Buku Siswa Kelas 12 SMA Bahasa Sunda 2014

P amekar Diajar Pikeun Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

KURIKULUM 2013

DINAS PENDIDIKAN PROVINSI JAWA BARAT 2014

XII

Pamekar Diajar

Pikeun Murid SMA/MA Kelas XII

Hak cipta © kagungan Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat Ditangtayungan ku Undang-undang Disklaimer: Ieu buku téh diajangkeun pikeun murid dina raraga larapna Kurikulum 2013. Ieu buku disusun tur ditalaah ku hiji tim kalawan dikoordinasi ku Balai Pengembangan Bahasa Daerah dan Kesenian (BPBDK) Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat minangka  buku kurikulum daerah. Mimitina dipakéna buku taun 2014. Ieu buku téh sipatna “dokumén hirup”. Hartina bakal tuluy disarungsum luyu jeung kabutuh katut panéka  jaman. Pangdeudeu Pangdeudeull ti rupining rupining pihak dipiharep dipiharep bisa bisa ngundakkeun ngundakkeun ajén ieu ieu buku.

: Tatang Sumarsono Ahmad Hadi Ano Karsana Asep Ruhimat Darpan Dede Kosasih H. Dingding Haerudin H. Yayat Sudaryat Risnawati PANYUSUN

PENELAAH: Prof. Dr. H. Iskandarwassid, M.Pd. Dr. Hj. Ai Soanti, M.Pd. Drs. H. Elin Syamsuri Drs. Apip Ruhamdani, M.Pd. Budi Riyanto Rarancang Eusi: Yoshi Sukadar Rarancang Jilid: Yoshi Sukadar Rarancang Gambar: Toto Rianto Eusi ngagunakeun Adobe InDesign CS3 jeung Adobe Photoshop CS3 Aksara ngagunakeun Palatino Linotype 12 pt - 18 pt. Dipedalkeun ku: DINAS PENDIDIKAN PROVINSI JAWA BARAT ISBN: 978-602-1300-11-4 (Jilid Lengkap) 978-602-1300-14-5 (Jilid 3) Perpustakaan Nasional : Katalog Dalam Terbitan (KDT)

Sambutan

PANGBAGÉA

KEPALA DINAS PENDIDIKAN PROVINSI JAWA BARAT Alhamdulillah, ieu buku pangajaran basa Sunda tiasa ngawujud, enggoning nyaosan impleméntasi Kurikulum 2013, pikeun ngeusian lolongkrang Muatan Lokal Mata Pelajaran Bahasa dan Sastra Daerah di Jawa Barat. Hasil garapan tim panyusun téh aya aya dua rupi buku nyaéta  buku murid sare sareng ng buku b uku guru. g uru. Éta téh mangr m angrupa upa bagia b agiann tina tin a pakét pak ét Kurikulum Kurikulu m Daerah, hususna ngeunaan pangajaran basa jeung sastra daérah, dumasar kana Permendikbud No. 81A/2013, ngeunaan implementasi kurikulum. Pami diwincik deui, sanés mung buku wungkul bagian éta Permendikbud téh, tapi deuih ngawengku Kompetensi Inti jeung Kompetensi Dasar (KI-KD), silabus, sareng Rencana Pelaksanaan Pembelajaran (RPP). Ku medalna ieu buku, dipiharep implementasi kurikulum 2013, hususna ngeunaan pangajaran muatan lokal basa jeung sastra daérah di Jawa Barat tiasa dilaksanakeun kalawan merenah, luyu sareng udaganana. Saparantosna dialajar ngeunaan basa jeung sastra daérah, dipiharep dina diri murid aya parobihan anu tétéla,  boh unsu unsurr sike sikepna pna (aitude), boh pangaweruhna (knowledge ), boh  perf ormance; nce; behav b ehavior ior). kamampuh ngagunakeun katut karancagéan ( performa Singgetna mah éta unsur anu tilu téh bisa disebut kompeténsi.   Kalungguhan guru dina posisi agén parobahan utama enggoning ngaimpleméntasikeun kurikulum 2013 teu kinten pentingna. Aya hiji hipotésis basajan, saupami guru kagungan kompeténsi anu nohonan pasaratan Kurikulum 2013, tangtosna

iiii ii

gé kalebet guru basa daérah deuih, tinangtos éta kurikulum bakal tiasa diimpleméntasikeun kalawan merenah. Ku margi kitu, dina nataharkeun sareng ngaronjatkeun kompeténsi guru téh, di antawisna ku cara nysusun  buku pad padoman oman guru, kale kalebet bet taré tarékah kah anu keda kedahh kéngi k énging ng pang pangajén ajén.. Muga-muga waé waé harepan urang sadaya ngeunaan ngeunaan ayana parobihan anu tétéla dina dunya atikan ku diimpleméntasikeunana diimpleméntasikeunana Kurikulum 2013 téh tiasa ngawujud, enggoning lahirna Generasi Emas Indonesia dina taun 2045 nu  badé dong dongkap kap.. Bandung, Desember 2013 Kepala Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat,

Prof. Dr. H. Moh. Wahyudin Zarkasyi Zarkasyi,, CP CPA A Pembina Utama Madya NIP. 19570807 198601 1 001

iv

Sambutan

PANGBAGÉA

KEPALA BALAI PENGEMBANGAN BAHASA DAERAH DAN KESENIAN DINAS PENDIDIKAN PROVINSI JAWA BARAT Kurikulum 2013 ti wangkid ayeuna parantos ngawitan dianggo sacara nasional. Jalaran kitu, pangajaran basa jeung sastra daérah nu diperenahkeun janten muatan lokal di Jawa Barat kedah luyu sareng Kurikulum 2013 hususna patali luyuna sareng éléménélémén parobihan anu janten karakteristik Kurikulum 2013 anu ngawengku: Standar Kompeténsi Lulusan, Standar Isi, Standar Prosés, sareng Standar Penilaian. Éta katangtosan kedah kacangkem sareng kalaksanakeun ku sakumna guru-guru basa jeung sastra daerah anu mancén tugas di SD/MI, SMP/MTs, SMA/MA, sareng SMK/ MAK. Ieu buku bahan ajar teh dijudulan Pamekar Diajar Basa Sunda, sadayana aya 24 jilid, ngurung buku siswa 12 jilid sareng buku guru 12 jilid. Kalungguhanana janten buku babon anggoeun di sakola nu aya di Jawa Barat. Buku murid diajangkeun pikeun sakumna murid dumasar kana tingkatan kelas. Buku Murid eusina medar materi ajar sareng pertanyaan-pertanyaan, latihan, tugas/pancen anu raket patalina sareng kompetensi dasar (KD). Buku Guru eusina medar silabus, métodologi pangajaran, sareng évaluasi, ogé mangrupi pangjembar buku murid. Komponén-komponén anu dimekarkeun boh dina buku murid atanapi buku guru dumasar kana opat kaparigelan basa anu ngawengku ngaregepkeun, nyarita, maca, sareng nulis anu diajarkeun maké pamarekan saintik sareng penilaian auténtik.

v

Hal ieu dumasar kana karakteristik Kurikulum 2013 nu ngalarapkeun pamerakan saintik sareng penilaian auténtik dina prosés pangajaran. Disusuna ieu buku téh mangrupa lajuning laku tina Surat Edaran Kepala Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat, Nomor 423/2372/Setdisdik, 26 Maret 2013, negunaan Pembelajaran Muatan Lokal Bahasa dan Sastra Daerah pada jenjang SD/MI, SMP/MTs, SMA/MA, SMK/MAK. Sajabi ti eta, ogé dumasar kana Peraturan Gubernur Jawa Barat Nomor 69 Tahun 2013, ngeunaan Pembelajaran Muatan Lokal Bahasa dan Sastra Daerah pada  Jenjang Pendidikan Dasar dan Menengah. Muga-muga waé ieu buku téh aya manpaatna ka urang sadaya, tur  janten cukanglantaran dina merenahkeun sareng memeres basa jeung sastra daerah, anu udagan langkung tebihna pikeun ngamumulé sareng mekarkeun  basa jeung sastra daérah, ngalangkungan jalur atikan di Jawa Barat. Tangtosna ogé ieu buku téh teu acan tiasa disebat sampurna. Ku margi kitu, teu kinten diantos-antosna kamadang ti sadayana. Saukur kakirangan anu nyampak dina ieu buku bakal teras didangdosan, supados tiasa nyumponan pameredih sareng kaayaan pajaman. Bandung, Desember 2013 Kepala Balai Pengembangan Bahasa Daerah dan Kesenian,

Drs. H. Husen R. Hasan, M.Pd. Pembina Tk. I NIP. 196110051986031014

vi

Sambutan

PANGANTEUR

Anu keur disanghareupan ku hidep téh buku Pamekar Diajar Basa Sunda. Ieu buku diajangkeun pikeun sakumna murid di Jawa Barat, jadi buku babon pikeun pangajaran basa Sunda. Kabéhna téh aya 12 buku, hasil gawé tim panyusun anu meunang pancén ti Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat. Jilid I tepi ka VI pikeun murid SD/MI, jilid VII tepi ka IX pikeun murid SMP/MTs, jeung  jilid  jili d X tep tepii ka XII pike pikeun un murid m urid SMA/ SMA/SMK/ SMK/MA/M MA/MAK. AK. Medalna ieu buku téh pikeun méré lahan ka sakumna murid anu dialajar basa Sunda, kalawan harepan hidep sakabéh enyaenya ngamangpaatkeun. Ku diajar basa Sunda tina ieu buku, dipiharep kanyaho jeung kabisa hidep dina ngagunakeun basa Sunda bisa ningkat jeung nambahan. Lian ti éta, hidep jadi leuwih resep ngagunakeun basa Sunda dina kahirupan sapopoé. Éta mah naha di sakola, di lingkungan kulawarga, kulawarga, atawa di tempat ulin. Meureun ti antara hidep aya nu tumanya, naha maké kudu diajar basa Sunda sagala? Naha naon gunana atuh? Jih, pangna diajarkeun di sakola ogé éta téh ku sabab loba mangpaatna dina kahirupan sapopoé. Anu paling karasa upamana waé urang bakal  bisa komu komunika nikasi si ku basa b asa Sund Sundaa kalawan k alawan had hadéé tur t ur meren m erenah. ah. Lob Lobaa kauntunganana lamun urang bisa ngagunakeun basa Sunda téh, di antarana waé urang bakal nyaho jeung bisa neuleuman kabeungharan budaya Sunda. Apan budaya Sunda téh jadi bagian penting tina budaya nasional Indonésia. Salian ti éta, apan hidep di sakola diwajibkeun diajar diaja r basa Sunda. Meureun hidep tumanya deui, naha ari diajar basa Sunda téh babari? Jih, nya babari atuh.  Jaba deui deuihh resep. re sep.

vii

Bieu gé geus disebutkeun, teu hésé diajar basa Sunda téh, komo deui pikeun urang Sundana sorangan mah. Dalah najan lain keur urang Sunda ogé sarua waé teu hésé. Ku kituna, hidep teu kudu ngarasa seunggah. Ulah tacan gé nanaon geus nyebut horéam. Anu Anu penting mah urangna sing enya-enya, boh enya-enya ngabandungan pedaran ti Ibu/Bapa Guru, boh enya-enyaa dina ngapalkeun jeung migawé latihanana. Lian ti éta, kacida enya-eny hadéna mun hidep getol maca buku-buku basa Sunda lianna, maca surat kabar jeung majalah anu ngagunakeun basa Sunda, atawa ngabandungan siaran radio jeung televisi dina program basa Sunda. Hal séjénna anu bisa dipigawé ku hidep nyaéta lalajo pagelaran kasenian Sunda. Cindekna mah, sakali deui rék ditandeskeun, entong ngarasa sieun atawa horéam dina nyanghareupan pangajaran basa Sunda téh. Kapan heueuh babari, jeung matak resep deuih. Geura ayeuna urang mimitian. Bismillah .... Bandung, Oktober 2013 Salam ti nu nyusun ieu buku

viii

Sambutan

Daptar Eusi

ix

x

A N    R    J  A

    A      G       N 

        A        P

 WA  W AWA C A N

Sumber: sanggarseni tradisional. wordpress

1

K

arya sastra wangun wawacan téh baheula mah ngabogaan fungsi jeung kalungguhan anu kawilang penting dina kahirupan urang Sunda. Wawacan téh karangan panjang lantaran suasana carita anu béda-béda tur ngagunakeun patokan pupuh. Lebah midangkeunana, wawacan téh sok dibaca heula terus ditembangkeun (dibelukkeun). (dibelukkeun). Nu matak pagelaran maca wawacan téh sok disebut ogé pintonan beluk. Malah di sawatara tempat mah pintonan beluk téh aya nu nyebut pintonan gaok. Ari pintonan waw wawacan acan sok sok ditanggap ditanggap pikeun kapentingan salametan (ritual) jeung kalangenan (hiburan). Malah geus jadi kalumbrahan lamun umur orok geus manjing 40 poé sok disalametkeun ku cara nanggap wawacan. Kitu deui pikeun salametan imah, tulak bala lembur, sok nanggap wawacan deuih. Lian ti pikeun salametan, wawacan wawacan ogé sok dijadikeun pidangan mandiri (pikeun hiburan). Kapan masarakat jaman harita mah can ceuyah sarana hiburan cara kiwari, hayang meunang hiburan ku cara ngabandungan eusi (jejer) carita ku cara dipangmacakeun, lantaran harita mah jalma nu mampuh maca téh kawilang saeutik. Kiwari mah pagelaran maca wawacan (beluk) téh bisa disebutkeun geus carang pisan lantaran ceuyahna ku rupa-rupa hiburan nu antukna ngagésér kalungguhan wawacan. Tah dina ieu pangajaran hidep baris diwanohkeun kana wangun jeung struktur wawacan. Hidep ogé kudu  bisa ngaidenti ngaid entikas kasii jeun jeungg mika mikapaha paham m eusi carita wawacan nu dibaca sarta méré tanggapan (aprésiasi) kana karya wawacan. Ieu di handap kapidangkeun conto wawacan.

A. Ngahariringkeun Wawacan Ieu bacaan anu aya di handap téh mangrupa cutatan tina wawacan. wawacan. Pék ku hidep titénan jeung ilo cutatan tina Wawacan Panji Wulung  ieu di handap!!

2

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

Wawacan ka-1 Cutatan tina Wawacan Panji Wulung

Asmarandana .... Sambatna Nyi Tunjung Sari, ku raja henteu dimanah, enggeus dimeureunkeun baé, tangtu nampik kana dosa, jeung lumbrah manusa, di mana nu maling ngaku, enggeus kudu nampik dosa. Nya kitu deui Panolih, sasambatna teu paédah, caturkeun  geus nepi baé, b aé, ka k a pakuwon pak uwon kapat k apatiha ihan, n, Ki Patih Pati h langkung lang kung susah s usah,, tina watirna kalangkung, ka éta Nyi Tunjung téa. Ku Ki Patih geus kajudi, yén dijerum ku maruna, sanajan  Ajar gé boh bohong, ong, ku Ki Patih geus kati katingal ngal,, engg enggeus eus meuna meunang ng dongdonan, nu matak Ajar sakitu, diupah ku Pramésw Praméswara. ara. .... Kinanti .... Laju lampah Panji Wulung, diiring ku Jayapati, Ki  Janggal  Jang galii Ki Jang Janggal gala, a, jeun jeungg batu baturna rna Jayap Jayapati ati,, ngar ngaran an Ki Kebo  Manggala  Mang gala,, kalima ka lima Kebo Rara Rarangin. ngin. Turun gunung unggah gunung, nyorang lebak nyukang  pasir,  pas ir, ngal ngaliwat iwat kana bubul bubulak, ak, samp sampalan alan bada badakk jeung sapi sapi,, jauh cunduk anggang datang, sumping damping ka basisir. Radén ngantosan parahu, calikna dina kikisik, disasarap dangdaunan, daun bakung jeung badori, tamba kesel sasauran, nyaritakeun Ajar tadi. Radén Panji Wulung nyaur, kula inget omong tadi, baréto baré to  pamann béb  pama bébéja, éja, lamp lampahna ahna ajar nu tad tadi,i, bas basana ana diha dihatura turanan, nan, ka Sokadana ku Gusti. Keur norah seliran ratu, nu dituding pajar julig, selir téh saha ngaranna, jeung saha lawanna julig, Jayapati ngawalonan, sumuhun kanyaho kuring. Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

3

Eukeur caturing pitutur, ngaranna ngar anna Nyi Tunjungsari, Tunjungsari, asal urang Balangbangan, lalakina pun Panolih, cariosna dipaéhan, malah katut pun Panolih. ....

Pangkur Seja nyaba ngalalana, ngitung lembur ngajajah milangan kori, henteu puguh nu dijugjug, balik Paman sadayana, nu ti mana tiluan semu rarusuh, lurah bégal ngawalonan, aing ngaran Jayapati. Cikénéh mentas dibégal, tujuh jalma modar taya nu ngari, bangkéna tujuh patumpuk, balik manéh ayeuna, lamun masih kénéh manéh hayang hirup, kadieukeun banda sia, ku aing moal dipeuncit. Rahadén Panji ngandika, bari mésem Paman takabur teuing, pati batur diganggu, mangké caralik heula, ieu catang nu malang sumangga panggul, lamun kapanggul ku paman, kaula sumeja ngiring.  Jeung nyangg nyanggake akeun un babanda bab andaan, an, tapi t api lamun l amun ku k u paman pama n teu kaindit, ku kula meureun dipanggul, éta minangka tanda, jadi éléh saha nu teu kuat manggul, melengek ki lurah bégal, pikirna  geus rada risi risi.. Neuleu catang nu malang, gedé pisan tangtu moal kaindit, maksakeun manéh pék nangtung, catang tuluy dipundak, teu kabawa késangna datang ka ngucur, henteu obah-obah acan, mésem leleb Radén Panji. Ki Jayapati nyentak, manéh ogé moal enya kaindit, lamun ku manéh kajungjung, kami seja kumawula, rék nuturkeun ka mana anu dijugjug, ngadeg Radén Panji dangdan, catang dipanggul kaindit. (Dicutat tina Wawacan Panji Wulung, R.H. Muhammad Musa)

4

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

Pancén 1 Sabada niténan sempalan wawacan wawacan di luhur, pék ku hidep téangan kekecapan anu teu dipikaharti, dipikaharti, tuluy tuluy tuliskeun jeung hartina dina tabél ieu di handap! K ec a p .... .... .... ....

Wawacan Panji Wulung H a rt i na .... .... .... ....

Pancén 2 Naon anu aya dina pikiran hidep sabada maca téks sempalan “Wawacan Panji Wulung”? Pék jawab pertanyaan ieu di handap! No. Pertanyaan 1. Naon Naon ba baéé cir cirii-ci ciri rina na ka kary ryaa waw wawac acan an té téh? h? Ari nu ngabédakeunana antara antara wawacan wawacan jeung guguritan, guguritan, lebah 2. naonana? 3. Na Naon on bé béda dana na an anta tara ra waw awac acan an je jeun ungg nov novel el?? 4. Na Naon on sab sabab abna na din dinaa kary karyaa waw wawac acan an mah mah bet bet gun gunta ta-g -gan anti ti pup pupuh uh?? 5. … 6. … 7. …

B. Medar Struktur Carita Wawacan Wawacan téh mangrupa carita anu didangding, ditulis dina wangun puisi pupuh. Bédana jeung guguritan, wawacan wawacan mah mangrupa lalakon. Pupuh anu dipakéna dipakéna ogé henteu hiji hiji baé, tapi gunta-ganti, gunta-ganti, tur loba. Nurutkeun para ahli gelarna wawacan dina sastra Sunda téh lantaran pangaruh tina sastra Jawa. Asupna kana sastra Sunda kira-kira Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

5

dina mangsa kadua abad ka-19. Harita tatar Sunda dieréh ku karajan Mataram (Islam). Parabupati Sunda, utamana anu aya di wewengkon Priangan, wajib séba ka Mataram. Ayana Ayana di Mataram téh tara sakeudeungsakeudeung. Balikna mawa sawatara adat-cahara di ditu ka tatar Sunda. Salian ti éta, teu saeutik deuih deuih pangagung urang Mataram anu anu ditempatkeun di urang. Éta kaayaan téh beuki nguatan adat-cahara anyar para ménak Sunda. Pangaruhna dina widang sastra, urang Sunda mimiti wanoh kana guguritan jeung wawacan. Lain para ménak ménak baé deuih deuih anu gedé andilna asupna waw wawacan acan kana sastra Sunda téh. Paraulama ogé gedé andilna. Kalolobaan ulama atawa ajengan anu boga pasantrén di urang, saméméhna kungsi masantrén di Wétan. Teu béda ti parabupati, balikna mawa adat cahara ti ditu. Nya di antarana mawa wangun guguritan jeung wawacan. Malah nerekabna para ajengan. Salah sahiji buktina, nepi ka kiwari masih kénéh kapanggih wawacan-wawacan anu ditulis ku aksara Arab (Pégon) di pilemburan. Eusina mangrupa da’wah Islamiyah.   Mekarna wawacan di urang téh ngaliwatan sababaraha tahap. Dina tahap kahiji lalakon-lalakon wawacan wawacan tina sastra Jawa téh langsung disalin, henteu disundakeun, mangrupa naskah. Tahap kadua, témbong usaha narjamahkeun (nyalin) kana basa Sunda, sangkan eusina kaharti ku balaréa. Tahap katilu, lain narjamahkeun, tapi nyipta carita-carita nu geus nyampak ti baheula dina wangun wawacan, saperti tina dongéng, hikayat, jeung babad. Tahap kaopat, sabada aya téknologi citak, wawacan anu tadina mangrupa naskah téh réa anu diterbitkeun mangrupa buku; dibarengan ku ciptaan-ciptaan anyar, sarta wandana ogé anyar. Karya sastra wangun wawacan umumna ngabogaan unsur struktur nu maneuh, nyaéta manggalasastra (alofon), eusi, jeung panutup atawa kolofon. Manggalasastra eusina sanduk-sanduk papalaku (ménta idin) ka Nu Maha Kawasa jeung ka karuhun, sarta ménta panghampura kana kahéngkéran nu nulis atawa nu nyusun éta wawacan. Panutup (kolofon) kauni dina akhir carita nu eusina titimangsa ditulis atawa disalinna éta wawacan, wawacan, bari sakalian ménta panghampura nu nulis kana sagala katunaanana. Umumna nu nulis wawacan sok dépé-dépé tur ngarumasakeun. Geura ieu di handap kapidangkeun conto manggalasastra  jeungg kolof  jeun k olofon on wawacan. wawac an.

6

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

Manggalasastra: Kasmaran kaula muji, ka Gusti Ajawajala, nu murah ka mahluk kabéh,  jeungg muji  jeun muj i utusan ut usanana, ana, Kangjeng Nabi Muhammad, nyaéta Nabi panutup, miwah muji sahabatna (Wawacan (W awacan Rengganis)

Kolofon: Tamatna kaula ngarang Pukul tujuh malem Kemis di tanggal tujuh welasna, kaleresan bulan April, taun Kangjeng Maséhi, saréwu dalapan ratus,  jeungg genep  jeun ge nep puluh dua, marengan hijrahna Nabi, saréwu dua ratus ratus tujuh tujuh puluh dalapan (Wawacan (W awacan Panji Wulung)

Wawacan téh ditepikeun ku cara ditembangkeun nga-gunakeun sora anu ngelewung tarik pisan nu disebut beluk atawa at awa gaok. Seni beluk biasana dipintonkeun dina acara salametan, upamana dina acara salametan orok, khitanan, gusaran, kawinan, jeung salametan sabada panén.

C. Nyawalakeun Eusi Ringkesan Wawacan Supaya hidep leuwih paham dina nyangkem eusi carita wawacan Panji Wulung   sagemblengna, pék regep-keun ieu ringkesanana! Tunjuk salasaurang baba-turan hidep pikeun maca ieu carita bari digalantangkeun! Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

7

Ringkesan Carita Wawacan Panji Wulung Karya R.H. Muhamad Musa Kacaturkeun nagara Sokadana, anu kaceluk réa ketan réa keton, sugih dunya taya kakurang, sarta rajana sabar adil palamarta. Ngaran rajana Déwakéswari. Anjeunna kacida miasihna ka Tunjungsari nu keur kakandungan, selir nu asalna ti Balangbangan. Ku hal éta, pramésw praméswari ari langkung-langkung ijidna ka éta selir, sarta sakongkol jeung Ajar Guna Wisésa pikeun ngusir Tunjungsari ti karaton. Ajar nyaurkeun ka Raja yén selir téh geus ngalampahkeun jinah jeung salah saurang pangiringna nu ngaranna Panolih. Puguh baé Raja téh  benduu sart  bend sartaa maré marénta ntahkeu hkeunn sang sangkan kan Tunju unjungsa ngsari ri kat katut ut Panolih dihu dihukum kum pati. Anjeunna miwarang Patih Lembu Jayéng Pati pikeun nelasan Tunjungsari. Tapi patih teu tégaeun pikeun nelasan Tunjungsari. Batan dipaéhan mah, Tunjungsari téh kalah tuluy disingkurkeun ka hiji lembur, sarta nitah Panolih sangkan indit jauh kaluar ti wewengkon Sokadana. Patih mulang deui ka nagara bari mawa daun ceuli nu dikeureut ku manéhna tina mayit tahanan dipanjara keur bukti. Raja percayaeun yén éta téh ceuli Tunjungsari sarta yakin selirna geus ditelasan. Tunjungsari ngalahirkeun budak lalaki anu dingaranan Panji Wulung. Raja mah teu apaleun, tapi Patih kacida nyaaheunana nyaaheunana ka éta putra raja. Sanggeus gedé éta budak dididik kana kakuatan ku cara ngangkat timah jeung beusi anu saban poé beuratna ditambah. Lian ti éta didik kasopanan jeung kawani, sarta disina ulah percaya kana kakuatan gaib ti Ajar atawa kana hal anu teu asup akal. Umur 14 taun, Panji Wulung dititah ngumbara dibarengan ku dua pangiringna anu ngaran Janggala  jeungg Jangg  jeun J anggali. ali. Dina lalampahanana Panji Wulung bisa ngéléhkeun sato galak jeung  bégal.l. Ti dinya Panji Wulun  béga Wulungg mila milari ri Aja Ajarr Guna Wisésa Wisésa.. Naon Naon-nao -naonn anu diajarkeun diajarke un ku Guna Wisésa téh ku Panji Wulung dianggap bohong. boh ong. Waktu Waktu dititah sina ngabuktikeun kasaktianana, ajar Guna Wisésa kalah malik ambek sarta malédog Panji Wulung ku batu. Panji Wulung asa dihina sarta newek ajar ku balati nepi ka maotna. Panji Wulung jeung pangiringna tuluy ka laut rék néangan kapal pikeun ngumbara. Di perjalanan Janggala jeung Janggali nepikeun rusiah

8

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

saha saenyana Panji Wulung. Panji Wulung manggihan kapal ti Patani nu rék balayar ka Keling. Di kapal manéhna tepung jeung Daéng Bramani ti Bugis nepi ka nyobatna, malah kungsi sataun babarengan di Patani. Ti dinya Panjiwulung, Bramani, Janggala, jeung Janggali balayar ka Cempa sarta mukim bari tatanén di tempat anu nyingkur. Sataun ti harita, Panji Wulung bubujeng ka leuweung dibarengan ku tilu sobatna. Teu ku hanteu di leuweung maranéhna tepung jeung jalma goréng rupa tunggang gajah bari nyulik putri. Panji Wulung nyalametkeun éta putri sarta nelasan nu nyulikna. Éta putri nerangkeun asal-usulna. Horéng anjeunna téh putri ti Nagara Cempa, jenenganana Andayaningrat anu diculik ku Mantri Panglima, nyaéta tukang miara gajah ramana. Waktu ramana teu aya di karaton lantaran bubujeng ka leuweung, éta sarati ti Bangali téh hianat ka raja bari nyulik putri. Panji Wulung jeung Andayaningrat silih pikacinta. Maranéhna tuluy baralik ka lembur. Patani nu di lembur nepikeun béja yén raja geus ngémbarkeun saha-saha anu bisa manggihan putrina sarta dipulangkeun ka karaton bakal nampa hadiah satengah tina wewengkon nagara Cempa. Sanajan patani ngusulkeun sangkan putri téh gancang dipulangkeun ka karaton, tapi Panji Wulung bingbang. Kacaturkeun di nagara Cempa, raja kacida susahna. Keur kitu jol Andakasura sarta ngaku-ngaku geus maéhan Mantri Panglima jeung gajahna, sok padahal manéhna ukur manggihan bangkéna di leuweung. Putri mah cenah can kapanggih. Ari Panji Wulung tetep can teteg haté pikeun mulangkeun putri ka karaton. Manéhna nulis surat ka raja Cempa anu dijajapkeun ku Bramani, nerangkeun yén putri geus salamet. Raja puguh baé bungah. Anjeunna sasayagian pikeun mapagkeun Panji Wulung  jeung putrina. Ari Andakasura tuluy dibui lantaran kapanggih bohongna. Aleutan nu rék mapag putri nepi ka lemburna Panji Wulung. Patih Cempa nyanggakeun surat ti raja keur Panji Wulung. Rombongan ti Cempa téh tuluy marulang deui ka karajaan bari ngiringkeun Panji Wulung jeung putri Andayaningrat. Andayaningrat. Sanepina ka karajaan putri ditepangkeun deui jeung sepuhna. Panji Wulung dijenengkeun pangéran pan géran sarta dibéré jujuluk Déwa Kusumah. Kitu deui Bramani, dibéré jujuluk Urawan. Waktu raja rék nibanan hukum pati ka Andakasura dihalang-halang ku Panji Wulung sarta ménta Andakasura dibébaskeun. Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

9

Andakasura kabur ti Cempa sarta anjog ka Karajaan Gilingwesi. Gilingwesi. Raja Gilingwesi dipapanas sangkan nyerang nagara Cempa pikeun ngarebut sarta ngawin putri Andayaningrat nu kasohor geulis kawanti-wanti. Waktu Patih Gilingwesi ngawawadian sangkan raja ulah ngalajur napsu sarta ngabolaykeun niatna ngajorag nagara Cempa, éta patih ku raja kalah ditelasan. Pasukan Gilingwesi Gilingwesi miang sarta hasil ngarebut palabuan. Raja Cempa ngutus Panji Wulung pikeun nyanghareupan pasukan Gilingwesi. Panji Wulung jengkar ti karajaan jeung pasukanana bari dijajap ku Andayaningrat nu manghariw manghariwangkeun. angkeun. Perang rongkah antara pasukan Gilingwesi jeung pasukan Panji Wulung lumangsung di basisir. Dina éta pangperangan, salah saurang prajurit Gilingwesi nepikeun niatna hayang males pati ka raja Gilingwesi anu geus maténi pamanna, Patih Gilingwesi, Gilingwesi, nepi ka malik merangan pasukan ti nagarana sorangan. Perang ahirna lekasan kalawan kaunggulan ti pihak Panji Wulung. Sésa pasukan Gilingwesi digiring digiring ka karaton Cempa. Panji Wulung unjukan ka raja Cempa, yén aya di antara prajurit Gilingwesi anu baruntak ka rajana, sarta ngusulkeun sangkan Sudarma dijenengkeun raja Gilingwesi. Tapi raja nyaur yén hadéna Sudarma téh dijenengkeun Patih Cempa baé, sarta ngajenengkeun Bramani jadi raja di Gilingwesi. Peutingna diayakeun pésta sarta Panji Wulung jeung Andayaningrat teu weléh suka ati sosonoan. Isukna Sudarma diistrénan  jadii Patih  jad Pati h Giling G ilingwesi wesi sart sartaa dibér d ibéréé jujulu j ujulukk Sural S uraludir udira. a. Ti dinya d inya Sura Suraludir ludiraa ngulik bagbagan élmu kanagaraan, tur sanggeus dianggap cukup manéhna mulang deui ka Gilingwesi. Nagara Cempa leuwih maju. Patani jeung istrina anu kungsi dicicingan ku Panji Wulung diondang ka karaton. Dina jero haténa Panji Wulung ogé teu weléh inget ka bapa kukutna, Patih Sokadana. Ti dinya Panji Wulung ngutus Janggala jeung Janggali nepikeun surat sarta ngabéjaan Patih Sokadana yén manéhna geus jadi putra mahkota di Cempa. Panji Wulung ogé ngulem Patih Sokadana sangkan nganjang ka Cempa. Kacaturkeun di Sokadana. Patih Sokadana jeung istrina ogé teu weléh ingeteun ka Panji Wulung. Majar aya béja yén Panji Wulung geus  jadii putr  jad putraa mahk mahkota ota.. Ku kabe kabenera nerann jol Jang Janggala gala jeun jeungg Jan Janggal ggalii mawa surat jeung rupa-rupa hadiah ti Panji Wulung. Barang maca surat, Patih

10

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

Sokadana, istrina, jeung Tunjungsari pohara kagagasna. Janggala jeung  Janggali  Jang gali ogé og é teu weléh-weléh weléh-we léh nyaritake nyarit akeun un kaayaan kaayaa n jeung kajugal kaj ugalaan aan Panji Wulung di Cempa. Waktu Janggala jeung Janggali rék mulang deui ka Cempa, Patih Sokadana nulis surat keur ditepikeun ka Panji Wulung. Dina suratna patih nyaritakeun sakabéh rusiah kahirupan Panji Wulung sarta méré piwulang sangkan Panji Wulung ulah sombong, nyaah ka pamajikan, jeung j eung bisa nahan hawa napsu. Dicaritakeun ogé perkara putra patih anu jenenganana Panji Pamekas nu kacida dipikanyaahna jeung dijenengkeun putra mahkota ku Raja Sokadana lantaran raja kaparengkeun teu boga rundayan. Barang surat nepi jeung kabaca ku Panji Wulung, kacida ngangres  jeungg kagag  jeun ka gagasna asna éta putr putraa mahko ma hkota ta Cempa C empa téh téh.. Panji Panj i Wulung Wulu ng nyaluyu n yaluyuan an Panji Pamékas Pamékas jadi putra mahkota di Sokadana keur mulang tarima kana kahadéann Patih Sokadana. Teu kahadéa Teu lila ti harita Raja Cempa gering parna. Raja nepikeun wasiat yén Panji Wulung nu kudu ngaganti dirina jadi raja jeung je ung sakabéh pangiringna kudu tumut. Sabada masrahkeun cingcin karajaan, raja tilar dunya, sarta sakabéh pangeusi Cempa ngarasa sungkaw sungkawa. a. Panji Wulung ngirim surat ka Patih Sokadana, ngabéjaan pupusna raja Cempa sarta manéhna anu dijenengkeun jadi raja. Kacida bungahna Patih Sokadana barang nampa éta béja téh, malah manéhna aya niat rék nganjang ka nagara Cempa bareng jeung istrina katut Tunjungsari. Panji Wulung ogé teu kira-kira bungahna barang ngadéngé éta rencana, Panji Wulung badami jeung pamajikanana pikeun sasayagaan mapagkeun urang Sokadana. Kacaturkeun di Sokadana, raja nu tos sepuh ngersakeun bubujeng. Di sasaungan raja ngobrol jeung patih nepikeun niatna hayang masrahkeun karajaan Sokadana ka Pamekas Pamekas.. Raja ogé nepikeun rasa kaduhungna geus nibankeun hukuman huk uman pati ka Tunjungsari, selirna téa. téa . Teu Teu ku hanteu deuih raja kungsi ningali aya awéwé di Sokadana anu rupana bet sarimbag jeung Tunjungsari. Ku Patih Sokadana dijelaskeun yén saenyana manéhna geus ngabohong lantaran teu tulus maténi Tunjungsari. Tunjungsari. Dicaritakeun ogé talajak praméswari nu teu satia, nepi ka antukna timbul niat dina pikiranana hayang ngahukum praméswari. Tapi éta niatna téh dihalang-halang ku patih. Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

11

Béja yén raja bendu téh karaos ku pramésw praméswari. ari. Manéhna mapatkeun  jampéé asiha  jamp a sihann sang sangkan kan raja malik asih asih,, tapi t api kabé kabéhh gé g é teu t eu mati matih. h. Teu lila ti harita Raja ngajenengkeun Nyi Tunjungsari jadi pawarang ngaganti ratu nu ti heula, sarta dibéré jujuluk Sekarkencana. Ahirna Raja Déwakéswari  jeungg Sekar  jeun S ekarkan kancana cana hiru hirupp rukun ru kun sauy sauyunan unan bari kebe kebekk ku k u kabagj ka bagjaan aan.. Tapi raja jeung pawarang téh teu weléh inget ka putrana: Panji Wulung. Raja tuluy ngutus Patih Sokadana jeung istrina pikeun nemonan Panji Wulung di nagara Cempa. Kocapkeun patih jeung istrina balayar ka Cempa sarta sanepina di Cempa dipapagkeun ku kabungahan jeung kahormatan. Patih Sokadana nepikeun surat ti raja anu boga niat hayang ngondang Panji Wulung ka Sokadana. Éta pangulem téh diéstokeun pisan ku Panji Wulung. Kocapkeun Panji Wulung geus sayaga rék miang ka Sokadana bareng  jeungg Patih Soka  jeun Sokadana dana kat katut ut istr istrina ina nu rék maru marulang lang deui ka naga nagarana rana.. Teu kacatur di jalanna Panji Wulung nepi ka Sokadana Sokad ana sarta dipapagkeun dipap agkeun ku kabungahan jeung kahormatan ku Pamekas. Sanepina ka karaton Panji Wulung ditepungkeun jeung indung bapana anu kacida ngarepngarepna dina suasana anu matak pikasediheun. Salila di Sokadana Panji Wulung ogé nyaksian dipasrahkeunana karajaan Sokadana ka Pamékas nu ngaganti raja sepuh. Panji Pamitran, anu masih alona Nyi Tunjungsari dijungjung lungguh jadi patih. Pésta diayakeun kacida raména pikeun ngareuah-reuah diangkatna raja anyar. Panji Wulung ngabingbing Pamekas anu meunang jujuluk Déwabrata ngeunaan soal-soal kanagaraan. Sokadana beuki ma’mur. Raja sepuh nu geus marén tuluy ngabagi-bagi harta warisan. Nepi ka ahirna Panji Wulung kudu mulang deui ka Cempa. Sanggeus amitan ka ibu ramana  bari beurat beu rat pukah puka h pisah rombonga romb ongann Panji Wulung mulang mula ng deui ka Cempa maké kapal. Kacaturkeun di Cempa. Barang ngadéngé Raja Cempa euweuh di nagarana, Andakasura ngagoda Patih Cempa pikeun ngalawan rajana nu keur euweuh kalawan kalawan alesan pinasti para mantri jeung pangagung séjénna di Cempa bakal diganti ku bondoroyot Panji Wulung ti Sokadana. Tapi Patih teu galideur. Andakasura Andakasura teu béak akal, barang aya pamajikan patih nganjang ka imahna, digoda deui sangkan carogéna ngabaruntak ka Panji Wulung. Ahirna Ahirna Patih teu burung kagoda sarta sailon jeung Andakasura

12

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

keur ngalawan Panji Wulung. Ngan Martadiguna baé, ponggawa anu satia, jeung putrana, Katibaya, nu henteu biluk téh. Duanana diasupkeun ka panjara ku Andakasura. Pasukan Cempa anu ngabaruntak ngajugjug ka Palabuan keur mapalangan Panji Wulung. Patih Cempa ngajungjung lungguh dirina jadi Raja Cempa, jujulukna Déwasaksi. Ari patihna, Sudirapati. Sedengkeun Andakasura jadi pingpinan panglima perang. Teu lila jol surat anu ngiberan yén Panji Wulung bakal mulang. Sanggeus nepi ka basisir, rombongan kapal Panji Wulung diserang ku témbakan mariem. Rombongan kacida kagétna sarta baralik deui ka tengah laut. Teu lila datang Jayaperbangsa, ngalolos ti Cempa sarta bébéja ka Panji Wulung yén Patih geus baruntak. baruntak . Dicaritakeun Dicaritake un ti awal nepi ka ahir kumaha kajadianana. Waktu pasukan Panji Wulung rék malik nyerang, datang balabantuan ti raja Gilingwesi. Der perang campuh di laut jeung di  basisir,  basi sir, nepi n epi ka ahir ahirna na pasuka pa sukann Panji Wulung Wul ung nu diban d ibantuan tuan ku k u pasukan pasu kan ti ti Gilingwesi hasil numpes babaruntakan di Cempa. Tapi patih nu baruntak  jeungg Andaka  jeun And akasura sura nga ngalolo lolos. s. Ratu Cempa, Andayaningrat, kacida sedihna nguping éta kajadian. Sabada nepi ka daratan, ratu bendu ka para ponggawa Cempa nu teu saratia sarta ngabaruntak ka rajana. Raja Gilingwesi ogé teu kurang-kurang murkana. Niatna ponggawa nu milu baruntak téh kudu dihukum pati. Tapi éta niat téh dipapalangan ku Panji Wulung, sarta mantri-ponggawa nu baruntak téh dibéré pangampura. Rombongan raja Panji Wulung mulang deui ka karaton, tapi kaayaan geus burakrakan. Kabéh diranjah ku Patih, kari emas inten nu disumputkeun. Raja Gilingwesi teu dihaturan mulang deui, tapi sina tetep heula di Cempa. Raja tuluy ngangkat patih anyar, nyatana Urawan, Urawan, keur ngaganti patih ti heula nu ngaraman. Jujulukna Surengjurit. Surengjurit. Sabada sabulan sabula n aya di Cempa, Raja Gilingwesi nu ayeuna dijungjung lungguh jadi Patih di Cempa amitan. Ku Panji Wulung dijamu heula ku pésta, sarta Raja Gilingwesi dipaparinan rupa-rupa hadiah, minangka males budi keur jasa-jasana. Patih Cempa nu baruntak jeung Andakasura hirup sangsara di leuweung. Patih ngarumasakeun salah geus kagoda pikeun ngalawan raja, Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

13

sarta nyimpen katugenah ka pamajikanana jeung ka Andakasura. Teu Teu ku hanteu hiji poé maranéhna katéwak ku urang lembur sarta dijagragkeun ka karaton. Patih anyar nyérénkeun éta karaman sangkan ditibanan hukuman ku Panji Wulung. Raja jeung ratu maréntahkeun sangkan patih nu baruntak jeung Andakasura dibawa ka pangadilan. Patih mah dibéré tobat, tapi Andakasura ditibanan hukuman pati. Andakasura beungeutna ditutupan ku kaén bodas, tuluy digantung. Ti harita Nagri Cempa beuki ma’mur loh jinawi. Pancén 3 Siswa dibagi jadi sababaraha kelompok. Tiap kelompok diwangun ku 4 urang. 1) Siswa jeung kelompokn kelompoknaa maca ringkesan carita “W “Wawacan awacan Panji Wulung” bari néangan kekecapan nu teu dipikaharti, tuluy tuliskeun dina tabél ieu di handap! .... .... .... .... 2)

.... .... .... ....

