ile hare­  ket ettiler. Gerçi  bunların da çoğu  yollarda  azalmışsa  da yine artanı  büyük bir kuvvet olarak İstanbul'a varın­  ca İstanbul kayseri ürküp acele bunları Üsküdara geçir­  miş İslamların onlardan önce kendisinden  aldıkları top­  rakları kendilerine bırakıp teslim  edeceğini vaad  etmiş­  dir.  Bunlar Üsküdar'dan hareketle Kılıçarslan'ın   Pay­ı  tahtı olan  İznık*i 1097 milâdî 491  hicrî senesinde  ele ge­  çirmişler ve Anadolu'da  ilerleyerek Antakya şehrine  gel­  mişlerdi. Dokuz ay  kuşattıkdan  sonra istilâ edip bir Dü­  272  AHMED CEVDET PAŞA  kalık  kurmuşlardı. Bu  esnada Hazret­i İbrahim'in doğ­  duğu  yer ve makam­ı şerifi olan  Urfa şehrini alıp orada­  da bir kontluk kurdular. Buralarda birer mikdar kuvvet  bırakarak geri kalan kuvvetleriyle Kudüs­ü Şerife  varıp  bir aydan fazla kuşadıp nihayet  istilâ ederek içindeki İs­  lâm ve Yahudileri kati ve idam  etmişlerdir. Sonra Bey­  rut ve  Akkayı ele geçirmişler,  Süveyş   denizine kadar  olan yerleri de istilâ ederek Kudüs­ü  Şerif kraliyet adiy­  le bir kraliyet kurmuşlardı.  Bu esnada Elcezirede  Atabeyler devleti ortaya  çı­  kıp Atabey îmadettin  Zengi Halep  şehrini ele  geçirip  Urfayı Ehl­i Salibden kurtarıp orada bulunan hıristiyan­  ların idam  olundukları haberi  Prenkistanda duyulunca  tekrar  Avrupa ahalisi coşup taşarak gelmiş olduğu halde  Fransa kralı yedinci Luiyi Papa aforoz ettiğinden töv­  besini tamamlamak için muharebe etmeyi arzu ve karar­  laştırarak 100 bin kişi ile  Salib ordusuna  katıldığı  gibi  Alman imparatoru da bir ordu kurup bu ordular 541 hic­  rî  senesinde istanbul'dan geçmişdi. Ancak imparator  or­  dusunun  idaresi  yolsuz olduğundan bazı rivayete   göre  Rum klavuzlara  aldandıklarmdan  Anadolu içindeki  ya­  pılan muharebede bütün bütün batmış ve kılıç artığı Lui'­  nin ordusuna katılmışdı. Lui  de Aydın tarafında  îslârn  askeri ile yapılan muharebede  askerinin yarısını kaybe­  derek  elinde  yeter kuvvet kalmadığından artık kavgadan  vazgeçip Anadolu kıyılarında   denizden Antakya'ya  çı­  kıp oradan o  da  imparator gibi  ziyaret yollu Kudüs­ü  Şe­  rife  gitmişdir.  Sonra imparator ve Lui Kudüs­ü Şerif kralı ile  bir­  leşerek Şam­ı Şerif üzerine  taarruz etmişler  ise  de  bir  şey  yapamayıp Urfa'dan da vaz geçerek imparator ve  Lui  beş  on adamı ile Avrupaya dönmüşlerdir. Ve sonra İma­  dettin'in oğlu Nurettin Şam'ı ele geçirip Atabey Devleti  TARİH­İ CEVDET               273  kuvvetini artırarak günden güne galibiyetler  ve zaferler  Jslâmlarda  görünmeye başlayıp sonra  Nurettin'in üme­  rasından  Yusuf Selâhaddin bin Eyüp Mısır'da ortaya çı­  kıp Fatimiye Devleti  batıp yerine Eyyûbî Devleti geçin­  ce Islâmın galibiyet ve satveti artarak bu  yerlerde Frenk­  lerin  kuvvet ve galebesi diye bir şey kalmamışdır.'  Bu  muharebeler sırasında  asilzadelerin akçaya  ihtiyaçları  vardı. Bunun için şehirler halkına hürriyet'i  satarlardı  ve şehir  halkına hükümetlerden fazla müsait davranılır­  •dı.  İşte böyle vesilelerle asilzadelerin nüfuzlarını kırma­

,ğa ve azaltmağa çalışılırdı. Fakat Papaların nüfuzu  art­  tıkça artıyordu. Hatta bu asırda pek ziyade kuvvetlene­  rek Barbarosa diye anılan Alman imparatoru Papa ve İtal­  ya ahalisi ile muharebeler  yapmış nihayet İtalya'da  Pa­  jpa  ile görüşmesinde Papa ata  binerken  özengisini  tut­  mak  derecesinde  düşerek böylece imparator  tacını  giy­  mişdi. O  vakit Papayı Roma'dan çıkarıp cumhuriyet kur­  mak istiyen kimseyi ateşe atıp  yakmışdır. İşte bu sırada  yani  (583)  hicrî senesinde Selâhaddin'in  Kudüs­ü Şerifi  ­zaptettiği haberi Avrupa'ya dehşetle yayılınca Papa ke­  derinden  öldüğü gibi bütün   Avrupa asilzadeleri  muha­  rebeye gitmek için and içip yemin ettiler.  Alman impara­  toru Frederik, Fransa kralı Filip ve İngiltere kralı Rişar  da Haçlarını takınmışlardı. Bu  suretle Frederik bir ordu  31e Salip muharebelerine çıkıp ancak Konya tarafında bir  nehirde boğulmuşdur. Filip ile Rişar  Marsilya ve Ceno­  va  iskelelerinden  denizden  doğruca Ber­rüşşam'a  çıkıp  ­ancak araları  rakip olmak ve   kıskançlık  gibi hallerle  açıkdı ve kavga etmişlerdi. Filip de kendi   askerini bir  •dük'e teslim ederek Fransa'ya döndü.  Rişar cesur hareketleri ile şökret kazanmışsa da  Ku­  düs­ü  Şerifi alamayıp Selâhaddin ile  mütareke yaparak  Yafa'dan  Akka'ya kadar olan sahiller îsevîler elinde kal­  F: 18  274  AHMED CEVDET PAŞA  mak üzere Kudüs­ü Şerife ve diğer ziyaret yerlerine gidip­  gelmelerine  izin verilmesini mütareke şartlan içine   al­  mışdır.  Bunun üzerine Papa tekrar büyük hükümdarları Sa­  lib  muharebelerine teşvik  etmişse fayda vermedi.   An­  cak Fransa ve diğer Avrupa memleketleri  asilzadelerin­  den çoğunu getirmişdi. Lâkin  onlar  da Kudüs'ün doğru  yolu denizden olduğunu öğrenip ve   Mısır ele geçirilme­  dikçe Ber­rüş Şam'da iş görmek kabil olmayacağını an­  layıp  önce Mısır'ı ele geçirelim  dediler.  Venediklilerden  bir mikdar donanma kiralayıp  ancak bu sırada  İstanbul  kayseri tahtından indirilmiş olmakla oğlu bu Ehl­i Salib  donanmasına başvurarak  onları İstanbul'a davet ve ka­  tolik  mezhebi  ile Ortodoks mezhebini birleştirmek  gibi  bazı ayrıntıları da taahhüd ederek İstanbul'a  getirdi.  1204 milâdî  senesinde bir az kuşattıkdan sonra  ele  geçirdiler. Kayserin oğlu  sözünü yerine getiremediği  gibi  ahali tarafından  idam edildi. Babası  da kederinden öldü.  Salip ordusu da İstanbul'u yağma ve yarısını  yakıp  yık­  dılar  bir çok eski eserleri tahrip ettiler ve ortadan  kal­  dırdılar.  Çoğu topraklarını aralarında   bölüşerek içlerinden  birini  imparatorluğa  seçmişlerdi.  Venedikliler  kıyı ve  adaların çoğunu  ele  geçirmişdi.  İşte  İstanbul'da  Lâtin  imparatorluğu dedikleri kayserlik budur.  Bir marki de Selanik dolaylan üe Yunanistanm bir  mikdarını birleştirip yine bu imparatorluğa ek olmak üze­  re  bağımsız bir  hükümet kurmuşdu.  Tahttan  indirilen  kayser hanedanı İznik'de  bir kayserlik kurduklan  gibi  önceleri İstanbul'daki tahtta oturan bir hanedan  da Trab­  zonda ayrı bir kayserlik  kurmuşdu. Bu Lâtin imparator­  luğu  elli yedi sene sürdükden  sonra İznik'de  kayser bu­  nan Misel Paleolog Cenevizlilerin yardımı ile İstanbul'u

TARİH­l CEVDET  275  geri alınca Lâtin imparatorluğu da yok olmuşdur.  Mezhep ayrılıkları ve   çekişmeleri ile   İstanbul'un  Franklar eline geçmesi de Papa'ya bir nevi yardım ise de  bu seferin  asıl maksadı olan Kudüs­ü Şerif hakkında bir  şey neticelenmediğinden Papa kendi dünyasını tekrar Sa­  lıp muharebelerine  teşvik ediyordu.  Bu esnada  İngiltere  halkı hür  düşüncelere eğilerek  meşrutî hükümet şekline  girmiş ve Fransa kralı  Füip de memleketinin  imarı ile  ilim ve fende ilerleme   fikrine koyulmuşdu.   Cermanya  da da pek  çok ihtilâflar çıkarak bazen bir  asırda mütead­  dit  imparatorlar bulunur. Bazen imparatorlar üe Papa ve  ahlk arasında kavga vae çekişmeler çıkar. İmparatorlar  Papa tarafından  afaroz olunurdu. Kısaca Avrupa'nın ha­  li gün gün fenalaşıyor  Papanın  sözlerine hükümdarlar  kulak asmıyorlardı. Gerçekde bir takım delikanlılar Mar­  silya'dan gemilere binip Kudüs'ü almak için  yola çıkmış­  larsa da bazıları batıp yok olmuş  geri kalanı da dolan­  dırıcılar tarafından İskenderiye'ye götürülerek  esir diye  satılmışlardır. Bu  sırada Almanya'dan  yirmibin kadar  delikanlı Kudüs'e gitmek üzere hareket etmişlerse de ço­  ğu  bu yoldan geri  dönmüş  bir çoğu da  açlıkdan ölerek  dağılmışdır.  Kudüs­ü Şerif  her ne kadar ehli İslâm elinde ise de  krallığı unvanı   Fransa  asilzadelerinden birinin  üzerine  olmakla o  da Papa'nm eklenen  yardımı ile bir  ordu ter­  tip  ederek doğru Mısır'a geçmiş Demyatı ele geçirmişse  de kısa zaman içinde burasını terk ederek Avrupa'ya ge­  ri dönebilmişdi.  Papanın cebir  ve zoru  ile  Almanya kayseri  İkinci  Frederik 620 hicrî senesinde bir ordu ile Akka'ya var­  mış  o  vakit Eyyübî  Sultanlarından  Mısır'da  hükümet  eden Melik Kâmil ile bir mütareke akd ile ona bir kaç ka­  le verip mukabilinde bir  az arazi ile Kudüs  şehrini ala­  rak kendi  kendine  Kudüs'de taç giydikden  sonra Avru­  pa'ya dönmüşdür. Lâkin böyle muharebesiz   kaleler ve­  276  AHMED CEVDET PAŞA  rip karşılığında yalnız Kudüs'ü  alarak taç giymesinden  papa  memnun olmamışdır.  Sonraları Kudüs­ü Şerif Ehl­i İslâm tarafından tek­  rar ele geçirilip ertesi sene yine hıristiyanlarm eline geç­  di ise de ardından Moğollardan kaçıp bu taraflara  gelen  Harzemlilerin eline geçmekle Kudüs'ü   tekrar  ele geçir­  mek için Fransa kralı dokuzuncu  Lui bir ordu ile Kıbrıs  adasına gidip oradan  647 hicrî senesinde  Mısıra  geçip  Demyad  kasabasını ele geçirip Mısır, Kahire üzerine ta­  arruz etmişse de askeri kırılıp kendisi  tutsak  olup  Dem­  yadı geri vermiş ve bir çok da akça   ödedikden sonra  esaretten kurtularak  Doğu'da görüpde ibret aldığı  bir  çok medeni eserlerden  ve bilimden  faydalanarak Fran­  sa'ya dönüşünde güzel kanunlar tanzimine gayret ederek  pek dindar olduğu halde  Papanın tecavüzlerini yasakla­  yan mezhep  işleri idaresi  hakkında da kanunlar  tanzim  etmiştir.  Sonra Mısır Kölemenleri ehli salib elinde kalmış olan  Antakya, Yafa, Akka ve diğer bazı yerleri  geri almışlar­  dır. Antakya ile Yafa'nm  Kölemenler  eline  geçtiği ha­

beri  Frenk diyarına  ulaşınca Fransa kralı  Dokuzuncu  Lui asilzadelerini  Paris'e  davet edip muharebeye karar  verdiği sırada Tunus hükümdarı îsevî  dinine  girmek ni­  yetinde imiş  diye duyunca ilk önce o tarafa gitmişse de  ordusu üzerine  Ehl­i İslâmın arslanlar gibi saldırdığını  görünce  o haberin yalan  olduğunu anlayıp oradan  çeki­  lerek  varıp Kartaca şehrini ele geçirir ve  orada ölünce  ordusu bir iki ay kalıp Tunus hükümdarı ile  İsevî dini­  nin ve Avrupa  ticaretinin serbestçe   yapılması şartiyle  andlaşmalar  yaparak  Fransa'ya  döndü.  Gerçi İngiltere  kralının oğlu olup Lui ile beraber bulunan Edvard Fran­  sız ordusu ile birlikde dönmeyip 12000 askerle Ber  ­ rüş  Şam'a azimet etmişse de Mısır Sultanı Baybars'a  karşı  TARİH­İ CEVDET  277:  bir şey yapmayıp o  da İngiltereye dönmüştür.  İsevîlerin en son ellerinde kalan   Sayda kıyısını da  milâdın 1291 ve Hicretin 690 senesinde Mısır memlükle­  ri ele geçirmekle artık Frenklerin gayreti kesilmiş ve Sa­  lip muharebeleri  de son bulmuşdur.  Bu suretle İslâm memleketleri Frenk taarruzların­  dan kurtulmuşsa da Moğol taarruzlariyle harab  ve vi­  ran olmuşdu. Ve Mısır sultanları Moğollarla epice zaman  meşgul oldukları gibi Selçukluların Anadolu'da kalan bir  şubesi de bu gibi muharebelerle zaif düşüp nihayet (699);  hicrî senesinde sönüp Osmanlı devleti ortaya  çıkarak bü­  yük çabuklukla büyüyüp İslâm   milletlerinin kuvvetini  yenilemiş  ve ayaklandırmış ve o vakte göre muntazam  asker  icad ederek   Avrupalıların gözünü  ürkütmüşdü.  Avrupa askeri ise icab edince toplanır dirinti makulesi  olduğundan  Osmanlı Devleti az vakit zarfında büyük  zaferlere mazhar olmuşdu^.  Uyanıp ibret alınacak  şudur;  Avrupalıların kork­  dukları Selçuk Türkleri Salib  muharebelerinin başlangı­  cından önce  aralarında kargaşalık çıkararak büyük   bir  işe muktedir olamadıklarından ilk önceleri ehl­i Salib ko­  laylıkla zaferler kazanıp eğer îmadettin Zengi ile Nuret­  tin Şehid ve müteakiben Yusuf Selâhaddin ortaya çıkma­  mış olsaydı İslâm milletlerinin hali pek  fena olurdu. Bun­  lar Frenklerin zafer kazanıp genişlemelerini  kesmiş ol*  dukları halde çok geçmeden  devletleri ortadan  kalkmış  ve İslâm memleketleri tatarların istilâsiyle harab  olmuş  ve  Frank devletleri  epiyce  nizam  bulmuşken   Osmanlı  devleti ortaya çıkarak ehl­i  İslâm yeniden  hayata kavuş­  muşdu. Avrupanm  en güzel yerlerini  ele  geçirmeğe ve  Avrupayı  korkutmayı başarmıştır. Fakat  bu  Salib  mu­  harebeleri Frenkler İstanbul'un fethini bir kaç yüz sene  geciktirdiler  denebilir.  278  AHMED CEVDET PAŞA  Bu muharebeler olmasaydı belki bütün Avrupa ehl­i  islâm eline  geçerdi denilebilir.  Salib muharebelerinin  asıl amacı Kudüs­ü  Şerifin  Avrupalılar elinde kalması  idi. Frenkler bu neticeye ula­  şamamışlarsa da bu  seferler Avrupanm  öncelikle Fran­  sa'nın  büyük menfaatlerini doğurmuşdur.  Zira o asırda ilim ve fen İstanbul ile Mısır'da yük­  sek derecede idi. Buralarda Frenkler çok şeyler öğren­

mişler ve hayli Rum, Sıryani, Arab kitapları satın ala­  rak Avrupa'ya götürüp okuyarak  önceleri  taklid ederek  şiir söylemeğe  ve hikâyeler yazanağa başlamışlardı. On­  dan sonra Eski Yunan ve Lâtin kitapları okunmağa baş­  ladığı  gibi Arabistan'dan İspanya'ya geçerek ehli İslâm  arasında duyulan ilim ve fenden Endülüsde Emevîlerin  pay­ı tahtı olan Kurtaba'ya gidip gelen Avrupalıların öğ­  rendikleri tıp,  kimya, biyoloji,  matematik ve  geometri,  felsefe ve astronomi  gibi fenlerde Avrupa'nın  her  tara­  fında yayılmağa  başlayıp o vakte kadar   Avrupalıların  bilmediği türlü nebatlar ve yiyecek ve eşya hep sonradan  meydana çıkmıştır.  Sonra  Avrupanın her tarafında mektepler  açılarak  ilim ve san'atta hâlâ hayretle bakdığımız yüksek derece­  ye erişmişlerdir. Avrupalılar ilk  önce Arab ve  Rumun  medeniyetini görerek taklid edip  sonra yüksek seviyeye  gelmişlerdir. Bu Salib muharebeleri sırasında harp  usul­  lerini öğrenmişlerdi.  Avrupada  gemi   inşası san'atı da  o asırdan sonra ilerlemişdir. Ve sefer arkadaşlığı yakın­  lığı ile Avrupalılar birbirlerini tanıyıp anlaşarak arala­  rında yardımlaşma fikri yerleşmiş ve kendilerini bir mil­  let gibi tanımışlardı.  Bu  yüzden yardım   fikri gelişerek  fıkara ve hastalara bakmak üzere bir kaç tarikat peyda  olup yalnız insanlığa hizmet için  her din ve mezhepden  adam  kabul edilerek Avrupa'da hâlâ itibarda  olan Ma­  TARİH­İ CEVDET  279  •sonluk  da o tarihden sonra ortaya çıkmışdır.  Sahipleri  arasında  kemankeş sırrı gibi bir sır  olarak  birbirlerini  tanımak için  aralarında bir takım  işaret ve   alâmetler  vardır.  Medeni memleketlerde seyahat eden Avrupalıların  gözleri  açılıp  ondan sonra akıl  ve mantığa yer verip pa­  paslarm aşıladığı korkulardan  sıyrılıp mutaassıp  düşün­  celerden vazgeçerek akıl yoluna girmişlerdir. Salib sefer­  lerinde  Roma'ya gidip orada geçen desise ve kişisel düş­  manlıkları görüp işin aslını öğrenip mezhep işlerinde hay­  li fikir değiştirdüer.  Böylece Salib muharebeleri  sırasın­  da Papaların nüfuzu çok ilerlemişken  sonraları  düşme­  ye yüz tutup aforoz keyfiyeti  bile herkesin gözünde ve  düşüncesinde  değerinden düşünce Papalar serin kanlı yu­  muşak  davranmağa  başladılar.  Hatta Fransa Kralı  Lui  pek geri  düşünceli fazla dine bağlı iken iki defa  Salib  muharebelerine  gitmişken  «Fransa devletine yalnız Allah  karışır. Papanın hiç bir yönden  işlerine karışmağa hak­  kı yoktur» diye ilân  etmişdi. Ondan sonra gelen   Fransa  kralları da Papaların nüfuzunu azaltıp Fransa krallığının  nüfuzunu  genişletmeye  çalışmışlardır.  Hatta   Lui'den  sonra Papa'ya karşı koyabilecek şekilde tüm  halkın  kal­  bini  kazanmak  için  Papas, asilzadeler ve  halkdan ku­  Tulmuş birleşmiş olarak her tarafdan   meb'uslar getirip  genel meclis kurmuşdü.   Sonra Fransa mühim mes'eleler  karşısında kalınca  bu meclis bir kaç defa kurulmuşdur ve  en sonraki kuruluşu Fransa cumhuriyetinin  ilki ve baş­  langıcıdır.  Sair  yerlerde de Papanın nüfuzu böylece düşmüşdür.  Hatta 1338 milâdî senesinde imparator  seçiminde bulu­  nan  Prens ve  Piskoposlar  Frankfurt şehrinde toplanıp  bundan sonra Cermanya kayser ligine seçilecek zat bütün  toplumun kararı ile ve Papanın onayını  gerektirmeden  seçildikleri gibi Roma imparatoru vazifeleriyle haklarına

280            AHMED CEVDET PAŞA  Allah tarafından mutasarrıf olmak  kararını verip  bir  özel kanun koymuşlardır.  Bununla Papa nüfuzunu  epiyce kaybetmişdi.  Ondaa  sonra da, Papalar artık bir Cermanya imparatorunu afo­  roz  edememişlerdir.  Fransa kralları imparator  unvanından  mahrum ol­  dukları için Papaya karşı boyunları eğri olmadığı gibi  Papaya güzelce karşı koyarak  devletlerinde istediklerini  yapabilmişdi.  Daha o vakit Fransa  şahidi  olduğumuz  toplum birliği kurmaya başlamışdı.  Almanya hükümdarları ise Roma imparatoru unva­  nını  üzerlerinde  taşıdıklarına göre  Romayı elde tutmak  iddiası  ile daima asker ve akçaya ihtiyacı vardı.  Böyle­  ve dük ve kontlarla diğer  asilzadelere fazla hürriyet ver­  dikleri  için daima  İtalya işlerine  karışarak  Almanya iş­  lerine bakmaya vakit bulamadıklarından Almanya  asil­  zadeleri çok nüfuz  ve kuvvet  kazanıp böyle olunca ayrı­  lıklar Almanyada çekişmeler  halini almışdı. Gerçi İsviç­  re'de bulunan Habsburg kontu  aynı zamanda  kayserliğe­  seçilen  Rudolf  epiyce kuvvetlenerek  asilzadelerin teca­  vüzlerini önlemiş ve oğlu  Rober de Avusturya dükü ol­  duğu halde ondan sonra kayserliğe  seçilerek 1308 milâdî  senesinde hükümet etmişse de ondan sonra imparatorluk  başka hanedana geçmişdir. Onun zamanında  İsviçreliler  isyan ederek  Alman devleti ile aralarında  uzun  zama»  muharebeler sürdürülüp sonunda    İsviçre Almanya'dan  ayrılmış ve bağımsız bir cumhuriyet olmuşdur.  Anlatıldığı  gibi  asilzadeler fazla    kuvvetlendikleri  için  Almanya'da herkes  ve halk kendini emniyette gör­  meyip hatta bazı şehirler halkı kendini asilzadelerin şer­  rinden korumak  için aralarında birleşmişler  ve  andlaş­  malar yapmışlardı.  İşte Villes Înitiatignes tabiri  bundan*  gelmişdir.  TARİH­İ CEVDET  281  İmparatorluk  intihabı olup da bunda veraset usulü  cari olmadığı halde dük, kont, ve  sair seçilen  prensler  malikaneleri  olan memleketlere verasetle el koyarak her  biri birer bağımsız hükümdar olduklarından  bazı pisko­  poslar ile beraber kayser seçilmesi hakkına da el koyup  kendilerine ait saydıklarından imparatorluk  sözde kalıp  Alman  dükleri  imparatorluğu  kabul etmez  olmuşlardı.  ve bu veraset  usulünün kaldırılması ile imparatorluğun  nüfuzunun yenilemesi artık  kabil olamiyacağı  anlaşılıp  kayser intihabı meselesi  ise Almanya için mühim bir şey  olduğundan aynı gelenekde bir  usul  bir kaide de yoktu.  1350 milâdî tarihinde kayser  seçme hakkı olan Prens ve  Peskoposîar  tayin ve sınırlandırarak kayserin ölümünde  bunlar üç  ay içinde  Frankfurt şehrinde toplanarak ço­  ğunluk  ile kayser seçmeleri  kanun olmuşdur.   Bu dük,  prens ve piskoposlar seçmen unvanını  almışlar   ondan  sonra  imparator seçmek kanun  ile onların haklarından  sayılmışdır. Çek kralı ve Grandeburg markisi de bu  seç­  menlerdendi.  İşte  böyle  ilkelerden dolayı Alman devleti  birleşik bir toplum olamayınca nihayet  İtalya gibi küçük  hükümetlere  parçalanmıştır.  Salib muharebelerinden  Avrupa'nın bir  kazancı da  şudur: Ehl­i  Salibin  maksadı birdi. Fikirde birleşme ve  beraberlikle eşitlik feodalite  usulünü kırmağa başlamış­

dı.  İnsan onuru ve  değeri asilzadelere  kalmayıp  yarar­  lık, yiğitlik kahramanlıkla kendini esirgemeyen  de bun­  dan nasibini  alırdı, böylece asilzadeler  önünde insandan  sayılmayan halkdan birinin değeri bilinmeğe  başladı.  Ayrıca asilzadeler akçaya ihtiyaç duyunca ellerinde­  ki imtiyazları bulundukları şehir  halkına satarlardı. Di­  ğer şehirler de bunları  görerek zorla hürriyetlerini   ve  topraklarını kazanırlardı.  Bu suretle bir çok yerler asilzadeler elinde  acı çek­  282  AHMED CEVDET PAŞA  mekten ve onların baskısından kurtulup sanayi  ve tica­  retlerini genişletip  artırınca  ortaya mutlu bir  yaşantı  çıkınca uygarlıkda ilerleme  yoluna girmişdir.  Özellikle  Fransız asilzadeleri Doğuya  gittikleri za­  man Fransada rahatlık  duyularak halk kralın  kral  da  halkın değerini  gereği gibi bilince kraliyetin  nüfuzu ge­  nişleyip kuvvetlenmişdir. Bir takım yeni kanunlar tanzim  ile yayınlanmakla beraber  eski Roma kanunları da değer­  lenip  asilzadeler sınıfının  böyle bilgileri  elde  etmeği kü­  çüklük saymalarından halk içinden kanunları bilen kişiler  yetişerek mahkemelerde ve meclislerde kullanılmağa baş­  lamışlardı. Fransa da bu yolda halkı korumakla  beraber  asilzadeleri  terbiye eden krallar   olduğundan  o vakit  Fransa devleti mutlak hükümet  şeklini  almışdı.  İngilizler diğerlerinden önce hürriyet ve düşünce ser­  bestliğine eğilip  asilzade sınıfı bilgili hareket ederek  el­  de ettikleri imtiyazları zamanında ve yerinde değiştire­  bildikleri için İngiltere Devleti meşruti hükümet şekline  girerek asilzadelerin  şeref ve  itibarı baki kalmışdır.  Almanya  asilzadeleri  imparatora  karşı bağımsızlık  iddiasına düşmüşler halka baskı yapmışlarsa da onlar da  bu gibi  imtiyazlarda değişiklik yapabilmişlerdir.  Kısaca Salib muharebelerinden  sonra  Avrupa baş­  ka bir âlem olmuşdu. Her tarafda zulüm kalkmış kaldı­  rılmış halk uygarlık yoluna girmişdi. Fakat bunca asır­  lardan beri yerleşmiş vahşet halinin  birden ortadan kalk­  ması  kabil  olmadığından bir çok  zaman yeni uygar dü­  şüncelerle eskinin geri düşünüşle vahşet ve cahillik yan  yana  beraber  gitmişdir. Mesela 716 hicrî senesinden son­  ra Fransa'da ortaya  çıkan kıtlıkda Yahudilerin kuyulara  sihir  atmış olmalarına yorumlanıp bir çoğu işkence edi­  lerek  öldürülmüşdür. Bununla  beraber  çok defa umumî  meclis kurularak güzel kanunlar  yapılırdı. İngiltere kra­  TARİH­I CEVDET  283  İmin annesi Fransa kraliyet aüesinden  olduğu için vera  set iddia edince bu Devletler  arasmda  muharebe çıkmış  ve  yüz sene uzamışdır.  Fransa  kralı bu muharebelerde  yalnız  asilzadelerin göstereceği gayrete dayanıp askeri  kuvveti  de yalnız süvari  idi. İngiltere kralı  ise bütün ta­  basını kendi istediği yolda kullanıp bir hayli cesur yaya  askeri de vardı. Bir de İngilizler bir nevi Havan topu  kul­  lanıyordu ki daha o zaman Fransa da böyle silâhlar  kul­  lanılmağa başlanmamışdı Böylece İngilizler her yerde ga­  lip  gelerek  Fransanm  bir  çok memleketlerini ele geçir­  mişlerdi.  Harp harekelerinde Bedeviler, göçebeler medenî olan­  lara galip gelirken Barut'un  kullanılması yayılınca  mu­  Tıarebe başlı başına bir fen olunca iş değişerek ateşli si­

lâhlar  medeniyetin koruyucusu olmuşdu.  O  asırda  ba­  rutun  icadı bütün dünyada geniş değişikliği  getiren bir  insan buluşu idi. O zaman medeniyet henüz  lâyıkiyîe  iler­  lemediği gibi  Barut'un kullanılmasını da  gereği gibi bi­  len yokdu.  İngilizler adı  geçen topu icadetmişler ve  pek  çok faydasını görmüşlerdir. Bu  asırda kolera çıkmışdı.  Bu da Avrupada Yahudilere isnad olunmuş bu kerre de  Yahudiler pek çok baskı görmüşlerdir.  Bu  hastalık   İn­  giltere ile Fransa arasındaki  muharebelere  ara vermiş  ve  arkasından Harp yeni  patlamış  yine  İngilizler galip  gelmişler ve muzaffer  olmuşlardır. Harp için sık sık ak­  çaya  ihtiyaç  görülürdü.  İngiliz parlamentosu  her topla­  nışında bu vesile  ile krala  bir takım teklifler arz ederler  böylece  parlamento meclisi nüfuzunu artırıp genişletirdi.  Yine bu asırda İngüiz parlamentosu asilzade ve  pis­  koposlar meclisi  ile milletin seçtiği meb'uslafm meclisi  olmak üzere ikiye  ayrılmışdı.  Millet  meclisinin her şeyde  nüfuz  kazanması bu gibi gidişattan doğmuşdur ve Fran­  sız asilzadelerinin  kimi telef  kimi esir olunca  asilzade­  284  AHMED CEVDET PAŞA1  lerin  nüfuzu kırılmış Paris  halkı  serbest   davranmağa  başladığı gibi Fransız millet meclisi de  epiyce nüfuz ka­  zanmışdır.  Fakat  bu kargaşalıkda  Fransız  köylüsü ve  çiftçisi zorbalıkla  önüne geleni öldürmeye başlayınca bu­  nun  önünü almak için  asilzadeler de onlardan  vahşi  bir  şekilde intikam alırlardı.  Fransa'da malikânelerin  çoğu hükümet eline geçin­  ce büyük asilzadeler azalmışsa da onların yerine  kral  hanedanından bir  takım prensler geçip bunlar ise  vera­  setle  büyük  afaziye sahip olduklarından kuvvetleri kra­  lın nüfuzuna karşı  ve   güçlük  çıkarıcı   olduklarından  Fransa halkı yine pek  çok zulüm  ve baskı altında kal­  mışdı ve Fransa kralının kardeşi Orlean dükü ile amca­  sı olan Burbon dükü arasında ortaya çıkan çekememez­  likden iki gruba ayrılan Fransada yapılan  iç harpde ön­  cekilerden çok sıkıntılı ve belâlı günler olmuşdu.  Burbonlar İngiltere kralı ile anlaşarak İngilizler Pa­  ris'e girerek İngiltere kralı adına hükümet etmeye baş­  layıp Fransa devleti elinde yalnız bir kaç eyalet  kalmış;  olduğu sırada harika denilecek bir kız ortaya çıkarak aç­  tığı bayrağın başına topladığı Fransız  askerlerini Fran­  sa kralı  adına kumanda ederek  İngilizlere galip geldi»  Gerçekden Burbonlar bu kızı tutup İngilizlere satmışlar  onlar da biçareyi  sihirbazlıkla itham  ederek ateşe atıp  yakmışlardı.  Ancak Burbonlar  da Fransa'nın gidişine  acımağa  ve Paris'de hükümet eden İngilizlerin  ağır bas­  kılarından  utanarak Fransa  kraliyle anlaşıp  İngilizleri  Paris'den kovmağa  ve  ellerindeki   Fransız topraklarını  yavaş yavaş  geri almağa başlamışdır. Bu sırada İngiltere  de büyük bir iç harb ortaya çıkarak otuz sene uzamişdı.  Böylece Fransa İngilizlerin sataşmıyacağmdan  emin ola­  rak  Fransa  toplumu rahatlığa efmişdir. Fakat düşman­  lık İngiltere  ve Fransa arasında uzun zaman sürmüşdür.  TARİH­İ CEVDET  285  Sultan  Selâhattin'in  Kudüs'ü kurtarması ve bir müddet  jsonra Frank hükümetinin inkirazı sebepleriyle 652  hicrî  senesine kadar  Anadolu ve  Berrüşşam  ve Mısır tarafla­  rını sekiz  kere  daha büyük ordular hücum edip  Kudüs

ve  dolaylarının  bir kaç defa ehl­i islâm ve ehl­i SaUp el­  lerine geçmesi Doğu  ve Batı memleketlerinin ilişkilerinin  artmasına sebep olmuşdu.  Ondan sonra Avrupa  devletlerinin bir çok hükümet­  lere bölünmesi küçük ve bağımsız hükümetlerin  ortaya  çıkması  Batı  Devletlerini  uzun zaman öyle .büyük işler­  den alıkoymuşdu. İşte bu  sırada Osmanlı Devleti ortaya  çıkarak birdenbire büyümeğe ve Rumeli yakasında  geniş  topraklarda yayılmaya başlayınca Papa,  Venedik ve, Al­  manya hükümetlerini ve Kostantaniye kayserlerini  telâ­  şa  düşürerek  Cengiz hükümeti ve Akkoyunlular  ve Mı­  sır sultanları  ile  ilişki kurup onların tarafından güçlük­  ler çıkartılarak ilerlemeyi durdurmağa çalışırlardı. Yu­  iarıda anlatıldığı  gibi 1208 Hicrî senesinde Osmanlı dev­  leti topraklarını genişletip İstanbul'u fethedecek hale ge­  lince  Timurlenk olayı üzerine işler  aksayıp Osmanlı hü­  kümetine durgunluk gelmişdir.  Dördüncü fasılda anlatıldığı gibi Fransa kralı altın­  ­cı Karlos Timur'un muzafferiyetini tebrik edip o da ce­  yap olarak gönderdiği mektupda Yıldırım Bayezıde galip  geldiğini anlattıkdan  sonra  Karlos'u  ticaret   işlerinde  teşvik etmişdi. O  zaman Avrupa halkı kendi gaileleri ile  meşgul  olarak Doğu ülkelerinin varlığını bile  unutmuş­  lar ve uygarlığın  ve  ilerlemenin sebebi olan haberleşme  ve ticarî ilişkilerden uzak kalmışlardı. Timur'un karanlık  «aldırışı  da sel gibi gelip geçdikden  sonra Osmanlı  dev­  letinin dal  budak  salıp Rumelinde bir çok yerleri ele ge­  tirince İstanbul  kayseri Poleolog ile İstanbul Patriki Os­  manlı aleyhine birleşip  anlaşarak Ortodoks ve  katolik  286  AHMED CEVDET PAŞA  mezheblerini birleşdirmek üzere  İtalya'ya   gitmişlerdi..  Lâkin bir iş beöşremeyip sonuç almadan döndüler.  Zira  Salip  harbleri zamanından beri Franklar ilim ve sanayie  göz dikerek düşünceler değişmiş başka  yollara girmişdi.  Papa  ve rahipler aleyhine İngilterede bazı serbest düşün­  celer yayılmış ve bu serbest mezheb düşünceleri Avrupa­  nın her  yerine yayılmışdı. Böyle  evvelki  gibi  din  işleri  ruhani reisler elinde kalmayıp Avrupa devletleri özel çı­  karlarını gözetmeğe başlamışlardı.  Fakat Osmanlılar Almanya sınırlarına  yaklaşmaya  başlayınca  Osmanlıya karşı  kuvvetli bir   hüküamdara  lüzum görüldü. Habsburg hanedanından Avusturya dükü  olup sonra Macar krallığına seçilen Alber 842 hicrî sene­  sinde imparatorluğa seçilmişdi. Bir sene sonra ölünce  ak­  rabasından  Fredrik imparatorluğa seçilerek  Papa tara­  fından da taç giydirildi.  Ondan  sonra imparatorluk Habsburg  hanedanında  kalmış ve Avusturyamn pay­ı tahtı' olan Viyana şehri o  vakittenberi idare merkezi  olmuşdur.  Bu  Fredrik Roma'da en son taç giyen imparatordur.  Sonraları papaların nüfuzu kırılmış  ve  düşmüşdü.  Artık  Roma'ya gitmeye  kimsenin ihtiyacı  yokdu. Hemen  Al­  manya'da taç giyme merasimi yapılıp imparator oluveri­  yorlardı. Gerçi imparatorluk  Avusturya   hanedanından  başkasına  geçecekse  bu seçim gereğinin  ifası yine bu  hanedana aid olurdu.   Başkasını sokmazlardı.  Şöyleki  Avusturya  Devleti yukarıda anlatıldığı  gibi Almanya dı­  şında Macar  krallığını ve diğer  memleketleri  ve  eyalet­

leri eli  altında  buludurarak  topraklarını genişletmiş ve  kuvvetlenmişdi..  Böyle olunca daima yolunu bulup veli­  ahdını imparator  seçmeğe muvaffak olmuşdu. Hal böy­  le olunca Almanya imparatorluğu yüzlerce sene Avustur­  ya dükleri  olan Habsburg hanedanı üzerinde kalmış ve'  TARİH­Î CEVDET  287  Napoleon Bonaparte'a kadar bu gidiş  devam etmişdir.  Aslında  Alman imparatorlarının şerefi şanı ve  nüfuzu  pek yüksek iken yukarıda anlatıldığı  gibi Alman büyük­  leri hersek, dük, yahut marki adlariyle veraset yolu ile  her biri bağımsız bir hükümdar oldukları için imparator­,  luk işe yaramaz olmuşdu.  Alman  hükümdarlarının   hepsi birleşmiş  devletler  gibi sayılıp içlerinden birisi  seçilirdi.  Onu bütün kralla­  rın üstünde bilerek nizam ve gidişlerini bozacak bir düş­  man çıkınca hepsi belli miktarda asker  vererek düşman­  dan korumak şartı ve kaydı ile imparatorluk şanı değeri  şöhreti  sayıldığından   Almanyayı  ayakda  tutmak  için  pek saygı değer ve erişilmez büyük bir  rütbe idi. Kısaca  Osmanlı  Devletinin  Rumeli kıt'asmda günden güne top­  raklarını genişletmesi ve öteye beriye saldırması Avru­  paya  kuşku vererek  önleme tedbirleri almağa başlamış­  lardı. Fakat o vakte kadar maaşlı asker kullanılması Os­  manlıların  özelliği idi buna karşılık Avrupa'ya lâzım olan  askeri asilzadeler verirdi.  (849) hicrî senesinde Fransa'da muvazzaf asker usu­  lü konularak krallığın kuvveti artıp asılzadeganın nüfu­  zu bir kaç derece azalmış ve Fransa'da Papanın nüfuzu  diğerlerinden fazla kırılmış  olduğundan  Fransa  Devleti  ö vakit muntazam bir devlet haline  girmeğe ve gereği  gibi  menfaat politikasını aramağa başlamışdır.   Bunun  üzerine  diğer Avrupa devletleri de ister istemez  muvaz­  zaf asker kullanmak zorunda kalmışdır. Bundan  sonra  Fransa kralları türlü politika tedbirleriyle bir çok mali­  kâneleri  mirîye geçirip asilzadelerin bütün bütün nüfuz­  larını kırdıklarından eskidenberi Fransamn  başını belâ­  sı feodalite gailesi hemen o  zaman bütün bütün ortadan  kalkmağa her  yerde Devlet ve millet tabirleri  saygıyla  karşılanmağa başlamışdı.  288  AHMED CEVDET PAŞA  O zaman Osmanlı askeri diğer devletlerin   askeri­  ne göre pek çok  muntazam ve disiplinli  olduğu  halde  ikinci Sultan Mehmed ateşli  silâh kullanmağa önem  ve­  rerek büyük toplar döktürmüş askerliğe  ve  askerlik faz­  lasiyle ilgi göstermekle askerî topluluğu  her tarafa deh­  şet saçıyordu.  857  hicrî senesinde İstanbul'u  kuşatmış  taarruz ederek fethetmişdi.  Osmanlılar Doğu Roma İm­  paratorluğunun  pay­ı tahtında oturarak Avrupa kıt'asm­  da  geçerli olan hükümetini  sürdürünce Frankların poli­  tik düşünceleri bütün  bütün  değişikliğe uğrayıp yenilen­  di,  İstanbul'daki ilim adamları Frank topraklarına gide­  rek ilim ve  maarifi yaymağa çalışmışlardı.  Frank top­  raklarında evvelkinden çok maarif  ve  sanayii ilerletmek  için türlü buluşlar ortaya çıkmış böylece Avrupa şimdi­  ki haline  daha o zaman girmeğe  başlamışdı. Böylece İs­  tanbul'un fethi Avrupa için önemli  olaylardan biridir.  Avrupalılar için on beşinci asır (ki milâdın  bin dört

yüz senesinden bin beş yüz  senesine kadar  olan zaman­  dır) bu asrın tarihi pek önemli  sayılır. Zira anlatıldığı  gibi Fransa'da muvazzaf asker kuruluşu, İstanbul'un fet­  hi ve her yerde memleketi iyi idare  etmek  için gerekli  tedbirlerin alınması gibi genel durumda değişiklik ve  ye­  niliklerin  ortaya çıkışı hep bu asrın olaylarıdır.  Amerika kıt'ası ile  Ümit burnu yolu da bu asırda  keşfolundu. Şöyleki Venediklilerin  mısır yolu ile yaptı­  ğı Hindistan ticâretini İspanyol ve  Portekizliler  kıskana­  rak Doğuya denizden bir yol bulmak  üzere  İspanyol  ge­  mileri Kolomb adlı Cenevizli  bir kaptanın kumandasında  Batıya doğru yön almışlar ve Amerika'yı bulmuşlardı.  Portekizliler de Afrika^  kıyısından giderek   Ümit  burnu  yolunu keşfettiler.  Amerikanın keşfi  Avrupa'ya  gerek ticaret gerek di­  ğer şeylerde pek büyük kazanç sağladığı gibi Ümit burnu  TARİH­İ CEVDET  289  yolu ile Afrikamn doğusuna Arab yarımadasına ve Hindis­  tan  taraflarmda pek çok  memleketlere gidilirdi.  Artık  her türlü teşebbüs hakkında Avrupalıların heves ve gay­  retleri epiyce ilerlemişti.  Dördüncü fasılda anlatıldığı gibi yine o zaman kitap  basmak icad olununca türlü ilim ve maarif pek  kolaylık­  la yayılmağa ve medeniyet büyük bir sür'atle ilerleme  başlamışdı.  Kısaca  15  inci milâdî asır Avrupa  için bir yenilik  asrı olduğuna  göre Avrupa tarih yazarları Adem aley­  hisselâmm devrinden Roma  Devletinin  çöküşüne kadar  geçen  asırların  tarihine yani 1453 İstanbul'un  fethi  za­  manına kadar eski çağ yine 1453 İstanbul'un fethi tari­  hinden Amerikanm keşfi tarihi olan 1492 senesine kadar  geçen  zamana  ortaçağ. 1492 senesinde Amerika'nın keş­  finden şimdiye  kadar  geçen  zamanın   tarihine  yeniçağ  derler.  Hakikatte  Roma Devletinin çökmesi mühim mes'ele  ise de İslâm dininin ortaya çıkışı  ile ki İsevî dini Avru­  pa memleketlerinde tesirlerini tamamen bu zamanda gös­  termişdi. Böylece dünyanın  bütün  bütün başka bir  du­  ruma  girmesine s«bep olmuştur.  Bu  durum  her ne  kadar değişikliklere uğradı ise de  genel  olarak esasları duruyor ve  eserleri devam  ediyor.  Bunun genel olarak  önemine bakılırsa tarihin  iki kısma  ayrılması Adem aleyhisselâmın devrinden  asr­ı saadet­i  Muhammedîye «sallallahü aleyhi ve sellem» kadar olan  eski çağ ve bundan sonrasına da yeni çağ denilmesi  uy­  gun olur.  Fakat bu yeni çağ  tarihinin bir  kısmı olan 65  inci  milâdî asrın özel önemi şuradadır. Maarif ve sanayu yük­  sek seviyeye çıkaran Avrupa bu asırda  medeniyet yolu­  F: 19  290  AHMED CEVDET PAŞA  na girmişdir. O asırda yani İstanbul'un fethinden  sonra  Osmanlı  Devleti Deniz  Kuvvetlerine heves  ve  istek gös­  termişdi.  İstanbul'un yukarıda anlatıldığı gibi Osmanlı   Dev­  leti eline  geçmesi üzerine Avrupa halkının düşüncelerini  yeni Doğu sevdası  sarmış  ise de aralarında anlaşma  ol­

madığından bu kere de işe  yarayacak bir hareket  göste­  remediler. Osmanlı devleti günden güne genişleyip  büyü­  yerek  bütün devletlere galip gelmesini  kabul ettirerek  nihayet Osmanlı orduları Viyana kapısına kadar  gitmiş  ve Fransa Kralı Fransuva Sultan Süleyman yardımına sı­  ğmmışdır.  210 hicrî senesi başlangıcında   Yavuz  Sultan  Selim  Asya ve Afrika kıt'alarmda büyük  topraklar ele  geçir­  miş ve halife olunca Osmanlı devletinin şanı ve yükselişi  bir derece daha artınca kendinden sonra oğlu Sultan Sü­  leyman askerî, mülkî kanun ve nizamları ve Deniz  Kuv­  vetlerini tamamlayarak karada ve denizde  Osmanlı Dev­  letinin büyüklüğünü ve şanını göstererek nice fütuhata  mazhar olmuşdur.  O zaman Fransa  Kralı Fransuva pek kuvvetli  bir  hükümdar olup İtalyadaki  Milân  Dukalığını  ele geçire­  rek sınırlarını  genişletme iddiasına  düşmüşdü.   Halbuki  o zaman İspanya bile büyük devlet olarak  İtalyanın Na­  poli kıt'asmı, Sicilya,  Sardunya  adalarını ve Afrikada  bir çok yerleri  Amerikada   yeni keşfedilen yerler  hep  İspanya Krallığına bağlandığı gibi  Habsburg hanedanın­  dan Alman İmparatoru Frederik'in oğlu ve yerine  geçe­  cek Maksimilyen,  İspanya  Kralının kızını  alıp onlardan  doğan Şarlken veraset  yolu ile İspanya Kralı  olup 1519  milâdî senesinde Maksimilyen ölünce Fransuva  Papaya,  Prens ve Piskoposlara müracaat ederek   imparatorluk  arzusunda bulunmuşsa  da faydası   olmadı ve seçmenler  TARİH­İ CEVDET  291  tarafından Şarlken seçilerek Almanya ve  İspanya dev­  letleri  birleşmiş ve  büyük  bir  devlet  olmuşdu. Şarlken  de Şarlman gibi bütün  Avrupayı bir   hükümet yapmak  fikrine kalkışmışdı. Böylece  çok geçmeden Fransuva ile  Şarlken arasında muharebe  kapısı açılmışdır. Fransuva  mağlûp olarak Şarlken'e  esir olmuşdur.  Sonra İtalyaya  taarruz etmemek şartiyle esaretten kurtulmuşdu.  Sonra  da İngiltere  ve Venediklilerle anlaşarak  Şarlken'e taar­  ruz etmişse de yine mağlûp olarak sulh yapmaya mec­  bur olmuşdur.  İşte bu sırada Şarlken  İtalya kıt'asında  bulunarak  Papa tarafından  Roma İmparatorluğu   ve  Lombardiya Kraliyesi taçlarım giymişdir.   Bundan  son­  ra  da hiç bir imparator İtalya'da taç giymemişdir.  Şu hale göre Almanya, İtalya  ve İspanya  arasında  kalan Fransa devleti imparatorun pençesine düşmüş  gibi  oldu.  Fransa Kralı Fransuva mülkünü bu baskıdan kur­  tarmak için kendisini hapse  attıracak  kadar çabalayıp  başka  kurtuluş yolu bulamadığından  Sultan  Süleyman  hazretlerinin İmparatorluk  aleyhinde  olan  muzaffer  ha­  reketlerini, Macaristan, Rodos, Trablus ve  Tunus ve  Ce­  zair  taraflarında görünen saldırıları ile  yükselen ilerle­  yişini düşünerek Avrupa  halkının tepe noktasında  olan  taassup ve  cehaletine ve  din  çekişmelerine  bakmadan  kendi  Devletinin selâmete çıkması  için yardım  isteyerek  Sultan Süleyman ile ilişki kurmaya   mecbur   olduğunu  Dördüncü ve Yedinci fasıllarda anlatıldığı   gibi  tekrar  tekrar Sultan  Süleymana yardım isteğinde bulunmuş, o  da karadan ve denizden yardım  etmişdi.  Bu sırada Avrupada  Protestanlık  ortaya çıkarak Pa­  pazım  ruhanî ve maddî hükümetini tanımayıp kiîiselerde­

ki putları kaldırmağa başlamışlardı. Yalnız İncilde yazılı  özelliklere saygı gösteriyorlardı. îsanın dinine zaman za­  man sonradan eklenen şeyleri inkâr ederek pek gösteriş­  292  AHMED CEVDET PAŞA  siz, karışık olmayan bir mezhep kurmuşlardı.  Katoliklerin ise Papaya herşeyin malûm olduğu bili­  niyor, söyleniyor ve  günahları  affedüiyordu.  İnanışları  böyle idi. İki taraf birbirine aykırı inanış yüzünden  düş­  man olarak aralarında  mezhep muharebeleri başlamışdı.  Bir tarafdan Sultan Süleyman korkusu, bir tarafdan  Fransuva'nm çıkardığı  karışıklık ile Şarlken din işleri ile  uğraşamadığmdan Protestanlık Almanya'nın bir çok yer­  lerinde yayılarak Fransa'ya bile geçmişdi. Fransuva pek  ziyade mutlak  hükümet eyilimli idi. Protestanlık ise bir  nevi dinî  düşünce serbestliği demek olunca bunu  mutlak  hükümet  düşüncesine aykırı görmek yahut da Şarlken'e  karşı Papayı tutmak gibi politik düşüncelerle bu mezhe­  bin Fransa'da yayılıp duyulmasına engel olarak Avrupa­  nm her tarafında Protestanlık duyulmuş ve yayılmışken,  Fransa'da Protestan olanlara azap çektirilir,  işkence ya­  pılırdı. Bununla beraber Almanyada bulunan Protestanla­  rı Şarlken'e karşı ayaklandırmaya çalışırdı.  Bu mezheb kavgalarından faydalanmak üzere Sultan  Süleyman 939 hicrî senesinde tekrar Macaristan'a  girmiş­  se de Osmanlı  askerine karşı   Protestanlarda Şarlken'e  yardımcı olunca geri dönmüşdü. Birkaç sene sonra Fran­  suva tekrar Şarlken üzerine sefer açmış ve Sultan Süley­  man ile ittifak  etmişdi, bir  netice alamayınca  mütareke  yapmış; sonra  yine sefere başlamışken  sulh yaparak Os­  manlı Devleti aleyhine Şarlken ile bir olup muharebe ede­  ceğine bile söz  vermişdi.  954 Hicrî senesinde Fransuva  ölünce, yerine  geçen  oğlu Kral İkinci Hanri, Fransadaki Protestanları  idam  ettirmekle beraber, Almanyadaki Protestan Prensleri ile  Şarlken aleyhine birleşip  yapılan muharebelerde  kazan­  mış ve babası gibi Sultan  Süleyman'a   müracaat ederek  Osmanlı donanması yine Fransa imdadına gönderilmişdi.  TARİH­İ CEVDET  293  Böyle Lui Almanya elinde olan bazı toprakları tamamen  ele geçirdikden sonra  ikiyüz senedir İngiltere elinde ka­  lan Kale şehrini de tekrar ele  geçirerek İngilizlere Fran­  samn kapısını böylece  kapatmıştır.  Şarlken  Osmanlı Devleti ile yaptığı   muharebelerde  mağlûp olduğu gibi Fransızların ellerine geçen yerleri de  geri alamadığından, Katolik ve Protestan mezheplerini de  birleştiremediğinden feleğe küsüp 964 Hicrî senesinde İs­  panya'yı oğluna, tacı  ile  Macar ve  Çek Krallığını ve A­  vusturya'yı da kardeşine verip bırakarak bir manastıra  çekiimişdir.  Fakat Habsburg Hanedanı ile Fransa Devlet arasın­  da çıkan düşmanlık baki kalmışdır. Ondan sonra İmpara­  torlar bir tarafdan bu mezheb  kavgaları ile, bir tarafdan  da Osmanlı Devleti muharebeleriyle meşgul olmuşdur.  Yukarıda anlatıldığı gibi, Protestan mezhebinin orta­  ya çıkışından dolayı alevlenen taassup muharebelerinden  sonra Fransa, İngiltere ve Rusya, Alman hükümdarların­

dan bazılarım koruyup sahip çıkmalariyle Almanya  için­  de nüfuz kazanmağı kendilerine iş  edinmişlerdi.  Böylece  Alman birlik ve beraberliği yavaş yavaş dağılıp parçalan­  maya yüz tutmuştur.  Bu mezhep kavgaları üzerine o asırda Katolik mez­  hebini korumak için İspanya'ya Cizvit adlı dinî bir yol tu­  tulmuşdu ki, bunun ana  kurallarından biri,   «iyi bir şey  yapmak için her türlü çare makbuldür»  idi. Bu söz hâlâ  Avrupada ikiyüzlü  kimseler için bir ata sözü gibi kulla­  nılır. Sonra  bu  Cizvit papaslarınm politika  işlerine  fazla  girişinde Avrupa Devletleri de bunları kovmuşdur.  Fransuva zamanında ilim  ve maarif epeyce ilerlemiş­  di. Fakat Fransızlar önceleri asilzadelerin zulmünden ya­  kınırken, bu sefer  hükümetin uygunsuz kırıcı, acıması ol­  mayan davranışından hoşnut  değillerdi.  Fransa  Kralı  294  AHMED CEVDET PAŞA  Fransuva, halkını her türlü serbest düşünce, politik işler,  mezheb hürriyetinden yoksun tutuyordu.  Halbuki halkın ve umumî düşüncelerin bu derece sı­  kılması Fransa Devletinin ilerisi için iyi belirti değildi.  Fransuva ile Şarlkenin  birbiri ile çekişme ve  düş­  manlıklarından doğan muharebeler  nice  seneler  uzaya­  rak Avrupa pek çok yaşantı güçlüğüne uğradı; fakat bun­  dan yine önemli ve göz önünde bulundurmaya değer so­  nuçlar  ortaya çıkmışdır.  Şarlken'le Fransuva o asırda  Avrupanın  en büyük  hükümdarları idi.  ikisinde de hükümet sevdası, şan  ve  şöhret hırsı ziyade olduğundan Şarlman gibi yaparak Av­  rupayı  bir hükümet  yapmak istemelerine  o zamanın ci­  hangir  bir Padişahı Sultan Süleyman ile ingiltere ve Ve­  nedik de kuvvetli devletler olarak  bu birliğin kurulması­  na razı olmadıklarından  Şarlken ile Fransuva  arasında  sürüp giden  muharebeler, ilişkilere karışma, kâh onunla  ve kâh  bununla birleşip anlaşma ve andlaşmalarla  daha  önceleri bilinmeyen bir ittifak ve birleşme usulleri mey­  dana çıkmışdır ve bu  yaklaşmalarda Devletler arası ilişki­  ler hakkında birtakım kaideler, âdetler ve  merasim, bazı  tarih yazarları tarafından esas olarak kullanılıp akılla ve  gerçekle karşılaştırıp zararlı olanı ayırıp atmak ve gerçe­  ğe uyanı, hayırlı ve faydalı olanını kabullenip onaylaya­  rak  iyi  bazı düşünceleri de katarak  Devletler hukukunu  içine alan bir fen meydana   çıkmış,  Milletler  Hukuku  (Droit desgens) adiyle anılagelmekdedir.  işte uluslar hukuku ilk önce  böyle  muharebelerin  yardımıyla değeri anlaşılıp sonraları Avrupayı gerçek yö­  netenler tarafından iyilikleri görülüp, doğruyu meydana  kovma ve gerçekleştirme ile yazdıkları kitapların içindeki  usul ve  kaideler devletlerin rahatını ve emniyetini gerek­  diren hayırlı maddeler olduğunu  hükümdarlar  anlayış  TARİH­Î CEVDET  295  göstererek bu yazılan kitapları güya aralarında  yapılmış  andlaşmalar gibi saymışlardır, hâlâ hiç bir devlet o  mil­  letler hukukunun  dışına çıkamaz. Mamafih   (El hükmü  dimen galep) kaidesinin her şeye karşı geldiğini unutma­  malıdır.  Açıklanan ahval dolayısiyle Fransuva 942 senesinde  Sultan Süleymandan öyle bir  andlaşma koparmışdı ki,

Osmanlı Devleti ile Avrupa Devletleri arasında ilk  önce  yapüan andlaşma olup birtakım imtiyaz ve  müsaadeleri  içine aldığı halde sonra bir kaç kere bir şeyler eklenip Os­  manlı Devleti ile Avrupa  Devletleri arasında yapılan  and­  laşmalara esas  olmuşdur.  Çünkü o zaman Osmanlı Devleti topraklarında  pek  az Avrupa tüccarı vardı,  onlar da  nihayet bir senelik mi­  safir  ve  müste'men oldukları halde  yeniçerilik  zamanın­  da serbestiyet üzere ticaret edebilmeleri bazı özel müsa­  adelere bağlı idi. Frank diyarında  ise Osmanlı tüccarı hiç  bulunmadığından Osmanlı  Devleti Avrupahlara geçici o­  larak verdiği izin ve imtiyazların  karşılığını  istemeğe lü­  zum görmediği gibi, kuvvetine de çok güvendiğinden and­  laşma hükümlerine dayanmağa zorunluk duymazdı.  Böy­  le olunca Avrupa Devletleri  ile yapılan  andlaşmalara da  geçerli karşılıklı usullerle uyulmamıştır. Şu hale göre, ve­  rilen andlaşmalar bir tür izin şartnamesi ve imtiyazı ka­  bilinden  olduğu halde Avrupa Devletleri ise böyle karşı­  lıksız müsaadeleri değişmez  andlaşmalar olarak  tutmuş­  lardır. Sonraları ise hal başkalaşarak   Osmanlı  Devleti  topraklarında  asayiş ve emniyet  en yüksek  seviyede ol­  duğu için Avrupalılardan çok gelen  ve yerleşen olup, pek  çok yerliler de onlara karışdı.   Böyle binlerce imtiyazlı  halkın memleket idaresinde  güçlük  çıkartıp özür dileme­  den yaşamaları ve bu halin devamı milletler hukukuna uy­  gun  değilken,  andlaşmalar henüz  düzeltilip değişmeden  296  AHMED CEVDET PAŞA1  eskiden olduğu gibi devam edip gidiyordu.  Avrupa Devletleri Şarlken ile Fransuva'nm  hırs ve  aç gözlülüğünü görünce Avrupada bir devlet diğer dev­  letlere nispetle fazla kuvvetlense umumî bir korku  hasıl  olacağını anlayarak bir muvazene politikası usulünün ge­  reği açıkça görüldüğünden o zamandanberi içlerinden bi­  rinin öyle fazla kuvvetlenmesini önlemeye çalışırlardı. Bu­  gün bile bu muvazene  usulü geçerli olup, değer verilirdi.  Bunun Osmanlı Devleti için yararı  açıkça görülmekdedir.  Buna benzer ince fikirlerin saplandığı  ortamın  meydana  çıkarılması bilinçli davranışlara bağlı olduğundan konuş­  ma san'atı ve Dışişleri idaresinden ibaret olan fen  (Dip­  lomasi) doğmuşdur.  Kısacası Şarlken ile Fransuva'nm hükümetleri zama­  nı Avrupa medeniyeti için bir yeni  asrın başlangıcı  olup,  ondan sonra Avrupada ilim, maarif, ve  medeniyet günden  güne  ilerlemeğe başlamışdır.  Fakat hemen yayılamayıp kemâle gelmesi epeyce za­  mana muhtaç olmuşdur.  Hatta Sultan Süleyman Han  hazretleri  Istanbulda  para veremeyenler için darüş­şifa inşa ederken Avrupada  bir kimse çıldırsa içine şeytan girmiş diye ateşe  atılıp ya­  kılmak gibi vahşî bir âdetin henüz terk olunmadığı söyle­  nir.  Anlatıldığı gibi Şarlken ile Fransuvanm ilişki ve mu­  harebeleri  dolayısiyle Batıda açıkça görülen  önemi  ile  Sultan Süleyman da o tarafa yönelmişdi.  Diğer yönlere  bu  kadar önem verilmezdi, o zamanda  ise Kuzeyde Rus­  ya günden güne kuvvetlenerek bir ara Kazan ve Ejderhan  vilâyetlerini alıverip oralarda kuvvetlenip sınırlarını ge­  nişletmiş ve ondan sonra da günden güne büyümeğe baş­

lamışdır. Bu  zamanda  İspanya Devleti  de  anlatıldığı gibi  büyük bir devlet  idiyse de İspanyollar pek  mutaassıp ola­  TARİH­1 CEVDET  297  rak yalnız Katolik papaslarınm sözü ile kan dökmekde idi­  ler. Bu yönden Endülüs ehl­i islâm'ı hakkında insanlık ve  insafın dışında kalarak kana susamışça  insan kıyımına  girişmekle  kalmamışlar, nice günahsız Müslümanlar tür­  lü işkencelerle öldürülmüş, çoğu perişan olmuşdu. Bunca  ev, bark  yıkıîdıkdan sonra nihayet İspanya topraklarında  hiç bir Müslüman kalmamak üzere  İspanya Devleti bir  milyona  yakın ehl­i islâmı Endülüsden çıkarmışdır.  Bunlar ise, eskiden medenî, namuslu, çalışkan insan­  lardı. Çoğu, maarif ve sanayiden kimseler olduklarından  îspanyamn bu yaptığı ne  bir dayanağı olan bilince, ne de  hükümet usullerine ters davranışı ile o vakittenberi  İs­  panya Devleti düştüğü zaif durumdan  kendini kurtara­  mamış ve diğer Avrupa Devletleri derecesine medeniyette  erişememişdir.  Anlatıldığı gibi Fransada Protestanlık sıkı yasak ol­  duğu halde çok geçmeden  967 Hicrî senesine doğru mezheb  düşüncesi serbestliği oraya da sıçrayarak bir hayli Fransı­  zm Protestan olmasıyla Katolikler ile Protestanlar  ara­  sında muharebe  olmuş, her iki taraf  vahşice işlere giriş­  mişlerdi.  Kral Hanedanından olan Prenslerden bazıları da  Protestan olarak mezhep muharebeleri gittikçe şiddetini  artırmışdır. Bir gece Paris'de Katoliklerin ayaklanıp Pro­  testanların evlerine girerek  hepsini   öldürdükleri sırada  diğer bazı  eyaletlerde de  Protestanlara  böyle bir usulle  katliâm  yapılmış, böylece  sayısız nüfus   telef olmuşdu.  Bu elem  verici olay üzerine Fransa Kralı Dokuzuncu Şar!  da kederinden vefat etmişdi. Yerine geçen Üçüncü Henri,  Protestanlara okşayıcı davranışından Katolikler kendisi­  ce darılmış, Papa da afaroz etmişdi.  O da çaresiz  Kral  Hanedanının  Burbon kolundan  Pirene  dağları  tarafında  bulunan  Navar Kralı ve  Protestanların başı Henri ile it­  tifaka karar  verdiği sırada bir keşiş  yanma  varıp kendi­  298  AHMED CEVDET PAŞA  sini hançerle öldürmüşdür. Halbuki Navar  Kralı Henri'­  den başka Kral Hanedanından kimse kalmamışdı.   Onu  da Katolikler kabul etmemiş,  Papa afaroz etmiş, üniver­  site hocaları bile tahta geçmesine  razı olmadıkları  için  Fransa Umumî Meclisi Parisde toplanarak şaşkınlık için­  de Kral aradıkları sırada kargaşalığı uzaklaştırmak için  benzeyen  isimler karıştırılıyor, Henri Katolikdir diye ya­  yılıp duyurulunca  halk tarafından memnunlukla   kabul  olunarak  Paris'e girmişdi.  Bir kaç sene geçince de âyin­  lerini serbestçe yapsınlar diye  Protestanlara izin çıkarmış­  dı.  Otuz, kırk seneye kadar  uzayan kavga, çekişme  ve  muharebelerle harab olan Fransa, böylece rahata kavuşa­  rak her iş yoluna girmeye başlamışken, işte bu Dördüncü  Henri'yi  de sokakda  seyredenlerden  birisi araba   içinde  bıçaklayıp öldürmüşdür.  Yerine  Kral olan oğlu çocuk olduğu için annesi vâsi  olmuşdu.  Bu kadın da kötü ahlâklı olduğu için hazineye  doldurulmuş mevcud  parayı boş  yere harcayıp­ziyan  et­

miş ve yok etmişdi. Böylece Fransa'nın işleri ve idaresi fe­  nalaşmışdı.  1023 Hicrî senesinde  Umumî Meclis  azalan  toplanmışsa da birtakım boş  yere  nutuklar ve tartışma­  larla  vakit geçirilmiş ve netice alamadan dağılmışlardır.  Bundan sonra da  Fransa büyük ihtilâline kadar Umumî  Meclis toplanmamıştır.  Bu suretle Fransa yine fena hale düşmüş  olduğu sı­  rada Piskopos sınıfından iken sonra Başvekil olan Kardi­  nal Rişliyö'nün çahşması ve gayreti ile  az vakit  içinde  düzene girerek evvelkinden çok  nüfuz ve kuvvet kazan­  mışdır. Bu Kardinal   Protestan  ve  asilzadelerle,  Has­  burg  Hanedanının nüfuzlarını kırmakdan  ibaret olan üç  başlı  bir  politika yürütüp  üçüne karşı  üstün gelmişdir.  Şöyle  ki,  karşısına çıkan  asilzadeyi öldürtmüş ve  ondan  TARÎH­İ CEVDET  299  sonra da Fransa'da Feodalite usulü bütün bütün kırılmış­  dır. Fransa'daki Protestanları tehdit ederek sindirip   ve  Almanya Protestanlarını Avusturya aleyhine kışkırtarak  Fransa'ya ısmdırmışdı.   Fransa Devleti   Katolik olduğu  halde İmparator ünvaniyle Katolik mezhebinin baş  koru­  yucusu olan Avusturya  ile Protestan mezhebini ileri sür­  meğe çalışan Alman Prensleri arasında cereyan  eden mu­  harebelere maddî ve manevî yardımdan geri kalmazdı.  Buna benzer Diplomatik tedbirlerle  Dışişlerini  çok  güzel idare ederek  Fransa Devletini birinci devletler ara­  sına getirdiği gibi,  Fransa'da büim adamlarını içinde top­  layan Akademiyi kurdu ve ilim ve maarifin ilerlemesine  de gayret etti.  1052 Hicrî  senesinde öldü.  Bir sene sonra Kral <:'  ölünce oğlu Ondördüncü Lui Fransa Kralı oldu.  Ancak  beş yaşında çocuk  olduğu için annesi vâsisi ve Devlet ve­  kili olmuşdur. Kral'ın annesi Hasburg  Hanedanından İs­  panya Kralının kızı olup, o da Rişliyö'nün dostu Mazaren  adlı İtalyalı bir kardinali Başvekü  yapmışdı.  Mazaren de  Hasburg Hanedanının düşmesi için Rişliyö'nün  kurduğu  politik düzeni kullanmış  ve yalnız İmparatoru zarara sok­  mak Almanyadaki   mezheb  muharebelerine karışmaya  devam etmişdi. Bu  muhareblerde Protestanlara  en çok  yardım eden İsveç Devleti ile Avusturya ve İspanya Dev­  letleri aleyhine bir ittifak yapmışdı. Ve Fransa askeri bir  çok defa Avusturya ve İspanya ordularına galip gelmiş­  di. Bunun üzerine 1058 Hicrî senesinde yapılan  anlaşma­  ya göre,  Fransa'ya  biraz yer bırakılacak,   Protestanların  hakları onaylanacakdı. Bu yönden  Alman Prensleri  he­  men bütünü ile bağımsız  olunca İmparatorun nüfuzu  azal­  mış ve Almanya asilzade topluluğuna benzer bir durum  ve görünüşe girmişdi.  O zamandanberi Alman Devleti, yahut başka bir ad­  300  AHMED CEVDET PAŞA  la Cermen Milleti Meclisi  240 prens, papas, ve şehir mil­  letvekillerini içine alarak  Bavyera'daki Ratsbon şehrinde  toplanırdı.  Fakat  İmparator ve  Prensler  kendileri  git­  mez, vekil gönderirlerdi. Napoleon Bonaparte'm zamanı­  na kadar  Almanya'nın hâli ve gidişi bu idi.  Bu suretle Avusturya Devleti otuz* seneden beri uza­  yan  mezhep muharebelerinden kurtulmuşsa da,  Osmanlı

