Zbornik radova Vizantolo{kog instituta HßÇç, 2007 Recueil des travaux de l’Institut d’etudes byzantines XßIV, 2007
UDK: 808.61-313.1(497.11)œ13/14Œ
\OR\E BUBALO (Beograd)
RADOSQLABOS SAMPIAS — RADOSLAV SABQA U slu`bi vizantijskih careva Andronika IV i Jovana VII nalazio se i srpski vlastelin Radosqlaboj Sampiaj. Jedan srpski zapis na prepisu iz XV veka poveqe cara Andronika IV Radoslavu (1378) otkriva da je wegov pridevak ili porodi~no ime bio Sabqa. Oblici Sampiaj u gr~kim dokumentima i Sabyai u jednom turskom nastali su transkribovawem srpskog Sabqa / Sabja.
Otkako je manastir Sv. Pavla krajem XIV veka obnovqen trudom Gerasima (Radowe) Brankovi}a i Antonija Baga{a, dvojice Srba plemenitog roda, o ~emu je ceweni jubilar svojim istra`ivawima presudno unapredio na{a znawa,1 na Atosu je za`ivela jo{ jedna srpska mona{ka obiteq. Srpski odeqak svetopavlovskog arhiva svedo~i o tome da je novo mona{ko uto~i{te obezbedilo postojan napredak zahvaquju}i stalnoj brizi i materijalnoj podr{ci Srba, od obi~nih gra|ana ili sve{tenika do vladarske porodice Brankovi}, kao najizda{nije.2 Me|utim, i oni srpski velika{i i vlastela koji su nakon nagle oseke srpske vlasti ostali u vizantijskim delovima nekada{we Du{anove dr`ave, prihvativ{i vizantijske obi~aje i kulturu, nisu zaboravili svoje poreklo. Tako su manastir Sv. Pavla pomagali, izdav{i o tome isprave na gr~kom jeziku, Nikola Baldovin Baga{,3 potomak srpske vlasteoske porodice Baga{a, i izvesni Radosqlaboj Sampiaj.4 1 G. Suboti}, Obnova manastira Svetog Pavla u XIV veku, ZRVI 22 (1983) 207–258 (=Suboti}, Obnova). Istoriji Svetog Pavla posve}eni su i slede}i radovi: Manastir Bogorodice Mesonisiotise, ZRVI 26 (1987) 125–171; Manastir Svetog Pavla, Kazivawa o Svetoj Gori, Beograd 1995, 114–142. 2 D. Sindik, Srpske poveqe u svetogorskom manastiru Svetog Pavla, Me{ovita gra|a (Miscellanea) 6 (1978) 181–205 (=Sindik, Srpske poveqe). 3 A. P. Ka`dan, Dva pozdnevizantièskih akta iz sobranià P. I. Sevastâànova, Vizantièskiè vremennik 2/27 (1949) 317–320; St. Binon, Les origines legendaires et l'histoire de Xeropotamou et de Saint-Paul de l'Athos, Louvain 1942, 265–268 (=Binon, Xeropotamou et Saint-Paul); K. Chryssochoidis, Iera Monh Agiou Paulou. Katalogoj tou Arceiou, SUMMEIKTA 4 (1981) 274–276, & 25 (=Chryssochoidis, Katalogoj); G. Suboti}, Manastir Bogorodice Mesonisiotise, ZRVI 26 (1987) 125–171; F. Kotzageorgis, H aqwnikh monh Agiou Paulou kata thn oqwmanikh periodo, Thessaloniki 2002, 152–155 (=Kotzageorgis, H aqwnikh monh Agiou Paulou). Up. i wegovu povequ manastiru Bogorodice Mesonisiotise (Sindik, Srpske poveqe, 186–187, & 1). 4 Osnovni podaci u PLP 10, & 24781.