.... .... .... ....

.... .... .... ....

Siswa jeung kelompok kelompokna na ngadisk ngadiskusikeun usikeun unsur-unsur intrinsik saperti di handap ieu! UNSUR-UNSUR INTRINSIK KARYA SASTRA DINA “WA “W AWACAN PANJI WULU WULUNG” NG” Téma Galur Seing Amanat .......................... .......................... .......................... ............................. .......................... .......................... .......................... ............................. .......................... .......................... .......................... .............................

3)

Siswa jeung kelompokna nataan para palaku katut peran/ kalungguhanana tina ringkesan Carita “Panji Wulung” saperti conto ieu di handap!

14

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

Palaku Déwakéswari

Peran/Kalungguhan

Raja Sokadana selir Raja Sokadana nu diusir ti karaton, tapi Tunjungsari antukna jadi pawarang di Sokadana Patih Sokadana anu dipiwarang nibanan hukuman Lembu Jayeng Pati pati ka Tunjungsari nu dituding geus ngalakukeun ngalak ukeun  jinah Panolih nu dituding geus jinah jeung Tunjungsari sakongkol jeung Nyi Paw Pawarang arang keur Ajar Guna Wisésa nu nyilakakeun Tunjungsari. putra Raja Sokadana ti Tunjungsari nu dipitnah, Panji Wulung sarta ahirna jadi Raja di Cempa .... .... .... .... .... .... .... .... 4)

Siswa jeung kelompokna kudu nyieun komentar pondok jeung rupa-rupa nu kakandung dina carita wawacan, tuluy caritakeun di hareupeun kelas. Upamana ngeunaan: • Kapamingpinan • Toponimi • Sistem pamaréntahan • Moral carita • Intrik politik

Conto Komentar ngeunaan Toponimi (Panataan ngaran-ngaran Patempatan) Salah sahiji anu narik dina carita Panji Wulung nyaéta ngaran-ngaran tempat. Di antarana disebutkeun yén Pan Panjiji Wulung téh asalna ti Sokadana.  Ari Soka Sokadana dana deuk deukeuteut-deuk deukeut eut ka Suka Sukadana dana ata atawa wa Suka Sukadanu danu,, ngar ngaran an tempat nu réa kapanggih di wewengkon Garut. Boa-boa Panji Wulung téh asalna ti Garut. Disebutkeun ogé Blambangan, Patani, Keling, Bugis,  jeung Cemp Cempa. a. éta ngar ngaran an sing singhor horéng éng bis bisaa dip dipapay apay tina ngar ngaran-n an-ngara garann tempat kabaheulaan. Contona, Blambangan aya di tungtung pulo Jawa Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

15

 pang wetanna.  pangwetann a. Bugi Bugiss aya a ya di d i Sulawes S ulawesi,i, Keli Keling ng ayeuna dis disebut ebut Indi India, a, Cempa ayeuna wewengkon antara Laos jeung Thailand. Ku hal éta, ieu carita téh saenyana multikultur lantaran ngalibetkeun ngalibe tkeun jalma ti rupa-rupa wewengkon atawa nagara anu adat jeung kabudaya kabudayaanana anana béda-béda.

Cutatan Carita Wawacan ka-2 Wawacan Babad Galuh Asal-Usul Ngaran Kawali Pangkur …

Nyai Ujung Sekarjingga, didangdanan beuteungna maké kawali, kawali, jiga nu reuneuh nyemplu, dicandak ka payunan, disandingkeun calikna deukeut ka ratu, kocap Ajar Patih datang, geus aya payuneun gusti. Lajéng Ajar téh haturan, jisim abdi ngahaturkeun pangabakti, éta rupina sakitu, lajéng Ratu mariksa, éta naon geuning kawas rupa daun, pék Ki Ajar téh haturan, reundeu asal ti nu ngirim. Lamun kitu mah petana, manéh Ajar méré seredan ka aing, Ratu beuki tambah bendu, manéh Ajar kawasa, cing seug taksir mangkéna ngajuru, ieu  pamajik  pama jikan an urang, ur ang, meda medall pamege pa megett ta istri i stri.. Ratu ngandika ka Ajar, ieu kasakit ku manéh kudu leungit, manéh anu nyieun kitu, Ajar henteu tarima, teu mupakat pada jalma nyieun kitu, wondéning wondé ning kudu walaras, éta sagala panyakit. Sugan baé katarima, sembah puji ka Pangéran sajati, miwah kangjeng  pararos  para rosul, ul, ngan éta Nu kawasa kawasa,, ngal ngaleung eungitke itkeun un kana sag sagalan alaning ing mahl mahluk, uk, nu aya di alam dunya, di lahir reujeung di batin.  Ajar tulu tuluyy ngawal ngawalonan onan,, nun sumuh sumuhun un per perkawi kawiss pari pariksa ksa Gust Gustii kuma kumaha ha kersana ratu, menggah taksiran abdi mah, ari babar mangké éta Nyai Ujung,  geus kant kantenan enan moal cidr cidra, a, putra p utrana na éta é ta lalak l alaki.i. Ratu gancang ngabebenda, Ajar manéh téh henteu sayakti, ayeuna kudu dihukum, sababna hatur dora, lain reuneuh enya sotéh éta nyemplu, meunang kami ngadandanan, dititah ngandung kawali.

16

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

Tuluy Ajar seuseurian, henteu pisan aya suker saeutik, kajeun teuing Ratu bendu, manéhna henteu susah, da geus tangtu éta kersana Yang Agung, moal beunang diowahan, budakna medal lalaki …

Sinom …

Cing ayeuna geura buka, ku kami sing katingali, barang brak dibarukaan, kawali henteu kapanggih, enggeus leungit tanpa lebih, kantun beuteung Ujung nyemplu, lajeng reuneuh sayaktosna, héran kabéh nu ningali, tambah-tambah ratu bendu sarta wirang. Éta kawali didupak, ku Ajar keur waktu tadi, saméméhna dibukaan, dibuka an, ku Ajar enggeus ditarik, ninggangna ka sisi cai, dina sakuloneun lembur, ngaranna téh Selapanjang, mana disebut Kawali, mana éta kitu tina caritana. Tuluy Ajar dibuburak, ku Ratu dititah balik, barang Ajar enggeus mulang, Ratu nimbalan ka Patih, éh Patih jeung paramantri, geuwat ku manéh sarusul,  Ajar téh geur geuraa paé paéhan, han, cac cacag ag mangk mangkaa bij bijilil peuj peujit, it, tulu tuluyy buda budall Patih reuj reujeung eung balad-balad.  Ajar kasu kasusul sul di jala jalan, n, dire direjeng jeng ku par paramant amantri, ri, dica dicacag cag dit ditarumb arumbaka akan, n, tap tapii teu mental sahiji, keris tumbak reujeung bedil, kabéh éta mararintul, taya nu néwek pisan, tuluy Ki Patih ngalahir, kersa Ratu Ajar kudu dipaéhan. Ditumbak kudu getihan, sarta kudu tijumpalik, éh kutan kitu kersana, sumangga baé Ki Patih, mana kitu enggeus jangji, da kitu kersana Ratu, tuluy  Ajar téh dit ditumbak umbak,, sarta sa rta bar barijil ijilan an geti g etih, h, tapi t api éta get getih ih téh t éh héran h érangg kacid k acida. a. (Tina Galuring Sastra, yasana Budi RT)

Pancén 4 Sangkan hidep leuwih mikapaham eusi cutatan carita wawacan, pék ku hidep téangan téangan kekecapan anu teu dipikaharti, dipikaharti, tuluy tuliskeun jeung hartina dina tabél ieu di handap! Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

17

Kecap .... .... .... ....

Wawacan Babad Panjalu Hartina .... .... .... ....

Pancén 5 Pék baca deui sing gemet sempalan “Wawacan Babad Galuh” di luhur, tuluy ku hidep jieun paraphrasena jadi ringkesan jiga wawacan Panji Wulung! Sanggeus diringkes, diskusikeun ringkesan caritana ngagunakeun basa hidep sorangan, tuluy bacakeun di hareupeun kelas. Bakal leuwih hadé hidep jeung babaturan sakelompok saméméh maca ringkesanana, ringkesan ana, hariringkeun hariring keun éta wawacan luyu jeung pupuh anu dikawasa ku hidep sabatur-batur. Pancén 6 1. Sanggeus hidep maca kalayan gemet sempalan “W “Wawacan awacan Babad Galuh”, pék diskusikeun unsur-unsur intrinsik saperti di handap ieu! UNSUR-UNSUR INTRINSIK KARYA SASTRA DINA “WAWACAN BABAD GALUH” Téma Palaku Galur Seing Amanat .... 2.

....

....

....

....

Siswa jeung kelompokna kudu nyieun komentar pondok jeung ruparupa nu kakandung dina carita “Wawacan Babad Galuh“, tuluy caritakeun di hareupeun kelas, ngeunaan: • Kapamingpinan • Toponimi • Moral carita

18

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

Pancén 7 Pék hidep néangan deui conto-conto wawacan nu séjénna. Hidep  bisa néa néangan ngan con conto-c to-cont ontoo wawacan tina inte internét rnét,, kor koran, an, maja majalah lah jeun jeungg média séjénna! No. 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Judul Wawacan .... .... .... .... .... ....

Pancén 8 1. Tuliskeun masing-ma masing-masing sing sapada pupuh Asmarand Asmarandana, ana, Kinanti, Sinom jeung Pangkur dina sempalan wawacan “Panji Wulung”  jeungg “Wawacan Baba  jeun Babad d Galuh Galuh”” tulu tuluyy itun itungg guru wila wilangan ngan jeun jeungg guru laguna! 2. Éta pupuh di luhur téh pék hariringkeun!

D. Latihan 1)

2)

Pék téangan deui kekecapan nu patali jeung istilah patempatan (geogra) katut hartina. Éta istilah patempatan téh sakumaha nu kaunggel dina salah sala h sahiji pada sempalan “Wawacan Panji Panji Wulung”: Turun gunung unggah gunung, nyorang lebak nyukang pasir, ngaliwat kana bubulak, sampalan badak jeung sapi, jauh cunduk anggang datang, sumping damping ka basisir. Ngalengkepan Kalimah Dina sempalan Wawacan Panji Wulung di luhur aya kalimah nu unina: Neuleu catang nu malang, gedé pisan tangtu moal kaindit, maksakeun manéh pék nangtung

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

19

Kecap neuleu (deuleu) mangrupa pagawéan mata, méh saharti jeung tingal, tingali, bireungeuh. Pagawéan mata séjénna aya: neuteup, mencrong, nempo, jeung noong. Pék eusian ku kecap anu merenah, kalimah ieu di handap ku salah sahiji kecap! neuteup, mencrong, nempo, noong

1. 2. 3. 4.

20

”Saha nu geus . . . jurig bungkeuleu bungkeuleukan?” kan?” Gawéna ngan . . . baé ka sémah téh kawasna baé asa-asa kawantu geus kolot. Barang kuring . . . tina jandéla, kacida ngarasa kagétna lantaran di jalan réa jalma ngagarimbung. Tadi di pasar Kosambi aya jalma . . . baé ka kuring, paromana haseum, duka naon maksudna mah.

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

A N    R    J  A

    A      G       N 

CARITA  PANTUN

        A        P

Sumber: wisatadanbudaya. blogspot.com

21

S

alah sahiji wanda karya sastra Sunda buhun nu kungsi populér di masarakat nyaéta carita pantun. Dina magelarkeunana pantun mah umumna sok dipirig maké kacapi. Ari jalma anu magelarkeun carita pantun ilaharna disebut tukang pantun atawa juru pantun. Kaumumanana juru pantun, lian ti geus kolot ogé lolobana anu teu ningal (lolong). Ieu kasenian (karya sastra) pantun téh dina taun 50-an ka ditu kungsi ngalaman jaya. Dina éta mangsa pantun téh kacida dipikaresep tur dibagéakeun pisan ku masarakat patani lantaran pantun téh raket patalina jeung tata kahirupan masarakat agraris (padésaan) anu butuh ku hiburan. Nu matak juru pantun mah kalungguhanana teu  bina ti juru pene penerang rang di masa masaraka rakatt nu kalu kalunggu ngguhan hanana ana méh satata jeung dalang (wayang golék) kiwari. Nya teu anéh juru pantun harita mah diperedih kudu boga pangabisa tina rupa-rupa kaparigelan jeung pangaweruh anu jembar. Ayeuna mah ieu kasenian pantun téh geus méh tumpur. Juru pantun loba nu geus pangsiun tina profésina, lantaran ayeuna mah geus langka anu nanggap. Sanajan kitu aya kénéh juru pantun anu ngeureuyeuh. Dina sataun sakali mah sok aya kénéh anu sok nanggap, utamana pikeun acara ngaruat imah, ngaruat lembur, atawa dina réngsé panén. Ieu di handap aya ringkesan carita pantun nu judulna Lutung Kasarung. Pék baca ku hidep sing gemet, tuluy lenyepan eusina! Ayeuna mah ieu kasenian pantun téh geus méh tumpur. Juru Pantun loba nu geus pangsiun tina profésina, lantaran ayeuna mah geus langka anu nanggap. Sanajan kitu aya kénéh juru pantun anu ngeureuyeuh. Dina sataun sakali mah sok aya kénéh anu sok nanggap, utamana pikeun acara ngaruat imah, ngaruat lembur, atawa dina réngsé panén.

22

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

Ieu di handap aya conto carita pantun nu judulna Lutung Kasarung. Pék baca ku hidep sing gemet, tuluy lenyepan eusina!

A. Maca Carita Pantun Lutung Kasarung

Sunan Ambu di Kahyangan boga anak lalaki, kasép taya papadana, ngaranna Guru Minda. Hiji peuting Guru Minda ngimpi boga bébéné (kabogoh) nu sarupa jeung Sunan Ambu. Nepi kahiji waktu Guru Minda malingmaling neuteup Sunan Ambu. Sunan Ambu nyahoeun. Antukna Guru Minda dititah turun ka Buana Pancateng Pancatengah ah pikeun néangan pijodoeunana anu sarupa jeung Sunan Ambu. Tapi Tapi saméméhna kudu k udu salin rupa heula jadi lutung, lutun g, sarta dingaranan Lutung Kasarung. Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

23

Sanggeus dibéré pituduh pijalaneunana, Guru Minda nu geus jadi lutung, turun ka Buana Pancatengah. Gubragna di Nagara Pasi Pasirbatang rbatang Anu Girang. Anu ngaheuyeuk dayeuh di Pasirbatang Anu Girang harita nya éta Mas Prabu Ageung Tapa. Praméswarina Nitisuari. Boga anak tujuh awéwé wungkul, ngarana: Purbararang, Purbaéndah, Purbadéwata, Purbakancana, Purbamanik, Purbaleuwih jeung nu bungsu Purbasari, anu panggeulisna. Ku lantaran geus kolot, Prabu Ageung Tapa ngarasa geus meujeuhna ngécagkeun kalungguhan sarta diteruskeun ku salah saurang anakna. Terus baé Prabu Ageung Tapa téh ngumpulkeun anak-anakna, pikeun nyérénkeun kalungguhanana. Anu kapilih pikeun gaganti anjeunna téh nya éta Purbasari, anakna anu  bungsu.  bung su. Purb Purbarar ararang ang sala salaku ku anak pang pangged gedéna éna nga ngarasa rasa kaléngkahan ku nu jadi adi. Manéhna ngarasa tugenah. Basa Prabu Ageung Tapa katut permaisurina geus ninggalkeun nagara, Purbararang ngayakeun rupa-rupa réka-perdayaa pikeun ngarebut kalungguhan ti Purbasari. réka-perday Ari alesanana manéhna ngarasa leuwih boga hak jadi ratu ti batan Purbasari, lantaran manéhna anak panggedéna (cikal). Ku réka perdaya Purbararang téa, nya ahirna Purbasari disingkurkeun ti nagara, dititah nyingkur di Gunung Cupu. Di leuweung hara-haraeun, anu jauh ka ditu ka dieu. Tempatna di saung hateup injuk sajalon, handapna palupuh sabébék. Sarta saméméhna diboréhan kéler nahun, papakéanana diganti ku nu rarombéng. Dina hiji poé, Purbararang nitah ngala lutung ka Aki Panyumpit. Kudu meunang, lamun teu meunang Aki Panyumpit baris ditugel jangga. Aki Panyumpit moro lutung ka leuweung. Ngan aya nu anéh, basa moro ti isuk-isuk nepi ka soré bet teu meunang lutung hiji-hiji acan. Tong boroning meunang, manggihan ogé heunteu. Padahal biasana mah lutung téh loba tinggurayang. Aki

24

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

Panyumpit kacida pisan bingungna. Keur kitu, bet ujug-ujug aya lutung hiji keur tinggurayang dina tangkal. Aki Panyumpit reuwas pacampur jeung atoh lantaran mun meunang éta lutung moal tulus ditugel janggana (diteuteuk  beuheung  beuh eungna) na) téa téa.. Bari jeun jeungg nga ngadégd dégdég, ég, ku Aki Panyumpit disumpitan, tapi teu daék waé beunang, sabab lutung téh bet  bisa nyingcet nyin gcet jeung jeun g ngelok jiga manusa. man usa. Aki Panyumpit mungguh kagét manggihan lutung nu tapis nyingkahan paser. Leuwih kagét deui sanggeus ngadéngé lutung téh bisa gomong. Tétéla éta téh Lutung Kasarung téa. Lutung Kasarung ménta dibawa ku Aki Panyumpit sarta dipasrahkeun ka Purbararang di karaton. Caritana Lutung Kasarung téh geus aya di karaton. Basa rék dipeuncit kacida linghasna, lulumpatan ngaruksak  barang-b  bara ng-baran arangg nu aya di kar karaton aton.. Ant Antukna ukna Purba Purbarara rarang ng nitah Léngsér sangkan mawa lutung ka Gunung Cupu pikeun maturan Purbasari. Cocoba jeung dodoja ka Purbasari ku réka perdaya Purbararang kacida loba jeung héséna. Mimiti Purbasari dititah ngabendung Leuwi Sipatahunan dina waktu sapeuting, Purbasari bisa ngalaksanakeun panitah Purbararang. Purbararan g. Terus Terus Purbasari diajak paalus-alus ngahuma. ngah uma. Purbasari dititah ngahuma di tanah anggar sarta ngan dibéré pakarang kujang buntung. Tapi hasilna huma Purbasari leuwih alus batan huma Purbararang. Purbararang henteu sugema ku ngadoja sakitu. Purbasari tuluy diajak paalus-alus ninun. Tétéla deui  baé, hasi hasilna lna leuwi leuwihh alus beun beunang ang Purb Purbasar asari.i. Terus diaj diajak ak pageulis-geulis. Purbasari angger anu meunang. Ahirna Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

25

nya diajak pakasép-kasép kabogoh. Lebah dieu Purbasari  bingung,  bing ung, sabab kabogoh kabog oh Purbararang Purbarar ang téh sina sinatria tria gandang ganda ng anu jenenganana Indrajaya. Ari kabogoh Purbasari apan lutung. Ku sabab dianggap éléh téa, nya Purbasari kudu nandangkeun hukuman. Salian ti kudu masrahkeun karaton téh, kudu ditugel jangga deuih. Tapi barang Purbasari rék ditugel pisan, torojol aya satria gagah, leuwih kasép  jeungg gan  jeun gandang dang ti bata batann Indrajaya, nyampeurkeun sarta ngaku kabogoh Purbasari. Éta satria téh taya lian ti Lutung Kasarung anu geus salin rupa deui jadi Guru Minda. Nénjo kaayaan kitu, Indrajaya panas. Terus narajang Guru Minda, der gelut. Indrajaya éléh jajaten ku éta satria gagah téa.   Ahirna Purbasari jeneng jadi raja di nagara Pasir Batang Anu Girang, dibarengan ku salakina. Ari dulur-dulurna dijadikeun pembantu-pembantuna. Iwal Purbaleuwih (pangais bungsu) anu sok nulungan Purbasari upama keur dikakaya ku dulur-dulurna nu séjén. (Tina Galuring Galuring Sastra, karya Budi R.T.)

26

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

Pancén 1 Sanggeus hidep réngsé maca jeung nengetan téks ringkesan carita pantun “Lutung Kasarung” di luhur, pék jawab pertanyaan ieu di handap! 1. Nurutkeun panitén hidep, paragraf mana nu nuduhkeun bagian bag ian bubuka carita di luhur? Tuliskeun kalimah awalna! 2. Paragraf anu mana nu nuduhkeun galur carita mimiti ngalalakon? Tuliskeun kalimah awalna! 3. Paragra Paragraff anu mana nu nuduhkeun bagian pamungkas dina carita di luhur? Tuliskeun kalimah awalna! 4. Niténan pertanyaan nomer 1-3, bisa dicindekkeun yén struktur carita di luhur kabagi jadi sabaraha  bagian?  bag ian? Tulisk uliskeun eun hiji hiji-hij -hijina! ina! 5. Naon eusi paragraf kahiji jeung kadua? Jéntrékeun sing pertéla!

B. Medar Carita Pantun Sanggeus hidep réngsé niténan tur ngajawab pertanyaan-pertanyaan di luhur, sangkan pangawé ruh hidep ngajembaran sarta hidep mampuh nyangkem matéri pangajaran carita pantun, prak baca pedaran di handap ieu! Carita pantun atawa lalakon pantun nyaéta carita rékaan anu dilalakonkeun ku juru pantun dina pagelaran ruatan (ritual) anu disebut mantun. Mantun biasa dipirig ku kacapi sarta biasana dihaleuangkeun. Carita pantun  biasana  bias ana dipa dipagela gelarkeu rkeunn sap sapeuti euting ng jepu jeputt nepi ka tutu tutugg téh dimimitian ti bada isa. Ukuran carita pantun umumna paranjang. Malah aya lalakon nu kakara tamat ku tilu peuting, saperti lalakon Badak Pamalang. Dumasar kana médiana, carita pantun gelar dina lisan, sarta ngandung hal-hal anu méré kesan pamohalan. Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

27

  Carita pantun téh kaasup sastra lisan. Turun tumurunna jeung sumebarna tatalépa ku cara lisan. Munasabah upama dina kamekaranana timbul sababaraha versi. Aya pantun Bogor, aya pantun Priangan, jeung pantun Baduy. Upama nilik kana eusina, carita pantun téh umumna ngabogaan pola nu sarua, nyaéta ngalalakonkeun lalampahann raja-raja atawa satria teureuh Prabu Siliwangi, lalampaha Raja Pajajaran, anu keur ngalegaan nagara anyar, atawa néangan pijodoeun. Ari pola jalan carita pantun umumna téh kieu: Satria ngalalana, upamana baé lantaran néangan putri pipraméswarieun. pipramésw arieun. Sapanjang ngalalana, loba kajadian anu karandapan, saperti peperangan jeung musuh. Ahirna satria Pajajaran téh unggul perangna, tuluy ngadahup ka putri, sarta ngadeg raja. Nilik kana alur caritana, aya dua golongan, nyaéta galur leunjeuran jeung galur simpay. Galur leunjeuran nyaéta galur carita nu ngaleunjeur, lempeng. Kapanggihna tina niténan ruruntuyan kajadian dina unggal épisodeuna. Dina pungkasan caritana, anu ngalalakon téh henteu kacatur mulang deui ka nagara asalna. Sabada ngéléhkeun sababaraha nagara téh tuluy tumetep ngaheuyeuk nagara patalukan nu pangahirna. Dina galur simpay, palaku utama téh ahirna bisa mulang deui ka nagara asalna sanggeus ngalalana meunang rupa-rupa dodoja, cocoba, sarta pribadina beuki punjul. Lalakon pantun nu kaasup golongan galur simpay téh henteu réa. Contona: pantun Ciung Wanara, Lutung Kasarung, jeung Mundinglaya di Kusumah. Lalakon pantun anu leunjeuran caritana galur simpay téh, umurna leuwih kahot (batan anu caritana galur leunjeuran) Upama nilik kana wangunna, carita pantun téh mangrupa wangun ugeran (puisi). Di jerona diwangun

28

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

ku sababaraha bagian; aya bagian rajah, bagian déskripsi,  bagian  bagi an narasi, nar asi, dialo d ialogg jeung mono m onolog log jeung je ung rajah raj ah panutup/ pan utup/ pamunah.

1.

Rajah

Bagian rajah téh biasana sok ditembangkeun ku juru pantun saméméh mangkat carita. Eusi rajah mangrupa sanduk-sanduk ka karuhun lantaran rék ngamimitian mantun. Sanduk-sanduk téh hartina ménta idin, ménta pangraksa jeung pangriksa ti nu ngageugeuh éta lembur sangkan saralamet. saralamet. Ménta kasalamétan téh lain keur nu dipangmantunkeun baé tapi kaasup nu mantun jeung nu lalajo éta pantun. Nilik eusina, rajah téh lain mangrupa bagian tina carita. Tapi sanajan kitu, mangrupa bagian penting dina pantun. Rajah mangrupa salah sahiji ciri utama anu ngabédakeun carita pantun jeung seni (sastra) séjénna. Nu matak pantes upama aya nu nyarita, lain carita pantun upama euweuh rajahan. Rajah téh salilana aya di bagian awal carita pantun. Aya nu panjang panjang,, aya nu pondok deuih. Panjang-pondokna Panjang-pondok na rajah jeung béda-bédana rajah henteu gumantung kana carita nu dilalakonkeunana, tapi leuwih gumantung ka juru pantunna. Sanajan caritana béda, upama dilalakonkeun ku juru pantun anu sarua, bisa jadi rajahna ogé henteu  béda..  béda Conto rajah pamuka dina carita pantun Lutung Kasarung: Bul kukus mendung ka manggung, ka manggung neda papayung, ka déwata neda suka, ka pohaci neda suci, kuring rék diajar ngidung, nya ngidung carita pantun, ngahudang carita wayang, nyilokakeun nyukcruk laku, Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

29

 

nyukcruk laku nu bahayu, mapay lampah nu baheula, lulurung tujuh ngabandung, kadalapan keur disorang, bisina nerus narutus, bisina narajang alas, da puguh galuring tutur, ngembat papatan carita, ti mendi papisinieun, ti mana pacaritaeun, teuteureuh ti kahiyangan, ditandéan cupu manik, cupu manik astagina, dituruban ku mandepun, diteundeun di jalan gedé, ditunda ku nu ngaliwat, ku nu weruh di semuna, ku nu terang bujaksana, ku nu rancagé di angen, dibuka patinghaleuang, nu ménta dilalak dilalakonkeun, onkeun, cag! teundeun di handeuleum sieum, tunda di hanjuang siang, paranti nyokot ninggalkeun ninggalkeun.. (Dicutat tina Panca Warna IIA)

2.

Narasi

Bagian narasi atawa nyaritakeun, ditepikeun dina mangsa juru pantun nyambungkeun hiji kajadian kana kajadian saterusna. Béda jeung rajah katut kajadian déskripsi (papantunan), lebah bagian narasi mah henteu ditembangkeun. Tapi sanajan kitu angger baé dipirig ku kacapi najan ukur digalantangkeun baé ogé. Conto narasi dina carita pantun Lutung Kasarung :

30

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

Caturkeun ratu di manggung, carita di kahyangan. Guru Minda kahyangan, anak déwata cikalna, titisan titis an Guru Hyang Tunggal, seuweu batara di langit, ngabujangga di  paradéwat  par adéwata, a, kasép ka sép taya t aya papada pa padana, na, keur k eur meujeuh me ujeuhkeun keun tegu teguhh cangcut. Tuluy ngimpi kagungan bébéné, sarupa jeung Sunan  Ambu; ngal ngalingl ingling ing ngad ngadeule euleuu mali maling. ng. Engge Enggeus us ngang nganggo go raksukan, salin jenengan kana Lutung Kasarung; kasarung ku sadulur, kasimpang ku barayana. Cedok nyembah, indit ngusap birit, angkat ngusap sinjang, bisi kawiwirangan keur ngawula

3.

Déskripsi

Bagian déskripsi nyaéta bagian anu ngagambarkeun tingkah paripolah tokoh carita dina hiji kajadian, saperti putri dangdan, léngsér lumpat, satria perang, satria ngapung, hayam diadu jeung sajabana. Salian ti éta,  bagian  bagi an dés déskrip kripsi si téh ngag ngagamba ambarkeu rkeunn ogé pan pangras grasaa haté saperti sedih, ngangres, ngenes, ambek, hareneg, jeung sajabana; sarta ngagambarkeun kaayaan. Bagian déskripsi sok dihaleuangkeun ku juru pantun, nu matak sok disebut ogé papantunan. Kaasup bagian nu pikaresepeun, lantaran umumna juru pantun ngagunakeun gaya basa babandingan anu lucu tur karikatural pikeun ngagambarkeun kajadian atawa kaayaanana. Conto déskripsi dina pantun Lutung Kasarung, ngagambarkeun kaayaan Purbasari sanggeus diboréhan kéler nahun ku Purbararang: Ludak-lédok diboréhan, lain teu wuni boboréh, dipulasan kéler nahun, nu geulis ngadadak goréng, hideung batan wadah teuleum, Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

31

bangbang awak batan gagak, ngan sorotna henteu leungit, sasemu kénéh jeung Ambu,  pakéan  pak éan jiga kira kiramay, may, karémbong saburubutan saburubutan,, salindang sariga rambang, dibahan boboko buntung, bawaeun linggih di gunung. Deskripsi anu ngagambarkeun satria dangdan: Toroptopan téréptépan, sacokot-cokotna meunang, sabeulit mahi sagolék pangkék, sacangkreud pageuh, nyigihkeun calana panji, sabuk dantun tali anyar, keris buat mantalan sari,  gogodon  gog odongna gna si jula julang ng anom, a nom, disorén tungtungna baé, kékéwér dicindé kembang,  panjangna  panj angna sade sadeupa upa mide mideur, ur, susumping kembang jayanti

4.

Dialog

Bagian dialog atawa paguneman nyaéta paguneman antara parapalakuna. Sakumaha umumna dina karya sastra lianna, dialog téh di antarana pikeun ngagambarkeun watek atawa karakter palaku, ngalancarkeun jalan carita, sarta nepikeun gagasan-gagasan. Contona: • Pagun Paguneman eman antara Purbararang jeung Purbasari dina pantun Lutung Kasarung: “Adi, sia hayang hirup ta henteu?” “Tétéh, teu kangkat, teu ngalangkungan mapalang. Mana hirup ku Gustina, mana mawas ku Sang Widi, waluya ti kawasana, teu beunang dipaké kahayang kaembung; ing halé kari kumaha pangersakeun jeneng Si Tétéh”

32

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

“Lamun sia hayang awét hirup, di ditu pienggoneun piengg oneun sia, di Gunung Cupu Mandala Ayu, mandala kasawitan di hulu dayeuh.”

•

Paguneman Pagun eman Purbararang jeung Léngsér “ Aéh, Mama Léngsér, bagéa teuing, iraha dongkap?” Témbalna Mama Léngsér “ Jagong carang, Ratu Emas!” “Jadi Mama Léngsér téh kakara hol? Atuh sukur, Mama Léngsér boa tos noong heula?” “Aduh Ratu Emas, ulah tadah-tuduh kanu puguh, ulah ngangaranan ka nu enya, palias teuing lamun teu tas noong” “ Nya sukur Mama Léngsér, lamun teu tas noong mah. Tapi lamun tas noong, ulah pupulih ka batur, ulah cacarita ka tatangga, ari uar-uar mah kajeun”

5.

Monolog

Monolog téh nyarita sorangan atawa nyarita dina jero haté. Contona monolog Lutung Kasarung dina pantun Lutung Kasarung. “Karunya teuing ku Aki Panyumpit, gila ku ruksak, dideuleu  pakuwon,  paku won, jeg lain la in enggon enggo n jalma. Rék Ré k neneda ka Sunan Sun an Ambu, ka Ambu neda pituduh, ka Rama neda papatah, muga tulus nya pangjurung, muga laksana pangjiad; rék misalin Aki Panyumpit, Panyumpit, peuting ieu” (Tina Galuring Sastra, karya Budi RT)

6.