Devleti ile muharebeyi kesemediği için Fransızlar  Avus­  turyamn bu zayıf tarafını görünce,  onun yerine Avrupa­  da birinci devlet  olurum   düşüncesiyle   Avusturyalılar  Fransızlarla muharebeden kurtulamamışlardır.  Fransa Devletinin  dış  işleri böylece ilerlemişse de,  malî işlere  bakılamadığmdan hazinede akça  kalmamışdı.  Avusturya ve İspanya üe yapılacak muharebeler için ye­  ni vergilerle halkın elindekileri saldırıp almağa karar ve­  ren Lui Katorz, annesi ve Mazaret 1060 senesinde çıkan  isyan  üzerine Paris'den kaçmışlardır.  Gariptir ki,  aynı sene  İngütere'de de  ihtilâl çıkmış,  Kralın idamına hükmedilmiş ve  İngiltere  Devleti bir ge­  neral  ile  idare olunur cumhuriyet şekline girmişdi. Fran­  sa'da  da bir çok iç savaşlar çıkdıkdan sonra halk, Kralı  kabul edip  bir müddet sonra Mazaren de Paris'e gelerek  evvelkinden çok nüfuz kazanmıştır. Fakat  Fransızlar bu­  na benzer işlerle kargaşalığa ve ihtilâle alışarak Fransa­  da fena gelişmeler görülmekde idi.  Fransa ile İspanya  arasındaki muharebeler  devam  ediyordu. İngiltere Devletini yöneten general de Fransa­  ya yardım  edince, İspanya  Devleti mağlûp olarak Fran­  sa'ya  bir çok  yerler bırakarak anlaşma yapılmış  ve Lui  Katorz İspanya Kralının kıziyle evîenmişdir.  İngiltere'de  de Krallık  geri gelmiş ise de. artık  ser­  bestlik yerleşip tam meşrutî hükümet halinde karar kıl­  mışdır. Ama Ondördüncü Lui Paris'e döndüğü  gibi mut­  TARİH­İ CEVDET  301  lak hükümetine daha çok kuvvet vermiş ve Reşid Paşa ge­  lince nasü yiğitçe davranılacağmı göstermişdi. Bakarsak  elli yıldan fazla böyle cesur ve belki zalim  bir durumla  .hükümet etmişdir.  Önce Paris'de ve bazı büyük şehirlerde Parlman adiy­  le büyük meclisler açılmışdı. Bunlar İngütere Parlamento­  su gibi devletin yönetilmesine ve kanunlar yapmasına ka­  rışmayıp eyalet  divanları ölçüsünde  ve mahkemelerin üs­  tünde görülen dâvalara bakmak asıl görevleri idi.  Fakat  Kral tarafından düzenlenen kanunlar ve  verilen emirler­  de mahkeme tarafından yapılan çağrı uyulmak üzere si­  cile kaydetmeğe memur idiler. Günden güne  kendilerine  önem vererk Kral tarafından kayd  için  gönderilen  bazı  kanun ve emirleri beğenmeyerek itiraz  eder, karşı  gelir  olmuşlardı. Paris Parlman'ı, başlangıcda   Lui  Katorz'a  da bu işlemi uygulamak istemişlerse de, Lui oralarda ol­  mayıp herkese mutlak hükümetini tanıtmış ve Parlman'a  görev sınırını bildirmişdir.  Fransa Devletinin o vakit ma­  lî sıkıntısı çok olduğu için  Başvekil Mazaren ölünce çıkan  ikiyüz milyon Franklık malı görülünce Lui Katorz  artık  Başvekil nasb ve tayinden vazgeçip her işe yalnız kendisi  bakmağa başlayarak vekillerden her birinin vazifelerini  tayin ile her biri ayrı ayrı gelip yapılacak işleri arz edip,  sormalarını usul  olarak uygulamışdır. Ve her işi için ye­  terli ve yükselecek memurlar  seçip toplayarak mülkî işle­  ri düzene koymak, sanayi ve ticarete önem verilince dev­  letin borcu çok,  hazinesinde parası yok iken malî işler de  yoluna konulmuşdur.  Fransa'nın   askeri  muntazamdı.  Meşhur bir mareşali, ile istihkâm fenninde  eserleri  hâlâ  makbul ve değer verilen Voban  adındaki  mühendis de  mevcut olduğundan  o zaman  Fransa'nın  askerlik  yönün­  den her malzemesi tamamdı. Şu halde Lui Katorz'un ka­

yınpederi olan İspanya Kralı ölünce,  zevcesinin  mirası  302  AHMED CEVDET PAŞA  olmak üzere İspanya'nın elinde bulunan Belçika'daki bazı  yerlerin kendisine bırakılmasını istedi.  İspanya  Devleti  muvafakat etmediğinden Lui harp ilân ederek bir çok yer­  leri ele geçirmişse de  Avrupa politik muvazenesinin ko­  runması için Felemenk Cumhuriyeti. İsveç   ve  İngiltere  Devletleri arasında yapılan ittifakla Lui ele geçirdiği yer­  lerin birazım geri verip  anlaşmaya zorlanmıştır. Fakat o  vakit gayet zengin ve kibirli olup,  diğer  devletleri ayak­  landırarak Fransa'mn meramına engel  olan   Felemenk  Cumhuriyetine gücenmişdi.  Hemen harb  ilân ederek Fe­  lemenk topraklarına sür'atle taarruz etti.   Bayağı bütün  bütün Felemenk  topraklarım ele geçirmişken,  Felemenk­  liler Amsterdam  şehrine çekilip deniz rıhtımlarını  açıp  da her tarafdan sular yürütünce Fransızlar çekilmişlerdi.  Ve  Felemenk Cumhuriyeti  diğer devletleri ayaklandıra­  rak hemen bütün Avrupa Devletleri Fransa aleyhinde bu­  lunmağa başlayınca, Lui bir kaç ordu kurarak yer yer sa­  vaşa girişmiş ve  Fransızlar hemen  her yerde zafere ulaş­  mıştı. Sicilya dolayında  yapılan bir  deniz   savaşında da  epeyce Felemenk ve İspanya gemileri batırıp parçalayarak  Fransız donanması tam bir galibiyete erişmişti.  Fransızların  böyle çekinmeden saldırması, savaşı ya­  pan devletleri sulh anlaşmasına yanaştırdı.  1089  Hicrî  senesinde yapılan sulh anlaşmasında Fransa Devleti bir  çok yerler kazandı. O vakit Fransa, ilim ve maarifde pek  çok ilerleyip her  fen ve san'atta en meşhur adamlar o za­  manda gelmiş ve Fransa'nın her şeyi bütün dünyaya ör­  nek ve ibret  olmuşdu.   Özellikle Fransız edebiyatı o za­  man sınırlarını aşmış ve en meşhur Fransız şair, yazar ve  tarihçileri hep o zamanın ileri gelenleri olmuş ve diğer  Avrupa topraklarında da kabul ve itibar gördükleri için  her yerde Fransız lisan eğitimi yapılırdı.  Lui Katorz'un  da  bütün Avrupa işlerine karışması  dolayısiyle o zaman­  TARİH­İ  CEVDET  303.  danberi  Fransız dili diplomasi işlerinde hemen genellikle  kullamlagelmişdir.  Lui'nin ilim ve maarife saygı ve sevgisi olduğu gibi,  güzeî yapılara da  rağbeti vardı. Fransa'da Versay Sarayı  gibi bütün güzelliği ile gözleri alan binalar hep onun eser­  leridir.  Zamanında güzel kanunlar ve nizamlar kurmuş­  dur. Böylece Fransa'da idarî işler de iierlemişdir.  Osmanlı Devleti  her yönden diğer  devletlere  üstün  durumda iken, zamanın gidişine uyarak askerî ve  mülkî  işlere bir derece  daha itina edeceğine,  işleri gevşetmiş;  maarif ve sanayii ilerletecek yerde ihmâl  ve isteksizlik  yolunu tutmuşdu.  Adım adım devletin mülkî ve askerî iş­  lerinde nizamsızlık başlamışdı. 1000 Hicrî tarihinden son­  ra  alçalma başlamışdı.   Bu asırda   Köprülü Oğullarının.  himmetiyle bazı yerler ele geçirilmişse de, Avrupanm iler­  lemesine göre geri kalınmıştı. Mareşal Monte Kokoli eliy­  le Avusturya'da bile muntazam asker kurulunca, Osman­  lı Devletinin asla bozulmak ye geri dönmek bilmeyen ulû­  feli  askeri  Avusturya muharebelerinde  yüz çevirmeye  başlamışdı. Osmanlı Devleti daha o zaman yeni bir  duru­

ma ve usule girmeğe muhtaç olmuşdu. Kısaca bu asırda  Avrupa başka  bir hal ve görünüşde idi. Bilhassa Fransa  olağanüstü üerlemişdi.  Ve Lui Katorz pek çok şan ve şöhret kazanarak ken­  disini herkesten üstün görüp kurumlanmaya  başlamıştı.  Dış işlerinde bütün  Avrupayı tehdit edercesine  kendini  beğenmişeesine ve kibirli davrandığı  gibi  iç  işlerinde de  böyie davranarak  Protestan mezhebinin serbestliği  hak­  kında yüz sene önce yapılan kanunu da kaldırmışdı.  Halbuki yüzbinden  fazla aile, mezheplerini terk ede­  medikleri için dış  memleketlere  gitmeleri   yasaklandığı  halde birtakımı gizlice Fransa'dan çıkıp, diğer memleket­  lerde yerleşmiş, bir çoğu da Fransa dağlarında kalıp kar­  304  AHMED CEVDET PAŞA  §ı koymaya girişince her iki tarafdan bir çok nüfus telef  olmuşdu.  Görüldüğü gibi, Fransa'da ilim ve maarif olağanüstü  ilerlemişken, bu hal ve hareketin meydana çıkışı hayret  veriyor. Şu farkla ki, bu defa da bir çok Protestan  idam  olunmuşsa da medeniyetin ilerlemiş  olması sonucu  yüz  sene evvel olduğu gibi, Protestanlar katliâma   uğrama­  mıştı­  Yukarıda anlatıldığı  İspanya Devleti şu  kadar yüz­  bin medeniyet görmüş, çalışkan Müslümam İspanya top­  raklarından kovdu ise, böyle bir aklın almayacağı davra­  nışla da nasıl zaif bir hale düşmekden kendini kurtarama­  mışsa, Fransa Devleti de Protestanları böyle perişan et­  mekle çalışkan,  maarif adamı ve sanayi adamı olan  taba­  sını elden  çıkarmışdı.  İlim,  sanayi   ve  fabrikalarla dolu  olan Fransa bir derece düşmüş ve bu suretle Fransa Dev­  leti de az çok zaif düştü.  Lui, açıklandığı gibi Protestanlığı engelleyince Kato­  lik mezhebi hakkında  bir gayret gösterişi yaparken Papa  nüfuzunu da politikasına aykırı gördüğünden  Fransa'da  bir Genel  Papas Meclisini kurarak Papa'nm ruhanî işler  dışında diğer devletlerin  iç ve dış işlerine karışmayacak  ve Genel Papas Meclisi kararları Papa'nm rey  ve   kara­  rından üstün tutulacaktır, diye bir nizamname tanzim et­  tirdi.  Avrupa ise, Lui'nin hırs ve aç gözlülüğünden  emin  olamadıkları için Felemenk  Cumhuriyetinin   teşviki ile  Fransa aleyhine birleşmişlerdi.  Lui, bunu öğrenince Pro­  testan gailesinden Fransa'nın güya etkilenmediğini  gös­  termek için onlardan  önce  savaşa girmiş ve  Almanya'ya  taarruz  etmişdi.  O sırada Avusturya Devleti Osmanlı  Devleti ile uğra­  şıyordu. Ekseriya Fransa askeri galip gelmişse de, o sı­  TARİH­İ CEVDET  305  rada İngiltere Kralı,  Fransa'nın tersine  İngiltere'de ya­  saklanan Katolik mezhebini kaldırmak  çabasında idi. İn­  giltereden kaçanların durmadan  Fransa'ya gelişini Lui  memnunlukla karşılamışdı. 1100 Hicrî  senesinde İngilte­  re Parlamentosu tarafından Krallıkdan uzaklaştırılan ve  yerine damadı ve Felemenk Cumhuriyetinin Başkanı olan  Giyyom seçildi.   Giyyom  ise  ötedenberi Lui'nin has düş­  manı  olduğu süren savaşlar daha da büyüyerek Fransa  askeri gerçi karada galip  gelmişse de, donanması  Fele­

menk ve İngiltere donanmalariyle  karşılaşınca pek fena  mağlûp oldukdan başka  bu savaşlarda Fransa pek çok  can kaybına uğramışdı. Meşhur generalleri bile kalmadı­  ğı gibi kuraklık ve kıtlık  çıkmış, asker arasında itaatsiz­  lik belirtileri görülüp de sanayi ve ticarette de düşme baş­  layınca, Lui, ettiğine nadim olup, on sene süren savaşlar­  da eline geçirdiği toprakları bırakarak 1109 Hicrî  sene­  sinde Avusturya, ingiltere ve diğer  müttefik devletlerle  sulh andlaşması yapmaya mecbur olmuş ve böylece nüfu­  zu da epeyce kırılmıştır.  O sırada Osmanlı Devleti  de Avusturya, Venedik, Le­  histan ve Rusya ile savaşda   olduğu halde, ingiltere ve  Felemenk Devletleri araya girip  hemen  sonra bu  dört  devlet ile sulh  andlaşması  yaparak onbeş   senedenberi  kendini kaptırdığı sefer zorluklarından kurtulmuşdur. Fa­  kat Azak Kalesi Rusya elinde kalmış ve bu yönden Rus­  ya'ya bir ticaret kapısı açılmışdı.  Bu savaşlarda Rus Ça­  rı Büyük Petro, eğitim görmüş askerin faydasını   göre­  rek, kışlalar yapıp. askerini çoğaltıp  yetişdiriyordu. Dev­  letini de Avrupa Devletleri benzeri düzene koyup pek ge­  niş bir ilerleme yolu bulmuşdur.  O vakit, Fransa'nın malî  sıkıntısı o dereceye gelmiş ­  di ki, asilzade  rütbeleri ile devlet memuriyetleri para ile  F: 2G  306  AHMED CEVDET PAŞA  satılırdı. Müttefik devletlerin andlaşması aslında mütare­  ke kabilindendi. Zira İspanya Kralının evlâdı olmayıp, o  zaman Napoli Milân, Sicilya,   Meksiko. Peru gibi büyük  memleketler ispanya'ya bağlı olduğundan;  Avusturya ve  Fransa tarafından veraset hakkı istendiği halde İspanya  Kralı vasiyetnamesinde ikinci  torununu  vâris olarak ta­  yin ile 1700 Milâdî senesinde ölünce, Lui'nin torunu  tahta  geçirilmişdi. Avusturya Devleti ise, oun  Krallığını  onay­  lamayıp, İngiltere ve Felemenk ile birleşmişdi. Portekiz,  İsveç ve diğer Avrupa Devletleri  de İspanya ile  Fransa  birleşir korkusu ile bu ittifaka girmişdi.  Bununla beraber İmparator,  bütün Alman ümerası­  nın yardımına muhtaçdı. Böyle olunca, Almanya  Hersek­  ierinden Brandeburg markisi Birinci Frederik'in  getirilip  Kral unvanı almasına razı oldu. O da Brandeburg'a bağlı  Baltık Denizi kıyısında olan Prusya memleketine izafetle  Prusya Kralı  ünvaniyle  bu savaşa  girmişdir.   İşte böyle  çabucak Prusya Krallığı ortaya çıkmış, sonra Avusturya  Devletine büyük rakip olmuşdur.  Ve bu savaşa başlandı­  ğında bazen Fransa  ve çoğunlukla müttefik devletler as­  kerleri galip gelirdi.  Bu sırada İngilizler dünyanın en me­  tin kalesi  Olan  Cibralta'yı  zaptetti  ki, hâlâ  İngiltere'nin  elindedir.  O  zaman Fransa'nın büyük generalleri olmayıp, ter­  sine İngiliz Kumandanı Mariburg ve Avusturya Kuman­  danı Prens Ojen gibi meşhur  generalleri  vardı.  Bunlar  bir  kaç büyük  muharebe  kazandıkları  için   Fransa'nın  kuvveti tükenmişdi.  Ayrıca Fransa'nın her tarafında kıt­  lık ve kuraklıkdan  sıkıntı  o dereceye  vardı ki, Lui sofra  takımından birşeyler satmağa mecbur  olmuşdu.  Bunun üzerine  Lui, sulh yapalım  demişse  de,  mütte­  fik devletler bir çok ağır şartlardan başka, torununun İs­

panya'dan çıkarılması için kendisinden asker göndermesi  TARÎH­Î  CEVDET  307  şartı ileri sürülünce yine savaş başlamışdı. Ancak, Fran­  sızlar yine yenilmiş ve Lui, çaresiz  müttefik devletlerin  her dediğine evet demeye  mecbur olmuşken,  İspanya'da  Fransızlar müttefik devletler askerine galip gelince, fikir­  ler  değişmişdir.  Aşağıda genişçe anlatılacağı  üzere bu sırada Rus Ça­  rı Büyük Petro, İsveç'i yenmiş, Baltık Denizi kıyısında  bir  çok yerleri ele  geçirerek Avrupaya bir ticaret kapısı  açmışdır.  Prut muharebesinde  büyük  bir tehlikeye düş­  müşse  de, Baltacı Mehmed Paşa'dan af isteyip, aman di­  leyerek kurtulup yine  işine devam etmişdir.  Bütün bu olanlardan sonra politik ağırlığın bir ucu­  da Kuzeyde aramak lâzım gelmişdir.  O  sırada İngilizler sulha  yanaşıyor,  diğer müttefik  devletler de İspanya'nın Fransa  ile birleşmesinden kork­  tukları  gibi Avusturya'ya  iltihaki  gerçekleşirse  politik  muvazene bozulacak diye düşünüp İspanya halkı Kralla­  rından hoşnud olduğu halde yalnız  Avusturya'nın  özel  menfaatleri için  çıkarılıp  atılması milletler hukukuna ay­  kırı olmakla, politik muvazeneyi  korumak için bir sulh  anlaşmasına evet diyecekler çoğalınca Lui Katorz ilk ön­  ce İngiltere ile gizli görüşmelere  başlayıp, mütareke yap­  mış ve 1125 Hicrî senesinde İngiltere ve  Felemenkle, er­  tesi sene Avusturya ile sulh andlaşması yapmışdır.  Gerçi İspanya Devleti Fransa Hanedanı üzerinde kal­  mışsa da, hiç bir vakit bu iki devletin birleşdirilmemesi ve  Cibralta ile Amerika'daki bir çok memleketin  İngiltereye  bırakılması şart koşulmuşdu.  Böylece ingiltere  Devleti  büyüyerek özellikle" deniz  kuvvetlerini iyice büyütmüş ha­  liyle sanayi ve ticaretini de artırarak  birinci devletlerden  birisi olmuşdur.  Bu andlaşmamn bir garip fıkrası  da,  İspanyanın A­  merika'daki yerlerine senede 5000 kadar zenci  köle sokup  308  AHMED CEVDET PAŞA  satması için bir İngiliz şirketine imtiyaz verilmesini şart  koşmuşlardı. Bu andlaşmada Belçika, Napoli, Milan, Sar­  ?"unya da Avusturya'ya terk edilmişdir. Fakat sonra Sar­  dunya Sicilya Adası karşılığında Savva  Düküne  verilmiş­  dir. Fransa Devleti de büyük bir korkudan kurtulmuşdur.  Fakat bu savaşdan sonra artık Lui Katorz'un şan ve şöh­  reti  düşmüş, Fransa'nın genişleme  saldırısı durmuşdur.  Fransa'nın savaşa başlaması ile bir milyondan  fazla in­  san ölmüş ve her  yerde kıtlık ve kuraklık ortaya çıkmış­  dı. Vergi ve diğer mükellefiyetler de tepe noktasına var­  dığından  ahaliden bazıları  bağlarının gelirinden   fayda  görmez olunca kendi elleriyle bağlarım tahrip  etmişlerdi.  bazıları da vergiye karşılık hayvanları ellerinden alınınca  kendi  elleri ile hayvanlarını öldürüyorlardı.   Böylece bü­  tün ziraat işlerinde düzen tamamen bozulmuşdu. Fransa'  mn hali büyük ihtilâl  zamanına  kadar   böyle   sürüp  gitmişdir.  Lui Katorz, şan kazanmak  için şöhret  hırsiyle bü­  tün  bu kötü işlerin böyle sonuca varmasından­ ötürü bü­  yük bir kedere düşdü. Bir de oğlu ile torunu  —ki Telemak

kitabının yazarı Jenelon onun hocası idi—  Bunlar   sair  prensler gibi hep  kendisi hayatta iken ölmüşlerdir.  Yal­  nız bu torununun  beş yaşında bir oğlu kalmışdı. Ölümün­  den önce onu  yanma çağırıp: Ben  bir çok savaşlara gir­  dim,  sakın benim  gibi yapma, çok para sarf etme, halkı­  nın mutlu olmasına  çalış, diye nasihat etmiş,  yanlış yola  gittiğini anlayarak 1128 Hicrî senesinde vefat edince, ye­  rine torunu 15'inci Lui adiyle geçmiştir, ve Lui Katorz'un  vasiyetine aykırı  olarak   kardeşinin oğlu  Orlean  Dükü  parlamento tarafından Devletvekili  tayin olunmuştur. As­  rımızda Fransa ihtilâli çıkınca, Krallıkdan atılan meşhur  Lui Filip'in dedesidir. Lui Katorz mutlaka hükümet ister,  devlet işlerini  kendi bildiği ve düşündüğü gibi yapar, hiç  TARÎH­Î  CEVDET  309  bir şeyde serbestliği sevmezdi. Halk da mizacına göre ha­  reket ediyor görünerek aldatırlardı.   Böyle aldatmaların  sonu kötü huyluluğa ve dinsizliğe yöl  açtığı tecrübe edi­  nerek bilindiğinden ölümünden  sonra kimse  bir şeyden  korkmayarak fena bir yola gidilmeğe başlandı.  Böylece  Lui, Fransa halkının ahlâkının bozulmasına  sebep olduğu  gibi, zevke,  safaya ve kötü kadınlara pek çok para har­  cadıkdan  başka, açtığı savaşlarda da bunca hazineyi yok  etmiş olduğu için  ölümünde Fransaya üç  milyar  Frank  borç bırakmişdı. Denilebilir ki, Fransa  büyük ihtilâlinin  sebepleri  onun zamanında hazırlanmışdı.  Yukarıda adı  geçen Orlean  Dükü,  zevk ve safaya  düşkün, dar görüşlü ve kötü  davranışlı olup, daha henüz  Lui  Katorz'un  baskı ve pençesinden  kurtulan halk, onun  yaptıklarına uyarak hep birden zevk ve safahata düşmüş­  lerdi. Bu suretle beş altı sene  içinde Fransa Devletinin es­  ki borcu üzerine yarım milyar borç daha  eklendi.  Bunun  ödenmesi  çaresi aranıldığı sırada, Lav adında bir  İskoç­  yalı  gelip Düke birtakım acaip ve garip tedbirler arzede­  rek bir banka, bir de büyük  ticaret şirketi kurmak izini  alıp, Dükle anlaşarak ve hesapsız  banka evrakı sürerek  iki sene içinde Fransa halkının bütün parasını toplamış­  dı. Bu banka ve şirket esaslı bir kuruluş  olmadıkları hal­  de sehim  ve hisse  senedlerinin kıymetleri bir süre  türlü  yalan ve aldatma  ile hayâlı ticaret işlerine girme, sarraf  garantileri ile asıl kıymetlerinin yirmi  katma kadar çık­  mışdı.  Bu ise,  dolandırıcılık kabilinden bir  alış veriş  olup,  işin gizliliğini anlayanlar kumarbazlık yolunda hayli pa­  ra kazandılar  ve az zaman içinde kolayca zengin olmuş­  lardı. Ve Lav da pek çok şöhret kazanarak halkın gözün­  de en büyük adam oluvermişti. Buna aldanan halkdan bi­  risi çabuk zengin olmak  için nakid parasını elden  çıkar­  310  AHMED CEVDET PAŞA  dıkdan başka çoğu malını, mülkünü satıp, kargılığı  para  ile esham ve hisse alırdı. Bu yolla satılan esham ve his­  selerin itibarî kıymeti Fransa'da tedavülde olan paranın  seksen katma çıktığı zaman birdenbire itibardan düşmüş  ve bu, esham ve hisseler, hayaller ortadan kalkınca Fran­  sa halkı  bir anda fakir oldu. Lav da Fransa'dan kaçtı.  Böyle büyük  bir dolandırıcılık ile Frnsa, borçlarının  büyük bir kısmını ödemişse, halk pek fakir düşmüş, acı­  lar içinde idi.  Bununla  beraber o  sırada  veba hastalığı

çıkmış, yabancı devletler de Fransız gemilerini limanla­  rına sokmamışlardı. Böyle olunca,   Fransa :sanayi ve ti­  caretine  büyük sarsıntı gelmişdi.  Fakat bu  sırada  Dük ölmüş,  Kral  da reşid  olmuş,  Fransa da biraz rahata kavuşmuşdu.  Tam bu zamanda Alman İmparatoru bulunan  Altın­  cı Şarl'ın erkek evlâdı yokdu.  Habsburg Hanedanının di­  ğer kollarında da erkek kalmadığından Avusturya Devle­  tinin bir kadına intikal  etmesi hakkında bir kanun orta­  ya koydu. Uzun zamandanberi İmparatorluğun Habsburg  hanedanında  bulunmasına alışmış Alman   Prenslerinin  hepsi  bu kanunu  kabul  ile beraber, yabancı devletleri ra­  zı etmeye çalışmışlardı.  Ancak, 1153 senesinde Şarl'ın vefatı üzerine kızı Mar­  ya Tereza Avusturya, Çek ve  Macaristan Krallıkları tah­  tına  geçtiği gibi, Bavyera Prensi   soylarının Avusturya  tahtına  yakınlığı vardır bahanesiyle veraset hakkı  iddia  etmiş, Fransa ile ispanya Devletleri de onu  haklı bulur­  du. Şarl, Frankfurt'da İmparator tacını giymişse de. Mar­  ya Tereza Macarları kendine çektiği gibi, İngiltere de ona  yardım  için iki ordu kurmuşdu.  Fransa'nın  muharebe  edecek durumu olmadığı halde, şu kargaşalıkda Avustur­  ya'nın Ren  nehri tarafındaki  memleketlerinden  birazını  alıvermek eme'iyle nasılsa savaşa girmişdi.  Karada  bazı  TARİH­İ CEVDET  311  savaşlarda galip olmuşsa da, denizde bütün  bütün yenil­  miş, Şarl vefat ed­'nce,  oğlu da bu iddiadan vazgeçmişdi.  Marya Tereza kocası Toskana Dükü Fransuva,  Alman  Krallıklarının çoğu tarafından İmparatorluğa seçilmesiy­  le Marya Tereza  1162 senesinde Fransa'ya galip gelerek,  sulh andlaşması  yapmış ve kocasıyla birlikde hükümete  koyulmuşlardır.  Bu savaşlarda İngiltere donanması evvelkinden ziya­  de şöhret kazanmışdı. Fransa beyhude  bir çok  masrafla­  ra katlanarak malî işlerini  daha da  fenaya götürmüş, do­  nanması tamamen harab olarak ticaretine de sarsıntı gel­  medir. Fransa Kralı olan 15'inci Luî, gayretli bir hüküm­  dar olmayıp vaktini eğlence,   zevk  ve  safada  geçirirdi.  Kendisini bir fahişeye tesîim etmiş  ve onun reyi ile  dev­  let işleri  yürürdü.  Bunu gören Fransız  halkının gözleri  esefle bakıyordu. Kral hakkında sevgi ve ilgi hep yok ol­  muşdu.  Kralın böyle kötü durumlariyle  Kraliyetin şan ve iti­  barını yitirdiği görülüyordu. O asrın filozoflarından Mon­  teskiyo  adlı  yazar  eserinde;  devlet  kuruluşu nedir,  ada­  let nedir, eşitlik  ne demekdir?  diyerek bunların  aslını,  esasım  anlatıyordu.  Volter de   her şeyi  alaya  alarak  geri düşüncelerle inanışları itibardan düşürmüşdü. Russo  adlı yazar da gayet güzel  yazdığı  kitaplarda devlet, din  7e mezhebin temel esaslarından açıkça anlatınca, öteden­  beri gerek po'itik fikir ve gerekse din ve mezheb düşün­  celeri her serbestlikden yoksun tutulan Fransa  halkı, he­  men bu  yazarlara  uyarak  bütün düşünceler  değişmeye  başladı. Halbuki  bu halkın o güne kadar eğitilmemiş boş  kafalarına birdenbire bu değerde  felsefî düşünceler aşı­  landığı  gibi, anlayış ve kavrayışına  sığmayıp halkdan bi­  ti buna benzer derin bahisleri birden  anlayamayıp  hayret­  ten hayrete  düşerek çoğu özel  konularda yanlış  anlam

312  AHMED CEVDET PAŞA  verdikleri için bütün düşünceler yanlış yola sapmışdı. Di­  ğer bazı yazarlar da dünyaya asla önem vermeyen kalen­  der yaşayan  Diyojen gibi bir tutumla dünya, hoşça yaşa­  makdân  ibarettir.  Başkaca iyi  ahlâk, iffet Ve namus, ar­  sızlık, utanma diye bir şey yoktur, sözünü temel  sayarak  halkı bütün bütün dinsizlik yoluna  çektiklerinden Fran­  sa'da günden güne dinsizlik düşünceleri  artarak  hürriyet  sevdası aşırı  dereceye çıkmışdı. Kral'm durumu fenalaş­  dıkça halkın bu yönden düşünceleri başkalaşdığı için Fran­  sa acaip bir  duruma girerken, Amerika'daki  bazı yerler  için İngiltere ile bazı kavga ve çekişmeler  sürmekte idi.  Yukarıda anlatıldığı gibi  yakında  Krallık unvanını almış  olan Prusya Devleti Herseklik  unvanını   üzerinde bulun­  durduğu için  Almanya  İmparatorluğuna bağlı   sayılırsa  da kuvvet ve kudretini artırdığından Protestan mezhebi­  ne girmiş olan  hükümetlere Önderlik ederek İmparatorlu­  ğu elinde tutan Avusturya Devletine karşı koyar olmuş­  du.  Büyük Frederik diye anılan Prusya  Kralı ikinci Fre­  derik ise adı geçen Avusturya  veraseti savaşı sonucu Si­  lezya kıt'asını kazanıp topraklarını genişletrrr'ş askerî ve  mülkî işlere üstün  derecede birlik ve nizam vermeğe bü­  tün gücünü harcamışdı. Kuvvet ve sağlam idaresiyle ola­  ğanüstü  ilerleyişi  diğer  devletlerin ve  özellikle  büyük  düşmanı olan Marya Tereza'nın dikkat nazarını çekmişdi.  Büyük Frederik o  zamanın büyük  filozoflarından  olduğu  için gayet alaycı olup bazı hükümdarla  Avrupa  ileri ge­  len vekilerini yerecek sözler  söylemekle   gücendirmiş ol­  duğundan ve Prusya'nın Protestanlığa   dönüp Protestan  merkezi  olmasını  çekemeyip onu    kraliyet rütbesinden  soylarının eski  haline yani Brandeburg seçilmiş unvanını  indirmeyi tasarlamışlardı.  Rusya devleti de artık  Doğu  ve Batı işlerine karışır hale geldiğinden  Prusya  aleyhine.  TARİH­İ  CEVDET  313  Avusturya ile ittifak yaparak Lehistan  krallığının elin­  de bulunan Saksonya  dükü de bu  ittifaka  sokulmuşdu.  Frederik bunu  haber aldığı gibi  onlardan önce davranıp  1170 senesinde ansızın  Saksonya topraklarına girmiş Sak­  sonya Prensi davranmadan teslim olmuşdu. Hemen Avus­  turya devletiyle diğer Alman ümerası ittifak yaparak Fre­  derik sefer ilân etmiş, Rusya da bir koldan Prusya üze­  r­he  asker göndermişti.  Fransa  devleti bundan önceki  seferde  Avusturyadan  bir yer alamamışdı  bari bu  savaşda Prusya'dan  bir şey  kapmak isteğine kapılarak bunca senelerdenberi yere vur­  mağa çalışdığı Habsburg  hanedaniyle  ittifak  yaparak  Prusya aleyhine harp  açtı.  İngiltere  ise Fransa'nın öte­  denberi düşmanı olan  Avusturya  ile birleşmesini  taraf  kazanıp İngiltere aleyhine dönecek  diye düşünerek Prus­  ya ile ittifak etti. İşte bu suretle yedi sene süren savaş­  lara başlandı. Fransa  devleti  bu seferde  karada muzaf­  fer olamadığı gibi denizde de yenilgiye  uğrayarak  Ame­  rika, da eline geçirdiği bir çok yeri verdikten başka Ame­  rika Birleşik Devletlerinin Kuzey'inde bulunan  büyük Ka­  :ıxda Kıt'asını da İngilizlere kaptırmıştı.  Bu kıt'a halâ İngiltere devleti  elindedir. Frederik  ek­  seriya Büyük Savaşlarda galip gelmişse de yer yer yapı­

lan bunca  sürüp giden savaşlarda  çok asker kaybederek  hemen bilme derecesine  gelmişken Prusya usul  ve eğiti­  mine ve Frederik'in iyi  ahlâk  ve  bilgisine hayran olan  üçüncü Petro Rusyada tahta geçince Frederik ile büyük  bir  çabukluk i: e sulh  yaparak Prusya'ya  girnrş  Rus as­  kerinin de kumandanlığını ona  vermişdi. Ardından Petro  tahttan indirilince  yerine geçen meşhur  ikinci  Katerina  da bu anlaşmayı onaylamışdı.  Alman haki bu savaşlarda sıkıntıya düşmüş, Alman  Prensleri  de  Frederik'den korkdukları için birer birer çe­  314  AHMED CEVDET PAŞA  kiimişlerdi. Avusturya devletinin de mecali kalmadığı için  hemen  toplu halde sulh andlaşması yaparak yedi yıl se­  feri gailesinden kurtulmuşlardır. Bu andlaşmada Avustur­  ya Silezya  vilâyetini geri  alamayıp   bu topraklar  yine  Prusya elinde  kalmış Prusya da  artık   birinci devletler  sırasına geçerek o zamandan beri beş  büyük devletteı  "birisi olmuşdur. Ancak  Avusturyalılardan  kuşkulanarak  eğitim görmüş  mürettep askerini iki üçyüz bine  çıkar­  makla yetinmeyip  durumu  gözetedek kâh  Fransa, kâh  İngiltere ve bazen Rusya ile birleşerek ve bir  taraftauda  Alman hükümdarları içinde taraftar toplamak için bazıla­  rını tutmuş ve konuya  gelmişdir.  Fransa devleti  ötede­n­  beri Avusturya Devletine rakip olup karşı koyarken Prus­  ya devleti böyle kuvvet kazanınca Avusturya devleti Fran­  sa ile  birleşerek Prusya devletinden korkarak Rusya  dev­  letinin de dostluğunu usulden saymışdır.  Yukarıda  söy­  lenen  savaşda  Fransa  devleti bir şey   kazanamadıkdan  başka açıklandığı  gibi Amerikada bir çok yerlerini kay­  betmiş ve malî sıkıntısı  daha da artmıştı, lö.'nci Lui de  fahişelerle eğlenince hazinede harcanacak para  bulama­  mış, nihayet gümüş sofra takımını darphaneye  gönder­  meye mecbur olmuşdur.  Fransa devleti böyle fena bir ha­  le düşmüşken katolikler arasında İrade­i cüziye  mesele­  sinden dolayı eskiden sürüncemede kalan bir mezhep kav­  gası tekrar  Cizvitler  a'eyhine  bîr  cebriye  me'îti^bi  ortaya çıktığı sırada mutaassıplardan birisi Kralı hançer­  le yaralamışdı.  Bu da Jisvitlerin teşvikine yorularak  Jis­  vit mezhebi  yasaklanmışdı:  Protestanlığın   ortaya çıkışı  ile katolik mezhebine büsbütün zaaf gelmiş ve Fransa da  umumî fikirler  başka başka yol alıp  din işlerinde ip uç­  larının böyle mezheb incelemesini bir gai'e  haline getir­  meleri  gariptir.  Halk da  genellikle Kral'ın aleyhinde idi.  Fikirler de  TARlH­İ  CEVDET  315  serbest kalma isteği pek ileri derecelere  vardırılamamış  olduğundan gerek asilzadeler ve  gerek ruhanî reisler bu­  na çare ararlarken Paris Parlamentosu umumun kendine  önem verdirmek  ve  nüfuzuna kuvvet  kazandırmak için  balkın çoğunu  kendine  çekerek Kral'ın  bazı  emirlerine  karşı koymaya başlamışdı.  ÎSTlDKAD  O sırada Avrupa da çiçek aşısı bulunduğundan bunu  açıkça anlatalım:  Çiçek çıkarmayan pek görülmezse de çoğunlukla her­

kes birer kere çıkarmısdır.  Bunun nedenini ve bilincini  açıklayan bazı  yüksek seviye tıp adamları çocuk kanında  al ve  kırmızı yuvarlardan fazla olan  dayanıksız ve yeni  gelişenleri tabiat atar bilinciyle bir  defa  olsun insanların  vücudunda bu kabarcıklar çıkıp sönerek kan temizlenir ve  kuvvetlenir dediler.  Ancak Arnavudluk ile  Sudan'ın  bazı  yerlerinde bu  hastalık  bulunmuyor hatta ahalisi başka  bir diyara gi­  derse çiçek çıkarırlarmış.  Buna bakınca  bunda iklimin  etkisi var demek lâzım gelirse  de zamanımızdaki bazı tıp  adamlarının söylediğine göre Sudan ve Arnavudluk  gibi  yerlerde  bulunmaması o yerlerde  topluluk ve  mahalle  olmadığından sirayet olmuyor  düşüncesine  dayanır. Çün­  kü bu hastalık havada yayılıp, etrafa geçer. Böylece top­  luluğa karışınca  çiçek çıkarmaları bundandır. Böylece bu  hastalık  genellikle çocuklarda olan bir hastalık olduğuna  göre doğuşda  bir istidat olup  yayılışı bu  istidadı  orcnya  kor. Her ne hal ise böyle işlerin asıl nedeni o her şeyi bi­  len Allah'ın geniş bilgisine bağlı olup insan aklı bura'ar­  da hayret denizine batmaktan başka bir şey yapamam.  300  hicrî tarihine gelince  gerek  Yunan tıp adamları  gerek Arab tıp adamlarından birisi çiçek hastalığına da­  318            AHMED CEVDET PAŞA  ir bir şey yazmamışdı. İslâm tıp adamlarının en yetişkini  ve 300 tarihinde ilim adamlarının başda geleni ve en yük­  seği  Mehmed bin Zekeriya Ebubekir Râzi ki  Rey ye son­  ra Bağdat hastahanelerini kuran türlü fen ve bilim için  yazdığı yüzden fazla kitab ve risalelerin  çoğu tıp  ilmin­  den olup bu kitapların birisi de çiçek hastalığına dairdir.  Bu büyük  hekîm 320 senesinde  vefat etmişdir.  İşte ilk  önce çiçek hastalığına dair yazan işte bu  hekîm F.âzi'dir.  Ondan sonra Ebu Ali İbn­i Sina da buna dair pek çok ya­  zılar yazmışdır.  Hekimlerin  ileri gelenleri  pek  kötü  hastalıklar için  bu kadar yazılar yazmışken  bu hastalığa dair  bir şey  yazmamaları garip bir işdir.  Bunun üzerine bazı  tıp adamları  900 yahut 1000 se­  ne önce bu hastalık yokdu da sonra ortaya çıktı  diye bir  düşünceye  kapıldılar. Aslında  mevcud olmayıp da sonra­  dan  türeyen  nice hastalıklar var ve bilinir  olduğundan  çiçek hastalığı da bu kabilden olarak o  tarihlerden  sonra  türemesi umulur olmakla bu sözden kaçmılamaz.  Çin hal­  kının sözleri de bu dayanışı pekleştirir ki bundan   sekiz  yüz bu kadar sene önce  Çin'de  çiçek hastalığı  yokken  Kanton şehrine gelip giden Basra tüccarından geçdi diye  iddia  ediyorlar. Amerika'da önceleri çiçek hastalığı yok­  ken Kolomb'un keşfinden sonra  Avrupalılarla   kar.'şma  sonunda orada da hiç bir yerde görülmedik durumda şid­  detli çiçek hastalığı ortaya çıkarak  pek çok nüfus  eksil­  diği söylenir.  Her ne hal ise bilinen  yıllardan  beri  bu hastalık­  dan pek çok ölüm olmakda iken aşı ortaya çıkınca çocuk­  larda bu belâdan kurtuldu.  Aşının ilk ortaya çıkışı Osmanlı devletinde olup şöy­  leki; hafif çiçek  çıkarmış olan çocukların  kabarmış ve  dolmuş olan  çiçeklerinin  suyunu alıp  henüz çıkarmamış  TARİH­I  CEVDET               317  bir çocuğun kolunu çizip o suya sürerek aşı yapılıyor ya­  pılan yerde bir kabarcık  çıkıyor bununla  o çocuk nöbeti

savuşdurarak  çiçek hastalığından kurtuluyordu.  Osmanlı Devletinde elçi olarak bulunan İngiltere el­  çisinin zevcesi olan Leydi Montegü Edirne'de bunun iyi­  liklerini görüp hatta  kendi çocuğunda da  tecrübe  etmiş­  di. Buna dair  1130 hicrî senesinde İngiltere'ye bir mektup  yazmış ve îngilterede de tecrübe  edilerek iyilikleri görü­  lerek olay  her tarafa yayılarak  Avrupa tıp adamları  ta­  rafından kabul edilerek onaylanmış ise de böyle Allah ta­  rafından gelen umumî  bir ilâç  yapmak Allah'ın  emrine  karşı gelmekdir diye Papaslar tarafından karşı  konulun­  ca önceleri  Avrupa halkının  çoğu aşıyı kabul  etmeyip  olur diyenlere de dinsiz gözüyle bakarlar belki katimi va­  cib görürlerdi. Bunun üzerine Avrupa devletleri her kim  evlâdını aşılatırsa bir miktar pa?a vererek güzel bir dav­  ranışda bulunmuşlardı  Lâkin sonra herkes  aşının   iyilik­  lerini görerek ve çiçek  hasalığma karşı Allah'ın  şifa­  hanesinden  lütuf ve ihsan buyrulmuş bir  deva olduğunu  itiraf ederek hepsi kabul edip kendileri para sarfı ile  ço­  cuklarını aşılatmağa başlamışlardır.  İlk önce Fransızlar da yapılmasında  duraklamışlar­  dı  Volter gibi bazı  yazarlar  bunun yapılmasını  uygun  bulup tecrübesi yapılarak iyiliği görülerek  1172  senesin­  de Fransız mekteplerindede onaylanarak herkese yapma­  ğa  başlamışlardır.  Buna  Telhik­i cedrî denilip şimdi her  tarafta kullanılmakda olan telkih­i  Bakarı İngiltere  ta­  biblerinden Gener, adlı tabîbn buluşudur ki, 1190 hicrî ta­  rihinde devleti tarafından bazı  köylerin halkım aşılama­  ğa memur  olup sağmalcılıkîa geçinen  bir  takım  köylü­  lere aşıdan söz açmak isteyince bu halk  çiçek  hastalığı  nasıl şeydir demeleriyle  tabib de onlara  çiçeği tarif et­  meye başladığı sırada içlerinden bazıları bunun dediği bi­  318            AHMED CEVDET PAŞA  zim ineklerin  memesinde ortaya  çıkıpta çobanların par­  maklarına geçerek çıkan çıbanlar olmasın demişler. Bu söz  doktorun dikkatini çekince işin araştırmasına   girişmiş  bakınca görmüşki halkın parmaklarında  birer çiçek leke­  si var. Meğer  ineklerin memesinde zuhur  eden çiçek ka­  barcıkları sağılırken  sürtüşmeden  deşilip suları   sağan  kimselerin  parmaklarındaki çizgilerine   veya bir suretle  derisi sıyrılmış yerini isabetle etkisini gösterip   bir nevi  çıban çıkarmış sonra Doktor  Gener tecrübe ile görmüşki  onlara aşı  da  tesir etmiyor. Bunun üzerine yirmi  seneyi  aşan tecrübelerle uğraşarak inek aşısını  ortaya çıkarıp  1213 senesinde de buna dair  bir risale  yazmış ve sonra  Londra'ya  gelip tecrübeler göstererek  inek aşısını  mey­  dana, koymuş  olduğundan İngiltere tarafından   pek çok  hediyeler verilmiş ve risalesi  her lisana  tercüme  oluna­  rak inek aşısı yaygın hale gelince encümenler  tarafından  da kendisine nişanlar verilmişdir.  Fen erbabının araşdırma ve  anlattıklarına göre  çi­  çek hastalığı  insanların altıda  birini  öldürdüğünden aşı­  nın bulunması pek hayırlı bir iştir. Ancak telkih­i  ced­  rîde yüzde bir telefat olduğundan  bütün bütün hatırdan  uzak  tutmamdı, telkih­i Bakarî de asla  hatır ve tehlike  olayı olmayınca telkih­i Bakarî tıp buluşunun  en fayda­  lısı olan maddedir.  Ortaya çıkışı  başlangıcında  Telkih­i  cedrî kâr yolu yapan ve onunla geçinenlerden bazı tabib­  1 er telkih­i  Bakarî'yi fed ve  inkâra kalkışmış ise de fa­  kat adı geçen  aşı her tarafda yayılarak o gibi inkâr  eden­

lerin sözleride etki yapamamıştır.  Kısaca aşı ilk önce Osmanlı   devletinde   bilinen bir  nevi âdî ameliyat  gibi bir şeyken  Avrupa'da tababete ka­  tılarak  değer  kazanmışdır.  Ama  ilk önce kim bulmuş ve  nasıl  bulmuş buna dair  doğru bilgiler  bulunamamışdır.  Bazıları bunun ilk önce Arablar  bulmuş diye söylersede  TARİH­Î  CEVDET  319  bu söylenti ispat edilememişdir. Bazıları da ilk önce Ana­  dolu yörükleri çıkarmışdır der. Onlardan biri  İstanbul'a.  geldiğinde çiçek salgınına rastlar bu hastalığın bizde za­  rarı  olmaz zira  biz ineklerimizin memelerinden  sirayetle  çobanların parmaklarında çıkan çiçekden aşı alıp her se­  ne çocukları aşılarız onun üzerine   bir daha çıkarmazlar  deyince bazı kimselerin  denemeye kalkışmış  olduklarını  duyan madam Montegü de İngiltere'ye yazmışdır, diye ri­  vayet ederler. Lâkin inek aşısı yazıldığı gibi 1210 tarihîn­  den sonra yaygın hale gelip ondan önce lâkırdısı yoktu.  Bazıları da  aşının çerkez abaza gürcü milletinden bi­  rinde çıktığını söyler fakat bunlardan hangisinin bulduğu  belli değildir. Çünkü bu kabilelerle  köle ve  cariye alış  verişi yapılırdı çiçekse  insanın yüzünde   güzelliği  bozar  ticareti  aksardı. Buna çare arayıp  bulmağa  mecbur  ol  malariyle araşdırarak aşıyı bulmuşlardır  diye söylerler.  Lâkin bunlarda halâ böyle aşı  diye bir şey  yok  halbuki  böyle bir düşünme esasına  dayanan bir   araştırma ile  bulduğu aşıyı kısa zamanda terk edip bütün bütün unut­  ması uzak bir ihtimaldir.  Onların  gerek  o  7amanki gerek bugünkü  hallerine  göre bu makule  sanayi  için zihin yoranları pek de memul  olmadığından bu rivayete doğru denemez.  Kaldıki  bu  mevzuda bize  vesika  olacak  şey  ancak  Leydi Montegü'nün Londra'ya yazdığı  mektupdur.  Ley­  di Montegü ise bu mektubu (1717) milâdî senesi Nisan. 1  tarihiyle Edirne'den yazmış  olduğu yazıdan anlaşıldığına  Sere aşının  Edirne'de kullanıldığına hükm olunur. Aşı Ta­  babete  geçipte Avrupa'nın   Osmanlı devletine gelmeden  Edirne  de bu hususun  mevcut olduğu bazı  ihtiyarlardan  duyulmuştur. Fakat bulanın   zamanı nasıl yapıldığı bi­  linmiyor. İspat  ve  izahı için Leydi  Montegü'nün  adı ge­  çen  mektubun tercümesi cildin  sonunda (7) rakamı  ile  gösterilmiştir.  320  AHMED CEVDET PAŞA  Gariptirki işte bu aşı yukarıda anlatıldığı gibi Edir­  ne'den Avrupaya gittiği zaman Papazların şiddeO karşı  koymalarına uğrayıp geç hal ile kabul olunarak tamam­  landıkdan sonra dönüp tıp adamları eliyle İstanbul'a gel­  diği  zamanda mutaassıp güruhu tarafından pek çok iti­  razlara uğramışdır. Lâkin Sultan Mahmud Han'ın irade­  siyle aşı yapılmağa başlanmışdır. Halep Kürdistan  ve Lo­  ristan taraflarında genellikle herkesde çıkıp bir sene zar­  fında geçen maruf çıbana İran da Salik ve türkçe   hurma  çıbanı  denilir çıbanın aşısına da teşebbüs  olunmuşsa da  aşısı ile çıkanın gerek müddetçe gerek şiddet ve hafifliği  doğal alandan farkı görülmeyince terk edilmiştir.   Gerçi  mezkur çıban ekseriya yüzde çıkıp leke bıraktığından aşı  san'atıyla görünmiyecek yerinden alınıp  yüzde  faydalan­  mak lâzım gelirsede tecrübe olunup olunmadığı bizce bi­  linmiyor. Biz yine sadede gelelim.

Yukarıda anlatıldığı üzere T yıl seferinde Fransa dev­  leti zaif  düşerek içde acıları büyük  dışda nüfuz kırılmış  bir halde bulunup Rusya  ve Prusya devletleri Fransa'nın  bu düşkünlüğünden istifade etmek üzere katolik mezhe­  binde bulunan Leh devletinin topraklarında bulunan Orto­  doks  ve Protestan mezhebindeki  hristiyanlara  mezhepçe  hukuk müsavati ve serbestisi verilmek  bahanesiy!e Leh  devletinin işlerine karıştı. Bu davranış Fransa'nın pek gü­  cüne gitmişse de bir taraftan  Lehlileri ve diğer taraftan  Osmanlı devletini Rusya   aleyhine yürütmek   istemişdi.  Bundan başka ise yazar bir davranışta   bulunamamıştır.  Osmanlı devleti o zaman askerini  düzene  koymağa  muhtaç olup muharebe edecek  halde  değilken  dördüncü  ve altıncı fasıllarda beyan olunduğu üzere 82 senesi uğur­  suz seferi açıldı. Lehliler savunmaya kalkdılarsa da Avus­  turya devleti de iki devletle birleşerek Lehistan üç devlet  arasında birinci paylaşması yapıldı.  İşte o  sırada Fransa  TARİH­İ CEVDET  321  Kralı 15'nci Lui vefat edip yerine torunu 16'ncı Lui aşa­  ğıda açıklanacağı gibi babasının ve atalarının ettiğini çek­  mek üezere yirmi yaşında Fransa tahtına  geçti ve   Al­  manya İmparatoriçesi Marya Tereza'nm bedbaht olan kı­  zı Mari Antuvanet'le evlenmişdir.  Lui niyeti güzel bir  adamdı.  Ancak o  asırda  uygun  düşmeyecek kadar katı din  görüşüne  kapılmış ne cesa­  reti ne  de dirayeti zamanın  işlerini halle yetersizdi.  Bu­  nun  üzerine  ceddinin zamanında   çoğalmış olan  dinsiz  kimselerin nüfuzu azaldığı gibi bir zamandanberi her din  ve mezheb edeb ve terbiye ile iyi ahlâkın dışında yazaimiş  kitaplar da itibar düşmüş umumî düşüncelerde başka şek­  le girmeye başlamıştı. Fazilet  ve merhamet yoluna giril­  miş vekillerini ekseriya namuslu takımından seçerek gü­  zel bir düzen kurmağa ve uygun tedbirler kullanarak cedl  dinin yaptığı kötülükleri, Lui Katorz'un yaptığı savaşlar­  dan  Fransa'ya değinen fena hallerin  yeniden  ele alınıp  düzelmesine ahalinin mutluluk içinde ilerlemesine çahşdı­  ğmdan  başlangıcda hükümeti öğünerek  gibi idi. Yakınla­  rı ve kendine sokulanlarca namuslu adamlar  makbul ol­  madığından her gün  güzel tedbirlere karşı koyanlar olur­  du. Lui'de lüzumlu düzen değişikliği için duraklardı,  her  türlü uydurma sözlere kulak asardı. Başvekilliğe getirdi­  ği murpa ihtiyar ve  akılsız bir adamdı.  Fransa'nın  kötü  gidişini görüp dururken  yeni bir işe atılmanın uygun ola­  cağını kavrayıp anlayamadığından devletini dinlendirmek­  le bu gibi engellerin ortadan kalkacağı ümidinde  olarak  Lui  bazı  ıslahat  yapılması söylenince görevinden   ayrıl­  mağa kalkar ileri gitmek şöyle dursun  eskiye  dönmeğe  çalışırdı.  Yenilikler ve usul ile işlerin düzelmesine karşı  koyan imtiyazlı kimselere yeniden gayret getirirdi.  O zamanda böyle eski  düşüncelerde ısrar eden  bir  şahsın Başvekil olması büyük hata idi. Zira o vakit Fran­  sa doymak ve servet hep asilzadeler ile Papas sınıflarm­  F. 21  322  AHMED CEVDET PAŞA  da ve toprakların üçde biri onların elinde iken bunlar dev­  let hazinesine güya hediye ve yardım suretile  pek az şey  verirler sınırını aşan vrgi ve tekâlifi hep halkdan olanlar

verirdi. Bundan başka halk Papas ve Peskoposlara özür  verirler  asilzadelerin de bir çok angaryalarında çalıştı­  rıldı.  Kısacası halk çalışıp hem kendini he mdevleti idare  etsin  buna karşılık asilzadeler yorulmadan aldıkları geli­  ri hep zevk ve safaya sefahata harcamakda idi. Papas sı­  nıfı da halk  sırtından geçinerek tenbellik  ile vakit  geçir­  mekde  idi. Kaldıkı Dinî hizmet  yapan papasların görev­  leri adî işlerden olup klişe ve manastırlara bağlı olan ge­  lirin  çoğu paye unvan sahibi olan Piskoposlara giyim ye­  ri oîmuşdu. Devletin büyük geliri şirketlere lâzım olduk­  ça verildiğinden bir ay kişi bu yoldan kolaylıkla  zengin  olup  halk gittikçe  fıkaralaşıyordu.  Böylece yolsuz  tahsil  olunan büyük paradan devlet hiç fayde görmezdi. Parayı  toplayanlar ve  çekenlerin çoğu  nüfuzlu kimselerle ortak  olup  kimseden  korkmadan nizamların  dışında  mallarım  paralarını toplarlardı. Devletde  varidata şekle gelmemek  için mültezinlere pek fazla müsaade ederek cüz'i mal ka­  çıranlar hakkında  büyük  cezalar verirlerdi. Bununla be­  raber her san'at ve ticaret inhisar altında  olup meselâ çok  yerlerde zahire ticareti birkaç  adama  münhasır olduğu  halde değirmenler  ve değirmene zahire götüren hamallar  da mahdut ve sayılı olarak artmışdı.  Lui'nin, maliye  nazırı nasbeylediği Turgo   çalışkan  işini  bilen economie politigne  ilmine aşina bir  zat olup  maliyece lâzım gelen reformlara güzelce  başlayarak  bir  çok suistimalleri ortadan  kaldırarak devletin  masrafı ge­  lirini aşarken vergi ve kefaleti arttırmadan  ve borçlan­  maksızm yalnız aldığı güzel tedbirlerle muvazene  açığını  günden güne azaltmakla beraber hazine borcu faizini ya­  vaş yavaş ödüyordu. Ziraat, ticaret ve sanayiin artıp iler­  TARİH­Î CEVDET  323  lemesine engel olan inhisar usulünü kaldırmışdı ve ten­  bel yeri halini alan manastırların çoğunun kapattırıp ge­  nel olarak maarifin ilerlemesi için yeni mektepler   v  mağa başlamışdı.  Devletin idarî işlerini düzeltip imtiyazları  kaldırmış  ve her madde hakkında yeni kanunlar yaparak  gerekli  tedbirler başladı. Bunlar Kral tarafından  kabul  edilerek  bir azını yürürlüğe koymuşsada yapılan teşebbüsler asil­  zadelerle Papas sınıfının  çıkarlarına dokunduğundan on­  ların  işlerine gelmemiş ve Parlâmento da karşı  koymuş­  lardı. Turgo da türlü  güçlüklerle karşılaşarak   yapacağı  işlerin bir çoğunu  yürütemeyerek sonunda istifaya mec­  bur   olmuşdur.  On altıncı Lui tebaasını pek sevdiğinden  Turgo ile onun reyine uygun olan Malerb'in  düşüncelerini  beğenmiş ve onaylamışsa  da uygulamada korku ve gev­  şeklik göstermesi ve büyük tedbirleri anlamayıp, küçük  tedbirlerle yasak savmağa  çalışarak yarayı  kapatmak  düşüncesinde  bulununca Turgo'nun  ayrümasıyle yapılan  bir çok işler hemen yürürlükden  kaldırılmış alımış  bunca  yarar tedbirlerden sonuç alınamamışdır.  îşin içine  girin­  ce Lui'nin Fransa'nın gidişini iyice kavradığı anlaşılıyor.  Şöyleki Turgo ayrılırken ona hitab  ederek  (Sen benden  bahtlısın ki memuriyetini  terk edebiliyorsun)  demiş  ol­  duğu söylenir.  Bu suretle  malî işler yine eski  haline dönüp az za­  manda fenalaşmca Turgo'ya işden el çektirilmesinin hata  ve gidilen yolun yanlış olduğu meydana çıkmakla malî iş­  lerde bilgisi ile tanınan Nekker'in Maliye Bakanlığına ge­

tirilmesi hususuna karar verildi. Ancak asilzade olmadığı  gibi Protestan olduğundan o zamanın gereği Bakan  un­  vanı  verilemeyerek Maliye Müfettişi adiyle memur edil­  raişdi. Nekker aslında sarraf olup işini bilir ve zengin bir  adam olarak sarraf ve tüccarlar içinde itibarı vardı.  Fran­  sa  devletinin  malî itibarını  yenilemek için nasbi  uygun  324  AHMED CEVDET PAŞA  olmuşdu.  Ancak Nekker'in yalnız sarafhğı vardı bunun  yanında ilgili mülkî incelikleri bilmediği  için kendi bildi­  ğini yapan kimse olarak Turgo'nun  yaptığı işlerin tersi­  ne  ve aykırı sarraflık yoluna giderek açığı iyi bir yolda  kapamak  kabilken hemen borçlanma sevdasında bulunur­  du. Ve memuriyet müddeti olan dört sene içinde borçlan­  ma yolunu pek güzel kullanarak gerçekden devlet dolabı­  nı çevirmişdir. Lâkin tedbirleri Ahmed'Ln külahını Meh­  med'e, Mehmed'in külahını Hasan'a giydirmek gibi her  gün ortaya çıkan müşkülleri bir yana itmek gibi  geçici  şeylerdi.  Biz gelelim şimdi Rusya'nın  genişleme ve ilerleme  olayına.  Ruslar aslında kuvvetli ve şöhretli bir devlet değil­  ken bugün Dünya'nm dokuzda birini elinde  bulunduran  büyük bir toplulukdur. Bu büyük heykelin kurucusu adı  geçen Büyük Petro'dur. Fakat Rusların kuvvetlenipde ya­  vaş yavaş Osmanlı hududlarma taarruz edecek  kadar ge­  lişmesi Kazan ve Ejderhan eyâletlerini   istilâ  ile başla­  mışdır. Şöyleki Cengizlilerin bir kolu Hazer Denizini do­  laşarak Kazanda hükümet ettikleri sırada  Rusları ha­  raca  bağlayıp  iç işlerine  bile  karışırken Kırım  Hanlığı  küçük bir hükümetti.  Sonraları Kazan hükümeti zayıflayıp alçalmağa yüz  tutmuş ve hanlarının soydan kuşakları yok olunca Kırım'a  tabi' gibi  kalıp hatta Kazan hanlığına Kırım Sultanların­  dan biri nasp ile gönderilecek olsa kendileri arasında kü­  çük düşerdi çünkü göz dikilen yer Kırım  Hanlığı idi. Lâ­  kin tatarlar içindeki bu karışıldıklardan  Ruslar faydala­  narak adım adım kuvvetlenerek Kanunî Sultan Süleyman­  ın son günlerinde Kazan ve Ejderhan eyâletlerini ele ge­  çirip istilâ ettiler. Ondan sonra Kırım Hanları birkaç de­  fa Moskova 'ya kadar Rus topraklarını talan edip  yak­  mışlarsada Kırım Hanlarının kuvveti  çok  miktarda tatar­  TARİH­İ CEVDET  325  süvarisinden ibaret olarak büyük kuvvetleri ile böyle bir  tarafı vurup geçerlerdi. Ama vurup geçtikleri yerleri el­  de bulundurmak hali kendilerinden beklenemezdi  fakat  Ruslar da tatarların bu taarruzlarından kurtulmak için  Kırım Hanlarına senede haraç bedeli olmak üzere bir mik­  tar vergi verirlerdi.  Adı geçen Rusya'yı böylece ele geçi­  rip topraklarını  genişletmiş oldular. Gerçekde Kırım Han­  larının her sene vergi aldıkları bu eyâletleri tekrar geri  almağa güçleri  yetmezdi. Osmanlı devletinin yardımı ile  bunun yapılması mümkün  iken  Cengiz soyundan gelenle­  rin Doğal olan karışıklık çıkarma ve fesad  eylemi  Kazan  ve Kıpçak taraflarında onların kuvvetlenmesi   Osmanlı  Devletinin işine gelmiyordu.  Osmanlı Devletince onaylan­  mayan bu gidişe göre bir idare yolu tutulmuş,  diğer ne­  denlerle de bu eyaletlerin geri alınması işine girişümemiş­  di. Ruslar o vakit bir şey yerine konulmayarak o yöne

önem verilmiyordu. Böylece  Nemçe tarafında yeni fetih­  lere düşünceler  bağlanmışdı. Halbuki  Macaristan, Hırva­  tistan fetihleri ile uğraşmakdan ise bu iki eyâleti ele ge­  çirip elde tutmak Osmanlı Devleti için daha faydalı ola­  cak ve Yavuz Sultan Selim'in yukarıda anlatılan ve açık­  lanan isteklerine uygun olacakdı. Çünkü Kafkas,  Ejder­  han ve Kazan ahalisini ele aldığı takdirde Türk soyunda  yaklaşma, birlik,  din ve mezheb beraberliği ile hilâfetin  hükmüne ve Osmanlı Devletine katılmış olacaklardı. Ozan  Kırım bile diğer eyâletler  gibi  Osmanlı Devleti  şeküne  girerdi. Ejderhan ve Kazan elile Büyük tataristan taraf­  larında Osmanlı Devletinin nüfuzu geçerli olurdu. Bu yön­  den o taraflarda kazanılan sermaye ile Macaristan gibi  nice topraklar ele geçer ve korunurdu.  Her ne hal ise böy­  le bir durum tartışmasından doğan hatadan Ruslar is­  tifade ederek o büyük ik  eyâleti ele  geçirmişdir. Ejder­  han eyâleti Hacı Turhan ülkesidir. Dest­i Kıpcak'dan ay­  rılmış büyük bir sahradır.  Hacı Turhan ileri gelen soylu  326  AHMED CEVDET PAŞA  kişilerden olup kurduğu mescidin yanında zaman ile  do­  laylarından biriken köylüler de binalar yapmışlar  böyle  Hacı Turhan karyesi kurulmuşdu, üzerinden  zaman   ge­  çince biriken köylüler toplanarak Karye büyük bir şehir  olmuş Halk diliyle Ejderhan diye şöhret bulmuşdur.  Ej­  derhan eyâleti Güney'de Dağıstan'ın Kuzey sımrı Kuzey'­  indeki kızlar,  Kabartaylar sınırına ulaşdığından  Ruslar  bu eyâleti ele geriçmekle Kafkaslara taarruz edebüme  ye­  teneğine sahip olmuşlardı. Fakat o zaman kendisi içinden  karışıktı. Ruslar'ın eski asker  îsterliç ocağı ara sıra  ka­  rışıklık çıkarıp  ihtilâle kalkdığmdan  o  yerlerde Ruslar  uzun zaman bir şey yapamadılar.  Sonra Petro ortaya çıkınca devletinin kuvvet ve kud­  retini genişletme emeline düşdü. Rusya karışıklık içinde  oldukdan başka, ticarette bağımsız genişleme  nedenleri,  devletler arasında şöhrete erişmek ve nüfuzunu geçirmek  için  en  büyük yardımcı olan Deniz Kuvvetleri olmadıkça  emeline erişemeyeceğini yakmdan anlamışken sınır kom­  şusu olan devletlerin topraklarına tecavüz  ederek me  leketini genişletmeyi kurmuş ve Rusya Avrupa usulü üze­  re ordu kurmak istediği sırada bir bölük eğitim görmüş  asker tertip ederek kendisi, de  sıra eri gibi aralarına gir  mişdi sonra bu bölüğü yavaş yavaş arttırarak büyük  bir  tabur yapmışdı.  Yukarıda anlatıldığı gibi Osmanlı Devleti  üe Venedik  Nemçe,  ve Leh devletleri arasında senelerdenberi süre  len savaşları fırsat bilerek bu  devletlerle anlaşarak  Kı­  rım'a yürüttüğü ordusu bozulmuşken 1108 senesinde yeni  bir ordu göndererek kendisi  taburu ile birlikde gitmiş ve  azak kalesini istilâ etmişdir. gidişi ve dönüşü  sırasmda  hem devlet işlerini yürütmüş hemde taburda hizmet göre­  cek Moskova'ya varınca binbaşı rütbesini almışdı. İşte  bu  seferde  eğitim görmüş askerin  faydasını gözleriyle göre­  rek çoğaltmaya çalışmış ve  on  iki bine çıkarmışdır.  1112  TARÎH­İ CEVDET  327  senesinde yapılan sulh andlaşması gereğince Osmanlı Dev­  leti Azak Kalesiyle ona bağlı bütün eski ve yeni Kestel'­  ieri ve Azak'dan Koban yönüne doğru on saatlik toprak  Rusya'ya bırakümışdır.

Petro bu suretle Azak Kalesine sahip olarak  Rus­  lar'ın deniz  ticaretine açılan bir kapı ve bu ticarete mer­  kez olmak üzere Tığan Kalesini yapmışdır.  Sonra adını ve kıyafetini değiştirip  Felemenk'e gi­  dip sanayi öğrenmek için bizzat marangozluk ve yevmi­  ye ile amelelik ettikden sonra Londra'ya  gidip  oradaki  sanayi ve imalâta bakarak  matematik fennini arttırma­  ğa ve memleketine dönüce îsterliç ocağını yok edip kal­  dırarak hükümeti tam bağımsız ele alıp istediği gibi dev­  let işlerini nizama başladığı sırada isveç, Danimarka ve  Leh devletleriyle  anlaşıp birleşerek îsveç  Devletine harp  Leh devleriyle anlaşıp birleşerek İsveç Devletine  harp  ilân ederek ilk önceleri yenilgiye uğramışsa da  nihayet  Poltava  olayında galip  gelerek İsveç Kralı Buğdan'a kaç­  mış ve sığmmışdı. Petro îsveçlüerin Bahık denizi yıkıla­  rmdaki  kale ve topraklarının çoğunu istilâ  etmişdir.  Dördüncü bölümde anlatıldığı gibi İsveç Kralının Os­  manlı Devletim uyarması üzerine  sefer açılmış ve yapı­  lan Prut savaşında Petro büyük bir yenilgiye  düşmüş­  ken 1123 senesinde Baltacı  Mehmed Paşa ile yenilerek  yaptığı  Sulh  andlaşmasmda Azak ve Tığan  kalelerini  Osmanlı Devletine geri verip teslim edecek ve diğer ka­  şulan şartları kabul ederek kendini kurtarmış ve Balta­  cının affı ve  amanı ve zaferi kazandığı   zaman yazdığı  buyruldu ile memleketüıe dönebilmişken kışdan çıkan yı­  lana rabbim Güneş göstermesin deyimince başı selâmete  erdiği gibi  sözünden dönmüş Azak ve Tığan  Kalelerinin  geri  verilip tesliminvgn vazgeçerek Azak denizinde gemi  yapmağa başlamışdı. Isveç'den aldığı arazinin imarına ve  halâ Rusya'nın Baş şehri olan Petersburg'un kurulması­  328  AHMED CEVDET PAŞA  na başlıyarak ötedenberi Rus kralları Çar adıyla anılır­  ken Petro İmparator unvanını da diğer lâkablarına ekle­  mişdir.  Petro'nun tasavvurları  pek geniş olup yerine  geti­  rilmesine ömrünün yetmeyeceği  açıkça  görüldüğünden  kendisinden sonra ilerisi için olan düşüncelerinin  yapıl­  ması gereğini torunlarına bir vasiyetname yazarak 1138  yılında  aldatıcı dünyasını bırakıp gitmişdir.  Gerçekden  Petro düşüncelerini  herkesden  izlerdi. Ölümü de anî  ol­  muşdu.  Böyle olunca kendi kalemi ile öyle bir talimname  yazmağa vakti olmadığı bazı tarih  yazarları tarafından  iddia  olunmuşsa da  evvelce yazıp bırakmış olması  muh­  temel olduğu halde Petro'nun vasiyetnamesi adıyla epi  zamandan beri meydana çıkıp yayılan yazılı kâğıd o gün­  den bu  güne kadar Rus Devletinin bütün resmî davranı­  şında ve savaş harekâtında bağlanarak güdüldüğü görü­  lür.  Bu vasiyetnamenin bir sureti cildin  sonunda  (8)  sayı ile gösterilmiştir.  Ne vakit Osmanlı Devleti Almanya ile savaşa girse  Ruslar'in yardımından istifadeye  kalkışması  politikası  gereği olmakla birinci Sultan Mahmud zamanında açılan  Nemçe seferinde de  Ruslar İmparator'a yardım  olsun di­  ye Osmanlı Devletine harp üân edip 1152 senesmde yapı­  lan andlaşma gereğince  Azak Kalesi Ruslar'a  bırakıli"  vazgeçilmişdir. Rusya ise Azak Kalesini  almca  kendisi  için Karadeniz'e inmek ve Koban nehri boyunca  hare­  ketle Kafkas topraklarına taarruz etmek için yolları  açıl­  mışdı. Osmanlı Devleti  sınırlarını korumak için  denizden

yeni kaleyi karandan da Aco ve Temrek Kalelerini  inşa  ve imar etmişdir.  Çünkü Koban  nehri iki kola ayrılarak ve her kolu  da  kollara ayrılarak biri Kızıltaş Umanına diğeri Azak deni­  zine  dökülerek oralarda meydana   getirdiği Taman  ve  Mentna adalarında ve Koban boyunda  Kırım'a  bağlı ta­  TARİH­I CEVDET  329  tarlarla Ruslara karşıt olan bir cins Kazaklar otururdu.  Taman adasına ada­i Şâhî de denilirdi.  Doğu da nihayetde Temrek Kalesi bulunup vaktiyle  gerek Kızıltaş Kalesi ve gerek bu Temrek Kalesi çerkez  kabileleri ve abaza eşkiyasmm kötülük yapmalarına kar­  şı koymak için yapılmışsa da anlatıldığı gibi Ruslar Azak  Kalesini ele geçirince Temrek Kalesi ona karşı olarak ge­  çilmez bir engel diye kullanıldıkdan başka Taman'm öte  tarafında Koban'm Azak denizine   döküldüğü   yerdeki  Mentna adasında da Osmanlı Devleti tarafından Ruslar'a  karşı  Aco kalesi yapılmışdı.  Söylendiğine göre Petro Azak Kalesini alıp da Tığan  Kalesini yaptıkdan sonra Aco Kalesinin yapıldığını görün­  ce Tığan Kalesinin yapılması ile uğraşmakdansa Aco Ka­  lesinin yerini ele geçirip de orada bir kale yapmadığına  pişman  olmuşdur. Zira  oradan Koban nehriyle   Kızıltaş  limanına yine oradan Yeni Kale boğazına uğramadan ka­  ra denize çıkmak kabil olmakla orası ele geçirildiği hakle  asıl meramı olan kara denizde gemi işletmek  özelliğine  kavuşacakdı.  Bu  da meramına kesdirme yoldan  varacak  hem de bu yolla Kızıltaş limanına  ayak basacak  Taman  adasını kolayca ele geçirecekdi.  Ruslar Kırım dolaylarıı  ele geçirerek,  Kırım  halı­  ğmdan sayılan kabartaylara taarruza başladılar.  îki dev­  let arasında kavga ve çekişmeye sebeb oluyorlar diye iki  devlet arasında sahipsiz ve mevkuf  kalmasını ve bir ta­  rafdan işlerine karışılmamasmı ve böylece  tam bağımsız­  lıklarını Osmanlı devletine kabul ettirmişdi. Bu halde yi­  ne Azak Kalesinin Ruslardan geri alınması isteği Osman­  lı Devleti ileri gelenlerinin aklından çıkmazdı.   Halbuki  Aco ve  Temrek  kalelerinin istihkâmları  Rusları tam ön­  leyecek değerde olmadığından  ilk önce bunların tahkima­  tını sağlamlaştırmak ve  tamamlamak işini ve Azak Ka­  lesinin geri  alınarak kurtarılmasını  açıklayan  ve anla­  330            AHMED CEVDET PAŞA  tan lâyiha kılıklı kaleme alınmış bir coğrafya risalesi ta­  rafından görülmüşdür. Ve Temrek Kalesi  onarıüp geniş­  letilecek olsa gereken taşların bir mikdarını civarındaki  harabe haline gelmiş Anapa Kalesinden alınıp geri kala­  nı da  gemilerle Yeni Kale  tarafından getirilmelidir diye  adı geçen risale de yazılıdır. Lâkin bu projelerin biri yü­  rürlüğe konulmamışdı.  Ruslar ise bir  kere kabartayları  ,  Osmanlı devleti   himayesinden  ayırınca  çok geçmeden  Küçük Kabartayı kendine  tabi  kıldıkdan  sonra   Büyük  Kabartay'a tecavüz edip onları  pençesinin altında ezme­  ğe başlamış bir tarafdan da Azak Denizinden deniz kuv­  vetlerini  artırmağa ve Kara Denizde  donanma .kurmak  emeline düşmüşdü.  1175  tarihinde Rusya'da İmparatorluk tahtına ge­  çen  Katerina dünyayı ele geçirmek sevdasiyle  Petronun  geri kalan vasiyeti gereğini  yapmağa   kalkışıp ilk önce

Lehistan'a taarruz edince  Osmanlı  devleti ondan sonra  taaruzun kendine yapılacağını  anlayıp  yukarıda  anlatıl­  dığı gibi  Fransızlar tarafından  teşvik görerek 1182 yılın­  da Ruslara harp  ilân edildi.  Altı sene süren savaşlarda  Osmanlı  Devleti büyük yıkım altında kalmış ve Kaynar­  ca karyesinde imzalanan andlaşma ile de yüz kızartıcı bir  yük altına girmişdir.  Kısacası bu  seferde Avrupa Devletleri meseleye ö­  nem vermeyip Avusturyalı ise  Rusya   aleyhine  bizimle  birleşmişken yetişdirdiği kuvvetleri  Ruslar aleyhine kul­  lanacakken Lehistan  işine harcamış ve Lehistan'ın tak­  siminde  yeteri kadar  yerle  yetinmişdir.    Fransızlar da  yalnız lâf ile vakit geçirmişlerdir.  Kaynarca andlaşması yirmisekiz  açık bilinen mad­  de ile iki  gizü maddeyi içine  alıp  benzeri cildin  sonda­  da  (9) rakamı ile yazılmıştır.  Osmanlı Devletinin bu savaş ve andlaşmada  maddî  ve  manevî  ortaya  çıkan zararları saymakla bitmez. Ka­  TARİH­İ CEVDET  331  terina ise umduğundan da fazla faydalandı. Evvelâ Azak  ve Tıgan Ruslar elinde kaldıkdan başka Yeni Kale, Kerş,  Kılburun kaleleri ve Don Nehri  ile Özir Nehri arasında  loir çok yerler Ruslarda kaldı.  Ve  Osmanlı Devleti  Ka­  bartaylardan vaz geçti. İkincisi; Kırım'da hürriyet ve ba­  ğımsızlık usulü yürürlüğe konulunca Rusların   Tatarlar  üzerinde kazandığı koruma hakkından ötürü Kırım'ı ma­  nen istüâ  etmişdi. Üçüncüsü; koşullar gereğince   Eflâk  ve Buğdan da ve Akdeniz Adalarında Osmanlı Devletini  zararlara sokacak nice ipuçları ele geçirdi. Dördüncüsü;  Rusya, Prusya, ve Avusturya arasında Lehistan'ın yapı­  lan ilk taksiminde Rusların eline geçen  yerler Tuna kı­  yılarına asker göndermesini  kolaylaştırıyor, zaman geç­  tikçe Osmanlı Devletini zarara  sokmak için yol açdıkdan  "başka,  Leh Devletinin büsbütün yok olmasını da yaklaş­  tırıyordu.  Kısaca Petro'nun  vasiyetlerinden bir  çoğunu  yerine getiren Ruslar Avrupa'da nüfuz ve şan kazandı. O  vakit taksim edilen  Lehistan'ın önemi ve büyüklüğü Av­  rupaca gereği gibi  bilinmediğinden Avrupa  Devletleri  Lehistan'ın bu taksimine pek önem vermemişlerdi.  Kate­  rine ise Prusya Kralı ile birleşerek Fransa'nın  Soltaire  •gibi meşhur filâzoflarını ele alıp onların aracılığı ile ken­  düerinm böyle yersiz hareketlerini  kabul ettirir, onayla­  tırdı. Bunun gibi Katerina Osmanlı Devleti ile olan ilişki­  lerinde de  Avrupa gözünde kendini haklı ve insaflı dav­  ranışda gösterirdi.  Şöyleki bu kadar savaş  kazanmışken şu kadarcıkla  yetinmemiş ve istilâ ettiği bunca topraklar kendisine is­  tiyerek bol bol verilmişdi. Ama sonraları  Avrupa Devlet­  lerinin gözüne büyük bir diken  olunca onlarda bu husus­  la Osmanlı Devleti  ile beraber   çalışmadıklarında hata  etmiş bulunduklarını anlamışlardır.  Kaynarca andlaşmasmda Tatarların  mezheb işlerini  "düzene  koyma, İslâm şeriatı  gereğince İslâm Padişahının  332  AHMED CEVDET PAŞA  hakkı diye yazılı iken bu satırlar  hutbe ve paralarının.  Osmanlılar adına olmasiyle yorumlanmış buna Ruslar da  muvafakat etmişken Kırım Hanları tarafından buna ria­  yet edilmeyerek ondan sonra  Kırım'da basılan paralarda

Abdülhamid Han'ın namı görülmiyerek  Selim Giray ile  Devlet Giray'm bastığı paraların bir yüzünde kendi isim­  leri bir yüzünde de (Darabe fi Bahçe  Saray) diye yazıldı.  Şahin Giray'm da bazı gümüş paralarında ve gümüş pa­  ralarının çoğunda kendi  adını tuğla şekli içine almışdır.  İSTİDEAD  Vasıf Efendi tahinde eski paralara dair kısa bir araş­  dırma yazısı vardır. Ancak para basma işi  şimdi bir özel  san'at  olarak  bu işi bilenler eski parayı  bulmak ve gel­  miş geçmiş milletlerin paralarını takım takım tertipleyip,  bu suretle tarih bakımından bir çok bilinmeyen maddeler  kesif ve hal olunmaktadır. Bugün bile İstanbul'da bu işe  para harcayanlar vardır. Vasıfm bu bahisde yazdığı şey­  ler ne kadar konu dışı ise de  bu açıdan yapabildiği ince­  lemeye göre tarihimizi  okuyan  zevata bir  bilim toplamı  açıklaması verümesi uygun görülmüşdür.  Bu fennî  bilenlerin  incelemesine göre, para basmak  ikibinaltıyüz bu kadar yıl önce  Yunanlıların icadı olup  ondan evvel külçe ve  eridilip parça şeklinde veya benzeri  şeylerde  mal  mübadelesi yapılırdı.  Ve çok eski  milletler  zildızdan birer ilâh yapıp her birine  de  birer   davranış  gücü tanıyarak onların adına bir takım örnek ve ibadet  ettikleri heykeller yaparlardı  Cenk İlâhı, Sulh İlâhı gibi  birçok ilâhlar ispat ederlerdi  ki, o zamanın bu esatir ve  hurafeleri dahi şimdi  antikacılar arasında bir özel  fen ol­  muşdur. İşte gelmiş geçmiş milletler bu tapmakların gö­  rünüş şekillerini paralarına da işlemişlerdir.  TARİH­İ CEVDET  333  Yunanlılar paralarına bazen böyle heykellerinin re­  simlerini bazen ağaç ve nebatlar, tepeler, put anıtları ve  kale burcu benzeri bina resimlerini ve bazen   bağımsız  hükümdar olanlar kendi model resimlerini ve Cumhuri­  , yetle idare olunanlar da hükümet edilen yerin  yakut pa­  ra basüan  beldenin adını işlerlerdi. Roma paraları da bu  yapıdadır. Yahudî dininde insan benzerini yapmak yasak  olduğundan paralarına daima çiçekler,   ağaçlar ve ben­  zeri şeyler işlerlerdi. Kiyanyan paralarının bazısının bir  yüzünde iki tekerlekli araba üzerinde Şahlarının kabart­  ma resmi ve bazısının bir yüzünde Baykuş,  diğer yüzünde  kanadlı ve kuyruklu balığa benzer bir at üzerinde  Şah ve  elinde ok,  yay kabartma resmi bazısı yukarıdan aşağı ve  yumurtaya yakın ve bir yüzü çukur olup bir yüzünde de  yalnız Şahın  elinde ok­yay olarak kabartma işlenmişdir.  Daha bunlara benzer paraları vardır.  Eşkânyan Devleti İran'da kurulmuş olan Yunan hü­  kümetinin kalıntıları üzerine  kurulmuş bir hükümet ol­  duğundan onların paraları Yunan paraları benzeri  ve Yu­  nan harfleri iledir.  Sasanyan paralarının bir yüzünde Şahlarının kabart­  ma resmi ile lâkabı ve adı diğer yüzünde de Âteşgede res­  mi ve iki  tarafında birer insan kabartma  resmi işlen­  mişdir. Çünkü Sasanyan hanedanının kurucusu olan Ar­  dişir Kiyanyan  sülâlesinden olduğunu  iddia ederek Yu­  nanlılara tabi olup girdikleri  dini ve  putperestliği kaldı­  rarak eski Fers dini olan ateşe tapmayı yeniden  ortaya  koyup, yaydığından paralarında Âteşgede resmi ve Peh­  levi yazısı ile Farsça sözleri kabartma  işlemeyi ön gör­  müş ve kendinden sonra gelenler de ona uymuşdur.