460
\or|e Bubalo
Ovaj drugi odavno je zapa`en u istorijskoj nauci na osnovu podataka iz nekoliko gr~kih isprava arhiva manastira Sv. Pavla. On je 1. juna 1405. godine, uz dopu{tewe cara Jovana VII i posredovawe svoga duhovnika i igumana svetopavlovskog Antonija Baga{a, poklonio ovome manastiru polovinu svoja dva sela u Kalamariji, Avramita i Neohoriona,5 koja mu je jo{ 1378. potvrdio kao naslednu proniju car Andronik IV.6 Drugu polovinu re~enih sela imali su dr`ati za svoga `ivota Radoslavqevi sinovi Laskaris i Duka, a nakon wihove smrti sela su u celosti prelazila u vlasni{tvo manastira. Istog meseca, na zahtev igumana Antonija, car Jovan VII potvrdio je Radoslavqev dar.7 Car Jovan VII je, na molbu Svetopavqana, prostagmom izdatom oktobra 1406. ponovo potvrdio, nakon smrti Radoslava i igumana Antonija, prava manastira na poklowene posede,8 a zatim i despot Andronik Paleolog, upravnik Soluna, septembra 1419.9 Kako su ve} ispravno pretpostavili Franc Delger i Georgije Ostrogorski,10 Radoslavqeva porodica stekla je posede u zale|u Svete gore najverovatnije za Du{anove vladavine, a u vizantijskoj slu`bi na{la se nakon vizantijske reokupacije Serske oblasti. O tome posredno govori poveqa koju Radoslavu izdaje car Andronik IV 1378, a sasvim izri~ito poveqa Jovana VII iz 1405, u kojoj ga car oslovqava dvoraninom carstva mi.11 Radoslavqevo srpsko poreklo isticano je bez razlike i u docnijoj literaturi, razume se, s obzirom na ime, bliske veze s Antonijem Baga{em, geografski polo`aj poseda i ~iwenicu da ih je za spas svoje du{e poklonio manastiru Sv. Pavla. ^ini se da su se istra`iva~i zadovoqili ovim dokazima kao dovoqnim ne ulaze}i u poreklo i mogu}e zna~ewe Radoslavqevog porodi~nog imena ili pridevka. Pri tome treba imati u vidu da se za Radoslava zna na osnovu gr~kih izvora, u kojima je naveden kao Radosqlaboj Sampiaj (Sampiaj o Rado5 Binon, Xeropotamou et Saint-Paul, 278–281, & 19; Chryssochoidis, Katalogoj, 276–277, & 27, 27a, 27b. U arhivu manastira Svetog Pavla ~uvaju se original, prepis iz XV veka i prepis koji je sa~inio iguman Svetog Pavla Serafim 6. decembra 1922. O poklowenim selima cf. J. Lefort, Villages de Macedoine 1. La Chalcidique occidentale, Paris 1982, 25–26, 108–110 (=Lefort, Villages de Macedoine); Kotzageorgis, H aqwnikh monh Agiou Paulou, 69, 72–75. 6 Binon, Xeropotamou et Saint-Paul, 263–265, & 8; F. Dolger, Aus den Schatzkammern des Heiligen Berges, Munchen 1948, 48–49, & 11 (=Dolger, Schatzkammern); Chryssochoidis, Katalogoj, 255–256, & 2, 2a. U arhivu Sv. Pavla ~uvaju se o{te}eni original i prepis iz XV veka. 7 Binon, Xeropotamou et Saint-Paul, 284–286, & 20; A. P. Ka`dan, nav. delo, 314–315; Chryssochoidis, Katalogoj, 256, & 3, 3a. U arhivu Sv. Pavla ~uvaju se original i prepis iz XV veka. 8 Binon, Xeropotamou et Saint-Paul, 286–287, & 21; Dolger, Schatzkammern, 119–120, & 42; Chryssochoidis, Katalogoj, 259, & 4, 4a. U arhivu Sv. Pavla ~uvaju se prepisi iz XV i XX veka. 9 Binon, Xeropotamou et Saint-Paul, 292–293, & 27 (pripisuje je despotu Jovanu VIII); Dolger, Schatzkammern, 86–87, & 31; Chryssochoidis, Katalogoj, 261, & 8, 8a. U arhivu Sv. Pavla ~uvaju se original i prepis iz XX veka. 10 Dolger, Schatzkammern, 48–49, & 11; G. Ostrogorski, Pronija. Prilog istoriji feudalizma u Vizantiji i u ju`noslovenskim zemqama, Posebna izdawa Vizantolo{kog instituta SAN 1, Beograd 1951, 86. 11 Helenizacija Radoslavqeve porodice ogleda se i u imenima koja je dao svojim sinovima — Duka i Laskaris.