Rajah Panutup Puun Sapuuuun Hyang Prabu Wastu Wastu Pangampura anu diseja Boh bisi langkung nya saur Boh bisi bahé nya carék Kami ngan darma mitutur Lalakon dilalakonkeun

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

33

Puun Sapuuuun Hyang Suwargi Sang Lumahing Nusa Larang Sing langgeng di kasucian Lumanggeng di Kahyangan Ngahiji jeung Maha Suci Nya Hyang Séda Niskala Puuuun Sapuuuuuuuuuuuuun. hp://qwastu.blogspot.com/

Pancén 2 Sanggeus maca pedaran di luhur, prak jawab pananya di handap ieu! 1. Naon ari carita pantun? 2. Kumaha struktur carita pantun? 3. Naon fungsi rajah? 4. Tuliskeun deui conto rajah pamuka? 5. Tuliskeun deui conto rajah panutup (rajah pamunah) 6. Naon anu disebut papantunan? Jéntrékeun ku hidep!

C. Nganalisis Unsur-Unsur Intrisik Karya Sastra dina Carita Pantun Pék ilo ringkesan carita pantun ieu di handap!

Carita Pantun “Ciung “C iung Wanara” Ciung Wanara Wanara téh saenyana putra put ra raja Galuh Pakuan. Ngan ti leuleutik dirorok ku Aki Balangantrang jeung Nini Balangantrang. Ciung Wanara téh teu apaleun yén anjeunna putra putra raja. Disangkana Disangkana indung-bapana indung-bapana téh Nini  jeungg Aki Bala  jeun Balangan ngantran trangg wé. wé .

34

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

Ngan dasar aya terah sanajan dididik ku nini-nini jeung aki-aki bari di kampung,  béda pas pasipat ipatanan ananaa jeun jeungg baru barudak dak-bar -barudak udak kampung séjénna. Leutik kénéh gé geus ngawasa rupa-rupa élmu nu biasana mah nu karitu téh dicekel ku jalma déwasa. Ari karesep Ciung Wanara harita ngukut jeung ngadu hayam. Nu matak  barang  bara ng ngad ngadéngé éngé béja cena cenahh raja Gali Galihh Pakuann gé kasenengna kana ngadu hayam. Pakua Cita-cita Ciung Wanara hayang ngéléhkeun hayam kagungan raja. Ceuk pikiranana hadé goréngna hayam mah gumantung kana turunan jeung pamiaraan. Sanajan hayam raja, ari goréng turunan atawa pamiaraan mah moal bisa ngéléhkeun ka hayam manéhna. Dina hiji waktu Ciung Wanara nyarita ka Nini jeung Aki Balangantrang yén manéhna manéhna rék indit ka nagara nagara Galih Galih Pa¬kuan Pa¬kuan.. Komo Komo wé nini-nini jeung aki-aki téh barang mimiti ngadéngé caritaan Ciung Wanara kitu, rareuwaseun pisan. Tapi teu aya alesan keur nyarék. Komo mun seug nilik jalugjugna jalug jugna awak Ciung Wanara nu geus rék nincak déwasa, pantes mun hayang indit pikeun nyiar luang pangalaman ka dayeuh téh. Leuwih ti kitu, Aki jeung Nini Balangantrang nu apaleun pisan, saha ari Ciung Wanara téh, dina pikirna ieu lalaki lalanang jagat téh tangtu baris ngukir sajarah. Kacaritakeun dina waktu nu geus ditangtukeun jung baé Ciung Wanara téh indit ind it kadua hayam jago. jago . Waktu Waktu nyorang nyoran g lembur-lembur matak mat ak guyur, sabab ceuk mojang-mojang kakaraeun teuing nempo satria kasép ngalémpéréng konéng ngaliwat, hanjakal ngan saliwat. Para pamuda gé garogedeg garoged eg ceuk ieu saha ceuk itu saha. Waktu aya nu ngabéjaan yén yé n éta téh anak Nini jeung Aki Bala¬ngantrang kalah beuki kacida garogedegna. Keur meujeuhna panas poé mentrang-mentring Ciung Wanara nepi ka luareun lawang sakéténg nyaéta lawang paranti asup ka jero dayeuh. Di dinya anjeunna ngareureuhkeun capé heula di handapeun tangkal kai. Karinget ngucur ti sakuliah badanna, ni’mateun pisan katebak ku angin ngahiliwir. Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

35

Bari diuk manéhna nempo lawang sakéténg dijaga ku jelema duaan  jarangk  jara ngkung ung ged gedéé bari mara marawa wa tumb tumbak ak jeun jeungg nyor nyorén én goba gobang. ng. Ceuk pikiranana kumaha bisana asup ari dijaga kitu mah, mangkaning teu  boga duit duit.. Sabab Sa bab saku sakurr nu asup ka dinya kudu mayar mayar.. Ngan kabeneran nu jaraga téh sok luas-léos. Sabot bongoh kitu sup Ciung Wanara asup. Barang geus di jero dayeuh, jelema-jelema karagéteun, nempo pamuda nu sakitu kasépna. Harita Ciung Wanara aya nu ngaku ku hiji randa beunghar. Waktu ditanya ngaran jeung lembur, Ciung Wanara ngajawab terus terang. “Ari Ujang ka dieu téh rék naon?” Nyi Randa nanya deui. “Hoyong ngadu hayam sareng kagungan Kangjeng Raja!” jawabna tenang. ”Is na ari Ujang, asa lalawora teuing! Boga naon kitu keur tumpangna?” “Aya wé.” “Ayeuna mah tong waka jeung nu raja, jeung nu bibi wé heulaanan! Da bibi gé boga hayam adu mah!” “Mangga, ngan upami sareng nu bibi mah moal tumpangan.” Kacaritakeun geprak wé hayam Ciung Wanara diadukeun jeung hayam Nyi Randa beunghar. Da ngan sakali ngabintih hayam Nyi Randa ngagolér. Jelema-jelema nu nyaraksian ramé surak. Aya ogé nu ngomong, “Héran déwék mah euy! Hayam turundul kitu maké meunang!” Isukna Ciung Wanara kaluar ti tempat panyiru-rukanana nyaéta imah Nyi Randa téa. Waktu ulin ka alun-alun lar patih Purawesi jeung Puragading bébénténg nagara Galih Pakuan angkat sareng. Jaman harita téa upama aya pangagung angkat, jelema-jelema nu nempo téh kudu brek caringogo bari tungkul. Upama teu kitu dianggap teu sopan, pasti bakal meunang hukuman. Sanajan teu nyaho gé nu duaan éta patih, nilik dedeg-pangadegna, saha nu teu sieun. Geus puguh awakna jarangkung gedé, kumis baplang  jeungg godé  jeun godégan, gan, maké iket bara barangba ngbang ng semp semplak lak nepi ka buuk buukna na sak sakitu itu panjangna papuket kabeungkeut iket. Awakna teu maké baju nepi ka atra  bulu kélékn ké léknaa jabrig, jabr ig, dadan da danaa buluan. bulua n. Ka handap han dap maké ma ké calana cala na sontog son tog maké ma ké  beubeur  beub eur sag sagedé edé tamp tampah, ah, Duan Duanana ana pada nyo nyorén rén goba gobang ng nga ngangsa ngsarr ampi ampirr

36

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

antel kana taneuh. Upama ngarérét ka nu ngahormat, burileng panonna nu sagedé jéngkol téh hirup kawas rék kék waé ngerewes.   Ari Ciung Wanara aya nu ngabéjaan yén éta téh patih, ngadon solongkrong nyampeurkeun. Duka kituna téh pédah didikan Aki jeung Nini Balangantrang nu ngajarkeun hakékat jelema mah taya bédana da sarua damelan Nu Maha Kawasa. Malah dina basa gé ka ieu-ieu sarua taya adab taya kasar. Atawa pangna wani nyampeurkeun patih téh perbawa sipatna nu teuneung. Tapi nu pasti mah berekah didikan jeung sipat! Waktu Ciung Wanara nyampeurkeun ka patih mah papakéanana lain nu biasa, tapi diganti ku nu goréng. Malah teu maké baju-baju acan,  beuteung  beut eungna na nga ngahaja haja dibu dibucitr citreukeuk-buci bucitreu treukke kkeun, un, beun beungeut geutna na camé camérong rong diko-toran leutak. Barang solongkrong ka patih, nu disampeurkeun nanya sorana mani tarik semu peura, “Rék naon sia budak buncir nyampeurkeun nyampeurkeun ka kami?” Ceuk Ciung Wanara bolostrong bari teu kireum-kireum, “Hayang ngadu hayam jeung nu Kangjeng Patih!” “Hah siah wawanianan! Boga hayam ha yam turundul kitu wani ngadu jeung nu aing! Sakali ngabintih ngabint ih gé hayam sia paéh!” Patih Patih Purawesi sasauranana sasauranan a kitu bari bendu sabab asa dihina ku budak buncir. “Nyobaan wé!” ceuk budak buncir téh. “Heug! Tapi naon tumpangna?” saur Patih Pura-gading. “Teu “T eu boga da kami mah tara tumpangan!” cék budak buncir. “Aéh-aéh siah!” saur Patih Purawesi, “Kieu wé atuh! at uh! Lamun hayam h ayam sia éléh, sia ku kami digebug sapuluh kali Ku gegendir ieu! Wani henteu?” “Wani! Ngan upama hayam patih nu éléh naon tumpangna?” “Moal éléh hayam kami mah!” “Enya upama ieu mah,” ceuk budak buncir deui. “Manéh ku kami dibéré duit sarajut!” saur Patih Purawesi. Geus nyieun perjangjian kitu mah Patih Purawesi jeung Patih Puragading nimbalan ponggawa nyandak hayam kagunganana nu pangsaéna. Budak buncir diajak ka pakalangan paranti ngadu hayam. Di dinya nu lalajo geus pinuh. Jelema sakitu lobana teu aya saurang gé nu mangmeunangkeun ka hayam budak buncir. Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

37

Hayam Patih Purawesi tuluy diasupkeun ka pakalangan. pakala ngan. Barang sup ger nu lalajo surak. Hayam téh jangkung gedé buluna hérang pertanda asak piara, jawérna sumpel, buntutna lempay, siihna seukeut panjangna kira-kira satunjuk. Barang jrut ka pakalangan, belegender kokoréh tuluy kongkorongok. Ningali hayam lagana kitu, Patih Purawesi imut. “Sok, Buncir asupkeun hayam manéh!” Hayam turundul téh ku budak buncir ditiup sirahna geus kitu dialungkeun ka pakalangan. Barang sup, séak diudag ku hayam Patih Purawesi. Si Turundul nyingcet, jol di tukangeun Si Jelug, kecok sirah hayam Patih Purawesi téh dipacok, jebét dibintih. Teu ngadua-kalian, hayam patih Purawesi ngagolér teu hudang deui. Ger nu lalajo surak éak-éakan. Patih Purawesi barengep lain pédah aya nu neunggeul neunggeul tapi bakat ku éra ku nu lalajo. Sabab hayam kagunganana kagunganana tacan aya nu ngéléhkeun, sumawonna nepi ka ngagolér kawas harita mah. Ongkoh jaman harita mah ajén jelema téh ditangtukeun ku hayam aduna. Upama hayam aduna kuat teu aya nu ngéléhkeun, ajén nu bogana ningkat upama hayamna éléh, ajén nu bogana turun. Budak buncir téh nyokot hayamna ti pakalangan, tuluy diusapan. Nu lalajo ngarogrog nempo hayam budak buncir. Ku saréréa pada nyidikkeun teu aya tanda-tanda hayam alus. Nu matak sakur nu lalajo pada hookeun. “Sok ayeuna mah jeung nu aing!” saur Patih Puragading. “Sok asupkeun heula hayam maneh, Buncir!” Saperti tadi budak buncir téh méméh ngasupkeun hayamna ditiup heula huluna, Sanggeus hayam turundul aya di pakalangan, hayam Patih Puragading diasupkeun. Barang sup sebrut hayam jelug nu Patih Puragading ngudag n gudag Si Turundul. Tapi Tapi nu diudag rikat rika t luncat ka luhur nepi nep i ka nu ngudag téh kaselebrungan. kaselebrunga n. Si Turundul Turundul geus taki-taki taki-tak i di tukangeun Si Jelug. Barang Si Jelug malik, sebrut deui ngudag. Si Turundul nu geus taki-taki mapang hulu Si Jelug ku pangbintih satakerna. Jepet golépak hayam Patih Pura gading ngagolér. Ger deui nu lalajo surak. Patih Puragading baketut ambek nyedek tanaga midek.

38

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

Sanggeus dua hayam patih ngagolér, budak buncir ngadeukeutan patih rék nagih jangji, Patih Purawesi jeung Puragading kalah ambek, geus puguh hayam nu dipikameumeutna éléh, ayeuna aya nu nagih. Ku sabab kitu budak buncir téh dirawél tadina rék digebug. Ngan budak buncir nu taya lian Ciung Wanara Wanara bisa cungcat-cingcet nepi ka teu katéwak. Sakitu dikepung ku dua patih dibantuan ku para ponggawa karaton teu beunang. Ber pada ngudag, Ciung Wanara geus teu aya, nyumput ngadedempés. Puguh wé dua patih téh ambek murang-maring. Majar  jelema  jele ma sakit s akitu u lobana lo bana éléh ku budak b udak bunc buncir ir saura s aurang. ng. Kacaritakeun béja yén aya budak buncir boga hayam adu sakitu meunanganana geus dugi ka Kangjeng Raja Galih Pakuan. Anjeunna enggal nimbalan para ponggawa milarian budak buncir téa. Nu milarian geus ber ka ditu ber ka dieu tapi nu dipilarian teu kapendak, teu aya raratan-raratanana acan. Kabeneran ku kapinteran Léngsér budak buncir téh kapanggih. Ngan waktu diajak ka karaton ngadeuheus ka Kangjeng Raja, budak buncir téh mugen, embungeun. Ari alesanana sieun ku patih. Budak buncir téh nya nyarita terus terang katugenahna ku patih. Nu jangji rék méré duit sarajut kalah rék nyiksa. Patih nu modél kitu cenah kudu meunang hukuman. Léngsér nyanggupan rék méréskeun masalah éta asal budak buncir daék milu ka karaton. Kacaritakeun sanggeus Léngsér jangji mah, budak  buncir  bunc ir téh t éh daéke d aékeun un milu. m ilu. Barang nepi ka karaton patih keur araya di dinya. Nempo budak  buncir  bunc ir pan panonna onna burul burulangang-buril burileng eng tap tapii teu bisa kuku kukumaha maha da sieu sieuneun neun ku raja. Budak buncir mah nempo patih kitu téh tenang wé siga teu aya kakeueung. Saparantos diparios ku raja, énggalna budak buncir terus terang hayang ngadukeun hayamna hayamna jeung kagungan raja, nu geus sohor ka manamana teu acan aya nu ngéléhkeun. Waktu diparios naon tumpangna, tumpangn a, waler  bu¬dak  bu¬d ak bunc buncir, ir, pat pati-hur i-hurip ip raga sare sareng ng bad badan. an. Dawu Dawuhan han raj rajaa ti t i kami k ami mah cenah tumpanganana nagara sabeulah. Isukna jelema-jelema geus pinuh di tempat pangaduan hayam rék lalajo. Hayam raja mah datangna ka dinya gé pada ngagotong jeung kurungna. Ti barang datang disada kakak-kokok jeung pucak-pacok. Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

39

Atuh si Budak Buncir geus datang cingogo bari ngusapan hayamna Si Turundul. Barang geus ninggang kana waktuna dua hayam geus pasang sanghareup-sanghareup. sanghareup-sanghare up. Hayam raja nu jangkung leuwih ti hayam patih, dongko bari muridingkeu muridingkeunn bulu beuheungna, panonna gular-giler sieun kapiheulaan kabintih. Kecok Si Turundul sirahna dipacok, jebét dibintih. Ger nu lalajo ramé surak kabéh ngabobotohan hayam raja. Ngan dibintih sakitu tarikna Si Turundul teu régrog-régrog. Manéhna gulak-gilek ngamaénkeun huluna bisi kabeunangan deui. Kangjeng Raja Galih Pakuan imut ngagelenyu ningali hayam aduanana nu sakitu ageungna, ngalawan hayam turundul, eukeur mah leutik kawas kurang parab deuih, Tapi waktu Kangjeng Raja imut kitu, teu kanyahoan kecok hayam kagungan raja dipacok jawérna, jebét dibintih. Kawas lawan-lawan Si Turundul Turundul nu ti heula, teu t eu kudu ngadua kalian k alian dibintih, sakali gé cukup. Barang jebét golépak ngagolér. Kangjeng Raja ngarénjag reuwas teu aya papadana, Patih Purawesi  jeungg Puragad  jeun Pura gading ing tadina ta dina rék r ék ngaron ng arontok tok budak bu dak bunci b uncir, r, ngan nga n énggal éngg al dihuit dih uit ku raja. “Héy Patih! Teu Teu meunang kitu! Geus Ge us puguh hayam urang nu éléh, rék r ék naon deui! Kaula moal jalir jangji rék masrahkeun karajaan satengahna. Geus adat nu sok ngadu ngan meunang jeung éléh. Malah loba nu béak kakayaanana ku ngadu!” Barang ngadangu kasauran raja kitu, patih cicing teu ngomong sakemék Harita kénéh karajaan Galih Pa¬kuan beulah kulon dipasrahkeun ka budak buncir. Beulah wétan mah geus dicepeng ku putrana Hariang Banga. Dina hiji kasempetan kauninga ku raja yén budak buncir téh taya lian ti Ciung Wanara Wanara putrana ku anjeun, nu dirorok ti oorok ku Aki jeung Nini Balangantrang. Ku sabab kitu saur raja ka Ciung Wanara, “Sukur hidep geus jadi budak prihatin. Jeung hidep boga karajaan lain warisan, tapi hasil usaha sorangan. Muga-muga waé bisa ngajalankeun pamaréntahan, ari Ama mah ti wangkid ieu rék ngabagawan.” Diropéa tina buku ”Jaka Gurumaya Ngaburak-ba Ngaburak-barik rik Siluman” karya Tasdik 1996

40

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

Pancén 3   Sangkan hidep leuwih paham kana eusi carita pantun “Ciung Wanara” pék téangan kekecapan nu teu kaharti, tuluy susun mangrupa glosarium! Kecap

Hartina

Pancén 4 Nganalisis Unsur-Unsur Intrinsik Karya Sastra   Teu béda ti nongton lm atawa nongton sinétron, dina lebah maca karya sastra ogé, urang bakal manggihan sawatara unsur anu ngahirupkeun hiji carita nu dilalakonkeun, saperti: saha baé tokoh atawa palakuna, di mana lumangsungna éta kajadian nu dicaritakeun téh, kumaha leunjeuran caritana, jeung hal naon nu hayang ditepikeun ku pangarang sabada lm atawa sinétronna ditongton. Satuluyna, sanggeus hidep maham kana eusi carita pantun “Ciung Wanara”, pék analisis ku hidep babarengan jeung kelompok unsur-unsur intrinsiknana ku cara ngusian tabél di handap ieu: Unsur-Unsur Intrinsik Karya Sastra Dina Carita Pantun “Ciung Wanara” Téma

Palaku

Galur

Seing

Amanat

....

....

....

....

....

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

41

Pancén 5 • Pék hidep néangan deui conto-conto carita pantun nu séjénna. Hidep  bisa néang n éangan an conto co nto-con -conto to carita ca rita pant p antun un tina tin a interné int ernét,t, koran, ko ran, maja majalah lah  jeungg média  jeun mé dia séjé séjénna! nna! • Sanggeus kapanggih sababaraha conto carita pantun, pék jieun ringkesanana! Pancén 6 • Niténan Pola Carita Pantun Tina dua carita pantun anu dicontokeun, duanana miboga pola anu maneuh. Pék ku hidep titénan sing nepi ka kaharti. 1 Satria ngalalana

5 Ngadeg raja

2 Kajadian anu karandapan (ujian)

Pola Jalan Carita Pantun

4 Ngadahup ka putri

3 Satria Pajajaran unggul perang

Ku cara nuturkeun pola anu digambarkeun dina diagram di luhur, hidep babarengan jeung kelompok bisa kalayan gampang nyieun ringkesan carita pantun “Ciung Wanara”. Pék tuliskeun dina tabél ieu di handap!

42

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

POLA/STRUKTUR CARITA Satria Mulang Satria Ngarandap- unggul CARITA tuluy ngalalana an Ujian PANTUN perang ngadahup ka putri Lutung Kasarung Ciung Wanara

Ngadeg Raja

Tuluy éta hasil diskusi téh dibacakeun di hareupeun kelas. Waktu hidep cacarita di hareupeun kelas, perhatikeun hal-hal saperti ieu di handap: 1. Ngucapkeun salam 2. Nyarita ngagunakeun basa anu sopan 3. Sikep jeung penampilan anu hadé 4. Percaya diri 5. Volumeu sorana sing ngoncrang tur béntés 6. Matéri anu ditepikeun kudu jelas jeung sistematis

D. Latihan (Nyangkem Unsur Kabahasaan) Pancén 7 (Nyangkem Kecap Saharti) Dina wacana Lutung Kasarung di luhur aya kalimah anu unina: Geus datang kana mangsana dipeuncit,  girass , hésé lutung teuing ku gira hé sé ditéwak d itéwakna na Kecap gir  giras as dibasakeun ka sasatoan anu linghas hésé ditéwakna. Pikeun mikawanoh kecap sasaruaan atawa sinonim, ieu di handap kapidangkeun kalimah anu kecapna ditulis di antara tanda kurung nu saharti jeung kecap-kecap anu anu dicitakna dicodongkeun! dicodongkeun! Pék geura titénan sing nepi ka kacangkem!

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

43

1.

 jaramba ambahh. (sok aprakDudi mah lamun ulin téh  jar aprakan jauh) 2. Duit nu lobana Rp. 13 juta keur meuli motor téh geus kacongcay Rp. 5 juta dipaké heula keur mayar sakola. (ngurangan, kacocéng). 3. Geus sababaraha poé Nandang ngulincer  baé nyiar duit, tapi weléh teu aya nu méré nginjeum, (nguriling, ngider) 4. Gina téh ti keur  leutik kénéh dikukut ku bibina, lantaran bibina can kabiruyungan boga budak. (waktu) 5. Horéam rék ngajak Si Mardud ka réstoran téh, tuda manéhna mah lamun dahar téh  gemb  gembul ul pisan. (tara seubeuh ku dua piring) 6. Ka jalma nu belengong  téh loba nu teu raresepeun. (teu nyaho tatakrama) 7. Kacaturkeun  dina hiji poé Nini Ijot indit ka dayeuh maksudna rék meuli baju “longdress”. (kacaritakeun) 8. Si Nurdin mah kebluk (ari hudang téh geus beurang),  béda pisa pisann jeun jeungg adin adinaa mah gor goréjag éjag (ari huda hudangn ngnaa téh isuk-isuk pisan) 9. Edi mah ari boga naon-naon téh ngan hayang nukeurkeun atawa ngajual baé (bosenan) (bosenan) 10. Karunya ka Si Mémét, koré  , pada padahal hal umur geus aya welasna taun. (awakna leutik baé)

44

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

A N    R    J  A

    A      G       N 

        A        P

 A R T I K E L

Sumber: www.sundanews.com

45

D

ina média massa, kayaning majalah, koran, atawa média online, lian ti eusina ngamuat berita téh mindeng ogé ngamuat artikel atawa bahasan. Éta artikel téh eusina mangrupa pangaweruh nu umum tur tur haneut kénéh kénéh (aktual jeung faktual). Jejer Jejer tulisanana nyoko kana masalah nu patali jeung budaya, sosial kamasarakatan, hukum, olahraga, kaséhatan, ékonomi jsté. Tangtuna Tangtuna anu gedé mangpaatna pikeun ngajembaran pangaweruh urang. Wanda-wanda artikel biasana digolongkeun dumasar kana saha nu nulisna, fungsi, jeung kapentinganana. Ditilik tina jihat nu nulisna aya nu disebut artikel redaksi jeung artikel umum. Artikel redaksi nyaéta tulisan nu digarap atawa ditulis ku redaksi dumasar kana tema nu jadi eusi penerbitan. Sedengkeun artikel umum mangrupa tulisan nu ditulis ku umum. Demi fungsi jeung kapentinganana, aya artikel husus jeung artikel sponsor. Artikel husus sok disebut ogé artikel redaksi, sedengkeun artikel sponsor nyaéta artikel anu ngadadarkeun hiji hal supaya dipiwanoh ku  balaréa.  bala réa. Dina ieu pangajaran, hidep baris diwanohkeun kana rupa-rupa artikel jeung unak-anikna. Hidep ogé dipiharep mampu mutalaah kana téks artikel, nu engkéna baris dilatih pikeun méré interpretasi, méré tanggapan jeung ngométaran kana hiji artikel, nepi ka ahirna hidep bisa nyieun artikel.

A. Maca Artikel Pék ku hidep ilo kalayan gemet ieu bacaan di handap! Teks ka-1

Ngadu Geulis Kénging Ensa Wiarna Kolot mah mapatahan, cenah kudu boga saku dua. Lain goréng sangka tangtuna gé tapi ati-ati. Atuh, mun aya nu muji, tong waka atoh, komo nu muji hareupeun. Da nu kitu mah, bisa waé pangarahan, hayang meunang kauntungan ti nu dipuji.

46

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

Kudu boga saku rangkepan. Éta gé ceuk kolot kénéh. Atuh, tong waka percaya ka nu ngumbar jangji, da nu hawara biwir mah, ceuk ki dalang, leuir pikir. Nu asal nyarita, ilahrna, teu asak balitungan. Cék kekecapan kolot deui baé, jéngkol aya usumna, ékol mah  bisa sap sapapan apanjang jangna. na. Nu bog bogaa kare karepp nged ngedalke alkeun un ales alesan, an, nyo nyombo, mbo, jeun jeungg ngabobodo nu wujudna dina pamuji jeung jangji, bisa kedal sapapanjangna. Kétang, ari raména jangji jeung pamuji mah, aya usumna, usum-usuman, lima taun sakali, sakurang-kurangna gé. Dina mangsa pilihan pamingpin, moal kurang-kurang nu muji-muji rahayat jeung ngedalkeun jangjina. Cenah, rahayat téh geus palinter! Ngan, tangtu wé, ngadéngé pamuji kitu gé ulah waka beukah liang irung, da puguh bisa jadi ukur panyombo  jeungg pango  jeun pa ngolo, lo, boa sang sangkan kan bala balangah ngah,, atawa at awa teu te u curiga cur iga mun loba l oba nu rék ré k curang. Kétang, bongan jadi rahayat! Tukang Tukang dipépéndé sina ngarasa kapaké. Urusan nyombo si leutik, geus aya ti baheulana. Remen kacatur dina carita-carita buhun, upama pangawulaan (ménak) mikahayang banda rahayat, apan cukup wé ku muji-muji. “Alus tah kuda téh, hadé piara andika mah!” Nu dipuji, bungah, léah haté nu saterusna sadrah mikeun  barang  bara ng atawa a tawa pang pangabo abogana gana.. Mun nu hayang jadi pamingpin muji jeung ngabibita, teu sing salah. Jurus kitu téh, padika lawas dina ngawasa pihak séjén. Kitu téh saperti ceuk Haji Hasan Mustapa, ilaharana jelema bisa dibibita ku nu pikabitaeunana, bisa disingsieunan ku nu dipikasieunna. Kitu deui ceuk  Jerey  Jer ey Arch Archer er (din (dinaa The Four Fourth th Est Estate) ate) apa apann sang sangkan kan piha pihakk séj séjén én nuru nurutt téh, bisa maké dua cara, mun teu diolo, diintimidasi!  Juru s kawas kitu gé diés  Jurus diéstok tokeun eun pisa pisann ku nu hara harayang yang kapi kapilih lih téh téh.. Apan, nu sakirana kasedep jeung kalandep ku masarakat, disadiakeun. Mangga pilih, jalmi sohor artis selebritis. Dina mangsa jaman ‘youtube’ jeung ‘idol’ popularitas jadi tinimbangan utama. Kadar, mampuh jeung henteuna dina mancén gawé, teuing aya dina tinimbangan nomer sabaraha. Nu penting, kumaha raména. Kétang, kamampuhan mah nuturkeun, bisa diajar! Sageuy teu apal, tolab élmu téh apan sapapanjangna. Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

47

Ngasongkeun selebritis atawa artis, teu sing salah. Kabéh gé tunggaling mahluk, naon waé propésina manusa-manusa kénéh. Teu sing ngalanggar undang-undang, malah luyu jeung aturan anu nyampak, masing-masing warga warga nagara gé boga hak milih jeung dipilih. Boa, karep ngasongkeun artis atawa béntang pilem gé tandaning pinter jeung wijaksanana nu ‘ngabenkeun’ pipamingpineun. Wanoheun kana kaayaan rahayat nu seuseut-seuat dina nyumponan pangabutuh sapopoé. Rayat kudu kerung ngerutkeun kulit tarang mikiran bangbaluh hirup. Ku lantaran kitu, meureun, merenah mun dibéré pipamingpineun nu sohor di dunya hiburan. Hartina, teu sing salah, mun pipamingpineun boga karep ngahibur masarakat. Upama pihak nu hayang nyangking kakawasaan ngabalitungkeun karesep masarakat, mémang témbrés dina paripolahna, saperti kagambar dina pilihan umum, pilprés jeung pilkada. Pihak-pihak nu hayang kapilih, tatahar ti anggalna. Najan can waktuna kompanye, nu ‘ngawanohkeun’  jengleng  jeng lengan an prib pribadi adi pili piliheun heun mah ubyag nake naker. r. Sina soho sohor, r, sina pop popular, ular, ulah éléh ku selebritis. Rayat nu dianggap pinter, ceuk kolot mah, angger ulah kabobodo ténjo! Mun salah milih, leuh, rék milih deui téh, ‘ngemplad’ naker, da kudu ngadagoan usum pilihan lima taun deui. Boa sajeroning nungguan pilihan deui gé loba nu geus jompo. Milih pamingpin, milih nagarawan, nagara wan, lain sakadar milih pulitisi. Béda, cenah, pulitisi jeung nagarawan mah. Saperti ceuk Jeerson, pulitisi mah mikirna pilihan umum saterusna; ari nagarawan mah mikiran generasi saterusna. ** hp://mangle-online.com/pidangan/perelean/1354118938,

Pancén 1 Sangkan hidep babari paham kana eusi bacaan di luhur, téangan ku hidep kekecapan anu teu dipikaharti. Éta kecap téh paluruh dina kamus tuluy susun mangrupa glosarium. Ku cara hidep mindeng maluruh harti hiji kecap, saeutik-saeutik kabeungharan kecap hidep bakal nambahan. Ieu hal bakal jadi solusi supaya hidep ngarasa gampang diajar basa Sunda.

48

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

Kecap

Hartina

Pancén 2 Sanggeus hidep réngsé maca jeung nengetan téks carita di luhur, pék jawab pertanyaan ieu di handap! 1. Medar perkara naon éta tulisan téh? 2. Kumaha koméntar hidep kana artikel di luhur? 3. Naon anu dicaritakeun dina paragraf ka-1 nepi ka paragraf ka-4? 4. Paragraf anu mana nu nuduhkeun panutup éta tulisan? Tuliskeun kalimah mimitina! 5. Kumaha sistematika pidangan éta tulisan nurutkeun pamanggih hidep? Teks ka-2

Pangarang: Sok Ngabohong, Tukang Rahul, Gedé Wadul? Ku: Yanti Sri Budiarti Naha enya pangarang sok ngabohong, tukang rahul, gedé wadul? Kumaha lamun nampa pananya pananya samodél kitu? Naha pangarang pangarang kudu ambek? Keun wé, tong teuing dianggap. Mending urang guar naon anu disebut ngarang jeung naon maksudna ngarang. Dina sastra aya nu disebut kagiatan aprésiasi sastra jeung kagiatan éksprési sastra. Aprésiasi sastra nyokona ka pamaca sedengkeun éksprési sastra nyokona ka pangarang. Aprésiasi téh kumaha carana maca hiji karya bari digayem dirarasakeun nikmatna. Sedengkeun éksprési mah kumaha carana ngungkapkeun rasa. Aya deui nu jadi panyambung antara pangarang  jeungg pamaca  jeun pam aca nyaéta n yaéta krit kritik ik sastra sa stra.. Eta tilu hal h al kawengk ka wengku u ku ugeran ug eran jeun jeungg aya dina sabudeureun garapan nu disebut sastra. Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

49

Naon ari ngarang? Nu disebut ngarang teh ngéntépkeun ungkara sangkan ngawujud hiji bentuk dina wangun tinulis nu éndah. Gumantung kana niatna. Rék nulis atawa ngarang naon? Beda jeung karya tulis dina wangun karya ilmiah nu kudu napak kana téori nu aya saméméhna, ogé kudu aya bukti buktii kala  bukt kalayan yan nyata nyata.. Nga Ngarang rang mah nulis dina wangun nu leuwi leuwihh béba bébas, s, leuwih lega, méré lolongkrang keur imajinasi, lamunan atawa sawangan. Sok sanajan kitu, pangarang butuh napak kana kanyataan. Teu salilana ulin dina dunya sawangan nu ngawang-ngawang, tapi ogé kudu tungkul nempo jalan tincakeun. Nu kumaha éksprési sastra? Dina ngarang aya kalaluasaan pangarang ngambah dunya sawangan, ngaréka-réka kanyataan nu kapanggih, nu katempo, nu kadéngé, nu kaalaman,nu kabadanan. Miang tina kanyataan atawa réalitas nu aya, diwawaas, diwaw aas, dipapantes. Antukna jadi hiji karya tulis bisa mangrupa sajak, prosa (ksimini, carpon,novél) atawa dina wangun naskah drama. Dina catetan ieu, urang hususkeun waé kana nulis ksimini. Aya nu kudu diperhatikeun kalayan kalayan gemet ku nu diajar ngarang lamun urang hayang panggih jeung ajén tulisan. 1) Peka , salia saliann ti seuk seukeut eut pang pangdeul deuleu, eu, seuk seukeut eut pang pangreun reungeu, geu, seuk seukeut eut rasa, nu disebut peka téh bisa milih-milih bahan jangeun tuliskeuneun tur bisa milih dina wangun nu kumaha sangkan pas antara bahan  jeungg wangun  jeun wangun.. Ideu nu alus ditu ditulis lis keur pisa pisajak jakeun eun can tan tangtu gtu jad jadii karya nu hadé dina wangun kmin. Bahan jeung wadahna kudu pas. Kitu deui sabalikna. Ideu nu séjénna manggih tempat nu alus dina wangun kmin atawa carpon, can tangtu jadi karya anu hadé dina wangun sajak. 2) Leukeun , dina harti daék ripuh ku neng nengetan etan naon nu aya sabu sabudeur deureun eun urang nu alus jangeun bahan tuliskeuneun. Teu poho mawa catetan,  boh dina buku saku atawa dina hap hapéé keur nyang nyangcang cang hiji ideu nu  biasana  bias ana data datang ng sabo sabott keur di jala jalan, n, dina kand kandara araan, an, keur macé macét,t, keur di jamban, atawa di mana waé. Sabab, nu ngaranna sakadang ideu téh béda-béda watekna, béda-béda pamawana. pamawana. Aya nu datang ngan sajorélat, laju kapopohokeun. Aya ogé nu ngingiclik, ngurihit ménta dituliskeun. Lamun manggih ide nu nunutur kawas kitu,

50

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

3)

4)

5)

6)

kudu rapékan. Geuwat catet. Lamun nyalsé, pék tuliskeun nepi ka tutug. Nepi ka lantis kaguligah nu aya jeroeun dada. Tuturkeun ka mana mawana haté. Sabar , ulah u lah gamp gampang ang mupus nu geus ditu ditulis. lis. Saba Sababb otak o tak kréa kréatif, tif, sok diganggayong ku otak éditor. Maksudna kieu, kungsi pan mun keur nulis, can nanaon, can gé sakotrét-kotrét acan, rajol pananya, atawa ranyong pikiran nu ngaulah-ulah. Ulah kitu, goréng! Ulah, kadinya,  butut!t! Tah,  butu Tah, mun manggiha mang gihann situasi situas i samodel samod el kieu, ulah diwaro. diwar o. Nulis mah nulis wé. Geus katempo wujudna, geus katempo jadi karya, kakara bagéan ngaropéa. Pék, ayeuna mah bagéan otak editor anu gawéna. Masieup deui pagawéan. Ngabebener éjahan, tanda baca, milihan kecap, ungkara, atawa diksi nu pas. Mupusan kalimah nu hampos. Ngawewegan Ngawewegan plot. Ngaganti ngaran tokoh, jrrd..  Jujurr , tutu  Juju tuturkeu rkeunn kere kereteg teg hat haté. é. Nulis dini diniata atann pike pikeun un nep nepikeun ikeun  bebenera  bebe neran. n. Lain sauk saukur ur rék ngun ngunguda gudagg ngar ngaran. an. Nga Ngaran ran mah ti orok gé geus dibéré ku indung-bapa, lin? Geus teu kudu ditétéangan.Tinggal alus-alus ngajagana. Jujur dina harti séjén, nyaéta ulah ngarempag étika tulis-tinulis. Etika tulis-tinulis, nyaéta ulah sagawayah ngaku karya batur disebut karya uing, nu kitu teh plagiator kasebutna. Leuwih jahat batan koruptor! Kumaha lamun urang kapangaruhan sabab geus maca buku atawa karya nu lian. Babari, kari sebutkeun wé sumber inspirasina. Komo lamun narjamahkeun tina hiji karya éta mah wajib pisan disebut judul karya asli jeung saha nu ngarangna. Handap asor , nu nga ngarann rannaa han handap dap asor bak bakal al kat katempo empo tina kuma kumaha ha nata kalimah, nata gagasan, nata kamandang, nata pamadegan. Perbawa jumawa sok tara karasa nerap dina diri. Asa aing uyah kidul, asa aing loba pangalaman, asa aing geus seubeuh ngakan uyah, asa aing geulis, geulis, asa aing gandang, asa aing pang-anu-na. Heup, teu hadé nu kitu téh. Bakal loba rugina. Da saluhureun langit, pinasti aya langit. Sajaba diajar nulis nu hadé tur bener, hayu urang diajar ngahargaan nu séjén. Teu gampang kasoran  (teu babarian, teu penggas harepan, teu pundungan), loba pisan nu nanya di lapak kumaha carana nulis kmin? Ulah ngarasa kagok, ulah tumamu. Mangga geura kotéktak papagon nulis kmin di ieu lapak. Mun geus apal, kari prak nulis. Karasa ku sorangan,loba ngatogna can apal jalan mah. Sieun kitu,

