Djuro Peulic Konstruktivni Elementi Zgrada I

51. 106. Cetiri glavna slucaja za dimenzioniranje te­ melja obzirom na centricno i ekscentricno djelovanje opterecenja

Prema tome za dopustivo opterecenje nekog tla znatno se povecava povrsina temeljnog tla ako optrecenje djeluje ekseentrieno. Osim potrebnog poveca~ja sirine strucnjaci-konstruktori daju tak­ vim temeljima odgovarajuCi oblik presjeka. Cesto za temelje manjih prizemllih zgrada sta­ tickl dokumentirana sirina ternelja moze biti 40-60 em. Ako su to temelji nepodrumljenih zgra­ da, onda se betonski temelji na cijeloj dubini isko­ pa ostavljaju u navedenim sirinama, a tek iznad iskopa, kao podnoini zidovi mogu bi ti uii. Za te­ melje kojima je po statiekom racunu potrebna si­ rina od 60 em mogu se betonirati u iskopu siro­ kom 40 em ako se donji dio iskopa prethodno pro-

TEMELJI on NARAVNOG KAMENA Najvainije grauevine u historiji sve do konea 'proslog stoljecagradene su kamenom na temelji­ rna od kamena. Za temelje je upotrebljavan naj­ tesce grubo ili fino priklesani Iomljeni karnen u vapnenom mortu, ali i kao suhozid (bez morta). Interesantan je primjer temelja ispod teskih zi­ dova erkve sv. Donata u Zadru, gradene u IX sto­ Ijecu, a mozda i dosta ranije. Za temelje sluie jed­ nostavno fragmenti (otkinuti komadi, krhotine) porusenih rimskih gradevina nepravilno razastrti u visini od 1,30 m iznad nivoa nekadasnjeg rim­ skog trga. I inace su u staro vrijeme temelji od kamena djelovali uglavnom svojom masivnoscu i prirodnom cvrstocom. Od pocetka XX stoljeca temelje od naravnog kamena istiskuju mnogo bolji temelji od betona koji su ih do danas skoro posve istisnuli. Dimas se temelji od kamena izraduju najviSe u indivi­ dualnoj izgradnji manjih stambenih zgrada u kra­ jevirna koji obiluju kamenom. Inace se i za vaini­ je arhitektonske objekte rade temelji od naravnog kamena na mjestima gdje je kamen pri ruei, a do­

79

bava drugog materijala teska iIi skupa, kao npr. u planinama, kad se grade planinarski, lovacki, tu­ risticki i slicni objekti. Inace su temelji od kame­ na danas nerentabilni vee zbog toga sto je za nji­ hovu izradu potrebna brojna radna snaga, a sarna izrada je dugotrajna (spora). Temelji od grubo obradenog lomljenog kamena. Najeesee se temelji od grubo priklesanog lomlje­ nog kamena izraduju kao temeljne trake s pravo­ kutnim popreenim presjekom u kojem je sirina 10-15 em veea od sirine zida koji taj temelj nosi. Osim toga sirina iskopa mora biti na svaku stranu za 10 em veea od sirine temelja kako bi se dobio radni prostor potrebanza namjestanje kamena prilikom ugradbe. Najobienije su debljine prizem­ nih zidova od kamena 50 em, pa j e onda sirina te­ melja 70-90 em, a sirina iskopa 90-110 em (s1. 109). Siri i dublji temelji izraduju se stepenasto

a) Na tIu za koje je dozvoljeno optereeenje ad = 1 kp/cm' .... tga = 1,31 ... (a ~ 53°) b) Na tlu za koje je dozvoljeno optereeenje 2 ad = 2 kp/em • • • • tga = 1,85 ... (a ~ 62°) Teme ji od fino obradenog lomljenog kamena. Ovi temelji rade se u naeelu jednako kao i napri­ jed opisani, ali u eementnom mortu s ostavlja­ njem radnog prostora u iskopu i stepenovanjem po propisima koji odreduju ova cetiri slucaja (s1. Ill) :

dividualnoj izgradnji skromnijih stambenih i slie­ nih zgrada u krajevima oskudnim u pijesku i sIjunku,.osobito ako se u tim krajevima proizvodi opeka dobrog kvaliteta potvrdenog na postojeCim zgradama S temeljima od istovrsne opeke. Temeije od opeke treba zidati u eementnom malteru smjese 1 : 3-1 : 4. Na dobrom temeljnom tlu rade se temelji pravokutnog poprecnog pre­ sjeka s visinom 5-6 redova opeke i sirinom za 6,5 em na svakoj strani veeom od sirine zida koji temelj nosi (s1. 112). Na slabijem temeljnom tlu

Za betoniranje temelja upotrebljava se tzv. vla­ zna betonska smjesa s razmjerno rna;" vode. Smjesa ~e pripravlja u speeijalnim strojevima koji se nazivaju mijesalice za beton. Za manje ko­ Heine smjesa se prireduje rucno na daseanim iIi limenim podovima prevrtanjem smjese tri puta u suhom i tri puta u mokrom stanju. Pripravljanje smjese neka je neposredno uz temeljne jame zbog direktnog ubaeivanja smjese bez posebnog trans­ porta. Betonira se iIi u temeljnim jamama iIi u oplatama. Betoniranje u temeljnim jamama. Pripravljena betonska smjesa ubaeuje se u ociseene temeljne jame i rasprostire u slojeve debele 15-20 em. Sva­ ki sloj se nabija sve dok mu se na povrsini ne pocne .pojavijivatJi voda. Za manje kolicine upo­ trebljavaju se rucna drvena iIi ieljezna nabijala (s1. 113). Za vece koliCine upotrebljavaju se nabi­

. <>

(,

, ; 10-i"t- ""'-H~Q

@... Tem~!;p.,.aYokut-

~ I

g

~

{.

0

~

..

'.

Q

1­

~~~~.,,"',,~~ t -+-i -.i'~~~;;"~"~,,J.

10 (-+-- YO - 90 ~ ... - - 90 -110 ----,j'-

1 0 - H - HO -

-.I'---

1~O

f~O

-160

----->1'->1'

~;

50

. .~ 1:'~ .~~, 4­ . Cl- =62: G.:l = 2kp jcm t ~> tgoc.~~,8S

n~s;­ {:50

Sl. 110. Stepenovanje teme1ja od grubo obradenog lom1jenog kamena prema propisanom tangensu kuta

80

.~

I

'

,. ,,

1: 50

oko)i;l1o tic

--===-

_~_.

11 I1""'" I I

I, I,

'I

::

t " ,I

I"

",:

~

izraduje se temeljna stopa potrebne sirine u visini od- 3-5 redova opeke, a dalje se 2 po 2 reda opeke stepenuju sa sirinom svakog stepena po 6,5 em na svakoj strani.

10

tako da Vlsma najnizeg stepena bude oko 30 em, a istaei pojedinog stepena da ne prelaze 15 em. Ovakvi temelji mogu se raditi u vapnenom iii ee­ mentnom mortu, a uz bolju obradu komada mo­ gu se raditi i bez morta. Nasi su propisitocnije odredili stepcnovanje temelja od naravnog kamena tangensom kuta koji spojniea istaka tvori s horizontalnom podni­ eom presjeka ovako (s1. 110):

vasfi Zkp jem Z

p'IOes/eka

I

,

Sl. 109. Temelji od grubo obradenog lom1jenog kamena

G)... Teme/j na tIll

@... !eme!j stepenasto'l

I

--------~

---,l<

TJafto~ prt'sjeJa

r-----------­ ~·f---!--:.::.:.=::.::.===.::. :::::::. I,

go -----,f7,'10

S1. 112. Tmne1ji od opeke nonnalnog formata

0 . ,Trakasti" 1i:mel./pra· ®.. TraJ:ai!J' ~eI;' s!i:peYOJrdno~ prNj~ka

noq presjeka

~---~-~-~~~.!-. _._-­ ,..----'-- ---- ---_._-iO-,!<,f---

Sl. Ill. Stepenovanje teme1ja od fino obradenog lom1jenog kamena (lijeve po1ovine presjeka) i ad prepeke (desne polovine presjeka) prema propisa­ nom tangensu kuta

a) Na tlu za koje je dozvoljeno opterecenje 2 IJd = 1 kp/em • • • • tga = 1,04 ... (a ~ 46°) b) Na tlu za koje je dozvoljeno optereeenje (1'd = 2 kp/em' .... tga = 1,47 ... (a ::: 62 0 ) e) Na tlu za koje je dozvoljeno optereeenje ad = 3 kp/em 2 • • • • tga = 180 ... (a :::. 56°) d) Na tlu za koje je dozvoljeno optereeenje 2 ad = 4 kp/em • • • • tga = 2,00 ... (a:::. 64°) Ovi uvjeti stepenovanja odnose se i na temelje od klinkera (prepeke) kao i na temelje od nabije­ nog betona marke 110. TEMELJI OD OPEKE Sirina temelja od opeke zavisi 0 dimenzijama opeke i 0 debljini sudarnica izmedu pojedinih ko­ mada. Najobicnije su sirine temelja od opeke 64, 77 i 90 em, a sarno izniinno vise (103 i 126 em) iIi manje (51 i 38 em). U iskopu se takoder mora ostaviti radni prostor po 10 em na jednu i na dru­ gu stranu temelja. Temelji od opeke nonnalnog fonnata. Temelji od obicne opeke nisu pouzdani, pogotovu ako ope­ ka nije dobrog kvaliteta. Nasi propisi ne odreduju nikakve posebne uvjete za temelje od opeke, ali ih ni ne zabranjuju. Takvi temelji Sll najcesCi u in­

Temelji od klinkera (prepeke). Prepecena opeka (klinker ili prepeka) vrlo je dobar materijal za te­ melje, pa je nasi propisi tretiraju jednako kao fino obradeni naravni kamen i kao beton marke 110. Izraduju se isto kao i temelji od obicne ope­ ke normalnog formata, odnosno prema podacima na slici 111.

~~F~~~7;;y;~~~~~~ ~, 3:./0/ ~

z3kj \"'0/...--,.'

~~~~

lla'''J~Yl'; !J~ttm

GiJ... ppt'Jiek TEMELTI OD NABIJENOG BETONA Velika je prednost betona pred drugim materi· jalima za temeljenje gradevina u tome sto je me­ hanizacijom proizvodnje betonske smjese i njezine ugradbe omogueena brza i kvalitetna izrada veli­ kih kubatura u kratkim rokovima, a uz razmjerno malenu upotrebu radne snage. Daljnja je pred­ nost cvrstoea i trajnost betona. Cvrstoca betona dozvoljava razmjerno malene sirine temelja i raz­ mjerno malene visine temeljnih stopa. Vlaga i vo­ da mu ne skode nego jos poveeavaju njegovu traj­ nost. Vrste betona i priprava betonske smjese. Be­ tonska smjesa dobiva se mijesanjem u odredenim omjerima cementa, pijeska sa sljunkom i vode. Za temelje najviSe se upotrebljava beton koji nasi propisi oznacuju kao beton marke 70 u kojem je razmjerno malo eementa, a ipak se smije optere­ titi do 10 kp/em'. Bolja je smjesa u betonu marke 110 koji se upotrebljava za tanje iIi napregnutije dijelove temelja, a jos bolje smjese upotrebljava­ ju se za armirani beton. 6

Konsrruktivni elementi

'.sIc) M l()

6etonsktJg

teme/ia VCl7l'/J"kog POdrum.skog .Zlda.

@... ..Drl'eno

l'

;eI/ezno

naoija/(J za /;e­ ·'1=50

ton

i:2.0

Sl. 113. Betoniranje trakastog temelja u temeljnoj jami

jaCi s komprimiranim zrakom iIi specijalni vibra­ tori koji svojim vibraeijama stjesnjavaju beton i pomaiu njegovu cvrstoeu. Pri betoniranju u temeljnim jamama treba pa­ ziti da se zemlja ne zarusava na beton, da mu na povrsinu ne dolazi prasina, smece iii otpaei, jer sve to osjetljivo umanjuje cvrstocu nabijenog be­ tona. Posebno treba paziti da se u temeljima osta· ve projektirani proboji i uiljebine jer je naknad­ no probijanje gotovog betona mukotrpan i za te­ meljnu konstrukciju stetan posao. Pri zavrsavanju svake etape betoniranja treba nedovrsene slojeve na krajevima nabiti pokosom oko 45° (s1. 114). Pri nastavku betoniranja treba povrsine nakvasiti i naJprije rasprostrijeti tanji sloj betona finije mjesavine, pa tek preko njega nastaviti normalno betoniranje.

81

Betomranje U oplatama. Ako se u nevezanom zemljistu ne moie postiCi pravilan i tocno odmje­ ren iskop (zbog zarusavanja) iii ako iz drugih razloga temelji moraju biti uii od sirine iskopa, onda se prije betoniranja moraju izraditi i posta­ viti opiate.

. " -,' :.', ; :'..' .: . :' :. 4':': .. :-' .

5l. 114. Prekidi betoniranja slojeva u temeljnim 'jamama Za ~emelje i temeljne stope dolaze u obzir naj­ cesee niske obostrane oplate. Takve opiate sasta­ vljaju se od unaprijed priredenih stranica. Stra­ nice su dvije iii viSe dasaka debelih 24 mm medu­ sobno .povezanih na razmacima 50-:--60 em precka­ maod letava kojima je presjek 48x24 iii 48x28 mm (s1. 115). Umjesto stranica od dasaka mogu se

--­ . @_.. ,,

..

'1'-so - 'o-:t' d"

"" "","'-t

lJascCfna .5tramc<:t za oplatu. . A.sptma. . _,

j

~ "asl" 4rh, 2#

'm

~ ... T~m~/i pravokul­ 710g

pP~5.ieka

t ,,

,

i-­

,.,f'- b

(~) .. Temtlj <~.,

"lUi

®... Ni3Ka. QIJOJtrana op/ala

i,:-50

5l. 115, Betoniranje niskog trakastog temelja u . obostranoj oplati upotrijebiti platice (mosnice) debeIe 48 mm bez medusobnog povezivanja. Stranice iii platice po­ . stavljaju se po ivicama buduCih temelja tacnim fiksiranjem njihovih krajeva pomoell viska s na­ petih iica nanosne skele. Stranice se fiksiraju ko­ CiCima zabijenim u temeljno tlo na medusobnim razmacima 80-100 em. Za platice mogu ti razma­ ci biti do 1,50 m. Kocici neka svojim gornjim kra­ 82

:,1./

~ \

' ."

"LF.-l

~ .. -T-: b ----t

~

7io CT t

TEMELJI OD ARMlRANOG BETONA Zidovi i stupovi mnogokatnih zgrada, kao i stu· povi tvornickih hala teske industrije, prenose na temeljno tlo velike terete, pa temeljne stope mo­ raju pritiskivati temeljno tlo velikim svojim po­ vrsinama. Temelji od nabijenog betona morali bi biti vrlo masivni, visoki (zbog tga) i dosta tesko izvedivi u skucenim prostorima, dok druge vrste (zidani temelji) uopee ne dolaze u obzir. U takvim slucajevima najbolje odgovaraju temeljne stope od armiranog betona koje, prekrivajuCi vecu po­ vrsinu, mogu biti dosta niske i po kubaturi naj­ manje kako je vee obrazloieno u komentaru sli­ ke 108. Ta· malena visina i kubatura armiranobe­ tonskih temeljnih stopa i razmjerno laka i brza njihova izvedba daje im prednost osobito na zgra­ dama sa skeletnim konstrukcijama. Pojedine vrste armiranobetonskih temelja vuine su i znacajne po tome' sto su one stvarni temelj najvainijih i. najznacajnijih djela danasnje gradevinske tehnike. Svrha i polozaj annature. Kad bi se razmjerno tanka a siroka temeljna stopa izradila od nabije­ nog (nearmiranog) betona, -ana bi se pod stanovi­ tim teretom lomila otprilike na mjestima A-A (s1. 118 a). Uslijed pritiska zida odozgo i protupri­

5l. 117. Oblici presjeka betonskih temeljnih stopa prel17a propisanom tangensu kuta za pojedinu marku betona

.,

·A·6~. ,6 ' pr
visok barem 20-30 em, a Vlsma skosenog dijela ovisna je 0 tangensu priklonog kuta pod kojim se teret s nosenog zida prosiruje na temeljno tlo. Treea je vrsta stepenasta stopa za koju vrijedi sve sto je obrazloieno za stopu trapeznog presje­ ka, s dodatkom da sirine pojedinih stepena ne smiju prelaziti 15 em. Za tangense priklonih kutova koji odlucuju 0 visini stopa trapeznog i stepenastog presjeka nasi propisi odreduju (s1. 117):

Temeljne stope. U jednostavnijim podrumlje­ nim zgradama temelji ispod podrumskih zidova iz­ raduju se sarno kao prosirenja tih zidova jer ta­ kyo prosirenje obicno zahtijeva slabija nosivost temeljnog tla koja je daleko manja od nosivosti samog betona. Takvo prosirenje naziva se temelj­ na stopa. Razlikuju se tri vrste temeljnih stopa od nabi· jenog betona, a razIike su karakteristicne po nji­ hovim poprecnim presjecima (s1. H6).

I~~;.

I,

T-~O-GO-.I'-

jevima nadvisuju stranice, a dva suprotna kociCa treba na tim gornjim krajevima medusobno pove­ zati letvom pribijenom na tjeme jedllog i drugog kociea. Osim toga mogu se suprotni kociCi medu­ sobno povezivati dvostrukom iicom koja se pomo­ eu cavia u sredini sirine temelja usuce. Da se usu­ kavanjem ne bi pretjeralo, treba obje stranice razuprijeti letvom skrojenom tocno prema sirini temelja. Stranice na uglovima treba takoder me­ dusobno povezati. Oplata' mora biti tacna, cvrsta i nepomicna! Prije betoniranja oplatu treba pokvasiti, a be­ tonira se isto kao u temeljnim jamama. Dijelovi temelja iznad temeljnih stopa betoni­ raju se u jednostranim i dvostranim oplatama kao i drugi zidovi od betona izvan temelja, a detaljnija obrazloienja dat ee se u odlomku 0 zidovima od betona.

:>

-

-_.

--A'­

f

+-1> -;---,j< h tga = - ~ Z

sftp-enastog pr>eJjekt1

b

1~ 50

5l. 116. Tri oblika popreC/1Og presjeka odnosno stopa trakastih temelja Prva vrsta je stopa pravokutnog presjeka koja se izradl,lje onda kada sirina stope ne mora pre­ laziti viSe od 15 em na svaku stranu nosenog zida. Normalna visina takve. stope je 40-50 em. Druga je vrsta stopa trapeznog presjeka koja se izraduje onda kad sirina stope mora prelaziti vise od 15 em na svaku stranu nosenog zida. Do­ nji dio stope izraduje se pravokutno u samom iskopu, a gornji se dio nabija skoseno pod kutom koji neka ne prelazi 45°. Pravokutni dio neka je

Ako se upotrijebi marka betona 70 110 160 i ako je dozvoljeno optere­ eenje tia: (Jd = 1 kp/cm" onda je tga = 1,31 1,04 0,87 (Jd = 2 kp/cm" onda je tga = 1,85 1,47 1,25 (Jd = 3 kp/cm" onda je tga = 2,00 1,80 1,51 "d = 4 kp/cm', onda je tga = 2,00 1,74 Nacin betoniranja, zastita betona, prekidanje i nastavljanje betoniranja isto je kao pri betonira­ nju 1.1 temeljnim jamama. stedni beton. Po nasim propisima dozvoljeno je u betonske zidove stavljati komade zdravog, ociSecnog, opranog i pri ugracibi pokvasenog ka­ mena. Kolicina kamena moze biti do 25% od koli­ cine (kubature) zida odnosno temelja. Pojedini kamen svojom najveeom dimenzijom ne smije biti veCi od polovine debljine zida, a svaki komad mo­ ra biti potpuno obuhvaeen betonskom smjesom. Tako sc dobiva dobra i cvrsta konstrukcija s liste­ dom na najskupljem sastavnom dijelu betona, tj. na cementu. Tako bi npr. za 4 m' betonskog zida marke 70 trebalo 600 kg (12 vreea) cementa, a do­ datkom 25% kamena dobiva se 4 m' zida sa 450 kg (9 vreea) cementa, a 150 kg (3 vreee) cemen­ ta je ustedeno.

~'3

A

9

..' A'

S

(S)... PreJjek jace optepec~ne aP7n7'ranobefon­ ske teme/ine stope

1 ; 20

Sl. 118. Armiranobetanska temeljna stopa trakastog temelja tiska (rcakcije) temeljnog tla odozdo dolazi u do­ njem dijelu tcmeljne stope do istezanja iii vlaka jer sc konzolni istaci A-B nastoje zaokrcnuti svo­ jim krajevima prema gore uslijed cega opet u gor­ njem dijelu stope dolazi do tlacenja iii tlaka. Be­ ton je vrlo otporan na tlak, ali je slabo otporan na vlak, pa zbog toga dolazi do spomenutih lomo­ va. Kad se u donji dio temeljne stope stavi veCi broj cclicnih sipaka, koje su vrlo otporne na izvla­ 83

cenje iIi vlak, onda one saplllJu konzolne istake, ne dopJlstaju istezanje, pa ne moze doCi do lomo­ va. Na tom principu, da beton preuzima tlak a ce­ lik vlak, osnivaju se sve armiranobetonske kon­ strukcije. Medutim pod razlicitim uvjetima opte­ recenja nastaju u konstrukcijama osim tlacnih i vlacnih jos i druga naprezanja i potreba raznoli­ kih i cesto kompliciranih proracunavanja Kojima se utvrduje i dokazuje stabilnost pojedine armira­ nobetonske konstrukdje. Za ta proracunavanja potrebno je znanje gradevinske statike i teor.ije armiranog betona, pa se tim problemima bave skolovani gradevinski struenjaci. Uz shematski prikaz !1:endentije lorna tanke te­ meljne stope prikazan je presjek s rasporedom annature jace opterecene temeljne stope (s1. 118b). Trakaste temeljne stope. Anniranobetonske tra­ kaste stope izraduju se najcesce s presjekom slic­ nim trapezu. Minimalna visina stope na krajevima mora biti 10 em, a kriticna visina u presjeku A-A mora se izracunati statickim racunom. Gornja ho­ rizontalna povr~ina stope treba da bude na sva­ ku stranu za 5-10 em veca od debljine zida iznad nje.

hog betona, zatim izraditi pocetni sloj temeljne stope debeo 3 em, na taj sloj postaviti celicnu ar­ maturu i onda nastaviti daljnje betoniranje. Kao jednostavniji primjer prikazuje se temeljna stopa za koju su statickim racunom izracunane dimen­ zija i armatura (s1. 119). G1avna armatura raspore­

.

1 d±s--+ L2l -iii~--+

/

-

-

-

-

-

-

-

'00

2

",

''''''-',-,--/-/""''

+.-:-- a ..H,JO-+

, 4g

raspQ7'~d ""rmature

@ ... 7fm~/; samac

f'''rf!mt'a'alnom c6h'J:" (c7tlcano)

A

'i...

A

4g ---:--.

.~

1";c~O

,",00

~ J~p

-r

-;f- 50 --~~~-~O-J'-~f--~a - .{­

,

:

;.p sfu,o

;

--------:--t-.t---'----' , , I

0

'---

----.J --

~-

4--1-------.,.-_ _

I

\J

;

--1

--=""'jL~>I'-r 1,0 I

-+¥---:-.OO--,j<­

_

stup

1"1'" -~- -- ~ --- -::;-~:~===i=:!;,1",.g

I~!/uljmlce st7'ane

Tlc<.t /t~'fIt
+---"00

~ ~

'

a

, '

J........-a. ai;SO-?>oo~

:

I

-:t'

rc--~-------~:- _~

""lei

s J~tl1lf'm '''~/un"m, otl,.,,,sy.~ "

r.--- -iOO--':::;~I'->l")r~AO

•

Tloa t Itz."/~" QdDZ'10 'J"r., "

"

3 em iznad dor.je plohe stope ako se povrh te­ meljnog tla izradi poseban 5 em debeli betonski podlQzni sloj (51. 121). Umjesto stepenastih oblika poprecnih presjeka solitera izraduju se i oblici slicni trapezu 5 kosinom od gornjih tocaka na kra­

Temelji samci iIi soliteri. Suvremene mnogokat­ ne zgrade grade se najcesce u tzv. skeletnom kon­ struktivnom sistemu (skelet = kostur) u kojem sve terete preuzimaju horizontalne grede i ploce pa ih prenose ne na :z;idove nego na stupove, a stu­ povi sve teretc prenose na temeljno tlo preko svo­ 51. 120. Armiranobetonske teme1jne stope s uzduinom armaturom ispod nosivog zida, bez (lijevo) iii sa jih temeljnih stopa. Te stope nisu vise trakaste (desno) poviSenjem toga dije1a nego su u obliku kvadrata ili pravokutnika koje­ mu kraca stranica prema duzoj moze da se odnosi kao 1: 3 (u najnepoYoljnijem slucaju). Takvi te­ duje se u poprecnom smjeru (na slid 118 a smjer melji stupova nazivaju se temelji samci iIi soliteri. B-B' u donjoj zoni temeljne stope's oznakama g). U poprecnom smjeru rasporeduje se tzv. po­ Stope temelja samaea izraduju se u obliku pra­ vokutnika ako im visina ne prelazi 35 em iIi sa mocna iii razdje1na armatura {na slid 118 i 119 dva stepena ako je visina do 90 em, a s tri ste­ s oznakama r) s promjerom sipaka obicno' 6 mm, pen~ ako im je visina preko 90 em. Glavna arma­ ali i veam. 51. 122. Tri vrste nesimetricnih temeljnih stopa tura'rasporeduje se sarno u donjoj zoni najniieg (zbog ekscentrienog djeluvanja optereeenja) stepena, a armatura stupa (vertikalna armatura) ~ treba da dosiie do te zone. Glavna armatura u po­ '"\ -......- _. . , ..- ------.-+ cetnom stepenu rasporeduje se u dva smjera (pa­ rI; ralelno sa stranicama stope). To je krizna arma­ jevima prvQg stepena do tocaka u Kojima rubovi tura. Ta armatura neka je u visini od 7 em iznad nosenog stupa ulaze u najvisi stepen (na s1. 121 ,r.- "'-;5i,so--..,f. f - - Cl AlO - 3,0<1 ----+ donje plohe stope, tj. iznad temeljnog tla, odnosno crtakno). To su temelji samd piramidalnog oblika. P7'~,jek l+uj~"

1.1 __ -

~-- ------.~--;I--}---------

Ako se sumnja da bi ispod trakaste armirano­ betonske temeljne stope moglo dati do nejedno­ likog slijeganja temeljnog tla, onda se ispod no­ senog -zida u stopi rasporeduje jos i uzduina gla­ vna armatura, i to u donjoj i gornjoj zoni, jer u jednoj i drugoj moze nastati istezanje (vlak). Ta­ ko srednji dio temeljne stope staticki djeluje kao kontinuirana greda na rasponima 2-3 m. Prema potrebi izdize se taj srednji dio stope ispod zida, pa greda dobiva potrebnu staticku visinu (s1. 120).

>1.--­

,:

2.+1":

:

:

-~ .~ _ B~~~:b::d~±::;~~ U1.duim· p-rOj<:.t /A-A/.5 a-rmat~r"m oj

:so

-;/'-- !>o ---;f-­

@...

10h JO #,o I"

f'iramidalno-m ~bli"u

I

jcdko.71oj

. \ \

,\

-_._I

-+.-

G.~ 41 ~-- ~"o

.

,1'.,<

-~~- --:--J~---

---

+- ~3 4~ 4~-h. 5·!JIa:",a;",at. ----*"- qs-o +---1,10 ------,j<. ,.• .,.a~'!JJ1"~/PO· "

41

--,;.....

',10

-r

Tlocrf SlOpe oJ 7'asporedom a:7'matu7'e

.

)'

"",oC17a/=o.­ >natara.

)(

2.'0 - - - - - - - - - - , ( -

Trake se izraduju od betona marke 220 koji se prireduje sa 300 kg eementa za 1 m' got
S TAT I

l/kupno "pt~rt'cen/£'.. .... P ~ 10.o00kp J)ozvol'/e710 apterecen/t' fla---.----_GJ.. H,./cm~ I1va/ile ta ')/dona 7 ~. • MBllO

/(yaldda. 51. 121. Tri vrste stepenastih ili piramida1nih temelj­

nih stopa za teme1je samce (solitere) s propisanim direktivnim dimenzijama

cdi~a

~

_•

'

Aksonome trr'/ska sk,ca


Izg/ulodoJqo / llo<.7't/

1 ~SO

51. 119, Primjer trakaste armirano-betonske teme1jne stope projektirane po statickim racunu

.so

Poprt'cni p7'e.sj~k /B:B/ s

--,f-41 - / -

~t..3T

CK I P 0

DA C )

-:.1.:

l'ot-r~/ma IIa-encr 1'o.,,-r;,'na sfcpl! ._. 10.000 : 35'.000 cm'

Uddb-ana tlaina pOjlrh'ncr stope. 260· ~50: •• : 39.000 <111" .• , . t (/a. ~t "P 10-000· 'fcm1 /.s k 07/5&(710. "OSlrdS ------·-F: 1I9.000 = ~.IlOKP C'/ama d'l'matu,.a ..~8 111 pOp1"c~n" i$l'oc:!1'c:b,.a,. 8 4> w ~du.i TlO i sped 1'cl:l'tc.. 2. ~ lit liZ "oTnje bTi clOY' ..,..61'''­ strcmc'",'/yili",/ u 7"c6ru ,to,*, 11 "a mc
+

51. 123. Primjer armiranobetonskog rebrastog ili grebenastog temelja samca

84

85

--~-

U slucajevima ekseentricnog djelovanja opte­ reeenja izraduju se temelji soliteri ekseentricno s obzirom na srediSnjicu stupa, ali povrsina temeIj­ ne stope na temeljnom tlu neka je kvadraticna ili da se harem pribliiuje kvadratu (s1. 122). Rebrasti iIi grebenast soliteri. Kad se iz oprav­ danih razloga (npr. zbog skucenog prostora radi temelja strojeva u tvornickim objektima) ne mo­ ze temeIjna stopa izraditi s kvadraticnom povrsi­ nom, izraduje se pravokutna izduiena povrsina na koju stup prenosi teret putem rebra ili grebe­ na iznad stope. Prema staticki izracunanom sluca­ ju prikazuje se jedan takav rebrasti ili grebena­ sti soliter (s1. 123).

Stope stupova povezane protugredama. Na tlu kojemu je dozvoljeno optereeenje maleno morale bi temeljne stope stupova zauzimati razmjerno ve­ like povrSine. Da se to izbjegne, izraduju se ispod nizova stupova trakasti temelji s armiranobeton­ skim protugredama koje povezuju sve stupove istog niza. Te su grede izmedu stupova optereeene tlakom zemlje odozdo, pa im je 'istezanje u'njiho­ voj gornjoj zoni. To je protivno obicnim slucaje­ virna optereeenja greda odozgo (npr. u stropovi­ rna) kada je istezanje (vlak) u njihovoj donjoj zo­ ni, pa se zbog toga prvospomenute grede nazivaju protugrede iIi kantragrede. Glavna armatura im je ispod gornje povrsine (s1. 125).

Kad bi se sveukupni teret zgrade podijelio s povr­ sinom koju zgrada pokriva, dobio bi se broj ne mnogo manji od broja koji oznacuje dozvoljeno optereeenje temeljnog tla. U takvim slucajevima sc ispod cijele povrSine koju ee pokriti zgrada iz­ raduje armiranabetanska plata, vrlo cesto u kom­ . binaciji s naprijed spomenutim resetkastim teme­ Ijima)li rostiljima, pa se u tom slucaju naziva kazetirana (kutijasta) armiranobetonska temeljna ploca (s1. 127). Cesee su debljine takvih ploca (bez

i:1 I

--:f.fIf----

G..,",

,.r"umlj~

----li<+---- '",00-:--.---..­

>l'J{--------

U:r.c/ulni pr~s;eJ./A-A/ ==",=",,="

t

Y

stope 100 em, onda je optereeenje na jastuku t = 2 kp/em 2 • Ako je visina jastuka 50 em, a sirina 200 em, onda mu je masa 3.600 kg, pa na temelj­ no tlo djeluje optereeenje od 23.600 kp, a to je sa­ rno 1,18 kp/em 2 iIi 410f0 manje od 2 kp/em 2 koliko

Prop;~:

..

~zo -------71'~

bs2.d.t901~sH,5d.

(ij... Temelj na jastll/w. od pjefkOyitog

.

~ !Traltoy/! i, Ii ;'oroye "

:

l(/llnk<%

. : \z 1<1?7b.·Q.Tli 7uur(>, /na6'?Jls ocj ,"'if,.... ef."'J'!",, ,I,!'ltC',.,

--- t~~ ~gr~~· t:ri~ \-;_~;:_;~T~:-=;~1~1, [\'!I_~ ~ C~i~ ~"-'i?'~U~:~ ~Y~ ~ }~_ I

Sl. 127. Armiranobetonskaprotup1ota kombinirana s resetkastim temeljnim stopama (kazetirana temelj· na plota) S1. 124. Zajednicka armiranobetonska temeljna stopa

dvaju nejednako optereeenih mettusobno bliskih stupova

Zajedni~ke stope bliskih solitera. Ispod armi­ ranobetonskih stupova koji sou tako blizi jedan drugome da im se stope skoro doticu iIi jedna u drugu zalazi, izraduje se zajednicka stopa za oba stupa. Ako je svaki stup optereeen drugom velici­ nom tere!a, onda 'Proracun zbog ekseentriciteta traii izradu nesimetricne temeljne stope (s1. 124).

t.. t1

~~Ti-t--Rvr==r;i=i9f.=;:=n=~r=;::f!-H=n;=r=i?F=;='5i':;

..,

~~~~~~~~~~~~~~~~~~. U3.duini p rnjel: .A-A a~ e4 ~,~oo

A~b"'-f

"41>4"f

~jll< .Jill;;iJ

A

.-3

Sl. 126. Resetkaste armiranobetonske temljene stope iIi rostilji

ReSetkaste temeljne stope iIi rostilji. U zgra­ dama skeletnog konstruktivnog sistema na slabije nosivom temeljnom tlu mogu se protugredama po­ vezati stope ne samo uzduinih nego i poprecnih nizova stupova. Tako se dobivaju temeljne stope s protugredama poput resetke iIi rostilja. Na kri­ ianjima protugreda su stupovi koji preuzete tere­ te prenose na protugrede jednog i drugog smjera, one opet na trakaste stope ispod sebe, pa se tako veliki pritisak svakog stupa rasporeduje na cetiri strane, i tako je optereeenje tla na svakoj strani smanjeno (s1. 126).

Temeljne plo~e. Suvremene mnogokatne zgrade (stambeni tomjevi, soliteri, neboderi, oblakoderi) ~: ~o prenose svoju ejelokupnu teiinu na razmjerno malenu povrsinu tla, pa bi se temeIjne stope svo­ Sl. 125. Armiranobetonske stope niza stupova mettu­ jim rubovima medusobno previSe pribliiavale. sobno povezane protugredama •

"

Papr~cni

A..

.

b,t if p1'esjelr B-B

I

A~

J{ b,t Poprecn; P1'~3jf!J.

:.

,r

c- C

fJr"de.

"

~

\...

~0}; -O:d~~" "

I

II

I

I

I

I

-J

j

II

...,f.-- O,IO------,f- q40 +-0,10 ----.r,II 'tl'- 0,\<1 if ~,.o --+0,"0 *",,5

®.. T~~:/j ro;!r;~oo c:!rllm,} 9,,~da

visine protugreda) 30-50 em, u pojedinim sluca­ na od jevima i viSe. Temeljne su ploce zapravo protu­ place, u istom smislu kao vee spomenute protu­ Sl. 128. Dva primjera temelja na jastucima iii

grede, jer im zbog pritiska zemlje odozdo glavna pod1ogama

armatura mora biti u gomjoj zoni, tj. u zoni vIa­ 0,87 em' iIi 0,87 mJ

ka, a ne u donjoj zoni kao npr. u stropnim plo­ cama. je opterecen sam jastuk. Prosirenje (stepenova­ nje) temeIja do sirine od 200 em zahtijevaio bi SPECIJALNI SLUcAJEVI OBIcNIH ILl

0,87 em' za svaki 1 m duZine temelja, a to je 127,50 PLlTKIH TEMEUA

kg cementa (za beton marke 70). Na 20,00 m du­ iine temelja usteduje se ovim naCinom 2.250 kg Svaki neobicniji slucaj temeljenja treba pro­ cementa. uCiti i dogovoriti se s iskusnijim strucnjacima a ovdje se upueujesamo na neke obicnije slucajeve. Temelji na kosom zemljiStu. U nacelu se zgra­ de na kosim terenima situiraju tako da im krace Temelji na podlogama ili jastucima. Za prizem­ (bocne) strane sijeku strmiju kosinu, a duie (pro­ ne i jednokatne stambene zgrade, kao i za indu­ celne i zacelne) strane da sijeku teren u horizon­ strijske zgrade bez kranova i dinamickih optereee­ tali iIi blaioj kosini. nja, dozvoljeno je betonske temelje na slabo ncr Ispod kose povrsine zemljiSta moraju se i iskop sivom tlu izraditi na podlozi iIi jastuku od sIjun­ i temelji, odnosno temeljne stope izraditi stepena· ka i pijeska. Na slabo nosivom tlu s visokim vodo­ sto tako da je dno svakog stepena horizontalno. stajem podzemne vode izraduje se podloga iIi ja­ Visinska razlika susjednih stepena neka je 30-60 stuk od hrastovih iIi borovih greda pravilno una.­ em. Treba paziti da i na kriticnim mjestima na krsno sloienih poput rostilja. Grede moraju biti pocetku jednog i svrsetku drugog stepena najma­ stalno u vlazi (s1. 128). nja dubina temelja bude 70--100 em, mjereno Ovi specijalni slucajevi temeIjenja usteduju razmjerno velike koliCine cementa koji bi se inace okomito na kosu povrsinu tla (s1. 129a). morae upotrijebiti za proracunano prosirenje be­ Iznimno se temelj izraduje stepenasto i u uzdu­ tonskih temelja. Ako je npr. na slid 128a optere­ inom smislu na tvrdom kamenitom tlu kad sirina eenje iznad jastuka 20.000 kp, a sirina betonske temelja prelazi 50-60 em (s1. 129b).

86 87

SanduCasti temeljni elementi izraduju se una­ prijed (prije ugradnje) u pogonu kao i drugi mon­ tazni elementi. Dno im je podebljano i prosireno

njem zavr~nog reda drvenim maljem, ali ne s 'je doei 0 lorna opeke. Moze se betonirati vlaZnom smjesom (malo vode) betona marke 110 u oplati, ali zavrsni sloj treba nabijati postepeno sa strane. Tek po dovrsenom podzidavanju mogu se ukloniti kosniei i izvrsiti iskop podruma do predvidene dubine.

islop u:r ~c,,:fr!"PTO.

tem4i u ~t'm(;i.ft" lowe ~':

,/0,.. ko/(',~ p",lije '1­ Ta,l_ tcmrqa r!anPaY4:. po,J'.".,og pcx:lruma.

2.00

Prelaznl sisteml izmedu plitkog i dubokog te­ meljenja. U nekim se slucajevima temelji moraju kroz nepovoljne viSe slojeve spustiti do niZih po­ voljnijih slojeva. U takvim slucajevima vazan je iskop i oplata iskopa, a sami temelji se izraduju u posebnoj oplati unutar iskopa kao i normalni temelji. Mjesto oplata iskopa izraduju se katkad bunari na prstenu sa celienim sjecivom koji se pod vlastitim teretom spustaju u zemljiSte prili­ kom i'skapanja unutar bunara. Kad takvi bunari stignu do povoljnog tla, zatrpava se ili zazidava njihova unutrasnjost kamenom iIi betonom. Po­ vrh dvaju susjednih bunara izraduje se ili zidani luk iIi armiranobetonska greda za nosenje zida, a ako je zgrada na stupovima, onda su im bunari temeljli.

Ahonometr. S/(ic:cL 717""-

r,~

pd-

rt

... ;<

A

V

~"4

~

dr,. f /1'7'0'

_",:-

I"., ....UQX

L-:{.~ .

-i:50

rna

J

7/'---iOO

~-

I

-----t-

Teml!/js l/acT7om pol'rst­

SI. 129. Trakasti temelji na kosom zemljistu (uzdu­ 2no i popreeno stepenasti temelji od betona)

?10m

-100· {oo= lo.OOOcm'-1:50

Novi temelji uz postojece. Kad se na gradiliSti­ rna predvidenim za zatvoreni naCin izgradnje gra­ di nova zgrada, onda se uz obje susjedne mede moraju izgraditi novi temelji bocnih (vatrobranih) zidova uz vee postojece temelje sllsjednih zidova. U pogledu dubine Dovih i postojeCih temelja raz­ likuju se tri slueaja. Prvi je slucaj kad su podovi podruma nove i postojeee zgrade II istoj iii slicnoj visini, pa se no­ vi temelji mogu postaviti na istu visinu kao posto­ jed sllsjedni temelji. Drugi je slucaj lead je podrum nove zgrade visi cd poda podruma postojeee zgrade. U tom sIuca­ ju ne smije dno novog temelja biti vise od susjed­ nog, nego 'ga treba uz dublji iskop temeljne jame postaviti na istu visinu s postojeeim dnom teme­ Ija (s1. 130a). Treei je, i to najnepovoljniji slucaj, kad visina podrumskog poda nove zgrade mora biti ispod vi­ sine podrumskog poda susjedne zgrade (s1. 130b). U tom slucaju treba iskop podruma izvrsiti sarno do dubine dna susjednog temelja i jakim kosni­ cima podbociti susjedni zid. Zatim treba iskapati radne prostore siroke 60-100 em i u tim sirina.-na potkapati postojeCi temelj te ga odmah podzida­ vati iii betonirati. Pojedine radne prostore s pot­ kapanjem i podzidavanjem treba organizirati sta­ nov-itim redom (s1. 130e). Najprije treba potko­ pati i podzidati mjesta na celima proeelnog i za­ celnog zida, tj. na oba kraja vatrobranog zida (1), a zatim na njegovoj sredini (2). Tada treba to isto ponavljati pribliZno na sredinama izmedu vee pod­ zidanih mjesta (3-7). Dobra je podzidavati kvali­ tetnom opekom u eementnom mortu sa zabija­

.,

po~t,jec7'

teme(j

feme?j

poitoJ~!;

po,,;,najdnf

71ott' trdejau 1fteme(ipodr/d fe",,!! kof'<"

®... daP09r~s77aft:me!ja / Iyeyo/

novi

kao temeljna stopa, a cetiri 10 em debele i 70-100 em visoke stijene zatvaraju prostor povr~ine oko 50x50 em. Ovi elementi se prenose i spustaju di­ zalieom u priredene temeljne jame, praV'ilno se na­ mje~taju i ucvrseuju zemljanim nasipom oko sti­ jena. U supljinu temeljnog elementa upu~ta se pomoeu dizaliee montaini stup koji se namjesta s obzirom na smjer i vertikalu uz provizorno za­ glavljivanje drvenim klinovima. Tada se prazni prostori uokolo stupa zapune betonom, eventual­ no umetanjem armature od nekoliko redova celie­ nih prstenova, a eim se beton dovoljno ukruti, odstranjuju se drveni klinovi.

SI. 131. Montainiarmiranobetonski temelji samci (soliteti)

Razlieiti sistemi temeljenja pomoeu pilota (~i­ pova), zagata, kesona i s1. spadaju u duboko fun­ diranje.

i pray/Ina / desno/ lzra­ pas/ojeCt', kad /t' pod ."ove prostorije niii od postojecl'g- ?olq sa­ sjedne pro.s'!CJri/e {:{OO nov0S'

liZ

i>osto/~i temcf ' pcrdjc.lno pctk",pa7lj~ i pcdzidatanie 1/'.fo7llTetn;~!

:. :l~~~~~':~~::~~

~

~~ ....

~

~C:~~:=J.~~@:t-=I.~L:~:7"r!.:!.~~~

:

:.I

,~~

1>-nO::;YI

,

•

~::::l:~:~~:,:;~~:~:';~~~~~~fY~J.:.*,t ~)~tr~~;;;a*, ,,1,-: :~X'=~J!z: r

•

r~~

t=dj

"M).

'{om" po ~()-{()~ r;m, Ir"J' s~ UTla- ~

"ri/rd o6i/jduju,a:rat,',!, ~uJ:cc~("no

no,; .p."d'/d ;'pod /Jxostc/"no! petkopa,a.!« I pod.,cld,a­ . ptJJtcj.ccg temdja. ju rm;m or.dam, foj; pckataju 6rcjh

'PopY.pt'njek Iztlka' podE/clt! ~f77t'il:da s o~'n~;e;,,'m ,:,e#omc';­ met Zet suJ:,arvno potl:ofXZyan;e 'podz,c1avanJe

G)... Red slikusiYnog pqpclj'alnotj pot~opaYa7JI'a

i poa'z/davanja ,oodoja.'c9 femc(;a U?T;rn/e­ T'" naatanom I'0d h ".-\00

S1. 130. [zi'ada novih temelja uz postojece

Montaini temelji. Za razlicite sisterne monta­ Znih zgrada izraduju se temelji veCinom tradicio­ nalno na lieu mjesta, a tek iznad temelja sastavlja­ ju se montaini elementi. Za pojedine slucajeve strucnjaci projektiraju montazne dijelove i za te­ melje, ali je do jaceg ,izrazaja dosao sarno sistem sanducastih temeljnih e!emenata od armiranog be­ tona (s1. 131).

89

88

~-_._­

ZASTITA OD VLAGE I PODZEMNE VODE IZOLACIJA PROTIV VLAGE ZemljiSte iIi temeljno tlo vlazi oborinska iIi podzemna voda bilo direktno zakisnjavanjem iIi uslijed visokog podzemnog vodostaja, bilo indi­ rektno upijanjem i sirenjem uslijed kapilariteta. Isto tako se vlaze konstrukeije koje su u vezi sa zemljistem, a to su u prvom redu temelji, podrum­ ski i podnozni zidovi te podrumski i prizemni po­ davi. Temelji su naJizlozeniji vlazi pa se zato izra­ duju od materijala kojemu. vlaga nije stetna ili mu pod predvidemm uslovima ne steti u vecoj mjeri. Betonu kao najcescem materijalu za temelje vIa­ ga ne sarno da nije stetna nego mu pod stanovitim okolnostima koristi. Zbog toga se temelji, osim u iznimnim slucajevima, uapce ne zasticuju od vlage, ali se moraju zastititi konstrukeije iznad i pokraj temelja. Podrumski i podnozni zidovi te podrumski i prizemni podovi trpe od vlage tako sto sa zidova otpada zbuka, a daljnja vlaga prodire u mort koji se pri smrzavanju i odmrzavanju razara, a tako se razaraju i sami zidovi ako su izradeni od losijeg materijaia. U podovima trunu drveni dijelovi. Vla­ ga vrlo pogoduje razvoju bakterija, gljiviea, plije­ sni, pa su prostori s vlaznim zidovima i podovima opasni po zdravlje i cesto neupotrebivi za svrhe kojima su namijenjeni. Zbog toga pri temeljenju gradevina treba poduzeti one tehnicke mjere koji­ rna ce se pojedine konstrukcije zastititi iIi izolirati (odvojiti) od vlaznog zemljiSta i od vlaznih teme­ Ija. To je izolacija protiv vlage iIi hidroizolacija. Materijali za izolaciju protiv vlage. Za zastitu iIi izolaeijukonstrukeija i uredaja protiv vlage najvise se primjenjuju vruci premazi bitumena, asfalta i katraJla u kombinacijama s hladnim emulzijama i izolaeionim trakama. Bitumen je erna smolasta masa koja se dobiva kao najtezi ostatak pri destilaeiji (rafiniranju) nafte. Zagrijava se na 140°C-180°C pa se kao vru­ ci namaz upotrebljava u kombinaciji s izolaeionim trakama, a kao samostalan premaz rijetko dolazi u obzir. AstaU je prirodna iIi umjetna mjesavina bitu­ mena i mineralnih agregata. Zagrijava se do istih temperatura kao bitumen i. upotrebljava se kao samostalan premaz. Katran je tamna i dosta gusta tekucina koja se dobiva suhom destilacijom kamenog uglja (uz

proizvodnju rasvjetnog plina i koksa). Zagrijava se na 70°-110° i upotrebljava za namaze ugLav­ nom kao bitumen iako kvalitetom za njim zaosta­ je, osobito ako se previSe zagrijava. Emulzije su tekuci iIi rijetki rastvori bitume­ na i katrana, a sluze uglavnom kao hladni prema­ zi povrsina prije vruCih namaza iIi kao dodaei izo­ laeionim sredstvima koja se stavljaju u betonsku smjesu, mort ili zbuku. Tvornice ih proizvode i raspaeavaju pod razlicitim nazivima kao npr. ka­ bebit, resitol, emulbit, antivlagol, eeresit, trikosal i dr. Izolacione trake su sirove ljepenke iIi jute im­ pregnirane bitumenom iIi katranom, obostrano posute pijeskom, talkmn Hi plutovinom, a ima i neposutih vrsta. Sirova ljepenka proizvodi se u tri odredene debljine i raspacav': u zamocima teski­ rna po 50 kg. U jednom takvom zamotku ljepenka siroka 1,00 m duga je 80 m (najdeblja), u drugom 120 m (tanja), au trecem 150 m (najtanja), pa se uobicajilo da se po tim brojevima oznacuju i go­ tove bitumenske, katranske i asfaltne ljepenke ko­ je se eesto nazivaju krovne ljepenke. Osim sirine od 1,00 m proizvode se i ljepenke. siroke 125 em, a duzina im je po 10 m, iznimno 8 m za ljepenke siroke 125 em (zamotak = 10 m'). Prema jaCini i sirini ljepenke se oznacuju sa br. 80/100 (i br. 80/125), br. 120/100 (i br. 120/125) te br. 150/100 (i br. 150/125). Druga vrsta izolaeionih traka mjesto impreg­ nirane sirove ljepenke (papira) ima impregniranu jutu (file) s bitumenskim premazima i posipom na povrsinama od pijeska iIi talka. Bitumenska juta je elasticnija i cvrsca, pa prema tome i mno­ go sigurnija izolaeija od krovnih ljepenki. Treca vrsta izolacionih traka su aluminijske . tolije debele 0,10, 0,15 i 0,20 mm obostrano prema­ zane bitumenom. To su najsigurnije izolacione trake. lednostruko premazane aluminijske trake sluze kao zavrsni izolaeioni sloj ravnih iii zaoblje­ nih krovnih povrSina na kojima folija okrenuta na vanjsku stranu odbija suncane zrake i stiti do­ nje slojeve izolacije od stetnog pretjeranog zagri­ javanja. Horizontalna izolacija protiv vlage. Horizontal­ na izolacija izraduje se povrh horizontalnih povr­ sina temelja i povrh podnih podloga izloienih vla­ zi, kako bi se sprijecilo vertikalno prelazenje via­

ge iz tih konstrukcija u konstrukcije iznad njih, tj. u podrumske, podnozne i prizemne zidove, od­ nosno u podrumske i prizemne podove. Povrsina po kojoj ce se izraditi izolaeija mora oiti ravna, glatka i potpuno suha. U nacelu ta po­ vrsina treba da bude oko 10-15 em ispod povr­ sine gotovog podrumskog iIi prizemnog poda, od­ noSTIO da izolaeija iznad temelja i podnoznih zi­ dova bude u istoj visini s izolaeijom ispod podova. Povrh temelja od kamena treba zadnji red ka­ mena izravnati tacno u horizontalu i prevuCi ga 2 om debelim slojem eementnog morta smjese 1 : 2 (l zapreminski dio cementa sa 2 zapreminska dijela cistog ostrozrnog pijeska s toliko vode da se dobije gusta a ne zitka kasa). Povrh betonskih povrsina takoder je dobro izraditi 1-2 em debeli sloj eementnog morta smjese 1 : 2 , iIi se pri za­ vrsetku betoniranja gornjeg sloja po njemu posi­ pa suha smjesa 1 : 2 cementa i pijeska koju tre­ ha pravilno zagladiti eim upije dovoljno vlage iz betona. Za izolaciju povrh temelja iIi podnoznih zido­ va treba od zamotaka Ijepenke odrezati komade koji odgovaraju sirini temelja iIi zida, odnosno na svaku stranu za barem 10 em sire ako ce se ta izolacija spajati s izolacijom ispod podova iii s vertikalnom izolaeijom. Za skromnije zgrade na­ tapa se OSllsena povrsina najprije hladnom bitu­ menskom emulzijom, a zatim se odrezani (skro­ jeni) smotak svojim pocetnim krajem prilijepi na namaz vruceg bitumena. Tada se postepeno pod­ mazuje i traka i podloga (s1. 132). Traka se poste­

U istom smislu kao povrh temelja i zidova izra­ duje se horizontalna izolacija povrh b tonskih podnih podloga kojima povrsina takoder mora biti ravna, gIatka i suha. Sada se postavljaju trake sa eijelom svojom sirinom. Moze se polagati jed­ na po jedna traka na cijeloj potrebnoj duiini, a moze se istodobno polagati nekoliko traka s po­ trebnim manjim zaostajanjem u duzini svake sIi­ jedece trake (s1. 133). Prehvati susjednih traka i

.:,.]:i . . llI1'6~~nJke:t

~~

,~_

:,hi':POa'!o9a

.

:~pool-no;je/soN/

r":::iI;I~2C~:El~;~ :~:"i

HBNO

,,"

51.133. Horizonta1na izolacija povrh betonskih podnill podloga iii plota

traka istog reda pri nastavljanju moraju biti ba­ rem 10 em zaliveni vruCim bitumenom. Trake gor­ njeg sloja moraju svojim sredinama pokrivati sa­ stave traka donjih slojeva, a mogu se osim toga polagati u redovima okomitim na redove donjeg sloja. 1zolacije povrh podnih podloga takoder se naj­ viSe izraduju sa dva sloja Ijepenke br. 80 i tri vru­ ca namaza, i to bitumena kod 150°, a katrana kod 70·C. Za bolje izolacije stavlja se iztnedu dva slo­ ja ljepenke jedan sloj bitumenske jute iIi sloj aluminijske folije, pa su to najbolje horizontalne izolacije protiv vlage.

..

".:/ /

...

-

..... _ •. _

._._ .•.•....•

c.

'i> p",dnoije js.J!/zracl~

51. 132. Horizontalna izolacija povrh temelja iii podlloznih zidova namazima i Ijepenkama

peno odmata i pritjesnjava (lijepi) na podlogu gazenjem nagama (u gumenim Cizmama). Bitu­ men neka je vruc barem IS00C. Ljepenka br. 150 nije pouzdana, pa se ne pre­ porucu.je kao samostalan izolacioni sloj. Uopce se jedan bitumenski namaz i jedan sloj Ijepenke ne smatra sasvim sigurnim, pa se najcesce izra­ duju dva sloja Ijepenke sa tri vruca bitumenska iii katranska premaza (prvi odmah iznad podloge. drugi povrh prvog, a treci povrh drugog sloja lje­ penke). Mogu se kombinirati jedna jaca i jedna slabija ljepenka, ali se najcesce upotrebljavaju obje ljepenke - or. 80. Na sastavima dviju tra­ ka mora jedna traka drugu prehvatati za barem 10 em, a taj prehvat mora biti zamazan vruCim bi­ tumenom.

90

Ispod prizemnih podova nepodrumljenih zgra­ da izraduje se horizontalna izolacija povrh dobro nabijenog zemljanog nasipa ikao 15-20 em debeH sloj od krupnijih komada lomljenog kamena, tu­ 91

-

-

-

----­

cenl'~ iIi krupnog sljunka. Zracne supljinc u ta­ hyom sloju smetaju »penjanju« vlage, pa taj sloj djclujc hao izolaeija. Povrh toga sloja stavlja se 4-5 em dcbeIi sloj pijeska, a povrh njega se beto­ nira podna podloga od betona marke 110. Na toj podlozi moze biti 2 em debela cementna glazura, isto toliko debeli sloj teraca (umjetnog kamena), kerami tne iIi slicne plocice, prilijepljen pod od plasticnih masa iIi od gume, kao i pod od dasciea (parketa) polozenih u asfalt iIi speeijalnu masu za tu svrhu (s1. 134a). Ovaj nacin nije posve sigu­ ran, pa se primjenjuje u skromnijim zgradama, uglavnom zbog stednje. Inace se ispod prizemnih podova izraduje posebna podloga za izolaeiju de­ bela 6-8 em od betona marke 110 na 6-8 em debelom nasipu sljunka. Na ravnu, zagladenu i suhu podlogu postavlja se normalna vee opisana horizontalna izolaeija, pogotovu onda ako su pri­ zemni podovi drveni bez svoje tvrde podloge (s1. 134b).

izolaeiju u produienju harizontalne izolaeijc ispod prizcmnog poda. Prije nabijanja nasipa ispod podova nepoclrum­ ljenih zgrada treba nutarnju stranu zida ozbukati eementnim mortom s dodatkom sredstva protiv vlage. Jos je bolje na oibukanoj nutarnjoj strani izraditi dva namaza vruCim bitumenom (s1. 13Sa). Povrh temelja srednjih podnoinih zidova nepo­ drumljenih zgrada nije potrebna izolacija, ali po­ vrh samih zidova treba svakako produiiti horizon­ talnu izolaeiju ispod podova prizemlja (s1. 13Sb). Horizontalna izolacija ispod podova podruma izraduje se u svemu kao horizontalna izolacija ispod podova prizemlja s produienjima povrh te­ melja srednjih i vanjskih podrumskih zidova 5 ostavljanjem po 10 em sirih traka na vanjskim stranama radi spajanja s vertikalnom izolacijom. Vertikalna izolacija protiv vlage. Vanjske p<>­ drumske zidove napada vlaga iz zemljista na nji­ hovoj vanjskoj strani. Zbog toga treba na vanj­ skim stranama podrumskih zidova izraditi verti­ kalnu izolaeiju. Vertikalna izoladja mora sc spa-

stor koji je pH dnu (na visini horizontalne izola­ oije povrh temelja) sirok barem 40 em s prosire­ njem na gornjoj strani ili 60 em bez prosirenja. Taj radni prostor moie se dobiti prosirenjem po­ drumskog iskopa prije podizanja zidova iIi na­ knadnim iskopom ako su zidovi izgradeni do sti­ jene iskopa. L-.JI

fJQrid "a Q>/a{tu. '~m~nt'9Ia~ura

1',,,:1?Tiu17I/ja

,

, ,I

,

"

I,

"" ...........

"

:jI l

.... '

n

JilnordTTtut" ma­ nolifni a:rmirano­

111:to n>;," .strop

',!: i.':

>/1, '. '

bitumenom bez izolacionih traka poslije cega se radni prostor zatrpava i ~vrscuje nabijanjem. Takva je izolacija nepouzdana pa se na drugi naCin provodi tako da se uz prvi premaz vru­ eim bitumenom po zidu istodobno premazuje i na zid pritjesnjava (rucnim gumenim valjkom) Ijepenka br. 80 odmatajuCi okomiti smotak u ho­ rizontalnom smjeru. Taj prvi red ljepenke mora prehvatiti zavinuti okrajak horizontalne izolacij.e, a slijedeCi (viSi) red svojim donjim rubom mora za 10 em prehvatiti gornji rub donjeg reda lje­ penke. Preko cijele pokrivene povrsine pre.vuCe se drugi premaz vruCim bitumenom, a potom se radni prostor nasipa i nabija (s1. 136). Ovaj drugi nacin nije pouzdan, kao ni ;p.rvi, zbog toga sto tvrdi i ostriji komadi karn:ena u nasipu kojim se pokriva izolacija mogu da je pri slijeganju zaderu isto kao sto mogu zaderati. i dvostruki namaz po prvom naCinu. Zato se oba ova naCina mogu primijeniti sarno onda kad se nasipa materijalom u kojem nema kamena iIi drugih ostrih krhotina. TreCi je nacin u svemu kao drugi, ali se prije zatrpavanja radnog prostora cijela izolirana povr· sina zastiti zidom od sjecimice postavljene ope­ ke u eementnom mortu. Taj zid je na istaku te­ meljne stope, pa se skupa sa stopom i izolacijom slijeie, bez opasnosti za ostecenje izolacije' (s1. 137). U sva tri spomenuta nacina bio' je za provedbu izolacije potreban radni prostor izvana i davrsen vanjski podrumski zid. Ima vrlo dobar. cetvrti naCin za kaji nije patreban radni prostor ni: gotov zid. Na vanjskom rubu temeljne stope izraduje se 12 em debeli zid u eementnom mortu odmah po­

~, ~o

mort,Jx,da­ '"l'a "ida. ~

51. 135. Povezivanje horizontahle izolacije ispod zidova s izolacijom ispod podova

Horizontalna izolaeija ispod podova mora se povezati s horizontalnom izolaeijom povrh pod­ noznih zidova prehvatom od 10 em zalivenim vru­ dm bitumenom. Vanjski podnozni zidovi nepod­ rumljenih zgrada izlozeni su vlazi odozdo iz vla­ inog temelja, pa je potrebno povrh temelja, od­ nosno 5-10 em iznad okolisnog tla iIi plocn'ika, provesti normalnu horizontalnu izolaeiju. Kako su takvi zidovi izvrgnuti stalnom zakiSnjavanju iIi prskanju s vanjske stranc, kao i vlazi iz nasipa 5 nutarnje strane, potrebno je povrh vee postav­ ljene prvc izolacije provesti i clrugu horizontalnu

1;;!O

SI. 137. Vertikalna izolucija podrunlskog zida za.sticena zidom od sjecimice slozelle opeke u cern. mortu. Sf. 136. Vertikalna izolacija i njezin spoj s horizontalnom

jiti s horizontalnom ispod podrumskih zidova i podova, pa cjelokupna vertikalna i horizontalna izolacija tvori nepropusni bazen u kojem su one podrumske konstrukcije i prostorije do kojih ne smije prodrijeti vlaga. Za provedbu vertikalne izolaeije potreban je na vanjskoj strani podrumskih zidova radni pro­

Vanjske plohe podrumskih zidova treba oei­ sti ti, po potrebi isprati, a zatim oibukati do 2 em debelom eementnom ibukotn smjese 1: 2. Tada treba ocistiti ostavljeni 10 em strseCi rub horizon­ talne izolaeije, premazati ga zajedno s donjim kra­ jem zida vruCim bitumenom i prilijepiti ga na zid, aIi ne pod previse ostrim uglom, da ne dade do lorna Ijepenke. Najjednostavnija provedba vertikalne izolacije je dvos1ruki uzastopni premaz povrsine vrueim

,.

/.ef. pctll,;ga,;wlI.g/az. Z,f.lj~Ptl1hf371t1"'(lJ.a hct.p
~

,

. !:
W,

.~

!'''I'r. pTC'Jjek rg"jsk0!f podro r.ida. ;

'sljunalr (6 I1 tu da.) nara"".o tlo ~17I~!ia.

.-1 : 20

Sf. 138. Vertikalna izofacija na nutarnjoj strani 12 em debelog zastitnog zida od opeke u cem. mortu, koji se izraduje prije podrumskog zida

#

92

93

slije dovrsenja temeljnih ·stopa. Zid se ozbuka i zagladi eementnom zbukom. Kad se zbuka osusi, natapa se hladnom emulzijom, a zatim se izrac1uje izolacija prema opisu za drugi naCin. Tada se izra­

(J"rmlrct71of,d;,,.,sla PRoruPLocA hf"nJkt.""d pod :!"'a'rClma

,

~,

h,,~izD71tai

<

/ZOLACI.lA I'ceIl",pz 1/8 ffO Jd GUnC7f­

t"D",~­ T"m

ZASTITA OD PRO'))oRA I TLAKA PODZEMNE VOllE! Na nekim gradilistima maie najvisi vodostaj podzemne vode koji put biti iznad nivoa podrum­ skog poda. U tom slucaju treba takav pod zasti­ titi ne sarno od prodora vode nego i od tlaka koji bi nezasticeni pod izdigao i unistio. ZaStita protuplocom. Zastita se postiie izradom armiranobetonske ploce, odnosno protuploce koja se svojim krajevima upire na vanjske podrumske zidove, pa je zato treba izraditi prije zidova. Odmah poslije betoniranja temeljnih stopa tre­ ba po cijetoj povrsini podrumskog iskopa izraditi 6-8 mm debelu podlogu od betona marke 110 sa zagladenom gornjom povrsinom, u istoj ravnini s povrsinama temeljnih stopa. Na osusenu povr­ sinu stavlja se izolacija od tri sloja izolacionih traka od kojih su gornja i donja bitumenska lje­ penka br. 80, a srednja je bitumenska juta iIi bitu­ minizirana aluminijska folija. Ta tri sloja povezu· ju se sa cetiri premaza vruCim bitumenom (jedan ispod., jedan iznad, a dva izmedu slojeva). 1stu takvu izolaciju treba izraditi verdkalno preko oibukanog pomoenog zida od 12 em na vanjskim rubovima temeljnih stopa. Tada se neposredno na

\ t"~i\ - _ .... ,..

•

.•

_,.1.",.00

~ 0....~

~

",:-"V

~"Ve

• // I

J

a./.YrJa lOCKet C7T~naJe

.f:2,

Sl. 139. Zastita od prodora i tlaka podzemne vade armiranobetonskom protuplocom te horizonta1nom i vertika1nom izo1acijom

1'04\ ..

...,.

Ira j ..

. '-'-'-'

~

!

II

~'\: ~

•

l'

./

//,,:,>__ .._ Z9,.,ura poarumfj"'>a .J

f'

A

-

_._

0

... ,0

",,1.•• 0

.,Cesto se pri iskapanju za podrumski prostor neke zgrade otkriju izdasniji tokovi podzemne

­

dT;tJ ar~n'·Ul~1I111~..

! -d! /"/0/ povrh'"y I

/ .

DRENAzA

vade koji za zgradu mogu biti samo stetni. U ta­ kvim slucajevima prosiri se podrumski iskop na vanjske strane za 20--30 em, a straniee iskopa sc izrade u kosini. Poslije betonir-anja temel;nih sto­ pa za vanjske zidove zgrade izraduju se uz njihove vanjske strane kanaliCi u padovima 2-3% od mje­ sta najjaceg pritjeeanja vode prema nizoj strani s koje se voda moie odvesti iIi u povoljnu prirod­ nu odvodnju ili u javnu kanalizaciju. Najbolje je da se dno kanalica ispuni pravil­ nim slojem nepropusne gline u koju se polaiu drenazne (drenske) cijevi od pecene gline promje­ ra 8-10 em. Cijevi se polaiu u sloj gline tako da im je cijela donja polovica uronjena u glinu. 1z­ medu susjednih eijevi ostavlja se prazan prostor oko 1 em. Preko eijevi i preko kosine iskopa sta­ vlja se najprije krupniji sljunak iIi tucenae kroz koji voda moie lako prodirati i padati u cijevi kroz ostavljene razmake, a povrh sljunka stavlja se sit­ niji materijal i zemlja. Ima i perforiranih drena­ inih cijevi koje na jednoj polovici svog plasta imaju rupice za prikupljanje vade (s1. 141). Drenaia sabire podzemnu vodu prije nego sto ona stigne do zidova. No drenaia ne izolira od vlage koja se siri uslijed kapilariteta, pa pravilnu horizontalnu i vertikalnu izolaeiju protiv vlage tre­ ba izraditi i u dreniranim zgradama.

...." o'/1."r;r. izola,:'l

fO.tO 'm

=~:~ Mi.~~r ~

.I.

X

izolaciji betonira ploca dcbela 20-30 em, odnosno po statickoro racunu, 'S proracunanom celicnom ar­ maturoro (istezanje iIi vlak je u gornjoj zoni plo­ ce). Ako je ploea debela 30 em, a najviSi vo ostaj podzemne vode dosegne visinu od 70 em iznad gornje povrsine ploce, onda na svaki m 2 njezine donje povrsine voda djeluje tlakom od 1.000 kg. Po dovrsenju ploee betoniraju se na njezinim ru­ bovima vanjski podrumski zidovi, i gradenje se normalno nastavlja (51. 139). zasUta protusvodom. Mjesto anniranobetonske protuploce jeftiniji je segmentni protusvodod opeke u eementnom martu. U tom slucaju mora se za izolaciju izraditi podloga od mr~avog beto­ na sa zagladenom konkavnom gornjom povrsinom na koju se polaze naprijed opisana izolacija, za­ tim zida protusvod i poslije toga vanjski zidovi. Za izradu poda mora se konkavna povrsina nasuti pijeskom iIi sljunkom (s1. 140). Dakako da se navedeni radovi moraju izvrsiti u vrijeme najniieg vodostaja, na prosusenom tIu.

/'1

/ ' •• ,

tI

/ .. / "ina

"""fro/no

o~

~

c'JuV7

}o~' .

·
~:iOOO

0 . . 5;;')1';/"; d'rmltf," ~Cf;~I'/ "?adal';clrmazl!..... ·............

•

0\1: •

.

•

"",

71,:utl'l""J"J/~;/~ya'e

~', \".

":mitiS / lJus~nJel

ohlcga cd nora>'. kamt!na. ;II..

~vao/sl; podr.zl
area'em fert!"

.%.:7;/,t77; :ui/"tI"p,.I"c/. rir,,,. y,.r1,kl%!na /ZOLACI.lA f,"riz"nfcrlna /ZOLACI.lA

.. , .....

4krupm' J6un~J iii !,,!,.nac dr~",la cii'v

Poprecni !,1't.sjek

~

,

so

lled,,,j od mCll7'lC 91,'ne

Sl. 140. Zastita od prodora i tlaka podzemne vode (~)..',Po,P7; lJT('Jjd, pod7'l1m. z.ida c' a'renai~ / A -A / protusvodom od opeke u cern. mortu, te s horizon­ _ . - - - - - ,o0 ta1nom i vertika1nom izo1acijom ~?>~----r-

duje horizontalna izolaeija povrh podrumskog te­ melja koja se vanjskim rubom od 10 em izdiie i lijepi bitumenom na donji rub vee izradene verti­ kalne izolaoije. Nakon toga podize se vanjski po­ drumski zid koji se svojom vanjskom stranom priljubljuje na vertikalnu izolaciju (s1. 138).

~.~ .~

,

~c:;;;

Putlt>/ili pn!onTa· ne/ 9,,'71tn( clltV"

(iJ... IJv/j'e

'

' ,

·.,joH....

'.:,:.:~:~.:.:,~'/:/.:'•.~':~~:',~/,::;.-;::.::~::;;

f'15 -lao j"KLRAlI\lKA"'l'\W\D[.NOVAC: PujoTirant: ,iju; ".I Itammlt'."e !/d;,­ ~7J77C n~p~rlc>r. slui~ za xul1JU kanah2dCl/u/

vT.de drenskr'h crjevz' Sl. 141. Provedba drenaie ako zgrade

1: 20

#'

95

94

-'

.

ZIDOVI I ZIDNI ELEME TI

OPCENITO 0 ZIDOVIMA I, 0 ZIDANJU

ZIDOVI I OBLOGE' OD NARAVNOG KAMENA

ZIDOVI OD OPEKE I OPEKARSKIH BLOKOVA

ZIDOVI OD BETONA I ARMIRANOG BETONA

ZIDOVI OD BETONSKIH I LAKOBETONSKIH BLOKOVA ZIDOVI I OBLOGE OD SIPOREKS-BLOKOVA I SIPOREKS-PLOCA ZIDOVI OD DURISOL-BLOKOVA I DURISOL-PLOCA ZIDOVI OD IGLU-ELEMENATA ZIDOVI I ZIDNI ELEMENT! OD STAKLENIH 'BLOKOVA I PLOCA PREGRADNI ZIDOVi ILl PREGRADE MONTAZNI ZIDOVI. I ZIDNI PANOI

'

OPCENITO 0 ZIDOVIMA I ZIDAN]U

STO SU ZIDOVI I KOJA 1M JE SVRHA Zidovi su konstruktivni elementi koji u zgra­ dama zatvaraju prostore sa strana. Oni stite ogra­ dene prostore od nepozeIjnih vanjskih iii drugih utjecaja, kao npr. od vjetrova i oborina, prodora hladnoce, gubitka tapline, prenosa zvukova i s1. Osim zatvaranja i zastite prostora sa strana neki zidovi preuzimaju sve terete (opterecenja) zgrad~ pa ih zajedno sa svojom tezinom prenose na temelje, odnosno na temeIjno tIo. To su glavni, nosivi iIi konstruktivni zidovi, dok su ostali neno­ sivi, razdjelni iii pregradni zidovi. Na objektima gradevinarstva (niskogradnje) zidovi preuzimaju konstruktivnu zadacu. Tako su na cestama i zeIjeznickim prugama nosivi potpor­ ni zidovi, na mostovima srednji (rijecni) i obalni oslonci (stupovi) i krila mostova, a u vodograd­ njama obalni zidovi, zagati i brane. Stupovi su u biti kratki nosivi zidovi pa c-e se o njima dati podaci uporedo s podacima 0 kon­ strukciji razlicitih vrsta zidova. ZIDANI, NABIJA..1'I,l1 I MO. TAZNI ZIDOVI

Zidovi se izraduju od razlicitih materijala koji uvjetuju razlicite naCine izrade. Ti naCini se ipak svode na tri glavna, a ti su: zidanje, nabijanje i montiranje. ~

r

yanj,ki 9'arni ziti

vanjrlcf

~

-

~

II I

.stYoi>

II

I

LJ I~ sr~dnj,.l:JlaYTT" ; I i I

o

-

l

fr S"

°1

1

!I I lya17'1ski r lam; zt'd

Nabijanje. Nabijani zidovi izradujU: se od agre­ gata (najcesce sIjunka i pijeska) pomijesanog s ve­ znim sredstvom (najceSce cementnim mortom). Svjeza smjesa agregata i veznog sredstva ubacuje se u priredene opIate iIi kalupe u kojima se stje­ snjava tlacenjem (nabijanjem) iIi tresnjom (vi­ briranjem). Kad poslije izvjesnog vremena smjesa otvrdne, uklanjaju se opIate a ostaje nabijani iIi monolitni zid (starogrcki: monos = sam, jedin­ stven i Iithos = kamen). Ovoj vrsti zidova pripadaju suvremene kon­ strukcije od betona i armiranog betona koje su dosle do izrazaja tek u zadnjih 50 godina, a danas su to gIavne konstrukcije u suvremenoj iIi moder­ noj arhitekturi. Montaia. Montaza iIi sastavljanje zidova od ra­ zmjerno velikih z-idnih ploca iii panoa smatra se najprogresivnijim iIi »industrijaliziranim« nacinom gradnje. Ne sarno zidni panoi nego i strop i i dru­ gi elementi unaprijed se tvornicki proizvode iIi

zt' #-- 3c<> -·hi> -,j$j'- or

J

•

r

p"p"",;n1 ?laV71;Z,' "vi\

. I.

TI O

U J,.I. 1 I .I -1 .sr~

I I Ii' 7'lJl.9 ';'V71T .r..t

-

" -»- ~'O-J\,10---1'i' II

,.

11

f--­

/

sIs.6,.;te I

,?-'4>'17'

Zidanje. Zidanje je prastari ali jos uvijek aktu­ alni nacin izrade zidova. Zidanje je siaganje po izvjesnim praviIima priredenih komada od narav­ nog iii umjetnog kamena (opeke, blokova i s1.) i njihovo povezivanje odgovarajuCim veznim sred­ stvom (mortom) u jednu cjelinu koja se naziva zid iii, tocnije, zidani zid.

~~ f--­

fL, ~ $/"uhi;fe

- --} '"

}

§

. ~

~

- 1-->1::- -->!:

'"

}

x_ ~

-

~t,.o

I lvanjf.li 9iavnt' zi

Tloa-fna fhema z~radt' s rac!uz71;m g!aY7J;m /=710$/:

y/m/zidovima 1~200 51. 142. Konstruktivni sistem zgrade s uzduinim nosivim zidovima

i\ 1\ ~

I 1\

-«-~.o -J,.2~t~'5,0pr..cnl ~! Z//OYl

poprec77i ~L zia!oyr

T/ocrf71a sherna zqracle vim/ zidov;-ma

oS

I

{.

J

j>oprec711m ':J!avm'm /':11"$i­ {~ia.OO

51. 143. Konstruktivni sistem zgrade s popreenim

nosivim zidovima

99

- -. . . -.

-

.-==---=------ ---­ ~

prefabriciraju (latinski: prae = pre = pred, unapri­ jed, i fabricatio = fabrikacio = tvorba, proizvod­ nja), pa se pomocu strojeva (dizalica) uz razmjer­ no malu upotrebu Ijudske radne snage u vrlo krat­ ko vrijeme ostvaruju i vrlo velike montaine zgrade. GLAVNI ILl NOSIVI ZIDOVI U ZGRADAMA

Zidani, nabijani i montirani nosivi zidovi u zgradarna rasporeduju se kao uzduini, poprecni te kao kombinirani uzduini i poprecni nosivi zidovi, pa se prema njihovu poretku u zgradama razlikuju tri konstruktivna sistema zgrada. Konstruktivni sistem s uzduinim zidovima. Taj 'se sistem sastoji od medusobno paralelna dva vanjska (procelnog i zacelnog) i jednog srednjeg glavnog zida. Na te zidove oslanjaju se svojim krajevima stropne grede iIi ploce koje svoj teret s ostalim teretima stropova i krova u svim etaia· rna (katovima) prenose na spomenute zidove, a oni ih zajedno sa svojom teiinom prenose na teo melje odnosno na temeljno tlo (s1. 142). Konstruktivni sistem s poprecnim zidovima. Taj se sistern sastoji od niza medusobno paralelnih i na duiinu zgrade ili liniju procelja okomito usmje­ renih glavnih zidova. Na te zidove oslanjaju se svojim krajevima grede iIi ploce paralelne s pro celjem (s1. 143). Konstruktivni sistem s kombinacijom uzduinih i poprecnih zidova. Taj se sistem primjenjuje uglavnom na zgrade s nepravilnim ili rasclanjenim tlocrtnim povrsinama, pa za neke tIocrtne dije­ love odgovaraju uzduini a za neke poprecni nosi­ vi zidovi. Specijalni slucaj ovog sistema primje~ njuje se u visekatnim zgradama tako da se nad istovrsnim prostorima stropne grede oslanjaju u jednoj etaii na uzduine, u drugoj na poprecne, u treeoj opet na uzduzne zidove itd. Tako su i uzduini i poprecni zidovi optereeeni teiinom stro­ pova (a to su najznacajnija optereeenja), sarno u svakoj drugoj etaii, pa zbog toga mogu biti tanji nego bi bili inace (51. 144). Rasponi izmedu nosivih zidova. U sva tri spo­ menuta sistema medusobni ruzmak iIi raspon pa­

katnim skeletnim zgradama zidovl moraju biti ad lakog materijala (suplja opeka, suplji i poroini blokovi i s1.) kako bi sto manje opter"eCivali kon­ strukcije koje ih nose.

ill drveta, u kojima se gornji horizontalni ili sko­

ralelnih zidova koji nose iste stropove najcesee je 4,00-5,00 m, rjede 6,00 m, a sarno iznirnno viSe. Za veee raspone primjenjuju se skeletni i njima slicni sistemi.

seni nosac sa svojim krajevima cvrsto povezuje s verti'kalnim iIi donekle skosenim dijelovima koji poput stupova prenose terete na temelje, odnosno na temeljno tIo (s1. 145b). Lucnl sistemi. Lukovi su po svemu slicni okvi­ rima osim po obliku koji je segmentan, polukru­ ian ili polukruino nadvisen, a donji se krajevi lu­ ka upiru u temelje. Rasponi okvira i lukova od· armiranog betona obicno su 10,00 - 15,00 - 20,00 m, a od celika i preko 100 m. Okviri i lukovi rasporeduju se tIo­ crtno na medusobnim razmacima 4,00 - 6,00 ­ 8,00 m i u svom gornjem dijelu povezuju primar­ nim gredama na koje se upiru sekundarne grede, ploce iIi Ijuske koj,ima se zatvara prostor s gornje strane, cesto sa laternama za osvjetljenje i ven­ tilaciju (s1. 145c).

ZIDOVI U SKELETNIM I NJIMA SL ICNIM SISTE MIMA Danasnja gradevinska tehnika ostvaruje i takve gradevine u kojima terete ne preuzimaju tra­ dicionalni nosivi zidovi nego skelet iIi kostur od vertikalnih stupova i horizontalnih greda s plo­ carna. Grede preuzimaju teret stropova i svega sto je na stropovima, a stupovi na koje se grede svo­ jim krajevima oslanjaju preuzimaju te terete i prenose ih skupa sa svojom teiinom na temelje, odnosno na temeljno tIo. Stupovi i grede izraduju se od cvrstog materijala koji moie na razmjerno malu povrsinu svoga presjeka preuzeti razmjerno veliko optereeenje.

PREGRADNI I RAZDJELNI ZIDOVI

Nenosivi nutarnji zidovi pregraduju iIi dijele prostore, pa se nazivaju pregradni i razdjelni zi­ dovi iIi sarno pregrade. Razdjelni zidovi obieno di­ jele dva susjedna stana. U katnim i visekatnim zgradarna optereeuju takvi zidovi konstrukcije koje ih nose, pa je poieljno da budu sto laksi (suplja opeka, laka i porozna opeka i blokovi, la­ ke gradevinske place i s1.). Pregradni i razdjelni zidovi moraju biti toplinski izolatori (osobito iz­ medu grijanih i negrijanih prostorija). 15to tako moraju biti i zvucni izolatori (osobito izmedu susjednih stanova).

Prlmjena sistema. Zgrade u skeletnom konstruk­ tivnom sistemu odgovaraju za veCinu stambenih i javnih zgrada, a osobito za mnogokatne stambene i poslovne zgrade. Skeletni sistemi odgovaraju i za velike prizemne dvorane lake industrije (npr. ,tekstilne) u kojima odgovara osvjetljenje pomo~u seet·krovova. Ovirni i konstruktivni sistemi odgovaraju za velike hale teske industrije, izloibene i slicne dvo­ rane u kojima su potrebni veliki rasponi. Ispune. U zgradama sa skeletnim, okvirnim ; lucnim sistemima zidovi zatvaraju prostore na nji­ hovim vanjskim stranarna kao ispune izmedu no­ sivih konstrukcija, a u unutrasnjosti se izraduju kao pregradni iIi razdjelni zidovi. U katnim i viSe-

Tradicionalni i suvremeni ske1etni sistemi. Tra­ dicionalne zgrade sa skeletnim konstrukcijama su zgrade s kanatnim iIi bondrucnim zidovima u ko­ jima je kostur od drvenih stupova i greda. U su­ vremenim zgradama sa skeletnim konstrukcijama kostur je od celicnih iIi armiranobetonskih eleme­ nata, a iznimno i od drveta. U zgradama sa skeletnim konstruktivnim siste­ mom ocituje se tIocrtni raspored nosivih stupova povezanih gredama kao neka mreia iIi raster. Smjer glavnih (primarnih) greda koje se oslanja­ ju na stupove moze biti uzduian iIi poprecan u istom smislu kao u sistemima s nosivim zido­ vima. Na glavne iIi primarne oslanjaju se iIi se­ kundarne gredc sa svojim plocama iii same ploce (s1. 145a). Rasponi izmedu stupova u armiranobetonsldm skeletnim konstrukcijama normalno su 4,00­ 6,00 - 8,00 m. Slicni su skeletnom sistemu konstruktivni si­ . stem s o~virnim nosivim konstrukcijama i kon­ slruktivni sistem s lucnim nosivim konstrukci­ jama. Okvimi sistemi. Okviri su inienjerski kon­ struktivni elementi od armiranog betona, celika

POTPORNI, OBLO,tNI I OBALNI ZIDOVI

Osim vertikalno optereeenih zidova ima i tak­ vih koji su optereceni pritiskom sa strane. To su u prvom redu potporni zidovi kojima je zadaea da podupiru zemljani nasip. 1zraduju se najcesee zt nasipe cesta i zeljeznickih pruga, ali i prilikom uredenja gradilista z<), z~rade na kosim i nepravil­ niM terenima. Pritisa:iC zem[jista i teiina samog zida uvjetuju specijalne oblike presjeka takvih zi­ dova; sto se proracunava statickim racunima (s1. 146). . Potporni zidovi izraduju se i na usjecima cvrseeg zemljiSta iii trosne stijene, kada npr. ne ~r =- :- _- -=-.: :

"t--­

f

.

.. ­ -­ -­ -----1' ~

J­I

-----r-

.;.

·0 -­

--;

ckYr'r//pn'marni 7JDs"oc.l/

, J'

"

..\1

w;;,' '" ""­

p~Jj~/(

P",p"t!Gn;

--+

"'"

.

.

~

II---H----Jl.-*--~ -

It----H---l!----!III jj---lI---lI-- ­

-';''''It-S

+.r,

-B-.i...~ -&..(.

I

t co

--t

-t-t...

.·­

Goo./~tnom V;Iekafniaz. u ~kt'lconJtl'!dd

51''''

1'500

--t '"

,

....

..-

g

--t.­

-

JH=+=4=~HiJ:= h*+=lH=, =;\=~H*""l~==ll==!l=o+! --+ '*!

lJio flccdnc'J 1'aJ?orula cky;ra i sfrop77;" /kromih/!peda

J)io tlocrtnc9 ..-o.tera

sti!mu.

.:­

~l==I--=+=1~i=I=~-.f.~-+

o

- 'i<

r­

--I-­

H§3-I-+=!=,~~!=f;~.

g

~----fl.---II'-"tI----II-..,.

/--._­

Q

"'. ~

®.oo oivirnom };.obrodna halo. u arm77·anol)(don.sJ:om konJtT'u./dtvnom sisfl:mu "LIT05TRCJ«-LlUBLJANA.­

1'500

-t· 0''

~ Q

o

Ff=t

IJio tlocrtnog ,..aspo,.~d~ tat=. ~. nih ncs;{cua i s"/ropn;h /I:~o ... nih/ 9r~da /",~J,mdC2r. ,"osi/aca/

G...-bet hdustr. na!a u orm;r,­ lCicnom k07U1rU/ct .sisfemu

1 :4000

Sl. 145. Konstruktivlli sistemi zgrada sa skeletnim, okvirnim i lucnim nosivim elementima

,.

Sl. 144. K017struklivni sistem zgrade s k0117binacijom UZdllZlziJz i popreeniJz Iwsivi17 ::.idova

101

100

.\

bi bilo racionalno preopseino otkapanje do dozvo­ ljenog nagiba zemljista, odnosno kada treba otko­ panu strmiju kosinu zastititi od vanjskib utjecaja. Takvi zidovi nazivaju se oblozni zidovi. Potporni i

takvih ograda ne hi kvarila mjesto i okolicu, pa ih treba prikladno rascIanjivati i kombinirati s ra­ slinstvom (nasadima, zelenilom).

Sl. 147. Dio ogradnog zida kombiniran 5 providnim elementima (clancima) od metala

t

'~-I~' I '4. «, .1. 1..··_-· . . .!,.,~,.

,--:" =f ..:~~

'1.

... . .,

~.....

14 - ( " t ' J

~"....,,: ~'r:::~#"'~'

--- :~~~~ :o~:r na'Jib 5:1

I

~

'~~

:1.': :: . . . '.'

I

~

;."o+h!em

: ,+itjlO :

I

"'2!~

,"

I I I T I 7I'-'O~34+--10~

,

,

r

4~

K

(0, .. A pm;"ano6efon.skT

~~~;f{~~&~1,~~f~{~

sto je izneseno u ovoj (I) knjizi, dok se podaci ski prostor. Izvan zgrada mogu biti ogradni i pot­ o drvu i drvenim i
potpopn; ztd 0617'1:0­

van i c1r'menz;oni­ rz tl' / 1'(177

po stat'clam Ta·

CU71U

/AB2.Z0- C~1/

I

'oa

12'1fra od0190 I ~ plcc'm't

~

'1 ; ZOO

51. 148. Monotonija dugog ogradnog zida suzbijena ras1instvom ispred zida

'1 :50

Sl. 146. Potporni i oblozni zidovi

oblozni zidovi kojima se ucvrscuju rijecne iIi dru­ ge oDdle od pritiska vode, vodenog toka inavale valova nazivaju se obalni zidovi. Potporni, oblo­ ini i obalni zidovi izraduju se ad naravnog kame­ na, betona i armiranog betona. OGRADNI ZIDOVI Ogradni zidovi ograduju slobodne povrsme sa strana. Oni osim vIastite teiine i tlaka vjetra ne preuzimaju druga optereeenja. Na omedenim gra· diliStima za zgrade izgraduju se na ulicnoj strani jednostavne i razmjerno niske ograde (80-120 em): Obicno se takve ograde izraauju s masivnim zidom sarno u svom donjem dijelu (povrh teme­ Ija), a s providnim (prozracnim) gOTnjirn dijelom od metaln~h iIi drvenih ogradnih clanaka (s1. 147). Za tvornicke i neke druge komplekse zgrada cesto su potrebne pune (neprozracne) ograde vece visine. Obicno se izraduju od opeke ili betona (s1. 148). Pri projektiranju treba pa~iti da monotonija

NAZIVI ZIDOVA U ZGRADAMA NajceSce se zidovi u zgradama oznacuju i na­ zivaju po svojoj svrsi i poloiaju (51. 149). Vee opi­ sani temelji nazivaju se cesto temeljni zidovi. Vee je poznato da su iznad temelja podrumski zidovi, au nepodrumljenim dijelovima podnozni zidovi iIi sokli. Dalje se po etaiama razlikuju prizemni zi­ dovi, zidovi katova i tavanski zidovi od kojih se oni trokutnog oblika na bocniIn stranama nazivaju zabati iIi zabatni zidovi. Vee su obrazloieni glavni vanjski (procelni i zacelni) kao i srednji glavni zidovi. Dijelovi vanjskih zidova ispod prozora na­ zivaju se parapetni zidovi iIi prozorski parapeti. Vanjski zidovi na kraCim iIi bocnim stranama zgrade su bocni zidovi. Bocni zidovi zgrada grade­ ni..h na zatvoreni nacin izgradnje, koji se doticll boenih zidova susjednih zgrada, nazivaju se po­ zarni iIi vatrobrani zidovi. testo se u tanjim zido­ virna isticu pojacani dijeIovi u kojima su dimovod­ ni kanali, pa su to dimnjacki zidovi koji na tava­ nu i na krovu postaju samostalni dimnjaci. Zgra­ de sa skos'enim krovnim plohama cesto ispod stre­ he imaju nastresne zidove koji zatvaraju tavan­

.. ,.. d,Trmjacki Z1doy/ 18 ", ,samc,stalni dimnjaci '9 ' .. 77a.sfr~;"i zidoY,' 20 ... vatr06ram/poIQTni/ zidov;I 21 _,/,otpo'f'ni rid 22"'0'lraclni Z;'dOYl ~: 2.00

51. 149. Nazivi zidova

102

Z!

zgradama

103

. U treeoj su skupini one vrste koje su postale od SJ>omenute prve i droge skupine tako 5to su u velikim dubinama (do 10 kID) i na visokim tern­ peraturama (l00-3000C) te pod jakim pritiskom (do 3.000 atmosfera) promijenile svoju prvotnu stru.k1uru i svojstva. DosIo je dakle do metamor- _ foze iIi preobraiaja, pa su to vrste metamorfnog iii preobralajnog kamena.

VAmIJA SVOJSTVA KAMENA

Po t'l!rdoCi razlikuju se tvrdi kamen, a to su sve vrste eroptivnog kamena i meki kamen kojem pripadaju skoro sve ostale vrste. TeZina tvrdog kamena je ad 2.100 do 3.300 kgfm', a mekog od 2.000 do 2.700 kg/m', ~vrstoca na pritisak tvrdog kamena je 1.000 do 5.000 kpfcm2 a boljih vrsta mekog kamena (vap­ Vrste eroptivnog kamena. 1z skupine eruptiv­

nenca,dolomita i pjescanika) 500 do 1.600 kp/cm'. nag (vulkanskog, magmatskog) kamena za grade­

Prema svrsi kamena u pojedinim slucajevima va­ vinske svrhe najvise se upotrebljava granit i ga­

ma je osim cvrstoce na pritisak i njegova cvrsto­ bro. Up·otrebljavaju se najvise kao ploce za obIoge

ca na istezanje, pa udarna cvrstoca i cvrstoca pro­ u arhitekturi, te kao zidni bIokovi i kocka za ta­

ZIDOVI I OBLOGE OD NARAVNOG KAMENA tiv habanja. Sve te cvrstoce kao i druga svojstva race u gradevinarstvu, gdje im se pridruiuje i

ispituju se i utvrduju (atestiraj ) u laboratoriji­ bazalt kao najcvrSCi i najtezi Kamen uopce. U ma­

rna za ispitivanje gradevinskog materijala. njoj mjeri, a za iste svrhe, upotrebljavaju se i dru­

nih, brusenih i glacanih do punog sjaja, pa boja i S obzirom na otpornost u visim temperatura­ ge vrste eruptivnog kamena kao npr. sienit, diorit,

OPcENITO 0 GRADENJU KAMENOM rna, na eruptivnom kamenu nastaju nepravilne pu­ struktura naravnog kamena daje takav ugodaj ka­ tonalit, portir, andenzit, dijabaz i dr.

Kroz cijeli historijski razvoj covjecanstva bio kotine na temperaturi preko 550°C, a vapnenci kaY ne moze dati ni jedan umjetni materijal. je naravni Kamen osnovni materijal najznacajni­ Vrste sedlmentnog kalDena. Iz skupine sedi­

se na temperaturi 600 do BOO·C raspadaju, odno­ Uz veliku primjenu naravnog kamena u suvre­ jih gradevina pojedinih narada u pojedinim epo­ mentnog (talolnog) kamena doIazi za grae:tevinske

sno postaju zivo vapno. menoj arhitekturi, dolazi on do najmasovnije pri­ hama. Mnoge takve gradevine, manje iIi viSe sacu­ svrhe do maS4>vne upotrebe drobina i sipina,

Kamen je uglavnom dobar vodic topline, to mjene u suvremenom gradevinarstvu (niskograd­ vane, postoje i danas. Tako jos danas postoji gra­ sljunak i pijesak, zatim pjescar (pjescanik), vap­

bolji, sto je gusei, pa su zbog toga rjede (porc­ nji). Lomljeni i drobljeni Kamen je nezamjenjiv devina koja je kao prva na svijetu izgradena od nenac (krecnjak), dolomit, sadrovac i tupina.

znije) vl'ste kamena za zidove zgrada povoljnije materijal za donji stroj cesta i ieljeznickih pruga obradenih blokova naravnog kamena. To je pira­ od gusCih. Krupnija i sitnija medusobno nepovezana ZIna

te kao kocka za gornji stroj putova. U razlicitim mida faraona Djosera, sagradena u drevnom Egip­ u davnini raspadnutih stijena nazivaju se drabi­

stepenima obrade Kamen je nezamjenjiv materijal Trajnost kamena ovisna je 0 fizickim faktori­ tu prije 4.500 godina. Postoje kiklopski zidovi na na i sipina, te sljunak i pijesak. Dok su zrna dro­

za potporne i obalne zidove i za pristanista. rna (stezanje i rastezanje pri promjeni tempera­ jugeistoku i megalitski spomenici na sjeveroza­ bine i sipine mirovala (brdski iIi kopani sljunak

turc:)v'. ~emijsk~m faktorirna (rastvaranje llslijed 1nace se klasicnim nacinom od blokova obra- ~ padu Evrope iz mladeg kamenog i broncanog do­ i pijes
razliCItih sasto]aka u zraku, kiSnici, dimu) i bio­ denog kamena grade sarno oni objekti Kojima se ba..Dobro su poznate i mnogim sacuvanim primje­ su zrna sljunka i pijeska kotrljali vodeni tokovi i

loskim faktorima (mahovina i drugo raslinstvo). namjerno daje historijski iIi monumentalni karak­ rima dokumentirane klasicne gratJevine starog vi­ zaoblili im bridove (rijecni, potocni i morski slju­

Zastita se postiie uglavnom zatvaranjem pora vo­ tcr, kao sto su npr. spomenici, mauzoleji i slicne jeka, ranokrscanske, romanicke i goticke grade­ nak i pijesak), Drobina, sipina, sljunak i pijesak

skorn, parafinom, selakom i vodenim staklom. gradevine, a osobito rekonstrukcijc i konzervacije vine srednjeg vijeka, te gradevine renesanse, baro­ vrIo su vaZni materijali za podloge i nasipe, oso­

vidljivih dijelova historijskih gradevina. Struktura i boja pojedinih vrsta karriena istice ka i klasicizma novog vijeka. U tom razvoju, du­ bito pri grae:tenju saobraeajnica, a sljunak i pije­

se ill prirodno lomljenim povrlinama mekih vrsta iern od cetiri milenija, Kamen je glavni konstruk­ sak masovni su materijali i nezamjenjivi agregati

kamena iIi brusenjem i glacanjem povrsina erup­ tivni i dekorativni elemenat Cija je obrada dotje­ VRSTE KAMENA PO POSTANKU betona i armiranog betona. -

tivnog i tvrdih vrsta mekog kamena (brackog vap­ nma upravo do savrsenstva, a skladno umjetnic­ Uz vee spomenutu geologiju, kao Op61 nauku 0 nenca, mramora i serpentina). Pjescar iii pjescanik je prirodna smjesa ~ljU!ll­ ko oblikovanje i estetski ugodaj mnogih kamenih Zcmlji, posebno se bavi sastavnim dijclovima zc­ ka i pijeska u davnini povezana prirodniin vezi­ gradevina vee odavno jc dao arhitekturi naziv maljske kore mineraiogija, a specijalno kamenom, Yom. Od njega se izrae:tuju blokovi za zidanje vise »okamenjena muzika«. ~l1rA£,NOLOMI njegovim vrstama, svojstvima itd., bavi se petro­ u gradevinarstvu a manje u arhitekturi, a mnogo Koncem XIX stoljeea naglo se mijenja uloga Kamenolomi ili majdani otvaraj se na mje­ grafija. se upotrebljava i kao lomljeni kamen. kamena u gradevinskoj tehnici. Njegovu konstruk­ stima koja obiIuju dobrom vrstom kamena, .a na­ tivnu funkciju preuzimaju najcesce novi, jedno­ Nauka je dokazala da su razlicite vrste kamena Vapnenac iii krecnjak je kalcijev karbonat s laze se liZ prometne arterije iIi im se mogu lako stavniji i brze izvedivi elementi od betona, armi­ nastajaJe kroz miJijarde godina na tri glavna na­ razlicitim primjesama po kojima se dijeli na rono­ prikljuciti. Najpogodnija su rnjesta s kosom »stra­ ranog betona i celika, ali njegova estetska funk­ Cina, pa ih je svrstala u tri glavne skupine. go vrsta r~icitih po boji (od bijele do erne) i nom« prema prometnoj povrsini, s horizontalnim cija dolazi u modernoj arhitekturi do punog izra­ U prvoj su skupini one vrste koje su nastale po drugim svojstvima. Vapnenac se za grae:tevin­ Hi slabo skosenim slojevima kamena (sl. 150). Po iaja. Naravni Kamen vrIo cesto daje »lice« nekom hladenjem i ukrueenjem rastaljene magme. Mag­ ske svrhe upotrebljava daleko viSe nego sve osta­ zidu od drugog materijala (betona iIi opeke) bilo ma se pod pritiskom kretala iz uzarene dubine Ie vrste kamena zajedno. Primjena mu je svestra­ kao sudionik mjesovitog zida, bilo kao obloga prema vec ohladenim i ukrucenim gornjim sloje­ na jer se razmjerno lako obrac1uje. Od vapnenca zida od drugog materijala. virna, dijelom se zadriavajuCi u raspukJinama, a se izraduju zidni blokovi, debele i tanke ploce za Tradicionalnim nacinom izraduju se danas zi­ dijelom izbijajuCi na zemaljsku povrsinu. To su obloge, klesanci, a mnogo se upotrebljavaju lorn­ dovi od grubo obradenog ~amena na manjim stam­ vrste eruptivnog (magmatskog) i vulkanskog ka­ Ijeni i grubo dotjerani komadi, osobito za zidove benim (osobito individualnim) i manjim javnim mena. i za podloge (donji stroj) saobraeajnica. Grade­ zgradama u okolici u kojoj vec postoje takve zgra­ vinska industrija proizvodi od vapnenca fivo i U drugoj su skupini one vrste koje su nastale

de, zatim na planinarskim i turistickim objektima hidratizirano vapno. trosenjem iIi raspadanjem prvotno ohladcnih i

na Kojima se namjerice ieli naglasiti povezanost .ukrucenih gornjih zemaljskih slojeva (»geosfera

Dotomit je vrlo slican vapnencu. On je kalcij­ s okolicom i prirodom. Tako se npr. cesto i u trosenja iIi raspadanja«) i njihovom sedimentaci­

ski i magnezijski karbonat, pa je cvrsCi i gusCi periferijskim podrucjima gradova izraduju podn?­ jom (taloienjem), osobito u nekadasnjim morima

od vapnenca. zja i drugi vanjski dijelovi zgrada s »licima« gru­ cija su mnoga dna kataklizmama (poremeeajima)

_ Sadrovac sluii za proizvodnju sadrenog praha be obradenog kamena, a cesto se takva »lica« izra· zemaljske kore kroz davne vjekove postala dana­

iIi sadre, a tupina za proizvodnju cementa. duju i u unutrasnjosti nekih prostorija u Kojima snje planine. Taloie.ni se materijal postepeno po­

naravne povrsine kamena daju ugoe:taj povezanosti Vrste metamorfnog kamena. 1z skupine meta­ novno povezivao nekim prirodnim vezivom (oto­

s prirodom. pinom) u cvrsee iIi slabije rnase, a neki os tao ne­

morfnog kamena za gradevinske svrhe su vahle Suvremene obloge ad naravnog kamena izradu­ razlicite vI'ste mramora i serpentina od kojih se povezan. To su vrste sedimentnog ili taloznog ka­

najviSe izraduju ploce za obloge. ju se od debelih ili tankih kamenih ploca piljemena.

Sf. 150. "StraIUl« pogodna za otvararije kamenoloma 104

105

odstranjenju raslinstva i humusa otkapa se naj­ prije osnovna etaza iii pod (patos) kameno1oma, obieno na istoj visini na kojoj je prometna povr­ sina, pa se dobiva radno telo visoko do 8,00 m s gornjim zavrsetkom po izohipsi (sl. 151). Otpad­

Lomlje kamen. Od cetiriju vrsta lomijenog kamena za zidanje prva je obicni lomljeni kamen za zidanje koji se dobiva odabiranjem i razbija­ njem materijala dobivenog u kamenolomu minira­ njem. Komadi po svom obliku, veliCini i teiini mo­ raju odgovarati zidanju bez posebne obrade osim najnuinijeg »priklesavanja« kamenarskim cekicem (sl. 155a).

OdvaIji je lokova. Komadi (blokovi) kame­ na bez pukotina vade se u kamenolomima s pri­ pravljenih »stepena« ogranicenih nizovima horizon­ talnih i vertikalnih busotina. Zabijanjem celienih klinova (zasticenih limovima koji se, izglodani i

'pod /'palo.r/ ,// omoyna

etazet

njih. Ukoliko se ti viseCi dijelovi ne uruse pnll­ kom miniranja niiih dijelova, treba ih rucno ili miniranjem odvaljivati uz sve mjere opreza i pune zastite od eventualne nesrece. Miniranjem dobiveni komadi u kamenolomi­ rna najcesce se razbijaju u manje komade, pa se upotrebljavaju iIi kao lomljeni kamen, iIi se drobi­ licama preraduju za tueenac (drobinu) i sipinu, iii se komadi kidaju u koeke.

farl1~11o!oma

---

~ ... I{omad" obi/110(j /grrubo1/ !oml/eno9 Jomena

--­ --­

/

-­

'}

l­ -.!._..\.