Vasıf  tarihinde der ki; tuf,andan önceleri para işle­  ri yolunda değildi ama, tufandan sonra bulunan definler­  de toparlak ve  küb altın ve gümüş   karsaları ve  Riyal  şeklinde  parçalar ve hurma çekirdeği gibi yukarıdan aşa­  334  AHMED CEVDET PAŞA  ğı çubuklar bulunup üzerinde doğal kalın dedikleri işa­  retler ve bitki kabartmaları hayvanat benzeri kabartma­  lar ve  sair şekillerle işlenmiş  olduğu söylenir. Tufandan  sonra Pişdadyan ve Kiyanyan  bile kimi  arslan, kimi bay­  kuş ve yırtıcı kuş kabartma resimleriyle  para  yaptılar,  kahraman ve zorlu, ele geçirme ve bağımsızlık ve galibi­  yet iddiasında olanlar arslan benzerim, her keşle anlaş­  mayı ve sulhu istiyenler baykuş  ve  benzeri döğüşmeyen  hayvanların, yükseklerde  olmayı  ve kimseye yalvarma­  mak  iddiasında olanlar yırtıcı  kuşları işlerdi,  bunlardan  bazıları, Hıristiyan hükümdarlar  Mecusilerin çoğu Padi­  şahlarının kabartma resmini yahud  saltanat yeri ve bir  büyük beldenin şeklini, bazıları tac ve taht, bazıları kılıç  ve değişik eşya kabartma resimlere  özenerek   para sür­  düler. Eşkanyan  Devletinde hem kabartma  resim  hem  de dilleriyle hükümdarların isimlerini ve  tarihlerini ya­  zarlardı. Sasanüer Devleti Yezd­i  Cürd de inkıraz blunca  onun  soyundan Nuşrevan Farsça  mevzun  beyitler, çiçek­  ler ve muhtelif işlemelerle isimlerini yazdılar.  Vasıf m bu  yolda gidişi  sağlam olmayıp,  delileri de  olmadığı bu kadar anlattıklarımızla malûm  oluyor.  Ev­  velâ Pişdadyan'm ve onların asrında olan kavim ve mil­  letlerin paraları yokdu, anlatıldığı gibi para basmak bun­  dan ikibinaltıyüz bu kadar sene önce icad  olunmuş idüğü  feımen ispat olunmuşdur. İkincisi  kabartma insan resim­  leri ağaçlar bitkiler ve yapılar ve diğer  kabartma resim­  leri çoğunlukla Yunan ve Roma paralarında işlenmiş olup  bunlar hal ve yer ile dine bağlı kavrayışlar üzerine ku­  rulmuşdu.  Yahudi paralarında  mutlaka  çiçek  ve ağaç  benzeri şeylerin resimleri işlenmiş  olup bu da yalnız din  icabı  olduğu, bu işi bilenlerin  arasında  belli  olmuşdur.  Üçüncüsü Yunan  ve Roma paralarının bazısında binala­  rın ve dağların resmi veya şehrin  adı olup  ama tamam  bir şehrin  resmi paralarda görülmemişdir.  Dördüncüsü  TARİH­I CEVDET  335  Eşkanyan paraları Yunan harfleri ile Şasanyan paraları  yukarda anlattığımız gibi  olup  paralarda mevzun beyit­  ler yazılması îslâmiyetin ortaya çıkışından çok sonra Sa­  fevî   Devletinde ve Hisdistan'daki İslâm  Devletlerinde  âdet olmuşdur.  Peygamberimizin «sallallahü  aleyi­i ve   sellem» za­  banmda bedevi Arablar küçük topluluklar halinde yaşa­  yan mület olduğu için para işlerine önem verilmemiş ve  halk elinde  geçerli para bulunduğu   halde bir ölçüye ve  tartıya göre rayiç mikdarı ayarlanırdı. Bütün Arab top­  raklarında geçerli olan  dirhem ve dinar Fers hükümdar­  ları Mecusî ve Hind ve Roma paralarında geçerli di. Pey­  gamberimiz   «aleyhissalatü vesselam»   zamanı ve yine  Emevî Devletinin başlangıcında cihad ve gazaya bakıl­  dığı için para basmağa önem verilmemişdi. Fakat Doğu­  daki bazı vilâyetlerde gümüş üzerine kenarları kesik Peh­  levî harfleriyle Sasanlar'ın parasına  benzer   para basıp  Arab  harfleriyle de bir  kenarına kendi isimlerini Devrin­

de Besmele ve Tehlil yazarlardı. Bunların bir  çoğunu ben  gördüm. Bunlardan gördüğümüz Paraların en eskisi (28)  Hicrî  senesinde  Taberistan'da Hertek   kasabasında ba­  sılmış  paradır ki kûfî yazı  ile devresinde  «Bismillah­i  Rabbî»  diye yazılıdır ve Hazreti   AU'nin  «radıyallahü  anh» hilâfeti zamanında (37)  senesinde kesilmiş paranın  devresinde yine Kûfî yazı ile «Veli­yullah» diye yazılı ol­  duğu  (38) ve (39) senelerinde  kesilmiş olanların devre­  sinde  anlatıldığı gibi  Bismil­lâhi Rabbî   yazıldığı  görül­  müşdür.  (60) tarihinde Dar­ı Ebkürd'de ve (81) tarihin­  de Yezd de  kesilmiş olanların devresinde yine Kûfî yazı  ile yalnız «Bismillah» diye yazılı  olup bir   kenarda da  Peluevî  yazı ile  Abdullah bin Zübeyr Emir­ül  Müminin  diye yazılı bulunmuşdur. Yine bu paralardan (78) sene­  sinde  Bisa'de Haceac adma kesilmiş  olan paraların Kûfî  yazı ile kenarında El­Haccac bin Yusuf ve  devresinde­  336  AHMED CEVDET PAŞA  «Bismillah,  ilahe illallah vahdehu Muhammeden  Kesû­  lüllah» diye yazılmışdır. Ve yine bu paralardan  en  yeni  tarihli gördüğümüz  para  (137) senesinde   Taberiştan  ümerasından Süleyman adlı zatın kesdiği parada yine Kû­  fî yazı ile kenarında Süleyman  adı yazılmışdır. Bu para­  ları İstanbul'da bu fenne en ziyade titizlik   gösteren ve  antika evi Şark paraları içinde en gelişmiş ve başda ge­  leni ahbabımız Suphi Bey efendideki  eski paraları birer  birer görüp  Kûfî yazı ile yazılı olan geçmiş zaman deyim­  lerini okudum. Fakat tarihleri  ve belde isimleri Pehlevî  yazısı ile olup bu yazıda bizce bilinmediğinden bu yönden  yazdıklarımız ancak bu yazıyı okuyan ve okuduğunu her­  kesin bildiği ve teslim ettiği bazı zatların ifadeleri ve in­  celemeleridir. Yine  Abdullah bin Zübeyr adına kesilen sö­  zü geçen paraların kenarında   iki  satir olarak Pehlevî  harfleriyle  bir  yazı gördük ancak bu yazının  Abdullah  bin Zübeyr  emir­ül mü'minin ibaresi  olduğu  ortada kal­  mış bir söylenti kabilindendir.  Adı geçen paralar İslâm milletinin resmî parası ol­  mayıp yalnız işlerde kolaylık olsun diye eskiden   olduğu  gu gibi bazı ümeranın kesdikleri paralardır. Bu işi bilen­  lerin anlattıklarına göre  slâm milletinde ilk  resmî  para  yani Devlet eliyle   ve  Arab harfleriyle  kesilen paralar  Emevî paraları ortaya koyanı  Haccac'dır.   Abdül­Melîk  onu  Irak  Valisi  yaparken para basmasmı  da  tenbih er­  mişdi.  O da söylentiye göre Hicretin 75'inci ve yine riva­  yete göre 76'ncı senesinde para basmağa başlamış ve on­  dan sonra diğer  slâm memleketlerinde de Emevî parala­  rı basılmışdır.  Ancak her iki tarihde de kesüen   Emevî  paraları görülmeyip Emevî   paralarından en eski tarihli  olarak benim gördüğüm para (78) tarihinde  kesilmiş bir  altın paradır.  Bunun Kûfî yazı ile bir yüzünde (lâ ilahe  illallah vahdehu  la şerik lehu)  ve  devresinde (Muham­  med resûl­ullah ürsile bil­hûda ve din­ül hak lizahre aled­  TARIH­I CEVDET  337  din küllühu)  ve diğer yüzünde  (Allah ahad­Allah­üssamed  lem yelid ve lem yüled) ve devresinde (Bismillah  darabe  hazed­dinar fi  senet semaniyet ve sebain)  diye yazılıdır.  Ancak Floransa Müzesinde (77) senesinde kesilmiş  altın  bir İslâm parası görüldüğü bu işi bilenler tarafından söy­  leniyor. İşte  en eki  altın İslâm parası bu paradır ondan

önceki tarihte  altın olarak  İslâm parası görülmemişdir.  Emevî paralarından (78)  tarihinde  kesilmiş  gümüş  paralar bu işi  bilenler tarafından  görülmüş ve rivayet  olunmuşdur.  Fakat  ben görmedim.   Bunlardan en  eski  tarihli gördüğümüz  para  (79)  senesinde Basra'da kesil­  miş bir paradır ki, yine Kûfî yazı ile bir yüzünde  (lâ ila­  he illallah vahdehü lâ şerik lehü) ve devresinde  (Bismillah  darabe haza  ed­dirhem bil­Basra fi  senet tis'a ve sebain)  ve  diğer yüzünde  (Allahüahad allâhüs­samed  lem yelid  ve lem yüled ve lem yekûn lehu küfüven  ahad) ve  dev­  resinde  (Muhammeden resul­ullah ürsile bil­hüda ve din­  ül  hak  lizahre aled­din küllühu velev kerhül­mûşrikin)  diye yazılmışdır.  İşte  Emevî Devletinin  altın  ve  gümüş  paraları hep  bu yazüış ve tarz üzere olup hattâ ortadan  kalkdığı  (132)  senesinde kesiJmiş olan paralarım da  gör­  düm hep  bu tarzdadır.  Fakat   Mervan­ı  Hımazm tahta  geçtiği  (127)  senesinde bazı Şark ümerası   kendisinden  yüz çevirip âl­i Beyte  meyülerini yayınlamak için kesdik­  leri gümüş paralarda  son  bir  tarz  kullanmışlardır. Bun­  lardan bazılarını gördüm.  Bunlardan  Cey kasabasında  kesdikleri paranın bir yüzünde (lâ ilahe illallah vahdehu  lâ şerik lehü) ve etrafında (kul lâ es'üleküm aleyh  icra  ilel­muveddet fil­kurbî) ve etrafındaki çemberin dış  dev­  resinde  (Bismillah darab­ı  Beca senet sefoa' ve işrin ve  miet.)  ve diğer yüzünde   (Allahü ehad  Allahüs­samed  lem yelid ve lem yüled ve lem  yekûn lehü küfüven ehad)  diye yazılı olduğu görüldü.  (128)  senesinde   Numeyre  F. 22  338  AHMED CEVDET PAŞA  nam beldede ayniyle bu tarz üzere kesilmiş bir parayı da,  gördüm.  Vasıf Efendi  mağrib Sultanlarını   anlatan  bazı  ta­  rihlerden  nakil ve  rivayet ile  Hicretin  18'inci senesinde  Hazret­i  Ömer «Radıyalalhü teâlâ anh» kesik işlemlerle'  (Lâ ilahe illallah  Muhammeden  resûl­ullah)  ve  bazısına  (Lâ ilahe illallah ve Ömer)  diye yazıp Abdullah bin Zü­  beyr de Mekke­i Mükerreme'de gizlice  dinar  keserek  bir  yüzüne  (Muhammeden resûl­ullah) ve diğerine  (Emrul­  lah bil­vefa'  vel­adl) ve  devresine  (Abdullah)  sözünü iş­  ledi, diye yazılmışsa da Hazret­i Ömer'in   «radıyallahü  anh» adına  para kesilmediği fena  doğrulamadır.  Bu ri­  vayet Taberistan ümerasından Ömer adlı zatın   kesdiği  paralardan galat olsa gerekdir.   Zannederim ki  Pehlevî  yazısı ile  olan tarihleri okumamış olduğundan devrelerin­  de  Arab harfleri ile yazılan Ömer ismi görülünce  Haz­  ret­i Ömer'e «radıyallahü anh» isnad olunuvermişdir.  Ve  Abdullah  bin Zübeyr Hazretlerine açıkça anlatıldığı  gibi  anlatılan ve  yorumlanan para bile  şimdiye kadar bu fen­  ni bilenler tarafından görülüp söylenilmemişdir.  Kaldı ki  ilk önce  Arab  tarzı üzere para basmak  anlatıldığı gibi  yetmişbeş yahut yetmişaltı senesinde  Haccac'm  icadı ol­  duğu bu işi  bilenler önünde  kabul edilmişdir. Fakat bin­  ikiyüzyetmişaltı hilâlinde fence yeni buluş olayı  ile  mes'­  elenin esası  değişmişdir, şöyleki   Cevad  adlı bir İran'lı  İstanbul'a Hicrt'in 40  tarihinde Basrada   Arab  tarzı  üzekesilmiş  bir gümüş para getirmişdir. Ben yine Suphi  Beyefendinin eski İslâm paraları takımı içinde bunu gör­  düm. Kûfî yazı ile  bir yüzünde (Allahüs­samed İem yelid  ve İem yuled ve iem yekûnlehü küfüven ehad)  ve devre­

üzere kesilmiş bir gümüş para etirmişdir. Ben yine Suphi  ülhak lizahra aled­din külluhû velev  kerh­üî müşrikûn)  ve diğer yüzünde (Lâ ilahe illallah vahdehu lâ şerik lehû)  ve devresinde (Darabe haza ed­dirhem bil­Basra fi  senet  TARİH­I CEVDET  33&  erbain) diye yazılmışdır. Hazret­i Muaviyenin yahud Hâ­  lid bin Velid'in «radiyallahü anhum» kılıç çekmiş benze­  rinin  paraya basıldığım bazı tarihçiler  söyler ve yazar­  lar. Vasıf Efendi de onlara uyarak Muaviye bin Ebu Süf­  yan benzerini kılıç çekmiş olarak paraya işletti   diye ta­  rihine geçirmiş ve yazmışsa da  yazılanlar ve söylentiler  ne ispat edilebilmiş ne de sıhhate varmışdır.  Yine Vasıf tarihinde Hicretin 75'inci senesinde Haccac  Irak'da para kazdırıp paranın bir yüzünde Kûfî yazı ile  (Hüvallahü ehad­ Allahüs­samed) ve bir yüzünde   (Ab­  dül­Melik) yazdı diye rivayet eylemişdir. Ancak  bilindiği  gibi  (78)  tarihinden ta Emevî devletinin son buluşu olan  (132) Hicrî senesine kadar her senenin  altın ve gümüş  olarak  değişik darbhanelerde  kesilmiş Emevî paralarını  sırasıyle gördüm. Hiç birisinde Halife adı yokdur. Ve Ab­  basî  Halifelerinden Mehdî'ye gelinceye kadar basılan İs­  lâm  paralarında halife namı yazılmadığı  fence tamamen  bilinmektedir. Fakat Berrüşsam'da Roma'lılarm   Abdül­  Melik adına benzeterek kestikleri bakır  paralarda Abdul­  Meîik namı görülmüşdür.  Abbasî paralarından da bir çoğunu gördüm.  İlk önce  (132) senesinde Abbasî şekli  üzere  para   kesilmişdir ki  bir yüzünde (Lâ  ilahe illallah  vahdehu lâ şerike lehü)  ve etrafında  (BismiUâhi darabe haza ed­dirhem bil­kûfe  fi senet seneteyn  ve  selâsin  ve  mie) ve  diğer   yüzünde  (Muhammed  Resûl­ullah)  ve  etrafındaki   çenberin dış  devresinde (Muhammeden  resûl­üllah ürsüe bil­hüda ve  dinül­hak lizahra  ale­din kullunu  velev  kerh­ül müşri­  kûn)  diye yazılmışdır.  İşte Abbasîlerin   ilk günlerinde  kesilen paralar bu tarzda olup sonra Cafer­i Mansur za­  manında Muhammediye  denilen   yerin Valisi  olan oğlu  Mehdî'nin kesdiği gümüş par alarm bir  yüzünde (Lâ ila­  he illallah vahdehu lâ şerikelehü)  ve etrafında  (Bismil­  lah   darabe  haze ed­dirhem. Bil­Mehdiye  sene  isneyn ve  340  AHMED CEVDET PAŞA  hamsin ve mie) diyer yüzünde (Mimma emri bil Mehdî  Muhammed bin emir­ül mü'miniıı) ve etrafında (Muham­  meden resûl­ullah  ürsile bil­hüda ilâ ahara)   diye yazıl­  mışdır. Ve (155) senesinde kestiği yine bir gümüş parada  da kendi isminden  sonra veziri olan (Ei­Hasan)  adı gö­  rülmüşdür.  Fakat  o vakit hilâfet makamı Bağdad'da ve  ona doğrudan doğruya bağlı olan yerlerde  kesilen para­  larda yine ad ve unvan yazılmazdı.  İslâm halifelerinden  adını ilk önce gümüş  paralara  işleten işte  bu Mehdî'dir. Kendisi  (158) tarihinde  cülus  etmiş ve (159) senesinde Bağdad dar­üsselâm da kesdi­  ği paraların bir yüzünde  (Lâ i'âhe illallah  vahdehü lâ  şerike lehü) ve etrafında (Bismillahi darabe haza ed­dir­  hem fi medînet­ül İslâm  senet tis'a ve hamsın ve mie) ve  diğer yüzünde  (Muhammed  resûl­ullah «Sallallahü  aley­  hi ve sellem» el­halifet­üî Mehdî)  ve etrafında (Muham­  meden resûl­ullah  ürsile bil­hüda ah) diye yazılıdır.  Oğlu Harun­ür­Reşîd de Harun­abad'da   Vali iken

(169)  senesinde kestiği paraların bir yüzünde  (El­halife­  tül Mehdi mimma emri bi Harun bin emîr­ül mü'mimîn)  diye yazılmışdır.  Harun­ür  Reşid  (170) tarihinde   Hilâ­  fet tahtına  geçince kesdiği gümüş paralarda  (El halife­  tül Mehdi mimma  emri  bi Harun bin emîr­ül mü'minîn)  yünde (Lâ ilahe illallah  vahdehu la şerike lehü)  ve etra­  fında (Muhammed resûl­ullah ürsile bil­hüda  alı)  ve  di­  ğer yüzünde  (Muhammed  resûl­ullah)   ve  devresinde  (Bismillahi  darabe haza ed­dinar  senet  sebain  ve mie)  diye yazıp  adım  yazdırmamışdır.  Fakat  yukarıda anlat­  tığımız gibi para ayarı nazarı vezir  Cafer bu  işleri çevir­  diği için o da nezareti hasebiyle adını paraya işletmiş ve  böylece (171) tarihinde  kesilen altın paralar da Cafer  adı görülmüşdür.  Halîfelerden ilk önce altın paralara adım işleten Ha­  run­ür­Feşîd'in oğlu Emîn'dir ki; (195) tarihinde kesdiği  TARİH­İ CEVDET  341  altın paralarda  (El  halife­tül­ Emîn)  diye yazılmışdır.  Sonra baş  kaldıranlar halîfe  adı ile  bile  kendi  adlarını  paralara işletir  oldular.  Sonra halife Ahmed  En­Nasır­  üd­din­ullah zamanında hilâfetin kuvveti  yerine  gelince  ondan sonra halifeliğin yüksekliği ve kuvveti olmak  üze­  re paralarda yalnız Halife adı yazılır oldu. Vasıf tarihin­  de Harun­ür­Reşîd'in oğlu Muhammed Emîn a'lay paraya  (Rabbi­yaKahü ve Esfelînehu Muhammed Emîn bin Ha­  run­ür­Reşîd)  yazdı. Muhammed   Emîn  oğlu  Musa için  ahd alınca  (Natik bil­hak el Muzaffer billâh) ile lâkab  verdi.  Adına dinarlar  bastırıp  parasına (küllü izzü nıefhar  limusa  el­Muzaffer)  yazdı diye yazılı  olup, ancak böyle  bir para görü'memişdir.  Musa  fıkrasını  aslı da bu  yönden söylenir ki;  Me­'  mun kardeşi Eminle kavgalı ve karşı idi.  Ona rağmen hilâfeti  Abbasilerden  Alevîlere çevir­  mek üzere  Hazreti   Ali'nin evlâdlarmdan  Musa Kâzım  Hazretlerini Veliahd yapmışdı.  Sonra kardeşi  Emîn'e ga­  lip gelerek  Emr­i hilâfette bağımsız  olunca  Musa Kâzım  hazretlerini zehirlemişdir. Bu hale  gör   M'mun'un Mu­  sa adına para basmış olması muhtemel ise de önce bilin­  diği gibi böyle para görülmemişdir.  Endülüs  de Saltanat süren  Emevlerin   paralarının  bir yüzünde  (Bismillahi darabe haza  ed­dinar bil­Endü­  lüs ve  tarih) diğer  yüzünde Halifenin adı ve unvanı ve  Fatımiyyun paralarının bir  yüzünde  (Lâ ilahe illallah  vahdehu lâ şerike lehü Muhammeden resûl­ullah  alâ ve­  liyullah) ve diğer yüzünde halifenin adı ve unvanı yazılı­  dır. İbn­i  Hammad tarihinde derki: «Mağrib  de Muvahi­  din Devletinin  ortaya çıkışında  Mehdî  emriyle altın ve  gümüş parayı  dörtken  şekilde kesilip bir  yüzünde Bes­  mele ve hamdilehü ve bir yüzünde Muvahidin soyundan  gelen Halifelerin   zamanın  Halifesine gelinceye  kadar  342  AHMED CEVDET PAŞA  seym Cevherül­kâtipüs sakla Maaz Lideynullah askeriy­  isimleri yazıldı. Timur'un hükümeti zamanına  gelinceye  kadar bu yaradan çok bulunurdu. 358  senesinde Ebül Hü­  le Mısır'a girip Kahire­i Maazziyeyi yaptırınca Maaz adı­  na para bastırıp birer yüzüne üç satır yazıp  başlangıcın­  da (Maaz litevhidül ehadüs­Samed) ve altına (Lideynul­

lah emirül­ımi'minin)  ve onun altına  (Darab haza edrdi­  nar fi  nıısn senet semaniyyete  ve hamsin ve selâse mie)  arka yüzüne  (La ilahe illallah Muhammed   resûl­ullah  üısile bil­hüda ah) diye  yazmışdır. Melik Zahir Beypers  yani Pars Bey de dirhemler üzerine Pars  resmini işlet­  mişdir.  Osmanlı Devletinin  ortaya çıktığı ilk günlerde çoğu  Selçuk dirhemleri  Hind Irakeyn, Mağribe  (ve Frank pa­  raları  geçerli olup, fakat Sultan Orhan Gazi zamanında  gümüş para  kesilmişdir.  Vasıf Efendi  derki Sultan  Orhan Gazi yediyüzyirmi­  altı  tarihinde Bursa'yi fethedip kuvvetini arttırınca ikin­  ci sene kanunlar koyup elbise ve değişi giysiler tayin ede­  cek  halkın elindeki paraya el uzatmadı. îdris­i Bitlisi el­  yazısıyla yazılı bir dergi de gördüm  Sultan  Orhan'ın pa­  rası bir yüzünde  (El  nıücahidifisebilullah Es­Sultan Or­  han) ve bir yüzünde (Darabe  bi Bursa ve hicret tarihi)  yazılmışdı, diye söylenir.  Vasıf  tarihinde de aynen böyle yazılı  ise de Sultan  Orhan zamanında Alâeddin Paşa'nm  askeri  nizama koy­  duğu  sırada para  da bastığı tarihçe  müspettir.  Ve  Sul­  tan Orhan'ın gümüş  ve bakır  paraları halâ  mevcut olup  hattâ Suphi Bey'in Osmanlı paraları  takımında on üçü  gümüş ve biri bakır olmak üzere ­ondört  adet parasını  gördüm. Bir yüzünde  (Lâ ilahe illallah   Muhammeden  resûlullah)  ve diğer  yüzünde (Orhan haledallahü nıülke­  hu) diye yazılıdır.  TARİH­Î CEVDET  343  Birinci Sultan Murad han paralarının yine bir yü­  :zünde Kelime­i Şehadet ve bir yüzünde (Murad bin Or­  han  haledallahü mülkehu)  yazılmışdır.   Yine Yıldırım  Bayezid Hanın paralarının bir yüzünde (Halede mülkehu  ve tarih) diğer yüzünde (Bayezid bin Murad) yazılıp Çe­  lebi Sultan Mehmed han ile 2'nci Sultan Murad'm parala­  rı da bu tarz üzeredir. Osmanlı devletinde İstanbul Fati­  hi 2nci Sultan  Mehmed Han zamanına gelinceye kadar  altın para kesilmemişdi. Onun zamanında altın para  ba­  sılarak bir yüzünde  (Daribün ­ nazar Sahibül­iz ven ­  nasar fil ­ ber velbahr) ve diğer yüzünde (Sultan Meh­  med Han İbnüs ­ Sultan Murad Han darabe fi Konstantk  niye ve  tarih)  yazılmış idi. Ondan sonra uzun süre ken­  dinden sonra gelenler bu  biçimde para  bastırdılar.  Fa­  kat Tebriz'in fethinden  sonra  basılan  paralarda Selim  Şah unvanı da görülmüşdür.  Rivayete göre İkinci Selim zamanında bazı yakınları­  mın sözü ile ceddim  Sultan  Selim Han hazretleri  Mısır,  Arabistan, Arab Iraki, ve Aeemi ile Karadeniz ve Akde­  nizde velhasıl  Rumeli  ve  Anadoluda güzel yerler elinde  olduğu  için  paralarında  (Sultan ­ ül berreyn  ve Hakan­  ül bahreyn)  unvanını yazmak gerekirdi diye kendisi Kıbrıs  fethinden sonra o unvan ile para basılmasına ferman ey­  ledi diye Vasıf tarihinde yazılı ise de gerek İstanbul'da ve  gerek taşradaki  darbhanelerde   kesilen paralar Osmanlı  Devletinin kuruluşundan ta zamanımıza  kadar sıra ile ta­  rafımdan görüldü.  Üçüncü Sultan Mehmed    zamanına  kadar  kesilen  paralar hep Fatih Sultan Mehmed Hanın  paraları  tarzında olup onun zamanında da  İstanbul'da  çoğu eylet darbhanelerinde altın paraların Fatih'in  para­  ları tarzında  kesilip fakat Haleb ve Mısır ve  bazı garb  darbhanelerinde kesilen altın paralarda  (Sultan ­ ül ber­

' reyn ve hakan ­ ül bahreyn)  unvanı yazılmışdır.  Yine  Üçüncü Sultan Mehmed zamanına  kadar kesilen gümüş  344  AHMED CEVDET PAŞA  paraların bir yüzünde  Konstantîniye yahud  paranın ba­  sıldığı belde ismi ve diğer yüzünde adı ve padişah unvanı  yazıla gelmişken onun vaktinde gümüş paralarda padişah  adı tuğra içine  almmışdır. Gerçekde mührü hümayunlar­  da tuğra eskiden âdet olmuşsa da  paralara işlenmezdi.  Onun zamanında gümüş paraların bir yüzüne tuğra işlen­  mişdir. Fakat  şekli asrımızdaki tuğralar gibi muntazam  baskı değildi  Birinci Sultan Ahmed'in   gümüş paralarının  bazısı  tuğralı bazısı tuğrasız  olup  altın paralarının da bazısın­  da (Sultan ­ ül berreyn ve Hakan ­ ül bahreyn) bazısında  eski biçimde  (darib­ünnazr sahib­ül izze ven­nasr) diye  yazılmışdır. Birinci Sultan Mustafa'nın bulunan   gümüş  paralarında hep  (Sultan­ül berreyn)  unvanı yazılıp bazı  gümüş paralarında da tuğra şekli basılmışdır. Sultan İb­  rahim'in altın ve gümüş paraları da buna benzer. Dördün­  cü Sultan Mehmed'in altın paralarında yine (Sultan ­ ül­  berreyn)  unvanı yazılı olup ancak onun zamanında bazı  garb darbhanelerinde kesilen altın paralarda eski biçimde  (darib­ün nazr) unvanı da görülmüşdür.  Gümüş paraları­  nın da bazıları tuğralı bazıları da tuğrasızdır. İkinci Sul­  tan Süleyman zamanında altı dirhem  ağırlığında  kuruş  kesilip Sultan ­  ül berreyn unvanı yazılmışdır. İkinci Sul­  tan Ahmed'in kuruşları ve altın paraları da bu  tarzdadır.  İkinci Sultan Mustafa zamanında tuğra şekline güzel  bir nizam verilerek altın   paraların bazısına  da  baskı  şeklinde muntazam tuğra basılmış ve sair altın  ve gümüş  paraların üzerine (Sultan­ül  berreyn) unvanı yazılmışdır  Üçüncü Sultan Ahmed zamanında tuğralara daha zi­  yade önem ve nizam verilerek büyük ve küçük gayet mun­  tazam baskı olarak çeşidli paralar basıldı. Gümüş parala­  rın ve altın paraların bazılarının bir yüzünde  Sultan­ül  berreyn unvanı yazılıp diğer yüzüne  de tuğra basıldı. Al­  tın paralarından bazısının bir yüzünde tuğra ve bir yü­  TARİH­İ CEVDET  34?  zünde Konstantîniye  yahud darbhane yeri olan belde  ve  bazısıda Konstantîniye yerine İstanbul yazıldı. Şöyle  ki  İstanbul'da kesilen findik altını ile zer­i mahbubların bir  yüzünde tuğra ve bir yüzünde daraba  fi îslambol ve ek­  seriye eyaletler darbhanelerinde kesilenlerden darabe fi re­  van ve darabe fi tiflis diye yazılırdı. Mısırda kesilen fındık  altınlarında da bu biçimde darabe fi Mısır  ve diğer yüzün­  de Sultan­ül berreyn ve Hakan­ül bahreyn unvanı ve iki.  üç, dört, beş, yedi, ve on  fındık ağırlığında olarak kesilen  büyük fındık altınlarının bir  yüzünde tuğra ve altında  (İzze nasara darab fi Konstantîniye)  ve  diğer yüzünde  yine Sultan­ül berreyn) unvanı işlemiştir.  Sonra üçüncü  Sultan Selim zamanına kadar  kesilen çeşidli paralar hep  üçüncü Sultan Ahmed'in paraları tarzında olarak İstan­  bul'da  basılmış  olanlarının bazısında Konstantîniye  ve  bazısında îslambol diye yazılıdır. Fakat ayırlık ve ayarca  aralarında türlü  farklar vardır. Ve  Sultan Abdülmecid  Han zamanında baskı şekli pek güzel bir nevi  altın para  basılıp bir yüzünde yalnız tuğra ve diğer yüzünde (darabe  ri darüs ­ saltanat ­ ül aliyye) ve (cülus tarihi) yazılıdır.

Bir findik altınını bir dirhem beş buğday ve yüz guruş­  luk bir mecidiye altını iki dirhem on altı buğday olup, an­  cak findik altını yirmi üç ayarında ve mecidiye altını yir­  mi iki  ayarında olduğundan iki  fındık altını tamam  bir  yüzlük  mecidiyeye denk  gelir. Zer­i mahbub'un boşlukda  işgal ettiği yerin genişliği fındık altınının kalınlığına denk  olarak  ağırlıkları bir eşitlikde olduğu gibi  ayarları da  bir  olduğundan  ikisi de bir değerde idi. Ancak sonraları kıy­  metçe daha düşük olarak  zer­i   mahbublar kesilmişdir.  Böylece bin yüz yetmiş sekiz  senesi Muharreminin yirmi  birinde darbhane emini İsmail Raif beyefendinin  Sultan  Mustafa hazretlerine takdim eylemiş  olduğu elli bin zer­i  mahbubun kendi el yazısı ile takdim eylemiş olduğu pus­  lası tarih  yazarı benim de gözüme göründü (Cedid zer­i  346            AHMED CEVDET PAŞA  mahbub adet 50000, kuruş 137500, kese 275)  diye yazılı  olduğuna göre zer­i mahbub'un her biri yüz onar paraya  hesabolunmuşdur.  Ve yukarıda anlattığımız gibi 202 ta­  rihinde fındık ve  Macar altınları  beşer kuruşa  rayiç ol­  mak üzere nizam verilince  zer­i mahbubun üç buçuk  ku­  ruşa rayiç olması irade buyrulmuşdu.  DOKUZUNCU BÖLÜM  (Kırım ve Kafkas  dolayları ahvaline dairdir.)  Tarihimizin başlangıcında  oğunlukla Kırım olayları  Ttonu olup yazılacağından  Kırımın Osmanlı   Devleti ile  olan ilişkilerin aslının  toplu olarak  anlatılması  uygun  görülmekle  Halim Giray'm  Gülbünü Hanân adlı tarihçe­  den  ve sair tarihlerden  bu açıdan gerekli olan belge özet­  lenerek bu makalede yazılmışdır.  lede yazılmışdır.  Hepimiz bilelim ki Kırım  dolaylarında  öteden beri  Cengiz sultanları ile  yani  Cengiz  soyundan olan Han­  lar soyca İlhanlılar tahtına geçip bağımsız hükümet ede  gelmişlerken Fatih Sultan Mehmed Han Hazretlerinin za­  manında Osmanlı Devleti himayesine girerek yavaş yavaş  ilişki ve bağlılıklarını artırarak Kırım toprakları Osmanlı  Devletine katılmışdır.  Bunun doğruluğuna ve  ayrıntılarını derinliğine  öğ­  renmek ve bilmek Kırım hanlarından bazılarını hal tercü­  melerin bilmeğe bağlı olduğundan ileride anlatılacağı gibi  Kırım hanedanının önce gelen meşhurlarından bazılarının  hal tercümelerinden başlıyoruz.  Kırım hanlarının isimlerine Giray sözcüğünün eklen­  mesi önceleri adet değilken 841 tarihinde Kırım hanı olup  otuz sene kadar hükümet eden Hacı Giray handan sonra  gelenek olmuşdur. Çünkü hanlar, sultanlar, ve Tatar aya­  limin eski geleneklerine göre sütteki çocuklarını delikanlı  olmaya dek kabilelerden birinin istenilen terbiyesine teslim  ile eğitim ve terbiye gördüklerinden Hacı Giray'm babası  olup yedi kuşakda soyu Cengiz Hana  varan Giyaseddin  348            AHMED CEVDET PAŞA  Sultan  da Giray kabilesinin  istenilen terbiye ve  eğitim  kucağında gelişmiş  olduğu halde Giray   kabilesinin ileri  gelenlerinden devlet geldi. Sovfî'nin Haceı Şerifden dönü­  şü günü oğlu dünyaya gelmiş olduğundan yetişdiricisinin  hac  ve  kabilesini anmak ve kutlamak anlamında oğluna  Hacı Giray adını koydu.

Zaman geçip te Hacı Giray Kırım Hanı olunca ken­  disine devlet geldi. Sovfî henüz hayatta olduğu için baba­  ları  hakkında geçmiş olan rıza  hakkından sözederek  ken­  disine öğünecek, anacak ve unutmayacağı bir izlem olsun  diye bundan böyle kabilesinin adı olan Giray sözcüğünün  Cengiz  Sultaları isimlerine eklenmesini dileyince bu dileği  gönül birliğiyle  kabul olununca ondan  sonra bu özelliğe  aralarında her zaman örnek ve uyulması gereken bir töre  gibi uyuldu.  İSTİDRAD  Kabileler arasında rıza ile akrabalığa pek ziyade uyu­  larak bir çocuk hangi kabileden süt emmişse ona ve onun  soyuna bağlanır ve  o kabile de onu arkalardı. Kırım han­  ları  ve  sultanlarının  çocuklarını beslensin  diye  Çerkez  kabilelerinden  birine verilmesi  eski  âdetleri idi.  Bunun  nasıl olduğunu İbretnnuma­yi  Devlet adlı  tarihçe  şöyle  yazıyor:  Kırım Hanının çocuğu olduğunu Çerkez kabile­  leri duyunca zamanı gelince önceden  kararlaştırdıkları bir  sahrada toplanıp ihtiyarların huzurunda bir hatunu tayalı­  ğa seçerek ona  sahiplenirler; sipah ve özden ve sairlerden  bir kaç yüz süvari Kırım'a geçerek üç gün kırım hanına  konuk olurlar.  Lâkin Hanın aş evinden bir şey yemeyip beraber ge­  tirmiş oldukları buğday unu, bal, gomul, ve boza ile hem  kendilerini idare ve hem de Han'a ve dairesi halkına zi­  yafet çekerlerdi. Sonra  içlerinden birini elçi  yapıp  Han'a  gönderirler ve böyle bir toplulukla  Kırım'a gelmelerinin  TARIH­I CEVDET  349  Han Hazretlerinin oğlunu besleme almak amacına dayan­  dığını; almadıkça geriye çevrilmeleri kabil olmayacağını  açıkça bildirince eski bir geleneğe göre ister istemez o ço­  cuğu  kendi anasından  ayırıp taya olmak  üzere  seçilmiş  olan hatuna  teslim ettiklerinde çerkezler sevinerek kendi  yurdlarma dönerlerdi.  Ve beslemeyi öz evlâdları üzerinde sayarak  terbiye­  sinde asla en ufak kusur etmezlerdi. Yedi  yaşma gelince  ata binip inmeği ve kaçıp kovmayı savaş bilgisi ve savaş­  da döğüşmede eğitilirlerdi.  Süt anası ve süt babası azar­  lamadan ve çocuğa bir şey söylemeden yaradılışında nasü­  sa öyle gelişirdi. Onbeş yaşma gelip te bülüğa erince ba­  basına teslim etme zamanı gelirdi ne zaman istenilirse he­  men yeni elbiseler ve bütün silâhlar ile donadıp  çok  ziy­  netli  ata bindirerek süt babası alıp  önce  eli altında  kaç  yüz kişi  beraber bulunmuş ise topluca yine  evvelce olduğu  gibi Kırımda üç gün  idarelerine ve han dairesinin ziyafe­  tine  yetecek  kadar yiyecek ve içecek tedarik ile beraber  Kırım'a  girer ve Bahçe Saraya geldiklerinde yine kazan­  larını kaynadıp üç gün Han dairesine  ziyafet çekerek bu  suretle Han'a teslim ettiklerinde Han tarafından da bütün  bütün topluluğa bol bol yetecek kadar meşin, tüfek, sah­  tiyan, yay ve klapdan,  çuka hediyeleri paylaşma meyda­  nına  koyup onlarda aralarında paylaşınca  yerli yerlerine  giderlerdi.  Kabile geleneği üzere adları anıldıkça düşmana kor­  ku versin diye çoğu Cengiz evladlarma da yırtıcı hayvan  isimleri  koyarlardı. Kırım hanları ve  sultanları  bilindiği  kabileler elinde yetişdikleri ilkel yaşantılarıyla aşırı özen­  tilerden  uzak olarak sırtlarında  yalnız birer  kat elbise  bulunup yıpranmcaya  kadar elbiselerini değiştirmezlerdi.

Ne zaman soyunacak olurlarsa ma'iyetinde  bulunan adam­  larından birinin elbisesini alıp giyerlerdi.  Çıkardıkları el­  biseyi de bir daha giymezlerdi.  350  AHMED CEVDET PAŞA  Tatar halkından biri ise bütün bütün ilkel yaşantı ve­  sadelik, içinde bulunduklarından yiyecek, içecek, elbise ve  ata binip inmede büyük çabukluk gösterirlerdi. Her ne va­  kit Han tarafından çapul iradesiyle filân gün filân yerde­  buîunasınız  diye kabile mirza ve ihtiyarlarına yerliğ ya­  zılsa hanlarına büyük bağlılıkları olan Tatarlar çabucak  ve zamanında istenildiği kadar süvari ile tayin olunan yer­  de hazır bulunup görevlendirildikleri tarafın çapul ve ta­  lanına koşarlar ve çapula çıkmadan bir kaç gün önce bi­  nip idman gidecekleri büne kadar hayvan sırtından inmez­  lerdi. Her Tatar  kendi yedeğinde üç dört  beygirle sefer  eyler. Ve Hayvanları  ekseriya karları  ve buzları  eşerek  buldukları  ot ve köklerle yetindikleri gibi kendileri de  darı unu ile beygir yüreği yağından yapılmış talgan de­  nilir hamurdan dağarcıklarına   aldıkları mikdar  ile ka>  naat  edegeldiklerinden Tatar  askeri başka ordular gibi  mühimmat  ve başka  külfetlere  muhtaç  olmadan  hemen  irade olunan bölgeyi çalıp çarparlardı,  ve sular donup da  her tarafa çapul etmeği kolaylık olsun  diye kışın çok şid­  detli olması için çocuklara dua ettirirlerdi. Topyekûn hep­  si uçan bir  topluluk olmakla böylece gece ve gündüz  ılgar  ederek kısa zamanda  uzağı yakın edip beldeleri talan ede­  rek sonu gelmeyen mallar, eşya ve esirler getirirlrdi.  Esirler  hakkında  merhamet  ve şefkatleri olmayıp  pek ziyade eza ve cefa ile kullanırlardı. Böyle olunca Rus­  ya halkı Tatarlardan  korkar ve  titrerlerdi.  Ruslar  Kazan'ı ele geçirdikden sonra bile Tatarların  yakıp yıkmmasından ve talanından kurtulmak için Kırım  hazinesine senelik  bir vergi vermeğe mecbur olurdu.  Tatar hanları şer'i hükümlerin icrasında da ihtimam­  ları da ziyade idi. ileri gelen ilim adamlarından birini dol­  gun maaş ve bol tayinatla kazasker nasbedip o da resm­i  kısmet ve diğer rüsumlardan almaksızın halkın işini gö­  rür ve kabileler içinde fikıh ilmi ile uğraşanlara ücretsiz  TARİH­I CEVDET  351  resmi mektup yazma Niyabet'i verirdi. Sonraları  Hanlar  ve Sultanlar bu eski çok güzel geleneklerini terk ederek ni­  hayet kabilelerin mektublarına Niyabeti bezirganların  il­  tizamına ve faizi eklenerek talip olanlara satılırdı.  '  iltizam başladıkdan sonra adlî işler darmadağın ol­  duğu gibi rahat yaşama çağına ve aşırı eğlenceye düşkün­  lük ve bu yolda varını yoğunu harcamakdan hareketleri­  ne tam bir yavaşlık gelmişdi. Böylece zarar veren düşmanı  bile kovmaya güçleri yetmez oldu. İşte Kırım hükümeti­  nin bu suretle zaman zaman değişik olup gelen ahvaline  topluca bilgi edinmek için hanlarının bazı farklı sınıfla­  rından ileride açıklama yapılacakdır.  MENGİLİ GİRAY HANIN OSMANLI DEVLETİNE  İLTİCASI  Cengiz orduları sel gibi  etrafa akıp her diyara akm  etmeğe başladığı sırada bunların  büyük bir tümeni  de  Hazer  denizini dolaşarak Kazan ve Ejderhan'ı ele geçire­

rek Rusya'yı haraca bağlamış Kazan'ı da hükümet  mer­  kezi yapmışlardı.  Bunların bir kolu da  Kırım'ı ele geçirerek  bilindiği  gibi Kırımda hükümet ederdi. Yavaş yavaş Kazan hükü­  metine düşkünlük gelince Kırım'a bağlı ve tabi olmuşlar­  dı. Ancak  sonraları kırım hanlarına da bu düşkünlük  ve  kuşku hali gelince Osmanlı Devletinin himayesine sığınma­  ğa mecbur oldular. Şöyleki 871 tarihinde  adı geçen  Hacı  Giray  Han vefat edince yerine oğlu Mengili Giray   Han  Kırım Hanı olup üç ay kadar hükümet ettikden sonra üze­  rine amca  çocukları asker çekerek birkaç defa yapılan sa­  vaşlarda Mengili Giray Han  yenilgiye uğramış, nihayet o  vakit Cenevizliler elinde bulunan  Menküb kalesine  kaçıp  canını  kurtarmışdı. Sonra kendini  tutanlar toplanarak, yi­  ne Kırım içine  girmiş, yeniden savaşlar olmuş, bu kere  352  AHMED CEVDET PAŞA  Mengili Giray Han galip gelince tam bağımsızlıkla Kırım  Hanı oldu. Lâkin  amca  çocuklarının yine tek durmaya­  cakları  bilindiğinden kendine  düşman olanları uzaklaştı­  rıp yok etmek  için devlet ileri gelenleriyle yapılan  açık  oturumdaki konuşmalardan  sonra o günlerde dünyanın en  büyük  tacını taşıyan Fatih  Sultan  Mehmed Han Hazret­  lerinin himayesine  sığınarak,  bütün güçlüklerden kurtul­  mak kararını aralarında alınca derhal  Karadeniz kıyıla­  rında bulunan Kefe, Taman, ve Menküb kalelerinin ele ge­  çirilmesine padişah tarafından himmet buyurulduğu halde  Mengili Giray da bu yönde canını verircesine  çalışarak  iş  görmüş bitirmişdi. Osmanlı devletini tutacağını Fatih Sul­  tan Mehmed Han hazretlerine bildirip arzedince Fatih de  kendisine tuğ ve âlem  ve sair teşrifatla ilgili şeyler gön­  derilmişdi. Sonraları adı geçen kalelerin  ele geçirilmesi hu­  susunda gösterdiği hareketlerdeki  hoşnudluk ve çok  iyi  karşılanan uygun hizmetlerinden olayı kendisine özel okşa­  yıcı ve  sevinirici bir name­i  hümâyûn gönderilmişdi.  Sonraları Sultan Bayezid­i Veli hazretleri Akgerman  ve Kili  kalelerini ele geçirdiği sırada Mengili Giray  Han  da onun birlik ve beraberlikle  hizmette bulunmuş ve o sa­  vaşlarda yiğitlik ve bahadırlıkla hizmetine mükâfat olmak  üzere taraf­ı hümayundan kendisine beyaz  kadifeli  sem­  mur kalpak, altın işlemeli üsküf ve  türlü tuhaf ve değişik  hediyelerle turla nehri  kıyılarında Tatar askerinin ele ge­  çirdiği Balta, Tombasar, Foşan, Kray ve başkaca yerleri  içine alan araziyi  kendisine mülk olarak vermişdir.  KALGAYLIK RÜTBESİNİN  İHDASI  Adı geçen Mengili Han düşman  topraklarına akın edip  savaşa gidince Kırım'a kimi kaymakam bırakırsınız  diye  sorulunca oğlum Mehmet   Giray  kalsın diyecek   yerde  Tatar diliyle oğlum Mehmet  Giray kalgay diye isteğini be­  lirtmişdi.  TARİH­Î CEVDET  353  Savaşdan sağ olarak talan edilen şeylerle dönünceye  icadar oğlu Mehmed Giray çeşidli hükümet işlerinin tadını  alıp babası önünce hükümet ettiği zaman  aldığı lezzetten  acı duymasın diye Kalgay Sultan  ünvaniyle memleha ve  .gümrüklerden muayyen irad ayrılarak Kırım kasabaların­  dan Ak  Mescid adlı  kasabayı kendine hükümet merkezi

tahsisi Karasu ve ona bağlı yerler de bu topraklara katıla­  rak veli­ahd olmak üzere taraf­i şahaneden de eline Berat­ı  âlişan verilmişdir.  Ondan  sonra kalgaylık  bir mansab olup her  Kırım  Hanı olana böyle  bir kalgay nasbi gelenek olmuşdur.  Bunun  üzerine Mengili Giray  Han vefat edipde  adı  geçen oğlu Mehmet Giray Kırım Hanı olunca kardeşi Ba­  hadır Giray  Sultanı  yeni ortaya çıkan kalgaylıkla sevin­  *dirmişdir.  SAADET GİRAY HAN'IN HAL  TERCÜMESİ  Adı geçen Mehmet Giray 10 sene kadar Kırımda yer­  liği geçerli Han olup vefatında yerine kardeşi Saadet Gi­  ray Han Krım Hanı  nasbolundu. O da 9 sene kadar Han­  lık ettikden sonra Hanlıkdan çekilip İstanbul'da oturmuş­  udur.  Hayatını anlatacak olursak şöyle geçer:  Şehzade Yavuz Sultan Han Hazretleri  Trabzon valisi  iken bazı nedenlerle Kefe kalesine teşriflerinde Mengili Gi­  ray Han'ın sarayına  iner oradan da Rumeli taraflarına gi­  dişlerinde Mengili Giray Han'ın oğlu Saadet Giray Hanı da  yanma alır. Bu ilişki ile Saadet Giray Han epiyce zaman  sefer ve hazerde Şehzade Selim Hanın hizmetinde bulun­  duğundan büyüklük  veren yüksek Osmanlı tahtına geçin­  ce Saadet Giray'ı maaş ve  kâfi tayinat ile refaha kavuş­  durup sevindirmişlerdi.  930 Muharreminde Mehmet Giray'ın vefatı haberi is­  tanbul'a gelince  o senenin Recep ayında Kırım  Hanlığı  F. 23  354  AHMED CEVDET PAŞA  Saadet Giray'a tevcih buyrulmuş ve donanma­yı hümâyûn  ile Kırım'a varınca Hanlık mesnedine geçip kendi kendine?  Hanlık iddiasında bulunan Mehmed Girayın oğlu Gazi Gi­  ray sultanı Kalgay nasbeyledi.  Lâkin bir müddet sonra.  kardeş çocukları ayaklanıp harekete geçince beş sene ka­  dar aralarında savaş sürmüş  ve sonunda Hanlıkdan 938  Şevvalinde İstanbul'a gelip Ebu Eyyüb­ü Ensarı civarın­  da altı sene kadar  oturdukdan sonra  akibet yerine  göç  edince  Hazret­i  Halid   «radıyallahü  anh»  civarında,  defnolunmuşdur.  SAHİB GİRAYIN HANLIĞI  Mengili Giray Han zade Sahib Giray Mehmed Han'ın:  kardeşi Mehmet Giray Hanın Hanlığı  zamanında bazı ne­  denlere dayanarak ölünceye kadar hapis edilmişken o ta­  rihde Kazan Hanı İçim Han çocuğu olmadan ölünce  yeri­  ne Cengiz sultanlarından birinin nasbolunmasmı vilâyet  halkı arz ve istida ettiği için Sahib Giray Han o vakit Ka­  zan Hanı  nasbolunmuşdu. Beş sene kadar geliri olmayan  bu mansabda vakit geçirdikten sonra  Beyt­ül Haram'i  tavaf etmek bahanesiyle  Kazan hükümetine  kardeşi Mah­  mut Giray'ın oğlu Safa  Giray Sultanı kaymakam  nasbe­  dip kendisi memleketine dönüp İstanbul'a  geldiği  zaman  Kanunî Sultan Süleyman Han Hazretlerinin sayesinde Sal­  yane, tayinat, ve zeamet ile sıkıntıyı atıp ihtiyaçlarını gi­  derince refaha kavuşduğu sırada Saadet Giray Hanın fe­  ragatinden sonra beş  ay kadar kendi  kendine  hükümet  makamına geçen İslâm Giray  Sultan sonunu  düşünerek  tığı suç olan işden vaz geçerek İstanbul'a ariza yazmakla

939 rebi'­ül evvelinde Hanlık menşuru Sahib Giray Hanın  adına yazılıp Padişah'a bağlı kalacağına yemin ettiği  için  semmur kalpak üe iki sorguç ve mücevher tirkeş ve gönül  alan  pek  güzel yörük bir at ile Devlet büyüklerine mah­  TARİH­İ CEVDET  355  yaptığı suç olan işden vazgeçrek İstanbula ariza yazmakla  kü, beyaz semmur,  çok kıymetli taşlarla donanmış   kılıç  ihsan üe değerini artırıp ağırlama ve ikram  kılmdıkdan  başka ulufe ve vezaif­i halife kesesinden olmak üzere alt­  mış nefer topçu ve 300 nefer cebeci ve bin nefer sekban  ve kırk nefer müteferrika ve otuz nefer çavuş ve altmış  nefer şerhli tabiri  üe  erbab­ı tımar ve zeamet mayetine  tayin yapılarak Kırım topraklarına  gönderilmişdi.  Kırım toprakları Rusların eline girinceye dek Kırım  hanlarına Osmanlı Devleti tarafından Sekban akçası  adıy­  la verile gelen para zikrolunan neferlerin ulufeleri olarak  Sultan Süleyman merhumun güzel eserlerindendir.  Sultan Süleyman hazretleri ordusu ile Buğdan'a var­  dıklarında Sahib Giray Han da  sayısız Tatar  askeriyle  beraber  Padişaha hizmette bulunmak  şerefine ermiş ve  sonra nemce seferlerinde oğlu Kalgay Emin Giray Sultan  iftihar edeceği bu hizmette bulunmuşdur.  DEVLET GİRAYIN HAN OLDUĞU VE  RUSLARI HARACA  BAĞLADIĞI  Devlet Giray  Han  Mengili Giray Hanzade mübarek  Giray Sultanın oğlu olup babası mübarek Giray Sultan,  Yavuz Sultan Selim zamanında Mısır'ın ele geçirilmesi sı­  rasında savaş yerinde ölünce amcaları Mehmet Giray Han  ve Saadet Giray Hanın ellerinde terbiye görmüş ve  yetiş­  miş ve  Saadet Giray'ın Hanlığında   kalgaylık rütbesine  erişmiş  iken  İslâm Giray olayında Saadet Giray ile bera­  ber İstanbul'a gelerek zamanın Kanunî Sultan Süleyman'ı­  na yoldaş olmuşlardı. Bu ilişki ile  seferde ve hazerde Sü­  leyman Han'a hizmetle şeref uyar ve ondan güler yüz gö­  rürdü. Kırım  Hanı bulunan Sahib Giray Han bunları kıs­  kanarak Süleyman'ın  çevresinden ayırıp  uzaklaştırmak  için bir bahane arardı.  (Beyt) (Eza Tümme emr­i Beda'­i  356  AHMED CEVDET PAŞA  nakse. Terekküp zevalâ muta kıyl Temme) Halbuki Sahib  Giray Hanın bahtı açık işi yolunda iken yukarıdaki beyit  deyimince (yani bir insanın işinde  eksiklik başladı mı so­  nu yaklaşıp Tamam  biter) deyimince sonu yaklaşıp ken­  dine bildirilen bazı maddelerden ötürü Sultan Süleyman'ın  Teveccühü azalmışdı. Bu sırada Kazan Hanı Safa  Giray  Han ölünce Sahib Giray Han Devlet Giray'm Kazan Hanı  nasbolunmasmı İstanbul'a  arz ve imha ederek tasarladı­  ğı gibi bu bahane  ile Devlet Girayı saltanat çevresinden  uzaklaşdırma dâvasına düşünce bu küstah davranışı Pa­  dişahı gücendirince kendisine işden elçektirilip yerine Dev­  let Giray  Han nasbolundu. Devlet Giray Kırım'a varınca  Sahib Giray'ı ve evladlarmı öldürüp bağımsız Han oldu..  İşte bu Devlet Giray Han savaş meydanlarında at oy­  natma ehli olup daima gaza ve cihaddan geri kalmazdı.  Hatta Rusların o zamanki hükümet merkezi olan Mosko­  va şehrini 40 gün kuşattıkdan sonra kılıç kuvvetiyle ele  geçirdikden sonra hazinelerinde mevcut sayısız para al­

dıkdan başka tatar diliyle  Dış denilen cizye bedelini her  sene Han hazinesine getirmelerini  şart koşup  sulh and­  laşması yapmış olduğu Kırım tarihlerinde açıkça yazılı­  dır. Bundan başka sair tabiatli olup bu beyit onun yazdık­  larındandır. (Beyit)  (Yakesin sadçak eden her  bir gülün.  Gülsen  içre nalesidir bülbülün)  yirmi sene süre hükme­  tinden sonra 985 tarihinde yaralanarak ölünce  yerine oğ­  lu semiz Mehmed  Giray Han nasbolunmuşdur.  NUREDDtN'LİK RÜTBESİNİN ORTAYA  ÇIKIŞI  Yazıldığı gibi  semiz Mehmed Giray Han babası Dev­  let Giray Han yerine Kırım Hanı olunca oğlu Adil Girayı  Kalgay nasbetti.  O  sırada dodğu seferinde Adil Giray'ın  esir olup da düşman elinde Ölürülüğü  duyulunca, oğlu Sa­  adet Giray'ı Kalgay nasbetmeği tasarlamışsa  da kardeş­  TARİH­İ CEVDET  357  lerinden Alp  Giray Sultan, yaşça büyük olduğundan  bu­  na uyularak  Kalgaylık için istekli olunca Kalgaylığl Alp  Giray Sultan'a tevcih edip Saadet Giray Hanı teselli olsun  diye kendi eliyle  yetiştirdiği ve gelişdirdiği   Nureddin  Mirza'ya nispetle kendisine Nureddin Sultan unvanı veri­.  lerek yeni ortaya konan ve ica  olunan bu mansab için  hanların kendi özel gelirlerinden yetecek kadar belli irad  çıkarılıp padişah arafıdan ikinci veliahd olmak üzere eli­  ne Berat­ı Âlişan verilmesiyle kutlandı. Ondan sonra bu  rütbeye yükselenlere Nureddin Sultan denmekle yakınla­ı  rından üstün tutuldular.  HUTBELERDE PADİŞAH ADININ ÖNE ALINMASI  VE KIRIM HAN ADLARININ GERİ  BIRAKILMASI  İslâm Giray Han babası Devlet Giray Hanın hanlığı  zamanında rehinlik mansabiyle İstanbul'a gönderilmişdi.  Gerek Sultan Süleyman Han Hazretlerinin ve gerek İkin­  ci Sultan Selim Hazretlerinin saltanatları zamanında gü­  ler yüzle karşılanırken Üçüncü Murad tahta geçtiği sıra­  da eski itibarından düşerek Konya'da oturmağı ön görmüş­  dü.  Adı geçen semiz Mehmed Giray  Han yedi sene  hanlık  ettikden sonra bazı nedenlerle gereği görülünce işden  el  çektirilip kardeşi İslâm Giray Han Konya'dan getirilerek  Kırım Han'ı  nasbolunca 992 senesi Kırım'a varıp eski kal­  gay Alp Girayı mansabmda bırakıp oğlu Mübarek Giray  Sultanı Nureddinlik yeni mansabiyle sevindirdi.  Lâkin çok  geçmeden Mehmed Giray'm oğlu  Saadet  Giray Nogay ümerasından  Eseni bey ve sairenin  yardı­  mıyle tertip  ve teçhiz ettiği Tatar askeriyle Kırım'a girip  Bahçe Saray'a taarruz edince İslâm Giray  zorlukla Kefe  kalesine firar ederek asker  teçhizine başlar ve durumu  İstanbul'a bildirmekle Kefe mirmiranı kendi emrine veri­  358  AHMED CEVDET PAŞA  lip Andal adlı yerde savaşa başlayınca galibiyet görüntü­  leri İslâm Giray tarafında belirince Saadet Giray kaçma­  ğa mecbur olduğu  olaya  (İslâmı bi avnillâhi.  Kavi Sul­  tan­ı Rum.) mısraı  olay tarihi olmuşdur.  Bu suretle îslâm  Giray Han bağımsız  mesnedinde  iken Bucak dolaylarında oturan Nogaylar Buğdan reaya­  sının  mallarını ve  sürülerini ele geçirip zarar verdikleri

duyulunca  çalman malları geri alması için Hat­tı  Hümâ­  yûn sadır olunca bu emri yerine getirmek İslâm Giray Han  Bucak yöresine yola koyulup bu işi tamamladıkdan son­  ra Kırımda ve diğer adı görünen ve geçen yerlerde bulu­  nan cami ve mescidlerin minber ve mahfellerinde Padişa­  hın Devletine Padişah adı öne alınarak söylenmesini Kı­  rım Hanlarının sonra okunması için emir verip uyarmak­  la Kırım'da bile Kırım Halarmin adları Padişahlar ile hut­  belere süs  ve aydınlık verilmesi İslâm Giray Hanın hayır­  lı eserlerindendir.  Üç seneden fazla Hanlık ettikden sonra 966 cumdel ­  ûlâsmda vefat eyledi. Akıllı, ileriyi  görür üstün bilgi sa­  hibi yetişmiş  kimse idi. Çoğu vakti İstanbul'da geçmekle  üç dane şanı büyük Padişahın kendine iyi gözle bakma­  larına erişmiş bir mutluluk değeri zat idi.  HAN  AĞALIĞI HİZMETİNİN ORTAYA ÇIKIŞI  Adı geçen bu hizmet Bora Gazi Giray Han zamanın­  da ihdas olunmakla Hanın hal tercümesinden başlamak  uygun olur. Şöyleki: Bora Gazi Giray Han evvelce adı ge­  çen Devlet Girayın oğludur. Yüksek yaradılışlı   kardeşi  Semiz Mehmed Giray maiyetiyle doğu seferinde iken Acem*  lerin eline esir düşerek Kahkaha kalesinde yedi yıl süre  ile esir kalmışdı. Korkusuz kahramanlığına Acem büyük­  lerinin de  tanık oldukları kendisine bazı kurallara ve ka­  yıtlara bağlanarak serbest bırakılması teklif  edilip söy­  TARİH­İ CEVDET  359  lenince bir rubai yazarak ard düşüncesini  açıklar hapis  köşelerinde  kalmağı seçtiğini  Şah Abbasın kitapçısı Sa­  dıkî'nin tezkere ­ tuş şüarasmda yazılıdır. Adı geçen ru­  bainin bir benzeri aşağıda yazılıdır.  Nabud­u Gam ve  Sadi  Hırnıan bude  Zenigüna güzeşte taki Devran bude  Ma tecrübekerdim ki der melek  Şema  Rahat heme der kale ve Zindan bude  Kısaca  Mehmed Giray yedi yıl   hapisde kaldıkdan  •sonra bin türlü eziyet ve güçlükle  kalenin  hapis olduğu  yerinden yolunu bulup kaçarak kalender durumu ile Erzu­  rum valisi dairesine gelerek orada kalmışdı. Bir süre son­  ra yeniden  Devlet başına geçmesi İslâm Giray Hanın ve­  fatı günlerine denk gelmekle 996  yılı kendisine   Kırım  Hanlığı  tevcih buyuruldu.  Kırım'a gelince kardeşi Fetih Giray'a  kalgaylık ve  diğer kardeşi Adil  Girayın oğlu Baht Giray Sultan'a nu­  reddinlik tevcihiyle beraber emekdarlarmdan Ahmed Ağa­  yı kethüda  ve vekil manasına Baş Ağalık unvanı ile  se­  vindirdi.  Zaman geçince Baş Ağalık hizmetinde kullanılanlar  Han  Ağası  unvanı  ile adlandırıldılar. Han Ağası İhtisap  Nazırı makamında olup narh işlerine ve bazı belediye za­  bıtası işlerine yeteri kadar bakardı.  Sultan  Mehmed Han Eğri  seferine geçince Fetih Gi­  ray Sultan  Tatar askeri ile Padişahın  yanında ve hizme­  tinde idi.  Bora Gazi Giray Han gayet yiğit ve bahadır  oldduğu  halde bütün fenlerde mahir ve uç dilde sür ve yazı yazma­  ya güçlü kılıcına ve kalemine sahip  muhterem bir vezir  olup  Padişahın Hocası Saadettin efendiye manzum mek­

tupları  ve  sadarette Ganizade Nadir efendiye düzgün  ve  360  AHMED CEVDET PAŞA  san'atla  yazdığı yazıları vardır.  İşte bu  gazeli ölçülerin;  dışında ve  her kesin yazamayacağı eşsiz eserlrindndir»­  GAZEL  Rayete meylederiz  kamet­i dilcû yerine  Tuğa dil bağlamışız kâkûl­ü Hoşbu yerine  Heves­i tir­ü keman çıkmadı dilden asla  Navek­i Gamze­i dilduz ile  ebru yerine  Süreriz tığımızın zevk­ü sarasın her dem  Simtenlerle olan lezzeti Pehlu yerine  Gerden­i tüsün zabada katas­ı dümendi  Bağladı gönlümüzü zülf ile geysu yerine  Süreriz Esb­i hümermend­i Saba reftarı  Bir peri şekl­i  Sanem bir gözü ahu yerine  Gönlümüz  Şahidi zibi­yı  cihada  verdik  Dilber­i mah­ı  reh  ve yar­ı peri su yerine  Seferin çevri çok ümid­i vefa ile veli  Olduk aşüftesi bir  şuhu cefacu yerine  Olmuşuz can ile billâh Gazayı Teşne  Kanını düşmen­i deynin içeriz su yerine  aldığı talan mah ile Gazi German admdda bir  kale yapıp  bu yönden de  adınm kalmasını sağlayan  Bora Gazi Gi­  ray  1016 senesi Şabanında  tacından vefat etti. Bahçe  Sarayda  defnolunmuşdur.  SONRA GELEN KIRIM HANLARININ TOPLUCA  HAL TERCÜMELERİ  Adı  geçen Kırım Hanları eski Cengiz  Han soyundan"  olup herbiri Hanlık  mesnedlerini  renklendirmiş ve her  birinin adı  İlhanlılar  soyuna güzelliğini  artıran yüksek:  yaradılışlı üstün zevattır.  Onların devri  geçdikden   sonra çoğunlukla  Kırım  Hanı olanlar rahatını sevip, süse,  zevke,  ve eğlenceye düş­  TARİH­İ CEVDET  361  düklerinden, bazen de rica ve kayırma ile  Cengiz Sultan­  larından yetersiz olanı Kırım Hanı   nasbolunduğundan  Cengiz Hanlarının eski adı ve şanı eksilmeye ve tatarla­  rın tabiatlarına durgunluk ve gevşeklik  bulaşmakla ön­  celeri  görülen güçlü atılımlarında düşüş  ve  azalma gö­  rülmeğe başladı.  Bundan başka  Tatarlar  içine ayrılık,  gayrdık girip  bölünüp parçalanma başlayınca birlik  ve beraberlik bo­  zulmuş,  düşmana galibiyet  şöyle dursun,  kendi memle­  ketlerini idare ve muhafazaya güçleri kalmadı.  Ruslar bu halleri fırsat bilerek Kırım Hanlarına an­  laşma ile  vermeğe  mecbur  oldukları cizye bedelini ver­  mekden çekinerek  ayrıca İdil nehri dolaylarındaki Ka­  zan ve Ejderhan eyaletlerini gereği gibi avucunun içine  alarak sonunda Kırımı dda  sıkışdırmaya  başladılar. Hat­  ta Rusya  önceleri aralarında ilişki olunca Kırım,a Hanla­  rına başvururlarken  1088  senesinde  Kırım  nasbolunan  Murad Giray Han  düşüncesiz ve sürekli  serhoş olduğun­  dan Rus Elçisine yersiz ve  gereksiz hakaret  ettiğinden;  artık Rus  elçileri Kırım'a gelmeyip Rus  Devleti dönecek  işlerini Bender  valileri aracılığı ile görmeğe başladı ve

yavaş yavaş  İstanbul'a elçi  göndermeğe  gücü yeter  ol­  du.  1148  senesi  arasında  Rus  ordusu  Kırım'a  taarruz  eder  Or gapısmdan Kırım'a  girerek hükümet idare yeri  olan  Bahçe Saray'ı kasabaları köylere yakıp gitti.  Gerçekde bu zaman sırasında Remzi Bahadır Giray  Han, İkinci  İslâm  Giray Han, Hacı Selim Giray Han, ve  İkinci Devlet  Giray  Han   ortaya çıkarak yeteri kadar  gaybedil enleri geri almağa çalışmışlarsa da onla?­m ve­  fatları ile yine eski haller ve önceki karışıklıklara dönül­  dü. İşte  bu dört Han Cengiz  Han soyunu kahramanlık  gudden sonuncu dört bağımsızlık ve   egemenlik örneği  olup bu şan ve büyüklüklerine yüz sürülse  değer  anlatıl­  dığı gibi Bora Gazi  Giray  Han ile 1185 senesinde Kırım  362  AHMED CEVDET PAŞA  Hanı olan Sahib Giray Han arasında geçen  yirmi  sekiz  kadar Kırım Hanı içinde büyük şöhrete  ermiş ve yetiş­  miş  olduklarından  her birinin  topluca hal  tercümelerine  aşağıda olduğu gibi başlanılmış oluyor.  REZMt BAHADIR GİRAY HANIN  HAL TERCÜMESİ  Dördüncü  Sultan Murad Hazretlerinin  hükümdarlığı  zamanında Tatarlar içinde türlü ihtilâl  olayları,   adam  öldürmeler, ırz ve namusa tecavüz gibi bir çok kötülükler  duyulduğu sırada 1047  yılı Muharreminde dördüncü Sul­  tan Murad'm nasb etmiş olduğu Kırım Hanı  Rezmi Ba­  hadır Giray Han adına  yaraşır  durumu ve  hareketleriyle  dördüncü  Murad'm tutumuna uygun bir  Han  olduğundan  Kırım'a varınca eşkiyayı ortadan kaldırıp Kırım'ı temiz­  ledikden sonra cizye beddelini  ödeyip  göndermekde tu­  tukluk gösteren  Ruslara  sert  yazılar  yazıp  gönderince  Ruslar bu Han'ın şiddetli  saldırısından  ürküp  korkarak  bazı hediyeler  ekleyerek cizye göndermeye  mecbur  oldu­  lar.  Lâkin ömrü sürmedi dört  buçuk sene  Hanlık ettik­  den  sonra 1050 yılı ortasında vefat etti.  Bu yetişkin  ve büyük Hanın temiz  ve eşsiz şir  ve  yazıları olup aşağıdaki  gazel onun kaleminin  eseridir.  GAZEL  Hat­tı ser­i  sebzinin  üstünde eder  yer zülfün  Çemen üstünde biten  sünbüle benzer zülfün  Ebr­i Seyrab sıfat  perdefigen hurşide  Afitab­ı Rahne saye salar ter­i zülfün  Baş  kaldırdı yüze çıkdı  sipah hattır  Fitne vehmiyle düşüp ra'şeye titrer zülfün  Sakınır ol gül­ü ruhsarı esen yellerden  Sanma tahrik­i sabadan yüzün örter zülfün  Nice mümkün gire Rezmî­i gedanın eline  Genç hüsnün seni ejder gibi bekler zülfün  TARİH­İ CEVDET  363  ÎKtNCΠİSLÂM GİRAY HANIN  HAL TERCÜMESİ  Adı  geçen Bahadır Giray Han'ın vefatından   sonra  Rus devleti haraç verdiği cizye bedelinden kurtulup çok  geçmeden vermemiş ise de  1054 senesi  ortasında  Kırım  Hanı nasbolunan İslâm Giray  önce isyan yoluna girmiş  bazı  kabileleri  basdırıp cezalandırdıkdan sonra Nured­  din'i olan Adil Giray Sultanı cizye bedelini tahsil için Ta­  tar askeri ile  Rusların o vakit idare merkezi olan Mos­

kova şehrine kadar  Rus  topraklarını talan edip yakıp  yıkdıkdan sonra Ruslar sulh bedeli  olmak  üzere  altmış  bin altın değerinde kürk ve envai  tuhaf şeylerle  kırk  bin altın para takdim ettikden sonra her sene ödeye gel­  ddikleri cizye bedelini gönderip   teslim etmek şartıyle  sulh andlaşması yaptıları.  Bundan  başka ikinci İslâm  Giray ile Lehliler ara­  sında şiddedtli  savaşlar olmuş sonunda Lehliler  yenil­  giye uğrayıp  beş kıt'a top, 200  bin altm ve seksen bin  guruşluk Riyal verdikden sonra her sene cizye bedeli gön­  dermek üzere   sulh andlaşması   yapmış oldukları bazı  kurum  tarihlerinde yazılıdır.  İkinci İslâm Giray Han cesaret gösteren gayet ba­  yet  bahadır ve tedbirli bir han  olup kimi kendisi  gide­  rek, kimi Kalgay Sultanı, yahud Nureddin  Sultanı gön­  dererek gazadan geri kalmamakla  Kırım içine türlü ga­  nimetlerle doldurduğu meşhurdur.  İlk günlerinde İstanbul'a  gelerek Boğaz içinde otu­  rurken kendinden önce Han olan dördüncü Mehmet Gi­  ray'm  çekemeyişi ile Rodos'a sürülmesi  isteğine uyula­  rak oraya sürülmüşddü. Sonra bazı  büyüklerin araya gir­  meleriyle Rodos'dan İstanbul'a   getirilmişdi. Çok geçme­  den Kırım Hanı nasbolunup on  sene kadar hanlığın bü­  yüklüğüne  yaraşır  dedğerli hizmetlerde   bulunddukdan  sonra 1064 yılında vefat etti.  364  AHMED CEVDET PAŞA  HACI  SELİM  GİRAY HANIN  HAL TERCÜMESİ  Hacı  Selim Giray  Han;  Dördüncü Sultan Mehmed,.  İkinci  Sultan  Süleyman, İkinci   Sultan Ahmed,  İkinci  Sultan Mustafa  ve  Üçüncü Sultan Ahmed  gibi padişah­  ların zamanında devlet işlerinde  sırdaş olarak kendi gö­  rüşlerine  dadnışılmış akıllı  güvenilir unvanı  kadar bü­  yük bir handır. Dört defa Kırım Hanı  olup her defa de­  ğerli büyük hizmetlerde bulunmuşdur.  Özellikle  ikinci hanlığında Kırım'a    taarruz  eden  Rus ordusu ile üç gün  süre ile savaşdan  sonra tamamen  galibiyete erişdikden  sonra  otuz kıt'a top ve binden faz­  la esir aldıkdan  başka Rus askerini sınırlarına   kadar  kovaladıkdan  sonra 1100 Şevvalinde Nemçe seferine me­  mur olup  orada da Üsküp dolaylarında olan güzel savaş­  ları tarihimizi süsler. Hatta bu hizmetleri padişah önün­  de makbul olduğundan  gelecek senenin ilk  baharına ka­  dar kışlamak ve dinlenmek  üzere Edirne'yi  çağırılmış ve  davet  olunmuşdu.  İşte  Şair Sabit efendinin Hacı Selim  Giray  Han'ın  gelmiş  geçmiş savaşlarını anlatır manzum  medhiyeler kendileri  Edirne'de bulunduğu sırada ip uç­  ları elde edilip açıklanarak yazılmışdır.  Dördüncü kez  Kırım  hanı iken 1116 yılı Şabanında vefat  etmişdir. Ka­  pudan  ve  kaymakam olan küçük  Osman Paşa Hacı Se­  lim Giray'm  kölelerinden olup bunun  çırak   ettiği bir  çok köleleri,  bunun işlediği değerle  yüksek  mevkilerde  kullanılmışlardır.  Kırım'da  ve  İstanbul civarında ve bir  çok yerlerde olan iyilikleri  ve eserleri  ve güzellikleri  de  güzelliklerini artıran bir araya gelmiş eserleridir.  İKİNCİ DEVLET GİRAY'IN  HAL TERCÜMESİ  VE  KIRIMIN SON  AHVALİ  İkinci Devlet Giray dostunu okşayan, düşmanını hır­  palayan aşırı  derecede  cesur  ve  kahraman, akranın üs­