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

51

sieun kieu, sieun éra ongkoh da kmin taya nu ngomén, dalah  jempol  jemp ol nu nyang nyangsang sang gé ngan hiji hiji-dua -dua.. Komé Koménn jeun jeungg jemp jempol ol ulah dijadikeun dijadike un udagan. Mun ditenget ditengetan, an, ti waktu ka waktu, kminér nu aktip téh béda-béda, lain hartina mundur pédah pundung, bisa jadi ku teu kasiwer da aya pangabutuh nu kudu disangharepan. Supaya tetep gedé haté, pan aya jampena: “Prosés...prosés...prosés! “Prosés...prosés...prosés! Puah!” 7) Daékan , daék tata tatanya, nya, daé daékk maca maca,, daé daékk diaj diajar ar nulis nulis.. Kudu jad jadii kasadaran dina batin séwang-sé séwang-séwang wang yén kagiatan maca jeung nulis kacida raketna. Sabab gedé pisan pangaruhna naon-naon nu dibaca kana tulisan. Siga téko, siga kendi, naon nu ngucur ti jerona pasti naon nu asup saméméhna. Mun cai hérang ngagolak, asup kana téko nu geus ditundaan kopi jeung gula, nu kaluar tina teko waktu dicicikeun nya pasti cikopi atuh, ma enya susu? Aléwoh tatanya di lapak ayeuna mah kasungkeret ku dibates teu meunang komén leuwih ti tilu kali. Wayahna, da mémang mun teu kitu sok aya waé nu caliweura, loba heureuy, komén mengpar tina eusi kmin. Lain teu menang heureuy, ngan meureun dari pada ngahambur-hambur waktu keur heureuy, mending dipaké keur diajar komén nu leuwih daria. Ngarah karasa mangpaatna keur saréréa, keur kamajuan lapak FBS, keur nanjeurkeun kaSundaan nu napel na awak urang. Nu kumaha apresiasi sastra? Kumaha ngukur hiji karya nu hadé? Eta pananya jol deui jol deui ti Ki Hasan. Kabaca da, Ki! Asa éra parada macana gé. Cik, ah! Manawi kaduga. Lamun urang maca hiji karya, tangtu kudu dibaca nepi ka tamat. Kakara karasa ku haté, yén éta karya téh alus atawa goréng. Kumaha éta haté bet bisa nyebut alus atawa goréng? Pasti geus boga bahan keur nganiley. Kitu pan? Aya ogé nu ngukurna téh ku muringkak bulu punduk, siga pamadegan Acep Zamzam Noor. Terusna kumaha? Sastra miboga wangun. Dina prosa contona, aya nu disebut unsur intrinsik, aya nu disebut unsur ékstrinsik. Unsur nu disebutkeun bieu bisa dilarapkeun dina ksimini. Unsur intrinsik nyaéta unsur nu napel dina karya, ngawengku: téma, latar/seing, alur/plot, tokoh, gayabasa/majas,titik tilik, amanat atawa pesan. Bahasan nu ieu mah pan sok remen kapanggih dina dokumén lapak nya? Unsur ékstrinsik nyaéta

52

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

unsur luareun karya nu mangaruhan kana karya, saperti pangalaman, idéologi, politik, ékonomi, sosial, budaya, ageman hirup, pendidikan pangarang. Sakabéhna bisa mangaruhan kana hiji karya. Nu kumaha kritik sastra? Kritik teh minangka panyambung antara pangarang  jeungg pama  jeun pamaca. ca. Dina wangun buku buku,, pera perann krit kritikus ikus kac kacida ida gedéna. Sabab bisa méré kamandang éta buku alus henteuna pikeun pamaca. Naon guna jeung mangpaat nu  bisa dico dicokot kot tina éta buku buku.. Krit Kritik ik kudu saim saimbang bang ant antara ara muji jeung nuduhkeun kalemahan. Di lapak FBS (Fiksimini Basa Sunda), komén bisa dipungsikeun keur kritik sastra. Komén téh mangrupa kontak langsung antara pangarang jeung pamaca. Kalolobaanna mah muji, sangkan leuwih sumanget diajar nulis. Aya Aya ogé nu sakadar keur pangbeberah, “say, hello”. Da dina dina inbok inbok mah teu ramé, eungap ongkoh mojok paduduaan mah jeung deui pan ngarah kabaca ku saréréa. Tah, éta palebah kabaca ku saréréa éta urang kudu asak tinimbangan. Komo deui komén urang téh diabadikeun ku web FikminSunda.com. Bakal kabaca ku saha waé nu natamu ka dinya, boh keur kabutuhan panalungtikan, boh keur nu hayang mikawanoh kana kmin Sunda. hps://www.facebook.com/notes/ksimini-basa-Sunda/pangarangsok-ngabohong-tukang-rahul-ged%C3%A9-wadul/605745432800361,

Pancén 3 Pék ayeuna ayeuna ku hidep titénan artikel “Pangara “Pangarang: ng: Sok Ngabohong, Tukang Rahul, Gedé Wadul?”, tuluy  bandingk  band ingkeun eun jeun jeungg artike ar tikell “Dui “Duitt JutaJu ta-Juta Juta”” di d i luhur! luh ur! • Kumaha koméntar hidep kana éta artikel (teks ka-2)? • Naon bédana jeung kumaha karasana, utamana lebah basa nu digunakeunana? Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

53

B. Medar Artikel Sanggeus hidep réngsé niténan, maham kekecapanana tur ngajawab pertanyaan-pertanyaan di luhur, sangkan pangaweruh hidep ngajembaran sarta hidep mampuh nyangkem matéri pangajaran, pék baca pedaran di handap ieu! Artikel téh ngabogaan harti salaku hiji karangan faktual (nonksi) ngeunaan hiji masalah sacara lengkep, anu panjangna teu tangtu, pikeun dimuat di media massa. Artikel kaasup kategori tulisan views (sawangan, nyaéta tulisan anu eusina sawangan, ideu, opini, kumaha nu nulis ngajén kana hiji masalah atawa kajadian. Artikel téh hartina karya tulis lengkep dina média massa saperti surat kabar, majalah, tabloid, jeung sajabana. Aya ogé nu nyebutkeun, artikel nyaéta tulisan lepas nu eusina mangrupa opini hiji jalma anu ngajujut hiji masalah nu tangtu, sipatna aktual atawa kontrovérsial kalawan udagan pikeun méré nyaho (informatif) jeung ngayakinkeun (pérsuasif arguméntatif), atawa ngahibur halayak nu maca (rékréatif). Nu dimaksud lepas téh sabab saha waé bisa nulis artikel, kalawan topik anu bébas, saluyu  jeungg minat  jeun mina t sarta sart a widang wida ng kaahli ka ahlian an dirina dir ina masing ma sing-mas -masing. ing. Nu nulis artikel raket patalina jeung hiji ideu atawa gagasan ngeunaan pasualan jeung solusi anu hayang ditepikeun ka halayak. Nulis artikel, biasana miboga udagan pikeun nawarkeun solusi pikeun ngungkulan masalah, ngadidik, ngahibur jeung mangaruhan nu maca.

1.

Kalungguhan jeung Kagunaan Artikel

a.

Penerjemah warta dina kalawarta Pikeun kalawarta, tabloid, atawa majalah, artikel nu ditulis ku ahli dina widangna miboga fungsi minangka pangaping sakaligus minangka penerjemah  jeungg nu nga  jeun nganali nalisis sis warta warta.. Artik Ar tikel, el, mibo miboga ga fung fungsi si pike pikeun un

54

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

ngahijikeun fakta-fakta dina warta kana hiji wengkuan  jéntré,  jént ré, tan tandes, des, sart sartaa ngeuna ng eunahh dibac di bacana. ana. b. Wahana diskusi geusan néangan solusi sarta prosés aktualisasi jeung éksisténsi diri. 1) Wahana diskusi jeung sosialisas sosialisasii gagasan. Salaku masarakat intelék, nu nulis tangtu miboga kahariwang ngeunaan naon nu kabandungan, kabaca, katempo, nu kadéngé, sajeroning pangalamanana. Tuluy manéhna ngajén sarta ngangtukeun sikep kana pokok pasualanana. Salaku individu nu intelék manéhna miboga sikep ngeunaan hiji bebeneran, kajujuran, kaadilan, démokrasi, nanjeurkeun hukum, norma-norma sosial agama, atawa hal anu sifatna normatif ogé diaku sacara universal. 2) Sarana kontribusi pamikiran pikeun méré solusi kana hiji masalah. Pikeun nu nulis artikel, yén nulis pikeun média massa téh dirojong ku tékadna pikeun méré kontribusi pamikiran dina raraga néang solusi kana hiji hal anu karandapan ku masarakat atawa bangsa. 3). Sarana aktualisasi sakaligus pikeun éksisténsi diri. Teu saeutik jalma sacara sadar nulis artikel konsumsi pérs téh minangka sarana aktualisasi sakaligus éksisténsi diri. Descrates miboga pamadegan cogito ergo sum ‘saya berpikir maka saya ada’. Ngan jalma nu daék mikir nu  bisa némb némbongk ongkeun eun ajé ajénn diri nu baka bakall diaku d iaku ku masarakat.

2.

Ciri Artikel

Artikel nu ditulis pikeun kalawarta atawa majalah mibanda tujuh ciri Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

55

a.

Aya ngaran nu nulisna Artikel nyaéta karya individual, hartina dina artikel ngaran nu nulis kudu dicantumkeun kalayan kala yan jelas. Pikeun artikel opini ngaran nu nulis biasana ditulis di luhur/di handapeun judul tulisan. Tapi lamun kategorina di luar opini contona artikel ‘ringan’ jeung artikel praktis ngaran nu nulis ditulis rada disumputkeun ku cara disimpen di ahir tulisan jeung ditempatkeun di jero kurung. b. Miboga gagasan nu aktual jeung atawa kontrovérsial Artikel kudu miboga gagasan nu aktual, kontrovérsial, atawa duanana. Gagasan nu aktual hartina sifatna anyar, can loba ditulis jeung diobrolkeun, hiji hal nu aya di luar  batass atawa  bata at awa nu n u ilahar. ila har. c. Gagasan nu diangkat dina tulisan kudu patali jeung kapentingan jalma réa. Artikel nu ditulis kudu méré mangpaat ka jalma réa luyu jeung kaayaan pasar média massa nu midangkeun éta artikel. d.

Ditulis kalayan référéns référénsial ial ku visi nu inteléktual inteléktual.. Artikel nyaéta hiji karya nonksi, hartina béda jeung novél atawa carpon nu mangrupa hiji prosés imajinasi kréatif nu nulis. Artikel mangrupa hiji prosés kréatif inteléktual. Minangka karya inteléktual artikel kudu dirojong ku bacaan, pangaweruh, jeung tiori nu relevan anu biasana aya dina kalawarta, majalah, jurnal, hasilhasil panaluntikan, skripsi, buku, atawa internét. e. Dipidangkeun dina basa nu hirup, populér, jeung komunikatif Artikel kudu maké basa jurnalistik. Basa jurnalistik hartina basa nu ilahar dipaké dina pérs, kalawarta, majalah,  bulétin,  bulét in, jeung jeun g tabloid. tablo id. Basa Bas a jurnalist jurna listik ik ciri utamana uta mana nyaéta nyaé ta  basajan,  basa jan, jént jéntré, ré, sing singget get,, ngir ngirut, ut, baba babari ri dita ditarima rima,, baba babari ri

56

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

diinget, kaharti jeung dipikaharti ku jalma réa maksud  jeungg arahn  jeun a rahnaa (komun (k omunikat ikatif if).). f. Singget jeung tuntas Singget sacara losos hartina sacara langsung, pikiran nu maca teu diulinkeun, nepi ka hésé nyurahanana. Singget sacara téknis hartina diluyukeun jeung kavling atawa rohanga rohangann nu disadiake disadiakeun un anu unggal kalawarta rélatif béda. Tuntas hartina henteu nyambung kana édisi nu satuluyna, artikel nu dipidangkeun dina kalawarta édisi ayeuna kudu bérés dina saharitaeun. Aya Aya ogé anu dimuat sacara bersambung bersambun g nepi dua atawa tilu édisi, tapi frékuénsi  jeungg présé  jeun p résénta ntasena sena kawi kawilang lang jara jarang. ng. g.

Orisinal Artikel anu ditulis asli mangrupa karya sorangan lain hasil plagiat atawa mindahkeun tulisan batur diaku karya sorangan. Pikeun nyingkahan éta hal nu nulis kudu ngawasa sakaligus ngamalkeun étika penulisan. Kadua artikel nu ditulis sarta dikirimkeun ka kalawarta atawa majalah kudu anu aslina lain meunang motokopi atawa salinanana. Pancén 4 Sanggeus hidep paham kana pedaran matéri di luhur, pék jawab kalayan jéntré pertanyaan ieu di handap! 1) Naon ari artikel téh? 2) Dina naon urang bisa manggihan artikel? 3) Kalungguhan artikel téh pikeun wahana diskusi.  Jéntréke  Jént rékeun un ku k u hidep hid ep maksu m aksud d éta ét a kalim k alimah! ah! 4) Salah sahiji ciri artikel téh singget jeung tuntas.  Jelaskeu  Jela skeunn maksud ma ksudna! na! 5) Naon eusi artikel téh?

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

57

C. Nganalisis Gagasan Utama jeung Rangkay Karangan dina Artikel 1.

Gagasan Utama dina Paragraf

Ayeuna urang rék diajar nganalisis gagasan utama dina paragraf. Dina diskusi kelompok, hidep bisa nyawalakeun jeung nganalisis gagasan utama paragraf dina artikel ieu di handap!

Dihin Pinasti Anyar Pinanggih Saha nu teu ngangres ningal pirang-pirang jelema  jeungg sasa  jeun sasatoa toan, n, ujug ujug-uju -ujugg musn musnaa kalé kaléléd léd lamb lambak ak gang gangas as tsunami. Wawangunan jeung tatangkalan méh rata  jeungg tan  jeun taneuh. euh. Runt Runtah ah pas pasolén oléngkr gkrah ah di ungg unggal al temp tempat, at, ngahunyud di saban juru. Tempat nu tadina éndah  jeungg asri téh, deud  jeun deudeuh… euh… kiwari nga ngann kar karii rurun ruruntuk. tuk. Kajadianana wuwuh sakedét nétra éstu teu disangkasangka. “Kakarénna” ukur nyésakeun rasa ketir jeung watir ku ningali layon ‘ngabarugigag’ pabalatak di manamana. Dihin pinasti anyar pinanggih. Tegesing Alloh parantos mintonkeun kakawasaan kakawasaanana. ana.   Nu saralamet tina gulungan lambak gangas, tingjarerit-tingkarocéak, awor jeung nu maridangdam leungiteun anakna, kitu deui sabalikna. Nini-nini rawah-riwih néangan incu kakasih. Bébéné kaleleban ku  beubeureu  beub eureuhna hna.. Rand Randa-ra a-randa nda ting tingsale salegruk gruk mica micangca ngcam m nu  jadi sala salakina kina.. Kokot Ko kotétén éténgan, gan, mapa mapay-ma y-mapay pay ungg unggal al layon la yon.. Dilelekan bari disidikkeun sugan anakna, sugan bapana, sugan indungna jsté. Ngan lolobana lain jeung lain baé. Pon kitu deui, imah katut harta bandana burakrakan, teu kaciri urut-urutna acan. Loba nu bedah cimata, tinglenggerek bakating ku nalangsa. Papakéan ngan kari saraket awak. Pohara ngangresna lantaran lieuk euweuh ragap taya. Cindekna mah loba nu katalangsara, nunggelis

58

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

pahatu lalis. Henteu sanak henteu kadang, hirup bet jadi nunggul pinang. Niténan korban tsunami harita nu kacida rohakana,  jadii ngan  jad ngangres gres kabi kabinana-bina bina.. Héab Héabna na mung mungguh guh keba kebatt ka mana-mana. Tina galona watir jeung ketir, bet ngagédéng rasa kaahéng. Kahémeng téh duméh ngabandungan nu tumerapna ka Pulo Simeulue. Nurutkeun data nu maot ngan tujuhan, tina 6.306 jiwa jumlah pangeusina. Mungguh mun ngudag kana logika mah asa pamohalan. Malah éta pulo téh payus mun kudu pangheulana carem kasirna kasirna lambak. lambak. Nurutkeun akal séhat séhat –utamana –utamana mun nelek-nelek nelek-nelek kana peta- éta pulo téh apan sasatna paeunteung-eunteung jeung pangdeukeutna ka puseur lini. Anggangna ti puseur lini ka éta pulo (Simeulue) téh nurutkeun Dr. Yusuf Surahman, Surahman , M.Sc. Direktur Teknologi Teknologi Inventarisasi Sumber Daya Alam (TISDA) BPPT, kira-kira 60 km. Bandingkeun jeung ka Banda Aceh anu anggangna kira-kira 400 km. Mungguhing mana kitu ogé Gusti téh kagunganeun maksud anu tangtu. Lian ti geus jadi katangtuan, dihin pinasti anyar pinanggih, cék ujaring carita lobana nu saralamet téh satemenna tumali jeung kapercayaan masarakat kana mitos. Mitos téh sumebarna tatalépa sacara turuntumurun. Wallahu Wallahu alam kumaha éta ét a mitos téh dikemasna, dikemas na, naha ngaliwatan carita (dongéng), pakeman basa, totondén  jsté.  jst é. Ngan seuh seuhseuh seuhanan anan eusin eusinaa mang mangrupa rupa pép pépéling éling nu kacida dipuhit ku masarakatna. Cék sakaol, napakna ieu mitos, gelar tina luang nu kaalaman karuhunna dina abad 19-an. Bawirasa lamun nuduhkeun dina abad 19-an mah patali jeung bituna gunung Rakata (Krakatau) dina tanggal 27 Agustus 1883. Waktu Gunung Rakata, Rakat a, bitu, cenah laut téh kawas ka was nu kaserot. Basisirna ogé nepi ka saat ngolétrak. Loba lauk nu tinggolépak kasaatan. Jalma pahibut nyarokotan lauk nepi rada tengah. Tapi teu kungsi lila basisir nu tadina Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

59

ngolétrak téh ngadakngadak pasang. Ujugujug léb baé kagulung ku lambak -harita mah can aya istilah tsunami- anu pohara ngagulidagna méh 24 meter luhurna. Jelema nu ngaralaan lauk téh kabéh carem kaléléd lambak. Lambak nu rosa kebat hanjat ka darat, neumbrag  jeung ngababukan naon  baé nu ngahalangan. Sabada surud, naon-naon Gunung Rakata bitu. Sumber: www.matleers. anu kasorang ku cai tuluy wordpress.com kabawa palid ka tengah laut. Tatangkalan, sasatoan jeung pirang-pirang jalma lir  beunang nyapukeun baé, jadi runtah di tengah laut. Pulo-pulo nu aya di sapanjang basisir Sumatra (Samudra Hindia) kaasup pulo Simeulue ogé kalémbak. Pirang-pirang pangeusina musna kabawa cai. Nya ku karuhun éta pulo, utamana ku nu salamet, éta kajadian téh dijadikeun catetan minangka pépéling keur sékésélérna. Éta pépéling téh salahsahijina ditépakeun ngaliwatan kila-kila. Kila-kilana di mana dunya ngariyeg, basisir ngolétrak, mangka kudu gura-giru marubus ka leuweung atawa tempat anu laluhur. Tah waktu dunya ngariyeg (tanggal 26 Désémber 2004) urang Simeulue mah cenah, cul naon-cul naon berebet baé marubus ka pagunungan. Da kitu mungguh nurutkeun unggelna mitos. Teu wudu ogé ari lemburna mah burakrakan. Ngan meureun, early warning system salaku antisipasi gempa & tsunami nu kakara rék dibaladah ku pamarentah, méh tinggaleun ketak ku urang Simeulue. Da keur urang Simeulue mah early warning system enas-enasna mah pan nyampak dina mitos téa.

60

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

  Nurutkeun sawatara katerangan, pangna urang Simeulue loba nu saralamet téh ogé diSundang ku muhitna kana kapercayaan patali jeung rupa-rupa pantrangan. Upamana, urang Simeulue teu weléh mupusti alam sabudeureunana (leuweung) lantaran patali sieun ku saniskara pantrangan téa. Warga umumna tuhu kana papatah jeung kacida sieunna kana éta pantrangan. Lantaran lamun éta pantrangan dirempak balukarna baris nimbulkeun mamala boh ka dirina boh ka lingkunganana. Tuhuna kana pantrangan téa, tumerapna leuweungleuweung jadi angger weuteuh jeung sanget lantaran taya nu ngaruksak jeung ngagunasika. Munasabah ku weuteuhna leuweung, geus bisa nahan panarajang rohakana lambak tsunami téa. Apanan ajén-inajén budaya karuhun bangsa Indonesia baheula, kacida mupusti alam sabudeureunana. Lantaran anggapanana yén unggal barang, lian ti mahluk hirup, ogé ngabogaan jiwa atawa roh. Nya teu anéh mun  baheula  bahe ula mah lamu lamunn rék nuar kai ged gedéé téh pari paribasa basana na henteu wasa lantaran kacida sakralna utamana sieun aya mamala. Kai téh kakara dituaran lamun saméméhna dilaksanakeun heula ritual. Nurutkeun anggapanana yén kai téh seuhseuhanana mah barang hirup nu ngabogaan  jiwa (roh (roh).). Ku kit kituna, una, éta kap kaperca ercayaan yaan téh méh nanceb dina  batin-ba  bati n-batin tin uran urangg Sime Simeulue. ulue. Éta mito mitoss mina minangk ngkaa sawan sawangan gan hirupna (weltanschauung) (weltanschauung ) pikeun numuwuhkeun kasadar  jeungg kasi  jeun kasieun eun masa masaraka rakatna tna sang sangkan kan tet tetep ep mulas mulasara ara harmonisna hubungan antara manusa jeung alamna. Munasabah kaahéngan nu tumiba ka pangeusi pulo Simeulue téh teu leupas tina kahanan rupa-rupa mitos nu dianutna. Jadi, ditilik tina kajian antropologi mah mitos téh ngabogaan pirang-pirang kagunaan, di antarana pikeun ngadalikeun masarakatna (social control), alat pendidikan (pedagogical device), jeung alat “pemaksa” Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

61

sarta “pengawas” sangkan norma-norma salawasna digugu tur diturut ku anggota masarakatna. Cindekna, lamun mitos dipiara ganjaranana  bakall salamet,  baka salamet , sabalikna sabalik na mun mitos diluli-luli diluli- luli balukarna baluk arna bakal bak al nandangan nandan gan mamala. Tina musibah di Acéh jeung Sumut nu pikaketireun, -utamana pasca tsunami- tétéla keur urang mah loba pisan tapakureunana. Hikmah naon nu nyumput disatukangeunana? Bawirasa nyangkarukna wuwuh aya dina haté-haté nu jalembar. Banda sasampiran nyawa gagaduhan. Wallahu alam. Dede Kosasih Mangle No. 2009 Pancén 5 Ayeuna pék ku hidep diskusikeun pertanyaan di handap ieu: 1. Naon téma artikel “Dihin Pinasti Anyar Pinanggih”? 2. Aya sabaraha paragraf artikel “Dihin Pinasti Anyar Pinanggih”? Téangan gagasan utama dina unggal paragrafna! 3. Paragr Paragraf af anu mana nu nuduhkeun bagian bubukana? 4. Paragr Paragraf af anu mana nu nuduhkeun bagian panutupna? 5 Kumaha kacindekan pedaranana? Pancén 6 Basa anu digunakeun dina artikel béda jeung basa anu digunakeun dina sajak atawa carpon (karangan ksi). Basa nu digunakeun dina karya ksi biasana direumbeuy ku mamanis basa dina wangun métafora,  babasan,  baba san, jeun jeungg pari paribasa basa.. Tapi, teu nutu nutupp kamu kamungk ngkinan inan baba babasan san jeun jeungg paribasa ogé sawaktu-waktu digunakeun dina nulis artikel. Saperti anu kapanggih dina artikel di luhur, contona: a) Kudu boga saku rangkepan  b) Dihin pinasti anyar pinanggih. Tegesing Alloh parantos mintonkeun kakawasaanana. Ieu di handap mangrupa conto-conto babasan jeung paribasa nu aya dina kahirupan masarakat Sunda. Pék téangan hartina sarta larapkeun dina kalimah!

62

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

No.

Babasan/Paribasa

Harti jeung kalimahna

1. 2. 3. 4. 5. Pancén 7 Kumaha carana urang ngahasilkeun tulisan anu hadé? Aya sawatara tips sangkan urang bisa nulis kalayan hadé, di antarana: (1) pilih téma tulisan anu pangdeukeutna jeung kahirupan urang sangkan dina waktuna nulis urang henteu béakeun bahan tulisan, (2) tangtukeun gagasan utamana, sacara teu langsung, jumlah gagasan utama anu ditulis milu nangtukeun panjangna karangan. Upamana baé gagasan utama anu ditulis téh aya opat, bisa dihartikeun panjang karangan téh bakal jadi opat paragraf. paragraf . Tapi Tapi henteu salilana saperti kitu, panjang pondokna pondo kna tulisan ditangtukeun ku loba jeung saeutikna pasualan anu rék ditepikeun, (3) mekarkeun jadi paragraf anu sampurna. Sanggeus hidep mikaweruh gagasan utama jeung rangkay karangan, pék ayeuna nyobaan nulis hiji artikel. Hidep bisa milih téma-téma anu dipikaresep tur dikawasa ku hidep sangkan tulisan anu dihasilkeun boga kualitas anu maksimal. Kadé poho sistematikana, aya bubuka, pedaran  jeungg kaci  jeun kacinde ndekan. kan. Perhat Perhatikeu ikeunn ogé kasa kasaluyua luyuann téma jeun jeungg eusi tulis tulisan, an, éjahanana jeung karapihan tulisan. Pancén 8 Nataan Ciri Artikel 1. Pék ku hidep tataan ciri-ciri artikel sakumaha nu kaunggel dina pedaran!

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

63

2.

64

   l   a   n    i   s    i   r    O

 .  . .  .

 . .  . .

 .  .  .  .

 ,    t   s   e   s   e   g   a   g   d    t   g   n  n   u  n   n  a   j   e   u    i    S   t    t

 . .  . .

 . .  . .

 .  .  .  .

   f    i    t   a   u  ,   r   e   n  p   l   k    i   u   a   n   r   u   s    i   a   h  p   o   u    B   p  m   o    k

 . .  . .

 . .  .  .

 .  .  .  .

   l   a  ,    f   u    i    t    t   a   k   e    é   r   l   e    K   t   n    i

 . .  . .

 . .  . .

 .  .  .  .

  n   a   a   g   é   r   i   n  r   u    t   e   n  a   m    K  e   l   a   p   j   a    k

 . .  . .

 . .  . .

 .  .  .  .

  n   l   a   a   a   g   s   u    t   o   a   g    k    B  a   a   g

 . .  . .

 . .  . .

 .  .  .  .

  u  a   n   a   n  n   s   y   a   i    l   r    A  a   u   g   n   n

 .  . .  .

 .  . .  .

 .  .  .  .

   N   L    A   E    R   K    I    A   T    G   R    N   A

  s    i    l   u   e    G   u    d   a   g    N

 ,    l    ?   u  ,    h   l   :   u   a   d   g   g   n   n   o   R  a   a    h   g   W   r   a   o   n   a   é   g    b   k   a    d   n   k   a   o   g   u   e    P   S   n   T   G

   i    t   s   a    h   n    i    i    P   g   g   n   r   a   n    i   y   a    h   n    i   n   i    D   A   P

Sabada hidep réngsé nulis artikel, hidep kudu bisa midangkeun deui hasil tulisan hidep di hareupeun kelas. Nalika hidep tampil di hareupeun kelas, perhatikeun hal-hal saperti ieu di handap: Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

a.  b. c. d. e. f.

Ngucapkeun salam Nyarita Nyari ta ngag n gagunak unakeun eun bas basaa anu an u sopan so pan Sikep jeung penampilan anu hadé Percaya diri Volumeu sorana ngoncrang tur béntés Matéri anu ditepikeun jelas jeung sistematis

D. Latihan (Ulikan Kabasaan) Ngalarapkeun Kecap Rajékan Dina artikel ”Dihin Pinasti Anyar Pinanggih” di luhur aya kalimah: Nini-nini rawah-riwih  néangan incu kakasih. Kecap rawah-riwih dina kalimah di luhur téh kaasup kana kecap rajékan dwiréka. Ayeuna pék kecap nu dikurungan dikurungan dina kalimah di handap téh larapkeun maké kecap kecap rajékan sarua jeung conto di luhur! 1. “Dasar budak nurustunjung, dipapatahan ku kolot téh kalah ka (cengir) baé, teu éling sugan!” 2. ”T ”Tuh uh geura aya jelema (ilik) baé ka imah urang, boa boa nu rék ngan nganjan jang. g. Tapi két kétah ah pala palangsi ngsiang ang boa boa rék (pa (paling ling)!” )!” 3. Dodi urang Ciséwu, kakara pisan nyaba ka Jakarta. Atuh salila di Jakarta téh ngan (ider) baé: ka Gedong Gajah, ka Pasar Glodok, ka Monas, malah kungsi ka Cengkaréng sagala. 4. Ka budak nu sok daék (cokot), tangtu moal réa nu resepeun. 5. Lamun ngarumasakeun teu boga duit, ulah sok (tawar), bisi kawiwirangan. 6. Ngarah diandel jeung dipikaruny dipikarunya, a, nu baramaén téh ngomongna (lengis) baé. Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

65

7.

Ogi, ulah (sépak) di dieu bisi kana kaca! Mun rék ménbal mah mending di luar geura! 8. Pa Aténg ayeuna mah geus pangsiun, gawéna téh ngan ukur (pancong) di buruan, (tanceb) lulumayanan. lulumayanan. 9. Si Arman gawéna ngan (balik) baé siga aya nu ditéangan. Néangan naon manéhna manéhna téh nya? 10. Ulah sok (seuri) sorangan, bisi disangka nu gélo!

66

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

A N    R    J  A

    A      G       N 

TARJAMAHAN

        A        P

Sumber: anneahira.com

67

T

arjamahan téh nyaéta karya hasil narjamahkeun tina basa séjén. Istilah séjén sok aya nu nyebut alih  basa.. Pros  basa Prosés és narj narjamah amahkeun keun,, boh kar karya ya ilmia ilmiahh boh karya (sastra) biasana diusahakeun sangkan papak pisan  jeungg aslin  jeun aslina. a. Pangpa Pangpangn ngnaa dina kar karya ya sast sastra, ra, kagi kagiatan atan narjamahkeun téh lian ti mertahankeun segi-segi séjénna, anu pangutamana téh dina segi basana (gaya basa, pilihan kecap, ungkara, jsté.) jeung kualitas senina. Ajip Rosidi (kurang leuwih taun 80-an) kungsi midangkeun artikel nu nétélakeun yén tarjamahan téh kudu "geulis"  jeungg "sat  jeun "satia". ia". Geul Geulis is maks maksudna udna kaé kaéndah ndahana anana na kudu bisa kapindahkeun, ari satia maksudna ulah méngpar tina rakitan wacana sumber. Dina périodeu saméméh Perang Dunya II anu réa digarap ku pangarang Sunda téh saduran, lain tarjamahan. Dina saduran mah lain waé "alih basa"-na bébas, tapi karya deungeun téh dipapantes, disusurup jeung kaayaan di urang. Istilah séjén anu sok mindeng digunakeun harita nyaéta salinan atawa nyalin. Dina mangsa saméméhna, nyaéta dina periodeu naskah (manuscript), anu disebut nyalin téh bisa jadi narjamahkeun (bébas), transliterasi atawa transkripsi atawa bener-bener nulad (aksarana,  basana  basa na teu t eu digan d iganti). ti). Pikeun pangaweruh awal hidep ngeunaan kagiatan narjamahkeun, pék ilo sing nepi kacangkem eusina cutatan tina buku Jatiwangi Sunda Indonesia yasana Ajip Rosidi (waktu Biantara Panampian Hadiah Proféssor Teew 2004)  Jakarta,  Jaka rta, 1 Desem D esember ber 2004, 20 04, dina di na edisi edi si basa bas a Indonési Indo nésiaa jeun jeungg edisi basa Sunda.

A. Maca Téks Tarjamahan SAYA dilahirkan di rumah peninggalan nenek moyang ibu, yang terletak di samping balai desa Cibolérang, Jatiwangi, Jatiwangi, tapi sewaktu umur saya baru beberapa belas bulan saya dibawa

68

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

 pind ah ke ruma  pindah rumahh kake kakekk di kamp kampung ung Pasuket Pasuketan, an, seb sebab ab kake kakekk membe membelili ruma rumahh di sana. Selanjutnya saya tinggal di sana hingga lulus Sekolah Rakyat. Hal saya dibawa pindah ke Pasuketan penting diceritakan, sebab kalau saja saya terus tinggal di rumah peninggalan nenek moyang ibu yang terletak di samping balaidesa, tentu kisah hidup saya akan berbeda. Desa Cibolérang adalah salah satu di antara tiga desa yang membentuk kota kewedanaan (kini kecamatan) kecamata n) Jatiwangi. Dua desa lainnya adalah desa Sutawangi dan Cicadas. Sutawangi di tengah-tengah, Cicadas di sebelah barat, sedang Ciborélang di sebelah timur. Kota Jatiwangi yang secara administratif termasuk ke dalam wilayah kabupaten Majalengka, secara kultural terletak di daerah tapal batas kultur Sunda dan (Jawa) Cirebon. Waktu itu, ada dua bahasa sehari-hari  yang dig digunaka unakann oleh oran orangg Jati Jatiwangi, wangi, yakni baha bahasa sa Sunda dan bah bahasa asa ( Jawa) Cirebon, tergantung dari lingkungan sosial dan pekerjaan masing-masing. Di sekitar balai desa Cibolérang yang terletak di sebelah selatan jalan raya Cirebon-Bandung di seberang pasar -disebut "Pasar Baru" karena pasar lama terletak di depan balai desa Sutawangi- penduduk sehari-hari menggunakan bahasa Cirebon. Orang Kaum (masjid terletak tepat di sebelah barat-laut desa, karena sepelataran) berbicara dalam bahasa Cirebon. Demikian pula orang pasar berbicara dalam bahasa Cirebon, meskipun penduduk yang tinggal di sebelah utara, timur dan barat pasar -jadi, yang terletak di sebelah utara jalan raya Bandung-CirebonBandung-Cireb on- kebanyakan menggunakan bahasa Sunda. Jadi, kalau saja saya tetap tinggal di rumah peninggalan nenek moyang ibu yang disebut Blok Salasa, tentu saya pun sehari-hari menggunaka menggunakann bahasa Cirebon...

Hasil Tarjamahan Éta wacana nu diilo ku hidep téh mangrupa tulisan asli dina bahasa Indonesia. Hasil tarjamahna kana basa Sunda kapidangkeun ieu di handap. Ayeuna Ayeuna pék ku hidep lenyepan jeung titénan éta terjemahan téh, naha geus bener/sampurna atawa aya nu kurang? KURING dilahirkeun di imah titinggal karuhun ti indung, nu perenahna gigireun balédésa Ciborélang, Jatiwangi, tapi waktu umur kuring kakara kakar a sawatara welas bulan kuring dibawa pindah ka bumi Aki di Kampung Pasuketan, da Aki ngagaleuh bumi di dinya. Saterusna kuring matuh di dinya nepi ka anggeus Sakola Rayat. Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

69

Perkara dibawa pindah ka Pasuketan téh penting dicaritakeun, sabab Perkara lamun kuring terus matuh di imah titinggal karuhun ti indung nu ayana di gigireun balédésa téa, tanwandé lalakon hirup kuring baris béda. Désa Ciborélang téh salah sahiji ti tilu désa nu ngawangun kota Kawadanan (ayeuna mah kacamatan) Jatiwangi. Nu dua deui nyaéta désa Sutawangi jeung Cicadas. Sutawangi di tengah, Cicadas beulah kuloneunana, Ciborélang wétaneunana. Kota Jatiwangi anu sacara administrasi kaasup ka Kabupatén Majalengka téh, sacara kultural aya di daérah tapel wates kultur Sunda jeung (Jawa) Cirebon. Harita, basa sapopoé anu digunakeun ku urang Jatiwangi, aya dua, nyaéta basa Sunda jeung basa (Jawa) ( Jawa) Cirebon, gumantung ka lingkungan sosial jeung pagawean masing-masing. Di sabudereun balédésa Ciborélang anu perenahna kiduleun jalan raya Cirebon-Bandung di peuntaseun pasar -disebut "Pasar Baru" da anu heubeul mah ayana di hareupeun balédésa Sutawangi- jalma téh sapopoéna ngagunakeun basa Cirebon. Urang Kaum (masjid perenahna kulon-kaléreun balédésa pisan, da sapalataran) nyaritana ngagunakeun  basa Cire Cirebon. bon. Kitu deui uran urangg pas pasar ar nyara nyararita ritana na maké basa Cire Cirebon, bon, sanajan ari anu caricing di kaléreun, wétaneun jeung kuloneun pasar mah -jadi nu aya di sakaléreun jalan raya Bandung-Cirebon -réréana ngagunakeun basa Sunda baé. Jadi, lamun kuring terus cicing di imah tuturunan ti karuhun indung nu disebut Blok Salasa, tanwandé kuring gé sapopoé téh ngagunakeun basa Cirebon... Pancén 1 Sanggeus hidep réngsé maca jeung nengetan téks carita di luhur, pék jawab pertanyaan ieu di handap! 1. Naon anu dimaksud tarjamahan? 2. Kumaha cara-cara narjamahkeun anu bener? 3. Bacaan anu kumaha baé anu sok ditarjamahkeun téh?