Radosqlaboj Sampiaj — Radoslav Sabqa
461
sqlaboj; Radosqlabou tou Sampia) ili prosto Sampiaj (u orizmi iz 1419. samo tako!).12 Prema gr~kom predlo{ku, dakle, wegov se pridevak pi{e i u nau~nim delima, i to: posredstvom latini~ne transliteracije — Sampias,13 u delima na srpskom jeziku to je davalo oblik Sampija,14 ili ~ak [ampija;15 ili nekom vrstom fonetske transkripcije — Sabija.16 Godine 1979. objavqen je jedan turski dokument iz manastira Sv. Pavla u kojem je destinatar naveden kao Sabyai,17 s pravom, ~ini mi se, identifikovan u nau~nim krugovima s Radoslavom iz gr~kih akata. Mi{qewa su, me|utim, ostala podeqena me|u osmanistima oko toga je li posredi autenti~an dokument ili falsifikat.18 U pitawu je dokument kojim je 1386. godine sultan Murat I potvrdio ispravu svoga oca Orhana i poklonio destinataru sela Agati i Antigonia. Zanimqivo je ista}i da se selo Antigonia grani~ilo na jugu sa Avramitima, jednim od dva sela koja je Radoslav poklonio Sv. Pavlu.19 Ukoliko je dokument zaista autenti~an, to bi zna~ilo da je Radoslav prihvatio tursku vlast u vreme prve vladavine Osmanlija Svetom gorom i wenim zale|em (1383–1403),20 a da se nakon povratka Vizantinaca obreo u slu`bi cara Jovana VII. No, bilo da je dokument falsifikovan ili ne, izvesno je da se u wemu kao destinatar navodi Radosqlaboj Sampiaj — Sabja, u turskoj transkripciji. Nau~nici koji su se bavili ovim dokumentom zadr`ali su prilikom imenovawa destinatara uobi~ajenu transliteraciju gr~kog oblika wegovog pridevka — Sampias.21 Me|utim, podstaknuti svakako turskom varijantom Radoslavqevog pridevka, N. Beldi~eanu i I. Beldi~eanu-[tajner prvi su postavili problem stvarnog zna~ewa i porekla pridevka Sabya-i. Ponu|eno re{ewe ukazivalo je na to da je u pitawu re~ slovenskog porekla i da predstavqa particip prezenta glagola sãpati — spati, spavati!22 12
Videti nap. 4–8. Binon, Xeropotamou et Saint-Paul, 190–191, 263–265, 278–287; Lefort, Villages de Macedoine, 25, 108. 14 G. Ostrogorski, nav. delo, 86–87, 92. 15 S. Me{anovi}, Jovan VII Paleolog, Posebna izdawa Vizantolo{kog instituta SANU 20, Beograd 1996, 116, 119–121. 16 Suboti}, Obnova, 243–244; C. Pavlikianov, The Medieval Aristocracy on Mount Athos, Sofia 2001, 118–119. 17 V. Bo{kov, Jedan originalan ni{an Murata I iz 1386. godine u manastiru Svetog Pavla na Svetoj Gori, Prilozi za orijentalnu filologiju 27/1977 (1979) 225–246. 18 N. Beldiceanu — I. Beldiceanu-Steinherr, Un faux document ottoman concernant Radoslav Sampias, Turcica 12 (1980) 161–168; H.-G. Majer, Some Remarks on the Document of Murad I from the Monastery of St Paul on Mount Athos (1386), O Aqwj stouj 14o–16o aiwnej, Aqwnika Summeikta 4, Aqhna 1997, 33–39; A. Foti}, Sveta Gora i Hilandar u Osmanskom carstvu (XV–XVII vek), Beograd 2000, 24; Kotzageorgis, H aqwnikh monh Agiou Paulou, 69–72. 19 Cf. Lefort, Villages de Macedoine, 26–27, 30–33, carte 10. 20 Up. A. Foti}, nav. delo, 24–26. 21 Videti nap. 18. Sabijas kod Foti}a, nav. mesto. E. Zachariadou, Some Remarks about Dedications to Monasteries in the late 14th Century, O Aqwj stouj 14o–16o aiwnej, Aqwnika Summeikta 4, Aqhna 1997, 31, n. 18, koristi oblik Sambia. 22 N. Beldiceanu — I. Beldiceanu-Steinherr, op. cit. 163. 13
462
\or|e Bubalo
Mislim da je re{avawe pitawa u navedenom slu~aju bilo usmereno u dobrom pravcu, ka slovenskom poreklu, ali da se u krajwem ishodu zalutalo. Re{ewe je zapravo daleko jednostavnije i ~ini se da je sve vreme stajalo nadohvat ruke. Naime, prepis iz XV veka poveqe Andronika IV Radoslavu (1378) nosi na sebi srpski zapis, na belini ispod teksta, slede}e sadr`ine: † prâvi hrisovôlâ radosava sablí.23 Mesta nedoumici nema: Radoslavqev pridevak ili porodi~no ime je Sabqa — naziv za jednu vrstu hladnog oru`ja. U srpskim izvorima javqa se u dve varijante: sablë i sabië,24 ekvivalenti u latini~koj gra|i su im sabla i sabia.25 Otuda je lako objasniti i gr~ku transkripciju Sampiaj, sa slovnom grupom mp, koja ima glasovnu vrednost b, i turski oblik Sabya, koji se verovatno tako|e oslawa na srpski predlo`ak. Uzgred, samo oru`je i termin kojim se obele`ava stigli su s istoka, Srbima preneti po svoj prilici ma|arskim posredovawem. U slovenskim jezicima re~ se javqa od XII i XIII veka. Na srpskom podru~ju oru`je je u sporadi~noj upotrebi od po~etka XIV veka, {to je na{lo odraza i u predstavama svetih ratnika u zidnom slikarstvu. Pod uticajem Turaka sabqa se sve vi{e {iri u naoru`awu, pogotovu u XV veku.26 Navedene ~iwenice o upotrebi i ra{irenosti ovog oru`ja nisu u neskladu s pojavom vlastelina s pridevkom Sabqa u posledwim decenijama XIV veka. [tavi{e, verovatno ga je sam Radoslav (ili wegov otac) zavredeo budu}i osoben kao vrsni rukovalac sabqom.