TARİH­İ CEVDET  365  tün değerde baş edilmez bir vezir olup, iki kez Kırım Ha­  ni olmuşdur. ikinci kez de memuriyeti  gereği  üzere kış  ortasında Rus topraklarına  İlgar edip bir kaç adet Pa­  lankalarını  ele geçirip nice  bin nüfusunu esir  ettikden  sonra  1123 senesi Prut nehri  yakınında Deli  Petro ile  Baltacı  arasındaki savaşda  Devlet  Girayın öğünülecek  değerde  hizmeti  zamanının  sahifelerini  süsler.   Ondan  sonra Kırım'ın düzeni ve ddurumu günden güne bozulma­  ğa ve Tatarların saldırı ve direnişleri bütün bütün  kesil­  meğe başlayıp, düşman ise  günden  güne büyüyüp,  kuv­  vetlenmekde idi. Nihayet 1185  senesinde Ruslar  Kırımı  bütün bütün istilâ etti.  Gerçekde  Kaynarca   sulh andlaşmasmdan  kurtul­  muşsa da andlaşma  şartları gereğince Kırım ve dolayla­  rı yine Rusların ezici ve üstün manevî  baskısı ve  etkisi  altında kalmışdır.  Ondan sonra ne  yüze geldiği yerinde  genişçe açıklanmak gerekir.  Kırım  hanlığının bir  bölümü  sayılan  Çerkezistan  Kafkas  dağlarının önemli bir bölgesi olduğundan bu du­  rumda Kafkas  dağlarının   coğrafi durumundan ileride  bir  az  açıklama yapmak uygun görülmüşür.  KAFKAS TOPRAKLARININ BÖLGELERİ  Kaf  dağı da  denilen Kafkas  dağı Karadeniz  kıyı­  sında bulunan Anapa kalesinden başlayıp Kuzey batıdan  Güney doğuya doğru uzanıp Hazer  denizi kıyısında bulu­  nan Baku kalesinde  son bulan  büyük sıra dağlardan iba­  rettir. Bir  ucundan  öbür ucuna dek ikiyüz doksan  saat­  lik mesafe olup düpe düze ölçülse  iki yüz on iki saatlik  uzunluğu görülür.  Buralarda yerleşen  türlü milletten  bazısı   Çerkeş,  Lezgi, Gürcü gibileri bu dağların asıl yerlileri olup bunları  Yunan  cumhuriyeti ile  başlayıp sonra gelen  yazarların  bildikleri görülür. Bazısı da Peygamberimizin «aleyhissa­  lâhi vesselam»  hicretinden  iki üç  yüz yıl önce  Büyük  366  AHMED CEVDET PAŞA  Asya'dan Güney ve  Batı yönünden taarruz  eden Got,,  Hun,  Alan, Hazer, Çeçen  Komuk, ve Avar milletlerinin  artıkları ve diğer yönden Kuzeye ve Batıya geçen Sel­  çukluların  zamanında sınırları  korumak için yerleşdiril­  miş olan Türklerdir.  Kafkas dağları doğu bölgesi dağıstan ve batıda Çer­  kezistan olmak üzere iki  parça olup ortasında bulunan  en yüksek yerlerine  Elbürüz dağı derler ki Dağıstan ile  Çerkezistanı ayırır. Bu dağların kuzeyinde Çerkez cinsin­  den Kafkasyanm  eski ve asıl yerlisinden olan  Kabartay  halkı ve güney tarafında  Gürcüler vardır. Böyle olunca  Kafkas  topraklarından  dört ölge ortaya çıkıyor.  Bun­  lar da Çerkezistan, Kabartay, Dağıstan ve Gürcistandır.  Çerkezistan bölgesi  batıda Karadeniz kıyısı ile sınırla­  nıp güney kısmı  Gürcistana bitişikdir.   Kuzeyi Koban  nehri ile sınırlanıp,  doğusu Kafkas dağının en yüksek  tepesi olan Elbürüz dağına yani Dağıstanm batı sınırına  dayanır. Bu memleketin aşağı yukarı yüzbin haneyi aşan  halkı Şabsığ,  Batra, Çekit,  Obih, Beşlini, Nakogay  ve  Sibilde  adlı sancaklarda oturarak ayrı  şoy milletlerden  oldukları halde başlıca iki tarifeye  ayrılırlar.  Biri Çer­  kezler ki bunlar bu yerlerin kuzey kısmında oturup Ko­

an boyuna yayılmışlardır.  Diğeri Abazalar ki  çoğu gü­  neyde yani Gürcistanda  yerleşmişlerdir. Bu   kavimler  yakın zamana kadar Din ve Devlet nedir  bilmezlerdi.  Sultan  Abdülhamid Han Hazretlerinin   saltanatı günle­  rinde Ferah Ali Paşa Çerkezistan valisi nasbolununca İs­  lâm dini oralara gereği gibi yayılmışdır. Bunun açıkla­  ması yerinde  yapılacakdır.  Kafkas dağlarının ikinci bölgesi olan Kabartay böl­  gesi ki Kabartı ve Kabarta  da  yazılır. Karadenize  dökü­  len Koban nehri ile Hazer denizine  dökülen terek  ırma­  ğı arasında Kafkas dağlarının  kuzey yönünde  Dağıstan  ile Çerkezistan arasında baklava biçiminde bir yer olup  TARİH­İ CEVDET  367  Çerkezlerin  büyük  ve seçkin kabilesi olan Kabartay ile  Nogay,  Karabulak, Us, Tağalur  adlı kavimlerden ibaret  olarak altmış bin haneye erişir.  Hepsi  ehl­i sünnettir ve  Büyük Kabartay Küçük Kabartay diye iki kısma ayrılır.  Osmanlı Devleti Kaynarca andlaşmasmda bu yerler­  den vazgeçmişse de din ve mezhep birliği ile manen Os­  manlı  Devletine bağlılıkları  kesilmemişdir.  Bu  memle­  kette Kazbek adı verilen kule­i  şamha yanında  Kafkas  dağının beri tarafına  geçilir. Yolları sarp arazide  dar  boğazlardan bir yol olup Rusların kuzeyden Gürcistan'a  geçiş yolu yalnız bu yoldur. Ancak  bir tarafdan Çerkez  ve ir tarafdan Çeçen  halkının taarruzlarından korkarak  bir takım  süvari  kazak  askerini bulundurmaya  mecbur  olurlardı. Kazbe Kazıbeyin  yanlış söylemidir.  Çerkezler,  Gazbey ve Gazibey derler.  Kafkas  dağının üçüncü bölgesi  Dağıstan  toprakla­  rıdır. Kafkas dağlarının Hazer denizi tarafındaki parçası  olup  Dak kavminin bazı aşiretlerine barınak  yeri oldu­  ğundan Dağıstan  adı verilmişdir.  Dağıstanm  her  köşe­  sinde biribirine aykırı  kavimler  oturduğu  gibi her tara­  fında başka başka dillerle konuşulduğundan  Araplar bu­  raya Cebil­i Elsine  adını vermişlerdir.  Dağıstan üç kısma ayrılarak Kuzey  Dağıstan, Orta  Dağıstan, Güney  Dağıstan  denilir.  Orta Dağıstan  denilen  yer  bağımsız  ve serbest ge­  zen türlü milletlerin barınak yeri olup Avar, Çeçen And­  lal, Kobsoboy, Ankratel, Ankırat ve Galaş, Bakkal, Çe­  malaî, Senide, Sunda,  Sılato, Vandi, Künbet adı verilen  büyük ve küçük sancaklardan  ibaret olarak halkı şöyle  böyle yüz bin haneye ulaşır. Hepsi ehl­i Sünnettir. Etraf ­  da put'a tapan bazı küçük taifeler vardır. Hal tercümesi  aşağıda açıklanacak Mansur burada  ortaya çıkmışdır.  Dağıstan kuzeyi Hazer Denizi kıyısında ve Kafkas dağı­  nın eteğinde  bulunup Koba, Tebristan, Derbend  ve  Gazi  368            AHMED CEVDET PAŞA  Komuk, Kısak, Akoşe, Tarhu,  Güre,  Endarı, Yahsay  ad­  lı  sancakları içine  alarak ahalisi Türk ve bezgi kavim­  lerinden oldukları halde  hepsi ehl­i sünnettir. Yüzbin  ha­  neye ulaşan  nüfusu  vardır. Hazer kıyısındaki ovalarda  ziraatla ve  yolların muhafızlığı ile  geçinirler. Derbend,  Kapılar Kapısı, Deniz  Kapı, Timur  Kapı dedikleri  ka­  lelerdir. Bu topraklarda  bulunan Bonyak Hakimine Şanı­  hal denilir.  Dağıstan,  güneyi Kafkas  dağının  güneyindeki etek­  lerde olup, Çar, Pelegan, Ilısu, Seki,  Ersi, Kable, Şirvan,  Baku,  Seiyan adlı sancaklardan ibaret  olarak  bütün hal­

kı yetmiş bine  ulaşır. Bunlardan  Seiyan ve Baku şehir­  lerinde on bin  hane  kadar Şi'î, Şirvan ve Seki tarafla­  rında on bin hane kadar Ermeni  bulunup geri kalan  elli  bin hanesi Türk ve Lezgi'lerden ibaret  olarak  hepsi ehl­i  sünnettir. Baku ve Seiyan şehirleri Hazer kıyısında  bu­  lunup Acemistan ile Dağıstan arasında yapılan deniz ti­  caretinin  iskeleleri  olduğu  için bu şehirlerde   Acemler  yerleşmişîerse de Dağıstan asıl yerlileri manevî baskısına  baş 3ğmişlerdir.  Kafkas dağlarının dördüncü  bölgesi  olan Gürcistan  toprakları bu dağların güney yönünde  olup Doğuda Da­  ğıstan'ın güney batı sınırını  çizen Kanık nehri ile güney­  de Yorçalı denilen  ve ehl­i  İslâm olan kazak aşiretleri,  Gümrü, Ahısha sancakları,  Acara dağı  ile batıda  Ka­  radeniz kıyısı ve kuzeyde kafkas dağının  Çerkez toprak­  larına  bitişik olan Kalel  şamhası ile hududu  belli  olup  ahalisi Gürcü,  Us,  Asvan,  ve Ermenilerden  ibaret ola­  rak sonraları bir mikdar Rus,  Avusturyalı da yerleşmiş­  dir. Adı geçen  milletlerin  hepsi  yüzbin haneye    yeter  olur. Bunlardan sekiz bin kadar  putperest olan Us, As­  vanlardan olup yerleri sarp  olduğundan ve bir tarafdan  Dağıstana ve bir yönden Çerkezistan'a bitişik bulunduk­  TARİH­Î CEVDET               369  ehl­i sünnet olup geri kalan seksen altı bine yakın hane­  si hıristiyan dinindedir.  Gürcistan  ve Dağıstan'ın  güney yönü  Ermenistan  olup ikiye  ayrılır, bir bölgesi  Erzurum ve Van  bölgesi  olup Osmanlı devletindedir. Diğer bölgesi, Gence, Kara­  bağ, Hoy ve Revan sancakları olup İran  topraklarında  sayılır. Ancak Acemin ihtilâli sırasında her biri bağım­  sız birer han elinde  kalarak 1190 senesinde Osmanlı Dev­  letine  yanaşmağa mecbur olmuşlardı.  İşte Gürcistan  da böylece ikiye ayrılarak  bir bölge­  si asıl  Gürcistan denilen  Tiflis Hanlığıdır ki   hükümet  idare merkezi  Tiflis  olup bir bölgesi  çoğunlukla  İran  topraklarına bağlanmışsa da Tiflis Hanı olan Erkli Han  luş yolu olan Osmanlı Devleti himayesini terk ile Rusya  Rusların  oyun  ve dolabına  aldanarak kendisinin kurtu­  himayesine girmişdir.  Diğer  bölgesi  açık   Baş,  Mekril,  Güryıl dadyanlıkları yani beylikleri olup Karadeniz kıyı­  sına kadar uzanır,  Kütayis,  Bağdadçık ve Özerkt şehir­  leri bu bölgededir.  Bu dolaylar ötedenberi Osmanlı dev­  leti topraklarından  sayılırdı.  Kısaca  Kafkas  halkının  çoğu Ehl­i İslâm olup gü­  ney ve kuzeyden taarruz eden Acem ve Ruslardan bazen  etkilenmişlerse de çoğunlukla Osmanlı  devletinin himaye­  sinde hilâfeti  tanımışlar  ve böylece   Osmanlı devletine  bağlanmışlardır.  KAFKASLARIN  GEÇMİŞTEKİ BAZI OLAYLARI  Hazret­i Ömer'in hilâfetinde  (22)  senesinde Arablar  İran topraklarını elde ettikleri  sırada Ehl­i İslâm  ordu­  su serdarı olan Seraka bin Amru Azefbaycanı feth eyle­  yince  Bekir bin Abdullah ile Apturrahman  bin Rebia'yı  Elbanya fethine memur  etmişdi.  O vakit  Dağistan tara­  fına Erbanya  denilirdi.  Bekir bin Amru  da  Apturrah­  F.  24  370  AHMED CEVDET PAŞA  mandan önce harekâta  geçip kendi yönünden  Elbanya

yöresine hareket edip Şirvan'a yaklaşdıkları zaman Fars  hükümdarları soyundan  Şirvan  Hâkimi olan   Şehriyar  gelip Kafkas dağlarının kuzeyinde  olan Alan ve Hazer  Türklerinin durdurulmasını şart koşarak aman dilediğini  Sarakaya arz etmişler. O da bunu makul görüp Hazret­i  Ömer bildirince o da uygun olduğunu buyuranca bu şart­  la Şehriyar'a aman verilmiş ve  Sefakanm  ölümünde ye­  rine Apturrahman bin. Rebia  nasb ve tayin  olunmakla  Dağıstanın  bir  çok yerlerini ele  geçirerek ahalisine İslâ­  mı telkin ve Gürcistan hükümdarlarından   cizye alarak  sulh  yapmışdı.  Dağıstan tarafından bu yeni fütuhat duyuldu. Der­  bend'in mübarek bir yer olduğuna dair bazı hadisler ri­  vayet olundukdan  başka  oranın  ele geçirilmesi güney  topraklarım emniyet ve asayiş altına alacağından eshab­i  Kiram Hazretleri savaş için  o yöne akıp  giderlerdi.  Ci­  hannumada yazdığı gibi Beni Ümeyye zamanında  Müs­  lime bin Abdülmelik o diyarda gaza edip   halkı İslâm'a  geldiler. Ve Derbend'i alıp oradan kuzeye   doğu bir çok  yerleri  ele geçirdi.  Hatta Behram Çupin soyundan Meh­  med bin Yezid Şirvan ve Demir Kapı valisi olup bir aylık  kadar mesafeye hükmederdi.  Fakat hicretin yüz seksen senesinde Hazer  Türkleri  Derbendi alıp ehl­i  Islâmı bozdu.  Bu savaşda yüzkırk bin  kadar Müslim şehid olup İslâmda misli görülmemiş bir  olay ortaya çıkdı. Hazer Hozar'm kolay konuşulan ben­  zeri olup büyük Türk kabilelerinden biridir. Uzun   süre  kendileriyle  Uişkisi olan Hazer denizi   kıyısında oturan  bir kabilenin adına ilişkiyle anılarak Kasbî denizi Bulgar  denizi Dilem denizi  denilip nihayet  yazıldığı gibi Hazer  Türklerine nispetle  Hazer  denizi denilmişdif. Ama bu, ta­  raflarda Hazer'i noktalayarak Hazar yanlış söylemi var­  dır.  TARİH­Î CEVDET  371  İşte bu Hazer Türkleri büyük bir kavim olup ikiyüz  seneyi aşan zaman Araplarla savaşmışlarsa da sonunda  Araplar galip ve muzaffer olmuşlardır. Şöyle ki Hicretin  ikiyüzüncü senesinde  Kureys  kabilesinden ve  Hazret­i  Hamza soyundan Şeyh Mehmed  kendi evlâd ve akraba­  larından  ikibin nefes kimse ile Haremeyn­i Şerifeynden  çıkıp bir müddet Şam ve Mısır taraflarında gelip  geçip  sonra  o sırada savaş yeri olan Çerkez  diyarına gelerek  bir çok savaşdan sonra Çerkezlerin beyi olan Emir Adal'ı  öldürerek topraklarını  ele geçirip ailesini ve  çocuklarını  esir etmişdi.  Sonra  Dağıstandaki Kıtak  topraklarının  emiri  olan Gazanfer'i öldürerek halkına İslâm dinini ka­  bul  ettirmişlerdi. İşte bu gaziler Komuk topraklarını da  ele geçirip  Dağıstanın  güney ve kuzeyinde olan  Hazer  Türklerinin çoğunun köy ve kasabalarını darmadağın et­  mişlerdi.  Böylece Kabartay ve Besmi gibi çerkez kabilelerin­  den pek  çoğu İslâm olmuşlardır.  Arablarm böylece  420 sene  kadar Kafkas toprakla­  rında hükümetleri geçerli olup Abbasî  Halifeleri zama­  nında bu bölgelere Azerbaycan, Ermenistan valileri hük­  mederdi.  Sonra  454  Hicrî yılında   Selçuklular bir  çok  memleketleri ele geçirerek hükümetini genişletip büyü­  ten Melikşah babasının ve ceddinin  izinde yürüyerek ele  geçirdiği yerlerde isyan ve ihtilâl çıkmasını önlemek için  gerek Anadolu topraklarında gerek Gürcistanda sınırdan

başlayarak Hazer denizi  kıyısına kadar   Dağıstan top­  raklarında bir  çok Türk boylarım yerleştifmişdi.  İkiyüz yıldan artık Anadolu, Şam, İran taraflarında  böylece hükümet etmiş olan bu  Selçukluları ezip dağıtan  Moğolların yani tatarların meydana çıkışından Hicrî 260  yılında 100 yıl önceye yakın Cenucehr Şah ortaya çıkıp  Dağıstan güneyinde  bulunan Şirvan topraklarının kürsü­  sü  olan Şamahı şehrini hükümet merkezi yaparak tuğ çı­  372  AHMED CEVDET PAŞA  karıp bağımsız olmuş ve büyük tatar   hanlarına özenip  Büyük Hakan ünvaniyle ün  salmışdı. Ondan  sonra   Sel­  çukluların bir kolu Şirvan Şahlar diye anılan  Şirvan Sul­  tanları ortaya  çıkıp Ermenistamn bazı  yerlerini de Da­  ğistan'a  ekleyerek hükümet  etmişlerdir.  O zaman Şirvan  deyiminde Dağistanın  kuzey  doğusu ve güneyini   içine  alıp Dağistan ortası ve kuzey batısı olan topraklarında  Avar ve  Çeçenler yerleşmişdi.   Şirvanşahlara gerçekde  itaat etmezlerdi. Ancak İslâm olmak ve Islâmiyeti koru­  mak  için daima savaşlarda  beraber bulunurlardı. O va­  kit Gürcistan hükümdarları  da  bazen  Şirvanşahlara, ba­  zen de Konya Sultanlarına bağlı gibi geçinirlerdi.  Moğol ve tatarların  kuzey ve güneyden Türkler üze­  rine akınları sırasında, Türkmenlerin Azerbaycan ve Er­  menistan'da  tuğ çekip bağımsız  oldukları sırada   gerek  Şirvanşahlar ve gerek Gürcistan hükümdarları bunlar ile  kimi savaşarak, kimi Konya Sultanları gibi bazı hediye­  ler gönderip vererek iki taraflı savaşı bırakmaya ve sulh  yapmaya çalışarak bağlılıklarını gösterirlerdi.  Hatta 800  tarihinde Şirvan Sultan­ı  bulunan Şeyh İbrahim bin  Sul­  tan Mehmed bir çok muharebelerde  Timur ile  beraber  bulunmuşdur. Böylece  Şirvanşahlar 400 seneye yakın hü­  kümet ettikden  sonra 942   hicrî senesinde   Şahrah bin  Sultan Ferah bin Şeyh Şah  Tıfıl ergenlik çağına  gelme­  den  Şirvanşah  tahtına çıktığı zaman  Akkoyunlu Türk­  menlerinin şeyhi  olup  Azerbaycanda   bulunan Erdebil  şehrinde  Şiy'i mezhebini yaymış, kendisi  ve muridleri on  iki İmam'm  şiy'ileri olduklarını  bildirip anlatmak  için  başlarına oniki terkili  kırmızı şaldan yapılmış derviş ta­  cı giyip kızılbaş ismini kazanmış olan şeyh Haydar­ı Sa­  fevî'nin çocuklarından  birinci şah tahmasdıp Şirvan tah­  tının böyle bir  çocuk elinde  kaldığını fırsat   bilerek bu  topraklar asker göndermiş ve Dağıstan  ahalisi ile  epiy­  ce zaman savaş yaptıkdan sonra nihayet galip gelerek  TARİH­İ CEVDET  373  Şahrah'ı ve Şirvan ileri gelenlerini katıl ve idam ile bü­  yük hazineler ele geçirmiş ve Şirvan Sultanları bunda son  bulmuşdu.  Gerçekde Şirvanşah soyundan bazıları Dağıs­  tan orta ve kuzeyinde bağımsız   hükümet eden  Kıtak,  Alan, Avar ve Komuk Türkleri hanlarından yardım isti­  yerek bir süre savaşı sürdürmüşlerse de bir  faydası ol­  mayıp 41 sene kadar Dağıstan güneyi Kızılbaşlarm hük­  mü altında kalmışdı.  Tatarların akınları   sırasında Dağıstan   kuzeyi de  darmadağın olmuşsa da sonunda halkı  bağımsızlıklarını  geri almışlardır. Şöyle  ki  Cengiz  Han Deşt­i Kıpçak ve  Moskova vilâyetini ve  sonra İranın tamamını ele geçir­  dikden  sonra Dest­i Kıpçak  ve Moskof'un düzeni  Tunur  Kapunun ele geçirilmesine bağlı olduğundan Cengiz Han

orasının ele geçirilmesine koyulunca  Timur Kapı halkı  karşı koymaya  başlamışlar  ve ayaklanmışlarsa da Cen­  giz Han büyük oğlu Çağatayı ve sayısız   tatar askerini  üzerlerine gönderip bayağı halkı kılıçda ngeçirip yerleri­  ne bir çok tatar yerleşdirip  Çağatayı üzerlerine han nasb  ve tayin eylemişdi. 100 sene sonra Timur  ortaya çıkıp da  Timur  Kapı derbendini  ele  geçirince   kendisine havadar  ve bağlı  geçinen Toktamış Han'a teslim eyledi.  Zaman geçince Toktamış isyan ettiği sırada Timur  Tebriz, Şirvan  savaşda bulunuyordu.  Timur kapı üzerine  bir kaç kez gönderdiği tatar askeri de bozguna uğramış­  dı.  Timur Tebriz ve Şirvan gailesini savmış ve  Gürcis­  tan hükümdarlariyle de   savaşarak muzaffer   oldukdan  sonra gelip Toktamış'ı ele geçirdi. Hanlıkdan  atıp yerine  güvendiğini han nasb ve tayin etti. Tebriz ve  Geylan ve  bazı İran topraklarım Mirza Miranşah'a verip  Timur ka­  pı taraflarını ona kattı.  Miranşahm halefleri bir süre bu dolaylarda hükümet  ettikden sonra bilindiği  gibi Akkoyunlulann ortaya  çıkı­  374  AHMED CEVDET PAŞA  siyle Dağıstan tarafını  da istilâ ettiklerinde Timur evlâd­  larınm buradaki hükümetleri ortadan  kalkmış, Dağıstan  kuzeyi halkı bağımsızlığını  kazanıp  Cengiz   soyundan  kendilerine  bir han nasbedip Şamhal adım almışlardı.  Üçüncü Sultan Murad zamanında acem üzerine   se­  fer açılıp da sadrazam  olan Mustafa Paşa Osmanlı ordu­  su ile İran  üzerine hareket ettiği zaman maiyetinde bu­  lunan Özdemir Osman Paşayı bir mikdar asker ile Dağıs­  tan  tarafına tayin edip göndermişdi. Osman Paşa da  gi­  dip  Şamahi ve Baku taraflarını ele geçirip Şdrvanşahlar  soyundan Sultan Burhan Şirvanşah nasbolunmuşdu. Fa­  kat  nüfuzu  ve bağımsızlığı  olmayıp Osmanlı   devletine  dayanır ve  her denileni yapardı.  Osman  Paşa kuzeyde  de nüfuzunu artırıp ancak Şamhal'in  kızını alınca Der­  bend'i yine  Şamhal'a bırakmışdı.  Osman Paşanın o yer­  lerdeki nüfuzunu Lezgilef çekemeyip aralarında savaşlar  olmuş, sonunda Hutbe'yi  Âl­i Osman adına  okunmaları,  Acem seferi ortaya  çıkınca Kırımdan  geçerek  otuz bin.  kadar tatar askerini topraklarından  geçirerek Osman Pa­  şa tarafına  yollamaları ve kendileri de zahire ve silâhla­  rı Osmanlı  devleti tarafından verilmek üzere işte böyle­  ce Osmanlı  askerine  yoldaşlık  edip yardım etmeleri ve  eski  adetleri üzere nasbedegeldikleri Şamhalılarma kim­  se kanşmayacakdı. Padişahın bir  istediği olursa kendisi­  ne tuğ, alan, kılıç ve kaftan gönderilmesi ve Osmanlı top­  raklarına  gelip giden tüccarlarından bac, gümrük, ve  di­  ğer  rüsumların  alınmaması şartları koşulup Osman  Pa­  şa ile Şamhal arasında  bir sulh anlaşması yapıldı. O va­  kit bu şartlara her iki  taraf uyarak  hatta Abdülgiray  Han  otuz  bin tatar askeri ile  Şamhal topraklarından ge­  çerek Dağıstanlılar da beraber gelerek   Osman Paşa ta­  rafına geçmişlerdi.  Sonra adı geçen  Sultan  Burhan'm vefatında yerine  oğlu  Ebubekir geçip tam  bu sırada da Anadoluda celâli  TARİH­I CEVDET  375  isyanları çıkıp Osmanlı devleti bu gaile ile meşgul bulun­  mayan İran şahı olan  Abbas bunu fırsat  bilerek Dağıs­

tanlıları  aldatıp yanlış yola koyduğundan ötürü Osmanlı  askeri o  bölgeden bir  tarafa çekilmeğe mecbur olmuşlar­  dır. Ondan sonra Şah  Abbas Dağıstan kuzeyi halkını çe­  kip her  sene hanlarına ve beylerine   kıymetli  elbise ve  hediyeler gönderip bu  suretle Acemler Dağıstanı benim­  seyip kendi ülkelerinden  sayar  oldular. Dağıstanlılar ise  onların bu hediyelerine bir saygı davranışı bir tür vergi  gözüyle bakıp eğer bir engel çıkar da gönderilemediği za­  manlar İran topraklarmı talan  ederlerdi.  Hatta Efganlı­  larm ortaya çıkışı ile  Acemlerin gidişi  sallanmaya baş­  layınca Dağıstanlılar  kuzeyden Şirvan ve Revan eyalet­  lerine akın ile biz bu sene sıramızı almadık diye bir  çok  Rus tüccarının mallarını talan etmişlerdi. Acemin bu kar­  gaşalığı sırasında Ruslar da Timur kapı taraflarına bas­  kınlar yapıyordu. Sonraları  Tahmas Şah ile  yaptıkları  sulh  anlaşmasında Derbend kalesi, Baku, Geylân, Zazen­  dran, Esterabad Ruslara terk edilmiş onların toprakları­  na katılmışdı Rusların bu taraflara  yerleşmeleri Osman­  lı devleti aleyhine olduğundan  (ılâc­ı vakıa piyş ez vuku'  ba yed  gerd)  deyimince Sultan Ahmed zamanında Gür­  cistan topraklarının dayanak yeri olan  Tiflis kalesinin  Osmanlı devleti tarafından ele geçirilmesine  kalkışılmış  ve Şirvan ülkesinin ele  geçirilmesine kalkışılmış  ve Şir­  van  ülkesinin idare merkezi olan Şamahi şehrine bile Os­  manlı devleti tarafından hâkim nasbolup o bölgeye şöy­  le bir düzen verilmişdi ve böylece  Karadeniz kıyısının  keşfine  mahsus memur ve mühendisler gönderilerek bazı  kıyılarda kaleler binası uygun görülüp hususiyle Taş ka­  lesi  yapılıp  oradan Tiflis'e yol açıldığı  için donanma ile  Fas'a giden mühimmatın Tiflis'e ve Dağıstana gönderil­  mesi kolaylaşmışdı. Lâkin sonra Nadir Şah ortaya çıkıp  gerek Rusların gerek Osmanlıların  aldığı yerleri geri ak  376  AHMED CEVDET PAŞA  di. Fakat Dağıstan halkı Kafkas içinde cesur ve kahra­  manları olmakla  Nadir Şah  bile buralarda  istediği gibi  hükümete sözünü geiçremyeip bu tarafda fena bir bozgu­  na bile uğramışdı.  Nadir Şahdan sonra Acemin kargaşalığı iki misli ar­  tınca  bu tarafın halkı Osmanlı  devletine iltica edip Bi­  rinci  Sultan  Mahmud  zamanında Dağıstanm ele  geçiril­  mesi  düşünülmüş ve davranışlar Hamid  Han zamanına  kadar zihinlerde dolaşmışdı.  Er  geç Kafkas kabilelerini  getirip Ruslara karşı bir kuvvet toplamak  istenilmişse  de zaman buna fırsat vermemişdir.  ÇERKKEZİSTAN'IN BAZI ÖZEL AHVALΠ Yukarıda Çerkezistanı coğrafî kurallara göre sınır­  landıysa da Ferah Ali  Paşa ile Çerkezistan'a gidip epiy­  ce süre orada bulunan  ve Çerkezistana gidip epiyce süre  orda bulunan ve Çerkezistan olaylarınca mehazımız olan  Haşim Efendi mecmuasında yazılan deyimlerle de   Çer­  kezistanın bilinen sınırlarını  anlatmak  uygun görülmüş­  dür. Şöyle ki Anadolu  yakasında bulunan Sohum kalesi  iskelesinden denizden İslâm sınırını kesen Koban nehri­  nin Anadolu yakasında bulunan Cemeti   sahrası altında  Kızıltaş  Boğazına dek  yüz saat ve oradan Koban Nehri  ile yukarı doğru gidildikde Elbürüz eteklerinde Koban'm  kaynak yeri ve Besni kabilesinin  baş şehri  ve barınağı  olup Kabartay'm karşısında Hacılar  kalesi denilen  yere  varması  yüz saat ve ondan Lerzi toprakları  ile  Abaza

vilâyetinin arasına çekilmiş duvar gibi  büyük  dağların  eteği ile  Sohum kalesine gelinceye kadar yüz saat ki üç­  ken şeklinde üç yüz saati  bulur.  İşte bu hududları  belli  güzel arazi Çerkezistan olup  kuzeyinde Çerkez kabileleri  ve güneyinde  Abaza kabileleri ve bazı Çerkezler oturup  bu iki  kol bile başka başka kabilelerle  doludur. Bu  yer­  lerde oturan Çerkezlerin  başlıcaları, Besmi,  Kömürköy,  TARİH­Î CEVDET  377  Bezaduh, Nethaç, Şapşih ve Abazh olup bunların bile bir  çok ayrıntıları vardır.  Adı geçen kabileler kendilerini sair halkdan ayırmak  için birbirine adiga derle  ki hemşehri ve bir  milletteniz  demek olur. Bu kabilelerin bazı adetleri yahudi adetleri­  ne benzemekle vaktiyle beni İsrailden bu tarafa üç   kol  göç edip  Çerkez kabileleri onlardan üremişdir diye cihan­  numada yazılıdır. Lâkin Haşim Efendinin yazılarında bu­  na değinen bir şey görülmeyip pek uzak bir gerçek oldu­  ğu açık bellidir. Zira yahudiler her tarafa yayılıp bir yer­  de maliyetlerini kaybetmemiş  oldukları halde bu  tarafa  gelen kolların  bütün   bütün  hangi kavimden  oldukları  halde bu tarafa gelen kolların bütün bütün hangi kavim­  den olduklarını unutmalarını  akıl almaz. Kaldı ki Lezgi,  Gürcü ve Çerkezlerin pek eski kavimler oldukları yuka­  rıda anlatılmışdı.  Bu  bölgede oturan  kavimlerin  hepsine  Çerkez denilirse de aslında  iki sınıf  olup   bilindiği gibi  Abazalar, Çerkezden   ayrılır ve  Elbürüz dağında  yaban  adamı varmış diye Haşim Efendi rivayet eder. Ve  Anapa  nehri ile Poceagaz nehri arasında haydut kaynakları olup  ancak onları Çerkezler talan etmekden ve eşlerini ve ço­  cuklarını esir etmekden gri kalmazlardı. Ruslar Kırım ve  Taman  taraflarına baskınlar yapmağa başlayınca o ta­  rafd bir  çok Tatarlar da göç  ederek bu kabileler  halkına  katılıp bu yerlerde yerleşmişlerdir.  Ferah Ali Paşa'nm o tarafa  memuriyetinden  önce  gerçekde Soğucak kalesi vardı.  Ancak içinde  bulunan  muhafızlar  azın azı olup kaleden dışarı  çıkamazlardı. O  vakitlerde  Sohumda Keleş bey adında bir muhafız vardı  ki aslında  oranın  ümerasmdandır. Ama  Anapanm yeri o  vakitler  yazılmış olan az risalelerinden yüze çıkan anla­  ma göre Şenlik belirtisi olup fakat yıkılmış kale duvar­  larının kalan belirtileri varmış.  378  AHMED CEVDET PAŞA  İşte bu kabileler içinde üç mertebe halk olup yüksek  olanına Beşi yani Bey, ortasına  Özden, ayak  takımına  Tokav denilir. Fakat Abaza ve Abazhi de beylik olmaz.  Onların yüksek derecesi Özden sınıfındandır. Çerkezlerin  Özdenleri ötedenberi hanedanları olan beylerin hizmetin­  de sipahi takımı olup ama Abaza Özdenleri ümera değe­  rindedir ve her sınıf evleneceği zaman  dengini gözedip  aşağısına tenezzül etmez hatta abaza ve abazlı özdenle­  rinden birisi diğer çerkez kabilelerinden kız alacak  olsa  Beyler denk olmadığından  onların kızını  alamayıp öz­  denlerden alabilir,  böyle bu sınıflar birbirlerine karışmı­  yarak soyları ile övünmeği ve korumayı başarabilmişler­  dir ve Ümera ile  Tokavlılar yüzleri ve lehçeleri ile  ayrı­  lırlar.  ÎSTİDRAD

İnsanlar üç tohumdan kol salıp her sınıfı bir takım  özel nitelikleriyle  birbirinden ayrılırlar. Birinci sınıf Kaf­  kaslı  ki kafası toparlak, yüzü yumurta biçimi, burnu uzun  ve ağzı dar ve saçı siyah yahud kızıl olur. İşte  insanın en  güzel  sınıfı budur. Çerkez, Gürcü,  Ermeni, Hindu, Arab  ve eski Diyarbakırlılar, Iraklı, Suriyeli, Habeş yahud es­  ki Mısırlılar bu sınıfdandır. Bu sınıf dünyanın  pek çok  yerlerine  yayılmış olup edepli, maarif ve sanayie yatkın  olurlar. Avrupa insanı  bu  sınıfdandır. Ancak saf olmayıp  İlerde anlatacağımız diğer  sınıflarla karışmış  bulunmak­  dadır.  İkinci sınıf Moğollardır. Başları dört köşe, yüzü  yas­  sı ve  yanaklarının üzeri çıkık ve  yumru ve  gözleri küçük  ve siyah vahşi akışlı yani göz kuyrukları   yukarı çekik,  burunları küçük ve batık, saçları siyah,  cildleri sarı ve  esmer arasında olup öyle ki doğal renkleri kaçık ve  çalık  gibi görünür. Birinci sınıfda gerçekde sarı  benizli kimse­  TARİH­İ CEVDET  379  ler olursa da o  sarılık kansızlıkdan ve cansızlıkdan olup,  yine beyazdan sayılır. Ama bu sınıfın sarılığı  cildin doğal  bir nitelikdir. Bu sınıfın çokluğu dünyanın yarısı,, doğu­  nun çokluk yerlerini  doldurmuşdur.  Kuzey Asya, Çin,  Hind ve Sind adaları  halkı bu sınıfdandır.  Bu sınıfın  değerli yaradılışı  hükümet kurmağa   ve  idareye ve buna bağlı olan kuvvet ve etkisi  olup ancak  Çin halkı sanayide de ilerlemişdir.  Üçüncü  sınıf Zencilerdir. Başı sıkık,  dar,  yanakları  geniş, üzerleri çıkık ve  yumru ve burnu batık ve  çenele­  ri uzun yani hortum gibi, ağzı ileri çıkmış, dudakları ka­  lın ve kıvrık, dişleri beyaz ve cildleri doğal kara ve saç­  ları yün gibi ince ve siyah kısa kıvırcık olup bu smıfdan  olanlar Gine, Sudan,  Kafur ve Hotanto gibi ekvator  al­  tında olan yerlerde ve  Madagaskar   kıyısında ve Atlas  Okyanusunun bazı adalarında bulunurlar.  Güneşin yakıcı  sıcağı bunların akılca gelişmelerine  engel  olduğundan  bu  güne kadar bilgisiz ve  vahşet içinde  kalıp kendi hallerini  düzene koymağa güçleri yetmemişdir. Bazıları yaradılış­  ları ile insanlıkda noksan olduklarını ispat ederler.  İlk sınıfın doğduğu yer Kafkas  dağları  olup  aslında  Çerkez ve Gürcülerden  ibaret  olduğu halde diğer kolları  onlardan ayrılmışdır. İkinci sınıfın aslı Rusların Asya ile  sınıfını teşkü eden Altay  Dağlarından bazı kitaplarda  yazılı ise de bu sağlam bir belirti olmayıp  dünya doğa  tarihinin bize verdiği bilgiler yalnız  insanların  üç soydan  üremiş ve pek  çok yerlerde birinci ve ikinci sınıf birbirine  karışmışdır.  Yukarıda  anlatıldığı gibi Dağıstan   taraflarını   ta­  tarlar ele geçirip orada yayılınca  bayağı ikinci   sınıfın  yerleşdiği yer  olmuşdur.  Ümera Çerkezlerden ise de Tokavlar   ikinci smıfdan  yani  Tatar soyundandır.  380  AHMED CEVDET PAŞA  ÇERKEZ KABİLELERİNİN ESKİ GELENEKLERİ  Şark memleketleri  denilen Asya  kıt'ası din nurları  saçan gün  doğusu tarafı olup, doğuşu ile eraber Allanın  şeriatleri ışığı   ile aydınlandığı  ve o  tarafın   insanları  Adem  oğlunu doğru,  olarak insan  yapan ve  Allahm  bir  oluşuna inanışları ile başka hayvanlardan üstün oldukla­

rı vakit dünyanın diğer bölgeleri bilgisizliğin ve inançsız­  lığı karanlığında kalmışdı.  Çünkü  insanın seçkin niteliği  kendisini yaratan bir tapmak aradığından bilgisiz kalmış  kavimler bu karanlıkda ellerine  geçen şeyi  Allah yerine  koyup, kimisi nehirlere, kimisi ağaçlara,  karınca ve yı­  lanlara taparak her biri bir türlü doğru  yoldan çıkıp bir  çıkmağa sapmışlardı.  İşte Çerkez kabileleri ile Abazalar da başka vahşi ka­  vimler gibi  aranılsa bulunabilecek gerçek dışında boş ne­  denlere dayanıp kodoş  ağacı  dedikleri  ağacı  tapmak  ya­  pıp ona tapındıkları  söylenir. Açıklanırsa Soğum ile  So­  ğucak arasında goya adı verilen dağda meşe ağacı cinsin­  den bir çok ağaçların bir yerde bitip de  yetişmesiyle ge­  lişmiş büyük ve acaip bir ağaç vardır. Ona kodoş derler.  Yılda bir kez dağlardan büyük ve korkunç bir boğa gele­  rek başını kodoş  ağacına  dayayıp kurban olmasını  bek­  ler ve asla karşı koymazmış. Hazır olan  topluluk  hemen  üzerine varıp kurban ederler;   başına ve gözüne  boza  döküp «Ey ulu   tanrım bu  kullarına   verdiklerinin sı­  nırı ve hesabı yokdur»  diye kalpaklarını  ellerine alıp baş­  ları açık olduğu halde  o ağaca  taparak  boğanın etini ve  derisini aralarında bölüşüp teşekkür  ederlerdi. Denizden  Haçaba kayığı ile korsanlığa yahud bir  hırsızlığa gittik­  lerinde eğer galip gelirsem tüfenk,  zırh ve yağmurdan  yok olmayacak bir şeyin en iyisini kodoş'a götüreyim di­  ye adayıp götürdüklerinde dallarına asarlardı.  Böylece  TARİH­İ CEVDET  381  kodoş  ağacının üzerinde buna   benzer pekçok şey  asılıp  kalmışdır. Kimse de almazdı. Düşüncelerine göre bir hır­  sız bunlardan birini alsa bir türlü kurtuluşu olmayıp he­  men ölürdü derlermiş.  Sair yerlerde kodoş vekilleri olup tegalk adı verilen  evlerinin önünde eyendikleri en güzel ve biçimli bir ağa­  cı kodoş vekili edip etrafını parmaklık ile örterler tepe­  sini ot ve ip ile imame gibi bağlayıp  tıgalk derler. Ek­  dikleri zahirenin korumasına emanet edip, kendimizin ve  konuğumuzun yiyeceğimizdir, geçen sene az oldu, kerem  eyle bu  yıl çok olsun, rica  ederim, diye kalpaklarını  çı­  karıp  gün doğusu  tarafına doğru ağaç altında tapınırlar  bir koyun yahud keçi kurban edip başına boza serper­  lerdi.  İşte   ekin biçme  zamanına  kadar   böylece  rica  edip,  yalvarıp eğer eğer dilekleri yerine gelirse Tıgalk'e  teşekkür ederler.  Eğer  dileğinin  ve umduğunun  tersi  olursa Tıgalk'e kızıp niçin benim sözümü tutmadın  diye  yaprağını yemişini ve kökünü  gövdesini   kesip yakarak  bir diğer ağacı onun yerine  nasbederek tamam saygı gös­  terisinden sonra bu yeni Tıgalk'e dönüp «ey benim yeni  tapdığım senden önce  tapdığım Tıgalk   söz dinlemeyip  karşı  geldiğinden  ateşe ve  ışığa çevirdim.  Seni kendime  yeniden Tıgalk edip tapdim sen  de sözümü  dinlemezsen  seni  de  yakarım»  diye  uyarmak  eski  adetlerindenmiş.  Ancak Cengiz Sultanları  evlâdına  süt emdirme ve  terbiye  için Çerkez kabile reisinden birine verdiklerinden  bunları  almak ve sonra yerlerine götürmek üzere Kırım'a  gidip gldikçe Şeref­i  İslâm'a nail olan  Tatarlar ile karış­  malarından doğan ilişki ile  İslâm dinine meyletmeğe baş­  layarak çerkez kabilelerinden bazıları senede bir ay oruç  tutmak ve sonra dördüncü ayda aşure  pişirmek ve bir ay  ­sonra Tamandan  getirdikleri dile bilen hocalara  mevlîd

okutmak gibi İslâmlığa  özenip bazıları da Şahmerdan  382  AHMED CEVDET PAŞA  olan Peygamberimizin damadı Hazreti Ali­yül Murtaza'­  ya Peyet adını vererek onun için yılda bir kez dostlarını  toplayıp ziyafet vererek  alevilik yüzünde   görünürlerdi.  Fakat Kur'an'm dediklerini bilirler ne de  İslâm adet ve  düşüncelerini  okumuş öğrenmişlerdi.  Halbuki  vahşi ka­  bileler önünde Allah dininin ortaya çıkışı başlangıcında  eskiden yerleşmiş  olan doğruluğa  ve sağ  düşünceye ay­  kırı  gelenekleri ile yeni din ile karışdığmdan ve çerkez­  lerde bu halde bulunduğundan tatarlardan görerek ettik­  leri  ibadetleri Cenab­ı  Hakka ibadet etmek,   Resul­Ek­  yüceltmek selâm ve dua  için olmayıp gürlük, bolluk ge­  tirir umudu ileydi.  İşte Ferah Ali Paşanın Çerkezistan'a memuriyeti sı­  rasında çerkezlerin bir takımı eski inançları olan  ağaca  tapmaya  devam ediyor, bir kısmı  da böyle yalan  yanlış.  müslümanlıkda bulunuyorlardı.  Bazıları  da hiristiyanlı­  ğa özenerek Allanın  rahmetinden mahrum  kırmızı yu­  murtaya  saygı duyarlardı. En  garibi   bilmem  ne akılla  (savsuruk) yani kötü Ebu Cehilin ruhu için bir küçük pas­  kalyacık yaparlarmış. Çerkez kabileleri büyük kavim olup  yukarıda anlatıldığı gibi  Arapların dine daveti ile  bu ta­  raflara taarruzlarında  bu kabilelerin Dağıstan  bölgesin­  de  olanlarından bir haylisi müslüman   olmuşlarsa  da  Arapların çöküşü ile bu hız kesilip bunların da bir çokla­  rı böylece dine karşı ve bilgisiz bilinçsiz kalmışlardır.  Fakat bunlardan Mısır da  devlet kurup  uzun süre  çerkez kumandanlarının  ve ümerasının nüfuzları geçerli  iken bunlar kendi asil  vatanlarını anarak  özel adamlar  ve  bilim  adamları  gönderip de hemşehrilerini şeref­i İs­  lâm ile yüceltmeye güç harcamamaları bir garib işdir.  Buralara Hiristiyanlık fikirlerinin   girmesine sebep  de  Cenevizlilerdir. Orta çağda Karadeniz  kıyılarına gelip  yerleştiklerinde Hiristiyanlık dinini o bölgede   yaymak  nedenlerine baş vurmuşlardı. Fakat Osmanlı  devletinin  TARİH­I CEVDET  383  ortaya çıkıp yerlerini alması bu atılımlarını engelledi.  Aşağıda ayrıntılariyle  anlatılacağı üzere Ferah Ali  Paşanın  uyarmalarıyla doğru  yola  giren   çerkez  kabile­  lerin bir çoğu şeref­i İslâm'a nail oldular. Hatta kendile­  rine Tıgalk söylendikçe  utanırlardı. Ama kodoş ağacının  bulunduğu Goya bölgesinin ele geçirilmesine vakit olma­  dığından o havali olduğu gibi kaldı diye Haşim Efendi ri­  vayet eder.  Lâkin sonra İslâm dini yavaş yavaş o kıyılara yayı­  lınca buna benzer bilinç dışı inançlar terk edilmiştir. Ço­  ğunlukla vahşet içinde  bulunan kavimler   önünde  gele­  nekleri dışında olarak bazı  hikâyeler bulunup çocukların  umacı ve karkoncoloza inanıp ta her şeyi iyi kötü ayıra­  bilecek çağa gelince böyle  olağan üstü  uydurma kulak  asmadıkları gibi insan manevî  denilen  insan topluluğu­  nun da gençlik çağındaki  başlangıç   böyle  masalların  inançları olup sonra gelişme çağı olan  uyarlık hâline gir­  dikleri zaman gerek bir halkın eğitim ölçüsünü, gerek bir  adamın terbiyesini anlamak  için bir  ölçü  olduğundan  Çerkezistan'da bize kadar gelen ve anlatılan  bazı garip  hikâyelerin bu yerde  açıklanıp  yazılması  uygun görül­

müşdür.  Şöyle ki, Elbürüz dağında Hacılar Kalesi tarafında  bulunan  bir dağda bir mağara olup, Dahak­i Mari  diye  içinde hapsedilen bir adam olduğunu rivayet ederler. Hat­  ta o civarda bir köy olup halkından biri av avlamak için  dağda gezerken o mağarayı görüp  acaba koyun kışlası  olabilir mi? diye hayal kurarak içine girince korkunç bir  ses duyarak durunca mağaranın karanlığına gözü alışın­  ca dikkatle bakıp görür ki, adam'a benzer  şaşılacak bir  §ey olup, boynu, beli, ve ayağı zincirle bağlı oldukdan baş­  ka iki elleri de birbirine bağlanmış ve  hapsolmuş.  Yakın­  dan görünce ilk önce korkup çekinmişse de biraz  durun­  ca, korkusu geçip mahbus'u seyrederken,  «Birader kork­  384            AHMED CEVDET PAŞA  ma, biz rehin vaktini bekliyoruz ve memuruz. Var git ba­  na çamaşır  sırığı gibi  bir sırık  getir.   Şu karşımda asılı  kılıcı yerinden indirebilirsem bu zincir ve bağlardan kur­  tulurum ve  sana çok bağışım olur» deyince varıp istediği  gibi bir sırık keserek  mahpus'a verince, elleri bağlı iken  sırığı karşısında olan  kılıca uzadıp indirmeğe çalışıp, ne  kadar  zorladıysa da gücü  yetmeyince,  kurtuluş  vaktimiz  gelmemiş, diyerek elindeki  sırığı kürdan çöpü gibi parça  parça  ettikden sonra bu avcı köyüne dönüp bu  olayı ço­  luğuna çocuğuna anlattıkdan üç dört gün içinde  hasta ol­  madan öldüğünü gören dostları, kabile halkı ölümden çok  korkdukları için çekindiklerinden «Avcının babası ve ced­  di yüz yıldan fazla yaşamışlardı. Bu da mağaradaki mah­  pusu görmeseydi, babası kadar yaşardı» diye bundan son­  ra mağara  bölgesine elbirliğiyle birlikde aralarında anla­  şıp köylülere haber salıp hudud ve sınır kazmışlar. Bugün  bile bu sınır içinde her ne kadar   tilki, zerdova, vaşak,  kunduz hayvanları olup turna, toy. angud,  yaban tavuğu,  sülün  gibi kuşlar pek  çoksa da, aralarında av yapmak ya­  sak olduğundan adı geçen  hayvanatın çoğalıp tehlikeden  uzak ve emniyetle  gezindikleri görülür.  Çocukları ağlasa kendi dilleriyle   mağaradaki mah­  pus geliyor, diye korkuturlardı.  Bazı geceler mahpusun  zincirlerinin sesi duyulurdu, diye bu hikâyeyi rivayet  et­  tiklerinde Ali Paşanın kâtibi  Hasan  efendi  bulunduğu  toplantıda  inanmadığını açıkdan söylemeyip, tüccarlardan  bu köye gelmiş, gitmiş olan yedi sekiz kişiyi hemen çağır­  tıp sorunca, anlattıkları birbirini tutunca olayı  ispatladı­  lar. Rivayet edenin kendindendir diye Hasım Efendi riva­  yet etmişdir.   Bu hikâyeyi ben bile oraları gezmiş olan  bazı çerkez ümerasından sorduğum zaman, böyle olduğu­  nu onlar da onayladılar. Fakat bazı sözcük ve  ayrıntıla­  rında fark bulunduğundan bu  yolda  benim  dinlediğime  göre, aşağıdaki gibi söylenir. Şöyle ki,  Elbürüz dağında  TARÎH­İ CEVDET  385  bir mağara olup, içinde  yazüdığı gibi adam şeklinde zin­  cirlere vurulmuş bir mahpus  ve karşısında asılı bir kılıç  varmış. Yılda bir kez silkinip  dağı öyle sarsarmış ki, dağ  üzerindeki vahşi kuş ve hayvanlar   ürküp  kaçarmış ve  mahpusun yanma girenlere yanabî  [Çerkezistanda biter  bir nevi ot] çok biter mi? Ve  çocuklar mektebe gider mi?  diye sorar ve karşısındaki kılıcı almak için en önce çiçek  açıp da en sonra yemiş veren ağacdan [kızılcık] bana bir  çengel  verin, dermiş. Lâkin kabileler halkı eğer kılıç eli­  ne geçerse bir zararı olur diye  korkup çekindiklerinden,

yahut istediği ağacı arayıp  bulmadıklarından diğer  bir  cins ağaçdan bir çengel verseler, kızıp getirenlerin arka­  sı sıra atarmış, diye rivayet  ederler.  Yine  o  tarafa seyahat edenlerden   duyulmuşdur ki,  bu mağara  yakınında  bir  kaynak  olup, avcılar avı vur­  dukları zaman suya düşüp derhal yeniden  canlanıp uçar  ve kaçarmış, fakat bu suya yaklaşmak istenilince fırtına  ve bora çıkmakla, yaklaşıp varmak mümkün olamazmış,  derler. Buna benzer inanılmayacak hikâyeler söyleyip ri­  vayet  ederler.  ÇERKEZLERİN AHLÂK VE ADETLERİ  Adı geçen Haşim Efendinin yazılarından anlaşıldığı­  na göre,  abaza ve çerkez kabileleri akıllı, reşid ve  her  şeye yatkın, cesur ve bahadır tiynetleri temiz, temiz gö­  rünüşlü,  sözünde durur ve direnir, asla yalan söylemez­  ler.  Yalan yere yemin etmezler.  Şöyle ki, çerkez, abaza  ve abazhiden bir köle her ne  kadar kafa tutar, baş eğmez olsa, onu disiplin altına al­  mak ve emniyet edebilmek için yemin verdilir ise, tersine  bir  davranışı asla olmaz.  Fakat yemin ver dirilir ken, bü­  tün ayrıntıları açıklamak gerekir.  Zira her kaç madde  üzerine yemin etmişse, unutmaz sonra bir maddeye kar­  F. 25  386  AHMED CEVDET PAŞA  §ı gelir de azarlanırsa bu madde  yemin dışındadır  diye  açıklar ve yalan söylemez.  Hepsi eli açık, misafir sever olup, şöyle ki, ev sahi­  bi bey ve misafiri bayağı adam olsa, ev sahibi yine misa­  firin huzurunda oturmayıp ayak üzerinde hizmet eder ve  sabaha kadar uyumayıp silâhlı olarak misafirini korur.  Misafir için pişirilen  yemekden ev sahibi yemez ve  tavuğun başını bedeninden ayırmayarak  kesip, pişirip de  başiyle beraber misafirin  önüne  koyarak, baş ve canım  yoluna fedadır,  deyimini anlatmak gelenekleridir. Elbise­  leri tek renk  olup, zengini, fakiri ayırd  edilemez. Fakir­  leri zengin, zenginleri fakir olmaz.  Zira kardeşlik iddia­  sında olduklarından birine lâzım olan ne ise, diğerinden  ister o da olmaz demeyip verir ve beş paralık bir şey ahp  da sonra kendisinden beş kuruşluk bir şey istenilse he­  men verip, az aldım,  çok verdim diye hesabı hatırına ge­  tirmez. Eğer pek canı sıkılırsa ve üzülürse, Rus hududu­  nu geçip esir ve hayvan ne bulursa alır ve Ruslardan asla  korkmazlar. Gayet bahadır sayılan Nogay tatarlarının on  neferini abaza ve çerkezden bir  tanesi yakalayıp   esir  eder.  Çünkü aralarında birbirlerini dövmek, söğmek, öldür­  mek geleneği  olmadığından ele  geçirdikleri esirleri   döğ­  meden, incitmeden hür olarak kullanıp yiyeceğine, içece­  ğine dikkatli ve titiz davranırlar. Kendi düşüncelerine gö­  re çalmak ve  talan etmek ayıp  olmayıp,   yiğitlik sayılır  ve buna gücü yetmeyenler gözlerinde  makbul olmaz ve  insandan sayılmaz. Gerçekde aralarında tam bir birlik ol­  madığından dağınık  kabilelerdir.  Lâkin gençleri, ihtiyarlarına  itaat eder, kul gibi  hiz­  met  ederler ve  her kabile savaş  düzeninde kendi beyine  ve büyüğüne itaatle baş eğip bağlanır. Şöyle  ki,  her ka­  bilede  ötedenberi soylu büyük hanedanlar olup, kabileler  içinde  sözleri  geçer ve kendilerinden  aşağı  bir sınıf dan

TARİH­Î CEVDET  387  kız alıp, kız vermezler. Ve bu hanedanlar içinde  bile  en  büyük her kimse, kabilenin kumandan ve yöneticisi olur.  Hatırı sayılır ve sözü geçerlidir. Şöyle ki, mahalle ve top­  lanuları  olmayıp evleri dağ başlarında ayrı yerlerde da­  ğılmış ise de, önemli olay çıkınca tatar dilinde (iş  kırık)  deniîir seslenme  üe dağdan dağa haber ulaşdırarak dile­  diklerini anlatırlar,  gerektiğinde az vakit içinde  bir yere  toplanıp konuşarak işleri yoluna koyarlar. Düşman üzeri­  ne gidilmek lâzım gelirse, içlerinden birini başbuğ nasbe­  dip her yönden ona itaat edip dediğini  yaparlar. Lâkin gi­  dip geldiklerinde yine her biri başlı basma kalıp hepsinin  işlerini yöneten  süreli bir reisleri olmadığından bir işin  sonunu kazanamazlardı.  Kısaca, Osmanlı Devletinin hizmetine değer şaşılacak  insanlardır. Fakat lisanları harflerden çıkmakdan   uzak,  kendileri vahşî ve dağlı, küfr ve imanı,  iyiliği,  kötülüğü  farkedip ayırmakdan uzak olup, içlerinde garip ve bigâ­  ne kimse kendi  kendinezdi.  Bir kabilenin içinden geçer­  ken  zararları  dokunmasın diye hududa varınca  o  kabile­  den bir klavuz almak lâzım gelir ki, buna (Sayrı)  derler.  Ve sayrı hatırı  sayılır kimse olmalıdır ki, herkes  sözünü  dinlesin.  İş icabı kabileler ile konuşmak, anlaşmak ve  içlerin­  de gezmek lâzım gelse soylu kişilerden birine besleme ol­  mak lâzım gelir. Şöyle ki, iki top bez, bir meşin, bir sah­  tiyan, iğne, iplik, tarak, yüksük alıp  tedarik edip  ve  bir  klavuz bulup  ona da bir top bez verdikden sonra  istediği  kabile beyinin evine varırlar.  Hediyelerini  ev sahibinin  eşine verir, eğer ev sahibi evde değilse, eşi o  gece gerdeğe  girmiş kız olsa  bile, hem evine inip kadının üzerine atıla­  rak memesini ağzına alıp emer ve babasma  konak ve sa­  na besleme oldum diye, dil bilmiyorsa tercüman yardımı  İle anlatınca  kural gereği kadın beslemeyi kabul  ettiğini  açıkça  söyleyip arkasını sıvar ve ayağa kalkmasına   izin  388  AHMED CEVDET PAŞA  verir. Kocası gelince de bu benim beslememdir, deyip eli­  ni öptürür,  o da kabul edip gerekli ziyafetin  hazırlığına  geçer,  hem  yiyecek  ve  içecek toplayıp, bulup kendi kabi­  lesiyle civar olanları davet ederek, bir bayram havası edip  sonunda o da bu benim beslememdir  diye bulunanların  hepsine gösterir. Ondan sonra  herkes yerli yerine dağı­  lır, bunlar da baba  oğul olup birbirlerine muhabbetlerini  artırırlar.  Besleme olan bundan  sonra hür olmak üzere dilediği  yere gidip gelmekde ve tüccardan ise malını  korumakda  kimseye muhtaç olmayıp,  her türlü korku ve sakıncadan  emin ve güvenli olur. Tekü tenha yolunda giderken bir eş­  kıyaya raslarda elinden malını almağa kalkarsa, ben filâ­  nın beslemesiyim, deyiverince, öteki el çeker.  Kabile ka­  nunlarına uymaz da malını alır, yahud kendini  esir eder­  se, babalığı duyup işi meydana çıkarınca,  kurtardıkdan  başka adı geçen ve anlatılan eşyadan her nev'inin  dokuz  katı ayıplık, yani cereme almak resm­i kadim olup,  eğer  eşkıyanın vermeğe  gücü  yetmiyorsa, kendisini  esir alıp  satar.  Çünkü  kanunca gereken cezadan kaçmak da,  gele­  neklerine göre  en ziyade namusa dokunur  sayıldığından

eşkiya da kaçamayıp  hemen teslim olur.  Fakat  kızları  varsa ve beslemenin babalığı da müsaade ederse eşkıya­  nın yerine iki kızını bedel almak  kanunlarınca  geçerli  olup bu yüzden  iki kızını alır ve satar.  Ama adam  öldürmek içlerinde pek büyük suç olmak­  la, onu  istemeyip korkar ve çekinirler.  Eğer kazara içlerinden birisi  birini vurup  öldürse,  anlatıldığı gibi halkı üç mertebe olduğu gibi diyetleri de  üç mertebe  olarak kesilir.  Boy ile Tokav'in  diyetlerinde  açık ve büyük fark  olup,Özden'lerin diyeti bile ikisi orta­  ğıdır.  Şöyle  ki, orta mertebede  olanlardan birisi öldürül­  se, diyeti yirmi top tâbir  olunur ki,  beş  topu   karışdan  TARİH­I CEVDET  389  çıkmış, beş baş esir ve beş topu birer esir değerinde ol­  mak üzere beş baş at ve beş topu yine birer esir bahasın­  da olmak üzere beş adet zırh ve geri kalan beş topu (şuş­  ka)  yani kılıç tüfek ve yay verilmek  üzere kanun  olup,  her ne olursa olsun tahsil olunur.  Esir hakkında karış tâbirinin anlamı şudur:  Arala­  rında nakid ve sikke olmadığından baha takdiri karış he­  sabiyledir. Şöyle ki, esirin güzelliği ve çirkinliği değeriy­  le aralarında bir fiat olmayıp, ancak  karış değeri ile he­  sap  görürler. Meselâ tam esir altı karış  olmak üzere de­  ğerlenip aşağısı  eksik sayılarak birisi  diğerine  tamam  esir vermek lâzım gelince, dört karış boyunda bir esir ve­  recek olsa,  üst tarafını  bir başka şeyle  tamamlamak  lâ­  zım gelir, işte Çerkezistan'dan bol sayıda  esir  çıkması  yüze çıkan bu  nedenlerle doğmuşdur.  Bir de  (Şelka) adı verilir şaşılacak gelenekleri vardır  ki, esir  ettikleri Rus kazağını ellerindeki  cariyelerle çif­  leşdirip  dul ederler. Ve güya mahsul saydıkları çocukları­  nı ne zaman isterse satar ve tatar kabilelerinden  (can  buyluk) adı verilen kabile cariyelerinden olan öz çocukla­  rım bile satar. Yetim,  bakacak  kimsesi  olmayan kız ve  kadınları mirzaları bu benim kısmetimdir, yani mirî ma­  lıdır diyerek ele geçirir  ve Rus kazağı ile çifleşdirip (tok­  ma) adiyle satarlar.  Ama çerkez kendi evlâdını  satmaz,  meğer  ki karısı zina edecek olursa o vakit  evlâdlariyle  beraber satarlar.  Şöyle ki,  birisi karısına veya kızma yaklaşıp zina et­  tiği duyulursa derhal kadının  kocası   kayınbabasma ve  kaymvaldesine gidip, şöyle bir iş ortaya çıkdı,  evlâdınız  haramzade imiş, ben kabul etmem. Önce, nikâh kıyılırken  verdiğim bahayı veriniz ve kızınızı alınız, diye haber ve­  rir ve  anlatır. Babası da kabul  etmezse, damadları onlar­  dan ruhsat aldıkdan sonra  karısını  ve  ondan kaç evlâdı  olmuşsa, bunlar da böyledir, piçdir,  diye hepsini bir ara­  390  AHMED CEVDET PAŞA  baya yükleyip esirciye  götürüp satar ve bahasını kendi  alırken, kadın,  ben bu adamın nikâhlı karısı idim,  bana  iftira ettiler, diye fahişe kaidesi üzere feryad etmek  âdet  olmayıp hemen suçunu söyleyip açıklayarak kanuna bo­  yun eğip sessiz sedasız, kısmetim benimle beraberdir diye  avunarak avusun dursun, kocası esirciden  bedel aldığı  malı evine gelinceye kadar dostlar ve arkadaşlarına dağı­  tır ve bir gün  sonra bir kaç ihtiyarlar ile zanparamn ol­  duğu yere varıp, ben karıyı şu kadar bedel karşılığı  sat­  tım, kabileler geleneğini hepimiz biliriz. Hakkımı isterim,

diye iddia ile bir elçi gönderir ve karı her ne bedel ile sa­  tılmışsa, bir benzerini de zanpara verdikden başka, dokuz  katını da ayıplık olmak üzere vermeğe mecbur olur. Eğer  zanparamn gücü yetmiyorsa ve kimse de yardım etmezse,  kendi anası ve babası onu tutup, iple bağlayıp, işte  hak­  kın budur diye herife teslim ederler. O da zanparayı alıp,  aralarında söğmek, fena söz söylemek  ayıp olduğundan  döğüp sövmeden, incitmeden ve şöyle  ettin, böyle  ettin  diye suçlamadan  hoş tutup soyarak pazara götürüp her  kaça çıkarsa satar ve eğer fazla kızmışsa o mezad yerin­  de ne denilirse değerin budur  anlamında hemen  verir ve  aldığı bedeli de  hemen esirin  gözü önünde  bulunanlara  dağıdıp çekilir gider. Geri kalan hakkını da cinayeti  işle­  yenin kabilesi  öder.  Ve yine livata da aralarında gayet ayıp olduğundan,  ender rastlanır.  Şöyle  ki,  kabileye  yeni  girenlerden bir  böyie fena iş işleyip de birisi görecek olursa, hemen her­  kese söyler ve  herkes oğlanı maskara etmeğe başlayıp, ça­  resiz kalıp, utancmdan saklanacak  bir köşe bulamayıp,  hemen kıyıya iner. Reis ve gemicilerden her kime rastlar­  sa elini öpüp,  aman beni İstanbul'a,  yahud Mısır'a  sat­  mak üzere gemiye alın, diye yalvarıp  yakarır ve kendini  sattırır, lutinin de kimse yüzüne bakmaz ve hakaret ede­  TARÎH­t CEVDET  391  rek terk­i diyar etmek zorundadır. Yahud oğlanın kabile­  si elinde öldürülür.  İşte bu nedenlerle kabileler içinde zina ve  livata ga­  yet güç, akıbeti korkunç olduğundan hepsi korkup  çeki­  nirlerdi.  Gerçekden Ferah Ali Paşa zamanına kadar araların­  da şeriat üzerine nikâh  yoksa da, karı koca arasında sıkı  bir anlaşma olup birbirlerine olan bağlılıklarını kendi akıl  ve yeterli davranışlariyle aralarında bilinen şartları içine  alan kanun koyup hepsi ona uyarlardı. Bunun dışında ka­  lanlar zanpara sayılır ve o kanun gereğince ve bahanesiy­  le her mülete kız verirlerdi.  Nikâh işlemleri de şöyledir: Oğlan kızın  evine gele­  rek, konuşur ve birbirini beğenip de kabul ettikden son­  ra bir gün akraba ve arkadaşlariyle kayınbabasmın  evi­  ne gelip  diyet maddesi  gibi rütbelere göre belli  ölçüde  top üzere elçi yardımı  ile bahası  kesildikden sonra dama­  dın dostlarından biri bir zırh diğeri bir kılıç ve bir at ve­  rip alelhesap  kaymbabaya verirler.  Geri kalanını  damad  tedarik edince, vermek üzere toplantıya son  verip  yerli  yerine giderler. Sonra damad aralık aralık  kaymbabası­  nın evine gelip eşi olacak kız ile konuşup  anlaşırlar ve  babanın  olmadığı  bir vakitte kız ile oğlan aralarında an­  laşıp, şöyle ki, ben seni bu yeni doğacak ayın, meselâ ü­  çüncü yahud beşinci günü gecesi ilk horoz öttüğünde fi­  lân ağacın  altında bulayım,  diye iyice söyler.  Kararlaştırılan zamanda bahadır ve çalmakda  çok  iyi  yetişmiş, güçlü süvarilerden  yirmi otuz kadar kafa­  darlariyle o  ağacın altına gelir, kız da babasından  gizli  beklerken,  süvarilerden ilk önce hangisi kızı  görürse he­  men terkisine alıp kaçar ve kendi evine götürüp dünya  ve  ahıret kızı  olmuş olur. Şöyleki yedi göbeğe varınca olan  çocuklarının birbirine  olan nikâhı caiz olmazdı.  392            AHMED CEVDET PAŞA

Eğer kıza alıp da firer edecekleri sırada kızın babası  ve sair kabilesi duyup bilecek olurlarsa  derhal onlar da  atlanıp iki taraf savaşıp ve mücadele ederek birbirini öl­  düren öldürene bir hengâme olur. Gerçekde önce babası­  nın güzelce razı olmasiyle kızın bahası kesilmiş tutarından.  biraz şey de verilmişse de  göz göre göre kızını  damada  teslim etmek kabile doğa geleneğine aykırı  olduğundan  böj'ie kaçırarak almak  geçerli gelenekleridir. Çünkü ge­  lin olan kıza annesi ve babası tarafından bir şey  veril­  mek gelenek olmadığından damad dağlar içinde çoban ku­  lübesi gibi bir yer ve bir kazan ile bir kova, bir ağaç ça­  nak tedarik  edinceyedek ikisi de anlatıldığı gibi kızı ka­  pan adamın  evinde misafir olurlar  ve orada yerler içer­  ler.  Ferah Ali Paşadan sonra islâm dini o bölgeye yayıla­  rak şimdi gelenek üzere imam çağırıp meşru surette ni­  kâh akdi yaparlarmış. Lâkin eski geleneklerini de  bütün  bütün terk etmemişlerdir. Şöyle ki, hâlâ oğlan,  kızı  aldık­  dan sonra bir daha kaymbabasmm  evine varmamak ve  kaymbabası ve kaymvaldesi ile görüşememek ve  oğlan,  kıza alınca ilk önce bir özel  yere koyup, beş on gün  sonra  gerçekde kendi babasının evine getirebilirse de, kız da ka­  yınbabasınm  ve kaymvaldesinin yanında  oturamayıp be­  raber yemek yememek gelenekleri devam ediyormuş.  Çerkezistanm havası, suyu, lâtif dört bir yanı,  güzel  toprakları verimli olup, her türlü sebze yetişir.  Fakat ge­  rek çerkez kabileleri, gerek tatar kabileleri sebzeyi  insan  yemez deyip  yalnız et yerler. Her ne ekilse biter.  Hattâ  evleri yanında tütün fidanı  yetişdirip bazı eşya ile değiş­  tirirler  ki,  akça hesabiyle okkası yirmibeş paraya  gelir.  Ancak kabile halkı yaşlı ve tabiatları Arablara benzedi­  ğinden kendilerine  yetecek kadar ziraat yapar, ziyadesiy­  le uğraşmazlar. Çünkü birbirini vurmak öldürmek, aldat­  mak, sövmek  gelenek olmadığından birbirlerinden  kork­  TARİH­1 CEVDET  393  mazlar ve birbirlerine dalkavukluk etmezler ve  birbirle­  rinden çekinecek,  utanacak, kuşkulanacak  biçimde neza­  ket ve medenî olanakları yokdur. Böylece yüz yıl bile bu  halde kalsalar, madem ki mahalle kurulup da toplum ha­  line gelemiyorlar,  eski geleneklerini de bırakmazlar. Ama  onbeşer, yirmişer  ev bir yere götürülerek  cami, mektep  yapılsa, güzel ve temiz tabiat ve  gelenekleri gereği yaşan­  tıları değişerek  az zamanda güzelce  eğitilebilirler  diye  Haşim Efendi yazmışdır.  Anapa  civarında sinameki Ravend­i Çinî  (tıpda kul­  lanılan  kök), bir nevi kuvvet veren sa'lep çıkar. Sohum'a  gelince, o kıyıda türlü  sebze ve  meyveden başka Cupsin,  Goya, Suça adlı yerlerde zeytin,  kestane, gayet güzel Ha­  tay çayı yetişdikden başka pek  çok çimşirlik bile vardır.  Ve çimşir kesmek için o bölgeye  düşen gemiler define bul­  muş  gibi olur. Lâkin kabilelerin Haçaça adı verilen kor­  san gemilerinden  korkulur  ama bu işi bilenler o havali  beylerine rehin verip rehin alarak  gidip serbestçe çimşir  keserler.  Çerkezistan'da tuz olmadığından onların bakımından  da gayet değerli  olduğundan giden gemiler  tuz götürüp  bal ve  balmumu tilki ve zerdova, vaşak derilerinden bir  mikdarını terazinin bir gözüne koyup iki kat tuzla deği­  şirler.

Çerkezistan'da her türlü av ve avcılık olup ve fakat  vaşak avlamak kadınlara vergi  garip bir işdir. Şöyle ki.  bir çatal ağacın çatalı arasına bir parça et asarlar, vaşak  geUp eti  almak için sıçrayınca ayağı  çatala geçerek tutu­  lur. Derisini derhal uzun boylu  bir adama soydururlar.  Şöyle ki, boyu vaşağın boyu kadar olmak  şaşılacak  geleııeklerindendir. O havalide  kış şiddetli  olduğu  için  Kasım ayında sakal bırakıp Nisan  ayında keserlerdi.  Ve  hâlâ güya ki, farz ve sünneti bilmişler iken süreli olarak  sakal uzatmazlar diye Haşim  Efendi  rivayet  edip söyle­  mişdir.  EK  (Eflâk ve Buğdan Hakkındadır)  Kıpçak Ovası bölgesinden Hazer Denizi havalisine in­  miş olan topluluklardan biri de DAK kavmi olup, o taraf­  da olan saldırı belirtisi Dağıstan memleketinin adı olarak  İcalmışdır.  Dak'larm bir kolu da Kıpçak'dan Kırım  çölleri yolu  ile Aksu, Turla, Tuna bölgelerine yayılmış ve Romalılar­  la uzun süre savaşaıak bulundukları topraklar  RAKYA  ve RACYA adlariyle ün kazanmışdır.  Bunların Roma Devleti eyaletlerine taarruzlarının  ar­  dı arkası kesilemediğinden  Kayserlerin en meşhurlarm­  ran Trayan adlı İmparator büyük sayıda askerle bu top­  lulukları el altına alıp, yerlerini ele geçirmeğe  vaktini ayı­  rıp süreli çalışarak vilâyetlerini kuvvetli Roma Devletine  bağlanır hale  getirince, aralarına birkaç alay asker yer­  leştirip o askerin her bölüğüne bir yeri  yurdluk olarak  vermişdi. Bunlar da gün geçdikç ;e halka karışmışdı.  Bu­  gün Eflâk, Buğdan, Basarabya, Bukovina ve  Erdel  eya­  letleri  yerlilerinin  dilinden de  anlaşılacağı gibi,  Romenler  Dak'lar arasında ikisi ortası bir ortaya çıkarak Roman­  ya adiyle anılmıştır.  Uzun süre Roma İmparatorluğunun  idare merkezi  Konstantaniye şehrine naklolundukdan sonra  bir kaç yüz  sene Asya Kuzeyinden taarruzlarını sürdüren bu kavim,  Hazer, Avar, Bulgar, Engurus (Macar)  ve  diğer  Türk  tatarların dağıtıp  zorla aldıkları, yakıp yıkdıkları gibi bu  vahşî kabilelerin karanlık günleri geçişdirildikden sonra  Karpat dağlarının en yüksek  yelrerine sığınmış olan Ro­  men halkı yine yavaş yavaş ovalara inip 200 yıl kadar da  Macar ve Bulgarların herşeyi kusur  gören  baskılarına,  zulüm  ve tecavüzlerine karşı koymağa çalışırlardı.  TARÎH­I CEVDET  395  Hicretin 600 senesine doğru Rumenlerin ünlü reisle­  rinden (Rado Negro) Cengiz sülâlesinden Batu Han ordu­  sunu bozguna uğratıp hatta o büyük savaş yerinde Batu  Han'ın adı anılsın diye yapılmış olan Batusani  kasabası  bugün bile vardır.  Bu olaydan sonra (Rado Negro) Tuna ile  Prut ne­  hirleri aralarında olan bütün yerlere Voyvoda yani  hü­  kümdar olup, Turgoviç şehrini kurup hükümet idare ye­  ri yapmış ve Prutla Karadeniz ve Tuna arasında olan Ru­  menlerin reisi  bulunan Mihal Basarabe de  kendine tâbi  olmuşdu.  Mihal adında bir  başka reis de (Romanacı)  adı veri­  len ülkede (Bano)  yani serdar unvanı ile hükmünü yürü­  tüp (Krayova)  şehrini kurmuşdur. Bugün bile oraları Ba­

nat ve Küçük  Eflâk diye anılmakta olup bazı toprakları  Nemçeli elindedir.  işte o eyaletlerin düzen ve kanunlarını bu Rado Neg­  ro koymuş ve  memleketinin hükümdarlığına  seçim geli­  neceğini kaydettiğinden ötürü ondan sonra yerine yukar­  da adı geçen Mihal Basarabe seçilmişdir.  Bir süre bu düzen de gittikden sonra 700 Hicrî yılı  •ortalarında dülerince  Allahın ihsanı anlamına gelen Buğ­  dan adında reislerden biri Dak milletinin yerleşdiği Dağ­  lar  mânasına Moldavya, yani Buğdan vilâyeti halkını ba­  sma toplayıp Turuhuy şehrini kurarak ayrıca hükümete  başlamışdır. Bu reislerin hepsi imar ettik'eri topraklarda  halkı vahşet ve cahillikden  kurtarmak amacıyla kiüse ve  manastırlar yapınca,  Konstantiniye  patrikleri  ile   tam  ilişki  kurmağa başlamışlardır.  Eflâk  Hükümdarı  Nikola,  Sırp Kralına yardım  olarak asker gönderirdi.  Onlar da  Kosova, yani  Kosova savaşından  sonra  Sultan Murad­ı  Hüdavendigârm kılıcının zoru ile düşmanı ezdikleri söyle­  nir.  396  AHMED CEVDET PAŞA  Bulgar Kralı Sizman,  Gazi Ahmed Paşa  savaşında  mağlûp olduğu sırada Eflâk Voyvodası  olan  Mirce de  kendisini bir tarafdan vurarak Silistire, Ziştovi  ve Dob­  roviçe  topraklarını ele geçirmişdir.  O  zaman  Buğdan'da Voyvoda Petro Miree'nin böyle  kuvvetini artırmasından kuşkulanarak topraklarını onun  saldırısından korumak için Leh Kralına bi'at  etmişdir.  (795) Hicrî yılı Martında Mirce Ziştovi'den hareketle Os­  manlı askeri üzerine taarruz edip  yenilgi ile  dönüşünde  Macar Kralına tâbi olan Erdel Voyvodası Ladislas da ar­  kasından düşmanca hareketlere başlayıp ilerleyince Mir­  ce  çaresiz kalıp Niğbolu'da aman düemek  için   Sultan  Yıldırım Bayezid'e adamlar gönderince kendisine bir kıt'a  Berat­ı  Âlişan  çıkarıp  gönderilmişdir ki, Eflâkhlar   bu­  nun adına Osmanlı Devleti  memleketinin bağlılığını  şart  altına koyan andlaşmadır diye kötülerler. Bu ise, kendi­  lerine bazı elverişli izinleri ve tâbi olan devletleri tarafın­  dan  yükümlü oldukları bazı maddeleri içine alan bir fer­  man olup kısaca anlamı budur :  Avatıf­ı âliye­i mülukanemiz iktizasmca  muahharan  Kuvve­i  Kahiremizle daire­i inkiyad ve tebaiyete getürü­  len Eflâk vilâyetinin yine kendi nizamatiyle  idare   olun­  masına ve voyvodasının ilân­ı harbe ve akd­i sulhe ve si­  yaset­i tebaaya mezun olmasına  müsaade ederiz.   Din­i  Muhammedîyi kabul  eden hıristiyanlar  sonra, memaliki­  mizden Eflâk'a  geçerek  tekrar tanassur ettiklerinde istir­  dadma ısrar olunmaya.  Voyvodalar isevî milletinden  ol­  makla metropolid ve boyaran ' marifetiyle intihab oluna.  işte  bu  asar­ı âliyye eltaf­ı sultaniyemiz icabmca sair te­  baamız defterine bu  memleketin  voyvodası  dah  raiyye  kayd olunduğundan beher  sene Hazine­i hassamıza kendi  sikkemizle beşyüz guruş edâ etmesi meşrut ola. Hurrire  fi şehr­i rebi­ül evvel  sene 795.  TARİH­Î CEVDET  397  Adı geçen beş yüz kuruş  arslanî  kuruş demek olup  elli  akçaya,  ve  o vakit yaldız altını altmış akçaya rayiç

olduğundan adı geçen beşyüz kuruş  bugünkü  günde 416  yaldız altunu ve küsur akça olup  sağ akça hesabiyle iki­  bin  küsur kuruş eder. Fakat o vakit maden olanların az­  lığından paranın eşya ile olan nispî değeri Amerika'nın  keşfinden  sonra  Amerikada büyük  madenler  açılıp da  bol  miktarda altın ve gümüş geldiği  zamana tatbikle beş  kattan artı olduğundan  adı geçen para açıkça görülürse  hu günde yüz yirmi bin kuruşun yerini tutar. Eflâk eya­  letinin Osmanlı devletine   bağlantısı, düzeni  bu  suretle  kararlaşmış  ise de yukarda anlatıldığı gibi Eflâkhlar bu­  na bir ittifak mukavelesi gözü ile baktıklarından   Mirce  bir  aralık Silistire kalesini genişletmeye başlayıp da bu  yolda  dayatınca üzerine asker göndermek   lâzım  geldiği  ve iğbolu savaşında Macarların mahiyetinde Eflâk askeri  "bulunduğu ve Musa Çelebî'yi Çelebi Sultan Mehmed aley­  hine yürümeğe  iteledikleri ve gerek  Belgrad kuşatmasın­  da v gerek Varna  büyük savaşında  ve ikinci Kosova sa­  vaşında Sultan  İkinci Murad'm düşmanları sırasında bu­  lundukları ünlü tarihlerde  yazılıp söylenir.  O günlerde yani 820 hicrî yılma doğru Mirçenin hü­  kümetinin son zamanında Sind­i Rumi,  Mültani  ve Rumi  adlariyle anılan çingeneler,  Kıpçak ovası ve Kırım taraf­  larından Tuna kıyılarına inip, çoğu ovalarda ve özellikle  Bükreş dolaylarında yerleştiklerinden Mirce bunları de­  mircilik ve arabacılık gibi  san'at işlerini tutturup elleri­  ni hırsızlıkdan çekmeye  çalışıp onların  çoğu ise  zaman  geçince Eflâk yerlilerine karışmışdır. Ve bir azı da  dağ­  ları  geçerek Erdel ve Almanya ve özellikle  Çek,  yani Bo­  hemya  topraklarına  yayılıp Avrupa'nın batı  memleket­  lerine de oradan gittikleri halde halâ bazı  yerlerde onla­  ra Bohemyalı denir. Bunların bir kolu da Belh ve Mazen­  ?diran,  Ermenistan   ve Kürdistan   dağlarında,  Ber­rüş  398  AHMED CEVDET PAŞA  Şam'a, ondan sonra Mısır'a inip bir süre  orada eğlendik­  den  sonra Afrika'nın  kuzey topraklarını dolaşarak  İs­  panya ve İtalyaya  ondan geçmiş  olduklarından o  taraf­  larda da bunlara kıptî denirlir. Yoksa hepsinin dilleri bir­  birine yakın ve benzer bugün bile Hind'de Rumî dili deni­  len dilin benzeridir. Kiptiler ise  Mısır'ın eski  yerlisi olup  yüz  benzerliğinden  bunlara  aykırı ve başkadır. Bunların  Hindistandan  çıkıp  yayılmalarının nedeni şöyle söylenir:  Bunlar  Hind'de aşağılık san'atlarla uğraşarak başka in­  sanların önünde iğrenç istenilmeyen insanların bir kolu  oldukları halde Timur ordularının önü ve ardı sıra dola­  şarak o  zaman memleketlerinden  çıkıp yukarıda anlatıl­  dığı gibi yer yer ayrılıp Eflâk ve Buğdan taraflarına dü­  şenler olabildiği gibi  san'atını yaptıkdan  sonra giderek  kimlerin yurdunda  ve eiflik  arazisinde  bulunmuşlarsa  onların kölesi sayılıp ta bu vakte kadar babadan  oğula  kulluk da kalarak halâ sürü ile alınıp  satılmaktadırlar.  Fakat bu kadar bin yıllık düşünce ve geleneklerinde de­  ğişiklik olmayıp okuma yazma   öğrenmeden ve hiç bir  dine girmeden hangi  yerde bulunsalar   din bakımından  hürriyete kavuşamadıkları halde görünüşde  oranın din  ve ayinlerine  katılarak yine kendi bildiklerinden şaşmaz­  lardı. Biz yine konuya gelelim:  Eflâklılar anlatıldığı  gibi bir çığırda durmadıkların­  dan Fatih Sultan Mehmed Han üzerlerine ordu gönderin­  ce 165 tarihinde Voyvoda bulunan (Vilad Drakol)  karşı

koyamayacağını anlayıp yeniden tabaalık  gösterip bu kez  yılda on bin  yaldız altını cizye vermeğe katlanmışdı. O  günlerde Moldavya voyvodası Buğdan  voyvodaları vilâ­  yetlerinin bütün bütün sancak kılığına girer de hükümet  işleri elimizden çıkar  kuşkusuna kapılıp o tarafdan  Os­  manlı devletine yapılan düşman taarruzlarında bunların  payı olup düşmanlık ve eşkiyalıkdan hiç bir zaman  vaz  geçmemişlerdir.  TARİH­Î CEVDET  39^  Böyle olunca arada sırada  cezalandırmak  için fer­  man çıkar, asker gönderilir  sonra bağışlanır  ve aman  fermanları yenilenir ola gelmişdir. işte bu  fermanlardan  biri de dördüncü Sultan Mehmed zamanında verilmiş olan  büyük buyrukla ve sonra onun üzerine gidilmişdir.  (923) hicrî yılında   nisan ayı ortasında  adı geçen  Buğdan ölünce yerine oğlu Istefan  voyvoda olup (927)  yılı mayısının sonunda Eflâk'a girmiş olan Osmanlı as­  kerinin zaferlerini ve  Avrupa hükümdarlarının çekimser  ve yavaş davranışlarını  görüp  te  tabaa  olmağı isteyince  mükâfat olarak Padişah  tarafından kendisine beyaz ke­  çeden beyaz tüylü yeniçeri ustası kukası  giydirilip, Ef­  lâk beyleri siyah tüylü kuka ile boynu  bükük ve üzgün  kalıp  üstünlüklerini  yitirerek Buğdan beylerinden aşağı  sayıldılar. Böyle olunca  bugüne  kadar  Buğdan   beyleri  merasim yerinde eflâk beylerine üste  gelmişlerdir. Kısa­  ca Eflâk voyvodaları kâh tabaa olmuş,  kâh isyana kal­  kışmıştır. Nihayet  Kantagözen ailesinden  (Şerban voy­  voda)  Viyana'nm ikinci kuşatmasında Nemçeli ve Lehli  ile haberleşip Osmanlı ordusu çekilirse Bosna, Sırbistan,  ve Bulgaristan ülkelerinin eklenip Tuna'nm karşı yaka­  sını büsbütün Nemçeli'ye ve Prut suyundan Kırım'a ka­  dar Lehli'ye vermeği kendisinin de Kostantiniyede kayser  olmak hayallerini kurmuşdu. Yerine geçen   (Brankovano  Basarabe)  demekle  ünlü (Kostanti Prada) da Almanya  İmparatoruna tabaa olmağı resmen bildirerek kendi  adı­  na para bastırıp krallara özel mehterhane takımı,  tuğ gi­  bi şeyler tertibiyle  bütün bütün bağımsızlık taslamış ve  yine Buğdanda voyvoda bulunan Kantemir Han neslinden  Dimitri Rusya imparatoru Petroya kapılarak onunla and­  laşma yapıp memleketini onun himayesine sokmuşdu, ni­  hayet  (1120) hicrî yılında Rus askeri ile beraber eyalet­  ten çıkıp kaçmağa  mecbur olmuşdu.   Ve artık yerli Bo­  yarlarına  güven ve  dayanma kalmamış  olduğundan Ef­  400  AHMED CEVDET PAŞA  lâk  ve Buğdan'ın yaşantılarını   geliştirmek ve   sağlam  bir idare düzeni kurmak  gerektiği için  Sultan  Ahmed  olayı  bastırıldıkdan sonra Nemçe üzerine sefer açılmak  üzere  iken  (128)  yılı  ortasında  Divan­ı Hümâyûn tercü­  manı  (Nikolaki mavrokordato) Eflâk voyvodası ve Rum  milleti ileri gelenlerinden  (Mihal Rakoviçe)  Buğdan voy­  vodası nasbolunarak voyvodalık  bu yolda yerli boyarla­  rından fenerlilere, yani Istanbulda bulunan Rum milleti  ileri gelenlerine özellikle divan tercümanlığı  hizmetinde  bulunanlara geçmişdir.  Voyvodaların fenerli ramlardan olması  Osmanlı dev­  letince hükümet haklarını genişletmek gibi görünmüşse  de Ruslar bu davranişdan da ziyade istifade etmişlerdir.  Zira bu   sırada yeniçerilerin başkaldırması   nedeni ile

devlet işleri sarsılmış  vükela ve devlet büyükleri  tez tez  işden el çektirilip  değiştirildiklerinden ve yeniden  işbaşı­  na gelenler de menfaatlerini korumak için  voyvodaların  değiştirilmesine  başladıklarından onlar   da İstanbul'da  sarf ettikleri parçaları halk sırtından çıkarmak için hak­  sız adalet dışı tecavüzlere başladılar.  Osmanlı devleti de bu hallerini  görünce böyle voy­  vodaların hakkmdan gelip cezalandırıyordu.  Böylece voy­  vodaların kimisi bir sene geçmeden işden el çektiriüp de­  ğiştiriliyor  kimisi türlü  akibete  uğrayıp yola  getiriliyor  ve bastırılıyordu. Bu nedenle  ilk önce kendilerine barına­  cak yer bulmak için kendi milletlerinden İstanbul'da bu­  lunan  hasım ve rakipleri aleyhine  kuvvetlenmek   üzere  günden güne o tarafta genişlemekde olan Rusların nüfu­  zundan istifade bakımından Ruslara bazı gizli  hizmetler­  de bulunurlardı.  Kısaca fenerliler Rusyaya yakınhk göstermeyi işleri  icabı  sayıp  fakat  bunu bazıları içtenlikle, bazıları da is­  ter istemez yaparlardı. Bu suretle voyvodaların  seçilip  kullanılmasında özellikle  dikkat  göstermek  devletin ileri  TARİH­İ CEVDET  401  .gelenlerine  farz sayılan borç olup rüşvet ve çalma belâ­  sından bu hususda pek büyük hatır ve hatalar işlerlerdi.  Eflâk,  Buğdan ahalisi ise fenerlilere   kendilerinden  olmayan  kimse ve mültezim   gözüyle bakıp  adalet dışı  ­tecavüz olaylarından şikâyet edegeldiklerinden başka, bu  zamanda  Eflâk Buğdana gidip gelen memurlarla, Osman­  lı devleti  askeri de kendilerine acımadan haksız davranış­  larından halk bütün  bütün bıkıp usanmış ve  kuşku için­  de Rusların tarafına yanaşıp onu kendilerine koruyucu  saymışlardır.  Kısaca  voyvodalıkların fenerli  Rumların eline geç­  mesi Eflâk  Buğdanm harab  olmasına ve halkın   nefret  duymasına  ve sonunda düşman  kucağına  düşmeleriyle  sonuçlanmışdır.  (1182)   yılı seferinde  Ruslar Mora ve  Arnavudluk  taraflarında reayayı kendine  çekmeye,  altın  ve gümüş  para saçıp  tarafdar  kazanmağa çalıştığı  sırada  Eflâk,  Buğdan'a rahip kılığında bir  hey'ette  Dirmanos adında  bir  casus  görevlendirmişdi.  O da metrepolid,  Piskopos  vesair papazları kandırarak kimi Rum beylerinin zulmün­  den, kimi Rusların kendilerine vereceği  şeylerle himaye­  sinden söz  açarak aldatmağa  çalışırdı.  Rus amirali  Or­  lof'un donanması Akdeniz kıyılarını yakıp  yıkarken  bu  tarafda da  Eflâk Buğdan halkı  ayaklanıp  bayağı eşki­  yalar gibi kasabaları, çiftlikleri  yakıp Eflâk'a geçen Os­  manlı ordusunun etrafını  çevirircesine zarar ve ziyan ve­  rirdi. Bundan  sonra  Hotin kalesi Rusların  eline geçince  Eflâk Buğdan halkı  fakir hallerinden zor durumlarından  yakınarak Rusya İmparatoriçesi  Katerina'ya  arz  ve di­  lekçeler yazdılar. Katerina ise buralarda nüfuzunu  arttır­  mak için  Eflâk Buğdan  işlerine müdahale etmeğe tam bir  bahane ararken din kardeşleri dediği Eflâk Buğdan aha­  lisi ve özellikle gizli  ve  açık   kendisini  tutanların fesad  F. 26  402            AHMED CEVDET PAŞA  saçanlarını tutup Kaynarca andlaşmasmda bazı fıkralar  yazdırmışdır.