70

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

Pancén 2 Pék tarjamahkeun ieu paguneman dina basa Indonesia kana basa Sunda! Dadi : Apakah benda itu dapat dimakan? Yanti : Tidak.  Mira : Apak Apakah ah benda b enda itu seri sering ng dipa d ipakai kai guru guru?? Yanti : Ya, hampir setiap kali mengajar. Dadi : Mahalkah harga benda itu? Yanti : Sangat murah.  Mira : Apak Apakah ah benda b enda itu dipa dipakai kai untuk menul menulis? is? Yanti : Tidak salah. Dadi : Apakah Apa kah benda itu untuk menulis buku. Yanti : Bukan.  Mira : Apak Apakah ah benda b enda itu untuk menul menulis is di papan p apan tuli tulis? s? Yanti : Ya, benar. Dadi : Apakah benda itu bernama kapur? Yanti : Ya, tepat sekali.

B. Medar Tarjama arjamahan han Tarjamahan téh nyaéta karya hasil narjamahkeun tina basa séjén. Istilah séjén sok aya nu nyebut alih basa. Prosés narjamahkeun, boh karya ilmiah boh karya (sastra) biasana diusahakeun sangkan papak pisan  jeungg asli  jeun aslina. na. Pangpa Pangpangna ngna dina kar karya ya sast sastra, ra, kag kagiata iatann narj narjamah amahkeun keun téh lian ti mertahankeun segi-segi séjénna, anu pangutamana téh dina segi  basana  basa na (gaya basa basa,, pili pilihan han kec kecap, ap, ungk ungkara, ara, jst jsté.) é.) jeun jeungg kual kualitas itas seni senina. na. Ajip Rosidi (kurang leuwih taun 80-an) kungsi midangkeun artikel nu nétélakeun yén tarjamahan téh kudu "geulis" jeung "satia". Geulis maksudna kaéndahanana kudu bisa kapindahkeun, ari satia maksudna ulah méngpar tina rakitan wacana sumber. Dina périodeu saméméh Perang Dunya II anu réa digarap ku pangarang Sunda téh saduran, lain tarjamahan. Dina saduran mah lain waé "alih basa"-na bébas, tapi karya deungeun téh dipapantes, disusurup  jeungg kaaya  jeun kaayaan an di uran urang. g. Isti Istilah lah séjé séjénn anu sok mind mindeng eng digu digunak nakeun eun harita nyaéta salinan atawa nyalin. Dina mangsa saméméhna, nyaéta Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

71

dina periodeu naskah (manuscript), anu disebut nyalin téh bisa jadi narjamahkeun (bébas), transliterasi atawa transkripsi atawa bener-bener nulad (aksarana, basana teu diganti). Kagiatan narjamahkeun téh teu kawatesanan ukur pikeun karangan ilmiah wungkul. Tapi méh saban widang paélmuan kungsi ditarjamahkeun karya-karyana. Ku lantaran kitu, majuna paélmuan téh éstuning ngabelesat pisan. Diantara karya-karya karya-karya anu sok diterjemahkeun téh nyaéta karya sastra. Dina karya sastra, urang baris mikawanoh nu disebut karya tarjamahan. Demi karya tarjamahan téh nyaéta karya nu ngahaja ditarjamahkeun ku nu narjamahkeun sangkan balaréa (masarakat pamaca) bisa maca éta karya. Ari karya nu ditarjamahkeun kana rupa-rupa basa dikasangtukangan ku lantaran éta karya téh dianggap fenomenal atawa karya masterpiece. Lian ti éta, bisa jadi lantaran nu nulis éta karya téh kasinugrahan hadiah nobel sastra. Éta karya masterpiece téh nya tuluy baé ditarjamahkeun kana rupa-rupa basa, nu tujuanana sangkan ruang lingkup atawa segmentasi nu macana leuwih lega deui. Ngan anu jadi pasualan, aya kalana karya nu ditarjamahkeun téh sanggeus meunang pangajén bet teu luyu jeung eusi/amanat nu nulisna. Nu matak teu anéh loba nu maca ngarasa kuciw kuciwaa ku hasil tarjamahanana.  Jadii tuka  Jad tukang ng narj narjamah amahkeun keun téh méma mémang ng lain paga pagawéan wéan nu ent entengengenteng. Sabab ari narjamahkeun téh butuh mikapaham kumaha eusi karya sastra “dima’naan” jadi hiji hal anu ngabogaan sasaruaan ma’na  jeungg karya  jeun ka rya aslina a slina.. Ku lant lantaran aran kitu kitu,, pikeun pi keun nu narja na rjamahk mahkeun eun mah m ah kudu k udu enya-enya mikapaham maksud nu nulis éta karya nu ditarjamahkeunana, saméméh dijanggélékkeun dijanggé lékkeun dina wangun karya nu geus ditranformasikeun ditranformas ikeun téa. Dina tanggal 14 Mei 1860 kungsi medal hiji buku nyaéta Max Havelaar nu dikarang ku Multatuli kalawan kalawan J. de Ruyter nu medalkeunana. Ieu buku dikarangna ti mimiti bulan Séptémber tepi ka Oktober 1859 di Brussel, Bélgia. Éta buku téh gelar tina pirang-pirang rasa kuciwa gumulung dina  batinn Mult  bati Multatul atulii tep tepii ka jad jadii obsé obsési. si. Novel Max Have Havelaar laar téh enas enas-ena -enasna sna hayang ngarobah kalakuan para pangagung pribumi anu telenges ka rahayatna, tur ngarobah ngaro bah kawijakan ékonomi éko nomi Walanda Walanda anu nyekék rahayat Hindia Walanda.

72

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

Multatuli téh sandiasmana Éduard Douwes Dékker anu lahir di Amsterdam taun 1820. Manéhna kungsi jadi Asistén Résidén Lebak. Salila di Hindia Walanda, Multatuli mindeng kuciwa. Upamana baé, basa salila opat bulan jadi Asistén Residén Lebak, manéhna nyakséni yén Bupati Radén Adipati Karta Negara meres jeung nindes rahayatna. Malah mah éta masalah téh dilaporkeun ka Residén, terus ka Gupernur Jéndral. Tapi ku sabab ngarasa teu diwaro ku dununganana, Douwes Dékker ménta eureun tina pagawéanana. Paméntana dicumponan ku pamaréntah Walanda tanggal 4 April 1856. Taun éta kénéh manéhna mulang ka Walanda. Hirupna di ditu éstu kadungsang-dungsang. Novel  Max Havel Havelaa aar diwengku ku 20 bab, anu salah sahiji babna ngadongéngkeun lalakon Saijah jeung Adinda. Jadi, buku Saija beunang nyundakeun RTA. RTA. Soenarja. Ari anu didongéngkeunana téh pangalaman Saija jeung Ina, dua rumaja nu silih pikaasih tapi kudu papisah. Saija téh anak patani. Kolotna teu kaur boga munding, da sok dipundut baé ku Wadana Parang Kujang minangka pajeg. Emana maot kanyenyerian. Bapana gé maot deuih di pangbérokan sanggeus nyobanyoba indit ka Bogor nyingkahan nu sok nagih pajeg. Saija dalit jeung Ina ti leuleutik. Basa rék nyiar gawé ka Batawi, Saija nyieun pasini jeung Ina yén upama engké  balikk ti Bat  bali Batawi, awi, Saij Saijaa rék nga ngawin win Ina. Tapi  basa bali balikk ka k a lembu l emburna rna sang sanggeus geus tilu taun digawé di Batawi, Saija teu bisa tepung  jeungg Ina.  jeun Ina . Ari sababna saba bna,, Ina katut k atut adiadi-adin adinaa milu ka bapana ngumbara ka Lampung, nyingkahan katelengesan Juragan Wadana anu geus ngajabel munding tepi ka Emana Ina maot kanyenyeri kanyenyerian. an. Saija indit ka Lampung, tapi nu kasam-pak ku manéhna, lembur anu dicicingan ku Ina jeung kulawargana téh dihuru ku Walanda. Walanda. Saija Sa ija ngamuk, tapi ta pi teu walakaya, perlaya ditubles mangpirang pedang jeung bayonét Walanda. Sumber: sepanjangjk.wordpress

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

73

Tina galur caritana urang bisa nengetan kumaha gambaran kaayaan di Banten Kidul dina jaman kolonial: rahayat désa dikakaya, dikaniaya, ditandasa nu pohara ku pamaréntah, akibat tina pulitik jajahan anu telenges taya ras-rasan. Multatuli hayang milu m ilu memener memen er nu teu adil. a dil. Ku jalan ngadongéngkeun tragedi Saija jeung Ina, manéhna hayang nandeskeun kumaha akibatna pulitik jajahan nu taya ras-rasan téh kana kahirupan rahayat. Lian ti éta, dina Saija téh ngelemeng deuih sumanget rahayat dina enggoning ngalawan kateuadilan. Bawirasa, R.T.A Soenarja titén pisan kana kasang tukang budaya katut kaayaan batin nu maca tarjamahanana. Dina nyundakeun lalakon Saija, manéhna henteu ngan saukur mindahkeun kekecapan tina  Max Havelaar,  tapi enyaan diluyukeun kana acining batin urang Sunda deuih. Éstuning “disundakeun”. Upamana baé, ngaran “Saijah” diganti ku “Saija”, kitu deui ngaran “Adinda” diganti ku “Adina” tepi ka jadi Ina. Lebah ngagambarkeun Saija tepung jeung Ina nu geus perlaya, gambaranana téh nenggel pisan kana mamaras rasa. Minangka buku tarjamahan, Saija tangtuna gé ngandung sawatara kosa kecap injeuman tina basa deungeun. Tah, lebah dieu mah RTA Soenarja henteu cara HB Jassin anu narjamahkeun  Max Havel Havelaar aar  kana  basa Indone In donesia sia kalawan kala wan gembleng, gembl eng, tur tu r méré katerang kate rangan an ngeunaa ngeu naann ngaran ngara n  jalma,  jalm a, keke kekecapa capan, n, atawa a tawa ngéc ngécéske éskeun un cutat c utatan an nu n u dipak di pakéé ku pang pangaran arang. g. Nu sidik, kualitas RTA Soenarja téh kacida alusna. Éta saperkara narjamahkeun prosa dina winangun novel, tangtu  bakall béda deui lamu  baka lamunn uran urangg rék narj narjamah amahkeun keun puis puisii (saj ( sajak). ak). Mala Malahh aya nu nyebutkeun yén narjamahkeun puisi mah jauh leuwih bangga batan narjamahkeun prosa. Parandéné kitu lebah narjamahkeun puisi mah gedé kamungkinan sarua banggana jeung nulis éta puisi, anu henteu cukup ku modal kamampuh ngagunakeun basa aslina, tapi ogé kudu weruh kana  basa kat katut ut buda budaya ya has hasilil tarj tarjamah amahanan anana. a. Béh ditu dituna na anu narj narjama amahkeu hkeunn puisi mah kudu mibanda pangalaman kapenyairan kapenyairan,, pangalaman ngaracik kekecapan, pangalaman ngagunakeun métafor, pangalaman ulin jeung imaji, jeung pangalaman ngagunakeun diksi. Upama henteu mibanda pangalaman éta, tinangtu bakal lapur lantaran hasil tarjamahanana baris  jadii karya  jad ka rya anu a nu taya t aya puluke p ulukeunan unana. a.

74

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

Narjamahkeun prosa kamungkinan itunganana kalimah per kalimah, demi itungan dina puisi mah kecap per kecap, jadi tangtu bakal leuwih banggana. Ku ayana kitu, narjamahkeun puisi ogé kudu pinter  jeungg seuk  jeun seukeut eut dina milih hiji keca kecapp di anta antara ra kec kecap-k ap-kecap ecap séjé séjénn anu teu pamohalan hartina sarua. Pancén 3 1. Sangkan hidep leuwih mikapaham kana tarjamahan, pék ku hidep téangan rupa-rupa informasi ngeunaan metode jeung prosedur tarjamahan tina sababaraha sumber, boh tina buku boh tina internet. 2. Sabada meunang éta bahan, pék ku hidep tarjamahkeun tuluy sawalakeun!

C. Nganalisis Téks Hasil Tarjamahan Sanggeus hidep narima informasi ngeunaan tarjamahan, dina diskusi kelompok hidep diajar narjamahkeun sajak/puisi, lagu, atawa  bacaan  baca an séjé séjénna nna.. Hasiln Ha silnaa tulisk tu liskeun eun dina tabé tabéll ieu ie u di han handap: dap: 1.

Narjamahkeun Lagu/Puisi “Y “You ou Mom” Sajak/Puisi Bahasa Inggris

You taught me to hold Tears pouring rain To always be patient in the trial Prostration and kneeling on the Lord ... You couplet formed by prayer Take care of the crime Sweep me away by the dust That will make me fall ... You are an inspiration in life Leads to sweep the obstacles With that build condence Patience and care to create ...

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Tarjamahan Engkau (Bunda) Engkau mengajariku untuk menahan Derasnya tangisan hujan  Agar selalu bersabar dalam cobaan Dan bersimpuh sujud pada Tuhan… Engkau sebait doa yang terbentuk  Menjagaku dari kejahatan waktu  Menjauhkanku oleh sapuan debu Yang akan membuatku terjatuh… Engkau inspirasi dalam kehidupan  Menuntun untuk menyapu rintangan Dengan selalu membangun keyakinan Dan hati tercipta kesabaran…

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

75

You are a hero throughout the ages Sweat makes science Crying makes light guide Dusk making a new spirit ...

Engkau pahlawan sepanjang umur Keringat menjadikannya ilmu Tangis menjadikannya cahaya petunjuk Senja menjadikannya semangat baru… Engkau sekumpulan awan

You set the clouds Will not disappear by the moon Your love is eternal Until later I had a dream in a grave ...

Tak akan menghilang oleh rembula Kasih sayangmu adalah keabadian Sampai nanti aku bermimpi dalam nisan…

Where you stand Place last steps Share Them all miss the place  And a place to complain ... You (the mother) mother ) there is no indelible By the swift exposure to sea By the anger of the earth ground  My heart and will always always be an integral ...

Engkau tempat berpangku Tempat bertahan langkahku Tempat berbaginya segala rindu Dan tempat untuk mengadu…

Engkau (bunda) tiada terhapuskan Oleh derasnya terpaan lautan Oleh amarah bumi pijakan hp://www.dhono-wareh.com/2013/04/puisi-dalam- Selalu dihatiku dan takkan terpisahkan… bahasa-inggris-untuk-ibu.html

Pancén 4 Puisi/lagu “Y “You ou Mom” di luhur téh pék tarjama tarjamahkeun hkeun kana basa Sunda! Pancén 5 • Narjamahkeun Téks Bahasa Indonesia kana Basa Sunda Naskah Bahasa Indonesia Tarjamahan Selama puluhan tahun berkecimpung menyebarkan risalahnya, Kiai Gozali tidak henti-hentinya menggunakan bahasa Sunda. Beliau sering menyebut bahasa Sunda dengan bahasa “pedesaan”. Malah mengaku bangga dirinya disebut “ulama pedesaan”. Ulama yang setiap gerak-gerik

76

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

langkah serta ucapannya dimengerti dan dipahami oleh masyarakat  pedesaan. Bahasanya tidak mulukmuluk, tidak untuk gagah-gagahan supaya memberi kesan hebat. Gaya bahasa Kiai Gozali sangat plastis dan realistis. Karena pemahamannya terhadap psikologi massa, beliau sangat konsisten dan menyadari bahwa objek dakwah di Jawa Barat lebih didominasi orang-orang yang mengerti dan memahami bahasa Sunda ....

•

Narjamahkeun Téks Basa Sunda kana Basa Indonesia Naskah Bahasa Sunda

Tarjamahan

... Naon atuh bédana Harley jeung Honda Tiger atawa motor nu sakelas  jeung Harley? Éta meureun sugan  pédah tarikna mapakan jamparing? Bandel mesinna? Pédah kuat, wedel  jeung tambleg? Tambleg jeung kuat samodél Témbok Cina? Bawirasa teu kitu. Lebah macét mah angger wé... ngarayap. Meneran banna kacugak paku, nya paling copélna kudu wé didorong baé mah. Komo lebah kapanasan jeung kaanginan mah sarua, kana sirah matak jangar jeung awak kudu dikerok, da asup angin. Kitu deui lamun hujan, da angger wé nu tumpakna matak.... mucicid. Kabulusan. Atuh mun katabrak mobil mengpengan mah moal henteu nu tumpakna bakal ngajurahroh jeung motorna dijamin...ringsek. .... Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

77

Pancén 6 Pék tarjamahkeun ieu sempalan wacana di handap kana basa Indonesia! Ujaring carita, jaman baheula di Sumedang aya hiji karajaan gedé nu katelahna Karajaan Karajaan Sumedang Larang. Larang. Rajana anu kaceluk kaceluk ka awunawun kakoncara ka janapria. Prabu Geusan Ulun jenenganana. Anjeunna pohara gagahna, adil tur wijaksana. Rahayatna ma’mur nagri gé subur. Prabu Geusan Ulun gé kasohor ku kapinteranana sarta kaparigelanana dina élmu santika. Geusan Ulun téh lain ngaran dapon waé, tapi hiji ngaran anu ngandung ma’na kacida alisna, geusan hartina tempat, ulun hartina jalma nu bisa dipéntaan tulung. Maluruh silsilahna mah, Prabu Geusan Ulun téh masih kénéh turunan Prabu Siliwagi ti karajaa karajaann Pajajaran. Prabu geusan Ulun téh putrana Pangéran Santri ti Ratu Pucuk Umum, Ari Ratu Pucuk Umum putrina Sunan Sunan Corénda ti Ratu Nyi Mas Mas Patuakan. Patuakan. Sedengkeun Sunan Sunan Corénda putrana Guru Gantangan. Guru Gantangan téh putrana Prabu Siliwangi. Jadi, ana kitu mah Prabu Geusan Ulun téh kaasup turunan kaopat Prabu Siliwangi. Pancén 7 Sabada hidep réngsé narjamahkeun, hidep kudu bisa midangkeun deui hasil tarjamahan hidep di hareupeun kelas. Nalika hidep tampil di hareupeun kelas, perhatikeun hal-hal saperti ieu di handap: 1. Ngucapkeun salam 2. Nyarita ngagunakeun basa anu sopan 3. Sikep jeung penampilan anu hadé 4. Percaya diri 5. Volumeu sorana ngoncrang tur béntés 6. Matéri anu ditepikeun jelas jeung sistematis

D. Latihan (Nyangkem Unsur Kabahasaan) 1.

Ngeusian ku kecap nu merenah Eusian ku salah sahiji kecap anu mérénah, ieu kalimah nu di handap!

78

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

dumadakan, dadak sakala, ngadadak, didadak.

1.

2.

3. 4. 5. 6.

Geus daékeun pibujangeun pibujangeun téh rék dibéré dalapan ratus lima puluh rébu sabulanna sabulanna.. Tapi naha ari rék dijadike dijadikeun un bet . . . teu puruneun, majar manéh rék mulang deui ka lemburna, melang ka anakna nu dipihapékeun di ninina. Lah . . . keur teu boga duit; lamun ditawar ditawarkeun keun mangkukna mah ka dieu éta Laptop Toshiba téh tangtu dibeuli, dibeuli, sabab harita harita mah duitna aya kénéh, tacan diinjeum ku adi ti lembur cenah rék nyundatan nyundatan anakna. Naha aya balsem téh matih-matih teuing! Kakara ogé diulaskeun sakali kana palipisan jeung tarang, rieut jangar téh . . . leungit teu karasa deui. Papakéan siswa nu rék milu karnaval téh ditetepk ditetepkeun eun kudu maké seragam bodas-bodas, atuh anu teu barogaeun barogaeun mah . . . kudu meuli meuli heula ka toko Résco. Tadi indit ti imah . . ., henteu diajam heula ti tadina lantaran kabeneran ieu aya mobil kosong. Waktos badé mios ka kantor, abdi . . . udur, karaos nyeri dina  beuteung  beut eung dugi ka ayeun ayeunaa teu aca acann saé kéné kénéh, h, engk engkéé mah son sonten ten  badéé ngah  bad ngahaja ajakeun keun ka dok dokter ter spés spésiali ialis. s. Nénjo, ngilikan, melong, nempo, noong

1. 2. 3. 4. 5.

“Barudak, lamun Bapa keur nerangkeun dina bor, ulah luak-lieuk luak-lieuk ka mana-mana, tapi kudu . . . kana bor", cék guru ka murid-muridna. Basa karéta api aya di jero torowongan, kuring . . . tina jandéla, tapi teu kaciri naon-naon, da puguh poék mongkléng. Cik . . . buku “Mewa “Mewarnai” rnai” téh! Geuning kandel jeung kertasna lemes. Ti mana meulina ? Naha aya kitu di Indomart? Ku sabab kuring teu boga duit keur meuli karcis, tapi ari lalajo maén bal pohara hayangna, tuluy baé . . . tina sela-sela pager pangubeng lapang. Tadi di ITC aya jalma . . . baé ka kuring, jigana mah asa-asa ka kuring. Kuring nya nya kitu deui, tapi ari rék disampeurk disampeurkeun eun sieun kasamaran.

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

79

2.

Ngalengkepan kalimah ku kecap anteuran Pék lengkepan kalimah nu dibéréndélkeun di handap maké kecap anteuran! 1. Ana . . . téh nyarékan, sorana mani handaruan, atuh sakur nu aya di dinya taya nu ngomong sakemék. 2. Ari . . . téh juru mamaos nembang, jalma-jalma nu tadina récok ngaromong, jempé kawas gaang katincak baé. 3. Ari geus dibéré duit mah ku bapana . . . Dodi indit ngajugjug ka dayeuh. 4. Ari geus tunduh mah . . . geura saré, way wayahna ahna baé dina korsi da Akang mah batan sakieu! 5. Barang ngadéngé anakna nu di Garut gering payah, . . . baé Ceu Suti ceurik inghak-inghakan. 6. Geura . . . ngomong, entong asa-asa, naon anu jadi pamaksudan téh? 7. Nu ditajong bijil ambekna, tuluy nyéréwélékkeun leungeun bajuna, . . . nampiling tarik pisan. 8. Sadatangna ka imah, Dani kakaratak kana lomari dahareun, manggih sangu poé, . . . baé dahar nyocolan uyah. 9. Sanggeus cucul-cucu cucul-cucul,l, . . . baé barudak téh taruturubun ka leuwi, . . . teuleum, teu lila maruncul luhureun cai, bari ruménghap. 10. Sanggeus diagag-agag sababaraha kali . . . baé cakram téh dibalangkeun. 11. Sanggeus didangdanan, . . . pangantén nangtung, tuluy ditaruyun didiukkeun dina korsi beunang mapaésan. 12. Sanggeus mesinna dihirupan, . . . mobil téh maju lalaunan. 13. Sanggeus sasauran sajongjongan, Bapa Guru . . . nyerat dina bor, sina dicatet ku murid-muri murid-muridna. dna. 14. Si Léngsér . . . diuk, . . . nyembah unjukan ka Ratu, yén aya tamu  badé dume dumeuheus uheus.. 15. Teu antapar antaparah ah deui . . . baé musuhna ditajong ditajong..

80

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

A N    R    J  A

    A      G       N 

PEMANDU  AC  A C A R A 

        A        P

Sumber: dokumén pribadi

81

D

ina kagiatan atawa peristiwa anu resmi boh nu sipatna sosial-akademis (acara diskusi, seminar, kongrés, konperensi, jsté), boh sosial-praktis (kagiatan sosial budaya saperti: seserahan, nanyaan, paturay tineung, jsté) biasana sok aya nu dibéré pancen ngatur acara, acara, anu ilahar disebut disebut panata acara (MC). MC  Mast er of Cere Ceremony mony) nyaéta jalma nu dipercaya pikeun ( Master ngatur jeung nyusun runtuyan acara, nangtukeun sarta ngahaturanan saha-sahana nu kudu cacarita dina éta acara. Lantaran teu galib, pangpangna teu parok nurutkeun  budaya  buda ya lamun nu boga pama pamaksud ksudan, an, tor torojog ojogan an ujug ujug-ujug cacarita atawa biantara bari ngagorah nepikeun maksud jeung tujuanana. Meureun asup kana paribasa ngeupeul ngahuapan manéh téa. Cindekna pancen MC téh sangkan dina dina prakprakan prakprakan acara/upacara acara/upacara bérés roes, henteu acak-acakan, malar puguh susunanana, puguh éntép seureuhna. Di sagedengeun istilah MC urang oge sok sering deuih nguping istilah moderator (panumbu catur). Dina sawala (diskusi), kongrés atawa seminar-seminar, biasana kacida merlukeunana panumbu catur (moderator). Ari peran jeung pancén panumbu catur téh kawilang penting, pangpangna pikeun ngatur patalimarga atawa jalanna sawala (diskusi) sangkan henteu awut-awutan. Panumbu catur nu parigel mah mah biasana bisa ‘ngahirupkeun ‘ngahirupkeun suasana’ nepi ka sawala téh jadi hégar, henteu “ngeuyeumbeu” atawa henteu monoton. Lian ti éta, panumbu catur ogé ngabogaan pancén pikeun ngawanohkeun jati diri (CV= curriculum vitae) pangjejer ka pamilon. Ari maksudna mah sangkan pangjejer téh ulah aya kesan nikukur atawa nabeuh manéh. Salian ti ngawanohkeun pangjejer ka pamilon, panumbu catur ogé boga wewenang nangtukeun lilana waktu nu diajangkeun pikeun pangjejer keur ngadadarkeun bahasanana, kaasup nangtukeun (nunjuk) saha anu baris dibéré kasempetan pikeun nyarita atawa nanya (pamilon). Tah, sabada réngsé pangjejer ngaguar

82

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

pedaranana, biasana sok ditéma ku acara sawala (tanya jawab). Nya lebah dieu pisan panumbu catur téh baris diperlukeunana jeung baris diuji bisa henteuna ngatur patalimarga éta pajemuhan. Sangkan hidep wanoh bédana pancén jeung pok-pokanana antara panata acara (MC) jeung panumbu catur (moderator), kapidangkeun ieu di handap.

A. Maca Teks 1. Panata Acara (Mc) Pentas Seni  Assalamu’alaik  Assa lamu’alaikum um warohmat waro hmatullo ullohi hi wabarok wab arokatuh atuh..

Langkung ti payun mangga urang sami-sami ngadeuheuskeun puji sinareng sukur ka Alloh SWT anu parantos ngamparkeun ni’mat ka urang sadaya. Insya Alloh ni’mat iman, ni’mat Islam wuwuh nimat silaturahmi, dugi ka urang dina danget ieu tiasa ditepunglawungkeun sawargiwargi kalayan rahayu salamet. Nya ku rahayu salamet nu janten marga lantaranana, dugi ka urang tiasa ngalaksanakeun rupi-rupi kagiatan anu tos maneuh dilaksanakeun unggal taun nyaéta miéling HUT RI anu ka-68. Kalihna ti éta, teu hilap salam kawilujengan mugia ginuluran ka jungjunan urang sadaya Kangjeng Nabi Muhammad SAW, ka kulawargina, ka para sohabatna, tur lélébéranana gubrag ka urang sadaya nu umangken umatna. Amin… Hadirin anu ku sim kuring dipihormat!   Sateuacan medar ieu acara, sim kuring kalayan asmana panata calagara ngahaturkeun wilujeng sumping ka para bapa, para ibu miwah hadirin sadayana anu parantos kersa nyaosan pangulem panitia. Atuh teu hilap, ogé ngahaturkeun réwu nuhun laksa keti kabingahan kana sagala rupi pangrojong boh moril boh materil, dugi ieu acara tiasa lumangsung kalayan nyugemakeun. Sakali deui hatur nuhun nu taya wates wangenna. Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

83

Salajengna dina ieu kasempétan, sim kuring baris ngadugikeun runtuyan acara anu baris dipidangkeun dina wengi ieu. Anu kahiji nyaéta bubuka; kadua, ngagalindengkeun kalam Ilahi, katilu, rupi-rupi pamapag: pupuhu panitia, bapa Kadés Bojong Inong; nu kaopat bewarA sareng pamasrahan rupi-rupi penghargaan. Nu kalima, minangka acara inti nyaéta rupi-rupi kamonésan nu dijanggélékkeun dina pinton seni; nu pamungkasna acara Do’a. Kanggo muka ieu ieu acara, mangga urang sami-sami maos maos basmalah sasarengan. Bismillahirrahmanirrahiim. Acara kahiji nyaéta bubuka ku ngagalindengkeun ayat suci Al Quran anu baris didugikeun ku Sadérék Hasan Baéhaqi sareng saritilawahna saritilawahna ku Sadérék Siti Maryam. Mangga dihaturanan . . . . .... Acara kahiji parantos parantos réngsé, mugi nu ngaoskeun sareng sareng urang nu ngaregepkeun kalam illahi nembé sing kénging barokah ti Gusti Nu Maha Suci. Sumangga urang lajengkeun kana acara anu kadua nyaéta rupi-rupi pamapag. Pamapag nu kahiji mangrupi laporan ti pupuhu panitia HUT RI ka-55. Ka Saderek pupuhu pupuhu panitia HUT RI ka-68 Indra Permana Permana mangga dihaturanan . . . . .... Hatur sewu nuhun ka pupuhu panitia anu parantos ngalaporkeun rupi-rupi kagiatan dina salebeting miéling HUT Kamerdékaan, mugi tiasa kama’lum ku sadayana. Salajengna, pamapag nu kadua badé ditéma ku pamapag Bapa Kadés Bojong Inong. Pangersa Bapa Drs. H. Udin Soléhudin dihaturanan . . . . ....  Alhamduli  Alha mdulillah llah , ku uran urangg nemb nembéé kaba kabandun ndungan gan sasa sasauran uranana ana Bap Bapaa Kadés, anu écés tur témbrés. Éstuning bérés roés basana, genah ngadangukeunana, mérénah larapna. larapna. Hatur nuhun Bapa! . . . . Acara salajengna, mangrupi mangrupi acara bewara bewara pamasrahan rupi-rupi rupi-rupi penghargaan sareng hadiah tina lomba nu parantos dilaksanakeun. Ka pihak panitia dihaturanan kanggo ngabéwarakeun kajuaraan rupi-rupi

84

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

lomba. Namung sateuacan panitia ngadugikeun béwara, kumargi seueur pisan hadiah sareng penghargaan tina rupi-rupi kajuaraan, sim kuring asmana panitia badé nandeskeun yén dina pamasrahan hadiah sareng penghargaan téh badé dipaparinkeun ku cara diselangsekarkeun dina acara pinton seni. Hatur nuhun. Mangga panitia dihaturanan kanggo ngabéwarakeun ngabéwar akeun hasil kajuaraan. .... Hatur nuhun. nuhun. Hadirin anu ku sim kuring kuring dipihormat. dipihormat. Salajengna acara acara nu dianti-anti parantos dugi, dugi, ku mangrupi pinton seni. Mangga kaleprok heula barudak sing ramé! . . . . Kanggo langkung ngahirupkeun sareng ngaramékeun ieu acara, corong badé kasanggakeun ka Mang Minta anu tos teu bireuk deui kanggo urang sadayana.  Alhamduli  Alha mdulillah llah , acar acaraa demi aca acara ra para paranto ntoss réng réngsé sé dila dilaksan ksanakeu akeun. n. Sateuacan sim kuring pamit, kalayan asmana panata calagara neda dihapunten tina samudaya kalepatan sareng kakirangan. Hatur nuhun kana samukawis perhatosanana. Mangga Mang Minta dihaturanan! Wassalamu’alaikum warohmatullohi wabarokatuh. Conto anu ieu dibaca ku hidep téh nyaéta pokpokanana panata acara (MC) waktu muka lumangsungna acara jeung nutup acara. Ku sabab dina acara resmi tangtu baé basa Sundana maké ragam hormat.

2.

Panumbu Catur (Moderator (Moderator))

Panumbu Panu mbu Catur : Hadirin, dina jirangan jirangan (sesi) (sesi) nu ka dua ieu, jejer jejer bahasan téh sabudeureun “Ningkatkeun Aprésiasi Sastra Sunda di Kalangan Siswa SMA.” Anu janten pangjejerna nyaéta  Alhamdul mdulilla illahh pangersa Bapa Dr. Gumiwang Raspati.  Alha dina danget ieu anjeunna parantos aya di tengahtengah urang sadaya (Anjeunna masih kénéh calik dina korsi tamu, digéndéng ku kepala sekolah). Sumangga ka pangersa Bapa Dr. Gumiw Gumiwang ang Raspati dihaturanan ka payun. Hatur nuhun.

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

85

(Sabada tarapti sapuratina, kakara panumbu catur mimiti nyarita)  Assalamu  Assa lamu’’alai alaikum kum warahma war ahmatull tullahi ahi wabara wabarakatu katuh. h. Kalayan ati nu wening, sumangga urang sami-sami muji sukur ka Allah SWT. tina sugri ni’mat anu parantos dilélérkeun ka urang sadaya. Kalayan widi-Na urang parantos dilawungkeun dina ieu pasamoan kalayan kawilujengan. Kanggo mitembeyan ieu acara, supados bérés roés teu aya kuciwana, mangga urang sami-sami ngaoskeun  basmalla  basm allahh sasare sa sarenga ngan! n! Bismillahirahmanniraahiim! Hadirin, hormateun sim kuring! Dina enggoning, matéakeun jeung ngahirup-huri ngahirup-huripkeun pkeun pangajaran sastra Sunda, hususna daya aprésiasi sastra di kalangan para siswa téh tétéla henteu hen teu gampil. Tangtos Tangtos seueur pisan bangbaluh nu karandapan ku para siswa, ti ngawitan perkara kirangna (méh disebatkeun teu aya) buku-buku bacaan sastra Sunda di perpustakaan sakola, teras néma kana minat katut karep siswa kana sastra Sunda nu kirang. Margi salami ieu aprésiasi para siswa kana karya sastra Sunda téh tiasa disebatkeun ukur apal ngaran bari teu terang wujud, komo dugi ka ngararasakeun ni’mat atawa éndahna éta karya. Éta hal téh tiasa ngagambarkeun kumaha kaayaan pangajaran sastra nu saéstu. Salami ieu para sisw siswaa téh tétéla mung dijejelan téori sastra wungkul (verbalisme). Para wargi nu sami gaduh tékad ngamumulé budaya Sunda! Ieu pasualan téh tinangtos kedah saénggalna dibébérés tur diropéa sangkan pangajaran sastra Sunda téh janten pangajaran nu pikaresepeun, kalayan tiasa ngipuk sikep  jeung karep nu hadé di kalangan para siswa. Naon baé atuh strategi katut cara-cara pembelajaran aprésiasi sastra Sunda anu pikaresepeun tur tiasa ngirut siswa téh? Alhamdulillah, bingah anu taya hinggana wiréh dina danget ieu Dr. Gumiwang Raspati, kalayan kaweningan galihna parantos nyaosan pangulem panitia.