-

obracajniea i drugih povrsina neposredno na tIu. Najveca dimenzija pojedinog komada mora biti preko 15 em, a tciina komada ne smije prelaziti 30 kg. bradeni kmnen. Kao obradeni kamen po na­ Slm propisima smatraju se poluklesani, klesani i speeijalno (naroCito) obradeni komadi, a osim toga i pravilno lomljeni komadi u obliku koeke ili prizme. Poluklesani (polutesani) kamen su komadi pa­ ralelopipednog iIi drugog geometrijskog oblika ko­ jima su liea i na liea okomite 4 straniee 20 em du­ boko od Iiea pravilno obradene dlijetom, s pra­ vilna 4 vanjska brida, dok ostali dijelovi (koji se u zidu izvana ne vide) mogu ostati grubi iIi ne­ obradeni (sl. 156).

.

.=...:..<­..

~

~_

Ci/-Komacli ploCOJlog !om~~lJo9

S1. 151. Pod, etale i radna tela kamenoloma

nlm materijalom proslruje se osnovna etaia. Na visini radnog eela osnovne etaie otkapa se prva etaia udovoljnoj sirini za rad i transportiranje vagonetima lijevo i desno (po izohipsi) izvan si­ rine radnog eela. Ako je stijena trosna (s narav­ nim pukotinama) obavlja se rueno odvaljivanje polugama (pralieama) uzeventualno lomljenje ba­ rutoro. Kompaktnije stijene treba minirati, kako je navedeno u poglavlju 0 zemljanim radovima. Pri ruenom otkopavanju radna eela pojedinih etaZa neka ne prelaze 8,00 m (a tako duboko se mogu upustati mine). dok u potpuno mehanizira­ nirn kamenolomima radno eelo bez stepenovanja moze biti visoko i do 50,00 m.

............

obicni lomljeni kamen, ali ne za zidanje nego za druge svrhe, osobito za pod!oge pri gradenju sa­

'·t ..... '

L

~,~

.--.' -. ::..' :

- ' . t - ." '. '. -. I ',. . - ... ' "

kamena.

".,

#

' - .

51. 156. Poluklesani komadi kamena

Sl. 153. Odvaljivanje bloka s pripravljenog stepena

@... Komadi do(jeraT7()g Icml/~71(J1_l:a'm~Tla

osteceni, zamjenjuju novima) odvaljuju se od ste­ pena blokovi paralelopipednog oblika predvidenih dimenzija (sl. 153). U is tom smislu odva juj se

@... J(omadz· !~m!i~no9

Vacte je kamena. Ako su u kamenolomu strmi slojevi kamena, vadenje se obavlja »potkapanjem« po izvjesnom redu (s1. 152). Isto tako se potka-

Klesani (tesani) kamen su komadi paralelopi­ pednog ili kubusnog (koekastog) oblika kojima je svih 6 straniea pravilno dlijetom (iIi piljenjem) obradeno, a svih 12 bridova im je ostro. To su klesanci (tesanci) i kvaderi.

NO'!1J('TJa :za clldop­

slu: zidoye

Sl. 155. Cetiri glavne vrs/e lomljenog kamena za zidanje

@... OdYalji.-al1;~ d.-a­ jz.i maniih da'it'd­ 710g

y~;i-!l iJ/oka

®... Nast<1yl;'anj~

¢dyetli~nih J,/okoya polugDm /pralicDm, cUIIri;D'7I1/

Sl. 154. Odvaljivallje manjeg bloka od veceg

od veCih blokova manji (s1. 154). Pravilni komadi i ploce izraduju se u kamenarskim radionieama mehanickim piljenjem blokova. Sl. 152. Red po/kapal1ja strmih slojeva kamena

VRSTE KAMENA PREMA STE ENU OBRADE

panjem po stanovitom redu vadi kamen iz strmih iii okomitih slojeva racunajuCi s padanjem »vise­ Cih« dijelova prilikom miniranja dijelova ispod

Prema stepenu obrade nasi propisi razvrstavaju kamen za gradevinske svrhe kao lom1jeni, obraae­ ni i drobljeni kamen, pa se takve vrste otpremaju iz kamenoloma na gradiliSta.

Druga je vrsta plotasli lomljeni kamen koji se upotrebljava za zidanje i taraeanje. Odabire se u kamenolomu izmedu komada koji su pri lomu zadriali dvije vece pribliino paralelne leiajne po· vrsine (gornju i donju), dok se ostale povrsine dadu »priklesati« za zidanje kamenarskim cekicem (s1. 155b). Treca je vrsta dotjerani lomljeni kamen oda­ bran od pravilnijih komada koji se kamenarskim alatom »dotjerujw< tako da osim dviju leiajnih povrsina dobiju pravilnije »liee«, ali bez finije obrade (sl. 155e). cetvrta vrsta je kamen za ciklopski zid s »do­ tjerane« tri Ieiajne povrsine i »licem« (s1. 155d). Osim ove tetiri vrste lomljenog kamena za zi­ danje nasi propisi predvidaju jos i petu vrstu kao

:/euet't: Sl. 157. Priprava i zacrtavanje blokova za klesanje

Rucnom obradom ('klesanjem) jz,raduju se kle­ sanci od odvaljenih (neminiranih) blokova boljih vrsta kamena. Odvaljeni blok, kome su dimenzije nesto vece 0 onih predvidenih za definitivnu obradu, postavlja se na drugi blok iIi na nogare, pa mu se na jedan uzduini brid na gornjoj povr­ sini izradi 2-3 em sirok vodoravni rub. Na taj 107

se rub postavlja ravnaio kojem krajcvi strse preko krajeva izradenog ruba, a drugo se ravnalo namje­ sta ispod drugog uzduznog brida i viziranjem se njegova gornja iviea izravnava s donjim ivieama strsecih krajeva prije postavljenog ravnala. Po za­ ertanoj liniji izraduje se dIijetom vodoravnirub na toj duzoj, a isto tako i na dvjema kraCim stra­ nama (sl. 157). Prema izradenim rubovima klese se eijela gornja povrsina u ravninu sto se stalno kontrolira ravnalom. Zaertavanjem pomo<-:U pra­ ,vokutnika gornjih cetiriju bridova na izradenoj povrsini i zaertavanjem ostalih bridova (p'omocu pravokutnika i uz okretanje bloka) izraduju se rav­ ne povrsine na ostalim stranama klesanea.

brusene i glaeane (poIirane) kamene ploce za obloge vanjskih (fasadnih) i unutarnjih zidova, podova .j stubiSta (sl. 160).

sipina) odredcnc krupnoce zrna. Daljnje llsitnja­ vanje obavlja se mljevenjem u specijalnim mlino­ vima za kamen. Drobljeni kamen se upotrebljava u vrlo veIi­ kim kolicinama za gradenje saobracajnica. Kao tucenac (tucanik) smatraju se obicno komadi s dimenzijama 30/70 mm, kao split komadi s dimen­ zijama 15/30 mm, kao grus (tina sitneZ) zrnea s dimenzijama 0,008/15 mm, a kao tiler (kameno brasno iIi kamena prasina) zrnea do 0,003 mm.

OBRADA VIDUIVIH POVRSINA ILl LICA KAMENA Prema VI'sti, svrsi, znacaju i zeljenom arhitek­ tonskom efektu nekog kamer.og zida iIi obloge obraduje se vidljiva povrsina iIi lice pojedinog komada kamena na razlicite nacine. Ta povrsina moze biti manje-vise neravna iIi ravna te manje­ -viSe hrapava iIi glatka (sl. 162).

Sl. 160. Piljene kamene place

Sl. 158. Klesanci sa specijalno obradenim licima

U skupinu obradenog kamena ulazi jos kocka i prizma za tarace (kolovoze). Masinskim (a i rue· nim) lomljenjem tvrdih vrsta kamena dobiva se krupna koc~ za koju su propisane dimenzije 18 x 18 x 18 em, 18 x 18 x 14 em i 16 X 16 x 16 em. Prizma iIi uzduznjaci (duznjaci) su komadi s propisanim dimenzijama 27 X 18 X 18 em, 27 X 18 x 14 em i 24 x 16 x 16 em. Sirna kocka su ko­ madi 10 X 10 x 10 em i 8 x 8 x 8 em, a kocka za ­ mozaik su komadi 6 x 6 X 6 em i 6 x 4 x 4 em (sl. 161).

•

Specijalno (naroCito) obrai1eni kamen su klesa­ ni, piljeni, tokareni i po pravilima klesarskog umi­ jeca obradeni komadi boljih vrsta kamena. To su npr. kiesanei sa speeijalno obradenim lieima, kako su izradivani najvise u vrijeme renesanse i baroka (sl. 158), zatim kameni okviri za prozore i

~ ...

K7"UP71Q

o

Kam~T1a kocRa

-t1J-,j CzjJ,. ~-' i-s: ..... 6'",.'.....

t• .',",. ':-:" ,'~ i -'!'-

I

' - " . ' . ..

';-. '!!>+~- - --!of :~.':

I

~~'~'

. "-: :",;

, ""::-21 ~/

.)t'"

.:'i'

'j(-

I

'ir'

:<,,:':.

~~-r --r"

..J?

jF

....

(0... KermnlfX prizma /urc!cdlfjaa; duinjacll Sl. 162. Razlicite vrste povrSinske abrade kamclla

~·9-;:'l-·9.. ~ 'l.- - LJ:I'_)( ';'- l:..3e )(_

--i-"':

Sl. 159. Raz.liciti specijalno obmdeni komadi 1camella

@...Sitna Aam~T/a .:J

Koclca

~

Starija je obrada bunjasta iIi bosirana povr­ sina kod kojese uz svaki ad cetiri prednja brida izraduje ravni rub iIi tazeta u istoj vertikalnoj rav­ nini, a povrsina izmedu rubova ostaje ispupcena, prirodno lomljena iIi grubo dotjerana. Druga je obrada okljucalla iIi pikana ravna povrsina na ko­ joj se jasno razabiru udarei siljastog alata. Slije­ deca obrada je brazdana iIi sarirana ravna povr­ sina na kojoj se vide dosta pravilne brazde izra­ dene dlijetom iIi Siljkom. Daljnja je obrada Znl­ cana (ozrnavljena-) iIi stokana ravna povrsina koja je hrapava kao da je posuta zrnjem. Navedeni stariji nacini povrsinske obrade da­ nas se napustaju, pa se vrlo cesto ostavljaju pri­ rodno lomljene manje-viSe neravne povrsine, a jos cesce se ostavljaju rayne masinski brusene pov~-

....

@... Kod-a za

mo­

zail< 'l:tO

vrata, klesanci i zavrsni komadi lukova od kame­ na, kamene prozorske klupice, balustri (stupiCi) i ograde, kamene stube (stepeniee), bubnjevi stu­ pova kruznog presjeka i njihovi kapiteli. razliciti vijenei, ukrasi i slicni elementi koji su davali stil­ ska obiljezja arhitekturi kroz proslih par tisuca godina, a danas se izraduju sarno imimno (sl. 159). Kao speeijalno obradeni kamen u danasnjoj arhitekturi doiaze do najjaceg izraiaja piljene,

Sl. 161. Kamen obratJel2 kao kocka iii prhma

Drobljeni kameR. Miniranjem, odvaljivanjem i lomljenjem (razbijanjem) dobiveni komadi u ka­ menolomu mogu se dalje usitnjavati do pozeljnih dimenzija strojevima drobilicama, a manje koli­ cine mogu se usitnjavati i rueno. Drobljenjem (ili . menim razbijanjem dobiva se tucenac iIi tucanik (umjetna drobina) i drobljeni pijesak (umjetna

108

sine, kao i rayne do punog sjaja glucane (polira­ ne) povrSine. ALAT, POMAGALA I STROJEVI ZA OBRADU KAMENA Osim alata i pomagala za vadenje i odvaljivanje kamena u kamenolomima, spomenutog u poglavlju o zemljanim radovima, upotrebljava se za daljnju menu obradu kamena jcdnostavan, kroz mnoga stoljecaiskusan i za pojedine vrste obrade jos uvi· jek prikladan alat i pomagala (s1. 163).

Rucni alat i pomagala. Za razbijanje komada sluzi veCi (tdi) iii manji (laksi) bat iii malj (rna. 'ila) teiak 3-5 kg (a ima ih i tezih). Za grubo »Qotjerivanje« komada i za bosaiu upotrebljava se manji bat iii cekic bosar tdak 1-2 kg kojem obje udarne strane mogu biti raYne, iIi jedna rav­ na a dmga s okomitom sjecicom. Gruba obrada j izravnanje povrsine postizava se dvorogom iIi dvo­ krakom (dvokrakim pijukom) teskim 2-4 kg. Izravnanje povrsine »brazdanjem« obavlja se si­ ljastim dlijetom iIi siljkom (»spieom«). Za bra­ zdanje (pravilnije) upotrebljava se i posebno dlijeto za brazdanje. siljasto dlijeto i dlijeto za brazdanje lijevom se rukom pridrZavaju i usmje­ ruju na kamenoj povrsini, a desnom se rukom udaraju odozgo jednostavnim malim batom te­ skim do 2 kg (za tvrdi kamen) iii drvenim tuckom (za meki kamen). Za grublje poravnavanje povr­ sina upotrebljava se sjekira pljosnatica iIi zubati­ ca, dvosjekla sjekira, nasjecka iIi krunar, te na­ zupcana dlijeta. Finije izravnanje povrsina obavlja se sirokim dlijetima i poilldlijetima razlicitih siri­ na. a za fazetiranje (izradu ravnih povrsina uz bridove kamena) sluze uska dlijeta iIi dlijeta za tazetiranje. Ravne a hrapave (zrncane iIi ozrnavlje. ne) povrsine izraduju se udarcima cekica zrncara koji na svojim udarnim povrsinama ima pravilne piramidalne izbocine eiji vrsci pri udaranju drobe povrsinski sloj kamena. Da~ako da je uz ovaj tradicionalni alat potre­ ban odgovarajuCi pribor i pomagala, kao npr. duia i kraca ravnala, pnivokutnici, sestari, crtala, te specijalna klesarska olovka. Dizanje i pl-enosenje vecih (tezih) blokova ka­ mena, osobito klesanaea, kako pri transportu, ta­ ko i pri ugradbi, obavlja se dizalicama posred· stvom jednostavnih sprava za hvatanje kamena, sto ce se obrazloziti uodlomku 0 zidovima ad kle­ sanog kamena. Strojevi. Glavni strojevi za obradu kamena su pile, brusilice i busilice, a za drobljenje kamena drobilice, granulatori i praonice sljunka. U sklopu vecih kamenoloma organiziraju sc po­ goni, radilista iIi radioniee sa spomenutim stro­ jevi.ma, pa se definitivni proizvodi od kamena ot­ pravljaju na mjesta upotrebe iIi ugradbe. No cesto se u gradovima iIi privrednim eentrima osnivaju pogoni i radionicc, osobito za definitivnu obradu ukrasnog kamena (npr. za nadgrobne spomenike), pa se iz kamenoloma dobavljaju uglavnom polu­ proizvodi (odvaljeni i brazdani blokovi), a u ra­ dionieama se od njih izraauju definitivni pro­ izvodi. 109

I·'

tanja metalnih trnova (klipiea, cepova) i pijaviea za prievrscenje ploea uz zidove. Za busenje veCih rupa upotrebljava se i pneumatski cekic, spome­ nut u poglavlju 0 zemljanim radovima. Za drobljenje kamena upotrebljavaju se stro­ jevi drobilice, granulatori i praoniee sljunka. Grubo usitnjavanje kamenog materijala oba­ vljaju celjusne ili konusne drobilice. Sitnije dro­ bljenje (za agregat betona) obavljaju drobilice­ -cekicari i mlinovi 5 valjcima. Granulatori su strojevi za prosijavanje drobi­ licima usitnjenog kamenogmaterijala i njegovo sortiranje u frakcije (po veliCini zrna). Glavni rad­ ni dijelovi granulatora su sita, koja mogu biti rotaciona (eilindriena) iIi vibraciona (ravna i kosa). Praonice sljunka sliene su po svojoj konstruk­ eiji rotaeionim sitima u granulatorima, ali su u eilindricnom bubnju lopatiee koje potiskuju slju­ nak u smjeru protivnom na vodeni tok iz prska­ liea, pa se tako iz sljunka ispiru zemljane primje­ se, a muljevita voda s najsitnijom frakeijom od­ lazi u taloinicu.

Sarno vrlo meke vrste kamena mogu se piliti eelienim naZlllJeanim pilama (slienima pilama za drvo ilimetal). Za piljenje kamena upotrebljava­ ju se specijalne rayne eeliene iiene i traene pile s valovito izradenim bridovima. Pila se upreie u jaram (gater) tako da ona struie kameni blok u horizontalnom smjeru po zasjeku u koji se sta­ vljaju zrnea (pijesak) od eelika, kremena i karun­ da uz stalno polijevanje vodom za vrijeme stru­ ganja. Brusilice su jednostavni aparati (pokretni) ili strojevi (fiksni), obieno na elektrieni pogon, koji djeluju tako da im rotirajuea ravna povrsina pri­ tisee i pomiee pijesak od zmaea eelika, korunda i karborunda razliCite finoee. Tako se dobivaju bru­ sene iIi glaeane mat-povrsine bez sjaja. Sjaj se dobiva daljnjim brusenjem iIi glaeanjem smjesom kositrenog oksida, oksalne kiseline i utrljavanjem lanenog ulja (poliranjem). Polirati se mogu sarno vrste tvrdog kamena. Busilice su najeesee rueni aparati na elektrie­ ni pogon, ali - i fiksni, kojima se buse rupe, naj­ eesee na kamenim ploeama za obloge u svrhu ume­

OSVRT NA NASU INDUSTRIJU KAMENA Na nasem narodnom teritoriju ima najvise se­ dimentnog kamena kojim obiluju nasa kraska pod­ rucja na kojima se nalazi i metamorfni kamen, a pojedinacno (lokalno) nalaze se i neke vrste erup­ tivnog kamena.

Sedlmentni kamen. Od sedimentnog kamena nalaze se kod nas vrlo dobre vrste vapnenea od koj-ih prvo mjesto zauzimaju oni iz kamenoloma i pogona Industrije jadranskog kamena i mramora u 'Splitu. Na svjetskom su glasu neke vrste vap­ nenea -s otoka Braca (»bracki kame11.«), odnosno iz tamosnjih kamenoloma kod PuCisca (vrsta »Ve­ selje«), Splitske (koristen za gradnju Diokleeija­ nove palace u Splitu) i Selaca (vrste »Glaviea«, »Sv. Nikola« i »Rasotiea«). Na dalmatinskom kop­ nu spomenuto poduzeee eksploatira kamenolome kod Trogira (vrste »Seget« i »Okrug«), Dolca i Drnisa (vrste »rozalit«, »finor« i dr.). Od braekog kamena je npr. obloga zgrade Saveznog izvrsnog vijeea u Novom Beogradu, spomenik herojima Crvene armije u Batinoj Skeli, spomenik-obelisk u Adis-Abebi, neki detalji »Bijele kuee« u Vasing­ tonu, zgrada Rudarskog fakulteta u Lju-bljani i dr. Vrlo dobrog pjescanika ima u Belim Vodama kod Krusevea i kod Vinice blizu Varazdina. Sadrovac se vadi i pece kod Samobora (Rude) u Hrvatskoj i kod Debra u Makedoniji.

» Vencac«,

arant1.elovacki rudnici i industrija mer­ mera i granita u Aranaelovcu. Vrlo doore VTste mramora iskoriseuje poduzece Mermerni kombi· nat u Prilepu (vrste "Caska«, »Dvorci«, »Impera­ tor« i dr.).

il,'

rna!;

CB__ .bCJar oD//n7" 0 h~Jar .so: .5j('c/co-m (;D- .. - a'roTD,:! ,-/,' clvo/:-rak. a'/l/'do i/;' ill/cd lip/cal

("i1 ;'//a,;o CD.-- _dlt'/elo

,0:

6ra.zolan;'e

i;;'\ .. _.("e~7(, - I • ' I 717(,1 /'
f

(J)q.

G

drven'­ tu.cak

II

..'

O/Jl enl

([)

p!osnal,'ca ilt' .zu'batr'ea­

(D: a'YOf}ekla

® CD

e

.sjdt/Y;'ca

na.s/e!ka: iii krunor Tlarupcana d!,i~ta

;;,·ok~

c!frida

8 G

polu:dl,>do c!ltjeto .za !azet1'ra Tile CiJ ... cekl'! LTnCa7" ® malr' ;d,'/n1 prcrYalutn,'k (IJ kO.5 C kut,.,-;k (S). k/~far$ko. olovka.

51. 163. Alat i pomagala za rucnu obradu kamena

110

Izbor komada i debljme zidova. Za zidanje 10­ mljenim kamenom treba u kamenolomu odabirati komade takvog oblika da im u zidu bude duiina veea od sirine, a visina pribliino jednaka kao si­ rina ill manja od nje. Teiina komada neka je nacelno do 30 kg ako njima rukuje jedan covjek, a: s teiim komadima neka rukuje viSe Ijudi. Za predodibu 0 teiini a­ mena napominje se da je komad vapnenea s pro­ sjecnim dimenzijama 40 x 20 x 20 em tezak 30~0 kg, komad 50 x 30 x 20 em teiak ie vee dvostru­ ko, tj. 60-80 kg, a komad 100 x 60" x 40 em teiak je 120-160 kg (s1. 164).

Eroptivni kamen. Od eruptivnog kamena prvo mjesto zauzima gabro kod Jablaniee na Neretvi (uz nasu poznatu hidroelektranu) koji se cesto naziva i »jablanicki granit«, a eksploatira ga »la­ bla11.ica«, industrija granita u lablanici. Gabra ima i kod Visegrada u Rosni (»Na Drini euprija«). Granita ima kod Aranaelovca (»plavi granit«) i Rip11.ja u Srbiji, kod Prilepa u Makedoniji i u Mo­ slavackoj gori u ~-irvatskoj. U Slo'leniii ima dobrih vrsta t011.alita (»Pohor­ je« i »Jplotnica«). ' Bazalta ima kod Popovca u Baranji i kod Mla­ dog Nagoricana i Kumunova u Makedoniji.

Metamorfni kame . Od metamorfnog kamena imamo mnago vrsta mramora. Na prvo mjesto treba staviti vencacki mramor (vrste »AIbatros«, »Vencae beli« i »Vencae roza«) koji eksploatira

(c1) ... )a:

kamen je cesto nezamjenjiv materijal. Osim rna· sovne i glavne upotrebe za donji stroj saobraeaj­ nica upotrebljava se lomljeni kamen u vel'kim ko­ liCinama za ogradne, potporne, obaine i slicne zi­ dove.

Ukrasni kamen. Sarno ukrasnog kamena, tj. on?go: koji se. klesarski obraduje, ima u nasoj drzavi oko stotinu vrsta, svaka sa svojim nazivom (imenom) uzetim najcdce po nazivu mjesta ka­ menoloma ili »kopa« iz kojeg se ta vrsta vadi.

ZIDOVI OD LOMLJENOG KAMENA Danasnja gradevinska tehnika skoro posve za­ n~maruje lom~jeni kamen kao materija! za grade­ nJe zgrada, all za graoenje saobracajnica i druaih objekata gradevinarstva (niskogradnje) lomlj~ni

'.

,

t-- "

t. ~).':.;::'.'{.:; .'.~: ;::~/ ;-';':ft ,/

/

~-9<7 ~

~ ... Tei/ncr bicker ,,"Idh

/l7'Jt( J!apnrl7CCl Yf'!.

4o· 10·2() em

•

/;E/~

1l:' i-.

::.::/::;:~,::;

4

®..

~V'

7<

',;;"

0,.

tJ", o"a" ,2000·

. ,,;;.< .,,-/~ L'

Teli-na 6:/(a ctllakt' vrJ~

50·30·20cm

, 1;60'~1

Yd!,1?~17c<:r ,v~/.

~: 2.0 51, 164. I manja razlika u dimenzijama kamenih

blokova matno utjece na njihovu teZinu

_ Najmanja ~ebljina zida od obicnog lomljenog karr:ena neka Je 60 em, od plocastog 50 em, a oct dotJeranog lomljenog kamena 40 em. Sto su ko­ madi nepravilnijeg oblika, to treba da je debljina zida veca. Slaganje ko ada iii vez kamena. U tloertnom treba na lieu i naIicju zida slagati uzduinjake, tj. komade kojima je duia strana isto­ smjerna s duiinom zida, aIi iza svaka 2-3 uzdui­ njaka treba stavljati veinjak, tj. komad koji je svojom duiinom poprecno usmjeren na duiinu ~ida pa .tako povez je iIi veie uzduinjake koji su lspod nJega (s1. 165). Dobro je da takvi veinjaci u ~i~ov~ma d~bel!m 40 i 50 em veiu u cijeloj de­ b~Jl!u zl~a: a ma~e da zalaze u zid barem za pro­ sJeenu Vlsmu sloJa dublje nego 5tO zalaze susjed­ ni uzduinjaci. . Izmedu nepravilnih nutarnjih strana susjednih .!.
III

bude obuhvacen harem 1 em debelim slojem mor­ ta, odnosno da se kamen s kamenom iii krhotinom 'nigdje neposredno ne dotice.

Lezajnice i sudarniee na lieu i nalicju zida vide se kao reske zida. U svakoj tocki u kojoj se sa­ staju srediSnjiee lezajnih i sudarnih rezaka neka se reske granaju u najvise tri smjera jer bi cetvrti smjer kvario vez (s1. 167).

su materijala. Takva je veCina predratnih zgrada u Istri, Liei, Hrvatskom primorju, Dalmaeiji itd. Danas se obicni lomljeni kamen upotrebljava sa­ rno iznimno za gradenje zgrada, i to u individual­ HOj izgradnji, a glavna mu je primjena, kako je vee spomenuto, u gradevinarstvu (niskogradnji). Neozbukani zidovi od obicnog lomljenog kame­ na pokazuju liea nejednakih i nepravilnih koma­ da, a reske tvore sIiku potpuno nepravHne mre­ ze (s1. 168). Uz otvore (prozore i vrata) obicno se

htl rit-o"talno ir,.amo17./e

Za 1 m' normalnog nosivog zida od obicnog 10­ mljenog kamena potrebno je 1,23 m' kamena i 0,35 m' morta. Kako mort zauzima oko Y3 kuba­ ture zida, najvise se za zidanje upotrebljava vap­ neni mort koji je najjeft· iji. Zid od obicnog lomljenog kamena u vapnenom mortu smije se po nasirri propisima opteretiti do 5 kg/em'. . . Zidovi od ploeasto lomljenog kamena. Obicno se od nekih vrsta sedimentnog kamena lomlje­ njem dobivaju ploCe razlicitih debljimi sa dvije pribliZno paralelne plohe koje u zidu djeluju Rao lezajne plohe, dokse' sudame plohe priklesavac njem sarno donekle dotjeruju.

Sl. 165. Slaganje komada lom1jenog kamena u sloju zida

Leiajne plohe Hi leiajnice (gomje i donje) pojedinog komada kamena treba priklesati tako da se dobija sto vece poravnane povrsine koje treba da se .:;: zidL veCim dijelom pribliZuju hori­ zontali, a manjim dijelom da su skosene Sudarne plohe ili sudarnice mogu biti vertikal­ ne ·ili skosene. Pojedini kamen gornjeg sloja mo­ ra svojom donjom lezajnom plchom prileCi na gomje lezajne plohe dvaju iii viSe komada kame­ na donjeg sloja. Tako se postizava vez kamena 0 kojem je u velikoj mjeri ovisna cvrstoca zida i izgled njegovog liea (s1. 166).

/z)'/ul I I"(~ / :u'da :I'----- 5"0 I

- IOO-----,.f I

"'.\

S~.

167. Grananje sredisnjica 1ezajnilz

swZarnih

floriront izraynanJe rae/itf"

17(1:

<"717 n$i,,~

rezaka

,t· aT'­

mirernai-I!.t. .sulrlai freDa 'r­ .fYali~ 120- ('t!

zid«

Izg!~d Ilr'a'/ .,f'-- J, 0 - ,.0 -

:;.('0

~

~

W/.'l: 7.

~ ... Rejh

71U

Ii,u Jiela

• •B (i) .. !?~jh

na //,u .zit/a oel Jloia;tog I",m~~ 71(Jf!

kam~na.

...------y----,~i822i22

0 . . Re;lt~ ntJ ',eu ~ida eel dt:J7j~ra17CS' lom(/e71t:Jg

kamenG­

Na uglove zidova treba nacelno postavljati vece i pravilnije priklesane komade kamena. Izravnanja i libBini slojevi. AkQ u zidu ad 10­ mljenog kamena ne prevladavaju horizontalne le­ zajniee, treba na svakih 80-120 em visine izraditi sloj s horizontalnom gomjom plohom na koju se nastavlja daljnje zidanje. To su izravnanja koja se mogu izvesti i u vise horizoI1talnih slojeva opeke iii ogradenog kamena kao tzv. libaini slojevi. U zidovima stambenih zgrada moraju se izvesti vi­ jenei iii serklaZi od armiranog betona. Kao vezni materijal za zidove ad lomljenog kamena upotrebljava se vapneni, produzni i ce­ mentni mort. Vapneni s~ mort prireduje od 1 za­ preminske kolicine gasenog vapna i cetiri zapre­ minske koIiCine pijeska, pa je to smjesa 1 : 4. Pro­ duzni mort prireduje se u smjesi 1: 3 : 9 (ce­ ment : gaseno vapno : pijesak), a eementni u smje­ si 1 : 4 (cement: pijesak). 0 tim vrstama morta dat ce se detaljniji podaeiu poglavlju 0 zidovima ad opeke i opekarskih blokova. Zidovi od obtcnog lomljenog kamena. Sve do proslog rata gradene su stambene i sIicne zgrade skoro u svim nasim kraskim krajevima od obic­ nog lomljenog kamena. Zidovi takvih zgrada obic­ no su ozbukani i obojeni, pa se ne vidi od kakvog

~

@... 1?eik(

71(%

!/w clkloprkog zr'da Od lom!ienog

J(ame7la

~: 50

St. 166. Raz1iCiti izgledi (lica) zidova od raz1icitih

vrsta lomljeflog kamena

112

I

.

zicla

roo---.r

floriz(J7Tf iT.Tavnal1;~ II,' s~,.J/ai trt'6tt izradi!t' ncr s;'akih -tZO-fGO t:T/1

Y".fin~ z;
o oJ> I

o

T/ocr! zidova na u9/U.

I

'"I

...c

hor/zont pmjd A-A / 1: 20

Sl. 168. Zid od obicnog lom1jenog kamena

stavljajli okviri od obradenog kamena (dakako bez zbuke). Od obicnog lomljenog kamena rade se zidovi s jednim licem (npr. potpomi i oblozni zidovi) i zidovi sa dva lica (npr. ogradni zidovi). Najjed­ nostavniji zidovi, koji ne preuzimaju naroCita op­ terecenja i od kojih se ne zahtijeva veca cvrsto­ ca i trajnost (npr. ograde u poljima), zidajuse bez morta. Zid bez morta naziva se suhozid. U ne­ kim slucajevima stavlja se priIikom zidanja za­ jedno s krhotinama kamena i zemlja, pa se dozvo­ Ijava razvoj vegetaeije po povrsinama takovih zi­ dova. 8

Konstrukt!vni element!

Tloer! zidova na u9/u Illi:ni;;onf.jJ7'I!'.s.!ek A-AI 1:20

Si. 169. Zid od p1ocasto lom1jenog kamena nim horizonta1nim res kama

5

prekida­

Dekorativno rasporedenim reskama viSih i ni­ zih komada kamena, prirodno lomljenim (hrapa­ vim Iicima kamena i pravilnom zagladbom reza­ ka znadu vjesti zidari-kamenari postiCi lijepe efek­ teo Zbog takvih efekata dozvoljavaju se i manja odstupanja od opCih pravila zidanja, pa se npr. vertikalne reske nizih i viSih slojeva na nekim mjestima poklapaju, a neki se komadi svojom kra­ com stranom postavljaju na lezajnu plohu. 113

Zidanje plocasto Iomljenim kamenom obavlja se na dva gIavna nacina. Prvi je nacin s Ieiajnicama koje se po duiini zida na viSe mjesta prekidaju udarajuci u sudar­ nice viSih ili na viSe mjesta postavljenih komada (s1. 169). Na visinama po 1,20-1,50 m ostavljaju se izravnanja bez prekinutih Ieiajnica. Drugi je nacin s neprekidanim Jeiajnicama, ali s umetanjem niiih i manjih komada izmedu nor­ mal nih komada u pojedinom sloju, te s umeta­ njem znatno kraCih komada iza veceg broja koma­ da normalne duiine (s1. 170).

Za zidanje je potrebna ista kolicina materijala kao i za vee spomenute zidove od lomljenog ka­ mena, a i kad su komadi bolje dotjerani, zahtije­ vaju manju kolicinu m·orta. Debljina zidova visokih do 3 m moie biti 40 em, a preko te visine viSe (50 i 60 em).

Od dotjeranog Iomljenag kamena gradene su kod nas u proslosti mnoge zgrade, osobito u Dal­ maciji i na otocima. Procelja takvih zgrada ni,su ibukana, nego se jasno vide reske i pravokutna lica dotjeranog kamena s okvirima uokolo otvora (prozora i vrata). Za zidanje se upotrebljava produini iIi cement­ ni mort, a debijina reiaka moie biti 15-30 mm, sto ovisi 0 stepenu dotjeranosti kamena. Sudarni­ ca viseg sloja neka bude pomaknuta od najbliie sudarnice niieg sloja barem za 10 em. Stariji nacin zidanja karakteristican je po istoj visini kamena 11 istom sloju na cijeloj duiini zida, pa sa Ieiajnice horizontalne i ne prekidaju se. No visina slojeva u istom zidu moie biti razlicita a­ ko bi se racionalno iskoristili odabrani i dotjerani komadi razlicitih visina. Obieno se u donje sloje­ ve stavljaju visi a u gornje niii komadi, a cesto se izmjenicno redaju slojevi s viSim i nizim ko­ madima kamena.

Ciklopski zidovi. U vrijeme svoje seobe zatekli stari Grci na Peloponezu i otocju Egejskog mo­ ra zidove od pretjerano velikih komada kamena. Nazvali su ih kiklopski zidovi pretpostavljajuCi da su ih u davnini podigli orijasi (divovi) Kikiopi, 0 Kojima je govorila njihova mitologija. Naziv se sa­ cuvaa do danas, ali je veCina evropskih naroda prihvatila od Rimijana Iatiniziran grcki izraz, pa je i kod nas usvojen naziv ciklopski zidovi. Dobar je i naziv "kikiopski" koji je bIiii originalu. Karakteristika danasnjih cikiopskih zidova nije vise u ve}icini kamenih komada nego u poligonal­ 'nom obliku njihovih Iica. SU

rom i siljastim dlijetom) taka da im je poligo­ nalno lice omedeno dosta ostrim bridovima i s ba­ rem tri lezajne plohe pravilnije obradene oko 15-20 em duboko i okomito na plohu (lice) zida (sl. 172) .. Lica se dotjeruju najvise u oblik peterokuta i sesterokuta, a duiine bridova susjednih komada koji se priljubljuju moraju biti barem p,ibliino jednake da se postigne pravilan vez i lijep izgIed.

.

'. .... : :.

'Vertz'ka!n; pTe­ siek A-A ,,:zo .J

:10 51. 170. Zid od p1ocasto lom1jenog kamena s nepre­ ,....-.,.,,----..r---..r--,--------.---..r.::i kidanim horizonta1nim rdkuma ~

:: a -1

Horizo-nt. ;zraYncrnja i/;" .fuJ/a. ie t.,.~ba izrao'i/[" 1>arl'm77d $Yet­ /r7h t(J~ em v;.fin!!' .zida

r

I ovi se zido'li, prema njihovoj namjeni, zidaju s jednim iIi sa dva Iica. Na zgradama se primjenju­ ju kao vanjski dijelovi vertikalno mjesovitih zido­ va od kamena i betona. Zido'li od plocasto Iomijenog kamena zidaju se u produznom iii cementnom mortu, a prema nasim propisima mogu se opteretiti sa 9 kg/em'. Za zidanje je potrebna ista koHCina materijala kao za zidove od obicnog Iomijenog kamena.

Zidovi ad doijeranog lomljenog kamena. Pri »dotjerivanjU« (bosarom i siljastim dlijetom) u kamenolomu odabranih komada sortirajn se oni u nekoliko razlicitih visina. Dotjerane Ieiajnice i sudarnice i bez finije obrade omogucuju izradu slojnih zidova s horizontainim Ieiajnieama, sto se u naprijed opisane dvije vrste zidova od Iomlje­ nag kamena nije postiglo. Zbog toga su zidovi od datjeranog Iomljenog kamena matno cvrsCi od ostalih vrsta zido'la od Iomljenog kamena.

i=--"'=-=-==="-==-====1'-J::;;;­

>:

::

,,!;"77i;cr Ob7<1da krarmh " .fudar­ Ciklopski zidovi se 71;h poYrSina POj('d7'710'l kcrm<.­ ca, ali je prvi slucaj u .

t

~

~~,,==~~~,====J;;\'='::';'::":':~~::::::=:> -~Tiger>! dtJela zida s

prozorJki711 otnJrom

51. 173. Horizolltalno mjesoviti zid od lom1jenog kamena i opeke

~a

'1:20

51. 171. Zid od dotjeranog lom1jenog kamenu

Drugi (noviji) naCin zidanja karakteristican je po tome sto se horizontalne leiajnice u cijeloj du­ z'ni zida viSe putaprekidaju postavljanjem ni2O­ va kamena druge vi sine. Isto tako se u slojevima iste visine mjestimicno stavljaju po dva tanja ko­ mada koji ispunjavaju visinu, a gdjegdje se sta­ vljaju komadi s licem u obliku slova L, nazvani lule (sl. 171), Zidovi od dotjeranog lomljenog kamena u pro­ duznom iIi cementnom moriu mogu se opteretiti sa 12 kp/cm"

T/ocr7 d1;'ela z7'dova 7Ja uqZu 1:.:20

51.172. Cik10pski zid ad dotjeranog lom1jenog kamena U kamenolomu se odabiru komadi koji se bez opseinije obrade mogu dotjerati (uglavnom bosa­

zidaju s jednim iIi s dva I'i­ praksi mnogo cesci i za rad jednostavniji. Primjcnjuje se najvise za potporne, obloine i obalne zidove, te kao vanjski dio mjeso­ vitih zidova od kcuena i betona na zgradama. Za zida,njc je potrebna ista kolicina materijala kao i za ostale zidove od lomljenog kamena. U istam smislu kao cik10pski zidovi s veCim komadima kamena (s dimenzijama preko 40-60 em) zidaju se i zido'li s manjim komadima (s di­ menzijama 20-40 em), pa se za raz iku od prvih nazivaju poligonalni zidovi. Treca je vrsta od jos manjih komada (s dimenzijama 5-10-15 em), a naziva se mozaik-zidovi. Primjenjuju se kao vanj­ ski dijelovi mjesovitih zidova i kao obloge.

Horizontalno mjesoviti zidovi od lomIjenog ka­ mena i opeke. Vee spomenuta izravnanja zidova od obicnog i plocastog Iomljenog kamena da!aze 115

114

.1

· boIje do izraiaja izradom libaznih sIojeva od neko­ liko redova opeke na cijeloj debljini zida. Ako se na .manjim visinama ponav1jaju slojevi opeke u zidu od 10mIjenog kamena, onda je to horizontal­ no mjdoviti zid ad lomljenog kamena i apeke. I jedan i dfugi materijal vicli se i u izg1edu iu po­ precnom (vertikalnom) presjeku zida (s1. 173). U proslosti su se horizontalno mjesoviti zido­ vi radili (os()bito u bizantskoj i· islamskoj arhi­ tekturi ne sarno od slojeva kamena i opeke nego i od slojeva razlicite vrste iIi razlicite boje kame­ na; pa su se postizava:li dekorativni izgledi proce­ Ija. Danas se takvi zidovi ne rade: Vertikalno mje~oViti zidovi od lonlljenog kame­ na i betOna. Sve cetiri opisane vrsre zidova od 10­ mIjenog kamena mogu se kombinirati sa zidovima od betona tako da je na lku kamen, a na nalicju . beton. Oba materijala ugraduju se vertikalno kroz cijelu visinu zida, pa se takvi zidovi nazivaju vertikalno mjesoviti zidovi od lomljenog luimena i betona.. Ovakvim zidovima postizavaju se u ekonom­ skom, statickom i estetskom pogledu mriogo veee

Primjena ovakvihmjesovitih iIi kombiniranih zidova dolazi u arhitekturi do izrazaja najviSe u niZim dijelovima manjih stambenih i javnih zgra­ da loeiranih u 'predjelima s raslinstvom gdje se pdrodni izgIed kamenih povrsina uskIaduje s pri­ rodrnim izgIedom okoliee.. Obicni lomljenikamen ne d6lazi u obzir za mjesoviti zid ako se za tu svrhu ne dotjera. Ne dotjerava se opet u komade s paraIeIopipednirn Ii­ cima nego s licima slicnirn cikIopskorn iIi poligo­ nalnom zidu (s1. 174). Komade kamena treba slagati tako da se pra­ viIno redaju i u slojevima izrnjenjuju mjesta uz­ duznjaei i vefujaci kako bi se postigla sto boIja veza kamena i betona. Najmanje zalazenje karnena uzduinjaka u beton neka je oko 14 a najveee (ve­ injaka) Yz-¥J ukupne debIjine zida.

jam sredinam pakriva veznjak nizeg sloja, a sva­ jim kraj virna zahvaca krajeve uzdufnjaka nizeg sIoja. Reske zida u takvom vezu tvore na lieu zida same krizeve koji ne moraju biti jako pravilni 'Ii jednaki jer ne bi bilo raciona1no sve uzduznjake dotjerivati na istu duzinu, a sve veznjake na istu sirin (s1. 176).

iIi dva sloja veinjaka, pa se dob'va solidna pove­ zanost zida i obloge (sl. 178a).

fi,~_~iik~t~;;~0rjiJ*i;;£bj,).~,;,~¥;.4;%;'4 jz~/('d Ilial zida

T/ocrt dt'jda

ori..;ca:na: cp/<:!d

zida /;'or;zoJif. plw/~Ic A -Aj

1""1

51. 177. Ciklopski zid kao vertikalno mjesoviti zid

1 Q Q

...,

<)

oa

TIber! dtj"ela zidal ho':''zo71f proje} A-A prt'c!o­ bn i~ punr'm, a 13-B iJPrekr'dan/m <:rtamaj l' 20

51. 176. Vertikalno mjeSoviti zid od dotjeranog lomlj. kamena i betona (gotski vez kamena)

Prtljdc A-A Dotjerani lomljfmi kamen za ciklopske zidove vrIo se cesto upotrebljava za mjesovite zidove (sl. 177).

Sl. 174. Vertikalno mje:5oviti zid od lomljenog kamena i betona

prednosti nego kad bi zid bio sarno od kamena iIi betona. U ekoriomskom pogledu nastajt:: usteda zbog upotrebe znatno manje koliCine kamena kao skup­ Ijeg materijala koji zahtijeva opsezan rUcni rad i dug rok izrade jer ga u veeem dijelu zanijenjuje jeftiniji heWn s kratkorocnorn mehaniZiranom pri­ pravom i ugradbom. U statickom pogledu betonski dio zida, iZraden odgovarajueom markom betona (obicnozadovo­ Ijava marka 110), postizava zmitno vecu cvrstocu nego kamen te debIjine, papreuzima i vee a opte­ recenja. . .. U estetskom pogledu lie. treba ni spomirijati prednost koju kamen daje betoriskom zidu. 116

Sf. 175. Vertikalno mjekviti zid od plocasto lomlj. kamena i betona Plocasto lorrzljeni kamen treba da zadrzi svoje karakteristike i u vertikalno mjesovitim zidovima. U obzir dolaze oba opisana nacina zidanja, ali je u praksi vise usvojen drugi (noviji) nacin s pre kidanim Iezajnieama (sl. 175). Dotjerani IomIjeni kamen neka i u vertikalno mjesovitim zidovima dade lieu zida vee opisane karakteristike uz dobru povezanost s betonom. Jedna od varijanata takvog povezivanja je zidanje u tzv. gotskom ili poIjskom vezu u kojem se u sva­ kom sIoju iza jednog uzduznjakastavIja jedan ve­ znjak. Mjesta se uzdufnjaka i veznjaka u sIojevi­ rna izmjenjuju, pa svaki uzduznjak viSeg sloja svo-

Poligorialni zidOvi i mozaik-zidovi uapcc se ne rade sa dva Iiego sarno s jednim Iieem u vertikaI­ no mjesovitim zidovima.

Obloge od opeke na zidovima od lomljenog ka­ mena. Nepovoljno svojstvo kamena kao Ioseg to­ plinskog izoIatora (tj. dobrog vodica topline) do­ nekle se popravIja oblogom nutarnje strane zida (u prostoriji koja'se zagrijava) pIjostimiee (12 em) iIi nasatiee (6,5 em) sIozenom opekom. Obloga od pune opeke pomaze dosta slabo, pa su bolje obloge od suplje i od porozne opeke. . ObIoga se moze zidati uporedo sa zidanjem ka­ menom tako da se iza svakih 4-5 slojeva uzdu­ znjaka, tj. na visini po 60-80 em, provede jedan

ftqm,~l1

proct";71; mort4­ iup//a Cpek
71Utarnja zidTTet ;6uka

@... Vedik.PT~JjtJ:

J'lcla ad kamma IccJi'j~ p""-

(0... f/(il/k.pr(,fJ~' Zl'da od

Iikom z/danJa ob/<1g«n OpekC711 Ina nutaT: ftr./

I
Imadno ;.r.ra~~na y~;.IiIc. Itb/at, " c6!09a od"pl!ke i :2,0

51. 178. Obloge od opeke na zidovima od lomljenog

kamena

117

Bolja toplinska izolaeija postizava se ostavlja­ njem zatvorenog zracnog prostora od 4-S em iz­ medu zida i obloge. U istom smislu moze se nak­ nadno izraditi obloga od opeke na postojeCim (starim) zidovima, ali na visini po 80-100 em tre­ ba u zidu izdubiti kanale za lciaje veznjaka. Kana­ Ie treba dubiti u odlomeima po 1 m duzine uz ostavljanje po 1 m neizdubljenog dijela zida koji se dubi nakon ugradbe veinjaka u prije izdubljene kanale. Tako se i:z;bjegava opasnost eventualnog rusenja zida koji bi inace bio oslabljen istovreme­ no na cijeloj svojoj duiini. Ako je stari zid od poroznog kamena pa pro­ pusta vlagu, moze mu se u Ijetno vrijeme otuCi zbuka i pustiti da se osusi i provjetri. Poslije to­ ga se provede vertikalna izolaeija jednJim od naci­ na opisanih u poglavlju 0 temeljima, odnosno u odlomku . 0 izolaciji protiv vlage, poslije cega se jo~ izradi zid sa zracnom ~up!jinom (s1. 178b). Obloga od opeke na vertikalno mjesovitim zi­ dovima od kamena i betona moze se zidati upore­ do sa zidanjem liea od kamena. Postepenim zida­ njem par slojeva lica od kamena i nekoliko sloje­ va obloge od opeke omeduje se prostor za beton. Cim mort u zidu 'kamena i u oblozi od opeke veZe i otvrdne, moie se omedeni prostor betonirati bez posebne opIate (s1. 179a).

ZIDOVI OD OBRADENOG KAMENA Polu lesani, klesani i speeijalno obradeni ko­ rna i kamena upotrebljavaju se u arhitekturi, u pr­ yom redu kao obloge zidova od betona iIi drugog materijala, a katkad i u mjesovitim zidovima. U gradevinarstvu (niskogradnji) grade se od obradenog kamena ogradni i potporni zidovi uz saobracajniee, stupovi i krila mostova kao i cijeli mostovi, propusti, tunelski portali, obabi zidovi, pristanista itd.

Od obradenog kamena grade se jos zidovi spe­ cijalnih arhitektonskih objekata kojima se na­ mjerno daje tradieionalan iii kulturno-historijski karakter, kao sto su spomeniei, mauzoleji (grob­ nice), fontane i s1. Dok se zidanje lomljenim kamenom u grade­ vinskoj tehniei svrstava u zidarske radove, dotle se zidanje i oblaganje obradenim kamenom, kao i sarna obrada komada, svrstava u posebne kle­ sarske (kamenorezacke) radove.

Zidovi od poluklesanog (polutesanog) kamena. Komadi poluklesanag kamena ugraduju se iii pro­ duznim mortom smjese 1 : 2: S iii eementnim mor­ tom smjese 1 : 3. Debljina reiaka ovisna je 0 ste-_ penu obrade komada, pa se krece od 3 do 30 mm. Velicine komada poluklesanog kamena .mogu biti vrlo razliCite. Kao manji, koji se najvise upo­ trebljavaju, smatraju se ani kojima je visina 1S - 20 - 2S em. Sirina takvih komada neka ne prelazi dvije (30 - 40 - 50 em), a duzina tri (45 - 60 - 7S em) visine.

i donjeg sloja neka je barem 0 em. U tanji zi­ dovima (ispod 50 em) treba ujednom sloju sta­ vljati na lice uzduinjake, na nalicje vemjake, a u drugom sloju na lice veinjake i na nalicje uzdu­ injake (s1. 80). Zldovi od klesanog (tesanog) kamena. Klesan­ ei (tesanci) iIi kvaderi za zidanje izraduju se u vrlo razlicitim dimenzijama, sto ovisi 0 svrsi zida. Za orijentaeiju moie se spomenuti da je povr5ina klesanaea za obloge procelja manjih zgrada (pri­ zemnice i jednokatniee) 40 - 80 x 20 - 30 em, a za vece zgrade (preko dva kata) 80 - 100 x 4 ­ -60 em. Vjekovno iskustvo sa zidovima od klesanog ka­ mena preporucuje da omjer visine re a 5irini i dui'ni nekog k esanea (v: s : d) ne bude reko ovih veliCina: klesanci od slabijib pjescara i vap­ nenaea . klesanci od cvrsCih pjescara i vap­ nenaea . klesanei od mramora . klesanci od eruptivnog kamena

'-"'~" @.. _II~rtilta!1?o

~

I

I

::

mj~joYl·ti .LId cd kaT77('Tla i be to­ na obloicn .! 7lufar­

!:.. I' . ;:',

7ij'~ straTl~ opekOT7J

::',' :....

~

,

.\

~.I

Sl. 179. Specijalni slucajevi vertikalno mjesovitih zidova

Iznimno se zidovi od lomljenog kamena i ka­ menih krhotina (sibre) rade s obostranom oblo­ gom od opeke. Na lice i nalicje zida stavljaju se uzduinjaci od pune opeke iIi prepreke u cement­ nom mortu, a izmedu njih se slaiu manji komadi lomljenog kamena i sibre u cementnom iIi produ­ inom, pa i u vapnenom mortu. Na svakih 60-80 em visine izraduje se libaini sloj od dva reda ope­ ke u cijeloj debljini zida (s1. 179b). 118

I

I

I

\

I

I

I

I

I

I I

·-1 ~. ·1· ,

I

I

h"

I

I ~

J

1

..j.~B

I

I

1Z9/t!d /licl!/ dz.Jela ztda

·1·10.:; '.'

oS

7TI~ta!1?7m vratrma.

~ij I /Ao,.,zonf. TIcer! parnih s/oi~yC(

presjek

' T ~ /JorTzont. Tloer! 7!~paTm'h J!o;~Ya

~S?4

.B-B/

prl!s/~;'

I

A-AI 1:50

Sl. 180. Ogradni zid od poluklesnog kamena

~

/

~r/1
I

I I;: _ . .. ;:

klesana.­ kao f4zduln/a:­ ka u .zid14 tan/em

(Jj... ,Slaqanje k/~sa7u~'. ca 1:a o veznjGkQ " zidu de"!J~m qt;( Hem'

.La

od

30cm

St. 182. Dva naeina slaganja klesanaca u tanjim ·zidovima

v,;,d.=[1:2:3

!~]/

I t

~

1

I

I

H

I

~...Sla9anie

Tlocrt71qJa7'7lilt .sloj~",a

t· YaPn~7J("z'

I

I

I

I

o

Tlced 71epaTnih sl"fr,:a

.. ;.: : [JIJ]]J]

"I .... ..•. ~.

,. .,

@... Ci'rJHp.!ei.art'

t

\

i

1:2:3 1;2;4 1.2:5

.. <:

7*-60 _

1 ' 1,5 'Z

~::I

7/ocrtpa7'nil1 slojbt::r.

f,( ,~~

Osnovno pravilo veza je to da svaki kamen gornjeg sloja pokrije barem jednu sudarnicu do­ njeg sloja i da zahvati barem dva kamena donjeg sloja. Razmak izmedu najblizih sudarnica gornjeg

J~k~~+.

LIJ"--_LIJ

1 : 1, 5 : 2

Prema tomeklesanac od brackog kamena visok 20 em neka ne bude siri od 40 em ni duzi od 60 em jer te dimenzije Sil U omjeru 1 : 2 : 3 koji vrije­ di za cvrsce vapnenee. Sirina i duiina klesanea za odabranu visinu moze biti manja, ali veca ~irina i duiina od one koju predvida navedeni omjer mo­ gla bi dovesti do lorna jako opterecenog takvog klesanea (s1. 181).

Visine komada istog sloja neka su jednake, a visine slojeva istog zida ne moraju biti jednake.

Od fino obradenih klesanaea mogu se zidati tanki zidov', ali se ne rade tanji od 20 em.

l/ + ; ....

@ __ .£rupttYnr· I:amen Y,s,d.=

11

z.

-'l

I

II'S • d=

,.'

"':'--1

I f: 50

Sf. 181. Preporrucljivi omjeri dimenzija klesanaca

U zidovima od klesanog kamena klesanei is tog sloja u nacelu su jednako visoki, ali visina slojeva istog zida ne mora biti jednaka. Nacelnc se kle­ sanci s veCim visinama stavljaju u nile, a oni s manjim visinama u vise slojeve istog zida. Debiji­ na lezajniea neka je 4-6 mm, a sudarnica 3-5 mm. Razmak najblizih sudarnieaYiseg i nizeg 510­ ja neb. nije ispod 10 em.

Tlocrt pam;/' s/()i~Ya

Tloat parm1J slo./tnt

EIJ-[B Tloer! nep<:t1'177h s/ojUG

@... GotsKi vez

Jde,a­ 71czca u zidu de".

JO-60cm

'

..

;.-.

Tloert 71~pamih S"";~Y«

0 ... Gots; i /d~.fa­ naca u z/du deb. YU,.

p7'eko 50 em

:so

~

Sl. 183. Slaganje klesanaca u debljim zidovima

i19

Zidovi ebeli 20-30 cm zidaju se najcesee s uz uznjacima kojima sirina odgovara debljini zida (s1. 182a). Duze stranice klesanaca tvore lice i na­ licje zida. Za zidove debele 30-50 cm mogu se klesanci slagati kao veznjaci, pa njihove kraee strane (siri­ ne klesanaca) tvore lice i nalicje zida (s1. 182b). Tako debeli zidovi zidaju se takoder u vee spo­ menutom gotskom iii poljskom vezu u kojem se iza para uzduznjaka stavlja po jedan vefnjak, sto se ponavl"a u cijeloj duzini zida (s1. 183a). Daka­ ko da u visem sloju uzduznjaci i veznjaci moraju mijenjati svoja mjesta tako da svaki vjeznjak viseg sloja »poveze« par uzduznjaka nizeg sloja po nji­ hovoj sredini. Zidovi deblji od 50-60 cm takoder se zidaju najviSe u gotskom vezu u kojem se iza svaka tri uzduznjaka, koji svojim sirinama daju debljinu zida, stavljaju dva. veinjaka koji svojim dvjema duiinama daju debijinu zida (s1. 183b). Na ugiovima i zavrsecima zidova klesanci se povezuju protiv pomicanja na vanjsku stranu me­ talnim sponkama (pijavicama), a i zgodnom obra­ dom klesanaca postizava se ukrueenje protiv po­ micanja (s1. 184).

Dizanje i prenosenje velikih (= teskih) bloko­ va u kamenolomima, pristaniStima, stanicama, ra­ dilistima i gr-adilistima obavlja se izalicama od­ govarajuee nosivosti. Za utovar i istovar veeih ko­ licina veCih blokova kamena obuhvaea se nekoliko naslaganih blokova sa dva uieta cija cetiri sve­ zana kraja kvaCi i zateze dizalica. TeziSn'ca bloko­ va mora barem pribliino padati po sredini zateg­ nutih krajeva uiadi (s1. 185). Uz bridove blokova.

Tr.i.1 HIlc:.7.000-9.0001c9

...­

/

-----~~O ~ / .. ·.·3..-_.

•

, I

J(,

I

I

I

I

l,

I

,, ,

I

I

I

I I I I

1 .

7

I I

G···13lokol'iohuhl'tX/('. m· !~/;(n;m uii•

s••

/ /

J

,

"

:\

.....

.....

,

',',',

",'.','

I.,

20-

Sl. 187. Mali macak

1 ,2.0

pod/oic/mer hrlcla

,,<1 uia " ",ia cd brie/a

Sl. 185. Kameni b1okovi obuhvaceni za dizanje i prenosenje

koje bi inace nategnuta uzeta doticala, treba sta­ viti letvu iii daske na obje strane opasnih bridova kako bi se ublazio ostar pregib uzeta, .zastitilo nje­ govo zasijecanje os trim kamenim bridovima i spri­ jecilo ostecenje bridova uzetom. Pojedinacno se manjim dizalicama dizu i pre­ nose blokovi i klesanci prilikom transporta, ugradbe iii "hvatanjem« u petlju (omeu) tzv. bes-

priIjubljuje liZ kosu povrslnu udubine. K::.~ diza­ lica spusti klesanac na odredeno mjesto, izbije ". najprije ravni dio macka i izvuee skozeni dio da se istim nacinom digne i prenese slijedeCi kle­ sanae. Za teze komade upotrebljava se tzv. ve1iki ma­ cak koji ima dva skosena i jedan ravni dio za umetanje te kotvu s klinom kojim se na svojoj gornjoj strani povezuju umetnuta tri dijela. Diza­ lica kvaci kotvu i dize klesanac cija tezina pada na dvije kose povrsine u udubini. Prema tome ve­ liki maeak moze dizati dvostruko teze komade od onih koje dize mali macak (s1. 188). Treca jednostavna sprava je tzv. pariski macak koji se sastoji od dva skoro jednaka dijela s do­ nekle raskrecenim krakovima. U trapeznu udubi­ nu stavljaju se oba komada sa skupljenim do­ njim krakovima. Kada donji krajevi stignu na dno udubine, zatezu se gornji krajevi, a donji se sire. Pod teretom klesanca prilikom dizanja i spusta­ nja donji su krajevi raskreceni i dde klesanac krakovima 'priljubljenim uz dvije kose povrsine (s1. 189).

1:10

~ ... Zaft,-ta a'rv~m'm

Za hvatanje celicnim spravama treba na gor­ njoj lezajnoj plohi klesanca izraditi 8-10-12 cm duboku udubinu s prosirenjem prema dnu u mje­ rama koje zahtijevaju dimenzije sprave (s1. 186b).

~i I

I

I

I

I

I

I

I

I

I

I

I

I

I

I

I

Najjednostavnija takva sprava je tzv. mali ma­ >t'-.>f "'.-of -.t-<1..... s s cak s dva sastavna dijela (s1. 187). Sa~taYTIi d,~ Vmeianje pr': Pri&'ub/F7I/~m l'oprC'G-n; Za dizanje pomoeu rnalog macka u udubinu se J~/ov; prt'dO!~­ !;;"b~eni/' cia­ ~orr1jih k,aJ:"va smjer
se stavlja drugi ravni dio koji ne dozvoljava smi­ ;. =' 20-30mm Sa-TlCU I bloku/ kraioyi a'''kosina rupe

canje prvog dijela, nego se kosa celicna povriiina .smJ~Tu.

" :10

Sl. 189. Pariski macak

, I

I

K.

t

Za vez klesanaca napocecima i zavrsecima zi­ dova, na sudarima i kri'zanjinia, na istacima i u udubinama vrijede ista osnovna pravila koja ee se obrazloziti za iste sastave u zidovima od opeke. Dizanje i prenosenje komada obradenog ka­ mena. Rukovanje odvaljenim blokovima u kame­ nolomima, isto kao i veCim komadima obradenog kamena, tezak je, nespretan i opasan posao koji postaje jednostavan i siguran upotrebom odgova­ rajuee mehanizacije, sprava i pomagala, ali uz pra­ vilnu struenu organizaciju posla,

0

=)

~;~ ~; IT

Sf. 184. Ugao zit;ia od veznjackih klesanaca

I'"

?'

I

I

r

lei i-

1,SS:

f

I

: b I

".7',j< S

-t,fr

Sa,faV71{ dr;.~-

0 . . J(lesana~malkom " am~t­ 0 ...Ct!T7 K/~sanac obuhya­ celi!nim uZem lIutr'm ye!.

Sf. i86. Dizanje i prenosenje pojedinacnilz b1okova pomocli »beskrajnog lIzeta« odnosno pomocli sprave »macka«

Navedene sprave upotrebljavaju se prvenstve­ no za manje (lakse) komade tvrdog kamena i onih vrsta mekog kamena za koje je nakon laborato­ rijskih ispitivanja odredena granica posmienog naprezanja, a statiekim se racunom dokaze da se u konkretnom slucaju te granice ne prekoracuju.

A Uf @~

,

I

I I

Tlocrt parm'h slojt!ya ked Tlocrt n~'P
120

,,"',,','," ""

~':'\". \ , \ \ , .......... ~,,'

....... "I .. " " ,t, " " ...

" ~ " ".,' " . r" " . . . -,f
/-/ C:::~20' "-'

ma fpr~m'17' za p",'/,'. 2.-11­ zani~, ilfa"ar ilt' (stoY
@j.dj;;;;;&;i/;J);kk~$j)jj);;;;;i;#//#;#)/»h/;;;;;»)i~ l.z?/~dj/;~~/ zie/a

nf

~

~lt","..j'-.f'5a

.1'

K.

krajnog uieta, tj. uzeta kojemu su jedan i drugi kraj medusobno cvrsto svezani, iii se »hvataju« posebnim spnivama »maccima« koje dizalica kva­ ci, zateze i podize (s1. 186). Pri hvatanju klesanca u omcu treba daskama ili drugim odgovarajuCim materijalom zastititi bri­ dove bloka od uzeta odnosno uze od bridova blo­ ka (s1. 186a).

loy[ vt'liJo/ -maCia /ZiZa':d71i smja/

Sa fO- >O-40mm

I b I I G,

""'f1 d.

- .. :-:.;«.

'"

~;;;:;;::;'

~@f<-+-:.d:'~".b; Xi~::~ ... ; --+.

Sal/am; t/m~t71utr 'd,i~/" ri <4i~(cyi ~ '.9,=l'rm S;1"'r~. u />",DTd, Z47ii iotYcm 4 ;," smj~u 1£71C7l} ~ 'f,fC'.zafc",.

_tr'prema '!lope Sf. 188. Vefiki maco..k

,

t~',L,;::<: .,I
tlrn<'tnu /;' ""'. ide",; prC'd()<~­ n/ u

l:)·()pl"~l.

ncm.sm/~rzL.

Ugradba obradenog kamena. Za izradu nekog objekta od obradenog kamena projektant redovi­ to izraduje posebne izvedbene nacrte (obieno u mjerilu 1 : 20) s tlocrtima, presjeclma i izgledima slojeva, sve s numeracijom pojedinog komada ka­ mena. Uz nacrte se stavlja iskaz klesanaca s ozna­ kama (numeracijom) prema izvedbenim nacrtima, s oznakom dimenzija pojedinog komada i s po­ trebnim napomenama za izradu i ugradbu klesa­ naca. Prema takvom projektnom elaboratu izraduju se i oznacuju (numeriraju) svi klesanci da se za­ tim transportiraju na gradiliste.

12t

,Pri transportiranju treba zastititi bridove i uglove od krhanja, a povrsine od prljanja. Sarno manji (= laksi) komadi (20 - 30 - 40 kg) mogu se dizati i namjestati rucno i tucnim po­ magalima (poluge, koloturriiei i s1.), a veei (= te­ zi) komad( moraju se dizati i namjestati pomoeu dizalica. Kao vezivo naJeesee se 'upotrebljava produzni mort,smjese 1 : 2 : 5.i eementni mort smjese 1 : 3. Prednost je produznog morta sto je, u ukrueenom stanju elasticniji od krhkog eernentnog morta i sto je manja opasnost da bi uz reske na lic'ima kle­ sanaea mogle nastati mrlje uslijed upijanjaee­ mentnog mlijeka. Za mort' se mora upotrijebiti ostrozrni sitno p~osijani pijesak. Prije rasprostiranja morta za ugradbu veeeg klesanea treba na ona mjesta na. koja eesjesti nje­ govi- uglovi staviti podloske odmaknute za 2-3 em od bridova lezajne plohe, a visoke 4-5 mm, odno­ sno ·onoliko koliko je predvidena debljina morta u le.zil.jnici. Podlosei se izraduju kao trokutiCi od ljepenke iIi od olovnog lima (s1. 190).

Za zidove i -konstrukcije ad klesanaca nasi pro­ pisi dozvoljavaju optereeenje od 10 do 60 kg/em', sto ovisi uglavnom 0 vrsti kamena i konstrukcije, sto je spomenutim propisima detaljnije predvi­ deno.

da. Reske neka na lieima zida ostanu prazne 5-6 mm duboko, pa ee se naknadno zapuniti kad se cijeli zid dovrsi i slegne. Sudarniee izmedu susjednih klesanaea zalije· vaju se zitkim mortom uz prethodno zatvaranje rezaka plasticnim mortom od ilovace ili letvieama trapeznog presje~a izradenim od mekog drveta. Stariji je nacin ugradbe da se na 'stanovitoj du­ zini zida »usuho« postavi veCi broj klesanaea. Na takvim klesancima moraju se prije ugradbe izra­ diti ceoni zljebovi za ulijevanje morta i lezajni iljebovi za razvodenje morta po lezajnim plohama (s1. 191). Prije ulijevanja zitkog morta moraju se

Mje§oviti zidovi od obradenog kamena i opeke. Danas se horizontalno mjesoviti zidovi od obrade­ nog kamena ne rade, a u proslosti su se radili po istim prineipima kao vee spomenuti horizontalno mjesoviti zidovi od lomljenog kamena i opeke. Od obradenog kamena i opeke rade se, ali do­ sta rije~ko, vertikalno mjesoviti zidovi s lieem ad klesanaca i nalicjem od opeke. Za takve zidove prireduju se kiesanei siroki 12 iii 15 em koji sluze kao uzduznjaci, te siroki 25 iIi 28 em koji sluze kao veznjaei. Visina klesanaea mora odgovarati visini nekoliko slojeva opeke. Najcesee su visine 22 em za veinjake, sto odgova­ ra za tri sloja opeke u eementnom mortu i 29,5 em za uzduznjake, sto odgovara za pet slojeva ope­ ke. Druge uobicajene, ali rjede od prvih, jesu visi­ ne 14,5 em za veznjake, sto odgovara za dva sloja opeke i 37 em za uzduznjake, sto odgovara za pet slojeva opeke (s1. 192). Duzine klesanaea ne mo­ raju,biti uvjetovane dimenzijama opeke.

:'­ ..~ _: ". '.: : .~. - ­ - '. - - -. . .. ......:".. ." .:. ..... .:. -". ::~ ~ ;'. .: (I. •••• l('om· /ur1t'lralm/ ili,.6oy,· u kO~ ~(' tlt/lm,r ;dj,' .:-t'­

;:.: : .: _: .'.. '.

h, .. c d

_.'.:

'

"

:.. '

:,

':.',

mt'nf-ni mort dok l1t> IIp,mt' k:ia;711c(' .. sua"arn/(e . leiaj71l' /17(mzo7'ltalm! ;(;~"Ojl; za ~e raZ1'(}~"7~;/t. Jog (,(77? -marta: po I~il%f:"'''ra....,a. n;!.-t' zatYor~t' ylaz7'lom floya/om ala,t' mo-rf7Pt': "";~""",,, '9'myrza'o· atcr7'1l~ 771=1'& In'; lon7'T 4 Iz' 7-azyoa't>n/a

.

a

"~

--.: '" ....

o·

~Ii

II

..,;:

}

~

-.;:

= ;'..

<1:20

Sf. 191. Stariji naCin ugral1ivanja klesanaca »usuho« i naknadnim zapunjavanjem mortom

Sf. 190. Ugradivanje kfesanaca pomocu dizalice

Klesanae se dizalieom spusta na mjesto ugrad­ be, a klesari ga pridrZavaju i usmjeruju da sjedne na pravo mjesto. To je postavljanje »usuho« da bi se izvrsila kontrola s obzirom na horizontalu i ver· tikalu klesanea. Ako se ustanovi nepravilan smje­ staj klesanea, dizaliea ga dize da se ispravi pogre­ ska rcguliranjem visina podlozaka, a eventualno i klesarskim popravkom klesanea. Kada se kontro­ lorn ustanovi pravilan ·smjestaj klesanea »usuho«, dizafiea ga opet dize toliko koliko je potrebno za rasprostiranje morta (uz prethodno ovlazenje ka­ menih povrSina). Kad se to izvrSi, dizaliea spusta klesanae koji klesari pridrZavaju i usmjeruju da definitivno sjedne na svoje mjesto. Mort u leiajnieama ne smije biti prerijedak da se ne bi pod pritiskom klesanea eijedio po lieu zi­

~G

i lezajne i sudarne reske zatvoriti plastienim mor­ tom od ilovate. Na 'mjestima na kojima sudarne reske udaraju u donje lezajne reske izraduju se od plasticne ilovace »gnijezda«. Poslije ulijevanja zitkog morta u ceone zljebove do one mjere koja je unaprijed predvidena kao potrebna da ispuni sve lezajnice i sudarniee, obavlja se kontrola otva­ ranjem rezaka povrh gnijezda, pa se u gnijezdima , zadrzava jedan dio morta, koji bi se inace eijedio po .lieu zida. Ovaj naCin nije pouzdan jer se razlijevanje morta na nekim mjestima moze zaustaviti, pa di­ jelovi lezajniea mogu ostati nezapunjeni. Nekada se'liee svakog dovrsenog sloja zida od klesanaca premazivalo Zitkim mortom ad ilovace da bi se priIikom zidanja slijedeeeg sloja lice zi­ da zastitilo od direktnog cijedenja morta i od pr­ skanja i nehoticnog prolijevanja morta. Po dovr­ senju zidanja lice zida se ispere pa se odstrani i ilovaca i osusene grude i mrlje morta kojima je ilovaca prijecila da se priljube direktno na kame­ nu povrsinu. Danas se tako ne radi, nego se opre­ znijim radom izbjegava eijedenje i zaprskavanje morta, a kad se to ipak dogodi, ispiru se zahvaeena mjesta prije nego mort otvrdne.

(i)...

.

"'­

·."Sl7141

~''''-'-

® J r/'_J!:

IckJdnat:a

UI

-

.w,i..;;;.:,;; -,,-

#-

7107'm.

opd(~ '" Z% ,.", _w_

(0.... ~.~--~~ @"':-'-'-'-- -.­ ~ _ u _ - " ­ _11_

- n _ _ .. _

•

'1'1"--­

-~

-..ll,;,::,;.

Sf. 192. Najcesce visine klesanaca za mjesovite zidove od obral1enog kamena i opeke

Uvijek treba izraditi najprije jedan sloj kle­ sanaea na lieu zida, a zatim predvideni broj slo­ jeva opeke na nalicju zida. Upotrebljava. se ee­ mentni mort u smjesi I : 3 sa debljinom lezajniea i sudarniea 1 em, a toliko se odmice opeka od ka­ mena, pa se taj prostor takoder zapunjava ee­ mentnim mortom. Klesanei se slaiu u engleskom ili blokovskom vezu kojemu je karakteristika da se u jednom slo­ ju niiu sami sid komadi iIi veznjaci, a u visem sloju slaiu se sami uzi komadi iIi uzduznjaei tako da svaki zahvati krajeve dvaju veznjaka iz nizeg sloja. Medusobni razmak najblizih sudarnica viseg iii niieg sloja neka nije manji od 10 em.

Klesanci svakog sloja povezuju se medusobno i sa zidom od opeke celicnim sponkama debelim 5-7 mm, a sirokim 20-30 mm (s1. 193). Sponke

"

i: '\0

Sl. 193. Celicne sponke za povezivanje klesanaca me­ l1usobno i sa zidom od opeke

moraju biti upustene u uzljebine na gornjim lezaj­ nim plohama klesanaea, a kuke-na njihovim kra· jevima neka zalaze 30--40 mm duboko u udubine na klesancima i opeci. Sponke morajubiti sa svih strana obavijene eementnim mortom. Pravilno slozeni i povezani· klesanci sa zidom od opeke tvore cvrstu ejelinu u kojoj ejelokupna sirina zida moze da preuzima optereeenje. Dozvo­ ljeno optereeenje je 14 kp/em 2 (si. 194).· Mjesoviti zidovi od obradenog kaIilena i be­ tona. Ovo su takoder vertikalno mjesoviti zidovi s licem od poluklesanog (polutesanog) kamena i s nalicjem od betona, najcesee marke 110. Prednost ovog zida pred naprijed opisanim mje$ovitim zi-' dom od obr;;t4enog k1\IIlena i opeke je u tome sto je jeftiniji, btze izvecliv i- cvrsCi, pa moze biti tao, nji, dok mu lice moze biti isto kao lice prije opi­ sanog zida. . Najprijese zida prvi sloj kamena na lieu zida,. a po otvrdnueu morta betonira s¢ nalicje zida uz pripravljenu oplatu do visine sloja na lieu zida.. Tako se redom rade daljnji' slojevi primjenom vee opisanog gotskog iii po~jskog veza u kojem neob­ radeni nutarnji dijelovi onih komada koji djeluju kao veznjaei povezuju lice od kamena s aalicjem od betona mnogo bolje nego da su to komadi sa svih strana pravilno klesani (s1. 195).

OBLOGE OD KAMENA Glavno pozitivno svojstvo kamena je njegova cVI'stoea. To svojstvo je gradevinska tehnika prvi put zanemarila i sarno ga djelomicno koristila uvodenjem mjesovitih zidqva od kamena i drugog materijala, u kojima je nosivost povjerena ne sa­ rno kamenu nego i drugom materijalu. U mjeso­ vitim zidovima povjereno je medutim kamenu da pot,puno pokaze daljnja dva svoja pozitivna svoj­ stva, a ta su: otpornost proti vanjskim .utjecajima iIi trajnost i ljepota izgleda. Zbog toga se kamen stavlja na izlozenu vanjsku stranu da stiti ll'utar­ nji zid i da pokaie svoje lijepo [ice pred kojim se lice onog drugog zida zaista moze sakriti. Po drugi put je gradevinska tehnika zanema­ rila cvrstoeu kamena uvodenjem obloga od ka­ mena. Nosivost je skoro potpuno povjerena dru­ 123

122

I~

kamen da bi se istodobno, ali sarno postepeno, ugradivao s drugim zidom, sto usporuje ejelokup­ ni posao. Za obloge moze se kamen priredivati dok se betoniraju iIi zidaju zidovi koji ce se nak­ nadno oblagati, pa nema otezanja posla.

I I

Za obloge se upotrebljavaju debele iIi tanke kamene ploce, a oblaiu se uglavnom zidovi od ope­ ke, betona i zidovi i konstrukeije od armiranog betona.

1 B -._-­

.. ::'::

I

, ,':.~ . " ,-.

I

"

,',

Zidove od opeke koji ce se obloziti debelim kamenim plocama uputno je izrllditi tako d.a iIll je na vanjskoj strani (koja ce se oblonti) svaki drugi iIi treCi sloj istakilUt za ~ opeke preko po­ trebne debljine zida. U tako nazupcanim povrsi­ nama mort ce povezivati oblogu sa zidom mnogo cvrsce nego da je povrsina ravna. Tako se na no­ sivim zidovima debelim 25 em dobivaju istaknuti

. ,,' 1'7;'1': .,,,,:. '"'

g' '...

;:1

"

I

...

':', c,' ":1.." •• ',~'" "'" ',' ,c, ':

I ~

I

tf

I

?:ff

~'~':>';­ .:;-::~.~ C~~:.:: ::~~~~ I I

~;r.~T

I

:-------­ , IL

l

\/::1

Pr~$id C~C

_/

_

,

'j:

ff~

I

-

Svaku plocu obloge treba pri krajevima gor­ njih lezajnih ploha povezati sponkama (pijavica­ rna) od ,celika kvadraticnog presjeka. U tu svrhu treba na krajevima Ieiajnih ploha izraditi uZlje­ bine i udubine da sponka ovijena mortom sjedne cijelom svojom debljinom u kamen, a njezina ku­ ka da zalazi u udubinu oko 30----40 mm duboko. Sponka treba da svojim drugirn krajem zahvati zid barem 12 em duboko, a kuke da zalaze u pripra­ vljene udubine na zidu od opeke (s1. 196). Taka

11--­ I ~:j~~

I

"

.. - -,-- --,

I

:

;

I

I

:

I

I ~-­

I'

I

",:

L.

~

I,

!

.",i

r

,

L --.

- ­ ---:-1

I I

.' :",1

-'----'----­

-----" .. '. ,,-,

--_ . ­

'A

I

.: ..'..~:

I

:':,~,---­

<,'

.

lJio t'z1kcla/lz'cal zicla

..

;:~;~.~

---}~' __ ...

I

__

~~~~~""'~":~ ~~=:::il_....-~

PPerjdr C-C

, I

Ticer! zid'OYaKOclll9!cr/hDr;r.pre.>i~jA-A;q pr(!~

';':7"T'~~' ':"""'"

Jl"~ 8-8 pT~a"
:",

,

;;..;.-~­i

I

,,

I

I

f--­ - '­ - -­ - ­ - - ­

r- ­ 1-,....-"""":'...,....""7'"""-,........,,......,..-....,............""7'""".......,;;--r',

,

I

I I I

,

I

I

I

r _ .L._

, • ..1.

"

I

_ .L

_

~

::

..

-­ --'--,:,,:

(Jz/j~f,ina 2a c~/c'­

I

i_

Tlocrt zidova ~od 1411([, z'to hOTizonlpro/'t:J ?::.~:~.~.:-­

'

A ';A S li.:,,/kanim prt".fJ"<:-J.:01f1 .l3-Jj

','

i!nu Sp011/r"

Tic

at 13-.B I c-rtkanc; A -AI

+

I'::!'" t

:

:,~ ~ '"

I

~

.N 12'

, :: ;IT !I i! ~ 1 ~ 'u H1 I:! , :..... I ~..:,-~-T--------X------~:r~-----~ Tloer! A -A, a alkano E-B i ra$1Jorui spcmki

+t

-I:

1 ,1()

20

S1. 197. Obloga od debelih kamenih plota na podnozju ,

:-----­ -­

ugradene sponke povrh jednog sloja obloge sIuze kao konzolni nosaCi drugog (viSeg) sloja obloge.

S1. 194. Mjesoviti zid od obrai1enog kamena (klesa­ naca) i opeke

124

I

(soklu) zgrade

Tloer! tI prcsj~ku B~BI a pr~fjek A-A preddie71 je ~r!kaTlo., 1:20

gom materijalu, 'a kamen je pozvan da jos bolje istakne naprijed spomenuta svoja dobra svojstva. Nepovoljna svojstva kamena (teska obrada, mnogo rucnog rada, dugotrajna ugradba i s1.) sve­ dena su kod mjesovitih zidova otpriIike na treCi­ nu onoga sto bi bilo da su ti zidovi same od kame­ na. Oblogama zidova svode se ta svojstva na dese­ tinu i jos manje, a potpuno se postizu potrebna nosivost, trajnost' i Ijepota zidova iIf konstruktiv­ nih elemenata. Daljnja prednost kamenih obloga pred mjeso· vitim zidovima je u tom sto se oblaganje obavlja tek po- dovrsenju i sIijeganju zida koH ce se oblo­ ziti. Za mjesovite zidove treba unaprijed prirediti

r

I · ! :?ott

:'1

-.­ ---~­ ..... -:.. --.....+. -­ : ..::: ~, : ~:: I:

Umefmda c~lz'­

ena spQ71lca Tlocrt :ridoya Koa' fig/a, /td horizont,presjd lJ-JJ oS I/O'tkanim prujr!rtJm A -A 1i1.0

Tloer! A-A ler/ka,ne; 8-13/

Sl. 195. MjeSoviti zid od obradenog kamena (klesa­ naca) i betona

S1: 196. Obloga od debelih kamenih ploca na zidu od opeke

Obloge od debelih kamenih ploCa. Debele kame­ ne ploce su komadi obradenog (poluklesanog, kle­ sanog i piIjenog) kamena debeIi 5-10--15 em s fi­ no obtadenirn lieern, Iezajnim i sudarnim ploha­ rna. Takvim plocama oblazu se zidovi od opeke i betona.

slojevi 25 + 1 + 6,5 = 31,5 em siroki, a na zidovi­ rna debelim 38 em istaknuti slojevi su siroki 44,5 em. Sa 10 em debeIim plocama obloge i sa 3,5 em debelim mortom izmedu istaknutih slojeva i oblo­ ge dobivaju se ukupne debljine zidova od 45 em, odnosno 58 em.

1:10

-1:20

Obloge od debelih kamenih ploca stavljaju se na podnozja (sokle) zgrada. Najcesce je dovoljan jedan sloj obloge s plocama kojima je visina veca od sirine, a debljina im je 10--15 em. Ako je zid podnozja od opeke, nije potrebno prije opisano nazupcanje povrsine koja ce se obloziti. Sasvim dobra povezanost sarno jednog sloja obloge dobiva se dvjema sponkama na gornjoj strani svake plo­ ce i oko 2 em debelim eementnim mortom izme­ du zida i obloge. To je zapravo mjesoviti zid pa mu se cjelokupna debljina uzima u racun za do­ kaz nosivosti (st 197). Obloge od debelih kamenih ploca na zidovima od betona rade se uglavnom jednako kao i takve

obloge na zidovima od opeke. Obicno se naknadno izraduju udubine u betonskom zidu za sponke, a 125

ugradene sponke moraju sa svih strana biti ovi­ jene eementnim mortom. Ploce za obloge betonskih zidova mogu biti ta­ nje od ploca za oblaganje zidova od opeke, ali je u tom pogledu odlucna u prvom rcdu vrsta kame­ na. Tanje kamene ploCe ugraduju se najvise tako da su im leiajniee na kraCim, a sudarniee na du­ zim stranama. Tako se i po vanjskom izgledu oblo­ ieni zidovi razlikuju od mjesovitih i zidova od sa­ mog obradenog kamena (s1. 198).

,i

'."

:: ~

I:':

"', I:. '.

.

",

0

,

,

" J'

;:--+----+-----.,I-----+----+~

::: f'" '·:;1

:.!

:.:

..

-;".:

~r

'"

,

I1

III1 ~

..

'

,:::>,

,_",_,._",',_'.. :'J, ,:'~"_" /zq/~d/ Iice/ d/;'ela o6log e _"_'_"'_'~",

f'

:}

(

::::

..

,', '" ,: ,:, I:-:,:)j

'7'77777'7'7'n'77'77';>7777"..-r777'?'7'77'7'>~~~~"""""

tt

~~~~~~~fq,:~l
Sl. 198, Obloga ad debelih kamenih placa na zidu ad betona

Obloge od tankih kamenih ploea. Suvremena industrija kameno. svojom mehanizacijom raz­ mjerno lako i jednostavno proizvodi place debele sarno 2-5 em, sto je rucnim radom neizvedivo, pa tro.dieionalna arhitektura uopce ne poznaje tak­ '.Ie gradevinske elemente. Tanke kamene ploce upotrebljavaju se za oblo­ ge vanjskih i nut
cija od opeke, opekarskih blokova, betona j armi­ ranog betona. Osim vertikalnih obloga sluie tanke kamene place i za horizontalne obloge, npr. na stubama (stepenieama) i podovima (taraci), a kat­ kad i kao obloge donjih strana horizontalnih kon­ strukeija (plafoni). Ploce debele 2 em reiu se uglavnom od onih vrsto. eruptivnog kamena koje se odlikuju lijepom bojom i strukturom, zatim od mramora i sarno od n'ekih gustih vrsta vapnenea (brackog kame­ na). Od travertina i boljih vrsto. vapnenea moraju biti debele barem 2,5 em, vece ploce 3 i 4 em, a ploce od pjescanika neko. nisu tanje od 5 em. Nacelno se tanje kamene ploce upotrebljavaju za nutarnje, a deblje za vanjske obloge. Na nuto.r­ 126

njim oblogama najcesca je povrsinska obrada po­ liranja do visokog sjaja, a na vanjskim je najce­ sce sarno brusenje, ali to niposto nije pravilo. Obloge od tankih kamenih ploca su tekovina moderne arhitekture, pa njihova primjena, naCin izrade i konacni izgled moraju zadovoljavati prin­ cipe moderne arhitekture. Tako bi npr. bilo vrlo pogresno primjenjivati obloge od tankih kamenih ploca sa svrhom da se imitiraju liea tradieionalnih zidova od ka..mena. Moderna arhitektura uopce odbija sve imitacije, pa se izraiava jednostavno i iskreno. Na lieu tra­ dieionalnog nosivog zida od obradenog kamena vi­ de sc komadi kojima je duiina veca od visine, a vertikalne se rdke susjednih slojeva nigdje ne po­ klapaju. Te dvije karakteristike uslijediIe su zbog pravilnog postizanja sto bolje nosivosti zida i nje­ gove povezanosti, pa ce i moderna arhitektura tak­ vom zidu iz istih razloga ostaviti iste karakteristi­ ke. Medutim obloge od tankih kamenih ploca nisu nosive nego nosene konstrukeije kod kojih se po­ vezanost postiie sponkama. Prema tome ni prva ni druga karakteristika koja se vidi na lieu nosi­ vog zida od obradenog kamena ne mora se osta­ viti i na oblogama, nego se mogu naglasiti druge karakteristike koje mogu biti cak i protivne oni­ rna kad nosivog zida od obradenog kamena. Tako je npr. na slici 201 prikazan primjer obloge s ko­ madima (plocama) kojima je duiina manja od vi­ sine, a vertikalne se rdke svih slojeva poklapaju. Nema nekih tehnickih, estetskih i drugih razloga po kojima ovakva obloga ne bi bila dobra. Zbog toga se obloge od tankih kamenih ploca najcesce tako i rade, sto opet ne znaCi da i neki drugi na­ Cini nisu dobri. Obloge od tankih kamenih ploca postavljaju se tek onda kad se zid il" konstrukeija slegne i osusi. Nutarnja ploha ploce odmice se za 1,5-2 em od gotovog zida iIi konstrukeije. Taj se prostor obic­ rw ostavlja prazan, pogotovu ako su ploce tanke iIi porozne. Ako bi ·se takve ploce povezivale sa zidom eementnim mortom, mogle bi upijati ee­ mentno mlijeko u kojem bi slucaju na lieu ploca nastale mrlje, promjena boje iIi gubitak sjaja na poliranim povrsinama, pa bi takve obloge bile upropastene. Svaka ploca povezuje se sa zidom dvjema span­ kama na gornjoj i dvjema na donjoj strani, tj. po jednom sponkom blizu krajeva leiajnih ploha. Ako je visina ploca 90 em i vise, treba ih povezati jos po jedIlOm sponkom na sredini lijeve i desne sudarne plohe. Sponke se izraduju od pocincane, celicne, bakre­ ne ili mjedene iiee promjera 4'-6 mm (s1. 199). Usukane iicne sponke (s1. 199a) s posebnim trnom povezuju sa zidom gornji rub donje i do­ nji rub gornje ploce. SHcno se takvo povezivanje postiie dvjema jednostavnim jednako formiranim spojkama (s1. 199b). Za prihvatanje ploca sarno odozgo odgovara jednostavna sponka od dvostru­ ko slofene iice (s1. 19ge). Za pothvatanje ploca odozdo upotrebljavaju se sponke od plosnatog i

kvadraticnog celika koje kao konzolni nosaci pre­ uzimaju teiinu obloge i prenose je na zid (s1. 199d). Za pricvrscenje pojedinacnih ploca, osobito »spomen-ploca«, upotrebljavaju se speeijalni vijei s kapieom (rozetom) koja ostaje vidljiva na uglo­ virna ploce (s1. 19ge).

ii ill III II

, -:..-.:.-==-::-_

• ~=-=;-=-=----:="-:::::i

@..JM71Cstamo ;PTlJlanja­ (B... JJ/elom/!71o 10JO '-4:­ daranj~ plola "Ie ploea 'Ujlu 71(/

1'1

I

III , I,1 I

iI

III

III

1,1

@."UsulcaT/(1. $po71ka s posdm{m trnt:Jm

'

0

0 ... .lJvtje jed71ake spoon­

l<~ u jedn"m POv~Z"

0 ... ,RaY710 sudaranj~ 1'10. ia 1/~Ja71('~m ~­ $

put "tUf14 nQ ~9"'"

Sl. 200. Sastavi lankih kamenih ploca na uglovima

-

@ ... lJvost;ulre .$'P{mk~ /s petl;om

'1' oJ'

trnom /

@Jl ~c~

i i!

l]ll

0 ..­Sf1~C. nj"a.1r s kapll-
hnje PDJ~dinacm'6 p/oca/ 11pr. .spcm~.ploca. /

'd

,~

j} ~

CD... Akso ~m.~1;rJ$k~ski­ ('~

ablcmph 'l'r.sta iibnh SfHm/(z'

S1. 199. Metalne sponke za pavezivanje tankih kame·

nih ploca sa zidom

Pri namjestanju ploca i sponki upotrebljava se cesto sadreni mort od kojeg celik jako rda, pa se zato upotrebljavaju poeincane i druge sponke koje ne rdaju. Inace se sponke ugraduju u pripravljena zidna udubljenja na nutarnjem dijelu prosirena, a koja se zajedno s krajevima sponke zapunjavaju mortom od brzoveznog cementa. Za pricvrScenje placa speeijalnim vijeima mo­ raju se u pripravljena zidna udubljenja najprije ugraditi hrastove kladiec. Rupe za usadenje trnova iIi zavinutih krajeva sponki na leiajnieama iIi sudarnicama ploca buse se elektricnim buSilicama. Od rupe prema zidu treba dlijetom izraditi iljebic za debljinu sponke (sa eementnim mortom) kako ta debljina ne bi smetala pri namjesto.nju ploca s tankim leiajni­ cama (2-3 mm).

Uglovi obloge rjesavaju se na viSe nacina. Naj­ jednostavnije je prislanjanje ploce s jedne strane

ugla uz rub sudarne plohe ploce s druge strane ugla, ali u tom slucaju sudarna ploha dolazi no. li­ ce, po. je trebo. tako povrsinski obraditi (s1. 200a). Drugi je naCin sastavljanje dviju ploca na uglu sa skosenim sudarnim plohama pod kutom od 45°, ali sarno do 0 iIi do Y3 debljine svake ploce tako da na lieimo. ostanu vidljivi pravokutni uglovi obi­ ju ploca (s1. 200b). TreCi je nacin ugradba poseb­ nog uglovnog komada poput stupa, visokog kao sto su visoke ploce, pa se ploca jedne i ploca dru­ ge strane normalno sudaraju jedno. s jednom, a druga s drugom bocnom stranom uglovnog koma­ da (s1. 200e). Najrjedese uglovi izraduju sa skoSe­ njima pod 45~ u eijeloj debljini jedne i druge plo­ ce jer narav 'kamena ne tr;pi obradu ostrih bridova pod siljastim kutovimo., pa ni efekt takvog sasta­ va na kamenu ne djeluje prirodno (s1. 200d). Obloge od tankih kamenih ploca treba na visi­ nama do 3 m povezati tanjim vijeneem iii kordo­ nom od istovrsnog kamena i s istovremenom po­ vrsinskom obradom kao na plocama. Taj se vije­ fiae svojom nutarnjom stranom ugraduje u zid pa tako posredno povezuje plocu sa zidom i kao kon­ zolni nosac preuzima teiinu ploca i prenosi je na zid (s1. 201).

Oko prozora se obicno ugraduju uie obloine ploce kao okviri, a na donju stranu prczora ugra­ duje se posebno obradena ploca kao prozorska klupica. Osobito pailjivo i pravilno treba pricvrsCivati ploce na horizontalnim donjim plohama konstruk­ cija, a to je i uska ploca okvira iznad prozora. Takve ploce »vjesaju« se 0 gornju konstrukciju sponkama s trnovima na ceonim (uiim) sudarnim rubovima. U izbusene rape na sudarnom rubu jed­ ne ploce stavljaju se trnovi koji su sada u horizon­ talnom polofaju, a sponka se u vertikalnom smje­ ru svojim gornjim krajem ugraduje u pripravlje­ nu udubinu mortom od brzoveznog cementa. Po­

127

.'-.

'::"~",'

..

,

se cijele stropne povrsine nekih prostorija, pa se dobivaju plafoni od lankih kamenih plata, Za tak­ ve ob.oge provlace se vertikalne sponke kroz ci­ jelu debijinu konstrukcije jer se odozgo moze bo­ lje regulirati i zapunjavati rupa u stropnoj kon­ strukciji (s1. 203).

IT

• U

f

II

lr

::

:: ~

"

.

I." I, ..

,.

".

~:

:

(­ L

sponke I'roturl!71e bOL rupe ost'<1.ylj~ne u st",..,P"

n

':.

~

~H

-+---­ "

_

~~: .

I

r­

,,

:'1

,

I I

I" I I

U

.... :

~JH

,.

.:;

I

I I

I I

I

IT

,

,, -,--­ ,

I

I :--.-+--. ­

I

"

n

I -I-­

c

....

, , ,

vC

I

--A~

I I

I

II

.

' , "

~

-<-'-'-B

~

_.

.... :

R

n

>:

Sl. 201. Utvrscenje oblage od tankih kamenih plota kamenim kordonima ugraJ1enim u zid

slije ugradbe jedne pioce na trnove se natice dru­ ga ploca jednim rubom, a drugi rub joj se odmah opskrbljuje drugim trnovima i spojkama (s1. 202).

. . ,":

r··:.,; ;:'J/: ~\ ..:.:,.:'" ;":,' , '::'::',' :::':~ Sl. 202. "VjeSanje« tankih kame nih plota. za donje povrsine konstruktivnih elemenata

Kao uske ploce okvira nad prozorima ugraduju se tanke amene ploce i na druge donje povrsine horizontalnih konstr kcija, osobito nad vratima i zidnim udubinama. U nekim slucajevima oblafu #

128

,','.'­ ,

;

:;' ....

I

I

I I

Oologe od tankih kamenih ploca na plafonima djeluju tesko, a oteiavaju i provedbu nekih insta­ Iacija, pa projektanti moraju paziti gdje ce ih pra­ viino primijeniti. _ Na zgradama sa skeletnim konstruktivnim si­ stemima rade se podloge od tankih kamenih pIo­ ca jednako kao na ostalim zidovima. Kao podloge na koje se ploce sponkama povezuju sIuze ispune (zidovi) izmedu konstrukcija i same konstrukcije (stupovi i grede). Kordone je preporucIjivo sta­ vijati odmah povrh stropne konstrukcije, odnosno povrh serklaZa iIi grede koja je na visini stropne konstrukcije (s1. 204).

v s

-y-

<8

ili v

<

>:

J

I

:::.

- : - -'-B~

--,--- I

,I

D~----·_-~:1l

.'

..

~

--r------; ..

,

---_._~::...

I­

I

,

I

,

I

,

:,'.:,:".:.:'

..

..

....;,1_·•._', .•.• 1•. _••

oMozeno'J /'rocelja:.

~f ~:so

Traerf Ih(Jri~oT1t prajek/ A-A'

STUPOVI OD KAMENA U sustini stupovi nisu niSta drugo nego kratki zidovi. Na njihovu razmjerno malenu povrsinu pa­ daju razmjerno veliki tereti, pa ih zbog toga treba projektirati i izraditi narocito oprezno i tacno. Za zidanje stupova obicni lomljeni kamen uopce ne dolazi u obzir, nego sarno dotjerani 10­ mljeni i obradeni (poluklesani i klesani) kamen (klesanci). Dotjerane iIi obradene komade treba siagati tako da su im leiajnice tacno horizontalne, a sudarniee vertikalne barem 15 em duboko od liea stupa. Osim zidanih stupova ad kamena u suvremenoj arhitekturi su znaeajniji armiranobetonski i celie­ ni stupovi s oblogama od tankih kamenih ploea. Stupovi od dotjeranog lomljenog kamena. Od dotjeranog lomijenog kamena zidaju se stupovi pravokutnog i kvadraticnog tloertnog oblika. Po nasim propisima omjer visine stupa i njegove krace stranice (vitkost) mora biti manji od 8, tj.

. :.;.

. I,

I

:

Sl. 203. Obloga' platona ad tankih kamenih ploea

II

-

'.:

I

1 -,,,",-A -­

:

,

"~25

-+

1'2.0

X

Vertik. prcsj~1c Ci- G ~ 1.

.

_

."

..

. ... : "

'­

1"1:

~J

.....: :':, ':.1'::'.:

'·1'1­ I I

.:'"

··1·.··· ,',':'.

'.

, I

I

,,

Tioert /hc7';zont.ppesjt>l
, I

I

I

"

1

.t0Lyn

' I

:~.M.;~;~~2J(

8 5, ali kraca stranica ne smije

,~,,r~ --):­

biti ispod 40 em (kao i debljina zida od takvog ka· mena). Prema tome visina stupa kojem je kraca straniea 40 em mora biti niZa od 8 x 40 = 320 em.

1:20

Straniea d = - { - , a F se dobiva racunom.

Vertik.p-p~i
1:20

1-1

Sl. 204. Obloga ad tankih kamenih placa na protelju zgrade armiranabetonskog ske.letnag sistema

,>

9

Konstruktivni elementi

129

Osim toga moie se takav stup izradiLi kao mono· litan, tj. kao jedan klesani komad,

Pri zidanju stupa treba provesti pravilan vez kamena. Upotrebljava se produzni mort. Debljina leiajniee i suclarniee neka ne prelazi 20 mm. Inq- . ce se u svemu treba pridrzavati opeih i vee spome­ nutih pravila za zidove od dotjeranog lomljenog kamcna (s1. 205).

Uske place dobivaju se piljenjem obicnih tan kih kamenih ploca u eijeloj njihvoj visini, ali na sirinu oko 5 em. Za' stupove manjih promjera tre· ba'sudarne rubove brusenjem skositi da se dobije sto uia sudarna reska (do 2 mm).

. U proslosti su se najvise radili stupovi kruinog tloertnog oblika koji su se, bez obzira na promjer i visinu (vitkost), sasLavljali od »bubnjeva« pove­ zanih mctalnim trnovima.

.:.. ','

:':~

..::: ....

~.

--t­

trIj -of •

Q

,

+-- 75

~

--.,l<

--.,t

BJJ-+-t " --+ EiE --+ •

.

<>

:~ ~:

::: ...~-'

:.~ '.:

..~:

t-- 75 .

t­

~

-.( ""q ~.

L:diI

'w ,?'!<-~-,.f ' r2'l' ' ' ..>~.'" 'V ~ ~.. ~~-- ...........;...

\!v.,

06/o qa cd ;'C7'­ malnih tanh/' kammih plola

Tloc4i slo/eya , :50 ZA :)TupaV£ aD DOTJE.RANOG LOMLJ. KAMENA l'ROP1SANO)[: "

Ii

-<

PRIMJE:R:

40cm_._d· a 75c.m...V.

. t __ ~_ VS :-...0250 Vdkos =­ 6,:1.5.

Jet.

"20 i ; 10

.'. '.

S,:, G5cm_ ••.• ~ v :300 <-m. p~ 14 t V1··tk".s t -..... ~; -- z:. - =

300_U­

I

"­

-12,-1,

• 1~kP~lf1'

Stupovi od obradenog kamena. Za .takve je stu­ pove propisano da im omjer visine i kraee, strani­ ee mora biti ispod 1.5,. dakle vise od 8, tj. odnosno 'v

<

15 5.' Prema tome visi-" . na stupa kojem je kraca straniea 25 em mora biti niia od 15 x 25 = 375 em (s1. 206). Trcba paziti na ptavilan vez kamena. Upotre­ bljava se produini. iIi eementni mort. Debljina le­ iajniea i sudarniea neka je sarno 3-6 mm, iznim­ no i do 10 mm. Ako projektirana VIsma stupaprelazi petnae­ . .

,

v·

sterostruku duiinu kracestranice; . ., _ dakle.:.,;­ s > 15 iIi v> 15 5, onda se taj stup mora izraditi od kle­ sanaea sarno s leiajnicama bez sudarnica iIi od ne· koliko kles'anih blokovakoji se postavljaju jedan iznad drugog i povezuju celicniin trnovima i ce­ mentnim mortom 'debelim do 6 mm (51. 207).

1s.

zad()Yo~'aYa/

" "J,..ca k6'lem 2Q6, Stup ad klesana­ je omjer visine .'

/

prema sirini hace strani­ ce m~nji od 15

d =,.~O
I. ­ 20 em V

If·tkos t '--1' v 35'0 - i1so ' - 20-_'._

I'l

11,5D > 15......aaf,Yo~Ya /

zadoYcljaYa.l

,. __ • __ ,o .....E ·IL ("\I'll.... Mal''''71,. = f =~ = ,i4<

Uske ploce se ugraduju sarno eementnim mor­ tom bez sponki. Zbog toga je uputno odabirati ploce od gustili vrsta eruptivnog kamena u deblji­ ni od 30 mm kako bi se izbjeglo eventualno mrlja­ nje lica ploca upijanjem cementnog mlijeka.

PRIMJ£.R,

PRI,l\J£.R:,

Sl. 205. Stup od dotjeranog lomljenog kamena

"

zal!<.p!oct'ca.

@."

/;. I •• _ b,15< f, _.radedY"'l41'tl. H < 12 ... UUI,,1IIo!;aJla.

.

.

ploea.

OU()ga od mQ'

Sf. 208:' Tri vrste obloge armiranobetonskih stupova

250CTn •• ~E...=.m

· - P _~'.OOOkp --+l\..~/cm' M
_:,_< 15 ). 8 f '

Ob/oqa od UJ' kih kammih

\SJ...

U daljnjem razvoju arhitekture sve do danas nisu se vise pojavljivaU takvi orijaski stupovi od kamena. Nedugo iza njih pojavljuju se u egejskom podrucjuuz dklopsk~ zidove stupovi ad kamena u primjerenim dimerizijama. koje stari Grei pre­ inacuju u svoj 'dorski stil pa liZ dodatak jonskog i korints~og stila ostvaruju svoju klasicnu arhitek­ turu. Rimljani opet uSviijaju spomenute grcke sti­ love pa ih uz male preinake i dodatak jednostav­

I :5 ~40 I IGd~iz.~pkm~1

81 5·

Stupovi u historijskom razvoju arhitekture. Oduvijek se stup od kamena obradivao i istieao kao specijalan konstruktivni i ukrasni elemenat gradevine. Dok se Ii arhajskoj arhitekturi na pod· I:ucju Mezopotamije zidaju masivni pilovi od ope­ ke, dotlese na podlllcju Egipta vdo strucno klesu stupovi od' kamena. Vee preko 3.400 godina stoji dvanaest ogrb~nih stupova staroegipatskog hra­ rna kod .Karnaka.. Ti su stupovi visoki 21 m, a to je vlsina danasnje stambene 'zgrade sa sedam eta· 'ia. Jos su visi monolitni egipatski obelisei ad ko­ jih su evropski osvajaCi jedan visok 25 m preni­ jeli u Rim, a drugi visok 23 m u Pariz, gdje i da­ nas stoje. Dok -E;gipeani dobrim alatom vrlo struc­ no-obraduju kamen, u Evropi jos nema alata, ali ljudi ipak pod,iiu neobradene kamene gromade kao stupove. To su menhiri, iz mladeg kamenog doba (neolitika), od kojih u sjevernoj' Francuskoj stoji jedan visok 22 m, a teiina mu je proeijenje; na na 250.000 kg.

H1'­

. ~"f,.;~

15 ---,/<­

menih krhotina razlicitih boja tako da "3Tadeni kamenCici daju smisljenu sliku.