Bu olaylara göre o zaman fenerli  beylerin zulüm ve­  baskıları altında fıkara  ve aciz insanların  hali yaman  olup, Eflâk eyaletinin yıllık geliri yirmi iki yüzü ve Buğ­  dan eyaletininki de ondört yükü bulmuşken çoğu paranın;  ne yolda harcandığı aşağıda (y) işaretiyle çıkarılan Mos­  kof defterlerinden ortaya çıkar.  ONUNCU  BÖLÜM  (Arabistan ve Havalisi Hakkındadır)  Aşağıda yazacağımız olayların bir çoğu Arabistan'a  dair ve  öteden beri biri biri ardından ve birbirine  bağlı  olarak gelmiş olan  tarih nedenlerinden  doğmakla o  böl­  genin topluca gelmiş ve  geçmiş ve son zamanki halini  açıklamak ve olayların başlıcalarından   dünyanın anası  denilen  bütün karışıklıkları  doğuran  Mısır,  Kahirenin  meydana getirdiği tarih olaylarından dolayı geçmiş  Mı­  sır  olaylarından başlamak  uygun görülmüsdür.   Gerçek  de asıl Arabistan Arab yarımadasıdır. Ancak öğünülecek  Arab  milleti Islâmlıkda beraberlik  ve gönül  birliği ile  ilâ­yı kelimetullah için Arab yarımadasından  dışarı ta­  arruz edince Mısır, Şam, Irak gibi bir çok yerleri Ara­  bistan etmişlerdir. İşte bu memleketlere  de dilimizde Ara­  bistan denilir.  BAŞLANGIÇDA  MISIR'IN  AHVAIJ  Mısırın  en eski yerlisi Kipti milleti olup hükümdarla­  rına firavun denilirdi. Hazreti Musa'nın firavunu da bun­  lardandır. Ancak ondan sonra Kipti Devleti çok sürmeyip  münkariz olmuş ve o vakitten beri Kipti mületi yabancı  devletlerin boyunduruğu altına girip  yakından,  uzakdan  yabancı bir  kavmin baskısı ve hükümetine boyun eğmiş­  lerdir.  Hazret­i  Ömer  zamanında  fetholundukdan  sonra  uzun süre Hilâfet  merkezinden vekâletle idare olunup so­  404  AHMED CEVDET PAŞA  nunda bağımsız devletler ortaya çıkmışdır. Bunlardan bi­  ri Rafiziyye Devletidir.  Bir  süre Mısır'da Rafızî mezhebi  yayıldıkdan sonra Eyyubî Devleti ortaya çıkıp başlangıç­  da Rafızî mezhebini imha ile yayılmasını  önlemiş, Ehl­i  sünnet  şuuru ile İslâm topluluğunu yine kurup yaşattık­  dan başka Şam kıyılarını istilâ etmiş olan Ehl­i Salibi de  kaldırıp yok etmişdir. Bu devletin de süresi seksenbir se­  ne olup, ilk kuranı Melik Selâhattin ve sonunda Şecer­üt­  dür adlı Melik Salih'in  eşidir. Eyyübî Devletinin  çöküşü  onların elinden olmuşdur. Şöyle ki, Melik Salih ölünce oğ­  lu Turan Şah Mısır  Sultanı olmuşdu. Babasının tertib et­  miş olduğu Kölemen askerini tutmadı, onlar da  bundan  kuşkulanarak onu öldürüp,  annesi Şecer­ütdür'ü  yerine  geçirdiler. Üç ay sonra onu da yerinden attılar ve Mısır'­  da Türk Devleti ortaya çıkdı.  Ve bir süre bu memleketlerden ortaya çıkan  Mısır  Sultanları hükümet etmişler, 678 senesinde yine onlardan  Klavun adlı zat ortaya çıkarak Mısır Hükümetini  ele ge­  çirerek  kendini Melik Mansur adiyle adlandırarak Klavun  Devletini kurmuşdur.  îşte bu Klavun Devleti yüz yılı aşan süre Mısır'da hü­  kümet edip, o da yine bu memleketin karışmasiyle yıkıl­  mışdır.  Şöyle ki, Klavun Sultanlarından Melik Eşref  za­

manında memleketinde eşkıyalığın çoğalması  ve taşması  nedeniyle Mısır'dan bunları kovmak için emir verince, on­  lar da toplanıp isyan ederek Sultan Eşref ile  savaşa ko­  yuldular. Lâkin bozguna uğrayıp yenik düşmeleriyle Sul­  tan Eşref kimisini öldürtmüş, kimisini sürmüş, kılıç artı­  ğı bazıları,  bazı  kumandanlara  sığınarak Mısır'da kaldı­  lar ki, bunlar gerçekde çeşidli ırkdandı.  Ancak çoğu çerkez olup, bu olayda  gözden  düşüp,  güvenilmez ve değersiz sayıldılar. Buna karşılık onlar da  Klavun  Devleti hakkında içlerinden  kızıp, kin besleyerek  fırsat kollamışlardır.  TARİH­İ CEVDET  405  Gerçekde böyle darmadağın oldukları  halde  şunun  bunun çevresine sığınmışlardı. Fakat manen birlik olarak  içlerinden bazıları  sultanın sohbetlerinde   bulunarak  ve  her nasılsa bir kolayını bularak Melik Eşrefi  öldürünce  çok kınanan  ve düşük görülen çerkezler bütün ümeradan  fazla söz sahibi, büyük görülen, ağırlanıp  ikram edilen  kişileri olup  Mısır'ın bütün işlerine karışıp, kazanç ve çı­  karlarından kendilerine pay ayırdılar. Lâkin  Mısır'ın hali  karışık olup  iç savaşlar büyüyerek nihayet  Çerkez Ber­  kok'un ortaya çıkışı ile kavga  basıldı.  Şöyle ki,  Berkok  hepsini yenip işleri düzeltip devlet işlerine de el koyduk­  dan sonra Melik Eşrefin oğlunu da  yerinden  atıp salta­  natı ele geçirdi.  İşte çerkez meliklerinin öncüsü işte bu  Berkok'dur.  130 sene kadar Mısır saltanatı onun evlâd ve  torunlarında kalmışdı.  Sonuncusu olan  Gavri  Sultan  Se­  lim Hazretleriyle yapılan savaşda ölünce Çerkez Devleti  yıkılıp, ondan sonra Mısır Hükümeti Hülefa­yı Raşidin  zamanında olduğu gibi hilâfet  merkezinden vekâletle ida­  re olunagelmişken  yine bu memleketin dâvaları ortadan  kalkmayıp bu tarihe  değin memleketlerde ortaya  çıkan  Mısır ümerasının savaş ve uğraşları bitmemişdir.  Çünkü  Sultan Selim'den sonra kumandanlar ve Mısır  askeri Fıkariye ve Kasimiye diye iki  ayrı toplum olmak  cahil geleneği ve şeytana uyulması  ortaya çıkmca bu iki  topluluk savaşıp uğraşmakdan ve  birbirini   kırıp geçir­  mekden geri kalmamışlardır.  Bunun  nedeni bazı Mısır tarihlerinde yazıldığına gö­  re bu imiş ki; Yavuz  Sultan Selim  Hazretleri Mısır'ı ele  geçirince çerkezlerin  ileri  gelenlerinin kökünü kazıdıkdan  sonra bir gün Divan­ı Hümâyunlarında  acaba çerkezler­  den görmediğimiz biri kaldı mı deyince padişahın huzu­  runda bulunan Hayri Bey; «Evet efendim, Mısır'da Südün  Bey adında çok yaşlı biri  var, ancak bir  süredir evine çe­  kilip toplumdan uzak, yalnız yaşantısmı sürer.  Zülfikâr  406  AHMED CEVDET PAŞA  ve Kasım adında iki oğlu olup,  kahraman, cesur ve bini­  cilikde eşi bulunmaz ün salmışlardır. Onları da evine hap­  sedip, halkla Uişki  kurmalarını  yasaklamışdır.»  Deyince  Sultan Selim Hazretleri, «Vallah Hayri Bey bu çok uzağı  gören kuşkuda insan içini bilir  bir adam olmalıdır.  He­  men ayağına gidip  öğütlerini dinleyip yararlanalım»   de­  yip doğru  Südün Beyin evine varmışlar.  Görmüşler ki,  Kelâm­i Kadîm  okuyor. Kendine bağlı olanlarla  maiyet  halkı ve hizmet  görenleri etrafında dolaşırlar.  Südün Bey  Sultan Selim olduğunu anladığı anda derhal  ayağa  kal­  kıp telâş içinde  bağlılık merasimi kaydına düşmüş.  Sul­

tan Selim kendisine güzel sözlerle iltifat edip,   aman  ve  emniyet verdikden sonra huzurunda oturdup «Neden böy­  le yalnız yaşarsın?» deyip de nedenini sorunca  Südün Bey  demiş ki: «Devletimizin işi bozuldu  Sultanımız bile aklı  erenin sözünü dinlemeyip çoğu   devlet  ileri  gelenlerini  idam eyledi ve büyüklerin mansabını küçük kumandanla­^  ra verdi. Onlar  da yüz bulup fakir halkı  kırmaya, karı­  şıklık çıkarmağa ve karşı koymağa başladılar. Bu  neden­  le fakir halk verayı Sultandan  yüz çevirip Allaha dönüp  yalvarıp  yakardüar.  Bu halleri görünce, elbette devleti­  mizin Allah tarafından azarlanmakla beraber  adalet  ve  Allahm öcünü alacağını öngördüm ve çekilip gelecek be­  lâdan korkarak  oğullarıma  da halka  karışmalarım yasak  ettim» diye cevap vermiş.  Sonra  Sultan  Selim  Emir  Südün'ün  oğullarını getirdip, olduğu  gibi, görüşmüş  ve  yüzlerinde  yiğitlik,  bahadırlık ile cesaret görünce,  ziyade  güzel sözler konuşmuş  ve ikramda bulunmuş ve kendile­  rine bazı akar ve varidat ihsan  etmişdir. Ertesi gün  sah­  raya çıkıp bütün kumandanları ve askeri   davet  etmiş,  Emîr Südün ve oğulları da gelmişdi.  Sultan Selim,  Kasım  ile kardeşi Zülfikârm ata binip biraz at üzerinde san'atla­  rmı  göstermelerini  emredince  onlar  da atlarına binip o  kadar hüner göstermişler ki, gözler kamaşıp herkes alkış  TARİH­t CEVDET  407  tutup beğenmiş ve özellikle Osmanlılar bu binicilik hüner­  lerine  pek çok şaşmışlar ve  Sultan Selim tarafından iki­  sine de hil'atlar giydirilip saygı yüzü gösterilmişdir.  Bir gün sonra Sultan Selim Hazretleri yine böyle bir  Divan kurup askeri ikiye ayırmış, birine  Zülfikâr Beyi,  diğerine de Kasım Beyi baş yapıp,  Osmanlı süvarisinin  çoğu Zülfikâr Bey tarafında Mısır atlısının büyük kısmı  Kasım Bey tarafında bulunmuşdur. Bu iki ayrı bölümden  Züifikârmkilere beyaz  ve Kasımla beraber olanlara  kır­  mızı elbiseler  giydirilerek birbirinden ayrılmaları sağlan­  mış.  Savaş gibi birbirlerine   çıkıp   saldırmaları  ferman  olunduğu için onlar  da karşı taraf diye taarruz gösteıtle­  ri yapıp  tozlar kaldırarak mızraklarını birbirine  tokuşdu­  rarak saldırılar yapınca, savaşın benzeri sahrayı yer yer  çizilmiş sahifeye çevirdiler. Ancak,  iki  taraf   hırslanınca  ,az kalsın savaş ve mücadele ölüm yeri olayazmış,  bu du­  xumda iki taraf ayrılsın diye  münadiler   bağırarak  güç  ?halle bu iki belâlı dalgayı birbirinden ayırabümişler.  Lâ­  kin iki tarafda da bu  hırs süreli kalmışdır. Bundan sonra  Ümera ve Mısır askeri Fekariye ve Kasimiye diye  ikiye  ayrılıp Fekariye beyazı ve Kasimiye kırmızıyı tutarak her  biri kendi rengini sever ve öteki renkten nefret ederlerdi.  Fekariye Osmanlıyı, ve Kasimiye Mısırlıyı tutar ol­  muşlar, bu bilinçsiz davranışları aralarında  değişmez ge­  lenek hükmüne girip  yiyecek  ve giyecekde her taraf ken­  di rengine uyardı. Fekariyenin bayrakları beyaz ve Kasi­  miye'nin bayrakları kırmızı olarak kullanılırdı.  Bu ayrı  gayrılık nedeniyle  bir çok  canlar  ölüme sürüklenmiş bir  çok  kimseler de belâ  oklarına hedef olmuşdur.          ,  Çünkü Mısır  mansabları bu  iki topluluk  arasında  paylaşılırdı. Meselâ Emir­ül   Hac Fekariyeden ve  Def­  terdar  Kasimiyeden,   Müteferrika baş  Fekariyeden  ça­  vuşla kethüdası  Kasımiyeden  olurdu. Lâkin  bazen bir­  408

AHMED CEVDET PAŞA  birlerine üstünlükle baskı yapmak istedikleri zaman ara­»  larmda  ölen ölene savaş olurdu. 1142 yılma kadar vakit­  leri bu  ikilik ve kargaşalıkla geçdi. 1142  yılında  Sultan  Ahmed  tahttan indirilmiş Mısırda bu iki toplum arasın­  da büyük savaşlar olarak nihayet Fekariye tarafı galip  gelip  Kasımıyeyi  kökünden kazıdılar o  vakit Kasımıye­  nin çoğu ölmüş, öldürülmüş ve kılıç artığı  kimisi Rum'a  kimisi Şam'a kaçıp  sığınmışlar kimisi de  said içlerinde  gizlenmişlerdir.  Fekariye bu suretle  Mısır  imaretini ba­  ğımsız olarak kimsenin  karışmayacağı  şekilde ele  geçir­  mişdir.  Sonraları kendileri de başka ad ve  kuşku ile ay­  rılarak birbiriyle yine savaşıp saldırmaya kalkdılar. Çün­  kü Fekariyelik  adiyle birbirine bağlı ve  anlaşmış olanla­  rın Kasımiyeye karşı davranışı bilinçsiz  bir gayret eseri  olup, Kâsimiyenin ortadan kalkmasiyle yok olması kendi  aralarındaki birliğin hükmü kalmamışdı. Bundan  sonra  nüfuz sahibi olmak istiyen ve bağımsızlık  tasarlayanları  yine  bölüp parçalamış  birbirlerine  saldırıp   öldürmeye  başlamışlardır. Hatta meşhur  Ragıp Paşa   Mısır Valisi  iken  bunların  aralarını bulup düzene sokmağa çalışdığı  halde baş  edemeyip 1161 yılında ona da valilikden el çek­  tirmişler düşürmüşlerdi. 1180  yılma kadar hal bu gidiş­  de akıp gitmiş Mısır ümerası  birbirlerini  öldürüp idam  etmekden   geri  kalmamışlardır.  O   sırada  ümeradan  Bulup  kapan diye ün  salmış olan Ali Bey  hasımlarına  galip gelerek Mısır mansablarını kendi  adamlarına göze­  derek  adamlarından meşhur Eb­üz Zehep Mehmed Beyin  eliyle  pek çok düşmanını idam ederek Mısır dolayların­  da Bağımsızlık kazanmışdır. Şöyle ki, Memlükler  satın,  alıp  ve her birini Terbiye ile yetişdirip ümera  sırasına  geçirmiş ve Hazinedarı olan Büyük  ismail Beye  İma­  ret tevcih edince adı  geçen  Eb­üz Zeheb'i onun  yerine  Hazinedar nasbedip Mehmed  Bey ise  gayet Bahadır, ve  tedbirli olduğundan çok geçmeden ona  da imaret verip  TARİH­İ CEVDET              409  bütün umera'ya takdim etmişdi. Eb­üz Zehep  diye anıl­  masının bir yüzü budur ki, kale  de İmaret hil'atini giy­  dikten sonra bahşiş olarak etrafa bütün bütün altın da­  ğıtmış,  sokakda bile fukaraya altın  saçmış  olduğundan  zaten eli açık ve gözü tok bir zat olup daima böyle altın  verip ihsan etmekden geri kalmazdı. Her her  hususda.  bahtı açık tâlü yaver olup hiç bir savaş da yenilgiye uğ­  ramamışdır. Bunun üzerine  herkesin   gözünde Şanlı gö­  ründüğünden başka Ali Beyin indinde de öne geçirilmiş  iyi karşılanmış ve önde tutulmuşdu.  Meşhur Cezar  Ahmed Paşa da bu sırada Mısır ku­  mandanlarının ileri gelenlerinden olup Ali Bey pek önem  li işlerini Eb­üz Zehep  ile ona gördürürdü.   Ve   onların  eliyle karşı koyanları idam ettirirdi. Hattâ  Mısır  ku­  mandanlarından Hasan Bey yaşadıkça Ali Bey tam  ba­  ğımsızlığına kavuşamayacağını  anladığı. için onu. da  Eb  üz Zehep'le  Cezar'a öldürtmüşdü.   Fakat ümera  içinde  Ali Beyin sakınacağı bir Salih Bey kalmış onunla da bir­  birlerine  kötülük ve ihanet etmemek  üzere  aralarında  andlaşıp, yemin etmişler  ve iyman  ederek ondan da e­  min  olmuşdu. Lâkin nüfus ve idare de gereğinde  ortak  olduğundan onun da öldürülmesiyle bütün bütün tam ba­  ğımsızlık ve halka zulüm yoluna düşünce ümeranın   en  cesur ve bahadır Cezar'a Eb­Üz Zehet'le beraber Salih

Beyin işini bitirmelerini emredince önceleri Salih Beyin  yanında bulunduğu için bunu yapmamışdı.  Ali Beyin  Ce­  zar  hakkındaki sevgisi  böylece düşmanlığa dönünce  Ce­  zar  Mısır'dan firar etmeğe mecbur olmuşdur. Bunun bir  dereceye kadar açıkça bilinmesi için ileri de Cezarm hâl  tercümesine başlanacaktır.  CEZAR'IN İLK GÜNLER*  Cezar asıl Bosna'lıdır. On sekiz  yaşında  iken  İs­  tanbul'a gelerek berber olduğu için Hekim Oğlu Ali Paşa  410            AHMED CEVDET PAŞA  dairesine gelip gidermiş. 1169 yılında Ali Paşa Mısır Va­  lisi olunca o da beraber gidip bir zaman dairesinde  kul­  lanıldıktan sonra Mısır kumandanlarından adı geçen Sa­  lih Beyin adamı olmuş beraber  Hacca gidip gelmiş  ve  kendisi memlüklerden değilse  de  Rumelinin en cesur  ve  bahadırları olan Boşnaklardandı.  Zaten cesur ve göze pek  olduktan başka yüksek binicilik  femrinde  de hüner  ka­  zanmış olmakla Salih  Bey  kendisinden hoşlanıp  ziyâde  saygı göstermiş ve Mısır memluku elbisesi  giydirmişdi.  Böylece  Boşnak Ahmed diye anılırdı. Bir müddet  sonra  ümeradan Abdullah Beye intisap etti.  O sırada Abdullah  Bey Behire de olan Hind Arabian üzerine hareket edin­  ce Boşnak Ahmed de beraber gitmiş lâkin Abdullah  Bey  savaşda ölmüşdü.  Boşnak Ahmed Zülfikâr Kâşif tarafmd  an  Behire  de bir köye mümellim nasbolunmuşdu.  Bunun  üzerine  Hind Arablarını gözedip bulduğunu öldürüp  idam  eder­  miş. Hattâ, büyüklerinden dört tanesini öldürünce   işte  efendinin intikamıdır diye kesik  başlarını  Mısır'a gönde­  rince kasap  anlamına Cezar  lâkabı takılmış ve   Cezar  Ahmed diye ün salmış ve Ali  Bey kendisinin bu şöhretini  duyunca Mısır'a çağırıp Mısır'a  Vali yapmış.  O zamanın deyimiyle Vali; Mısır'ın inzibat  işlerine  memur demek olup bu memuriyette bulunan kimse gece  gündüz şehir içinde dolaşarak edebsizlik edenleri  hapis  ve cezalandırmak, döğmek onun  vazifesi gereğidir.  Cezar'm bu yolda yaptığı hizmet  ve çalışma da  Ali  Bey gözünde kabul edilip  uygun  görülünce   kendisine  İmaret tevcih  ederek  sancak  beyi yapmış ve   kendisine  Ahmed Bey Elcezar demeğe  başlamışdı. Bu suretle Ce­  zar Mısır ümerasının ileri gelenlerinden sayılır olmuşdu.  Kısaca Cezar ustura   kullanırken kılıç   kullanmağa  başlayınca bu değişiklikle Mısır ümerası içinde  üstünlük  İcazanmca Ali Bey yapılacak işlerini Eb­üz Zeheb'le  ona  TARÎH­1 CEVDET  411  bırakarak rakiplerini öldürtmek işbirliği  yaptıklarını u­  zaklaşdırmak istediğini onlara öldürtüp idam  ettirmişdi.  Her zaman olduğu gibi Salih Beyin idamını  da onlara i­  hale edince Cezar Salih Beyin  yedirdiği ekmeğe nankör­  lük edemeyeceğini böylece ona  su­i kasd yapamayacağını  söyleyip özür dileyince Ali Bey lâkırdıyı değiştirip «Allah  seni yaşatsın ya Cezar meramın seni tecrübe ve imtihan­  dı.  İşte sadakatin şimdi indimde belirdi»  demişse de Ce­  zar'a emniyet  gelmeyip Ali Beyin  yanından   çıkdıktan  sonra  Salih Beyin Konağına giderek gizlice  olanı  biteni  anlatınca Salih Bey olamaz dediğin Ali Bey kardeşim ile  ilk günlerden beri aramızdaki sağlam anlaşmalar bunların  bu güne kadar gördüğüm belgeleri ile hakkında su­i kasd

edeceğine hiç aklım  kesmez demişdi. Ali Bey de ertesi sa­  bah Ali Beyin  Konağına gelip söz  arasında Eb­üz   Ze­  heb ile Cezan senin hakkında nasıl tecrübe ettim.  Anlata­  yım mi ? diyerek ve yüz bin dereden su getirerek ben na­  sıl bunları  tecrübe  ettimse  siz  de adamlarınızı  benim  hakkımda tecrübe etmelisiniz  diye olayın hâlini  başka  renge koyup Salih Beyi inandırmış ve ondan sonra Eb­üz  Zeheb'i çağırıp artık bize lâzım olan Salih Bey ile  Ceza­  rın işlerini bitirmekdir  diyerek öldürüp  idamlanna gö­  revlendirmişdi.  Eb­üz Zehep fırsat kolladığı sırada bir gün fırsat dü­  şünüp bir ara kılıcını çekip Salip Beyi öldürünce  Salih  Beyin  memlükleri dağılmışlardı.  Bu olay Cezar da bera­  ber bulunuyordu. Kendisinin aşırı  cesareti ve ataklığına  göre her kesden önce  davranması düşünülürken bu olay­  da tarafsız davranışından Ali  Beyin adamları  kendisiyle  eekişmişlerdir. Bu sırada Eb­üz  Zeheb kılıcını  silerken  Cezar'a;  «Getirsene kılıcını bakayım benim kılıcım gibi­  midir» deyip ancak bundan gizli  maksadımın   bir yolunu  bulup Cezarın kılıcını alıp da başını  kesmek  olduğunu  hissedip  anlayınca  «Birader benim kılıcım düşman yüzü­  412  AHMED CEVDET PAŞA  ne çıkar» diyerek  bozulup bir  kenara çekilince  Eb­üz  Zeheb  gülerek şakaya boğmuşsa da Cezar'm güveni kal­  madığından hemen o gece evinden çıkıp mağribî  kıyafe­  tiyle İskenderiye'ye yola çıkar.  Ancak  düşman  bir   iki  gün oyalamak  ve kaçtığı anlaşılmcaya  kadar  yol almak  için soranlar keyifsizdir  demesini  karısına  sağlık  ver­  mişdi. Böylece gelene gidene keyifsizliğini   yayınca  bir  iki günde  kaçtığı anlaşılarak arkasından adam  salmış i­  se  de bu  süre içinde  Cezar İskenderiye'ye  varıp bir  ge­  miye bindiğinden o zamanın  geçerli  denizcilik geleneğine  göre gemiden çıkarılamayıp İstanbul'a gelmişdi.  Bu  olay  1182 yılında olup ondan sonra Cezar bey çok sıkıntılar çe­  kerek, Anadolu içlerinde  dolaşıp Haleb'e ve oradan Şam'a  gitti.  Aşağıda  açıklanacağı  gibi o bölgede serseri dolaşa  dursun. Biz gelelim gene Mısır'ın ahvaline.  ALΠBEY'İN SONU  Yazıldığı gibi Salih Bey öldürülüp Cezar'da kaçtıkdan.  sonra Ali Beyin Mısır'da çekineceği bir kimse kalnıamış­  dı. Mısır topraklarını tamamen  ele geçirince işleri keyfine  göre  yürütmeğe ve çerkez hükümdarların  tarihlerini din­  leyip onlar da bizler gibi memlûk  iken mulûk   olmuşlar  demeye başlayıp  kendisini büyük Berkok sayardı.   Ger­  çek de dolap  çevirmekde Berkok'la eşitti   sayalım   ama  Osmanlı  Devletinin gücünü  ve şanını  Klavım Devleti ile  bir tutulmayacağını, onun gibi nice eşkiyalık peşinde ko­  şanların  Osmanlı Devletine isyan  edip  lâyık  olan  cezayı  bula geldiğini  idrak edemiyerek Mısır'da Çerkez Devletini  yeniden kurmak gibi olmayacak hayale kapıldığı sıra  da  Osmanlı  Devleti Rusya ile meşgul  olduğundan meydanı  boş bulup ve Ruslar'da kendisi yanıltıp aldadarak bu ne­  denle Osmanlı Devletine isyan ile Mısır  Valisi   Mehmed  Paşayı düşürüp işinden uzaklaşdırmış  sonra da zehirlemiş;  TARİH­1 CEVDET  413  di. Bundan  sonra dört sene  Mısır'a Vali  gönderilmişdi.  Bu. sırada gittikçe eşkiyalığım  arttırıp  (1184)   senesinde

bir çok askerle  Eb­üz Zeheb'i ve  Ceddavî  Hasan Beyi  gönderip Hicaz bölgesini istilâ  edip ele geçirmiş ve İsmail  Beyi de büyük sayıda askerle Şam bölgesini ele  geçirmek  için göndermişdi. Eb­üz Zeheb Hicazdan  dönüşünde ona  da büyük sayıda asker vererek tam kuvvetiyle 1185  yı­  lında onu da Şam'a  gönderip  o zaman  Ber­rüş Şam da  Bağımsızlık kazanıp halka zulmeden Tahir Ömer kendisine  boyun eğerek epiyce askerle oğullarını Eb­üz Zeheb mai­  yetine göndermişdi. Taf a  sahrasında Eb­üz  Zeheb konu­  şup anlaşarak Şam üzerine yürüdüler. Şam Valisi Gür­  cü Osman  Paşa  bunu duyunca karşı koyamayacağını an­  layıp  zorla Şam'ı  bırakıp Hama'ya gelmiş ve  asker top­  lamağa başlamışdı.  Eb­Üz Zeheb  ve  İsmail Bey gelip Şam'ı ele geçirdik­  lerinde  Ali Bey  tarafından  kendilerine yazılı bir emir ge­  lip Mühimmat ve askerlerden her ne isterlerse gönderil­  mek de kusur olunmayacağını anlatarak ilerlemelerini bil­  dirdi.  İsmail Bey ise Devlete sâdık  ileriyi görür bir zât ol­  duğundan ve Eb­üz Zeheb'in  bu derecede şöhret ve şan'a  kavuşunca herkesi küçük görerek üstünlük taslayacağın­  dan kuşkulanıp Şam'a girdikleri  zaman  Eb­üz Zeheb'in  düşüncesini  değiştirmeğe ilerlemek için vereceği kesin ka­  rarı bozmağa başlamışdı. Şöyleki : Osmanlı  Devleti  bu  sefer gailesini  bertaraf eyler. O  zaman gazabını  bizlere  yöneltir. Halimiz müşkül olur. kaldı ki, Müslüman  bir  Sultan'a  isyan etmek şeytan'a  karışma demekdir. Ali  Bey doğru  olmayan bu  yola Müslüman geleneğinden ay­  rılıp Rus İmparatoriçesi Katerina'ya tabî oldu.  Halbuki  Ruslar bizim dîn düşmanımız olup bugün her mü'min ve  İslâm birliğinde  olana onlarla savaş farz olmuşdur.  414  AHMED CEVDET PAŞA  Tahir Ömer'in adamlarına sen ne bakarsın onlar zin­  dan kaçkını ortalık karışdıran  sarhoş gurubudur.  Oğlu  Şeyh Ali Tahir'i görmüyormusun sizin huzurunuzda bi­  le edebden  uzak küstah ve lâûbâlî oturup şanınıza yakış­  mayacak davramşiyle ihtiram da bulunmuyor. Adamlar  ortalık karişdırmakdan  geri kalmıyorlar  gibi öğütlerle;  Eb­üz Zehebin   düşüncesini çelmişdi.  Hattâ  bu   sırada  Şam'a giren Surre Emini  üe görüştüklerinde her  ikisi de  Osmanlı devletine isyan etmediklerini ancak zorla  Şam'a  geldiklerini, durmayıp gideceklerini  söyleyip onun   yar­  dım eliyle Osmanlı  devletine bildikleri söylenir.  Mısır'askeri de yorulmuş vatan hasreti  ile  dönmek  isterken Ali Bey den gelen emirler gereği bundan sonra da  uzun süre Batı diyarında gezmek lâzım geleceğini  düşü­  nerek kuşkulanmışlardı.  Bu hale Eb­üz Zeheb  kumandanlarını ve  subaylarını  toplayıp Ali Beyden gelen emiri kendilerine anlatarak e­  fendimizin  meramı  oluncaya kadar bizim Batı diyarında  dolaşmamız gerekiyor, biz ise üzerimize farz  olan borcu­  muzu ödedik, yerimize yurdumuza  dönmeli idik.   Siz bu  yolda ne dersiniz gibi Mısır'a dönmeğe can atan  kuman­  danların dönme hırs ve isteklerini kamçılayacak  sözlerle  durumu bildirince Eb­üz Zeheb'den dönüş var sözünü işi­  dince hepsi can'ı gönülden vatan arzusu üe emri sizindir  diye her yönden  Eb­üz  Zeheb'in emrine  uydular.  Eb­üz  Zeheb'de bütün Mısır askerine sahip olarak Mısır'a dön­

dü. Osman  Paşa da kolayca  Şam'a girmişdi.  Çünkü beni  Şahap'dan  yirmi  dört senedenberi  Cebel­i Lübnan   emiri­  olan Emir Mansur'un ihtiyarlığından ötürü kendi isteği ile  kardeşinin oğlu Yusuf'a terk ile vaz geçip Emir Yusuf'da.  Şam'a gelişinde Osman Paşa ile görüşdü. Osman  Paşa zi­  yade  iltifat ve saygı göstererek  Cebel hükümetini   ken­  disine mukarrer kılmışdı.  TARÎH­İ CEVDET  415.  Ali Bey ise Eb­üz ZeZheb'in ilerleyip de topraklarını  genişletmesini düşünürken birden çıkıp  gelmesine  şaşa­  rak işin aslını öğrenmek isteyince Eb­üz Zeheb Tahir Ö­  mer oğullarının davranışlarından ve askerlerinin kötü dav  Tanışlarından şikâyet edince  Ali Beyin gönlü kırılıp der­  hal Tahir Ömer'i azarlama kılıklı bir mektup yazdı. Ta­  hir Ömere mektup gelince o da bunun aslı  yokdur. Eb­üz  Zeheb Şam'a girdiği zaman bütün halk büyüğü  küçüğü  korkudan dehşete düşmüşken sebebsiz   geri dönmüşdür  diye mektupla cevap yazdıkdan başka sözle durumu anlat­  mak için oğlu Şeyh Osman'ı Mısır'a göndermişdi.  Bundan  dolayı Ali Bey ile Eb­üs Zeheb ile arasında içden bir so­  ğukluk meydana  geldi.  Ali Bey Eb­üz Zeheb'i öldürmeye karar vermişdi.  Eb­üz Zeheb ise  zaten herkes tarafından tutulan  ve  tarafdarı çok olan  kimse olduktan başka  bu kez etrafı­  nı arttırmışdı. Halk tamamen Eb­üz Zeheb'i  tutuyor  ve  Ali Beyden nefret ediyordu.  Bu hâlde Ah Bey bir  gece  Eb­üz Zeheb'i öldürmek için askerle konağım sardırmışsa.  da Eb­üz Zeheb'de  kendisine refakat ettikden başka Ka­  simiye bekayasmdan ve Ali  Beyin kovduğu   kimselerlen  asker toplayıp kuvvetlenince Ali Bey telaşa düşüp İsma­  il Beyi Başbuğ  nasbederek ordu üe Eb­üz Zeheb üzeri­  ne göndermişse de  İsmail Bey Sait taraflarına yaklaşınca  Eb­üz Zehep ile birleşerek birlik de Mısır üzerine yürüyün­  ce Ali Bey bunu duymuş ve asker toplamağa başlamışsa da.  Eb­üz Zeheb'in askerine karşı koyamayacağını anlayınca  Ali Bey Şeyh Osman'ı da beraber alıp hemen Akka'ya kaç­  dı. Eb­üz Zeheb'de gelip Mısır'ı  ele  geçirerek olayı Os­  manlı Devletine  yazdı. Bu haber 1186  yüı başında  Suni­  mi'da Osmanlı ordusuna varınca pek ziyâde memnuniye­  ti mucif olmuşdu.  Ondan sonra Ali Bey Ber­rüş Şam'da asker toplayıp  gene Mısır'ı ele  geçirmek istedi  bu maksad için  Rusların.  416  AHMED CEVDET PAŞA  Akdeniz donanmasını da Akkâ tarafına çağırıp getirtmiş­  di (1187) yılında Tahir Ömer'in  oğullarını da emrine a­  larak büyük sayıda askerle Mısır üzerine yürüyünce Eb  üz Zeheb de yeteri  kadar  kuvvetle Mısırdan çıkıp  Salihi­  ye de iki taraf karşılaşınca Eb­üz Zeheb tarafı yenmiş A­  li Bey de yaralı olarak  tutulmuşdur. Eb­üz Zeheb  yanına  götürüldüğü zaman efendisi olmak nedeni ile  kendisine  reayet ve ihtiram göstermiş yaralarını sarmaları için tâ­  bibier tâyin ettikden sonra zehirleyince Ali Bey önce Mısır  Valisi Mehmed Paşa'ya  ettiğinin cezasını bulmuşdur.  Bundan  sonra  Eb­üz Zeheb  bütün  bütün Mısır top­  raklarını ele geçirip Osmanlı Devletine bağlı kalmış, Ha­  remeyn gelirlerini yerlerine yollayıp İrsaliye  Hazinesini  de göndererek Osmanlı  Devleti gözünde makbul  olmuşdu.  Bunun üzerine Halil  Paşa  Mısır Valisi olup ve gidip

eskiden olduğu gibi Mısır'da hükümetin başına  geçmişse  de  elinde bir şey olmayıp nüfus ve bağımsızlık   bütünü  ile Eb­üz Zeheb elinde idi.  Bu durum da Mısır sükûnet üzere  olup herkesin bu  refah ve asayişden memnun ve sevinç içinde yüzü gülü­  yordu. Halbuki insanlık dünyası gelişirken bir çok  karı­  şıklara itilmek  de  idi.  Gene de bu olaylar  da Ber­rüş  Şam olaylariyle  karıştığından  ilk önce bu  bölgenin  top­  luca anlatılması uygun  görülmüşdür.  CEBEL'İ LÜBNANIN GEÇMİŞDEKİ  İDARESİYLE BUGÜNKÜ İDARE  DURUMU VE HÜKÜMET EDENLERİN  USULÜ VE ESKİ  RÜSUMLARI VE  AHALİSİNİN MİKDAR VE BÖLÜMLERİ.  Ber­rüş Şam denilen sayda  eyaleti bir çok  sancakla­  ra ayrılıp işte Cebel­i  Lübnan bu eyalet  içinde  olduğu  hâlde bir  çok mukataalara, yâni nahiyelere  ve kazalara  ayrılıyor,  ve her mukataa bir çok kasaba ve köyleri içi­  TARİH­Î CEVDET  417  3ie  almaktadır. Her mukataaya bir  hanedan elinde olup  hepsi birden Cebel emiri olan bir Hâkim­i umumînin hük­  mü altında bulunurlardı.  Bu Hâkim­i umumî maan oğulları Hanedanından  o­  lup onların batışından  sonra Beni Şahap ortaya çıkarak  Cebel­i Lübnan hükümetini ele  geçirmişlerdir. Şöyle ki,  Emir Fahredddin Maanî'nin Kardeş çocuğu ve maan o­  ğullarınm son ferdî olan Emir Ahmed'in ölümünden  tim  Vadisi Hâkimi olan Beni Şahap'dan birinin nikâhı altın­  da bir kızı alıp  ondan doğan  Emin Haydar  Bin Musa  Cebcl­i Duruz hükümetine  varis olmuşdur.  Bu  durum  1117 yılında  olmuşdur. Uzun süre bu Cebel'de hükümet  eden Şahab kumandanlarının  en ileri ceddi işte bu emir  Haydar'dır. Onun elinde  Yemeniyye Partisi olup arala­  rında şiddetli düşmanlık olduğundan kavga ve savaşla bir­  birlerini öldürmekden geri durmazlardı. Beni Şahab Emir  Haydar  Bin  Musa'nın imaretinde bu iki Parti  arasında  Ayn Dare savaşı diye ünlü kanlı  muharebe olup Yeme­  niyye tarafı bozguna  uğrayınca  Cebel  Hükümeti  yalnız  başına Kaysiye eline geçti. Ve Emir Haydar Cebel hükü­  metinde nüfusunu arttırıp bağımsızlık kazandı. Lâkin son­  ra Beni Canbulat, yani  Canpolat oğulları ile Ben­İl­lmad  arasında bir kavga çıkmış ve Cebel halkından  bazıları  Canpolatları bazıları  da  bunları tutunca  Cebel  toprak­  larında iki Partiye ayrıldı. Biri Canbulat diğeri Yezbeki­  ye olup Ben­îl­îmad'ı tutanlar ki  cedleri  olan  Yezbek'e  nispet olunurlar. Bu iki Parti arasında da düşmanlık sağ­  lanıp, meyvesini verince yeni Cebel ahalisi savaş ve kav­  gadan geri  kalmadılar, fakat Nekediyye Şeyhleri bu yolda  tarafsız kalıp gerektiğinde istedikleri tarafa yaklaşdılar.  Bu hâlde hepsi Cebel Hâkimi Emir Şahabî'ye boyun eğ­  mişlerdir.  Adı geçen Haydar Bey 1140  tarihinde, ölünce  yerme  oğlu Emir  Melham geçip ancak zamanmda  mukataaların  F. 27  418  AHMED CEVDET PAŞA  mutasarıfları itaat etmediklerinden ölümüne kadar savaş  ve kavga eksik olmamışdır.

Gerçek de hepsine galip gelmişse de zamanında halk  rahat yüzü görmemişdir. Olömünde yerine kardeşi Emir  Mansur geçmişdir. Yirmi dört sene Cebel'de bütün nüfusu  ile hüküm sürdükten sonra ihtiyarlığından ötürü hükümet  ten çekilmiş yerine kardeşinin oğlu Emir Yusuf bin­il E­  mir­Ül Melham Cebel Hâkimi olmuşdur.  Aslında Cebel hükümeti CebePi Şuf sancağından iba­  ret yedi mukataayı içine alan Şuf, Menasıf, Arkub, Cirid,  Meten, Şahhar, ve Garb mukataalarıdır. Şuf ikiye ayrıla­  rak Şuf­u Suveyeanî ve Şuf­u habtî denir. Gene Arkub ile  Garb'da A'lâ ve Ednâ diye ikiye ayrılırlar. Ve Lübnan bu  dağın tepesine âlem  olup sonunda  bütün Cebele  adı ve­  rilmişdir.  Bu mukataalarm her birinde birer Hanedan olup şöy­  le ki Şuf da Beni Canbulad ve Menasıf da Beni Ebi Ne­  ked ve Arkub­u A'lâ Ben­Ül Abd ve Arkub­u Edna da Ben  Ül îmad ve Cirid de  Beni Abdülmülk ve Meten de Ben­İl­  mâ' e Garb­ı A'lâ da Beni Telhuk ve Garb­ı Edna'da Be­  ni Reslân oturup her biri kendi mukataasma mutasarrıf  olur, ve fakat Beni Eb­İlneked Şahhare de hüküm eder­  lerdi.  Bu hanedanların hepsi dürzî olup bu  yerlere yayıl­  mış olduklarından Blâd­ı dürüz ve Cebel­i dürzî denilmiş­  dir. Fakat Ben­ilma sonraları,  Hristiyan  olmuşdur, ve  bunlardan bazıları ümera ve bazıları Şeyhler olup ümera  nm derecesi Şeyhlerden  yüksekdir. Gerek  muamelâtta  ve gerek yazışmada merasim ve ihtiram lâkabları bakı­  mından birbirlerinden farkları  ve  ayrıcalıkları  vardır.  Beni Şahab'dan  sonra ümera'nm yüksek derecesi  Beni­  Eb­İlma' olup sonra  Beni Reslân'dır. Ötekiler Şeyhlerdir.  Fakat ümera ile Şeyhler arasında Beni Mezher ara­  cılık ederki onlara mukaddemin denilip merasim de üme­  TARİH­Î CEVDET  419  ranm alt  tarafında ve Şeyhlerin üst tarafmda bulunur­  lar, ümera ve Şeyhler biri Cebel Hâkimi ile konuşmak is­  tese gelenek  merasimi şöyledir; Eğer Emir'in kendi Ha­  nedanından, yâni Beni Şahab'dan ise oda kapısından içe­  ri girdiği anda Hâkim hemen yerinden kalkıp  oturduğu  yerden iner, o da gelip selâm verir, ve Hâkimin omuzunu  öper ve eğer sair ümera ve Şeyhlerden ise selâm  verme­  dikçe ayağa  kalkmaz ve selâm verdikten  sonra  ayağa  kalkıp ancak eğer  Beni  Eb­Ülmaden ise Hâkimin bazu­  sunu eğer Beni Reslân'dan  ise bileğini ve  eğer mukad­  demlerden yahut Şeyhlerden  ise avucunun baş parmağı­  nı öper ama halkdan biri ise  bazısına el öpmeğe  koşunca  ayağa kalkar bazısına hiç kalkmaz, bazısı da asla Hâki­  min huzuruna giremezdi. Bu  emirlerle  Şeyhlerin  hepsi  Hâkim Şahab'ı kendi mektubunda Ah­ı Aziz  diye  lâkab  yazar, ama  eğer Beni Eb­Ul   maden   emirlerinden  ise  (Cenab­ı  Hazret­i Ah­İl Aziz Ül emir filân Ül   Müker  rem hafazan Ailah'u Taalâ evvelâ Mezid'ül Eşvak Limü­  şahidetüküm Fiküllü Hayr ve Saniyen keza ve keza) diye  yazar ve mektup kâğıdının  yarısı dolar. Eğer Beni Res­  lân'dan ise  ona da bunun gibi yazar. Fakat kâğıdın dört­  te birine yazar,  ve  yazdığı  sırada da ve saniyen  sözünü  kaldırır,  ve imza yerinde ah ve belki Muhib­bi Muhlis di­  ye sözün gelişi kullanılır.  Şeyhlerden beni  Reslâna  yaz­  dığı  gibi yazar fakat evvelinden  Cenap sözünü  kaldırır.  Hristiyanlardan ayıran  Meten  de yerleşen Beni  Bleyb­  le ve Deyrülkamerde olan  Beni Ebi Şahide  ve   bütün

Cebel de bazı  ileri gelenlere Hazret'i  Azızena yazıp, fa­  kat Hafazanallah  yerine Sellemehullah ve Limusahedetü­  küm yerine Liru'yaküm kullanır,  ve  Deyr­Ul  Kamer  halkiyle kendi Has Kariyeleri olan Kariyeler  halkına ve  sair yerlerin ünlü kimselerine yalnız azizena ve diğer in­  sanlara Eazza Elmuhibbin diye yazılırdı.  420  AHMED CEVDET PAŞA  Emirlerden  veya Şeyhlerden biri bir kabahat işlerse  Hâkimin emriyle hapis, dayak cezası öldürmek  olmayıp  maalını gelirini elinden alırlardı. Fakat sürülür, gurbet'e  gönderilirdi. Yahut böyle  suçlanıyorsa  Hâkim'in  yanma  geldikleri zaman rütbelerine göre icab  eden hürmet me­  rasiminin hepsini Hâkim  yapar ve  bu  yolda  gazaba  geldiği gibi mektubunda da lâkablarmda ve unvanlarında  asla değişiklik yapmaz, fakat sevgiye delâlet eden sözle­  ri  kaldırırdı. Başka zamanda  mektubu dışında  mühür­  lemek âdetken böyle tekdirname yazdığı zaman mührünü  sahifenin yüzüne basmak  eski gelenekleriydi.  Bu mukataalarm sahipleri   kendi  mukataalarmda  mutasarrıf olup  emirlerini ve yasaklarını kullanırlardı.  Haraç ve vergilerini toplayıp muayyen bir mikdar Hâki­  me verirlerdi.  Geri kalanı kendilerinde kalırdı.  Fakat re­  ayadan birinin dâvası olur da usulüne göre mukataa sa­  hibine  müracaat eder de âdil bir şekilde çözüm yolu bul­  mazsa Hâkim'e varıp şikâyet edince,  Hâkim  tarafından  bir kere yazılır.  Gene hakkını alamazsa tekrar  şikâyet  ederse bir mübaşir tâyin ve gönderilip gene ahali ile mu­  kataa sahipleri arasında kavga  çıkarsa bile önce  Hâkim  tarafından  gelen yaza ve sonra da mübaşir gönderip, mü­  başir orada kaldığı  süre  gerek  kendisinin gerek  atının  masrafları  davalı  tarafından  ödendikten  başka   muba­  şir'e hizmeti karşüığı bir mikdar akça da verüir.  Mu­  kataa sahipleri gerçek de hapse ve dayak cezasına izinli  olup ancak büyük işlerin  yapılması umumî Hâkimin ü­  zerine vazife olduğundan ölüm maddesi gibi mühim mad  delerin  icrası Hâkim tarafından  görevli nasbi   yapılmış  âmiller  eliyle olması lâzım gelir.  Her mukataa da gene o mukataa sahiplerinden  biri­  si  olmak şartiyle biri Hâkim tarafından mukataa müdü­  rü nasbolunur ki,  ona âmil denilir ve o hanedanın  sair  ileri gelenleri de diğer halk gibi onun idaresi ve hükmü  TARÎH­Î CEVDET  421  altında bulunur. Fakat Deyr­Ül kamer ve ona bağlı olan  Hassa köylerinde hâkimin doğrudan doğruya hükmü ge­  çerli olup istemediğini işinden atar istediğini nasbederdi.  işte Cebel hükümeti eskidenberi bu yedi mukataayı  içine  alan  Şuf sancağından  ibaretti. Ancak zaman   za­  man buna  pek çok mukataalar eklenmiş ve bir aralık ba­  zıları gene ayrılmışdı. Çünkü Cebel bir takım  birbirine  bağlı dağlardan ibaret olup  baza kıt'aları bir aralık Say^  da yahud  Şam Valileri tarafından  idare olunmuş ve bir  aralık da Cebel idaresi altında bulunmuşdur.  Şahabî emirleri zamanında Cebel hükümetine  dahil  olup kalan mukataalar Batı tarafında iklim­i Harup  ve  iklim­i Tüffah ve iklim­i Cezin Güney tarafında Reydan  Dağı ile toprakları, Doğu tarafında Kisrevan ve  Fütuh,  Cebel Bölgesi, Beterun bölgesi,    Cübbe­tül   Münaytara  Cübbe­tü  Beşeri, Küre ve Zaviye  mukataalarıdır.   Batı

taraflarına Canbulad Şeyhleri mutasarrıf olup,  ama Gü­  ney ve Doğu tarafından Cebeyi ve Beterun da doğrudan  doğruya  Hâkim Şahabi'nin hükümeti geçerli olup  onun  tarafından memurlar nasbedilir ve gönderilirdi. Kisrevan  da Ben­Ül Hazin Şeyhleri  ve Cübbe­tül  münaytara da  Şeyhler Beni Hamada ve  Küre­i fevka da Ben­Ül Azar  ve Zaviyede Ben­Ül  Zahir  Şeyhleri tasarruf  ve hükümet  ederlerdi.  Lâkin sonraları Doğu  tarafının bu  düzeni bozulup  ve  hususiyle Beni Hamada Şeyhlerinin mukataaları bü­  tün bütün ellerinden gidip Hâkim Şahabî tarafından ida­  re  olunmağa başlamışdı.  Bu  şeyhlerin hepsi  Şuf Bölgesi Şeyhleri  derecesin­  de olup, fakat Beni Hamada Ümera­yı Limuayyen dere­  cesindedir ve  Ben­Ul Azar sair Şeyhlerden bir  derece  aşağıdır. Bunlardan başka Kisrevan da Beni Ceyş ve bu  topraklarda Beni Haymur Şeyhleri varsa da bir yere hü­  küm  ve tasarrufları yokdu. Bunların  içinden Beni Hay­  422  AHMED CEVDET PAŞA  mur Şeyhleri sunnî ve Beni Hamada Şiy'i olup arta ka­  lanı Hristiyandır, ve Cebel'i Betermda Eyyübî  Kürdleri  ters davranışlı karşı koyar bir kavim olup vaktiyle ser­  vet sahibi iken hükümet de ellerinde imiş,  sonra hâlleri  değişip başka türlü olunca halkın en aşağı  derecesine  inerek ziraat gibi işlerle uğraşır  olmuşlar, bazıları kötü­  lük yapmağa mecbur olmuşlardır.  Lâkin yaradılışlarında şeref  duygusu  kendilerinin  değeri ve kıymeti eseri bakî kalmışdı  Herkesden kız alıp  vermezler ve  birisi kötü yola dü­  şürülse  halkdan   sorup  dinlemeyip   Emirlerden  veya  Şeyhlerden  saygı  gösterilenine  sorarlardı,  ve İmaret  a­  dma ziyâde  hırsları  olup her ne kadar hiç bir  şeyleri  kalmasa ve muhtaç duruma  düşseler gene Emir  diye  çağırılmazlarsa  cevap vermezler  ve  Emir  unvanından  başka bir deyimle selâm verilse, selâm almazlar. Ve bun­  lar bugün Res'­i  Nehaş adlı karyede bulunup uzun  sü­  re ses  çıkarmayıp aşağılıkları  yüzünden eski lâkablan  unudulup Res'­i Nehaş  emirleri diye   meşhur olmuşlar­  dır.  Batıda  Cezin ileri gelenleri de bunlar gibi şanlı ve  büyük kimselerden sonraları  mertebe  ve  payelerinden  düşmeleriyle bulundukları kariye kendilerine  Cezin  mu­  kaddemini diye ünlemişlerdir.  Adı  geçen  Res'­i Nehaş   emirleri  sünnî olup  ama  bunlar Şi'î mezhebinin mütvile denilen Partisinden  olup  Beni Ali Sagır'e bağlanırlar. Beni Ali Sağır   Hanedanı  Beni Mütavil Şeyhlerinden olup Sayda eyâletinin bağım­  sız bir bölgesi olan Blâd­ı Beşare sahihleri idiler. Aşa­  ğıda anlatılacağı gibi onların evini  barkını  Cezar  Ah­  med Paşa yakıp yıkmışdır. Şahabî emirlerinin  idare mer­  kezleri Deyr­Ül Kamer olup ancak çok zaman Beyrut da  otururlardı ve Cebel'de sindirici kuvvetleri ile tam  ba­  ğımsız oldukları zamanda pek çok güzel eserlere ve  hal­  TARİH­Î CEVDET  423  ka iyi ve yumuşak  davranarak güzel muameleyi başar­  dıkları için insanlarda onlara yakınlık göstermişdi.  Böy­  lece  yüz elli seneyi aşan zaman  Cebel'de  tam  bağımsız  hüküm sürüp tasarrufları geçerli olmuşdu. Fakat Sayda

Valilerine Salyane olarak yüz otuz kese akça  mâl­i mi­  si verirlerdi.  Bazen Sayda eyaletinde bazı geçici  karı­  şıklıklar çıksa Şam Valisine   tabî   olduklarını  resmen  bildirirlerdi. Fakat  iç  işlerinde tam bağımsız  olmalariy­  le Valiler iç işlerine karışamazlardı. Hattâ Valilerin kor­  kusundan kaçanları ve sığınanları  Cebel Hâkiminin  sa­  hiplenip koruması geçerli usullerinden  olmağın  Valiler  geri alamazlardı. Diğer hususlarda da bunun  gibi ken­  dilerine tanınmış hakları vardı.  Çünkü  Cebel  Hâkimi ö­  tedenberi o bölgede bulunan  emirler ve Şeyhlerin hepsi  işte bu Şahabî'lere baş  eğip büyüklerinden hiç birisi on­  lara karşı  durmayıp ne  derlerse  aynen  yaparlardı. Ö­  zellikle Blâd­ı  Besare,  Hasbiya,   Rasya  denilen  Vadi  yüt tim ve Baalbek Şeyhleri ile  Fenniye Şeyhleri Cebel  Hâkimi olan Emir Şahabî'ye büyük sayarak büyük  iş­  lerde her zaman ona müracaatta bulunmuşlardır.  Şahabî'liler aslında İslâm  olup soy kuşakları Esha­  bı­ Kiram'a dayanır.  Fakat sonraları içlerinden bazıları  Hristiyan olmuşdur.  Çünkü Cebel­ü Lübnan  de ehl­i  İs­  lâm ile Yahudi pek az olup çoğu dürzî ve  Hristiyandır.  Durzîlere bakılırsa Hristiyanlar daha  çok ise de Dürzi­  ler Cebel'in en cessur ve bahadır  insanları  olarak  çoğu  silâhlı olup savaş da çoğu mütavile onlarla  bulundukla­  rından ve nüfus çoğunluğu ile Cebel'de hepsinden üstün  olan Marunî'lerde altı da bir süâhlı  çıkarsa mütavile  de dörtte birinden ziyâdesi silâhlanmış olduğundan emir­  lerin ve Şeyhlerin çoğu Durzî olup Cebel halkı arasında  en  ufak  uygunsuzluk  olmazdı. Birlikleri ve  anlaşmazlık­  ları titiz davranışlara dayandığından ötedenberi  Durzî­  424  AHMED CEVDET PAŞA  ler diğerlerine galip gelerek  Cebel'de nüfuz ve  idareye  manevî nüfuzları geçerdi.  Şahabı emirleri Cebel'de  tam bağımsızlık kazanmak  için bu hanedanların  nüfuslarım  kırmağa  davranmış­  lardı.  Ancak gerekdiğinde nüfusça  üstün olan   Hristi­  yanları kendilerine yardımcı  yapmak  üzere  Papazları  kendi  taraflarına çekerek  bu suretle bazıları da  Hristi­  yan olmuşdur.  Fakat bu hareketleri Cebel halkı   arasın­  da bazen artan iyi karşılanmayan dinî düşünceleri  bı­  rakdı.  Bu da  yakın gelecek de Cebel'in  iki  kaymakamlığa  ayrılmasına ve  Şahabî hükümetinin son bulması  nedeni  olmuşdur.  Bugün  Cebel'i Lübnan iki  kaymakamlık  olup  biri  Durzî kaymakamlığıdır ki :  Lıva­yı  Şuf ve  Cebel­i Durzî denilip yukarıda belir­  tilen yedi mukataa, yâni  Şuf  mukataalariyle   Harub,  Tuff ah  ve Cezin  mukataalarmdan ibarettir.   Diğeri ise  Hristiyan kaymakamlığıdır ki  :  Liva­yı Cebil ve Eebel­i  Nisarî deniüp Blâd­ı cebil , Kisrevan, Fütuh ve sair Do­  ğudaki mukataaları içine alır.  Ve  işte  bu iki sancakdan da Şahabî hükümeti  yük­  selmişdir. Böylece toprakları da  Şam eyaletine katılmış­  dır. Ve  Deyr­Ül Kamer iki  kaymakamlık dışında bırakı­  larak Sayda Valisi tarafından bir kaymakam ile idare o­  lunmaktadır. Kısaca Cebel­i Lübnan'da  rütbelere fazlaca  uyularak beraberlikleri  nedeni  ile  değer  ve  soyları  kaybolmayıp ve hiç doyuncaya kadar servete  kavuşmaz­  sa  rütbeler  elde  edemiyeceği ve herkesin   haysiyeti  ve

asıl payesi  korunduğu hâlde  Şahabî emirleri Cebel'de­  ki eski hanedanları yok ederek  hükümet haklarını geniş­  letme sevdasına düşüp kendi babalarından  kalan  hükü­  metlerini  yitirmişlerdir. Liva­i  Nisara'da da bir mikdar  Dürzî varsa da çoğu Liva­i Şuf'dadır.  TARÎH­İ CEVDET  425  Bu kaymakamlıkların ikisi de şimdi on  ikişer mukataa­  ya bölünüp hepsinin yüzeyi dik dörtken  olarak  150 saat  olup  900 kadar kasaba köy ve mezreası vardır. Mezrea  beş altı haneden  ibaret  olan küçük köylere denir. Bü­  tün halkı  217000 nüfusa erişip  6.500'ü Sünnî 11,500'ü  Mütavile diye anılan Şi'î ve 30.000'i Dürzî, 121.000'i Maru­  nî, 47.000i Rum ve yerlerine bağlı olanlar ve 1000 kadarı  da Yahudîdir, ancak bu kaymakamlıkların dışında ve Şam  taraflarında  da ­39.000 kadar Marunî, 28.000 kadar Dür­  zî, 4500 Mütavile mevcud olup bunlarda aslında Cebel­i  Lübnan halkından olmalariyle bütün Cebel ahalisi üç yüz  bu kadar bin nüfusa erişir. Ve  bu  hesapla Marunilerin  hepsi 260000 olup içlerinden  42000 silâhlı çıkar ve Mü­  tavile  12000'e  erişip 4000 silâhlısı bulunur.  Dürziler 58000  olup  17000'i silâhlıdır ki dörtte bi­  rinden  fazlası  silâh  tutar demektir.  Hiç bir millet bu  kadar silâhlı çıkaramaz.  Dürzılerin çoğu  çiftçi  olup  içlerinde san'atla uğra­  şan nadir  bulunur.  Ama  Diğer topluluklar çoğu sana­  yi ve ticaretle meşgul  olurlar ve Dürzî  kadınlarının gü­  zellikleri diğer topluluklara göre düşüktür.  Cebel­i Lübnan'ın su ve  havasının temizliği ve gü­  zelliği  inkâr  edilmez. Halkı da çoğu değişik gıda alma­  dıklarından   vücudları sıhhatlidir.   Marunî'ler Katolik  (mezhebinde  olup  Peygamberimizin  hicretinden  390 se­  ne o bölgede İsa dinini aşılayan Marunî adlı rahibe men­  subdurlar.  Mülki  de Rum Katoliği demekdir.   Dürziler  açıkdan  Muslanız  derler ama hepsi İslâm akidelerini ve  belki  bütün  dinleri inkâr ettiklerinden onların  âdet ve  akideleri aşağıda  ayrıca  ve  geniş  olarak anlatılacaktır.  DÜRZÎLERİN GELENEK VE,  İNANÇLARI  Dürzîlerin  yurdlarını,   ailesine  bağlı olanları saldı­  rı  ve  hakaretten korumakdaki gururlu davranışları ile­  426  AHMED CEVDET PAŞA  ri derecede olup  sabırlı ve dayanıklı  insanlarda böyle­  ce dilleri kötü sözlerden muhafaza  ederek kızdıkları za­  man  bile birbirlerine fena söz  söylemezlerdi. Anlaşma  ve yazılı vesikalarla yaptıkları kavilleşmelere ziyade ri­  ayet  eder. Dost  tanıdıkları ve sandıkları kimseler artık  bir bağlılık gösterip onların uğrunda ölüme  ve her tür­  lü tehlikeye atılmakdan  çekinmezlerdi. Çoğu  zaman ken­  di aralarında bir düşmanlık çıksa büyük olaylara sebep  olur hatta galip ve muzaffer olan parti diğer tarafı yur­  dunu terk etmeğe mecbur ettiği çokdur. Böyle kavgalar­  da her partiyi ona sadık olanları ve tutanları bir toplum  olarak sahiplenirler  birbirleri uğruna  kendilerini  tehli­  kelere atarlardı.  Böyle iki  parti  arasında  gelişen sert  tutum ve davranışlar evlâdı evlâdına sürüp gider ve bu­  na din ve mezhep  ayrılığı bile önleyemezdi. Nasranîler­  le Dürziler  arasında titiz  bir  birlik mevcud olduğu hal­  de  birbirleri hakkında lâzı mgeldiği sert tutum  ve dav­

ranışlarda bulunurlardı.  Fakat böyle  düşmanlık  çıkın­  ca bile en iyi davranışı elden bırakmazlar ve yalnız Mer­  die  ele geçirmekle  yetinirler  fena  davranışlardan uzak  kalırlardı.  Nitekim  Dürzîlerden biri  düşmanının evine  uğrayıp  karısını  bir  işle uğraşır  görünce   ona yardım  ederken  kocası gelince bir dostu  gibi selâmlamış ve yemek ge­  tirip yedirmiş giderken de yola vurup  uğurlarken veda  sırasında «Biz yine eski durumdayız yani düşmanlık ba­  kidir» demiş  olduğu söylenir.  Yine Arkub Beni Gazeban ile Hüseynîye Partisi ara­  sında düşmanlık olduğundan   Hüseyniye galip  gelince  sında düşmanlık  olduğundan Hüseyniye   galip  gelince  mışlardı.  Bir süre geçtikden sonra onu karşılaşma da  Hüseyniyeden bir köyden uzak bir yerde çift sürerken  Beni  Gazeban yerinde yurdunda kalamayıp etrafa kaç­  edince hemen koşup kaçarken ayağını duvara koyunca  TARIH­Î CEVDET  427  dokunduğu taş  kendi üzerine düşünce kımıldıyamaz iki  Gazebanlı birden  sıçrayıp  yanına  geldikleri gibi haya­  tından umudunu kesmiş çaresiz görünce  yetişip taşı kal­  dırmışlar. Şimdi seni bu durumda  öldürmemiz  herkesin  iyi  karşılayacağı şey  değildir. Fakat bundan sonra ken­  dini bizden  sakın deyip salıvermişler.  Yine buna  benzer olmak üzere denilir ki Dürzîler­  den İbrahim Neked adında  biri kendi  karısı hakkında  beni Gazeban'dan  iki kişi  birden çıkıp   üzerine hücum  ya  çıkarmak için bir akşam üstü,  «îşim var deyr­i ka­  xner'e gideceğim diye atına binip gitmiş ve  hatta  yolda  bir konağa inip  geceye kadar   orada  kaldıktan  sonra  dönmüş  ve evine yakın bir yerde atını bir ağaca bağla­  yıp sessizce  evine  gelince  kapıyı kilidli  bulur. Ama içe­  ride ses ve söz işittiği için karısına  seslenir, karısı da  iapıyı açmak şöyle dursun cevap büe vermeyince Ibra­  Jıim kapıyı göğüsleyip zorla içeri girince iri yan ve ce­  sur İbrahim karşısında zampara can korkusuyle ne ya­  pacağını  şaşırmışken korkusunu yatışdırmak için  elin­  den tutup «Güle güle git ve  lâkin bu yaptığını  gizli tut.  Eğer duyulursa ölümüne  sebep olur» demiş.  Bu  halde  karısı da canından ümidini kesmişken güya hiç bir şey  olmamış gibi ona  bir şey  demez ve kötü  muamele yap­  maz fakat bir süre geçince bir başka şeyi bahane ederek  "ve  gerçek olayı kimseye sezdirmeden boşar.  Bu  gibi şeyler Dürzîlerin indinde adâb  ve  edebiyat­  tan başka şey  değildi. Şer'i  hükümler için kadıları var­  dı.  Şer'i İslâm  muamelâtı  ve işlemi  yaparlardı.  Fakat  ibadet, nikâh  ve boşanma bazı  işlerde  kendilerine  özel  usulleri  vardır. Evlenme işleri de şöyledir :  Bir kızı al­  mak  istese  ilk  önce   kızın evine bir aracı   yani görücü  gönderip kızın  ailesi eğer  kızı verecekse hemen  bir par­  ça  tatlı  getirip beraber yerler ki buna no'maniye  denir.  Ve no'maniye  yenilince erkek kıza  (sözlü)  aday olmuş  428            AHMED CEVDET PAŞA  olur. Böylece  görücü oradan dönüp evlenecek olana ha­  ber verince orda kendi bildiklerinden birkaç kişiyi gön­  derip mührü  muayyen  üzere  sened  yazılınca kız  artık  onun eşi olmuşdur ne vakit isterse  kızı alıp götürür.  Eğer bunun üzerine kız  istemezse  hemen boşanır

ve başkasiyle  evlenir. Eğer o da böyle istemezse onu da  böyle bırakır. Tâki bir evet  diyen çıkıncaya kadar bu  böyle gider. Kendi katlarında iki karınm bir araya ge­  tirilmesi  uygun  görülmez. Birini  boşamadıkça diğerini  alamaz  ve karıları pek az küçük şeyle boş olurdu. Me­  selâ karısı bir yere gitmek için izin isteyip de yalnız git  deyipte gitte  gel demese boş olur. Dini törenlerine göre  boşadığı karısını   geri alması uygun  görülmez velevki  bir başkasına varıp da boşansa  bile bir daha eski  koca­  sına varamaz.  Bazı işlerde de  İslâm Şeriatine   aykırı  gelenekleri  vardır.  Meselâ usullerince  bir adam  bütün malını evlâ­  dından  birine vasiyet  edip de diğerlerine  mahrum ede­  biliyor.  Ama bu da kendi elinin emeği ile kazanılmış mal  olursa.  Çünkü baba ve  ceddinden intikâl etmiş olan mal  kendi kazancı olmayıp  Hanedanına  aittir.  Bunda usul­ü  füruğ eşit olduğundan vâris olanlar onu paylaşmağa hak  kazanır derler. Kadının baba evinden bir şey vâris ola­  maması Dürzî hanedanlarının eski usullerinden olup  bu  gelenek etrafa yayılarak bütün  cebelde geçerli olmuşdur  Dürzîlerin batıl inanışları  da şöyledir;  Mısır da  hükü­  met  eden Fatımî  hükümdarlarından  Hâkim biemrenia  Allahlığma inanıp ona ibadet ederler. Hâkim biemre be­  şinci yüz yıl başlangıcında ortaya  çıkan  Mansur'  Ubey­  dî bin  Abdül­aziz  bin  Abdülmaaz el  Fatımî der  ki Ilm­i  Nucum, Remil, ve tılsımlara rağbet ettiği için Dürziler  de ona uyup bu bilgileri öğrenmek için uğraşırlar başka  ilimlere karşı hiç  ilgi  duymazlar.  Çünkü  Fatımî hüküm­  darları Şi'î  partisinden Râfizîlerden  olmakla Hâkim  bi­  TARİH­Î CEVDET  429  €mre  de aslında Râfizî olup lâkabı  Hakim bi  emrullah'­  dı. Allahlık iddia  ederek kendisini  Hâkim biemre diye  adlandırdı  ve minberlerde Bismillâh­ir rahman­ir rahim  yerine Bismillah­il Hâkîm­ül  muhibbi  elmeyt  diye  oku­  masını Hatîb'lere  emretti. Bir takım şer'i, akla sığmaz,  birbirine uymaz davranış  ve hareketleri nihayet kendi­  sinin  ölüm nedeni olmuşdur.   Öldürülmesi işinde tarih  yazarları  ayrıcalığa düşmüşlerdir. Ama Dürziler güya  Hâkim biemre bir gece  yalnız başmal  Hilvan kasabası  denilen  Bürke­i Zerka'ya varıp oradan  göğe uçdu  diye  inanırlar.  Aslı budur :  Hâkim biemre  Beyaz  eşeğe bi­  nip dolaşmak adeti imiş  bir gün yine böyle Mısır'dan çı­  kıp  Bürke­tüz Zerka nahiyesine  yürümeye koyuldukda  ehl­i  İslâm onu kollayan  bir  kaç kişi  gördükleri gibi  üzerine  hücum edip  öldürürler  ve  bir  kuyuya götürüp  atarlar.  Elbiselerini  .düğmeleri ilikli olduğu halde  eşe­  ğin yanında bırakıp giderler ve şehre  gelip bekleyip so­  ran  ehli­islâm'a  da  olayın nasıl  olduğunu anlatmışlar  ama Hâkim'in kendisine  bağlı olanlarla inananlar  ki Ba­  tanıyun  adını alırlar. Hâkimin gelişi gecikince  izi  ile gi­  dip elbisesi ile  eşeğinden başka  bir şey görmediklerin­  den göğe uçtuğuna inanmışlar  Hâkim'in dâvasını ilk ön­  ce onaylayan  Şeyh Mehmed  Dürzi'dir.   Hâkimin Allah  olduğunu yayma   üzerine halk hücum   edip öldürürler.  Hâkim ilk önce buna göz yumarsa da bir süre  sonra ka­  atilleri öldürtmüştür. İşte Dürzî adı buradan  gelmekte­  dir. Sonra Hamza  bin Ali   çıkarak insanları bile Mısır  da gizlice Mabedler açıp  Hâkim biemreye ibadet etmeğe  başlamışlardır.  Dürziler  Hakim'i  Allah yaptıkları  gibi  işte bu Hamza bin Ali'ye de onun Peygamberi  diye  ina­

narak  ona Hadi­yül müstecibin ve Hücce­tül Kaim  diye  büyük  hürmette bulunurlar.  Ama Muhammed Dürzi'yi  sevmezdi birdenbire davete başlayıp  da Hamza'nm önü­  ne geçince  onun mansabmı ele geçirmek istemişdi diye  430  AHMED CEVDET PAŞA  arkasında söylerler.  Nitekim Dürzîlerin Elgayete ven­  nasihate adlı risaleleri okunursa anlaşılır.  Yazıldığı  Hamza'ya bağlı olanlar Hâkimin Allah ol­  duğuna inanıp ona ibadet  ve tapmak üzere Mısır'da giz­  li Mabedler yapmışlardı.   Ancak Ehl­i İslâm galip  ve  muzaffer olarak  onları Mısırdan  kovup uzaklaşdırmaya  muvaffak olunca Şam bölgesine kaçtılar. Bir azı Haleb'­  de  bulunan Cebel­i A'lâya bir azı Havrana varıp sonra  ayrılarak bir  mikdari vad­i  Tim'e ve bir mikdar Cebel­»  Şufa  geldiler  ve gittikçe çoğalıp  öyle bir sayıya  vardı­  lar ki Dürzî denilen  parti işte  bunların sayısından gel­  medir.  Bunlar görünüşde  İslâm gibi davranırlar  fakat Pey­  gamberleri  tanımazlar, gerek  ehl­i İslâm gerek Yahudi  ve  Hristiyan  kötü söyler  ve davranırlar.   Ve Hak dini  Hâkimin dininden  ibarettir  öteki dinler geçerli değildir  kaldırmışdır derler.  Kendilerine   göre  oruç ve  namaz  yerine  sözünde durmak dost korumak farz  olup  ancak  gerek sözünde durmak gerek dostu  korumak kendileri­  ne  özel  olup  başkaları için  bunları uygulamazlar. Gerçi  Kur'an­ı Kerim'i okurlarsa da aklın ve şer'in  tersine yo­  rumlarla kendi batıl inanışlarına göre hatır ve  hayale  gelmez mânâlar  verirler. Çünkü bazı filozofiye bağlı dü­  şünüşlerle  evrenin (eskiliğine inanarak takmış  sözünü  diyerek ruhun insandan hayvana hayvandan da  insana  geçtiğine inanıp  filân zaman füân iken filân  kalıba  gir­  miş  diye  aralarında  bir  takım  masallar  söylerler.  Ve  Allah görünüşü  ile her zaman   bir kalıba  girerek  çoğu  bu evrende ortaya çıkıp sonunda Hâkimde kendini gös­  terdi derler.  Doğuşla nesiller bir olduğundan  bir  zaman  maaz,  bir zaman aziz, ve  bir zaman Hâkim onun  vahda­  niyetine aykırı düşmez diye biemre'den önce babasında  ve ceddinde bile kendini  göstermişdif, inancı ile  (Küllü  TARİH­l CEVDET  431  yevm hüve  fi şeenne)  ayet­i kerimesine her zaman bir  görünüşde bulunur diye mânâ verirler.  Uydukları imam olan Hamza bile her zaman bir ka­  lıb da bulunup bir zaman  Hakkın Mesihi bir zaman Sü­  leyman bin  Davud ve  bir  zaman Şuayp ve fisagors ol­  muşdur. Ve Kerim Peygamberimiz bile odur ve  Muham­  med zam.ininin  Hamzası Selmân­ı Farisîdir.  Kur'an as­  lında Selmanı Farisîye  vahyolup  onun  Kelâmıdu­  Mü~  hammed ondan  almışdır diye inanırlar. (Ya  beni ekam­  müs sâlavat ve emri  bil­ma'ruf  ve inne an­il  münkir)  ayet­i kerimesi Lokman'ın  kendi oğluna vasiyete dairken  Selman'in  Muhammede  söylediğidir. Ve oğul sözü eğit­  Selman'm Muhammede  söylediğidir. Ve oğul  sözü eğit­  nışları  kendi aralarında sır gibi  saklayıp gizliliğine pek  ziyade  ıtma ederler bümeyene   bunları söylemedikden  başka pekziyade  emniyet  ve itimadları  olmadıkça ken­  di milletlerine büe açmazlar.  Bunun  üzerine  kendilerini iki parti sayıp bir parti­

sine akıllılar ve diğerine cahüîer diyerek kadınlarını bi­  le akiller ve cahiller diye ikiye  ayırırlar. Akil olan kadı­  na Güveyde  cahil  olan kadına da Gayri güveyde der.  Akilli eakeklerde  ikiye ayrılır biri hassa der  ki  hakkiyle  herkesçe  bilinir emniyetli  kişi olup dini  tam olarak öğ­  renmiş  olanlardır. Diğeri Amine der ki hakkında iyi dü­  şünülen az çok Dürzî dinini  öğrenmiş  kimsede mücte­  hid sayılır  ama cahil olanların kendi  dininden  ve ayîn­  leriden  asla haberleri  olmayıp yalnız  Dürzî  ismi  altın­  da  bulunmaktan   başka duyguları  ve payları  yoktur.  Akıllı  olanları nerede  bulunurlarsa  orada  İbadet yeri  olmak üzere Halvethaneler kullanıp şöyle  ki Dare içinde  Daireler çizip cuma gecelerinde   her tabakanın  takımı  dış daire de toplanırlar bir miktar vaaz ve nasihatlar­  dan sonra  kuru üzüm gibi bir parça tatlı yenip  Amme  tabakası  dışarı  çıkıp   gittikden  sonra   Hassa  tabakası  432  AHMED CEVDET PAŞA  ileri gelenleri iç daireye girip kapıları kaparlar  dini İs­  lama aykırı konularda konuşarak  aynılarını  açar ve ya­  parlar. Akıllıların bir de tabaka­i Etkiyası vardır ki mü­  tenezzihin  derler.  Bunlar pek sıkı  ibadet  ederler. Şöyle  ki bazıları ölünceye  kadar  evlenmez bazıları  ömrü bo­  yunca et yemez. Bazıları her gün oruç tutar, aralarında  en maruf ve muteber şeyh  Cebel­i Şuf da  akıllılar Şeyhi  Şeyh Hüseyin idi  asla yemiş yemezmiş. Fakat ne zaman  yemiş çıksa ilkin birer kez tadıp ertesi yıla kadar bir da­  ha  ağzına  koymazmış. Eshabmdan bazıları  bu hususda  kendisine itiraz ettikleri zaman eğer  hiç  tatmazsam ba­  na kibir gelir diye cevap verdiği  söylenir ve bütün akıl­  lılar cahil  zamanlarında ne kadar içkiye alışık olsa düş­  kün  de  olsa akıllılar  arasına girince içki içmezler ve kö­  tü şeyler  konuşmazlar. Yiyecek ve  içecekde israf  eyle­  mezler.  Zira  onlara göre  israf dine inananların birliğine  büyük noksanlık  verir.  Hâkimlerin  ve emirlerin malını  haram sayıp hakimin ve ona hizmet edenlerin evlerinde  yemek yemezler.  Hatta hâkim malı  ile  alınan bir hay­  vana yüklenip naklolunan şeyi bile yemezler  ve mütenez­  zihin tabakasının  ileri gelenleri daha çok  ihtiyaçlı olup  akıllılardan başkasının   evinde yiyip içmezler.   Fakat  hepsi tüccar malını  nereden gelirse gelsin  helâl sayıp  böylece şüpheli akçayı  aldıkları zaman   tüccara varıp  değişdirirler.  Anlatıldığı  gibi   Dürzîlerih  inanışları  ile  ayinleri  aralarında  gizli   tutulagelmiş olmasıyle   dinlerinin ay­  rıntıları bilinmezken  1251 senesinde Mısır seraskeri bu­  lunan İbrahim  Paşa  Vadi­üttün de onları vurduğu vakit  Mısır askeri Durzâ mabedlerini yakıp  yıkınca ve talan  edince o  vakit beni  Şahab'dan  Hâkim­i  Cebel bulunan  Emir Beşir'in  Mısırlılar  ile beraber   bulunan askerleri  bir çok Dürzî kitaplarını ele geçirmiş olmalariyle bu ki­  taplar bütün çevreye yayılıp hepsi Arabca  yazılmış ol­  TARİH­1 CEVDET  433  •duğu için bazıları Fransız ve İngiliz dillerine çevrilmiş ve  bunlardan alıp   Dürzî dinlerine dair sonra  Arabca ya­  zılmış bazı risaleler bile telif edilmişse de Dürzi'lerin sır­  larını gizlenmek  hususunda  olan dikkat  ve itinalarına  dayanan  meramlarını rumuz  ve  kinayetlerle  yazdık­  larından  ve esas  dinleri açık şeriat  ve batın düşünceleri

ortadan   kaldırılmasıyle  Batıl  inanışları  ilm­i  kelâm  konuşmaları tasavvufda  pek ileri varan coşkun takımı­  nın bazı mailelerine ve Rafıziler ve Had'm ve özellikle  Şi'îlerin  taşkınlarından Ismailiye  Partisinin  uydurmala­  rına  karşı gelirken   hikâye  eder gibi  söylediklerinden  dinlerindekı  açık durum pek de  ayrıntıları  ile  meydana  iÇikarılamamışdır.  Adı  geçen İsmailiye Partisinin   reisleri Ali Kul­u  Abdullah bin Meymun­ül Kaddah ve Ali Kul­u Hamdan  Karmut olmakla karamuta ve Kur'an'm açıklığını  tanı­  mayıp Batm'ma inanmalariyle  Batmıyye adını  almışlar­  dır.  Ve yine seb'iyye  de denilir.  Zira,  Şeriat için konu­  şanlar Peybamber'in  tuttuğudur. Derler ki  Adem,  Nuh,  İbrahim,  Musa, İsa ve Muhammed aleyhisselâm. ile İmam  Muhammed doğru  yoldadır. Bunların her ikisi arasında  şeriat tamamlandığını 7 imam sağlarlar. Düşüncelerine  göre her zamanda  7  doğru yola  girme Hidayet'e ermek,  birini örnek tutup ona  uyma  mevcud  olup önceki dini  yolda ileriyi  düşünen zamanın  imamıdır.  İkincisi  İma­  mın  ilmini  içinde  toplayan delildir.  Üçüncüsü delillerden  ilim  öğrenen  kimselerdir  ki Zumassa derler.  Dördün­  cüsü çağıranların en  büyüğüdür  ki  Mü'min dedikleri bu  bu işe gönlü ile  bağlı olanların  derecelerini tertip  eder.  Beşincisi de isteklilerden söz alıp da  onları  İmamın ce­  maatine katmaya yetkili olandır. Altıncısı Meklebdir ki  ımezheblerinde derecesi  yüksek ise de mezhebe davete  F. 28  434  AHMED CEVDET PAŞA  yetkili değildir.  Fakat avcuların köpekleri gibi davete"  yetkili olana  istekli için yol  gösterir. Yedincisi davet­  çiye uyan, günahlarını bırakıp hakkı dönen ve  imamın:  cemaatine  katılandır.   İşte Ismailiye'nin  esas inançları  bu  denli yalancı  dinlerden kalma sarf edilen garip hikâ­  yeler olup bunun üzerine  bir çok  uydurmalarla batü'ı  kurarlar.  Meselâ  abdest imama  sevgiden ibarettir.  Te­  yemmüm  İmam  yokken davete   yetkili olandan günah  işlemekden tövbe ile Hakka  dönüşdür.   Dürziler de bu  denli düşünceleri konuşma  konusu yapıp  gerek Hak ge­  rek  batıl  hepsini  çürütüp hiç bir  mezhebe benzemiyen  tutumu ile Cenab­ı Hakka ortak kabul etme ve doğru,  yol­  dan sapmak gibi düşüncelerinden batıl  inanışlarına  bü­  tünü ile girmek ve araşdırmak bu gibi yanlış yolda olan­ı  ların karışık  kuşkularını  bilmekle  olur.  İlm­i kelâm'da  çalışmalarım,  bilgim ve  ilişkin   olduğu için  Dürzi'lerin  de  kendi  kitaplarından bazıları ve gerek  onlara  değinen  yazılı risaleleri okudum anlayabildiğim kadarı ile inanç­  larım az  çok  açıklamak uygun  görülmüşdür.  Dürzi'ler  kendi  Batıl inançlarını yılızları hesaplaya­  rak, harflerin  şekilleri gibi bir takım  kuşku ve saçma  hikâyeler  üzerine kurmuşlardır.  Meselâ  Hamza'nın  es­  habı kendisine yardım  eden  Dervişleri,  peşinden gelen­  lerle Dürzîliğin  yayılması  için yadımcı  olanlar    (164)  olup Saddak kelimesi bile yıldız  hesabı  ile 164'e uygun  düşündüğündein  saddak  maddesini  Sad  ile değilde  Sin  ile yazıp Sadık ve Erdak derler. Bir de Muhammedin «sal­  lallahü aleyhi ve sellem» ailesiyle  bütün eşlerini ve çocuk­  larını Dâl­i mühim ile Huruf­u gedep derler ki yıldız he­  sabiyle  (26) olup ona Hülefa­yı Raşidin'in sayısı eklene­  rek ortaya çıkan (30) sayısı Sad'ın yıldız hesabiyle uygun

düşdüğü  (90) sayısından düşünce geri kalan (60) olur ki  Sin harfine uygun geür. Düşüncelerine göre bu hesab da  TARİH­İ  CEVDET               435  Saddak'm Saddak yazılmasını gerektirir.  Yine anlatıldığı gibi tenasüh'e   inanıp kendilerinin  evliya saydıkları ileri gelen ikalden biri ölse ruhu Çin'e  gidip  orada bir kalıba girermiş bu  nedenle  Çin dağların­  da  kendilerinin güya çok velileri varmış diye düşünür­  ler. Ve bugünkü insanlık dünyasmdan önce Çin'ler dün­  yası  ve yeraltı dünyası  gibi bir  dünyaların  olduğunu  söylerler. Hâkim biemre'den önce yetmiş geçmiş olay za­  manı  Devir  sayıp her devri   dört milyon  dokuz yüzbin  sene  olmakla uzayda dünyanın gelişme günlerinden  Ha­  kim zamanına kadar üç yüz kırk milyon sene geçmişdir.  Hakim'in devri kıyamet zamanıdır  diye Çin içinden  Ye'­  cüc Me'cücün gelmesini  beklerler. Ve  Yecüc Mecüc'e  say­  gı gösterip derlerki bu saygı diğer kavim iki buçuk  mil­  yon  askerle  Mekkeye gelirler.  Ertesi  günü sabah  Hâ­  kim bi emre onlara Beyt­i Şerifin erkanından çıkar ve  elindeki altın  işlemeli ile insanları korkutup sonra kı­  lıcı Hamza'nın  eline verir,  o  da köpek üe  domuzu öldü­  rüp sonra Kabe'yi  yıkarak bütün  dünyânın hakimiyeti­  ni Dürzîlere verir  geri  kalan insanlar  reaya gibi kulla­  nılırlar. Şöyle insanlar o zaman halk dört parti olup ilki  kâl­i  düruz   olup  onlar Sultanlar,   Vezirler  ve  Hakan  olurlar. İkincisi Ehl­i Zahirdir ki Ehl­i İslâm  ile Yahu­  di'lerdir. Üçüncü Ehli Batın  der ki  Nisarî ile Siy'a'dır,  dördüncüsü  Müttedlerdir  ki   Durzîlerin cahilleridir. Ve  Hamza birliği kuran Dürzi akıllılarından başkasının alın­  larına  damga vurup cizye  koşar daha bunun gibi haka­  retler eder. Ama Durzîlerin akıllıları  açıklandığı gibi ser­  vet ve saltanat sahipleri ve  cahilleri  diğer partilerden  ziyade azap  ve sıkıntılara katlanırlar.  Zira onlar  ehl­i  îmân  iken  vahdet  yoluna  girmemişlerdir,  derler. Köpek  ile domuzdan sözleri şunu  anlatır :  Bunlar iki görünüş­*  den  ibaret ve  düşüncelerince şeytan iblisden  başka ola­  436  AHMED CEVDET PAŞA  rak söylenen îblis'in  ve esas şeytanın halidir  derler ve  Natık ilk  önce  Adem'de çıkıp sonra Nuh'a, sonra  İbra­  üime,  sonra Musa'ya, sonra İsa'ya,  sonra Muhammed'a  ve  sonra Said bin Ahmed­ül Mehdiye geçti deyip işte bu  Mehdî'yi bile ulu ve aziz peygamberlerimiz arasında  sa­  yarlar ve  yedisine de Natık  adı  verilip bunların her bi­  rinin zamanında birer esas kuruluş  olması  ile  böylece  İlk  önce, Şit bin Adem de, çıktı ki Ademin esasıdır ve  Şam'a,  sonra İsmail'e, sonra Harun'a,  sonra Şem'un'a,  sonra Ali  bin Eba  Talibe  ve  Said  zamanında Kaddah'a  geçdi derler.  Düşüncelerine  göre Natık şeriat adamına zahire ve  esas şeriat adamının Batına  demek olup  Hâkim biemre­  nin huzurunda  iki  şeriati bile ayırmakla  yerine kendisi­  nin  tevhid'i  ve İbadeti geldi  diye  inandıkları  için kul­  landıkları  sözlükleri gereğince Ehl­i zahir olan  Sünnîle­  re münkir, kâfir ve ehl­i batın olan Şi'îlere müşrik der­  ler. Böylece  Zahirî  ve batını mükellefiyetler  bir kenara  atılıp mselâ  Rafızî  ve Elhad'in  batıl inançlarınca Salât  yani namaz Hazret­i  Ali  ile ona dost  ve bağlı olanlar  arasında birsıla ve bağlılık kurmak  için bir and olup bu­

na  erişenler Şeyhinin sevgisinden   uzak  olmaları lâzım  gelir ve   (İnnes ­ salâte tenha an­il fahşa'i vel münkir)  ayet­i kerimesinde   fahşa ile münkir'den   Ebubekir  ile  Ömer anlaşılmalıdır derler. Ve keza zekat  alıp vermek­  den ibaret  olup  tecelli Hazreti Aliye ve  evlâdına muhab­  bet ve teberra,  Ebubekir, Ömer  ve Osman'a  ve onlarla  bağlantısı olan diğer Eshab'a  «rıdvanullahi teâlâ  aleyhim  ecmaîn»  düşmanlık ve  kindir derler.  İşte uydurucularm  esas inanışları bu kötü düşüncedir.  Ama  Dürziler  Salat  ve  Zekât­ı  şer'iyye'yi  İn­  kâr ettikleri gibi Raflzâlerin  bu  denli geçersiz  inançları  bile  inkâr  ederek Hâkim biemre  Şeriat­ı  Zahire ve Ba­  TARİH­İ CEVDET               437  tına'yı ortadan  kaldırıp  tanımamakla hakikaten  namaz  kılanlar  kendisinin  Allah olduğunu onaylayıp ona iba­  det ve tazimden ibarettir.   Zekat bile  iki manâda yani  Zahir  ve batından  kalbi  temizlemek   kısaca büsbütün  geçmişdeki  inançlardan  geçmekdir  diye  düşünürler. Yo­  rumlarlar, yine Kur'anla kesinleşmiş olan bütün dinî mec^  buriyetleri  inkâr ettikleri gibi  Rafızî velhad'm   kâfir  oluşunu,  dinden sapmasını, vesair dinleri inkâr  ederler.  Her birinin dışında ve hepsinden ahlâk  ve  insanlık dışı  tutumu ile  sapık  bir  toplum velhad'a giderler.   Bu  da  nakz­ı hafi  adlı risalelerini okuyunca belli olur. ve Haz­  reti Adem'in  Kerim Peygamber olduğuna inanırlar. An­  cak insanın  şekil değiştirdiğini de  düşünebildikleri için  topraktan halk  olduğunu inkâr ederek adem  üçdür üçü­  nün de diğer insanlar gibi  anası ve babası vardır. İlki  Adem­i Safâ'dır ki Kerim Peygamber olan Adem budur.  İkincisi Adem­i Ari ve  üçüncüsü Ademi Nas olup bun­  lar da Ademi Safâ'nın sonra  gelenleridir ve bunlardan  başka Ashabı, ileri  gelen Kabile reisi veya vekili,  davet­  çileri olup  işte  Melâike­i  kiram  bunlardan  ibarettir  ve  Adem'e  zıd olan  İblis olup  şeytan bile  İblis'in  eshabın­.  dandır diye Hazret­i  Adem  hakkında olan  Kur'an ayet­  lerinin  hepsine  kendi  batıl  inanışları  üzerine   haya­  le gelmedik anlamlar verir ve derler ki Adem­i Safa bun­  dan önceki devirlerde Allanın birliğine davet hizmetini  etmişdi ki o vakit daha  henüz Adem diye  adlandırılma­  mışdı. Ve ortaya çıkışı  cin dünyası devrinde  idi ki onlar  Adem'e  ibadet  ederlerdi. Ve o vakit Hâkim bi  ebre'nin  insan  olması nedeniyle  yani insan  kalıbında bulunması  ile adı Yaradan idi. İşte ehl­i  Fers'in Bari hüda  (Yara­  dan Allah)  sözü bundan çıkmadır. Ve bu adamın asıl  doğduğu yer Hindistan'da   Ademiniyye   denilen şehir  olup adı Şatnil ve  babasının adı Daniel id»  ve  görünüş  438            AHMED CEVDET  PAŞA  de tabib­i ecsam  olup  hakikatte  ulumu  tevhidiye ile ta­  bib­i Ervah idi. Bu halde  beldesinden çıkıp YgKîen bel­  desinde Sırna adlı beldeye  geldi.  Sırna Arabca  (mucize)  demektir.  Bu bölgeye girince ahalisini Allahm ortağı olduğu­  na inanan insanlar olduğunu  görünce olara Allahm bir  olduğunu anlatıp  tevhid­i Bari'ye davet eyledi.  Onların  da  bir partisi uyarak muvahid oldu bir  partisi  de müş­  rik kalınca memleket iki parti oldu Şatnil  müvahid dü­  şünürlerini  (binu  an­il müşrikin)  yani müşriklerden ya­  kın ve uzak olun diyince onlar da emrine uyarak müşrik­  lerden uzaklaşıp bu iki parti  arasında Beynunet ortaya

çıkınca kendilerine,  Ben denilerek Ben devri ortaya çık­  tı. Çin dünyasında İblis de insanları Allahm birliğine da­  vet edip kendi ismi,  Haris ve babasının işini Termah idi.  Aslında İsfehanlı  olup  o da Sırna  Bölgesinde otururdu,  zaman gelince Allah Şatnil anlatıldığı tevhid daveti gö­  revi ile ortaya çıkardı ise de meleklere yani tevhid­i Ba­  ri davetcilerine hitab edip Şatnil'e başeyip  itaat ve sec­  de etmelerini emr  etti. Onlar da bu emre uyarak Şatnil'  in  eshab ve maiyeti erkânı,  hudud ve nakibleri davet  olundular.  illâ İsfehanlı Haris bin Termah  kendisinin  davette  kıdeminde söz açarak beni Nar­ı halis yani  yalnız haki­  ki ilimle davet nurundan halk ettin ve Şatnü'i toprak sa­  yılan  konuşmadan  halk  eyledin.  Yani  İshap  ve  tabi  olanlarıyla  konuşmadan meydana  çıkardın  diyip  kibir­*  lenmeğe ve emre uymakdan  çekindiğinden Ayn­ı Cennet  gibi sayılan  Daire­i  Davet'den  çıkarıp,  Hudud'un hepsi,  ve  erkân tevhidden düşürüldü. Ama  Şatnil  böylece hu­  dud,  erkân  ve  nakiblerini tamamlayıp tertible  tevhid'e  davete başlayınca kendisine Adem denildiki davet yapan­  ların imam'ı  demekdir.  TARİH­İ CEVDET  439  Çünkü  bu davete uyan müstecibin Adem'le bildiril­  miş olunduğundan  Beşer  adnı  aldılar. Onların  tevhid'i  kabul  etmeleriyle Adem'de  din  emrinde  onların  babası  •olmuş  olduğundan Eb­ül Beşer  denildi ve eşi  Huy mü­  minleri hakiki ilim  ruhu ile razı edip terbiye ettiğinden  tjm­mül Beşer oldu. Ve  Adem Eshap ve Erkam olan da­  vetçilerini etrafa  yayıp Davet emrine başlayınca İsfehan­  lı Haris onun ters  davranışına  karşı koymakla İblis de­  nilip  bu  yüzden  memleket iki parti olmak  lâzım geldi.  Ve Adem kendisine bağlı  olanların   İblis'den ve  onun  kavmi  olan Çin'den uzak  durmalarını  emredince onlar  da birbirleriyle karşılaşınca (İhcür ve hizbehu) yanı 1b­  lis'i ve  onun kavmini terkedip  onlardan  uzaklaş derler­  di. Bu  yüzden Sırna Bölgesine Hecer adını vermişlerdir  Ve Adem'in şeriatı yalnız,  güzel tevhid şeriatı olup on­  dan sonra  pek çok şeriat ortaya çıkarılmışdır. Ve  niha­  yet bu  zamanın  adamı  olan Hamza bin  Ahmed­ül Safa  zuhur eyledi ki onun şeriati de  böylece sade Tevhid'e da­  vetten ibaret  davet emri  eski haline dönmüş oldu. İşte  Adem­i  Safa işte bu  Şatnildir ki yazıldığı  gibi  davetle  görevlendirilince  kendisinin Eshap  ve Nakib'leri  12 olup  hepsi onun şeriat Hudud'u, davet  melekleri idiler. Bun­  ların  birincisi Basra ile Ahnuh, ikincisi  Seremna bölge­  sinden Şerh adlı zat idi ki, Şit diye adlanır. İkisi de bu  Adem'in halifeleridir ama  ikinci Adem ki Kur'an da (as­  sa rabbehü) diye  adı  geçer. İşte  bu Ahnuh'dur. (fene­  siyye velem necidlehü azmen)  diye  üçüncü Adem'in  adı  geçer. Şit  diye  adlandırılan  geçen  açıklamada Adem­i  Safa  eshab ve nakibleri  içinden bu ikisini  seçip dönün­  ce kendi makamına geçirdiğinden  ikisine de  Adem  de­  nilmişdir ikisini  de Davet cennetinde oturtup ancak Ah­  nuh tertipte önceliği ile erkek ve Şerh dişi olarak görün­  müşdür. Ve  Allahdan  başkasına  ibadet  etmemek  ve  440            AHMED  CEVDET PAŞA  marnları olan Şatnil'in dediğinden  çıkmamaküzere  Şif­  den yeniden söz alınmış ve Ahnuh'a da bunun böyle ağız­  dan  vasiyet olunmuşdu. Ve Allaha gerek  sen  ve gerek.

arkadaşın olan Şit Davet cennetinde kalıp faziletlere yü­  reği tok, kanmış olunuz fakat bu ağaçlara yaklaşmayınız.  Yani Şatnilik  yükseliş ve mertebesini iddiaya  kalkışma­  yınız  ki zulüm işleyenlerden yani  sözünü  tutmayanlar­  dan olmayasınız  demişken onları şeytan aldatarak rüt­  belerinden düşürdü. Şöyleki İblis Şeytan tarafından  Da­  va açmağa izinli oldu. Adı HABİL idi. Vahye de Ahnuh'­  un davetçilerinden Anil adlı  kimse  idi.  Ve Tilus  de yine­  Ahnuh tarafından Davaya izinli  olup, adı Tabuh idi  Habil daima  Anil  ve Tabuh'a  gelip giderdi. Birgün.  Ahnuh efendimiz ile kardeşi Şit'e kendi hayırları için bir  nasihatim vardır   Beni yanma  koysanız diye ANİL ve  tabuh'a  yalvarınca onlar da  Habil'i Ahnuh ile, Şit hu­  zuruna getirdiler.  Ahnuh  Habil'i görünce anlıyorsun ki:  dine karşı gelmekden,  karışıklık  çıkarmaktan artık vaz  geçtin  deyince  Habil (Lâ ve hak­ül  Bar) yalnız size na­  sihat için geldim işittiğime göre Mevlâna El­Bar İmamet  Ahnuh'undur ve Şerh'de onun halifesidir; ve bu yüzden  Şatnil size fenalık ediyor der. Bunu söylemekden gara­  zım yalnız hepimizin  iyiliğimizi istiyerek bunu  hatırlat­  makdır   dedi.   Ahnuh  da  şeytanın  sözüne  aldanmca.  İmamlığa kalkışıp  Şit'i halife  naspetti. O da ahdini unu­  dup kabul etti.  Ve Ahnuh hakkı olmayan bir rütbeyi id­  dia  ve  Şit'de  davasını  onaylamakla  Ahnuh  Habil'in sö­  züne aldanıp İmamına asî oldu, diye müstecibin arasında  bağrıldı  ve ayıpları meydana çıkmakla ikisi de yaptıkları  için  keşke yapmasaydık diyerek epiyce ağlaşdıkdan son­  ra Yen  Şatmil'in kayırması  ile suçlarını Allah  affedip  eski durumlarına getirdi.  İşte   (fetelekkâ  Ademii miıt  Rabbihi kelimat­ı feteab­e aleyhü), ayetinde kelimat beş»  TARIH­I CEVDET  441  tarafdan ibaret olup Şatnil de beş harf olmakla ona işa­  rettir diye yorumlarlar.  Dünya adamı dediğimiz işte bu zaman adamıdır. Ce­  nab­ı  bari bu zamanın halkına lütf ve merhamet ede gel­  miş olup taki onlar niyetlerini değiştirip doğru yola ters  gittilerse de  o vakit o da nimet ve  lütuflarını onlardan  alıp çekip  kopardı ve kendi Şeriatleri dışında bir şeriat  ile onlara Nuh'u  göterip gönderdi ki onları yokluğa iba­  detle  putlarda  birleşmeğe  davet  edip iyman edenlere Za­  fir etmeyenlere kâfir dedi. O da erkân ve  nakibleri nas­  bmda Adem­i Safa ya benzeip on iki eshab ve halifeleri  vardı.  Ve esası Sam  idi.  Sonra İbrahim bin Azer  çıkdı.  Azer'in ismi Ahnuh der ki oğlu İbrahim zuhur edip ken­  di Şeriatiyle Nuhun,    Şeriatini  değiştirip  İsmail'i esas  nasp ve tayin  eyledi Ve onun da on iki hudud ve erkân  daveti ve  otuz davetcisi vardı ki halkı  yokluğa ibadetle  putlarda birleşmeğe ve İbrahim'e iaate  davet ederlerdi  ve kabul edenlere  mümin ve etmeynler kâfir denirdi son­  ra Musa  ortaya   çıkınca  İbrahim'in şeriatini  değiştirdi.  Ve Harun'u esas  naspetti. Onun da on iki eshabı  vardı  ki Havarıyun'dur.  Onlar  da halkı yokluğa ibadetle put  birliğine İsa'nın itaatine ve ayakda duran  delil büyük ve  küçük  gökdeki yıldızları  doğuranın manevi evlâdı  oldu­  ğu inancına davet ederlerdi. Lâkin  çoğunlukla onun söz  ve işaretlerini  anlayamadıklarından kabul  edenlere mü'­  min ve  etmeyenlere kâfir  denildi. Sonra Muhammed bin  Abdullah  kılıç  ile ortaya  çıkıp  bütün şeriatleri kaldırdı

bu şeriat sahiblerine  Cizye koyup  Ali'yi  esas  nasbettî  O'nun da on iki şeriai erkânı vardı ki dört halife ile di­  ğer büyükler seçkin kimselerdir.  Bunlardan birisi de Mu­  aviye  olup tertip  de  Osman'dan sonra  idi. Ve Ali esas  olunca  ona  işden el çektirdi.  Fakat Muaviye de  senin  nasbmdan  önce Hazret­i   Muhammed  beni nasb  eyledi  442  AHMED CEVDET PAŞA  diye  karşı koymaya kalkdı.   Osman'dan  sonra Hilâfet  davası  yaptı. Ve Muhammed'in şeriatini kabul edenlere  mümin ve müslim  denip etmeyenlere de  kâfir ve  şaki  adı verilerek esir sayılıp cizye'ye  bağlanmışlardır.  Hal­  buki  kılıç kalkıp da diğer bütün dinlere öyle din olamaz  yoktur deyip ayakta duran  delil  ve  ayağa kalkın  zata  özel şeriat teklif sahihleri kararlarını birbirleriyle  anla­  şarak tâbi olanlarını kötülük   yapılmasından  korumak  lâzım gelirdi. Böyle birbirini tutmayan hallerden haki­  katte görünüşte pek az  değişik   oldukları halde  bütün  bu işde söz  sahibi olanlar  kıyamete  benzetip,  taklid et­  miş oldukları bellidir.  Bundan  sonra  da bir söz söyleyen çıktı. Bu da Sa­  id­i Mehdi olup esası kaddah  idi.  Ve  onunla asırlar ta­  mam  olup  kıyamet  zamanı geldi ve (Yevme Yeda'­üd da'  ilâ şey'­i nekir)  ayetinde  olan şey'­ nekir arzu edilen şey  bu devirde davet olunan  ibadeti Hâkimdir ki onu bütün  söz sahipleri,  esaslar ve  kendilerine  bağlı olanlar  inkâr  ederler deyip  bu ayete de sair  ayetler gibi kendi batıl  görüşlerine göre böyle esası ve mesasi yok bir mânâ ver­  mişlerdir.   İşte  Dürzîlerin batıl  inançları  böyle olup bu  inançlar bir takım acaip saçma  sapan sözler yalancı tap­  mak  hikâyeleri olarak biraz düşünce  ve anlayışı  olan­  lar bunların Hak dinine ters düşdüğünü  anlayacağından  böyle  şey  yoktur olamaz  demeğe ihtiyaç yoktur.  Fakat  bunların zarar veren görünüşleri (Min yedallel­iillah  fe­  maale  min  Had) ayeti kerimesiyle  karşılaştırılarak oku­  nur  ve düşünülürse  Allah'ın  ötedenberi veregeldiği iyi­  liklerle elegeçen nimet  Dini  mübin­i   Muhammedi  için  büyük gönül  rahatlığı ile  (Elhamdü  lilîâh alâ din­ül  İs­  lâm) diye farz olan teşekkürün edasına ve Hatem­ül  en­  biya aleyhi ekmel­üt Tahaya   Hazretlerine namazlarda  dua etmek ondan olanlarla eshabma  ve bağlı olanlarına  TARİH­İ CEVDET  443  teslimet  ve turziyenin karşılıksız   verilmesine  yeniden  istek duyulur.  İnançlar kitabında bazı temelsiz ve doğru olmayan  mezhebleri yayıp başka din  yokdur   diye  başlanmasıyle  hak  dinine  ters  olduğu bilinipte  sakınmak  maksadına  dayanır.  Ama böyle aslı faslı  yok inançların  hak dinine  aykırı  düşdüğü açıkça görüldüğünden bunların yayılma­  sı ve anlatılması  yalnız garip şeyler  olduğunu göstermek  ve eshabmın pek beyhude  yere karanlık ve zararlı  dü­  şünceler  içinde kaldıklarını açık  ve  uzak  görüşlü plan­  lara arzedip uyarmak bir kat daha  Allah'ın bize verdiği  güzel  şeylere teşekküre  zorlamak için anlatıp  söyledik­  den sonra Ber­Rus­Şam tarafında Dürzî  ayinlerine  ya  km ve daha garip bir de Nasirî mezhebi vardı. Bu yön­  de onunda topluca anlatılması uygun görülmüşdür.  Nasirî'ler   Ber­rüş­Şam'da   Lâzikiye  ve  Trablus

bölgesi dağlarında oturup yerleşmişlerdir. Şam ile  Sa­  lihiyye de bile  bulunurlar.   Bunlar  da Batmîlerden  bir  parti olup Dürzi'ler  gibi korkup  çekindikleri şeyler var­  dır.  Yani mezheb ve  dinlerini saklayıp  İslâm  gibi  gö­  rünürler.  Bunların akıllı ve  cahilleri  vardır.  Ruhun  bir  cisimden  diğerine bazen insandan hayvana tersine hay­  vandan insana geçtiğine inandıkları için gerçekden Dür­  zilere  benzerler.   Ama   inançlarını   izah  ve açıklama­  sına girişildiği  zaman aralarında geniş ayrılık görülür.  Şöyle  ki  Dürzi'lerin  iffeti olup zinadan sakınırlar.  Ama  Nasirî'ler zinayı  dinlerince yasak  olmayan  bir  şey  inan­  cındadırlar.  Bir   erkeğin   kendi   mezhebinde  olan­  lara  bir kadının mahremiyetini  kirletip  herkesin  kulla­  nacağı  halde bırakmasiyle ve  bu  ilk  alış verişi yapma­  siyle  derecesi yükselir.  Fakat  bunların Nasirî'lerin ikal  denilen akıllı olanlardan olmaları şart olduğundan bu­  nu bilmiyenlerle  cahillerin  çekinmesi  lâzım gelir derler  444  AHMED CEVDET PAŞA  ve Nasirîyye bir çok  partilere ayrılmış  olduğundan  ba­  zıları kadınları hayvanat derecesinde   sayıp inanarak  kendilerini  söz söylerilfk  hakkından   uzak olduklarına  inanırlar. Onların  erkekler  gibi Allah  tarafından mü­  kâfatlandırılmıyacağma  ileride  de iyi  günleri   olmayıp­  ölmesiyle bütün bütün yok olduklarına inanırlar.  Dürziler insanların  ruhlarının yalnız insana ve bel­  ki hangi milletten ise yine o milletten bir kalıba yer de­  ğiştirmesine  inanıp   Dürzî ruhunun   yine Dürzi'ye ve  Müslim Müslime ve yine hangi  dinde ise  yine o dinden  bir cesed'e yer değiştirir ve meselâ  bir Dürzî tanassur  etse  yahud  Sünnî olsa ve bu halde iken ölse elbette  an­  nesi  zina etmişdir. Zira hâkim'in ortaya çıkışı ile kapı  kapandı. îman  eden etti ve kalan kaldı  ve ümit kesildi  ve artık kimsenin  bir  başkasının dinine   girmesine or­  tam  kalmadı derler.  Ama Nasirî'ler  insan ruhunun dört ayaklı hayvan,  haşarat  ve  belki  madenlere  geçişine bile   inanırlar v&  düşüncelerine  göre ölümün  farklı oluşu  dinlerince  ya­  sak olmayan  şeylere inançlarında ve  karşı   koyan  haî  ve şanı olup misafirsever ve garibleri koruyan kimsele­  rin ruhları  mertebelerine göre  insan  cesedlerine  geçer»  Meselâ  temize  çıkmış,  dinlerine inancı olan hayır  sahi­  bi güzel işleri  yapan iyi insanların en yükseğinden olan  hükümdar evlâdları ve  sultanlara ve eğer kendilerinden  aşağı tabakada ise  ona göre onların alt tabakasına ve  eğer pek kötü kişi ise ölünce köpek ve  domuza benze­  yen  hayvanların  hangisinin  zamanına   rastlarsa  onun  cesedine geçer.  Hatta  pek büyük  azaba müstahak  ise ateşde yan­  mak için demir gibi bazı madenlere  geçer. Fakat ruhun  bu devri ceza  vermekle uyarmak için  ve terbiye  etmek  içindir.  Temizleninceye kadar böylece tekrarlanır  ve ni­  TARİH­İ CEVDET  445  hayet  olguniaşmca gök de bir yıldız  olur  derler. Allah­  lık ve  Peygamberlik  hakkındaki  batıl   düşünce hiç bir  milletin  inancına  benzemez. Şöyle  ki Allahlık   Habil'e  ve  ondan Şit'e geçti  ve Adem Kerim Peygamberdi, son­  ra  Allahlık İsmail'e  ve Peygamberlik İbrahim'e   geçti,  sonra  Peygamberlik  Musa'ya  ve ondan   İsa'ya, ondan

sonra  Hazret­i Muhammed bin  Abdullah'a geçtiği  gibi  Allahlık  da Haruna ve ondan Nasırîler  arasında Batras  diye anılan Şem'una  ve ondan Ali bin Ebu Talib'e geçip  ta  ki Cennete gidilen açık mavi elbiseye bürünüp te gö­  ğe  çıkınca güneş   yükselinceye dek  orada kaldığına  ve  halâ güneşde olduğuna aldanarak  gökdeki büyük   yıl­  dızların  Nasirî ikalının ruhlarıdır  diye inandıklarından  güneş'e  doğarken  ve batarken  secde edip yıldızlara  da  hürmet  ederler   ve dualarında istekleri  varsa görünen  yıldıdar hürmetine en iyisinden  isterler ve Eshab­ı Ki­  ramdan  Mikdad bin  Eb­il Esved'e Rabbinnas deyip Ali  Muhammed'i ve o da Selman'ı, o da  Mikdadı ve Mikdad  sair insanları halk eyledi derler. Cami ve kiliseler  gibi  özel mabedleri olmadığı için her vakit  evlerinde topla­  nıp ikâl ve  şeyhleri gelip biraz  kısas hurafe ve  ahbar  okuyup  buna bayram  derler ve  bu gibi bayram  toplan­  tıları  için her zaman  evlerinde  özel mahfuz mahalleri  olup,  ona yabancı giremez ve ne  yaptıklarını   bilemez  ve eğer kazara girecek olsa hiç durmadan   onu  gizlice  öldürüp yok  etmeğe   çalışırlar.  Iyd­i   Milâd ve yılbaşı  gibi kendilerine özel bayram günleri bile vardır  ve  en  büyük bayramları 4 nisan günü Neyruz bayramıdır.  Kısaca çeşidli yönlerden  Dürzi'lere benzedikleri  gi­  bi güneşle yıldızlara tapmalariyle  mecus'a da  benzerler  ve Batras'ı saygıyla  yükseltmek  ve dinî toplantıların­  •da şarab kullanmak  ve içilmesini helâl  saymak ve  Nisa­  ra ile beraber bayram etmek gibi  şeylerle de Nisara'ya  446  AHMED CEVDET PAŞA  yani  İseviyet ve Hıristiyanlığa benzerler.  Hazret­i Ali'­  ye  ve on iki  imama saygı gösterip  onları yüksek gör­  dükL,ı için Rafizîlere benzerler. İç yüzü ile  hepsine ay­  kırı olup,  bütün milletlerin durumu dışmdadırlar.  Kötü  inançlara  sahip  olanlardan Allah  korusun.    (Hafaznâ  Allah  min  şurûr­u  akâidühüm).  TAHİR ÖMER'İN ORTAYA ÇIKIŞI VE CESAR'IN  BER­RÜŞ­ŞAM'DA NAM VE ŞANININ ORTAYA  ÇIKIŞI VE BER­RÜŞ­ŞAM'IN BAZI HARB OLAYLARI  Şeyh Tahir  Ömerin  Ber­rüş­Şam'da bağımsızlığını  ve  nüfuzunu  artırması şöyle anlatılır: Zeydan adlı kim­  se  Medine'den Safed bölgesine  gelmiş  ve Ömer adından  işte bu Tahir Ömer doğunca Zahir diye ad verilip Arab  geleneğine göre isim babasının adını aldığından  Zahi'"  Ömer  denilmişdir.  Fakat Zahir adını  Tahir  söylemesini  ora halkı dillerine yakışdırdığmdan Tahir Ömer diye  ün  salmışdır.  Maan  oğullarının sonra  Safed   bölgesi Ben­i  Şahab eline geçmekle Tahir Ömer ilk önce  onların ta­  rafından Hâkim  nasbolunmuşdu.  Ancak  günden  güne  servetini artırarak kuvvetlenmiş   Akkâ, Sayda, Yafa,  Hayfa,  Remle, Nablus ve  Safed topraklarının   tamamı­  na  el koymuşdur.  Kendisinin idare merkezi  Akkâ  olup oğullarından  her biri birer nahiyede hükümet ederdi. Sayda ve Safed  bölgeleri oğlu Şeyh Ali Zahir'in elinde olup Blad­i  Be­  şare eshabl olan  Beni Metval Şeyhler onun emri altında  idi.  Bilindiği gibi sabık Ali Bey devlete isyan ettiği za­  man Tahir  Ömer de  ona tabi  olmuş  ve sonra  Ali Bey  mağlûp olup,  Mısır'dan çıkınca ona sığınarak Akkâ'ya  geldiği zaman Mısır'ı  tekrar ele  geçirmek  için  Ruslar'­

dan yardım istiyerek o vakit  Akdenizde bulunan  Rus  donanmasını da Akkâya  getirtmişti.  TARİH­İ CEVDET  44T  Bu sırada Tahir Ömer Oğullariyle Beni Şahab ara­  sında düşmanlık çıkınca Şam tarafından  da Tahir Ömer  üzerine asker sevk olunduğundan Ali Bey  gerek maiye­  tinde bulunan  Mısır  askerleri ve gerek   getirttiği Rus  donanmasını Tahir Ömer'e  yardim için beri tarafa gön­  dermeğe mecbur olmuşdu.  İşler bu  yolda iken yukarıda anlattığımız gibi Ce­  zar Mısır'dan kaçarak  İstanbul'a   geldikden sonra Ha­  leb'e  ve oradan Şama  gidip  geçinecek bir iş bulamadı­  ğından (184)  senesinde Beyruta  oradan Deyrilkamer'e  gelip o vakit Beni Şahab'dan Cebel'i Duruz  hâkimi bu­  lunan  Emir Yusuf kendisine  çokça  hürmet etmekle bir  müddet onun yanında  oturdukdan   sonra Şam'a dönüp  bir zaman da orada bir akçasız sefalet  çekdikden son­  ra  bir  aralık ermeni kıyafetine girerek  kiyafet  değişti­  rip Mısır'a  giderek üç  gece kadar evinde kaldıkdan son­  ra  evindeki malını alıp tekrar Şama gelmişdi.  (185) Se­  nesi  ortasında  Şam'da otururken  anlatıldığı gibi Dür­  zi'lerle Tahir Ömer'in  oğulları  arasında çıkan düşman­  lığını  fırsat bilerek Mısırlı vekil Osman   Paşa Şam Se­  raskeri nasbolunup  Dürzîlerle  birleşerek Sayda'nın Ta­  hir  Ömer'den kurtarılmasına   görevlendirilince  Osman  Paşa da fazlaca  asker toplayıp eski Kudüs mütesellimi  Halli  Paşa'yi Başbuğ  nasb ve tayin ederek yanma Ce­  zar Ahmed beyi  de  katıp  Sayda  üzerine göndermekle  beraber Şam'dan  hareket edip Sayda   yakınında  Dürzî  askeriyle birleşerek  Sayda  üzerine  harekete  geçmişler­  di.  Tahir Ömer'in  oğlu Şeyh  Ali Tahir de kendi aske­  rini ve o esnada Ali Beyle beraber Mısır'dan gelmiş olan  Mısır askerini alıp  karşılık  çıkınca  Sayda  yakınında  Sehl­il Gaziye adlı yerde iki  kısım çarpışınca eşkiya ta­  rafı  galip gelince  Dürziler  dağa ve devlet   askeri de  448           AHMED CEVDET PAŞA  Şam'a  çekildiler.  Bu sırada Rus  donanması  da her kes  uyurken Beyrut yakınma gelip Demir atmışdı. Açıklan­  dığı gibi Ali Bey Mısır'ı tekrar ele geçirmek Rus donan­  masını Sayda'nın koruması için o bölgeye  göndermişken  yazıldığı  Şam  askeri  ile Dürziler  mağlup  olunca  Rus  donanması  herkes uykuda  iken şafakla beraber  Beyrut  ile hükümeti Emir Yusuf'a  bırakan amcası  Emir Mansur  rıp bazı han ve evleri talan ettikden  sonra yine  gemile­  rine dönmüşlerdir.  24 Sene Cebel emiri  olup da kendi isteği ve arzusu  ile hükümetiEmir Yusuf'a bırakan amcası  Emir Mansur  da bu  esnada Beyrut'da oturduğu sırada Rus donanma­  sının böyle  birden Beyrut yakınma geldiğini görünce be­  ni Şahab'dan bazılarını yanma alarak Beyrut'tan  kaç­  mışdı. Fakat Tahir Ömerle   aralarında eski bir  hukuk,  dostluk olduğu için donanma amiraline 25  bin Riyal ve­  rip  gözünü doyurmuş ve  inandırarak geri çevirmişdir.  Fakat Emir Yusuf donanmanın gelip de böyle zarar ver­  diğini  Osman Paşa'ya haber  verince   Beyrut'un  korun­  ması için bir mikdar   askerle Cezar  Ahmed  Beyrut'a

gönderilmesini  istida eylemiş  olduğundan  Osman Paşa  da bir Mağribî askeriyle kethüdasını ve Cezan  Beyrut'a  gönderdi.  Çünkü  o vakit Beyrut  Beni Şahab elinde idi.  Emir Yusuf Beyrut kalesini  Cezar'a teslim edip  bırak­  mış  ve kale muhafızları,   sair görevlileri  çağırıp  Ce­  zar'ın  emrine  itaat etmelerini  emir ve tenbih edip  ken­  disi  de bu sırada  Cebel bölgesinde isyan  etmiş  olan  Be­  ni Hamade  şeyhlerini basdırmak üzere Cezar'la beraber  gelen mağriplileri  alıp o tarafa yürümüşdü.  İşi  bitirip  Beyrut'a dönünce  Cezar'm ve  Kethüda beyin Beyrut'da  oturmalarına ihtiyaç kalmadığından Kethüda  Bey Şam'a  döneceği sırada Emir  Yusuf  Cezar'm  Beyrut müdafası  için  kalması gereği için amcası Emir Mansur ile konu­  TARİH­İ CEVDET  449  şup Emir Mansur, Cezar'm durum  ve  davranışını beğen­  miyerek buna pek  emniyet doğru olmaz   bir kere  Bey­  rut'da yerleşirse sonra  çıkaramazsın   diye Cezar'ın  da  Şam'a gönderilmesini uygun görerek  tavsiye etmiş   ise  de Emir Yusuf amcasının bu nasihatini dinlemedi ve Ce­  zan yine Beyrut muhafazasında alıkoydu. Kethüda Şam'a  dönünce bile Cezar Beyrut muhafazasında kalıp yine mem­  leket işlerinin basma geçmişdi.  Ancak bu  sırada Cezar'm ünü meydana çıkıp  anla­  tıldığı gibi Eb­üz Zeheb'le aralarında  olan olaydan ötü­  rü Eb­uz­Zeheb o  bölgede  onun bulunduğunu istemedi­  ğinden (1186) yılı ortasında Emir Yusuf'a gizli bir  mek­  tup yazıp Cezar'ın  Mısır'da iken ortaya   çıkan  hainlik­  lerinden  söz  açarak onun öldürülmesini ve başının  gön­  derilmesi halinde  kendisine 200.000 Riyal   vadetmişdi.  Lâkin bu ortam da Cezar Osmanlı Devleti  gözünde  de  1in kazandığından Osmanlı Devletinin  azarından,   kötü  davranışından korkarım  diye  özür  dileyip Emir   Yusuf  tarafından Eb­üz­Zeheb'e cevap yazılmişdır.  Bundan  sonra  Cezar Beyrut kale'sinin  yıkılan  yer­  lerini onarıp, hükümet  etmeğe başlayıp bu  yolda  olan  hırs  ve eğilimini gören Emir Yusuf şüphelendi. Şöyle  ki  kalenin onarılıp tahkimi bittiği halde Cezan buradan  çı­  karmak  zor  olur düşüncesiyle  kalenin muhafazasını ben  Osmanlı  Devletine taahhüd ederim, diye Cezar'a yazı yaz­  mışsa da Cezar tanımayıp  dediğini yapmamış ve evvel­  kinden  çok kalenin tahkimine önem  verdiğinden başka  Cebel  halkının  silâhlı olarak kaleye  girmesini yasakla­  mışdı.  Emir Yusuf askeri  ile Beyrut üzerine  yürüdüğünü  Cezar Emir Yusuf'a haber  gönderip,  kendisi bazı adam­  ları ile Emir Yusuf bir  o  kadar az adamiyle  bir yerde  F.  29  450  AHMED CEVDET PAŞA  konuşulup kavga  çıkarılmamasını isteyince Emir Yusuf  da  böylece az adamla Beyrut yakınında Cezar'la konuş­  tular. Gezar Emir Yusuf'u kurnaz bir dille inandırıp  40  gün mehil almışdı. Bu 40 gün içinde Beyrut'u  terkedip,  Şam'a gideceğine  dair   aralarında mukavele   yapılmış,  Emir Yusuf da  Cebel'e geri dönmüşdü.  Cezar da  Bey­  rut'a gelip geceyi gündüze katarak 40  gün içinde kale­  nin bütün levazım ve mühimmatını tamamladıkdan  son­  ra mukavele gereğince Şama çekilsin diye Emir  Yusuf  tarafından gelen  habere  karşı  koydukdan   başka kale­

deki Mağribi'leri de zaman zaman  kaleden  çıkarıp,  böl­  geyi ve köyleri yağma etmeye başladı.  Bunun üzerine  Emir Yusuf büyük sayıda  askerle  gelip Beyrut'u kara­  dan sardıkdan başka Tahir Ömer'e müracaat edip, onun  aracılığı ile o  vakit Kıbrıs   dolaylarında bulunan   Rus  donanmasını getirtmek istemiş  ve  bunun için  donanma  kumandanına  altıyüz kese akça vadetmişdi.  Rus donan­  ması da denizden Beyrut'u  döğmeğe başlamıştı.  Dört ay  kadar karadan ve denizden Beyrut kuşa­  tıldı. Nihayet yiyecekden  eser kalmayınca Cezar vire ile  kaleyi teslim etmeğe mecbur oldu. Bu yolda Tabir Ömer'i  aracı yaparak  kendine ve adamlarına bir  zarar erişdi­  rilmemek şartiyle kaleyi Tahir  Ömer   tarafından gelen  adama ve  o da Emir  Yusuf'a teslim  etti, sonra  Cezar  adamlariyle Akka'ya gelince  Tahir Ömer kendisini hoş  tutup, saygı gösterdi.  Hayvanat ve yük  hayvanı, süt ve  et hayvanı  verip uğurlayarak   Şam'a gönderdi.  Fakat  Cezar Şam'a gelince Tahir Ömer'in hayvanlarını ele  ge­  çirmiş, geri vermekden vaz geçmişdir.   Ve Emir Yusuf  Beyrut'a girince halka altı yüz kese ceza yüklemiş, yap­  tığı  anlaşmaya göre donanma kumandanına  teslim  et­  mişdir.  Tahir Ömer'le  Emir Yusuf'un arasında bir  zaman­  TARİH­I CEVDET  451  danberi açıkça görülen düşmanlık  böylece konuşup, an­  laşmaya dönüşmüş ve bu ortamda  Tahir Ömer yaptıkla­  rım affetdirmek kaygısına düşmüşdü.  Şam valisi Osman  Paşa da Sayda eyaletinin bin akça geri kalanını verdik­  den sonra her sene dörder yüz ellişer kese mukataa ma­  lını vermek şartiyle suçunu  Osmanlı  devletine  affetdi­  receğine söz vermiş ve hatta bu sırada Sultan Mustafa  Hazretlerinin ölümünden dolayı sağa sola yapılan yayın  sırasında Şam  valisi  tarafından  Emir Yusuf'a gönderi­  len yazıda  Ömer'in Osmanlı  devletine  baş eğdiğini, ken­  disi de keyfiyeti Osmanlı  devletine bildirip affettirmeği  sağlayacağını yazmışdır. Tahir Ömer  de İstanbul'a gön­  derdiği mektubunda  vekil Osman  Paşa'nm o  bölgeye  serasker nasboluncaya kadar  arada  soğukluk   devam  etmiş ise de bugün böyle bir şey kalmadığını anlatarak,  kusurlarını  gidermeğe başlamış, bu da yazıldığı gibi Os­  man Paşa    tarafından  İstanbul'a   bildirilince  Osmanlı  Devleti tarafından  da imhası kabul olununca her taraf  birleşerek Şam  dolaylarında dostluk ve anlaşma  geli­  şerek gaile  bertaraf olmuşdu.  Lâkin  bu karşılıklı  muhabbet ve birlik çok  sürme­  di. Osman  Paşa ile Emir Yusuf arasında düşmanlık çı­  kınca  Osman Paşa 15 000'den  fazla askerle  çıkıp Buka'  toprağında  çadır kurunca iki taraf savaşa başladı. Emir  Yusuf Beni Muteval'in en büyük şeyhi  Şeyh  Nasıf  Ni­  sar'dan yardım isteyince Şeyh Nasif  da askeri  ile der­  hal Buka'  bölgesine gelmişdi. Bu haberler Osman Paşa'­  ya gelince gece Şam'a kaçtı. Dürziler de geüp çadırları  ve topları  ele geçirip talan ettiler. İşte  bundan dolayı  Osman Paşa'nın vezareti kaldırılıp Şam işlerinin yöne­  timi Azimzade Mehmet  Paşa'ya verildi.  IRAK'DA  OLUP BİTENLER  Bağdat  şehri Abbasi  Halifelerinin kurduğu bir şe­  452

AHMED CEVDET PAŞA  hirdiı,  ötedenberi kargaşalık  ve bölünmelerin   kaynağı  oldu ve eskiden beri idare merkezi olarak kullanıldı. Bu  durumu  ile Osmanlı devletine girince  Kürdistan  tarafı  Bağdat valiliği  nezaretinde bulundu.   Ümerasına işden  elçekdirmek ve  nasb işleri gerçekde  Bağdat valilerinin  buyruldusu ile olur ise de ocaklık olarak sayılı hanedan­  lara ayrıcalık  ve özellik tanımışdı. Bunlardan Baban  ha­  nedanı çok zorlu ve  kuvvetli  olduklarından  Baban san­  cağına el koyduklarından başka  çoğu Kürdistanm başka  yerlerinde de  nüfuz  ve hükmleri geçerli idi.  Zaman  za­  man birbirlerine dişlerini gıcırdatıp  kılıçlarını  çekerler;  bazen de Bağdat valilerine   karşı isyan ederler   pek de  başları sıkıya  gelirse îran  tarafına  geçiverirlerdi.  Böy­  lece bu bölge karışıklık ve  ihtilâlden geri  kalmadı. Bir  tarafdan da Arablar  tek  durmayıp  arada  bir isyan et­  tiklerinden Basra Valisi bile karışıklık ve gaileden kur­  tulamazdı.  Osmanlı Devlet  merkezinden uzak bulunma­  siyle Bağdat eyaletinin idaresinde ötedenberi  güçlük gö­  rülürdü.  Hemedan fatihi diye ün  salan Hasan Paşa'nin  oğlu  Ahmed Paşa uzun süre buranın yönetiminde başarılı ol­  muşdu. 1160 tarihinde ölünce kendinden sonra gelen va­  liler  vezirlerin  seçkinlerinden iken birisi  idarede başarılı  olamamışdı.  Oralarda yetişip, ilerlemiş, Bağdad'ın iç ve  dış işlerinde bilgili olan birine verilmesi lâzım geliyordu.  Aslında  Ahmed Paşa'nin  kölelerinden olup uzun   süre  kethüdalık hizmetinde  bulunmuş ve sonra damadı  olmuş  bulunan  Mirmiran'dan  Süleyman  Paşa'ya  1163 yılında  vezirlik rütbesiyle Bağdat  eyaleti  tevcih  edildi.  Bir çok  köleler satın almış  onlara binicilik ve silâh  kullanmayı  öğretmişdi. Dairesi  gediklerinde yetişdirdi­  ği bu adamları  kullanırdı.  Gerekli devletin  önemli işle­  rinde de onları  kullanarak  o dolaylarda bulunan   hane­  TARİH­Î CEVDET  453  danların   kapıların kapatıp  baş kaldıranların  üzerine  yürürdü. Gerek Arablara, gerek Kürd ümerasına göz aç­  dırmaz, gece yarılarında ilgar  edip  gece baskınları alış­'  kanlığı olduğundan Arablar arasında Ebu Leyle diye  ün.  salmışdı.  12 yıl Bağdad'da düzen kurmağa   başarmışsa  da toprağa ve yer edinmeğe fazla düşkünlüğü Bağdat'­  da kölemen  ocağının ortaya  çıkmasına   bir  kapı  açmış  oldu. Şöyle ki 1175 yılında ölümü haberi İstanbula ula»  şmca Bağdat eyaleti derhal Rakka valisi bulunan Sadet­  tin  Paşa'ya tevcih olunmuşdu. Bunun   ardından Bağ­  dat'dan arz  ve mahzar  gelip  Süleyman Paşa'nin Bağ­  datda belli şahıslarından 7 kethüdan birinin  Bağdat va­  liliğine tayini istida ile bildirilince içlerinden  Ali Kethü­  da seçüerek  vezirlik rütbesiyle  Bağdat eyaleti buna tev­  cih kılınmışdı. O  da değerli, her türlü övülmeğe  değer  durumu ile bir süre güzel idareyi  başarmışsa da kıs­  kançlık ve rekabet davranışları  ile diğer   kethüdalar  Bağdat yamaklarını ve bazı  beyinsiz boş kafalıları  Ali  Paşa aleyhine kışkırtmaya başladılar. O da bunu hisse­  dince  eşkiyanın  basdırılmasmda  çabukluk   gösterince  kethüdalar kargaşalık  ateşini  tutuşdurdular.  İçlerinden  kethüda Ömer'i baş yapıp   etrafında toplandılar. 1177  yılında güya Ali  Paşa aslında  kızılbaşdı.  Bağdadi Ace­  me verecekdi diye tutup  asdılar.  İstanbul'a  da böylece

yazacaklardı,  fakat iş  uzar diye hemen öldürülüp gailesi  kalkdı.  Kethüda  Ömer'de âkil, reşîd  ve memleketi idareye  güçlüdür diye Osmanlı Devletine  bildirince  o zamanın  davranışı  gereği istidalarına uygun cevap verilerek Ket­  hüda Ömer'e vezirlik  rütbesiyle Bağdat   eyaleti tevcih  olundu. İşte  böyle kethüdaların istediklerini  yaptırtma­  ları onları bir kölemen ocağı şekline koydu. Onlar da Mı­  sır ümerasına özenerek aynı şekilde  istediklerini yapma­  454  AHMED CEVDET PAŞA  ya kalkıştıklarından bundan sonra  Bağdat'da memleket  gaileleri çıkmaya başlamışdır.   Valiler de  onların  ileri  gelenlerini kendilerine damad ve kethüda ederek  mem­  leketin idaresini onlara verip günden güne Bağdat'la il­  güi işlerin hepsi onların eline geçmişdir. îşte  Ömer Pa­  şa böylece Bağdat valiliğine erişip  ancak  özünde baha­  dır ve  düzen kurmada  güçlü kişi olduğundan başlangıç­  da isyan yolunu tutan  bazı aşiretleri  bastırıp, korkudan  sindirmişdi. Her kes şiddet ve saldırısından titreyip dö­  külürlerdi. Böylece  çoğu günleri asayiş  içinde   geçmiş  oldu. Hatta  1182 yılında yapılan seferde her yerde ka­  rışıklık  varken  Bağdat'da hiç  bir  gön rahatsızlık du­  yulmazdı. Hakikat selâmet yei denilmeğe değerdi.  Fakat 1186  yılında çıkan kolera üe işler  düzenden  çıkmışdı. Şöyle ki kısa süre içinde büyük insan çoğunlu­  ğu başka diyarlara gitmiş ve pek çok kimseler   bunun  dehşetinden  başka yerlere kaçıp göçünce nice evler ka­  panıp, nice hancıvanlar sönmüş,  şirin şehir Bağdat ha­  rabezar'a dönmüşdü.  Altı ay  sonra bu belâ ateşi kalkmış, kesilmiş, hal­  kın korku  ve kuşkusu da azalmağa  başlamışdı.  Bu su­  retle herkes  yerli yerine dönmüşdü.  Bağdat yeniden ya­  pılmağa ve eski  haline  koymağa çalışüdı  ise de zaman  gerekiyordu.  Ayrıca iş başında bulunanlar yarar,   işleri kovala­  yan, iç ve dış meselelerini bilen  tecrübeli değillerdi. Ömer  Paşa, Arab ve Kürtlerden bir takım  nobran  cahilleri  kullanmağa mecbur kalınca iş bilmeyenlerin elinde mem­  leket hiç bir suretle zenginleşip düzene giremedi. Mühim  devlet işleri de yüzüstü bırakılınca fırsat kollayan Arab­  lar ve aşiretler, yer yer  başkaldırmağa başlamışlardı. Bu  ortam da Baban ümerası arasında görülen kavgalardan  dolayı Kürdistan büe  karışıklık ve ihtilâl içinde idi.  TARİH­İ  CEVDET  455  İEAN TOPRAKLARINDA  OLUP  BİTENLER  Yukarıda anlatıldığı  gibi Nadir  Şah bir süre cihan­ı  girlikle atıp  tuttukdan sonra öldürülünce hanlardan  ba­  zıları  yerine  şah oldular  ise de  birisi baş  edemeyip  her  biri bağımsızlık hevesine kapılmışdı. Çünkü Nadir  Şah  asker  olduğu halde cihangirliğe kalkışıp,  İran  Şahı ol­  ması  bütün Acem  hanlarını bu  olmayacak  yola düşür­  müşdü. Her biri bağımsızlık istiyor,  kimisi de şahlık he­  vesiyle, kimisi Safevî'lerden yahut Nadirî'lerden  bir şeh­  zadeyi İran  tahtına geçirmek iddiasiyle  İran toprakla­  rında  yer yer karışıklık ve  ihtilâller  çıkardılar.  Fakat içlerinde Zend Kerim Han adalet ve  cömerd­

lik yolunu tutup  İran halkını  kendine çekerek  adamla­  rını çoğaltmış ve başkalarına galip gelerek, İran toprak­  larında faris, ve Acem Irak'ı bölgelerini ve Horasan di­  yarının bir çok yerlerini  ele geçirmişdi.  Gerçekde  Azerbaycan  bölgesi bağımsız  hanlar elin­  de ise de onlar Kerim Han'a baş eğmişler,  hediyeler gön­  derip  hizmet ederlerdi.  Bu  suretle Kerim Han İran topraklarında bağımsız  hüküm sürer oldu. Ancak şahlık iddiası etmeyip İmamiye  mezhebi yolunda merasime  uyarak kendine şah vekili adı­  nı verdi.  Çünkü rivayet olunduğuna göre,    Şiraz  bölgesinde  yerleşmiş konar göçer  kürdlerden olup  Şi'îlerin  gara­  "biye  mezhebine bağlı Zendiye aşiretinden    kırk tarihle­  rinde Nadir Şah'ın istemiyerek aldığı  neferlerden biri  de işte bu Kerim Han'dı. Bir süre Nadir Şah'a, sonra Na­  dir Şahın kardeşinin  oğlu  olan  Âdil Şah'a ve başkaları­  na askerlik  ederek, onbaşılık,  sonra binbaşılık  rütbesini  kazandıkdan sonra altmış  beş  tarihlerinde  acemin karı­  şıklıklarını fırsat  bilip kendi kendine  hanlık  payesi ve­  rerek ve başkalarına galebe etti.  Aşağı yukarı  1173 se­  456  AHMED CEVDET PAŞA  nesi ortasında oralarda  herkesin tanıdığı ve  başvurdu­  ğu bağımsız olarak  İran'da hüküm sürer olmuşdu.  Lâ­  kin kendisinin soydan asıl  olmayışı, İranlıların da soy­  suz olan şahlığını hoş karşılamayacakları  için, şahlık  iddia etse, sonunda başkalarının şahlık iddia edip de ba­>  şa çıkamayanları gibi fena olacağını   görüp,  düşündü­  ğünden, Nadir Şah bile o kadar kuvvet toplamışken aki­  betinin fena olması  kendine büyük bir ders alınacak ör­  nek olduğundan  Şahlık unvanından vazgeçip Iran vekili  adiyle  bağımsız  Şiraz'ı hükümet merkezi  yapıp İran'da  bilinen  hanların  evlâd  ve yakınlarından  değerli ve sayı­  lır kefiller olarak kendilerine mansab  ve eyalet  tevcih  edince  hükümetini  kuvvetlendirmiş ve bu suretle gerek  kendisi  ve gerek gendinden sonra  gelenleri kırk seneden  fazla İran'da hüküm  sürmüşlerdi ki bunlara Zendiye de­  nüir.  Lor, Bahtiyari, Güran, Lek  ve Kürtlerin   hepsi bir  asıldan  kol saldıkları halde  her  biri bir çok   aşiretlere  ayrılmışdır.  Bunlar İran ve  eski  yerlileri oldukları hal­  de büyük geçmiş  olaylar gereği ve etkisi ile dağlara çe­  kilerek Şiraz topraklarında bulunan  Hürmüz   Diyarın­  dan ta Malatya ve Maraş bölgesine kadar yayılmışlar­  dı. Kendilerinin cahil  ve bedevi oluşları ile aslını ve soy­  larını unutmamışlar bazı eski usul  ve geleneklerinde bir­  leşip anlaşarak  kendüerinin  bir kavim  olduğuna inanıp  birbirlerinin gayretini güderler.  İşte Kerim Han'ın  ka­  bilesi Zend aşireti de bu Kürd kabilelerinden bir kol  ola­  rak Kerim Han  kabaca bir Kürd kocası  olduğu halde Na­  dir Şah'm devleti yıkılınca İran devletinin bu kargaşalı­  ğı  sırasında  Iran  tahtına  geçmesine  kendisi de şaşmış  ı   iken iş  büir  bir kimse  olduğundan  İran   topraklarında  bağımsızlık kazanmışdı.  Yukarıda yazılı aşiretler bir ka­  vim olarak birleşip içlerinden böyle bir  hükümdar çıkm­  TARİH­İ CEVDET  457  ca onunla öğünerek hepsi Kerim Han'a  yanaşıp bağlan­

mışlardı.  Osmanlı devleti topraklarından  olan Kürdista­  nm korunması büyük kuvvetlere bağlı olup buna  baka­  cak Bağdat idaresi de sarsılmış ve karışık  olduğundan  o bölge karışık haliyle  korkuya düşmüşdü.  Kerim  Han'ın hükümdarlığı Osmanlı   Devleti tara­  fından da onaylanmışdı. Hatta o  zamanın  padişahı Ab­  dülhamid Han hazretlerinin ilk tahta   geçişinde Name  Res gönderip tahta  geçişin sevinci mektubunu Padişah  yollamışdı.  Acemin karışıklığı  içinde İran Hanları birbirleriyle  uğraşdıkları sırada İran halkı  da bezmişdi. Azerbaycan  halkı Osmanlı devletinden  himayesini isteyip,  bazı  yer­  lerin ele geçirilmesine  birkaç defa uyarıp  kışkırtmışdı.  O zaman  küçük bir davranışla   İran'ın pek çok  yerleri  Osmanlı  mülküne katılabilirdi,  fakat  Nadir  Şah zama­  nında İranlılarla  yapılan  andlaşmaya  uyularak aykırı  davranışdan çekinerek  Osmanlı Devleti  topraklarının  genişliği  yeter göründüğünden  İran'a   taarruz olunma­  mışdı. Sınırda oturan vali  ve kumandanlara da andlaş­  ma ve bölge civarının haklarına tecavüzden kaçınmala­  rı için tenbihlerde  bulunulmuşdu. Böylece Kerim Han da  Osmanlı Devleti tarafından emindi. Fakat sonraları Kur­  distan işlerinden dolayı  Osmanlı Devleti  ile  İran arasına  soğukluk  girmişdir.  BABAN OCAKLIĞI  Ponder  kazasında Fakih Ahmed  adında birisi   kök  salıp  Baban ocaklığını meydana çıkarcmşdır. Oğlu  Mav­  du  Şehir  Pazar  ve daha başka  o yerlerdeki kazaları  ele  geçirmişdi.  Onun oğlu Süleyman beye 1080 yılında Ka­  ra  Çulan  sancağı  adiyle o yerlerin  hükümeti verilmişdi.  işte bu Süleyman Bey Osmanlı ordusu ile beraber  dö­  458            AHMED  CEVDET PAŞA  ..ti  nüşde bu tarafa gelip Edirnede Ölünce tasarrufunda olan  yerlerin  birazı   oğlu Bekir Bey'de,  geri kalanı  eskiden  sahipleri olan Zengene  aşiretinde kalıp  bir süre   sonra  yapılan İran seferinde  Erdelan  yani  Simne ve  Soğuk  Bulak  toprakları da katılarak Kara Çulan  sancağı Sü­  leyman Beyin diğer oğlu Hanek Paşa'ya verilmişdi.  On­  dan  sonra kardeşi  Halid  Paşa ve onun  oğlu   Süleyman  Paşa hükümete geçip  bunun zamanında Guy  ve  Harir  sancağı da Kara Çulan'a katılmışdı.  Ve bu ikisinin za­  manlarında Nadir gah o  tarafda büyüyüp genişleyemez,  Halid Paşa'nm  kardeş çocuğu   Seüm Bey  adında  biri  İranlılar tarafından o bölgeye saldırılmışsa da sancağın  ele geçirenleri arasında sayılmaz. İran  zoru  ile bir kaç  kişi  idarenin dizginlerine el  uzatmak  istemişse de onla­  rın hükümetleri tarihçe  hiç  bir zaman onaylanmaz.  Süleyman Paşa'dan  sonra mutasarrıflık   kardeşleri  olan Mehmed, Ahmed ve Mahmud Paşalar  arasında yü­  rütülmüş, her biri sıra ile sancağa  mutasarrıf olmuşlar­  dır.  İşte bu Baban hanedanından  mutasarrıflığa  aday  bulunanlar çoğunlukla kendilerine tarafdar peyda etmek  için  Bağdat'da  otururlardı.  Bazen de  içlerinden birisi iş  icabı çağırılıp  gelince birleşmek için  Bağdat'da bu  ha­  nedana  özel daima bir   konak bulunurdu.  Bu hanedan  hangisi  mutasarrıf olursa yerine aday olan her ne olur­  sa olsun ona rakip olarak Osmanlı   Devletine sığınıp ge­

çinirse öbür taraf İranlılara yanaşmışdır. Bu suretle Ah­  med  ve Mahmud Paşalar birleşip Bağdat valisine  itaat­  le  bağlanıp büyük   kardeşleri  olan Mehmed  Paşa da  İran'a  sırtını dayamışdı.  Aralarında ortaya çıkan  savaş  ve kavgalar bir çok gailelere yol açmış sonunda  ilerde­  ki  cildlerde  anlatılacağı  gibi İran Seferi açılmasıyla so­  nuç  vermişdir.  Sonra Mehmed Paşa  Bağdad'a,  Ahmed Paşa da ter­  TARİH­İ CEVDET  459  sine İran'ı tutmuşlar, yanaşmışlar   bundan da bir   çok  gaileler ortaya çıkarak   nihayet  Baban   mutasarrıflığı  Mahmud Paşa'da karar kılmış ve 1197 yılma kadar Mah­  mud Paşa mutasarrıflıkda kalmışdır. Ondan sonra   Ah­  med Paşa'nm oğulları  Osman  Paşa ve  Apturrahman  Paşa ve onlardan sonra İbrahim Paşanın oğlu Süleyman  Paşa ve Halid Paşa'nm oğlu Mehmed Paşa sırasiyle san­  cağa mutasarrıf  olmuşlardır.  Baban  ümerasının aralarında rekabet ve kargaşa­  lıkdan daima İranlılar  istifade etmiş ve Bağdat vilâyeti  gaileden uzak kalmamış  nihayet bu  ocak kaldırılıp  Ba­  ban ümerası dağılmışlardır.  Zamanımızda  isimleri duyu­  lan ve bilinen Süleyman  Paşa, Mahmud  Paşa ve Aziz  Bey Apturrahman Paşanın  oğullarıdır ve Süleyman Pa­  şa'nm oğulları olan  Ahmed Paşa, Aptullah Paşa ve  Ka­  dir Bey ve Mehmed Bey  bugün hayattadırlar.  Bu sanca­  ğın merkezi Kara Çulan iken sonra İbrahim Paşanın ye­  niden  kurduğu Süleymaniye kasabası liva merkezi   ol­  muşdur. Ayrıntıları üçüncü cildde gelecektir.  SON  (1188) Yılında  Osmanlı Devletinin   olaylar bölüm­  leri ve başka devletlerle  olan ilişkileri  geçen fasıllarda  anlatıldığı gibi olup  ondan sonra ortaya  çıkan Osmanlı  devleti olayları bimenuehü teâlâ bundan  sonraki cildler­  de anlatılacakdır.  Kitap içinde  adı geçen  ve okunulunması   istenilen  belge benzerleri  VASIF EFENDİ TARAFINDAN TOPLADIĞI  OLAY CERİDELERİNİN  SUNULMASINA  DEĞİNEN YAZILAR... VE SUNULAN  TAKRİRLERİN BENZERLERİ  Ma'rûz­u kullarıdır ki.  İkiyüz sekiz  senesi evahirinden  on üç senesi rama­  460            AHMED CEVDET PAŞA  zanma gelince mukaddema Nuri Beyin altı  cildde yaz­  dığı  vekayi mevzu­u fen­ni tarih üzere müceddeten kale­  me alınıp  münasebet geldikçe fevaid­i mülkiye dere ve  hikmeti ameliye kesesinden  nakd­i Bizae   hare olunup  memuriyet­i çakeranemden bugüne   gelince mir'at­i kâ­  inatta Tenuma­yı  hudüs olan vekayi­i divaniye ve  ha­  vadis­i yevmiye zam ve ilhak olunup  cülus­u hümâyûn  meyamin   makrun­u  hümayûnden  ilâ yövmena   haza  Şiraze bendi zuhur olan vekayiin cümlesi kalem­i  aciza­  nemle arayiş­i levha­i sutur  ve  bu abd­i  kemtere bais­î  fahr­i na  mahsur  olup  zikrolunan ceza­yı cedide mukad­  dema nakş­i harir­i tahrir eylediğim  cild­i evvele  sânî  olmak üzere tezhip  ve  teclid ve atik  vekayiin iki  cildi  mukaddema  arzolunmuş olmakla baki dört cild ile hu­  zur­u mekârim mahsur­u hazret­i Şehnişahiye  ref  olun­

mak  için takdim­i  pişgâh­ı  asıfaneleri  kılındı.  Çakır­ı  kadimleri  fen­ni inşa ve te'lif­i lâfz  ve manâda racil  ve  belki cay­yı min bi ekal olup sebk­ı kelâm ve ifade­i me­  ramda min gayri ihtiyar vaki olan kusurum damen­i afv  ile mestur ve asar­ı acizanem ayn­ı rıza ile manzur buy­  rulmak babında emr­i ferman men lehül ­ lütuf vel ­ ih­  san  hazretlerinindir.  Takrir'in  bugünkü  dile çevirisi:  iki yüz senesi sonundan on üç senesi  ramazanına  kadar önceleri Nuri beyin altı cildde  yazdığı  olaylar ta­  rihçi gözü ile yeniden kaleme   alınıp ilişki  görüldükçe  memleket  menfaatleri  yazılmışdır.  Gerçeklerden  serma­  ye yapıp  kulluk görevinde bugüne gelinceye kadar dün­  yanın aynasında görülenleri Divan olaylarını  ve günlük  eylemleri  ekleyerek cülûs­u  hümayûnden bugüne  kadar  derlenip meydana konan olayların   hepsi yetersiz kale­  mimle süslenmiş satırlar halinde bana yorumlanacak if­  tihar vesilesi  olup adı  geçen yeni bölümleri önce  özene­  TARİH­İ CEVDET  461  rek yazdığım birinci  cilde ikincisini de tezhibli  cildleyip  böylece eski olayların iki  cildi  arz   olunduğundan   geri  kalan  dört  cildi padişahın  huzuruna çıkarılmak  üzere  asafî  kalemine verildi. Kulumuz yazarlık san'atmda,  söz­  leri derlemede ve manâda yetişkin doğüim belki en azın­  dan sözü bağlamada ve anlatmada elimde olmadan  işle­  diğim  kusurları affederek örtüp  yetersiz  eserlerime is­  tenildiği gibi  bakılması için emir  ve ferman lütuf ve ih­  san sahibi  hazretlerinindir.  — BAŞKA TAKEİR —  Binikiyüzonbeş senesi muharreminden on  altı senesi  safer­ül hayrı gayetinedeki Devlet­i aliyye­i ebedî­yül is­  timrarda vaki olan havadis ve  ahvâl ve   ahvâl­i kalem  abd­i  keib­ül bâl ile tafsil ve  icmal  olunup ka'be­tül ik­  bal ­j erbab­ı amal olan  huzur­u  mevahib mahsur hazret­i  şehnişahiye arz ve  takdim olunmak için merfu­u pişgâh­ı  maali ittisalleri kılındı şimidiyedek hak­kı acizânemde cıl­  veger­i mücellâ­yı;  zuhur olan inayet­i bigayet­i evliya­yı  na'ma isti'taf­ı mürüvvet ve ihsan'a yüz komayup Çaker­i  kemterlerin müstağrak­ı lüce­i edeb ve haya  ettiği  bedi  hiyattan ecelli ise dahi mekârim ve  eltaf­ı evliya­yı  na'­  madan izhar­ı suret gına resm­i  ubudiyyetten hariç bir  mânâ  olup  alelhusus  ber mukteza­yı takdir­i seccanî du­  çar olduğum kaza­i nagihani  her  halde  bu bende­i natu­  vanı müstahak­kı re'fet ve şefkat­i  hüsrevan  edip  hane  berduşluk mezelletinden rehyab olmak   için evlâd­ü  ayal  setrolulanacak kadar bir mahal  binasına mudara beher  sâl ecza­yı vakayı,  arzında miri tarafından ihsan olunan  Atıyye­i hümâyûna  bir mikdar zam  ve ilâve olunmak  re'y­i  zerin isabetkarın­i asıfanelerine   muvafık gelirse  emr­ü ferman.  Takririn bugünkü  dile çevirisi  Bin iki yüz onbeş  senesi  Muharreminden  on  altı se^  462  AHMED CEVDET PAŞA  nesi safer­ül hayrı sonuna kadar dünya durdukça devam  edecek Osmanlı Devletindeki olayları elden geldiği kadar  ayrıntıları ile  toplayıp işini bilir Kabe   yüceliğinde padi­

şahımıza arz ve takdim olunmak için ilgilendikleri veril­  di.  Şimdiyedek hakkında  hayatımı  değiştirecek çok bü­  yük davranışlariyle ihsan ve nimetleri ve parayı verdiler.  Ben de edeb ve haya içinde bu nimetlere doyduğumu kul­  luğumu göstererek  özellikle engin takdirleri  gereğini an­  latmaya çaüşdım. Uğraşdığım umulmadık kazadan bitki­  nim bana herhalde  şefkatinizi esirgemeyip çoluk çocuğu­  mun sığınacağı bir bina yapmak ile evsizlikden kurtara­  caksınız her sene mirî tarafından yeteri kadar verilen pa­  raya zam olunması  isabetli reylerine  uygun bulunursa  emr­ü ferman.  — BAŞKA   TAKRİR —  Devlet­i aliyye­i ebedi­yül istimrarda surûf­u rüzgâr  ile  serzede­i zuhur  olan havadisat­ı yevmiye ve rusum­u  divaniye kalem­i şikeste  rakam   fakir  ile nakş­ı hazir­i  tahrir kılınıp  senede bir kere arz­ı huzur­u lâmi­ül nur­u  hidivâne kılınır idi. Onaltı senesi saferinden on yedi safe­  rine gelince bir  sene zarfında meşime­i  âlemden tevellüd  eden keyfiyat ile kemâl­i  dikkat ve taharri  ile  cem ve  tanzime ve bu defa atebe­i gerdûn mertebe­i Şahadeneye  ref olunmak için pişgâh­  ı âsıfanelerine  takdim  olundu.  Sabıkı üzere ecza­yı mezkûrenin  arzına irade­i müşirane­  leri Taallûk eylerse emr­ü ferman.  Menkabet ziyb şe  cem mesned kemterin bende­i Va­  sıf Ahmed.  Takririn bugünkü  dile çevirisi:  Dünya durdukça  yaşayacak Osmanlı devletinde za­  manın geçişi ile baş gösteren günlük ve resmi divan olay­  ları kırık  kalemimden çıkıp yılda bir padişahın nurlar sa­  TARÎH­1 CEVDET  463  çan huzuruna götürülürdü. Onaltı sensei saferinden onye­  di zaferine gelince bu sene zarfında dünyada doğan du­  rumu büyük dikkat ile  araşdırarak toplayıp  düzenlendi  Padişaha sunulmak üzere asıfaneleri önüne serildi.  Evvel­  ce olduğu gibi arzına  irade­i   muşıranelerinin  ilgilerine^  emr­ü ferman.  (2)  — TİMÜRLENG'İN FRANSA KRALI ALTINCI  KARLOS'A MEKTUBU —  Emir­i kebir Timur Gürgân giyde ömrehu.  Bu muhibbinin  yüzbin selâm ve  hayrıhahlığım ve  dünyalar kadar çok buluşunu Fransa kralı kabul buyur­  sun. Ed'iye­i tebliğinden  sonra siz emir­i kebirin re'yi ali­  lerine arz olunur ki  fereri franceskos nam vaiz rahip ta­  rafınıza geldi ve mülûk­i mektupları getirdi ve siz  emir­i  kebirin eb­ü  edyeni ve azamet­ü  şanını bize bildirdi. Çok  mesrur olduk şu dahi  bey'an   olunur ki Leşkeranbuh ile  gidip Yaveri­i bari tealâ üe bizim ve sizin düşmanlarımı­  zı müzmahil eyledim bundan sonra Sultaniye şehrinin mu­  rahassası  freri evvani huzurumuza gönderdim her ne ki  vaki olduysa arz ve tekrar eder şimdi siz emir­i kebirden  rica ederim ki  daima name­i humayınlarımz ırsâl  kılınıp  bize haber­i Selâmet ve  afiyetiniz ilâm oluna ta ki hatır  asuceliği husule gele ve şu dahi lâsamdır ki  sizin  bazır­  ganlarıniz bizim tarafımıza gönderilip nasü ki  onları mu­  azzez  ve mutayyep  eyleye siz  üzerlerine  kimesnenin  zecr­ü taaddisi olmaya zira dünya bazırganlarla abadan

olur baki nediyelim nice  seneler Devlet  ve Kâmuranî ola­  sız ves­selâm.  Mektubun bu  günkü dile çevirisi:  Emir Timur Gürgân ömrü çok olsun.  Bu dostunun yüz bin selâm ile büyük bir doğrulukla  464  AHMED CEVDET PAŞA  iyiliğini Fransa kralı kabul etsin. Duaların bildirilmesin­  den sonra siz büyük emirin yüksek re'ylerine arz olunur  ki Freri Franseskos adlı vaiz rahip bizim tarafa geldi. Ve  sizin mektuplarınızı getirdi ve siz büyük emir'in iyi adını  büyük ününü bize bildirdi çok sevindik şunu da biliniz ki  cenk azma askerle gidip tanrının yardımı ile bizim ne si­  zin düşmanlarımızı darma dağın ettim. Bundan sonra sul­  taniye şehrinin delegesi Fereri   Covanni'yi  huzurunuza  gönderdim. Olanı  bitni size anlatıp arz eder.   Şimdi siz  büyük emr'den ricam daima Name­i humayınlarmızı gön­  derip bize sağlık ve esenliğiniz bildirilsin taki gönül hoş­  luğu duyalım ve şu da önemlidir : Sizin tüccarlarınız bi­  zim tarafınıza gönderildiği zaman biz onları nasıl severek  ağırlıyorsak  bizim tüccarlarımız o tarafa  gidince siz de  onları  severek hoş tutup üzerlerine  kimsenin  kanunsuz  sataşması  v  baskısı olmasın. Çünkü dünya tüccarlar ile  şen ve mamur olur daha ne diyelim nice seneler devletin  başında kalıp dilediğiniz gönlünüzce olsun  selâmlar.  (3)  SULTAN SÜLEYMAN TARAFINDAN FRANSA  KRALI FRANÇESKO'YA GÖNDERİLMİŞ  OLAN  NAME­İ HÜMÂYÛN BENZERİ:  Hüvel­ali­yül Gan  elme'ti­yül muin.  Hazret­i izzet cellet kudretehu   ve  allet kelimeti­hu  mm inayeti ve mihr­i Sipihr­i nübüvvet ahter Burc­u  fü­  tüvvet Pişuva­yı zumre­i enbiya mukteda­yı fırkai asfiya  Muhammed Mustafanm «Sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem»  mucizat­ı  kesire­tül Berekâtı ve dört yareyninin ki Ebu­  bekir ve  Ömer ve  Osman ve Ali'dir  «Rıdvanullahi teala  aleyhim ecmain» onların ve cemi  evliya­ullahun ervah­ı  mukaddeseleri  murafakati ile ben ki Sultan­ı Selâtin ve  TARÎH­Î CEVDET  465  Bürhan­ül havakin tacbahş­ı hüsrevan­ı ruy­u zemin zıl­  lullah fü­arzeyn Ak denizin ve Kara denizin ve Rumeli'­  nin ve Anadolu'nun ve Karamanın, ve Rumun ve vilâyet­i  ?zülkadriye'nin ve Diyarbakır'ın ve Kürdistan'm, ve Azer­  baycan'ın ve Acem'in ve Şam'ın ve Halebin'in Mısır'ın ve  Mekke'nin ve Medine'nin ve Kudüs'ün ve Külliyen diyar­ı  arabm ve Yemenin ve dahi nice  memleketlerin ki aba­yı  "kiram ve ecdad­ı izamım enareallah­ü ferahmühüm kuv­  vet­i Kahireleriyle fetheyledikleri ve Cenab­ı Celâlet Me­  abım dahi tığ­ı ateşbar ve Şimşir­i zafer nigâr­un ile fet­  heylediğini nice diyarın Sultanı ve Padişahı Sultan Baye­  zid Han oğlu Sultan Selim   Han oğlu Sultan Süleyman  Hanım.  Sen ki France vilâyetinin Kralı Françesko'sun der­  gâh­ı selâtin penahma yarar adamın Frankpan ile  mek­  tup gönderip ve bazı ağız haberi dahi ısmarlayıp memle­  İtetinize düşman müstevli olup el'an hapisde idüğünüzü  ilâm edip halâsınız hususunda  bu canibden  inayet­i me­

ded istida eylemişsiz her ne ki demişseniz benum paye­i  serir­i âlem masirime arz olunup alâ sebil­ül tafsil ilm­i  şerifin muhit olup  tamam malum   oldu imdi padişahlar  sunmak ol hapsolunmak acep değildir gönlümüzü hoş tu­  tup azerde hatır olmayasız öyle olsa bizim Aba­yı kiram  ve ecdad­ı  izamımız nur­ullah merakıdihüm daima  def­i  düşman ve feth­i memalik için seferden hali olmayıp biz  dahi onların tarihine salik olup her zamanda memleket­  ler ve saab­ı hasm kaleler fetheyleyüp  gece ve gündüz  atımız eğerlenmiş ve kılıcımız kuşanılmışdır. Hakk­ı süp­  hane ve tealâ hayırlar müyesser eyleyip  gele baki ahval ve  datı niye mütaallik olmuşsa vücuda gele baki  ahval ve  ahbar ne ise mezkur adamımızdan istintak  olunup malu­  munuz ola şöyle büesiz tahriren fi evail­i şehr­i ahar­rür  F. 30  466  AHMED CEVDET PAŞA  rebiin lisene isnetin v selasin ve tisamie.  Bimakam­ı Darüssaltaaıa­tül aliyye  Kostantianiye­tül Mahmiye­tül  mahruse  Mektubun bugünkü dile çevirisi :  Yardımlarını esirgemeyen  büyük Allah  herşeyin  üs­  tünde celil ve aziz olan hak  ve dinin yükseltecek kudret­  'i  yardım ve Hazreti Nübüvvet sevgi ve bahtı  burcunda  cömerdlik  ve yiğitliğin başı; uyulan  Peygamberlerin en  halis  ve temizi Muhammed Mustafa'nın «Sallallahü tealâ  aleyhi ve sellem» bereketi çok mucizeleri var.  Dört Ya­  reynin ki Ebu Bekir, Ömer Osman, Ali'dir. «Rıdvanullahi  tealâ  aleyhim ecmain» onların ve Allahın bütün evliya­  larının mukaddes ruhları beraberliği ile ben ki Sultanla­  rım Sultanı taç veren hakanların en şahanesi ve yeryü­  zünde Allahın gölgesi Ak denizin ve Kara denizin ve Ru­  melhıin ve Anadolu'nun ve Karaman'ın ve Rum'un ve Zül­  kakadriye   vilâyetinin  ve Diyarbekir'in ve  Kürdistan'm  ve Azerbeycan'ın ve Acem'n ve Şam'ın ve Haleb'in ve Mı­  sır'ın  ve Mekke'nin ve Medine'nin ve Kudüs'ün ve Külli­  yen diyar­ı arabın ve Yemen'in ve dahi nice memleketle­  rin ki soylu babaların ve büyük soyun Allahın nuriyîe ay­  dınlattığı ezici kuvvetinin gücü ile fetheyledikleri bendeki  eşsiz büyüklüğün ile ateş saçan kılıcının yerini bulan za­  fer oklarım ile fetheylediğim nice diyarın Sultanı ve Pa­  dişahı Sultan Bayezid Han oğlu Sultan Seüm Han oğlu  Sultan Süleyman Han'ım. Senki  France  vilâyetinin Kralı  Françesko'sun. Sığman sultanların yeri benim kapıma ya­  rar adamın Frankpan mektup ile geldi, ve bazı ağız habe­  ri  de  ısmarlayıp memleketimizi düşmanın ele geçirip her  yere girdiğini sizin ogün bugün hapisde olduğunuzu an­  lattı. Kurtarılmanız gereği için burada yardımda bulunul­  masını istemişsiniz her ne demişseniz benim yüksek  katı­  TARİH­İ CEVDET  467  ma arz olunup bütün ayrıntıları ile iyice durumu tam ola­  rak kavradım. Şimdi  padişahların bozguna uğrayıp hap­  solunması ötedenberi  olağan şeydir gönlünüzü hoş tutup  duygularınızı incitmeyesiz öyle olsa Allah'ın nuru ile ay­  dınlattığı soylu babalarım ve büyük soyum düşmanı kov­  mak ve memleketler fethetmek için seferden geri durmaz­  lardı. Bizde onların tuttuğu  yoldayız her zamanda memle­  ketler çetin ve yıkılmıyacak sağlamhkda kaleler fethey­

leriz gece ve gündüz atımız  eğerlenmiş ve  kılıcımız kuşa­  mlmışdır.  Büyük koruyucu Allahdan hayırlar dileriz.   Bunun  nereye varacağmı Allah biür. Neye ilişkin ise yüze çık­  sın. Geri kalan olaylar ve haber her ne ise  adı geçen ada­  mınızdan sorup öğrenesiz söylebilesiz. 923  yılı rebi­ül ev­  vel ayının başında yazılmışdır.  Bi makam­ı dan­üç saltanat­ı  aliyye  Kostantimye­tül mahmiye­tül mahrusa  (4)  SULTAN SÜLEYMAN  ZAMANINDA  İBRAHİM  PAŞA TARAFINDAN DİVAN­I ÂLİ DE FRANSA  ELÇİSİNE SÖYLENEN RESMİ NUTUKDUR,  işbu divân­i  Âli  de her gün  vukelâ­yı devlet­i aliy­  ye ile müctemi olduğumuzun hikmeti şevketler kudretlu  Padişah­ı  alempenah  efendimizin  taraf­ı  şahanelerinden  memuren  mahsus umur­u muazzama­i mülkiyelerini mü­  zakere ve müşavere etmek Kaziyyesine mebnidir.  Herkes  divân­ı Ali'ye şerefyab­ı kudüm  ve duhul oldukça  agraz  ve ilel­i mahsusasmı terk birle zihin ve hatırına  tebadür  eden hulâsa­i fikir ve tedbirini   şurut­u   serbestiyet ve  hakguyiye riayet ederek beyin ve ifade ederiz. Bu defe  Sıdk­u hakkın enis­i hakiki ve karim­i sahibi olan serbes­  468  AHMED CEVDET PAŞA  tiyet ile cenabınıza her ne ifade edersek muğber­ül hatır  olmayacağımızı memul ederiz.   Metbuunuz olan Fransa  kralı saltanat­ı seniyye ile akd­i ittifak  edeliden  beru  Fransa milleti hakkında dergâr  olan hüsn­ü Teveccüh­ü  şahanenin iktizasıdan nasi a'danızm mazarrat ve zevalini  iltizam ve bünyan­ı devletimizi  takviye ve  istihkâm zım­  nında Kuvvet­i Kahire­i  saltanat­ı seniyye'ye menut ve  mutavakkıf olan cemi erbab ve vesail­i himemkârî bildi­  riğ ve me'mul ve mütemennamz olan mesai­i vemile meb­  zul ve  mes'ulâtmız tevsi buyurulmakda  taraf­ı devlet­i  aliyye'den kat'en tecviz­i kusur olunmamışken Fransa ta­  rafından zuhur eden müddea tarik­i hak­kı  insafdan baid  ve ırz ve namusa dahi münafi ve âyin dostu ve ittihad'm  feshini mucib  olur etvar­ı küstâhanenize   nazaran belki  merasim­i  haya ve edeb'e dahi  muhil olduğunu  bizden  gayri sizi sevmiyen ağyar diyebilir.  Müttefik  olan  iki devlet  hulûs­u taviyyet ve sıdk­ı  niyyet ile tarafeynine raci olan mehalik ve muzara ve me­  şak ve  mesarife müşarik olarak  ittifakın bekasına sa'y  olunur  ise ittifak tabiatiyle mülga ve münfesih olur.  Siz Fransalu dostlarımız ise devlet­i aliyye bir tehli­  ke ve izdıraba duçar oldukça daima tezafül ve tesamüh ve  milletiniz  bir cenk  ve muhataraya giriftar  olursa ızhar­ı  kemâl­i teyakkuz ve taleb­i ianetde tacil ve  ibram ederek  vakten  minelevkaf muavenet­i lâyıka  ile devlet­i aliyye'ye  mededres olup hemen sade vaadler ve bi faide sefaretler Ue  dostluk izhar  edegelursûz.   Almanya  İmparatoru  ve  İs­  panya Kralı olan Karlos devlet­i aliyye aleyhine mema­  lik­i Garbiyye  bilcümle asakirini Avusturya ve Macaris­  tan'a  celp ve cem ve cezire­i mora blâdı üzerine ve Tunus

muhasarasına  sevk ve  taslit   etmişiken müşterek olan  düşmanımızın  işgaline mütaallik hangi  eser­i  muhabbet  ve ianetiniz zuhur etti.  Eğerçi dostluğa münafi bu güne  TARİH­İ CEVDET               469  vukuyafte olan kusur ve  müsamahanızdan sarf­ı  enzar­ı  mürüvvet ederek af ile muamele etmek mültezimimiz olup  ancak ol eyyamda müzayaka ve ızdırab­ı halinize rikkat  ve şefkat etmemeniz ve düşmanın ol hengâmda izhar eyle­  diği hakaret ve ihanetten asla  müteessir olmamanız şöy­  le dursun düşmanımıza tebrik yollu arz­ı hulus dahi etti­  ğinize nice tahammül edebiliriz İtalya'ya geçmek  ve size  ianet ve hizmet etmek memuriyetiyle seraskerimiz Avlon­  ya'ya dek kat­ı mesafe ve sevk­i asakır­i İslâmiye etmişi­  ken italya sevahilinde asakırinize muin olacak  taraftar­  lardan ve tefahurane vaad ve haber verdiğiniz dostlar­  dan hiç  birisi görünmedi ve tarafınızdan  dahi yekdem­  debü­ittifak İtalya'ya  liccilil­işgal  tayin­i asker etmek  mükteza­yı şürut­u dostiden iken sizlerden bir hareket rev­  nüma olmayıp şöyle ki bizler her ne kadar  mukaddema  ve muahharın rey­i  tedbirimizden  ve ianet  ve  himmeti­  nizden müstağni olduk ise de sizler ne bize ve ne kendini­  ze yarayacak tavırda  bulunup daima eyülük ve  dostluk  etmek fırsatını fevt edegeldiniz.  Venedik cumhuru saltanat­seniyye'nin  gerek kuvvet­i  Kahiresini ve gerek şiar­ı vef adarı ve hulusunu gereği gi­  bi bil­fiil tecrübe edip  sizler düşman­ı  müşteresiniz ile  akd­i mütareke ve memalık­ı mahrusa hakkında muzmar  olan sui kasdmı bilâ ruyet terviç ederken bizler yine biz­  zat aharın tavassut ve ianesi  hulul etmeksizin düşmanı­  mızdan ahz­i intikam eyledik. Tarafımızdan bir imdat zu­  hur etmeksizin bizler a'damızm  savletini defe muvaffar.  ve. Hayrettin  Paşa'nın  himmetiyle  düşmanını kuvvet­i  bahriyesini tarımar  ve İspanya korsanlarını mahv ve iza­  le memalikinizi ba'del­ihtilâs müceddeten  memalik­i mu­  taaddide dahi fetih ve teshire destres olduk malûmunuz  olsun ki bu! fütuhatta sizin  medhâl ve himmetiniz  olma­  mak hasebiyle size ispat etmek arzusundayız. Lâkin kuv­  470  AHMED CEVDET PAŞA  vet nik baht ve talic bütün bütün itimad ve itina etmek  kâr­ı akibet endişe olmadığından  mukteza­yı vakt­i  hâle  ve mehalık­i muhtemeleye ve mevsim­i havaya nazar ve  mülahaza ederiz. Siz dostumuz der Aliyye'ye bu defa pek  geç gelip bizden matlup eylediğiniz donanmayı bu mevsim­  de ruy­u derya  da ihraç ve imâl ettirsin cesaret kabilin­  dendir.  Mevsim­i sayf güzar edip ruz­u kasım  takarrüp  etmekle teçhiz ve ihraç­ı donanmaya vakit ve imkân mü­  saade etme^ hususa baid ve medid olan sefer­i derya ile  m'luf olmayan neferat ilel ve emraza müptelâ ola geldik­  leri muhtac­ı beyan değildir. Ağustosta Hayreddin Paşa'­  mn duçar olduğu kaza ve sakatlığı bu mevsimde deryada  geşt­i güzâr  etmek hata olduğuna  deül­i  kâfi  değil mi­  dir.  Olkadar  serbestiyet ve hulus  ile  cenabınıza ifade­i  mafi­yuz­zamir  eylediğinden  güvenmeyeceğinizi ma'mûl  ederim baki arz eylediğiniz  mes'ulat  ve  teklifatmız hu­  sus­u irade­i  şahane'ye ta'lik olunup ne güna emr­ü fer­  man­ı Padişahı  zuhur eder ise cenabınıza  ifade olunur.  *  Bugünkü dile çevirisi :

Bu durum­ı Âli'de  her gün Osmanlı devleti vükelâsı  ile toplantı yapmamızın anlamı  şevketli  ve kudretli bü­  yük  padişahımız efendimizin taraf­ı şahanelerinden özel  görevle büyük devlet işlerini konuşup tartışma gereği için­  dir.  Herkes büyük şerefle ayak basıp  girince özel çıkar­  larını bir yana bırakarak zihn  ve  hatırına gelen düşünce­  ler özetini ve tedbirini serbest  şartlar içinde hak gözede­  rek açık ve belirli anlatırız bu kez ilişkilerimizle ügili ola­  rak hakkın asıl ve yakın dostu olan serbestlik içinde size  her ne diyecek olsak hatırımızın kırılmayacağını umanz.  Tabaası olduğumuz Fransa kralı Osmanlı  Devleti ile itti­  TARİH­İ CEVDET               471  fak yaptığından beri  Fransa milleti hakkmda Padişah'm  bilinen iyi  davranışı gereği sizleri düşman zararlarından  korumak ve  onları yok  etmek devletimizin bütünlüğünü  koruyup kuvvetlendirmek üzere Osmanlı Devleti kuvvet­  leri kendilerine düşen bütün işlerde ve yardım gereğinde  geri kalmamış umduğumuzdan fazlasını geniş ölçüde ye­  rine getirmekde kusur etmemiş iken Fransa devleti tara­  fından ileri sürülen istekler hak  ve insafdan uzak devlet  ırz ve namusuna aykırı ittifakın  ve  birliğin ortadan kalk­  masını gerektirecek küstahlıkda  olduğuna göre belki ha­  ya ve edeb resmî uygulamalarını da sarsacak durumumu­  zu bizden  gayrı sizi sevmeyen düşmanlarımız bile  söyler.  îttifak yapmış iki devlet  iyi niyyet ve ilişkilerle her iki  tarafa uygulanacak tehlike ve zararlara, güçlük ve mas­  raflara beraberce  katılarak ittifakın   yaşamasına çalış­  mak önemlidir.  Aksi  halde yaptığınızdan artı karşı koymak yardım­  da bir taraf kusur işliyecek olsa ittifak bu gelişme ile or­  tadan kalkar. Siz  Fransız dostlarımız ise Osmanlı  Devleti  bir tehlike ve sıkıntıya düşse görmemezlikden gelip aldı­  rış etmeksiniz ve mületiniz korkulacak duruma düşünce  alınacak en küçük tedbiri ve yardımı büyük bir çabukluk­  la istersiniz. Yerinde ve zamanında gerekli yardım üe Os­  manlı Devletine  yardımcı olmayıp hemen üstünkörü  di­  lekler ve faydasız saferetler ile dostluğumuzun değerini  açığa vurursunuz. Almanya imparatoru ve İspanya Kra­  lı olan Karlos Osmanlı Devleti   aleyhine Batı ülkelerinin  bütün askerini Avusturya ve Macaristan'a getirerek top­  layıp  Mora  yarımadası  üzerine ve Tunus kuşatmasına  gönderip saldırırken ikinizde düşmanı olanların  bu top­  rakları işgaline seyirci kaldınız yakınlık gösterip  yardım­  da mı bulundunuz. Gerçekten dostluğa aykırı bu güne ka­  dar gelen kusurlarımızdan  ve  görmemezlikden gelişiniz­  472  AHMED CEVDET PAŞA  den bir şey görüp karşılık  beklemeden af ile muamele  yapmak bizim uyguladığımız davranış  olup  ancak sıkın­  tılı ve yıpranmış günlerimizde halimize bakıp duygulanıp  yakınlık göstermeyişiniz ve düşmanın o sırada size yap­  tığı hakaret ve ihanetlerden  asla müteessir  olmayışınız  şöyle  dursun düşmanımıza tebrik yollu yakınlık  göster­  menze nasıl katlanaziliriz. İtalya'ya geçmek ve size yar­  dım ve hizmet etmek için görevlendirilen seraskerimiz or­  dusu üe Avlonya'ya kadar  yol  almış iken  İtalya kıyıla­  rında askerlerimize yardımcı olacak öğünerek vaad ve ha­  ber verdiğiniz dostlarımızdan hiç birisi görünmedi ve  si­

zinde iltifak gereği bir anda İtalya'ya  birlikde asker  çı­  karmak  dostluk  şartlarının  gereği  iken sizlerde kıpırda­  ma bile görülmedi.  Ancak bizler her ne kadar  başlangıcda ve sonraları  alacağınız  tedbir ve yardımlarla  göstereceğiniz  yararlı  davranışdan çekindik ise de sizler ne bize ve ne de kendi­  nize yararlı durumda daima iyilik ve dostluk etmek fır­  satlarını yok ettiniz. Venedik Cumhuriyeti Osmanlı Dev­  letinin savaş gücünü ve  gerekse vefalı  tutumunu  bilirdi.  Size yakınlık gösterip size gereği görülen işlerde onu sa­  yıp müşterek düşmanımız ile mütareke   yaptınız.  Ve Os­  manlı  devleti için zarar verici saldırıları baş çevirip uy­  gun görürken bizler yine düşmanla karşı karşıya  başka­  etkisi olmayacağından zamanın gereğine, gelecek tehlike­  lere durum ve davranışlara göre durumu inceler tartışı­  rız. Siz dostumuz bu kez Osmanlı Devletine çok geç gel­  diniz. İstediğiniz   donanmayı bu mevsimde denize çıkar­  mak ve iş gördürmek yiğitçe davranışa  benzer.  Yaz gelir  geçer Kasım ayı  gelirse donanmayı donadıp denize çıkar­  manın  zamanı geçmişdir. Özellikle uzak ve devamlı olan  deniz  seferlerine  alışık  olmayan ferlerin türlü hastalıkla­  ra tutulduklarını  siz de bilirsiniz.  TARİH­Î CEVDET  473  O kadar  içden ve  açıkça  düşüncelerinin ardında ne  varsa anlattım gücenmeyeceğinizi umarım. Geri kalan bil­  dirdiğiniz mes'uliyetler ve teklifler  irade­i şahaneyi ilgi­  lendirir. Ne gibi emir ve ferman­Padişahî çıkarsa size an­  latılır. 

(5)  — KAPUDAN­I DERYA PİYALE BEYE SAHRAYI  TERCANDAN GÖNDERİLMİŞ OLAN EMR­t  ŞERİF ÖRNEĞİDİR —  Jftihar­ül umera­ül kiram mühtar­ül kubera­ül faham  zilkadr vel­ihtiram­ül muhtas   bi'inayet­ül mülk­ül  ilâm  Gelibolu  Sancağı beyi ve kapıdanin  Piyale dame izzehu  tevki'­i refi'­i  hümâyûn  rasıl olacak malının  ola  ki  bun­  dan akdan hiikm­ü hümayunun gönderilip inayet­i hakla  bu defa deryaya çıkmak emrolunan donanma gemilerine  sırdan tayin olunduk levazım ve mühimmatın tedarik edip  gemileri  ihzar eyleyesiz ve Turgut  dame izzehu bile bu­  yurulmuşdur.  Hüsn­ü  ittifak  ve ittihad  eyleyip  devlet­i  hümâyûn saadet  peyvendime  mütaallik  olan umurda  bezl­i makdur eyleyesiz deyu buyurulmuş idi ol emr­i Şe­  rifin gerçi mukarrer kılınıp deryaya  çıkmak  emrolunan  altmış kıt'a gemilere baş ve  buğ  tayin  olunduğun  etil­  den gemileri muaccela  itmama erişdirip  kürekçilerin te­  darik edip levazım ve mühimmatın  ta'cıla görmek için  düstur­u  Mükerrem  Müşir­i  Mufahham  Nizam­ül Âlem  vezirin İbrahim Paşa adam üllahe  ikbale ve defterdara  hükm­ü şerifin gönderilip ve  yeniçerilerin ağasına tayin  olunması kullarının veresin deyu emir gönderilip deryayp  seninle bile tayin olunan Koca  eli ve Midillü beylerine da­  hi ahkâm­ı şerife gönderildi. Öyle olsa büyürdüm ki der­  gâh­?  Muallâ çavuşlarından Mahmud ziyde kadrehu varı­  474

AHMED CEVDET PAŞA  cak asla te'hir ve ferahi etmeyip  seninle çıkacak altmış  gemileri gece  ve  gündüz üzerine  olup itmama erişdirip  kürekçilerin tekmil eyleyip  tayin  olunan yeniçeri kulla­  rını alup ve sancak beylerin dahi sancağı askeriyle gemi­  ye ajıp vakti ve mevsimi ile deryaya çıkıp münasip  olan  mahalde France  Padişahının   donanmalarıyle  cem'olup  devlet­i  hümâyûna  mutaallik olan müsalâha hüsn­ü itti­  had ile mübaşerek eyleyesin bu husus meceb­i ihtimamdır  ihmâl etmeyip gemileri müacelâ itmama erişdirip mukad­  dem çıkarmak babında  dakika fevt etmeyesiz  müşarim­  ileyh kulum Turgut dame  izzehu  deryanın cümle ahval  ve umuruna vakıf dır.  Anınla müşavereden hali olmayıp  hüsn­ü züıdegâni  ve kemâl­i ittihad edip yekdil  ve yekci­  het olup söyle ki  îâzime­i gayrettir zuhura getirip su­i te­  dabir ile ırz ve namus­u saltanata  mugayir, vaz'  olmamak  babında envai mesai­i cemile zuhura getiresiz ve gönüllü  levend gemileri dahi büe gitmek  buyurulmuşdur müşa­  rünleyh kulunu ziyde kadrefu anların ahvaline vakıfdır  anın marifeti ile gönüllü reisleri dahi bile alıp her birine  ol vech  üzere  istimalet edip Peksimat lâzım olana Peksi­  mat verip anın marifeti ve  müşaveresiyle devlet­i hümâ­  yûna  mütaa'lik musalaha ve din yoluna  istihdam eyleyip  inayet­i hakla yüz  aklıkların  tahsil etmeğe say'­i cemil  eyleyesiz  Her gemiye  adet üzere yirmi nefer alâtcı  koyup  ve  onlardan gayrı Galata azeblerinden dahi yarakları ve ya­  sakları  üe otuz nefer azeb  tayin  edip gemilere yerleşdi­  rip bile  lup gidip  istihdam eyleyesiz ve tersane muhafaza­  sıyçim ve onda kalan on  kıt'a gemiler mühimmine  dahi  kifayet  mikdarı adam alıkoyasız söyle bilesiz alâmet­i şe­  rifeme itimad kılasız tahriren fevahir­i şehr­i rebi­ül ahır  sene isnin ve sittin  ve tis'a mie.  Beyurd beriye­i Tercan  TARİH­Î CEVDET  475  Emrin bugünkü dile çevirisi :  — KAPUDANI DERYA PİYALE BEYE  TERCAN SAHRASINDAN GÖNDERİLEN  EMİR BENZERİDİR —  Herşeyi bilen  padişahın lütfü ile öğünüp saygı duy­  duğumuz iş bilir seçkin  büyüklerimizden bilgi ve  kudre­  tinle saygı duyduğumuz ve öğündüğümüz Gelibolu Sancak  beyi ve kapudanım piyade kaderin  yüksek olmakda de­  vam etsin bu nişaneyi havi berat­ı hümâyûnunu sana va­  rınca bilesin ki bundan önce hükmü  hümâyûnum  gönde­  rilip Allanın yardımiyle  bu  kez açık denize   çıkarılması  emrolunan  donanma gemilerine serdar tayin olundan le­  vazım ve mühimmatını tedarik edip  gemileri  hazırlıyasuz  kaderi yüksek olmakda devam etsin Turgut'a bile  buyu­  ruldu güzelce anlaşıp birlik olup mutluluğa ulaşmış Dev­  let­i hümayununla ilgili işlerde bütün gücünüzü  ortaya  koyup gayret gösteresiz diye buyurudu.  O emr­i şerifin ileri alındı açık denize  çıkmak için  emrolunan altmış gemiye baş ve buğ tayin olunduğun için  gemiler çabucak tamama erişdirip  kürekçilerini tedarik  edip levazım ve mühimmatını çabukluk görmek için hü­  küm ve nüfuzu geçerli askerlikde en büyük rütbeye ulaş­

mış dünya düzeninin  kurucusu büyüklüğü dünyada süre­  li dursun vezirin İbrahim Paşa'ya ve Defterdar'a hükmü  şerifin gönderildi.   Yeniçerilerin  ağasına  tayin  olunan  kullarımı veresin diye emir gönderildi açık denize  senin­  le bile tayin olunan kocaeli ve Midilli Beylerine de hükmü  şeriflerim gönderildi öyle olunca   büyürdüm ki Dergâh­ı  Muallâ Çavuşlarından Mahmud kaderi açık olsun  varın­  ca asla savsaklama ve gecikme olmaadan seninle çıkacak  altmış gemiyi gece ve gündüz üzerine alıp tamamına eriş­  476  AHMED CEVDET PAŞA  dirip kürekçilerini Tekmil eylersin. Tayin olunan Yeniçe­  ri kullarımı alıp ve sancak beylerini de sancağı askeri ile  gemiye alıp vakti ve mevsimi ile açık denize çıkıp uygun  görülen yerde France  Padişahının donanmalariyle  topla­  nıp devlet­i hümayun'a ilişkin olan işlere güzelce birleşip  girişesin bu özellik dikkatli davranmağı gerekdirir ihmâl  etmeyip gemileri çabucak tamama erişdirip öncelikle çı­  karmak için dakika geçirmeyin  Müşarünleyh kulum Tur­  gut büyük kaderi süreli olsun açık denizlerin bütün ince­  liğine ve işlerine bilgisi vardır onunla danışmakdan  geri  kalmayın  gönül  birliği ve güzellikle birleşerek bir  yönde  gayret gösteriş ve kötü tedbirlerle Osmanlı  Devletinin ırz  ve namusuna ters düşecek durumda olmamak için öğünü­  lecek çalışmalarınızı ortaya koyun.  Gönüllü Levend gemileri bile sizinle birlikde gitme­  leri buyuruldu. Turgut kulun onların ahvalini bilir, onun  gösterdiği  yolda  gönüllü reisleri de alıp her birine onun  görüşüne  göre vaadlerle gönüllerini alıp  Peksimet lâzım  olana peksimet yerip ona danışıp gösterdiği  yolda Osman­  lı  devletini  ilgilendiren işlerde ve  din  yolunda  kullanıp  Hakkın yardımı ile yüz aklığı ile çıkmağa öğünülecek gay­  ret gösterin. Her gemiye gelenecek gereği 20 nefer alât­  çı koyup onlardan başka Galata  Azeblerinden de işe yara­  yanları ve yasakları ile otuz nefer Azeb tayin edip gemi­  lere yerleşdirerek alıp gidip  kullanasınız  ve tersane  mu­  hafazası için ve orada kalan on kıt'a geminin mühimmatı­  na yetecek ölçüde adam alıkoyasız söyle bilesiz. Alâmet­i  Şerifeme itimad kılasız.  926 senesi rebiüî  ahir­ı  sonunda yazılmışdır.  Tercan toprağında buyrukta  FRUT OLAYI  ÜZERİNE BALTACI  MEHMED PAŞA TARAFINDAN  YAZILAN BUYRULDU BENZERİDİR.  TARİH­t CEVDET  477  Bais­i Tahrir­i Kitap­ı sıhhat  nisab budur ki Bitev­  fik ­ Ullah ­ Ül ­ Melik ­ İl Allâm Asakir i İslâm Nusret  Encam ile Prut kenarında Moskov Çarı bilcümle askeriy­  le muhasama ve mukatele ile tazyik olunduktan  Bilüt­  fülkerim ve Fazlahül Amin Musalâhaya müracaat  edip  ve Çar­ı merkum tarafından sulha  tâlib   olduklarından  sulhu ­ Salahın Kuyud ve Şurutu bu vech üzere makud  ve merbut olmuşdur ki, Azak kalesi  yine   Keel   evvel  arazi ve  sair Tetümatiyle Tarf­ı Devlet­i Aliyyeye teslim  oluna ve Tigan ve  Kamanke,  ve  Şamar dimağında yeni  kalesi Kilit ile hedm olunarak ve Kamanke'nin içinde top  ve cephanesi bilkülliyye Devlet'i aliyye  tarafına   teslim  oluna ve fimaba'd mahal­li merkum tarafında  kale  bina

olunmamak üzere  ve Lehlu ya ve ana tâbi berayaş  ve  portakal ve Kırım  Hanı olan saadetlu devletgiray  Han  Hazretleri tarafına  tâbi Kazaklara Çar­ı merkum  tara­  fından min baad müdahale  olunmayıp  ötedenberi nice  ise bütün ol yerlerden el çekip ve  Ba'del ­ yevm Kazadan  Memalik­i Mahruse'ye ticaretle gelip giden  bezirganların­  dan mâda İstanbul'da elçi nâmında taraflarmdan kimes­  ne ikamet etmeyip  bundan akden ve hâlâ olan Müslüman  esirleri her ne kadar ise geru devlet­i aliyye tarafına tes­  lim olunmak üzere  ve  İsveç   Kralı  Devlet'i  aliyye'nin  zir­i cenah­ı  inayetine iltica  etmekle Ba'delyevm   İsveç  Kralının kendi memleketine emn­û selâmet   üe gitmesine  kafa taraflarından mümanaat ve  taarruz olunmayıp ma­  beynlerinde tevfik ve riza ve iltihad bulunur ise müsalâ­  ha eyleyeler.  Pimabaad  devlet­i  Aliyye tarafından   dahi  mema­  lik­i Mahruse'ye mensub olan reaya ve sairlerine bir tür­  lü taaddi ve  tecavüz olunmamak şurut ve uhudu  ile seb­  kat eden  küstahane hareketlerinden iğmaz­i ayn  buyu^  rulmak şevketlû, inayetlu, azametlu efendimiz padişahı­  478  AHMED CEVDET PAŞA  mızın kemal­i fazl ve  kerem­i mülükânelerinden rica olu­  nur. Menval­i meşruh  üzere asitane­i saadette inşa­  Al­  lahu Taalâ ahd ve misak bağlanmak ve tarafına  suret  verilmek üzere vekâlet­i mutlaka hasebiyle iş bu  temes­  sük tahrir olunup  taraflarına verilmişdir. Ve Çar­ı mer­  kum tarafından temessük alınıp verildikten sonra asker­  leri doğru yollarıyla memleketine gitmesine  gerek  asa­  kir­i mansure ve gerek  tavaif­i tatar ve sairlerinden bir  ferd mümanaat ve müdahale etmeyip ve zikrolunan mad­  deler  teslim olunup tarafından  ahidnameler alınıp  ve­  rildikten sonra Çar­ı merkum tarafından  me'mura rehin  olmak üzere ordu'yu  hümâyûn  nusret makruna  gelen  Çarın mahrem'i esrarı kudvet­i  A'yan­Ül  millet­Ül  me­  sihiye kaparon kançlır Petro Saferoz ve şeremet oğlunun  oğlu General Mihaü Oldborsi Hatemet   avakibihim Bil­  Hayr Etmam­ı hizmet eyledikten sonra bilâ  te'hir  mem­  leketlerine gitmelerine devlet­i aliyye  tarafından izin ve  ruhsat verilmek üzere iş bu mahalle şerh  verildi tahrire  fil yevm­iş  sadis min  cumadel ­ ahara  lisâne  selase ve  işrin ve  miet ve Elf.  Buyruldu­i Sahra­i Hoşgeçdi  Buyruldu benzerinin bugünkü dile  çevirisi :  Yazılması  nedeninde asıl gerçek budur   ki, Allah'ın  yardımı ile galebe çalan  İslâm askeri ile Prut  kenarında  Moskof  Çarı bütün askeri ile kanlı savaşdan  sonra  sıkış­  tırılınca Allah'ın kerim olan artık lütfü  ile sulh anlaşma­  sına yanaşıp adı geçen Çar tarafından sulh  istenince  kurtulmanın ve sulhun şartları böylece  yapılıp   bağlan­  mışdir ki, Azak kalesi evvelden olduğu  gibi arazi ve ay­  rıntıları ile Osmanlı devletine teslim olunacak.  Tığan, Kamanke ve  Şamar başında yeni kalesi kilit  ile yıkılarak ve Kamanke'nin içinde top ve cephanesinin  bütünü ile  Osmanlı devletine teslim  olunacak,   bundan  TARlH­İ CEVDET  479  sonra bu bölgede kale bina olunmayacak  Lehli ye ve  o­  na bağlı Biayaş ve Portkal ve Kırım Hanı olan  Saadet­  lu Devletgiray Han  Hazretleri topraklarına ve ona bağ­

lı Kazaklara Petro tarafından bundan sonra  karışmayıp  ötedenberi nasılsa bütün o yerlerden el çekip bundan son­  ra Kırımdan Osmanlı topraklarına ticaretle gehp  giden  tüccarlarından başka istanbul'da elçi   adı altında  kim­  se oturmayıp bundan önce ve hâlâ var sa islâm  esirleri  ne kadar varsa Osmanlı devletine  geri teslim  olunacak  İsveç Kralı Osmanlı  Devletinin kanadı altına   sığındığın­  dan  bundan  sonra İsveç Kralının memleketine emin  ve  salim olarak gitmesine kesin olarak Ruslar   tarafından  engel olunmayacak ve  saldırılmayacak aralarında anlaş­  ma rıza ve birleşme  olursa sulh eyleyeler ve bundan son­  ra Osmanlı  Devleti tarafından da kendi  topraklarından  reaya ve sairlerine hiç  bir suretle baskı ve tecavüz olun­  mamak şart  ve sözü Ue şimdiye kadar  görülen  küstah  davranışlarına göz yumulması buyurulmak şevketli ina­  yetli azametlu efendimiz Padişahımızın keruu ve bilgide  üstün mülükânelerinden rica  olunur.  Anlatıldığı  üzere  İstanbul'da    İnşaallahü  teâlâ   sözleşme    anlaşmaya  bağlanmak ve tarafına suret verilmek üzere  kesin vekâ­  let nedeniyle iş bu temessük  yazıııp   taraflarına veril­  mişdir.  Merhum Çar  tarafından temessük olunup  verildik­  den sonra askerleri doğru yollariyle  memleketine gitme­  sine gerek askerlerimiz ve gerek Tatarlar  ve  diğerleri  hiç kimse engel olmayıp ve karışmayıp adı geçen madde^  ler  teslim olunup tarafından ahidnameler  alınıp  veril­  dikten sonra Çar tarafından görevle rehin olmak  üzere  ordu'yu hümâyûna gelen  Çar'ın gizli işlerini bilip çevi­  ren Hristiyan  milletinin  ileri   gelenlerinden  Kaparon  Kançler Petro Saferof  ve şeremet oğlunun oğlu  ceneral  480  AHMED CEVDET PAŞA  Mihail  Oldborsi  Hatmet  avakibihim bil ­ hayr itmam­ı  hizmet  eyledikten sonra bilâ tehir  memleketlerine  git­  melerine devlet­i  aliye tarafından izin ve ruhsat verilmek  üzere işbu mahalle şerh verildi  tahrira filyevm­is­sadis­  ınin Cumadel ­ ahıra lisene selase ve işrinve mie ve elf.  (7)  ÇİÇEK AŞISINA DAİR MADAM  MONTEGÜ'NÜN İNGDLTERE'YE  YAZDIĞI  MEKTUBUN BENZERΠ İlel­i emraz bahsinde size bir şey söyleyeyim ki biz­  zat burada  bulunmaklığımızı arzu ve temenni ettirir,  bi­  zim beynimizde gayet vahim­ül akibe ve umumî olan çi­  çek illeti burada  aşı taber  olunur. Bir  iş  ihtiraı ile bü­  tün bütün zararsız bir şey  olmuşduf. Burada bir  takım  kadınlar var ki,  bunu san'at ittihaz edip yazın  şiddetli  sıcaklar geçdikten  sonra güz faslında Eylül  ayında icra  ederler. Şöyle  ki, nice adamlar ahbabına haber  gönderip  aşılanmak istermisin deyu istifsar eder. Ve cemiyet edip  teferrüce giderler, tamam on beş  gün  altı kişi bir yere  içtima ettiklerinde bir ihtiyar karı bir ceviz kabuğu için­  de  en iyi çiçek  çıkarmış olanlardan birinin  çiçeği cera­  hatini getirip  kangi damarından aşılanmak istersin deyu  her kesden  sual eder ve ona göre ol damarı deler ki, açı­  sı ancak bir tırmık aşısı kadar olabilir,  oraya  iğnenin  ala bildiği kadar cerahet ilka eder ve üzerine bir  yarım  ceviz  kabuğu  kapatır ve bu suretle dört beş damar açar  Rumlar  ekseriya mutaasip olduklarından bir alınlarının  ortasından  ve  birer kollarından ve birer  göğüslerinden

açdırıp  Haç vari aşılanmağı itiyad etmişlerdir.  Ama bu aşıların birer parça eseri kaldığından  sonu  pek fena oluyor bu cihetle mutaasip olmayanlar dizlerin­  den ve yahut  kollarının görünmez yerlerinden  aşıladır­  lar. Gerek çocuklar gerek sairleri aşılandıktan  sonra ak­  şama kadar oynayıp  eğlenirler ve akşamdan sonra ken­  TARİH­İ CEVDET  481  dilerini humma olup iki gün ve nadiren üç gün kadar ya­  takda durmağa mecbur olurlar, yüzlerinde  yirmi  otuz  kadar Berütam gelir, çiçekler tamam oldukları vakit aşı  vurulan yerlerden bir sulu  madde akar hiç şüphe etmem  ki tahfif­i maraza bunun çok medhali vardır. Nice bu ki­  şiler  her sene bu ameliyatı icra  ettiriyorlar.  Fransa El­  çisi diyor ki, bizlerde eğlence için ılıcalara gidildiği   gibi  burada dahi her  kes çiçek  çıkarmağı bir teferrüç ittihaz  ediyor. Aşılanıp  da  telef olan  hiç yokdur ve tecrübelerin  neticesinden bana ne derecelerde  emniyet gelmiş  olduğu  kendi  sevgili çocuğunayaptıracağım  dediğinde  sizin dahi  malûm ve meczumunuz olur.  Madam Montegü'nün Mektubunun Bugünkü  Dile Çevirisi  Hastalıklar bahsinde size bir şey söyleyeyim ki, size  burada bulunmanızı temenni ve  arzu  ettirir.  Bizim ara­  mızda ölüme götüren ve yaygın olan çiçek hastalığı  bu­  rada  aşı adı verilir, bir buluşla yapılır,  bütün bütün za­  rarsız bir şey olmuşdur.  Burada  bir takım kadınlar  var  ki, bunu san'at hâline getirmişlerdir. Yazın şiddetli sıcak­  ları geçip de güzün Eylül ayında yaparlar şöyle ki nice  adamlar ahbabına haber  gönderip aşılanmak  istermisin  diye sorarlar, toplanıp kır  gezintisine çıkarlar,  tamam  on beş on altı bir yere toplanınca bir ihtiyar karı bir ce­  viz kabuğu içinde en iyi  çiçek  çıkarmış  olanlardan  biri­  nin çiçeğinin cerahatini  getirip hangi damarından aşılan­  mak istersin diye her kesden sorar ve ona göre o dama­  rı deler ik acısı ancak bir tırmık aşısı kadar olabilir, ora­  ya iğnenin alabildiği kadar cerahati karışdırir ve üzerine  bir yarım  ceviz kabuğu kapatır ve bu suretle dört  beş  damar açar. Rumlar ekseriya   mutaassıp  olduklarından  bir alınlarının ortasından  ve birer kollarından ve  birer  F. 31  482           AHMED  CEVDET PAŞA  göğüslerinden açdırıp Haç vari aşılamağı âdet hâline ge­  tirmişlerdir, ama bu aşıların birer parça izi kaldığından  sonu pek fena  oluyor. Bu bakımdan mutaassıp olmayan­  lar dizlerinden  ve yahut kollarının görünmez yerlerinden  aşılatırlar.  Gerek çocuklar ve gerek sairleri aşılandıkdan  sonra akşama kadar  oynayıp  eğlenirler  ve akşamdan  sonra kendilerinin ateşi çıkar iki gün  ve nadiren üç gün  kadar yatak da yatmağa  mecbur olurlar. Yüzlerinde yir­  mi otuz kadar  çiçek çıktığı pek görülmez, onların da as­  la lekesi kalmaz ve sekiz gün içinde eski hâline gelir. Çi­  çekler tamam oldukları vakit aşı vurulan  yerlerden bir  sulu maddde akar. Hiç şüphe etmem  ki, hastalığın ha­  fif geçmesine bunun çok  etkisi  vardır,  nice   bin kişiler  her sene bu işlemi yaparlar. Fransa Elçisi diyor ki, biz­  lerde eğlence için ılıcalara  gidildiği gibi burada da  her  kes çiçek  çıkarmağı bir gezinti sayıyorlar.  Aşılanıp da  ölen hiç yokdur. Ve bu tecrübelerin neticesinden bana ne  derece  emniyet geldiğini anlatmak  için kendi sevgili ço­

cuğuma bu aşıyı yaptıracağını siz bildiririm.  RUSYA ÇAR'I PETRO'NUN  VASİYATNAMESΠ 1 inci Bend — Askeri daima harbe alışdırıp cengaver  tutmak için Rusya milletinin bir muharebe'i mütemadiye  hâlinde bulunması fakat  umur'u maliyenin ıslâhı zamın­  da bir aralık  askere meydan­ı  istirahat gösterilirse  de  gene müteakipen  orduların  tanzimiyle anbean  hücuma  vakt­i müsaid gözedilmesi ve şu suretle Rusyanm  teza­  yüd­ü kuvvet ve tevs­i menafi zımmmda vakt­i  sulh  ve  asayiş­i harbe  ve emr­i harbi sulha bir vesile­i  kaviyye  ittihaz eylemesi.  2 inci  Bend — Hengâm­ı muharebede Avrupa'nın me  yanından  zabitan­ı askeriyenin ve  esna'yı sulh da  dahi  erbab­ı  ilim ve  maarifin  celb ve davetine her güna  es­  TARİH­İ CEVDET               483  bab­ı mümkunenin sarf ve  icrasiyle memalik­i sair emin  menafi' ve muhassenatmdan Rusya milletini istifade et­  tirmekle beraber kendi memleketine mahsus olan muhas­  senatmdan dahi nesne zayi ettirilmemek suretlerine itina  olunması.  3 üncü Bend ­+­ Avrupa'da cereyan eden  kaffe­i u­  mur ve mesalihe ve ihtilâf ve münazaatı ve hususiyle şid­  det takarrübü  sebebiyle bilâ vasıta istifade oluna  bilen  Almanya memaliki vukuatına  fırsat düşdükçe müdahale  ve vaz'ı yed eylemesi.  4 ncü Bend — Leh  memalikine  ihtilâfât­i  dahiliye  ve mahaside­i  daimiyye ilkasiyle tefrika  isal olunmak ve  kibar­i milleti  akça kuvvetiyle  celbetmek  ve   hükümet  meclislerinde kesb­i nüfus  edip Kral  intihabı   hususuna  müdahale edebilmek için  rüşvet usulünü  kullanmak ve  Rusya  taraftarı olanları  intihab ve iclas'a destreş  olun­  duktan sonra dahi himayet  ve sahabetleriyçun   derun­u  memalike Rusya asakirini idhal ile bütün bütün  temek­  kün ve ikamete vesile ve  fırsat düşünceye kadar aralarda  asakir­i mezkûreyi  mudddet­i  medide ikameye say olun­  mak ve bu halde hemecivar bulunan devletler  tarafından  muhalefet gösterildik de  bunların muvakkaten iskânlarıy  çin Leh memalikini mukaseme ederek sonra düvel­i saire­  ye verilen hisseleri geri almağa fırsat gözedilmek husus­  ları.  5 nci Bend — İsveç'lünün memalikinden mümkün o­  labildiği mertebe ziyâde bir zabtolunup istikmâl­i mağlu­  biyetine bir bahane tedariki için Rusya   devleti aleyhine  iptida  İsveç'lünün ilân­ı  harb ile hücum eylemesini icab­  ettirmeğe say  ve bunun için İsveçlu'yu  Danimarkalu'dan  ve Danimarkaluyu  îsveçlu'dan tebrid ve  teb'id  ile  beyin­  lerinde maye­i ihtilâf ve  rekabetin devam ve bekası esba­  bına sarf­ı mesai ve ihtimam olunması.  484  AHMED CEVDET PAŞA  6 ncı Bend — Rusya  Hanedan­ı  İmparatoriyesinin  daima  Almanya hükümdarı hanedanı meyanından kız a­  lıp familyaca teksir­i revabıt­ı izdivaç ve ittihad ve işti­  râk­i menafi eylemeleri ve bu suretle Almanya  derumu­  da icra­yı nüfus ederek zaten memalik­i mezkurenin da­  hi kendi  nef ve maslahatınıza zabt olunması.  7 nci Bend — İngiltere devleti umur­u  bahriyesinde

bize en ziyâde muhtaç olduğu misullu bizim kuvve­i bah  riyemizin tezayüdüne dahi devlet­i müşarünleyhamu pek  çok faidesi olabileceğinden emr­i ticarette ittifakını sair­  lere tercih ile memalikimiz mahsulünden kereste ve  sair  eşyanın  İngiltere'ye biy'iyle altınlarını derun memaliki­  mize celbeylemek ve tarafeyn tüccar ve gemiciler  meya­  nmda revabıt  ve münasebat­ı mütemadiye peyda  ederek  bu vesile memalikimizde ticaret ve seyr­i sefain maddele­  ri tevs'i  olunması.  8 nci Bend — Şimalen  bahr­i  Balkın ve  cenuben  bahr­i  siyahın  sevahiline  gün begün Rusyalıların yayıl­  maları.  9 uncu  Bend — İstanbul'a ve Hindistan'a  mümkün  olabildiği mertebe takarrüp olunup İstanbul'a hükmeden  bütün cihanın hükümdar­ı   sahibi   olabileceği  Kaziyye­i  müsellemesine binaen gâh  devlet­i Osmaniye'ye ve  gâh  İran devletine muharebat­ı  mütemadiye   ihdas olunarak  kara denizde tersaneler peyda olunması için  refte refte  bahr­i  mezkuru ve kezalik maksadın  hüsnü huslune el­  zem  bir  mevkî olması hasebiyle bahr­i Baltıkı dahi zabt  ve Basra Körfezine kadar   gidilebilmek   zımnında  Iran  devletinin zeval ve intihatını ta'cil ile  mümkün   olduğu  halde memalik­i  sarkiyenin eski  ticaretini ber­rüş şanı  tarikiyle iade  ederek cihanın anbarı   mesabesinde  olan  Hindistana kadar gidilmesi ve bu çare ile artık İngiltere­  nin altınlarından istiğna hasıl edilmesi.  TARİH­Î CEVDET  485  10 uncu Bend — Avusturya  devletinin  ittifak ve  ittihadını istihsal ile ibkasma  ihtimam  olunup  devlet­i  müşarünleyhanm ileru da  Almanya  memaliki  üzerinde  hükümdarlık  icrasına dair olan efkârını zahirde  terviç  ederek el  altından aleyhinde sair  hükümdaranm uruk­u  muhasedelerinin tahrikine saay ve her birerlerini  Rusya  devletinden istimdat ve istianeye tahrik ile ileru da me­  malik­i mezkure'ye  hükmetmekliğimizi müntec olacak su^  rette bir nevî hunayet icra olunması.  11 nci Bend — Türkleri Rumeli kıt'asından tard ve  teb'ide Avusturya hanedanını tahriş edip İstanbul'un zab  tında dahi ya  aleyhinde Avrupa'nın eski devletleri har­  ben taslit olunmak ve yahud  alman yerlerden  kendisine  bir hissecik gösterilmek suretleriyle hased ve   rekabeti  teskin olunarak sonra bunun  dahi elinden nez  olunması.  12 nci Bend — Papanın hükümet­i ruhaniyesini mün­  kir ve Macaristan da ve memalik­i Osmaniye'de  ve  Leh  memalikinin canib­i cemibisinde münteşir olup Rum mez  hebinde   bulunan  Hristiyanlarm  cümlesini   etrafımıza  celb ile kendulere Rusya devleti merci'ü muayyen ittihaz  ettirilip bunlara alel­ umuru  bir nevî nüfus­u hükümet­i  Ruhbaniye icrasıyçün evvel de evvel  mezhebce bir riya­  set ihdasına çalışılması ve bu tarik  ile düşmanlarımızın  her biri vilâyetlerinde gayretkeş ve muavin bir çok dost­  lar kazanılması.  13 ncü Bend — Bu suretler ile îsveçlu Perişan  ve  İranlu mağlup  ve Lehlu mahkûm  olup  memalik­i  Osma­  niye dahi zabt olunduk da ordularımız bir yere cem olu­  narak Karadeniz ile Bahr­i Baltık dahi kuve­i bahriyemiz  ile muhafaza olunacağından  işte olvakit bütün dünyanın  hükümdarlığını  beynimizde taksim etmek  sureti  iptida  Fransa devletine ve badehu  Avusturya devletine münfe­  riden ve gayet hafi olarak arz ve teklif olunmak ve bu su

486  AHMED CEVDET PAŞA  reti  ikisinden biri behemehal kabul edeceğinden  her bi­  rerlerinin hırs ve istikbarı bir hoşça beslenilerek   suret­i  mezkureyi kabul eden etmeyecek olanın tenkili için aley­  hinde imâl olunmak ve çünkü Rusya devleti bütün bütün  memalik­i şarkiye­yi hasren zabtetmiş  bulunduğu  misillû  Avrupanm kıt'a­i uzmâsmı dahi henüz yed­i tasarrufuna  geçirmiş bulunacağından  şu iki devletten meydan da ka­  lacak olan her  hangisi ise anı dahi bU­ahara  suhuletle  kahr­u tenkil edebileceği.  14 ncü Bend — Farz­ı  muhal  olarak  devleteynden  hiç  biri  Rusya devletinin işbu teklifini şayed kabul et­  medikleri takdirde dahi  beyinlerinde  niza'  ve  ihtilâf ih­  dasına sarf­ı efkâr olunmak muktaziyattan  olarak şu su­  retin istihsaliyle birbirleriyle ikisini dahi it'ab eyledikden  sonra işte olvakit Rusya devleti bir fırsat­ı kay'ye gö­  zedüp hemen müçtemi olan ordularını evvel be evvel Al­  manya üzerine  sevk ile ol havaliye  hücum etmesiyle  be­  raber bir tarafdan dahi Anadolu'nun akvam­ı mütenev­  viasından mürekkep leşkef­i  firavan ile memlu  bahr­i  Azakdan ve  bahr­i müncemid­i şimalîde  kânı  Arhangel  limanından ihraç edeceği iki takım külliyetlu gemi kafile­  sini bahr­i siyah ve bahr­i Baltık  dan mürettep donan­  maları refakatiyle Akdeniz ve bahr­i  muhit­i Şimali den  izam ve imrar  ederek  Fransa sevahilini sel gibi basacağı  sırada Almanya dahi henüz bu hâle giriftar olmuş  bulu­  nur ve bu iki memalik­i vasia bu veçhile mağlup  ve  mün­  hezim olacağından Avrupa'nın kıt'a­i  bakiyesi bis­suhule  ve bilâ  muharebe gerdendade­i inkiyad olacağı netayic­i  tabiîyeden olmağla işte bu tarik ile bütün  Avrupa   kıt'­  ası feth ve teshir olunmak kabil olur.  Vasiyetnamenin bugünkü  dile  çevrisi  :  I nci Bölüm — Askeri süresiz savaşa  alışdırıp  sava­  şa eğitilmiş tutmak için Rus milletinin süresiz savaş hâ­  TARİH­İ CEVDET  487  linde bulunmalıdır. Fakat  malî işlerin yoluna konulması  üsteleyince bir ara askere  istirahat alanı  gösterilirse de  gene ardından orduların düzenlenmesiyle zamanında  ve  yerinde taarruza uygun vaktin gözedilmesi  ve bu suret­  le Rusya kuvvetini arttırıp  geniş  menfaatlere kavuşma­  sında sulh zamanında asayiş içinde savaşa ve savaş çı­  karmağı sulhe elverişli bir durum olarak kullanılması.  2  nci Bölüm — Savaş  içinde  Avrupa'nın  en  bilgili  bulunan millet ve  kavimleri arasından  subay  kitlesinin  ve sulh sırasında  da ilim ve  maarifin  çağrılıp davet e­  dilerek bulunan  eldeki imkânların  harcanıp yapılmasiyle  başka memleketlerin  menfaat ve  iyiliklerinden de  Rus  milletini istifade ettirmekle beraber  kendi memleketine  özel  iyiliklerinden de en ufak bir şey gaybettirilmemesi  şekline önem verilmesi.  3 ncü Bölüm — Avrupa'da sürüp  giden bütün işler  sulh anlaşmaları,  anlaşmazlıkları, ve kavgalar ve özellik­  le şiddet yolunun tutulması nedeniyle  vasıtasız   istifade  olunabilen Almanya  memleketleri  olaylarına  fırsat düş­  tükçe müdahale ve el konulması.  4 ncü Bölüm — Leh memleketlerine iç kargaşalık ve  süreli kıskançlık  çekememezlikler   aşılayıp  bölünmelere  götürmek ve milletin ileri gelenlerini para kuvvetiyle  ele

geçirip Rusya'ya çevirmek ve hükümet parlâmentoların­  da nüfus kazanıp  Kral  seçimlerine   karışabilmek  için  rüşvet usulünü kullanmak ve Rusya'yı  tutanları  seçip  başa getirdikden sonra da koruyup onlara sahip çıkabil­  mek için bu memleketlerin içine Rus askerini sokup  bü­  tün bütün yerleşdirip kalmasına fırsat  düşünceye kadar  oralarda bu askerî uzun süre bırakmaya  çalışmak ve bu  bâlde Jcomşu devletler tarafından karşı davranış  göste­  rilirse bunların kısa süre  susturulması için Leh toprak­  larını parçalayıp vermeli, sonra  başka devletlere verilen  488  AHMED CEVDET PAŞA  hisseleri geri  almağa fırsat  gözlemelidir.  5 nci Bölüm — İsveçlilerin topraklarından  gücünüz  yettiği kadar yer ele geçirip yenilgisini tamamlamaya ve  geliştirmeye gerçek dışı bir neden  arayıp Rus devletinin  aleyhine başlangıçda İsveç'imin savaş açıp taarruz eyle­  mesini hazırlamaya ve  gerekdirmeğe çalışıp bunun  için.  de İsveçli'yi Danimarkalıdan  ve Danimarkalı'yı  Isveç'­  liden  soğutmak ve uzaklaşdırmakla aralarında anlaşmaz­  lık ve çekememezlik mayasını  sürdürüp ayak  da tutma  nedenlerine çalışıp önem verilmelidir.  6 nci Bölüm — Rus İmparator hanedanının  daima  Alman hükümdarı hanedanı içinden kız alıp  ailece bağla­  rı gelişdirip evlenme, birlik  ve beraberlikle   menfaatleri  paylaşmaları ve bu suretle Almanya içinde nüfus kazana­  rak böylece adı  geçen memleketlerinin  kendi işlerine  ve  menfaatlerimize uygun  şekle bağlanması.  7 nci Bölüm — İngiltere devleti deniz  kuvvetlerinde  bize en  fazla muhtaç olduğu gereğiyle bizim Deniz  kuv­  vetlerimizin artmasında da pek  çok  faydası olabilece­  ğinden ticaret işlerinde iş  birliği diğer memleketlere ön­  celikle topraklarımızdaki kereste  ve sair eşyanın  İngil­  tere'ye  satılıp altınlarını memleketimize  çekmek ve  iki  taraf tüccar ve  gemicileri  arasında ilişki ve bağlar süre­  siz devam ettirmek  suretiyle  memleketimizin  ticaretini  ve ticaret filomuzu genişletmek.  8 nci Bölüm — Kuzeyde Baltık denizi Güneyde Ka­  radeniz  kıyılarına günden güne Rusların yayılması.  9 ncu Bölüm — İstanbul'a ve Hindistan'a yeteri ka­  dar yaklaşıp İstanbul'a hükmeden bütün dünyaya  hük­  meder herkesçe  bilinen Kaziyye müsellemesine  göre gah  Osmanlı devletine gâh İran devletine süresiz savaşlar aça­  rak Karadenizde  tersaneler peyda  olunması  için   günden  güne  Karadenizi ve yine  maksadın gelişmesinde önemli  TARİH­Î CEVDET               489  bir yer olması gereğiyle Baltık denizini  de ele  geçirip  Basra  Denizine kadar gidilebilmesi için İran  devletinin  düzenini bozup çökmesini  çabuklaştırmak  ile  mümkün  olduğu hâlde  doğru memleketlerinin eski ticaretini Ber­  Rüş­Şam yolu ile geri vererek dünyanın anbarı değerin­  de olan Hindistan'a  kadar gidilmesi  ve bu çare ile  ar­  tık İngilterenin altınlarına  boş verilmesi.  10 ncu Bölüm — Avusturya devletinin ittifak ve bir­  liğine önem  verilerek Avusturyanm  ayakda durmasına  çalışıp Avusturya'nın ilerde  Alman  toprakları  üzerinde  hüküm  sürmek isteyen  düşüncelerine  açıkdan uyarak el  altından başka hükümdarların ırk çekişmelerini arttırma

ğa çalışarak her birini Rusya'dan yardım istemeğe iterek  ilerde  bu  memleketlerde hüküm sürmemizi   sonuçlayan  durumda bir biçim koruyuculuk yapılması.  11 nci Bölüm — Türkleri Rumeli kıt'asından  tard ve  teb'ide Avusturya  hanedanını  tahriş  edip  İstanbul'un  zabtında dahi  ya aleyhinde Avrupa'nın  eski devletleri har  ben taslit olunmak ve yahud alman yerlerden  kendisine  bir hissecik  gösterilmek suretiyle kıskançlık çekişmeleri  uyuşdurulduktan sonra  bunu  da elinden alınması.  12 nci Bölüm  — Papanın ruhanî  hükümetini inkâr  edip Macaristan'da ve memalik­i Osmaniye de ve  leh  top  raklarının Güney bölgesinde  yapılıp Rum mezhebinde  bu­  lunan Hristiyanlarm  hepsini yöremize  çekip  kendilerine  Rusya Devleti baş  vurulacak yer olarak  gösterilip bun­  lara genellikle bir bakıma nüfus ve ruhani  hükümet et­  kisi yapmak için ilk önce mezhepçe bir başkanlık  ihda­  sma çalışılması ve  bu yoldan düşmanlarımızın herbirinin  vilâyetlerinde  gayretkeş ve muavin  bir çok  dostlar   ka­  zanılması.  13 ncü  Bölüm — Bu suretle İsveçli perişan ve İranlı  mağlup ve Lehli mahkûm olup Osmanlı toprakları da ele  490  AHMED CEVDET PAŞA  geçirildikten  sonra  ordularımız bir yere toplanarak  Ka­  radeniz ile Baltık Denizi de deniz kuvvetlerimizle koru­  nacağından  işte o vakit bütün dünyanın hâkimiyetini  a­  ramızda bölüşmek şekli evvelâ Fransa devletine ve sonra  Avusturya devletini ayrı ayrı ve  gayet  gizli tutularak  arz ve teklif olunacak, bu durumda ikisinden biri kesin­  likle kabul edeceğinden  herbirini  birbirlerine  tutuştura­  rak hırslarını ve kibirlerini bir hoşça besleyerek  işin şek­  lini kabul edeni  uymayanın yola getirilmesi  için  aley­  hinde  kullanmakdır. Çünkü Rusya devleti  bütün  bütün  Doğu  memleketlerini nasıl ele geçirdiyse Avrupa'nın bü­  yük bir kıt'asını da henüz eline geçirmiş bulunacağından  bu iki devletten meydanda kalacak olan hangisi olursa  onu da sonraları kolaylıkla ezer ve yok eder.  14 ncü Bölüm  — İşler böyle olmayıp da iki  devletten  hiç  biri  Rusya'nın bu  teklifini  eğer  kabul  etmezlerse  bile aralarında kavga ve çekişme yaratılmasına kafa yor  mak gerekli olarak işin bu şekle  dökülmesiyle birbirlerini  suçladıkları  ve yordukları zaman  Rusya  devleti  kesin  bir elverişli  durum gözedip  hemen  toplanan  ordularını  ilk önce Almanya üzerine  yürüterek o bölgeye  taarruz­  la beraber  bir tarafdan da Anadolunun türlü  milletten  gelme bir çok  askerle dolu Azak Denizinden   ve  Kuzey  Buz Denizinde bulunan Arkanjels  limanından   dışarıya  çıkaracağı  iki takım büyük sayıda filosuna Karadeniz ve  Baltık  Denizinde  tertiplediği   donanmaları   beraberce  Akdeniz ve Okyanus   Kuzeyinden  gönderip   geçirerek  Fransa kıyılarını  sel gibi basacağı sırada Almanya   bile  bu  duruma hemen düşer. Ve bu iki büyük memleket böy­  lece yenilerek bozguna uğrayacağından Avrupanın  geri  kalan kısmı kolayca  ve savaş yapmadan boyun eğip  dize  gelecekleri  tabiî bir  sonuç olmakla işte bu yolla   bütün  Avrupa topraklarını  ele geçirmek mümkün olabilir.  TARİH­İ  CEVDET               491  KAYNARCA ANDLAŞMASI  1 nci Madde — İki devlet beyninde sebkat eden  her

türlü muadat ve muhasama şimdiden  ilel'ebed mahv ve  izale olunup gerek alât­ı harbiye ve gerek  sair takrip ile  tarafeynden amel ve  tebadür ve icra olunan  zarar  ve  taaddiyat­ı  nisyan­ı müebbedi ile feramuş olunup bu bab­  da vücuh ile ve asla bir vakitte ahz­i intikam  olunmaya  düşmanlık yerine berren ve bahren müebbed ve kavi  ve  tagayyürden münezzeh  musalâhaya  raayet  ve haraset  oluna  gerek taraf­ı  hümâyumum  olan ve  gerek ahlâf­ı  emcadım taraflarından ve kezalık Rusya Padişahı müşa­  rünleyha ve ahlâfî beyinlerinde  temhid olunan ittifak ile  safi ve müebbed ve tagayyürden beri mevalât hıfz ve ha­  raset olunup işbu maddeler kemal­ı dikkat ve ihtimam i­  le icra ve muteber  kılmalar  ve iki devlet  ve emlâk   ve  memaliki ve reaya ve  ahali­i tarafeyn meyanelerinde işbu  mevalât maddesi böyle reayet olunaki fimabaad canibeyn  den birinin aleyhine sırren  ve  alaniyyeten  bir türlü a­  mel­i buğuz ve  izrar olunmaya ve tecrid olunan mevalât  ve  musafat muktezasınca bilâ istisna iki tarafa her   ne  günâ töhmet eden cümle reayaların tarafeynden  nisyen  münsiyen cerayimleri  külliyen af olunup çekdiri ve  sair  mahbeslerde bulunanları azad ve sebilleri tahliye ve men­  fî ve meksettirilen kesana avdete, ruhsat verilip  mukad­  dema kamiyab oldukları her türlü paye ve  emvalleri mu­  salahadan sonra red ve irca olunup ve sairlerine her  ne  ukubete müstahak oldular ise dahi haklarına asla bir il­  let ve bahane ile taarruz ve ziyan ve zarar  ve tedib olun­  mayalar ve aharlar tarafından  mezburuma bir türlü za­  rar ve ziyan ve taarruz olunmak tecviz  olunmayıp ve  ız­  rar ve taarruzlarına kasd edenler tedib olmalar ve mer­  sumundan her biri zir­i  himayet ve muhafaza­i  kavanin  ve vilâyetlerinin âdetleri üzere sair hem vilâyetlerine ki­  492  AHMED CEVDET PAŞA  yasen muaşerek edeler.  2 nci Madde —  İşbu  ahidname­i mübarekenin  ini­  kadı ve tasdiknamelerin  mübadelesinden sonra iki  dev­  letin reayasından bazıları ahar bir töhmet ve adem­i ita­  at ve yahud  hiyanet  edip Devleteynin birine intifa veya­  hut iltica kasdında olur ise  devlet­i aüyyemde din­i  İs­  lâm­i kabul ve  Rusya devletinde tanassur edenlerden ma­  da asla bir bahane ile kabul ve himayet olunmayıp  der  abad  red veyahud hiç olmazsa iltica eyledikleri  devletin  memalikinden tard olunalarki bu misillû yaramazların  se­  bebi ile iki devlet beynine muris­i burudet ve yahud ba­  is­i bahs­ı abes olur  asla bir manâ vaki  olmaya  kezalik  tarafeyn reayasından olup gerek ehl­i İslâm  ve  gerek  Hristiyan zümresinden bir kimesne  bir türlü taksirat e­  dip her ne mülâhaza  ile bir devletten ol bir devlete iltica  ederler  ise bu  misülular talep olundukça bilâ te'  hir red  olunalar.  3 üncü  madde — Kırım ve Bucak, Koban, Yedisan,  Sanboyluk, Yedicegül, Kabail ve Tavaif­i Tatar  ve bil­  cümle bi  eyyi  hal  bilâ  istisna Devletin  tarafından ser­  bestiyet ve  bigayri taalluk müstakil vücuhla  ecnebi  bir  devlete  tabi  olmamak üzere itiraf ve kabul olmaları ve­  tavaif­i Tatar  bil­cümle  re'y ve ittifaklariyle âl­i Cengiz  soyundan intihab ve nasbolunan kendu   haneleri müs­  takil  olan taht­ı hükümlerinde olmağla ve  bir zamanda  duvel­i  aharadan bir devlete  ve hiç bir maddeye mu­  hasebe  verilmemek şartiyle  atik kanun ve  adetleri üze­

re merkumlara hüküm ve  gerek han­ı  mumaileyhin in­  tihab ve  nasbi hususunda ve gerek umur­u  mahsusa  'vuruduna  ve  umur­u devletlerine  dair  bir dürlü dev­  let­i aliyyemizle Rusya  devleti  müdahale eylemeyip  hü­  kümet­i hariciye ve devletlerine   dair müstakil devlet  sair müstakil  düvel kendi kendiyle   memleketlerini tah?>  TARİH­İ  CEVDET  493  kim ederler gibi ve Cenab­i Bariden  gayri kimseye tabi  olmamak üzere taife­i merkume itiraf ve kabul ve lâkin  mezhebleri  ehl­i İslâmdan olup   zat­ı ma'delet sımat­ı  şehriyaranem imamül mü'minin ve halifetül ­ muvahidin  olduğuna binaen  taifei merkume   akdolunan  serbesti­  yet­i devlet ve memleketlerine halel getirmiyerek umur­u  mezhebiyelerini taraf­ı humayumun halkına şeriat­ı İs­  lâmiye  muktezasmca tanzim  ederler ve Rusya Devletine  tahsis olunan Kerş ve yeni kale arazisi ve limanlarından  mada Kırım ve Koban caniblerinde  vaki istilâ olunan  kasaba ve kilâ ve mesakin ve arazi ve Berda Konski voy  özi suyu nehirlerinin aksu ve turla nehirlerinin beyninde  olan  cemi'  arazi  Leh memleketi hududuna  varınca ta­  vaif­i merkumeye istirdad ve özi kalesi kadimi ülkesi ile  keel­evvel Devlet­i aliyyenin taht­ı tasarrufunda baki ka­  la ve musalaha  ahidnamesinin tekmü   mübadelesinden  sonra memaliki Tatariyleden  Rusya Devleti  cümle  aske­  rini  ihraç eylemseine taahhüd ede.  Kırım ceziresinin ve  Koban ve Taman ceziresinde vaki' kila' ve kasaba ve me­  sakin ve sairleri  hakkında cüz'i  ve  külli her  türlü  istih­  kakından  devlet­i  aliyyemizin kezalik kef­i yedine  taah­  hüd  ede ve  mahal­li merkuma fima baad muhafız askeri  ve yahud başka asker irsal eylemeye memaliki mezkureyi  tavaif­i  Tatara bu veçh üzere devlet­i  aliyyemiz istirdad  edip ve kimseye tabi  olmaksızın hükümet­i devletlerine  Rusya Devleti  merkumların  hakikaten müstakilen taht­ı  hükümetlerinde ve serbestiyeti mutlaka vech­i  mamul­u  bih üzere  eylediği gibi kezalik devleti aliyyemiz taahhüd  ede ki kasaba  ve arazi ve mesken­i mezkurlarında  fima  baad muhafız askeri ve yahud başka bir nevi asker baş­  ka sekban ve yahud asker zümresinden her ne isimde ve  ne guna ise baas ve tesyir eylemeyip cümle tavaif­i  mer­  kumeye Rusya Devleti tarafından terk olunan serbesti­  494  AHMED CEVDET PAŞA  yeti ve kimseye tabi olmaksızın istiklâlleri üzere devlet­i  aliyyemiz dahi  terk ede.  4 üncü Madde — Cümle düvele mahsus   olan istih­  kak­ı aslısı muktezasmca kendu  memleketinde münasip  görecek  nizamı icra etmek her devlete caiz  olmağla iki  devlete ruhsat­ı   kâmile­i na mahsura  verilir ki kendi  memleketlerinde ve  hududlarında münasip   gördükleri  yerlerde kila'   ve şehirler, kasabat ve Ebniye ve mesakin­i  bina ve atik kila'  ve şehir ve kasabat ve sairleri tamir ve  tecdid edeler.  5 nci Madde —  işbu müsalâha­i  mubarekenin  in'i­  kadiyle  tecdid­i mevalât ve musâf at­ı hemciyari müyesser  oldukdan sonra Rusya Devleti canibinden paye­i  saniye  yani Enopyato tabir olunup orta  elçisi veyahud murah­  has  elçisi nasbi  ile  devlet­i aliyyemizde aleddevam   bir  Rusya elçisi  ikâmet edip ziyade  muteber olan duvalin el­  çileri hakkında ifa olunan merasim itibar ve raayet­i mu­

maileyh Rusya  elçisinin rütbesine dahi devlet­i aliyye­  miz canibinden ifa oluna umumen resmi­ amme vukuun­  da Alman imparatorunun elçisi paye­i refia ve yahud sa­  girada olduğu takdirde derakab Niderlad'm büyük  elçi­  sinden  sonra taakküp  eyleye  Niderland'ın  büyük  elçisi  bulunmazsa Venedik  büyük elçisinden sonra taakküp ey­  leye.  Rusya  Devleti   elçisinin  bilfiil hizmette  bulunan­  lardan  bir kimesne sirka ve töhmet­i azime ve yahud şa­  yeste­i ta'ziz bir fiüi na şayeste ettikden   sonra  badet­  takrir  esya­yı mesruka elçi tarafından  beyan olunacak  vech üzere  tamamen  istirdad oluna  ve hali  sekrinden  sonra hal­i  aslilerine rica't edip akılları başlarına geldik­  den sonra ikrar ve itirafları elçi tarafından gönderilecek  adamın muvacehesinde dahi ve  bazı  bigaraz müslüman­  ların  karşısında beyan ettirilip böyle kabul olunalar.  TARİH­Î CEVDET  495  7 nci Madde — Devlet­i aliyyemiz  taahhüd ederki  Hıristiyan diyanetinin hakkına ve kinisalerine  kaviyyen  siyanet ede ve Rusya Devletinin elçilerine ruhsat vereki her  ihtiyaçda gerek 14 cü maddede   zikrolunup   mahrusa­i  Konstantaniyede beyan olunan kinisay­ı  mezkure ve ge­  rek hademesinin siyanetine ibraz­ı tefhimat­ı  mütenevvia  eyleye ve elçi­i mumaüeyhin bir güna aruzu devlet­i aliy­  yemiz arazisinde ikamet edeler kendilerine bir dürlü dahl­ü  mutemedi tarafından arz ve  tebliğ olunmakla  devlet­i  aliyyemiz tarafından  kabul eylemelerini  Devlet­i aliyye­  miz taahhüd eder.  8 inci Madde — Rusya Devletinin gerek ruhabin züm­  resinden ve gerek  sair reayasından   olanlara tamamen  ruhsat  verileki Kudüs­ü Şerif ve şayeste­i ziyaret  olan  sair  mahallelere seyyahat edeler bu güna yolcu  ve sey­  yahlardan gerek Kudüs­i  Şerifde ve  gerek  sair mahal­  lerde esna­yı tarikde dahi bu türlü çiziye ve haraç ve ver­  gi asla  bir  teklif  taleb olununmaya sair düvelin reaya­  larına verilen  fermanlar ve yol emirleri mersumuna dahi  vech­i lâyıkı üzere  eda  oluna ve  madam ki devlet­i aliy­  yemiz arazisinde ikamet edeler kendilerine bir dürlü dah­ü  taarruz ohmmayıp  kuvveti ahkâm­i  şeriat muktezasmca  tamamen himayet ve siyanet olunalar.  9 nen  Madde — Mahrusa­i  konstantaniyede mukim  Rusya elçilerinin hizmetinde bulunan tercümanlar her ne  milletten olur ise devlet umuruna hizmet eylediklerine bi­  naen hizmetleri iki devlete raci'  olmakla kemâl­i mürüv­  vet ile muamele ve itibar olunalar  ve mahdumları tara­  fından kendilerine sipariş olunan mevad için sayeste­i mu­  ahaza olmak caiz  olmaya.  10  nuncu Madde —  İş bu musalaha­i mübareke  im­  za olunup  tarafeyn askerinin serdarları taraflarından lâ­  zım olan tenbihat  iktiza  eden mahallere isal olununca ol  496            AHMED CEVDET PAŞA  aralıkda eğer bir mahalde bir  dürlü fiil­i muhasama hü­  dûs ederse iras­ı taarruz olunmak üzere ad olunmayıp bu  takrib ile vaki olacak fütuhat ve istilâlar dahi ma'dum­ül  zuhur  olmak  üzere  muteber tutulmayıp böyle vakıadan  bir kimse faide mend olmaya.  11 nci Madde — Menfaat­i devleteyn için  memalikini  teraşşuh  eden cümle deryalarında iki devlete  müteallik  gemi  ve tüccar sefainine bigayr  mümanaat   serbestiyet

üzere kest­ü güzâr eylemeleri akd­ü temhid olunup ve is­  kelelerine  ve  her  mahalle mutlaka sair devletlerin   icra  ettikleri ticaretlerinde Kâmyab oldukları vech üzere işbu  Rusya gemileri ve  tüccar sefaininine dahi devlet­i  aliy­  yem  canibinden ruhsat verile  Karadenizden Akdenize ve  Akdenizden Karadenize ve amme­i sevahil ve kıyılarının  limanlarında  mazez­zikr deryalar ittisalinde olan memur  ve boğazlarında meksedeler ve işbu maddeye   dair balada  izah  olunduğu üzere devlet­i   aüyyemizin  memalikinde  emr­i ticarete dair  bi aynı  France ve   İngiltere misilli'  dost­u ehab  olup ziyade  müsaade buyurulan  mesalimat  ve maafiyetle ticaret­i  mizah misillû berren ticaret et­  mek  Rusya devletinin reayalarına devlet­i aliyyemiz ca­  nibinden ruhsat verilip ber menval­i muharrer nehr­i tama  da dahi keşt­ü güzar edeler gerek emr­i ticaret ve  gerek  Rusya tüccarının hakkında  işbu  maddede  lafz­ı  bilfaa  tahrir olunduğu gibi her türlü ihtiyaç zuhurunda maz?7. ­  zikr  iki  milletin  ve sairlerin surutları meri  ve  muteber  tutula millel­i mezburun  verdikleri  rüsumat müsakelesi­  ni ve aynını  eda  ettiklerinden  sonra Rusya  tacirleri her  türlü emtea makulesini nakl ve ihraç edip  Karadeniz ve  sair  deryaların sevahil ve Umanlarına ve mahrusa­i Kons­  tantaniyeye  varmaları caiz ola vech­i meşruh üzere bilâ  istisna umumen  sularının emr­i  ticaret ve  seyri  sefain  maddesini tarafeyn reayalarına  tecviz birle kendu  ta­  TARİH­İ  CEVDET  497  birlerine iki devlet canibinden   ruhsat verilir ki  ruiyet­i  mesalih ve idare­i ticaretlerine lâzım, olan müddet de ta­  rafeyn memalikinde ikamet edeler bu babda tarafeyn oku  taahhüd olunur ki  dost  olan sair devletlerin  reayalarına  erzani kılman  serbestiyet ve müsalemet Rusya tüccarı­  na  dahi  erzani kılma ve heraset­i nizam maddesi cümle  keyfiyatda mevadd­i  elzemden  almağla Rusya devleti ta­  rafından lâzım görülecek  amme­i mevaki'de  konsoloslar  ve konsolos vekillerine ruhsat  verileki beratla tabir olu­  nur berat­ı padişahanem ile müslim tercümanlar  ma'yet­  lerinde tutup İngiltere ve França ve sair milletlerin hiz­  metlerinde bulunan emsalleri  kâmyap  oldukları muafi­  yata bunlar dahi nail ve kâmyab olalar ve Rusya devleti­  nin dost­u ehabbı olan milletin imtiyazat ve muafiyatı ile  berren ve bahren Rusya memalikinde  ticaret etmeğe ve  rusum­u mutadeyi  eda ettikden sonra  devlet­i aliyyem  reayalarına  Rusya  devleti  canibinden ruhsat verilip ve  seyr­i derya esnasında kazaya duçar olan sefaine tarafeyn­  den vücuhla ianet ve bu güna kazalar zuhurunda dost­u  ehab  olan milelin  hakkında icra  olunan müzaheret ile  muavenet olmalar kendilerine lâzım olan eşya narh­ı ca­  rî ile  kendilerine alıverile.  12 nci Madde  — Afrikalılar yani  Trablus Garb ve  Tunus ve Cezayir­i  Garb ocaklariyle  Rusya Devleti akd­i  şerait­i  ticarete rağbet  ettikleri halde devlet­i aliyyemiz  taahhüd ederki Devleti  Rusyanm bu  güna raöbeti pezi­  ra­yı husulüne kendi itibar ve ruhsatım bezi ve şâmil ede  uhudat­ı mersume  hifz­u haraset olunmak emrinde  dahi  marez­zikr ocakların  hakkında  devleti  aliyyemiz zâmin  ola.  13 üncü Madde — Cümle senedat ve mekâtib­i âm­  mede  ve her hususda tamamen  Rusyalıların  imparatori­  F. 32

498  AHMED CEVDET PAŞA  çesi lâkab­ı muteberine dair devlet­i aliyyemiz canibinden  tüfkî  lisan ile tamamen Rusyalıların padişahı tabiri is­  timal  olma.  14 üncü Madde  — Düvel­i saireye  kıyasen  kilisayı  mahsusadan mada Galata tarafında Beyoğlu nam mahal­  lenin  yolunda tarik­i amda Rusya Devleti bir kinisa bina  ettirmek caiz ola işbu kinisa kinisa­yı avam olup Dusog­  refe kinisasi tabiriyle tesmiye ve ilel­ebed Rusya Devle­  tinin  elçisi siyanetinde olup her dürlü taarruz ve müda­  haleden emin ve beri ve haraset oluna.  15 iaci Madde — İki devletin hududları tayin ve tah­  did olundukları nizam muktezasmca tarafeyn reayalarına  mucib­i mubahasa bais­i niza'­ı  cesim olacak bir  madde  olmadığı eğerçi mülahazadan baid olmayıp lâkin  avarız­ı  gayr­i memuleden zuhuru   muhtemel olan  esbab­ı  ma­  zarrat ve ziyanların  define iki devlet bilittifak  karar  vermişlerdir  ki bu güna nesnelerin zuhurunda re's­i hu­  dudda olan hakim zuhura gelen maddeyi teftiş ve yahud  mahsusen tayin olunan memurların marifetiyle tefahhus  edeler ve pak taahhüd olunur ki işbu ahidname­i müba­  reke  in'ikadiyle  müeddeten temhid olunan  mevalât  ve  Hüsn­ü nizam maddesi bu güna  kazayanm zuhuru ile as­  la tağyir olunmaya.  16 ncı Madde — Cümle Bucak memleketi Akkerman,  Kili, İsmail kaleleriyle sair kasabat ve kurra derumla­  rında mevcud bulunan amme­i  eşya  ile Rusya  Devletî  tarafından devlet­i aliyyeme reddohmup ve benden  kale­  sini dahi devlet­i aliyyeme  red ederv e kezâlik Eflâk  ve  Buğdan  memleketlerini cümle­i kıla' ve şehirler ve kasa­  bat,  ve kurraları  derumlarmda  mevcud  bulunan  cümle  eşyalariyle kezalik  devlet­i   aliyyeme red eder  devlet­i  aliyyem  dahi ati­yül­beyan  şerait ile memalik­i merkime­  yi kabul edip işbu şeraiti tamamen ve kamilen hıfz­u ha­  TARİH­Î CEVDET  499  raset eylemesini vaad­i mamul­übih ile tciahhud  eyleye  (evvela)  işbu yeni voyvodalıkların ahalisi her  ne paye  ve keyfiyat ve hal ve isim ve ayandan iseler bilâ  istisna  haklarında tamamen ve  kâniüen nisyen mimsiyen affo­  lunup her dürlü töhmetleri veyahud  devlet­i   aliyyemin  umuruna muhalif hareket eylediklerine isnad ve muzanna  olunan cümle­i a'malleri ilel­ebed feramuş olunup evvelki  maddenin mazmunu üzere mansab ve payeleri ve emlâk­ı  şahikaları muceddeten  halleri tekmil olunup işbu  muha­  rebeden mukaddem malik oldukları emlâkler   yine iade  olunalar.  (Saniyen)  keele­evvel  hıristiyan diyaneti vü­  cuhla serbesiyet olup icrasına bir türlü mümanaat olun­  mayup kinisaların muceddeten binasına ve atiklerinin ta­  mirine mümanaat olunmaya  (Salisen)  ez kadim manas­*  tırlarma ve  sair şahsa mütaallik olup ba'dehu  bigayr­i  hak  kendulerden ahzolunup Ibrail ve Hotin ve sair yer­  lerin dairesinde mevcud bulunan arazi ve emlâk ki el'an  reaya ismiyle tesmiye olunur mersumuna istirdat oluna­  lar (Rabian) Rahibin zümresine münasib olan imtiyaz Ue  itibar oluna  (Hamisen)  terk­i vatan edip  ahar mahallere  varmak  rağbetinde olan  hanedanlar eşyalariyle naklet­  meğe serbestiyet üzere mezun olalar ve işbu hanedanlara  kendi mesalihinin  tanzimiyçün vakt­i kâfileri  olmak için

serbestiyet üzere vatanlarından nakleylemelerine bir se­  ne müddet imhal olunup işbu müddet­i mühlet tasrikna­  me­i mübareke'nin mübadelesi tarihinden ma'dut ve mah­  sub oluna (Sadisen) atik muhasebeler  için her ne güna  ise gerek nukud  akça ve gerek sair tarik ile bir nesne  tahsil olununmaya (Sabian)  işbu muharebenin tamamen  müddeti için bir dürlü teklif veyahud ahar bir dürlü ta­  lep olununmayıp  maharebe  imtidadmda   pazde oldukları  mazarrat ve  tahribat­ı müteaddidelerine   nazaran mer­  sununa bundan sonra dahi iki senelik mühlet verilip işbu  500           AHMED CEVDET PAŞA  mühlet mübadele­i  tasdikname­i hümayun   tarihinden  addoiuna (saminen) işbu mühlet mürur ettikden  sonra  devlet­i  aliyyemiz taahhüd eder ki cizyelerinin  akçasını  tayine mürüvvet­i  külliye üe muamele ve hayz­ı imkâı  rütbesinde sahavet­i celilesinin haraset ede iki senede bir  kere meb'uslarının vesatetiyle cizyeleri eda oluna ve ta­  yin olunan işbu cizyelerinin  tamamen edasından sonra  asla bir  paşa veyahud hakim ve her kim olursa o'^un  mersumana asla bir vakitte taarruz  etmeyip ahar bir  dürlü verbi veyahud teklif her ne güna isim  ve bahane  ile kendilerinden talep olunmayıp ced­di emcedim Sultan  Mehmed Han rabi' zaman­ı saadetlerinde  mutemetti' ol­  dukları imtiyazat ile kâmiyab olalar (asien) mülk umur­  larım ruiyet eden kapu kethüdalarının yerinde işbu voyvo­  dalıkların beylerine dahi  ruhsat verileki   devlet­i aliyye  de her birinin tarafından Rum mezhebinde hıristiyan ol­  mak üzere maslahat   güzarlar tayin   eyleyeler ki işbu  memlekete mütevakkıf olan mesalihini   ruiyet  ederler.  Devlet­i  aliyyem canibinden dahi haklarına kemâl­i mü­  rüvvet ile muamele olunup hal­i  acizanelerinde  kavaid­i  milel istihkakına müstahak olup yani  her  dürlü  taarruz­  dan emin ve berî olmak üzere itibar olmalar (aşiren) dev­  İet­i aliyye canibinden  Rusya imparatorluğunun elçilerine  ruhsat ve muvafakat verilir ki işbu iki  voyvodalıkların ik­  tizasına göre siyanet ve müsaade olunmalarına  müzake­  re edeler. Devleteyn'e  lüyık olan itibar­ı dostane mukte­  zasmca elçilerinin arz  ettikleri  kelimatlarına  riayet ey­  lemesine devlet­i aliyye taahhüd eder.  17 nci Madde — El'an Rusya Devletinin zir­i zabtın­  da bulunan Akdeniz adalarını Rusya Devlet­i devleti aliy­  yemize istirdad eder. Devlet­i aliyyem dahi taahhüd eder­  ki evvelki maddesinde  musarrah olan her dürlü kabahat­  lann ve devlet aliyyemin umuruna muhalif  olmak muzan­  TARÎH­İ CEVDET               501  nasiyle  icra olunan amme­i  efa'lin nisyen mimsiye af­fı  külli ile mahv ve af olunmak maddesini Cezayir­i mezku­  renin ahalisi hakkında dahi  kemâl­i istikamet ile riayet  eder (saniyen) hıristiyan diyanetine asla edna bir tarruz  ile isal­i tazyik olunmayıp kiliselerin  tamir  ve tecdidine  vueuhla  mümanaat olununmaya  mazezzikr kiliselerine  hizmet eden eşhas asla bir takrip ile taarruz ve müdaha^  le olununmaya (salisen) işbu muharebe sebebiyle kendi­  lerine iras olunan tekdifat ve tahribat sebebi ile  Rusya  devletinin zir­i hükümetinde bulundukları tarihden ve bun­  dan sonra iki sene müddetine deği işbu Cezairi merkume­  in devleti aliyyeme  istirdadı tarihinden  ad olunmak ge­  rekdir. Devleti  aliyyem canibinden Cezair­i mezkure aha^  lisinden asla bir dürlü resmi senevi tahsil olunmayan (ra­

bian) terki vatan edip ahar  mahallere varmak rağbetin­  de olanlar tamamen mal ve eşyalariyle nakletmek dev­  let­i  aliyyem canibinden merkumuna  ruhsat  verilip   ve  tanzimi mesalihleriyle vakt­i  kâfi olmak  için  işbu tasdik­  name­i mubarekenin mubade olunacak tarihinden bir se­  ne mühlet müddeti kendilerine imhâl oluna  (hamisen);  Rusya donanmasının avd ve rica'tindeki işaallahu taala  işbu  tasdikamei mubarekenin mübadelesinden sonra üç ay  müddetinde vaki olmak  gerekdir.  Bu nesneye ihtiyacı  vaki olur ise  devlet­i aliyyem  canibinden  vus'u imkân  mertebesinde müzaheret oluna.  18 inci Madde — Özi suyu boğazında vaki Kuburun  hisari mehr­i mezburun sol tarafı sahilinde kifayet edecek  arazi ile  ve aksu  ile özü suyu beyninde vaki sahray­ı ha­  liyemin ve muarazadan eri mustakilen aleddevaın Rusya  Devletinin taht­ı  tasarrufunda kala.  19 uncu Madde — Kırım ceziresinde vaki Yeni kale  kalesi  ve kerç  limanları derunlarmda mevcud bulunan  arazileriyle bahr­i siyahdan  başlayıp  tulen  kerç'in atik  502            AHMED CEVDET PAŞA  hududlarına vararak  Buhace nam­i  mahalle varınca ve  Buhace mahallinden  hat­tı müstakim ile  balâdan azak  denizine varınca muarazdan arî mustakilen  aleddevam  Rusya Devletinin taht­ı tasarrufunda kala.  20 nci Madde — Müâd­i îsamn  1700 senesi yani ta­  rih­i hicret­i nebevinin  1003 senesi Tolstoy nam hâkimi  ile Aco muhafızı Hasan Paşa beyninde akdi temhid olu­  nan senedaı mefhumunda beyan olunduğu üzere azak ka­  lesi evvelki hududu üe ilelebed  Rusya  devletine tahsis  oluna.  21  inci Madde — İki kabartalar yani büyük kabarta  ve küçük kabarta tartar taifesiyle vaki civariyetlerinden  naşi Kırım hanlariyle taallukleri olmağla Rusya devleti­  ne tahsis olunmaları maddesi Kırım hanlarının ve meşve­  retinin ve Tatar başlarının  iradesine ihale oluna.  22  nci Madde — İki Devlet beyninde  inikadı vuku­  bulan cümle uhudname ve şerait­i sabikayı ve Belgrad ka­  lesinde  vaki' ahidnameyi ve ondan  sonra vücuda gelen  amme­i şeraiti mahv  ve izale ve ilel'ebed feramuş etmek  iki devlet meyanesinde bilittifak karar  verilip   şöyleki  mersum uhudatin hakkına  finabaad  bir dürlü daiye ma­  kulesini bina etmeyeler ve  lâkin hazret­i îsanın 1700 se­  nesinde Tolstoy nam­ı hâkimi ile Aco kalesinin Hasan  Pa­  şa nam muhafızı ülkesi hududu ve Koban sınırının tayin  ve tahdidine dair vaki'  şerait  işbu  istisnadan  biri olup  keel evvel  bilâ tağyir kala.  23 üncü Madde — Gürcü ve  Mekril havalisinde vaki  Bağdatcık  ve Kütanis ve Şehriban kaleleri ki Rusya as­  keri tarafından zabt olunmuşlardır. Kadimden  beru mü­  taallik oldukları  asıl  sahiplerine  mütevakkıf olmak üze­  re Rusya devleti tarafından kabul   olunup şöyleki eğer  tahkikat­ı kadimden beru yahud müddet­i medideden mu­  kaddem  devlet­i  aliyyem kıla­i mezkureye  mâlik  olmuş  TARİH­Î CEVDET  503  ise  de devlet­i aliyyeme raci olmak üzere kabul olunup  işbu tasdikname­i   mubarekenin mübadelesinden   sonra

vakt­i ma'hudda Rusya  askeri kala'­i mezkureyi tahliye  eyleye devlet­i aliyyem  dahi kendi tarafından taahhüd  ederki evvelki maddenin mazmunu muktezasınca  hava­  li­i mezburede işbu muharebe  intidadında Devlet­i aliy­  yemin aleyhine her ne menval üzere  hareket etmiş olan­  ları nisyn münsiyen af eyleye ve vechi mamul­ü bih üzere  ve  üel ebed oğlan ve kız vergisinden ve her güna cizye­i  saire talebinden eba ve kefiyed eder.  Öteden beri mütaal­  likleri olanlardan  ma'da tavaif­i mezkur arasında kendi  reayası olmak üzere ferd­i vahidin hakkına daiye etme­  meğe devlet­i aliyye mtaahhüd eder. Ve Gürcü ve mekril­  ler tarafından ötedenberi  zabtolunan arazi ve sair müs­  tahkem yerleri tekrar mersumunun hükümet ve  muhafa­  za­i  mutlakalarına terkeyleye ve  diyanet­i manastır ve  kinisaları  hakkına bir  türlü taarruz ve tazyik etmeyip  atik  olanların tamirine  ve cedidlerin binasına mümanaat  olunmata ve Çıldır paşası ve sair sergerde  ve zabitan ta­  rafından oir dürlü daiyye tahtında  emvallerini  izaat ile  taarruz olunmalarını devlet­i  aliyyem  men eyleye ve ta­  vaif­i mezbure devlet­i aliyyemin   reayasından olmağla  Rusya devleti asla mersumuna müdahale etmeyip taarruz  eylemeye.  24  ncü Madde —  Ba'del ­ imza ve tasdik­ül mevad  derakab nehr­i Tunanın  sağ  tarafında mevcud  bulunan  cümle Rusya askeri avdet ve  ric'ate müteveccih olup im­  za­i tarihden bir  ay zarfında Tunanın sol kıyısına mürur  edeler ve asker­i  mezbur tamamen  Tunanın sol kıyısına  geçdikden sonra Hırsova  hisarı boşaldırıp asker­i İslâm'a  teslim oluna ve ba'dehu Eflâk ve Bucak memleketlerinin  tahliyesine birden ve ân­ı vahidde mübaderet olunup iş­  bu tahliye maddesine iki  ay mühlet tayin olunur ve cüm­  504           AHMED CEVDET PAŞA  le Rusya askeri memleketeyn­i mezbureteynden çekildik­  lerinden sonra  bir tarafdan Yergöğü kalesini ve badehu  İbrail'i ve taraf­i diğerden îsmail kasabasını ve Kili  ve  Akkerman kaleleriyle Rusya askeri terkedip asakir­i sai­  relerine mülhak olmağa müteveccih  oldukdan sonra asa­  kir­i İslâmiyeye kılaı mezkureyi  terk edeler.  İşbu iki  memleketin  tamamen tahliyesine  üç ay   müddet  tevkit  olunur balâ da zikrolunan keyfiyetten sonra   Rusya as­  keri Buğdan memleketini terk edip nehr­i turtanın sol ta­  rafına mürur edecekdir bu takrib üe marez ­ zikr mevazi'  ve memalikin tahliyesi iki  devletin müsalemet ve müsala­  ha­i müebbedelerinin imzasından  sonra beş ay zarfında  vaki' olup cümle Rusya askeri nehr­i Turtanın sol kıyısına  mürur eyledikde ol  zaman Hotin ve Bender kaleleri asa­  kir­i İslâmiyeye teslim olunur. Ancak mücerred bu şurut  ile ki yene vakt­i mezburda Kılburun hisarı tasrih  olu­  nan arazisi musalaha­i müebbedenin 18 inci maddesinde  izah olunduğu üzere Aksu üe Özi suyu beyninde vaki' sah­  ra­yı  haliyenin  zaviyesiyle üel'ebed  muarazadan  beri  Rusya devletine teslim oluna ve  Akdeniz adalarına  dair  Rusya donanmasının mesalihi  ve tanzünat­ı deruniyele­  rine kabil  olduğu  sur'atle Cezair'i  mezkûre ol havalide  bulunan  Rusya askeri tarafından keel evvel muarazadan  beri Devlet­i aüyyenin zabtma  red  olunalar çünkü Buud  mesafe sebebi üe kabü değildir ki tevkit­i vakt oluna  ve  devlet­i aliyyem taahhüd  eder ki dost bir devlet olduğu  cihetle donanmayı  mezkûrenin isticâl­i azimeti mülaha­  zasiyîe devlet­i aliyyem ifayı levazımına ianet edip vus'ü

imkân mertebede iktiza  eden  nesneleri   verilip olbabda  dvleti aliyyeme reddolunan memleketlerde mademki  Rus­  ya askri mevcud bulunur ise  işbu  memleketlerin hükü­  meti  ve  nizamı Rusyalının zabmda bulunduğu üzere ka>  lıp cümle Rusya askerinin külliyen huruçları vaktine de­  TARİH­İ CEVDET  505  ğin devlet­i aliyyem  canibinden  memalik­i   mezkûrenin  hükümetine müdahale olunmaya ve bu memleketlerde bu­  lunan Rusya askerinin iktitaf­ı me'külât ve tedarik­i le­  vazım­ı sairesine el'an amel olunduğu  üzere  kezalik ta  mamen huruçlarına kadar amel oluna ve Rusya askerinin  baş seraskeri bu babda mahsusen tayin  olunan devleti  aliyyemin memurlarına memalik­i   mezburenin her biri  tahliye olunduğunu haber etmedikçe   devlet­i aliyyenin  red olunan işbu kalelere  ayak bacmayıp binnefis devlet­i  aliyyem dahi red olunan işbu  memleketlerinde kendi hü­  kümetini idhal  etmeye kıla' ve kasabat da  mevcud olan  Rusyalının zahire ve  mühimmatı muradları üzere Rusya  askeri tarafından tahliye olunup devlet­i aliyyeme red­  olunan kalelerde mücerred bu esnada  mevcud bulunan  devlet­i aliyyem toplarmı terk edeler ve devlet­i aliyye­  me reddolunan  amme­i vilâyetlerin ahâlisi her ne cins ve  hal keyfiyetten iseler ki Rusya devletinin   hizmetinde  müstahdem olmuşlardır.  Akd  olunan mühleti seneviyede  ehl­ü ayal ve amvalleri birle Rusya askeri ile  maan çeki­  lip nakletmek  rağbetinde olanlar men'olununmayıp sü­  rutu mezkure muktezasmca gerek o zaman ve gerek ta­  mamen bir  sene  müddetinde vücuhla   men'olunmasma  devlet­i aliyyem taahhüd eder.  25 inci Madde  — Gerek inas ve gerek  zükur cinsin­  den olan bilcümle usera­yı  muharebe ve sair esirler her  ne paye ve rütbeden iseler iki  devletin arazilerinde bulun­  dukça Rusya devletinde kendu iradetleriyle tanassur eden  müslimîn ve devlet­i  aliyyemde hüsn­ü  iradetleriyle din­î  muhammedîyi kabul eden hıristiyanlardan mada bilcüm­  le işbu ahidnamei  mübarekenin  tasdiknameleri mübade­  lesinden sonra  derakab ve asla bir dürlü bahane ile tara­  feynden  bilâ ivaz ve bigayrı  sümün azad ve istirdat ve  teslim olunalar  kezalik giriftar­ı  bend­i istirkak olan bil­  506  AHMED CEVDET PAŞA  cümle hıristiyanlar yani Lehlu ve  Bugdanlu ve Eflaklu  ve Moralu ve ahali­i Cezair ve Gürcüler ve sair bücümle  ve bilaistisna bilâ sümün ve bayr­i ivaz azad   olunalar.  Kezalik işbu müsalaha­i mübarekenin  inikadindan sonra  bir takrib üe giriftar­ı bend­i istirkak olan Rusya reaya­  ları devleti aliyyemde bulundukç  ared ve teslim olunalar  ve  kezaük devlet­i aliyyemin reayaları hakkında biay­  nihi bu muamele­i müteşabihe üzere hareket etmeğe Rus­  ya taahhüd eder.  26  nci Madde — işbu maddeler  imza olunduğu ha­  beri Kırım'a ve öziye reside olduğu gibi derakab Kırım­  da olan Rusya ser askeri özi muhafızı ile muhabere edip  iş bu imza­yı  tarihden iki ay zarfında mutemed  adam­  lar gönderilerek  Kuburun hisarını mazer­zikr  onsekizin­  ci madde de tasrih olunan sahralar ile teslim ve tesellüm  kabul ederler.  Ve işbu mutemed adamları  mülakatları  gününden  iki  ay zarfında mazer­zikr   maddeyi  tekmil  edeler.  Şöyleki bi eyyi hal işbu ahidname  imza olunduğu

günden dört ay müddette ve kabilse müddet­i  ekal­li ka­  lilde madde­i meşruh hitam pezir olup külliyen icra  olu­  na ve memuriyetleri tekmil olunduğunu sadra'zam cani­  bine ve feld mareşal tarafına bilâ te'hir ihbar edeler.  27 nci  Madde — Bu musalaha­i mubarakeye ve me­  valât ve musafatı beynedduveleteyn ziyade te'kid ile tem­  hid ve  takviye zunnunda tarafeyn rızasiyle tevkit oluna­  cak miykatda  işbu musalaha­yı  hayriyeyi tasdiken  tas­  diknameler ile fevkal'âde büyük elçiler baas ve tesyir ve  iki elçiler rees­i  hududda muamele­i  müteşabihe ile mu­  kabele  olunup devlet­i aliyyemin indinde ziyade mutaber  olan Avrupa  devletinin elçileri haklarında daayet olunan  resmi mûtade üzer mumaliyhima dahi mer'i kılınıp delâ­  let­i saffet­i canibeyn olmak üzere elçiyan­ı mumaileyhı­  ma vesatetiyle şanı devletlerine  lâyık hedaya irsal oluna.  TARİH­I CEVDET  507  28 nci Madde — Devlet­i aliyyem murahhasları mu­  maileyhuna tevkii resmî ahmed ve Reis­ül Küttap ibra­  him münip dame mecdühüma ve devlet­i Rusyanın Legon­  ta Cenerali Prenç Ribnin Hatmet avakibe bilhayr taraf­  larından işbu müsalaha­i müebbedenin  maddeleri unza  olundukdan sonra sadrazam ve Rusya devletinin feld ma­  reşalinin tenbihatı isaliyleberren ve bahren kulliyetlu ve­  sair yerlerde vaki' asakir­i canibeyn meyanelerinde   her  dürlü muamele­i  hasmana men olunmak lâzım gelmeğle  •derakeb  sadr­ı azam ve ceneral feld mareşal caniblerin­  den Akdeniz ve Karadeniz, Kırım karşısında  vaki donan­  maya ve mevazi­i saire­i muharebeye ulaklar gönderilir  ki baad­i inikad­ül musalâha her yerde meadet ve meka­  telât def oluna. Ve bir  güna ulaklar sadrı azamın ve ce­  neral feld mareşalin tenbihnameleriyle  masum  ve  me'­  mun olalar ki Rusya ulağı Rusya askeri tarafına tesabuk  eder ise  işbu Rusya ser askerinin vesatetiyle sadr­ı aza­  mın tenbihnamesini  devlet­i aliyyem ser askerine tesyin  eyleye ve sadrazamın ulağı tebadür ve tekaddim  eder ise  ser asker­i Devlet­i aliyye vesatetiyle feld mareşaün ten­  bihnamesini Rusya ser  askerine baas ve tesyir eyleye ve  akdolunan  müsâlaha­i mübarekenin ukûd ve uhûd­u tem­  hidi gerek taraf­ı hümayûn­u hüsrevanemden ve gerek  Rusya padişahı müşarinleyha tarafından sadrazam ve  devlet­i  Rusya feld mareşali Petro Konte Romançof tef­  viz ve ihale olunmağla  ahidnamede mestur olan  müsalâ­  ha­i müebbedenin  cümle maddeleri ikisinin huzur ve mu­  vacehelerinde akdolunmuş gibi sadf­ı  azam ve feld ma­  reşal caniblerinden devleteyn taraflarından kendulere ve­  rilen  ruhsat­ı kâmile muktezasmca mevad­ı  mezkûre'yi  imza ve hatemleriyle tasdik edûp iş bu mevad mefhumun­  da  akd ve  temhid ve vaadolunan maddeler   kaviyen  ve  bila tağyir mer'i ve dikkatle icra olunup  hilâfına  asla bir  508  AHMED CEVDET  PAŞA  nesne amel olunmayıp ferd­i vahide dahi ettirilmeye  ve  bi aynihi mutabık­ül ma'na suretleri imza ve hatemleriy­  le takrir ve tasdik olunup sadrazamın senedi  Türkî ve  İtalyan lisaniyle feld mareşalin senedi Rusya ve İtalyan  lisaniyle devleteyn  caniblerinden  kedulere verile  ruhsat­  ameler dahi murahaslar taraflarından ve devlet­i ahyyem  canibinden olmak üzere feld mareşale isal ve  mevaddm  imzasından sonra beş gün veyahud kabil olursa müddet­i

ekâlde dahi mübadele  olunup sadr­ı   azamın  senedatım  teslim ettikleri anda feld mareşal konte Romançof'un se­  nedlerini ahz edeler.  HATEMEHU  İndi fimabaad  meveddi  merkûne üzere  tecdid  ve  temhid olunan sulh­u salâh refı­ül harb vel kefah mukar­  rer ve  muteber tutulup  şiyme­i kerimei şehriyaranı sa­  dakat mütad  ve kaide­i meriyye­i tacidaran vefa itiyad  üzere ahdü­misak ve tamamen tasdik  ederiz ki  gerek zikr  olunan yirmi sekiz mevaddin şurut ve kuduna ve sulh­ü  salâhin mevasik ve übuduna ve gerek diğer iki kıt'a ita  olunan nişan­ı hümayunumda  muharer ve  mastur ma­  deteynin suratlarına  kemal­i  riayet olunup   madem ki  olcanibden dahi murahhaslar tarafından teyid ve tasdik  olunan mevadi hilâfına vaz'u hareket sadır olmaya ta­  raf ­ı  hümayun­u padişahanemizden ve ahlâf­ı nisfat itti­  safımızdan  vükelâyı âli makam  ve  mirmiran­ı  sahib­ül  ihtişam ve  ümera­i  zevil­ihtiram ve umumen  aşakir­î  nusret irtisamimiz  ve  bücümle ubudiyetimiz ile şerefyab  olan  tavaif­i huddamdan bir ferd hilâfına mütallik vaz'  ve hareket  eylemeye.  TÜMMET  Hatime­i ahidnamede  mezkur iki  maddeden birisi  mesarif­i harbiye tazminidir ki Devlet­i aliyye üç taksit  TARİH­1 CEVDET  509  ile beher sene beşer bin kese akçe vermek üzere üç se­  ne zarfında Rusyalıya on beşbin kese akçe te'diye etmeği  taahhüd etmişdi. İkincisi Akdeniz adalarının sür'at­i tah­  liyesidir ki zikrolunan  ahidnamenin on yedinci maddesin­  de Akdenizde bulunan Rusya donanmasının üç  ay müd­  detde çekilmesi meşrut ise de mümkün mertebe bir  an  akdem hareket etmesini Rusya devleti taahhüd  eylemiş­  di.  KAYNAKÇA ANLAŞMASININ ÇEVtRİSt:  1 nci Madde — İki Devlet arasında geçen her  tür­  lü savaş ve düşmanlıklar ortadan kaldırılıp gerek  harp  araçları  ve gerek başka yollardan iki tarafın yürüteceği  ve yapacağı  zarar ve düşmanlıklar tamamen   unutulup  ört bas olunup bu açıdan yüze çıkıp  hiç bir zaman inti­  kam olunmuya. Düşmanlık  erine karada ve denizde sü­  resiz ve  kuvvetli değişmekden uzak anlaşmaya uyup  uy­  gulama yapıla. Gerek  benden önce gelen büyüklerin ta­  rafından ve yine Rusya imparatoriçesi ve ondan  önce ge­  len büyükleri  arasında yapılan  ittifak ile bozulmadan  süresiz ve değişmekden uzak dostluk  muhafaza  ve  koru­  nup bu maddeler büyük dikkat ve önemle  yürütülüp  yü­  rürlükde tutula. Ve iki devlet toprakları  ve memleketleri  ve  reayası ve iki taraf halkı arasında bu dostluk mad­  desine  öyle uyula ki bundan sonra iki  tarafdan birinin  aleyhine gizliden ve açıkça hiç bir  davranış düşmanlık  ve  zarar yapılmıya. Yenüenen dostluk ve samimiyet  ge­  reğince ayrıntısız iki tarafa ne şekilde olursa olsun suç­  layan reayaların iki tarafda geçmişi unudarak suçlan ta­  mamen affolunup çekdiri veya başka hapishanelerde  bu­  lunanları azad ve boşaltılıp yola koymak  ve sürgün ve  bir yerde oturmağa mecbur  edilen kimselere dönüş izni  çıkarılıp  önceleri yaşantıları  ne  ise her  türlü rütbe ve

510  AHMED CEVDET PAŞA  malları  sulh anlaşmasından sonra geri  verilip kötülük­  lere  ve  cezalara uğramışlar. Varsa onların da haklarına  hiçbir neden ve bahane ile taarruz ve zarar ve ziyan ve­  rilip cezalandırılmayalar.  Başkaları tarafından bunlara  hiç bir  şekilde taarruz ve zarar, ziyan  verilmesine göz  yummamak ve zarar verip taarruz edenlerin de cezalan­  dırılması. Bu gibilerden her biri kanunla korunarak hi­  maye edilmeli  ve vilâyetlerinin geleneği  gereğince başka,  vilâyetlerdeki gibi  davranılmalıdır.  2 nci Madde — Bu mübarek  karşılıklı  anlaşmanın  yapılışı ve karşılıklı  onaylanmasından sonra iki devletin  reayasından bazıları başka bir suçlama veya  baş  kaldır­  ma yahut  hainlik edip iki devletten birine  gizlenecek ve­  ya sığınacak olsa Osmanlı Devletinde din­i İslâmı kabul  ve Rusya Devletinde hıristiyan olanlardan başka asla bir  bahane ile kayırılmayıp hemen geri çevirip yahut  hiç ol­  mazsa sığındıkları devletin topraklarından kovulsunlarki  bu gibi yaramazların nedeni ile iki devlet arasına  soğuk­  luk  girmesin ve yahud gereksiz bir davranış ortaya çık­  masın yine iki taraf  reayasından olup  gerek îslâm ge­  rek  Hıristiyan toplumundan bir kimse kusurlarını düşü­  nüp bir devletten bir devlete  sığınmak  isteseler bu gibi  istekler gecikmeden geri çevrilir.  3 üncü Madde — Kırım,  Bucak,    Koban, Yedisan,  Canboyluk, yedicgül kabileleri ve Tatarların hepsi ayrın­  tısız iki devlet tarafından hür ve bağımsız hiç bir büyük  devlete uydu olmamak üzere karşılanıp kabul edilecekler.  Tatarlar birleşip topluca re'y verip Cengiz  Han soyundan  seçilip başlarına getirdikleri şekilde hükümet etmeleri ve  başka hiç bir  devletin iç  işlerine  karışmamasına  ve hiç  bir devlete yaptığının hesabını vermemeğe ve eski kanun  ve gelenekleri  üzere gerek han seçiminde gerek nasbında  gerek özel iç işlerinde ve kendi devlet   işlerinde  hiç bir  TARİH­I  CEVDET  511  suretle ne Osmanlı devleti ne de  Rusya devleti karışma­  yacak onlar iç ve dış işlerinde başka bağımsız devletler  kendi kendine topraklarında hükmederler. Allahdan baş­  ka  kimseye bağlı olmamak  üzere tatarlar bunu  böylece  karşılar  ve kabul ederler. Lâkin mezhebleri  İslâm'dan  olup Osmanlı  Padişahı da Halife ve mü'minlerin imamı  olduğuna göre tatarlar  Devletlerinin hür ve  bağımsızlı­  ğına sarsıntı getirmiyerek mezheb işlerini taraf­ı hüma­  yunun halkına islâm  şeriatı gereğince uygular.   Rusya  Devletine verilen Kerş ve Yeni  kale arazisi ve limanla­  rından başka  Kırım ve  Koban  taraflarında  yapılan iş­  galde kasaba  kaleler,  evler ve topraklar,  Berda,  Konski,  Voy,  Özi suyu nehirlerinin  Aksu, ve Turla nehirlerin^  arasında olan  bütün  topraklar Lehistan  sınırına varın­  caya kadar tatarlara geri verilecek Özi kalesi ötedenberi  bulunduğu Osmanlı  toprakları içinde  bulunacak  ve sulh  anlaşması ile yapılan  mübadeleden sonra  Rusya  Devleti,  Tatar topraklarında bulunan bütün  askerini  çıkarmaya  söz verir. Kırım yarımadasının ve Koban ve Taman cezi­  resinde  bulunan kasabalar,  kaleler ve evlerden ve başka  her şeyden Osmanlı  Devleti vaz geçdi sözü verir.  Bu yer­  lere bundan sonra muhafız  askeri veyahud başka  asker  göndermeyecekdir.  Bu toprakları tatarlara böylece  Os­

manlı Devleti kurtarıp  vererek bağımsız   devlet kurup  hüküm  sürmelerini Rusların bağımsız devlet kurup ken­  di hükümetlerini idarelerini tanıdığı gibi  Osmanlı  Dev­  letimiz taahhüd eder.  Ve bundan  sonra kalelerinde kasa­  balarında oturdukları yerlerde  ve topraklarında  muha­  fız askeri yahud başka bir nevi asker, başka sekban veya­  hud askeri kuruluşlarla  ilgili ne olursa olsun gönderilme­  yip, bütün Tatarları Rusya Devleti  tarafından   verilen  bağımsızlığı ve kimseye  uydu olmaksızın istiklalleri üzere  Osmanlı  Devleti de terk ede.  512  AHMED CEVDET PAŞA  4 üncü Madde — Devletler hukuku asıl gereği kendi  topraklarında uygun   göreceği  düzeni  kuracak ve her  devlete  uygun görülecek  davranışda kendi  toprak  ve  sınırlarında uygun gördükleri  yerde kaleler şehirler ka­  sabalar binalar evler yapıp eski  kale şehir ve kasabaları  yenileyip onaracaklardır.  5 nci Madde —  Bu mübarek sulh anlaşmasının ya­  pılmasıyla  yeniden dostluk ve komşuluk samimiyeti ge­  lişdikden sonra Rusya Devleti  tarafından ikinci paye ya­  ni enopyato tabir olunur. Orta elçisi ve yahud murahhas  elçisi nasbi ile Osmanlı Devletinde süresiz bir Rus elçisi  ikamet  edip  ileri gelen ve değer verilen devletlerin elçi­  leri  hakkında yapılan merasim, saygı ve  saygı işlemi  Rus elçisinin rütbesine de Osmanlı Devleti tarafından ya­  pılacak genellikle umumî  merasim  alayında  Alman im­  paratorunun  elçisi yüksek paye  veyahud  küçük payede  olduğu takdirde hemen Niderlan'm büyük elçisinden son­  xa peşinden gelen Niderlan'm  büyük elçisi bulunmaz  ise  Venedik büyük elçisinden sonra  peşinden gele.  6 nci Madde — Rusya Devleti elçisinin bilfül hizme­  tinde bulunanlardan bir kimse hırsızlık ve büyük suçlama  ve yahud özür dilenecek istenmeyen bir iş  işledikden son­  ra yazılıp  elçi tarafından açıklanacak şeküde  tamamen  geri alma ve  içkili iken Hz. Muhammedin «aleyhissalatü  vesselam»  dinini kabul etmek sevdasında olanlar  bu dine  kabul olunmayıp içküi durumu  geçdikden sonra içkisiz  durumuna  dönüşünde akılları başlarına geldikden sonra  kararları ve  sözlü  açıklamaları  elçi tarafından  gönderi­  lecek adamın önünde de ve bazı garazsız  Müslümanların  karşılarında  söyletilip böyle kabul olunalar.  7  nci  Madde — Osmanlı  Devleti Hıristiyan dininin  haklarını ve  kiliselerini sağlamca korumayı taahhüd ede.  Her ihtiyacda istanbul'da adı geçen  14 ncü maddedeki ki­  TARIH­I  CEVDET  513  liseler Rus elçisine verilecek yetki  ile kilisede  hizmet  edenleri korumasına çeşidli bildirilerle el koyan ve elçinin  bildirisi Osmanlı Devletimizin dostluk samimiyetine  ya­  kın ve bağlı mutemedi tarafından bildirilip arz olunmağ­  la Osmanlı Devleti tarafından kabul  edilmelerini taahhüd  eder.  8 nci Madde — Kudüs­ü Şerif ve ziyarete değer baş­  ka yerlere seyahat edip hiçbir zaman bu yolcu ve turist­  lerden gerek  Kudüs­ü  şerifde  ve gerek başka yerlerde  yolda iken bile cizye, haraç, vergi gibi bir teklifde bulun­  mamağı Rus Devletinin gerek rahibler zümresine ve Rus­  ya reayasına açık izinle başka devletlerin reayalarına ve­

rilen fermanlar yol emirleri bunlara  da onlara  uygulan­  dığı  üzere yerine getirilecek  eğer Osmanlı Devleti top­  raklarında yerleşirlerse kendilerine ve yaptıkları işe sata­  şılmayıp taarruz olunmayacak ve kanun kuvveti ile  ko­  runacaklar.  9 uncu Madde — İstanbul'da oturan Rus  elçilerinin  hizmetinde bulunan tercümanlar her  ne milletten olursa  olsun Devlet işlerine hizmet eylediklerine göre hizmetleri  iki devlete de geçtiği  için hoş tutulup iyi  muamele ve  saygılı davramlması ve çocuklar1, tarafından ismarlanan  maddeler için açıkça suçlama  yapılmaya.  10 uncu Madde — Bu, sulh  anlaşması  imza olunup  iki taraf askerinin baş kumandanları   tarafından  lâzım  gelen uyarmalar  yerlerine ulaşıncaya kadar bu aralık bir  yerde savaş çıkarsa taarruz yapıldı denilmeyip buna  ya­  kın olaylar mütühat ve istilâlar da ortaya çıkışıyla  ay­  nı zamanda  tanınmayarak böyle  olaylardan hiç kimse  fayda görmeye.  11 nci Madde — îki devletin menfaati için toprakla­  rını  çeviren bütün  denizlerinde iki  devlete bağlı gemi ve  F. 33  514  AHMED CEVDET PAŞA  tüccar gemilerine engel çıkarılmayıp  serbestçe gidiş  ve  gelişleri  anlaşma ile taahhüd olunup iskelelerine  ve her  yere  başka devletlerin yaptıkları  ticaret   kolaylıklarını  Rus ticaret gemileri için Osmanlı Devleti tarafından izin.  verilerek Karadenizden  Akdenize ve Akdenizden Kara­  denize ve bütün kıyılarında  ve limanlarında  bu denizle­  re bitişik olan ticaret yolu ve Boğazlarında  kalmalarına.  izin verile. Bu maddeye dair yukarıda anlatılan  Osman­  lı  Devleti toprağında  ticaret işlerini tıpkı Fransa ve  İn­  giltere gibi dost sayılıp fazla müsaade buyurulan karşı­  lıklı barışıklık ve ayrıcalıkla nehir yolu ticareti gibi  ka­  rada da ticaret  etmek için  Rus  reayalarına devletimiz.  tarafından açık izin verilip anlatıldığı gibi Tuna  nehrin­  de bile geçip gideler  gerek ticaret işleri ve gerek   Rus  tüccarı hakkında bu  maddede kelimesi  kelimesine yazıl­  dığı gibi her türlü  ihtiyaç ortaya çıkınca iki milletin ve  başkaların şartları  geçerli sayılan bu milletlerin verdik­  leri rüsumat güçlüğünü ve ödenen parayı verdiklerinden  sonra Rus tüccarları her çeşid malı  nakil ve ihraç  edip  Karadeniz ve başka denizlerin kıyı ve limanlarına ve İs­  tanbul'a  varmaları  caiz ola. Bilindiği gibi ayrıcalık ol­  madan bütün sularının ticaret işleri ve  deniz  yollarında  gidiş geliş maddesini her  iki taraf  reayalarına  uygula­  yarak kendi tüccarlarına her iki  delette  işlerini  görmek  ve ticaretini yürütmek için gereken süre de her iki taraf  topraklarında oturmalarına izin verüe. Bu açıdan her iki  tarafça  Taahhüd olunur  ki  dost  olan başka  devletlerin  reayalarına  uygulanan  serbestlik  ve  selâmetle  gidiş  ge­  liş  Rusya   tüccarına da uygulana.   Ve  koruma düzeni  maddesi bütün yapılan işlerde gerekli olmakla Rusya ta­  rafından lüzum gösterilecek umumî  yerlerde  konsolos­  lar ve konsolos vekülerinin tayinine  Osmanlı Devleti ta­  rafından izin verüip dost olan başka  devletlerin konsolos­  TARİH­İ  CEVDET  515  larınm gördüğü  saygı ne ise  bunlara da  aynı gösterile.  Bu konsolos ve  konsolos vekilerine  Beratlı  denilen pa­

dişah  beratı ile güvendikleri tercümanları  inayetlerinde  tutup  İngiltere ve Fransa ve  başka mületlerin hizmetle­  rinde  bulunan emsallerinin  elde  ettikleri  muafiyetlere  bunlar da erişip onlar gibi yararlanalar ve  Rusya'nın dos­  tu olan milletlerin iş görmekde elde ettikleri ayrılık ve  bağışla karadan  ve denizden Rus topraklarında  ticaret  etmeğe ve  bilinen rüsumu ödedikden sonra Osmanlı Dev­  leti  reayalarına  Rusya tarafından izin  verüip ve  deniz  yolculuğu sırasında kazaya  uğrayan gemilere her iki ta­  raf nasıl olacaksa öyle yardım ve böyle kazalar olunca  samimi dost sayılan milletler  hakkında uygulanan  yar­  dım ve yakınlık  ile kendilerine gerekli eşya o günkü ge­  çerli narh  ile kendilerine alıverile.  12 Hci Madde  —  Afrikalılar  yani  Trablusgarb  ve Tunus ve Cezair­i Garb ocaklariyle Rusya   Devleti ti­  caret anlaşmaları yapmak isterse  Rusyanm iyi karşılan­  ması için  kendi  itibarını ve iznini Rusya içinde  kullan­  mağı taahhüd  ederek  bu anlaşmayı  korumak ve muha­  faza işini ocaklar hakkında  osmanlı Devleti üzerine  alır.  13 üncü Madde  — Bütün umumî senedler ve  mek­  tuplarda ve  her  hususda tamamen  Rus  imparatoriçesi  geçerli lâkabına Osmanlı Devleti tarafından Türk dili ile  tamamen Rusyalıların  padişahı tabiri kullanıla.  14 üncü Madde  — Başka Devletler gibi  özel kilise­  lerden başka Galata tarafında Beyoğlu adlı  mahallenin  yol üzerinde bir kilise  yaptırması uygun karşılanacak ve  bu kilise halk kilisesi olup Dusogrofe  kilisesi adiyle süre­  siz  Rus elçisi tarafından korunup her türlü   taarruz ve  sataşmadan uzak ve  emin olarak koruna.  15 nci Madde — İki devletin hududları tayin  ve pa­  yeleri  ve eski  mülkleri yeniden yeni  hali ile  tekmil olu­  516  AHMED CEVDET PAŞA  nup bu savaşdan önceki sahibi oldukları topraklarına dö­  neler (2 incisi) bilindiği gibi hıristiyan din işleri nasılsa  öyle serbest olup  yapılışına engel olunmayıp  kiliselerin  yeniden yapılmasına ve eskilerinin  onarılmasına  engel  olumaya (3. üncüsü)  ötedenberi manastırlara  ve başka  şahıslarla ilgili sonra haksız yere   kendilerinden alınıp  İbrail  ve Hotin ve  başka yerlerin dolaylarında bulunan  yerlerle emlâk bugün  bile reaya  adiyle anılan  kimselere  geri verile.  (4 üncüsü)  Rahiblef  zümresine uygun  görü­  lecek ayrıcalıkla saygı gösterile.  (5 incisi) vatanını terk  ederek başka yerlere  varmak isteğinde olan hanedanlar  serbestçe eşyalariyle nakletmeğe izinli olalar. İşte bu ha­  nedanlara kendi işlerini düzene koymakda yeter zaman  serbestliği içinde vatanlarından nakl eylemelerine bir se­  ne mehil verilip bu mehil müddeti de anlaşmanın tasdiki  ve mübadelesi  tarihinden sayılması ve hesaplanması. (6  ncısı) eski hesaplar için her ne zamandan ise gerek akça  paraları ve  gerek başka yoldan hiç bir şey tahsil  olun­  maya.  (7 ncisi) Bu savaşın tam süresi için bir  türlü tek­  lif ve yahud başka dürlü bir istekde bulunulmayıp savaş  süresinde etkisi altında kaldıkları  zararlar  ve bir çok tah­  ribata göre  bundan sonra 2 yıl mühlet verilip bu  müh­  let  anlaşmanın  tasdiki tarihinden sayıla.   (8  incisi)  Bu  mühlet geçdikden sonra cizyelerinin akçasını iyi bir dav­  ranışla  tayinde muamele ve işe  hız vermekde  kolaylık  göstererek  korumak ve 2 yılda bir kere  meb'uslarınm

aracılığı ile cziyelerini vermek ve tayin olunan bu cizye­  lerinin tam  olarak Ödenmesinden sonra asla ne bir paşa  ne hâkim ne de kim olursa olsun sınırlandıkları  düzen ge­  reğince iki taraf reayalarına büyük kavga ve  konuşma­  lara değinen bir madde olmadığı gerçeği düşünülürse bek­  lenmedik arizaların ortaya çıkması  nedenleriyle  zarar  ve ziyanların kaldırılmasına iki devlet  el birliğiyle karar  i  TARİH­I CEVDET               517  vermişlerdir.  Böyle olaylar  çıkarsa  sınır  başında  olan  hükümet adamı çıkan olayı  görüp gözedip  yahud  tayin  memurlar gereği gibi  maddeyi  teftiş ettikden sonra ge­  ciktirmeden hakkı olan kişinin hakkını vereler.  Temizce  olunan özel memurları marifetiyle araşdıralar.  Böylece  taahhüd  olunur ki işte bu anlaşma  ile yeniden  taahhüd  edilen geçerli şeyler ve düzene koyma maddesi bugünden  sonra kazaya  uğratılıp değiştirilmeye.  16 ncı Madde — Bütün Bucak toprakları, Akgerman,  Kili ve İsamail kaleleriyle başka kasaba ve köyler içeri­  sinde  bulunan  bütün eşya ile Rusya Devleti tarafından  Osmanlı Devletine geri verilip, Bender  kalesi de  geri ve­  rilecekdir. Yine Eflâk  ve Buğdan topraklarım bütün ka­  leleri şehirleri ve kasabalar ve köyleriyle içinde  bulunan  bütün eşyalariyle yine  Osmanlı  Devletine geri verir. Os­  manlı Devleti  de yukarıda açıklanan  şartlarla adı geçen  memleketleri kabul edip bu şartları tamamen ve bütüniy­  le koruyacak ve muhafaza eyleyerek nasıl vad ettiyse öy­  lece taahhüd eyleye  (1 incisi) bu yeni voyvodalıkların  ahalisi her ne paye iş, hal, isim ve görünüşde iseler ayır­  madan  haklarında tamamen elden geldiği kadar  geçmişi  unudarak her  türlü suçlamaları  veyahut Osmanlı Dev­  letinin işlerine aykırı hareketlerine dayanan ve  kuşkulu  bütün işlerini süresiz örtbas olunup evvelki maddenin ge­  reği üzere mansabcizye sahiplerine hiç bir zaman taarruz  etmeyip başka  bir dürlü vergi veyahud teklif herhangi  isim ve bahane ile kendilerinden istenilmeyip büyük bü­  yük atam dördüncü Sultan Mehmed Han zamanında ele  geçirdikleri   imiyazlarla yaşayalar.   (9 uncusu)    Mülk  işlerini gören kapu kethüdalarının yerinde  bu voyvodalık­  ların beylerine de her birinin  tarafından Rum mezhebin­  de hıristiyan olmak üzere iş bitirir kişilerin bu memlekete  değinen işlerini  görmeleri içii izin  verile. Osmanlı Devle­  51S  AHMED CEVDET PAŞA  ti tarafından da haklarında hoş görürlükle işlem yapılıp,  insan hakları kaidelerinden yararlanacak, bu aciz halle­  rinde her türlü saldırıya karşı önleme tedbirleri  alınmış  ve uzak  sayılalaf. (10 uncusu) Osmanlı Devleti tarafın­  dan  Rusya İmparatorluğu elçilerine bu iki voyvodalıkla­  rın gereğine  göre koruyup  serbest dolaşmalarına  izin  verilip uygun karşılarlar ve iki devlete  lâyık olan dostluk  gereği elçilerinin gösterdikleri konuşmalara saygılı  dav­  ranmağı Osmanlı Devleti taahhüd eder.  17 nci Madde — Bugün Rus devletinin ele  geçirdiği  Akdeniz adalarını Rusya Devleti,  Osmanlı Devletine geri  verir. Osmanlı  Devleti de  taahhüd ederki bundan önceki  maddede  açıkça belirtilen  her türlü kabahatlerin ve Os­  manlı Devletinin işlerine ters görüş ve davranışla yapılan

bütün işlerde geçmişi unutup  tamamen  affederek olma­  mış  gibi affetmeği,  bu adalar halkı hakkında,  tam bir  doğrulukla taahhüd eder.  (2  ncisi) Hıristiyan  dinlerine  asla düşmanca taarruz ile yüklenilmeyip kiliselerin  ona­  rım  ve  yenilenmesine nasıl olursa olsun engel olunmaya  ve bu kiliselere hizmet eden  şahıslara asla  bir yolunu  bulup sataşıp taarruz olunmıya (3 üncüsü) bu savaş ne­  deniyle kendilerine  yapılan keder verici tahribatla  Rus­  ya devletinin hakimiyeti  altında  bulundukları  tarihden  ve bundan sonra geçen iki yıl bu adaların Osmanlı  Dev­  letine geri verilişi tarihinden sayılmak  gerekdir. Osman­  lı Devleti tarafından adı  geçen adalar halkından hiç bir  türlü yıllık rüsum almmıya.  (4 ncüsü) Vatanını  terk edip  başka yerlere varmak istiyenler  tamamen mal  ve eşya­  lariyle nakletmek için Osmanlı Devleti tarafından bu gi­  bilere ruhsat verilip işlerini düzene koyacak yeter vakit  de  bu anlaşmanın  tasdiki mübadele olunarak tarihinden  bir sene müddet mehil verile  (5 ncisi)  Rus donanmasının  geri dönüp  çekilmesi de  bu  anlaşma  tasdiki tarihinden  TARİH­İ  CEVDET  519  sonra üç  ay içinde yapılmak  gerekdir.  Bir şeye ihtiyacı  olursa Osmanlı Devleti  tarafından   elden geldiği kadar  yardım yapıla.  18  nci  Madde — Özü suyu boğazında bulunan Kıl­  fourun hisarı bu nehrin sol tarafı  kıyısında yeter arazi  ile ve Aksu ile Özi suyu arasında bulunan boş topraklar  kavgadan uzak,  çekişmesiz, bağımsız, süresiz  Rusya'nın  eli altında kala.  18  nci  Madde — Özi  suyu boğazında bulunan  Kıl­  nikale Kalesi ve kerç ve limanları  içlerinde bulunanı ve  topraklariyle  Karadenizden  başlayıp  yukarıdan  kerçin  eski sınırına vararak Buhaca adlı yere varınca ve Buha­  ca'dan doğru çizgi ile Azak denizine varınca çekişmeden  uzak, bağımsız, süresiz Rus Devletinde kala.  20  nci  Madde — Milad­ı İsa  1700 senesi  yani Hic­  rî 1003 senesi Tolstoy adlı hakimi  ile Aco  muhafızı Ha­  san Paşa arasında yapılan anlaşma  senedlerinden anla­  şıldığına  göre Azak  kalesi evvelki  sınırı  ile süresiz Rus  Devletine verile.  21  nci  Madde — İki  kabartalar yani büyük kabarta  "ve küçük kabarta Tatarlarla olan  komşuluklarından do­  layı Kırım  Hanları ile ilişkileri olmağla Rusya Devletine  tahsis olunmaları maddesi Kırım  Hanlarının  ve  meşve­  retinin  ye tatar başlarının iradesine bırakılsın.  22 nci  Madde — İki  Devlet arasında yapılan  anlaş­  ma bütün eski anlaşma ve şartları ve Belgrad kalesinde  olan anlaşmayı ve ondan  sonra ortaya çıkan genel şart­  ları ortadan kaldırıp süresiz ört bas  etmek  iki  devlet  arasında  ittifakla  karar verilip  şöyleki resmî  anlaşmala­  rın hakkına bundan  sonra bir  dürlü  iddialarda bulunmı­  yalar. Milâdî 1700 senesinde Tolstoy adlı hâkim ile Aco  ikalesi muhafızı Hasan Paşa ülkesi  sınırı ve Koban sınırı­  nın tayin ve tahdidine değinen ortaya çıkmış  şartlar  bu  520  AHMED CEVDET PAŞA  ayrıcalıkdan  uzak  olup evvelden  nasılsa  değişmeksizin  öylece kala.  23 üncü Madde — Gürcü ve  Mekril  bölgesinde bu­

lunan Bağdatcık ve Kütanis ve Şehriban kaleleri Rus as­  kerinin eline geçnıişdir. Ötedenberi bağlı  oldukları  asıl  sahiblerinde kalmak üzere Rusya Devleti  tarafından ya­  pılan  araştırma ve soruşturma ile uzun zaman önce Os­  manlı  Devleti adı geçen  kalelere sahib olmuşsa  da Os­  manlı Devletine geri verilmek üzere kabul  olundu. Bu an­  laşmanın mübadelesinden sonra anlaşma  zamanında Rus.  askeri adı geçen kaleleri boşalta.  Osmanlı Devleti  de ev­  velki  maddenin gereği  adı geçen bölgede  bu  savaş süre­  sinde  Osmanlı  Devleti  aleyhine   çalışanları  ve geçmişi  unutarak bilindiği üzere  oğlan  kız vergisinden ve cizye  talebinden  vaz geçeceğini taahhud  eder.  Ötedenberi ya­  kınlıkları olanlardan başka adı geçen topluluklar arasın­  da kendi reayası olmak üzere kimsenin hakkını  elinden  almayacağını  ve  iddia  ettikleri haklarını  vereceğini Os­  manlı Devleti taahhüd  eder. Gürcü ve Mekriler tarafın­  dan ötedenberi ele geçirilen topraklar ve tahkim  edilmiş  yerleri tekrar kendi hükümet ve  kesin  muhafazalarına  bıraktı. Ve manastır din işleri ve kiliseleri hakkına hiç bir  şekilde taarruz ve baskı yapılmayıp eskilerin onarılması­  na ve yenilerin yapılmasına engel  olunmaya.  Ve Çıldır  Paşası ve  başka  eşkiya  ve subaylar  tarafından  çeşidli  iddia  ile mallarını  yok edip taarruza  uğramalarına Os­  manlı  Devleti engel olacak.  Ve  bunlar Osmanlı  Devleti  rgayusundan olmağla Rusya Devleti bu gibi  Gürcü ve  Mekrilüere müdahale etmeyip taarruz eylemeye.  24 nci Madde — İmzadan ve  maddelerin onayından  hemen sonra Tuna nehrinin sağ tarafında bulunan bütün  Rus askeri geri dönüp çekilecek ve anlaşma imza tarihin­  den bir ay içinde Tuna'nın sol kıyısına  geçecekler  ve Rus  TARIH­İ  CEVDET  521  askeri Tunanın sol kıyısına geçdikden  sonra Hırşova hi­  sarını boşaldıp Osmanlı  askerine teslim  olma ve sonra  Eflâk ve  Bucak topraklarının boşaltılmasına birden  baş­  lanıp bu boşaltma  maddesine  iki ay  mühlet verilir. Ve  Rus askeri Eflâk ve  Buğdan'dan  çekildikden  sonra bir  tarafdan yergoğu kalesini ve sonra  İbrail ve öte yandan  İsmail kasabasını  ve Kili, Akkerman kaleleriyle Rus as­  keri terk  edip başka yerdeki askerlerin katılmağa başla­  dığı zaman Osmanlı askerine  bu  kaleleri  bırakırlar bu  Eflâk ve Buğdan'ın tamamen  boşaltılmasına  üç ay  süre  anılır. Yukarıda adı geçen işler yapıldıkdan   sonra  Rus  askeri Buğdan topraklarından çıkıp Turla  nehrinin sol  tarafına geçecekdir. Böylece adı geçen yerlerin ve toprak­  ların boşaltılması iki devletin selâmet içinde  anlaşma mü­  eyyidelerinin onayından sonra beş ay i;inde  olup  da  Rus  askeri Turla  nehrinin sol  kıyısına geçince o zaman Hotin  ve Bender kaleleri  Osmanlı askerine  teslim olunur.  An­  cak Kılburun hisarı belirtilen arazisi süresiz anlaşmanın  18 nci maddesinde açıklandığı gibi Aksu ile Özi suyu  ara­  sında kalan boş arazi  köşesi süresiz ve çekişmeden Rus­  ya devletine  teslim  olunması şartı ve  ayrıcalığı  vardır.  Akdeniz adalarına dair Rus donanmasının  işleri ve iç dü­  zenleri çabuklaştırılarak  bu adalar bölgesinde  bulunan  Rus askeri çatışma olmadan Osmanlı devletine geri veri­  lir.  Çünkü mesafe  uzak olunca  vaktinde  davranmalıdır.  Buna da dost bir devlet  olduğu için Rus  donanmasının  gidişini çabuklaşdırmada  Osmanlı devleti levazımını ifade  elinden geldiği kadar yardım etmeği taahüd eder.  Gere­  ken şeyleri verilip  de Osmanlı  devletine geri verilen  yer­

lerde Rus askeri  kalırsa bu memleketlerin düzeni Rusla­  rın  ele geçirdiği zamanki  düzende kalıp bütün Rus aske­  rinin  tamamen çıkacakları vakte değin Osmanlı devletî  tarafından bu memleketlerin hükümetine müdahale olun­  522  AHMED CEVDET PAŞA  maya ve bu memleketlerde bulunan Rus askerinin  araya­  cağı yiyecek ve tedarik edeceği levazım   yardımı işi bu  memleketlerden çıkıncaya kadar devam eder ve Rus as­  kerinin baş kumandanı bu yolda Özel olarak tayin  olunan  Osmanlı  devleti memurlarına  bu toprakların   her birini  boşalttığını  bildirmedikçe Osmanlı devletinin geri  verilen  bu kalelere ayak basmayıp yalnız Osmanlı devleti bile ge­  ri verilen bu topraklara kendi hükümetini sokmıya, kale­  lerde ve  kasabalarda bulunan Rusların zahire ve mühim­  matlarını diledikleri gibi boşaldıp geri verilen  kalelerde  ayrıca bu esnada bulunan topları terk  ederler. Osmanlı  devletine bırakılan bütün vilâyetlerin halkları, cinsleri ve  yaptıkları işlerle Rusların hizmetinde bulunanları olmuş­  dur. Anlaşma gereği bir senelik mühlet  içinde çoluk ço­  cuk ve mallariyle birlikde Rus askeri ile beraber göç iste­  yenlere  engel olunmayacağını adı geçen   şartlar gereği  gerek o  zaman ve gerek tam bir yıl içinde işaretlenip en­  gel olunmamasına  Osmanlı devleti taahhüd  eder.  25 nci Madde — Gerek erkek ve gerek kadın olan sa­  vaş  esirleri  ve   başka   esirler  her  ne   paye   ve  rütbeden  iseler iki   devletin topraklarında   bulunduk­  ça Rusya devletinde  kendi istekleriyle  hıristiyan  olan  müslimler ve Osmanlı devletinde kendi istekleriyle  Mu­  hammed'in   «Sallallahü   teâlâ  aleyhi   ve  sellem»  di­  nini   kabul  eden  hıristiyanlardan  başkası  bu  an­  laşma  tasdikinden ve mübadelesinden  sonra hemen ve  hiç bir  bahane aramadan her iki tarafça  karşısında bir  şey istemeden, parasız azad  edilip geriye teslim olunanlar.  Yine esarete düşen bütün hıristiyanlar,  yani Lehli,  Buğdanlı, Eflâklı,  Morali, Adalar halkı, Gürcüler ve baş­  kaları ayırmadan parasız ve karşılığında bir şey istemeden  azad  olunanlar. Yeni  bir anlaşmanın  yapılışından sonra  nasılsa  esir alman Rus reayaları Osmanlı  devletinde bu­  lundukça geriye teslim olunmalar ve yeni Osmanlı devle­  TARİH­İ  CEVDET               523  ti reayasından Ruslara esir düşenler için aynı işlem uy­  gulanarak hareket etmeği Rus devleti taahhüd eder.  26 ncı Madde — Bu  anlaşma maddelerinin  imzalan­  dığı haberi Kırım'a Özi'ye  bildirildiği gibi Kırım'da olan  Rus askeri  hemen Özi muhafızı ile haberleşip Lunza ta­  rihinden iki ay içinde güvenilir kişiler gönderilerek Ku­  burun  hisarını  adı geçen 18 nci maddede belirtilen yerler­  le beraber teslim alıp teslim ederler. Bu güvenilir kimse­  leri karşılıklı konuşma gününden iki geçinceye kadar adı  geçen maddeyi tamamlayalar. Şöyle ki bu anlaşma imza  olunduğu  günden bu yana dört ay  içinde  ve  kolayı varsa  daha kısa süre de sonuçlandırmak  gereği yapıla ve  me­  muriyetleri  işi  bittiğini  sadrı­azam  tarafma  ve Feld  mareşal tarafına geçikdirmeden haberi bildireler.  27 nci Madde — Bu  anlaşma olanaklarıyle bağışları  her iki devlet tarafından   karşılıklı istek  ile  taahüdleri  yerine  getirme ve  anlaşmayı  kuvvetlendirme   gereğini  her iki taraf isteği üzerine belirli zamanda bu hayırlı an­

laşmayı onaylayarak tasdiknameler ile fevkalade büyük  elçiler alınıp gönderilerek  sınır başında benzeri işlem uy­  gulanarak Osmanlı devleti gözünde saygı değer görülen  Avrupa devletleri elçileri  için uygulanan  her zaman ya­  pılan merasim Rus elçisi için bile geçerli kılınıp iki tara­  fın samimî yardımları olmak üzere  bu elçiler aracılığı ile  devletlerin şanına lâyık  hediyeler götüreler.  28  nci Madde — Osmanlı devleti murahhasları tevkii  Resmî  Ahmed ve Reis ­ ül ­ Küttap İbrahim Münib  büyüklerimiz ve Rusya devletinin kont general prens Rib­  enin taraflarından bu  süresiz anlaşmanın maddeleri imza  Olundukdan sonra Sadr­ı âzam ve   Rusya devletinin feld  mareşalinin uyarmalariyle  karada ve denizde ve her yer­  de çokça bulunan iki taraf askeri arasında her türlü ça­  tışmanın önüne geçilmesi lâzım olmakla sadr­ı âzam   ve  524  AHMED CEVDET PAŞA  feld mareşal tarafından  hemen  Akdeniz, Karadeniz  ve  Kırım karşısında bulunan donanmaya ve bazı savaş yer­  lerine ulaklar gönderilerek sulh  anlaşmasından sonra her  yerde düşmanlık ve birbirlerini  öldürmeler  kaldırılsın.  Sadr­ı âzam'm ve feld mareşalin uyarıcı yazılariyle  ulak­  lar her zaman korunup emin olsunlar ki Rusya ulağı Rus  başkumandanı tarafına  geçerse bu Rus  başkumandanı  yardımiyle sadr­ı âzamin uyarıcı yazısını Osmanlı seras­  kerine yola çıkarak ve Sadr­ı âzam'm ulağı öncelik aluv  ssa  Osmanlı seraskeri  yardımiyle feld mareşalin  yazısını  Rus başkumandanına yola vurup göndere ve yapılar*  an­  laşmanın yerine getirilmesi taahhüd   olanların yapılması  gerek Osmanlı devleti  Padişah ve gerek Rusya împara­  toriçesi tarafından Sadr­ı azamın ve  Rus  feld  mareşali  Petro Kont  Romanof  ulaşıp erilmiş olmakla  anlaşma da.  kapalı tutulan anlaşmanın  bütün maddeleri  ikisinin  hu­  zur ve karşılıklı görüşmelerinde  akdolunmuş gibi sadr­l  âzam ve feld mareşal tarafıdan iki devletçe verilen  tam  yetki gereğince bu anlaşma maddelerini imza ve mühür­  leriyle onaylayarak taahhüd edilen ve vaad olunan mad­  deler sağlamca ve değiştirilmeksizin geçerli olup dikkat­  le  işlenmesi  gerekir. Tersine bir iş asla işlenmeyip hiç bir  kimsede karşı davranışda bulunmaya, anlamı bile biri di­  ğerine benzer  suretleri imza ve mühürleriyle karara bağ­  landıkdan sonra onaylanıp  sadr­ı  âzamin senedi Türkçe,  İtalyanca  dille feld mareşalin senedi  Rusça ve İtalyanca  dille iki devlet tarafıdan kendilere verilen belge  ve  yetki­  lerle murahhaslar tarafından Osmanlı devleti tarafından  olmak  üzere feld mareşale  gönderilip  maddelerin imza­  sından sonra beş gün ve yahud kabul olursa en kısa za­  manda da!\i değiştirme yapılıp sadr­ı âzamin senedlerini  teslim  ettiklevi anda  feld mareşal kont Romanof un  se­  nedlerini alalar.  TARİH­İ  CEVDET  525  HATİME  Bundan sonra sayfan  maddeler üzere yenilenen   ve  anlaşma ile taahhüd olunan sulh ve salâha ve savaşı kal­  dırıp engel olma  xarar altına alınıp  saygı  gösterilerek  uygulanıp her zaman  samimiyetine güvenilir asıl yaradı­  lışdaki  Padişahlar taç sahiplerinin geçerli kurallarına gö­  re sözde  durmak alışkanlığı ile sözleşip andlaşarak  tam  olarak  onaylarız ki gerek adı geçen 28 maddenin şart ve

kayıdlarma, sulh ve salâh'm  söz ve  andlaşmalanna ve  gerek diğer iki kıt'a verilen nişan­ı hümayununda satır­  lara yazılı maddelerin  tersine davranış durumuna, ve  ha­  rekete geçiimeyip  taraf­ı padişahanemizden, bizden sonra  yerimize geçecek olanlarla yüksek makam sahibi ve ihti­  şamlı mirmiranlarm ve saygı değer kumandanlarımız ve  zafer getiren askerlerimiz ve  bütün  kullarımızla hizmet  edenlerden  hiç kimse  anlaşmaya  karşı  davranışda bulu­  nup  harekete geçmeye.  BÜTÜNLEME  Anlaşma hatimesinde sözü  geçen iki maddeden bi­  risi  savaş giderleri tazminidir ki Osmanlı devleti üç tak­  sitte her yıl beşer bin kese  akça vermek  üzere üç sene  içinde Ruslara on beş bin kese akça ödemeği taahhüd et­  mişdi.  İkincisi Akdeniz adalarının  sür'atle  boşaltılmasıdır  ki adı geçen anlaşmanın on  yedinci maddesinde Akdeniz'­  de bulunan Rus donanmasının üç ay içinde çekilmesi şaru  koşulmuş  ise de bir an önce hareket etmesini Rusya dev­  leti taahhüd eylemişdi.  (9)  FENERLİ BEYLER ZAMANINDA  EYALETİ  BUĞDANIN DEFTERİ MESARİFATI  Kuruş  500.000  Cizye  526  AHMED CEVDET PAŞA  000  Bayram  hediyesi  (](  Dersaadete Hedaya­yı Hafiye  000  Makam­ı sadarete takaddüme  200  Kırım hanının memur­u mukimine  000  Hotin kalesinin mustahfazları tayinatma  000  Kırım hanına  000  Eyalet civarına memuriyetle  geleıa paşalara  000  Beyin dersaadete gidip gelen  adamlarına  500  Yaşda bulunan İslâm askerine lydiye  000  Hastahanelerine  000  Beye amediye  000  Dersaadete vesair mahallere işliyen tatarlara  .000  Beyin Türkçe ve Kumca  katiplerinin kırtasiye  mesarifi  000  Sarayın  tamirat ve mefruşatına  000  Saray kademesinin elbisesine  000  Mesarifat­ı matbah ve saire  00Ö  Saray halkına paskalya bahşişi  000  Papaslara ve kilise mesarifine  000  Beyin hizmetinde  bulunan   sekban   askerinin  mesarifi  000  Arnavut tüfekçilerinin mesarifi  000  Mehterhane  000  Beyin karısına yaşmak baha ve mesarif­i sairesi  1413.700  Evvel tarihde cari olan kuruş  şimdiki sağ  akça he­  sabiyle on bir kuruşa baliğ olduğundan bugünkü  günde  meblağ­ı mezkûr otuz bu kadar bin kese demek olup hay*  li bar­ı giran olduğu mustağnü beyandır. Eflâk'ın hali da­  hi buna kıyas üe molûm  olur.  ?

İÇİNDEKİ LEB  Tarih­i Cevdet'in neşri vesilesiyle ... ,..........  ......    5  Cevdet Tarihinin Me'hazları...... ......... ....... ...   18  Mukaddeme.............  ................................   32  BİRİCİ BÖLÜM  Tarih ilminin lüzum ve faydası......,...... .......   33  İKİNCİ BÖLÜM  Hükümetlerin görünüş ve kısımları  ... ...... ...   36  ÜÇÜNCÜ BÖLÜM  islâm Devletlerinin geçmişteki halleri ve Devlet­i  aliyye'nin meydana çıkması  ... ..............,t ...,   40  DÖRDÜNCÜ BÖLÜM  Devlet­i aliyye'nin değişik durumları ... .........   57  Matbaacılık san'atınm doğuşu ve İstanbul'da or­  taya çıkması.............................  ...  ...  102:  BEŞİNCİ BÖLÜM  Devlet­i aliyye kanunlarının bozulması ...  ...; ...  124  ALTINCI BÖLÜM  Harp Fenni ......................................  167  YEDİNCİ BÖLÜM  Bahriye ahvali.............................. ...  176  S.KİZİNCΠBÖLÜM  Âvrupamn  geçmişte ve gelecekteki ahvali  ...  226  Avrupada çiçek aşısının bulunması...............  315  Basılı paralar................ ......... ......, ...  332  DOKUZUNCU BÖLÜM  Kırım ve Kafkas olayları...... ............. ......  347  Mengili Giray Hanın Osmanlı Devletine İlticası  351  Kaîgaylik rütbesinin ihdası............... ...; ...  352  Saadet Giray Hanın hal tercümesi  .... ... ... ... ...  353  Sahib Giray Hanlığı ... .................. ...  ...  354  Devlet Giray'ın Han olması ve  Rusları haraca  bağlaması.......................................  355  Nureddin'lik rütbesinin ortaya çıkışı.............356  Hutbelerde Padişah adının öne alınması ve Kırım  Han adlarının geri bırakılması ......  ... ;..,  ... 357  Han Ağalığı hizmetinin ortaya çıkışı............ 358'  Sonra gelen Kırım Hanlarının topluca  hal tercü­  meleri .......................................... 360  Rezmi Bahadır Giray Hanın hal tercümesi...... 362  İkinci İslam Giray Hanın hal tercümesi ..., :.. .j  ... 363  Hacı  Selim Giray Hanın hal tercümesi.........   364  İkinci Devlet Giray'm hal tercümesi ve Kırımın  son ahvali ..................................... 364  Kafkas topraklarının bölgeleri.................. 365  Kafkasların  geçmişteki bazı olayları............ 369  Çerkezistan'm bazı özel ahvali ..............,  ... 376  Çerkez Kabilelerinin eski gelenekleri............ 380  Çerkezlerin ahlâk ve âdetleri  ............ ...... 385  Eflâk ve Buğdan  ...............................  394  ONUNCU BÖLÜM  Arabistan ve havalisi...... .....................  403  Başlangıçda Mısır'ın ahvali.....................  403  Cezar'm ilk günleri ...........................  409  Ali Bey'in  sonu.................................  412  Cebel­i Lübnan'ın geçmişteki idaresiyle bugünkü  idare  durumu ve hükümet edenlerin usulü ve eski  rüsumları ve ahalisinin  miktar ve  bölümleri  ...  416  Dürzîlerin  Gelenek ve İnançları ...............  425  Tahir  Ömer'in ortaya çıkışı ve Ber­rüş­Şam'm

bazı harp olayları  ..............................  446  Irak'ta olup bitenler ...........................  451  İran topraklarında olup bitenler...............  455  Baban Ocaklığı...................... ... ... ... ...  457  Vasıf  efendi tarafmdan toplanan olay cerideleri­  nin sunulmasına değinen yazılar. Ve  sunulan tak­  rirlerin benzerleri........................ ......  459  Sabah  Günlük Siyasi Gazete  TARİH­İ CEVDET   AH­  MED CEVDET   PAŞA'NIN  EN BÜYÜK ESERİDİR.  12  CİLT OLAN BU BÜ­  YÜK  KÜLLİYAT,   ARŞİV  MALZEMESİNE  VE VAKA  NÜVİSLERE DAYANIR.  METOD  BAKIMINDAN  İBNİ HALDUN   İLE   BÜ­  YÜK FRANSIZ,  İNGİLİZ.AL­  MAN  TARİHÇİLERİNİN BA­  LLARINDAN  FAYDALA  NILMIŞTIR.  TARİH­İ CEVDET, ANLA­  TIŞ VE GÖRÜŞ   YÖNÜN­  DEN KENDİNE HAS ÖZEL­  LİK TAŞIR.  ESERDE  BİR   EĞİTİM  GAYESİ GÖZE  ÇARPAR.