86

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

Hadirin, kanggo urang Sunda mah jenengan Dr. Gumiwang téh tangtos hamo bireuk deui. Anjeunna téh Doktor dina widang pangajaran sastra, anjeunna mah nya sastrawan nya budayawan Sunda. Payus pisan upami anjeunna téh tiasa disebatkeun pakar dina basa, sastra katut budaya Sunda. Nya panginten kanggo anjeunna tos “manukna” ari kana perkara sastra mah. Namung kanggo langkung wanoh, saha ari Gumiwang Raspati téh? Sim kuring baris ngadugikeun riwayat hidup (Curriculum Vitae) anjeunna. anjeunna . Gumiwang Raspati téh dibabarkeun dibabarkeun di Bandung . . . jst. Hadirin nu mulya, waktos nu disayagikeun ku panitia kanggo ieu jejer bahasan téh aya 60 menit. Sim kuring  bariss nyage  bari nyagerana ranann ieu wakto waktoss 30 meni menitt ka Dr. Gumiwan Gumiwangg kanggo ngaguar ieu bahasan. Nu 30 menit deui urang mangpaatkeun kanggo acara sawala. Sumangga ka Dr. Gumiwang dihaturanan kanggo ngadadarkeun  bahasana  baha sanana na . . . . Pangjejer : .... Panumbu Panu mbu Catur : Sadérék sadayana, tah kitu geuning pedaran Dr. Gumiwang Gumiw ang téh, kalintang matak narik atina tur kahartos kumaha gék-gékanana ngaronjatkeun apresiasi téh. Cindekna mah pangajaran sastra téh kedah dikawitan ku macaan buku karya sastra atawa lalajo heula pidanganana. Hadirin, hormateun sim kuring! Aya kénéh waktos 25 menit deui, bilih di antawis sadérék aya anu kagungan kapanasaran, unek-unek atanapi badé ngadugikeun kamandangna mangga dihaturanan. Aturanana, ka nu badé naroskeun atanapi sasauran, dipiharep ngacungkeun panangan sareng nyebatkeun  jenenga  jene ngan. n. Kali Kalihna hna ti éta, ka nu badé naro naroskeu skeunn pata patarosa rosann téh mugia tujul baé kana pamaksadanana! Ieu jirangan téh badé diajangkeun heula kanggo lima panaros. Hal ieu saluyu sareng kasapukan pangjejer, patarosan sareng kamandang hadirin téh badé dicatet sadayana Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

87

 baé heula heula,, walera waleranan nanaa bad badéé disa disakan kantena tenankeu nkeun. n. Atuh ka hadirin upami masih kénéh seueur nu panasaran, insya Alloh manawi aya kénéh waktos, badé dibuka deui jirangan kadua. Hatur nuhun, tina nu lima lima panaros téh, patarosan patarosan aya 3 nu 2 deui mangrupi mangrupi kamandang. kamandang. Kanggo ngawale ngawalerr kumaha écés jéntréna, béntés pertélana perkawis naonnaon nu didugikeun nembé ku panaros, sumangga sumangga Dr. Gumiwang Gumiw ang dihaturanan.......... Pangjejer : .... Panumbu Catur : Hadirin nu nyaah kana sastra Sunda !  Alhamdul  Alha mdulilla illahh , réng réngsé sé nemb nembéé kap kapihat ihatur ur ped pedaran aran ti pangersa Dr. Gumiw Gumiwang ang Raspati. Tina naon-naon nu nembé didugikeun ku anjeunna, tinangtos urang tiasa nyindekkeun ku anjeun yén ngaronjatkeun daya aprésiasi sastra téh geuning saleresna mah gampil, upami urang engeuh kana léngkah-lengkah atanapi cara-carana, sakumaha anu parantos didadarkeun ku Dr. Gumiwang nembé. Tah ti wangkid ayeuna mangga ka hadirin, urang sami-sami nawaétuan sareng urang kawitan ku macaan karya-karya sastra. Sakali deui sim kuring asmana panitia ngahaturkeun réwu nuhun ka pengersa Dr. Gumiwang Raspati nu parantos medar kamandangna perkawis aprésiasi sastra. Ka hadirin disuhunkeun kanggo masihan keprok ka Dr. Gumiwang Raspati.  Alhamdul  Alha mdulilla illahh  ieu acara téh lumangsung kalawan lancar, bérés roés taya kuciwana. Kanggo mungkas ieu acara, mangga urang sami-sami macakeun hamdallah sasarengan. Alhamdulillahirobbil’ alamiin. Wabillahi tauk wal hidayah, wassalamu’alaikum warrahmatullahi wabarakatuh. (Alusna panumbu catur téh kudu gasik (gagancangan) ngajak sasalaman ka pangjejer jeung ka notulis)

88

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

B. Nganalisis Teks Sabada urang nitenan teks ka-1 nu eusina mangrupa pok-pokan Panata Acara (MC). Tetela pok-pokan Panata Acara téh aya sasaruaanana  jeungg runtuyan  jeun run tuyan babag b abagian ian bianta bi antara, ra, nyaéta n yaéta aya a ya bagian: bagi an: bubuk b ubuka, a, eusi eus i jeung jeun g aya bagian panutup. Malah kalimah-kalimah nu dipakena oge meh sarua jeung pok-pokan biantara, upamana bae: muji sukur ka Nu Maha Kawasa katut nepikeun solawat ka Kangjeng Nabi, ngahaturkeun nuhun ka hadirin anu tos ngaluuhan eta acara, ngadadarkeun saniskara maksud  jeungg tuju  jeun tujuan an (eus (eusii bian biantara tara)) sart sartaa ditu ditutup tup ku sand sanduk-s uk-sand anduk. uk. Nga Ngann anu ngabedakeunana, ari dina biantara mah caritaan (nu dilisankeunana) teh gembleng ti mimiti bubuka, eusi jeung panutup. Nu biantara mah tonggoy  bae nepi nepikeun keun bian biantar taraa ti awal nepi ka tama tamatna tna,, sed sedengk engkeun eun ari pana panata ta Acara (MC) ku lantaran purah ngatur lumangsungna acara, caritaanana henteu kebat saperti biantara. Ari MC mah pancenna nyageranan (ngatur) (ngatur ) waktu jeung ngahaturanan saha bae nu rek cacarita atawa midangkeun pintonan. Ku sabab kitu, pok-pokan MC mah tara papanjangan, cukup ku: bubuka nu eusina muji sukur, nataan guluyurna acara, ditema ku ngahaturanan, nganuhunkeun jeung mere komentaran (saperluna). Geura titenan ieu conto teks omongan MC di luhur tadi!

Bubuka:  Mang ga uran  Mangga urangg sami sami-sam -samii ngad ngadeuhe euheuske uskeun un puji sina sinareng reng sukur ka  Allohh SWT anu par  Allo paranto antoss ngam ngampark parkeun eun ni’m ni’mat at ka urang sad sadaya. aya. Insya  Allohh ni’ma  Allo n i’matt iman, ni’ma ni’matt Isla I slam m wuwuh wu wuh nima nimatt silat s ilaturah urahmi, mi, dugi ka uran urangg dina danget ieu tiasa ditepunglawungkeun sawargi-wargi kalayan rahayu salamet.

Nataan Susunan Acara: Sim kuring baris ngadugikeun runtuyan runtuyan acara anu baris dipidangkeun dina wengi ieu. Anu kahiji nyaéta bubuka; kadua, ngagalindengkeun kalam Ilahi, katilu, rupi-rupi pamapag: pupuhu panitia, bapa Kadés Bojong Inong; nu kaopat bewarA sareng pamasrahan rupi-rupi penghargaan. Nu kalima, minangka acara inti nyaéta rupi-rupi kamonésan nu dijanggélékkeun dina  pinton  pint on seni; s eni; nu pamung p amungkas kasna na acara a cara Do’a. Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

89

Ngahaturanan: sim kuring kalayan asmana panata calagara ngahaturkeun wilujeng sumping ka para bapa, para ibu miwah hadirin sadayana sadayana anu parantos kersa nyaosan pangulem panitia.

Nganuhunkeun: a. Atuh teu hilap, ogé ngahaturkeun réwu nuhun laksa keti kabingahan kana sagala rupi pangrojong boh moril boh materil, dugi ieu acara tiasa lumangsung kalayan nyugemakeun. Sakali deui hatur nuhun nu taya wates wangenna. b. Hatur sewu sewu nuhun nuhun ka pupuhu pupuhu panitia panitia anu parantos ngalaporkeun ngalaporkeun rupirupirupi kagiatan dina salebeting miéling HUT Kamerdékaan, mugi tiasa kama’lum ku sadayana.

Mungkas acara:  Alha mdulillah  Alhamduli llah,, acar acaraa demi aca acara ra par paranto antoss réng réngsé sé dila dilaksan ksanake akeun. un. Sateuacan sim kuring pamit, kalayan asmana panata calagara neda dihapunten tina samudaya kalepatan sareng kakirangan. Hatur nuhun kana samukawis perhatosanana

Ayeuna urang nitenan teks nu ka-2, eta teks teh minangka pokpokanana panumbu catur (moderator). Pance Pancenn antara MC jeung panumbu catur katingal aya sasaruanana, lantaran sarua ngatur lumangsungna “acara”. Ngan ari panumbu catur mah ngatur lumangsung acarana teh dina kagiatan sawala, kongres, konperensi jste., sedengkeun MC mah ngatur acara dina wengkuan wengkuan anu leuwih leuwih lega. Sakumaha nu geus ditetelakeun dina panganteur di luhur yen pancén panumbu catur téh kawilang penting, pangpangna pikeun ngatur patalimarga atawa jalanna sawala (diskusi) sangkan henteu awut-awutan. Panumbu catur nu parigel mah  biasana  bias ana bisa ‘ngahirup ‘ngah irupkeun keun suas suasana’ ana’ nepi ka sawala téh jadi hégar, henteu hent eu “ngeuyeumbeu” atawa henteu monoton. Lian ti éta, panumbu catur ogé ngabogaan pancén pikeun ngawanohkeun jati diri (CV= curriculum vitae)

90

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

pangjejer ka pamilon. Ari maksudna mah sangkan pangjejer téh ulah aya kesan nikukur atawa nabeuh manéh. Salian ti ngawanohkeun pangjejer ka pamilon, panumbu catur ogé boga wewenang nangtukeun lilana waktu nu diajangkeun pikeun pangjejer keur ngadadarkeun bahasanana, kaasup nangtukeun (nunjuk) saha anu baris dibéré kasempetan pikeun nyarita atawa nanya (pamilon). Pamustunganana, dina pungkasan sawala, panumbu catur mah aya kalana sok nyindekkeun naon-naon nu geus dipadungdengkeun. Geura ayeuna urang guar pereleanana:

Bubuka Hadirin, dina jirangan (sesi) nu ka dua ieu, jejer bahasan téh sabudeureun “Ningkatkeun “Ningkatk eun Aprésiasi Sastra Sunda di Kalangan Siswa SMA.” Anu janten  pangjeje  pang jejerna rna nyaéta pang pangers ersaa Bapa Dr. Gumiwang Rasp Raspati. ati. Alha Alhamduli mdulillah llah dina danget ieu anjeunna parantos aya di tengah-tengah urang sadaya

Muji Sukur Kalayan ati nu wening, sumangga urang sami-sami muji sukur ka  Allahh SWT. tina sugr  Alla sugrii ni’m ni’mat at anu par paranto antoss dil dilélér élérkeun keun ka uran urangg sad sadaya. aya. Kalayan widi-Na urang parantos dilawungkeun dina ieu pasamoan kalayan kawilujengan. Kanggo mitembeyan ieu acara, supados bérés roés teu aya kuciwana, mangga urang sami-sami ngaoskeun basmallah sasarengan

Pangjajap Dina enggoning, matéakeun jeung ngahirup-huripkeun pangajaran sastra Sunda, hususna daya aprésiasi sastra di kalangan para siswa téh tétéla henteu gampil. Tangtos seueur pisan bangbaluh nu karandapan ku  paraa sis  par siswa, wa, ti ngawi ngawitan tan perk perkara ara kira kirangna ngna (méh dis disebat ebatkeun keun teu aya) buku buku-buku bacaan sastra Sunda di perpustakaan sakola, teras néma kana minat katut karep siswa kana sastra Sunda nu kirang.

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

91

Ngawanohkeun Riway Riwayat at Hirup (CV) Pangjejer Kanggo langkung wanoh, saha ari Gumiwang Raspati téh? Sim kuring baris ngadugikeun ngadug ikeun riwayat hidup (Curriculum Vitae) anjeunna. Gumiwang Raspati téh dibabarkeun di Bandung. Bandung. . . jst.

Ngahaturanan Pangjejer Ngaguar Pedaranana Hadirin nu mulya, waktos nu disayagikeun ku panitia kanggo ieu jejer bahasan téh aya 60 menit. Sim kuring baris nyageranan ieu waktos 30 menit ka Dr. Gumiwang kanggo ngaguar ieu bahasan. Nu 30 menit deui urang mangpaatkeun kanggo acara sawala. Sumangga ka pangersa Dr. Gumiwang dihaturanan kanggo ngadadarkeun bahasanana bahasanana . . . .

Ngahaturanan Pamilon Nepikeun Kamandangna  Aya kéné kénéhh waktos 25 menit deui deui,, bil bilih ih di anta antawis wis sad sadérék érék aya anu kagungan kapanasaran, unek-unek atanapi badé ngadugikeun kamandangna mangga dihaturanan.  Aturanana  Atura nana,, ka nu bad badéé naro naroskeu skeunn ata atanapi napi sas sasaura auran, n, dip dipihar iharep ep ngacungkeun panangan sareng nyebatkeun jenengan. Kalihna ti éta, ka nu badé naroskeun patarosan téh mugia tujul baé kana pamaksadanana! Ieu  jiranga  jir angann téh té h badé b adé dia diajang jangkeun keun heul heulaa kanggo ka nggo lima pana panaros ros..

Mungkas Acara Sawala  Alha mdulilla  Alhamdul illah, h, réng réngsé sé nemb nembéé kap kapihat ihatur ur ped pedaran aran ti pang pangersa ersa Dr. Gumiwang Raspati. Tina naon-naon nu nembé didugikeun ku anjeunna, tinangtos urang tiasa nyindekkeun ku anjeun yén ngaronjatkeun daya aprésiasi sastra téh geuning saleresna mah gampil, upami urang engeuh kana léngkah-lengkah atanapi cara-carana, sakumaha anu parantos didadarkeun ku Dr. Gumiwang nembé. Tah ti wangkid ayeuna mangga ka hadirin, urang sami-sami nawaétuan sareng urang kawitan ku macaan karya-karya sastra. Sakali deui sim kuring asmana panitia ngahaturkeun réwu nuhun ka  pengersa  peng ersa Dr. Gumiwang Gumi wang Raspati Raspa ti nu parantos parant os medar kamanda ka mandangna ngna perkawi per kawiss aprésiasi sastra. Ka hadirin disuhunkeun kanggo masihan keprok ka Dr. Gumiwang Raspati.

92

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

 Alha mdulillah  Alhamduli llah ieu acar a caraa téh luman lumangsun gsungg kalawan kal awan lancar la ncar,, bérés bér és roés ro és taya ta ya kuciwana. Kanggo mungkas ieu acara, mangga urang sami-sami macakeun hamdallah sasarengan. Alhamdulillahirobbi Alhamdulillahirobbil’l’ alamiin. Wabillahi tauk wal hidayah, wassalamu’alaikum warrahmatullahi wabarakatuh.

Pancen Sanggeus kacangkem eusi Teks Teks Ka-2 (Panumbu Catur) Catur ) di luhur, pék  jawab pert pertanyaa anyaann ieu ie u di han handap! dap! 1. Naon jejer bacaan di luhur téh? 2. Naon ari panumbu catur (moderator) téh? Ari pancén panumbu catur téh keur naon baé? 3. Lamun dina seminar-se seminar-seminar minar atawa diskusi teu aya panumbu catur, kumaha balukarna? 4. Hal naon baé nu kudu dicumponan ku panumbu catur, salian ti mancén tugas ngawanohkeun curriculum vitae pangjejer ka pamilon? 5. Wewenang naon baé nu bisa dilakukeun ku panumbu catur? 6. Naon baé nu kudu dipilampah ku panumbu catur saméméh prungna acara? 7. Dina bacaan di luhur, saha téa ari Gumiw Gumiwang ang Raspati téh? Naon sababna kanggo anjeunna mah tos “manukna” kana widang sastra mah? 8. Kumaha sabenerna ngaronjatkeun daya aprésiasi sastra ka para siswa? Naon baé cenah sarat-saratna téh?

C. Pedaran Dina kagiatan atawa peristiwa anu resmi boh nu sipatna sosialakademis (acara diskusi, seminar, kongrés, konperensi), boh sosial-praktis (kagiatan sosial budaya saperti: seserahan, nanyaan, paturay tineung, jsté)  biasana  bias ana sok aya a ya nu dibéré di béré panc pancen en ngatur ng atur aca acara, ra, anu a nu ilahar ila har dise disebut but pana p anata ta  Mast er of Cere Ceremony mony) nyaéta jalma nu dipercaya pikeun acara (MC). MC ( Master ngatur jeung nyusun runtuyan acara, nangtukeun sarta ngahaturanan Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

93

saha-sahana nu kudu cacarita dina éta acara. Lantaran teu galib, pangpangna teu parok nurutkeun budaya lamun nu boga pamaksudan, torojogan ujug-ujug cacarita atawa  biantara  bian tara bari ngagorah ngagor ah nepikeun nepikeu n maks maksud ud jeun jeungg tuju tujuanan anana. a. Meureun asup kana paribasa ngeupeul ngahuapan manéh téa.Cindekna pancen MC téh sangkan dina dina prakprakan prakprakan acara/upacara bérés roes, henteu acak-acakan, malar puguh susunanana, puguh éntép seureuhna. Ari nu dimaksud master di dieu mah bisa disebutkeun minangka pribumi (host), ogé salaku nahkoda dina acara. Pangna disebut nahkoda téh lantaran mérénah pisan MC téh lamun basa urangna mah disebut anu ‘nyekel erol’ (pamanggul acara). Malah saéstuna pancén MC mah kawilang samakta jeung leuwih beurat lantaran sasatna nangkes sapuratina demi kalancaran jeung suksésna acara téa. Dina prakna, ti mimiti persiapan, pelaksanaan nepi ka pungkasan acara, acara téh kudu geus “kakeupeul” ku MC. Atuh waktu mancénna, sasatna salawasna kudu  jogo ata atawa wa tugu tugurr nepi ka pung pungkasa kasann acar acara. a. Nya teu anéh mun MC mah datang pangheulana, ari balik sok pangpandeurina. Sabab sakumaha nu disabit di luhur, yén pancén MC mah nya salaku pribumi nya salaku nahoda. Cindekna, suksés atawa lancarna hiji acara biasana geus kudu aya dina keupeulan leungeun MC. Lancarna hiji acara, upamana dina seminar atawa kongrés, saméméh prung, MC nu hadé mah kudu geus tapis mérénahkeun lebah mana cicingna pengeras suara, pangpangna beulah mana MC kudu nyarita. Kitu deui nu rék pidato saperti pupuhu panitia, para pejabat, jsté. lebah mana kudu nangtungna sangkan katingali atra ku balaréa. Atuh palebah mérénahkeun pangjejer, moderator jeung notulen tempat diukna éta ogé kudu geus jadi kaweruh MC deuih. MC ogé tangtu kudu apal kumaha péréléan jeung runtuyan acara sapuratina. Lebah mana kudu apal kana

94

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

péréléan acarana? Pangpangna dina acara ngabagéakeun tatamu (pangbagéa). Dina rapat kapanitiaan (nu puguh saha-saha baé nu mancénna) éta masalah téh biasana geus kudu karéngsékeun. Lancar henteuna hiji acara bakal kacida gumantungna kana kaparigelan jeung kamampuhna laku MC. Bisa baé acara nu geus ditangtukeun runtuyanana runtuyanana téh robah. MC minangka nu ngatur lalu lintas acara téa, tangtu ulah kaku atawa tagiwur. Lamun aya kajadian samodél di luhur, MC diusahakeun wé kudu luwes (éksibel) utamana bisa ngarugal-rigel acara anu geus matok téa. Éta improvisasi téh tangtu baé sabada dipatotoskeun tur aya kasaluyuan ti pupuhu panitia. 1.

 Masterr of Cere Ceremony mony /Pembawa Acara Harti  Maste Ac ara MC minangka kecap wancahan tina ( Master  Mast er of Ceremony ), nu hartina jalma nu dibéré pancén minangka “pamanggul acara”, nu ngadalikeun acara, nu ngatur acara atawa pamingpin acara. Kalungguhan MC teu  bina ti prib pribumi umi (hos (host) t) hiji aca acara ra ata atawa wa hiji kag kagiata iatan/ n/ pintonan. Pancén MC ngumumkeun susunan acara jeung ngawanohkeun saha-saha waé nu rek midang ngeusi éta acara sarta nu nangkes sarta nu mastikeun yén éta acara  bariss lumangsung  bari lumang sung kalawan ka lawan lancer lan cer jeung jeun g sukses luyu luy u jeung waktu nu geus ditangtukeun.  Master  Mast er of o f Ceremo Ce remony ny minangka salahsahiji kamampuh komunikasi publik ( publ  public ic comm communica unicatio tionn). Jadi saurang MC  Mast er of Cere Ceremony mony) atawa pamanggul acara mangrupa ( Master salasahiji kaparigelan nu kudu dipibanda ku saurang protokoler. Lian ti éta, saurang MC ogé kudu wanoh kana tata tempat, tata upacara, jeung tata penghormatan. Nurutkeun Habib Bari, pancén MC téh mingpin jeung nu dibéré tanggung jawab hiji runtuyan acara sangkan dina prakprakan acara/upacara téh lumangsung kalawan Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

95

 béré s roes, henteu  bérés he nteu acakac ak-aca acakan, kan, malar ma lar puguh pugu h susunanan susun anana, a, puguh éntép seureuhna. MC henteu ngan ukur nyaho kana runtuyan acarana  baé, tapi sala salaku ku pama pamanggu nggull acara a cara ogé kudu ngawas ngawasaa halh alhal nu sipatna protokoler saperti kasangtukang ku naon hiji acara disusun dumasar heula pandeurina, tapis ngatur waktu, akurat informasina, wanoh jeung apal ka ngaran, pangkat sarta jabatan tokoh kalayan bener. Istilah séjén tina MC nyaéta nu mawakeu mawakeunn acara minangka tarjamahan tina kecap presenter.  MC teu sarua jeung protokoler/protocol. Demi MC téh mangrupa bagian tina aktipitas protokoler. MC nyaéta nu mawakeun acara kalawan pancénna pikeun ngadalikeun  jalanna  jala nna acar acara. a. Sede Sedengke ngkeun un prot protoko okoll mah nyaét nyaétaa tat tataa cara dina acara resmi saperti acara kenegaraan nu ngalibetkeun pejabat Negara sarta gemblengan pengaturan kagiatan ti awal nepi ka pungkasan acara. 2.

Pancén Master of Ceremony/Pamanggul Acara: • Nyusun acara nu hade bari koordinasi koordinasi jeung pihak panitia • Muka jeung nutup acara • Ngajamin yén acara lumangsung kalawan lancar  jeungg sukses  jeun su kses;; • Mingpin jeung ngatur ngatur jalanna jalanna acara; • Ngawanohkeun panyatur/nu ngeusi acara; • Ngecék kasiapanana acara jeung hadirna jalma jalmaa peting  jalm pe tingan; an;

3.

Teknik/Kamampuh nu kudu aya di diri MC ( Master  Mast er of Ceremony) Teknik Nyarita Minangka komunikator, saurang pamanggul acara (MC) kudu ngawasa hiji kamampuh naon-naon nu

a.

96

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

diucapkeunan matak ngirut ati jeung dipikaharti ku  balarea.  bala rea. Éta kama kamampuh mpuh téh nu sok dise disebut but tek teknik nik nyarita. Aya 5 hal nu kudu diperhatikeun ku MC dina keur cacarita: 1. Phrasing (randegan kalimah); 2. Intonasi  (lentong kalimah, luhur handap, tarik halonna sora); 3. Stressing  (neueulkeun dina kekecapan nu tangtu) 4. Reading speed (guluyur jeung gancang kendorna maca); 5. Pause (ngarandeg) Ku merhatikeun phrasing (randegan dina kalimah) urang bisa ngatur lebah mana urang kudu ngarandeg sangkan bisa ngahontal harti nu saestu, nepi ka nu ngadengkeun ngarti naon nu diomongkeun/ dicaritakeun ku MC. Éta randegan téh tangtu baé raket patalina jeung lentong kalimah, luhur handap  jeungg tar  jeun tarik ik halo halonna nna sora tur ngaj ngajang anggele gelekk jad jadii gaya nyarita nu wajar. Ari stressing mah umumna neueul kana volume sora nu digunakeun pikeun nandeskeun hiji hal sangkan leuwih beda. Reading speed, nyaéta lebah MC macakeun hiji teks nu kudu diluyukeun jeung situasi rohangan, sangakn naon nu dibacana bisa didenge ku balarea kalawan jentre, pangpangna pikeun nyingkahan kacaletot létah. Para ahli komunikasi netepkeun aturan baku keur gancangna maca antara 110/120 kecap per menit. MC ogé perlu ngalaksanakeun pause atawa ngarandeg pangpangna pikeun ngontrol kalimah saterusna,  jeungg méré kasempét  jeun kase mpétan an ka balarea bala rea naha nah a ngarti ngart i atawa paham kana naon nu geus diucapkeunana. diucapkeunana. Kaweruh jeung luang hiji pamanggu acara (MC) kana kaayaan/situasi forumna baris mantuan pikeun nyaluyukeun dirina boh dina hal penampilan Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

97

 perf ormance nce) dirina, body language , boh basa nu ( performa digunakeunana. Salian ti éta, kaweruh kana kaayaan forum téh bakal ngurangan rasa minder ( under condence).

98

b.

Teknik Vokal MC nu hade diperdih ngawasa teknik vocal nu ngawengku: 1. Intonasi (intonation): gunakeun lentong atawa nada sora, irama nyarita atawa alunan nada dina ngucapkeun kalimah; 2. Aksentuasi (accentuation) atawa logat. Ngagunakeun stressing dina kalimah anu tangtu nu dianggap penting, bari nyingkahan logat kadaerahan lamun keur nyarita make basa Indonesia atawa basa asing; 3. Gancang kendorna (speed) nyarita. 4. Artikulasi (articulation) nyaéta jelas henteuna ngucapkeun kalimah atawa kekecapan; 5. Ineksi. Lagu kalimah, parobahan nada sora, sora,  bari nyin nyingka gkahan han ucap ucapan an nu n u sarua sa rua (red (redunda undancy ncy).).

c.

Teknik Performa jeung Gesture 1. Ngalakukeun eye contact : museurkeun paningal ka audience  jeung ka sakuriling rohangan, pencrong/teuteupp mata audience; pencrong/teuteu 2. Ngalakukeun gerakan leungeun/i leungeun/isarah/sikep sarah/sikep nu alami, spontan (teu dijieun-jieu dijieun-jieun), n), teu ragu-ragu, luyu jeung kalimah nu diucapkeun, lakukeun stressing dina poi  point nt penting; 3. Gerakan awak awak ngawngku pasemon, gerakan gerakan leungeun, suku, leungeun, taktak, baham atawa  biwir,, sirah  biwir si rah,, awak; awak ; 4. Ulah ngalampahkeun ngalampahkeun gerakan gerakan anu monoton saperti ngaramesan ramo leungeun, Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

5. Ulah ngalampahkeun gerakan anu teu ngarojong naon anu jadi jejer caritaan upaman ngarampaan kerah baju, gegetret, ngomekeun microphone , ,  jsté;  jst é; 6. Ucapkeunn unggal kalimah bari imut, nepi ka sora nu dihasilkeun minangka smillng voice;  jokee (bojegan) tapi nu ngabojegna 7. Dipahing nyieun jok seuseurian sorangan;  jokee  béré hancengan keur 8. Lamun ngasongkeun  jok méré masempetan ka audience pikeun seuri. 4.

Tatahar nu bisa dilakukeun waktu jadi Pamanggul Acara 1. Rileks , pastikeun pastik eun yén kondisi kondi si awak jeun jeungg sora aya dina kaayaan t. Lamun ngarasa geumpeur tarik napas sing panjang jeung sing jero, ngagerakeun awak keur sakadar ngaleuleuskeun otot nu kaku; 2. Know The Room  (ngawasa rohangan tempat nu  bariss menja  bari me njadi di Pembawa Pem bawa Acara); Aca ra); 3. Know The Audience (apal kana karakteristik tamu  jeungg teute  jeun t euteup up maran m aranehna ehna sala salaku ku sobat s obat);); 4. Know The Material  (ngawasa bahan/materi acara); 5. Baca literatur nu diperlukeu diperlukeunn pikeun ngarojong pangaweruh urang, sabab mingkin loba hal nu dipikanyahoo ngeunaan acara nu disanghareupan, dipikanyah tangtu bakal nimbulkeun rasa percaya diri; 6. Susun pointer pikeun ngingetan naon nu bakal diucapkeun; 7. Ulah mindeng teuing sanduk-sanduk sanduk-sanduk menta maap ka audience; 8. Ulah ninggalkeun daftar acara atawa rundown acara (najan geus aya stage manager manager);); 9. Gunakeun pakéan anu anu luyu luyu jeung acara, ulah nepi ka salah kostum. (Usahakeun MC mah kudu

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

99

rada beda tampilanana ti batan nu sejen, carana  bisa ngag ngagunak unakeun eun ases asesoris oris ata atawa wa pern pernakak-pern pernik ik lamun kudu sarua (seragam) jeung panitia atawa tatamu. 10. Gunakeun Make Up (najan lalaki gunakeun riasan wajah ngarah teu katingali hérang atawa teu cahayaan); 11. Lakukeun gerakan leungeun sahinasna waku geus aya di luhureun pentas. Ngan ulah kaleuleuwihi kaleuleuw ihi baé komo keur nutupan rasa gugup mah, lantaran gerakan awak nu kaleuleuwihi  bariss ngacow  bari ng acowkeun keun kana pena penampila mpilan; n; 12. Kudu ngajaga baham & tikoro nu salawasna kudu baseuh, ku kituna siapkeun cai hérang lamun dibutuhkeun; 13. Ulah barangdahar & nginum nu baris ngaganggu kana organ tubuh; 14. Kudu tampil Percaya Diri jeung Be Your Your self. Dumasar kana dadaran di luhur, bisa dicindekkeun yén pancén MC téh kudu ngawasa teknik nyarita, tenik vokal jeung teknik performa, nepi ka bisa nyambungkeun komunikasi dua arah antara MC  jeungg audi  jeun audience ence,, bisa nari narikk perh perhatia atiann audi audience ence sarta maksud jeung tujuan naon anu dicaritakeun/ ditepikeun bisa kaharti. Kualikasi jeung pasaratan nu kudu dipibanda ku MC/Pemandu Acara, nurutkeun Habib Bari nyaéta: 1. Ngabogaan Intelegensi nu luhur; 2. Boga tangtungan nu atraktif jeung simpatik (darehdeh jeung narik ati); 3. Ngabogaan jiwa pamingpin; 4. Komunikatif dina nyarita; 5. Sabar jeung rancage; 6. Miboga naluri antisipasi nu hade; 7. Ngabogaan rasa humor nu luhur; 8. Kaweru Kaweruhh jeung luang anu jembar;

100

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

5.

Sababaraha Hal anu Kudu Jadi Perhatian Nalika Jadi MC 1. Nyayagikeun naskah runtuyan acara minimal sapoe saacan acara; - Ngecek kasiapan alat, saperti Microphon; - Percaya diri; 2. Perhatikeun situasi ruangan/g ruangan/gedong edong pikeun nyaluyukeun jeung volume sora, sangkan teu tarik teuing teuing atawa atawa halon teuing; - Merhatikeun vokal jeung jeung efek komunikasi nu jelas; jelas; - Kontak mata jeung audience; - Ngayakeun koordinasi jeung pihak panitia. hp://sikhokakashi-sikho.blogspot.com/2011/05/master-ofceremony-shes-me.html

D. Molahkeun Kagiatan: • Pek baca jeung apalkeun jeung babaturan ieu teks panumbu catur di handap, tuluy jieun kelompok! • Tangtukeun saha-sa saha-saha ha bae nu rek ngaraga ngaragakeun/molah keun/molahkeunana keunana

Nyawalakeun Tatakrama Basa Moderator

Rika

Pamekar Diajar

: Sadérék sadayana, tah kitu geuning pedaran ti Kelompok Lima téh. Cindekna mah tatakrama basa téh dipaké pikeun silihajénan antar jalma jalma nu nyaritana. Nanging, bilih di antawis sadérék aya anu teu acan patos jelas atanapi badé nambihan kana pedaran ti kelompok nu midang, mangga dihaturanan. Nu badé naroskeun atanapi sasauran, dipiharep ngacungkeun panangan sareng nyebatkeun  jenenga  jen engann katut ka tut kelo kelompo mpokna. kna. : Hatur nuhun, abdi Rika ti Kelompok Hiji. Sim kuring  badéé namb  bad nambihan ihan peda pedaran ran anu didu didugike gikeun un ku Kelo Kelompok mpok Lima di payun. Bawiraos, sanaos urang nganggo basa anu mérénah, nanging dina émprona mah urang ogé peryogi merhatoskeun lentong atanapi intonasi. Margi lentong ogé  bariss mang  bari mangaruh aruhan an rasa basa anu dipa dipakéna kéna.. Lent Lentong ong ogé BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

101

némbongkeun wirahma nu nyarita. Naha nu nyarita téh  bungah,  bung ah, ambe ambek, k, nyun nyungkun gkun,, sareng sa reng saj sajabin abina. a. Moderatorr : Tah, kitu geuning pamendak Rika ti Kelompok Hiji mah. Moderato Cing kumaha pamadegan réngréngan Kelompok Lima, katampi éta pamadegan ti Sadérék Rika téh? Kelompok V : Leres pisan, hatur nuhun ka Sadérék Rika nu parantos ngeuyeuban pedaran ti kelompok sim sim kuring saparakanca. Lentong ogé salahsawios aspék nu ngadeudeul tatakrama  basa.. Nan  basa Nanging ging pery peryogi ogi kaun kauninga inga,, yén teu ungg unggal al ungk ungkara ara  basa ngag ngagaduh aduhan an lent lentong ong anu sami sami.. Lent Lentong ong uran urangg Bandung tacan karuhan sami sareng lentong urang Subang, Kuningan atanapi urang Majaléngka Ku margi kitu, lentong mah tétéla kapangaruhan pisan ku kasang tukang  budaya  buda ya daér daérah ah asal éta jalm jalmaa nu nyarit nyarita. a. Hat Hatur ur nuhu nuhunn sakali deui ka Sadérék Rika anu parantos parantos ngadugikeun ngadugikeun pamendakna. Moderator : Manawi aya deui nu badé naroskeun? Sandi : Abdi Sandi ti Kelompok Dua. Abdi mah badé naroskeun perkawis pasemon atanapi mimik  dina nyarita. Cing manawi Sadérék ti Kelompok Lima tiasa ngajelaskeun! Kelompok V : Tadi ogé parantos didugikeun didugikeun,, yén pasemon atanapi mimik dina kagiatan nyarita téh ageung pisan pangaruhna ka jalma nu diajak nyarita. Sajeroning nyarita urang perlu merhatikeun pasemon anu béar marahmay. Geuning aya paribasa hadé budi hadé basa, hadé gogog hadé tagog. Jadi  basa anu had hadéé kudu diba dibareng rengan an ku par paripol ipolah ah anu had hadé. é. Upama urang nyarita jeung batur ulah bari ngabalieur, tapi usahakeun kudu paadu teuteup. Geuning sok aya nu ngajak sasalaman tapi bari beungeut ngabalieur, atawa nyaritana hadé tapi paromanna baketut haseum. Moderator : Aya kénéh, nu badé naroskeun? …… Mangga ka sadérék Tomi dihaturanan! Tomi : Abdi Tomi ti Kelompok Tujuh. Abdi sok ngaband ngabandungan ungan aya jalma nu nyaritana teureugeus tapi teu matak nyentug kana haté. Modél réréncangan ieu nu sabangku (bari nunjuk ka babaturan sabangkuna) nyaritana téh mani kasar, tapi

102

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

ku abdi mah dianggap, biasa wé. Tah kumaha anu kitu, mérénah henteu? Kelompok V : Urang tiasa nyarios sareng réréncangan atanapi sobat dalit nganggo basa loma, margi tos deuheus téa. Éta gé teu lepat, da anu penting mah pada-pada ngarti naon anu diobrolkeunana. Sanajan ngagunakeun ragam lemes ari teu kaharti mah taya mangpaatna? Kajabi, upami, urang nyarios sareng jalmi nu anyar pinanggih mah kedah dibéntenkeun, margi urang kedah ngajaga sopan santun. Kumaha upami jalmi nu diajak nyarita ku urang teu narima, hég nganggap ka urang jalma polontong, antukna  bakal  bak al jadi pirib piributeu uteun. n. Tah, nyario nyarioss sare sareng ng jalm jalmii nu anyar pinanggih atanapi saluhureun mah langkung saé nganggo  basa raga ragam m hormat ho rmat baé. Moderator : Waktosna sakedik deui, mung cekap kanggo saurang saurang panaros. Mangga ka Déndi nu ngacung ti tadi dihaturanan! Déndi : Abdi Déndi ti Kelompok Tilu. Abdi mah badé naroskeun cara ngalarapkeun kecap mulih sareng wangsul wangsul;; angkat sareng mios, manawi réngréngan ti Kelompok Lima tiasa ngajelaskeun! Kelompok V : Sakaterang abdi mah kecap mulih kanggo batur atawa  jalmii nu salu  jalm saluhure hureun, un, wangsul wangs ul kan kanggo ggo uran urang; g; kitu ogé kecap angkat kanggo batur atawa jalmi nu saluhureun. Geura titénan contona:  Abdi wangsu wangsull Pun adi wangsul Saur Pa Guru, "Ka mana Tomi?" "Tomi mah wangsul ti payun Pa" Ceuk Ramdan. Pun Bapa mulih Kang Yudi mulih Saur Pa Guru, "Ka mana Bu Idah?" Bu Idah mah mulih ti payun Pa." Ceuk Tomi. Abdi mios Pun adi mios Saur Pa Guru, "Ka mana Tomi? Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

103

Moderatorr Moderato

"Tomi mah mios ti payun Pa." Ceuk Ramdan Pun Bapa angkat Kang Yudi angkat Saur Pa Guru, "Ka mana Bu Idah?" "Bu Idah mah angkat ti payun Pa." Ceuk Ramdan. : ”T ”Tah, ah, kitu geuning para sadérék pedaran anu didugikeun ku Kelompok Lima téh. Mugia waé sadérék sadayana sarugema kana naon anu parantos disawalakeun nembé. Anapon kacindekanana mah moal didugikeun ku simkuring, mangga waé nyanggakeun ka sadérék sadayana. Teu hilap ngahaturkeun nuhun ka Kelompok Lima anu parantos midang geusan ngaguar jeung medar ngeunaan Tatakram atakramaa dina Nyarita. Kitu ogé ka sadérék sadayana sad ayana anu parantos daria pisan ngalaksanakeun ieu sawala, simkuring nyuhunkeun dihapunten bilih salami mingpin sawala ieu aya kalepatan. Mangga urang tutup waé ieu sawala téh ku maos hamdallah sasarengan.Alhamdul sasarengan.Alhamdulillahirobbi illahirobbilalamin. lalamin.