AI

'rapan____

G~:£._1·2.000kp _ 1,0.20<:.... ­

r-

15

=

1s... zadoyq!;Q,'a'!

Sl. 207. Sluri' od kiesana· ca kojem je omjer vlsine prema sirini krace strani· ce veCi od 15

Mozaik-ploCice od naravnog kamena' izraduju se iIi lomljenjem iIi piljenjem naravnog'kamena u komade s povrsinama' 20 x 20 do 40 x 40 mm, s naravno lomljenim iIi poIiranim licima.

Kamene obloge stupova ~ dr:ligog materijala. Armiranobetonski stupovi pravoku!nog i kvadra­ titnog tlocrtnog ablika oblaiu se tankim kamenim 'plocama jednako kao sto se oblaiu betonski zi­ dovi. Kako je u uglovima stupova njihova glavna armatura, treba u visini svake ploce ·na svakom bridu stupa otkrhnuti sarno toliko betona koliko je 'potreJ)no da iicna sponka zakvaCi sipku arma­ ture. Kad se plota pravilno smjesti, popravlja se okrhnuti dio' sa- zakvacenom sponkom mortom 'od brzoveznog cementa. (s1. 208a). .

Prije ugradbe lijepe se mozaik-plocice svojim licem na papir povoljne velicine ljepilom topljivim u vodi. Takve plahtiee ovijaju se oko stupa na cije je oplosje prethodno nabacen 2 Cm debeo sloj cementnog morta taka. da je papir na vanjskoj strani. Ovijena plahta obuhvaca se s dva kalupa od sadre kojima se fiksira tacno oplosje obloge, te se mort izmedu obloge i stupa bolje raspore­ duje nabijanjem ceIicnim prutom. tim prestane vezanje morta, skidaju se ,kalupi i razmoceni pa· pir, a povrsina,obloge se ispire cistom vodorn (s1. 208e).

Armiranobetonski stupovi kruznog iii ovalnog tlocrtnog oblika oblaro se iIi uskim iIi sitnim (»mozaik« )plocama.

Mozaik je takoder" specijalna slikarska tehnika ugradivanja u mort sitnih kamenih kocaka iIi ka­

/

130

~==~

(AbllS;T')

'®__ . P""t"clOTS/;/'Jfup Ir~Tla

7>Q

(Ai..

P~/"P"77~=)

@)... K!l%siCr17' grt!,fr' slap_r' «~: clorslr r>.=/c1T1uft)

. @... J((aucnt'

Za cesti slucaj armiranobetonskih stupova s promjerom 30 em potrebno je za oblogu 24 ko­ mada uskih pl,oca od 5 Cm, sa cementnim mortom debeIim 2 eI}1 i sirinom reiaka oko 2 mm, pa se dobiva obloien stupP.fomjera 40cm (s1. 208b).

_ i5 kp/cTTL'

Star"~r;pafskc'!'alma-s!up

skr'stup (Rim)

rimsk" kor/nt­

~iiii CI~I(Y!11JIr

@

®

Sl. 209, Stupovi od kamena. na historijskim . gradevinama.

131

I,

nih toskanskih i raskosnih kompozitnih. stupova sire po svijetu. Kad se u srednjem vijeku udalja· valo od klasicnih rimskih stilova, osobito u gotiei, energic'no ih je obnovila renesansa, pa su klasic~ ni stupovi od kamena stigli i u XX stoljece i su, sreli se s pocetkom suvremene arhitekture (s1. 209). Suvremena arhitektura otklonila je glavne ka­ rakteristike historijskih stupova, a te su: kruzni tloertni oblik, ukraseno podnoije ili baza i ukra­ sena glavica iIi kapite1. Karakteristika suvremenih stupova oct. kamena (kamenih blokova) je njihov pravokutni ili kvadraticni oblik i -odsutnost baze i kapitela. Proporeije su uvjetovane statickim racunom, a izgled vrstom kamena i njegovom po­ vrsinskom obradom.

Vlak ili istezanje nastaje u donjoj zoni svake horizontalrte iIi kose konstrukeije koja se svojim krajevimaoslanja rta cvrsta: uporista, a odozgo je opterecena. Takva greda haziva se nadvoj. sto je presjek gredepo povrsini manji, a razmak izmedu uporiSta iIi raspon Yeti, to ce prije doti do lorna. Visina nadvoja nacelno treba da je veca od nje­ gove sirine.

Segmentno i polukrufuo izbocene grede nisu vise nadvoji nego lukovi. Jedna vrsta segmentnih \ukova izraduje se iz praktickih razloga kao hod­ zontalna greda u kojoj je sadrian segmentni luk, pa se takva konstrukeija naziva ravni l'llk.

p

Najnepovoljniji je slucaj kad nadvoj djeluje kao prasta greda na dva lezaja (s1. 210). Povolj-

~ I !"k

u;( ,of

,"

ll"

1<

tla;­

I

:

\ \

Prvi }}moderni« stupovi s pravokutnim presje­ cima, bez baza i kapitela, koji okniiuju rbtondu (= zgradu kruinog tloertnog oblika) na Trgu irta­ va fasizma (muzej NOR-a) mladi su od 40 godina (iz god. 1935), a izradeni su takoder od, brackog kamena s okljueanim povrsinama. Prve zagrebacke obloge armiranobetonskih stupova tankim kamenim plocama vide se u tri­ jemu zgrade na Trgu Republike br. 3 (pred Cen­ tralnom apotekom), a mlade su od 45 godina (iz god. 1929). Te su ploee od moslavackog granita.

NADVon I LUKOVI

on

)It,

to U

Hf-mentnom luiu U:

II.porifnafailca.

?'/­

,'"

-T,« --;/qk _

"lalc...--.lr" ."lal<---­

&k­

savtja.nja. .; lomovi !.lca-riki,..o.no/ ", "

4 nIJl Je sluca] kad je on upeta greda (s1. 211), a jos povoljniji kad je on kontinuirana greda (s1.

212).

®_.. Naponl'/napre:za71;"<:r/ll poJukruinom Juku.

.lair -- ,Iale­

na.pont In
- + - - - - - - 1.--------,1'0

51. 210. Prosta greda na dva 1ezaja

132

I'"

':. I."

•

kameni

naa'Y"'i

"raC.,11· ,"
.'

..

51. 213. Lukovi nad otvorima u zidovima

51. 215. Rastereceni nadvoj od kamena p

:,-';Iak_ilalr_ tlal_

Nadvoji, ravni, segmentni i polukruzni lukovi od kamena najcesce su konstrukeije iznad otvo­ ra u zidovima od kamena. Nadvoji. Nadvoji se stavljaju iznad otvora s malim rasponima, pa se kao veti rasponi za kame­ ne nadvoje smatraju oni od 80-100 i 120 em. Iz­ nad otvora s veCim rasponima rade se lukovi.

KAMENA

.,

/

",

51. 211. Upeta greda

Ako se greda nad otvorom segmentno izboCi na gornju stranu, a na uporiStima se ucvrsti ili kontinuirano produzi preko susjednih otvora ta­ ,koder s izbocenjima, onda ce pod opterecenjem odozgo i u gornjoj i u donjoj zoni djelovati tlak koji kamen dobro podnosi. Tlak ce se prenositi na kose uporisne plohe povrh vertika1ne nosive kon­ strukcije (s1. 213a). Najpovoljniji je slucaj akose greda nad otvo­ rom polukruino izboCi na gornju stranu, pa se op­ terecenja prenose vertikalno na uporista (s1. 213b).

Katkada se na vecirrt rasponima iznad stupova od kamena izraduju sastavljeni nadvoji. Iznad sva- . kog stupa postavlja se po jedan leZ2.jni komad sa skosenim sudarnim plohama, a iznad sredine otva­ ra postavlja se srednji klesanae s protivno skose­ nim plohama kao zaglavak. Lezajni komadi na krajnim otvorima moraju biti dobro upeti u zi­ dove, pa stupovi isopod njih moraju biti produieni kao zidovi (s1. 216).

r

51. 212. Dio kontinuirane grede

-+­

r---,--_t_l-,-a_"---=-__~",7--,----=_--,--t_I---=-~_;'_-=---~ via;' ­

:~" :

"'of'

Dok je cvrstoca kamena na tlak iIi priti.:;ak raz­ mjerno velika, dotle mu je cvrstoca na vlak iii iste­ zanje razmjerno malena

-

\

~\

//

---

odustaje od stupova od kamena, a kamen koristi sarno za oblogu stupova izradenog od drugog ma­ terijala, u prvom redu od armiranog betona. U Zagrebu se tradicija klasicnih stupova od kamena lijepo vidi na ulaznom trijemu nekadasnje burze (procelje izmedu MartiCeve i Rackoga uti­ ee). cetiri jonska stupa mlada su od 50 godina (iz god. 1925), a volute na njihovim kapitelima klesane su isto onako kako su ih' stari Grci kle­ sali prije viSe od 2.400 godina. To su posljednji klaslcni zagrebacki stupovi od kamena.

~

flr-/r

8 ... NafJoni/?7apraanj
U daljnjem razvoju modernaarhitektura uopce

11,,*

-------zl/~··v \~ "I. ,J1' q,s--{so-Zlo 'j.u u '­

::::.-----­

,.=

-----

Nadvoji . se izni uju i i od dotjeranog 1omlje­ nog kamena iii od klesanaca. Krajevi nadvoja neka leie na zidu (lezaju) onoliko koliko su visoki, a ne manje od 20 em (s1. 214). U nadvojima iznad prozora i vrata treba prije njihove ugradnje isklesati utore za sjedanje do­ vratnika odnosno doprozornika. Nadvojl n,ad ve6irn rasponima u zidovima od obradenog kamena mogu se rasteretiti tako da im se povrh srednjeg dijela ugradi klesanae sa skose­ nim lezajnim plohama kao kod ravnih lUKova, a . donja ploha takvog klesanea da je 1-2 em od­ maknuta od gornje plohe nadvoja. Taj prazni pro­ stor poslije slijeganja zidova treba sarno na lieu i nalicju zapuniti mortom, pa nadvoj nad tim naj­ opasnijim dijelom uopce nije opterecen (s1. 2i5).

IZ9/~d /Il~~/:zida oS kamem'm 71adY".1~m b:ncd zid770g CJt~ora

&RB

1

Verf;k.prt. sjd,

~n .,

51. 214. Nadvoj od kamena nad manjim otvorom

----'-~1l'-'_. so -,l"~------'-.~ '/.00 - - - - - , , " ' " ' - so~·-.l4~--

51. 216. 5astav1jeni nadvoj od kamena

Sastav]jeni nadvoji moraju se raditi na dasca­ noj podniei poduprtoj solidnom ske10m kao kod ravnih lukova. 133

Ravni lukovi. Za ravne lukove na manjim ras­ ponima (do 90 odnosno 120 em) moze se upotri­ jebiti dotjerani lomljeni ili obradeni kamen, a na veCim rasponima (do 160 ern) sarno dotjerani ka­ men (klesanei). Na svakom komadu kamena U ravnom luku moraju se izraditi pravilno skosene sudarne plohe, a na zidovima uz otvor pravilno skosene uporisne plohe. Pravei skosenja uporiSnih ploha zidova i su­ darnih ploha luka moraju se sastajati u tacki 5 koju treba odabrati na sredisnjiei otvora a za 10-2 raspona ispod donje linije luka (s1. 217).

, .",

Skela se sastavlja 00. 2-3 sed1a. Sedlo je stup presjeka lOx10 do 16x16 ern iIi obliea slicne po­ vrsine presjeka s horizontalnom gredicom na gor­ njem kraju dugom kolika jedebljina luka, odno­ sno sirina podniee. Grediea se sa stupom povezuje dvjema celicnimpijavicama ili dascieama pribije­ nim sa svake strane cavlima na stup i gredieu. Ver­ tikala stupa s horizontalom gredice fiksira se dvje­ rna daskama prib~janjem gornjih krajeva daske na krajeve grediee, a donjih krajeva na stup. Te da­ sCiee nazivaju se ruke (s1. 219).

~

.":

-.- :'

~.

;.

I'," • "

./ t.,

" :;

)':­ I:., -

I::,

,.'.\ .

,J:,.

'"

....

,.

L:·.··

).':; .. ;:.... :;.:

: .' . .

.:,'

'.'

......

..

,;

. '.

..

....... ;.::

. .' :: ~

";;;".

51. 222. Ravni 1uk od k1esanaca s ravnim 1eZisnim p10hama ,1,;;1, I P"eJjti 1,20 A-A

51. 220. Ra·.mi 1uk sa ske10m i podnicom (raspon " do 1 m)

Varijanta obrade klesanaea u luku je s pravo kutnim uglovima na gornjim i donjim stranama gdje bi inace bili siljasti uglovi. Varijanta je i spe­ eijalno ucvrscenje klesanaea _celicnim drZacima kojima su krajevi zaokrenuti u protivnini smjero­ virna (s1. 223).

U luko~ma manjih raspona 00. dotjeranog 10­ mljenog kamena mogu se u isti sloj luka za nje­ govu visinu staviti i po dva komada kamena, ali na jednoj i drugoj strani toga sloja mora biti sloj s jednim kamenom na eijeloj visini luka. Ako se takav luk zbuka, ne mora slika slojeva biti ni si­ metricna (s1. 221). 51. 219. Stupovi sa sed1ima

"':-':', ;.

:: .. :'

,'.

Sl. 217. Ravni 1uk nad manjim otvorom

u

.

-'.:'"1' ••.....j

.·:.:1

k1inovima ::: ..

Iz tako odabrane tocke 5 pravei skosenja upori­ snih ploha tvore s horizontalom kut 00. 60-75°, odnosno isti pravei skosenja medusobno zatvaraju kod tacke 5 kut manji 00. 60°. Broj komada kamena u luku mora biti uvijek neparan jer u sredini luka mora biti zavrsni ka­ men, zag1avni kamen iIi zag1avak. UporiSne tacke (U) neka nacelno nisu na hori­ zontalnoj lezajniei zida, nego na punom komadu na kojem vertikalna linija otvora prelazi u kosu liniju uporiSne plohe. Za zidanje ravnog luka treba postaviti oplatu na solidnoj skeli. lednostavna oplata iIi podniea sastavlja se od 2-3 daske debele 24 mm ili 2-3 platiee debele 48 mm, povezane medusobno preckama na razma­ eima po 50-60 ern (s1. 218).

Za ravni luk na rasponu do 100 ern postavljaju se po dva sedla odmaknuta oko 10 ern 00. spaleta otvora. Stupovi svojim donjim krajevima moraju biti na cvrstoj i jednolicnoj podlozi, pa se obicno na donju stranu otvora stavlja daska iIi platiea. Ispod stupova postayljaju se na platicu po dva da­ scana klina (klin i protuklin), pa se njihovim na-. bijanjem iIi popustanjem regulira projektirana vi­ sina otvora, odnosno gornja ploha podnice. Tada se stupovi skele unakrsno povezu sa dvije (za dva sedla) iIi sa cetiri (za tri sedla) daske, poslije cega se moze poceti zidanjem luka (s1. 220). Luk se zida istodobnim slaganjem jednog po jednog kamena 00. uporisne plohe jedne i druge sirane, a zavrsava se zaglavkom. Prilikom zidanja treba po podniei sipati sloj finog pijeska ispod svakog kamena tako da se prema sredini (ispod zaglavka) postepeno dobiva nadvisenje oko

&'Jfi;£2··.. ·.,,;-'O . •.•~ .

i;.

daskc
'{>

"r~C1~ 4j·Z4 rom

51. 218. Dascana podnica

134

2~0

za klesanee s tankim reskama (3-6 mm), a oko 1

100 za

obradeni kamen s

debljim

reskama

(10-20 mm). NadviSenje je potrebno da bi luk poslije uklanjanja opIate i slijeganja bio vodo­ ravan .

51. 223. Ravni 1uk od k1esanaca s 1eZisnim p10hama na gornjem i donjem kraju okomito zuvrsenim

Bolja povezanost luka postizava se daljnjom varijantom s tzv. kvakastim k1esaneima (::;1. 224).

51. 221. Ravni 1uk od dotjeranog lom1jenog kamena

00. obradenog kamena (klesanea) izradl1ju se ravni Iukovi od pravilno klesanih komada koji za­ uzimaju eijelu visinu i debljinu luka. U takvim lukovima moze se odstupati ad spomenutog osno­ vnog pravila da uporisna tacka ne bude na lezaj­ nici ako se bas zeli uskladenje lezajniee s donjom plohom Iuka (s1. 222).

Spomenutim varijantama povecava se ruem rad na obradi klesanaea i usporava rok iZrade, pa iako se cvrstoca luka povecava, obicno to poveca­ nje nije potrebno jer i bez takvih varijanata cvr­ stoca luka najcesce zadovoljava. Osim toga ovak­ vim varijantama ne poboljsava se nego s~ pace kvari estetski izgled luka, pa se danas izbjegavaju. S obzirom na izgled luka i njegovo uskladenje sa slojevima zida, opravdana je varijanta s poviSe­ nim klesaneima nad sredinom luka i s klesancima petorokutnog liea koji se okomitom sudqrnom plo­ hom uskladujus klesancima zida (s1. 225). 135

nice kod ravnog luka) postavlja na sedla, odnosno na skelu u otvoru zida.

..':""1' ·.'r.·-'

'"

,l<+i

.

Za odredivanje sredisnje tacke skosenja upori­ snih i sudarnih ploha, mjesto uporiSne tacke i s1. vrijedi sve sto je obrazlozeno za ravne lukove. Od dotjeranog lomljenog kamena u nekim 510­ jevima mogu biti i po dva komada kamena, ali uz njih moraju biti cijeli komadi (s1. 228) .

povoljno smanjen raspon, a uporiste je ;:'r>iacano. Takva varijanta se vidi na lijevoj strani s1. 229, dok je na desnoj strani nonnalni uporiSni Kamen bez pete. Daljnje najobicnije varijante su s vee spome­ nutim kvakastim klesanciIila h s klesancima peto­ rokutnih lica (s1. 230). Posebno se segmentni lukovi izraduju povrh ravnih lukova iIi nadvoja u svrhu njihova rastere-

-,------,--+--.'-'-+-.--+--'~

c.:.,:,:...,J'

-

I

.'1 I"·

"1 '.'

.

,:-

.

Sl. 224. Ravni luk od .kvakastih klesanaca P!o,:a za

c6/a9 417je nadva/a

!- .•

r

I «~

"

. ,'.' :!Q

hC'5jtk A-A

lzglecl Ilia / dlo:;re

Sl. 226. Obloga od kamena kao ra'vni luk

'-, .'. '- '~. :....

.. :,...,.'" ~

:20

~:;

Sl:' 228. Segmentni luk od dotjeranog lomljenog kamena

i - -...._ . ._ ...._"""""'-~u ;'

".

r·: .

-(;20

SI. 225. Ravni luk od klesal1aca petorokutnih fica

Obloge od kamena kao ravni lukovi. Iznad otvora u rnjesovitim zidovima od kamena i drugog materijala izraduju se ravni lukovi samo na lieu zida u svernu prema ovdje izlozenim podacima, dok je na nutarnjoj strani zida najcesce armirano­ betonski nadvoj. Drugi je slucaj u zidovima obloienim debelim karnenim plocama. U takvim zidovima obicno je armiranobetonski nadvoj nosiva konstrukcija. Zbog toga bi bilo nepravilno i lazno na oblogama imitj.rati lukove, a pravilno je i logicno da armi­ ranobetonski nadvoj nasi obloge nad otvorom. Zbog toga se abieno klesanci obloge iznad otvora izraduju taka da im je gornji dio na nutarnjoj strani deblji a donji tanji. Takvi klesanei se mo­ raju slagati povrh podniee i skele kao ravni luko­ vi, ali bez posebno izradcnih skosenih '!etajnih i sudarnih ploha. Kad se uz slozene klesanee izbe­ tonira nadvoj, onda klesanei ostaju zahvaeeni za nadvoj i tako solidno ucvrseeni (s1. 226). Segmentni lukovi. Za konstrukeije segmentnih lukova u statickom pogledu vrijedi sve sto je na­ vedeno za rayne lukove, jer se zapravo u svakom ravnom luku, a vee je spomenuto i u nadvoju, »krije« segmentni luk, kako se moze razabrati npr. po ertkanom segrnentu na siici 217. Za zidanje segmentnog luka potrebna je drvena sablona nazval1a abluCila, koje se ~ umjesto pod­

Za manji raspon i manju visinu strijele, tj. raz­ maka od horizontalne linije koja spaja uporisne tacke do najvise tacke segmenta, koja je na sre­ dini donjeg brida zaglavka, upotrebljava se puna oblucilo od dvije jednako skrojene i medusobno paralelno postavljene daske koje se na gornjim (segmentnim) rubovima medusobno povezuju let­ varna :Ii daskama sirokim 5-7 em, a dugim .tacno onoliko koliko je debljina luka, odnosno zida uz otvor.

,.

;

:20

1

Od bolje dotjeranog lomljenog kamena i od klesanaca zidaju se lukovi u svemu onako kako je vee izlozeno za ravne lukove, ali ima i nekih novih varijanata. Tako se npr. u segmentnim lukovima zaglavak cesto istice veeom visinom od ostalih komada u luku (s1. 229). U proslosti je zaglavak cesto bio posebno ukrasen isklesanim grbom, lavljom ili ljudskom glavom i s1.

Za 'led raspon i veeu visinu ~trijele prircduje se obluCilo od dva, a za deblje lukove od tri pa­ ralelna reda dviju iIi vise dasaka medusobno po· vezanih na sredini jedl10m vertikalnom, a od kra­ jeva prema gornjem kraju srednje precke jos dvje­ ma kosim preckama. Odozgo je i 0'10 obluCilo po­ vezano letvama iIi daskama, kako je vee spome­ nuto za lukove manjih raspona (s1. 227). '

. ....

. :;.:.: .... .:

Sl. 230. Segmentni luk od dotjeranog lomljenog ka­ mena s kvakastim klesancima (lijevo) i klesancima petorokutnih lica (desno)

,

I.:::: ..

':

Civarija. U takvim se slucajevima segmentna povr­ sina izmedu donje linije segmentnog i gornje li­ nije ravnog luka ili nadvoja sarno na lieu i nalic­ ju zatvara tankim kamenim plocama. U slucaju kasnijeg slijeganja iIi potresa te ee se ploce, kako su znatno slabije od luka, slomiti, ali ee se vrlo lako zamijeniti eijelima (s1. 231).

.

~;

~':':

--. :-;

..

-. '.'

'.',"

'"

.~

. :;

" :' :',..; .. '

.­ "

~ \ C:C?;?;::L:~:_~

\

1~

SI. 227. Alanje

\

pde oolucilo za segrnentne lukove

,

-.'.::

S.i~kom"u s!o;~n~

:.'.

:.... \,:,: .: 1

'zo

,

.

~.

~ke K4Im~~(' P~o.· .... :~ ,"e net l,cu , naltC'- 1-_.,..'.....:.....: ...J.'_ • ..;..••, u'a'a :~.:

iu

'.:':

~

.•.. _: :: ;.'.:,J

/'20

Sl. 229. Segmentni luk od dotjeranog lomljenog ka­ mena s "petom« (lijevo) i naglaSenim zaglavkom

Sl. 231. Segmentni luk koji rasterecuje ravni luk

Cesto se segmentni luk upire na posebno izra­ dene uporiSne klesance s petom. Peta je istaknuti dio uporiSnog klesanea sa skoSenom uporisnom plohom iznad samog otvora, pa je time donekle

Polukruini lukovi. Za zidanje polukruinih lu­ kova upotrebljavaju se tri glavne vrste oblucila. Za male raspone lukova odgovara tzv. puna oblucilo koje je po svojoj konstrukciji sasvim

#'

137

nika poz~aje jo~ i elepticne (ovalne), ko~araste, usponske, nadviSene i potkovaste i viSe vrsta mja­ stih lukova (s1. 236). Spomenuti lukovi dolazili su do izraiaja u pro­ slosti, a danas se uopee ne rade ili se rade kao iz-

sHeno oblucilu za segmentne lukove veCih raspo­ na (s1. 232a). Za veee raspone upotrebljava se tzv. prazno oblucilo iIi remenat sastavljen od' dva reda u dva sloja medusobno cavlima povezanih dasaka s po­

ukra~eni, a nazivali su se arhivolte (s1. 237a). Hod­ nid iIi trijemovi sa stupovima i arhivoltama su arkade (s1. 237b), a bez arhivolta s~ kolonade. Prostor koji okruiuju kolO'Illade i arkade (npr. ispred hramova, oko dvoriSta u samostanima i s1.)

@... Arhirolte /rmNann:z/ S1. 234. Po1ukruzni 1uk od k1esanaca petorokotunih

1ica

#ac!YTseni luk

S1. 232. Tri vrste ob1uci1a za po1ukruzne 1ukove

lukruznim rubovima na gornjim stranarna i s da­ sciearna pribijt:nim preko tih gornjih rubova, te sa sponama ili zategama od po dvije daske koje na donjem kraju povezuju krajeve cavlanih dasa­ ka (s1. 232b). Za najveee raspone upotrebljava se tzv. reSet­ kasto oblucilo iIi remenat koji se od prije opisa­ nog remenata razlikuje jacim i gusee cavlanim da­ skama i dodatkom srednje okomite i dviju kosih dascanlh potpora koje povezuju pohlkruzne obode sa sponarna ili zategama (s1. 232e).

Sve tri vrste oblucila za manje debljine lukova (do 60 ern) neka imaju dva reda (na lieu r nalicju) polukruznih oboda, a za veee debljine lukova po tri odnosno toliko, koliko je potrebno da razmak ilajbliZih oboda ne bude preko 50 ern. Najjednostavniji polukruzni lukovi od dotjera­ nih iIi obradenih komada iste visine (osim nagla­ senog zaglavka) razmjerno se rijetko primjenjuju uglavnom zbog toga sto komadi karnena u zidu, koji udaraju u gornju plohu luka, moraju biti ce­ sto obradeni sa siljastim kutovima na lieu, a to ni za obradu karnena ni za izgled nije dobro (s1. 233). Cesee se polukrumi lukovi rade s klesaneima peterokutnih liea (s1. 234) i s kvakastim klesanci­ rna (s1. 235).

@... Romamka, "'/ora

, \

I

---~'--4- -~-,,~

CD \',.t-i, ',1<-". . ,----.l<

{/Yli'~n" fUR

S1. 236. Raz1icite vrste 1ukova s jednim iii vise sre­ dista i po1umjera

nimni slucajevi, osobito prilikom restauriranja historijskih gradevina.

,.

Nadvojillukovi od kamena u historijskim gra­ devinama. Vee spomenuti golemi stupovi egipat-. skog hrama u Karnaku nose preko 10 m duge mo'­ . nolitne nadvoje od kamena, pa ni taj rekord nije nikad kasnije premasen. Nadvoji su skoro redo­ vite konstrukcije iznad otvora u arhajskim i kla­ sicnim gradevinama od kamena, sve do Rimljana. Iznad stupova u klasicnoj grckoj i rimskoj arhi· tekturi su glavne grede (nadvoji) nazvani arhi­ travi na koje se upiru popre6ne grede koje se u dorskom stilu vide kao triglifi, a inace se taj dio naziva friz. Na slid 209 vidi se nekoliko nadvoja iznad klasicnihstupova.

,,'.

......

,,-.

I' .

,

(:

..

,',

..r:: :

.

'

'"

,

--' --+----­ S

U klasicnoj rimskoj arhitekturi prvi put dolaze do jacih izraiaja polukrumi lukovi i na imenjer­ skim gradevinama (mostovi, vijadukti, akvedukti) i na arhitektonskim gradevinama. Kameni lukovi u rimskoj arhitekturi bili su bogato profilirani i

.

~

Sl. 235. Po1ukruzni 1uk od kvakastih k1esanaca

1::

1'.- •.... ; 1_

4··...• .•• ';"'£:'

. 1 :za

Sl. 233. lednostavni po1ukruzni 1uk s nag1asenim zag1avkom

Ostale vrste lukova 0d kamena Osim ravnih segmentnih i polukruz~Th lukova gradevinska teh·

#

:;1t

'~l"

:'.11

I

\'[:;

10

(j)... Potkorad/ /maL(r~k// lu­ kon' /5eYl'l!a/

Sl. 237. Lukovi u historijskim gra(Jevinama

naziva se peristil. Kod nas su ostaci rimskog pe­ ristila ( s arhivoltama) u Splitu. Arkade na Mira­ goju u Zagrebu imitiraju arkade iz stila renesanse. Manje zgrade poput trijemova na stupovima iznad kojih su arhivolte su lode i lodete (talijan­ ski: loggia = loda = loia) kakvih nekoliko imamQ i mi (npr. u Hvaru, Trogiru, Sibeniku i dr.). Specijalne historijske zgrade kojima je polu­ kruini luk glavni motiv jesu slavoluci ili trijumfal­ ni lukovi koje su gradili Rimljani u cast svojiq eareva i vojskovoda, a mnogo kasnije su gradeni kao specijalni spomenici u vecirn gradovima Evl1o­ pe. Tako je npr. u Parizu glasoviti slavoluk na trgu Etoile (= etoal) graden pocetkom XIX stoljeea, a kod nas u Puli je manji rimski slavoluk koji je preko 1.800 godina stariji od pariSkog. Na mnogim su historijskim gradevinama cesti motivi prozorskih otvora medusobno razdijeljenih jednim iIi vise tankih stupova nad kojima su polu­ kruzni lukovi. Takvi prozori su nazvani bifore (dva otvora) trifore (tri otvora) itd. (s1. 237 e i d). 139

138

r

Na erkvenim zgradama srednjeg vijeka osobito su nagla5avani glavni ulazi s veCim brojem boga· to ukrasenih koneentricnih lukova Takvi ulazi su portali koji su osobito znacajni u romanskoj i got·· skoj arhitekturi, kao i rozete (= ruzice), tj. prozo· ri kruinog oblika s preckama poput kotaca, ali s kompliciranom geometrijskom ornamentikom u kamenu (s1. 237e). U historijskim gradevinama ima i takvlh luko­ va ukojima je na racun dekorativnosti zanemari­ vana njihovastaticka cistoca, kao sto su npr. pot­ kovasti iIi maurski lukovi (s1. 237f). Komplicira­ na je ornamentika gotskih prozora od kamena (s1. 237g), stupova s viticama i svodova s rebrima.

Za manje otvore (prozore) izraduju se okviri obieno od cetiri, a za vece otvore (vrata) od veceg broja klesanaea. Dijelovi okvira povezuju se me­ dusobno celicnim trnovima i usidruju u zidove celicnim sponkama.

Iza odteretnog luka povrh okvira treba 'ZFa­ diti poseban luk iznad otvora na nutarnjoj stra­ ni, a jos je bolje izraditi armiranobetonski nadvoj povezan serklaZom. Donji dio okvira izraduje se obicno kao pro­ zorska klupica. To je horizontalno istaknuta ploea iIi vijenae sa skoSenjem na gornjoj i okapnieom na donjoj 'strani. Na nutarnjem rubu gornje stra­ ne treba ostaviti oko 2 em sirok i toliko visok greben na koji ce 'Svojim utorom sjesti doprozor­ nik. Spomenuti greben prijeci zakiSnjavanje (s1. 240). Sl. 242. Obrada donjeg dijela prozorskog okvira na krajevima

"

'

doprczerm'k net !fT'.~"~nu AlufJiu < k - - - - J - - - - '

",

.'

-"';':~M- .J1o., ~~~>1~lj

;

- --I, -;f-16--;j'

~

0 . . Liu OkviT'a raY;';17! S

.....

:).

-t--' {l\L \V... Tet'' " oKYfra

u i,toj

//am

no

.;u'da

"d

•

pov"c~.

Sl. 240. Donji dio prozorskog okvira (klupica) s doprozornikom na grebenu

raY77in~ If~

ca zida

~

··1·.· .' .'

Drugi je nacin da prozorska klupica svojom 5i­ rinom zalazi 2-3 em iza nutarnje strane dovrat­ nika na kojem onda ne treba utora jer je on dje­ lorn svojom sirinom ispred grebena, sto je povolj· nije nego u prvom primjeru (s1. 241).

':1'.' I I

.....

~---'- Ti.:]l - ,I

:j'-,.-,8+

0···Lia eky;ra knuto od

Sl. 243. Obrada gornjeg dijela okvira na krajevima

4

@... Primjer

/':a.

ukra.H7
p'f'oJi!r'1'etnotJ ok­

rCIvnme

li~a

:10

zida

--- ­ ----­ .,...-,-----­ - -­ ----­ ---­--,...-­ -----

{, 20

Sl. 238. Tlocrtne skice vertika1nog dijela prozorskog okvira

1'20

Sl. 239. Normalni prozorski okvir od kamena s raste­ retnim 1ukom iznad gornjeg dije1a

Dana5nja gradevinska tehnika primjenJuJe Iu­ kove od kamena najviSe u gradevinarstvu (mosto­ vi, propusti, vijadukti i s1.) gdje oni djeluju naj­ cesce kao svodovLSuvremena arhitektura povje· rava nosivost iznad otvora prvenstveno horizon· talnim konstrukcijama iz drugog materijala, pa lukovi od kamena odumiru. OKVIRI

on

KAMENA

Zidanje kamenom otezava i usporava izrada za· vrsetaka i pocetaka uz otvore za vrata, prozore i dr., osobito kad treba na svim stranama otvora izraditi pristupke (istake) na koje se prislanjaju dovratnici iIi doprozornici. Zbog toga, a i zbog po­ stizanja boljeg izgleda, ugraduju se uz vanjske strane otvora u zidovima fino dotjerani iIi klesa­ ni komadi koji medusobno spojeni tvore okvir oko otvora. 140

Okvirl prozora. Za okvire prozora odgovaraju klesanci Kojima stranice presjeka mjere 14 - 16 - 20 em. Vanjske povrsine (lica) okvira mogu biti rayne iIi jednostavno profilirane. Liea okvira mo­ gu biti u istoj vertikalnoj ravnini s licem zida iii od njega za 2-4 em istaknuta, odnosno povucena. Razmak izmedu jedne i druge spalete zida neka je na svaku stranu za 1-2 em veci od najvece (vanjske) sirine doprozornika, a razmak spaleta samog okvira neka je na svaku stranu za 3-4 em veCi od najmanje nutarnje (stolarske) 5irine pro­ zora (s1. 238). Gornji (horizontalni) dio okvira izraduje se ,isto kao hoeni dijelovi. Potrebno je taj gornji dio rasteretiti ravnim iIi segmentnim lukom, a prostor ..i:?:medu donje plohe luka i gornje plohe okvira treba naknadno, kad se zid slegne, zapuniti mor­ tom (51. 239).

Sl. 241. Donji dio prozorskog okvira (klupica) s doprozornikom ispred grebena

U istoj visini s ostavljenim grebenom treba ostaviti horizontalne lefajne plohe za bocne stra­ ne okvira s udubinom i uzljebinom za ugradbu celienog trna i spane (s1. 242). Na krajevima gornjeg dijela' okvira takoder treba izraditi udubine i ufljebine kao na kraje­ virna klupice (s1. 243). Okvirl vrata. za otvore veCih dimenzija sasta­ vljaju se okviri ad viSe komada na 'Svakoj strani otvora.

DB

U

":<:;

,',

. . . . . oj

~

.:... '

.

~ i:lI.O

Sl. 244. Norma1ni okvir od kamena za vrata

141

Za otvore normalnih ulaznih vrata najcesce se' okvir sastavlja taka da su mu na svakoj strani tri medusobno povezana komada (s1. 244). Dva bocna dijela 'Povezuju se na sredini speci­ jalno izradenim komadom (klesaneem) kao tre­ cira dijelom koji kao zidni istak pomocu dva trna p0vezuje sa zidom gornji i donji boeni dio. Gornja strana okvira moze se izraditi' od dva segmentna klesana komada koji se pomocu zaglav­ ka, kao treceg dijela, povezuju sa zidom, odnosno s lukom povrh otvora. Donji dio okviraje prag ili podsjek koji se naj­ cesce izraduje kao niska stepenica iz jednog ili tri komada, s pokosom na gornjoj plosi, sa nadviSe­ nim grebenom na gornjem nutarnjem rubu i s le­ zajima za bocne dijelove okvira, sve slicno kao kod prozorskih klupica. Okviri od kamenih plata. Na zidovima obloze­ nim debelim kamenim p10cama obicno se ne izra­ duju okviri, kao sto npr. prikazuje slika 226, a ako se ipak izraduju, onda prema prednjim obrazloze­ njima za okvire prozora i vrata. Na zidovima s oblogama od tankih kamenih ploca ne izraduje se specijalan okvir, nego obloga vanjskih spa1eta otvora sluzi kao okvir. Ugao koji tvori ob1oga zida s ob1ogom spalete izraduje se jed­ nim od nacina predocenih na slici 200, ili se rubovi plo~a na spaletama ostavljaju za 2-3 em istak~~ ..• :-'. '-., -'.-'. ';" :".~. :: -: •,-' ... :--'.-:- .- :- ; ~. ".:-. ¥:":'"".-::. -;

.. . :­

7.: " :-; -'.-'."=: .::. :' ..-~ ,­

I.~

HORIZONTALNI ISTACI I VIJENCI OD KAMENA Na suvremenim zgradal'na sa zidovima iIi oblo­ gama od naravnog kamena vijenci su jednostavni horizontalni istaci poput ploca Kojima je prven­ stvena zadaca zastita niZih vertika1nih povrsina od pretjeranog zakisnjavanja, a eventualno i osun­ cavanja, pa nemaju viSe ni izdaleka onaj znacaj koji su imali kao dekorativni stilski elementi gra­ devina u proslosti. Vijenci s manjim istacima. Jednostavni vijenci s manjim istaeima izraduju se najcesce kao 60 - 120 em duge ploee debele 10 - 15 - 20 em s pokosom na gornjoj i okapnicom na donjoj stra­ ni istaknutog dijela, koji neka nije preko 30 em. Ugradeni dio neka je na svojoj gornjoj strani za 2 em viSi od najviSeg istaknutog (skosenog) dije­ 1a da se sprijeci zakisnjavanje, odnosno zadriava­ nje kiSnice, kao i snjeine i ledene otopine na sa­ moj lezajnici povrh istaka.

"

:.,

':,:

I>, : .

:::".:.,

:

. :r

,

"

::'.

.. '.'

.

+-- 30 ----,f'

Izq!ed spr(Jda

Jlert fJl"eJjek

1'24

Sl. 246. Vijenac ad kamena s manjim istakom ,' . . . ~; '. .::

:":: '.,: '.

',;1

:> ,': '

:'

,','

. ..

.

k· :"':~"> ;'~ '~:;~\:'~:;:;<2 j:~<:.~:~:::.~<: ::.j ::;.>~·;i·~ X '~':2;LL .i.

IzgJ~d sprlj~da 77Utarn;a i.bulta­

,.-------+------....

~~~--------------------~rt;;:~~

---_ .. ------­ ---------­

~~~*d'_------------ ---------­ . .~ ~ ~

Ako se ugradeni dijelovi ploca ne mogu odozgo opteretiti, onda se moraju usidriti u zid ispod se­ be. U tu svrhu treba prilikom zidanja treceg ili cetvrtog sloja kamena i-spod ploca na tacno odmje­ rena mjesta za svaku plocu ugraditi 'Po dva sidra od celicnih sipaka promjera (ili stranica) 1O~12 mm s horizontalno zavinutim gornjim i donjim krajem

o

:CJf

'~

Sl. 247. Konzalni istak (vijenac) ad kamena apterecen iznad leiista

Vijenci s vecim istaelma. Za vijence s istakom 30-60 em takoder se klesu ploce s pokosom i poviSenjem na gornjoj i s okapnicom na donjoj strani, ali se te ploce ne ugraduju kao konzole, ne-

142

Po;rrrebd F,,~;je.1c

-1: 20

Sl. 248. Vijenac ad kamena usidren celicnim sipkama u zid ispad sebe

Vijenci od kamena u historljskim gradevinama. Historijskegradevine od kamena odlikuju se mno­ gim bogata profiliranim i dekorativno obradenim vijencima s veCim i manjim istacima, pa su takvi vijenci povrh stupova i njihovih nadvoja glavni arhitektonski elemer.ti historijskih stilova. Vee stari Egipcani vijencima zavrsayaju gor· nji rub procelja svojih hramova, a vijenci klasic­ ne grcke i rimske arhitekture, dotjerani u rene­ sansi, reproducirani su u civiliziranom svijetu sve do pocetka XX stoljeca. Renesansa je uvela horizontalno rasclanjivanje procelja vijencima. Podhozje od prizemlja dijeli podnozni vijenac, a prizemlje od kata kordonski vijenac koji se cesto ponavlja i izmedu viSih ka­ tova. Iznad prozora su natprozorski vijenci, ispod

TiT

ten.

Sl. 245. Okvir zidnag atvora ad tankih kamenih ploea

JD

l.zgJed sprrjeda

Ploce se ugraduju povrh zida tako da je tezi dio njihove sirine na zidu, a laksi dio istaknut iz· van zida. U takvim slucajevima nije za zidanje po­ trebna oplata, ali je potrebno namjestenu plocu sto prije opteretiti slijed.eCim slojem zida. Potreb­ no je, nairne, da je nad ugradenim dijelom priti sak viSestruko veCi od pritiska koji bi mogao dje­ lovati na istaknuti dio ploce (s1. 246). Ploce i konstrukcije, koje su jednom ~vojom stranom ugradene a drugom istaknute, nazivaju se konzolne ploee i konstrukcije ilikonzole. Na zidu tanjem od 40 em moze istak vijenea biti do 30 em, ali ostali dio ~irine mora hvatati cijelu debljinu zida i biti ~to prije odozgo optere­ D zidu debljem od 40 em ploca s istakom ad 30 em moze biti ugradena u zid sarno 20 em du­ boko, ali se mora zidati na cvrstoj oplati i sto pri­ je opteretiti odozgo, kako je naprijed spomenuto (s1. 247).

go se svojim krajevima postavljilju na posebne za to priredene klesanee konzolno ugradene u ci­ jelu debljinu zida i s konzolnim istakom od 20-30 em. Na te konzolne istake, a sarno djelomicno i na zid postavljaju se ploce vijenea, Kojima vanj­ ska strana moze do izvjesne mjere prelaziti istake konzolnih klesanaea (s1. 249).

;.:Jr"':' ". JL:.j1' .... :":::!U

i s pravilnom kukom na svakom kraju za ugrad­ bu u udubine na kamenu. Prilikom zidanja slojeva kamena ispod vijenea treba na komadima uz ko­ je se ugraduju sidra izraditi dosta prostrane uzlje­ bine da sidra u njima sa svih strana budu ovijena eementnim mortom. Kad se izradi zid do lezaj­ nice vijenea, onda se na pripravljenu oplatu slafu i ugraduju njegovi dijelovi i kvace kukama na jos slobodnim (neugradenim) gornjim dijelovima si­ dara. Tek poslije kvacenja sidara moze se betoni­ rati serklaz i njime obuhvatiti sidra (s1. 248).

':'-':">":','-"::::r

'

',.

nuti ispred obloge zida, kako se npr. vidi na slici 204. Okviri od tankih kamenih ploca cesti su oko otvora za saltere na Kojima se polirani rubovi plo­ ca ostavljaju oko 2 em istaknuti ispred plohe zid­ ne obloge, a donja ploca se prosiruje da sImi kao polica odnosno povrsina za manipulaciju (s1. 245).

ko-nzcle,..

Izqltd

spri;~da

Pop1'~b;i

p7'esjek

·h2.0

Sl. 249. Vijenac ad klesanih plata kajima krajevi Ide na kanzalnim klesancima aptereeenim iznad svajih lezista

143

rna odredeno da ih osim propisanim serklazima u visini stropne konstrukcije treba povezati jos i do­ datnim serk1azima i to na vlsini po 2 m u zgrada­ rna na podrucju VIII stepena, a po 1 In na pod­ rucjima IX stepena.

J

J

r r

J

I I r

I r r

I r

/(0 77Z0!a

:..

/zq/ed

.5prlj~da

It

50

Pop 7'ec77i

"

p7'~~'ek

51. 250. V'ijenac od profi1iranih k1esanih komada sa konzo1nim k1esancima

prozora potprozorski vijenci iIi prozorske klupice, a sa strana ih ograduju profilirani okviri. Svi su ti vijenei obi6no s manjim istakom, ali na gornjoj strani se proceljre zavrsava bogata profiliranim i ukrasenim vijeneem veceg istaka koji se naziva glavni ili krunski vijenac. Glasovit je takav vije­ nae na jednoj palaCi u Firenci (palazzo Strozzi = palaeo Stroei) kojemu je istak 2,15 m! U nasim gradovima, osim starijih historijskih zgrada, ima dosta onih iz proslog stoljeca Ciji gla­ vni vijenci svojom profilacijom i obradom imiti­ raju vijence renesanse. Najcesce su tC:.kvi klesanci sastavljeni u donjim redovima od konzolnih ploca, a u gornjim redovima od ploca oslonjenih na po­ sebne konzolne klesanee (s1. 250). Pri popravcima Hi rekonstrukciji vijenaea na historijskim zgradama treba postupati vrlo opre­ zno jer su vijenci zbog svog is'taka i tezine, a po­ gotovu zbog ·dotrajalosti, jako opasne konstruk­ cije: Najbolje je prije svakog zahvata solidnim skelama pothvatiti istaknute dijelove i time spri­ jeciti njihovo neocekivano urusavanje.

r

:'.:~.'.'."; ••?';"? .~."'l

."

.

""·'I;-'-'-'1t.'"!"'."'· Il

I .. :

1/

n

L.~:·.;~. :~,:SO-' .:~:;: ;: .~:,:,.:.~

:r

--~

1/

~:;
,

1

'~O

(ij... Siritlt:,;1 1t(uhiu Od ®.. Serk/ai 77et:zia!u ()610;f~ dotjn-anb<] Ir{lm~na

nom ta:nk/m plocama

St. 251. Armiranobetonski serk1az u zidu od kamena, odnosno iza ob1oge od kamenih ploea

144

'"

SERKLA2:1 U ZIDOVIMA OD KAMENA

U proslosti su se zidovi od kamena u zgradama povezivali ispod lefuja stropnih konstrukcija ja­ kim ce1icnim sponama i zasunima. Danas se zidovi mnogo bolje povezuju i ukrucuju armiranobeton' skim serklazima. Svrha i vamost serklaZa. Serklazima se zavrsa­ vaju zidovi svake etaze na njihovoj gornjoj stra~ ni, pa tako izravnavaju pojedini zid i svojom cvr­ stocom uslijed armature »sapinju« zid i ukrucuju ga protiv djelovanja horizontalnih sila. Osim to­ ga serklazi djeluju kao kruti okviri koji medusob­ no povezuju uzduzne i poprecne zidove, pa tako ne ukrucuju sarno pojedine zidove, nego i cijeli kanstruktivni sistern zgrade i cijelu zgradu.

Propisl za izradu serklais. UCinci 'katastrofal­ nog potresa u Skoplju (god. 1963) pokazali su veli­ ku vaznost serklaza za ukrucenje zgrada protiv rusilacke snage potresa. Zbog togljl je nasa grade­ vinska administracija uz ostale propise u seizmic­ kim (potresnim) podrucjima odredila obaveznu izradu serklaia u zgradama. Prema spomenutim propisima serklazi se mo­ raju izraditi u visini stropova iznad svih nosivih i veznih zidova na cijeloj njihovoj debljini (even­ tualno smanjenoj za debljinu toplinske iZ91acije). Najmanja visina serklaza je 15 em, najmanja marka betona 160, a najmanja kolicina armature 4 0 10 mm. Za objekte u najopasnijim zonama (VIII i IX), kao i za viSe i duze zgrade, propisane su vece kolicine armature kao minimumi (4 (j) 12, 4(j) 14 i 4016). Serklazi se iznad otvora u zidovima mogu kom­ binirati s armiranobetonskim nadvojima (kao npr. na slici 226), iii s konstrukcij om samog stropa nad njegovim lezajima (kao npr. na slikama 248 i 249), ali u tom slucaju visina serklaza ne smije biti ma­ nja od visine stropne konstrukcije. . Zabatne zidove treba povezati sa serklazima, a serklaze s krovnom konstrukcijom. Pokazalo se da su u potresu najnepouzdaniji zidovi od obicnog lomljenog kamena, pa je propisi­

SerkJaii na vanjskim zidovima i oblogama od obradenog kamena. Propisi ne spominju eventual­ no smanjenje sirine serklaza u zidovima od kame­ na u slucajevima kad bi vanjsko liee serklaZa, pre­ krivajuCi cijelu sirinu zida, kvarilo izgled liea zida od klesanaea iIi kamenih obloga. U praksi se u takvim slucajevima sirina ser­ klaza na vanjskoj strani smanjuje, a na lieu zida izraduje se obloga od kamena sto tanja kako bi sirina serklaza bila sto veca (s1. 251a). Ako se na zidu od drugog materijala (npr. od opeke) izraduje obloga od tankih kamenih ploca, serklaz se izraduje preko cijele debljine zida, a obloga se, ukoliko lezajnica pada u visinu serkla­ za, sponkama povezuje sa serklazem (s1. 251b).

du letava nabacivati najprije grubi eeme"tni mort smjese 1 : 3, s krupnijim agregatom i s rnalim do­ datkom vode. Nabijanjem treba formirati obostra­ no skosenu iii sarno zaobljenu 'povrsinu na sredini visoku 4-6 em. Kad ovaj grubi sloj donekle otvrdne, treba preko njega izraditi fini sloj debeo 1 do 2 em od eementnog morta smjese 1 : 2, a po­ vrsine zagladiti gladilieom (s1. 252). Na dufinama 3-6 m treba eementni sloj prekinuti 5-10 mm sirokom reskom da bi se predusrelo pueanje namaza uslijed stezanja i ras­ tezanja. Takve reske nazivaju se dilatacione reske.

ZAVRSECI SAMOSTALNIH ZIDOVA OD KAMENA NA NJIHOVOJ GORNJOJ STRANI

Samostalni zidovi od kamena, kil.O npr. ograd­ ni i vanjski parapetni zidovi, izlozeni su na svojoj gornjoj strani zakiSnjavanju, smrzavanju i sunca­ noj pripeci, a to su glavni vanjski utjeeaji uslijed kojih kamen propada. Zbog toga se na gornjim stranama slobodnih zidova izraduju takvi zavr­ seci koji ce po svom materijalu ili po nacinu sla­ ganja zastititi pokriven zid, odnosno koji ce bolje odolijevati spomenutim vanjskim utjeeajima nego sto bi odgovarao zid' bez takvih zavrsetaka.

1=20

51. 253. ZavrSetak gornje povrSine kamenog zida k1e­

sancima bez istaka, a s obostranim pokosima njihove gornje strane

Zavrseci namazom cementnog morta. Ovi naj­ 'jednostavniji zavrseci izraduju se uglavnom iznad slobodnih zidova od obicnog lomljenog kamena i grubo dotjeranog lomljenog kamena. Zid treba zidati eementnim mortom, a zadnji sloj zavrsiti odabranim komadima s priklesanim bridovima da se dobiju dosta ravni i pravilni vanj­ ski rubovi zida. Povrh tih rubova treba provizorno pricvrstiti l~tve presjeka 24 x 24 ili 28 x 28 mm, povrsinu zida zajedno s letvama pokvasiti i izme-

51. 2~4. Zavrs~tak gornje povrsine k,amenog z.ida k1~: sanC1ma bez lstaka, a s }ednpstramm pokos1ma n}l­ hove gornje. 'strane

51. 252. ZavrSetak gornje povrSine s1obodnog zida od

kamena namazom cementnog morta

iO Konstruktivni eiementi

Zavrseci od klesanaca bez lstaka. Ako je zid od guste vrste kamena pa mu vertikalne stijene ne treba posebno stititi od vanjskih utjeeaja, on­ da se gornja povrsina zida moze zavrsiti klesanci­ rna slozenim poput vezhjaka preko cijele debljine zida s obostrano skosenim gornjim plohama (s1. 253) . Varijanta prednjeg primjera je sa skosenim povrsinama klesanaea sarno na jed-nu stranu (s1. 254). 145

Zavrseci od klesao.aca s istacima. Ako su zidovi od slabijeg ili poroznijeg materijala, a pogotovu ako ce se zidovi zbukati, pokrivaju se odozgokle­ saneima izradenim poput ploca sa 5-7 em velikim istacima preko liea zida i s izradenom okapnicom na donjoj strani istaka. Istak i skosenje moze biti na obje iIi sarno na jednu stranu (s1. 255).

Specljalnl zavrsecl. Jedan specijalni zavrsetak je pokrivanje zida jednostrano skosenim plocama kojima su gornji rubovi uz sudarnice pravilno po­ viSeni, pa razmjerno uska pruga poviSenja dviju susjednih ploca ne zadriava kiSnicu i otopine na tom za zakiSnjavanje opasnom mjestu onoliko ko­ liko bi zadriavale sire povrsine (s1. 256).

:::::.::j

S1. 255. ZavrSetak kamenim p10cama s istacima i okapnicama na donjoj, a pokosima na gornjoj strani

Sl. 256. Zavrsetak kamenim p10cama s istakom i okapnicom na donjoj i pokosom na gornjoj strani, te s uzdignutim rebrima uz sudarnice 5usjednih ploca

Sl.257. Zavrsetak jednostrano skosenim kamenim plo­ cama koje su na sudarnicama za 1-2 em rastavljene, a ispod tih otvorenih sudamica ugradeni su iljebovi od kamena 146

Drugi je pak naCin 5 ploeama kojima su su­ darnice razmaknute za 1-2 em, a ispod sudarnica je ugraden Zlijeb od kamena koji odvodi ki§nieu zaslu kroz razmaknute sudarnice (s1. 257). Ovi nacini, kao i neki drugi, nemaju nekih po­ sebnih prednosti, a zahtijevaju vise rada i vreme­ na nego drugi naCini, pa se viSe ne rade. Zavrseci kosib povrilna. Kose povrsine zidova od kamena mogu se pravilno i solidno zavrsiti ko­

madima (klesancima) petorokutnih lica usklac1e­ nib sa slojevima zida (s1. 258). Drugi je naCin zavrsetka zida s kvakastim kle­ sancima koji je donekle sliean prije spomenutom, ali je obrada klesanaca tefu (s1. 259). Ako kosa povrSina zida.ne mora biti ravna, on­ da se zavrsetak moze izraditi s klesancima petoro­ kutnih lica tako da gornja povrsina bude stepena­ sta (s1. 260).

-.,­

Sl. 259. Zavrsetak kose povrsine slobodnog zida kva­ kastim k1esancima

1: 2.0

Sl. 260. Stepenastokosi zavrsetak kose povrsme slo­ bodnog zida k1esancima petorokutnih 1ica

147

Nasim je standardima obuhvaeeno pet glavnih' vrsta opeke za zidanje zidova, ate su: puna opeka, puna fasadna opeka, suplja opeka i suplji blokovi, suplja fasadna opeka i suplji fasadni blokovi, te radijalna opeka. Osim navedenih se u praksi proizvode i neke vrs1:e opeke izvan standarda, kao ineke specijalne vrste, pa ee se uz spomenute standardizirane izlo­ Ziti glavni podaci i za te vrste opeke. PUNA OPEKA PO PROPISIMA JUS -

ZIDOVI 'OD OPEKE I OPEKARSKIH BLOKOVA

OPEKA I OPEKARSKI 'BLOKOVI Opeka je prvi i najstariji umjetno proizvedeni gradevinski materijal (umjetni karnen). Tajnu proizvodnje vjerojatno je otkrio vee praeovjek pa­ leCi vatru u glinenom tIu iIi naiIazeCi na peccnu glinu iza gromom uzrokovanih sumskih pozara. U prvim civilizacijama prije viSe od 5.000 godi­ na proizvodiIa se opeka pecenjem (paljenjem) pravilno oblikovanih i osusenih glincnih komada. Ta se opeka i danas nalazi u tada zidanim zidovi­ rna (npr. u Mezopotarniji), a ne razlikuje se mno­ go o~ opeke koja se danas pece skoro u cijelom svijetu. Zbog svojih vrlo dobrih svojstava opeka se jos uvijek vrlo mnogo upotrebljava za zidove manjih starnbenih, javnih i gospodatskih zgrada kao i dru­ gih objekata (npr. tvornickih dimnjaka). U zgra­ dama sa skeletnim i slicnim sistemima opeka i opekarski blokovi sluze za ispune i nenosive zi­ dove. Kroz tisuCljeea je opeka zadriala svoj parale­ lopipedni oblik i slienu velicinu (tezinu) komada jer je po tim osobinama njezina proizvodnja (obli­ kovanje i pecenje) jednostavno i uspjesno, ruko­ vanje i zidanje lako, a cvrste>Ca zidane konstruk­ cije povoljna. Lako rukovanje i zidanje malim komadima za, htijeva dugotrajan rucni rad, odnosno vjse Tadne snage nego 5tO zahtijeva rad s veCim komadima. Tome su donekle doskociIi Rimljaili proizvodnjom komada, s povrsinom veeorn,a .visinom manjom . ad one karakteristicne za tradicionalnu opeku. Ne­ priIika je, nairne, sto se komadi veCi od' tradicio­ nalnih komada nejednoliko suse pa. Sc mnogo viSe def0rIlliraju i pucaju nego manji komadi. Veca (deblja) glineml masa ne me>ze se ni peCi jednolicno, pa se ne moguptoizvoditi pravilni ko­ madiveCih dimenzija. . Danasnja tehnika je rijesila taj .problem izra­ dom ~upljina u veCim komadima tako da te suplji­ ne (iii rupe) omogucuju jednolieno susenje i pe­ cenje glinenih komada bez stete za njihovu cvrsto­ cu. Takvi peeeni glineni komadi, koji su bilo sarno visinom, bilo i ostalim dimenzijama veCi od tra­ dicionalne obiene opeke, a sluze za zidanje, nazi­ vaju se opekarski blokovi. 148

Nacin proizvodnje. Sirovina za opeku i opekar­ ske blokove je glina koja nije ni previSe masna ni previSe posna (pjeskovita), bez soli i drugih pri­ mjesa stetnih za gotov proizvod. Nepovoljnoj si­ rovini moraju se dodavati manjkajuCi ill oduzi­ mati stetni sastojci. U sirovini se tolerira (pod­ nosi, dopusta) do 20% vapnenca, ali mu najveca zrnca ne smiju biti veca od 2 mm. Od-lezana, usitnjena i jednolicno izmijesana gli­ nenamasa u ciglanama istiskuje se kroz usnik (celicni kalup) obienim iIi vakuum-presama te automatski reze u komade predvidene duzine iIi visine. Komadi se transportiraju na susenje. 1ma sistema i uredaja za prirodno i umjetno susenje u komornim iIi tuneIskim susarama. Susenjem se iz formiranih komada oduzima 10-20% vlage. Pecenje iIi paljenje osusenih komada obavlja se ili u kruznim iIi tunelskim peCima. Gorivo je fino mljeveni ugalj, a u novije vrijeme mazut i zemni plin. Temperatura pecenja je 900-l000·C. Proces proizvodnje od slaganja prijesnih komada u komore kruzne peCi iIi u vagonete tunelskih peCi do vadenja pecenih i dovoljno ohladenih komada traje oko 7 dana, ali od toga u spomenutoj najvi­ soj temperaturi pecenje traje sarno 24 sata, dok je ostalo vrijeme predgrijavanje i ohladivanje.

B.Dl.·Oll

Prijasnji su propisi pod istom oznakom godine 1971. izmijenjeni, dopunjeni oj obnarodovani, a obavezni su postali i na snazi su od 1. I 1972. Navedenim su standardom propisane dimen, zije, cvrstoca, kvalitet, oznacavanje, skladistenje i transportiranje pune opeke. Upotreba pone opeke. Puna opeka se upotreb­ ljava za zidanje nosivih i nenosivil1, vanjskih i nu­ tarnjih zidova, koji ce se na vanjskim stranama zbukati iIi oblagati drugim materijalom. Ona se ne uzima za »gole« zidove, kojima se vanjske strane nece zbukati ni oblagati, jer je za takve zidove predvidena fasadna opeka, 0 kojoj glavni podaci slijede u daljnjem izlaganju. Obicna i rupicasta puna opeka. I jedna i druga je jednakog paralelepipednog oblika, ali je obicna opeka u cijeloj svojoj masi jednolikog sastava, a u rupicastoj je taj sastav isprekidan supljinama, koje su vertikalne na leziSne plohe opeke. Ukupna povrsina tih supljina mora biti manja od 15% cijele lezisne povrsine opeke. Horizontalni presjek

prosJecno d~lo do loma· (drobljenja) naswnce odabranih komada opeke istog sastava i peeenja pri njihoyom tlaeenju u odgovarajuCem stroju la­ boratorija za ispitivanje gradevnog materijala,. Ako je prosjecna visina tlak:a ispitivanih komada 75 kp/cm 2 , onda se sva· kolieina opeke, koja je istog sastava i peeenja kao ti komadi, svrstava u marku 75. (= M 75).

'1H M £.N Z JJ E:

Du.Zinet 1 Sb·ina b Visina h

/IIJ E. R E

/1.1 m 'l1'!l

nazillna toler. 71ajl'~(a

Z60

240

5

125

115

.!4

69

61

250

:tiD

120

j;

05

71ajtwQ71i

51. 262. Dimenzije pune opeke po JU5-u

III

/(up .s/olen od 1371ep
i 12 parnih 7'eolov.<1 po 111

komada opt:!((: .serd,.it' .sY('­ ga 25(J leom. opeke.

+-'3 ,---,f • 1Iep= ",do"

51. 263. 51aganje opeke u kupove po 250 komada

MARKA

HAC.. C.VRST.ukp!cm2 13oja;:aof,i­ J~

,

"

7lUfll1 a7Jja

pro-s/ec71a. pojeo/in.

ljezav([nje

I
H

&0

i 00

~OO

SO

No.. HO

i 50

120

crY~714

No.. 200

200'

150

6ije((l

M 7-5 M

her o6Nirl. erna

Ner .syakom korT/(/(I" 0Pfke mora' biti uti.sllut Zig 5<1

oZ71akom pro;zvailaCC1/Cl~/ane/ i marA om opeke

51. 264. Marke i cvrstoce pune opeke

Osvrt na nasu opekarsku industriju. Kod nas je dosta dobro razvijena opekarska industrija. U cijeloj ddavi stalno radi preko 300 sto veCih sto manjih ciglana, a skoro sve, uz opeku, proizvode i druge opekarske proizvode. U Hrvatskoj su vece ciglane »Zagorka« u Be­ dckovCini, »Ciglane Zagreb« u Zagrebu, »Ilovac« u Karlovcu, »Dilj« u Vinkovcima i dr. Propisi za proizvodnju. Zbog velike vaznosti jednolicne proizvodnje opeke i opekarskih bloko­ va odreduje se u naprednim driavama propisirna kojim uvjetima moraodgovarati gotov proizvod i kako se ispituju potrebne osobine ,proizvoda. Tak­ vi propisi nazivaju se standardi. U nasoj su dria­ vi to Jugoslavenski standardi koji se skraceno oznaeuju JUS, a uobicajilo se da se ta kratica upotrebljava kao rijee u obicnom govoru. Tako se npr. kaze da neka opeka odgovara iIi ne odgovara »jusu«.

Standardom se puna opeka svrstava po ustano­ vljenoj cvrstoCi u cetiriskupine, kako je predo­ ceno tabelom (s1. 264). 51. 261. Puna opeka po JU5-u: 1ijevo obiena, desno

rupicasta

pojedine rupe moze biti kruznog (obieno 0 20 mm) iIi eetverokutnog (obieno 15 X 15 mm) obli­ ka. Povrsina pojedine rupe neka nije veea od 6cm2 • Dimenzije, cvrstoCa i marke pune opeke. Stan­ dardom su propisane proizvodne dimenzije obiene i rupieaste pune opeke sa dozvoljenim povecanjem iIi umanjenjem (tolerancijom), kako je predoceno tabelom i crtezima (s1. 261, 262. i 263). Tlacna cvrstoca iIi cvrstoca na pritisak ozna­ cuje se kao marka opeke (M). Uz oznaku marke piSe se brojka, koja maci, kod koliko je kp/cm!

K valiteta i druge osobine pune opeke. PovrSine mogu biti rayne iIi pravilno brazdane, ali brazde neka nisu dublje od 3 mm. Odstupanje od pojedinog pravog kuta neka ne prelazi 5 mm u odnosu na duzi rub. Okrhnutost rubova neka nije duza od 20 mm, a dozvoljena je do najviSe na 4 mjesta. Rubovi mogu biti zaobljeni s polumjerom do 5 mm. Pu­ kotine ne smiju teCi kroz cijelu visinu komada, a niti kraee pukotine gornjeg i donjeg ruba ne smiju biti u is tom pravcu. Lomljeni komadi ne smiju ~. prelaziti 50/0 ukupne kolicine jedne isporuke. lskrivljenost (vitoperost, usukanost) ne smije biti tolika, da se opeka ne bi mogla provuci kroz dvije paralelne ploee medusobno razmaknute 70 mm.

149

Upijanje vode neb. je preko 6% (radi boljeg povezivanja s mortom i zbukom). Postojanost prema smrzavici za punu opeku nije uvjetovana, ali se moze kod kupoprodaje ugo­ voriti. Obiljeiavanje. Puna se opeka slaze u kupove po 250 komada. Kupove s opekom marke 75 ne treba posebno obiljezavati, a na kupovima ostalih ma­ raka mora biti vidljiva duia strana jedne opeke s 25 mm sirokom trakom postojane boje, koja je za M 100 crna, za M 150 ervena. a za M 200 bijela. PUNA FASADNA OPEKA PO PROPISIMA JUS - BD1.013 Preradeni stari propisi pod gornjom oznakom obavezni su od 1. I 1972. Upotreba. Puna fasadna opeka upotrebljava se za vanjske i nutarnje zidove kojima se vanjske povrsine ne zbukaju Hi ne oblazu, nego vanjske strane opeke i njihove reske tvore lice zida, koji se obicno naziva »goli zid od opeke.« Obicna i ropieasta fasadna opeka. Propisima je predvidena puna fasadna opeka sa jednoljkim sastavom u cijeloj masi pojedinog komada (obic­ na fasadna opeka) i varijanta sa supljinama oko­ mitim na leziSne plohe, koje teku kroz eijelu visi­ nu komada (rupicasta fasadna opeka). Ukupna povrsina rupa mora biti manja od 15010 ukupne leiiSne povrsine pojedinog komada. Propisi stan­ darda vrijede jednako za jednu i drugu varijantu kao punu fasadnu opeku. JUS a.pi. OH/ 1~61. .... -:..

ljene, s utisnutim reljefom, s upecenim slojem pi­ jeska, te oeakljene iIi engobira."1e. O'JA\ENZIJL.......~K£1 CV~TOCE: SUPLII: fASADNl. QP£.K,. -.- .. -

Dim~ll- KtrdYne NajYe!~

zije mm

Dul. t 250 ~

Sir. b

Vis. h

tlo-i 55 &5

mom

,l/tr;mauj.

~arko.

It.. 'Ifl'll1

T!eI£.cmt. Baja zo. 0­ pro.f!; rtllItt.

bllierQva­

kp!o.n' kppr njt. kup4va

255

245

100

100

80

c.,.na

123

111

150

1!)0

100

"'/lena

1;;1

55

01

I 63

200

200

160

b-/jela

Suplja opeka i opekarski blokovi, osobito oni s uzduznim supljinama, veoma dobro sluze i za nenosive zidove, odnosno za zidove, koji sluze kao ispune u skeletnim i slicnim konstrukeijama sa nosivim elementima od armiranog betona, celika i slicno.

Vertikalne sup1jine teku okomito na lciiSne plohe kroz eijelu visinu opeke ili bloka. Horizon­ talni presjek svih supljina mora biti veCi od 15010 lezisne povrsine opeke iIi bloka. Ponajvise se pro­ izvodi suplja opeka i blokovi sa 20010 i 40 c/o sup­ ljina. Pojedina supljina kvadratnog, kruznog i rompskog presjeka neka nije veca od 2,5 em 2 , a pravokutnog, ovalnog i slicnog presjeka na veca od 6 em 2 , pod uvjetom da kraca stranica nije ma­ nja od 15 mm. Debljine svih stijenki moraju biti barem 15 mm (s1. 267).

Oblici i dimenzije. LeziSne su povrsine pravo­ kutnog iIi kvadraticnog oblika sa tri razlicite du­ zine i sa 5-6 razliCitih sirina i visina. Bridovi mo­ gu biti ostri iIi zaobljeni sa r = 5 mm.

290.290 -I90

51. 266. Tabe1a dimenzija, maraka i cvrstoca za fasad­ nu punu opeku po JUS-u

Uvjetovana je lijepa boja i otpornost prema smrzavanju. Odstupanje od pravih kuteva ne smi­ je biti vece od 3 mm na kraju duzeg brid~ koji za­ tvara taj kut. Dozvoljena su do tn 15 mm duga okrhnuca bridova, ali ne onih, koji ce biti na lieu zida, a na stranicama liea ne smije biti puko­ tina. Upijanje vode neka nije ispod 6010 niti iznad 180/0.

51. 267. Sup1ja opeka po JU5-u- 1ijevo, s vertika1nim sup1jinama i desno shorizonta1nim sup1jinama >.

Obiljeiavanje. Pri formiranju pune fasadne opeke treba utisnuti zig s oznakom izvodaca (ei­ glane) i marke opeke. Zig mora biti na onoj stra­ ni, koja nece biti na lieu zida. Opeka se slaie u kupove po 250 komada, a po­ vrh svakog kupa mora biti jedan komad obiljezen otpornom bojom po sredini jedne uzduzne strane trakom sirokom 25 mm. Boja trake znaci marku opeke u tome kupu, ito: erna = M 100, ervena = = M 150, bijela = M 200.

1:10

.5up{r't'na

Str:;e-nke lzmedu pocetm'h ';upfr'TJa

i vanjsle'-/' pov",.fiTJa opelre ilt' Jloka mC7"a./u 6ilt' o'JI.. 6de ba7't:m -15 mm, a 7lU.ta7'T1je .1tTj'enh bapun 10 m711 • 51. 269. Primjeri sup1jih b1okova s horizonta1nim su­ p1jinama po JUS-u

".ZS·12 ~300un~

Dl/t\.t:NZ I Jr.

SUPUA OPEKA I SUPUI OPEKARSKI BLOKOVI PO PROPISIMA JUS B.D1.015

51. 265. Obicna i rupicasta fasada opeka po JU5-u

Dbnenzije, cvrstoce i marke opeka. Propisane su proizvodne dimenzije kao za naprijed obrazlo­ zenu punu (obicnu i rupicastu) opeku, ali uz znatno manja odstupanja (toleranciju). kako je predoeeno ertezima (s1. 265) i tabelom (s1. 266 ). Propisane su prosjecne tlacne cvrstoce, pa se prema njima puna fasadna opeka rasporeduje po markama u 3 vrste, kako je predoeeno tabelom. Kvaliteta i druge osobine opeke. Paralelopiped­ ni oblik opeke mora biti sto pravilniji. Bridovi mogu biti ostri iIi pravilno zaobljeni s polumje­ rom do 5 mm. Bocne povrsine (lice zida) moraju biti raYne, a po obradi glatke, brazdane iIi zlijeb. 150

Povr.5t'na ppe5jeka hor/ro,d"!'11/h p"opfsaTJa.. .

711/e

Nazi VL

Stariji propisi iste oznake, kao i propisi oznake JUS B.D1.020, preradeni su god. 1971. a obavezni su od 1. I 1972. Suplja opeka su komadi normalnih dimenzija (poput dimenzija obicne ili pune opeke), dok su 5uplji opekarski blokovi razlicitih dimenzija, pre­ tezno onih, kojima se u gotovom zidu dobivaju modularne veliCine za moduli M = 10 em. Upotreba. I opeka i blokovi upotrebljavaju se za nosive zidove umjesto pune opeke, kada se, npr. manjom debljinom zida postizava potrebna nosivost i bolja toplinska izolacija, nego sto se po­ stizava zidom od pune opeke. Tako se npr. umje­ sto glavnih vanjskih zidova stambenih zgrada, koji se, zbog klimatskih prilika velikog dijela naSeg te­ ritorija, izraduju u debljini od 38 em, mogu od suplje opeke iIi supljih opekarskih blokova (odgo­ varajuce marke) izraditi zidovi debeli sarno 25 em, koji su za toplinsku izolaciju povoljniji od spomenutih zidova debelih 38 em. VeCi komadi supljih blokova zamjenjuju po dvije. tri i viSe komada obicne (pune) opeke. Tim se postizu ustede na mortu i na deficitarnoj zidar­ skoj radnoj snazi, a skracuje se vrijeme rada.

Duxine'

Sil'ine:

OX'll.

M. 7lO7.wnot. .",.".,

51. 268. Primjeri sup1jih b1okova s ver/ika1nim sup1ji­ . nama po JU5-u

"".",

R I1tlJ1na-nJa

"'11\

E -modiilar­ 710

198

i

8,

2M

250

260

21.,0

2,5 M

Z~O

300

tao

3M 1 M

t

b

p()VfJJ.pl'es;~Ka lHiul/l1t II~

Vis Lnt,

E

~90

l;lraln~ ;upljt'ndwa.drafl1(J1,T1rm­

jUlio.! i Ic""inoq pl'~ sjt! ka ne ~71Ii.ie biti v~!a od 2,ran:a ;up!jl"'~ prdllokufnQ9, t1va lnog i.1/. pre $_ jeJ:a 11~ vela "d {, C1'n~.5 tlm do ira/a stra71ane p7*ela.:r.i -Ifm1J'1.lJ~"ljl77a Jlonjk/h stijt77kr' mora bi­ ti ~m If_,a lIuta?'njfJ, ba-rem IOmm. tJltUp7Ja pOllrJi?'!a .5Vih vertr'k,Jup/jina '1n4r
J

71(%J"e~a

h

90

9.1j

&6

120

H5

ns

i90

(9&

1&~

~M

250

260

240

2,5M

2.90

300

2.80

3M

65

69

&1

90

9Ji

86

ItO

125

H~

-

140

-147

13:3

~,sM

190

198

-1B~

2M

200

208

H2.

I

-

~amo La 6Io~oy~,

/0",,4a/

/opef,a!

1M

-

I

! ,

.­

ht3riz,supljr'nama

51. 270. Tabe1arni pregIed dimenzija sup1jih opeka opekarskih b1okova po JU5-u

151

Uzduzne supljine teku paralelno s lclisnim plo­ hama ili poprecno, tj. kroz cijelu duzinu, ili sirinu opeke iIi bloka. Njihovesu povrline nacelno veee od povrsina vertikalnih ~upljina, a obicno su oko 500/0. Vanjske stijene moraju biti barem 15, a nu-· tarnje barem 10 mm debele (sl. 267). U blokovima dugima 190 mm moze se ostav~ Ijati sredisnja rupa oko80 X 40 rom, a u bloko­ virna dugim 250 i 290 mm dvije takve rupe. One sluie za lakse rukovanje blokovima pri zidanju. Isto se tako na bocnim stranama mogu ostavljati vertikalni utori za zapunjavanje sudarnica mor­ tom. Oblici i dimenzije predoceni su crteiima i tabe­ lorn (sl. 267. do 270). CvrstOCe i marke ~uplJlh opeka i blokova. Standard propisuje sedam razlicitih vrsta opeka i blokova s obzirom na njihovu prosjecnu tlacnu cvrstoeu, ustanovljenu propisnim ispitivanjem ve­ eeg broja uzoraka, medu kojima nijedan komad ne smije biti ispod predvidene najmanje cvrstoee do lorna. Vrste po markama, prosjecnoj i pojedi­ nacnoj tlacnoj cvrstoCi, predocene su tabelom (s1. 271 ). MARK£, I lVP,5TOC£ Sl1t'LJt: D.P. I :al.OKOV~ MA?KA M

Tlacna cvrsloca. Pro.sjt'cna

kP/cm 1

Aft'l1. pDjed;.". kpjcm&

to

20

,,0

'0

SO

40

75

1!l

60

iOO

iOO

50

Bojaz(1ob/titlavanje

Da 1161!frI. bez o6lljez.

zILta

H5

~o

150

150

120

CPI't!l1Cl

2.00

200

160

bl}e!a

Sl. 271. Marke i cvrstoce sup1je opeke i sup1jih b1okova

Kvaliteta i druge osobine. Odstupanje duzih bridova od' pravog kuta moze hiti najviSe 5 mm (mjereno na kraju bridal.

Vitoperost smije biti tolika, da se opeke i blo­ kovi visine 65 i 90 mm mogu proVllei kroz dvije paralelne, medusobno za 5 mm vise rastavljene ravnine (tj. 70 i 95 mm). blokovi visine 120 i 140 mm za 6 mm viSe razmaknute. a oni visine 190 i 200 mm za 7 mm vise medusobno razmaknute pa­ ralelne ravnine. Upijanje vode neka je viSe od 80'/0 a manje od 18 0/ 0 • Otpornost proti smrzavici nije propisana, ali se kod kupoprodaje moze ugovoriti. Stetnih soli ne smije biti viSe od 2%0. Kolicina slobodnog vapna, ne smije biti tolika, da bi stetno utjecala na cvrstocu i trajnost opeke i blokova. 152

SUPUA FASADNA OPEKA I SUPUI BLOKOVI PO PROPISIMA JUS - B.Dl.014 Izmijenjeni i dopunjeni standardi jednake oz­ nake iz godine 1967. kasnije su ispravljeni i dopu­ njeni, a stupili su na snagu 1. I 1972. Po ovom se standardu pod supljom fasadnom opekom razumijevaju komadi normalnih dimen­ zija 250 X 120 X 65 mm sa supljinama okomitim na leiisne plohe iii s njima paralelnim, a u oba slucaja povrsina svih supljina mora zauzimati vise od 15% ukupne povrsine leiiSne plohe. Pod sup­ Ijim fasadnim blokovima razumijevaju se komadi drugih, pretezno modularnih dimenzija, takoder sa supljinama okomitim na leziSne plohe iii s nji­ rna paralelnim. Upotreba. I suplja fasadna opeka i suplji fa­ sadni blokovi upotrebljavaju se prvenstveno kao obloge ili kao lica zidova od opeke opekarskih bla­ kova drugog materijala, s kojima tvore vertikal­ no mjesovite zidove.

Druga se vrsta opeke i blokova proizvodi sa horizontalnim 5upljinama, koje teku iIi u uzdui­ nom iii u poprecnom smjeru pojedinog komada. Vanjsk~ stijenke ne smiju .hiti tanje od 15 mm, a nutarnje od 10 mm.Povrsina je uzduznih supljina znatno veea od povrsina vertikalnih supljina (sl. 273).

U blokovima s vertikalnim supljinama, koji su dugi 190 mm, moie se ostaviti jedna, a u duiim dvije vertikalne supljine. Cvrstoce i marke opeka i blokova. Propisane su prosjecne cvrstoee do lorna i uvjetovane najmanje pojedinacne cvrstoee, koie se postiiu propisanim ispitivanjem odredenog broja komada jednakog glinenog sastava i jednakog pecenja. Marke opeke i pripadajuee cvrstoee vide se u tabeli na slici 274. Kvaliteta i druge osobine. Bridovi moraju biti ostri iii pravilno zaobljeni do r = 5 mm. Odstupa­ nja od pravog kuta dozvoljena su do 3 mm. Okr­ njeni bridovi mogu biti na najvise tri mjesta, ali ne duii od' 15 mm, a nisu na vidljivim stranama zida. Na tim stranama ne smije biti ni pukotina. PovrSine komada ne smiiu biti nimalo iskrivljene. {Jpijanje vode neka je najmanje 6% a naJvise 180/0; Odredeno je ispitivanje otpornosti prema smr­ zavici kao i ispitivanje koliCine vapna i stetnih sastojina. Obiljefavanje. Na svakom komadu mora biti utisnut iig proizvodaca (ciglane) s oznakom mar­ ke, ali na onoj strani, koja ce biti unutar zida. Na svakom kupu od 250 komada suplje fasadne opeke, odnosno na svakom kupu od 100 iii 200 komada supljih fasadnih blokova mora biti jedan

komad uzduino oznacen trakom siroKc,m 25 mm otpornom bojom, i to za: M 75 iutom, M 100 cr­ nom, M 125 plavom, M 150 crvenom i M 200 bije­ lorn, dok se kupovi M 50 posebno ne obiljeiavaju. IJALNA OPEKA PO PROPISI JUS B.DI·OI2

Navedeni propisi vrije!ieod godine 1967, a jos su na snazi. Upotreba. Radijalna opeka se upotrebljava u prvom redu za zidove samostalnih tvorriickih i slicnih dimnjaka prstenastog horizontalnog pre­ sjeka, a razlicitih promjera i visina, zatim za silo­ se, bunkere i slicne objekte s prsteriastim iii za­ vojnim zidovima. Za radijalnu opeku treba pripraviti sto bolju glinenu masu prema iskustvenim spoznajama, iz­ vrsiti sto pravilnije oblikovanje, susenje i pecenje, kako bi se dobili kvalitetni komadi, od kojih se . zahtijeva veca cvrstoea nego od komada obitne pune i rupicaste opeke. ~bicna i rupieas.ta radijalna opeka. Obicna je radljalna opeka u cijeloj svojoj masi jednolik~g sastava, a. u rupicastoj je masa razdijeljena suplji­ nama, kOje teku kroz cijelu visinu pojedinog ko­ mada. Supljinama kruinog presjeka neka promjer n~ prelazi 20 mm: a suplJinama kvadraticnog pre­ sjeka neka stramca ne prelazi 15 mm. Ptavokutni i ovalni presjeci supljina neka ne prelaze 6 cm 2 , alisirina supljine ne smije biti veta od 15 mm. Ukupna povrsina supljina ne smije iznositi viSe od 12% cijele leiisne povrsine radijalne opeke.

C1'l1tZ

plova

i25

0

ObilJezavanJe. Vee pri oblikovanju treba u svaki komad opeke iii bloka utisnuti iig s nazi­ vom proizvodaca (ciglane) i oznakom marke ope­ ke ili bloka. Suplja se opeka slaie u kupove po 250 kom, a suplji blokovi u kupove po 100 iIi 200 komada. Kupovi opeke iii blokova marke M ZO i M 50 ne obiljeiavaju se .posebno, dok se na kupovima dalj­ njih maraka mora istaknuti opeka iii blok s 25 mm sirokom trakom na jednoj uzduinoj strani. Traka se povlaci otpornom bojom ito: iutom za M 75, crnom za M 100, plavom za M 125, crvenom za M 150,' bijelom za M 200.

ObUci i dtmenziJe. Suplja se fasadna opeka ob­ likuje u paralelopipedne komade' s dimenzijama poput pune (obicne) opeke, ali s manjim tole­ rancijama, tj.:

JUS B,D1.014/1912.. DIAI'&N2.tJf.

Na:z.ivi Om,

duiina 1 = 250 ± 5 mm = min. 245, maks. 255 mm s~r~na. b = 120 ± 2 mm = min. 118, maks. 122 mm: Vlsma h = 65 ± 2 mm = min. 63, maks. 67 mm. Suplji se fasadni blokovi oblikuju tako, da od­ govaraju modulu 1 M = 100 mm u gotovom zidu, a proizvode se za sirinu resetke (sudarnice ili le~ iajnice), tj. za 10 mm manje od modularnih mjera u zidu.

Dl1%llle: 1

~iTille ,

Sl. 272. Fasadni suplji b1okovi s verlikalnim sup1jina· ma po JUS-u Vist'f)e, ~

Oblici i proizvodne mjere s dozvoljenim tole· rancijama predocuju se u crteiima i tabelom na slikama 272, 273. i 274. Nosiva se opeka i blokovi proizvode sa verN­ kalnim supljinama (sl. 272) ukupne povrsine 20 do 40% od ukupne leziSne povrsine. Propisi doz­ voljavaju razlicite oblike presjeka vertikalnih sup­ Ijina, no kruini, kvadraticni i rompski ne smiju biti veei od 2,5 cm 2 , a pravokutni, ovalni i slicni ne vise od 6 cm 2 stirn, da im uia strana ne bude veca od 15 mm. Vanjske i nutarnje stijenke ne smiju biti tanje od 15 mm.

h

M

....

""m

R

t:

,-­

Mjmo1ljz ,.,adu­ m",

_ 1a6'

-190

19l1

250

15!f

2,,~

2'30

2~!i

2.85

90 120 190

92

88

2 ....

2,fM ~

....

1'" l"1Jdal

-f2l!.

H8

250

1Q" 155

-fa.. 2-lt5

2~0

295

2.~5

65

,-;

6~

:5M lalJdal 1M

go

9'1.

as

I~O

it?

116

1ltO i'ilO

1JI~

1')/j

- 431 -I '0&

200

204

!'IE>

lJimellzij~

51. 273. Fasadni suplji b1okovi s horiwntalnim sup­ ljinama po JUS-u

r.

J

'na:umd 71trjv~Ea

~AI

2,iM

1,5 '"I ~.A',

i tolepancije

Sl. 274. Tabela dinzenzija i LGleral1cija, te marke i boje za obiljezavanje fasadnih sup1jih opeka po JUS-u

153

Vrste i dimenzije opeke. Standardom su pro­ pisane tri vrste radijaIne opeke (RO), koje se raz­ likujusvojim duzinama (l), a te sti 240, 175 i 115 mm. Svakoj toj dilzini pripada ista vanjska sirina (b) od 160 mm i ista visina (h) od 71 mm. Za sva· ku od triju duzina izraduju se po tri razlicite nu­ tarnjesirine opeke (bd, koje uvjetuju razIicite poItimjere segmentnog zavoja vanjske strane po­ . jedine opeke (R) i promjere vanjske kruznice po­ jedinog prstena (D). Pojedina se vrsta opeke oznacuje sa RO i tri cifre; koje znaCe duzinu komada u mm, a dodatak cetvrte cifre (1, 2 i 3) upueuje na nutarnju sirinu koinada i uvjetovani naprijed spomenuti RiD. Za te.jedirrienzije standardom dana tabela 1, koja je dodana
naJvlse tri pukotine izmedu rupa, a ne smije ih biti na ceonim stranama opeke. Propisan je stepen upijanja vode (najmanje 6%) i postojanost prema smrzavanju. Na svakom komadu mora biti utisnuta do 3 mm duboko oznaka proizvodaca (cigIane), te vrsta i marka opeke. Vrste prema tlacnoj cvrstoCi i marke opeke. Prema tIacnojevrstoci standardom je radijaIna opeka svrstana u eetiri vrste, pa se oznake, marke i zapreminska tezina oeitavaju u tabeli (s1.276). Obiljefavanje. U sIazenim kupovima opeke mo­ ra svaki stoti komad biti obiIjezen po sredini eeo­ ne strane 20 mm sirokom trakom u postojanoj boji. Ne obiljeiavaju se komadi u kupovima opeke marke 150, dok se u kupovima M 250 obiIjezavaju crnom, M 350 crVenom, a M 450 bijeIom bojom.

JUS B.D1. OH/~g 61.

ri:-':~·:·<:~··>·:·::·':·::··::··:·J----! ",, :

t

VR5TE. RADIJALNf: OPf..KE.;·OZNAKE.,DIM.r:NZlJ£ JPRtMJ£NA

..,"

.t----L

I_-_irti:!~.~/·f~:~r­ \

V-­

i.~

Izg(ed odozqo/dole/ /5a stra­ 7le/~07'e/

,

/~

7'.

.

'r

I-·f~,~,-,·,-­ ·· ..·.7···" / \>~>:!,' . "'..c.

':

~7

.,<.~

0" ' . .

DUZINA

SIR/NA­

t

VQnjska; 71utarhJG

m1'll

RO

b

mm

240~

RO 2402

b" m-m

VISIIVA

h

160

1.20

;1

D

'R

tm

em

140 -45'0

300 -

~OOO

100_-titO

~BO

-

~OO

do

180

RO 2~ 03

100

"0 -

80

RO 1;151

·14 5

120 -

~oo

ROI7S2.

11 S

160

120

71

PRIMJE NA 2A

POLUMJ.lR DIMNJ. PROMJ/.M

mm

140

2.40

NORMALNl

10 -130

300 -

1000

-

300

--180

6'0

'0.'

1­

OZNAKA YRST£

R0175~

105

R01151

150

R,O 1 1 52

115

1 bO

RO 11 53

140

50-

100 i'1

1:'>0

80

~

to

300 -

210

180

5 0 ­ 80

300

clo

160

1 '10

1"adi)alna opel
51. 275. Radijalna opeka po JU5-u

~'-.

-,

KVAl.lTETNf. VR5TE.,MARK E. r CYRSTOCE R.Of.

Tako se npr. pod oznakom RO 1752 razumije­ va radijalna opeka duzine 175 mm, nutarnje sirine (cifra 2-bl) 125 mm, s poIumjerom (R) segmenta na vanjskoj strani opeke 70 do 130 mm i s vanj­ skim promjerom dimnjaka (D) 180 do 300 cm. Vanjska je sirina ove opeke (bl) 160 mm,a visina (h) 71 mm, kao svih ostaIih komada. Odstupanje od mjera u tabeIi 1 (toIerancija) moze biti do ± 50/0. Kvaliteta i druge osobine opeke. Dozvoljena je tolika iskrivljenost Iezisnih povdina, s kolikom se opeka moze provuCi izmedu dviju paralelnih me­ dusobno 75 mm razmaknutih ravnimi. Odstupa!\ia od pravih kutova mogu iznositi do 5 mm. Okrnje­ nost pojedinog brida (osim vanjskih) ne smije biti veea od 20 mm. Na rupiCastom komadu mogu biti 154

1=====;,=-- -====-=r~~=r.:;c:=~~-~ I.L l'lC1 cv-r~toC:o.

OZTla­ I . ka.

"",(11'­

)<.a

M

'RO 'NRO

Rao!ijalna . opeka

Tlo c

OJ'. profjeinG 'T1Iill.pojed. kp/cm:l.

kp/cm 2

ZaTJrem.

t _.

et.17l
kp/d:m'

450

-450

I 3M

",10

Norma/no -rc!­ dijalna opekd 350

:!>50

280

1,70

TVl'do pecend

Vrste vatrostaIne opeke. Do najveee primjene doIazi samotna opeka. Proizvodi se od manjeg di­ jeIa vatrostaIne gline i veeeg dijeIa' mIjevenjem dob-ivenog praha vee prije peeenesam9tne opeke s drugim dodacima. Moze izdriati temperaturu do 1.600°C .pa se upotrebIjava uglavnom za obloge lozma i donjih dijeIova tvorniekih dimnjaka. SHeno kao samotna opeka upotrebIjavaju se kao bazieni vatrostaIni materijali magnezitna, do­ Iomitna i boksitna opeka, a kao kiseli vatrostaIni materijali SiIika-bIokovi i Dinas-blokovi..

Zidovi od opeke i' opekarskih bIokova zidaju se horizontaInim sIojevima ugradbom komada u rasprostrti mort i zapunjavanjem mortom pros to­ ra izmedu komada istog sIoja. Prema tome takvi su zidovi sastavIjeni od dva glavna materijaIa; tj. od opeke iIi opekarskih bIokova kao jednog i mor­ ta kao drugog rriaterijaIa. .

*'

R0 240..,

Prepeka ill klinker. Sirovina je odabrana glina s malo kaIcijaa dosta zeIjeza. Pecenjem na tem­ peraturi do l.200°C poeinje se skoro taliti, pa po­ staje gusta, cvrsta i nepropusna: UpotrebIjava se vise za tarace i prometne povrsine, a koji put i za temeIje i zidove u vodi.

MORT ZA ZIDANJE ZIDOVA

1000

-­

Uz opisane vrste opeke i opekarskih bIokova upotreb-Ijavaju se i. druge vrste koje su im po obliku i dimenzijama slicne, ali se razlikuju po svojim svojstvima i primjeni.

Silikatna opeka. Formira se. od kvarcnog pije­ ska i 10% gasenog vapna pa se kroz 10-12 sati u zatvoreriom kotIu izvrgava tIaku i toplini . vodene pare. UpotrebIjava se za izvjesne 'llredaje u kemij­ skoj industriji.

do 180

500

SPECDALNE VRSTE OPEKE

TRO rad;jopekd

250

250

ZOO

1,10

Spat/aina ra· SRO dijalna opeka

-150

-150

120

4,60

51.276. 'vIarke i evrstoce radijall1ih opeka po JUS-u

Mort (malter, melta) povezuje komade .opeke iIi bIokova i u horizontaInom i u vertikaInom smi­ sIu. Tako zid tek pomoeu morta postaje jedinstve­ na cvrsta cjelina i solidna konstrukcija. . Mort prijeCi pomicanje komada opeke iIi bIo­ kova kako ustranu tako i gore-doIje. On omogu­ euje jednoIiko preoosenje tereta viSih slojeva na cijeIe povrsine donjih sIojeva, sto bez njega ne bi biIo moguee vee zbog dozvoIjene (iako malene) vitoperosti Iezajnih povrSina opeke iIi bIokova. Mort i sam preuzima u zidu jednaka optereeenja kao opeka iIi bIokovi. Mort je' vIaina smjesa veziva i agregata koja posIije stanowtog vremena kemijski veze i otvrd­ njava. Najobicnija veziva su gaseno vapno i ce­ ment. Najobicniji agI;egat je ostrozrni cisti pi­ jesak. Gaseno vapno i neka druga veziva vezu i otvrd­ njavaju sarno' nazraku.To su zracna veziva, a mort s nekim takvim 'vezivom je zracni mort. Ce­ ment i neka druga veziva veZu i otvrdnjavaju ne

samo na zraku nego i u vodi. To su hidraulicna veziva, a mort s takvim vezivom je hidraulicni mort. Neka zraena veziva odolijevaju visokim tem­ peraturarna pa 'se nazivaju refraktorna (koja odbi­ jaju) veziva, a mort s takvim vezivom je refrak­ torni mort. Vapneni mort (krecin maIter). Po propisirna JUS..B.CI-020 1966. proizvode nase vapnare zivo vapno i gaseno vapno. '

zivo iIi negaseno vapno proizvodi se od dobrih vrsta kamena vapnenca, u kojem je najmanje 80 do 90% kaIcijskog karbonata. LomIjeni se komadi upustaju i sIaiu u specijaIne visoke peCi vapnare, iIi u poIozite ciIindriene peei, gdje se izIaiu tern· peraturi od 800 do 1300 °C.Pri tome karnen vapne­ nac (CaCO s ) gubi vIagu i ugIjicni dioksid (C0 2),. pa osta ie kaIcijski oksid, a to je zivo vapno. 2:ivo se vapno rasp
GMeno v~pno nas~je kemijskim spajanjem .zi­ vog vapna 1 vode (CaO + H 20), pa se dobl""! Ca(OH)2, a to je kaIcijski hidroksid iIi gaseno vap­ no. Vapnare ga proizvode kao hidratizirano vap­ no (u prahu). i kao vapneno tijesto. . Hidratizirano vapno se proizvodi tako, da se zivo vapno drobi u komade kojima najveea dimen­ . zija ne preIazi 4 cm. Takvi se komadi ubacuju u specijaIne kotIove za gasenje iIi hidratore s Iopa­ ticama u koje se istodobno upusta utvrdena ko­ Heina vode. Za gaSenje je potrebno najmanje 32,14% vode na tezinu iivog vapna, ali da vapno ne »pregori« mora se dodavati jos oko 500/0 na spomenutu najmanju kolicinu vode, tj. 32 + 16 = = 48 do 500/0 na ubaeenu tezinu zivog vapna. Taj se procenat za pojedine kvalitete zivog vapna toe­ nije utvrduje Iaboratorijskim ispitivanjem. U raz­ mjerno kratkom vremenu grude se raspadaju u sitnu prasinu, koja se ohIadena, u kolitinama po 30 do 40 kg usipava u vreee i raspacava. 'fclina je hidratiziranog vapna (u rastresitom stanju) oko 600 kglm-3.

Vapneno tijesto je ono gaserio i odlezano vapno u kome je tri do eetiri puta veea koli6ina vode ad najmanje teoretski potrebne koIicine za kemijski proces gasenja, ali procenat vezane vode u odIe­ zanom vapnenom tijestu neka' ne preIazi 50% ad ukupne kolieine vapnenog tijesta. Gasenje vapna i pripravIjanje morta obavIja se na gradiIistima, na kojimase unaprijed pripra­ ve potrebni uredaji. Glavni su dijeIovi takvih ure­ daja skI
pijeska, vodovodni izljevi i prometne povrsine. Primjer rasporeda takvih uredaja predvidena za tradicionalni postupak gasenja i mcnog priprav­ ljanja morta, a koje se moie primijeniti i pri upo­ trebi hidratiziranog vapna i strojeva za mijesanje marta, predocen je na slid (sl. 277). Na veCim se gradilistima obieno rade po dvije gasenice i po dvije vapnenice. Dok se u jednoj ga­ senici vapno gasi, dotIe se u drugoj prireduje za gasenje. Dok je u jednoj vapnenici vee odleiano vapno sposobno za upotrebu, dotle se druga vap­ nenica moie tek puniti svjeiim vapnom koje ee sazrijevati istovremeno s trosenjem vapna iz prve vapnenice. Za 1 m' gasenog vapna potrebno je oko 450 kg iivag vapna i oko 1.200 I (1,2 m') vode. Proces gasenja vapna je dosta jednostavan, a obavlja ga sarno jedan radnik. U osamsatnom rad­ nom vremenu moie on ugasiti normalno 3,70 m' gasenog vapna. Radnik dcvozi kolicima (tackama iii japanerom) i istresa u gasenicu iivo vapno do unaprijed tocno odredene kolieine za jedno gase­ nje, a zatim pravilno razgree komade po cijeloj povrsini gasenice, upusta vodu te zgrtalom (ca­ kljom) mijesa komade koji se raspadaju. U ke­ mijskom procesu gasenja razvija se temperatura do 150°C pa nastaje kljueanje, pjenusanje i ispa­ rivanje, pri eemu vapno »buja«, odnosno poveeava svoj volumen. Volumen vapnene kase od iivog vapna slabije kvalitete s dodanam vodom poveea~ va se do dva put, a od vapna najbolje kvalitete eak do eetiri put viSe od volumena upotrijeblje­ nog zivag vapna. To se mora uzeti u obzir pri od­ mjeravanju kolicinc iivog vapna u gasenici. Do­ davanje vode za admjerenu kolicinu iivag vapna

slabije kvalitete neka je dva puta, a najbolje kva­ Iitete tri puta veCi od odmjerene kolicine gasenog vapna u gasenici. Premala kolieina vode uzrokuje da vapno »pregori«, pa pojedine njegove eestice ostanu neugasene. Prevelika kolieina vade uzroku­ je da se vapno »zadusi«, pa pojedine njegove ee­ stice izgube medusobnu vezu~ Smireno vapna u gasenici je vapneno mlijeko koje se otvaranjem zasuna i pomoeu zg~tala,.upu­ sta u jamu vapnenicu, dok se neugasem vec~' ~o­ madi, koji su zaostali na situ otvora, odstra?JuJu. Postupak gasenja se ponavlja dok se vapnemca ne napuni predvidenom kolieinam gasenog vapna. Osim isparene kolieine vode prilikom gasenja u gasenici gubi se daljnj~ koli~.in~ vo~~ u v.apne­ nici uglavnom time sto JU uplJaJu stl]ene 1 v~?~

jame. Vapna postaje mas?a bi,iela. kasa n~ ClJOJ povrsini uslijed daljnjeg l.spanvanJa na.staJvu k~­ rakteristiene pukotine, kOJe su to dublJe. sto Je vapno kvalitetnije. Ta vapnena k~sa ne smije vse upotrebljavati dok je jos s~jeia Je~ proces gase­ nja neugasenih sitnih cestlca, ~blta~ ,?ey~za,?e vode i »sazrijevanje« vapnene kase traJe JOs lZ~Je~ sno vrijeme. Tako vapno za mort mora ~dlez~tl

u vapnenici barem tri, a za .zbuku ~arem sesttJe­ dana. Kroz to vrijeme neka Je povrsma vapna sta~­

nopokrivena slojem vade ili pijeska, da s~ sP!~­ jeC! prejako isparivanje i zr~eenje povrS.mskog sloja. Odleiano i saeuvano gaseno vapno Je va~· neno tijesto, a one je najeesee vezivo morta za Zl­ dove od opeke. Tezina vapnenog tijest.a krece se od 1.200 do 1,400 kg/m'.

Pijesak kao agregat za mort mora biti ostar i Cist. Dozvoljava se prirodna primjesa gline 1-1,5010

d~l'.. ntla 'pli~slca. ~

-'" -

--

..~

- j ~

"

tU't­

aaja i dt'p077ija

1,2.00

S1. 277. Uredaj za gasenje vapna, njegovo deponiranje i pripravljanje marta

156

ciju:

za

Po nasim normama i m' (1.000 lit) pojedine smjese vapnenog morta upotrebljavaju se ove ko­ Heine materijala: za smjesu 1 : 4: vapn. ijesta 0,256 pijeska 1,024 m' i za smjesu 1: 3: vapn. tijesta 0,311 pijeska 0,930 m' i

m ', vode 0,200 m', m'. vode 0,180 rn',

Finije smjese (l:2 i 1: 1) odgovaraju za zbu­ kanje zidova.

Stra.J.ica okanca . umm 4,0 1,5 0,8 0,4 0,2

0,1

Treba da prolazi kroz site u Ofo prirodni pijesak

drobljeni pijesak

100

100 70-100 40- 80 25- 50 12- 30 0-10

70-100

40- 80

20- 45 5- 20 0- 10

. Prema tome u pijesku za mort ne smije biti zmaca promjera veeeg od 4 mm, a sarno 10% naj­ sitnijih zrnaca promjera manjeg od 0,1 mm srnije biti u cijeloj prosijanoj kolitini.

Vroda za mort mora biti eista, bez organskih primjesa i stetnih kemijskih dodataka. Osim pitke vode iz vodovoda, bunara, izvora i eesama odgova­ ra neustajana kiSnica te Cista rijecna, potocna i jezerska voda, dok voda iz mocvara, voda zagade­ na izljevima iz tvomica kao i morska voda ne od­ ·govara. Pripravljanje vapnenog morta je rueno iIi po­ moeu stroja mijesalice za mort.

Za rucno pripravljanje morta izraduje se liZ ja­ mu v
'~

T/ocT'tni l'afpoT'ed

ukupne teiine pijeska Pijesak s veeom prirojesom g ine, kao i morski pijesak, treba isprati. Propisima 0 mortu za zidanje JUS-UM2.0lT/ 1968. odredena je primjena prirodnog (rijeenog i kopanog), te umjetno proizvedenog drobljenog pijeska, kojem krupnoea zrna prolaienjem i zao­ stajanjem u seriji od 6 sita S okancima kvadratie­ nog presjeka treba da postigne ovakvu granula­

Za zidanje zidova od opeke i opekarskih blo­ kova upotrebljava se vapneni mort smjese 1: 4 (za deblje) i 1 : 3 (za tanje zidove), sto znati da se na jednu prostornu kolieinu vapnenog tijesta dodaju 4 odnosno 3 prostorne kolieine pijeska.

Da se izracuna potrebna kolicina zivog vapna ad koga te se dobiti 1 m' vapnenog morta pojedi­ ne smjese, moze se naprije navedena kolieina vapnenog tijesta za doticnu smjesu pomnoziti sa 450. Tako npr. za 1 m' vapnenog morta smjese 1 : 4 treba unaprijed kalkulirati s potrebom od 0,256 x 450 = 115,20 kg iivog vapna. Volumen dobro izmijesa::1og vapnenog morta manji je oko 20% od zbroja volumena upo­ trijebljenog vapnenog tijesta i pijeska u rastre­ sitom stanju. Mort od hidratiziranog vapna (gasenog vapna u prahu pripravlja se tako da se u mottarki oduo­ sno u mijesali:ci najprije»nasuho« dobra izmijesa vapno u prahu s pijeskom, a zatim se nastavlja mijesanje s postepenim dodavanjern 'lode dole ne nastane jednolicna kasapovoljne gustoee. Vee prije spomenut'hn propisirna za mort pro­ pisane su rnar,ke i evrstoee pojedine vrste, koje se laboratorijski ustanovljuju na propisno izradeni.m epruvetama, a 28 dana nakon njihove izrade i njege. Za spomenute smjese 1:4 i 1:5 pribliino odg;o­ varaju marke morta M5 i M25, a za njih su pro­ pisane slijedece minimalne evrstoee u kp/crn2 Marka morta M

Minimalna tlacna cvrstoca kp/cm 2

Minimalna v"acna cvrstoea kp/cm 2

prosjecna

poj~di-

nacna

prosjecna

pojedi­ nacna

S

5

3

3

2

2S

25

17

10

8

Proces vezanja i otvrdnjavanja vapnenog morta pocinje odmah po njegovoj ugradbi. Iz njeg is­ hlapljuje suviSna voda ion otvrdnjava. Vee poslije 5 dana tvrd je toliko da bez deformacije moze podnijeti i veea optereeenja, ali proces kemijskog vezanja traje jos godinu dana. U tom procesu ga­ seno vapno u mortu [Ca(OHh] pre,uzima iz zra­ ka ugljikov dioksid (C02) i dalje gubi vodu (Hz{)) pa opet postaje vapnenac (CaC0 3 ) od koga je i po­ stao. Obavlja se dakle kemijski proces: Ca(OHh + ;C02 = CaC03 + H 20 Za pravilno vezanje morta u zidovima treba ga ugradivati istog dana kad'-je pripravljen. U toplim ljetnim danima treba ppeku i blokove kvasiti u vodi da ne bi iz morta upili vodu potrebnu za ke­ mijski proces vezanja jer bi se u torn slueaju mort raspao u prah. Ii istog razloga nije prepo­ ruCljivo naglo susenje zidova iIi ibuke peCima s raspaljenim koksom. Smrzavanje sprecava veza­ 157

IIJe pa t'reba izbjegavati zidanje i zbukanje na tem­

peraturama ispod nule, a niposto ne raditi s vap­ nenim. mortom na temperaturi ispod ~2°C. Bez dovoljnog pristupa zraka vapneni mort ne moze vezati ni na stalno vlaznim mjestima ni u vodi. Tezina vapnenog morta je oko 1.700 kg/in'. ProduZ:ni iii vapDen~mentnl mort. Produzni je mort zapravo onaj cementni mort kojemu je dodana izvjesna kolieina gasenog vapna pa mu se time »produzi« vrijeme vezanja i postize bolja pla­ stienost. Kod nas je medutim taj naziv uveden za onaj vapneni mort kojemu se uz gaseno vapno do­ daje ista iIi manja koliCina cementa, pa mu se ti­ me povecava evrstoca i skracuje vrijeme vezanja. Bolji bi naziv bio »vapneno-cementni mort« iii »pojaeani vapneni mort«.

Nase gradevinske norme razlikuju pet vrsta smjesa produinog morta koje se oznaeuju omje­ rilna cementa prema gasenom vapnu i pijesku. Za mort zidova odgovaraju ove dvije smjese: smjesa 1 : 3 : 9: cementa 146 kg, gaS. Yap. 0,310 m\ - pijeska 0,930 -nif i vode 0,240 m', smjesa 1 : 2 : 6: cementa 210 kg; gas. Yap. 0,290 m', pijeska 0,870 m' i vode 0,270 m', Ovim smjesama pribliino odgovaraju marke M 25 i M 50, za koje je propisano slijedeee: produ~nog morta

Marka morta M

Minimalna tlacna cvrstoca kp/cm 2 prosjecna

pojedi­ nacna

Minimalna vlacna cvrstoca kp/cm 2 prosjecna

pojedi­ nacna

25

25

17

10

8

50

50

35

17

14

Produini mort pripravlja se tako da se u mor­ tarki najprije »nasuho« dobro pomijesa cement i pijesak, potom se dodaje gaseno vapno i voda pa se sve skupa mijesa »namokro« dok se ne dobije jednoliena kasa povoljne gustoee. Taj dosta teski posao pripravljanja sasvim se olaksava i ubrzava mijesanjem smjese u mijesalici za mort. Teiina je produinog marta oko 1900 kg/m'. Cementni mort. Kao vezivo cementnog morta najviSe se upotrebljava obieni portland cement, dok se ostale vrste cementa upotrebljavaju rjede, odnosno sarno za specijalne slueajeve. 0 cementu i njegovim glavnim vrstama slijedi detaljnije izla­ ganje u uvodnom dijelu poglavlja 0 zidovima i drugim konstruktivnim elementima ad betona i armiranog betona. Cement je hidraulicno vezivo koje veie i otvrd­ njava na zraku, u vlazi i vodi. Zbog toga cement­ ni mort kao hidraulieni mort, uz vrlo opseinu pri­ mjenu na razliCitim gradevinama u suhom, upo­ 158

trebljava se jos i kao glavna vrsta marta za ra­ dove u vlazi i pod vodom. Zbog znatno veee cvr­ stoee cementni mort i u obienim konstrukcijama zamjenjuje vapneni mort i poveeava njihoVll no­ sivost, kao npr. u tanjim zidovima, stupovima, lu­ kovima, svodovima, stropovima od raznih vrsta stropne opeke, u tankim pregradnim zidovima itq. Kod nas su propisane eetiri vrste smjese ce­ mentnog morta koje se oznaeujuprostornim omje­ rom cementa prema pijesku, ali za mort zidova sluii sarno smjesa 1 :4.0dgovara joj markace­ mentnog morta M 100, kojeg je minimalna tlaena cvrstoea prosjeena 100, a pojedinacna 70 kp/cm2 Vlacna minimalna cvrstoea prosjeena je 24 kp/cm2 , a pojedinaena 20 kp/cm 2 • Za 1 m 3 cementnog morta smjese 1:4.treba cemen­ ta 375 kg, pijeska 1,080 m 3 i vade 0,330 m 3 Cementni mort u manjim koliCinama pripra­ vlja se rucnim mijesanjem cementa i pijeska »na­ ,suho«, a zatim postepenim dodavanjemvode »na­ mokro« dok ne nastane kasa povoljne plasticno­ sti iIi vlainosti. Veee kolicine pripravljaju se mi­ jesanjem u mijesalici za mort. Pri zidanju iIi ibukanju upotrebom cementnog marta treba dobropaziti da se ptipravljaju sarno onolike koliCine morta kolike se moguugraditi prije nego poene kemijski proces vezanja cementa. Obicni iii sporovezni cement pocinje vezati vee za 1liz sat iza ovlaienja, srednjevezni za 15 minuta, a brzovezni za manje od15 minuta od ovlaienja. Zbog toga se u praksi mort od srednjeveznog i brzoveznog cementaizraduje rueno u kaselama na zidarevu radnom mjestukako bi se mogao odmah po izradi ugradivati. U toplim ljetnim danima treba opeku dobro kvasiti kakone bi naglo upijala previse vode iz cementnog morta cimebi se onemogueilo pravil­ no vezanje cementa i otvrdnjavan}e morta. Osim toga treba u vruCini polijevati i od suneane pri­ peke zastirati tek sazidane zidove sa cementnim mortom da se ne bi isparila i ona voda koja je potrebna za vezanje cementa. Teiina je cementnog morta oko 2.100 kg/m'. Ostale vrste morta. Osim opisanih triju glavnih vrsta morta upotrebljavaju se u pojedinim sluea­ jevima i druge vrste zracnog i hidrauli6nog morta. Najjednostavniji je i najjeftiniji, ali i najsla­ biji, zracni mort, glineni mort iIi malter od blata. Prireduje se od posnije gline (jer se masnija pri susenju skuplja i puca), odnosno od masnije ilovace (jer posnija nije dosta ]jepljiva pa ne pria­ nja uz opeku). Usitnjenoj masi dodajese sjeckana slama i pljeva, eventualno teleea dlaka,' pa' se liZ polijevanje vodom gnjete obicno gazeCi bosim no­ gama. Dosta gusta kasa upotrebljava se kao mort za zidanje gospodarskih i manjih stambenih i slic­ nih zgrada u onim krajevima koii oskudjevaju na vapnencu i pijesku, a imaju dobrih vrsta gline odnosno ilovaee. Vaznija vrsta zraenog morta je vatrostalni (re­ fraktorni) samotni mort. Agregat je drobljeni, mljeveni i prosijani samot kojem zrnca ne prelaze

2 mm, a vezivo je mljevena netopiva glina. Mije­ sanjem najprije »nasuho« a zatim »namokro« do­ biva se samotni mort koji je otporan na visokim tcmpe~-~tu.rama\Najvi~e se upotrebljava za kon­ strukClje 1 obloge od samotne opeke u loiistima d~mnja~ima i peCima. Leiajnice i s:udarnice ispu: njene samotmm mortom neka nisu deblje od 4mm. Daljnja vrsta zracnog morta je sadreni mort iIi malter od gipsa, ali ne dolazi u obzir za zidanje, nego sarno za ibukanje.

zidanje pregradnih zidova) moglo obavljati i po nepovoljnom vremenu. Zidanje se mora izvrsiti tocno po izvedbenom iIi polirskom nacrtu. .u.poli~skim nacrtima (tlocrtima) crtaju se gla­ vm zidoVI od opeke sarno dvjema paralelnim crta­ rna kojima je omedena njihova debljina u golom iii neozbukanom stanju, p;3. se debljine zidova tako i kotiraju. U istom smislu, tj. bez obzira na budu­ ell ibuku, kotiraju se i duZine i sirine prostorija, otvori u zidovima, dimovodni kanali i sve ostalo sto treba u naravi ostvariti (s1. 278).

Specijalne vrste hidraulickog morta upotreblja­ vane su vee u starom vijeku tako da su se obic­ nom vapnenom mortu dodavali vulkanski tufovi (vrste zemlje koje vapnu daju a cementu pojaea­ vaju hidraulicka svojstva). Takvi tufovi su puco­ Ian (juina Italija), santorin (otok Santorin u Egejskom moru) i tras (ll Zap. Njemackoj). Kao umjetni hidraulicni dodaci sluie mljevena sljaka iz visokih peCi i mljeveni peceni glineni proizvodi (opeka i dr.). Vapneni mort s takvim dodacima je vapneni mort 5 hidraulicnim dodacima. U prirodi ima vapnenaca s prirodnim dodat­ korn, 6-229-'.6 gline. Paljenjem takvih vrsta vapne­ naca dobiva se hidraulicno vapno, a mort s tak­ vim vezivom je mort od hidraulicnog vapna. Spo­ rije veie, ali je slabiji od cementa, a po svojim svojstvima tvori neki prelaz od vapna prema ce­ mentu. Cl 0.

NACIN ZIDANJA, ALAT, POMAGALA I STROJEVI

Zidanj,e opekom obavlja se i kod nas i u osta­ lorn civiliziranom svijetu uglavnom tradicionalnim hiijadugodiSnjim nacinom, tf rucnim slaganjem i namjestanjem jedne po jedne opeke u zid. Pri to­ me se upotrebljava vrlo jednostavan i primitivan alat i pomagala. Savremena tehnika mehanizirala je uglavnom proizvodnju materijala za zidanje i njegov transport (prijevoze, prijenose, dizanja i spustanja), ali nije dala stroj koji bi umjesto covje­ ka slagao komade opeke, povezivao ih mortom i tako proizvodio zidove. Nesto takvo je doduse sa­ vremena tehnika ostvarila montainim gradenjem, ali ne slazuCi opeku u zidove, nego slaiuCi zidove (zidne panoe) i druge elemente od novih suvre­ menih materijala. Medutim je vjerojatno da Ce opeka jos dosta dugo biti vaian materijalbarem za gradenje manjih zgrada, a tih je na svijetu naj­ viSe. Opeka se naime odlikuje mnogim dobrim svojstvima, medu kojima je i njezina jeftinoea, jer koji umjetni kamen moze biti jeftiniji od »pe­ cene zemlje?« Nacin zidanja opekom. Obicno se zidanje ope­ kom iii opekarskim blokovima pocinje u prize­ mlju odmah po dovrsenju temeljnih podrumskih i podnoinih zidova, odnosno po dovrsenju strop­ ne konstrukcije iznad podruma. U praksi se na zgradama zidaju najprije glav­ ni (nosivi) zidovi sa ciljem da zgrada sto prije stigne pod krov kako bi se daljnji radovi (kao i

"t.

7a

~Z'4lj

J6 .

I

I

1I-­

:::

r.~

--loj,L....::;.:: I

:I

I

•

.. ~I

-,f-- .,.. I

I

A'

15 _ _-..10.... .. ::.

~,'5'

~---------------

I ,,~

_

"'::~"-'-,.

, -\'1.5

I

;r • :50

51. 278. Dije10vi t10crta iz po1irskog nacrta, koji znace sastave zidova od opeke ~rema polirskim nacrtima neke zgrade prika­ zam. su na ~~. 27'8 sarno dijelovi iz tlocrta pri­ :emlja po kOjima odgovorni struenjak na gradili­ stu (poslovoda, tehniear iIi inienjer) mora odmie­ riti i oznaCiti zidanje glavnih nosivih zidova U "tu svrhu treba se posluziti nanosnom skelom koja je vee posluiila za obiljeiavanje temelja, po­ drumskih i podnoznih zidova (vidi obrazlozenje na str. 52).

N'!jprije treba odrediti vanjske konture iIi lica i vanjske uglove glavnih vanjskih zidova (s1. 279). Za uzduine vanjske zidove lijevog dijela zgrade napet ee se na nanosnim skelama zice Zl i -b, a za zidove desnog dijela zgrade (od kojeg 159

se na slici vidi sarno pocetak) napet ce se zice

i3 i fA. Za vanjske konture (liea) poprecnih vanj· skih zidova napet ce se iice is i Z6 (ali se ~ ne vidi na slici). U istom smis u treba napetizicu za lice srednjeg glavnog zida; a to je ziea 1.7 i za dva lica istaknuti vanjskih d'jelova pOprecnog srednjeg zida, a to su iice is . 1.9. S ovih devet zica moze se weno odrediti i obiljeziti zidanje svih naertom predvideni glavnih zidova. nanasna

.1ktf.s+---i!ll1

:

~,' , I

,1--':" ,

-

-

-

1m

4: ;

.~ ~

I

011

I~ ,

.:._.:.:

.: I .'. ,

·:·.·:,·.·.·.1.

j::':~~":~'~ I ,.l

,

!­ : ... ~

~fiIiII"L-_~,,¥--+Z~j :

r

.. ~.o -,AI'-"- ­ ,,

'

?,~O ---,f..

. ~";.~ ~;~ ;">: :: : : ~: . ~ "

Lice uzduznog srednjeg glavnog zida fiksira se na isti nacin biljegama 9 i to, pa. su s tih deset biljega odredeni ne sarno svi uzduzni nego auto­ matski i svi poprecni glavni zidovi. Daljnje se biljegc postavljaju za pocetke i za­ vrsetke zidova uz otvore, kao sto s biljege 11, 12, 13 i 14. Kaobiljege se fiksiraju i oni komadi opeke koji su odlucni za pravae nekog zida, kao sto su u konkretnom slucaju biljege 15 i 16. Komade znacajne za pravilan vez opeke dobra je ,takoder fiksirati kao biljege, a to je npr. komad oznGl.cen sa 17 koji je vazan za vez opeke liZ dimovodni kanal u krizanju zidova. tim su postavljene biljege, mogu se odstraniti napete ziee i razgraditi nancsne skele jer se sva daljnja mjerenja mogu obavljati od uglova i pra­ vaea odredenih biljegama. Tada se pristupa zida­ nju. Za zidanje prvog iIi pocetnog sloja opeke nekog zida treba preko vanjskih uglova krajnjih bilje­ ga toga zida napeti zidarski konopCic kojemu se krajevi pritisnu na biljegu opekom. Tada se na ociscenu i pokvasenu podlogu uz odmjeru potreb­ ne sirine od konopcica zidarskom tavieom raza­ stire mort koji se ra-stanjuje zidarskom zlicom i poravnava daskom ravnalieom. Debljina morta ne­ ka je 12-14 mm. Komadi opeke ugratluju se u mort pocinjuci od jedne i druge krajn)'e bilje­ ge i napredujuci prema sredini. Pri zidanju treba

donjim bridovima opeke zahvatiti ne~to morta i pritisnuti ga do vee postavljenih komada kako bi se bar donekle mortom ispunile sudarnice u svom donjem dijelu. Pri slaganju opeke moraju se vanj­ ski bridovi svakog komada neznatno doticati fla· petog konopCiea koji im odreduje pravae. Kad su pOstavljeni komadi na lieu zida,' odmjerava se ad vanjskih rubova krajnjih biljega ~irina zida, fiksi­ raju se poeetni komadi nalicja zida pa se na nji­ hove uglove prenosi i napinje konopcic i ugraduju se komadi opeke za nalicje zida u istom smislu kao i komadi za lice zida. Povrsina slozenog sIoja mora biti horizontalna i ravna, pase nepravilno poIoieni komadi ispra­ vljaju udarcima zidarskog cekica uz kontrolu da­ skom ravnalieom i libelom (ra2JUljom). Opeka se slaie u slojevima po pravilima za ve­ zove opeke koja ee se detaljnije obrazloziti u sli­ jedeCim odlomeima. Za sada se predocuje sarno odnos biljega (prugano crtahih komada) prema ostalim slozenimkomadima opek~ u prvim iii po­ cetnim slojevima uzduznih i popreonih glavnih zi­ dova (s1. 280 ). Na slici se vidi da se na licima uzduznih zido­ va nizu komadiopeke sa svojim duzim stranama, a to su uzduinjaci, dok se na licima poprecnih zidova niiu komadi opeke sa svojim kraCim stra­ nama, a to su veinjaci. Tiine je udovoljeno jed-

nom od osnovnih pravila zidanja koje­ "'Iasi: u istom visinskom sloju zidova od opeke na uglu ni1.u se na jednu stmnu ugla uzduinjaci, a na dru­ gu stranu veinjaci. Zidanje drugog sloja opeke u pojed.inom zidu pocinje se rasprostiranjem, rastanjivanjem i po­ ravnanjem morta po povrsini prvog sloja uz za­ punjavanje mortom njegovih rezaka, a zatim se povrh biljega prvog sloja stavljaju pocetni komadi opeke drugog sloja. Ti komadi postavljaju se ta­ ko da im se duze strane vide na licima onih zido­ va na kojima 'se u prvom sloju vide kraee strane. To su u predocenom primjeru poprecni zidovi (s1. 281 ). Na uglove pocetnih komada opeke drugog sloja napinje se zidarski konopcic, pa se na liea poprec­ nih zidova slazu uzduznjaci, a na liea uzduznih zidova .veznjaci, dakle protivno od slaganja u prvom sloju. rnace je naCin zidanja u svemu isti.

:

.,,,

..

--,1<-- 2.,"'10

--+ I

"CI­ - --­ . I

r~·::'·.· :.-":

-----,f--­..

~

_+_~,

slc~/a~

..

..

~.: .~ .. ~

;':.

:

... 'so

S1.279. Odretiivanje kontura zidova napetim Zlcama i fiksiranje pocetnih komada opeke (biljega) Vanjski uglovi se obiljezavaju tako da poslovo­ da liZ pomvc zidara (iii vlastorucno) postavlja na uglove biljege. Biljege su komadi opeke (u ovom slucaju 10illijeni trocetvrtinski komadi) koji se postavljaju na dosta gusti mort i namjestaju tako da im vanjski ugao bude tocno pod vrskom viska spustenog s tacke krifunja dviju ziea s nanosnih skela, a vanjski bridovi biljega treba da se tocno podudaraju sa smjerovima ~lapetih ziea. Tako su na lijevom dijelu prizemlja iz krizanja odgovara­ juCih zica fiksirane biljege 1, 2 i 3, dok se biljega 4 morala fiksirati odmjeravanjem 25 em udesno od kriianja ziea Z2 i Zg. U istom smislu odredili bi se i fiksirali uglovi desnog dijela zgrade bilje­ gama 5,6,7 i 8 (od kojih se 6 i 8 ne vide na slici), a biljegu 5 trebalo je odrediti odmjeravanjem. 160

•

Sl. 280. Prvi iIi pocetni (neparni) slojevi opeke slo­ zeni prema unaprijed postavljmim biljegama

Sl. 281. Drugi (parni) slojevi opeke slozeni prema unaprijed postavljenim biljegama 11

Konslruktivni clementi

Sl. 282. Odret1ivanje pravaca, uglova, horizontala, vertikala i visina pri zidanju opekom 161

TreCi sloj slaie se taeno kao prvi, a eetvrti kao drugi, pa se to ponavlja kroz cijelu visinu svakog zida. Prema tome u svakom zidu od opeke svi ne­ parni slojevi zidaju se kao prvi sloj, a svi parni kao drugi sloj u doticnom zidu. Normalna debljina morta izmedu nizeg i viseg sloja opeke, odnosno visina lezajniee je 12 mm, pa je normaIna visina sloja opeke s lezajnicom 6,5 + 1,2 = 7,7 em. To znaCi da za svaki 1,00 m vi­ sine zida treba izraditi 13 slojeva opeke. Dakako da se u praksi ne moze uvijek postiCi normalna visina lezajniee, vee zbog dozvoljene tolerancije za dimenzije i vitoperost opeke kao i zbog projekti­

7,7 em (normalno). Dobro je na drugoj strani vi­ sinske letve oznaeiti visinu erte vodoravnice, pro­ zor.skih parapeta, nadvoja prozora, vrata -i s1.

Tocno odmjeravanje visina obavlja se od erte vodoravniee. Najbolje ju je zaertati na prethodno nabaeenu, zagladenu i pobijeljenu traku tankog vapnenog morta. Visina erte vodoravnice odreduje se obieno 1,00 m iznad visinske kote glavnog stu­ bisnog podesta u svakoj etati. Oznacena visina pre­ nasi se na zidove etaze najbolje erijevnom libe­ lorn, pa se prema oznakama olovkom povlace tan­ ke i jasne erte od kojih se visine zadane u naertu odmjeravaju prema gore ili dolje.

zidara rasporeduje se 2,00-2,50 m duzine debljeg zida (38 em). Svakom zidaru mora biti na dohvatu ruke dovoljna koIieina opeke i kasela s mortom. Taj materijal stalno donose pomocni radnici, ope­ ku nosiIima, tackama iIi japanerima,--a1nort kase­ lama iii japanerima. Opeku treba slagati sjeeimice da je zidar lakse hvata. . U pogledu podjele rada u zidarskim brigadama ima viSe razlicitih metoda s racionalizatorskim po­ stupcima za pojednostavljenje, ubrzanje i pobolj­ sanje tradicionalnog naCina zidanja. . lako se zatvorenim krugom rada zidarskih bri­ gada ne podizu svi zidovi neke zgrade istodobno i ravnomjerno, ipak treba paziti da razlika usIijed optereeenja zidovima pojedinih dijelova ne bude tolika da bi mogla prouzrokovati nejednoliko sli­ jeganje i njegove posljedice. Zidarsld alat. Od dosta malobrojnog i jedno­ stavnog zidarskog alata jedan dio sluzi za pripra­ vljanje morta j rad s mortom, a drugi za rad s opekom i opekarskim blokovima. Za rucno pripravljanje morta i rad s mortom glavni je alat zgrtalo, tava, tavica, zliea, gladiliea i eetJ
,

-

'\.

D 1/

"

@.%(jl"ta/o jgr~!JI;ca ~}.I'elika taYlt!a jt([jlaj @.ma!a fay/ea Sl. 283. Alat, sprave i pomagala za rucno pripravljanje morta i radove s mortom i zbukom

ranih visina zidova koje cesto ne odgovaraju noc­ malnim visinama slojeva. Zbog toga se visina le­ tajnice mijenja, ali neka ne bude ispod 6 mm ni iznad 30 mm, i to sarno iznimno i u opravdanim slucajevi:ma. Normalna sirina sudarniea je 10 mm.

Visina zidova od opeke mjeri se od gornje po­ vrsine serklaza nize do donje povrsine serklata viSe etaze. U stambenim i slicnim zglradama do­ sta su ceste vrsine zidova 2,60 m i 2,70 m. Za pra­ vilno zidanje i kontrolu slojeva upotrebljavaju se visinske letve na kojima su zael'tane visine slojeva., Na visrnskoj letvi dugoj 2,60 m odgovara 33 raz­ djelka po 7,80 em (sarno 1,5 mm preko normale), ana letvidugoj 2,70 m odgovara 35 razdjelaka po

162

Za vrijeme zidanje treba viSe puta libelom na dasci ravnaliei kontroIirati da li su slojevi hori­ zontalni kako bi ,se eventualno odstupanje od ho­ rizontale popravilo debljinom zbuke u lezajnicarna slijedeCih slojeva, Isto tako treba pomocu viska kontrolirati vertikalnost uglova, zidnih ploha, spa­ leta itd. vizirajuei od biljega (s1. 282). Za zidanje zidova obrazuju se na gradilistu zi­ darske brigade od nekoliko zidara i pomoenih rad­ nika. Uglovi, poceci i ostala mjesta fiksirana bilje­ gama, na kojima se moraju upotrebljavati lomlje­ ni komadi opeke, povjeravaju se boljim i vjestijim zidarima, a izmedu njih, prema sredini zida, m0gu raditi manje vjesti i priuceni zidari. Na svakog

Zgrtalo ili grebliea upotrebljava se za zgrtanje i razgrtanje vapna prilikom njegova gasenja u ga­ seniei, kao i za mijesanje morta prilikom njegova pripravljanja u mortarki. To je polukruzna celie­ na ploca iii list s promjerom 22-28 em s usicom poput tuljka na gornjem rubu zakrenutom za 90% prema ravnini lista i s 180-200 em dugim drta­ lorn. Na listu su dvijekrutne rupe, sto poboljsa­ va i olaksava mijesanje. Zidarska tava ili velika taviea upotrebljava se najviSe za grabljenje gasenog vapna iz vapnenice. Sastoji se od celicne posude ktuznog tloertnog oblika s gornjim promjerom 22-26 em i dnom 12-16 em. Duboka je 8,5 em. Na posudu je zako­ vieama prievrseen nastavak s usicom poput tulj­ ka u koji je usadeno 180-200 em dugo drtalo. Zidarska taviea ili mala taviea (kasika) upotre­ bljava se za grabljenje, istresanje i nabaeivanje morta. Sastoji se od eeIicne posude kruznog tlo­ ertnog obIika s promjerom 19 em na gornjoj i 10 em na donjoj strani (dnu). Duboka je 8 em. Na posudu je zakovano eelieno drtalo koje svojim gornjim skosenim dijelom prolazi kroz 14 em dugu drvenu rucku. Na rubu posude iznad drtala verti­ kalno strsi celicna kvaka kojom se tavica poslije upotrebe zakvaei 0 rub kasele (mortarke). Zidarska zliea (mistrija) upotrebljava se za ra­ zastiranje morta, njegovo rastanjivanje, nabaciva­ nje zbuke i njezinu zagladbu te struganje i reza­ nje zbuke. List zliee je od finog celika eC2110) s navarenim celicnim drskom 7 em okomitim na list, a zatim zavinutim i proturenim kroz 14 em dugi drveni drtak. Duzina lista je 16, 18 i 20 em a sirina 6,5, 10 i 12 em. Oblik lista na svojoj pred­ njoj strani moze biti polukruzno zaobljen, sto od­ govara zlieama za mort prilikom zidanja, a moze bi ti uglat, sto odgovara za razliCite radove prili­ korn zbukanja.

Gladiliea shill za ravnanje i zagladbu tbuke. Izraduju se jednostavne drvene i fine eelicne (Ce 110) gladiliee. Povrsina manjih drvenih gladi­ liea je 8-10 x 16---18, a veCih 16-18 x 26-36 em. Upotrebljavaju se uglavnom za nanosenje i tla­ cenje grube zbuke, dok velike drvene gladlliee slu­ ze kao pladanj za malo vecu kolieinu morta s ko­ jeg se zlieom uzimaju i na zid nabaeuju manje koliCine zbuke. Povrsina lista celiene gladiliee je normalno 30 x 12 em pravokutnog oblika, a iznim­ no je nesto kraea sa suzenim i polukruzno 'Zaoblje­ nim prednjim krajem. Na list je prikovan drtak 5--6 em okomito poviSen od lista, a zatim hori­ zontalpo zaokrenut i proveden kroz 13-14 em dugu drvenu rucku. Posebna je vrsta gladiliee za zagladbu rezaka golih zidova od opeke koja mje­ sto lista ima celicni komad kruznog presjeka 8-10 rom.

or.

i

-.t'- e,s-.!'- 4O,S-,j'­

C())CItt

or ~.."

:

---,j'

f~ ~"I

~----

Zidarska eetka sluzi za kvasenje (skropljenje) morta u slucajevima mjestimicne potrebe rjede smjese od one u kaseli kao i za skropljenje ozbu­ kanih povrsina prilikom njihovog zagladivanja gla­ dilieama. Upotrebljava se i za rucno bijeljenje ozbukanih povrsina vapnenim mlijekom. 163

Zidarski pravokutnik upotrebljava se za odre­ divanje kutova od 90' s manjim kracima. Naj­ obicniji je celieni pravokutnik s dufim krakom (30 em) od celicne trake 30 x 1 mm usadenim u (' kraCi krak (14 em) od speeijalno formiranog ce­ lika 30 x 3 mm s 11 mm sirokim obrubom unutar kojeg je obostrano brazdana povrsina udubljena u spomenutom obrubu. Osim ovakvog upotreblja­ vaju se veCi celicni jednostavni (»tesarski«) pravo­ kutnici i pravokutnici od drveta koji su opisani u odlomku 0 zemljanim radovima.

Za rad pri zidanju upotrebljava se uz spome­ nutu zidarsku tavicu, zidarski cekiC, visak (zidar­ ski i geodetski), pravokutnik i libela, a za uflje­ bine i proboje u vee gotovim zidovima slufi jos celicni siljak i celicno dlijeto (s1. 284). Zidarski cekic zauzima u zidarskom alatu sko­ ro najvafnije mjesto. Njim se lome ili odsijeeaju komadi opeke iIi bloka, lomljene se povrsine klesu i poravnavaju, u mort postavljeni komadi udaraju se odozgo da bolje i pravilnije sjednu. Sjecica ce­ kica dobro slufi za ciSeenje odnosno struganje mortom poprskanih mjesta, a njegovim kladivom se zabijaju eavli, kTInovi i pijavice. Celicni je dio eekiea dug 19 em. Jedan kraj mu je kladivo s kva­ dratienim presjekom 2,4 x 2,4 em. Drugi mu je kraj sjeCivo koje se postepeno stanjuje i prosiruje na 4,2 em, a na kraju zavrsava ostricom. Izmedu kladiva i sjeeiva je usica s rupom promjera 2,8 em koja se na gornju stranu postepeno poveeava na 3 em. Ddak od drenovine ili grabovine kruznog presjeka 2,8 em dug je 30 em, a prosireni gornji kraj viri mu 2 em izvan usice. Tefak je oko 0,75 kg. Zidarski visak je zapravo pomagalo kojim se utvrduje iIi kontrolira vertikalni smjer zidnih uglova, spaleta i drugih zidnih ploha. Njegovo ce­ lieno tijelo krufnog presjeka s promjerom 2 em dugo je 20 em. Ono je na donjem kraju konicno zaSiljeno, a na gornjem eentrieno izdubljeno i za­ tvoreno mjedenim vijkom sa sestorokutom glavom. Vijak je eentricno probusen, a kroz busotinu je pOVllcen konopcie prornjera 2 mm s uzlorn na do­ njoj strani koji ostaje u prostoru ispod vijka. Slo­ bodni kraj konopciea provlaCi se kroz rupicu u eentru metalne plocice kvadraticnog oblika kojQJ je straniea ista kao promjer tijela, pa prislonjeno tijelo viska i prislonjeni rub plocice odreduje ver­ tikalu. Osim zidarskog viska upotrebliava se i geodet­ ski visak konicnog oblika, ali se zidarski, zbog ve­ ce tefine, u njihanju bde smiruje, pa mu je to prednost. Geodetski je bolji za obiljezavanje to· caka.

,,'

Zidarska libela iIi razulja slufi za odredivanje i kontrolu u prvom redu horizontalnih, a u drugom redu i vertikalnih pravaea i povrsina. Drveno tije­ 10 zidarske libele izraduje se od suhe pravilno vlaknaste hrastovine preciznim pravokutnim bla­ njanjem u paralelopipedni oblik. U srednjem di­ jelu drvenog tijela montirana je segmentno savio jena staklena ejevcica u uzdufnom smjeru, a na jednom kraju tijela isto takva ejeveica montirana je u poprecnom smjeru. U svakoj ejevcici je alko­ bol s manjim zracnim mjehurom koji zaustavljen u najviSem dijelu segmento ispupcene ejevcice po­ kazuje da je donja dufa strana libele u horizon­ tali, odnosno u vertikali. Duzina tijela libele je 30 iIi 45 em, pa za utvrdivanje horizontale ili verti­ kale na veeim dufinama treba libelu postavljati na dasku ravnalicu. Cijevna libela slufi za odmjeravanje, odnosno prenosenje neke poznatevisine na neka udaljeni­ ja mjesta, sto je najceSCi slucaj pri odredivanju erte vodoravnice. Cijevna libela sastavljena je od dviju staklenih cijevi promjera oko 2 em i visine oko 20 ern medusobno spojenih na svojim donjim krajevima gumenom cijevi dugom 10, 15 Hi 20 m. Na svakoj ejevCici mora biti jednaka skala s broj­ kama te metalni 'tuljak na gornjem i donJem kra· ju. Gornji tuljci mogu se skidati radi ulijevanja vode, a osim toga moraju na njima biti slavine (pipci) za odzraCivanie. Zadana visina prenosi se kada je visina vode na skali prve i druge cijevi jednaka (po zakonu 6 spojenim posudama).

iI-I-~-,-----_50_0--4000--~~-----HIJ J -r-

® -.-----.---.-...

---~

~ @

w...

@.... :z.idarski lamoplic ."a Ira!emu /y,.~t(!71a/

@.... daska

ravnalica

I~O-

200-J100

- - - - - ­ ..---------~----,j<,r

~ R ',',­" -=­ -_.~~ I

I

N

-

_

[

2.70

visinska !(!fva

@.. ,.[e!itnr· dvometaT'

0 .... drvenl dvcme ta

·Sl. 285. Pribor 164

-

7'

pomagala za ravnanje

mjerenje pri zidanju

H2,>

Zidarski siljak je neophodan za izradu uzlje­ bina i udubina iIi za probijanje zidova. To je celie­ ni komad osmerokutnog presjeka s razmakom 16 ili 20 mm medu paralelnim stranieama, sa siljkom na donjem kraju poput cetverostrane pirarnide visoke 20 odnosno 30 mm. Siljak mora biti kaljen i brizljivo popustan. Zidarsko dlijelo upotrebljava se uglavnom kao siljak, ali s tom razlikom sto se dlijetom mogu izraditi rayne lomljene povrsine. Oblik i velieina mu je slicna siljku, ali je donji kraj dvostrano raskovan u sjeCivo i prosiren na 20, odnosno 24 mm. Po agala za zidanje. Pri samom zidanju zidar se pomaie zidarskim konopciCem, daskom ravnali­ com, visinskom Ietvom i spravama za mjerenje (s1. 285 ). Zidarski konopCic je pleten od Ianenih niti s promjerom 2 mm i duzinom 10 iIi 20 m. Namata se na 15-20 em dugi stapie. Na slobodnom mu je kraju mala drvena hvataljka. Daska ravnalica je vrlo jednostavan rekvizit, koji se eesto proizvodi na samom gradiIistu. Povr­ sine. daske moraju biti pravilno blanjane strojem. Najobicnija je dufina 2,00 m. Pri svakorn kraju daske je uzdufni prorez za lakse primanje daske. Visinska lelva improvizira se za svaku gradnju posebno, vee prema predvidenim visinarna zidova jer debljina (visina) slojeva za razlicite visine zi­ dova moze varirati. Sprave za mjerenje su iIi celicni dvometar, koji se umotava u kutijicu,. iIi drveni dvometar s 10 clanaka spojenih okovanim zgIobovima. Druga vrsta pomagala sIufi za transporte. Ope­ ku i mort treba prenositi od mjesta deponiranja do radnog mjesta zidara, odnosno do utovara u dizalieu pri tlu i od istovara iz dizaliee do radnog mjesta u katovima. U tu svrhu slufe kao jedno­ stavna pomagala drvena nosila, kasele (mortarke) i taeke (st 286), a osobito su podesna japanska kolica (nazivaju ih d japaner-koliea i japaneri). Iznimno se za manje visine opeka moze dizati transporterima. Nosila su jednostavna dascana platforma sa dvije precke za dva covjeka. Najcesea je povrsina 0,30--0,40 m'. Sluzi za prenosenje sarno po ravnim povrsinama, a ne odgovaraju za penjanje. Kasele iIi mortarke sIuze i za prenosenje mor­ ta i za ddanje morta na radnim mjestima. Sa­ drzaj mortarke koju nose dva covjeka moze biti 0,04-0,05 m', a one na zidarskom radnom mjestu . 0,05-0,07 m' Tacke s jednim kotaeem su drvene iIi metalne sa sadrzajem 0,05 i 0,06 m'. Za prijevoz 1 m' sljun­ ka, pijeska i morta potr-ebno je 20, odnosno 16 taeaka. Japanska kolica s Iimenim kosem i dva eelicna kotaca (s gumama iIi bez njih) podesnija su od tradicionalnih taeaka vee zbog svog veceg sadr­ zaja (150--200 I = 0,15-0,20 m' = 5-7 kolica za 1 m' materijala). Odgovaraju za dizanje gradevin­ skim liftovima i drugirn dizalieama, pa se bez pre-

tovara moze materijal trans ortirati od deponije do m'esta ugradbe (s1. 287).

Niska skela je speeijalno pomagalo za zidanje na visini 1,40--2,00 m iznad stajalista zidara. Ske- -. la se sastavlja od drvenih nogara visokih 1,00 i 1,50 m i mosnica debelih 48 ~. Za vece duZine zido­ va rasporeduju se nogari na medusobne razmake po 3,00 m, a na njih se postavljaj mosnice duge po 4,00 ro, pa svaka mosnica svojim krajevima prelazi preko nogara po 0,50 m (s1. 288).

c I

,

f---40 I

::s.

~~~

M:

"" •~ ow --=--J1----

c;o

"

J

.-

-­

II ,..

-

~-40

@... No$i/a /t1'ag(/ace/ ,

-

:1.1 '--- ~1-4i -","'2.' 0

III

Ai,

t--

58

,---1

~

i

/

i

..

h

J.!j~ve 5t,.cs1tc· ~f7ld~%«~ Jf 1UIN

_I'

..tit/lIZ zitkr«I

+Y~~,m mJ i V: q"S/I ",J /(",".fjJ6. : /f",J.Ziiiit 1/

1 II-

II<- 2.,!u~

12.

St

l'\.

Jl

,

I

aLL

~

- - -­ I

I

I

I

...... .....

o,J'~

,I'

I

I

------>I'

P~f, ~1

"\

ktlSe/a ZiUUC. pn7it1lm~

",.,'t.z/.iI t.­

,.. "",..tr,

0'1# 7'lIttl"",j

(f)... J1orfar!
St. 286. Pomagata za transportiranje opeke i morta na gradiliStu 165

r

-

ISS - - - - - - - - - 7 I ' - A "

,,,----- 61 - - - - j ( - , : < ' - - - - - - - - ­ ;f----.4J

"!.

~

J~~~

~

-SkIP« LjubljGlICL

'""'"pr_,.·->i1r-_-_-+-----.::::::...+-=:==::::.....---+__

. t --_-_- =- ==

.,j,r'-------

q­

-

-

00 ---..=I=>,

I­

I

- -(- ­

~

I

i' =:

~

(U)-~

~

..1'­_ _ 11'

4- .•.

--)­

1l.... nastQ ..t:i ia7~'

~

IQ ze '~!t! tlIS:'71/!

I

I

c,._./reI /ogratlima

I

I

...

0

1

"

IZIJI~tIsa strrzne

I

(__ _

"" --;­ 0\:20

~-------------'9'"'

I

.,f-- " ----.f

a

mDtor ~z"lt', {.#I(}o/m

6 ..IuJrito za m?'a";lIll ur ""nl/J"o ~;j~;aj~ do••• 6fWItirr. 7J'fjt:rfd ­ usiptrl'emi~ Mrp"" t'

L-180 ~80 1

4&50

_.16"x 3,5"

Ztl

uplUUznj.

11_•• eiit!Y 14 ,"sI«urJ~ Y.de

i..... .",j~ll(J

KAPA ClTf.T

14

"";ltpa7lj~ d·

i,,,1 ."Ill Yfldoll .. a

=

Strojevi. Za pripravljanje morta sluze mijesali­ ee za mort, a za dizanje opeke, morta i drugog materijaia upotrebljavaju se razlicite dizalice.

~ 10 -.I<

----.f

: -·-r--'I--+i\ ----- ­

I

.,

I

I

•

I

I':

'&

..

'--1

1'\

i

C'

lz!ktl ~(l straM

"'"

I..

."

:_~

IZf~d s lila

aeo A' - "14 ..1------+---­ o·

,

ft-+

-t't:

'1'-' ...... 1'­ , • !\ . .j...'" " .

.

-----:rf-----.400­

~

/

400 100

Sl. 288. Drveni nogari za nisku skelu potrebnu pri zidanju visih dijelova zidova

166

It

i------" S •

f---- -­ .. o

b

",­

.. o

",'

+--­ !

,-f­

J:

...

In

J..... ~/eldrcmotDr

;'i\

jaiDS!t· 8/c/Y e... ~ lo/ali za trans·

~

•

C)

::

~

§-. Jamic77

oQ

.

+

I

'" c;:­

Pripravljanje morta mijesalicom jeftinije je od rucnog pripravljanja 6-8 puta, pa hi rucno pri­ pravljanje trebalo sasvim napustiti. Gradevinski lift je vrlo ekonomican i jedno­ stavan stroj za podizanje materijala u vise etaze zidanih zgrada (s1. 290). Lift je sastavljen od ce­ licnog stupa (obicno u resetkastoj konstrukdji), horizontaine platforme (najcesce 150 x 100 em) i motora s vitlom i celicnim uretom za dizanje plat­ forme. Obicniji gradevinski iiftovi predvidaju se za dizanje tereta od 300, 500 i 600 kg, a iznimno i viSe (do 1.200 kg). Stup iIi jarbol lifta obicno se prodmuje (povisuje) nastavcima vee prema ria­ pretku visine po etazama zgrade" a pri tom se ucvrseuje na izvedene vanjske zidove zgrade iIi na skele. Obicnije su visine dizanja do 20 i 30 m (pe­

i

I I I

n.~ ---,/<

/z~k"

')

sait"'an~

NO.1IVO.st .

NOS,lVO:'t.. .. __. __ ~ flOG ~'­

_._--~

~kg:

DM-03EDKA-o,S

Tnines bu ncuto­

-VULKAN« ­ RIJF.KA-· ... so 4 ....ja.rbQ/ ( "7"~.t.;ld,) c,_.yiflo (':t!k"l"k) c._._gdTTl;a /um"%ola t. __ ce!i'nc u;~ , .8mm c..•. dfnlja franzola g•••• lill ZC( td,"nu"" 3Q{Jk9 L_eldbcmdor l,2/d+' h~ ... - ..­ .... - h - ' ~"'.5()Olrg

VClkc. .-•••••• ., UlOO

Trnn CL jtd1tos l\(l­ St<1VkCl-..•.1q 15"1

.-r-- 3,2.5

----,f- .

Sl. 291. Konzolna dizalica

0..1zg/~d sa st7'Cl7rt i ~!ami tdm. podacz' f

smjesten u limenu komoru koja je prikljucena na ceonu stranu korita. Povrh korita je vodovodna d· je¥ S rupieama na donjoj strani koja se pnklju­ cuje na vodovodnu mrezu, a slavinom se regulira uprskavanje vode u korito. Na zacelnoj strani ko­ rita je otvor sa zasunom, polugom i lijevkom za ispustanje pripravljenog morta.

.;-r:: 1

i

•

9-·· ..'7?ogar,.

6m~/h

Sl. 289. Mjesalica za mort

+ - - 440' CIoO

....I

T17pFf.z

~ari

Sca.d.naj \; 0" itCl. .- -.­ - ------­ --.__ -----•. 7.00 L Td i 11<1. ~t,.ojC1 . .. __ . UOlcg

Sl. 287. Japanska kolica ("japaner«) domace izvodnje

}JIatforma/

tonskim konstrukcijama ili teskim montaznim ele­ mentima, upotrebljava se takoder za dizanje opeke i morta. Podaci 0 toranjskoj dizalici dat ee se u poglavlju 0 zidovima od betona i armiranog be­ tona.

j----­

pOlf::'r07J/; dr'xal.

e ..... 74;I,"f.,,4 rt!;tdka i Ii,'t:rd

pijnJ« / /,/!",mfa/

10~ kq

I

---.t JZgMa ",mJ«M

/ •..•• zasU7l S p(JI"~..,,,

g.._

I

,j<--- .,

CRNo~tLJ

C-. t1IItJ"lmr r /aptlf,'t:ama

»BE.LT" CRNOMELJ

Di'll1eTl'tije guma. .. _. __

I

M~-6

I

SOldl'%csj k05a ..• __"'__ '" ._ Tetina kolicQ. .. _.•_ _.._

15'01-----......,.,

JlBELT«

I

I'

u o - - - -......

_~.

I

IZ9/~d ~~y~ ____

"tmji /sMm'l dt4 ja,.k,la

o

I

!

j-t-­ II

...

.,1<."

'd='

.

toro i devetorokatnice), a iznimno do 50 m pa i 60 m. Kod nas je dosta uveden lift »Bob" (>>V 1­ kan« - Rijeka) kao i dizalice GD3 i GD4 (»Skip« - Ljubljana).

Mijesalica za mort je dosta jednostavan pokret­ ni stroj s uzduzno smjestenim nepokretnim Ii !TIe­ nim koritom u kojem rotira celicna osovina s 10­ paticama (s1. 289). Osovinu pokreee elektromotor

OPcA PRAVILA ZA SLAGANJE OPEKE I BLOKOVA U ZIDOVIMA

..1Jizaht-p s!oie71a za !PG71sportira71j" Sl. 290. Gradevinski lift Konzolna dizalica je takoder vrlo praktican a jednostavan stroj (s1. 291). Uz vanjski zid zgrade iIi uz skelu postavlja se i ucvrscuje jarbol (stup) od drveta (gomji promjer 20 em), armiranog be­ tona iIi celika koji se pri dnu ugraduje ili drugim naCinom fiksira na tio. Na gomji kraj jarbola pri­ cvrseuje se resetkasta zaokretna konzoia s kolo­ turnieima, eventualno s motorom i vitlom. Vari­ janta je da se motor s vitiom postavi na posebnu cvrstu konzolu na donjem kraju jarbola. Limeni kos za nosenje tereta vjesa se na kuku pricvr­ seenu na kraj celicnog uzeta koje preko jednostru­ kog iii dvostrukog kolotumika dize kos s teretom. Toranjska dizalica, koja prvenstveno sluzi za dizanje tereta na visokim zgradama i armiranobe­

Zidovi od opeke i opekarskih blokova moraju se zidati po ustaijenim pravilima gradevinske teh· nike. Ta pravila moraju poznavati zidari, poslovo­ de, tehnicari i inzenJeri, dakle svi oni gradevinski strucnjaci koji sudjeluju i odgovaraju za gradenje. Po tim pravilima siozeni komadi tvore cvrstu eje­ Iinu, tj. zid koji moze sigumo nositi sve predvi­ dene terete zgrade u normalnim prilikama i uspje­ sno odolijevati izvanrednim naprezanjima, npr. u slucajevima potresa. Sastavni dijelovi zidova, nazivi i izrazi. Vee je spomenuto da je pojedini zid slozen od horizon· talnih slojeva opeke iIi blokova koji se redaju je­ dan iznad drugog u eijeloj visini zida. Opce je i prvo pravilo: slojevi opekeu zidu moraju biti ho­ rizontalni u cijeloj svojoj duiini i sirini. U svakom sloju siazu se komadi opeke s me­ dusobnim razmaeima oko 1 em. Tako nastaju u svakom sloju vertikaini meduprostori koji se za­ punjavaju mortom, a nazivaju se sudarnice. Povrh svakog sloja rasprostire se mort u koji se siazu komadi opeke iIi biokova slijedeeeg (vi167

seg) sloja. Tako se izmedu svakog mzeg i viseg sloja nalazi horizontalni sloj morta d€beCl (visok) oko 12 mm. To su leiajniee. Slaganje ill vezon opeke i blokova. Komadi ope­ ke ili blokova povrh vee slozenog sloja slazu se po svojoj lezajniei tako da nj'hove sudarnice ne budu iznad sudarniea nizeg sloja. Treba raditi po dru­ gom opeem pravilu koje glasi: svaka sudarniea

viseg sloja mora biti odmaknuta od najblii.e sudar­ nice nii.eg sloja za 0 iii barem ~ dui.ine, odnosno za 0 sirine opeke iii bloka. Prema tome pravilu svaku sudarnieu nizeg slo­ ja (neka je to prvi iii neparni sloj) pokriva puna donja ploha opeke iIi bloka viSeg sloja (neka je to drugi iIi parni sIoj). Pri tome svaka opeka ili blok drugog (parnog) sloja svojim krajevima po­ kriva krajeve dvaju,. triju iIi cetiriju komada ope­ ke iIi blokova prvog (neparnog) sloja (s1. 292).

~e1l'tf.;~t

*- 'to f'- ~;f'-'l<--r-:'7:::~

1

: :.

····:i j

+==-tii

:.=:

=i.:

,.......

;

~

L

........r.---.f-.~ ..... ~ .,r---'k-....IL.-'..'-"o., -1. ~~... ~.,..,...:.:.,.~r-""'"...,.,.."""'"

1

t

=

~~l~~~ :'::

.,

::" ....

::: .:.

,"

,":

ir:;! ;::; i +---

Kada se razastre mort povrh jednog sloja ope­ ke u zidu, onda se viSe ne vide sudarniee tog;:l sloja. Zidar i drngi strucnjaci prema reskama na lieu i nalicju zida lako zakljucuju naOin slaganja u tom sloju pa prema tome odreduju nacin slaga­ nja u slijedecem sloju onako, kako trazi opee pra­ vilo. Vee je spomenuto da se komad opeke Hi bloka kojemu se na lieu zida vidi njegova duZa strana naziva uzduinjak, a kojemu se na lieu zida vidi kraea strana naziva se veinjak. Osim toga i cijeli sloj opeke u kojem se ila lieu zida vide duze strane komada naziva se sloj uzduinjaka, a sloj s kraeim stranama na lieu zida naziva se sloj veZnjaka. Op­ ee pravilo za deblje zidove glasi: na lieu debljih

ka nacelno cvrsCi od zidova s veCim brojem uzdu­ znjaka. Jos jedno opee pravilo glasi: u zidovima mora biti sto viSe eijelih komada opeke iIi blokova, a lomljenih sarno onoliko koliko je potrebno za pra­ vilno slaganje komada. Pravilne mjere zidova i njihovih dtjelova. Pra­ vilne mjere za duzine, debljine i visine zidova, zid­ nih is taka, udubina i otvora jesu one koje odgo­ varaju i ovise 0 standardnim mjerama (dimenzi­ jama) stanovitog broja komada i njihovim nor­ malnim sudarnieama i Iezajnicama.

Opee pravilo: liea i nalicja zidova moraju biti u vertikali (dakako ako se ne radi 0 speeijalnim zidovima s kosim povrsinama Hea).

168

;;

, k

'"'"

1

~ , ~-~/Bj%l;rli '~',~ f -+- d&_k-39+ c1 b_b •

.r

3&

b[

:

l

+-~·ko5~--,l'-di>.boZ5t

d~.db_b·12·~-i=155,m

,If

JuiiTlC1 "cl b~jJa. !~91(l/~o b1'ic:l<1 II ab-b'" n.-l~--I /u91a/ ka01 c:leblpnex 1Ida.---------l.-.;;...=­__~_ dui,.nCII oJ lrI'1 da luqlc./ Jo kuta 1 _ "3 ~

.''Y«TrlC~ ~1

I

I

I

Za !!. .s~.staY//a ll'/);' kclrk() f~ ~uta mctluldtllJtm ODt:tU'.!·~ u to,/' dux/nt' r 1'~O

Iml

S1. 294. Praviine duzine i Slrlne pojedinih dijelova

zidova od opeke normalnog formata

U tom smislu racunaju se pravilne mjere za sve tloertne duzine i sirine medu vanjskim brido­ virna krajnjih komada, u prvom redu debljine zi­ dova iIi sirine slojeva (s1. 293).

f

l'

iU.

pl'a.vi!n~ ~ ~idova.

Jt'f ~'

.zio'ewo, nj/lrtlYI! cldl;,;u /7"h' ';;rlT1~ .s1().I~j/q, JadJl/ 00' opda:. norma/not; j()'rmat
·7.rraZ07T1:

Idz = n.i3- 1 1

9aJ~ /~ n brei kolr'kO puta oft' u.:/"x,'n/ zl'da ~tu/~ mod"! ad 13 ~m . SI. 293. Praviine duzine zidova od opeke normainog

farmata i njihove debljine, odnosno sirine slojeva

Ovim nacinom se utvrduju duzine zid r "''''. dufi­ ne zidnih istaka, straniee stupova i sve druge duo zine koje se mjere od jednog do drugog vanjskog brida na lieu, nalicju ili bocnoj strani zida, pa za takve pravilne mjere vrijedi formula:

db-b

= n . 13 ­

Pravilne su mjere za debljine zidova od opeke nonnalnog formata i opekarskih blokova ove: pravilna mjera debljina 0 opeke 1 . 13 ­ 1 = 12 em, 1 2 . 13 ­ 1 = 25 em, 10 3 . 13 ­ 1 = 38 em, 2 4' 13 ­ i = 51 em, 20 5 . 13 ­ 1 = 64 em, 3 6 . 13 ­ 1 = 77 em, itd. Na isti nacin su odredene mjere lomljenih ko­ mada opeke, ito: pravilna mjera 0,5 . 13 ­ 1 = 5,5 em, komad od ~ opeke I . 13 ­ 1 = 12 em, " :..1 1,5 . 13 ­ 1 = 18,5 em, " ~

1

gdje je db-b duzina od brida do brida, a n broj mo­ dula ili polovina opeke. Tako je npr. pravilna du­ zina zida kojem se na lieu ili nalicju vidi 12 veznja­ ka (polovinki) dug 12' 13 ­ 1 = 155 em (s1. 294). Druga je vazna tloertna mjera od vanjskog bri­ da do kuta koji lice iIi nalic;je zida zatvara s licem iIi nalicjem drugog zida koji se s mjerenim zidom sudara iIi kriza, iIi taj kut tvori sa spaletom ista­ ka na tom zidu. U tom slucaju duzini od vanjskog brida pocetnog do vanjskog brida zavrsnog koma­ da treha dodati jos 1 em za sudarnieu do samog kuta, dakle n' 13 ­ 1 + 1, pa se takve duzine iii razmaci racunaju po formuli:

db-k

Pray/ITlt'duiiTll' i .ir'rint' aij~/ova zidoyt% o-lopch nOT­ maln05' /armata /~/ i fupl;;X ope-kar.ki! JloJoYQ .108 / i>kozr'ma:

i Ii

Takvim pokrivanjem i povezivanjem mortom ko­ mada viseg i nizeg sloja ostvaruje se pravilno sla­ ganje ili pravilan vez opeke. TreCi sloj opeke u zidu udovoljit ee spomenu­ tom pravilu ako se komadi slazu jednako kao u prvom siojti jer kao sto se nisu podudarale sudar­ nice prvog i drugog, taka se neee podudarati ni sudarniee drugog i treeeg (= prvog) sloja. Isto se postizava siaganjem cetvrtog sloja kao drugog, pe­ tog kao treeeg itd. do predvidene visine zida, pa je daljnje opee pravilo: U svim neparnim slojevi­

reske zida.

Modularna mjera koju u dijelu nekog zida za­ uzima npr. 6 veznjaka (dakle 6 polovinki iii 3 ei­ jela komada) iznosi 6 mod. iIi 6' 13 = 78 em. U toj mjeri je saddano 0,5 em za polovinu sudarniee ispred vanjskog brida prvog i 0,5 em za polovinu sudarnice iza vanjskog brida sestog veznjaka. Pra­ vilna je mjera od vanjskog brida pocetnog do vanjskog brida zavrsnog komada u tom dijelu zida za 2 . 0,5 = 1 em manja pa iJnosi 6 . 13 ­ 1 = 77 em.

" ' J nog 1$1.<1"'0.._________ . ~ I. ab- k - n··, elu!ina cd kuta do bd""odllol'W\o ;i­ [ -,13·+-1 f"1-na zidne -rllSf iii zidnoq ctvoTa..•• Ldk-k - II

'I - - - o f

odabire se prije pocetka zidanja njihova vaznija Hi za sarno zidanje povoljnija strana kao lice, a protivna kao nalicje. Na lieu i nalicju svakog zida vide se krajevi Iezajnica i sudarniea kao dosta pra­ vilna mreia koju tvore horizontalne i vertikalne

for­ ovi­ mo­ for­

zidova redaju se po visini naizmjenee slojevi uzdu­ injaka i veinjaka~ Od daljnjih opCih pravila treba znati: u nutar­ njim dijelovima debelih zidova treba slagati samo veinjake. Uopee su zidovi s veCim brojem veznja­

SI. 292. Kamad opeke viSeg sZoja praviino mora pre­ hvatiti ili djelomicno zahvatiti po 2, 3 iIi 4 komada opeke nizeg sloja

ma nekog zida slai.u se komadi kao u prvom, a u svim parnim kao u drugom sloju istog zida. Vanjske plohe gIavnih vanjskih zidova su liea, a nutarnje nalieja tih zidova. Za nutarnje zidove

Tloertne mjere zidova od opeke normalnog mata (ON) i supIjih opekarskih blokova (Oa) se oosnovnoj mjeri 13 em (130 mm), pa je to dularna mjera za zidove od opeke nonnalnog mata.

= n'13

gdje je db-k duzina od vanjskog brida do kuta na mjerenom zidu. Takva je npr. na slici 293 duzina 39 em od lijevog vanjskog brida glavnog zida do kuta na pocetku istaka i velicina samog istaka 27 em mjerena od spomenutog kuta do vanjskog brida na uglu istaka, kao i istak 13 em na desnoj • strani zidne udubine. . Treea je karakteristicna mjera na lieu iii na­ licju nekog zida izmedu dva kuta, kao sto je npr. sirina neke zidne udubine ili duzina svakog zida u nekoj prostoriji koji s druga dva zida iste prosto­ rije zatvara dva kuta. Za taj slucaj prije spome­ nuta duiina od brida do kuta poveeava se za jos I em zbog sudarniee kod drugog kuta, dakle n' 13 -1 + 1 + 1, pa formula glasi:

dk-k

= n ' 13 + 1,

gdje je dk-k duzina ili razmak na mjerenom zidu od kuta do kuta. Tako je npr. na slici 294 odre­ dena sirina zidne udubine 53 em. Po istoj se for­ muli izracunavaju i sirine onih otvora u zidovima za koje je potrebno da odgovaraju mjerama opeke. Pravilne tloertne mjere zidova i dijelova dova od opekarskih blokova izracunavaju se trima navedenim formulama u kojima brojku (mod.) treba zamijeniti brojkom 10 (M), pa formule glase (s1. 295):

zi­ po 13 te

db_b=n'10-1,

= Yl . 10, dk-k = n' 10 + 1.

db-k

Pravilne tloertne mjere zidova vazne su. u prvom redu za gole zidove i za obloge fasadnom opekom, zatim za zbukane kraee i optereeenije di­ jelove zidova (stupove, meduprozorske stupove i s1.), Na duzim i jednoliko opterecenim dijelovima 169

zidova nisu tloertne duZine uvjetovane- pravilnim mjerama, pa se manje razlike ispravljajl1 uiim iIi sirim sudarnieama iii mjestimicnim hrtiec::ima Iom-~"~ Ijenih komada.

Na podrucjima najjaceg 1 seiimicnog intenzite­ ta (IX stupanj, U k6jemse npr. u Hrvatskoj na­ laze gradovi Zagreb,Rijeka, Zadar, Dubrovnik i dr.), mogu se zgrade tipa a gnlditi sarno s tri vi­ sinske etaze (prizemlje i dva kata) s visinom zi­ dova do 11 m. Zgrade tipa b mogu se graditi s pet visinskih etaza (prizemlje i cetiri kata) s visiriom zidova do 18m. Za oba slucaja' propisana: je upo­ treba sarno· produznog morta. Upotreba eement­ nog morta nije dozvoljena. Vapiierii mort smije se upotrebljavati sarno za prizemnice na podruc­ jima VII i VIII stupnja infenziteta.

t

J:

a" o

""'""

~

o

'"o

"­

t:Wd~1lr§##=~! 1

.~

Sl. 295. Pravilne de!Jljirie i sirine pojedinih dijelova zzdova od opekarskzh blokova modulamih dimenzija

Of;A\ vis. 9 c.m Vltlne

sloje-

va.•

V isine zidova odredene su Vismom opeke iIi blokova s IeZajnieama. Za opeku normalnog for­ mata s leiajnieom visina je 6,5 + 1,2 = 7,7 em. Pra­ vilna mjera zida visokog 26 slojeva je 26' 7,7 = = 2,00 m.

Visine slojeva od opekarskih blokova modu­

I~r~ih ~imenzija su 10, 15 i 20 em, pa za 1,00 m

VIS me zida treba sioziti 10, 6,5 iIi 5 slojeva ali s leiajnieama po 1 em (s1. 296). '

D~bljine i dozvoljena naprezanja zidova od ope­ ke. Po nasim propisima moraju se projektirane debljine zidova od opeke iIi opekarskih blokova opravdati stalickim racunom. Prema debljinama zidova na mnostvu slicnih zgrada (osobito u stam­ benoj izgradnji) strucnjaci prilikom projektiranja neke nove zgrade odreduju debljine zidova po is­ kustvu, a onda statickim racunom projektirane de­ bljine dokazuju i eventualno mijenjaju.

Propisima za gradel1je u seizmickim (potre­ snim) podrucjima predvic1ena su dva tipa zgrada s nosivim zidovima od opeke iIi opekarskih blo­ 'kova. Prvi tip (tip a) mora bili horizontalno ukru­ cen propisnirn serklazima i masivnim (krutim) stropnim konstrukeijama. Drugi (tip b) mora biti ne sarno horizontalno nego i vertikalno ukru­ cen arrniranobetonskim stupovima na uglovima i sudarima nosivih i vezl1ih zidova. 170

9t1

~

0­

OBM "is.11j~rn 'i4+~

=>

I 10 c.m. I

=

115 "m I

OBM

v~.~gt;TlI

1Q-+-\ ..

20c.m

I

.•>

38

51. 296. Pravilne visine slojeva u zidovima od opekar­ skih blokova modularnih dimenzija 25

II

U nasoj stambenog izgradnji cesto se primje­ njuju sistemi s uzduznim iIi s poprecnim nosivim zidovima od opeke (blokova) s gIavnim rasponi­ rna do 4,50 m, s visinom etaza (od poda nize do poda viSe etaze) do 3,00 m, s krutim (masivnim) stropnim konstrukeijama i s korisnim (pokret­ nim) vertikalnim opterecenjem do 125 kp/cm 2 (s1. 297). Ako su u takvim zgradama predvidivi zidovi od pune opeke normalnog formata manje cvrstoce (M 75), onda vanjski nosivi zidovi mogu biti de­ beIi 38 em (H opeke) kroz tri najvise etaie. Tolika debljina u visim etazama potrebna je uglav­ nom zbog toplinske izolaeije, a staticki bi zado­ voljavala i debljina od 25 em. U sIijedece dvije niZe etaze i li podrumu treba debljinu zida po­ jacati na 51 em (2 op.). Ako se u etazama predvidi suplja (sacasta) iii resetkasta opeka iIi blokovi srednje cvrstoce (M 150-200), mogu vanjski zidovi kroz tri najvise etaze biti debeli 25 em (lop.), a u sIijedece dvije

I

2.5"

m

111

=::::.: ---­

'1.5

fi- ­ 1!-· ­ fi 2S'

IT

TI

IT

---­

3&

,

~5

I

I

-­ . ­ ~

.

PR

1

nize 38 em (l

T

op.) od pune opeke. Ta debljina

moze biti i u podrumu gdje jos bolje odgovara zid od nabijenog betona M 110 debeo 40 em.

51. 297. Orijentacioni podaci za debljine glavnih (;lOsivill) zidova od pune (za vanjske zidove) i od 5uplje opeke normalnog formata (li 5 tamheHimi slicllim zgradama)

171

Srednji i glavni zidovi (uzduZni ili popreeni) mogu kroz tri na.iviSe etaie biti debeli 25 em (od pune opeke (M 75,), a u daljnje dvije 38 em. Po­ drumski zid moze se pojacati na 51 em ili se moze izraditi od nabijenog betona M 110 u debljini 40 ern. Zabatni iii vatrobrani zidovi, neoptereceni stropnirn konstrukcijarna, mogu biti kroz cetiri viSe ewe debeli 25 ern (od pune opeke ako su uz susjedni zid, a od supIje opeke ill biokova ako rnoraju biti toplinski izolatori). U daljnje dvije (nize) etaie treba ih pojacati na 38 ern. StubiSni zidovi ne srniju se koristiti za kon­ zoine stube, nego mogu preuzirnati teret sarno od polovice pojedinog stubiSnog kraka. U tim sIu­ eajevirna rnogu stubiSni zidovi biti kroz eetiri naj­ viSe etaie debeli 25 ern, a 1.: caIjnjim etaiarna po­ debijani na 38 ern (u podrurnu rnogu biti od be­ tona M 110 debeli 40 em). Razdjelni zidovi i~rnedu susjednih stanova rno­ gu biti kroz pet viSih etaia debeli 25 ern, a u po­

drurnu 38 ern. U etazarna su preporucIjivi zidovi od supIje ili porozne opeke M 30-M 40 ili od ope­ karskih biokova. Navedeni podaci rnogu posIuiiti sarno kao di­ rektjva, a za definitivni projekt treba izraditi sta­ ticki raeun i prerna njernu odrediti definitivne de­ bijine zidova u kojirna dozvoIjena naprezanja ne srniju biti prekoracena.

Marka zidnog Marka elementa morta

Vitkost zida h/b 10

12

14 O"dozv.

M75

M 100

M 150

M200

M5

4,0

3,5

M25

5,0

4,5

3,5

16

18

20

kp/em 2

Za zidanje se upotrebljava produini ili eernent­ ni mort. Povrsina pojedinog zida neka ne prela­ zi 12 rn'. Za 1 rn' zida potrebno je 4 M X 2 M X 1 M i 8 I morta.

M5

5,0

4,5

3,5

M25

6,0

5,0

4,5

3,5

M50

7,0

6,0

5,0

4,0

M25

9,0

8,0

6,5

5,5

4,0

M50

11,0

9,5

8,0

6,5

5,0

M 100

13,0

11,5

9,5

8,0

6,0

M25

10,0

8,5

7,0

6,0

4,5

M50

13,0

11,5

9,5

8,0

6,0

M 100

16,0

14,0

12,0

9,5

7,5

12V2

blokova

"':"

~:::

'.'

Zidovi debeli 6,5, 10 i 12 em rnogu se prerna potrebi slagati i tako da syaki komad viSeg sloja prehvati jedan komad nizeg sloja sarno za ~ ope­ ke (tacnije: 5,5 em) a dmgi komad nizeg sloja za ~ opeke (taenije 18,5 em). I tako slagani uzdu­ znjaci tvore dobre tanke zidove (sl. 301).

":-.

i::::· '

5,0

....

Eo:: ~ Izglt'a'//z'cejzMa

SLAGANJE CIJELIH KOMADA OPEKE ILl ELOXOVA U NEPREKIDANIM DIJELOVlMA ZIDOVA

U onirn dijelovima zidova, koji se ne prekidaju poeecirna, zavrsecirna i sastavirna s drugirn :lido­ virna, slaiu se nacelno cijeli kornadi opeke, odno­ sno cijeIi blokovi, bez lornljenih komada. Kornadi se slazu po vee obrazlozenirn opCirn pravilirna za slaganje ili vezove opeke, a ovdje se daju posebni i detaljniji podaci za siaganje uzduznjaka i veznja­ ka, 0 blokovskorn iii engleskorn slaganju, te 0 ne­ koliko historijskih i specijalnih nacina slaganja ili vezova opeke. Slaganje uzduinjaka. Pravilnim slaganjem pu­ ne i supIje opeke u uzduznim nizovirna, a s njiho­ vim duzim stranama na licima, nastaju tanki zi­ dovi debeIi 6,5, 10, 12 i 19,5 em.

-19 ~ '-9-40­

TIcer! 71epar>nih s/ojera 5l. 299. Zid debeo 9 em (1 M) od opekarskih blokova modularnih dimenzija sloien uzduinjackim slaganjem

n

Zid debeo 12 em opeke) je norrnaini tanki zid od opeke slagane pljostimice. Izraduje se od pune, suplje i porozne opeke normainog formata, od 5uplje opeke s uzduinirn supljinarna, od sup­ Ijih opekarskih biokova normalnih i onih s uzduz­ nim supIjinama kojirna je sirina 12 em (sl. 300).

Zid debeo 6,5 em je najtanji zid od pune iii opeke slagane sjekomiee (nasatice), pa si­ rina opeke postaje u zidu njezina visina, a visina opeke postaje debljina zida (sl.' 298). Komadi se slazu prerna opCim pravilima (siofajnice 1,2 em, sudarniee 1 em, a svaka opeka viSeg sloja hvata po 12 ern dvije opeke nizeg sIoja). Zida se punom ope­ kom (Ox _p), poroznom ili lakom opekom i sup­ ljom opekom s uzduinim supljinama. Visina ovak­ vih zidova neka ne prelazi 2,70 m a duzinaneka nije preko 4,00 m. Upotrebljava se sarno jaci pro­ duzni mort.

51. 301. Zidovi debeli 6,5 i 12 em slagani s prehvatima po Y4 i % opeke

~upIje

n

A .:j~¢

Tanki se. zidovi na ·svoj;im krajevima eesto su­ daraju s glavnim (nosivim) zidovima, a zidaju se obieno tek onda ked zgrada stigne pod krov. Za prikIjucak se na glavnim zidovima ostavljaju uiljebine, raspori ili istaei. Pri kasnijem zidanju zida debelog 12 em povezuje se on s glavnim zidom nazupcanjem od V2 opeke, kao sto je podebijano oznaeeno na slici 300, odnosno ~ opeke, 5to je oznaceno na slici 301. Na spomenutim slikama de­ belom su crtom oznaceni i stepenasti prekidi ili stepenovanje slojeva.

51. 298. Zid deb eo 6,5 em od sjekomiee (nasatiee)

sloiene

opeke

normalnog formata slaganje)

(uZdu1.njacko

Nasi propisi odreduju najveea dozvoIjena na­ prezanja pri eentrienorn pritisku (tlaeno napreza­ nje) s obzirorn na rnarku zidnih elernenata, rnarku rnorta i na vitkost pojedinog zida (hid = visina prerna'debljini) ovako: 172

Zidovi debeli 12 ern slafu se u istom smislu kao opisani zidovi debeli 6,5 em i 10 em, ali ne sjekomice nego pljostimice, pa im je stabilitet mnogo povoljniji. Zidaju se u duiinu do 5,00 rn i vi5inu do 4,00 rn. U seizmicnim podruejima mo­ raju se zidati u produznom,a inace u vapnenom mortu. Za 1 m' zida debelog 12 em od opeke normal­ nog formata potrebno je 50 komada opeke i oko 40 I (0,040 m') rnorta. Za jednako debele zidove od supIjih opekarskih blokova potreba materijala izracunava se prema veliCini blokova.

Za 1 rn' ovakvog zida treba 32 komada opeke i 20 I (0,020 m') morta. Zid debeo 9 em ili 1 M nastaje uzdufuirn sIa­ ganjem opekarskih biokova modularnih dimenzija s uzduinirn supljiiIarna kojima je sirina 1 M, a visina 1,5 M iii 2 M. Leiajniee i sudarnice su po 1 em. Obicno se upotrebljavaju blokovi dugi 3 M i visoki 2 M (s1. 299).

51. 300. Zid debeo 12 em od pune, suplje i porozne opeke normalnog !ormata, kao i od opekarskih bIo­ kova sirokih 12 em (uzdu1.njacko slaganje)

Zid debeo 19,5 (= 20) em) je kornbinacija pIjostirnice i sjekornice siozenih uzduinjaka. Uz prvi sloj sjekomice siozenih kornada na lieu zida siaie se na nalicju zida prvi i drugi sloj uzdufuja­ ka pljostimice. Povrh prvog sloja sjekomice sioze­ nih komada na lieu se slaze treCi i cetvrti sloj 173

pljostimi~e, a na nalicju iza njih drugi sloj sjeko­

mice. To se· ponavlja (s1. 302). .

do predvidene visine zida -

blokova duglh 25 em. Opeka i blokovi s uzduZnim supljina-ffi;i >·ne dolaze u obzir. Svaki komad viseg 'sloja hvata cijelom svojoin -duiinom po. Y4 sirine . dvaju komada ilizeg stoja.Nazupcanje u vertikal­ . nom prekidu je po !r:I opeke, a tQliko je pravilno stepenovanje slojeva (s1. 303).

"

.

/zq!n:t /!;C~/ dc/a·

0.~:I'::

II

.,

,

..

Tlaert

" ~

-t-n~f~+

:

II

I I I ,,. ...... ~ <7..,1<­

.

...

,, I ,, ,

I,,; ,I

n~pCl7'77ih

; .~

.

, ,

";'~:l.*11~

V~1 W~ ~,~~ W"-~ Ri'll;<"(j. ~ 0(0. ,<:" :cqy) ~~f>\~ . . ~o~ ~zro ~ IX~,~ ~~~ '<",,~ k<'-';[() (~ (.>'J..,Vt•.> \ ",,~~~:;j I'V-o--'Z ~ :'\:0/'(;. ~·'x\ : '(' ~ ~ov;. ~,,~~ ~~ ~--~ r~ ~,~ ~I

t·

Tloal pap77i!, slojera

~

}.

."Ip'­ .<':c

.:"

;\

I

~<7'-/~ tt,J'
~~~

I

~~~ ~~~~ ~~~A ~l»J~ :0xa

;\ '€~ II~t,\~> .­

Ovakav zid zida se samo punom opekom nor­ malnog [ormata, a primjenjuje 'se kao nosivi zid manjih zgrada najvise u individualnoj izgradnji. Takav zid daleko zaostaje za normalnim zidom de­ belim 25 em i po nosivosti i po sposobnosti to­ plinske izolacije. Nepovoljno je i to sto za pra­ vilno zidanje leiajniee moraju biti rcizlicite de­ bljine. Zid debeo 2 M (stvarno: 19 em) zida se uzdu­ znim slaganjem opekarskih blokova modularnih dimenzija sirokih 2 M (stvarno: 19 em) i dugih 3 M (stvarno: 29 em). Blokovi se slazu kako je prikazano na slid 299. Takav zid je nosivi ifd. Slaganje vemjaka. Pravilnim slaganjem opeke

Hi blokova tako da im je na lieu zida kraea strana (tj. sirina komada) zidaju se zidovi debeli 25, 30 i 38 em. To su uglavnom nosivi zidovi, ali dolaze u obzir i kao ispune kanatnih konstrukci'a oso­ bito na vanjskim zidovima takvih konstrukcija. Zid debeo 25 em izrac1uje se od pune iIi su­ plje opeke normalnog formata i od opekarskih

174

Zidovi debeli 25 em i deblji obracunavaju se po kubatur;i (za razliku od prije spominjanih tan­ kih zidova koji se obracunavaju po kvadraturi). Zid 2,00 m dug, 2,00 m visok i 25 em debeo za­ uzima tocno 1,00 m'. Za takav zid potrebno je tocno 403 kom opeke. U praksi se (osobito u zgradama) u zidovima ostavljaju otvori iii supljine koje se ne odbijaju od kubature zida, pa se zbog njih, kao i zbog eventualnog podebljanja leiajniea i 'sudarniea, smanjuje teoretski potreban broj ope­ ke. Po nasim gradevinskim normama, kako je vee spomenuto, nacuna se za 1 m' zida 384 kom opeke i 276 lit. morta. Zid debeo 29 em (u modularnoj mjeri 3 M) zida se upotrebom blokova modularnih dimenzija kojirpa je duiina 3 M, sirina 2 M, a sarno iznimno 1 M i 3M(s1. 304).

Zid debeo 38 em zida se od supljih opekarskih blokova dugih 38 em (ali sarno s vertikalnim su­ pljinama). Slaganje je kao na slici 304. Zidovi

od

blokova

~

".,

.-+-- 2.5

• ,2.0

1 :20

Zidovi deb eli 25 em zidaju se od pune i suplje opeke normalnog forma!a kao i od supljih ope­ karskih blokova. U sloju uzduinjaka vide se oni na lieu i na nalicju zida, a tako je i u slojevima veinjaka (s1. 305).

51.303. Zid debeo25 em od pune iii suplje (resetka­ i sl.)· opek~ normalnog formata (veznjacko . slag(J.nje)

5l. 302-. Zid debeo 19,5 em kombiniran od pljostinzicc i sjekomiee slozenilz slojeva opeke normalnog formata

;:;.

t.

5l. 305. Zid debeo 25 em od pune iii suplje opeke normalnag formata (blokovsko slaganje)

;/'­ <2. -,f

sloju.a

,..

:;.

...!J.- :ll~~ T/ocrt n~parnr'h .r!ojtPa

~te

Tloaf 1.,5:,9., 1J. ztd.sloja

T/oat pal'Iuh sloj~ra

-"'t'~

i

.

Vcrtikalni prekid svakog blokovski slaganog zida je pravilno nazupcanje ad 14 opeke,.a stepe­ novanje slojeva. je nepql.v~lno, tj. 's 14 i ~ opeke.

lz.g!~d/lr'u/:zicla

;, .

... ' ..

Blokovsko'slaganje iIi engleski vez., Najcesce se deblji (nosivi) zidovi' zidaju tzv. blokovskim iIi en­ gleskim .slagarijem opeke ili opekarskih blokova. Uz poznata opea pravila kod ovog nacina slaganja karakteristicna je pravilna izmjena uzdu~njaekih i veinjackih slojeva na eijeloj visini zida.

kvadraticnih

povrszna

(2 M x 2 M, 25 x 25 em i 38 x 38 em) .zidaju se sa­ rno iznimno jer se .takvi blokovi upotrebljavaju u prvom redu kao polovicni komadi na pocecima i sastavima .zidova. Ukoliko se ipak upotrebljavaju, treba ih smatrati prije veznjaeima nego uzduznja­ cima jer povezuju eijelu debljinu zida.

Blokovskim slaganjem zidaju se zidovi debeli 25, 38, 51 i 64 em, kao i sve daljnje debljine koje inedutim u praksi rijctko dolaze u obzir. Izmjenicnim slaganjem slojeva veinjaka i slo­ jeva uzduinjaka po cijeloj visini zida dobiva liee svakog zida, bez obzira na njegovu debljinu, isti izgled, p~ se po izgledu liea ne moie zakljuciti debljina zida. Reske zida tvore na lieima zidova slike pravilno sloienih blokova jednih povrh dru­ gih, po cemu je naein slagnnja nazvan »bJokovski«. Naziv »engleski« vez nastao je u proslosti. kad su taj naein engleski majstori primjenjivali vise nego drl}gi. Daljnja karakteristika zidova s blokovskim sla­ ganjem je ta da se u zidovima debclim 25 i 51 em u slojevima uzduznjaka vide uzduznjaci i na lieu i na nalieju zida, a isto se tako u slojevima ve­ znjaka veznjaci vide i na lieu i nalicju zida. Tako je u svim zidovima kojima se debljina moie ozna­ citi eijelim brojem komada opeke (lop., 2 op., 3 op. itd.). U zidovima debelim 38 i 54 em, odno­ sno u onima kojima se debljina moie izraziti cije­ lim i polovinom opeke (Uiz op., 2Y2 op., 3V2 op. itd.), u slojevima kojima su na lieu uzduznjaei vi­ de se na nalieju veZnjaei, a u slojevima kojima su na lieu veinjaei vide se na nalieju uzduznjaei.

["I " I ' '" ''''''; it" :,j 1,,­

:':;

~"""",;;==I=:,;;==~ ..... : I' ,

:;mw//lZ

I"'" I

... .

lz.9!ed/ Net: / zz'da

. :,:.:.~ .. :: ~:

.. .':::

=db=j'"-.!lb...,;-'"'-"l,:.;

F.. ;

:' . w;;#J ;;#~ .. '.

"7i .~

!~:

~//;/~//;~ -i ~~~~

OBM., 20-20 ·20 i OB/II. y

2.0.'O'!~

51. 306. Zid debeo 29 em (3 M) od opekarskih blokova modularnih dimenzija (blokovsko slaganje blokova 20;20,20 i blokova 20'10·20;

175

Zidovi debeli 29 em (3 M) mogu se zidati od opekarskih blokova modularnih dimenzija speci­ jalnim blokovskim slaganjem komada s povrSina­ rna 2 M . 2 M kao veinjaka i komada 2 M . 1 M kao uzdufnjaka (51. 306 . Zidovi deb~li 38 em zidaju se najee5ee od pune, a iznlmno i 0 5uplje opeke normalnog formata i od opekarskih blokova. Slojevi s licima uzduznja­ ka pokazuju na nalieju vefujake, a slojevi s Iicima veznjaka uzduznjake (s1. 307).

poredeni krizevi po kojima je to slaganje nazvano. Takvim slaganjem postalo je i stepenovanje slo­ jeva pravilno s ~ opeke u svakom sloju (s1. 309).

skih zidova, na sudaranjima dvaju zidova i na nji­ hovim krizanjima, dakle u razliCitim sastavima zi­ dova. Prek>idi nastaju na krajevima zidnih istaka,

Za lomljenje do laze u obzir sarno odabrani zdra­ vi i pravilni komadi jasnog zvuka. Zidar sjecieom zidarskog eekiea oznaeuje i zasijeea odmjereno

~~"'o!!c:===!::;i!""'l'===~~OI!"'~~=~"'F'~~ . 8.lloj !~

'.-'­

.

'.-.­

~"-.-

4.- .­ 3.- "­ 2.-"­

1.-"­ I

I I

,

'

...•.

:

l-~ -~=~ -~

,I

j.1-==i---+-t

~~l

T/oc1't n~pa"71M s!oj~ya

@... N~~OUm.lKO /hO((1114 a'tjF!(o/ Jla!1allJ~

D!

~

Tloe.,.! n~paPnih sloj~ya. (0... PO(;SkO .lit' g'otsko .s/a9a77j~

1 ; 2.0

Sl. 310. Nf.Zozemsko· i poljsko slaganje opeke u zidu debelom 25 em

T!ocrf 71~pa7>m'h .slojeva

1'2.0

81. 307. Zid debeo 38 em od pune ili suplje opeke normalnog !ormata (blokovsko slaganje)

Zidovi debeli 51 em zidaju se redovito od pune opeke normalnog formata, a tako i zidovi debeli 64 em i deblji (s1. 308). Neld historljski na~ini slaganja. U proslosti su se primjenjivali i takvi nacini slaganja opeke u zi­ dovima kojima se uz pravilnu povezanost komada dobivala IjepSa iIi pravilnija sIika koju na lieu i nalicju zidova tvore njegove reskt:. Osobito se to uva.zavalo za tzv. gole zidove od opeke, tj. one koji se izraduju oct odabrane iIi specijalne (fasadne)" opeke, pa im se vidljive povrsine (liea a eventual­ no i nalicja) ne zbukaju, nego im se sarno zagla­ duju reske. Poznatiji su takvi naCini krizno, holandijsko i poljsko slaganje. Krizno iii nakrsno slaganje je jedna varijan­ ta blokovskog iIi engleskog slaganja. Blokovsko slaganje mijenja se utoliko 5tO se na poeetak sva­ kog"drugog visinskog sIoja uzduznjaka stavlja po jedan veznjak. Ako je poeetni iIi prvi sloj normal­ no slagan uzduznjacima, onda je drugi sloj uzdu­ znjaka treci visinski sloj zida. U tom slucaju sta­ vlja se veznjak na poc~tku uzduznjaka treceg, pe­ tog, sedmog itd. sloja. Time se na lieu zida mje­ sto prijasnje slike blokova dobivaju pravilno ras­ 176

mjesto lorna iodbija komad udarcirha tupom stra­ nom cekica. A'ko pri lomljenju nastane nepravilna iii zakrivljeml povrsina loma( kao npr. u slueaju na s1. 31H), onda zidar suviSak otese sjecieom ce­ kiea,a prHikom ugradbe lomljenog komada sta­ vlja lomljeni iii previSe otkrhnuti ugao u nutrinu zida. 51. 308. Zidovi debeli 51 i 64 em od pune opeke nor­ malnog !ormata (blokovsko slaganje)

Holandijsko ili niwzemsko slaganje najbolje odgovara za zidove' debele 25 em i za oblaganje debljih zidova i zidova od drugog materijaia. U slojevima uzduznjaka stavlja se iza svakog para uzduznjaka veznjak, dok se slojevi vetnjaka slazu normalno (s1. 31Oa). P6ljsko ili gotsko slaganje slieno je holandij­ skom, ali se i u parne i neparne slojeve iza svakog para uzduznjaka stavlja veznjak. avo je izniman naCin slaganja u kojem se toleriralo da se sudar­ niee viSeg i nizeg sloja mjestimieno poklapaju (s1. 31Ob). SLAGANJE CHELIH I LOMLJENIH KOMADA OPEKE ILl BLOKOVA U PREKIDlMA I SASTAVlMA ZIDOVA Zidanje nekog zida treba prekinuti npr. uz otvor za ugradbu vrata. Na jednoj i drugoj stra­ ni vrata taj prekid zida mora biti ravan za razIi­ ku od· vee spominjanih nazupeanih i stepenastih prekida (stepenovanja) zidova. Ravni prekidi se nazivaju i ravni poceci iIi zavrseci zidova jer se od njih obieno pocinje iIi zavrsava slaganje opeke za neki dio zida. Prekidi nastaju na uglovima vanj­

zidnih udubina i uiljebina, a stupovi su zapravo kratki zidovi s ravnim prekidom na Iijevoj i de­ snoj eeonoj strani. Za pravilnu povezanost u spomenutim prekidi­ rna i sastavima zidova potrebno je uz cijele koma­ de opeke ili blokova slagati i pravilno lomljene i tesane komade. U prekidima i sastavima zidova slaiu se cijeli i lomljeni komadi po posebnim za to utvrdenim pravilima kojima se dopunjuju, a u novije vrijeme donekle i mijenjaju vee poznata opea i posebna pravila slaganja u neprekidanim dijelovima zidova. Cijela opeka i lomljeni komadi. Za pravilno sla­ ganje opeke iIi blokova u prekidima i sastavima zidova upotrebljavaju 'se osim cijelih jos i takvi lomljeni komadi kojima je duiina iIi sirina tolika da se njihovim slaganjem postigne razmak izmedu sudarniea viSeg i nizeg sloja najmanje ~ duiine opeke. RaeunajuCi sa sudarnieom od 1 em izmedu susjednih komada upotrebljavaju se i lome ko­ madi s ovim lezajnim povrsinama (s1. 311): 25 x 12 em, cijeli komadi . trocetvrtinke 18.5 x 12 em, po!ovinke 12 x 12 em, eetvrtinke 5,5 x 12 em, remenjaci 5,5 x 25 em, 12

Konstrukti\'ni elementi

Odstupanja od opCih prav.Ua slaganja opeke III blokova. U primjerupoljskog (gotskog) slaganja opeke prikazanom na sIici 310b u cijeloj visini zida, a po sredini njegove sirine, podudaraju se sudarni­ ee viSih i nizih slojeva u duzinama po ~ opeke iza 177

prcveza dugog po !12 opeke. Ta vrsta zida je inace vrio dobro povezana, pa je podudaranje su­ -darnka u njemu od davnine tolerirano. Inace se 'u proslosti strogo uvaiavalo pravilo a nepoduda­ ranju sudarniea viSih [ niiih slojeva sve dok u ne­ .kim drzavama (osobito u VSA i SSSR) nisu pri­ znati neki novi (ubrzani), odnosno speeijalni na­ cini zidanja, u kojima je tolerirano i pretjerano 'podudaranjesudarniea, pa ti nacini nisu opcenito usvojeni. VUKog

Jedan umjereniji nacin zidanja s neznatnijim podudaninjem sudarnica uveden je u Zapadnoj 'Njemackoj i definiran tamosnjim normama DIN 1053, Tim normama odobreno je mjestimicno po­ 'dudaranje sudarniea viSih i niiih slojeva sarno u mitrini pbjedinog zida u duiinama ad ~, !12 i ~ opeke u, jednom smjeru s tocno odredenim ogran­ dma od !4 opeke na spomenutim trima duiinama u drngom smjeru (s1. 312).

gog 2 M, pa se dobiva zid s prehvatima po 1 M (od­ nosno 2 M na drugu stranu). , Ravni prekidi zidova debelih 25 em slaganih blokovskim nacinom poCinju se u uzduznjackim

Ravni prekidi zidova. Takvi prekidi nazivaju se jos i ravni poceci i ravni zavrseei zidova jer se na mjesta tih prekida postavljaju vee spominjane bi­ ljege i od njih se poCinje iIi se na njima zavrsava zidanje pojedinog dijela zida. V ravnom prekidu zid na stanovitoj visini dobiva vertikalan brid na lieu i isto takav na nalicju te ravnu ceonu plohu izmedu ta dva brida.

',':',' -"::"::":"r"'::'~"'f'-"::"::;~_,t

-): t ,...............b:=w==-!.==;;=.....a.....:« -

Ravni prekidi tankih zidova (debelih 6,5, 9 i 12 em) koji se zidaju slaganjem uzduinjaka poci­ nju se iIi zavrsavaju u jednom sloju eijelim koma­ dom, a u drugom polovinkom. Iza eijelog kao i iza polovinke nastavlja se slaganjem eijelih komada. Tako u zidu nastaju slojevi s prehvatima po !12 ope­ ke iIi bloka (s1. 313), sto pokazuju reske na licui nalicju jos neoibukanog takvog zida,

.. ~

_"·::':':·-::·l:':':':'~"·-f·;;'~':":''f'::·

....

i-J==l====;;==!:=;r==="=~"

.'

:'-.""'I

"1

Drugi je natin tr~dicionalni kao i prvi s poC~t-. kom u sloju uzduinjaka cijelim komadirpa, a u sloju veinjaka cijelim komadom i remenjakoJ!l iza njega (s1. 315b). Remenjak se lomi najteie i, uz najviSe otpada, pa se mjesto remenjaka. sta-' vljaju dvije veinjacke troCetvrtinke.To je poje~­ nostavnjen tradicionalni iii prakticni, naein u ko­ jem se kroz cijelu visinu zida po~et~e uzduine ~il­ darnice poklapaju u duiini od !4 opeke, ali.za Yz opeke odmaknuto od lica' ravnog prekida. To je ujedno treCi iii novi (cetvrtinski) naCin (s1. ~15c). V danasnjoj praksi zanemaruje !ie drugi. t:r,:adi: cionalni naCin (s remenjakom), ali se mnogo pri­ mjenjuje prvi tradicionalni nacin, dok se novi na7 cin kod nas tek uvodi. r

Ravni prekid zida debelog 25 em zidanog s ve­ injacima u svim slojevima mora se u svakom dru­ gam sloju poceti s dvije uzduinjacke trocetvrtinke, iza kojih se dalje slaiu veznjaci. To je tradicional­ ni nacin koji se u takvom zidu ne mofe zamijeniti drugim nacinima. . Ravni prekidi zidova debelih 29 em ili 3 M,rna­ gu ~e izraditi na dva glavna nacina ovisna o,~nacinu slaganja blokova u neprekidanim dijelovima tak-," vih zidova. Zidovi te debljine slaw se najviSe bIo­ kovskirn nacinom ad blokova 2 M' 2 M i blokova 2 M . 1 M, pa se na lieu i nalitju naizmjeI:!ce ;e­ daju slojevi uzduinjaka i slojevi veznjaka,_

Sl. ·312. Duzine i obliei sudarniea koje se, ponovijim njemackim propisima u viSem i nizem sloju u unu­ traSnjosti zida mogu podudarati

S1. 314. Ravni prekid zida debelog 19 em s1ozenog od '5up1jih blokova morJ.~Jsl!!1ih_ di1r!.enzija (dva naeina)

V danasnjoj gradevinskoj praksi primjen]u]u se tri nacina slaganja opeke iIi blokova. ,Prvi je tnldicionalni, teoretski ili trocetvrtinski, nacin, dmg{ je prakticni iIi pojednostavljeni tradicional­ ni nacin, a treci je novi iIi cetvrtinski nacin.

slojevima dvjema trocetvrtinkama, a u veinjac­ kim eijelim komadom (s1. 315a).

Tradicionalni naCin, koji se naziva i teoretski, jer senjime postiiu prevezi koje teoretski propi­ suju opca pravila slaganja opeke, a trocetvrtinski, jer se u ravnim prekidima i sastavima zidova od lomljenih komada najviSe tipotrebljavaju trocetvr­ tinke,primjenjuje se redovno u neprekidanim di­ jelovima zidova i u mnogim prekidima i sastavima u kojima drugi nacini nisu povoljni. Prakticni naCin je pojednostavnjen tradicional­ ni iIi teoretski naCin u tom smislu sto seu nutiini zidova toleriraju mjestimicna podudaranja sudar­ nica visih i niiih slojeva, pa se teoretski potreban broj trocetvrtinski smanjuje, a zidanje se uslijed toga pojednostavljuje i ubrzava. Novi naCin odstupa od tradieionalnog po do~ zvoljenom podudaranju sudarniea viSih i nizih slo­ jeva prema spomenutim DIN-normama i po najce­ scoj upotrebi cetvrtinki u prekidima i sastavima zidova, zbog cega se i naziva cetvrtinski nacin. ,v daljnjem izlaganju izlozit ce se prekidi i sa­ stavi zidova na sva tri, na dva iIi sarno na jedan natin, vee prema tome koji je nacin u kojem slu­ ~ju opravdaniji.

Sl. 313. Ravni prekidi (poceci iii zavrseei) zidova de­ be1ih 6,5, 9 i 12 em

Ravni prekidi tankih zidova izraduju se tako­ der stavljanjem na pocetak svakog drugog sloja cetvrtinke Hi troeetvrtinke (umjesto prije spome­ nute polovinke), pa se dobiva zid s prehvatima od !4 odnosno ~ opeke iIi bloka, a to su takoder pro­ pisani zidovi.

Prvi je nacin da se u svakom drugom sloju poc- , ne s dvije pcloViinke bloka 3 M' 1 M koje se PQsta­ vljaju kao veinjaci kroz cijelu debljinu zida. Iza tih veinjaka nastavlja se komadima 2 M' 2 M na lieu i komadom 2 M' 1 M na nalicju zida. Vosta­ lim slojevima poCinje se s komadottl 2 1'4 1 M na lieu i komadom 2 M' 2 M na nalicju, sto se u' istom sloju i dalje nastavlja (s1. 316a).

Ravni prekidi zidova debelih 19 em, tj. zidova od modularnih blokova sirokih 2 M pocinju se u jednom sloju komadom dugim 3 M, a u slijedecem sloju komadom dugim 2 M. Iza tih pocetnih koma­ da mogu se slagati u oba sloja komadi dugi 2 M, pa se dobiva zid s prehvatima po !12 bloka m 1 M (s1. 314a).· Drugi je natin da se na pocetak jednog sloja stavlja cijeli komad (2 M), a na pocetak slijede­ . eeg lomljeni polovicni komad (l M), a dalje se u oba sloja slazu komadi dugi 2 M s prehvatima po 1 M (s1. 314b). TreCi je nacin upotreba blokova dugih 3 M sa stavljanjem u svaki drugi sloj pocetnog bloka du­

SL 315. Ravni prekid zida debelog 25 em (tn naeina)

Drugi je nacin upotrebom istih dViju vrsta blo-. kova, ali sarno s jednim veznjackirn trocetvrtin­ skim komadom s povrsinom 2 M' 1!12, M. (lQmlje­ nim ad komada 2 M' 2 M) koji se' stavlja na po: cetku ravnog prekida kao' veznj9-k na nalicju iza uzduznjaka 2 M . 1 M na poeetku liea zida: V tom naCinu uzduinjacki komadi povezuju veznjacke za !4 i ~ duiine (!12 Mil!12 M). V ostalirn slojevima

179 178

II

poeinje se veinjatkim komadom 2 M' 1 M na lieu i isto toliko uzduinjaekim komadom na nalieju zi-da. Iza tih poeetnih komada slaiu se dalje na lice komadi 2 M' 2 M, ana nalieje komadi 2 M' 1 M (s1. 316b). Rilvni prekidi zidova debelih 38 em od opeke normalnog formata izraduju se na sva tri navede­ na naCina (s1. 317).

cetvrtinke u uzduinjackim i tetiri veinjaeke tra­ eetvrtinke odvojene cijelim komadom u veinjae­ kim slojevhna (s1. 318a);

Pravokutni ugao je najcesCi sastav skora svih zgrada. Taj sastav je osobitovaian za ukrucenje zgrade protiv' sila potresa. Nasim je propisima predvldeno da se u podrucjima u kojima moze dod do potfesa najjaeeg intenziteta mjesto zida­ nih uglova iiraduju vertikalne armira..rlObetonske veze, 0 cemu ce se dati podaei u odlomku 0 ukru­ cenju zidova..

nuta od taeke nutarnjeg kuta za YO iIi 0/.1 opeke naziva se karakteristicna sudarnica. Ona je karak­ teristicna po tome sto spomenutim pomakom omogucuje da svaki sloj veinjaka eijelim koma­ dima preveze onu sudarnicu koja u niiem sloju teee iz taeke nutarnjeg kuta okomito na lice ve­ injackog sloja. Zbog toga se slojevi uzduinjaka na­ zivaju prevezni slojevi, a spomenuta sudarniea iz nutarnjeg kuta koju prevezuje visi prevezni sloj . naziva se prevezna sudarnica.

~2r~;':'t:'

... ":,

k. ,. karald~Ti-

.~

'f r

.Jt,cna Juliar­

les

;:

77i<'a - 'I<

, '.. , : :,:,,;

t-~~~ 7~;ec cz'

.

"

',;

': ,.')

>fn" J 7" . ra~l SICJ~Yl pS

:I p~Y~~71a

suaarnica

"'1

3A*­

.~

,,'; 'Pi

,""Ut!z,71a

a

,Sudarnica

'(s

.~ ~'5

r' ~

'1'4/... ,Ii % , ',::':::' ,',~ ,',

~ ~ ~n7a /:';, ::
J'

SlCJ~'"

..... ~. .;.~.:.~/. ," ~

•

HS .. lranzlf~ .. .,.lJt'il71<% .sUda,."ica

.'..

'Ne1'a.,..",

S!"pYI

@...slltma traq,'t:.jl,."ir­

t"rtlnsK,Cfj/.1Iog
SI. 318. Rami prekid zida debelog 51 em (tri naCina) Sl. 319. Ravni prekid zida debe10g 64 Tradicionainim natinom potinje se prekid u uzduZnjaekim slojevima s tri uzduinjaeke, a u ve­ injatkim sa eetiri veinjaeke troeetvrtinke. Za sva­ ka dva sloja ovog vrlo eestog prekida u gIavnim srednjim zidovima zgra~a potrebno j.e po sedam troeetvrtinki za svaka dva sloja zida, a svi odbi­ jeni eetvrtinski komadi odiaze u otpad, ali je tim nacinom potpuno zadovoIjen teoretski princip ve­ zova opeke, kako se vidi na slici 317a. Praktienim naCinom pojednostavnjuje se tradi­ cionaini nacin tako da se u'veinjaekim slojevima pocinje same s dvije (mjesto sa eetiri) vdnjacke troeetvrtinke, ali se sudarnice za J,:I opeke poduda­ raju u cijeloj visini prekida, kako se vidi na slici 317b. Novim iIi cetvrtinskim naCinom potiriju se uz­ duZnjaeki slojevi cijelim komadima, a veinjacki jednom troeetvrtinkom, jednim cijelim komadom i dvije eetvrtinke. Dakle u svaka dva sloja moie' otici u otpad najviSe J,:I opeke (ukoliko se ne upo­ trijebi u nekom drugom sastavu zidova). I u ovom naGinu podudaraju se sudarnice sarno u duiini ad J,:I i J,1 opeke kako se vidi na slici 317e, ali uz brli posao i daleko manji otpad materijala. Ravni prekidi zidova debelih 51 em poCinju se tradicionalnim nacinom sa cetiri uzdufnjaeke tro180

Prakticnim, naeinom pojednostavnjuje se tra­ dicionalni stavijanjem u vemjaeke slojeve po dvi­ je vemjacke trocetvrtinke odvojen~polovinkom (s1. 318b). ' Novirn iIi cetvrtinskim naeinom jos se viSe po­ jednostavnjuje ravni prekid. Uzduinjacki se sloje­ vi pocinju trirria cijeliril uzduinjacima medusob­ no odvojenim cetirma uzduinjackim cetvrtinka­ rna. Veinjacki se slojevi poCinju s dva cijela ve­ mjaka i eetiri veinjacke cetvrtinke iza njih (sl. 318e). ' U prvom (trcidicionaJ.nom) nacinu nema podu­ daranja sudarnica, ali je posao opseian, a otpad velik. U drugom (prakticnom) nacinu poklapaju se sudarnice u uzduinom ,smjeru za J,:I opeke, ali jeposao brii, a otpad manji. U trecem (novom) nacinu podudaraju se po dvije uzduine i po dvije poprecne sudarnice u duiinama po J,:I opeke, ali je posao najbrii, dok otpada uopce nema. Ravni prekidi zidova debljih od 51 em poCinju se logienim dodatkom eijelih i lomijenih komada naprijed opisanim prekidima na sva tri nacina (s1. 319). Pravokutnluglovt zidova. Pravokutan ugao tvo­ re dva zida kojima nalicja u tloertu zatvaraju kut ,ad 90°, odnosno oko tloertne tacke vanjskog brida kut od 270°.

em

(tri naCina)

Za slaganje opeke iii blokova u sastavima pra­ vokutnih uglova dolaze u obzir tradicionalni (tro­ eetvrtinski) i· novi (eetvrtinski) naein, dok prije spominjani praktieni naein ne dolazi u obzir. Za oba nacina prvo je praviIo: Kad su u nekom sloju jednog zida uzduznjaei, onda u istom visin­ skom sIoju arugog zida moraju biti veznjaci (s iz­ nimkom zidova debelih 25 em s veinjacima u istom sloju jednog i drugog zida kao i zidova od supljih opekarskih blokova.' sirih od 12 em). TradicionalnimnaCinom slaiu se u slojevima uzduinjaka komadi opeke iIi biokova sve do Iica drugog zida, gdje se izraduje ravni prekid trace­ tvrtinkama kojima se cela na drugom zidu vide kao veinjaci istog visinskog sloja. Sloj veinjaka drugog zida slaie se sarno do nalicja uzduinjae­ kog sloja prvog zida gdje se s nj,im sudara (bez posebnog zavrsetka lomljenim komadima), pa ta­ ko nastaje sudarnica' koja teee iz tacke nutarnjeg kuta okomito na lice veznjackog stoja. Zavrsetkom uzduinjackog sloja troeetvrtinkama onemoguceno je da neka popreena sudarnica uzduznjaekog slo­ ja padne u tacku (vrhu) nutarnjeg kuta, nego naj­ blifa takva sudarniea mora biti od taeke nutarnjeg kuta odmaknuta J,:I iIi 0/.1 opeke (ovisno 0 debijini jednog i drugog zida). Sudarnica koja je odmak-

Sl. 320, Sheme slaganja opeke na uglu dvaju zidova (dva nacina)

Naprijed obrazlozeno moze se ukratko defini­ rati ovako: Sastav pravokutnog ugla dvaju zidova slaie se tako da se naizmjenee prevezuje slojevima uzduinjaka sad jednog sad drugog zida pri cemu karakteristicna sudarnica preveznog sloja mora biti za 0/.1 ili J,:I opeke odmaknuta od tacke nutar­ njeg kuta, a prevezna sudarnica mora teci iz te tacke okomito na lice veinjackog sloja (s1. 320a). Novim iIi eetvrtinskim nacinom slaie se sastav pravokutnih uglova po ovom pravilu: Naizmjence se prevezuje slojevima veznjaka sad jednog sad drugog zida, ali samo do nalicja reda uzduznjaka uzduznjackih slojeva, gdje se stavlja onoliko ve­ zn}ackih cetvrtinki koliko ih dozvoljava sirina pre­ veznog sloja. Karakteristicna sudarnica na preve­ znom sloju mora biti za J,:I iii 0/.1 odmaknuta iz tacke nutarnjeg kuta, a prevezna sudarnica mora feci iz tog kuta okomito na lice uzdutnjackog slo­ ja, ali samo do njegovog nalicja. Uzdwtnjacki sloj poCinje od samog brida ugla cijelim uzduznjackim komadom (s1. 320b).

Pravokutni uglovi tankih zidova (6,5,9 i 12 em) u praksi su vrlo rijetki jer tanki zidovi sluie naj­ cesce kao rayne pregrade koje se n'a krajevima upiru u gIavne zidove. Kad ipak treba sloiiti pravi 181

kut, treba postupiti po pravilu i prikazanoj shemi za tradieionaIni naCin (s1. 321). Pravokutni uglovi zidova debelih 19 em ili 2 M

najcesCi su sastavi onih zidova koji se slaiu od bIokova s povrsinama 2 M' 2 M. Na pocetku sva­

izrnjenee se prevezuje slojevima sad jednog sad drugog zida, pa je zbog povoljne povrsine blokova karakteristicna sudarniea odmaknuta ad tacke nu­ tarnjeg kuta za 1 M, a toliki su i svi prevezi bIo­ kova (s1. 324a).

',-:a.~.,:

......•

~f

I<-r-~

'II'

Pa.,.ni

I

Pravokutni uglovi zidova debljih od 38 em ta­ koder se sastav jaju bez odstupanja po jednom od obrazloiena dva naCina (s1. 327).

~'~:";.'-•

..

~

Drugi je slucaj kad se zi ovi slaiu od blokova s povrsinama 2 M' 2 M kombiniranih s bIokovima 2 M . 1 M, a to je cesCi sIucaj jer se duii blokovi (3 M) nacelno iskoriscuju kao uzduinjaci, a rjede kao veinjaei.

--r..."."..; t

I--I~X~

.' 'i<

~/oi~yi ..:: ;,

. '., :.. .... :. :;

..

"':'

:.. on

X::;~

~"'1

Parne' sloje"i

pQ7.'ni

>f-- 2'S --,j<­

·.·...1~

/r~a7'ni slo./~yi

.' '0;­

"-f

.., t

~~

-i--

N~parn7·.sloj~l

•

~.l'~!"; ~

:;

. :' ::: .j \

sloj~.-i

7f'--1~-+ ~'~"~'~ .~'. :-:~":

:-.,'l.'\.'l,.'"

':

.",

,',

....

~; ~ "...1.,­ N~parTd slo/~vi

Parni slajt"vi

"=:::; ~~ --::-:->f ."':.,' '.:. : .

@..'z,'doyid.4um@.. ZrdQrid!l,m @_..liclol'/dI2em 51.321. Pravokutni ugao tankih zidova (6,5, 9 i 12 em)

kog sloja stavIja se na sam ugao bIok s povrsinom 2 M' 1 M, i to u jednom sIoju kao veinjak, a u drugom kao uzduinjak. Taj bIok je celo preve­ znog sloja kojemu je karakteristicna sudarniea odmaknuta od tacke nutarnjeg kuta za 1 M (VI bIoka), a prevezna sudarniea tece iz te tacke oko­ mite sve do Iiea sudarnog sIoja (s1. 322).

:\:t

V 1/

';' ~

Neparni J-(~i~l'r"

@ . TPOcetvrhn.1kO

.r

/tradit"io71alT10 j s!aQanje

N~pa7"ni .1loj~Vl::i t

®.. slaqcmje C~tYrtl·nJko

jnovo/ 1:20

Sl. 323. Pravokutni ugao zidova debe1ih 25 em (dva nacina) Sl. 325. Pravokutni ugao zidova debelih 38 em (dva naeina)

,f.-S:",-,j<

-~rlf1~l

d.-

I

~rrTJ_j"~

-

o:r +.1.....

a~~~"""B

~£ ·~.,~t1mi ... J•.1 T't..b.

'" I:ffiT"l lj~ ~:ff~ I.J.~ i J q:: 'l~' I~-tm;, t1: ~':i~J.iI :~~13~ r~ ••ll; 'j ~ q't.l r"i.t:'t·

i=--:.::f

Dr:J;~ ~~. =-=-j'i,

:;111"

li~~~ ~1~.r:1 ~f}tj~TI ffFf~ft:

lIejJa,."i. sloi~"i

1:20

I

.w.r ~I

F:~~t--tGt{ mt1 ~j T

'Pa771/ 'sloi~Yi I

I

~..t

'-1-1 tp ~';r~i&j

- gp affi~lB ,..;:t: ~j:tffJ":

-"~I$r' nT.l.""CI'T'1

'I!and s!oJu/ I

~~; :ttf~t;

01 .. ="'0

_

=-~

~I"II\'~~ !:t.~ ~l1-' .

~tP:-r~ trl l:..... , i/·i1

I'~tll

1

-

1 1'--'?>M -

- ~1~JI!1-----+-+-t-+-

I

III-Ill 1 ,II"'01, IliaL~JIII!

-

I

l

I

_

~ ~~L. .. t-t_~:

_

tyL

:.: .:. . 'ror.:? '1::p;j~ ...

c.-' rr'··'c.e -:;.;:.R-'1

~~

....... .,.~

~ ~.r;,.tH ~ ~.t_~:

:r-,:l~' [

~-tt ~;.; (".

1',

i

- Ht!rr"~I~~'rrff' o.~·:,flnnlf': UJ ";';' jj'ill' c,.••• 'lH '.u.tlL , r-'"",;u!. 'J ·jt.I.W.1'1

'P"rni ~loi.~y(· t I

-r

r

.1.l£::- fffillH; ~

­

r

I

Sl. 322. Pravokutni ugao zidova debelih 19 em ili 2 M

Pravokutni uglovi zidova debelih 25 em s[aga­ nih opekom normaInog formata iIi supljim ope­ karskim blokovima sastavljaju se u svemu po na­ vedenim praviIima i prikazanim shemama za tra­ dicionaIni i novi nacin slaganj a (s1. 323). .Nesto drugaCije se sastavIjaju zidovi debeli 25 em ako su u svim sIojevima veinjaci. U takvim slucajevima pocinje se svaki prevezni sIoj dvjema uzduinjackim trocetvrtinkama iza kojih se dalje siaiu sami uzduinjaei. Pravokutni uglovi zidova debelih 29 em ili 3 M siaiu se vrlo jednostavno ka~ su zidovi sioieni od blokova s povrsinama 3 M' 2 M kao veinjaei. Na­

182

Najcesca kombinacija zidova debeIih 3 M pri­ kazana je na slijedecoj slici. Pravokutni ugao ta­ ko slaganih zidova poCinje se u veinjackim sloje­ virna veinjackim b[Qkom 2 M' 1 M ita kojega se na lieu slaiu blokovi 2 M' 2 M, a na nalicju bIo­ kovi 2 M' 1 M kojima su sudarniee pomaknute za 1 M od sudarniea blokova na lieu. U ovom sastavu i sudarni zid, kao i prevezni, moie se slagati s blo­ kovima 2 M' 1 M na lieu i s blokovima 2 M . 1 M na naIicju. U tom slucaju u viSem sloju na lieu jednog i drugog zida moraju biti blokovi 2 M' 1 M kao uzduinjaei. Prevezni slojevi moraju uz nalicje uzduinjaka poceti lomljenim trocetvrtinskim blo­ kom s povrsinom 2 M . 1VI M. Takvim Iomljenim blokom mora poceti i sudarni sloj uz preveznu sudarnieu (s1. 324b). Pravokutni uglovi zidova debelih 38 em sasta­ vljaju se tacno po praviIima i shemama za tradi­ eionalni iIi novi nacin (s1. 325). Ovi sastavi su naj­ cesCi pravokutni uglovi skoro svih zgrada koje se zidaju opekom normalnog formata.

Sl. 324. Pravokutni ugao zidova debe1ih 29 em iii 3 M (dva nacina)

Pravokutni l£glovi zidova debelih 38 i 25 em takoder su vrlo cesti sastavi koji se izraduju po jednom iIi drugom obrazloienom pravilu i prika­ zanim shemama (s1. 326).

Sl. 326. Pravokutni ugao zidova debelih 38 (dva naCina)

25 em

Slljasti uglovi zidova. U danasnjoj gradevinskoj praksi sastav siljastih uglova je dosta rijedak jer su pravokutni uglovi jednostavniji i prakticniji. dok siljasti dolaze u obzir sarno u specijalnim sIu­ cajevima. Za siaganje siljastih uglova vrijedi 'pravilo: U sastavu siljastih uglova treba naizmjenee prevezi­ vati slojevima veinjaka, ali sarno do nalicja uzdu­ injaka sudarnog sloja. Karakteristicna sudarnica u preveznom sloju mora biti odmaknuta od tacke nutarnjeg kuta za l4 iIi ~ opeke. Prevezna sudar­ niea mora teCi iz spomenute tacke okomito na uz­ duinjake sudarnog sloja koji se preduiuju do sa· mog ugla i zavrsavaju Iomljenim i pravilno prikle­ sanim komadom dugim barem 3;.4 opeke. NajcesCi je od inace rijetkih sastava siljasti ugao zidova debelih 38 em koji se bez odstupanja siaiu po navedenom pravilu, a tako se slazu i si­ Ijasti kutovi zidova drugih debljina (s1. 328). Tupiuglovi zidova. Tupi uglovi su takoder ri­ jetki sastavi, a slaiu se na dva gIavna nacina. Prvi je nacin povoljan kad konture Iiea obaju zidova zatvaraju u tlocrtu kut manji od 135~ (a dakako veCi od 90°). Tada se naizmjenee preve­ zuje slojevima veinjaka, ali sarno do nalicja uzdu­ injaka sudarnog sloja i do prevezne sudarniee ko­ ja tece iz tacke nutarnjeg kuta okomito na lice suo darnog sloja. Uzduinjaei sudarnog sloja pocinju

183

na samom uglu lomljenim i pravilno pritesanim komadom dugim vise od :y.; opeke. Karakteristicna sudarnica i u ovom sastavu mora biti odmaknuta od nutarnjeg ugla za y.; iIi :y.; opeke.

izraditi na prvi naprijed opisani naCin. Drugi na­ cin je osobito povoljan za gole zidove od opeke kojimalieazatvarajuspomenuti kut, kao 5tO su npr. gradevine .osmorokutnog tloertnog oblika (oktogoni: 90° + 45° = 135°), jer se na licima jed­ nag i drugog zida ne vide lomljene i tesane povr­ sine uglovnih troeetvrtinki, kao !ito se vide u pr­ yom nacimi sastava tupih uglova i u sastavima !ii­ lj astih tiglova.

.,.

,y-­

.

f"

•

N~parm $/C/U/

i:tO

S1. 329. Tupi ugao zidova debe1ih 18 em koji zatva­ raju nutarnji kut manji od 135°

"""'~I====r=9i=·;="::.~~t~:'!'iioiU""""""'_-I

1

.....A.--'~.'""'i,

l<::...._..L-_ _

>< '>< ><

Nepa~ni

lVeparnis!cj'YI

sic/eli

®.. Ci!y,:tt'1

@... TrO!ftvrtt·'1.SKo

U

,Jla9C1nje

9 aTJ/

kQ

sfa-­

e

S1. 327. Pravokutni ugao zidova debe1ih 51 (dva nacinaj

38 em

Po ovom pravilu bez odstupanja slaiu se tupi uglovi zidova debelih 38 . 38 em kao i zidova dru­ gih debljina (s1. 329). Drugi nacin primjenjuje se za sastav tupih uglova od '135° i veCih iako se i takvi uglovi mogu

Pravokutna sudaranja tankih zidova (6,5,9 i 12 em) treba pocinjati eijelim komadom preveznog

sloja tako da karakteristicne sudarnice uz Ujevu i desnu s~ranu spomenutog pocetnog komada bu­ du ad liea i nalicja sudarnog komada odmaknute od zidova debelih 6,5 em po 9, odnosno 9,5 em,

Za pravokutna sudaranja veznih i glavnih zido-· va predvidjeli su nasi tehnicki propisi da se u seiz­ mickim podrucjima najjaceg intenziteta mjesto zi­ danih sastava izraduju armiranobetonske vertikal­ ne veze, 0 cemu ce se dati podaci u 'kasnijem obra­ zlaganju. Sastavi zidova u pravokutnim sudaranjima sa­ svim su slicni sastavima ti pravokutJ!.im uglovima, ali kad se prevezuje slojevima sudarnog zida, onda ­ iz tacaka' oba nutarnja kuta tece po jedna preve­ zna sudarnica, a kad se prevezuje slojevima glav­ nog zida iz tacaka aba nutarnja kuta tete sarno jedna sudarnica.

;:­ ~ ~ ;..

v~kutna sudaranJa Zldova. Cesto se jedan zid (sudami) pod pravim kutom sastaje s drugim (glavnim) zidom, pa dok se sudarni zid u mjestu sudaranja prekida, dotle glavni zid i preko mjesta sudaranja tece u svom smjeru na jedmi i drugu stranu. NajcesCi su takvi slucajevi pravokutnog sudaranja razdjelnih i veznih s glavnim vanjskim i nutarnjim zidovima u zgradama.

U drugom nacinu sastava tupog ugla prevezuje se naizmjenee slojevima veinjaka, ali sarno do su­ darniee koja tece tacno iz tacke vanjskog ug1a oko­ mito na prevezni sloj i do prevezne sudarniee ko­ ja tece iz tacke nutarnjeg ugla okornito na sudar­ ni sloj, ali sarno do nalicja uzduinjaka sudarnog zida. U slojevima uzduinjaka pocinje se iz tacke vanjskog ugla trocetvrtinskim komadom s lomlje­ nom i tesanom sudarnom plohom na strani ve­ injaka s kojim se sudara. Tim trocetvrtinskiin ko­ madima uzduinjackih slojeva i veinjackim koma­ dima (s licima !1 opeke) potpuno su osigurani pravilni prevezi niiih i viSih slojeva, kao sto su kod drugih sastava osigurani odmakom karakteri­ sticne sudarniee za y.; iIi :y.; opeke od tacke nutar­ njeg kuta. Nije nepovoljno sto okomita reska te­ cepo eijeloj visini vanjskog brida tupog ugla jer se ,sudarnice iza tih reiaka ne poklapaju. Vrlo je pov6ljno sto sva liea pocetnih komada na samom uglu pokazuju svoje tvornicke a ne lomljene po­ vrsine.

Kao primjer ovog drugog nacina prikazuje se tupi ugao dvaju zidova debelih 38 em (sl. 330).

Tradicionalnim nacinom sastavlja se pravokut­ nosudaranje zidova po pravilu:' Naizmjenee se preve.zuje l£zduznjackim s10jevima jednQg i drugog zida;' ali taka da se samo prevezni slojevi sudar­ nag zida poCinju (ili zavrsavaju) trocetvrtinkama na lieinza veznjackih slojeva. Uzduznjacki prevezni slojevi glavnog zida prelaze preko injesta ~udara­ nja bez ikakvog prekida.Sudarni veinjacki sloje­

vi sudarnog zida poCinju se cijelim komadima uz preveznu sudarnicu na nalicju prcveznog sioja. Su­ darni (veinjacki) slojevi glavnog zida poCinju se cijelim komadima uz preveznu sudarnieu na lieu kao i onu na nalicju sudarnog zida. Karaktedstic­ ne sudarniee u preveznim" slojevima moraju biti odmaknute od oba nutarnja kuta za !4 iIi :y.; opeke (s1. 331a).

Pravoku(na sudaranja zidova debelih2 M (19 em) odopekarskih ,blokova modularnih dim~nzija kojima je povrsina 2 M' 2 M izraduju se tako da se prevezni slojevi sudarnog zida pocinju blokom kojem je povrsina 2 M' 1 M, pa lice takvog bloka pada u lice glavnog zida. Tako se dobivaju preve­ zi U svim slojevima po 1M (sl. 333).

_

... .. ~r~I'1 'I ,I, 1!11 III !I

I

p' ::.. . . :::~,~/l

.,.>0"

N~pa"'m' slojaz' - - -

Idrrtt:"i~'J

•

it.~:-.~(;.,: .".~. % It u ~

'71

j a

Jleparni ~/oj/!vi

C

".:>.:".~;

i

t~TJfJ<()~/frC1"i('/ 's(aqaTJja

.sko~ /7IOYOsr/ sla­

'ganja

"

,

. S1. 331. Shema s1aganja opekeu pravokutnom suda-· ranju (dva nacina)

i'96~~'1

-_,'rO)'., tll:111"

I I'-ZM.~

!'-1.:",...,p..

i

G·.. Shema troi~tYr­ (B...Shema ldy,.tr'n­ · · . . :1

kodzidova debelih 9 em po 5 iIi 10 em (112 M iIi 1 M, prema tome da' li je prevezni blok dug 2 M iIi 3 M), a kod zidova debelih 12 em po 6,5 em (y.; op.). Takvim prevezima dOlJivaju se pravilni odnosno jednaki prehvati u slojevima glav~ih zi­ dova (s1. 332)..·· .

1

1:1 ----,­ 1'11~111 .;- ::0._ ,

~

"

~.---=

N~pa,,.nt s/J,j~"i

I

I

I 'I

I.

,

t

'?:,..--.:

*

Parne siojN'i

... --­ :W4ili ==1:1== ~

I

I'WIJHI I \1'0"'­ ,dlll:11t

1 ~

=0= ==0= ;2.~ ---I --~­

I·

I

~-­

I I I

~

---!?"-­

~-='l:

=:~~ ··1

t

~o

S1. 333. Pravokutno sudaranje zidova debelih 19 em . (2M)

::~

."/':1'

..... ::./' 'i·..'.:,

~:20

S1. 328. Si1jasti ugao zidova debe1ih 38 em

Sl. 330. Tupi ugao zidova debelih 38 em koji zatva­ raju nutarnji kut veti od 135° a manji od 180"

Za novi naCin vrijedi pravilo:. Naizmjenee se prEvezuje veinjackim slojevima, ali sarno do na­ licja reda uzduinjaka sudarnih slojeva, gdje se ve­ injacki sloj poeinje s onoliko veinjackih troce­ tvrtinki koliko .ih dozvoljava sirina sloja. Daljnji su uvjeti isti kao za tradicionalni nacin (s1. 33lb).

Pravokutna sudaranja zidova debe1ih 25 em od opeke normalnog forr.nata iIi od supljih opekar­ skih blokova izraduju se u svemu po eitiranim praviIima i prikazanim shemama za tradicionalni i novi naCin (s1. 334).

#'

184

185

Pravokutna sudaranja zidova debelih 29 i 19 em (3 M i 2 M) izraduju se u slucajevima kad je glav­ ni zid debeo 3 M, a sudarni 2 M. Prevezne slojeve ~5~ 7·-:':::"~···";-·?.''=-·

"'i':":'" .'.:.,'. ';

skim bJokom 2 M . Yz M iza njega, pa se dobivaju prevezi u slojevima sudarnog zida po Yz M. Ako s{ mjesto spomenutog cetvrtinskog komada stavi ei­ jeli komad kojem je povrsina 3 M' 2 M, onda ce se daljnjim slaganjem blokova 2 M . 2 M dobiti u sudarnom zidu prevezi po 1 M.

I

'":'--.-.­

--+

•• ~.7'.. ;'.~ .-.•.....

1\1\

tV"

-j ;,

PaT'nz slojevi

IA

\:.

fill

~~'

-+-t~

I".·.

Pa7'ni .slojt!'Vr.·

------.l'-

': '..

Parni

--"j'­

,

1m

"I'-- ~s ------,f .' :.~ :':. : . ::'.. ~..:.~~

:; .".':':-..~.~ ~ :.:.: : .'-.:

:.•~'~:' : 0.: '.'7-:" .-..'.

.. ,

. . .>.<:) +-34

.t- U

::'.'

.:,

.

~'-'--L--....w......-.;~~~ Pa10ni .s/ojui

-----,/'

+---1~ U\-=:;;-{:" ..~ ,}.l}:·.:":

T­

.1/oj~ri

; f - 2.~ -,l'

-;(~ ~.'.,~J~~~·~~~1

.::.;~

."'--'.. :,

.'

~.L..-.-.:O'----'L~~Ut . .

...... -::.;:

PaT'ni sloievz'

r--- '58 -----,f ~:-::~.:;~~ .....~.'~.:.,-:.~. :.~:~~:~~

a

PaT'ni s!oj~vi t---3S------+ :':.:':

ni nosivi zidovi i na njih postavljaju horizontalne (steopne) konstrukcije kroz sve etaze zgrade. Ne­ n
'~.' ;'.:­

·.:',,;; .....-.·,.rr.· .. :

-~::~:~t:Z:l _.

...

Sl. 337. Pravokutno sudaranje zidova debe1ih 38 i 25 em (dva naCina)

_-

,I __ :-: ._ 11. .,­

---::.- -.-.::.:,.

-- -::. ':..-:: . .=.:!'=. ,-r:':'':''~

':.-_-~ : "=,,...:J.t..=:~~~

Sl: 334. Pr~vokutno sudaranje zidova debe1ih 25 em (dva naCina)

"

zr,

z

.: ..::

_--~~:~-~jr:~1 Z

"/

PreljeA pr~Ko ir'taKa jprirtu, ..;.,: ....

-j' I

I

I

.,j'­ ..'.... -'-;

I

IIldm

1

1

I J

I I

I

',1''00'11'

1

II\oW

-

....

I

,

I I~I!J II'-I!,

--..,­

.­

:.:~ =--~

N~fa-rni ~!oj,en'

I

I I

I I

~

--...;.-~

__ ,-­ ! l

I

~

:~

3r

rD Dl

~ -­ -., f­ ' ­ P07'ni s/~j~"',i ,I

I I

I

I: I

I

I

~

I

r

,2.0

Sl. 335. Pmvokutno sudaranje zidova debelih 29 i 19 em (3M i 2M)

Mjesto skupljih veznjackih blokova kojima je povrsina 3 M' 2 M mogu se u glavnom zidu blo­ kovskim naCinom slagati jeftiniji komadi kojima je povrsina 2 M' 2 M u kombinacijis uzduznjac­ kim blokovima kojima je povrsina 2 M . 1 M. Uzdu­ fujacki blokovi stavljaju se u preveznimslojevima glavnog zida na nalicje, a u sudarnim slojevima istog zida na njegovo lice. Tada treba prevezni sloj sudarnog zida poceti blokom 2 M'1 M sa cetvrtin­ 186

Cia),

.

~<"::-':~.

0(

,aJcrjg!.zula

t

.; --'

Tlocrtyeinja.

" '.

I

11/' II 0111 JI

'Y.?'

....._"".""'-------.L-.----.,~ ~ f--1.'S-T

11'I 0'1I I1 } ===...; iliDili --0-­ ~ 1­ --­ -­ ~~ -0-­ ':=0-: -0'­ -c,.---0-=­_ _-= ---:-=: .-' :...

~

SI. 336. Pravokutno sudaranje zidova delfelih 38 em (dva naCina)

I

I

I-_~- ---.,,----.-----.~

'[1.=.111

I

~

.... --.I'­

' 1' '[.1'/1 11;;:1

I

'1'<::l11l

"'0111

::t--.~

"-·'.:-.','.C··'

:

sudarnog zida treba pocinjati bl
Pravokutna sudaranja zidova debeIih 38 em slaZu se u svemu prema citiranim dvama pravili­ rna i prikazanim dvjema shemama (s1. 336). U istam smislu slaze se opeka Z3. sudaranja zidova debelih 38 i 25 em (s1. 337), kao i zasudaranja zi­ dova drugih debljina. Pravoklltna sudaranja 5 promjerom debIjine gIavnog zida rjesavaju se tradieionalnim nacinom taka da uzduznjacki prevezni sloj prevezuje vecom svojom sirinam preko eijelog sudarnog sloja, a na mjestu smanjenja izradi se ravni prekid s onoliko uzdtiZnjackih trocetvrtinki koliko ih zahtijeva smanjenje debljine zida (s1. 338a).

Novim nacinom prevezni veznjacki sloj glavnog zida prevezuje vecom sirinom sloja sarno do nalic­ ja uzduznjaka sudarnog sloja. Nataj prekid tre­ ba poceti s onoliko veznjackih cetvrtinki koliko ih zahtijeva smanjenje sirine sloja (s1. 338b). Pristupci i udubine (nazupeanja) zanaknadna pravokutna sudaranja rldova. Pravilno organizira­ nim zidarskim tadovima podi.Zu se- najprije glav­

;'' :::·:'1

skj~Ya

9 Iay,:r.ii:la.

. .. '

'~

--- .-_._-~ --f::-:.J!

t-=----ii . ..__..~:~.:c~ 1/oat uul.ul­ l·,';;,,·:·'.···:,';·::.::':.'·,';·:~~

1\

¥cr !lIar. :u'da.

®.. Slla'cl7'anJ~ pomocu osfczr/;,'enih istaka

. . "i :

71jaUiiJ .Ia/e­

jp1'is'tupaia/ '1?a 'fllaK %idu.

.':.~~

.:.) t :-===+~~----"--'--"'" +- 25' ----,l<

,

Neparni sIo/eYI

•

0 ... Ce(vrHnsko s/aqa­ nJe.

1:20

Sl. 338. Pravokutno sudaranje zidova debelih 38 i 25 em kad se zid debeo 38 em iza sudara nastav1ja kao zid deb eo 25 em (dva nacina)

-1.2.0

Sl. 339. Naknadno sudaranje pregradnog zida 5 prije podignutim glavnim zidom. na kojem su u tu svrhu ostav1jena nazupcanja(udubine ili istaci) Nazupcanja 5 pristupeima iIi istaeima ostavlja­ ju se na mjestima sudaranja u veznjackirn (sudar­ nim) slojevima glavnib zidova debelih 38 em (ili vise) p0cinjanjem preveznog sl-oja sudarnog zida trocetvrtinkom i prvim uzduznjakom koji je onda za y.; opeke istaknut od naIicja glavnog zida. Pre­ vezni slojevi sudarnog zida naknadno se nastavlja­ ju na istaknute pristupke, a sudarni slojevi na udubine izmedu pristupaka (s1. 339b).

187

NaZlipcanja s pristupcima i udubinama omogu­ euju cvrseu povezanost glavnog i naknadno zida­ nog sudarnog zida. Pristupci istaknuti za !4 opeke ostavljaju se u svakom 1., 5., 9., 13., 17. itd. ve­ injackom sloju glavnog zida. Uz-duinjacki slojevi normalno prevezuju bez istaka iIi udubina, a u svakom 3., 7., 11., 15., 19. itd. veinjackom sloju ostavljaju se udubine od !4 opeke. U tako nazup­ cane prekide povezuju se i niortom ugraduj.u sIo­ jevi 12 iIi 25 em debelih sudarnih zidova (s1. 340). Za naknadna sudaranja zidova debelih 6,5 em ne ostavljaju se u glavnim zidovima nazupcanja, nego se izradujil uiljebine iIi raspori, sto ee se obrazloiiti u jednom od slijedeCih odlomaka.

Kosa sudaranja zidova. Ako je sudarni zid pre­ . rna gfavnorn koso usmjeren, treba izraditi sastav kosog sudara'nja po pravilu: Prevezuje se naiz­ mjenee slojevima veinjaka jednog i drugog zida, ali prevez veinjackih slojeva sudarnog zida preki­ da sena nalicju uzduinjaka glavnog zida koji se slam na lieu gIavnog zida bez prekidanja na mje­ stu sudara. Za karakteristicnu i preveznu sudarni­ eu vrijede vee izloieni uvjeti. kod slicnih sastava. Po navedenom pravilu rijeseno je kao primjer koso sudaranje zida debelog 25 em sa zidom de­ belim 38 em (s1. 341). .

Pravokutna krizanja tankih zidova (6,5, 9 i 12 em) izraduju se bez odstupanja od eitiranog pra­

vila, ali se napominje da je u preveznom sloju kri­ ianja zidova debelih 1 M na mjestu kriianja uput-

nostaviti blok dug 3 M (umjesto 2 M) jer se sla­ ganjem ostalih blokova dugih 2 M dobivaju pre­ vezi po 1 M, sto je za modularni sistem povoljni- . je ad preveza po VI M koji nastaje ako su svi bIo­ kovi dugi 2 M (s1. 344).

~~':' \?:~:~:;g:: • .0: ..:t'

I

I

~2."'.~

f'-- ~I .........,

~~U

~~F=

to'~Ihi}·..i "'.14

:-:.

H~rt1r.J ~l[.~

t' .... tt .. , ...

r<: ~

4-· .. ~.1

':vezn;..

.

.

Q­

,J, mB~::~ ."

tt1-ai~

j:.o:f

4!

:h~.n~~ n, .~

F.a . ..... -

J:I--o.'" .

f~~ ~.;~n:~ ~Ff-H.,"fP ~:;:Jt ,.!B~' ~~l "Jf'

lj

PaT'n,'

.....

'0

n

S!;>;;~?if

-, J$Ri ''¥r'~J~ ~~L"R1.ti: .... t~1m ... " ... Jol ••

~

~.....

ijtt1

1T

f ' j

,

III -I-t)

.-1 L . . . . ...,. •••

Ll .... ~.

.~

.If "-I,

or.1 'Of'

.,.

·'t ,

r ......

t!X

It~H

t;~~:~

;rt;m ......... ~ ....

~~J1

iti}~

0,>' .... 4~

I••

,.. I ['~t

l.;';1H I

t~.L.

UJ.

~illiTi ~M' ~~+ It

ffm~~

.~ J ;r:.r~i;~ rt:r r~1~~~3 ....: lB" rfi:~4~ S~ "'-1"''' • :-17.f.t.d; ..,............ L ~J 1....... I-:d ;ftM'i"l1'T'

J),~

--. C"

'"'" . ..~....., ,

0,

I

PczJOni .s/o;'ev/ Prt'Jj~1r her "tltJb;"7J~ i ,ita ­

!?ujd' Jrcz ut:ltJ"i"~ l

.l~ 9!ttf'.zid'<:l

htaK~ 9Lzic:la ;':.:.·:-:··i~;::::' .

Sl. 341. Koso sudaranje zida debelog 25 em sa zidom debelim 38 em

sih sudaranja' iIikombinadja pravokutnih i ko­ sih sudaranja. Rjesava se po poznatim praviIirna iz.mjenicnim prevezivanjem vefnjackim i uzdu­ injackim slojevima. U prikazanom prjmjeru sudara triju zidova de­ belih 38 em (s1. 342) prevezuju u neparnim sloje-

S vak i 5., l,

if.; -Is. itd.

Nl!pi::tJ-ni slaj,y;

@.. _Slt~ma.lcrl~o'nia

Sudaranjetriju zidova je specijalan slucaj ko­

+--r..~'

..:... ;:"/:;~l~

._ .

pr-eye:Z.lvanJ em

uz·

. d~;T1Jackim sloje­

Sl. 345. Pravokutna krizan'ia zidova debelih 19 em

(2M)

Neparnl s!()j~vi

®.. .5h~'!JavonJem kri£an/~ pr~. vt>Znia­ rUT

111m s/tJjur'-ma

f'lmQ

..

,20

Sl. 343. Shema za slaganje opeke u pravokutnom kri­ . zanju zidova (dva naCina)

Pravokutna krizanja zidova debelih 19 em (2 M) izraduju se vrlo povoljno upotrebom bloko­ va kojima su leiajne povrsine 2 M' 2 M. Karakte­

risticne sudarnice u preveznim slojevima odmicu se od taeaka nutarnjih kutova za 1 M, pa su i pre­ vezi svih slojeva po 1 M (s1. 345).

J/oj

". .. ...

""~1 '-.OJ...,' "

.­ ---+ \0

"

""<{f.,.~'t\';(-7"

i!~~'\:"''i)

~~-e: IK~~

M~W~~

r~~ ""~, ~~

. l':;>j'"i.'i }"~ ' ­ )~~

,~

.: ::.

,

~"':\"~"

I~v"';;~ ~\\' .,\ ~&~1;~~

Sl. 342. Sudaranje triju zidova debe1ih 38 em' od kojih dva medusobno zatvaraju kut od 9f1'a s trecim kuteve od 135"

~~'&V)

+-t'S~

Neparni sloj~Yi -;j'--U~

,5rak; (,1., 9.,f3. itd. st. @... St~penasto ~(/da-

zilla d~D. 2Si1n .fa z/­ 40m de". J8em -i :7,0

1'anje zida d.12e11r sa zidom d.t5"em

'$l. 340. Naknadno sudaranje na stepenasto ostav1jene udubine i istake u glavnom zidu (dva primjera)

188

,~.

virna zidovi oznaceni s 1, a u painim zidovi bzna­ ceni sa 2 i 3. Pravokutna krlianja zldova. U sastaw pravo­ kutnog kriianja dvaju zidova naiimjenee se pre­ vezuje iIi slojevima veinjaka iIi slojevima uzdu­ injaka s poznatim odmakom karakteristicne su­ darniee u preveznim slojevima. To je rijetki sastav. dvaju zidova koji se slafe sarno cijelim, bez lomlje­ nih komada opeke (s1. 343).

......:>..

YJ<'

. f~ li<~~~ ~~

...

~

:~"'"A

~:'~3

,-;;>~. ~~~ "'#-:"..J ~~~' t:r~: c.~~ ~.;.>.'

i>~j

~;~ x~ ..................

~f::~

;;?....":"" ...~~.

~~ ~ ~1 .. -?:$~,

~~

o:~

:-:.§ eC<<, ~;~ ~?-:~ ~ .,10-1 ~ -.I'

Parn; sloj,Yi

1 :ZO

Sl. 346. Pravokutna krizanja zidova debelih 25 em

'0.

00'.

.

4­

:s~ ..i.. f"~~&~ ~S' ~~~ f~~~' ~~~"

"'''"X'lYT,( ?~ g:<~~:<~:~.~~)S'~ f,~~~~~ ~.>< ->~'" :;.?f,~ I',;~ .~ ~'{;~~ i~ ~~~;~)~ ~1...~;,c ~~

R(~-S~if~

(td-s/oj @... stepenasto slIdaranj,

~.;. 'C~

K'}N)".h~ :~ fi~~~jt't~ f:~~~~~~,.<~ r.,.,.~.;~ ",Qi&! ~ ~).;l;~~:t.,:.!j; rJ~~"":L\'~~ I'~}~'~'

N,pa,.ni .s/ojui

t--!>II ~ S"alri f., ;'/~' /1.

~~~ ~::~ }"<""'lI

&.."~,('1~1 :.c.,'J'~n.'

1·:10

Sl. 344. Pravokutna krizanja tankih zidova (6,5, 9 i 12 em)

Pravokutna kritanja zidova debelih 2S em od opeke normalnog formata ill od supljih opekar. skih blokova rjesava se bez' odstupanja, po citini­ nom pravilu i prikazanojshemi (s1. 346), a ~o tako se rjesavaju i krifanja zidova debeHh 38 i 2S em (s1. 347) kao i zidova drugih debljina.

189

Pravokutno krizanje zidova koji poslije kriza­ nja mijenjaju debljinu rjesava seupotrebom lom­ Ijenog komada u preveznom sloju na mjestu gdje prestaje veca sirina sloja (s1. 348~.

~

~f-f i/...

1===-1-1­

",.,.:~", ~:,.,. <_--.l.:....'==d-4.---.:•.,. ,. ., ~n ~>,.........,,.---.l :

. :::

~~: ;., ~:: ~'.

,',:

Ir-~C":':. "•.:.:.:.:.;,J "

\;:

.'

·:·':.;~1: 1~>ooIo--IIF======lI

. .

' ::: :::

Armiranobetonske vertikaine veze u pravokut­ nim krizanjima zidova obrazlozit ce se u odlomku o ukrucenju zidova. Kosa kriianja zidova. Kosa kriZanja zidova ta­ koder su rijetki slucajevi koji se rjesavaju kao i pravokutna krizanja, ali se komadi uz prevezne sudarniee moraju lomiti i tesati prema kosini pre­ veznog zida. Kada jedan iIi oba zida poslije krizanja mije­ njaju svojti debljinu, mora se prevezivati veznjac­ kim slojevima tako da se ~iri dio preveznog sloja prekine na nalicju uzduznjaka sudarnog sloja, a prevez se nastavlja smanjenom sirinom sloja (.;1. 349).

Slaganje opek, uz udubine potpuno jc slicno slaganju za istake jer se svaki dio zida izmedu dva istaka moze smatrati udubinom prema tim istacima, kao sto se i dio zida izmedu dviju udu­ bina moze smatrati istakom prema tim ud:"1oinama (s1. 350b).

ino. Istaei su u parnim slojevima veznjaci (s 10­ mljenim komadima gdje to zahtijevaju opca pra­ vila slaganja, a prevezne sudarniee teku iz tacke svakog nutarnjeg ugla poprecno na lice i nalicje glavnog zida (sl. 35-1).

. .•. ,.::,~~

r~~

,.:::I~

I'

., ·'·/'8

N~pa.T'ni

Neparni/uztiui1liack.i/sk/;"'i NeE.arnzjuza",zllja. ciV r!oje"i

s!oje."i

@... Slai]!:!nje.z.a i4;zh.

71a Lzcu ( 71alteplzz­

Sl. 347. Pravokutno krizanje zidovadebelih 38 i 25 em

',.;.

I

.-;.

I

., dad~belog 38cm

. .::.~ !

}l:

® ... hzne S{a9anj~.za 'fda. nalicu z na­ lieju zia'aa'.rlcm

Sl. 350. NaCin slaganja opeke za istake i za udubine na zidovima

"'-'i~b=~----L--.....J~ .. ".

-+---:-!>~

~~3~

? ...,.

--:t"

;..::..' .-:~' .;, -.~"! ':' ~ ~'-'.'.~.

···.···;··c:(

Parni

s!oj~."i

1:?O

Sl. 349. Koso krizanje zidova od kojih se jednom iza krizanja smanjuje deb1jina.

PaT'ni sloj~Yi

'.' ;

......;;,.;:,...

.. '~"".:

.;;::.

+- 2" ----;/' f­

N~parni

slojevi

0 . . Tpoce

36

-----.I'­

Nepal'ni

>:"/

floieYi

.;~.~:_:_::.

i;~::.;·£.)

."f-- 2.5'--+

®... CefY7·tr"ns!:o

tVl't/nf ko

.s/a9anj~

s/aga7Jje i. 20

Sl. 348. Pravokutno kriZflnje zidova Kojima se iza krizanja smanjuje deb1jina (dva naCina) 190

-

Istaci i udubine.na zidovima. Liea i na 1icja zi­ dava rasclanjuju se u nekim slucajevima iz prak­ ticnih iIi estetskih razloga vertikalnim pojacanji­ rna ili istacima. Dosta siroka i istaknuta takva po­ jacanja nazivaju se pilovi, uZa i manje istaknuta pojacanja su pilastri, a pojacanja s malom siri­ nom. i istakom nazivaju se lizene. Udubine na licima i nalicjima debljih zidova izraduju se uglavnorr. ..: prakticnih a rjede iz estet­ skih razloga. Udubine su naime potrebne za smje­ staj zidnih ormara i ormarica, hidranata i s1. Ma­ nje udubine potrebne su za ugradbu vertikalnih ejevovoda u zidovima, povezivanje tankih zidova s debel-ima is1. Manje udubine nazivaju se uzIjebine iIi raspori, pa tim izrazima treba zamijeniti na na­ sim gradilistima uobicajeni njemacki izraz »sli­ eevi«. Siaganje opeke iIi opekc:-skih biokova za istake uglavnom je isto kao slaganje u pravokutnim su­ daranjima gdje istak treba smatrati kao kratki su­ darni zid s ravnirn prekidom na lieu istaka. Treba primjenjivati poznata pravila 0 prevezivanju i od­ maku karakteristicnih sudarnica od tacaka nutar­ njih kutova (,,' ., <:;n"l).

Kao primjer slaganja opeke iii blokova u ista­ eima prikazuje se pilaster 64 x 13 em na lieu i dva pilastra 25 x 13 na nalicju zida debelog 25 em sla­ ganog u svim slojevima veznjaeima. Istaei su u neparnim slojevima uzduznjaei s ravnim prekidi­ rna na pocecitna i zavrseeima trocetvrtinkama (osim korl istaka dugih 25 em u kojima nisu po­ trebni lomljerri komadi na ravnim prekidima).. Prevezne sudarnice teku iz tacke svakog nutar­ njeg kuta uz lice i nalicje preveznog sloja uzdu-

P07"ni

~.A--

J~Yl

+- 25"

tr

---L----L..:~', -

,J
Sl. 352. VeCi istaci na deb1jem zidu Kao daljriji primjer prikazuju se veCi istaci na debljem zidu (s1. 352). Manji istaci (lizene) od !4 opeke pocinju se i zavrsavaju u _uzduznjackim slojevima uzduznjac­ kim trocetvrtinkama s odlomljenim i pod 45° za­ tesanim nutarnjim krajhjim uglovima. Tako pre­ Vezna sudarnica tece 00 tacaka vanjskih kutova koso pod 45° u' mJ,trinu glavnog zida, ali sarno !4 opeke duboko, zatim tece. u uzduinom smjeru da pri drugom kraju pod 45° skiene do tacke drugog nutarnjeg kuta (s1. 353). Komadi iza ovog Iiea

-i

----,j'­

+'+

Sl.353. Slaganje opeke u istaku od % opeke (6,5 em) "'.'1 .':

::

.

:

..

.',

"

lVeparni slo/ey/ Sl. 351. Primjer manjih istaka (pi1astra) na lieu i nalicju zida

istaka moraju biti veinjacke trocetvrtinke. U ve­ injackim slojevima prevezne sudarnice tcku iz ta· caka nutarnjih uglova okomito na smjer glavnog zida. Kao primjer slaganja opeke u zidnim udubina­ m.a prikazuju 'se udubine 9~ . 26 em na lieu i 40 . 13 em na nalicjti jednog debelog zida (s1. 354). 191

UZljebine iIi raspori s povrsmom 14 x 13 em izraduju se u zidovima debelim 25 em i debljim, a sluie najcesee za smjestaj vertikalnih ejevovoda i odvoda (51. 355a). tJiljebina ili raspor istih di­

'I

..:'>., ".::: -)

.. :i

... ~ ~

.'

:.

va vertikalni raspor sirok 8,5 em. U taj raspor naknadno se ugraduju pocetni komadi pregrada debelih 6,5 em sa sudarnicom po 1 em na svakoj strani ispunjenoj mortom. Takav se primjer vidi na vee spomenutoj slici 355a. Za veei broj vertikalnih cijevi iIi vodova izra­ duju se uzljebine 27 x 26 em, a po potrebi i veee (s1. 355b) . Ako' prakticni razlozi zahtijevaju takvu sirinu tiiljebine koja ne odgQvara modulu 13, onda se sla­ ganje dopunjava lomljenim komadima udaljenim za !1 opeke od spaleta udubine. Uzljebina siroka 11;4 opeke iIi 33,S em izraduje se tako da se naiz­ mjence, sad na jednu sad na drugu spaletu stavlja najprije cijeli veinjak, a iza njega po dvije ve­ injacke cetvrtinke(sl. 356).

Stupovi. Od opeke i opekarskih blokova zidaju se uglavnom stupovi kvadraticnog i pravokutnog tloertnog oblika jer ti oblici odgovaraju za pravil· no slaganje komada.

Sl. 358. Slaganje opeke u stupovima 25' 25 em 38' 25 em

supljih opekarskih blokova odgovarajuci:. -limen­ zija (sa slojevima, bez njih iIi sa 5udarnieama). Stup od opeke normaln'og formata slaze se s dva uzduinjaka u uzduinjackim i dva veznjaka u veinjackim slojevima, pa je to jedan od rijet­ kih sastava bez lomljenih komada(sl. 358a). tim se jedna stranica produii za J.1opeke (povrsina 38 ' 25 em), mora se u uzduznjackim slojevima sla­ gati po cetiri uzduinjacke trocetvrtinke, dakle s usporenim poslom i znatnim otpadom (s1. 358b) .. Stupovi s povrsinom p~esjeka" 38' 38 em od opeke normalnog formata tipican je primjer ne· dostatka i prednosti poznatih triju nacina slaga­ nja opeke.

Tradieionalnim, te.oretskim ili trocetvrtinskim nacinom takav stup u svim slojevima eijele svoje visine ima po sest uzduinjackih odnosno veinjac­ kih trocetvrtinki bez ijednog cijelog komada (s1. 359a). Lomljenje i tesanje svakog komada usporu-

Stupovi su skoro redovito nosive konstrukeije koje svojom razmjerno malenom povrsinbm mora­ ju prem:imati nizmjerno velika optereeenja, pa ih treba izraditi upotrebom komada odgovarajuee kvaijtete (marke) u 'produinom iIi 'cementnom mortti,. a slaganje mora potpuno zadovoljiti opea i posebna. pravila. Zbog toga se stupovi od opeke iIi qlokova ne smiju .ni projektirati ni izradivati u tloertnim dimenzijama koje ne odgovaraju pra­ vilnim mjerama opeke iIi blokova.

menzija izraduje se i za naknadno sudaranje zido­ va debelih 6,5 em s glavnim zidovima, ali se u sva­ kom sloju naizmjenee, sad na jednu sad na drugu stranu uiljeqine, ugraduju lomljeni ko~adi s Ii­ cern od 4,5' em, pa se kroz cijelil visinu zida dobi-

51. 356. Uz1jebina 33,5 x 26 em s cetvrtinskim slaga· njem opeke

~~:.~ . •~J!.~\ . <~\

•...

:,

Pap71i sic/a! .".;.. .. ,

. +- 1.1 :-t

N~paT77i ~!O;~Yl

+- 'IT---,-,I<

PerP711' sloj~yi

"

51. 357. Udubina duboka

'­

51. 355. Uz1jebine 8,5 '13 em, 14 '13 em i 27 '26 em 192

~

opeke (6,5 em)

Zidne udubine duboke samo 1;4 opeke izraduju se tako da se u preveznoII! (uzduinjackom) sloju na spalete udubine stavljaju trocetvrtinke s· odlo­ mljenim i podkutem od 45° pritesanim nutarnjim uglovima. Tako prevezne sudarnice teku iz oba nutamja kuta udubine najprije pod kutom oct 45° u nutrinu zida ~ opeke duqoko, a onda prelaze u uzduini smjer. paralelno s lieem preveznog 'Zida (s1. 357).

U gradevinskoj .tehniei 1 statici smatra se stu­ porn 'ona vertikalna nosiva konstrukcija kojoj je omjer. visine' i kraee stianice 4 ili veer od 4 (ali ne veCi od' 20). Taj se omjer naziva i vitkost stu­ pa. Tehnickim p1;opisima. je cx!redeno do koje se granice smije opteretiti stup s obzirom na njego­ . vu vitkost, kvalitetlo1 opeke i vrstu morta, pa se l'rilikom projektiranja' i izvedbe moraju potpuno uvaiavati ti propisi. Stupovi su ne sarno samostalne konstrukeije odozgo povezane i optereeene gredama, serklazi­ rna ilukovima i drugim teretima, nego su stupovi i kraei dijelovL zidova izmedu otvora za vrata (me­ duvratnistupovi) i otvora za prozore (medupro­ zorski stupovi) koji t.akoder, preuzimaju razmjer­ no velika optereeenja pa moraju biti pra'lilno di­ menzionirani i izradeni.

Stupovi s p;vriinom presjeka 19' 19 em zidaju se stavljanjem opekarskih blokova istih straniea jednih povrh drugih" na leiajnice od produinog morta. U takvom stupu nema sudarriica. To su uopee stupovi s najmanjom povrsin6m presjeka dozvoljenom za zidane stupove. Ako je taka" stul' 260 visok npr. 2,60 m, onda mu je vitkost - - : = 13. Za , .' ·20 stul' te vitkosti, zidan od blokova marke 200, u l'roduinom mortu dozvoljen je naprijed spomenu­ tim propisima napon, 10,7. kp/em" odnosno na po­ vrsinu jednog takvog stupa do~oljeno je verti­ kalno opterecenjeod 20' 20 . 10,7 = 4.280 kg.

Stupovi s povrsinom presjeka 25" 25 em zidaju se vrlo cesto od opeke normalnog formata iIi od 13

Konslruktivni elemcnti

SI. 359, Stup 38' 38 em sa slaganjem opeke natri nacina

je posao, a otpad u svaka dva sloja po 12 cetvr­ tinki predstavlja 3 eijela komada opeke. 'Prakticnim (pojednostavnjenim teoretskim)·: nacinom i u uzduinjackim i veinjackim slojevi­ rna potrebne su sarno po dvije trocetvrtinke, ali kroz cijelu visinu stupa podudaraju se sudarniee na dva mjesta u duiini po !1 opeke (s1. 359b). . Novim (cetvrtinskim) nacinom treba u svakom sloju slagati po cetiri troeetvrtinke i po dvije cetvr­ tinke, ali se sudarniee nigdje ne podudaraju (s1. 35ge). Dakle ni ovaj nacin, koji je u drugim sasta­ virna najpovoljniji, u ovom sastavu nije povoljan, uglavnom zbog 'potrebe razmjerno velikog broja ~rocetvrtinki. U drugim sastavima ovaj nacin ri­ jetko treba trocetvrtinke. Stupovi povrSinom presjeka 64' 38 em slaiu se najpovoljnije novimnacinom, po kojem su u uzduinjackim slojevima potrebne civije trocetvr­

s

193

tinke i 6etiri cetvrtinke, a u veinjackim sarno jed­ na polovinka (s1. 360). Tradieionalni nacin za ovaj presjek zahtijevao bi po 14 trocetvrtinki u svaka dva sloja.

:' '1

"

X

'"

~:'~.:~J

N~pa7"ni

,~

s!o/evz'

,r

Prema vrsti prozora i nacinu njihove ugradbe spalete uz otvor mogu biti ravne, kao naprijed spomenute spalete uz otvore vrata, ili s pristupei­ rna uz vanjska lica da se na te pristupke nasla­ njaju (upiru) doprozomiei. Za sllicaj ravnih spaleta meduprozorski se stu­ povi poCinju i zavrsavaju' po pravilima 0 ravnim prekidima isto kao meduvratni stupovi.



,y

Meauprozorski stupovi su kraCi dijelovi zidova izmedu dva susjedna prozorska otvora.

:. ::'

':20

51. 360. Stup 64' 38 em sa s1.aganjem opeke na cetvr­ tinski nacin

Stupovi s istacima zidaju se po poznatim pra­ vilima 0 ravnim prekidima i istaeima, a opeka se slaie iIi tradieionalnim ili novim nacinom bez veli­ kih razIika u upotrebi lomljenih komada (sl. 361).

Cinje e'jelim iIi do 2,5 em skracenim komadima, a spalete s normalnim trocetvrtinkama. U veznjac­ kim slojevima na istak se stavlja cetvrtinka iIi ko­ mad 2,5 em kraci od cetvrtinke (s1. 362b). NajcesCi poceci iIi zavrseei meduprozorskih stu­ pova s istakom 6,5 x 12 em (iIi kracim od 6,5 em) mogu se slagati tradicionalnim, prakticnim i no­ vim nacinom (sl. 363). Meauprozorski stupovi zgrada u seizmickim podrucjima u slucajevima potresa uveliko odlu­ cuju 0 odrianju iIi katastrofi tih zgrada, pa su

Pristupei na meduprozorskim stupovima izra­ duju se najcesce u sirini V2 opeke (12 em) od lica zida s istakom od V2 iIi ];.I opeke (13 odnosno 6,5 em racunajuCi i sudarnieu). Istaci manji od V2 iIi ];.I opeke izraduju se od lomljenih komada koji su za toliko kraCi od Vz iIi ];.I opeke, koliko uvje­ tuje veliCina istaka, a lomljeni se dio ugraduje u nutrinu zida. Za tzv. »dvostruke« prozore odgovaraju najvi­ se istaei od 8-13 em. Slaganje se pocinje u uzdu­ znjackim slojevima trocetvrtinskim iIi do daljnjih 5 em skracenim komadom na lieu stupa i s odgo­ varajuCim brojem trocetvrtinki na spaleti. U ve­ znjackim slojevima se u pristupak stavlja polovin­ ka iIi komad do 5 em kraci od poIovinke (sl. 362a). 51. 363. Ravna spa1eta meduprozorskog stupa s pri­ stupkom 6,5'12 em sloien na tri naCina naSlm proplslma za podrucja seizmickog intenzi­ teta VII, VIII i IX stepena odredene maksimalne sirine prozorskih otvora (so), minimalne sirine me­ duprozorskih stupova (ss), maksimalni omjeri visine i sirine tih stupova

(~~)

,najmanja udalje­

1 • 20

51. 361. Stup sa istaeima sloi.en trocetvrtinskim i ce­ tvrtinskim nacinom . Meauvratni stllpovi su kraCi dijelovi zidova iz­ medu dva vratna otvora s visinom od stropne kon­ strukcije do donje plohe nadvoja ili grede nad otvorom. Uz otvore za vrata obicno se 03tavljaju rayne spalete, pa se meduvratni stupovi moraju izraditi s ravnim prekidima. Ukoliko se 11 pojedi­ nim slucajevima moraju izraditi spalete s pristup­ eima, treba postupiti po obrazlozenjimala takve spalete uz prozorske otvore. Sirina otvora za vrata mora biti po 1-2 em na svaku stranu veea od vanjske sirine dovratnika kako bi se on mogao pomicati i pravilno namje­ stiti za ugradbu, bez obzira na eventualne pogre­ !:ike u vertikalama spaleta. 194

VELICIN! IO"'1JERJ

So------m~s.

SElUll i)( A Pd DRUC1A /tri nqjoParn;~tepma/

ill 3,som

iK

Y!!.!

3,oom

2.50"11')

Ss------min. ~So ~Eilt,m ~So>:7r'm %So?i 90,m

51. 362. Meduprozorski stupovi s pristupeima 13 '12 em i 6,5 . 12 em

VS: Ss--' maNs. U

"'9 ---­ min.

U.zi i z .. _",i71,

Za tzv. prozore »krilo na krilo«, jednostruke prozore i okvire ostavlja se istak pristupka sarno 4-6,5 em. Istak se u uzdufujackim slojevima po­

It : 1

3: 1

2,:

102. em

115" c.m

12.9crn

dz != tYl!61,i'-na

Y"I!Z n09

-1

ziola /

51. 364. Propisi za velicine otvora i stupova na zgra­ dama sa zidovima od opeke na seizmickim podruc­ jima triju najopasnijih stepena

nost najblize spalete 'od ugIa zgrade (UUg) kao i udaljenost sudaranja veznog zida (u z ) od najbliZe spalete s obzirom na debljinu zida (d z). Pri pro­ jektiranju i realizaeiji zgrada u spomenutim pod­ rucjima strucnjaei se moraju tacno priddavati tih propisa. (s1. 364).

SPECUALNI NAcIN ZIDANJA Zidanje je rucni rad koji obavljaju kvalifici­ rani radniei-zidari uz pripomoc (»podvorbu«) ne­ kvaIifieiranih radnika ili radnika niiih kvalifika­ cija. Zidarski je rad, kao ,i veCina rucnih radova. razmjerno spor i skup. Osim toga su i kod nas i drugdje zidarski kadrovi vrIo defieitarni, pa su te cinjenice za gradevinsku struku vrIo nepovoljne. Da bi se pri zidanju opekom ili bIokovima ipak postigao bolji efekt i s manjim brojem kvalifici­ ranih zidara, pristupilo se u nekim ddavama (oso­ bite u SAD i SSSR) specijalnim naCinom zidanja i izradi nekih vrsta kombiniranih zidova i zidova od speeijaInih opekarskih bIokova. Ovdje ce se sasvim ukratko prikazati neki spe­ eijaIni nacini zidanja i zidovi, ali s opaskom da u dosadasnjoj gradevinskoj praksi nisu stigli do masovnije primjene. Americki pojednostavnjeni i ubrzani natin %ida­ nja. U tom se nacinu znatno zanemanije tradicio­ nalno pravilo 0 nepodudaranju sudarnica u sloje­ virna. Taj nacin dozvoljava da se neke uzduzne su­ darnice podudaraju cak kroz pet visinskih slojeva,­ p~ se tek u .sv~kom sestom sloju povezuju veznja­ Clma. Za pnmJer se pokazuju tIoerti slojeva i pre­ sjeci jednog tako zidanog zida debeIog 1 Vz opeke i drugog debelog 2 opeke (sl. 365a) . . Organizacija samog zidanja je takva da kvali­ ficirani zidar slaie sarno prekide, sastave i lice zi­ da (krecuCi se ispred liea), a pomocni radnik ras­ prostire mort i sIaie ostali dio zida uz nalicje (krecuCi se iza naIicja). Zid debeo 2 opeke (na sliei 365b) zidao bi se ta­ ko da pomocni radnik na pocetku rasprostire mort i napreduje prema kraju dioniee, a zidar s pocet­ ka stavlja prvi sloj veznjaka (u presjeku na s[ici 365b ozn. 1) napredujuCi prema kraju. Medutim se pomocnik sa svoje strane vraca na pocetak i sIaze sIoj veznjaka (ozn. 8) uz nalicje prvog sIoja na lieu te rasprostire mort povrh slozenih komada prvog sIoja napredujuCi prema kraju dionice. Zi­ dar se medutim vratio na pocetak te sIaze sIojeve (3, 4, 5 i 6) na lieu, a iza svakog njegovog sIoja po opisanom nacinu pomocnik slaze nutarnje sio­ jeve (9, 10, 11 i 12) rasprostiruCi) svaki put mort povrh zidarevih i svojih slojeva. Dok zidar slaze ve­ znjake (13) i uzduznjake (14, 15, 16, 17 i 18), tj. slijedeCih sest slojeva, dotle pomocnik slaze jos nedostajale uzduznjake niiih slojeva (19-27) i sti­ ze da popunjuje iza zidara jos nedostajale viSe slo­ jeve. Tako se taj zajednicki rad zidara i iOomocnika ponavlja jednako za svakih daljnjih s~st slojeva. Prema podacima mogu zidar i pomocnik u osamsatnom radnom vremenu ugraditi oko 6.000 195

-I=~==\P===I 1===&=9'\====0\ -

~. ­

).­

FY==v==
2.­

/===!rl=9'f:=."=1 - ,. ­ "

nutom ameriekom naeinu. Za primjer se pokazuje naein slaganja opeke u meduprozorskim stupovi· rna s pristupcima u kojima se sudarnice poduda­ raju na vecim duiinama i kroz tri sloja (s1. 366)..

'.-'

,-_.l

I

~:::".

I===;i==

=====1I===~11

<0

~x@

y

~,.~: ;1.·:~'_" :·'!.;: ·.~:; ,[ =o!======l:"":'~";"'" ~~!t1~ ..

B-B

'.

:~~~"\~:

.. :;: •.

;,:<;D}..-....

.... :::.·i.::·

4. .s!oj

I

Zidovi od specijalno fonnfranih opekarskih blokova.. lnozemna opekarska industrija proizvodi uz obiene jos i speeijaillo formirane suplje ope­ karske blokove kojima se poboljsavaju 'pozitivna svojstva blokova, osobito s obzirom na toplinsku izolaciju, medusobnu povezanost, brzinu ugrad­ be i sl. '

.

;:,:.:

.It.s!oj

~ ..

-,,1<."---'51

Obloge od fasadne 0 eke normalnog formata. Za ove obloge predvidjeli su propisi nasih stan­ darda punu(ON-F) i suplju (0 -FS) fasadnu opeku kao i suplje opekarske fasadne blokove (OB-F). u praksi najeesce dolazi u bbzir ukupna debljina zi­ da (s oblogom) 38 em i blokovsko slaganje opeke. U takvom slaganju se u slojevima vanjskih zidova . fasadna opeka ili fasadni blokovi naizmjenee sta­ vljaju sad kao uzdufnjaci, sad kao veinjaci na liea tih slojeva, dok se na nalicja istodobno slazu ko­ madi druge vrste opeke iIi blokova, ali iste marke i uvijek s upotrebom produinog morta. Po dovrse­ nom zidanju obloiene povrsine. se odozgo prema dolje s fasadnih skela eiste i ispiru, a reske pra­ vilno i fino zagladuju produinim mortom. U visini serklaia ili armirano betonskih kon, strukcija uz njihove l'eiaje obieno se slaze odgova­ rajuCi broj slojeva obloge s polovinkama umjesto . sa cijelim komadima. Tako se radi zato da se ne bi previSe smanjivala povrsina presjeka serklaia i le­ zaja, kao i zato da se ne poremeti vertikalni ritam. "uzduinjaka i veznjaka na licima zidova (s1.. 369).

#. i 6. slo}

Sl. 367. Specija1ni zidovi s 1icem i <'na1icjem od opeke izmettu koje je ispuna od lakog betona

3.$/0)

3 ..$/0/

i .....

!.:,':~_. ~:

J. i S. slo;'

::.i. .:'.:.:.•:;.: .

:':,i:

J:,._: • :...:f._._.:: . .•.•.

/

..< ".

2;.sioj

=+'=+==~=-ll'=~.~~.::.:l..:f'.~:.·, !:_-.i;~:\.,'; .::. ._. .

__.]f,

~\E{j

: :

~r.~~

Od mnogih takvih sistema prikazuju se dva iz Zapadne Njemaeke, karakteristicna po tome sto se i vertikalne sudarniee i horizontaine lezajniee u zidu od takvih blokova lome zbog njihova spec i­ jalnog formiranja (s1. 368).

PczTni J/oj..ri

..

2.s(oj

,

2

~/oj

?r"$;(i

>

Nt-I"""7'); sloj.."i

0«

Ko~o pn.tq«no __ _. !oJad",a op
""

.tl

'

<

'."

~

/>,r; .1,(' arml?a"ob
J

.:za

'.

Sl. 369. Obloga< od tasadne opeke na zidu ad (I.~. norma1nog tormata

-I.

sfoj

8·.. S/0/Nz'

1. s ( o / , ~ ...stup 3B'51(m s . pri!t. ~5·fZcm


.lIda 6e/og 38 em

de·

,

.

~1t·MCm s prirf"p­ Sl. 368. Specija1no tormirani opekarski blokovi za . f:lma qsd2cm 1" 2.0 zidove (Zap: Njemacka)

slaganja opeke U debljim mettuprozorskim stupovima (sistem' prof. Onescika)

SI. 366.' Sovjetski nacm ck6e­

SI. 365. Americki nacin slaganja opeke, kojim se pojednostavnjuje i ubrzava zidanje

komada opeke (blizu 15 in' zida, a to je 5-6 puta vise nego sto nase gradevinske norme predvidaju za tradicionalni naein zidanja. Sovjetski nacin zidanja. U poslijeratnoj obnovi uvedeni su u Sovjetskom Savezu mnogi racionali­ zatorski i novatorski postupci u gradenju i izradi pojedinih konstrukcija kao i u naeinu zidanja (»Stahanovske metode«). Profesor OnesCik uveo je pojednostavnjeni i ubrzani naCin zidanja opekom vrlo sliean spome­ 196

?:J!.oj·

@ ... Stup

Razlieite-sisteme zidova, n~r.rtijesovite zidove. usavrsiIi su Popov i Orljankin.: Lica inalieja ta­ kvih' zidova zidaju se uzduinjacima izmedu kojih se stavlja mrsavi beton s agregatom od drobljenih otpadaka opeke, sljake. (dr(:>zge) iii drugog termic­ ki povoljnog a ctovoljno nosivbg materijala. Tanji takvi zidovi (42-50 em) ukructiju· setako da se u svaki sesti sloj mjesto uzduinjaka ugradujuve­ znjaci, ali naizmjenee, sad od liea, sad od nalicja zida tako da su tl istaci u jednakim visinskim raz­ maeima:' ugradeni u masu mrsavog betona (sl. 367a). Deblji takvi zidovi (51 em). ukrucuju se ve­ injaeima u svakom eetvrtom sloju u istom visin­ skom razmaku sa strane liea i nalieja (sl. 367b).

Neprilika je kod ovakvih specijalno formiranih blokova u tome· sto se za' prekide u zidovima . (uglove, spalete i sl.) moraju proizvoditi posebni komadi, sto se kod obien~h blokova ne mora. OBLOGE ODFASADNE OPEKE I BLOKOVA

.

..

Dobra oreka se odlikuje'ne samo svojom cvr­ stocom i drugim pozitivnim praktienim svojstvi­ rna nego i .ljepotom svojih povrsina koje na zid­ nim plohama, zajedno s dotjeranim reskama, do­ laze do naroeitog izrazaja kao »golizidovi« od ·opeke.Za takve zidove upotrebljava se fasadna opeka iii blokovi koji se priIikom zidanja ugraduju na liea vanjskih zidova kao njihova obloga.

Obloge od modularnih fasadnih blokova. N~im standardima predvideni su fasadni modularni blo' kovi s vertikalnim [OBM v (0] i horizontalnim [OBMp (0] .supljinama, ali ih nasa opekarska in· dustrija jos ne proizvodi·. . lake jos nema prakticne primjene spomenutih blokova, ima struenih preporuka za njihovu pri­ mjenu na dva nacina. . Prvi nacin u svemu je sliean naprijedopisanom . nacinu oblaganja ·fasadnom opekom normalnog formata u blokovskom naeinu slaganja; ali u mo­ dularnim mjerama. NajcesCa je debljina zidova (zajedno s oblogom) 3 M (29 em). Povoljna je upotreba fasadnih blokova kojima je leiajna povr­ sina 2 M . 1 M. Takvi se blokovi slaiu na liea zido' va naizmjenee kao uzduinjaci i veinjaci, se u preveznim uzduinjackim slojevima pocinju (zavr­ savaju) trima troeetvrtinkama. Za nalicja odgo­

pa

197

varaju blokovi dmge vrste, ali iste modularne vi­ sine i iste marke kao i fasadni blokovi. Leiajne povrsine blokova na naliejima neka su 2 M . 2 M i 2 M' 1 M (s1. 370a).

ne i sliene prostorije moraju zagrijavati poseblllm uredajima lokalnog iIi eentralnog grijanja. Topli­ na se proizvodi paljenjem ogrjeva u pe6ima iIi 10­ iistima od kojih se plinovi sagorijevanja moraju odvesti izvan prostorija i zgrada u atmosferu. U tu svrhu izraduju se u zidovima dimovodni kanali, a izvan zidova samostalni dimnjaci kao posebni konstruktivni elementi od opeke.

51. 371. Oblaga ad fasadne opeke raz1iCitih visinu

51. 370. Ob1age ad fasadne opeke madularnih dimen­ zija (dva nacina)

Dr.ugi je nacm da se obloge slaiu sarno od uzduinjackih fasadnih blokova. Za zidove debele 3 M odgovaraju fasadni blokovi Kojima je leiajna povrsina 2 M' 1 M. Za nalieja odgovaraju obicni modularni blokovi s leiajnim povrsinama 2 M . 2 M. U preveznim slojevima treba iza nalicja uzduinjaka na lieu (oblozi) stav·iti pocetnikomad s povrsinom 2 M' 1 M. Prevezni slojevi vode se sa­ rno do nalieja obloinih uzduinjaka koji teku do samog brida ugla. Svaki fasadni blok treba s blokom nalieja po­ vezati odgovarajueom iienom sponkom koja ne rda (s1. 370b).

Obloge kombinirane od fasadnJh blokova razli­ citih visina. Spomenute preporuke za primjenu obloga od fasadnih blokova modularnih dimenzija spomiaju moguenost kombiniranja slojeva veCih i manjih visina ili razliCitih vrsta fasadnih blokova eime se moze razbiti monotonija obloienih povr­ sina i postizati efekti razlieiti od onih koji se po­ stiiu oblogama od fasadne opeke normalnog for­ mata (s1. 371). DIMOVODNI KANAL! I DIMNJACI

U nasim klimatskim prilikama vladaju povre­ meno tako niske temperature da se stambene, rad­ 198

Kod nas je, osobito u manjim zgradama, jos uvijek najcesee lokalno grijanje koje se koristi ne sarno za zagrijavanje prostorija nego i za druge potrebe kueanstva (kuhanje i s1.). U svaku pro­ storiju koju treba zagrijavati »lokalno« postavlja se odgovarajuea pee s prikljuekomna za to pri­ pravljeni dimovodni kanal u zidu koji na tavanu i nad krovom postaje sarrlOstalni dimnjak. Lokalno grijanje u velikim i mnogokatnim zgra­ dama zadaje tehni~ke probleme s obzirom na raz­ mjerno velik broj dimovodnih kanala koji oslab­ rjuju zidove, pa. se u takvim slueajevima izraduju neki noviji sistemi odvodnje plinova. U znacajnijim i veCim zgradama prostorije se zagrijavaju razlieitim sistemima centralnog grija­ nja (parom, toplom vodom, toplim zrakom). PeCi s kotlovima i loiiStima su sarno na jednom mje­ stu (»eentralno«) u zgradi (obieno u podrumu) pa se prikljueujuna jedan dimnjak,a para, topla voda i topli zra:k razvodi se ejevovodima (iIi ka­ nalima) tako da radijatori iIi kalori.feri svojim ugrijanim povrsinarna griju pojedine prostorije. Za takvo grijanje prostorije nisu potrebni poseb­ ni dimnjaci. Neke vrste eentralnog grijanja uvode se poseb­ no za svaku etaiu (etaino grijanje), pa se poje­ dino loiiste prikljueuje na svoj dimovodni ka­ nal. Pojedini komforni stan moze imati svoje een­ tralno grijanje samo s jednim 10ziStem i dim­ njakom. I veei kompleksi zgrada sa svojim prostorija­ rna mogu se prikljueiti na jednu centralnu kotlov­ nicu, pa tako prikljueenim zgradama takoder nisu potrebni dimnjaei.

Najnovije je zagrijavanje prostorija prikIjuce­ njem na toplovode specijalnili pogona nazvanih toplane koje kao komunalna poduzeea mogu op­ skrbljivati toplinom citave rajone i naseIja onako kako ih vodovodna poduzeea opskrbljuju vodom, a elektro-poduzeea elektricnom strujom. Prostorije u zgradarna, prikljueenim na komu­ nalnu elektricnu i plinsku mreiu, mogu se lokalno zagrijavati jos elektricnim i plinskim pecima. Plin­ ske peCi, osim instaliranog plina, mogu koristiti i plin dobavljen u celicnim boeama. Za plinske peei potreban je dimnjak, odnosno ventilacioni kanaL Osim za zagrijavanje prostorija pri niskim vanj­ skim temperaturama i za kucanstvo potrebna su lozista i dimnjaei za mnoge pogone, radioniee i tvornice koje u svom tehnoloskom proeesu kori­ ste toplinu iIi vatru. Stijene takvih dimnjaka zi­ daju se najvise odgovarajuCim vrstama opeke.. Svrha i djelovanje dimnjaka. Sobna pee, sted­ njak, parni kotao i s1. imaju u svom donjem dije­ Iu loziste na rostilju iznad pepeliSta (kroz kojese moze propustati zrak potrebaa za gorenje). Po­ vrh loziSta su eirkulacioni kanali za dovoljno pro­ duieno prolaienje plinova sagorijevanja (a to je »top)ina«) kako bi oni sto bolje zagrijavali vanj­ ske stijene ped, ploce i pecenjare stednjaka, povr­ sine grijalisnih eijevi i kotlova. Tada plinovi kroz prikljucak iIi prikljucnu cijev prelaze u vertikalni dimovodni ka:nal u zidu iIi u dimnjak da na kraju visine kroz grlo dimnjaka odu u atmosferu (s1. 372).

Korisna Vlsma dimnjaka je vertikalni razmak od dna 10iiSta do grla dimnjaka. Za obicna kue­ na loiista i obicne presjeke dimovodnih kanala za dobru promaju odgovara korisna visina dimnjaka 3-5 ill za jedno, odnosno 5-7 m za dva iIi viSe lozista na istom dimovodnom kanalu. Sto je kori­ sna visina dimnjaka veca, to je promaja jaca. Povrsina presjeka dimovodnih kanala za obiCna

kucna 10iiSta (stednjake i sobne peCi) i za loienje drvom i ugljenom mora biti oko 200 em' za jedno iIi dva loZista na istom kanalu. Za svako daljnje 10Ziste (ali ne preko cetiri loiista svega) treba predvidjeti povrsinu za oko 80 em' veeu od prvotne. Prema prednjem, u stambenim i slicnim zgra­ dama najviSe dolaze u dbzir povrsine presjeka dimovodnih kanala od 200 em' i 280 em'. Za povr­ sinu od 200 em' odgovara horizontalni otvor u zidu s povrsinom 14 x 14 = 196 em' = 200 em'. Ta po­ vrsina u slaganju opeke odgovara za Yz . ~'2 opeke, pa je oko dimovodnih kanala omogueeno pravilno slaganje opeke. Za povrsinu od 280 em' odgovara horizontalni otvor' u zidu, tj. dimovodni kanal 20' 14 = 280 em', a to u slaganju odgovara za }4 . 0 opeke. Slijedeca je povrsina presjeka 20 x 20 = 400 em' iii }4'}4 opeke koja dosta ri­ jetko dolazi u obzir, a i slaganje opeke je oteiano jer zahtijeva debljinu preko 38 em (44,5 em). Za veea loiista, odnosno ona u Kojima treba razviti temperaturu veeu od one u kueanstvu (ve­ like kuhinje, pekarniee, radionice, kotlovnice, po­ goni, tvornice i s1.), izraeunava se potrebna povr­ sina presjeka termickim racunima. I te povrsine treba uskladiti s mjerama opeke. Za kvadratiene i pravokutne presjeke dimovodnih ka.."1ala te su mjere 27' 27 em, 40' 27 em, 40' 40 em, 53 . 40 em i 53'53 em (s1. 373).

{ 'zoo 51. 372. 5astavni dije10vi peci i dimnjaka

VruCi stupae plinova u dimovodnom kanalu lak­ je od neugrijanog ili slabije ugrijanog stupea zraka iznad grla dimnjaka, pa se zbog toga iz,vje­ snom snagom i brzinom (uzgonom) dize gore i pro­ bija u atmosferu. Tako kroz sve vrijeme gorenja u loiistu nastaje strujanje iIi promaja koja po­ vlaCi u loziste zrak potreban za gorenje, pa se go­ rivo sve bolje raspaljuje. Usijani plinovi prcilazeCi kroz cirkulacione kanale sve bolje zagrijavaju po­ vrsine i sa nesagorivim cesticama i parom kao dim izlaze iz dimnjaka. Sl

Visine dimnjaka i presjeci dimovodnih kanala. Uzgon (jakost i brzina promaje) ovisi 0 korisnoj visini dimnjaka i velicini presjeka dimovodnog kanala.

Za dobru promaju najpovoljniji je kruzni pre­ sjck dimovodnog kanala, ali ne odgovara za slaga­ nje opeke, pa se ne radi. Kvadraticni presjek di­ movodnog kanala mnogo je bolji od drugih pra­ vokutnih presjeka Kojima duia straniea ne smije biti preko jedan i pol puta veea od prve. 199

.... Obieni dimnjaei s manjim presjeeima nazivaju se uski iii ruski, a or.i s presjeeima 53 X 40 i ve­ Cim nazivaju se siroki iIi proplazni dimnjaei. Da­ nas se ti nazivi rijetko upotrebljavaju. a susreeu se u starijoj struenoj literaturi. Poloiaj dimnjaka U zgradi i prema okolici. Nije dobro da su dimnjaei izloieni osjetIjivim prornje­ nama temperature izvana kao ni drugim vanjskim utjeeajima (vjetrovima, kisi i s1.) jer te promjene i utjeeaji smetaju pravilnoj promaji. Zbog toga treba dimovodne kanale voditi u nacelu kroz sred­ nje, a ne kroz vanjske zidove zgrada. Na tavanu treba dimnjake voditi koliko je god moguee bliie sljemenu krova, kako bi sto manja visina bila iz­ nad krova. Ako dimnjak strsi iznad kose krovne povrsine u bIizini iIi u samom sljemenu, neka mu visina - grla bude barem 30 em iznad visine sljemena. Ako je dimnjak toliko odmaknut od sljemena da bi tek s visinom preko 2 m nadvisivao sljeme, onda mu se visina moie donekle smanjiti, ali ta sma­ njena visina ipak mora biti barem 1 m iznad mjesta proboja na viSem mjestu krovne plohe. Do­ bro je tako snizenom dimnjaku korisnu visinu po­ veeati solidnim nastavkom (s1. 374).

U ljetno se doba dogada da vanjska tempera­ tura padne dok dimnjak nije u funkeiji. Tada se unutrasnjost dimnjaka ohladi. tim se vrijeme po­ pravi i suneane zrake zagriju dimnjak izrak iznad

zidu debelom 38 em nisu potrebni istaei, a u poje: dinim slucajevima mogu se dimovodni kanali ta­ njim zidovima tako obuhvatiti da se u prostori­ jama ne vide .pristupei. Na zidovima debljim od 38 em dimovodni se kanali obieno vode za 12 em odmakimto od liea iIi od nalicja zida, ali se mogu voditi uzduzno sredinom tih zidova (s1. 377).

Ill: I:

. r [I, II r 11111 11 1 1 1 • 11 1 1 11

lilli' 11 11 1 1 I •• r ,1

51. 375. Dimnjaci na ravnim krovovima i krovnim terasama

dobro je dimnjake odvojiti izolaeionim zracmm prostorom od 5 em. Gdje to ostaIi faktori. dozvo· ljavaju, rjesava se takav slueaj nizanjem dimovol:l­ nih kanala okomito na lice .lida i s odmaknucern 'prvog kanala od tog Iieaza 25 em (s1. 378). Dimovodni kanali Kojima su obje straniee pre­ sjeka vece od 14 em zahtijevaju debljinu zida pre­ ko 38 em. Zbog to"ga takvi kanaIi skoro uvijek uvje­ · tuju izradu istaka (pristupaka). Takvi istaei naj­ ·cesce kvare zidne povrsine i smetaju pravilnom rasporedu .namjestaja. Zbog toga su takvi istaci povoljniji u kutovima pro,storija pa se' zajed~o s pripadajucim peCima iii lozistima raspor~duJu i rjesavaju tako da je istak u kutu sarno jedne (inanje vazne) prostorije. Ima i takvih rjesenja. · kao stojevec prikazanoi na slici 377, da se istaei ne vide ni u jednoj prostoriji (s1. 379).

~*t~lr*ii\~I~r\~J~ ~s~---i.

'~~Il

. :: I ! , I

,, ,

" III.

;;:< '100 - - - - . , - - - - - - - - ' - - - - - - - - - _ . _ . _ '- - - ­

51. 374. Voctenje dimovodnih kana1a i visine diml1jaka ob'Zirom na krovne p10he i s1jeme krova

Na ravnim krovovima neka dimnjaei strse ba­ rem 60-80 em iznad krovne povrsine. Bolj a j e visina oko 120 em. Spomenute visine vrijede ako nema drugih faktora zbog kojih ta visina ne bi od­ goyarala,. kao npr. blizina neke viSe zidne plohe iIi druge povrsiile od koje bi se strujanje zraka iIi vjetar odbijao i kroz grlo dimnjaka tIacio stu­ pac pIinova u. d i m n j a k u . ' ~o je u blizini grla dimnjaka prozor neke stambene prostorije, onda visina grla dimnjaka mora biti barem 1,50 m iznad gornjeg ruba pro­ zora (s1. 375). Nezgodno situiranje zgrade ispred stijene IIi druge neke povrsine od koje se vjetrovi mogu od­ bijati i tlaeiti na grlo dimnjaka (stijena, krosnje drveea i s1.), moZe za promaju biti fatalno, pa na to treba unaprijed misliti vee pri odabiranju gra­ dilista (s1. 376).

200

51. 376. Nepovo1jna 10kacija zgrade u'Zrokuje smetnje pravi1noj promaji

njegova grla, onda viSe nema uzgona jer je stupae zraka u dimovodnom kanalu tezi od zagrijanog . vanjskog zraka. Lozenje ne uspijeva jer tezi zrak u dimnjaku tjera dim kroz 10ziSte u prostoriju. U tom slucaju treba strpljivo nekim jaCim plame­ nom, koji ne tvori veei dim, zagrijavati unutra: snjost dimnjaka sve dok stupae zraka u njemu ne postane laksi od vanjskoga, a eim se to postigne. dimnjak naglo »poVllee«. .Sliean zastoj promaje nastaje i uslijed opceg zr:acnog pritiska u sparnim danima. . Odt1.os povrsine presjeka kanala i debljine zi­ dova Pravilo je da plohe dimovodnih kanala mo­ raju biti najmanje 12 em iIi Y2 opeke odmaknute od liea i nalicja zida u kojem su ti kanali, a isto toliko moraju biti medusobno odmaknute plohe dvaju susjednih kanala. Prema tome za kanale s povrsinama 14 x 14 em potrebna je debljina zida 38 em. . .

testo. treba dimovodne kanale provesti u sklo· pu zidova manjih debljina, pa se to rjeSava izra­ dom pristupaka na mjestima kanala. Velieina ista­ ka tih pristupaka je 26 em na zidovima debelim 12 em a 13 em na zidovima debelim 25 em. Na

Po jedan dimovodni kanal u zidu dolazi u obzir uglavnom u prizernnim zgradarna, dok se u vise­ katnim zgradama rnoraju predvidjeti skupine ve­ eeg broja dimovodnih kanala, sto ee se obrazlo-. ziti u kasnijem izlaganju. 0 brojudimovodnih kanala u skupini ovisna je duzina istaka na ta­ njim zidovima..

.

~'1

._-~;:

.,i...-,f'l

":"11

':";"11

--~,.

~o"~,,

~n

1'50

51. 379. Izbjegavanje is taka koje dimenzijc'kana1a' uvjetuju na tanjim· zidovima prostorija

ii:.····.::·~··~~:···r::>l ~~X;.:;~; :i':~~·r·i.) :~:~.{~i ·r· ·\: ;· r

'"

+-1&

':~ ;:; ,­

-t­

.. ~;

~. fa

. : ..... .... .

:

::t .:~

11~

~2H

.:so

51. 378. PreporuCljivo odmicanje dimov~dnih kan(l1a od vanjskih zidnih, osobito sjevernth .p1oha

U nekim je slueajevima potrebno dimovodne kanale vOOiti u vanjskim, pa i u opasnim sjever­ nim vcinjskim zidovima zgrada. U takvim slu~aje­ virna je razmak ·12 em od lieazida do kanala pre­ malen, pa se pri niskim vanjskim temperaturama i pod udarcima hladnih vjetrova stup plinov~ u kanalu previSe ohladuje, kao npr. vodena para koja se s rastopinom katrana iz drveta iIi uglje­ na kondenzira na stijenama, prozima ih i na Ii­ cima tvori neiZbrisive smede mrlje. Zbog toga se na mjestima dimnjaka kanali pomicu 00 liea zida 25 em (umjesto 12 em). U opasnijim sIucajevima

51. 380. Oblici i ve1icine presjeka samosta1nih dim­ .njaka (na tavanima i nad krovovima)

Normalna debljina stijena dimovodnih kanala moze biti 12 em (11 opeke), sve dok povrSina ka­ nala nije 40' 40 em. Za toliku povrsinu pri pro­ jektiranju treba odlueiti 0 eventualnom pojacanju na 25 em, sto dolazi u obzir npr. da se izbjegne ne­ 201

pozeljno zagn]avanje nekih prostorija (npr. izbi) uz takav kanal jakog lotista a s tankim stijenama. Samostalnim dimnjacima odredene s tloert­ ne dimenzije povrisnom presjeka kamila, brojem kanala u skupini i debljinom njihovih stijena. Pre­ rna tome te dimenzije pocinju s 38' 38 em i rastu u veliCinama uvjetovanim slaganjem opeke (sl. 380). ZaStita zapaljivih konstrukcija uz dimnjake. Drvene i druge zapaljive konstrukcije moraju biti svojom najbliZom stranom odmaknute od najbliZe nutarnje plohe dimovodnog kanala barem 20 em. Kad je debljina stijene 12 em, onda spomenuti po­ mak mora biti 20 -12 = 8 em od vanjske plohe dimnjaka. U praksi se prostor od 8 em izmedu vanjske plohe dimnjaka i najbliZe plohe zapaljive kon­ strukcije ispunjava iIi mrsavim betonom ili s tri reda erijepa u vapnenom ili glinenom mortu (sl. 381 ).

.

~

,~

I

-r- 9" -----.!'

I

-.f-

I

I

,

%

~o---,,-S,,<---,f---

J

u

I

-.,f- ,0

se sablone povlacile bez pretjeranog rastresanja slotenih slojeva opeke. Za slaganje opeke vrijede vee poznata pravila slaganja, a posebno se dodaje i upozoruje na sli­ jedeee: Uz nutarnje stijene kanala ne stavljati komade manje od V2 opeke(jer bi kasnije mogli ispadati). 1z istog nutarnjeg kuta kanala u istom sloju ne smiju nikad teCi dvije nego samo jedna sudarniea (kao sudarne i prevezne sudarniee u spo jevima zi­ dova). U uzduinom slaganju zida uz pocetni i zavrsni kanal izraditi ravni prekid trocetvrtinka­ ma (i u uzduznjackim i u veznjackim slojevima). Pocetke i zavrsetke istaka na lieima i nalicjima zidova uz dimovodne kanale izraditi takoder tro­ cetvrtinkama (uzduznjackim i veznjackim) u par­ nim i neparnim slojevima (s1. 382).

li,\=~

~

~&

+­

Nepcrrni slo;~l'i I u, 1:...,.,4/ uxd"i"j­

z • za.itltni /"('%
c7'z'i~pa

,[,<1;""", ;//ITl T<,_ u li'a.r.Jn.::n'o1?1, ·9!t:n~nom iIi jamotno711 mort" . 4:50

tTocetrr"i71/;~1

®.. ,Rarni'",.ekitl'­ ur. kanal

51. 381. Propisana zastita zapaljivih konstruktivnih

elemencita koji su b1izu dimovodnih kanala

#el'aT'nz'sloior'

Slaganje opeke uz kanale u neprekidanlm dije­ lovima zidova. Slate se najviSe prakticnim ili po­ jednostavnjonim tradicionalnim, ali sve viSe i no­ vim (cetvrtinskim) nacinom. Pojednostavnjenjc tradieionalnog naCina je u tom sto se u vetnjac­ kim slojevima umjesto teoretski potrebnih cetiriju vetnjackih trocetvrtinki uz pocetni i zavrsni kanal stavljaju sarno po dvije vetnjacke trocetvrtinke i tolerira se podudaranje sudarniea u duzini od ~ opeke na jednom mjestu prije pocetka i jednom iza zavrsetka skupine kanala. Za jedan dimovodni kanal 14' 14 em u normal­ no debelom zidu 38 em slotenom u blokovskom vezu po prakticnom nacinu potrebne su u sloje­ virna uzdutnjaka sarno po dvije uzdutnjacke tro­ cetvrtinke, ali u slojevima vetnjaka po cetiri ve­ injacke trocetvr.tinke i po dvije polovinke (s1. 383). Slaganjem ,opeke uz dimovodni kanal izvrsuje se prekid inace neprekidanog zida. Taj se prekid najvise oCituje na nalicjima slojeva jer se normal­ ni niz veznjaka prekida uzdutnjaeima, a normalni niz uzduznjaka vetnjacima. U skupini od dva kanala poeetak prvog i zavr­ sctak drugog slate se kao kod naprijed prikazanog jednog kanala, a izmedu kanala stavlja se u sloju uzdufnjaka polovinka u sloju vetnjaka dvije ve­ znjacke trocetvrtinke (s1. 384).

':,0

l71ez ~"?l~Y;ma -,iter/a UZdU7n}.a~Ic~

&o,'t.tnt./

(ij... Rarm· poc~ci r';.a­ I'rJ~ci irW"

51. 382. Prekidi s1aganja opeke uz dimovod'ne kanale

trocetvrtinskim komadima

Opea pravila za zidanje dimnjaka Za zidanje dimnjaka najbolje odgovara kvalitetna puna ili obicna opeka normalnog formata (ON-P). Suplja i porozna opeka kao i suplji opekarski blokovi ne odgovaraju uglavnom zbog razmjerno tankih sti­ jena na svojim vanjskim stranama uz supljine koje bi bile izlozene visokim temperaturama i udarcima celicne kugle prilikom ciSeenja. Za zidanje treba upotrebljavati produzni mort bolje smjese te istim mortom zagladivati reske na nutarnjim stranama kanala tako da. zagladene povrsine rezaka budu u istoj ravnini s povrsinama opeke u kanalu. Nutarnje se stijene kanala ne zbu­ kaju jer bi zbuka smanjila potrebnu povrsinu pre­ sjeka kanala, a osim toga bi otpadala zbog visokih temperatura i udaraea dimnjacarske kugle. Nutar­ nje stijene kanala moraju biti sto glade jer hra­ pave stijene smetaju promaji, pogotovu kad zadr­ tavanjem cade i skupljanjem katrana postaju sve hrapavije, a presjek kanala sve manji. Prilikom zidanja dimnjaka treba za svaki ka­ nal postaviti jednostavnu sablonu (kalup) da pri­ 'likom rasprostiranja morta ne bi jedan dio toga morta padao u kanal ili se cijedio po njegovim sti­ jenama. Sablone treba povlaciti poslije nekoliko izradenih slojeva prije pocetka proeesa vezanja kako bi se jos svje'zi mort na reskama pravilno za­ gladio i izravnao s povrSinama opeke i kako bi

202

Od ovih se pravila donekle odstupa karl se ope­ ka slaze na novi (cetvrtinski) nacin, na sto ce se u pojedinim primjei'imaupozoriti. I u drugim slu­ Gajevima mogu se npr. poceei i zavrseci (prezidi) umjesto trocetvrtinkama izraditi cijelim komadi­ rna ako se time postizava solidan vez. 51. 384. Prakti6ni nacin s1aganja opeke za dva dimo­ vodna kana1a u zidu debe10m 38 em

Slaganje opeke za skupine veeeg broja dimo­ vodnih kanala rjesavaju se s vee prikazanim preki­ dima uz pocetni i zavrsni kana! i vee prikazanom prekidu izmedu svaka dva kanala (sl. 385).

.:: :': ~'-

.

Nf.'pa7'ni s/ojni

~,

2.0

51. 386. 5laganje opeke za skupinu od tri dimovodna kana1a presjeka 20,5'14 em

Za kanale 20' 14 em upotrebljavaju se uzdut­ njacke trocetvrtinke ne sarno u prekidima ispred poceinog i iza zavrsnog kanala nego i na licima i nalicjima, kako to zahtijeva pravilo da iz istog ku­ ta u istom sloju ne smiju ted dvije nego sarno jedna sudarniea (s1. 386). Novim iIi cetvrtinskim naCinom znatno se sma­ njuje broj lomljenih komada, osobito trocetvrtin­ ki, ali se prije pocetka prvog i zavrsetka zadnjeg kanala mora tolerirati po jedno poprecno podu­ daranje sudarniea u duZini od 0 opeke s uzdu­ tnim ogrankom od ~ opeke (s1. 387). Cetvrtinskim nacinom mogu se rjesiti svi do sada prikazani primjeri dimovodnih kanala u zi­ dovima debelim 38 em (s1. 388). U neprekidanim zidovima debelim 51 em izra­ duju se dimovodni kanali 14' 14 em tako da im je jedna nutarnja ploha odmaknuta 12 em od liea iii o:d nalicja zida. Kad se u istom zidu kanali sta­

l:-.·.· . ~'. : ~..

,. (,'

"::.'

:':',

:.. ­

"

Perrni slojf.'ri

.....

of:

(pojednostavljeni tradieionalnij naGin s1aganja opeke za jedan dimovodni kana1 u zidu debe10m 38 em

51.

383. Prakticni

S1. 385. Praktieni naCin s1aganja opeke za skupinu veceg broja dimovodnih kana1a u zidu debe10m 38 em

io

S1. 387. Cetvrtinski naGin slaganja opeke za skupinu od 4 dimovodna kana1a 203

vljaju i prema lieu i prema nalicju zida, mijenjaju se nizovi veinjaka i uzduinjaka na lieu i na na­ licju (sL 389),

~ ~ ~1'''~ .,. . . . .·c.;,

t.

. .

Parn; sloi',;

.

.

sl"j""i

.:~

'::,;.

.

c

.

' :)

~.'~ K~pct1'ni

N"parni s!<1"yf

shied

@".Zla s ;;"m'm.cIr",,,. yoa'nim kcz.naloTT7 ·'.It·(-'t
@... Zl'd' s

.

jos trocetvrtinke i polovinke za slucajeve s jedno­ stranim i dvostranim istakom (s1. 391).

~::::: .:.

...I::

,'

Treca je varijanta s pocetkom i zavrsetkom istaka eijelim uzduinjaeima u uzduinjackim sloje­ virna i sa eijelim veinjacima izmedu kanala (s1. 395).

..

u iSlom praveu s boenim nalicjem kvadraticnog di­ jela (sl. 396). Taj slucaj je vrlo prikladan kad u dvije etaie (prizemlju i katu) treba na istu sku­ pinu prikIjuCiti po· cetiri· peCi koje su svaka u jednakom kutu cetiriju prizemnih i cetiriju katnih prostorija (soba).

•.

1;~

;.

,.'.

I;.",

~.:.. ,~

:\

::.:'.:: :".:: .. ';

dya c4'.m"Yoci

. kana!a. ./4.f-+cm

.

',;'

r-...L.--'-'''-'--

.:., :

~~ N~pa.rni s!t;Jj~"i

N"pa1'n; -sloj"".­

@ ... Zid so: ;;'up,'non-i oJ

@... ZiC/

p~t a,'",croJn;1t ,fa7la.~ fa -{It~ (I( em

.

SCl

Sk"P'·'!o.... ..d

tTi dJ'mo "o4na. JanQ.'. la ZO·flt,,,, ~ , 10

!k.,.ni .sloj'e'1:

Neparnz' ~:20

slojui

,

""

'

51. 390. Dimovodni kanali volteni po sredini zida debelog 51 em

j'20

51. .392, Izbjegnuti istaci za dimovodni kana1 u kri­ zanju zidova debelih 12 em

51. 388. Cetvrtinski nacin slaganja opeke za kana1e prikazane na slikama 383-386

51. 394. Druga varijanta slaganja opeke za skupinu kana1a na sl. 393.

Parni sloje yi

~~ r~

'.:.:0

..::

"

.

51. 391. Jedan dimovodni kana1 s jednostavnirn. iii s

. obostranim istakom na zidu debe10m 12 em.

.N~paT''f'Ii

Nepa7>77i

.sloj~i ~·tO

St 389. Dimovodni kana1i u zidu debe10m 51 em od­ maknuti za 12 em od lica iii nalicja zida .

U zidu debelom 51 em mogu se kanali 14' 14 em· voditi uzduino po· sredinizida, ali takvo rje­ senjezahtijeva velikbroj trocetvrtinki, pa se u praksi izbjegava (s1. 390). .

SJapnje opeke

lIZ

kanale u ztdovima s istaclma

i u krlZaDjima ztdova. U zidovima debelim 12 em mogU se dimovodni kanali 14' 14 em izraditi ili s jednostranim istakom 26 em ili obostranim ista­

kom po 13 em. Slaganje opeke je tradicionalnim, prakticpim i cetvrtinskim nacinom. Za jedan dimovodni kanal 14' 14 em tradicio­ nalnim nacinom po pravilima za istake i za dimo­ vodne kanale· upotrebljavaju seuz cijele komade 204

U krizanju zidova debetih 12 em mogu se istaei u prostorijama izbjeCi obilaienjem kanala svakim zidom u kriianju tako da ni u jednoj prostoriji nema istaka. Svaki se zid u kriianju mora preki­ nuti i nastaviti s lieem odmaknutim 26 em od pravea liea ·istog zida prije kriianja (s1. 392). U zidovima debelim 25 em rade se dimovodni kanali 14' 14 em s jednostranim istakom 13 em. Tradicionalnim nacinom moie se opeka slagati u tri varijante. Prva je varijanta s troeetvrtinkama na kraje­ virna istaka s polovinkama izmedu kanala u uzdu­ mjackim i po dvije vemjacke trocetvrtinke u ve­ znjackim slojevima (s1. 393). Druga se varijanta razlikuje od prve po tome sto se izm~du kanala mjesto polovinki stavljaj1i cijeli korriadi (veinjaci), zbog cega se mijenjaju duiine komada u nalicju neparnih i parnih sIo­ jeva (s1. 394).

~'20

s!ojai

.:'2.0

51. 393. Skupina od tri dimOvodna kana1a u zidu de­ be10m 25 em s jednostavnim'istakom isprecl !canala

U prvoj varijanti je u svakom dimovodnom ka­ nalu po sest vertikalnih reiaka u syakom sloju, a u drugoj i treeoj varijanti po pet i po cetiri. Naj­ manje je lomljeIiih komada u trecoj varijanti, pa je ona najpovoljnija. U krizanju zidova debelih 25 i 12 em mogu se istaci u prostorijama izbjeei odmieanjem pravca liea zidova poslije kriianja. Tako se npr. skupina od cetiri dimovodna kanala moze smjestiti u kva­ draticni tloert. Liee jednog zida debelog 25 em treba da je u istom praveu s lieem kvadraticnog dijela, a, nalicje produienog zida debelog 25 em u istom praveu s nalicjem kvadraticnog dijela. Pregradne zidove takoder treba u kriianju tako razmaknuti da je liee jednog u istom praveu s boc· nim lieem kvadraticnog dijela, a nalicje drugog

Sl. 395. Treca varijal1ta slaganja opeke za skupinu kana1a na s1. 393.

Svi do sada navedeni primjeri dimovodnih ka­ nala 14' 14 em u zidovima debelim 12 i 25 em s istaeima iIi u kriianjima rjesavaju se i slaganjem trocetvrtinskim nacinom. Taj nacin uvjetuje sla­ ganje cetvrtinki na same uglove istaka, s,to neki strucnjaci zamjeraju. Uglovi su naime mnogo viSe izloieni osteeenjima nego sto su izloiene rav­ ne plohe, a najlakse se osteeuju i izbijaju maleni komadi, tj. cetvrtinke. Obrana upozoruje da Sll kriticni dijelovi u zasti¢enim prostorima i bez teskog prometa u kojem bi dolazilo do grubljih osteeenja (s1. 397). Dimovodni kanali 20 '14 em. normalno se rje­ savaju u zidovima debelim 38 em, kako je vee pri­ je obrazloieno, a u zidovima debelim 25 em rjesa­ vaju se s jednostranim istakom od 13 em. Najbolje odgovara cetvrtinski nacin sIaganja opeke, ali 205

se i tim nacinom u slucajevima ovakvih presjeka moraju osim cetvrtinki upotrebljavati i polovinke i trocetvrtinke (s 1. 398).

Dimovodl1i kanali 27 . 27 em zahtijevaju zid de­ bee 51 Gm u kojem je najpovoljnije slaganje opeke prakticnim naCinom (s1. 399).

tavanu iIi na ravnom krovu prelaze ti dimovodni kanali u samostalne dimnjak.e. siroki dimnjaei, osobito dimnjaei eentralnog grijanja i manj' po­ gona, takoder se vode najcesee kroz zidove da na kraju prijedu u samostalne dimn.iake. Dim­

njaei veCih povrsma i krufn'h presjeka, osobito tvornicki dimnjaei, vode se kao samostalni im­ njaei na vlastitim temeljima i neovisno 0 zido­ virna zgrada.

tsy;='" ~.>

.....

"

[:.:.....

..:... :.'

r::" ,:

Parm'

slojevi qO ---2'----,j<.~ H

"

Ne!,arn~'

sla/eVG'

.­

'09,~

-------,f­

N~,,([,.ni·

.. : :::.: :'~

51. 398. Cetvrtinski naCin slaganja opeke za skupinu od tri dimovodna kanala 20,5' 14 em u zidu debelom 25 em s istakom ispred kanala

3!oJai ,;.J'------

.:'::'::.-::1

Prik/jqi"z' u

f­

pr,·:r:e771!ju.

90

-----...1<

Parnl slo.i~vi

. -.'.

. ::;.

~

51. 402. Izbjegnuti istak za kanal prikazan na sl, 401

-1. .. . I' ---"..-1 ...

:,~

~

@... Xana!u

~".Kanalu

N"paT"'; slojui i~a7l()ltra-

nom istakli

N,parn,

$10;",'

obostra.­

-;,;,,~,

N~rni sl()l~ri

~~::

I'arni-s/oj
@... Kana!uKriian;ulim­

?10m ist:elcu.

!
na/a u :ria" a'.2S,m s j~dnolt-r. istaltorn

doYa-- b~z is/aka

-1='0

51. 397, Cetvrtinski naCin slaganja opeke za kanale prikazane na slikama 391-396

•

.5loj~vi

.

-1=2.0

'-...r '"

Ni!pC27'ni .1!o.i~lIi

-L

"' ....~---""--9-()...,j'---- -A~_.... _ -_-_-_-!+~,

.

PaP'TJi slc.Ji:-Yi

.......

•...

:1

.-t '---,

~ 3'~

51. 399. Prakticni naem slagan]Cl opeke za elva dimo­ vodna kanala 27·27 em !I zidu debelom 51 em

---"----""--....a:::.-....L

' .."

90

Ni!p~r71i Sloii!lIi

-1

Jt

,,'%.o

stalra.

0.·· la~lclJl)l'na 001 ceU"" 1r
@.:.Skupr·nG ad tTl ka­

lVepa7'ni

." -r

Pami Jlajt'Yi

P",rni f/ojn-i~,.~.:.:~>L..I'-.'i

is::::!:

206

1-20

-;f--

Pa7"ni slo./ni

==W==~ ...

PaT'nl' .$Ia/~Y/"

s/ojt!yz'

.-

r: .: Pam" ..$/01,,>1

,f--1S------>!'­

---,j<­

1rZO

51. 400. Tradieionalno (povoljno) slaganje opeke za dva dimovodna kanala u zidu debe10m 25 em s jed­ nostranim istakom od 26 em

51. 396. hbjegnuti istaei u prostorijama za skllpinll od cetiri dimovodna kanala u krizanju zidova debelill 25 i 12 em

~5

N~parni

,

U zidu debelom 25 em dimovodni kan3.Ji 27 . 27 em rjesavaju se jednostranim istakom od 26 em, a rjede obostranom istakom po 13 em, Najpovolj­ nije se rjesava tradieionalnim naeinom (s1. 400). U kriianju zidova debelih 25 em jedan kanal 27 . 27 em rjesava se obieno jednim istakom 26' 26 em u jednoj prostoriji (s1. 401). Moze se rjesiti i bez istaka, prema vee obrazlozenim slucajevima za kanale manjih presjeka (s1. 402).

Slaganje opeke u samostalnim dimnjacima. Sa­ mostalni su dimnjaei zapravo kraci zidovi s jed­ nim iIi viSe dimovodnih kanala. U stambenim i slier-im zgradama uski se dimnjaci vode kao dimo· vodni kanali kroz zidove nizih i visih etaia, a nC!

Sl. 403. 5amostalni dimnjak s jednim (lijet;o) i s tri ( demo) kanala

~X:"""

:~••j.

. .:::::::' .' . .,:.~

51. 401. Dimovodni kanal 27' 27 em ukrizanju zidova debelih 25 em s jednim istakom

Slaganje opeke za samostalni dimnjak s jednim kanalom 14' 14 em je drugi izvanredni slucaj (iza spomenutog prvog slucaja za stup 25' 2'; em) ostvarenja dobro povezane zidane konstrukcije upotrebom sarno cijelih komada opeke. U svakom se sloju kanal ograduje sa cetiri cijela ·komada, a komadi viSeg sloja prevezuju komade nizeg sloja po l-1 opeke. Za skupinu dvaju iii vise kanala 14 '14 em potrebne su osim eijelih komada barem trocetvrtinke, kojima se postizava solidna poveza­ nost dimnjaka (51. 403). 207

i

Varijanta slaganja opeke u samos talnirn dim· njacima sviSe od dva kanala 14' 14 ·em nastaje upotrebom veeeg broja polovinki i sarno po dvije trocetvrtinke u svakorn sloju (s1. 404).

......

.,,...

. Samostalni dimnjaci s vecom povrsinom prc­ ~~ sjeka kanala nego u prikazanim prirnjerima mo­ raju irnati stijene debele 25 em. Za takvu debijinu odgovara ne sarno blokovsko slaganje opeke nego

--r

-1

•

1 '\

L.---L-~~--L..---I,~~

'-..r '" ~...J-----.--L---'--~...A--J, -1

J

{.li2-

Pq .,.?7l· .s!oj~ri

2,'1

.Za sanwstalne dirnnjake sa skupillanw ka11.ala 20'14 em (odnosno 14' 20 em) primjenjuje se ce­

tvrtinski naCin slaganja opeke kao povoljniji od d rugih nacina (s1. 405). .

,"4---.,1<'1"

Pa.~ni .s!oj~Yz'

-r

-r

'"

'"

....

==--::tS'1-===~) L-..-A-------JlJ

. 1'20

t="

N~parni .s!oj~y.i

,.,

',' :f:~

""

,,'

..,v

51

Parnt' .f!o/~y/ u

Ir~il

I

....

~J ~J

,(

--------+)

51. 404. 5amostalni dlmnjak s pet kanala sloten upo· rrelwm trocetvrtinskih i polovinskilz lomljenih komada

+

,---y---+--r-----, -

~

i",2. --------~,

Prlklju~i peCi i loii§ta na dlmovodne kanaIe. Propisima je odredeno da se na jedan dimovod­ ni kanal 14' 14 em moie u jednoj etaii prikljuciti jedan stednjak (s1. 409a). Isto tako mogu se na jedan kanal spomenute velicine u jednoj etaii pri­

~'

,Jj----l'-,:'

Neparni slojeri

:><

F~~iiI

r;~-r . .::. ,,:.

~:'4

;.

~ I.-A- . .J-~I'_~;j ~,\~.i

.r

'!om10~­

Nepa7"nz' s!ojui

<

jevima kruznog presjeka od 10 em promjera, a u stijenu dimovodnog kanala pret odno se uf)J'ac1uje prikljucna limena ogrliea. . LoiiSta pojedinacnih kotlova prikljucuju se na dimnjak obicno betonskim podnim kanaIom, iznu­

90,[(103_

@ . /forir,p",ujd p;ilrlj. .J !~i/­ st« na /ulczn u'skup,'n~

i,.50

>\:20

51. ~08. 5amostalni dimnjak prikazan 1U1. sliei 407 sloten cetvrtinskim nacinom

51. 410. Prikljucak dviju peci na jedan dimovodni kanala eventualno i trece peCi, koja se ne upotre­ bljava istovremeno s prvim dvijema

51. 406. 5amostalni dimnjaci 27' 27 em (lijevo)' i 27' 40 em (desno) sloieni od samih eijelih komada .opeke

Popr~cni

thadn; p~sjd: A·'" lIIl

.. o

~;:.u~;d 1\1\ HI

K

Treei izvanrednislucaj ostvarenja konstrukeija upotrebom samih eijeiih komada opekesu sarno­ stalni dimnjaei s ka11.alim 27' 27 em i 40' 27 em, s~ stijenama debelim 12 em. Za prvi se slaie po sest, a za dmgi po seda...'1). cijelih komada opeke u svakom sloju (s1. 406). Samostalni dimnjaei s ka11.alom. 40' 40 em i sa stijenama debelim 12 em slagali bi se s osam cije­ lih komada opeke u svakom sloju. Za samostalne dimnjake s kanalom 40' 40 i 53' 40 em bolje odgo· varaju stijene debele 25 em. Slaganje opeke tra­ didonainim (trocetvrtinskim) naCinom vrsi se po pravilima za slaganje pravokutnih uglova (s1. 407).

208

30lmih p~H

tift' d/moYod. kana!

0« pet cI,mOycuI.Ir07lcz!a,

'Pa'f'ni .s!o/eyi

v

51. 405. 5amosralni dimnjak scetiri kanala 20,5 '14 en;...•§loten cetvrrinskim nacinom kao 1U1.jpovoljnijim

0 . . V~T'tik P'f'~fjt1 pr/kliu.­ tka, drli'u ,.,'

~;);u 10~­

Neparni .slojui

;r

90'l.i.105--

PaT'nt :sloj~yi

51. 407. 5amostalni dimlljak eentralnog grijanja sa stijenama debelim 25 em sloten tradieionalnim nacinom

i slaganje veinjadma u oba sloja. U takvim slu­ eajevima treba u preveznim slojevima iza djelog veinjaka na svakom uglu stavijati po dvije cetvr­ tinke. U istom smisiu mogu se siagati i samnstalni dimnjaci prikazani na slid 407 (s1. 408). U prikazanim se primjerima vidi da je nalicje svakog sloja samostalnog dimnjaka tacna zrealna slika lica istog sIeja s obzirom na uzduinu os tloerta, pa se liea neparnih slojeva siaiu kao zrealna slika nalicja parnih slojeva i obratno.

51. 409. !,riklj.l1cak jednog s~ednjakq. (lijevo) iIi dviju sobnzh peel (desno) na ]edan dlmovodni kanal

klju6iti dvije sobne peCi (s1. 409b). Osim dviju sob­ nih peCi maZe se prikIjuciti i treea pee na isti di­ movodni kanal u istoj etaii ako sve tri peei nisu istovremeno u upotrebi, nego sarno dvije iIi jed­ na. Tako se npr. na onaj dimovodni kanal na koji su prikljucene dvije sobne peCi moie kao treea prikljuciti kupaonska pee koja se ne ce 10Ziti u isto vrijeme kada se Ioze spomenute sobne peei (s1. 410a). Izrada prikljucka za sobne peCiod kaijeva je peearski posao. Pri sastavijanju zadnjih, odnosno najviSih redova kaijeva spaja se zavrsni cirkuIa­ doni kanal peCi s dimovodnim kanalom prikljuc­ nom samotnom cijevi pravokutnog presjeka oko 10 X 10 em (s1. 410b). Obicno se prikljucna cijev stavija u prethodno ugradeni betonski (ili samot­ ni) okvir u stijeni dimovodnog kanala. Donji rub prikljucne djevi jedne peCi mora biti odmaknut od gornjeg ruba nize ugradene prikljucne cijevi druge peel barem za 10--15 em (s1. 410e). Pokretni stednjaci i kupaonske peci prikIjucuju se na dimovedne kanale limenim prikljucnim d· 14

Konslruktivni element!

","

·,4'

presjde

d. .... IrCJtlo~/ U

I

a-a

71(%4
!ciiltz'mal

'o_ .. _prik/ju!.z' nq fUNS e ....sabt·.,.m· kana.l/luh/ c1... _rrata lca zt:% et'ft!. e.... d&'mn;'d /rO·,fOcm f._._pocl kotICJr711"'~ f'P_

.ste~b'a za II/a!:"

Tloer!

"()nt~9 dol}' 'ela 'J

fJ .plaf/crmcz porrhh. flora I i rrJiT/a -po­ o'a spurn is"t.r. 9-4'.

kotfornia

>fa/

4'200

51. 411, Prikljucak lotiSta ispod kotlova centralnog grijanja putem sabirnog kanala (fuksa) na dimnjak

tra obloienim samotnim plocama. Na gornjoj stra­ ni takvog kanala mora biti otvor za ciseenje ka­ naia s poklopeem, Za skU'pinu od viSe kotiova, osobito u veCim ko­ tlovnieama za eentraino grijanje parom (iii to­ plom vodom) , izraduje se povrh poda a na stra· injoj strani kotlova sabirni kanal iii tuks na koji se prikljucuje loiiSte pojedinog kotla, pa taj sa ir­ ni kanal odvodi plinove sagorijevanja iz svih ko­ tlova u dimnjak (s1. 411).

209

Sabirni se kanal obieno izraduje s 10 em de­ belim stijepama ad betona M 110 s 2-5 em debe­ lorn oblogom od samotnih ploea na svim nutar­ njim stranama kanala. Na mjestima prikljucaka pojedinog kotla ostavlja se na gornjoj strani ka­ nala otvor za ciSeenje s poklopeem za dizanje. Nu­ tarnji presjek sabirnog kanala neka je oko 25% ved od presjeka dimovodnog kanala, a uspon ka­ nala prema dimnjaku oko 3%. Prelaz sabirnog ka­ nala u vertikalni kanal dimnjaka treba izraditi u pravilnom zaobljenju (s1. 412).

etaiama postavljati sa spomenutim pomieanjem. tloertnog mjesta po 26 em. Ako pak duiina ped prelazi spomenuta 92 em i ako drugi faktori to dozvoljavaju, mogu se takve ped postavljati na ista tloertna mjesta u svakoj etaii. Pomicu se za 26 em samo njihovi prikljueei koji zbog dovoljne duiine ped nisu u sobama napadno vidljivi (s1. 413a). 9'" r

~.

'JCrnj~

;<'ih,,;e

prhrlj,,;"j j' ;r'i'~"ie

dt! ~ d

:

Varijanta je vertikalnog vodenja dimovodnih kanala da se pojedini kanal vodi sarno od one etaie u kojoj je loiiste za taj kanal, pa se u torn slucaju Ciscenje vrsi na tavanu i u svalwj etazi (s1. 413b). Taj nacin dolazi u obzir sarno onda kad je Ci­ scenje u svakoj etaii moguee u sp9rednim pro­ storijama stana, a ne u sobama i onim prostori­ jama u kojima bi eiSeenje dimnjaka zadavalo ne­ prilike domaCinstvu i udobnosti stanovanja. Ako takvih neprilika nema, onda je ovaj nacin u pred­

Drugi je naCin voaenja dimovodnih kana1a s po­ vlacenjem u etai.ama. Velika je prednost toga na­ cina da u viSekatnim zgradarna 10fiSta (ped) mo­ gu biti u svim etafama n.a istom tlocrtnom mje­ stu i uvijek s jednakim prikljuckom. U etaiama naime ne mijenjaju svoje tIoertno mjesto ni ped ni njihovi prikljucei kao sto ga mijenjaju u prvo­ opisanom naeinu vertikalnog vodenja kanala kroz sve etaie. U ovom nacinu tloertno mjesto u svakoj etaii mijenjaju dimovodni kanali. Pojedini kanal jedog 10iiSta vodi se u svojoj etazi vertikalno do

'~1 : ~ .... :_~

(}zduin; pl'~!jd s p1"iJI;'uCkorn. na dmmjer;

Popr~c,,I?l'n/t-k J

"'

;>rz:

Ic!juck,,", kotler i:

50

Sl. 412. Detalji sabirnog kanala centralnog grijanja

Vodenje i povlacenje dimovodnih kanala. Spo­ m'enuto je da se na jedan dimovodni kana1 presje­ ka 14' 14 em moie prikljuCiti jedan stednjak ili dvije sobne ped, ali u jednoj etaii. Tako je npr. za manji dvosobni stan u prizemlju neke viSekat­ ne zgrade potreban jedan kanal za stednjak i je­ dan za dvije sobne peei. Ako je iznad takvog sta­ na u prvom katu istovrstan stan s istim raspore­ dom prostorija, onda i .za taj stan treba izraditi jedan posebni kanal za ~tednjak, a jedan za dvije peeL Za tred istovrsni stan u drugom katu potreb­ na su daljnja dva kanala. Prema tome u dvokatnoj zgradi za spomenuta tri stana treba predvidjeti (projektirati) dvije skupine s tri dimovodna ka­ nala u svakoj. Ako je i u podrumu predvideno neko loiiSte, npr. za kotao u praoniei rublja ispod kuhinjskih prostorija, onda i za to 10iiSte treba predvidjeti poseban kanal, pa ee u kuhinjskoj sku­ pini biti svega cetiri dimovodna kanala. Za svaku viSu etaiu s novim 10iiStima treba svakoj skupini dodavati po jedan novi dimovodni kanal. Za pravilno funkeioniranje dimnjaka najbolje je vertika1no voaenje dimovodnih kanala kroz ei­ je1u njihovu visinu i njihovo Ciscenje na tavanu. (gornje Ciscenje) i u podrumu (donje Ciscenje). Taj naCin, medutim, moie se primijeniti sarno onda kada tloertna rjesenja dozvoljavaju da lozista, od­ e nosno prikljueci ne budu na istom tloertnom mje­ stu. U svakoj viSoj etaii mora se naime priklju­ cak pomaknuti od prikljucka u nizoj etazi za si­ rinu kanala i pregrade izmedu kanala, tj. za 14 + 12 = 26 em. Skupina od cetiri dimovodna kanala u dvokat­ noj zgradi zauzima duiinu zida 4 . 26 -12 = 92 em, pa cetiri loiiSta ili ped treba na toj duiini tako postavljati da diskretno skrivaju prikljucnu cijev koja bi inace u urednoj sobi napadno .i nelijepo djelovala. Zbog toga bi se krace peci morale u 210

hii-.

y (L -••• Ji,;i~;;~;;~ ~~t;;;a;;'~' i 0~&;;'~:;;;;;;.~:;;;:t~'

Sl. 413. Vertikalno vot1enje svih kana1a od podruma do iznad krova (a), odnosno od pojedine etaze do iznad krova (b)

Vertikalno vodenje prema prikazanom primje­ ru najviSe odgovara za prizemnice, jednokatnice pa i dvokatnice, tj. za skupine do tri, iznimno i cetiri kanala, dok se za vece skupine kanala i za ista tloertna mjesta peci u etaiama kanali moraju koso povlaciti. U nepodrumljenim zgradama poCinju se dimo­ vodni kanali voditi od prizemlja, pa se na njiho­ vom dnu ostavljaju otvori za ciScenje s vratascima. CiScenje mora biti u sporednim prostorijama, od­ nosno na lako pristupnim mjestima (manje va­ mim hodnicima i pretprostorima), pa takvi sluca­ jevi viSe put zadaju pote~koce pri projektiranju.

tLYoamjeasa6i1'77i Kanal kefi J~ CiStl' u pcdrumu

nlm d/I!Ytma. rallS­ ':4,,;jl!m u l'"drznnv 1.:{OO

S1. 414. Vot1enje svih kanala od podruma do iznad krova (a) uz njihovo povlacenje ustranu iznad poda svake etaZe, da se omoguce prikljucci peci u svim etaZama na istom tlocrtnom mjestu (b)

Sl. 415. sabirni pobire kanala

nosti jer se glavni zidovi najniiih etaia sarno ne­ znatno oslabljuju s jednim ili dva kanala, dok je to oslabljenje skupinom veceg broja kanala vrlo veliko. Veca skupina se u kracim dijelovirna zi­ dova izmedu dva otvora u prizemlju ili podrumu ne moze uopce provesti, pa se i u takvim slueaje­ virna primjenjuje ovaj nacin vertikalnog vodenja kanala.

iznad poda slijedeee (viSe) etaie, a tada se pov1aCi pod kutom od 60% (ili viSe) na jednu stranu za spominjanih 26 ern, da se poslije toga nastavi ver­ tikalnim vodenjem do slijedece etaie (s1. 414). Vodenje dimovodnih kanala s povlacenjem u etazama iskusano je na mnostvu stambenih i slic­ nih viSekatnih zgrada, pa se kod nas najvise pri­ mjenjuje.

Povlacenje kanala pojedine etaze u vertikalni (hladni) dimnjak iz kojeg se u podrumu cat1a iz ostalih kanala (a), te koso vot1enje kroz etate u prefabriciranim cijevima (b)

211

Gornje Ci~eenje dimovodnih kanala u ovom na­ cinu najpovoljnije je na tavanu iIi ravnom krovu, a donje Oiseenje ili vadenje cade najpovoljnije je u podrumu, kao sto je prikazano na slid 414a. Takvim ciSeenjem nesamo da se ne smeta kuean­ stvu i udobnosti stanovanja, nego se omogueuje i smjestaj dvaju 10iiSta (peei) bilo uz lice bilo uz nalicje zida u kojem su dimovodni kanali, a omo­ gueeno je pravilnv smjestavanje i treeeg (povre­ menog) 10ziSta iii peei koja bi inace zaklanjala otvor i vratasea za Ciseenje u etazi.

,)

Varijanta je ovog nacina s don jim Ciscenjem u svakoj etai.i koja dolazi u obzir u istim slucajevi­ rna koji su navedeni za takvu varijantu u naCinu vertikalnog vodenja dimovodnih kanala. Primjer ovakve varijante prikazan je zadvokatnicu s pod­ rumom na slici 414b. TreCi je naCin vodenje dimovodnih kanala s po­ vlacenjem u etai.ama i prikljuCivanjem na sabirni kanal. Tim nacinom izbjegava se losa strana do­ njeg ciScenja 'kanala u etaiama opisana u varijan­ tama prvog i drugog nacina, a ostvaruje se dobra strana tih varijanata da se u najnizim etazama (podrumima i prizemlju) zidovi neznatno oslab­ ljuju sarno jednim, odnosno dva dimovodna ka­ nala. Gornje Ciscenje je na tavanu ili ravnom kro­ VU, a donje sarno na jednom otvoru (vratascima) u podrumu (s1. 415a). U stambenoj izgradnji cesto se prizemlja viSe­ katnih 'zgrada projektiraju za lokale i slicne pro­ storije u kojima su cesto potrebni i veCi otvori u glavnim zidovima.· Izmedu veCih otvora ostaju razmjerno kratki dijelovi nosivih zidova u koje ve­ ea skupina dimovodnih kanala uopee ne moze sta­ ti, a manja skupina toliko bi oslabila taj kratki dio zida da on ne bi zadovoljio propise 0 nosivo­ sti. U takvim slucajevima vrlo dobro dolazi nacin prikljucivanja dimovodnih kanala na sabirni ka­ nal jer tada su u prizemlju same dva (prizemni i sabirniY iIi tri (podrumski, prizemni i sabirni) ka­ nala, a u podrumu sarno jedan (sabirni) iii dva (podrumski i sabirni), bez obzira na broj etaza i broj kanala u viSim etazama. tJ ovom nacinu nastaje neprilika kad se stupci zraka u dimovodnim i sabirnom kanalu toliko ohlade (jer nisu neko vrijeme bili zagrijavani) da su tezi od stupea vanjskog zraka iznad grla dimo­ vodnih i sabirnih kanala. Tada dolazi do zastoja promaje i protutlaka, pa dim iz 10ziSta jedne etaie putem sabirnog kanala moze zalaziti u prikljuceni kanal druge etaze i kroz 10ziSte prolaziti u prosto­ riju druge etaze, odnosno drugog stana. Zato je dobro da se u najviSoj etazi (eventualno i na ta­ vanu) na sabirni kanal prikljuci jedno 10ziSte koje ee sabirni kanal zagrijavati barem toliko da nje­ gOY zagrijani (olaksani) stupae zraka povlaci dim iz nizih 10ziSta toliko da se izbjegne dimljenje u prostorijama niZih stanova. Kao cetvrti naCin primjenjuje se u praksi ko­ so vodenje dimovodnih kanala prefabriciranim ci­ jevima (sl. 415b). Taj je rtacin medutim vrlo dobar za kanale u monolitnim (nabijenim, betonskim) zidovima, a u zidovima od opeke nepozeljno je tesanje opeke 212

uz cijevi i upotreba sitnijih lomljenih komada na onim mjestima zida koji su vee samim suplji· nama kanala oslabljeni. Za takve kanale upotrebljavaju se samotne, ke­ ramicke, azbestno eementne i betonske cijevi koje se u monolitne zidove vrlo lako postavljaju i ugra­ duju, dok se u zidovima od opeke taj naCin uspje­ sno zamjenjuje jednostavnijim i jeftinijim napri­ jed opisanim drugim nacinom vodenja dimovod­ nih kanala i njihovim povlacenjem u etazama. kako je prikazano na slici 414a. Svako povlacenje dimovodnih kanala u etazama ., ,.... mora biti usmjereno uvijek na istu stranu u sva­ koj etaZi jer bi usmjeravanje na protivne strane otezalo i onemoguCilo ciscenje. Kroz eijelu 'visinu stropa i serklaia kanali se uvijek moraju voditi vertikalno, a povlacenje tre­ ba paceti iznad kote poda pojedine etaze. Tim se omogueuje lakse i jednostavnije probijanje zida iii stijena dimovodnih kanala u slucaju njihova za­ cepljenja. Eventualni otpaci morta pri nepazljivi· jem zidanju zaustavljaju se na pocetku kosine ka­ nala i smanjuju mu povrsinu. Zbog toga ce se na tom mjestu zaustaviti i drugi krupnijl predmeti koji mogu dospjeti u kanal nenarnjerno, a katkad na ialost namjerno i zlobno. Pustanjem dimnja­ carskekugle moze se lako ustanoviti na kojoj je visini, odnosno u. kojoj je etaii kanala zacepljen, pa je probijanje zida od opeke u maloj visini iznad poda lakse i brie od probijanja poda i armirano­ betonskih stropnih konstrukcija i serklaia u visini samog poda jedne etaie i ispod plafona niie etaie. Pocetak vodenja iznad 'kote poda pojed,ine etaie prikazan je primjerima na slikarna 414, 415 i 416, dok neznatna kosina u primjeru na slici 415 b nije opasna, pa se slobodno moze voditi i kroz visinu stropa. Najobicnije je povlacenje dimovodnih kanala pod 60' prema horizontali, odnosno pod 30' prema vertikali. Pravilnim. povlacenjem nastaju na dvje·

rna suprotnim straniearna svakog kanala po jedan tupi ugao i tupi kut na donjoj i po jedan takav kut i ugao na gornjoj strani na mjestima prelaza iz vertikale u kosinu. Tacke svih donjih i gornjih kutova i uglova u uzduznom presjeku cijele skupi­ ne kanala moraju biti u praveu usmjerenom pod 15° prema horizontali jer se sarno tada ostvaruje jednaka povrsina presjeka vertikalnog i kosog di­ jela svakog kanala (sl. 416a). Za skosene strane svakog kanala treba pojedini komad opeke pravilno klesati nabrusenom sjeCi­ com zidarskog cekica, ali sarno do poloviee visine. Drugi dio visine treba zapuniti produznim mor­ tom, a poslije svakih par slojeva treba taj mort zagladiti zajedno sa zagladivanjem ostalih reiaka u pojedinom kanalu. Na gornjoj povrsini skosenja svakog kanala, na koju ce priIikom ciScenja udarati dimnjacar­ ska kugla, treba ugraditi zastitnu celicnu plocicu. Na dva· tupa ugla u svakom povlacenju svakog kanala treba ugraditi po jedan komad celicne sipke kruznog presjeka. Plocica stiti pregradu iz­ medu kanala od osteeenja i probijanja, a sipka stiti uglove od glodanja i zasijeeanja uiem prili­ korn spustanja i dizanja kugle (sl. 416b). Ciscenje dimnjaka Dimnjaci onih 10ziSta koja su u dnevnom pogonu moraju se cistiti barem je­ damput mjesecno, sto u gradovima i naseljima od­ reduju i reguliraju komunalni propisi, a izvrsuje dimnjacarska sluiba. CiSeenje uskih dimnjaka obiCnih loziSta obavlja se pustanjem i dizanjem celicne kugle na uzetu (konopeu) kroz grlo dim­ njaka iIi k~oz otvore u najviSim dijelovima dim­ njaka (na tavanu iii na ravnom krovu, eventualno i na skosenom krovu, ali s osiguranim pristupom i mjestom za stajanje). Kugla obija skrutnutu i ispecenu katransku smolu i prikupljenu cadu po stijenama kanala. Poslije kugle upusta se u kanal specijalna kefa na celicnom uzetu, pa se tim fini­ jim ciScenjem dopunjuje grubo ciSeenje (obijanje) kuglom. U pojedinim slucajevima primjenjuje se »ispaljivanje« dimnjaka i neki drugi zahvati za te­ meljitije Ciseenje.· Opisanim »gornjim ciSeenjem« cada i katran­ ske krhotine padaju na dno dimnjaka gdje se pd­ likom zidanja iii betoniranja ostavljaju otvori i ugraduju vratasea za pobiranje i odnosenje skup­ Ijenog materijala. To je »donje ciSeenje«.

i­

~

.

li:

~\

,"

0 . . PT'cui/no poy/aft­ ®.. kana/a Zait/ta d,moyoclnil, otlOJ1elmp nj~ /~dn~ Jiupil1t!

dimc"
KI/(­

$/IJ'" " (,{um r'3/mja­

p"i/ii#7f'1

-I: ~o

Sl. 416. Detalji povlacenja kanala iZmld podovQ pojedinzh etaia

i nutarnja i vanjska vrata sa zgodno skosenim iii profiliranim rubovima za pravilno sjedanje u okvir tako da se sigurno drie u okviru vlastitom teii­ nom, nemogu pasti u kanal, a mogu se lako izdig­ nuti i izvaditi na vanjsku stranu (s1. 417a).

Za gornje ciSeenje ostavljaju se otvori za svaki kanal pojedinog dimnjaka s donjim rubom viso­ kim 80-100 em iznad poda tavana Hi ravnog kro­ va. Ako dimnjak ravnog krova ne prelazi visinu od 120 em iznad povrsine ravnog krova iii ako se na veeoj visini osigura posebno stajaliste 100-120 em ispod grla dimnjaka, onda se gornje ciScenje obavlja kroz grlo dimnjaka. VrataSca na otvorima za gornje elseenje pro­ izvode poduzeca i pogoni betonskih prefabrikata kao dvostruka betonska vrataSca. Ima vise siste­ ma takvih vratasaca, ali su svima sastavni dijelovi okvir s nutarnjim otvorom najmanje 12 x 14 em

~",f.,f-,- H.

--i"

PP(Jj~1c u'fT"l
."og oit-ira $

1?t;Z­

ta~·dma.

Tlorrt, i1'1/U/ t' pr~J/cf<- okvira.

@... Jedno.str-uka

vratasca.

Sl. 417. Dvije vrste betonskih vrataSca na otvorima

za ciScenje dimnjaka

Za donje Ciseenje ostavljaju se otvori sa svojim donjim rubom takoder oko 80-100 em iznad poda, osim u slucajevima kada je prikljucak 10ziSta pre­ nizak, pa se i otvor za ciSeenje, odnosno dno dim­ njaka ostavlja niie, ali jos toliko iznad poda da se moze podmjestiti posuda za pobiranje mate­ rijala. Takav slucaj prikazan je za kanale jpodrum­ skog lozista na slikama 413, 414b i 415a. Vratasea na otvorima donjeg ciScenja obicno su jednostru­ ka s viSe sistema utora i pera za dobro pristaja­ nje vratasaea u okvir (s1. 417b). Za ,skupine dimovodnih kanala vratasca se po­ stavljaju na povoljnoj strani dimnjaka iIi zida u horizontalnom nizu, kako za gornje, tako i za do­ nje ciSeenje (51. 418a). Poseban je slucaj ostavljanje otvora za donje ciScenje na ceonoj strani zida u kojem su dimo­ vodni kanali kad se iz nekih razloga ne mogu osta­ viti na uzduznim stranama toga zida. Tada se otvo­ ri i vratasea postavljaju jedna povrh drugih, a dno svakog viSeg kanala povrh nizeg mora biti od dva sloja opeke (s1. 418b). 213

Zavrieci gornjih krajeva dimnJaka. Gomji kra­ jevi dimnjaka izlozeni su ne sarno jakom zagrija­ van'u plinovima sagorijevanja nego i drogim utje­ eajima stetnim i opasnim za njegovu izdrZljivost i trajnost. testo na zagrijane i osusene povrsine dimnjaka padne jaka i hladna kisa. testo se u zimskim danima zagrijavanjem dimnjaka topi na njemu snijeg i led, pa se preko noei, kad je on izvan upotrebe, opet smrzne.. K tome se pridru­ zuje i stetno djelovanje elemenata u kemijskom sastavu plinova sagorijevanja.

grla dimnjaka i letvieama za okapnice na donjim stranama istaka. Treba upotrijebiti beton M 160, a jos bolje M 220, a vanjske povrsin€ zagladiti ee­ mentnim mortom smjese 1: 2. ~od nas se mnogo izraduju jednostavne kape poput ploca s otvorima, s istaeima po 5---6 em na svaku stranu i s okapnicama, te s visinom 6--8 em na rubovirna i poviSenjem prerna sredini da se do­ bije nagib 10%-20% (s1. 419).

I

,t

I.

1

,

:: -: ­

I

U

I

I

§j§ ­

I

3tIE t ,

',:,~

,

I I" : :'0«.-­

-.:: . ,>. ',:.-' ~l:-/"-,,-1--; ,:,,--_, ~--';__ ;

,j<-fZ+ i~-.I'-iZ-.l'­

. - - - - - - -.- - - - - -,-: n

~t .....

~~l!~

;

OlD

'"

,

,

"":or ~

-.::

8··. -nom f/rataica u hopizontal­ (8... JlrataJca jedna po­ Tliz." 1=50 vrh drw;ih

+ ­ 3'----01' Vtrtik. ~Jjek

~

IZ'lled sPT"iiula

"'0

povrsine. Takav se zavrsetak moze pod zbukom sasvim sakriti, a moze se pogodnim oblikovanjern naglasiti (s1. 422).

• - 'I<

&~

.r~,f

~

4

Zbog izlozenog treba gomje dijelove dimnjaka (na tavanu i iznad krova) zidati odabranim koma­ dima pune opeke normalnog formata u produze­ nommortu, a suplja opeka i blokovi ne dolaze u obzir. Osim toga treba gomji kraj oko grla dim· njaka zavrsiti betonskom plocom s otvor.ma koja se naziva glava dimnjaka iIi dimnjacka kapa. Stijene dimnjaka na tavanu treba ozbukati gru­ bom zbukom bolje smjese, da se potpuno zapune reske i sprijeci iskakanje iskre kroz eventualno nedovoljno mortom zapUi'1jene sudarnice. Vanjske povrsine dimnjaka iznad pokrova eri­ jepom najcesee se ostavljaju gole, ali se reske mo­ raju fino zagladiti produfnim mortom. Takvi su dimnjaci u skladu s krovnim povrsinama od razli­ citih vrsta crijepa. Na krovnim povrsinama svjetlijih boja koje da­ ju npr. azbestnoeementne pokrovne ploce, kao i na ravnim krovovirna, obicno se vanjske s-tijene zbukaju nekom vrstom plemenite iIi kamene zbu­ ke u odgovarajucoj boji kako se dirnnjaci ne bi napadno isticali. Glave dimnjaka iIi dimnjacke kape obicno se izraduju na lieu mjesta betoniranjern u priredenoj i ucvrscenoj oplati te s cilindrima (sablonarna) za

..-,

- : -,- I

0

'"

--------~lJ ,

1'2.0

51. 421. Puna betonska ka/?a na zidanim stupicima uz grlo dzmnjaka

Poprecni ppt'Jjel<

-:t?j'-J I

....

I

._" •••-.

. i·' - .... . ~, ,I

..,j.- .,J<- S6 - - , / ' - 8 ¥­ ~ 54

0 ..

"""t+,~-./'­ U-,f­ ---,l<-- ~11-------r-

,r

Kose ploht oibu.ka7lt! pl~mt?'2itcm ibuKom

I

. ­ - ... -j i t - , / ' - - ;a ----f----l1

+

~

....

lc

-",,1jtnim kamtn07W

1:

.-1

51. 419. lednostavna betonska »glava« iii »kapa« dimnjaka

" " -: :I

Istaci na robovima kape mogu prouzrokovati nepovoljno kovitlanje zraka pri udarcima vjetra i srnetati pravilnoj prornaji, pa se izraduju kape s neznatnim istacima i u razliCitim oblieima (sl. 420). Rjede se primjenjuje inaee dobar nacin pokri­ vanja dimnjaka arrniranobetonskom kapom bez otvora. Kapa se postavlja na stupiee od 0' 0 ope­ ke u dva iIi tri sloja, pa dim izlazi kroz otvore ' . izmeau stupiea na sve cetiri stra..'1.e umjesto uvis (s1. 421).

' .... ·1

,,-' ,,-I ',.:j

I

I

-t

(~r.l
1: 2.0

51. 418. Postavljanje vrataSaca na otvorima za Cisce­ nje u horizonta1nom (lijevo), a katkad u vertikalnom (desno) nizu

214

opekom, ali je slaganje nezgodno i zahtijeva pra· vilno lomljenje i tesanje svakog komada, a vanj­ ske se kose plohe moraju svakako zbukati. s1. 423a). Drugi je nacin zidanje povrh betonskog vijenea sjekomice slozenom opekom i oblaganje strana priklesanim lomljenim kamenom. Taj naein dolazi u obzir ako su na zgradi barem pojedini njezini dijelovi vee obradeni kamenom i ako je za vrstu zgrade i njezinu okolicu takva obrada prikladna. (s1. 423b).

I

f f

Za dimnjake koji se ibukaju plemenitom iIi ka­ menom ibukom obicno se ne izraduju betonske kape, ali je dobro oko grla dimnjaka izraditi be­ tonski vijenae koji se moze zbukati kao i zidane

to

51. 423. Dimnjaci u obliku krnje piramide izvana oibukc.ni (lijevo) ili oblozeni priklesanim lom1jenim kamenom (desno)

Iznad grla ibukanih dimnjaka moze se posta­ viti natkrovak od metalnog lima na metalnim sta~ povima. Neprilika je sto metali opcenito nisu ot­ porni protiv nekih sastojaka (npr. sumpora i fos­ fora) u plinovima sagorijevanja. Najbolje odgova­ ra bakar, ali se dosta upotrebljava i poeineani ee­ lieni lim koji se nakon dotrajalosti zamjenjuje novim (s1. 424).

51. 422. Dimnjaci oibulcal1i kamenom iIi plemel1itom zbukom s nenag1asenom (lijevo) iIi naglasenom ( desno) glavom

51. 420. Betonske kape s neznatnim istacima i bez istaka, razlicitih oblika

U nekim slucajevima postize se povoljan izgled dimnjaka s kosim urnjesto vertikalnim vanjskirn plohama. To se postize prvenstveno kod ni'skih dimnjaka, tj. kod onih kojima razmjerno mali dio strsi iznad krovne povrsine. Dimnjak se na tavanu zida normalno, ali se prije proboja krovne plohe zavrsi betonskim vije-neem istaknutim preko do­ njih kontura dimnjaka za onoliko koliko traZi predvideno prosirenje na donjoj strani zavrsnog dijela dimnjaka. Iznad izradenog vijenea pocinje se zidati zavrsni dio dimnjaka sa stranicama koje se prema gornjoj strani suZuju. Zidati se mo~

I

,', .. :

I

L

j" .I

"I '. ~

I

:.'

~L:. I

:

:;

=t.....

I

,I. .••

-,.1

;.Soil<--

/Z91. Fa str.

,

38 -----,I< ~

rat. pru/rk i:ZO

51. 424. Natkrovak iznad grla dimnjaka od metalnoo lima na metalnim driacima .,

215

Za postizanje bolje promaje u dimovodnim ka­ nalima i za njihovu zastitu od smetnja koje uzro­ kuju udarei vjetra ugraduju se u grla dimnjaka speeijalni nastavci od metala iIi umjetnih kamenih masa. Najjednostavniji su takvi nastavei od pocinca­ nog eelienog lima kruznog presjeka s promjerom ako 16 ern, s eunjastim iIi ravnim natkrovkom. Sluze uglavnom za povisenje, odnosno izdizanje grla dimnjaka kad je uno ispod visine sljemena i pod udarcima vjetra (s1. 425a i 425b).

I

I

1

-­ ~­

1-­

@I

@I

/z.91. ~ -"''''Ji

Iz'jl. ~Pruj.

1,,0

S1. 425. Limeni nastavci s natkrovcima i dijeiovima

::a "isisavanje
Druga je vrsta limenih nastavaka udesena tako da vjetar isisava dim iz dimovodnih kanala.. jma sistema s pokretnim gornjim dijelom, pa taj dio vjetar okrece bas tako da zasticuje grlo dimnjaka od direktnih udaraca vjetra i pri torn isisava dim (s1. 425e). To je dobro dok gornji dio i osovina ne zarda ili se iskrivi pa se prestane okretati. U torn slueaju takav nastavak moze biti vise stetan nego koristan. Bolji su nastavei s nepokretnim gornjim dijelom udesenim za istu svrhu (s1. 425d). Specija\ni dimnjaci od prefabriciranih cijevi iIi blokova. (}pisani dimovodni kanaIi i dimnjaci mo­ raju se izraditi strueno i pomnjivo, pa posao na dimnjaeima usporuje zidanje glavnih zidova. Ubr­ zanim radom i nedovoljnom pafnjom mogu a­ stati takve pogreske (npr. neravne stijene kanala, nejednake povrSine presjeka pojedinog kanala, is­ padanje manjih lomljenih komada i njihova izbi­ janje prilikom eiscenja, osobito u zavojima i s1.), koje se iIi tesko iIi nikako ne mogu naknadno po­ praviti. Osim toga i u dobro izradenim dimovodnim ka­ nalima i dimnjaeima testo nastaju neprilike s pro­ majom, osobito u prvim godinama njihove upotre­ be, najviSe zbog jos neosusenog marta u stijena­ rna kanala. Viafne stijene rado upijaju vlagu koja se pri gorenju drveta i lignita isparuje i s dimom krece kroz kana e, pa se vlazne stijene ne suse nego jos viSe viaie. Vlazne stijene se Iako ohla­ de, a s njima i zrak u kanalima, pa nastaju velike smetnje u promaji. Zbog spomenutih, a i zbog drugih razloga (npr. zbog pomanjkanja mjesta koje zahtijevaju vece

216

"

skupine dimovodnih kanala i zbog oslabljenja no­ sivih zidova takvim skupinama), pronalaze strut­ njaei nova rjesenja. Skoro sva ta nova rjesenja prihvacaju kao najpovoljnije odvodenje plinova sagorijevanja, odnosno dima, kroz prefabrieirane (tvornicki proizvedene) eijevi iii blokove. Jedan takav jednostavan naCin postavljanja i obzidavanja eijevi ad samota, azbest-eementa iii drugog vatrootpornog materijala spomenut je i prikazan na slici 415b. Cijevi se ugraduju u zid debeo 38 ern, pa ostaju razmjerno tanke stijene kanala uz liee i nalieje zida. Zbog toga se kana I i zrak u njemu moze hladiti kao i u tradieionaI­ nim kanalima bez ugradenih eijevi, ali je prednost za promaju glatka povrsina svih nutarnjih stijena kanala i brzina ugradbe. Dosta jednostavan naein, koji je u Austriji ispi­ tan, patentiran i odobren, jeste i vodenje tzv. Ther­ mophor (termofor) cijevima. To su samotne cijevi kruznog presjeka duge 100 ems glaziranom nutar­ njom povrsinom i koleakom na jednom i ravnim zavrsetkom na drugom kraju. Termofor-eijevi mo­ gu se primjenjivati na dva naeina. Prvi je naCin primjena cijevi u skupinama. Upotrebljavaju se eijevi s nutarnjim promjerom 17,5 ern (povrsina 306 ern') koje vode kroz etafe u istom smislu kao zidani dimovodni kanali, ali se na ove mogu u svakoj etazi prikljueiti po tri IoziSta. Oko eijevi se stavlja mineralna vuna iii sIi­ ena toplinska izolacija koja se obuhvaca krovnom Ijepenkom i obzidava zidom debelim 12 ern na lieu i nalieju tako da je ukupna debljina izmcdu liea i nalieja 51 ern. Ispod koleaka svake cijevi stav­ ljaju se Iomljeni komadi opeke (kao veznjaci) iii se u visini jednog sloja izraduje betonski vijenae koji preuzima tezinu cijevi i fiksira njihovo mje­ sto i smjer (s1. 426).

Drugi je naein voaenje jednog kanaia kroz sve etaZe. U najnifoj etaii prikljueuju se do tri lozi­ sta na kanal od eijevi spomenutog najmanjeg pro­ mjera 17,5 ern, a u slijedecoj etazi i u svakoj alj­ njoj etazi kanal se prosiruje postavljanjem cijevi veceg promjera putem redukeionih komada. Pro­ sirenja se izraeunavaju termiekim raeunom. U sva­ koj viSoj etazi mogu se prikljuCiti po tri lozista, a voditi se moze vertikalno kroz sest etaza. IzoIa­ cija i obzidavanje je kao kod skupine kanala, ali s odgovarajucom vecom debljinom zida.

Njemaeki su patent Schofer (sofer) - cijevi iii biokovi za dimnjake. Izraduju se 00 uetona s agregatom od drobljene opeke tlaeenog pod vi­ sokim pritiskom u celienim kalupima. Pojedini su blokovi s jednim iIi s vise dimovodnih kanala ra­ zliCitih presjeka (12' 12, 14' 14, 20' 20, 25' 25 i 30' 30 ern). Stijene kanala su debele po 3 ern kao i vanjske stijene bloka koje- zatvaraju 4 ern siroke zraene izolaeione kanale. Visina bloka je 67 ern. Nutarnje stijene svakog bloka izdignute su za 6 ern iznad visine vanjskih stijena, pa je time sprije­ eeno horizontalno pomieanje blokova jednih iznad drugih. Osim normalnih blokova pojedine vrste ima i komada s otvorima za prikljueke, otvorima i vrataseima za eiscenje i posebnih komada za za­ vrsetak dimnjaka na gornjem kraju. Spomenuti izolaeioni kanali na vanjskim stranama blokova mogu sluziti kao ventilaeioni kanali za prostorije u pojedinim etazama (s1. 427). Sofer-blokovima su slieni Isolith (izolit)-bloko­ vi iii cijevi. Ti su blokovi osobito povoljni za jaea IoziSta koja zahtijevaju vecepovrsine presjeka ka­ nala jer su dvostruki redovi zraenih kanala u ovim blokovima vrlo dobri toplinski izolatori (s1. 428).

Of)

T B· 1M--it--it-->HlW U

..01.-­ I.

I

:i

,

Zav,..J.ni 6/"kovi oS tri Ican'ata i 91aya / kapa.j aimnia.Ja.

,

..

.'~

.. <»

,.~

:,

'"

"

,

,;.

~

..~::'; . . .:::.:··~··!:!l

";'12,J+- U -+-IV+ ,~

10

HOl'(... pr....rj~k

.;

n"rmalno
+iii,"+- '01.~~

....

;;

iZI ' ; ' "

"

~ J

¥~rt>1c. p"~.rj(i sloI~71'!h bk. IrDI't:£

1: 2.0

o

..

o

Si. 428. holit biokovi (cijevi) za dimnjake

Osim spomenutih vrsta blokova iii cijevi za dirnnjake proizvode se u inozemstvu i mnoge dru­ ge vrste. Medu njima posebno se istiee jedan beI­ gijski patent sabirnog dimnjaka koji je i kod nas prihvacen, pa nekoliko nasih tvornica proizvode njegove elemente. To su Shounth (Sunt)-blokovi iIi Sunt-cijevi za Sunt-dimnjake (s1. 429).

/ifalmutr' i.".,.~~
I

I

,f.-U -,f.- t" ~ ,(

51

,,'v

Horizon! p.,.~sj~k It/ocr!/

Si. 426. Skupina od tri termofor-cijevi, dozidane obiozene izolacionim materijalom

Si. 427. Dimnjak od prefabriciranih lakobetonskih blokova s tri kanaia (za tri etate) sa zavrsnom ka­ pom udeSenom za isisavanje plinova

Ti dimnjaci funkcioniraju tako da jedan sa­ birni iii maticni kanal veceg presjeka (obicno 20' 20 = 400 em2 ) tece vertikalno od podruma do iznad krova. Neposredno liZ sabirni kanal tete u svakoj etazi prikljucni iii sekundarni kanal rna­ 217

---­ r :r -t ---1--t --~ II

!.

_ff

~

kf'(}

I [}rtlJO I 'jl.A

...I

~ "-,

....

I

J. Ii

1

p,iili, liN, "Ia~ !

~I -h1okovi A

...., o

Mold3

hlole C

S1. 429. Shount (5unt)-blolwvi i kapa s pri1}"lierom, za

postavljanje u cetverokatnoj stambenoJ zgradz

218

njeg presjeka (obieno 12' 20 = 240 em') koji je na svom gornjem kraju (u visini stropa) zatvoren 'prema prikljucnom kanalu ~iSe eta~~, a otv~ren prema sabirnom kanalu. Veea l?~vrsma pre~~ek~ sabirnog kanala, njegova veca vlsm~ te Spe~l]al~l zavrsetak iIi kapa na njegovu gorn]em kraJu OSl­ guravaju stalan uzgon pIinova sagorijevanja odno­ sno povoljnu promaju (s1. 429d), Dimnjak sa spomenutim velicinama presjeka kanala moze se voditi kroz sest visinskih etaZa s normalnim prikljuceima lozista u svakoj etaZi. Za pojedini dimnjak potrebne su dvije (eventu­ alno tri) vrste blokova i jedna dimnjacka kapa. Ti se elementi izraduju ad betonske smjese u kojoj je agregat drobljena opeka, a vezno sred­ stvo LafarZ-eement. Smjesa se pod visokim tlakom tlaci u metalnim kalupima. GIavni blokovi slaZu se jedan povrh drugog od poda do stropa svake etaze. U tim blokovima su vertikalne supljine za sabirni i prikljucni kanal spomenutih povrsina presjeka s 3 ~m de"?eIim sti­ jenama, pa su vanjske tloertne dlmenZl]e bloka 41' 26 em a visine obicno 25 em (s1. 429a). Neka naSa poduzeea donekle smanjuju povrs~­ ne presjeka kanala i poveeavaju visinu, p~ .su van]­ ske dimenzije njihovih blokova drugaCl]e (npr. »Sigma« u Sarajevu 40' 25' 25 em, »Gradis« u Lju­ bljani 38' 26 '39,7 em). Za svaku etafu potreban je jedan ovakav blok s otvorom i vrata5cima za ciScenje na sabirnom kanalu, koji se ugraduje izna? poda svake etaz~, i jedan blok s otvorom na sablrnom kanalu za pn­ kljucak 10ziSta. Druga vrsta blokova su stropni bIokovi koji se ugraduju sarno povrh najviSeg glavnog bloka nue etaZe, dakle u visini stropa. Stropni blokovi mjesto supljine za sabirni kanal imaju masivnu stopu ko­ ja se u uzduznom presjeku bloka vidikao povr­ sina Jlravokutnog trokuta kojem je jedan siljasti kut na donjoj vanjskoj, a drugi na gornjoj nutar­ njoj ivici sabirnog kanala. Ovi blokovi spomenu­ tom stopom odvajaju prikljucne kanale nize i vise etaZe i propustaju plinove sagorijevanja iz priklju­ cnog kanala nize etaze u sabirni iIi maticni kanal (s1. 429b). - Za najnifuetaZu (podrum) mogu se upotreblja­ vati blokovi sarno s jednom 5upljinom koji svojim dimenzijama odgovaraju glavnim blokovima bez . pregrade. izmedu sabirnog i prikljucnog kanala (s1. 42ge). Na kanal slozen od ovakvih blokova u najnizoj etaZi mogu se prikljuciti 10ziSta, a potreb­ ni su i odgovarajuci blokovi s otvorima za ciScenje i za prikljucke. Dimnjacka kapa izraduje se od nekoliko dije­ lova. Najprije se postavlja specijalni blok s vanj­ skim dimenzijama kao 5tO su dimenzije glavnih blokova, ali sarno s jednim otvorom koji iz pra­ vokutnog na donjoj strani prelazi postepeno ukru­ zni obIik na gcrnjoj .strani. Na ovaj se. bIok po­ stavlja pokrovna ploca pravokutnog tloertnog obIi­ ka s kruinim otvorom na sredini koja odgovara kruinom otvoru zavrsnog bloka. Vanjski rubovi pokrovne ploce prelaze preko vanjskih rubova ob­ zidanih blokova, a na donjoj im je strani okapnica.

Povrh -pokrovne ploce stavlja se 4-6 specijainih prstenova, svaki s 3 iIi 4 noge. Povrh zadnjeg prstena stavlja se zavrsna ploca iIi poklopae, ta­ koder na spomenutim nogama. Povrsine prstenova i donja povrsina poklopea svojim oblikovanjem omogucuju isisavanje zraka ili plinova iz sabirnog kanala pri gibanju vanjskog zraka, odnosno vje­ tra (s1. 429d). Ima sistema u kojima se pokrovna ploea izra­ duje tako da joj otvor prelazi iz pravokutnog obli­ ka na donjoj u kruinina gornjoj njezinoj strani, pa u tom sistemu nije potreban spomenuti speci­ jalni blok za takav prelaz. Svaki dimnjak od Sunt-blokova treba da je ob­ zidan barem 12 em debelim zidom od svog dna do pokrovne pioce lspod kape (s1. 429 e), Ventilacioni kanali. Normalni sastav zraka u nekim prostorijama moze se uslijed razlieitih utje­ eaja toIiko pokvariti da postane neugodan, stetan i opasan za zdravlje ljudi koji takav zrak udiSu-. Zbog toga treba takav zrak iz prostorija odvoditi, a dovoditi Cisti i svjei. Proees toga odvodenja i dovodenja zraka je zracenje, ventiliranje iii venti­ lacijq... U stambenim i slienim prostorijama zrak se kvari uglavnom samim disanjem Ijudi, prasenjem, pusenjem, zagrijavanjem, isparivanjem, kuhanjem, pecenjem itd. Za odvodenje takvog zraka obieno je dostatno otvaranje prozora i vanjskih vrata. Uslijed razIike u tezini nutarnjeg i vanjskog zra­ ka nastaje strujanje (promaja, propuh), pa pokva­ reni zrak izlazi, a Cist i svjez ulazi u prostorije. To je naravna iIi prirodna ventiiaeija prostorija. U prostorijama bez prozora i onima u kojima b' otvaranje i zatvaranje prozora uzrokoval0 dru­ ge neprilike, kao npr. u radionieama i laboratori­ jama, mora se omoguCiti umjetna ventilaeija. Za umjetnu ventilaeiju izraduju se ventilaeioni kanali. Za odvodenje pokvarenog iIi pregrijanog zraka, pare, plinova i s1. izraduju se u TIutar­ njim zidovima zgrada vertikalni kanali koji su u s~emu slicni dimovodnim. To su odvodni ventila­ cioni kanali. Za dovodenje Cistog zraka u prosto­ rije izraduj.u se dovodni ventiiacioni kanali, obic­ no u horizontalnom smjen.l kroz zidove Hi stro­ pove. U stambenim j slicnim zgradama cesto su neke nusprostorije, kao npr. izbe (smoenice, ostave) . kupaoniee, zahodi i neki pretprostori odvojeni od vanjskih zidova pa nemajl.1 svojih prozora. Tada se takve prostorije prikljucuju na odvodne venti­ lacione kanale. Obicne su povrsine presjeka ka­ nala 14' 14 em i 20' 14 em. Svaka prostorija i eta­ za mora se prikljuciti na svoj kanal, pa se i venti­ lacioni kanali u visekatnim zgradama ',lode u sku­ pinaI!la kao dimovodni kanali. Za odvod zraka iz prostorije ostavlja se na vi­ sini 15-30 em iznad poda donji, a ispod plafona gornji otvor ,s povrsinom oko 14' 20 em (odnosno 20' 20 em). Na svaki se otvor ugraduje metalni okvir sa zicanom mrefom na nutarnjoj strani i horizontalnim lirnenim lamelama poput zaluzija na vanjskoj strani okvira. Lamele se rnogu porno­ eu lanciea podizati (otvarati) i spustati (zatva­

ran. Donji otvor sluz' za tzv. Ijetnu, a gornji za zimsku ventilaciju (s1. 430). Tvornit:ki dimnjacl. Mnogi su tvornieki kom­ pleksi karakteristicni po visokim dimnjacima koji odvode plinove sagorijevanja iz tvornickih kotlov· niea iIi drugih 10ziSta koja se koriste u tehnolo­ skorn proeesu pojedine tvornice. Tloertni oblik ili horizontalni presjek veCih tvomickih dimnjaka 'skoro redovito je kruini vi­

flortum't:r. .~J~I{;'~-A./lltmt/

IIcri~';;di.pr~i)/i c-~

@_..OdYcd'ni Y~nti/Qe .Ira.- @ ..oaroo'ni r~nt"14~. kana!

n
o

..

~ 2,~o

_~

+ 38,00

~

~,.

o

o

<$)'

_ M

+ ~.Ij,oo

~ -y----~---­ 1,16/1,'"

o o

1,~

1,98

+30,00 :::"!II?:

~

~

3E

o o

Plinovi sagorijevanja vode se od 10ziSta do dna dimnjaka horizontalnim kanalom iznmra obloze­ nim samotnom opekom. Teme1j samog dimnjaka izraduje se kao masivna betonska ploca dimenzio­ nirana s obzirom na tezinu dimnjaka i na tlak vje­ tra. Samotni plast neka je debeo barem 25 em u donjem i 15 em u gornjem dijelu, a kroz cijelu vi­ sinu neka ga od zida dimnjaka dijeli zracni pro­ stor. Tvornicki se dimnjaci zidaju s nutarnje strane (»preko ruke«) pomocu dosta jednostavne skele s fiksiianom vertikalnom osovinom kojoj na do­ njoj strani objeseni visak pada u eentar obiljezen na temeljnoj ploci, a na gornjem je kraju pokret­ na letva s oznakama polumjera za pojedine slo­ jeve zida. Radijalna opeka slaze se poput veznjaka usmje­ renih prema centro dimovodnog kanala. Debljine zida preko 25 em kombiniraju se s dva iIi viSe ra­ dijalno postavljenih komada. Tvornicki se dimnjaci Ciste iznutra, pa se za penjanje na nutarnjoj strani zida 1Jgraduju penja­ lice od celicnih sipaka. Penjalice se ugraduju i na vanjskoj strani zida od podnozja sve do grla dim­ rijaka na medusobnim razmacima po 40 em. Na vanjskoj se strani l,lgraduju i celicni konzolni no­ saCi za vod gromobrana. Iznad grla dimnjaka mon­ tira se mrezasta metalna kapa nazvana"iskrohvat, a uz riju se montira i gromobran.

0'

o o

fJJ'

In

sUPLJI ZIDOVI

Suplji su zidovi zapravo po dva paralelna zida medusobno odvojena uzim zracnim prostorom (su­ pljinom). Iznimno se rade i kao tri paralelna zida medusobno odvojena dvjema zracnim prostorima. Paralelni se zidovi medusobno povezuju sarno mje­ stimicno, koliko je potrebno za njihov stabilitet.

Suplji zidovi mogu biti nosivi ako je barem je­ dan od paralelnih zidova zidan punom opekom u debljini 25 em ili vise. Inace se suplji zidovi naj­ cesce izraduju kao nenosivi elementi manjih de­ bljina u Kojima zracni prostor djeluje kao toplin­ ski izolator. Ispune u skeletnim i slicni konstruktivnim si­ stemima. U zgradama s armiranobetonskim iii ce­ licnim skeletnim, okvirnim i slicnim sistemima glavni su nosivi elementi stupovi i grede. Izmedu njih se zidaju zidovi kao nenosivi elementi ili ispune koje zatvaraju iIi pregraduju prostore na njihovim stranama. Pozeljno je da su te ispune sto lakse, pa se stoga izraduju u prvom redu od suplje opeke i supljih opekarskih blokova. U poje­ dinim se slucajevima ista svrha moze postiCi su­ pljim zidovima od mnogo jeftinije pune zidne ope­ ke. Pri tom izboru projektanti moraju odluCivati o prakticn,om i estetskom uskladivanju nosivih ele­ menata i ispune. Ispune se rade tako da se bridovi, uglovi i ku­ tovi izmedu nosivih elemenata i ispune uopce ne vide ili se dozvoljava i naglasuje takva t"idljivost. Za nevidljive bridove uglove i kutove, tj. za rayne povrsine jedne i druge strane zida, mora de­ bljina ispune i debljina stupova i greda biti jed· naka. U praksi je najcesca takva debljina 40 em, pa se ispuna izraduje kao dva paralelna zida po 12 em sa 16 em sirokom supljinom izmedu njih. Takva ispuna zamjenjuje puni zid debeo 40 em. Velika je prednost supljeg zida u tome sto je jeftiniji, laksi i sto se njegovom primjenom uS,te­ duje materijal (s1. 432a).

em. Bidovi, uglovi i kutovi ostavljaju se .iIi na lieu ili na nalicju zida. Obicno su rayne povrsine po­ trebnije na nutarnjim stranama prostorija, pa se stupovi isticu na vanjsku stranu (s1. 432e), Za ispune na vanjskim stranama zgrada, osim spomenutih 30 em debelih zidova, odgovaraju jos suplji zidovi debeli 42 em sastavljeni od vanjskog zida debelog 25 em i nutarnjeg zida debelog 12 em s 5 em debelim zracnim prostorom izmedu oba ~ zida (s1. 432d). Toplinski izolatori. yertikalni zracni sloj iz­ medu dva zida vrlo j€ ddbar toplinski izolator sa­ rno ako je dobro zatvoren i nije predebeo. Paralelni zidovi supljeg zida ne srniju propu­ stati u supljinu ni vanjski zrak ni zrak iz prosto­ rije jer bi u tom slucaju takav zracni prostor za toplinsku izolaeiju bio viSe stetan nego koristan. Treba dakle pri zidanju osobito pazljivo zapunja­ vati sudarnice. Za izolaeiju je najpovoljnija debljina zracnog sloja 5-6 em jer preko te debljine izolaciona spo­ sobnost pada. Zracni sloj debeo 15 em u pogledu izolaeije vrijedi kao isto toliko debeli sloj opeke, a jos deblji zracni slojevi losiji su izolatori od manje debelih zidova. Tako npr. suplji zid na sliei 432a, koji je debeo 40 em sa zracnim prostorom 16 em, losiji je toplinski izolator od zida debelog 30 em sa zracnim prostorom 6 em, kao i od svih ostalih zidova prikazanih na istoj sUei. Zbog toga se suplji zidovi s debljim zracnim supljinama rade kao ispune u nutarnjim dijelovima zgrada u koji­ rna se ne zahtijeva toplinska izolacija nego ravna liea i nalicja zidova uz ustedu materijala.

51. 432. Sup1ji zidovi kao ispune meOu stupovima zgrada u armiranobetonskom konstruktivnom sistemu

51. 43.1 Primjer tvornickog dimnjaka visokog 50 m s. horizontalnim presjecima prstenastih s10ieva od radijalne opeke

220

Povoljniji je slucaj kad je debljina stupova 30 em pa odgovara ispuna od dva zida po 12 em sa supljinom 5-6 em. Takav 30 em debeli suplji zid mnogo je povoljniji od onog prije spomenutog 40 em debelog zida jer je mnogo bolji toplinski izolator pa odgovara i za vanjske zidove zg:rada (s1. 432b). Suplji zidovi debeli 30 em mnogo se primje­ njuju kao ispune izmedu stupova debljih od 30

81. 433. Suplji zid debeo 18 em, ukrucen veznjacima

221

Izolaeiona se sposobnost supljih zidova pobolj- . sava stavljanjem u sup~jine rastresitog materijala koji je dobar toplinski izolator, kao sto je npr.. eista drobljena sljaka, staklena i mineralna vuna i dr. Organski materijali (npr. drvena pilovina) ne odgovaraju zbog eventualnog ovlaienja i trunjenja u zatvorenom prostoru. lzolaeiona se sposobnost. supljih zidova sma­ njuje povrsnim zidanjem i upotrebom previSe pro­ pusne opeke. lzolaciona se sposobnost smanjuje i onim komadima opeke koji povezuju zidove medu­ sobno jer su to tzv. nzostovi preko kojih hladno­ ca prelazi na nutarnju a roplina na 'Vanjsku stra­ nu zida. Najtanji je suplji zid debeo 18 em. Radi se kao dva paralelna zida od sjekomice slozene opeke u eementnom mortu sa zracnim prostorom debelim 5 em i· s izmjenicnim povezivanjem obaju zidova trocetvrtinskim veznjacima na horizontalnim i ver­ tikalnim razmaeima po 50-60 em. Za zidanje se moze upotrijebiti puna iIi laka (porozna) opeka kao i suplja opeka s uzduznim .supljinama (s1. 433). . Dobar suplji zid debeo 25 em moze se izraditi s veznjacima u neparnimslojevima i sjekomice postavljenim ~zduznjacima na lieu i nalicju sva­ kog parr.og sloja. Takav zid nije bas najbolji to­ plinski izolator (12 em debeli zracni prostori i »mostovi« u parnim slojevima)" pa dolazi u obzir

SupIji zidovi debeli 30 em mogu se mjesto ho­ rizontalnog povezivanja i ukruCivanja povezivati i ukruCivati vertikalno veinjacima u svakom sloju medusobno razmaknutim po 100--200 em na ei­

Dobar je toplinski izolator suplji zid debeo 33 em (32,5 em) s tri paralelna zida od sjekomice slo­ zene opeke u eementnom mortu i s dva zracna prostora debela po 6,5 em, s povezivanjem sjeko­

m

I

QI--~:_-~

Parnz s!o/eYi

1·: :

EJTH : ~]1~

Pa.m: sloj~y.i jinnatu y/:i."jaflri/,j

D:

Neparni $!Oi~Y//7'zm~d'i.ty~fnlaEkih/ v~tikal"ipruj~~ i;20

51. 435. Suplji zid deb eo 30 em, po visini ukrucen vetnjackim slojevima

51. 437. Suplji zid deb eo 32,5 em od tri reda sjeko­ miee sloiene opeke i dvije paralelne uzduine sUl!ljine, s ukrucenim veinjacima u duiinskim razmaezma u svakom sloju

micnim veznjaeima na razmacima po 50-100 em izmjenicno u svakom sloju. (s1. 437). suplji se zidovi dosta rijetko rade kao nosivi vanjski zidovi zgrada, a kad se ipak rade, onda tre· -.f'--~3

•• o _ _

jeloj duzini zida. Tako nastaju svojevrsni nazup­ cani stupovi koji doduse ukrucuju zid ali uma­ njuju toplinsku izolaciju, pa se ona popravlja na­ sipom rastresitog anorganskog materijala (s1. 436).

Rasp.YONIsponlti

.Rz,.ni

.,/oj~yi

+------ "'!'''''~

viSe kao laki zid kad je potrebna ta debijina, a konstruke,ija se ne smije previSe opteretiti. Zbog toga se za ovakav zid upotrebljava Iaka ili porozna opeka, kao i suplja opeka! ali s uzduinim 5uplji­ nama u uzduinjackim (sjekomicnim) i poprecnim supljinama u veinjaekim slojevima (s1. 434). NajeesCi suplji zid debeo 30 em cesto se radi od pune opeke, ali se toplinska izolacija pobolj­ 5ava ako se nutarnji zid radi od lake (porozne) iii od suplje opeke s uzduznim stipljinama Hi pak od 5uplje opeke s vertikalnim supljinama. Zbog sta­ bilnosti povezuju se obieno oba zida na svakih 80-100 em visine slojem veinjaka s dodatkom 10­ mljenog kamena od 4 em da se ispuni duzina (s1. 435). 222

• :-co

I-Tii

rr-==={====-t===+=====-iI'U="""""9I

!~

0

F~=j;==io--""'--""'--"'~~ __ lJ~' L...-"'-......:s_:II.­_ _

Neparm' .s';oj~Yl

51. 436. Suplji zid deb eo 30 em, po dutini ukYucen veinjackim stupovima

J--_---JL-_--I._~....LL-r·:1 ,\;20

Sl. 438. Ugao nosivih supljih zidova debelih 43,5 em s ravnim prekidom i pristupkom za prozorski otvor

ba da je barem jedan od paralelnih zidova debeo 25 em (ukoliko po statickom racunu nije potrebna i veca debljina). Zbog pravilnijeg slaganja opeke ostavlja se zracni prostor debeo 6,5 em (!I.i opeke). Tanji se zid s debljim mjestimicno povezuje ve­ znjacima. Jednostavnije je povezivanje paralelnih zidova poeincanim celicnim sponkama od iice de­ bele 3-4 mm. Sponke se stavljaju u mort na leiajnice bez posebne ugradbe, pa im prosirene krajeve drii mort i tezina zida. U nosivim supljim vanjskim zidovima moraju se supljine na uglovima i uz otvore prekidati, a opeku treba slagati po pravilima za pune zidove (s1. 438). . Spomenutim zicnim sponkama umjesto veznja­ eima mogu se povezivati i drugi naprijed bpisani suplji zidovi. Sponke treba rasporedivati tako da im se medusobni razmaci 50-80 em naizmjence ponavljaju po duzini i visini zida.

ZAVOJNI ZIDOVI Za razliku od ravnih zidova, kojima lice i na­ licje tece u praveu, zavojnim zidovima tece liee i nalieje u nekoj krivulji. Ako je ta krivulja kruzni­ ea iIi elipsa, onda se zidovi nazivaju kruini iii elipticni. Svaki je dio zavojnog zida na jednoj strani konveksan (izbocen, ispupcen), a na drugoj kon­ kavan (udubljen, uleknut). Liee moze biti ili kon­ veksna ili konkavna strana, sto zavisi 0 mjestu i svrsi zida. Zavojni se zidovi rade dosta rijetko. Najcesce su to vanjski zidovi prostorija, dvorana i zgrada kruznog iIi ovalnog tloertnog oblika. Dolaze u ob­ zir i kao ogradni zidovi (npr. uz zavojne prometne povrsine) i kao spojni dijelovi dvaju ravnih zi­ dova (kad se izbjegava ugao ili brid). Zavoji iIi dijelovi zavoja u zavojnim zidovima imaju svoj eentar i radijus (polurnjer) krivine, 5to za kompliciranije slucajeve treba u naravi fiksi· rati geodetskim mjerenjern. Zidovi s veCim polumjerom krivine zidaju se opekom normalnog formata i opekarskim bloko­ virna, a zidovi s manjim polumjerom kr~vine zi­ daju se radijalnom opekom. Zidanje opekom normalnog fonnata i opekar­ skim blokovima. Opekom normalnog for~ata i opekarskim blokovima zidaju se zapravo poligo­ nalni (mnogokutni) zidovi, ali kutoyi i uglovi, zbog malih dimenzija opeke i veCih radijusa krivine, ne dolaze do izraiaja. Zbukanjem povrsina sasvim se skrivaju kutovi i uglovi. Pravilan zaobljeni zid od opeke normalnog for­ mata treba zidati tako da sudarne reske na kon­ veksnoj strani ne budu Sire ad 30 mm, a sudarne reske na konkavnoj strani ne ute od 8 mm. To vrijedi za one zavojne zidove koji se izvana zbu­ kaju. Za gole (nezbukane) zavojne zidove neka sudarne reske na konveksnoj strani ne prelaze 15 mm, a na konkavnoj strani neka nisu uze od 8 mm. Zid debeo 12 em koji ce se zbukati moze se zidati cijelim komadima opeke ako mu je radijus 223

vanjske krivine barem 1,40 m. Za goll zid iste debljine potreban je najmanji radijus zakrivlje­ nosti 3,80 m. S tolikim iIi veCim radijusima sirina reiaka na konveksnoj strani ne ee prelaziti 30 od­ nosno 15 mm, a reske na konkavnoj strani mogu biti 8 rom. Navedeni radijusi vrijede za krivulju konveksne strane zida, pa dva vanjska ugla svake opeke mo­ raju pasti na tu krivulju. Uz jednu postavljenu opeku susjedne se stavljaju odmjeravanjem 8 mm sirokih sudarnih reiaka na konkavnoj strani i po­ stavljanjem vanjskih uglova na zaertanu krivulju konveksne strane, pa nije potrebno posebno od­ mjeravati sirinu sudamih reiaka konveksne strane (sl. 439).

Iznimno se zidaju zavojni zidovi deblji od 38 em. I za njihovo zidanje vrijedi veinjacko slaga­ nje opeke (upotreborn polovinki umjesto uzdu­ in 'aka) kao za zidove debele 38 em. Ako su radijusi krivina konveksnih strana rna­ nji od naprijed navedenih, onda treba sudarne strane opeke tesati tako da se dobije oblik radi­ jalne (klinaste) opeke. To je spor i skup p05ao koji se u nedostatku radijalne opeke moze doz'lo­ liti za malenu kolicinu zavojnog zida, a 'Ieee koli­ cine treba zidati radijalnom opekom.

krivine 53 em, a s neznatnim suienjem sudarnica i za polumjer krivine 50 em. To je najmanji ra­ dijus krivine za zavojni (kruini) zid (ili dimnjak) od radijalne opeke. S malo veCim prosirenjem su­ darniea mogu se ovim najmanjim komadima radi­ jalne opeke zidati zidovi s radijusima krivine do 110 em (s1. 442). S komadima dugim 15, 20 i 25 em te odabira­ njem njihovih odgovarajuCih nutarnjih sirina zi­ daju se zidovi (i dimnjaei) s radijusima krivine od 0,55 m do 5,00 m, a za jos 'Ieee radijuse ne

\.

Sarno 25 em dugi komadi radijalne opeke mogu se potrebljavati i u golim zidovima kombllIirati i povezivati s 25 em debelim zidovirpa od obicne (pune) apeke iIi opekarskih blokova (s1. 444). Radijalnom opekom dugom 25 em i primjenom komada triju razlicitih srina mogu se zidati zidovi s dadijusima krivine od 0,65 m do 5 m (s1. 445). Radijalnom opekom zidaju se zidovi deblji od 25 em (31, 36, 41, 46 i 52 em) tako da' se dva, a po potrebi i tri komada stavljaju radijalno jedan iza drugog do potrebne debljine zida. Koneen­ tricne sudarniee u slojevima ne smiju se nigdje poklapati nego moraju biti prevezane radijalnim komadima viSeg sloja (s1. 446).

,

,, I I

I

51. 443. Dio zavojnog zida s konkavnim i konveksnim lieem, te konveksnim i konkavnim naliejem 51. 441. Zavojni zidovi od opeke normalnog formata deb eli 38 em ~i­

®.. z,ar koj/ C1z6u.kati

u

"t'~~

/golz'

.sn

z.icl/

2

1 :20

51. 439. Zavojni zidovi od opeke normalnog formata debeli 12 em Zid debeo 25 em zida se sarno veinjackim (a ne i blokovskim) slaganjem opeke. Za zid koji ee se ibukati radijus krivine konveksne strane mora biti barem 1,55 m, a za goli zid barem 3,75 m (sl. 440).

Zidanje radijaInom opekom. Kako je vee na strani 153 'obrazlozeno i na slici 275 prikazano. proizvodi se radijalna opeka sa cetiri razlicite du­ zine 10, 15, 20 i 25 em, ali s istom vanjskom siri­ nom (16 em). Za svaku navedenu duiinu komada proizvode se dvije iIi tri razlicite nutarnje sirine. Vanjskom i nutarnjom sirinom odreden je raclijal­ ni iIi klinasti oblik svakog komada, a u posebnoj tabeli standarda oznaceno je za koje radi.juse kri­ vina odgovaraju pojedini komadi. Tako se npr. najmanji komadi radijalne opeke dugi 10 em s vanjskom sirinom 16 em i nutarnjom 13 em mogu upotrebljavati za normalni radijus

upotrebljava se radijalna nego obicna puna opeka iIi opekarski blokovi. Liee iIi nalicje zavojnih zidova od radijalne opeke moze prelaziti iz konveksnog u konkavno vrlo pravilno ali se na golom zidu taj prelaz pri­ mjeeuje zbog razlicite. sirine konveksnih i konkav­ nih komada opeke (s1. 443).

'" [
,f'-..... ",

~~+'-4:-4~:ll

,~

.

It----

0,.."

."0 -----.,,.....'- ­ •••

-------.t

----,f.

sn. ---------'-+."

51. 444. Povezivanje ravnih zidova od opeke normal· nog formata sa zavojnim zidom od radijalne opeke

51. 440. Zavojni zidovi od opeke normalnog formata debeli 25 em Zid debeo 38 em takoder se zida sarno slaga­ njem veznjaka tako da se mjesto uzdufujaka koji se upotrebljavaju u blokovskom slaganju upotri­ jebe polovinke s lomljenim stranama okrenutim u nutrinu zida. Za zid koji ee se zbukati odgovara najmanji radijus konveksne strane 2,45 m, a za goli zid 5,50 m (51. 441).

51. 442. Za.vojni (kruzni) zid od radijalne opeke s najmanjom debljinom (10 em) i najmanjim nutar­ njim promjerom (80 em)

SI. 445. Zavojni zidovi deb eli 25 em mogu se zidati s polumjerima vanjskih krivina od 0,65 do 5,00 m

~

224

15

Konstruktivni elemcnti

51. 446. Naein slaganja radijalne opeke u zidovima. debljim od 25 em (31,36,41,46,52 em)

LUKOVI I NADVOJI

U zidovima od opeke i opekarskih blokova tre­ ba iznad otvora (za prozore, vrata i dr.) izraditi takve 1
te barem 1 em na svakoj strani kraca od sirine otvora. Za podupiranje podniee mogu se u dru­ gam sloju ispod uporisnih tacaka na spaletama otvora ostaviti istaci dugi Y2 opeke, pa se pomocu dva drvena klina iznad svakog istaka regulira tac­ na visina podnice (s1. 448a).

i druge uporisne tacke. Centar krivine zamiSljenog segmenta treba odmjeriti i obiljeiiti na sredisnji­ ci otvora u udaljenosti oko 1!-1 sirine otvora od jedne i druge uporisne tacke. Spomenuta udalje­ nost maze biti i veca ali nikako preko 2 sirine otvora (s1. 447).

.- -

·:"IlI?'"~01"77ja ploha buad~!l ra.-no9 4114­

rrporilna picha cd pil/nan;h k011lotld ~k~

'1'. . .

1,0.1....,kaD i kut~. ~ bOo, o",!GraTtl

.,.~ .. 1~·1(l ="===r' === f -.-.-.-

01: -.

&

-'10°--·--·-1 :0,0-1-0-.­

S,

C)

,.~ .Zo.lo --. -.- oc: I " ,00 - . ­ ~'="='~' '

. I

,'"

-.-1 - 025-0 to-rJ _0

I

,

.ST. 447. Skosene leZisne plohe za rayne lukove

Daskom ravnalicom ili napetom iicom spojene tacke centra' i uporiSta daju smjer skosenja upo­ riSnih ploha, pa u tom smjeru treba povrsine tih ploha pravilno obraditi priklesanim komadima opeke. Luk treba zidati povrh cvrste i solidno podu­ prte podnice. Za ravni luk nad otvorom sirokim do 1,20 m i u zidu debelom 12 cm ili 25 em moze se za podnieu upotrijebiti platica (mosnica) debe­ la 48 rom i siroka kao zid (iIi koji centime tar uia),

Drugi je nacin da se podniea na svakom kraju podupre skrojenim stupom i klinovima povrh stu­ pova. Jedan i drugi stup treba dijagonalno pove­ zati jednom daskom sa strane lica i drugom da­ skom (u protivnom smjeru) sa strane nalicja zida (s1. 448b). Uporisni brid (koji tvori okomita ploha spalete s kosom lezajnom plohom) neka ne padne u istu visinu s lezajnieom nego na punu stranicu opeke. Pri fome treba uzeti u obzir visinu luka kako bi njegova gornja povrsina bila u istoj visini s gor­ njom povrsinom sloja u zidu na goriljoj strani uporisne plohe. Za raYne lukove u zidovima debljim od 25 em izraduje se podnica od 24 rom debelih dasaka i po­ duplre se sedlima na klinovima, sto je prikazano za lukove od kamena na slikama 218, 219 i 220. Ako je k tome i·sinna otvora veea ad 1,20 m, onda

Sl. 452. lzrada 1uka s pristupkom na podnici kom­ biniranoj s dvije visine

Izgled /Ir"cff! dije/a l"lta S !,odni­ ~em Tla si!.,{{....m a i stupoyimo:

PrOU!fkA-A 1'2,0

Sl. 451. Obi1jezavanje kosina uporiSnih ploha i sredi­ fujica slojeva luka iz fiksiranog centra •.. ·1

\

.

\ \

\

I I I ~

::-." .__

\

~

I

~~~,,'

lj.~., ~':':_·4·•. _':_:'

._.... ~

Q.:.'P/atica. nalclt'lIorl-' (D... PlatteD nafch.novi1fla

\:::.J

71'1(1.

P.,,"h prorlzD771o

nategnutom iicom prenijeti i oznacitl na rubu pod­ nice. Tada treba duiinu od srediSnjice pocetnih do sredisnjice zavrsnog komada razdijeliti na ono­ liko jednakih dijelova koliko je potrebno za slo­ jeve luka, a da debljina leiajnica (reiaka) izmedu slojeva na donjem rubu ne bude manja od 8 rom ni veea ad 15 rom. Prema obiljezenim srediSnjicama slaie se ope­ ka u svakom sloja kontrolirajuei letvom iii nape­ tom zicom podudaranje sa srediSnjicom opeke u svakom sloju (s1. 451).

Sl. 449. Dascana podnica poduprta stupovima sa sedlima

Le 1,24 -1,50 m

Z4:

se podniea podupire jos i na sredini otvora tre­ eim sedlom s klinovima (s1. 449). Luk koji ce se ibukati zida se nekles~lllim ko­ madima opeke, a komadi se slaiu tako da su im lezajniee i reske klinastog oblika (gore sire, dole uie). Za goli luk treba leiajne plohe svake opeke klesati da im lice i nalicje bude klinastog oblika, a lezajne pIche i reske ostaju u cijeloj visini luka jednako debele. Osim toga treba opeku klesati da se dobije horizontalna gornja i donja strana luka kao i horizontalne sudarne reske, a to je dugotra­ jan i skup posao (s1. 450).

I'tfl'rh stup« pore74­

iltak7lutDg s{c;'a .,,~­ " n~9
aN, 2.0

3

+

~ ~ ~, • \

\

~'

II,i.I~"

•

\

\

I ~ I

\

\

\

I

I I

\

I

,

, \ \ \ I N~prik/'J(rnt" komaclz" OP~ke u kiu ie/Nfl I~ U lir, f6uka1t: lz all­ Ira J!! usmjrruju sr~­ di;71Ji~e pc/~clr771' cpt!­ Ire u JUkU

S1. 448. Podnica od mosnica s leziJtima na provizomo,

istaknutom sloju opeke ili na podmetnutom stupu klinovima

0.

,\ .

I

'~

" II'

i

""':' f": "

t 1 f t"ll. It

,I I

I

I

f

I I

,

I

,

I

I

/II )1·

I

I

l===="=jj~ _•.·.•7.

.,. '"

(f).._J1r.ilc/(Jani komack pd~

u ("ill.

"oj~m

-'.J

0­

It If!

flu obrat4:t/ Kao '1""i

u'd. fz. crntra Sf! usmjl!.

..~u kiajnicc am!!"" sloJuab...ia.

t: 7.0

Sf. 450. Slaganje opeke luka koji ce se zbukati (a) i ZIl goli luk (b)

Za zidanje luka treba povrh podnice raspro­ strijeti sloj pijeska u visini 1%-2% od sirine otvo­ ra na sredini luka, a s postepenim smanjivanjem te visine prema uporistima. To je potrebno zato sto ce se luk poslije uklanjanja podniee i susenja za toliko sleCi, pa ce mu tada donja ploha postati horizontalna. . Luk se zida u produinom mortu pocinjuCi s jedne i druge uporiSne plohe i zavrsavajuCi tacno na sredini. Za slaganje opeke u luku vrijede pra­ vila za slaganje opeke u stupovima. Prije pocetka zidanja treba odmjeriti i na lieu (rubu) fiksirane podnice obiljeiiti najprije sredi­ snjicu otvora (tacno u okomici povrh centra kri­ vine). U tako obiljeienu srediSnjicu treba da pad­ ne srediSnjica zavrsnog komada iIi zaglavka luka. Uz uporiSne plohe treba provizorno staviti pocetne komade luka i srediSnjice tih komada letvom iIi

Nad prozorskim otvorima treba na donjoj van} skoj strani luka izraditi pristupak za prislanjanje doprozornika. U takvim slucajevima postavljaju se stupovi, odnosno sedla s klinovima i dijagonal­ no se povezuju u svemu, kako je vee opisano, ali za onu visinu koju zahtijeva pristupak. Za pristu­ pak se povrh sedla stavlja podniea kao jedna da­ ska u sirini pristupka (12 em). Za nutarnji dio lu­ ka stavljaju se povrh sedala drveni podlosci visoki koliki je istak pristupka (12, 6,5 iIi 5 em), a po­ vrh tih podloiaka stavlja se druga podnica u pre­ ostaloj sirini luka (najcesce 26 em). Opeka se u takvim lukovima slaie kao u stupovima u kojima za pristupke odgovaraju isti nacini slaganja kao zapristupke na spaletama prozorskih otvora, pri­ kazanim na slikama 362 i 363 (s1. 452).

I

i A~J

/%11''''

/liu/ .,haju luJoya

S1. 453. Segmentni luk kao odteretni iznad ravnog

luka na vecem rasponu

227

Iznimno se ravni lukovi mogu zidati opekom i nad otvorima veCim od 1,50 m, ali ne veCim ad 2,00 m, ako se iznad ravnog luka izradi segmentni luk koji preuzima glavni dio tereta, pa se naziva rasteretni luk (s1. 453). U suvremenim zidovima od opeke i opekarskih blokova koji se oblazu nekom vrstom fasadne ope­ ke ne izraduju se nad otvorima lukovi nego armi­ ranobetonski nadvoji Kojima je vanjska strana za 13 em povueena od liea zida. Na toj strani nadvoja ostavljaju se strsece ziee promjera 4 mm iIi sipke promjera 5 mm. Nadvoj se oblaze fasadnom ope­ kom povrh ucvrscene podnice na stupovima i kli­ novima. Upotrebljava se eementni mort, a u su­ darnice se pravilno namjestaju strseCi krajevi ii­ ee iIi sipaka iz nadvoja. Takva obloga nije luk iako se obieno naziva dekorativni luk. On nije nosiv ne­ go je sam nosen pa mu nisu potrebne ni skosene lezajne plohe ni usmjeravanje komada prema een­ tru krivine. I bez toga takav luk dobro djeluje pa se cesto primjenjuje, osobito na industrijskim i slicnim zgradama obloienim fasadnom opekom (s1. 454).

rom do 1,00 m 1 opeka, nad otvorom do 1,60 m 1 Y2 opeka, a nad otvorom do 3,00 m 2 opeke. Ako je debljina Iuka (zida) Y2 opeke, a sirina otvora do 1,00 m, onda se luk zida povrh obIucila skrojenog od jedne daske poduprte Hi istaknutim komadima opeke i klinovima ispod jednog i dru­ gog uporiSta iIi se takvo oblucilo na oba kraja po­ dupire stupovima i klinovima. Za lukove debele 25 em i vise i za raspone preko 1,00 m izraduje se obluCilo od dvije paralelne na gornjoj strani seg­ mentno zarubljene i letvieama medusobno poveza­ ne daske. Duiina letvica neka odgovara debljini luka (zida). Za jos vece otvore i lukove debIje od 1 Y2 opeke izraduje se oblucilo od tri reda sjeko­ mice sloienih i medusobno povezanih dasaka. Ta­ kva obluCila prikazana su na slici 227. ObluCila se postavljaju na sedla ciji se stupovi na svojim donjim krajevima p.odbijaju klinovima povrh mosniee iIi daske postavljene po cijeloj do­ njoj strani otvora. Za podjelu i obiljezavanje slojeva i za naCin zidanja Iukova koji ce se zbukati i golih lukova vrijedi .sve sto je u tom pogledu izlozeno za rayne lukove.

(51. 455). Poslije slijeganja luka i prije ibukanja zidova zatvara se opekom prazni prostor ispod luka. Luk u zidu debelom 1 opeku i luk u zidu debe­ lorn 1Y2 opeke zida se nad segmentnim oblucilom, a inace u svemu jednako kao sto se zida ravni luk (s1. 456).

,

~~kooI

c

I . I"

I.;' !

\

\

A 4-{:,

i

Izglecl / Itee/lulta 51. 454. Dekorativni ravni luk od fasadne opekr:: kao obloga ovje:5ena na armaturu nadvoja, a u zidu od gole (fasadne) opeke

Oblogom od fasadne opeke mogao bi se doduse tacno imitirati ravni luk, ali bi se time oskvrnuli principi moderne arhitekture. Ostvarilo bi se ne­ sto prijevarno iIi neistinito. Tako se oblikova­ nje naziva laina arhitektura. Segmentni lukovi. Segmentni su lukovi po svom statickom djelovanju mnago cvrsCi od ravnih pa se rade nad otvorima sirokim do 3,00 m, katkad i do 5,00 m, a iznimno i do 8,00 m. Kao konstruk­ tivni elementi mostova i njima slicnih objekata rade se segmentni Iukovi i na daleko veCim sirina­ rna otvora (rasponima). Centar krivine segmentnog luka iz prakticnih razloga odabire se na srediSnjiei otvora u udalje­ nosti 1 Y2 do 1 sirine otvora mjereno od jedne i druge uporisne tacke. Sto je ta udaljenost manja, luk je cvrsCi, a kad je udaIjenost Y2 sirine otvo­ ra, nije on viSe segmentni nego polukruini Iuk. Visina segmentnog Iuka (mjerena oct donjeg do gornjeg ruba njegeva liea) neka je nad otva­ 228

A~ IZfJ/~d j/ia/luka

IUIIII.1

p,.n;~kA-A

51. 455. 5egmentni luk iznad dovratnika u zidu debe­ 10m 12 em, koji ce se .Zbukati

Luk u zidu debelom Y2 opeke nad otvorom si­ rokim do 1,00 m izraduje se danas u skromnijim stambenim i slicnim zgradama umjesto ravnog lu­ ka, odnosno umjesto armiranobetonskog nadvoja

/zgled/I,.uJ luka to6/uiila 51. 456. 5egmentni luk 5 normalnim obluCilom i ske­ lam u debljem zidu

I

I

/

I

/

I I

I

!~S'led 5pTli"ta'a /h't:~ / laka i o6!uii!a +/z']/ed stra']Q /nali!/eJ (aka i o/;/uiz'la

51. 457. 5egmentni luk

I

I

uponsnog komada iznad otvora dobiven pomica·· njem uporiSne plohe u pravae odreden spojnicom centra krivine s tackom u kojoj se okomiea spale­ te sijece s gornjom krivinom luka (s1. 458). Visina segmentnih lukova nad otvorima siro­ kim 3,00-5,00 m mora biti barem 2 opeke. U tak­ yom se slucaju zidaju dva luka jedan povrh dru­

5

pristupkom

Luk u zidu debelom 1 Y2 iIi 2 opeke s pristup­ kom za prislanjanje doprozornika danas se uopce ne radi (osim na obnovaina), a mnogo se radio u proslom stoljecu. Za zidanje takvog luka na sedla se postavlja ispod is taka posebno oblucilo od jed­ ne iIi dvije medusobno slozene daske. a ispod osta­ log dijela Iuka postavlja se oblucilo od dva reda dasaka odozgo povezanih letvieama. Radijus krivi­ ne nutarnjeg dijela mora biti za velicinu is taka ve­ Ci od radijusa krivine dijela s istakom (s1. 457). Lukovi s uporiSnim komadima od obradenog kamena radili su se najvise u proslom stoljecu na zgradama s proceljima od gole (fasadne) opeke. Uz uporiSne komade radili su se cesto i zaglavni komadi od obradenog kamena. Na uporiSnim ko­ madima ostavljala se kojiput tzv. peta luka, tj. dio

CD... Uporiite no ~;;j;­ nom Iramenu s. pefom 1,

~O

51. 458. Segmentni luk sa komadima klesanog kamena na uporistima

5

Pr>esjek A-A

-{ :2,0

kombiniranim oblucilom i skelom

gog. Gornjem luku donji sluzi kao oblucilo. Obi~­ no se takva dva (na rasponima do 8,00 m i tri) luka pocinju na uporiSnim plohama stepenasto tako da su uporisne tacke i donjeg i gornjeg ruba u istoj okomici (s1. 459) PolukruZni lukovi. I polukruzni su lukovi danas iznimni konstruktivni elementi zgrada. Vrlo mno­ go je takvih lukova na historijskim zgradama, a posebno na zgradama iz proslog stoljeca na koji­ rna su nasIjedovani elementi iz stila renesanse. U polukruinim je Iukovima eentar krivine na sredisnjiei otvora udaIjen za Y2 sirine otvora od jedne i druge uporiSne tacke. Prema tome su upo­ risne tacke i eentar krivine u istoj horizontali, a horizontalne su i uporisne plohe. Zbog toga su

G..

Uporilta bex pete

fb\ ... UporiJta s p~t()m1 : 5'0

\!:!.)

51. 459. Dvostruki segmentni luk na vecem rasponu 229

polukruini lukovi po svom statickom djelovanju cvrsCi i od ravnih i segmentnih lukova. Nad otvorima sirokim do 1, 0 m visina luka moze biti sarno Jh opeke, nad otvorima do 1,50 m llo1 opeke, a nad otvorima do 3,00 ill 2 opeke. Polukruini lukovi debeli Jh opeke zidaju se nad sjekomice postav!jenim oblucilom od jednog reda dasaka koje su na gornjem dijelu polukruino obrubljene. Za lukove debele 1 opeku treba na se­ dla postaviti dva takva oblucila, a za lukove debe­ Ie llo1 i 2 opeke potrebna su dva takva oblucila odozgo povezana letvicama.

nji rub za 10-15 cm prikraeen i toliko izdignut iznad uporiSta, odnosno iznad uporiSnih tacaka i centra krivine. Time je donji rub oblucila postao nesto kraCi od sirine otvora, pa ce se poslij'e izbi­ janja klinova ispod .stupova sedala oblucilo lako i bez ostecenja spustiti ispod luka (s1. 460a). Na punim oblucilima za manje raspone ne mo­ ra se normalni donji rub oblucila prikratiti, odno­ sno izdignuti, nego se mogu sarno na njegovim do­ njim krajevima izraditi zasjeci oko 10' 10 cm u koje ce sjesti gredica sedla povrh koje ce se pod­ bijati klinovi (s1. 460b).

sobni razmak. Odmjeravanje i obiljezavanje slo­ jeva kao i sarno zidanje jednako je opisanim na­ cinima za rayne i segmentne lukove (sl. 462). Luk u zidu debe/om llo1 opeke na rasponu do 2,00. m zida ~e povrh dvostrukog obhicila odozgo SPOj~~O!? letvIcama. Dovoljno je takvo oblucilo po­ duprljetl na svakom kraju jednim sedlorn na kli­ novirna (s1. 463). Lukovi u zidovima debelim vise od 2 opeke i na rasponima 4,00-6,00 m zidaju se nad trostru­ kim prozra6nim oblucilom odozgo spojenim letvi c cama. Takvo oblucilo treba poduprijeti sedlima na

ne.otvora zidaju sve do oblucila, ali sarno do one tacke u kojoj pravac, povucen pod 300 iz centra krivine, sijece donju liniju krivine. Produzenjem tog pravca do gornje linije krivine luka odredena j~ k~sina nov~ ~poriSne plohe od koje se potinje zldatl polukruzm luk. Takve pete ostavljaju se na lukovima koji ce se zbukati (s1. 465). Siljasti iii gotsld ukovi. Karakteristika je tih lukova sto su sastavljeni od dva medusobno sime­ tricna luka s obzirom na .srediSnjicu otvora. Cen­ tar krivine jednog luka simetrican je s centrom krivine drugog luka, a oba su centra na pravcu

,, .. - - - - - - - . --- ­ - _ ... -- ..... 1_­ __ • __ •

••••••••

__

•• _ .....

_. _. _

:.:.:

.

p,.~~1'A:ASI. 460. Puna obluCila. za ma.nje raspone u tan jim zidovima s prikratom iIi izrezom na donjoj strani Za manje raspone dolaze u obzir puna, a za veee raspone prazna iii prozracila obluCila koja se na­ zivaju i remenati. Takva oblucila vee su prikazana na slici 232. . Teoretski bi sirina oblucila na njegovoj donjoj strahi morala biti jednaka sirini otvora. U praksi bi se takvo oblucilo tesko vadilo iz otvora, osobito kad ovlazeno drvo nabubri. Zbog toga se oblucila za polukruzne lukove izraduju tako da im je do­

~'2.0

SI. 462. Polukruzni luk u tanjim zidovima i manjim rasponima na dva puna obluCila koja ne morajtl biti na gornjoj strani povezana dasCicama Polukruzni lukovi u goloj opeci Ijepse izgle­ daju ako im se uporisne plohe snize za lO-20'cm ispod normalnih uporiSnih tacaka, odnosno ispod sredista krivine, pa se to u praksi radi rie zbog konstruktivnih nego zbog optickih, odnosno estet­ skih razloga (s1. 461). Luk u zidu debelom 1 opeku na rasponu do 1,50 m zida se povrh dva puna iii prozracna ohlu­ cila koja ne moraju na gornjim stranarna biti po­ vezana letvicama jer ih vee prvi slojevi opeke u luku dovoJjno ukrucuju i ucvrscuju njihov medu­

~~m) .:.

C-­

-

k

j

,,_-~..

Ir.ghd /lite/ lUka c' o6/vU/a

­

~'I -,f--

foo\-+

p,.t'Jj~1c

1.050

SI. 464.. Polukrutni luk ~ debelim zidovima na veeim rasponran,p: na dvostrukom spojenom praznom oblu­ czlu poduprtom dvostrukom skelom klinovima ne sarno na krajevima nego i u sredini raspona. Za spomenute raspone potrebna je visi­ na. !uka 2 opek~ (51 cm), pa se takav luk zida naj­ prlje. ~ao luk vIsok 1 opeku, a povrh njega se zida drugl IStO tako visok luk, obicno sa stepenastim pOCetkom (s1. 464). Lukovi s petom na uporiStima zidaju se tako da se horizonta1n~ slojevi zida s jednei druge stra­ - 1­

~

.

-

~

.­

• • .,

,

I

,

.J

I I

, • .,

I

I

I I II

.

___ ,

.

I

C

---­

__ ::.-:..-.....J.

Illoj

-cr

optVU

b ... UPorifte i ZtT'I!4J'ak tJtI PP~lfrk

-l"O

S1. 461. Namjerno naglaJena uporiSta polukrutnog

luka tako, da su nesto niza od centra luka

230

SI. 463. Polukruzni luk u debljim zidovima na rasponu do 2,00 m na dvostrukom prozraenom oblucilu odozgo povezanom daScicama (letvicama)

JD9If4t1a. -act ktZ1I'ICTa i: 50

Sl. 465. Up~ri~ta pol!:Lkruzn,og luka na zidanoj peti (za luk koIZ ce se ozbukatz), te uporista i zaglavak od klesanog kamena (za luk u goloj opeci)

i:~O

Sl. 4.~6. Siljasti lu~. ~q manjem rasponu s punim obluczlom! sa .sr~dzsnflqama slojeva usmjerenim u centar przpadaIuce krzvzne, te sa zavrsetkom slojeva' u vrhu na »lastin rep« spojnice uporiSnih tacaka obaju lukova. Medusob­ na udaljenost jednog i drugog centra moze biti jednaka sirini otvora, pa je u tom slucaiu centar krivi~e jednog luka u uporisnoj tacci dr;gog luka. Ako je medusobna udaljenost obaju centara veca od s~rine otvo:-a, onda su lukovi 'visi i siljastiji. A~o je ta udaljenost manja od sirine otvora, luko­ VI su niZi i manje siljasti pa se priblliuju polukiu­ ~nom l:ucu koji nastaje kad oba centra padnu u IstU tacku. Spomenuta tri oblika siljastih lukova prikazana su na slid 236. Siljasti su luk:ovi po svom statickom .dielova­ . nju cvrsci od ostalih spomenutih vrsta luko'va, au u praksi se najmanje primjenjuju jer na veCim rasponima zahtijevaju veHke visine otvora a ina­ ce im ?~lik. ne odgo~ara za ugradbe vrat~ i pro­ zora. SlI]astl su lukoVl proslavili evropsku arhitek­ turu kao glavni konstruktivni i dekorativni ele­ menti stare gotske arhitekture, a u proslom sto­ ljecu dosH su do izraiaja na zgradama s procelji­ rna .od gole opeke nakojima su podraiavani ele­ menti gotske arhitekture (npr. evangeliCka crkva na uglu Gunduliceve i brace Kavurica ulice u Za­ grebu ). 231

ObluCila (puna i prozracna) iztaduju se po istim pravilima spomenutim za segmentne i polu­ kruine lukove. Zidanje siljastih lukova koji ce se ibukati mo­ ie se obaviti usmjeravanjem sredisnjica slojeva svake strane luka u eentar krivine za tu stranu pa se obje strane luka na vrhu sastavljaju vezom »na lastin rep«. U tom slucaju luk mora biti povrh svog siljka dovoljno opterecen (s1. 466). Drugi je nacin zidanja da se srediSnjice slo­ jeva svake strane usmjeruju u eentar krivine za pojedinu stranu, ali sarno do onog sloja kojem sre­ disnjica iz centra zakrivljenosti sa spojnicom oba­ ju eentara zatvara kut oko 45°. Takve sredisnjice jedne i druge strane luka sijeku se u jednoj tacei na srediSnjici otvora. Daljnji slojevi jedne i druge strane luka zidaju se tako da su im srediSnjice usmjerene u tu tacku kao treCi eentar zajednicki za obje strane. Na vrhu se obje strane zavrsavaju srediSnjim zaglavnim komadom (s1. 467).

Nadvoji od drvenih greda. Najjednostavniji je nacin zatvaranja otvora u zidovima na njihovoj gornjoj strani drvenim gredarna. Taj primitivni nacin dolazi u obzir sarno u skromnim zgradarna od kojih se ne zahtijevaveca trajnost, u prvom redu na provizornim zgradarna, a na mjestima ko­ ja nisu izloiena zakiSnjavanju ili ovlaienju uslijed jaceg isparivanja. Iako se upotrebom suhog hrastovog iIi borovog drveta, zatim podmazivanjem iIi impregnacijom moze trajnost greda dosta dobro osigurati, nisu takvi nadvoji pouzdani i iz drugih razloga, osobito zbog zapaljivosti. Iznad otvora u zidovima debelim Yz opeke sta­ vlja se jedna greda, a iznad otvora u debljim zido­ virna onoliko greda koliko je polovina opeke zid sirok. Leiaj grede na svakom njezinom kraju mo­ ra biti barem toliki koliko je greda visoka. Naj­ cesce dolaze u obzir grede kojima je presjek 12' 14 i 12' 16 em (nad otvorima sirokim do 1,20 m). Dvije iIi tri grede povezuju se medusobno ce­ licnim pijavicarna. One strane greda koje ce se ibukati treba dobro ohrapaviti dosta gustim zasje­ cima sjekirom, ali bez otkidanja ivera. Mjesto to­ ga moie se preko tih strana pribiti plafonska trska (s1. 468).

Potrebno je da nosilae svojim krajevima lezi na dobro pripravljenim leiajnim plohama u duzi­ ni kao 1 ili 1 Yz visine nosioea. Zidovi ispod leiiSta moraju se zidati u cementnom mortu. Traverze ne smiju leiati na opeci nego na podloznoj ploci od celicnog lima postavljenoj na eementni mort. Moie se prirediti i poseban leiisni blok od betona ili naravnog kamena (sl. 469).

0-·· ""aY~l'Zf'

1:~O

Ii

eito.!

~... T,.al't:,.;u « .,..~zh·C!t"m 1'/: si."ama, ~d'ma/' ,zapc:;'tt...

ya,../a zcd~t,",ircm£'

Kad su u nadvoju potrebne dvije iIi VIse tra­ verzi, moraju se one medusobno povezati na raz­ macima do 1,50 m. Povezuju se celicnim svornja­ cima roji izmedu traverzi prolaze kroz celicne ei­ jevi toliko duge koliki je potreban razmak traver­ zi (s1. 470). o

I

hg/~d/

/iu/ tltida lulca i f'T027'ainog oblu;;/a

Zo Sl. 467. Siljasti luk na vecem rasponu s prozraenim dvostrukim obluCilom, te Sa srediSnjicama slojeva usmjerenim u tri fiksirana centra j:

Opisani drugi nacin primjenjuje se i za zidanje siljastih lukova koji se ne ce ibukati, ali ima i dru­ gih nacina usmjeravanja slojeva. Strucnjaei se u slucaju potrebe mogu upoznati s tima naCinima iz starijih udibenika iIi prirucnika za gradevinske konstrukcije. Ostale vrste Iukova. Na zgradama baroknog sti­ la i onim zgradama iz proslog stoljeca na kojima su podraiavani elementi toga stila dosta su cesti razliciti ovalni lukovi, osobito kosarasti, elipticni i usponski. Njihova se oblucila izraduju po izlo­ ienim principima za oblucila slicnih (uglavnom polukruinih i segmentnih) lukova, a tako je i s nacinom zidanja.

232

Nadvoji od celicnih traverzi. Za gradevinsku tehniku vaini su speeijalni nosivi elementi koji se proizvode u ieljezararna i upotrebljavaju kao gre­ de iIi stupovi za nosenje velikih tereta. Takvi ele­ menti nazivaju se traverze. Za horizontalne kon­ strukcije upotrebljavaju se traverze kojima je po­ precni presjek u obliku slova I, pa se takve tra­ verze nazivaju I-nosioci (nosaCi). U novim zgradarna sa zidovima od opeke upo­ trebljavaju se celicni I nosioci uglavnom za grede iIi nadvoje nad otvorima vecih raspona kad je potrebna manja vis ina nadvoja od one koju zahti­ jeva nadvoj od armiranog betona iIi je zbog dru­ gih razloga celicni nosilae povoljniji od arrnirano­ betonskog. Na postojeCim su zgradama celicni nosioci upravo nezarnjenjivi u slucajevima naknadnog probijanja zidova i prosirenja otvora iznad kojih treba »umetnuti« nadvoj koji ce nedugo iza ugrad­ be biti nosiv. Kolike moraju biti povrsine presjeka i koliko je nosilaea. potrebno, izracunava se statickim ra­ cunom.

#

: i5-Ji.f­

or

;, &

° gar.po/au traYurizk"mplmm

>i'

:2.0

Sl. 471. Zapunjavanje betonom izmettu traverzi i obzidavanje njihovih vanjsUih strana (lijevo), odno­ sno samo rabiciranje vanjskih i donjiJz stranica (desno)

St'. 469. Ce1icni I-nosioci (traverze) kao nadvoji na zidnim otvorima

I

,j'J,.-ol'J"

1

ra 1'aj,i,i"'a71jt:

Sl. 468. Nadvoj iznad otvora za vrata od dviju drvenih greda

> ------.r J< .,..

podmi:a o..j~i~na

yisinl'>p7"~a'yi~17t!

. 1ZG'/~
rdl1i~ITa710

1

R,U Iol}Hl7"1'lCl ell"" :.... :.:;.::; Pl6~·:c: :t-

~9,l'- to-;f-
-

?:'>

OSJ

:f'=-- l& --,I::

~ ... Po~a;pan;~ 11 istoj

\.J Yisim:

k(Jt4 gornj~ !'.IDlu naa'rcja

'iirL:~1 :.~~ ~~~~~~.. n_;;:--l::l:jffil -f- .:~

0.

~ J/i.i«1r <$ IJ- f07nm

''''4ni:o:

cesee monolitni armiranobetonski nadvoji kao iskusani i opcepriznati dobri konstruktivni de­ menti. Prilikom zidanja zidova uz otvore iIi izmedu otvora treba zic;lanje zavrsiti na projektiranoj naj­ niioj visinskoj koti donje povrsine nadvoja. Na £oj visini uz obje strane otvora treba cistaviti hori­ zontalnu plohu za leziste nadvoja po cijeloj deblji­ ni zida, a u duiini barem 13 em za nadvoje visoke do 20 em, barem 25 em za nadvoje visoke do 35 em barem 38 em za nadvoje visoke 40 em i viSe. Od obiljezene duzine leiiSne plohe uz otvor treba nastaviti zidanjem do visine gornje plohe nadvoja, odnosno od visine leiiSta serklaia ili stro­ pa ako se nadvoj, a to je cest slucaj, osobito na stambenim i slicnim zgradama, povezuje sa ser­ klaiem, odnosno sa stropom. Okomiti prekid zida ilZ leiaj moze biti ravan iii nazupcan (s1. 472).

-4 "10

.;:.:....

I....,....

I

~1lP16 , I

'fi+- iq -,f-- .to --.j'6t­ ,j:

5'1

or

tb'.__ P(Jvbivanje U7'tU·

\J liiit"-m yisfnamiZ

~:W

S1. 470. Rasporettivanje i mettusobno razupiranje

celicnih nosi1aca

Traverze kao nadvoje treba zastititi od rdanja. Ako su traverze sarno oblofene drvenim iii slicnim oblogarna, moraju biti minizirane. Ako su medu­ sobno dosta razmaknute, mogu se prostori izme­ du njih betonirati, a tako i vanjske strane, ali ih najprije treba omotati zicom kao pomocnom ar­ maturom za pridriavanje betona. Inace se traver­ ze omataju ficnom mrefom s okancima oko 1 em na koju se nabaeuje i zagladuje eementni mort (s1. 471). Armiranobetonski nadvoji. Nad otvorima zido­ va od opeke i opekarskih blokova izraduju se naj-

J{

1.0

I(

dc~·

NG"wi (l'fUD) i ..,azuplt%ni {thsn"j ~fia'zz'd't1. roo< f,iI'­ ..ilfr ~~~tcnslr..q rraciroj
~::t."T.~T ,;.,.,;.

f~6,j..

~~-

@..p~iz'17e .~dis1a pr~r;ra. Yisi'!
1'SO

Sl. 472. Ravni i nazupcani prekidi zidova za 1eziSta armiranobetonskih nadvoja

Za betoniranje nadvoja treba postaviti skelu i oplatu. Za skelu najcesce sluze sedla na klinovi­ rna u svemu kako je opisano za lukove od opeke. Oplata se sastavlja od podnice i dviju stranica. Za sedla odgovaraju drveni stupovi s presje­ kom 8' 8 - 10' 10 em iIi obliee s promjerom 8-10 em. Presjek gredica iznad stupova neka je kao 233

presjek st p va, a duzina grediea neka je barem 20 em (po 10 em na svaku stranu) sira od sirine zida, odnosno nadvoja. Podnica se sastavlja od dasaka debelih 24 mm. Dvije ill viSe dasaka povezuju se medusobno u si­ rinu preckama (letvicama) prib'jenim na med ­ sobnim razmaeima 40--60 em. Sirina podniee neka je kao duiina grediee sedla (20 em viSe od sirine nadvoja), a duzina neka je za 1-2 em manja od sirine (raspona) otvora. Straniee se sastavljaju u svemu kao podniea, ali se precke kroje tako da na jednu stranu (gor­ nju) str~e iznad ruba za 5-6 em. Stranice mo­ raju biti toliko duge da im krajevi. hvataju lice i nalicje zida pred jednim i drugim lezajem barem 5-6 em. Visina stranica moie biti kao visina pro­ jektiranog riadvoja, ali se obieno ostavlja veca vi­ sina, pa se iste straniee poslije razgradnje mogu upotrebljavati i na drugim mjestima na kojima je potrebna veca visina (s1. 473).

~ ~

'-­

- - . -- ­ -­ ~

-­

-

~

- -

liko sedala koliko je potrebno da njiho i medu­ sobni razmaei od osi do osi ne prijed u krajnjim poljima 90 em, a u srednjim poljima da budu ma­ nji od 90 em. Kad se sedla postave i rasporede, postavlja se na njih podnica koja se provizorno prievrscuje na sedla. Mjerenjem od erte vodoravnice podbija­ njem klinova i kontrolom horizontala libelom pod­ nica se fiksira na svom mjestu, a klinovi se pri­ cvrstetavlima, ali tako da se cavli kasnije mogu lako vadlti. Tada se povrh podniee postavlja jedna i druga stranica povrh vanjskog ruba podnice, na jednoj i drugoj strani stavlja se letva koja se pri­ cvrscuje na podnicu eavlima tek onda kada donji nutarnji bridovi pokrivaju ertu liea i nalieja zida koju uz dasku ravnalicu treba unaprijed zaertati. StrSeCi krajevi precki jedne i druge stranice odo­ zgo se povezuju medusobno letvicom toeno na raz­ mak koji zahtijeva debljina nadvoja, tj. nutarnja ~irina medu stranicama. Izmedu gornjih dasaka na stranieama provlaei se paljena iiea promjera 3-4 rom i ovija oko dviju suprotnih precki na stranicama. Krajevi se iice unutar opIate medu­ sobno povezuju uvrtanjem. Tako unutar opIate izmedu svake dvije suprotne precke ostaju po dvi­ je ziee koje se po sredini sirin~. zahvate i jedna drugoj privuku. Zakretanjem cavIa iiee se usu­ kavaju i pritezu protivne strane opIate. Da se tim piitezanjem ne bi pretjeralo, moraju se ispod fica postaviti letvice skrojene tacno za sirinu nadvoja, pa se iice usukavaju sarno dotle dok stranice evr­ sto stisnu umetnute letviee. Za betoniranje nadvoja treba unaprijed pripra­ viti (ispraviti istezanjem, odrezati, saviti i pove­ zati) armaturu. Za najcesce slueajeve u stambe­ nim 'i slicnim zgradama za raspone do 2,00 m do­ lazi u obzir 3-5 eelienih sipaka promjera 10, 12 i 14 mm, a za raspone do 4,00 m 4-6 sipaka pro­

-t

?

'::

i--:~~;'~~~~

-,!<-

B.·:'-·

:; I

1., --,f'".

G···P,..isftlPaK . :

~.:·]j&;~~:·;~('k};"'att' Ired IdtJfa//ij~,.;Jtt'P~,",JI1tJ;' flpl(%t~ 71Q st'tllLf s u!oie71f"" armatu rom /d..m~~ 2.0

ZQ

drY~71i /I'ffr

.... :.c~~~=-i<-1

-*,r,.l~ u.

f-'-- 3& - - - , f

@.. P,.i,tup4il =

rcr b~r r",/~t~

Y~ni

P'-CZd".I'

~ 3& ----;l"

tirpla­

t,,~nom rolitcm

@<.. P"is:t
""A

It'n~cn·,.",It!fDmn -I '2.0

Sl. 473. Normalni armiranobetonski nadvoj sa skelom, oplatom i armaturom

Si. 474. Presjeci najcdCih prozorskih nadvoja sa pristupkom

Za nadvoje nad otvorima sirokim do 1,20 m do­ voljna su dva sedla ali odmaknuta od spaleta otvo­ ra toliko, da njihov medusobni razmak od osi do osi ne prelazi 90 em. Za otvore do 2,00 m dovoljna su dva sedla. Za jos sire otvore postavlja se ono­

mjera 14,18 i 20 mm, s pomocnom armaturom (vi­ licama) promjera 6 mm pribliZno na svakih 20 em duiine nadvoja. Navedene brojke mogu znatno va­ rirati, pasvaki armiranobetonski nadvoj treba di­ menzionirati i tacno obrazloiiti statiekim racul10m

234

u kojem s uenjak-konstr kto daje sve tehnicke podatke pot ebne za izvedbu (marku b tona, broj, promjere i uiine sipaka, nacin savijanja, broj i mjesta viliea, sve sa racunskim dokazima 0 nosi­ vosti te sa skicama i naerfma). Nadvoji pravokutnog presjeka izraduju se ugla­ vnom nad 0 vorima za obicna vrata . na otvori­ rna za betonske i celicne prozore. ad otvorima za drvene prozore bez rolete ostavljaju se na vanj­ skoj strani donjeg dijela nadvoja pristupd duboki 5-7 em, za prozore s platnenom roletom 12 c , a za prozore s drvenom roletom (koja se namata) izraduju se pristupci duboki 30--35 em (s1. 474). Nadvoji se betoniraju najviSe plasticnom be­ tonskom smjesom koja odgovara barem za marku betona M 160 (manja opterecenja), odnosno za M 220 (veca opterecenja). a u nekim slucajevima, osobito ako se upotrebljava iitka betonska smje­ sa za jako opterecene nadvoje, mora smjesa od­ govarati za jos viSu marku M 300 i M 350, iznim­ no i M 380 kao beton visoke otpornosti). Prije betoniranja treba oplatu nadvoja dobro nakvasiti, a u toplim Ijetnim danima polijevati ba­ rem jos nekoliko dana iza betoniranja. Uklanjanje oblu~ila i oplata. ObluCila lukova od 6peke treba odmah po dovrsenom zidanju luka donekle »popustiti" izbijanjern klinova, ali ne pot­ puno, toliko da se klinovi bez znatnijeg napreza­ nja rukom mogu pomieati, ali su ipak pritisnuti. Do drugog dana ce klinovi biti uslijed postepenog slijeganja luka dosta evrsto pritisnuti, pa oblucilo treba opet popustiti kao prvi put. Oblucila na ras­ ponima do 2 m rnogu se otpustiti i potpuno uklo­ niti treCi dan, tj. puna dva dana iza skidanja lu­ ka. Oblueila na rasponirna do 4,00 m mogu se uklo­ nih poslije 3--4 dana iza zidanja lukova. Stracice armiranobetonskih nadvoja mogu se ukloniti vee poslije 3 dana iza betoniranja. Naj­ prije se os trim klijestima presijeku iice omotane oko preeki na stranieama, zatim se izdignu uzdu· zne letve na vanjskim rubovirna podnice, a tada se oprezno skidaju straniee i odsijeeaju strseCi krajevi iiea (usukani dijelovi ostaju). Poslije ukla­ njanja straniea izbijaju se klinovi i uklanjaju se­ dIa, a na koneu se uklanja podniCa. Pravilno slofena oblucila i opIate sa svojim skelama dadu se jednostavno, lako i bez veCih ostecenja rastaviti i ukloniti i viseknitno upotre· bljavati, pa dobri gradevinski strucnjaci vode 0 tome raeuna i pri sastavljanju i pri rastavljanju. Nadvoji od prefabriciranih armiranobetons 'h elemenata. Gradevinska industrija proizvodi i pro­ daje interesentima armiranobetonske nadvoje ko­ ji odgovaraju za najeesce raspone i najobienija op­ terecenja iznad otvora za vrata i prozore. Jos ce­ see takve nadvoje prefabrieiraju gradevinska po­ duzeca kad se na njihovim vecim gradiliStima mnogostruko ponavljaju nadvoji nad razlicitim rasponima i opterecenjima. Velika je prednost ovih unaprijed izral1enih nadvoja u tome ~to sasvim otpada izrada i slaga­ nje skela i oplata. Gotovi se nadvoji manjih dimen­ zija mogu podizati i namjestati ljudskom snagom, a oni veCih dimenzija pomocu dizaliea. Ugraduju

se. sarno eementnim mortom na pripravljen' le­ plohama. Post pa se kao s drvenim greda· rna iIi celien'm traverzama. Zi~nim

~~

",,«-';.#---1. ""IO-4oo-flO' ~ ~

~

--.d»1..

iOO';'UO

1/

Poaa.cl za a'i",~nz;je t7otlyo/a l."fy~ i /~zate

/Tipovi GAl

Sl. 475. Nekoliko tipova 'prefabriciranih (montainih) armiranobetonskih nadvoja

NajcesCi su nadvoji siroki 12 em s VlSlllama 15, 20 i 25 em i ukupnom duiinom 100 i 150 cm, sto odgovara za otvore 80 em (vrata) i '110 em (prozori) s 20 em leiiSta na svakoj strani otvora. Ovakvi se nadvoji mogu ugradivati ne sarno nad otvorima za vrata u zidovima debelim 12 em nego i u zidovima daljnjih vecih debljina slafuci po dva iIi viSe nadvoja jedan uz drugi (s1. 475a). Nad otvorima za prozore s pristupkom 5, 7,5 i 10 em takoder se mogu slagati i kobinirati ovi nadvoji. Za prozorske otvore proizvode se dva glavna tipa nadvoja koji se razlikuju sarno po visini pri­ stupka koji je u prvom tipu visok 13 em, a u dru­ 235

gom sarno 5 em, dok im je sirina u aba tipa 7 em. Vanjske su im dimenzije presjeka 20' 20 em i 25' 20 em, a ukupne duiine 100 i 150 em, dakle za otvore 80 i 110 em (s1. 475b i e). Proizvode se i masivniji nadvoji bez pristupa­ ka (s1. 475d).

,o~ r::: l~ lJG

17u ta r71ja z~o/ac. 1'10

ca /drYoh 11~'f

"

;,A~~2:-

Serklaii. Serklaii su konstruktivni elementi od armiranog betona kojipoput vijenaea, pojaseva iii okvira horizontalno povezuju zidove svake etaie po cijeloj njihovoj duiini i sirini. Osim toga ser­ klaii povezuju medusobno sve uzduzne i poprecne zidove svake etaze. Tako serklazi u zidanim zgra­ dama ukrucuju konstruktivni sistern tih zgrada kao sto horizontalni konstruktivni elementi (grede i ploce) ukrucuju armiranobetonske i celicne ske­ letne, okvirne i slicne sisteme.

~

--~-~

50-60­

~ Y
Opia a za betoniranje serklaia sastavlja se od dvij uzduinih stranica to iko sirokih da s ojom donjom stranom zahvataju liee i nalicje zida ba­ rem za 5 em. Za serklaze nepovezane sa stropnom konstrukcijom povezuju se opIate straniee usuka· nom iieom onako kako je vee opisano za oplatu nadvoja, ali se iice stavljaju tako nisko da legnu na zid i tako drie oplatu da se ne moie spustati po zidu (s1. 479a). Inace se mogu na stranieama ostaviti produiene precke na donjoj strani, pa se pod krajeve podmetnu dascice iste debljine kao daske opIate, a na mjestima tih podloiaka prec­ ke se cavlima pribijaju u leiajnice zida. Precke se na gornjoj strani povezuju letvieama kojirna se odreduje tacna sirina serklaia (s1. 479b).

>l'- Z5-38-,j'­

a'zi'.. l a 7?adyoja

1'20 51. 476. Dio montaznog nadvoja s izolacionim plocama na vanjskoj i nutarnjoj strani

Opisani nadvoji siroki 20 em odgovaraju za zidove od betonskih i sljakobetonskih blokova ko­ jima je sirina 20 em, kao i za zidove od opekar­ skih blokova modularnih dimenzija istih sirina. A~o se puni nadvoji stavljaju iznad otvora u tak­ vim zidoviP1a, kojima je provodljivost topiine ma­ lena, onda ee se u grijanim prostorijama, usIijed isparivanja za vrijeme niskih vanjskih temperatu­ ra, na povrsinama koje zauzimaju spomenuti nad­ voji, kondenziratr vodena para. Da se to izbjegne. ugraduju se u takvim prostorijama montaini nad­ voji s izolaeionim slojem na lieu i nalicju (s1. 476). Za kombinacije i ugradbe u zidovima od opeke normalnih dimenzija proizvode se jos i takvi mon­ taini nadvoji kojima je povrsina presjeka 12' 14,2 em, pa odgovaraju osobito za kombinacije s pro­ zorskim pristupkom istaknutim 7,7 i 15,4 em (sl. 477). UKRUcENJE ZIDOVA lake su zidovi od opeke i opekarskih blokova kao vertikalni konstruktivni elementi zgrada opte­ reeeni uglavnom vertikalnim teretima odozgo, ipak na njih, u veeoj iIi manjoj mjeri, djeluju i hori­ zontalne komponente tih tereta. Takvo djelova­ nje pomaiu iIi pojacavaju posebni faktori, kao npr. vrste nosenih elemenata (npr. kosa krovista, stu­ biSta, lukovi i s1.) nejednako slijeganje temeljnog tla, tresnje prouzrokovane djelovanjem nekih sila u zgradi iIi njezinoj blizini (npr. teski eestovni i ieljeznicki saobraeaj), a osobito zemljotresi. Djelovanjem spomenutih i ,slicnih faktora na­ staju u zidovima uz ostala jos i horizontalna na­ prezanja koja nedovoljno ukrueeni zidovi od ope­ ke slabije podnose nego zidovi i konstruktivni ele­ menti monolitnog sastava, npr. od betona i armi­ ranog betona. Zbog toga se zidovi od opeke u zgra­ dama posebno ukrucuju uglavnom serklaiima, ve­ znim zidovima i vertikalnim vezama serklaia.

2311

U zgradama s drvenim iIi celicnim nosiocima u stropnim konstrukeijama serklai se izraduje ne­ posredno ispod stropne konstrukeije u svakoj eta­ ii, pa je njegova gornja ploha leiisna ploha nasi­ laea. U zgradama s masivnim stropnim konstruk­ eijama serklai se izraduje u istoj visini i debljini kao stropna konstrukcija. Ako je stropna kon­ strukcija tanja od potrebne visine serklaza, gor­ nja se ploha serklaia i stropa izjednacuje, a donja je niia od donje plohe stropne konstrukcije. Na vanjskim zidovima moie se sirina serklaia smanjiti za 3-5 em ako se na nalicju zida ugra­ duje tako debeo izolaeioni sloj (protiv kondenzi­ ranja vodene pare). Visina serklaia je 15-30 em. Upotrebljava se smjesa za beton MB 160 iii vise marke. Armatura je od cetiri celicne sipke promjera 10-14 mm s vi­ licama od sipaka promjera 6 mm rasporedenih na medusobne razmake oko 30 em (s1. 478).

POpr~C7l1'

prujelc

...........l,.

81. 478. Poprecni i uzduini presjek normalnog armi­

ranobetonskog serklaia

Armiranobetonski serklai moie sluiiti i kao nadvoj nad otvorom iIi povezivati se s nadvojem ispod njega, a tada mu se mora pojacati armatura, odnosno u armaturu potrebnu za nadvoj mogu se uracunati i sipke serklaia.

t:

~o

51. 479. Detalji opiate anniranobetonskih serklaia

Opiate za serklaze povezane sa stropnom kon­ strukeijom izraduje se sa stranicom sarno na vanj­ skoj strani,4 'nutarnja strana se kombinira s opla­ tom stropa (s1. 47ge). Za gradenje u seizmickim podrucjima VII, VIII i IX stepena detaljno je odredena visina serklaia i kolicina glavne armature prema duzini objekta (12, 25, 40 i preko 40 m) i prema broju etaia, Tako je npr. u podrucju IX stepena za zgrade du­ ge do 12,00 m s 1, 2, 3, 4, 5 i 6 etaia odredena visina serklaza 16, 18, 20, 22, 22 i 22 em, a arma­ tura 4 0 12, 4 0 14, 4 0 16, 4 0 18, 4 0 20 i 4 020 mm. U etaiama viSim od 6,00 m treba na polovini visine postaviti meduserklaz s barem pol kolicine od one armature koja je odredena za serklai il visini stropa. Ako se serklaz iz nekih razloga (pro­ zori!) ne moie postaviti po sredini visine, onda moie biti niii, ali ne ispod VJ visine zida.

Vezni zidovi. Glavni (nosivi) zidovi od opeke u zgradama na seizmickim podrucjima moraju se mec1usobno poprecno povezati veznim zidovima debelim 25 em, zidanim u produznom mortu. Ako su glavni zidovi debeli 38 em, medusobni razmak vemih zidova ne smije biti veCi od 7,50 m. Aka su pak gIavni zidovi debeli 25 em, ne smije med ­ sobni razmak veznih zidova prelaziti 6,00 m. Vezni zidovi i serklaii iznad njih povezuju se s glavnim zidovima i njihovim serklaiima, a preko serklaZa i s krutim stropnim konstrukcijama. Ta­ ko povezani gIavni zidovi dobro su ukruceni profv pomicanja iii prevrtanja na stranu svog lica iIi nalicja. Zidovi debeli 12 em i tanji zidovi ne mogu se smatrati veznim zidovima. Vertikalne veze serklaia. Ova vrsta ukrucenja propisana je za sve zgrade na podrucju IX stepena seizmickog intenziteta, bez obzira na broj njihovih etaza, a na_podrucju VIII i VII stepena sarno za zgrade s viSe od dvije etaie. Vertikalne veze treba izraditi na svim uglovima zgrade, kao i na mjestima sudaranja i kriianja ve­ znih zidova s glavnima. Vertikalne se veze izraduju slicno kao armira­ nobetonski stupovi. Propisana je upotreba betona MB 160 iii vise marke. Propisana je armatura 4 0 14 mm u dvije najviSe etaie i 4 0 16 mm U osta­ lim nizim etazama s vilieama 0 6 mm na medu­ sobnim razmacima oko 30 em. Glavna se armatura na gornjoj i donjoj strani povezuje s armaturom gornjeg i donjeg serklaia. Prema debljinama zidova na uglovima, sudara­ njima i krizanjima dolaze u obzir korisni horizon­ talni presjeci vertikalnih veza serklaia 25' 25 em, 25 . 38 em i 38' 38 em kao najcesci. Na mjestima vertikalnih veza treba zidove prekidati vertikalnim nazupcanim zavrsecima, pa ce beton zalaziti u udu­ binenazupcanja i tako jos bolje povezivati zid s vertikalnom vezom. Za vertikalne veze na uglovima izraduju se opiate kao stranice cd 24 mm debelih dasaka me­ dusobno spojenih preckama (letvicama) na medu­ sobmm razmacima po 50-60 em. Za vanjske strane potrebne su dvije stranice koje su za 12,4 em sire od stranica stupa. Za nutarnje strane treba staviti dascani stup­ Cic presjeka 10' 10 em, koji se pri stezanju okvi­ rima iIi sponama razupire od jedne i druge stra­ nice razupornim letvama. I vanjske stranice i stup mogu se izraditi u duiini koja odgovara cijeluj visini zida ili u dva a najbolje u tri dijela, koji se prema napretku zidanja nastavljaju i solidno ucvrscuju Hi qrvenim okvirima iIi specijalnim celicnim sponama na vi­ sinskim razmacima do 60 em (s1. 480a). Posta se postavi oplata postavlja se armatura i donji joj se kraj povezuje s armaturom donjeg serklaia. Tada se pristupa zidanju jednog i drugog zida. Prvi sloj OI'log zida kojemu ce na lieu biti uzduinjaci pocinje se cijelim uzduinjacima tacno na ivici korisnog presjeka vertikalne veze (stupa). Prvi sloj drugog zida pocinje se cijelim veinjakom kojemu se rub odmice za 6,5 em od iviee kori­ 237

snog presjeka veze (stupa). U drugom sloju Ce se tako pomakn i vefu'ak Jl prvom ridu, a do 'vice korl nog presjeka stavljat ee se uzufujaci prvog zida, sto ee se ponavljati do cijele visine ri a.

Sl. 480. Tlocrti specijalnih oplata za betoniranje veT­ tikalnih veza serk1aia u uglovima, sudaranjima i kri­ ianjima zidova

Najbolje je vertikalne veze serklaia betonirati postepeno nakon izradenih nekoliko slojeva zida, jer ee se tada najbolje ispuniti betonom nazup­ canja na prekidima zidova kod ugla. Oplata za vertikalne veze na sudaranjima sa­ stavlja se od vanjske stranice kojoj je sirina za 20 em veea od sirine sudarnog (vezanog) rida, da­ kle 45 em, i od dvaju daseanih stupciea. Sastavlja­ nje i medusobno povezivanje je isto kao 5to je opisano za uglove (s1. 480b). Zidanje se pocinje na glavnom zidu slaganjem cijelih komada (s uzduinjacima na lieu) do iviee korisnog presjeka vertikalne veze, odnosno tacno do liea i naIicja sudarnog (veznog) zida. U pri­ kljucnom zidu poCinje se eijelim veinjakom od­ maknutim za 6,5 em od iviee korisnog presjeka, odnosno od nalicja glavnog zida. U sIijedecem se sloju cijeli uzduinjaci prikljucnog (veznog) zida stavljaju do ivice korisnog presjeka veze. CijeIi veinjaci glavnog zida odmicu se i na jednoj i na drugoj strani od ivica korisnog presjeka za 6,5 em, 5to se ponavlja u daljnjim slojevima. Oplata za vertikalne veze u kriianjima sastav­ lja se sarno od cetirl dMcana stupciea koji se me­ dusobno povezuju i razupiru u smjerovima okomi­ tim na smjerove obaju zidova (51. 480e). Zidanje je analogno zidanju liZ sudaranja, ali je pOCetak slojeva veznog zida na ivici korisnog presjeka na jednoj i drugoj strani glavnog zida iii se jednako odmice od te ivice na jednoj i dru­ goj strani. Sve opIate vertikalnih veza mogu se razgradi­ vati i uklanjati poslije tri dana nakon dana beto- . niranja.

HORIZONTALNI ISTACI VIJENCI) on OPEKE DanaSnja arhitek ra opee odbae je takve is" ta e na zidovima koji b' sluiili u dekorativne svr­ he, kao S 0 su sluiili mnogobrojni vijenei na zgra­ dama gradenim u proslosti. Ako . ak nek' azlozi zah 'jevaju izradu horizon ist a, onda se on' izra u najcesee k 0 konzolni istaei d i­ ranog betona koji je bM za takve konstruk 'vne elemente vrlo po oljan, dok je opeka vee zbog svo­ jih maIih dimenzija nepovoljna. Buduei da se gotovo na svim zgradama zida­ sve 0 prije 40-50 godina nalaze vijenei kao nji ir veCi istaei od opeke, a mnoge ta ve zgra­ de sluie svojoj svrsi, uzdrzavaju se, popravljaju i preuret1uju, iznijet ee se ovdje najosnovni'i po­ daci 0 konstrukcijama manjih i veeih istaka od opeke. Manji istaci. Manji su istaci oni koji u jednom iii vise slojeva isticu pred lieem zida za ~, !t2 i ~ opeke, 5tO za opeku normalnog formata iznosi 6,5, 13 i 19,5 em, a za opeku starog formata, koja se na nasem danasnjem teritoriju upotrebljavala do godine 1930, te su mjere 7,5 15 . 22,5 em. I staci od ~ opeke rade se ili trocetvrtinskim vefujacima iznad sloja veinjaka na lieu zi a iii cijelim veznjacima iznad sloja uzduinjaka na lieu zida (s1. 481a). II

istacl od V2 opeke rade se cijelim veinjackim komadima povrh sloja veinj a na lieu zida. U slijNieCim slojevima is og istaka mogu se po av­ Ijati i~i cijeli uzdufujaei i povrh njih cijeli ve­ injaei, iii trocetvrtinski vefujaci i povrh njih ei­ jeli veir..~aei (s1. 481 b). Istaci od ~ opeke mogu se raditi sarno u dva iii viSe slojeva, a prvi sloj moie biti istaknut V4 iIi !t2 opeke. I u jednom i u drugom slucaju povrh prvog sloja stavljaju se trocetvrtinski veinjaci kao drugi sloj istaka, a eventua ni treCi sloj mogu biti eijeli veb.jaci iii uzduinjaci (s1. 481e). Ovakvi su se istaci obicno ibukaIi i ukrasno profiliraIi drvenom sablonom s limenim mbom za profilaciju. Sablona bi se visekratno povlacila pu provizorno pricvrseenim vodilieama na lieu zida uz ponovno nabacivanje i struganje ibuke dok se ne bi dobila gIatka profilirana povrsina. Veci isu.:::'. Bez posebnog usidravanja mogu se od opeke normalnog formata raditi istaci ad 1 i 1!t2 opeke, a to je 26 i 39 (40) em istaknuto od Hca zida. Na vijencima od opeke starog formata ti su istaei 30 i 46 em. . I u ovim veCim istaeima opeka se slaie u pocet­ nim slojevima s manjim istaeima onako kako jc naprijed obrazloieno, a najveCi istak viSeg sloja nad niiim je sarno !t2 opeke (13, odnosno 15 em). Vijenei veCih istaka takoder su se ibukali i ukrasno profilirali na isti nacin kao i opisani vi­ jenci s manjim istacima (sl. 482).

ZAVRSECI GORNJIH STRANA SLOBODNIH ZIDOVA on OPEKE

Siobodni .zidovi od opeke, kao sto su npr. vanjske ograde, ogra e terasa, ravnih krovova, ra­ zIiciti parapetni ridovi, stupovi me u clandma ograde od drugog materijala i s1., izloieni su na svojoj gornjoj strani nepo oljnim vanjskim utje­ eajiina, osobito ovlaienju kad im se na povrsina­ rna zadriava kiSnica, top' sn'jeg, hvata Ie itd. Zbog toga je potrebno takve zidove na njihovim gornjim stranama tako zavrsiti da sto oIje mogu odolijevati spomenutim stetnim utjeeajima. azlikuju se uglavnom zavr5eei golih zidova i zbukanih zidova od opeke. Zavrseci golih zidova. Za slobodne goIe zidove nacelno se odabire prvoklasna opeka koja je ot­ porna na vanjske utjeeaje. Kako su horizontalne plohe gornjih povrsina ipak jace izloiene vanj­ skim utjeeajima od vertikalnih ploha, takvi se zi­ dovi zavrsavaju sjekomice sloienim sIojem veinja­ ka u eemen nom mortu. Pri tome se sudarniee na gornjoj plohi zida tako zagladuju da su na sre­ dini zida skora u istoj visini s opekom, a prema rubovima pravilno padaju na dubinu do 10 mm kao na vertikalnim plohama. Reske na gornjoj plo­ hi djeluju kao odvodni iljebovi, pa kg::ica i snije­ ina otopina moie brie otjecati s te plohe.

II

II .. ·,.·;:,Ih::i:::

.:".:."".'_._

@... ($!aci od ~:z opelc~ /1,r~f: ~um/ ..:: . . ,..... "'0

tF'·~·i1f.

',: ':.'~.'-:.' ­

JI

11 ,.

n· ... ~ .. ' ''''..' .....,.-, ,

II .. :;

'II·····

j

Zal'T'fdak

II II n"fijfp:z!Z!l""'e====;;,,==:01 J?;F==;II;====:!.!=='II===l &=='/.=. :; =111'!!::,=4,=;rl[~ I"

-

II

II

u

~

II

U

Sjd01'1l1'­

.s/"i~77om


col7"m

U <'I!"'.

mo.,tiJ

Iarrfd"'k

!fad

pod ft,afi .I:,,;t!­

",o-m Clpd(om

IetY"';l!t~* ploia­ rna od",a.ray. iii

dm/-

kaml!na.

"

Ck).. Oib~:~~l1/;;~~~~~om yuf~TJi/

yi­

/~nac

Sl. 482. Vijenac postepeno istaknut za 1!t2 opekll Sl. 483. Cetiri naCina zavrsetka gornjih povrsina sIobodnih zidova od gole opeke

0 ... Islaa' oa'.J4 opt!h

/18,s+l r

;f9~':"/ 1:20

Sl. 481. HorizontaIni istaci (vijenci) od \4, opeke

~

~

U proslosti su se od opeke radili i vijenci s ve­ Cim istacima od ovdjespomenutih, ali s ugrad­ born specijalnih celicnih nosilaca, spona i zasuna. Naprijed opisani vijenci moraju biti iznad svog neistaknutog dijela dovoljno optereeeni nadozidom iIi drugim jakim optereeenjem (npr. krajevima stropnih i krovnih konstrukcija) da budu sigurni od ruSenja. Gornju plohu istaknutog dijela treba skositi i pokriti sigurnim materijalom. NajcesCi je limeni opsav s okapnicom na donjoj strani.

Povoljniji je nacin s kosom gornjom povrsinom sjekomicnog sloja. Taj se nacin primjenjuje za du­ ge povrsine (npr. za ograde tvornickih kompleksa) kad je opravdano u ciglani naruciti tako formira­ nu opeku. Treei je nacin pokrivanje plocama od obradenog naravnog kamena jednim od nacina za vee opisane takve zavrsetke na zidovima od narav­ nog kamena. Cetvrti je nacin pokrivanje ravnim edjepom u produznom mortu (s1. 483).

238 239

Spomenutim treCim i cetvrtim nacinom ne z~~ sticuje se same gornja p,loha zida, nego strseCI istaci stite jos i lice zida. Poseban je slucaj zavrsetka kosih povrSina zi­ dova od go e opeke koji se katkad prakticira npr. na parapetnim zidovima vanjskih stepenica. I u takvim se slucajevima zidovi zavrsuju slojem sje, komice slozene opeke, ali tako da su lezajne plohe, odnosno sudarne reske toga sloja, usmjerene oko­ mito na kosinu, a donji se krajevi pojedinih ko­ mada u tom sloju klesanjem dotjeruju za prista­ janje na horizontalne i vertikalne povrsine donjeg dijela zida (s1. 484).

CesCi su zavrSeci gornjih strana zidova beton­ ske ploce 5 okapnicama debele 6-10 em s po~o: som na gornjoj povrSini i okapnicom na donJoJ strani istaka. Za m<.'.nje duzine betoniraju se~akve ploce neposredno na zidovima, a za vece kciicine izraduju se ploce u komadima u pogonima i na radilistima pa se kao gotovi mo::taini elementi dopremaju na gradiliSte i ugraduju cementnim mortom. Obicne betonske ploce takoder nisu lijepe pa se rade na mjestima gdje njihov izgled nije 050­ bite vaian. Takve su ploce vee spominjani zavr· seci iii »kape« dimnjaka od opeke. Izraduju se ces to na zidanim ogradama (s1. 485b).

Kad se upotrebljava na ibukanim zidovima, treba paziti da boja ibuke bude u skladu s bojom cri­ jepa. Pokrivanje iljebnjacima (kupama, Ranalicama, eeramidom) je prakticno, a dobro djeluje i deko­ rativno osobito u suncanim krajevima u kojima je i na krovovima i na dimnjacima od davnine uobicajen takav pokrovo Zljebnjaci se ugraduju u dosta gusti produini mort finije smjese u blagom nagibu. Polaie se najprije donji red s konkavnim stranama okrenutim gore i s uiim krajevima istak­ nutim pred lice zida da slufe kao okapi. Gornji red se polaie s konveksnim stranama okrenutim gore i sirim krajevima istaknutim pred lice zida (s1. 485c).

Slicno kao iljebnjaci djeluju i prakticno i de­ korativno pokrovne trake od valovitih salonit-plo· ca. Za njihovo pricvrseenje treba pripraviti grubo formiranu valovitu povrsinu i na razmacima po 50 cm ugraditi drvene kladice za pricvrseenje tra­ ka. Trake treba da su na licu ibukanog zida istak­ nute za 5-6 cm. Ta istaknuta strana mora biti rav­ no piljena okomito na smjer valova. Strainja stra· na trake (nad nalicjem) neka je piljena koso s ob­ zirom na smjer va10va, a para1e1no s okomitom ravninom nalicja, koja je istaknuta od te ravnine (ofbukane) za 1-2 em. Po dvije susjedne trake s preklopima pocetnih i zavrsnih valova po 5 cm pricvrscuju se jednim specijalnim vijkom na kra­ jevima i jednim vijkom u sredini (s1. 485d).

Zi~Cl za/t!mljt'na "a a'onju strgnl< !zm.opitu'4 pocinl. idibli lim qsr .

ill;;; .lx"'~ ·c'.'." ~.~. ·:·::,··c:::·x·

0 . . ZarrJdak p!6(a. ma od.,.urra~-nd91lt u­ -m7~t.

It am
1:10

51. 484. Primjer zavrsetka zaobljene i kose gornje povdine slobodnog zida od gole opeke

Zavrseci zbukanih zidova. Za ibukane zidove ne upotrebljava se najkvalitetnija opeka, pa im se povrsine ibukaju da se opeka zastiti od vanjskih utjecaja i postigne ljepsi izgle~ zida. ~~d.~tim nr ibuka od produinog morta, kOJa se naJcesce. uP.o· trebljava, nije narobto otporna, pa treba 1 nJu zastititi. To se postizava specijalnim zavrsecima gornjih strana takvih zidova opsavima i pokr~v­ nim plocama s istacima i okapnicama leao 1 neklm vrstama pokrova za krovne povrsine. Dobar je i praktican zavrsetal,<. opsav metal· nim limom. Najvise se upotrebljava pocincani ce­ licni lim, ali njegova povrsina nije lijepa. Zbog toaa se upotrebljava na mjestima na leojima prak­ o . . ' . ticni razlozi dolaze na prvo ffiJesto a estetsKI l1lSU vaini. Takvi su npr. vee spomenuti opsavi gornjih povrsina istaka iJi vijenaca od opeke ~a kojima s~ odozdo vidi sarno okapnica kao ravm obrub naJ­ istaknutijeg ruba vijenca, a ne vidi se pokrivana gomja povl'sina vijenca. Takvi. ops~vi ~e upotre?­ Ijavaju i na rubovima i ?gr.admm z:?OVlma !av:mh krovova, zatim nad vanJsklm gornJlm zavrseClma parapetnih zidova ispod prozora, pa se obicno na­ zivaju »prozorske klupcice« (s1. 485a). Za bolje izvedbe upotrebljava se cincani, a za jos bolje bakreni Jim, ali vrio rijetko kao opsav nad zidovima od opeke. Limeni opsavi izraduju se po pravilima limar­ skog obrta, a zidarski je posao izravnanje povrsi­ ne cementnim mortom i ugradba drvenih kladica na razmacima po 50 em za pricvrseenje opsava. ~

240

@ ... Za.Yrieta,f tretkama nit- ploca

eel ya!(1Yitih saltl­ 'I :

51, 485. Cetiri nacma zavrsetka gornjih povrsina bodl1ih zidova od opeke koji ce se zbukati

20 510'

Bolje betonske ploce izraduju se s kosuljieom od umjetnog kamena na vid1jivim vanjskim povr· sinama. Takve brusene i glacane ploce dosta se upotrebljavaju kao nutarnje prozorske klupice nad zidanim parapetima u nekim javnim i privred­ nim zgradama. Takve ploce s hrapavom povrsinom (»prani kulir«) rade se ug1avnom povrh vanjskih ogradriih i parapetnih zidova. Od materijala za krovne pokrove upotrebljava se ravni crijep, iljebnjaci i valovite salonit-ploce. Ravni crijep bolje odgovara za pokrov neibu­ kanih zidova jer je u skladu s povrsinama zida. 16

Konstruktivni elemcnti

241

ZIDOVI OD BETONA I ARMIRANOG BETONA

OPCENITO 0 BETONU Beton je umjetni kamen koji je po svom sa­ stavu i svojstvima vrlo sliean nekim vrstama na­ ravnog kamena, osobito pjeseenjacima, breeama i konglomeratima. Geologija fe istraiila i dokazala da su spomenute vrste sedimentnog kamena na­ stale u pradavno doba od usitnjenog ili droblje­ nog kamenog materijala koji se nekim prirodnim cementom povezivao i ukruCivao u cvrstu cjelinu, u novu vrstu kamena. Kao prirodni cement djelo­ vala je uglavnom otopina vapna i kremene kisc­ line u vodi koja je vjekovima prokapljivala kroz naslage usitnjenog ili drobljenog kamena. Danas Ijudi uzimaju iz prirode kamenu sitnei (pijesak, sljunak i drobinu) pa je mijesaju s umjetnim cementom i vodom i za vrlo kratko vri­ jeme dobivaju kruti konglomerat sasvim sliean onome koji je priroda stvarala kroz vjekove. Beton je dakle smjesa prirodno ili umjetno usitnjenog kamena, umjetnog cementa i vode. Is­ pocetka je to mokra 'mjesavina u kojoj vee za jedan sat (pa i pri5e) iza vlaienja cementa vodom nastaje kemijski proces vezanja cementa uz poste­ peno otvrdnjavanje i susenje mjeSavine. Vee za ce­ tiri tjedna mjesavina je kruta masa iIi gotovi be­ ton, sposoban za nosenje vrlo velikih tereta. Za izradu betonskih konstruktivnih elemenata izraduju se najprije kalupi iIi opIate u koje se ugraduje mokra betonska mjesavina neposredno pred poeetak vezanja cementa, pa se proces ve­ zanja i otvrdnjavanje mase obavlja u tim kalu­ pima iIi oplatama. Po njihovom uklanjanju ostaje kruta monoZitna kon,strukcija predvidenog oblika i dimenzija. Beton u proslosti. Prve monolitne krute kon­ strukcije radili su Rimljani jos prije 2.000 godina. Kao vezivo usitnjenog iIi drobljenog kamenog ma­ terijala upotrebljavali su vapneni mort s hidra­ ulienim dodacima, osobito nekim vrstama vulkan­ ske zemlje, kao sto je pucolanska kod Napulja u Italiji, santorinska na otoku Santorinu u Grekoj, pa tras (vulkanski pepeo) na nekim podruejima ri­ jeke Rajne u Zapadnoj Njemaekoj i dr. Cvrstoea toga rimskog betona bila je znatno manja od evr­ stoee danasnjega. Zbog toga, a vjerojatno i zbog teskoea za izradu velikih kolieina dasaka za opIate, nije rimski beton dosao do masovnije primjene. Znaeajniii je ostatak rimske betonske gradevine 242

70 km dugi vodovod u Zapadnoj Njemackoj kod grada Kolna (Koln = Keln prema nekadasnjem latinskom nazivu Colonia = Kolonia). U srednjem su vijeku neki dijelovi toga vodovoda sluzili kao kamenolomi za potrebe feudalaca. Lomljeni koma­ di su dotjerivani kao sto se za zidanje dotjeruju druge vrste naravnog kamena, pa jos postoje gra­ devine s kamenim blokovima od rimskog betona starog 2.000 godina. Propascu Zapadnorimskog carstva propao je i recept za pripravljanje betona. Tek pocetkom XIX stoljeea pronasao je jedan engleski zidar u oko­ lici svog rodnog grada Portlanda povoljnu siro­ vinu i proizveo dosta evrsto hidraulicno vezivo pa ga nazvao portlandcement. Taj je naziv za takvo vezno sredstvo opeenito prihvaeen, pa se sve do danas tako naziva obicni cement, za razliku od drugih (specijalnih) vrsta cementa. Uz cement i beton nastupa u proslom stoljecu kao novi gradevinski materijal celik. Francuski vrtlar Monier (Monje) uspio je svoje tankostjene betonske posude osigurati protiv 10movCl, poja­ canjem iIi armiranjem celicnim sipkama. Princip takvog armiranja brzo je prihvatila gradevinska tehnika za svoje konstruktivne -elemente od beto­ na, pa je tako uz obicni beton kao novi gradevin­ ski materijal nastupio i armirani beton. Koncem proslog stoljeca u Zapadnoj Evropi beton dolazi do sve jaeeg izrazaja. U Zagrebu se u to vrijeme gradi npr. zgrada Hrvatskog narodnog kazaliSta i rekonstruira se katedrala bez imalo betona. U prvoj dekadi XX stoljeca ostvario je arhi­ tekt Rudolf Lubynski prve betonske temelje i po­ drumske zidove na nekim stambenim zgradama u Zagrebu. Godine 1910. gradi~a se po projektu istog arhitekta zgrada SveuCilisne knjiz.nice s armirano­ betonskim konstruktivnim elementima kao prva u Zagrebu. Armiralo se »odoka« jer jos ni.je bilo struenjaka za stati,eko proraeunavanje. Beton i armirani beton obradivala je gradevin­ ska tehnika i s praktiene i teoretske strane, pa su vee u razdoblju izmedu dva svjetska rata ostva­ rene takve gradevine koje su znaeile pravu revo­ luciju. Do punog izrazaja dosla je primjena betona i armiranog betona poslije drugog svjetskog rata. Danasnja primjena betona i armiranog betona Obieni se beton odlikuje velikom tlacnom cvrsto

com i rrajnoscu.U betonu su uglavnom dobra losa svojstva naravnog kamena, ali je priprava ugradba betona laksa, bda i jeftinija. Obicni se beton odlikuje velikom tlacnom cvr­ stoeom, dovoljnom gustocom i nepropusnoseu (ako je od dobre i dobro ugradene mjesavine). Po­ slije otvrdnjavanja je otporan prema smrzavanju, a otporan je i prema visokoj temperaturi. (vatri). osobito kad je u debljoj masi. Kao toplinski i zvu­ cni izolator sam po sebi nije povoljan. Obicni beton najbolje odgovara za temelje i temeljne stope zgrada i drugih objekata, potporne zidove, brane, mostove, tunele, kolovoze, rezervoa­ re, bazene, skladiSta, sklonista i slicne gradevine. Zbog provodljivosti topline i zvuka obicni beton bez posebne izolacije nije podesan za zidove stam­ benih i slienih zgrada, inace bi vee davno istisnuo opeku i druge materijale. Armirani beton vrlo dobro odgovara za nosive elemente u skeletnim, okvirnim i lucnim sistemi­ ma, za stropne konstrukcije zgrada, za mostove, tribine, visoke gradevine (nebodere i tornjeve), za silose, rezervoare, brane i sliene gradevine. Specijalna vrsta armiranog betona je predna­ pregnuti beton koji vrlo'dobro odgovara za-mon­ tazne nosive elemente. Za pravilno dimenzioniranje armiranobeton­ skih konstruktivnih elemenata potrebna su speci­ jalna preracunavanja (staticki racuni) koja se po­ vjeravaju inzenjerima-konstruktorima.

SASTAVNI DIJELOVI (KOMPONENTE)

BETONA

Vee je obrazlozeno da su tri glavna sastavna dijela betona cement (vezivo), pijesak sa sljun­ kom (agregat) i voda (sredstvo za kemijsko dje­ lovanje iIi »vezanje« cementa). Ovdje ee se poblize obrazloziti i upozoriti na propise standarda i teh­ nicke propise koji se odnose na te sastavne dije­ love. Cement. Obicni iii portlandcement dobiva se pe­ eenjem usitnjenih i ukalupljenih komada (brike­ ta) prirodnog rapora (tupine) iIi umjetne smjese gline i vapnenca {u omjeru 1 : 3) s dnlgim manjim dodacima. Briketi se peku u specijalnim (rotacionim) pe­ Cima na temperaturi 1400-1500 oC, a to je blizu talista. Pri toj temperaturi nastaju kemijski pro­ cesi po kojima sirovina prelazi uglavnom u sill­ kate, aluminate i ferate kalcija, pa se dobiva ce­ mentni klinker. Odlezani cementni klinker melje se u specijalnim mlinovima s dodacima koji ce djelovati kao regulatori vezanja, pa se dobiva fina sivozelenkasta praslna. To je portlandcement koji se najeesee pakuje i raspaeava u vreeama sa sadr­ iajem po 50 kg tezine, iIi se transportira II rastre­ sitom stanju specijalnim kamionima-cisternama. Prema propisima JUS B.C1.010 i B.C1.011 nase tvornice proizvode tri glavne vrste cementa od portlandcementnog klinkera, a te su: 1. portlandcement s oznakom PC, 2. metalurski· cement s oznakom M, 3. pucolanski cement s oznakom P.

Svaka se od uavedenih vrsta proizvodi u tri kvalitete (s obzirom na cvrstocu), koje se ozna­ cuju kao klase 250, 350. i 450. Broj pojedine klase znaci tlacnu cvrstocu do lama pokusnih prizmi (epruveta) u kp/cm 2 pri njihovom ispitivanju 28 dana poslije izrade. Ispitivanje se vrsi u laborato­ riju tocno po propisima standarda. Glavni su podaci za navedene tri vrste i njihove klase ovi: 1. Obicni cement iIi portland cement (PCk), kojemu se za reguliranje vezanja dodaje sadrovac (sirova sadra) oznacuje se kao PC 250, PC 350 i PC 450, dakle iza PC se dodaje sarno broj klase (k).

Ova se vrsta u praksi najmasovnije primjenju­ je, osobito za konstrukcije u visokogradnji i jed­ nostavnije konstrukcije u niskogradnji. Uz ovu vrstu proizvode se i dvije podvrste, a to su: a) Portlandcement s dodatkom zgure (PCnzk), koji se razlikuje od prije opisanog time, sto se pri proizvodnji mljevenom klinkeru dodaje granuli­ rana zgura (sIjaka iIi drozga iz visokih peei) , ali taj dodatak smije biti sam a do 300/0 na ukupnu te­ iinu rnase, sa dodatkom regulatora vezanja. Ozna­ cuje se npr. PC 25z350, sto znaei portlandcement (PC) s dodatkom 250/0 (n) zgure (z) kIase 350 (k), Ova je podvrsta otpornija na kemijske utjecaje, pa je npr. za vodogradevinske konstrukcije, mno­ go povoljnija od obienog cementa. b) Portlandcement s dodatkom pucolana (PCnpk) u svemu je sliean naprijed opisanom, ali mu je dodatak u postotku (n) umjesto zgure pu­ colan (p), kojega takoder smije biti samo do 300/0. Oznaeuje se npr. PC 30p45G, sto znaei: portland cement (PC) s dodatkom 300/0 (n) pucolana (p) klase 450 (k).

Prirodni su pucolani npr. vulkanski pepeo, gli­ noviti skriljevci, tras i dr., a proizvode se i umjetni pucolani. Njihovim se dodatkom postizava otpor­ nost betona stetnim kemijskim utjecajima, pa se upotrebljava za beton, od kojega se zahtijeva ta­ kyo svojstvo.

Osim otisnute oznake pojedine vrste iIi pod­ vrste na svakoj vreCi cementa mora biti otisnut i datum njegove proizvodnje. 2. Metalurski cement (M) u svemu je sliean spomenutom portland cementu s dodatkom do 30% zgure. Glavna je razlika u tome sto se ~eta­ lurskom cementu dodaje preko 300/0, pa do 850/0 zgure (sljake ili drozge, tj. metalurskog nuzproiz­ voda). Oznaeuje se npr. M 35z350, tj. metalurski cement (M) sa 350/0 (n) zgure (z) klase 350 (k). Kvalitetne su klase iste kao za PC, tj. 250, 350' i 450. Ova vrsta cementa, u procesu vezanja, ne /raz­ vija nepovoljnu viSu temperaturu, koja bi mogla derormirati betonskumasu, a osposobl java tu masu da odoljeva stetnim kemijskim utjecajima. Zbog toga se ova vrsta cementa upotrebljava za masivne 243

gradevine uopce, kao i za objekte u moru uz more. 3. Pucolanski cement (P) proizvodi se dodava­ njem vise od 300/0 pucolana, na ukupnu tezinu mljevenog klinkera. Oznaeuje se slovom P, postot­ kom (n) pucolana (p) i klasom (k). Tako npr. oznaka P 50p450 znaei: pucolanski cement (P) s 500/0 (n) pucolana (p) klase 450 (k), a proizvode se jos L klase 250 i 350. Prednosti ove vrste cementa, osobito za beton­ ske konstrukcije u agresivnim vodama, u svemu su slicne onima, koje su spomenute za metalurSki cement, pa se, kao metalurski primjenjuje i puco­ lanski cement. Aluminatni cement se po svom sastavu, a i dje­ lovanju, dosta razlikuje od spomenutih triju vrsta portlandcementa. Kod nas se aluminatni cement proizvodi po propisima JUS B.C1.015.

Glavna je sirovina vapnenac (oko 600/0) i boksit (400/0). Mljevena se smjesa zari na temperaturi 1500 do 1600 DC (do taliSta). Dobiva se klinker, koji se hladi i bez posebruh dodataka (npr. regu­ latora vezanja) melje, pa se dobiva cementna pra­ sina od svjetlosmede i sive do sivocrvene boje. U ovom cementu prevladavaju kalcijski al.umi­ nati, a u potlandcementim~ kalcijski silikati. Zbog toga je aluminatni cement posebna vrsta cementa. Prema spomenutom standardu evrstoca epruvete mora do lorna izdrZati tlak od 650 kp/cm 2 . Prema poeetnim slovima svog naziva i prema cvrstoCi oznacuje se ova vrsta cementa sarno jednom ozna­ kom, a ta je AC 650.

Kemijski proces vezanja cementa odreden je Pijesak i ljunak. Rastresiti materijal koji se nasim standardima tako, da pocetak vezanja ne S ovlazenim cementom povezuje u jedinstvenu ma­ uslijedi ranije od 90 minuta (l ! sata) iza njego­ su naziva se agregat.'U tehnologiji betona usvojen vog ovlazenja, a svrsetak vezanja da ne uslijedi je taj naziv prema francuskoj rijeCi koja znad »do· kasnije od 10 sati iza ovlazenja. Takav se cement datak« iIi »punilo«. Pijesak i sljunak su kameni naziva normalnovezni, a i sporovezni cement. agregati. Takvi su agregati jos prirodna sipina i drobina te umjetno usitnjen drobljeni kamen i. Za specijalne slucajeve (hitna brtvljenja, ra· tucenac. dove u vodi i s1.) proizvode tvornice po posebnom odobrenju srednjevezni cement koji pocinje vezati Za cvrstocu betona najbolje odgovara agregat u vremenu 15-90 minuta iza ovlazenja, kao i koji je postao od tvrdih vrsta kamena (eruptivnih brzovezni cement koji pocinje vezati za manje od i kvarcita), a dobar je i onaj od vapnenca i dolo­ 15 minuta iza ovlazenja. mita, dok je agregat od pjescenjaka slabiji. Pocetak i svrsetak vezanja cementa ispituje Cvrstoca samog agregata mora biti veca od se laboratorijski vec u tvornici, ali je potrebno cvrstoce cementa. Agregat mora biti postojan, bez prije svakog znacajnijeg i opsezrujeg rada ispitati zemljanih iIi organskih sastojina iIi takvih primj.e­ cement i na samom gradilistu. sa koje bi mogle stetno djelovati na cement i ceIik Spremanje i cuvanje cementa prije njegove u betonu. Tolerira se muljevitost (materijal koji upotrebe vrlo je vazno. Cement je vrlo higrosko· pri ispiranju prolazi kroz sita s' okancima 0,088 pican, upija ne sarno direktnu vlagu nego i vlagu mm) do 20% od ukupne tezine agregata. iz zraka. - Zbog toga treba cement uskladiStiti u Pijesak su ona zrnca kamenog agregata koja suhim i od vlage zasticenim prostorijama. Na gra­ prolaze kroz sita s okancima promjera 8 mm. ana dilistima se cement obieno ddi u barakama s po­ zrnca koja prolaze kroz sita s okancima 0,5 mm dom izdignutim iznad tla. Vrece se slazu unakrst nazivaju se tini pijesak. sarno u nekoliko visinskih redova s ostavljanjem zracnih prostora uz vanjske zidove i prolazno o Sljunak (prirodno formiran) i drobljeni kamen hodnika (sl. 486). '" (umjetno usitnjen) su ona zrna kamenog agre­

Aluminatni se cement naziva i boksitni, alu­ . minijski, taljeni i dr. 'a po svom pronalazacu i Lafan-cement (La Farge). Glavna mu je znacajka, sto je sporovezan, uglavnom kao portlandcement, ali po zavrsetku vezanja brzo otvrdnjava i postize 51. 486. Uskladistenje cementa na gradilislu veliku cvrstocu. Vec za 24 sata po zavrsetku ve· 2 zanja cvrstoca mu je oko 350 kp/cm , a toliku Svjezi cemt-nt mora prije upotrebe odletati cvrstocu postize PC 350 tek nakon 28 dana. Zbog toga se aluminatni cement upotrebljava za one barem 15 dana. Upotrebljava-ti ga-treba u roku od betonske konstrukcije, koje treba brzo izraditi, tri mjeseca iza njegove proizvodnje. Ako se u tGm bez duzeg cekanja na njihovu punu nosivost. rok~ .dobavljeni cement ne upotrijebi, treba ga za kasOlJu upotrebu nanovo laboratorijski ispitati. U procesu vezanja razvija aluminatni cement U kiSnim i maglovitim vremenskim periodima dosta visoku temperaturu pa se upotrebljava za be­ ~rcb.a us~la~iSteni cemer.t svakih 15 dana premje­ toniranje pri niskim temperaturama, pri kojima stat1, gnJestl ga i rastresati jer se on inace »uka­ se ne smije upotrebljavati portlandcement. Visoka lupi« i skuplja u grude pa gubi vezivost iofvrstocu. temperatura osobito u velikim betonskim masa­ Nasa industrija cementa proizvodi kvalitetne rna, uzrokuje bujanje koje betonu oduzima pozelj­ vrste cementa ne sarno za domace potrebe nego nu cvrstocu, pa moze upropastiti konstrukciju. i za. izvoz (osobito u zemlje Sredozemlja, Afrike, Kod nas aluminantni cement proizvodi sarno pa.1 u prekooceanske zemlje). U Hrvatskoj prvo mJesto u proizvgdnji cementa zauzima poduzece tvornica u Puli. »Dalmacijacement« Split - Solin s pogonirna: »10. kolovo~« - . Solin, )~Prvobor~c« Solin-Split, Bijeli cement proizvodi kod nas tvornica u »Mordm Crm« - Solm, »Partlzan« - Kastel Su­ Puli, no njegova proizvodnja nije standardizirana. curac j »Renko Sperac« - OmiS. Taj cement odgovara uglavnom standardiziranom Druge su na~e tvornice cementa u Anhovu PC, ali u sirovini ne smije biti zeljeznog oksida. 1!~agu, P~!i, Trbovlju, Podsusedu (Zagrebu), Beo~ Bijela boja ovog cementa odgovara za namaze, emu, .RaJJl, Deneral Jankovicu (kod Urosevca), kojima se povrsine brusenjem i glacanjem dotje­ SkoplJu, Popovcu (ParaCin), Gorazdu, Radecu i ruju kao umjetni kamen. Labmu. 244

Finog pijeska (dakle s na.1vecim prornjerom zrna 0,5 mm) neka ne bude vise od 20% s obzi­ rom na ukupnu kolicinu agregata, a kamene pra­ sine (zrnca ispod 0,1 mm) neka je u agregatu sto manje. Ukupna koliCina pijeska (una do 8 mm) prema sljunku (zrna do 31,5 mm) neka je u .vo­ lumenskom odnosu 1 : 2 do 5: 7.

N~POYD(irlo /!CvtO­ UYa1l1~ samo h-up­ nrj7h .rr71a a.91'~':lata

'CJy()l;'ni;~ p'ov~Z(Yrr.­

l1j~

x1"upnijilt i .rrlni­

jih

L7"na

a'!TI"t!'9afa

51. 487. Povezivanje cementom krupnijih i sitnijih zrna kamenog agregata

U prirodi se cesce nailazi na kameni agregat u kojem je prirodni granulometrijski sastav povo· ljan i dokazan na vec izradenim konstruktivnim dementima upotrebom takvog iIi slicnog agrega· gata koja prolaze kroz sita s oknima promjera tao Prema tako stecenom iskustvu strucnjaci cesto 31,5 mm, a zaustavljaju se na sitima s oknima »odoka« ocjenjuju valjanost granulometrijskog sa­ promjera 8 mm. Krupni sljfmak (prirodno formi­ stava agregata i na novim nalazistima pa odlucuju ran) i tucenac (umjetno usitnjen) su zrna koja o upotrebi takvog agregata. To se moze dopustiti prolaze kroz sita s oknima promjera 125 mm, a za manje znacajne i slabo opterecene konstruktiv­ zaustavljaju se na sitima s oknima promjera ne elemente, a za sve znacajnije i opseZnije beton­ 31,5 mm. ske i armiranobetonske rado\'e treba agregat ispi­ Medusobni om.1er kolicine sitnijih i krupni.1ih tati prosijavanjem kroz propisane serije sita. Pre­ zrna agregata presudno odlucuje 0 kvaliteti budu­ rna rezultatu ispitivanja treba agregatu dodavati ceg betona. Zbog toga gradevinski strucnjaci mo­ iIi oduzimati ustanovl;ene kolicine sitnijih iIi krup­ ra.1u primjenjivati sarno onaj agregat u kojem nijih zrna, odnosno od prosijavanjem dobivenih omjer sitnijih i krupnijih zrna i po prakticnom kolicina u pojedinoj frakciji (zrna one krupnoce iskustvu i vazeCim tehnickim propisima garantira koja je zaostala na pojedinom situ) da <;e vaga­ valjanost betona u kojem ce taj agregat preuzeti njem odmjcrc one kolicine koje sc: najbliie koli­ odgovornost za njegovu nosivost. cinama uzorne mjeSavine agregata. Uzorna mjesavina agregata prikazana je u pro· U betonu je'cement najskuplji sastavni dio, pa pisima granulometrijskim dijagramom (s1. 488). ckonomika trazi da se s najmanje potrebnom ko­ Na granulometrijskom je dijagramu vertikal­ licinom cementa dobi.1e beton zeljene ,';vrstoce. na podjela za procentualne tezine agregata koji Ako cement u izvjesnoj koIieini betona mora po­ prolazi kroz pojedino sito. Horizontalna je podjela vezivati pretezno sarno krupnija zrna kamenog logaritamska s oznakama velieina stranica kva­ agregata, onda ce ga trebati mnogo vise nego onda dratnih, odnosno promjera kruznih okana za oar­ ako se u isto.1 kolicini betona izmedu krupnijih nituru od 11 sita. to zrna agregata nalaze i sitnija zrna. Manja kolieina Na granulometrijskom dijagramu ucrtane su cementa obuhvatit ce i krupnija i sitni.1a zrna i dvije krivulje (P i P') koje daju podatke za uzorni povezati ih u mnogo evrscu cjelinu nego sto je ona granlliometrijski sastav agregata. Krivulje su ucr­ s krupnijim zrndma. U drugom je slucaju naime tane prema formulalp.a upisanim ispod dijagrama povecana kolieina evrsceg a smanjena koIieina sla­ na slid 488. bijeg materijala (s1. 487). Privremeni tehnicki propisi za beton i armira­ Sastav agregata s obzirom na razlicitu krup­ ni beton preporueuju da se u konkretnim sluCa­ nocu zrna naziva se granulometrijski sastav agre­ jevima od pojedinih frakcija prosijanog agregata gata (gdje »granulometrijski« znaCi doslovno: za granulometrijski sastav odaberu (»doziraju«) »zrnomjerni«). Teorija i praksa dokazuju da je onolike procentualne tezine po kojima ce ucrtana najbolji onaj granulometrijski sastav agregata u krivulja prosijavanja na granulometrijskom dija­ kojem je postepen prelaz od najsitnijih do naj­ gramu biti na pruganoj povrsini izmedu dviju li­ krupnijih zrna. U takvom sastavu ostaje najmanje nija prosijavanja uzornog granulometrijskog sa­ meduprostora izmedu zrna koje mora ispuniti stava. Takav je granulometrijski sastav agregata cement. siguran jamac za dooru kvalitetu buduceg betona. 245

Voda. Voda je onaj faktor koji omogueuje ke­ mijsko djelovanje iIi »vezanje« cementa u svjezoj betons£.:~j mjesavini. Po nasim propisima mogu se za pripravljanje betonske mjesavine upotrebljavati sve 'lode teku­ Cice i stajaeice ukoliko nisu previSe zagadene pli­ novima, osobito ugljikovim iIi sumporovim dioksi­ dom. Opasne su mocvarne i slicne 'lode u kojima se razvijao praces trunjenja kao i otpadne 'lode tvornica (osobito tvornica seeera i masnih proiz­ Yoda). Takve se 'lode nazivaju agresivne (koje na­ padaju). Svaku irnalo sumnjiYu vodu treba prije upotre­ be kemijski j"pitati. Propisi dozvoljavaju upotrebu i morske 'lode, ali liZ bezuslovno prethodno ispiti­ vanje kako sudjeluje u vezanju cementa.

51. 488. Granulometrijski dijagram za sastav kamenog

agregata

GLAVNE VRSTE BETONA Za betoniranje konstruktivnih elemenata od be­ tona i armiranog betona treba pripraviti odgova­ rajueu mjesavinu cementa, agregata i 'lode. Pre­ rna vrsti, svrsi i potrebnoj nosivosti projektiranih konstruktivnih elemenata unaprijed se odreduje sastav betonske mjesavine s obzirom na vrstu i kolicinu sastavnih dijelova mjesavine. Obicni ill neannirani beton. Od mjesavine port­ landcementa i normalnog kamenog agrega!:a dobi­ va se obicni ili nearmirani beton. Nazivaju ga i teski beton, za razliku od nekih vrsta betona s la­ kim (ne kamenim) agregatom. . Obicni se beton maSOVilO upotrebljava za teme­ Ije zgrada i drugih objekata, zatim za podncZne i potporne zidove, gdje mu vlaga ne skodi, nego dapace koristi. Nadalje se primjenjuje za uredenje

246

manjih i veCih povrsina, tj. za podove, podloge podova prometnih i slicnih povrsina, za nogostupe ceste i drugo. Teiina obicnog betona kreee se od 1.800 do 2.400 kg/m'. Toplinska mu je provodljivost 0,8-1,5. Obicni se beton masovno upotrebljava za ele­ mente i konstrukcije optereeene na pritisak (tlak), ali se ne moze upotrebljavati za elemente i kon­ strukcije optereeene na zatezanje (vlak), pa se takve konstrukcije rade od armiranog betona. Stedni beton. Nasi propisi dozvoljavaji.I da se u masivne konstrukcije od obicnog betona prili­ kom ugradi--anj& mjesavine mogu dodavati koma­ di naravnog kamena u koliCini od 25% od ukupne kubature konstrukeije ili zida (temelja, potpornih i drugih masivnih zidova. VeliCina pojedinog ko­ mada kamena (najveea dimenzija) ne smije prela­ ziti polovinu debljine doticnog zida. Najveea di­ menzija kamena moze biti 30 cm, sto znaci da se takvi komadi mogu stavljati u zidove debele 60 cm i viSe. Svaki ulozeni kamen mora biti sa svih strana obuhvaeen betonom, tj. nigdje se ne smije jedan kamen doticati s drugim. Treba upotrebljavati sarno zdrave komade ka­ mena. Svaki komad treba prije upotrebe dobro oCistiti i nakvasiti. Ovakvom ugradbom usteduje se citava cetvrti­ na one kolicine cementa koja bi bila potrebna za betoniranje bez dodatka kamena. Kako je cement najskuplji sastavni dio betona, nastaju dodatkom kamena asjetljive ustede, odnosno stednja cemen­ ta, pa zbog toga takav beton stFUcnjaci cesto na­ zivaju stedni b~ton. Beton! s metalurskim i pucolanskim cementom. Od betonskih mjesavina s metalurskim iIi puco­ lanskim cementom dobiva se beton koji se razvr­ stava u svemu kao obicni beton.. ali se upotreb· Ijava za elemente i konstrukeije izloienl< kemij­ skim utjecajima i agresivnim vodama kojima port­ landcement ne odolijeva. Za elemente i konstruk­ eije u morskoj vodi takoder bolje odgovara beton s metalurskim i pucolanskim nego s obicnim port­ landcementom. Beton s aluminatnim cementom. Taj se beton mnogo razlikuje od obicnog i njemu slicnih napri­ jed spomenutih vrsta, uglavnom zbog posebnih ke­ mijskih reakcija aluminatnog (boksitnog, taljenog iIi lafarz-cementa). Tako se npr. za mjesavinu mo­ ra upotrebljavati sarno voda s kvalitetom pitke vo­ de, a u agregatu ne smije biti zrna od granita ni ~kriljevca. Niposto se ne smije mijesati aluminat­ ni i portlandcernent, pa ih treba uvijek odvojeno uskladistiti. Zbog nekih neocekivanih kemijskih reakcija aluminatnog cementa u njegovoj domovini Fran­ cuskoj njegova je upotreba za neke vazne kon­ strukcije zabranjena. Svi radovi s aiuminatnim cementom moraju se obavljati pod nadzorom upueenih i iskusnih struc­ njaka.

Laki beton. Za neke konstrukcije iIi elemente nije povoljna razmjerno velika teiina. naprijed spomenutih betona, a vrlo je nepovoljna njihova velika provodijivost topline. Zbog toga se izradu­ jurazlicite vrste lakih betona, kojima je opet losa strana sto im je nosivost to manja, sto su laksi. Zbog toga se laki betoni primjenjuju za manje op­ tereeene iii neoptereeene elemente ugIavnom kao toplinski izolatori. Tezina lakih betona kreee se od 400 do 1.200 kg/cm" a toplinska im je provod­ Ijivost 0,18 do 0,40.

_ Obje spo~~nute vrste sljake ne smiju se nipo­ sto upotn]ebltl kao agregat prije nego sto se oei­ ste stetnih primjesa koje napadaju cement. Dobro je .da sl)aka. odldi barem godinu dana na ocjedi­ tOJ ~anJskoj povrsini, da je ispire kiSa i snjeina otopma, susi vjetar i zagrijava sunce. Inace se sl;a­ ka :noze osposobiti za agregat visekratnim is~i­ ranJem omm strojevima kojima se ispire pijesak. Os~o.sobljenu.~ljaku treba usitniti i resetanjem rastavltl u. !rakcIJe te sastaviti agregat i mjesavinu kao za oblcni beton.

Razlikuju se dvije glavne vrste lakog betona. Prva se vrsta dobiva od betonske mjesavine u ko­ joj je agregat od Iakog poroznog materijala nor­ malno povezan cementom. Druga se vrsta dobiva od betonske mjesavine sa sitnijim lakim agrega­ tom uz do:latak kemijskog sredstva koje u svjezoj mjesavini tvori plinove iIi pjenu.

. Sljakobeton se upotrebljava naJvIse za izola­ ClOne podloge ispod pokrova ravnih krovova i is­ pod podova na masivnim stropovima, ali i za ~noge druge elemente. Osobito je znacajan po slJakobetonskim blokovima za zidove.

Beton s agregatom od organskih tvari dolazi u manjoj mjeri do pripravljanja na gradilistima, a mnogo viSe u pogonima i tvornicama gradevin­ skog materijala gdje se proizvode razliCite izo1a­ ei0r: e ploce i blokovi koji se kao gotovi prefabri­ kat! upotrebljavaju na gradiIistima.

J ednakozrni beton proizvodi se od proreseta­ ni~ zrn~ sl}unka !ste krupnoce iIi od isto tako pro­

r~setamh

Jednaklh zrna drugog materijala (drob­ IJene opeke, sljake, plovucca i s1.). Zrna treba mi­ jesati u dosta gustoj (plasticnoj) kasi portland­ cementa sarno toliko da se kasa uhvati u tankom sloju~na povrsini svakog zrna. Ugradbom tako pri­ pravlJenog agregata cement povezuje pojedina zrna sarno na mjestima njihovog dodira a ostali prostor izmedu zrna ostaje neispunjen.' Tako se dobiva betonski elemenat u kojem neispunjep· (zracni) pr~stori zauzimaju 50-60% njegovog '10­ lun:7 na , pa Je .ta~av elemenat za toliko postotaka laksl nego da Je lzraden od agregata s normalnim granulometrijskim sastavom.

No. grad~liStiI?a ~e izrad~ju podloge za parkete kao namaZl (blmdlt, podoht), kojima je ao-regat

drvena piljevina.

Lake gradevinske ploce takoder < su vrsta lakog betona kojem je agregat drvepa suska ('luna, stru­ gotina, »hoblinje«) od drveta crnogorice. Ovakav se beton upotrebljava i za proizvodnju Durisol­ -blokova i Durisol-ploca. Organski materijal koji ee se upotrijebiti kao agregat mora se impregnirati da ne upija vodu i minera!izirati da se boIje povezuje sa cementom. Impregnaeija se vrsi namakanjem materijala uvo­ dena staklo, klorkalcij iIi bitumenske emulzije, a mineralizacija namakanjem u cementno mlijeko od magnezijskog iIi Sorelovog cementa. Tako pri­ pravljen agregat mijesa se sa cementnom kasom od portlandcementa i tiaci se u specijainim kalu­ pima specijalnim presama, pa se tako dobiva pred­ videni proizvod iIi prefabrikat.

Teiina je jednakozrnog agregata (prema vrsti zrna) 1.200-1.600 kg/m', a provodljivost topline 0,4-D,65. Prije svake primjene jednakozrnog be­ tona treba unaprijed ispitati njegovu nosivost.

l!eton s agregatom od drobljene opeke proiz­ VOdI se ~ao obicni beton, ali i kao spomenuti jed­ nakozrm beton. Kad se proizvodi kao obican be­ ~o:::' .opeka s~ mora usitniti i prosijavanjem razdi­ Jehtl u nekohko frakcija po krupnoei zrna kako bi se . po~tigao gr~:lUlometrijski sastav s povoljnom knvulJom prosIJavanja. Od dobre smjese ovakvog betona proizvode se npr. vee spomenuti blokovi iIi eijevi za dimovod­ ne kanale i ventilacije, ali i mnogi druQ'i clementi (zidovi, pregrade), i namazi kojima s~ postizava mnogo bolja toplinska izolaeija od one koja se postizava obicnim betonom. Ta se izolacija pobolj­ sava upotrebom agregata od lake iIi porozne opeke. Dakako da se za ovu vrstu betona ne drobi ci­ jela opeka nego lomljeni komadi i otpaci koji na­ staju prilikom proizvodnje u ciglama, pri tran­ portiranju i prilikom zidanja.

Sljakobeton iIi beton s agregatom od sl iake (drozge iIi zgure) najcesea je vrsta lakog beto­ na. Veea je cvrstoca takvog betona sa sljakom iz visokih pcCi (u IjevaonicaI:.1a, odnosno zeljezara­ rna), a manja je sa s!jakom ad kamenog ugIje­ na ili koksa.

t>

Teiina je spomenutih proizvoda 300-500 kg/m'. a provodljivost topline iznosi im sarno 0,07-010· pa se ubrajaju meau najboIje toplinske .izolat~re: Plinobetoni se dobivaju od mjesavine finog ka­ menog pijeska sa sitnim dodaeima lakog materija­ la (npl". plovucca). Ovakav agregat mijesa se s ka­ som od portlandcementa u koju se dodaje aiumi­ nijski iIi kaIcijskokarbitski prah. Ovi dodaei ovla­ zeni cementnom kasom proizvode plinove od kojih agregat nabubri i ukruti se u dovoljno cvrstu su­ pljikavu masu. Pjenobetoni iIi stanicni betoni dobivaju se od istog agregata ikao spomenuti plinobetoni, ali se cementnoj kasi dodaju takvi kemijski rastvori ko­ ji pri mijesanju iIi »buckanju« svjeie mase u spe­ cijalnim mjesalicama tvore pjenu Ciji mjehuriCi u ukrueenoj masi ostavljaju mnoge supljinice slic­ ne stanicama (eelijama) u organskim tvarima. Tdina pIinobetona i pjenobetona kreee se od 500-1600 kg/m', a toplinska im je provodljivost 0,20-0,65.

.

247

~!:'~~ elementa, u kojoj se nalaze istegnute sipke ArmiranJ. beton. Vee je spomenuto da obicni U nt:'kim pogonima izraduju vrlo duge nosace naprezanja, osobito posmicna naprezanja. Preuzi­ Hl Zlce, u betonu nastati tlacno naprezanjeo Kad u jednom komadu, a poslije rastavljanja kalupa beton vrlo dobra podnosi pritisak (tlak), a vrlo manje takvih naprezanja takoder se povjerava ee­ se konstruktivni elemenat optereti, onda se vIae­ slabo istczanje (vlak). Celik je daleko cvrsci rna­ ad cijelog nosaea odrezuju komade manjih duzi­ liku, pa se cesto pojedine sipke u konstrukciji sa­ nom. naprezanju suprostavija tlacno naprezanje na jer je svaki takav komad prednapregnut. terijal koji podnosi ne sarno tlak nego i vlak. Ma­ vijaju na onim mjestima na Kojima treba preuzeti postignuto prednaprezanjem. Druga su vrsta elemenata najcesce nosioci (gre­ la povrsina celika moze podnijeti tako jako iste­ takva naprezanja. de) za veca opterecenja (npr. za mostove). Nosio­ zanje kakvo ne moze podnijeti ni stotinu puta ve­ Iz prednjeg se moze razabrati da je uloga ce­ Celicne sipke koje preuzimaju glavna napreza­ ei se betoniraju u kalupima u koje se prema pred­ ca povrsina obicnog betona. licnih sipaka iii fica u elementu od prednapregnu­ nja nazivaju se glavna armatura. sipke glavne ar­ videnom rasporedu stavljaju eijevi od tankog lima U gradevinskoj su tehnici vrlo cestitakvi kon­ tog betona sasvim drugacija ad uloge celicne ar­ mature rasporeduju se po stanovitim pravilima pa kroz' cijelu duZinu nosioea. Cijevi se stavljaju i struktivni elementi koji moraju podnositi i tlak mature u elementu od armiranog betona. U pred­ se medusobno povezuju tanjim sipkama koje se rasporeduju upore.do s betoniranjem nosioea. Kad i vlak. Dan'as se takvi konstruktivni elementi naj­ napregnutom betonu sipke ili zice ne preuzimaju nazivaju. razdjelna armatura. Cesto se razdjelnoj beton postigne potpunu cvrstocu, uvlace se u ugra­ eesce izraduju od betona s ugradenim celicnim vlaena naprezanja nego omogucuju da <;e beton armatun povjerava preuzimanje nekih manjih na­ dene limene cijevi snopovi celicnih ziea iii »ka­ sipkama. Glavna se betonska masa ostavlja u protunaprezanjem (tlacnim naprezanjem) supro­ prezanja u konstrukeiji pa se onda naziva pomoc­ blovi«Kablovi se mogu uvud u cijevii prije be­ anom dijelu elementa u kojem djeluje tlak, pa u st~vlja vlacnim silama prouzrokovanim npterece­ na armatura. U stupovima i gredarna naziva se toniranja elementa. betonu nastaju tlaena naprezanja. U onaj dia be­ nJem. takva armatura vilice i stremeni (uzendije). tonske mase u kojem djeluje vlak ugraduju se ce­ Velika je prednost prednapregnutog betona sto Kakva i kolika naprezanja nastaju u nekom liene sipke u Kojima onda nastaju vlaena napreza­ l-': pravilno izradenim elementima, uz up0trebu konstruktivnom elementu opterecenom stanovi­ nja. Takav beton, koji u konstruktivnom elementu vlsokovrijedI).og materijala, ne nastaju pukotine. tim teretom, izraeunavaju strucnjaei vrlo tacno po djeluje zajedno s eelienim sipkama iIi sIicnim do­ Iskoristavanjem cijele povrsine presjeka betona pravilima mehanike, statike i matematike. Poku­ datkom (npr. celicnim mrezama), naziva se armi­ u elementu za tlacna naprezanja postizava se dva­ snim i laboratorijskim ispitivanjem strucnjaei iz­ rani beton. Q ,._cloh,.t1.IZS'-dl'enl ',,"sf, .rk"ei

put veca nosivost, a upotrebom betona visoke nalaze i dokazuju koliko naprezanje do loma moze b _.. __.. c~Ir";71i la/upi r ulouncma"""afu7"om oel if:

otpornosti i visokovrijednog celika postizava se izddati neka vrsta betona i celika. Prema tim na­ C~ ,.isDkar"'li~dng~ lelik~ , 2~J mm do eetiri puta veca nosivost. Prema tome presjeei lazima i dokazima odreduju se tehnickim propisi­ c_-_._.P,,"1C>9~ Jalu.prz konstruktivnih elemenata od prednapregnutog be­ rna dozvoljena naprezanja za pojedinu vrstu beto­ d.....,_. ur<:d"a/ uc p..t&rilrnit ,t"I6I~".a /0; "'imap7'~9'­ tona mogu biti znatno manji od presjeka jednako­ na iIi celika. Dozvoljena se naprezanja odreduju l1i:Lt/1t zz'~a nosivih elemenata izradenih od armiranog betona. tako da su uvijek znatno manja od naprezanja {: so &.. __ •.. ZL.1"~cfaj %q pria,.; c~n;~ drug;/' Icrai~vQ. zi­ Zbog manjih presjeka znatno je manja tezina kon­ do loma, pa se svi konstruktivni elementi u gra­ 51. 489. Najobicnija tlacna i v1acna naprezanja u -z:a s aparaITu-c'RI ZD prul71apr.aQT1i~/za­ struktivni 1 elemenata, pa su ustede materijala devinama izraduju s visestrukom sigurnoscu. Ta­ gredama i p10cama . t~zanj~ / iira '" s "' P"~«l1t:rp7'~zern,a. nosivosti mogu se lakse svladati veci rasponi, pa (a to se I pokuslma mora dokazati) da izdrli tlac­ Najeesca konstrukcija, u kojoj uslijed njezinog ;;<:'0 r' ?falcon .f",.cl7Iuca lut~mslr~ mjeEo:y,:' se time prosiruje primjena prednapregnlltog be­ no naprezanje do 250 kp/em 2 i tek tada da se lomi. opterecenja nastaju tlacna i vlacna naprezanja, ne 1.10 p~,,~ nD.llYDsfi/ prn";f>ca armatur« tona. Od prednapregnutag betona izraduju se mon­ Tehnic.ki propisi medutim dazvoljavaju da tlacno jeste greda, nadvoj ili podvlaka. Takva se kon­ prt$ s~ a'ob"..OjU p',..nftwJT1"' e/~mu,tt' I"~cly;cf~~ tazni konstruktivni elementi kakvi se ne mogu iz­ naprezanje takvog betona npr. u armiranobeton­ strukeija svojim krajevima iIi sarno oslanja iIi tvr­ 71'-;' riaJina i,100 raditi od armiranog betona. skoj ploci tanjoj od 12 em bude najviSe 50 kp/em 2 , sto upire na druge nosive konstrukcije (zidove iIi Zbog navedenih odlika prednapregnuti beton a to je peterostruka sigurnost. · 51. 491. Prednaprezanje elemenata celicnim iicama stupove). Uslijed opterecenja odozgo nastaju u igra znatajnu ulogu u suvremenom nacinu grade­ i adhezijom gornjoj zoni takve konstrukcije tlacna napreza­ Detaljniji podaci slijede u odlomku 0 zidovi­ nia, u prvom redu zbog prefabrikacije konstruk­ nja koja preuzima beton, a u donjoj zoni vlacna rna i zidnim elementima od armirar.. og betona. tivnih elemenata ·koji su vafna stepenica u pro­ naprezanja koja preuzima celik (s1. 489). · . Kablovi su najcesce snopovi s 3 do 12 (pa i vi­ gresu gradevinske tehnike. Tlacna i vlaena naprezanja nastaju i u drugim se) zica iii sipaka Kojima je promjer 5, 7 i viSe Prednapregnuti beton. Uza sve svoje dobre stra­ opterecenim elementima (zidovima, stupovima, rom.. Krajevi zica moraju izlaziti na jednu i drugu Kod nas se izraduju dvije vrste konstruktivnih ne ima armirani beton i svojih losih stra.na. Cesto plocama), sto ovisi 0 veliCini i smjeru djelovanja stranu nosioca da se mogu prihvatiti radi zateza­ elemenata od prednapregnutog betona. Prva su s~ ~pr. nepovoljne prevelike dimenzije konstruk~ opterecenja, pa se i takvi elementi izraduju od nja, a u cijevima (kanalima) mora biti dovoljno vrsta elementi prednapregnuti eelienim zicama tlvmh elemenata, osobito visine greda i nadvoja. armiranog betona s betonom u zonarna tlaka i mjesta da se zlee mogu medusobno razmaknuti. prianjanjem (adhezijom), a druga su vrsta ele­ Ios je nepovoljnije sto pri punam opterecenju ne­ armaturom u zonama vIaka (s1. 490). Za natezanje kablova ima u svijetu viSe paten­ menti prednapregnuti celicnim kablovima s kot­ kog ele~enta u njegovoj zon,i vlaka cesto nastaju · tiranih nacina, a kod nas se primjenjuje jednosta­ varna. makar 1 neznatne deformaeije pri istezanju ai'ma­ Uo van i vrlo dobar nacin inzenjera Branka Zezelja Za elemente prve vrste upotrebljava se beton tu:e, pa u beton:- nastaju veca vlacna naprezanja (Beograd). visoke otpornosti i zice promjera 2-3 mm od vi­ ko]a beton ne moze izdrZati. Tada u vlacnoj zoni Po spomenutom sistemu nateze se pojedini sokovrijednog celika (cvrstoCa do 28.000 kg I em'). betona nastaju sitnije pukotine, koje na suhim i I Kabel preko celicne kotve na jednom i drugom nje­ Elementi se rade u pogonima S odgovarajuCim zastieenim mjestima ne moraju biti opasne, ali govom kraju. Kotva se sastoji od prstenaste celic­ uredajima. NajviSe se izraduju razli6iti nosioci ako kr~z njih prodire vlaga, onda su vrlo opasne. ne plocice, valjkastog tuljka iIi cahure s uzduznom (gredice) u uzduznim nizovima kalupa. Na pocet­ Ako nalme vlaga dopre do celika, nastat ce koro­ I~ -lC konicnom rupom i celicnog klina s onoliko uzdu­ ku i svrsetku svakog niza kalupa ugradena su cvr­ ~ija ~rdanje) koje razara i armaturu i beton, pa *-! :~ I ... fuih uzljebina na njegovu plastu koliko u kabelu sta uporiSta s otvorima na zice. Rasporedene fice dolazl do lorna konstrukcije. ima fica (s1. 492). I postavljaju se u prazne kalupe. Kraje.... i fica pro­ Pukotine u vlacnoj zoni ne mogu nastati ako se vlaee se kroz uporBta i zatezu hidraulickim diza­ J prije opterecenja konstruktivnog elementa njego­ I I liearna do predvidene visine naprezanja. Nakon va armatura istegne u vecoj mjen nego sto se is­ kontrole visine naprezanja stavlja se u kalupe be­ tegne pod puniIIl opterecenjem toga elementa i tonska mjesavina koja se vibrira i ostavlja onoliko aka je u tako istegnutom stanju beton obuhvati i ",,' dana keUko je potrebno da se beton potpuno ukruti se prije nego ~to nastupi-puno opterecenje. .. 'so ukruti. Sve dotle se ilee dde u nategnutom sta­ Aka se kao armatura upotrijebi elasticniji visoko­ 51. 490. Najobienija t1aena i vlacna naprezanja u nju, a od dizalica se oslabadaju poslije ukrucenja vrijedni celik iIi specijalne celicne !ice, onda ce stupovima i zidovima . betona. Tada se u nizovima kalupa presijecaju na­ se one nastajati vratlti u svoje prvobitno (neisteg­ tegnute iice izme
,

r :\1

...

! 1

248

249

Na jednom kraju nosaca provlaCi se kraj ka­ bla kroz podloZnu locicu i tuljak, iice se razmak­ nu i batom se zabija kl"n tolileo cvrsto da trenje svake iice izmedu Ilna i tuljka izdrii zatezan ·e. Na drugom se kraju is to ta 0 postavlja kotva, ali se klin zabi~a tek nakon zatezanja kabla. Zateie se hidrau icnom dizalicom koja prihvaea sve iice kabla i skupa 'h zateie do predvidene mjere. Kao uporiste dizalice pri zatezanju sluli ceona strana betoniranog elementa (s1. 493).

Omjerl smjesa. U proslosti su gradevinski stru­ cnjaci iskustvom ustanovili, koji su povoljni 0 je­ ri smjesa cementa i agregata da od njih izradene vrste gotovog betona bud onoliko cvrste, koliko se, uz viSestruku sigumost, zahtijeva ad pojedinib ceseih betonskih i armiranobetonskih konstruk­ cija. Usvojeni su omjeri. tezine pojedine koliCine cementa (u kg) prema volumenskoj koliCini agre­ gata (u cm 3 ) po koji a se dobiva po 1 m 3 goto­ vog betona za pet razliCitih cvrstoca (na tiak), koje su potrebne za razlicite betonske i armirano­ etonske konstruktivne elemente. Omjeri su ovi: Smjesa 1:10 sa 150 kg cementa i 1,10 m 3 sljunka s pijeskom Smjesa 1:7,5 s 200 kg cementa i 1,09 m 3 sljunka s pijeskom Smjesa 1:6 sa 250 kg cementa i 1,08 m 3 sljunka s pijeskom Smjesa 1:5 sa 300 kg cementa i 1,06 m 3 sljunka s pijeskom

Job~1

ocI b iica ,3m'"

k.,j;ma 'l;"~:;T,'1"i> ;MXI/t'Jya

raa

Sl'

60'0717

sfrS~!i iraft-vr·

ce/u /rrsfo

fiitsircrju " kott'U I~i­ . jdni~ 1/;71a u tllf.ak/, q uztr"m U 11(1 r;/1"f.{ftJIff Cl'Iu. pedl' k4b... ! p~dnQ.­ pr~i~ i Jrf'aj~~i irrs/. /,"Jsi,-aju 1ra:4I na p1"'tCl7J7 e,l. .. : 40

SI. 493. Ukotvljenje kabla na ceonoj strani grede po

sistemu inf.. Zef.elja

"

Srnjesa 1:4 sa 350 kg cementa i 1,02 m 3 sljunka s pijeskom Te su se smjese upotrebljavale uglavnom za ove konstru tivne elemente:

Smjesa 1:10 za masivne temelje, temeljne stope deblje podloge i slicne masivne manje optereeene i nearmirane elemente. Smjesa 1:7,5 za zidove, stupove i slicne ele· mente od nearmiranog betona.

Po zavrsenju zatezanja i uklanjanju dizaIice ubrizgava se (pod tlakom) kroz posebne za tu svr­ hu ugraaene' ogranke cijevi cementna emulzija iii cementni mort od kamenog brasna da se iice ka­ bia zastite ad korozije i da se zategnuti Kabel bo­ Ije spoji S ostalorn betonskom masom elementa.

Smjese 1:6 za jace optereeene elemente od obic, nog betona i za manje optereeene elemente od armiranog betona na mjestima zastieenim od vanj­ skih utjecaja. Smjesa 1:5 za znatnije opterecene elemente od obicnog i armiranog betona, osobito na ll}jestima izloienim vanjskim utjecajima.

OMJERI SMJESE I MARKE BETONA

Sm j esa 1:4 za tesko opterecene elemente od armiranog i prednapl"egnutog betona.

Od kvalitetnog agregata pravilnog granulome­ trijskog sastava dobiva se beton ve6e iIi manje cvrstoce, sto ovisi u prvom redu 0 kolicini i klasi cementa, 0 vrsti agregata i 0 kolicini vode u be­ tonskoj rnjesavini. Neki konstruktivni dementi moraju izdriati vrlo velika, a neki vrlo malena opterecenja, pa ne hi bilo ekonomicno da se svi elementi izraduju ad onakve betonske mjesavine kakva je potrebna za najopterecenije elemente. Cement je najskuplji sa­ stavni dio betonske mjesavine, pa ga treba ste­ djeti i trositi sarno do dokazano potrebne koli­ cine za neki konstmktivni elemenat. Vee davno su gradevinski s.truenjaci ispiti­ vali i utvrd'ivali omjere smjese cementa i agregata koji najbolje odgovaraju za manje iIi viSe optere­ cene betonske i armiranobetonske elemente. U no­ vije su vrijeme prema takvim omjerima smjese sistematizirane i tehnickim propisima kao obave­ me odredene vrste betona s obzitom na njihovu cvrstocu kao marl,e betona.

Marke betona. Poslije oslobodenja je nasa gra­ devinska administracija izradi a propise, Kojima je naprijed navedenih pet smjesa, slicno kao u inozemstvu, svrstano u marke (M 70, M 110, M 160, M 220 i M 300).

250

Marka odnosno hrojk.a marke, zi'1aci tlacnu cvr­ stoeu (do lorna) pokusnih koeaka veliCine 20X20x X 20 em, izradenih od onih koliCina cementa, koje su potrebne za 1 m 3 gotovog iIi bolje receno ugra­ denog betona spomenutih masa. Promijenjenim i dopunjenim propisima odnos­ no pravilnieima za heton i armirani beton, koji su obavezni od godine 1970, odredene su marke be-, tona prema kolicini cementa u smjesi za I m 3 go­ tovog betono. ovako: MB 100 ... 1-50 kg cementa FC 350 za 1 m 3 ugra: denog betona MB 150 ... 200 kg cementa PC 350 za 1 m S ugra· denog betona

MB 200 ... 250 kg cementa PC 350 za 1 m 3 ugra­ denog betona ME 250 , .. 300 kg cementa PC 350 za 1 m'l ugra· denog betona MB 300 .. , 350 kg cementa PC 350 za 1 m 3 ugra­ denog betona

Navedene kolicine cementa PC 350 treb? pri upotrebi cementa PC 250 poveeati po 25 kg, a pri upotrebi PC 450 treba ih smanjiti po 25 kg, sto vrijedi za svaku navedenu marku. evrstoea betona pojedine marke ne ovisi sarno o kolicini cementa i njegovoj klasi, nego i 0 koli­ Cini i k"aliteti agregata i vode kao i 0 nacinu ugradbe. Zato treba navedene kolicine cementa smatrati orijentacionim, pa pakusne kocke s naz­ l1acenom kolic'nom cementa mogu pokazati rnanju ili veeu cvrstocu do lorna, nego sto ju oznacuje brojka marke. Ako je tlacnim pokus'ma ustanov­ ljena veea iii manja tlacna cvrstoea, treba nov'm pokusima s manjom koliCinom cementa pastiCi Z2.­ htijevanu tlacnu C\Tstoeu kocke. Ako je pokusima ustanovljena manja cvrstoca, and a je vjerojatna pogreska u jednom od sastavnih dijelova (kompo­ nenata) doticnog hetona, po. treba izvrsiti pokuse npr. sa pravilnije granuliranim agregatom iIi pra­ vilnijim (najcesce manjim) dodatkom vode te strojnom ugradbom (vibriranjem). Tek kad bi se utvrdilo, do_ bi veei dodatak cementa od propisa­ nog bio i materijalno i vremenski povoljniji od papravljanja komponenata, moglo bi se takvo od­ stupanje tolerirati. KoliCina cementa od 150 kg za 1 m 3 ugradenog betona (M 100) propisana je kao minimalna za tlacna opterecene konstruktivne elemente ad obic­ nog (neanniranog) betona. Kolicina cementa od 250 kg za 1 m ugradenog betona (MB 200) propisana je kao min'malna za one konstrukcije od armiranog betona, koje se iz· raduju strojno, odnosno vibriranjem, a konstruk­ cija niie izloiena stetnim vanjskim utjecajima. 3

Kolicina cementa od 300 kg za I m 3 ugradenog betona (MB 250) propisana je kao minimalna za one konstrukcije cd armiranog betona, koje se izraduju rucnim nabijanjem, a izloiene su van} skim utjecajima. KoliCinu cementa od 300 kg dozvo jeno je pre­ koraciti i do 350 kg jer visak preko te kolicine same neznatno poveeava njegovu tlacnu, a uma­ njuje mu vlacnu cvrstocu, sto pri istezanju arma­ ture u opterecenoj konstrukciji uzrokuje pukotine i moguenost prodiranja vlage, te uslijed korozije razaranja armature i betona. Spomenuti propisi dozvoljavaju, da se u speci­ jalnim slucajevima i za izvanreona optereeenja mogu spon1:enutih pet maraka upotrebljavati jos i MB 350, MB 400, MB 450 i MB 500, ali i za takve vrste treba cvrstoeu postizavati viSim klasama ce­ menta, pravilnijim i kvalitetnijirn agregatom i naj­ nuiniiim dodatkom vade. Osim toga je za obicni (nearmirani beton) do­ zvoljena proizvodnja sa cvrstoeom ispod najviSe

propisane MB 150, aIi sarno ako se radi 0 neznat­ nom opt reeenju takvbg betona. Takav je npr. mrsavi beton koji se radi za podloge mjcsto na­ sipa sljunka i pijeska bez cementa, a dodatak ce­ menta je koristan vec radi bolje mogucnosti izrav­ nanja povrSine.

Ispitivanje pokusnih kocaka. Za sve vainije konstruktivne elemente od betona i armiranog be­ tona treba unaprijed izraditi i laboratorijski .spi­ tati pokusne kocke. Pckusne se kocke betoniraju u specija nim meta!nim kalupima. Dimenzije su kocaka 2 x20X20 cm. U kalupu se mjesavina na­ ija specijalnim metalnim nabijalom odredenim brojem udaraca iii se vibrira, vee premo. tome na koji ee se nacin 1 gra 'vati beton istog sastava ka­ kay je u doticnoj kocki. Novim propisima nije odredeno, koliki braj ko­ caka za pojedinu marku iste mjesavi e treba ispi­ tati, a i se na obicnim gradilistima salje po 10 ko­ caka u laboratorij, a isto toliko ih se ispituje na samom gradilistu (radi usporedivanja). Poslije 28 dana propisnog »njegovanja« tlace se kock iste serije (istog sastava) specijalnom hi­ draulicnom presom do lorna. Ako su (iznimno) uzete za ispitivanje sarno 3 kocke iz smjese sa 300 kg cementa PC 350, pa se pritiskom na povrSinu 20 X 20 = 400 cm jedna ko­ cka pocela lorniti pod tlakom od 260.000 kp, druga pod 270.000 kp, a treea pod 220.000 kp onda je pro­ sjecni tlak do lorna bio: 99.000

+ 103.000 + 98.000 ~

3

300.000 3

=

100 000 kp .

Toliki je prosjecni tlak djelovao na pojedinu po­ vrsinu od 400 cm 2 , tj. 100.000 400

=

250 kp/cm 2 •

Da covjek grubo predoci cvrstocu oct 250 kp/cm 2 , treba da zamisIi kako je na betonsku koc­ ku 20 X 20 X 20 cm centricno naslagano jedan po­ vrh drugoga (kad bi se sarno moglo!) 10 punih desettonskih vagona (1.000.000 kg), a kocka se jos ne lomi, odnosno tek se onda pocima lomiti! Osim prethodnih ispitivanja pokus lih kocaka zbog dobivanja pOllzdanog recepta za sastav bu­ dueih betonskih mjesavina obavezno se po nasim propisima za vrijeme samog gradenja uzimaju uzorci betona u kalupe i adnose u laboratorije ra­ di naknadnog ispitivanja (gradevinska inspekcija).

KONZISTENCIJE BETONSKIH MJItSAVINA Betonske se rnJesavine pripravljaju s vceoill kolicinom vode od one koja je potrebna za kemij­ ski proces vezanja cementa. Od viska 'lode jedan dio ostaje u kapilarama (sitnim iilicama) poveza­ 251

Plastiena betonska mjesavina. Naziva se i meka mjesavina. Mjesavina je meka poput tijesta, gi­ bljiva je pri pokretanju, ali se ne cijedi. Pri na­ bijanju ostaju na povrsini mjesavine udubine ad nabijaea, ali rubovi udubina se pomalo gube, pa nabijanje nije dovoljno efektno. Brzo se aa nabi­ janoj povrsini pojavljuje voda.

nog materijala, a drugi se dio isparuje. Uslijed isparivanja vode ostaju ti stvrdnutom betonu mno­ ge pore koje osjetljivo umanjuju njegovu evrsto­ cu. Zbog toga se betonska mjesavina mora pripra­ vljati sarno s onolikim viSkom vode s kolikim ee mjesavina postiCi veeu ili manju tvrdoeu iIi meko­ eu potrebnu za dobro pripravljanje i pravilno ugradivanje svjeze mjesavine. Ta veea i manja tvrdoCa iIi mekoca svjeze mjesavine je njezina konzistencija.

Mjesavina ove konzistencije odgovara za tanje zidove, stupove, podloge i sliene elemente od obic­ nog betona, a mjesavine finijih smjesa od30varaju za masivnije armiranobetonske konstrukcije. Povoljna je kolieina vode 8-10% iIi 140 do 190 1 vode. Cvrstoca gotovog betona od ovakvc mjesavine iznosi sarno 50-80% evrstoce vlazne mjesavine s istom kolieinom cementa i agregata.

Konzistencija svjeze betonske mjesavine moze biti vlazna, plasticna i zilka (teena). Koji ce se od ta tri stupnja konzistencije primijeniti, ovisi 0 vr­ sti konstruktivnog elementa i naCinu ugradivanja betonske mjesavine, a kolieini cementa u mjesa­ vini i krupnoCi zrna u agregatu. ME 100 MB 150 MB200 MB250 MB300

sa sa sa sa sa

Mjesavinu treba pripravljati po ovim poda­ cima: 150 200 250 300 350

Konzistencija se maze unaprijed planirati' i proracunavati uzimajuCi u ra~un tzv. vodocementW ni taktor (c-)' tj. tezinski omjer vode (W) i

kg kg kg kg kg

cementa: cementa: cementa: cementa: cementa:

vode vode vode vade vode

140-155 145-165 150-170 160-180 170-190

1, W/C 1, W/C 1; W/C 1, W/C 1, W/C

= 0,93-1,03, = 0,72-0,82, = 0,6o-D,68, = 0,63-0,60, = 0,40-{),54.

Zitka iIi tekuCa betonska mjeSavina. U ovoj je mjesavini toliko vode da kasasta mjesavina dosta lako teee po daseanoj kosini u nagibu 1 : 3 Cijecli se s lopate.

cementa (C) u pojedinoj mjesavini. Vodocement­ ni je faktor za razliCite vrste betonske mjesavine razlieit, ali sto jeu mjesaviniviSe cementa, vri­ jednost vodocementnog faktora mora biti manja.

zitka se mjesavina upotrebljava najvise za be­ toniranje pomocu specijalnih strojeva (tornjeva) za ugradivanje velikih koliCina betona na velikim gradilistima. U manjoj se mjeri upotrebljava za one armiranobetonske elemente u kojima zbog ti­ jesnih oplata iIi gustog rasporeda armature pla­ stiena betonska masa ne bi mogla sasvim sigurno i potpuno obuhvatiti armaturu.

. VIaina betoDska mjeSavina. Vlaznost mjesavine ove konzistencije treba da je sliena vlaznosti vla­ zne zemlje. Kada se mjesavina gradi lopatom, ne smije se cijediti s lopate. Gruda formirana i sti­ snuta sakama ne smije se raspadati bez znatnijeg dodira, a na sakama smije ostavljati sarno vlagu . (bez agregata).

CVI'stoca elemenata od zitke betonske mjesavi­ ne iznosi samo 30-50% od one evrstoce koja se dobiva od vlazne mjesavine s istom kolieinom ce­ menta i agregata.

Vlazna betonska mjesavina pripravlja se za be~ toniranje masivnih konstruktivnih elemenata (te­ meljnih stopa, temelja, zidova i podloga) koji se

betoniraju evrstim nabijanjem iIi vibriranjem mjesavine. Na dovoljno nabijenim slojevima po­ javljuje se vlaga (voda).

CVRSTOcA I DOZVOLJENA NAPREZANJA

BETONA

Povoljna je kolieina vode oko 6% od teiine su­ he smjese, a to je oko 100-150 1 (= kg). Prema kolieini cementa u smjesi za 1 m' gotovog betona najpovoljnije su ove kolicine vode i ovi vodoce­ mentni faktori: MB 100 MB 150 MB 200 MB 250 252

sa sa sa sa

150 200 250 300

kg kg kg kg

cementa: cementa: cementa: cementa:

vode vode vode vode

105-125 110-130 120-140 130--150

Pokusne se kocke izraduju da hi se lomile, a prema njihovom sastavu izraduju se konstruktiv­ ni elementi da se ne bi lomi~i. Zbog toga se teh­ nickim propisima odreduju krajnje granice napre­ zanja u elementu izradenom od neke vrste beto­ na. Te su granice dosta nize od onih kod kojih do­ lazi do loma, pa se time postizava vee spominjana viSestruka sigurnost konstruktivnog elementa. Naj­ viSe grariice do kojih se po propisima smiju dig­ nuti naprezanja u optereeenom elementu nazivaju se dozvoljena naprezanja, odnosno dozvoljeni ifi dopustivi naponi. I evrstoca i dazvoljena naprezanja nekog ele­ menta izrazava se u kilopondima na 1 cm 2 (kp/cm 2 ) promatrane povrSine elementa. Cvrstoea na pritisak iii tlak. Takva evrstoca je

onolika kolika je brojka pojedine marke betona.

Ovdje se daju podaci za tlaenu cvrstocu betor:a

starog 28 dana za najeesce smjese koje cdgovaraJu

propisanim markama hetona, kako slijedi:

MB 100 MB 150 MB 200 MB 250 MB 300

Vee su u uvodnom dijelu odlomka 0 armira nom betonu (str. 247 i 248) spomenute glavne vr­ ste naprezanja koje nastaju u opterecenim kon­ struktivnim elementima. Kad takva naprezanja

1, W/C 1, W/C

1, W/C 1, W/C

= 0,70-0,83, = 0,55-0,65,

= 0,48-0,56,

= 0,43-0,50.

evrstoca evrstoea evrstoea evrstoea evrstoca

100 kp/cm 2 150 kp/cm 2 200 kp/cm 2 250 kp/cm 2 300 kp/cm 2 •

Dozvoljena naprezanja. Dozvoljena normalna

tlaena naprezanja za konstruktivne elemente od

obicnog (nearmiranog) betona jesu:

MB 100 MB 150 MB 200 MB 250 MB 300

Za zitku betonsku mjesavinu povoljne su ove kolicine vode za 1 m' gotovog betona:

MB 200 sa 250 kg cementa:' vode 185-205 1, W/C = 0,74--0,82, MB 250 sa 300 kg cementa: vode 190-210 1, W/C = 0,63-0,70, MB 300 sa 350 kg cementa: vode 200-220 1, W/C = 0,57-0;63.

Uz tlaena pojavljuju se u tlaeenim elementima i norma.lna rubna naprezanja (iviCni naponi) za koja je dozvoljena granica oko 20-25% viSa od na­ priied navedenih. Za sve vaznije betonske i armiranobetonske konstruktivne elemente treba sta:tiekim raeunom dokazati da pod predvidenim opterecenjima gore navedene granice naprezanja ne cebiti prekora­ cene.

stignu do neke vise granice, nastaje lorn elemen­ ta, jednako kao sto nastaje lorn pokusne betonske kccke pri ispitivanju nj,ezinog tlacnog naprezanja. Krajnja granica napreza-:ja kojukocka ili eleme- ­ nat podnese prije samog lorna naziva se cvrstoca. Kod betona se iskoriScuje njegova evrstoca na pritisak iIi tlak, tj. tlaena cvrstoea, jer mu evrsto­ ea na istezanje ili vlak, tj. vlacna cvrstoca, iznosi sarno do 10% od vlaene.

10 18 0"<1 =' 25 (T<1 = 35 (Td = 50

O"d O"d

= =

kp/cm2 kp/cm 2 kp/cm2 kp/cm2 kp/cm2 •

Vidi se da dozvoljena naprezanja iznose samo '/,_1/,0 od evrstoee betona. odnosno od njegova tlaenog naprezanja do lorna. Za armirani beton u najoblenijim armiran.obe­ tonskim elementima (zidovima, stupovima. gre-da­ ma i plocama) difercnciraju se ova trl slueaja do­ zvoJjenog normalnog tlacnog naprezanja: a b c

PRIPRAVLJANJE BETONSKIH MJESAVINA

Betonske se mjesavine pripravljaju na tri glav­ ua naeina: rueno, mijesalicama i u betonarama. Prije svakog pripravljanja betonskih mjesavina moraju biti pripravljeni i kontrolirani sastavni di­ jelcvi mjeSavine, ispitana i sastavljena smjesa agregata (granulometrijski sastav) i utvraen do­ datak vode. Osobito treba paziti na'vlaznost agre­ gata za vrijeme i iza kiSnih dana pa vlagu uslijed zakiSnjavanja iIi upijanja iz zemlje odraeunavati od potrebnog dodatka vode."" RueDo pripravljanje. Naceino treba rueno pri­ pravljanje betonske mase izbjegavati i.ogranicW. ga na iznimne slueajeve (u nedostatku ili zauzeto­ sti mijesalica na drugim mjestima) i za manje ko­ lieine mjesavina. Ruenim se pripravljanjem ne moze postiCi jednoliena kvalitetna mjesavina kak­ va se moze postiCi pripravljanjem strojevima. Za rueno pripravljanje treba blizu mjesta ugradbe, a nedaleko od., deponije agregata. izra­ diti podlogu iIi podij od 24 mm ,debelih dasaka na gredicama iIi od 48 IT,m debelih platica (rnosnica) eeono povezanih u povrsini 3' 3, 3' 4 ili 4' 4 m. Na oeiscenu i ispiranjem ovlafenu podlogu treba navesti oko 0,25 rn' agregata (za 2 radnika), cd­ nosno 0,50 m' (za 4 radnika). Taenu kolieinu agre­ gata treba odmjerivati sanducima bez dna (mjeri­ cama) kojima je sadrZaj izraeunan za onu koliCinu agregata koji je potreban za 50 kg (1 vrecu) ce­ menta one marke betona za koju se pripravlja mjesavina. Ako za agregat treba odmjeravati po­ sebno pijesak a posebno sljunak, onda su potreb­ ne dvije mjerice izracunanog volumena prema vre­ ci cementa. Tada se sarno agregat mjeri mjerica­ rna, a cement se broji po vrecama. Za prirocjnu iIi unaprijed slozenu smjesu agre- . gata moze se za mjesavinu stanovite marke beto­ na upotrebljavati mjerica onolikog volumena ko­

za elemente kojima je kraca strana tlacnog presjeka < 12 em (Oda) za elemente kojima je kraca strana tlacnog presjeka 12-20 em (Odb) za elemente kojima je kraca strana tlacnog presjeka > 20 em «(1dc)

. Dozvoljena su ova naprezanja: Marka MB 200... (1da = 40 kp/cm2 .. Marka MB 250 . . . (1da = 44 kp/cm 2 Mal'ka MB 300·. . . 0da = 60 kp/cm2

,

(1db

= 44

kp/cm 2 .••

(1dc

.

0db

= 52 kp/cm 2 . . .

(1dc

.

(1db

kp/cm 2 .••

(1dc

= 72

= 48

= 60

= 84

kp/cm2 kp/cm 2 kp/~m2.

253 .j

o

liki je potreban za 1 vrecu cementa i za kolicinu agr gata potr bnog za tih 50 kg cementa. Tada se u mjericu ubacuje najprije agregat, ali same do pribliino 7'3 mjerice, zatim se na raj agregat istre­ se vreca cementa reko kojeg se stavlja jos ona kolicina agreg ta kaja je patrebna da se gon ja pavrs'na izravna do gornjih rubova rnjerice. KoliCine agregata mogu se odmjeravati broj m tacaka iIi japanera napunj nih agregatom, ali uz pretho nu 0 mj vol me a ti transpo.rtnih po­ magala i kontrolom tacnog punjenja. Niposto se u volumenskim omjerima sDijese cementa i agre­ gata, npr. 1 : 6, ne smije racunaii tako da a 1 "Te­ eu cementa tre a odmjeriti 6 tacaka -lgregata. lako ko nas nij sta _ ar 'z'rana proizvodnja ta­ caka, ipak je sadriaj i onih manjih tataka veei od sadriaja pot ebnog za 1 reeu ceme tao Spomenu­ tim se odmjeravanjem, koje laici na n k,)ntrolira· nim (divljim) gradevinama prakticiraj , dobivaj elementi manje cvrstoee od one koja je potrebna. Ako je agregat odmjeravan bez dodatka ce en­ ta, onda se pripravljena hrpa (kup) na sredini (odozgo) razgrne da se dobije udubina u koj se istrese ustanovljena ko icina (broj vreea) cemen­ ta. Cement se u toj udubini donekle razgrne i za­ trpava agregatom s periferije cijele hrpe, pa se formira dosta pravilan hu ak.

Tlo~rfpod'lja s l",cmJenn fuh m;-ir-

~ pt'fdai ,,"-gog

stlyin~ ; pofdio7Y1 o'rv'''9 iN",-

/prI!Jxz;mcg !"­ k6 ko/r' "asfaj~ f'r~"a.erYaT1i~m prr~rc9" / hV'J#ka i :50 51. 494. Rucno pripravljanje betonske mjeSavine

Manji takav humak (oka 0,25 m') razgreu dva, a veti (oko 0,50 m') cetiri radnika. Radnici se po­ stave sucelice jedan prema drugome 11 smjeru sudarnica na podiju, pa istodobnim zahvatima 10­ pate odbacuju smjesu u stranu sve dok ne sloie novu hrpu. Kad to rade cetiri radnika, onda s hrpe na sredini podija dvojica odbacuju agregat na jed­ nu a dvojica na drugu stranu pa slaiu dvije nove hrpe. Takvo mijesanje »usuho« opetuje se tri puta. Potrebno je vjesto rastresanje i preokretanje agre­ gata pri prebacivanju lopatama da se dobije sto jednolicnija mjesavina. 254

Mijesanj se nastav ja tako da svakoj dvojici radn'ka treci polijeva smjesu odmjerenom i u posudu ulivenom odom iz kan e s ozetom na cijevi. 5i ati se mora Iagano jer bi se inace ispi­ rao cement s pojedin' 'jel va mjesavine, a po­ gotovu bi se ispirao 0 ijevanjem mlazom iz ci· jevi bez rozete. Ova mijesanje »namokro« treba aba 'iti bare dva ut, ali ako se primije i ikoje suho mjesto na mjesavini, a 0 se cesto desa a. treba obaviti i reee (odnosno sesto) mijesanje (s1. 494). PripravljanjemjeSalicama. Kvalitetan beton 0" biva se od homogene betonske mjesavine riprav­ lj n mehanickim putem u mjesalicama za etan. Prema velicini gra<1evina i vrstama betonskih i armiranobe onskih elemenata potrebljavaj se razlicite vr te mjesalica. Ima 'h stalnih (stacia­ namih) i pokretnih (mobilnih). Po kolic,ni mje­ savine za jedno mijeSanje razlikuju se male mje­ salice za 75-100 m J, srednje za 375-500 m' i ve­ like za 1.000-3.000 m'. Neke s mjesalice udesene za periodil:ni iii prekidani, a neke za kontinualni iii neprekidani (permanentni) rad. Periodicni se rad prekida iza svakag mijesanja radi uzimanja gotove mjesavine i bacivanja smjese za novu, a konfn a i se ra 0 rija uz automatsko usipa­ vanje suhe smjese i vode na jednoj stralli jesa· lice uz istodobno i neprekidno ispustanje i uzi· manje gotove mjesavine na drugoj strani. U nekim se mjesalicama mijesanje 0 avlja slobodnim pa­ danjem smjese s lopatice na lopa icu, a u nekima je udeseno prinudno mijesanje. ogon se . . .-rsi eks­ plozivnim motorom iIi elektromotorom. Za, betonske i armiranobetonske konstruktivne elemente na zgradama najeesce se upotrebljavaju pokretne mjesalice sredr!jeg kapaciteta s periodic­ nim radom i s mijesanjem slobodnim padom. Ta· leva mjesalica ima limeni kos u koji se ubacuje tacno odmjerena (dozirana) suha smjesa 'cemen­ ta i agregata. Kos se motornim pogonom podize taka da se iz njegova lijevka~uha smjesa sasipava u bubanj. U bubnju su 3-4 lopatice kaje pri oKre­ tanju smjesu izdizu, a ana opet pada, pa se taka mijesa. Pri tome se smjesa automatski vlazi vo­ dom iz rezervoara povrh bubnja koji se moze re­ L:ulirati za ispustanje tacne kolicine potrebne vo­ de za mjesavinu. Obieno su ovakve mjesalice ude­ sene da je an okret traje 2-4 sekunde. Mijesanje craje 1,5, 2 i 3 minute, eventualno i viSe, sto treba ustanoviti pokusnim mijesanjem. Predugo mije­ sanje ne sarno da nije korisno nego maze biti i stetno jer dovodi do segregacije (rastavljanja ili »razmjesavanja«) mjesavine. Za pogon sImi dizl­ motor, benzinski motor iIi elektromotor (s1. 495). Prlpravljanje u betonarama. Brzo pripravljanje velikih kolicina betonskih mjesavina (npr. za bra­ ne, betonske kolovoze i s1.) obavlja se u betonara­ ma iii tvornicama (tabrikama) betona. Ima stal­ nih i po kretnih betonara. Stalne se betonare izgraduju s nosivim celie· nim sk~letom. U najvisoj etazi skeleta smjesteni su celicni silosi za frakcije agregata i za cement. Ti se materijali podiiu u silase najcesce elevatori­ rna s vedricama. U etazi ispad si osa smjesteni su

do atori za cement, f akcije agregata i vodu. Kad pajedini dozator primi iz silosa predvidenu koli. tin (tezinu) poje inog materijala, automatski se zatvara, a sve se pripremljene 10liCine tad a to­ matski spustaju (gravitacijom) u sta1uu mjesa­ lieu. Mj salica je u konstrukciji toliko izdignuta da se ispod njezinih 'spusnih l"jcvaka moze za­ ustav·ti kamion iii odgovarajuce voz'lo u koje upusta (opet gravitacijom) gotova betonska mje­ savina i odmah transportira na mjesto ugradhe,

vinu cern nta i agregata s doziranom (odmjere­ nom) kolicinom vode U spedjalni automjeSa­ licama. Kad automjesalica stigne uneprisre nu bliz' u. ili vee na samo gradiliSte, upusta se u njezin bubanj voda i mjesalica stavlja I, pogon, pa se za 1,5-3 minute isporucuje potpuno svje­ ia rnjesavina. Pokretne se betonare pokreeu prema potrebi od jednog do drugog gradiliSta. Kapacitet im je obie 0 manji ad kapaciteta staInih betonara. Rade il svemu kao stalne betonare, ali im se gotova mje­ savina iz bubnja ispusta direktno u japane e i i kolica (tacke) kojima se transportira na mjesto ugradbe.

TRANSPORTlRANJE SVJEzIH MJEsAVINA

®.. P"Ic,.~tna periea.5k4 mi~sa/ica f1'an.rpor7mm :J1Ou:(rf",ma

L ... _..

La

heten .s

Gotova se betonska mjesavina mora transpor­ tirati od mjesta pripravljanja do mjesta ugradi­ vanja. Transportiranje je na malim udaljenosti· rna, odnosno na malim i jednostavnim objektima rucno, a inace mehanicko. Kod svakog transportiranja treba paziti da ne dode do slueajnog oneCiscenja mjesavina nepotelj­ nim materijalom (zemljom, blatom, smeeem, ot­ paciilla). Osim toga treba paziti do. ne dade do prejakog potresanja materijala i segregacije u mje­ savini. Ruene transportiranje. Rucno se transportira­ nje obavlja iznimno sarno lopatama, a abieno no­ senjem na nosilima i prevoienjem taekama iIi japanerima. Transportiranje lopatama dolazi u obzir uglav­ nom za vlaznu betonsku mjesavinu onda kad je mjesto pripravljanja u neposrednoj blizini mje­

bu!>an; ko;'r' rotr'rlZ 0'0 5yoie hOT7"z017t.oFov/ne

z.. _..... H./~"a,:,ra ~PUfl~t'.u ~",-

.~.

l

~

,

D~""077.1 tI~9'- r'mnrnta ~-- .., .. /I1P.afl~ i,,/~ prr 1'ot;,.at7ju. J~lm.7a plba-cui" '11iJ"'SaYr71"

It--_. __ .ktEaji /Ic(}ta:!i/ po kOJ'rMlZ njG p7i njrgqy(}/ rotaC'l'ji

I

5........ 1",!~Yall' / Ii.0711(}. '01 J';".~ /

6_

za

po/o:>ztJ(ju

"ezerYOCCT ra yOe/u

'--_

b

U

"t

he/" cbrU/7'J~b­

. '+ . .qolC>V~ .. . ~ Ispusia"]1! "",,!I!ra-

!"'/.

ltJWtc- a tsl" -JI"'I;t..e",'e/

_Iuufu," ra u/I"T;/~17ie '*i"lo"a U Cj(oh-;,u s k,,­ ftZc7;,ltZ r
........ ""."..t 1/' dYufo

1'Tl!Jf7UpoTt17o srl'dstyo za !!!f,prl"mu: SaSICCY7u'/,d""I,",wcc m,/~;c"'·"'e 9. __ ...../tV!tZner-kt7/'u( /41'_"1«;"", Tii nonla/TEa

.,iI""cr !1"t',:w('

bef""Skl!' m/('ilZY;77e

Sl. 495. Pokretna periodska mjesaiica za betoll

Razlikuju se dva gIavna naClOa pripravljanja i transportiranja betonske mjesavine. Prvi je vee spomenuti naCin potpuna priprava i transpartira­ nje gotove mjesavine, a drugi je priprava mjesa­ vine u stUhorn stanju. Pripro.vljanje mjesavine u sUh0!D stanju prakti­ cira se onda kad je gradiliste dosLa udaljeno od betonare, pa -se moze dogoditi da proces vezanja cemeJ;lta pocne vee prije njegove ugradbe. U tak­ vim slucajevima betonara isporucuje suhu mjesa­

'."0

51. 496. 5astav mosnica na stazi za rucno transpor­

tiranje tackama

sta ugradivanja. To je najcesCi slucaj kod betoni­ ranja temeljnih stopa i temelja u temeljnim ja­ mama. U prvom redu treba paziti da se zemIja ne zaruSava na mjesavinu, a u drugom redu treba mjesavinu s lopate istresati tako da ana pada oka­ mito i po sredini jame (iskopa), a niposto da s 10­ pate odbacena mjesavina udara u stijenu iskopa i tek onda pada dolje. Transportiranje nosilima dolazi U obzir tako­ der sarno za vlainu betonsku mjesavinu na krat­

255

Nosaei se mogu zaokretati s obzirom na vertikal­ nu os tornja, pa se donji kraj najnizeg lijevka mo­ ze pomicati na razlicita mjesta ugradbe i na ta mjesta ispustati mjesavinu (s1. 499).

kim i ravnim (ne kosim) relacijama od mjesta uzimanja do mjesta istresanja. Za transportiranje taekama na neravnom ill mekom tIu treba prirediti solidnu stazu od pIa­ tica (mosnica). Platice treba sastavljati na sudare a ne na preklope da se izbjegne potresanje agre­ gata (s1. 496). Tacka....'Ila se moze transportirati mje~avina vlazne i plasticne konzistencije. Najracionalnije je rueno transportiranje japa­ nerima, kako za mje~avine vlaine, tako i za mje­ savine plastiene konzistencije. Osobito je povoljno transportiranje japanerima po etaiarna do kojih ih napunjene dize gradevinski lift iIi konzolna dizalica. Mehanl~ko transportiranje. Mehanicko je trans­ portiranje posredno iIi indirektno kada se dizali­ com iIi liftom due mjesavina u drugom transport­ nom sredstvu (npr. u japaneru) ili se vozi (npr. vagonetima). Neposredno iIi direktno transporti­ ranje obavlja se trakastim transporterima, speci­ jalnim dizalicama za beton, tornjevima za lijeva­ nje betona i cijevnim tlaciIima za beton.

Transportiran e trakastim porterlma. Pri transportiranju betonskih mje~avina trakastim transporterima (s gumenim trakama) treba na do­ njem kraju postaviti utovarni, a. na gornjem isto­ varni lijevak. U jednom i drugom lijevku mora po­ vr~ina otvora na donjoj strani biti manja od povr­ ~ine otvora na gornjoj strani. Istovarni lijevak mo­ ra biti uvijek vertikalno usmjeren i centriran na sredinu povr~irte na koju pada rnje~avina jer ina­ ee dolazi do stetne i opasne segregacij e (s1. 497).

Sl. 497. Transportiranje mjesavine trakastim trans­ porterima 256

uzroci nesreea na betonskim i armiranobetonskim gradevinama. Poeetak betoniranja. Kemijski proces vezanja normalnog (sporoveznog) cementa pocinje oko 1,5 sat iza poeetka polijevanja suhe smjese vodom. Budu6i da se mjesavina prilikom procesa vezanja cementa ne smije pokretati, mora se u roku od 1,5 sat dovrsiti pripravljanje mjesavine iIi mije­ sanje »namokro«, zatim mjesavinu transportirati do mjesta ugradbe i definitivno je ugraditi, tj. upustiti na odredeno mjesto, nabiti je iIi vibrirati i osposobiti da se na nju istresa slijedeea mje­ savip.a.. .

17alfibro It'li((J za .,.aZYala"'J~

~ ~ 1~1fr:"<&1

iJ,tdYrIAt: .",j~;4~

T • Mille /In;;' J.liCCl T td.iJt~ pn..I1f1l1 J,;''cIA f

•

Sl. 498. Transportiranje dizalicom za betonske mje.savine

Transportiranje dizalicama za betonske mjesa­ vine. Za visekatne armiranobetonske skelete °i za . visekatne zidanezgrade s masivnim anniranobe­ tonskim stropovima vrlo dobra sluze specijalne dizalice za betonske mjesavine. Konstruirane su po principu konzolnih iIi ploea5tih dizalica, ali . umjesto platforme diZu celieni silos. Neposred­ no uz dizalicu postavlja se mije~alica pa se iz nje­ zinog bubnja mje~avina upu~ta u silos. Iz uzdignu­ tog se silosa mjesavina upu~ta u japaner radi ho­ rizontalnog transportiranja u etaii. Vrlo je povo­ ljan specijalni japaner s isturenim prednjim ru­ born kosa radi pravilnijeg istresanja i s teziStem punog ko~a neSto iznad, a praznog nesto ispod oso­ vine eime je olaksano rukovanje (s1. 498). TransportiraJije tornjevima za lijevanje beta­ na. Za arrniranobetonske objekte vecih tlocrtnih povrsina upotrebljavali su se prije 10-15 godina mnogo vise, a danas mnogo manje, tornjevi za lijevanje betona. ani slufe iskljucivo za transpor­ tiranje zitke (tekuce) betonske mjesavine od bub­ nja rnijesalice tacno do mjesta ugradbe. Iz rnijesalice na podnozju resetkastog eelicnog tomja dize se dizalicom iIi tlacnom pumpom iitka betonska mjesavina u pomicni silos na odredenoj visini tomja. Ispod silosa pocinje gornji kraj pro vog limenog lijevka postavljenog u nagibu nesto ispod 1 : 3. Taj lijevak pridriava resetkasti istak­ nuti prvi nosac koji se svojim donjim krajem upi­ re u toranj, a gomji mu kraj povezuje s tornjem celieno me. a gornji kraj spomenutog prvog no­ saea objesen je drugi s dva slobodna kraka. Na jednom rou je kraku drugi limeni lijevak ciji je gornji kraj tacno ispod donjeg kraja prvog lijev­ ka, a na drugorn protuuteg za teret drugog, a even­ tualno treeeg rnanjeg nosaca s treCim Zlijebom.

fl;Ju.Ita.f;~

-¥

."platt,

\

",j~sat';'i'~

Sl. 499. Toran} za lijevanje betona

Transportiranje cijevnim tlacilima za beton. U novije se vrijeme zanemaruju transportiranja tor­ njevima za lijevanje betona zbog toga Mo beton od zitke betonske mjesavine, unatoc velikim koli­ Cinama cementa, nema visoke nosivosti (cvrstoce), pa se mnogo jednostavnije transportiranje obavlja cijevnim .tlacilima za beton. Uredaj se sastavlja od specijalnih cijevi do potrebne duzine na poje­ dinim gradiIistima. Krajnja je duzina koja se mo­ ze postiCi ovim nacinom transportiranja 400 m, a visina 40 m. Ispred poeetnog kraja cjevovoda nalazi se ure­ daj za upustanje mje~avine i njezino tlacenje u cjevovod. To je suplji celicni valjak u horizontal­ nom polozaju, na jednom kraju prikljucen na cje­ vovod, a na drugom je snabdjeven polugom sa cepom. Na gornjoj strani valjka je limeni lijevak za usipavanje mjesavine. Vrlo jednostavan rad oba­ vlja se mehaniekim automatskim otvaranjem i za­ tvaranjem zasuna ispod lijevka i zasuna na spoju s cjevovodom uz klizanje cepa i guranje mje~avine u cjevovod (s1. 500). Ugradlvanje betonskih mjeSavina iii betonira· Dje. Od dobro pripravljene i pravilno transportira­ ne betonske mjesavine dobit ce se dobri elementi sarno onda ako se ta mjesavina pravilno ugradi. Propusti pri ugradivanju mjesavine najcesci su 17 Konstruktivni clementi

C;~YDt' ....t /dill ;. ;ILP6~' ce6cm ya{jJ A-i wu cepa "'fP«pr;;,,d~z,trf;,.,...,. Sf' Yent/I f« .,1­ VfZr« Yenfr!!,,Da wVelarTmr riC ,,«lfk«,NNZ' UClJtlm Ztz· ltllu CI c/~"D"("'. I',i hDdu Eepa ,,7rCltnrr" zat"varrr se Yenf;l1?Q"f­ yClra "nlh'l -I, PeT nP/"Saf'1J74 'iz lifer/a ;s,Punjay
Sl. 500.' Cijevno tlaCilo za svjetu betonsku mjdavinu

Struenjaci redovito skraeuju spomenuti rok od 1,5 sat na najviSe 1 sat i manje kako bi se viSi slojevi iznad vee ugradenih slojeva mogli nabijati iIi vibrirati prije poeetka vezanja cementa u ni­ zim slojevima. . Vee nekoliko sati prije poeetka betoniranja tre­ ba pregledati opiate i skele, oeistiti stranice i dno opiate, a daske dobro polijevati da upiju dosta vode i da nabreknu kako ne bi iz svjeze mjesa­ vine upijale vodu potrebnu za vezanje i da ne bi kroz rasusene reske opiate curilo cementno mH­ jeko. Polijevanje opIate treba ponavljati kroz sve vri­ jeme betoniranja, ali tako da voda ne zalazi u svjezu mjesavinu i da je ne raskvasi. Mjesavini, u kojoj je cement vee pres tao vezati, to polijeva­ nje vrlo koristi. Upu~tanje iIi usipavanje mje~vine. Vee je u odlomku 0 transportiranju mjesavine upozoreno na naein ubacivanja lopatama s obzirom na opa­ snost segregacije mje~avine, a upozoreno je i kod padanja mjesavine s transportera. Iste napomene vrijede i za istresanje mjesavine iz taeaka iIi ja­ panera. Zbog opasnosti segregacije nije dozvoljeno is­ tresati mjesavinu iz visine veee od 4 m. Savjesni strucnjaci smatraju tu visinu kao iznimnu i do­

257

pustivu u slueajevirna kad rnjesavina pada na rna­ lu i ogranieenu povrsinu (npr. u opIate stupova), a kao norrnalnu ocjenjuju visinu do 2 m. Na veCirn visinarna rnjesavina se upusta kroz daseane lijevke sastavljene od elanaka dugih po 1 rn, sa skosenorn pregradicorn u svakorn elanku. Pregradice usporavaju padanja i usrnjeruju rnje­ savinu da pada centrieno, a ne na jednu stranu (s1. 501).

vaju se za betoniranje veIikih betonskih masa uglavnom na objektima niskrogradnje (s1. 502). Nabijati treba sve dok se beton ne »oznoji«, tj. dok se na povrsini ne pojavi voda koja uslijed tIacenja izbija na povrsinu. Dobrim nabijanjern sloj se sabija za 25%, pa debljina razastrtog sloja od npr. 20 em iznosi poslije nabijanja sarno 15 cm. Uz stranice opIate i u kutovima treba vlaini beton »podbijati« okovanim podbijacem.

~­ -­

njih dimenzija (na zgradarna obieno do 3 rn visine po etaZi) betoniraju upustanjem mjesavine odo­ zgo za cijelu visinu stupa. PIastiena se rnjesavina zbija obostranim ali ne pretjeranirn udaranjem vanjskih strana opIate. To. je zapravo rucno vibriranje.

! ~ <>

0

~

.R

I

"=

<> <>

...,

"<

,<:l

}

I III) -'TO ------~7 ....

~~=======~/

II i

~-­

@ .. .lh·y~nr mil/­ !jani/; za­

CW···Lak; idia- . @ ... C~Ir(T1(

lHra'ace

7fT "alliiae

sa

"'11_

Ilair sa Hpj,,,,,

9 n-f5mm

;,-"1((",,

1 :20

51. 503. Pomagala za rueno ugrattivanje (muljanje) plastiene betonske mjesavine

J~"ncftaY17i

tIroy~ ni/kulr­

CD

@

PodbijcUla

lli'oaT1";~­

rat! ur. "pia­

linn; nair­ /6C s .6-v~.·

3!ri/ "aln/a­ til ,. ,,',d~­ l/ rima

m;" t/rlJcWl

J)oJCtrni ,,061­ jttli ztr nalri­

fmj~ !J cd/"­ 90- ,. ploia

dovima eIementa da ne bi ostaIa prazna i nepo­ vezahim krupnijim zrnima agregata forrnirana »gnijezda«. Dakako da takva mjesta treba poslije ukIanjanja opIate popravIjati, sto zateie i posku­ pIjuje posao, a prianjanje svjeie mjesavine na vee ukrueenu nije pouzdano. Zbog toga treba unapri­ jed iskIjueiti »krpanje« betonskih povrsina. Stupove je najboIje betonirati postepenim za­ tvaranjem opIate na jednoj strani i upustanjem smjese u svaki zatvoreni dio. Inaee se stupovi ma- .

i: 20

Jf

!e,J/,',.."

51. 502. Pomagala za rueno ugra.1livanje vlazne beton­ ske mjesavine

Vibriranje i pervibriranje. Mnogo bolje nego nabijanjem i muijanjem zbija se plastiena rnjesa­ viha vibriranjem, tj. drmanjem iii stresanjem. To se, prema vrstama elemenata, obavija mehaniekim aparatima iii uredajima, a to su: oplatni vibra­ tori, pervibratori, povrsinski vibratori i vibraci­ oni stolovi. Oplatni vibratori najbolje odgovaraju za vibri­ ranje elernenata poput tanjih zidova, greda i pIo­ ea, osobito ako je u njima gusta arrnatura koja bi srnetala radu pervibratora. NajeesCi su pneuma­ tieni klipni vibratori u obliku kutije s hodom 6-32 mm i frekvencijom od 2.000 do 5.000 (i vi­ se) trzaja u minuti. Teski su sarno 1,8-7 kg. Pri­ evrseuju se na prikiadna mjesta na vanjskim stra­ nama opIate. Trajanje se odreduje prema unapri­ jed izvrsenim pokusima. Pervibratori su aparati cjevastog oblika s ko­ nienim zavrSetkom od Iegiranog eelika na donjem kraju. Pneumatieki rotacioni pervibratori postizu frekvenciju od 4.500 do 18.000 okretaja s »igIom« (dijelom koji se zabada u mjesavinu) promjera 30-200 mm, a teski su od 2,25-44 kg (s1. 504a). Uz pneurnatske mnogo se upotrebljavaju elektrie­ ni pervibratori (s1. 504b). IgIa pervibratora zabada se okornito Ila povr­ sinu sIoja i kroz cijeIu debijinu sloja, a ako je niZi sloj jos svjez, dobro je da i u njega zade ~

ar111iran'o stU­

\

mi!170 t:r;/~"o

/sPtlf,,/


yt>;~ tfpJm,~ ;.,.~ dry.Ir'j~yk~ s i_I'm P7'~';"NC(;lf'C"crm« 1/

(:50

51. 501. UpuStanje betonske mjesavine kroz dascane lijevke

Ugradivanje vlaine betonske mjeSavine. Vlaina se betonska rnjesavina upotrebljava preteino za masivnije nearrni;rane elernente i podloge. Upuste­ na se rnjesavina razasnire zgrtalom ili razastiracem u slojeve visoke 15-25 crn, a zatirn se nabija lak­ sim iIi teiirn ruenirn iIi rnehani6kirn nabijacima. Za elernente zgrada najviSe se upotrebljavaju rue­ ni nabijaCi teski 7-15 kg (drveni i rnetalni), a za podloge i ta.o.ke slojeve odgovaraju laksi nabijaei s veCim udarnim povrsinama. Mehanieki nabijaci (pneumatski, benzinski i elektricni) upotrebIja­

Ugra4ivanje plasticne betonske mjesavine. Pla­ stiena se mjesavina upotrebljava pretezno za ta­ nje betonske i armiranobetonske elemente s ve­ com kolieinom cementa, odnosno za viSe marke betona. Mjesavina se upusta i razgree u slojeve debeIe oko 20-30 cm (ukoliko se ne radi 0 pIa­ eama iIi podIogama manje debljine). Slojevi se nabijajil laksim nabijaeima, ali se rnjesavina pod udarcima ,)IjuIja« (njiSe), pa nabijanje nije efi­ kasno. Zbog toga se sabijanje mase popravIja ),muljanjem«, tj. zabadanjem iIi uguravanjem bIa­ njane Ietvice iIi specijalnih zabadaca (s petIjom i s Iopaticom). Zabada se iIi »muIja« na svakih 5-10 em povrsine L kroz cijelu debIjinu sloja (s1. 503). U konstruktivnim elementima s horizontaInom gIavnom arrnaturom treba najprije upustati ma­ nju koliCinu mjesavine same da pokrije arrnaturu i dno opIate. Tada se armatura Iagano potrese da je mjesavina sto boIje obuhvati i da se medu sip­ kama ne zagIave krupnija zrna agregata, sto treba popraviti zabadaeem. Isto tako treba popravijati mjesavinu u ugIovima, odnosno po budu6m bri­

c("orz"

aJ,/o9a / arma­

lura/ t:,.ijua Xa.

;;""od }".".

/J,"",ir. zrolra

crr/l!VO 1<2 dot'od komI" "J7I;ran,,~ :%1'41:4

i!Jsur,trilw/ llte~

norak ;9/~ cd k9/~ ra71c9

c/!/t'k4

® ... E/~/d,.icni

potae/ont' p~rY/brator .51~

stema. »JaeK f077« /.lJz~!<5071/ ? bO mm, tty VJ 2,s Hf] sa ;ptkvt>ncijom WOo/min

51. 504. Pervibratori za ugrat1ivanje (sabijanje) plasticne betonske mjesavine

258

259

donji kraj igle. Povoljne su Vlsme s10jeva 50-75 em, daJde daleko viSe nego za nabijanje i muIja­ nje. Zabada se na razmaeima po 70 em (s1. 505a). Ako je betonska mjesavina iz nekih razloga na kosoj povrsini, ne smije se vibriranje poCinjati na plicoj strani (s1. 505b) jer bi vibrirana mjesa­ vina mogla kliziti prema nezbijenom dubljem kra­ ju. Pravilno je poeinjati na dubIjoj i napredovati prema plicoj strani (s1. 505e).

Vibracioni stolovi sluie za vibriranje pri pre­ fabrikaeiji betonskih i armiranobetonskih eleme­ nata u pogonima iIi radionicama za takve proiz­ vode (npr. vratasea za dimnjake, prozore, blokove i s1.). Elementi se u svom kalupu postavljaju na ravnu ploen sloja koja se stavljanjem u pogon vi­ bratorskog mehanizma trese i zbija svjefu mjesa­ vinu u kalupima. Ugradivanje Zitke iIi tekuee betonske mjesavine. Za zitku mjesavinu ne odgovara ni nabijanje, ni muljanje, ni vibriranje, nego se ona uliva u opla­ tu iIi kalup (iz lijevaka na tornjevima iIi iz cijev­ nih tlacila, sto je spomenuto u odIomku 0 trans­ portiranju betonskih mjesavina).

Z>'cnc!tkr :ra{yar(;r': f7crnje Jramcr~

S'cl'fli~ zb '.zi-cr!na. 1romo7'<%

dOrlia

ZY4n,,!r'kt ~tIl'arQC eltJl1i~

-'1<%

lomon

f't,r /s

-,lJ~~~~~~ ~-i~dZi!'pai'<}

moter

PrO

t'/r'..ael­

komoror;

tanjUT'Qstl' a'oza-, ~071

po­

J07P1primir4­

-n,771 rraKC77n

, \

7'cny«6!i proSten s

urt'd4jem.ra Y~;e­ '77.1L­ mje;Qv1ne

~===~~-~-~-::~~§;j-=~-~-=~:====::r~-:-¥=.::-~~~~

-­ -it.

sfrc/a

- - ­ \~- -::?~';--:;;.o .sa srrham ""/~' mlaT. .,laEne 771;~Jayi­ sar'inom pcd flai-om

71~ lum~-nt,

'11?C7tCZ-l

@... Sapnr'ca /mlaznil:j s ien./~

t'

uTwiCtJ~mzarla­

i:z.6rizgC%van./~ m;{!;aY"n~

51. 505. Pervibriranje uzduinog betonskog ili armira­ nobetonskog e1ementa

51. 506. 5troj za torkretiranje (cementni top)

_ Pervibriranje na jednom mjestu ne smije tra­ jati predugo jer ce iza sabijanja nastati razbijanje, tj. segregacija mjesavine oko igle. Trajanje je ovi­ sno najviSe 0 visini sloja. Tako npr. slojeve visa­ ke 30, 50 i 75 em, sa zabadanjem igle jos daIjnjih 15 em u nifi sloj, treba vibrirati oko 11, 16 i 22 sekunde. Kao znak dovoljnog vibriranja pojavljuje se na pOVrsini sloja uokolo zataknutog pervibra­ tora kruma barica cementnog mulja. Povrsinski iii plocasti vibratori rade uglavnom k~lO oplatni vibratori, ali im je mehanizarn pricvr­ sCen na ravnu metalnu (pa i drvenu) ploeu koja tresnjom sabija rayne povrsine podloge i ploCa manje debijine.

Torkretiranje. Torkretiranje je specijalni nacin ugradivanja betona, zapravo eementnog morta, u s!oj6Vima debelim 20-30 mm. Suha smjesa cemen­ ta PO/350 iIi PC 450 i- ostrog pijeska s prosjecnim promjerom zrnaea 0,35 mm (s najvecim zrncima do 5 mm) mijesa se u mjesalici za mort iIi beton. Omjer smjese je 1 : 2,5 do 1 : 3,75. Smjesa se usi­ pava u stroj za torkretiranje Hi cementni top. To je pokretni stroj s dva kotaea i dvije kornore u kojima se smjesa dozira i zracnim tlakom od 2 do 3,5 atmosfere utiskuje u armiranu gumenu ci­ jev promjera 25-60 mm koja se moze koristiti za daljinu do 200 m i visinu do 100 m. Na kraju cijevi je sapnica iIi mlaznik u kojem se smjesa

260

vlazi vodom iz prikljueenog dovoda, pa se mlaz vlaine mjesavine usmjerava na povrsinu koju tre­ ba torkretirati (s1. 506). NajviSe se sistern torkretiranja primjenjuje za povrsine gotovih betonskih i armiranobetonskih elemenata kojima treba osigurati iIi popraviti va­ donepropusnost, zatim zapopravak defektnih be­ tonskih povrSina, osobito za ispunjavanje gnijezda i skoljki. Mogu se izradivati i specijalni tanki be­ tonski zidovi, ploee i drugi elementi upravijanjem mlaza na povrsinu jednostrane opIate pred kojom je eeliena mreza iIi slicna armatura. Torkretirani su slojevi betona iIi morta mnogo cvrsci i otJporniji od ·slojeva izradenih bilo kojim drugim nacinom, pa je to glavna prednost torkre­ tiranja. Injektiranje. Ovaj nacin ugradivanja primjenju­ je se za ,ispunjavanje eementnim mlijekom ili mor­ tom smjese 1: 1 do 1 : 3 pukotina u gotovom be­ tonu, kamenu, kamenom tlu i s1. Strojevi za injektiranje nazivaju se cementni injektori. U konusni kotao injektora, kojem je sa­ drlaj 80-200 1, dovodi se pripravljeno eementno mlijeko iIi mort pa se pod tiakom 6-15 atmo­ sfera potiskuje u armiranu gumenu cijev i kroz mlaZnik na kraju eijevi ubrizgava u ociScene i za injektiranje pripravljene pukotineHi rupe. Prekidanje i nastavljanje betoniranja. Kad se betoni:ranje temelja, zidova i slicnih elemenata mora privremeno prekinuti (»od danas do sutra« ), onda treba poravnanu povrSinu zavrsnog sloja unakrsno izbrazdati, a krajeve slojeva zavrsiti ste­ penasto. Stepenasti zavrseci vlaine betonske mjesavine mogu se zavrsiti nabijanjem pod kutem 45°-60' prema horizontali, a kosine treba takoder izbra­ zdati. Slojeve plasticne betonske mjesavine treba zavrsiti stepenasto pomocu provizornih pregrada od dasaka iIi od nasuho slozene opeke. Dobro je u poravnane povrsine zavrsnog sloja pozabadati 10-15 em duge trnove od otpadaka sipaka za ar­ maturu, a gornju polovinu SVCl'kog trna ostaviti da strsi izvan povrsine i prihvati slijedeCi betonski sIoj. Betoniranje stupova nije uputno prekidati nue od lezajnih ploha greda koje se oslanjaju na stup. Ako se u visokim stupovima ipak betoniranje mo­ ra prekinuti, onda se sloj mora zavrsiti horizon­ talnom nabrazdanom povrsinom. Betoniranje greda treba izvrsiti bez prekida­ nja, a ako se ipak mora prekinuti, onda pre'kid mora biti u srednjoj treCini rasporia grede i tac­ no okomit na os grede (s1. 507). Prije nastavka betoniranja treba povrsine po­ novno nabrazdati (ohrapaviti) te ih dobro oei­ stiti i oprati. U prvu mjesavinu koja ce se ugra­ divati povrh prekinutog sloja treba staviti vise ce­ menta i pijeska nego sto zahtijeva normalni sa­ stav te mjesavine. To se moze postici i tanjim na­ mazom cementnog morta preko nabrazdane povr­ sine. Propisi izricito zabranjuju nekadasnji naein da se prije nastavka betoniranja stare povrsine sarno poliju cementnim mlijekom jer se pokazalo da se tim nacinom ne postize potrebna poveza­ nost starijeg i novijeg sloja.

@... Pre/(/danJ~ 6e{;mi.,.tmja 9Pu/e

i:SO

51. 507. Prekidanje betoniranja u uzduinim e1ementima Betoniranje prl niskoj temperaturl. Vrlo je opa­ sno i riskantno betoniranje pri niskoj temperaturi, tj. ispod +5°C, a pogotovu ispod ±OOC. Ako svjefu betonsku mjesavinu prije pocetka vezanja cementa zahvati negativna temperatura, mjesavina ce se smrznuti i upropastiti jer vezanje nece poeeti ni poslije odmrzavanja, nego ce se mje­ savina raspasti. Cim pocne proees vezanja, razvija se u mjesavini toplina koja bi eventualno i nad­ viadalanegativnu vanjsku temperaturu. Tada bi se proees vezanja mogao dovrsiti, ali je to riskant­ no, pOgOtOVll kad pri negativnoj temperaturi ne dolazi do otvrdnjavanja mjesavine. Tek kad svje­ za mjesavina toliko otvrdne da joj je nosivost 80-100 kp/em2, ne moze se vise smrznuti, ali se zbog usporenog ili nikakvog daljnjeg otvrdnjava­ nja mora odgoditi uklanjanje opIate. Kad ipak izvanredne priIike zahtijevaju betoni­ ranje pri niskoj temperaturi, onda treba mjesavi­ nu pripravljati u toplom prostoru upotrebom ugrijanog agregata i ugrijane vode. Ugrijavanje neka ne bude iznad 40°C jer bi veca temperatura smetala pravilnom vezanju cementa. Cim se ugri­ jana mjesavina ugradi, treba je odmah pokriti i omotati da se sprijeei ohladivanje i pospjesi veza­ nje. Dobro je daljnje ugrijavanje uiarenim kok­ som ili drugim pecima, parom i s1., ali ne pretje­ rano. Cim se ustanovi da je vezanje prestalo a mje­ savina dovoljno otvrdnula, moze se zagrijavanje obustaviti. Po nasim propisima mora se uklanjanje oplata i skela s elemenata betoniranih pri temperaturi nizoj od +5°C odgoditi za onoliko dana koliko je dana iza betoniranja trajala takva temperatura. 261

Za neodgodivo betoniranje pri niskoj tempera­ turi preporucuje se upotreba aluminatnog ce­ menta. Uza sve mjere opreza pri betoniranju na ni­ skoj temperaturi treba prije uklanjanja skela i oplata dobro pregledati da li je ostvareno vezanje cementa i da li je beton dovoljno otvrdnuo za predvideno naprezanje. Dogada se da smrzavanje zahvati samo povrsin­ ske dijelove betoniranih elemenata. Takve dijelove treba potpuno otuei i povrsine ocistiti, pa ako je preostali dio potpuno cwst, moze se nad njim na­ staviti betoniranje. Betoniranje pod vodom. Za betoniranje u vo­ di treba pripraviti vlafuu betonsku mjesavinu eventualno s dodatkom hidraulienog vapna koje pomaze da se sprijeCi »ispiranje« cementa iz mje­ ~avine.

Mjesavina se upusta na pripravljeno dno u oplati iIi omedenom prostoru pomoeu lijevaka iii pomoeu specijalnih sanduka s vrataScima na do­ njoj strani koja se u vodi mogu otvoriti. Betonska se mjesavina upu~ta na dno iii na vee betonirane slojeve kroz spomenute lijevke iii spustanjem sanduka tako da ~to manje dolazi u doticaj s vodom. Mjesavina treba da s dna lijevka iii sanduka sto neposrednije stigne na podlogu, a ne da u nekoj visini pada kroz vodu. Takvim bi padanjem nastalo ispiranje cementa, pa bi mjesto cvrste mase mjesavine nastala rijetka mje~avina agregata i cementnog mulja. Voda u oplati iii jami mora biti mirna. Beto· niranje pojedinog dijela ne smije se prekidati sve dok se ne stigne iznad povrsine vode .

ti, pa se racuna da se daske debele 24 mm za opla­ tu mogu upotrebljavati sarno trokratno, a platice i gredice peterokratno. Za skelu, odnosno za 'Po­ dupiranje opIate, predvidena je petorostruka upo­ treba dasaka i desetorostruka upotreba gredica. Detaljniji podaci 0 drvenim oplatama slijede u obrazlozenju pojedinih vrsta zidnih elemenata. OpIate od eelienog lima. Rjede se od celicnog lima izraduju opIate za zidove i zidne elemente, a cesee kalupi i sablone za armiranobetonske stropne i slicne elemente, a jos cesee za razlicite betonske i armiranobetonske prefabrikate. Prili­ .kom obrazlozenja takvih elemenata dat ee se i osnovni podaci 0 njihovim oplatarna. OpIate od sperploea i Iesonitploea. Za one be­ tonske i armiranobetonske elemente koji se neee zbukati ni oblagati, a 'Povrsine im moraju biti rav­ ne i glatke, upotrebljavaju se specijalne opIate od sperploca i lesonitploca. Takve su opIate novija dostignuea gradevinske tehnike koja su za zidne i donje stropne betonske povrsine istisnule neka­ dasnju upotrebu oplata od blanjanih dasaka i ce­ licnih limova.

Pripravljena betonska mje~avina ugraduje se u unaprijed pripravljene i definitivno slozene opIate, kaiupe ili sablone. To su uglavnom provizorni ure­ daji kojima je zadaea da budueem konstruktiv­ nom elementu dadu projektirani oblik i velicinu, da omoguee pravilno nabijanje, vibriranje i otvrd­ njavanje betonske mjesavine. Tada se opIate, ka­ lupi iIi sablone uklanjaju, a monolitni betonski ili armiranobetonski elementi ostaju kao samostalne i stabilne nosive konstrukcije. OpIate se postavljaju i provizorno ucvrseuju na pomocne nosive elemente, odnosno na skele, pa s njima tvore zajednicku cjelinu. Da ta cjelina ispuni svoj zadatak, moraju se strucnjaci pri nje­ zinoj izradi drzati osnovnog i glavnog pravila: OpIate i skele moraju hiti tacne, cvrste i nepomic­ ne, a moraju se dati Iako, bez potresanja i oste­ cenja betonskilt elemenata, razgraditi i ukloniti.

262

izdizanje, upustanje i vibriranje sve do projekti­ rane visine zidova (s1. 509). Pri betoniranju u pomicnoj oplati vrlo je va­ zno da betoniranje viSeg sloja uslijedi tek nakon otvrdnuea prije betoniranog nizeg sloja koji mora postiCi potrebnu nosivost. To se sve mora unapri­ jed ispitati i pokusima dokazati, a tek onda pri­ stupiti izvrsenju.

·Izgubijene opIate. U posebnim se slucajevima neki elementi betoniraju u takvim oplatama iIi kalupima koji se poslije otvrdnjavanja ne mogu iii ne zele odstraniti nego ostaju stalno uz eleme­ nat. Takve sa opIate dakle »izgubljene« za ponov­ nu upotrebu pa im je ta karakteristika usIa u naziv. U obrazlaganju elemenata upozorit ee se na slucajeve izgubljenih oplata.

OPCENITO 0 OPLATAMA

Drvene opIate. Za zidove, stupove, grede i ploce najviSe se upotrebljavaju opIate od jelovih dasa­ ka i platica sa skelama od piljene i oble jelove grade. Za pricvrseenja i povezivanja sluze cavli, ike, pijavice i specijalne spone. Prema nasim normama opIate se izraduju od drvene grade IV klase (»grada za oplatuc<). Istu gradu treba viSekratno upotrebljavati i prekraja­

Sperploce za gradevinske opIate izraduju se tvornicki od zdravog bukovog furnira lijepljenjem vodootpornim fenolnim ljepilom. Debljine su pIo­ ~ 15, 18 i 20 mm, a povrsine 125' 120 i 250' 150 om. Piljenjem se od tih velicina dobivaju potrebne manje povr~ine. Tezina ploce debele 15 mm iznosi ako 10 kg/m 2 (sl. 508a). Oplata od sperploea moze se koristiti 30 do 35 puta, eventualno i viSe. Lesonitploce izraduju se od sitnih vlakanaca bukovog drveta koja se pod visokim tlakom li­ jepe vodootpornim fenolnim ljepilom. Za opIate se proizvode ploce debele 5,8 i 10 mm. Najveea je povrsina ploce 549 . 125 cm od koje se piljenjem dobivaju potrebni manji komadi. Tezina ploce de­ bele 10 mm iznosi oko 10 kg/m'. Lesonitploce 'Se mogu koristiti kao oplata oko 20 puta. Za postavljanje i ukrucenje oplata od ~perploea i lesonitploca upotrebljavaju se ili specijalni celic­ ni stupovi s potporama i horizontalnim gusCim ni­ zovima drvenih gredica koje pridrlavaju ploce (s1. 508a), iIi drveni okviri visoki prema visini etaze, povezani horizontalnim gredicama sarno pri gor­ njoj.i donjoj strani (s1. 508b).

Sl. 508. Prefabricirani elementiza op!ate od sperploca

Pomicne i klizne opiate. Nepovoljno je za iz­ radu betonskih i armiranobetonskih elemenata sto opIate i njihove skele cesto zahtijevaju 'vise posla i vremena nego svi ostali radovi na elementu. Zbog toga se nastoji izradu opIate pojednostavniti i ubr­ zati gdje je god to moguee. Jedan je takav nacin upotreba tzv. pomicnih i kliznih oplata koje su osobito povoljne za tanje armiranobetonske zidove na veCim visinama, kao sto su npr. zidovi silosa, vodotornjeva, bazena i sl. Pomicna oplata sastoji se od uzdu.znih Clanak visokih do 120 cm. Svaki clanak ima vanjsku i nutarnju stranicu (oplatu) kojese medusobno povezuju i ucvrseuju specijalnim vijcima ili spon­ kama. CIanci se postavljaju postepeno od pacetnog do zavrsnog kraja. Cim je postavljeno nekoliko pocetnih clanaka, moze se u njih upuStati beton­ ska mjesavina i nastavljati daljnjim slaganjem cla­ naka opIate. Cim se s upustanjem mjesavine od­ maklo od pocetnih clanaka, mogu se ani vibrirati i postepeno napredovati s vibriranjem. Cim su cIanci opIate postavljeni do zavrsnog kraja, mogu se izdizati iIi pomicati cIanci opIate pocetnog kra­ ja za visinu budueeg sloja. Postepeno se izdizu ili pomicu prema gore daljnji cIanci. Iza izdiza­ nja clanaka slijedi upustanje mje~avine, iza upu­ stanja slijedi vibriranje, a iza vibriranja daljnje

U konkretnim slueajevima za pomicnu oplatu dolaze u obzir sperploce i panelploce, a za beton­ sku mjesavinu upotreba brzoveznog, Visokcvrijed­ nog i aluminatnog cementa. Klizne opIate sliene su pomicnim, ali su cland opIate ude~eni tako dase bez rastavljanja mogu izdizati pomocu posebnih dizalica. Dizalice se mon­ tiraju obieno na cijevne celicne skele. Pri izdiza­ nju stranica opIate »klize« po vanjskim povrsina­ rna betonskog zida. Da se smanji trenje prilikom klizanja i produzi trajnost clanaka, oblazu im se nutarnje strane celicnim limom debelim 1,5 mm. Uklanjanje (razgradnja) oplata. Stranice opla­ ta vertikalno opterecenih elemenata na cvrstim podlogama (temeljima) mogu se uklanjati vee 2-3 dana iza betoniranja, osim ako je tempera­ tura padala ispod + 5°C. 263

Skele i opIate koje 'odozgo "ilisa strane nose elemenat opterecen -odozgo iIi s proHvne strane, mogu se uklanjati tek poslije potpunog otvrdnja­ vanja betona. Beton koji je potpuno otvrdnuo da­ je pod udarcima eekiea jasan zvuk i dosta se te­ sko obija. Beton koji nijepotpuno otvrdnuo daje pod udarcima potmuo zvuk i lako se obija. Osim jednostavnog ispitivanja cekicem moraju se na svim vaznijim gradevinama za vrijeme beto­ niranja uzimati pokusne kocke i gredice, pa prema rezultatima njihovaispitivanja mogu se odrediti pravilni rokovi za uklanjanje skela i oplata. Za najcesce raspone armiranobetonskih eleme­ nata (greda i ploca) u kojima je upotrijebljen ce­ ment PC 250 i PC 350predvidjeli su nasi propisi kao normalne ove rokove: za elemente do 3 m raspona 10 dana, 3 do 6 m 20 dana, " preko 6 m " 20 do 30 dana.

koso prikrojeni kraj cavliJIna pribije na bocnu stranu precke na stranici, a donji se kraj pribija liZ zabijeni kocie, dakatko liZ kontrolu tacnosti viskom i libelom. Spomelmte se daske iIi letve nazivaju kosnici, a pribijaju se na svaku drugu precku stranice, tj. ,na razmacima po 100 do 120 cm (s1. 510).

-1

1fI

~D

264

--r

III'

t,.\ 0 00

'l' ~

Ako se za takve elemente upotrijebi mjesavina s cementom PC 450, skraeuju se navedeni rokovi na polovicu, tj. 5, 10 i 10-15 dana. Navedeni rokovi vrijede sarno onda ako je od pripravljanja mjesavine cijelo daljnje vrijeme tem­ peratura bila iznad +5'C, a ak.o nije,onda vrijede vee poznateodgode za uklanjanje skela i oplata. Propisi dozvoljavaju i kraee rokove od nave­ denih, ali uz dokaz nosivosti i sigurnosti kon­ ,struktivnog elementa prijepredvidenog roka. Iz razgradenih dijelova oplata i skelatreba po­ vaditi cavle, iice i spone, dijelove oCistiti,osusiti i spremiti ih za slijedecu upotrebu. NEPREKIDANI DIJELOVI ZIDOVA I'NJIHOVE OPLATE U poglavlju 0 temeljima (str. 77:)izlozeno je betoniranje temelja u iskopanim temeljnim jama­ rna. To su slucajevi betoniranja elemenata bez oplata. Temeljne jame umjesto oplata daju poje­ dinom elementu oblik i dimenzije te omogu6uju ugradivanje i otvrdnjavanje mjesavine. Izvan zemlje moraju se zidovi betonirati u jed­ nostranim iIi obostranim oplatama. Niski zidovi u jednostranim oplatama. Naj ce­ see su to rubni ili p01lporni zidovi izmedu viSe i niie planirane povrsine zemljiSta iIi su to nutar­ nji dijelovi vertikalno mjesovitih zidova od kame­ na i betona. Ako takvi zidovi ne prelaze visinu od 60 om, a iznimno i 80 em, njihova se oplata sastavlja od gotovih, odnosno unaprijed pripravljenih stranica (vidi sliku 115). Najbolje je donji rub svake stra­ nice prislanjati liZ gredicu liZduzno poloienu po tlu na vanjskoj stra.."1i opIate. Stranice se namje­ staju na taenu liniju pomoeu viska sa iice nano­ sne skele i pomocu libele. Gredica se fiksira ko­ CiCima na razmacima po 1,50 do 2,00 m. KoCi<~e treba za 2-4 cm odmaknuti od gredice pa u me­ duprostor staviti klinove. Podbijanjem klinova liZ kontrolu viskom i Hbelom odreduje se tacna linija donjeg ruba opIate (stranice), pa se klinovi tada provizomo fiksiraju cavlima. Gomji rub svake stranice namjesta se pomocu kraCih dasaka iIi letava kojima se najprije gornji

se .osl~jaj n~ ~siV'i kostur (skelu) od stupova, poJasnih gredlca 1 kosnika skrojenih od 8' 8 do 10' 0 om jake piljene grade. Za stupove i kosnike moie se upotrijebiti i obla grada promjera 12 do 14 cm. .

1:20

51. 511. Varijanta jednostrane oplate za niski zid 0,80­

Sl. 510. Jednostrana oplata za niski zid

Drugi je naCin sastavljanja niske jednostrane opIate takav da se ~onji rub svake stranice mjesto uzduinim gredicama fiksira popreCnim daskama koje se, po kontroli tacnosti, pribijaju cavlima na isti koCic nakoji se pribijaju ;kosnici (s1. 511). Normalni zidovi u jednostranlm opla~ U jednostranim se oplatama najcesce betoniraju vanjski podrumski zidovi zgrada te razliciti pot­ pomi i njima slicni zidovi debeli 30 do 60 mm, a visoki 2,00 do 2,50 m. . Za takve se zidove oplata sastavlja od 24 mm debelih dasaka iIi od 48 rom debelih mosnica koje

Ako se upotrijebe daske, onda se stupovi ras­ poreduju na medusobne razmake 80 do 100 cm, a ako se upotrijebe mosnice (platice), mogu se razmaci poveeati na 1,20 do 1,50 m. Najprije se postavljaju stupovi po tacno usta­ novljenoj liniji dobivenoj prijenosom sa iice na­ nosne skele (uz potrebno odmicanje za debljinu dasaka ili platica). Uz donji kraj stupaca postav­ ljaju 'se u uzduZnom smjeru pojasne gredice i fik­ siraju zabijenim kociCima i klinovima, kako je vee opisano. Za zidove visoke do 1,40 m treba i gomje krajeve stupova medusobno povezati poja­ snim gredicama te ih kod svakog drugog stupa poduprijeti kosnicima. Ako su zidovi visoki 1,50 do 2,50 m, treba osim donje i gornje pojasne gre­ dice staviti jos i srednju te i nju poduprijeti ked svakog drugog stupa. Prema tome pojasne se gre­ dice rasporeduju na visine 1,00 do 1,20 m. Stupovi, pojasne gredice i kosnici povezuju se medusobno celicnim pijavicama. Kosnici se upiru u tlo preko podmetnute dascice koju protiv po­ micanja osigurava cvrsto zabijeni kocie i klinovi cijim se podbijanjem regulira tacnost vertikale stupa, ednosno opIate. Za opisani slucaj ucvrseenja svaki kosnik mora biti na svom gornjem i donjem kraju pilam obra­ den tako da se sto bolje i sa sto veeom povrsi­ nom sudara s poveznim elementima. Ima i dru­ gih nacina krojenja i llcvrseenja kosnika, sto ce se obrazloiiti kod obostranih oplata, a moze se primijeniti i kod jednostranih. Uz definitivno llcvrseene stupove stavljaju se daske Hi platnice u llzduznom smjeru. Sa stupo­ virna se provizorno povezuju iIi manjim cavlima

~

®_.OP/ata s kostur(J1Tl odstUIJCY4 i !c",m;ka bQ2 po/amiJ, gr~«;ca r

~.~

.o'~

Sl. 512. Tri varijante jednostrane oplate za vanjske podrumske i slicne zidove normalne visine i debljine

265

il" specijalnim sponkama. Kad se postave prve dvi~e-tri unaFtijed pokvasene daske (20-50 em vi­ soko), moze se updtati mjesavina i nabijati po­ eetni slojevi, a poslije postavljanja dqJ,iPjih dasa­ kc. mogu se betonirati daljnji slojevi (s1. 512a). U predoeenim primjerima pojasne grediee pr­ yom redu povezuju stupove i kosnike, pa fiksi­ raju njihove medusobne razmake. Te grediee ne preuzimaju boeni tlak na stijeneoplate onako kako ga preuzimaju u dvostranim oplatama, u ko­ jima se grediee jedne i druge strane medusobno ;;:::lVezuju usukanom zieom. U jednostranim opla­ tama boeni pritisak preuzimaju uglavnom stupo­ vi i kosnici,pa ta dva elementa treba pnivilno spajati i povezivati ako medusobno tako i spod­ logom. Zbog toga se jednostrane opIate izraduju i bez pojasnih gredica, ali s kosnicima na svakom stupu (s1. 512b). Daljnja je varijanta jednostrana oplata s gu­ , , stirn kosturom sastavljenim od dasaka pr.e~jeka 10 '2,4 em. Osobito je pogodna za zidove koji hisu viSi od 2 m (s1. 512e).

u

Kosi zidovi u jednostranim oplatama. To su najeesee potporni i slicni (obalni) zidovi KOjima je kosa sarno ploha liea ili plohe liea i nalieja. Ako je kosina liea zida malena, moze se oplata sastaviti od stupova, pojasnih gredica i kosnika, u svemu kao za normalni zid, ali gornje krajeve stupova treba poduprijeti daskama ili kraeim gre­ dieama u smjeru protivnom od smjera kosnika. Za zidove s vecom kosinom lica, a osobito za zidove na nagnutom terenu koji otezava ili one­ mogucuje solidno upiranje kosnika u tlo, oplata

se sastavlja slieno kao za normalni Z1 , ali bez kosnika. Umjesto kosnika obuhvaea se gornji (str­ seCi) kraj svakog stupa parom drvenih k ijesta Kojima se drugi kraj prievrseuje na kocie zabijen u viSe tlo iza nalieja zida (s1. 5 3).

IIP"-( ,

/

Solidnija obostrana oplata za niske zidove iz­ raduje se od priredenih stranica tako da se bU­ zu donjeg i gornjeg ruba svakc straniee uzduzno postave i provizorno prievrste pojasne gredice. Gornje se grediee moraju poduprijeti daseanim kosnieima, a donje prihvatiti horizontalno posta­ vljenim popreenim daskama. Drugi kraj svakog kosnika i popreene daske treba pribiti na cvrsto zabijeni koeie. Kosnici i daske stavljaju se na sva­ ku drugu preeku svake stranice, dakle na medu­ sobne razmake po 1,00 do 1,20 m.

Zidovl U oplatama sa stupovima, gredicama i kosniclma. ajeesCe se srednji zidovi u podrumi­ rna, podnotjima i oni zidovi kof se nastavljaju iz tla betoniraju u obostranim platama koje se sastavljaj kao dvije jednostrane opIate prikazane na slid 512. P " azanoj esnoj strani opIate treba dodati isto takvu lijevu, ali ih treba medusobno povezati usukanim Zicama s razupomim letvama, kako je opisano u odlomku pred ovim (s1. 516). Ima viSe varijanata takvih oplata. Tako se npr. izraduju oplate sa stupovima ad dasaka debelih 24 rom i sirokih 10 em, medusobno razmaknutih 040 do 60 em. U visini od 30, 65, 70 i 90 em na stupove se pribijaju konzolni dasearu priloSci da se na njih nalegnu pojasne gredice presjeka 8' 8 do 10' 10 em. OpIate tanjih zidova mogu se pod'll­ prijeti jednim; a debljih dvjema kosnicima od da­ saka. Kosnici se cavIima pribijaju na gornjoj stra­ ni na daSeani stup, a na .donjoj na dascani koC~ (ako je oplata na tIu) ili na provizorno ugradeni komad gredice u stropnoj konstrukciji (ako je oplata u katovima). Povezivanje usukanim zicama i razupiranje vee je naprijed opisano (s1. 517). Daljnja je varijanta obostrana oplata od samih dasaka. Ona je u svemu sliena naprijed opisanoj i na slid 517 prikazanoj oplati, ali su pojasne gre­ dice sastavijene od dviju mee:tusobno Cavlima pove­ zanih dasaka (s1. 518).

Suprotne gornje i donje pojasne grediee treba kod svakog kosnika medusobno povezati dvostru­ kom paljenom zieom promjera 3 do 4 mm, kraje­ ve sastaviti i zieu po sredini usukavati (uvrtati) pomocu cavIa iIi otpatka od tanjih sipaka za at­ maturu. Da se usukavanjem ne bi pretjeralo, mo­ ra se izmedu stranica, a dosta blizu ziee, posta­ viti razuporna letva. Ta letva mora biti duga tac­ no onoliko koliko je zid debeo (s1. 514).

Zidovi u pomicnlm i kUmim drvenim oplatama. Za visoke betonske zidove i vanjske zidove vise­ katnih zgrada uopce ne odgovaraju opIate s kosni­ 'dma jerbi im mjesto' upiranja bilo predaleko. Zbog toga se kominiraju druge vrste opIate, a me· du njima i vee spominjane klizne opIate. Jedan vrio jednostavan tip pomiene (premje­ stive) opIate sastoji se od parova stupaca ojima je presjek 10' 10 em, a visina 1,50 m. Svaki par

Betoniranje kosog zida organizira se iii s do­ nje iIi gornje strane, pa se prema tome daske opIa­ te postavljaju iIi postepeno iIi odmah za eijeh: visinu zida. . Id zido . u bo oplatama. Zidovi vi­ soki do 60 em (eventualno i do 80 em) betoniraju se u obostranim oplatama od kojih je jedan pri­ mjer prikazan na slici 115, gdje se daske opIate (straniee) ne oslanjaju na stupove nego na kol­ ee u zemlju zabijene i na gornjem kraju medusob­ no povezane daskom. Na istom se prineipu mogu sioziti dvostrane opIate prema primjerima na sli­ kama 510 i 511 ako se simetrieno postavi i po­ dupre jos jedna jednostrana oplata, ali se onda jedna i druga straniea moraju medusobno pove­ zati na gornjoj i donjoj strani.

Prije betoniranja treba dno u oplati otistiti, oplatu dobro namoeiti, mjesavinu pravilno upu­ stati i solldno nabijati. Cim se nabijanjem stigne do pojedi-ne razuporne preeke, treba je izvaditi. Usukana zica ostaje zallvijek u betonu. Krajevi se zice prije rastavljanja opIate presijeeaju ostrim klijestima. Normalni zidovi diea. Za svaku se

S1. 513. Niski kosi zid u jednostranoj opZati

p<>d!ozwa d"aj,',cCL /poclloi-ai/ '/~ g-n;a rxifa­ leIYa ,4­ snCL ~diea

Ovakve su opIate pogodne osob 'to za etonira­ je srednf zidova u etaZama, a pogotovu u pod­ rumu i na tIu.

oplatama bez pojasnih gre· pripravljaju najprije trougli pravokutni nosioci od piljene grade pre­ sjeka 10' 10 em. Svaki nosilae imapodnieu (kao kracu katetu) 'kojoj se na jednom kraju prievr­ scuje stup (kao duza kateta), a blizu drugog kra­ ja kosnik (kao hipotenuza) kojem se gornji kraj povezuje'sa stupom blizu njegova gornjeg kraja. Paralelno sa spomenutim postavlja se drugi ko­ snik koji podupire stup malo nize od sredine nje­ gove visine. Svaki se sastav uevrscuje celienom pijavicom i osigurava daseanim priloskom protiv posmika. U

~tranu

Sl. 514. Niski zid

U

obostranoj oplati

i~"Ic H,.-(I~ AB~=~~ 'u&.. Jt.q.

C. ,~'&'7Jlln'"

Ovakvi se trokutni nosioci postavIjaju na me­ e:tusobne razmake po 80 do 100 em na jednoj i drugoj strani buduceg zida. Na nutamje im se strane provizorno pricvrscuju daske opIate, i to na jednoj strani do pune visine, a na drugoj poste­ peno prema napretku betoniranja. Svaki se par suprotnih nosilaea u sVakoj treeini visine pove2JUje dvostrukom zicom iznad koje je razuporna Ietva, kako je rastumaceno kod niske obostrane opIate (s1. 515). Ovakve op ate ne treba posebno pricvrscivati za tIo iIi konstrukciju jer ukupna teiina sioZene opIate dovo jno prijeei njezino pomicanje, ~to ipak treba prije betoniranja kontrolirati. Cim prvi be­ tonski sloj u oplati stegne, nema vise opasnosti po­ m'canja ni uslijed 'Ieee sHe jer to otvrdnuti be­ tonski sloj ne dozvoIjava.

"t:~

M$uJtUI4U­

atirrr_­ ~~ '/c«

81. 515. Obostranaoplata bez pojasnih gredica za zid

nornudne visine i debljine

266 267

vija po ~est dasaka. Oplati pripadaju jos prizma­ ticne betonske razupore kojima duiina odgovara debljini zida. Te su razupore izradene s kruinom uzduinom supljinom s promjerom nesto veCim od promjera celienih spona. Te spone imaju na jednoj strani glavu, a na drugoj navoj s maticom i podloZnom ploeicom. Parovi stupova rasporeduju se na medusobne razmake po ,00 m zajedno s objema poeetnim daskarna opIate, s umetnutim betonskim razupora­ rna· i proturenim sponama. Tako siozeni cIanci na­ mjestaju se na mjesto budueeg zida, odnosno na vee betonirani dio istog zida, pa na povrsinu tog zida sjedaju betonske razupore. Tada se pritegnu matice na svim donjim sponama, postavljaju se ostale daske, ·pritciu matice gornjih spona, i zid se normalno betonira sve do gomjih robova za­ vrsnih dasaka opIate, a to je visina 1,20 m racu­ najuCi od donjeg ruba pocetnih dasaka (s1. 519).

u_

/)a;Je i kIYe .d~J.. stufX'~i.Iri1J'11t1~/.; po/4S71e

<;r~d,CI'.• - .-. ~6'1,6, ~'f6,

e·.fO" {J'JQnrr -met1"u,.>~tn'ft raZmakU J..I:I " " v,it~

/ "'''''~7'lt1 " 7'17;

de66',,.,, v'da/

JIan/~-n~ ,. ~o'mtl.z.a7lC"(SSK

/rl//ne sptml! i iUUU"';

ZtJl, ZS'4T~

"-llJ--~""::"'~-~--lli.~·rr~;.

~n----~---~'m-':":';'''2 I :;::..:.-tiJ------'III------~::,~

.:.-.

I'

'.:; :~,

"

.....

--il;,'-----

~QO

Izf/,d izn:ma

::

_{-.

~ =l£~~~_=.b'IlIJlIII7lIl\

i~~.J i..

1,;)

S i.stem:

-RAp I D«

',,7:.

Prl'.J;~,f 1:!rO

i :50

Altsonomd7"riSka

skrca Sl. 516. Obostrana oplata sa stupovima, gredicama

..

kosnicima

t 1:.f0

A1rs07'1(J1n~tr. Iit'­ <6 tlij,16 t1,late

Izqled izvana

.

S1. 520. Op1ata bez stupava, gredica i kosnika (sistem

»Rapid«)

I

I ',",

;: -fO

Sl. 518. Obostrana oplata od samih dasaka

TlDe.,.t Sl. 517. Obostrana oplata sa stupovima i kosnicima od dasaka

268

stupaea je na gornjem kraju povezan dvjema da­ skarna. Osim toga se parovi stupaea mogu spojiti celicnim sponama, pa je na donjem i na gornjem _raju .stupa tu svrhu provrtana rupa. Takve rupe moraju biti.i na pocetnoIJ;l i na zavrsnom komadu daske 'svakorn clanku opIate. Upotre­ bijavaju se blanjane daske debele 30 do 35 mm, ~iroke oko 20 em, a u svaki Clanak obieno se sta­

AhlJ,,(mutrij~ka~Ji· at dr;~/a opiate

&tol1$ka. pczzul'0ra $ I'ij­ 1rt1Jt1 /.n-onrjakoml, ",ati~t1m

i p4c1It1il1om

p/olic
51. 519. lednostavna pomiena (klizna) oplata od blanjanih dasaka

Kad betonska mjesavina u oplati dasta otvrd­ ne, popuStaju se matiee i izvlace spane, a cijeli se clanak opIate i2Jdiie tolika da se rupe pocetnih dasaka podudaraju s rupama ispod gomje plohe betoniranog zida. Kroz te se rupe provlace i pri­ teiu spone, a tako i na gornjoj strani, pa se na­ stavlja betoniranje u daljnjoj visini od 1,20 m.

Zldovi U oplatama bez stupova, gredica . ko­ . Kao drugi primjer obostrane opIate za visa­ ke zidove i vanjske betonske zidove u viSekatnim zgradama uzima se premjestiva oplata sistema »Ra id«. Za stranice opiate upotrebljavaju se bla­ njane daske debeIe 25 do 50 rom, Siroke 25 do 3Q em, a duge sarno 1,00 m. Daljnji su sastavni dije­ lovi prizmaticne betonske razupore kroz koje se rovlace spone od plosnatog celika. Na jednom je kraju spone fiksna glava od celika profila 60' 30 . 5,5. Duiina je giave 5-6 em veea od si­ rine daske, pa joj krajevi hvataju po 2,5 do 3 em gomji rub donje i donji rub gornje daske (kad je spona postavljena u sredinu visine srednje da­ ske). Ova glava ima trokutno pojacanje da pravi k t bude osiguran. Na drugom je kraju spone pomicni zasun od istog profilnog celika i iste duiine kao giava. Kroz rupu na sredini tog zasuna proviaCi se slobodni kraj spone na kojem su pravokutne rupe za deb­ Ijine zidova. U te rupe zabija se ceIicni klin, pa se taka medusobno povezuju po sest dasaka jedne i sest druge strane opIate (s1. 520). Rastavljanje opIate i sastavljanje za betonira· nje viSih slojeva analogno je onome za vee opi. sane premjestive opIate.

269

Zavojnl ziOOvi U obostranlm oplatama. Za zavoj­ ne dijelove bet skih zidova izraauje se oplata okomito posta Ijenih dasaka nj" sirina, Te se daske osian 'aj na segmentno rojene remenate sastavijene od dva reda meausobno eavlima spo­ jenih dasa a, Remenati se rasporeau 'u na meau­ sobnim razmacima po 40 do 60 cm na c'jeloj vi­ sini zida, a osianjaju se na vertikaine stupove po­ duprt,~ kosnicima kao sto su poduprti i ostali stu­ povi opIate (s1. 521),

1

Kada poeetak "Ii zavrsetak zida treba da bude specijalno tormiran, npr. s djelomicno okomitim a djelomicno skosenim stranama prema 'c " nalieju zida, on se prema projektiranom obliku ora sastavif posebna stranica Od dasaka koje se medusobno ne povezuju ravnim preckama ne­ go preckama od dasaka tako skrojenlh da odgo­ varaju predvidenom ob ik . Takvim se preckama daske stranice povezuju na svakih 50 do 60 em. Ove se stranice ume6u u opia u zida i osIan'aj1J na okomito postavijene i na obje strane opIate .pribijene Ietve, daske iIi gredice (s. 522c).

· Ne smije se zaboravi . da je p 'je betoniranja •uz ,o.tvor :za vrata potrebno ugraditi drvene kladtee tIt uIoske ko .e ce se pricvrs .ti dovra ­ nik. Ak nije drugacije predvideno, tre a svaku Spaletu us akoj treeini visine v ata ugraditi drve­ nu kladicu s dimenzijama oko 10' 4 5' 45 tako pritesani da joj je presjek trapemog obllka (s. 523b). Z1

varaju jerama i obliku spaleta, a dask se me4u­ sobno povezuju preekama 0 s ecij no skrojenih ~~a. T~e se stranice ume' u glavnu oplatu 1 uevrsCuJu na poznati nacin (sL 524a i e . U istom smisl izrac1uju se i straniee za ko e prozorske spalete (s1. 524b). Za manje (osobito podrumske) prozore umec se u oplatu unaprijed pripravijeni eetvorostrani

··0

.!:!~-+

PJOe.rjelt A-A

%4WJ'n4 op/ala «t',~ri*tZl1JO~ne­ nilr o'euala.

,®... Kombininma,.,.,­ kosa JP4/eta l1tr ;

.s I'ristupKom llV/

~

/

~~f2S~~';'!'~~~~==

,.a,z~a. IrfYfca

urak«nai,~

f'.

i:~O

. · ·...... ~ .... ,

TI(urf zavojnotj drjela ~

priJ:liucdma jIJloYIJ opiate

77tX TaYn~

ar'­ 4:50

,

Sl, 521. Obostrana oplata zavojnog zida

PREKIDANI DUELOV I SASTAVI ZIDOVA OD BETONA NajcesCi su prekidi zidova, njihovi poceci i za­ vrseci te prekidi uz otvore za vrata i prozore. Zi­ dovi se prekidaju i kod raznih sastava ao sto su uglovi, sudaranja, kriianja, istaci i udubine, a stll­ povi su takoaer prekidani kratki dijelovi zidova. Za betoniranje prekidanih dijelova treba pri­ rediti posebnu oplatu iIi u oplatu zida umetDuti odgovarajuce kalupe (sabione), Poeecll zavr eci zidova. Za najobicniji ram po­ cetak iIi zavrsetak zida treba u oplatu zida posta­ viti i na odmjerenom mjestu uevrstiti Wlaprijed pripravijenu stranicu. Stranica se na oba svoja boena ruba oslanja na letve, daske ill gredice ver­ tikalno postavijene i pribijene na g avnu op atu zida (s . 522a i d). Ako pocetak iIi zavrsetak zida treba izraditi bez ostrih bridova, tj. s njihovim manjim ill ve­ cim otupljenjem, pricvrscuju se uz rubove poseb­ no obradene daske ill Ietve (sl. 522b).

270

-

~ otvore za prozore s pnstupct.ma

Sl. 524, Poceci i zavr!eci

.,

~

~:. @.. ,AkJOnomdrrj'sJa. .sJica

(§)..~l{omh;mT'a17i rrrv­ 11; i kosi prekid

7"aY7109 pre.

.,

@ .. Podnfcd 1d tl1'mipano6etol1Jlri 71ddr,,; ~­ _ ~~a II ~p1afu ritia /pT~111a t/OC:Ttu

kida pod @ 4 : 2.0

":10 SI. 523. Ravni potetak iii zavdetak zida

vrata

SI, 522. Poceci ili zavrseci (prekidi) zidova

U

oplatama

PoCecl 1 zavdeci UZ otvore u zidovima. Ako otvo . u zidovima nisu siri od 2,00 m, glavna se oplata obieno ne prekida (osim ako je na tom mjestu potreban prolaz za vrijeme rada), a mje­ sta poeetka i zavrsetka 0 ora umece se i ucvr­ scuje odgovarajuca stranica. Za ravne pocetke i zavdetke (spalete) uz otvor koje najvise odgovaraju za vrataumecu se ravne stranice, ao sto je predoeeno na slici 522a (s1. . . 523a).

uz otvor za

~ bet0n,iraYfje nadvoja nad otvorom treba pri­ rediti podmcu 1 mnetnuti je u gIavnu oplatu tako ~ joj se krajevi osianjaju na gornje rubove stra­ mea za spalete. Ako je raspon otvora veci od 1,00 m, t~eba podni~u na njezinoj sredini pothvatiti gredieom, a kra]eve grediee osioniti na gornje ru­ bove dasCanih podlozaka pribijenih na oplatu (sl. 523e). . Za.prozore na~ces~e odgovaraju spalete s pri­ stupcuna na van]sko] strani 5' 2 em. Za takve ~alete izraduju se stranice od dasaka koje odgo­

AksqT10m~tr. siil.'a tkierr­

11cy },alupa za

3Ki prozor

l'oo'rU771­

. 1· 50

Yerfik([l.pr~sjek

SL 525. DaJcani kalup za podrumski prozor 271

dascani kalup koji se s vanjskih strana opIate pri­ cvrscuje cavlima (s1. 525). Uglovl. U praksi su pravokutni uglovi najeesCi sastavi dvaju betonskih zidova, dok su siljasti i tupi uglovi rjedi. . Pravokutni uglovi betoniraju se medu oplatama jednog i drugog zida, ali se vanjske stranice oba­ dviju oplata moraju produiiti do samog ugla, a nutarnje skratiti do samog kuta. U taj kut treba postaviti stup na koji ee se prisioniti i prievrstiti krajevi opIate jednog i drugog zida. Na uglu tre" ba da se krajevi opIate jednog i drugog zida pri­ sianjaju i pricvrseuju svaki na svoj stup. Ta se dva stupa povezuju s onim treCim u kutu dvo­ strukom ficom iznad dijagonaino umetnute razu­ pome letve s vee poznatim usukavanjem fice (s1. 526a).

kutu. U jedan i drugi kut treba staviti zajednicki stup za oplatu glavnog i prikljucnog zida. Nasu­ prot tima stupovima treba rasporediti dva stupa na vanjskoj strani opIate gIavnog zida. Svaki vanj­ ski stup treba povezati sa suprotnim kutnim stu­ pom i oba kutna stupa medusobno. Povezuje se poznatim nacinom dvostrukom usukanom ficom iznad razupome letve (s1. 527a).

VertikalDi istacl i udubine. Pred pocetkom i iza zavrSetka istaka mora se glavna oplata pravil­ no prekinuti, a ispred toga prekida treba postaviti posebni clanak opIate kojemu su pri jednom i dru­ gom kraju pribijene daseane stranice za bocne strane istaka. Takav clanak mora imati svoje stu­ pove, a njima nasuprot rasporeduju se stu.povi ne­ prekidane strane opIate. Stupovi istaka povezuju se poznatim naCinom sa stupovima protivne· stra­ ne (s1. 529a).

- # - - - - - I f ---_~

---1­

l"trIupD7'na kt,.a i ull.l/ttmct it~a

(i)._Proyokufno .su­ daraTlj~

@... Ko.soKutno .su­ daranje

-i:

20

@... V~r!ika/n; r'staJ zio'a +---"0 - - 4

51. 527. Sudaranja betonskih zidova (pravokutno i koso)

dni se rubovi jedne i druge daske pravilno pritesu da pravilno prionu na oplatu na koju se provizor­ no pribijaju cavlima. Za raspore u koje ce se ugradivati cjevovodi stavljaju se u opIate 'Ieee ili manje dascane sa­ blone pravokutnog presjeka s tri stranice (s1. 529c). Pri izradi svih takvih 5aplona treba paziti da one budu dovoljno cvrsto ugradene kako se priIi­ kom betoniranja ne bi pomaknule s odredenog mjesta, a da se prilikom uklanjanja opIate dadu lako odvojiti bez pretjeranog kidanja dasaka i bez krhanja i otkidanja rubova i bridova betonskih elemenata. . SlUpovi. Nacelno se stupovi rade od armiranog betona. Od obicnog se betona stupovi rade onda kada ne treba paziti da dimenzije presjeka budu 5to manje nego su mofda pofeljne bas 'Ieee dimen­ zije. U nekim slucajevima mogli bi se masivniji stupovi zidati od opeke, ali se zbog boljeg odoli­ jevanja vlazi i mnogo 'Ieee trajnosti betona odlu­ cuje na betoniranje. Za sastavljanje oplata sttlpova vrijede isti prin­ cipi kao za opIate zidova, ali se obicno stranice i okviri pripravljaju na tesarskom radiIistu, pa se gotovi diJelovi na mjestu ugradivanja same sa­ stavljaju i podupiru. Za stupove kvadraticnog iii pravokutnog pre­ sieka izraduiu se vee poznate cetiri 5tranice

U istom se smislu sastavlja i povezuje oplata za koso sudaranje, ali se svakom kutnom stupu mora pravilno pritesati stranica uz kosinu (s1. 527b).

i

Kriianja. Za pravokutna krizanja opIate se pre­ kidaju u sva cetiri kuta. U svaki se kut stavlja za­ jednicki stup za stranice opIate jednog i drugog zida. Suprotni se stupovi medusobno povezuju usu­ kanom ficom u smjeru jednog i drugog zida (s1. 528a). Sve naprijed izlofeno vrijedi i za kosa krifa­ nja (s1. 528b).

~ I o

..

+-- Jfo --,I.­

+-lO~

@..,Razlr'l;!r' zidni raspcn' / uilid"ne / s ka/upima um~tnutr'm U oplatt!

(0... Tapi lIgao

I 'I,

{: 2.0

...--Jf'.1'1I' Jk.-~ I

j~eJ--~1~~1Fl:

51. 526. Ug1ovibetonskih zidova (pravi, siljasti i tupi) Siljati uglovi betoniraju se u oplatama sastav­ ljenim i ucvrseenim istim nacinom kao za pravo­ kutne uglove, ali stupu u kutu treba pritesati jed­ nu stranicu po cijeloj njegovoj visini da se oplata ne oslanja sarno na rub nego na cijelu povrsinu stranice (s1. 526b). Tupi uglovi betoniraju se u oplatama sastav­ ljenim po principima opIate za pravokutne uglove i s tesanjem jedne stranice stupa u kutu slieno kao za siljasti ugao (s1. 526c). Sudaranja. Kod pravokutnog sudaranja neka vanjska strana opIate glavnog zida tece bez pre­ kidanja preko mjesta sudaranja, a nutamja se mora prekidati u jednom i drugom nutamjem

272

~150

I"

AlrJt»r4m.rk';~ opIate

51. 529. Vertikalni istaci, udubine i raspori na beton­ skim zidovima

i;~O

,.

I,

(0:\.. PtoavoJutno bila­ \::; nJ.~ zidoya pratamex.

II t).

St. 528. Krizanja betonskih zidova (pravokutno i koso)

Za zidne udubine izraduje se dascana kutija s veeom stranicom za sirinu udubine i s dvije ma­ nje stranice za spalete udubine. Ta se kutija pri­ cvrseuje na nutarnju stranu opIate. Ukoliko je udubina sira ad 1,00 m, treba veeu stranicu njezi­ ne opIate razuprijeti treeom manjom stranicom ili letvicama izmedu precaka 'Ieee stranice i glavne opIate (s1. 529b). Za vertikalne zidne uiljebine, zasjeke iii ras­ pore, pribijaju se na nutarnju stranu opIate odgo­ varajuee dascane sablone. Za naknadni prikljucak nenosivih betonskih zi­ deva obicno se u glavnom zidu ostavlja raspor trokutnog tlocrtnog oblika. Sabiona se za takav raspor izraduje od dvije daske predvidene siri­ ne sastavljene poput pravokutnog flijeba. Slobo­ 18

Konstruktivni element!

J

I

I

I

•

~

•

I

I

I

I

,

40.a,

,

I

.r,..

TItled stupa u oplatr: s ,J"irimll. (ul tlasaka c'

Tlocrt" JtuPtl il op!(:r!I s

~t'cer&

scr~«.

tI!f";roi,,,a «I $rI'11I'i;' _­ ~ ; ZO

St, 530. DaJtana oplata za normalni stup 273

(s preckama na svakih 50-60 em). Strar::ce se sarno provizorno medusobno povezuju cavli::na, a zatim se opasuju okvirima iIi prstenima i padu­ piru kosnicima (ukoliko vee prije betoniranjar;.isu povezani sa oplatama greda i stropnih konstruk­ cija iznad stupova). Dok se sve straniee rade na ish iIi slican naCin, . dotle se okviri rade na razlieite naCine, stoovisi o dimenzijarna stupa i 0 medusobnim razmacima okvira. Najjednostavniji se okviri rade od dvijeskro­ jene grediee i dva para dasaka. Grediee se na svo­ jim ugloVima kriiaju s parcwima dasaka i na tim se kriianjima povezuju s najmanje tri cavIa. Ovak­ vi se okviri rasporeduju po visini na mcdusobnim razmacima 40-60 em (s1. 530).

DlMOVODNI I VENTILACIO I KANALI U . stambenim i slicnim zgradama s lokalnim

grijanjem peCima najcesee se srednji zidovi sa skupinama dimovodnih kanala rade od opeke, a mnogo rjede od betona. No i u zidanim se zgra­ dama podrumski zidovi najcesee rade od betona, pa u njima moraju biti dimovodni kanali vee zbog danjeg ciseenja, a pogotovu ako su i u podrum­ skim prostorijama 10iiSta. . Ventilaeioni se kanali u betonskim zidovima rade cesee nego u zidovima od opeke, vee zbog zagusljivosti prostorija s nepropusnim betonskim zidovima, a cesto i sama namjena takvih prosto­ rija (radionice, skladiSta i sl.) zahtijeva izda­ sniju ventilaeiju. Dirnovodni i yentilacioni kanali u zidovima od betona rade se iznimno pomoeu drvenih sablona, a normalno ugradivanjem prefabrieiranih elemena­ ta (cijevi i blokova). Drvene sablone. Jedan je nacin da se dimovod­ ni kanali u betonskim zidovima izraduju pomoeu drvenih sablona iIi »eilindara« dugih 80-100 em, sa srednjim presjekom 14' 14 em, s inalim pro­ sirenjem na gornjem i suienjem na donjem kraju (s1. 532a).

Aksonometr. .sIded opla~

Sror­ 1'Jjak

Tloat" stupa « oplatl.'

Krd/~""­ 1'U

r~d/U

51. 531. Dascanaoplata za masivniji stup

I

@ . Sabltma prar"­

1w.tn09 presjdtl.

Jedna vrsta okvira za masivnije stupove sasta­ vlja se od specijalnih pojasnih gredica i celicnih spona poput vijaka. Po dvije takve grediee i dvi­ je spone uspjesno zamjenjuju okvir druge vrste, a prednost im je brza montaia i stalna upotreblji­ vost. Ako se stranice opIate medusobno priteiu usukanim ileama, mogu se ovakvi okviri rasp ore­ divati na medusobne razmake 80 do 100 em (sl. 531 ). 274

".)4

51. 532. Drvene sab10ne za dimovodne kana1e

.,Podrumski se zid betonira do visine 60 iIi 80 em iznad visine podrumskog poda, a tada se sta­ vljaju jednostavne sablone za otvor dirnnjackih vratasea, Te sablone treba pravilno obuhvatiti rna· nje vlainom betonskom mjesavinom uz cvrsto na­ bijanje. Povrh sablona za vrataSca stavljaju se sa-

blane za kanale, pa se nastav ja betoniranje ina­ ijanje. Pri betoniranju treba sablone viSe pu a drmusati kako bi se kanali vee u po~etku otvrd­ njavanja mjesavine malo prosiri i i time sprijecila pretjerana prion'vost betona i omogucilo lako izdi­ zanje sa lona za nastava betoniranja. osto je najobicnija visina podrumskog zida 2,20 m bit ee dovoljno jednokratno izdizanje sa­ bone da se stigne do visine na kojoj ee se. po­ ceti zidanjem prizemnog zi.da od opeke. . Umjesto sablona pravokutnog presjeka mogu se upotrijebiti sablone kruinog presjeka srednjeg promjera oko 15-16 em od blanjanih obliea (sl. 532b). Drugi je nacin da se povrh sablona za dimnjac­ ka vrataSca postave sablone pravokutnog presje,ka na cijeloj visini do poda prizemlja, a to je duiina (2,20 + 0,20) ­ (0,60 + 0,20) = 1,60 m. Zid se moze bez prekida betonirati do pune visine i bez drmu­ sanja sablona. Tek pri dovrsenju zgrade pali se u dnu svakog kanala vatra koja zahvati i sablonu, pa kad ona izgori, ostaju raYne betonske povr­ sine dimovodnih kanala. Prefabriclrane cijevi. Mnogo bolje nego s drve­ nim sablonama izraduju se dimovodni i ventila­ cioni kanali s prefabriciranim, tj. tvornicki proiz­ vedenim (gotovim) cijevima. Cijevi se postavljaju na predvidena mjesta unu­ tar oplata pa se oko njih nabijaju slojevi manje vlainog betona. Kad se stigne do gornjeg kraja jedne cijevi, prikljucuju se na nju slijedeca, i be­ toniranje se nastavlja. Gotove se cijevi ugraduju ne sarno u podrum­ ske nego i u betonske zidove svih etaia. Upotreb­ ljavaju se uglavnom stimotne cijevi presjeka 14 . 14 em (za kanale pravokutnog presjeka) i betonske i azbestno-cementne cijevi promjera 15-16 em (za kanaIe kruznog presjeka). Cijevi treba prije ugra­ divanja ocistiti i ovlaiiti(sl. 533). Ake skupine dimovodnih kanala treba povIa­ citi u etaiama, onda se to radi kako je rastuma­ ceno za kanale u zidovima oct opeke i predo~eno na slici 415b. Na tavanu i iznad krova treba dimovodne ka­ nale od gotovih cijevi obzidati opekom da se spri­ jeci naglo ohladivanje i kondenziranje pare sa ca­ dom. Takav bi se kondenzat eijedio i slijevao po glatkim povrsinama stijena sve do vratasaea u po­ dmmu uz eventualno probijanje kroz sudarnice u zidove. Prefabrlcirani blokovi. Za dimovodne i ventila­ eione kanale u betonskim zidovima najbolje je upotrijebiti prefabriciranesuplje dimnjacke blo­ kove iIi cijevi kao 5to su vee opisane Sofer- i Izo­ lit-cijevi koje su vec predocene na slikama 427 i 428. Proizvode se i druge slicne vi"ste kojima je zajednicka prednost sto im je dimovodni kanal od vanjskih povr5ina odvojen izolacionim kanalima koji prijece pretjerano zagrijavanje i eventualno pueanje stanjenih betonskih zidova. Spomenuti izolacioni kanali mogu se u nekim slucajevima ko­ ristiti kao ventilacicni kanali nekih prostorija (sl. 534).

Opisani i na sliei 429 predoceni sistem Sun ­ \ -dimnjaka moie se u betonskim zidovima primi­ jeniti sarno na odgovarajue 0 Iogu iIi obzidu za toplinsku izolaciju.

Uvra t:i'i'l"lZ71j't> Jet,",­ sJilr " II. c/;(!J';

"

0 ...

<~llo~ Spa;' famotni"

airY"

I

,

J'~i5

@._. S/?O;'

~

~te1Zfki/'

sZ C1;~n'

i

l'

:10

51. 533. Ugral1ivanje gotovih cijevi za dimovodne kanale

5is~",

.K-.;eI« /Kt:~/j Sirkt1r .. .fd~/..

/J~'/

51. 534. Raz1icite vrste b1okova od 1akog betona za

dimovodne kana1e

275

DJmnjafke kape, vrataka i s1. Kako se dimnja­ ci izvan krova zavrsavaju uglavnom kao dimnjaci' od opeke, izraduju im se i dimnjacke kape (glave dimnjaka) onako kako je obrazloieno za dimnjake od opeke. Dimnjaci od specijalnih blokova zavr­ savaju se odgovarajuCim prefabriciranim kama­ dima. Isto je tako sa ciScenjem dimnjaka i dimnjac­ kim vratascima.

HORIZONTALNI ISTACI, VIJENCI, LUKOVl I UKRUCENJA Na zidovima od betona nacelno se ne rade ho­ rizontalni istaci ili vijenci koji bi se kao na tradi­ cionalnim gradevinama isticali viSe iz dekorativ­ nih nego iz prakticnih razloga. Kada stvarni razlozi zahtijevaju izradu manjih ili veeih istaka, onda se oni rade od armiranog betona. Glavni podaci 0 takvim istacima dat ee se u malo kasnijem odlomku 0 zidovima i zid­ nim elementima od armiranog betona. Lukovi se u zidovima od betona takoder ne rade jer se nosive konstrukcije iznad otvora izra­ duju kao jednostavni ravni armiranobetonski nad­ voji, podvlake ili grede. Glavni podaci 0 nadvojima obrazloieni su u po~ glavlju 0 zidovima oct opeke (str. 298), a 0 podvla­ kama Hi gredama dat ce se glavni podaci u odlom­ ku 0 zidovima i zidnim elementima od armiranog betona.

Ukrucenja se izraduju kao armiranobetonski serklaii u istom smislu kao vee opisani serklaii u zidovima od opeke i opekarskih blokova. ZAVRSECI GORNJIH STRANA SLOBODNm ZIDOVA Slobodni (ogradni, parapetni i s1.) zidovi od betona zavrsuju se na svojoj gornjoj strani iIi sa­ rno s pokosima bez istaka ili se pokrivaju opsa·· vom od inetalnog lima s okapnicom. Rjede se (uglavnom iz dekorativnih razloga) pokrivaju tra­ kama valovitih azbestnocementnih (s31onit-) ploca. ZavrSeci bez istaka i okapnica. Kako je beton prema vanjskim utjecajima otporniji od mnogih drugih materijala, ostavljaju mu se vanjske povr­ sine cesto bez posebne zastite. Pri tom je nepri­ lika sto izgled betonskih povrsina dobivenih u ne­ blanjanim dascanim oplatama nije lijep, pa na mnogim mjestima ne zadovoljava. Glatka ibuka cementnim mortom takoder nije lijepa, pa se do­ sta upo,trebljava ibuka s granuliranim dolomit­ nim pijeskom krupnijih zrnaca kojim se postiza· vaju ravne a hrapave povrsine. Kao daljnji stup­ njevi obrade dolaze u obzir hrapave pleinenite ibu­ ke i hrapave (ispirane) kamene ibuke (kuliri). Za sve navedene povrsinske obrade odgovaraju gornje povrsine s manjim pokosom (do 10%) na jednu ili na obje strane iIi pravilno (segmentno) zaobljene povrsine bez istaka i okapnica (s1. 535a). Limeni opSavi. Za opsav se upotrebljavaju tra­ ke pocincanog celicnog lima, cincanog i bakrenog s istadma i okapnicama na jednu ili na obje stra­ ne pokrivenog zida. Za pricvrscenje limenog opsava treba uz rubo­ ve gomje povrsine zida na svakih 50 em razmaka ugraditi drvene kladice. Na svaku se kladicu vij­ cima pricvrscuje trn od plosnatog celika s dolje zakrenutom kukom na 2,5 do 3 em istaknutoj vanjskoj·strani. Na te se kuke kvace zavinuti ru­ bovi limenog opsava koji sluie kao okapnice. Rade se i kombinacije s limenim opsavom i okapnicom na jednoj i kamenom ibukom na drugoj strani zida (sl. 535b).

® ... Za.rn~ci s /imm. "pid-,,'71ICl i "Jap"i('amcs. . ..... •••

..''~'. '..'.

..··. :i

.." ' " - - - . - - - ­ - ". '-:'": ". ': : :.... ". :. .._._"­ -_: . _.::~.>:;:

/::'9/~ 6P/"~da

~

.:­

lhs/eir

S pOkrovtm? .,:f pTl'btl/~t~ adJt:st~eWlt!nInM plt:Jca

@... Za.-rst:fai lot>i/,'6

•

.... .

'fI­

.. ::w

S1. 535. Najobicniji zavrseci gornjih strana slobodnih

betonskih zidova

276

Pokiivanje trakama od vaIovitih azbestcement­ nih ploca. Uz besprijekorno udovoljenje stvarnoj potrebi zastite zida ovaj zavrsetak djeluje dosta dekorativno. Za pricvrscenje ploca mora se ispod svakog drugog i sestog vala ugraditi drvena kla­ dica (s1. 535c).

ZIDOVI I ZInNI ELEMENTI on ARMIRANOG BETONA Osnovni i opCi podaci 0 armiranom betonu izlo­ ieni su u odlomku 0 vrstama betona (str. 247), a u daljnjim izlaganjima dani su vainiji tehnicki po­ daci koji su slicni Hi zajednicki za obicni i anni­ rani beton. To su npr. podaci 0 CvrstoCi i markama betona (str. 250), 0 konzistenciji mjesavina (str. 251), 0 cvrstoci i dozvoljenim naprezanjima (str. 252), 0 pripravljanju (str. 253), transportiranju (5tr. 255) i ugradivanju (str. 257) mjesavina, te o oplatama (str.262). Ovdje ce se izloiiti glavni podaci 0 betonskim mjesavinama, pripravljanju annature i izradi naj­

cesCih vrsta zidova i zidnih elemenata od armira­ nog betona.

o konzistenciji m]esavina, njihoVll pripravlja­ nju, transportiranju i ugradivanju vrijedi sve sto je vee obrazloieno.

Betonske mJdavb1e. Za armiranobetonske kon­ struktivne elemente odredene su na!im propisi­ rna tri kvalitetne skupine betona, ito: marke 200 i 250 za obicni i marke 300 za beton visoke otpornosti.

Annatura. Nase ieljezare proizvode uglavnom celik kruinog presjeka proizvodnih oznaka C002, C0200 i C0501, kojima odgovaraju projektne ozna­ ke COO, C 24/36 i C 34/50 (s1. 536a).

Beton MB 200 (250 kg cementa za 1 m' gotovog betona) smije se upotrebljavati samo za konstruk­ dje zaSticene od atmosferskih i drugih stetnih utjecaja, a mora se ugradivati vibriranjem iIi per­ vibriranjem. Inaee je nonnalna primjena betona MB 250 (300 kg cementa za 1 m 3 gotovog betona). Betom MB 300 je visokovrijedni beton (do 350 kg cementa za 1 m 3 gotovog betona).

Propisima standarda predvidena je proizvodnja sipaka sa 15 razliCitih promjera, ali se radi pote­ skoea pri proizvodnji raznolikog asortimana koristi uglavnom 7 promjera, koji su na slici zaokruieni. Celik promjera 5 do 12 mm isporucuju se kao koluti sa razvijenim duiinama 36 do 42 m, celik promjera 14 do 28 u petljama sa razvijenim duii­ nama 36 do 42 iIi u snopovima ravnih sipaka du­

1,4flnm.

v,.­ "",,,iTrod· 1?QJ~/d- Ylitlna itinim. gTtmi­ 5ta mr anraia 110. DZTTO' lvrlt. I'd rtlZvlatroja Ita

1> '2. 3.

~.aQcn C.OOO7.V

O.ozoo

-­

-

C 00

-

-

C24/'Ei

3.600

2flOO

20

18

C.O,"04

t~/50

~.OOO

~.4oo

20

18

V

4>.... 3,.

2.," nt7,St've Inclt~gnut(!1 iip!r{'j9'l.tUmat/ naro-c7.·t~ nosl~~ / l1ate(171utej.s/plce/

all'stJ

S

.It 8

r 9

H.:5

S/iD 6/11.

TnTTl -11­

Promje1't'lJztlulnilt ;;paka (901'7lji "Nt) i ~oIg(#a7'a­ juci !"~sjeli p."dld (d'onjl ,.~d) Bf- {(lik se iJp07"u{uje iii U /(olu'ima ;rromj 1;.-2,..."" ,sa lraJa7l'la a'ugim tOO-l(JOm/li tI.m~pQl'ima fl- lofm kJ.

0 _ .. 0hlik " dimmzi./( f-raka ocl13J-lelika

J.' "

Podvr~1e

~,6

3, C

l. , ZS!3

V7'~ ta 1. '.za "'~T7ost'Ye lipke/,.azdi~!71aarmatura Isl)

•

Yokuf't,c~prt!$je~a

4>18

~.O:toov

c.o'O~

lIQY(f.,.~n~ p,.elke p,.a.

pt7i/u/I11}'

ot" 1&

'kp/cm!

uzdu:Ine ;i!,i~ JrrV%7Ul!1 p"t'sjelia

It in/1I7o/1l0

olnacene sa Vgaranff'r(f710 S1I Jlart'",t. ,: ent SPOSCbnt za ~a "'aril'o7ljt

t'I1nt' 7Jt 0Z11 a

(iJ.... jlp.st~nnerh i .",ef,ernr'/lra 5voj..dv(/ gra.. .

r1~.,i7iJk()9

c(Iria cd' k(1;('9 .5e proi'Z ....(}a'~

Itph kruim'!1 P'''nj(ka/za ((7'JItcrfu1'lJ./

·~··'+'"·;¥""/"'.tf~~:::.

!Jport/ct/.

,

ill ,t/(
- - - 1 0 e/.

Ntit. 30 pr~I'D,.ucuje !Jryton.1!vi11lt pT'/mjtl1tJ !1()1'~ raok1"uienih. pPo!I'!a /'(ltlt'"clteT'l"lnljo PTO;Zyodnj

Snz.nti"I'ti

-lOc/.

\

104..,i.e';"

k

Tor-lipka.

Icolutt' .

-12.

I

A'

~~5§§~~:_:.~ ..f- 2d. -f ~Zd --.f. ..,i.- zd ~ ~ 2cl~ ,f