23 Snimak kod Chryssochoidis, Katalogoj,, 257, pin. 1. Za sve isprave u vezi s poklonom Radoslava Sabqe, izuzev najmla|e iz 1419, na~iweni su prepisi sa overom solunskog mitropolita Gavrila, po svoj prilici 1406. kada su Svetopavqani zatra`ili novu potvrdu od cara Jovana VII nakon smrti Antonija Baga{a i Radoslava Sabqe (cf. ibid. 2a, 3a, 4, 27a). 24 \. Dani~i}, Rje~nik iz kwi`evnih starina srpskih, Beograd 1863, s. v. Up. i pomen sabqe u srpskom prevodu iz XV veka Isto~nika razuma Jovana Damaskina gde su kao primer polionimije navedeni mâ~â, mâ~icâ, brâdounâ, sablë, korâda, no`â (E. Weiher, Die Dialektik des Johannes von Damaskus in kircheslavischer Ubersetzung, Wiesbaden 1969). Za ovaj i podatak u narednoj napomeni dugujem zahvalnost akademiku Simi ]irkovi}u. 25 Pomen u jednoj dubrova~koj tu`bi iz 1416: …ensis turchus sive sabia (Dr`avni arhiv u Dubrovniku, Liber Maleficiorum 4, fol. 216). Nekoliko primera za obe varijante prikupila je iz dubrova~ke gra|e \. Petrovi}, Dubrova~ko oru`je u XIV veku, Beograd 1976, 36. 26 O sabqi up. G. [krivani}, Oru`je u sredwovekovnoj Srbiji, Bosni i Dubrovniku, Beograd 1957, 59–64; P. Skok, Etimologijski rje~nik hrvatskoga ili srpskoga jezika III, Zagreb 1974, s. v. sablja; \. Petrovi}, nav. delo, 35–37; Leksikon srpskog sredweg veka, priredili S. ]irkovi} i R. Mihaq~i}, Beograd 1999, s. v. Sabqa (N. Lemaji}).
Radosqlaboj Sampiaj — Radoslav Sabqa
463
Djordje Bubalo RADOSQLABOS SAMPIAS — RADOSLAV SABLJA Several Greek documents from the Archives of the Athonite monastery of St. Paul contain information about Radosqlaboj Sampiaj, a Serbian nobleman at the service of the Byzantine Emperors Andronikos IV and John VII. Moreover, a certain Sabyai mentioned in a Turkish document from the same monastery reveal seemingly another reference to Radosthlabos Sampias. Although scholars are agreed on his Serbian origin, they have not shown any interest in the sense or etymology of the Radosthlabos’ family name Sampiaj / Sabyai. A clue to this problem can be found in a short Cyrillic note on the 15th century copy of the Andronikos IV charter issued to Radosthlabos in 1378. The note says: † prâvi hrisovôlâ radosava sablí (The first chryssobul of Radosav the Sabre). Accordingly, the nickname or the family name of Radosthlabos was Sabre, a term for a heavy sword with a curved blade. The word occurs in Serbian sources in two similar forms (sablë and sabië), and their Latin equivalents are sabla and sabia. Grounded in these facts, the explanation of the Greek transcription Sampiaj is relatively simple — a group of letters mp is used to replace b, hence the word was pronounced as sabias or sambias. Turkish variant Sabyai is also derived directly from a Serbian matching term. It seems most likely that Radosthlabos (or his father) earned this nickname as a person who skilfuly handled a sabre.