E. Latihan 1. Nyangkem kecap sinonim (Saharti) Kecap-kecap nu ditulis antara tanda kurung dina omongan nu di handap saharti (sinonim) jeung jeung kecap nu dicondongkeun dicitakna! dicitakna! 1. “Kumaha ari Nina geus ngalayad ka Ceu Nunung? Kapan cenah geus babar.” (ngalahirkeun, ngajuru) 2. “Leuh, aya ku pantes Ibu Linda Yulianti mah ari geus nganggo raksukan telor asin téh!” (anggoan) 3. “Mah, kumaha lalampahan urang téh, kapan niat rék mérésihan  budakk téa!”  buda té a!” Cék Pa Dingdin Din gdingg ka bojo bojona na (nyu (nyunda ndatan) tan).. 4. “Naha bener, cenah Hitler téh katotol jalma nu telenges?” cék Warjo (henteu aya rasrasan) 5. “Puguh gé boga gawé kariaan modél kieu téh kakara.” Cék Kang  Jumran  Jumr an (nga ( ngamimit mimitian) ian) 6. ”Béjana Mang Dasta téh jalma weduk , bene benerr éta téh téh?”. ?”. (nu hent henteu eu teurak ku pakarang)

104

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

7.

 paneja ja ati mah kariaan téh hayang kawas batur, kilangbara Ari  pane nanggap wayang Asép Sunanadar mah. (pamaksudan) 8. Awang mah budakna téh kayungyun pisan, keur mah hampang birit  jabaa calakan. (babari apal kana pangajaran)  jab 9. Béas mah geus boga 3 kuintal, ngan duit kakara aya lima juta, taya  petana  pet ana  cukup keur kariaan ngawinkeun budak téh. (moal enya, piraku) 10. Bubuhan Arief téh keur loba masalah, ancin ancin pisa  pisann daharna. (daharna saeutik pisan siga nu horéam) 11. Budak nu bedegong téh temahna matak sangsara jeung cilaka. (tara nurut kana papatah)

2.

Nerangkeun harti injeuman

Pék terangkeun harti injeumanana kecap-kecap nu condong dicitakna! 1. Anu geus kajiret ku réntenir mah, biasana sok hésé pukahna deui, tungtungna harta- bandana sok dijabel. 2. Anu kurang gadag, komo lamun embung capé, hirupna tangtu kaleyek batur. 3. Bapa Wiguna rék nikahkeun putrana téh tanggal 9 Rayagu Rayagung, ng, ngepros  jeungg pibésa  jeun pi bésaneun neunana ana,, da tang tanggal gal saki sakitu tu deuih d euih renc rencana anana. na. 4. Daékeun geuning Érna diajakan maturan ngéndong ku Tian téh, tapi aya tanjakanana , cenah ce nah asal dipa dipangme ngmeulike ulikeun un kadu k adu Mont Montong ong..  pakétrok trok jeung dulurna téh, da engké gé 5. Jamak waé barudak mah  paké alakur deui. 6. Kang Dédy mah boga imah, boga mobil jeung sawah sakitu legana téh lain warisan ti kolotna, éstu ladang késangna pribadi. 7. Kang Juha mah diténjo-ténjo téh mani kakeupeul pisan ku pamajikan, mani teu bisa mingé, kituna téh awahing ku bogoh pisan ka pamajikanana. 8. Sapoé éta mah Kang Dani jamedud baé teu lémék teu nyarék, teu patanya jeung Ceu Nina, pasosoré kakara latam-létém , nyamp nyampeurk eurkeun eun  jeungg ngaja  jeun ng ajakk ngomon ng omong. g. 9. Cék ahli genetika, urang Vietnam téh cenah sakocoran kénéh jeung urang Indonésia. Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

105

3.

Ngalengkepan kalimah Titénan ieu kalimah!: Kekembangan téh dirawat dihadé-hadé jeung digemuk, atuh puguh wé tangkalna mani marontok.

Pék lengkepan kalimah nu dibéréndélkeu dibéréndélkeunn di handap, saperti conto di luhur! 1. Ahmad keur laleumpang jeung babaturanana, ari breg téh hujan mani ngagebrét. Atuh puguh wé . . . . 2. Bubuhan hayam hadé piara, atuh puguh wé . . . . 3. Budak nu keur ulin téh teu pupuguh ditéké ku Si Dadi, atuh puguh wé . . . . 4. Geus ampir 10 taunna teu patepung jeung Amran téh, dumadakan papanggih di Mall. Atuh puguh wé . . . . 5. Keur anteng jeung husu ngapalkeun ari pes téh lampu pareum, atuh puguh wé . . . . 6. Keur genah-genah diuk bari ngawaskeu ngawaskeunn pamandangan, ti tukang aya nu ngagebah. Atuh puguh wé . . . . 7. Pembantu nu mulang ka lemburna téh teu balik deui, atuh puguh wé . . . . 8. Sapatu téh hantem dikosokan unggal poé, atuh puguh wé . . . . 9. Suku budak téh titajong kana batu, atuh puguh wé . . . . 10. Ti baréto kénéh hayang boga kaméra kaméra digital merk Sony téh. téh. Ari heug ku bapa dipangmeulikeun, atuh puguh wé . . . .

4.

Ngeusian ku kecap nu merenah

Eusian ku salah sahiji kecap anu mérénah, ieu kalimah nu di handap! dumadakan, dadak sakala, ngadadak, didadak.

1.

Geus daékeun pibujangeun pibujangeun téh rék dibéré dalapan ratus lima puluh rébu sabulanna sabulanna.. Tapi naha ari rék dijadike dijadikeun un bet . . . teu puruneun, majar manéh rék mulang deui ka lemburna, melang ka anakna nu dipihapékeun di ninina.

106

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

2.

3. 4. 5. 6.

Lah . . . keur teu boga duit; lamun ditawar ditawarkeun keun mangkukna mah ka dieu éta Laptop Toshiba téh tangtu dibeuli, dibeuli, sabab harita harita mah duitna aya kénéh, tacan diinjeum ku adi ti lembur cenah rék nyundatan nyundatan anakna. Naha aya balsem téh matih-matih teuing! Kakara ogé diulaskeun sakali kana palipisan jeung tarang, rieut jangar téh . . . leungit teu karasa deui. Papakéan siswa nu rék milu karnaval téh ditetepk ditetepkeun eun kudu maké seragam bodas-bodas, atuh anu teu barogaeun barogaeun mah . . . kudu meuli meuli heula ka toko Résco. Tadi indit ti imah . . . , henteu diajam heula ti tadina lantaran kabeneran ieu aya mobil kosong. Waktos badé mios ka kantor, abdi . . . udur, karaos nyeri dina  beuteung  beut eung dugi ka ayeun ayeunaa teu aca acann saé kéné kénéh, h, engk engkéé mah son sonten ten  badéé ngah  bad ngahaja ajakeun keun ka dok dokter ter spés spésiali ialis. s. Nénjo, ngilikan, melong, nempo, noong 

1. 2. 3. 4. 5.

“Barudak, lamun bapa keur nerangkeun dina bor, ulah luak-lieuk luak-lieuk ka mana-mana, tapi kudu . . . kana bor", cék guru ka murid-muridna. Basa karéta api aya di jero torowongan, kuring . . . tina jandéla, tapi teu kaciri naon-naon, da puguh poék mongkléng. Cik . . . buku “Mewa “Mewarnai” rnai” téh! Geuning kandel jeung kertasna lemes. Ti mana meulina ? Naha aya kitu di Indomart? Ku sabab kuring teu boga duit keur meuli karcis, tapi ari lalajo maén bal pohara hayangna, tuluy baé . . . tina sela-sela pager pangubeng lapang. Tadi di ITC aya jalma . . . baé ka kuring, jigana mah asa-asa ka kuring. Kuring nya nya kitu deui, tapi ari rék disampeurk disampeurkeun eun sieun kasamaran.

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

107

5.

Ngalengkepan kalimah ku kecap anteuran

Pék lengkepan kalimah nu dibéréndélkeun di handap maké kecap anteuran! 1. Ana . . . téh nyarékan, sorana mani handaruan, atuh sakur nu aya di dinya taya nu ngomong sakemék. 2. Ari . . . téh juru mamaos nembang, jalma-jalma nu tadina récok ngaromong, jempé kawas gaang katincak baé. 3. Ari geus dibéré duit mah ku bapana . . . Dodi indit ngajugjug ka dayeuh. 4. Ari geus tunduh mah . . . geura saré, way wayahna ahna baé dina korsi da Akang mah batan sakieu! 5. Barang ngadéngé anakna nu di Garut gering payah, . . . baé Ceu Suti ceurik inghak-inghakan. 6. Geura . . . ngomong, entong asa-asa, naon anu jadi pamaksudan téh? 7. Nu ditajong bijil ambekna, tuluy nyéréwélékkeun leungeun bajuna, . . . nampiling tarik pisan. 8. Sadatangna ka imah, Dani kakaratak kana lomari dahareun, manggih sangu poé, . . . baé dahar nyocolan uyah. 9. Sanggeus cucul-cucul, . . . baé barudak téh taruturubun ka leuwi, . . . teuleum, teu lila maruncul luhureun cai, bari ruménghap. 10. Sanggeus diagag-agag sababaraha kali . . . baé cakram téh dibalangkeun. 11. Sanggeus didangdanan, . . . pangantén nangtung, tuluy ditaruyun didiukkeun dina korsi beunang mapaésan. 12. Sanggeus mesinna dihirupan, . . . mobil téh maju lalaunan. 13. Sanggeus sasauran sajongjongan, Bapa Guru Guru . . . nyerat nyerat dina bor, bor, sina dicatet ku murid-muri murid-muridna. dna. 14. Si Léngsér Léngsér . . . diuk, . . . nyembah unjukan ka Ratu, yén aya aya tamu  badéé dumeuh  bad du meuheus. eus. 15. Teu antapar antaparah ah deui . . . baé musuhna ditajon ditajong. g.

108

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

A N    R    J  A

    A      G       N 

D R A M A 

        A        P

Sumber: www.fckr.com

109

D

i masyarakat (Sunda) nyampak rupa-rupa kasenian anu geus lila mekar, tumuwuh sarta hirup ti generasi ka generasi. Éta kasenian téh rupa-rupa wandana, salah sahijina wanda seni pintonan anu geus dipikawanoh tur dipikaresep ku masarakatna nyaéta, longsér. Dina kamekaran nu saterusna, wanda pintonan dirarobah jadi hiji seni pintonan anu dilarapkeun kana wanda sandiwara rakyat (tunil), nu kiwari mah leuwih dipikawanoh istilah drama. Jejer caritana biasana dicokot tina carita-carita buhun anu geus nyampak di masyarakat, upamana bae carita pantun jeung dongéng, saperti “Lutung Kasarung“, “Mundinglaya Di Kusuma“,  jeungg “Si  jeun “ Si Kabaya K abayan“. n“. Dina ieu pangajaran hidep dipiharep wanoh kana wanda drama, bisa ngaapresiasi jeung molahkeun éta drama.

A. Maca Naskah Drama Bandera! Bandera! Bandera! Naskah Drama Sunda Sababak

Adegan 1 Panggung poek. Sora bangkong tingborogodod. Lampu laun nyaangan panggung. Remeng-remeng. Rohang tengah tenga h hiji imah bilik. Rada beulah katuhu, korsi rareyod ngariung meja.  Aki Onay diuk di sal salah ah sahi sahijiji kors korsii bar barii ngal ngalinti inting ng bako bako.. Di beulah tengah, gigireun lawang ka enggon, lomari geus muka  pantona,  pant ona, lama lamakk amayat amayatak, ak, patu patulayah layah jeung baj bajuu bubu bubututa tutann  juru roha rohang ng beula b eulahh kenca, ke nca, hand handape apeun un jandel ja ndela, a, aya a ya mesin mes in kaput k aput butut ngajugrug, bulan (incu aki onay) keur ngeunteung, ngome buuk. Panggung remeng-remeng.

110

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

Sora ti saluareun imah:

Nu gelo

: (ceuceuleuweungan semu ngalagu) Baheula mah masang  bandéra  band éra hayang haya ng merdéka, merd éka, jaman ja man ayeuna ayeu na mah teu masang ma sang  bandéra  band éra hart hartina ina merd merdéka! éka! Bah Baheula eula mah masa masang ng band bandéra éra hayang merdéka, jaman ayeuna mah teu masang bandéra hartina merdéka! Baheula mah masang bandéra hayang merdéka, jaman ayeuna mah teu masang bandéra hartina merdéka! Sora Sejen hiji : Gandéng siah! Dasar nu burung! Nyingkah ka dituh! Sia mah keur burung burung téh, ngahasut! Na, Na, sia teu sieun sieun ku déwék! Déwék hansip deuleu! Deuleu sapatu déwék! Tah baju déwék! Nyingkah! Déwék keur mancén tugas titahan Pa Kuwu! Nu gelo : Baheula mah tugas téh ikhlas ngorbankeun jiwaraga,  jamann ayeun  jama ayeunaa mah tuga tugass téh dipa dipaké ké cuka cukang ng jan jangg dunya  barana!  bara na! Band Bandéra! éra! Merd Merdéka éka!! Hidu Hidupp band bandéra! éra! Hidu Hidupp merdéka! Hidup Nyai Bulan! Buta héjo dibaju héjo titahan rajana buta…! Sora Sejen hiji hiji : Nyingkah deuleu! deuleu! Hariwang! Hariwang! Sora Sejen dua : Geuning aya hansip Kuslan! Wah, Ki Onay can kénéh masang bandéra? Ari Pa Kuwu keur di mana? Sora Sejen hiji : Aéh, Jang Tatang! Tatang! Puguh, aki-aki téh! Unggal agustusan matak wirang waé. Mangka isuk arék aya gegedén. Di kantor kénéh Pa Kuwu mah, Jang! Kumaha janten masang sarébu bandéra di pasir téh? Nu gelo : Bandéra! Bandéra! Bandéra! Hidup bandéra! Hidup merdéka! Hidup Nyai Bulan! Sora Sejen dua : Jadi atuh! Eta Si Seblung beuki maceuh waé! Uing U ing ka Pa Kuwu heula! Titip salam ka Nyai Bulan… Sora sejen hiji : Salam-salam tujuhmulud! Déwék wé hayang! Dikirana ngabélaan digembrong reungit jang nanahaon... Nu gelo : Hayang waé tapi tara aya nu hayangeun! Karunya nya… Sora sejen hiji : Nyingkaaaaah!

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

111

Adegan 2  Jemp ling.. Hawar sora bang  Jempling bangkong kong beuk beukii rea reang, ng, beuk beukii hawarhawar-hawar. hawar. Lamp Lampuu di panggung mimiti caang. Aki onay nyeungeut rokona. Nyerebung. Nini odih ngurunyung sisi kenca, mawa cikopi. Bulan noong kana jandela.

Nini Odih : Hariwang pisan! Nu owah paréréa omong jeung nu weureu! Bulan : Aki, geuning Kang Hansip Kuslan teu ingkah-ingkah nya? Ituh Kang Tatang mani rurusuhan kitu! Si Seblung kalah lumpat ka pipir… Nini Odih : (neundeun gelas dina meja) Moal nyingkah saméméh urang masang bandéra mah, Bulan! Titahan kuwu cenah! Bulan : Ih, matak naon lamun panginjeumkeun atuh nya, tuluy pangmasangkeun. Teu kreatif pisan Hansip teh. Kalah we kucap-kiceup mani kerep… Nini Odih : (leumpang kana lomari, tuluy ngudulan eusina ) Geus euweuh nu bogaeun. Kapan arék masang sarébu bandera nutupan pasir béjana mah. Aki Onay : Kateuteuari! Nini Odih : Ari manéhna! manéhna! Ieu teh keur néangan sakadang bandéra. Kalah Kalah nyebut kateuteuari. Aki Onay : Na ari sagalarupa teh. Kateuteuari Kateuteuari sotéh kami mah ka nu rék rék masang bandéra di pasir. Kanyaah-nyaah Kanyaah-nyaah waragad, sakadar hayang katangar ku gegedén. Masang bandéra mah dina dada, lain nyimbutan pasir. Bulan : Dada aki? Nini Odih : Dada aki manéh mah batuk batuk malulu, malulu, Bulan! Aki Onay : Tong salah, Nini! Kieu-kieu Kieu-kieu ge, kami urut pajuang. (Ngarérét ka bulan) Bulan, aki maneh baheula kungsi milu bajuang, milu perang. Nini Odih Odih : Sok agul ku payung butut… butut… Aki Onay : Lain agul, Nini! Meh incu nyahoeun. Na teu meunang ngadongéng ka incu sorangan? Bulan : Aki mah, apan tos sering atuh ngadongéngna ogé. Anu jadi mata-mata di leuwi Keper téa nya, anu mantuan tentara nyegat Walanda di Heubeul Isuk? Aki Onay : Geuning apal?

112

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

Nini Odih : Nya apaleun apaleun da meh unggal unggal peuting didongéngkeun. didongéngkeun. Matak ulah agul ku pikun geura… Aki Onay : Baruk! Rarasaan kami mah, kami teh can dungang-dongéng… Heueuh! Asa cikénéh pisan… Nini Odih : Meunggeus Bulan, ari geus hatam mah, anggur ka dieu  bantuan  bant uan néan néangan gan band bandéra. éra. Tah bari béré bérésan san lala lalamaka makan. n. Rusras ka jaman sok ngaput ari neuleu nu kieu téh. Eta geura, kalah umat-imut dina jandéla. Antep hansip céngos mah, montong dilayanan dilayanan… … Bulan : (bari cumentil ngadeukeutan ninina) Pilakadar bandéra mani rariweuh kieu, Nini? Nini Odih : Taktagé! Baheula mah nini sok purah mangaputkeun jang  batur.  batu r. Ari heug ayeun ayeunaa teu t eu boga b oga hiji hiji-hij -hijii acan. ac an. Aki Onay : (neuteup ka hareup bangun ngomong sorangan) Bandéra téh  baheula  bahe ula alah bat batan an naon naon,, Bula Bulan! n! Geti Getihh jeun jeungg nyawa tah tandonna ogé. Tuh, lebah Pasir Ipis. Lebah dinya pisan, réa tantara anu jadi korban. Aki harita, nénjo pisan kasatiaan pajuang kana ngudag kamerdékaan. Toh pati jiwa raga. Teu nolih naon-naon, mapag Walanda anu keur patroli. Jaradi  bugang  buga ng sapa sapada da hari harita. ta. Mara Maranéhn néhnaa teu hayan hayangg kat katanga angarr atawa miboga pangkat. Maranéhna saukur hayang merdéka. Hayang nancebkeun bandéra. Sangkan nagara merdéka. Aki harita milu narajang naraja ng Walanda. Walanda. Aki mah sakadar rahayat. rah ayat. tapi aki nénjo maranéhna merjuangkeun rahayat, geus sakuduna rahayat ogé milu bajuang. Beurat, Bulan! Merdéka téh dina panénjo aki mah. Getih jeung nyawa. Getih jeung nyawa. Harita, aki jeung sabalad-balad geus sapuk arék milu bajoang. Nya, saukur ngajaga lembur. Sok susulumpu susulumputan tan ngagempur Walanda, atawa megatkeun sasak anu rék kaliwatan ku Walanda. Nikmat, Bulan! Bisa bébéla jang balaréa, bari ngimpleng hiji waktu boga bandera sorangan, boga nagara sorangan. Jaman Walanda jaman Jepang. Perang deui jeung Walanda. Gorombolan. Panjang lampah bandéra téh.

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

113

Adegan 3 Dina jandela nolol sirah hansip kuslan. Surungah-séréngéh. Bangun ngintip bari nengetan saeusi imah.

Nini Odih

: (Cengkat, ngarérét kana jandela. Papada reuwas jeung anu noong) Naon Hansip? Kalah tuang-toong! Mangké atuh. Da éngké ogé kapanggih. Béjakeun ka Kuwu isuk ogé pasti masang di buruan. surungah-séréngéh, géh, ngelétan ka bulan anu milu nempokeun) Hansip Kuslan : (surungah-sérén Manawi aya cikopi, Nini… Nini Odih : Ménta wé ka kuwu! Hansip Kuslan : Kulub hui wé atuh, Nini… Nini Odih : (malédogkeun lalamakan) Euweuh! Tah Tah aya ogé lalamakan. la lamakan. Pék ari beuki mah… Hansip Kuslan : Nyai Bulan atuh sina maturan di buruan…. buruan…. Nini Odih : Tuh, jeung Si Seblung! Hempék ka dinyah keukeupan. ....

B. Medar Drama 1. Pintonan Drama Saenyana di urang téh geus lila aya pintonan drama. Drama anu dipintonkeun babakuna mah nu ku para ahli sok disebut téater tradisional. Upamana baé banjet, longsér, ubrug, jeung sajabana. Ka dieunakeun aya nu disebut sandiwara atawa tunil. Mekarna sandiwara saentragan  jeungg koméd  jeun k omédii stambu st ambull dina d ina basa Mala Malayu yu atawa ket ketopra oprakk dina d ina basa Jawa. Sandiwara téh saéstuna pangaruh ti Barat anu muncul di urang dina awal abad ka-20. Wangun téater tradisional anu ditataan di luhur téh sok disebut ogé téater rakyat anu di antara ciri pagelaranana téh tanpa naskah. Jadi, éstuning ngandelkeun improvisasi pamaénna baé dumasar kana pituduh ti sutradara. Malah dipintonkeunana ogé sakapeung tara dina panggung, tapi cukup di lapangan terbuka bari dicaangan ku obor atawa cempor. Kadieunakeun muncul deui anu disebut gending karesmén, nyaéta sandiwara sandiw ara anu dialogna (pagunemanana) ditembangkeun. Mun sandiwar sandiwaraa

114

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

 Adegan  Adega n drama. dra ma. Sumber: S umber: pikir pikiran an rakyat ra kyat online o nline

mah tara maké naskah, gending karesmén mah aya naskahna. Lamun maké naskah téh kaharti, da tembang dina gending karesmén mah apan teu bisa didadak (improvisasi), béda jeung sandiwara nu dialog-dialogna atawa paripolah pamaénna beunang ku didadak. Ieu ogé pangaruh ti luar, nyaéta pangaruh opera anu jolna ti Éropa. Tapi, dina gending karesmén mah lalaguanana téh dicokot tina tembang Sunda. Loba pisan naskah-naskah gending karesmén anu kungsi ditulis ditulis  jeungg dipg  jeun dipgaler alerakeu akeun. n. Mala Malahh sawaré sawaréhh mah pint pintona onanana nana téh soh sohor or pisa pisan. n. Upamana baé gending karesmen “Sangkuriang” beunang R.T R.T.A. .A. Sunarya, “Galunggung Ngadeg Tumenggung” beunang Wahyu Wibisana, jeung “Si Kabayan” beunang Wahyu Wibisana jeung Koko Koswara. Dina kamekaran saterusna saterusna lahir nu sok disebut disebut drama modérn. modérn. Wangunanana lancaran, teu maké tembang siga dina gending karesmén. Ieu gé maké naskah, malah pintonanana gé diatur pisan numutkeun aturan seni panggung. Maké dékor keur séting panggung, maké tata lampu (éfék cahaya), musik, atawa gerak tari. Malah kadieunakeun deui, sajalan jeung kamekaran téknologi nu beuki canggih, pagelaran drama téh dipapaés ku unsur-unsur multimédia. Upamana dicampur ku gambar tina vidio, ngagunakeun musik digital, atawa nyiptakeun éfék gerak mékanik.

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

115

Di antara drama Sunda modérn anu kungsi dipanggungkeun téh nyaéta “Dakwaan” jeung “Bubat”  beunang  beun ang RAF; “Dua Utus Utusan” an” jeun jeungg “Ton “Tonggé ggérét rét Bané Banén” n”  beunang  beun ang Wahyu Wibisa Wibisana; na; “Mas “Masyito yitoh” h” beun beunang ang Ajip Rosidi; “Cahaya Maratan Waja” Waja” jeung “Hutbah Munggaran Mungga ran di pajajaran” beunang Yus Rusyana; “Runtag”, “Carem”  jeungg Sta  jeun Stasion sion Para Arwah Arwah”” beun beunang ang R. Hida Hidayat yat Suryal Suryalaga aga”; ”; “Juag Toéd” jeung “Siliw “Siliwangi angi Mahara Pajajaran” beunang Yoseph Iskandar; “Jeblog” beunang Nunu Naéarudin Aéhar, jeung réa-réa deui. Parandéné Parandé né kitu, drama modérn Sunda mah sakapeung henteu leupas tina akar budayana. Upamana  baé loba pint pintona onann dra drama ma modé modérn rn anu ngah ngahijik ijikeun eun unsur téater modérn jeung téater tradisional. Upamana pintonana siga longsér, di tengah-tengah panggung maké oncor, pagelaranana saolah-olah di alam terbuka anu diriungriung ku nu lalajo, aya interaksi langsung antara pamaén  jeungg nu lala  jeun lalajo, jo, jeun jeungg saja sajaban bana. a. Tapi, éta kabé kabéhh diat diatur ur ku naskah, lain dadakan siga dina téater tradisional.

2.

Proses Mintonkeun Drama

Dina pangajaran saméméhna urang geus latihan maca drama. Ayuena urang latihan mintonkeun drama. Hartina lain sakadar dibaca, tapi dialog-dialogna kudu diapalkeun nepi ka apal cangkem, diragakeun paripolah tokohna, sarta dipintonkeun mangrupa pagelaran dina panggung. Saméméh mintonkeun drama urang kudu apal heula kumaha nataharkeunana. Dina pintonan drama téh ngalibetkeun rupa-rupa unsur. Upamana, urang perlu naskah drama nu rék dipintonkeun. Sanggeus aya naskah, perlu sutradara anu boga tanggung jawab ngatur pintonanana. Keur mintonkeun éta drama sutradara  butuh pama pamaén én (akt (aktor or jeun jeungg akt aktris) ris).. Lian ti éta sutr sutradar adaraa

116

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

 butu h diba  butuh dibantua ntuann ku pana panata ta pan panata ata kos kostum tum (pap (papakéa akéan), n), panata panggung/artistik, panata musik, atawa panata gerak/tari. Saméméh manggung, perlu latihan heula. Latihan tangtuna teu cukup ku sakali. Dina latihan sutradara  babareng  baba rengan an ku pan panata ata gera gerak, k, pan panata ata kost kostum, um, pan panata ata lampu, atawa panata musik, mikiran kumaha carana sangkan éta drama mun dipintonkeun bisa alus jeung resep dilalajoanana. Upamana baé kumaha ngagali poténsi aktor/aktris sangkan dina merankeun hiji tokoh téh ngetrukkeun sakabéh kamampuanana, boh jiwana boh ragana. Nepi ka aktingna engké dina panggung enya-enya ngajanggélékkeun sipat jeung kalakuan tokoh sakumaha anu dipikahayang jeung diperedih dina naskahna. Sanggeus asak latihan, kakara dipintonkeun dina panggung. Tah geus di panggung mah hasil sakabéh upaya sutradara téh bakal katémbong dina akting pamaén nu dirojong ku rupa-rupa unsur téa. Mun digambarkeun digambarkeun dina bagan bagan mah alurna kieu: Aya sawatara hal anu kudu diperhatikeun waktu urang jadi aktor/aktris, waktu merankeun hiji karakter/ tokoh. Di antarana: 1. Urang kudu bisa neuleuman pasipatan/karakter tokoh nu diperankeun. Cara neuleumanana téh  bisa rupa rupa-rup -rupa, a, bisa ku cara “pen “penghaya ghayatan tan”, ”, nyaét nyaétaa nyiptakeun rasa émpati atawa ngararasakeun dirina jadi tokoh nu diperankeun, ngarasa sanasib, atawa ngarasa boga pasipatan nu sarua. Bisa ogé ku cara observasi, nyaéta ngimeutan kanyataan anu saenyana. Upamana lamun rék merankeun musapir, urang ngahaja ngimeutan heula pasipatan musapir, tingkah polahna, kabiasaanana sapopoé, jeung sajabana.

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

117

2.

Ngimeutan pituduh anu kaunggel dina naskah. Upamana dina naskah “Démonstran” aya dialog kieu:  Ato  Ato  Anén

3.

: (Ngah (N gaharéw aréwos) os) Anén, Ané n, koman k omandoan doan!! : (luak(l uak-lie lieuk, uk, ngah ngaharew arewos) os) Ngom Ngomando andoan an naon? n aon?

Di dinya aya katerang katerangan an yén Ato téh nyaritana kudu ngaharé ngaharéwos. wos. Pon kitu deui Anén, lian ti kudu ngaharéwos, manéhna kudu bari luak-lieuk. Gunakeun éksprési jeung remen latihan silih témpas, nepi ka dialog téh jadi hirup siga nu ngobrol enyaan. Upamana aya dialog kieu: Sekwilmat  Anén Sekwilmat  Ato  A to Sekwilmat  Acid

4.

: Tenang-tenang enang-tenang!! Ké aya naon ieu téh para sadérék sadérék?? : Bapa téh cama camat? t? : Lain kuring mah. Eueu….. : Euh, lain cama camatt mah ulah pip pipilue ilueun un atuh atuh!! Kurin Kuringg mah arék ka camat. : Nu matak keur euweuh Pa Camat mah. : Ah, boh bohong! ong! Sok, daék naon?

Kacipta pan ku urang kumaha silih témpasna. Kumaha patorongtorongna. Basa Sékwilmat nyebut “Eueu....” kuduna mah ulah aya  jédaa ata  jéd atawa wa ulah ngar ngarande andeg, g, tap tapii lang langsung sung dité ditémpas mpas ku omon omongan gan Ato anu semu napsu, “Euh, lain camat mah ulah pipilueun atuh!” Maén drama mah lain ngobrol biasa. Sok sanajan obrolanana siga urang ngobrol sapopoé, tapi obrolan dina drama mah kudu diréka  jeungg dit  jeun ditanag anagaan. aan. Upa Upamana mana diré diréka ka maké lent lentong ong anu anca ancad d laér laér,, dibarengan ku gegerungan, dibarengan ku napsu, jeung saterusna. Ditanagaan téh lain hartina kudu gogorowokan, tapi kumaha carana sangkan sora nu kaluar tina baham téh bisa jelas, béntés, jeung bedas kadéngéna.

118

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

3.

Dialog dina Drama

Dialog téh omongan antara dua jalma atawa leuwih nu silih témpas. Omongan sarupa kitu téh sasat jadi nyawana drama. Naon sabana? Lantaran alur carita drama mah diwangu diwangunn ku dialog tokoh-tokohna. Lain diwangunn ku narasi atawa déskripsi siga dina prosa. Anapon dina naskah diwangu drama aya katerangan-katerangan anu nétélakeun latar jeung paripolah palaku, éta mah sakadar pituduh keur sutradara atawa aktor dina waktu mintonkeun drama. Malah sipatna ogé henteu ngiket, bisa dirobah-robah. Parandéné kitu lain baé aya dialog dina drama téh. Sok kapanggih ogé monolog, nyaéta omongan sorangan anu diucapkeun ku hiji tokoh. Siga gegerendengan sorangan, teu puguh layan. Malah aya drama anu caritana ti awal nepi ka ahir ukur diwangun ku monolog. Gédéngeun éta, aya deui nu disebut prolog jeung épilog. Prolog nyaéta omongan bubuka, biasana digunakeun keur muka hiji pintonan drama. Ari épilog nyaéta omongaan panutup. Prolog sok disaruakeun jeung panganteur carita. Ari épilog sok disaruakeun jeung panutup atawa kacindekan carita. Amanat nu hayang ditepikeun ka nu maca atawa ka nu lalajo osok ogé kapanggih dina épilog.

4.

Conto Naskah Drama

Conto 1:

Démonstran (Buruan Kantor Kacamatan. Jempling. Teu sawatara ti harita ujug-ujug aya nu tingkulunu, urang lembur, bari tingkecewis. Papakéanana teu maratut (sangeunahna). Aya nu ukur maké kaos oblong, pakéan ka sawah, aya ogé nu ngan dicalana sontog bari nyoréndang sarung. Kawas nu teu kaburu disaralin heula.) Ato : (Ngaharéwos) Anén, komandoan! Anén : (Luak-Lieuk, ngaharewos) Ngomandoan naon? Ato : Na aya ku bodo ari amnéh! Ngomand Ngomandoan oan ngagorongagoro-wok! wok! Pokona sagala anu kudu dikomandoan, komandoan ku manéh! Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

119

Anén

: Naon nu rék digorowokeunana! (Saréréa silih pelong siga bingung.) Acid : Kieu wé atuh: Camaat, Kaluar! Tah, kumaha mun kitu! Anén maju ka hareup bari singkil.) (Saréréa unggut-unggutan tanda satuju. Anén Anén : Hiji …. Dua …… Ato : (Némpas) Ulah gancang teuing, bisi teu bareng. Kumaha mun anu ngagorowok tiheula nu katem-puhan? Lamin : Ah loba teuing aturan! Geura sok-sok ka dinya, én! Anén : Hijiiiii….. duaaaaa duaaaaa...... ...... tiluuuuuuuuu! (Urang lembur kontan tingcorowok nitah camat kaluar: Camaaaat kaluaaar…… camat kaluaaarr….Kaluar kaluaaarr….Kaluar siah Camaaat! Ti jero kantor Kacamatan,  pagawé  pag awé kac kacamat amatan an juljul-jol jol kal kalalua aluar. r. Tapi bar barang ang nemp nempoo loba jel jelema ema di luar bar barii tingcorowok, langsung ngararempod deui. Urang lembbur tuluy cocorowokan nitah camat sina kaluar. Teu lila pagawé kacamatan kalaluar deui bari pacekelcekel leungeun siga nu sieun. Sekwilmat nyoba-nyoba nenangkeun nu demonstrasi bari ngacung-ngac ngacung-ngacungkeun ungkeun leungeun!) Sekwilmat : Tenang-t enang-tenang! enang! Ké aya naon ieu téh para Sadérék? Anén : Bapa téh camat? Sekwilmat : Lain kuring mah. Eueu….. Ato : Euh, lain camat mah ulah pipilueun atuh! Kuring mah arék ka camat. Sekwilmat : Nu matak keur euweuh Pa Camat mah. Acid : Ah, bohong! Sok, daék naon? (Sekwilmat luak-lieuk ka pagawé nu séjén, bingung. Pagawé kacamatan anu séjén sarua bingungna.) Sekwilmat : Eueu… daék…. daék kasép. Euweuh Pa Camat mah! Aki Ursin : Anakna atuh! Mang Pengki : (ngagebés aki ursin) Husss! Ari Aki, rék naon mamawa anak camat! AKI URSIN : Ari geus, kudu ka saha lamun camat euweuh euweuh!!  Mang Pengki geus cewaw rék nyarékan nyarék an Aki Ursin, Ursin , ngan Sékwilmat Sékwil mat kaburu kabu ru ( Mang nyarita deui!) Sekwilmat : Kéla…kéla! sakali deui rék nanya, para sadérék téh rék naon?

120

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

Ato

: Éh, torék nya! Teu kadéngé ti tatadi kuring saréréa gogorowokan arék ka camat! Sekwilmat : (Beuki geumpeur) Eh, euh, euh, aduh…. Sugan bisa diwaki diwakilan lan ku kuring? Anén : Teu Teu bisa! Da ceuk si Lurah ogé anu boga dosana Camat! (Sekwilmat kerung, tuluy luak-lieuk ka pagawé séjén anu saru pada teu ngarti.) Sekwilmat : Boga dosa??? Boga dosa naon Pa Camat téh? ( Anén  Anén ngag ngagorow orowok ok deui deui,, disu disusul sul ku nu séj séjén. én. Joro Jororowo rowokan kan nita nitahh Cama Camatt kaluar. Pagawé Kamacatan tingpuringis sarieuneun.) (Keur kitu ujug-ujug aya sora ngabeledug, siga sora péstol nu dibekaskeun. Nu cocorowokan ngadadak jempe, bari reuw reuwas as jeung silih pelong.) Mang Pengki : Saha nu wayah kieu nyeungeut lodong euy? Aki Ursin : Sing bener siah Pengki, lodong atawa péstol? Urang lembur : (Bareng) Péstoooollll Péstoooolllll???? l???? (Dadak sakala beungeut urang lembur pias. Bari euweuh nu ngomandoan heula urang lembur tingbelecir kalabur ti buruan kantor kacamatan. Pahibut notog-notogkeun manéh. Nu ngalér. Nu ngidul. Nu ngétan. Nu ngulon. Kantor kacamatan ahirna jempling deui. Pagawé kacamatan caraméot di juru bari siga nu kasima.) (Teu lila aya indung ngajijiwir budakna ngaliwat ka buruan kantor kacamatan. Budakna ngawiwih ceurik bari ampun-ampu ampun-ampunan! nan!) Indung : Ari manéh bedegong-bedegong teuing! Ceuk Ema gé ulah ulin pepetasan, ulah ulin pepetasan! Teu kapok manéh sakitu jempol geus tutung téh? Balik siah! (Sanggeus indung jeung budakna ngaliwat, pagawé kacamatan ukur colohok mata simeuteun!) (Diraéh deui tina Carpon “Ada Main”, karangan Darpan Ariawinangun, nu dimuat dina buku Nu Harayang Dihargaan, penerbit Rahmat Cijulang Bandung, 1999)

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

121

Conto 2:

Juragan Hajat Babak ka-2 Ceu unéh keur sasapu. Pasemonna baeud, kawas nu keur aya kakeuheul.  Manggiha  Mang gihann potrét potré t tuluy dicoko dic okot,t, ditingal diti ngalian ian sakeude sak eudeung, ung, tuluy tul uy sasapu sasa pu deui. deui . Nyi Inot asup.  Assalamua lamualai laiku……… ku……….mmm .mmm ! Nyi Inot :  Assa Ceu Unéh : Wa alaikumsalaaa............mmm. Is geuning Nyi Inot tos ti mana Nyi? Nyi Inot : Ah, ngahaja waé ka dieu. Ari Kang Ujé aya, Ceu? Ceu Unéh : Can balik. Biasa wé, keur dines. Dagang peuyeum, peuyeum, aya aya naon kitu Nyi? Nyi Inot : Ieuh Euceu! Euceu! Tadi Tadi kuring kuring tas ti kota, papanggih jeung jeung Kang Ujé, keur leumpang duaan, jalan-jalan jeung awéwé! Ceu Unéh : Jalan-jalan jeung awéwé? Enyaan Enyaan Nyi? Nyi Inot : Ih! Piraku kuring ngabohong, sumpahna ogé daék turun harga Elpiji. Enyaan Ceu! Kang Ujéna mah teu nyahoeun aya kuring, Da kahalangan ku tukang céndol. Ceu Unéh : Emh! Em h! Padahal mah, itung-itun itung-itungg ngawakilan Euceu. Mun  baledog  bale dog wé ku k u batu, ba tu, ton tongg asa-a a sa-asa! sa! Nyi Inot : Tukang céndol? Ah, rék naon teu pupuguh malédog tukang céndol. Ceu Unéh : Lain tukang céndol... Si Ujé! Nyi Inot : Awéwéna téh maké baju héjo Ceu. Leumpangna Leumpangna ogé maké ditangkeup, tah dikieu Ceu! Ceu Unéh : Éta mah diangkat atuh... atuh... Nyi Inot : Ah enya dikieu tah. Ceu Unéh : Emh! Dasar lalaki atah adol. Puguh Puguh Euceu téh keur keuheul, Nyi Inot! Tadi Tadi peuting manggih mangg ih potrét awéwé dina tanggungan tanggun gan peuyeum. Cik, ieu lain awéwéna nu jalan-jalan jeung si Ujé téh? (Ceu unéh ngasongkeun potrét) Nyi Inot : Haaa..rrr? Geuning ieu mah potrét ucing Ceu? Ceu Unéh : Is, salah ieu ...... ieu yeuh! yeuh!

122

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

Nyi Inot : Tah enya, ieu Ceu! Ceu Unéh : Emh, nurustunjung éta si Ujé. Ati-ati Siah...tempokeun. Lain turunan Garut mun Aing teu bisa ngalabrak lalaki anu ngaranna Ujé! Nyi Inot : Ari ceuk kuring mah, tong dipikiran Ceu, naon da awéwéna ogé kitu geuning, geulis! Ceu Unéh : Nya heueuh heueuh meureun, matak si jurig jurig Ujé bogoheun gé. Nyi Inot : Ah, tapi lain pédah hareupeun Euceu. Enya gé geulis dibanding jeung Euceu mah jauh, …geulis itu. Ceu Unéh : Ati-ati Siah Ujé...dikerewes Ujé...diker ewes Siah ku Aing mah. Nyi Inot : Ah, ulah Ceu, ulah diantep! Eu...atuh kuring permisi wé nya Ceu... Ceu Unéh : Enya atuh... atuh... nuhun Nyi Inot... Nyi Inot : Sami-sami Ceu... leu leu potrét ucing Euceu! Euceu! Euceu Euceu mah mani rajin ngumpulkeun potrét ucing. Ceu Unéh : Is, lain nu Euceu. leu mah nu budak Euceu si Endut. Teuing Teuing ku naon budak téh resep pisan ngumpulkeun gambar sasatoan. Malah pangresepeunana mah ngumpulkeun gambar monyét. Nyi Inot : Euleuuh...an Euleuuh...anéh éh nya Ceu? Ceu Unéh : Duka teuing atuh, éta wé, basa ditanya ku Euceu cita-cita hayang jadi naon engke engke mun geus gedé? Ngajawabna téh; hayang jadi Hanoman, cenah. Nyi Inot : Emh, mugi-mugi wé sing dikabul. Hayu Ceu ah! Ceu Unéh : Enya, nuhun Nyi. (Nyi Inot kaluar) Ceu Unéh : Emh, na Sia téh Ujé dasar lalaki, lalaki, mani teu seubeuh seubeuh ku awéwé awéwé hiji. Ati-ati Siah Ujé... (Kang Ujé asup) Ceu Unéh : Taaa...hhhh, datang si jurig téh...Tos téh...Tos ti mana Ujé? Kang Ujé : Haa..rrrr? Maké nanya geus ti mana sagala. Nya biasa wé geus dagang peuyeum, puguh Aing téh meunang musibah, Unéh! Ceu Unéh Unéh : Musibah naon? Kang Ujé : Tadi beurang, Aing téh keur leumpang bari nanggung peuyeum, ari jalan, keur leutik téh mudun jaba leueur. Di hareupen Aing aya aki-aki keur leumpang, Aing tiseureuleu Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

123

labuh, tanggungan peuyeum ngagaléong. Jebrod ngababuk tonggong aki-aki. Peuyem bahé, aki-aki tijongklok, tigebrus ka susukan. Ceu Unéh : Puas Siah! Kitu tah jalma doraka ti pamajikan mah. Rasakeun Siah. Kang Ujé : Aing mah bingung bingung mikiran aki-aki nu tigebrusna. tigebrusna. Ceu Unéh : Padu Padulili teuing! Na samarukna Aing sedih, na samarukna samarukna Aing rék milu mikiran aki-aki tigebrus ka susukan? Kang Ujé : Heueuh tapi aki-aki aki-aki nu tigebrusna téh kapan ... Abah Sia... Sia... Ceu Unéh : Naon? Abah!? Abah!? Emh, na Sia téh Ujé .. .éta téh mitoha deuleu! Kang Ujé : Heueuh da teu nyaho! Ku Aing dipunten-punten, dipunten-punten, teu méréan méréan  jalan.  jala n. Kumah Kumahaa atuh a tuh da geus nasi nasib, b, sugan s ugan téh lain Abah. A bah. Ceu Unéh : Emh, tobaaa..t Aing mah. Teu ku nanaon Abah? Kang Ujé : Heunteu. Ngan kapaéhan wungkul, wungkul, tapi da teu teu lila hudang deui. Ceu Unéh : Lain jelema sugan sugan Sia mah, jurig.... ménta dihampura Siah Siah ka Abah! Indit Siah, ménta dihampura ka Abah! Kang Ujé : Enggeus! Harita kénéh gé Aing acong-acongan nyembah ménta dihampura, kalah nonjok..! Mending ngan ukur nonjok, da Abah Sia mah murang-maring. Peuyeum dina tanggungan dicewolan, dialung-alungkeun dialung-alungkeun ka susukan. Ceu Unéh : Puas Siah! Tah kitu wawalesna ka jelema nu doraka ti pamajikan mah. Doraka ti Aing Sia mah. Kang Ujé : Haa..rrrr Haa..rrrr?? Doraka naon ari Sia? Teu pupuguh. Ceu Unéh : Alah, montong pura-pura pura-pura Siah, ari tadi Sia di kota jalan-jalan jalan-jalan  jeungg saha?  jeun sa ha? Kang Ujé : Naon ieu téh? Ceu Unéh : Yeuh….Ceuk Aing gé tong pura-pura! Aing gé nyaho, tadi Sia téh tos jalan-jalan jeung awéwé. Awéwéna maké baju héjo! Kang Ujé : Lain! Bulao! Aéh, henteu henteu Siah, teu rumasa, tong sok ngadéngé  béja nu teu t eu puguh p uguh.. Pitnah Pi tnah éta téh! Ceu Unéh : Ieuh Ujé! Cik jawab .. .ari .ari ieu potrét saha? saha? Kang Ujé : Eu.. éta potrét...potrét jelema.. potrét jelema.. Ceu Unéh : Heueuh Aing gé nyaho potrét jelema, jelema, saha jelemana? Kang Ujé : Eu, ..teu ..teu nyaho..e..ari nyaho..e..ari manéh meunang meunang ti mana potrét éta?

124

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

Ceu Unéh : Ieu potrét ku Aing kapanggih tina tanggungan peuyeum. Potrét saha? Kang Ujé : Potrét ..Eueueu..hhhh, ..Eueueu..hh hh, enya inget ayeuna mah. Tadi Tadi téh aya aya ibu-ibu, meuli peuyeum leungeunna nyekel potrét, sigana mah, sabot milih peuyeum, potrétna ragrag tina leungeun. Enya potrét si Ibu éta sigana mah. Ceu Unéh : Montong ngabohong ngabo hong Siah. Di mana aya anu meuli peuyeum  bari mawa potr p otrét, ét, sok aku! Potr Potrét ét saha s aha ieu? Kang Ujé : Hee..h, kieu Unéh ..! Heug, Aing rék terus terang. Aing dagang peuyeum téh, hésé payu. Aing datang ka dukun, ceuk dukun lamun hayang payu, dina tanggungan peuyeum, kudu disimpenan potrét awéwé. Kabeneran Aing nimu potrét, diteundeun wé dina tanggungan, kitu. Ceu Unéh : Atuh ari ar i enya mah m ah kitu, kit u, naha nah a lain potrét Aing Ain g wé ku Sia teundeun dina tanggungan, pan Aing gé awéwé! Kang Ujé : Enggeus ku Aing gé dicobaan. Potrét Sia diteundeun dina tanggungan peuyeum, isukna peuyeum buruk kabéh. Ceu Unéh : Beu! Na Sia téh kabina-bina kabina-bina teuing Ujé. Ieuh! Ieuh! Jung tuturkeun tuturkeun ku Sia ari bogoh mah, da Aing mah rumasa geus kolot, jaba goréng patut, ari itu mah ngora kénéh, jaba geulis jiga bintang lm Widyaningsih. Kang Ujé : Widyaw Widyawati ati atuh, lain Widyaningsih! Widyaningsih! Ari Widyaningsih mah  bojona  bojo na  juragan  jura gan Suka Sukatma, tma, tepu tepungna ngna di Garut Garut,, basa jura juragan gan Suka Sukatma tma haj hajat. at. Kieu ari caritana mah ... harita juragan Sukatma... Ceu Unéh : Gandéng jurig! Paingan Paingan atuh Sia téh sok masang togél, togél, da éta meureun butuh biaya keur bobogohan. Kang Ujé : Sok, terus terus kamana waé Sia nyarita téh. Ceu Unéh : Ah da heueuh. Aing gé nyaho Sia téh sok masang togél! togél! Kang Ujé : Iraha? Iraha Aing sok meunang? Ceu Unéh : Gandéng Ujé! Aing gé nyaho, Sia Sia téh sok néangan kode togél. Tuh jeung si Entuy, nu biwirna jeding. Kang Ujé : Tong sok gagabah ari nyarita téh. Kumaha mun kadengéeun ku dulurna? Bisi Sia can nyaho, si Entuy téh dulurna jarareneng. Adina.waé Adina.w aé jadi dosén. Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

125

Ceu Unéh : Lain, Aing gé nyaho, n yaho, adina si Entuy mah, ma h, si Warja. Tukang Tukang tahu! Maenya aya dosén ider-ideran kana sepédah, mawa  blék tah tahu. u. Jung J ung béj béjakeu akeun! n! Teu sieun s ieun Aing Ai ng mah, m ah, mun si Entuy E ntuy ngambek, dicakar ku Aing mah. Kang Ujé : Aéh-aéh ari Sia? Teu pupuguh, ngadon rék nyakar tukang tahu. Ceu Unéh : Atuda géuleuh gé uleuh Aing mah. leuh Ujé! Ujé ! nyaho pikieueun p ikieueun mah ma h kaduhung Aing mah baheula daék ka Siaa... Kang Ujé : Haa..r? Naha nipu naon ari Aing? Ceu Unéh : Euleuh! Teu Teu karasa nya? leuh!, baheula keur mimiti panggih, geuning Sia ka Abah, ngaku-ngaku Drs. Geuning buktina, tukang peuyeum! Tuluy Sia ngaku-ngaku wawuh deukeut  jeungg Acil Bimb  jeun Bimbo. o. Aing diba dibawa wa diwawuh diwawuhkeun keun.. Suga Sugann téh heueuh Acil Bimbo, kakara nyaho ayeuna, éta téh si Eman, tukang meri paingan Aing curiga, maenya dina sakuna mani metet ku endog meri. Sia mah téga nipu ka Aing téh! Kang Ujé : Ah Aing Aing mah nipu sotéh, sotéh, bongan wé Abah nipu ti heula ka Aing. Ceu Unéh : Naha nipu naon ari Abah? Kang Ujé : Ah enya! enya! Harita Abah ka Aing ngaku-ngaku ngaku-ngaku lanceukna lanceukna Oma Irama. Cenah boga rombongan orkes, ari buktina? Geuning tukang gula batok! Ceu Unéh: Euleuh....ngah Euleuh....ngahina ina siah ka Abah? Ati-ati Ati-ati siah,..Abah mah loba  baladna  bala dna,, tukan t ukangg gula g ula wung wungkul, kul, Sia téh hayan hayangg dikor d ikoroyok oyok ku tukang gula? Kang Ujé : Eit! Jangan ngancam begitu. Ingat, tukang peuyeum  juga banya banyakk bala baladnya. dnya. Kala Kalau u samp sampai ai tuka tukang ng gula bera berani ni macem-macem, pasukan peuyeum tidak akan tinggal diam. Ingat, kalau sampai gula dan peuyeum béntrok, ini bisa mengakibatkan terjadinya… kolek. Ceu Unéh : Enggeus gandéng Ujé! Pidorakaeun wungkul Sia mah. Salingkuh ongkoh, judi togél beuki. Seubeuh Aing mah! (Dicutat tina naskah drama “Juragan Hajat” karya Kang Ibing)

126

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

Ieu di handap aya sempalan carpon. Pék baca sing gemet! Sanggeus kacangkem eusina, pék robah kana basa drama! Can gé tuus késang, bet jol nu nyusulan; bangun rurusuhan. Kudu ka désa, cénah, ayeuna kénéh! Mani teu bisa ménta témpo, sakitu disebutkeun rék nyelang ka cai heula gé. Lain, lain rék ngaginding; ngan ieu mah teu kuat ku hareudang, urut bieu ngabekuk nanjak, bari panonpoé geus mimiti morérét. "Wayahna waé, kudu kairingkeun ayeuna," pokna, bari gék dina golodog. Sakitu kuring geus ngamparkeun samak gé, Mang Kulisi teu ieuh daék diaku ka  jero,, da  jero d a keur ke ur rusuh r usuh téa téa,, cénah. cé nah. Baju nu karék bieu dilaan, rap dipaké. Lain teu hayang disalin ku anu bersih, tapi da cumah atuh ari awakna juuh kénéh ku késang mah.  Mémé h jrut turun  Méméh turun,, kuri kuring ng kab kaburu uru kéné kénéhh ngar ngarongk ongkong ong emuk. Rego Regott caina diinum; cai entéh meunang ninyuh kamari, pasosoré, malah geus rada ngabeuleugeudeur-ngabeuleu ngabeuleugeu deur-ngabeuleugeudeur geudeur acan. "Geus dua balikan, Emang néang ka dieu téh," pokna. "Puguh abdi téh tas meuting di lembur peuntas, di imah mitoha." "Naha aya naon geuning?" "Akina barudak gering," témbal kuring. "Tadina mah najan geus peuting ogé rék maksakeun balik, ngan kaburu kapegat hujan." “Ari si Nyai mah di ditu kénéh?" "Enya, jeung barudak tiluanana. Paling gé kana engké pasosoré marulangna mah." Rada jauh ka balé désa téh, bubuhan lembur anu ditempatan ku kuring mah rada nenggang, jaba deuih perenahna aya di béh lamping. Tapi, cénah, ka hareupna mah bakal ramé, lantaran rék dipaké proyék ku urang dayeuh. Kateuing  proyék  pro yék nanah nanahaon. aon. Ceuk saka sakaol, ol, lap lapanga angann gole golep. p. Ari ceuk béj béjaa séj séjén én deui deui,, pugu puguhh  geus dia diajang jangkeun keun keur komp komplék lék per perumaha umahann méwah. mé wah. "Lain, Mang," ceuk kuring deui. "Naha aya naon ieu téh, mani diangkir ka désa sagala?" "Teu apal Emang téh mun ditanya tepi ka palebah dinya mah," témbalna  pondok.  pond ok.

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

127

"Sual pajeg sawah, kitu? Kuduna mah Pa Kuwu téh ulah nyaur abdi atuh, tapi kudu ka ditu, ka anu bogana; da ari abdi mah ukur ngagarap wungkul." "Kateuing atuh, Céng. Lapur Emang mah, teuing naon sababna pangna  Acéng kudu kud u kai kairing ringkeun keun ka désa ayeuna. Atuh Atuh meureun meure un engké ogé bakal écés ieuh, ieuh , lamun geus jonghok jeung nu boga hadasna mah," omongna bari ngalungkeun kuntung roko. "Lega kénéh garapan Acéng téh?" "Ah, satengahna deui ogé moal. Kapan anu lelegana mah geus dijual ka  proyék.  proy ék."" "Heueuh nya, loba anu ngadadak beunghar anu lahanna kasabet proyék mah. malah anu taun ieu rék jarah ka Mekah ogé aya kana opatna, ti désa urang téh." "Nya alus wé ari ladangna rék dipaké munggah haji mah, meureun bakal nyangsang kana ganjaran," omong kuring. "Béjana Emang gé loba kapécrétan. Sakalian waé atuh paké ongkos jarah." "Alah, kapécrétan ogé ukur lulumayanan. Moal rék diangles, pamali. Kitu wé tina pamura-paméré, ti anu ngaruruskeun surat tanahna, pédah Emang gawé di désa. Nya cukup waé meureun ari keur jarah ka Pamijahan mah," témbalna, bari ngahéhéh . . . . Tina sempalan carpon Patok Beureum yasana Tatang Sumarsono Dicutat tina Manglé No. 1766

C. Nyangkem Kecap Saharti Di luhur aya kalimah: Enggeus! Harita kénéh gé Aing acong-acongan nyembah ménta dihampura, kalah nonjok..! Mending ngan ukur nonjok, da Abah Sia mah murang-maring.

Kecap murang-maring sasaruaanana (sinonim) nyaéta ambekambekan ka singsaha nu aya. Tengétan kecap-kecap nu dicitakna dicondongkeun dina kalimah ieu di handap sarta ingetkeun harti nu dikurung tukangeunana!

128

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

1. 2.

Mayang mah kacida soméahna ka sémah. (daréhdéh, akuan) Méh ampir sataun kangjeng raja dipukpruk ku halimun kabingung, disorang samagaha sungkawa, lantaran ditilar ku putra kakasih. (bingung anu teu aya hinggana) 3. Méh saban peuting, Panji tara aya di imah, gawéna ulin, kawantu keur meujeuhna séngsérang panon. (mimitina begér, keur meujeuhna resep naksir) 4. Mimin mah lain hayang-hayang teuing lalajo, nu puguh mah hayang nyingkahan karudet. Pusing cenah kudu ulukutek di imah baé mah, kawantu anakna barongkéakan. (réa budak uruseun kénéh) 5. Mun tas balik tina pagawéan téh Roni mah ngan ngotok ngowo baé di imahna, teu cara babaturanana sok arulin ka Café atawa indit ka panglalajoan. (ulukutek baé di imah) 6. Mun urang kuat nandangan cocoba kalayan kasabaran, insya Alloh  bariss tinem  bari t inemu u jeung je ung kaba kabagja gjaan. an. (mus (musibah ibah,, kac kacilak ilakaan aan.).) 7. Mungguhing martabat wali téh aya di sahandapeun martabat nabi. (kalungguhan) 8. Naha geuning peuting-peuting kénéh geus bebérés, na rék way wayah ah kumaha indit ka Surabaya téh? (sasadiaan) 9. Najan réa sobatna, ari dina seuhseuhanana mah ngan anakna anu wani nguyup getih téh. (béla pati) 10. Najan sawah Mang Soma geus aya puluhna luwuk, tapi can tibra kénéh baé haténa, lantaran kabéhanana sawah guludug, can bogaeun sawah nu kasorang cai hirup. (sugema)

D. Ngeusian Ku Kecap Merenah Pék eusian ku kecap anu mérénah ieu kalimah, ku salah sahiji kecap! embung, horéam, mandeg-mayong 1. 2. 3.

Lain teu hayang nyaba ka Mang Mahya téh, lantaran . . . ku nanjakna. Rék indit ka Jakarta téh Dikri mah teu jung baé . . . lantaran budakna harééng. Sing puguh jawaban téh, ari daék sukur ari . . . masing puguh.

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

129

téréh, gancang

1. 2.

Ngarah . . . asak sangu téh gedéan geura seuneuna! Sing . . . atuh leumpang téh bisi kaburu hujan! luhur, luhung

1. 2.

Naon hartina ______ kuta gedé dunya? Para Nabi mah kabéh gé insan ______ kawantu kakasih Gusti nu Maha Suci.

E. Ulikan Kana Kecap Panganteur Dina wacana di luhur aya kalimah: Harita kénéh gé Aing acong-acongan nyembah ménta dihampura, kalah nonjok..! Harita kénéh gé Aing acongacongan nyembah ménta dihampura, kalah nonjok..!

Kecap acong-acongan dina éta kalimah téh mangrupa mangrupa kecap panganteur (pagawéan) atawa kecap anteuran kana nyembah. Demi kecap panganteur (pagawéan) nyaéta kecap anu bisa ngébréhkeun kalakuan atawa gérak si palaku, sakapeung nganteurkeun kecap sipat, umumna ngandung aspék inkoatif nyaéta nuduhkeun pagawéan, mimiti lumangsung, contona: top, sok, cég, dug, ras, lat, gék, am jsté. Conto Conto nu leuwih jembar: jung manéhna nangtung, bérébét budak téh lumpat, barakatak manéhna seuri, jsté. Kecap pagawéan anu maké kecap panganteur anu  béda,, baris béda  béda bé da deuih deui h hartina hart ina atawa ata wa maks maksudna udna,, contona cont ona:: térékél naék, kalacat naék, rangkék naék. Kecap panganteur pagawéan téh cicingna (posisi) aya di hareupeun kecap pagawéan, sakapeung hareupeun jejer, malah mah sok ngawakilan kecap pagawéan. Kecap panganteur dina kaayaan anu teu tangtu bisa mandiri, contona:

130

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

• • •

Manéhna téh belecet lumpat. Belecet manéhna téh lumpat. Manéhna téh belecet wéh. Nilik kana sipatna, kecap panganteur dina basa Sunda bisa dibagi lima golongan. (a) Kecap Panganteur Sandirasa, gunana pikeun ngébréhkeun rasa: aéh, aduh, héy, jsté. (b) Kecap Panganteur Sandisora, gunana pikeun nuduhkeun tiruan sora: pluk, dor, néng, jsté. (c) Kecap Panganteur Panganteur Sandinétra, gunana pikeun nuduhkeun paningal: bray, gurilap, baranyay, jsté. (d) Kecap Panganteur Sandikata, gunana pikeun nuduhkeun ingétan ingétan jeung rasa rasa lahiriah: ras, lat, tép, tép, téwéwét, jsté. (e) Kecap Panganteur sandikarya, gunana pikeun nuduhkeun gérak atawa kalakuan: jung, bral, léos, kuniang, baragadal, bérébét, rangkék, jsté.

F. Ngalarapkeun Kalimah Langsung jeung Teu Langsung Titénan ieu kalimah: Léos baé Sarkiam mah balik, bari ngagelenyu imut sapanjang jalan. Dina pikirna: "Mokaha kaya kieu mah sidekah téh bakal meuncit hayam kabiri ieuh."

Éta ungkara téh disebutna kalimah langsung. Lamun dirobah kana kalimah teu langsung jadi kieu: Léos baé Sarkiam mah balik, bari ngagelenyu imut sapanjang jalan, dina pikirna yén kaya kieu mah mokaha sidekah téh bakal meuncit hayam kabiri. Ieu di handap aya sababaraha kalimah langsung. Pék robah ungkarana, sabalikna tina nu dipaké, saperti conto di luhur! Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

131

1.

“Ayeuna mah m ah kuring téh geus digawé, najan gajihna masih kénéh saeutik " omong Barnas jero haté. “Hayang naon-naon baé ogé, tangtu teu kudu nyusahkeun ka kolot." 2. “Kadé panto ulah dibukakeun," ceuk indungna ka Néni, "bisi aya ucing! Tuh mangkaning aya lauk emas kakara meunang ngabersihan. Engké ari ema datang ti warung rék ngagoréng lauk." 3. “Nia téh keur butuh duit. Kop waé HP téh Rp. 350 000,- ogé,” cék Nia ka So, ” tapi duitna kudu ayeuna, nya!” 4. “Ari motorna jagjag jeung susuratan susuratanana ana kumplit mah wani najan 5 juta ogé!” Cék Didin ka Gagah 5. “Poé ieu Wa Iding geus jangji, rék naur hutangna nu lima ratus rébu. Tapi, ku sabab kuring masih gering kénéh, wayahna manéh baé ka ditu, bawa ieu surat!” 6. ”Ah gampang ngarah teu olok tombok jeung teu pada moyok mah. Urangna baé kudu sing loba akal, ulah éléh ku nu sarakola. Kudu bisa ukal-ékolna baé, manasina jéngkol aya usumna.” Cék Nardi ka Jujun 7. ”Na kuring mah katarajang naas téh kabina-bina teuing! Motor nu kakara diparkir ukur 5 menitan téh leungit digerejud bangsat. Padahal kuring téh keur rusuh. Aya-aya baé, teu ku hanteu keur sakieu perluna téh!” Cék Dadan ka sobatna 8. Cék André ka Jefrey: “Lain teu hayang milu piknik ka Bali téh, ngan can aya duitna baé. Ké sugan mun duitna geus ditranfer ku lanceuk uing ti Amerika!” 9. Walon Kang Bandi ka Pa Ending, “Euleuh, geuning ieu mah sanés jam tangan abdi, Ua! Éta mah duka  jam saha saha.. Moal enya abd abdii bat batan an sak sakieu ieu kaaya kaayaana anana, na, maké gaduh gaduh jam tangan merk merk Bvlgari!” 10. Walon Dudung, “Sawios abdi mah teu disimbut ogé, da ngora kénéh. Karuny Karunyaa abdi mah ku Aki, parantos sepuh.”

132

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

G. Nerangkeun Harti Kecap 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.

Cik pék terangkeun naon hartina! Pajar téh modis. Ayeuna mah awéwé téh sok disipat, pangpangna nu halisna dikurud. Kungsi ngadéngé kuring ogé ngaranna mah, tapi  boro-bor  boro -boroo wawuh téa téa,, pas pasipat ipatanan ananaa ogé taca tacann nyaho. Haji Karna ka Ikeu téh sipat anak sarta kacida nyaaheunana. Kawantu putra ajengan kamashur, Ummu Salamah mah alit-alit alit-alit ogé geus apal apal kana sipat dua puluh. puluh. Masangkeun tihang panto mah kudu maké sipat gantung, supaya pantona lamun dibuka bisa cicing. Nalika bérés dadawuh ka para mentrina, Presidén SBY téh lebet deui ka ka ruang kerjana. Nitih wanci nu mustari cunduk dawuh nu utama, praméswari babar, putrana pameget ngala ka rama (kangjeng raja). “Ku ningali saréatna ogé nu gering téh jigana moal katulungan deui. Ieu mah ngan kari nganti-nganti nganti-nganti dawuh baé.” Cék Wa Suan Piisukaneun puasa, nu ngalumbara loba nu nyelang heula balik ka lemburna ngadon munggah, hayang riung mungpulung jeung kulawargana. Saban Muludan, baréto mah loba jelema nu munggahkeun pusakana ka Cirebon, bari jarah ka makam Sunan Gunung Jati. Cik saha nu apal? Ari Mang Haji Ibrahim téh iraha munggah hajina? Guntur mah ari lalajo debus téh mani bibirigidi bibirigidigan, gan, paureun nénjo nu digorok ku bedog. Upama loba teuing dahar haseum, huntu urang sok ngarasa paur. Kuring mah sok paur lamun nempo pamaén akrobat leumpang dina tambang nu sakitu luhurna

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

133

Béda jeung carpon atawa novél, nulis naskah drama mah perlu di¬émbohan ku pangaweruh séjénna. Tina cara nulisna gé pan geus béda. Lian ti jejer carita, nu kudu dipikiran ku pangarang téh kumaha mun éta naskah dipentaskeun. Naha matak ka¬taji nu lalajo, atawa sabalikna. Tamba kawaranan, aya sawatara patokan keur nu aya kereteg nulis nas¬kah drama. Di antarana: 1. Jejer carita (téma). (téma). Naskah drama umumna nyaritakeun kahirupan sapopoé, boh alam kiwari,  boh alam biha bihari. ri. Aya nu motr motrét ét ka¬ ka¬hirup hirupan an masa masarak rakat at leutik, tur sakapeung diselapan ku kritik sosial. Tapi teu kabéh naskah drama kudu napak dina réalita, teu béda ti carpon atawa novél, dra¬ma gé bisa maké rupa-rupa aliran: réalismeu, suréalismeu, jsté. Boh dina wangun komédi boh tragédi. 2. Dialog Dialog.. Naskah drama téh pentaskeuneun, ku kituna dialog penting pisan. Kalimah nu dipaké dialog tangtu kudu merenah dilisankeunana. Karasa sponta¬nitasna jeung teu dijieun-jieun. Dialog dina drama bisa pagunem¬an jeung papada tokoh, atawa paguneman jeung dirina sorangan (soliloquy). Pangarang gé kudu per¬téla nerangkeun lentong  jeungg pari¬  jeun p ari¬pola polahh tokoh to koh saje sajeroni roning ng dia¬l d ia¬log. og. 3. Babak Babak   jeung adegan adegan.. Naskah drama bisa dibagi  jadii sab  jad sababar abaraha aha baba babak, k, ungg unggal al baba babakk diweng diwengku ku ku sababaraha adegan. Adegan dina drama némbongkeun robahna ka¬ja¬dian carita, upamana ganti tokoh atawa ganti séting. 4. Nu ngalalakon. ngalalakon. Nu ngalalakon dina drama bisa sorangan (mono¬log), bisa lobaan, gumantung kana  jejerr carita  jeje ca rita.. Bubuka.. Dina bagian awal naskah, pangarang méré 5. Bubuka pituduh ngeuna¬an naskah nu rék dipentaskeun. Biasana dimimitian ku sinopsis, te¬rus nataan sakur tokoh nu nga-la¬lakon katut kateranganana;

134

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

6.

7.

ngaranna, umurna, pasipatanana, paripolahna, hubunganana jeung tokoh séjén, jsté. Pangarang gé méré gambaran lilana éta naskah dipentaskeun. Pituduh keur sutradara jeung nu maca. maca . Waktu  jeungg temp  jeun tempat at kaja kaja¬dia ¬diann (sét (séting) ing) dina nas naskah kah kudu diécéskeun ka nu maca. Ieu téh baris jadi patokan pikeun sutra¬dara deuih, kumaha hadéna mén¬taskeun éta naskah. Najan teu wajib, aya hadéna deuih mun pa¬nga¬rang méré gambaran ngeuna¬an ilustrasi musik jeung tata lam¬pu. Téks sisi. sisi. Mun aya kalimah atawa kajadian nu sakirana matak bi¬ngung sutradara atawa nu maca, hadéna mah diterangkeun dina téks sisi (side text). Téks sisi di¬teun-deun gigireun kénca atawa katuhueun naskah.

  Méméh naskah dipentaskeun atawa dikirimkeun ka média massa, hadéna mah dibaca deui jeung dipecakan heula ku nu ngarangna, bisi bis i aya dialog nu nyalahan, séting nu teu merenah, atawa hal séjénna nu matak ngaganggu mun éta naskah dipentas¬keun.—( dipentas¬keun.—(Dadan Dadan Sutisna) hp://sundanews.com/aos/seratan/1342092822, 1.00 wib, 6/3/13

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

135

Daptt ar Pust aka Dap Balai Pendidikan Guru (BPG) Bandung. (-). Bacaan V Basa Sunda Darpan. 1999. Nu Harayang Dihargaan , Bandun Ba ndung: g: Rahma R ahmatt Cijula Ci julang ng Faturohman, Tauk. 1983. Ulikan Sastra. Bandung: Djatnika. Hadi, Ahmad. 1991. Peperenian. Bandung: Geger Sunten Hidayat, Rahmat Tauk,spk. 2005. Peperenian Urang Sunda. Bandung: Kiblat Buku Utama hp://qwastu.blogspot.com/ hp://sikhokakashi-sikho.blogspot.com/2011/0 hp://sikhokakashi-si kho.blogspot.com/2011/05/master-of-ceremo 5/master-of-ceremony-shes-me. ny-shes-me. html hp://www.dhono-wareh.com/2013/04/puisi-dalam-bahasa-inggris-untuk-ibu. html https://www.facebook.com/notes/fiksimini-basa-Sunda/pangarang-sokngabohong-tukang-rahul-ged%C3% ngabohong-tukan g-rahul-ged%C3%A9-wad A9-wadul/605745432800361, ul/605745432800361, Iskandarwassid Iskandarw assid .1982. Kamus Istilah Sastra. Bandung: Geger Sunten  Jurusan  Jurus an Bahasa Bah asa Daerah Da erah FPBS FP BS IKIP Bandun Ba ndung. g. 1990. 199 0. Palanggeran Ejahan Basa Sunda. Bandung: Rahmat Cijulang. Lembaga Basa jeung Sastra Sunda. 1983. Kamus Umum Basa Sunda . Bandung: Tarate. M. Romli, Asep Syamsul. 2009.  Jurn  Jurnalis alistik tik Prak Praktis tis. Bandung: Remaja Rosdakarya. Majalah Mingguan Basa Sunda Mangle no.89; 1766; 1915; 1996; 1997; 2013; 2009; Permana, S.M.E. (-). Pangajaran Sastra Sunda. Bandung: Koperasi Bina Siswa SMPN 3 Bandung Permana, S.M.E. 1980. Paramasastra Basa Sunda. Bandung: Artha Dora. Prawirasumantri, Prawirasum antri, Abud, Spk. 1994. Tata Basa Sunda Kiwari. Bandung: FPBS UPI. Rahayu Tamsyah, Budi. 1998. Pangajaran Sastra Sunda. Bandung: Pustaka Setia. Rahayu Tamsyah, Tamsyah, Budi. Spk. 2001. 2 001. Galuring Basa Sunda. Bandung: Pustaka Setia.

136

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

Romli H.M., Usep. 1983. Oray Bedul Macok Mang Konod. Bandung: Rahmat Cijulang Rosidi, Ajip spk. 2000. Ensiklopedi Sunda. Jakarta: Pustaka Jaya Rosidi, Ajip, ed. 1990. Wawacan Panji Wulung . Jakarta: Girimukti. Rosidi, Ajip. 1983. Ngalanglang Kasusastraan Sunda. Jakarta: Pustaka Jaya. Rosidi, Ajip. 1988. Hurip Waras. Bandung: Pustaka Karsa Sunda Rusyana, Yus. 1984. Panyungsi Sastra. Bandung: Gunung Larang. Sastraatmadja, R.Rg. spk. 1949. Gandasari: Boekoe Batjaan Jilid V. BataviaGroningen: J.B. Wolters Uitgevers Sudarman, Paryati. 2008.  Menul  Menulis is di Medi Mediaa Mass Massaa. Yogyakarta: Pustaka Pelajar. Sudaryat, Yayat. 1991. Pedaran Basa Sunda. Bandung: Geger Sunten. Sudaryat, Yayat. 2004. Kamus Élmuning Basa Sunda . Bandung: Walatra. Sukatma, Oyo Salya.1994. Tatakrama (Cacarakan Pidato). Sumedang: CV Melody  Menulis is Arti Artikel kel dan Tajuk Renca Rencana na. Bandung: Sumadiria, AS Haris. 2011.  Menul Simbiosa Rekatama Media. Sumarsono, Tatang. 1986. Pedaran Sastra Sunda. Bandung: Medal Agung Sumarsono, Tatang.2001. Babasan jeung Paribasa Sunda (Larapna dina Omongan) . Bandung: Geger Sunten Tabloid Mingguan Basa Sunda Galura Minggu III, Nov 1993  Jakaa Guruma Gurumaya ya Ngab Ngaburak urak-bar -barik ik Silu Siluman man. Bandung: Pustaka Tasdik, Drs. 1996. 1 996. Jak Sunda Wibisana, Wahyu Spk. 2003. Lima Abad Sastra Sunda. Bandung: Geger Sunten. Wibisana, Wahyu, Spk. 1993. Salumar Sastra. Bandung:Geger Sunten. Wirakusumah, Wiraku sumah, R. Momon.1969. Kandaga Tatabasa. Bandung: Ganaco. Wirakususmah, R. Momon.spk. 1957. Kandaga (Buku Bacaan Basa Sunda). Bandung: Ganaco.

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII

137

138

Pamekar Diajar

BASA SUNDA  Pikeun

Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII