Branko Petranovic - Istorija Jugoslavije - II Knjiga

BRANKO

PETRANOVIĆ

ISTORIJUA JUGOSLAVIJE 1918-1988 DRUGA KNJIGA

NARODNOOSLOBODILACKI RAT I REVOLUCIJA 1941—1945

NOLIT'BEOGRAD

UREDNIK

SIMON SIMONOVIĆ

RECENZENTI

MOMČILO ZEČEVIĆ ZDRAVKO ANTONIĆ MILOVAN BUZADŽIĆ

Izdavanie ove kniige pomogli su Fond CK SKJ za naučno-istraživački rad i izdavačku delatnost i Republička zajednica nauke Srbije

SADRŽAJ

DRUGA KNJIGA

•

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA 1941-1945 SVET U RATNOM VRTLOGU 1941. OKUPATORSKA PODELA JUGOSLAVIJE I USPOSTAVLJANJE KVISLINŠKIH REŽIMA PROZAPADNE GRAĐANSKE SNAGE, KOMUNISTI I OKUPACIJA USTANAK NARODA JUGOSLAVIJE REVOLUCIJA I KONTRAREVOLUCIJA OSNOVNE USTANOVE REVOLUCIJE JUGOSLOVENSKO RATIŠTE AVNOJ I JUGOSLOVENSKA FEDERACIJA VELIKE SILE I REVOLUCIONARNE PROMENE JUGOSLOVENSKO-SOVJETSKI ODNOSI I VOJNO SADEJSTVO . REVOLUCIJA I PROMENE U DRUŠTVENO-EKONOMSKOJ STRUKTURI. STRANA POMOĆ KULTURNI I PROSVETNI ŽIVOT NA OSLOBOĐENIM TERITORIJ AMA OBRAZOVANJE PRIVREMENE VLADE DFJ NOSIOCI TERORA I GENOCIDA OSLOBOĐENJE I DOPRINOS JUGOSLAVIJE POBEDI NAD FAŠIZMOM PROGLAŠENJE REPUBLIKE BIBLIOGRAFIJA FOTOGRAFIJE I FAKSIMILI Okupatroska politika u porobljenoj Jugoslaviji (posle strane 32) Narodnooslobodilačka borba i kontrarevolucija (posle strane 160) Nova Jugoslavija 1 9 4 3 - 1 9 4 5 (posle strane 336) IZVORI FOTOGRAFIJA I FAKSIMILA SPISAK SKRAĆENICA REGISTAR LIČNIH IMENA REGISTAR GEOGRAFSKIH POJMOVA

9 25 52 81 153 193 239 280 303 325 342 357 379 394 414 452 483

492 496 498 507

DRUGA KNJIGA

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA 1941—1945

SVET U RATNOM VRTLOGU 1941.

Nemačkim napadom na Sovjetski Savez 22. juna 1941. rat je ušao u novu fazu. Nije se samo radilo o povećanju broja država koje su se našle u kovitlacu velike svetske katastrofe, već pre svega o neviđenim razmerama koje je rat dobijao i žestini bitaka koje su počele da se vode. Sovjetsku granicu je juna 1941. prešla armija od 190 divizija, kakvu svet do tada nije video. Sovjetski Savez nije imao protiv sebe samo najnaoružaniju silu sveta, već i privredu cele Evrope, koja je radila za nemačku ratnu mašinu. S trupama Vermahta na istoku su — kao dodatne, pomoćne snage — ratovale Musolinijeva Italija, Manerhajmova Finska, Rumunija generala Antoneskua, Hortijeva Mađarska, španska „Plava divizija", ustaška legija. Ustaše su, u stvari, na istočni front uputile „Hrvatsku ojačanu 369. pješačku pukovniju" posle obuke u Nemačkoj, a kasnije 370. pješačku pukovniju. Od sloma „Rusije" ustaše nisu očekivale samo da se prehrane proizvodima njenih žitnica, već i da umesto „Rusije", sklone Srbima (srbofilske) na granice Balkana stane Ukrajina. Učešće u ratu protiv „Rusije" i „boljševizma" smatralo se za Magna carta politike malih država, osnovu njihovog opstanka i temelj njihove budućnosti. Otvaranje džinovskog fronta od Baltika do Crnog mora olakšalo je položaj Velike Britanije, jer je nemački pritisak na zapadu oslabio. Porobljena Evropa snabdevala je nemačku industriju sirovinama, a poljoprivreda evropskog-jugoistoka hranila nemačko stanovništvo i vojsku. U nemačkoj privredi radili su radnici iz cele Evrope. Nemačke jedinice su probile odbranu SSSR-a i prodrle u dubinu njegove teritorije, krećući se prema sovjetskoj prestonici, Lenjingradu, i crnomorskoj obali. Sovjetski Savez je na početku rata platio tragičnu cenu Staljinovog obezglavljenja najvišeg starešinskog sastava Crvene armije. Žrtve krvavog Staljinovog bezumlja postali su proslavljeni vojnici oktobarske

1U

NARODNOOSLOBODILACKI BAT I REVOLUCIJA

revolucije i građanskog rata, maršali Mihail Nikolajevič Tuhačevski, Jegorovič i Vasilij Konstantinovič Bliher, komandanti armija prvog i drugog ranga, komandanti korpusa i divizija, politički komesari. Velikim masakrom armija se našla u rukama nedoraslih komandanata. Tek je patriotizam, sa neviđenim heroizmom sovjetskih naroda, presekao iluzije nemačkog vodstva da će se Sovjetski Savez raspasti prvih meseci rata. Iako su trupe Vermahta razbijale odbrambene linije, kidale vezu među armijama i njihovim štabovima, zarobljavale masu vojnika, uništavale avione na aerodromima — sovjetski front se nije raspao. Pod nemačkom okupacijom našle su se baltička obala, Belorusija, gotovo cela Ukrajina. Nemačke snage su iscrpljivane u teškim bitkama na moskovskom pravcu u jesen 1941, kada je Hitler objavljivao svetu da se Lenjingrad i Moskva nalaze pred padom. Nemački propagandni plakati su u Srbiji osvanjivali sa natpisima da su nemačke trupe uspele da probiju odbrambeni pojas „crvene prestonice" i da se na Kremlju vije zastava sa kukastim krstom. Novinski naslovi i podnaslovi psihološki su razarali svaku perspektivu: Presto crvenog krvnika Staljina bačen u prah i pepeo, ili: Moskva je pala, srce komunizma je iščupano. Zauzećem Moskve pala je i nada, isticala je nemačka propaganda, „komunističkih nacionalista" ili „nacionalističkih komunista", kako su Nemci ocenjivali pripadnike ustaničkog pokreta u Srbiji 1941. godine. Time su, zaključivali su, propala i očekivanja „zavedenih Srba u pomoć jednog fantoma, koji se sada potpuno rasplinuo". Slanjem ovih i sličnih poruka Nemci su očekivali paralisanje svake volje Srba za otporom. Hitler se očigledno prevario u očekivanju da će naići na rasulo sovjetske vojske i njenu nespremnost da brani SSSR. Nemački napad i surovost osvajača probudili su ruski patriotizam, koji je Staljin podsticao pozivom narodu da brani „majku otadžbinu", koja se nalazi u smrtnoj opasnosti. Narodi SSSR-a podsećani su na ratničke tradicije, slavu Suvorova, Kutuzova i Nahimova, upozoravani na antislovensku suštinu nemačkog fašizma, Hitlerovo shvatanje da su slovenski narodi gnojivo za đubrenje germanskih polja. U Moskvi je obrazovan S veslo venski komitet s generalom Aleksandrom Gondurovom na čelu, a patrijarh „sverosijski" držao je molepstvija za slovensko oružje. Ešalonirana sovjetska odbrana je, uprkos prvim neuspesima, uspela da izdrži silinu nemačkog udara. S ugrožene teritorije

SVET U RATNOM VRTLOGU 1941.

11

demontirani industrijski pogoni prenošeni su u dubinu pozadine. Kao što je Velika Britanija do napada na SSSR nosila teret rata sama, tako je sada celokupno breme ratnih napora palo na Sovjetski Savez. Mada je maršal Semjon Konstantinovič Timošenko uspeo da pod Smolenskom tri nedelje zadrži feldmaršala Val ter a fon Brauhiča, komandanta suvozemnih snaga istočnog fronta, Nemci su se približavali sovjetskoj prestonici. Staninovi apeli zapadnim silama, septembra 1941, da se otvori drugi front, na severu Evrope ili na Balkanu, imali su krajnje dramatičan prizvuk. Britanske vojskovođe čudile su se optimističkom mišljenju predsednika Ruzvelta, u jesen iste godine, da će „Rusija" izdržati. Napadom Nemačke na Sovjetski Savez došlo je do radikalnog preloma u drugom svetskom ratu — kako na bojnom polju, tako i u međunarodnim odnosima. Istočni front je postao odlučujuće ratište, gde su se vodile bitke kolosalnih razmera. Nemačka je odlukom o napadu na SSSR otvorila rat na dva fronta, što je Hitlerova strategija jedno vreme izbegavala, računajući da prethodno „na kolena" obori Veliku Britaniju. U sukobu s Crvenom armijom 1941. nemačka doktrina munjevitog rata doživela je slom. Te godine faktički je stvorena antifašistička koalicija, najmoćniji vojni blok formiran u istoriji čovečanstva, i to najpre kao prvi ratni savez jedne socijalističke države, SSSR-a, s jednom parlamentarnom demokratijom, ujedno starom kolonijalnom silom, Velikom Britanijom, kojima su i pre japanskog napada na Perl Harbur, decembra 1941, pomagale SAD. Procene vodećih zemalja antifašističke koalicije, koje su bile prevazišle obostrane ideološke predrasude iz prethodnog perioda, polazile su od toga da je osnovni neprijatelj slobode i demokratije nemački i italijanski fašizam, udružen s japanskim militarizmom. Čerčil je 1941. govorio o „epopeji" Rusije, koja se našla, „obmanuta i napadnuta na prepad" pod „plamenim nemačkim nožem". Proklamovao je da je „opasnost za Ruse i opasnost za nas, a i opasnost za Sjedinjene Države, baš kao što je stvar svakog Rusa koji se bori za svoje ognjište i svoj dom stvar svih slobodnih ljudi i slobodnih naroda u svim krajevima Zemljine kugle". Čerčil se odricao eventualnog zaključenja separatnog mira dok fašizam ne bude poražen, ali se, istovremeno, nije odricao svojih ranijih oeena o komunizmu. Iza Čerčilove patetične argumentacije o novom faktičkom ratnom savezu skrivala se procena da je 1941.

1

U

NARODNOOSLOBODILACKI BAT I REVOLUCIJA

fašizam najveća opasnost. Velika Britanija je bila zainteresovana da SSSR primi na sebe glavni udar nemačkih snaga i odloži pritisak na Veliku Britaniju, usamljenu u ratu, s mnogobrojnim, po ćelom svetu rasejanim bojištima na kojima je morala da is traje. Bacanjem glavnih snaga na istok Hitler je morao da oslabi vazdušni pritisak na Britaniju, napuštajući i plan o invaziji Ostrva (operacija nazvana „Morski lav"), dok su britanski i američki konvoji s ratnim materijalom žurili prema ruskim lukama na severu da bi pomogli sovjetsku odbranu. Neočekivani tok nemačko-sovjetskog rata izazvao je, međutim, bojazni druge vrste, da Sovjeti brzo ne podlegnu i ne obistine Hitlerova predviđanja da se radi ,,o džinu na staklenim nogama", pa Nemci svom snagom okrenu protiv Britanaca, snabdeveni žitom iz Ukrajine, obezbeđeni sovjetskom naftom i drugim sirovinama, oslobođeni vođenja rata na dva fronta. Opasnost ove vrste Britanci i Amerikanci su nastojali da otklone povećavanjem isporuka ratnog materijala. Lord Vilijam Maksvel Ejtken Biverbruk i Averel Hariman su septembra 1941. sa Staljinom pregovarali o pomoći SSSR-u u vazduhoplovstvu, kopnenoj vojsci, mornarici, transportu, sirovinama i medicinskoj opremi. Na bojištima u Evropi, centru zbivanja u drugom svetskom ratu, gde se uglavnom odlučivala sudbina sveta, posebno mesto pripadalo je pokretima otpora, poglavito opštenarodnom ustanku u Jugoslaviji. Oni su se razlikovali po stepenu jedinstva, ideologiji rukovodstva (komunističkoj ili građanskoj), karakteru borbe (koja je mogla biti intenzivna i pretvoriti se u opštenarodni rat ili ograničena na pasivan, podzemni otpor, propagandu protiv fašizma, sabotaže i diverzije, špijunažu u korist saveznika), po stepenu izloženosti okupatorskoj represiji, sedištu rukovodstva (u zemlji ili savezničkim centrima, u Velikoj Britaniji ili SSSR-u), načinu dejstva (kao pomoćna saveznička snaga ili kao samostalan front), uzajamnim odnosima (jedinstvo i saradnja ili izdvojenost i sukobljavanje). S gledišta njihovih krajnjih ciljeva, ti su se pokreti mogli podeliti na one koji su išli na status quo, odnosno obnovu starog poretka, i one koji su težili njegovoj temeljitoj izmeni u okvirima narodnooslobodilačke borbe protiv okupatora. Narodnooslobodilačka borba naroda Jugoslavije kao revolucionarna strategija u jugoslovenskim uslovima, sadržavala je u, sebi socijalnu, nacionalnu i antifašističku emancipatorsku

SVET U RATNOM VRTLOGU

1941.

13

tendenciju kao nedeljivo tkivo celovitog procesa. Ostvarivana je kao opštejugoslovenska pojava u okvirima drugog svetskog rata, bez obzira na neravnomernost, ispoljavajući se u gradovima i u seoskim prostorima, u teško prohodnim brdskim krajevima i ravničarskom području; u središtu zemlje, ali i u graničnim pojasevima Trećeg Rajha, Italije, Mađarske i Bugarske. Narodnooslobodilačka borba je vođena i u krajevima koji su formalnim i faktičkim aneksijama bili uključeni u sastav sila osovine. Pri tome, uprošćeno bi bilo svako zanemarivanje protivurečnog puta oblikovanja osnovnog strateškog koncepta revolucionarnog subjekta, koji jedno vreme nije bio imun od shvatanja o barikadnim formama borbe, iluzija o oslobođenju koje dolazi kao rezultat vojno-političkih raspleta na velikim frontovima; skretanja koja su se znala pojaviti i u vidu nastupajuće tzv. druge etape, ili svetske revolucije. Oblici i intenzitet narodnooslobodilačke borbe zavisili su, međutim, od mnogobrojnih činilaca. Otpor u gradovima Jugoslavije tek je jedna komponenta narodnooslobodilačke borbe koju nosi narodnooslobodilački pokret sa svojim jezgrom — Komunističkom partijom Jugoslavije, kao organizaciono-ideološkim predvodnikom. Strategija KPJ se nije mogla izgrađivati bez uvažavanja međunarodne antifašističke borbe, budući njen nerazdvojni deo. Stoga je ona, na jednoj strani, izraz analize novih istorijskih okolnosti drugog svetskog rata, budući određena (u svom organizacionom, ideološko-političkom i propagandnom nastupu) jednom sasvim drukčijom epohom od one koja je bila karakteristična za oktobarsku revoluciju. Iskustvo oktobarske revolucije moglo je biti opšti istorijski uzor i vrelo nadahnuća, ali ne i ponovljiv obrazac konkretnih puteva i načina osvajanja vlasti. Narodnooslobodilačka borba se razvijala u uslovima podeljene zemlje posle vojnog poraza Kraljevine Jugoslavije. Sile osovine razvile su i primenjivale tezu o uništenju Jugoslavije kao države. Jedna od opštih odlika narodnooslobodilačke borbe je da se ona razvijala na tlu višenacionalne zajednice, odranije opterećene bremenom nacionalnih sukoba koje su okupatori i delovi nacionalnih buržoazija u svojoj službi razvili do nezapamćenih razmera, podstaknuti interesima okupacionog sitema i svojom rasnom doktrinom. Spoljne sličnosti između narodnooslobodilačke borbe Jugoslavije i pokreta otpora u okupiranim zemljama Evrope mogu se

Ù

U

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

uočavati u najrazličitijim pravcima: antifašističko opredeljenje, organizovanje ilegalne aktivnosti, izdavanje tajne štampe, srodne forme aktivnosti protiv okupatora ili ovoga protiv antifašističkih grupa. One nisu neshvatljive, jer su organizovane ili spontane (u nekim slučajevima) težnje izazvane istim uzrocima; postoji i sličnost okupacionih režima; otpor u nekim slučajevima izazivaju mere denacionalizacije; okupatori se oslanjaju na kvislinge; u nizu država deluju organizacije antifašističkog karaktera od kojih jedne nadahnjuju komunisti a druge snage građanskog porekla; učestalost i masovnost akcija zavisna je od nekih krupnih događaja na svetskim frontovima. Jedne od ovih snaga „pokreta otpora" razvijaju se kao dopunske snage saveznika, dok druge stasaju u samostalne subjekte svetskog antifašističkog fronta. Oblici otpora u gradovima zemalja porobljene Evrope mogli su takođe spolja — pri bilo kojem klasifikacionom sistemu, bilo da se radi o pasivnom otporu, razvijanju vojno-obaveštajne mreže, sabotažama i diverzijama, ili masovnim ustancima u završnoj fazi rata — među sobom izgledati istovetni da nije pomenutog razgraničenja između revolucije i isključive borbe za oslobođenje. Borba narodnooslobodilačkog pokreta u gradovima Jugoslavije deo je revolucionarne smene vlasti pod vodstvom komunista u okviru strategije narodnooslobodilačke borbe kao jedinstvene pojave u okupiranoj Evropi. Sličan razvoj, sa stanovišta puteva ustanka i oblika borbe, naravno, znatno kasniji i prilagođen nacionalnim uslovima, imala je i narodnooslobodilačka borba naroda Albanije, inspirisana narodnoooslobodilačkom borbom naroda Jugoslavije i delatnošću delegata i instruktora CK KPJ i Vrhovnog štaba u Albaniji. Na pojavu, stepen aktivnosti, razmere i metode borbe mogao je uticati niz činilaca kakvi su, na primer, društvena i moralna kriza poraženih država, stranačka, nacionalna i verska konstelacija, držanje verskih organizacija, tradicije otpora u prošlosti, geopolitički položaj pojedinih zemalja, strategijski interesi okupatora i saveznika, blizina velikih fronto va, instrukcije iz inostranstva, itd. Tek uporednom analizom postaje uočljivije da li su se pokreti otpora pojavili kao reakcija na gubitak nezavisnosti i okupaciju, nastali spontano ili organizovano, pod uticajem iz inostranstva ili samoniklo, zalagali se za zadržavanje starog sistema ili za radikalnije društvene promefie. Preciznije se sagledava stepen jedinstva u njima, ideologija rukovodstva, karakter borbe, koja se mogla pretvoriti u opšte-

SVET U RATNOM VRTLOGU 1941.

15

narodni rat ili ograničiti na „građansku neposlušnost", podzemni otpor, propagandu protiv fašizma, sabotersko-diverzantsku aktivnost, špijunažu u korist saveznika. Jedni pokreti su bili kompaktni a drugi koalicionog karaktera. Ako su se rukovodstva paralelnih pokreta otpora i slagala da se organizuje borba protiv okupatora, ona su se znala i razilaziti oko pitanja strategije aktivne borbe ili iščekivanja, kao što je to bio slučaj sa Dragoljubom Dražom Mihailovićem u Jugoslaviji i delom Hrvatske seljačke stranke (HSS), pod uticajem Vlatka Mačeka. Pokret otpora pod komunističkom dominacijom u Poljskoj zalagao se za aktivnu antifašističku borbu od 22. juna 1941, za razliku od suparničkog pokreta pod uticajem londonske emigracije koji je svoju antifašističku deklaraciju od početka uglavnom svodio na parolu „puška k nozi", to jest čuvanje snaga dok ne nastupi pravi čas ili ne dođe signal za masovno borbeno istupanje. Za sve „pokrete otpora" svakako je zajedničko to što slobodarska komponenta — koliko god bila značajna — nije u stanju da objasni poreklo i razvoj otpora, jer postoji — sem nacionalnoodbrambenog i patriotskog refleksa — ideološki otpor fašističkom totalitarizmu, rasizmu i korporativizmu. Otpor se pružao i zbog politike denacionalizacije ili fizičkog uništenja u cilju stvaranja nacionalno čistih država, odnosno etničkih državnih tvorevina. Genocid je univerzalna pojava, ali je u nacionalnim uslovima imao specifične oznake. Genocidu su bili izloženi Poljaci, Rusi, Srbi, Slovenci; denacionalizacija je pogađala Hrvate Dalmacije, Makedonce, Luksemburžane i druge. Razvoj pokreta otpora zavisio je i od geografskih oblika zemljišta i njegove ispresecanosti rekama, izolacije od savezničkih centara, pozadine velikih frontova (sovjetski partizani, poljski pokret otpora, pokreti otpora u Rumuniji, -Bugarskoj i drugi). Topografija tla mogla je olakšavati ili otežavati organizaciju borbe, ali se ne sme apsolutizovati kao što u jugoslovenskom slučaju pokazuje Vojvodina, ili nasuprot njoj Dalmacija, gde je stvorena partizanska mornarica na okupacionom području snažne pomorske sile. Pokrete otpora evropskih zemalja karakterisale su 1941. individualne akcije, delatnosti tajnih grupa, razvijena izdavačka delatnost, čitava jedna industrija ličnih isprava, uverenja o bolesti, radnih knjižica i drugih dokumenata za dokazivanje

1

U

NARODNOOSLOBODILACKI BAT I REVOLUCIJA

statusnih situacija. Primenjivao se i bojkot prilikom određenih datuma i štrajkovi sa pasivnim demonstracijama. U okupiranoj Albaniji dolazilo je, takođe, do znakova nezadovoljstva okupacijom, naročito prilikom proslave Dana nezavisnosti, u kojima do 1941. nije dominirala revolucionarna već nacionalna inspiracija sa nezadovoljstvom ekonomskim položajem radništva i drugi!) slojeva. Iz gradova kao ekonomskih centara poticala je materijalna pomoć narodnooslobodilačkom pokretu (odeća, hrana, oružje, lekovi i drugi sanitetski materijal, papir); dobijana su značajna obaveštenja; gradovi su izvori kadrova; oni su i snažna propagandna uporišta narodnooslobodilačkog pokreta, naročito u pojedinim fazama rata. Ilegalni narodnooslobodilački pokret u gradovima je dao vidan doprinos pobedi revolucionarnih snaga. Oštećenja na mašinama, štete nanete u ložionicama i saobraćajnim punktovima, u pristaništima itd. uveliko su umanjivali ratnu efektivnost Osovine. Onamo gde u toku rata nije bilo oštećenja rudnika značajnih za ratni napor Nemaca (kao u Boru, ako se izuzmu oštećenja u aprilskom ratu) tekla je nesmetana eksploatacija do pred sam kraj rata. Nemačka je bila «ve deficitarnija ratnim sirovinama i obezbeđivala je eksploataciju preko svoje vojne sile, organizacije „Tot", kvislinga, ruskih belogardejaca, prinudno mobilisanih radnika. Narodnooslobodilački pokret u istočnoj Srbiji nije imao snage da onemogući eksploataciju ovog rudnika, čemu su doprinosile i stroge mere obezbeđenja. Britanski oficiri su od četnika tražili da napadnu Bor, što su ovi uslovljavali prethodnim bombardovanjem rudnika. Britanci su vero vali da će Nemci gubitkom Rumunije morati da kapituliraju, jer nemaju goriva za svoje motomehanizovane snage i avijaciju. Narodnooslobodilački pokret je sačuvao luke Jadrana za pristajanje svojih i savezničkih brodova, pristizanje komandosa, dobijanje pomoći angloameričke vojne organizacije za civilnu pomoć stanovništvu, prihvat robe Unre (Administracije za pomoć i obnovu UN). Poznato je da je general Dvajt Ajzenhauer očuvanje Anversa (Antverpena) i mogućnost korišćenja ove velike belgijske luke upoređivao sa prednošću desetina divizija. Dezorganizovanje važnih saobraćajnih raskrsnica i centara takođe je bilo u funckiji bržeg poraza neprijatelja. U istorij ama drugog svetskog rata navodi se primer nemačke divizije „Das Rajh" koja je sa bojišta kod Kijeva prebačena posle invazije u Normandiji u Strazbur, s tim što je ovo

SVET U RATNOM VRTLOGU 1941.

17

rastojanje prešla za sedam dana, dok joj je do odredišta na severu Francuske bilo potrebno 25 dana. U gradovima su se nalazili veliki logori i tamnice, velika stratišta. Snage narodnooslobodilačkog pokreta su održavale vezu sa zatvorenicima; organizovana su bekstva na slobodnu teritoriju; zatvorenici su materijalno pomagani i moralno bodreni. U aktivnosti narodnooslobodilačkog pokreta dolazilo je do brisanja razlike između snaga unutrašnje organizacije otpora, klasične gerile i regularnih jedinica NOVJ, kao što pokazuje slučaj oslobođenja Splita septembra 1943, posle kapitulacije Italije. Ivo Lola Ribar je tim povodom izveštavao rukovodstvo: „Splitski ustanak je nešto što se bitno razlikuje od svega do sada. U ovom slučaju mi smo grad dobili u prvom redu akcijom iznutra, a tek u drugom dejstvom naših vojnih jedinica spolja." Rat je menjao demografsku sliku gradova. U gradove Srbije i Crne Gore slivale su se mase izbeglica iz NDH, dela Makedonije pod bugarskom vlašću, sa Kosova i Metohije, iz Bačke i Banata; hiljade izgnanih Slovenaca našle su se u Srbiji i u NDH 1941. godine. Sa stanovišta narodnooslobodilačkog pokreta, saveznička bombardovanja gradova (Beograda, Niša, Leskovca, Slavonskog Broda, Podgorice, Zadra) proizvodila su višestruke posledice: nanošena je šteta okupatoru i podizan borbeni duh stanovništva; na drugoj strani bombardo vanj a su prouzrokovala i velike ljudske žrtve koje nisu bile u skladu sa strateškim rezultatima. Pod uticajem straha od narednih bombardovanja stanovništvo je napuštalo gradove, velikim delom priključujući se vojnim jedinicama narodnooslobodilačke vojske, bar kada je reč o omladini i ljudima zrelog doba. Slične posledice izazivali su i napadi NOVJ na gradove ili prilikom njihovog evakuisanja pod pritiskom nadmoćnije okupatorsko-kvislinške sile. Iskrcavanje zapadnih saveznika u Italiji i de jure priznanje NOVJ na Teheranskoj konferenciji označili su početak proboja strateškog zaokruženja u kome su se od prvog dana ustanka borile snage narodnooslobodilačkog pokreta. Time je omogućena koordinacija operacija NOVJ sa saveznicima, a na drugoj strani razvijani političko-moralni i psihološki podsticaji za mobilizaciju stanovništva. Dolaskom Crvene armije na Dunav, 6. septembra 1944. strateško zaokruženje u kome se borila NOVJ bilo je u celini probijeno. Od proleća 1944. pojačalo se za-

ÙU

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

početo masovno izlaženje građana na slobodnu teritoriju Toplice, istočne Srbije; građani Beograda su se prebacivali nä Kosmaj ili tajnim kanalima prelazili u Srem preko Zemuna. Ulaskom SSSR-a u rat revolucionarno-demokratske snage dobile su jemstvo za njegov pravedan ishod, a na drugoj strani mogućnost za legalizaciju narodnooslobodilačkih pokreta u okviripia velikog antifašističkog saveza. Komuniste je Kominterna pozvala da ispune svoju internacionalističku dužnost prema SSSR-u. Od juna 1941. do svog raspuštanja polovinom 1943, Kominterna se nije javno oglašavala. Ona je stavljala do znanja da se u toj fazi rat više ne ocenjuje kao imperijalistički, već kao oslobodilački i antifašistički, i da se ne radi o socijalističkoj revoluciji, nego o odbrani od fašizma, patriotizmu i antifašističkom opredeljivanju. Ova šematska podela rata na etape uticala je na mnoge komunističke partije da veštački razdvoje nacionalnooslobodilačku i socijalnu stranu borbe, što je imalo negativne reperkusije na njen ishod sa stanovišta preuzimanja vlasti u ratu. Iznetim stavom Kominterna je podsticala stvaranje antifašističkih i demokratskih koncentracija u porobljenim zemljama Evrope (koje su, u krajnjoj liniji, bile odraz saveza zemalja različitih državnih uređenja, društvenih poredaka i ideologija), ali u isto vreme, doktrinarno ga zastupajući, oduzimala pojedinačnim partijama pravo na vlastitu analizu novih istorijskih okolnosti i nacionalnih uslova. Komunisti su postali najaktivnija antifašistička snaga u pokretima otpora. Razmimoilaženja između njih i građanskih snaga u tim pokretima nisu prestajala u toku celog rata, odražavajući nepoverenje koje je postojalo u vrhu same savezničke koalicije i rađajući nesuglasice, disharmonično ponašanje, oprečne poteze, obostrane težnje za rukovodstvom. Kroz pokrete otpora prelamala se, samim tim, politika velikih sila antifašističkog saveza, usmerena na optimalna rešenja u toku rata i sticanje prednosti u posleratnom svetu. Dajući u Londonu utočište evropskim izbegličkim vladama, Velika Britanija je računala s obnovom njihovih zemalja u okviru ranijih granica i pod režimima od pre 1939, ali i sa svojom rukovodećom ulogom u evropskom prostoru. Već iz tih britanskih ambicija proizilazilo je nepoverenje u drugu silu, Sovjetski Savez, prigušeno 1941. težinom ratne situacije, jer se ovom pripisivalo da diriguje komunističkim pokretima, koji u ratu za uništenje fašizma nastoje da ostvare svoje prevratnič-

f SVET U RATNOM VRTLOGU 1941.

19

ke namere. Velika Britanija se oslanjala na građanske snage otpora i bile su joj strane kombinacije s komunistima, kao i s pokretima otpora kojima su oni rukovodili. Spoljno opravdanje britanskog stava načelom legitimizma, ustavnim kontinuitetom i poštovanjem demokratije prikrivalo je njegovu političku suštinu, određenu težnjom da se obnovi britanski uticaj u posleratnoj Evropi i zaustavi porast uticaja suparničke strane u ratnim uslovima. Velika Britanija je rano počela da podstiče stvaranje konfederacije zemalja istočne i jugoistočne Evrope. Regionalna grupisanja u toku rata imala su da pojačaju britansku kontrolu nad vladama zemalja ugovornica. Na panslovensku ideologiju Sveslovenskog komiteta, organizacije stvorene na tlu Sovjetskog Saveza, Velika Britanija je odgovarala grupisanjem na novim osnovama, koje su mogle podsećati na specifični vid nekadašnjeg „sanitarnog kordona" stvorenog protiv eventualnog prodora SSSR-a u srednju Evropu i na Balkan, no sada u toku rata ili posle njegovog završetka. Britanci su podržavali i političko grupisanje predstavnika zemljoradničkih stranaka u emigraciji (Stanislava Mikolajčika, Milana Gavrilovića, Georgi Dimitrova Gemeta i drugih), gledajući u njemu mogućnu protivtežu novim socijalno-političkim pokretima koje je na površinu izbacio drugi svetski rat u Poljskoj, Jugoslaviji i Bugarskoj. Novi procesi i promene koje je izazivao drugi svetski rat uticali su da ideje o unijama i konfederacijama nisu nikada ni ostvarene; one koje su ugovorno stupile u život, postepeno su odumirale, iako nisu formalno bile otkazane (Balkanska unija Grčke i Jugoslavije). Vreme je sve više pokazivalo „veštački karakter" nekih izbegličkih vlada, „šablonsku" i „pretencioznu" prirodu sheme o britanskoj prevlasti u posleratnoj Evropi. Snažne udarce britanskim pretenzijama zadavali su jačanje njenog sovjetskog saveznika u narednim fazama rata, deklarisanje SAD protiv politike interesnih sfera, kao i snaženje i razbuktavanje pokreta otpora van britanske kontrole, nespremnih da se povinuju direktivama stranih centara. Izbegličke garniture sa britanskom vladom, koja im je pružila utočište i uticala na njihovo ponašanje, suočile su se posle 22. juna 1941. s oprečnim koncepcijama borbe pokreta otpora u svojim zemljama, koju su nadahnuli komunisti i Kominterna. Različitost koncepcija proisticala je iz drukčijih političkih pogleda i interesa emigrantskih vlada i komunistič-

Ù U

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

kih partija u okupiranim zemljama ili u drugoj emigrantskoj centrali — Moskvi. Izbegličke vlade i njihova predstavništva u zemlji bili su uvereni da će u drugom svetskom ratu pobediti zapadne sile, Velika Britanija i SAD, čije će armije osloboditi pokorene zemlje, obezbediti kontrolu situacije posle rata i onemogućiti sovjetski prodor na zapad, tim pre što će SSSR iskrvajriti u teškim bitkama sa nemačkom armijom. Suprotni interesi emigracije i njenih vojno-političkih predstavnika u zemljama pod okupacijom s jedne strane, i komunističkih pokreta, koje je tajno i posredno podržavao Sovjetski Savez, uticali su na internacionalizaciju sukoba i mešanje savezničkih sila u unutrašnje poslove onih država u kojima su konfliktne situacije bile uzele najviše maha, kao u Poljskoj i Jugoslaviji. U Balkanskoj uniji Jugoslavije i Grčke Velika Britanija je videla odbranu svojih geopolitičkih, vojnostrategijskih i ekonomsko-političkih interesa u zaleđu istočnog Sredozemlja i Dardanela, ključa Bliskog istoka. Balkanska unija stvorena je ugovorom koji su grčka i jugoslovenska vlada u emigraciji potpisale 15. januara 1942. godine i bila otvorena i za ostale balkanske zemlje. Ugovor je predviđao osnivanje „političkog saveta", sastavljenog od ministara inostranih poslova, sekretarijata za ekonomska i finansijska pitanja i vojnokoordinacione komisije od šefova generalštabova ili njihovih predstavnika. Srednjoevropska unija Poljske i Čehoslovačke bila je po strukturi zamišljena slično Balkanskoj uniji. Sovjetski Savez je podsećao na Veliku Britaniju po sticanju rukovodećih komunista pojedinih nacionalnih sekcija Kominterne na njegovoj teritoriji, od kojih su jedni delovali u SSSR-u pre rata, a drugi stigli u njegovom toku. Među prvima se nalazio Georgi Dimitrov, „generalni kormilar Treće internacionale", Vasil Kolarov, rukovodioci Komunističke partije Nemačke Vilhelm Pik, Oto Grotevol, Valter Ulbriht, KP Italije Palmiro Toljati, a među drugima Moris Torez, Klement Gotvald i drugi. Deo čehoslovačkih komunista boravio je i u Londonu, gde se našao sa emigracijom oko Edvarda Beneša, dok je u Češkoj ostalo rukovodstvo, povezano sa moskovskom centralom. Tako je čehoslovačko rukovodstvo imalo dva centralna komiteta, jedan u zemlji, a drugi u SSSR-u. Od mađarskih komunista u Moskvi se nalazio Maćaš Rakoši, dok su u Mađarskoj ostali Ferenc ' Roža, Janoš Kadar, Laslo Rajk. CK KPJ je bio jedno od retkih .komunističkih rukovodstava koje se gotovo u celini nalazilo

SVET U RATNOM VRTLOGU 1941.

21

na neposrednom borbenom poprištu, gde se odlučivalo o sudbini naroda. U SSSR-u se nalazio tek mali broj jugoslovenskih komunista, koji su radili u redakciji radio-stanice „Slobodna Jugoslavija" (Veljko Vlahović i Đuro Salaj) i u Sveslovenskom komitetu (Božidar Maslarić). U sistemu radio-stanica Komin terne (radio-stanice „Lajoš Košut", „Hristo Botev" i druge), takođe je radio jedan deo stranih komunista. Kominterna je tajno održavala veze sa svojim sekcijama, cenzurisala rad ovih radio-stanica, delovala u evropskim i vanevropskim zemljama preko svojih konspirativnih centara i obaveštajnih punktova. Ovi centri su prikupljali pomoć za antifašističke pokrete u svetu, zalagali se za podršku ratnom naporu SSSR-a, razvijali propagandu o sveslovenskoj solidarnosti. Kominternin centar u Zagrebu, sa Josipom Kopiničem na čelu (Vokšinom, Vazduhom, Valdesom, Aleksanderom — pod kojim se sve pseudonimima Kopinič vodi) imao je „stabilnu" vezu s Moskvom, preko koje je CK KPJ jedno vreme slao izveštaje Moskvi i dobijao direktive Kominterne „najbržim i najsigurnijim putem". Borba jugoslovenskih komunista, a pod njihovim uticajem i borba albanskih, na samom početku je svojom širinom i strateškim ciljevima prerasla okvire klasičnog pokreta otpora. Njima je pošlo za rukom da oslobodilačke i socijalne težnje naroda zadrže u formi ustaničkih akcija sve većih razmera, koje su se razvile u opštenarodni rat i dovele do stvaranja drugog fronta u pozadini neprijatelja znatno pre no što su, krajem 1942, saveznici uspeli da se iskrcaju u severnoj Africi. Narodi Jugoslavije su odbacivanjem Trojnog pakta 27. marta i ustan- ' kom u leto 1941. budili otpor, podsticali druge da ne popuste pred fašizmom i ne prihvate Hitlerov diktat. Ti događaji se, bar po svom moralnom značaju za antifašistički otpor, mogu staviti uz bok ulaska Sovjetskog Saveza i SAD u rat. Predsednik Ruzvelt se u SAD uspešno nosio s izolacionističkim snagama, koje su tražile da Amerikanci ne ratuju. Uviđajući da je fašizam opasnost za demokratski svet i američki prestiž, on je svesno kršio proklamovanu neutralnost svoje zemlje. SAD su pomagale Veliku Britaniju i pratile ratnim brodovima konvoje koji su Britancima, a kasnije i Sovjetima, nosili dragocen ratni materijal. Napad Japana na američke pomorske baze 7. decembra 1941. i strahovit udarac koji je ta iznenadna ali dugo pripremena japanska operacija zadala ratnom brodovlju i vojno-političkom prestižu SAD skinuli su s dnevnog reda

Ù

U

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

izolacionističku parolu „Amerika pre svega". Rat se definitivno proširio na sve krajeve sveta: krajem 1941. u njemu je učestvovalo 38 država. Japan — koji je 1937. zagazio u sukob s Kinom, najmnogoljudnijom zemljom sveta — nastavio je s novim intenzitetom borbu za gospodstvo na Pacifiku i potiskivanje Britanaca, Holanđana i Francuza iz Azije. Evropocentrističko viđenja istorije drugog svetskog rata kao da gubi iz vida rat u Etiopiji i opštu invaziju Japana na Kinu jula 1937. godine. Prihvatajući izazov Japana, SAD će razviti svoje ogromne industrijske potencijale i produžiti da ugroženim saveznicima punom parom isporučuju ratni materijal, po Zakonu o zajmu i najmu, koji je Kongres usvojio 11. marta 1941. Rat se vodio na kopnu, moru i u vazduhu, na istoku Evrope i na Balkanu, nad Britanijom i okupiranom Evropom, u Kini, džunglama Burme, na ostrvlju Indonezije i Filipina, u se verno j Africi. Nije ga izbegla ni pozadina u zaraćenim zemljama, koja je bila poprište bombardo vanj a, prinudne mobilizacije radnika za nemačku ratnu industriju, sukoba obaveštajnih službi, dejstava pokreta otpora. Sile osovine inspirisale su i primenile totalni rat. Fašisti i militaristički Japan dehumanizovali su rat varvarskim bombardo vanj em „otvorenih gradova" i nebranjenih mesta; kažnjavali su neboračko stanovništvo po principu kolektivne odgovornosti, ostavljali za sobom sprženu zemlju, organizovali logore u kojima je „smrt izlazila kroz dimnjak", s posebnom svirepošću uništavali Jevreje, masone, komuniste, rodoljube, koji su odbijali da prihvate Hitlerov novi poredak. U . firerovom „knjigovodstvu smrti" istaknutu stavku dobili su slovenski narodi, posebno Poljaci, Rusi i Jugosloveni. Saveznički vođi Čerčil i Ruzvelt definisali su avgusta 1941, pre ulaska SAD ü rat, ratne ciljeve demokratskih sila. Posle sastanaka na dva ratna broda u vodama Altantika (kod Njufaundlenda) britanski premijer i američki predsednik izneli su razloge za vođenje rata i proklamovali načela na kojima će se zasnivati posleratni svet. Osnovno načelo njihove izjave, poznate pod nazivom Atlantska povelja, glasilo je da narodi imaju pravo da sami odlučuju o svojoj sudbini. Tu povelju prihvatili su SSSR i druge zemlje u ratu protiv fašizma. Nasuprot fašističkom oduzimanju prava narodima na samostalan život, demokratske zemlje su pravo naroda na vlastiti izbor i poštova'nje njihovog identiteta stavljale na prvo mesto. Atlantskom poveljom davao se podsticaj svim narodima da istraju u borbi

SVET U RATNOM VRTLOGU 1941.

23

za slobodu i demokratske ideale. Njome se, takođe, potvrđivalo zajedništvo dve velike zemlje zapadnog sveta i njihova spremnost da izdrže u konfrontaciji s fašizmom. Povelja je kao vrhovni ideal sankcionisala samostalnost svih zemalja u međunarodnoj zajednici i njihovu slobodu da grade unutrašnji poredak prema sopstvenoj viziji, bez uticaja, mešanja i pritisaka sa strane, dajući osnovu za legalno istupanje i narodnooslobodilačkim pokretima u drugom svetskom ratu. U najuopštenijim crtama Atlantska povelja je nagoveštavala izglede, fizionomiju i osnove posleratnog sveta. Pod tač. 3. ona je priznavala pravo svim narodima da sebi izaberu formu upravljanja koju žele. Velika Britanija i SAD su se izjasnile za uspostavljanje suverenih prava i samouprave onih naroda koji su nasilnim putem bili lišeni osnovnih demokratskih preduslova života. Atlantskom poveljom anticipirani su principi Ujedinjenih nacija. Iako kršena u toku rata, njena načela postala su ideološka osnovica zahteva za slobodnim životom naroda, pa samim tim i materijalna sila u rukama revolucionarno-demokratskih pokreta. Konzervativne snage u savezničkom ratnom bloku pozivale su se, međutim, na načela Atlantske povelje u nameri da zaustave revolucionarno-demokratsko kretanje u porobljenim zemljama, otkrivajući dubinu međusobnih razilaženja, kao ideološki odblesak različitih društvenih i političkih ciljeva, u tumačenju pojmova demokratije i društvenog uređenja koje su same odredile. Dugotrajno sovjetsko povlačenje i katastrofa američkih oklopnjača u Perl Harburu učinili su da se nad demokratski svet nadviju oblaci poraza, zamračujući horizonte uspešnog nošenja antifašističkog saveza sa silama osovine. Nepokolebljivost Britanije je bila izvesna, ali njene snage, uz to razređene po mnogobrojnim kolonijama i drugim strateško-pomorskim oblastima u svetu, nisu mogle da preokrenu tok rata. Aprila 1941, s padom Grčke, u kojoj se nalazio njihov mali ekspedicioni korpus, Britanci su još jednom — posle Denkerka — morali da napuste evropski kontinent, da bi zatim doživeli poraz na Kritu i istog se proleća u pustinjama severne Afrike susreli s protivnikom daleko opasnijim od Italijana — s nemačkim afričkim korpusom i njegovim komandantom Ervinom Romelom. No i Britanci i Nemci ostaće dugo izloženi promenljivim ćudima pustinjskog rata, koji će se tek krajem leta i u jesen 1942. potpuno okrenuti u korist Britanaca i njihovih američkih

Ù

U

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

saveznika. Saveznički narodi su naslućivali neiscrpne materijalne mogućnosti Amerike, ali je i za njihovu realizaciju trebalo vremena, a kamoli za prispeće glavnine njenih vojnika u Evropu, koji su, pri tome, bili prikovani za pacifičko bojište radi odbijanja neposredne japanske pretnje. Oko 80.000 partizana nastavljalo je borbu širom Jugoslavije, „prisvojenu", pomolu savezničke politike i sredstava informisanja vlade u izbeglištvu od Draže Mihailovića, komandanta „Jugoslovenske vojske u otadžbini"; mit o njemu kao hrabrom antifašističkom borcu pretio je da se izrodi u jednu od najvećih obmana drugog svetskog rata. Novu nadu i povratak raspoloženja u antifašističkom taboru doneo je nagli preokret pod Moskvom, gde je sovjetska armija, posle višemesečnog uzmicanja, prihvatila istorijsku bitku. Započevši 30. septembra 1941. ofanzivu na moskovskom pravcu, Nemci su uspeli da stignu do samih predgrađa sovjetskog glavnog grada. Velika grupacija sovjetskih trupa, uključujući sveže sibirske divizije, snabdevene i opremom zapadnih saveznika, izvršila je 5. i 6. decembra, po nezapamćenoj hladnoći, protivnapad koji se pretvorio u ofanzivu velikih razmera; pod rukovodstvom Georgija K. Žukova i drugih komandanata, sovjetske trupe su odbacile Nemce na nekim sektorima zapadnog, kalinjinskog i jugozapadnog fronta i do 300 km od glavnog grada. Pod Moskvom je izvojevana odlučna pobeda: Crvena armija je dokazala da nemačke oružane snage nisu nepobedive, da je na istočnom frontu, bez obzira na njenu dramatičnu reprizu u leto i jesen naredne godine na obalama Volge, doktrina munjevitog rata doživela poraz i Vermaht posle dve godine pobedonosnih pohoda upoznao gorčinu poraza. Kao rezultat sloma doktrine ,,blic-kriga" pod Moskvom došlo je do smene („seče") nemačkih generala kakva nije bila viđena od bitke na Marni u prvom svetskom ratu.

/

OKUPATORSKA PODELA JUGOSLAVIJE I USPOSTAVLJANJE KVISLINŠKIH REŽIMA

Hitlerova odluka 27. marta 1941. da napadne Kraljevinu nije predviđala samo uništenje jugoslovenske vojske i okupaciju jugoslovenske teritorije, već i razbijanje Jugoslavije kao države. Posle njenog vojnog poraza, Nemačka, Italija, Mađarska i Bugarska išle su na nasilno pravno sticanje posednute teritorije, zasnovano na shvatanju debelacije, zapostavljajući ne samo činjenicu da je prinudno okončanje državnosti neodrživo sa stanovišta međunarodnog prava već i da je vlada Kraljevine Jugoslavije objavila da nastavlja rat. Stvaranjem zavisnih režima i nesamostalnih državnih tvorevina na tlu Kraljevine u toku rata Nemačka i njene saveznice učvršćivale su shvatanje o gašenju jugoslovenske državnosti. Fašističke sile prilazile su razbijanju Kraljevine kao navodnom ispravljanju nepravde versajskog sistema, izjavljujući da uništavaju jednu veštačku državnu tvorevinu, da kažnjavaju Srbe kao jezgro te države i da nacionalno oslobađaju porobljene narode u njoj, a u stvari su zadovoljavale svoje teritorijalne aspiracije, izgrađene na tobože istorijskim i etničkim obrazloženjima. Kao vodeća sila osovine, vojno najjača i, posebno, posle 27. marta najzainteresovanija za brz napad na Kraljevinu Jugoslaviju — Nemačka je davala inicijativu za njenu deobu i državno uništenje. Opšta Hitlerova odluka da se Jugoslavija vojno i državno razbije, poznata kao Generalni plan, razrađena je u internom nacrtu o organizaciji uprave na jugoslovenskom području 6. aprila u organima Trećeg Rajha. Nova Hitlerova direktiva, pod nazivom Privremene smernice za podelu Jugoslavije, od 12. aprila 1941, koju je potpisao feldmaršal Vilhelm fon Kajtel, takođe je otkrivala odlučujuću ulogu Nemačke u toj deobi. Smernice su predviđale da se Gorenjska, Donja Štajerska i slovenački deo Koruške priključe Trećem R a j h u , da Bačka, Baranja i Prekomurje pripadnu Mađarskoj, da

Ù

U

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Banat, područje rudnika Bora s okolinom i Stara Srbija potpadnu pod nemačku vojnu upravu, da se Makedonija pripoji Bugarskoj i da Hrvatska postane nezavisna država. Političko uobličavanje Bosne i Crne Gore prepušteno je Italiji. Vodeća uloga Nemačke u definitivnom političkom i ekonomskom uređivanju osvojene teritorije i odlučivanju o njenoj sudbini u okvirim^ „novog poretka" ponovo je potvrđena u Beču 21—22. aprila 1941, prilikom razgovora Joahima fon Ribentropa i Galeaca Ćana, bez obzira na nemačka uvažavanja italijanskih i drugih savezničkih intervencija za popravljanje granica i proširenje političkih kompetencija na teritorijama koje su bile predmet deobe posle aprilskog vojnog sloma Kraljevine. Već i najsumarnija analiza ovih direktiva, savezničkih dogovora i intervencija pokazuje nemačko odstupanje od prvobitnih rešenja, predloženih na početku aprilskog rata, kao i sukobe interesa prilikom podele jugoslovenske teritorije. Dok je pomenuti nacrt od 6. aprila govorio o ustanovljivanju Hrvatske kao „autonomne države" pod mađarskim uticajem, dakle isključujući italijanske pretenzije, dotle su Privremene smernice polazile od organizovanja Hrvatske unutar „narodnosnih granica" kao nezavisne države. Prilikom bečkih razgovora Nemačka je Italiji prepustila politički uticaj u Hrvatskoj, uvažavajući nameru Italijana da s ovom uspostave personalnu uniju, iako se sama de facto nije odrekla vojnog i ekonomskog prisustva u hrvatskoj zemlji, pogotovu ne u svojoj viziji sutrašnje Evrope pod nemačkim vodstvom. Nacrt takođe nije predviđao proširenje italijanskog uticaja na Bosnu, koja se kao italijanska interesna zona pominje tek u Privremenim smernicama, iz čega bi proizilazilo da stvaranje Hrvatske u „narodnosnim granicama" nije obuhvatalo bosansku zemlju. Okupatori su porazili Kraljevinu Jugoslaviju, raskomadali državnu teritoriju, razbili postojeći sistem vlasti, integrišući u sastav okupacionog aparata deo ustanova i organizacija koje su sa njihovog stanovišta bile primenljive (banovine u Srbiji, sreska načelstva, opštine, žandarmeriju, deo policijskih snaga, itd.). Težili su prilikom podela da zavade njeno stanovništvo kako bi trajno sprečili obnovu vojno poražene države. Pored favorizovanja, odnosno diskriminacije određenih nacionalnih i etničkih grupa, uništenju Jugoslavije za večita vremena trebalo je da posluži i ekonomska politika. Jugoslavija je izdeljena na deset jedinica koje nisu obrazovale celine, iako su stekle

f OKUPATORSKA PODELA JUGOSLAVIJE I USPOSTAVLJANJE KVISLINŠKIH REŽIMA

2 7

različiti status. NDH je oduzeta Dalmacija, dok su Makedoniju delili Bugari i Italijani, odnosno njihovi štićenici, albanski kvislinzi, nosioci koncepcije velike Albanije. Podeljene oblasti bile su među sobom izolovane ili slabo povezane, zbog neprijateljstva kvislinških grupa ili mnogobrojnih granica, najvećim delom nesposobne za ekonomski život. Stoga je Herman Gering i žalio zbog razbijanja jedinstvenog ekonomskog prostora. Kao veštačke jedinice one nisu odgovarale zahtevima socijalne i ekonomske prirode. Kvislinške grupe u prostorno odeljenim oblastima dobijale su raznoliki politički položaj i pravni režim. Podela je vršena u znaku potpirivanja i razvijanja šovinizma između naroda i narodnosnih grupa koje su dotle živele u Jugoslaviji. Izvršena je sistematski i s namerom da se neki od naroda nađu u što nepovoljnijem položaju. Srbija je bila jedina pod vojnom upravom, opterećena ratnim kontribucijama i stešnjena sa svih strana neprijateljskim državama i režimima. Veze Milana Nedića sa maršalom Antoneskuom mogle su tek delimično da amortizuju zajedničke neprijatelje Srbije i Rumunije — Bugarsku i Mađarsku. Nemačka je faktički imala najjači položaj na Balkanu, ali je Italija više nego zagazila u njegov zapadni deo. Uklinjujući se duboko, Italija je doprla nadomak Vardara i Skoplja. Od Kosova i Metohije Italija je vršila pritisak prema Bugarskoj i Srbiji. Forsirajući stvaranje Velike Albanije, Musolini je obećavao Albancima da će kvislinšku državu proširiti predelima Kosova i Čumurije u Grčkoj. Italija je razjarivala kod srpskih krugova postojeće strasti na Prizren, kao na „srpski Carigrad", a na Kosovo kao kolevku srpske države i središte starostavnih kulturno-istorijskih znamenja i svetilišta. Držeći Crnu Goru, ona je kontrolisala strategijski značajnu Boku Kotorsku, anektirajući je u sastav Carstva. Na Dalmaciju je isticala „pravo" po osnovu etničkih razloga, iako Italijana nije ni bilo u ovoj oblasti, što su znali i Nemci, i kvaziistorijskih razloga, iza čega je stajao strateški interes obezbeđivanja baza na Jonskom i Jadranskom moru. Ova oblast je za Italiju bila i trajni mostobran za ugrožavanje NDH koja joj se isprečila na putu za Podunavlje. Nemačka politika u okupiranim zemljama Evrope prihvatala je fašističke pokrete i organizacije kao prevratničke snage u službi nemačke politike, ideološki istovetne ili bliske, povezane sa nacionalsocijalizmom i fašizmom bez rezerve, spremne na Poslušništvo i izvršenje naređenja, ali im nije iskazivala povere-

ÙU

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

nje u vršenju javnih funkcija, pretpostavljajući im građanske snage većih razmera političkog uticaja i ukorenjenje u narodu, koje su se izjašnjavale za nemačku politiku. U Francuskoj posle vojnog sloma vlast nije predata malobrojnim fašističkim pokretima i organizacijama već pobedniku kod Verdena, maršalu Filipu Petenu, koji je u težnji da izvede nacionalnu revoluciju potpuno smetnuo s uma da se u tekućem ratu radi o sukobu fašizma i antifašizma, sila totalitarizma i demokratije, a ne o isključivom, vekovnom odmeravanju snaga Nemačke i Francuske, vođenom s naizmeničnom srećom. Vlast u prvoj fazi rata nije predata ni Vidkunu Kvislingu, norveškom nacisti, iako mu je do nje bilo i te kako stalo. U zemljama tzv. mediteranskog fašizma vlast su držali Francisko Franko i Antonio de Oliveira Salazar, povezani sa klerikalnim krugovima, i uz oslon na vojsku. U Jugoslaviji je posle 27. marta učinjen pokušaj sa Vlatkom Mačekom, s obzirom na uticaj HSS-a, ali koji u toj fazi nije uspeo, jer se vođa HSS opredelio za ulazak u vladu od 27. marta posle ispunjavanja uslova vezanih za status Banovine. Tek kada nije uspelo izdvajanje Hrvatske iz sastava Jugoslavije putem HSS-a, nemački opunomoćenici u Jugoslaviji su se okrenuli ustašama. Prilikom deobe Jugoslavije Nemci su očigledno davali prvenstvo svojim vojno-ekonomskim interesima, vezanim za povećavanje ratnog napora kao najvažnije pitanje pred novu sudbonosnu kampanju na istoku. Nemački strategijski interesi ogledali su se u nastojanju da zadrže najvažnije saobraćajne i vojne tačke, s obzirom na pozadinu budućeg nemačko-sovjetskog fronta, zaleđe Mediterana i rat u severnoj Africi. Nemci su pod svojom strogom kontrolom držali pruge: Beograd — Niš — Skoplje i Beograd — Niš — Sofija, kao i Dunav kojim su prevozili naftu iz Rumunije. Ovaj „koridor" morao se posedovati i braniti iz vitalnih vojnih razloga. Jugoslavija je, i pre rata, u nemačkim ekonomskim analizama tretirana kao zemlja bogata boksitom, hromom, olovom, bakrom, gvožđem i drugim strateški značajnim rudama, šumom, stokom i životnim namirnicama, čija je eksploatacija u novim uslovima trebalo da bude maksimalna. Posedujući Trepču i osiguravajući eksploataciju rudnika boksita u Dalmaciji i Hercegovini, kao i hroma u Makedoniji, Nemci uopšte nisu vodili računa o razgraničenju liieđu saveznicima niti o njihovom političkom prestižu i ekonomskim interesima. Vodstvo Trećeg Rajha nastojalo je da

OKUPATORSKA PODELA JUGOSLAVIJE I USPOSTAVLJANJE KVISLINŠKIH

REŽIMA

2 7

zadovolji svoje inferiorne prijatelje, ali i da ne ugrozi vlastite vitalne vojne i privredne interese, među kojima održavanje dunavske plovidbe i saobraćaja moravskom dolinom, važnom !za veze s Grčkom i Mediteranom, a preko Bugarske s Malom Azijom i Bliskim istokom. Nalazeći se pred ostvarivanjem plana ,,Barbarosa", Hitler je u jugoslovenskom prostoru želeo mir i red, dezangažovanje vojnih snaga koje su učestvovale u napadima na Jugoslaviju i Grčku, i njihovo što brže okupljanje na polaznim pravcima napada na SSSR radi obezbeđivanja južnog boka budućeg nemačko-sovjetskog fronta. Zarobljavanjem glavnine jugoslovenske vojske, zajedno s komandnim kadrom, i njenim odvođenjem u nemačke logore kao da su Hitlerove težnje bile ostvarene. Za svaki slučaj, kapitulacionim aktom ipak je predviđeno da će se sa svakim onim ko uzme učešće u akcijama protiv okupatora postupiti kao sa „slobodnim strelcem" (franktirerom). Vrhovi Trećeg Rajha nameravali su da se pri uspostavljanju okupacionog sistema na tlu Srbije i Jugoslavije obračunaju s vinovnicima događaja koji su prethodili aprilskom napadu na Jugoslaviju i, po njima, izazvali ga, posebno s britanskim obaveštajnim centrima kao podstrekačima otpora protiv Hitlera. Nemački napori u Srbiji neposredno posle aprilske kapitulacije bili su usmereni na razbijanje britanskih obaveštajnih i radio-centara i hvatanje izazivača i vođa demonstracija od 27. marta. U Beogradu su, posle ulaska nemačkih trupa, boravili admiral Vilhelm Kanaris, šef vojne obaveštajne službe, i Rajnhard Hajdrih, rukovodilac Glavnog ureda bezbednosti Rajha, da bi na licu mesta dali instrukcije za organizaciju obaveštajne službe i borbu protiv špijunske mreže Velike Britanije. Planovi o okupaciji i deobi teritorije Kraljevine Jugoslavije pokazivali su da prvobitna ideja o stavljanju Srbije („stare Srbije", bez Makedonije) pod vojni režim nije odbačena, i tako svedočili o nemačkoj doslednosti u nastojanju da na tom prostoru zavede vojnu vlast, što će biti jedinstven slučaj u okupiranoj Jugoslaviji; u nemačkim očima, Srbi su bili vodeća snaga u stvaranju jugoslovenske države, njenom održavanju, i akciji njenih vojnih i političkih činilaca 27. marta. Nemačka Vrhovna komanda Vermahta je 10. aprila 1941. uputila Uputstvo Komandi 12. armije, naređujući loš postupak sa „srpskim ratnim zarobljenicima, pre svega prema oficirima", jer je to naredio firer, gledajući u njima „pokretače raskidanja ugovora". Nemci-

Ù

U

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

ma su u tome, zahvaljujući opštem košmaru i depresiji, pomagale žrtve — aktivni oficiri, koji su i posle vojnog sloma izvršavali nemačka naređenja. Komandant II armijske oblasti u Sarajevu, armijski đeneral Dragomir Živko Stojanović, izdaje 16. aprila 1941. naređenje, sprovodeći naređenje komandanta nemačkih trupa, o održavanju reda po ulasku nemačkih trupa u Sarajevo. U njegoyom naređenju stoji, između ostalog, da „Oficiri aktivni i rezervni, podoficiri, kaplari, i redovi smatraju se ratnim zarobljenicima na otsustvu, s tim da oficiri mogu noćivati kod svojih kuća, ali su dužni svakoga dana javljati se u Komandu Mesta koju vodi nemački pukovnik g. Beker". Naredbom Komandanta pozadine Vrhovne komande Jugoslovenske vojske od 17. aprila 1941. upozoreni su područni komandanti da se pridržavaju naređenja nemačkog komandanta. Joahim Ribentrop je bio odlučan da Nemačka ne može trpeti da Srbija ostane žarište nemira, smatrajući da Nemcima u izvođenju ovog plana može ponajviše pomoći Pavelić, koji bolje od drugih poznaje „zavereničku kliku" i organizacije „Crne" i „Bele ruke". Misija poverljivog Ribentropovog čoveka Edmunda Vezenmajera u Srbiji posle aprilskog rata pokazuje značaj koji je nemački vrh poklanjao likvidaciji „zavereničkog društva" koje je po njima, iz te zemlje uvek širilo nemire. Prilikom „parcelisanja" jugoslovenske državne teritorije u Beču, Ribentrop je 22. aprila 1941. označio kao glavni cilj novog uređenja na Balkanu sprečavanje, zauvek, ponavljanja „izdaje" kakvu je Srbija počinila posle pristupanja Jugoslavije Protokolu Trojnog pakta 25. marta 1941. Nemačka je u sprovođenju takve okupacione politike mogla da računa na podršku saveznica koje su uzele učešća u ratu protiv Jugoslavije i očekivale zadovoljenje svojih starih r e vizionističkih zahteva, na unutrašnje fašističke i ultranacionalističke snage i na njihovo rešavanje nacionalnog pitanja izazivanjem nacionalnih sukoba i raspaljivanjem bratoubilačkih strasti do stepena koji ne bi dovodio u pitanje nemačko shvatanje reda i mira i iskorišćavanje prirodnih bogatstava razdeljene Kraljevine. U Evropi nije bilo nijedne okupirane države kojoj je Hitler namenio takvu sudbinu kao Jugoslaviji, izuzmemo li Čehoslovačku izdvajanjem Sudeta 1938, Tišine Slovačke 1939. i stavljanjem Češko-Moravske pod nemački protektorat i podelu Poljske.

OKUPATORSKA PODELA

JUGOSLAVIJE

I USPOSTAVLJANJE

KVISLINŠKIH REŽIMA 2 7

Nemačko okupaciono područje je obuhvatalo površinu od 128.000 km2 sa oko 10 miliona stanovnika, italijansko preko 80.000 km2 sa 4 miliona stanovnika, bugarsko 28.230 km2 i 1.260.000 stanovnika i mađarsko 11.600 km2 i 1.145.000 stanovnika. Protivurečnost interesa između fašističkih sila u vezi s deobom Jugoslavije davala je pečat njihovim odnosima za sve vreme rata. Mada su razgraničenja između Nemaca i Italijana bila izvršena privremeno u korist Italije, ona nisu uspevala da prikriju prevlast Trećeg Rajha u okvirima „nove Evrope" i u obezbeđivanju privrednih, političkih i vojno-strateških interesa. Demarkaciona linija između Nemaca i Italijana povučena je polovinom maja 1941. od stare italijansko-jugoslovenske granice i išla preko Lučke, Ježiće, Litije, Cerklja, Samobora, Petrinje, Gline, Bosanskog Novog, Sanskog Mosta, Mrkonjić-Grada, Donjeg Vakufa, Sarajeva, Ustiprače, Priboja, Novog Pazara, Orlove čuke, Šar-planine, Tetova, Ohridskog i Prespanskog jezera. Nemačko-italijanske protivurečnosti ispoljavale su se posebno na području Nezavisne Države Hrvatske. Nemački opunomoćeni general Gleze fon Horstenau i poslanik Zigfrid Kaše, „obergrupenfirer SA" („jurišnih odreda" Nacionalsocijalističke stranke), zastupali su faktički interese Trećeg Rajha i NDH, s tim što je Kaše bio i siva eminencija ustaškog režima. U predistoriji proglašenja NDH i u neposrednom činu posebnu ulogu je odigrao Ribentropov izaslanik Edmund Vezenmajer, poznat kao „babica" ove naci-fašističke tvorevine ili „hrvatski otac domovine". Italija je anektirala Dalmaciju, stvarajući, pored riječke, zadarsku i splitsku pokrajinu, koje su se, s bokokotorskom, nalazile pod upravom guvernera Dalmacije u Zadru i predstavljale teritoriju tzv. prve zone. Druga zona je bila demüitarizovana i prostirala se od anektiranih područja do planine Plješivice, Šatora i Prenja, dok se treća zona protezala do italijansko-nemačke demarkacione linije. Italijanski i bugarski interesi sukobljavali su se na području Makedonije: Bugari su težili da prodru dalje na zapad, posebno da preuzmu Ohrid, a Italijani da prošire uticaj u zapadnoj Makedoniji u korist svoje štićenice Velike Albanije, kvislinške države stvorene jula 1941. godine. Mađarska i Rumunija polagale su pravo na jugoslovenski deo Banata, pozivajući se na potrebu uključivanja svojih nacionalnih manjina u sastav matičnih država. Maršal Antone-

Ù

U

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

sku, koji nije želeo da direktno učestvuje u napadu na Jugoslaviju, podneo je memorandum vladi Trećeg Rajha tražeći da se Rumuniji dodeli jugoslovenski deo Banata i da se formira slobodna Makedonija sa autonomnom oblašću naseljenom Rumunima u Vardarskoj i Timočkoj dolini. Od Italijana je traženo obrazovanje koridora dolinom Timoka do nove granice Velike Albanije -u cilju uspostavljanja „latinske barijere" u bloku slovenskih naroda. Zanimljivo je da je na drugoj strani ustaško-bugarsko savezništvo opravdavano stvaranjem novog „slovenskog sektora" na Balkanu koji bi čvršće stegao Srbiju, iako je Pavelić govorio Hitleru o germanskom poreklu Hrvata. Naređenjem načelnika Generalštaba Kraljevine Mađarske generala Henriha Verta od 11. aprila 1941. na okupiranim teritorijama zavedena je vojna uprava. Napravljena je razlika između starosedelaca (koji su na zauzetoj teritoriji stanovali pre 31. oktobra 1918. godine), doseljenika i kolonista, koji su proterivani. Mađarski okupatori su se rukovodili principom da se prema Srbima ima primeniti „čvršća ruka nego u svoje vreme prema Rumunima". Jugoslovenski javni činovnici nisu mogli ostati na rukovodećim položajima. Izlaženje novina na srpskom jeziku moralo se odmah obustaviti. Srpske škole mogle su da rade privremeno samo na čisto srpskoj teritoriji i uz najstrožu kontrolu. Na zauzetim teritorijama funkcionisali su sudovi vojnih jedinica. Rad građanskih sudova (kaznenih i parničnih) mirovao je, što je važilo i za unošenje promena u katastarske knjige. Na sednici Ministarskog saveta Mađarske 13. aprila 1941. jasno je naznačen cilj mađarske strategije: okupacija i povratak teritorija do linije Dunava, do hiljadugodišnje mađarske granice koja je od Mađarske otrgnuta 1918. godine. Poslanik Mađarske u Moskvi Krištofi Jožef obavestio je sovjetsku vladu o razlozima mađarske vojne akcije protiv Jugoslavije. Krištofi je 12. aprila 1941. posetio Andreja Višinskog, zamenika narodnog komesara za spoljne poslove, saopštavajući mu da mađarska vlada ne može skrštenih ruku gledati raspadanje Jugoslavije, te je izdala naređenje vojsci da posedne „južne teritorije koje su istorijski pripadale Mađarskoj i koje su Srbi 1918. okupirali bez borbe, i prema odluci Trijanonskog mira dati Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca". Sovjetska vlada nije odobravala ovu akciju Mađarske (koja je ostavila na sovjetsku vladu „posebno loš utisak"), tim pre što se Mađarska sa Jugoslavijom graničila

OKUPATORSKA POLITIKA U POROBLJENOJ JUGOSLAVIJI

1. HITLER U MARIBORU, APRILA 1941. 2. POKRŠTAVANJE SRPSKOG STANOVNIŠTVA U NDH

3. USTAŠKA DISKRIMINACIJA SRBA I „ŽIDOVA"

4. OPSADNO STANJE U BEOGRADU

5. RASPARĆAVANJE JUGOSLAVIJE 1941. GODINE 1) GRANICE JUGOSLAVIJE PRE APRILA 1841. GODINE 2)GRANICE IZDELJENIH TERITORIJA 3)NEMACKO-[TALIJANSKA DEMARKACIONA UNUA U NEZAVISNOJ DRŽAVI HRVATSKOJ

11. KONCENTRACIONI LOGORI U JUGOSLAVIJI

** m

, r/,/\J * p

NEZAVISNA DRŽAVA HRVATSKA

-

•

MINISTAR6ST VO HRVATSKOG DOMOBRANSTVA ""»«i" LAV II I S T O l I I - O D I M I li t i r « * *

BRZOJAVKA htdtu-. Üi-Xiji m • god. u - - š ^ m i od D.K.P. Primijeaa u Odsjeku u Sfinii i- -..i 194 - god. u .i.V..-,vsati od D.K.P.

pod br. Z a g r e b

75

pod br.

SADK.2AJ DECIFRATA

MINISTARSTVU H1VATJKOC DOKOIIAKITVA G i i V ü I 3 I 0 i J B

12. Redarstvo £BBJN l o a o ä p r v a l t i oko 400 Cianai u JASSHOVAC,jer prie t i opasnost da s e priključe p o b u n j & n i ci*« . I

Za px-ijcupi janje Cigana p o t r e b n o 200 d o m o b r a n a , Ice j e

[ j e moguće odrediti jedino od obuJavatoljakog o s o b l j a 1. a o r a S k e p u k o m l j « l i l i mornariSkog 3*lopa,

U smislu § 66 i točke 477 stavka t r * ć a s l u i b o r a i k * — —na odluku !

Bro.1 5370/Tajno

II

Opaxka d d i f r e n :

/

Dešifrirao i original uništio: --i;uj<»

3 BOB

DciEni p r ò b o : O^K.t. oanx

/

»94 - g. U i/PSsati

DüÜOBSÄifcjKI

KolAo primjerak? Vri—

.

i 'V

•/

PaOpu

17 TELEGRAM 2 DOMOBRANSKOG ZBORA OD 2. JUNA 1942. GLAVNOM STOŽERU MINISTARSTVA HRVATSKOG DOMOBRANSTVA DA SE OBEZBEDE DOMOBRANI ZA OTPREMANJE 400 CIGANA IZ ZEMUNA U LOGOR JASENOVAC

18. POTPREDSEDNIK VLADE NDH DŽAFER KULENOVIĆ U BOSANSKOJ KRAJINI 19. PRIPADNICI 13. SS DIVIZIJE KLANJAJU - U PROČELJU BATALJONSKI l ČETNI IMAMI 20. JERUSALIMSKI MUFTIJA EL HUSEINI PRILIKOM POSETE SARAJEVU

22. CRVENA MARAMICA NA KOJOJ SU IZVEZENA IMENA POSLEDNJE GRUPE LJUDI IZ SOBE SMRTI LOGORA NA BANJICI 23. PRED MASOVNO STRELJANJE U KRAGUJEVCU

27. NAROD KOZARE PRED KAPUOM JASENOVAČKOG LOGORA, JULA 1942 28. JUGOSLOVENI U LOGORU U NORVEŠKOJ

r

OKUPATORSKA PODELA JUGOSLAVIJE I USPOSTAVLJANJE KVISLINŠKIH REŽIMA 2 7

a vojnički ju je napala iako je sa njom samo četiri meseca ranije potpisala ugovor o večitom prijateljstvu. Ministarski savet Hortijeve Mađarske je 15. aprila 1941, polazeći od Hitlerovih obećanja („Možete uzeti koliko hoćete") i „hiljadugodišnjih granica", tražio teritoriju Banata i Međumurje („Sve dotle dok se ne sporazumemo sa Hrvatima, pretendujemo na ovu teritoriju"), pri čemu se mislilo na pregovore sa „hrvatskom vladom" o prolaznom putu ka moru (pravcem Đekenješ—Zagreb—Rijeka) kao i o korišćenju slobodne luke na Jadranu. Nemci su obećavali Banat Mađarskoj, ali su od toga ustuknuli suočeni sa opasnošću izbijanja mađarsko-rumunskog sukoba, ukoliko bi mađarska vojska pokušala da okupira ovu oblast. Firer je imao razumevanja i za mađarski zahtev za lukom na Jadranu (Rijekom), ali kako se ona nalazila u italijanskoj sferi uticaja nije obećavao više od zalaganja da se Mađarskoj prizna pravo na slobodnu luku. Horti je zamoljen od Hitlera da Mađarska odustane od namere da uputi svoje trupe u Banat, pošto je Rumuniji zagarantovano da će Banat okupirati samo nemačka vojska. To nije bio konačan nemački stav prema kasnijim mađarskim zahtevima nego samo mera za sprečavanje eventualnih sukoba između mađarske i rumunske vojske. Posedanje Banata Nemcima je odgovaralo i zbog nadzora ove oblasti kao žitnice, folksdojčera u Banatu, planova da se obrazuje švapska država, obezbeđivanja kontrole plovidbe Dunavom. Do stvaranja švapske države (Donaulanda) nije došlo, jer je Hitler odlagao taj plan za vreme posle rata. Jedno vreme se zanosio da preseli Švabe u „Rusiju" posle njenog poraza, stvarajući od njih čuvare osvojenog prostora duž džinovskog puta koji je nameravao izgraditi od Urala do Ukrajine. Nemci su od jeseni 1940. postali i glavni vlasnici Bora. Herman Nojbaher je predviđao i stvaranje oblasti oko Gvozdenih vrata i Đerdapa, s tim što bi se na Dunavu izgradila džinovska hidrocentrala. Postojao je i plan da se Beograd proglasi za nemački grad i tvrđavu Rajha koja bi bila brana od „azijskih i slovenskih naroda". Ovi planovi rađeni su s pozivom na iskustvo princa Ojgena (vojvode Eugena Savojskog) koji je uočio važnost Beograda i od njega hteo da napravi „habsburšku carsku tvrđavu" i naseli ga Nemcima, čime bi se „Srbi odbili od Dunava i Beograda". Komanda IV mađarskog kraljevskog domobranskog korpusa 14. aprila 1941. izveštavala je kako na zauzetim teritorijama

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

„gospodare bande četnika", napadaju mađarske vojnike, zajedno sa „komitima" (naoružanim civilnim stanovništvom), što je u stvari način zastrašivanja i opravdanja uništavanja potencijalnih protivnika, u formi „pacifikacije". Civile, uhvaćene sa oružjem, trebalo je na licu mesta streljati. Nemilosrdna odmazda nije bila-samo pravo već i obaveza komandanata. Ovlašćene su komande korpusa da uzmu odgovarajući broj uticajnih i bogatih Srba koji se nalaze na visokim položajima, i da ih drže zatvorene na sigurnom mestu, uz javnu objavu da će „ukoliko ne prestane zulum četnika", kao „zastrašujući primer", biti streljan odgovarajući broj talaca. Komandanti su najradikalnijim sredstvima oduzimali oružje. Kao krajnje sredstvo u pojedinim opštinama, delovima grada ili ćelom gradu dozvoljena je evakuacija muškaraca starijih od 12 godina. „Ne treba se libiti ni masovnog interniranja." Internacija, pre svega Srba, u razne pokretne ili privremene logore tekla je od polovine aprila. Internirana su sva lica opasna po javni red i javnu bezbednost, kao i svi naseljeni Srbi, Jevreji doseljeni posle 31. oktobra 1918, te sva lica opasna sa gledišta državne i vojne bezbednosti. Predviđeno je osnivanje logora za približno 10.000 interniraca na teritoriji svake brigade. Najpogodnija mesta za otvaranje logora bila su naselja kolonista, čije će stanovništvo ionako biti internirano. Za logore su u obzir dolazile i prazne kasarne, fabrike, majuri, skladišta. Za vreme pretraga naselja u cilju otkrivanja „četnika i dobrovoljaca" niko nije smeo posle 20h napustiti svoj stan. Mađarska je ostvarivala „suverenstvo" nad zaposednutim teritorijama koje nisu nikada bile priznate kao dobrovoljno otuđene. U donetom Memorandumu o najvažnijim zadacima u „Južnom kraju" od vojnih organa se tražilo da stvore uslove koji će dovesti do brojčanog, ekonomskog i moralno-političkog jačanja mađarskog elementa na posednutim teritorijama. Mađarska je sankcionisala faktičku situaciju 16. decembra 1941. donošenjem zakona o ponovnom priključenju osvojenih južnih teritorija mađarskoj kruni i njihovom ujedinjenju sa ostalim zemljama Mađarske, po kome su jugoslovenski građani — suprotno međunarodnom pravu i doktrini koja okupaciju tretira kao privremeni i prolazni čin — postali mađarski. Opozicioni poslanik u Parlamentu (Nezavisna partija sitnih posednika) Endri Bajči Žilinski je pisao 21. aprila 1941. predsedniku vlade protiv „prljavog antisrpskog tona" koji već

OKUPATORSKA

PODELA

JUGOSLAVIJE

I USPOSTAVLJANJE

KVISLINŠKIH

REŽIMA 2 7

nedeljama „kulja" iz mađarske štampe. Isticao je da ovakav stepen mržnje Mađari nisu ispoljili čak ni u prvom ratu. Osuđivao je pevanje preko radija „odvratne ratno-huškačke prizemne pesme" Stani, stani, pasja Srbijo, koja je 1914. bila pesma „budimpeštanskog šljama" a ne „poštenih vojnika", „jer smo mi naučili da cenimo i poštujemo^ hrabrog srpskog neprijatelja, koji nas je u svemu dostojan". Žilinski je istupao kao liberalni političar protiv pronemačke politike mađarske vlade sve dok ga njilaši nisu ubili decembra 1944. godine. Braneći Srbe, istupao je protiv kratkovide politike „oko za oko, zub za zub", smatrajući da treba superiornošću pokazati „da smo bolji od njih", ali radeći na ponovnom zbližavanju dva naroda toliko upućena jedan na drugog. S ulaskom Nemaca u Pomoravlje i Makedoniju počeli su probugarski elementi da obrazuju „nacionalne komitete" za doček Bugara. Centralni akcioni bugarski komitet stvoren je u Skoplju sa ciljem da obezbedi „red- i mir" i priključenje Bugarskoj. Aneksijom Makedonije donet je Zakon o državljanstvu koji svim Makedoncima priznaje bugarsko državljanstvo. Srbi su proterani iz Makedonije ili odvedeni u logore. Bugarska je smatrala da nema te sile koja je više može odvojiti od Dobrudže, Makedonije i Jegejskog mora. Makedonija je bila i ostala klasična oblast bugarštine, zemlja bugarskog učitelja Klimenta Ohridskog i cara Samuila koji su, takođe, svojatani. Bugarske pretenzije se nisu zaustavljale na Makedoniji i vranjskom i pirotskom okrugu već je istican i bugarski karakter Pomoravlja s Nišom i Leskovcem. U Sofiji je maja 1941. osnovan Komitet za Pomoravlje s rezervnim generalom Georgi Hristovom, koji se zalagao za ulaganje svih snaga u pripremanju uslova za duhovno prisajedinjenje svih Bugara koji su živeli u slivu Morave, kao „blgarske" reke. Za gonjenje protivnika Bugari su organizovali tzv. kontračete koje su kružile po unutrašnjosti okupirane teritorije, progoneći i terorišući sve mogućne protivnike. Drugi vid protivurečnosti interesa manifestovao se u odnosima^ između kvislinških režima uspostavljenih od okupatora: ustaša i srpske vlade Milana Nedića, crnogorskih separatista i protagonista Velike Albanije, ustaša i muslimanskih autonomista, nemačke i italijanske frakcije ustaša, četnika i nedićevaca, ustaša i četnika, folksdojčera i ustaša u Sremu.

ÙU

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Protivurečnost interesa se, najzad, odražavala i u odnosima pojedinih okupacionih sila i kvislinških režima: ustaša i Italijana, Bugara i Nedića, Italijana i dela crnogorskih separatista koji su pretendovali na Sandžak, Metohiju i istočnu Hercegovinu. Oko Sandžaka sukobljavali su se, pored nemačkih i italijanskih^ interesi NDH i Velike Albanije, a na Kosovu Nemaca i Italijana, Bugara i Italijana, Velike Albanije i crnogorskih separatista, albanskih i srpskih kvislinga. Ova protivurečnost interesa — zaoštravana isključivošću, međusobnom netrpeljivošću, a ublažavana nemačkom arbitražom — koja je davala prednost režimima i ličnostima najdoslednijim u sprovođenju nemačke politike — imala je za posledicu neotklonjive pukotine u okupacionom sistemu. Nemačkom i bugarskom okupacijom (vranjskog i pirotskog okruga) Srbija je 1941. svedena na granice uže od onih pre balkanskih ratova. Zbog pomenutih pretenzija Humunije i Mađarske na Banat, kao i jake nemačke narodnosne grupe u njemu, Nemci su ga zadržali u sastavu Srbije, ali kao posebnu upravnu jedinicu s podbanom u Petrovgradu. Sve manje se pominjao prvobitni plan o osnivanju „Donaulanda" obnavljanjem ideje iz_ vremena vojvode Eugena Savojskog o državi podunavskih Švaba, koja bi gospodarila Dunavom i predstavljala „kapiju Beča". Hrvatska je s Bosnom i Hercegovinom ušla u sastav Nezavisne Države Hrvatske — bez Dalmacije, predate Italiji rimskim ugovorima maja 1941, sem obale od Splita do ispod Dubrovnika, ostrva Hvara i Brača, Hrvatskog primorja i dela Gorskog kotara, te Međumurja, pripojenog Mađarskoj, što je od prvog dana unosilo nezadovoljstvo u ustaško-italijanske i ustaško-mađarske odnose. Nezavisna Država Hrvatska pokazala je težnju za širenjem u pravcu dela Sandžaka koji se graničio s Bosnom, a na drugoj strani rano istakla zahtev da dobije Srem, koji su joj Nemci predali tek oktobra 1941, zadržavajući privilegovan položaj za svoju narodnosnu grupu. Bačka, Baranja i Međumurje, sa slovenačkim Prekomurjem, našli su se u sastavu Mađarske i bili formalno anektirani decembra 1941. Slovenija je podeljena između Nemačke, Italije i Mađarske. Još u Generalnom planu od 6. aprila predviđeno je da se slovenački krajevi koji se na jugu graniče s Koruškom i Štajerskom, a nekada su pripadali Austriji, priključe ovim

OKUPATORSKA PODELA JUGOSLAVIJE I USPOSTAVLJANJE KVISLINŠKIH REŽIMA

2

7

oblastima. To područje, isticalo se u Privremenim smernicama, Vrhovna komanda je imala da preda, čim dođe do „smirenja u zemlji", nadležnim gaulajterima. Naređenjem italijanske 2. armije od 14. aprila 1941. Komandi 22. armijskog korpusa, za guvernera u zoni Ljubljane postavljen je divizijski general Benedeto Fiorenzuoli, komandant divizije ,,Re". Posle mađarskog pripajanja Prekomurja Italija je ostali deo Slovenije formalnom aneksijom organizovala u okviru tzv. ljubljanske pokrajine, kojom je upravljao visoki komesar. Bivši ban dravske banovine Marko Natlačen stupio je u saradnju s Italijanima po dolasku na čelo Konzulte, savetodavnog tela građanskih političara iz redova SLS i liberala, koji su se bili stavili u službu okupatora, nasuprot patriotskim grupama hrišćanskih socijalista, sokola i grupe naprednih kulturnih radnika, koji su s komunistima 27. aprila obrazovali Antiimperijalističku frontu slovenačkog naroda. Ova jedinstvena antifašistička formacija slovenačkih komunista i građanskih rodoljuba stvorena je u vreme kada je i fizički opstanak Slovenaca dolazio u pitanje, a spona s jugoslovenskom zajednicom bila prekinuta. Antiimperijalistička fronta slovenačkog naroda je 1941. predstavljala jedini moralni, politički i borbeni podstrek narodu, jezgro njegovog novog i šireg okupljanja pod vodstvom komunista, negaciju nacionalnog nihilizma i putokaz za slovenačko borbeno jedinstvo u predstojećim događajima. S porukama KPJ o nastavljanju borbe, osnivanje Antiimperijalističke fronte je bilo jedina svetla epizoda u aprilskom bespuću. Faktičkim pripajanjem Donje Štajerske, Gorenjske, dela Dolenjske i Mežničke doline Trećem Rajhu, započela je politika denacionalizacije, s pripremama za iseljavanje Slovenaca u Sleziju, Italiju, Bugarsku, NDH, prema Himlerovim rasističkim merilima. Povodom povraćaja „nemačkih" zemalja, Hitler je 28. aprila 1941. posetio Maribor (sada nazvan Marburg, kao nekada u Austro-Ugarskoj), tražeći od fašističkih organa da one i po stanovništvu ponovo budu nemačke. Faktičkom aneksijom dela Slovenije, Hitler je prihvatio pravno neodrživu tezu da je Austrija posle 1918. bila nastavljač i naslednik Austro-Ugarske, a ne nova država. Folksdojčeri iz Bukovine, Dobrudže i Tirola, kao i izvestan broj folksdojčera iz ljubljanske pokrajine, počeli su da naseljavaju oblasti Slovenije anektirane Trećem Rajhu. U njima su Nemci zabranili slovenački jezik, štampu i udruženja. Prvobitnim planom bilo je predviđeno da se odatle iseli preko

Ù

U

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

260.000 Slovenaca, ali je ustanak onemogućio masovno iseljavanje. Do polovine jula 1941. u Srbiju je iseljeno preko 7.000 Slovenaca, a u jesen 1941. u Treći Rajh preko 30.000. Jedan broj Slovenaca preseljen je i u NDH. Bugarska je, pored većeg dela Makedonije, anektirala jugoistoćnu^Srbiju s okruzima vranjskim i pirotskim. Privremene smernice govorile su o predaji „bugarskih Makedonaca" i ustupanju Makedonije Bugarskoj kako bi ova dobila „etničku granicu". Na intervenciju kralja Borisa III, Hitler je Bugarima dao Ohrid, kojemu su oni pridavali značaj bugarskog političkog i verskog centra u prošlosti. Bugarska je na Kosovu okupirala kačanički i delove uroševačkog i gnjilanskog sreza. Zapadna Makedonija je, voljom Italije (uprkos bugarskom protivljenju) priključena Velikoj Albaniji u čiji su sastav takođe ušli Kosovo i Metohija i delovi Crne Gore, s Plavom, Gusinjem, Rožajem i Ulcinjom. Privremene smernice spominjale su nezavisnost Crne Gore pod italijanskim protektoratom. Italijanska politika smanjivanja ove zemlje proširivanjem Velike Albanije, zatim aneksijom Boke Kotorske, kao i ostavljanjem Crnoj Gori samo dva sandžačka sreza, pljevaljskog i bjelopoljskog, razočarala je neke crnogorske separatiste, jer se sukobljavala s njihovim ambicijama da obnove „veliku Crnu Goru". Siromašnu zemlju je 1941. opteretilo i 5.000 kolonista koji su se pod pritiskom vratili u stari zavičaj, uglavnom s Kosova i iz Metohije. Uspostavljanjem Civilnog komesarijata, sa Serafinom Macolinijem na čelu, Crna Gora je dobila blaži okupacioni režim, koji, međutim, nije mogao da skrije perfidnu italijansku politiku prema njoj, bez obzira na navodno posebne simpatije za ovu zemlju zbog porekla italijanske kraljice. Sandžak je ostao u italijanskoj zoni interesa, no s tim što su Nemci zadržali Novi Pazar u sastavu Srbije, radi kontrole Ibarske doline kao važne saobraćajnice, a na Kosovu rudnik Trepču s tri sreza. Crnogorski separatisti su bili nezadovoljni „sakaćenjem" Crne Gore na račun Albanaca i „Hrvata", koji su dovodili u pitanje Sandžak, Kosovo i Metohiju kao „prapostojbinu Crnogoraca". Teritorijalno sužavanje Crne Gore činilo je iluzornim separatistička očekivanja da se u oslanjanju na Italiju obnovi „Velika Crna Gora". Crna Gora je dočekala okupaciju s građanskim frontom podeljenim na separatiste, kojima je odobren rad, jer su se zalagali za novo mesto Crne Gore u

OKUPATORSKA PODELA JUGOSLAVIJE I USPOSTAVLJANJE KVISLINŠKIH REŽIMA 2 7

Novoj Evropi", i unioniste koji su računali da će se obnoviti Kraljevina Jugoslavija sa srpskom premoći. Kosovo se najvećim delom nalazilo u interesnoj sferi Italije, ali su deo držali i Bugari i Nemci (okrug Kosovska Mitrovica), radi eksploatacije Trepće i obezbeđivanja pruge u Ibarskoj dolini. Kosovski komitet nosilac je iredentističko-separatističkih shvatanja od svog osnivanja 1919, a naročito od 1939, kada je ponovo pod zaštitom italijanskih trupa stigao u Tiranu. Bio je 1941. prvi oslonac okupatorskoj vlasti na Kosovu i Metohiji. Slovensko stanovništvo našlo se pod pritiskom albanske većine. Dobijanjem prava na jezik, škole i svoje nacionalne ambleme, stvorene su iluzije da je nastupilo nacionalno oslobođenje. Otpočelo je sa proterivanjem kolonista, Srba i Crnogoraca, u težnji da se stvori etnički čisto Kosovo, potiskivanjem naseljenika sa zemlje i pljačkom njihove imovine. Veleposednički barjaktarski sloj, masovno pomognut od albanske sirotinje, postao je glavni nosilac organizovanog progona slovenskog stanovništva. Hiljade Srba i Crnogoraca prelazile su Ibar i Prokletije, tražeći spas u Srbiji ili Crnoj Gori. Uspostavljajući okupacioni sistem, nove države i režime, okupatori su se oslanjali na snage koje su i pre rata bile nosioci separatizma, podele Jugoslavije i fašističke ideologije — pre svega na ustaše i nemačku manjinu, kao i na druge nacionalne manjine, ugnjetavane i obespravljene u Kraljevini. Pripadnici nemačke manjine su se 1941. deklarisali kao nemački državljani. Među do juče nacionalno nezadovoljnim narodima i manjinama javile su se iluzije o nacionalnom oslobođenju. Srbija je činila celinu s Banatom, u kome je vlast pripadala folksdojčerima, istočnim Sremom do njegovog pripajanja NDH u jesen 1941. koji je Pavelić počeo kolonizovati nameravajući da od njega stvori „žitnicu" Hrvatske, i okrugom Kosovska Mitrovica sa srezovima lapskim, vučitrnskim i zvečanskim, pod nemačkim i albanskim nadzorom, pod vojnim zapovednikom Srbije. Nemačka vojna uprava imala je zadatak da iskoristi do maksimuma privredne potencijale Srbije, da obezbedi tesnu upravnu i ekonomsku vezanost Srbije za Treći Rajh, nezavisno od kasnijeg političkog položaja Srbije prema ovome. Vojno držanje Srbije obrazlagano je pored ekonomskih razloga i osiguravanjem veza između Trećeg Rajha i Balkana uopšte, veza neophodnih za snabdevanje, transport i eventualne strategijske pokrete trupa. Tokom rata Nemci nisu pokazivali nameru

Ù

U

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

da zadrže Srbiju kao deo Trećeg Rajha, svodeći okupaciju na izvlačenje maksimalnih privrednih koristi. Vojno-birokratsku upravu Srbije sačinjavali su, pored vojnoupravnog zapovednika, opunomoćenik nemačkog Ministarstva inostranih poslova, generalni opunomoćenik za privredu, vojno-obaveštajna služba ABVER i Glavni ured bezbednosti pod Himlerovim rukovodstvom. Uprava se mogla podeliti na političko-administrativnu, privrednu i kontrolnu. Vojni zapovednik Srbije bio je najviša vlast u okupiranoj Srbiji. Zemlja je bila podeljena na feldkomandanture, krajskomandanture u okružnim mestima i ortskomandanture uspostavljene u svim većim mestima. Pored vojnog zapovednika Srbije postojao je zaseban štab za administrativnu i političku upravu Srbije. Maršal Gering je za svog generalnog opunomoćenika za privredu u Srbiji postavio Franca Nojhauzena, generalnog konzula i grupenfirera, koji je bio direktno vezan za Geringa, podređujući rad svoje ustanove izvršenju nemačkog četvoro godišnjeg plana. Među nemačkim vojnim i civilnim funkcionerima nije bilo jedinstvene politike. Nemački uredi su delovali tromo, nejedinstveno, birokratski; šefovi ovih ureda (upravnih, ekonomskih i policijskih) među sobom su bili u sukobu, boreći se za lični prestiž, tako da se o Srbiji sa stanovišta vojno-okupacione uprave govorilo kao o „zemlji sedmoro nepokretnih". Nemačku politiku u Srbiji sprovodio je Milan Aćimović, ministar unutrašnjih poslova u Stojadinovićevoj vladi, koji se našao na čelu Saveta komesara, odnosno komesarske vlade, obrazovane krajem aprila 1941. godine. Ova „vlada" predstavljala je pomoćni izvršni organ Upravnog štaba nemačkog komandanta Srbije. Uz Aćimovića su nemačku politiku sprovodili i Dimitrije Ljotić, sa svojom fašističkom organizacijom Zbor, i ruska emigracija. Učvršćivanju okupacionog sistema doprinosile su i vojne i političke ličnosti Kraljevine Jugoslavije koje su odranije ispoljavale pronemačka osećanja, pod utiskom nemačkih pobeda 1939—1941, uverene u konačnu pobedu Hitlerovog novog poretka. Obnavljanjem dunavske, drinske i moravske banovine stari aparat vlasti je uključen u okupatorsko-kvislinšku upravu. Sem na podršci kvislinških grupa i predstavnika javnog života Kraljevine, koji su se uključili u novi poredak, okupacioni sistem se zasnivao i na podršci privrednih krugova, raspoloženih da nastave rad uprkos državnom porazu.

OKUPATORSKA PODELA JUGOSLAVIJE I USPOSTAVLJANJE

KVISLINŠKIH

REŽIMA 2 7

Srbija nije imala status vazalne države, niti je bila međunarodno priznata. Srpska administrativna uprava postavljena je internom odlukom vojnog zapovednika Helmuta Ferstera. Aćimovićevu „vladu" narod je primio kao tipičnu vazalnu tvorevinu. Srpski kvislinzi su uzaludno uveravali narod da su mu najveći prijatelji Nemci. Aćimovićev Memorandum iz juna 1941. upućen nemačkom zapovedniku generalu Šrederu pokazuje do kojeg stepena kvislinzi nisu shvatali svoju podređenu ulogu, tražeći bolji položaj za Srbiju u okviru „novog poretka", pre svega objedinjavanje srpskih teritorija i stanovništva u okviru šire Srbije, pod nemačkim pokroviteljstvom (Kosova i Skoplja, Crne Gore, dela Sandžaka i Hrvatske, Bosne), kao vekovnog etnografskog područja srpskog naroda. Kasnije je slično pokušavao i Nedić, nalazeći da bi time osigurao zaštitu Srba, obezbedio povoljniji položaj u Hitlerovoj „Novoj Evropi" i stvorio protivtežu drugim vazalnim režimima italijanskog i nemačkog fašizma — velikoalbanskom i NDH, prema Bugarskoj i Mađarskoj. Vlada ni avgusta 1941. nije poverena Dimitriju Ljotiću, već Milanu Nediću, jer su Nemci i u Srbiji vodili računa o autoritetu ličnosti i uticaju koji je ona mogla imati u narodu. No Ljotić se osećao kao siva eminencija u svim akcijama u okupiranoj Srbiji. Imao je izgrađen propagandni aparat i uživao poverenje Nemaca. Njegove pristalice su bile malobrojne, ali su se isticale fanatizmom. Ljotić se oslanjao na realnu silu svoje partijske vojske obrazovane u jesen 1941. u vidu dobrovoljačkih odreda od 4.000 ljudi, koji su sa Nemcima učestvovali u borbama protiv partizanskih odreda, a takođe i u krvavim zločinima protiv pristalica narodnooslobodilačkog pokreta. Među kvislinškim grupama ispoljavao se nesklad političkih pogleda, naročito među onima koje su bile sastavljene od pripadnika različitih nacija i vera, jer se među njima razvijao rivalitet. Vođe su razdvajale lične ambicije i mržnja. Poznati su razlaz Pavelića i Slavka Kvaternika 1942, Sekule Drljevića i dela crnogorskih separatista 1941, netrpeljivost između Draže Mihailovića i Ljotića. Javne ili pritajene sukobe podsticali su i predstavnici nemačkih i drugih vojnih, stranačkih i političkih službi, ili su ih pak smirivali, zavisno od interesa okupatora, koji su se i među sobom konfrontirali kada se radilo o prestižu jedne službe nad drugom.

Ù

U

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Nemci, Italijani, Bugari i Mađari sprovodili su denacionalizaciju srpskog, slovenačkog, makedonskog i hrvatskog življa na okupiranim i anektiranim teritorijama. Na ovim drugima primenjivano je zakonodavstvo država koje su izvele pripajanje. U ljubljanskoj pokrajini zaveden je italijanski režim, blaži i elastičniji od nemačkog u Gorenjskoj i Štajerskoj. Do sredine jula 1941. doseljeno je na napuštena imanja u područjima koja je anektirala Mađarska više od 15.000 Čango-Sekelja iz Bukovine. Doseljavam su i „vitezovi" iz Mađarske. Rad Matice srpske je suspendovan, a imanja Srpske patrijaršije i srpskih manastira stavljena pod sekvestar. Srbi su u municipalnim većima bili predstavljeni tek simbolično, a u Predstavničkom domu Mađarskog parlamenta zastupljeni jednim poslanikom — Milanom „Laži" Popovićem. Srpska prezimena su mađarizovana. Na okupiranim područjima širili su se ogranci mađarskih partija. Bugari, koji su u Makedoniji zamenili nemačke trupe, zabranili su upotrebu makedonskog imena, jezika i natpisa u službenoj komunikaciji i doveli svoje činovnike i sveštenike. Makedonska mladež upisivana je u razne bugarske poluvojne, fašističke i nacionalističke omladinske organizacije: „Otac Pajsije", „Branik", „Legionari", „Ilindenci", „Opolčenci" i druge. Bugarska pravoslavna crkva stavila se u službu bugarskog okupatora. Kolonisti i srpsko stanovništvo doseljeni u Makedoniju posle 1918. iseljavani su i imovina im je oduzimana. Za zvanične jezike u zapadnoj Makedoniji proglašeni su italijanski i albanski; razrađivana je teorija o albanskom poreklu makedonskog naroda. Fašistička partija Albanije (FPA) okupljala je albansku i tursku omladinu, razvijajući nacionalnu mržnju prema Makedoncima. Bugarska ekspanzija na teritoriji Srbije obrazlagana je time što je Morava navodno bugarska reka. Srpsko stanovništvo proferivano je iz NDH, s Kosova i Metohije. Do kraja rata u Srbiju je, prema podacima Nedićevog Komesarijata za izbeglice, došlo oko 240.000 Srba (i Slovenaca) izbeglih ili prinudno iseljenih iz drugih krajeva Jugoslavije, mada najnovija istraživanja povećavaju njihov broj na 400.000. Prihvatanjem izbeglica, Nedić je stvarao mit o sebi kao spasiocu i ocu Srba, iskorišćavajući proterano stanovništvo za manipulacije u okvirima politike služenja okupatoru, i na taj način zloupotrebljavajući činjenicu što je ono, sticajem ratnih okolnosti, prinuđeno da napusti svoja prebivališta.

OKUPATORSKA PODELA JUGOSLAVIJE I USPOSTAVLJANJE KVISLINŠKIH REŽIMA 2 7

Najteži vid denacionalizacije vršen je u NDH, koja je pretvorena u poligon za uništavanje srpskog življa, Jevreja i Cigana. Ustaše su smatrale da na teritoriji NDH mogu živeti samo Hrvati i Muslimani; ovi drugi su, iz nacionalističkog egoizma, proglašeni za „cvijet hrvatstva", a Bosna i Hercegovina za „dušu i srce" Hrvatske. Ustaška „rasna revolucija", uperana protiv Srba, Jevreja i Cigana, radi čišćenja hrvatske nacije, sprovođena je fizičkim uništavanjem, preseljavanjem i prekrštavanjem. Kao ultranacionalističke snage, ustaše su, ako izuzmemo njihov specifični spoj s klerikalizmom, reprodukovale nacistička shvatanja autoritarnog nacionalizma i totalitarizma, koja su predstavljala karakterističnu pojavu u toj fazi evropske istorije. Pod udar ustaškog terora dolazili su, sem Srba, i Hrvati i Muslimani proglašeni za izdajnike hrvatskog naroda. Zakonska odredba za odbranu naroda i države, doneta 17. aprila 1941, predviđala je da za „zločinstvo veleizdaje" odgovaraju svi oni koji povrede „čast i životne interese hrvatskog naroda ili bilo na koji način ugroze opstanak Nezavisne Države Hrvatske ili državne vlasti". Uništavanjem Jevreja ustaše su sledile nemačku rasističku politiku. Njihova propaganda je od prvog dana NDH razvijala klimu progona proglašavajući Srbe za vekovne neprijatelje hrvatskog naroda, strano telo, doseljenike na tlo Hrvatske. Zakonskim odredbama zabranjena je ćirilica, pravoslavna vera prekrštena u grkoistočnu, pravoslavne verske škole ukinute; Srbi su otpuštani iz službe, hapšeni i odvođeni u logore, imovina im pljačkana, kretanje ometano. Prvi masovni pokolj stanovništva na teritoriji NDH izvršen je 27 i 28. aprila 1941. u selu Gudovac, pored Bjelovara. U Gudovcu je živelo više od 1.000 stanovnika, od čega 50 porodica srpskog porekla. Zločin su opisali Lazo Tesla i Branko Jurlina u knjizi Što radite, o ljudi. Pokolji su nastavljeni maja 1941. u vojničkom kotaru i u Glini. Ustaška klanja dobila su neviđene razmere u Hercegovini juna 1941. i u Lici, na Kordunu, u Baniji i Bosni jula iste godine. Rasističke odredbe davale su osnovu za masovni teror nad srpskim stanovništvom i Jevrejima. ^ Ustaše su likvidirale oko 40.000 Cigana, uglavnom u jasenovačkom logoru. U logoru Jadovno (u blizini Gospića, podignutom juna 1941) ubijeno je 7 do 10.000 ljudi. Masovna pogubljenja vršena su i na Pagu, u Kruščici (kod Travnika), Đakovu, Osijeku, Sisku, Staroj Gradiški. U Jasenovcu je od leta 1941. do

Ù

U

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

oslobođenja logora i kraja NDH pogubljeno 500.000—600.000 ljudi. Nastojeći da se otresu 1.900.000 Srba u NDH, koji su činili više od jedne trećine njenog stanovništva, ustaše su, pored fizičkog uništavanja u masovnim masakrima, pribegavale i preseljavanju kolonista preko Save i Drine — u Srbiju, gde se inače, od prvog dana NDH, sklanjao veliki broj Srba da bi izbegao smrt. Do polovine jula 1941. u Srbiji je našlo utočište oko 85.000 Srba iz NDH. Progonjeni Srbi — posebno oficiri, trgovci i političari — prebega vali su i u italijansku zonu. Pod udarom ustaša našla se i srpska pravoslavna crkva u NDH sa svojim sveštenstvom, koje je ubijano ili proterivano. Ona je teško doživela slom Kraljevine Jugoslavije. Njeno sveštenstvo nije bilo izloženo samo progonima u NDH, već i na područjima koja su bila anektirana od Bugara i Mađara, dok su Nemci internirali patrijarha Gavrila Dožića. Rimokatolička crkva u NDH uklonila je 1941. paravan centra duhovnog okupljanja katolika i prihvatila ustaški poredak. Kao moćna materijalna, ideološka i duhovna snaga, ona je preko svoje hijerarhije, s nadbiskupom Alojzijem Stepincem na čelu, davala legalnost ustaškoj vlasti. Pozdravljajući čin od 10. aprila 1941, Stepinac je u stvaranju NDH video božiju providnost. Legalizaciji ustaške vlasti on je dao prilog posetom Slavku Kvaterniku i poglavniku Anti Paveliću, a posebnom okružnicom, od 28. aprila 1941, pozvao je sveštenstvo zagrebačke dijeceze da ispuni dužnost prema mladoj hrvatskoj državi. Drugi crkveni velikodostojnik, nadbiskup vrhbosanski Ivan Sarić, ispevao je krajem 1941. odu Poglavniku, kao što je to ranije radio u slavu Franje Josipa, prestolonaslednika Ferdinanda, cara Karla, pa i kralja Aleksandra. Nadbiskup je bio oduševljen što je Poglavnik, osnivač nezavisne države, bio ,,sin naše grude". Vatikan je u NDH uputio opata Đuzepea Ramona Markonea, u svojstvu papskog legata, čime je de facto priznao ustaški režim. Poistovećujući katoličanstvo s hrvatstvom, episkopat rimokatoličke crkve je podsticao tekuću nacionalnu konfrontaciju. Pored učestvovanja u konverziji pravoslavaca, on nije hteo da zna ni za progone predstavnika srpske pravoslavne crkve u NDH, prelazeći čak i preko izgnanstva 360 sveštenika iz dela Slovenije anektiranog Trećem Rajhu. Biskupska konferencija rimokatoličkog episkopata zauzela se za primenu ustaškog zakonodavstva o prekrštavanju na

OKUPATORSKA PODELA JUGOSLAVIJE I USPOSTAVLJANJE KVISLINŠKIH REŽIMA 2 7

osnovama kanonskog prava, tj. za dobrovoljno prelaženje iz pravoslavne vere u rimokatoličku, ali sem ove formalne ograde, u suštini beznačajne s obzirom na karakter zakona NDH i smisao prekrštavanja, nije stavila nikakav prigovor ovom duhovnom genocidu. Menjanju vere da bi se spasio život ustaški ideolog Mile Budak je izrazio devizom: „Ili se pokloni, ili se ukloni". Nadbiskup Stepinac i drugi predstavnici crkvene hijerarhije, s izuzetkom mostarskog biskupa Alojzija Mišića i nadbiskupa beogradskog Josipa Ujčića, nisu protestovali radi obustavljanja progona Srba. Vrhbosanski nadbiskup Šarić i banjalučki biskup Jozo Garić bili su otvoreno na strani ustaškog režima. Rimokatolička crkva nije reagovala ni protiv ubijanja ili deportacije Jevreja i Cigana. Stepinčevu politiku podržavanja ustaša napadali su i političari u emigraciji. Vjećeslav Vilder je preko Radio-Londona osuđivao Stepinca i kler što nisu dali od sebe „ni glasa saučešća" prilikom krvavih pokolja Srba. „A sada eto oko Stepinca počinjaju se najveća zverstva na svećenicima jedne i druge crkve, bratska se krv lije potocima, da se iskopa što veći jaz, na silu se pravoslavni prevode na katoličanstvo a mi ne čujemo glas protesta nadbiskupa Stepinca, nego čitamo kako učestvuje na fašističkim i nacionalističkim paradama." Vilder iz emigracije govori o mraku koji je pao na glavu i dušu nadbiskupa Stepinca, zaključujući da je on od toga časa „POKOJNIK U SVOME NARODU I SVIJETU". NDH i njen poredak prihvatilo je i vodstvo El-Hidaje, organizacije Ilmije (muslimansko sveštenstvo). Reis-ul-ulema Islamske vjerske zajednice u NDH Fehim Spaho, brat Mehmeda Spahe, pozdravio je NDH i poglavnika u Gazi-Husref-begovoj džamiji 11. maja 1941. godine. Muslimanski autonomistički prvaci predali su Nemcima posle proglašenja NDH tzv. aprilsku peticiju naklonjenu nemačkom patronatu. Među glavnim autonomistima nalazili su se: Uzeir-aga Hadžihasanović, Nedžad-beg Sulejmanpašić, Mustafa Softić, inž. Suljaga Salihagić iz Banjaluke. Autonomisti su odbacivali tvrdnju da su Muslimani Hrvati, već posebna narodnost, „čiju osnovu određuje islam". Protiv muslimanskih autonomaških aspiracija istupao je i Zigmund Kaše, kojije februara 1943. smatrao da se, ,ne može diskutovati sa Muslimanima ako neće da se ugrozi njemački ugled u ovom prostoru". Poslanik Treceg Rajha u Zagrebu je osporavao postojanje posebne „bosanske

ÙU

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

narodnosti", a na drugoj strani predlagao da se Memorandumu muslimanskog autonomističkog kruga iz novembra 1942. upućenom Hitleru ne pridaje značaj, tim pre što je bio anoniman. Ustaškim pokoljima suprostaviće se nemački okupatori kada budu shvatili da pogromi utiču na rasplamsavanje ustanka i jačanje samoodbrambenog stava Srba, zahtevajući da ustaše vode politiku tzv. pacifikacije i obustave masovna ubistva. Jedan broj viđenijih Muslimana osudio je u rezolucijama posle izbijanja ustanka ustaško orgijanje i založio se za mir i versku toleranciju, nastojeći da skine odgovornost sa sebe, ali u okvirima rezervi okupatora prema ustaškoj nacionalnoj politici i vlastitih autonomističkih osećanja — u suštini, bez namere da prekine saradnju s ustašama. Sve više im je postajalo jasno da je muslimanski identitet bio doveden u pitanje njihovim proglašavanjem za Hrvate, a individualnost Bosne i Hercegovine osporena novom ustaškom administrativnom podelom. Donošenje muslimanskih rezolucija (El-Hidaje, Banjalučke, Mostarske, Tuzlanske, Prijedorske i drugih) vid:je reakcije na to da se zločini pripišu isključivo Muslimanima, usled čega oni odbacuju od sebe odgovornost, nastojeći da spreče osvetu u budućnosti. Analiza pojedinih rezolucija svakako pokazuje da su iza nje stajali napredniji donosioci, ali one većinom nisu izražavale otpor Muslimana ustašama, budući da su nastavljali i dalje da im služe, već vid odbrane da ustaše i katolički kler ne prevaljuju zločine nad Srbima isključivo na njihova pleća. Bio je to pokušaj ograđivanja od zločina nad srpskim življem iz straha od budućih posledica. Sa inkriminacijom katoličkog sveštenstva, čija je politika prekrštavanja podsećala na špansku inkviziciju, pod udar osuda su dolazili i ustanici, kojima je prišao i deo „muslimanskog ološa". Sa osudama ubistava Srba osuđivana su i ubistva Muslimana „pod izlikom srpstva, komunizma, gajretovštine, sokolstva, jenese, jerezaštva itd.". Rezolucija Muslimanskog narodnog odbora iz Sarajeva od 1. decembra 1941. oštro je napala nosioce ustaške vlasti kao „društveni ološ", „harangiran" od „pitomaca sa Janka-Puste", odbacujući kao licemerstvo građenje u Zagrebu najveće džamije na Balkanu. Ustaše su podržavali i političari iz Jugoslovenske muslimanske organizacije (JMO). Tako je Osman Kulenović do novembra 1941. bio potpredsednik ustaške vlade, kada ga je zamenio uticajniji brat Džafer. Među istaknutijim prvacima

OKUPATORSKA PODELA JUGOSLAVIJE I USPOSTAVLJANJE KVISLINŠKIH REŽIMA 2

7

JMO nalazili su se na strani ustaša i Hamid Kurbego vić, Ismet-beg Kapetanović i drugi. Od frankovački orijentisanih Muslimana, istaknutih funkcionera režima, izdvajali su se ustaški doglavnik Ademaga Mešić, zatim Mehmed Alajbegović, kasniji ministar inostranih poslova NDH, Hakija Hadžić, Alija Šuljak i drugi. U Hrvatskom saboru našlo se početkom 1942. godine 11 predstavnika Jugoslovenske muslimanske organizacije. Gleze fon Horstenau vodio se od postavljenja kao „nemački general u Zagrebu", a od kraja 1942. sa titulom „nemački opunomoćeni general u Hrvatskoj" u rangu „komandujućeg generala i sa ovlašćenjima ravnim zapovedniku jednog vojnog okruga". Za Glezea fon Horstenaua Hitler je bio čovek kome je „istorijska sudbina odlučila da . . . bude osvetnički mač stare carevine". U razgovoru sa Hitlerom zalagao se da se od Hrvatske načini jedna druga Slovačka, jer „hrvatski narod je svom svojom dušom za Nemačku, dok je Italija strašno omrznuta". Iako je Hitler prepuštao NDH italijanskom uticaju, on nije bio spreman da taj uticaj na ovom prostoru bude potpun. Gleze fon Horstenau upućen je u Zagreb da pomogne Slavku Kvaterniku da se što pre formira „policijska vojska" u NDH i da utiče na neutralizaciju italijanskog uticaja na tu vojsku. Vasa Kazimirović navodi da je Horstenau zabeležio da „Hrvati" firera „upravo mistično obožavaju", da zadržavaju prema Mađarima odbojnost a prema Italijanima mržnju. Želeli su nemačko vodstvo, čak i nemačke uniforme. Hitler je davao prvenstvo italijanskim interesima južno od Drave, zadržavajući za Nemačku u tom prostoru samo privredne interese. Prepuštanje Dalmacije Italiji smatrao je stvaranjem kamena spoticanja i izvorom sukoba između Italije i „Hrvatske", čime se obezbeđivala uloga Nemačke kao arbitra. Nalazio je da su rasne osnove „Hrvata" drukčije od onih „orijentalaca", čime je video drugu provaliju između nacija koje su do tada živele u jednoj državi. Ipak, Treći Rajh nije hteo rizikovati svoj savez sa Italijom, koji je za Ribentropa bio svetinja, jer se ipak radilo o osovini Berlin—Rim. Ribentrop je upozoravao Zigmunda Kašea, poslanika Rajha u Zagrebu, najjaču ličnost u NDH, koja je podržavala Pavelića, da je politika sa Italijom „alfa i omega nemačke politike", i da se ne smeju ugrožavati odnosi između dveju sila osovine zbog „Hrvatske". Italijani su mrzeli generala fon Horstenaua kao Austrijanca koji je uznosio habsburšku monarhiju. Italijani nisu mogli da skriju svoje neraspoloženje prema

ùu NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Nemcima, smatrajući da je njihova politika u Hrvatskoj u suprotnosti sa italijanskim interesima. Poslanik Trećeg Rajha u NDH Zigfrid Kaše predao je 21. aprila 1941. akreditive Paveliću. Ovaj „zatucani Prus", kako ga naziva Horstenau, držao je do kraja stranu ustašama, nasuprot Glezeu fon Horstenau i nemačkim višim oficirima i komandantima koji su se rano uverili da su oni svojom nacionalnom politikom i slabom vojnom efikasnošću smetnja stabilizaciji političko-ekonomskih prilika. Horstenau i Kaše su se sukobili, radeći jedan protiv drugog, zbog različitih prilaza ustašama i njihovom „rešavanju nacionalnog pitanja Srba" u NDH. Kaše je isticao „borbene kvalitete ustaša", „revolucionarnost", pomoć koju su ukazali Rajhu u aprilskom ratu. Horstenau je smatrao Austro-Ugarsku uzor-državom, dok je Kaše bio poklonik i sluga nacionalsocijalizma. Dok je Horstenau protestovao protiv zločina nad Srbima, dotle je Kaše smatrao da je to „ventil revolucionarnog duha". Horstenau takođe nije smatrao Bosnu „organskim delom nove države". Cenio je Hrvatsku seljačku stranku kao daleko jaču po uticaju od ustaša. Istrebljenje Srba u NDH osećali su sami Nemci kao bezumnu i štetnu politiku, s obzirom na nacionalnu strukturu ove marionetske države. NDH je započinjala život, kao što ističu nemački posmatrači, u znaku „uništavanja same sebe". Na teritoriji NDH, s Bosnom i Hercegovinom, Srba je bilo 1 milion 847 hiljada ili 30,56%, Hrvata 3 miliona i 69 hiljada ili 50,78%, Muslimana 717 hiljada ili 11,86%, a ostalih sa folksdojčerima 410 hiljada ili 6,80%. Protiv Srba bio je usmeren zakonski dekret od 17. aprila 1941. „Za zaštitu naroda i države", čime je praktično u NDH uvedeno vanredno stanje. Posebni ured za hrvatski jezik služio je politici jezičke čistote, to jest izbacivanju srpskih reći i ižraza njihovim zamenjivanjem „hrvatsko-nacionalnim izrazim^". Ćirilica je zabranjena 25. aprila 1941. godine. Zamenjivàna su imena gradova i sela koja su u naslovu nosila srpsku oznaku, ličnosti iz srpske ili jugoslovenske istorije, pa i ona vezana za vladiku i pesnika Rada Petrovića Njegoša. Srpska pravoslavna crkva je postala žrtva ustaškog terora, a njene ustanove pljačkane. Pljačkom Jevreja i Srba stvarao se jedan sloj privilegovanih prvaka pokreta i izvršilaca, sloj ljudi koji se preko noći obogatio. Pljačkane stvari su formalno predavane „ustaškoj riznici", ali su dobrim delom i privatno razvlačene i prisvajane. Mnogi sveštenici, među kojima i vladike, pobijeni su ili prinudno

OKUPATORSKA PODELA JUGOSLAVijE I USPOSTAVLJANJE KVISLINŠKIH REŽIMA 2 7

iseljeni preko Drine i Save, u Srbiju. Pavelić se nadao da će Muslimane proglašavajući ih za „cvijet" i najčistiji deo hrvatskog naroda. Na Srbe je gledao kao na Hrvate koji su tek u nedavnoj prošlosti odvojeni od svog naroda, najčešće putem prelaska u pravoslavlje. Katolička crkva ih je smatrala „disidentima" ili „otpadnicima" od „vjere svojih otaca", koje treba ponovo vratiti pod okrilje katoličke crkve. Uz podršku Vatikana Stepinac je nastojao da se u novostvorenoj situaciji oslobodi „šizmatika". NDH je trebalo da postane snažna katolička balkanska država. Deo klerofašista je zagovarao vaskrsnuće „svete Hrvatske", koja ima „mačem i pokrštavanjem da širi slavu Boga i katoličke hrvatske nacije". Zakon o prelazu jedne vjere na drugu, donet 3. maja 1941. predviđao je da dozvolu prelaza daju mesne vlasti, ali se ova odobrenja nisu smela davati Srbima — učiteljima, sveštenicima, trgovcima, bogatim zanatlijama, imućnim seljacima i inteligenciji uopšte. Simbioza ustaša i klerikalaca dovela je do specifičnog vida fašizma u NDH, koji se poduhvatio da likvidira jednu trećinu stanovništva ove vazalne tvorevine Trećeg Rajha i Italije. Herman Nojbaher je 1943. ustaške zločine smatrao „najgroznijim masovnim ubistvima u svetskoj istoriji" ili da je „recept za pravoslavne ustaškog vođe i poglavnika Ante Pavelića podsećao na religiozne ratove najkrvavijih vremena". Fašizam je stvorio pretpostavke za ove svirepe zločine sa svojom rasnom politikom i masovnim fizičkim likvidacijama i mučenjima. Hitler je govorio Paveliću da hrvatska država, ako želi da potraje, „bar 50 godina mora voditi jednu netolerantnu nacionalnu politiku". Ustaška ideologija je pored fašističko-rasnih načela sadržavala i frankovačko-klerikalistička shvatanja. U istoriografiji se podseća da je Josip Frank prvi uneo strah od velike Srbije; ukazuje se na antisrpsku delatnost sarajevskog nadbiskupa Josipa Štadlera, „čiji su intelektualni đaci" bili i Ante Pavelić, Mile Budak, Andrija Artuković, Viktor Gutić i drugi, dok je general Stjepan Sarkotić u Bosni pre Pavelića bio zabranio ćirilicu. Hitlerove rasističke ideje iz Mein Kampf-a i fašistička praksa uništavanja „inferiornijih naroda" samo su okvir politike fizičkog uništenja Srba u NDH. Opravdanje se nalazilo u sadašnjosti i prošlosti. Iz dubine prošlosti izvlačene su činjenice o kasnijem doseljenju Srba u hrvatski prostor, negativnoj istorijskoj ulozi Srba, osveti za „srpsku tiraniju" između dva asimilovati

J- ^ U

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

svetska rata. Razvijeno je uverenje da je nastupio povoljan istorijski trenutak, da se, uz oslonac na fašističke sile, konačno reši „srpsko pitanje" u Hrvatskoj. Psihološku osnovu nacionalizma ustaše su gradile na etnocentričkoj koncepciji o posebnom značaju svog naroda u istoriji. Idealizirana je društvena i politička prošlost Hrvata u starini. Pavelić je razlikovao Hrvate od Srba rasno i verski, po poreklu, etnički, antropološki, po kulturi. Isticao se hrvatski kulturni primat u odnosu na druge narode. Granica između dva sveta, ili Zapadne i Istočne imperije, kao što je govorio „poglavnik", nalazila se na Drini. Hrvatska se, smatrao je, nalazila na području gde se nakadašnje Rimsko Carstvo „razlomilo" na dva dela, gde se od najranijeg doba borio Istok sa Zapadom i gde se i danas vodila borba za zapadnu ili istočnu civilizaciju. U toj borbi Hrvatska je predstavljala najistureniju borbenu tačku Evrope, civilizacije i čovečnosti. Hrvatski klerofašisti su etnički prisvajali i Crnu Goru. Po Kerubinu Šegviću, Crnogorci još nisu u celosti bili prihvatili „srbsku narodnu misao". Za sve nevolje hrvatskog naroda okrivljavani su Srbi i Jugoslavija nazivana „krinkom" antihrvatske politike. Na Slovence su gledali kao na „alpske Hrvate". Hrvatskoj je 1918. bilo nametnuto teško ropstvo od strane Beograda, a Srbi su bili „tuđinski tlačitelji". Na Beograd se gledalo kao na centar primitivnih balkanskih metoda. „Srpski imperijalizam" kvario je odnose sa Italijom i onemogućavao rešavanje „jadranskog pitanja" koje su jedino bile u stanju da reše Italija, Hrvatska, Crna Gora i Albanija. U borbi protiv „sužanjstva" nametnutog hrvatskom narodu, Pavelić je tražio da se odbaci „molitvenik" u borbi sa „razbojnicima" i da se ,,na ljutu ranu mora metnuti ljuta trava". Na ruševinama „beogradske tiranije" trebalo je da vaskrsne samostalna i nezavisna hrvatska država. Ovaj teroristički rad ustaše su nazivale revolucionarnim. Ustašku propagandu protiv Jugoslavije svojski je podržavala klerikalna propaganda, koja je na Jugoslaviju gledala kao na „sektarsku državu", kojom je gospodarila Srbija, „shizmatična država" koja mrzi katoličku crkvu, papu i Hrvate zato što su katolici. Kerubin Šegvić je pridavao SPC značaj koji ona nije imala, ističući da je „skizmatična crkva" bila jača i od suverena i od političara. Kvislinški režimi u Jugoslaviji, uspostavljeni pod okupatorskim pokroviteljstvom, imali su od samog početka usku osnovu,

OKUPATORSKA PODELA J U G O S L A V U E I U S P O S T A V U A N J E KVISLINŠKIH REŽIMA

5 1

koja se dalje sužavala u srazmeri s nestajanjem iluzija da su okupatori nosioci nacionalnog oslobođenja. Ustaška vlast je počivala na terorizmu, polazeći od rasističkih nacionalnih predstava i teza o stvaranju čiste hrvatske države posle „ustaške revolucije" od 10. aprila 1941. Sistemu okupatora odgovarali su organi vlasti Kraljevine Jugoslavije

zbog

njihove

otuđenosti

od

naroda,

birokratskog

centralizma i građanske suštine, pa su zato banovine, opštine, sreska načelstva, finansijske postaje, poreske uprave, službe katastra, policija i žandarmerija uključeni u sastav okupatorskog i kvislinškog aparata. Ova vlast je ipak imala pomoćni karakter, jer su odlučujuću reč vodili okupatorske komande, obaveštajni centri, politički savetnici i stručnjaci za privrednu eksploataciju. Stvarane su i nove administrativne, političke, policijske i vojne ustanove. Ustaše su osnovale domobranstvo, pod komandom Slavka Kvaternika, Ustašku vojnicu van redovne vojske, Oružništvo i Ravnateljstvo za javni red i sigurnost za NDH, s Eugenom Kvaternikom na čelu; u Srbiji su organizovani Srpska državna straža i Srpski dobrovoljački korpus Dimitrija Ljotića; u Crnoj Gori ustrojeni su avgusta 1941. „krilaši" (naziv za staru crnogorsku žandarmeriju). Pod okupacijom su legalizovale rad predratne profašističke organizacije, separatističke s t r a n k e i grupe: Ljotićev Zbor, Stojadinovićev „Slovenski jug", Crnogorska federalistička stranka.

PROZAPADNE GRAĐANSKE SNAGE, KOMUNISTI I OKUPACIJA

Protivno nemačkom shvatanju debelacije, najviši krugovi Kraljevine Jugoslavije, koji su s nikšićkog aerodroma napustili zemlju, izjasnili su se za vođenje rata protiv osovine, proklamujući tu nameru i u emigraciji. Iz Grčke je kraljevska vlada prešla u Palestinu, a odatle juna 1941. u London, gde je dočekana s pompom kao saveznica. Kralj Petar II je u Grčkoj, 16. aprila 1941. izdao proglas narodu povodom napuštanja Jugoslavije u svojstvu Vrhovnog komandanta Jugoslovenske vojske (pomoćnik mu je u aprilskom ratu bio vojvoda Petar Bojović, a načelnik štaba armijski general Dušan Simović) i poručio da je bio primoran pred nadmoćnijim neprijateljem da napusti „nacionalno zemljište", ali da ne misli prekidati borbu. Kralj je pozdravio narod i izjavio da „čast zastave spasena je, ali nacionalna sloboda je u opasnosti". Petar II je naglašavao da je neprijatelj uspeo da zavede jedan deo Hrvata, „ali pravi pretstavnici hrvatskog naroda ostali su verni Jugoslaviji". Vlada će, iako izvan zemlje, nastaviti borbu uz saveznike Veliku Britaniju i Grčku i učestvovati u „krajnjoj pobedi", što je bilo lišeno realnog osnova, jer su se van Jugoslavije našle više nego simbolične jugoslovenske vojne snage. Mada su u Štabu Vrhovne komande postojali planovi za evakuaciju jugoslovenske ratne flote u savezničke luke na Sredozemlju, do toga nije došlo usled njenog brzog raspada, delatnosti „pete kolone", neodlučnog stava komande flote i nepostojanja jedinstva akcije. Uspeli su jedino da isplove podmornica „Nebojša" i motorne torpiljerke ,,Kajmakčalan" i „Durmitor" i da 16. aprila 1941. uplove u aleksandrijsku luku. Do Aleksandrije je stiglo i 10 hidroplana. Kapetan bojnog broda Mirko Plajvajs, komandant severnog sektora Obalske odbrane u Selcu, ugušio je ustašku pobunu u Crikvenici i uništio brodove i postrojenja, dok su poručnici

OKUPATORSKA PODELA J U G O S L A W E I U S P O S T A V U A N J E KVISLINŠKIH REŽIMA

53

Sergej Mašera i Milan Spasić žrtvovali sebe potapanjem razarača „Zagreb" u tivatskom zalivu. U Izjavi kraljevske vlade od 4. maja 1941. ponovljena je odluka o nastavljanju rata. „Mi smo vojnički podlegli u ovoj neravnoj borbi, koju nam je neprijatelj nametnuo, ali je žrtva našeg naroda sveta i uzorita, kao što je njegova duša čista i spašena. Čast i naša nacionalna budućnost su spaseni." . . . Uzimajući učešće u ovoj velikoj borbi, koja se danas vodi na velikoj svetskoj pozornici, mi odlučno nastavljamo borbu do vaspostavljanja teritorijalnog integriteta, nezavisnosti naše države i pune slobode svih Srba, Hrvata i Slovenaca." Antoni Idn je jugoslovensku vladu u izbeglištvu posle samo jednog dana nakon što je napustila zemlju označio kao jedinog legitimnog predstavnika Kraljevine Jugoslavije. Krajem juna 1941. britanski premijer je izneo da vlada poseduje sve državne atribute suverene vlasti. Vlada je aprila 1941. ocenila kao „verolomne" sve akte Nemačke, Italije, Mađarske i Bugarske. U jugoslovenskoj objavi rata saopštenoj 4. maja 1941. (iako se po vladinom zaključku Jugoslavija nalazila u ratu sa Bugarskom od 6. aprila, a sa Mađarskom od 10. aprila 1941), Bugarska i Mađarska su optužene da su prekršile paktove o večnom prijateljstvu, učestvovale u napadu na Jugoslaviju i deobi jugoslovenskih teritorija. Vlada je odbacivala podelu jugoslovenskih teritorija i stvaranje kvislinških režima. Ne priznajući konstituisanje NDH i gledajući na nju kao na fašističku tvorevinu, nastalu posle nemačke agresije, kraljevska vlada je raskidala odnose sa zemljama koje su je prihnale. Britanska vlada je pokušaje cepanja Jugoslavije i slične akte označila za nevažeće i ništavne. Vlada SAD je, takođe, izrazila duboko gnušanje prema svim pokušajima rasparčavanja teritorije Jugoslavije. S ostalim poraženim savezničkim zemljama, čije su vlade bile u Londonu, Jugoslavija je prihvatila ratne ciljeve koje su Čerčil i Ruzvelt formulisali avgusta 1941. godine, poznate kao Atlantska povelja. Prema kraljevskoj vladi u izbeglištvu, fašističke države prekršile su međunarodno-pravne norme prisvajajući pravo da okupaciju, kao privremen čin i prelazno stanje, koriste za razbijanje države čiji su se ustavni predstavnici deklarisali za nastavljanje rata u sastavu savezničke koalicije. Vlada je u inostranstvu nastavila da zastupa Kraljevinu preko svojih diplomatskih predstavništava i informativnih centara u savez-

J-

^

U

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

ničkim i neutralnim zemljama, radeći i među jugoslovenskim iseljenicima u SAD i Južnoj Americi. Pored britanske pomoći, raspolagala jé* delom zlatnih rezervi Narodne banke Kraljevine Jugoslavije prenesenim uoči rata u inostranstvo i zlatom iznetim prilikom napuštanja zemlje. Pojedini emigrantski prvaci u SAD nastojali su da pojačaju lični uticaj stavljajući ga u službu svoje nacije ili stranke. Čak i puko izražavanje volje jugoslovenske vlade u izbeglištvu za nastavljanje rata nije odgovaralo nemačkoj tezi o prestanku postojanja vojno poražene države i pravu osvajača na prisvajanje njenih teritorija u ratu. Jugoslovenska vlada u izbeglištvu prihvatila je sem Atlantske povelje i Deklaraciju o savezničkoj solidarnosti u zajedničkoj borbi protiv Nemačke i njenih saveznika, a januara 1942. Vašingtonsku deklaraciju Ujedinjenih nacija. Vladini predstavnici zastupali su Jugoslaviju u svim savezničkim i međunarodnim ustanovama i organizacijama vojnog, socijalnog, ekonomskog i humanitarnog karaktera. Za savezničke države ova vlada je postojala na osnovu ustavnog legitimiteta, bila saveznica u ratu, predstavnik i branilac ustavnog i međunarodno-pravnog kontinuiteta Kraljevine Jugoslavije. Od savezničkih država jedino je SSSR maja 1941. prekinuo diplomatske veze s jugoslo venskom vladom u izbeglištvu (obnovljene u leto iste godine), što se moglo tumačiti i kao faktičko priznanje poraza i podele Jugoslavije, obrazlažući prekid odnosa činjenicom da sovjetska vlada nije u vezi s vladom Kraljevine. SSSR je zauzeo isti stav i prema vladama Belgije i Norveške, najverovatnije pod diplomatskim pritiskom Trećeg Rajha. Čim se našao u faktičkom savezu sa Velikom Britanijom, Sovjetski Savez nije mogao da prenebregava činjenicu da je kraljevska vlada u izbeglištvu predstavljala Kraljevinu Jugoslaviju u međunarodnoj antifašističkoj zajednici i da ona uživa status legitimnog nosioca i predstavnika ustavnog kontinuiteta Kraljevine Jugoslavije. Sovjetski ambasador u Londonu Ivan Majski je 8. jula 1941, i ponovo, 23. jula 1941, izjavio da će se SSSR zauzeti svim sredstvima za obnovu nezavisnosti Jugoslavije. Sovjetski Savez je od jula 1941. upravo zasnovao dve vrste veza sa Jugoslavijom: jedne javne, legitimne, sa kraljevskom vladom, i druge tajne sa KPJ kao sekcijom Kominterne. Istoriju zanimaju faktički odnosi, tako da je teško prihvatljivo stanovište koje preovlađuje u sovjetskoj istoriografiji da Kominterna

PROZAPADNE G R A Đ A N S K E SNAGE, KOMUNISTI I OKUPACIJA

57

kao međunarodna organizacija e obavezuje osvjetsku vladu. Tim povodom dovoljno je samo istaći da se ona nalazila na tlu SSSR-a, da je njome dominirao Staljin, preko Dimitrija Manuilskog, Georgija Dimitrova, koji je bio član SKP(b) i drugih stranih komunističkih rukovodilaca (Palmira Toljatija, Vilhelma Pika, Ota Grotevola i drugih) za koje je Staljinov stav bio neprikosnoven i o njemu se nije moglo raspravljati, ukoliko se želela sačuvati glava na ramenu. Preko ove specifične organizacije sovjetska vlada je ostvarivala kontrolu i uticaj u komunističkom pokretu, usmeravajući njegovu delatnost u skladu sa svojim procenama, koje su se mogle razilaziti u sferi raznih prethodnih pogleda i kombinacija, ali potpuno se identifikujući sa Staljinovim na planu izvršnih odluka i operativne politike. Normalizovanje odnosa, prekinutih na osnovu usmenog demarša Andreja Višinskog Milanu Gavriloviću, odgovaralo je i kraljevskoj vladi, koja je smatrala da time obezbeđuje svoj međunarodni položaj, a na drugoj strani osigurava od mogućnih akcija za promenu status quo u zemlji uspostavljanjem odnosa sa drugom velikom silom antifašističke koalicije, koja je mogla uticati na jugoslovenske komuniste. Ministar inostranih poslova Kraljevine, Momčilo Ninčić, avgusta 1941. je ponovio Čerčilove reči da su neprijatelji Nemačke prijatelji Jugoslavije, a nemački prijatelji njeni neprijatelji. Kraljevska vlada je izašla iz zemlje sa velikim moralnim kapitalom stečenim zbacivanjem namesničkog režima. Predstavljala je i vladu zemlje geopolitički veoma važne za Veliku Britaniju, u kojoj je ova imala i određene ekonomske interese. Na veliki čin prevrata 27. marta pala je senka opšteg raspadanja koje je zahvatilo Jugoslaviju u kratkotrajnom aprilskom ratu. Britanci bi bili daleko zadovoljniji da je vlada ostala u zemlji, nastavljajući da pruža otpor Nemcima u brdima Jugoslavije, nego što se našla na Ostrvu. Slaba tačka vlade je bila u tome što nije iz zemlje izvukla „ni bataljona". U tom pogledu razlikovala se od Norveške i Holandije čije su velike trgovačke flote plovile okeanima u konvojima pod zastavama saveznika ili svojim; od Francuske sa prostranim kolonijalnim carstvom i flotom ukotvljenom kod Tulona koja nije služila osovini, sve dok nije potopljena krajem 1942. prilikom nemačkog pokušaja da je se dokopaju; od Poljske čije su jedinice iz SSSR-a evakuisane pod komandom generala Vladislava Andersa na sever Afrike da bi se borile za oslobođenje francuske sever-

J

° NARODNOOSLOBODILACKI RAT I REVOLUCIJA

ne Afrike, na Siciliji i kod Monte Kasina, prilikom invazije Normandije; češka i grčka vlada su takođe imale svoje vojne kontingente u sastavu koalicije ujedinjenih naroda. Sa gledišta jedinstvenog otpora naroda Srbije 1914—1915. i izvlačenja iz zemlje na Solunski front jake armije, situacija Jugoslavije se 1941. bitno razlikovala. Ona se razlikovala i po tome što 1941. nije bilo priliva dobrovoljaca kao 1914. godine. Ulaskom SAD u rat, decembra 1941, vlada ove velike zemlje je i zabranila mobilizaciju svojih državljana za savezničke vojske. Simbolični kontingenti kraljevske vojske koji su se posle aprilskog rata našli na Bliskom istoku rano su bili zahvaćeni unutrašnjim trzavicama. Nestao je postepeno i optimizam da će se jugoslovenski vojnici pronaći u jedinicama Legije stranaca i među Slovencima i Hrvatima koji su se borili u italijanskoj vojsci u severnoj Africi, opredeljujući se u zarobljeničkim logorima u Egiptu, Keniji, Sudanu i Etiopiji za jugoslovensku vojsku, jer se radilo o snagama koje juna 1941. nisu prevazilazile jedan bataljon. Mladi kralj, koji je tek septembra 1941. navršio 18 godina, nije bio i inače dorastao ozbiljnosti istorijske situacije, emocionalno nezreo, nesamostalan, podvrgnut uticaju degenerisanih dvorskih koterija, pod kontrolom svojih britanskih staralaca. Britanski eksperti ocrtavaju ga kao ličnost „slabašnog karaktera", nesposobnu da pronikne u krupne političke probleme, nestabilnu, prevrtljivu i impulsivnu, koja nije uspela da odraste, „beznadežno neotpornu u prisustvu jakog karaktera" i potpuno nemoćnu u zamršenim situacijama koje su nadmaši vale njene mogućnosti. Stalno je bio nečiji zatočenik: Britanaca, dvorske okoline, kasnije „Lige majora". Za razliku od svog oca 1912— 1918, nije bio na ratnom poprištu 1941—1945. godine. Na drugoj strani, jugoslovenska vlada u emigraciji nije bila homogeno telo, koje bi skladno i jedinstveno funkcionisalo u ratu, budući nacionalno podeljena, a grupe u njoj sukobljene i politički opterećene neslogom. Članovi vlade živeli su u uverenju da kao stranački vođi izražavaju volju naroda. Nalazeći se van zemlje nisu imali nikakav bitniji uticaj na događaje u njoj, sem što su u inostranstvu doprinosili internacionalizaciji jugoslovenskog problema. Našli su se u vladi već sa starim nepoverenjima i međusobnim sumnjičenjima. Razdori su se pojačali sa aprilskim ratom i životom u emigraciji. Srpsko krilo vlade je za izdaju optuživalo Hrvate, a ovi Srbe za dvadesetogodišnju hegemoniju koja je smatrana primarnim uzrokom sloma. Novu žuč u odnosi-

P R O Z A P A D N E G R A Đ A N S K E SNAGE, KOMUNISTI I OKUPACIJA

5 7

ma izazvali su ustaški pokolji srpskog življa sa surovim Srpske pravoslavne crkve i prevođenjem pravoslavaca na katoličanstvo pod pritiskom ustaškog terora. Srpska struja u vladi je bila daleko najjača, imajući za sobom kralja, kapital 27. marta, svog predsednika vlade, ali je i ona nosila „hipoteku" neuspešnog rata. A i ova srpska grupa nije bila jedinstvena. Izbijali su sukobi po ličnom osnovu, dolazilo je do čestih stranačkih razlaza, taktičkih mimoilaženja. Dušan Simović se pokazao i kao slab vojnik i još lošiji političar. General se nije snalazio među političarima koje nije trpeo. Protivnici su ga optuživali što je doneo odluku da se zaključi primirje nalik na francusko-nemačko primirje juna 1940. koje je dovelo do podele Francuske na južnu i severnu okupacionu zonu, kao da su u oba ova slučaja postojali istovetni uslovi. Uzaludno je mirio raspaljene strasti među srpskim i hrvatskim političarima, priklanjajući se čas jednima čas drugima. Sukobi između „starijih" i „mlađih" oficira takođe su potkopavali njegovu poziciju. Počela su i nadmetanja oko uloge pojedinaca u puču od 27. marta, pri čemu je brigadni đeneral Borivoje Mirković prisvajao za sebe vodeću ulogu. Slobodan Jovanović je bio istaknuti pisac, profesor i ugledni naučnik, ali debitujući u politici kao da je potvrđivao staro pravilo da naučnici nisu dobri političari. Rano je potpao pod uticaj Vojnog kabineta, mlađih oficira, pristalica Draže Mihailovića sa kojima će Jovanović podeliti svoju političku sudbinu u emigraciji. Milan Grol je bio erudita, veoma obrazovan čovek, sa uticajem u emigraciji i ugledom kod Britanaca, ali u suštini salonski političar, koji je u izbeglištvu teško doživljavao krizu Jugoslavije, ali svestan njene dubine i sposoban da je sagledava u svoj njenoj otvorenosti, bez koprene iluzija. Stari konzervativac među zemljoradnicima, Milan Gavrilović nastavljao je svoju predratnu više nego blisku saradnju sa Britancima, zarobljen samo prividno novim pogledima na mene socijalnog poretka koje je rat donosio sobom pod uticajem drugih, radikalnih društvenih snaga koje su događaji izbacili na površinu. Predstavnici JNS izjašnjavali su se za Jugoslaviju integralnog karaktera. Jovan Banjanin je ponavljao predratne stavove o Jugoslaviji zasluživši naziv „apostola jugoslovenstva". Sava Kosanović je stišavao strasti među pocepanim srpskim i hrvatskim iseljenicima u SAD. Kritički je bio raspoložen prema politici Velike Britanije; suprotstavljao se idejama o podunavskoj federaciji i njihovim nosiocima u SAD; razvijao je

progonima

J

°

NARODNOOSLOBODILACKI RAT I REVOLUCIJA

veliku energiju braneći ideju Jugoslavije u američkoj štampi, među iseljeništvom, na sednicama vlade kada im je prisustvovao. Juraj Krnj e vi ć je nastavljao svoju politiku opstrukcije i preteranog unošenja u državno-pravne probleme budućnosti, izbegavajući da odlučnije osudi nasilja ustaša nad srpskim življem u NDH. Slovenačka politička grupa u vladi, s Mihom Krekom, opredeljivala se jugoslovenski, stešnjena između raspaljenih srpsko-hrvatskih strasti. Slovenački političari su naročitu pažnju obraćali na ona pitanja koja su se ticala savremenih i budućih egzistencijalnih problema Slovenaca: slovenačkog iseljeništva, nacionalne integracije Slovenaca u ovom ratu, polazeći od toga da su se Austrija (kao deo Trećeg Rajha) i Italija nalazile na strani Osovine. Rad u emigraciji bio je od prvog dana prožet pomanjkanjem osećanja za Jugoslaviju kao celinu. Svađe se nisu osećale samo u Londonu već i u SAD, u diplomatskim predstavništvima Kraljevine u savezničkom svetu, među jugoslo venskim iseljeništvom u SAD, Kanadi, južnoameričkim zemljama. Zvanični predstavnici SAD morali su da intervenišu među jugoslo venskim iseljenicima, zahtevajući da obustave neprijateljstva i međusobna obračunavanja, čime su faktički smanjivali ratni napor SAD. Za antijugoslovensku politiku sa velikosrpskih pozicija u SAD najviše se zalagao poslanik u SAD Konstantin Fotić. Prozapadne snage u Jugoslaviji nalazile su se pod pritiskom kvislinga i okupatora u svim krajevima bez razlike, i bile su progonjene zbog jugoslovenske ili velikosrpske ideologije, probritanskih raspoloženja, nepokolebljivog opredeljenja za ujedinjenu Sloveniju u okvirima Jugoslavije, privrženosti idejama zapadne demokratije, progresivne političke prošlosti, odbijanja saradnje s okupatorima. Te snage su u Srbiji preživljavale dramu nacionalnog poraza i državni brodolom, pod kojim su prvenstveno podrazumevali gubitak vlastitog vladajućeg položaja. One su teško doživljavale srpski martirijum, pritajeno pomišljajući na nacionalni revanš. Bile su ubeđeni protivnici svake „nepromišljene" organizovane akcije, pogruženi aprilskom katastrofom i snagom osovine, uverene da je kraj rata još daleko i da se konačni rasplet ne naslućuje. No iako se pobednik nije nazirao 1941, kod mnogih prozapadno orijentisanih pripadnika srpske buržoazije nije se gasilo uverenje da će ponovo doći njihovo vreme. Oni su čekali da se strasti smire, događaji na frontovima razbistre i prvi nalet neprijatelja prođe.

i

PROZAPADNE G R A Đ A N S K E SNAGE, KOMUNISTI I OKUPACIJA

5 9

Slom države i vojno rasulo, sa sabijanjem Srbije u granice uže nego pre balkanskih ratova, teško su opteretili psihu dela antifašistički raspoložene srpske buržoazije, pritiskajući njenu svest ugrožavanjem opstanka i budućnosti srpskog naroda. Tragično su se doživljavali progoni srpskog naroda u NDH, denacionalizacija i progoni na teritorijama pod mađarskom, albanskom i bugarskom vlašću. Nesrećna sudbina progonjenog srpskog sveta sa podsećanjem na duhovno nasleđe u prošlosti budili su izazove za osvetom i vraćanjem na stara ognjišta, gde je odvajkada izvirala srpska nacionalna misao i širila se duhovna poruka o veličini srpskog naroda. Izloženo pritisku vojne uprave u Srbiji i progonima van Srbije, srpsko građanstvo antifašističkog i antigermanskog nadahnuća povuklo se u sebe. Zbunjivala ga je nemačka vojna sila i njeni uspesi na ratištima Evrope, ubedljivo dokazani u aprilskom ratu i od kraja juna 1941. na istočnom bojištu. Ako su pale tolike države bez pravog otpora, a Jugoslavija se slomila za svega nekoliko dana, Vermaht marširao pobedonosno kroz „Rusiju", čemu dizati narod na ustanak, ugrožavati ionako u pitanje dovedenu „biološku supstanciju". Britanija nije gubila samo poslednju bitku, ali dok do nje dođe, trebalo je sačuvati žive snage. Nemačka volja za odmazdom i nemilosrdnim obračunom u slučaju znakova otpora bila je jasno iskazana. Po nekima — koji su se držali logike iscrpljivanja svih suparnika — trebalo je u okupacijskom interregnumu sačuvati nacionalne i stranačke snage za sutrašnje odmeravanje. Karakterističan je stav Dragoljuba Jovanovića, koji je juna 1941. pristao na saradnju s komunistima, ali se ubrzo povukao, zaokupljen idejom kojoj će sferi uticaja pripasti Jugoslavija na kraju rata: zapadnoj ili istočnoj. Pa ma bio i obdaren političar, Jovanović nije mogao da utekne od svoje prirode opozicione, individualističke, stranačke opsesije, od svog nepoverenja prema komunistima. Jedan od najradikalnijih građanskih političara u Srbiji, Jovanović nije dva puta u životu prešao svoj „Rubikon", iako se radilo o najosetljivijim izazovima političko-patriotske vokacije : u slučaju pristupa Narodnom frontu pre rata i borbi protiv okupatora 1941. godine. Pokazalo se u svim ovim slučajevima da je on radikalan kritičar režima, samo ne i protivnik da je on radikalan kritičar režima, samo ne i protivnik društveno-političkog sistema. S komunistima je išao, ali se od n jih u svakoj sudbonosnoj situaciji odvojio. Smatrao je da oni

J

° NARODNOOSLOBODILACKI RAT I REVOLUCIJA

imaju, za razliku od njega, ,,dve otadžbine", misleći pri tome na Jugoslaviju i SSSR. Teško je podnosio komunističku isključivost i jednostranačku monolitnost. Isticao je da on predstavlja srpske seljake, za razliku od komunista kojima pripadaju radnici. Ako su već i jedni i drugi reprezentovali osnovne društvene slojeve, nalazio je da se postojeći uticaj mora i stranački institucionalno izraziti potpunom ravnopravnošću njegove Narodne seljačke stranke i KPJ, previđajući svoju neznatnu snagu u Srbiji, a na drugoj strani da je organizaciono-politički identitet KPJ bio neprikosnoven i „podela vlasti" kategorija strana komunističkom mišljenju i praksi. Shvatanja KPJ o narodnom frontu, demokratiji, organizaciji vlasti nisu polazila — kao Jovanovićeva — od višestranačkog sistema i koalicionih struktura već od masovnih organizacija u kojima je KPJ bila jezgro inspirativne akcije. Srpski građanski političari su uočavali da su Nemci uzeli na zub Srbiju, jer su predstavnici Trećeg Rajha, pod uticajem Hitlerove srbofobije, gledali na nju s nepoverenjem, kao na uvek nemirno tlo potencijalnog protivnika. Za njih, Srbija je davala zaverenike, vinovnike prevrata, imala ratničku i ustaničku tradiciju, imala narod koji se teško miri s porazom, bila u žiži britanske politike prema Jugoslaviji, u kojoj britanski obaveštajni centri, po nemačkoj proceni, još nisu bili likvidirani. Prilikom rušenja jugoslovenske države i stvaranja nove političke karte u njenom prostoru, nemačka politika vodila je računa o tim momentima i nastojala da ih neutrališe stešnjujući Srbiju, zadržavajući u njoj vojni režim i uvodeći novčane kontribucije za izdržavanje okupacione sile, intenzivno joj pljačkajući privredu, kao i okružujući je neprijateljskim državama: Mađarskom, Bugarskom, NDH i Velikom Albanijom. Istoriografija je utvrdila da pojava Draže Mihailovića na političkoj sceni posle aprilskog rata nije bila slučajna, već pripremljena njegovim ranijim političkim opredeljenjem, iako za sada nema dokaza da je postojao neki razrađen plan o pružanju otpora okupatoru u slučaju vojnog sloma države. Mihailovića, koji je uoči 27. marta održavao veze sa britanskim oficirima i obaveštajcima u Beogradu, kao i zaverenicima protiv kneza Pavia i pristupanja Jugoslavije osovini, zatekao je rat na položaju načelnika štaba Druge armije. U rasulu vojske odlučio je da se ne predaje. Povukao se od Doboja sa grupom oficira, podoficira i vojnika na Ravnu goru, gde je stigao sa 26

PROZAPADNE

GRAĐANSKE

SNAGE,

KOMUNISTI

I

OKUPACIJA

5

7

polovinom maja 1941. godine i tu počeo da stvara svoju organizaciju. Uspostavljao je obaveštajnu mrežu, povezivao se sa oficirima u Beogradu i drugim mestima, postavljao poverenike po selima, hvatao veze sa žandarmima. Četnički centar u Beogradu je bio najrazvijeniji. Mihailović se povezao s oficirima koji nisu bili odvedeni u logore, među kojima su se n a l a z i l i kasnije poznati četnički komandanti: pukovnik Branislav Pantić, majori Boško i Žarko Todorović, major Jezdimir Dangić, potpukovnik Dragoslav Pavlović, kapetan Aleksandar — Saša Mihailović, major Velimir Piletić, major Radoslav Đurić i drugi. Uporište je našao na tlu zapadne Srbije gde je postojala tradicija četničkog pokreta i otpora stranom zavojevaču. Od polovine maja do kraja juna 1941. kristalizovala se koncepcija da se sačuva narod od daljih gubitaka, da se ne nagli sa borbom, da se organizacija pripremi za početak borbe u odsudnom trenutku, to jest kada se steknu uslovi u smislu vojnih uspeha saveznika i posustajanja nemačke oružane sile. Ova četnička strategija izgrađivala se na istim načelima na kojima i politika srpskih snaga u emigraciji — da se ne diže ustanak i ne dovodi u pitanje dalje prolivanje srpske krvi. Takvim radom istovremeno bi se sprečila pojava novih društveno-političkih snaga na pozornici. Kada se maja 1941. na Ravnoj gori pojavio pukovnik Jugoslovenske vojske Dragoljub Draža Mihailović, s grupom oficira i podoficira koji nisu hteli da odlože oružje i predaju ga neprijatelju, protivno Odredbama o primirju — velikosrpske snage dobile su začetke svoje vojne organizacije u zemlji. Mihailovićeva grupa pretendo vala je od prvog dana da predstavlja legitimnog naslednika poražene vojske. Jugoslovenska vlada u izbeglištvu prihvatila je u leto 1941. njegovu vojnu organizaciju, odnosno pokret, jačajući time vlastiti položaj kako prema sveznicima, tako i prema suparničkim grupama drugih nacionalnih buržoazija. On je branio kontinuitet Jugoslavije, s prvenstvom Srbije, polazeći od načela legalnosti svoga pokreta i gledajući na okupaciju kao na privremeno stanje. Za njega se rat rešavao na velikim frontovima. On je tražio pripreme i organizaciju, smirivanje i čuvanje srpskih života jednom rečju — spasavanje „biološke supstancije" srpskog naroda. Istoričari podsećaju da je stvaranje organizacije otpora i iščekivanje povoljnog momenta za njenu akciju predstavljalo i politiku vladajućih snaga Srbije 1916—1918. za okupiranu najvernijih

J

° NARODNOOSLOBODILACKI RAT I REVOLUCIJA

zemlju. Pukovnik Branislav Pantić, Mihailovićev saradnik, najbolje je izrazio takvu četničku politiku rečima da Srbi ne smeju dozvolite da za jednu železničku šinu plate 50 ili 100 života. Uz posredne i tajne veze u zemlji — s Aćimovićem, od maja 1941, i Nedićem, od septembra 1941. — Mihailović je u toku leta uspostavio i veze s Britancima i jugoslo venskom vladom u izbeglištvu, pojačavajući time svoj položaj na domaćem tlu i u antifašističkoj koaliciji, ali ga, s obzirom na strategiju uzdržavanja od borbe protiv okupatora, istovremeno čineći više nego protivurečnim. Oko svog pokreta on je okupljao i političare i druge javne radnike, ali s izvesnom rezervom, zadržavajući kritički stav prema bivšim političarima i strankama. Veličao je vojnički karakter pokreta i svoju vodeću ulogu u njemu, uprkos tome što je širenje četništva na teritorije van Srbije dovelo do pojava nediscipline, autonomističkih i regionalističkih tendencija, otkazivanja poslušnosti pojedinih komandanata. Na Ravnoj gori Mihailoviću su se pridružili republikanci Dragiša Vasić, Mladen Žujović, Vojislav Vujanac; pripadnici Saveza zemljoradnika Lazar Trklja, Jovan Popović, Života Todorović, Dragoljub Lazić. Ravnogorskom pokretu prišli su i socijaldemokrati Zivko Topalović i Aleksandar Pavlović. Lazar Trklja, sekretar Saveza zemljoradnika, imao je zapaženu ulogu u ravnogorskom Političkom odboru, obrazovanom u Beogradu avgusta 1941. u čiji su sastav pored zemljoradnika ušli radikali i demokrati. U nešto kasnije formiranom Centralnom nacionalnom komitetu nalazili su se: Dragiša Vasić, Mladen Žujović, Pero Slijepčević, Stevan Moljević, Vojislav Vujanac, Dragoslav Stranjaković, Nikola Stojanović, Vlasta Petković. Mihailovićev pokret je nesumnjivo samonikao, jer ga nisu pripremili ni emigrantska vlada ni Britanci. Ali se ne može prihvatiti teza, tako česta u zapadnoj literaturi, da je Mihailovićeva organizacija primarna u odnosu na onu koju su organizovali komunisti. Po toj tezi Mihailović je već bio na Ravnoj gori dok su komunisti iščekivali signal Moskve. Ne razaznaju se pripreme i neposredni početak. Faktografski se ne mogu ignorisati činjenice koje govore da se Mihailović zaista našao na Ravnoj gori polovinom maja 1941, ali ni one iz kojih se vidi da se njegova organizacija nalazila na samom začetku, prostirala na uskom području, bez namere da započinje aktivnu borbu protiv okupatora, nasuprot komunistima koji su prvi ratni

57 P R O Z A P A D N E G R A Đ A N S K E SNAGE, KOMUNISTI I OKUPACIJA

proglas izdali još u aprilskom ratu, skupljali oružje, analizirali nastalu situaciju, usvojili koncept opštejugoslovenske akcije, stavljali do znanja da se borba protiv okupatora nastavlja, imali izgrađenu vojnu organizaciju. Četnički pokret formuliše defanzivnu strategiju koja će se pretvoriti u osobeni vid kolaboracije u toku rata. Tradicionalni centar organizacije nalazio se u Srbiji odakle se širio u druge krajeve Jugoslavije, uglavnom srpske, ako izuzmemo Sloveniju, u kojoj je imao tek periferni značaj. Četnički pokret nije uspeo da se organizuje ni u nekim krajevima gde je živelo srpsko stanovništvo izloženo pritisku i denacionalizaciji okupatora, kao u Vojvodini i Sremu, na što su svakako uticali brojni činioci poput snažnog terora Nemaca i Mađara, mađarskog i nemačkog stanovništva u Bačkoj i Banatu, Nemaca i Hrvata u Sremu, folksdojčera u Slavoniji i Baranji, ravničarskog karaktera oblasti, velikih vodenih prepreka (Dunav, Sava), snažnog narodnooslobodilačkog pokreta u Banatu 1941, a od proleća 1942. do kraja rata i u Sremu. Tako je Mihailovićev pokret u suštini bio srpski, iako se oglašavao nominalno kao jugoslovenski. U njegovom sastavu nije skoro ni bilo Hrvata, pa ni Muslimana, sem onih koji su se izdavali za Srbe ili Jugoslovene. Velikosrpski politički program je iznet prvi put krajem juna 1941. nezavisno od Mihailovića u projektu Stevana Moljevića, banjalučkog advokata i predsednika odbora Srpskog kulturnog kluba pre rata, pod naslovom „Velika ili homogena Srbija". Program je počivao na nacionalnoj odmazdi nad nesrpskim nacionalnostima u toku rata. Ideje Srpskog kulturnog kluba su se podudarale sa nacionalnom isključivošću Mihailovića. Mihailovićev beogradski politički odbor doneo je takođe avgusta 1941. program koji je počivao na politici nacionalnog revanša, izjednačavajući sve Hrvate i Muslimane sa ustašama. Klasno zaslepljeni Mihailović je rano ušao u tajnu kolaboraciju sa kvislinzima. U borbi protiv komunista Mihailović nije tražio samo saradnju kvislinga već i Nemaca. Olako je previđao da se u zemlji slobodarskih ideja, u kojoj se visoko ceni rodoljublje, saradnja sa snagama neprijatelja na kraju ne isplati. Ali Mihailović je istovremeno znao da bez spoljnih činilaca — Britanaca i Nemaca, koliko god to bilo protivurečno, ne može opstati kao snaga na vojno-političkom poprištu na kome su se rano pojavile nove oslobodilačke snage sa komunistima na čelu.

J- ^ U

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Mihailović je na početku svoje istorijske šanse bio čovek od blizu 50 godina, zreo, učesnik u prvom svetskom ratu u kome je bio i ranjen,vgeneralštabni oficir koji je pre rata služio kao vojni ataše u Sofiji i Pragu. Imao je sklonosti za obaveštajni rad i posvećivao znatnu pažnju sredstvima radio-veze. Po starosti i vojnom iskustvu bio je sličan Titu, vođi drugog, suparničkog pokreta, koji je takođe učestvovao u prvom svetskom ratu kao vojnik austrougarske vojske, prvo na srpskom frontu a kasnije u Karpatima, gde je bio ranjen u borbi sa kozacima (proboden je kopljem). Obojica su imali određeno međunarodno iskustvo, ali im se istorijsko i socijalno iskustvo razilazilo. Tito je ujedinjavao vojno znanje i političko iskustvo, za razliku od Mihailovića koji je stajao na stanovištu da je pokret pod njegovom komandom isključivo vojnički. Gajio je nepoverenje prema političarima, čak i onima koji su rano prišli njegovom pokretu, iako saradnje s političarima nije mogao da se odrekne, jer su oni imali veze, iskustvo u političkom životu, navodno izražavali političku volju naroda, isticali svoje vizionarstvo i dalekovidost. Ujedinjavala ih je, međutim, mržnja prema komunistima i Hrvatima. Mihailović se „sam" pojavio, bez podrške emigrantske vlade, kralja, Britanaca, anoniman za širi oficirski kor i političare koji ga nisu ni poznavali, slično Titu, takođe nepoznatom šire, pa i članstvu KPJ, ali generalnom sekretaru KPJ potvrđenom od Kominterne uoči rata. Komunisti su imali organizaciju u vidu KPJ, SKOJ-a, organizacije „Crvene (Narodne) pomoći", razvijenu mrežu „tehnika" stvorenu pre rata, među sobom povezanu, zasnovanu na visokom stepenu centralizacije, probojnu i militantnu, u kojoj su lične stvari podređivane opštim. Za razliku od Mihailovića, Tito je preko Zagreba (Kopiničev punkt) imao vezu sa Kominternom koja se identifikovala sa sovjetskom vladom, iako sovjetska istoriografija strogo deli zvanične organe sovjetske države od ovog centralizovanog štaba svetske revolucije, dok je Mihailović bio potpuno otkinut od vlade u emigraciji i Britanaca u času svoje pojave, pa čak i kritički raspoložen prema vladi Simovića što je izbegla u inostranstvo i kapitulirala bez prave borbe. Prihvaćen od vlade i Britanaca, Mihailović će više nego brzo napredovati od pukovnika do brigadnog đenerala krajem 1941, divizijskog đenerala januara naredne godine, kada je postao i ministar vojske i mornarice u vladi Slobodana Jovanovića, te najzad unapređen u čin armijskog đenerala i postavljen za načelnika

PROZAPADNE

GRAĐANSKE

SNAGE,

KOMUNISTI

I

OKUPACIJA

5

7

štaba Vrhovne komande „prenete" u zemlju juna 1942. godine. Stoga je i zaradio podsmešljivi naziv „brzometnog generala". Mehanikom propagande emigrantske vlade i zapadnih sila, posebno Velike Britanije, ovaj anonimni pukovnik na početku rata već krajem 1941. postaje legendarni komandant u balkanskim brdima koji zadaje strah osovini, čime je i počelo stvaranje mita o njemu, potpuno neodgovarajućeg stvarnosti defanzivne taktike četnika i njihove kasnije kolaboracije. Mihailović i njegovi oficiri bili su opterećeni antikomunizmom još u predratnom razdoblju. Mada slavljen u četničkom pokretu, nikada nije uspeo do kraja da ovlada četnicima u svim krajevima Jugoslavije gde su bili rasprostranjeni, zahvaljujući raznim autonomističkim tendencijama u pokrajinama, partikularističkim težnjama komandanata, nedisciplini, ličnim trvenjima i bolesnim ambicijama pojedinaca. Mihailoviću nije pošlo za rukom ni da izgradi čvršću vojnu organizaciju, a da ne govorimo o političkoj, tako da je ostao do kraja rata pri teritorijalnoj vojnoj organizaciji. Mihailović nije imao ni političko iskustvo koje je tražila zapletena jugoslovenska situacija 1941. godine. Politički neobrazovan i neiskusan, Mihailović je bio suočen sa više nego složenom situacijom jugoslovenskog društva, nacionalno podeljenog, politički i klasno sukobljenog, od više okupatora potlačenog, na čijoj su se teritoriji prelamali interesi velikih sila osovine i antifašističke koalicije i delovale obaveštajne službe svih njih. Pri tome, oslonjen na svoju konzervativnu filozofiju srpskog sela, monarhizma, tradicionalnih pogleda, arhaičnih verovanja, očigledno je da se nije mogao nositi sa događajima. Prostor njegovog kretanja je bio takođe ograničen: Srbija, Crna Gora i Bosna. Rano se oslobodio svojih konkurenata — Koste Milovanovića Pećanca, koji se prvi oglasio u postaprilskoj situaciji štiteći granice Srbije prema Kosovu, boreći se protiv Albanaca i Muslimana, da bi od avgusta ušao u otvorenu službu Nemaca, uspostavljajući svoje sedište u Beogradu; kao i brigadnog djenerala Ljube Novakovica, koji je pokušavao da se nametne kao ustanički vođa, budući oficir sa najvišim činom, ali retko maglovitim i nejasnim idejama, s čestim oscilacijama pogleda i nedoslednim antiokupatorskim ponašanjem, koji će na kraju završiti kao partizanski protivnik u Crnoj Gori, posle italijanske kapitulacije. Vojvoda Ilija Trifunović — Birčanin, predratni predsednik „Narodne odbrane", izgleda potencijalni britansld kandidat za vođu

J

°

NARODNOOSLOBODILACKI RAT I REVOLUCIJA

gerilskog pokreta posle kapitulacije regularnih vojnih snaga Kraljevine, nalazio se u Crnoj Gori, a kasnije uspostavio Mihailovićev punkt u Splitu, pod okriljem italijanskog okupatora, kao komandant zapadnih delova Jugoslavije. Najveći neprijatelj Mihailoviću ipak su bili njegova nespremnost da se bori protiv okupatora, neotklonjiva predubeđenja prema komunistima, koja su imala klasne korene, pre svega, surevnjivost prema „civilima" koji oduzimaju posao profesionalnim starešinama, revanšistička nacionalna politika. Za razliku od narodnooslobodilačkog pokreta koji je bio jedinstveno organizovan i vođen u svim krajevima Jugoslavije, bez obzira na sve specifičnosti narodnooslobodilačke borbe i zakon neravnomernosti revolucije, koji nije mogla izbeći ni jugoslovenska revolucija, Mihailovićev pokret je bio više nego heterogen u realizaciji svoje vojno-političke strategije, što su određivale raznoobrazne istorijske okolnosti u kojima je živeo srpski narod. U Srbiji je Mihailović legalizovao svoje jedinice sa Nedićevim kvislinškim formacijama, jer se radilo o istovetnoj nacionalnoj ideologiji pod vidom spasavanja srpskog naroda; u Crnoj Gori do ove legalizacije nije moglo doći, s obzirom na netrpeljivosti između unionista i separatista, koje su poticale još od 1918. godine, što im nije smetalo da pod uticajem Italijana grade koaliciju protiv narodnooslobodilačkog pokreta; saradnja četnika i ustaša u Bosni opravdavala se pak egzistencijalnim razlozima, iako je u suštini bila određena kao i u drugim jugoslo venskim pokrajinama borbom protiv glavnog protivnika — narodnooslobodilačkog pokreta. Hrvatska seljačka stranka, čiji je razdor samo produbljen ratom, razbijena je na više grupa. Neki članovi HSS koji su uoči aprilskog rata skrenuli udesno i sarađivali s ustašama prišli su ustaškom režimu i u njegovom aparatu vlasti dobili uticajna mesta: Janko Tortić, Josip Berković, Dragutin Tot, Jurica Frković, Lovro Sušić, Vladimir Košak i drugi. Nekoliko stotina ustaških emigranata, povezanih s ustašama u zemlji, našlo je aprila 1941. prvog saveznika u desničarskim snagama HSS, koje su odranije sarađivale s ustašama na separatističkoj osnovi 1 imalo uticaj u poluvojnim formacijama HSS — Građanskoj i Seljačkoj zaštiti. Neki pripadnici HSS su sledili Vlatka Mačeka i druge prvake HSS u zemlji: Augusta Košutića, Barišu Smoljana, Ivana Pernara itd.; neki su se nalazili u emigraciji u Velikoj Britaniji, neki sa Ivanom Šubašićem u SAD. Svojim

P R O Z A P A D N E G R A Đ A N S K E SNAGE, KOMUNISTI I OKUPACIJA

57

stavom Maček je pomogao ustašama da se učvrste na vlasti, a Ustrajavanjem na miru i suzdržanosti, njegova stranka, ta hrvatska „sredina", direktno je potkopavala nastojanje komunista da pokrenu narodnooslobodilačku borbu. Prvaci HSS u zemlji nisu rizikovali nijednog trenutka da se javno suprotstave ustaškoj politici pokolja srpskog stanovništva, njegovog prekrštavanja, uništavanja Jevreja, predaje hrvatskih teritorija Italiji. Ustaškom režimu prišao je izvestan broj pristalica HSS prilikom izjašnjavanja njenih organizacija za NDH, u leto 1941, ali su i ustaše vodile računa da preteranim apsorbovanjem članova te stranke ne dovedu u pitanje vlastiti identitet. Očigledno da su bili svesni širine uticaja HSS, a na drugoj strani nepoverljivi prema političkim pogledima njenog vodstva. Njeno šire članstvo, koje je u početku prišlo ustašama, rano je, međutim, počelo da se distancira od režima koji se zasnivao na terorizmu i nikako nije uspevao da se učvrsti. Kao šef stranke koja je imala predstavnike i u jugoslovenskoj vladi u izbeglištvu, Maček je za budućnost čuvao jaku poziciju i na savezničkoj strani. Tim pre što su Britanci (mada 1941—1943. manje zainteresovani za HSS, jer su svoju buduću politiku zasnivali na saradnji s četnicima) odbacili ustašku vladavinu zločina i totalitarizam, a idealizirali Mačeka i HSS, njen pasivni otpor, smatrajući je jedinim predstavnikom interesa hrvatskog naroda. Odlukom Ministarstva unutrašnjih poslova NDH juna 1941. zabranjen je rad ne samo stranaka već i njihovih tvorevina, kakve su u slučaju HSS bile „Gospodarska sloga", čitaonice, organi „Seljačke" i „Građanske zaštite", zatim udruženja (korporacije) koja su „promicala" ciljeve suprotne ustaškoj vlasti i režimu. Maček nije učestvovao u javnom životu HSS, ali se njegov uticaj u narodu, naročito na selu, zadržao. Od njegovog uticaja zazirale su čak i ustaše, iako je šef HSS separatističkim činom 10. aprila 1941. pomogao učvršćenju ustaške vlasti. On je čak bio zatočen nekoliko meseci u Jasenovcu. Desničarski nastrojeni zastupnici ušli su u ustaški aparat kao predstavnici naroda a ne kao disidenti HSS, kao što je isticao Josip Berković. Po Josipu Tortiću, zastupniku za Osijek, koga su nazivali „konzulom HSS" u NDH, ova nemačka tvorevina bila je vekovni san i cilj hrvatskog naroda. U Hrvatskoj sabornici 10. avgusta 1941. 126 članova HSS je

J- ^ U

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

pozdravilo poglavnika i pozvalo bivše članove HSS da priđu ustaškom pokretu. Maček je stajao na gledištu da se treba kloniti borbe, pogotovu one koju organizuju komunisti, držati se kao najsigurnije pasivne politike, da se sa što manje žrtava dočeka kraj rata i sagleda rasplet na velikoj svetskoj sceni. Sa tog stanovišta nema razlike između vodstva „Sredinskog dijela" HSS i Mihailovića. Na drugoj strani, u emigraciji, Krnjević se ograničio na samo nekoliko usamljenih poziva preko Radio-Londona na otpor Osovini. Hrvatska emigracija je istovremeno stvarala predstavu o Mačeku kao jugoslovenskom političaru koji se drži „jugoslovenske linije", što nije bilo tačno. Maček, koliko god se nalazio pod ustaškom prismotrom, što mu nije smetalo da održava tajne veze sa svojim istomišljenicima, nije iskoristio priliku da ustane protiv genocida nad srpskim življem, protiv slanja hrvatskih snaga na istočni front, jednom rečju, protiv „Pavelićevog gangsterizma". Štaviše, mirio se sa okupacijom i tuđom nesrećom kao prolaznim zlom. Britanski analitičari objašnjavali su njegovo ponašanje svojstvima karaktera, to jest prirode i temperamenta, ocenjujući ga uopšte kao upornog političara i tvrdoglavog u oponiranju. Po mišljenju Britanaca, u Mačeku se skrivala jedna mistična mirotvoračka nota, koja ga je ispunjavala odvratnošću prema sili i nasilju, čime se međutim prikrivaju realni sastojci njegove politike određeni čuvanjem društvenog status quo-a, očekivanje rešenja na savezničkim frontovima, uz neprekidni rad u domobranskim jedinicama koje' su se mogle iskoristiti kao vojska HSS u završnici rata. Komunistička partija je uoči rata posvetila veliku pažnju radu u vojsci i obrazovala Vojnu komisiju, na čijem se čelu nalazio Mitar Bakić, uočavajući mogućnost i potrebu razvijanja tog vida delatnosti u uslovima porasta broja vojnih obveznika. Priliv rezervista omogućavao je da u armiju Kraljevine Jugoslavije masovno uđu ljudi iz naroda, svesni kritične situacije u kojoj se nalazila zemlja, ekonomskih nevolja, socijalnih protivurečnosti i nacionalnih sukoba, unoseći u zatvoreni vojni organizam nove političke poglede i strujanja; ali je, na drugoj strani, otvarao i mogućnost infiltracije tzv. petokolonaških elemenata. Predratnu komunističku kritiku vlasti u Kraljevini Jugoslaviji potvrđivao je celokupni tok događaja u aprilskom ratu i posle njega. Izvori komunističkog porekla govorili su uoči rata o birokratskom karakteru ustanova Kraljevine i njenog sistema

57 PROZAPADNE G R A Đ A N S K E SNAGE, KOMUNISTI I OKUPACIJA

u celini. Protiv vojske, kao stuba političkog sistema, i njene organizacije, rađao se revolt. Obveznici su zaslepljivani floskulama o kralju i otadžbini". Za aktivne podoficire i oficire isticalo se da „tvore jednu frakciju u vojsci", ali koja nije „srž vojne organizacije", nego „štetna klika". S druge strane, i službene kritičke opservacije polazile su od konstatacije o korumpiranom činovništvu" i „posrnulom autoritetu" državnih vlasti. Zvanična dokumentacija iz predratnog perioda naglašava brigu za sudbinu državne celine, kao i neuspeh asimilacije naroda i nacionalnih manjina, ne mogući da mimoiđe mnogobrojne manifestacije raspadanja, podzemne akcije i defetizam — od krize nacionalnog poverenja do agresivnog nastupanja nemačke manjine, pojačane aktivnosti separatističkih ustaških i nacionalnih komiteta, VMRO-a Ivana Mihajlova, albanske iredente, crnogorskih separatista. Šefovi diplomatije sila osovine, Ćano i Ribentrop, nisu se septembra 1940. razilazili u oceni da je jugoslovenska unutrašnja situacija krizna. Ove konstatacije zvaničnika, vojnih i političkih, skrivale su stanje u državnom vrhu, o kojem je jedan komunistički izvor doslovno pisao: „Zaludu je hrabrost i svijest vojnika kraj današnje organizacije, ako je izdaja na vrhovima, koji jednim aktom mogu poništiti sve herojske napore naroda." Mere predohrane zvaničnih predstavnika Kraljevine Jugoslavije u vreme približavanja rata bile su usmerene u antidemokratskom pravcu, polovične i nedosledne, odražavajući sukobe raznih frakcija u vrhu, a pri tome i razblažene politikom pomirljivosti i sporazuma s agresivnim fašističkim državama. Antikomunizam je bio ideološka zastava režima, a ponašanje komunista izazivalo je trajne strepnje. Radilo se o kontinuitetu političko-psihološkog antikomunističkog kompleksa klasne sadržine, od prvih odmeravanja na političkoj sceni Kraljevine do poraza njene vojske i raspada aparata vlasti. Dokumenti vojnog porekla iz predvečerja aprilskog rata pokazuju kako su građanski krugovi, posebno vojni vrhovi Kraljevine, borbu protiv komunista izjednačavali s borbom na bojnom polju. U jednoj vojnoj naredbi rečeno je: „Srušiti komunizam ili ga učiniti bezopasnim u našoj sredini, značilo bi za nas izvojevati jednu pobedu nad najgnusnijim i najpodlijim neprijateljem čovječanstva." Komunisti su proglašavani za trovače nacionalne svesti i ,,nemačke špijune", dok je u sredstva primenjivana protiv njih vlasti

J- ^ U

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

spadalo i slanje u radne bataljone. Oni su, za građanske snage, ugrožavali „ugled i duh", „urođeno viteštvo" stanovništva krajeva koji su označavani kao tradicionalno nacionalni. Za rukovodstvo Partije i njeno članstvo uoči, tokom i neposredno po završetku aprilskog rata savezništvo između Sovjetskog Saveza i Nemačke bilo je privremeno, fašizam glavni protivnik, sloboda naroda ugrožena a totalitarni fašistički sistem dovodio u pitanje elementarne ljudske vrednosti. CK KPJ i CK KP Hrvatske održali su 10. aprila 1941, u Zagrebu sastanak kada su u grad ulazile jedinice 14. oklopne nemačke divizije. Najviše partijsko rukovodstvo resilo je da se, bez obzira na raspad vojske Kraljevine Jugosavije, nastavi borba protiv okupatora. Imenovan je Vojni komitet s Josipom Brozom Titom na čelu, naloženo članstvu da sakuplja oružje, a članovi CK upućeni su u Srbiju, Sloveniju, Crnu Goru i Bosnu i Hercegovinu. Već tada je odlučeno da CK KPJ premesti sedište iz Zagreba u Beograd. Prvi ratni proglas KPJ, od 15. aprila 1941. osudio je stvaranje NDH. U tom proglasu, izdatom pet dana po sednici Politbiroa održanoj u Zagrebu, 10. aprila 1941. stavljeno je do znanja da su komunisti Jugoslavije već odavno „signalizirali" da će doći do katastrofe. Navodi se da će komunisti i čitava radnička klasa Jugoslavije ustrajati do konačne pobede u prvim redovima „narodne borbe protiv osvajača". Za ovaj proglas, koji je pisao Tito, karakteristični su dualni tonovi, što se vidi iz nagoveštavanja perspektive revolucije. „Ne klonite duhom ni onda ako u toj borbi vremenom (privremeno, u stvari — B.P.) i podlegnete, jer će se iz ovog krvavog imperijalističkog pokolja roditi novi svijet, zbrisat će se za uvjek korijeni imperijalističkih ratova i nacionalnog porobljavanja, stvorit će se na istinskoj nezavisnosti svih naroda slobodna bratska zajednica." CK KPJ se obraćao hrvatskom narodu, kao „očevidcu nečuvene sramote koja se zbila 10. aprila 1941. stvaranjem NDH. „. . . Hrvatska gospoda te tjeraju", kaže se, „da ropski puziš pred tvojim neprijateljem, da ga pozdravljaš, da ga slaviš u vrijeme kada njegova vojnička čizma gazi tvoju zemlju, tvoj nacionalni ponos. Događaj u Zagrebu prilikom dolaska osvajača biće najtamnija ljaga u tvojoj povijesti, hrvatski narode", pri čemu se misli na oduševljeni doček nemačkih trupa na ulicama Zagreba. Proglas polazi od toga da je Hrvatska zemlja okupirana od nemačkih i italijanskih „četa", a ne slobodna i nezavisna narodna država,

P R O Z A P A D N E G R A Đ A N S K E SNAGE, KOMUNISTI I OKUPACIJA

5

7

,kako je hoće prikazati današnji hrvatski vlastodršci". CK KPJ (Politbiro) upozoravao je hrvatski narod „da će historija s p r e z r e n j e m govoriti o onima koji zabiše izdajnički nož u leđa svoje braće". Odbrana zemlje značila je za KPJ nastavljanje borbe protiv fašizma, a ne odbranu društveno-ekonomskog poretka Kraljevine Jugoslavije i njenog birokratsko-centralističkog uređenja. Srpski građanski vrhovi, kako probritanski tako i oni vezani za osovinu, krivili su za aprilski slom Hrvate, Muslimane i nacionalne manjine, a prozapadna jugoslovenska buržoazija i komuniste. Ovakav stav nije bio nov, već je predstavljao trajnu osnovu građanskih optužbi protiv komunista, još od rađanja SRPJ(k), samo što je u aprilskim danima i posle vojnog poraza naglašavan u antikomunističkoj propagandi zbog straha građanskih krugova od komunističke akcije i promene status quo-a. KPJ je od svog postanka optuživana da je strani sluga, anacionalna organizacija u službi internacionalnog prevratničkog centra. U buržoaskim državama se na komunizam gledalo kao na eksport iz SSSR-a. Tome su, ako apstrahujemo ciljeve građanske politike i duboko ukorenjene predrasude, svakako doprinosili i shvatanje proleterskog internacionalizma, monolitizma međunarodnog radničkog pokreta, autoritet Staljina i uloga Kominterne, a posebno nihilistički stav prema postojećoj državi u jednoj fazi razvitka jugoslovenskog komunističkog pokreta, fazi prevaziđenoj novim pristupom Jugoslaviji kao državi posle 1935. Predaprilskih, aprilskih i posleaprilskih dana komunisti su posmatrani kao agenti Moskve koji nisu vodili računa o narodnoj sudbini niti im je stalo do nacionalnih interesa. O njima su građanske snage govorile kao o subverzivnoj organizaciji koja se, u interesu svojih gospodara, priprema za izvođenje svetske revolucije, predvođena strancima, kojima su tuđi srpski ili hrvatski nacionalni interesi. Komunisti su optuživani da su izdali u aprilskom ratu, bili u dosluhu s neprijateljem sve dok Nemačka nije napala SSSR, a zatim pozivali na ustanak, ne vodeći računa o stradanjima naroda. Snažna antikomunistička propaganda u toku dramatičnih događaja aprila 1941. nije prestajala za sve vreme rata, a oživljena u emigrantskoj istorijskoj publicistici posle njega nastavila je da traje do naših dana, uporno prenebregavajući ili izvitoperavajući činjenice. Svesno su zamenjivane uloge: defetistička buržoazija postajala je u toj propagandi patriotska, ali osujeće-

J

° NARODNOOSLOBODILACKI RAT I REVOLUCIJA

na podrivačkom delatnošću nacionalno destruktivnih komunista. Buržoazija je, služeći se analogijama, podsećala da je Lenjin s oduševljenjem dočekao poraz carske Rusije u ratu s Japanom, a 1917": prešao preko nemačke teritorije da bi se stavio na čelo revolucije u trenutku kada se carska Rusija nalazila u ratu protiv centralnih sila. Na Zapadu su i tada vladala predubeđenja o komunistima kao običnom sredstvu Kominterne, ispunjena stereo tipi j om, nespremnom da uočava nacionalne nijanse, ispituje konkretnu istorijsku situaciju, prati evoluciju komunističkog ponašanja, pa i da razaznaje jedne komunističke partije od drugih. Slična uverenja žive i danas u delu zapadne istorijske i političke publicistike, po kojoj su komunisti pali na „filo-nacističke" pozicije 1939, sazvali savetovanje u Zagrebu početkom maja 1941. da opomenu na Dražu Mihailovića koji je tada za sav svet još nepoznat, zapravo još nije ni stigao sa svojom grupom na Ravnu goru; otpočeli su pasivnu borbu tek kada je napadnut SSSR, na signal iz Moskve. Komunistima se pripisuje da su posle 27. marta 1941. favorizovali neutralnost, a u toku rata imali zadatak da seju konfuziju. Oni su kao „lojalni konformisti" iščekivali rasplet situacije i stav Moskve, pri čemu se zaboravlja da ponašanje svih komunističkih partija nije bilo istovetno te godine velikog preokreta, koji je izazvao neočekivani „brak" između nacističke Nemačke i socijalističke zemlje SSSR-a. U istom smislu govori se i o Titu „kao agentu Kominterne". Komunistima Jugoslavije odriče se svako nacionalno osećanje i oni se tretiraju kao internacionalisti za koje postoji samo prinošenje žrtve Moskvi. Otuda oni i govore o „komunističkim partizanima" i „rojalističkim četnicima". Zaboravljaju pri tome da je rat doveo do redukcije svih snaga na fašističke i antifašističke i da će ova „shema" biti napuštena tek posle pobede kada se dotadašnji antifašistički i pobednički trougao raspadne. U zapadnoj istorijskoj publicistici ne mogu se ni danas oteti shvatanju o narodnooslobodilačkom ratu i revoluciji kao isključivoj pojavi otimanja vlasti u uslovima drugog svetskog rata, korišćenjem izuzetne istorijske situacije. Komunisti su partija socijalne revolucije i nisu nikada u svojim programskim dokumentima izostavljali tu svoju krajnju težnju: stvaranje sovjetske republike i vlasti sovjeta. Tito je uoči ustanka jugoslovensku situaciju takođe analizirao kao revolucionarnu. Među „pokre-

PROZAPADNE G R A Đ A N S K E SNAGE, KOMUNISTI I OKUPACIJA

5

7

tačkim snagama za sazrevanje" revolucionarnih energija masa u J u g o s l a v i j i on j e v i d e o : s u r o v i okupatorski režim i pljačkanje naroda, još svirepije nacionalno ugnjetavanje i mržnju masa p r e m a onima koji su to prouzrokovali, izdajstvo bivših vladajućih krugova buržoazije, sluganstvo i malodušnost domaće buržoazije, razgolićenost zločinačke nacionalne i socijalne p o l i tike prošlih režima, teške terete nametnute narodu od osvajača, b e z o b z i r n o izrabljivanje radnih masa od okupatora i kapitalista. Među drugim činiocima revolucionarne situacije generalni s e k r e t a r KPJ je video postojanje v e l i k e zemlje socijalizma i njen ogroman napredak, miroljubivu politiku Sovjetskog Saveza, na jednoj, a strašni pokolj i razaranje koje prouzrokuje imperijalistički rat u kapitalističkom svetu na drugoj strani. S napadom Nemačke na SSSR u Sovjetskom Savezu se videla sila koja obezbeđuje pobedu i garantuje pravedan ishod rata. Zaboravlja se da su jugoslovenski komunisti narodnooslobodilačku borbu uzimali kao najrevolucionarniju strategiju u jugoslovenskim uslovima. U m a n j i v a n j e njihove oslobodilačke i antifašističke uloge predstavlja reviziju istorije bez presedana, jer se aktivna narodnooslobodilačka akcija komunista ne može prikriti. I suviše je dokumenata o njoj iz vremena rata i izjava najrazličitijih političara i vojnika, novinara i drugih javnih radnika, koji su njome bili impresionirani, nezavisno na kojoj strani fronta se nalazili. Tom strategijom narodnooslobodilačke borbe izolovane su građanske snage antantizma. Narodnooslobodilačka borba naroda Jugoslavije zadala je teške udarce okupatorima i kvislinzima u toku rata, čime je Jugoslavija davala izuzetan ratni doprinos savezničkoj pobedi nad fašizmom. Uprkos tome, i dalje žive — na osnovu ideološkog apriorizma — predstave o građanskom ratu, shvaćene u najogoljenijoj formi osvajanja vlasti po svaku cenu i bez obzira na moralne skrupule i političku racionalnost. Tako čak i dobronamerniji pisci, ne mogavši da se oslobode uobičajene, standardne i neadekvatne terminologije i predstava, pišu da je Tito bio isključivo obuzet „marksističko-lenjmističkom verom". Za razliku od Mihailovića, kod kojega su se budile tužne uspomene na teror iz prvog svetskog rata u Toplici (Toplički ustanak 1917), za Tita su izgubljene žrtve bile neminovnost, put ka „lenjmističkoj državi". Oni u Mihailoviću ne gledaju klasnog predstavnika srpskog građanstva u prošlom ratu već čoveka-vođu obuzetog spasavanjem srpskog naroda. Partizanske su „provokacije" za Mihailovića bile „kriminalne"

J

°

NARODNOOSLOBODILACKI RAT I REVOLUCIJA

sa stanovišta odgovornosti za masovne žrtve. Strani pisci i emigrantski publicisti smatraju da je Mihailović slično politici pokreta otpora u Francuskoj, Holandiji, Norveškoj čuvao snage za odsudni čas raspleta. Mihailovićev pokret se jedno vreme tretira kao pokret otpora koji se suprotstavlja nacistima. Ima pisaca koji nalaze da je partizanska i četnička politika bila istovetna jedino u zajedničkoj borbi protiv ustaša, koji su u svojoj politici klanja srpskog življa oličavali užas. U stranoj istoriografiji o Jugoslaviji u drugom svetskom ratu prisutne su i apsurdne teze o partizanima kao kolaboracionistima. Jednostavno se vrši zamena teza: kolaboracionisti — četnici prebacuju kolaboracionističku oznaku snagama autentične borbe, koje su svojom nepokolebljivom borbenom orijentacijom sužavale polje delovanja četničkih snaga, produbljujući njihovu kolaboracionističku aktivnost. Kao i Čang Kajšek, tako i Mihailović nije od komunista video japanske agresore. Ideološki zaslepljen, Mihailović je sve više izbegavao borbu sa okupatorima, pomažući ih svim raspoloživim sredstvima u borbi protiv glavne suparničke snage koju je želeo da vidi uništenu pre nego što se rad privede kraju. Komunisti su pripadali revolucionarnoj partiji,' ali je nova istorijska situacija — obeležena pojavom fašizma i politike narodnog fronta — isključivala ogolelu borbu „klase protiv klase", karakterističnu za raniji period. Nov zaokret Kominterne 1939—1941. nije ostao bez traga ni u propagandi jugoslovenskih komunista, uslovljujući dualizam u porukama članstvu KPJ i radnim masama: naglašavanje revolucionarne perspektive u okvirima nastavljanja antifašističke borbe. Svedočanstvo o tim revolucionarnim naglascima sačuvano je u pomenutom ratnom proglasu KPJ, proglasu povodom 1. maja, zaključcima Majskog savetovanja (konsultacija) predstavnika rukovodećeg aktiva KPJ, proglasu Pokrajinskog komiteta KPJ za Srbiju povodom napada Nemačke na SSSR. Pored poziva na dalju borbu protiv okupatora, zaključci Majskog savetovanja sadržali su napad na vladu Dušana Simovića zato što se stavila pod okrilje „Engleza", nastojeći da spase stari poredak, dok je proglas PK KPJ za Srbiju govorio o sovjetskoj vlasti kao idealu. Iako revolucionarni tonovi nisu zanemarljivi u kompleksnoj analizi, kao oblik uticaja na svest članstva, ostaje činjenica da su pripreme za borbu protiv fašizma imale prednost u politici KPJ. Partija se nedvosmisleno izjašnjavala za borbu protiv

PROZAPADNE G R A Đ A N S K E SNAGE, KOMUNISTI I OKUPACIJA

5

7

neprijatelja, protiv podstrekavanja nacionalne mržnje i deobe Jugoslavije.

Za komuniste otpor fašizmu nije prestao sa zvaničnom kapitulacijom jugoslovenske vojske. KPJ je podizala duh borbe protiv okupatora, smatrajući da nema drugog izbora, i radila na okupljanju svih rodoljubivih snaga pod svojim rukovodstvom. Kao protivnik obnove starog poretka, ona je u borbi protiv okupatora videla i mogućnost socijalnog oslobođenja sopstvenim snagama, uz podršku Sovjetskog Saveza. Vodstvo jugoslovenskih komunista je znalo da predstoji otpor naroda, koji su kapitulantski krugovi jugoslovenske buržoazije ostavili na cedilu napuštajući zemlju, tim pre što je postajalo očigledno da se nemačka agresija proširuje prema SSSR-u. Generalni sekretar KPJ izvestio je Moskvu krajem maja 1941, preko zaostalih službenika Poslanstva SSSR-a u Beogradu, da se nemačke jedinice iz Jugoslavije užurbano prebacuju preko Mađarske i Rumunije na sovjetsku granicu i da je među nemačkim oficirima javna tajna da uskoro predstoji napad na SSSR. Vodstvo komunista je bilo svesno da narodi jugoslovenskih zemalja vole slobodu, da je Hitler u knjizi Mein Kampf izneo program rasizma i nacionalizma, objavio rat Jevrejima i slovenskim narodima kao nižoj rasi, u okviru borbe za „životni prostor", da je fašizam zakleti neprijatelj slobode i demokratije, i da samim tim predstoji rat na život i smrt. Komunisti nisu gubili iz vida antifašističko raspoloženje porobljenog naroda, kao ni pojavu pojedinaca i grupa rodoljuba, koji se nisu mirili s ropskim odnosom prema okupaciji. Nemački i italijanski izvori, nastali od aprila do juna 1941, ostaju kao dokaz o diverzijama, najčešće kidanju telefonskih i telegrafskih žica, sabotažama protiv okupatorske oružane sile, napadima na nemačke vojnike i ustaše. Neprijatelj je mogao da oseti da se borba na jugoslovenskom tlu nastavlja i da kapitulacioni akt predstavlja fikciju sa stanovišta komunista i drugih rodoljuba. Na prostoru bivše Jadranske divizije u posleaprilskim danima Italijani su konstatovali nastavljanje otpora, a kod Sanskog Mosta početkom maja otpor ustašama je izazvao akcije Nemaca. U istočnoj Hercegovini srpski živalj je 3. juna spontano ustao protiv ustaških zverstava. Komunisti su tog meseca budili duh otpora u narodu po zbegovima Bosne, Like, Korduna, Hercegovine, Banije i Slavonije. Stavljeni van zakona, Srbi su se spasavali bekstvom u Srbiju ili odlaskom u šume i planine. Braneći život,

J-

^

U

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

organizovali su otpor na hercegovačkim planinama, gde su se nalazili prvi zbegovi, na Šamarici, Petrovoj gori, Kozari, Velebitu. Oni kojknisu uspeli da se sklone ubijani su bez suda, bacani u jame, reke, spaljivani u crkvama i porodičnim zgradama. Nemački okupator je sa zloslutnom okrutnošću već aprila 1941. najavio brutalnu politiku odmazdi. Pozivajući se na kapitulacioni akt, komandanti Vermahta pretili su streljanjem na licu mesta svakom ko posle 17. aprila bude uhvaćen pod oružjem. Njihova upozorenja isticala su da ova sudbina očekuje svakog rodoljuba obučenog u „srpsku uniformu". Po direktivi komunista sakupljani su municija i oružje, počev od pušaka do mitraljeza i topova, naročito u krajevima gde je puška bila sastavni deo života i narodne poezije i gde su položile oružje jedinice Jugoslovenske vojske. Pod vodstvom komunista i članova SKOJ-a stvarane su oružane jedinice, sastavljene uglavnom od omladine: desetine, vodovi, borbene grupe, čete, gerilski odredi, čiji su se pripadnici vežbali u gađanju i pripremali za predstojeće događaje. Okupljani su vojni stručnjaci i obnavljane organizacije Narodne pomoći. Celokupnom organizacijom ovih priprema rukovodio je Vojni komitet, obrazovan na zagrebačkom sastanku rukovodstva KPJ 10. aprila 1941, s Titom na čelu. Prelaskom generalnog sekretara KP u Beograd, izgleda 8. maja 1941, težište priprema KPJ preneseno je u porušeni glavni grad Jugoslavije. Na sednici Politbiroa od 27. juna 1941. Vojni komitet je prerastao u Glavni štab Narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Jugoslavije (Glavni štab NOPOJ), za čijeg komandanta je imenovan Tito. KPJ je ostala jugoslovenska organizacija nezavisno od činjenice što je Kraljevina Jugoslavija bila vojno poražena i njena teritorija izdeljena između četiri okupatora. Partija je zadržala svoj naziv, obraćala se svim jugoslovenskim narodima i zalagala za političko i organizaciono jedinstvo komunista. Ona je ustala protiv pokušaja Metodija Šatorova, sekretara Pokrajinskog komiteta KPJ za Makedoniju, da se makedonska partijska organizacija izdvoji iz njenog sastava i priključi Bugarskoj radničkoj partiji (komunista). Po Šatorovu, rukovodstvo KPJ je bilo anglofilsko, isticanjem borbe u okviru Jugoslavije; po njemu, u Makedoniji nije bilo uslova za oružanu borbu, jer se bugarska država nije raspala kao jugoslovenska, a makedonski narod je gledao na dolazak Bugara kao na dolazak

PROZAPADNE G R A Đ A N S K E SNAGE, KOMUNISTI I OKUPACIJA

57

snaga koje su donele nacionalno oslobođenje. Pokušaja izdvajanja organizacije iz sastava KPJ bilo je i u Hrvatskoj, zbog čega Tito piše članak u kome odgovara zašto su komunisti KP Hrvatske još u sastavu KPJ, to jest da su se ujedinili u KPJ da bi se zajedničkim snagama lakše borili protiv zajedničkog neprijatelja. Jugoslovenski komunisti izričito nisu priznavali okupaciju i komadanje jugoslovenske državne teritorije. Protiv naziva „Jugoslavija" u nazivu KPJ ustajali su i albanski komunisti koji su posle aprila 1941. došli iz Albanije (Fadilj Hodža, Džavid Nimani, Džavid Hamza, Ismet Šaćiri i drugi), smatrajući da je Jugoslavija omrznuta u očima albanskih masa u međuratnom periodu i da se na toj osnovi one ne mogu mobilisati u borbu protiv okupatora. Mađarski komunisti su takođe tražili od članova KPJ mađarskog porekla da pristupe KP Mađarske, a kasnije da ne vode narodnooslobodilačku borbu trošeći socijalnu energiju pre nastupanja svetske revolucije. Uočljivo je da je KPJ u svom prilazu nacionalnom kompleksu posle okupacije, nezavisno od iluzija pojedinih naroda i nacionalnih manjina da je sa okupacijom i uspostavljanjem vazalnih režima došlo nacionalno oslobođenje, istrajala na svom kursu borbe za obnovu Jugoslavije, drukčijih unutrašnjih odnosa, čak i u onim situacijama kad je takva politika za jedno vreme sužavala platformu oslobodilačke borbe, jer se nije htela odreći njenog jugoslovenskog obeležja. Za razliku od vrhova građanskih stranaka, rukovodstvo KPJ je ostalo u zemlji, na poprištu borbe. Od istaknutijih građanskih političara u Jugoslaviji su ostali Vlatko Maček, Dragoljub Jovanović, August Košutić i drugi. Istraživanja istoričara pokazuju da je u vreme aprilskog rata KPJ imala 8.000 članova i da se taj broj uoči ustanka povećao na 12.000, a članstvo SKOJ-a na 40.000, mada se pominje i broj 50.000. Uoči i neposredno posle aprilskog rata članstvo KPJ je u zemljama Jugoslavije brojalo: u Hrvatskoj oko 4.000, u Srbiji oko 2.500, u Crnoj Gori oko 1.800, u Sloveniji oko 1.200, u Bosni i Hercegovini preko 800, u Makedoniji oko 300, u Vojvodini oko 1.200, na Kosovu i Metohiji 270 ljudi. Sačinjavali su ga radnici, inteligencija, naročito iz redova đaka i studenata, s obzirom na uticaj KPJ na univerzitetima i u drugim školama, kao i seljaci — u Crnoj Gori, Vojvodini, Dalmaciji, Slavoniji, Lici, Baniji i na Kordunu,

J

°

NARODNOOSLOBODILACKI RAT I REVOLUCIJA

dok je u drugim krajevima Jugoslavije Partija tek bila počela da stvara uporišta na selu. Zaključci Majskog savetovanja posebno su istakli značaj činjenice što je KPJ u aprilskom ratu sačuvala svoju organizaciju. Teške žrtve u kadrovima ona je, međutim, pretrpela u Hrvatskoj gubitkom nekoliko stotina komunista, među kojima se nalazilo i više istaknutih publicista i drugih javnih radnika kakvi su bili August Cesaree, Božidar Adžija, Otokar Keršovani i Ognjen Priča, koji su stradali prilikom slabo organizovanog bekstva iz Kerestinca. Prebegavanjem izvesnog broja komunista s područja na područje okupirane Jugoslavije, delovi organizacije bili su paralisani, ali su zato drugi kadrovski jačali. Neki članovi KPJ, vojni obveznici u aprilskom ratu, našli su se u nemačkom i italijanskom zarobljeništvu. Pokrajinski komitet KPJ za Makedoniju dezorganizovan je radom Šatorova, koji je pripajajući makedonsku organizaciju Bugarskoj radničkoj partiji (komunista) odbio da sprovede direktive Politbiroa CK KPJ i počeo da vrši opstrukciju priprema za borbu protiv okupatora u Makedoniji. Prema Šatorovu, u makedonskoj zemlji nisu postojali uslovi za borbu, a bugarska okupacija se nije mogla izjednačavati s nemačkom i italijanskom. Reagujući na njegovo ponašanje, Politbüro CK KPJ ga je jula 1941. isključio iz članstva KPJ i suspendovao Pokrajinski komitet. KPJ je ostala sekcija Kominterne i sledila njene direktive, prilagođavajući ih svome iskustvu i svojim saznanjima o nacionalnim uslovima. Sednica članova Politbiroa i Centralnog komiteta koji su se nalazili u Beogradu, održana 22. juna 1941, na dan napada Nemačke na SSSR, ocenila je da je došao trenutak da otpočne oružana borba protiv okupatora. Proglas CK KPJ pozvao je „proletere sviju zemalja Jugoslavije" da zauzmu „svoja mesta". O napadu na SSSR govorilo se kao o nastajanju „najtežeg časa", ali se podvlačilo da jugoslovenski komunisti nisu iznenađeni. Oni, stajalo je u proglasu, borbu prihvataju jer su je očekivali i za nju se spremali. Komunisti su počeli da napuštaju gradove i da stvaraju oružane grupe, a Nemci da ih hapse, prema planu odranije pripremljenom u berlinskoj centrali Gestapoa (šifra „Internacionala"). U depeši Izvršnog komiteta Kominterne upućenoj CK KPJ od 22. juna 1941. stajalo je da je odbrana SSSR istovremeno i odbrana porobljenih naroda. Kominterna je tražila da se

P R O Z A P A D N E G R A Đ A N S K E SNAGE, KOMUNISTI I OKUPACIJA

57

preduzmu sve mere kako bi se potpomogla i olakšala borba sovjetskog naroda. Istovremeno je upozoravala da se u sadašnjoj etapi radi o oslobođenju od fašizma, a ne o socijalističkoj revoluciji. Posle 22. juna u dokumentima i proglasima KPJ izostaju n a p a d i na organe bivše Kraljevine Jugoslavije i prenaglašavanja perspektive za stvaranje novog društva. Ističući narodnooslobodilački karakter borbe, jugoslovenski komunisti su vodili računa o vlastitoj strategiji jedinstva svih antifašističkih snaga u zemlji i o promenama u međunarodnim odnosima posle zaključenja faktičkog ratnog saveza između Velike Britanije i SSSR-a. Proglasi KPJ od 12. i 25. jula 1941. polazili su od toga da je u svetu stvoren jedinstveni front svih demokratskih i progresivnih snaga za borbu protiv mraka, nasilja i ropstva koje donosi fašizam. KPJ je davala do znanja članstvu da su se Velika Britanija, SSSR i SAD ujedinile u zajedničkoj borbi. Uništavanje neprijatelja smatralo se za zadatak svakog rodoljuba, a ne samo partizanskih odreda. Rukovodstvo KPJ pozivalo je narod Jugoslavije u borbu u ime slobode i nezavisnosti. Prizivane su u sećanje slobodarske tradicije jugoslovenskih naroda i buđene uspomene na njihovu borbu u bližoj i daljoj prošlosti. Od Hrvata se tražilo da se prisete Matije Gupca, a od Srba da uništavaju neprijatelje kako bi „sinulo srpsko ime". Nemci su proglašavani za vekovne neprijatelje, a „Rusi" za braću. Posle stavljanja Partije u mobilno stanje 22. juna 1941, Politbiro CK KPJ je na novoj sednici, održanoj 4. jula, sutradan po Staljinovom obraćanju narodima SSSR-a, doneo odluku da se s mobilnog stanja pređe na akcije. Sastanku su, pored Tita, prisustvovali Aleksandar Ranković, Sreten Žujović, Ivo Lola Ribar, Milovan Đilas, Ivan Milutinović i Svetozar Vukmanović. Usvojeni zaključci predviđali su da se sa sabotaža i diverzija pređe na borbe u formi partizanskog rata, da se stvaraju partizanski odredi, uvedu politički komesari kao predstavnici KPJ u oružanim jedinicama, i da se u jugoslovenske zemlje upute članovi CK KPJ s izvanrednim ovlašćenjima. U Bosni i Hercegovinu upućen je Svetozar Vukmanović, a u Crnu Goru Milovan Bilas. KPJ je predvečerje ustanka dočekala kao jedinstvena politička snaga, dobro organizovana, velike udarne moći, s prekaljenim kadrom, s pripremljenim štamparijama, izgrađenim siste-

J- ^ U

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

mom veza (javke i kanali). Uticaj KPJ u narodu daleko je prevazilazio njenu kadrovsku osnovu. Od ravnomerne zastupljenosti partijske, organizacije u jugoslovenskim zemljama — uvažavajući objektivno različite uslove borbe u njima — zavisila je i politička mobilizacija masa u leto 1941. Komunisti su prošli kroz predratnu školu narodnog fronta i antifašističke borbe, stapajući se s masama, razvijajući saradnju sa seljaštvom, radništvom i delom humanističke („poštene") inteligencije. Oko jezgra profesionalnih revolucionara stvorili su uoči rata organizaciono čvrstu, ideološki sazrelu, politički jedinstvenu i akciono disciplinovanu partiju, oslonjenu na mladi kadar, čiji su mnogi pripadnici, pošto još nisu bili odslužili vojsku, nadoknađivali znanje iz vojne vestine samopožrtvovanjem, patriotskim žarom i revolucionarnim romantizmom. Komunisti i mali broj oficira i podoficira jugoslovenske vojske — pripadnika ili simpatizera KPJ i patriota — činili su s veteranima španskog građanskog rata, čiji je povratak u zemlju organizovalo partijsko rukovodstvo, prvi ustanički starešinski kadar. Španski borci vraćali su se u zemlju delom iz Trećeg Rajha u kojem su se našli, njih oko stotinu, raspoređeni u tri grupe, prema dobrovoljnoj želji da rade u Nemačkoj, što je bio način da se napuste logori u Francuskoj. Preko partijskih veza njihov povratak u zemlju je počeo u leto 1941. godine. Računa se da je kroz Zagreb prošlo oko 80 do 100 španskih boraca. „Španci", kako su ih zvali u zemlji, dobili su odgovorne dužnosti komandanata i komesara partizanskih jedinica: odreda i bataljona, a kasnije brigada i divizija, pa i armija. Nalazili su se u glavnim štabovima i Vrhovnom štabu NOPO i Dobrovoljačke vojske, odnosno NOVJ. U zemlju se vratilo oko 250 preživelih španskih boraca, od kojih je svaki drugi poginuo u toku narodnooslobodilačkog rata i revolucije.

USTANAK NARODA JUGOSLAVIJE

Prenoseći težište agresije na istok, Nemačka se našla u situaciji da vodi rat na dva fronta, a Velika Britanija i Sovjetski Savez preko noći su postali saveznici. Jugoslovenski komunisti produžavali su pripreme za početak borbe, ceneći sovjetsko-nemački pakt kao privremen, ali je pokretanje borbe protiv okupatora pre ulaska SSSR-a u rat smatrano još politički necelishodnim, a sa vojne tačke gledišta samoubilačkim činom ili avanturom dok se ne dezangažuju nemačke snage na Balkanu i jugoistočnim prilazima SSSR-u. Za komuniste u evropskim zemljama, pod uticajem sovjetskih ocena, rat je od 22. juna 1941. menjao karakter pretvarajući se od imperijalističkog u antifašistički; za trenutak su buknule i iluzije o brzom završetku rata i slomu nemačke oružane sile na granicama Sovjetskog Saveza. Komunisti su očekivali da će sa ulaskom SSSR-a u rat doći do izbijanja ustanaka u evropskim zemljama, pa i do revolucije u Nemačkoj i Italiji. Ideja svetske revolucije živela je i u svesti jugoslovenskih komunista. O tome svedoče i izdavanje letaka i pokušaji bratimljenja sa vojnicima Nemačke, Italije i Bugarske, koji nisu mogli dati nikakav rezultat, zahvaljujući nepostojanju antifašističke svesti kod ovih vojnika, fašističkoj indoktrinaciji i totalnom nadzoru partijske i vojne policije. Ranija propaganda komunista o Sovjetskom Savezu kao najjačoj vojnoj sili sveta, s najvećim brojem aviona i tenkovskom armijom bez premca, a na drugoj strani zemlji s najpravednijim društvenim uređenjem na svetu, uticala je na stvaranje trenutnog uverenja da je početak kraja Nemačke na pomolu. Na sednici Politbiroa CK KPJ rukovodeći ljudi partije su po svedočenju Svetozara Vukmanovića jadikovali (Aleksandar Ranković) što će Sovjetski Savez tako brzo uništiti nemačku vojnu silu da jugoslovenskim komunistima i rodoljubima neće preostati vremena da se dokažu u borbi protiv fašizma. Mada su

J- ^ U

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

ove iluzije bile kratkotrajne, ipak su karakteristične kao rezultat magije uverenja i dugo širene propagande o snazi sovjetskog oružjav Đilas je odbrusio Čolakoviću kada je ovaj na pitanje koliko će trajati rat na Istoku rekao „dva mjeseca", jer je smatrao da će se rat daleko brže završiti („Obesi se o banderu, to za dva meseca ima da bude gotovo"). Ništa manje nije bilo karakteristično ni to što se Đilas interesovao, zajedno sa Spasenijom Babović, ko će sve biti ministar i predsednik vlade kada KPJ pobedi. Čim su porazni događaji na istočnom frontu počeli sve više da ih otrežnjavaju, odstupanje Crvene armije je počelo da se objašnjava taktikom Kutuzova, to jest uvlačenjem Nemaca u dubinu sovjetskog prostora gde im predstoji sudbina Napoleonove armije. Mada je dubina nemačkog prodora bila više nego iznenađujuća, pa je jedno vreme izgledalo da sudbina „zemlje Sovjeta" visi o koncu, rađale su se asocijacije o sudbini Napoleona u Rusiji 1812. koja iščekuje i Hitlera, izražene u partizanskoj pesmi: „Napoleon Bonaparta na moskovska pade vrata / Tvrda vjera, ista sudba čeka i Hitlera". Valjda nigde van SSSR-a nisu toliko opevani sovjetski komandanti kao u partizanskim odredima Jugoslavije, koliko god oni ne položili ispit prelomne 1941, bar ne do Smolenska i Moskve, živeći u mašti naroda kao nenadmašne vojskovođe na osnovu stare slave kojoj su uveliko doprineli jugoslovenski komunisti njihovim neumerenim hvaljenjem u predratnom periodu. Reč je o Buđoniju („Na jugu su div-junaci, drug Buđoni i kozaci"), Vorošilovu i Timošenku („Timošenko sa sjevera, hitlerovske bande tjera"). Do partizana Jugoslavije tek narednih godina dopreće slava velikih vojnika sovjetskog otadžbinskog rata, poput Georgija K. Zukova, Ivana S. Konjeva, Konstantina K. Rokosovskog, Ivana F. Tolbuhina, Rodiona R. Malinovskog i drugih. Od ovih prolaznih iluzija o brzom završetku rata i prodoru Crvene armije na Balkan nije bio imun ni kadar KPJ, o čemu govore očekivanje sovjetskih padobranaca, namere rukovodstva da borbe otpočnu u prostoru između Dunava i Homolja da bi partizanske jedinice bile bliže mestu prodora sovjetskih trupa, otvoreni nastup Južnobanatskog i Kikindskog odreda u Banatu, koji su pokošeni kao snoplje polovinom jula i početkom avgusta, i druge posledice vere u moć sovjetskog oružja, vere nastale pod uticajem predratne komunističke propagande. Nerealna očekivanja da će Vermaht biti smrvljen na granicama SSSR-a raspršena su nakon proboja Nemaca u dubinu sovjetske

U S T A N A K NARODA JUGOSLAVIJE

87

teritorije, pa je postajalo očigledno da će borba dugo trajati i da svako, kao što je prosuđivao Tito, mora dati svoj doprinos porazu fašizma. Samo stupanje SSSR-a u rat ulilo je samopouzdanje porobljenim, pre svega ugroženim narodima u Jugoslaviji Slovencima, srpskom stanovništvu u NDH, izloženom ustaškom divljanju — razvilo u njima osećanje da u borbi za opstanak nisu usamljeni, da je uz njih „velika sovjetska zemlja", osećanje koje su, pre svega, podsticali komunisti. Za ove je narodnooslobodilačka borba bila vid nacionalnog i socijalnog oslobođenja vlastitog naroda, a na drugoj strani internacionalistički dug prema napadnutoj socijalističkoj zemlji. Strategija buduće borbe, polazeći od toga da rat na istoku nije pred brzim raspletom, odbacila je brzometno osvajanje vlasti u gradovima kao stvar prošlosti. Politbiro CK KPJ je 4. jula nagovestio da predstojeća borba dobija partizanski karakter, s obzirom na tradiciju, agrarni karakter Jugoslavije i brojnu nadmoćnost neprijatelja. Selo je u posleaprilskoj situaciji izmenilo sastav, jer su se u njemu našli đaci, studenti, proterani kolonisti, činovnici, oficiri, izbeglice iz raznih krajeva Jugoslavije. Iako i samo oskudno, ono je moglo da postane izvor snabdevanja narodne vojske. Narasle narodnooslobodilačke snage na selu, stalno popunjavane borcima iz redova seljaštva i gradskog stanovništva, imale su realne izglede da prinude gradove, centre okupatora i kvislinga, na „kapitulaciju". Partizanski način borbe osiguravao je, pored širine akcija, priliv boraca,,prihvat ugroženih kadrova iz gradova, nanošenje žrtava nadmoćnijem neprijatelju i njegovu izloženost udaru sa svih strana. Mada su zbog učešća na istočnom frontu nemačke snage u Jugoslaviji uoči ustanka bile svedene na trupe potrebne za održavanje bezbednosti okupacionog sistema, saobraćaja i privredne eksploatacije, one su, zajedno s jedinicama drugih okupatora i kvinslinškim jedinicama, bile ipak brojno nadmoćnije i tehnički daleko superiornije, a uz to raspoređene u gradskim centrima i na važnijim saobraćajnim raskrsnicama. Ukupna vojna sila okupatora na početku ustanka sastojala se od četiri nemačke, 12 italijanskih i dve bugarske divizije, 12 brigada (mađarskih i bugarskih), dvadesetak samostalnih pukova, blizu 100 pešadijskih bataljona, i od oružanih snaga NDH. Okupatori su posebno obezbeđivali centralnu magistralu od Trsta i Ljubljane, preko Zagreba i Beograda, do Soluna i Atine, odnosno od Niša do Sofije, zatim železnički saobraćaj između

J-

^

U

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Italije i Trećeg Rajha preko Slovenije, gde su se ukrštale veze između Balkana i Podunavlja i alpskih krajeva Jugoslavije, saobraćaj Dunavom, značajne strateške objekte — puteve, ključne prirodne fortifikacije, glavne gradove, rudnike, važne pogone ratne industrije, poljoprivredne oblasti, jadransku obalu, granične rejone prema Bugarskoj, Mađarskoj, Italiji. Komunisti su se odlučili za ustanak protiv najsavremenije i najjače vojske sveta 1941, kojoj se niko nije s uspehom suprotstavio na kopnu sem Crvene armije na prilazima Moskvi u jesen te godine. Izvori otpora narastali su sa surovim merama denacionalizacije, koju je okupator sprovodio progonom stanovništva doseljenog posle 1918. godine u krajeve pod mađarskom, bugarskom i italijanskom okupacijom, kao i sa masovno zamišljenim uništenjem srpskog naroda u NDH i onih Slovenaca koji nisu mogli da izdrže Himlerova rasna antropološka merenja da bi se dokazali kao „dostojni" da žive sa Nemcima u delu Slovenije anektiranom Trećem Rajhu. Ustaška izdaja hrvatskih interesa ustupanjem Dalmacije Italiji, uprkos tome što se radilo o etnički slovenskoj oblasti i kolevci hrvatske državnosti, raspalila je do kraja antiitalijanska osećanja, ionako živa među stanovništvom. Srbizacija Makedonije u međuratnom razdoblju zamenjena je bugarizacijom, koja se sve više osećala kao težak pritisak na svest naroda sa trajanjem okupacije i nestajanjem prvobitnih zabluda da je zemlja dočekala nacionalno oslobođenje. Komunisti su crpli saznanje o spremnosti naroda na otpor pre svega iz istorijske tradicije otpora u svesti stanovništva Srbije, Crne Gore i ljudi dinarskog prostora. Slovenci se nisu mogli pomiriti s deobom svoje nacionalne teritorije između tri okupatora, koja je dovodila u pitanje njihovo jedinstvo i fizički opstanak. Sporadične manifestacije otpora ukazivale su da se duh naroda nije mirio sa ropstvom. Spontani istupi protiv okupatora i njihovih saradnika posle aprila 1941. govorili su da borbena raspoloženja postoje, da rodoljublje nije ugašeno, da iskra otpora može da se upali. Feldmaršal Vilhelm fon List je bio nemilosrdan opominjući da svako ko se zatekne u „srpskoj uniformi" s oružjem u ruci ne podleže zaštiti međunarodnog prava i da ga odmah treba streljati. Najavljeno je bezobzirno streljanje 100 Srba za svakog ubijenog Nemca. Manifestacije otpora zabeležene su na tlu gde se raspala Jadranska divizija u aprilskom ratu. Seljaci

USTANAK

NARODA

JUGOSLAVIJE

8

7

Sanskog Mosta pružili su aktivan otpor ustašama 6. i 7. maja 1941, a to je dovelo kaznenu ekspediciju Nemaca i ustaša na goloruke seljake. Žarište bune protiv ustaša u istočnoj Hercegovini nalazilo se u tradicionalno ustaničkom nevesinjskom kraju (Donji Drežanj). Ustaničkim krajem odzvanjala je pesma: Zaratile dvije velesile — NDH i srez Nevesinje". Javivši se na početku kao reakcija na ustaška nedela i vid samoodbrambenog refleksa ugroženih srpskih seljaka, otpor se napadom Nemačke na SSSR pretvorio u masovni ustanički talas. Ugrožena ustanička masa je u SSSR-u videla veliku slovensku zemlju, zaštitnicu raje i pravoslavlja u prošlosti; početak rata je dočekan kao kraj muka i neizvesnosti. Širom Hercegovine, Crne Gore, Bosanske Krajine paljene su vatre u čast ovog događaja. Hercegovačkim ustanicima se od brujanja italijanskih „savoja marketa" činilo da čuju zvuk sovjetskih „šturmovika". U Srbiji, Crnoj Gori i drugim krajevima, ulazak SSSR-a u rat je obeležen kao najveći praznik. Komunisti su raznosili vesti, čije se poreklo ne zna; da li se radilo o direktivi prenošenja vesti koje su bile netačne, da li o oduševljenju u kome se i nemoguće priviđalo; ili se jednostavno radilo o odblesku predratne propagande da je „ruska" armija nepobediva; pritajenoj želji da su trupe južnog sovjetskog fronta već na Karpatima i da predstoji forsiranje Dunava. Možda je to bio i daleki eho sećanja iz daleke prošlosti ratova Rusije sa Turskom, kada su ruske vojske pod komandom Kutuzova i kneza Bagrationa znale brzo stići preko Moldavije i Vlaške na obale goleme granične reke, da bi pritisle Turke i pomogle srpskim ustanicima. U svakom slučaju bilo je to trenutno ohrabrenje, iako su iza njega nastupala razočaranja. Italijanski okupatori su u Sloveniji zabeležili takođe talas oduševljenja nastao ulaskom SSSR-a u rat, ali su nam ostavili i svoje uverenje da bi slovenački patrioti nastavili borbu čak i da čuju da je Rusija poklekla. Banatski partizani su organizovali sanitetske kurseve sa specijalnim zaduženjem da prihvataju povređene sovjetske padobrance. Na krovovima visokih beogradskih zgrada postavljani su osmatrači da najave spuštanje sovjetskih padobranskih jedinica. Poznato je da su u Mačvi uklanjane ograde od oštrog kolja da se na njima ne bi povredili sovjetski borci prilikom vazdušnog desanta. Komunisti su rodoljublje spajali sa socijalnom perspektivom nagoveštavane borbe. Polazili su od realnih političko-

J-

^

U

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

-psiholoških činjenica da se stari poredak koji se raspao kao kula od karata u aprilskom ratu neće više obnavljati, bar ne voljom najširih narodnih slojeva. Generalni sekretar KPJ pisao je Kominterni u prvoj polovini juna 1941. da u svim oblastima „široke narodne mase razočarale su se u sve bivše vladajuće buržoaske partije, koje su skrivile tako brzi krah Jugoslavije i sadašnje patnje naroda, a prema Sovjetskom Savezu silno su porasle simpatije naroda, koji sada jedino od njega očekuje svoj spas". Predstojeći oslobodilački rat protiv okupatora i građanskih snaga koje su ga podržavale bio je od prvog dana uperen protiv osnova starog društvenog poretka i njegove restauracije, noseći u sebi nerazdvojnu revolucionarnu sastojnicu. Raspoloženje dela naroda da se odupre okupaciji, najbrojnijih slojeva naroda, istaknimo, seljaka i radnika, rodoljubivih građana, svih onih kojima je na srcu ležala sloboda i antifašizam, za komuniste je bio najvažniji element revolucionarne strategije, sa Sovjetskim Savezom kao osloncem bilo u miru ili ratu. Građanske vođe, ukoliko nisu napustile zemlju, stupile su u službu okupatora ili se povukle sa političkog poprišta, očekujući svoj trenutak ili završetak velikog odmeravanja snaga fašizma i antifašizma da bi se tek onda opredelile zavisno od toga čijoj će „interesnoj sferi" pripasti Jugoslavija. Separatističko ponašanje Mačeka i Marka Natlačena, od kojih prvi predaje vlast Slavku Kvaterniku, a drugi italijanskom civilnom komesaru Emiliju Gracioliju, ili srpskih kvislinga koji primaju „investituru" iz ruku nemačkih vojnih funkcionera, tek su najreprezentativniji primeri raspadanja građanske politike i nepatriotskog ponašanja njenih vođa. Komunistička partija Jugoslavije izjasnila se za borbu u savezu sa svim onim demokratskim i rodoljubivim snagama, nezavisno od njihovog političkog opredeljenja u prošlosti ili sadašnjosti, nacionalnih osećanja, vere, koje su bile spremne da prihvate platformu narodnooslobodilačke borbe kao u suštini nedeklarisanu revolucionarnu strategiju u postojećim jugoslovenskim uslovima. Linija jedinstvenog narodnooslobodilačkog fronta predviđala je i saradnju s vrhovima bivših građanskih stranaka, koja nije imala uspeha u ovoj fazi borbe KPJ, izuzev što je dovela do obrazovanja Osvobodilne fronte u Sloveniji i do toga da narodnooslobodilačkom pokretu pristupe prvaci oblasne organizacije Saveza zemljoradnika u Crnoj Gori, Boki i Sandžaku, „demokratske levice" Ivana Ribara, članovi SDS u

U S T A N A K NARODA JUGOSLAVIJE

8 7

Hrvatskoj i lokalni funkcioneri Saveza zemljoradnika i Narodne seljačke stranke u Srbiji. Istovremeno s pokušajima okupljanja delova vodstva i pojedinačnih prvaka građanskih stranaka, komunisti su se zalagali za političko jedinstvo masa, trudeći se da u front narodnooslobodilačke borbe privuku što šire slojeve seljaštva, naročito srednjake, radništva, antifašistički raspoložene inteligencije. Istrajavanjem na politici bratstva i jedinstva naroda komunisti su ukazivali na put sprečavanja bratoubilačkog rata, denacionalizacije i nemačke rasističke politike. Partija je među srpske ustanike koji su iskusili ustaške zločine slala hrvatske radnike, ilegalce iz Zagreba, Splita i drugih gradova, komuniste Muslimane, kako bi se na najneposredniji način razvijalo bratstvo naroda i ugroženom stanovništvu predočavala narodnooslobodilačka borba kao jedina alternativa fizičkom uništenju jednog naroda od drugog, koje su inspirisali okupatori preko svojih domaćih ultranacionalističkih snaga vodeći politiku „podeli pa vladaj". Zavedeno propagandom okupatora i svojih građanskih slojeva i zemljoradnika, manjinsko stanovništvo je 1941. ostalo zatvoreno za uticaj KPJ i gluvo na pozive da uzme učešća u narodnooslobodilačkoj borbi. Viši slojevi neslovenskih manjina aktivno su podržavali okupatore, gledajući u njima svoje oslobodioce. Mađarska manjina postala je deo vladajućeg naroda. KPJ je ušla u ustanak 1941. i bez uporišta među albanskim masama. Suprotstavljajući se surovim pogromima ustaša i denacionalizatorskoj politici okupatora kao vidu šovinističkog bezumlja, koje je pretilo da zauvek iskopa jaz između jugoslovenskih naroda, komunisti su istupali sa antitezom bratstva i jedinstva naroda, kao koncetrisanog izraza jugoslovenskog internacionalizma. Ova politika bila je dijametralno različita od politike profašistički ili prozapadno usmerene buržoazije naroda Jugoslavije. Ona je time parirala politici okupatora, ali i koncepciji nacionalno čistih država u jugoslovenskom prostoru. Pokrajinski komitet Vojvodine je početkom juna 1941. pozivao narode Vojvodine na stvaranje jedinstva svih naroda Vojvodine u borbi protiv okupatora. Od Mađara je traženo da razlikuju srpski narod od njegovih kapitalista. Vojvođanskim Nemcima je stavljeno do znanja da su nemački nacisti i njihovi klasni protivnici. Komunisti Vojvodine su pozivani da kuju jedinstvo od kojeg zavisi budućnost. Šovinistička mržnja se označava kao „otrovna žaoka" koju kapitalisti svesno usađuju u narod i njegovu svest.

J

°

NARODNOOSLOBODILACKI RAT I REVOLUCIJA

Organizacija KPJ od pre rata, prilagođena situaciji okupacije, pripremana je za borbu od polovine 1940. godine, o čemu govore političke 4 organizaciono-institucionalne mere, sticanje patriotske legitimacije u aprilskom ratu, produbljivanje ovih priprema posle vojnog poraza Kraljevine Jugoslavije i organizovano širenje antiokupatorskog raspoloženja. Ulaskom SSSR-a u rat ritam tih priprema je samo ubrzan. Neka mesta u Proglasu CK KPJ povodom napada Nemačke na SSSR jasno ukazuju da su komunisti Jugoslavije bili spremni, da su oni dugo očekivali ovaj čas i sada ulaze u „poslednji boj". Približavanjem neposrednih akcija obrazovan je 27. juna 1941. Glavni štab Narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Jugoslavije (NOPOJ), s generalnim sekretarom KPJ na čelu, čiji su članovi bili: Milovan Đilas, Edvard Kardelj, Ivan Milutinovic, Aleksandar Ranković, Rade Končar, Franc Leskošek, Sreten Žujović, Ivo Lola Ribar i Svetozar Vukmanović Tempo. Sastav ovog tela govori da su u njemu zastupljeni predstavnici gotovo svih naroda Jugoslavije, sem Makedonije. Iz sastava se takođe vidi da je vojno vodstvo pripadalo isključivo rukovodećim komunistima, a na drugoj strani da je stvorena gotovo personalna unija između političkog i vojnog rukovodstva. Osnivanjem ovog tela sagledava se značaj, primarnost vojnih zadataka u novostvorenoj istorijskoj situaciji, iako je u revolucionarnim procesima vojno-politički kompleks bio nerazdeljiv. Vojne funkcije su dobijale na značaju pred otpočinjanje borbe, ali su nesumnjivo u toku celog rata bile podređene političkim ciljevima. Iz sastava ovog tela može se zaključiti da je KPJ od prvog dana osiguravala svoj dominantni politički uticaj u vojnim strukturama, ali bez militarizacije revolucionarnog procesa i sukoba vojne i političke linije. Trenutne aberacije vojnog činioca u odnosu na civilne organe vlasti su kritikovane. Militarizacija vlasti zabeležena je tek na kraju rata u izuzetnim situacijama nastalim u Vojvodini (Banat, Bačka i Baranja) i na Kosovu i Metohiji prilikom kontrarevolucionarne i antijugoslvenske pobune u ovoj oblasti decembra 1944 — februara 1945. zavođenjem vojnih uprava, koje ipak nisu bile istovetne, jer nisu bile ni izazvane istim uzrocima. Karakteristično je takođe da je jugoslovensko vojno rukovodstvo u ovoj fazi bilo bez vojnih lica, stručnjaka, profesionalnih vojnika, ljudi koji bi imali vojno iskustvo, ukoliko izuzmemo Josipa Broza Tita, koji je bio učesnik prvog svetskog rata. Ovaj nedostatak nadoknađen je

U S T A N A K NARODA JUGOSLAVIJE

87

postojanjem vojnih stručnjaka u glavnim štabovima narodno-oslobodilačkih partizanskih odreda (NOPO-a). Komunisti su pripreme za borbu izvodili sistematski, kontinuirano, bez dvoumljenja, s jasno razvijenom predstavom da je predstojeća borba neizbežna, da narod nema druge alternative ako ne želi da postane žrtva međusobnog uništenja u projekciji okupatorske politike, jedino zainteresovane da obezbedi ekonomsku eksploataciju osvojenog prostora; da su oni jedina antifašistička snaga, jedina koja nije zatajila i koja je sposobna da ponese teret istorijske odgovornosti u najtežem trenutku istorije svih naroda Jugoslavije. Mada deo strane istoriografije i publicistike i danas želi da prikaže da Mihailovićev pokret ima prvenstvo, sa stanovišta vremenske pojave, nad „komunističkim", koji se oglasio tek kada je Sovjetski Savez napadnut, činjenice neumoljivo pokazuju da je — i pored začetaka Mihailovićeve organizacije od polovine maja 1941. sa najjačim centrom u Beogradu, poverenicima po selima, tajnom oficirskom organizacijom u julskom ustanku, s centrom u Nikšiću — vojno organizovanje četnika započelo tek jula-avgusta 1941. godine. Mihailovićeve snage institucionalizovane su pod nazivom četničkih odreda „Jugoslovenske vojske". Mihailović je avgusta 1941. tražio od svih aktivnih i rezervnih oficira i podoficira da se stave u službu „Jugoslovenske vojske", smatrajući da je njegovo četničko jezgro naslednik stare vojske koja nastavlja otpor pod okupacijom. Kraljevina Jugoslavije se i dalje nalazila u ratnom stanju s neprijateljem, Nemcima i njihovim saveznicima, pa je samim tim važila zakletva data „Kralju i Otadžbini". Četničko vodstvo bilo je zaokupljeno u leto i jesen 1941. stvaranjem mreže svojih organizacija u celoj zemlji, posebno u Srbiji, Bosni i Crnoj Gori. Sto dublje prodiranje u Bosnu isticano je kao vanredno značajno sa stanovišta „Srpstva". Septembra 1941. očekivalo se da se Bosna oslobodi ustaša pre nego što bi Nedićeva vlada („naša poluslobodna vlada u Beogradu") diplomatskim putem uspela da je pripoji okupiranoj Srbiji. U istočnu Bosnu upućen je major Boško Todorović, a za komandanta svih četničkih odreda u Crnoj Gori postavljen je polovinom oktobra 1941. godine generalštabni major Đorde Lašić. Kapetan Pavle Đurišić imenovan je za komandanta „Limsko-sandžačkih četničkih odreda". Veza sa crnogorskim četnicima održavana je preko limske doline, a crnogorskih i

J-

^

U

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

istočnobosanskih četnika preko Hercegovine. Mihailović je oktobra 1941, kao komandant „Četničkih odreda Jugoslovenske vojske", tražio od svih oficira, podoficira, kaplara i redova operativne i rezervne vojske da izvršavaju naređenja postavljenih starešina, smatrajući ih predstavnicima redovne Jugoslovenske vojske i pozivajući se na ratne zakone Kraljevine Jugoslavije. Očigledno je da su se na poprištu našla dva ideološko-politički gledano oprečna pokreta, od kojih jedan u uslovima drugog svetskog rata teži da menja društvenu osnovu Jugoslavije, a drugi želi da je sačuva. Razlikovale su im se i nacionalne politike: dok su komunisti istupali za nacionalnu ravnopravnost, dotle su četnici smatrali da srpska prevlast treba u ratnim uslovima da se ozakoni, koristeći u tom cilju ustašku izdaju, primenom politike nacionalnog revanša nad svim vinovnicima izdaje aprila 1941. i izvršiocima pokolja srpskog življa. Četnici su za kontinuitet Jugoslovenske vojske, a nove oslobodilačke snage na sceni izgrađuju novu narodnu armiju u toku borbe. Profesionalni vojnici, koji se nisu proslavili u tek završenom aprilskom ratu, smatrali su da i dalje imaju monopol na vojno komandovanje. Za četnike nije bilo nikakvih promena u toku rata, sem nacionalne odmazde nad Hrvatima i Muslimanima, za razliku od komunista koji su narodnooslobodilačku borbu shvatali kao okvir revolucionarne transformacije unutrašnjeg poretka na drukčijim nacionalnim i socijalnim osnovama. Četnici su jasno stavljali do znanja da su za obnovu Kraljevine Jugoslavije, uz najnužnije korekture ranijih slabosti građanskog društva (agrarna reforma, uklanjanje eksploatacije stranog kapitala, korupcije, zapostavljanja sela, itd.), za razliku od komunista koji su na ruševinama starih organa vlasti stvarali narodnooslobodilačke odbore nasuprot četničkim opštinskim upravama, sreskim načelstvima i komandama mesta, izbegavajući — zbog shvatanja rata redukovanog na sukob sila fašizma i antifašizma — bučne parole o revolucionarnim namerama, ako se izuzme stalno isticanje da „nema povratka na staro". Pokret pod vodstvom komunista bio je dosledno jugoslovenski, suprotno četničkom koji nije prevazilazio okvire srpskih krajeva ili onih koji su smatrani takvim. Osnovno razlikovanje ovih pokreta nastupilo je na pitanju doslednog otpora okupatorima: partizanske snage izjašnjavale su se za borbu bez rezerve, od prvog časa, svim snagama, dok su četnici razvijali strategiju

U S T A N A K NARODA JUGOSLAVIJE

87

defanzive, iščekivanja, slabljenja osovine na velikim frontovima, to jest oružanog istupanja tek „kad pukne kolan svečevoj kobili", pravdajući takvo držanje tradicijom, iskustvom, odbranom egzistencijalnih interesa srpskog naroda, kojemu je i inače pušteno i suviše krvi, onemogućavanja da se nemački bes na vrhuncu Hitlerove moći još jednom ne izlije nad Srbijom i srpskim narodom. Od ovakve političke filozofije do kolaboracije bio je samo jedan korak, i četnici nisu mogli da ga ne pređu. Kolaboracija se nije mogla odvojiti od nacionalne izdaje, svodeći se u krajnjoj liniji na to, čega je bio svestan i sam Mihailović, razašiljući instrukcije za saradnju sa okupatorima u borbi protiv partizana, ali tajno, da se ne bi kompromitovao u očima naroda i saveznika. Opsednut antikomunističkim sindromom, Mihailović nije prezao ni da traži oružje od Nemaca, da se svim silama zalaže za uništenje komunista u toku rata, pa i da počne na tlu zapadne Srbije građanski rat koji će u vidu lančane reakcije izazvati nesagledive posledice gotovo na ćelom jugoslovenskom prostoru. Karakteristično je da nemačka istoriografija u slučaju Jugoslavije najvećim delom govori o bratoubilačkom ratu, koji su Nemci navodno morali stišavati i gasiti svojom politikom pacifikacije, svesno izbegavajući svoju ulogu glavnog uzročnika bratoubilačkog klanja koje su komunisti prekinuli pozivom na jedinstvo kroz borbu ravnopravnih naroda kao jedine pretpostavke života u budućoj Jugoslaviji. Za deo građanskih pisaca na Zapadu, u jugoslovenskom slučaju se radi o čistom građanskom ratu dveju suparničkih, zakrvljenih struja, koje imaju različite inostrane pokrovitelje o tome ko će sutra gospodariti Jugoslavijom. Pri tome se jedino zaboravlja ona osnovna distinkcija: šta je u antifašističkom ratu bio glavni zadatak — saradnja s neprijateljem ili nemilosrdna borba; ko je razvijao aktivnu narodnooslobodilačku borbu protiv okupatora a ko opet sa njima nastupao protiv jedine autentične antifašističke snage u Jugoslaviji; ko je prikivao toliki broj okupatorskih divizija na jugoslo venskom tlu u vreme kad su one bile toliko dragocene na drugim frontovima, istočnom, severnoafričkom, talijanskom; da li su saveznici pozivali na kolaboraciju ili na zadavanje što jačih udaraca okupatorskim snagama; oružane snage profašističke buržoazije u Jugoslaviji sastavni su deo neprijateljske sile, s kojima se NOVJ bori kao sa jedinstvenim snagama fašizma; mistifikacijom četničkog stava jedno vreme

J

°

NARODNOOSLOBODILACKI RAT I REVOLUCIJA

je došlo do paradoksa da Velika Britanija pomaže pokret koji je faktički odmagao koaliciju ujedinjenih naroda, predstavljajući se stranom svetu kao antifašistička snaga prvog ranga; komunisti su pozivali sve patriote na zajedničku borbu, pristajali čak na zajedničku vrhovnu komandu, ali su četnici svesno izazvali građanski rat, računajući da će u jesen 1941. u Srbiji zadati definitivni poraz partizanskom pokretu, razumljivo — uz pomoć Nemaca. Smatrali su da je ovakva politika u interesu više stvari — nacionalno-egzistencijalne, iza koje u stvari stoji klasno-politički interes primarnog značaja, i da će moralna senka kolaboracije s vremenom otpasti. Da bi se opravdali pred narodom, služili su se i istorijskim analogijama, pozivajući se na saradnju Miloša Obrenovića s Turcima, koju je narod zaboravio ili oprostio pro tekom vremena i saznanjem da je ona bila cena srpskog uspeha, naravno ne obazirući se na promašenost ove paralele i u sadašnjosti. Komunisti su, van sumnje, od prvih ustaničkih dana stavili nacionalno oslobođenje u funkciju socijalne revolucije. Njihova strategija uključivala je nacionalnu emancipaciju kao bitnu komponentu u zemlji višenacionalne strukture i lošeg iskustva s građanskom politikom u nacionalnom pitanju. Istovremeno ona je počivala na dubokom poimanju da se u svetu nose dve snage na koje je bio sveden ratni odnos: snage fašizma i antifašizma, što je privremeno mirilo saveznički, raznorodni „trougao": SSSR, SAD i Veliku Britaniju, koje su, ipak, u fašizmu u tom času sagledavale primarnog protivnika. Karakter rata uticao je na demokratski pečat narodnooslobodilačke borbe u smislu stvaranja demokratskog ostvarivanja novog istorijskog bloka svih nacionalno potlačenih, seljaka i radnika, rodoljubive sitne i srednje buržoazije, jedinstva svih patriotskih snaga, vernika i ateistički raspoloženih građana. Rukovodstvo Partije se oslobađalo sektaštva, suprotstavljajući mu se u novoj situaciji, ali i oportunista koji su sumnjali u mogućnost narodooslobodilačke borbe, procenu pravog trenutka, itd. Duboko je bilo svesno jula i avgusta 1941. da bi proglašavanje klasnog blickriga u ustanku značilo poraz, mada nije previđalo da ni takav prilaz nije bio stran delu kadrova indoktriniranih idejom o svetskoj revoluciji, sukobu rada i kapitala, velikom obračunu između kapitalizma i socijalizma. Šta drugo znače sovjetske parole, amblemi, stvaranje „Crvene armije" u Srbiji; kvalifikacije o „antifašističkoj revoluciji" u Crnoj Gori, nazivi narodnooslobodilačkih odbora

USTANAK

NARODA

JUGOSLAVIJE

8

7

sovjeti", „komesarijati", u Bosni i Crnoj Gori, itd. U ustanku su se preplitali nacionalni i klasni procesi. Rukovodstva su stajala na stanovištu da nije došlo do preloma u diferencijaciji masa za narodnooslobodilačku borbu, a da bi se one mogle mobilisati na parolama klasnog radikalizma, dok njihova svest još nije bila narasla do tog nivoa, budući blokirana starim uticajima, raznim plemenskim i drugim stegama, izložena akciji stranih kontrapropagandi, prijemčiva na neke stereotipne nacionalne i verske svetinje, navikla na ranije starešine, zarobljene konzervativnim iskustvima, otporna na revolucionarne inovacije, izložena pritisku dugo taložene drukčije svesti, predstava patrijarhalnog morala i društvenih pravila življenja sa kojima je praktično bila srasla. Narodnooslobodilačka borba, kao revolucionarni rat, svakako nije imuna na sukob koji možemo nazvati građanskim ratom, ali u prikrivenom obliku zbog kolaboracije četničkih snaga sa okupatorom. Izazivači tog rata na teritoriji zapadne Srbije u jesen 1941. godine jesu Mihailovićevi četnici. U građanskom ratu osnovnih snaga učestvuje i kvislinška partijska vojska (ustaše, Ljotićevi dobrovoljci), koji su do tog stepena izjednačeni sa okupatorom i uživaju njegovo poverenje da borbe s njima — nezavisno od sunarodničke istovetnosti — predstavljaju rat protiv spoljnih neprijatelja, čiji su oni štićenici i čija sudbina zavisi od sudbine okupatora. Legalizovani kao saveznička snaga, četnici raznim mistifikacijama prikrivaju svoju prookupatorsku aktivnost protiv jedine autentične antiokupatorske snage. Dvojna priroda narodnooslobodilačke borbe — nacionalnooslobodilačka i antifašistička — bila je istovremeno i revolucionarna smena vlasti. Time su objektivno stvarani preduslovi za sukobe između snaga status quo i onih koji žele da ga menjaju, koji nisu mogli da nemaju klasnu sadržinu. Napuštajući u pojedinim fazama narodnooslobodilačke borbe ovu dominantnu strategiju, komunisti su klasnom radikalizacijom ovoga sukoba produbljivali prisutnu komponentu građanskog rata. Na građanski rat guraju okupatori i četnici, ali ga — savlađivanjem levih aberacija — komunisti odbacuju. Oni traže svrstavanje prema okupatoru, a ne prema klasnim merilima. Po njima, trebalo je pojačati antiokupatorsku aktivnost do maksimuma, voditi antifašistički rat, boreći se sa četnicima i drugim kvislinzima, kao nosiocima kolaboracije legalizovanih četnika na osnovu saglasnosti i instrukcija Mihailovića. Stalnim nagla-

"

NARODNOOSLOBODILACKI RAT I REVOLUCIJA «af-

»

šavanjem narodnooslobodilačke borbe, KPJ nije dozvoljavala da se zaboravi da je osnovni protivnik nacionalni zavojevač i fašistički okupator. Time su okupatori i kvislinzi onemogućavani da borbu u toku prevedu na klasični klasni obračun, uviđajući da bi na taj način suzili društvenu i političku osnovu revolucionarnih snaga. Kolaboracija četnika i drugih kvislinških formacija skrivala je klasne manifestacije ponašanja. Njima su četnici davali karakter nacionalno-egzistencijalnih motiva, a snage narodnooslobodilačkog pokreta karakter borbe između snaga fašizma i nacionalne izdaje na jednoj strani, a na drugoj nacionalnooslobodilačkih i antifašističkih snaga. Organizovana snaga ustanka morala je u mešovitim nacionalnim krajevima da suzbija i savlađuje stihiju seljaka dovedenih u stanje samoodbrane i željnih odmazde, naročito u početnoj fazi borbe, kao i protivofanzive neprijatelja i razorni uticaj njegove propagande, usmerene na podelu ustaničkih redova u trenucima kriza i osipanja boraca, koji su pretili potpunim raspadom ustaničkih frontova. Spontanost se javljala i u uslovima gde je narodnooslobodilački pokret bio nacionalno homogen i razvijan u čvrsto organizovan subjektivni činilac; najčešće se izražavala u prekoračenju obima boračke mase i razmera ustanka koje je odredio organizator, izazivajući na taj način nepredviđene teškoće, praćene kolebanjima, ali i potvrđujući se kao stalna prateća manifestacija svih dubokih narodnooslobodilačkih i revolucionarnih pokreta. Nemci su uoči napada na SSSR zahtevali, s pozivom na spoljnopolitičku situaciju, pooštreno osmatranje i suzbijanje komunističkog pokreta u Jugoslaviji, očekujući u skoroj budućnosti razornu komunističku propagandu, kojoj će pomoći Sovjetski Savez razvijanjem antinemačke politike pomoćnim sredstvima, naročito radio-propagandom i bacanjem letaka. Za dan napada na SSSR dovršavane su pripreme za „lov" na komuniste. Berlinska centrala Gestapoa pod rukovodstvom Hajnriha Milera radila je na rekonstrukciji kartoteke komunista, koju su ovi uništili posle 27. marta 1941, u resoru unutrašnjih poslova, na čijem čelu je stajao Srđan Budisavljević. Izvođenje akcije trebalo je da započne čim se iz Berlina bude dao znak teleprinterom „najhitnije" i lozinkom „Internacionala". Pojačan je nadzor nad javnim zgradama i mostovima; započeli su pokreti jedinica. Sa 22. junom počela je prava hajka na komuniste, čiji je najveći deo, unapred upozoren, uspeo

USTANAK

NARODA

JUGOSLAVIJE

8

7

blagovremeno da se skloni. Progoni komunista u NDH tekli su i u periodu do 22. juna 1941. godine. Razvijanje narodnooslobodilačke borbe nije značilo zapostavljanje otpora u gradovima, ali je ovaj prilagođavan uslovima karakterističnim za partizansku aktivnost protiv neprijatelja kao osnovnom vidu borbe, dobijajući najraznovrsnije oblike od atentata, diverzija i sabotaža do političke propagande, bojkota, snabdevanja partizanskih odreda, spasavanja kadrova u opasnosti, razvijanja informativno-obaveštajne službe. Rad pod prismotrom kvislinške i okupatorske policije, koja se koristila dostavljačima i ubacivanjem provokatora u organizacije narodnooslobodilačkog pokreta, bio je skopčan sa stalnim rizikom, zahtevao konspiraciju izgrađenu do savršenstva, ali ne i izolaciju, koja bi pokidala veze s aktivistima i slobodnim teritorijama, onemogućila širenje uticaja u antifašističkoj sredini. Mnogobrojne provale organizacija po gradovima bile su cena ove borbe, koja se s onom na drugim teritorijama Jugoslavije slivala u jedinstvenu i nedeljivu celinu oslobodilačkog rata, uz sve žrtve i neprocenjiv „danak u krvi", koji je pretio da gradove pretvori u groblje kadrova. Izloženi teroru službi specijalizovanih za borbu protiv komunista i drugih antifašista, ilegalni borci su bili spremni na najgore. Sačuvana su mnogobrojna svedočanstva o njihovom hrabrom držanju pred neprijateljem, koji od njih, uprkos najsvirepijem mučenju, psihološkom i fizičkom, često nije mogao saznati ni kako se zovu, a kamoli podatke o njihovoj organizaciji; ali nije malo bilo ni suprotnih slučajeva, kada je neprijatelj trijumfovao nad borcima koji su, ne mogavši da izdrže torturu, morali da ponesu izdajnički žig. Neprijateljski izvori govore koliko je to za okupatore bio nepoželjan rat, neprekidan i nevidljiv, koji je kidao živce oficira i vojnika i unosio među njih gotovo nepodnošljiv nemir, zbog čega su oni podnosili komandama molbe za premeštaj na drugi front. Desetkovanje partijskog kadra u gradovima i, na drugoj strani, stvaranje slobodne teritorije, naveli su rukovodstvo KPJ da zatraži od nacionalnih i pokrajinskih partijskih rukovodstava povlačenje kompromitovanog kadra iz gradova i njegovo uključivanje u rad na oslobođenoj teritoriji i u sastavu partizanskih odreda. Krajem septembra 1941. Josip Broz Tito predložio je Pokrajinskom komitetu KPJ za Srbiju da iz Beograda sedište premesti na oslobođenu teritoriju, a novim direktivama u

J

°

NARODNOOSLOBODILACKI RAT I REVOLUCIJA

oktobru zahtevao da se iz Beograda sklone svi partijski aktivisti, kao i rodoljubi, kojima je pretila opasnost. Krajem decembra 1941. generalni sekretar KPJ se u pismu Pokrajinskom komitetu izjašnjavao za odašiljanje što većeg broja radnika iz Beograda na slobodnu teritoriju kako bi se poboljšao socijalni sastav partizanskih odreda i beogradski proletarijat spasao „klanice" koju su mu pripremali okupatori. Najžešće borbe u narodnooslobodilačkom ratu vođene su u teško pristupačnim krajevima središnje Jugoslavije, ali prilikom pokretanja borbe reljef zemljišta nije apsolutizovan kao prednost. Partizanski odredi borili su se i na slabo prohodnim terenima, ali i u tipično ravničarskim krajevima kakva je Vojvodina. Posle poraza partizanskih odreda u Banatu, ustanak se pomerio u Srem, gde je, u specifičnim uslovima borbe, stalno dobijao na snazi i širini. Zahvaljujući politici KPJ, bekstvu komunista zatvorenika iz Sremske Mitrovice 1941, suzbijanju nacionalnih sukoba između Srba i Hrvata, a posebno ustaničkom savezu sa srednjim slojem seljaštva, Srem je, nasuprot predratnim očekivanjima doktrinara da bi u budućoj revoluciji mogao da postane jugoslovenski Don, prerastao u trajno središte narodnooslobodilačke borbe u Vojvodini, povezano sa Srbijom, Bosnom i Hrvatskom. Ustaničke akcije izvodili su partizanski odredi, u nekim krajevima nazivani gerilskim, koji su formirani na teritorijal• nom principu. Naoružani lakim oružjem, oni su, samostalno ili udruženim snagama, branili ili proširivali slobodnu teritoriju, čuvali njene granice, uspešno napadali neprijatelja i, isto tako, uzmicali pred njegovim jačim snagama. Ustanici su znali da drže gradove u opsadi, ali su izbegavali frontalne borbe, uzimajući u obzir nesravnjive prednosti neprijatelja u teškom naoružanju, pokretljivost njegovih motomehanizovanih jedinica i podršku avijacije. Dok su partizanski odredi u početku predstavljali male jedinice, od 20 do 30 boraca, već u jesen 1941. neki od njih toliko su se uvećali da su imali 1.000—3.000 boraca. Na čelu odreda, sastavljenih uglavnom od mlađih boraca, bez vojničkog iskustva, kao i na čelu njihovih štabova, nalazili su se učesnici španskog građanskog rata: Milan Blagojević, Danilo Lekić, Peko Dapčević, Koča Popović, Ratko Pavlović, Đuro Mešterović, Gojko Nikoliš, Branko Krsmanović, Marko Orešković, Danko Mitrov, Dušan Kveder, Ivo Rukavina i drugi. Starešinski kadar činili su i komunisti iz re-

U S T A N A K NARODA JUGOSLAVIJE

8

7

dova rezervnih oficira, te pojedini aktivni oficiri i podoficiri bivše jugoslovenske vojske koji su izbegli zarobljavanje a bili simpatizeri KPJ ili osvedočeni rodoljubi. U partizanskim odredima našli su se oficiri koji nisu hteli da prihvate kapitulaciju: pukovnik Savo Orović, pukovnik Jakob Avšić, major Mihailo Apostolski, kapetani Arso Jovanović, Veoimir Terzić, Ljubo Vučković, poručnici Radivoje Jovanović, Rade Hamović, Pero Ćetković, Petar Matić i drugi. Ustanak je izbacio na površinu mnogobrojne starešine i organizatore iz naroda, proslavljene komandante i vođe, o kojima je narodna uobrazilja ispredala legende. Među njima spomenimo Dragojla Dudića, Dušana Jerkovića, Savu Kovačevića, Mladena Stojanovića, Simu Šolaju, Marka Oreškovića, Franca Rozmana, Petra Lekovića, Vasilija Gaćešu, Pavia Papa, Marka Kljaića. S prelaskom na oružane akcije vodstvo KPJ počelo je da uobličava koncepciju opštenarodnog ustanka, služeći se podacima o masovnosti prvih borbi. Josip Broz Tito je, u svojstvu komandanta Glavnog štaba, izradio uputstva o organizaciji i zadacima partizanskih odreda, koja su objavljena u Biltenu Glavnog štaba NOPOJ 10. avgusta 1941. pod naslovom Zadatak narodnooslobodilačkih partizanskih odreda. Njihov cilj je, prema tim uputstvima, bio oslobođenje naroda Jugoslavije od okupatora i borba protiv njegovih saradnika. Partizanski odredi su tretirani kao borbeni odredi naroda Jugoslavije u kojima se nalaze rodoljubi, nezavisno od političkog uverenja, pa samim tim kao vojne formacije koje nisu u službi nijedne partije, uključujući i KPJ. Njihov glavni zadatak bio je razvijanje narodnog otpora dizanjem i predvođenjem ustanaka. Ustaničke snage stvorile su u leto i jesen 1941. prve slobodne teritorije u okupiranoj Evropi: u Crnoj Gori, u zapadnoj, južnoj i istočnoj Srbiji, Lici, Baniji, na Kordunu, u Bosanskoj krajini, istočnoj Bosni, Hercegovini, na kojima se organizovala vlast narodnooslobodilačkog pokreta. U onim jugoslovenskim zemljama gde su borbe dobile razmere masovnih ustanaka, pojavile su se tendencije frontalnih nastupa, pri čemu se nije vodilo računa o elastičnom povezivanju gerilskih i frontalnih oblika suprotstavljanja okupatorima, u zavisnosti od prilika i vojno-političkog odnosa snaga; na drugoj strani, narodnooslobodilačka borba nije u Crnoj Gori bila imuna na zastranjivanja, manifestovana u shvatanju da ona predstavlja „antifašističku revoluciju".

J

°

NARODNOOSLOBODILACKI RAT I REVOLUCIJA

Odluka o pripremama za otpočinjanje oružane borbe u Srbiji, u duhu zaključaka Politbiroa CK KPJ, doneta je 23. juna 1941. na sastanku Pokrajinskog komiteta KPJ za Srbiju, kome su prisustvovali: Aleksandar Ranković, Spasenija Babović, Duro Strugar, Moma Marković, Ivo Lola Ribar, Blagoje Nešković, Vukica Mitrović, Mirko Tomić, Miloš Matijević, Ljubinka Milosavljević, Vasilije Buha i Milovan Đilas. Partijsko rukovodstvo Srbije je izvršilo raspored instruktora, zaključilo da se bez odlaganja pristupi formiranju naoružanih udarnih grupa, ubrza prikupljanje oružja i sanitetskog materijala, pojača budnost i konspiracija. U Sekretarijat Pokrajinskog komiteta izabrani su: Aleksandar Ranković, Spasenija Babović, Blagoje Nešković i Ljubinka Milosavljević kao sekretar Pokrajinskog komiteta SKOJ-a. Prvih dana jula obrazovan je Glavni štab Narodnooslobodilačkih partizanskih odreda za Srbiju u sastavu: Sreten Žujović, Filip Kljajić, Branko Krsmanović, Nikola Grulović i Rodoljub Čolaković. Prvi partizanski odredi u Srbiji stvoreni su pre nego što se i oglasila ustanička puška Žikice Jovanovića u Beloj Crkvi, kod Krupnja, 7. jula 1941. Prva oružana grupa Valjevskog NOP odreda okupila se 28. juna 1941, a zatim su 2. jula donete odluke o formiranju Kosmajskog, Posavskog i Prvog šumadijskog odreda, 6. jula Čačanskog, 7. jula Užičkog, 12. jula Kragujevačkog, dok je 15. jula formiran Mačvanski odred. U stvaranju Užičke republike učestvovalo je 13 partizanskih odreda: Valjeyski, Mačvanski (Podrinjski), Posavski, Kosmajski, Prvi i Drugi Šumadijski, Pomoravski, Kragujevački, Vrnjačko-trstenički, Kopaonički, Kraljevački, Čačanski i Užički NOP odred. Užički NOP odred narastao je na 2.500 boraca, Čačanski na 3.000, Kragujevački na 1.500 boraca. Tokom druge polovine jula formirani su Kraljevački i Rasinski narodnooslobodilački partizanski odred. U istočnoj i južnoj Srbiji borili su se Požarevački, Toplički, Kukavički (Leskovački), Vranjski i drugi odredi. Borbe protiv okupatora i njegovih saradnika vodile su se na području Posavine, Šumadije, Mačve i Pomoravlja, da bi se glavno žarište ustanka razvilo na tlu zapadne Srbije i Šumadije. Pod zastavom narodnooslobodilačke borbe nalazilo se sredinom septembra 1941, kada se ustalasalo srpsko selo, oko 7.500 boraca, organizovanih u 13 odreda, a krajem istog meseca operisala su već 23 odreda, s ukupno 25.000 ustanika, koji su pod svojom kontrolom držali dve trećine Srbije. Brzo n a r a s t a n j e

USTANAK

NARODA

JUGOSLAVIJE

8

7

snaga govorilo je d a su napori KPJ i odredskih vojnih štabova u pravcu širenja narodnooslobodilačke borbe o d j e k n u l i na selu, dajući rezultate koji su zastrašili Dražu Mihailovića i kvislinge. Krajem septembra 1941. napadnut je Kruševac, a početkom oktobra Šabac, dok su partizanske snage na jugu oslobodile Prokuplje 9. oktobra 1941. Pod nadzorom partizanskih snaga nalazila se Ibarska dolina. U istočnoj Srbiji oslobođeni su Petrovac na Mia vi, Kučevo, Majdanpek, Zagubica, Golubac. Na tlu Srbije u leto i jesen 1941. primenjivala se koncepcija KPJ o razvijanju partizanske borbe koja bi bila dugotrajnog karaktera, oslonjena na selo, umesto koncepcije koja je ovu svodila na akcije u gradovima, na štrajkove i sabotaže. Prilikom donošenja odluke da zapadna Srbija postane poprište narodnooslobodilačke borbe u srpskoj zemlji, vodstvo KPJ je računalo da se radi o krajevima gde je rodoljublje na ceni, gde borba za slobodu ima duboke tradicije, a narod se ne miri s ropstvom. Brdovita konfiguracija tla, s teško prohodnim masivima Maglića, Volujaka, Vučeva i Durmitora u zaleđu, bila je pogodna za razvijanje partizanskog rata. Dolazak na tu teritoriju Draže Mihailovića — kao vođe građanskih snaga prozapadne orijentacije, koji je takođe proklamovao antiokupatorski stav, ali bez opredeljenja za narodnooslobodilačku borbu — pružio je mogućnost direktnog uticaja na izjašnjavanje četnika za borbu protiv okupatora ili pasivan odnos prema narodnom otporu. Polet ustanka u septembru 1941. nije samo potvrđivao pravilnost procene partijskog rukovodstva i Glavnog štaba NOPOJ o izboru poprišta i strategije narodnooslobodilačke borbe, već je po razmerama, prilivu boraca, intenzitetu bitaka i prevazilazio tu procenu. Rukovodstvo s Titom na čelu razvoj ustanka pratilo je iz Beograda, gde su antifašisti u toku leta okupatoru učinili život nesnošljivim paleći kamione, gorivo, vršeći atentate, u očekivanju prelaska na slobodnu teritoriju Srbije da bi pomogli učvršćenju vojne organizacije, povezivanju manjih jedinica sa štabovima odreda, usaglašavanju akcija, uspostavljanju veza i razmeni iskustava s drugim ustaničkim centrima u Jugoslaviji. Uoči Titovog dolaska na slobodnu teritoriju, koja je bila Pod kontrolom Valjevskog partizanskog odreda, u Dulenima je 16. septembra 1941. održano savetovanje Glavnog štaba NOPO Srbije s rukovodiocima odreda, koje se izjasnilo za učvršćivanje voine organizacije ustanka, razviianie veće saradnie među u s t a n i č k i h

J

° NARODNOOSLOBODILACKI RAT I REVOLUCIJA

odredima i stvaranje bataljona u njihovom okviru. Slobodna teritorija se neprekidno širila oslobađanjem novih mesta i gradova — Krupnja, Požege, Arilja, Čačka, Gornjeg Milanovca, Užica, dok su se Valjevo, Šabac i Kraljevo nalazili pod partizanskom opsadom — predstavljajući u jesen 1941. jedinstveni prostor u porobljenoj Evropi, borbeni i politički podsticaj antifašistima sveta i izazov Hitlerovom novom poretku. Na teritoriji „Užičke republike", na površini od 19.000 km 2 , koja se prostirala od obronaka Zlatibora i Uvea do Save i Beograda, od Drine do Ibra, graničeći se sa Sandžakom, Sremom i istočnom Bosnom, živelo je oko milion stanovnika. „Užička republika" prostirala se između Drine i Save, do nadomak Beograda. Na toj teritoriji oslobođena su potpuno samo dva okruga — užički i čačanski, kao i delovi drugih okruga u zapadnoj Srbiji, Šumadiji i Pomora viju, mada su neki gradovi — Kraljevo, Kragujevac i Valjevo — bili pod vlašću Nemaca. Preko Trstenika i Vrnjačke Banje ona je na jug dopirala sve do Kosovske Mitrovice, Novog Pazara i reke Uvac, oslanjajući se na slobodnu teritoriju u Sandžaku. Drina je delila srpske odrede u Srbiji od šest odreda u istočnoj Bosni, koji su ipak uspostavljali borbenu saradnju u predelu Zvornika i Ljubovije. Ime ,,Užička komunistička republika" dali su oslobođenoj oblasti septembra — novembra 1941. kvislinzi, a zatim se isti naziv pojavio u štampi SSSR-a u proleće 1942. godine. Samo rukovodstvo KPJ, odnosno narodnooslobodilačkog pokreta, izbegavalo je nazive „revolucija", „federacija", „republika" itd., zbog strategije narodnooslobodilačke borbe i međunarodnih obzira. Organi vojne i civilne vlasti organizovali su život na slobodnoj teritoriji i njenu zaštitu. Oživljavana je privreda, o b n a v l j a n rad društvenih službi, održavan saobraćaj, čak i železnički (na jednoj pruzi uskog koloseka), radila je Fabrika oružja u Užicu, izlazio list Borba. Nova vlast preduzela je mere da se prihvate žrtve rata, pogorelci, deca bez hranilaca, izbeglice. Najveća pažnja posvećivana je ishrani boraca i siromašnog stanovništva. Venceslav Glišić je podrobno opisao proizvodnju u užičkoj Fabrici oružja, u tkačnici, ložionici sa kolnicom, a u Čačku u Vojno-tehničkom zavodu, Fabrici hartije, u mlinovima. Punom parom počele su da rade i partizanske radionice: obuće (opanci, „cokule"), krojačke (šajkano odelo, rublje), radionice za prera-

USTANAK

NARODA

JUGOSLAVIJE

8

7

du kože (kožusi, kožni kaputi, itd.). Fabrika oružja u Užicu nastavila je rad premeštajem mašina u trezor Narodne banke da bi se izbeglo bombardovanje. Deo proizvedenog oružja ustupljen je četnicima na osnovu sporazuma Tita sa Dražom Mihailovićem. Na čelu fabrike nalazio se kolektivni organ — Odbor jedinstva rada. Prilikom eksplozije ove fabrike 22. novembra 1941, čiji uzrok nije utvrđen (sabotaža neprijatelja ili nepažljivo rukovanje materijalom) poginulo je oko 130 lica. Pored ove fabrike radila je i tkačnica koja je proizvodila platno, porhet, zefir, „amerikan". U Vrelima je radila fabrika kože, koja je nastojala da se iz istočne Bosne snabde sirovom kožom i materijalom neophodnim za štavljenje kože (hrastova šišarka). Proizvodnja je obnovljena i u Vojno-tehničkom zavodu u Čačku, Fabrici hartije, u parnim mlinovima. Radnička klasa je mobilisana gotovo u celini za obnovu proizvodnje, o čemu govori podatak da je u Čačku krajem novembra 1941. radilo 1.059 radnika. Na slobodnoj teritoriji organizovan je železnički saobraćaj na dužini od 210 km (od Užica do Požege, od Užica do Dobruna prema Višegradu i od Užica do Banjana prema Beogradu; do Adrana prema Kraljevu). Zatečeno je 20 lokomotiva sa većim brojem vagona. Izrađen je i jedan oklopni voz zaštićivanjem jedne od postojećih lokomotiva oklopnim pločama, kao ijedan sanitetski voz za prebacivanje ranjenika na liniji Užice—Čačak. Motorna su vozila (kamioni, autobusi, motocikli, privatna kola) mobilisana. Komora narodnooslobodilačkog odbora u Užicu je raspolagala sa oko 30 konjskih i 32 volovske zaprege. Za opravke ovih kola formirana je kovačko-potkivačka radionica. Na tlu „Bihaćke republike", godinu dana kasnije, voz je saobraćao od Drvara preko Oštrelja za Jasikovac, gde se nalazila bolnica, nastavljajući dalje za Srneticu i Mliništa. Iskustva iz rada upravno-privrednih organa narodnooslobodilačkih odbora, kao i uopšte funkcionisanje privrede na ovom prvom velikom oslobođenom prostoru u Jugoslaviji, koji se nalazio pod kontrolom revolucionarne vlasti duže od dva meseca, i na kome je tekla proizvodnja i funkcionisao saobraćaj (uključujući i poštansko-telefonsko-telegrafski), poslužili su kao putokaz i osnova razvitka narodne privrede u toku narodnooslobodilačkog rata i revolucije i u drugim oslobođenim krajevima Jugoslavije. Ovde je došla do izraza organizatorsko-privredna funkcija narodnooslobodilačkih odbora sa nepo-

102

NAROQNOOSLOBODILACKI RAT I REVOLUCIJA

srednom organizacijom proizvodnje u fabrikama i radionicama, proveren način upravljanja proizvodnim jedinicama (puteni direktora i kolektivnih organa; izborom radničkih poverenika), normalizovana trgovina, vođena borba protiv špekulacije i crne berze u uslovima hronične oskudice, ostvarivana socijalna politika i zdravstvena služba. Na tlu „Užičke republike" formulisana su po prvi put i neka načela privredne uprave i socijalne politike: regulisani odnosi između radnika i narodne vlasti, normirane cene, primenjivana trampa, otkup artikala neophodnih za život (pšenica, kukuruz, šećer, gas, so, itd.) gradskog stanovništva i vojske. Celokupni privredni život i proizvodnja, uključujući i raspodelu, bili su podređeni frontu i potrebama NOPOJ. U cilju sprečavanja špekulacije, Borba je pozivala građane da prijave sve špekulante i crnoberzijance. Zabranjen je svaki promet robe sa oslobođene na neoslobođenu teritoriju. Uveden je moratorium na zakupnine. Narodnooslobodilački odbori su garantovali bezbednost trgovcima, ali su na drugoj strani strogo kažnjavali nepoštovanje normiranih cena, prikrivanje robe, zatvaranje radnji u vreme kada je bilo predviđeno da rade. Proizvodnja je tekla u radionicama i fabrikama koje su u svom radu bile podređene potrebama fronta. Užička fabrika oružja i municije imala je dnevni kapacitet od 420 pušaka i 60.000 metaka. Ona je do pada Užica proizvela 21.040 pušaka, 90.000 metaka za pištolje, 300 trombona, 18.000 ručnih bombi. U ovoj fabrici izvršen je remont oko 20.000 pancirnih topovskih granata. Fabrika je takođe služila za opravljanje raznih vrsta oružja. Sirovine za rad fabrike obezbeđivao je narodnooslobodilački odbor u Užicu. Radnici-partizani proizveli su i oklopni voz i jedan sanitetski oklopni voz koji se kretao postojećom prugom uzanog koloseka. Ovi vozovi korišćeni su na liniji Ćačak—Užice i na zapad, prema Višegradu, sve do granica slobodne teritorije. Iz ove fabrike kamionima je transportovano oružje i municija partizanskim ustaničkim snagama u istočnoj Bosni. Organi narodne vlasti „Užičke republike" prihvatili su izbeglice iz Bosne i Hrvatske i obezbedili im smeštaj. Na sednici operativnog dela Politbiroa CK KPJ u Beogradu 31. avgusta 1941. odlučeno je da centralno rukovodstvo pređe na slobodnu teritoriju i da se u najskorije vreme tu održi savetovanje s predstavnicima svih jugoslo venskih zemalja.

87 U S T A N A K NARODA JUGOSLAVIJE

Tako su se u zaseoku Stolice, pored Krupnja, 26. septembra 1941. sastali politički i vojni rukovodioci ustanka, čije su odluke bile od dalekosežnog značaja za vojnu organizaciju i za razvitak narodnooslobodilačkih odbora. Savetovanje je imalo jugoslovenski karakter; u njegovom radu su učestvovali: Josip B r o z Tito, koji je 16. septembra 1941. napustio Beograd, A l e k s a n d a r Ranković, Sreten Žujović, Ivo Lola Ribar, Ivan Milutinović, Rade Končar, Vlado Popović, Svetozar Vukmanović, Rodoljub Čolaković, Filip Kljajić, Slobodan Princip Seljo, Franc Leskošek i Miha Marinko, sa rukovodiocima partizanskih odreda Milošem Minićem, Kočom Popovićem, Zdravkom Jovanovićem, Nebojšom Jerkovićem, Dragojlom Dudićem. Skupu nisu prisustvovali predstavnici Makedonije i Crne Gore. Odlučeno je da se Glavni štab NOPOJ preimenuje u Vrhovni štab NOPOJ, a štabovi Hrvatske, Srbije, Crne Gore, Slovenije i Bosne i Hercegovine u glavne štabove. Odred je zadržan kao najveća formacija, podeljen na bataljone (dva do četiri), čete, vodove i desetine. Utvrđeno je da četa bude osnovna jedinica i broji 80—120 boraca. Dozvoljena je mogućnost da se obrazuju i grupe odreda, u zavisnosti od potreba. Stab odreda sačinjavali su komandant i politički komesar sa po jednim zamenikom. Usvojene su odluke o jedinstvenom amblemu, u vidu petokrake zvezde s nacionalnom zastavom, o pozdravu („Smrt fašizmu — Sloboda narodu!") stisnutom pesnicom desne ruke, o nacionalnim zastavama i zastavi Vrhovnog štaba. Naglašen je značaj vojne discipline. Zaključeno je da se nastavi proširivanje slobodnih teritorija i razvijanje narodnooslobodilačkih odbora jednoobrazne strukture. Savetovanje je skrenulo pažnju na značaj unapređivanja obaveštajne službe, saniteta i intendanture. Draža Mihailović se tek krajem juna počeo pojavljivati na seoskim zborovima. U Tometinom Selu on je poručivao seljacima, na Vidovdan, 28. juna 1941, da ne nasedaju avanturistima, jer se ishod rata ne odlučuje u Srbiji. Preporučivao se kao čovek koji je prošao albansku golgotu, i nije izdao ni tada pa neće ni sada. Predstavljao je sebe kao čoveka koga je kralj ovlastio da ,,upravlja", s tim što su svi dužni da slušaju njegova naređenja, jer su kralju položili zakletvu. Iako je Mihailović prvo pismeno naređenje za stvaranje odreda izdao avgusta 1941, prvi četnički odredi počinju da se formiraju jula meseca; ove odrede or ganizuju poručnik Neško Nedić, kapetan Miloš Glišić, poruč-

J- ^

U

NARODNOOSLOBODILAČKI

RAT

I

REVOLUCIJA

nik Zvonko Vučković, kapetan Dragoslav Račić (na Ceru) potpukovnik Veselin Misita u logičkom kraju. Oružani ustanak se odlagao do časa kada nastupe povoljn uslovi, koje je četnički pokret vezivao za invaziju Balkana o strane savezničke vojske, obeležavajući taj čas u svojim dispozi cijama nižim štabovima najrazličitijim nazivima („odsud trenutak", ,,momenat povoljnih uslova", „presudni momenat" „dani momenat", itd.). Naređenjem komandanta četnički odreda Jugoslovenske vojske od 9. septembra 1941. za mobiliza ciju i formiranje jedinica izričito je stavljeno u zadata jedinicama da se sukobi sa Nemcima i Italijanima izbegavaju, dokle god je to moguće, kao i sukobi s komunistima. Mihailović je istovremeno distancirao svoj pokret od Koste Milovanovića Pećanca čiji su četnici od avgusta bili u otvorenoj službi Nemaca. Prvi do sada poznati sporazum između partizana i četnika sklopljen je u selu Guberevcima u čačanskom kraju, i on je predviđao zajedničku borbu protiv okupatora, slobodno opredeljivanje za jedan i drugi pokret, zajedničke komande za veće operacije i osnivanje zajedničkog suda za izdajnike. Čim je obavešten o postojanju četnika, Tito je naredio Glavnom štabu NOP odreda za Srbiju i PK KPJ za Srbiju da se uspostave kontakti sa ovim „eventualnim saveznicima", kako ih je nazivao Sreten Žujović. Četnici su, ipak, smatrali da Nemci napreduju i da nije vreme za pokretanje borbe. Prvi opunomoćeni predstavnik narodnooslobodilačkog pokreta koji je zvanično pregovarao sa Mihailovićem bio je Miloš Minić, instruktor PK KPJ za Srbiju pri Valjevskom okružnom komitetu. Tada je postignut usmeni sporazum da se četnici i partizani međusobno ne napadaju i da svaka strana zadrži slobodu akcije. Nasuprot Mihailoviću, postojala je jedna borbena struja među četnicima, sastavljena od nižih oficira i boraca, koja se nije mirila sa iščekivanjem događaja. Vojno-četnički odred sveštenika Vladimira Zečevića i poručnika Ratka Martinovića učestvovao je u borbi za oslobođenje Krupnja početkom septembra 1941. i ušao u sastav Valjevskog NOP odreda. Četnici pod komandom potpukovnika Veselina Misite zauzeli su 31. avgusta 1941. Loznicu. Borbe za Loznicu u kojima su zarobljena 93 nemačka vojnika predstavljale su prvi veći okršaj između Nemaca i četnika. Četnici Dragoslava Račića su tog istog dana bezuspešno napadali Bogatić. Zajednič-

USTANAK

NARODA

JUGOSLAVIJE

8

7

kom akcijom Podrinjskog NOP odreda i četnika oslobođena je početkom septembra 1941. Banja Koviljača. S partizanima su s a r a đ i v a l i i odredi Račića i Vula Vukašinovića. Četničku a k ciju podsticala je prvenstveno težnja da ne zaostanu iza partizana. U maticu događaja ubacivala su ih zbivanja i partizanska borbena inicijativa, a ne vlastita volja. Mihailović se intimno nije mirio sa vojnim aktivnostima protiv okupatora, a još manje sa zajedničkim nastupanjem sa partizanima koji su mu bili strani. Pod ličnom Mihailovićevom komandom krajem avgusta je bila napadnuta Kolubarska četa Valjevskog NOP odreda u selu Planinici. Razgovori predstavnika narodnooslobodilačkog pokreta u Beogradu i četničke organizacije na kojima su učestvovali Blagoje Nešković, Aleksandar Ranković, Đuro Strugar i Vojin Nikolić, a sa četničke strane pukovnik Branislav Pantić, major Velimir Piletić i drugi, nije dao nikakve rezultate, jer četnici nisu bili spremni da se bore. Jedna četnička grupa napala je jedinice Užičkog NOP odreda 12. septembra 1941. s leđa u trenutku kada su partizanske snage počele napad na nemačku posadu u Bajinoj Bašti. I pored obostranog nepoverenja, pre svega zbog četničkih podmuklih napada, vojna saradnja se nastavljala. Dragoslav Račić je prihvatio zajedničku komandu nad četničkim i partizanskim jedinicama koje su opsedale Šabac. Četnici i partizani zajednički su ušli u Guču, 7. septembra 1941. godine. Prilikom borbi za Gornji Milanovac, 28. septembra, pored dva bataljona Čačanskog NOP odreda u borbama je učestvovao i četnički Takovski odred pod komandom poručnika Zvonka Vučkovića. Za vreme ove saradnje manifestovali su se neslaganje, četnička rovarenja i netrpeljivost. Najviši skup vojnih i političkih rukovodilaca ustanka naroda Jugoslavije u Stolicama nije mogao da mimoiđe pitanje odnosa narodnooslobodilačkog pokreta s Mihailovićevim četnicima. Josip Broz Tito se, po izlasku iz Beograda, u pratnji Miloša Minića, u selu Struganiku sastao 19. septembra 1941. s Mihailovićem, nastojeći da ga privoli na borbu protiv okupatora i saradnju s partizanima. Ustanak u Srbiji izbio je na poziv i pod vodstvom komunista, i predstavljao je u daljem razvitku rezultantu aktivnosti dva pokreta, narodnooslobodilačkog i četničkog, ali Mihailović nije hteo da se bori, zastupajući „politiku čekanja". Borbu je privremeno prihvatio samo zbog naglog uspona ustanka, uspeha partizanskih odreda, jačanja nji-

J- ^ U NARODNOOSLOBODILAČKI

RAT I REVOLUCIJA

hovih boračkih efektiva i posedanja osvojenih varoši i gradova, bojeći se da četnike suparnik vojnički i politički sasvim ne nadraste. Senka razgovora u Struganiku nadvila se i na 8 savetovanje u Stolicama, jer odnosi između četnika i partizana nisu opterećivali samo narodnooslobodilačku borbu u Srbiji, već i u istočnoj Bosni. Četnici su pokušavali da objasne svoje držanje ističući kako je borba preuranjena, kako se moraju sačekati povoljniji uslovi, i u zemlji i na svetskim frontovima, ali su u stvari smatrali da narodnooslobodilačka borba predstavlja isključivo komunističku akciju s određenim ciljem: osvajanje vlasti u ratu. Od Mihailovića su se odvojili i izjasnili za ovu borbu samo četnički odredi poručnika Ra tka Martinovića i popa Vladimira (Vlade) Zečevića. Na savetovanju u Stolicama je zauzeto gledište da se nastave pokušaji za pronalaženje sporazuma s Dražom Mihailovićem radi zajedničkih operacija, što je bio izraz politike KPJ da proširi osnovu narodnooslobodilačke borbe. Usvojen je stav da se u daljem toku događaja otkriju pravi motivi četničkog uzdržavanja i pasivnosti prema okupatoru. U Stolicama nije došlo do sednice CK KPJ jer je od članova ovoga tela, izabranih 1940, Savetovanju prisustvovalo samo devet. Nemačka komanda u Srbiji, bez dovoljno snaga za suzbijanje ustanka, suočila se 1941. s dobro organizovanim partizanskim akcijama, širokih zamisli i masovne osnove, a pre svega s činjenicom da kvislinški aparat i žandarmerija nisu dorasli da se nose s pokretom koji je svakim danom pokazivao sve veću snagu i ekspanzivnost. Surova politika represalija nije mogla da pomogne; umesto da zastraši, izazivala je čak i suprotne rezultate. Nemci su sve više uviđali da se na tlu Srbije vodi rat i da s postojećim posadnim snagama nemaju izgleda da uguše ustanak. Za Nemce se nakon izbijanja ustanka pojavljivalo više mogućnosti: da rizikuju s neobučenim, ili da traže obučene trupe; da primene represalije i slome duh otpora kod stanovništva, ili da predstave ustanak kao srpsku unutrašnju stvar i nastupe s kvislinškim snagama. Oni su se u prvoj fazi borbe s ustaničkim snagama odlučili za ovu poslednju varijantu. Nemačke snage u Srbiji su raspolagale sa tri divizije tzv. 15. talasa, čiji su komandni kadar činili i oficiri koji su učestvovali još u prvom svetskom ratu, prilagođene za okupacionu službu u mirnodopskim uslovima, pa time i nesposobne da izvrše „pacifikaciju" zemlje (704, 714. i 717. divizija, sa pešadijskim naoru-

U S T A N A K NARODA JUGOSLAVIJE

8 7

Nemci su se tako sukobili sa razbuktavanjem borbi u pozadini istočnog fronta i snažnim ustaničkim talasom koji je predstavljao zarazan primer za druge balkanske zemlje. Saznanje o slabosti svojih trupa pritiskalo je Nemce sve više sa napuštanjem i poslednjih baza koje su držali na tlu zapadne Srbije. Rano su shvatili da nije reč o lokalnim nemirima, pojedinačnim „hajdučkim četama", već o početku ustaničkog pokreta „komunističkih" i „srpsko-nacionalnih odreda" koji se širio zemljom u ovom „vetrometnom kutu Evrope", s jedne i druge strane Drine. Od male koristi su im bile naknadne analize da su nemačke divizije u aprilskom ratu imale i suviše malo vremena da radikalno smire zemlju. Feldmaršal List je zatražio od Vrhovne komande pomoć udarnih i pokretnih jedinica, koja je udovoljila njegovom zahtevu 14. septembra 1941, odlučivši da iz Francuske uputi u Srbiju 342. diviziju, koja je sa 125. pukom, dopremljenim iz Grčke, imala da očisti luk Sava—Drina, gde se nalazilo — po Nemcima — najjače ustaničko žarište. Izričiti zahtev za ugušenje ustanka Hitler je dao dva dana kasnije, 16. septembra 1941. Jedinstvena komanda poverena je komandantu 18. armijskog korpusa, generalu Francu Bemeu. Napad 342. divizije započeo je 28. septembra 1941, s težištem prema Šapcu. Sem radikalnog čišćenja pomoću operativnih trupa, Nemci su razmišljali i o uspostavljanju reda u Srbiji korišćenjem ustaša, Albanaca, Mađara i Bugara, što je Nedić psihološki koristio pravdajući preuzimanje vlasti namesto Aćimovića. Nemci u suštini nisu bili spremni na takvu soluciju, jer bi ona otvorila pitanje naknadnog razgraničavanja sfera u Srbiji. Združivanjem svih srpskih antikomunističkih snaga u borbi protiv ustanika oni su računali na paralisanje ujedinjenja četničkih i partizanskih snaga, što ih je najviše i onespokojavalo — da se ne nađu pred jedinstvenim srpskim frontom. Stvaranjem nove kvislinške vlade sa reprezentativnijom ličnošću, smatrali su, nije umanjilo neophodnost upotrebe nemačkih operativnih trupa. Nedić je primio sramote kolaboracije, a da nije uspeo da poveže pocepanu srpsku buržoaziju. Poistovetio se sa nemačkom politikom, a da nije mogao da promeni antisrpsko raspoloženje nemačkog vrha. Istupao je kao predsednik vlade, a svaki nemački funkcioner bio je u stanju da mu stavi do znanja stvarni stepen njegove podređenosti. Obećavao je mir, a svuda oko njega nastajala su nova srpska groblja. Nakon uprezanja u nemačka kola, od Nedića je morala da se distancira i emigrantžanjem).

J-

^

U

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

ska vlada zbog njegovih izliva mržnje prema britanskoj i američkoj „plutokratiji". Iako je posredno sarađivao sa Mihailovičem, Nedić je bio i meta četničkih napada zajedno sa Ljotićem i Dragim Jovanovićem, jer su oni u njima gledali „velike vezire", koji su degenerisali nacionalni ideal. Malo je koristi imao od neumerenog slavljenja Miroslava Spalajkovića koji ga je upoređivao sa Filipom Petenom, a još manje od nekih praznih pohvala nemačkih funkcionera da je u pitanju novi Hindenburg ili Manerhajm. Nemajući na vidiku u časovima kriza državnike, nacije su navodno tražile vojnike. Ovaj kolaboracionist slavio je Srbiju („majku Srbiju"), sanjao o rađanju „nove Srbije", naravno u krilu fašizma. Slaveći i uzdižući Srbiju „pre svega i nada sve", odricao je vrednost i budućnost drugim suparničkim nacijama. Iracionalni Nedićev plan o integraciji srpstva nailazio je na nesavladive nemačke i ustaške prepreke da srpski kvislinzi pređu Drinu, Savu i Dunav. Nemačka okupaciona uprava je izveštavala Berlin da se sa sprskim narodom ne može izaći nakraj. Njeni najviši predstavnici su pisali da dobijaju ,,. . . utisak da ni vest o kapitulaciji Sovjetskog Saveza ne bi dovela do kapitulacije ovih bandita, koji su žilavi kao đavoli. Osim toga, njihova organizacija je izvrsna. Ona bi mogla biti i klasičan primer najbolje tajne organizacije. Mnogi bi mogli od njih da uče, pa čak i Poljaci, koji su dosta vešti takvoj borbi". Hitlerova naredba od 16. septembra 1941. bezuslovno je zahtevala da se ustanički pokret uguši. U vreme najveće oskudice u vojnim snagama Nemci su bili prinuđeni da ojačaju trupe u Srbiji dovodeći 342. diviziju. Uporedo s prebacivanjem pojačanja iz Francuske i Grčke oni su primenjivali masovnu odmazdu nad stanovništvom. Feldmaršal Kajtel naredio je da se za jednog nemačkog vojnika strelja 50—100 rodoljuba. General Franc Berne započeo je 24. septembra 1941. operacije preko Save sa snagama 342. divizije, koja je za sobom ostavljala „krvave tragove", dok su se na drugoj strani Drine nalazile ustaše i jedinice 718. divizije. Ova operacija u luku Save i Drine praćena je paljevinama kuća i imovine, streljanjima i odvođenjem desetina hiljada ljudi u logore. Stradanjima naroda Mačve Nemci su pridodali kolektivne odmazde na drugim područjima Srbije, među kojima su se izdvajali kragujevački i kraljevački masakr nedužnog stanovništva, uključujući i decu.

87 USTANAK

NARODA JUGOSLAVIJE

Za vreme kratke partizansko-četničke saradnje Tito je, oktobra 1941, uputio depešu Moskvi u kojoj stoji da „partizanska armija u Jugoslaviji broji oko 100.000 ljudi i oko 30.000 četnika, koji se pojavljuju kao naši saveznici". Prilikom drugog susreta Tita i Mihailovića, u Brajićima 26. oktobra 1941. postignut je samo delimičan sporazum, jer su se pregovarači razišli u bitnim pitanjima. U pregovorima su učestvovali Josip Broz Tito, Sreten Žujović i Mitar Bakić, a sa četničke strane Draža Mihailović, Dragiša Vasić, potpukovnik Dragoslav Pavlović i kapetan Milorad Mitić. Mihailović je odbio Stvaranje zajedničkog operativnog štaba, istupio protiv osnivanja narodnooslobodilačkih odbora i mobilizacije na dobrovoljnoj osnovi. U Brajićima su se rukovodioci dva pokreta sporazumeli da se mobilizacija sprovodi na stari način, izbegavaju međusobni sukobi i obavlja nesmetan transport preko slobodne teritorije, kao i o podeli oružja i sedištima najviših štabova. Postignuti sporazum četnici su uskoro izneverili ubijajući partizane i predajući Nemcima zarobljene, pa čak i ranjene. Partizanske snage u Srbiji su morale polovinom novembra 1941. da se povuku na liniju Kraljevo-Rudnik-Ljig-Valjevo^ Šabac. Zahvaljujući ustaničkim borbama, gotovo u svim krajevima Jugoslavije, Nemci nisu mogli da grupišu još jače snage protiv „Užičke republike", ali su uspeli da nađu saveznika u Mihailovićevim četnicima, koji su u noći između 1. i 2. novembra 1941. napali Užice i otpočeli građanski rat. Odlučujući se za ovaj napad, Mihailović je bio uveren da je već toliko učvrstio svoj položaj kod jugoslovenske vlade u izbeglištvu i Britanaca da ne sme dozvoliti oklevanje, a na drugoj strani da će partizanske snage biti uništene u završnoj nemačkoj ofanzivi. Cetničko-partizanska saradnja tekla je u znaku neprekidnih sukoba, incidenata, četničkih sumnji i izdaja. Četnici Voje Pantelića su predali Loznicu Nemcima bez borbe, 10. oktobra 1941. Kapetan Račić je, i pored neuspeha kod Šapca, postavljen za komandanta zajedničkog štaba na delu fronta kod Zavlake (koji su sačinjavali dva četnika i dva partizana), gde se front održao 12 dana, sve do 22. oktobra 1941. Četnici su u noći između 26. i 27. septembra napali partizane u Kosjeriću. Po svaku cenu nastojali su da zadrže Požegu, oko koje su izbijali stalni sukobi, jer su njenim zadržavanjem četnici prekidali oslobođenu teritoriju na dva dela, a na drugoj strani i jednima i

J- ^ U NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

drugima je bila neophodna zbog obližnjeg aerodroma u Tatojevici. Zaključenim sporazumom od 24. oktobra garantovan je neometan prolaz i četnicima i partizanima kroz Požegu. Tako su Požegu držale četničke, a Užice partizanske snage. Venceslav Glišić s pravom ističe da „dva susedna grada pretvorena su u centre revolucionarne, odnosno kontrarevolucionarne aktivnosti. Upravo u centru Užičke republike došlo je do prvog oštrog sudara revolucije i kontrarevolucije". Četničke snage su povučene iz opsade Kraljeva (gde se nalazilo oko 4000 boraca jedne i druge strane) i Valjeva, jer je Mihailović odlučio da uništi partizanske snage, napadajući centar slobodne teritorije — Užice. Napad na Užice i lvanjicu počeo je u noći između 1. i 2. novembra 1941. godine. Četnici su poraženi kod Užica i Požege. Po naređenju Mihailovića, kapetan Dragoslav Račić je povukao četničke snage sa fronta kod Krupnja i Valjeva da bi napao Užice sa severa, ali je i ova grupacija četnika poražena u borbama nadomak Užica između 8. i 9. novembra 1941. godine. Odnose između četnika i partizana posebno je pogoršala četnička predaja Nemcima 365 zarobljenih partizana čuvanih na Ravnoj gori, koji su ih uskoro zatim streljali u Valjevu. Kada je izgledalo da su četničke snage pred definitivnim porazom, Tito je naredio da se partizanska ofanziva prema Ravnoj gori prekine, rukovodeći se međunarodnim obzirima i procenom unutrašnje i vojnopolitičke situacije. Na sastanku s Nemcima 11. novembra 1941. u selu Divci, kod Valjeva, Mihailović je tražio da mu se dozvoli nastavljanje borbe protiv komunizma, koju je započeo 31. oktobra 1941, i obezbedi municija. Po njemu, srpski narod je bio prožet nacionalnom svešću i spreman da se zaštiti od komunizma, a Košta Pećanac je izgubio svaki ugled u narodu. Mihailović je izjavljivao da se četnici neće boriti protiv Nemaca čak i kad bi im borba bila nametnuta, tražeći istovremeno da mu se prepusti područje zapadne Srbije. Izvori o ovom sastanku pokazuju da Nemci nisu imali poverenja u Mihailovića kao saveznika; bili su rešeni da u najkraćem roku likvidiraju komunizam u Srbiji, ali i Mihailovićev pokret kao srpski i probritanski, zahtevajući njegovu bezuslovnu predaju. Neprijateljstva između četnika i partizana obustavljena su, posle pregovora koje su s četničkim komandantima vodili Aleksandar Ranković, Ivo Lola Ribar i Petar Stambolić, sporazumom od 20. novembra 1941, po kome je trebalo

87 USTANAK NARODA JUGOSLAVIJE

n a s t a v i t i zajedničku borbu protiv neprijatelja, ali se Mihailović ponovo nije pridržavao dogovora. Kada je započela nemačka ofanziva, Tito je zahtevao od Mihailovića da se odmah formira z a j e d n i č k i operativni š t a b , ali je ovaj tražio da on bude vrhovni komandant. Generalni sekretar KPJ je poslednji put razgovarao sa Mihailovićem telefonom 28. novembra 1941. zahtevajući od četničkog komandanta da stupi u borbu protiv Nemaca, ali je ovaj to odbio. Mihailović je 30. novembra 1941. na Ravnoj gori izdao instrukciju o legalizaciji četničkih odreda. Mada razbijeni i prinuđeni na pregovore, četnici su svojim napadom oslabili odbranu „Užičke republike". General Berne je 25. novembra 1941. krenuo u završni napad prema centru oslobođene teritorije. Nemci su u tom trenutku imali u Srbiji dve operativne divizije, 342. i 113, tri kompletne posadne divizije, 704, 714. i 717, s deloviina 718. i 125. puka, i pri tome bili pojačani kvislinzima. U završnim borbama na tlu zapadne Srbije Nemci su dobili nova pojačanja. Krajem oktobra na prostoru Jagodina — Kruševac — Paraćin iskrcala se 113. divizija dovedena sa istočnog fronta. Užice je palo 29. novembra 1941, posle kratkotrajnog i poslednjeg otpora, koji je pružio Radnički bataljon na Kadinjači. Vrhovni štab se u odbrani Užica našao pred brojnom i tehničkom nadmoći Nemaca, izdajom četnika i iznurenošću partizanskih boraca neprekidnim borbama, ali je očekivao duži otpor, rušenje mostova i puteva, preprečavanje prolaza tenkovima. Orijentacija na prihvatanje frontalnih borbi istrošila je partizanske odrede i smanjila im efikasnost. Uz malo žrtava, Nemci su uspeli da povrate izgubljenu teritoriju i potisnu partizanske snage. Kao da u vreme početka nemačke ofanzive rukovodstvo nije bilo svesno kolika se opasnost nadnela nad slobodnom teritorijom. Nije došlo do zabacivanja partizanskih snaga u pozadinu neprijatelja. Zaostali partizanski odredi nisu dobili direktive o dejstvovanju pod promenjenim uslovima. Vrhovni štab je jedva izbegao iz Užica, neposredno ugrožen od Nemaca u povlačenju prema Zlatiboru. Mreža organizacija narodnooslobodilačkog pokreta bila je stvorena na brzinu, a na drugoj strani stalno angažovana u vezi sa potrebama fronta, tako da nije uspela da nastavi rad pod okupacijom. Reokupirana teritorija bila je izložena strahovitom teroru okupatora i kvislinga. Vrhovni štab odstupio je . preko Zlatibora i Uvea u Sandžak, s oko 2.000 boraca, koji će narednih dana i meseci ući u sastav 1. i 2. proleterske brigade,

J-

^

U

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

nastavljajući da se bore na mnogobrojnim bojištima širom Jugoslavije. Nekoliko dana po zauzeću Užica, 7. decembra 1941, Nemci su na Ravnoj gori napali Mihailovića i razbili njegov štab, nalazeći da im se pruža jedinstvena prilika za istovremeni obračun i s pokretom u službi jugoslovenske vlade u izbeglištvu i Britanaca. Bez obzira na Mihailovićev odnos prema narodnooslobodilačkom pokretu, Nemci su na njega gledali s nepoverenjem smatrajući da je reč o pokretu koji je svojom prirodom i vezama protivnemački. Sumnje u Mihailovićevo ponašanje, i pored svih njegovih tajnih veza sa Aćimovićem, Ljotićem, Nedićem, naročito su se pojačale od dolaska u njegov štab britanskog kapetana Bila Hadsona („Marka"), mada jedna struja među Nemcima (Abver naročito) nije odustajala od hvatanja veza sa Mihailovićem, rukovođena težnjom da razbije ustanički front i iskoristi četnike za obračun sa narodnooslobodilačkim snagama, sprečavajući time i uspostavljanje jedinstvenog nacionalnog fronta protiv okupacionog sistema i nemačke vojne sile u Jugoslaviji. Srbija je te jeseni izložena nemačkom represivnom sistemu u nameri da se slomi njen borbeni duh. Šabac je raseljen i u logore odvedeno celokupno muško stanovništvo od 14 do 70 godina. Za pogibiju nemačkih vojnika kod Topole 2. oktobra 1941. pogubljeno je u znak odmazde 2.100 Jevreja i Cigana iz šabačkog logora i jevrejskog prolaznog logora u Beogradu. Za svakog ubijenog Nemca streljano je 100 Srba, a za svakog ranjenog 50., Prema Obznani Komande mesta u Kragujevcu od 21. otobra 1941. streljano je 2.300 rodoljuba, uključujući i đake iz kragujevačkih škola. Na stratištu u kragujevačkim Šumaricama, 21. oktobra, našao se voljno sa svojim đacima i njihov profesor književnosti, direktor Učiteljske škole Miloje Pavlović, svestan, kako kaže pesnik, da „Profesor nije profesor sa katalogom samo . . . Ja i sada držim čas". Komandanti pukova 717. divizije streljali su, s pozivom na odmazdu, u Kraljevu 2.040 ljudi i 19 žena, namerno umanjujući broj ubijenih i u ovome masakru. Pomagali su ih Ljotićevi dobrovoljci s poznatim krvolokom, komandantom Dobrovoljačkog bataljona Marisavom Petrovićem. Mihailović je koristio ove masovne represalije nad srpskim narodom kao motiv razilaženja sa partizanima. Analogiju je nalazio u stavu generala Sarla de Gola koji je istog meseca, oktobra 1941, zabranio dalje napade na nemačke

USTANAK

NARODA

JUGOSLAVIJE

8

7

oficire kada su Nemci za odmazdu uzvratili streljanjem francuskih građana. General je zahtevao od svojih sugrađana da odaju poštu streljanim herojima, pa ma gde se budu našli. Partizanski odredi razvijali su aktivnost i na istoku i jugu Srbije, ali između ovih oblasti i zapadne Srbije i Šumadije nije se ostvarila veća saradnja i usaglašenost operacija u jesen 1941. Ustanak na istoku Srbije razvijao se u oblasti strateški značajnoj za Nemce, budno čuvanoj radi osiguravanja plovidbe Dunavom i eksploatacije Bora. Uspesi ustanika avgusta i septembra u istočnoj Srbiji ogledali su se u oslobođenju Boljevca i celog boljevačkog sreza. Time su bili ugroženi okupatorsko-kvislinški centri u Boru i Zaječaru. Sem Boljevačkog odreda započela su i dejstva Zaglavsko-timočkog odreda stvorenog jugoistočno od Knjaževca. Krajinski narodnooslobodilački partizanski odred, kojim je rukovodio Ljuba Nešić, dejstvovao je pretežno na teritoriji krajinskog sreza, između Timoka i Deli-Jovana. Polovinom septembra 1941. došlo je do sporazuma o antiokupatorskoj borbi između četničkog Krajinskog odreda, Ujevačkog partizanskog odreda, Zviškog NOP odreda, Kučajskog četničkog odreda, Majdanpečkog i Krajinskog NOP Odreda. Sporazum je bio više nego kratkog veka, zbog četničkog kršenja njegovih odredaba, usled čega su partizanski odredi uzvratili napadom na četnike. Četnički uticaj je bio za jedno vreme potisnut u Poreču, Zviždu i Krajini. No, Ujevački četnički odred nastavio je da razvija ustaničku aktivnost u gornjem Peku, Poreču, Zviždu i Braničevu. Ulazio je u sukobe sa Nemcima i četnicima koji su prihvatili pronemački kurs Koste Milovanovića Pećanca. Četnici su tako učestvovali u oslobođenju Velikog Gradišta 20. septembra 1941. godine. U protivustaničkoj ofanzivi novembra 1941. Ujevački odred uništio je Zviški četnički odred Voje Tribrođanina. Četničke snage u Gornjaku podržavale su Dražu Mihailovića. Za vreme ustaničke plime bila je stvorena slobodna teritorija sa centrom u Kučevu i Majdanpeku. Ozrenski partizanski odred dejstvovao je avgusta i u prvoj polovini septembra 1941. na teritoriji aleksinačkog, ražanjskog, sokobanjskog, svrljiškog i dela niškog sreza. Iz Ozrenskog odreda nastao je Svrljiški odred, kasnije nazvan Nišavski partizanski odred. Posle „Užičke republike" slobodna teritorija istočne Srbije je bila najveća u Srbiji, nalazeći se u slivovima Peka, Mlave, Porečke reke, vojnike i

J- ^ U NARODNOOSLOBODILAČKI

RAT I REVOLUCIJA

delova Podunavlja i Pomoravlja sa Resavom. Početkom septembra 1941. u Salašu je imenovan Narodnooslobodilački odred za krajinski (salaški) srez. Dragoljub Petrović analizira ustanički talas i protivofanzivu okupatora koja je dovela do uništenja partizanskih snaga, jer je neprijatelj nastupao krajnje odlučno, s obzirom da se radilo o blizini Bora i Dunava kao nezamenljivih strateških tačaka za Nemce. Pojačala se i aktivnost Mihailovićevih četnika. Već avgusta 1941. Mihailović je ustanovio funkciju komandanta istočne Srbije za koju je imenovao majora Velimira Piletića, a za načelnika štaba kapetana I klase Sinišu Ocokoljića Pazarca. Pod pritiskom Nemaca i kvislinga patizanske snage su krajem oktobra 1941. u istočnoj Srbiji svedene na jedan partizanski odred (Knjaževačko-boljevački). Demoralizirajuće je delovao poraz Ozrenskog partizanskog odreda u sukobu sa Nedićevim žandarmima 27. novembra 1941. godine. Sa porazima splašnjavao je moral ustanika i gubila se vera u pobedu. Oružani ustanak avgusta i septembra 1941. bio je u jesen presečen. Ustanak je buknuo nešto kasnije nego u Šumadiji i zapadnoj Srbiji, sporije se razvijajući od ustanka na prostoru između Drine i Morave. Ranije zaustavljanje ustaničkog talasa bilo je uslovljeno težnjom okupatora da osigura strateške puteve i privredne objekte od značaja. Ustanici su bili brzo suzbijeni, a ostaci odreda prepušteni sami sebi uoči surove zime i kvislinške obestrvljenosti. Južna Srbija bila je takođe oblast strateški značajna za okupatore, zbog blizine bugarske granice i važnosti saobraćajnica u dolini Južne Morave, preko koje su oni održavali vezu sa Solunom i Egejskim morem. Partizanski odredi na jugu Srbije očuvali su kontinuitet narodnooslobodilačke borbe na srpskoj teritoriji nakon povlačenja partizanskih snaga s Vrhovnim štabom u Sandžak. Ustanak u južnoj Srbiji je kasnio zbog odreda Koste Milovanovića Pećanca koji je u Toplici postavio štab „svih četničkih odreda". Okružni komitet KPJ za Niš u proglasu od 12. jula 1941. govori o početku borbe koja traje već dvadeset dana, čime izjednačava borbe sa početkom napada Nemačke na SSSR, poziva u borbu samo komuniste i daje naglasak na klasnu stranu borbe, i to u sredini gde su bile jake nacionalističke ideje Pećančevih četnika. PK KPJ za Srbiju je u c i r k u l a r n o m pismu od 27. jula kritikovao svako sužavanje

87 USTANAK

NARODA JUGOSLAVIJE

osnove borbe u toku. Saradnja Pećanca sa Nemcima iskorišćena je za raslojavanje njegovih odreda kao „izdajničkih". Pasjačka četa Topličkog odreda prodrla je 9. oktobra u Prokuplje, uporište okupatora, proterujuči iz grada četnike koji su od Nemaca preuzeli vlast u gradu. Partizanske snage su se iz prokuplja povukle na Pasjaču koja, sa Malim Jastrepcem i Vidojevicom, postaje najjača ustanička baza u dolini Toplice. Od otvorenog sukoba sa četnicima na Pasjači 14. oktobra toplički partizani nisu više imali saveznika u ustanku. Novembra 1941. došlo je do oslobođenja Lebana, Lece i Medveđe, čime je stvorena slobodna teritorija. Okružni komiteti Niša i Leskovca, čiji je rad objedinjavao Vasilije Buha, težili su širenju ove teritorije ka Kruševcu i Vranju. Rukovodstvo na jugu je bilo bez veza sa Vrhovnim štabom i PK. Izdizanje autoriteta Ratka Pavlovića uticalo je na to da rukovodeći partijski kadrovi na tom terenu budu upozoreni na njegove ranije „greške — frakcionaštvo, intelektualštinu i nedovoljnu povezanost sa Partijom". Dejstva Topličkog, Rasinskog i Jablaničkog odreda su objedinjena. Situacija na levoj obali Južne Morave odlikovala se masovnošću ustanka. Kukavički partizanski odred je krajem 1941. brojao oko 400 boraca i vladao širim rejonom planine Kukavice. Jablanički partizanski odred je povezivao međuprostor Kukavičkog i Topličkog odreda, sa bazom na planini Radan, oslobodivši od četnika i Nedićevih odreda Lebane 7. novembra 1941. godine. Prvog oktobra 1941. grupa partizana oslobodila je Vlasotince. Vranjski partizanski odred je osnovan da bi uticao na širenje ustanka u Makedoniji, ali je on rano uništen, decembra 1941, prilikom blokade partizanskog logora od strane bugarskih snaga. Početno zaostajanje ustanka u ovom kraju je kasnijim razvitkom prevaziđeno, iako su borbe vođene u izuzetno osetljivom strateškom području za Nemce, Bugare i kvislinge, zbog važnih komunikacija, demarkacione linije, blizine bugarske granice. U južnoj Srbiji stvorena je slobodna teritorija i sa jedne i sa druge strane Morave. Na desnoj obali Južne Morave oslobođeni su regioni Zaplanja, Babičke gore i Kruševice, a na levoj obali čitav prostor od Jastrepca do Kukavice, sa uporištima na Jastrepcu, Pasjači, Radanu i Kukavici. U tom prostoru delovalo je pet partizanskih odreda usmerenih na saobraćajnice u dolinama Morave, Nišave i Toplice.

J- ^ U NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

U istoriografiji se zastupa i teza da je „Užička republika" produžila život i posle pada Užica i povlačenja dela partizanskih snaga sa Vrhovnim štabom preko Uvea u Sandžak. Ova teza se argumentuje time da je na oslobođenoj teritoriji Sandžaka, sa centrom u Novoj Varoši, nastavljen život „Užičke republike", a na drugoj strani da su se u nemačkoj pozadini, na tlu zapadne Srbije borbe sa grupom partizanskih odreda produžile sve do početka proleća 1942. godine. Ove činjenice svakako mogu upućivati i na takav zaključak kakav postoji u delu istoriografije, jer su kao činjenice nesumnjive, ali previđaju da je teritorijalnim gubitkom oslobođene teritorije u Srbiji pojam „Užičke republike" nestao; partizanske snage su prešle na teritoriju italijanske okupacione zone a Vrhovni štab prenosio težište operacija u istočnu Bosnu. Partizanski rat nije insistirao na odbrani oslobođene teritorije po svaku cenu, a u duhu takvog načina vođenja rata ostajanje partizanskih snaga u pozadini osvojene (reokupirane) teritorije je bilo pravilo. U slučaju Srbije ova partizanska strana rata nije dovoljno iskorišćena, jer je rukovodstvo živelo u uverenju da se slobodna teritorija može odbraniti i odbiti nemačka ofanziva. Vrhovni štab NOPOJ je na sastanku u Užicu 26. novembra 1941. odlučio da se oslobođena teritorija uporno brani. Odluka je bila zasnovana na iskustvu žilavog otpora partizanskih snaga jedinicama 342. divizije. Iskustvo se nije ponovilo, jer je Ljubovija pala 25, Čačak 28. i Užice 29. novembra 1941. godine. No, za iznetu tezu o nastavljanju „Užičke republike" i posle pada Užica može govoriti u prilog i činjenica da je teritorija na koju je partizanska vojska iz Srbije prešla posle gubitka Užica objektivno bila u sastavu „Užičke republike". Vrhovni štab je očekivao i da se vrati u Srbiju, ne uočavajući razmere poraza. Razvoj događaja je, međutim, pokazao da poraz nije bio privremen već trajnijeg karaktera. Posle povlačenja iz Užica Politbiro CK KPJ je održao sastanak u selu Drenovi. Zbog neuspeha u odbrani Užica Tito je nudio ostavku, koja nije prihvaćena. Već na tom sastanku mogla su se osetiti radikalizovanja u liniji partijskog rukovodstva, kao rezultat moskovske pro ti vof anzi ve Crvene armije i četničkog nastupanja sa okupatorima. Pokrajinskom komitetu sa Neškovićem na čelu upućeno je pismo datirano sa 14. decembrom 1941. koje je zabranjivalo postojanje paralelnih vojnih organizacija na slobodnoj teritoriji, što je u stvari značilo raskid sa četnicima koji

USTANAK NARODA JUGOSLAVIJE

8

7

su krajem oktobra i početkom novembra te godine započeli građanski rat. Tito je sa Vrhovnim štabom izvesno vreme ostao u Sandžaku, a zatim sa Prvom proleterskom brigadom, obrazovanom u Rudom, krenuo u istočnu Bosnu. Edvard Kardelj je napustio slobodnu teritoriju u istočnoj Bosni polovinom januara 1942. i preko Sarajeva stigao u Zagreb, gde je sa Ivom Lolom Ribarom predstavljao Organizacioni sekretarijat CK KPJ za neoslobođene teritorije. Tito je ovu odluku doneo pre početka druge neprijateljske ofanzive da u slučaju da rukovodstvo na slobodnoj teritoriji „zapadne u nezgodne prilike" Organizacioni sekretarijat „prihvati poslove Centralnog komiteta". Zadatak Kardelja i Ribara je bio da obavljaju deo poslova CK KPJ. Tito je ocenjivao njihov odlazak u Zagreb i kao pomoć hrvatskim komunistima posle hapšenja i streljanja Rada Končara. Početkom marta 1942. Kardelj se sa Ivanom Mačekom prebacio u Ljubljanu. Na slobodnoj teritoriji sa centrom u Novoj Varoši započele su nakon radikalizacije leve linije istrage nad pojedinim borcima koji su se povukli iz Srbije, njihovo proglašavanje za četnike, pa i streljanja. Kao izraz provale sektaštva posle poraza i preovlađivanja shvatanja o zaoštravanju klasne borbe u zimu 1941/1942, olako su ljudi u vlastitom pokretu i van njega proglašavani za neprijatelje. Radilo se o konkretnoj primeni novog kursa koji se ogledao u prenaglašavanju klasnih momenata koje je formulisao Politbiro CK KPJ posle sloma „Užičke republike" i četničke legalizacije u formacijama Milana Nedića. Na osnovu stava Politbiroa CK KPJ, Milovan Đilas je bio jedan od sprovodnika ove linije, prvo u Sandžaku, a kasnije u Crnoj Gori. Odlaskom Aleksandra Rankovića na slobodnu teritoriju, septembra 1941, za sekretara PK KPJ za Srbiju došao je Blagoje Nešković. Nešković je bio izvežban u metodama obaveštajnog rada, kamuflaže, konspiracije. Kooptiran je u PK na predlog Aleksandra Rankovića i Milovana Đilasa. Nešković je učestvovao u španskom građanskom ratu. Pre odlaska iz Beograda Ranković je saopštio da će Nešković ostati na dužnosti sekretara Pokrajinskog komiteta. Od toga časa Pokrajinski komitet nije više funkcionisao kao ranije, jer je Nešković preuzeo u svoje ruke sve poslove. U PK su ostali Nešković, Spasenija Babović i Ljubinka Milosavljević, jer je Vukica Mitrović uskoro uhapšena. Tom smenom došlo je do preloma u

J

° NARODNOOSLOBODILACKI RAT I REVOLUCIJA

metodu rada. Neškoviću su povereni svi partijski stanovi, „tehnike", veze sa Jankom Jankovićem, koji je u policiji radio za Partiju. Ratko Mitrović, član CK SKOJ-a, posle hapšenja je počeo odavati organizacije i kadrove. Došlo je do „padanja" istaknutih partijskih kadrova: Đure Strugara („Plavi Montenegro"), Miloša-Mrše Matijeviča i drugih. Kada je zatreženo povlačenje kadrova na slobodnu teritoriju iz Beograda, Nešković se oglušio. Pojedini savremenici-učesnici u radu Pokrajinsko komiteta govore o Neškovićevoj demoralizaciji posle nemačkih uspeha u borbi protiv partizanskihodreda i njegovom uverenju da će se sve svršiti kao u Spaniji, porazom. On je živeo u uverenju da će posle tog poraza Tito i Ranković, sa ostalim rukovodiocima, ponovo doći u Beograd. Izašao je u Šumadiju tek u leto 1943, dakle posle Staljingrada i iskrcavanja zapadnih saveznika na obale severne Afrike, a posle italijanske kapitulacije je prešao na jug Srbije. Nešković je ipak radio na osnovu, ovlašćenja koja su mu data 1941. godine, jer da je bilo drukčije, to bi se moralo osetiti u njegovoj karijeri posle oslobođenja Srbije. Pokrajinski komitet je formiran u Novoj Varoši u sastavu: Spasenija Babović, Ljubinka Milosavljević, Srba Josipović, Mitra Mitrović, Mirko Tomoć i Miloš Mamić, koji se u to vreme nalazio na jugu Srbije, ali je rukovodstvo obrazovano kombinacijom onih kadrova koji su se povukli u Sandžak i onih koji su ostali u Srbiji. Po Rankovićevom nalogu u Srbiju se vratio Mirko Tomić. Gotovo u isto vreme Tito je sastavio Glavni štab za Srbiju, što je svedočilo o tome da živi namera da se rukovodstvo s vojskom ponovo vrati u Srbiju. Đilas je predlagao da Ranković ili on krenu u Srbiju, jer tadašnji sastav Pokrajinskog komiteta nije zadovoljavao. Odlaskom Spasenije Babović i Ljubinke Milosavljević na slobodnu teritoriju, Nešković je ostao sam. Gestapo je u svojim rukama držao Ratka Mitrovića sve do pred oslobođenje Beograda, koristeći ga za ubacivanje provokatora u organizaciju. Nemci i kvislinzi su o organizaciji i metodu rada najviše saznali od Mitrovića (o načinu rada, o stanovima, o ljudima, karakteristikama pojedinih ljudi, o tehnikama, načinu uspostavljanja kontakta, itd.). Zapisnik o saslušanju Ratka Mitrovića predao je Neškoviću Janko Janković, „prijatelj Bećarevića", koji je, radeći u Specijalnoj policiji do smrti, učinio niz značajnih usluga Partiji. Metod Neškovićevog rada savremenici nazivaju „bunkerisanjem". U samom Pokrajinskom komitetu koji je

87 USTANAK

NARODA JUGOSLAVIJE

ostao u Srbiji postojala su razmimoilaženja: na jednoj strani Nešković i Buha, a na drugoj Mirko Tomić i Moma Marković, mada Nešković negira principijelna razmimoilaženja. Sam Buha, koji se našao u PK 1940. na predlog Milovana Đilasa, radio je sa ,,bankarcima" i poštarima, među kojima je Partija imala znatan uticaj, nije uspeo da se snađe u radu, budući čovek opterećen činovničkom psihologijom. Nešković je rukovodio preko pisama i kurira nemajući uvid u stvarnu situaciju. Zatočen u Beogradu, on nije mogao podsticati manevarske akcije karakteristične za narodnooslobodilačku borbu u drugim krajevima Jugoslavije. Nije shvatao da su novi uslovi menjali merila za članove KPJ. Umesto inicijative za formiranje diverzantskih ili borbenih grupa uopšte, težio je da ne otkrije sebe i svoj punkt. Svetozar Vukmanović je na prolasku kroz Beograd imao teškoća sa Neškovićem uzaludno zahtevajući od njega početkom 1943. da napusti Beograd i ode na slobodnu teritoriju. U oceni Neškovićeve uloge u narodnooslobodilačkom ratu i revoluciji ostaje činjenica da je on bio i ostao u Beogradu kao predstavnik KPJ, predstavnik jedinog punkta u dubini neprijateljske teritorije za veze sa Banatom i Sremom, Kosovom i Makedonijom, Hrvatskom, Bugarskom. Slanjem uputstava okružnim komitetima PK je davao glasa o svom postojanju. Time je, po mišljenju učesnika, povezivao partijske organe koji bi se onako „razdrobljeni" demoralisali. Još danas ostaje nepoznato šta je Neškoviću rečeno prilikom imenovanja za sekretara PK, kakva su bila njegova ovlašćenja i zaduženja; da li su se ona odnosila na prenošenje direktiva ili na borbenu akciju. Logičnije je pretpostaviti ovo prvo, jer ne znamo da je on u ratu (ako izuzmemo kritike na Visu, 1944.) ili posle njega osuđivan za svoje držanje u toku rata, odnosno da je snosio posledice. Da se CK KPJ nije slagao sa njegovom pasivnošću u ratu, verovatno bi pokrenuo pitanje njegove odgovornosti. Nešković se u memoarskoj literaturi i sećanjima okrivljuje da je radio po direktivama Kominterne, ali ove optužbe nemaju realnog osnova. Sa stanovišta istoriografije, „pitanje Nešković" je pak zanimljivo u višeznačnom smislu: u galeriji partijskih konspiratora Neškoviću pripada jedno od počasnih mesta; istrajno je ostao u Beogradu u kome su komunisti desetkovani, sprovodeći direktive; istrajao je u svom bunkeru, ne radeći na razvijanju narodnooslobodilačke borbe u Srbiji, aktivno i inspirativno, što je najverovatnije odgovaralo njegovoj misaonoj

J- ^ U

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

dogmatskoj prirodi, a l i je umrtvljivalo razvoj narodnooslobodilačkog pokreta u Srbiji; njegovo napuštanje Beograda i izlazak na slobodnu teritoriju povezano je sa plimom uspeha koje je NOP postigao u z a p a d n i m delovima zemlje sa prenošenjem težišta snaga NOVJ na istok Jugoslavije. Napadi na italijanske posade u Virpazaru, na Čevu, u Petrovcu i drugim mestima označili su, 13. jula 1941, početak organizovanog masovnog ustanka crnogorskog naroda protiv okupatora i njegovih malobrojnih saradnika iz redova separatista, u kome je uzelo učešća preko 30.000 boraca, gotovo celokupno stanovništvo sposobno da nosi pušku. Po masovnosti, jednovremenom izbijanju na više mesta, iznenadnosti, demoralizujućem dejstvu na okupatora i velikim vojnim uspesima, 13-julski ustanak je bio jedinstven fenomen u okupiranoj Evropi. Osim snaga KPJ i SKOJ-a u Crnoj Gori, na masovne razmere ustanka uticali su slobodarske tradicije, mržnja prema ropstvu, psihološka prinuda da se iz borbe ne izostane, učešće „Rusije" u ratu. Ustanici su stvorili veliku slobodnu teritoriju, vezali Italijane samo za glavne gradove, stavljene pod opsadu, obrazovali narodnooslobodilačke odbore i organizovali život pozadine. Na Košćelima, iznad Rijeke Crnojevića, potučen je do nogu jedan italijanski bataljon, a drugi kod Brajića, na putu Cetinje — Budva, u pokušaju da probiju blokadu Cetinja. Oslobođena je cela Crna Gora, sem gradova Cetinja, Nikšića, Podgorice, Pljevalja i Bara. Italijani su u ustanku izgubili oko 5.000 oficira i vojnika. Sveopštim ustankom crnogorski narod je plebiscitarno odbacio italijansku politiku, koja je išla za tim da Crnu Goru uključi u interesnu sferu Italije stvaranjem nezavisne crnogorske države, obnovom dinastije Petrovića, razvijanjem antisrpskih osećanja i negativnog stava prema Jugoslaviji kao životnoj zajednici. Italijani su u Crnoj Gori pokušavali da se predstave kao prijateljska nacija koja crnogorskom narodu donosi oslobođenje od velikosrpske hegemonije, kulturni prosperitet i ekonomsku pomoć, koristeći se u svojoj politici rodbinskim vezama italijanskog s bivšim crnogorskim dvorom, uspostavljenim ženidbom kralja Vitoria Emanuela III princezom Jelenom, ćerkom kralja Nikole I Petrovića. U Crnoj Gori je uveden relativno snošljiv režim okupacije, oličen u Civilnom komesarijatu, koji Italijani nisu ustanovili ni u jednoj drugoj okupiranoj zemlji. Dan pre izbijanja ustanka, 12. jula 1941, na Petrovdan, Serafino

I USTANAK NABODA JUGOSLAVIJE

1 2 1

Macolini je organizovao skupštinu separatista, koja je proglasila slobodnu Crnu Goru pod italijanskim protektoratom. Odluku o obrazovanju gerilskih odreda i izvođenju akcija protiv okupatora doneo je Pokrajinski komitet KPJ za Crnu Goru, Boku i Sandžak u najvećoj tajnosti, tako da je ustaničkim puškama na Viru i Čevu okupator bio više nego iznenađen. Na čelu Privremene vrhovne komande nacionalnooslobodilačkih trupa Crne Gore, Boke i Sandžaka, koju je osnovao Pokrajinski komitet, nalazili su se Arso Jovanović, kapetan Jugoslovenske vojske, Milovan Bilas, delegat CK KPJ, Blažo Jovanović, Božo Ljumović, Budo Tomović i Bajo Stanišić, pukovnik Jugoslovenske vojske. Ova komanda ustanovljena je kao najviši organ vlasti na slobodnoj teritoriji. Ogromni priliv boraca prevazišao je očekivanja rukovodilaca ustanka, remeteći prvobitne planove i organizaciju akcija, sa svim posledicama spontanosti uobičajenim prilikom masovnih erupcija. Italijanski prilaz Crnogorcima nije mogao da ublaži njihovu mržnju prema ropstvu, ma u kakvoj se formi ono ispoljavalo ili prikazivalo. Akcija komunista povukla je u borbu sve rodoljube. Slobodarski mentalitet nije podnosio tuđinsku vlast, a žive ratničke tradicije bacale su sramotu na svakog ko bi ostao po strani. Širina ustanka, njegova neočekivanost i snaga prvog udara paralisale su italijansku okupacionu upravu. Viša komanda oružanih snaga Albanije izdala je naređenje da se ustanak uguši, a Musolini je za vojnog guvernera Crne Gore postavio Aleksandra Pircija Birolija, armijskog generala i komandanta italijanskih trupa u Albaniji. Grof Ćano je brzo shvatio da je Italija dobila nov front na istočnoj jadranskoj obali. Nastupanje šest italijanskih divizija, uglavnom iz Albanije, pojačanih muslimanskom milicijom i albanskim kvislinškim snagama, masovna internacija Crnogoraca u Italiju i Albaniju, pojave izdajstva i defetizma u raznorodnom sastavu ustaničkih odreda, bombardovanje i spaljivanje crnogorskih sela, streljanja, leci koji su pozivali ustanike na predaju i druge okolnosti imale su za posledicu malaksavanje ustaničkih snaga, koje su izgubile prvobitni polet, moć da Italijane bace u more i Crnu Goru definitivno očiste od okupatora. U roku od 20 dana Italija je slomila otpor pokolebanih ustanika,' čiju su odbrambenu snagu razrivale i protivurečne odluke partijskih komiteta i rukovodstava, tako da je do 14. avgusta 1941. celokupna oslobođena teritorija Crne Gore bila ponovo osvojena. Po naređenju partij-

J- ^ U NARODNOOSLOBODILAČKI

RAT I REVOLUCIJA

skih rukovodstava, pripadnici gerilskih odreda su se čak predavali okupatoru da bi se izbegle represalije protiv ustanika i njihovih sela. Ustanički fronto vi su popucali a borci počeli da se razilaze. Separatisti i tajne pristalice starog društva optuživali su komuniste za nepromišljeno dizanje ustanka i za stradanje naroda. Pokrajinsko savetovanje KPJ od 8. avgusta 1941. kritički se osvrnulo na ustaničko prih va tanje frontalnih borbi i stvaranje vojnih formacija. Pircio Biroli je u ustanku video sudelovanje komunista i „srpskih glavešina", a među ciljevima ustanika sprečavanje Italijana da se angažuju na istočnom frontu. Pored sve sile koju je upotrebio za reokupaciju Crne Gore, italijanski armijski general je u svojoj skepsi bio svestan da je držanje Crnogoraca u pokornosti bilo ravno iluziji ,,o oranju mora". Naglašavao je da Crnogorci odbijaju „rimsku civilizaciju" i da „mrze superiornost italijanske rase i ideale fašizma". General je upozoravao svoje oficire i vojnike da nemaju poverenja ni u koga oko njih, da je neprijatelj svuda, prolaznik kojega sretnu, žena kojoj priđu, domaćin koji ih ugosti, gostioničar koji ih uslužuje. „Čuvajte se i ćutite!" Krajem septembra 1941. obrazovan je Glavni štab NOPO za Crnu Goru, Boku i Sandžak, ali je posle ugušenja 13-julskog ustanka došlo do zatišja u vojnoj aktivnosti usled bojazni od daljih odmazdi okupatora i usled početnog diferenciranja snaga. Ustanak u Crnoj Gori oživeo je u jesen 1941. i zimu 1941— 1942, kada je ponovo počela da se stvara slobodna teritorija u staroj i severnoj Crnoj Gori. Poraz italijanske kolone kod Jelinog Duba oktobra 1941. označio je početak novih borbi, čiji je značaj za razvoj ustanka Pokrajinski komitet posebno naglašavao. Ivan Milutinović, koji je prisustvovao savetovanju u Stolicama, zamenio je Milovana Đilasa kao delegat Partije i Vrhovnog štaba, i u svojstvu komandanta Glavnog štaba, reorganizovao partizanske odrede obrazujući četiri: Lovćenski, Zetski, Durmitorski i Komski, koji su bili podeljeni na bataljone, čete i vodove. Veza Vrhovnog štaba NOPOJ i Glavnog štaba NOPO za Crnu Goru, Boku i Sandžak bila je septembra 1941. prekinuta, tako da se u Crnoj Gori nije znalo za zaključke savetovanja u Stolicama, dok u Užice nisu polovinom oktobra 1941. stigli Arso Jovanović i Mitar Bakić. Tada je i odlučeno da se Ivan Milutinović imenuje za delegata Vrhovnog štaba i CK KPJ

87 USTANAK NARODA JUGOSLAVIJE

umesto Milovana Đilasa, i za komandanta Glavnog štaba NOPO za Crnu Goru; da se partizanske jedinice reorganizuju u duhu zaključaka usvojenih u Stolicama; da se formira Crnogorski narodnooslobodilački odred za dejstva u Sandžaku i da se preko Sandžaka povežu Srbija i Crna Gora. Stvaranje slobodne teritorije u Sandžaku služilo je razvoju operacija prema istočnoj Bosni, Hercegovini, Srbiji, Crnoj Gori i Kosovu i Metohiji. Iz Sandžaka i Srbije mogla se dostavljati hrana Crnoj Gori. Operacijama u Sandžaku crnogorske narodnooslobodilačke snage mogle su se angažovati van Crne Gore, tim pre što su im u Crnoj Gori bile vezane ruke povlačenjem Italijana u jake, dobro utvrđene garnizone koji se nisu mogli zauzeti bez artiljerije. Prema rekonstrukciji Spira Lagatora, odluka o obrazovanju Odreda doneta je 14. novembra 1941. na savetovanju u Glavnom štabu Crne Gore. Tada je odlučeno da se zauzmu Pljevlja, gde je bio najjači okupatorski garnizon u Sandžaku, a da se zatim napadnu ostali garnizoni u dolini Lima i sa delom boraca pređe u Srbiju. Partizani Crne Gore su i pre sandžačke operacije ratovali van Crne Gore od prvih dana ustanka, u Hercegovini. Borci za Odred su određivani na bazi dobrovoljnosti. Bila je najveća čast ući u sastav ovog Odreda. Tim povodom Radovan Vukanović piše da je „bilo poteškoća da se u pojedinim odredima ne premaši broj boraca, jer jè težnja za odlazak u Sandžak i Srbiju bila masovna". Odred je brojao 3.690 boraca svrstanih u 9 bataljona pod komandom Arsa Jovanovića (zamenik Radovan Vukanović) i sa Bajom Sekulićem kao komesarom (zamenik Boško Đuričković). Napad je počeo 1. decembra 1941. u 2h. Titova naredba da se Pljevlja ne napadaju izdata je 26. ili 27. novembra 1941, budući uslovljena teškom situacijom u zapadnoj Srbiji, a na položaj ju je doneo Vojo Leković 30. novembra 1941. uveče, kada je već bilo kasno da se napad obustavi, jer su bataljoni već krenuli na izvršenje zadataka. Garnizon je branilo oko 2.000 boraca elitne italijanske divizije „Pusteria", koja je ratovala u Etiopiji, Francuskoj i Jugoslaviji, sa štabom divizije i komandantom generalom Đovanijem Espozitom, oslonjenih na jaku artiljerijsku i minobacačku podršku. Do očekivanog osvajanja Pljevalja nije došlo. Lakomisleno se, piše Spiro Lagator, računalo da će se grad bez muke zauzeti, pri čemu je zavaralo slabo držanje Italijana u 13-julskom ustanku. U toku bitke za grad palo je preko 200 boraca i rukovodilaca. Napad je otkrio niz slabosti: slabu

1Z

^

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

obučenost boraca, potcenjivanje neprijatelja koji se uporno branio, omogućavajući generalu Espozitu da posle bitke izjavi da će odbrana Pljevalja biti zlatnim slovima ispisana u analima divizije i italijanskog oružja; do izraza je došla nepripremljenost i nesposobnost rukovodilaca, slaba povezanost između bataljona i sandžačkih četa koje su uzele učešće u napadu, slabo poznavanje terena, uverenje da će sve biti lako rešeno odlučnim udarom te prvodecembarske noći i svitanja. Štab divizije nije bio iznenađen napadom, jer se o osvajanju Pljevalja govorilo kao o javnoj tajni. Stab Crnogorskog NOPO za operacije u Sandžaku čak nije predvideo zborno mesto boraca u slučaju neuspeha napada. Posle poraza na Pljevljima nastupilo je privremeno razočaranje i neverica, koji su bili savladani, ali i iskorišćeni od četnika i separatista. Nad borcima, članovima KPJ, započela je partijska istraga koja nije obuhvatala „partizane" i „dobrovoljce", nekomuniste. Učesnici bitke opisuju Odred posle neuspeha kao „neorganizovanu i na brzinu sakupljenu skupinu", koja nije naličila „regularnoj vojnoj formaciji". Posledice pljevaljske bitke bile su naročito teške zbog gubitka najboljeg kadra. Marko Vujačić je na komemoracijama palim borcima na Pljevljima, znajući dušu Crnogorki, počinjao svoje slovo: „Majke palih heroja, glavu gore!" Paniku koja je zavladala među nekim borcima na povratku u matične odrede iskoristile su pritajene četničke snage u celoj Crnoj Gori, a posebno u Vasojevićima. Četničke snage su u noći između 19. i 20. januara 1942. opkolile, i u zoru napale, čete Komskog partizanskog odreda u Kraljskim Barama kod Kolašina. Među 33 poginula partizana nalazio se i Vukman Kruščić, sekretar Mjesnog komiteta KPJ za Kolašin, dok je 80 partizana zarobljeno. Na ponovo oslobođenoj teritoriji Crne Gore delovale su u jesen 1941. i zimu 1941/1942. organizacije Antifašističkog fronta žena i Crnogorske narodne omladine (CNO), koja je obuhvatala preko 15.000 omladinaca i omladinki, a jezgro joj je činio SKOJ. Oružana borba slovenačkog naroda 1941. nije dobila masovan karakter, ali je imala više specifičnosti, određenih tradicijom, posleaprilskim položajem Slovenije, geostrateškim značajem ove zemlje za osovinu. Slovenci su bili podeljeni između tri okupatora i njihovo nacionalno biće ugroženo iseljavanjem i

USTANAK

NARODA

JUGOSLAVIJE

8

7

denacionalizacijom. Njihova borba počinjala je na prostoru koji se graničio s Trećim Rajhom i Italijom, a unutar međa koje su u s p o s t a v i l i okupatori nakon deobe Slovenije. Na tom relativno malom i stisnutom terenu postojala je gusta mreža saobraćajnica, koja je omogućavala okupatorima da brzo dovlače oružane snage i još brže ih šalju na ugrožena mesta. Centralni komitet Slovenije je na dan napada Nemačke na SSSR oformio Glavno rukovodstvo slovenačkih partizanskih četa; za komandanta je određen Franc Leskošek, a za političkog komesara Boris Kidrič, dok su članovi bili: Stane Žagar, Aleš Bebler, Oskar Kovačič, Dušan Podgornik i Marjan Brecelj, Aleš programu Antiimperijalističke fronte slovenačkog naroda od 22. juna, objavljenom u Slovenskom poročevalecu, naglašeni su pravo na samoopredeljenje, oslobođenje i ujedinjenje slovenačkog naroda i imperativ jedinstva i sloge naroda Jugoslavije i Balkana u borbi za oslobođenje. Sovjetski Savez je naznačen kao glavni oslonac ove oslobodilačke borbe. Odlučujući se za početak oružane borbe 16. jula 1941, Glavno rukovodstvo partizanskih četa nije prenebregavalo otežavajuće opšte okolnosti, ali se odlučno izjasnilo za ustanak kao jedinu alternativu, koja je slovenačkom narodu obezbeđivala da preživi okupaciju. Partizanske čete i bataljoni, ukupne jačine oko 700—800 ljudi, obrazovani su u leto 1941. u svim krajevima Slovenije. Organizacija vojnih jedinica propisana je Partizanskim zakonom, koji je predviđao dobrovoljački status boraca, patriotsku širinu borbe, partizansku zakletvu i vojne formacije: vodove, čete, bataljone i brigade. Krajem juna i u prvoj polovini jula 1941. stvorene su prve partizanske jedinice u Gorenjskoj i Štajerskoj. Do prvih oružanih akcija došlo je 22. jula 1941. pod Šmarnom gorom, u selu Tacen, dok su u noći između 27. i 28. jula u predelu Kamnika izvedeni prvi napadi na saobraćajne veze i postaje neprijatelja. Na području Kranja i Jesenica 4. avgusta je obrazovan Kranjski, 5. avgusta Gorenjski, a 17. avgusta Kamniški bataljon; čete ovog poslednjeg, koje su dejstvovale samostalno, Nemci su ubrzo razbili i uništili. Cankarjev bataljon, formiran oktobra 1941, narastao je u toku kratkotrajnog decembarskog ustanka u Gorenjskoj na oko 600 boraca. Osipanjem sveden na oko 200 boraca, bataljon je u trodnevnim borbama s nadmoćnijim nemačkim snagama 9—12. januara 1942. kod Dražgoša pretr-

J

° NARODNOOSLOBODILACKI RAT I REVOLUCIJA

peo osetne gubitke, ali je uspeo da se povuče i sačuva boračko jezgro. Za razliku od Gorenjske, borbe u Štajerskoj nisu imale masovan karakter — kako zbog blizine Graca i snažnijih nemačkih posada, tako i zbog slabijeg uticaja Partije. Prvi štajerski bataljon podelio se na čete, koje su se povukle u brda da bi lakše prezimile. Glavni štab je decembra 1941. u ljubljanskoj pokrajini formirao 2. štajerski bataljon, ali pokušaj njegovog prebacivanja u Štajersku nije uspeo. Snažan nemački pritisak, oštra zima i brutalne represalije otežavali su razgorevanje partizanske aktivnosti. Prve oružane grupe u ljubljanskoj pokrajini obrazovane su polovinom jula 1941. od članova vojnih komiteta, i to na Molniku, u okolini Vrhnike, Ribnice i u Beloj Krajini. Molnička četa izvela je prvu akciju protiv Italijana 26. jula. Pojave partizanskih četa naterale su Italijane da zavedu ratno stanje u ljubljanskoj pokrajini 3. oktobra iste godine. Najveća jedinica, Krimski bataljon, od oko 150 boraca, prepolovljena je tog meseca u sukobu s Italijanima. Pored Krimskog bataljona razbijene su belokranjske grupe, a raspao se i Dolenjski bataljon. Slovenački narod stavio je do znanja okupatorima preko Antiimperijalističke fronte, nazvane Osvobodilna fronta (OF) posle napada Nemačke na SSSR, da ne priznaje okupaciju i podelu Slovenije, te da će se svim silama odupreti ugrožavanju nacionalnog i fizičkog integriteta. Osvobodilnu frontu su, pored komunista, sačinjavali hrišćanski socijalisti, sokoli, grupa Samostalne demokratske stranke, kulturni radnici. Polovinom septembra 1941. ona je obuhvatala petnaestak različitih grupa. Ova antifašistička politička organizacija slovenačkog naroda je bila jedinstvena formacija na jugoslovenskom području, pa i u okupiranoj Evropi, po svojoj širini i karakteru. Imala je terenske odbore po ulicama, kvartovima, ustanovama i selima, a 16. septembra 1941. njen Vrhovni plenum konstituisao se u Slovenački narodnooslobodilački odbor (SNOO), najviši organ narodne vlasti, koji je doneo odluku o uključivanju slovenačkih partizanskih odreda u NOPO Jugoslavije. Predstavljajući koaliciju u Izvršnom odboru, pod vodstvom komunista, Osvobodilna fronta je bila zasnovana na jedinstvu članstva, nezavisno od stranačkog opredeljenja.

USTANAK NARODA JUGOSLAVIJE

8 7

Organizacije Narodne zaštite, u koje su ulazili najbolji članovi Osvobodilne fronte, slale su borce u partizanske odrede, snabdevale ih hranom, oružjem, medicinskim materijalom i obaveštenjima. U okviru Osvobodilne fronte stvorena je avgusta 1941. snažna obaveštajna i izvršna služba, Varnosno-obveščevalna služba (VOS), od koje su strepeli neprijatelji narodnooslobodilačke borbe. Ona je objaedinjavala obaveštajnu službu i službu bezbednosti kao njen izvršni organ, a na čelu joj se nalazio kolegijum od tri člana. Osvobodilna fronta bojkotovala je neprijateljske svečanosti i izvela dve masovne političke manifestacije: proslavu 29. oktobra 1918, dana otcepljenja jugoslovenskih zemalja od Austro-Ugarske, i 1. decembra, Dana ujedinjenja. U Ljubljani je štampan list Osvobodilne fronte Slovenski poročevalec i organ KP Slovenije Delo, a 7. novembra 1941. proradila je i Radio-stanica Osvobodilne fronte. Ova organizacija s pravom se smatrala „državom u državi". Preko nje se slovenački narod izjasnio za životnu zajednicu jugoslovenskih naroda, proklamujući da je borba protiv okupatora istovremeno borba za objedinjavanje slovenačkog naroda u Jugoslaviji, koje se nije moglo ostvariti 1918. Protiv Osvobodilne fronte grupisale su se snage slovenačke kolaboracije, a na drugoj strani prozapadno raspoloženi delovi slovenačke buržoazije, koji su zastupali status quo, monarhiju i sledili poruke Mihailovića i Mihe Kreka iz Londona. Pogromi nad Srbima, naročito u nacionalno mešovitim krajevima (Lika, Kordun, Banija, Gorski kotar), imali su najšire razmere, ugrožavajući opstanak celog jednog naroda koji se našao u stanju prirodne samoodbrane. Verski i nacionalni pokolji u daljoj i bližoj evropskoj istoriji kao da su bledeli pred ustaškim 1941. Politički rad hrvatskih komunista bio je usmeren na razvijanje bratstva i jedinstva Srba i Hrvata; naglašavano je da su nemački i italijanski okupatori nadahnuli zločine, sprovodeći ih uz pomoć ;,šake ustaških zlikovaca", koji nisu imali veze s hrvatskim narodom, i da budućnost Srba i Hrvata leži u zajedničkoj borbi, a ne u revanšu i produbljivanju postojećih nacionalističkih sukoba. Maja i juna 1941. ustaška propaganda je zapljuskivala celu NDH huškajući da Srbima i Jevrejima (Židovima) „nema mjesta u Hrvatskoj". Srbi su označavani za „strani element" i egzistencijalnu opasnost po Hrvate. Traženo je da se njihovo pitanje reši kao akutna opasnost po novu državu. Takva propaganda je

J- ^ U NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

legalizovala teror, podsticala na nasilja, stavljala Srbe van zakona. Glavni nosioci propagandne akcije poticali su iz vrha terorističkog režima (Mile Budak, Mladen Lorković, Aleksandar Seitz, Andrija Artuković, Jozo Dumandžić, Matija Kovačić, Viktor Gutić, Milovan Žanić, Mate Frković, Mirko Puk). Krajem maja našlo se u ustaškom logoru „Danica", kod Koprivnice, preko 1000 „četnika". Najveći pokolji učinjeni su na području Like, Korduna, Banije i severne Dalmacije. Pravoslavni sveštenici su ubijani bez milosti, smeštani u logor u Capragu ili iseljeni u Srbiju. Do kraja jula 1941. U Srbiju je bilo prebeglo od 137.000 do 180.000 ili čak preko 200.000 Srba. Ustaška „sabirališta" punjena su Srbima i Jevrejima, odakle su kretali u deportaciju. Najveća „sabirališta" bila su Caprag kod Siska, Bjelovar i Slavonska Požega. Prvi koncentracioni logor formiran je kod Koprivnice („Danica"), zatim u junu 1941. Jadovno kod Gospića, privremeni logor na ostrvu Pagu, logori u Lobogradu, Đakovu, Tenju kod Osijeka, Sisku, Jastrebarskom. Monstruozni logori stvoreni su u leto 1941. u Jasenovcu i Staroj Gradiški. Srbi su ubijani na najbestijalniji način: klani kao stoka, spaljivani u crkvama, bacani u jame. Nije se pravila razlika između muškaraca i žena, mladih i starih; ubijana su čak i odojčad. Tzv. leteće ustaše, sastavljene od najgoreg ološa, pod vidom da čiste teren od četnika, činile su nad mirnim srpskim stanovništvom „životinjske grozote". Pravoslavne crkve su spaljivane (u selima Bastasi i Spasovci). Poglavnik je cinično primećivao da su takve pojave tipične za svaku „revoluciju", stojeći sa ustaškom skupinom iza svih tih bezumnih dela. Kao simboli krvoločnosti izdvajali su se Eugen Dido Kvaternik, Mile Budak, dr Viktor Gutić, Viktor Tomić. Juna 1942. Pavelić je izdao Sivu knjigu u kojoj je zastupana teza da su za sve zločine od 15. aprila 1941. krivi „četnici" i njihove vođe, iako su i ustaški pokrovitelji — Nemci shvatali da su ustaše glavni krivci što je narodnooslobodilačka borba u NDH uzela toliko maha. Ustašku tezu prihvatao je samo Zigmund Kaše, za razliku od drugih nemačkih funkcionera koji su optuživali ustaše i njihovu politiku likvidacije Srba. Otpravnik poslova nemačkog poslanstva u Zagrebu Trol-Obergfel je 10. avgusta 1941. u svom izveštaju koji navodi Vasa Kazimirović isticao da „nasuprot hrvatskim tvrđenjima, da krivica za izbijanje nemira isključivo leži u srpskim uticajima, nemačke vojne komande i

USTANAK

NARODA

JUGOSLAVIJE

8

7

trezveni hrvatski krugovi su mišljenja da je ustanak u biti nastao zbog razularenog, krvavog ustaškog postupanja". Likvidacija Srba vodila je bogaćenju ustaša, koji su težili stvaranju posebnog staleža i po ekonomskoj snazi, prisvajanjem nasilno oduzete imovine (nepokretne i pokretne) od žrtava. Ustaše, koje su se napljačkale (novac, dragocenosti, pokretne stvari), izigravale su potom darodavce. Prvi „milodar" Viktora Gutića učinjen je katoličkoj crkvi u Sarajevu (orgulje). U uslovima nepodnošljivog terora pojedini srpski građanski političari u severnoj Dalmaciji, Lici, južnoj Lici, Hercegovini i delu zapadne Bosne počeli su se obraćati Italij anima za zaštitu. Poslanik JRZ Niko Novaković Longo je sa Boškom Desnicom predao početkom maja 1941. predstavku italijanskom civilnom komesaru u Splitu tražeći u ime 100.000 „pravoslavnih Srba" severne Dalmacije da se to područje pripoji Italiji. Okupljanje srpskih građanskih prvaka je započelo u Kistanju, na granici NDH i Italije, među kojima su se aktivnošću izdvajali Niko Novaković, Momčilo Đujuć, Stevo Rađenović i drugi iz redova trgovaca, oficira, advokata, političara. Priticale su izbeglice iz Drvara, Bosanskog Grahova, Donjeg Lapca, Udbine, Gračaca, tako da ih se okupilo oko 2—3 hiljade. I trebinjski Srbi obratili su se italijanskom prefektu u Kotoru da Italija okupira Hercegovinu. Središnji odbor za pomoć srpskim izbeglicama (kao „politički predstavnik izbjeglica") formiran je u Splitu sa popom Sergijem Urukalom na čelu. Stvoreni su i odbori u Kistanju, Šibeniku, Benkovcu, Obrovcu. Za hrvatske komuniste je oružana borba bila jedina alternativa, nezavisno od svih otežavajućih okolnosti, s obzirom na ustaške zločine nad srpskim stanovništvom, progone komunista, oportunističku politiku vodstva HSS, mobilizaciju građana u domobranske jedinice. Pokretanje masa u hrvatskim krajevima na narodnooslobodilačku borbu nailazilo je na posebne teškoće zbog uticaja HSS na seljaštvo i gradske slojeve — zapravo, zbog podrške koju su prvaci te stranke praktično davali ustašama zauzimajući se za iščekivanje događaja i mir, što je odgovaralo delu seljaštva i gradskog stanovništva neraspoloženom da se izlaže neizvesnostima ratnih iskušenja i uništavanju imovine. Vodstvo HSS, privrženo Mačeku, zvanično se ograđivalo i od komunista i od ustaša, mada se u KP Hrvatske jedno vreme verovalo da će se ono ipak opredeliti za narodnooslobodilačku borbu.

J

° NARODNOOSLOBODILACKI RAT I REVOLUCIJA

Za pripremanje otpora Politbüro CK KP Hrvatske — koji su, pored Rada Končara, sačinjavali Karlo Mrazović, Vladimir Bakarić, Dragutin Saili i Stipe Ugarković — zadužen je Vojni komitet, osnovan nakon Majskog savetovanja rukovodećeg aktiva KPJ. Član ovog komiteta, kasnije zamenjenog Operativnim partijskim rukovodstvom, bio je i Rade Končar, sekretar CK KP Hrvatske. Rukovodeći partijski kadar razvijao je aktivnost u raznim regijama Hrvatske: Pavle Gregorić u zapadnoj Slavoniji, Moslavini i Bjelovaru, Karlo Mrazović u Hrvatskom zagorju i Međumurju, Vladimir Bakarić i Dragutin Saili u Zagrebu, Josip Kraš na Kordunu, Marko Orešković u Lici. Vladimir Popović delovao je kao predstavnik, a Pavle Pap kao instruktor CK KPJ. KP Hrvatske pogođena je pogibijom komunista zatočenih u Kerestincu, prilikom organizacije bega. Odluku da se organizuje bekstvo iz Kerestinca doneo je Mjesni komitet KP Hrvatske u Zagrebu, na inicijativu Josipa Kopiniča, ali akcija nije uspela usled slabe organizacije. Oslobođeni logoraši u noći između 13. i 14. jula 1941. nisu uspeli da se spoje sa udarnom grupom zaduženom da ih prihvati, tako da su od 63 logoraša, po Kopiniču, koji su pobegli iz zatvora, ustaše uspele da uhvate i streljaju najveći broj. Tito („Valter") 17. avgusta 1941. obavestio je Kl da je Kopinič „inicijator zločinački pripremljenog i izvedenog bekstva 90 drugova iz Kerestinca, od kojih su danas samo trojica u životu, radeći pri tome bez znanja CK KPJ i CK KP Hrvatske". Novu krizu u unutarpartijskim odnosima izazvalo je mešanje rukovodilaca radio-službe Kominterne u Zagrebu u rad zagrebačkog i hrvatskog partijskog rukovodstva. Epizoda sa Kopiničem u leto 1941. pokazuje da je Tito lomio sve otpore odlaganju borbe, a na drugoj strani čuvao integritet unutrašnjeg partijskog odlučivanja, ne dozvoljavajući da šef Kominterninog punkta u Zagrebu zloupotrebljava svoje funkcije druge vrste bacajući Mjesni komitet u Zagrebu protiv CK KPJ Hrvatske. Kopinič je, smatrajući da CK KP Hrvatske nije ništa uradio posle 22. juna 1941, preduzeo mere protiv hrvatskog rukovodstva, a da nije konsultovao CK KPJ. Uputio je tako „ultimatum" 22. jula 1941. sekretaru CK KP Hrvatske Radu Končaru zahtevajući da odmah počnu akcije rušenja i sabotaže, stvaranje „borbenih družina" i partizanskih odreda. Rukovodećim komunistima je zamerao da nisu ništa učinili da bilo šta promene,

87 USTANAK

NARODA JUGOSLAVIJE

čak i posle „direktivnog" Staljinovog govora od 3. jula 1941. godine, kada se sovjetski vođa obratio narodu 11 dana posle nemačke agresije na Sovjetski Savez. Kopinič je zatim optužio CK KP Hrvatske za „izdajstvo i provokaciju", a pozivajući se na direktivu Dimitrova od 9. jula da se obrazuje novi centar, odlučio je 10 ili 11. jula 1941. da Mjesni komitet Zagreba preuzme organizaciju akcija umesto CK KP Hrvatske. Kopinič je, kao opunomoćenik Kominterne, a s obzirom na obavezujući karakter direktiva Kominterne, smenio legalno rukovodstvo CK KP Hrvatske, ali je brza intervencija CK KPJ koji je obrazovao komisiju (Blagoje Nešković i Vlado Popović) sanirala situaciju i raspustila Mjesni komitet Zagreba. Tito je obavestio Kl da je CK KP Hrvatske „lažno optužen" i zatražio opozivanje Kopiničevog mandata dobijenog od Kominterne 9. jula 1941. godine. CK KPJ se već 6. jula 1941. nije složio s Kopiničevim načinom vođenja akcije u Hrvatskoj, zaobilaženjem rukovodstva KPJ i prelaženjem preko njegovih naloga za „Hrvate", koji su polazili od toga da će svako ko bude sabotirao biti streljan. Novim pismom od 17. jula 1941. CK KPJ je naveo da je CK KP Hrvatske načinio „krupnu političku grešku", zbog neshvatanja zadataka povodom napada „fašističkih bandita" na SSSR, nalazeći istovremeno da je nerazumljivo što u Hrvatskoj nije štampan proglas koji je centralno rukovodstvo izdalo 23. juna 1941. godine, mada je 10. avgusta povukao svoju prvobitnu ocenu. „Požar rata" morao je da zahvati sve jugoslovenske zemlje, a odluke rukovodstva da se poštuju. Hrvatski komunisti su morali da pretvore Hrvatsku u borbeno poprište, nezavisno od svih teškoća vezanih za vladavinu ustaša i njihovu politiku, teror nad srpskim življem i Mačekov uticaj. Politbüro CK KPJ je od njih tražio da se ponašaju kao vojnici i da satru sve „sabotere i kukavice": železnica prema SSSR-u nije smela da vozi neometano. Tito je opominjao hrvatske komuniste da zaostaju u akcijama za Srbima i Crnogorcima. Komunisti su 22. juna 1941. na sam dan napada Nemačke na SSSR, formirali Sisački partizanski odred, prvi u Hrvatskoj i Jugoslaviji. Sklanjajući se od represalija, nekoliko hiljada Srba Banije našlo se pod Vasilijem Gaćešom na Šumarici. Srpsko stanovništvo Banije našlo se pod udarom ustaškog terora. Ustaše su u Glini 11/12. maja 1941. pohapsile i likvidirale Srbe starije od 16 godina. Drugi pokolj izvršen je krajem jula

J

° NARODNOOSLOBODILACKI RAT I REVOLUCIJA

1941. u pravoslavnoj crkvi u Glini. Žrtve su poticale iz okoline Vrginog Mosta i Gline. Ustaše su zahtevale predaju oružja pod pretnjom smrti, a komunisti su poručivali da se ono ne predaje već sačuva za predstojeću borbu. Prvim akcijama prethodio je sastanak rukovodećeg partijskog aktiva Okružnog komiteta KP Hrvatske za Karlovac 19. jula 1941. na Jurinim Brdima kod Vrginmosta, kome su pored predstavnika kotara Glina, Vojnić, Vrginmost prisustvovali Rade Končar i Josip Kraš. Uoči 23. jula 1941. odlučeno je da se napadne Banijski Grabovac. Grupa pod komandom Vasilija Gaćeše izvršila je zadatak i povukla na Šamaricu gde' je osnovan centralni partizanski logor kotara Gline. Prva zajednička konferencija predstavnika Korduna i Banije za objedinjavanje akcija održana je 19. septembra 1941. godine. U vreme dolaska Sisačkog odreda na Šamaricu, Gaćešin odred (komesar Stanko Bjelajac) imao je 120 boraca, među kojima se nalazilo i 20 komunista. Organizuju se zajedničke akcije boraca Banije i Korduna i stvara slobodna teritorija. Savremenici su zabeležili da je ustajala „kuka i motika" protiv ustaških nasilja. Komunisti su odbijali narod od „pokrsta" kao obične ustaške varke. Prva partizanska zakletva položena je na šamaričkom putu iznad Gaćešinog logora 28. septembra 1941. godine. Sa razvitkom ustanka borci Banije su odlazili na Kordun, u Bosnu i Slavoniju pomažući razgaranju ustanka. Aprila 1942. sa Banije je oko 1000 boraca otišlo u Bosnu, dok su na Baniji ostali Artur Turkulin i Vasilije Gaćeša, koji je poginuo u sukobu sa ustašama pukovnika Mraka. Početkom avgusta 1941. godine stvoren je Zagrebačko-sesvetski odred, a kasnije od zagrebačkih radnika, odred „Matija Gubec" koji je stradao u Žumberku u borbama s ustašama. Pavle Gregorić je oktobra 1941. formirao partizanske grupe na Papuku. Komunisti u Gorskom kotaru i Hrvatskom primorju formirali su jula i avgusta partizanske logore iz čijeg se sastava u jesen obrazovao Primorsko-goranski odred s oko 300 boraca. Zagrebačka partijska organizacija izvodila je na početku ustanka diverzije, koje su unosile nemir u ustaške redove i nailazile na veliki odjek među stanovništvom. Uprkos opasnostima i žrtvama, diverzantske akcije učestale su i u Splitu, Šibeniku, Sušaku. Preko Zagreba vraćali su se u domovinu

USTANAK

NARODA

JUGOSLAVIJE

8

7

komunis!i-učesnici španskog građanskog rata, a Kopiničeva radio-stanica u gradu služila je rukovodstvu KPJ za održavanje veza s Kominternom. Stanovništvo Dalmacije, antifašistički raspoloženo, davalo je od prvog dana otpor okupaciji organizovanjem bojkota, štrajkova i demonstracija. Italijanski okupator odgovarao je hapšenjem, interniranjem i streljanjem. Na brzinu formirani dalmatinski odredi — Splitski, Solinski, Kaštelansko-trogirski, Sinjski, Šibenski, Primoštensko-rogoznički i Zatonsko-vodički — nisu uspeli da se prebace u dalmatinsko zaleđe. Neki su razbijeni, a neki nisu ni stupili u akciju. Pod uticajem iz Drvara započeo je masovni ustanak u Lici 27. jula 1941. šireći se u tri pravca: prema Dalmaciji, području Gračac—Gospić i Donji Lapac—Udbina—Korenica. Od 28. do 30. jula ustanak je zahvatio čitavu Kninsku krajinu i delove Bukovice, kao i Vrliku. Početkom avgusta izbio je ustanak u kotarima Udbina i Korenica, a polovinom meseca u Brinju i Otočcu. Italijanska intervencija uticala je na oseku ustanka, zahvaljujući podršci koju su okupatoru davali građanski prvaci i činjenici da je ustanički talas prevazišao komuniste. Italijani su u Lici pokušali da stišaju ustanak podilazeći Srbima. Prelomni trenutak nastupio je septembra 1941. kada su komunisti dali inicijativu da se pripremi novi ustanak protiv Italijana i njihovih saradnika. Diferencijacija je tekla na pitanju borbe protiv Italijana ili njihovog mirnog prihvatanja kao „zaštitnika" Srba progonjenih od ustaša. Srpsko građansko jezgro (Niko Novaković Longo, pop Sergije Urukalo, Stevo Rađenović, pop Momčilo Đujić, Boško Desnica i drugi) nastojalo je da se pomoću Italijana obezbedi povratak Hrvatske južno od Kupe i Save pod vlast Italije, pa i formiranje autonomije Dalmacije i Like. Komunisti su morali da se ponesu i sa njihovim šovinističkim protivakcijama, a na drugoj strani da razotkriju smisao italijanske politike „prijateljstva" sa Srbima. Navodna italijanska srpskofilska politika, koju nisu širile samo žrtve ustaša, već i brojni italijanski agenti i emisari ubačeni u ustaničku pozadinu, sa ciljem da je razriju, bila je sračunata na politiku lakšeg 'vladanja suprotstavljanjem Srba i Hrvata, na razbijanje ustanka cepanjem ustaničkih jedinica na pristalice i protivnike pacifikacije, sredstvo za držanje NDH pod stalnim pritiskom, obezbedi vanj em svoje arbitraže, te stalnim skretanjem pažnje na svoje ekonomske i

REVOLUCIJA I KONTRAREVOLUCIJA

Učešće SSSR-a u antifašističkom ratu u savezu s Velikom Britanijom i SAD davalo je veću mogućnost za aktivnost nacionalno-oslobodilačkih i demokratsko-revolucionarnih pokreta, bez obzira što su oni bili izloženi negativnom zračenju protivurečnosti između velikih sila. Drugi nezaobilazan element revolucionarne situacije činili su brz poraz vojske Kraljevine Jugoslavije, raspad političkog sistema i bekstvo vlade i kralja u inostranstvo, nasuprot težnjama patriotskih snaga da na ropstvo odgovore u skladu sa svojim slobodarskim tradicijama u prošlosti, nastave borbu i speru sramotu koju je katastrofalnim porazom nanela narodu nesposobna i defetistički raspoložena buržoazija. Njena nemoć i raspad starog poretka, pod prvim udarom spolja, nisu mogli da se ne useku u svest antifašističkih snaga Jugoslavije. Neposredno iskustvo kao da je sve očiglednije govorilo da građanske snage ne mogu da obnove Jugoslaviju, a na drugoj strani da buduća država ne može da počiva na starim društvenim i nacionalnim osnovama. Komunisti su u analizi međunarodnih i unutrašnjih uslova spajali nacionalno oslobođenje sa socijalnim smatrajući ga za nedeljiv proces, nasuprot preporukama Kominterne da prihvate shematsku podelu na ,,dve etape" i odlože revolucionarne promene u tekućoj fazi antifašističkog rata. Povezivanjem otpora protiv fašizma s društvenim prevratom u neposrednoj budućnosti, izgrađena je strategija narodnooslobodilačke borbe kao istorijski odgovarajućeg oblika obračuna s nacionalnom buržoazijom oba opredeljenja, osovinskog i prozapadnog (bez isključivo klasnih okršaja, iako su se ovi sporadično javljali), buržoazijom koja se našla na liniji otvorene kolaboracije ili prikrivenog saveza s neprijateljem, odnosno ostala u pasivnom položaju, bez namere da se odupre porobljavanju. Svrgavanje buržoazije u Jugoslaviji tokom drugog svetskog rata nije teklo pravolinijski,

•I

3

Ö

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

već zamršenim putevima nacionalnih, klasnih i međunarodnih protivurečnosti. Narodnooslobodilačka borba, kao tipična složena društvena pojava, značila je, s jedne strane, put otpora, istrajne borbe protiv stranih zavojevača i fašizma, a s druge je predstavljala formu revolucionarnog osvajanja vlasti od buržoazije, koja je stupila u saradnju s neprijateljem i svoje vojne snage pretvorila u pomoćne odrede okupatora ili pak zauzela stav iščekivanja dok se komunisti ne istroše ili kompromituju, situacija ne razreši na svetskim frontovima i ne prispeju zapadne invazione trupe. Otpor stranom neprijatelju, koji se takođe pojavljivao kao kontrarevolucionarna snaga, zbog svoje fašističke suštine, povezivan je s borbom za nacionalnu ravnopravnost naroda Jugoslavije, slobodu nacionalnih manjina i socijalne promene. Komunisti, kao rukovodeća snaga ustanka u Jugoslaviji, određivali su i društveno-političku sadržinu narodnooslobodilačke borbe. Oni su davali perspektivu nacionalnog i socijalnog oslobođenja, izjasnili se za Jugoslaviju kao okvir državnog života, formulisali politiku bratstva i jedinstva naroda, njihove ravnopravnosti u budućoj zajednici, kao alternativu masovnom nacionalističkom razračunavanju i separatizmu, a kolaboraciji suprotstavili beskompromisnu antifašističku borbu. Strategija narodnooslobodilačke borbe bila je nezamisliva bez široke platforme jedinstvenog narodnooslobodilačkog fronta koja počiva na patriotskom nadahnuću učesnika umesto na stranačkoj, verskoj ili nacionalnoj pripadnosti. Politika jedinstvenog narodnooslobodilačkog fronta oslanjala se na iskustvo antifašističkog pokreta pre rata, žive slobodarske tradicije u narodu, veru u pobedu antifašističke koalicije, nezadovoljstvo velikog dela stanovništva starim državnim uređenjem i društvenim poretkom. Zahtevi za prenaglašavanje društveno-političkog prevrata i otvaranje „druge etape" u narodnooslobodilačkoj borbi vodili su sužavanju platforme narodnooslobodilačkog programa i, kao manifestacije sektaštva, nisu mogli biti prihvaćeni od ustaničkih masa neizdiferencirane strukture. Dogmatski pristup KPJ odnosu klasnih i političkih interesa u Jugoslaviji i svetu mogao je odgovarati okupatoru i građanskim snagama oba opredeljenja, koji su nastojali da joj nametnu politiku klasnog izazova i svedu borbu na klasni sukob. Komunisti su ukazivali na opasnost od sektaštva, koje se izražavalo u nošenju proleterskih zastava i napadima na

'

REVOLUCIJA I KONTRAREVOLUCIJA

1 5 5

bogatije seljake ili kulake, a proizilazilo iz nerazumevanja partijske linije, starih dogmatskih naslaga u svesti, težnji za prelaženjem na „drugu etapu". Oni su u Srbiji upućivali na saradnju sa svim rodoljubima nezavisno od stranačke pripadnosti — posebno sa članovima Narodne seljačke stranke, Demokratske stranke, Saveza zemljoradnika — ukoliko su bili spremni da se bore protiv okupatora, ali ne ugrožavajući ideološki i organizacioni integritet KPJ. Stvaranje narodnooslobodilačkih odbora (NOO), već u ustanku 1941, bilo je osnovni vid društveno-političkog preobražaja u toku narodnooslobodilačke borbe. Uprkos vojnom porazu Kraljevine Jugoslavije i deobi njene teritorije, okupatori se nisu lišavali podrške ostataka njene državne organizacije. Sačuvani elementi upravnog aparata Kraljevine ispunjavali su prazninu u okupacionom sistemu i bili upotrebljivi za učvršćivanje vlasti okupatora, a pri tom klasno provereni kao bedem protiv revolucionarnih pokreta i oslobodilačkih strujanja u narodu. Započeta narodnooslobodilačka borba nije mogla da se razvija na delovima jedne havarisane državne organizacije, uz to integrisane u organizam okupacione uprave, jer je s njom kao takvom dolazila u neposredan sukob. Preostali aparat vlasti podsećao je i na jedrio kompromitovano iskustvo i stare društveno-ekonomske i političke odnose. Jedan deo te ranije organizacije, pod okriljem Mihailovića, pozivao se na legitimizam, državnopravni, ustavni i vojni kontinuitet, sa svim njegovim međunarodnim posledicama, a zasnivao na birokratskom centralizmu, suprotnom narodnom suverenitetu i bilo čijoj nacionalnoj hegemoniji. Ocenjivanje ovih organa vlasti u izvorima narodnooslobodilačkog pokreta, oktobra 1941, kao „omraženih u narodu" nije proizilazilo iz taktike pokreta, već iz zgusnutog istorijskog iskustva. Mihailovićeva strategija svodila se na defanzivnost u odnosu prema okupatorima sve dok se ne stvore pretpostavke za oružani nastup (uzmicanjem fašizma na svetskim frontovima), na očuvanje društvenog poretka privatne svojine, restauraciju monarhije, prevlast Srbije u obnovljenoj Jugoslaviji, pa samim tim i na obračun s Hrvatima, Muslimanima, Nemcima, Mađarima, Šiptarima i drugim nacionalnim manjinama, kao glavnim krivcima za vojni poraz Kraljevine i stradanja srpskog stanovništva. Mada praktično pasivni prema neprijatelju, četnici su proklamovali antiokupatorsko opredeljenje. Mihailović je u na-

•I 3 Ö NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

rodnooslobodilačkom pokretu gledao najopasnijeg suparnika i snagu koja ugrožava suštinske interese monarhije i srpske buržoazije. Legalizujući jedan deo četničkih efektiva u Nedićevim vojnim formacijama, a drugi, kasnije, u sistemu italijanske okupacije, on je ostvarivao osnovnu zamisao da sačuva vojnu snagu kako bi uništio komuniste u toku rata i uz pomoć okupatora, svestan svoje nemoći da se bori na dva fronta. Na drugoj strani, računao je da će se kolaboracija, posle aktivnog nastupa četnika u završnoj fazi rata, lako predati zaboravu, shvatiti kao taktika ili nužnost samoodbrane. Antipartizanska zaslepljenost nije sprečavala četnike da pred javnošću zapadnih savezničkih zemalja prisvajaju uspehe NOPOJ na bojnom polju, stvarajući sebi oreol najdoslednijih antifašističkih boraca, kao što ih ni nacionalna izdaja nije uznemiravala sa stanovišta slobodarske narodne tradicije i suda istorije. Nastupajući kao zaštitnici naroda, oni su upozoravali da su jedini branioci njegove nacionalne slobode, prošlosti, časti i opstanka, za razliku od komunista, koje su predstavljali kao najveće neprijatelje srpskih svetinja, internacionalni ološ i tuđince željne osvajanja vlasti nezavisno od cene koju za nju narod mora da plati. Obmanjivali su saveznike kako se sami nalaze u prvom redu antifašističke borbe, dok komunisti poslušno služe politici stranog imperijalizma. Da bi naškodili jugoslovenskim komunistima, četnici su ih, iskorišćavajući odnose između jugoslovenske vlade u izbeglištvu i sovjetske vlade, nazivali trockistima, kojih se Moskva bila odrekla. Boreći se isključivo protiv narodnooslobodilačkog pokreta, oni su od jeseni 1941. samo „glumili rat" protiv Osovine i predano gradili mit o sebi kao požrtvovanim ratnicima u neravnopravnoj borbi s fašističkim snagama u središtu Balkana. Mihailović je prema narodnooslobodilačkom pokretu politički i ideološki bio nepomirljiv, čak i po cenu kolaboracije nekih četničkih odreda s okupatorom i kvislinzima; nije bio spreman da prihvati realni paralelizam pokreta, zajedničku komandu, narodnooslobodilačke odbore kao organe narodno-oslobodilačke borbe i nove vlasti. S retkom isključivošću odbijao je da odbaci tezu o svojoj jedinstvenoj legitimaciji na predstavljanje Jugoslavije pod okupacijom, i da se složi s nacionalnom ravnopravnošću naroda. Ideja o „velikoj" ili „homogenoj" Srbiji podrazumevala je stvaranje nacionalno i verski čiste i kompaktne celine, „očišće-

' REVOLUCIJA I KONTRAREVOLUCIJA

157

ne" od nesrpskih naroda i nacionalnih manjina. Okupljanje svih Srba proglašavalo se za neumitan zahtev nacionalnih snaga posle dočekivanja „noža u leđa" aprila 1941. U Srbiji proširenoj na račun drugih naroda — koja bi izlazila na more, uključivala Kordun, Baniju, Slavoniju i Vojvodinu, s granicama kod Karlovca i Ogulina, a na drugoj strani ispravila nacionalne međe s Rumunijom, Bugarskom, Albanijom i Mađarskom — četnici su gledali vodeću naciju u Jugoslaviji i na Balkanu, dozvoljavajući da ona bude i federativno vezana s „osakaćenom" Hrvatskom, pošto se prethodno, tokom rata, izmire računi. Nacionalistički program „Dinarske divizije", koji je ponikao na Kosovu i u severnoj Dalmaciji, nije se razilazio sa programom Mihailovićevih četnika u Srbiji i Crnoj Gori, ako se izuzmu neke regionalne razlike. Uloga ove divizije je označavana kao čisto politička, to jest da se pretvori u utočište nacionalnih elemenata srpskog karaktera; da širi i ostvaruje srpsku ideju u delovima Like, severne Dalmacije, Hercegovine, Crne Gore i Bosne i pomogne vaspostavljanju nacionalnog poretka s kraljem Petrom II. Kosovo u severnoj Dalmaciji, i Kosovo u „Južnoj Srbiji", pojavljivali su se kao simboli gubitka države i obnove nacionalne misli. Velika Srbija obuhvatala bi pak Srbiju, Vojvodinu, Bosnu, Hercegovinu, Crnu Goru, Dalmaciju do Šibenika i Liku. Velike vojne ambicije Đujićevih četnika kao da su obezbeđivale ovako zaokružene političke ciljeve. Projektovane Kosovska i Nevesinjska divizija, sa postojećom Dinarskom, trebalo je da prerastu u 1. armiju „Vožd Karađorđe". Sa ovakvim eksluzivnim nacionalnim programom nije se isključivalo — kao što pokazuju inicijative vojvode Trifunovića — pridruživanje i Hrvata, jugoslovenskih nacionalista, Štabu Dinarske divizije. U tom smeru pojačavana je propaganda preko lista Krik iz jame koji su vodili Silvije Alfirević i Đuro Vilović. Pojedini Hrvati su čak izražavali privrženost vojvodi prelaskom na pravoslavnu veru. Mladen Zujović, kao naslednik Trifunovićev, u svojim konsultacijama aprila 1943. isključivao je samo katoličke sveštenike i „zagrižene" Hrvate, pokazujući brigu za tzv. Jugoslovene Hrvate. Zujović je stvarao odbore sa Nikom Bartulovićem, Zvonkom Simunićem, Nenadom Grisogonom i drugima koji su imali da potpomognu formiranju vojnih organizacija u Splitu i Dalmaciji, s oslonom na jugoslovenske integralce hrvatskog porekla.

•I 3 Ö

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Koncepcije nacionalno čistih država uopšte ugrožavale su nacionalnu individualnost i državnu samostalnost ostalih naroda (NDH Srba i Srbije, Velika Albanija Srba, Crnogoraca i Makedonaca, Velika Srbija Hrvata, Muslimana i nacionalnih manjina, itd.). Etnocentrizam kao psihološka osnova radikalnog šovinizma jeste suština ovih koncepcija. Nacionalizam kvislinško-kolaboracionističkih pokreta je pripadao tzv. agresivnom nacionalizmu, koji je ugrožavao opstanak drugih naroda. Zalagao se za fizičko uništenje i asimilaciju, koristeći najnegativnija nacionalna osećanja da bi integrisao jednu naciju na račun druge. Nacionalizam je zloupotrebljavao svoju istorijsku misiju. Sprovodio je socijalnu eksploataciju unutar vlastite nacije; ignorisao postojanje socijalnih podela u ime privida društvene homogenizacije; hranio se starom slavom i mitovima, predrasudama o drugim nacijama, razvijao mržnju i uzdizao nacionalni egoizam. Četnička koncepcija Velike Srbije prihvatala je samo takvu Jugoslaviju u kojoj bi bila obezbeđena apsolutna hegemonija Srbije. Četnički ideolozi su isticali da je Srbija živela pre Jugoslavije, a da bez Srbije ne bi bilo ni Jugoslavije. No deo četnika nije previđao da bi Velika Srbija imala na ivicama načičkane neprijateljske države „Arnauta", Hrvata, Bugara, Mađara, Rumuna i Grka; da ne bi mogla da postigne nacionalnu homogenost na svojoj periferiji („Južna Srbija" i Bosna); bila bi podložna direktivama iz velikih prestonica, i to sve u vremenu kada se u Evropi napuštala „razdrobljenost" versajskog doba. Mihailovićeva dvojna pozicija u Jugoslaviji je nesumnjivo otežavala njegov međunarodni položaj protivurečnošću između proglašenog antifašističkog otpora i stvarnosti „politike iščekivanja", odnosno kolaboracije. Četnike je prihvatila jugoslovenska vlada u izbeglištvu, posebno velikosrpsko krilo, najuticajnije u njoj; ona je tako dobila i svoje oružane snage, uz čiji je štab Velika Britanija detaširala misiju kapetana D. T. (Bila) Hadsona u jesen 1941. Od Britanaca je Mihailović dobijao i materijalnu pomoć, iako njenim razmerama nije bio zadovoljan. Čim je unapređen u čin brigadnog (7. decembra 1941), odnosno divizijskog generala (19. januara 1942), te postavljen za ministra vojske Kraljevine Jugoslavije i Komandanta Jugoslovenske vojske u otadžbini, on je dobio i službenu potvrdu legitimnosti svog pokreta pred svim državama savezničke koalicije, a i u odnosu prema antagonističkom i jedino antifašistički aktivnom

' REVOLUCIJA I KONTRAREVOLUCIJA

159

— ali i anonimnom za inostranstvo — narodnooslobodilačkom pokretu. Mihailović je ovim službenim priznanjem ojačao i svoj položaj u očima podređenih: rivala u zemlji i emigraciji, političkih i vojnih rukovodilaca i starešina koji su izražavali tendencije ka „regionalnom autonomizmu". Održavanjem diplomatskih odnosa s jugoslovenskom izbegličkom vladom sovjetska vlada je posredno stavljala do znanja da ne želi njihovo pogoršavanje zbog događaja u Jugoslaviji. Protivurečnoj predstavi o Mihailoviću doprinosili su ne samo saveznici već i Nemci u Jugoslaviji i sam vrh Trećeg rajha, zbog svoje mržnje prema Srbima i nepoverenja prema njihovom ponašanju u slučaju neuspešnog ishoda rata ili iskrcavanja saveznika. Oni su Mihailovića smatrali nepomirljivim protivnikom s kojim se treba obračunati, iako su njegovi odredi raspoloženi za saradnju u borbi protiv komunista kao glavnih protivnika. Za Nemce je bilo izvesno da on održava odnose s Velikom Britanijom i da se pri njegovom štabu nalaze britanski oficiri. Iz toga je izvlačen zaključak da je britanski štićenik, pa da se, samim tim, u njegov pokret i ne može imati poverenja. Ovakva nemačka gledanja zamućivala su stvarnu sliku o ulozi četnika u antifašističkom frontu, čemu je značajan prilog davala i italijanska politika navodne zaštite Srba od ustaša, bliska delu ugroženog srpskog stanovništva. Izjašnjavajući se protiv narodnooslobodilačke borbe i komunista kao njenih organizatora i nosilaca, a za stvaranje velike i homogene Srbije, posle prethodnog raščišćavanja s Hrvatima, Muslimanima i nacionalnim manjinama, Mihailovićev četnički pokret polagao je pravo i na stvaranje svojih organizacija u svim jugoslovenskim zemljama, pri čemu se oslanjao na Slovence i mali broj Hrvata i Muslimana jugoslovenske orijentacije. Mihailović je ovu zamisao ostvarivao slanjem svojih ljudi u gotovo sve krajeve Jugoslavije ili imenovanjem predstavnika pojedinih oblasti: Ilija Trifunović Birčanin u Splitu, kod Italijana, i Dobroslav Jevđević bili su nadležni za Bosnu i Hrvatsku, major Đorđe Lašić za Crnu Goru, major Boško Todorović za Hercegovinu, major Jezdimir Dangić za istočnu Bosnu, major Karei Novak za Sloveniju. Njegovi poklisari i oficiri radili su na širenju četničkih organizacija i u Vojvodini, na Kosovu, u Makedoniji i Slavoniji. Od odreda, koji su nosili geografska imena ili imena istorijskih ličnosti, četnici su krajem 1941. i početkom 1942.

i

r •I

3

Ö

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

prešli na stvaranje brigada, a krajem 1942. i početkom 1943. korpusa. Četnička vojna organizacija imala je više slabih tačaka: prinudna mobilizacija, nejedinstvena struktura, rivalitet komandanata, borba oko vlasti i uticaja, teritorijalni karakter. Veliki broj obveznika postojao je samo na papiru. Neku vrstu elitnih jedinica činile su „leteće brigade", sastavljene od najboljih mladih obveznika. Iz vojno-teritorijalne podele Jugoslavije vidi se da se radilo o posebnim komandama: Srbija sa „Južnom Srbijom" (Makedonijom), Bosna i Hercegovina, Crna Gora i Boka, Sandžak („Stari Ras"), Dalmacija i Lika, Vojvodina i Slavonija, Slovenija. Četnici su se nerado borili van svojih atara, ispoljavali nedisciplinu, pljačkali i sprovodili teror nad partizanskim simpatizerima, porodicama partizana, zarobljenim protivnicima. Grupe u štabovima nisu se među sobom trpele. Među istaknutim Mihailovićevim oficirima sukobljavali su se Petar Baćović i Zaharije Ostojić, Vojislav Lukačević i Pavle Đurišić, Ilija Mihić i Slavko Bjelajac. Komandanti su od obaveštajaca napravili žbire i uhode. Cvetao je „periferijski šovinizam". Mnogi Mihailovićevi legalizovani komandanti registro vani su kod okupatora kao njihovi konfidenti (Dobrosav Jevđević i drugi). Vojvoda Trifunović je držao „dvorsku svitu". Bosanski četnici u službi Nemaca i ustaša (Radoslav Radić, Uroš Drenović, Lazar Tešanović i drugi) ljubomorno su čuvali svoje komandantske funkcije, odbojni prema prihvatanju oficira. Komandni četnički sastav činili su, pored oficira i podoficira žandarmi, graničari, finansi, ćate i opštinske delovođe, seoski trgovci, sreski načelnici, pojedini sveštenici, ugledni domaćini, bivši četnici, pripadnici četničkih udruženja. Glavnu boračku masu sačinjavali su tradicionalno seljaci; stoga i ne začuđuje što se u četničkim programima govori o agrarnoj reformi i rešavanju seljačkog pitanja srpskog stanovništva kolonizacijom i preraspodelom zemlje na račun nacionalno diskriminisanih naroda i manjina. Mihailović je bio komandant „Jugoslovenske vojske u otadžbini", ministar vojske i vazduhoplovstva u vladi Slobodana Jovanovića od januara 1942. godine. Obrazovao je „Gorsku gardu Njegovog Veličanstva Kralja", koju je suveren darovao novom zastavom. Polovinom 4942. naimenovan je za načelnika štaba Vrhovne komande. Još od ranije Mihailović je proglasio celu „otadžbinu" za „vojišnu prostoriju". Time je još više, bar

NARODNOOSLOBODILAČKA BORBA I KOLABORACIJA

32. POZIV CENTRALNOG KOMITETA KPJ NA USTANAK, JULA 1941. 33. DRAGOJLO DUDIĆ IZABRAN JE 16. NOVEMBRA 1941. U UŽICU ZA PREDSEDNIKA GLAVNOG NARODNOOSLOBODILACKOG ODBORA SRBIJE

34. FRANC LESKOŠEK, KOMANDANT GLAVNOG ŠTABA SLOVENIJE

35. BORIS KIDRIČ SEKRETAR IZVRŠNOG ODBORA CSVOBODILNE FRONTE SLOVENIJE I POLITIČKI KOMESAR GLAVNOG ŠTABA SLOVENIJE

36. LAZAR KOLIŠEVSKI, CLAN POKRAJINSKOG ŠTABA ZA MAKEDONIJU

37. GRUPA BORACA I RUKOVODILACA USTANKA U CRNOJ GORI 38. RATKO MITROVIĆ, POLITIČKI KOMESAR ČAČANSKOG PARTIZANSKOG ODREDA GOVORI U OSLOBOĐENOM ČAČKU

Omladino Dosta nas je dosta n a s je Mnogu b r a ć u pobili su k'o

zemlje

d u š m a n klao, t e r o r trao. i očeve, zečeve.

Sad želimo da p o k a ž e m o da klečeći ne ginemo.

P o z d r a v l j a m o saveznike iz Engleske, Amerike, pa i Kine s n j i m a neka, p o z d r a v l j a m o Č a n k a j Šeka.

O m l a d i n c i roblje nisu, naši stari h a j d u c i su. Ovo je zemlja h r a b r i h ptića, mi smo djeca Obilića.

O m l a d i n o cijelog svijeta, počela je b o r b a sveta. Z a j e d n i č k i ići ćemo novi život stvorićemo.

Gavrilo nas P r i n c i p zove na o d b r a n u zemlje ove.

Drug uz druga, brat uz brata, stoji S r b i n uz H r v a t a , i pošteni Muslimani na n a š o j se b o r e strani.

Poslednja se b i t k a bije, sjever d u v a iz Rusije. B e s k r a j n a je n a š a vjera u orlove sa sjevera.

I z d a j n i c i g a d n i dolje, Brankovići svi napolje.

Z a s t a v e se n a š e viju svi s m o d u š o m za Rusiju, S p a š a v a nas b o r b a njina p o z d r a v l j a m o i Staljina. Armija

je naša

seljačkoj

Slavna je puška, garav drugar, slavne su rogulje, slavan handžar, al, od sviju s a m slavnija ja, ja s k r o m n a t o r b a seljačka. O, p u š k o m o j a , i t o r b o ti, vi ćete b i t k u dobiti. . . K o m o r o vojna, z n a d e š li ti. Partizansko Naše kolo jeste novo, d r u g a č i j e od ostalih, u odrede p o c i j e p a n o a mislima povezano. Naše kolo oholo je, p o n o s n o se ono vije, p r e k o Bosne i S r b i j e i kroz L i k u sve do m o r a . U n j e m u je C r n a Gora i sunčana Dalmacija i j u n a č k a Slovenija. Nit' nas r i j e k e r a s t a v l j a j u , nit' d u b o k i gorski klanci,

jaka T a l i j a n je m u d a r bio, al' n a s nije prevario. P r e d n a m a se A n t e znoji I Hitler se s n j i m e boji, A još više bježi D r a ž a , bježi D r a ž a k a m u f l a ž a .

A r m i j a je n a š a j a k a od r a d n i k a i seljaka. Mi smo vojska novog kova, h r a b r a djeca Lenjinova. Mi čekali n i s m o zgode da n a s d r u g i oslobode. Pjesma

ove

P o z d r a v l j a m te Moskvo mila, ti Hitleru lomiš krila. Čelične su tvoje b r a n e f a š i z a m će da s a h r a n e .

torbi t e b e će t o r b a n a d b i t i . Slava i hvala do n e b a njoj š a r e n o j t o r b i seljačkoj. S a d k a d s u došli n a j t e ž i d a n i ona n a m v o j s k u slobode hrani. O p u š k o m o j a , i t o r b o ti, vi ćete b i t k u dobiti . . . kolo v e z u j u nas b r a t s k i lanci, krv drugova pobijenih. J e d n a želja, j e d n a n a d a , od istoka do z a p a d a isti polet, ista vjera sve od juga do sjevera. Igra kolo, m r a k izmiče i već n e g d j e sviće zora, p o b j e d a n a m doći m o r a , stoput' u krv okupana. P r e m a d a n u i slobodi t r n o v i t p u t n a s vodi.

42. PESME BRANKA ĆOPIĆA 1941-1942.

43. BOLNICE U PODGRMEĆU 1942. GODINE

44. EMISIJE RADIO STANICE .SLOBODNA JUGOSLAVIJA"

45. EMISIJE RADIO STANICE .SLOBODNA JUGOSLAVIJA"

46. KARTA JUGOSLAVIJE SA NAZNAČENIM REONIMA DEJSTVA PARTIZANSKIH JEDINICA, OBJAVLJENA U MOSKOVSKOJ .PRAVDI"

47. SKLADIŠTA I RADIONICE PODGRMEĆA 1942. GODINE

48. NAREDBA VRHOVNOG ŠTABA NARODNOOSLOBODILACKE VOJSKE I PARTIZANSKIH ODREDA JUGOSLAVIJE

49. IZVRŠNI ODBOR AVNOJ-A IZ 1942: NURIJA POZDERAC, DR IVAN RIBAR, DR PAVLE SAVIĆ (sede), MLADEN WEKOVIÓ, VESEUN MASLEŠA, VLADA ZEĆEVIĆ. IVAN MILUTINOVIC, DR SIMA MILOŠEVIĆ 1 MILE PERUNIĆIĆ Koje) 50. PRVI KONGRES USAOJ-a ODRŽAN U BIHAĆU OD 2 7 - 2 9 . DECEMBRA 1942. U SALI ZA VREME ZASEDANJA SLEVA NA DESNO: KATA PEJINOVIĆ, VLADA ZEČEVIĆ, IVAN MILUTINOVIC I DRUGI 51. PRVO ZASEDANJE ANTIFAŠISTIČKOG VECA NARODNOG OSLOBOĐENJA HRVATSKE ODRŽANO 14. JULA 1943. NA PLITVIČKIM JEZERIMA. ZA GOVORNICOM FILIP LAKUš, CLAN IZVRŠNOG ODBORA

52. VELIKI ŽUPAN ŽUPE SANA I LUKA O SARADNJI ČETNIKA SA VLASTIMA NDH, BANJALUKA 9. JUNI 1942.

53. IZJAVA VRHOVNOG ŠTABA NOV I POJ I ANTIFAŠISTIČKOG VUECA NOJ

54. PISMO D. MIHAILOVIĆA ĐORĐU IŠTVANU

OD, UUC1NM

VVJUC IVW I i a t i . UUUliNC

56. NEMCI SU, U MIHAILOVIĆU KOJI JE ODOBRAVAO KOLABORACIJU, VIDELI PREDSTAVNIKA SRPSKE I BRITANSKE POLITIKE U JUGOSLAVIJI

57. RAJAĆLĆ, MIHAILOVIĆ, LALIĆ, MUSULIN, MAKDAUEL 58. GRUPA RANJENIKA (IBARSKA DOLINA 1943). 59. RANJENICI - BRIGA KOLIKO VOJSKE, TOLIKO I NARODA

60. FAKSIMIL NEMAČKOG DOKUMENTA O MARTOVSKIM PREGOVORIMA OD 10. MARTA 1943. SA POTPISIMA MILOVANA ĐILASA (M. MARKOVIĆ), KOČE POPOVIĆA I VLATKA VELEBITA (V. PETROVIĆ)

64. PETA NEPRIJATELJSKA OFANZIVA 1) POLOŽAJ I OPERACIJE PARTIZANSKIH JEDINICA 2) CENTRALNA BOLNICA 3) POLOŽAJ I OPERACIJE NEPRIJATELJA

66. SVETOZAR VUKMANOVIĆ - DELEGAT CK KPJ I VRHOVNOG ŠTABA U MAKEDONIJI

I I !

'

! !

REVOLUCIJA I KONTRAREVOLUCIJA

1 6 1

formalno, pojačao svoj uticaj, koristeći ovu ne baš značajnu činjenicu za propagandu u inostranstvu da se radi o jedinstvenom slučaju da se takvo telo nalazi na osvojenoj i okupiranoj teritoriji. Mihailovićev zamenik bio je Dragiša Vasić, a načelnik štaba (Gorski štab br. 1) potpukovnik Dragoslav Pavlović. Od prenošenja Vrhovne komande u zemlju došlo je do nove podele posla: propagandu su preuzeli Dragiša Vasić i Stevan Moljević; za komandanta pozadine imenovan je potpukovnik Pavlović, koji je istovremeno bio opunomoćenik Vrhovne komande za zapadnu Srbiju; Zaharije Ostojić je postavljen za komandanta Isturenog (Istaknutog) dela Vrhovne komande u vreme borbi na Neretvi i Drini, a Luka Baletić za Mihailovićevog pomoćnika. U Slovenskoj zvezi, političkoj grupaciji, obrazovanoj u proleće 1942. odlučujuća reč je pripala pripadnicima Slovenske ljudske stranke. „Zveza" je u svom sastavu okupljala i formaciju „Bele garde" i četnike („Plavu gardu" u terminologiji Osvobodilne fronte). Četničke snage su bile neuporedivo slabije od „Bele garde". Imale su svega nekoliko stotina pripadnika pod komandom Mihailovićevog poverenika za Sloveniju majora Karela Novaka, za razliku od „Bele garde" koja je avgusta 1943. imala 6.000 pripadnika. Klasni koreni Mačekove politike neučestvovanja u narodnooslobodilačkoj borbi, uzdržavanja od aktivnog antiokupatorskog stava, suštinski se nisu razlikovali od Mihailovićeve politike, s tim što su razlike između predstavnika dveju buržoazija nastajale zbog njihovog suparništva, karaktera njihovih budućih odnosa, u vreme kada topovi zaćute i otvore se problemi posleratnog sveta, zbog starih međusobnih nepoverenja i tekućih procena o ishodu rata. „Hrvatska sredina" oko Mačeka pokazivala je krajnju ideološko-političku isključivost prema novom subjektu borbe, izraženu u Mačekovoj poruci „ništa sa komunistima". Otpor okupatorima je i za vodstvo bivše HSS bio besmislen, jer se smatralo da ishod rata zavisi od velikih sila. Za Mačeka borba nije bila prihvatljivo rešenje ni zbog njegove malograđanske psihologije i straha od posledica. Oportunistička politika, međutim, odgovarala je i raspoloženjima na hrvatskom selu da se ostane po strani ratnih razaranja i drugih rizika skopčanih s izazivanjem nadmoćnije sile. Političari oko Mačeka borili su se za očuvanje uticaja na selu, kao i u drugim slojevima bivšeg članstva HSS, koliko god da im je rad

162

NARODNOOSLOBODILACKI RAT I REVOLUCIJA

bio otežan ustaškim nadzorom. Snage domobranstva, „Narodne hrvatske vojske", trebalo je da se očuvaju za situaciju kada se bude odlučivalo o karakteru novog uređenja. U svojoj politici se HSS oslanjala i na uticaj rimokatoličke crkve, a u emigraciji računala na svoje predstavnike u jugoslovenskoj izbegličkoj vladi. Mada nije htelo da vezuje sebi ruke javnom saradnjom s ustašama, njeno vodstvo oko Mačeka nije želelo ni da im se suprotstavi. Psihološki i politički pritisak da se bivše članstvo HSS izjasni za NDH — sadržan u stavu ,,ko nije ustaša, nije Hrvat" — u leto 1941. i početkom 1942, prilikom saziva ustaškog „Hrvatskog državnog sabora", svedočio je o Mačekovom nastojanju da ostane na distanci prema ustaškom režimu, spreči odlivanje pristalica HSS u ustaške ustanove, vojsku i administraciju, ali i o nepoverenju ustaša u njih. Pavelić je morao da se zadovolji ulaskom manje poznatih „zastupnika" Stranke u „Sabor", a na drugoj strani zahvalno je prihvatio daleko značajniju pomoć njenog vodećeg dela u obeshrabrivanju hrvatskih seljaka i građana za učešće u aktivnom otporu protiv režima i okupatora. Tražeći mir i uzdržavanje od borbe, Maček je paralisao jači uticaj narodnooslobodilačkog pokreta u mnogim krajevima Hrvatske i 1941—1942. omeo pripadnike bivše HSS da se u njega uključe. U toj politici on je bio dosledan. Uviđajući njene negativne posledice, rukovodstvo KPJ težilo je u toku prve faze ustanka i kasnije da mobiliše u narodnooslobodilačku borbu, pored srpskih masa, i što više Hrvata, ali je nailazilo na labirint predubeđenja, starih i novih zabluda, političko-ideoloških i nacionalnih opterećenja, zä koje je odgovornost delom snosilo vodstvo HSS. Narodnooslobodilački pokret, suočen s Mačekovom politikom, od prvog je dana borbe razvijao propagandu i aktivnost usmerenu na privlačenje antifašista iz sastava HSS. Njegovi predstavnici vodili su razgovore i pregovore s ovima, često nekorisne i bezizgledne. Od kraja 1941. KP Hrvatske je prekinula napore da se vodstvo HSS opredeli za borbu i započela aktivnije da objašnjava narodu pobude Mačeka i njegove okoline, tražeći od seljaštva da okrene leđa staroj sviti. Razobličavajući mit o Mačeku „mirotvorcu", upućivala je seljake da slede primer Matije Gupca i Stjepana Radića. Ustanak u Srbiji uznemirio je pored Nemaca i njihove saradnike iz redova profašističke buržoazije, odranije poznate kao nepokolebljivog protivnika komunizma i obnove Jugoslavi-

'

REVOLUCIJA I KONTRAREVOLUCIJA

1 6 3

je, koji su nasuprot ovoj isticali ideju o velikoj Srbiji, ali u okvirima novog poretka. Za Dimitrija Ljotića komunizam je bio proizvod Jevreja, potpomognutih demokratima, i masonima, a komunistička ideologija „judeomarksistička misao". Po njemu je Srbija mogla da se obnovi samo ako se osloni na Nemačku i na „Zbor, Zadrugarstvo i Srpstvo". Uživajući apsolutno poverenje Nemaca, zbog svojih fašističkih uverenja, Ljotić je polovinom septembra 1941. počeo da naoružava pristalice iz redova omladine i da ih svrstava u dobrovoljačke odrede za borbu protiv komunista. Na pomoćne odrede nemačke oružane sile i Nedićevih snaga svedeni su i četnici Koste Milovanovića Pećanca, koji je posle aprilskog sloma na Pasjači organizovao četnike za „odbranu" na granici Srbije i Kosova, ne preduzima, jući akcije protiv okupatora, prema sporazumu koji je s Nemcima zaključio na Bukulji avgusta 1941. Nastojeći da ograniči njegov uticaj, Mihailović je prepuštao Kosti Pećancu teritoriju juga Srbije, Kosovo, Makedoniju i Albaniju. Nemci su pred nameravanu ofanzivu na slobodnu teritoriju organizovali kvislinške snage kao pomoćne jedinice. U žandarmerijske odrede uključivani su Pećančevi četnici. Od Ljotićevih pristalica formirani su odredi srpskih dobrovoljaca. Belogardejci su, pod komandom generala Skorodumova, organizovani u vojne jedinice koje će izrasti u Ruski zaštitni korpus, jačine pet hiljada ljudi. Boreći se protiv naraslog ustanka i uticaja narodnooslobodilačkog pokreta, kvislinzi su okupljali predstavnike građanskog društva iz redova javnih radnika, političara i intelektualaca, nastojeći da ih što čvršće vežu za sebe, a na drugoj strani da izvrše političko-psihološki uticaj na Srbe da se ograde od komunizma i borbe protiv okupatora, koju je nosio narodnooslobodilački pokret. Apel srpskom narodu, objavljen u kvislinškoj štampi (Novo vreme) 13. avgusta 1941, u redakciji Velibora Jonića, s nekoliko stotina potpisnika (533), od kojih mnogi nisu imali mogućnosti da demantuju svoje iznuđeno učešće u ovom sramotnom činu, osudio je borbu srpskog naroda za slobodu, žigosao KPJ kao anacionalnu snagu i zatražio pokornost okupatoru. Ustanici su ovim aktom, inspirisanim od prononsiranih fašista, najpogrdnije napadnuti zbog namere da u zemlji izazovu „požar uništenja i istrebljenja, u varljivoj nadi da ce time nešto pomoći svojim gospodarima". Apel je završavao upozorenjem da je kucnuo poslednji čas i da svaki pravi

•I 3 Ö NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

srpski rodoljub ima za dužnost da onemogući „paklene namere komunističkih zločinaca". Mnogi istaknuti pisci, umetnici i naučnici — među kojima Ivo Andrić, Isidora Sekulić, Miloš Đurić, Sreten Stojanović — odbili su da ga potpišu. Ova oveštala i primitivna propaganda, nasleđena od predratne profašističke štampe i antikomunističke ideologije, a u ratnim uslovima obogaćena Gebelsovim rečnikom, nije proizvela nikakav utisak, s obzirom na rast ustanka i snaženje uticaja narodnooslobodilačkog pokreta, sem što je oblatila potpisnike Apela. Nezadovoljni razvojem situacije u Srbiji, a uviđajući da je Aćimovićeva „komesarska vlada" neprihvaćena od naroda, nesposobna i bez ikakvog političkog ugleda, Nemci su avgusta 1941. resili da joj nađu reprezentativniju zamenu, s ciljem da što pre smire Srbiju, i to uz pomoć samih Srba. Pod navodnim pritiskom najuglednijih narodnih predstavnika, i u interesu naroda kome preti istrebljenje, Milan Nedić je pristao da se prihvati položaja predsednika nove srpske vlade u nemačkoj službi, pozivajući se i na izglede da od Nemaca izdejstvuje izvesnu autonomiju za Srbiju. Sem ovim motivima, svoju „ličnu žrtvu" Nedić, „samozvani otac Srbije", obrazlagao je osujećivanjem Nemaca da za ugušenje ustanka srpskog naroda iskoriste ustaše, Mađare i Bugare. Obrazovana 29. avgusta 1941, njegova vlada, poznata kao „generalska", zato što su joj se u sastavu nalazila tri generala (pored Nedića, Josif Kostić i Panta Draškić), morala je, na prvom mestu, da svim silama spreči razvijanje ustanka, iako ni njena politička osnova nije bila mnogo šira od osnove prethodne „komesarske vlade". Odranije opsednut nemačkom vojnom snagom, vodeći srpski kvisling je neposredno po svom imenovanju stavio do znanja narodu da su srpske snage samo „zrno peska u uzburkanom svetskom moru". U ime spasavanja Srba Nedić je od njih tražio red, rad, mir i bratstvo, kako bi dočekali kraj rata združeni pod svojim barjakom, jer „Samo sloga Srbina spasava". Njegovi patetični nacionalni pozivi nisu mogli da prikriju nemačke planove za što jačom mobilizacijom kvislinga protiv narodnooslobodilačkog pokreta, koji su se ogledali u davanju širih ovlašćenja Nedićevoj vladi u organizovanju žandarmerije, pod komandom generala Steve Radovanovića, podređivanju Pećančevih četnika Nedićevoj komandi, većem naoružavanju kvislinga.

' REVOLUCIJA I KONTRAREVOLUCIJA

165

Milan Nedić se kao „brat" obraćao porobljenom narodu da je došao da „spasava narod da se međusobno ne istrebi", da Srbi samo u miru mogu dočekati svršetak rata „združeni pod srpskim barjakom". Tražio je od naroda, koji ga nije slušao, prezirući njegov pad, da se ne „meša u tuđe stvari". Potcenjivao je narod slobodara govoreći o njegovoj „malenkosti": ,,. . . Danas se vrše obračuni najvećih sila sveta. Tu mi niti možemo pomoći, niti odmoći." Stvaranje vlade „narodnog spasa" tumačio je kao „povraćaj srpskog naroda samom sebi." Uzaludno je uveravao srpski narod, i to u vreme kada su Nemci od Srbije pravili zgarište, da „Veliki Nemački Rajh", iako je pobednik u ratu, neće da bude neprijatelj srpskom narodu. Proklamovao je „Srbizam" („Samo za Srbiju da živi i samo za Srbiju da umre"), budući više nego nemoćan pred zahtevima nemačkog vojnoupravnog vrha. Fašistički ideolozi i propagandisti proglašavali su osvedočenog kolaboracionistu, kojega se morala odreći i emigrantska kraljevska vlada, za „realistu — državnika", prvog posle kneza Miloša, Jovana Ristića i Nikole Pašića. Srpskom nacionalističkom isključivošću, verbalnim uzdizanjem Srbije i srpstva, pacifističkim porukama, nepomirljivom antikomunističkom politikom, Nedić je uspeo privremeno da privuče deo srpskog građanstva i seljaštva zainteresovanog za mir, demoralisanog nemačkom vojnom silom i konsterniranog ustaškim zločinima nad Srbima u NDH. Koristio se i otvaranjem vrata srpskih domova za reke srpskih izbeglica iz NDH, sa Kosova i Metohije, iz Makedonije i Vojvodine, kao i zalaganjem da se deo ratnih zarobljenika vrati iz nemačkih logora, čime je zapravo želeo da obezbedi oficirski i borački kadar za svoje kolaboracionističke vojne formacije. Nedićeve kolaboracionističke formacije imale su februara 1942. u sastavu Državne i Granične straže 18.000 ljudi, uključujući i Mihailovićeve legalizovane četnike. Vladajući odredi četnika Koste Milovanovića Pećanca nalazili su se pod komandom vojvoda Mašana Đurovića i Bogdana Godića. Ljotićeva partijska vojska organizovana je u doborovljačke bataljone koji su postali jezgro Srpskog dobrovoljačkog korpusa od pet pukova pod komandom pukovnika Koste Mušickog. U naređenjima Draže Mihailovića, borba protiv Srpskog dobrovoljačkog korpusa stavljana je ispred borbe protiv Vermahta. U zakletvi dobrovoljaca je stajalo da će oni verno služiti srpskom narodu boreći se protiv svih koji ugrožavaju, spolja ili iznutra, njegov

•I 3 Ö NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

mirni život, naročito protiv komunista i pripadnika pokreta Draže Mihailovića, izvršavajući naređenja pretpostavljenih bez pogovora. Specijalnu formaciju u službi nemačkog okupatora predstavljao je Ruski zaštitni korpus koji je u borbenim dejstvima bio potčinjen nemačkim, odnosno bugarskim štabovima. Ustanički talas na tlu NDH uzdrmao je njene temelje, kako zbog rasprostranjenosti borbi, tako i zbog njihovog intenziteta. Ustaški režim je odbačen od Srba i hrvatskih antifašista pre nego se i učvrstio. Vojne operacije odvijale su se i u neposrednoj blizini Zagreba. Tek što je bio učinjen napor da se izgradi aparat vlasti na tlu NDH, ona se našla izložena udarima ustanika u Bosni i Hercegovini, u Lici i na Kordunu, u Baniji, Gorskom kotaru i Hrvatskom primorju, Dalmaciji. Nedovoljne ustaške snage morale su sada da se sukobljavaju s naoružanim srpskim i hrvatskim ustanicima, predvođenim dobro organizovanim komunistima. Ustanak su iskoristili Italijani da bi dokazali kako su ustaše nesposobne da izađu na kraj s ustanicima, dok su nemački vojni predstavnici zatražili da ustaše promene odnos prema srpskom življu, smatrajući da su pogromima izazvali oružani odgovor progonjenih. No ustaše su na ustanak reagovale daljim progonima Srba i komunista, identifikujući ih s četnicima kako bi probudile još veći šovinizam i ojačale svoju odbrambenu sposobnost. Borba protiv ustanika dobila je staru, istorijsku argumentaciju: NDH je prikazana kao „hrvatski" i katolički zid za odbranu hrišćanskog Zapada i njegove civilizacije od boljševizma, koji je, unošen preko Srba i internacionalnih plaćenika, bio i ostao stran hrvatskom narodu. Oslonjen na jezgro ustaških snaga, Pavelić će — bez obzira na taktička odstupanja, pod pritiskom Nemaca, u politici prema srpskom stanovništvu — nastaviti da jača teror nad komunistima i svim rodoljubivim snagama u hrvatskom narodu, kao i šovinističke progone, ali svestan da iluzije o nacionalnom oslobođenju, koje je donela tzv. ustaška revolucija 1941, sve više splašnjavaju, da su snage domobranstva slabe i nesigurne, a Italijani protivnik koji razara ustaški režim sarađujući sa srpskim građanskim vođama, podržavajući njihove autonomističke tendencije, te ističući nezaštićene Srbe, kasnije i četnike, kao protivtežu ustašama. Tokom ustanka teritorija NDH „isprošarala se" prostranim oslobođenim područjima, na kojima je ustanovljena nova vlast, vojna i građanska, poredak narodnooslobodilačkog

' REVOLUCIJA I KONTRAREVOLUCIJA

167

pokreta, što jè uveliko suzilo prostor ustaškom uticaju. Samim tim su ustaše još manje mogle da se prokazuju kao nacionalni pokret Hrvata; njihova država svedena je na prave razmere, razmere kriminalnog režima koji, kao nemački eksponent, isključivo služi za očuvanje poretka Trećeg Rajha u tom delu „nove" Evrope. Vojne snage NDH imale su dualno obeležje, pošto su bile sastavljene iz dva dela: Ustaške vojnice i Domobranstva. Ustaška vojnica je obuhvatila oko 28—29.000 ustaša, koji su se nalazili pod rukovodstvom Glavnog ustaškog stana (GUS), na čijem se čelu nalazio Ante Pavelić, kao poglavnik. U toj partijskoj vojsci, kao glavnom nosiocu antisrpske i antikomunističke politike, izdvajale su se neke ozloglašene jedinice, nazivane po njihovim krvoločnim komandantima: Francetićeva („Crna legija"), Bobanova bojna, Tomićeva bojna. Nad ljudstvom ovih bojni nije bilo „ni suda ni vlasti". Žandarmerija je okupljala oko 18.000 ljudi pod oružjem. Na čelu policije ili „redarstva" („Redarstva za javni red i sigurnost za NDH") nalazio se sin „vojskovođe", po zlu čuveni Eugen-Dido Kvaternik, koji je svojim sadizmom zaprepašćivao i visoke nemačke ličnosti. Posebnu ustašku jedinicu, najprobraniju, i time i najpoverljiviju, činila je garda ili Poglavnikov tjelesni zdrug, na čijem se čelu jedno vreme nalazio general Ante Moškov. Domobranstvo je obuhvatalo kopnenu vojsku i simbolične jedinice mornarice i „zrakoplovstva". Oficiri domobranstva regrutovani su od oficira Jugoslovenske vojske, kao i od oficira koji su služili u Austro-Ugarskoj, poznatih po podrugljivom nazivu „naftalinci". Pavelić je uputio manji legionarski kontingent na istočni front. Posle njihovog poraza pod Staljingradom u NDH je bila proglašena nacionalna žalost. Tri legionarske divizije, uvežbavane na poligonima Austrije s namerom da odatle krenu na istočni front s nemačkim oficirima, morale su biti vraćene na jugoslovensko ratište radi borbe protiv naraslih snaga NOVJ. Nemačka narodnosna grupa u celini je gotovo prešla na nemačke pozicije od pobede „obnovitelja" u Kulturbundu, deklarišući se otvoreno antijugoslovenski uoči i u toku aprilskog rata, da bi u okupacionom sistemu postala uporište nemačke vlasti u anektiranom delu Slovenije, u Banatu, i u NDH sa statusom „države u državi". Iz njenih redova mobilisali

•I

3

Ö

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

su se vojnici po zlu čuvene SS divizije „Princ Eugen", koja se od 1942. pojavljuje na jugoslovenskom ratištu. Do potpunog razlaza i neotklonjivih sukoba između partizana i četnika došlo je zbog pretenzija Draže Mihailovića na vodstvo u pokretu otpora; ti sukobi će ubuduće davati osnovno obeležje narodnooslobodilačkom i revolucionarnom procesu u Jugoslaviji. Napad na partizane u Srbiji u jesen 1941. pokazao se kao karika u lancu opšte izdaje u koju su zagazile pristalice monarhije i starog društva. Pored toga što je zahvatio sve krajeve Jugoslavije, naročito one koji su bili naseljeni srpskim življem, građanski rat se odrazio i na međusavezničke odnose — opterećujući ih različitim prilazima događajima u Jugoslaviji, traženjem oslonca u jednom ili drugom suparničkom pokretu — a preko tih odnosa i na strategiju narodnooslobodilačke borbe i KPJ kao njenog organizatora. Na drugoj strani, razlaz je nastupio u trenutku kada su se partizanske snage nalazile pod pritiskom nemačke ofanzive i bile prinuđene da odstupaju iz Srbije, a četničke — one koje se, po naređenju Mihailovića, nisu legalizovale u Nedićevim odredima — takođe trpele nemački udar. Mihailović je išao na produbljivanje građanskog rata zabranjujući stvaranje bilo kakve druge organizacije, da se ne bi cepale srpske snage. Srbi koji nisu bili na strani četnika proglašeni su za njihove protivnike. Prema Mihailovićevoj naredbi, s partizanima se moglo razgovarati samo kao s krvnim neprijateljima, preko „mušice pušaka". O dubini kolaboracije u koju su četnici zagazili i konačnosti partizanskog raskida s njima svedočilo je i direktivno pismo operativnog dela CK KPJ Pokrajinskom komitetu KPJ za Srbiju od 14. decembra 1941, u kome je izričito stajalo da se na oslobođenim teritorijama ne smeju formirati druge oružane formacije sem partizanskih. Direktiva najvišeg partijskog rukovodstva odnosila se na celu Jugoslaviju. Četnici su od novembra 1941 — nezavisno od nemačkih izvora, koji ih uporno tretiraju kao antinemačku snagu — izbegavali sukobe s okupatorima, prisvajali partizanske uspehe u borbama, širili mit o sebi kao antifašističkim borcima, s velikom pompom se pripremali za „poslednji čas". Uskoro se otkrilo da je četnički potez u Srbiji deo jedinstvene ofanzive kontrarevolucije, vođene iz jednog centra. Do tada pritajeni ili u frontu borbe protiv okupatora četnički prvaci — pod uticajem Mihailovićevih poruka i direktiva, stava jugoslovenske vlade u izbeglištvu, poraza partizanskih snaga u Srbiji

' REVOLUCIJA I KONTRAREVOLUCIJA

169

i povlačenja oko dve hiljade partizana s Vrhovnim štabom preko Uvea, neuspeha i velikih žrtava crnogorskih partizanskih snaga u Pljevljima, a iskorišćavajući i promašaje narodnooslobodilačkog pokreta u vidu „levih skretanja" — ustali su protiv partizana, pozivajući narod da se oslobodi „partizanske strahovlade". Pljevaljski poraz i akcija Draže Mihailovića na uspostavljanju veze s Crnogorcima, koja je tekla od polovine 1941, podstakli su stvaranje četničke organizacije ne samo u severnim nego i drugim krajevima Crne Gore. Đorđe Lašić je 7. decembra te godine javio Mihailovićevom Glavnom štabu da mu je osnovni cilj pripremanje organizacije za opšti napad na neprijatelja u pravom času i za prodiranje prema Plavu, Gusinju i Metohiji. Istovremeno je tražio da partizani prekinu ubijanje „ljudi iz naroda", pod kojim su se nazivom uglavnom krili saradnici neprijatelja, jer je ono, po njemu, pretilo da uplete narod u krvne osvete i plemensko-bratstveničke borbe. Posle razgovora s Mihailovićem u Crnu Goru se, krajem decembra, s uputstvima vratio i kapetan Pavle Đurišić, koji je januara 1942. u selu Zaostru, kod Berana, formirao Štab limskih četničkih odreda. Partizanske snage su poražene u Kralj skim Barama i Lubničama, a posle raspada mateševskog fronta, četnici su 23. februara iste godine zauzeli i Kolašin što je izazvalo dalju demoralizaciju partizana. Četnička za vera protiv narodnooslobodilačke borbe bila je uspešna i u Kučima i Bratonožićima, a Bajo Stanišić počeo je da stvara nacionalnu organizaciju, koja je pod tim imenom trebalo da, sem četnika, okupi i separatiste s njegovog područja. Četnički zaverenici su svuda u Jugoslaviji prihvatili Mihailovićeve poglede da nema i da ne može biti sporazuma između „socijalne revolucije", na jednoj strani, i srpstva i monarhizma, na drugoj. U Mihailovićevoj instrukciji od 20. decembra 1941. četničkim komandantima u Crnoj Gori Lašiću i Đurišiću bili su sadržani neki osnovni programski stavovi četničkog pokreta, za koje se odranije znalo. U njoj je on četničke odrede tretirao kao nastavak Jugoslovenske vojske. Kao njihov glavni cilj označeno je stvaranje „velike" Jugoslavije i, u njoj, „velike" Srbije, etnički čiste, koja bi zahvatala Crnu Goru, Hercegovinu, Bosnu, Srem, Banat i Bačku. Predviđeno je da se u jugoslovensku državu uključe neoslobođene slovenačke teritorije — Trst, Gorica, Istra i Koruška, koje su se nalazile pod Italijom i Austrijom — kao i Bugarska i severna Albanija sa Skadrom.

170

NARODNOOSLOBODILAÒKI RAT I REVOLUCIJA

Prema Mihailovićevoj instrukciji, u toku rata trebalo je stvoriti neposredne etničke granice između Srbije i Crne Gore, Srbije i Slovenije. Saglasno velikosrpskoj politici, Sandžak se morao očistiti od albanskog i muslimanskog življa, a Bosna od hrvatskog i muslimanskog. U krajevima očišćenim od „nenacionalnih elemenata" trebalo je da se nasele Crnogorci. Dve tačke ovog uputstva predviđale su kažnjavanje Muslimana i Hrvata, krivih za slom države, kao i svih građana koji su doprineli aprilskoj katastrofi. Pritajeni četnici u Crnoj Gori počeli su da otkrivaju svoje pravo lice, organizuju oružane odrede, stupaju u saradnju s okupatorskim komandantima i visokim oficirima. Đorđe Lašić Pavle Đurišić, Bajo Stanišić, general Blažo Đukanović i drugi sarađivali su s kvislinškim snagama Krsta Popovića u borbi protiv „komunista". Italijanski komandant u Crnoj Gori, armijski general Alesandro Pircio Biroli, radio je na stvaranju što jedinstvenijeg fronta protiv narodnooslobodilačkog pokreta, nastojeći da olakša italijanskim trupama potiskivanje partizanskih snaga s područja guvernatorata. Crnogorski četnici surovo su se obračunavali s pripadnicima narodnooslobodilačkog pokreta, pozivajući narod da prekrati „bartolomejsku noć", koja — govorili su — traje već više nepodnošljivih meseci. Komunisti su napadani zbog beskorisnog izazivanja okupatora, čime su mu davali povod da uzvraća krvavim represalijama. Narodnooslobodilački pokret je optuživan da bez suđenja ubija ugledne plemenike označene kao „petokolonaše". Četnički pokret — kojem su Italijani davali avijacijsku i artiljerijsku podršku, pored novca, hrane, oružja i municije — širio se kao plima, dovodeći do osipanja partizanskih fronto va. Crna Gora se nalazila u „požaru građanskog rata". Četnici su u njoj i u Hercegovini izazivali pučeve u partizanskim jedinicama. Udarni bataljoni koje su partizanski štabovi slali u kaznene ekspedicije nisu uspevali da zaustave četničku kontrarevoluciju jer su bili slabiji, loše snabdeveni, izloženi snežnoj stihiji, demoralisani iznurenošću, neprijateljskom propagandom i slikom haosa oko sebe, pre svega raspadanja organizacija narodnooslobodilačkog pokreta. Italijani su razarali pozadinu kupujući stanovništvo obećanjima o pomoći i savlađivanju gladi, nemilosrdno postupajući s pristalicama narodnooslobodilačkog pokreta (koje su streljali,

' REVOLUCIJA I KONTRAREVOLUCIJA

171

palili im imovinu, odvodili u logore, hapsili, itd.), bacajući sunarodnike jedne na druge. Mesecima suzdržavana mržnja pripadnika starog društva izbila je silovito, i njihova surovost nadmašivala je okupatorovu. Četnički napad na partizanske snage započeo je u Crnoj Gori u vreme kada se jedan deo tih snaga nalazio van nje. Crnom Gorom je tada harala glad. Moša Pijade je uzaludno na Žabljaku očekivao sovjetsku pomoć, uveren da bi dolazak jednog štormovika imao politički i psihološki učinak uspešne kontraofanzive. Studen i sneg, koji je neštedimice prekrio zemlju u zimu 1941—1942, bili su novo iskušenje i nemali protivnik pokolebanih partizanskih jedinica, udaljenih od polaznih položaja. Za komandanta svih nacionalističkih jedinica u Crnoj Gori postavljen je general Blažo Đukanović, za komandanta katunskih (separatističkih) snaga Krsto Popović, a za komandanta sektora pukovnik Bajo Stanišić. Krajem marta i početkom aprila 1942. četničko-separatističke i italijanske snage otpočele su opštu ofanzivu protiv jedinica narodnooslobodilačkog pokreta — od Orjena, preko Nikšića, do Pljevalja. Na savetovanju održanom na Žabljaku 21. maja, kojemu je prisustvovao i vrhovni komandant Josip Broz Tito, doneta je odluka da se partizanske snage privremeno povuku iz Crne Gore i Sandžaka. Crnogorsko selo, paljeno i iznureno, našlo se u vihoru obračuna partizana i četnika, i sämo podeljeno, trpeći i dalje najveće žrtve. Ono je u početku prihvatilo partizane, dajući hranu i nove borce, ali je pokleknulo od velikih dažbina i samoodricanja, od dugotrajnog rata, gladi. Sve teže mu je padalo odvajanje mladih ljudi od zavičajnih krajeva i slanje na udaljene frontove, pod uticajem kontrarevolucionarne propagande protiv ustupanja komandi „nepoznatim ljudima", a za njihovo poveravanje nacionalno osvedočenim borcima. Internacionalna merila su se sukobljavala s tradicionalnim pogledima. Od dalje borbe selo se takođe odbijalo zbog neizvesnosti njenog ishoda i zbog rizika kojem je ona izlagala imovinu. Revolucionarne struje zahvatale su mlađi svet, uz odupiranje starijih, koji se nisu lako mirili sa nestajanjem uvreženih, starinskih predstava o životu. „Leva skretanja" u narodnooslobodilačkom pokretu u zimu 1941/1942. drastično su odbila deo seljaštva, odvodeći ga u protivnički tabor, naročito tamo gde su patrijar-

•I

3

Ö

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

halne stege bile još jake, bratstvenička osećanja i spone sačuvani, a plemenska merila uvažavana. Na tlu Srbije krajem 1941. započeo je neviđen teror Nemaca i kvislinga, koji kao da su se nadmetali ko će pre iskoreniti uticaj narodnooslobodilačkog pokreta i uništiti njegov preostale snage u dubokoj pozadini, koje su nastavljale da se bore udaljene od partizanske glavnine, bez veza s Vrhovnim štabom i drugim centrima otpora u Srbiji. Vrhovi narodnooslobodilačkog pokreta teško su prebolevali poraz u Srbiji, mada su ga dugo shvatali samo kao privremeno uzmicanje. Predviđanja da će Srbija biti povraćena pokazala su se narednih meseci kao neosnovana. Ponovno prebacivanje jednog dela partizanskih snaga preko Uvea na srpsku teritoriju nailazilo je na nesavladljive teškoće zbog snažne odbrane neprijatelja, surove hajke na partizanske snage i velikih smetova. Pojačana partizanska aktivnost u istočnoj Bosni u zimu 1942. jedno vreme je pothranjivala očekivanja da se, posle zaizimanja Srebrenice, Vlasenice i Zvornika, glavnina snaga narodnooslobodilačkog pokreta ponovo prebaci u Srbiji, prvenstveno u Podrinje i druge granične oblasti zapadne Srbije. Porazom partizanskih odreda u zapadnoj Srbiji krajem februara i početkom marta zatvorena je granica između Srbije i istočne Bosne, koja se jedno vreme uzimala kao prostor za ponovni prodor partizanskih snaga u Srbiju. Pokrajinski komitet KPJ za Srbiju nije više radio kao jedinstveno telo: sekretar Komiteta Blagoje Nešković ostao je u Beogradu; Miloš Mamić i Vasilije Buha radili su na jugu Srbije, Mirko Tomić u zapadnoj Srbiji, Moma Marković u požarevačkom okrugu; Spasenija Babović, Mitra Mitrović i Ljubinka Milosavljević zadržale su se u Sandžaku. Posle prolaska „kaznene ekspedicije" 342. divizije i povlačenja ostataka jedinica sa Vrhovnim štabom iz Užica i zapadne Srbije u Sandžak, deo partizanskih jedinica našao se južno od Valjeva, na severnim padinama Maljena, Povlena, Medvednika i Jablanice, na teško prohodnom terenu, kraju sa jako razvijenom slobodarskom tradicijom, posebno antigermanskim raspoloženjem koje vuče korene iz prvog svetskog rata, zapravo iz 1914. Decembra 1941. Valjevski odred je imao tri bataljona (sa oko 500 boraca), Mačvanski odred dva bataljona (oko 350 boraca), Tamnavski bataljon Posavskog odreda oko 150 boraca i Račanski bataljon Užičkog odreda sa isto toliko boraca, što je ukupno predstavljalo boračku masu od oko 1.150 boraca. Sredinom

' REVOLUCIJA I KONTRAREVOLUCIJA

173

decembra 1941. partizanski odredi u zapadnoj Srbiji, koji su se osipali usled dezerterstva, gubitka perspektive, približavanja zime, okupili su se u Podgorini. Za komandanta Glavnog štaba za Srbiju imenovan je Mirko Tomić koji se iz Sandžaka vratio u zapadnu Srbiju kao delegat Vrhovnog štaba da preuzme rukovođenje narodnooslobodilačkim pokretom. Direktive Vrhovnog štaba nisu se razlikovale od stava koje su zauzeli vojno-politički rukovodioci partizanske grupacije, to jest da se izbegavaju frontalne borbe i nastave akcije gerilskog karaktera, jedinice oslobode kolebljivih i nedoraslih boraca i odredi reorganizuju u manje čete sposobne za lakše pokrete i brže manevrisanje. Probojem u Mačvu počela je tragedija odreda razbijenog u male grupice na koje su kvislinzi organizovali prave hajke, dok se deo boraca osipao, ostajući kod kuća. Tamnavskom bataljonu nije uspelo da se probije u Tamnavu. To nije pošlo za rukom ni Kolubarskom bataljonu. Jedinice su pokušavale da, s oslonom na slobodnu teritoriju, obnove svoj uticaj u Mačvi, Pocerini, Tamnavi i Kolubari, ali bez uspeha. Silazak sa planina u ravničarske rejone otežavao je kretanje; bila je i daleko gušća odbrana neprijatelja i kvislinga, razvijenije komunikacije. Surova zima je još više otežavala pokrete. Stalni porazi nagrizali su ionako opali moral. Vrhovni štab je računao da je uloga Srbije u predstojećem klasnom obračunu odlučujuća („druga etapa"). Poraz u novembru 1941. nije bio do kraja shvaćen, nego se, štaviše, verovalo da će se narodnooslobodilačka borba ponovo razbuktati; čak da će na proleće doći do novog ustanka. Mirko Tomić je pri povratku dobio zadatak da se pridržava ovih procena i zalaže da odredi ostanu na svojoj teritoriji i na proleće naredne godine omasove. Početkom 1942. su se na sve ograničenijem prostoru slobodne teritorije okupile sve preostale srpske jedinice zapadno od Morave, iako je već bilo jasno da su Nemci i četnici zatvorili obruč oko proređene grupacije. Zanet optimizmom, Vrhovni štab je postavio neostvarljive zadatke partizanskoj grupaciji i njenoj komandi uveren da će se uskoro moći vratiti u Srbiju. Naime, naređeno je da se „izgradi čvrst sistem partizanskih odreda na teritoriji cele Srbije, čija bi dejstva koordinirala zajednička komanda". Svesna da slobodna teritorija ne može više da se brani, Komanda grupe partizanskih odreda u zapadnoj Srbiji donela je odluku da se partizanske snage razbiju u dve grupe i na taj način razvuče nemačko-kvislinška od-

<-"->'! NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

brana. Napuštanjem slobodne teritorije partizanski odredi su se februara 1942. našli okruženi na Suvoboru i Maljenu.l Raspravljalo se o odlasku u južnu Srbiju, Toplicu, Jablanicu, ilil u istočnu Srbiju, u Homolje, ali je zaključeno da se ostane na[ terenima oko Suvobora. Iz podrobnog opisa agonije ovih odreda! koji daje Dragan Aleksić, vidi se kako su Nemci i četnici razbili! Kosmajski i Posavsko-tamnavski odred; Valjevski odred jel takođe razbijen, ali su ostaci u noći između 5. i 6. marta 1942.1 prešli nabujalu Drinu i uključili se u sastav Druge proleterske! brigade. U neizdržljivim uslovima došlo je i do raspuštanjal Suvoborskog odreda. Sredinom marta 1942. uništene su ij poslednje partizanske jedinice u Srbiji. Bio je to završni! tragični eho „Užičke republike" u znaku epopeje pet odreda! koji su imali da opstanu u uslovima u kojima se nije moglo! opstati, pogotovu na osnovu pogrešne procene o zadržavanju naj severnim padinama Medvednika. Dolaskom Vrhovnog štaba s 1. proleterskom brigadom, nal tlu istočne Bosne došlo je do poleta ustanka, spajanja glavnine! partizanskih snaga s Romanijskim, Birčanskim i partizanskim! odredom „Zvijezda", širenja slobodne teritorije i ometanja! nemačkih komunikacija. Neprijatelj je brzo procenio da istočna! Bosna postaje novo žarište narodnooslobodilačke borbe i poten-J cijalno ugrožava Srbiju, od koje je deli samo Drina. Organizovan je protivudar u vidu ofanzive, započete 15. januara 1942, ul kojoj je učestvovalo oko 30.000 Nemaca, ustaša i domobrana,! potpomognutih Italijanima, s ciljem da unište partizanske snage! u predelu od Sarajeva do Vlasenice. Četnici su propuštali! neprijateljske jedinice bez otpora. Peti šumadijski bataljon Prve! proleterske brigade i delove Romanijskog odreda napali su! iznenada Nemci 21. januara 1942. na Pjenovcu. Poginuli sul Milan Ilić, komandant bataljona, i komesar bataljona Dragani Pavlović-Silja, instruktor CK KPJ u Makedoniji 1941. godine.! Sa njima je pao i Slaviša Vajner, „Čiča Romanijski", koman-l dant Romanijskog odreda. Ofanziva je dovela do odstupanja! Romanijskog odreda i odreda „Zvijezda", ali Nemci nisu! ostvarili zamisao o opkoljavanju i uništenju partizanskih snaga,! jer su Vrhovni štab i 1. proleterska brigada preko Jahorine il Igmana stigli u oslobođenu Foču, koja je narednih mesecil postala centar oslobođene teritorije u Crnoj Gori, Sandžaku,! istočnoj Bosni i Hercegovini. Tokom ove ofanzive četnički vođi! izdali su naređenje da se ne puca na Nemce, da borci pređu

REVOLUCIJA I KONTRAREVOLUCIJA

1 7 5

Drinu i sklone se pod Nedićevu zaštitu. Ujedinjene snage ,velikosrpske reakcije", izveštavalo je rukovodstvo KPJ, za jlavne protivnike označavale su „Turke" (Muslimane) i Hrvate. Nemci su od 29. januara do 7. februara, u drugom delu ofanzive, pokušali da unište Ozrenski partizanski odred. Četnici u istočnoj Bosni stali su na stranu okupatora, a njihove vođe Jezdimir Dangič i Aćim Babič prešli u Srbiju. Major Dangić započeo je pregovore s generalom Baderom, tražeći oružje, ograničenje ustaške vlasti nad srpskim srezovima istočne Bosne i priznanje četnika kao saveznika u zamenu za njihovu borbu protiv narodnooslobodilačkog pokreta. Nemci su podsticali četničku izdaju tretirajući uhvaćene pripadnike njihovih odreda kao ratne zarobljenike. Ponovila se situacija slična onoj u Srbiji: četnici su izdaju uslovljavali dobijanjem ustupaka od Nemaca, a ovi im ih nisu davali, gledajući u njima snage u koje se nije moglo imati poverenja. Za Nemce su oni bili i ostali pomoćne jedinice u borbi protiv partizana, pod apsolutnom kontrolom i u zavisnosti od nemačkih štabova. Nemački interesi za pacifikaciju istočnobosanskog prostora nisu obuhvatali i ravnopravan tretman četnika, pogotovu ne na račun kršenja „suverenosti" NDH kao glavnog predstavnika fašističke politike u porobljenoj Jugoslaviji. Kolona koja je u noći između 27. i 28. januara 1942. po najvećem mrazu (-32°C) prešla preko Igmana, na putu za Foču, imala je veliki broj boraca izbačenih iz stroja zbog promrzlosti. U Igmanskom maršu 27/28. januara 1942. godine došlo je do promrzavanja oko 150 boraca. Gojko Nikoliš opisuje veliku hladnoću na sledeći način: „Studen je pretvarala odjeću i tijelo u kompaktnu ledenu masu, prodirala je u koštanu srž i mozak." Oko 200 promrzlih proletera smešteno je u Fočanskoj gradskoj bolnici. Lekari koji su brinuli nad promrzlim borcima nisu imali iskustva u kliničkom lečenju promrzlina. Kasnije amputacije^ izumrlih delova promrzlih boraca vršili su dr Đuro Mešterović i dr Dejan Popović, bez anestezije. Od mraza u Sarajevskom polju i Igmanu stradalo je oko 200 boraca, što je činilo oko 30% od broja boraca Prve proleterske brigade. U Fočanskoj bolnici lečena su 172 promrzla borca. Od tog broja promrzlih, umrla su četvorica od tetanusa i dvoje od sepse. Lečenje je bilo otežano usled oskudice materijala, pre svega antitetaničkog seruma.

<-"->'!

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Pod uticajem četnika, borci Romanijskog odreda i odreda „Zvijezda" počeli su da se osipaju i vraćaju kući. Odupirući se pritisku svojih oficira i „vojvoda", izvestan broj četnika nije želeo da se uključi u borbu protiv narodnooslobodilačkog pokreta niti svrsta uz Nemce. Ti četnički borci, zadojeni rodoljubivim osećanjima, stupili su u dobrovoljačku vojsku, osnovanu u nameri da se kolebljiva seljačka masa sačuva za narodnooslobodilačke redove. Stvaranjem dobrovoljačkih odreda Vrhovni štab je prilagođavao vojnu organizaciju ustanka raznorodnoj seljačkoj masi. Aktivnost Draže Mihailovića se, posle Srbije, usmerila na Crnu Goru, istočnu Bosnu i Hercegovinu. Za četnike i narodnooslobodilački pokret istočna Bosna je imala veliki strateškopolitički značaj zbog blizine Srbije i Crne Gore, veza s Vojvodinom, zapadnom Bosnom i Hercegovinom. Četnici, koji su dotle samo po shvatanjima stajali nasuprot narodnooslobodilačkom pokretu, napadajući ustaše i domobrane, a izbegavajući sukobe s okupatorom, sada su, u toku druge ofanzive protiv partizanskih snaga, počeli i otvoreno da rade protiv narodnooslobodilačke borbe. Vojna snaga narodnooslobodilačkog pokreta u istočnoj Hercegovini sastojala se aprila 1942. od oko 10.000 boraca, organizovanih u 14 teritorijalnih i 8 udarnih bataljona. Neprijateljska of anzi va protiv partizanskih snaga u Hercegovini, Crnoj Gori i Sandžaku olakšavana je ekstremnom klasnom politikom narodnooslobodilačkog Operativnog štaba za Hercegovinu. Četnički oficiri na hercegovačkoj teritoriji povezani s Crnom Gorom i Srbijom, iskorišćavali su u svojoj propagandi protiv narodnooslobodilačkog pokreta nemačke i ustaške represalije nad narodom, žrtve, glad, zamor, hladnoću, partizansku likvidaciju pete kolone, predstavljenu kao klanje srpskog življa. Prikriveni četnici počeli su da napuštaju odrede, izazivaju pučeve u njima, obračunavaju se s partizanskim štabovima, šire nevericu u uspeh, rovare na slobodnoj teritoriji i u vojnim jedinicama. U Hercegovini četnici su organizovani pod rukovodstvom italijanskih štabova, dejstvujući kao pomoćne formacije okupatora, pod nazivom Dobrovoljačka antikomunistička milicija. Mihailovićevi emisari, povezani s domaćom zaverom, podsticali su nezadovoljstvo među borcima partizanskih odreda, budili najniže šovinističke instinkte, pozivali na odbranu od krvavog „crvenog terora", koji preti da zatre sve čestite ljude i

REVOLUCIJA I KONTRAREVOLUCIJA

177

podstrekivali na „udare" protiv komandnog kadra i komunista u jedinicama, na njihovu likvidaciju i prebegavanje boraca na italijansku stranu. Četnici su u aprilu 1942. izvršili puč i u Ozrenskom, Romanijskom, Kalinovičkom i odredu „Zvijezda". Pošlo im je za rukom da nametnu svoj uticaj i u narodnooslobodilačkim dobrovoljačkim odredima, što im je olakšala opšta defanziva partizanskih snaga u Crnoj Gori, istočnoj Bosni, Sandžaku i Hercegovini. Narodnooslobodilački pokret u Bosanskoj krajini onemogućio je masovniju pojavu četnika i njihovo učvršćivanje, sabijajući ih u gradove i izolujući u oblasti oko Mrkonjić-Grada, Banjaluke i Manjače. Borbu za srpske mase, koja se rasplamsavala u jesen 1941, dobio je narodnooslobodilački pokret. Uroš Drenović i drugi četnici izdvojeni iz ustaničkih redova okrenuli su oružje protiv snaga narodnooslobodilačkog pokreta. Grmečki udarni bataljon vodio je borbe aprila 1942. s Drenovićevim četnicima u rejonu Ključa i Ribnika, a novoformirani Grmečki protučetnički bataljon, od 800 boraca, operisao je aprila/maja protiv četničkih jedinica Drenovića, Vukašina Marčetića i Laze Tešanovića. Narodnooslobodilačke snage pretrpele su težak gubitak kada su četnici 2. aprila 1942. ubili kozaračkog heroja dr Mladena Stojanovića, načelnika Operativnog štaba za Bosansku krajinu, koji je bio na meti ustaških progona kao vođa pobunjenika na Kozari. U ustaškoj poternici je stajalo da se radi o „najopasnijem vođi pobunjenika", koji predvodi najjaču i najveću grupu ustanika „od oko 5000 pušaka". Lekara iz Prijedora, komunistu i heroja Kozare ustaše su ucenile sa 200.000 kuna. Podsticanjem bratoubilačkog obračuna između Srba, s jedne, i Hrvata i Muslimana s druge strane, četnici su nastojali, saglasno Mihailovićevoj viziji „Velike Srbije" s etnički čistom nacionalnom teritorij om, da odgovore na ustaške zločine politikom kolektivne odmazde, odmazde nad celim narodima. Za njih su ustaše bili svi Hrvati i svi Muslimani, s kojima se trebalo obračunati u uslovima rata. Druga strana pasivnosti prema okupatorima ili aktivne kolaboracije s njima bila je agresija protiv Muslimana i Hrvata, proglašenih za vinovnike svih nevolja srpskog naroda, koja je vršena u ime nadmoćnosti Srba po završetku rata. Klanja Muslimana u istočnoj Bosni i Sandžaku 1942. i 1942—1943. označila su početak sprovođenja rodoljube,

<-"->'!

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

politike revanša i čišćenja nacionalnog područja. Proglašavanje ustaša za glavne protivnike nije, međutim, smetalo četničkim vođama da u proleće 1942. s njima u Bosni sklapaju sporazume, stavljajući se pod „suverenitet" NDH i priznajući poglavnika u zamenu za „streljivo" i druge trenutne pogodnosti; za sklapanje takvih sporazuma dovoljno je bilo da i jednoj i drugoj strani preti opasnost od narastanja narodnooslobodilačkog pokreta ili da su neposredno ugrožene dejstvima partizanskih jedinica. U Kninskoj krajini četnički pokret je napredovao uz italijansku pomoć, pod vodstvom popa Momčila Dujića, razvijajući se na opštečetničkoj platformi i očekivanjima da će Krajina dobiti autonomiju od Rima, a dotle srpski živalj uživati italijansku zaštitu od ustaša. Četnici su pretvoreni u pomoćnu oružanu snagu Italijana protiv narodnooslobodilačkog pokreta i služili kao sredstvo za dalju diferencijaciju srpskih masa na pristalice mira i pokornosti i pristalice nepoštedne borbe protiv okupatora, sa svim žrtvama kojima je ona bila uslovljena. U Hercegovini je za ovaj prvi put bio i Petar Baćović. kao i major Boško Todorović do svoje pogibije. Prve četničke jedinice u Lici, Gorskom kotaru i severnoj Dalmaciji, nastale u procesu ideološke diferencijacije, otpočele su borbu protiv partizanskih snaga, pod okriljem Italijana, aprila i maja 1942. godine. Pokušaji stvaranja četničkih snaga u Slavoniji, na Kordunu i u Baniji nisu međutim uspeli. Preko svojih opunomoćenika Mihailović je uspeo da se poveže s regionalnim centrima kontrarevolucije i da usmeri njihovu delatnost u skladu sa svojom opštom strategijom. Pri tome je povremeno nailazio na otpore lokalnih komandanata i neprihvatljive pokrajinske zahteve — uslovljene suparništvom i težnjama za isticanjem pojedinaca, kao i specifičnostima situacija u pojedinim regionima, koje su Mihailoviću bile strane — ali ne i na nerazumevanje ili odbacivanje njegove osnovne orijentacije: delimična kolaboracija s okupatorom, obračun s narodnooslobodilačkim pokretom i nacionalistička isključivost. Mihailovićevi predstavnici u Crnoj Gori, Hercegovini, Dalmaciji i Bosni starali su se za sprovođenje njegove politike na ovim terenima udaljenim od „Vrhovne komande", pre svega za saradnju s Italijanima i sinhronizovanje italijanskih i četničkih operacija protiv narodnooslobodilačkog pokreta. Slovenački političari u emigraciji, s Mihom Krekom i Alojzem Kuharom na čelu, uključivali su se u kontrarevolucio-

REVOLUCIJA I KONTRAREVOLUCIJA

1 7 9

narna strujanja velikosrpske buržoazije u inostranstvu i u zemlji, šaljući poruke — tajnim kanalima i preko punktova obaveštajnih mreža, posebno preko Vatikana, a javno preko Radio-Londona — svojim pristalicama u Sloveniji da ne slede politiku Osvobodilne fronte, da za njih važe isključivo naređenja iz Londona i od Mihailovića kao legitimnog predstavnika vlade i monarhije. Kotrarevolucija u Sloveniji organizovala je maja 1942. odrede „Bele garde", kolaboracionističke formacije koje su predstavljale i jedan vid legalizacije slovenačkih četnika, koje su se nalazile pod dvostrukom komandom: okupatora i Mihailovićevih opunomoćenika. Nastavljajući da slede politiku obračuna s narodnooslobodilačkim pokretom u toku rata, ove snage su stvorile i ilegalnu organizaciju Slovenska zveza kao kontrarevolucionarni pandan Osvobodilnoj fronti. Za četničkog komandanta u Sloveniji imenovan je major Karei Novak. Dok je Mihailović podržavao kolaboraciju svojih odreda s Italjanima, tražeći u ovima spas od narodnooslobodilačkog pokreta, saveznička javnost je njegovu aktivnost na strani osovine pretvorila u mit o njegovom otporu nadmoćnom nerijatelju. Posredstvom propagande jugoslovenske vlade u izbeglištvu, kojoj su pomagali britanski i američki inoformativni centri, on je u savezničkoj štampi izrastao u jednog od najvećih vojskovođa u ratu protiv fašizma i japanskog militarizma. Britanci su pomagali četnike ne samo propagandom preko radija već i time što su im slali misije i simboličnu materijalnu pomoć. Narodnooslobodilački pokret je gušen u tišini, osuđen da nepriznat bude uništen italijanskim i nemačkim ofanzivama i četničkim napadima. Kontrarevolucionarnom frontu pripadale su hijerarhije verskih zajednica u razdeljenoj Jugoslaviji. Srpska pravoslavna crkva bila je žrtva ustaškog terora, nalazila se na oštrici udara bugarskih, albanskih i mađarskih progona, a njen patrijarh sa episkopom Nikolajem Velimirovićem konfiniran u manastiru Rakovica, a kasnije upućen u Dahau. Samo u Bosni i Hercegovini poginulo je u toku 1941. oko 100 sveštenika, među kojima mitropolit dabro-bosanski Petar Zimonjić i episkop banjalučki. Platon Jovanović; deo sveštenika je zatvoren ili prebegao u Srbiju, među njima episkopi zahumsko-hercegovački i zvorničko-tuzlanski Nikola Jokanović i dr Nektarije Krulj. U eparhijama na tlu NDH (banjalučkoj, gornjokarlovačkoj, dabro-bosan-

<-"->'!

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

skoj, dalmatinskoj, zagrebačkoj, zvorničko-tuzlanskoj, zahumsko-hercegovačkoj i pakračkoj) ubijeno je u toku rata ukupno 219 sveštenika, monaha i veroučitelja. Na čelu Srpske pravoslavne crkve nalazio se iz Makedonije prognani episkop skopski Josif Cvijović. Preko svojih velikodostojnika crkva je izražavala lojalnost Nemcima, ali se nije izjašnjavala za svetovne pokrete i stranačke organizacije. Sveti arhijerejski sinod se u leto 1941. obavezao da će lojalno izvršavati zakone i naredbe okupatorskih i zemaljskih vlasti i da će uticati preko svojih vlasti i organa na potpunom održavanju reda, mira i pokornosti. Od vernika je traženo da ostanu privrženi svojoj crkvi, koja je trajna i koja je kroz vekove čuvala narod. Izjašnjavajući se za „božansku misiju" crkve, Sveti arhijerejski sinod je odbacivao materijalistički duh. Oktobra 1941. delegacija Srpske pravoslavne crkve je sa mitropolitom Josifom i episkopima Venijaminom i Nektarijem posetila Milana Nedića i izjasnila za smirivanje zemlje koju su ugrožavali razorni elementi, pod kojima su se podrazumevali komunisti. Nedić je istog meseca pisao Nemcima da postoje dva simbola oko kojih se može okupiti srpski narod: kralj i Srpska pravoslavna crkva koji su istovremeno sušta suprotnost ,,Staljinovom liku i crvenoj zastavi". Pripadnici „Zbora" pritiskali su crkvu da se što jače izjasni za podršku Nediću, _a protiv „crvenog demonizma". Najveći broj sveštenika opredeljivao se za Nedića i Mihailovićev pokret, jer se radilo o odbrani monarhije, moći srpstva i antikomunizmu. Mitropolit crnogorsko-primorski Joanikije Lipovac aktivno je bio uključen u četničku kolaboraciju. Deo sveštenstva išao je sa narodom, aktivno sudelovao u narodnooslobodilačkoj borbi ili se ograđivao od četničke politike. Na skupovima rodoljubivog sveštenstva proklinjani su nosioci izdaje i narod pozivan u borbu protiv porobljivača. Kao simbol sveštenika, borca i patriote, pripadnici NOP-a navodili su popa Vladu Zečevića, koji je u ratu postao član KPJ. U partizanskim jeinicama bili su 1942. uvedeni verski referenti. Ovu dužnost obavljali su pop Vlado Zečević, pop Blažo Marković i drugi sveštenici u narodnooslobodilačkom pokretu. Nadbiskupi Alojzije Stepinac i Ivan Šarić, bez obzira na razlike koje su ih delile, smatrali su NDH vaskrsnućem hrvatske države. Proustašku politiku vodio je i biskup banjalučki Jože Garić, koji se isticao antisrpskim programom i

REVOLUCIJA I KONTRAREVOLUCIJA

181

radom. Ljubljanski biskup Gregorije Rožman sarađivao je sa okupatorom i „Belom gardom". Nadbiskup Stepinac ie, pre dolaska Ante Pa veliča u Zagreb, posetio Milovana Zanića, ministra policije, uzvratio posetu Slavku Kvaterniku, čestitajući proglašenje NDH i svoje žaljenje zbog smrti „vojskovođinog" brata Petra Kvaternika, koji je poginuo u Crikvenici u borbi sa jedinicama Jugoslovenske vojske. Prividno kurtoazno obeležje ovih poseta i izjava u stvari je označavalo putokaz za ponašanje klera i stvaranje propagandne osnove za prih va tanje NDH, što su ustaše uveliko i koristile. U Zagrebačkoj katedrali Stepinac je blagoslovio Slavka Kvaternika, a sutradan po dolasku Pavelića u Zagreb, 16. aprila 1941, nadbiskup je posetio „poglavnika". U propovedima Stepinac je govorio o pragu „novoga razdoblja života" hrvatskog naroda, misleći na stvaranje NDH. U Katoličkom listu objavljivani su službeni ustaški sadržaji (obrazovanje vlade NDH, Pavelićeva „prisega", Stepinčeve poslanice u kojima se prihvata NDH). Stepinac je pozivao vernike „da svim silama nastoje i rade oko toga, da naša Hrvatska bude Božja zemlja, jer će samo tako moći izvršiti dvije bitne zadaće, koje kao država imade da izvrši u korist svojih članova". Nadbiskupova Okružnica svećenstvu zagrebačke dijeceze prenošena je preko radija i čitana na javnim mestima. Vrhbosanski nadbiskup Šarić je u Vrhbosni objavio pesmu Kad sunce sja, „zanosno uzbuđen" Pavelićevim dolaskom na vlast. ,,U meni nešto se budi", pevao je okoreli klerofašist, „Ko zvuči iz zlatnog sna /I pjesmom dršću mi grudi/ Kad sunce sja". O Božiću 1941. Šarić posvećuje odu Paveliću, čija jedna strofa glasi: „Ti si za Dom žrtvovao svega sebe, / Smjel ko heroj, od vjere junak živiš /Za slobodu ustao si našeg Doma/ Ustašo divni." Pavelić je primio celokupni episkopat na čelu sa Stepincem 26. juna 1941. godine, dva dana pre Vidovdana ili — kako veli Viktor Novak u „predvečerje najkrvoločnijeg masakra, koji je učinjen u NDH", dok se Pavelić obraćao papi da je čvrsto odlučio da „domovina", to jest NDH postane „Kristovo Kraljevstvo". Rimokatolička crkva je davala u NDH „duhovnike" ustaškim i domobranskim jedinicama. Nadbiskupska konferencija je prihvatila prekrštavanje pravoslavnih, iako je bilo opštepoznato u uslovima krvavih ustaških orgija da je ono samo vid spašavanja života. Posredovao je kod pape maja 1941. da primi u audijenciju Antu Pavelića. Progon Srba, Jevreja i Cigana (Roma), pa ni pravoslavnih sveštenika nije uznemiravao

<-"->'! NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

savest glave rimokatoličke crkve u NDH. Prelazio je i preko pljačke duhovnih ustanova „grkoistočnjaka". Težnja Stepinčeva da održi određenu meru samostalnosti crkve u odnosu na NDH nije ga dovela u sukob sa svetovnom vlašću. Klerofašizam je bio politička osnova režima. Nadbiskup Stepinac je tek nekim simboličnim protestima u ime progonjenih (da se ne deportuju u prepunjenim furgonima, da se prilikom prekrštavanja ne krše kanonska pravila, itd.) stvarao utisak duhovnog angažmana, ali je bitno da se nije javno zauzeo za srpski narod koji je bio zatiran u NDH. Davao je na drugoj strani sakralno obeležje stvaranju NDH. Zagrebački nadbiskup je protokolarnim nastupima osiguravao dekor kao da nije bila reč o kriminalnom režimu, nego o legalnim institucijama. Bitno je bilo onemogućiti premoć pravoslavlja, ojačati uticaj katoličke crkve i doprineti stvaranju jedine katoličke države na Balkanu. Stepinac je bio napadan i iz emigracije (Vjećeslav Vilder) zbog svog ćutanja koje je praktično bilo i solidarisanje sa ustaškim zločinima. Nasuprot Stepincu i najvećem delu hijerarhije, izuzimajući biskupa mostarskog Alojzija Mišića, koji se užasavao ustaških zločina, iako je pozdravio NDH, i nadbiskupa Josipa Ujčića, koji se zalagao za obustavljanje ustaških zločina, postoji nemali broj sveštenika koji je ostao veran narodu i suprotstavljao se osvajačima i fašistima, naročito u Sloveniji. Među njima moraju se pomenuti: Metod Mikuž, Svetozar Rittig, Vjekoslav Tvrdan, fra Vido Čujak. fra Ivan Vuković, don Andrija Radonić, Franjo Didović, Jože Lampret i drugi. Reis ul ulema Fehim Spaho prihvatio je maja 1941. ustaški režim. Islamska verska zajednica nalazila se između Muslimana koji su prihvatili NDH i druge muslimanske struje koja se izjašnjavala za autonomni položaj Bosne i Hercegovine. Prihvatanjem NDH deo rukovodstva Jugoslovenske musli- ; manske organizacije podržao je koncepciju Ante Starčevića i Ante Pavelića o „muslimanskim Hrvatima". Vrh ove organizacije okupljen oko Džafera Kulenovića odrekao se zalaganja za , autonomni položaj Muslimana izjašnjavajući se za Bosnu i Hercegovinu kao „hrvatsku zemlju". Drugi muslimanski krug se — prema Enveru Redžiću — još aprila 1941. obraćao Nemcima u nastojanjima da obezbedi autonoman položaj, suprotno braći Kulenovićima, Osmanu i Džaferu. Muslimansku peticiju u tom smislu podneo je jedan od prvaka Jugoslovenske muslimanske organizacije — Uzeir-aga Hadžihasanović. Zahtev

REVOLUCIJA I KONTRAREVOLUCIJA

183

za autonomijom ove opozicione grupe polazio je od posebnog statusa Bosne i Hercegovine pod nemačkim protektoratom. Redžićeva istraživanja pokazuju da je ova struja autonomista pod nemačkom zaštitom imala protivnika u Zigmundu Kašeu, poslaniku Trećeg Rajha u Zagrebu, a pristalice među nemačkim vojnim i SS krugovima koji su bili rukovođeni nemačkim procenama o većoj efektivnosti korišćenja Muslimana u ratu koji se vodio. Ideološka osnova ovog zahteva Uzeir-age Hadžihasanovića zasnivala se na uverenju ovog kruga Muslimana da je muslimanski svet u Bosni i Hercegovini „vodeći element" a ne neki „privjesak". Muslimani ove orijentacije smatrali su da pod nemačkim protektoratom mogu biti i bolje zaštićeni u uslovima ratnog haosa. Nastajale su i istorijske analogije iz vremena Austro-Ugarske kada su Muslimani imali važnu ulogu u ostvarivanju „političkih ciljeva Austro-Ugarske Monarhije u Bosni i Hercegovini", iako su se stara i nova istorijska situacija bitno razlikovale. Nemačka nije zvanično prihvatila ideju o projektu bosansko-hercegovačke autonomije kao posebne upravno-političke jedinice. Muslimanski autonomisti su u posebnim muslimanskim formacijama gledali šansu „oružane samoodbrane". A krajem 1942. oni su se obratili Adolfu Hitleru posebnim memorandumom u kome su iznosili tezu o svom gotskom, dakle neslovenskom poreklu, navodili svoje antijugoslovensko delovanje u prošlosti, pripadnost ,,300-milionskom islamskom narodu", tražili izdvajanje iz NDH i konstituisanje „Bošnjaka" u „Bosansku Župu". Suštinu ovih tvrdnji i zahteva Redžić vidi u težnji da autonomistički pokret sačuva islamsku tradiciju i da se Bosna uključi u sastav Trećeg Rajha, obezbedi samostalnost vakufskih institucija i budućnost feudalnim muslimanskim slojevima u „novom poretku". U zimu 1941/1942. obnovile su se u narodnooslobodilačkom pokretu nade da će se rat brzo završiti posle protivofanzive Crvene armije pod Moskvom. Deo kadra je bio uveren da se Vermaht nalazi pred porazom, a saveznička koalicija pred raspadom. Na ove predstave o krizi u međusavezničkim odnosima uticao je prekid veza KPJ s Kominternom; na drugoj strani, one kao da su potvrđivane nastupom četničke kontrarevolucije u Jugoslaviji, podrškom koju je ona dobij ala od emigracije u Londonu i Britanaca, teškim vojnim položajem narodnooslobodilačkog pokreta, pritisnutog neprijateljskim ofanzivama i glađu. Uverenost u skori klasni obračun u nacionalnim i

<-"->'! NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

svetskim razmerama naglašavana je i u direktivama Vrhovnog štaba i CK KPJ, kao izraz prelaska na „drugu etapu" borbe. No akcenti klasne perspektive još nisu označavali i odbacivanje osnovnih premisa strategije narodnooslobodilačke borbe. Klasna zaoštravanja bila su odranije primetna u Crnoj Gori, i osuđivana od operativnog dela CK KPJ, kao i u Hercegovini, istočnoj Bosni i drugim krajevima, ali se u zimu 1941/1942.' naglasak nalazio na promenama u odnosima među saveznicima. Borci, iznureni neprestanim borbama, dočekivali su uspehe Crvene armije pod Moskvom kao vlastite pobede, a Staljinove reči o brzom završetku rata davale su im moralni podsticaj da izdrže u vreme kada su neprijatelji stezali sa svih strana. S iluzijama o stanju na frontovima susrećemo se i kod drugih zaraćenih strana, budući da one predstavljaju uobičajenu pojavu u ratnim neizvesnostima. Daleko je, međutim, bilo bitnije koliko su zablude dugo trajale i kako sù se rukovodeća vojna i politička tela njih oslobađala. Marta 1942. narodnooslobodilački pokret kritikovala je i Kominterna, smatrajući da KPJ skreće ulevo i sektaši prema drugim antifašističkim snagama, na šta je generalni sekretar KPJ odgovorio da su izvučeni krivi zaključci o nepostojanju „patriotskog fronta" u Jugoslaviji, da se proleterske brigade bore za slobodu naroda i da britanske pristalice nisu napadane kao takve, već kao „sluge okupatora". Činilac nepoverenja u ratnoj koaliciji zapadnih demokratija i Sovjetskog Saveza bio je potisnut 1941, ali ne i odstranjen, jer je odražavao sukob realnih interesa i različitih klasno-političkih opredeljenja pre rata i u njemu, podozrenja iz predratnog perioda, živih u komunističkom pokretu jednako kao i u građanskim demokratijama. Iz svega toga su proizilazile i ideološke indoktrinacije, kojih su se suprotne strane teško oslobađale. Za jugoslovensku situaciju 1941/1942. bitan je bio stav Velike Britanije prema narodnooslobodilačkom pokretu, koji se izražavao u nedvosmislenoj podršci Mihailovićevim četnicima. Sednica Politbiroa CK KPJ održana u Foči početkom aprila 1942. osudila je klasne napade na jugoslovensku vladu u izbeglištvu i izjasnila se za nastavljanje borbe protiv nje i njenih predstavnika u Jugoslaviji zbog aktivne saradnje četnika s okupatorima. U jugoslovenskom slučaju stvorena je paradoksalna situacija, jer je izbeglička vlada preko svog ministra

REVOLUCIJA I KONTRAREVOLUCIJA

1 8 5

vojske, čiji su se odredi nalazili u savezu s okupatorima, ratovala, u krajnjoj liniji, protiv antifašističke koalicije. „Levičarenja" su osuđena ne samo zbog odnosa u antifašističkoj koaliciji već i zbog prakse narodnooslobodilačke borbe, koja je sa svom očiglednošću otkrivala da su širokim narodnim slojevima strane parole o osvajanju vlasti klasnim ratom. „Tutnjava" o revoluciji mogla je samo da ide u prilog snagama okupatora i kontrarevolucije. Uvažavajući skoro jednogodišnje iskustvo narodnooslobodilačkog rata, fočanska sednica operativnog dela CK KPJ napustila je shvatanje o svetskoj revoluciji u okvirima drugog svetskog rata, koje se mešalo sa strateškim opredeljenjem KPJ za narodnooslobodilačku borbu, i koje je bilo obnovljeno u jednom kritičnom trenutku za opstanak narodnooslobodilačkog pokreta, a u sklopu krive procene o razlazu u antifašističkoj koaliciji. Bilo je više nego očigledno da je ultralevičarska praksa u pojedinim krajevima razarala narodnooslobodilački pokret i olakšavala vojni napor okupatora i kontrarevolucije da slome otpor partizanskih snaga i da ih privremeno potisnu s terena na kojima su one dotle suvereno gospodarile. Ugrožavajući komunikacije okupatora i razarajući poredak koji su oni uspostavili, partizanske snage su stalno bile na udaru neprijateljskih ofanziva, koje su krajem 1941. i u prvoj polovini 1942. naprosto sustizale jedna drugu. Posle neuspeha nemačko-ustaške ofanzive u istočnoj Bosni, Italijani i Nemci su početkom 1942. resili da slome narodnooslobodilački pokret i povrate oslobođenu teritoriju u toj oblasti, kao i u Crnoj Gori, Sandžaku, Hercegovini. Potpomognuti četnicima, Italijani su u proleće 1942. uspeli da potisnu snage narodnooslobodilačkih odreda iz Crne Gore, Sandžaka i Hercegovine, bacajući ih — iznurene, i s ranjenicima — u vrletne predele Durmitora, Vučeva, Maglića i Volujka, između Tare i Pive, na crnogorsko-bosansko-hercegovačku tromeđu. Britanski istoriopisci o Jugoslaviji u drugom svetskom ratu ustrajavaju na tezi da im događaji i odnosi snaga u Jugoslaviji —1942. nisu bili poznati. Svakako da se ne može prenebregavati činjenica da je Jugoslavija bila daleko, izdeljena, zbunjivala zbivanjima koja su izgledala haotična, sa mnogo protivurecnih događaja i složenih situacija, što je onemogućavalo da se događaji preciznije i potpunije sagledaju i procene. Ratne prilike su, pri tome, oduvek bile najpovoljnije za širenje i

<-"->'!

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

razmnožavanje netačnih vesti, zbog meteža koji nastaju, netačnih i protivurečnih izveštaja sukobljenih snaga, uzburkanih događaja, svesnog širenja neistina i stvaranja zabluda, uzbudljivih, ali i mutnih situacija nemira, pogotovu ako nije bilo mogućnosti da se one proveravaju i istina suprotstavi svesno rasprostiranim obmanama. Svaki od ovih momenata mogao je biti značajan u nastajanju mita o Mihailoviću i njegovim četnicima kao efektivnoj antifašističkoj snazi. No, bitni uzrok ovoj obmani demokratskog sveta koja je trajala pune dve godine, mada je već od leta i jeseni 1942. počela da biva nagrizana, nalazio se u apriornom ideološko-političkom prihvatanju četnika od strane Velike Britanije i SAD. Uostalom, njihov komandant je bio ministar u vladi sa kojom su velike demokratske sile održavale diplomatske odnose. Kraljevska vlada je davala punu podršku četnicima, nezavisno od rezervi hrvatskih ministara u njoj, zahvaljujući srpskoj većini. Propagandna kampanja u prilog Mihailovića bila je realni sastojak savezničke politike. Time se demokratsko javno mnjenje u svetu opredeljivalo za četnički, a protiv narodnooslobodilačkog pokreta. Izložene zamajcu ove propagande preko radio-stanica, neopredeljene snage u Jugoslaviji mogle su da stvaraju predstavu da su saveznici prihvatili četnike kao legitimne i antifašističke snage. Gotovo da nije bilo savezničkog lista na Zapadu koji nije pisao o Mihailoviću kao „neustrašivom antifašisti", pri čemu su ostajale prećutkivane činjenice da je on izazivao građanski rat u zemlji, ulazio u saradnju s okupatorima preko legalizacije svojih odreda i postao rob strategije iščekivanja (atantizma), kojoj je ostao veran do kraja rata, usmeravajući četničke odrede na uništenje narodnooslobodilačkog pokreta. Borbe partizanskih snaga u Jugoslaviji predstavljane su kao četničke. Nazivali su ga „balkanskim Sarlom de Golom", komandantom hrabre „Jugoslovenske četničke gerile"; stavljan je u anketama o najvećim vojskovođama drugog svetskograta ispred Čang KajŠeka i Timošenka; proglašavan je za naslednika velikih srpskih vojskovođa iz balkanskih ratova i prvog svetskog rata: vojvode Radomira Putnika i Živojina Mišića. Na javnim mestima u SAD visila je slika Mihailovića zajedno sa fotografijom Ruzvelta. U zajedničkoj izjavi kralja Petra II i Ruzvelta od 24. jula 1942. pominje se vanredno delo generala Mihailovića i njegovih smelih ljudi, koji su služili kao primer neposredne i nesebične volje na putu ka pobedi. Fantazije o četnicima i njihovom vođi

REVOLUCIJA I KONTRAREVOLUCIJA

187

smišljeno su stvarane u Londonu, Njujorku, Vašingtonu, Carigradu, u informativnim centrima kraljevske vlade. Svesno je oblikovana slika o idolu i heroju rata, da bi se takva predstava nametnula svetskom demokratskom mnjenju, Mihailović predstavio kao vojnik antifašističke koalicije i na taj način potisnuo suparnički pokret za koji je govoreno da se nalazi u službi druge velike sile. Pokolji Srba u NDH, narodnooslobodilačka borba i Mihailovićev pokret od prvog dana su cepali front američkih iseljenika jugoslovenskog porekla, vodeći oštrim podelama na nacionalnoj i verskoj osnovi. Elmer Dejvis, šef Ureda za ratne informacije SAD, pisao je juna 1942. prvaku Srpskog narodnog saveza Simi Vrliniću da je dužnost iseljenika da potpomažu ratni napor SAD a ne da šire ratni razdor. Podsećao je vodstvo iseljenika da je američko jedinstvo neophodno za uspešno vođenje rata i da suprotna delatnost ide naruku strategiji nacista koji su se hvalili da će izazvati jedne Amerikance protiv drugih. ,,Oni su godinama nastojali", kaže Dejvis, „da nahuškaju Amerikance srpskog, hrvatskog i slovenačkog porekla jedne protiv drugih. . . Ujedinjene nacije nastoje da ostvare što je moguće jače jedinstvo svih onih koji su protiv Osovine. U Jugoslaviji i u Sjedinjenim Državama Amerike, mi radimo na tome da ujedinimo i Srbe i Hrvate i Slovence koji veruju u slobodu i demokratiju, a koji se suprotstavljaju Osovini i njenim satelitima." Zauzimao se za to da se učini kraj aktivnosti Amerikanskog Srbobrana na raspirivanju nacionalnog podvajanja između Srba i Hrvata. Mihailovića su uzdizali i njegovi komandanti, među kojima Trifunović, Jevđević, Baćović i drugi. Za Trifunovića Mihailović je osvežio legendarnu srpsku tradiciju otpora uskoka i hajduka. Jevđević je pisao da je on dobio mitske razmere, da se ljudi pitaju da li on uopšte postoji. Oko Mihailovića se ispredao „veličanstveni nimbus". Petar Baćović je poručivao da će za njega i njegove ljude biti najveća radost da stisnu njegovu ruku, ruku čoveka koga vole iznad svega, da neće preterati kada kaže da je on jedini ideal koji postoji za bosanske četnike i da će oni imati najsvečaniji dan kada će moći da ga pozdrave kao vođu u svojim redovima. Iako glorifikovan, Mihailović nije bio i zadovoljan britanskim odnosom prema svom pokretu, jer su Britanci kontrolisali četničke veze sa vladom, a na drugoj strani ostajao je do kraja

<-"->'!

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

nezadovoljan simboličnom pomoći koju je Velika Britanija slala četnicima. Prelom je nastao kada je Radio-stanica „Slobodna Jugoslavija" prenela Rezoluciju rodoljuba Crne Gore, Sandžaka i Boke sa Tjentišta od 16. juna 1942, koja je ukazivala na izdaju četnika i na njihovu vezu sa okupatorima u borbi protiv narodnooslobodilačkog pokreta. Od početka rada ove radio-stanice Tito je, držeći veze s Kominternom od prvog dana, izveštavao o kolaboraciji četnika. Sovjetska štampa je počela isticati nosioce antifašističke borbe u Jugoslaviji. Članak Borisa Ponomarjova u Pravdi pod naslovom „Jugoslavija u ognju gerile", otkrivao je zainteresovanost SSSR-a da se u svim okupiranim zemljama povede borba protiv okupatora. Jugoslavija je bila primer ove aktivnosti. Sovjetska informativna agencija, formalno distancirana od zvaničnih organa SSSR-a, prenela je u svet ovu rezoluciju, izazivajući oštro reagovanje kraljevske vlade i Britanaca. Kominterna, koju je KPJ stalno obaveštavala o događajima, imala je ne samo podatke već i sredstva u svetu i mogućnost izbora vremena i načina da plasira vesti koje su dovodile u pitanje lažno izgrađenu četničku poziciju borbenog antifašističkog pokreta. Nemačka ofanziva prema Volgi uticala je na Sovjete da podstaknu sve antifašistič- J ke snage u okupiranim zemljama na aktivan antiokupatorski otpor kako bi se olakšao pritisak na istočnom frontu. Ako nije želela da neposredno otvara problem odnosa u Jugoslaviji, sovjetska vlada je to radila posredno, preko Kominterne i njenih kanala u inostranstvu: listova, radio-stanica, udruženja, progresivnih ličnosti levičarske orijentacije. Ovaj proboj preko sovjetske informativne agencije izazvao je mnogostruke posledice. Prenošenjem Rezolucije preko raznih novina i radija započela je erupcija nezadovoljstva sovjetskim stavom u redovima snaga koje su podržavale Mihailovića. Nasuprot tome, počeli su u progresivnom delu javnog mnjenja na Zapadu da se čuju glasovi nezadovoljstva zbog defetističko-kolaboracionističke uloge četnika u antifašističkom savezu. Počinje slabiti slavljenje Mihailovića kojega su dotle uzdizali i komunistički listovi na Zapadu. Podaci koji su razotkrivali Mihailovića najpre su prihvaćeni među jugoslovenskim iseljenicima, izazivajući nova oštra podvajanja sukobljenih struja. Zagrižena srpska struja smatrala je da je u pitanju hrvatska zavera protiv glavnog čoveka Srba i

REVOLUCIJA I KONTRAREVOLUCIJA

189

legendarnog vojnika, dok su h r v a t s k i k r u g o v i n a s t o j a l i da Mihailovića p r e d s t a v e k a o jednog od kvislinga sui generis na jugoslovenskom političkom i vojnom p o p r i š t u . H r v a t s k e g r a đanske snage u e m i g r a n t s k o j vladi su t a k o đ e u z v r a ć a l e k a k o i Srbi i m a j u , p o r e d Nedića i Ljotića, novog kvislinga, k a o što ga i m a j u i H r v a t i u liku Pavelića. Započelo je i i z j e d n a č a v a n j e pozicija Mihailovića i Mačeka, koji je bio t a k o đ e n e o p r a v d a n o uzdizan od svojih p r e d s t a v n i k a u vladi, pa i od B r i t a n a c a , k a o čovek koji se žrtvovao za svoj n a r o d , koji d a j e otpor Paveliću i predstavlja vođu koji može u s k l a d i t i odnos i z m e đ u S r b a i Hrvata. Njujorški i n f o r m a t i v n i centar, sa Savom Kosanovićem i Ivanom Šubašićem, doprinosio je takođe, n a s u p r o t o s u d a m a londonske emigracije i oficijelnog vladinog k r u g a , p o t a p a n j u Mihailovića u ime jugoslovenstva, slovenstva i b o r b e d e m o k r a t skih n a r o d a protiv fašizma.

Publicitet dat Rezoluciji preko sovjetske i svetske štampe, sa radio-propagandom „Slobodne Jugoslavije", izazvao je velike posledice u odnosima između kraljevske jugoslovenske vlade i SSSR-a, na jednoj strani, i jugoslovenske vlade i Velike Britanije na drugoj strani, kao i između vlada SSSR-a i Velike Britanije. Mihailović nije napadan kao klasni protivnik već kao izdajnik, nacionalna snaga koja je zatajila, stavljajući se u službu stranih sila koje su porobile zemlju, samo da bi se uz njihovu pomoć oslobodila glavnog protivnika. Ove vesti o Mihailoviću nisu mogle da ne uzdrmaju savezničku predstavu o „ratoborstvu" četnika protiv Osovine. Ove vesti su nesumnjivo kvarile odnose u trouglu Sovjetski Savez, Jugoslovenska izbeglička vlada i Velika Britanija. One su takođe omogućavale Sovjetima da jače naglašavaju potrebu za antifašističkom borbom, da napore pokreta cene isključivo merilom ratnog zalaganja, odričući se bilo kakvih unutrašnjih promena i planova o izmenama sistema. Odnosi nepoverenja i rezerve koji su postojali između kraljevske vlade u izbeglištvu i vlade SSSR-a, naročito pojačane posle stvaranja Balkanske unije i sukoba četnika i partizana krajem 1941, preneli su se i u proleće 1942. godine, ali postajući sve zaoštreniji zbog Mihailovićevih optužbi protiv narodnooslobodilačkog pokreta i ovog protiv četničkog izazivanja bratoubilačkog rata i kolaboracije. Predsednik izbegličke vlade Slobodan Jovanović nije prestajao da preko Moskve optužuje narodnooslobodilački pokret, da traži intervenciju SSSR-a za ujedinjavanje svih antifašističkih

<-"->'!

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

snaga pod Mihailovicem i da optužuje „komuniste" zbog otvaranja socijalnih pitanja u toku rata. Kolaboracija četnika i obelodanjivanje njihove uloge preko sovjetske informativne agencije doveli su do zahlađivanja sovjetsko-jugoslovenskih odnosa, koje je uzimalo razmere krize u leto i jesen 1942. godine, dobijajući širi međunarodni karakter, s obzirom na pokroviteljsku ulogu Velike Britanije prema jugoslovenskoj političkoj emigraciji. Sovjetska promemorija od 3. avgusta 1942, predata Stanoju Simiču, konkretno je optuživala četnike za kolaboraciju. Iz istog vremena potiče, međutim, jedan protivurečni sovjetski potez, koji se u sovjetskoj istoriografiji može neubedljvio pravdati, pa i razumevati sa stanovišta opštih odnosa u svetskoj antifašističkoj koaliciji, ali je objektivno škodio narodnooslobodilačkom pokretu, dajući moralno-političku satisfakciju njegovim protivnicima. Ree je o podizanju sovjetsko-jugoslovenskih poslanstava na rang ambasada, što nije moglo da ne izazove negativno reagovanje vodstva narodnooslobodilačkog pokreta, odnosno Tita koji je držao veze s Kominternom. Kontrarevolucija se — od prvog dana, kada je reč o profašističkoj buržoaziji, čiji su primer kasnije sledili četnici — oslanjala na okupatore i živela od njihove političke i materijalne podrške, nesposobna da sama opstane. Neverica u vlastite snage i traženje spoljnog oslonca bili su trajna odlika ponašanja jugoslovenske buržoazije oba tabora. Neprijatelj je 1941. bio jak, i njegova vojna sila zasenjivala je narode porobljene Evrope. Kvislinzi i četnici predstavljali su se te godine kao stožeri nacionalnog okupljanja i obnove. U svesti naroda živelo je nacionalno ugnjetavanje iz međuratnog razdoblja, a s kapitulacijom je raspirivanje nacionalne mržnje dostiglo vrhunac. Okupatori i njihovi saradnici razvijali su nacionalšovinizam kao sredstvo svoje vladavine. Buržoazija u zemlji i inostranstvu sistematski je vodila propagandu da nije vreme za ustanak. Napadi na radničku klasu i KPJ kao antidržavnu snagu trajali su punih 20 godina, i suviše dugo da bi se lako i preko noći mogli izbrisati iz pamćenja. Zavedeni borci u neprijateljskim formacijama plašeni su represalijama okupatora nad njihovim najbližim, a na drugoj strani propagandom vojnih starešina, političkih vođa i sveštenika da im „komunisti" neće zaboraviti služenje okupatoru.

REVOLUCIJA I KONTRAREVOLUCIJA

1 9 1

Rat i revolucija su u prvoj godini probudili, ali ne i dovršili podele među osnovnim društvenim slojevima. Buržoazija je i u ratnim uslovima pronalazila svoje interese, većinom nastavljajući normalan život i ne osećajući se sopstvenički ugrožena od okupatora. Država se aprila 1941. raspala, ali njeni predstavnici su računali na tu državu i borili se za njenu obnovu, svoj povlašćeni položaj i restauraciju starog poretka. Strah, težnja za mirom i malaksalost buržoazije izazvana munjevitim porazom mešali su se s opštim razaranjem oko nje i upućivali je na izbegavanje sukoba s okupatorom, na pokornost trenutno jačem. Buržoaski i glavarsko-plemenski predstavnici gajili su odranije jaka antikomunistička osećanja. Komunistima su pripisivali svetogrđa, napade na svojinu i na njihovo prvenstvo — jednom rečju, tretirali su ih kao nešto strano u nacionalnom telu. Te antikomunističke predrasude prenosile su se, silom zadržanog uticaja, i na slojeve koji u narodnooslobodilačkom pokretu nisu mogli da gledaju neprijatelja. Otuda se u redovima kontrarevolucije nalazilo i dosta pripadnika socijalno podređenih slojeva. Kvislinške vlasti i četnici su, nasuprot dobrovoljnom opredeljivanju za učešće u narodnooslobodilačkoj borbi, sve vreme rata sprovodili prinudnu mobilizaciju, koja je često imala za posledicu dezerterstvo, vršeno i na podsticaj propagande narodnooslobodilačkog pokreta, kao i pod uticajem njegovih uspeha i drugačijih pogleda i ideja. Važan činilac kontrarevolucije bile su izbeglice, rukovođene najraznovrsnijim životnim motivima, mada su one činile i nemalu snagu narodnooslobodilačkog pokreta. Propaganda okupatora i kvislinga, naročito pomoću letaka i proglasa, kojima su zasipane slobodne teritorije, uticala je na svest boraca i slabila otporne snage narodnooslobodilačkog pokreta propovedajući o miru, obećavajući garancije života i imovine, pozivajući na predaju, a na drugoj strani napadajući narodnooslobodilački pokret, razglašavajući „komunistička zverstva" i prenaglašavajući partizanske promašaje i leva skretanja u pojedinim oblastima. Često gubljenje oslobođenih teritorija u uslovima partizanskog rata, odnosno izbegavanje njihove uporne odbrane, psihološki je nepovoljno uticalo na opredeljivanje dela stanovništva za narodnooslobodilački pokret. Okupatori i kvislinzi su zloupotrebljavali svoj nadmoćniji ekonomski položaj, utičući na stanovništvo izgladnjivanjem,

1

"Z

NARODNOOSLOBODILAČKI KAT I KEVOLTSCU A

p o t k u p l j i v a n j e m pa i m o r a l n i m pritiskom. N e r a v n o m e r n i r a s p o red p a r t i j s k i h organizacija i, uopšte, snaga n a r o d n o o s l o b o d i l a č kog p o k r e t a u r a z n i m k r a j e v i m a Jugoslavije s t v a r a o je p r a z a n prostor za „nacionalne oslobodioce" i p o t h r a n j i v a o iluzije da je s d o l a s k o m o k u p a t o r a svanula i n a c i o n a l n a sloboda.

I pored aktivnog rada vodstva narodnooslobodilačkog pokreta na vojnom i političkom slamanju oružanog fronta kontrarevolucije, ovaj je do 1943. neprekidno jačao, uveliko pod dejstvom prinude i ideološko-političkih predubeđenja, s tim što su mu osnovnu snagu činili ubeđeni ideološki protivnici komunizma, intelektualni inspiratori i organizatori kontrarevolucije, deklasirani elementi i profesionalne ubice. Kontrarevolucija je krajem 1941. raspolagala sa 143.000, 1942. s 274.000, 1943. s 377.000, a 1944. s 295.000 boraca.

OSNOVNE USTANOVE REVOLUCIJE

Vlast koju su uspostavili okupatori i kvislinzi nije uspela da uhvati dublje korene — zahvaljujući, između ostalog, otporu stanovništva, genocidu koji su vršili okupatori, ustaše, albanski nacionalisti i kolaboracionisti — a na mnogim područjima Jugoslavije jednostavno je zbrisana u ustanku. Ustanička atmosfera i životna dinamika svakodnevnih odnosa tražile su neodloživo rešavanje međuljudskih, imovinskih, statusnih i drugih pitanja. Svest seljaka i građana u zbegovima i unutar manje-više oslobođenih teritorijalnih celina pokazivala je težnju da se novonastali odnosi urede, u skladu sa zahtevima snošljivosti, navikama i tradicijama, posredstvom improvizovanih organa samouprave, poverenika, iskusnih domaćina, kao što se to radilo u ustaničkim talasanjima u prošlosti. Delimično na osnovu tih potreba, nesumnjivo organizovani podsticaj komunista za stvaranje narodnooslobodilačkih odbora dobijao je šire istorijsko opravdanje. Usklađena komunistička akcija u pravcu stvaranja novih organa vlasti bila je vidljiva samim tim što su iza njihovog formiranja stajali ustanički štabovi, mesni i opštinski partijski komiteti, viša partijska i vojna rukovodstva, istaknuti pojedinci-komunisti ili ugledni građani pod uticajem narodnooslobodilačkog pokreta. Stihijni elementi javljali su se kao druga strana organizovane akcije, izražavajući se u samoinicijativi i borbenom stvaralaštvu naoružanog naroda. Narodne mase su spontano prihvatile ove odbore. Celi taj kompleks odnosa, koji možemo nazvati „pravnim režimom" u najrudimentarnijem smislu, nije se mogao prepustiti slučaju niti su ga partizanski štabovi mogli sami urediti, iako su se vojne i političke akcije prelivale i prožimale. Čim je u leto 1941. stvorena slobodna teritorija, svom se snagom postavio problem obezbeđenja poretka koji bi služio razvijanju ustanka i sigurnosti pozadine — u smislu kretanja građana, ishrane,

<-"->'!

NARODNOOSLOBODILAČKI

RAT I REVOLUCIJA

zbrinjavanja izbeglica, evakuacije, prometa, rada zanatskih radionica, stambenog smeštaja, sprečavanja zaraza, zaštite ličnih dobara, preuzimanja državne imovine. Drugi kompleks odnosa bio je vezan za bezbednost oslobođenog područja i politički život na njemu u znaku ustaničke politike i programa oslobodilačkih snaga. Treći kompleks odnosio se na mobilizaciju boraca i izvore snabdevanja partizanskih odreda. U ratnoj klimi, punoj sukoba i najraznovrsnijih podela među suprotstavljenim snagama, organi vlasti imali su i fizionomiju političkih činilaca, jer je njihov rad bio nezamisliv bez odgovarajućih političkih pretpostavki, motivacija i rezultata. U početnoj fazi ustanka preplitao se rad vojnih štabova, partijskih komiteta i narodnooslobodilačkih odbora. Na vršenje vlasti i političkih funkcija uticala je nerazvijenost tih organa, kao i celokupne strukture narodnooslobodilačkog pokreta, na jednoj strani, a na drugoj njihova istovetnost interesa u pogledu narodnooslobodilačke borbe kao revolucionarne strategije KPJ. Jedinstvo vojnih, političkih i državnih funkcija održalo se i u kasnijim fazama narodnooslobodilačke borbe, sve do njihovog razdvajanja. No narodnooslobodilački odbori su već neposredno posle Stolica jasno označeni kao organi koji obuhvataju ,,sve funkcije vlasti" na datom području. Istovremeno, ostali su organi ustanka i tela sa širokom političkom osnovom, što je proizilazilo i iz njihovog naziva. S tog se stanovišta za njih izričito govorilo da nisu organi nijedne partije. Kao „vanstranačke" organizacije, narodnooslobodilački odbori su nastojali da okupe što više građana, nezavisno od njihovog političkog opredeljenja, koji su patriotski raspoloženi i prihvataju borbu za narodno oslobođenje. Ali napori da se proširi ustanički front i u njemu okupi što više rodoljuba nisu podrazumevali stvaranje narodnooslobodilačkih odbora na kompromisnoj osnovi, na principu koalicije ili pariteta, iako je i takvih, prolaznih rešenja bilo u zapadnoj Srbiji 1941, nametnutih tadašnjim odnosnom snaga između partizana i četnika. Narodnooslobodilački odbori su od osnivanja imali obeležja državnih organa vlasti. Donosili su odluke i uputstva, rešavali međusobne odnose građana, ustanovljavali prava i zasnivali obaveze, propisivali ponašanje, organizovali pomoć partizanskim odredima i branili začetke novog poretka. Sem na oslobođenim i poluoslobođenim područjima Jugoslavije, oni su radili i u neprijateljskoj pozadini, u vidu odbora jedinstvenog

OSNOVNE USTANOVE REVOLUCIJE

195

narodnooslobodilačkog fronta, mahom vršeći privredne, političke i propagandne funkcije, što je svedočilo o izvesnom dvojstvu vlasti okupatora i narodnooslobodilačkog pokreta. S gledišta revolucionarnog procesa, od toga je daleko važnije bilo što narodnooslobodilački odbori od prvog dana faktički funkcionišu, suprotno volji starog državnog centra u emigraciji, predvođenog kraljem i jugoslovenskom vladom u izbeglištvu. Budući organi vlasti i izraz političkog jedinstva masa, narodn o o s l o b o d i l a č k i odbori su rano postali meta predstavniika građanskog društva. Mihailovićevi četnici u Srbiji i predstavnici građanskih krugova pitali su, na skupštini u Beranama jula 1941, čemu osnivanje takvih odbora kada već postoje sreska načelstva. U toj centralnoj državnoj instituciji narodnooslobodilačkog pokreta oni su videli nosioca nepomirljive narodnooslobodilačke borbe, tumača za njih neprihvatljive politike nacionalne ravnopravnosti, i nagoveštaj društvenih promena u okvirima rata protiv okupatora. Stvaranjem tih organa, smatrali su, prekida se unutrašnji kontinuitet Kraljevine Jugoslavije i začinje nov poredak, sa svojom državnom organizacijom. Samim tim, rad narodnooslobodilačkih odbora nisu izvodili iz Oktroisanog ustava, već iz promene odnosa koju donosi narodnooslobodilačka borba. Savetovanje u Stolicama je, pored vojnih pitanja, posvetilo pažnju i razvitku narodnooslobodilačkih odbora, naglašavajući značaj njihove organizacione unifikacije, ali se oni — kao što pokazuje direktivni članak Edvarda Kardelja objavljen u užičkoj Borbi oktobra 1941 — i dalje tretiraju kao privremeni organi. Na ovakvu kvalifikaciju najverovatnije su uticali — pored nedovoljnog iskustva tih tela, potrebe njihovog organizacionog i funkcionalnog sazrevanja — neizbistreni odnosi s četnicima i međunarodni obziri narodnooslobodilačkog pokreta. Od jula 1941. javljaju se seoski, opštinski, sreski, gradski, okružni i zemaljski narodnooslobodilački odbori. Dragojlo Dudić je u oslobođenom Krupnju, prilikom obrazovanja privremenog sreskog NOO, 5. septembra 1941. proglasio da se stara vlast ukida. Prema odluci tog odbora, u mesnoj topionici antimona obrazovan je tročlani Odbor radničke kontrole. Sreski narodnooslobodilački odbori konstituisani su na tlu oslobođene zapadne Srbije u Arilju, Bajinoj Bašti, Požegi, Užicu, Čajetini, Kosjeriću. Gradski narodnooslobodilač-

<-"->'! NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

ki odbor u Užicu formiran je 7. oktobra. Narodnooslobodilački odbor u Čačku radio je na principu pariteta: sastojao se od jednakog broja predstavnika narodnooslobodilačkog i četničkog pokreta. Mreža narodnooslobodilačkih odbora prekrivala je celu teritoriju „Užičke republike". Posle vojno-političkog savetovanja u Stolicama Politbiro CK KPJ je pomišljao da treba stvoriti „jedan centralni NOO" za celu oslobođenu teritoriju. Za to su se, pored Tita i Kardelja, zalagali Ivan Milutinovic i Sreten Žujović iz Užica, ali je Tito poručivao iz Tolisavca da će se o stvaranju Glavnog NOO „doneti konačno rješenje" kad on stigne u Užice. Radilo se da se na slobodnu teritoriju Srbije dovedu Ivan Ribar, Dragoljub Jovanović, Siniša Stanković i Đorđe Tasić. Najviši organ vlasti u Srbiji stvoren je u Užicu, 16. novembra 1941. godine, kao što se vidi iz jednog pisma Josipa Broza Tita upućenog u svojstvu vrhovnog komandanta NOPOJ štabu komande Južnog fronta (četnički štab u Jagodini, kod Višegrada). Tito u tom pismu ističe da se ne stvaraju „partizanske vlasti" već narodnooslobodilački odbori koji vrse „civilnu vlast", nastojeći da u njih uđu predstavnici svih političkih struja, osim poznatih „petokolonaša". Za predsednika Centralnog odbora za čitavu oslobođenu teritoriju imenovan je Dragojlo Dudić, a za sekretara Petar Stambolić. U Odboru je izvršena podela resora. Tako je Dragojlo Dudić dobio resor poljoprivrede a Mirko Tomić finansije; Milentije Popović je bio predviđen da vodi poslove građevinarstva; Jovan Popović i Mitra Mitrović radili su na pitanjima prosvete i školstva; zanatstvo, trgovinu i privredu vodili su Nikola Grulović i Vlada Zečević. Odboru je dodeljen na rad Jusuf Tulić. Odbor je stvoren na inicijativu Politbiroa CK KPJ. Zbog ofanzive Nemaca i kvislinga na „Užičku republiku" delatnost tek osnovanog odbora nije se mogla jače osetiti. Dan posle osnivanja ovog odbora na konferenciji predstavnika svih sedam srezova Užičkog-okruga obrazovan je Okružni narodnooslobodilački odbor za okrug užički. Izborni skup bio je sazvan na inicijativu Centralnog odbora za čitavu oslobođenu teritoriju. Dužnost predsednika Okružnog NOO vršio je Branislav Pavlović, zemljoradnik, a sekretara Milivoje Kovačević, advokatski pripravnik iz Užica. Na oslobođenoj teritoriji Crne Gore vlast je preuzela Privremena vrhovna komanda. Prvi sreski narodnooslobodilač-

OSNOVNE USTANOVE REVOLUCIJE

197

ki odbor stvoren je u Kolašinu 19. jula 1941, a u Bijelom Polju, Andrijevici i Beranama 20. jula. Beranski sreski odbor osnovan je na zboru 217 delegata opština beranskog sreza. Uputstvo Privremene vrhovne komande predviđalo je aktivno i pasivno biračko pravo za sve građane koji navrše 18 godina, muškarce i žene, nezavisno od vere i nacionalne pripadnosti. Organi vlasti na oslobođenim područjima Bosne nosili su razna imena: „komesarijati", „povereništva", „odbori" itd. U Drvaru je 20. avgusta osnovano Vojno revolucionarno vijeće. Krajem tog meseca stvoren je opštinski narodnooslobodilački odbor u Vlasenici (prvi u istočnoj Bosni), početkom septembra u Šehovićima, a polovinom istog meseca u Sokolcu, pod Romanijom. U jesen 1941. na Kordunu su funkcionisali seoski, opštinski i sreski (kotarski) narodnooslobodilački odbori. Prvi sreski narodnooslobodilački odbor u Hrvatskoj formiran je za srez Vojnić 20. novembra 1941. na Petrovoj gori. Polovinom decembra osnovan je Kirinsko-sjeničarski kotarski narodnooslobodilački odbor u Vrginom Mostu. Razvitak narodnooslobodilačkih odbora na hrvatskom tlu dobio je značajan podsticaj donošenjem Okružnice br. 3 i Okružnice br. 4 CK KP Hrvatske. Posle značajnih ustaničkih uspeha rukovodstvo KPJ je avgusta 1941. pokrenulo inicijativu da se formira Narodni komitet oslobođenja kao centralni i objedinjavajući organ narodnooslobodilačkog pokreta i reprezentativno političko telo za Jugoslaviju, koje bi istupalo pred jugoslovenskom i međunarodnom javnošću. Predviđalo se da, pored komunista, u njega uđu i predstavnici raznih demokratskih struja. Tim povodom je Josip Broz Tito polovinom avgusta uputio pismo štabu partizanskih odreda Hrvatske, neposredno adresirano na ime Rada Končara i Vladimira Popovića, u kome je, između ostalog stajalo: „Dalje, sa razvitkom narodnog ustanka, s jedne strane, i pokušajem neprijatelja da prikaže taj pokret kao čisto komunističku stvar, s druge, nameće nam se pitanje stvaranja — i to što prije — jednog Narodnog komiteta oslobođenja, u koji bi ušli predstavnici demokratskih struja Srbije, Hrvatske i Slovenije, zajedno s našim ljudima. To bi bila neke vrste narodna vlada koja bi izdala svoj proglas narodu i pozvala ga u borbu . . ." Međutim, do ostvarenja ove ideje nije došlo zbog ponovnog uspostavljanja diplomatskih odnosa između vlade SSSR-a i jugoslovenske vlade u izbeglištvu. To je za rukovodstvo naro-

<-"->'!

N A R O D N O O S L O B O D I L A Č K I RAT I REVOLUCIJA

dnooslobodilačkog pokreta bio još jedan pokazatelj složenosti odnosa u antifašističkoj koaliciji. Komunisti su osnivanjem narodnooslobodilačkih odbora katastrofu Kraljevine Jugoslavije pretvarali u katastrofu građanske Jugoslavije, odnosno u pobedu socijalističke revolucije. Za razvitak narodne vlasti je karakteristično da se diferencijacija vršila van narodnooslobodilačkog pokreta a ne u njemu, ako izuzmemo prvu ustaničku fazu. Samim tim je i bitka za vlast, kao osnovno pitanje svake revolucije, izostala unutar narodnooslobodilačkog pokreta. Stvaranjem novih organa vlasti od prvog dana narodnooslobodilačke borbe jugoslovenska revolucija ima osoben pečat u istoriji revolucija. Sovjeti su samo opšti istorijski uzor, jer se narodnooslobodilački odbori od njih razlikuju time što imaju širu političku osnovu, a i po tome što su oni jedinstveni organi a ne odvojeni na sovjete radničkih, seljačkih i vojnih deputata. Proleterska revolucija u Rusiji definiše sebe po imenu od prvog dana, dok u jugoslovenskoj narodnooslobodilačkoj borbi teku revolucionarni procesi koji se ne kvalifikuju kao revolucionarni, na što je uticalo postojanje svetske antifašističke koalicije i procene KPJ o unutrašnjem odnosu snaga. Narodnooslobodilački odbori koji nastaju u borbi albanskog narodnooslobodilačkog pokreta čak su i u nazivu, po strukturi i funkcijama kopija narodnooslobodilačkih odbora jugoslovenske revolucije, uključujući i najviše organe vlasti (AVNO Albanije, Vrhovni štab NOVA). Što se tiče pokreta otpora u Čehoslovačkoj i Poljskoj, kao i u jugoistočnoj Evropi koje pojedini istoriopisci nazivaju „revolucijama", reč je zapravo o političkim organima koji su tek uzgred vršili i neke kompetencije vlasti, i to uglavnom kada je reč o tzv. satelitskim režimima (Bugarska i Rumunija), tek u završnoj fazi rata pošto su snage Crvene armije razbile nemačke armije i stvorile objektivne pretpostavke za prevrate u vrhu sistema vlasti, uz pomoć nerazvijenih snaga pokreta otpora. Ovaj specifični razvoj u Jugoslaviji Tito je maja 1945. komentarisao na sledeći način: „Mnogi drugovi me pitaju kada ćemo na drugu etapu, a mi se na njoj već dugo, ali neosjetno nalazimo", što je samo jedna od ilustracija dijalektičke primene linije koja je „tiho", „prikriveno" menjala osnove stare vlasti u okviru narodnooslobodilačke borbe, dobijajući za to i podršku stranih sila savezničkog bloka, naročito SSSR-a,

OSNOVNE USTANOVE REVOLUCIJE

1 9 9

posebno od 1944. kada je došlo do potpunog probijanja strateškog zaokruženja. Osnivanjem narodnooslobodilačkih odbora, pa ma i kao privremenih organa vlasti, KPJ je prekidala kontinuitet sa unutrašnjim poretkom Kraljevine Jugoslavije praktično od stvaranja prvog partizanskog odreda, ispaljene prve partizanske puške i konstituisanja prvog narodnooslobodilačkog odbora. Istovremeno, ona je praktično suspendovala i poruku Kominterne o važenju ,,dve etape" borbe: prve nacionalnooslobodilačke i antifašističke, i druge, vezane za socijalne promene do čega može doći tek posle rata, gledajući na narodnooslobodilačku borbu i sprovodeći je kao nedeljivi nacionalno-socijalni emancipativni proces. KPJ se nije odrekla Jugoslavije kao državnog okvira, zajednice naroda i kao ideje čak i kada je Sovjetski Savez prekinuo diplomatske odnose sa Kraljevinom Jugoslavijom. Iz ova dva bitna stava KPJ vidi se da je ona izvodila narodnooslobodilačku borbu nezavisno od stranih direktiva. Te pojave samostalnog delovanja i vlastite procene situacije i odnosa snaga ponekada se nedovoljno uzimaju u obzir, budući potamnjene verbalnim prosovjetskim sadržajima propagande same KPJ, standardnim propagandnim ritualom u slavu Staljina, SSSR-a, Crvene armije koji je nesumnjivo izraz unutrašnjih uverenja, ali i cena obavezujućeg manira u onovremenoj familiji komunističkih partija. Objektivna istorijska analiza ne može da ne uočava tesne veze između KPJ i Kl sa stanovišta mandata, obaveznosti direktiva, stalnih konsultacija, traženja pomoći i slanja najrazličitijih obaveštenja preko Kopiničevog punkta u Zagrebu, ali i da ne vodi računa o inicijativama KPJ koje su bile samonikle, poticale iz vlastitog saznanja i potrebe. O njima je obaveštavana i Kominterna, pa čak i tražena njena prethodna saglasnost, ali ako ona nije dobijena inicijative se nisu gasile već uporno obnavljale. Poznat je slučaj sa stvaranjem opštejugoslovenskog organa u vidu vlade ili komiteta koji se povlači od avgusta 1941. do jeseni 1942, odnosno do stvaranja AVNOJ-a u formi koju je preporučivala sovjetska vlada, suprotno Titovoj nameri da narodnooslobodilački pokret stvori vladu. Odluke o oblicima borbe, tempu, sastavu i zadacima vojno-političkih tela donosilo je partizansko rukovodstvo, iako je Kominterna u više navrata sugerisala da se vodi. računa o međunarodnim momentima, internacionalnom karakteru narodnooslobodilačkog pokreta ili nepotrebno ne dinamizira tempo razvitka narodnooslo-

<-"->'! NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

bodilačke borbe, posebno da se ne skreće u vode klasnog radikalizma. U vezi sa tim je i pitanje emancipacije narodnooslobodilačkog pokreta, pitanje koje se nejednako istoriografski tretira. Manji deo istoričara, no upornih, istrajava na teme da je emancipacija KPJ i Kl nastupila još pre rata, čime brkaju neke posebnosti stila rada rukovodstva sa osamostaljivanjem, očigledno pristupajući pitanju neistorično ili ne shvatajući sam pojam „emancipacije". Drugi deo istoričara, uglavnom zapadnih i emigrantskih pisaca, smatra da se KPJ oslobodila uticaja Staljina i SKP(b) tek 1948. godine, pa ni tada dokraja. Pripadamo onoj trećoj grupi istoričara koja na emancipaciju KPJ gleda kao na složenu pojavu, dugotrajan proces, a uz to i ambivalentan. Pri tome, smatramo da je ta emancipativna strana jugoslovenskog rukovodstva najjače došla do izražaja u toku narodnooslobodilačkog rata i revolucije, kao autentične pojave, kada su stvorene nova vlast i nova oružana sila, sa vlastitim starešinskim kadrovima rođenim u vatri revolucije, kroz saznanje o vlastitim putevima postizanja pobede revolucionarnih snaga. Samopouzdanje nove revolucionarne snage je istovremeno moralo da zrači osećanjem samostalnosti. Ovaj proces nije značio raskid sa starim idolima i njihovim žrecima, već samo saznanje u kojoj meri su nove jugoslovenske snage stasale do stepena svojih do juče nedostižnih uzora. Tito je bio vođa revolucije, kao i Staljin SSSR-a; on je sagovornik vođa velikih sila Alijanse — Čerčila i Staljina 1944; on moli Staljina za susret čak i snishodljivo 1944, ali ne može da u svom pismu ne naglasi da je on „odlučio" da ide da se sretne sa generalom Vilsonom. Tito će na sastanak sa Staljinom otići kao komunista koji ima poštovanje prema vođi i učitelju, impresioniran vojnom pomoći koju je dobio, ali i zabrinut što je Staljin tražio sporazum sa kraljem, pa ma i privremen. Još reljefnije se ovaj stav sagledava iz pisma Staljinu u kome ,,u ime komunizma" kaže da sovjetski majori ne mogu raspuštati narodnooslobodilačke odbore u Srbiji. Na drugoj strani, emancipativni proces mora biti izazvan sovjetskim potezima koji se ne mire sa samosvojnom revolucijom, odišu državnim realizmom velike sile, primatom u međunarodnim odnosima, načinima komunikacije, merilima deljenja „zasluga", itd. N a r o d n o o s l o b o d i l a č k a b o r b a se oslanjala na ideal n a c i o n a l nog oslobođenja j u g o s l o v e n s k i h n a r o d a , k a r a k t e r i s t i č a n i za

OSNOVNE USTANOVE REVOLUCIJE

201

njihovu prošlost, na njihove slobodarske tradicije i živo iskustvo prenošeno generacijama — iz ranijih nacionalnooslobodilačkih ratova. Ta istorijska baština uticala je i na izbor oblika, na strategiju borbe, određujući joj specifičnosti i dajući autohtonost. Vodstvo se nije mirilo s „cikličnim" i kratkotrajnim ustancima, razlivenim i nepovezanim, radeći od prvog dana na razvijanju kontinuiranog i jedinstvenog oblika borbe u celoj Jugoslaviji. Umesto da se vodi isključivo u gradovima i na barikadama, narodnooslobodilačka borba je zahvatila široke prostore sela, stežući obruč oko gradskih naselja. Pored operacija partizanskih odreda i drugih oblika organizovanog otpora razvijene su i vojne akcije većeg obima, slivajući se u jedinstvenu i opštenarodnu borbu kojoj je bilo teško utvrditi granice. Ne vezujući se za jedan prostor i ne održavajući krute frontove, partizani su naterivali protivnika da stalno preduzima ofanzive — lokalne, regionalne i centralne — da se brani, zaštićuje svoje vitalne centre. Oružana borba je politički revolucionisala svest boraca, naročito mladih, prekaljivala ih i pripremala za sutrašnjicu. Komunistička koncepcija narodnooslobodilačke borbe je bila ofanzivna, oslanjajući se na koncepciju ustanka u formi partizanskog rata, trajnog opštenarodnog otpora okupatorima i snagama koje su ga podržavale, odbacivala druge mogućnosti kao osnovni oblik borbe, bilo u obliku diverzantskih akcija, pasivnog otpora, ilegalnih političkih kombinacija s antifašistički raspoloženim građanskim političarima ili svođenjem borbe na „mali rat", sporedni front, dopunu odgovarajućih savezničkih akcija u času buduće invazije. Opredeljujući se za borbu, komunisti nisu potcenjivali silu okupatora, ali nisu bili ni impresionirani njegovom ratnom mašinom koju je do Moskve krasio oreol nepobedivosti. Za četničke snage ustanak je bio ravan avanturi, političkom i nacionalnom samoubistvu, izazov biološkoj egzistenciji srpskog naroda. „Krvoliptanje" naroda se moralo zaustaviti, a do odsudnog trenutka snage organizovati kako bi se sa punim pravom pojavilo u krugu pobednika, najbezbednije i sa najvelicanstvenijim efektom. Ovakve zamisli kvarili su međutim, po četnicima, komunisti koji su se bez korena i slučajno našli na nacionalnoj sceni sa pretenzijama glavne borbene snage, u suštini osporavajući sve zakonite činioce. Oni su proklamovali Parolu da Jugoslavija mora postati „okupatorska grobnica", o

<-"->'!

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

čemu u toj fazi rata četnici nisu ni sanjali. Komunisti su se, takođe, preko noći „prešaltovali" u četničkom viđenju na prihvatanje opšteg antifašističkog jedinstva SAD, SSSR-a i Velike Britanije („Engleske"), kao jedinih snaga koje su mogle obezbediti pobedu demokratije i spas kulturnih tekovina čovečanstva. Uporno su podsećali na tradicionalne borbene sklonosti i slavnu prošlost koja ne trpi odlaganje. Bili su mladi, puni energije, fanatizovani, spremni na žrtvu; imali organizaciju koja je prekaljena u uslovima ilegalnosti što je odgovaralo novim prilikama. Izjašnjavanjem za jedinstvo koalicije, nisu gubili iz vida da im je glavno međunarodno uporište SSSR. O Sovjetskom Savezu se u dokumentaciji govori kao o „svom", za razliku od terminologije za ostale dve antifašističke sile — „saveznici". Rukovodstvo se nalazilo u samom žarištu borbe, sprovodeći strategiju narodnooslobodilačke borbe kao autohto ne, dobrim delom i zahvaljujući tome što je Sovjetska Rusija to vreme bila dovoljno obrvana svojim brigama, čak da li će preživeti, što im je obezbeđivalo neprekidno sticanje novi iskustava, buđenje novih revolucionarnih energija u masama stalno podizanje samopouzdanja. KPJ je istupala kao avangar da radničke klase, ali je glavna masa boraca mobilisana o seljaka dominantih u socijalnoj strukturi zemlje, koji su činil 4/5 ukupnog stanovništva. Pod uticajem propagande, socijal no-ekonomske prinude, dobrovoljno, ali i prinudno, u Treće Rajhu se našlo više od 300.000 radnika iz NDH i Srbije na rad u nemačkoj ratnoj privredi. Jugoslavija je po svojim uslovima strategiji narodnooslobodilačke borbe više nalikovala Kini, s svojim „seljačkim okeanom", nego predratnim predstavam dogmatičara o izgledu buduće proleterske revolucije. Od orto doksnog marksizma i doktrinarnih postavki Kominterne KPJ j odučavala ustanička stvarnost. Kontrarevolucionarne snage su, već u zavisnosti od njihovo nacionalnog porekla, napadale komuniste za zavere proti srpskog ili hrvatskog naroda koje su imale razne vidove: izbo početka borbe na tlu Srbije kako bi se ona do kraja uništil posle aprilskog vojnog poraza (kao da srpski poligon nije bi najpovoljniji sticajem subjektivnih i objektivnih uslova, zapra vo sa crnogorskim u centralnom delu zemlje tada jedino i moguć); izjednačavanjem Hrvata i Srba, prenebregavanjem ustaških zločina nad Srbima (kao da je bilo moguće spasiti Jugoslaviju na drukčiji način); što se zalagala za obnovu

OSNOVNE USTANOVE REVOLUCIJE

203

(iako je ona u ustaškoj v e r z i j i bila maska za antihrvatstvo), itd. Jugoslavije

Istoriografija

podložna

mitologiji n a p r a v i l a

je od Tita

čoveka koji je radio sve što je hteo, potpuno zanemarujući činjenice da se i partizanski vođa, čovek koji je stajao na čelu jedine (s albanskom, inspirisanom jugoslovenskim iskustvom) i originalne revolucije u okvirima drugog svetskog rata često kretao onamo gde je morao a ne gde je hteo. Vrednost direktiva, ocena i analiza proveravala se na uzburkanom ustaničkom moru kada je KPJ preuzela kormilo događaja u svoje ruke, moravši da prođe složene labirinte jugoslovenske stvarnosti posle aprilskog rata, prinuđena da osluškuje dah masa i sama traži puteve koji su najbolje odgovarali revolucionarnom prevratu u toku. Svako dogmatsko korišćenje iskustva drugih revolucija moglo je da ugrozi ne samo njenu samosvojnost već i egzistenciju pokreta. Doktrinarna shvatanja utisnuta u svest nisu mogla da se ne izmene u novoj istorijskoj situaciji koja je tražila da se umesto klasnih stavljaju naglasci na nacionaloslobodilačku borbu kao formu osvajanja vlasti u situaciji koja je ocenjena kao revolucionarna. Do saznanja koja su odgovarala i ciljevima revolucije i stanju stvarnosti dolazilo se krivudavim putevima i njihovim savlađivanjima. Da bi se našla odgovarajuća životna formula moralo se više puta udariti glavom o zid, osvestiti, shvatiti da klasne parole ne odjekuju u metežu najrazličitijih snaga, društvenih slojeva, nacionalno-verskih oznaka, pacifističkih i borbenih namera, da su one praktično nedeljive od nacionaloslobodilačke borbe, i da onoliko koliko se nacionaloslobodilačka komponenta bude produbljivala pod vodstvom komunista, toliko će klasne snage uspevati da nametnu svoja rešenja i revolucionišu svest masa. Osnovnu formu oružanih snaga revolucije činili su partizanski odredi, koji su s narodnooslobodilačkim odborima predstavljali njene glavne institucije. Kao i kada se radilo o narodnooslobodilačkim odborima, KPJ je isticala vanpartijski karakter ovih odreda — nezavisno od toga što su se komunisti nalazili na njihovom čelu i u prvim borbenim redovima — naglašavajući da su oni borbena snaga svih rodoljuba i svih naroda Jugoslavije. Stvaranjem partizanskih odreda u svim krajevima Jugoslavije razvlačena je protivnička živa sila. Po broju boraca i snazi različiti, oni su od Savetovanja u Stolicama organizovani po jednoobraznom vojnom sistemu. Zbog svog teritorijalnog ka-

204

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

raktera ostajali su prikovani za područja na kojima su nastali, a zadatak im se svodio na njihovu odbranu, što je odgovaralo raspoloženju boraca, naročito seljaka, i obezbeđivalo ishranu. Dosta rano, međutim, zapažene su i negativne posledice ovakve organizacije partizanskih odreda: s gledišta opsega vojnih operacija, pokretljivosti jedinica, šire strategije narodnooslobodilačke borbe. Partizanska oružana sila bila je regularno organizovana od osnivanja odreda; kao njene osnovne forme u prvoj fazi revolucije postojali su: jedinstvena komanda * štabovi; borci su nosili oznake, kao i oružje, na vidljiv način pridržavali se pravila vođenja rata i humano ophodili prem zarobljenicima — izuzmemo li ratne zločince, notorne fašiste, intelektualne kolovođe i organizatore izdaje — mada su ove jedinice neprijatelji dugo nazivali bandama, osporavajući im status ravnopravne strane i regularnost ratovanja. Nezavisno od primera nadređivanja vojnih štabova civilnim organima, posebno prvih meseci narodnooslobodilačke borbe u Crnoj Gori, Hercegovini i Bosni, nije došlo do militarizacije revolucionarnog procesa, zahvaljujući neprikosnovenosti načela da su vojne snage u službi narodne vlasti i njoj, u krajnjoj liniji, podređene. Rukovodstvo KPJ je u jesen 1941. osudilo tretman partizanskih snaga kao oružane sile partije, videći u tome sužavanje osnove narodnooslobodilačkog pokreta. Pomenuti princip nije se kosio s prvenstvom vojnih organa u ratnim uslovima, a na drugoj strani s hijerarhijom odnosa u vojnim jedinicama i gvozdenom disciplinom boraca. Nepodobni za veće ofanzivne operacije, teritorijalni partizanski odredi su imali izvanrednu prednost u svojoj sposobnosti da brzo napadnu i još brže se povuku, kao i svaka gerila, ne dopuštajući da ih neprijatelj stegne u klešta i uništi. Zahvaljujući tom svom proverenom preimućstvu, ostali su pomoćna formacija oružane sile revolucije sve do kraja rata. Za vodstvo narodnooslobodilačkog pokreta partizanski odredi kao isključiva organizaciona forma oružane sile nisu bili prihvatljivi, s obzirom na revolucionaran karakter rata, težnju da se razara vlast i moć okupatora u Jugoslaviji, a na drugoj strani preuzima vlast od buržoazije, ogrezle u kolaboraciji. Ono je bilo svesno da bi to značilo mirenje sa shvatanjem da se odluke donose na velikim frontovima, i zadržavanje otpora u okvirima „malog rata", kako neki strani istoričari i danas nazivaju narodnooslobodilačku borbu.

OSNOVNE USTANOVE REVOLUCIJE

2 0 5

Preloman značaj u razvitku oružane sile revolucije imala je odluka Vrhovnog štaba NOPOJ da se 21. decembra 1941. u Rudom formira 1. proleterska narodnooslobodilačka udarna brigada od delova srbijanskih i crnogorskih partizanskih snaga. Odluka je doneta na Staljinov rođendan. Njoj je prethodila odluka na sastanku Politbiroa u selu Drenovi, kod Prijepolja, 7. decembra 1941. gde je rešeno da se formira Prva proleterska brigada, kao i druge proleterske brigade sposobne da izvrše sve zadatke koji se danas postavljaju pred nas ,,u drugoj etapi borbe". Tom sastanku, gde se odlučivalo o strategiji posle poraza u Srbiji i gubitka Užica, a u svetlosti moskovske kontraofanzive, prisustvovali su Tito, Kardelj, Ranković, Žujovič, Đilas, Ivo Lola Ribar, Filip Kljajič, član Glavnog štaba NOPO Srbije i Rifat Burdžović, sekretar Oblasnog komiteta KPJ za Sandžak. Osim naziva, 1. proleterska brigada dobila je i proleterski amblem: srp i čekić. U Statutu 1. proleterske brigade stajalo je da se radi o udarnoj jedinici naroda, pod vodstvom KPJ, kao sredstvu borbe protiv neprijatelja, nacionalnog ugnjetavanja i ekonomskog izrabljivanja. U vreme donošenja odluke o osnivanju 1. proleterske brigade Tito nije imao veze sa Moskvom, a na drugoj strani njeno obrazovanje je palo u vreme levih skretanja KPJ koja su vodila klasnom zaoštravanju. Zamišljeno je da proleterske jedinice ojačaju radničko-seljačko jezgro oružane süe, istaknu socijalnu perspektivu borbe, naglase komuniste kao vodeću snagu narodnooslobodilačkog rata, jer se živelo u uverenju da nastupa klasna konfrontacija u međunarodnim odnosima članica koalicije pred nastupajući poraz fašističkih sila. Proleterske brigade su bile i odgovor CK KPJ na ujedinjavanje svih antikomunističkih snaga u Jugoslaviji pod vodstvom okupatora, uključujući i Britance koji su prihvatili četnike kao svoje štićenike. Na periferiji događaja, bez veza sa Kominternom u zimu 1941, suočeno sa četničkom kontrarevolucijom i porazom u zapadnoj Srbiji, rukovodstvo KPJ nije moglo znati da se saveznička koalicija posle moskovske kontraofanzive Crvene armije ne raspada već nasuprot tome učvršćuje. Posle uspostavljanja veza sa moskovskim centrom, CK KPJ je bio kritikovan zbog prekršćavanja partizanskih jedinica u proleterske, ali je sa njihovim formiranjem nastavio. Od naziva se nije odstupalo uprkos kritici Kominterne, iako je klasna nota od proleća 1942. produbljavana u narodnooslobodilačkoj formi i jačanju antio-

^U0

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

kupatorskog otpora kao legitimnog imperativa velikih antifašističkih sila. Narodnooslobodilačka dobrovoljačka vojska Jugoslavije formirana je u drugoj polovini januara 1942. godine naredbom vrhovnog komandanta Tita. Obrazovala se na teritoriji Bosne i Hercegovine, a prema potrebi i u ostalim krajevima. Jedinice narodnooslobodilačkih dobrovoljačkih odreda stvarale su se od rodoljuba koji su bili spremni da se bore protiv okupatora i ustaša, a nisu bili voljni da uđu ni u partizanske ni u četničke jedinice. Prvo su formirani J^horinski dobrovoljački odred, zatim Rogatički, Vlasenički, Srebrenički i drugi- Pored odreda stvarani su i dobrovoljački narodnooslobodilački bataljoni. Međutim, njihov život nije bio dug, jer su se oni do kraja maja 1942. raspali. Prvog marta 1942, obrazovana je u Čajniču 2. proleterska narodnooslobodilačka udarna brigada, od srbijanskih boraca, a kasnije 3. proleterska (sandžačka), 4. i 5. proleterska (crnogorska) juna iste godine. U sastav Druge proleterske brigade ušli su dva užička bataljona, Čačanski i Sumadijski bataljon. Imala je na dan formiranja 867 boraca. Već narednih meseci po formiranju brigada je imala nekoliko teških bitaka: na Gatu, Kupresu, Manjači, Livnu. Četvrta crnogorska proleterska brigada formirana je na Ljubinji, ogranku Zelengore, 19. juna 1942. godine. Pozdravljajući borce u stroju, Vrhovni komandant Josip Broz Tito je rekao da u novim brigadama vidi vojsku novog kova ,,koja u borbi za oslobođenje nosi zastavu bratstva među narodima". Novu proletersku jedinicu, „cvijet Crne Gore", činilo je 1.082 borca, od kojih su dve trećine bili članovi KPJ i SKOJ-a — seljaci, đaci, studenti, radnici; u jedinici je bilo 205 devojaka. Neprijatelji su crnogorske jedinice prepoznavali i po pokličima žena-boraca, kojih je u njihovom sastavu bilo srazmerno više nego u drugim jedinicama. Žene i sestre našle su mesto u stroju sa braćom i muževima. Bilo je u tradiciji crnogorskog ratovanja da žene prate ili obilaze vojsku snabdevajući svoje, viđajući im rane, prenoseći ih sa razbojišta na bezbednija mesta, ali do ovog rata nisu učestvovale u streljačkim strojevima. Patrijarhalnim moralom rat je bio predviđen za muškarce, namenjujući u skladu sa zakonima (gens paterna) ženi druge poslove. Emancipativni proces koji je KPJ započela pre rata na crnogorskom selu i u školama izjednačavao je u javnim delatnostima muškarca i ženu, pa i u ustanku 1941.

OSNOVNE USTANOVE REVOLUCIJE

2 0 7

godine. Žene, borci ovih brigada kažu da su se muškarci osećali jači kada su se žene nalazile pored njih. Higijena brigada sa većim brojem žena-boraca bila je na zavidnijem nivou. Stvaranjem Prve proleterske brigade i ostalih proleterskih jedinica počeo je proces izrastanja partizanskih odreda u viši oblik vojne organizacije, zapravo u regularnu armiju sa nedeljivim oslobodilačkim i revolucionarnim ciljevima koja je u sebi spajala partizansko i frontalno ratovanje, manevar i inicijativu, o f a n z i v n i duh u defanzivi. Ove operativne jedinice bile su s p o s o b n e za pokretni (manevarski) rat na svim bojištima Jugoslavije. Partizanski odredi ostali su trajni oblik regionalnog vojnog organizovanja, kao stalni izvori novih kadrova. Značajnu fazu u razvoju partizanskog saniteta predstavlja obrazovanje saniteta Prve proleterske brigade. U okviru ove brigade, ostvaren je „visok stepen moralne i funkcionalne integracije između saniteta i boraca". Na čelu saniteta brigade nalazio se dr Borislav Božović. Brigada je imala svoju ambulantu u kojoj su radili bolničari i bolničarke. Svaki bataljon imao je svog referenta saniteta. Brigada se sanitetskim materijalom snabdevala iz apoteka, bolnica, ratnog plena, materijalom koji je pribavljan u osvojenim varošima. Prvim proleterskim brigadama pod neposrednom komandom Vrhovnog štaba komandovali su: Koča Popović, Ljubodrag Đurić, Vladimir Knežević Volođa, Peko Dapčević i Sava Kovačević, sa političkim komesarima Filipom Kljajićem, Milinkom Kušićem, Velimirom Jakićem, Mitrom Bakićem i Radomirom Babićem. Zamenici komesara (partijski rukovodioci) bili su: Mijalko Todorović, Spasenija Babović, Rifat Burdžović, Boško Buričković i Blažo Jovanović. Osnivanjem ovih krupnih jedinica stvorene su daleko veće mogućnosti za razvijanje strategije narodnooslobodilačke borbe, razgorevanje ustanka u svim krajevima Jugoslavije i širenje politike nacionalne ravnopravnosti. Proleterske i udarne brigade bile su eksteritorijalne jedinice, pokretljive, velikog manevarskog dejstva, pripremljene za izvođenje važnijih strategijskih zadataka. Činili su ih borci raznih jugoslovenskih naroda i najbolji tumači politike bratstva i jedinstva. Posle Savetovanja u Ivančićima januara 1942i i stvaranja Dobrovoljačke vojske Jugoslavije na osnovu naredbe Vrhovnog štaba, koja se odnosila na Bosnu i Hercegovinu, ali dozvoljavajući obrazovanje sličnih formacija i u drugim jugoslovenskim zemljama, Vrhovni štab je

^U0

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

preimenovan u Vrhovni štab Narodnooslobodilačkih partizanskih odreda (NOPO) i Dobrovoljačke vojske Jugoslavije. Ovim antisektaškim potezom u vreme naglašavanja klasnih elemenata narodnooslobodilačke borbe Vrhovni štab je pokušao da za pokret otpora sačuva seljake koji, iako pod četničkim uticajem, nisu hteli da se priklone okupatoru niti da učestvuju u građanskom ratu za račun svojih oficira. No jedinice Dobrovoljačke vojske mahom su se raspale nakon što su grupe brigada s Vrhovnim štabom napustile istočnobosansku teritoriju. Uglavnom sastavljene od članova KPJ i SKOJ-a, od najboljeg borbenog kadra, dobro naoružane i velike ubojne moći, sposobne da se ponesu sa svakim neprijateljem, proleterske i udarne brigade činile su jezgro oružane sile revolucije. Njihovim osnivanjem, borbe na jugoslovenskom ratištu počele su da dobijaju nov karakter. Pod komandom Vrhovnog štaba, grupa brigada je mogla da izvodi operacije velikih razmera, zadaje udarce neprijatelju, pojavljuje se onamo gde je on nije očekivao, i odvaja od njega čim bi izvršila postavljene zadatke. Grupisanje proleterskih brigada stvorilo je mogućnosti za napade na najutvrđenija naselja. Iz spoja tradicije, ranijih iskustava, s novim saznanjima, sabiranim u toku ustanka, izrastala je partizanska strategija i taktika rata, oslobođena robovanja krutim frontovima i odbrani teritorija po svaku cenu, zasnovana na stalnom uznemiravanju okupatora, nanošenju udaraca njegovoj živoj sili. Političke, vojne i „državne" funkcije vršili su do jeseni 1942. operativni deo Politbiroa CK KPJ i Vrhovni štab kao i glavni štabovi, nacionalna i pokrajinska partijska rukovodstva, zemaljski odbori. Oni su obavljali poslove koji su se obično, u regularnim uslovima, nalazili u kompetenciji organa državne vlasti: izdavali su direktive, uputstva i naredbe, objavljivali raspise i objašnjenja. U vršenju ove „normativno-regulativne" funkcije imali su stvarna državnopravna obeležja. Osnivanjem zemaljskih narodnooslobodilačkih odbora 1941-1942. KPJ je anticipirala federativno uređenje Jugoslavije, mada se, nominalno gledano, nisu upotrebljavali izrazi „federacija" i „federalizam". Oslonjena na predratnu praksu i nova saznanja, KPJ je faktički spit>vodila federalizaciju Jugoslavije institucionalizacijom vlasti po njenim zemljama. Pored Vrhovnog plenuma O s v o b o d i l n e fronte, koji je kao Slovenački n a r o d n o o s l o b o d i l a č k i odbor preuzeo vlast na t l u Slovenije, i

OSNOVNE USTANOVE REVOLUCIJE

2 0 9

Glavnog narodnooslobodilačkog odbora Srbije (Centralni odbor za oslobođenu teritoriju), obrazovan je, na skupu rodoljuba Crne Gore i Boke u manastiru Ostrogu februara 1942. Narodnooslobodilački odbor Crne Gore i Boke, a aprila iste godine Oblasni odbor Hercegovine u Dabru. Skupštini rodoljuba Crne Gore i Boke u manastiru Ostrogu prisustvovalo je 65 izabranih rodoljuba, delegata iz svih krajeva Crne Gore. Na skupštini je izabran Narodnooslobodilački odbor od 22 člana i Izvršni odbor od 3 člana. Odluke Odbora su bile obavezne za formirane organe vlasti: 10 sreskih narodnooslobodilačkih odbora, 60 opštinskih, 1 međuopštinski i oko 1000 seoskih narodnooslobodilačkih odbora. Narod je o osnivanju ovoga tela i njegovim zadacima upoznat preko proglasa štampanog u 3.500 primeraka. Skupština je označavala jedinstvo svih rodoljuba bez obzira na ranije partijske i političke podvojenosti. Odbor je izdao dva dokumenta: „Uloga i zadaci NOO" i „Uputstvo za dalji rad sreskih, opštinskih i seoskih NOO". Drugi važan vid anticipacije federacije bila je vojna institucionalizacija revolucije, nakon savetovanja u Stolicama, osnivanjem glavnih štabova jugoslovenskih zemalja. S njima, kao rukovodstvima nacionalne oružane sile, dojučerašnji porobljeni narodi i nacionalne manjine dobijali su svoju vojsku, pod komandom starešinskog kadra izraslog u revoluciji. I jedno i drugo rešenje proizilazilo je iz nacionalne politike KPJ, koja je polazila od toga da bi narodnooslobodilačka borba bila, kao što je pisao Josip Broz Tito krajem 1942, „jedna fraza, pa čak i prevara, kada ne bi imala osim opštejugoslovenskog smisla i nacionalni smisao za svaki narod posebice, tj. kada ona ne bi značila osim oslobođenja Jugoslavije u isto vrijeme oslobođenje Hrvata, Slovenaca, Srba, Makedonaca, Arnauta, Muslimana, itd." Tito je istovremeno podvlačio da se u redovima NOVJ i POJ, od samog početka pa do danas, nalaze ,,u ogromnoj većini baš Srbi, umjesto da to bude obratno. Baš srpski, crnogorski, bosanski i lički partizani i brigade koje su bile sastavljene gotovo isključivo od Srba, vodile su i danas vode nemilosrdnu borbu ne samo protiv okupatora već i protiv četnika Draže Mihailovića i ostalih neprijatelja ugnjetenih naroda". ,,. . .Srpski narod je narod koji je dao i još uvijek daje najveći doprinos u krvi u borbi protiv okupatora i njegovih izdajničkih slugu, ne samo Pavelića, Nedića, Pećanca, nego i protiv Draže Mihailovića i njegovih četnika, za punu slobodu i nezavisnost svih naroda

<-"->'! NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Jugoslavije." ,,. . .Stoga je sveta dužnost svih ostalih naroda Jugoslavije da bar isto toliko, ako ne i više, učestvuju zajedno sa srpskim narodom u ovom velikom Oslobodilačkom ratu, protiv okupatora i svih njegovih slugu." Fočanski propisi, doneti početkom februara 1942. kao prva kodifikacija odredaba o radu, zadacima i organizaciji narodnooslobodilačkih odbora, i dalje nazivaju ove „privremenim organima" vlasti. Narodna vlast je, na taj način, relativno rano institucionalizovana. Doneti akti — Zadaci i ustrojstvo NOO i Objašnjenja i uputstva za rad narodnooslobodilačkih odbora u oslobođenim krajevima — predviđali su u deset tačaka način i oblike ostvarivanja revolucionarno-demokratske samouprave u toku rata, izborna načela, izvore snabdevanja vojske i postupak kažnjavanja narodnih neprijatelja, uključujući i konfiskaciju. Odluka Politbiroa i Vrhovnog štaba na Zelengori o preduzimanju ofanzive u pravcu Bosanske krajine, duhovito sažeta u devizi boraca „da put na istok vodi preko zapada", odgovarala je vojnoj i političkoj situaciji krajem proleća 1942.. i zamislima Vrhovnog štaba o daljem rasplamsavanju narodnooslobodilačke borbe širom Jugoslavije. Prethodni porazi partizanskih snaga u borbi s okupatorima, četnicima i ustašama u Crnoj Gori, Sandžaku i Hercegovini bili su privremeni i ograničeni samo na jedno područje, jer se narodnooslobodilačka borba na drugima tek razbuktavala. U prvoj polovini te godine antifašistički otpor u Notranjskoj i Dolenjskoj dobio je razmere oštenarodnog ustanka; jedinice su odatle upućivane u Slovenačko primorje, Gorenjsku i Štajersku, što je nateralo Italijane da preduzmu ofanzivu u ljubljanskoj pokrajini kao najjačem žarištu narodnooslobodilačke borbe u Sloveniji. Italijanska ofanziva, zamišljena u jedanaest etapa, započela je jula 1942. i trajala do novembra. Oko 70.000 Italijana u sastavu 11. armijskog korpusa krenulo je 17. jula u ofanzivu u Dolenjskoj, Notranjskoj i Beloj krajini. Iako u toku više meseci nisu uspeli da unište partizanske snage, Italijani su, zajedno s belom gardom, razbili mnoge organizacije KP Slovenije i Osvobodilne fronte. Slovenački partizani — čije su se snage na početku ofanzive sastojale od 3. i 5. grupe odreda i 1. slovenačke partizanske udarne brigade „Tone Tomšič", od oko 3.000 boraca — sačuvali su živu silu, ne napuštajući pri tome slovenačku teritoriju, dok je bela garda potisnuta u gradove.

OSNOVNE USTANOVE REVOLUCIJE

211

Posle neprijateljske ofanzive u Sloveniji, delegat Vrhovnog štaba Arso Jovanović predlagao je likvidaciju odreda i združivanje svih snaga u brigade, koje bi se povukle na teritoriju Hrvatske ukoliko ne bi mogle opstati na teritoriji Slovenije. Slovenačko rukovodstvo odbacilo je ovaj predlog, nalazeći, na jednoj strani, da se ove jedinice moraju prethodno oporaviti, ojačati i bolje naoružati, a na drugoj da se one ne smeju odvojiti od političkog i organizacionog sistema opštenarodnog ustanka u Sloveniji, iz kojeg su po Edvardu Kardelju crple svoju snagu. Tito se saglasio sa stavom slovenačkog rukovodstva i opozvao Arsa Jovanovića iz Slovenije. Istovremeno sa partizanskim odredima formirane su male brigade koje su nosile imena revolucionara, nacionalnih boraca, seljačkih vođa u prošlosti, narodnih pisaca („Tone Tomšić", „Ljubo Šercer", „Matija Gubec" „Ivan Cankar". . .). Slovenačke jedinice nisu napuštale slovenačku teritoriju u vreme rata, ako se izuzmu prelasci slovenačkih jedinica na tlo Hrvatske, i hrvatskih jedinica na tlo Slovenije. Ustaničke borbe nisu prestajale ni u Lici, na Kordunu, u Gorskom kotaru, Hrvatskom primorju i Dalmaciji. Narodnooslobodilački pokret razobličavao je Mačekovu „politiku čekanja" u zagrebačkoj oblasti, Zagorju i Slavoniji, a partizanske snage u Hrvatskoj, Slavoniji i Sremu napadale su na pruge Beograd — Zagreb, Zagreb—Split i Zagreb—Rijeka. Jedinice Ličke grupe borile su se oko Korenice, Udbine, Lapca i Srba, pritešnjujući Italijane i domobrane. Kordunaški odred je osvajanjem Vojnića i Velike Kladuše stvorio oslobođenu teritoriju. Iz Banije i s Korduna udarne jedinice upućivane su u druge krajeve Hrvatske da dižu ustanak: u Pokuplje, Žumberak, Slavoniju. Vojna organizacija narodnooslobodilačke borbe je jačala. Februara 1942. Vrhovni štab je formirao Operativni štab za Bosansku krajinu, pod čijom su se komandom nalazile partizanske snage u zapadnoj i srednjoj Bosni. Oblasna partijska konferencija održana istog meseca u Skender-Vakufu odlučila je da se povede borba protiv četnika i formiraju pokretne udarne čete i bataljoni. Početkom maja te godine Kozarski partizanski odred je oslobodio Prijedor i rudnik gvožđa Ljubiju, a na prijedorski aerodrom spustili su se prvi partizanski avijatičari Rudi Čajavec i Franjo Kluz. Neposredno posle oslobođenja Prijedora formirana je, 21. maja na Kozari, Krajiška narodnooslobodilačka udarna brigada. Krajiške snage su

<-"->'! NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

tog meseca imale oko 7.000 boraca i držale pod kontrolom gotovo celu Bosansku krajinu, sem nekih gradova u dolini Vrbasa, Une i Sane. Gotovo u isto vreme kada se partizanska grupacija Vrhovnog štaba sakupljala na tromeđi Crne Gore, Sandžaka i Hercegovine, Nemci i ustaše započeli su, 10. juna 1942, napad na Kozaru, zatvarajući obruč oko boraca i zbegova. Angažujući u tu svrhu oko 40 bataljona, neprijatelj je omogućio razvijanje ustanka u susednim oblastima. Pošto su se delovi 2. krajiškog odreda, koji je izgubio oko 1.700 ljudi, probili iz obruča na teren Podgrmeča, prestao je na Kozari organizovani otpor. Neprijatelj je nastavio, sve do 18. jula, da ubija stanovništvo po zbegovima i pali kozaračka sela. Oko 50.000 ljudi — uglavnom žena, staraca i dece — odvedeno je u zloglasni Jasenovac ili pobijeno na licu mesta, ali opustošena i krvlju zalivena planina nije bila i pokorena. Za vreme kozaračke epopeje Skender Kulenović je ispevao veličanstvenu poemu Stojanka majka Knežopoljka. Naređenje za „čišćenje" Srema, pre svega Fruške gore, izdao je general Paul Bader, nemački vojni zapovednik Srbije, koji je 21. avgusta 1942. odlučio da se formira „Borbena grupa Borovski", pod komandom nemačkog general-majora Hajnriha Borovskog, komandanta 704. pešadijske divizije, od 6 nemačkih i 11 ustaških bataljona, sa ustaškim i nemačkim vazduhoplovnim snagama, oklopnim jedinicama i delovima Mađarske ratne flotile. Napad je započeo 26. avgusta 1942. u prostoru Mitrovica—Ruma—Novi Sad—Erdevik. Fruškogorski, Podunavski i Posavski NOP odred su se probili iz nemačko-ustaško-mađarskog zaokruženja. Ustaške jedinice pod komandom Viktora Tomića („Tomićeva ofanziva") počinile su nečuvena zverstva nad stanovništvom Srema. Broj žrtava dostizao je oko 6.000, što pobijenih što odvedenih u ropstvo. Januara iste godine 1. bugarski okupacioni korpus je, na osnovu nemačko-bugarskog sporazuma, preuzeo kontrolu nad većim delom Srbije. Oko 1.000 boraca Rasinskog, Topličkog, Jablaničkog, Leskovačkog, Ozrenskog, Nišavskog i Babičkog odreda, pored 1.500 partizana u mesnim desetinama, nastavilo je borbu na jugu Srbije protiv bugarskih okupatora, Nemaca i kvislinških snaga Koste Milovanovića Pećanca i Nedića. Bitke su vođene na Pasjači, u Pustoj Reci, Jablanici, Crnoj Travi, na Jastrepcu, ali su jake bugarske snage, iskorišćavajući slabu

OSNOVNE

USTANOVE R E V O L U C I J E

213

povezanost partizanskih odreda, izazvale oseku ustanka u proleće 1942. Oko 5.000 boraca našlo se na tromeđi Bosne, Hercegovine i Crne Gore krajem juna te godine, u sastavu 1. i 2. proleterske, 3. sandžačke, 4. i 5. crnogorske brigade i Hercegovačkog odreda. Vrhovni štab je, donoseći odluku o pokretu u pravcu Bosanske krajine, obrazovao udarnu grupu od 1. i 2. proleterske brigade, 3. sandžačke i 4. crnogorske brigade, dok su 5. crnogorska brigada i Hercegovački odred dobili zadatak da se povrate u Crnu Goru i Hercegovinu; ali nakon bezuspešnog pokušaja prodora, i ove jedinice su se pridružile grupi Vrhovnog štaba. Pohod sa Zelengore počeo je 34. juna 1942. Uoči tog pohoda Italijani su, na osnovu zagrebačkog sporazuma sa ustašama od 19. juna, napustili prostor od Bihaća i Sanskog Mosta do Foče i Gackog i povukli se bliže morskoj obali. Italijansko-ustaški sporazum izazvao je značajan preokret na jugoslovenskom ratištu. Jedinice Druge italijanske armije, na čijem se čelu nalazio Mario Roata, vojnik sa svojstvima političara, povukle su se iz dela II i cele III zone i prepustile vlast ustašama. Italijani su time napustili prostor južno i zapadno od nemačko-italijanske demarkacione linije u Hrvatskoj. Njihove trupe su se povukle u gradove ili u rejone gradova: Karlovac, Ljubljana, duž železničke pruge Sušak—Ogulin— Knin, a na morskoj obali u Crikvenicu, Novi, Senj, Split, Metković, Dubrovnik, kao i u Mostar i Trebinje. Italijani su bacali jednog protivnika na drugog, četnike na partizane a na tlu NDH ove na ustaše. Ako su ustaše pristajale na italijansko napuštanje prostora, činili su to u ime prestiža i povraćaja fiktivnog suvereniteta koji nisu mogli realno obezbeđivati. Nemci su uočavali da će popunjavanjem ispražnjenog prostora ustašama i domobranima doći do neminovnih sukoba sa Srbima, a, na drugoj strani, da će se pojačati žarišta „komunističkih nereda". Oni su, takođe, na osnovu dotadašnjeg iskustva bili uvereni da ustaške snage nisu sposobne da se nose ni sa srpskim nacionalističkim ni sa „komunističkim bandama". Teritorija koju su Italijani napustili postajala je za njih stalno žarište nemira. Pored ovih saznanja, Nemce je nadasve uznemirivala činjenica o ugroženosti njihovih vojnih i ekonomskih interesa: nemačkog okupacionog dela Hrvatske južno od Save i važnih nalazišta rude na italijanskoj teritoriji, od značaja za nemačku ratnu privredu.

105

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Partizanske brigade je put vodio kroz krajeve naseljene nacionalno mešovitim življem, koje se, međusobno zakrvljeno, uništavalo u šovinističkim obračunima. To je vojnim štabovima i partijskim organizacijama nametalo obavezu pojačanog političkog rada na pridobijanju stanovništva za bratstvo i jedinstvo i borbu protiv okupatora. Prodorom u zapadne krajeve rukovodstvo narodnooslobodilačkog pokreta je računalo i da razbije četničke odrede u Bosanskoj krajini, poveže se s Dalmacijom, a preko Kupe i sa Slovenijom, te da stvori preduslove za širenje narodnooslobodilačke borbe na hrvatskom selu. Brigade su 3. jula započele napad na prugu Dubrovnik— Sarajevo, na dužini od 70 km, i onesposobile je za saobraćaj. Neprijatelj je bio iznenađen, a Hercegovina i južna Dalmacija našle su se odsečene od NDH. Zauzimanjem Konjica partizani su prekinuli veze Bosne s Jadranskim morem. Udarna grupa proleterskih brigada (1, 2, 3. i 4. brigada), oslobodile su na svom ofanzivnom pravcu sem Konjica Bradinu, Prozor, Gornji Vakuf, Kreševo, Duvno, Šujicu, Livno, Posušje. Početkom avgusta na oslobođenu teritoriju u prostoru Prozora stigla je i 5. proleterska brigada sa Hercegovačkim partizanskim odredom koji su se zadržali na prostoru Zelengore da obezbeđuju ranjenike. Brigade su prešle preko Zelengore, Treskavice, Igmana. Na pravcu kretanja ka Bosanskoj krajini brigade su morale da lome otpor Francetićeve „Crne legije", najzloglasnijih ustaških jedinica, koje su branile utvrđene varoši. Prodor brigada išao je pravcem od Zelengore preko Konjica, Prozora, Gornjeg Vakufa i Kupreškog polja. Ovlađujući Prozorom, dolinom Rame i gornjeg Vrbasa, partizani su spajali novooslobođenu teritoriju sa slobodnom teritorijom Bosanske krajine, čije su jugoistočne granice dopirale do Jajca i Donjeg Vakufa. S vojne i političke tačke gledišta, otvarane su mogućnosti za nov prodor prema dolini Bosne. Grupa brigada se oko Bugojna i Donjeg Vakufa povezala s krajiškim i dalmatinskim partizanskim snagama. Neuspešni napadi na ova mesta nisu oduzeli ofanzivni zamah grupi brigada, koja je nastavljala prodor, demonstrirajući nov način ratovanja, dotad nepoznat u narodnooslobodilačkoj borbi. Skrećući prema Duvnu i Livnu, partizani su uspostavili vezu između Dalmacije i Bosanske krajine. Najteže borbe grupa brigada vodila je za Kupres, 10. i 13. avgusta, koji su branile „Crna legija" i takođe ozloglašene jedinice mesnih ustaša. Na žicama kupreškog utvrđenja ostalo je na stotine crnogorskih,

OSNOVNE USTANOVE REVOLUCIJE

215

hercegovačkih i krajiških partizana, među njima i slavni komandant Simo Šolaja. Udruženim snagama proleterskih i krajiških brigada defovi slobodne teritorije sve su se više proširivali i među sobom povezivali. Uništavani su ustaški garnizoni, formirane nove jedinice, razvijano bratstvo i jedinstvo. Proširivanjem slobodne teritorije u zapadnoj Bosni Vrhovni štab je stvorio strategijsko-političku osnovu za jačanje narodnooslobodilačke borbe u Dalmaciji, Hrvatskoj i Sloveniji. Ustaše su svoje neuspehe objašnjavale italijanskom zaverom protiv NDH. Po ustaškom prvaku Mladenu Lorkoviću, Italijani su izazvali crnogorske jedinice da stvaraju nemire i, uopšte, podstakli snage u ,,inostranstvu". Italijanski komandant Mario Roata kombinovao je politička i vojna sredstva u borbi za uništenje narodnooslobodilačkih snaga. Za njega su glavni protivnici bili partizani, kojima je trebalo protivstaviti četnike, nezavisno od nemačkog nepoverenja u njih, istovremeno ih iskorišćavajući kao protivtežu ustašama. Kriza NDH postala je predmet rasprave i u nemačkom vrhu opunomoćenom za ustašku državu, što pokazuje memorandum poslanika Trećeg Rajha Zigfrida Kašea i generala Glezea fon Horstenaua iz oktobra 1942, u kome se ustaški režim tretira kao najverniji saveznik, ali bez „državnog iskustva", kome Treći rajh treba da pomogne kako bi stao na svoje noge. Septembra 1942. partizanske snage nalazile su se na prilazima Banjaluci i Zagrebu. U rukama narodnooslobodilačkog pokreta bili su Jajce i Mrkonjić-Grad. Najveća grupacija partizanskih brigada stvorena u dotadašnjem ratovanju napala je 3. i 4. novembra stari grad Bihać, na Uni, čija je dolina, posednuta nizom neprijateljskih garnizona, razdvajala slobodnu teritoriju Bosanske krajine i oslobođene teritorije u Baniji, na Kordunu i u Lici. Ta snažna partizanska grupacija, od četiri krajiške i tri hrvatske brigade, izvela je napad pod komandom Koste Nađa. Zauzimanjem Gornjeg Vakufa, doline Rame, Livna, Posušja, Duvna, Gazinske krajine, gde su uglavnom živeli Hrvati i Muslimani — stvoreni su uslovi i za uključivanje njihovog stanovništva u narodnooslobodilačku borbu. Osvojeni Bihać je postao „prestonica" velike oslobođene teritorije Bosanske krajine, Like, Banije, Korduna, Gorskog kotara, koja se protezala od Rame i Neretve do Zagreba, Karlovca i Rijeke, obuhvatajući površinu od oko 50.000 km2. Narodnooslobodilač-

216

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

ki pokret je stvorio novu „republiku" u vreme iskrcavanja zapadnih saveznika na severu Afrike i sovjetske kontra ofanzive kod Staljingrada. Ustanički rejoni Bosne, Hrvatske i Slovenije su međusobno povezani, zaustavljeno je širenje Mihailovićevog uticaja prema zapadu, a vlast ustaša se raspala. Okupatori su se ponovo suočavali s partizanskom silom, koju su u svojim ratnim saopštenjima već bili uništili. Snagom partizanskih jedinica, širinom oslobođene teritorije, razmerama vođenih bitaka, štetama nanetim okupatorima, jugoslovensko ratište dobijalo je sve više na značaju u sklopu savezničke strategije, prevazilazeći lokalne okvire i naterujući nemačke komandante da od jeseni 1942. razmišljaju o novoj ofanzivi za uništenje narodnooslobodilačkih snaga. Istoričari su utvrdili da je za to ratište krajem leta i u jesen iste godine bilo prikovano više neprijateljskih vojnika nego što se nalazilo u sastavu nemačke i italijanske armije, pod komandom feldmaršala Ervina Romela, u vreme bitke kod El Alameina, prelomne operacije na Sredozemlju. Novooslobođenu teritoriju branile su moćne i dobro naoružane snage, koje su Nemci procenjivali na oko 60.000 boraca. Stalni priliv ustanika omogućio je osnivanje novih brigada. Stvaranjem Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije (NOV i POJ) 20. novembra 1942. partizanske snage su dobile sva obeležja regularne armije, u čijem se sastavu tada nalazilo oko 150.000 boraca, uglavnom omladine, svrstanih v odrede, brigade, divizije i korpuse, sa starešinskim kadrom Ì2 redova seljaka, radnika, studenata, oficira i podoficira Jugoslovenske vojske i đaka, koji se rađao u borbi. Ova armija, potekk iz naroda, nastala u okvirima revolucionarnog rata, nije bili samo kovačnica novih kadrova, već i velika škola, u kojoj su s< borci politički osvešćivali, vaspitavali u duhu bratstva naroda opismenjavali, oslobađali od šovinizma, zabluda i verskil predrasuda. Nosioci tog revolucionarnog preobražaja svesti bil su članovi KPJ i SKOJ-a. Preko ćelija, komiteta, politodel; brigada, komesara i zamenika komesara Partija je obezbeđival rukovodeću ulogu u oružanoj sili revolucije od prvog dan ustanka, nespremna da je bilo s kim deli ili dozvoli stvaranj uporednih oružanih formacija. Obrazovane su i jedinice krupnije od brigada — divizije (1. 2. proleterska, 3. udarna, 4. i 5. krajiška, 6. u Lici, 8. n Kordunu, 7. u Baniji, 12. u Slavoniji), kao i korpusi (1. bosansl i 1. hrvatski). Partizanski odredi zadržani su kao formacija,

OSNOVNE USTANOVE REVOLUCIJE

217

na slobodnoj teritoriji radile su komande mesta i komande područja kao vojnopozadinski organi. Naredbom Vrhovnog štaba obrazovan je, 10. septembra 1942, 1. mornarički odred. U istoriji ratovanja jedinstven je slučaj da godinu i po dana posle poraza državne oružane sile izraste vojska naoružanog naroda, čiji je kadar stvaran u toku neprekidnih i neravnopravnih borbi s najsavremenije naoružanim neprijateljem. Porast i institucionalizacija oružane sile revolucije u jesen 1942. uslovili su složeniju organizaciju Vrhovnog štaba, koji je uveo sledeće odseke: za operativnu delatnost, obaveštajni, ekonomski, sudski, za pozadinske organe, tehnički, kao i Komisiju za borbu protiv špijuna i pete kolone. Osnivanjem stalnih vojnih sudova u štabovima brigada, odreda i pozadinskim vojnim organima udarene su osnove vojnom sudstvu. Pred vojnim sudovima odgovaralo se za izdaju, pljačku, dezerterstvo, i šijunažu u korist neprijatelja. U Bosanskoj krajini bila je formirana 21. maja 1942. Prva krajiška partizanska narodnooslobodilačka udarna brigada, a 2. avgusta iste godine 2. krajiška partizanska udarna brigada. Tokom leta i jeseni formirane su 3, 4, 5. i 6. krajiška partizanska NOU brigada. U Hrvatskoj su u leto i jesen obrazovane 1, 2. i 3. lička, 1, 2. i 3. dalmatinska, 13. proleterska „Rade Končar", 4. i 5. kordunaška, 7. i 8. banijska, 6. i 14. primorsko-goranska i 12. slavonska partizanska NOU brigada. Prve slovenačke brigade su formirane tokom leta i jeseni 1942: „Tone Tomšič", „Ivan Cankar", „Ljubo Šercer" i „Matija Gubec". Komandanti prvih divizija bili su: Koča Popović, Peko Dapčević, Pero Cetković, Šoša Mažar, Slavko Rodić, Srećko Manola, Đoko Jovanić, Vlado Ćetković, Pavle Jakšić, Petar Drapšin, a politički komesari Filip Kljajić, Mitar Bakić, Radomir Babić, Milinko Kušić, Ilija Došen, Rade Žigić, Artur Turkulin, Đuro Kladarin, i Jefto Šašić. Prvim bosanskim korpusom komandovao je Košta Nad, sa Osmanom Karabegovićem, kao političkim komesarom, a Prvim hrvatskim korpusom Ivan Gošnjak sa Većeslavom Holjevcem kao političkim komesarom. „Bihaćka republika", stvorena u leto i jesen 1942, zahvatala je centralne delove Jugoslavije, oblasti krajnje ekonomski nerazvijene i kulturno zaostale, sa slabim komunikacijama, mada za neprijatelja strateški izvanredno značajne zbog blizine

Ù 1 0

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

jadranske obale, odnosno opasnosti od britanskog i američkog iskrcavanja, koja je počela da opseda nemačke komandante s približavanjem saveznika jugu Evrope. Centar ove slobodne teritorije nalazio se u Bihaću, a na njoj je živelo mešovito stanovništvo: hrvatsko, srpsko i muslimansko. Tu je izrastala nova „opštenarodna država", čiju su osnovu činili narodnooslobodilački odbori, ä granice i unutrašnji poredak obezbeđivale jedinice Narodnooslobodilačke vojske. Jedinstvena slobodna teritorija u zapadnoj Bosni i Hrvatskoj prostirala se na 48.000 km2, dakle bila veća pojedinačno gledano od Belgije, Švajcarske, Holandije, Danske i Albanije. Imajući u vidu rasprostranjenost narodnooslobodilačkih odbora i njihovu zrelost, a na drugoj strani promene u odnosima klasnih i političkih snaga u Jugoslaviji i na frontovima savezničke koalicije, rukovodstvo narodnooslobodilačkog pokreta je krajem leta došlo do zaključka da je nastupio trenutak za pretvaranje tih odbora u trajne organe vlasti. Radio-stanica Slobodna Jugoslavija, čije se sedište nalazilo u Moskvi, a kojom su rukovodili Veljko Vlahović i Đuro Salaj, svakodnevno je obelodanjivala izdaju četnika i njihovu kolaboracionističku ulogu. Generalni sekretar KPJ uporno je, preko Kominterne, tražio od sovjetske vlade da se četnici i jugoslovenska vlada u izbeglištvu, s kojom je SSSR održavao diplomatske odnose, osude zbog saradnje s neprijateljem, odnosno zbog njenog podržavanja. Nove okolnosti i sve manja mogućnost da se kolaboracija skrije uticale su na Sovjetski Savez da od juna 1942. iznosi pred zapadne saveznike podatke o četničkoj izdaji, ali ne^ raskidajući odnose s jugoslovenskom vladom u izbeglištvu. Četnici, očigledno, nisu uspeli da unište narodnooslobodilački pokret u tišini. Mit o Mihailoviću kao nosiocu antifašističkog otpora počeo je da se dovodi u pitanje. Snage NOVJ u zapadnim krajevima Jugoslavije narasle su do nivoa čitave jedne savezničke armije unutar Hitlerovog novog poretka. U leto 1942. Tito je obavestio Kominternu da je narodnooslobodilački pokret u stanju da podrži savezničku invaziju na Balkan. No Kominterna je ponovila kritike na račun KPJ zbog stvaranja proleterskih brigada, izražavajući sumnju u širinu narodnooslobodilačkog pokreta. Očigledno da je u njenom krilu živela stara koncepcija o „prvoj" i „drugoj etapi" borbe, uz nepoverenje prema samostalnoj nacionalnoj inicijativi i „maloj" KPJ, čiji su interesi, kao i interesi međunarodnog komunističkog pokreta u

O S N O V N E USTANOVE REVOLUCIJE

219

celini, podređivani — prema staroj praksi — interesima Staljinove državne politike. Sedam meseci posle fočanske kodifikacije, odnosno 21. avgusta 1942, Politbiro CK KPJ je u blizini Glamoča doneo odluku o pretvaranju „privremenih" narodnooslobodilačkih odbora u „stalne". Ona je, najverovatnije, konkretizovana 2. septembra, kada je Vrhovni štab izdao dve naredbe, o izborima za NOO i o obrazovanju pozadinskih vojnih vlasti, poznate kao Septembarski, Krajinski ili Drinićki propisi. Direktivno pismo Josipa Broza Tita Glavnom štabu za Hrvatsku, Operativnom štabu Bosanske krajine i Štabu IV operativne zone, upućeno polovinom septembra 1942, najavilo je bitne promene u odnosu na organizaciju vlasti i njene nosioce. Po Titovom mišljenju, bilo je „konačno svršeno sa starim oblicima vlasti", jer se više nije radilo ,,o nekim labavim, privremenim formama koje bi plivale na površini, već o dubokom zahvatu, o stvaranju stvarne vlasti". Za ustaničko vodstvo to je bio puf da se i formalno — podizanjem organizacije narodnooslobodilačkog pokreta na nivo države i odvajanjem vojnih od političkih funkcija — izraze promene do kojih je dovela uspešna narodnooslobodilačka borba. Proglašavanjem narodnooslobodilačkih odbora za stalne organe vlasti izražavalo se shvatanje o postojanju potencijalne državne organizacije, kojoj je nedostajao centralni narodnooslobodilački odbor kao najviše izvršno telo. Brojnost narodnooslobodilačkih odbora na slobodnoj i neoslobođenoj teritoriji, njihove nadležnosti, organizacija, autoritet i efikasnost izvršavanja njihovih odluka govore sami za sebe da su oni u jesen 1942. bili izrasli u jedinstven sistem vlasti. Razuđivanje poslova vodilo je i institucionalnom razgraničavanju vojnih i političkih funkcija. Mada su se glavne bitke tada vodile u središnjim delovima Jugoslavije, narodnooslobodilačka borba postala je pojava opštejugoslovenskog karaktera. Na drugim područjima zemlje buktala je odranije, ili se tek razgorevala, borba protiv okupatora i njihovih saradnika. Četnički pokret je, i pored prividnog uspona, bio već zapao u krizu zbog otvorene kolaboracije, strahovlade i terora, zalaganja za program nacionalne hegemonije, monarhizma i socijalnog bespravlja, netrpeljivosti prema nesrpskim narodima, a i zbog razbijenog mita o Mihailoviću kao borcu protiv Osovine, odnosno otkrivanja istine o njegovom

111

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

obmanjivanju savezničke koalicije i antifašističkog javnog mnjenja. Započeta kriza četničkog pokreta, koja će se narednih meseci pretvoriti u neizbežnu katastrofu, nije smanjivala već, nasuprot tome, povećavala njegove ambicije da — na račun NDH, a uz podršku Italijana — posedne ključne oblasti i na zapadu Jugoslavije pre iskrcavanja saveznika i poveže ih s onima na istoku „koridorom" čije bi ivične tačke išle od Hercegovine do severne Dalmacije, Bosanske krajine, Like, Korduna, Banije, Gorskog kotara i Hrvatskog primorja. Posle zauzimanja Bihaća Politbüro CK KPJ i Vrhovni štab ubrzali su pripreme za saziv skupštine na kojoj bi se izabrao centralni organ narodnooslobodilačkog pokreta u formi vlade. Moša Pijade i Veselin Masleša sledili su prvobitnu Titovu zamisao da se, radi razbijanja izolacije, paralelno s jugoslovenskom vladom u izbeglištvu formira i vlada narodnooslobodilač kog pokreta. Tito je 12. novembra 1942. izvestio Kominternu d se sprema obrazovanje vlade s dr Ivanom Ribarom na čelu, koj bi se zvala Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije i u kojoj bi bile zastupljene sve nacionalnosti i političke partije. Iz poziva vrhovnog komandanta delegatima za skupštinu vidi se da se radilo na osnivanju Veća narodnog oslobođenja i Veća narodnih poverenika. Spoljni činilac, opet, sprečio je da se formira vlada nasuprot izbegličkoj. Komin terna nije bila protiv obrazovanja Komiteta, ali je tražila da on obavezno dobije opštejugoslovenski i opštestranački antifašistički karakter. Komitet nije trebalo tretirati kao vladu, već kao politički organ narodnooslobodilačke borbe. Telo stvoreno u Bihaću 26/27. novembra 1942. dobilo je naziv Antifašističko veće narodnog oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ); ono je imalo opštepolitički karakter, ali i obeležja vlade po tome što mu se Izvršni odbor sastojao od više resora: upravnog, privredno-finansijskog, zdravstvenog, socijalnog, verskog, propagandnog. Nedostajali su samo resori spoljnih poslova i vojske (narodne odbrane). Za predsednika Izvršnog odbora izabran je dr Ivan Ribar, za potpredsednike Nurija Pozderac, Pavle Savić i predstavnik Slovenije (naknadno je kooptiran Edvard Kocbek), a za članove Mile Peruničić, Ivan Milutinović, dr Sima Milošević, pop Vlada Zečević, dr Mladen Iveković i Veselin Masleša. Na skupštini su donesene Rezolucija o osnivanju i Rezolucija o organizaciji AVNOJ-a.

O S N O V N E USTANOVE REVOLUCIJE

2 2 1

Prihvatajući sugestije spolja, KPJ ih je modifikovala na način koji joj je u datoj situaciji najviše odgovarao. Ona se nije frontalno suprotstavljala Kominterni, ali je ćutke prelazila preko njenih poruka ukoliko nisu odgovarale stvarnosti, ili je pak prihvatala „savete" iz međunarodnih obzira. Samostalna revolucija odmeravala je svoje poteze sa stanovišta interesa svoje pobede, te međunarodnog i unutrašnjeg političkog i vojnog odnosa snaga. AVNOJ je preuzeo na sebe opšte političke poslove, organizaciju narodne vlasti i usaglašavanje rada narodnooslobodilačkih odbora. Davao je podsticaj i inicijativu za osnivanje zemaljskih antifašističkih tela u onim delovima Jugoslavije u kojima ona još nisu postojala. Neravnomerni razvitak narodnooslobodilačke borbe i dominacija četnika u nekim krajevima Jugoslavije, s još primetnim uticajem HSS na hrvatskom selu, usporavali su formiranje tih tela ili onemogućavali rad već osnovanih. Koncem 1942. u oružanim snagama NDH bilo je oko 162.000, u četničkim odredima oko 80.000, Srpskom dobrovoljačkom korpusu 4.000, Srpskoj državnoj straži oko 12.000, u slovenačkoj beloj gardi oko 5.000, a u redovima albanskih kvislinga oko 10.000 kolaboracionista. Narodnooslobodilački odbori su od svog nastanka funkcionisali kao osnovni organi državne vlasti. Revolucija je ukinula dualizam vlasti svojstven građanskoj samoupravi, koja je, s neznatnim nadležnostima i nerazvijenom materijalnom osnovom, bila u potpunom zasenku regionalnih državnih organa, vezanih za centralne birokratske organe u svojstvu njihovih ekspozitura. Odluke i mere ovih odbora zasnivale su se na propisima organa narodnooslobodilačkog pokreta, pri čemu se vodilo računa o njegovom duhu i interesima. Princip suverenosti naroda organizaciono se izražavao posredstvom narodnooslobodilačkih odbora i drugih oblika neposredne demokratije: zborova birača, komisija građana, saveta za rešavanje pojedinih pitanja, a u sferi međunacionalnih odnosa u faktičkom federativnom uređenju države koja je nastajala. Koncepcija KPJ o demokratskoj vlasti polazila je od toga da se obezbedi što šire učešće građana u upravljanju raznim poslovima, njihova inicijativa, tešnja saradnja s predstavnicima vlasti, kao i odgovornost narodnooslobodilačkih odbora za svoj rad. Primenjujući ovu koncepciju u praksi, narodnooslobodilački odbori su se otvarali prema narodu i rešavali brojna pitanja iz delokruga lokalne

<-"->'! NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

vlasti: politička, ekonomska, socijalna, kulturna, prosvetna, zdravstvena i upravna. U radu su im pomagale jedinice oružane sile, vojnopozadinske komande, antifašističke masovne organizacije, partijski komiteti i ćelije. Zahvaljujući prostornoj ograničenosti njihovog delokruga mogli su da u upravljanje poslovima i organizovanje života na svojoj teritoriji uključe gotovo celokupno stanovništvo na strani narodnooslobodilačkog pokreta. Narodnooslobodilačka borba je razvila solidarnost do neviđenih razmera, ali se sa ustanovljivanjem organizacije vlasti (vojne i civilne) pojavljuju začeci podvajanja između pripadnika štabova i običnih boraca, izazivajući nezadovoljstvo. Protiv ovih pojava je vođena partijska akcija o čemu svedoči kritika Edvarda Kardelja o stanju u slovenačkim štabovima, koja izlaže udaru birokratizovane strukture (sa sekretaricama, telefonima, itd.), tzv. partizanske vojvode. Početnoj diferencijaciji između komandnih struktura i boraca služila je i naredba o tome kojemu od rukovodilaca pripada pravo na jahaćeg konja. U Hrvatskoj su ukinute bataljonske kuhinje pri štabovima bataljona kako izdvajanje ne bi izazivalo borce i uticalo na slabljenje morala. Razlike u ishrani pojavljivale su se i u štabovima brigada, divizija i korpusa. Nakon kritike sa ovim razlikama je prekinuto, bar što se tiče kvaliteta i količine hrane, a zadržano je samo zasebno pripremanje hrane za štabove. Na bihaćkoj skupštini učestvovali su predstavnici svih naroda Jugoslavije sem slovenačkog i makedonskog. Niži narodnooslobodilački odbori, do opštinskog nivoa, birani su neposredno, a viši posredno. U principu, njihov sastav, kao i sastav AVNOJ-a, određivan je na osnovu nacionalne proporcije. Krajinski propisi su razradili izborne norme, koje nisu načelno izmenjene ni po završetku rata, pa su unesene u prvi ustav nove Jugoslavije. Biračko pravo, aktivno i pasivno, imali su omladinci i omladinke s navršenih 18 godina, borci (nezavisno od godina) i žene. Biračko telo dobilo je pravo nadzora nad radom izabranih organa, pravo da od njih traži izveštaje o radu i da, po određenom postupku, opoziva pojedine odbornike ili ceo odbor. Na drugoj strani, izvršna tela narodnooslobodilačkih odbora bila su odgovorna njihovim plenumima. Pored ove „horizontalne odgovornosti", odbori su imali i „vertikalnu odgovornost" prema višim organima čije su direktive izvršavali.

OSNOVNE USTANOVE REVOLUCIJE

^ ^ "

Političku osnovu AVNOJ-a i narodnooslobodilačkih odbora predstavljale su dve antifašističke organizacije: Antifašistički front žena (AFŽ), konstituisan na Konferenciji u Bosanskom Petrovcu 6—8. decembra 1942, i Ujedinjeni savez antifašističke omladine Jugosalvije (USAOJ), stvoren na Omladinskom kongresu u Bihaću 27—29. decembra iste godine. U Sloveniji, političku osnovu narodnooslobodilačkog pokreta činila je Osvobodilna fronta slovenskega naroda, koja je, preko svog Vrhovnog plenuma, istovremeno delovala i kao organ vlasti. Antifašističke manifestacije i vid borbene mobilizacije predstavljali su i Prvi kongres partizanskh lekara, krajem septembra 1942, i Konferencija pravoslavnih sveštenika, održana 15. novembra u selu Srpska Jasenica. Ovaj drugi skup poslužio je i za opovrgavanje neprijateljske propagande da narodnooslobodilački pokret progoni sveštenike i crkvu. Pokret je osuđivao samo delatnost onih lica, nezavisno od poziva i statusa, koja su zloupotrebljavala duhovne funkcije za političku borbu protiv novog poretka vlasti. Na slobodnoj teritoriji izlazili su listovi Borba, organ KPJ, i Narodno oslobođenje. Organizaciji i radu AVNOJ-a i narodnooslobodilačkih odbora doprinela je Konferencija predstavnika sreskih narodnooslobodilačkih odbora i komandi područja, čiji su organizatori bili Upravni odsek Izvršnog odbora AVNOJ-a i Odsek Vrhovnog štaba za pozadinske organe, a koja je održana polovinom januara 1943, pred sam početak velike neprijateljske ofanzive. Iako je AVNOJ kratko radio na slobodnoj teritoriji, mogli su da se osete rezultati njegovih napora u pravcu organizovanja narodnooslobodilačkih odbora, njihovog povezivanja s vojnopozadinskim organima, oživljavanja privrede, sprovođenja nove socijalne, ekonomske, prosvetno-kulturne i zdravstvene politike. Narodne mase su mogle da sagledaju kako funkcioniše novi poredak, svoja prava u njemu, kulturni preobražaj koji je on donosio, njegov odnos prema verskim zajednicama i vernicima — mada u toku rata nije došlo do odvajanja crkve od države i škole od crkve. Nova vlast se suočavala se popaljenim selima, namnoženim izbeglicama, kako onima koji su se, prethodno zaplašeni neprijateljskom propagandom, sklanjali pred partizanima, tako i onima koji su bežali od ustaškog noža ili četničke kame,

<-"->'!

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

okupatorovog strelišta i zatvora. Trebalo je rešavati pitanje nestašice namirnica i suzbiti opasnost od gladi. Na tlu Bosanske krajine od leta 1942. privredni život je dobijao sve organizovaniji karakter, sa prenošenjem težišta partizanskih operacija na zapad i dolaskom grupe proleterskih brigada sa Vrhovnim štabom. Na tom području jako su bile izražene nemačko-italijanske političke i privredne nesaglasnosti, jer su Italijani bili zaneti mišlju da osiguraju dominaciju nad Bosnom (Sarajevom i Banjalukom naročito), kao i zaleđem jadranske obale. Na tom putu su se bili isprečili Nemci još od razgraničenja 1941. Oni su još tada obezbedili svoj dominantan ekonomski uticaj (rudnici boksita, Prijedor, Ljubija, Zenica, itd.). NDH je davala Nemačkoj koncesije (za boksit, za duvan, rečnu plovidbu, itd.), za razliku od uskraćivanja sličnih koncesija Italijanima. Pavelićeva NDH je čak otkazivala neke koncesije koje je ranije bila dala Italijanima (za eksploataciju šumskih bogatstava, jer su Italijani „iskorenjivali" šume, rudnike, a blizu Drniša, rudnik gvozdene rude, itd.). U ratni privredni plan Nemačke ulazilo je sve što je bilo vezano za železnički transport, rudnici Breza, Kakanj, Zenica, tuzlanski bazen, Vareš, željezara u Zenici, Ljubija, nalazišta boksita u Hercegovini i oko Livna, itd. Zenički čelik je bio neophodan za granate, a pred uzeće u Slavonskom Brodu za vagone, mašine i motore. Organizacija ofanzive na Kozaru imala je za pozadinu i ekonomske motive, to jest obezbeđenje gvožđa Ljubije i Prijedora, ako se izuzme „pacifikacija" i ustaške namere da genocidom iskorene i rasele stanovništvo Kozare i Potkozarja. Iskustvo iz Španije pomagalo je i u izradi oružja. Drugi svetski rat je bio „industrijski rat", rat gvožđa, čelika, rat u kome su se nadmetale privrede i tehnologije zaraćenih zemalja, ali, pokazalo se, kao mnogo puta u istoriji, da su narodna mašta, invencija, iskustvo, snalažljivost, narodno umeće iz bliže i dalje prošlosti, sa hrabrošću i vatrenim patriotizmom znali da se suprotstave i najmodernijim oružjima, brutalnosti neprijatelja, izrazitoj nadmoći protivnika. Ustanici su „hladnim oružjem" — vilama i kosama — znali da idu na „vatrene cevi"Služilo se i iskustvom iz buna i nacionaloslobodilačkih ratova u prošlosti, ali i iskustvom iz Španije. Početkom avgusta 1941. u Drvaru je radila partizanska radionica oružja koja je 1942. na „goloj ledini" prerasla u partizansku fabriku oružja, proizvodeći na hiljade ručnih bombi, pretvarajući se, po dolasku proleter-

OSNOVNE USTANOVE REVOLUCIJE

225

skih brigada u zapadnu Bosnu, u Vojno-tehničku radionicu NOV i POJ na Grmeču. Španski borci, sada partizanski komandiri i komesari, bili su među prvima koji su isprobavali primitivno izrađene bombe u partizanskim radionicama. Sa partizanskim snagama koje su se povukle iz Užica krajem 1941. godine povlačili su se i iskusni majstori za proizvodnju oružja. Jedan od takvih, Sreten Penezić, nastavio je sa radom u partizanskim radionicama oružja u Bosni: u Foči — Brod na Drini, u Glamoču, na Grmeču. Iskustvo koje je bilo stečeno na tlu Užičke republike, korišćeno je kod proizvodnje flaša sa zapaljivim benzinom za uništavanje tenkova, bunkera, zgrada. Na Ozrenu partizani su izrađivali ručne bombe od vodovodnih cevi, sa drškom od drveta po kojoj su dobile ime „klipače", jer su po izgledu ličile na klip kukuruza. Zbog oskudica u oružju ustanici u Bosanskoj krajini su nosili sve vrste pušaka iz prošlih ratova, uključujući i kubure iz turskog doba, lovačke puške, kratke i male puške, ali je uprkos svemu tome, u prvim ustaničkim danima u okolini Drvara 80% u periodu posle aprilskog rata, sabranog i skrivenog po nalogu boraca bilo bez naoružanja. Pored korišćenja oružja sakupljenog u periodu posle aprilskog rata, sabranog i skrivenog po nalogu KPJ, ustanici su u partizanskim radionicama počeli izradu vatrenog oružja svih vrsta: ručnih bombi, mina, pušaka. U Drvaru i okolini, pod rukovodstvom radnika Miloša Bauka, počele su rad radionice za izradu ručnih bombi i opravku oružja. Radionica oružja otpočela je rad u železničkoj radionici za opravku kola i lokomotiva. Alat za izradu oružja preuzet je iz radionice „Šipada" i radionice fabrike celuloze. Od vodovodnih cevi proizvedene su ručne bombe. Do polovine avgusta 1941. izrađeno je oko 1.500 ručnih bombi tipa ,,rola". Miloš Bauk je došao na ideju da partizani izrađuju ručne bombe od cementa, peska i eksploziva, nazvane „betonjerkama" ili „cementušama". Već sredinom septembra u Drvaru je otpočela izrada tvorničkih tipova ručnih bombi poput onih iz Vojnog zavoda u Kragujevcu. Model je izradio mehaničar Miloš Bauk i one su po njemu dobile naziv „baukovke", dok su ih lički ustanici nazivali „drvarčanke", jer su dolazile iz Drvara. Računa se da je proizvedeno oko 6.000 bombi ovoga tipa. Istovremeno sa proizvodnjom ručnih bombi izrađivane su i nagazne mine. U Grmeču, na potoku Suvajčine, organizovana je najveća partizanska fabrika oružja u Bosni i Hercegovini, koja je radila

<-"->'! NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

sve do januara 1943, to jest do „velike ofanzive" na slobodnu teritoriju. Na Petrovoj gori je već oktobra 1941. počela sa radom radionica za proizvodnju bombi, prepravku pušaka, i si. U željezničkoj radionici Drvara i drugim partizanskim radionicama opravljana su prevozna sredstva za postojeću prugu uskog koloseka: lokomotive, vagoni, kamioni, zaprežna kola. U partizanskim radionicama Drvara izrađivane su i opravljane mašine za poljoprivredne radove, kao vršalice i druge poljoprivredne mašine. Na inicijativu Vojno-revolucionarnog vijeća osnovana je u Vidovu Selu partizanska radionica oružja koja će raditi i posle pada Drvara, krajem septembra 1941. godine. Oružje iz ove radionice stizalo je i do Glamoča. Pored opravljanja oružja ovde su i izrađivane nagazne mine, zvane „šerpe". Pored partizanskih radionica u kojima se proizvodilo oružje, od značaja su bile i radionice u kojima je od kože i raznih štofova izrađivana odeća i obuća za partizanske borce. Na tlu ustaničke Crne Gore (u Rudinama) radile su takođe partizanske radionice: opančarska, krojačka, puškarska, obućarska i stolarska. U pojedinim krajevima Jugoslavije na slobodnoj teritoriji stvarane su stočne farme koje su se nalazile u posedu narodnooslobodilačkog fonda. Ove farme su znale raspolagati sa nekoliko stotina ovaca, koje su kao dobrovoljan prilog davali imućniji domaćini. U nekim krajevima bilo je daleko više stoke nego žita, u kome se uveliko oskudevalo. U Crnoj Gori, na području Pive, maja 1942. obrazovane su stočne farme koje su davale mleko i meso borcima, ranjenicima i bolesnicima. Ovih farmi, nastalih rekvizicijom ili putem plena, bilo je 19. One su u svom sastavu najvećim delom imale muzne krave, ovce, koze. Ukupan broj stoke u ovim farmama iznosio je; 174 muzne krave, 264 grla goveda za meso, 1497 muznih ovaca, 2.158 jalovih ovaca, 392 muzne koze i 311 jalovih koza. Uprava farmi je bila podređena intendanturi Vrhovnog štaba. Farme u međurečju Tare i Pive snabdevale su vojsku, ranjenike i izbeglice u tom prostoru, kojih je bilo preko 7000. Maja 1942. godine bilo je na slobodnoj teritoriji farmi sa oko 3.000 ovaca. Partizanska ekonomija („struga") u Prekaji osnovana je u proleće 1942. od uloga u ovcama koje su dali imućniji domaćini. Čim bi se ove stočne farme uvećale delile su se na manje. Jedinstvenim stadima upravljao je narodnooslobodilački odbor. Onamo gde se osećao nedostatak žita bilo je dovoljno stoke (mesa). „Struga" je

OSNOVNE USTANOVE REVOLUCIJE

227

snabdevala hranom i dalmatinsku operativnu zonu u Ljeskovic i. Ove farme („struge") imale su upravnika i pomoćno osoblje, naoružanog čuvara Seoske narodne straže, čobane koji su radili no smenama, planinke. Za transport hrane i gotovih proizvoda ova stočna farma-struga, raspolagala je i tovarnim konjima. Iz ovih uzornih partizanskih ekonomija, snabdevale su se borbene jedinice, kao i velike bolnice u Jasikovcu i Ataševcu, razne radionice, prolazne jedinice, kuriri. Glad se osetila u mnogim partizanskim uporištima u zimu 1942, koja je inače zapamćena kao duga, oštra i sa puno snega. U Drvarskom kraju marta 1942. glad je bila pritisla da se pitalo kako će se uopšte opstati. Narod je jeo bukov listi i koprive. Pokušaji da se konjskim karavanima dopremi žito iz Podgrmeča nisu uspevali, jer su konji upadali u duboki sneg, zbog čega su organizovani omladinski karavani od po 30—40 omladinaca i omladinci koji su prenosili žito u torbama na leđima. Onamo gde konji nisu mogli da prođu zbog visokog snega, put su prtili omladinci. Žito je bilo skuplje od mesa, a svi proizvodi (krompir, kupus, pasulj, itd.) merili su se, po Radomiru Bulatoviću, prema ceni soli. Seljačka torba je služila za nošenje hrane, prenos žita, nošenje odeće, a upotrebljavana je i u građevinarstvu. Radomir Bulatović za seljačku torbu kaže da je „univerzalno sredstvo za upotrebu i nije slučajno postala simbol narodne komore, magazina i slično". Pevalo se: ,,Oj puško moja, i torbo ti, vi ćete bitku dobiti" i: „Slava i hvala do neba njoj, šarenoj torbi seljačkoj." Na tlu slobodne teritorije sa centrom u Foči ustrojena je evidencija imovnog stanja domaćinstava i stvarani magacini sa hranom iz kojih su se snabdevali vojska i siromašni građani. Narod iz ustaničkih krajeva oko svojih zapaljenih kuća pod zaštitom boraca obavljalo je oranje i setvu. Na izgradnji magacina za žito znalo je raditi na stotine ljudi, na smenu, iz svih sela određene opštine. Magazine su čuvali naoružani borci. Zaštićena skladišta su se obično nalazila u manje pristupačnim krajevima i na većoj nadmorskoj visini. Vršidba dozrelog žita, prenos i skrivanje nove hrane, kako ljudske tako i stočne, vršilo se neki put u najtežim uslovima intervencija okupatorskih i kvislinških jedinica, ili neposredno pred njihovim očima. Osnovna parola organa vlasti bila je da se nijedno zrno ne preda okupatoru. Zabranjivana je trgovina sa okupatorom i njegovim saradnicima, kao i iznošenje robe na trgove, u

<-"->'! NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I R E V O L U C I J A

varoši i gradove koje su kontrolisali okupatori. Postojanje žitnih magazina onemogućavalo je šverc. Vojska se hranila iz sabirnih magazina, a hrana je bila više nego jednolična. Hrana iz žitnih magazina korišćena je i za ishranu i zbrinjavanje siromašnih izbeglica, dece i siročadi kojih je u ustaničkim krajevima bilo napretek. Za napuštenu decu- organizovani su dečji domovi, koji su opremani od dobrovoljnih priloga naroda. Najveći dečji dom u Bosanskoj krajini nalazio se u Srpskoj Jasenici, ali je bilo i manjih domova i u drugim mestima (Drvaru, Livnu, Stekerovcima itd.). U domu u Srpskoj Jasenici bilo je jedno vreme smešteno 145 dece. Povezivanjem većih oslobođenih teritorija u leto i jesen 1942. organi narodne vlasti forsirali su razmenu između komplementarnih krajeva. Tako je Bosanska krajina razmenjivala robu sa Dalmacijom, Dalmacija sa Hercegovinom, Hercegovina sa Crnom Gorom. Iz Sandžaka je stizalo žito u Crnu Goru. Žito i stoka sakupljali su se i rekvizicijom. Jedan deo žita i stoke dobijen je konfiskacijom. Deo robe zaplenjene od neprijatelja takođe je bio smešten u postojeće zajedničke magazine. Deficitarna roba: so, petroleum, papir, lekovi, šećer, duvan, konac, šibice, radio-aparati itd. nabavljana je sa okupirane teritorije, zamenom — trampom, itd. Vladala je naročita oskudica u soli, koja je nabavljana sa neoslobođene teritorije tuzlanske oblasti. Zaobljivanjem slobodne teritorije u leto 1942. narodnooslobodilački odbori su sa vojnim organima sve više pažnje posvećivali upravnoj i privrednoj organizaciji oslobođene teritorije. Najveći rezultati postignuti su u vreme formiranja AVNOJ-a i njegovog Izvršnog odbora sa privrednim i upravnim resorima. No, pretpostavke za razvoj privrede i organizovanje proizvodnje bile su postavljene u ustanku, zasnivajući se na dotadašnjem iskustvu naoružanog naroda, ali i na narodnom umeću koje je vekovima nastajalo. Veze Dalmacije sa Bosnom ometalo je Livno, koje se duboko useklo u slobodnu teritoriju, zbog čega ga je trebalo i zauzeti („Livno mora pasti"). Pod životnom opasnošću sakupljani su plodovi u dolini Une, u Kulen Vakufu, Klisi, Orašcu i drugim mestima. Avgusta 1942. u dolini Sanice obrazovana je Prva omladinska radna brigada koja je nadomak neprijateljskih bunkera uspela da sabere letinu od preko 100 vagona žita za ishranu partizanskih snaga. Žitarice su iz plodnijih, ravničarskih krajeva upućivane južno od Save (iz

OSNOVNE USTANOVE REVOLUCIJE

2 2 9

u istočnu Bosnu, ili iz Slavonije u Bosnu). Žito se skupljalo za potrebe vojske i izbeglica. Godinu dana kasnije za potrebe Vrhovnog štaba sakupljeno je u dolini Vrbasa blizu 150 tona žitarica za NOVJ. Privreda na slobodnim teritorijama imala je mnoge oznake ratnog komunizma" što se vidi iz podređenosti svega ratu, izdavanju hrane iz fondova po naređenju vlasti, većim dobrovoljnim prilozima od imućnijih, stvaranju stočnih farmi, razmeni, solidarnosti; napuštenim imanjima upravljali su organi narodne vlasti ustupajući ih na korišćenje, socijalnoj zaštiti izbeglica, težnji za jednakošću u trpljenju, zajedničkim oblicima življenja (zbegovi, stočne farme ili partizanske ekonomije, zavođenje reda u uslovima kolektivne organizacije, itd.). Vojska i narod živeli su zajedno za iste ciljeve i ideale; nespaljene kuće su se koristile za smeštaj ranjenika, bolesnika, vojnika, bez pitanja vlasnika i naknade. „Pojam privatnog vlasništva", kaže Radomir Bulatović, „ovdje niko ne dira, ali svako vlasništvo postaje odjednom društveno vlasništvo, jer je pojedinac u mogućnosti da opstane samo na takav način, ako se u zajednici bori, hrani i umire." Takav oblik života bio je objektivno određen ratnim uslovima, omogućavajući da se preživi pod napadima neprijatelja, pri slaboj letini i sličnim nevoljama. Ovi oblici nastajali su samoniklo, proizilazili iz iskustva i mogućnosti date situacije, a ne iz šablonskog kopiranja sovjetskog iskustva. Među partizanskim jedinicama čitao se Lenjin i propagiralo „rusko" (sovjetsko) iskustvo kao najnapredniji oblik društvene organizacije, ali ono nije primenjivano. Sve se radilo „po svom, jer je tako jedino bilo moguće". Narodna vlast je organizovala razmenu robe između susednih oslobođenih krajeva. Seljacima je strogo zabranjivana trgovina u gradovima i na pijačnim trgovima pod kontrolom neprijatelja, posebno prevoženje žita i stoke na okupiranu teritoriju. Jedinstvo vojske i pozadine učvršćivano je kampanjom za pomoć vojsci uoči zime. Omladinske brigade borile su se u dolini Sanice, kao i na drugim oslobođenim teritorijama, za iznošenje letine ispred neprijateljskih bunkera. Izvršni odbor AVNOJ-a je produžio moratorijum za kirije i dugove. Svi mlinovi i pilane nalazili su se pod kontrolom narodnooslobodilačkih odbora. Razmena je uglavnom bila naturalnog karaktera, dajući privredi obeležje „ratnog komunizma". Pri opštoj oskudici robe objavljen je rat špekulaciji i crnoj berzi. Narodna vlast Srema

<-"->'!

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

je dopuštala prodaju poljoprivrednih proizvoda u gradovima T pod vlašću okupatora jedino kada se drukčije nisu mogli nabaviti artikli u kojima se oskudevalo, kao što su so, duvan, petrolej, papir, lekovi. Data je inicijativa za otvaranje zanatskih proizvodnih radionica — opančarskih, suknarskih, potkivačkih, svečarskih, kolarskih. Preduzeća su radila pod administrativnom upravom narodnooslobodilačkih odbora. Izvršni odbor AVNOJ-a je raspisao zajam u iznosu od 500.000 dinara, odnosno kuna, za potrebe NOVJ i za obnovu popaljenih i razrušenih sela. U narodnu svojinu prelazile su zgrade koje su pripadale državi: škole, bolnice, kasarne, nadleštva. Trajno napuštena zemlja prelazila je takođe u svojinu naroda. Vakufska imanja, crkvena i manastirska dobra bila su neprikosnovena, nezavisno od pojedinih odstupanja od ove politike u praksi. Proglašena je sloboda veroispovesti. Dela uperena protiv narodnooslobodilačke borbe nisu smela da se motivišu verom, pa bilo da su činioci bili vernici ili verski službenici — popovi, župnici, hodže, imami. Na bihaćkoj i drugim, manjim slobodnim teritorijama širom Jugoslavije, koje su nemački izvori nazivali ,,plovećim ostrvima", proveravani su novi sistem vlasti, politika i načela narodnooslobodilačkog pokreta, funkcionisanje ustanova i njihova veza s narodom. Na tim teritorijama udarene su osnove nove Jugoslavije. Osim u centralnom delu zemlje, bilo ih je 1942. i na jugu Srbije, u Dolenjskoj i Notranjskoj, Sremu, Slavoniji, Makedoniji (na Šar-planini, oko Bitolja, Prilepa, Kumanova); one su se održavale kao veća ili manja ostrva slobode i novih odnosa. Slobodne teritorije imale su ne samo unutrašnjopolitički već i međunarodni značaj. One su bile podsticaj antifašizma u drugim porobljenim evropskim zemljama, negacija fašizma i hitlerovskog „novog poretka", potencijalni mostobrani u slučaju savezničke invazije. Od 1943. na njima su radile savezničke misije, formirali se i naoružavali odredi antifašista iz susednih zemalja, nalazili utočište saveznički avijatičari, a u Primorju obezbeđivao prihvat britanskih komandosa. Demokratizacija prosvete i kulture bila je jedna od osnovnih težnji organa narodnooslobodilačkog pokreta. Na slobodnoj teritoriji održavani su analfabetski tečajevi i kulturne priredbe, radile osnovne škole i Kazalište narodnog oslobođenja.

OSNOVNE USTANOVE REVOLUCIJE

231

Revolucionisanje svesti bilo je uslovljeno opismenjavanjem masa, koje je i samo predstavljalo revolucionaran čin, tim pre sto se radilo o zaostalim krajevima i siromašnom seljaštvu, o d s e č e n o m od kulture i prosvete, decenijama i vekovima držanom u neznanju i primitivizmu. Ne manji značaj u datim uslovima imala je borba protiv zdravstvene zaostalosti, za higijenu življenja i ishrane, koja je doprinosila izbegavanju epidemija. Pored rešavanja akutnih sanitetskih problema vezanih za promrzline boraca u velikom igmanskom maršu, pred sanitetom se postavio i problem organizacije epidemiološke službe od časa kada su se partizanske snage našle u krajevima Bosne endemično zaraženim pegavcem. Lekari koji su na osnovu literature znali za veliku epidemiju pegavca u Srbiji 1915. godine preduzimali su niz mera da se formiraju prihvatne i dezinsekcione stanice za sve jedinice koje su prolazile kroz Foču. Prva proleterska brigada stavljena je u mobilno stanje protiv ušiju i pegavca. Dr Gojko Nikoliš sastavio je krajem marta 1942. godine raspis „Svim ljekarima, bolničarkama i bolničarima, komandantima i komesarima partizanske dobrovoljačke vojske svim narodnooslobodilačkim odborima na teritoriji Bosne", u kome se nalazi upozorenje na opasnost od pegavca i preporučuju mere koje treba sprovesti. U raspisu se posebno insistiralo na masovnoj inicijativi u borbi protiv pegavca. U raspisu, između ostalog stoji: „Svu aktivnost na političkom polju koju danas sprovode politički komesari u vojsci, agitprop grupe po varošima i selima, kulturni odbori, organizacije žena i omladine, treba u ovom trenutku i za izvesno vreme prebaciti na zdravstveni kolosek." Isticane su parole po ulicama i kasarnama: „Druže, znaj da je higijenska svest sastavni deo tvoje političke svesti"; „Druže, čistoća tvog tela i prostorije u kojima boraviš to je ogledalo tvoga duha"; „Druže, znaj da higijena nije izmišljotina dokonih mudraca. Higijena je životna potreba tebe kao borca i radnika. Higijena znači biti ili ne biti u sadašnjoj etapi naše borbe"; „U borbu protiv ušiju kao protiv fašizma"; „Uši žive od čovečije krvi, kao i fašisti". Tih dana Foča je blistala od čistoće kao nikada u svojoj istoriji. Jedan deo fočanske muške omladine bio ]e ošišan. Ulogu centralne hirurške ustanove imala je fočanska bolnica. Bolnice u Goraždu, Čajniču, Matajici i Trnovu imale su ulogu prihvatnih bolnica, odnosno ustanova za lečenje lakših

<-"->'!

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

ranjenika i bolesnika. U Foči su organizovane vojne i civilne ambulante, kao i dezinsekciona garnizonska stanica. Bolnica za teže ranjenika nalazila se u Rudinama, a bolnica za bolesne od pegavca u Donjem Kruševu, na levoj obali reke Pive, ispod Vučeva. U Foči je održan sanitetski kurs namenjen potrebama Jahorinskog odreda dobrovoljačke vojske. Bolnica u Žabljaku primila je veliki broj ranjenika sa Pljevalja. Na roto-mašini Vrhovnog štaba pojavio se početkom aprila 1942. godine, prvi broj Partizanskog saniteta. Partizanski lekari su u svom listu, koji je stizao do svih oslobođenih teritorija Jugoslavije, obrađivali aktuelna pitanja vezana za lečenje rana, frakture, negu ranjenika, sepsu, pegavi tifus; objašnjavali su ulogu političkog komesara u bolnici. Materijal za drugi broj Partizanskog saniteta bio je pripremljen tek u Bosanskom Petrovcu, u jesen 1942. godine, i obuhvatao je referate sa Kongresa lekara u Bosanskom Petrovcu, ali nije nikada štampan usled početka velike neprijateljske ofanzive januara 1943. godine. U velikoj oskudici materijala partizanski lekari su bili inicijatori proizvodnje zavoja u jednoj radionici na desnoj obali Ćehotine. Rakija je korišćena za proizvodnju alkohola. Prema zamisli dr Božidara Božovića, napravljeni su prvi modeli dezinsekcionog aparata u obliku tzv. turističke čaše. Nova iskustva saniteta nastajala su u toku borbi koju je glavna grupacija sa Vrhovnim štabom imala u toku leta 1942. godine na svom ofanzivnom putu prema zapadnoj Bosni. Avgusta 1942. godine broj ranjenika i bolesnika u Centralnoj bolnici je iznosio oko 600. Nova borbena iskustva zahtevala su uopštavanja i sa sanitetske tačke gledišta. Tako su se javljale nove ideje o formiranju bataljonskih i brigadnih previjališta, ulozi sanitetskog osoblja za vreme borbi, stvaranju pokretnih hirurških ekipa kako bi se ublažilo zakašnjenje prilikom prenošenja ranjenika sa neposrednog bojišta u dubinu pozadine. Ranjenici proleterskih brigada morali su da pređu put od bosansko-hercegovačko-crnogorske tromeđe do Bosanskog Petrovca, što na nosilima što na konjima, a najvećim delom peške. Tom prilikom morale su biti savladane Pivska planina, Vučevo, Zelengora, Treskavica, Ivan, Raduša, Cincar. Centralna bolnica se najzad smirila u Petrovačkom polju. Glavni deo bolnice imao je oko 700 ranjenika i bolesnika.

OSNOVNE USTANOVE REVOLUCIJE

233

Proleterske brigade sa Vrhovnim štabom zatekle su u Bosanskoj k r a j i n i razvijenu mrežu bolnica koje su g r a đ e n e u

planinsko-šumskim masivima Grmeča: u Ataševcu, u Slatini, u Šobotovcu, na južnoj strani Grmeča. Bolnica u Ataševcu se nalazila severozapadno od Drvara, na obroncima planine Klekovače, koja ,,u nedrima poseduje prašumu", kod Lunjevače. Istraživači ove zanimljive pojave navode da je bolnica u Ataševcu sagrađena u proleće 1942, a u njoj su se lečili i borci 1. proleterske NOU brigade i zaceljivali rane promrzli „Igmanci" Pored ove tri bolnice postojali su još i bolnički kapaciteti na Grmeču: šumska bolnica „Centralna", „Korićanica", „Lastva" i dr. U Bijelim Potocima nalazila se partizanska bolnica na planini Plješevici. Centralna bolnica raspoređena je u selima i planinama oko Bosanskog Petrovca. Odeljenja Centralne bolnice imala su specijalizovani stručni profil, ali su sva zajedno činila jedinstven i zatvoren bolnički sistem. Samostalno funkcionisanje ovog bolničkog sistema bilo je moguće objasniti samo postojanjem slobodne teritorije, vojnom silom koja je obezbeđivala tu slobodnu teritoriju, podrškom naroda Bosanske krajine, Like, Korduna i Banije narodnooslobodilačkom pokretu, inicijativi i požrtvovanosti sanitetskog kadra. Iz rasporeda bolničkih odeljenja vidi se da je na Otaševcu postojalo odeljenje za teške ranjenike, u Slatini odeljenje srednje teških ranjenika, u selu Velikim Stijenjanima odeljenje za lake ranjenike, u Šobotovcu odeljenje za lake ranjenike, u Drvaru odeljenje za lake ranjenike i invalide; interno odeljenje u selu Drinićima, zarazno odeljenje u selu Smoljanima, oporavilište u selu Suvaji, narodna ambulanta u Drvaru, narodna ambulanta u Petrovcu, apoteka u Drinićima, odeljenje u Višnjenovcu u Lici i odeljenje za ranjenike u Dobrom Selu, takođe u Lici. Pred sanitet Vrhovnog štaba postavilo se pitanje sređivanja Centralne bolnice, pripremanje kongresa partizanskih lekara i izrada statuta sanitetske službe. Dolaskom proleterskih brigada i Vrhovnog štaba NOV i POJ u Bosansku krajinu avgusta 1942. Centralna bolnica Vrhovnog štaba je razmeštena u bosanskopetrovačkom bazenu, gde je pet meseci narod Bosanske krajine čuvao i negovao ranjenike. Bolnica je u leto 1942. privremeno bila smeštena kod Glamoča, odakle su na putu za Bosanski Petrovac ranjenici prebačeni u Prekaju, a krajem avgusta 1942. razmešteni po kućama u selu Drinići. Broj ranjenika i bolesnika iznosio je 700. Bolnica je

<-"->'!

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

oskudevala u odeći, obući, pokrivačima i posudu. Tada je odlučeno da se počne sa gradnjom bolničkih paviljona i pratećih objekata na Jasikovcu, u Klekovači, na visini od 1.100 metara, na krajnjoj stanici sporednog kraka pruge Oštrelj — Mlinište. Bolnicu je gradilo oko 1.000 radnika najbržim tempom da bi se objekti završili pre početka jesenjih kiša. Kapacitet izgrađene bolnice iznosio je preko 600 kreveta. Počela je s radom od druge polovine novembra 1942. godine i radila do evakuacije 6—12. februara 1943. godine. Uništena je do temelja neprijateljskim bombardovanjem 12/13. februara 1943. godine. Bolnica u Jasikovcu je bila najveća jedinica bolničkog sistema u Bosanskom Petrovcu i najveća bolnica koja je uopšte podignuta u toku narodnooslobodilačkog rata i revolucije u Jugoslaviji. U njoj je izvedeno 220 hirurških intervencija. Bolnica je imala telefonsku vezu preko Oštrelja sa Bosanskim Petrovcem. Ranjenici, lekari, pomoćno osoblje i zaštitne jedince hranile su se dopremanjem žita iz sanske doline koje se mlelo u mlinu posebno dopremljenom iz Vojnotehničke radionice Vrhovnog štaba u Suvaji, na Grmeču. Partizanska ekonomija u Kozilima snabdevala je ranjenike i bolesnike mlekom i mlečnim proizvodima. Jasikovac je bio prvobitno predviđen za bolnicu opšteg profila, ali je veliki priliv obolelih od pegavca i trbušnog tifusa uslovio da je odlukom Vrhovnog štaba pretvorena isključivo u zaraznu bolnicu. Naređenjem Vrhovnog štaba 565 obolelih od tifusa evakuisani su na začelju kolone ranjenika. Po Radomiru Bulatoviću, jasikovačka bolnica ostaje kao svedočanstvo tesne veze između vojske i naroda, jer bez te pretpostavke ne bi mogla biti ni izgrađena za rekordno kratko vreme, niti funkcionisati. Bolnica se borila i sa nedostatkom lekova i medicinskih sredstava. Naročito se osećala oskudica infuzionih sredstava. Depedikulacija (uništavanje vaški i gnjida) vršena je pomoću „partizanskog bureta" i suvih komora. Smrtnost je iznosila 4—5%. Značajnu stručnu i političku manifestaciju predstavlja organizacija konferencije partizanskih lekara u Bosanskom Petrovcu, septembra 1942. godine. Konferencija je uputila proglas lekarima i studentskoj omladini u oslobođenim krajevima Jugoslavije. Na Konferenciji je podneto devet referata: o ulozi lekara u oslobodilačkoj borbi Jugoslavije, o radu partizanskog lekara u narodu, o lečenju fraktura, indikacijama za

OSNOVNE USTANOVE REVOLUCIJE

235

amputaciju i operativnoj tehnici amputacije, primeni antitetanusnog seruma, lečenju koagulacija, lečenju rana i zaostalom metku, higijensko-epidemiološkoj službi u narodnooslobodilačkoj vojsci, konstrukciji suve komore za dezinsekciju, organizacionim pitanjima trupnog saniteta. Među referentima su se nalazili Gojko Nikoliš, Sima Milošević, D. Popović, Božidar Božović, S. Štajner i drugi istaknuti partizanski lekari. Posebnu fazu u razvitku organizacije vojnog saniteta predstavlja formiranje Sanitetskog odseka Vrhovnog štaba NOVJ. Istovremeno, donet je Statut koji je regulisao odnos između saniteta i komandovanja. Najjači naglasak stavljen je na preventivni zdravstveni i prosvetni rad u vojsci. Ukazivalo se na potrebu brižljive evidencije i statistike obolevanja i ranjavanja. Insistiralo se takođe na obučavanju sanitetskog kadra koje treba da se vrši permanentno i na svakom mestu. Ova orijentacija našla je svoj izraz u formulaciji: „Svaka sanitetska ustanova, sanitetska škola". Prema Statutu sanitetske službe NOV i POJ od 10. decembra 1942, Sanitetski odsek Vrhovnog štaba je imao šefa, dva referenta za grupni sanitet i za bolnice, jednog epidemiologa i apotekara. Krajem 1942. i u toku borbi Glavne operativne grupe u Sanitetskom odseku su se nalazili dr Gojko Nikoliš u svojstvu šefa, dr Herbert Kraus, kao Nikolišev pomoćnik, dr Miroslav Šlezinger, kao epidemiolog, magistar farmacije Jela Žunić i Radmila Ivković, kao sekretar Odseka. Sanitetska služba osnovana je krajem 1942. u brigadama i divizijama, a teritorijalna sanitetska služba pri komandama mesta i komandama područja. Statutom sanitetske službe predviđeno je da svaka četa ima bolničara i nosioce ranjenika, svaki bataljon sanitetskog referenta. Pored referenta saniteta brigada je imala i dva bolničara i četiri nosioca ranjenika. Pod nadležnošću sanitetskog referenta (lekara ili studenta medicine) nalazila se divizijska bolnica, hirurška ekipa, četa bolničara i apoteka. Divizijske hirurške ekipe su bile pokretne, kao i brigadne higijenske ekipe koje su imale „partizansku burad" za parenje (kuvanje) odeće boraca. Dužnost Zdravstvenog odseka Izvršnog odbora AVNOJ-a je definisana kao vođenje brige o čuvanju i podizanju zdravstvenog stanja najširih narodnih slojeva. S obzirom na opasnost od pojave epidemije zaraznih bolesti u zimu 1942. godine, ne začuđuje preduzimanje mera za sprečavanje pojave zaraznih bolesti. Tako je pod tačkom 10. Raspisa o osnivanju Zdravstve-

1

*0 NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

nog odseka Izvršnog odbora AVNOJ-a iz decembra 1942. godine, bilo predviđeno da je — ako se pojavi slučaj zarazne bolesti — zdravstvena sekcija dužna da obavesti najbližeg lekara i Zdravstveni odsek AVNOJ-a, s ciljem da se preduzmu sve mere za izdvajanje bolesnika. Istovremeno je predviđeno povezivanje zdravstvenih sekcija sa vojnim sanitetom. Prolazak vojske kroz naselja obavezivao je zdravstvene sekcije da uspostave vezu sa vojnim sanitetom i da ga obaveste o zdravstvenim prilikama u određenom naselju. Isto tako, između pozadinske sanitetske službe, čiji su organi zdravstvene sekcije, i organa vojnog saniteta trebalo je da postoji stalna saradnja. Prema odluci Izvršnog odbora AVNOJ-a u okviru Socijalnog i zdravstvenog odseka Izvršnog odbora AVNOJ-a nalazila se pored civilne sanitetske i veterinarska služba. U nedostatku stručnog sanitetskog osoblja u pozadini pristupljeno je formiranju organa koji su mogli zameniti deficitarni kadar. Reč je o zdravstvenim sekcijama pri seoskim, opštinskim i sreskim narodnooslobodilačkim odborima. Kako je najveća opasnost pretila od pojave zaraznih bolesti, a u prvom redu od pegavca i trbušnog tifusa, prvenstvena pažnja obraćana je na sprečavanje i suzbijanje tih bolesti. Prikupljani su podaci o higijenskim prilikama na oslobođenoj teritoriji i o pojavi zaraznih bolesti u cilju preduzimanja preventivnih mera. Naročita pažnja posvećivana je higijenskoj svesti narodnih masa. Veterinari i apsolventi veterine raspoređeni su po komandama područja. Organizovane su radionice za izradu železnog kova za potkivanje konja. Veterinarstvu nije prilaženo samo sa veterinarsko-kurativne već i sa preventivno-higijenske strane. Smatralo se da preventi vno-higijenskoj službi treba pridati poseban značaj. Veterinarske službe su bile zadužene za pregled životnih namirnica, za lečenje vojne i privatne stoke. Predviđeno je organizovanje i otvaranje veterinarskih ambulanti. Posle neprijateljske ofanzive na Kozari deo preživele dece ustaše su dovele u logor Jastrebarsko, odakle su ih oslobodile partizanske snage. Deca iz Hrvatske zbrinuta su po kućama Like, Korduna i Banije, ili su ostala u partizanskim jedinicama, dok su deca sa Kozare vraćena u Bosansku Krajinu. Dečiji domovi postojali su u Risovcu, Lušci Palanci, Srpskoj Jasenici, Drvaru, Štekerovcima, Foči i drugim mestima. Deca su se svrstavala u grupe do 7 godina i od 7 do 15 godina. Za smeštaj i ishranu dece u domovima brinuli su se narodnooslobodilački

OSNOVNE USTANOVE REVOLUCIJE

237

odbori i organi vojnih vlasti. Narod je dobrovoljno davao sve što je bilo potrebno za održavanje tih domova. U Livnu se nalazio Titov dečiji dom koji je počeo da radi 28. decembra 1942. godine čiji je „Bukvar" sačuvan. Domovi su imali vaspitače, kuvare, ekonome, negovateljice; deca su bila jednoobrazno obučena; na glavi su nosila partizansku trorogu kapu u plavoj boji, sa crvenom zvezdom; deca su morala biti ošišana; hranila su se sa „kazana". Siročad, lišenu roditelja, u stopu je pratio ratni strah, najviše od aviona. Nijaz Alikadić i Cecilija Čabo-Cinoti sastavili su bukvar koji je nazvan Početnica za narodne osnovne škole livanjskog okruga, a poznat je i kao „Bukvar prvoborac", jer je reč o najstarijoj poznatoj školskoj knjizi sastavljenoj za vreme narodnooslobodilačke borbe. Januara 1943. domovima na oslobođenoj teritoritoriji je došao kraj usled velike nemačke ofanzive. Deca su sa narodom evakuisana iz Srpske Jasenice prema Drvaru i Glamoču, a odatle prema Neretvi i Sutjesci. Najviše su stradala u povlačenju, naročito na Sutjesci. Obrazovanjem AVNOJ-a poboljšao se i međunarodni položaj narodnooslobodilačkog pokreta, iako nijedna saveznička sila nije priznala odluke njegovog centralnog tela. Bez obzira na takvu reakciju saveznika, izvesno je da od trenutka osnivanja AVNOJ-a jugoslovenska vlada u izbeglištvu nije više bila jedini predstavnik naroda Jugoslavije. Nota (Izjava) AVNOJ-a savezničkim vladama iz januara 1943. stavila je svetu do znanja izdaju Mihailovićevih četnika i vojvoda, tražeći da se u Jugoslaviju uputi saveznička komisija koja bi na samom ratnom poprištu utvrdila ko se bori protiv okupatora. U drugom aktu, Izjavi o ciljevima narodnooslobodilačkog pokreta, AVNOJ i Vrhovni štab su početkom februara iste godine istakli da je narodnooslobodilački pokret opštenarodni i da se bori za isterivanje okupatora, nezavisnost jugoslovenskih naroda i njihova nacionalna prava, za demokratska prava građana, a protiv nasilja i nezakonitosti, protiv ugrožavanja privatne svojine. Osnovne promene ogledale su se u stvaranju narodnooslobodilačkih odbora. Objavljeno je da je svim oficirima vojske Kraljevine Jugoslavije zagarantovano napredovanje ukoliko stupe u narodnooslobodilačku vojsku — naravno, prema sposobnostima. Povezanost vojske i naroda izražavala se u najraznovrsnijim vidovima: snabdevanju i smeštaju boraca, prenošenju i lečenju

1

* 0

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

ranjenika, prosvećivanju i političkom osvešćivanju. U jedinicama je vladala čvrsta disciplina, ali zasnovana na svesti i samopožrtvovanju, revolucionarnom idealizmu i viziji humanijeg sveta posle pobede. Komunisti su nastojali da centralizovano odlučivanje pretvore u stvaralačko traženje najboljih rešenja prilikom sprovođenja odluka, što je bilo pretpostavka daljeg napretka narodnooslobodilačke borbe. Udaljenost vojno-političkih „centara" nužno je iziskivala inicijativu i oslobađanje svih revolucionarnih energija. Partizanska improvizacija je u uslovima narodnooslobodilačkog rata bila drugi naziv za slobodnu inicijativu regionalnih i lokalnih rukovodstava, boraca, odbornika i aktivista antifašističkih organizacija. Indoktrinacija, šablon, pozivanje na „ortodoksni marksizam" prateće su pojave ove stvaralačke klime, skretanja koja su morala da se jave u složenim i protivurečnim tokovima rata, ali i da budu odbačena na samom izvoru života, gde nije bilo mesta za okamenjene predstave i neživotna, knjiška shvatanja. U revoluciji je omladina sticala samopouzdanje i potvrđivala svoju vitalnost. Ona se u narodnooslobodilačkoj borbi kalila, a na drugoj strani u ovu unosila svoj senzibilitet za novo, osećajući vreme koje dolazi kao svoju sutrašnjicu. Bila je u prvom frontu suzbijanja recidiva stare svesti, osobito građanskog morala. U redovima boraca je razvijala duh bratstva među narodima i internacionalističku solidarnost. Muškarac i žena išli su u stroju zajedno, razbijajući vekovnu pedstavu o odvojenosti ženskih poslova od onih kojih je isključivo bio „dostojan muškarac". Političko osvešćivanje teklo je uporedo s prvim susretom omladine i žena s knjigom, novinama, pozorištem. Na čitalačkim časovima sticana su nova saznanja i šireni vidici.

JUGOSLOVENSKO RATIŠTE 1943. GODINE

Stvaranje velike slobodne teritorije u centralnoj Jugoslaviji u leto i jesen 1942, i obrazovanje AVNOJ-a vremenski se podudarilo s velikim bitkama sila antifašističke koalicije na obali Volge, kod Staljingrada, i na severu Afrike, gde su izvojevane prelomne pobede nad fašizmom. Neprijateljima je definitivno oduzeta strategijska inicijativa. Crvena armija je novembra te godine prešla u protivofanzivu kod Staljingrada i zatvorila obruč oko nemačke 6. armije feldmaršala Fridriha fon Paulusa, koja je prinuđena na predaju, dok su se trupe feldmaršala Romela i Italijani borili za poslednja uporišta na severu Afrike. Saveznička avijacija neprekidno je bombardovala Nemačku. Oživela je i aktivnost pokreta otpora u okupiranim državama Evrope. Nemci su znali da predstoji iskrcavanje saveznika na jugu Evrope, ali su samo mogli da nagađaju koja je obala izabrana za invaziju. Istovremeno, morali su da još žurnije učvršćuju „atlantski bedem", proglašen za neprobojan zid o koji će se slomiti svaki pokušaj zapadnih saveznika da se iskrcaju na severu ili zapadu Evrope. Saveznička ratna proizvodnja već je daleko nadmašivala proizvodnju sila Osovine. U Veliku Britaniju pristizali su, s ratnim materijalom, kontingenti svežih američkih trupa, koje su u zimu 1943/1944. toliko ispunile Ostrvo da mu je — po rečima pesnika — pretila opasnost da pod silnim teretom potone. Ruzvelt i Čerčil su se, na konferenciji održanoj u Kazablanki od 14. do 21. januara 1943, izjasnili za skok na Siciliju čim se završi severnoafrička kampanja, s ciljem da saveznici stupe na kontinent i iz rata izbace glavnog nemačkog partnera u Evropi. Nemci su njihov naredni potez očekivali ispunjeni strahom što protivnik može da bira mesto invazije od Egejskog arhipelaga i obala Grčke, preko Albanije, Jugoslavije i Italije, do južne Francuske i Španije; na drugoj strani, bili su uznemireni

1

*0 NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

razmahom narodnooslobodilačke borbe u Jugoslaviji, Albaniji, ' Grčkoj, i uopšte pojačanom antifašističkom aktivnošću u .,evropskoj tvrđavi". Budući pravac anglo-američke invazije uznemiravao je, pored Nemaca, i druge neprijateljske vojne i političke snage u Jugoslaviji u zimu 1942/1943. i tokom narednog proleća — kao i NOV i POJ. Za sve njih — razumljivo, iz različitih razloga — invazija je bila izvesna, jer su zapadni saveznici, nadmoćni u brodovlju i avijaciji i povraćenog samopouzdanja, iz severne Afrike mogli s najmanje napora da se otisnu preko Sredozemnog mora prema južnim obalama Evrope, koje su zbog uloge Solunskog fronta u prvom svetskom ratu, smatrane u nekim savezničkim komandama „mekim trbuhom" Trećeg rajha, pogodnim za prilaz njegovim granicama. Hitler nije branio NDH zbog neke posebne naklonosti prema ustaškom režimu, iako je Pavelić smatran najprivrženijim nemačkim saveznikom, tim pre što se, za Hitlera, u poređenju s „rastućim nacionalizmom južnoslovenskih panslavista" Pavelić „mogao smatrati manjim zlom". Vezan za vlastite tvorce, pre svega Nemce, Pavelić je morao pratiti sudbinu svojih gospodara, što je nemačkom vodstvu bilo više nego jasno. No, predstavnici Osovine su znali da je njegova moć u NDH uveliko bila stanjena, raspadanjem ranijih iluzija o nacionalnom oslobođenju, opstrukcijom hrvatskih seljaka i HSS, neodređenim stavom dela katoličke hijerarhije, a nadasve ustankom i ponovnim prodorom partizanske grupacije u leto 1942. na tlo NDH, posle zagrebačkog sporazuma Italijana i ustaša. Navode se Musolinijeve reči Geringu oktobra 1942. da Pavelić nije jak i da „podseća na bolesnika koji nikako ne umire, mada stalno stoji na ivici groblja". Kriza NDH dosegla je u jesen 1942, po viđenju nemačkih predstavnika, najviše razmere. Memorandum koji su general-pukovnik Aleksander Ler, general-potpukovnik Gleze fon Horstenau i Zigmund Kaše uputili Hitleiu 1. oktobra 1942. polazi od toga da Nemačka nije imala nikakvih teritorijalnih zahteva prema NDH, nego je tek nastojala da je iznutra osposobi za život i odbranu, iskorišćavajući je tokom rata kao liferanta boksita, uglja, drveta i poljoprivrednih proizvoda. Kao i ranije, ustaše su označavane za državotvorni pokret, ali bez iskustva u organizovanju države. Prihvatajući ustaše i njihovu državu, najviši nemački vojni i politički predstavnici nisu mogli da ne navedu ustašku šlepu rušilačku

243 JUGOSLOVENSKO RATIŠTE 1943

volju protiv umišljenih i „zbiljskih" protivnika, Srba. „Državu" su razarale pljačka i samovolja i, na drugoj strani, razlikovanje vojnih jedinica na domobrane i Ustašku vojnicu, dvostruki kolosek vlasti između ustaša i organa uprave. Nemci su kritički reagovali na italijanske ambicije, koje su se vezivale za generala Vitorija Ambrozija, da drže Hrvatsku do demarkacione linije radi zaštite jadranske obale, a posebno na politiku nagodbi generala Marija Roate sa Srbima, na račun NDH. Igrajući na kartu četnika i njihovih „velikosrpskih ciljeva", Italijani su, po nemačkim ocenama, dvostruko štetili: na jednoj strani su slabili NDH, a na drugoj jačali snage koje su se borile za Moskvu i London. Padom „dinastije Kvaternik", moćne ustaške klike, u jesen 1942, optuživane kao štetne za unutrašnji poredak i krive za stanje u domobranstvu i antiitalijansko ponašanje, koje Hitler nije odobravao, Pavelić se oslobađao suparnika, izlazio u susret nemačkim željama za italijanskom saradnjom uoči predstojećih događaja i žrtvovao omrznutu porodicu, zbog dotadašnjih neuspeha i radi spasavanja zloglasnog terorističkog režima, ali to nije učvrstilo režim. Brige nemačkog vodstva proizilazile su iz straha od iskrcavanja zapadnih saveznika, probijanja dela „evropske tvrđave", te formiranja solunskog fronta. Hitler je strepeo da se takav front ne otvori 1940/1941. bilo u režiji Francuza (tzv. levantijska armija Maksima Vegana; međutim nerealno je bilo očekivati da se to ostvari), bilo spajanjem snaga Jugoslovena, Grka i Turaka, odnosno Britanaca, Jugoslovena i Grka aprila 1941. godine. Strah je ponovo izbio posle iskrcavanja zapadnih saveznika u Francuskoj Severnoj Africi. Eventualnim iskrcavanjem u Jugoslaviji ugrožavao se Treći Rajh s juga, a nemačka vlast na Kritu, Peloponezu i Dodekanezu bila bi smrtno ugrožena. Zato je trebalo uništiti partizane i razoružati četnike. Hitlerova strahovanja su bila neosnovana, jer su Sovjeti, uz pomoć Amerikanaca, tražili da se invazija izvede u Zapadnoj Evropi. Ribentrop i ostali nemački vrhovnici zaoštravali su u razgovorima s Italijanima pitanje razoružanja tzv. italijanskih četnika, u sastavu 2. (Roatine) italijanske armije. Hitler je 10. marta 1943. izdao uputstvo za konačno umirenje oblasti oslobođenih od „komunista", s tim što su one i dalje ostajale nemačko operaciono područje. Rajhsfirer Hajnrih Himler ovlašćen je da na tom prostoru organizuje policiju pod komandom svog specijalnog opunomoćenika. Na taj položaj

1

*

0

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Himler je odredio SS brigadefirera Konstantina Kamerhof era, austrijskog porekla, koji je krajem marta 1943. s pratnjom stigao u Zagreb i držao se kao ,,mali kralj". Kamerhof er je za svoje sedište izabrao Osijek, kao središte folksdojčera. Pavelić je nevoljno prihvatio obrazovanje žandarmerije u NDH, čiji su se pripadnici prvo zaklinjali na vernost Hitleru pa tek onda njemu, smatrajući — kako je to objektivno i bilo — da se time krnji ustaški suverenitet. Tako je Himler preko Kamerhofera preuzeo celokupnu policijsku mrežu u NDH, koja je bila izdeljena na pet „policijskih oblasti". Usled nedostatka ljudstva za armiju Trećeg rajha, od 1943. se ubrzano radilo na savlađivanju boračkog deficita stvaranjem SS divizija, čime je i Hitler - u nuždi — morao da odstupi od ranijeg principa da broj SS jedinica mora biti strogo ograničen. U nepovoljnoj vojnoj situaciji Himler je stvaranjem SS jedinica istovremeno jačao svoj uticaj u hijerarhiji Trećeg rajha. Muslimanska SS divizija (13. SS planinska, „Handžar divizija", kako se na kraju zvala) formirana je kao Himlerovo SS uporište u Bosni. Mada je bilo reakcija ortodoksnih nacista na napuštanje „rasne čistote" u SS jedinicama, objektivna situacija je nalagala da se u stvaranju novih vojnih formacija prelazi preko svih ideološko-doktrinarnih zamerki. Na drugoj strani, formiranje ove divizije se tumačilo i kao uspostavljanje veze između islama i nacionalsocijalizma. Propagandu za stvaranje ove divizije pomagao je i jerusalimski muftija, koji je u pratnji Mila Budaka došao u Sarajevo, dok su ustaše nerado gledale na njeno stvaranje, bojeći se izdvajanja Bosne i Hercegovine. Veliki jerusalimski muftija El Huseini radio je na ostvarivanju saveza između islamskih zemalja i Trećeg rajha. Veliki muftija se s grupom mostarskih Muslimana prvi put susreo u Rimu, oktobra 1942, dok se aprila naredne godine El Huseini našao u Bosni. Prema Enveru Redžiću, muftija je nosio poruku „da su Muslimani sa malog evropskog, bosanskog prostora, grana velikog islamskog svjetskog stabla i da su ovdje, na evropskom, kao i na drugim kontinentima, solidarni sa Hitlerovim nastojanjem da stvori novi svjetski poredak". U El Huseiniju se sticao protagonist „univerzalnog karaktera islama" i „apologet Hitlerove svjetske dominacije". Stvaranje SS divizije podržavali su autonomistički krugovi — antijugoslovenskog, antisrpskog i antihrvatskog raspoloženja — nastojeći da dobiju vojnu protivtežu drugim nemuslimanskim vojskama na tlu

J U G O S L O V E N S K O RATIŠTE 1943

2 4 3

3osne i Hercegovine. Za bazu organizacije ove Himlerove divizije poslužila je Hadžiefendićeva legija kojoj su autonomističke ideje odranije bile bliske. Nemci su, predosećajući obrt ratne sreće na frontovima, rano preduzeli mere da unište snage otpora u Jugoslaviji, uključujući i četnike, nezavisno od njihove vojne neaktivnostii kolaboracije jer im Hitler, smatrajući ih snagama srpstva i britanskim štićenicima, nije verovao. Razgovore o namerama u vezi s operacijama u Jugoslaviji nemački vojni vrh je započeo u Vinici novembra 1942, a nastavio u Hitlerovom Glavnom stanu u Rastenburgu (Istočna Pruska) narednog meseca; operacije su usaglašavane s Italijanima u Opatiji i Rimu. Hitler je polovinom februara 1943. pisao Musoliniju da je potrebno uništiti i partizane i četnike, kako bi se izbegla svaka mogućnost da oni napadnu snage Osovine u kritičnom trenutku savezničkog desanta. Nemačko-italijanski razgovori otkrivali su visok stepen neslaganja u frontu Osovine oko uloge četnika u budućim operacijama i njihove krajnje sudbine, jer su Nemci hteli da ih unište i razoružaju, a Italijani da ih iskoriste protiv NOV i POJ. Nemci su optuživali italijanske štabove za antifašitičko raspoloženje, a na drugoj strani krivili ih zbog podržavanja četnika kao nesigurnog saveznika i nesumnjivog protivnika NDH, koja je bila pouzdan nemački oslonac. Plan operacije ,,Vajs I", utvrđen u Zagrebu 9. januara 1943, predviđao je uništenje partizanskih snaga na prostoru Karlovca, Ogulina, Gospića, Knina, Ključa, Sanskog Mosta, Kostajnice i Gline, uz učešće 714, 717, 718. i 369. divizije, 7. SS divizije „Princ Eugen", kao i dela 187. divizije i ustaša, pod komandom generala Rudolfa Litersa, te italijanskih divizija „Lombardija", ,,Re" i „Sušari". Druga operacija, nazvana „Vajs II", imala je u vidu uništenje snaga NOVJ Između Bosanskog Petrovca, Bosanskog Grahova, Livna, Jajca i Ključa; general Liters je računao da će one dati odsudnu botku na prostoru Grmeča. Posle uništenja snaga NOVJ došlo bi do razoružanja i likvidacije četnika. Ofanziva neprijatelja na „Bihaćku republiku" započela je 20. januara 1943. Vrhovni štab je u drugoj polovini novembra prethodne godine očekivao ofanzivu neprijatelja na centralnu slobodnu teritoriju, pripremivši plan da u martu 1943. NOVJ krene u ofanzivu na istok Jugoslavije, ali je izvođenje tog plana započelo ranije, i pod daleko nepovoljnijim okolnostima, nametnutim neprijateljskom ofanzivom na slobodnu teritoriju.

1 ^^^

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Početak ove ofanzive bio je uvod u najteže borbe glavnine NOV i POJ tokom celog narodnooslobodilačkog rata. Neprijatelj je bio daleko nadmoćniji u ljudstvu, materijalu i ratnoj tehnici, raspolažući avijacijom i tenkovima. Snage NOVJ koje su dočekale neprijateljski udar, 1. hrvatski i 1. bosanski korpus, brojale su nešto preko 20.000 boraca. Izbeglice iz Banije i Bosanske krajine i ešaloni ranjenika otežavali su pokrete jedinica. Ofanziva neprijatelja na slobodnu teritoriju januara 1943. označila je novo suočavanje partizanskog saniteta s nizom opasnosti po ranjenike. Po Gojku Nikolišu, ako bi se ranjenici ostavili u bolnicama, na planinama Grmeču, Klekovači, Osječeni i Jadovniku, time bi se vojne jedinice svakako rasteretile i stekle manevarsku sposobnost, ali bi sudbina ranjenika bila krajnje neizvesna. Na kraju je doneta odluka da se stave u pokret svi ranjenici i bolesnici koji ne boluju od zaraznih bolesti. Pad Bihaća 27. januara 1943. uslovio je ubrzanu evakuaciju Centralne bolnice Vrhovnog štaba iz bosanskopetrovačkog bazena. Iskustvo s masakrom ranjenika na Zlatiboru, Izgoru i Kozari jasno je upućivalo na to da Nemci i ustaše nemaju milosti prema ranjenicima i bolesnicima. Za pokret je bilo spremljeno oko 2.200 ranjenika i bolesnika iz svih bolnica. Laki bolesnici su išli pešice prema Oštrelju, a neki su transportovani i na konjima. Pokret se izvodio pravcem nastupanja Glavne operativne grupe, tj. u pravcu Hercegovine. Istovremeno je izvedena evakuacija šumskih bolnica iz predela Bosanskog Petrovca. Polovinom februara 1943. godine u Glamočkom polju broj ranjenika i bolesnika iznosio je 3.100. Međutim, na nosilima ih je bilo 700. Od ukupnog broja, 700 je otpadalo na bolesnike koji su bolovali od zaraznih bolesti. Ranjenicima i bolesnicima iz Bosanske krajine priključile su se i grupe ranjenika iz Banije, Korduna i Like. Prva proleterska i 3. divizija, koje su u svojim bolnicama imale i po 200 ranjenika, morale su da ih se oslobode da bi sačuvale svoju manevarsku sposobnost. Ranjenici su ušli u sastav ešalona Centralne bolnice. Transport ranjenika je obezbeđivalo i nekoliko stotina italijanskih zarobljenika. Vrhovni štab je odlučio da NOV i POJ brane slobodnu teritoriju, ali ne po cenu prihvatanja krutih frontalnih bitaka, da se napredovanje neprijatelja usporava i glavne partizanske

243 JUGOSLOVENSKO RATIŠTE 1943

snage čuvaju, te preduzme protifovanziva, s Glavnom operativnom grupom, prema jugoistoku ukoliko se bude pokazalo da oslobođena teritorija Korduna, Banije, Like i Bosanske krajine ne može da se odbrani. Na sastanku u Drvaru 27. januara Vrhovni štab je odlučio da deo snaga zadržava napredovanje neprijatelja, a da Glavna operativna grupa divizija (1, 2, 3. i 7. divizija) krene u protivofanzivu u pravcu Hercegovine. U Duvnu 8. februara vrhovni komandant je upoznao komandni kadar da pravac protivofanzive vodi preko Neretve, Drine i Lima, što je značilo da jedinice NOVJ moraju da forsiraju velike rečne barijere. Nemci su polovinom februara završili operaciju „Vajs I", zauzeli Grmeč i započeli pregrupisavanje za operaciju „Vajs II". Generalu Litersu nije pošlo za rukom da preseče slobodnu teritoriju na dva dela, opkoli i munjevito uništi snage NOV i POJ, jer su 1. hrvatski i 1. bosanski korpus mesec dana uspešnom odbranom ometali ostvarenje te zamisli. Druga proleterska divizija je 15. februara izbila na Neretvu. Jedinice NOVJ zauzele su Prozor, Ostrožac i Jablanicu i razbile italijansku diviziju ,,Murđe". Vrhovni komandant je 28. februara naredio da jedinice NOVJ izvrše protivudar na sever, ka Gornjem Vakufu, radi razbijanja najopasnije nemačke grupacije, uz istovremeno rušenje mostova na Neretvi, s ciljem da se spasu ranjenici i onemogući spajanje Nemaca i Italijana, a na drugoj strani prelaz četnika s leve na desnu stranu reke i stvori utisak da glavnina NOVJ menja pravac u smeru obratnom od smera prodora. Pionirska četa Vrhovnog štaba porušila je 4. marta 1943. pet mostova na Neretvi, a već sutradan jedinica Vladimira Smirnova je počela gradnju pontonskog mosta kod Jablanice. Na prevoju Makljena, između Prozora i Gornjeg Vakufa, snage NOVJ vodile su najteže borbe za spas Centralne bolnice s oko 3.500 ranjenika, ugroženih od neprijatelja, da bi u protivudaru 3. marta devet brigada odbacilo Nemce, ustaše i domobrane prema Gornjem Vakufu i Bugojnu. Borci 4. crnogorske i delovi 3. krajiške brigade tukli su se Prsa u prsa s Nemcima na Vilića Guvnu da bi odbranili ranjenike. Umesto na sever, Glavna operativna grupa je, prekinuvši gonjenje neprijatelja, 5. marta krenula prema Neretvi, koju su njene izmorene jedinice počele da prelaze u noći između 6. i 7. marta preko improvizovanog mosta. Borci 9. dalmatinske divizije, koja je dotle učestvovala u borbama iz pravca Mostara, i dela 7. divizije nosili su ranjenike. Pokazalo

1

*0

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

se, suprotno shvatanju nemačke komande, da težište operacija' nije bilo u zapadnoj Bosni, već u kanjonu Neretve. Najveće muke počele su na levoj obali reke gde su se isprečile vrleti i velike stene iza kojih su se nalazile četničke jedinice. Strategijski položaj čitave Operativne grupe, a samim tim i bolnice, značajno je izmenjen čim su Nemci zastali na desnoj strani Neretve, a četnici potučeni do nogu na Glavatičevu. O mukama kolone ranjenika u sastavu Centralne bolnice svedoči činjenica da se pegavac nalazio neprekidno u porastu, da je bilo svakodnevnih slučajeva iznurenosti, da su sve rezerve najpotrebnijih lekova utrošene. Odnos komande i svakog pojedinog borca prema ranjenicima imao je od samog početka narodnooslobodilačke borbe karakter pravog kulta. Gojko Nikoliš je u svojim memoarima napisao da je briga za ranjenike bila pokazatelj visine borbenog morala svake partizanske jedinice. Kult ranjenika imao je korene istorijsko-tradicionalnog karaktera i one posebne, specifične za narodnooslobodilačku borbu. U uslovima narodnooslobodilačkog rata nije bilo klasične pozadine za zbrinjavanje ranjenika. Borcima je bilo poznato da okupatorski vojnici i kolaboracionisti ne štede ranjenike. Iz saznanja da glavnina partizanskih snaga obezbeđuje — do poslednjeg borca — bolnicu, rastao je moralno-politički odbrambeni imperativ sa reperkusijama na području sanitetske službe. Bitke za ranjenike postali su operativni faktor, uvek prisutan u proračunima i operativnim planovima komandovanja. One mogu poslužiti kao primer kako i operativna kriza može stvoriti snage potrebne za obezbeđivanje ranjenika. Pokretanje ovolikog broja ranjenika nesumnjivo je umanjivalo manevarsku sposobnost Glavne operativne grupe divizija, ali se ovo „kočenje" po Nikolišu ne može apsolutizovati i protegnuti na sve faze bitaka koje su vođene. Tek što su izašle iz bitaka u kanjonu Neretve, jedinice Glavne operativne grupe, računajući da su se oslobodile Nemaca, našle su se u grotlu nove nemačko-italijansko-ustaške ofanzive, stešnjene, s ranjenicima, u planinskoj pustoši Durmitora, Vučeva, Maglića, Volujka i Zelengore, maja/juna 1943. godine. Ranjenici i bolesni borci postali su na Sutjesci najmasovnija žrtva ostrvljenih snaga neprijatelja, iako su partizanski štabovi o njima do kraja vodili brigu. Nemačko-italijanska ofanziva „Vajs I" trajala je do 15. februara 1943. godine, da bi od 25. februara bila nastavljena

243 JUGOSLOVENSKO RATIŠTE 1943

kao operacija „Vajs II", s ciljem da se Glavna operativna grupa divizija s Vrhovnim štabom uništi u dolini Rame i Neretve. Hitler je 16. februara 1943. tražio veću pomoć italijanskih trupa u realizaciji operacije za uništenje četnika i partizana, jer ako Nemcima i Italijanima ne pođe za rukom da ih razoružaju ,,i zemlju do kraja ne umirimo", onda će, ,,u času invazije izbiti nemiri, sve veze sa Peloponezom biti odsečene ili prekinute . . . " Pre početka operacije „Vajs II" Ribentrop je s generalom Varlimontom, zamenikom načelnika operativnog odeljenja Vrhovne komande Vermahta posetio Rim. Varlimont je u italijanskoj Vrhovnoj komandi istakao da dosadašnje borbe protiv partizana nisu dale očekivane rezultate, da u nastavku ofanzive oni moraju biti uništeni u četvorouglu Glamoč—Livno—Jajce-Bugojno i da je neophodno razoružati četnike i raspustiti njihove formacije koje deluju pod vidom italijanske Antikomunitičke dobrovoljačke milicije (MVAC), iako su faktički u službi i pod komandom Mihailovića, „ukoliko nećemo da se u slučaju invazije sjedine sa komunistima i stvore mostobran koji bi prihvatio saveznike". Varlimont je zahtevao od Italijana da četnike povuku iz rejona Mostara, da ih Italijani prestanu snabdevati hranom i municijom i da se vojnički uništi četničko jezgro. U razgovorima Ribentropa i Musolinija ovaj drugi se složio s „demobilizacijom" četnika. Posle uništenja snaga NOVJ severno od Neretve trebalo je razbiti Mihailovićev pokret i pojačati snage na Egejskoj obali. General Ambrozio bio je, međutim, protivnik razoružanja četnika koji su se borili pod komandom 2. italijanske armije. Ambrozio je bio mišljenja da partizane treba razbiti snagom četnika, čime bi se „jednim udarcem postigla dva cilja". Sam Musolini, iako je nasuprot svojim generalima popustio zahtevu Hitlera, nije bio sasvim uveren u racionalnost razoružanja četnika, smatrajući da se jedna „gerila" najbolje bije protiv druge. Italijani nisu bili ubeđeni ni da predstoji savezničko iskrcavanje na jadranskoj obali, svesni koliko je komplikovana operacija prolaska brodovima kroz Otrantski kanal. Poznajući stvarnost četničko-partizanskih neprijateljstava, Italijani su smatrali da do sjedinjavanja partizana i četnika ne može ni doći, jer partizani smatraju četnike „izdajnicima", a na drugoj strani ove dve snage u Jugoslaviji stoje pod uticajem raznorodnih inostranih pokrovitelja — „Rusa" i Britanaca.

1

*0 NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Borba protiv okupatora uopšte nije zanimala Mihailovića, mada se nalazio, po vlastitom kazivanju, pod pritiskom vlade da raspali „gerilski rat" protiv Osovine. Kategorično je zastupao tezu da učešće Srba u borbi može da bude razmatrano samo kada „Eusi" budu u Budimpešti, a Englezi u Sofiji. Mobilišući svoje pristalice protiv narodnooslobodilačkog pokreta u zimu 1942/3, četnici su razgorevali šovinističku atmosferu, izjašnjavajući se da kreću na pohod za spasavanje srpskog naroda i osvetničko uzvraćanje Hrvatima i Muslimanima. Pesmama protiv ustaša, Pavelića, islamskih verskih svetinja i ustanova iskazivala se nacionalistička motivacija mobilizacije, kojoj je, međutim, primarni cilj bio uništenje NOVJ. Crna Gora je u zimu 1942/1943. doživela jednu od najvećih mobilizacija u svojoj istoriji. Koristeći političko-psihološki pritisak i nacionalsitičke strasti vezane za osvetu nad Hrvatima, sabirano je ljudstvo za uništenje NDH i „komunističke vladavine" u zapadnim delovima Jugoslavije. Pored komunista, ovoj mobilizaciji opirale su se i separatističke (zelenaške) snage, izražavajući otpor pesmom: „Ova vojska što se kreće, na Bosnu ga ići neće". Nastupajući s Italijanima protiv partizana, četnici su se obilato snabdevali hranom, sanitetskim materijalom, radio-stanicama i municijom iz italijanskih izvora. Transport je obavljan italijanskim kamionima, železnicom, pa i brodovima. Na levoj strani Neretve Glavna operativna grupa divizija do nogu je porazila Mihailovićeve četničke jedinice, čija se jačina različito navodi u izvorima — od 11.000 do 20.000, pa čak i 25.000 (većinom mobilisanih u Crnoj Gori i Hercegovini) — u bitkama kod Jablanice, i Čičeva, na Prenju i Treskavici, nastavljajući nadiranje prema Drini, Kalinoviku, Nevesinju i Gackom. Vrhovni štab je odlučio da forsira Drinu i nastavi prodor u Crnu Goru i Sandžak radi uništavanja četnika. Četnički odredi razbijeni su kod Glavatičeva, Kalinovika i Nevesinja. Početkom juna 1943. Mihailović je prešao u Srbiju. Neuspeh operacije „Vajs II" stavio je do znanja koliko je vojna vrednost četnika mala. Nemački komandanti bili su više nego kritički raspoloženi prema četnicima, nalazeći da je Mihailović „zatajio", da on snosi „glavnu krivicu" za neuspehe, da Mihailovićeve snage nisu „položile svoj prvi ozbiljni ispit". Hitler je zabranio da se o idućoj operaciji, „Švarc", bilo šta govori Italijanima, jer će se oni suprotstaviti razoružanju četnika.

J U G O S L O V E N S K O RATIŠTE 1943

2 4 3

U borbama na Neretvi NOVJ je potvrdila svoju ofanzivnu snagu, pokretljivost i probojnost, visok stepen izdržljivosti, sposobnost da se nosi s daleko nadmoćnijim protivnicima, da im zadaje udarce i nanosi materijalne štete. Tokom prve faze bitke, NOVJ je uništila neprijateljska uporišta u dolini Rame i Neretve razbijajući diviziju „Murđe"; druga faza bitke protekla je u defanzivi NOVJ do 3. marta, dok je u trećoj fazi usledio protivudar na sever i proboj iz obruča prelaženjem reke. Divizijama Glavne operativne grupe na Neretvi (1. i 2. proleterske, 3. udarne, 7. banijske i 9. dalmatinske divizije) komandovali su Koča Popović, Peko Dapčević, Pero Ćetković, Pavle Jakšić i Vicko Krstulović, s političkim komesarima Filipom Kljajićem, Mitrom Bakićem, Radomirom Babićem, Đurom Kladarinom i Ivanom Kukočom. NOV i POJ su se tukle oslonjene na vlastite snage, jer im saveznici nisu upućivali nikakvu pomoć. U vreme bitke na Neretvi Josip Broz Tito je preko Kominterne uzaludno tražio materijalnu podršku. Jedinice NOVJ, mada premorene stalnim borbama, počev od 20. januara 1943, ratovale su s neviđenom upornošću na planinskim goletima i — stešnjene — u kanjonu Neretve, braneći se i štiteći ranjenike. Italijanski protivnik osetio je udarnu snagu proleterskih brigada u bitkama za Prozor i Jablanicu. Četnici, pak, koji su računali da će pomoću Nemaca s jedne strane, i Italijana s druge, od Neretve napraviti partizansku grobnicu, doživeli su sumrak svoje vojne moći. Prvi kontakti između Nemaca i partizana uspostavljeni su u leto i jesen 1942. u Livnu preko nemačkog inžinjera Hansa Ota, pripadnika službe Abver, oko razmene zarobljenika. Vrhovni štab mu je omogućio da ode u Mostar i pokrene razgovore o razmeni za pripadnike narodnooslobodilačkog pokreta u ustaškim zatvorima. Vrhovni štab je tražio da za pripadnike narodnooslobodilačkog pokreta razmeni zarobljene Nemce i preko sto domobrana. Spisak je poslat u Zagreb da bi se pripadnici narodnooslobodilačkog pokreta pronašli u ustaškim zatvorima. Pregovore u Zagrebu s generalom Glezeom fon Horstenau krajem avgusta 1942. godine vodio je Marijan Stilinović. Razmena je obavljena u blizini Posušja u Hercegovini, polovinom septembra 1942. godine. Nemci su tom prilikom predali oko 20 pripadnika narodnooslobodilačkog pokreta. Razgovori o novoj razmeni zarobljenika novembra 1942. posle

1

*

0

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

oslobođenja Bihaća i Jajca vodio je Vladimir Velebit, ali nije došlo do sporazuma, zbog početka Operacije „Vajs I". Novi razgovori o razmeni zarobljenika počeli su posle zarobljavanja majora Artura Štrekera, komandanta bataljona u puku 718. pešadijske divizije. Ideja o razmeni je potekla od Vrhovnog štaba, a predlog je major Štreker podneo komandantu divizije Dipoldu. Pregovori su vođeni u Gornjem Vakufu 11. marta 1943. godine. Milovan Đilas se predstavljao kao „M. Marković", a Vladimir Velebit kao „V. Petrović". U delegaciji se nalazio i Koča Popović. Pregovarali su na osnovu ovlašćenja koja je potpisao pomoćnik načelnica Vrhovnog štaba Velimir Terzić. U zabelešci o razgovorima u C^miem Vakufu od 11. marta 1943. stoji da je delegacija na osnovu jjnomoći raspravljala o razmeni zarobljenika, primeni internacionalnog ratnog prava i o drugim pitanjima koja su još novembra 1942. godine bila predmet razgovora s nemačkim oficirima i inžinjerom Hansom Otom. Delegacija je upozorila, kao što se vidi iz nemačkog izvora, da „Narodnooslobodilačka vojska predstavlja organizovanu armiju sa vojnom disciplinom a ne bandu. Oni se bore kao patrioti i sinovi svoje zemlje da bi je oslobodili. Oni su uvek tretirali zarobljenike prema međunarodnom pravu Pregovore su Đilas i Velebit nastavili u Sarajevu. Imali su preliminarni karakter jer odluke nisu mogle biti prihvaćene dok ih ne bi odobrio Vrhovni štab NOV i POJ. Iz nemačkih izvora proizilazi da su se partizanski pregovarači zalagali za obustavljanje neprijateljstava, iako je reč bila o prekidu vatre radi prelaska Neretve i razbijanja četnika na drugoj strani reke. Milovan Đilas i Vladimir Velebit su pod lažnim imenima („Marković" i „Petrović") potpisali zapisnik o razmeni zarobljenika, statusu partizanskih snaga i ponudi obustave vatre, ali general Rudolf Liters nije hteo da se meša u ove pregovore, s obzirom na njihove političke implikacije. Iz analize rekonstrukcije Vase Kazimirovića proizilazi da je Gleze fon Horstenau preko svojih pouzdanika u Berlinu informisao Valtera Šelenberga, a ovaj Ribentropa. Hitler je reagovao protiv pregovora s „buntovnicima". Horstenau je u Zagrebu preporučio Velebitu da partizani prestanu s napadima na prugu Zagreb—Beograd u predelu Slavonije, pre svega, da bi ove razgovore učinio stvarnijim sa stanovišta nemačkih interesa, ali do sporazuma ipak nije došlo, iako su snage NOVJ privremeno obustavile napade na pomenutu komunikaciju. Nemački interes

243 J U G O S L O V E N S K O RATIŠTE 1943

prećutno se našao u prepuštanju sukoba suparničkim pokretima, ali se nemačko nepoverenje, naročito u najvišim krugovima Trećeg rajha, prema NOVJ nije moglo prevazići. Kombinacije Horstenaua i Kašea u suštini su bile onemogućene, nezavisno od stepena njihove realnosti. Za NOVJ Nemci su bili neprijatelji protiv kojih je od prvog dana vođen nepomirljiv rat. Stešnjeno u kanjonu Neretve partizansko vodstvo je uspostavilo kontakt, epizodičnog i taktičkog karaktera, koji se često zloupotrebljava kao vid identifikacije s trajnom četničkom kolaboracijom kao strategijom pokreta od jeseni 1941. godine. Kada je već pristalo na te pregovore, partizansko rukovodstvo je računalo da će se spasti iz gvozdenog zagrljaja, dobiti u vremenu, ostvariti predah, dok se ne uništi najopasniji protivnik — četnici, koji su s nestrpljenjem čekali englesku invaziju, nastojeći do tada da pomoću Italijana unište glavnog protivnika. Klasna procena još jednom je izbila kao bitna. U ovim pregovorima nijedna strana nije dokraja postigla ono što je očekivala: Nemci, da se u međusobnom sukobu partizani i četnici do tog stepena iskrvare da plan uništenja obe strane, kao potencijalno neprijateljske u njihovom viđenju, bude realizovan — a NOVJ da se trajnije „odlepe" od Nemaca i dobiju dugo očekivani predah posle skoro dva meseca najtežih bojeva od Grmeča do Neretve, jer su Nemci u međuvremenu pripremili novi tajni plan uništenja NOVJ. Marta i aprila 1943. general Horstenau je vodio u Zagrebu razgovore s Vladimirom Velebitom, u prisustvu svog ađutanta majora Mecgera. Horstenau ove razgovore pominje navodeći Velebita pod lažnim imenom „Petrović", iako je znao o kome je reč. Vrhovni komandant NOV i POJ Tito obavestio je Štab Prvog bosanskog NOU korpusa o partizansko-nemačkim razgovorima: „Iskoristivši kontakt za razmjenu zarobljenika sa Nijemcima, mi smo uspjeli neutralizirati Nijemce od četnika i Talijana. O tome morate voditi i vi računa i svu vašu borbu upotrebiti protiv četnika u centralnoj Bosni i Krajini, a odbrambenu borbu voditi protiv ustaša, ako vas napadnu ili pomažu četnike. To je privremeno — do dalje naredbe . . . " Na ove pregovore Vrhovni štab NOVJ je bio prinuđen kako zbog kritične situacije operativnih jedinica u kamenom tesnacu planinske reke, tako i zbog moralnog bremena odgovornosti za masovnu bolnicu čija je sudbina zavisila od ishoda odsudne bitke. Tito je mnogo godina kasnije naglašavao taj humani

1

*

0

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

moment kao jedan od glavnih uzroka za uspostavljanje kontakta s neprijatelj em. Bitka na Neretvi nazivana je decenijama u istorijskoj publicistici Jugoslavije „bitkom za ranjenike", ali u njoj nije bilo ni reči do pre nekoliko godina o pregovorima partizanske delegacije s Nemcima, iako se o toj epizodi rano pisalo na stranicama britanskih, nemačkih i američkih istoričara. Privremeni kontakt uspostavljen je u golemoj nuždi, i prevashodno je imao klasnu dimenziju, da se posredstvom mirovanja Nemaca unište četnici pre nego se iskrcaju Anglo-Amerikanci koji bi ih prihvatili kao saveznike; četnici su to isto nameravali da urade s partizanima uz pomoć Italijana i Nemaca. Pomenuta epizoda pod prikazanim uslovima izjednačavana je sa kolaboracijom četnika kao strategijom. Na drugoj strani, pobednička strana, proizišla iz narodnooslobodilačke borbe nije, mnogo godina posle rata, raspravljala o sličnim „senkama", tako da je ova tema tek poslednjih godina otvorena u jugoslovenskoj istoriografiji. S prelaskom Drine i probojem Glavne operativne grupe prema Hercegovini, Crnoj Gori i Sandžaku početkom aprila 1943. nemačka zamisao o njenom uništavanju je propala. Glavna operativna grupa nameravala je da nastavi prema Srbiji, preko Kosova i Metohije, u Toplicu i Jablanicu, ali je iscrpljenoj vojsci i ranjenicima bio neophodan odmor. Nemačka komanda, koja nije smela da dozvoli NOVJ da upadne u pozadinu mogućnog fronta, u slučaju savezničke invazije u Grčku, odlučila je tog meseca da preduzme novu ofanzivu, koja je pripremana tajno i bez obaveštavanja Italijana. Dovedene su i nove nemačke snage: 1. brdska divizija, s istočnog fronta, i 373. divizija. Operacija „Švarc" (ranije „Vajs III") pomenuta je u nemačkoj Vrhovnoj komandi prvi put marta te godine, kao pohod na četnike, ali je njihov katastrofalni poraz na Neretvi doveo Nemce do saznanja da oni ne predstavljaju ozbiljniju vpjnu snagu, pa je rešeno da se operacija izvede protiv tek „odlepljenog" protivnika: Glavne operativne grupe. Nemci su prethodno, ne obazirući se mnogo na italijansko protivljenje, razoružali nekoliko hiljada hercegovačkih i crnogorskih četnika s Pavlom Burišićem na čelu, odvodeći jedne u zarobljeništvo, a druge i dalje iskorišćavajući kao pomoćnu snagu protiv NOVJ. Odnos snaga i pred ovu ofanzivu bio je više nego neravnopravan. U opkoljavanju Glavne operativne grupe divizija učestvovale su nemačke jedinice: „Princ Eugen", 118. lovačka

JUGOSLOVENSKO RATIŠTE 3 943

2 5 3

divizija, 1. brdska divizija, glavnina 369. divizije, ojačani 724. puk 104. lovačke divizije, kao i ojačani puk „Brandenburg" (ukupno 67.000 vojnika); italijanske snage: divizije „Taurinenz e", „Venecija", „Ferara", kao i delovi drugih vojnih jedinica (ukupno 43.000 vojnika); snage NDH: 4. domobranska lovačka brigada, a u prvoj polovini juna 1943. još i 9, 14. i 15. domobranski puk, 1. ustaška brigada i delovi drugih manjih jedinica (oko 11.000 vojnika); 3.000 bugarskih vojnika i četničke jedinice s teritorije Crne Gore (4.000 vojnika). Jedinice bugarskog 63. pešadijskog puka bile su raspoređene za zaprečavanje prostora na liniji Višegrad—Priboj. Bugarske jedinice (1. i 2. bataljon i Štab 61. pešadijskog puka) nalazile su se u sastavu nemačke borbene grupe „Ludviger". Prilikom sužavanja obruča radi uništenja partizanskih snaga u međurečju Pive i Sutjeske, 61. pešadijski puk je došao pod komandu 1. brdske nemačke divizije. U borbama protiv Glavne operativne grupe učestvovalo je oko 129.000 neprijateljskih vojnika prema 19.000 NOVJ, uključujući ranjenike iz Centralne i divizijskih bolnica. Okupatore je na Sutjesci podržavalo 150 aviona. Izvodeći pripreme za ovu operaciju u najvećoj tajnosti, Nemci su uspeli da iznenade Vrhovni štab. Cilj neprijatelja je bio da uništi operativnu glavninu NOVJ na masivima Durmitora i strmim liticama Pive, stežući obruč oko reka Ćehotine i Tare, te planina Volujka i Sinjajevine. Dobro naoružane neprijateljske jedinice napadale su izmorenu, izgladnelu i proređenu formaciju partizanskih divizija, čije je kretanje značajno ometala bolnica s ranjenicima. Nemci su u borbama upotrebljavali avijaciju i alpinske trupe, vične ratovanju na nepristupačnim terenima, s usečenim dubokim koritima Tare, Pive i Komarnice. Neprijatelj je otpočeo operacije 15. maja 1943. godine. Mada je nemačka ofanziva počela 15. maja 1943. Vrhovni štab je tek 18. maja shvatio da se radi o ofanzivi velikih razmera. Zakašnjenje u proceni uticalo je na sabijanje Operativne grupe u uskom prostoru, lišavajući je manevarskih sposobnosti. Vrhovni štab je na Durmitoru čekao dolazak britanske vojne misije, odranije nagovešten i odobren od vrhovnog komandanta, posebno značajan za vojnu i političku afirmaciju narodnooslobodilačkog pokreta; no pri tome je izgubljeno više dragocenih dana, tokom kojih su Nemci stezali obruč oko grupe divizija NOVJ. Britanska misija, s kapetanima Vilijemom F. Stjuartom i Frederikom Vilijemom Dikinom, spustila se na

1

*0 NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

improvizovani durmitorski aerodrom Njegovuđa 28. maja 1943, u jeku bitke. Dikin je kasnije pisao ,,o epskoj borbi koja se vodila u jednom kotlu", na terenima koji su ga podsećali na „Mesečevu površinu". Tokom tzv. pete ofanzive najžešće borbe su vođene na području Bijelog Polja, Kolašina, Nikšića, Pljevalja, Čelebića, Foče, Šavnika, Durmitora, Gacka, Pive, Vučeva, Sutjeske, Tjentišta, Milinklada, Zelengore, Gornjih Bara, Ljubinog Groba i Balinovca. Prvom proleterskom divizijom na Sutjesci je komandovao Koča Popović (politički komesar Filip Kljajić); Drugom proleterskom divizijom Peko Dapčević (politički komesar Mitar Bakić); Trećom udarnom divizijom Radovan Vukanović, pa Sava Kovačević, do pogibije (politički komesar Radomir Babić); Sedmom banijskom udarnom divizijom Pavle Jakšić (komesar Duro Kladarin). Jedinice Glavne operativne grupe vodile su ogorčene borbe od 27. maja do 15. juna da bi probile neprijateljski obruč. Vrhovni štab je 29. maja konkretizovao plan o proboju preko Sutjeske. Do 31. maja je na prostoru između Pive i Sutjeske prikupljeno sedam brigada. Trećeg juna Vrhovni komandant je u Mratinju odlučio da se Glavna operativna grupa podeli na dva dela: 1. i 2. proletersku diviziju, s Vrhovnim štabom, koje su dobile zadatak da se probiju preko Sutjeske u pravcu istočne Bosne, i 3. i 7. diviziju, koje su imale da štite Centralnu bolnicu i kroz neprijateljski obruč izbiju u Sandžak. Prvi pokušaji, 5. i 7. juna, da se front neprijatelja probije u donjem toku Sutjeske nisu uspeli. Prva proleterska divizija Koče Popovića probila je samoinicijativno obruč Nemaca kod Balinovca u srednjem toku nabujale Sutjeske 9. juna 1943. i otvorila prolaz 2. proleterskoj diviziji i Vrhovnom štabu, odlučujući ishod sudbonosne tridesetodnevne bitke. Naredne noći je Sutjesku prešao i Vrhovni štab s 2. proleterskom divizijom. Na Milinkladama je 9. juna ranjen vrhovni komandant. Tito je 12. juna javio Moskvi: „Naš položaj je težak, ali mi ćemo se izvući iz te situacije, mada s teškim gubicima. Neprijatelj čini maksimalne napore da bi nas uništio, ali neće uspjeti. Molimo vašu podršku u ovom najtežem iskušenju." Odsečena 3. divizija je, zajedno s ranjenicima, desetkovana u neprijateljskom obruču. Njen čelni ešalon prešao je Sutjesku kod Tjentišta 13. juna. Prilikom proboja poginuo je legendarni

243 J U G O S L O V E N S K O RATIŠTE 1943

komandant Divizije, Sava Kovačević. Prva dalmatinska i 5. c r n o g o r s k a brigada priključile su se jedinicama Glavne operativne grupe, dok se ostatak 3. divizije razbio na manje grupe, koje su nastojale da se samostalno izvuku iz obruča. Prelazeći padine Zelengore, proleterske divizije su izbile na J a h o r i n u , prešle prugu Sarajevo—Višegrad i nastavile ofanzivne operacije u istočnoj Bosni. Oslobođeni su Han-Pijesak, Kladanj, Olovo, Kakanj i Vlasenica. Na završetku ove bitke p o l o v i n o m juna 1943. godine nemačka komanda (R. Liters) mogla je konstatovati da je „fanatično" borbeni i dobro vođeni n e p r i j a t e l j opet izmakao uništenju. Nemačka Vrhovna komanda bila je zabrinuta, na drugoj strani, očekivanjem ispadanja iz rata svog najjačeg saveznika u Evropi — Italije, čija se „izdaja" očekivala, sa značajnim posledicama po nemačku moć na jugu Evrope, gde su italijanske snage bile nosilac okupacione vlasti u velikim delovima Jugoslavije, u Albaniji i Grčkoj. NOVJ je u ovoj natežoj i najdramatičnijoj bici narodnooslobodilačkog rata izgubila 7.000 boraca, više od jedne trećine boračkog satava, iako neki pisci pominju i 8.000, uključujući više istaknutih komandanata: Nikolu Nina Marakovića i Vasilija Vaka Đorđevića; poginuli su većnici AVNOJ-a dr Simo Milošević, Veselin Masleša, Nurija Pozderac, Vido Burić, Risto Perović, Boriša Kovačević; dr Stanko Martinović, dr Olga Dedijer, dr Dejan Popović, Ivan Goran Kovačić. . . Britanski general Harold Aleksander odao je priznanje NOVJ na držanju u upravo okončanim žestokim bitkama. Britanski oficiri, od kojih je kapetan Stjuart poginuo u toku ofanzive, obavestili su svoje centre o snagama otpora, razmerama borbe i jačini nemačkih jedinica angažovanih protiv NOVJ. Po završetku bitke na Sutjesci Britanci su počeli da dostavljaju partizanima eksploziv i drugi materijal neophodan za rušenje komunikacija. Ta bitka je za Nemce u osnovi bila izgubljena, jer general Liters nije uspeo da ostvari osnovni zadatak: da prikuje smanjene i oslabljene partizanske snage za litice neprohodnih planina i da ih tu potpuno uništi zajedno s Vrhovnim štabom. Prisustvo britanskih oficira u stroju s borcima NOVJ, a na drugoj strani razmere neprijateljskih operacija i nemačkih vojnih efektiva upotrebljenih u njima, svedočili su da se na tlu Jugoslavije vode velike bitke protiv neprijatelja i nedvosmisleno Pokazivali — pogotovu posle četničke agonije na Neretvi — ko je njihov nosilac i glavna antifašistička snaga.

1

*0 NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Teške bitke NOVJ, koje ispunjavaju gotovo celu prvu polovinu 1943. godine, u kojima se iz defanzive prelazilo u ofanzivu, probijali neprijateljski obruči i opet preuzimala strateška inicijativa, otkrivale su veliki samopregor boračke mase, čvrsto rukovođenje Vrhovnog štaba i izvanredna svojstva komandanata jedinica — od komandanata divizija do komandanata brigada i bataljona. Pod najtežim uslovima oni su primenjivali opšte odluke i ugrađivali vlastito vojno stvaralaštvo u svakodnevne bitke. Ova komponenta narodnooslobodilačkog rata ostala je istoriografski dosta zapostavljena, kao da bi Vrhovni štab bez vojnog umeća Peka Dapčevića i Koče Popovića, Pera Ćetkovića i Pavia Jakšića, Save Kovačevića i Radomira Vukanovića, Gojka Nikoliša i Vladimira Smirnova, Gliga Mandića i Vaka Đurovića, Nika Strugara, i mnogih drugih komandanata, komesara i komandira mogao razrađivati i sprovoditi složene akcije napada i protivnapada, povlačenja i ponovnog nastupanja. Članovi Politbiroa koji su nastupali s Glavnom operativnom grupom divizija neposredno su sudelovali u razradi svih vojnih i političkih operacija. Polovinom 1943, kada je neprijatelj računao da se nalazi pred završetkom partizanskog rata u Jugoslaviji, NOV i POJ je imala 13 divizija, svrstanih u četiri korpusa. Borbe protiv Glavne operativne grupe u prvoj polovini te godine prikivale su glavninu okupatorskih snaga, zbog čega su one u ostalim krajevima Jugoslavije bile proređene, omogućavajući povećanu aktivnost snaga NOVJ na Kordunu, u Baniji, Lici i Bosanskoj krajini. Vrhovni štab je 7. februara 1943. dao direktivu svim jedinicama NOV i POJ da pojačaju dejstva, ruše saobraćajnice i vezuju što jače snage okupatora. Januara i februara zajednički su se borile na Žumberku slovenačke i hvratske jedinice. Nemci su januara 1943. uništili Pohorski partizanski bataljon, ali nisu slomili borbeni duh naroda. Propali su pokušaji Italijana da unište partizane u Dolenjskoj i Notranjskoj. Stvarane su nove jedinice u Gorenjskoj, Štajerskoj, Koruškoj, Slovenačkom primorju i Beneškoj Sloveniji. Od slovenačkih brigada f o r m i r a n e su jula meseca 14. i 15. divizija NOVJ. Marta iste godine snage NOV i POJ u Baniji, Lici i na Kordunu preuzele su inicijativu od neprijatelja i pojačale akcije protiv njegovih garnizona i saobraćajnica. Dok su se dalmatinske brigade borile u sastavu Glavne operativne grupe Vrhovnog štaba, partizanske snage u Dalmaciji narasle su maja meseca na 2.000 boraca. Učestali su

243 J U G O S L O V E N S K O RATIŠTE 1943

12. slavonske divizije na prugu Zagreb—Beograd, do da se s tim napadima prestane. Porast broja boraca u doveo je do obrazovanja 6. korpusa NOV i POJ. Odredi su narastali i u Istri, na Žumberku, u Pokuplju, T u r o p o l j u , u Zagorju, Moslavini. Četiri krajiške brigade borile su se u srednjoj Bosni. Četvrta divizija vodila je borbe u Podgrmeču i na Kozari, a 10. krajiška oko Jajca, Kupresa i Bugojna. Posle krize 1942, ojačali su odredi na jugu, kao i Požarevački i Timočki odred na istoku Srbije. Po dolasku d e l e g a t a Vrhovnog štaba Svetozara Vukmanovića u Makedoniju, marta 1943, formirani su novi partizanski odredi: Prilepski, Tikveški, Prespanski, „Dobri Daskalov" na području Tikveša, „Sava Mihailov" kod Prilepa. Odluka o prelasku partizanskih snaga iz Srema u istočnu Bosnu pokazala se kao izvanredna procena rukovodstva. One time nisu samo značajno ojačale narodnooslobodilačke snage u istočnoj Bosni već i stvorile daleko povoljniji borbeni poligon u poređenju sa Sremom, gde su bile stešnjene između velikih reka i izložene pritisku nemačkih i ustaških snaga, kao i mađarskih jedinica na drugoj strani Dunava. Sa istočnobosanskim snagama, sremske jedinice su nanele težak poraz četnicima na Majevici. U proleće 1943. sremski partizani su u istočnoj Bosni formirali 1. i 2. vojvođansku brigadu. Delujući iz uporišta na Fruškoj gori i u bosutskim šumama, sremski borci su presecali prugu Zagreb—Beograd. Iz Srema je transportovana hrana u istočnu Bosnu, a sremski partizani borili su se na Majevici, u Semberiji i Birču. Jula meseca obrazovan je Glavni štab za Vojvodinu, a vojvođanske brigade ušle su u sastav 16. vojvođanske divizije. Situacija na Kosovu i Metohiji nije se bitnije popravila ni u toku 1942. ni na prelasku iz 1942. u 1943. godinu. Pod uticajem aga, barjaktara i konzervativnog sveštenstva (hodžä), pomognutih italijanskim okupatorom, albanske mase su sledile politiku velike Albanije i etnički čistog Kosova. Vulnetari nisu dozvoljavali pristupe danonoćno čuvanim selima. Teror protiv naseljenika se nastavljao. Promenu u odnosu na raniji period je označavalo obrazovanje malih albanskih partizanskih odreda u kojima je bilo i Srba i Crnogoraca. Vulnetari su se obračunavali i s pripadnicima ovih odreda, kao otpadnicima od antisprske i antijugoslovenske politike kao suštinske odrednice snaga albanskog nacionalizma. napadi

naređenja Slavoniji

Ù00

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Posle obrazovanja albanskog partizanskog odreda „Zejne Ajdini", septembra 1942, formiran je januara iduće godine, n planini Goleš, narodnooslobodilački partizanski odred „Emi Duraku". Marta iste godine doneta je odluka da se osnuje jo jedna albanska partizanska jedinica — četa „Bajram Curi". Za rukovođenje partizanskim snagama na Kosovu i u Metohiji obrazovan je Glavni štab na Šar-planini, koji su sačinjaval Fadilj Hodža (komandant), Pavle Jovićević, Predrag Ajtić Branko Šotra, mada se ovaj štab kao kolektivni organ nij osećao. Front koji su držali NOV i POJ sve više je postoja nezaobilazan činilac savezničke strategije, s obzirom da su s borbe, s anglo-američkim iskrcavanjem na Siciliju i italijansk „čizmu", te sovjetskim prodiranjem prema Dnjepru i približa vanjem Rumuniji, prenosile u neposrednu blizinu Balkana. Iskrcavanje Britanaca i Amerikanaca na Siciliju započelo j 10. jula 1943, predstavljajući uvod u pad Musolinija, 25. jula, borbe za osvajanje ostrva završene su posle 38 dana, ubrza vš-' kapitulaciju Italije, potpisanu 3. septembra, a proglašenu pe dana kasnije. Nemci su očekivali slom italijanskog saveznika ! obezbeđivali se za dan njegove kapitulacije dovlačenjem svoji trupa u Italiju. Italijanska kapitulacija stvorila je takvu prazni nu na jugoslovenskim, grčkim i albanskim teritorijama po italijanskom okupacijom koju Nemci, u nedostatku trupa, nis više uspeli da popune. Uoči kapitulacije, na razoružanje Italijana računali su NO i POJ, Nemci i četnici. Vrhovni štab je očekivao kapitulacij Italije i za taj dan se pripremao šaljući jedinice prema Crnoj Gori, Hercegovini, Dalmaciji, Sandžaku i zapadnoj Bosni. Vrhovni komandant NOV i POJ naredio je početkom avgusta glavnim štabovima Hrvatske i Slovenije da obustave operacij protiv jedinica italijanske vojske ako ove predaju oružje il' stupe u borbu protiv Nemaca, a u suprotnom da ih razoružaju. U istom smislu izdate su i direktive vojnim rukovodstvima u Dalmaciji i Crnoj Gori. Glavnom štabu Srbije data je direktiva da se obrazuju brigade i divizije u Srbiji kao važnoj oblasti u Jugoslaviji i na Balkanu, odakle bi moglo da se pomogne bugarskom narodu. Uoči kapitulacije Italije Vrhovni štab je formirao pet novih divizija i dva korpusa: 2. hrvatski i 2. udarni korpus. Po naređenju Vrhovnog štaba, 1. bosanski korpu" preneo je težište borbenih akcija prema Drini kako bi teritorija

243 J U G O S L O V E N S K O RATIŠTE 1943

istočne Bosne, s Crnom Gorom, Hercegovinom i Sandžakom, poslužila kao budući poligon za prodor u Srbiju. Za čas italijanske kapitulacije spremali su se i Nemci, koji su bili obavešteni o stanju u italijanskom vrhu i pregovorima Italijana i zapadnih saveznika, a pri tom su raspolagali i motorizacijom, kojom su brže od NOVJ mogli da dosegnu svaku tačku na Jadranu i u njegovom zaleđu. Jedinice NOVJ, iako mnogo bliže obali, nisu u datim prednostima mogle da se mere s Nemcima. Tako su Nemci sasvim razoružali divizije „Mesina", „Marke", „Zara", većim delom „Feraru", „Emiliju", „Sforcesku", „Đulij'u", a delimično „Bergamo", „Lombardiju", „Kačatori dele Alpi", „Torino", dok su NOV i POJ potpuno razoružale divizije „Murđe", „Mačeratu", „Izonco", „Euđenio di Savoja", većim delom „Bergamo", „Lombardiju", „Kačatori dele Alpi", „Torino", „Re", a delimično „Firence" i „Sforcesku". Na stranu NOVJ prešle su italijanske divizije „Venecija" i „Taurinenze". U Dalmaciji, Istri, Hrvatskom i Slovenačkom primorju došlo je do masovnih ustanaka. Oslobođeni su Istra, Gorski kotar, Hrvatsko primorje, veći deo Dalmacije s ostrvima, do Neretve. Jak antifašistički pokret u Splitu preuzeo je vlast u gradu 10. septembra 1943, pre dolaska proleterskih jedinica. U Srbiji su formirane tri, a u Sremu pet novih brigada, od kojih su tri ušle u sastav 16. vojvođanske divizije. Oslobođeni su Sandžak, veći deo Crne Gore i znatan deo Hercegovine. U Bosni je stvorena velika slobodna teritorija, a snage NOV i POJ napadale su neprijateljske garnizone u dolinama Neretve, Bosne i Une. Akcijama u pravcu Drine pripreman je teren za upad u Srbiju. U Sloveniji su oslobođeni ljubljanska pokrajina, sem Ljubljane, i uporišta na pruzi Ljubljana—Trst, kao i najveći deo Slovenačkog primorja. Na tlu zapadne Makedonije stvorena je slobodna teritorija, s organima narodne vlasti i vojnopozadinskim vlastima. Dalji priliv boraca doveo je 1943. do stvaranja novih odreda: Kičevsko-mavrovskog, „Damjan Gruev", „Goce Delčev", „Sava Mihailov", „Dobri Daskalov", Bregalničkog i Kumanovskog odreda avgusta meseca. Drugi Kičevsko-moravski odred, sastavljen od Albanaca, obrazovan je u junu. Formiranjem prvog bataljona „Mirče Acev" u avgustu počeo je proces stvaranja makedonske oružane sile kao dela NOV i POJ. Savetovanje CK KP Makedonije, u okolini Prespe, početkom tog meseca, podstaklo je širenje ustanka, razvijanje oružane sile revolucije i pripreme za sazivanje makedonske zemaljske anti-

1

*

0

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

fašističke skupštine. U jesen 1943. u Makedoniji se borilo 9 bataljona i više odreda. Na masivu Kozjaka Kumanovski partizanski odred je sarađivao s partizanskim odredima južne Srbije. Pored odreda „Slavej", „Malesija" i „Drimkol" formiran je i 1. kosovsko-metohijski bataljon „Ramiz Sadiku". Prva makedonsko-kosovska brigada obrazovana je 11. novembra. Nakon probijanja Glavnog štaba i CK KP Makedonije s jedinicama NOV i POJ u egejski deo Makedonije, polovinom decembra, formirana je u Fuštanima 2. makedonska brigada. Narodnooslobodilački pokret napravio je snažan proboj u svet zahvaljujući vezama britanskih i američkih oficira s NOVJ, izveštajima Stojana Pribićevića, Sajrusa L. Sulcbergera i drugih savezničkih izveštača. Za narodnooslobodilački pokret izjašnjavali su se u SAD Luj Adamič, Nikola Tesla, Zlatko Baloković, i drugi ugledni i uticajni građani jugoslovenskog porekla. Američki obaveštajni oficir, major Lin M. Feriš poslao je oktobra 1943. iscrpan i objektivan izveštaj o stanju u Jugoslaviji, prema kome se četnici ne bore protiv okupatora, dok ustaše predstavljaju „himlerovske teroriste". Feriš je smatrao da narodnooslobodilački pokret izrasta u društveni pokret koji će imati jak uticaj na Balkanu, a verovatno i u celoj Evropi; prema njegovoj oceni, Komunistička partija Jugoslavije nije u mogućnosti da taj pokret, kojemu stoji na čelu, sasvim „indoktrinira partijskom linijom". Izveštaj Feriša, po Čarlsu Bolenu, Ruzvelt je na Teheranskoj konferenciji pokazao Staljinu. Jugoslovenska emigracija, izložena pritisku događaja koji joj nisu išli naruku, preživljavala je krizu. Izbeglička vlada Božidara Purića, pod snažnim britanskim uticajem, pružala je otpor pokušajima da se Mihailović isključi iz nje. Prodor istine o narodnooslobodilačkom pokretu u svet, kapitulacija Italije, porazi četnika, otvorenost Jugoslavije prema Italiji na čijem su se jugu nalazili zapadni saveznici, narastanje snaga NOVJ, pomeranja u HSS prema narodnooslobodilačkom pokretu, faktičko priznanje narodnooslobodilačkog pokreta od strane Britanaca, probijanje delimične strateške blokade u kojoj se NOVJ borila od početka ustanka, događaji su koji označavaju radikalan prelom vojno-političkog karaktera na jugoslovenskom ratištu u jesen 1943. godine. Kako sa stanovišta stanja na velikim svetskim frontovima antifašističke borbe, tako i događaja na jugoslovenskom ratištu 1943, ova

243 JUGOSLOVENSKO RATIŠTE 1943

godina zaista se može nazvati prelomnom godinom narodnooslobodilačkog rata i revolucije. Oktobra 1943. u Bariju je osnovana Baza NOVJ, organ za prijem ranjenika, vojne pomoći i hrane, kao i za prihvatanje, iz Istre i Slovenačkog primorja, italijanskih vojnika hrvatskog i slovenačkog porekla koji su želeli da se pridruže narodnooslobodilačkom pokretu. Britanci su iz Barija prebacivali u El Šat i druge logore na Sinaju izbeglice iz jadranskog pojasa i njegovog zaleđa, kojih je bilo oko 27.000 i koji su imali svoje antifašističke organizacije. Savezničkim brodovljem dovoženi su novembra te godine i borci tzv. prekomorskih brigada, sastavljenih od interniraca iz Slovenije, Dalmacije, Crne Gore, Istre i Slovenačkog primorja. Septembra 1943, dolaskom brigadnog generala Ficroja Maklejna na čelo britanske misije u Jugoslaviji, Velika Britanija je de facto priznala NOV i POJ. Narod Slovenačkog primorja i Istre izjasnio se za ujedinjenje s narodima Slovenije i Hrvatske. Osvobodilna fronta je posle savetovanja u Pugledu postala — slivanjem svih patriotskih snaga slovenačkog naroda, koje su priznale rukovodstvo KP Slovenije — jedinstvena politička organizacija, bez koalicionih elemenata u vrhu. U Slavoniji, Moslavini, Podravini i Hrvatskom zagorju ubrzan je proces diferencijacije među članovima HSS. Niži i srednji stranački funkcioneri koji su prešli u oslobođenje krajeve obrazovali su oktobra 1943. Izvršni odbor HSS na slobodnoj teritoriji, oduzimajući pravo Mačeku da bude jedini reprezentant ove stranke u Hrvatskoj. NOV i POJ su nanele teške poraze raznorodnim snagama jugoslovenske kontrarevolucije. Slovenačke jedinice uništile su belu gardu u Zapotoku i zamku Turjak, koji su kolaboracionisti nameravali da pretvore u „slovenski Alkazar", ali je slovenačka kontrarevolucija preko noći promenila gospodara. General Lav Rupnik, koji je za vreme italijanske okupacije bio gradonačelnik Ljubljane, stupio je posle kapitulacije u nemačku službu kao šef kvislinške uprave i komandant domobranstva. Peta crnogorska brigada uništila je u manastiru Ostrogu, u Crnoj Gori, vodstvo četnika s generalom Blažom Đukanovićem i pukovnikom Bajom Stanišićem. Računajući na britansku pomoć, genera 1 Petar Živković založio se u emigraciji da se kraljevska vojska, koju je

1

*

0

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

prethodno trebalo stvoriti od ratnih zarobljenika i interniraca, iskrca kod Zadra, odakle bi produžila intervenciju u unutrašnjosti zemlje. Ovaj Ž i v k o v i ć e v plan pokazao se više nego nerealnim jer su se oslobođeni Jugosloveni u Italiji opredeljivali za NOV i POJ, a Britanci u Jugoslaviji menjali politiku prema narodnooslobodilačkom pokretu. NOV i POJ su krajem 1943. imali oko 300.000 boraca, raspoređenih u partizanske odrede i velike vojne jedinice — brigade, divizije i korpuse — koji su držali front širom Jugoslavije protiv preko 400.000 okupatorskih vojnika i 250.000 kvislinga. Nakon dvostrukog narastanja svoje boračke sile Vrhovni štab NOV i POJ je Naredbom od 5. oktobra odredio jedinstveni naziv za korpuse: 1. proleterski korpus u zapadnoj i srednjoj Bosni, 2. udarni korpus u Crnoj Gori, Sandžaku i Hercegovini, 3. korpus u istočnoj Bosni, 4. korpus u srednjem delu Hrvatske, 5. korpus u zapadnoj i srednjoj Bosni, 6. korpus u Slavoniji, 7. korpus u srednjem delu Slovenije, 8. korpus u Dalmaciji. Krajem novembra NOV i POJ su u sastavu ovih korpusa imali 26 divizija, više od 10 samostalnih brigada i 108 partizanskih odreda i drugih manjih jedinica. U leto i ranu jesen 1943. sve snage na jugoslovenskom ratištu očekivale su da dođe do britanske i američke invazije na istočnu jadransku obalu. Kao što se uskoro pokazalo, ova očekivanja bila su preuranjena, a procene na kojima su počivala jednostrane. Nastupanje zime opominjalo je Nemce da je operacija iskrcavanja odložena za proleće 1944. Njihovi izvori, danas pristupačni, pokazuju da su oni počeli uočavati složenost međusavezničke konstelacije, uviđajući da je pitanje jadranske operacije vezano za odnose među velikim savezničkim silama i razvoj događaja u Jugoslaviji. Nemci nisu zaboravljali na „ustanički" pokret, kako ga nazivaju, samim tim što su verovali da će ovaj dobiti razmere opšteg ustanka čak i ako ne dođe do savezničkog iskrcavanja. Bili su svesni izmenjenog položaja NOV i POJ u okviru savezničke strategije, položaja koji će u vreme Teheranske konferencije dovesti do priznavanja te vojske kao samostalnog ratujućeg faktora; na drugoj strani, rano su počeli da povezuju porast borbenog raspoloženja na jugoistoku Evrope s nastupanjem Crvene armije na jugu SSSR-a. Položaj ratujućih strana na jugoslovenskom frontu, prvenstveno NOV i POJ i Nemaca, bitno se izmenio posle italijanske kapitulacije. NOVJ je došla u posed teškog italijanskog naoru-

243 JUGOSLOVENSKO RATIŠTE 1943

žanja, što je ojačalo njenu vatrenu moć i uticalo na način ratovanja. Bilo je i onih koji su u suprotnom taboru računali da će teška italijanska oprema oduzeti pokretljivost njenim jedinicama, osobinu koja im je, s probojnošću, pripisivana kao glavna. Preko Jadrana NOVJ je počela da ostvaruje koordinaciju s armijama savezničkih zemalja, saradnju u vazdušnim napadima, akcijama komandosa, kao i ekonomske, sanitetske i propagandne veze, koje su naročito pojačane naredne godine. Posle italijanske kapitulacije i uspostavljanja veza sa saveznicima, čime je delimično probijeno strateško zaokruženje narodnooslobodilačke borbe, deo bolesnika i ranjenika upućivan je u južnu Italiju i Egipat. Prvi ranjenici, upućeni iz 8. korpusa, prevezeni su (njih 220 teških ranjenika) čamcima i malim brodovima od obale do Visa, dok je na ostrvu ostalo još 450 lakših ranjenika. Bolesni i ranjeni partizani upućivani su u Italiju iz Bosanske krajine, Crne Gore (iz Berana) i drugih krajeva. Bolnica u Grumu (u južnoj Italiji) organizovana je pod šatorima. Deo ranjenika (do 500) lečio se u britanskoj bolnici u Tarantu. Već oktobra 1943. NOVJ je imala 150 lekara, ali bez podataka za Makedoniju, Srbiju i Sloveniju. Prvi korpus je imao 12 lekara; 2. korpus 20; 3. korpus 23; 5. korpus 17; 8. korpus 15; 26 divizija 8; Glavni štab Hrvatske, sem 8. korpusa, 50; Vrhovni štab 3 i ostali 5 lekara. Nemci su, očigledno, bili nemoćni da ispune balkanski prostor posle ispadanja Italije iz rata. Hitler je tražio da se razoruža i otpremi u Nemačku oko 250.000 italijanskih vojnika, da se organizuje odbrana dalmatinsko-crnogorsko-albanske obale, duge otprilike 1.000 km, da se osiguraju putevi i pruge, zaštite važni rudnici i drugi privredni objekti. Nemačke snage u Jugoslaviji borile su se da održe saobraćaj na pruzi Zagreb— Brod—Zemun, Beograd—Niš, obezbede plovidbu Dunavom i transport dolinom Ibra, eksploataciju Bora, Trepće, Ljubije, Vareša. Suočeni s pretnjom od zapadnih saveznika iz Italije i Crvene armije na istoku, s pritiskom NOVJ i drugih balkanskih pokreta otpora, kao i s potrebom da osiguraju izvlačenje svojih trupa s juga, iz Grčke, Vardarsko-moravskom dolinom, Nemci su posedanju jadranske obale i držanju Balkana pridavali odlučujući značaj, iz vojno-političkih i ekonomskih razloga. Uporni u odbrani Balkana, oni ipak — usled promenjene opšte vojne situacije i osipanja vlastitih snaga, te jačanja NOV

^0^

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Jugoslavije — nisu više p l a n i r a l i sveobuhvatne operacije. Nemačku pažnju apsorbovali su istočni i italijanski front, odbrana Nemačke i „atlantskog bedema". Akcije NOV i POJ su se rasprostranile, zahvatajući sve delove zemlje, a nemačka inferiornost prema zapadnim saveznicima u vazduhu i na moru postajala je izrazita. Nemačka Vrhovna komanda počela je da primenjuje „strategijsku defanzivu", kako je vojni istoričari nazivaju, koja nije isključivala niz manjih ili većih, međusobno povezanih operacija. Drugi oklopni SS korpus iz Italije vodio je već u septembru borbe na tlu Slovenije, iz baza u Gorici, Tržiču i Trstu. U telegramu Vrhovne komande Vermahta od 24. septembra Komandi 2. oklopnog SS korpusa stojalo je da se, u skladu s Hitlerovim naređenjima, uguši narodnooslobodilački pokret u Istri. Navodilo se da je Hitler naredio da se ustanički pokret u Istri zbriše i ustanici iskorene. „Slovenački narod", pisalo je u telegramu, „nakon akcije, za nas ne sme da predstavlja više nikakvu opasnost." Polovinom oktobra Štab 2. oklopne armije predviđao je na tlu Makedonije, Crne Gore, Bosne i Hercegovine i Hrvatske više operacija. Jedinice NOV i POJ su posle italijanske kapitulacije držale obalu Slovenačkog primorja, Istre i Hrvatskog primorja, obalu srednje Dalmacije od Splita do Neretve, s ostrvima, i jadransko zaleđe. Nemačka komanda je septembra 1943. organizovala operaciju „Volkenbruh" — sračunatu na razbijanje ustaničkib snaga u Sloveniji, Istri, Hrvatskom primorju i Gorskom kotaru radi zaposedanja severoistočnog Jadrana — koja je završena 12. novembra odbacivanjem snaga NOV i POJ od obale i zauzimanjem glavnih mesta i puteva u severozapadnom delu Jugoslavije. Gotovo istovremeno s operacijama u toj oblasti obnovljena su neprijateljska dejstva u Dalmaciji, Lici, na Kordunu i u Baniji u cilju osiguranja zaleđa i posedanja dalmatinske obale. Početkom oktobra jedinice 26. divizije NOVJ kontrolisale su obalu od Splita do ušća Neretve — sem Omiša, Makarske, Ploča, poluostrva Pelješca. Na severu Crne Gore Nemci su organizovali operaciju „Balkanski klanac" protiv 2. udarnog korpusa. U borbama od septembra do kraja novembra 2. udarni korpus oslobodio je istočni deo Crne Gore, veći deo Sandžaka, deo Hercegovine, razbio četničke snage i formirao više novih jedinica, među kojima 29. diviziju, 6. crnogorsku i 6. sandžačku brigadu. Štab Mornarice NOVJ i Štab 26. divizije formirali su

JUGOSLOVENSKO

RATIŠTE

1943

2

4

3

z a j e d n i č k i Operativni štab za odbranu ostrva Hvara, Brača,

Šolte, Korčule i Mljeta. Mada se težište nemačkih akcija nalazilo u zapadnim krajevima Jugoslavije, borbe su vođene i protiv nara sie snage NOV i POJ u Moslavini, Podravini, Hrvatskom zagorju, Slavoniji, radi kontrolisanja doline Save i prostora između Save i Drave. Nemačka komanda posvećivala je posebnu pažnju Bosni, zbog njenog značaja za zaleđe Jadrana, strateške važnosti dolina Save, Vrbasa, Bosne, Une, kao i radi sprečavanja NOV i POJ da preko Drine upadnu u Srbiju. U Srbiji su formirane 1. šumadijska (5. oktobra), 1. južnomoravska (12. oktobra) i 2. južnomoravska brigada (20. novembra 1943). Glavni štab i Oblasni partijski komitet Kosova i Metohije prebacili su nove borce oktobra 1943. na severne padine Šar-planine, gde je formiran Kosovsko-metohijski partizanski odred, kao i na područja Jablanice i Vranja, jer na Kosovu i Metohiji zbog pritiska albanskih masa nije bilo uslova za narodnooslobodilačku borbu. Za feldmaršala Maksimilijana ion Vajksa vojne akcije na Balkanu su oktobra meseca izgubile karakter gerilskog rata, jer su ih izvodile jake snage, planski vođene i za planinsko ratovanje dobro opremljene. Komandant nemačkih efektiva na jugoistoku više nije govorio o gerili, niti je borbu protiv NOVJ posmatrao kao stvar u „policijskoj" kompetenciji. Borci te vojske i dalje su nazivani „banditima" a njihove jedinice „bandama", ali to ne upućuje na zaključak da Nemci nisu imali u vidu promenjen odnos snaga. Jula 1943. nemački štabovi su davali publicitet Hitlerovoj odluci da se ratni zarobljenici ne streljaju, koja je s pomenutim saznanjem odražavala i potrebu Trećeg rajha za radnom snagom, a na drugoj strani davala podsticaj ustanicima za prebegavanje neprijatelju, što je razblažavalo propagandu da Nemci ubijaju zarobljenike. Teško je bilo ne priznati — nezavisno od neprihvatljivih objašnjenja koja su za to davana — da „komunistička ideologija" rastače Mihailovićevu organizaciju i u Srbiji. Nemci su uočavali da rast pokreta zavisi od dobrovoljne saradnje stanovništva — ili, kako kaže njihov izvor, „od duhovne predispozicije unutar stanovništva okupiranih zemalja". Fon Vajks je izričito napominjao da je „komunistički pokret" u usponu. On nije krio strah da na području Jugoslavije

1

*0 NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

može doći do organskog spajanja svih ustaničkih snaga, pod Titovim vodstvom. Odbranom balkanskog prostora Nemci su branili pristup Trećem rajhu s juga. Albanija i Hrvatska dobijale su za njih izvanredan interes kao mogućne teritorije buduće invazije, a Srbija zbog geopolitičkog položaja (obezbeđujući najpogodniju saobraćajnu vezu evropskog juga s Podunavljem), nastupanja Crvene armije, granice s Bugarskom, Dunava, rudnog bogatstva. Balkanski prostor je, uopšte, davao hranu i sirovine neophodne za nastavljanje rata. Nemačko prisustvo u Srbiji i Hrvatskoj, i to s pojačanim snagama, nalagali su i kolebanje i vrenje u Mađarskoj i Rumuniji, posebno posle kapitulacije Italije. Nemačke ocene, racionalne kada se radilo o vojno-političkoj situaciji, vlastitom nedostatku efektiva, raspadanju kvislinških režima i okupatorskog sistema, u nekim slučajevima više su nego proizvoljne, pune predubeđenja i uslovljene držanjem najvišeg nemačkog vrha — praktično, Hitlera. Mada se u nemačkim izvorima iz toga doba ističe da je Tito „najopasniji neprijatelj", iz kruga interesovanja nisu izlazili ni Mihailović i njegove „nacionalne snage", za koje se, istina, govorilo da nemaju dovoljno oružja, da izbegavaju borbu, da strahuju od odmazde, da inicijativu za prelaz na delo očekuju spolja. Nemci su zapažali da se Mihailovićev pokret, kako kažu, približava kraju, jer invazija, to jest spoljni impuls, izostaje. Zabrinutost i demoralizacija četnika rasle su zbog povećane „boljševičke opasnosti" i saznanja da se od Britanaca ne može očekivati ni spoljnopolitička ni unutrašnjopolitička podrška. Pored nekih zaostalih zabluda o Mihailoviću, Nemci su do kraja rata zadržali uverenje da su narodnooslobodilački pokret i njegova ideologija stranog porekla, „ruski" eksport, a da se na njegovom čelu nalaze „ruski oficiri". Ovi ideološki surogati odgovarali su fašističkoj propagandi onoga vremena, iako istoričari koji su se njima bavili ističu s pravom da je pomen „ruskih" oficira imao za cilj da ostavi utisak na najviše štabove Vermahta i podstakne ih da svojoj balkanskoj vojsci upute veću pomoć. Nemačko nepoverenje prema Mihailovićevim četnicima bilo je motivisano njihovim prihvatanjem britanske i američke pomoći, posebno prisustvom misija zapadnih saveznika u štabu Mihailovića i područnim štabovima, ali i Hitlerovim srpskim kompleksom iz vremena prvog svetskog rata, pojačanim posle 27. marta i ustanka 1941. Za Nemce su i takve kvislinške

JUGOSLOVENSKO

RATIŠTE

1943

2

4

3

jedinice kao Srpska državna straža i Srpska granična straža bile nesigurne u slučaju ustanka „nacionalnih snaga" ili savezničkog iskrcavanja, iako nesumnjivo pouzdane u antikomunističkim okršajima. Krajnji korak u izražavanju nepoverenja prema četnicima Nemci su odgodili za tzv. kritični trenutak invaziju. Po silasku Italijana s balkanske vojne i političke scene, i zbog izostajanja anglo-američke invazije, četnici su r a z v i l i kolaboraciju s Nemcima zaključujući tajne ugovore. Nemački štabovi su veoma hladnokrvno analizirali novonastalu s i t u a c i j u , uočavajući i dobre i loše strane saradnje s četnicima. Njihove analize polazile su od toga da su ovi izgubili svoje zaštitnike, Italijane, pretrpeli vojni poraz u Hercegovini i Crnoj Gori u proleće 1943, da su se Britanci preorijentisali u Jugoslaviji priznavanjem NOVJ, čemu je usledio pritisak na velikosrpsku većinu u emigraciji da natera Mihailovića na ostavku. Četnički sporazumi s Nemcima o oružanom primirju, ograničenom na određeni prostor, predviđali su i povremeno zajedničko vođenje borbe protiv komunizma. Nemci su, kao preduslov za njihovo sklapanje, tražili od četnika da prekinu „borbena" i „sabotažna dejstva" protiv Vermahta i njegovih saveznika; da prilikom učestvovanja u zajedničkim borbama protiv komunista budu pod nemačkom komandom; da prekinu sve veze sa silama koje se nalaze u ratu s Nemačkom i izruče članove njihovih misija; da učestvuju u propagandi protiv komunizma. Posle Mihailovićevog poraza u Crnoj Gori, Hercegovini i istočnoj Bosni, i njegovog povratka u Srbiju, Nemci su procenjivali da će on u narednom periodu pokloniti najveću pažnju organizaciji svojih snaga u tom rejonu Jugoslavije. Stoga i niz lokalnih operacija protiv njegovog i drugih četničkih štabova. Značaj Srbije je ponovo porastao nakon italijanske kapitulacije. Tito je oktobra 1943. isticao njenu strategijsku važnost: vojnu i političku, opštu i jugoslovensku. Vodstvo narodnooslobodilačkog pokreta, odnosno nove Jugoslavije, jasno je uviđalo da velikosrpska buržoazija i dalje računa na četnike, Mihailovića, obnovu monarhije, zaustavljanje sovjetskog prodora na prilazima Balkanu. Mihailović je odbijanje partizanskog upada u Srbiju smatrao svojom dužnošću. Nemački izvori upozoravaju da je on verovatno precenjivao borbenu sposobnost svojih trupa, kao i životnu snagu „konzervativne ideje" nasuprot -,revolucionarnim elementima". Strahujući od „komunističke

1

*

0

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

vlasti", tražio je vezu s nemačkim komandama. Tu strategiju on je konzekventno primenjivao od jeseni 1941. Prilikom zaključivanja pomenutih ugovora podudarili su se interesi Nemaca i Mihailovića: oni su išli za tim da odvrate četnike od borbe s okupatorima i bace ih protiv partizana, a on — da sačuva svoje trupe do ,,dana oslobođenja". No ni posle zaključivanja tih kolaboracionističkih ugovora Nemci nisu smetnuli s uma dve stvari: da „komunizam" rastrojava njihove redove i u Srbiji; da su četničke starešine, a delimično i borci, osvedočeni neprijatelji „komunista", i da mogu poslužiti za „mesnu odbranu" — što je svakako odražavalo stare sumnje u četnike (neopravdane, uostalom), pomešane s izvesnošću male borbene vrednosti njihovih jedinica. Herman Nojbaher, čim je naimenovan za specijalnog opunomoćenika Ministarstva spoljnih poslova na Jugoistoku avgusta 1943. započeo je sa stvaranjem antikomunističkog izolacionog bloka sačinjenog od srpske federacije (Srbije i Crne Gore preko Sandžaka, na čelu s Milanom Nedićem) i Velike Albanije, koji bi se nalazio između Hrvatske i Grčke. Ovaj blok je, kako kaže, trebalo da bude debeli čvor u „rajsferšlusu" s kojim je „strategija balkanskih partizana htela da rastoči prostor od Slovenije do Peloponeza". Mada je dao saglasnost za aktivnost Nojbahera, Hitler nije mogao da odbaci sumnje u Srbe. Smatrajući da oni imaju „veliku državotvornu snagu" nije želeo da ih ohrabruje u njihovim stremljenjima. Feldmaršal fon Vajks je 22. novembra 1943. izdao uputstvo o ograničenoj saradnji između nemačke vojske i četnika, na osnovu kojeg su usledili tajni sporazumi između nemačkih štabova i četničkih vojvoda, u saglasnosti s Mihailovićem, iako je on iz taktičkih razloga ove saradnike Nemaca prozvao „izdajnicima". Nepoverenje u Mihailovića u nemačkom vrhu nije popuštalo. Čak kada su decembra 1943. raspravljali o prebacivanju Petra II Karađorđevića iz Egipta u Srbiju, nadvlađivao je strah — čak kada bi ova operacija i uspela — da se suveren ne odmetne u šumu i za sobom ne povuče deo srpskog naroda. Nojbaherova varijanta nemačke politike u kojoj su Srbi bolje kotirali od ustaša uveliko je uznemiravala „poglavnika" i Kašea. Strani istoričari NDH navode Pavelićeve reči: „Beograd je kolevka kako partizana, tako i četnika i nedićevaca . . . Partizani i četnici su dve krvave kandže jedne te iste zveri, koja zariva svoje prljave šape u

243 J U G O S L O V E N S K O RATIŠTE 1943

čisto hrvatsko telo; i jedni i drugi su mačevi kuće Karađorđevića." Nemački izveštaji u jesen 1943. o stanju u NDH bili su više nego porazni. Poznato je da su, nasuprot Zigfridu Kašeu, general Gleze fon Horstenau i, uopšte, vodeći ljudi Vermahta malo verovali u mogućnost njenog samostalnog opstanka i samoodbrane. Od septembra 1943. za slabosti i „propuste" NDH krugovi Vermahta optuživali su Nemačku, tvorca i pomagača ove kvislinške države i njenog terorističkog mehanizma. Političke, upravne i privredne prilike ocenjivane su kao katastrofalne, uz napomenu da je ustaška vlada izgubila svaki oslonac u pravoslavnom, muslimanskom i hrvatskom stanovništvu. Govorilo se o pravnoj nesigurnosti, haosu, ugroženosti života i imovine; navodilo se, takođe, da je veći deo činovništva korumpiran, podmitljiv, nepravičan i nesposoban. Nemci su videli perspektivu samo u vlastitom preuzimanju izvršne vlasti u NDH, ali nisu skrivali činjenicu da nemaju snage za taj poduhvat. U datim prilikama okupatorski sistem nije raspolagao realnom osnovom za svoju odbranu i održanje. Koliko su Nemci sagledavali pravu situaciju videlo se najbolje iz toga što u svojim analizama nisu ostajali na konstataciji da u NDH „autoritet države" i vlasti više ' ne postoje, nego su, ovoj nasuprot, govorili o vlasti narodnooslobodilačkih odbora, za koju se doslovno isticalo: „Komunisti nesmetano ubiraju porez, u poljoprivrednim oblastima u žitu, održavaju analfabetske kurseve. U oblasti koja im je prepuštena, a koja se proteže preko cele zapadne i srednje Bosne, oni sada imaju svoju upravu preko narodnooslobodilačkih odbora. To su civilni odbori u selu i gradu, koji su preuzeli poslove opštinskih i sreskih uprava (i vojnu privredu). Pored njih postoje i komunističke vojne vlasti u pozadini, koje se sastoje od komandi oblasti, za jedan ili više hrvatskih okruga, i komandi mesta, za veća mesta i važne čvorove. Ti organi vode policijske i privredne poslove i vrše kontrolu u pozadini, kao i regrutovanje za bande. Danas praktično postoji na velikim područjima, kako u selima, tako i u gradovima, sovjetska država." Nemci su se uzaludno obraćali Hrvatima kao sila koja im vraća more i obalu koju su im Italijani oduzeli u prvoj godini ,,državne samostalnosti". Nemačka vojska ih je pozivala — kao što se vidi iz jedne radio-proklamacije generala Glezea fon

1

*

0

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Horstenaua — koju navodi Vasa Kazimirović — da „odazivajući se glasu domovine, zajedno s njom nastupite (s nemačkom vojskom) i vaše zastave, zastavu Hrvatske, istaknete ne samo u Senju i Dubrovniku, već i u Zadru, Šibeniku i Splitu, i tako oslobodite svoju braću od teško snošenog ropstva". Bez rezultata su ostali i pregovori Lorkovića i Mandića sa Hrvatskom seljačkom strankom, koja nije pokazala spremnost da da legitimaciju ustaškoj vlasti u datoj situaciji. Donekle se pristajalo samo na neku „činovničku" ili „neutralnu vladu". Očigledno da je bilo neisplativo kompromitovati se sa ustašama kada je svima bilo jasno da njihovi gospodari nemaju izgleda da dobiju rat, posebno posle ispadanja Italije iz rata. Za reforme NDH bili su raspoloženi deo domaćih ustaša i pristalice ranije Stranke prava, koji se nisu ustručavali prebacivanja na drugu stranu pošto bi prethodno Paveliću obezbedili neku reprezentativnu ulogu. Tendencije alibizma su sa neuspesima počele sve jače izbijati. Izveštaji Abvera su među pristalicama ove ustašk struje navodili ministra spoljnih psolova Stijepa Perića, mini stra unutrašnjih poslova Mladena Lorkovića, državnog sekreta ra Bulica i druge. Pavelić je, međutim, imao doslednu podršk" sive eminencije NDH Kašea. Pritajenu opoziciju njegovoj vlast' poglavnik je nazivao masonskom, anglofilskom i neprijateljim Nemačke. Oslanjajući se bez ostatka na Nemce, Pavelić je i sad — kao 1942. kada se oslobodio svojih rivala, „dinastije Kvater nik" — izmanevrisao svoje protivnike. Pokazalo se još jedno da Nemci nisu imali bližeg i pouzdanijeg saveznika od Pavelić u tom kraju Balkana. Novo razočarenje nastalo je posle stvaranja nove administrativne jedinice u kojoj su se našli Trst i Rijeka za koje je Hitler predviđao da postanu velika luka Trećeg rajha na Jadranu, a Boka Kotorska najveća nemačka ratna luka na Sredozemlju. Na čelo nove pokrajine došao je gaulajter Koruške Fridrih Rajner („Rajnerovo kraljevstvo"). Zalaganje Kašea da Rijeka pripadne NDH dovelo je do toga da ga Ribentrop ukori rečima da je njegova uloga da u Zagrebu zastupa interese Rajha a ne NDH. U novu jedinicu ušao je deo Slovenije koji nije pripadao austrijskim pokrajinama Koruškoj i Štajerskoj, Gorica i cela Istra. Posle italijanske kapitulacije Nemci su „težište bandi" videli u rejonu oko Splita — gde se, po njihovoj proceni, nalazio Tito — u Sandžaku, na Kosovu i Crnoj Gori. Angažujući se

243 J U G O S L O V E N S K O RATIŠTE 1943

najpre da posednu najvažnije strateške tačke, a kasnije da u istočnoj Bosni razbiju koncentraciju NOVJ prema Srbiji (operacija „Kugel-blic"), oni nisu zanemarivali politička sredstva i kombinacije u borbi za odbranu Balkana i otklanjanje „boljševičke opasnosti", od koje ih je hvatala panika. Treći rajh je posle pada Italije obećavao autonomiju stanovništvu NDH, Crne Gore i Albanije, avgusta 1943. o Crnoj Gori i području Ljubljane još se nisu davale definitivne izjave, dok je ustaškoj vladi bilo stavljeno do znanja da istakne neograničeno pravo na Dalmaciju, objavljujući oslobođenje obalnog područja. Muslimanima u Sandžaku garanotvan je „nacionalni i kulturni razvitak". Ova obećanja imala su malu vrednost, jer je Dalmacija, kao i Istra, bila zahvaćena opštenarodnim ustankom, a NDH rasulom. Na tlu Sandžaka operisale su sandžačke jedinice i 2. korpus NOVJ. Nemci su bili svesni da u Crnoj Gori vladaju „komunisti", a da se lek za NDH može naći samo u stvaranju nove „državne strukture". Po njihovim izveštajima, raspadanje domobrana u NDH nije se moglo više zadržati ni organizacionim merama ni obećanjima. Ukazivano je, međutim, da se poboljšanje situacije može „očekivati tek onda kada se uspostavi nov hrvatski državni autoritet, tj. kada se slomi Titova vladavina i stvori novi poredak pod nemačkom zaštitom". Prema Vasi Kazimiroviću, Kašea su plenili planovi o mogućnosti izdvajanja hrvatskih partizana od NOVJ, iako je Hitler zauzeo stanovište marta 1943. da se sa buntovnicima ne pregovara već da se oni streljaju. Novembra 1943, pre drugog zasedanja AVNOJ-a, Marijan Stilinović je u Zagrebu razgovarao sa Kašeom, kojega nije napuštala ideja da partizanske snage razdvoji na dva nacionalna „tabora". Ustaše su širile vesti da je već uspostavljena veza sa partizanskim vodstvom u cilju sklapanja sporazuma za slučaj da se Nemci povuku sa Balkana i iz Hrvatske. Razgovore sa Stilinovićem (pod pseudonimom Srećko Šunjarević) nastavljao je preko. Hansa Ota, agenta Abvera, o razmeni zarobljenika, otkupu konja za potrebe nemačke armije na teritoriji koju su ugrožavale snage NOVJ, izvozu već posečenog drveta, otpremi hlora iz „Elektro-Bosne" za nemačku farmaceutsku industriju. Kaše je istovremeno radio na operaciji zarobljavanja Tita. Nezavisno od Kašea, pregovore sa predstavnicima Vrhovnog štaba vodio je novembra i decembra 1943. i Gleze fon Horstenau oko stalne razmene zarobljenika, i pitanja statusa zarobljenika. Od početka 1944. razmena

1

*0 NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

zarobljenika je prešla u nadležnost Glavnog štaba Hrvatske. Razmena je vršena u odnosu 1:1. Prema nekim izvorima, ukupno je razmenjeno otprilike 2000 ljudi. Razmena je faktički obavljana do kraja rata, ali nije došlo do pismenog sporazuma, jer bi Vermaht onda morao da prizna NOVJ za zaraćenu stranu. Nemci su Crnu Goru nazivali „komunističkom" već posle italijanske kapitulacije. Polovinom decembra njihovi izvori su napominjali da nemačka vlast zahvata 5 do 15 srezova, i to jedan u priobalnom pojasu i 4 u unutrašnjosti, s gradovima Cetinjem, Podgoricom, Danilovgradom, i Nikšićem bez okoline. Koliko su četnici bili moralno pokolebani pokazivalo je Nojbaherovo mišljenje da se oni mogu upotrebljavati tek uz uključivanje nemačkih lovačkih grupa kao „skeleta" njihovih formacija. Po njemu bi proglašenje mobilizacije oduzelo NOVJ bazu za regrutovanje. U skladu sa svojom politikom, Nojbaher se zalagao za ujedinjavanje obeju nacionalističkih grupa u Crnoj Gori: „pansrpskih elemenata", odnosno „bjelaša", i separatista, „zelenaša", a na bazi federacije Crne Gore sa Srbijom. Kao treće sredstvo predlagano je davanje većih ovlašćenja „Upravnom odboru" („Narodnoj upravi") u borbi protiv sadašnje „stvarne i ideološke nadmoćnosti boljševizma". Otkako je general-major Vilhelm Kajper, feldkomandant za Crnu Goru i Kotor (Boku), ustanovio ovo kvislinško telo, u duhu Nojbaherovih ideja o integraciji antikomunističkih snaga, ono se, dokraja kompromitovano svojim sastavom i ulogom, nije vidnije ni osećalo. Kajper je zahtevao da „vlada" sve svoje mere potčini vojnim interesima. Pod vidom odbrane „nacionalne časti" on je upućivao kolaboracioniste u bit uloge „Upravnog odbora": odbranu Crne Gore u nemačkom interesu. Uz pomoć ustaša, Sekula Drljević je započeo rad na obnovi crnogorske državnosti, što je trebalo da posluži kao protivteža planu Hermana Nojbahera o federaciji Srbije i Crne Gore. Druga prizrenska liga, stvorena oktobra 1943, izrazila je pretenziju da Kosovo i Metohiju, s drugim „etničkim" šiptarskim krajevima, priključi „Velikoj Albaniji", pod nemačkim protektoratom. Albanija i Kosovo bili su predmet razmatranja kontrarevolucionarnih snaga u frontu koalicije ujedinjenih naroda i onih Osovine u toku celog rata. Grčka izbeglička vlada je pretendovala na severni Epir, Korču i Argirokastro, smatrajući te oblasti grčkim po etničkom osnovu i istorijskom pravu. Jugoslovenska

JUGOSLOVENSKO

RATIŠTE

1943

2

4

3

izbeglička vlada je smatrala juna 1943. da se granice između J u g o s l a v i j e i Albanije imaju obnoviti bez izmena, dakle uspos t a v i t i kao pre rata. Predstavnici Poslanstva Kraljevine Jugos l a v i j e u Kairu vodili su krajem jula 1943. razgovore sa grčkim vojno-političkim predstavnicima o sudbini Albanije. Grci su n a s t o j a l i da ubede Britance da Albaniju treba podeliti između Jugoslavije i Grčke, jer su Albanci nesposobni za obnovu samostalne države. Prema grčkim analizama, ako se Albanija podeli Jugoslavija bi dobila milion Albanaca umesto pola miliona koje već ima, koji bi bili manje opasni nego milion van granica i u „neprijateljskoj državi". Grčki predstavnici su uveravali Britance da ako albanska obala bude u rukama Balkanske unije (formacije pod britanskim uticajem) — sigurnost Balkana bi bila mnogo veća nego ukoliko bi ostala u rukama slabe Albanije, koja je ne bi mogla braniti, čak i kada bi htela. Avgusta 1943. došlo je do razgovora između predstavnika grčke vlade o teritorijalnim revandikacijama ovih zemalja prema Bugarskoj i Albaniji na budućoj Konferenciji mira. Grci su požurivali da se ovo pitanje blagovremeno postavi pred saveznike, pošto se prethodno postigne saglasnost, ali su predstavnici jugoslovenske emigracije još 1942. smatrali da raspravu o tome treba odložiti. Iz ovih, istina, oskudnih izvora kojima za sada raspolažemo, proizilazi da jugoslovenska vlada u izbeglištvu nije imala pretenzija da ističe teritorijalne zahteve prema Albaniji, uopšte da dovodi u pitanje integritet susedne države. Štaviše, iz Krekove izjave vidi se da prema Rumuniji, Bugarskoj i Albaniji Kraljevina Jugoslavija ništa ne traži sem da se Jugoslavija obnovi u okviru starih granica. Razumljivo da slovenačka emigracija nije postavljala pitanja revizije granica sa ovim zemljama, zainteresovana pre svega za izmenu granica prema Italiji i Austriji. Dodiri sa grčkim predstavnicima pokazuju da su naši južni susedi bili nosioci ideje o podeli Albanije, ideje koju Jugoslovenska izbeglička vlada nije prihvatila. Tim povodom mora se istaći da su Grci ovo pitanje pokrenuli u vreme kapitulacije Italije, kada je, zbog unutrašnjih događaja u Jugoslaviji, koji se mogu označiti kao „plima narodnooslobodilačkog pokreta", došlo do smene vlade Miloša Trifunovića i imenovanja „činovničke" vlade Božidara Purica, preko koje je britanska vlada želela da spro-

1

*0 NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

vede politiku kompromisa u Jugoslaviji i odstrani iz vlade Dražu Mihailovića. Grčka je bila u ratu s Albanijom, čija je kvislinška vlada objavila rat na strani fašističkog agresora 1940—1941. godine. Prilikom formiranja Balkanske unije između Jugoslavije i Grčke proglašeno je da je ova nova formacija otvorena i za druge zemlje uključujući i Albaniju. Iz toga bi se mogao izvoditi zaključak da njen subjektivitet nije bio dovođen u pitanje od strane Velike Britanije, iako britanska vlada nije sarađivala sa izbeglim kraljem Ahmetom Zoguom, smatrajući ga nesigurnim i prevrtljivim saveznikom. Predstavnici grčke i jugoslovenske emigracije potpuno su previđali aktivnost i program narodnooslobodilačkih pokreta Jugoslavije i Albanije, posmatrali razvoj u sklopu tuđih međunarodnih kombinacija (Balkanska unija, itd.) i pasivno prihvatili da međunarodne odnose i unutrašnji razvoj gledaju kroz prizmu odnosa velikih sila i njihovih protivurečnih interesa. Moljevićev projekat iz 1941. je predviđao da severna Albanija uđe u sastav „Velike Srbije" (obnovljene Jugoslavije), ukoliko ne bi dobila autonomiju. Ultranacionalist, „morački frankovački barjaktar" još pre rata, a u ratu Pavelićev pouzdanik Sekula Drljević, zalagao se da Nemci podrže balkansku konfederaciju Albanije, Grčke i Bugarske u kojoj bi mogla da se nađe i „samostalna" Crna Gora. Iznošena je i ideja Jadranske federacije između NDH, kvislinške Crne Gore i Velike Albanije. Sve njegove kombinacije bile su usmerene protiv Srbije u kojoj je ovaj patološki separatist i fašist gledao najvećeg neprijatelja. Nezavisno od nacionalnih protivurečnosti za sve kolaboracioniste je bilo bitno internacionalno jedinstvo antikomunističke borbe. O tome svedoče veze koje je Mihailović uspostavljao sa kontrarevolucionarnim snagama pukovnika Muharema Barjaktarija u Albaniji. Navodno je trebalo uspostaviti veze i saradnju između Srba i „Arnauta" kako bi se pomagali u ime ostvarenja devize „Balkan balkanskim narodima". Kraljevski poslanik Jovan Đonović je uveravao albanskog kvislinga, pukovnika Muharema Barjaktarija, da je budućnost Albanaca u njihovim rukama i da će oni, ako se budu borili protiv Osovine i sarađivali sa Mihailovićem (koji se sam nije borio protiv okupatora), osigurati svoje mesto prilikom zaključenja mira. S jedinicama pukovnika Barjaktarija održavali su veze britanski

JUGOSLOVENSKO

RATIŠTE

1943

2

4

3

Njegove jedinice s jasnom antikomunističkom orijentacijom, operisale su u severnoj i srednjoj Albaniji. Barjaktari je napadao albanske komuniste kao predstavnike ; panslavističke volje" Beograda. Ostvarenje saveza između nacionalističkih i kontrarevolucionarnih pokreta Jugoslavije i A l b a n i j e imalo j e glavni cilj u zajedničkom suprotstavljanju NOVJ Jugoslavije i NOV Albanije, iako ih je delila provalija suprotnih nacionalno-teritorijalnih pretenzija. Tako su albanski kvislinzi računali na uključivanje Kosova i Metohije, dela Crne Gore, zapadne Makedonije i severnog Epira u „Veliku Albaniju" i stvaranje etnički čiste, proširene države na Balkanu koja bi izmenila konstelaciju odnosa među balkanskim državama uspostavljenu posle 1913. i 1918. godine. Ideju „Velike Albanije" je zastupala i razvijala kvislinška vlada Mustafe Kruje u Tirani, i njegovih naslednika, prvo pod italijanskim a kasnije (u novom sastavu) nemačkim patronatom. Nemačka je nastavila politiku Italije u Albaniji i na Kosovu. Kvislinzi se okreću Nemačkoj koja nastoji da osigura jadransku obalu od invazije posle ispadanja Italije iz rata, parališe dejstvo narodnooslobodilačkih snaga, produbi neprijateljstvo između Albanaca i Grka, obezbedi južni bok Trećeg rajha i povlačenje nemačke vojske s Balkana na kraju rata. Kvislinšku politiku nosila je grupa sa Ibrahim-begom Bičakijem, koga je novembra 1943. na čelu vlade zamenio Redžep Mitrovica, poreklom iz Kosovske Mitrovice. Organizacija Bali kombtar, sa Mehdijem Frašerijem na čelu, javila se u početku kao antiitalijanska snaga, ali je posle razvrgavanja sporazuma u Muki sa narodnooslobodilačkim pokretom Albanije postala kolaboracionistička snaga, s jakim idejno-političkim uticajem u Albaniji, na Kosovu i Metohiji, u Makedoniji i Crnoj Gori, zagovarajući „etničke granice" i „Veliku Albaniju". Velikoalbansku koncepciju izražavala je i Druga prizrenska liga, formirana pod pokroviteljstvom Nemaca septembra 1943. godine. Osnivačka skupština ove kontrarevolucionarne organizacije održana je u Prizrenu, 16—19. septembra 1943. godine. Za predsednika Centralnog komiteta Druge prizrenske lige izabran je Redžep Mitrovica (kasnije ga je smenio Bedri Pejani a ovoga Džafer Deva). Liga se zalagala za etnički čisto Kosovo, očuvanje albanske nadmoći nad slovenskim življem, suprotstavljanje snagama NOVJ, onemogućavanje obnove Jugoslavije. oficiri.

1

*0 NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Ova kvislinška tvorevina se uključivala u planove Hermana Nojbahera, opunomoćenika Trećeg rajha za Jugoistok, koji je sistemom vazalnih režima i državica na Balkanu nastojao da obezbedi politički uticaj na Balkanu. Nemcima je bilo stalo da se pojačaju pomoćne kvislinške snage Vermahta u otporu NOVJ. Na ovom okupu kolaboracionista prisustvovali su delegati iz Kosovske Mitrovice, Prištine, Prizrena, Peći, Debra i Sjenice. Prema usvojenoj proklamaciji proglašeno je ujedinjenje Kosova, Debra, Struge, Ulcinja i Tuzi s Albanijom. U Kosovskoj Mitrovici je obrazovan Okružni komitet Lige, čiji je predsednik bio Ibrahim Ljutvi. Herman Nojbaher je uspešno primenjivao svoju politiku na Kosovu i Albaniji, isto tako kao što je na drugoj strani sprovodio planove sa srpsko-crnogorskim kvislinzima u vidu politike srpsko-crnogorske federacije preko Sandžaka. Time je istovremeno zabijen klin između srpsko-crnogorskih i albanskih kvislinga, koje je ujedinjavala borba protiv narodnooslobodilačkog pokreta, ali su ih razdvajali nepomirljivi nacionalizmi. Iz programskih opredeljenja Druge prizrenske lige vide se njeni megalomanski i porobljivački planovi prema Crnoj Gori, Srbiji, Sandžaku i Makedoniji. O značaju ove lige u sklopu nemačkih planova najbolje govori činjenica da je njen predsednik Redžep Mitrovica novembra 1943. došao na čelo albanske kvislinške vlade. Kvislinški organi i organizacije (vojne i političke) rapidno su gubili uticaj i u Srbiji, iako su Nemci i dalje stajali na stanovištu da treba podržavati „autoritet" Milana Nedića kao značajnog faktora za okupacionu silu. Hitlerovo nepoverenje sprečavalo je Nojbahera u njegovim širim planovima i kombinacijama s Nedićem; ono nije nestalo ni pošto je ovaj posetio Firera 18. septembra 1943, uprkos tome što je verno služio Nemcima. Nemci su malo šta očekivali od smene izvršene u NDH dovođenjem dr Nikole Mandića na čelo vlade, starijeg čoveka i političara bez ugleda. U širokim krugovima verovalo se da bi Maček mogao da smeni poglavnika. Nemačke analize su podvlačile i „večiti san" Muslimana za autonomijom; oni su, inače, već duže vreme ispoljavali nezadovoljstvo što služe kao „gromobran" u sukobima Srba i Hrvata. Stoga su i musliman-

243 J U G O S L O V E N S K O RATIŠTE 1943

gki kolaboracionisti želeli ili nezavisnu državu Bosnu i Hercegovinu, ili nemački protektorat. Smenjivanje vojnih mera s političkim, surovih postupaka i n e m i l o s r d n i h represalija s elastičnim kombinacijama, radi o d r ž a v a n j a nemačkog fronta na Balkanu, posebno u Jugoslaviji, govorilo je samo za sebe u kojem se stepenu krize i raspadanja n a l a z e nemačka okupaciona uprava i kvislinški režim u leto i jesen 1943. Najkoncizniji izraz te situacije sadržan je u nemačkoj oceni da je odbrana okupatorskog sistema neostvarljiva.

Nemci više nisu bili u stanju da preduzimaju velike ofanzivne operacije, s ciljem da „totalno" unište NOVJ, kakve su bile one na Neretvi i Sutjesci. Rat u Jugoslaviji je dobio opštenarodni karakter. NOV i POJ su odranije delovali kao jedna iskrcana saveznička armija, a Tito kao komandant prvog „drugog fronta" u Evropi. Nemci su nastojali da zadrže glavne gradove, važne komunikacije i strateške punktove, naročito jadransku obalu i njeno neposredno zaleđe. Na osnovu Hitlerovog naređenja od 29. oktobra 1943. nemačka Vrhovna komanda je u jesen i u zimu te i naredne godine planirala i izvela više operacija u Jugoslaviji, s ciljem da osigura najvažnije komunikacije, posebno jadransku obalu, i spreči prodor NOV i POJ u Srbiji. Nemačke zimske operacije predstavljale su nastavak jesenjih akcija protiv NOV i POJ, a bile su naročito usmerene na razbijanje njenih koncentracija na Drini i Limu i kontrolisanje saobraćajnih veza između doline Save i Jadrana. Prema zamisli Štaba 2. oklopne armije, započete operacije trebalo je kasnije proširiti na srednju i zapadnu Bosnu, severnu Dalmaciju, Liku, Gorski kotar i Hrvatsko primorje. Nemačkim snagama nije uspelo da u limsko-drinskoj operaciji razbiju efektive 2. i 3. korpusa na tlu istočne Bosne, Sandžaka i Crne Gore, kao što im ni docnije, u krivajskoj operaciji, nije pošlo za rukom da unište jedinice 3. korpusa sabijanjem njegovih jedinica u dolini Bosne. U borbama s 8. korpusom u srednjoj Dalmaciji i jugozapadnoj Bosni Nemci su uspeli da obezbede odbranu jadranske obale i prošire svoje zaleđe. Krajem decembra 1943. zauzeli su Korčulu i Mljet, a januara naredne godine Brač, Hvar i Šoltu, koje su branile jedinice 26. divizije i Mornarice NOVJ. Težište borbe sve više se prenosilo u srednju i zapadnu Bosnu, severnu Dalmaciju, Liku i Gorski kotar, Hrvatsko primorje, na Kordun, u Baniju, Cazin-

1

*0 NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

sku krajinu. Nemačkim ofanzivnim akcijama bila je zahvaćen i oblast između Kupe i Save, Pokuplja i Turopolja. U ovim zimskim operacijama Nemci su se rukovodili tini da posednu jadransku obalu i otežaju ofanzivna dejstva jedini čama NOV i POJ. Za te nemačke ofanzive karakteristično je d su bile sinhronizovane i brze. Prema instrukcijama Vrhovno štaba, jedinice NOV i POJ su u jesen i zimu 1943 1944 izbegavale okruženja i razvlačile snagu neprijatelja, napadal njegove bokove, komunikacije i pozadinu, s namerom da m nanesu što veće gubitke u ljudstvu i materijalu. Po završetku operacija „Volkenbruh" jedinice NOV i POJ Sloveniji, organizovane u 7. i 9. korpus, nastavile su d napadaju utvrđena neprijateljska uporišta, prenoseći borbu štajersku i austrijski deo Koruške. Kao neprekidno žarište ustanka, Srem je bio meta nemački i ustaških napada i bezuspešnih pokušaja da se narodnooslobo dilački pokret razbije, a obrazovanje novih jedinica NOV i PO spreči. Marta 1944. prošla je kroz jugozapadni Srem 13. legionarska SS-divizija, pustošeći sela i nanoseći teške gubitke neboračkom stanovništvu. Novoobrazovana 1. šumadijska brigada je na putu iz Srbije u Bosnu, iskrvarila u borbi s Nemcima 4. decembra 1943. braneći, zajedno s 2. proleterskom brigadom, limski mostobran kod Prijepolja, na kome je palo oko 400 boraca. Kapitulacija Italije takođe je uticala na oživljavanje otpora protiv Nemaca i albanskih kvislinga na Kosovu i Metohiji, ali je taj prostor još bio pod kontrolom velikoalbanske reakcije. Zalaganjem Nemaca, kvislinške vlade i Centralnog komiteta Druge prizrenske lige za stvaranje SS trupa u Velikoj Albaniji, na Kosovu je formirana SS divizija „Skenderbeg", s nemačkim komandnim kadrom. Ona je obezbeđivala prostor Kosova, zapadne Makedonije i istočnog dela Crne Gore. Četničke snage u okviru 1. i 2. kosovskog četničkog korpusa delovale su van Kosova, u predelu Gornje Jablanice i na Kopaoniku, revanširajući se albanskoj narodnosti za teror albanskih kvislinga nad srpskim i crnogorskim življem, i na taj način obelodanjujući svoje viđenje nacionalnih odnosa u budućnosti. Glavni štab Makedonije je težio da prenošenjem borbi u centralni i istočni deo zemlje proširi ustanak, mobiliše nove borce, uspostavi saradnju s partizanima u južnoj Srbiji i na Kosovu. Plan za februarski pohod makedonskih jedinica donet

JUGOSLOVENSKO

RATIŠTE

1943

2

4

3

je u drugoj polovini januara 1944. na planini Kožuf. Makedonsko-kosovska brigada je olakšavala napredovanje grupe bataljona i Glavnog štaba s krajnjeg juga kroz istočnu Makedoniju u pravcu Kumanova i Vranja. Ovaj borbeni pohod izveden je pod teškim vremenskim uslovima. Za 23 dana preden je put od Kožufa do Kozjaka, dug oko 400 km, koji je vodio kroz neprohodne planine prekrivene snegom: Belasicu, Plačkovicu i Osogovo. Februara 1944. formirana je 3. makedonska udarna brigada. Jedinice NOV i POJ su proširile ustaničko područje, rasplamsale borbu i pojačale borbeni sastav, ali su ih u proleće 1944. snage 5. bugarske armije odbacile od glavnih saobraćajnica prema Grčkoj i Bugarskoj. Uviđajući značaj Visa, najisturenije ostrvske tačke prema Italiji, Nemci su marta i aprila 1944. planirali desant na ovo ostrvo, ali su, svesni svoje vazdušne i pomorske slabosti, od njega odustali. Preuzimajući inicijativu, Vrhovni štab NOV i POJ je desantnim operacijama na Mljet i Korčulu, aprila, i Šoltu, maja meseca, sasvim onemogućio nemačke planove za napad na Vis. U napadima na ostrva i povlačenju posle izvedenih zadataka u proleće te godine, odlučujuću ulogu imali su pripadnici Mornarice NOVJ, koja je sve više sadejstvovala s kopnenim snagama i otežavala pomorski saobraćaj neprijatelja.

AVNOJ I JUGOSLOVENSKA FEDERACIJA

Rukovodstvo narodnooslobodilačkog pokreta radilo je na pripremanju drugog zasedanja AVNOJ-a od početka septembra 1943, nalazeći da su sazreli uslovi za stvaranje „autoritativnog političkog tela", koje bi se izjasnilo o kralju i jugoslovenskoj vladi u izbeglištvu u svetlosti uspeha NOV na jugoslovenskom ratištu i savezničkih pobeda nad snagama osovine. Prve inicijative za sazivanje Drugog zasedanja AVNOJ-a vremenski su se podudarale s napredovanjem Crvene armije na istoku, koja je nakon velike pobede u „bici tenkova", u kurskoj izbočini, nastavljala pobedonosni pohod za oslobođenje celokupne sovjetske teritorije, i s kapitulacijom Italije na zapadu. Britanci su menjali politiku u Jugoslaviji, iako nisu napuštali kralja i monarhiju, i prestajali da se mešaju u jugoslovenske unutrašnje stvari, a četnici, iščekujući invaziju zapadnih saveznika, stupali su, posle italijanske kapitulacije, u nemačku službu. Saveznički front se sasvim primakao Jugoslaviji, koja je od leta, odnosno jeseni 1943. postala „otvorena zemlja", čime su razbijeni mit o četnicima kao nosiocima antifašističkog otpora i propaganda o narodnooslobodilačkom pokretu kao izazivaču građanskog rata. Kvislinzi, kao i zavedeni građani, mogli su da se sada uvere da su zapadni saveznici, posebno Velika Britanija, na strani tog pokreta kao realne vojne snage, i za politiku okupljanja svih antifašista u jedinstven front. Generalni sekretar KPJ Josip Broz Tito je — obavešten od Sterjua Atanasova, bugarskog komuniste koji je stigao na slobodnu teritoriju o sastanku ministara inostranih poslova velikih savezničkih sila u Moskvi oktobra 1943, na kome su izvršene pripreme za Teheransku konferenciju — javio Moskvi da narodnooslobodilački pokret ne priznaje izbegličku vladu i kralja jer podržavaju Mihailovića, da im se neće dozvoliti povratak u Jugoslaviju zato što bi to značilo građanski rat, da

/|0 J

'

AVNOJ I JUGOSLOVENSKA FEDERACIJA

narodnooslobodilački pokret predstavlja većinu naroda, koja želi „demokratsku republiku" oslonjenu na narodnooslobodilačke odbore, koji su, s antifašističkim većima, u „sadašnje vreme" jedina zakonita vlast u Jugoslaviji. Vodstvo narodnooslobodilačkog pokreta očigledno se bilo odlučilo za politiku ^svršenog čina", konfrontirajući se javno s jugoslovenskom vladom u izbeglištvu i oduzimajući formalno legitimističko svojstvo starom centru vlasti. Proglas CK KPJ povodom godišnjice oktobarske revolucije nedvosmisleno je stavljao do znanja da narodi Jugoslavije ne priznaju vladi u emigraciji i drugim „reakcionarnim klikama" da govore u njihovo ime i da je AVNOJ njihov jedini predstavnik. Moskva nije poslala nikakav odgovor na depešu Tita i Šterjua Atanasova Georgijeva, predstavnika Bugarske radničke partije koji se nalazio u Jajcu, da 28. novembra 1943. počinje plenum AVNOJ-a koji će reorganizovati to telo u zakonodavni organ i obrazovati Nacionalni komitet kao privremeni organ izvršne vlasti. Time se u istoriografiji skida pitanje da li je Moskva bila obaveštena o održavanju Drugog zasedanja AVNOJ-a ili ne, jer je, kao što se vidi, bila informisana uoči samog početka zasedanja, iako na depešu nije stigao nikakav odgovor. Atanasov je po dolasku preneo poruku Dimitrova da se na budućem zasedanju AVNOJ-a postavi pitanje stvaranja južnoslovenske federacije, što je nesumnjivo odgovaralo bugarskim komunistima radi rehabilitacije Bugarske za držanje u ratu i eventualnog prejudiciranja njenog položaja u budućnosti. Na sednici CK KPJ, u stvari Politbiroa CK KPJ u Jajcu od 16. do 18. oktobra 1943. godine zaključeno je da Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije u svojoj deklaraciji istakne kao programsku parolu „Federaciju Južnih Slovena", kao i da se posebno obrati grčkom i albanskom narodu. Mada je taj zaključak donet, on nije i sproveden, jer je Tito smatrao da je trenutak nezreo za programsko formulisanje tako krupne odluke, prvenstveno zbog međunarodnih okolnosti. Nije teško pretpostaviti da su protiv takve federacije bili Britanci, mada °na — kao preuranjena ideja — nije odgovarala ni rukovodstvu nove Jugoslavije. Tek je u proglasu CK KPJ povodom godišnjice oktobarske revolucije manifestativno rečeno da se stvaraju uslovi „za ostvarenje davnog sna najboljih sinova južno-slovenskih naroda bratske federativne zajednice južnoslovenskih naroda od Trsta do Crnog mora".

1

*

0

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Stvaranje antifašističkih veća u jugoslovenskim zemljama značilo je nov korak u federativnoj institucionalizaciji Jugoslavije. Inicijativu za obrazovanje najviših političkih predstavništava jugoslovenskih naroda dao je AVNOJ još u Bihaću, ali se u njenom sprovođenju nije daleko odmaklo zbog napada neprijatelja na slobodnu teritoriju. U okviru ove inicijative došlo je samo do formiranja Pokrajinskog narodnooslobodilačkog odbora Dalmacije, u Livnu januara 1943, dok su većnici iz Hrvatske, mesec dana kasnije, obrazovali u Lici Inicijativni odbor Zemaljskog antifašističkog veća narodnog oslobođenja Hrvatske (ZAVNOH). Pri njegovom konstituisanju, na Plitvicama juna iste godine, ZAVNOH je proglašen za najviše političko predstavništvo narodnooslobodilačke borbe u Hrvatskoj. Formalna priroda ZAVNOH-a nije izmenjena ni na njegovom drugom zasedanju, oktobra 1943. u Plaškom. Raslojavanje u HSS uzimalo je sve više maha, o čemu je govorila i činjenica da su na skupu u Plaškom učestvovala 34 bivša člana te stranke. Temelj ZAVNOH-a krajem 1943. činila je mreža od 4.600 narodnooslobodilačkih odbora. Kočevski zbor, održan 1—3. oktobra 1943, postavio je osnove nove slovenačke državnosti u jedinstvenoj i ravnopravnoj Jugoslaviji. Rezolucija ovog zbora je oduzela pravo jugoslovenskoj izbegličkoj vladi, koja se izrodila u „petokolonašku garnituru okupatora", da govori u ime slovenačkog naroda. Osnivačka skupština ZAVNO Crne Gore i Boke održana je 15 i 16. novembra 1943. u Kolašinu. Položaj Bosne i Hercegovine kao ravnopravne federalne jedinice potvrđen je na osnivačkom zasedanju ZAVNOBIH-a u Mrkonjić-Gradu, neposredno pred drugo zasedanje AVNOJ-a. PK KP Makedonije doneo je odluku početkom januara 1943. o pripremama za osnivanje Antifašističkog sobranja narodnog oslobođenja Makedonije (ASNOM), koje su ubrzane stvaranjem slobodne teritorije u zapadnoj Makedoniji posle kapitulacije Italije. Po ovlašćenju CK KPJ, Svetozar Vukmanović prisustvovao je marta 1943. osnivačkom sastanku CK KP Makedonije u Tetovu, kojim je nastavljena reorganizacija KPJ na nacionalnoj osnovi. Manifest koji je Glavni štab Makedonije doneo oktobra 1943. rasterećivao ga je političkih funkcija prenoseći i h na a k c i o n e narodnooslobodilačke komitete fronta Makedonije i grada Skoplja. Oktobarski manifest Glavnog štaba, kao polititička deklaracija s „elementima buduće konstitucije", sadržavao je državnopravna načela o položaju Makedonije u Jugoslaviji. Obnovom

AVNOJ

I

JUGOSLOVENSKA

FEDERACIJA

/|0 J

'

pokrajinskog komiteta KPJ za Vojvodinu, stvaranjem vojvođanskih brigada i formiranjem pokrajinskog glavnog štaba NOV i POJ vršena je regionalna vojno-politička institucionaliz a c i j a , zasnovana na ideji o celovitoj Vojvodini. Izjašnjavajući se za celinu Vojvodine, rukovodstvo KPJ se, istovremeno, p r o t i v i l o rešavanju pitanja zapadnog Srema u toku rata, da se ne bi usporavao ili otežavao proces političkog opredeljivanja za narodnooslobodilački pokret u Hrvatskoj i Srbiji otvaranjem pitanja čija je Vojvodina, hrvatska ili srpska, i oživljavanjem starih sporova u toj nacionalo mešovitoj pokrajini. Zbog okupatorskog terora u Bačkoj i velikih žrtava pokrajinske partijske organizacije, pokušaj PK KPJ za Vojvodinu da oktobra 1942. osnuje Pokrajinski NOO ostao je uglavnom samo zamisao sve do oktobra naredne godine, kada je konstituisan Inicijativni pokrajinski narodnooslobodilački odbor, koji se od narednog meseca javlja kao Pokrajinski NOO Vojvodine. Krajem decembra 1943. i početkom januara 1944. obrazovan je i Oblasni narodnooslobodilački odbor za Kosovo i Metohiju. Uoči Drugog zasedanja AVNOJ-a osnovan je ZAVNOS, narodno predstavništvo i političko rukovodstvo narodnooslobodilačke borbe u Sandžaku. Patriotske i antifašističke snage sabrane su u jedinstveni front, od ustanka, pod sloganima: „Smrt fašizmu — sloboda narodu", „Bratstvo — jedinstvo!" „Sve za front — sve za pobedu". Jedinstvena slobodna teritorija u vreme drugog zasedanja AVNOJ-a obuhvatala je oko 130.000 km2. Na Drugom zasedanju, održanom u Jajcu 29—30. novembra 1943, u prisustvu 142 od 268 izabranih delegata iz svih krajeva Jugoslavije, s kojima su glasali i zamenici delegata na osnovu ovlašćenja, od kojih su neki imali po dva, pa i tri punomoćja, čineći da je među onima koji su glasali bilo više od 142 delegata, AVNOJ je proglašen za najviši organ vlasti jugoslovenske federacije. Toj revolucionarnoj skupštini prisustvovale su delegacije svih naroda Jugoslavije osim makedonskog, čiji predstavnici nisu uspeli da se probiju do Jajca. Otežani uslovi kretanja i razdaljina sprečili su i više drugih delegata da prisustvuju zasedanju. Delegaciju Srbije sačinjavali su srbijanski borci proleterskih jedinica. Drugo zasedanje rešilo je pitanje najviših državnih organa pretvaranjem AVNOJ-a u vrhovno predstavničko telo zakonodavne i izvršne vlasti u Jugoslaviji, te obrazovanjem Nacional-

<-"->'!

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

nog komiteta oslobođenja Jugoslavije (NKOJ) kao najvišeg izvršnog i naredbodavnog organa narodne vlasti, s obeležjem privremene narodne vlade. Jugoslovenskoj izbegličkoj vladi oduzeta su prava zakonite vlade, a kralju Petru II zabranjen povratak u zemlju s tim da pitanje kralja i monarhije reši narod posle oslobođenja čitave zemlje. Odlukom o federativnom uređenju isticalo se da se Jugoslavija izgrađuje i da će se izgraditi na federativnom principu, ,,koji će obezbediti punu ravnopravnost Srba, Hrvata, Slovenaca, Makedonaca i Crnogoraca, odnosno naroda Srbije, Hrvatske, Slovenije, Makedonije, Crne Gore i Bosne i Hercegovine". Ta je odluka takođe obezbeđivala prava nacionalnih manjina. Njom je oboren jedan od najtemeljnijih stubova stare države: državni i nacionalni unitarizam. AVNOJ je izrastao u najviši organ vlasti na političkoj i organizacionoj osnovi narodnooslobodilačkih odbora, čiji se sistem protezao od seoskih i opštinskih do sreskih, okružnih, oblasnih i predstavništava jugoslovenskih zemalja. Odluke AVNOJ-a podržale su uređenje nove Jugoslavije zasnovano na narodnooslobodilačkim odborima. U tom sistemu AVNOJ je bio najviši narodnooslobodilački odbor. Potvrđivanjem akata Vrhovnog štaba i Izvršnog odbora AVNOJ-a Drugo zasedanje je ozakonilo celokupni prethodni razvitak državne organizacije nove Jugoslavije. Ova ratifikacija posebno je potvrđivala, prema pravnim teoretičarima, „kontinuitet revolucionarnog procesa"; ili, drugačije rečeno, ustavnim putem vršeno je „institucionisanje revolucije". Odluke AVNOJ-a prekidale su ustavnopravni kontinuitet nove Jugoslavije s Kraljevinom Jugoslavijom. Mada nisu donete po uobičajenoj proceduri, niti su predstavljale ustavnu kodifikaciju i uređivale celokupnu državnu organizaciju i društveni život, te odluke su imale ustavni karakter i bile ustavne norme u materijalnopravnom smislu reči. Odluke usvojene u Jajcu izražavale su jedinstvo Jugoslavije kao države, njen duh samostalnosti i suvereniteta. Rešenja u okviru tih odluka utemeljivala su i branila nezavisnost Jugoslavije, ali su, s obzirom na ranije iskustvo sa zapadnim saveznicima, sadržavala i određenu meru političke obazrivosti. Na jednoj strani, odluke su davale osnovu za nastavljanje revolucije u okvirima narodnooslobodilačkog rata, a na drugoj izbegavale da daju povod saveznicima da ih frontalno napadnu ili odbace.

AVNOJ I JUGOSLOVENSKA FEDERACIJA

/ | 0

'

J

Nastajući politički i državni sistem oružane revolucije imao je već u vreme Drugog zasedanja AVNOJ-a federativno obeležje. Revolucija u Jugoslaviji usmeravana je iz jugoslovenskog c e n t r a , ali je istovremeno imala regionalne i nacionalne centre, koji su primenjivali njegove odluke i direktive u skladu s lokalnim posebnostima. Ovaj „policentrizam" bio je uslovljen istorijsko-pokrajinskim razlikama i nacionalnim specifičnostima. Prvenstvo jugoslovenskog centra (Politbiro ili operativni deo CK KPJ i Vrhovni štab) u procesu odlučivanja o opštim pitanjima (vojnim i međunarodnim) nije ugrožavalo samostalnost nacionalnih i pokrajinskih rukovodstava pri izvršavanju direktiva i sprovođenju odluka od užeg interesa. Predsedništvo AVNOJ-a bilo je njegova mala skupština. Ono je iz njega proizlazilo i njemu odgovaralo za svoj rad. Na osnovu ovlašćenja AVNOJ-a Predsedništvo je obavljalo poslove između njegova dva zasedanja, naknadno mu podnoseći svoje akte na potvrdu. Predsedništvo je imenovalo NKOJ i privremeno vršilo i neke funkcije koje su, inače, pripadale šefu države. Na čelu Predsedništva nalazio se dr Ivan Ribar. Potpredsednici su bili Moša Pijade, Antun Augustinčić, Josip Rus, Marko Vujačić, Dimitar Vlahov, a sekretari Rodoljub Čolaković i Radonja Golubović. NKOJ-u su pripadale izvršne i naredbodavne funkcije u oblasti uprave, spoljnih poslova, narodne odbrane, pravosuđa, privrede, informacija, socijalne politike i narodnog zdravlja. AVNOJ je bio organizovan kao jednodomna skupština jugoslovenske federacije. Posle Drugog zasedanja došlo je do paralelizma vlada: pored jugoslovenske vlade u izbeglištvu, čija je legitimnost u Jajcu osporena, funkcionisao je NKOJ kao privremena vlada, koju — opet — stari centar vlasti nije priznavao, i koju su Britanci, u okviru politike kompromisa u Jugoslaviji, pokušavali da stope s kraljevskom vladom, osiguravajući ovoj drugoj prednost. NKOJ nije bio u situaciji da ostvaruje funkcije međunarodnog predstavljanja zemlje, za razliku od kraljevske vlade, ali su se s vremenom njegov ugovorni kapacitet i drugi vidovi vršenja međunarodnih funkcija proširivali, a jugoslovenske vlade u izbeglištvu sužavali. Za predsednika NKOJ-a izabran je Josip Broz Tito, maršal Jugoslavije, koji je istovremeno vodio Povereništvo za narodnu odbranu, dok su za potpred-

<-"->'! NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

sednike imenovani Edvard Kardelj, Vladislav Ribnikar, koji se nalazio na čelu Povereništva za informacije, i Božidar Magovac. Spoljne poslove vodio je dr Josip Smodlaka, a unutrašnje Vlada Zečević; Povereništvo za prosvetu Edvard Kocbek, za narodnu privredu Ivan Milutinović, za saobraćaj Sreten Žujović, za narodnu obnovu Todor Vujasinović, za socijalu politiku dr Anton Kržišnik, za sudstvo Frane Frol, za ishranu Mile Peruničić, za građevine dr Rade Pribićević, za šume i rude Sulejman Filipović. Nova Jugoslavija dobila je u Jajcu grb, ali ne i ime. Nakon Drugog zasedanja bilo je predloga da se država nastala u revoluciji nazove Demokratska Federativna Jugoslavija (DFJ); pod tim imenom, međutim, zvanično je poznata tek posle međunarodnog priznanja promena izvršenih u Jugoslaviji tokom narodnooslobodilačke borbe, odnosno od obrazovanja Privremene vlade DFJ 7. marta 1945. Na Drugom zasedanju AVNOJ-a monarhija nije ukinuta već suspendovana, iako je zasedanje proteklo u znaku republikanskog raspoloženja. Za progresivne snage je monarhija bila anahronizam i konzervativna ustanova, omrznuta kao stožer velikosrpske ideologije, i politički kompromitovana. Tražeći rešenje za monarhiju na Drugom zasedanju AVNOJ-a, tvorci njegovih odluka bili su uzdržljivi, nastojeći da ostave otvorena vrata za pregovore o međunarodnom priznavanju revolucionarnih promena i izbegnu konfrontacije sa saveznicima. Prema odluci AVNOJ-a, o kralju i obliku vladavine imao je da odluči narod posle oslobođenja, ali se narodnooslobodilački pokret u toku rata nije suzdržavao od napada na kralja zbog podrške koju je davao Mihailovićevim četnicima. U Jajcu monarhija nije ukinuta zato što je rukovodstvo nove Jugoslavije smatralo taj čin necelishodnim krajem 1943, a i iz međunarodnih obzira. Praksa jugoslovenske revolucije od prvog dana menjala je unutrašnje uređenje Jugoslavije a da nije kvalifikovala ove promene kao federalizam, federaciju, federativno uređenje, iz unutrašnjopolitičkih i međunarodnih obzira sve do jeseni 1943. godine. Reč je o funkcionisanju vojno-političkih organa praktično prema teritorijalnim kompetencijama partijskih rukovodstava, odnosno partijskih organizacija, jer je Komunistička partija Jugoslavije jezgro narodnooslobodilačkog pokreta. Prema tom teritorijalno-partijskom merilu stvarani su pokrajinska rukovodstva za vojno rukovođenje i organi vlasti, odnosno

/|0 J

'

AVNOJ I JUGOSLOVENSKA FEDERACIJA

politička predstavništva. Tako je od prvog dana ustanka do u predvečerje AVNOJ-a u Jajcu federacija okvirno i u načelu bila konstituisana i životno delatna. Odluka AVNOJ-a o federativnom uređenju je bila neprikosnovena, trajna. Priznaje je i Ivan Šubašić u toku borbe za međunarodnu legalizaciju revolucionarnih promena, za razliku od odluka o promeni oblika vlasti koje formalno gledajući predviđaju suspenziju monarha do završetka rata. Federativno uređenje je osvojeni princip, a nikako privremeno rešenje. Britanci su bili saglasni sa suspenzijom kralja, koja se uključivala u njihovu politiku kompromisa kojom su pokušavali da spasu monarha žrtvujući Mihailovića, što je pri postojećem odnosu snaga odgovaralo i revolucionarnom subjektu. Na Drugom zasedanju AVNOJ-a preovlađivali su delegati srpskog porekla (54%). Delegaciju iz Srbije sačinjavali su predstavnici iz srpskih jedinica Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije. Tekle su pripreme za obrazovanje ZAVNO Srbije, ali zbog teških uslova u Srbiji koju je nemačka komanda označavala za „ključ Balkana", s obzirom na mogućnost prodora južnog sovjetskog fronta, blizine satelitskih zemalja i značaja doline Morave, do njegovog formiranja nije došlo. AVNOJ je podvukao punu ravnopravnost naroda jugoslovenske federacije, tada Srba, Hrvata, Slovenaca, Makedonaca i Crnogoraca, kao što se vidi iz simbolike predloženog grba od pet buktinja, što znači da još nema Muslimana, iako se oni pominju u dokumentaciji AVNOJ-a, to jest u proglasu AVNOJ-a narodima Jugoslavije. Iz ovog načela ravnopravnosti politički pisci tačno izvode zaključak o poštovanju naroda, ne samo u okviru određene federalne jedinice, već u svim federalnim jedinicama gde određeni narod živi, kao rezultat izmešanosti naroda u jugoslovenskom prostoru kroz istoriju. Nova Jugoslavija stvarala se drukčije od prve. Komunistička partija Jugoslavije je polazila od prava naroda na samoopredeljenje koje se moglo jedino ostvariti kroz borbu. Öva je vođena na svim teritorijama Jugoslavije uprkos zakonu neravnoftiernosti revolucije, ali su osnovi novoj državi postavljeni u Bihaću i Jajcu. Jezgro Narodnooslobodilačke vojske je bilo u to vreme srpsko, ali je proces diferencijacije počeo, naročito u prvoj polovini 1943. i posle kapitulacije Italije, da menja prvobitne odnose, jer su ustanci u Dalmaciji, Istri, narodnooslobodilačka borba u Sloveniji itd. menjali nacionalnu sliku

<-"->'!

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

narodnooslobidilačkog pokreta. U istoriji je poznato da su svi temeljni akti o uređenju donošeni uz saglasnost i sa delegacijama svih naroda koji su se udruživali u federativnu zajednicu. Srbiju je predstavljala delegacija boraca, dok makedonski delegati nisu uspeli da stignu na zasedanje; u Jajcu nije bilo delegata Vojvodine i Kosova i Metohije. Brojni sastav AVNOJ-a se kasnije menjao dopunjavanjem i proširivanjem većnicima iz onih jedinica koje su u njemu bile slabije zastupljene, kao što je slučaj sa Srbijom, Makedonijom, Kosovom. Pitanje Bosne i Hercegovine, za čiju se autonomiju Komunistička partija Jugoslavije izjašnjavala pre rata, rešeno je uoči zasedanja AVNOJ-a u Mrkonjić-Gradu da ona, ne kao autonomna, već kao federalna jedinica uđe u demokratsku federativnu Jugoslaviju, čime je stvoren izuzetak od nacionalne strukture jugoslovenske federacije. Granice novih jedinica su činile međe partijskih organizacija pre i u toku rata, koje su dobile svoju revolucionarnu potvrdu. Slovenačka delegacija je posle Jajca pokrenula pitanje centralizacije, čije je poreklo Tito objašnjavao međunarodnim razlozima, mada je ona bila određena ulogom Komunističke partije Jugoslavije u sistemu vlasti koji se stvarao, a kasnije centralističkom strukturom rukovođenja privredom i celim društvom, za koju su se zalagali i Edvard Kardelj i Boris Kidrič u skladu sa konceptom CK i Komunističke partije Jugoslavije o budućem razvitku. Delegacija Slovenije je takođe postavljala pitanje komande u vojsci na slovenačkom jeziku, što je normalno važilo za vreme rata, ali nije bilo prihvatljivo u uslovima jedinstvene vojske. U Jajcu nisu dokraja izvedeni oblici pojedinih federalnih jedinica vezani za njihove granice, trajni položaj pojedinih oblasti i strukturu pojedinih članica saveza kao unitarnih ili složenih. Do definitivnih rešenja — i u pojedinostima odlučujućih za krajnji izgled federalnih jedinica — došlo se tek između Drugog i Trećeg zasedanja AVNOJ-a konstituisanjem članica saveza kao državnih individualiteta na principima proglašenim u Jajcu. Osnovna načela na kojima je počivala federacija narodi Jugoslavije su prihvatili preko svojih delegacija, koje su neposredno učestvovale u radu AVNOJ-a. One su se u Jajcu izjasnile za pravo svakog naroda na samoopredeljenje, uključujući i pravo na otcepljenje ili ujedinjenje s drugim narodima. Narodi

AVNOJ

I

JUGOSLOVENSKA

FEDERACIJA

/|0 J

'

J u g o s l a v i j e nisu nikad priznali njenu podelu i razbijanje pod

fašističkom okupacijom. Narodnooslobodilački odbori i zemaljska antifašistička veća funkcionisali su u organskoj vezi s federativnom strukturom kao osnovni organi vlasti svakog n a r o d a ponaosob. Ta veća su posle Drugog zasedanja AVNOJ-a posebnim rešavanjem potvrdila njegove odluke. Pretvaranje zemaljskih antifašističkih veća u najviše organe vlasti izvršeno je na osnovu njihovih ustavnih odluka, prema načelima tog zasedanja. Jugoslovenska federacija je izgrađivana na nacionalnom principu; predviđalo se onoliko federalnih jedinica koliko je bilo i nacija, s izuzetkom Bosne i Hercegovine. Pitanje organizacionog dovršavanja jugoslovenske federacije rešeno je u periodu između Drugog zasedanja AVNOJ-a i kraja 1944. pretvaranjem dotadašnjih zemaljskih antifašističkih veća u vrhovna zakonodavna, odnosno predstavnička tela federalnih jedinica, njihove najviše organe vlasti. Na Drugom zasedanju AVNOJ-a nije došlo do stvaranja autonomnih pokrajina, iako su zagarantovana prava nacionalnih manjina. Vojvodina sa Kosovom i Metohijom su imale relativno izgrađenu vojno-političku organizaciju, ali kao autonomne jedinice nisu pomenute na AVNOJ-u. Proglašenje autonomije Vojvodine se još nije smatralo oportunim, s obzirom na stadijum narodnooslobodilačke borbe u Hrvatskoj i Srbiji, i opasnost otvaranja pitanja čija je Vojvodina. Na Kosovu i Metohiji narodnooslobodilačka borba nije bila razvijena. Albanski pritisak na slovensko stanovništvo je bio snažan, a ideja velike Albanije u konzervativnim snagama albanskog društva više nego jaka, budući zasnovana na koncepciji etnički čistog Kosova u „Velikoj Albaniji", čiji je nosilac od septembra 1943. pronemačka Druga prizrenska liga. CK KPJ (Politbiro) je uoči AVNOJ-a bio protiv promena granice Jugoslavije u korist Albanije. Miladin Popović i deo albanskih komunista su gledali na pitanje Kosmeta kao na analogan slučaj sa Istrom i Slovenačkim primorjem, iako se radilo o potpuno drukčijoj situaciji. Kosmet se nalazio u sastavu Jugoslavije, a ove oblasti su bile prisajedinjene Italiji posle prvog svetskog rata. Italija je bila poražena sila a Albanija žrtva fašističke agresije, iako su kvislinzi kasnije objavili rat Grčkoj. U Istri je izbio ustanak posle italijanske kapitulacije, dok se na Kosovu i Metohiji narodnooslobodila-

<-"->'! NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

čka borba nije mogla izraziti u samoj kosovskoj kotlini zbog ja-, kog pritiska albanskih kvislinga, iako je 1943. došlo do poleta borbe u zapadnim delovima Makedonije koji su se nalazili u italijanskoj okupacionoj zoni do kapitulacije Italije. Pravo na samoopredeljenje su u Istri i Slovenačkom primorju nosili i izražavali potlačeni delovi hrvatskog i slovenačkog naroda. Kosovsko rukovodstvo je bilo svesno da se albanske mase nalaze van narodnooslobodilačke borbe i da treba preduzeti sve mere da se one borbeno aktiviraju. Stav o razgorevanju narodnooslobodilačke borbe na ćelom jugoslovenskom prostoru i u susednim zemljama zastupalo je i jugoslovensko vojno-političko rukovodstvo revolucije, čije je gledište bilo da narodnooslobodilačka borba utire puteve bitnim rešenjima nacionalno-socijalne emancipacije, te da je ona u toj fazi oružane revolucije osnovna orijentacija, što nije uključivalo i rešavanje pitanja granica. Saveznička koalicija je takođe proklamovala da se pitanje granica ima rešavati na mirovnoj konferenciji posle završetka rata. Pritisak na rukovodstvo Kosova vršila je i Komunistička partija Albanije, s Enverom Hodžom. Tome izazovu nisu odoleli albanski komunisti na Kosovu i Metohiji koji su stigli iz Albanije posle vojnog poraza Kraljevine Jugoslavije. Među njima su se nalazili: Fadilj Hodža, Džavid Nimani, Ismet Šaćiri, Emin Duraku, Dževdet Hamza, Dževdet Doda i drugi. Iako je KPJ jasno i nedvomisleno 1941. stajala na principu nedeljivosti Jugoslavije i nepriznavanja „komadanja" Jugoslavije, čak i kada je Sovjetska Rusija „suspendovala" diplomatske odnose sa Kraljevinom Jugoslavijom, o čemu govore njeni proglasi, zaključci i neposredna aktivnost, kod dela kadrova nisu dokraja bila potisnuta stara, napuštena shvatanja o „versajskoj Jugoslaviji", iz vremena kada je Kominterna radila na njenom razbijanju. Komunisti nisu mogli da odole ni zahtevima reakcionarnih snaga u Albaniji (Bali kombtari, Legalitet i druge koje su, pod patronatom okupatora, razvijale ideju o „Velikoj Albaniji" koja je privlačila albanske mase u istoj onoj meri u kojoj je u svakoj Jugoslaviji gledan povratak na neravnopravne nacionalne odnose. Kominternistička shvatanja o Jugoslaviji „kao tamnici naroda" naročito su bila jaka kod albanskih komunista. Umesto klasne analize snaga koje su se zalagale za „Veliku Albaniju" nadvlađivala je nacionalna ideologija, bez obzira koliko ona bila javno izražavana.

/|0 J

'

AVNOJ I JUGOSLOVENSKA FEDERACIJA

Međutim, albansko rukovodstvo je još u toku rata pokretalo pitanje granica, suprotno stavovima CK KPJ, pa i — uz podršku Miladina Popovića, koji se najverovatnije nalazio pod političko-psihološkim pritiskom albanskih komunista i teretom internacionalističke ideologije — identifikujući slučaj Kosova i Metohije sa Istrom i Slovenačkim primorjem. Udaljenost kosovskog rukovodstva od CK KPJ i teškoće radio-komunikacije onemogućavale su da pitanja na dnevnom redu budu razrešavana brzo i efikasno. Stoga i izvesna nedovoljno određena pozicija dela srpskih i crnogorskih kadrova u kosovskom rukovodstvu prema ovom osetljivom pitanju, uslovljena pomenutom težnjom da se albanske mase uvuku u ustanak, odnosno prihvate narodnooslobodilačku borbu, shvatanjem internacionalizma i saznanjem da su narodnooslobodilačke snage Albanije na istim pozicijama borbe protiv fašizma u drugom svetskom ratu kao okviru revolucionarnog procesa • osvajanja vlasti. Analize i direktive delegata Vrhovnog štaba i CK KPJ Svetozara Vukmanovića Tempa doprinosile su raščišćavanju situacije i razumevanju „linije" KPJ u narodnooslobodilačkom ratu na jugu Jugoslavije, ali je njegov radijus delovanja bio više nego širok i nije mogao biti vezan samo za Kosovo i Metohiju. Rukovodstvo KPJ na Kosovu i ^ Metohiji je tada bilo u mogućnosti da se obaveštava preko Štaba i udarnog korpusa na teritoriji Crne Gore i slušanjem emisija Radio-stanice „Slobodna Jugoslavija". Albanski komunisti su rano počeli postavljati pitanje granica, pod vidom briga albanskih patriota za nacionalnu integraciju Albanaca. Dušan Mugoša je prilikom boravka na slobodnoj teritoriji Jugoslavije 1942. razgovarao sa Titom kako da se to pitanje reši. Miladin Popović i Mugoša su imali dosta oštrih diskusija sa albanskim komunistima o pitanju sudbine Kosova i Metohije, što nije moglo da se ne prenosi i na Kosovo. Vukmanović je u izveštaju CK KPJ od 8. avgusta 1943. naglašavao „šovinističku mržnju Šiptara prema Srbima" i predočavao mere koje je preduzimao za njeno prevazilaženje, a na drugoj strani da albanske mase traže pripajanje Albaniji. nSiptarske mase u celini traže pripajanje Albaniji, postoji realna opasnost da te mase mobiliše reakcionarna šovinistička grupacija iz stare Albanije Bali kombtar." Enver Hodža u Titoistima piše da je već u jesen 1943. ukazao CK KPJ na >.pogrešan put", iznoseći zahteve CK KP Albanije u odnosu na Kosovo i Metohiju. „Naše je mišljenje da Kosovo, Dukadžinska

292

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

ravnica (Metohija) i deo Makedonije koji se graniči sa Albanijom, a naseljen je Albancima, treba da bude pripojen Albaniji pošto Jugoslavija bude oslobođena od fašističkih kandži. Samo takva perspektiva će Albance koji žive u Jugoslaviji navesti da se bore." U odgovoru na pismo Miladina Popovića iz jula 1943. Ivan Milutinović je smatrao da ne smeju zauzimati stavove kao „reakcionarna albanska buržoazija", to jest da se Kosovo i Metohija imaju priključiti Albaniji. Glavna je borba za oslobođenje, posle čega će narod odlučiti. Delegacija KP Albanije sa Vasiljom Santom, članom CK KP Albanije, razgovarala je o pitanju Kosova i Metohije sa Ivanom Milutinovićem. S. Vukmanović je u razgovorima sa predstavnicima KP Grčke i Albanije 20. juna pristao — na pritisak Albanaca, pod motivacijom opasnosti od uticaja Bali kombtari — da se na Kosmetu stvori štab koji bi se nalazio pod komandom Vrhovnog štaba Albanije. No, svestan da je moglo doći do srpskog nezadovoljstva pitanje je trebalo raspraviti sa Titom, kao komandantom Vrhovnog štaba NOVJ. Vukmanović danas to naziva „mladalačkim iluzijama", jer je živeo u uverenju da se pitanje granica neće postavljati kada komunisti dođu na vlast. Tito je kasnije upozoravao da bi bilo štetno ako Albanci ponove slične greške kao Bugari u odnosu na Makedoniju. Titova upozorenja Milutinoviću i S. Vukmanoviću decembra 1943. polazila su od načela i I prakse narodnooslobodilačkog pokreta Jugoslavije. Uostalom, ona su bila izražena i u odlukama AVNOJ-a da se ne priznaje „komadanje" Jugoslavije, odlukama koje su bile poznate orga-j nizatorima Bujanske konferencije. Iz pomenutog Titovog pisma Tempu proizlazilo je da parola! narodnooslobodilačkog pokreta Jugoslavije ne može biti bal- I kanska federacija, jer tih planova na Zapadu ima mnogo, s| ciljem da se iskoristi neravnomernost razvitka narodnooslobodilačkih pokreta u pojedinim zemljama, izvede gušenje tihpokre-j ta i izoluje SSSR. S. Vukmanović Tempo je uočavao skretanje rukovodstva na I Kosovu. On je 2. oktobra 1943. javljao: ,,Iz vaših materijala vidi I se da vi već sada potpadate pod uticaj velikoalbanske klike ul pogledu budućih granica između Jugoslavije i Šipnije." ,,Iz[ materijala" — kaže Tempo — „proizlazi da jedinice NOV Kosova i Metohije predstavljaju neku zasebnu vojsku koja nije sastavni deo NOVJ". . • „Vi nekako sebe postavljate na ravnoj

/|0 J

'

AVNOJ I JUGOSLOVENSKA FEDERACIJA

nozi sa narodnooslobodilačkom vojskom Šipnije". To je po V u k m a n o v i ć u dolazilo otuda što se rukovodstvo Kosmeta plašilo da javno istupa kao deo Narodnooslobodilačke vojske J u g o s l a v i j e zbog raspoloženja šiptarskih masa. ,,Sa takvom linijom vi, apsolutno, morate prekinuti", poručivao je Vukmanović.

Pripadnici narodnooslobodilačkog pokreta izvlačili su se iz kosovske kotline prema zapadnoj Makedoniji, Crnoj Gori, južnoj Srbiji, Kopaoniku. Do oživljavanja akcija došlo je na zapadu Makedonije posle italijanske kapitulacije. Slamanjem italijanskog okupacionog sistema, stvara se slobodna teritorija u zapadnoj Makedoniji i dolazi do dodira između narodnooslobodilačkih snaga Jugoslavije i Albanije. Značajnu ulogu u razmahu ustanka u zapadnoj Makedoniji odigrao je Svetozar Vukmanović kao delegat Vrhovnog štaba i CK KPJ. Zbog strahovitog pritiska albanskih kvislinga, kosovske jedinice su stvarane van teritorije Kosova i Metohije: Kosovski partizanski bataljon u manastiru Prohor Pčinjski (novembra 1943), Kosovski partizanski odred u Jablanici, novembra 1943, zatim Makedonsko-kosovska brigada, a maja 1944. Prva kosovska brigada na jugu Srbije. CK KPJ (Politbiro) uputio je CK KP Albanije pismo 2. decembra 1943. u kome je istaknuto načelo da svaka nacija ima pravo na samoopredeljenje, uključivši i otcepljenje", te da ,,mi ne podupiremo sve nacionalne pokrete — nego samo one koji su zaista, na djelu protiv imperijalizma uopšte, tj. koji su za stvarno demokratski nacionalni razvitak". Otuda se i odbacivala sugestija Miladina Popovića za izjednačavanje stava KPJ prema Istri sa Kosovom. „Sasvim je drugi slučaj sa Kosovom i Metohijom, u vezi sa čim razne reakcionarne klike pokušavaju da ometu tamo oružani ustanak protiv okupatora i prikažu naš pokret kao velikosrpski. Samo oružana borba protiv okupatora može jasno pokazati šta ko hoće i iskovati stvarnu demokratiju i bratstvo naroda, a nije potrebno ni naglašavati da između nas i demokratske antiimperijalističke Albanije to pitanje ne može biti problem . . . " Iz ovoga pisma CK KPJ je nedvosmisleno stanovište da narodnooslobodilačka borba na Kosovu nije bila razvijena. Pravo naroda na samoopredeljenje je u projekciji i praksi KPJ — uključujući i pravo na otcepljenje — važilo za narode i nacije Jugoslavije a ne za nacionalne manjine. Pa i to pravo se

294

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

posmatra u konkretnoj istorijskoj situaciji. Internacionalistička uverenja Miladina Popovića (koja su mogla biti i pod uticajem albanskog rukovodstva, pritiska Albanaca, uverenja da će se tako oživeti narodnooslobodilačka borba među Albancima) kosila su se sa stvarno drukčijom istorijskom situacijom Istre, Slovenačkog primorja i ostrva. Pravo na samoopredeljenje poticalo je od naroda (i delova naroda) koji čine Jugoslaviju, a ne od nacionalnih manjina. Novembra 1943. partijsko rukovodstvo je podelilo oblast na dva dela: na Kosovo i Metohiju. Po direktivi S. Vukmanovića formirana su dva oblasna komiteta. Doneta je odluka da se rukovodstvo za celu oblast nazove „Pokrajinski komitet za Kosovo i Dukadžin". „Šiptari" su ceo prostor Kosova i Metohije nazivali Kosovom. Metohija je nazvana „Dukadžin", iako oblast pod tim nazivom obuhvata i delove teritorije van granica Jugoslavije. Pod Dukadžinom se podrazumevaju Metohija (srezovi pećki i đakovički) i Malesija na albanskoj strani granice, zapravo srez Tropoja. Područje Oblasnog komiteta KPJ Dukadžina obuhvatalo je sledeće srezove: pećki, istočki, đakovički, orahovički, suvorečki, prizrenski, zatim Rožaje u Crnoj Gori i Tutin u Sandžaku. Odlukom AVNOJ-a o federativnom uređenju pomenute su federalne jedinice i narodi Jugoslavije (Srbi, Hrvati, Slovenci, Makedonci i Crnogorci), čime je naglašena njihova ravnopravnost nezavisno od okvira federalnih jedinica. Izričito je rečeno da će se garantovati prava nacionalnih manjina. Štab II korpusa NOVJ je izveštavao 31. decembra 1943. da šiptarski prvaci negoduju zašto AVNOJ u svojoj Deklaraciji nije „dotakao šiftarski narod u Jugoslaviji" (iako se ne radi o narodu već o nacionalnoj manjini — B. P.); zašto Tito nije dao „jasan stav prema Šiftarima" i zašto se CK KPJ ne obraća „Šiftarima". Istovremeno sa ovim obraćanjem održana je konferencija u Bujanu (selo se naziva i Bunjaj, budući pod tim nazivom poznato još u Dečanskoj hrisovulji), 31. decembra 1943. i 1. i 2. januara 1944. na kojoj je izabran Oblasni n a r o d n o o s l o b o d i l a č k i odbor. Konferencija je donela Rezoluciju u kojoj, između ostalog, stoji: „Kosovo i Metohija je kraj koji je naseljen najvećim delom šiptarskih naroda, a koji kao i uvek, tako i danas želi da se ujedini sa Šipnijom. Prema tome osećamo za dužnost ukazati pravi put kojim treba da pođe šiptarski narod da bi ostvario svoje težnje. Jedini put da se Šiptari Kosova i Metohije ujedine

/|0 J

'

AVNOJ I JUGOSLOVENSKA FEDERACIJA

sa Sipnijom jeste zajednička borba sa ostalim narodima Jugos l a v i j e protiv okupatora i njegovih slugu, jer je to jedini put da se izvojuje sloboda, kada će svi narodi pa i Siptari biti u mogućnosti da se izjasne o svojoj sudbini sa pravom na samoopredeljenja do otcepljenja. Garancija za ovo jest NOVJ, kao i NOVŠ sa kojom je usko povezana. Pored toga za ovo su garancija naši veliki saveznici Sovjetski Savez, Velika Britanija i Amerika (Atlantska povelja, Moskovska i Teheranska konferencija) . . . " Konferencija nije održana na tlu Jugoslavije već na teritoriji Albanije (đakovička Malesija). Za predsednika narodnooslobodilačkog odbora za Kosovo i Metohiju, čije je Predsedništvo vršilo ulogu Odbora između zasedanja, izabran je Mehmed Hodža, za potpredsednika Pavle Jovićević i Rifat Beriša. Članovi Predsedništva bili su: Dževdet Doda, Fadilj Hodža, Hajdarbeg Duši, Redža Zećirija, Milan Zečar, Ali Šukrija. Šukrija i Zečar nisu uspeli da stignu na konferenciju. Skup je sazvan bez političkih priprema i sa improvizovanim sastavom delegata. Pripreme su tekle od septembra 1943. Odluka je formalno doneta na oblasnom partijskom savetovanju novembra 1943. Rešeno je da se Oblasni komitet povuče sa Šare u Malesiju. Pavle Jovićević, sekretar OBKOM-a piše Okružnom komitetu KPJ za Metohiju 6. oktobra 1943. da se radi na stvaranju Odbora za Kosovo. No, o čemu će se raspravljati nije bilo prethodnih razgovora. Otežani uslovi i žurba uticali su na nepoštovanje intencija novembarskog skupa komunista Kosova i Metohije; nacionalna struktura delegata nije bila srazmerna; nije bilo ni brižljivijih političkih priprema. Osim tri-četiri delegata svi ostali su bili komunisti, tako da je izostalo učešće širih slojeva, patriotski i antifašistički raspoloženih. Ismet Saćiri piše 15. novembra 1943. Oblasnom komitetu da Fadilj Hodža na ,,brzinu pripremi ljude za konferenciju". Konferenciji je prisustvovalo 49 delegata od 61 pozvanog. Po nacionalnom sastavu delegati su bili „Šiptari", sem tri Srbina, tri Crnogorca i jednog Muslimana. Prilikom saziva ove konferencije nije poštovan zaključak šestog, novembarskog savetovanja KP za Kosovo i „Dukadžin" na Šar-planini (3, 4, i 5. novembar 1943) da se vodi računa da na konferenciji uzmu učešće predstavnici Albanaca, Srba i Crnogoraca, jer su oni u Bujanu bili samo simbolično predstavljeni. I sa stanovišta učešća Srba, Crnogoraca i Albanaca u narodnooslobodilačkoj

°U ^ NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

borbi ovo je bila krajnje nerealna proporcija. Deo delegata iz redova Albanaca nije ni bio sa teritorije Kosova i Metohije već iz Albanije (i Plava u Crnoj Gori). Više od jedne petine delegata u Bujanu bilo je albanskog državljanstva (delegati s područja sreza Tropoja i iz jedinica NOV Albanije). Konferenciji nisu prisustvovali, a nisu bili ni pozvani, delegati iz kosovskih jedinica van Kosova i Metohije, recimo iz Prve makedonskokosovske NO udarne brigade. Dževdet Doda iz ove brigade nije bio delegiran za konferenciju već pozvan od organizatora na konferenciju u Bujan. Vodeći Albanci u narodnooslobodilačkom pokretu Jugoslavije su od prvog dana ustanka istupali protiv oznake „Jugoslavija" u nazivu KPJ, smatrajući da to odbija Albance od narodnooslobodilačke borbe, iako je KPJ Jugoslaviju uzimala za okosnicu svoje strategije, naravno podrazumevajući zajednicu novih nacionalnih i socijalnih odnosa, kao i svaka partija socijalne revolucije. U Rezoluciji se poziva na Atlantsku povelju, Moskovsku konferenciju (oktobar 1943) i Teheransku konferenciju (novembar/decembar 1943. godine), sasvim previđajući da se Atlantska povelja izjašnjavala o narodima a ne o manjinama; narodima koji sutra treba da oblikuju svoju sudbinu u skladu sa svojom voljom. Stav CK KPJ o Jugoslaviji i pravu naroda na samoopredeljenje je bio poznat partijskom rukovodstvu Kosmeta, obavezujući ga, s obzirom na odnose u KPJ (demokratski centralizam). Taj stav je izražen u poruci S. Vukmanoviću decembra 1943. godine: „Parola o prisajedinjenju Kosova i Metohije Albaniji u stvari bi išla naruku svim neprijateljima NOV i Jugoslavije i svim reakcionarnim i fašističkim klikama, koje idu za tim da od demokratskog pokreta Jugoslavije otržu parče po parče i ističu u prvi plan ne pitanje borbe protiv okupatora, nego razgraničenje nacionalne suprotnosti, itd." Albanska većina je sasvim ignorisala volju srpskog i crnogorskog stanovništva, Turaka, Muslimana i Cigana (Roma), izjašnjavanjem za ujedinjenje sa „Šipnijom", koje nije ni konsultovano, ako izuzmemo sedam delegata iz redova Srba, Crnogoraca i Muslimana. Pitanje samoopredeljenja je bilo unutrašnje a ne međunarodno pitanje i, dakle, reč je bila o tome za koju će federalnu jedinicu Kosovo biti vezano (u njoj se nalaziti), a ne o opciji za stranu državu, pa ma i za njenu maticu.

/|0'j AVNOJ I JUGOSLOVENSKA FEDERACIJA

Politbiro CK KPJ je neposredno posle ove konferencije u Bujanu poništio ključni, separatistički deo ove rezolucije, i izmenio neke druge odluke partijskog rukovodstva Kosmeta. CK KPJ nije prihvatio promenu naziva rukovodstva (pretvaranje Oblasnog komiteta u „Pokrajinski komitet"), jer Kosovo i Metohija ne čine „neku posebnu kompaktnu oblast". CK KPJ je bio i protiv promene naziva „Metohija" u „Dukadžin", jer su krajevi pod tim imenom prelazili granice jugoslovenske teritorije (bivše granice Jugoslavije). Od oblasnog rukovodstva se tražilo da ne stvara Zemaljsko antifašističko veće narodnog oslobođenja već da ostane na stvorenom Narodnooslobodilačkom (Oblasnom) odboru. Time je i u institucionalnoj sferi napravljena oštra distinkcija između „naroda" i „nacionalne manjine". Štaviše, CK KPJ je izričito zatražio da Oblasni narodnooslobodilački odbor zadrži samo inicijativni karakter, kao politički organ jedinstva masa, ali ne i organ vlasti, jer, između ostalog, na Kosovu i Metohiji nije postojala slobodna teritorija. U vezi sa najhitnijim pitanjem (želja za ujedinjenjem sa Šipnijom) Politbiro CK KPJ je stavljao do znanja da nema razgraničenja sa Albanijom, već da se radi o borbi protiv porobljivača. Tri meseca posle Bujana (preciznije, 28. marta 1944) CK KPJ je isticao da su obe zemlje — Jugoslavija i Albanija — okupirane od Nemaca i da je glavni cilj da se one oružanom borbom oslobode nemačkog ropstva. „Zato", kaže se, „svako postavljanje pitanja razgraničenja — u stvari pomaže Nemcima da podstiču jedan narod protiv drugoga . . . Albanskim masama treba jasno ukazati na to, da ratujući za Nemce one idu putem nacionalne katastrofe." Operativno partijsko rukovodstvo praktično je poništilo separatistički i antijugoslovenski duh temeljne odredbe Bujanske konferencije o prisajedinjenju Kosova i Metohije „Sipniji". Ako se ima u vidu rukovodeća uloga partije u sistemu revolucionarne vlasti, otpadaju formalistički prigovori da to nije učinjeno od strane nadležnog organa jugoslovenske federacije. Bitno je neprihvatanje ove odredbe u Rezoluciji, bez obzira na zadržavanje Proglasa u kome se takođe govori o pomenutom prisajedinjenju. Štaviše, određivanjem karaktera Oblasnog odbora Politbiro CK KPJ je doveo u pitanje konferenciju u celini, iako za takvo tumačenje nema izričitog stava u martovskom pismu Politbiroa koje je potpisao Milovan Đilas.

°U ^ NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Za separatistički stav Bujana nema oslonca u odluci AVNOJ-a o federativnom uređenju, čak kada bi se ona i najšire tumačila. Pravo naroda (nacija) na samoopredeljenje je kapital socijalističkih pokreta, naročito od Lenjina. Ono znači da svaki narod ima pravo da odlučuje samostalno o svojoj sudbini. Samo pravo može biti izraženo na raznovrsne načine od kojih su neki manifestovani u toku narodnooslobodilačke borbe naroda Jugoslavije 1941—1945, pa bilo da je reč o pravu na otcepljenje (koje su oni imali, ali i odbacili svojom voljom da ostanu združeni u Jugoslaviji); pravo na izbor društvenog uređenja (što su takođe učinili kroz narodnooslobodilačku borbu); pravo na stvaranje nacionalne države (što su i sproveli u okvirima Jugoslavije kao federativne zajednice, čvrste i jedinstvene); pravo na ujedinjenje sa drugim narodima (takođe ostvareno kroz bratsku zajednicu naroda Jugoslavije). Međutim, nije reč o pravu nacionalnih manjina, već naroda. Kosovo i Metohiju ne spominje Odluka AVNOJ-a o federativnom uređenju, a o Kosmetu kao autonomiji nema pomena ni u projektima Deklaracije o osnovnim pravima nacija i građana DFJ na kojoj je radio Moša Pijade u proleće 1944. godine. Posredno se ova Bujanska rezolucija odbacuje i ignoriše i Rezolucijom Oblasne narodne skupštine Kosova i Metohije od 9. jula 1945. sledećim stavom: „Zbog toga narod ove oblasti, preko svoje slobodno izabrane Oblasne skupštine može tek sada da izrazi na slobodan način svoju potpunu saglasnost sa istorijskim odlukama AVNOJ-a (podvukao B. P.) kojima je bio udaren čvrst temelj novoj Demokratskoj Federativnoj Jugoslaviji i slobodi i ravnopravnosti njenih naroda i nacionalnih manjina." Veliki saveznici formalno su priznali NOVJ kao ravnopravnog člana antifašističke koalicije jednim zaključkom Teheranske konferencije, držane skoro istovremeno s Drugim zasedanjem AVNOJ-a (28. novembar — 1. decembar 1943), koji je predviđao da se „partizani" u Jugoslaviji potpomognu do najveće moguće mere provijantom i opremom, kao i operacijama komandosa. Taj teheranski zaključak značio je priznanje oružane sile narodnooslobodilačkog pokreta de jure i, posredno, napuštanje Mihailovića. Tito je uoči Moskovske konferencije tražio da i SSSR pošalje svoju vojnu misiju kod Vrhovnog štaba kao što su to uradili Britanci. Na Moskovskoj konferenciji je o tome bilo reči između^ Molo to va i Idna. Na osnovu saglasnosti

AVNOJ I JUGOSLOVENSKA F E D E R A C I J A

^

Y

"

Čerčila i Staljina u Teheranu, upućena je u Vrhovni štab i sovjetska vojna misija s generalom Nikolajem V. Kornjejevom na čelu, čiji su se članovi februara 1944. spustili kod Bosanskog petrovca. Savezničke vlade nisu priznale AVNOJ i NKOJ, kao što je rukovodstvo narodnooslobodilačkog pokreta moglo i očekivati, ali stvaranje ovih najviših organa jugoslovenske federacije nije ni osporeno. Britanska vlada je prva reagovala na odluke AVNOJ-a navodeći da se ona uvek izjašnjavala za podržavanje svih snaga u Jugoslaviji koje se odupiru Nemcima, ali da, s obzirom na pravo stanje stvari, ne može da ne daje veću podršku partizanskim snagama, pošto je njihov otpor Nemcima daleko veći od Mihailovićevog. Za Antonija Idna, britanskog ministra inostranih poslova, privremeni karakter AVNOJ-a predstavljao je odgovarajuće rešenje, saglasno shvatanjima Velike Britanije i kralja Petra II, jer je odluka o obliku vladavine prepuštena volji naroda posle rata. U svom stavu prema Jugoslaviji, SAD su posle Teherana takođe davale prevagu vojnim razlozima, ali ostajući privržene monarhiji, izbegličkoj vladi i poštovanju nepromenljivosti starog poretka. Tito je izvestio Moskvu o rezultatima rada skupštine u Jajcu neposredno posle njenog završetka, 30. novembra 1943. Radiostanica „Slobodna Jugoslavija" je prilikom objavljivanja odluka AVNOJ-a početkom decembra te godine izostavila odluku o suspenziji Petra II Karađorđevića. Sovjetska vlada je 13. decembra ocenila odluke AVNOJ-a kao „pozitivne činjenice", koje „doprinose daljoj uspešnijoj borbi naroda Jugoslavije protiv hitlerovske Nemačke". Prema vladinom saopštenju, „novi lideri Jugoslavije" imali su ozbiljne uspehe u „ujedinjavanju svih nacionalnih snaga Jugoslavije", dok je Mihailovićeva aktivnost nanosila štetu borbi jugoslovenskih naroda protiv nemačkih agresora. Sovjetski Savez se solidarisao s britanskom politikom kompromisa u Jugoslaviji, izjašnjavajući se protiv Mihailovića, ali nije istupio protiv kralja i njegove vlade, s kojom je održavao diplomatske odnose. Slovenački narodnooslobodilački odbor je na Kočevskom zboru oktobra 1943. postao najviši organ vlasti Slovenije, a na Zasedanju u Črnomelju februara 1944. pretvoren je u Slovenačko narodnooslobodilačko veće (Slovenski narodnoosvobodilni svet — SNOS) i izdvojen iz Osvobodilne fronte. Državnost

0UU

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Hrvatske u okviru jugoslovenske federacije ustanovljena je Trećem zasedanju ZAVNOH-a u Topuskom maja 1944. Zemaljsko antifašističko veće narodnog oslobođenja Hrvatske je proglasilo federalnu Hrvatsku za državu i hrvatskog j srpskog naroda. Ukinulo je odluku ustaša o zabrani ćirilice. Formiran je, posle stvaranja Izvršnog odbora Hrvatske seljačke stranke na slobodnoj teritoriji Hrvatske, i Klub srpskih vijećnika, kao neka vrsta nacionalnog predstavništva Srba i političkog pandana delu Hrvatske seljačke stranke koji je prišao narodnooslobodilačkom pokretu. Zvanični predstavnici stranke oko Mačeka nisu priznavali IO HSS-a videći u njegovim članovima „sa-, mozvance". Pod uticajem Andrije Hebranga, sekretara CK KP Hrvatske, manifestovala su se skretanja u nacionalnoj politici. Po Hebrangu, dalmatinski komunisti su želeli da se osamostale; nisu poštovali odluke CK KP Hrvatske i slabo su sarađivali s hrvatskim partijskim rukovodstvom. Hebrang je insistirao na oznaci partizanskih snaga u Hrvatskoj kao hrvatskih, ispuštajući naziv Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije. Precenjivao je Hrvatsku seljačku stranku, ne shvatajući da se radi o poraženoj političkoj partiji koja ne može „vaskrsnuti", iako je i rukovodstvo Komunističke partije Jugoslavije bilo svesno njenog uticaja, na hrvatskom selu naročito. Njemu je očigledno smetala naglašena jugoslovenska orijentacija dalmatinskog rukovodstva partije. Tito ga je marta 1944. kritikovao što u parolama Komunističke partije Hrvatske dolazi do izostavljanja ostalih jugoslovenskih naroda i Jugoslavije. Na sednici Politbiroa CK KPJ u Drvaru, kojoj su prisustvovali Hebrang, Pavle Gregorić i Marko Belinić, sekretar CK KP Hrvatske je ponovo kritikovan zbog odnosa prema Hrvatskoj seljačkoj stranci i politici bratstva i jedinstva Komunističke partije Jugoslavije. Hebrang je odgovoran i za procese protiv srpskih partizanskih prvaka na Kordunu kao „četnika", „izdajnika", itd., samo zato što su isticali zapostavljenost Srba u narodnooslobodilačkom pokretu. Kritikovan je i zbog stvaranja posebne telegrafske agencije Hrvatske, iako je postojao Tanjug. Tito se pita kako Hebrang ne uviđa da i Sovjetski Savez ima samo jednu telegrafsku agenciju. Kritičke ocene su izrečene i povodom Hebrangovog odnosa prema veronauci, to jest uvođenja ovog predmeta u nastavu. Tito je njegovu politiku nazivao separatističkom. Kardelj je pisao da Hebrang ne voli Srbe i Slovence, a

AVNOJ I JTJGOSLOVENSKA FEDERACIJA

301

ja prihvata Jugoslaviju kao „neizbežno zlo". O viškoj sednici CJC KPJ nema izvora iako je na njoj, prema posrednim izvorima, Hebrang ispoljio konfederativnu koncepciju, izraženu i u shvatanju o posebnoj vojsci. Septembra 1944. Hebrang je smenjen sa položaja sekretara CK KP Hrvatske i prešao na dužnost poverenika Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije za trgovinu i industriju. Predlog za smenjivanje su tražili Titovi saradnici Kardelj, Ranković i Đilas. Tito se nalazio van Jugoslavije; od 18/19. septembra 1944. do 28. septembra iste godine boravio je u Moskvi, a kasnije u Krajovi i Vršcu do 25. oktobra 1944, kada je prešao u oslobođeni Beograd. Opšta kritika Hebranga i nezadovoljstvo dela kadrova u Hrvatskoj sekretarom partije, pokazuju da se u njegovom slučaju radilo o favorizovanju konf edera ti vne forme uređenja Jugoslavije i u krajnjoj liniji o separatističkoj orijentaciji. ZAVNOBIH se na svom drugom zasedanju, u Sanskom Mostu jula 1944, konstituisao u vrhovno zakonodavno i izvršno telo, najviši organ državne vlasti Bosne i Hercegovine kao ravnopravne federalne jedinice u demokratskoj federativnoj Jugoslaviji. ZAVNO Crne Gore pretvoreno je jula 1944. u Kolašinu u Crnogorsku antifašističku skupštinu narodnog oslobođenja (ČASNO), vrhovno zakonodavno i izvršno telo Crne Gore. PK KPJ za Crnu Goru i Boku je posle Drugog zasedanja AVNOJ-a izdao letak u kome se govori o Sandžaku kao oblasti koja je pripala Crnoj Gori, ali je kasnije ispravio ovo „preuranjivanje" u razgraničenju federalnih jedinica. Avgusta 1944. u manastiru Sveti Prohor Pčinjski konstituisano je Antifašističko sobranje narodnog oslobođenja Makedonije (ASNOM) kao najviše zakonodavno i izvršno telo makedonske države. Prilikom razgraničenja Srbije i Makedonije, Blagoje Nešković je smatrao da tzv. Ristovačka Makedonija pripada Srbiji, mada su makedonski komunisti hteli da u sastavu svoje federalne jedinice zadrže bar prostor manastira Sv. Prohor Pčinjski u kome je proglašena državnost Makedonije. Velika antifašistička narodnooslobodilačka skupština Srbije izabrala je ASNOS (Antifašističku skupštinu narodnog oslobođenja Srbije), vrhovni zakonodavni i izvršni organ državne vlasti, novembra 1944. u oslobođenom Beogradu. Na osnovu odluka skupština Vojvodine i Kosova i Metohije, kao i AVNOJ-a, federalna jedinica Srbija imala je u svom sastavu Autonomnu

°

U

^

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Pokrajinu Vojvodinu i Autonomnu Kosovsko-Metohijsku Oblast. Ostvarujući zaključak Predsedništva AVNOJ-a, ZAVNO Sandžaka je na sednici održanoj u Novom Pazaru 29. marta 1945. odlučilo da se Sandžak podeli između federalnih jedinica Srbije i Crne Gore. Stvaranjem federacije KPJ je u toku narodnooslobodilačke borbe resila nacionalno pitanje, osujećujući planove kontrarevolucije i konzervativnih krugova u inostranstvu o stvaranju trijalističke monarhijske federacije, ideju rimokatoličkih krugova o dunavskoj konfederaciji, i odbacujući separatističke tvorevine jugoslovenskih kvislinga. Za vladu Božidara Purića odluke AVNOJ-a su bile „akti terorizma", dok je Mihailovićev Svetosavski kongres, održan u selu Ba januara 1944, kao alternativu istakao trijalističku monarhijsku federaciju, ideju inače aktuelnu 1939—1940, u vreme pokušaja državnog preuređivanja Kraljevine Jugoslavije, a kojoj su se polovinom 1943. vratile i vlade u izbeglištvu pod predsedništvom Slobodana Jovanovića i Miloša Trifunovića, odstupajući od najekstremnijih vidova svoje nacionalne politike zbog opšte krize velikosrpskih snaga u Jugoslaviji i emigraciji. Deklaracija Otečestvenog fronta Bugarske iz decembra 1943. videla je rešenje makedonskog pitanja u stvaranju posebne države, slobodne i nezavisne, na čitavoj teritoriji Makedonije, prelazeći preko narodnooslobodilačke borbe makedonskog naroda, nacionalnog individualiteta Makedonaca i njihovog opredeljenja za jugoslovensku državu ravnopravnih naroda.

VELIKE SILE I REVOLUCIONARNE PROMENE U JUGOSLAVIJI

Što su više zapadni saveznici prenosili ratne operacije prema jugu Evrope, to se pojačavalo njihovo interesovanje za jugoslovensko ratište. Već septembra 1942, uoči iskrcavanja Amerikanaca i Britanaca u Francusku Severnu Afriku, general Harold Aleksander je tražio od Mihailovića da se četnici aktiviraju protiv okupatora i pomognu u rušenju saobraćajnica i razaranju nemačke pozadine. Opominjući preko vlade Mihailovića, Britanci su mu stavljali do znanja da se partizani jedini bore u Jugoslaviji, da četnici od oktobra 1941. ne učestvuju u toj borbi i da se više s takvim njegovim držanjem ne može suprotstavljati sovjetskoj propagandi. Britanski major Piter Boj je krajem decembra 1942. saopštio majoru Živanu Kneževiću da Mihailović sarađuje s Italijanima i kvislinzima. Najzadrtije Mihailovićeve pristalice odbacivale su britansko navaljivanje da se stupi u akcije, smatrajući ga znakom njihove ravnodušnosti za srpski narod i opasnošću njegovog mogućnog istrebljenja ako se upusti u nagovaranu avanturu. Sovjeti su imali dokaze o ovoj kolaboraciji, a na drugoj strani stavljali su do znanja britanskom savezniku da su četnici izneverili pristup aktivnog otpora u savezničkoj ratnoj koaliciji. Vlada S. Jovanovića nastavljala je s pokušajima da se „partizani" posredstvom sovjetske vlade nateraju da se stave pod Mihailovićevu komandu, iako to više nije odgovaralo situaciji i odnosima snaga, niti je bilo moguće. Mihailović, koji nije bio raspoložen da se bori protiv okupatora, nalazio je razne izgovore za neaktivnost — navodeći, između ostalog, da nema oružja ili da ne želi da izazove nemačke represalije i upad u okupacionu zonu Italije, s obzirom da računa na italijansko naoružanje u trenutku njene kapitulacije — a u stvari je ostajao pasivan zbog doslednog Pridržavanja strategije iščekivanja raspleta na velikim frontoviTa strategija podrazumevala je savlađivanje, pomoću

°U^

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

okupatora i u okvirima rata, narodnooslobodilačkog pokreta kao revolucionarne snage koja sprečava obnovu monarhije, poretka privatne svojine i prevlasti srpske građanske klase u' Jugoslaviji. Mihailović je u prisustvu britanskog pukovnika S. V. Bila Bejlija izjavio, februara 1943, na nezadovoljstvo premi! jera Čerčila, da su glavni protivnici komunisti, Muslimani i Hrvati, a prijatelji Italijani. Ovom izjavom u svojoj „prestonici" Gornjem Lipovu, kod Kolašina, on je praktično odbacio suprotstavljanje okupatorima i britansku strategiju pojačavanja otpora u nemačkoj pozadini, najverovatnije uveren da će četničke snage uništiti glavninu NOVJ u predstojećim borbama na tlu Hercegovine. Britanski faktori odlučivanja sve su se više uveravali, na osnovu izveštaja svojih oficira iz Jugoslavije, da je partizanska udarna sila i vojna organizacija daleko iznad četničke, da su četnici izgubili svaki moralni i politički ugled i da njihova vlast postaje narodu sve nepodnošljivija. Štaviše, Britanci su počeli da uviđaju da narodnooslobodilački pokret nije samo jedini nosilac antifašističke borbe u Jugoslaviji, već i vodeća sila sutrašnje jugoslovenske države. Od Mihailovićevih izjava je morao da se ogradi i predsednik emigrantske vlade, stavljajući do znanja svome ministru da su Nemci i Italijani, koji su rasparčali Jugoslaviju i oduzeli narodu slobodu, prvi i glavni neprijatelji, protiv kojih treba udružiti sve borbene snage Jugoslavije, ostavljajući po strani unutrašnje razmirice. Pomoć od saveznika mogla se tražiti samo za borbu protiv neprijatelja, a ne za unutrašnja razračunavanja. Jovanović je pokazivao razumevanje za prihvatanje borbe sa partizanima u određenim prilikama, ali ne i opravdanje kolaboracije. Bez obzira na sva svoja uvijanja Mihailović se nije mogao povinovati navedenim instrukcijama, jer, na jednoj strani, nije imao snage za borbu protiv okupatora sve dok je u narodnooslobodilačkom pokretu gledao glavnog protivnika, niti mogao opstati bez strane, pa ma i okupatorske podrške u toj borbi, a na drugoj strani bi aktiviranje otpora značilo i odstupanje od njegove osnovne strategije iščekivanja. Marta 1943. Mihailović je napadao SSSR da, uprkos javnim izjavama o svom nemešanju, u praksi radi protiv nacionalnih pokreta sa ciljem da se ojačaju komunističke snage. Od celokupne navodne antiokupatorske aktivnosti četnika ostalo je kao svedočanstvo samo antičetničko raspoloženje nemačkog vojno-političkog vrha, zapravo Hitlerova srbofobija, što je četnicima i delu emigracije omogućavalo da

<5Z 1 VELIKE SILE I REVOLUCIONARNE PROMENE

ističu Mihailovičev značaj i značaj njegove „Jugoslovenske vojske otadžbini", kao rezervne armije u trenutku iskrcavanja. Britanska politika počela je da se menja marta 1943, što se podudarilo s četničkim slomom na Neretvi. Glavni zagovornik 0 ve politike bio je britanski premijer, koji je u njenom formulisanju i primeni nailazio na otpore britanskih upravnih, političkih, propagandnih i vojno-obaveštajnih centara. Cerčil se nije odricao četnika, već je u okviru politike „dvostrukog koloseka" ili „ekvidistance" rešio da održi veze s Mihailovićem, ali da se, preko svojih oficira, poveže i sa narodnooslobodilačkim pokretom. Od četnika je tražio da prekinu kolaboraciju i da ne napadaju partizanske snage, sem u nužnoj odbrani. Izlazilo je na videlo da je Mihailović bio nepravedno glorifikovan zbog borbe koju vodi isključivo NOVJ. Pored partizanskog uspeha na jugoslovenskom ratištu i četničke agonije marta / aprila 1943. na Neretvi i Drini, na promenu britanske politike u Jugoslaviji uticala je i sovjetska diplomatija, koja je u leto i jesen 1942. ukazivala na saradnju Mihailovićevih komandanata s okupatorom, snabdevena preko Kominterne informacijama vodstva narodnooslobodilačkog pokreta. Sovjetska politika prema događajima u Jugoslaviji bila je određena procenom o odnosima snaga u antifašističkoj koaliciji: vlada je oprezno omogućavala da vesti o kolaboraciji četnika dospeju u komunističku i radničku štampu, posredstvom Kominterne, kao i u visokotiražnu građansku štampu, kritikujući izbegličku vladu što se nije ogradila od svog ministra vojske; a na drugoj strani saglasila se da se poslanstva dve zemlje podignu na rang ambasade. KPJ je jedinu vezu sa svetom imala preko Kominterne ali, isto tako, trpela njene kritike za sektaštvo, iza kojih se krila ideološka neverica u širinu i snagu narodnooslobodilačkog pokreta, odražavajući stara i okamenjena shvatanja o „dvema etapama" i svemoći spoljnog faktora u borbi za nacionalnu i socijalnu emancipaciju naroda. Zbog ovih shvatanja Kominterna je od 1941. pa sve do raspuštanja polovinom 1943. — koje su jugoslovenski komunisti pozdravili, videći u tome aktu potvrdu da su komunističke partije izrasle u samostalne i nezavisne činioce borbe u nacionalnim okvirima, iako je on proizišao iz Staljinove pragmatističke politike ustupaka zapadnim silama, rezervisanim prema aktivnosti ,,centra svetske komunističke zavere" — ispoljavala nerazumevanje za samostalnu poziciju KPJ, izraženo u ćutanju na neke njene inicijative, kritici

u

306

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

njenog kursa, oglušivanju o njene zahteve za upućivanje pomoći. Tito je u ime KPJ, odnosno narodnooslobodilačkog pokreta, od prvog dana ustanka tražio pomoć od sovjetske vlade i Vrhovne komande Crvene armije preko Komin terne, ali ona nije stizala. Ima indicija da je ova pomoć jedno vreme, posebno u zimu 1942. bila obećana, ako je ceniti po preciznim prostornim koordinatama i vremenskim oznakama dostavljanim Moskvi, kao i upornosti iščekivanja Moše Pijade na Durmitoru. Jugoslovenska istoriografija konstatuje da je ova pomoć tražena i da ona nije stizala, smatrajući da se radi o opreznosti sovjetske vlade pred svojim zapadnim saveznicima, ne izostavljajući i teškoće njenog doturanja, nasuprot sovjetskim istoričarima koji težište isključivo stavljaju na nepremostive tehničke teškoće. Gledište jugoslovenskih istoričara, bar najvećeg dela, ne može da se apstrahuje od šireg okvira odnosa u kojemu Kominterna deluje kao produžena ruka Staljinove državne politike. U postojećoj konstelaciji odnosa i svog faktičkog statusa Kominterna nije ni mogla da odnose sa KPJ ne podređuje obzirima SSSR-a prema vodećim zapadnim savezničkim silama. Britanci su postojanje moćne „partizanske armade", čija aktivnost ni ranije nije bila nepoznata njihovim političkim faktorima, sada prihvatali kao nezaobilaznu činjenicu, od posebne važnosti pred očekivani „skok" invazionih anglo-američkih snaga iz Tunisa na Pantelariju, Siciliju i Apeninsko poluostrvo. S ulaskom rata u novu fazu, Britanci nisu mogli da se oglušuju na sve jači uticaj SAD i SSSR-a u antifašističkoj koaliciji, zasnovan na američkoj ratnoj moći i sovjetskom samopouzdanju posle odlučujućih pobeda na istočnom frontu. Britanskoj politici u Jugoslaviji osetno je štetila četnička vojna neaktivnost, odnosno kolaboracija. Za Britance nije više bilo sumnje da je četnički pokret vojno i politički slab, jednostrano nacionalno orijentisan, kao i da monarhija, budući pansrpska institucija, nije više objedinjavajući element naroda Jugoslavije. Kritičko sagledavanje jugoslovenske monarhije i njene uloge još nije značilo da je Britanci napuštaju i odbaciju, već da, naprotiv, preuzimaju njenu odbranu u svoje ruke, pod vidom osiguravanja ustavnog kontinuiteta Kraljevine Jugoslavije, pri čemu su se prvenstveno rukovodili političkim i vojnim interesima, ali i vlastitom tradicijom i sentimentom da očuvaju ugled krune pred svetom i javnim mnjenjem. Razrivena svađama i neupotrebljiva u novim vremenima, jugoslovenska politička

VELIKE

SILE

I

REVOLUCIONARNE

PROMENE

<5Z

1

emigracija u Londonu postajala je za Čerčila veliki teret; ona je terala i Ruzvelta da u proleće 1943. razmišlja vredi li se zalagati za obnovu Jugoslavije pri postojanju nesavladivih antagonizam a između prvaka srpske i hrvatske buržoazije. Kao izraz promenjene britanske politike spustila se misija Vilijama Stjuarta i kapetana F. V. Dikina, a septembra 1943. i brigadira Ficroja Maklejna. Uspostavljanje prvog zvaničnog kontakta s britanskim oficirima nije značilo nestajanje sumnji rukovodstva narodnooslobodilačkog pokreta u buduće britanske planove. Verovalo se da oni dolaze da uspostave komandu nad NOVJ uoči anglo-američkog iskrcavanja. Sumnje su se pojačavale samim tim što se kod četničke Vrhovne komande nalazio drugi britanski oficir višeg čina (pukovnik Bil Bejli). Nova politika Velike Britanije izazvala je nezadovoljstvo i u Mihailovićevom štabu. Za četničkog komandanta je uvažavanje drugih antifašističkih snaga bila izdaja, koja je štetila ne samo „nacionalnom pokretu" već i opštoj savezničkoj stvari. Nezadovoljstvo je naraslo kada je dobio telegram (poznat kao „ibarski") Komande na Srednjem istoku da sve svoje snage povuče istočno od Kopaonika, jer zapadno od ove planine nema uticaja. Koristeći formalnu osnovu da kao načelnik Vrhovne komande može primati naređenja samo od svog vrhovnog komandanta, to jest kralja Petra II, Mihailović je odbio primenu britanske direktive, koju su vojni krugovi povukli. Teritorijalno razgraničenje nije bilo izraz Čerčilovih zamisli, a na drugoj strani predavanje zapadnih delova Jugoslavije (Slovenije, Hrvatske i Slavonije) narodnooslobodilačkom pokretu ocenjeno je kao suviše veliki ustupak. Sprovodeći novu politiku u Jugoslaviji, Britanci su, posle pada vlada Slobodana Jovanovića i Miloša Trifunovića, uticali na stvaranje jednog slabog i prelaznog, činovničkog kabineta, pod predsedništvom Božidara Purića, za koji su računali da će ukloniti Mihailovića iz vlade. Međutim, velikosrpske snage neočekivano su se žestoko usprotivile otpuštanju kompromitovanog ministra vojske i, uopšte, novoj britanskoj politici u Jugoslaviji. Za Purića, Mihailović je bio heroj koga su Britanci hteli da žrtvuju „međunarodnom komunizmu". Predsednik vlade u izbeglištvu optuživao je Britance da iz straha čine koncesiju SSSR-u. Upućivao je kralja da se što više okrene prema SAD i podrži Mihailovića. Britanski zahtev da Mihailović bude uklonjen iz Jugoslovenske kraljevske vlade Purić je

°U ^ NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

ocenjivao kao podleganje „izmišljenim pričama i falsifikovanim partizanskim dokumentima". Napadao je Britance što su lomili Mihailovića i celu zemlju predavali Titu. Politiku u toku nazivao je „luđačkom", smatrajući da bi u slučaju njene primene saveznici izgubili ne samo ceo srpski narod već i sve Jugoslovene s kojima bi došli u sukob. Purić je pretio obrazovanjem vlade u zemlji i ostavkom Jugoslovenske vlade u izbeglištvu. No, britanski premijer je neumoljivo nastavljao pritisak, rukovođen svojom vizijom događaja i britanskom ulogom ù globalnoj politici antifašističke koalicije. Njega su o situaciji izveštavali britanski oficiri akreditovani kod Vrhovnog štaba, potvrđujući ispravnost britanske preorijentacije. Brigadir Ficroj Maklejn, „ambasador-vođa", kako ga je nazivao Čerčil, posle susreta s Titom zabeležio je da još nije video takvog komunistu, toliko nezavisnih pogleda, i da je on glavni „ključ" jugoslovenskog problema. Dikin je takođe u Titu video centralnu ličnost pokreta. Kasnije je skicirao svoj doživljaj ljudi koji su bili njegovi najbliži saradnici. Za Rankovića, koji se uvek kretao uz Tita, veli da je davao „utisak iskusnog partijskog radnika naviknutog na podmukle opasnosti rada u ilegalstvu". U Ivi Loli Ribaru video je simbol i idola omladine; bio je kaže „dofen" Tita. Tito i Kardelj su bili vezani „svojim ruskim iskustvom, jednim ambivalentnim obrazovanjem, koje teško da je imao neki drugi član obnovljene Komunističke partije Jugoslavije u to vreme". Ovi ljudi su, po Dikinu, sa Đilasom i Pijade činili „uži Titov kabinet". Britanski oficiri i diplomati — Dikin i Ralf Stivenson, koji je bio ambasador Velike Britanije pri kraljevskoj vladi — referisali su svom premijeru u Kairu, posle Teherana, o situaciji u Jugoslaviji. Stivenson je u partizanima video stranu koja će sutra vladati Jugoslavijom. Čerčilova provera mišljenja, preko svojih oficira i diplomata u Kairu, decembra 1943, odlučila je o sudbini Mihailovića, jer je rešeno da se kralju Petru II savetuje da ukloni svog ministra vojske. Nemilosrdno žrtvujući Mihailovića, čijoj je glorifikaciji sam doprineo u interesu britanske politike, Čerčil nije zaboravljao da četničkog komandanta posmatra i kao „tragičnu figuru" i da u svojim memoarima napiše da „istorija koja pravi tananije razlike ne treba da (ga) izbriše iz spiska srpskih rodoljuba". Napuštajući Mihailovića Čerčil se opredeljivao za podršku umerenijim građanskim snagama za njihov sporazum s

VELIKE SILE I REVOLUCIONARNE PROMENE <5Z 1

n arodnooslobodiIačkim pokretom, smatrajući da one nemaju drugih izgleda sem tih, posebno da je to jedina šansa „mladog kraljevića". Cerčilovoj politici kompromisa u Jugoslaviji prišla je decembra 1943. i sovjetska vlada, što je britanskog premijera samo podstaklo da nastavi pritisak na umerenije krugove jugoslovenske buržoazije da što pre nađu modus vivendi s narodnooslobodilačkim pokretom. Britanci su smatrali da je sporazum o otpuštanju Mihailovića jedina šansa mladog kralja. Vodstvo narodnooslobodilačkog pokreta uviđalo je da da je britanska politika politika „trojanskog konja", ali ju je prihvatalo iz međunarodnih obzira prema antifašističkoj koaliciji i zbog vlastitih procena da se revolucionarni poredak može učvrstiti, naročito posle prednosti stečenih konstituisanjem AVNOJ-a u najviši organ jugoslovenske federacije. Svesni da nemaju snage da se frontalno suprotstave narodnooslobodilačkom pokretu i SSSR-u, kojeg su smatrali njegovim pokroviteljem, Britanci su nastojali da novim prilazima osiguraju sovjetsku saradnju u rešavanju jugoslovenskog problema, da prevaziđu paralelizam organa stvaranjem jedinstvene vlade i da zaštite svoje interese očuvanjem monarhije. Saradnja s narodnooslobodilačkim pokretom i obrazovanje jedinstvenih institucija trebalo je, prema britanskim zamislima, da omekša jugoslovenske komuniste i oslabi njihovu ideološko-političku čvrstinu, kako bi se podigao odbrambeni zid protiv sovjetske ekspanzije. Gradeći ovu politiku Čerčil je računao na umerenije snage jugoslovenske buržoazije, koje nisu bile kompromitovane saradnjom s okupatorom, na antifašiste koji se nisu priklonili narodnooslobodilačkom pokretu, a naročito na srpske „domaćine", koji su, po njemu, odbacivali ekonomsku teoriju Karla Marksa.

Nova britanska politika u Jugoslaviji uticala je sa drugim faktorima na korekciju Titove politike vojne institucionalizacije balkanskih pokreta otpora. Kao rezultat razbuktavanja antifašističke borbe na jugu Jugoslavije, u Albaniji i Grčkoj došlo je juna 1943. do sporazuma predstavnika štabova Jugoslavije, Grčke i Albanije o stvaranju Balkanskog štaba. Na povezivanju antifašističkih snaga balkanskih naroda radio je delegat Vrhovnog štaba NOVJ S. Vukmanović, koga je na jug Jugoslavije krajem 1942. godine uputio Tito. Do sporazuma je došlo uoči italijanske kapitulacije, 20. juna 1943. godine. Nemci su odranije strahovali od grupisanja protivnemačkih snaga na Balkanu,

0 U

U

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

uočavajući da se time ugrožava odbrambeni bedem Trećeg Rajha s juga. Polovinom 1943. Vrhovni štab NOVJ je stajao i 2 a ove akcije o čemu govore dve bitne činjenice: prvo, o postizanju sporazuma, za stvaranje Balkanskog štaba Vrhovni štab je depešom obavestio Glavni štab Hrvatske; drugo, u depeši se isticalo da je i bugarsko partijsko vodstvo takođe dalo saglasnost za osnivanje ovog štaba. Sporazum polazi od načelne saglasnosti da se razvija uzajamna saradnja, a pre svega jedinstvo akcije svih narodnooslobodilačkih snaga balkanskih zemalja stvaranjem jedinstvene komande, to jest Vrhovnog štaba. „Svi delegati su svesni"kažese, „odkolikog bi značaja bilo osnivanje Balkanskog štaba koji bi dao nove podsticaje kao i novi ritam borbi balkanskih naroda za njihovo oslobođenje. On bi dao novu snagu borbi za potpunu pobedu istinske demokratije u balkanskim zemljama. On bi otklonio sve teškoće i otvorio bi put za stvaranje balkanske konfederacije posle proterivanja fašističkog okupatora izvan Balkana." Jedinstvo akcije procenjeno je kao hitno potrebno između narodnooslobodilačke vojske Albanije i Jugoslavije u oblasti Kosova i Metohije, kao i u Makedoniji, gde je živeo „veliki procenat" albanskog življa. Istovremeno se konstatovalo da na Kosovu i Metohiji veliki broj Albanaca ne učestvuje aktivno u narodnooslobodilačkom pokretu, „zbog šovinističke mržnje prema srpskom elementu koji tamo živi". Predviđena je saradnja između narodnooslobodilačkih vojski Albanije i Grčke u oblasti Kosturija — Korča i Arđirokastro — Janjina. Istovremeno se predviđala koncentracija snaga narodnooslobodilačke vojske Albanije u oblasti Korče, NOV Grčke na sektoru Kosturija, kao i NOV Makedonije na prostoru Ohrid — Bitolj. Smatralo se da su vojni i politički uslovi povoljni za oslobađanje ovih sektora u istom vremenskom razdoblju. No, u odnosima između predstavnika Jugoslavije i Grčke poseban problem je predstavljalo političko i vojno pitanje Makedonije. U sporazumu je stajalo da je Makedonija bila do sada rasparčana i predstavljala „monetu za potkusurivanje" u „imperijalističkim ratovima". Bilo je nužno da Balkanski štab dà zajedničku izjavu o priznanju prava naroda u Makedoniji da raspolaže samim sobom. Svi „elementi iz Makedonije" trebalo je da se udruže u borbi za oslobođenje Makedonije i tako daju svoj doprinos zajedno sa narodnooslobodilačkim snagama Jugoslavije, Grčke, Bugarske i Albanije u borbi protiv okupatora. Za grčke komuniste pitanje

<5Z 1 VELIKE SILE I REVOLUCIONARNE PROMENE

Makedonije je ocenjeno kao „osetljivo", o čemu treba da raspravlja KP Grčke, dok bugarski predstavnik nije prisustvovao sastanku na kome je zaključeno da se formira Balkanski štab. Po delegatu KP Grčke situacija u „Grčkoj Makedoniji" se mnogo razlikovala od situacije u bugarskom i jugoslovenskom delu Makedonije, jer je u „Grčkoj Makedoniji" živelo samo 10% makedonskog življa. Tek u oblasti Vodena, Lerina i Kosturije bilo je 60% „makedonskog elementa". Postavljanje makedonskog problema dovelo bi, smatrao je grčki delegat, do mobilizacije Makedonaca, dok bi izazvalo nezadovoljstvo kod grčkog naroda prema Komunističkoj partiji Grčke. U vojnom pogledu smatralo se celishodnim koncentrisanje svih snaga na sektoru Đevđelije (Jugoslavija) i Gornje Đumaje (Bugarska) radi saradnje svih makedonskih snaga u napadima na železničku prugu Skoplje — Đevđelija — Solun, jer su u tom trouglu između Grčke, Jugoslavije i Bugarske postojale sve mogućnosti za njegovo oslobođenje. Ukoliko zainteresovani „glavni štabovi" balkanskih zemalja prihvate sporazum, trebalo je da „zaduže kvalifikovane predstavnike da osnuju Vrhovni balkanski štab". Kao što se vidi, bugarski delegat nije prisustvovao sastanku na kome je došlo do zaključenja sporazuma, iako se iz navedene depeše Vrhovnog štaba NOVJ Glavnom štabu Hrvatske vidi da je bugarsko partijsko vodstvo takođe dalo saglasnost za osnivanje Balkanskog štaba. Međutim, grčki komunisti su naknadno poništili zaključak o pristupanju Balkanskom štabu. S. Vukmanović insistira još septembra 1943. na obrazovanju ovog štaba, čak i bez Grka, ali direktivno pismo Tita od 9. oktobra 1943. stavlja van snage stav svog delegata. Decembra 1943. Tito je protiv stvaranja „opštebalkanskog pokreta", koji se još ni približno nije „iskristalisao u procesu borbe", a trebalo bi da „potisne našu narodnooslobodilačku borbu, Vrhovni štab i AVNOJ". Ideja o Balkanskom štabu je u jesen 1943. bila prevaziđena drukčijim razvojem događaja u Jugoslaviji i na Balkanu. Iskrcavanjem zapadnih saveznika u Italiji otpadala je mogućnost invazije preko egejskog arhipelaga i Grčke ili Albanije. Posle raspuštanja Kominterne, organi za koordinaciju i saradnju više komunističkih partija i „pokreta otpora", na regionalnoj osnovi, postajali su neprihvatljivi i za Moskvu, ukoliko su mogli nepovoljno uticati na odnose u antifašističkoj koaliciji. Zainteresovana za Grčku, kao svoju interesnu sferu, Velika

•J

1Z

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Britanija je bila protivnik povezivanja grčkog pokreta otpora s oslobodilačkim pokretima Jugoslavije i Albanije. U vreme kada je Velika Britanija menjala politiku u Jugoslaviji, tražeći rešenja za sporazum između narodnooslobodilačkog pokreta i izbegličke vlade istiskivanjem Mihailovića iz njenog sastava, rukovodstvo KPJ nije moglo da ne vodi računa o neprihvatljivosti balkanskih povezivanja pod vodstvom komunista za Britance. Dalje insistiranje na ranijem obliku povezivanja za Jugoslaviju je čak moglo postati štetno sa stanovišta širine antifašističkih pokreta, kohezije savezničkih sila, međunarodne legalizacije dotadašnjih revolucionarnih ostvarenja. Sporazum iz juna 1943. i pitanje njegove realizacije otkrivali su protivurečnost interesa između komunističkih partija, stepen nepoverenja, razlike u pogledima na makedonsko pitanje koje će se zadržati i u kasnijem razvoju, a na drugoj strani internacionalnu dimenziju antifašističke i oslobodilačke borbe balkanskih naroda o kojoj nije moglo da se ne vodi računa sa stanovišta postavljenih revolucionarnih ciljeva. Maklejn se po spuštanju na slobodnu teritoriju još kretao u okviru ranije britanske politike podržavanja svih antifašističkih snaga, ali su događaji uticali da se ova linija kao neostvarljiva počne napuštati. Njegov dolazak je pao u vreme plime narodnooslobodilačkih snaga posle italijanske kapitulacije. No, britanski realizam i brzo pronicanje u izmenjenu situaciju ogledao se u shvatanju da su u Jugoslaviji stvorene nove vojne i političke organizacije i da su za vreme okupacije vodstvo preuzele nove vojne i političke snage. Za Maklejna je narodnooslobodilački pokret bio pod uticajem „Rusije", a partizanska armija pod komandom komunista. U njegovom viđenju narodnooslobodilački odbori su odgovarali „ruskom sovjetu", a „konstitucionalno uređenje" se u glavnim crtama podudaralo sa sovjetskim. Svi ključni položaji su bili u rukama komunista, iako su izbori sprovođeni nominalno na nepartijskoj osnovi. Brigadir je uočavao opštu blagonaklonost prema sovjetskoj liniji; živelo je uverenje o SSSR-u kao zemlji koja sa narodnooslobodilačkim pokretom jedina učestvuje u ratu protiv fašizma; bili su vidljivi ostaci panslavizma; razgorevana je stara tradicija o „Rusiji" kao jedinom zaštitniku. Po njemu, onaj koji poznaje SSSR mogao je pomisliti da se nalazi u nekoj od njegovih republika. Ali oko lucidnog posmatrača nije moglo da ne zapazi i niz drugih znakova koji su govorili suprotno, naglašavanjem nekih

r

VELIKE

SILE

I

REVOLUCIONARNE

PROMENE

<5Z

1

samosvojnih crta ponašanja, organizacije, uređenja, samostalnosti u analizama. Maklejn je tako zapažao da je izgrađena impresivna vojna i politička struktura pokreta samostalnom snagom, bez pomoći spolja, zahvaljujući ljubavi prema slobodi, mladosti pokreta, oduševljenju za novu Jugoslaviju. Mada su komunisti bili vodeća snaga pokreta, prevladavala je klasna i verska tolerancija. Pitanje privatnog vlasništva i preduzetništva je bilo praktično odgođeno. Tito, koji je za njega do spuštanja u ' Jugoslaviju, kao i za mnoge druge strance, bio „misteriozni vođa gerile", pojavljivao se u ulozi autoritativnog vođe sa samostalnim stavom, ličnosti koja je očigledno bila dominantna u pokretu. Od Drugog zasedanja AVNOJ-a počinje i jače naglašavanje njegovih vojnih, političkih i državnih osobina u samim telima narodnooslobodilačkog pokreta. Maklejn je nastojao da definiše „ovdašnju vrstu komunizma", izražavajući u suštini mišljenje da je malo onih nepoželjnih osobina koje su svojstvene komunistima i komunizmu uopšte. Ranija britanska strahovanja o prevlasti sovjetske hegemonije Maklejn je sada smirivao naglašavanjem partizanske politike kao više „konstruktivne nego razarajuće". Britanci su bili opterećeni brigom hoće li se sovjetski interes proširiti na njihovom tradicionalnom području ili će biti zaustavljen. Maklejn je bio preokupiran time, da li će se Tito pokazati kao potencijalni vođa nezavisne jugoslovenske države ili „agent Kl". Odgovor kao da je bio sadržan u njegovoj oceni kao samostalne ličnosti, s tim što je usput ctodavao da je on prijemčiv na spoljne uticaje i da je „spreman da sluša što mu kažemo". Kao i do tada, predstavnici velikih sila nisu mogli da ne posmatraju odnose s narodnooslobodilačkim pokretom drukčije, nego kroz prizmu svojih odnosa s drugom velikom suparničkom silom, zanemarujući sasvim ili potcenjujući unutrašnji faktor vlastitosti i autonomije. Za predstavnike Velike Britanije kod Vrhovnog štaba nije bilo sumnje da su komunisti kao vodeća snaga narodnooslobodilačkog pokreta antimonarhistički i republikanski orijentisani, ideološki gledano, jer nisu postavljali pitanje oblika vladavine. Oni su se zadovoljavali da napadaju kralja zbog podrške Mihailoviću, kao nosiocu kolaboracije u Jugoslaviji, ali to nisu radili načelno, iako je monarhija bila za njih zastarela ustanova, nespojiva sa suverenitetom narodnooslobodilačkih odbora i federacijom ravnopravnih naroda.

0UU

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Izbegavajući sukobe s velikim silama, zapravo s Velikom Britanijom i SSSR-om, rukovodstvo nove Jugoslavije, koje je uočavalo sve zamke nove britanske politike, prihvatilo je Čerčilovu inicijativu, uvereno u svoju snagu i podršku SSSR-a i uviđajući prednosti koje se mogu postići izolovanjem umerenijih građanskih slojeva i produbljivanjem podela u njihovim redovima. Ono je polazilo od stava da odluke u Jajcu omogućuju dalji razvoj revolucije i njenu pobedu, nezavisno od činjenice što, obazrivo formulisane, vode računa o odnosima unutrašnjih snaga i posebnim interesima velikih sila, pre svega u vezi s pitanjem monarhije. AVNOJ nije spominjao promene u društveno-ekonomskim odnosima, a na drugoj strani nije do oslobođenja Beograda ostvarivao zakonodavnu funkciju. Za vodstvo nove Jugoslavije bilo je bitno da se međunarodno priznanje revolucionarnih promena postigne bezbolno, da njeni predstavnici posle rata ne čekaju u hodnicima mirovne konferencije, da NOVJ dobije pomoć u oružju, a NKOJ za obnovu porušene zemlje — ukratko, da promene u biću društvenog sistema i revolucionarna smena vlasti, izvršene u okvirima antifašističkog rata, dobiju „legalni plašt". Prepiska između maršala Tita i britanskog premijera, započeta posle drugog zasedanja AVNOJ-a i Teheranske konferencije, polazila je od uzajamno suprotnih težnji. Dok je maršal Tito tražio da se odluke AVNOJ-a tretiraju kao zakon, čija revizija ne dolazi u obzir, tim pre što se, zbog ratnih uslova, AVNOJ ne može ponovo sastati, dotle je britanski premijer branio interese monarhije i tražio razumevanje za kralja Petra II Karađorđevića, zalažući se za njegov povratak u Jugoslaviju i učešće u borbi protiv neprijatelja. Prišavši politici kompromisa Velike Britanije u Jugoslaviji, sovjetska vlada je februara 1944. preko Dimitrova sugerisala određen pristup Titu u prepisci sa britanskim premijerom. Iz Dimitrovljeve poruke Titu može se videti da su se Staljin i Dimitrov zalagali za jedinstvenu vladu u Jugoslaviji, ali pošto kairska vlada i Mihailović budu eliminisani. Drugi uslov sadržan je u priznanju vlade AVNOJ-a kao jedine vlade Jugoslavije, koja treba da se „potčini zakonima AVNOJ-a". Ako kralj Petar II bude prihvatio ove uslove onda se AVNOJ ne bi protivio saradnji s njim, s tim da pitanje monarhije rešava narod posle oslobođenja Jugoslavije.

<5Z 1 VELIKE SILE I REVOLUCIONARNE PROMENE

Razgovori između predstavnika nove Jugoslavije i kraljevske vlade nisu dolazili u obzir dok se iz ove ne ukloni Mihailović, kojega je i sam Čerčil označavao kao „mlinski kamen" oko vrata mladoga kralja. Padom Purićeve vlade maja 1944, pod koncentričnim pritiskom svih snaga zainteresovanih za stvaranje jedinstvene vlade u Jugoslaviji, otvoreni su putevi pregovora, koje je vodio dezignirani predsednik jugoslovenske vlade u izbeglištvu dr Ivan Šubašić, prihvatljiv za narodnooslobodilački pokret kao političar neumešan u svađe srpskog i hrvatskog bloka u emigraciji, koji su uprkos svojoj podeljenosti zajednički vodili politički i propagandni rat protiv narodnooslobodilačkih snaga u Jugoslaviji. Šubašić nije sastavio vladu, već je na pregovore došao kao predsednik vlade koju tek treba obrazovati, u saglasnosti s predstavnicima NKOJ-a. Purićev naslednik Šubašić bio je Čerčilov izabranik, ali i ličnost koja je odgovarala vodstvu narodnooslobodilačkog pokreta, jer se rano distancirao od ekstremne hrvatske grupacije u emigraciji i londonske vlade, počevši najranije od svih hrvatskih političara u inostranstvu da ispoljava razumevanje za narodnooslobodilački pokret. Predstavljao je uglednu ličnost kao prvak HSS i ban Banovine Hrvatske. Isticao je da nije monarhist, ali nije istupao ni kao principijelni protivnik monarhije. Jugoslovenski orijentisan, izdavao se i za panslovena. Šubašić, međutim, nije imao jača uporišta ni u emigraciji ni u zemlji. Porazom srpske građanske politike u zemlji i u emigraciji nejaki i nedorasli kralj je ostao sam na sceni velikih međunarodnih kombinacija oko buduće sudbine Jugoslavije. Subašićeva vlada ostala je bez ijednog istaknutijeg srpskog građanskog političara. Hrvatski političari napadaće Šubašića da je učinio suviše ustupaka Titu, a srpski građanski krugovi su njegovu vladu i pregovore sa Titom označavali kao slom srpske politike, jer su sada „dva Hrvata" odlučivala o Jugoslaviji, svaki od njih kao eksponent jedne od suparničkih velikih sila. Kao i u svim sličnim analizama gubila se iz vida samosvojna revolucija u Jugoslaviji i njeno vlastito opredeljenje. Govoreći 24. maja 1944. u Donjem domu o budućem razvoju događaja u Jugoslaviji, Čerčil je isticao da je narodnooslobodilački pokret nagovestio da nema nameru da menja društveni sistem i vlasništvo u Srbiji. Podilazio je u datoj situaciji, obeleženoj uklanjanjem Mihailovića iz vlade i naterivanjem Purićeve vlade na ostavku, Srbima kao narodu sa

0UU

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

istorijskom prošlošću. Srbije se prisećao kao zemlje u kojoj je izbila iskra koja je zapalila požar prvog svetskog rata. Naglašavajući da pamti istorijsko povlačenje srpske vojske preko planina u prvom svetskom ratu, nije propuštao da ne pomene da se danas veliki deo Srba bori na strani Tita. Uznosio je Titovu ličnost, istovremeno navodeći da se maršal u svojstvu vođe jugoslovenskih rodoljuba u velikoj meri uzdržavao od „očitovanja komunističke strane svoje ličnosti". Formalno priznanje NOVJ na Teheranskoj konferenciji uticalo je na razvijanje njenih vojnih veza sa saveznicima u prvoj polovini 1944, upravo u vreme političke borbe vodstva narodnooslobodilačkog pokreta za međunarodno priznanje nove Jugoslavije. Aprila te godine Vrhovni štab je uspostavio veze sa savezničkim vojnim vlastima u SSSR-u i Velikoj Britaniji poslavši svoje misije u Moskvu i London, preko Alžira. Iako formalno vojnog statusa, one su, pored pitanja vojne pomoći NOVJ, uključujući naoružanje, razmatrale i politička pitanja koja su iskrsavala u vezi s borbom nove Jugoslavije za međunarodno priznanje. Tako je sovjetska vlada zaključila s NKOJ-em preko Vojne misije NOVJ u Moskvi dva ugovora o zajmu: jedan od milion rubalja i drugi u iznosu od dva miliona dolara. Za razliku od Moskve i Londona, Vašington je odbio da primi misiju Vrhovnog štaba, nastavljajući da sa simpatijama gleda na Mihailovića, rukovođen posebnim interesima SAD, koji su izlazili iz okvira britanske i sovjetske politike u Jugoslaviji. Na osnovu sporazuma Vrhovnog štaba s britanskim vojnim vlastima, u prvoj polovini 1944. u Italiji i na Bliskom istoku obučavani su tenkisti i avijatičari NOVJ, od kojih je u Graveni formirana tenkovska brigada NOVJ, odnosno lovačke i bombarderske eskadrile, koje su — u sastavu britanskih vazdušnih snaga, ali s jugoslovenskim oznakama — učestvovale u operacijama nad Jugoslavijom. Od boraca NOVJ, političkih emigranata jugoslovenskog porekla i ratnih zarobljenika obrazovana je na tlu SSSR-a, u Tuli, 1. jugoslovenska brigada, koja se na frontu pojavila u fazi završnih borbi za oslobođenje Jugoslavije. Nemci su — uoči odlučujućih vojnih akcija, koje su rešavale sudbinu njihove vojne sile na Balkanu, a na drugoj strani u vreme raščišćavanja terena za razgovore između predstavnika NKOJ-a i umerenije jugoslovenske buržoazije o ukidanju paralelizma vlada — preduzeli poslednji poduhvat da unište vojni i

<5Z 1 VELIKE SILE I REVOLUCIONARNE PROMENE

politički centar jugoslovenske revolucije s maršalom Titom na čelu: padobranski desant na Drvar. U vreme desanta Drvar je bio centar nove Jugoslavije, u kome su radili Vrhovni štab, CK KPJ, AVNOJ, NKOJ, rukovodstva SKOJ-a i USAOJ-a, Tanjug, Oficirska škola, partijski kurs pri CK KPJ, savezničke vojne misije. Od 2. do 4. maja 1944. tu je održan Drugi kongres USAOJ-a. Pripremajući desant na Drvar, neprijatelj je do 25. maja 1944. grupisao snage oko slobodne teritorije u zapadnoj Bosni i Hrvatskoj. Operacija pripremana u štabu 2. oklopne armije prvih meseci te godine, poznata pod imenom ,,Skok konjića", sastojala se u tome da se grupa od oko 900 padobranaca, sakupljenih iz raznih SS-jedinica, izvežbanih na aerodromu u Kraljevu, spusti u Drvarsku kotlinu, uništi Vrhovni štab, zarobi vrhovnog komandanta NOV i POJ i savezničke misije, te razbije snage NOVJ koje su branile slobodnu teritoriju. Uz velike napore i žrtve Pratećeg bataljona Vrhovnog štaba, komiteta Partije i SKOJ-a, slušalaca Oficirske škole, građana, kao i intervencijom delova 6. proleterske i 9. divizije, zadržan je napad neprijateljskih padobranaca 25. maja, izveden u talasima, a vrhovnom komandantu omogućeno da izađe iz pećine u kojoj se nalazilo sedište Vrhovnog štaba i napusti Drvar, koji su Nemci zauzeli tek sutradan. Tito je avionom tipa dakota, sa sovjetskom posadom, napustio tlo Jugoslavije u noći između 3. i 4. juna, odvajajući se prvi put u toku narodnooslobodilačkog rata od svojih jedinica, i prebacio se u Italiju, odakle je britanskim razaračem stigao na Vis, utvrđeno ostrvo koje su branili 26. divizija NOVJ i britanski komandosi. Nemačke snage — koje su pokušale da unište Vrhovni štab i dezorganizuju pozadinu oslobođene teritorije u važnom području srednje i zapadne Bosne, Dalmacije i Like — naišle su na jak otpor jedinica 1, 6. i 8. korpusa. NOVJ je uspela da izbegne uništenje, da nanese Nemcima gubitke i povrati teritoriju izgubljenu za vreme drvarske operacije. Polovinom juna nemačke snage su se povukle na polazne položaje. Naređujući elastičnu odbranu, Vrhovni štab je nastojao da se jedinice NOVJ ne upuste u teške, dugotrajne i iznuravajuće bitke, s obzirom na predstojeće prenošenje borbe u istočne delove Jugoslavije. Britanci su, smatrajući da je Titov položaj oslabljen posle desanta i odvajanja od trupa na kopnu, nameravali da na

0UU

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

buduće pregovore na Visu dovedu i kralja Petra II, ali su odustali od toga naišavši na nepopustljiv stav rukovodstva nove Jugoslavije. Pregovori sa Šubašićem iznenadili su one krugove narodnooslobodilačkog pokreta koji su, neobavešteni o složenosti međusavezničkih odnosa i međunarodnom položaju nove Jugoslavije posle Drugog zasedanja AVNOJ-a, olako računali da upravo predstoji međunarodno priznanje nove Jugoslavije. Nerazumevanje je bilo izazvano strahom nekih pripadnika narodnooslobodilačkog pokreta na slobodnoj teritoriji, uglavnom iz redova HSS, da se na Visu ne učine ustupci monarhiji. S druge strane, odustajanje od Mihailovića i imenovanje Šubašića za predsednika vlade, koji . je trebalo da postigne sporazum s narodnooslobodilačkim pokretom, oživelo je nade bivših prvaka HSS u zemlji i inostranstvu da će sada, oslonjeni na domobranstvo, ojačati svoj položaj i naterati vodstvo nove Jugoslavije na deobu vlasti s Mačekovim krilom stranke. August Košutić je u proleće 1944. podneo predlog o podeli vlasti između HSS i KP Hrvatske i uravnotežavanju njihovog uticaja obrazovanjem Vrhovnog vijeća Republike Hrvatske od jednog broja većnika ZAVNOH-a i zastupnika HSS izabranih na izborima 1938. Međutim, narodnooslobodilački pokret nije bio zainteresovan za razgovor s predstavnicima jedne razbijene stranke, već za svođenje aktivnosti njenih bivših prvaka u okvire Sporazuma Tito—Subašić. Za narodnooslobodilački pokret, HSS je bila u suštini mrtva stranka. Na drugoj strani, velikosrpske snage u Jugoslaviji i u emigraciji označavale su napuštanje Mihailovića i davanje mandata Šubašiću kao pobedu hrvatske politike na račun Srbije i njenog položaja u Jugoslaviji. Trodnevni razgovori na Visu, 14—16. juna 1944, doveli su do zaključenja Viškog sporazuma od 16. juna, po kome su umerenije snage jugoslovenske buržoazije, predstavljene Šubašićem, kojega je kao senka pratio britanski ambasador Stivenson, morale da se potčine odlukama Drugog zasedanja AVNOJ-a — nezavisno od formalnog momenta što je NKOJ pregovarao s predsednikom vlade kojoj je AVNOJ oduzeo legitimnost, odnosno koja u to vreme nije ni postojala. Šubašić je prihvatio federativno uređenje Jugoslavije, odao priznanje NOVJ pod komandom Josipa Broza Tita, preuzeo na sebe obavezu da izda deklaraciju o priznavanju nacionalnih i demokratskih tekovina narodnooslobodilačke borbe, saglasio se s potrebom pojačava-

VELIKE

SILE

I

REVOLUCIONARNE

PROMENE

<5Z

1

nj a borbenih napora naroda protiv okupatora i osudio saradnike neprijatelja. NKOJ se, sa svoje strane, obavezao da radi na stvaranju jedinstvenog državnog predstavništva, odnosno jedinstvene vlade. Dogovoreno je da se pitanje monarhije ne pokreće do konačnog oslobođenja Jugoslavije, kada bi narod po svojoj slobodnoj volji odlučio o obliku vladavine. Šubašićeva vlada je trebalo da se založi za pomaganje narodnooslobodilačke borbe i da očisti diplomatski aparat Kraljevine Jugoslavije od protivnika te borbe. Predviđeno je da u Šubašićevu vladu uđu Sreten Vukosavljević i Drago Marušić. Ona je počela da funkcioniše kao de facto predstavništvo NKOJ-a u inostranstvu. Sporazum je stvorio mogućnost da se revolucionarne promene nastave na legalnoj osnovi, a na drugoj strani uslove da se borba celog „stranačko-političkog i idejnog konglomerata starog društva" protiv narodnooslobodilačkog pokreta i njegovog programa revolucionarne društvene transformacije strogo ograniči u narednoj etapi. Viški sporazum nije ukinuo paralelizam vlada, ali je postojeće subjekte doveo u odnos koordinacije, pri čemu je vlada dolazila u položaj izražavanja volje NKOJ-a u pitanjima spoljne politike, pomoći zemlji, rada diplomatskog aparata, pomaganja NOVJ i zalaganja za što jednostavniji borbeni nastup protiv neprijatelja, pod Titovom komandom. Za NKOJ je stvaranje jedinstvene vlade („predstavništva") imalo dve faze: prvu, višku, i drugu, u kojoj će tek doći do stvaranja „jedinstvenog predstavništva". Sporazum je kompromisno rešenje, sadržavajući izvesno popuštanje NKOJ-a, ali ne i odustajanje od platforme izražene kroz odluke Drugog zasedanja AVNOJ-a. Viški sporazum nije bio konačna već polazna tačka u odnosima između pregovarača, jer su se pregovori nastavili narednih meseci u Italiji, ponovo na Visu, u Vršcu i Beogradu, praćeni najraznovrsnijim pritiscima i „otimanjima" ustupaka u korist kralja i umerenijih građanskih snaga, sve do stvaranja Privremene vlade Demokratske Federativne Jugoslavije (DFJ). Juraj Krnjević, u emigraciji, i drugi bivši rukovodioci HSS, u zemlji, počeli su, posle Visa, da se distanciraju od Šubašića i politike kompromisa, kritikujući ga što je učinio nedozvoljive ustupke narodnooslobodilačkom pokretu, koje su za posledicu imale dalje raspadanje Mačekovog krila stranke. Daleko je važnije, međutim, što rešenjima sporazuma nisu bili zadovoljni Britanci, koji su očekivali da se na Visu obrazuje jedinstvena

°U ^ NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

vlada, s prevagom umerenijih struja jugoslovenske buržoazije, što je NKOJ odlagao sve dok se ne poboljšaju uslovi. Predsednik NKOJ-a maršal Tito odbio je posle Visa da se odazove pozivu savezničkog komandanta generala Henrija Vilsona za sastanak u Italiji, na koji je inače bio pristao radi koordinacije operacija, predosećajući da Britanci žele da iznude njegove razgovore s kraljem Petrom. Time se obezbeđivao od nametanja novih obaveza. Prema jednoj pretpostavci Titu je iz SSSR-a stavljeno do znanja da suviše pada pod britanski uticaj, što je na njega uticalo da se ne odazove Vilsonovom pozivu. Izbegavanjem razgovora s Vilsonom došlo je do smanjivanja pomoći NOVJ. Tito se 5. jula 1944. obratio Staljinu s molbom da poseti SSSR. Umesto u Moskvi Tito se našao na sastanku s britanskim premijerom u Napulju i Kazerti 12. i 13. avgusta 1944, na kome je postignut dogovor o ponovnim razgovorima na Visu između NKOJ-a i Šubašića i o objavljivanju deklaracije, odnosno izjave, u skladu s Viškim sporazumom. U istorijskoj nauci nije poznato da li je Tito dobio odgovor na svoje pismo Staljinu, ali je očigledno da je njegov septembarski put u Moskvu vodio preko Italije. Britanski premijer je u Napulju nastojao da u korist monarhije poboljša odredbe tog sporazuma, ubrza stvaranje jedinstvene vlade veštački suprotstavljajući Srbiju revolucionarnim snagama, kao da ona nije bila njihov deo, kako bi za Britaniju obezbedio povoljniji pregovarački položaj u budućim razgovorima sa SSSR-om. Memorandum britanske vlade koji je Čerčil predao maršalu Titu u Italiji polazio je od zahteva da NKOJ u budućoj izjavi za javnost naglasi da se u Jugoslaviji neće uvoditi komunizam, te da se pomoć data NOVJ i, uopšte, oružana sila neće iskorišćavati za nametanje volje narodnooslobodilačkog pokreta. Čerčil je u ovim razgovorima prelazio i preko činjenice da u Istri i Slovenačkom primorju bukti antifašistička borba od početka rata, da na slobodnim teritorijama funkcionišu narodnooslobodilački odbori i da je posle italijanske kapitulacije narod tih krajeva odlučio da se pripoji Hrvatskoj, odnosno Sloveniji. Pod vidom načelnosti, Britanci su istupili s tezom da teritorijalna pitanja ne mogu da se rešavaju pre završetka rata, kako se ne bi prejudicirale odluke mirovne konferencije, dok su u stvari računali da eventualnim desantom u Istri i Slovenačkom primorju i prodorom kroz „Ljubljanske vratnice" stignu u Beč pre trupa Crvene armije.

VELIKE SILE I REVOLUCIONARNE PROMENE

<5Z

1

Za Nemce je Balkan od jeseni 1943, a posebno u rano proleće naredne godine, sve više dobijao na značaju. Nemački front u Italiji bio je probijen aprila 1944, i saveznici su, posle dugog zadržavanja na fortifikacionoj liniji Apenina, kod Monte Kasina, juna meseca ušli u italijansku prestonicu. Šestog juna počela je dugo pripremana operacija „Overlord" iskrcavanjem zapadnih saveznika na obale Normandije. Crvena armija napredovala je nezadrživo prema Rumuniji. Nemačka Grupa armija ,,E", jačine preko 350.000 ljudi, nalazila se na Egejskom arhipelagu, u Grčkoj i Albaniji. Njeno izvlačenje na sever bilo je ugroženo sovjetskim napredovanjem, rasplamsavanjem narodnooslobodilačke borbe u Srbiji i Makedoniji, a posebno prodorom jedinica NOVJ u Srbiju u proleće 1944. Prema britanskim shvatanjima, Srbija je u novoj situaciji, kada se težište narodnooslobodilačke borbe prenosilo sa zapada Jugoslavije na istok, dobijala specijalan značaj kao Vandeja jugoslovenske revolucije i monarhistički centar, antifašistički ali i antipartizanski raspoložena, s kojom je narodnooslobodilački pokret tek trebalo da se „izmiri". Pri tome su Britanci, uprkos izveštajima svojih oficira, gubili iz vida da je narodnooslobodilačka borba u Srbiji sve aktivnija i da se četnički pokret raspada. Oni su sračunato podržavali tezu o nesigurnoj Srbiji, prelazeći preko poleta narodnooslobodilačke borbe u njoj, stvaranja novih brigada i divizija, trajno slobodne teritorije na njenom jugu, da bi se lakše dogovorili sa Staljinom o podeli uticaja u Jugoslaviji. Vodstvo nove Jugoslavije je takođe shvatalo značaj Srbije, vojni i politički, pre svega sa stanovništa borbe za međunarodno priznanje, prozirući cilj britanske politike, koja je težila da ostvari kompromis u Jugoslaviji, na štetu interesa narodnooslobodilačkog pokreta, prenaglašavanjem snage četništva u Srbiji i njene monarhističke tradicije. Rukovodstvo narodnooslobodilačkog pokreta nije previđalo značaj srpske zemlje ni u svojim ranijim planovima o širenju narodnooslobodilačke borbe na sve krajeve Jugoslavije i uništavanju četničkih uporišta u njenim istočnim delovima. Pokušaji jedinica NOVJ da prodru u Srbiju u jesen 1943. i proleće 1944. pokazali su se preuranjeni zbog opšteg stanja na savezničkim frontovima i uporne odbrane nemačkih snaga, pojačanih četničkim i bugarskim jedinicama. Na osnovu naređenja Vrhovnog štaba, Udarna grupa divizija, sastavljena od 2. i 5. divizije, a jačine oko 5.000 boraca, pokušala je početkom marta 1944. da prodre u Toplicu i

0

U

U

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Jablanicu i stvori uporište za prodor novih, jačih snaga. Nije međutim, uspela da pređe Ibar i produži prema Toplici i Jablanici, jer su joj put preprečavale jake snage Nemaca, Bugara, četnika, Srpske državne straže, Srpskog dobrovoljačkog korpusa i muslimanske milicije. Skrećući prema zapadnoj Srbiji, gde je, prema naređenju Vrhovnog štaba od 21. aprila, trebalo da joj se pridruže dve divizije 3. korpusa, Udarna grupa je doprla do Maljena i Povlena, ali je maja morala da se povuče preko Lima. Tog i narednog meseca obrazovane su u Srbiji 21, 22, 23, 24. i 25. divizija. Odlučujući se maja 1944. da prenese težište narednih operacija u Srbiju, Vrhovni štab je imao u vidu — pored tamošnjeg poleta narodnooslobodilačke borbe, uz stvaranje novih jedinica NOVJ, a raspadanje četničkih formacija — i tekuće napore za međunarodno priznavanje nove Jugoslavije, spajanje s trupama Crvene armije, kao i krizu satelitskih režima u Rumuniji i Bugarskoj. Vrhovni štab je, istovremeno, računao da prodorom u Srbiju spreči povlačenje nemačkih snaga iz Grčke Vardarsko-moravskom dolinom odnosno njihovo povezivanje s nemačkim snagama u Srbiji. Nastojeći da parališu predstojeće akcije NOVJ, Nemci su organizovali topličko-jablaničku operaciju, iskorišćavajući Bugare i četnike, s ciljem da unište srpske divizije, a na drugoj strani intenziviraju borbe za odbacivanje 2. udarnog korpusa iz doline Lima, koje su vođene jula 1944. godine. Operativna grupa divizija — koju su sačinjavale 2. proleterska, 5. i 17. divizija NOVJ — otpočela je prodor prema planini Rogozni, komunikaciji Kosovska Mitrovica—Novi Pazar i reci Ibru 28. jula. Nemačka komanda je avgustovskim operacijama u Crnoj Gori, istočnoj Bosni i Hercegovini pokušavala da olakša pritisak NOVJ na glavnom frontu u Srbiji. Povlačenjem 1. bugarskog okupacionog korpusa krajem avgusta Nemci su ostali bez najvernijeg saveznika na srpskoj teritoriji. Prvi proleterski i 12. korpus — koji su nadirali preko Zlatibora, Užica, Maljena i Suvobora, odnosno preko Tare — ovladali su 20. septembra 1944. zapadnom Srbijom. Operativna grupa divizija prodrla je preko Kopaonika u Toplicu. U zapadnoj Srbiji i Šumadiji našlo se grupisano osam divizija NOVJ. Od sredine marta do jula 1944. partizanskim operacijama u Srbiji rukovodio je Petar Stambolić, u svojstvu vršioca dužnosti

<5Z 1 VELIKE SILE I REVOLUCIONARNE PROMENE

komandanta Glavnog štaba. Deo Glavnog štaba za Srbiju, s komandantom Kočom Popovičem, spustio se na improvizovani aerodrom kod Kosančića u noći između 10. i 11. jula i preuzeo rukovođenje operacijama. Uoči prodora Operativne grupa divizija, na srpskoj teritoriji borilo se pet divizija pod komandom Glavnog štaba Srbije. U vreme kada je počinjala bitka za Srbiju, avgusta 1944, na njenom tlu su obrazovani 13. i 14. korpus NOV Jugoslavije, a na slobodnoj teritoriji, u Toplici, vršene pripreme za osnivanje Jedinstvenog narodnooslobodilačkog fronta Srbije i održavanje Antifašističke narodnooslobodilačke skupštine Srbije; ovaj skup je odložen na predlog maršala Tita, koji je, najverovatnije, računao da ga treba održati u oslobođenom Beogradu. Sarađujući s britanskim vazduhoplovstvom, snage NOVJ u Srbiji su početkom septembra napadale prugu u dolini Južne Morave, kojom su se Nemci povlačili prema severu. Ova operacija, poznata kao „Nedelja pacova", uglavljena je sa savezničkim komandantima još prilikom boravka maršala Tita u Italiji. Tokom 1944. narasle su i snage NOVJ u Makedoniji, zahvaljujući prenošenju narodnooslobodilačke borbe u sve njene krajeve, čemu je naročito doprineo februarski pohod Glavnog štaba Makedonije preko Vardara u istočnu Makedoniju i dalje prema severu. Plamen antifašističkog otpora prenošen je od grčko-jugoslovenske granice na sever do Kumanova. Stvarane su nove makedonske jedinice NOVJ i kovalo bratstvo po oružju između makedonskih i srpskih boraca, kao i između Makedonaca i Albanaca. Krajem avgusta narodnooslobodilačke snage Makedonije formirale su 41. diviziju NOVJ. U leto 1944. bugarska vlast u Makedoniji se raspala. Sredinom septembra obrazovane su nove makedonske divizije NOVJ: 42, 48, 49. i 50. Makedonske snage borile su se tog leta kako protiv Bugara i Nemaca, tako i protiv balista. Posle 9. septembra, kada je Bugarska ispala iz rata, starešinski kadar 5. bugarske armije je, uglavnom, predao oružje Nemcima. Priliv novih boraca omogućio je oktobra meseca formiranje 16. i Bregalničko-strumičkog korpusa, najvećih jedinica NOVJ u Makedoniji. Na njenom tlu vođene su dvomesečne borbe s jedinicama nemačke Grupe armija „E", koja se povlačila iz Grčke. U bitkama za oslobođenje istočne Makedonije sudelovale su i jedinice 1. i 4. bugarske armije, na osnovu sporazuma

°

U

^

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Glavnog štaba Makedonije i predstavnika vlade Otečestvenog fronta, a uz saglasnost Vrhovnog štaba NOV i POJ. Nezadrživo napredovanje trupa Crvene armije prema Balkanu dovelo je 23. avgusta do bukureštanskog ustanka, a 9. septembra, posle kapitulacije Bugarske, do obrazovanja bugarske vlade Otečestvenog fronta. Crvena armija izbila je na jugoslovensko-rumunsku granicu kod Turn Severina, uspostavljajući 12. septembra vezu s jedinicama NOVJ na Dunavu. U to vreme NOVJ je imala oko 450.000 boraca, raspoređenih u 15. korpusa, s pedesetak divizija, i po živoj sili zauzimala četvrto mesto među savezničkim armijama. Jedinice NOVJ krenule su u forsiranje Ibra, Lima i Drine s položaja u Crnoj Gori, Sandžaku i istočnoj Bosni. Operativna grupa divizija razbila je četnike na Kopaoniku i spojila se s jedinicama Glavnog štaba Srbije. Prvi proleterski korpus napadao je preko Lima i Zlatibora, a 12. korpus, prešavši Drinu kod Višegrada 6. septembra, nastupao preko Tare. Naređenjem vrhovnog komandanta NOV i POJ, od 1. proleterskog i 12. korpusa, s ukupno osam divizija, obrazovana je polovinom septembra Prva armijska grupa NOVJ, pod komandom Peka Dapčevića i Mijalka Todorovića. Front kontrarevolucije nalazio se u potpunom rasulu. Krajem avgusta 1944. kralj je raspustio Vrhovnu komandu i razrešio Dražu Mihailovića dužnosti njenog načelnika. Dva Mihailovićeva pokušaja septembra meseca da sprovede opštu mobilizaciju nisu imala uspeha. Petar II Karađorđević je početkom tog meseca uputio poziv patriotima da učestvuju u oslobođenju zemlje pod komandom maršala Tita. Mihailović je prešao Drinu a 17.000 četnika napustilo Srbiju i nastavilo u zimu 1944/1945. povlačenje kroz Bosnu prema zapadu. Beograd su napustili Nedić i Ljotić s najbližim saradnicima. Pred vojnim raspletom u Srbiji i istočnim delovima Jugoslavije, a na drugoj strani uoči sastanka Čerčila i Staljina, Britanci i Šubašić su pojačavali pritisak na rukovodstvo nove Jugoslavije radi stvaranja jedinstvene vlade pre nego što dođe do susreta vođa SSSR-a i Velike Britanije u Moskvi, ali je maršal Tito odbacivao njihove zahteve pozivajući se na to da je u tom času najvažnija borba za oslobođenje zemlje.

JUGOSLOVENSKO-SOVJETSKI ODNOSI I VOJNO SADEJSTVO

Prvo ratno putovanje Josipa Broza Tita u SSSR izvedeno je u najvećoj tajnosti. Iz naknadnih sećanja učesnika može se saznati da niko te noći između 18. i 19. septembra 1944, sem Tita, nije znao kuda se leti. Sovjetski avion je poleteo s viškog aerodroma u pravcu Barija, da bi prema Turn Severinu nastavio u konvoju 12 istovetnih ruskih aviona, od kojih se u jednome nalazio maršal Tito. Tito se u Krajovi smestio u jednoj od vila ispražnjenih za potrebe štaba maršala Fjodora Ivanoviča Tolbuhina, komandanta 3. ukrajinskog fronta. Hronologija daje nekoliko opštih podataka: da je Tito na sastanak sa Staljinom otputovao avionom, iz Krajove, 21. septembra 1944. godine, bez ijednog Jugoslovena. Mosku je napustio 28. istog meseca. U Krajovi je ostao do 15. oktobra 1944. godine, kada je prešao u Vršac. Iz Vršca je stigao u oslobođeni Beograd, 25. oktobra 1944. godine. Tito je krenuo na put u vreme kada se Crvena armija nalazila na Dunavu. Borcima i starešinama NOVJ uputio je 8. septembra 1944. proglas u kome je pozdravio Crvenu armiju, naglašavajući da je dugo očekivani susret dveju armija nastupio. Time je došlo do potpunog razbijanja strateškog zaokruženja u kome se NOVJ borila od prvog dana rata. U SSSR-u se od aprila 1944. nalazila i Vojna misija NOVJ sa general-lajtnantom Velimirom Terzićem na čelu, koja je obezbeđivala saradnju u oblasti vojne koordinacije koja se sa približavanjem sovjetskih frontova Jugoslaviji sve više nametala, isporuke pomoći, propagande i popularisanja narodnooslobodilačke borbe naroda Jugoslavije, obrazovanja vojnih jedinica NOVJ na teritoriji SSSR-a. Misija je sa sovjetskom vladom zaključila prvi zajam nove Jugoslavije u iznosu od 2 miliona dolara i 1 milion rubalja, koji predstavlja prvi međunarodni ugovor nove Jugoslavije

°U ^ NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

zaključen s jednom vladom, koji u to vreme nije dobio publicitet zbog odnosa SSSR-a i zapadnih saveznika prema kraljevskoj vladi. Razlozi bezbednosti, uslovljeni aktivnošću nemačke avijacije, opredeljivali su nesumnjivo tajni odlazak s utvrđenog ostrva na daleki put, ali ne mogu se previđati ni mere predostrožnosti zbog Britanaca. U partizanskim vrhovima, uprkos vojne i političke saradnje NOVJ i zapadnih saveznika, postojalo je i dosta rašireno nepoverenje u britanske namere. Na stepen tog nepoverenja upućuje i jedna Đilasova poruka iz Moskve, datirana sa 5. junom 1944, dostavljena maršalu Titu posredstvom general-lajtnanta Nikolaja Kornjejeva, šefa Sovjetske vojne misije kod Vrhovnog štaba, koja sadrži više upozorenja: da se prilikom prelaska na kopno vreme zadrži u najvećoj tajnosti, savetuje se „krajnja opreznost", čuvanje od inostranih „prijatelja", izričito se pominje „kvarenje" aviona u vazduhu, pri čemu se najverovatnije ima u vidu „udes" poljskog predsednika vlade Vladislava Sikorskog. Istoričari su skloniji da tajnost Titovog puta vezuju za političke razloge. Britanci su, bar tako su bili uvereni, držali od juna 1944. Tita na Visu pod svojom kontrolom; pomagali su istovremeno NOVJ slanjem naoružanja i hrane, a njihovi komandosi- učestvovali sa jedinicama NOVJ u borbama na Šolti, Hvaru, Braču; u okviru politike kompromisa požurivali su stvaranje jedinstvene vlade. Odjednom, Tito je napustio Vis, a da ih nije uopšte obavestio. Brigadir Maklejn piše u Ratu na Balkanu da je Tito „iščezao", ili kako Čerčil veli u jednom telegramu „otpirio bez traga i glasa". Maklejn je svojim nadređenima mogao samo da saopšti da se jedan „ruski" avion spustio na Vis i ponovo uzleteo noseći, po svoj prilici, Tita. Pre brigadirovog odlaska na kopno, Tito mu je saopštio da će koordinirati poslednju operaciju za Beograd, tako da se Čerčilovom pouzdaniku učinilo najrazumnijim da je Tito poleteo prema Srbiji. U ovoj se već nalazila i američka vojna misija sa pukovnikom Eleri Hantingtonom, koji je nasledio Lina Slima Feriša, koji je nekoliko nedelja ranije poginuo kao „komandant" američke vojne misije kod grčkih partizana. Za Maklejna je „nenadani i neobjašnjivi odlazak maršala Tita" prilično naudio našim odnosima sa partizanima. U Londonu i Kazerti," kaže, „smatrali su, ne baš bez razloga, da je takva tajanstvenost prilično uvredljiva, osobito kad se uzme da je u tadašnjoj fazi bila potrebna najtešnja suradnja između saveznika. Osim toga,

JTJGOSLOVENSKO-SOVJETSKI ODNOSI I VOJNO SADEJSTVO

3 2 7

za vrijeme Titovog odsustva nije bilo nikoga tko bi mogao donositi odluke i s kime bi se mogla normalno i prijateljski obavljati svakodnevna veza. Zbog toga je došlo do trvenja i naši odnosi su se pokvarili." Put maršala Tita je kod Britanaca izazivao „srdžbu" i stvarao „zagonetku". Britanski eksperti su neočekivan maršalov put u SSSR objašnjavali njegovim reosiguranjem u Moskvi zbog razgovora prethodno vođenih sa Čerčilom u Italiji. Preovlađivala je ipak pretpostavka da se odnosi Jugoslavije sa SSSR-om uspostavljaju na račun Britanaca, koji nisu smeli da uzvrate pritiskom, plašeči se da se narodnooslobodilački pokret još više ne približi „Rusima". Molotov je Idnu u Moskvi Titov postupak objašnjavao nepoznavanjem diplomatije i pravila ponašanja. Iz Krajove, 10. oktobra 1944. Tito je, preko Peka Dapčevića i Sretena Žujovića, poručivao Maklejnu i Hantingtonu, da je njegov odlazak s Visa bio diktiran vojnim i državnim potrebama, da se put zbog Nemaca morao držati u tajnosti i da nema nikakvih promena u odnosima između nas i saveznika. „Mi smo nezavisna država", naglašavao je, ,,i ja kao predsjednik Nacionalnog komiteta i Vrhovni komandant nisam nikome van zemlje odgovoran za svoje postupke i rad koji je u interesu naših naroda. Šefovi misije mogli su svršavati poslove sa mojim zamjenicima." Globalno gledajući, Titov put usledio je posle iskrcavanja zapadnih saveznika u Normandiji, kada je bilo očigledno da ne dolazi u obzir invazija na Balkanu; zatim posle razgovora Tita i Čerčila u Napulju i Kazerti, uoči puta britanskog premijera u Moskvu, pojačanog pritiska Britanaca za postizanje kompromisa između narodnooslobodilačkog pokreta i umerenijih građanskih snaga pod britanskim nadzorom, pomeranja težišta vojnih operacija NOVJ iz zapadnih delova Jugoslavije na istok. Maršal Tito je posle drvarskog desanta prvi put od početka narodnooslobodilačkog rata napustio kopno, i praktično se odvojio od glavnine svojih operativnih jedinica. Sovjetskim avionom je prešao u Italiju, a odatle britanskim razaračem stigao u Komižu, na Visu, u zoru 7. juna 1944. godine. Prvi britanski komandosi počeli su da stižu na Vis decembra 1943, dok je ostrvo utvrđivano od januara 1944. po naređenju Vrhovnog štaba NOVJ. Prema Vicku Krstuloviću, Tito je smatrao da se na Visu nalazi u „mišolovci", želeći da pređe u prostor Berana, gde se nalazio Drugi udarni korpus. Vrhovni komandant je ubrzo osetio visok stepen bezbednosti, iako se na ostrvu jed-

°

U

^

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

no vreme nalazio preko 5000 britanskih komandosa pod koman-l dom brigadira Toma Čerčila. Ostrvo je bilo snažno utvrđeno, a] vojska i narod spremni da ga brane po svaku cenu. I danas se na| viškim kućama mogu videti tragovi nekadašnjih parola: ,,Na-I pravimo od Visa drugi Kronštat". Tu, na Visu, partizanskom! mostu između Jugoslavije i Italije, Tito je nastavio komandovanje operacijama na kopnu i započeo razgovore sa dezigniranim predsednikom kraljevske vlade Ivanom Šubašićem o obrazovanju jedinstvene vlade u okviru britanske politike kompromisa, kojoj je decembra 1943. prišao i Sovjetski Savez. Britanci su snažno naglašavali vojni značaj pokreta, ali su mu oduzimali svojstvo političkog subjekta, čak i posle Drugog zasedanja AVNOJ-a. Tito je pristao da se sastane u Italiji sa britanskim komandantom generalom Henrijem Majtlendom Vilsonom, podrazumevajući razgovore o vojnim, a ne političkim pitanjima. Vilson je, pak, nameravao da u ovim razgovorima podvuče zna.čaj Srbije u jugoslovenskom raspletu i obaveže svoga sagovornika na izjavu da narodnooslobodilački pokret neće uvoditi komunizam u Jugoslaviji, nameravajući da u projektovani razgovor uključi kralja Petra II, Šubašića i Živka Topalovića. Britanci u svojim izvorima Vilsonovu operaciju, u stvari zamku, nazivaju „lovom na tigra". U pismima koje je Tito napisao Staljinu i Molotovu 5. jula 1944. naveo je da je odlučio da krene na sastanak sa britanskim generalom. Tito se obratio Staljinu sa „Dragi Josife Visarionoviču" : istakao je da želi lično da govori s njim, jer ima mnogo krupnih pitanja koja traže da se rasprave. „Ako", kaže, „Vi smatrate za oportuno i potrebno, ja sam spreman da početkom avgusta dođem tamo. No ne bih želeo da to smatrate mojom neskromnošću, već jedino dubokom težnjom da se pre mirovnih pregovora objasne neka pitanja i zauzme po njima stav, jer smatram da je to u interesu balkanskih zemalja i Sovjetskog Saveza." Umesto na sastanak s generalom Vilsonom ili u Moskvu, Tito je otišao u Italiju da bi razgovarao sa drugim savezničkim vođom — Čerčilom. Nešto više od mesec dana posle tog sastanka otputovao je u sovjetsku prestonicu. U SSSR-u se našao ponovo posle pet godina i prvi put susreo sa sovjetskim vođom, kojega je inače prvi put izdaleka video na tribini Sedmog kongresa Kominterne, 1935. godine. Bio je s generalom Sarlom De Golom i čehoslovačkim predsednikom Eduardom Benešom, svesnim još 1941. da njegov povratak u Prag vodi preko Moskve, lider jednog pokreta koji je

JTJGOSLOVENSKO-SOVJETSKI ODNOSI I VOJNO SADEJSTVO

329

razgovarao sa dvojicom vođa antifašističke koalicije. Pomenuto pismo Staljinu, ovaj je iskoristio u pritisku na KPJ i Jugoslaviju 1948. godine, jednostrano ocenjujući da je Sovjetski Savez izvukao narodnooslobodilački pokret iz krize u kojoj se našao posle drvarskog desanta i prelaska maršala Tita na Vis. Intei"pretacija ovog pisma je zanimljiva i sa stanovišta onovremenog nerazumevanja unutrašnjih procesa koji su tekli u Srbiji. Britanci su, zbog Sovjeta, i svojih kompromisnih zamisli, Srbiju predstavljali kao antipartizansku, iako su izveštaji njihovih oficira sa lica mesta govorili o masovnoj osnovi narodnooslobodilačkog jpokreta; Tito je u razgovorima sa Čerčilom, podržan od Subašića, isticao polet narodnooslobodilačke borbe u Srbiji; Đilas je pak iz Moskve izveštavao da i tamošnji krugovi smatraju Srbiju centralnim pitanjem; nemačka Vrhovna komanda je, takođe, u Srbiji gledala „ključ Balkana", zbog geopolitičkog položaja, blizine satelitskih režima i prodora ukrajinskih frontova Malinovskog i Tolbuhina prema Dunavu. Tako je Milovan Đilas pisao Titu 26. aprila 1944. iz Moskve, gde se nalazio sa generalom Velimirom Terzićem, da je primetio na putu kroz Italiju i Kairo, kao i ovde u SSSR-u, da se „Srbiji pridaje ogromni, tako reći, centralni značaj. Ona je argument u rukama naših neprijatelja u vezi sa priznavanjem Nacionalnog Komiteta. Njoj se pridaje veliki značaj u vezi sa saradnjom sa Bugarima, a takođe u vezi sa državom Južnih Slavena, do kojeg može doći u budućnosti". Bitka za Srbiju je tekla u znaku prodora 1. proleterskog korpusa Peka Dapčevića i Mijalka Todorovića, dolaska trupa Crvene armije na jugoslovensko-rumunsku granicu i unutrašnjeg dejstva srpskih divizija koje su se na Dunavu srele sa jedinicama 3. ukrajinskog fronta maršala Tolbuhina. Tito je u pismu Staljinu tražio pomoć SSSR-a u naoružanju, naročito za borce iz Srbije, svestan da će na taj način najbolje neutralisati politiku i propagandu Britanaca i emigracije o antipartizanskom raspoloženju Srbije. Sa tog stanovišta valja razumeti sledeći stav iz Titovog pisma: „Baš ovde biće nam potrebna najveća Vaša pomoć da bi što prije mogli riješiti pitanje Srbije, koje je za nas vrlo važno, jer od toga zavisi konačan uspeh u stvaranju demokratske federativne Jugoslavije". Tito ima u vidu zahtev zapadnih saveznika za „političkim koncesijama", kao što se vidi iz pisma upućenog istog dana Vjaćeslavu M. Molotovu. Tito traži prodor Crvene armije ka „jugu". „Po mome

°U ^ NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

mišljenju", piše on Staljinu, „najjača podrška u svakom pogledu bila bi u tome, ako bi Crvena armija nadirala preko Karpata i Rumunije u pravcu juga. Takav plan osujetio bi mnoge planove na Balkanu sa strane onih, koji žele da pomoću razdora učvrste svoje pozicije." Zahtev za napredovanjem prema „jugu" je normalan pravac kretanja ukrajinskih fronto va posle Rumunije i Bugarske. Taj „pritisak" spoljnog vojnog faktora važan je za ceo Balkan a ne samo za Srbiju, a ima u vidu neutralizaciju „međunarodnih špekulacija" zapadnih saveznika u tom prostoru. Vojna, sa političkom strategijom obe strane, trebalo je da amortizuje suprotne interese zapadnih saveznika na Balkanu. No, vojni sticaj prilika je nesumnjivo olakašavao „ulazak" divizija NOVJ u Srbiju, dok su se zapadni saveznici borili na Zapadu. Analiza ovog pisma ima još jednu značajnu sastavnicu koja se ne može mimoići sa gledišta kasnijeg sastanka maršala Tita sa Staljinom, jer se odnosi na poreklo jedne formule koja je dobila vidno mesto prilikom moskovskih razgovora vođa dveju država. Tito je, naime, isticao da NOVJ ne može računati na efikasnu pomoć „saveznika", pod kojim terminom se isključivo misli na zapadne saveznike. On obaveštava Staljina da saveznici nisu postavili pitanje iskrcavanja u Jugoslaviji, što „nama", kaže Tito, ne bi bilo „drago", ali i ako dođe do njega predložićemo sektor Istre i hrvatskog primorja, dakle krajnji severozapad Jugoslavije u susedstvu italijanskog fronta. Izričit je kada kaže da, čak i ako dođe do iskrcavanja saveznika, narodnooslobodilački pokret ne može pristati na njihovu vojnu i civilnu vlast, jer mi imamo „svoju" vlast. Time se u stvari anticipira rešenje prihvaćeno docnije od Staljina da sovjetska vojska prihvati građansku (civilnu) vlast narodnooslobodilačkog pokreta kao realnu činjenicu u graničnim predelima Jugoslavije prema Rumuniji i Mađarskoj, čime automatski nastaje presedan i za snage zapadnih saveznika. Vodstvo narodnooslobodilačkog pokreta, čiji je nukleus KPJ, nije ni u ranijim fazama revolucije skrivalo svoje želje da sovjetske armije pođu u susret narodnooslobodilačkim snagama Jugoslavije pre zapadnih saveznika, kao što se vidi iz jedne Titove poruke iz leta 1942. dostavljene Kominterni. Tito je septembra 1944. imao dva-tri sastanka sa Staljinom u Kremlju, a dva puta je bio u Staljinovoj privatnoj kući, na večeri. Istoričari ne raspolažu izvorima o razgovorima između

JTJGOSLOVENSKO-SOVJETSKI ODNOSI I VOJNO SADEJSTVO

331

Tita i Staljina. Tito je ovaj boravak u SSSR-u zapamtio po izvesnoj Staljinovoj „hladnoći", kaže Vladimir Dedijer. Staljin je iznosio shvatanja koja su se razilazila sa Titovim procenama, jer nije poznavao prilike u Jugoslaviji, a na drugoj strani prihvatio je od decembra 1943. britansku politiku kompromisa u Jugoslaviji, bez obzira što su njihove politike bile motivisane različitim interesima. Iz Titovih sećanja o toj poseti Moskvi i razgovorima koje je imao sa Staljinom proizlazi da je Staljin precenjivao snagu buržoazije u Srbiji, da je bio spreman da se Petar II privremeno prihvati i zatim odbaci, što je kasnije sugerisao i Edvardu Kardelju kada je ovaj sa Subašićem novembra 1944. boravio u Moskvi. Staljin je bio protiv zaoštravanja odnosa narodnooslobodilačkog pokreta sa Britancima kako se ne bi remetila sovjetsko-britanska politika u Jugoslaviji. Vladimir Velebit piše da je Staljin nizom stvari hteo da impresionira maršala Tita. Velebit odbacuje tezu da je tu početak razmimoilaženja, sa čime se slažemo, jer mi na taj emancipativni proces gledamo drukčije. Velebit tim povodom u Sećanjima kaže da se tada Staljin nalazio na vrhuncu svoje moći, pred porazom Hitlera, a Tito na početku svog uspona, u stvari međunarodnog, jer je već bio poznati komandant NOVJ, vođa revolucije ili kako su ga na zapadu zvali „pokreta otpora". On je, zatim, po Velebitu, disciplinovan komunist, divio se Staljinu kojega je smatrao učiteljem, i ceo aktivni vek proveo pod pečatom Staljinovog političkog autoriteta. Postignut je sporazum da trupe Crvene armije stupe na tlo Jugoslavije i da na njemu ostanu privremeno, poštujući postojeći sistem vlasti. Zaključeni sporazum je bez uzora u istoriji drugog svetskog rata. Ozlojeđivao je Čerčila, koji je zbog zabrane pristajanja britanskih brodova u jugoslovenske luke pretio da će oni ući onoliko puta koliko budu hteli, ali su njegovi pomorski oficiri ipak prinuđeni da traže odobrenje za ulazak u teritorijalne vode Jugoslavije, za pristajanje i ukotvljavanje svojih ratnih brodova. Na drugoj strani granice stvoren je presedan koji se načelno morao poštovati, istina uz brojne incidentalne situacije i njihovo smirivanje na britansko-jugoslovenskom vrhu. Sovjetska vrhovna komanda obratila se krajem septembra 1944. NKOJ-u i Vrhovnom štabu. O toj molbi SSSR je obavestio predstavnike druge dve savezničke sile. SSSR je tretirao Jugoslaviju kao savezničku zemlju, što je izričito naglašeno u

°

U

^

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

saopštenju TASS-a. Iz sovjetskog pristupa izvodi se i teza međunarodnom priznanju NKOJ-a od strane sovjetske vlade. Međutim, čak i ako se apstrahuje da je do pomenute molbe došlo kasno, moramo primetiti da je priznanje bilo posredno i nepotpuno sa formalne strane. Naime, NKOJ-u se nije obraćala sovjetska vlada već sovjetska vrhovna komanda. Na drugoj strani, SSSR još nije bio prekinuo diplomatske odnose sa Šubašićevom vladom, iako je ona bila zaobiđena. Jugoslovenska emigracija je, i pored pomenutih formalnih nedostataka, doživljavala sovjetsku molbu NKOJ-u i Vrhovnom štabu kao priznanje nove Jugoslavije. Sporazumom o ulasku sovjetskih trupa, pa ma i privremeno u prostoru uz jugoslovensko-rumunsku i jugoslovensko-mađarsku granicu, zapadni saveznici su itekako bili pogođeni. Aleksandar Ranković je izveštavao maršala Tita o reakciji britanskih oficira na ovaj sporazum. „Rusi su", javlja on, „genijalno izigrali dogovor na Teheranskoj konferenciji o neuplitanju u naša pitanja." Njima je bilo teško da postave sličan zahtev NKOJ-u, strahujući da ne budu odbijeni, a na drugoj strani svesni da bi to značilo unekoliko njegovo priznanje. Za Vladimira Velebita, reč je bila o „besmislenom traženju", jer su u pitanju bile okupirane teritorije; ceo kominike on posmatra kao nategnutu konstrukciju; smatra takođe da je „sovjetska komanda" nedovoljno definisani subjekt. Izvesno je, kao što kaže, da saveznici isto nisu tražili od Holandije, Norveške, itd. Bio je to presedan za okupirane zemlje, a na drugoj strani SSSR je faktički priznao NKOJ. Reč je, nesumnjivo, bila o posrednom priznanju nove Jugoslavije, ali zakasnelom 1 formalno defektnom, jer na drugoj strani stoji vojni faktor a ne sovjetska vlada. Drugo pitanje — molba za prelazak na jugoslovensku teritoriju — imalo je pak za cilj da se time stvori model ponašanja i za drugu stranu, britansku i američku. Stvaranje presedana nesumnjivo da je bio cilj, ali jedinice mere nisu bile iste (Norveška i Jugoslavija, čak i Francuska i Jugoslavija), jer se u jugoslovenskom slučaju ipak radilo o snažnoj, regularnoj armiji i neprihvatanju okupacije od strane revolucionarnog subjekta od prvog dana, i de jure priznanju NOVJ u vreme Teherana. Maršal Tito se našao van Jugoslavije u fazi odsudne bitke za istočne delove Jugoslavije: borbi za oslobođenje Srbije sa Beogradom i Vojvodine. Njegov vojni, politički i ekonomski rad

JTJGOSLOVENSKO-SOVJETSKI ODNOSI I VOJNO SADEJSTVO

333

u SSSR-u i Rumuniji bio je od bitnog uticaja na neposrednom ratnom poprištu. Prilikom razgovora sa Staljinom Tito je postigao sporazum o pomoći SSSR-a u naoružanju NOVJ. Sovjeti su se obavezali da do kraja godine daju oružje za 12 divizija (brojnog sastava po 10.000 boraca) i dve vazduhoplovne divizije, ili konkretno 96.515 pušaka, 1.329 radio-stanica, 491 borbeni avion, itd. Sporazum o predaji aviona postignut je između maršala Tita i komandanta 3. ukrajinskog fronta maršala Tolbuhina, 16. oktobra 1944. godine u Beloj Crkvi, predviđajući da se borbeni aparati i razna tehnička sredstva 10. gardijske jurišne i 236. lovačke vazduhoplovne divizije Crvene armije predaju NOVJ. Jugoslovenski piloti su se obučavali u SSSR-u i u okviru vazduhoplovne grupe „Vitruk", nazvane tako po njenom komandantu general-majoru Andreju Nikiforoviču Vitruku. Aprila 1945. ova je avijacija sasvim prešla u ruke obučenog kadra vazduhoplovstva Jugoslovenske armije. U vezi sa naoružanjem NOVJ Titov diplomata, general-major NOVJ, V. Velebit smatra da Britanci nisu bili za metamorfozu NOVJ, težeći da ona ostane gerilska vojska; da su „apotekarskom vagom" odmeravali pomoć (dajući neke „topiće" i zastarele tenkove srednje veličine). Po njemu stav SSSR-a bio je dijametralno različit, jer je ovaj bio zainteresovan da NOVJ preraste (transformiše se) u redovnu vojsku, jer su na njenom čelu stajale starešine koje su gajile ljubav prema SSSR-u. Isti pisac zaključuje da „Rusi" nisu dozirali pomoć kao Britanci. Za razliku od Dedijera, on smatra da su Britanci ucenjivali kraljem a ne Sovjeti; „Rusi" su samo tražili umerenost da ne bi imali sukob sa Zapadom. Po Velebitu, Tito je tada dobio „polupriznanje", podiglo se samopouzdanje u narodu i vojsci, razbijena je britanska tendencija za monopolom na naoružanje, pokret se međunarodno ojačao jer ga je Staljin indirektno podržao. Prilikom moskovskih razgovora došlo je do pomenutog sporazuma o načinu ulaska Crvene armije u granične predele Jugoslavije, s tim što je Tito kasnije u Krajovi, 5. oktobra 1944, razradio detalje o učešću jedinica 2. i 3. ukrajinskog fronta Crvene armije u borbama za oslobođenje Srbije i Vojvodine. Kao Vrhovni komandant neposredno je obaveštavan o događajima u Jugoslaviji i slao naređenja. Preko Radio-stanice br. 2. u Krajovi poslao je 6. oktobra poruku A. Rankoviću da za Srbiju on direktno izdaje naređenja, ili doslovno: „Za Srbiju dajem naređenja ja." Dva dana kasnije javio je Rankoviću da će se

°U ^ NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

trupe Crvene armije spojiti s desnim krilom Peka Dapčevića, jer je „naš cilj da naše trupe prve uđu u Beograd, a s time se slaže i sovjetska komanda". Javio je Štabu 1. armijske grupe NOVJ 15. oktobra 1944. da je u dogovoru sa Vrhovnom komandom Crvene armije rešeno da se svi trofeji i magacini u Beogradu nalaze na raspolaganju jedinicama NOVJ. Tito je, iako se nalazio u Krajovi, dakle u središtu opšte koordinacije operacije sa savezničkom Crvenom armijom, šaljući svakodnevno poruke i donoseći naređenja, želeo da se u narodu stvori utisak kako se vrhovni komandant NOVJ nalazi u zemlji i da neposredno komanduje operacijama u Srbiji. O tome govori njegova poruka Vrhovnom štabu NOV i POJ od 29. septembra 1944. da se preko novina i Tanjuga objavi da je izvršio inspekciju trupa u zapadnoj Srbiji. Beogradska operacija je bila u centru Titove pažnje, iz vojničkih i političkih razloga. Neposredno po povratku iz Moskve „impresionirano" je pričao Mitru Bakiću i Nikoli Petroviću kako je Staljin u njegovom prisustvu okrenuo telefonom Tolbuhina u Sofiji i rekao: „Kod mene je Tito, traži jedan tenkovski puk. Daćemo mu ceo moto-mehanizovani korpus." U Beogradskoj operaciji 1 armijsku grupu NOVJ od devet divizija (1. proleterske, 5. krajiške, 6 proleterske, 11. krajiške, 16. vojvođanske, 17. istočnobosanske, 21. srpske, 28. slavonske i 36. vojvođanske udarne divizije) podržavala je Pokretna grupa 3. ukrajinskog fronta Crvene armije, zapravo ojačani 4. gardijski mehanizovani korpus sa preko 17.000 boraca, 160 tenkova i 366 topova i minobacača, pod komandom general-lajtnanta Vladimira Ivanoviča Ždanova. U vreme susreta sa Crvenom armijom NOVJ je imala oko 450.000 vojnika. Septembra 1944. obrazovani su 13. i 14. korpus u Srbiji, pet novih divizija u Makedoniji, a na Kosovu i Metohiji formirane su tri nove kosovsko-metohijske brigade. Početkom oktobra 1944. obrazovani su u Makedoniji 15. i 16. korpus. Pod neposrednom komandom Vrhovnog štaba nalazili su se 1. proleterski korpus (komandant Peko Dapčević, komesar Mijalko Todorović), 12. korpus (komandant Danilo Lekić, komesar Stefan Mitrović), 2. udarni korpus (komandant Radovan Vukanović, komesar Vojo Nikolić), 3. udarni korpus (komandant Košta Nad, komesar Vlado Popović). Ostale jedinice nalazile su se pod komandom glavnih štabova: Srbije (komandant Koča Popović, komesar Milosav Milošavljević); Hrvatske (komandant

J U G 0 S L 0 V E N S K 0 - S 0 V J E T S K . 1 ODNOSI I VOJNO SADEJSTVO


Ivan Gošnjak, komesar Rade Žigić); Slovenije (komandant Franc Rozman, komesar Boris Krajger); Makedonije (komandant Mihailo Apostolski, komesar Cvetko Uzunovski); Vojvodine (komandant Aćim Grulović, komesar Stevan Jovičić). Pod komandom Štaba ratne mornarice (komandant Josip Cerni i komesar Dragiša Ivanović) nalazile su se pomorske jedinice na Jadranskom moru. Polovinom avgusta 1944. formiran je Korpus narodne odbrane Jugoslavije (komandant Jovo Vukotić, komesar Vlado Janić). Jedinice Prve armijske grupe NOVJ i trupe Crvene armije, praćene 14. korpusom NOVJ, spojile su se 10. oktobra 1944. kod Velike Plane. Neposredna bitka za Beograd počela je 14. i trajala do 20. oktobra. Trupe NOVJ i Crvene armije oslobodile su glavni grad Jugoslavije, koji je u toku rata pretrpeo velika razaranja od nemačkih bombardovanja aprila 1941. i anglo-američkih 1944. Nemci su prilikom povlačenja rušili i spaljivali zgrade. Trupama Crvene armije izdato je naređenje da bez velike nužde ne upotrebljavaju teška artiljerijska oruđa. Specijalni odredi crvenoarmijaca očistili su grad od mina. Zadugo su na zgradama mogli da se vide natpisi ispisani masnom bojom „Provereno-min njet". Snage NOVJ koje su učestvovale u Beogradskoj operaciji imđle su 50.000 boraca. Početkom januara 1945. bila je oslobođena cela Srbija. Prva armijska grupa je prešla Savu i uspostavila front u Sremu. Vojni rasplet u Srbiji, započet u proleće i leto 1944, odnosi u antifašističkoj koaliciji i raspad velikosrpske grupe u emigraciji i u srpskim krajevima Jugoslavije, sa nepoverenjem Nemaca, učinili su nerealnom Mihailovićevu zamisao da u Beogradu obrazuje vladu koja bi dočekala Crvenu armiju kao savezničku vojsku, analogno pokušaju generala Bora Komorovskog u Varšavi avgusta—septembra 1944, sa tragičnim posledicama za inače mučenički grad. Misija američkog potpukovnika RobertaMekdauela mogla je izazivati nestvarna očekivanja Mihailovića, tim pre što je ovaj oficir Donovanovog servisa prekoračivao dobijena ovlašćenja u prilog četnika, ali ni ona nije mogla ugroziti britansko-sovjetsku politiku kompromisa u Jugoslaviji u formi stvaranja jedinstvene vlade i podele uticaja. S istog stanovišta iluzorno deluju i teze nekih istoričara da su se na Dunavu srele ,,tri vojske", gubeći iz vida u svojoj deformisanoj optici događaja da su se mogle sresti samo dve postojeće vojske: NOVJ i Crvene armija, dok je navodna „treća vojska" (četnička) bila u

°

U

^

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

raspadanju pod udarcima srpskih partizana i grupa divizija NOVJ u prodoru preko Lima i Ibra, koje su slomile kičmu ostacima Mihailovićevih korpusa — u uslovima potpuno neuspešne proglašene mobilizacije — još pre prelaska 3. ukrajinskog fronta preko granice Rumunije i Jugoslavije. Pokušaji sadejstva pojedinih četničkih jedinica sa trupama Crvene armije u Srbiji (kod Kruševca i Čačka, kao i uspostavljanje veza majora Velimira Piletića u istočnoj Srbiji sa sovjetskim štabom u Turn Severinu) ne menjaju ovaj zaključak, jer nije u pitanju trajna i tipična pojava. Četnici su nastojali da se rehabilituju za svoju kolaboraciju. Krajem rata javljaju se u Jugoslaviji alibističke tendencije kod raznih kolaboracionističkih pokreta da se preorijentacijom legitimišu kao trajna antifašistička snaga (četnici, „sredinski dio" HSS, opoziciona ustaška frakcija i druge). Takvu pojavu srećemo i u drugim okupiranim evropskim zemljama (deo bugarskog vladajućeg režima, rojalističko-profašističke snage u Italiji, admiral Darlan, Pjer Laval i maršal Filip Peten u Francuskoj, deo katoličkog klera, itd.). Tito je od prvog dana rata držao u svojim rukama veze pokreta sa spoljnim svetom, u stvari s Kominternom, a posle raspuštanja ove sa G. Dimitrovom i Staljinom, preko generala N. Kornjejeva. Razmena ideja sa zapadnim vojnim predstavnicima kod Vrhovnog štaba (kapetanom V. F. Dikinom i F. Maklejnom) tekla je takođe u neposrednoj komunikaciji vrhovnog komandanta sa savezničkim oficirima koji su o stečenim utiscima obaveštavali britanski vrh. Posle Teheranske konferencije Tito je ušao u neposrednu prepisku sa britanskim premijerom Cerčilom. Nakon zakasnelog dolaska Sovjetske vojne misije u Jugoslaviju Tito je održavao vezu sa generalom Kornjejevom, obraćajući se, na jednoj strani, Moskvi, a na drugoj dobijajući na uvid kopije pisama koja su Sovjeti slali Britancima ili Šubašiću. Izbor Josipa Smodlake za prvog ministra spoljnih poslova nove Jugoslavije nije u ovoj komunikaciji maršala Tita sa spoljnim svetom ništa promenio, jer se radilo o starijem čoveku, uglednoj građanskoj figuri i nominalnom šefu resora spoljnih poslova koji je odmah po izboru prešao u Italiju. Od polovine 1944. Tito je nastavio razgovore o bitnim pitanjima nove Jugoslavije i njenih međunarodnih odnosa na nivou neposredne razmene mišljenja sa vođama koalicije, Čerčilom i Staljinom. Snažnoj ličnosti vođe jugoslovenske revolucije u oblasti međunarodnih odnosa nisu büi potrebni saradnici.

NOVA JUGOSLAVIJA

1943-1945

67. BRANKO ĆOPiĆ 68. STARI PESNIK VLADIMIR NAZOR - S PARTIZANIMA (SANDŽAK 1943).

69. RADOVAN ZOGOVIĆ 70

|VAN

G 0 R A N

KOVAČIĆ

71. Č U N O V I KAZALIŠTA NARODNOG OSLOBOĐENJA JUGOSLAVIJE, ISPRED VAGONA NA PRUZI IZMEĐU DRVARA I BOSANSKOG PETROVCA 1942.

89. SEDNICA OBLASNOG NOO ZA ISTRU 1944. GODINE 90. ŠTAB TREĆE GRUPE BATAUONA SA KOMANDANTOM GLAVNOG ŠTABA NOV I POJ MAKEDONIJE M. APOSTOLSKIM 91. PETAR STAMBOLIĆ, KOMANDANT GLAVNOG ŠTABA SRBUE GOVORI NA ZBORU U VUČJU SEPTEMBRA 1944,

105. PROBOJ SREMSKOG FRONTA 12-14. IV 1945.

106. NARODNO VESELJE NA TERAZUAMA U BEOGRADU NA DAN POBEDE 9. MAJA 1945, 107, JOSIP BROZ TITO

108. EDVARD KARDELJ 109. KOCA POPOVIĆ 110. KOČA POPOVIĆ,PEKO DAPČEVIĆ, KOŠTA NAD U OSLOBOĐENOM BEOGRADU OKTOBRA 1944.

111. MILOVAN ĐILAS 112. ALEKSANDAR RANKOVIĆ 113. PEKO DAPĆEVIĆ

120. TITO SA ČERČILOM, ŠUBAŠIĆEM I SARADNICIMA U KAZERTI KOD NAPUUA 12. VIII 1944. 121. TITO NA VISU SA PREDSTAVNICIMA SAVEZNIČKIH VOJNIH MISIJA

122. POTPISIVANJE SPORAZUMA IZMEĐU MARŠALA TITA I MARŠALA TOL8UHINA O KOORDINACIJI DEJSTVA NOVJ I JEDINICA CRVENE ARMIJE, SEPTEMBAR 1944. 123. TITO, STALJIN I MOLOTOV U MOSKVI 11. APRILA 1945. PRILIKOM POTPISIVANJA UGOVORA 0 PRIJATELJSTVU I SARADNJI

h•JPF A f• mt P »wktJ^ I A f..-

8 VII 1945

1 KOHfPEC &HTHOÄLUHCTHMKE ÖM/llflHKE r>\iK\H\ 124. PLAKAT I KONGRES ANTIFAŠISTIČKE OMLADINE BALKANA", BEOGRAD 1945.

125. POSLANICI USTAVOTVORNE SKUPŠTINE PROGLAŠAVAJU FEDERATIVNU NARODNU REPUBLIKU JUGOSLAVIJU (29. XI 1945) 126. TITO POTPISUJE DEKLARACIJU O PROGLAŠENJU FEDERATIVNE NARODNE REPUBLIKE JUGOSLAVIJE 29, X I 1 9 4 5 .

JT.'GOSLOVENSKO-SOVJETSKI ODNOSI I VOJNO SADEJSTVO

337

Svedoci Titovog povratka iz Moskve u Krajovu nisu mogli da ne primete izvesnu zabrinutost, pa i „ljutnju", izazvanu Staljinovim insistiranjem da se formira kraljevska vlada sa Šubašićem (najverovatnije proširena pripadnicima narodnooslobodilačkog pokreta u skladu sa britanskim shvatanjem o ukidanju paralelizma), što međutim narodnooslobodilačkom pokretu nije bilo potrebno, jer je praktično držao vlast na oslobođenim teritorijama Jugoslavije. Tito je prisutnim Jugoslovenima rekao: „Na kraju krajeva, ne moram ja biti ni predsednik te vlade", što je ove konsterniralo. Vrhovni komandant NOVJ Josip Broz Tito obraćao se juna 1944. na Pliškom polju na Visu britanskim i američkim vojnicima i oficirima kao „braći po oružju". Vis je simbolizovao „ratno drugarstvo saveznika". Britanski komandosi su sa jedinicama NOVJ obezbeđivali Vis, a na drugoj strani sa ratnom flotom NOVJ i partizanskim jedinicama učestvovali u borbama na jadranskim ostrvima i obali. Jedinice britanskog i američkog vazduhoplovstva sadejstvovale su u operacijama NOVJ na kopnu i tukle saobraćajne centre Nemaca i kvislinga, napadajući koncentracije njihovih snaga. Britanci su koristili aerodrom Drvenik kod Zadra. Na južnom Jadranu i u njegovom najneposrednijem zaleđu iskrcani su odredi britanskih artiljeraca (odred „Flojd"). Sadejstvo zapadnih saveznika je pozdravljeno i pomoć primana, ali uz obezbeđenje teritorijalnog integriteta i zahtev za uvažavanjem autoriteta vojnih i civilnih vlasti narodnooslobodilačkog pokreta. Revolucija je ljubomorno branila svoj identitet i nezavisnost nove Jugoslavije. Po ugledu na sovjetsku stranu koja se obratila NKOJ-u i Vrhovnom štabu za prelazak trupa Crvene armije na jugoslovensku teritoriju u graničnim pojasu sa Rumunijom i Mađarskom, tako je Vrhovni štab i od Britanaca zahtevao da traže odobrenje za svaki prelazak granice i ulaz u teritorijalne vode Jugoslavije, to jest korišćenje jugoslovenskih luka. Nastali incidenti (kao sa krstaricom „Nju Delhi" u Splitu, na primer) rešavani su na najvišem nivou. Rukovodstvo nove Jugoslavije težilo je da saveznička pomoć bude iskorišćena protiv nemačkih okupatora u povlačenju, ali da se spreči dublje prodiranje zapadnih saveznika u zaleđe Crne Gore i Hercegovine. Podozrenja u stvarne britanske namere javljala su se zbog prihvatanja četnika u Stocu, Trebinju i Bileći od vojnih snaga odreda „Flojd". U ratnim izveštajima štabova NOVJ mogu se naći i prekori Britancima na način davanja artiljerijske

0 0 0

NARODNOOSLOBODILACKI BAT I REVOLUCIJA

podrške jedinicama NOVJ u predelu Risna. Iskrcani kod Dubrovnika, Britanci su uzeli učešće u borbama koje je vodio Drugi udarni korpus za zatvaranje pravca odstupanja nemačkom brdskom korpusu iz Albanije u pravcu Hercegovine i Mostara. Tito je boravak u SSSR-u iskoristio i za „izravnjavanje" jugoslovenske međunarodne pozicije, imajući sovjetsku podršku u jesen 1944. godine. Radio-stanica „Slobodna Jugoslavija" je 27. septembra 1944, uz Titovu saglasnost, prenela protest protiv pisanja na Zapadu da je NOVJ od gerilskih odreda „podignuta" u regularnu armiju uz njihovu pomoć. Izjave da bi oružane snage NOVJ ostale „skupina gerile" da ih zapadni saveznici nisu pomogli materijalom, u ljudima i avijaciji označavane su kao „krivotvorene", jer je glavni izvor naših zaliha oružja i municije bio, kako se kaže, i još je uvek „uzimanje od neprijatelja". Na savet „prijatelja", to jest Sovjeta, Tito je — polazeći i od svojih kritičkih refleksija na način podele pomoći opustošenim zemljama — otkazao pomoć Unre. Svojim političkim uticajem požurivao je niz poslova u SSSR-u od kojih su neke započeli general Velimir Terzić, šef Misije NOVJ u SSSR-u, i Milovan Đilas, vezanih za emisiju dinara DFJ, izdavanje partijskih knjižica, ostvarivanje dolarskog kredita ŠSSR-a, izradu odlikovanja po nacrtima Antona Augustinčića i prvih partizanskih spomenica, itd. Maršal Tito je otputovao s Visa svestan da Jugoslaviji nije potrebno učešće bugarske armije u borbama za oslobođenje preostalih delova Jugoslavije, kao što se to može videti iz jedne depeše upućene S. Vukmanoviću Tempu 17. septembra 1944. godine. Nije bilo lako prevazići političko-psihološko nerazumevanje srpskog i makedonskog stanovništva na pojavu Bugara, pa ma i u promenjenoj ulozi, na tlu gde su se koliko do juče pojavljivali kao okupatori. Neki istoričari danas nazivaju ovaj treći dolazak Bugara u 20. veku na naše tlo „žalosnim događajem". Međutim, u ideologiji i politici živelo je shvatanje o proleterskom internacionalizmu i neophodnosti da se pomogne rehabilitaciji Bugarske posle događaja od 9. septembra 1944. Sa tog stanovišta Tito je prihvatio Staljinov pogled na sadejstvo armije otečestvenofrontofske Bugarske — pod operativnom komandom Crvene armije — sa NOVJ. Petog oktobra 1944. u Krajovi, Tito je sa predstavnicima OF Bugarske Dobri Terpešovom i Petrom Todorovom zaključio sporazum o vojničkoj saradnji u borbi protiv „zajedničkog neprijatelja, nemačkog

JT.'GOSLOVENSKO-SOVJETSKI O D N O S I I VOJNO SADEJSTVO

3 3 9

osvajača". Sporazum je, takođe, predviđao da se sva pitanja i z m e đ u dve zemlje rešavaju u duhu „bratskih i zajedničkih interesa naroda Jugoslavije i bugarskog naroda". Delegati Bugarske u Krajovi su izrazili spremnost da učine sve za ispravljanje „nepravdi koje su narodima Jugoslavije počinili r e a k c i o n a r n i fašistički elementi bugarske vlade". Tito je 19. s e p t e m b r a 1944. javio Glavnom štabu NOV i PO Srbije da b u g a r s k i delegati ostanu kod ovog štaba sve dok on ne javi gde da se nađu, što samo po sebi govori da je susret bio uslovljen prethodnim razgovorima sa Staljinom. Dva dana posle zaključenja ovog sporazuma, čijim originalom jugoslovenska istoriografija ne raspolaže, Tito je iz Krajove javio Moši Pijade, koji se nalazio u Moskvi, da se tekst objavi. Staljin je podržavao zadržavanje bugarske armije u grčkom delu Trakije, misleći na izlazak SSSR-a preko Bugarske na Egejsko more, a na drugoj strani predložio je projekt federacije, odnosno konfederacije između Jugoslavije i Bugarske, te sporazum sa Albanijom. Ali nije dugo trebalo čekati na prve sukobe sa bugarskim štabovima u Jugoslaviji. Vladimir Velebit ističe da su razgovori predstavnika OF Bugarske doprineli međunarodnoj afirmaciji nove Jugoslavije, zapravo legalizaciji revolucionarnog subjekta u međunarodnim odnosima, jer se bugarski predstavnici obraćaju NKOJ-u, a ne kraljevskoj vladi. Ovaj aspekt ima, međutim, daleko složeniji smisao u okviru zbivanja i druge namere Staljina. Impuls potiče od njega; reč je i o shvatanju proleterskog internacionalizma u ono vreme, težnji nove Jugoslavije da pomogne rehabilitaciji Bugarske, neutralizaciji zapadne politike na Balkanu, zatim o dinamizmu ideja mlade revolucije koje prerastaju granice Jugoslavije, koja se u to vreme nalazi u centru revolucionarnih pokreta na Balkanu. Sovjetska vrhovna komanda je uključila bugarsku vojsku u sastav Trećeg ukrajinskog fronta maršala Tolbuhina, čiji je štab izdao naređenje bugarskim snagama da krenu prema Piro tu i Beloj Palanci bez prethodnog konsultovanja Tita i NKOJ-a. Do obustavljanja pokreta bugarskih jedinica došlo je na intervenciju predstavnika Velike Britanije i SAD u Evropskoj savetodavnoj komisiji u Londonu. Ambasador SAD Džon Vajnant i delegat Velike Britanije ser Vilijam Streng podneli su sovjetskom delegatu, ambasadoru Fjodoru T. Gusevu 17. septembra 1944. amandman da „ . . . bugarske snage ne mogu biti upotrebljene

340

NARODNOOSLOBODILAČKI KAT I REVOLUCIJA

ni na jednoj savezničkoj teritoriji, osim ako dobiju pristanak tog saveznika". Tito je u Moskvi i Krajovi olakšao sovjetskoj vladi da se izbori za što povoljnije uslove primirja s Bugarskom, a na drugoj strani sporazumom sa sovjetskom vrhovnom komandom uslovljavao je slično ponašanje i zapadnih saveznika ukoliko se oni iskrcaju na obali Dalmacije ili Istre. Sovjetska vrhovna komanda je sporazumom priznala vlast uspostavljenu od NKOJ-a. Bugarska vojska morala je takođe poštovati vlast narodnooslobodilačkih odbora i povući se iz Jugoslavije čim se završe dejstva protiv Nemačke. Odlučujući se za sadejstvo NOVJ sa bugarskom armijom 1944. rukovodstvo nove Jugoslavije imalo je u vidu negativne vidove ove saradnje. Bugarska armija bila je do avgusta 1944. okupaciona sila u Makedoniji i delovima Srbije. Starešinski kadar te armije sastojao se manje-više od istih ljudi koji su u prethodnoj fazi rata sprovodili politiku denacionalizacije i represalija nad makedonskim i srpskim narodom. Tri bugarske armije sudelovale su u borbama na tlu Jugoslavije: u istočnoj Makedoniji, u niskoj operaciji, na Kosovu i Metohiji (zajedno sa snagama NOVJ i NOV Albanije u Sandžaku), u Sremu i kasnije na austrijsko-jugoslovenskoj granici. Bugarska armija nalazila se pod operativnim rukovodstvom sovjetskih štabova. Vojna pomoć bugarske otečestvenofrontovske armije nije bila neophodna za oslobođenje Jugoslavije, a sadejstvom jedinica pokazalo se da ona nije bila ni naročito korisna s vojne strane. Nova Jugoslavija je prihvatanjem ove saradnje, na Staljinovo traženje, praktično pomagala da se Bugarska u međunarodnim odnosima oslobodi odijuma u demokratskom svetu kao saradnica osovine u izgubljenom ratu, a na drugoj strani doprinosila unutrašnjem učvršćivanju situacije u Bugarskoj. Savremena bugarska propaganda od ove iznuđene saradnje pravi danas kapital kao da se radilo o aktivnoj antifašističkoj sili koja je značajno pomogla oslobođenje Jugoslavije izgoneći Nemce s njene teritorije. Olako se zaboravlja na ratnu ulogu Bugarske u drugom svetskom ratu i pismo Politbiroa CK BRP(k) Josipu Brozu Titu od 2. novembra 1944. u kojemu se podvlače zasluge NOVJ za uništavanje fašizma na Balkanu i nadahnjivanje drugih naroda na otpor, te izričito izjavljuje da duguju „večitu zahvalnost za pouke i bratsku pomoć" koje su prvi bugarski partizanski odredi dobili od narodnooslobodilačkog pokreta. Bugarski komunisti priznavali su da je bugarski narod „kriv" prema jugoslovenskim

JT.'GOSLOVENSKO-SOVJETSKI O D N O S I I VOJNO SADEJSTVO

3 4 1

narodima, posebno srpskom i makedonskom, zato što je dozvolio „svojim fašističkim upravljačima da Bugarsku pretvore u placdarm nemačkih hordi", a bugarsku vojsku u „Hitlerovog žandarma na Balkanu za izvršavanje celog niza nasilja i zločina nad stanovništvom koje se borilo za svoju slobodu". Pozdravljajući novu makedonsku državu, bugarsko partijsko vodstvo se obavezivalo da pomaže rad na buđenju nacionalne svesti među makedonskim stanovništvom Pirinske Makedonije.

REVOLUCIJA I PROMENE U DRUŠTVENO-EKONOMSKOJ STRUKTURI. STRANA POMOĆ

Promene društveno-ekonomskih odnosa u toku narodno-oslobodilačkog rata i revolucije 1941—1944. bile su, gledano kvantitativno, ograničenog domašaja, zbog čega je potisnut u drugi plan načelni značaj prvog fonda opštenarodne imovine stvorenog na oslobođenoj teritoriji Jugoslavije. Saglasno strategiji narodnooslobodilačke borbe kao revolucije u jugoslovenskim uslovima, narodnooslobodilački pokret bio je usredsređen na jačanje ratnog napora, ali su, na drugoj strani, ostvarivane mere koje su od prvog dana ustanka predstavljale začetak i anticipaciju novih društveno-ekonomskih odnosa. Narodnooslobodilački front (NOF), nezavisno od svog embrionalnog karaktera, bio je prvi organizacioni oblik opštenarodne imovine, preteča državnog sektora privrede, vladajućeg posle 1944. Isto tako, bez obzira na relativno malu imovinu konfiskovanu od saradnika neprijatelja i ratnih zločinaca, prvi fond opštenarodne imovine pojavljivao se kao negacija kapitalističke svojine i društvenih odnosa koji su na njoj zasnovani. Imajući u vidu osnovni cilj narodnooslobodilačke borbe — jedinstvo svih rodoljubivih snaga u borbi protiv okupatora i kvislinga — rukovodstvo narodnooslobodilačkog pokreta, odnosno nove Jugoslavije, nije unelo u svoj neposredni program eksproprijaciju imovine buržoazije, pa samim tim nije ni davalo izjave o eksproprijaciji privatne svojine niti je, do novembral944, donosilo pravne akte koji bi ovu bitno ograničavali. Staviše, rukovodeći organi narodnooslobodilačkog pokreta izjavljivali su suprotno: da je privatna svojina neprikosnovena. Pod tačkom 2. i 3. Izjave Vrhovnog štaba NOV I POJ i AVNOJ-a, objavljene februara 1943. povodom „kleveta" i dezinformacija u vezi s ciljevima narodnooslobodilačkog pokreta, stajalo je da je privatna svojina neprikosnovena i da se ostavlja puna mogućnost za samoinicijativu u industriji, trgovini i poljoprivredi.

REVOLUCIJA, PROMENE U DRUŠTVENO-EKONOMSKOJ STRUKTURI STRANA POMOĆ

343

; Nikakvih radikalnih promjena", kaže se u Izjavi, ,,u odnosu na društveni život i djelatnost, osim zamjene reakcionarnih općinskih uprava i žandarma — koji su se bili stavili u službu okupatora — narodnooslobodilačkim odborima, koji imaju istinski demokratski, narodni karakter." O svim važnijim društvenim i državnim merama, imali su, prema ovoj izjavi, da rešavaju predstavnici naroda posle rata. Iz istih razloga, određenih snaženjem otpora u Jugoslaviji i učvršćivanjem antifašističkog fronta, rukovodeći organi narodnooslobodilačkog pokreta nisu postavili pitanje ekonomskih promena ni na Drugom zasedanju AVNOJ-a u Jajcu. Sličan je Izjavi, mada teritorijalno ograničen, i taktički stav u Osnovima Narodnooslobodilačkog fronta Srbije, avgusta 1944, da narodnooslobodilački pokret nema za cilj promene u društveno-ekonomskoj strukturi. Time je suzbijana neprijateljska i strana propaganda da s uspostavljanjem vlasti narodnooslobodilačkog pokreta u Srbiji dolazi masovno razvlašćivanje seljaštva i sitnograđanskih sopstvenika. Masovna eksproprijacija saradnika neprijatelja i ratnih zločinaca krajem 1944. i početkom 1945. takođe nije značila ukidanje privatne inicijative i ugrožavanje privatne svojine. U deklaraciji Privremene vlade DFJ stajalo je da će se obezbediti puna sloboda i pomoć privatnoj inicijativi u privredi. Mada su zbog borbe naroda za nacionalni opstanak, slobodu i nezavisnost zemlje 1941—1944. bitne promene u društveno-ekonomskoj osnovi Jugoslavije izostale, ograničene promene karakterisale su taj revolucionarni proces od samog početka. Njihova osnovna forma sastojala se u konfiskaciji imovine saradnika neprijatelja i ratnih zločinaca. S gledišta tehnike, nije bilo većih razlika između konfiskacije po pravu građanskog društva i konfiskacije koja se sprovodila u toku narodnooslobodilačke borbe. Međutim, ova druga, kao kazneno-pravna mera, imala je specifičan karakter, budući u suštini klasno motivisana, bez obzira na to što se njeno klasno kvalifikovanje izbegavalo u uslovima borbe za oslobođenje i jačanja ratnog napora. U dokumentima narodnooslobodilačkog pokreta iz 1942. godine govori se o „zapljeni imovine narodnih neprijatelja". Za „narodne neprijatelje, čija imovina podleže zapljeni u korist naroda" Fočanski i Krajinski propisi smatraju: a) sve aktivne ustaše ili njihove organizatore i pomagače; b) sve one koji su služili okupatorima ma u kome vidu — kao špijuni, dostavljači,

344

N A R O D N O O S L O B O D I L A C K I RAT I REVOLUCIJA

kuriri, agitatori; koji su naterivali narod da okupatorima predaje oružje; sve „koji su izdali narodnu borbu i bili u dosluhu sa okupatorima; ,,. . . koji se odmetnu od narodne vlasti i rade protiv nje. Isto tako smatraju se narodnim neprijateljima i oni „koji razaraju Nar. Osi. Vojsku ili dezertiraju". Narodni neprijatelji jesu i oni „koji na teritoriji gdje je vlast u rukama naroda vrše ubistva i pljačku". „Kod toga", stoji u navedenim izvorima, „treba voditi računa da se ne mogu smatrati narodnim neprijateljima oni seljaci i građani koji su bili zavedeni bilo od okupatora ili ustaša, bilo od izdajničkih četničkih oficira i koji se pridruže Nar. Osi. Vojsci". Radi jačanja vojnog napora „sve javne (državne) zgrade i imanja, rudnici, putevi, mostovi itd., fabrike i veća pred uzeća, radionice koje rade za vojsku, stoje pod vojnom upravom. Isto tako i bolnice i apoteke". Po Fočanskom propisima, imovina narodnih neprijatelja se konfiskuje na osnovu rešenja vojnih vlasti i sudova i unosi u Narodnooslobodilački fond, sem stvari koje vojska zadrži za svoje potrebe. Zaplenjena imovina postajala je narodna svojina. U Naredbi vrhovnog komandanta NOV i POJ o izborima narodnooslobodilačkih odbora, izdatoj septembra 1942, govori se o tome izričito: „Sva zaplenjena imovina, pokretna i nepokretna, postaje narodnom svojinom i ulazi u narodni fond (NOF); dakle, nalazi se pod upravom NOO-a (općinskog ili sreskog). Tamo, gde odbora još nema, privremeno rukuju zaplenjenom imovinom vojne vlasti. Od zaplenjene imovine narodnih neprijatelja vojne vlasti uzi.maju za vojsku što je vojsci potrebno." Na taj način, na području promena u ekonomskoj strukturi konfiskacija je odgovarala putevima izvođenja revolucije u Jugoslaviji, ili, još preciznije rečeno, revolucionarne snage preuzimale su vlast u specifičnoj formi oslobodilačke borbe protiv okupatora i krugova nacionalnih buržoazija koji su ga podržavali. Suočene s mogućnošću gubljenja povlašćenog položaja, snage nacionalnih buržoazija svrstavale su se u front kontrarevolucije, što je, u konačnom istorijskom rezultatu, bilo ravno nacionalnoj izdaji. Logika klasnog interesa prevagnula je nad nacionalnom svešću i patriotskim dužnostima. Ovde nisu bile od značaja podvojenost buržoazije na prozapadne i proosovinske krugove i njihove unutrašnje protivurečnosti. Konfiskacija je, po pravilu, bila dopunska kazna za saradnju s neprijateljem, ali se pojavljivala i kao samostalna izvršna

REVOLUCIJA, PROMENE U DRUŠTVENO-EKONOMSKOJ STRUKTURI STRANA POMOĆ

345

mera u slučaju odsutnosti vlasnika. Prvobitna svrha nije joj bila ekonomsko razvlašćivanje, nego političko kažnjavanje nosilaca kolaboracije. To ne znači, opet, da konfiskacija nije bila i vid ekonomskog razoružavanja fašizma. Fond konfiskovane imovine služio je i jačanju materijalne osnove narodnooslobodilačke borbe, ali ne kao primarni izvor. Formiranje fonda opštenarodne imovine je, s te strane gledano, predstavljalo akcesornu posledicu izrečene kazne, čija je suština bila politički određena. Konfiskacija je bila trajna, a ne privremena forma razvlašćivanja buržoazije. Ona se nije menjala u toku rata, već je sprovođena onako kako je 1941. zamišljena, a takva je ostala i posle oslobođenja, uz neznatno usavršavanje postupka i druge nebitne izmene. Iako su se kasnije javljali novi vidovi eksproprijacije — zaplena ratne dobiti, oduzimanje viškova prilikom zamene novca itd. — oni su imali dopunsko obeležje i davali sporedniji ekonomski rezultat, tako da je konfiskacija za sve vreme rata i u prvoj poratnoj godine ostala osnovni oblik eksproprijacione polititike u Jugoslaviji. Od izvršenika je zavisio i postupak oduzimanja imovine: za imovinu Trećeg Rajha i pripadnika nemačke nacionalne manjine bilo je dovoljno da se utvrdi objekt eksproprijacije pa da se odlukom upravnog organa narodnooslobodilačkog odbora imovina prenese u svojinu, dok se saradnicima neprijatelja imovina oduzimala pravosnažnom sudskom presudom, na bazi utvrđene krivice u dokaznom postupku. Što se tiče imovine stranaca i odsutnih lica, pak, svojina nije pravosnažno raspravljana, nego je njen predmet stavljan pod sekvestar, odnosno pod privremenu državnu upravu. Kao deo opšteg antifašističkog fronta, narodnooslobodilački pokret nije ubrzavao promene u društveno-ekonomskoj strukturi, vodeći računa o nezavršenom procesu opredeljivanja za narodnooslobodilačku borbu u samoj Jugoslaviji, a na drugoj strani o jedinstvu antifašističke koalicije. U surovim ratnim uslovima, dok se težište vojnih operacija nalazilo u zaostalim i privredno nerazvijenim krajevima, koji nisu imali značajniju industriju i poljoprivredna dobra, na veće i deklarativne promene u sferi društveno-ekonomskih odnosa nije se ni pomišljalo, s obzirom na strategiju narodnooslobodilačke borbe. Praktično izjašnjavanje za politiku masovne eksproprijacije bilo bi protivurečno karakteru te borbe, a u objektivnim uslovima 1941—1944. ne bi ni proizvelo nikakav ekonomski rezultat, dok

0

^0

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

bi, na drugoj strani, izazivalo niz nepovoljnih odjeka i posledica u zemlji i inostranstvu, u strukturi narodnooslobodilačkog pokreta i međunarodnog antifašističkog saveza. Ubrzavanje promena u vlasti i u strukturi svojine od pojedinih pokrajinskih rukovodstava — njihovim ekstremnim odnosom prema sitnom i srednjem građanstvu, seljaštvu i inteligenciji, zanemarivanjem klasno-političke konstelacije u Jugoslaviji i u svetskom antifašističkom savezu — značilo je menjanje linije narodnooslobodilačke borbe i bilo uvod u teške poraze. Regionalna propaganda i praksa „boljševizacije", kolektivizacije, stvaranja „sovjetske republike", razvlašćivanja „kulaka i buržoazije" nepovoljno su se odražavale na razvoj narodnooslobodilačkog pokreta i jedinstvo njegovog fronta. Deo njegovih snaga u nekim krajevima i trenucima nije razumevao suštinu narodnooslobodilačke borbe, kao ni složenost međunarodnih i nacionalnih uslova u kojima se ona vodila, pa je pritisak u smislu radikalnije promene društveno-ekonomskog preobražaja shvatan kao vid revolucionarne doslednosti, ortodoksnog sprovođenja komunističkog programa, i uvažavanja tuđeg iskustva. Ekstremna odstupanja od antisektaške linije dovodila su do poraza, do kolebanja i odvajanja masa, do gubljenja moralnog i političkog uticaja. Karakter, obim i tempo promena u društveno-ekonomskoj strukturi Jugoslavije opredeljivali su odnosi snaga. Konfiskovana je imovina čiji su vlasnici sarađivali s okupatorom, izdajući nacionalne interese da bi očuvali klasne. Eksproprijacija u Jugoslaviji je, tako, od samog početka dobijala patriotsku osnovu. Na oslobođenoj teritoriji iskorišćavani su objekti od ekonomskog interesa, bilo da su pripadali Kraljevini Jugoslaviji, zaplenjeni od neprijatelja ili konfiskovani od privatnih vlasnika. Njihovu upotrebu organizovali su vojno-politički i upravni organi revolucije. Radnici su stavljali u pogon sitna preduzeća i održavali proizvodnju. Radeći na oslobođenoj teritoriji udarnički, antifašisti su na neoslobođenoj teritoriji sabotirali proizvodnju i saobraćaj pod kontrolom okupatora. Od radnika se tražilo da ne proizvode municiju kojom će neprijatelj ubijati borce NOVJ, „braću Ruse" i saveznike; da ometaju saobraćaj i parališu transport trupa prema istoku; da ne idu na rad u Nemačku. U toku narodnooslobodilačke borbe društveni odnosi su regulisani na novim principima socijalne pravde: davanja su

REVOLUCIJA, PROMENE U DRUŠTVENO-EKONOMSKOJ STRUKTURI STRANA POMOĆ

3 4 7

vršena prema ekonomskoj moći pojedinaca, pri čemu su bogatiji imali veće materijalne obaveze; solidarno podnošenje žrtava je bilo pravilo; ukidani su eksploatatorski oblici — razne feudalno-kapitalističke rente, davanja, napolica; proglašavao se moratorijum na plaćanje kirija i izvršenje drugih novčanih obaveza; javljali su se začeci kolektivne svojine. Stvarali su se novi moralni nazori, zauzimao nov stav prema radu. Zaostali građanskopravni poslovi uređivani su na novim načelima. Narodnooslobodilački odbori su bili organizatori privrede i obnove života. U svrhu vođenja rata i snaženja borbenog samopregora privatna svojina se ograničavala u upotrebi, korišćenju i raspolaganju. Udarane su osnove nove socijalnoekonomske politike i novih društvenih odnosa. Konfiskovanom imovinom raspolagao je Narodnooslobodilački fond, koji se javio 1941. kao organ narodnooslobodilačkih odbora, odnosno kao organizacija narodnooslobodilačkog pokreta. Istorijski gledano, NOF se oslanjao na predratnu Narodnu pomoć (Crvenu pomoć). No principijelno uzev, ipak je bio nova ustanova, koja je od organizacije za prikupljanje novčane pomoći postajala materijalni organ narodnooslobodilačkih odbora. U Fond su ulazila dobra bivše države, NDH, Trećeg Rajha, italijanskog okupatora, ratni plen, pokloni, darovi, manastirska dobra, opštinske zgrade. Osnov pribavljanja je bio faktičko posedovanje, promena svojine ili posluga. Fond nije bio statičan; njegova evolucija je odražavala razvoj narodnooslobodilačke borbe. Od materijalnog organa narodnooslobodilačkih odbora izrastao je u njihova odeljenja za „mesečne budžete", u kojima su planirani prihodi i rashodi. Razvojem narodnooslobodilačkog pokreta, stvaranjem većih slobodnih teritorija i oživljavanjem privrede (iskorišćavanjem šuma, lokalne industrije itd.) prihodi su se neprestano povećavali, a isto tako i rashodi, zbog kupovine semena, organizacije setve, nabavke razne robe. U Narodnooslobodilački fond su ulazila i materijalna dobra stečena rekvizicijom. Prikupljena sredstva prvenstveno su namenjivana za pomoć sirotinji i za potrebe NOVJ. Od 1941. do 1943. mreža Narodnooslobodilačkog fonda prekrila je celu zemlju, a njegov delokrug se od sela proširio do okruga i oblasti. Faktički ili pravno preuzeta imovina nije uvek iskorišćavana, odnosno ne dokraja, što je bilo posledica više okolnosti: napuštenu imovinu organi narodne vlasti nisu preuzeli, tako da

0

^

0

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

se javljala kao „ničije dobro"; imovina se nije koristila u celini, nego samo u najnužnijoj meri usled nedostatka sirovina, radne snage, mašinskih delova, tako da se o nekim objektima opštenarodne imovine s pravom moglo govoriti više kao o pasivnom nego aktivnom posedu. Što je teritorija bila prostranija, trajnije posednuta od NOVJ, to je i stepen eksploatacije bio značajniji. Iskorišćavanje dobara, s druge strane, nije uvek bilo i znak promene njihove vlasničke osnove, jer su organi vlasti — vojne i civilne — mogli na njima imati samo pravo uživanja i posluge (poznato je da su brojni vlasnici sami davali svoju imovinu na uživanje narodnooslobodilačkim odborima). Rekvizicija je bila među glavnim izvorima snabdevanja NOVJ i organizacija narodnooslobodilačkog pokreta. Uzeta imovina se nije plaćala, nego su za nju izdavane priznanice, koje posle oslobođenja nisu naplaćivane. Fočanski i Krajinski propisi predviđali su u prvom redu rekviziciju viškova imućnih seljaka. Pod tač. 9. Fočanskih propisa („Zadaci i ustrojstvo narodnooslobodilačkih odbora") stajalo je da narodnooslobodilački odbori mogu, prema potrebi, vršiti u korist narodnooslobodilačke borbe i rekviziciju imovine „imućnih pojedinaca". Glavni izvor snabdevanja NOVJ poticao je od ratnog plena i mesnih izvora, zapravo od dobrovoljnih davanja građana. Za vreme dominacije teritorijalnog tipa vojne organizacije partizani su se snabdevali iz svojih domaćinstava (odeća, obuća, delom i hrana), ukoliko se nije radilo o većim formacijama na izvršenju zadataka van teritorijalnog atara odreda (kada je prikupljana pomoć na bazi dobrovoljnih priloga građana). Čim su stvorene pokretne jedinice, eksteritorijalne (udarni bataljoni, proleterske i udarne brigade), intendantska služba je centralizovana na nivou brigada, divizija i kasnije korpusa. Intendanti vojnih jedinica najtešnje su sarađivali sa organima narodnooslobodilačkih odbora, jer je jedino tako moglo da se obezbedi dobrovoljno prikupljanje hrane, ili putem rekvizicije koja se plaćala ili sastojala u izdavanju obveznica plativih posle završetka rata, mada do njihove realizacije nije nikada došlo. Koordinacija vojnih intendanata i odbornika dovodila je do razmeštanja boraca na konak, kantoniranja vojnih jedinica, sabiranja odgovarajuće ili raspoložive hrane na području određenog odbora. Snabdevačka (intendantska) služba prerasla je krajem rata u Komandu pozadine Jugoslovenske armije.

REVOLUCIJA, PROMENE U DRUŠTVENO-EKONOMSKOJ STRUKTURI STRANA

POMOĆ

3 4 9

Dobrovoljni prilozi su davani u naturi (žito, kukuruz, meso. vuna, drvo, itd.) ili u novčanim prilozima. Pod rekvizicijom se podrazumevalo kupovanje robe za gotov novac, a ako ovog nije bilo davanjem obveznica (bonova) za kasniju naplatu, do koje nije nikada došlo. Najčešće je pogađala imućnije slojeve koji su imali viškove. Rekvirirala se tegleća ili tovarna stoka za prevoz hrane, ranjenika, bolesnika. Izvor snabdevanja predstavlja i konfiskovana roba od saradnika neprijatelja, na osnovu sudskih presuda ili predloga narodnooslobodilačkih odbora, ali uz ostavljanje najnužnijeg članovima porodica, jer je važio princip individualne, a ne kolektivne odgovornosti. Aktivirani su i mali privatni pogoni — pre svega mlinovi, strugare, zanatske radionice; iskorišćavani su iskustvo privatnih trgovaca i njihove veze, ali i nemilosrdno zabranjivan šverc i špekulacija; sprovođen je bojkot gradskih i drugih tržišta pod kontrolom okupatora; organizovana je trampa, odnosno razmena između komplemenatrnih rejona; mobilisana su sredstva dobrovoljnim zajmovima, poklonima; partizane kantonirane po kućama seljaci su dobrovoljno hranili kao svoju vojsku. Narodnooslobodilački odbori su bili najaktivnija snaga u organizovanju života na slobodnoj teritoriji. Narodnooslobodilački pokret je istakao parolu: „Ni zrna žita okupatoru". Neprijatelj je stvarao pustoš, u težnji da uništi pokret lišavajući ga životnih namirnica i drugih neophodnih artikala. Nasuprot tome, narodooslobodilački odbori su organizovali zbrinjavanje žrtava rata, starali se o zbegovima, otvarali javne kuhinje. Dobrovoljne radne brigade omladine obrađivale su napuštena polja boraca i porodica bez hranioca, pokretale obnovu života na oslobođenoj teritoriji. Zemlja, u posedu ili napuštena, i stoka, zaplenjena ili konfiskovana, eksploatisane su u najtežim trenucima narodnooslobodilačke borbe u okviru ekonomija bolnica i vojnih ustanova, stočnih farmi i omladinskih vrtova. Organizujući proizvodnju na kolektivnoj osnovi, ovi poslednji bili su preteče zadruge. Banjanska opština u Crnoj Gori osnovala je 1942. Nabavljačku zadrugu u Velimlju, koja je poslovala na principu prodaje robe uz minimalnu zaradu. Na crnogorskoj oslobođenoj teritoriji bilo je u prvoj polovini 1942. slučajeva preraspodele zemlje — pod pretnjom prinude — u korist siromašnih seljaka bez ili s nedovoljno zemlje, pri čemu su vlasnici zemljišnog viška bili dužni da im daju i seme i radnu stoku. Narodnooslobodilački

0

^0 NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

odbori u Crnoj Gori i Boki, kao i na Hvaru, ukidali su napoličarstvo, oslobađali seljaka ranijih obaveza — između ostalog, davanja dohotka zemljišnim vlasnicima. Pitanje agrarne reforme pokrenuto je na oslobođenim područjima Slovenije već 1942, a u severnoj Hrvatskoj naredne godine. U Narodnooslobodilački fond unošena je i zemlja. Sprovođenje preduzetih mera ozezbeđivale su snage NOVJ. Karakterističan je, u tom smislu, zaključak Ostroške skupštine februara 1942: ,,Za izvršenje svih ovih zadataka, od kojih zavisi dalji uspeh oslobodilačke borbe, Narodnooslobodilačkom odboru za Crnu Goru i Boku i svim ostalim nosiocima vlasti biće na raspolaganju oružana sila narodnooslobodilačkih partizanskih odreda." Neke od ovih mera bile su akti krajnje nužde u neredovnim, ratnim uslovima. Slično su postupale i vlade drugih zaraćenih država, nezavisno od karaktera njihovog društvenog uređenja. U slučaju narodnooslobodilačkog rata, međutim, bitan je bio ne opseg ovih mera, nego njihov socijalni smisao i simboličan značaj za socijalno podređene slojeve, kao nagoveštaj dubljih promena u perspektivi. Društveno ekonomska strana narodnooslobodilačke borbe sve je jasnije naglašavana s približavanjem završetka rata. Daleko pre oslobođenja Povereništvo za ekonomsku obnovu NKOJ-a je svojim uputstvima i smernicama u svom projektu obnove predviđalo pokretanje i pitanje ispitivanja naseljavanja seljaka iz „pasivnih krajeva", uz istovremeno razmatranje problema „dekolonizacije", naročito Nemaca, Italijana i Mađara. Povereništvo za ekonomsku obnovu je marta 1944. prikupljalo podatke o preduzećima u Jugoslaviji (vlasništvo, stepen oštećenosti, potrebe u sirovinama, itd.). Sabiranje podataka služilo je dolaženju do evidencije, izrade plana buduće obnove, podnošenju zahteva za ratnu štetu, reparacije; prikupljanju podataka o korišćenju preduzeća od strane neprijatelja, o snazi finansijskih izvora zemlje, kolonizaciji; za mirovnu konferenciju. Uputstva Povereništva za ekonomsku obnovu utvrđuju obavezne ciljeve budućeg plana, i to: dizanje proizvodnje do maksimuma; obezbeđivanje najnužnijih i najhitnijih potreba stanovništva; regulisanje nabavki i raspodele sirovina; raspodelu radne snage, s obzirom na manjak ove u pojedinim krajevima i za pojedina preduzeća; prilagodavanje privrede modernim

REVOLUCIJA, PROMENE U DRUŠTVENO-EKONOMSKOJ STRUKTURI STRANA POMOĆ

351

ekonomijama industrijskih zemalja, prvenstveno privredi SSSR-a, vodeći računa o individualnim osobinama koje su karakteristične za Jugoslaviju. Prema shvatanju s početka 1944, spoljna trgovina se stavljala pod kontrolu države kao njen monopol. Posleratni plan obnove nije smeo da se preterano vezuje za inostranstvo, jer se polazilo od saznanja da su problemi obnove akutni i za ostale evropske zemlje. Međutim, nije se isključivala mogućnost da se uz radne napore naroda Jugoslavije iskoriste i međunarodna sredstva, naknadi šteta od zemalja izazivača rata i pronađu načini za privlačenje potrebne pomoći i kapitala savezničkih zemalja i jugoslovenskih iseljenika. Analiza smernica i uputstava ekonomskih povereništava NKOJ-a pokazuje da se mislilo na budućnost i rešavanje privrednih i drugih problema koji tek predstoje, ali sa realističkim pristupom koji je u toj fazi ratnih napora i borbe za međunarodno priznanje revolucije oslobođen zahvata koji bi mogli nagoveštavati komunistički radikalizam kojim su protivnici narodnooslobodilačke borbe u toku celog rata plašili sitne i krupne vlasnike. Po osvojenju i učvršćenju vlasti prelazilo se na revolucionarne promene u oblasti privrede i društvenih odnosa. Vojni i politički poraz građanskih snaga uticao je na brže prenošenje revolucije s političkog na ekonomsko polje. U poređenju s nerazvijenom privredom teritorija oslobođenih 1941—1944. slika se u jesen 1944. iz osnove izmenila. U istočnoj Jugoslaviji, posebno u Srbiji i Vojvodini, nalazila su se velika industrijska preduzeća, rudnici, krupna poljoprivredna dobra, mada se proizvodni potencijal oslobođenih delova Jugoslavije još nije mogao maksimalno da iskorišćava zbog oskudice stručnjaka, sirovina, rezervnih delova, te zbog oštećenosti mašina. Novo zakonodavstvo i ekonomska politika nastojali su da stvore uslove za objedinjavanje privrednog područja. Nova Jugoslavija je dobijala ekonomsku osnovu za dovršavanje oslobođenja zemlje, pomaganje privredno nerazvijenih i ratom opustošenih krajeva, pružanje socijalne zaštite i pomoći invalidima, porodicama boraca, žrtvama fašizma, zarobljenicima, deci, ratnoj siročadi, Najpre je eksproprisana i preuzeta imovina koja je ranije pripadala Kraljevini Jugoslaviji. Sastojala se od železnica, velikod dela rečnog saobraćaja, pošta, telefona, telegrafa, preduze-

0

^0 NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

ća za preradu duvana, dela teške industrije, izvesnog broja rudnika u državnoj eksploataciji, dela opštinskih električnih centrala, plinara. Državnom sektoru pridruživala se i imovina Trećeg Rajha, pripadnika nemačke narodnosne manjine i drugih saradnika okupatora. Nepokretna imovina svrstavala se u četiri grupe: stambene zgrade kao samostalni izvor kućne rente; poljoprivredna zemljišta, kuće i ostali objekti, kao i sve nepokretnosti (hoteli, lečilišta, itd.). Pokretna imovina sastojala se iz tri kategorije: konfiskovanog novca i novčanih potraživanja, iz dragocenosti i ostalih pokretnih stvari. Eksproprijacija je pravno regulisana Odlukom Predsedništva AVNOJ-a od 21. novembra 1944, objavljenom narednog februara. Pod njen udar došle su tri kategorije imovine: Trećeg Rajha i nemačkih državljana, pripadnika nemačke nacionalne manjine, i saradnika neprijatelja i ratnih zločinaca. Formalna nacionalizacija u Jugoslaviji nije izvršena istovremeno s revolucionarnom smenom vlasti. Eksproprijacija je bila sukcesivna, izvodila se parcijalno, bez unapred utvrđenog plana, ali sistematski. Odluka Predsedništva AVNOJ-a je doneta u uslovima takvih promena unutrašnjopolitičkih i klasnih snaga u zemlji koje su dozvoljavale rukovodećim snagama zemlje da pređu na bitne promene društveno-ekonomskih odnosa. Vodeći partijski teoretičari razvijali su gledište da je zadržavanje razvitka na ,,pola puta" u situaciji kada je vlast pripadala radnom narodu, a sredstva za proizvodnju buržoaziji, značilo rizikovanje revolucije i opasnost od pretvaranja KPJ u „sitnoburžoasku partiju". No i ova odluka nije počivala na eksproprijaciji kao klasnoj meri, to jest nije najavljena kao vid ekonomskog razvlašćivanja buržoazije već, u tradiciji narodnooslobodilačke borbe, kao vid kažnjavanja ratnih zločinaca i saradnika okupatora. Tako je jačanje državnog sektora proizlazilo iz spoljne pobude da se kazne saradnici okupatora za svoje držanje i aktivnost u toku rata. Narodna vlast je preko mesnih odbora, masovnih antifašističkih organizacija, vojnopozadinskih i drugih organa obuhvatala ovu imovinu, obezbeđivala je i aktivno koristila. N a j m a n j e obzira prilikom zaposedanja eksproprisane imovine pokazivalo se prema imovini nemačke narodnosne grupe, jer se ona smatrala fašističkom imovinom, prema čijim vlasnicima i ne treba imati u v a ž a v a n j a . Vanredna komisija za Vojvodinu Pri-

REVOLUCIJA, P R O M E N E U D R U Š T V E N O - E K O N O M S K O J S T R U K T U R I S T R A N A P O M O Ć

3 5 3

vremene vlade DFJ obrazovana u proleće 1945. ispitivala je, i z m e đ u ostalog, i odnos prema obuhvaćenoj imovini u Banatu, B a č k o j i Sremu. Kažnjavani su p l j a č k a š i ove imovine i lica k o j a su zloupotrebljavala svoja službena ovlašćenja za lično bogaćenje. Komisija za Srem je davala rokove za povraćaj nezakonito prisvojene imovine. Izvođene su egzemplarne kazne nad učiniocima. Komisije za reviziju nameštaja po stanovima, uredima narodnih odbora i komandama mesta radila je na povlačenju luksuznog nameštaja i davanja „skromnijeg radnog izgleda" ovim ustanovama. „Gladni" pojedinih lepih stvari, pojedini odbornici ili drugi predstavnici vlasti unosili su u prostorije svojih ustanova nefunkcionalne delove nameštaja za određene prostorije (po više zidnih časovnika, klavire, itd.). Žito iz kuća je prenošeno u zbirne magazine i silose. Iz uprava narodnih dobara isterivani su ili predavani sudovima nosioci zloupotreba i p l j a č k e . Kritikovani su vojni sudovi zbog blagih kazni prema učiniocima, a od Glavnog narodnooslobodilačkog odbora Vojvodine (GNOOV) tražilo se da prekine sa „lokal-patriotizmom" i više robe šalje ratom opustošenim krajevima. U svojstvu potpredsednika NKOJ-a, Edvard Kardelj je februara 1945. označio državni i zadružni sektor kao „dva glavna stuba na koja će se osloniti u privredi demokratska vlast", a 9. marta agrarna reforma je nagoveštena u deklaraciji Privremene vlade DFJ. Ova deklaracija, koju je preko Radio-Beograda pročitao maršal Tito, predviđala je da vlada što pre pristupi rešavanju pitanja agrarne reforme i kolonizacije, kako bi siromašni slojevi seljaštva dobili na uživanje zemlju s potrebnim inventarom. Naročita pažnja, stajalo je u deklaraciji, posvetiće se zadrugarstvu, kome će pripasti važna uloga u obnovi zemlje. Za Mošu Pijade je agrarna reforma bila vid dužnosti nove države i njene brige za borce partizanskih odreda i Jugoslovenske armije, za invalide oslobodilačkog rata, za porodice i siročad izginulih boraca. Prvu značajniju pomoć stanovništvu, uglavnom zapadnih oslobođenih delova Jugoslavije (Dalmacije, Crne Gore, Hercegovine, delova Bosne) pružila je anglo-američka vojna organizacija za pomoć civilnom stanovništvu AML (Savezničke vojne veze — Allied Military Liaison). Pripreme za civilnu pomoć balkanskim zemljama započele su u leto 1943, jer se verovalo da će na Balkanu doći do savezničkih operacija većih razmera. Organizacija ove pomoći poverena je vojnim organizacijama

0

^0 N A R O D N O O S L O B O D I L A Č K I RAT I R E V O L U C I J A

MERRA (United Kingdom Middle East Relief and Refugee Administration — Uprava za pomoć na Srednjem istoku i brigu za izbeglice Ujedinjenog Kraljevstva) i OFFRO (Office of Foreign Relief and Rehabilitation Operations — Služba spoljne pomoći i operacija obnove). Stvarni početak balkanske misije Unre (United Nations Relief and Rehabilitation Administration — Administracija za pomoć i obnovu Ujedinjenih nacija) vezan je za zaključenje Kairskog sporazuma između Unre i Savezničke vojne veze (AML), zadužene da organizuje civilnu pomoć na oslobođenim teritorijama. Organizaciju pomoći balkanskim zemljama preuzela je Misija AML preko svojih područnih misija (ML — Jugoslavija, ML — Grčka, i ML — Albanija), dok je Unra vršila ulogu njenog vojnog agenta. Pregovori o pomoći AML Jugoslaviji vodili su se u Bariju između predstavnika AML i kraljevske vlade i NKOJ-a, jer Jugoslavija još nije bila dobila jedinstvenu vladu. Pregovori su potrajali duže nego što se očekivalo, jer su iskrsli nesporazumi između predstavnika AML i nove Jugoslavije oko načina deobe pomoći. Dok su predstavnici AML zahtevali da pomoć deli njihov distributivni aparat, dotle su predstavnici nove Jugoslavije stajali na gledištu da se time krši suverenost Jugoslavije i inkriminišu organi narodne vlasti. I ovi pregovori nisu mogli da ne teku u senci borbe za međunarodno priznanje NKOJ-a, odnosno nove, revolucionarne vlasti. Po savetu „prijatelja" (to jest Sovjeta) maršal Tito je 29. septembra 1944, po povratku iz Moskve u Krajovu, odlučio da se pod takvim uslovima nova Jugoslavija odriče zapadne pomoći. Plan AML da u Jugoslaviju uđe što više oficira i vojnika, kao i da se sve važnije luke stave pod kontrolu zapadnih saveznika, odbio je i Vrhovni štab 8. oktobra 1944. godine. Sava Kosanović, kao član vlade I. Šubašića, intervenisao je kod Evropskog regionalnog ureda Unre da se odredbe Kairskog sporazuma ne primenjuju na Jugoslaviju. Generalni direktor Unre Herbert Leman, Sava Kosanović i sovjetski predstavnik u Savetu Unre V. A. Klencov razvili su akciju da se oslobođenim područjima Jugoslavije pošalju prvi kontigenti hrane. Pre zaključenja ugovora sa AML u Jugoslaviju su stigla samo dva mala broda sa hranom: „Hildurom" je stiglo 954.000 kg robe, a „Orijentom" 455.900 kg robe. Robu je preuzeo i raspodelio stanovništvu Oblasni narodnooslobodilački odbor za Dalmaciju decembra 1944. godine. Ugovor između AML i Jugoslavije zaključen je 19. januara 1945. u Beogradu između

REVOLUCIJA, P R O M E N E U D R U Š T V E N O - E K O N O M S K O J STRUKTURI STRANA

POMOĆ

3 5 5

vrhovnog komandanta NOV i POJ maršala Josipa Broza Tita i predstavnika savezničke vrhovne komande na Sredozemlju. S obzirom da jedinstvena vlada Jugoslavije još nije bila formirana sporazum je rađen u saglasnosti sa ovom vladom, koju je predstavljao Sreten Vukosavljevič, faktički pripadnik narodnooslobodilačkog pokreta u toj vladi. Sporazumom je bilo predviđeno da Jugoslavija plati robu dobavljačima — vladama SAD, Velike Britanije i Kanade — da podelu robe vrši jugoslovenski aparat i da u zemlju ne uđe više od 300 oficira ML i činovnika Unre. Jugoslovenskom državom komisijom pri ML rukovodio je pukovnik Todor Vujasinović, poverenik NKOJ-a za rude, a zadatak joj se sastojao da prihvati i raspodeli stanovništvu robu ML. Komisija je otvorila svoje ispostave u Splitu, Dubrovniku, Šibeniku, Zadru i Sušaku, koje su do 15. aprila 1945. prihvatile i uskladištile oko 50.000 tona prispele robe. Ova Komisija je istovremeno podržavala rad na osposobljavanju luka za prihvat robe, čišćenju mina koje su posejali Nemci, opravci puteva i mostova između jadranske obale i najneposrednijeg zaleđa, improvizovala stovarišta. Prvi veliki brod sa hranom prispeo je polovinom februara 1945. u pristanište Kaštel Sućurac, pored Splita. Roba je dopremana u Split i Dubrovnik. Marta 1945. u Beograd je avionski prebačeno 14 tona lekova. Roba je u načelu deljena besplatno, izuzimajući građane koji su mogli da je plate. U nekim krajevima roba ML se trampila za drugu robu (u Hercegovini najčešće za duvan). Najveći nedostatak se osećao u transportnim sredstvima. Iz Beograda je avionima u Bari poslat bataljon šofera, koji je predstavljao jezgro budućeg auto-puta. Od nadležnih savezničkih štabova traženo je da se deo robe transportuje preko Soluna da bi se pomoglo narodu Makedonije, južne Srbije, Kosova i Metohije. Kamioni su bili neophodni za razvoz viškova hrane u opustošene krajeve zemlje (Crna Gora, Lika, Bosna, Sandžak, Hercegovina). Sestomesečni program ML je predviđao 461.720 tona namirnica i 4.400 tona sapuna, ali je Jugoslavija iz tih izvora do kraja juna 1945. primila svega 120.000 tona robe. Do 7. marta 1945. bilo je primljeno samo 10.000 tona robe, od čega 7.000 tona hrane, što je bilo tek dovoljno da se podmire najnužnije potrebe stanovništva Dalmacije. U isporukama je preovlađivala hrana, ali je sa životnim namirnicama stizala i odeća, obuća, gorivo i tehnički materijal. Prema terećenju vlada SAD, Velike Britanije i Kanade, vrednost isporučene rob,e po osnovu ML, iznosila je

0

^ 0

N A R O D N O O S L O B O D I L A Č K I RAT I R E V O L U C I J A

do 15. aprila 1945. 10.283.419 dolara. Pojedinačna struktura ove robe pokazuje da je u njoj pored hrane (brašno, pšenica, meso, mast, maslac, kafa, ulje, mleko, itd.) bilo i maziva, benzina, petroleuma, ambulantnih kamiona, mostovnih konstrukcija, kamiona (447), železničkog materijala, foto-materijala, rublja, kabanica, cipela (muških i ženskih), itd. Sovjetska pomoć je stizala od proleća 1944. i bivala sve veća i raznovrsnija s približavanjem sovjetskih frontova Jugoslaviji. Pomeranjem Crvene armije na zapad ustanovljena je baza u Kalinovki, u Ukrajini, odakle su u istočne delove Jugoslavije dostavljane sovjetske isporuke oružja, municije, radio-stanica, odeće (unifrme), itd. Velika rastojanja i promenljive meteorološke prilike, uz netačnu identifikaciju mesta za spuštanje tovara, uveliko su ometale preciznost isporuka. Ustanovljivanjem sovjetske baze u Bariju pomoć je počela da stiže i sa italijanskih aerodroma pod kontrolom saveznika. Sovjetski Savez je Jugoslaviji ujesen 1944. isporučio 50.000 tona brašna koje je raspoređeno prema potrebama raznim krajevima Jugoslavije. Sovjetsko oružje je transportovano i predavano u bazama u Rumuniji i Bugarskoj (Sofija). Roba je dopremana i Dunavom, iz crnomorskih luka.

KULTURNI I PROSVETNI ŽIVOT NA OSLOBOĐENIM TERITORIJAMA

Za Komunističku partiju Jugoslavije borba za narodnu kulturu i narodno prosvećivanje bila je sastavni deo revolucionarne borbe. Otuda i aktuelni slogani: „Prosvetom k slobodi" i „Nisu oružje samo puške i topovi, avioni i tenkovi, već znanje"; poznata je i parola „Knjiga nam pomaže da osvojimo slobodu, sloboda će nam omogućiti da osvojimo knjigu". Kulturno-prosvetni i kulturno-umetnički rad tekao je u okvirima partizanskih vojnih jedinica, na oslobođenim teritorijalna i u okviru delatnosti organa vlasti i antifašističkih organizacija žena i omladine. Borba je u oslobođenom Užicu oktobra 1941. pisala o tome kako na čitavoj oslobođenoj teritoriji Srbije ključa nov život. „Svet je željan slobodnih manifestacija, mitinga, kulturnih priredaba, sijela, konferencija itd. . . . Nijedna sala koju su prošli režimi gradili ne može da primi ni polovinu onih koji dođu da učestvuju i uživaju u priredbama." Kulturna politika narodnooslobodilačkog pokreta razvijala se u skladu sa potrebama fronta i pozadine. Na osnovu uputstva o organizovanju i zadacima kulturno-propagandnih odbora oni su obrazovani pri svim sreskim i opštinskim narodnooslobodilačkim odborima sa ciljem da vaspitavaju narodne mase u duhu narodnooslobodilačke borbe. Borba protiv okupatora i dosegnute političke tekovine su svetinje, osnovno merilo opredeljivanja; glavni zadatak je njihovo čuvanje, unapređivanje i razvijanje. Od kulturne politike se tražilo da omasovi broj korisnika kulturnih dobara, da doprinese emancipaciji zaostalih i nepismenih masa; usmeri njihove energije u pravcu daljeg društvenog i političkog osvešćivanja. Načela i sadržaj kulturne politike su istovetni u svim krajevima Jugoslavije, razlikujući se samo u specifičnim oblicima koje su bile izraz drukčijih prilika i okolnosti u kojima se razvijao pojedini narod Jugoslavije i

0

^0 N A R O D N O O S L O B O D I L A Č K I RAT I R E V O L U C I J A

zakona neravnomernosti jugoslovenske revolucije. Pored zajedničke funkcionalnosti ove politike za celu Jugoslaviju, ne može se gubiti iz vidi uvažavanje i oživotvoravanje u njenoj realizaciji izvesnih osobenih tradicionalnih sadržaja. Njoj je zajedničko i to što i sami pokretači i nosioci kulturne politike, pre svega komunisti, nisu imali visoku obrazovnu osnovu. Ona se u nekim krajevima čak graničila sa jedva savladanom pismenošću ili posedovanjem elementarnog školskog obrazovanja (nepotpuna ili potpuna četvorogodišnja osnovna škola). Iz toga ne proizlazi da je jugoslovenska revolucija „seljačka", „nepismena" revolucija, iako je boračku masu najvećim delom činilo seljaštvo iz najzaostalijih centralnih oblasti Jugoslavije, jer su u NOVJ i u organizacijama narodnooslobodilačkog pokreta na slobodnim i neoslobođenim teritorijama učestvovali masovno i intelektualci (s tim što se ova kategorija širi i na đake, studente, nameštenike, državne činovnike, itd.), pa i veći broj umetnika (pisaca, glumaca, muzičara, slikara, itd.), novinara, publicista. No više je nego karakteristično da je umetnička aktivnost ovih kategorija bila uveliko svedena u okvire političko-propagandnog rada, izgaranja na poslovima borbe, partijske organizacije, usko političke delatnosti, kojoj su se aktivisti strasno predavali, tako da nije bilo mnogo vremena za stvaranje. Prosvetna politika imala je za osnovni zadatak savlađivanje pismenosti i ovlađivanje osnovnom kulturom. Na slobodnim teritorijama i u vojnim jedinicama organizovani su analfabetski tečajevi. Kod obrade slova stari simboli su ustupali mesto novim: uz slovo ,,A" išao je avion, uz slovo „P" bio je partizan, uz slovo „S" za simbol je uzet SSSR, uz slovo „G" gusle. U tekstualnom delu bukvara nalazili su se sadržaji koji su odražavali aktuelne političke potrebe, manifestovali poruke rata i revolucije. Među osnovnim kategorijama susreću se: bratstvo i jedinstvo, patriotizam, ravnopravnost naroda, solidarnost itd. Na okupiranim područjima tekao je kulturni i prosvetni život u znaku ideologije nacionalsocijalizma i fašizma, sadržajno i idejno određen antikomunizmom, antijevrejstvom i antimasonstvom, antisrpstvom i antijugoslovenstvom. Veličane su nemačka kultura i rimska civilizatorska misija. U toj funkciji nalazila se štampa, bioskopski i pozorišni repertoar, muzika, radio-program. Na tlu anektiranih oblasti tekao je program denacionalizacije, uvođenjem nemačkog, italijanskog, bugarskog

K U L T U R N I I P R O S V E T N I ŽIVOT N A O S L O B O Đ E N I M T E R I T O R I J A M A

359

i mađarskog jezika kao nastavnih i zvaničnih jezika opštenja. Ustaška ideologija i politika usmerene su na uništenje Srba. Z a b r a n j e n a je ćirilica i obrazovan ured za čistotu hrvatskog jezika, sa zadatkom da „istrebi" sve srpske reći i kovanice koje su navodno kvarile hrvatski jezik. Novinska i radio-propaganda upregnuti su da dokažu kontinuitet između velikih imena u hrvatskoj istoriji i ustaša kao nosilaca nove „nacionalne revolucije". Započeo je rad na izradi Hrvatske enciklopedije. U izdata četiri toma na falsifikovan način se predstavlja hrvatska stvarnost i prošlost, zasnovani na ustaškom fašističko-rasističkom pogledu na svet. Mađarski okupator je suspendovao rad Matice srpske u Novom Sadu. Univerzitet u Beogradu nije radio. Pokušaji Velibora Jonića da „reformiše" Univerzitet pretrpeli su neuspeh. Studenti Univerziteta u Beogradu borili su se u ustaničkim redovima, a deo profesora nalazio se u zarobljeničkim logorima i zatvorima. Sa ustankom i narodnooslobodilačkom borbom naroda Jugoslavije celokupna propaganda okupatora i kvislinga podređena je napadima na nosioce borbe kao neprijatelje naroda, sluge stranih centara, „crvene Moskve" i „plutokratskog Londona", tuđinske izmećare koji lakomisleno žrtvuju sudbinu naroda. Srpski kvislinzi su dokazivali da Nemci nisu neprijatelji srpskog naroda. Antikomunističkoj svrsi služio je i „Apel srpskom narodu", koji su potpisali naučni i kulturni radnici Beograda, deo pod pritiskom okupatora i kvislinga, a deo iznenađen i prevaren, ne znajući ni o čemu je reč, bez naknadne mogućnosti da demantuje svoj potpis nakon objavljivanja „Apela" u Novom vremenu. „Proglas društva srpskih pisaca i umetnika antifašista" od 14. avgusta 1941. godine pojavio se kao reakcija na ovaj sramotni dokument. List Obaveštenja društva srpskih pisaca i umetnika antifašista, koji je jedno vreme izlazio na Rudniku, analizirao je suštinu fašizma, ustaške zločine, smisao kvislinške i okupatorske parole o neophodnosti mira i prekida borbe, naglašavajući značaj borbenog opredeljenja naroda prema okupatorima i njihovim saradnicima. Antikomunistički sadržaji štampe i raznih izložbi, specijalnih publikacija, antimasonskih izložbi, itd. faktički su bili u službi nemačke propagande i učvršćivanja okupatorske pozicije radi mirnog ostvarivanja okupacije i privredne eksploatacije zemlje. Tome cilju služila je i kvislinška štampa (Novo vreme, Obnova, Ponedeljnik, itd. u Srbiji, Glas Crnogorca i kasnije

0

^0 N A R O D N O O S L O B O D I L A Č K I RAT I R E V O L U C I J A

Crnogorski vjesnik u Crnoj Gori, Hrvatski narod u NDH, Glas Blgarije u Makedoniji, itd.). Zajedničko je ovoj propagandi da je snage narodnooslobodilačkog pokreta podvodila pod pojam „komunisti" (ustaše govore i o četnicima) koji su anacionalni, protivnici narodnih svetinja, unesrećitelji naroda, strane sluge, rušioci vere, porodice i domaćeg ognjišta. Predstavljanju „komunista" kao zločinaca i podmuklih ubica služila je u Crnoj Gori publikacija Pakao ili crnogorski komunizam u redakciji Steva Rajkovića koja je pod italijanskom zaštitom i obilato finansirana od okupatora do vrhunca zloupotrebljavala obračune sa „petokolonašima" u vreme „levičarenja", vansudske egzekucije stvarnih ili pretpostavljenih neprijatelja narodnooslobodilačke borbe, usputne i nevino stradale žrtve. Od umetnika i kulturnih stvaralaca, intelektualaca uopšte, KPJ je tražila da se opredele za narodnooslobodilački pokret, jer sredine nema. Miran život pod okupacijom nije se mirio sa rasplamsavanjem narodnooslobodilačke borbe širom Jugoslavije. Đorđe Jovanović je u članku „Stuka — kultura", objavljenom u Glasu JNOF-a Srbije 1943, napadao samozvane predstavnike srpske kulture kojima su otvorene stranice Srpskog naroda, pristupačni Kolarčeva zadužbina i Srpska književna zadruga, Radio-stanica Beograd, Univerzitet itd. da bi služeći okupatora sebe predstavljali kao „obnovitelje" i „preporoditelje" srpske kulture, čuvare tradicije, zloupotrebljavajući narodnu poeziju, zasnovanu na oslobodilačkoj borbi svoga naroda, Dositeja, Vuka, Njegoša. Jovanović ih je smatrao falsifikatorima i ništavnim stvaraocima. Svetislava Stefanovića je označavao za „osrednjeg liričara", Velmara Jankovića smatrao „nazovi-dramatičarem", Nikolu Trajkovića „večitim diletantom", Vladimira Vujića „misliocem po narudžbi", ljotićevca Svetomira Nastasijevića „prosečnim muzikantom", Nikolu Popovića „anonimnim filozofom od Nemaca postavljenim za rektora" . . . Sve ih je nazivao „žalosnom" kulturnom „štuka-družinom". Napadao je i Dragišu Vasića jer služi Dražu Mihailovića. Užasavao se nad sudbinom pesnika Sime Pandurovića koji prihvata od hitlerovaca mesto člana uprave Kolarčeve zadužbine. „Srpski narod se ne može voleti, ako se ne mrze njegovi zlotvori." Jovanović se nije obarao samo na saradnike okupatora i kvislinga u oblasti kulture već i na sve one umetnike i kulturne radnike koji stoje skrštenih ruku i ravnodušni prema borbi naroda. Poručivao im je da moraju shvatiti „da je ne

K U L T U R N I I P R O S V E T N I ŽIVOT N A O S L O B O Đ E N I M T E R I T O R I J A M A

361

boriti se protiv narodnih neprijatelja danas u najmanju ruku isto što i neposredno im služiti, a katkada čak i više nego to". Savlađivanjem nepismenosti prvo su se pozabavili partizanski odredi, organizacije SKOJ-a, seoski i opštinski narodnooslobodilački odbori. Teškoće su iskrsavale zato što nije bilo dovoljno učitelja, papira i olovaka, pogodnih mesta za sastajanje i rad, a pre svega usled nemirne ratne atmosfere koja nije bila prilična za ovaj vid ljudskog prosvećivanja i „otvaranja očiju". Politodeli uvedeni polovinom 1942. kao instruktorski organi CK KPJ pri štabovima brigada, radi pojačavanja partijsko-političkog rada u vojsci, vodili su prvenstveno računa o tumačenju političke linije KPJ, a u tom okviru i o političko-propagandnoj i političko-prosvetnoj delatnosti u brigadi. Sastojali su se od tri člana, od kojih je jedan bio rukovodilac politodela, odgovoran za organizacijsko-politički rad, drugi za političko-prosvetni rad, a treći za rad SKOJ-a. U drugoj polovini 1943. CK KPJ je ukinuo politodele pri brigadama i osnovao politodele divizija od pet članova. Ovi organi CK KPJ ukinuti su krajem 1944. godine. Pri Vrhovnom štabu nalazilo se agitprop-odeljenje. Agitprop-organi postojali su pri partizanskim jedinicama od savetovanja u Stolicama pod raznim imenima (agitprop-komisija, agitprop-grupa, partijski obaveštajni biro, itd.), koji su izdavali radio-vesti, listove, džepne novine, letke, razna saopštenja. Ova vrsta organa postojala je i u partijskom sklopu od vrha do dna, to jest od CK KPJ do mesnih komiteta. Kulturno-prosvetnu delatnost u bataljónima i četama organizovali su kulturno-prosvetni odbori. Odlika je ovih odbora da je njihova delatnost samo uslovno bila vezana za odgovarajuću jedinicu, jer se rasprostirala i van nje, na područjima gde su ove jedinice boravile. Krajem 1944. agitaciono-propagandna delatnost Vrhovnog štaba se uveliko razgranala, tako da je ovaj najviši vojni organ revolucije imao u svome sastavu više odseka: za propagandu, za kulturno-prosvetni rad, za štampu, filmsku sekciju, Istorijski institut, itd. Od kraja novembra 1942. delovao je Prosvetni odsek Izvršnog odbora AVNOJ-a. Po pokrajinama Jugoslavije kulturno-prosvetnu aktivnost organizovali su odgovarajući odseci predsedništava zemaljskih antifašističkih veća federalnih jedinica.

362

NARODNOOSLOBODILAČKI KAT I REVOLUCIJA

Povereništvo za prosvetu Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije povereno je u Jajcu Edvardu Kocbeku, katoličkom piscu i jednom od najistaknutijih kulturnih radnika Slovenije. Na sednici Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije 13. maja 1944. godine temeljito je raspravljano o pitanjima prosvete. Izdata su uputstva o organizaciji prosvete u kojima dominiraju: opštenarodno prosvećivanje, školsko prosvećivanje i kulturna delatnost. Povereništvo za prosvetu NKOJ-a donelo je 3. maja 1944. Uputstvo o organizaciji prosvete koje je u skladu sa odlukama AVNOJ-a predvidelo izgradnju državne zajednice na federativnom principu u duhu prava na samoodređenje, dajući pravo svim narodima na vlastitu narodnu kulturu i pravo na određivanje vlastitog narodnog vaspitanja. Federalne jedinice su prema ovom Uputstvu mogle osnovati svoje resore u oblasti kulture i prosvete. Prosvetna delatnost je obuhvatala opštenarodno prosvećivanje, školsko prosvećivanje i kulturnu delatnost (književnost, umetnost i nauka). Kulturne ekipe u sastavu brigada, politodeli i agitpropi brigada i divizija bili su glavni nosioci političko-propagandnog rada, kulturne delatnosti i prosvetne aktivnosti. Pri narodnooslobodilačkim odborima stvarani su kulturno-prosvetni odbori. Odsek za prosvetu Izvršnog odbora AVNOJ-a zadužen je da radi na podizanju kulturnog nivoa i pismenosti stanovništva, pre svega na likvidaciji nepismenosti. Drugo povereništvo, za propagandu, organizovalo je glumačke, pevačke i druge kulturne grupe, otvaralo seoske čitaonice. Jednu od bitnih karakteristika prosvetne emancipacije i kulturne revolucije naroda u toku rata čini približavanje kulture najširim narodnim slojevima, a na drugoj strani savlađivanje zaostalosti vekova koja je odlikovala zaostale krajeve agrarnog društva. Naredbom Vrhovnog štaba NOV i POJ o organizaciji propagandnog i kulturno-prosvetnog rada decembra 1944. godine obrazuju se propagandni odseci koji su u svom sastavu imali više sekcija: za političku propagandu, za kulturno-prosvetno vaspitanje, za štampu, a kao posebno izvođačko telo kulturnu ekipu sastavljenu od umetnika i kulturnih radnika. Ovaj rad je kritikovan zbog šablonskog pristupanja formama rada i realizaciji kulturno-prosvetne delatnosti. Na tlu Bihaćke republike organizacija opismenjivanja dobila je normativnu osnovu u odluci Prosvetnog odseka AVNOJ-a narodnooslobodilačkim odborima da i u najmanjem zaseoku

K U L T U R N I I P R O S V E T N I ŽIVOT N A O S L O B O Đ E N I M T E R I T O R I J A M A

3 6 3

o s n u j u tečaj za nepismene, obrazuju upravu tečaja, od po

jednog predstavnika „svake rodoljubive organizacije i narodne vlasti vašeg mjesta", i pomažu „ovu upravu u izvršenju njenog z a d a t k a " . Svaki predavač morao je biti „dobro pismeni radnik, s e l j a k ili činovnik koji je dao dokaza svoje odanosti narodnooslobodilačkoj borbi". Na tečajeve su se obavezno upisivali svi n e p i s m e n i oba pola od 14 do 40 godina starosti. Odlukom Prosvetnog odseka AVNOJ-a obnovljen je školski rad u svim osnovnim narodnim školama gradova i sela na oslobođenoj teritoriji. Gde nije bilo škola, osnivane su. Pozvani su svi učitelji i učiteljice iz narodnooslobodilačkih odbora da obavezno sarađuju na upisu dece, pripremi školskih zgrada za smeštaj učenika i omogućavanju normalnog školskog rada u izvođenju nastave. Nastava u osnovnim školama je bila obavezna za svu decu oba pola od navršene šeste do navršene 14 godine života. Na snazi su ostajali nastavni planovi i programi koji su važili do 6. aprila 1941. godine sa ograničenjem za nastavu istorije i zemljopisa. Odobravalo se predavanje veronauke za katolike, muslimane, pravoslavne i ostale veroispovesti. Učesnici ovih veroispovesti mogli su pohađati svoje konfesionalne škole u slobodnim časovima, ukoliko su takve škole postojale. Nastava istorije imala je za cilj da upozna učenike sa razvojem jugoslovenskih naroda u prošlosti i sadašnjosti, i da ih vaspitava u „narodnooslobodilačkom — nacionalnom duhu". Predviđeno je da istorija u osnovnoj školi hronološki obrađuje primanje azbuke — latinice i ćirilice (Ćirilo i Metodije) i Savu Nemanjića, Nikolu Šubića Zrinjskog i Strosmajera kao učitelje i prosvetitelje; da obrađuje narodnu pesmu u službi narodnog oslobođenja; da izlaže gradivo o Vuku Karadžiću, Petru Petroviću Njegošu, Osmanu Đikiću i njihovom značaju za narodnu prosvetu. U četvrtom razredu nastava je obuhvatala seobu Južnih Slovena, primanje hrišćanstva i islama, primanje pismenosti, značaj Dubrovnika za narodni progres, borbu Jugoslovena s Turcima, turska osvajanja jugoslovenskih zemalja, uskoke i hajduke, seljačke bune kod Hrvata i Slovenaca (Matija Gubec), seobu Srba pod Arsenijem Čarnojevićem, oslobođenje Crne Gore, borbu protiv dahija i narodne ustanke u Srbiji, Bosni i Hercegovini; balkanske ratove (ukratko), prvi svetski rat, stvaranje Jugoslavije, drugi svetski rat, propast Jugoslavije (izdaja, razorni rad pete kolone, bekstvo vlade); narodnooslobodilačku borbu protiv fašizma (imperijalizma).

0

^0 N A R O D N O O S L O B O D I L A Č K I RAT I R E V O L U C I J A

Istorijsko gradivo moralo se izučavati na podlozi stroge nacionalne ravnopravnosti, slobode i bratstva svih naroda Jugoslavije. Svim svojim bićem škola je morala da se prilagodi narodnooslobodilačkoj borbi. Škola je morala da pripremi vaspitanike da slobodu prihvate kao neophodan uslov za život. Iz gradiva istorije i zemljopisa izbacivalo se sve ono što je odisalo ,,duhom velikosrpskih i svih hegemonističkih težnja za prevlast nad ostalim narodima". Od nacionalnog obrazovanja, preko istorije, očekivalo se da uputi učenika na povezanost slovenskih i drugih naroda, bez razlike na versku pripadnost. Podvlačilo se da je smer škole oslobodilačko-antifašistički. Vaspitanje u njoj ima za načelo: „Prosvetom ka slobodi!" Nastava vere u osnovnim narodnim i konfesionalnim školama morala se izučavati u duhu uzajamne verske trpeljivosti i discipline, dužnog poštovanja drugih veroispovesti. Vaspitanje u verskom duhu nije smelo da dovede do toga da vaspitanici precenjuju svoju a potcenjuju druge vere, jer „vjera ne smije da dijeli čovjeka od čovjeka". Na bogatoj istorijskoj, slobodarskoj i revolucionarnoj tradiciji zapadne Srbije i Šumadije, Crne Gore, Bosanske krajine i drugih krajeva došlo je u narodnooslobodilačkom ratu do poleta narodnog stvaralaštva i folklornih manifestacija. „Bezimeni narodni pregaoci" su u okviru neposrednih borbenih zalaganja naroda i pojedinaca nastojali da ove ovekoveče, s njima upoznaju narod, podignu moral, napoje samopouzdanje, okrepe narodni duh; otklone posustajanje. Deseteračke pesme o raznim partizanskim bojevima su značile odgovor narodnog umetnika na svež događaj, jednostavnim poetskim izrazom; one su kazivale jezikom narodne poezije na koju su borci i seljaci bili navikli, budući njenim duhom od mladosti nadahnjivani. Opevani su herojski podvizi narodnih boraca, a na drugoj strani — kao suprotnost — sramota izdaje. Pesme su budile na otpor, slavile herojske podvige, podsticale patriotizam, uzbuđivale revolucionarnim patosom. Koreni savremenog borbenog saraopregora naslanjali su se na nasleđe prošlosti. Pragmatično-utilitarna komponenta je vladajuća odrednica novinskih napisa, kulturnih manifestacija, scenskih priredaba. Pevale su se Internacionala, partizanski marševi, sovjetske masovne pesme. Na priredbama po varošima i selima popularni „Vrabac" je najviše plenio komentarom dnevnih vojno-političkih događaja.

K U L T U R N I I PROSVETNI ŽIVOT N A OSLOBOĐENIM

TERITORIJAMA

3 6 5

Borci sa smislom za kulturno-propagandni rad povlačeni su iz borbenih jedinica u umetničke jedinice. Četa Užičkog NOP odreda prerasla je u dramski aktiv koji je izveo četiri pozorišne predstave na oslobođenoj teritoriji: Mati od Karela Čapeka, dramatizaciju dela Nikolaja Ostrovskog Kako se kalio čelik, Knez Ivo od Semberije Branislava Nušića i Početak bune na dahije. Iz prikaza Venceslava Glišića se vidi da se kulturna aktivnost nije vezivala samo za oslobođene gradove već su obilažena i okolna mesta i sela, dok su amaterske grupe sa sela gostovale u gradovima. Kulturni i agitaciono-propagandni rad tekao je intenzivno po vojnim jedinicama — četama, na čijim su se sastancima borci upoznavali sa sovjetskim romanima i popularnim pesmama („Kaćuša", „Buđonovka", „Čapajevka", „Pesma amurskih partizana"), revolucionarnim pesmama „Mitrovčanka", „Bilećanka", itd.). Celokupna kulturna aktivnost odisala je aktuelnim političkim i vojnim potrebama, bila strogo odabirana, rukovođena od partizanskih i vojnih agitaciono-propagandnih tela (kulturno-propagandnih odbora, prosvetno-propagandnih odbora). Rukovodstvo KPJ organizovalo je uoči proslave 24-godišnjice oktobarske revolucije veliku kulturno-prosvetnu manifestaciju u Užicu koja je započela pevanjem „Internacionale", a sutradan paradu vojnih jedinica kojom je komandovao Mikula Dabić. Defile u Užicu jedinstven je pandan paradi na Crvenom trgu 7. novembra 1941, sa koje su jedinice Crvene armije direktno odlazile na front već ozbiljno ugrožene sovjetske prestonice. Pored dramske ekipe na slobodnoj teritoriji „Užičke republike" aktivno su se oglašavali i pevači i muzičari. Pored velikog mešovitog i muškog recitativnog hora postojala su i četiri orkestra: veliki simfonijski, duvački, narodni i zabavni. Veliki orkestar imao je oko 30 članova, a njegov dirigent je bio profesor muzike Anton Breznik. Duvački orkestar sačinjavali su muzičari bivšeg četvrtog puka „Stevan Nemanja". Na partizansko pozorište pored sovjetskog delom je uticalo i iskustvo „Daščare" (La Barraca) 1933—1939, pozorište iz španskog građanskog rata, čiji je inicijator, idejni i umetnički rukovodilac bio Federiko Garsio Lorka do svoje smrti u Granadi 1936. godine. Ovo pokretno i amatersko pozorište, osnovano posle pada monarhije u Španiji, propagiralo je i popularisalo špansku kulturu u zaostalim krajevima zemlje. Predstavljalo je neku vrstu „proleterskog pozorišta", ili kako ga

366

NARODNOOSLOBODILAČKI KAT I REVOLUCIJA

je nazivao Lorka „socijalističke zajednice — falansterije". Kao i „Daščara", tako je i partizansko pozorište (kazalište) imalo da organizuje odlazak „drame u narod". Pod uticajem iz španskog građanskog rata u vojnim jedinicama i na slobodnim teritorijama Jugoslavije pevane su i recitovane Lorkine pesme, a njegove drame i recitali izvođeni u partizanskim pozorištima. Postojeću srodnost ne pokazuje samo tematika već i „odnos scene i publike", „vrste izvođenih skečeva, odnos tradicije i aktuelnosti". Kao i „Daščara", tako je i partizansko pozorište preuzimalo ideje oktobarske revolucije i nalazilo vlastiti umetnički izraz čija je osnova izrastala u drukčijoj nacionalnoj sredini, drugom vremenu i različitim uslovima. Na slobodnoj teritoriji Bihaćke republike kulturno-prosvetna aktivnost dobila je organizovane forme. IO AVNOJ-a je novembra 1942. godine doneo rešenje o postavljanju privremene uprave Pozorišta (Kazališta) narodnog oslobođenja. Za upravnika Pozorišta postavljen je Ivo Frol, književnik, za rukovodioca dramske sekcije Vjekoslav Afrić, glumac, za rukovodioca glumačke škole Nikola Popović, glumac, za rukovodioca baletske sekcije Žorž (Georgij) Skrigin, za rukovodioca muzičke sekcije Nikole Hercigonja, kompozitor. Upravnik je rukovodio celokupnim radom i životom pozorišta, brinuo za izgradnju postojećih i novih kadrova, kontrolisao program. Povremeno je sazivao sednice uprave na kojoj su rešavana sva tekuća krupna pitanja. Kazalištu narodnog oslobođenja pored grupe zagrebačkih glumaca (Ivka Rutić, Joža Rutić, Vjekoslav Afrić, Salko Repak, Žorž Skrigin, Milan Vujnović), prišli su Ljubiša Jovanović, Mira Sanjina, Braco Borozan, Junus Međedović. Kazalištu se pridružio i Oskar Danon, muzičar i dirigent iz Sarajeva. Decembra 1942. donet je Statut Narodnog univerziteta. Cilj Narodnog univerziteta bio je da se čitavom narodu na raspoloženje stave naučna znanja, neophodna tekućoj borbi, kao i da stvara nove školovane kadrove. Narodnim univerzitetom rukovodio je Upravni odbor. Upravni odbor sačinjavali su predstavnici nastavnika i slušalaca u podjednakom broju izabranih na plenumu nastavnika i slušalaca i po jedan predstavnik narodnooslobodilačkog odbora, omladinskih organizacija, Antifašističkog fronta žena. Veliku aktivnost razvijao je i Propagandni odsek Izvršnog odbora AVNOJ-a. Radio je na izdavanju letaka, organizovanju

K U L T U R N I I P R O S V E T N I ŽIVOT NA O S L O B O Đ E N I M T E R I T O R I J A M A

367

kampanja za prikupljanje pomoći vojsci; bilo je planirano izdavanje brošure Jasenovački logor. Od Propagandnog odseka t r a ž i l o se da pronalazi nova sredstva propagande koja b i o s v e ž i l a i oživela propagandističku aktivnost: plakati, pokretne i z l o ž b e fotografija, specijalna predavanja, izdavanje aktuelnih brošura, organizovanje glumačkih trupa uz saradnju Kazališta n a r o d n o g oslobođenja, organizovanje i stalno kontrolisanje delatnosti diletantskih pevačkih i drugih kulturnih trupa, stvaranje seoskih čitaonica, koje su u nekim krajevima Like i K o r d u n a pokazale dobre rezultate; stavljanje pod kontrolu celokupne propagandne delatnosti raznih vanpartijskih organiz a c i j a . U vezi sa ostvarivanjem ovih zadataka preporučivalo se stvaranje aparata u opštinskim i sreskim narodnooslobodilačkim odborima odgovornih za ovaj posao, koji bi organizovali specijalne kulturne odbore zajedno sa Antifašističkim frontom žena i omladinskom organizacijom. Ovi kulturno-propagandni odbori trebalo je da postanu onaj aparat preko koga bi se razvijao sav zamišljeni rad. Izvršni odbor AVNOJ-a predvideo je Uputstvom o organizovanju i zadacima kulturno-propagandnih odbora da se oni stvaraju pri svim sreskim i opštinskim narodnooslobodilačkim odborima u cilju političkog i kulturnog podizanja narodnih masa. Odbori nisu bili samostalna tela već pomoćni organi narodnooslobodilačkih odbora. Oni se ne biraju već ih organizuju odbori od ljudi odanih narodnooslobodilačkoj borbi. Najmanje jedan član narodnooslobodilačkog odbora morao je da bude i član kulturno-propagandnog odbora. Zadaci kulturno-propagandnih odbora sastojali su se u sledećem: a) da svestrano pripomognu organizovanju političkog života na području svoje opštine, odnosno sreza, putem zborova, mitinga, političkih predavanja. Ostvarujući ovaj zadatak, kulturno-propagandni odbori nisu smeli svoditi svoju delatnost na objašnjavanje opšte linije narodnooslobodilačke borbe, već veliki deo svoje aktivnosti posvetiti „pravilnom postavljanju i rešavanju najkonkretnijih pitanja svog područja"; b) da organizuju kulturni život na svom području. Prosvetni odsek Izvršnog odbora AVNOJ-a naročito je usmerio svoju delatnost u pravcu likvidacije nepismenosti. U tom cilju obrazovala su se na oslobođenoj teritoriji tri osnovna tipa škole: narodna osnovna škola, tečaj za nepismene i narodni univerzitet. Programi analfabetskih tečajeva su predviđali

0

^0 N A R O D N O O S L O B O D I L A Č K I RAT I R E V O L U C I J A

savlađivanje pismenosti i učenje računice, kurseve iz narodne istorije, društvene nauke i osnovne elemente ekonomije. Verske škole, klosteri, maktebi ostavljani su da rade i dalje. Organi vlasti su kontrolisali njihov stav prema narodnooslobodilačkoj borbi, bez mešanja u pitanja vere i nastave. Izvršni odbor AVNOJ-a uputio je raspis narodnooslobodilačkim odborima, Antifašističkom frontu žena i omladinskim organizacijama o borbi protiv nepismenosti tražeći od njih da punom snagom pokrenu borbu protiv nepismenosti i neznanja, jer je ona sastavni deo narodnooslobodilačke borbe. U raspisu se kaže: „Mi taj narodni pokret za pismenošću, za oslobođenje od mraka nepismenosti moramo prihvatiti, pomoći i široko organizovati. Zato se obraćamo na vas kao aktivne narodne snage, da u svakoj varoši, u svakom selu, u svakom najmanjem zaseoku pomognete osnivanje ovih tečajeva." U Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini u toku narodnooslobodilačke borbe je opismenjeno 50.000 odraslih i omladine. Pored političkih radili su stručni i opšteobrazovni tečajevi. Počinjalo je vreme sticanja obrazovanja putem kratkoročnih kurseva, jer vreme i narasle potrebe nisu trpele odlaganje i spori mirnodopski ritam. Opismenjivanje je bilo prvi i osnovni preduslov kulturne revolucije u toku. Analfabetski tečajevi su organizovani na svim mestima: u zbegovima, po selima, u partizanskim jedinicama; improvizovani su pod vedrim nebom i u šumama, na bivakovanjima jedinica. Od 1942. organizuje se i rad partizanskih osnovnih škola. Zoran Lukić navodi da je uoči oslobođenja radilo 2.300 škola sa oko 250.000 polaznika. Marta 1945. započela je rad Viša pedagoška škola. U najnepogodnijim ratnim uslovima kulturna revolucija je povukla otvaranje osnovnih škola u svim krajevima gde je plamtela narodnooslobodilačka borba (u Lici, Baniji, Kordunu, Bosanskoj krajini, Gorskom kotaru, Srbiji, Sremu, Crnoj Gori, Dalmaciji. . .). Partizanska akcija uspela je u nekim krajevima (Gorski kotar) da za vreme rata poveća broj osnovnih škola u poređenju sa stanjem pre rata. Škole su bile improvizovane, ali su imale uzorne i disciplinovane đake. Narod je u Istri otvarao tečajeve za upoznavanje sa hrvatskim (književnim) jezikom. Na slobodnoj teritoriji Slovenije oktobra 1943. radile su 432 škole sa 29.150 polaznika. Izvršni odbor Osvobodilne fronte stvorio je januara 1945. Znanstveni institut za pripremanje istorijsko-

K U L T U R N I I P R O S V E T N I ŽIVOT NA O S L O B O Đ E N I M T E R I T O R I J A M A

369

-etničke argumentacije o pitanju granica i slovenačke nacionalne istorije. Na kraju školske godine 1943/1944. na oslobođenim teritorijama Hrvatske radila je 1.051 osnovna škola sa 53.895 učenika i 965 nastavnika. Štampaju se i prvi bukvari: u Bosanskoj krajini, u Makedoniji na makedonskom jeziku, u Istri za Hrvate i za Italijane (1944). Srednje škole (više i niže) otvaraju se u Dalmaciji, na Baniji, u Gorskom kotaru (Delnicama), u logoru El Šat (na obalama Sueca). Otvoreni su omladinski domovi, domovi kulture, narodni univerziteti (sveučilišta), knjižnice, čitaonice, formirane diletantske družine, vokalne instrumentalne grupe; otvaraju se dečiji domovi i prihvatilišta za decu boraca. Vidnu ulogu u životu partizanske škole odigrala je organizacija pionira i USAOJ-a. Vaspitanje i obrazovanje temeljilo se na tekovinama narodnooslobodilačke borbe, identifikovanim sa antifašističkim načelima, humanističkim sadržajima, oslobodilačkim ciljevima, nacionalnim i socijalno-ekonomskim. U toku narodnooslobodilačkog rata na tlu Makedonije istovremeno su rešavani i problemi prosvete i kulture. U Uputstvu Glavnog štaba Makedonije od 22. juna 1942. godine, govori se i o organizaciji prosvetnog i kulturnog rada. Ovaj rad nosili su politički komesari. Uputstvom se predviđa izučavanje geografije i istorije u partizanskim odredima. Poseban je naglasak na proučavanju istorije makedonskog naroda kao i istorije drugih jugoslovenskih naroda. Makedonce je 1941. godina, rezultat nasleđa, zatekla masovno nepismene ili polupismene. U okvirima sadašnje Makedonije postojalo je oko 1.000 ljudi koji su se tretirali kao intelektualci, od kojih 150 sa fakultetskom spremom i oko 300 prosvetnih radnika, dok su ostali imali samo gimnazijsko i srednje stručno obrazovanje. Pored agitaciono-propagandnog odeljenja CK KP Makedonije i Glavnog štaba, u Glavni štab Makedonije uvedeni su 1943. referent za prosvetu i školstvo i referent za religiju, poznat pod nazivom verski referent. Svaki bataljon imao je svoj kulturno-prosvetni odbor. Na slobodnoj teritoriji Makedonije organizovan je oktobra 1943. „sabor pravoslavnih sveštenika". Na njemu je odlučeno da se administracija u crkvama vodi na makedonskom jeziku. Makedonska pravoslavna crkva uzima sabor pravoslavnih sveštenika kao početak obnove ohridske arhiepiskopije. U jesen 1943. u zapadnoj Makedoniji radilo je 10 osnovnih škola sa

:370

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

nastavom na makedonskom jeziku. U svesti makedonskog naroda pojam „sloboda" bio je vezan za upotrebu makedonskog jezika. U razvijanju makedonskog narodnog jezika posebno mesto imaju novine, časopisi, bilteni, radio-vesti. Među novinama posebno se izdvajao po svome značaju dnevni list Nova Makedonija. Na Prvom zasedanju ASNOM-a posebnom odlukom sankcionisano je postojanje makedonskog jezika. Jezik se isticao kao simbol makedonske nacije i nezavisnosti. Između dva svetska rata partijski materijal pisan je na makedonskom jeziku. Pokrajinski komitet CK KPJ za Makedoniju izdavao je 1940. godine Bilten, Iskru 1941. godine, a u listu za društvene kulturne i privredne probleme Naša reč (1939—1940. godine), kao i u časopisu Luč, objavljivani su članci i pesme na makedonskom jeziku. Značajnu ulogu odigrao je list Južna stvarnost, koji je 1939. izlazio u Skoplju. Škole sa nastavom na makedonskom jeziku, ukinute za vreme prvog i drugog balkanskog rata 1912—1913. godine, otvorene su 1943. godine. Prezidijum ASNOM-a preduzeo je niz mera, odmah posle prvog zasedanja, za otvaranje škola svih stepena. Zajedno sa CK KP Makedonije formira se posebna komisija za izradu azbuke makedonskog jezika koja je otpočela rad u selu Vranovci novembra 1944. godine, a završila u aprilu 1945. godine. Azbuka makedonskog jezika doneta je 3. maja 1945. godine, a prva gramatika 7. maja 1945. godine, fiečnik makedonskog jezika izašao je posle rata (1967. godine). Na sednicama Prezidijuma ASNOM-a odlučeno je da osnovna nastava traje sedam godina, a srednja pet. Proučavani su i problemi otvaranja učiteljskih škola i univerziteta kao i organizovanje naučnih instituta. Odlučeno je da se u Skopljü otvori Geološki i Stopanski institut. Osećala se potreba za organizovanjem i jednog naučnog instituta koji bi se brinuo o prikupljanju i obradi istorijskog materijala važnog za narodnooslobodilačku borbu i razvoj nacionalne samosvesti. Već sredinom 1944. godine na celoj teritoriji Makedonije funkcionisalo je preko 500 narodnooslobodilačkih odbora, sa već uspostavljenom mrežom vojno-teritorijalnih organa. Prosvetna delatnost usmeravana je preko ovih odbora. Organizovanje školske mreže od strane Prezidijuma ASNOM-a i Povereništva za prosvetu govori samo

KULTURNI I PROSVETNI ŽIVOT NA OSLOBOĐENIM TERITORIJAMA

371

za sebe o značaju koji se pridavao prosveti i kulturi u narodnooslobodilačkoj borbi makedonskog naroda. Tokom rata na slobodnoj teritoriji i u vojnim jedinicama došlo je do neviđene izdavačke delatnosti na raznovrsnim tehnikama. Izdato je oko 3.500 raznih listova. Tako je sačuvano oko 11.000 listova, grafika i crteža čiji su autori 230 umetnika, koliko ih je učestvovalo u narodnooslobodilačkoj borbi naroda Jugoslavije. Objavljena je 151 zbirka pesama, 111 knjiga i brošura umetničke proze i 102 zbirke reporterskih tekstova. Štampa je informisala, obrazovala, prosvećivala, dizala moral. Ona je upućivala na političko jedinstvo naroda, objaš n j a v a l a suštinu kolaboracije, analizirala karakter građanskog društva, uzroke vojnog poraza Kraljevine Jugoslavije, fašističku politiku okupatora, antinarodnu delatnost emigracije. Posebno je razotkrivana suština četničke i HSS-ovske politike „čekanja". Ona je sredstvo u rukama KPJ za sprovođenje strategije narodnooslobodilačke borbe kao revolucionarnog prevrata. KPJ je u svojim rukama držala sve niti agitaciono-propagandnog rada, kao jednog od bitnih sredstava borbe u toku. Nad štampom i drugim oblicima agitacije i propagande bdeli su najpoverljiviji i najistaknutiji članovi KPJ. Krajem 1943. obrazovana je i nova telegrafska agencija nove Jugoslavije Tanjug, na inicijativu Mose Pijade. Saradnici su nalaženi u samim redakcijama, ali i van njih, u vojnim jedinicama i organizacijama narodnooslobodilačkog pokreta. Štampa je rasturana preko kurira, vozovima i kamionima, na slobodnim teritorijama transportovana konjima. Užička Borba je stizala u Bosnu, Crnu Goru, Sandžak i druge krajeve Jugoslavije. Pored izlaženja štampe na slobodnim teritorijama, nastavljale su da rade ilegalne štamparije narodnooslobodilačkog pokreta u gradovima. Pripadnici narodnooslobodilačkog pokreta izdavali su publikacije i van Jugoslavije: u južnoj Italiji, gde se od jeseni 1943. nalazila Baza NOVJ u Bariju, u severnoj Africi (na obalama Sueca) u logorima jugoslovenskih izbeglica iz Dalmacije, na Malti; u logorima i zatvorima širom Evrope. Jugoslovenski borci, zarobljenici i deportovani na daleki sever, u Norvešku, izdavali su svoje listove pisane rukom (Logorska zora, 1945). Izdavačka delatnost narodnooslobodilačkog pokreta obuhvatala je publikacije različitog tehničkog nivoa i namene: od izdavanja brojnih listova, časopisa, biltena do štampanja knjiga,

" '^

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

brošura, uputstava. U publikacijama su razmatrana pitanja iz oblasti vojne organizacije, partizanskog načina ratovanja, politički problemi, kulturno-prosvetna delatnost. Objašnjavani su ciljevi narodnooslobodilačke borbe i suština kolaboracije i politika okupacionih sila. Sadržajno ona je jedinstvena, iako su nacionalne i regionalne specifičnosti određivale uže teme, kao rezultat različitih uslova borbe. Novine su se razlikovale i jezikom na kome su izlazile. Listovi i publikacije u Makedoniji bili su izraz nacionalne emancipacije makedonskog naroda kroz narodnooslobodilačku borbu. Štampa je podizala moral jedinica, razvijala antiokupatorska raspoloženja i revolucionarnu svest masa. Informisala je i bila sredstvo političkog delovanja. Nosioci ove aktivnosti (propagandne, političke, agitacione) bila su partijska rukovodstva (centralni, pokrajinski, oblasni, okružni, sreski i mesni komiteti), komande i ustanove oružane sile revolucije (Vrhovni štab, glavni štabovi, korpusni i divizijski štabovi, štabovi operativnih zona, brigadni, bataljonski i četni štabovi), udruženja jugoslovenskih antifašista u inostranstvu. Listove i brošure štampali su, sem rukovodstava KPJ, i rukovodstva masovnih antifašističkih organizacija (žena i omladine). Izdanja su bila redovna i izvanredna; bilo je onih koja su se pojavila i zatim ugasila, usled pokreta, izmenjenih okolnosti, • nedostatka materijala ili saradnika. Centralna uloga pripadala je Borbi, organu CK KPJ, koja je izlazila u Užicu i kasnije u Bosanskoj krajini („drinićka Borba"), Proleteru, organu CK KPJ koji se ugasio 1942. godine, Novoj Jugoslaviji, koju je pokrenuo Milovan Đilas 1944. godine. Veliki broj listova i biltena pojavljivao se u različitim tehnikama: ručno pisanje, na pisaćoj mašini, geštetneru, štampariji. KPJ se mogla osloniti na iskustvo i materijalnu osnovicu svojih predratnih tehnika. CK KPJ je imao svoju štampariju u Beogradu, dok su pokrajinski komiteti i okružni komiteti raspolagali takođe svojim partijskim tehnikama, koje su se obično sastojale od radio-aparata, pisaće mašine i geštetnera, pomoću kojih su umnožavani partijski proglasi i aktuelne vesti. U gradovima „Užičke republike" narodnooslobodilački organi su preuzeli štamparije, zatečeni papir i boju; s oslobođenjem nastavljena je proizvodnja u fabrici papira u Čačku. Od centralne štampe treba razlikovati regionalne i lokalne novine (često puta štampane na šapirografu), kao i novine

K U L T U R N I I P R O S V E T N I ŽIVOT NA O S L O B O Đ E N I M T E R I T O R I J A M A

373

r t i z a n s k i h odreda. Tako su na t l u Užičke republike izlaziPa yesti, organ Štaba užičkog NOPO, Reč naroda u Gornjem Novosti u Čačku, Informativne novine u Krupnju, posavski partizan i Partizan u Posavskom NOPO, Vesti u p o m o r a v s k o m i Drugom Šumadijskom odredu. Mesec dana u Užicu je emitovala partizanska radio-stanica (od 20. oktobra do 20 novembra 1941). Izdavačkoj produkciji pripadaju i posebna izdanja: Antifašističke pesme, Pobeda će biti naša, Antifašistički omladinski miting u Moskvi. U Užicu je nastavljeno štampanje Istorije SKP(b), započeto u Čačku, u 10.000 primeraka, ali ono nije dovršeno. Tiraž odštampanog materijala propao je prilikom pada Užica i odstupanja partizanskih snaga preko Zlatibora. Kao organ KPJ na slobodnoj teritoriji je od 19. oktobra izlazila Borba, čiji je glavni i odgovorni urednik bio Edvard Kardelj. List je izlazio tri puta nedeljno u po 10.000 primeraka. Ukupno je izašlo 19 brojeva. Politbiro CK KPJ je izdavao i Proleter, kao organ CK KPJ, dok je CK SKOJ-a pokrenuo list SKOJ-a pod naslovom Omladinska borba. Bilten je bio organ Vrhovnog štaba NOPOJ. Borbi je namenjena uloga organizatora narodnooslobodilačke borbe, razbijanja mita o nepobedivosti fašista, podsticanja morala, snaženja narodnooslobodilačkih tendencija u narodu, popularisanja SSSR-a. Među pokrajinskim novinama izdvajali su se: Osvobodilna. fronta, organ Osvobodilne fronte slovenačkog naroda, Slovenski poročevalec, Slovenski partizan; Pobjeda, Omladinski pokret u Crnoj Gori; Nova Makedonija, Mlad borec, Makedonka; Oslobođenje, Kozarski vjesnik; Vijesnik, Naprijed; Narodno oslobođenje; Slobodna Vojvodina; Glas, Mladi borac; Glas Sandžaka. Štampa narodnooslobodilačkog pokreta se suprotstavljala stampi okupatora, kvislinga i zapadnih savezničkih stanica koje su do 1943. davale podršku četničkom pokretu (Radio-London, Glas Amerike, četničke radio-stanice na Bliskom istoku Šumadija i „Karađorđe"). Trebalo je kontrirati propagandi ustaškog Hrvatskog naroda, nedićevsko-ljotićevske štampe u Srbiji, četničkoj štampi (Ravna Gora, Ravnogorac, Glas Cera, itd.), crnogorskih kvislinga. Široko su bile rasprostranjene zidne i usmene novine. Neki hstovi, kao Dedo Ivan bili su namenjeni bugarskim vojnicima u Slbiji i Makedoniji. M i l a n o v c u ,

0

^0 NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Umetnost revolucije nalazila se u funkciji pobede revolucije. Stoga utilitarna i propagandna suština daje izrazit pečat radovima iz oblasti duhovnog stvaralaštva. Partija je kontrolisala i usmeravala razvitak kulturne politike i nastojala da ona neposredno služi revoluciji. U slikarstvu je preovlađivao crtež i plakat, a u poeziji jednostavan izraz, dok je prozna tematika u znaku opisivanja tekuće oslobodilačke borbe, žigosanja nacionalne izdaje, razvijanja narodnih energija za dovršenje dela nacionalnog i socijalnog oslobođenja. Improvizovana pozorišna društva bila su tumač aktuelnih zbivanja. Tendenciozni sadržaj je opredeljen funkcijom kulture u službi ideologije revolucionarnog subjekta. Komunistima je pošlo za rukom da kulturu i umetnost u toku rata približe najširim narodnim slojevima, da oni postanu korisnik kulturnih dobara, naročito muška i ženska omladina; da doprinesu emancipaciji žena koje su robovale raznim verskim i drugim društvenim zabludama i konzervativnim predstavama; da kulturu što više demokratizuju i da je približe svim narodima i nacionalnim manjinama. Partizanska pesma je dosegla najveći nivo u toku rata i revolucije. Utvrđeno je da je napisano i ispevano oko 20.000 partizanskih pesama. Ratni uslovi određivali su formu i sadržaj masovnog pesničkog stvaralaštva. Partizanske pesme su povezane sa folklornom tradicijom, a na drugoj strani stavljene u službu najneposrednijih ciljeva Komunističke partije kao organizatora narodnooslobodičake borbe. Nove pesme pevane su na melodije pesama iz oktobarske revolucije. Takve su pesme o Savi Kovačeviću. „Pjesma crnogorskih gerilaca 1941" uzela je melodiju pesme „Crven je Istok i Zapad". Sličan je slučaj i sa pesmom „Bandijera rosa", koju su pevali istarski partizani i garibaldinci posle kapitulacije Italije. Poznata istarska pesma „Druže, tvoja kuća gori" bila je najpopularnija pesma vijetnamskih partizana. Pojedini narodni guslari, poput Filipa Bulajića, proslavljali su pobede partizana „uz čarobne zvuke javorovih gusala, koje pletu vijenac slave herojima". U narodnooslobodilačkom ratu i revoluciji učestvovalo je 230 likovnih umetnika od kojih je sačuvano na hiljade grafika i crteža, koji sjedinjuju „umjetničku vrijednost i faktografsku dokumentarnost". Likovni umetnici su u ratu radili na borbenim i mobilizatorskim plakatama, parolama, crtali likove partizana, priređivali izložbe o SSSR-u, radili crteže za novine, izrađivali pozorišne

KULTURNI I PROSVETNI ŽIVOT NA OSLOBOĐENIM TERITORIJAMA

375

kulise, ilustrovali novine, itd. Među slikarima na tlu d J ž i č k e r e p u b l i k e isticali su se Pivo Karmatijević, Bora Baruh, Jurica Ribar i drugi. Plakati su bili strogo funkcionalizovani, o d r ^ ž a v a iući potrebu trenutka za većim stepenom „budnosti" CT,,Pazi petokolonaš vreba") ili pritiskom na veće borbeno a n g s a ž o v a nje ili političko opredeljivanje („Ja se borim, a ti?"). Među slikarima i vajarima partizanima izdvajali su s e : M a r i j a n Detoni, Ismet Mujezinović, Božidar Baruh, E d c o M u r tić, Božidar Jakac, vajar Antun Augustinčić. Kulturna tradicija i nacionalna osećanja naroda su p o - š t o v a na u vidu uzimanja imena uglednih javnih radnika iz p r - o š l o s t i za naziv vojnih jedinica. U Sloveniji je Prešernov d a n b i o proglašen za narodni praznik. Partizanske brigade nosile =su i m e Prešerna, Levstika i Cankara; narodnooslobodilačka borh^a s l u žila se tradicijom Njegoša i Gorskog vijenca, ali se time služi __ la i č e tnička izdaja. Na dan Svetog Save ukazivalo se na veliko»g p r o svetnog i nacionalnog reformatora iz srpske prošlosti. P a r r t i z a n ski odredi u Crnoj Gori, Srbiji, Sloveniji nazivani su po irrmenima istaknutih heroja iz dalje i bliže prošlosti. Umetnost narodnooslobodilačke borbe imala je k a _ r a k t e r izrazito „borbene umetnosti", određene postizanjem osr—lovnih ciljeva revolucionarnog subjekta, smene vlasti u u s L o v i m a narodnooslobodilačkog rata protiv fašizma i za oslotDođenje zemlje od okupatora; ona je idejno određena, obojena p o S t i č l c i i ideološki, aktuelna, politički i moralno inspirativna, u cei i n i usmeravana. Nije bilo mesta ni vremena da se r a s p r a v l j a i raspreda o estetičkim fenomenima i drugim umetničkim_ k a t e gorijama. Narodnooslobodilačka borba je, pri tome, r o đ e n a pretežno u zabačenim seljačkim prostorima, gde je živelo seljaštvo koje nije posedovalo ni pismenost da bi se m o g l o zanimati suptilnim pitanjima umetničkog stvaralaštva. N s a r o d n i umetnici (pevači u desetercu, guslari, itd.) više su zna-čili za mobilizaciju od poznatih pesnika i prefinjenih esteta. Zbivala se jedna neobična pojava: dok su narodni s t v a r a o c i , pesnici-seljaci, bez umetničkog imena, pisali pesme u d e s e t e r c u , slaveći narodnooslobodilačku borbu, književnici, pisci, n - o v i n a ri > Publicisti i novinari na oslobođenoj teritoriji su bili d - o k r a j a posvećeni razgorevanju te borbe, povremeno se javlja-jući^ u listovima koji su izlazili na teritoriji „Užičke republike^" { Č e ~ domir Minderović, Jovan Popović, Vladimir Dedijer, it A . ) .

0

^0 NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Umetnost revolucije nalazila se u funkciji pobede revolucije. Stoga utilitarna i propagandna suština daje izrazit pečat radovima iz oblasti duhovnog stvaralaštva. Partija je kontrolisala i usmeravala razvitak kulturne politike i nastojala da ona neposredno služi revoluciji. U slikarstvu je preovlađivao crtež i plakat, a u poeziji jednostavan izraz, dok je prozna tematika u znaku opisivanja tekuće oslobodilačke borbe, žigosanja nacionalne izdaje, razvijanja narodnih energija za dovršenje dela nacionalnog i socijalnog oslobođenja. Improvizovana pozorišna društva bila su tumač aktuelnih zbivanja. Tendenciozni sadržaj je opredeljen funkcijom kulture u službi ideologije revolucionarnog subjekta. Komunistima je pošlo za rukom da kulturu i umetnost u toku rata približe najširim narodnim slojevima, da oni postanu korisnik kulturnih dobara, naročito muška i ženska omladina; da doprinesu emancipaciji žena koje su robovale raznim verskim i drugim društvenim zabludama i konzervativnim predstavama; da kulturu što više demokratizuju i da je približe svim narodima i nacionalnim manjinama. Partizanska pesma je dosegla najveći nivo u toku rata i revolucije. Utvrđeno je da je napisano i ispevano oko 20.000 partizanskih pesama. Ratni uslovi određivali su formu i sadržaj masovnog pesničkog stvaralaštva. Partizanske pesme su povezane sa folklornom tradicijom, a na drugoj strani stavljene u službu najneposrednijih ciljeva Komunističke partije kao organizatora narodnooslobodičake borbe. Nove pesme pevane su na melodije pesama iz oktobarske revolucije. Takve su pesme o Savi Kovačeviću. „Pjesma crnogorskih gerilaca 1941" uzela je melodiju pesme „Crven je Istok i Zapad". Sličan je slučaj i sa pesmom „Bandijera rosa", koju su pevali istarski partizani i garibaldinci posle kapitulacije Italije. Poznata istarska pesma „Druže, tvoja kuća gori" bila je najpopularnija pesma vijetnamskih partizana. Pojedini narodni guslari, poput Filipa Bulajića, proslavljali su pobede partizana „uz čarobne zvuke javorovih gusala, koje pletu vijenac slave herojima". U narodnooslobodilačkom ratu i revoluciji učestvovalo je 230 likovnih umetnika od kojih je sačuvano na hiljade grafika i crteža, koji sjedinjuju „umjetničku vrijednost i faktografsku dokumentarnost". Likovni umetnici su u ratu radili na borbenim i mobilizatorskim plakatama, parolama, crtali likove partizana, priređivali izložbe o SSSR-u, radili crteže za novine, izrađivali pozorišne

K U L T U R N I I P R O S V E T N I ŽIVOT NA OSLOBOĐENIM TERITORIJAMA

375

kulise, ilustrovali novine, itd. Među slikarima na tlu Užičke r e p u b l i k e isticali su se Pivo Karmatijević, Bora Baruh, Jurica Ribar i drugi. Plakati su bili strogo funkcionalizovani, odražavajući potrebu trenutka za većim stepenom „budnosti" („Pazi, petokolonaš vreba") ili pritiskom na veće borbeno angažovanje ili političko opredeljivanje („Ja se borim, a ti?"). Među slikarima i vajarima partizanima izdvajali su se: Marijan Detoni, Ismet Mujezinović, Božidar Baruh, Edo Murtić, Božidar Jakac, vajar Antun Augustinčić. Kulturna tradicija i nacionalna osećanja naroda su poštovana u vidu uzimanja imena uglednih javnih radnika iz prošlosti za naziv vojnih jedinica. U Sloveniji je Prešernov dan bio proglašen za narodni praznik. Partizanske brigade nosile su ime Prešerna, Levstika i Cankara; narodnooslobodilačka borba služila se tradicijom Njegoša i Gorskog vijenca, ali se time služila i četnička izdaja. Na dan Svetog Save ukazivalo se na velikog prosvetnog i nacionalnog reformatora iz srpske prošlosti. Partizanski odredi u Crnoj Gori, Srbiji, Sloveniji nazivani su po imenima istaknutih heroja iz dalje i bliže prošlosti. Umetnost narodnooslobodilačke borbe imala je karakter izrazito „borbene umetnosti", određene postizanjem osnovnih ciljeva revolucionarnog subjekta, smene vlasti u uslovima narodnooslobodilačkog rata protiv fašizma i za oslobođenje zemlje od okupatora; ona je idejno određena, obojena politički i ideološki, aktuelna, politički i moralno inspirativna, u celini usmeravana. Nije bilo mesta ni vremena da se raspravlja i raspreda o estetičkim fenomenima i drugim umetničkim kategorijama. Narodnooslobodilačka borba je, pri tome, vođena pretežno u zabačenim seljačkim prostorima, gde je živelo seljaštvo koje nije posedovalo ni pismenost da bi se moglo zanimati suptilnim pitanjima umetničkog stvaralaštva. Narodni umetnici (pevači u desetercu, guslari, itd.) više su značili za mobilizaciju od poznatih pesnika i prefinjenih esteta. Zbivala se jedna neobična pojava: dok su narodni stvaraoci, pesnici-seljaci, bez umetničkog imena, pisali pesme u desetercu, slaveći narodnooslobodilačku borbu, književnici, pisci, novinari » publicisti i novinari na oslobođenoj teritoriji su bili dokraja posvećeni razgorevanju te borbe, povremeno se javljajući u listovima koji su izlazili na teritoriji „Užičke republike" (Čedomir Minderović, Jovan Popović, Vladimir Dedijer, itd.).

0

^

0

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Stvaralaštvo u toku narodnooslobodilačke borbe je nasta vak predratne socijalne literature; u narodnooslobodilačko borbi maksimalno se razvilo narodno stvaralaštvo (epske pesmeJ partizanske pesme pune heroike, s jezgrovitim porukama' anegdote, poslovice, narodna mudrost i folklor). Kao rezultat tih spojeva nastala je i čuvena poema Skendera Kulenovića Stojanka majka Knežopoljka, napisana u vreme i pod uticajem kozaračke epopeje polovinom 1942. godine, u vidu tužbalice. Njegova Majka Knežopoljka ne ćuti već poziva na osvetu, slavi „život i slobodu". Radovan Zogović ispevao je poemu Titu Biografija druga Tita, koristeći se versifikacijom stiha po ugledu na Majakovskog. Čedomir Minderović izdaje 1945. ratni dnevnik Za Titom. Istoričari književnosti nalaze u partizanskoj poeziji avangardnu komponentu u pesmama Oskara Daviča, kao i u pesmama Mime Dedinca, ispevanim u zarobljeničkim logorima. Branko Ćopić je pripovedač, romansijer i pesnik Bosanske krajine, još uže svog Grmeča i Podgrmeča. Uveo je u književnost bosanskog, krajiškog seljaka sa dubokim razumevanjem i poznavanjem njegove psihe i karaktera, običaja, navika zemlje i sočnog jezika. Jovan Deretić njegov pristup literaturi karakteriše kao „narodski realizam". Pored Priča partizanki, objavio je zbirku pesama Ognjeno rađanje domovine (1944), u kojoj se izdvajaju „Pesma mrtvih proletera", „Grob u žitu", „Vojnik pred geografskom kartom". S puno patosa i ujedno topline, Copić opeva sudbine boraca Bosanske krajine. Jovan Popović je pričao o neposrednim događajima života, reagovao literarno na razne ratne i druge zgode (Istinite legende). Među malobrojnim dnevnicima ističe se Dnevnik 1941. obrazovanog seljaka iz valjevskog kraja Dragojla Dudića, pisan u trećem licu, gde pisac beleži zbivanja tokom tri ustanička meseca Srbije (od početka avgusta do početka novembra 1941. godine). Za ovo štivo Ivo Andrić je napisao da ga odlikuje „elementarni realizam narodnog gledanja i kazivanja". Vladimir Dedijer je svojim Dnevnikom u tri toma ostvario najupečatljiviju hroniku narodnooslobodilačke borbe, napisanu živim jezikom, dokumentovanu, krcatu podacima o ljudima i događajima. Dedijerov Dnevnik je riznica činjenica o narodnooslobodilačkom ratu. S pravom sebe naziva „pisaricom", hroničarom, partizanske bune.

v. Od velikana predratne književnosti nijedan se nije pridružio narodnooslobodilačkoj borbi: Miroslav Krleža je ostao u Zagre-

KULTURNI I PROSVETNI ŽIVOT NA OSLOBOĐENIM TERITORIJAMA

377

bu iako je pozivan da izađe na slobodnu teritoriju, dok je Ivo Andrić živeo povučeno u Beogradu. Na slobodnu teritoriju H r v a t s k e izašao je januara 1943. ,,bard hrvatskog pesništva" V l a d i m i r Nazor. Pesnik je nadahnut krvavim pokoljima Srba u jvTDH napisao potresnu pesmu Majka pravoslavna. Goran K o v a č i č je Jamu posvetio stravičnim ustaškim zločinima nad s r p s k i m življem. Jedan od tvoraca Osvobodilne fronte, poznati k a t o l i č k i pisac, hrišćanski socijalist, Edvard Kocbek, većnik AVNOJ-a, napisao je dnevnik U partizaniji. U narodnooslobodilačkoj borbi učestvovali su i naučnici i profesori, među kojima Pavle Savie, fizikohemičar, Dušan Nedeljković, Sima Milošević, Dušan Savković, Ferdo Čulinović, Franc Cviter, Metod Mikuž i drugi. Čulinović je na slobodnoj teritoriji Hrvatske radio na normativnim i pravosudnim poslovima organa narodnooslobodilačkog pokreta; Mikuž je bio većnik AVNÖJ-a, a Franc Cviter nezamenljiv saradnik u pomenutom slovenačkom institutu koji je pripremao dokumentaciju i argumentaciju Slovenije i nove Jugoslavije neophodnu za buduće razgovore na mirovnoj konferenciji. Ofanzive neprijatelja, tako česte i nepredvidljive, uticale su na odlaganje kongresa kulturnih radnika koji se pripremao na slobodnoj teritoriji Hrvatske krajem 1943. godine, da bi bio održan tek u leto 1944. u Topuskom. Kongres se bavio pitanjima kulture i prosvete u narodnooslobodilačkoj borbi i obnovom zemlje. U oslobođenom Nikšiću održan je novembra 1944. skup crnogorskih prosvetnih radnika, i drugih intelektualaca koji su razmatrali probleme organizacije prosvetnog života na slobodnim teritorijama i u uslovima potpuno oslobođene zemlje. Istorijsko-sociološka istraživanja sve više pokazuju značajan uticaj inteligencije u narodnooslobodilačkom ratu i revoluciji, bez obzira što nauka za sada raspolaže fragmentarnim podacima. KPJ je bila partija grada, ali je tokom rata prihvaćena i na selu. Intelektualci su u partijskim rukovodstvima KPJ u Srbiji 1941. bili često u većem broju od radnika. Najveći uticaj KPJ je uspela da ostvari na intelektualnu omladinu: srednjoškolsku i osobito studentsku. Prema nepotpunim podacima 85% studenata Univerziteta u Beogradu je učestvovalo u narodnooslobodilačkom ratu — među njima 14 profesora — od kojih je 36 odlikovano ordenom Narodnog heroja, 34 posmrtno. Tim povodom Milan Koljanin piše: „Širokoj partijskoj obnovi u nekoliko predra-

0

^

0

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

tnih godina, koja je bila odlučujuća osnova pobede u ratu i revoluciji, prethodilo je organizaciono utvrđivanje i naglo širenje uticaja komunističkog pokreta upravo na. Beogradskom univerzitetu." Svim odredima u Srbiji zajedničko je büo visoko učešće intelektualaca u njihovim rukovodećim sastavima, i pored velikih promena u sastavu boraca: činili su od trećine do polovine, nekada i više, rukovodstava. Među njima su dve ubedljivo najveće grupe: studenti (obično prava i medicine) i prosvetni radnici, osobito učitelji. Među borcima od intelektualaca dominirali su đaci, pretežno gimnazijalci. Prema podacima za sve odrede u Srbiji, njihov komandni sastav, od voda naviše, činilo je 78 radnika, 56 fakultetski obrazovnih, 55 studenata, 48 seljaka, 30 učitelja, 21 aktivni oficir i 4 srednjoškolca. Gotovo isto bilo je i njihovo učešće u organima narodne vlasti. Oni su gotovo u potpunosti sačinjavali prosvetno-kulturne odbore i redakcije listova. Uticaj ovih intelektualaca je bio posebno značajan u vreme priprema ustanka i njegovog polo-etanja. Inteligencija, koja se posle aprila 1941. našla na selu, đaci, studenti, učitelji, prosvetni radnici, advokati i lekari, poznati u narodu, imali su odlučujući uticaj na pokretanje sela u ustanak.

OBRAZOVANJE PRIVREMENE VLADE DFJ

Boravak Tita u Moskvi i njegovi razgovori sa Staljinom, „divom iz Kremlja", kako ga naziva Šari de Gol, posle prethodnog susreta sa Čerčilom u Italiji, avgusta 194.4, utirali su put britansko-sovjetskoj politici kompromisa u Jugoslaviji koja nije odgovarala unutrašnjim potrebama Jugoslavije, ali je njeno prihvatanje bilo uslovljeno razumevanjem međunarodne situacije jugoslovenske revolucije. Antoni Idn je 11. oktobra 1944. iz Moskve uputio poruku Ormu Sardžentu, podsekretaru u britanskom Forin Ofisu, u kojoj je pod 4. stajalo: „Osvrćući se na Jugoslaviju, Molotov je prihvatio moj predlog za vođenje zajedničke politike. Ja sam izrazio svoju zahvalnost u vezi s tim. Posle toga obavestio sam ga o predlogu da se Tito i jugoslovenski predsednik vlade sastanu u vezi s onim što je sadržano u Vašem telegramu. Ovu priliku sam smatrao kao mogućnost demonstriranja naše želje da djelujemo zajedno i predložio sam da uputimo zajedničku poruku Titu i doktoru Subašiću izražavajući naše odobravanje zbog ovog sastanka." Rezultati razgovora Staljina i Čerčila o Jugoslaviji sadržani su u kominikeu izda tom posle završetka Moskovske konferencije: ,,Obje vlade su se saglasile da u Jugoslaviji vode zajedničku politiku u cilju koncentracije svih snaga protiv Nijemaca koji se povlače i u cilju rješavanja unutrašnjih teškoća Jugoslovena putem ujedinjenja jugoslovenske kraljevske vlade i narodnooslobodilačkog pokreta." Šubašić se 21. oktobra 1944. sastao s maršalom Titom u Vršcu, gde se vrhovni komandant našao posle boravka u Moskvi i Rumuniji. Pregovori su nastavljeni u Beogradu i završeni 1. novembra zaključenjem drugog, beogradskog sporazuma između Tita i Šubašića. Ovaj sporazum je potvrđivao odredbe Viškog sporazuma iz juna 1944, predviđajući samo jednu novu ustanovu — namesništvo, na koje je Petar II trebalo da prenese

0

^

0

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

kraljevska ovlašćenja u oblasti međunarodnog predstavljanja. Prema beogradskom sporazumu, nastavljao se međunarodnopravni kontinuitet Jugoslavije, koja se u međunarodnim odnosima pojavljivala u svom starom obliku. Edvard Kardelj, potpredsednik NKOJ-a, i Ivan Šubašić otputovali su u Moskvu 17. novembra na razgovore sa Staljinom i Molotovom o primeni sporazuma. Sećajući se razgovora u Moskvi, Kardelj navodi da je Staljin u prisustvu Šubašića napao jugoslovenske komuniste za uskost i sektaštvo jer nisu pristajali da se kralj Petar II vrati u Jugoslaviju. „Kraljevi u naše vreme", rekao je Staljin, „ionako ništa više ne znače. To je samo reprezentacija koja ne igra nikakvu posebnu društvenu ulogu." Zatim je naširoko objasnio primer rumunskog kralja Mihajla, s kojim su se „veoma dobro sporazumeli". Staljin je posle ovih razgovora obavestio britanskog premijera da je saglasan s postignutim sporazumom između Tita i Šubašića i da neće biti teškoća u njegovoj primeni. Aneks sporazuma, zaključen posle povratka Kardelja i Šubašića iz Moskve, predviđao je garantiju za rad političkih stranaka i grupa, slobodu izbora, uduživanja i štampe, nezavisan rad sudova. Do sazivanja ustavotvorne skupštine, zakonodavna vlast je pripadala AVNOJ-u, izvršna jedinstvenoj vladi. U primeni Sporazuma Tito-Šubašić Britanci su, uz deklarativnu saglasnost SSSR-a, nastojali da obezbede poštovanje svog uticaja zadovoljavanjem formalnih demokratskih sloboda, te stvaranjem uslova za višestranački sistem i slobodnije odmeravanje novih i starih snaga, ukoliko ove druge nisu bile dokraja kompromitovane saradnjom s neprijateljem. Samostalni revolucionarni subjekt na čelu nove države, zasnivajući svoj uticaj na revolucionarnoj volji naroda, vodio je računa o međunarodnim obzirima, ali nije bio raspoložen za ikakve bitnije ustupke, koji bi dovodili u pitanje tu volju. Za nove, revolucionarne snage « bilo je karakteristično da nisu frontalno odbacivale preporučivana rešenja, proistekla iz dogovora koje su saveznici postigli, ali su uspevale da ih menjaju i prilagođavaju novostvorenoj situaciji dajući im drugo značenje od onoga koje su velike sile imale u vidu. Vodstvo nove Jugoslavije je, pre nego su to Britanci i tražili, prihvatilo rad političkih stranaka i grupa u okviru jedinstvenog narodnooslobodilačkog fronta (JNOF-a), na taj način ograničavajući namere dela njihovog vodstva i njihovih stranih pokrovitelja. Neposredno posle Drugog zasedanja AVNOJ-a zatraženo

OBRAZOVANJE PRIVREMENE VLADE DFJ

381

je da se stvori politička organizacija nove Jugoslavije kao p o l i t i č k a osnova države. Pri isticanju ovog zahteva imalo se u vidu značajno iskustvo Osvobodilne fronte 1941—1944. Pretvar a n j e m AVNOJ-a u najviši organ vlasti na dnevnom redu se našlo i razdvajanje državnih i političkih funkcija. KP Hrvatske s t v o r i l a je Jedinstveni narodnooslobodilački front maja 1944. O r g a n i z a c i j e JNOF-a obrazovane su i u još dve jugoslovenske zemlje: Bosni i Hercegovini i Crnoj Gori jula te godine. Preko političkih stranaka i grupa u JNOF-u, onih čije se članstvo nije o g r e š i l o o patriotske norme u tekućem ratu, KPJ je neutralisala njihova vodstva, produbljivala postojeće podele u njima oko programa narodnooslobodilačkog fronta, učvršćivala savez osnovnih, antifašistički raspoloženih slojeva naroda u okvirima svoje politike narodnog savezništva. Time se KPJ priključila i tradiciji stranačkog političkog života, naročito u Srbiji i Hrvatskoj. JNOF je obuhvatao sve građane koji su hteli da se bore protiv okupatora u završnoj fazi rata, nezavisno od njihovih političkih, verskih i nacionalnih ubeđenja. Masovne antifašističke organizacije — USAOJ, AFŽ i, po osnivanju u Beogradu januara 1945, Jedinstveni sindikati radnika i nameštenika Jugoslavije (JSRNJ) ušle su u JNOF kao kolektivni članovi. Jedinstvo JNOF-a ostvarivalo se obaveznim učešćem članstva u delatnosti osnovnih organizacija, zasnovanoj na jedinstvenom programu narodnooslobodilačkog pokreta, tako da koalicioni elementi u vrhu nekih zemaljskih organizacija nisu imali bitniji značaj u politici odlučivanja. U okviru JNOF-a Hrvatske od jeseni 1943. delovao je na slobodnoj teritoriji Izvršni odbor Hrvatske seljačke stranke (HRSS), izolujući staro vodstvo s Mačekom na čelu. Maja 1944. održano je i treće zasedanje ZAVNOH-a u Topuskom. Snage narodnooslobodilačkog pokreta su kontrolisale veliki deo teritorije NDH, sem gradskih centara i najvažnijih komunikacija, dok su ilegalne organizacije narodnooslobodilačkog pokreta postajale sve masovnije. Iz gradova su neprekidno izlazili novi pripadnici narodnooslobodilačkog pokreta. Izvršni odbor HSS-a je iz svojih redova odstranio Božidara Magovca koji je težio podeli vlasti između KP Hrvatske i HSS-a, izražavajući vidljivo ovu pretenziju pripremljenim člankom o sebi i Titu kao ravnopravnim partnerima. Na slobodnoj teritoriji funkcionisao je i Klub srpskih vijećnika ZAVNOH-a. Januara 1944. u južnu Italiju prebacio se domobranski pukovnik Ivan Babić sa ciljem

382

NARODNOOSLOBODILAČKI « A I I REVOLUCIJA

da uspostavi vezu sa saveznicima u ime hrvatskih političara HSS je pokušavala da uz pomoć saveznika onemogući premoć narodnooslobodilačkog pokreta u Hrvatskoj. Stepinac, „crkveni knez", koji je do jeseni 1943. ćutke posmatrao genocid nad Srbima i Jevrejima, brinući se tek kako bi preko Nemaca zaštitio katedralu i nadbiskupske palate u Zagrebu od savezničkog bombardovanja njihovim proglašavanjem za „neutralizovani Vatikan", javno je, na trgu pred katedralom 31. oktobra istupio protiv zločina Nemaca i ustaša, povodom ubistva njegovog brata, jednog sveštenika i više seljaka u Krašiću. Produbljivali su se i rascepi među ustašama. Pavelića je bez rezerve podržavala garda najkrvoločnijih ustaša, takozvanih rasova (Vjekoslav Luburić-Maks, Viktor Tomić, Rafael Boban, Vilko Pećnikar, Ivo Herenčić, Erih Lisak, Vjekoslav Servaci, Josip Rukavina i drugi), dok je grupa „starijih" ustaša, uglavnom italijanofila, bila još ranije sklonjena s javnih funkcija,. ustupajući mesto grupi „mladih" političara. No vojne formacije NDH nisu se smanjivale, zahvaljujući ustaškom teroru i prinudnoj mobilizaciji. Januara 1945. pod Pavelićevom komandom nalazilo se još 170.000 boraca u sastavu vojnih formacija koje će tek poslednjih dana odstupiti iz Zagreba prema Austriji pod pritiskom nezaustavljive ofanzive Jugoslovenske armije. Pokušaj smenjivanja Pavelića od strane grupe Lorković-Vokić, bez obzira da li je bio u vezi sa neuspelim atentatom na Hitlera 20. jula 1944. godine, izražavao je nameru dela ustaša da pređu na stranu zapadnih saveznika, predstavljajući pojavu alibizma u NDH kada se već jasno sagledavao slom Trećeg rajha. „Krilnik" Duro Vokić i Mladen Lorković su nameravali da „ustašku vojnicu" prevedu u domobranske formacije, obezbeđujući vojsku za krajnji rasplet i pretpostavljajući da saveznici ne bi prihvatili na kraju rata ustaše kao kompromitovanu fašističku partijsku vojsku. Zavera ovih visokih ustaških funkcionera obuhvatala je i saradnju sa anglofilskim pripadnicima HSS. Pavelić je bio obavešten o akcijama svojih ministara, ali nije dozvoljavao da se bilo kakve promene izvrše na njegov račun. Mada u uslovima raspalog režima „poglavnik" i Kaše nisu mogli tolerisati zaveru, likvidirajući „puč" (u stvari pokušaj izvođenja „puča", koji je ostao u zametku), oslonjeni na Hitlera do poslednjeg časa. Aktivnost Mačekovog dela HSS („sredinski dio") tekla je preko Augusta Košutića u smislu podele vlasti sa narodnooslo-

383 bodilačkim pokretom u Hrvatskoj, a kasnije se oslanjala na Šubašićev kompromis s Titom, sve dok ovaj — po njihovim shvatanjima — nije načinio nedozvoljive koncesije narodnooslobodilačkom pokretu. Sav ovaj stari svet u raspadanju nadvisivao je u proleće i leto 1944. JNOF Hrvatske, kao najšira politička osnova federalne Hrvatske u novoj Jugoslaviji. Stranačko „šarenilo" sačuvalo se uglavnom u Srbiji, što neki istoričari vezuju za neravnomernost razvitka revolucije u njoj, gubeći iz vida da se njena ravnomernost, odnosno neravnomernost ceni u ukupnom rezultatu. Takođe, oni zaboravljaju da višestranačko iskazivanje predstavlja staru tradiciju političkog života ü Srbiji: Prihvatajući program narodnooslobodilačkog pokreta, grupa građanskih političara rodoljubive vokacije u Glavnom odboru JNOF-a Srbije je krajem 1944, uoči donošenja Deklaracije JNOF-a Srbije, pokazivala rezerve prema rešenju nacionalnog pitanja u Jugoslaviji. Jaša Prodanović je kritikovao KPJ zbog suviše velike „revnos'nosti" u prilazu nacionalnom fenomenu. Posebno se suprotstavljao tretmanu Makedonaca i Crnogoraca kao nacionalnih posebnosti. Što se tiče Kosova i Metohije, pripadnici JNOF-a građanskog porekla gledali su na ove oblasti kao na nerazdvojni deo Srbije. Prvaci KPJ (B. Nešković, S. Žujović, Milentije Popović) stajali su na stanovištu da nema Jugoslavije bez prihvatanja odluka Drugog zasedanja AVNOJ-a. Žujović je dozvoljavao mogućnost da se Kosovo nađe u sastavu Albanije ako bi u susednoj državi postojao progresivan režim. Najširi politički spektar imao je JNOF Srbije, u kome su se od novembra 1944. do marta 1945. našle sledeće stranke i grupe: Jugoslovenska republikanska stranka, Socijalistička stranka, grupa „Napred", Narodna seljačka stranka i Savez zemljoradnika. JNOF-u je prišla i frakcija Samostalne demokratske stranke. Van njega se nalazila Demokratska stranka Milana Grola, koja je na sporazum Tito-Šubašić gledala kao na podelu vlasti. Posle susreta i razgovora sa Staljinom u Moskvi, Tito se nekoliko puta obratio Staljinu pismenim putem. Tito je novembra 1944. Staljinu ukazao na „mnogobrojne nezgodne postupke" pojedinih vojnika i oficira Crvene armije, „što našoj vojsci i našem narodu pada teško na srce, s obzirom na to što naš narod i vojska obožavaju Crvenu armiju, idealiziraju je". Po Titu, „propust" je učinio Štab 3. ukrajinskog fronta, što pre ulaska OBRAZOVANJE PRIVREMENE VLADE DFJ

0

^0 NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

trupa Crvene armije u Jugoslaviju nije objasnio vojsci da ona „ulazi kao saveznica Narodnooslobodilačke vojske, da zajedno oslobode Jugoslaviju, da Jugoslavija nije ni Rumunija, ni Mađarska, pa ni Bugarska, već zemlja koja je od prvih dana, još pre napada na Sovjetski Savez, dala snažan otpor nemačkim i drugim okupatorima". Svestan da ovakvi odnosi kvare ugled i SSSR-a i narodnooslobodilačkog pokreta, Tito je pozvao oficire iz Štaba armije i u prisustvu general-lajtnanta Kornjejeva odlučno tražio da oni preduzmu mere kako bi se uklonila „svaka sitnica" koja bi mogla da kvari odnose sa „našim narodom". Ovakve postupke mogli su koristiti," isticao je Tito, kako neprijatelji SSSR-a, tako i nove Jugoslavije. Osim toga, takvo ponašanje oficira i vojnika Crvene armije otežavalo je položaj pokreta u vreme kada je trebalo da se stvori jedinstvena vlada i kada NKOJ treba zaista da predstavlja vlast u zemlji. Vredno je navesti dva načelna stava iz Titovog pisma Staljinu. Prvi, da Tito smatra svojom „komunističkom dužnošću" da o tome obavesti Staljina i da preduzme sve da se slične pojave onemoguće. Drugi, da je Tito brzo regulisanje toga odnosa smatrao „važnim političkim pitanjem". „Po mome", nastavlja Tito, „štab fronta trebao je narediti svojim potčinjenim štabovima u Jugoslaviji da nemaju prava mešati se u unutrašnja politička pitanja, kao što je na primer bio slučaj u Smederevu, gde je major Crvene armije Sopronov zabranio slobodno delovanje narodnooslobodilačkih odbora i partijskih organizacija tvrdeći da je naša zemlja neprijateljska i da je Crvena armija okupirala. Ili na primer silom se puštaju uhapšenici iz zatvora koje su naše vlasti pohapsile kao neprijatelje našeg naroda i naših saveznika. Mislim da štabovi Crvene armije ne bi smeli zaposedati fabrike u Jugoslaviji odakle se raznose alati, mašinerije kao na primer u vojnom zavodu u Kragujevcu, jer nam je to od ogromne potrebe, da bismo što prije mogli sami proizvoditi i opravljati naše oružje." Ranija Đilasova kritika ponašanja sovjetskih oficira i vojnika ogorčila je Staljina, ali je ovo pitanje skinuto s dnevnog reda međusobnih odnosa Đilasovom izjavom i Titovim pismom koje je odlučno stalo u odbranu unutrašnje suverenosti nove Jugoslavije, bez obzira na svu bliskost sa SSSR-om u to vreme i Titovo isticanje u pismu Staljinu da se „mi jedino možemo uzdati u SSSR, koji je pružio tolike primere razumevanja za napaćeni narod i koji je jedini do sada pružio efikasnu pomoć". Idejni identitet i odanost SSSR-u

OBRAZOVANJE PRIVREMENE VLADE DFJ

385

nisu bili razlog da se toleriše ignorisanje uloge Jugoslavije u ratu, potcenjuju jugoslovenske žrtve u borbi sa fašizmom i dovodi u pitanje revolucionarna vlast i njen integritet. Mlada revolucija bila je od prvog dana ljubomorna na svoje osnovne institucije — oružanu silu i narodnu vlast. U jednoj drukčijoj istorijskoj situaciji Staljin će 1948. iskoristiti ove nesporazume za optužbu protiv rukovodstva nove Jugoslavije i ocenu njegovih postupaka kao „nacionalističkih", ali, na drugoj strani, ovi postupci u vreme dešavanja nisu mogli da ne izazivaju razmišljanja i stvaraju mentalnu distancu prema Staljinovom shvatanju o međusobnim odnosima na bazi podređenosti. Savete Staljina i Molo tova vodstvo nove Jugoslavije je prilagođavalo jugoslovenskoj praksi. Tito je 12. novembra 1944. zahvalio Staljinu i Molo tovu na njihovom savetu da se da amnestija četnicima Mihailovića, dodajući da mu se to čini „politički od ogromne važnosti i korisnim za dalji razvitak ne samo naše zemlje, već i od međunarodnog značaja. U vezi sa time, mislimo da je vrlo korisno dati amnestiju i hrvatskim domobrancima. Ja smatram da takvu amnestiju treba dati svima onima koji su već položili oružje kao i onima koji treba da polože oružje. U vezi sa time trebaće u formulaciji same amnestije izraziti tačno njen politički karakter da bi pristalicama narodno-oslobodilačkog pokreta bilo jasno." Pregovori nove Jugoslavije sa otečestvenofrontofskom Bugarskom o obrazovanju federacije (jugoslovensko-bugarskom ujedinjenju) pokrenuo je Staljin prilikom Titovog boravka u Moskvi. Staljin je ovo pitanje ponovo pokrenuo za vreme boravka E. Kardelja u SSSR-u, novembra 1944. godine. Krajem 1944. u SSSR-u je boravio i Andrija Hebrang, izveštavajući CK KPJ da Staljin želi stvaranje južnoslovenske federacije (konfederacije) i zaključenje ugovora sa Albanijom. U prvoj dekadi novembra 1944. podnet je Bugarima jugoslovenski predlog Sporazuma o političkoj, vojnoj i ekonomskoj saradnji, sa dva dodatka — o jedinstvenoj komandi oružanih snaga i o privrednoj saradnji. Na to je CK BRP(k) odgovorio svojim predlogom ugovora o savezu. Rukovodeći bugarski komunisti nisu imali istovetan stav o ujedinjenju: Trajče Kostov, sekretar BRP(k), pozivao se na dugotrajnu tradiciju bugarske državnosti i razlike u strukturi i mentalitetu naroda Bugarske i Jugoslavije; Viko Cervenkov zalagao se za federaciju; Vasil Kolarov i drugi rukovodeći kadrovi BRP(k) izjašnjavali su se u načelu za

307

NARODNOOSLOBODILAČKI KAT I REVOLUCIJA

federaciju, ali uz iznošenje više rezervi. No, tokom boravka Edvarda Kardelja u Sofiji decembra 1944. došlo se do kompromisnog projekta. Kada je bugarski predstavnik u Beogradu Petar Todorov pristao, 2. januara 1945. u Beogradu, da se ugovor o ujedinjenju potpiše, Tito je predložio da se do kraja rata zadrže dve vlade koje bi sporazumno vodile spoljne i vojne poslove, s tim što bi se političke i carinske granice ukinule. Jedan od kamena spoticanja je bila jugoslovenska pluralistička koncepcija federacije, nasuprot bugarskoj dualističkoj koncepciji. Bugari su preko Vladimira Popovića, koji se od početka januara 1945. nalazio u Sofiji, dostavili novi projekt o ujedinjenju, ali su tada počeli međunarodni zapleti. Sovjetska vlada pozvala je bugarske i jugoslovenske predstavnike (Moša Pijade) u Moskvu 21. januara 1945. godine, obaveštavajući ih da od federacije nema ništa i da treba zaključiti ugovor o političkoj, vojnoj i ekonomskoj saradnji i bratskom savezu. Definitivni projekt ugovora, na kome su radili Andrej Višinski i Moša Pijade, odobrilo je sovjetsko ministarstvo inostranih poslova. Bio je to početni osnov za što skorije stvaranje federacije. Britanska vlada je 26. januara protestovala kod bugarske vlade, stavljajući do znanja da je protiv zaključivanja federacije pre završetka rata, a na drugoj strani, da ona pretpostavlja stvaranju takve federacije jednu širu balkansku federaciju. Na Krimskoj konferenciji ovo pitanje je skinuto s dnevnog reda izjavom ministara inostranih poslova SAD i Velike Britanije da su protiv ugovora između Jugoslavije i Bugarske, jer se Bugarska kao pobeđena država u ratu nalazila pod režimom primirja. Krajem februara 1945. sovjetska vlada je posle britanskog demarša zatražila od zainteresovanih vlada da odustanu od potpisivanja ugovora o savezu. Moša Pijade je izvestio Tita iz Moskve 17. februara da stvaranje federacije ne dozvoljava međunarodni položaj Bugarske. No, Pijade je uočavao da do federacije ne bi došlo i da nije bilo ove zapreke, zbog dijametralno različitih koncepcija o načelima ujedinjenja, to jest sukoba pluralističke, jugoslovenske, i dualističke, bugarske koncepcije. Sovjetski Savez je podržavao obrazovanje jedinstvene vlade DFJ, izlazeći u susret svom britanskom savezniku u realizaciji Čerčilove politike, naravno s pozicija drukčijih interesa. Molotov je u poruci Čerčilu 24. novembra 1944. ocenio — posle boravka Šubašića i Kardelja u Moskvi — da sporazum maršala Tita i

OBRAZOVANJE PRIVREMENE VLADE DFJ

387

Šubašića o formiranju „ujedinjene jugoslovenske vlade", može da donese „korist Jugoslaviji i ne treba odlagati sprovođenje u život tog sporazuma". Po zaključenju beogradskog sporazuma Tito-Šubašić dopunjenog nakon moskovskih razgovora Edvarda Kardelja i I v a n a Šubašića sa Staljinom i Molotovom, vodstvo nove Jugos l a v i j e je očekivalo da se on i primeni. Komplikacije oko primene nastale su zbog ponašanja Petra II Karađorđevića, koji je na prenos ovlašćenja gledao kao na svoje razvlašćenje. Kralj je 11. januara 1945, nezadovoljan sporazumom, izveo „salonski udar" otkazujući poverenje Ivanu Šubašiću. Revolucionarna vlada je bila zainteresovana da se sporazum što pre primeni, jer je razvoj događaja išao naruku novoj Jugoslaviji, ali ni NKOJ nije hteo da nastupi jednostrano, već uz podršku velikih sila, želeći legalizaciju revolucionarnih promena. Protiv kralja i njegovog „državnog udara" KPJ je organizovala demonstracije na oslobođenim područjima Jugoslavije, a vodstvo je jedno vreme bilo uvereno da iza kraljevog postupka stoje. Britanci. Predsednik Saveta narodnih komesara SSSR-a obratio se 25. januara 1945. premijeru Velike Britanije izražavajući saglasnost da Sporazum Tito—Šubašić stupi na snagu, bez daljih odlaganja, kako je bilo dogovoreno između Šubašića i Tita, i da tri velike države priznaju „ujedinjenu vladu". Ostvarenje ovog plana je sada odgovaralo i NKOJ-u, iako to nisu tražili unutrašnji razlozi, ali je ovaj, na drugoj strani, nastojao da revoluciju podvede pod princip legitimnosti, sa čime su se slagale i dve velike sile, mada iz različitih motiva. Snage oko Petra II Karađorđevića su bile nemoćne da spreče put „tihe abdikacije" kralja, čega je i on bio svestan. Čerčil je stavljao do znanja kralju da je Tito gospodar situacije u Jugoslaviji i da monarh nije neophodan. Za vreme ove krize Britanci su upoznali kralja s idejom da se AVNOJ proširi poslanicima Narodne skupštine Kraljevine Jugoslavije, izabranim na poslednjim opštim izborima, koje je sprovela vlada Milana Stojadinovića decembra 1938; u toj ideji oni su videli put za jačanje pozicija starih snaga u političkoj strukturi Jugoslavije. Vodećim ličnostima Velike Britanije, međutim, bilo je jasno da je njihov uticaj u Jugoslaviji faktički neznatan, jer su te snage vojno poražene u narodnooslobodilačkom ratu a poredak izgrađen u revolucionarnom procesu prihvaćen od naroda i stabilan; ipak, do kraja su nastojale da

0

^0 NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

obezbede formu ustavnog kontinuiteta. Po britanskim izvorima, ideju o priširenju AVNOJ-a poslanicima Narodne skupštine Kraljevine Jugoslavije Šubašić je saopšt.io maršalu Titu krajem januara 1945. Na Krimskoj konferenciji februara te godine savezničke vođe su je prihvatile u vidu preporuke, ne konsultujući vodstvo nove Jugoslavije. Čerčil, Staljin i Ruzvelt su se složili na Krimu da se sporazum Tito — Šubašić sprovede u život, s tim što su Britanci tražili jamstva u vidu proširenja AVNOJ-a poslanicima Narodne skupšine Kraljevine Jugoslavije i naknadnu ratifikaciju njegovih akata. Ova jamstva prihvatio je i Staljin — sem trećeg, o „privremenosti" vlade — pod uslovom da sporazum najpre stupi na snagu. Na Krimskoj konferenciji februara 1945. nije bilo značajnijih razmimoilaženja o jugoslovenskom pitanju. Britanci su nastojali da izmenama ojačaju Sporazum Tito—Šubašić predlažući dva pomenuta amandmana. Staljin je bio za to da tri države pre odlaska sa Krima preporuče neodložno stupanje na snagu Sporazuma Tito — Šubašić i stvaranje, na osnovu tog sporazuma, jedinstvene jugoslovenske vlade, nezavisno od „fantazija" Petra II. Američki državni sekretar Edvard Stetinijus je smatrao da je prihvaćena odluka o stupanju na snagu sporazuma Tito — Šubašić do kraja Krimske konferencije, ne obazirući se ni na kakva „fantaziranja" Petra II. Na Krimu, u Jalti, šefovi velikih sila Ruzvelt, Staljin i Čerčil su u VIII odeljku Protokola Krimske konferencije postigli sporazum da se maršalu Titu i Šubašiću preporuči da sporazum treba odmah da stupi na snagu, i da nova vlada, čim bude formirana, izjavi da će AVNOJ biti proširen u skladu sa britanskim amandmanom i da će se zakonodavni akti AVNOJ-a naknadno ratifikovati. Ovom preporukom praktično primenjenom u modifikovanom obliku, a na drugoj strani, uvažavanjem revolucionarne skupštine-AVNOJ-a — kao faktičke činjenice koja se nije mogla zaobilaziti, utrveni su putevi za obrazovanje jedinstvene vlade DFJ i legalizaciju revolucionarnih promena u Jugoslaviji. Krimska konferencija je međunarodno sankcionisala sporazum Tito — Šubašić. Preporuka je u stvari bila dopunski uslov za obrazovanje jedinstvene vlade, a preko toga, za međunarodno priznanje promena društvenog bića Jugoslavije u drugom svetskom ratu. Uključivanjem poslanika kraljevske skupštine u AVNOJ, preporuka je predstavljala intervenciju koja nije bila u skladu sa bitno

OBRAZOVANJE PRIVREMENE VLADE DFJ

389

izmenjenim odnosom snaga pobedničke revolucije. Posredstvom privremene vlade DFJ, Čerčil je težio podeli uticaja u čemu se sastojala njegova politika „fifti—fifti" koju ne priznaju ni sovjetska, niti prihvata jugoslovenska istoriografija, naravno iz r a z l i č i t i h razloga. Čerčil je računao na interesni uticaj preko umerenijih građanskih snaga u vladi i AVNOJ-u, odnosno Privremenoj narodnoj skupštini u koju se AVNOJ imao pretvoriti, a na drugoj strani, računao je da će obavezati Jugoslaviju da naoružava vazduhoplovstvo i mornaricu iz britanskih izvora, za razliku od kopnene armije koja se imala snabdevati iz SSSR-a. Britanska istoričarka Elizabet Barker pod „rađanjem" i „umiranjem" Čerčilove politike misli zapravo na put njenog nastajanja i gašenja. Privremena vlada DFJ se nalazila u rukama KPJ, a u Privremenoj narodnoj skupštini je nadvlađivala izrazita narodnofrontovska većina. Cerčil je već u vreme Potsdamske konferencije, jula-avgusta 1945, bio razočaran Titovom politikom zato što nije sprovodila njegove zamisli o podeli uticaja velikih sila. Staljin je živeo u drugoj vrsti uverenja: da je narodnooslobodilački pokret stopostotno pod njegovim uticajem. Pokazalo se da su obojica vođa velikih sila bili u zabludi: Čerčil se u svoju zabludu uverio 1945. u vreme Berlinske konferencije, a Staljin 1948. godine. Velike sile suprotnih interesa previđale su da postoji nezavisni subjekt oličen u novoj Jugoslaviji, pobedničkoj revoluciji i novostvorenom aparatu vlasti sa snažnom oružanom silom koja je mogla da ga brani. Staljin, smatrajući da je reč o njegovom apsolutnom uticaju u Jugoslaviji, nije razgraničavao ljubav prema SSSR-u kod naroda Jugoslavije i idejnu bliskost KPJ sa komunističkim pokretom u svetu, podređenost od duha i načela autentične revolucije, nesamostalni od samostalnog pokreta, dirigovanje od autonomnog unutrašnjeg razvitka. Faktička vlast u Jugoslaviji bila je u rukama revolucionarnih snaga, nedeljiva, uprkos — iz spoljnih razloga — interpoliranim ustanovama i pojedinim grupama građanskih političara (namesništvo, građanska opozicija u PNS, itd.). Prihvatanjem preporuka Krimske konferencije od zainteresovanih strana bližio se kraj paralelelizmu vlada, iako je Petar II Karađorđević nastavio da sprovodi opstrukciju određivanju namesnika, izjašnjavajući se protiv Dušana Simovića, Aleksan dra Belića, Ace Stanojevića i drugih, koju je najzad prekinuo 2. marta 1945. naimenovavši za namesnike Srđana Budisavljevića,

0

^

0

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Antu Mandića i Dušana Serneca. NKOJ i Šubašićeva vlada dali su istovremeno ostavke 5. marta, a dva dana docnije Josip Broz Tito obrazovao je Jedinstvenu privremenu vladu Demokratske Federativne Jugoslavije (DFJ), koju su zatim priznale vlade Velike Britanije, SAD i SSSR-a. Privremenu vladu DFJ sačinjavali su, pored Josipa Broza Tita, predsednika i ministra narodne odbrane, Milan Grol, potpredsednik; Edvard Kardelj, potpredsednik i ministar za konstituantu; dr Ivan Šubašić, ministar spoljnih poslova; dr Josip Smodlaka, ministar bez portfelja; Vlada Zečević, ministar unutrašnjih poslova; Frane Frol, ministar pravosuđa; Vladislav S. Ribnikar, ministar prosvete; Sreten Žujović, ministar finansija; dr Juraj Šutej, ministar bez portfelja; Todor Vujasinović, ministar saobraćaja; Andrija Hebrang, ministar industrije; ing. Nikola Petrović, ministar trgovine i snabdevanja; dr Vaso Cubrilović, ministar poljoprivrede; Sulejman Filipović, ministar šumarstva; Bane Andrejev, ministar rudarstva; Sreten Vukosavljević, ministar kolonizacije; dr Anton Kržišnik, ministar socijalne politike; dr Zlatan Sremec, ministar narodnog zdravlja; dr Drago Marušić, ministar pošta, telegrafa i telefona; dr Rade Pribićević, ministar građevina; Sava Kosanović, ministar informacija; Jaša Prodanović, ministar za Srbiju; dr Pavle Gregorić, ministar za Hrvatsku; Edvard Kocbek, ministar za Sloveniju; Rodoljub Čolaković, ministar za Bosnu i Hercegovinu; Emanuel Čučkov, ministar za Makedoniju i Milovan Đilas, ministar za Crnu Goru. Sovjetski Savez je pružio značajnu pomoć novoj Jugoslaviji i njenom rukovodstvu u izbijanju na međunarodnu pozornicu, a na drugoj strani, predajom dela teške ratne tehnike NOVJ koja je omogućila uz pomoć zapadnih saveznika i vlastiti ratni plen da se što uspešnije privedu kraju završne operacije NOVJ, odnosno JA. Zvanična politika i ideologija podržavala je kult Sovjetskog Saveza u Jugoslaviji i njegovih vođa, posebno Staljina. Ekstremna svedočanstva o tome možemo naći u napisima M. Dilasa i E. Kardelja i u istupanjima i drugih uticajnih jugoslovenskih ličnosti iz onoga vremena, ali i u svakodnevnoj praksi partijskog i uopšte političkog rada. Spoljna slika bila je međutim remećena nesporazumima i incidentnim situacijama u međusobnim odnosima koje u ono vreme nisu bile poznate javnosti. Sovjeti su marta 1945. protestovali što je u Privremenu vladu DFJ ušao Milan Grol, smatrajući da je u vladi bilo mesto

OBRAZOVANJE PRIVREMENE VLADE DFJ

391

Stanoju Simiću. Smatrali su da Grol nije osudio Mihailovića, a nije- se ogradio ni od „velikosrpske antidemokratske linije", prema „Rusima", na Krimskoj konferenciji nije bilo ni reći o uključivanju Grola u vladu, a u svakom slučaju nezadovoljstvo je proizilazilo iz toga što jugoslovensko rukovodstvo nije tražilo podršku pred saveznicima za formiranje vlade bez Grola. „Mi sumnjamo u ispravnost namere druga Tita da će se uvođenjem Grola u Vladu, olakšati zadaci razbijanja bloka srpske reakcije. Obrnuto, srpska reakcija sada ima svog posmatrača u Vladi u ličnosti Grola, i ona sada može da del uje mnogo sigurnije. Na taj način, pravilnije je priznati, da postoji opasnost da će Grol i njemu slični podmetati klipove pod noge novoj jugoslovenskoj vladi i pred tim ne treba zatvarati oči." Ovaj prvi protest svedoči da je nova jugoslovenska vlada sastavljena bez sovjetske konsultacije, samostalno, i da se Titova procena da će Grol ulaskom u vladu biti izolovan pokazala opravdana, jer je on zaista posle Potsdamske konferencije podneo (20. avgusta 1945.) ostavku na dužnost potpredsednika Privremene vlade DFJ. Za Molotova („Aleksejev") je prva deklaracija Privremene vlade DFJ, koju je Tito pročitao preko Radio-Beograda 9. marta 1945, takođe bila ,,ne sasvim zadovoljavajuća" i možda čak „bezbojna". Prigovarano je što u deklaraciji nije zauzet određeniji stav u odnosu na politiku zbližavanja sa slovenskim zemljama, koje „treba da budu spremne za dalju borbu protiv novih pokušaja agresije od strane nemačkog imperijalizma i njegovih mogućih saveznika u agresiji". Molotov nije krio da je i u delu deklaracije koja se ticala Sovjetskog Saveza očekivao ocene koje više odgovaraju stvarnim činjenicama i „istinitosti", kao što je činjeno ranije. „Prećutkivanje o tom pitanju ne može doneti koristi demokratskoj Jugoslaviji. Zaključujemo da nedostaci deklaracije nove jugoslovenske vlade odražavaju pritisak Šubašića i Grola koji već od prvih koraka nove jugoslovenske vlade deluju na način nepoželjan za demokratsku Jugoslaviju." Ove primedbe su u skladu sa staljinskom politikom bile propraćene i pretećim upozorenjima. Najpre se isticalo da je u ćelom svetu poznato da je SSSR aktivno podržavao i podržava demokratsku Jugoslaviju te da u samom „jugoslovenskom narodu" postoji ubeđenje da nova jugoslovenska vlada del uje u potpunoj saglasnosti sa Sovjetskim Savezom i da su sadašnji koraci jugoslovenske vlade usklađeni s Moskvom, što im nameće

Ö YZ

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

„moralno-političku odgovornost pred javnim mnjenjem Sovjetskog Saveza, Jugoslavije i drugih zemalja". Zatim je dolazila direktna pretnja: „Postoji drugi put koji se sastoji u tome, da Sovjetska vlada zvanično izjavi o svom nesudelovanju u pomenutim koracima jugoslovenske vlade. Mi možemo dati takvu izjavu, pošto naša zemlja još nije povezana sa Jugoslavijom bilo kakvim ugovorom o savezu ili uzajamnoj pomoći. To bi Vas oslobodilo od obaveze da se konsultujete sa nama." U odgovoru Politbiroa CK KPJ od 15. marta 1945. „drugu Aleksejevu" (Molotovu) na sovjetske kritike stojalo je po tačkom 6: „Za Jugoslaviju postoji samo jedan put: ići samo sa Sovjetskim Savezom i pod njegovim rukovodstvom. To mislimo ne samo kao komunisti, već i kao odgovorni državnici. O konkretnim oblicima kako da ispravimo naše greške, naročito pitanje Grola, mi ćemo se save to va ti sa Vama." U vezi sa Grolom, Politbiro je konstatovao ispravnost sovjetskih bojazni, što je potvrđivala činjenica da „reakcija već podiže glavu u Srbiji od kada je obrazovana Vlada". Kao svoju najveću grešku Politbiro je smatrao „prećutkivanje u deklaraciji ogromne oslobodilačke uloge, političke i materijalne pomoći našoj zemlji od strane Sovjetskog Saveza", što je proisticalo pre iz „oportunističke bojazni" od raskida sa Engleskom i Amerikom, nego iz direktnog pritiska grupe Grol — Šubašić. Prećutkivanje slovenstva je takođe ocenjeno kao „greška", čiji je izvor u precenjivanju engleskog i američkog pritiska. Takođe se „greškom" smatralo nedovoljno informisanje SSSR-a o jugoslovenskim merama i nameramaa. Politbiro CK je molio da se u Moskvu upute dva člana Politbiroa. „Aleksejev" je kasnije odbacio predlog da predstavnici CK putuju u Moskvu, i odlučio je da se to reši posle dolaska u Beograd sovjetskog poslanika Ivana V. Sadčikova. Inače, bili su kandidovani Ranković i Đilas, ali do njihovog puta u Moskvu nije došlo. Iz ovog stava Sovjeta prema formiranju prve jugoslovenske vlade i njenom programu mogu se izvesti neki krupniji zaključci. Prvo, da je do sastava vlade i donošenja programa došlo nezavisno, odmeravanjem odnosa svetskih snaga i unutrašnjih potreba Jugoslavije, po vlastitim procenama, bez naglašavanja samo sovjetske strane i slovenskih naroda i politike koja je bila u funkciji sovjetske države. Vlada je shvatala realnost velikih sila, iako je razlikovala SSSR od Zapada, ali je imala pred sobom nacionalne interese. Iskorišćavala je pukotine u odnosi-

OBRAZOVANJE PRIVREMENE VLADE DFJ

393

ma između ovih velikih država, imajući u vidu svoj razvitak, unutrašnju ustavno-političku stabilizaciju, ekonomske veze u budućnosti i pitanje granica. Pred rukovodstvom nove Jugoslavije nalazilo se još sveže iskustvo Staljinovog reagovanja na f)ilasovu izjavu o sovjetskim oficirima, kao i projekt o stvaranju federacije Jugoslavije i Bugarske. SSSR je, bez obzira na demokratsko-revolucionarne procese u nizu država južne i istočne Evrope, stajao na stanovištu centralizacije njihovih s p o l j n i h politika uz primenu obaveznih konsultacija, polazeći od svoje primarne odgovornosti u svetu. Početne sovjetske intervencije morale su izazivati podozrenja o njihovim namerama prema Jugoslaviji koje su se kosile s revolucijom ostvarivanom bez kalupa i šema, kao i sa osećanjem samosvesti jugoslovenskih rukovodilaca. Naknadne intervencije u vezi sa tršćanskom krizom, principima ekonomske saradnje, delovanjem vojnih, političkih i ekonomskih savetnika morale su takođe uticati na proces ideološko-političkog otrežnjavanja, nezavisno od masovne indoktrinacije sovjetskim iskustvom i pozajmljivanja nekih rešenja u izgradnji socijalizma. A na drugoj strani, jugoslovenske inicijative kritikovane kao samostalni potezi — bez konsultovanja SSSR-a, nesumnjivo da su gomilale nepoverenje kod Staljina o Jugoslaviji, kao nezavisnoj državi i novom poretku izraslom iz jedne autentične revolucije.

TEROR I GENOCID

Okupator je nejednako postupao u pojedinim zemljama okupirane Evrope, zavisno od rasističke koncepcije, ciljeva, ponašanja stanovništva, eksploatacionih potreba. Pored razlikovanja ponašanja raznih okupatora, Italijana i Nemaca, Bugara i Mađara, neophodno je diferencirano prilaziti i raznorodnim fašističkim i nacionalističkim režimima: Kvislingovom u Norveškoj, ustaša u NDH, klerofašističke vlade u Slovačkoj. Nemci su primenjivali represivne mere pomoću SS-ovaca, preko Gestapoa, poluvojne organizacije „Tot", Vermahta. Prilikom ofanziva protiv partizanskih snaga u Jugoslaviji, Albaniji i Grčkoj, italijanske kaznene ekspedicije su palile sela, odvodeći narod u ropstvo, primenjujući represalije bez razgraničenja da li su u pitanju naoružani ustanici ili nenaoružano stanovništvo, bombardovali naselja. Iz planinskih krajeva okupatori su naročito pljačkali stoku. Italijanski okupator oslanjao se na kvislinške snage kao na protivtežu naraslim snagama narodnooslobodilačkog pokreta. Ignorisana je individualna odgovornost i primenjivane su kolektivne sankcije da bi se narod zaplašio i bacio oružje. Za poginule vojnike u borbama Italijani su streljali zatvorenike u znak odmazde. Italijanska okupaciona politika imala je dva lica: jedno, koje se skrivalo iza civilizatorske misije koju Rim vrši od davnina, navodne ekonomske brige i težnje za obnovom državnosti pojedinih naroda, kao Crnogoraca, ili Albanaca i drugo, brutalno otvoreno, oslonjeno na grubo slamanje otpora posle masovnih ustanaka. Bugarska politika se koristila drugim svetskim ratom i savezom s Nemačkom da postigne dominaciju na Balkanu, radi ostvarenja sanstefanskog mita o „Velikoj Bugarskoj". Denacionalizacija Makedonaca u Kraljevini SHS pomagala je Bugarima

NOSIOCI TERORA I GENOCIDA

395

da okupaciju predstave kao nacionalno oslobođenje i pripajanje matici. Makedonci su se našli nacionalno ugroženi u sastavu ^Velike Albanije", koju je stvorila i podržavala Italija. Najjaču podršku Nemci su dobili od pripadnika nemačke nacionalne manjine u pokorenim ili priključenim državama i oblastima. Oni su se deklarisali kao nemački državljani, služili u SS jedinicama, činili pomoćne policijske i vojne jedinice za sporovođenje terora, eksploatacije, zaštite pruga. Deo ovih jedinica borio se i na istočnom frontu, sa jedinicama domaćih nacista. Kao vladajućoj rasi, njima je bio obezbeđen izuzetno privilegovan režim u svim državama van Trećeg rajha, tako da se s pravom govori da su oni imali status „države u državi". Borili su se u SS divizijama, služili u Vermahtu, policijskim jedinicama i raznim drugim formacijama. Identifikovani sa Trećim rajhom i svesni zločina koje su počinili na jugoslovenskom tlu, folksdojčeri nisu ni sačekali oslobođenje, napuštajući najvećim delom zavičajne krajeve. Folksgrupenfirer Branimir Altgajer evakuisao je sa teritorije NDH — prema objavljenim podacima — 110.000 folksdojčera, najviše iz Srema; iz Banata je prema Trećem rajhu krenulo 35.000, a iz Bačke 70.000 folksdojčera sa članovima porodica. Među onima koji su ostali da sačekaju oslobođenje nalazili su se uglavnom stariji ljudi, žene i deca, njih oko 200.000 od preko 500.000 koliko ih je živelo u Kraljevini Jugoslaviji u vreme izbijanja rata (mada se i u ovom slučaju brojevi koje iznose razni pisci ne slažu). Deo ruske emigracije koja se rasula svetom posle oktobarske revolucije, građanskog rata i strane intervencije prišao je Nemcima, budući odranije u njihovoj službi, u svojstvu pomoćnih odreda (Ruski korpus u Srbiji), specijalista za „rusko pitanje" posle početka kampanje na istoku, saradnika Nemaca u pokušajima uspostavljenja vlasti u okupiranim delovima SSSR-a. Njima su se pridruživali sovjetski državljani nezadovoljni sovjetskim sistemom, nacionalistički opterećeni, deo zarobljenika Crvene armije. Nemci nisu priznavali ,,fran-tirere", smatrajući ih posle kapitulacije regularnih vojski nezakonitom snagom, pa shodno tome ljudima van zakona. U okupiranim zemljama, Nemci su imali ogroman i razgranat policijski aparat. Strah od političke policije uvukao se u svest građana. Apsolutna kontrola preko tajne policije — Gestapoa i SS odreda unosila je psihozu nesigurnosti, bezako-

Ö Y

Z

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

nja, političke proizvoljnosti. Nacisti su iza svega videli ilegalno delovanje, rušilačke i podrivačke snage i nosioce dezorganizacije. Prilikom ofanzive nemačkih jedinica na oslobođene teritorije uništavane su i na hiljade mirnih civila, koji su se iskazivali u vojnim biltenima kao ustanici. Nemački izvori govore da su Nemci u Srbiji 1941. gledali u svakome seljaku neprijatelja. Nemačka 342. divizija je u toku ofanzive u Mačvi i Podrinju u jesen 1941. ostavila za sobom krvave tragove, sravnjujući sa zemljom sela i odvodeći na desetine hiljada stanovnika u logore. Masakrima nad civilnim stanovništvom nisu izmicala ni deca i đaci. Likvidacije u Kraljevu i Kragujevcu u jeku ustanka ostaju kao surova svedočanstva nemačke represivne politike. Veliki broj zločina Nemci su počinili nad srpskim stanovništvom u Banatu. Prilikom blokade banatskih sela u zimu 1942. isticao se okrutnošću i policijskom perfidnošću dr Juraj Špiler. U ovim hajkama, pretraživanjem kuća, štala, baza, tavana, pronalaženi su i hapšeni pripadnici narodnooslobodilačkog pokreta. U Sremu je u toku rata bilo 21.597 žrtava, a od toga dve hiljade dece. Na delu teritorije Slovenije, proglašenom za deo Trećeg rajha, uveden je sistem talaca. Na Kozari je polovinom 1942. stradalo oko 60.000 ljudi, žena i dece. Broj žrtava u operaciji ,,Vajs" na tlu NDH iznosio je oko 80.000 lica, što ubijenih, što umrlih od zime ili interniranih. Nemci su u Srbiji 1942. nastavili sa nemilosrdnim sistemom streljanja talaca za svaki napad na njihove jedinice. Osim ubistava na osnovu odmazde, oni su sprovodili masovna hapšenja i interniranja građana. Nemački štabovi su imali naređenje za ubijanje protivnika, bez straha da će odgovarati za odstupanje od svojih nadležnosti, jer se za likvidaciju „bandi" nije pozivalo na odgovornost. U tzv. petoj ofanzivi Nemaca, ustaša i Bugara protiv Glavne operativne grupe NOV i POJ, Nemci su uništavali ranjenike, tifusare, zaostale bolesne borce, ne obazirući se ni na elementarna pravila humanosti. Nemci i ustaše su iza sebe ostavljali pustoš, sprženu zemlju, masovno streljajući stanovništvo krajeva u kojima su se odvijale operacije. Na jugoslovenskom ratištu, snage Osovine, pre svega Nemci, i njihovi najbliži saradnici (ustaše i Ljotićevi „dobrovoljci") nisu štedeli partizane i druge pristalice narodnooslobodilačkog pokreta. Za Nemce su oni bili i ostali „bande", s kojima se trebalo nemilosrdno obračunavati, primenjujući odmazde, sistem talaca, kolektivnu odgovornost. Prostor kojim su prošle

NOSIOCI TERORA I GENOCIDA

397

trupe (Kozara, Durmitor, plato Pive, Kopaonik i drugi) nemilosrdno je, ali i sračunato opustošen (ubijanja, p a l j e n j e , rušenja). Nemci su počeli da odstupaju od „paušalnih r e p r e s a l i j a " tek od jeseni 1943. kada je Hitler na predlog N o j b a h e r a , koji se zalagao za formiranje „antikomunističkog bloka" uspeo da izdejstvuje obustavljanje represalija, pre svega, prema četnicima. Nojbaheru je bilo dozvoljeno da sa „vođama bandi" pregovara, prihvata ili odbacuje sporazume, što se uglavnom odnosilo na četnike. I dalje se zadržavao stari „ključ" o streljanju 100 Srba, odnosno komunista za jednog ubijenog Nemca, odnosno 50 za jednog ranjenog nemačkog vojnika. Odbacujući sve obzire i norme međunarodnog prava, Nemci su smatrali da je u borbi sa partizanskim „bandama" sve dopušteno. U borbenoj prostoriji nije se pravila razlika između boraca i civilnog stanovništva (žena, dece, staraca). Ako je nekada dolazilo i do suprotnih pogleda, onda su oni bili izazvani nemačkim procenama o celishodnosti razmene zarobljenika da bi zauzvrat dobili zarobljene oficire i vojnike, taktičkih razloga, bojazni da masovnim represalijama ne povećaju „banditske" boračke efektive (Himler), potkraj rata strahom od kazni i odgovornosti, ali je preovlađivalo shvatanje da otpor i njegove nosioce treba smrviti bez samilosti i razumevanja, osvetiti se za svoje žrtve, ili sprovesti zastrašivanje. Potpuno je negirana Ženevska konvencija o ratnim zarobljenicima iz 1929. godine koja je regulisala stav prema ratnim zarobljenicima i govorila o poboljšanju položaja bolesnih i ranjenih, iako je njeno važenje bilo obavezno za sve zaraćene države, bez obzira da li su je one potpisale ili ne. Brutalne mere odmazde smatrane su kao jedini efikasan način lečenja „kuge". General Liters je 10. juna 1943. izdao naređenje trupama da „nijedan za oružje sposoban muškarac ne sme živ napustiti obruč". Po surovosti, Litersa je nadmašivao general Lotar Rendulic, komandant 2. oklopne armije, po ocu inače Ličanin. Naročitom surovošću isticale su se i nemačke divizije u čijem su se sastavu nalazili Kozaci sa Kubana i iz Stavropolja, zatim Kalmici i Azerbejdžanci. Nemački komandanti — Helmut fon Panvic i Nidermajer Fleps su svojim vojnicima prepuštali zauzeta naselja za ubijanje, pljačku i •silovanja. U okrutnosti su prednjačili pripadnici SS divizije „Princ Eugen" sastavljene od jugoslovenskih i drugih folksdojčera. nemačke

398

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Osnovu represivne politike Nemci su formulisali u naredbi poznatoj pod imenom „Noć i magla" (Nacht und Nebel), koju je Hitler potpisao 7. decembra 1941. godine. Naredbom je predviđeno da se u okupiranom području krivična dela civila protiv Trećeg rajha kažnjavaju smrću ili odvođenjem u Nemačku zavisno od željenih posledica i mogućnosti izvršenja kazne brzo i protiv krivca, odnosno glavnih krivaca. Feldmaršal Vilhelm Kajtel je razradio Hitlerove smernice u naredbi od 12. decembra 1942. godine. General Paul Bader je u Beogradu održao savetovanje decembra 1941. o hapšenjima i streljanju talaca. U zapovesti generala Kuncea, vršioca dužnosti komandanta Balkana, od 20. decembra 1941, razlikovale su se tri grupe uhapšenih: zatvorenici za odmazdu, taoci i zarobljenici trupe. Vojno-upravni komandant Srbije je — sa važnošću od 5. decembra 1941— izdao zapovest o odmazdama u kojoj je ranije kvota 1:100 smanjena na 1:50 za ubijenog is 1:50 na 1:25 za ranjenog Nemca. Kazne izvršenja praćene su oduzimanjem pokretne i nepokretne imovine. Feldmaršal Kajtel je 2. februara 1942. izdao novu naredbu, s pozivom na Hitlera, da se za počinjena kažnjiva dela civila u okupiranim oblastima sudi pred ratnim sudom, ako se mogla izreći smrtna kazna. Koristeći se pooštrenjem okupacionog režima u osvojenom evropskom prostoru, Nemci su naročito surovo postupali u Srbiji, imajući u vidu iskustvo 1941. i bojazan da se borbe masovnih razmera ne ponove. Posle povlačenja Vrhovnog štaba iz Srbije, Nemci su preduzeli posebne mere sa težištem da se spreči ponavljanje borbi. Cilj je bio da se razbiju organizacije koje su mogle razvijati rad na podizanju ustanka. U tom smislu obraćala se pažnja na razvijanje razgranate špijunske mreže, jačanje policijskih snaga i dalje preduzimanje brutalnih mera. General Kunce je 7. februara 1942. dao osnovu naredbom da se radi u tom pravcu. Umesto vojne konfrontacije koja je preovlađivala u drugoj polovini 1941, što ne znači da je ovaj vid aktivnosti prestao i 1942, težište se sada stavljalo na gušenje u začeću potencijalnih mogućnosti novog ustanka. Otuda i pojačavanje tajne policije i njenih snaga u Srbiji. Zajedno sa domaćom Specijalnom policijom i njenim antikomunističkim jezgrom trebalo je razbiti Partiju i SKOJ, sa drugim ilegalnim organizacijama narodnooslobodilačkog pokreta. Pod udarom se našao i rad pomagača ustanika (jataka), svih onih kategorija stanovništva koje su hranom pomagale pripadnike narodno-

NOSIOCI TERORA I GENOCIDA

399

oslobodilačkog pokreta, davale im skrovišta ili pronosile vesti u njihov prilog. Odmazda je ostala glavno sredstvo pritiska i zastrašivanja naroda, sa ciljem da se građani pasiviziraju i odreknu pomoć borbenim grupama. General Bader je 8. februara 1942. precizno predvideo da se svi nosioci sabotaža i napada streljaju na licu mesta; ponovo je isticano, kao i u danima ustanka, da vešanje na mestu počinjenog dela deluje zastrašujuće; da se zarobljenici uzimaju samo u izuzetnim slučajevima i da se žene koje aktivno učestvuju u borbi tretiraju kao ustanici-muškarci. Analiza i podaci koje je objavio V. Glišić pokazuju da je general Kunce 19. marta nastavio da podstiče surovost nemačkih vojnika na Balkanu, tražeći od nemačkog vojnika da bude ,,još lukaviji i bezobzirniji i da upotrebi sva sredstva koja donose uspeh . . . Ne sme biti sentimentalnosti. Bolje je da se likvidiraju 50 osumnjičenih nego da pogine jedan nemački vojnik. Stanovništvo mora imati više straha od nemačkih vojnika nego od ustanika." Ponovo se zalagao da se za ubijenog Nemca strelja 100 Srba. Početkom aprila 1942. proširen je krug talaca hapšenjem članova porodice svih „komunističko-partizanskih vođa koji se danas nalaze u šumi i huškaju sve na nove nerede". Baderovom naredbom od 10. oktobra 1942. iste mere odmazde bile su predviđene kako za ubijene, tako i za nestale Nemce, jer se polazilo od pretpostavke da partizani mogu skloniti leševe ubijenih Nemaca da bi izbegli odmazde nad stanovništvom. Sem surovih represalija za oružanu aktivnost protiv okupacionog sistema, Nemci su mere odmazde primenjivali i na seljake koji se nisu odazivali na isporuke žita. Među normiranim sankcijama predviđeno je i izvođenje pred nemački ratni sud ili slanje na rad u Nemačku i druge okupirane zemlje. Iste sankcije pogađale su one koji su čuvali zlato, cepali ili skidali objave. Bez obzira na sve mere represije u okupiranim zemljama Zapadne Evrope, teror koji se u njima sprovodio ne može se izjednačavati sa onim u SSSR-u, Poljskoj i zemljama Jugoslavije. Nemci su u okupiranim predelima SSSR-a i u Poljskoj streljali za jednog ubijenog Nemca 1000 ljudi, u Srbiji 100, a u Norveškoj i Danskoj do tri. Teror u Jugoslaviji je naročito bio usmeren protiv Srba, koji su smatrani temeljom Kraljevine Jugoslavije, koju Hitler nije priznavao od vojnog poraza. Zanimljivo je sa stanovišta ove nacističke fikcije o prestanku

Ö

Y

Z

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

države osvajanjem (debelaciji) da jugoslovenski internirci, koji su prilikom procedure ulaska u logor morali da se izjasne o državljanstvu, ukoliko su se legitimisali kao Jugosloveni, njihovo opredeljenje nije prihvatano, jer, navodno, Jugoslavija nije više postojala kao država. Nemci su od Srba razlikovali Hrvate i Bosance (Muslimane), izdvajajući ih iz zarobljeničkih logora. Prilikom napada na Jugoslaviju, proglasi najviših nemačkih predstavnika upozoravali su Hrvate i Bosance da Nemačka nije u ratu s njima. Makedonce su tretirali kao makedonske Bugare. Jevreje je snašla sudbina najprogonjenijeg naroda u drugom svetskom ratu. Još u knjizi Mein Kampf Hitler je zabeležio ciničnu misao da je prvi svetski rat mogao biti dobijen samo da je 12.000 ljudi otrovano plinom, misleći na Jevreje. Rasistička ideologija je, prema Kurtu Petcoldu, bila instrumentarij koji je trebalo „hladno i proračunato upotrijebiti da bi se njemački narod ujedinio i formirao za rat, a rasizam je trebalo da ima ne samo unutrašnju ulogu, koja bi prigušivala klasne opreke, nego da postane bitnim sastavnim dijelom ratne ideologije i prakse fašističke države". Antijevrejski pogrom, 1. aprila 1933, označio je početak uništavanja nemačkih Jevreja. Jevreji su označavani za izvore nesreće, smatrani opštim krivcima u unutrašnjem životu i međunarodnim odnosima; napadao se „vječni Židov" koji živi u prikrivenim likovima, kao nosilac rušilačkih sklonosti, i razvijale druge iracionalne predstave. Time se iskazivala želja da se izvrše društvene promene i izazivao strah od nosilaca nacističke vlasti i njenih partijskih organizacija i jedinica (SA, SS i Hitlerove omladine). Ali tek od 1939. do 1945. pokazale su se sve neljudske osobine nacizma. „Strah, užas i jeza", koju je do 1939. upoznao nemački narod, sada su osetili i narodi okupirane Evrope, a naročito Jevreji. Kada su počele milionske deportacije Jevreja, učesnici pokreta otpora nisu samo pokazivali solidarnost sa progonjenima, već i pomagali ljudima u smrtnoj opasnosti da se sklone, pobegnu, skriju, nađu u borbenim odredima. Oko tri i po miliona Jugoslovena nalazilo se u zarobljeništvu, koncentracionim logorima, na prinudnom radu, prinuđavano da služi u kvislinškim formacijama. Kolaboraciju, koja je u Jugoslaviji bila masovan fenomen, nezavisno od demokratsko-oslobodilačke širine antifašističkog fronta, podsticali su okupatori, koristeći se nacionalnim antagonizmima i

NOSIOCI TERORA I GENOCIDA

401

zavađenošću u težnji da podrže bratoubilački rat i međusobno zatiranje. Na hiljade Jugoslovena je bilo zatvoreno u stravičnim nacističkim logorima: Dahauu, Mauthauzenu, Buhenvaldu, Saksenhauzenu, Osvjenčimu (Aušvicu), Ravensbriku, Bergen-BelzenU i drugima. Svaki od ovih logora predstavlja masovno gubilište. No, Osvjenčim se smatra za ,,najmasovnije gubilište u istoriji čovečanstva", u kome je nasilnu smrt našlo oko 4 miliona ljudi. Transportovani u neljudskim uslovima, zatvorenici su se od prvog dana suočavali s režimom smrti. Bekstva su onemogućavana preventivnom špijunažom, bodljikavim i strujom napojenim ogradama logora, strahom od kazni u slučaju hvatanja, ali i odećom logoraša (zebrasta odeća, trouglovi u boji radi klasiranja kategorija logoraša, drvene cokule, veliki robijaški brojevi na leđima, posebne pruge na kolenima čakšira, i tzv. autostrada duž temena lobanje). Svako ukazivanje pomoći logorašima u bekstvu bilo je skopčano sa rizikom da se dospe u logor. Nemci su uništavali protivnike na „naučnim" principima, iskorišćavajući radnu snagu maksimalnom upotrebom, uz slabu ishranu i moralno ponižavanje. U postojećim radnim i životnim uslovima, životna izdržljivost logoraša kretala se od 3 do 9 meseci. Ambulante su predstavljale samo prolazne stanice na putu do krematorijuma. Eksploatacijom zatočenika Nemci su izvlačili prividne koristi. Kratak vek logoraša nije u tom smislu predstavljao smetnju, s obzirom na mogućnost da se nove kategorije radnika dovedu iz zemalja okupirane Evrope. Među logorskim starešinama preovlađivali su Nemci, kriminalci, jer su kazneni zavodi u Nemačkoj bili ukinuti. Logorske starešine imale su pendreke oivičene žicom ili metalnim kuglicama. Pored fizičke likvidacije, logoraši su masovno umirali i od epidemija pegavca. Jasenovac je zauzimao jedno od prvih mesta među najzloglasnijim logorima ne samo u Jugoslaviji već i u Evropi. Jasenovački logor ostao je pojam zverstva ustaške vladavine 1941—1945. Žrtve su spaljivane u pećima za izradu cigala. Spaljivani su i poluživi, pa i živi ljudi. Žrtve su likvidirane i udarcima malja u glavu, a potom bacane u Savu. Ubijanje vatrenim oružjem smatralo se privilegijom. Zatočenici su moreni glađu i žeđu, zabijanjem eksera pod nokte, spaljivanjem, rezanjem delova tela, bacanjem dece u vazduh i dočekivanjem na bajonete, lomljenjem kostiju, vešanjem, davljenjem u Savi.

Ö Y

Z

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Među izvršiocima isticao se okrutnošću i fra Miroslav Majstorović (u stvari Vjekoslav Filipović), zvani „Sotona", najkrvoločnija zvijer" u ljudskom obliku. Prema izveštajima Komisije za utvrđivanje ratnih zločina, u Jasenovcu je ubijeno 500—600 hiljada Srba, Jevreja, Cigana (Roma), hrvatskih i drugih antifašista. Logorom, koji se nalazio na pruzi Beograd — Zagreb, u blizini ušća Une u Savu, komandovao je u svojstvu organizatora i glavnog zapovednika Vjekoslav Luburić (Maks), koga Nemci ocenjuju kao „velikog sadistu, živčano bolesnog, patološkog tipa, poslušno i na sve spremno oruđe poglavnika". Masovne i sistematske egzekucije u Jasenovcu omogućavale su da se u logor, praktično, primi „neograničen" broj novih žrtava. Zatvo renici su ubijani i glađu. U službenom zapisniku Anketne komisije od 18. maja 1945. stoji da su žrtve logora bili Srbi, samo zato što su se po veri i „rasi" razlikovali od ustaških tlačitelja, Jevreji, Makedonci, Hrvati na koje je pala sumnja da se ne slažu sa ustaškim režimom, zarobljeni partizani. Dobro čuvan logor nije bio meta oslobodilačke akcije jedinica NOVJ. Uoči oslobođenja, preostali logoraši su pokušali bekstvo. Begunci su bili proređeni ustaškom vatrom, tako da je mali broj uspeo da se spase. Ustaška „planeta smrti" — Jasenovac, stoji kao ustaško-klerikalni pandan Mauthauzenu, Buhenvaldu, Dahauu, Aušvicu i drugim nacističkim logorima, izazivajući podjednaku grozu pri pomenu. Mnogobrojni logori i zatvori po isparcelisanoj Jugoslaviji, sa stratištima, postali su grobnice za stotine hiljada jugoslovenskih antifašista i rodoljuba. Ustaše su išle na likvidaciju srpskog življa na tlu NDH uništavanjem, proterivanjem i prekrštavanjem. Njihovi zatvori punjeni su Srbima, Jevrejima i hrvatskim antifašistima. Ustaše su počele da gone komuniste od preuzimanja vlasti, za razliku od Nemaca koji su iščekivali početak rata na istoku za hajku na domaće „boljševike". Istoričari su zabeležili da je KPJ najavila od početka rat okupatoru i ustašama, kao „zlu po sebi". Drugi među njima opravdano su dovodili genocid iz prošlog rata, ali i iz dalje prošlosti, u vezu sa odnosima „suseda", pre svega u nacionalno i verski mešovitim sredinama, s uticajima katoličke crkve i nacionalističkom ideologijom uništenja Srba. No, kada je reč o

NOSIOCI TERORA I GENOCIDA

403

drugom svetskom ratu i njegovom prologu, ostaju neobjašnjene razmere pogroma pri kojima blede analogije iz prošlosti, a na drugoj strani nepoznati izvori podsticaja da se uništava čovek sa mo zato što je druge rase ili vere. Iz rasne superiornosti Nemaca, kao najčistijih Arijevaca, trebalo je izgraditi svet na ropskoj poslušnosti degradiranih naroda. Nacionalsocijalističke rasne zablude i te kako su razbuktale nacionalističke isključivosti i na tlu Jugoslavije. U delovima Slovenije, koji su bili pripojeni Trećem rajhu, Slovenci su razvrstavani po Hitlerovim rasističko-antropološkim merilima. Srbi su imali da iskuse Hitlerovu srbofobiju sa nacističkom rasnom nepodnošljivošću. Narodi Jugoslavije deljeni su po poreklu, rasi, psihosomatskim osobinama. Ustaše su zasnivale svoju ideologiju, ako se izuzmu lokalne posebnosti, falsifikovanje istorije i zloupotreba tradicije, služeći se kvazitezom o gotskom poreklu Hrvata, zasnovanom na nacističkoj ideologiji; fašizam je uticao na karakter organizacije, kult „poglavnika" (firera, dučea, kaudilja), stvaranje partijske vojske; fašistička teorija države na organizaciju NDH (korporativni sistem). Po sadizmu, obezljuđenosti i patologiji zločina, ustaše su nadmašivale čak i naciste. Sa Srbima, Jevrejima i Ciganima ubijani su hrvatski i muslimanski antifašisti. Progonom Jevreja po uzoru na Nirnberške zakone, pridruživali su se nacističkim gospodarima, a likvidacijom Srba — iseljenjem, fizičkim uništavanjem i prevođenjem na katoličku veru — težili su ostvarenju koncepcije nacionalno čiste države. Da bi se do tog zloslutnog cilja stiglo, trebalo je uništiti sve nacionalne i verske protivnike. Komunisti su proganjani i uništavani i pre nego što je Hajnrih Miler iz Berlina uputio direktivu „Internacionala" (uoči 22. juna 1941) o hvatanju komunista. Nacionalscocijalizam je otvorio put ustaškim zločinima svojim terorističkim iskustvom, rasnom teorijom, negacijom Jugoslavije kao države, Hitlerovim sugerisanjem „poglavniku" da nemilosrdno reši srpsko pitanje, jer posle 50 godina može biti kasno, sa svim sastojcima genocida koji se mogu utvrditi u dubljoj prošlosti. Pavelić i inače nije hteo ispustiti priliku na koju je dugo čekao. Ustaše su, kao i nacisti, polazili od „glasa krvi, rase i zemlje". Ako je NDH želela da bude straža Evrope na Balkanu, ona je, prema Hitlerovom shvatanju, morala da bude „tvrda srca" i da ne smetne s uma da je „mekoća" najveća okrutnost. Kakvih li tek zloćudnih ustaških ideja: Srbi su se od

Ö

Y

Z

N A R O D N O O S L O B O D I L A Č K I RAT I REVOLUCIJA

domorodaca razlikovali rasno i verski, bili useljeni sloj stanovništva, koje nije imalo autohtoni karakter; „Zidovi" su opet svojim prisustvom remetili nacionalno čistu državu, kao i rasno inferiorni Cigani. Komunisti su, kao u svim nacionalističkim pokretima bez razlike, shvatani kao strano telo koje ne pripada organskom tkivu nacije. Pod udarom su se nalazile i pristalice Jugoslavije, u ustaškoj verziji „umjetne i neprirodne tvorevine". Iako se ustaški zločin ne može shvatiti bez nacionalsocijalističkog i fašističkog besa u međuratnoj i ratnoj Evropi, bez agresije na slobodu drugih naroda, njihove ideologije i prakse u vlastitim i kasnije okupiranim zemljama Evrope, ne može se objasniti ni bez simbioze ustaša sa klerikalnim snagama. Delovanje klerikalizma u međuratnoj Jugoslaviji nije bilo usamljeno, rasprostirući se na sav katolički svet, kao vid suprotstavljanja snagama progresa koje su potiskivale crkvu iz političkog života i javne delatnosti. Manifestacije nastupanja klerikalizma su svuda uveliko bile srodne: osnivanje klerikalnih partija i sindikalnih centara, formulisanje programa „katoličke akcije" i stvaranje militantnih organizacija u njenom krilu. Sem u Jugoslaviji, i NDH za vreme rata, u najvišem terorističkom obliku nesumnjivo, klero-fašistička simbioza se može pratiti i u zemljama mediteranskog fašizma (Španiji i Portugaliji), u satelitskoj Slovačkoj Jozefa Tise pre drugog svetskog rata i u njegovom toku. Istoričari uzimaju i Petenov višijski režim za „reakcionarni, autoritarni, katolički i šovinistički korporativni" sistem vlasti, zapažajući, međutim, ambivalentnost ponašanja višeg i nižeg klera. Kolika razlika u odnosu na crkvu u Poljskoj i njeno sveštenstvo bez razlike, koje je iz rata izašlo proređeno, s oreolom patriotske snage, i privremeno se čak i odvojilo od Vatikana zbog njegovog muka nad mučeništvom poljskog naroda, sveštenstva i Jevreja. U Jugoslaviji je delovanje klerikalnih snaga bilo utoliko osobenije što se radilo o zemlji višenacionalne strukture i verskih razlika, krajnje konzervativnog i militantnog episkopata, genocida nad pravoslavnima u formi prozelitizma ili, u klerikalnoj terminologiji, vraćanja „disidenata vjeri svojih otaca"; tokom rata provaliju nacionalnih i verskih razlaza i sukoba nadvisila je komunistička misao ujedinjenja bratskih ravnopravnih naroda. Rimokatolička crkva i njeni najviši predstavnici kraj rata su dočekali sa senkom nedozvoljive apstinencije u vremenu kada

NOSIOCI TERORA I GENOCIDA

405

se njihova humanistička poruka morala čuti. Bivši apostolski nuncij u Minhenu i Berlinu, Pačeli, potonji papa Pije XII, nije u prošlom ratu ispunio svoju ljudsku i hrišćansku dužnost. Rimski pontifeks se nije oglasio na progone Jevreja; čutao je u slučaju martirijuma poljskog sveštenstva; nije bilo nijedne reči protesta dok je u Pavelićevoj NDH nestajao srpski narod. Kardinal Eugenije Tiseran napao je papu što je svojim ćutanjem odobravao ustašama da prilikom prekrštavanja biraju praktično između preobračanja i smrti, čime je snosio odgovornost za genocid nad Srbima. Ostala je zatamnjena činjenica da papa Pije XII, bez obzira na svoja politička uverenja, nije uticao na „hrišćansku savest". Pri tome je od nebitnog značaja, s moralne tačke gledišta, da li je njegov govor ili neiskorišćeno sredstvo „ekskomunikacije" moglo uticati na fašističke i ustaške vlasti. Ekskluzivizam klerikalizma vodio je tome da se njegovi eksponenti i organizacije žestoko obaraju na suprotne verske pokrete u krugu katolicizma i političke stranke i organizacije antiklerikalnih tendencija. Verska pripadnost je znala postati više nego nevažna, ako su vernike delila suprotna gledišta o političkim pretenzijama crkve. Klerikalizam je pokazao netrpeljivost prema starokatoličkom pokretu, a na drugoj strani prema Stjepanu Radiću. Katolička štampa napadala je vođu HRSS (HSS) kao „Antikrista", a njegovoj stranci pripisivala namere „dekristijanizacije" Hrvata. Od propasti konkordata, narastanja fašističke agresije i jačanja desničarskih tendencija u Jugoslaviji, klerikalizam je sve bezobzirnije nastupao protiv pristalica ideje jugoslovenske zajednice i komunizma (setimo se podržavanja Fransiska Franka i njegovih falangista, glorifikacije „pete kolone" i odbrane toledskog Alkazara); .protiv Srba i pravoslavlja (kao bizantinizma). Deo sveštenika se sve više vezivao za ustaše, naročito u prostorima gde su se mešale vere i nacije. Stoga i varijantu fašizma u NDH ne možemo ne nazvati klerofašizmom, to jest zajednicom nacionalističko-terorističke ustaške struje i najratobornijih klerikalaca. Potporne tačke NDH su ustaški pokret i klerikalna struja. Klerikalizam je preko NDH ostvarivao ideju jake katoličke države na Balkanu, koja je imala da omogući širenje katolicizma, vrati pod svoje okrilje „otpadnike" od vere i prepreči vrata prodoru boljševizma u Srednju Evropu. Visoki kler je dao duhovni blagoslov toj nakazi od države, braneći njen opstanak i u vreme raspadanja

406

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Trećeg rajha. Biskupska konferencija je prihvatila prekrštavanje pravoslavnih, iako je bilo više nego očigledno da se na drugu veru prelazi radi spašavanja života. Kako nazvati ogradu prelata da će se prekrštavanje ostvariti u znaku poštovanja kanonskih pravila? Cinizmom, hipokrizijom, odsustvom savesti? Takvu vrstu duhovnog genocida svet nije doživeo u drugom svetskom ratu. Jasenovac je gutao žrtve a prelati su ćutali. Nad ustaškim grozotama zgražao se mostarski biskup Alojzije Mišić i protestovao beogradski nadbiskup Josip Ujčić. Monsinjor Svetozar Ritig, Metodije Mikuž i drugi sveštenici „Ćirilo-metodijanske družbe", pre svega, sledili su borbu svog naroda, tumačeći versku politiku narodnooslobodilačkog pokreta i objašnjavajući stvarnu suštinu klerikalizma. Klerikalna struja u rimokatoličkoj crkvi pokazala je u drugom svetskom ratu ,,da zna ubijati duše kao ustaška banda tijela", prigušujući pojedinačne zahteve van svog organizma da digne glas u prilog drugih „kršćana" i Jevreja, budući da je „crkva isukrstova", a pri tome i „moćna". Ostali su to tek vapaji usamljenih duhova ili nižih sveštenika, ali bez odjeka. Na tlu NDH izdvajali su se po zlu: Lepoglava, Lobograd, Tenje kod Osijeka, zatvor „Crna kuća" u Banjaluci, zatvori Sarajeva (Beledija, Ćemaluša, Bogoslovija i drugi). Ustaše su imale zatvor na Pagu, a Italijani na Rabu. Prvi koncentracioni logor u NDH organizovan je u Kerestincu maja 1941. sa „tri odjela": ,,za komuniste", ,,za Jevreje" i ,,za Srbe". U njemu su se nalazili istaknuti prvaci revolucionarnog radničkog pokreta Jugoslavije: Božidar Adžija, Otokar Keršovani, Ognjen Priča, Andrija Žaja, Ivan Krndelj i drugi. U Sloveniji je mučilište bilo smešteno u Begunjskom dvorcu, kod Bleda. Logor na beogradskom Sajmištu, na levoj obali Save, osnovao je Gestapo, za smeštaj i likvidaciju jevrejskih žena i dece, od maja 1942. i za smeštaj zatočenika iz ostalih krajeva Jugoslavije. Osnovan je kao sabirni, prolazni logor i takav je ostao do kraja rata. Kroz logor na Sajmištu prošlo je više od 10.000 Jevreja iz Jugoslavije. Od aprila 1942. u logor su dovođeni partizani i pristalice narodnooslobodilačkog pokreta. Veliki broj logoraša transportovan je u Norvešku, Nemačku i na rad u rudnike Bor i Trepča. Kraće vreme u logoru su se z a d r ž a l e grupe zatvorenika iz Grčke, Albanije i Italijana posle kapitulacije Italije. Maja 1944. Nemci su predali logor na upravu NDH.

NOSIOCI TERORA I GENOCIDA

407

Od 1941. do 1944. organizovana su tri logora u Šapcu: zatvor Okružnog suda, logor na Senjaku i logor na Savi, kroz koje je u toku rata prošlo više od 30.000 stanovnika zapadne Srbije, Podrinja i Bosne, od kojih je oko tri hiljade streljano, najviše 1941. U beogradskom predgrađu Banjici koncentracioni logor je organizovan na osnovu nemačkog naređenja iz juna 1941. Kroz logor je prošlo 23.697 zatočenika. Vodi se da je iz logora na Banjici streljano 2.894 lica, ali je taj broj mnogo veći. Streljanja su vršena na bivšem vojnom strelištu u Jajincima, a od proleća 1944. u Marinkovoj Bari i na Jevrejskom groblju. Pored ovih, u Srbiji su se poznati logori i zatvori nalazili u Nišu (Crveni krst), Kruševcu, Kragujevcu, Zaječaru, Leskovcu, Čačku, Trepči, Boru. Od logora i zatvora Crne Gore izdvajali su se oni u Kolašinu (četnički zatvor), Cetinju, Podgorici, Nikšiću, Baru, na ostrvu Mamuli, kod Herceg-Novog. U skladu sa svojom politikom nacionalne odmazde za masakr Srba u NDH, četnici su izvršili krvave pokolje muslimanskog stanovništva u istočnoj Bosni 1942. i u Sandžaku i istočnoj Bosni 1943. godine. Četnici su se od prvog dana sukoba krvavo obračunavali sa partizanskim borcima, njihovim porodicama i saradnicima narodnooslobodilačkog pokreta. Služeći okupatore, predavali su im zarobljene i ranjene partizane. U istočnoj Srbiji bila im je praksa da insceniraju napade na Nemce u blizini partizanskih sela samo da bi navukli Nemce na represalije protiv svojih protivnika. Prilikom obračuna najčešće je radila kama. Pripadnici narodnooslobodilačkog pokreta ili njihove pristalice stavljani su pod slovo ,,Z", što je značilo „zaklati". Izvršioci smrtnih presuda su bile zloglasne četničke trojke. Pod slovo ,,Z" stavljani su i četnici iz drugih formacija (Koste Pećanca Milovanovića), iz redova Nedićevih i Ljotićevih formacija, „otpadnici" u vlastitim redovima ili oni koji su nešto krupno „zgrešili". Jugoslovenski antifašisti bili su zatvorenici i u logorima Italije, Bugarske, Grčke, Mađarske i Norveške. Logor Gonars bio je jedan od prvih italijanskih koncentracionih logora, osnovan marta 1942. Nalazio se u Furlaniji. Povod za formiranje logora dala je „akcija za razoružanje stanovništva Ljubljane", koju je, februara 1942, započeo komandant 11. armijskog korpusa, general Mario Roboti. Posle

408

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

kapitulacije Italije, veliki broj logoraša se pridružio primorskim partizanima. Logor Ponca nalazio se na ostrvu u Tirenskom moru. Pored sudskog zatvora i koncentracionog logora, raspolagao je i zatvorima koji su bili ispod nivoa morske površine, u ostacima španskih tamnica. Na Ponci su bili zatočeni socijalistički lider Pjetro Neni i major Tito Zaniboni, atentator na Musolinija 1926. Posle 25. jula 1943, jedno vreme je na ostrvu bio zatvoren i Musolini, dok nije odveden na Gran Saso. U logoru su se nalazili Jugosloveni, Grci i Albanci. Među italijanskim logorima bili su poznati Kolfjorito i Renici, u koji su preseljavani logoraši iz Gonarsa posle bekstva osam zatvorenika korišćenjem iskopanog tunela. Kao drugi logor po veličini u Albaniji vodio se Porto Romano, u kojem je bilo zatočeno 2.500 ljudi raznog uzrasta, pola i zanimanja, komunista i patriota iz Crne Gore, Albanije, Makedonije, Srba sa Kosova i Metohije. Bugari su punili zatvore u Skoplju, Bitolju, Prilepu, Štipu, Kumanovu i drugim mestima, a aktivne saradnike narodnooslobodilačkog pokreta slali u logore. Makedonski borci upućivani su u logor Eni-Kej, kod Ksantija, i u logor „Sveti Nikola", u blizini Asenovgrada. Bugarski koncentracioni logor Eni-Kej bio je poznat po specijalnim metodama policijskog maltretiranja makedonskih zatvorenika i bugarskih komunista. Makedoncima su u ovim logorima čak i bugarski zatočenici osporavali nacionalni identitet. Najosnovniju formu rada su predstavljali kružoci. Koncentracioni logor „Gonda voda" ili „Selište" državne bezbednosti br. 1, bio je najveći bugarski koncentracioni logor 1941, smešten kod Asenovgrada, u Rodopskim planinama, na visini od 1.000 m. Koncentracioni logor „Krstopolje" nalazio se kod Ksantija, na okupiranoj teritoriji Grčke. Mnoštvo zatvora i logora postojalo je i na tlu Mađarske: u Budimpešti četiri zatvora, Mađarska kraljevska državna tamnica u Vacu, zatvori u Kaloči, Mariji Nostri, Segedinu (Čilag) i Šatoraljaujhelju. Od logora su postojali: Garanj (pomoćni logor za internaciju), Kištarča (logor za internaciju), Šarvar, Mađarski kraljevski logor za internaciju. Neki od ovih logora nekada su bili manastiri, pa su kasnije prilagođeni za logore. Zatvori u Konti, u Budimpešti, Sombathelju i Komaronu bili su vojni zatvori.

NOSIOCI TERORA I GENOCIDA

409

U Mađarskoj su tamnovali Jugosloveni, pripadnici narodn o o s l o b o d i l a č k o g pokreta, rodoljubi i komunisti, najvećim delom iz delova Jugoslavije anektiranih Mađarskoj (Bačke, B a r a n j e , Međumurja i Prekomurja). U Šarvaru su se nalazili J u g o s l o v e n i , dobrovoljci kolonizirani u Bačkoj. Među ostalim zatvorenicima nalazili su se članovi mađarske Komunističke partije, pripadnici sekte „jehovaši", pripadnici mađarske Partije mira, manji broj prikarpatskih, erdeljskih i rumunskih komunista i nacionalista. Jugosloveni su predstavljali posebnu „državnopravnu" i „ideološko-političku grupu", u kojoj su Srbi bili najmnogobrojniji. Mađari su, u jesen 1944, pred nastupanjem Crvene armije, sve zatvorenike, oba pola, sabrali u tvrđavi Komaron. Internirci su izvođeni na prisilni rad. Tokom 1942. uspostavljena je veza između Pokrajinskog komiteta KPJ za Vojvodinu i rukovodstva logoraša u Šarvaru. Nemci su Jugoslovene upućivali u logor Harmaki, u Grčkoj, preko puta koga se nalazila kasarna „Paulo Mela" (Pavlomela), u kojoj se nalazilo oko 1.500 četnika. Deo ovih zatvorenika Nemci su kasnije sa Grcima transportovali za Nemačku. Pre prebacivanja, zarobljenici su u Harmakiju, blizu Soluna, radili na demontiranju mina. Preko posebnih poklisara i upravnika zatvora, četnici iz Pavlomele vrbovani su za Nedićevu Srpsku državnu stražu. Oko 4.500 Jugoslovena je 1942—1943. internirano u Norveškoj. Raspoređeni su u 23 logora: 13 u severnoj, 9 u srednjoj i 1 logor u južnoj Norveškoj. Među logorima u severnoj Norveškoj nalazili su se: Karasjok, Bajsfjord, Boten, Korgen, Ozen, Potus, Krokstrand, Bjelonez, Sandnosjen, Lund, Ulvigen, Nesna i Polarni krug, udaljen samo jedan kilometar od kamena koji označava sredinu pojasa bez vegetacije. U srednjoj Norveškoj postojali su sledeći logori: Erlandet, Troia, Stenvikholm, Breting, Haselvik, Hovde, Ejzand, Rotvoj, Persaunet, a u južnoj Norveškoj Bergen. Jugosloveni deportovani u Norvešku osetili su pomoć norveškog naroda. Internirci u severnoj Norveškoj nalazili su se pod stražom SS, a u drugim krajevima Norveške pod nadzorom Vermahta i organizacije „Tot". Za norveške logore bilo je karakteristično da su, pored masovnih streljanja, nacisti u njima iznurivali internirce prekomernim radom, uz slabu ishranu u teškim klimatskim uslovima evropskog severa.

4 1 0

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Moralna snaga antifašista, boraca, sovjetskih oficira, komunista, koji su bili ubeđeni protivnici fašizma, pomagala im je da izdrže neizdržljive i neljudske uslove života. Osnovno je održati borbenost duha i ne pokleknuti. U Mauthauzenu je delovao Međunarodni ilegalni komitet, sastavljen od austrijskih, francuskih i italijanskih komunista, istaknutih poljskih antifašista, sovjetskih oficira, jugoslovenskih partizana. Vođena je borba za potiskivanje kriminalaca sa rukovodećih mesta u logoru, širene su informacije o političkoj i vojnoj situaciji u svetu, organizovane političke rasprave, sakupljana hrana za iznemogle i bolesne. Jugoslovenskim nacionalnim komitetom rukovodio je Anton Dolinšek. Pod najtežim uslovima, jedan broj ratnih zarobljenika i interniraca razvio je aktivan antifašistički otpor u logorima i tamnicama širom Jugoslavije, u drugim okupiranim zemljama, kao i u Nemačkoj, Italiji, Bugarskoj, Mađarskoj. I pored terora, iscrpljujućeg rada, suočavanja sa nehumanošću SS-ovaca, uspostavljane su veze i nastavljala se antifašistička delatnost. Grupe, u koje se ulazilo posle teških provera, bavile su se stanjem u logoru, političkim događajima i sakupljanjem vesti o stanju na frontu. Politički rad je tekao uprkos najstrožim zabranama i smrtnim kaznama. Podzemni rad je obuhvatao drugarsku pomoć, obaveštavanje, poučavanje, kulturni život, sabotaže. Izgrađivao se jedan svet u koji SS-ovci nisu nikada uspeli da prodru. Čitala se nemačka štampa i najvažnije vesti prevodile na druge jezike. S obzirom na međunarodni sastav logora, formirani su međunarodni odbori. Logoraši i logorašice koji su radili u bolnicama krali su lekove, a oni u kuhinjama obezbeđivali dodatak hrane; iz kancelarija je kraden pisaći materijal. Najviše su pomagane najmlađe i najbednije logorašice nad kojima su vršeni vivo-eksperimenti.

I

Organizacije otpora u logorima imale su tradiciju iz prvih godina po osnivanju. U Buhenvaldu su prvi antifašističku organizaciju stvorili nemački komunisti 1938. Godinu danai kasnije došlo je do povezivanja nemačkih, austrijskih i čeških komunista. Decembra 1941. osnovane su prve ilegalne grupe j među sovjetskim ratnim zarobljenicima. Vodila se borba između „crvenih" — politički svesnih i „zelenih" — potkazivača. Jula 1942. formirana je „Logorska zaštita" od nemačkih, austrijskih i čeških komunista. Ilegalna vojna organizacija obuhvatila je najproverenije antifašiste raznih nacija — Ilegal-

NOSIOCI TERORA I GENOCIDA

411

ni logorski komitet. Zatočenici u Buhenvaldu postigli su uspeh likvidacijom kriminalaca, „zelenih" kapoa, što je omogućilo „crvenima" da preuzmu unutrašnju organizaciju u logoru. Juna 1944. obrazovana je Međunarodna trojka — ilegalni komitet za sabotažu nacističke ratne industrije u fabrikama u neposrednoj blizini logora. U „Logorskoj zaštiti" radili su, pored Nemaca, Austrijanaca, Čeha i Francuza, Belgijanci i Jugosloveni. Ova organizacija je bila sastavljena od komunista i španskih boraca, predstavljajući jezgro antifašističke borbe. Aktivisti su ulazili u sastav legalnih organizacija: „Požarne brigade" i „Brigade za raščišćavanje posle bombardovanja". Funkcionisali su nacionalni ekonomski kolektivi, a od sredine 1944. Međunarodna ekonomska zajednica. Logor Buhenvald oslobodili su internirci sopstvenim snagama. Tom prilikom zarobljeno je 250 SS-ovaca. Internacionalna ilegalna organizacija funkcionisala je i u Dahauu. Ljudi su mučeni, ponižavani, degradirani, težilo se „ubijanju njihovog morala i razaranju intelekta", ali je ideološka snaga komunista i demokrata okupirane Evrope znala da potvrdi svoju snagu nad tlačiteljima. Postojale su mnogobrojne forme rada i saradnje: od ohrabrenja i saznanja o istovetnosti pogleda, do spontane pesme kao reakcije na plač onih koji nisu mogli izdržati, fizičke pomoći pri radu, revolta protiv ponižavanja Jevrejki, suprotstavljanja rasističkoj proceduri. Glavnu formu rada činili su kolektivi. O situaciji na frontovima naslućivalo se i preko ponašanja SS-ovaca. Povezivane su grupe razbacane po raznim blokovima. Internacionalni komitet muškog logora bio je povezan sa istovetnim komitetom ženskog logora. Organizacija je sprovođena prema nacijama i blokovima. Sa približavanjem oslobođenja stvorene su udarne grupe po logorima. Internacionalni komitet u Osvjenćimu opredelio se za bekstvo bez obzira na to da li nacisti pripremaju evakuaciju logora ili uništenje zatočenika. Svaka, i najmanja neopreznost, odstupanje od strogih pravila konspirativnog rada, značila je smrt. Kružoci u logoru na Banjici održavali su bodrost i duh bliskosti u kolektivu. Politički zatvorenici su organizovali rad na učenju, pisanju i stvaralačkom radu. Pomagalo se zatočenicima koji su dolazili iz Grčke, Albanije, Italije. Komunisti su

^

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

formirali partijske aktive. Zajednička ishrana postala je sredstvo samopomoči i važan oblik političkog rada. Političko rukovodstvo logora Ponca radilo je na tome da se održi ponos kod zatvorenika i razvije svest prema oslobodilačkom pokretu, a, na drugoj strani, da se uspostave veze sa antifašističkim stanovništvom van logora. Političkim radom razotkrivani su kao sluge fašizma nacionalistički emisari koji su dolazili u logore da vrbuju borce za četničke odrede i druge nacionalističke formacije. Slavljeni su praznici, kao Prvi maj. Otpor je podizan verom u pobedu nad fašizmom. Organizovani su kursevi učenja italijanskog i francuskog jezika. Hor je pevao nacionalne i revolucionarne pesme na ilegalnim priredbama posvećenim Prvom maju, 13. julu, 7. novembru, 27. martu. Osnovana je priručna biblioteka; radio je ilegalni narodni univerzitet. Grci su proslavljali dan Heterije. Posle pada Musolinija i kapitulacije Italije, komitet u logoru Renići odlučio je da se sledećeg dana organizuje miting i da se upute delegati komandantu logora sa zahtevom da logoraši preuzmu komandu i da se svi naoružaju zbog eventualnog napada Nemaca; da im se dodele radio-aparati; da italijanska komanda logora vrati sve stvari koje je oduzela od interniraca; da se rasporede logoraške straže u logoru sastavljene od logoraša i da stražari nose „triglavku". Na ostrvo Đudeka dovođene su Jugoslovenke, ali je među političkim zatvorenicima bilo i Grkinja. Političke aktivistkinje tražile su da se ne ide na rad koji služi potrebama vojske, da se ne prisustvuje crkvenim obredima gde se molilo za zdravlje dučea i da se organizuje međusobna pomoć. Tiranski zatvor, čiji su zatvorenici bili Makedonci, Crnogorci, Srbi, Turci, Albanci iz Tirane, Elbasana, Durasa, Škodre i drugih mesta, predstavljao je jedinstven kolektiv sa zatvorskim rukovodstvom, koje je bilo u tesnoj vezi sa rukovodstvom KP Albanije u Tirani. Obaveštavani su o situaciji u Albaniji, Jugoslaviji, na istočnom frontu, pratili kretanje operacija na geografskoj karti, razvijali kulturno-zabavni život. Pre početka priredbe pevana je Internacionala i zatvorenici bi stojeći pozdravljali sa uzdignutom pesnicom. Prilikom izvršenja kazni nad zatvorenicima pevani su posmrtni marševi i klicano: „Dole fašizam" i „Osvetićemo vas, drugovi". U Kavaji se juna 1942. nalazilo oko 1.210 zatvorenika. Aktivisti u logoru borili su se za održavanje zdravstvene

NOSIOCI TERORA I GENOCIDA

413

higijene, držana su predavanja, protestovalo se protiv režima izgladnjavanja. Čitan je i komentarisan list Tomori, na osnovu kojega su se zatvorenici — kritičkom analizom — upoznavali sa stanjem u Albaniji i u svetu. Logor Klos imao je muški i ženski deo. Borbeni elan je održavan radom partijske organizacije i SKOJ-a. Jedna učesnica ovako opisuje rad u logoru: „Oformljeni su kolektivi za ishranu i ideološko-politički rad. Radilo se da se ne izgubi politička perspektiva, da se ne klone duhom, jer su uslovi života i u ovom logoru bili veoma loši. Moreni smo glađu, zimom, psihičkim i fizičkim pritiskom. U ove kolektive uključeni su svi antifašisti i pošteni rodoljubi." Internirci u Norveškoj su uspostavljali veze sa domaćim pokretom otpora (Hjemme front), organizovali punktove za bekstvo u susednu Švedsku; dostavljana im je pomoć Crvenog krsta. Među internircrma je organizovan politički rad. Pored kulturne delatnosti, izdavan je i ilegalni list Logorska zora u logoru Polarni krug, umnožavan u 15 primeraka. Oko 80 jugoslovenskih interniraca, koji su uspeli da prebegnu u Švedsku, organizovali su januara 1944. udruženje „Slobodna Jugoslavija", koje je radilo na liniji narodnooslobodilačke borbe. U italijanskom logoru Gonars razvijao se partijski rad. Osnovan je logorski komitet i logorski odbor Osvobodilne fronte. Mreža saradnika po barakama obaveštavala je logoraše o stanju u svetu i u Jugoslaviji. Izdavan je logorski list u rukopisu Novosti iza žice i organizovane literarne večeri i predavanja. Borba je usmeravana protiv logorskih potkazivača; ilegalci su snabdevani falsifikovanim ličnim ispravama; pripremana su bekstva. Od više hiljada ljudi u ovom logoru, Slovenaca i Hrvata, pomrlo je 415.

OSLOBOĐENJE I DOPRINOS JUGOSLAVIJE POBEDI NAD FAŠIZMOM

Oslobođenjem Srbije i Vojvodine dobijena je trajno slobodna teritorija i ekonomsko uporište za pobedonosno dovršenje rata. Forsirajući Tisu 2—21. oktobra 1944, jedinice Crvene armije prešle su iz Banata u Bačku, i, zajedno s vojvođanskim brigadama, izbile na Dunav. Novembra te godine 51. divizija NOVJ i jedinice Crvene armije oslobodile su Baranju. Sada se težište operacija ponovo prenosilo na zapad Jugoslavije. Od oslobođenja do maja 1945. Srbija je dala NOVJ, odnosno Jugoslovenskoj armiji, 250.000 novih boraca. Neiskusni mladići i devojke doživljavali su prve ratne okršaje na sremskom frontu, u dolini Bosne i na ćelom frontu od Drave do Jadrana ne prošavši kroz vojnu obuku. Nemačka balkanska vojska, kojoj je bilo zatvoreno odstupanje dolinom Morave, povlačila se neprohodnim putevima preko Makedonije, Kosova, Sandžaka i Bosne, izložena stalnim napadima jedinica NOVJ, odnosno Jugoslovenske armije, koje su joj ometale izvlačenje prema severu. Posle zauzimanja Skoplja i Tetova, 13. odnosno 19. novembra, razbijeni su balisti u zapadnoj Makedoniji, tako da je cela Vardarska Makedonija oslobođena do kraja tog meseca. Od sredine oktobra do polovine novembra jedinice Grupe armija ,,E", s preko 350.000 ljudi, te policijskim i drugim pomoćnim snagama van njenog sastava, pokušavale su da se izvuku preko Ibra i Zapadne Morave, potpomagane balističkim snagama u zapadnoj Makedoniji i na Kosovu. Osim snaga NOVJ, među kojima se nalazilo i pet kosovsko-metohijskih brigada, za oslobođenje Kosova borile su se 3. i 5. brigada NOV Albanije i jedinice 2. bugarske armije. Kosovo je oslobođeno novembra 1944, posle šestonedeljnih borbi. Nemci su u sklopu svoje koncepcije o stvaranju sistema vazalnih država i režima na južnim ivicama Trećeg rajha,

OSLOBOĐENJE I DOPRINOS JUGOSLAVIJE POBEDI N A D FAŠIZMOM

415

podržavali preko Hermana Nojbahera stvaranje „nezavisne Albanije u etničkim granicama". Italijanska kapitulacija nije ništa izmenila u nastavljanju održavanja „Velike Albanije", ali sa kvislinzima koji su odranije radili za Nemce. Na čelu kvislinške vlade „Velike Albanije" u Tirani našao se Redžep Mitrovica, iz Kosovske Mitrovice. Nemci su uopšte Albancima sa Kosova i Metohije davali prednost nad ostalim Albancima, imajući u njih veće poverenje. Ovaj kvisling je bio i predsednik Druge prizrenske lige, tako da je morao ustupiti dužnost predsednika lige Bedri Pejaniju. Sedište lige se nalazilo u Prizrenu, kao i Centralnog komiteta od 14 članova, dok su po okruzima, srezovima i opštinama i selima obrazovani komiteti odgovarajućeg nivoa. Druga prizrenska liga se borila, pod nemačkim okriljem, za Veliku Albaniju sa Kosovom i Metohijom, delovima Makedonije i Crne Gore. Postavljeno je i pitanje pripajanja Kosovskomitrovačkog okruga koji se nalazio u sastavu Nedićeve Srbije. Nojbaher je istupao za nezavisnu i slobodnu Veliku Albaniju, predstavljajući nemačke snage kao oslobodioce od italijanskog ropstva. Vojnu osnovu Druge prizrenske lige činili su dobrovoljci sredovečnih i starijih godišta, poznati od 1941. kao vulnetari, organizovani na principu sela kao borbene grupe, koji su se tek u većim akcijama vojno grupisali u čete i bataljone. U žandarmerijskim snagama nalazilo se 1944. oko 2.500 žandarma, a u policijskim snagama oko 8.000. Pod komandom Kadrija Zagranija bilo je 5.000 Šiptara. Kosovski puk je u svojim kaznenim ekspedicijama počinio strahovite zločine u Đakovici, Prizrenu, Skadru i Tirani. Sve ove kvislinške snage često se u dokumentaciji narodnooslobodilačkog pokreta nazivaju „balističkim", što deo albanskih istoričara odbacuje, smatrajući da su balisti bili brojno slabi na Kosovu i Metohiji, iza čega opet stoji težnja da se u ime terminološke preciznosti smanji masovna kolaboracija u drugim vojnim i političkim formama. Statut Druge lige je predviđao vojnu obuku omladine, kao i svih Albanaca do 60 godina starosti. Rukovodstvo Druge prizrenske lige nosilac je procesa militarizacije Kosova i Metohije u interesu nemačke politike odbrane okupacionog prostora i obezbeđenja povlačenja nemačkih snaga s juga Balkanskog poluostrva. Nemci su računali da u okviru svojih planova odbrane Trećeg rajha s juga obuhvate što veći deo Albanaca sposobnih za borbu protiv narodnooslobodilačkog

416

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

pokreta. Najveću kvislinšku formaciju sa ovog prostora Nemc su formirali u rano proleće 1944. godine. SS divizija „Skender beg" imala je kompletan borački sastav iz redova Albanaca, tim što su komandni kadar činili Nemci. Njeno jezgro predsta vljao je puk iz SS-divizije „Handžar". Ljudstvo ove divizi je poticalo je uglavnom iz Peći, Prizrena, Prištine, Debra, Te tova, južne Srbije. Imala je oko 10.000 boraca i pročula se p krvavim zločinima nad civilnim stanovništvom Polimlja, Čako ra, Andrijevice (Velika). Nemci su računali da formiraju joy jednu SS-diviziju, stvarajući albanski SS korpus, ali im za t nije preostalo dovoljno vremena. Vafen SS brdska divizija n prostoru Kuks-Đakovica izvodila je racije na Jevreje u Prištini, učestvovala u borbama protiv NOVJ (Operativne grupe divizija i snaga 2. udarnog korpusa, koje su se pripremale za prodor Srbiju). Ova operacija je u vojnoj istoriografiji poznata ka „Andrijevička operacija", dok je Nemci vode pod šifrom „Draufgenger". Prilikom povlačenja Grupe armija ,,E" preko Kosova, ova se divizija počela osipati, ali je od preostalih vojnika formirana Pukovska grupa „Skenderbeg". Četrnaesti SS brdski puk „Skenderbeg" borio se kasnije u sastavu 7. SS divizije „Princ Eugen", sve dok nije u rejonu Zidanog Mosta razbijen i ljudstvo velikim delom zarobljeno. Druga prizrenska liga je na sebe preuzela odbranu Kosova i Metohije u ranu jesen 1944. godine. Opšta komanda omladine za odbranu Kosova uputila je 18. oktobra proglas Albancima da je nastupio trenutak da svi ustanu, kao jedan, za odbranu etnički čiste Albanije. Vojna komanda pri Centralnom komitetu Lige rukovodila je svim operacijama protiv NOVJ u oktobru i novembru 1944. godine. Oko 6.000 vulnetara je između nemačkih borbenih grupa zaprečavalo liniju Bujanovac — Kutka — Markov Vis — Merdare — Prepolac — Ugljarski Krš. Grupa „Skenderbeg" je, držeći Peć, Đakovicu i Prizren, obezbeđivala levi bok armija ,,E". U izveštajima nemačke komande za jugoistok stoji da su se „Albanci sa Kosova za poslednjih nekoliko nedelja borili vrlo uspešno . . . " Druga prizrenska liga proglašuje opštu mobilizaciju sa pozivom na odbranu etničkih velikoalbanskih granica. Jezgra Kosovskog puka raspoređena su kao kohezivne snage na sledećim terenima: Karadak (Skopska Crna gora); podnožje Šar-planine; Drenica i Šalja u podnožju Kopaonika. Sve ove grupe radile su po naređenju Džafer Deve koji je od njih zahtevao pružanje otpora do marta

OSLOBOĐENJE I DOPRINOS JUGOSLAVIJE POBEDI N A D FAŠIZMOM

417

1945. kada će stići nemačka pomoć vazdušnim putem. Svim snagama trebalo se odupreti srpsko-slovenskim snagama koje teže da okupiraju Kosovo. Karakteristično je da su na kvislinge računali Nemci koji su ih i naoružali i potpomagali, ali, na drugoj strani, i Britanci zainteresovani da se na području juga Jugoslavije i Albanije stvori što jače žarište nestabilnosti i nemira, da se odatle ne bi mogli uznemiravati britanski intervencionisti u Grčkoj, koji su se spremali za razoružanje oružane formacije EAM-a (Grčki narodnooslobodilački front), ELAS — (Grčka narodnooslobodilačka vojska). Područje Kosova i Metohije oslobođeno je snagama NOVJ, koje su potpomagale jedinice bugarske armije i jedinice NOV Albanije od 17. do 23. novembra 1944. godine. Gotovo u isto vreme kada su Britanci počeli borbe protiv EAM-a, došlo je do početka albanske kontrarevolucije na Kosovu. U ranim jutarnjim časovima 2. decembra 1944. balističke snage od oko 3.000 odmetnika pod komandom Adema Glavice gotovo su uspele da zauzmu Uroševac. Druga grupacija balista, predvođena verskim starešinom Redža Mula Idrizom, napala je 23. decembra 1944. godine Gnjilane. Uk Sadik i Ćazim Barjaktari, ugledan domaćin u svome barjaku i fisu, zauzeli su sa trećom odmetničkom grupom Orahovac, nameravajući da napadnu i Peć. Po naređenju Glavnog štaba za Srbiju, Operativni štab za Kosovo i Metohiju započeo je mobilizaciju radi dopune jedinice sa ciljem da se novomobilisani upute na Sremski front ili u sastav drugih jedinica. Mobilizaciju je sprovodio Šaban Poluža, iz dreničkog kraja, koji je krenuo sa novomobilisanima u pravcu Podujeva, ali je onda zatražio od vojnika da ne idu u Srbiju već da se vrate u stari kraj i odatle povedu borbu protiv nove vlasti. Nedozvoljivo visok stepen poverenja koje je Operativni štab pokazao prema ovom bivšem kolaboracionisti, kao i razvučeni pregovori, omogućili su ovoj grupaciji da promeni kurs i ustane protiv novog poretka. Prema podacima Sava Drljevića u dreničkom kraju okupilo se, pod komandom Šabana Poluže i njegovog pomoćnika Mehmeda Gradiće, oko 10.000 boraca. Njima je prišao i Uk Sadik, vođ odmetnika iz orahovačog kraja. Došlo je i do pobune u Šalji pod vodstvom Adema Voce, sina jednog od prvaka Šalje. Voća je sa oko 2.000 odmetnika 26. januara 1945. napao bataljon NOVJ stacioniran u Starom Trgu, potiskujući ga ka Kosovskoj Mitrovici. Polužine odmetničke grupe sudarile su se sa jedinicama NOVJ na planini Čičevici, kod Vučitrna, 25. januara

418

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

1945. godine. Borbe su dobile najšire razmere. Odmetnička grupacija sa Ademom Vocom je likvidirana, ali je preostajala glavna snaga koncentrisana u Drenici. Tada je vrhovni komandant NOVJ Tito 8. februara 1945. doneo odluku o zavođenju vojne uprave. Za komandanta vojne uprave je postavljen pukovnik Savo Drljević, a za političkog komesara Đuro Medenica. Pukovnik Nikola Božanić postavljen je za komandanta vojne oblasti. Protiv kontrarevolucije angažovano je oko 39.000 boraca svrstanih u 15 brigada NOVJ. Do odlučujućeg sudara sa Šabanom Polužom i Mehmedom Gradicom došlo je 21. februara 1945. godine u selu Trsteniku, u Drenici, i on se završio slomom pobunjenika i pogibijom njihovih vođa. Zaostale odmetničke grupe su se održavale u pojedinim krajevima Kosova, nastojeći da se prebace u Grčku, ali nisu mogle zaustaviti proces normalizacije politike. Pojedinačni odmetnici likvidirani su tek 1951. i 1952. godine. Haki Taha, učitelj iz Đakovice, član ilegalne organizacije, ubio je 13. marta 1945. Miladina Popovića, sekretara Oblasnog komiteta KPJ za Kosmet. Koristeći amnestiju do 10. marta 1945, brojni odmetnici su se predali. Albanska kontrarevolucija nastavila je posle slamanja vojne pobune svoju neprijateljsku i antijugoslovensku delatnost preko mreže ilegalne organizacije „Nacional Demokratik Šiptar" i Centralnog komiteta, sa sedištem u Prizrenu, kojoj su pripadali i pojedini komunisti albanskog porekla, članovi narodnih odbora, pa čak i dva oficira OZNE. Pokušaji pojedinih albanskih istoričara i političara da dovedu u pitanje opravdanost zavođenja vojne uprave na Kosovu i Metohiji, objektivno gledano su neodrživi, ako se ima u vidu širina, masovnost i borbenost kontrarevolucionarnih snaga, činjenica da su njihovu aktivnost pripremili Nemci sa vodećim separatistima i pristalicama „Velike Albanije", a iskorišćavali i britanski oficiri i obaveštajci za stvaranje područja nemira i nesigurnosti u strateški važnom području za britansku politiku; angažovanje većih vojnih snaga i zavođenje vojne uprave bilo je uslovljeno i agresivnim nastupom kontrarevolucije, napadima na veća mesta, velikim gubicima jedinica NOVJ, oslonom kontrarevolucije na masu jataka, uključujući i podršku kamufliranih protivnika Jugoslavije organizacijama narodnooslobodilačkog pokreta; rejon Kosova i Metohije trebalo je što pre osloboditi pritiska kontrarevolucije u ime sređivanja prilika i konačnog uobličavanja federalne Srbije u sastavu DFJ; pregovori sa Polužom, oklevanje i lakomislenost Operativ-

OSLOBOĐENJE I DOPRINOS JUGOSLAVIJE POBEDI N A D FAŠIZMOM

419

nog štaba samo su ga okuražili, podižući mu samosvest o vlastitoj snazi čim s njima pregovaraju oficijelni organi vlasti i vojska, što se u krajnjoj liniji pokazalo kao pogubno. Dve albanske divizije (5. i 6.), koje su privremeno boravile na Kosovu, po povratku iz rejona Višegrada, nalazeći se pod komandom Operativnog štaba, doprinosile su sređivanju prilika na Kosovu, ali one nisu bile vojno angažovane. Pod prividom istorijske istine ne može se dovoditi u pitanje opravdanost zavođenja vojne uprave od dela Albanaca a da se time zapravo ne otkrivaju separatističke pobude, isto kao što na drugoj strani nisu daleko od genocidnog poimanja događaja na Kosovu u zimu 1944—1945. ni oni rodoljubi koji smatraju da je već tada trebalo radikalno se obračunati sa Albancima kao etničkom celinom njihovim uništenjem u ime odmazde za masovnu kolaboraciju u toku rata i podmukao kontrarevolucionarni udar protiv Jugoslavije, novog poretka i nove nacionalne politike KPJ. Antijugoslovensko i antisrpsko raspoloženje šiptarskih masa, koje su vešto koristili i podsticali glavarski slojevi aga i begova, barjaktara i hodža, pojedini retki intelektualci i privrednici, zemljišna aristokratija uglavnom, zahvaljujući potpori okupatora, prvo nemačkog, a kasnije italijanskog, bilo je poznato rukovodećim strukturama narodnooslobodilačkog pokreta od prvog dana, jer se javlja kao konstanta. Pri tome je faktički podređen položaj albanske nacionalne manjine između dva rata zloupotrebljavan u antislovenske svrhe do nemogućih razmera. KPJ na Kosmetu nije imala nikakvog uticaja na albansku masu, što se najbolje vidi iz činjenice da je na 270 članova KPJ i 1.200 članova SKOJ-a na početku ustanka (što je mali broj i za Srbe i Crnogorce, s obzirom na njihov broj na Kosmetu), dolazilo svega 20 članova partije i 70 članova SKOJ-a iz redova albanske manjine. Bila je to kap u moru šiptarske kolaboracije. Do kojeg je stepena išlo ovo antijugoslovensko i antisrpsko raspoloženje na jezgrovit način pokazuje izveštaj sekretara Mjesnog komiteta KP Kosovska Mitrovica Ali Sukrije s kraja 1941. godine: „Arnauti ne misle mnogo na to koji su komunisti u Srbiji a koji četnici, i drugo, za arnautske mase Srbi su Srbi, neprijatelji Arnauta, bez razlike, kako ih krste, komunistima ili četnicima." Iz ovog odnosa pojačanog vizijom „Velike Albanije" po svaku cenu, na račun Srbije, Crne Gore i Makedonije, izrasla je masovna šiptarska kolaboracija u

420

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

toku rata koja je onemogućavala razvoj narodnooslobodilačke borbe na Kosovu i Metohiji. Tim povodom u proglasu Glavnog štaba NOV i PO Srbije iz avgusta 1944. godine — kojim se Šiptari pozivaju da napuste okupatora i poziciju kolaboracije — stoji: „Zajedno sa fašističkim osvajačima vi ste digli ruku protiv susjednih naroda i na taj način na sebe navukli najtežu sramotu... Vi nijeste do sada stekli pravo da bratski i ravnopravno živite sa ostalim narodima Jugoslavije." Oblasni komitet za Kosovo i Metohiju obratio se partijskim radnicima partizanskih jedinica, tražeći od njih da govore ,,o reakcionarnoj ulozi Šiptara sa Kosmeta u toku NOR, o njihovom slijepom povođenju za okupatorskim slugama i o borbi koju su vodili protiv svojih interesa, i o tome šta da učine sada da bi stekli pravo da odlučuju o svojoj sudbini, to jest da masovno stupaju u redove Narodnooslobodilačke vojske, da se uporno bore protiv svojih izdajnika i da pomognu NOV i narodnoj vlasti u stvaranju nove države — Demokratske Federativne Jugoslavije". Od šiptarske delegacije, koja je posle pobune posetila predsednika vlade DFJ, maršal Tito je od Šiptara tražio da skinu „ljagu" sa sebe koju su nametnuli kolaboracijom u toku rata. Oktobra 1944. godine došlo je do uspostavljanja vojne uprave i u drugom delu Jugoslavije: Banatu, Bačkoj i Baranji. Ovaj fenomen militarizovane vlasti nije bio poznat u dotadašnjem toku rata. Vojna uprava je zavedena Titovom naredbom od 17. oktobra 1944. godine. U naredbi je izričito rečeno da je vojna uprava privremenog karaktera i da će trajati do završetka oslobođenja Jugoslavije. Vojna uprava delila se na vojnu oblast za Banat i vojnu oblast za Bačku i Baranju, koje su se opet delile na komande područja, komande mesta i vojne stanice sela. Za vreme trajanja vojne uprave, u ruke vojske prelazila je celokupna izvršna i sudska vlast, a postojeći narodnooslobodilački odbori imali su samo da pomažu organe vojne uprave. Zavođenje vojne uprave, kao što se može videti iz naredbe o njenom uvođenju, bilo je uslovljeno više nego kompleksnim uzrocima: što hitnije normalizovanje prilika; stvaranje uslova za redovno funkcionisanje „narodne demokratske državne vlasti"; govori se i o naročitim prilikama u kojima su živeli ovi krajevi za vreme okupacije; što brže i potpunije otklanjanje svih nedaća nanetih narodu od okupatora i „ovde naseljenih tuđinskih elemenata"; potrebe mobilizacije svih privrednih snaga za što uspešnije provođenje narodnooslobodilačkog rata.

OSLOBOĐENJE I DOPRINOS JUGOSLAVIJE POBEDI N A D FAŠIZMOM

421

U Naredbi br. 2 komandanta vojne oblasti NOV za Banat predviđeno je uvođenje vojne vlasti u svim nemačkim mestima; Nemcima je zabranjen izlazak iz mesta, bez specijalnog odobrenja komandanta dotičnog sela; takođe je zabranjen nemački govor na javnim mestima; sve radnje, fabrike, industrijska i trgovačka preduzeća Nemaca prelazila su pod kontrolu NOO, odnosno vojne vlasti; nemački natpisi su se morali skinuti. Sve ove odredbe, osim jezika i nošenja jugoslovenskih ili sovjetskih znakova, važile su i za Nemce. U sva nemačka, mađarska i rumunska mesta (,,gde to bude bilo potrebno") postavljaju se vojni komandanti sa partizanskim stražama Nemci su deportovani u logore. Deo logorisanih Nemaca odveli su Sovjeti u Sibir. Iz svih navedenih razloga koji su govorili u prilog militarizacije izdvojili bismo neophodnost da se obezbede bogati privredni izvori ratom neopustošenih krajeva Banata, Bačke i Baranje i da se zahvati imovina Nemaca. Logorisanje nemačkog stanovništva je ubrzano u decembru 1944. godine, usled straha od nemačke protivofanzive u Mađarskoj sa ciljem da se Crvena armija potisne na jug. Nerazvijeni narodnooslobodilački odbori nisu se mogli neposredno posle oslobođenja osloniti na stanovništvo u kome je značajnu ulogu imalo ono neslovenskog karaktera (Nemci, Mađari i Rum uni), tim pre što se Mađarska još nalazila u ratu. Negativan odnos prema svim kategorijama neslovenskog stanovništva karakterističan je samo za period prve faze vojne uprave (do početka decembra 1944. godine), dok se u drugoj fazi ovaj odnos prema Mađarima i Rumunima menja. Vojna uprava je ukinuta 15. februara 1945. godine, dakle pre nego što je u prvobitnoj naredbi o njenom zavođenju to bilo predviđeno (do oslobođenja Jugoslavije). Isto kao što je uvedena — tako je i ukinuta naredbom vrhovnog komandanta od 27. januara 1945. godine, s tim da stanje vojne uprave prestane do 15. februara 1945. godine. U zapadnom delu Jugoslavije jedinice 8. korpusa NOVJ oslobodile su od septembra do početka decembra srednju, južnu i severnu Dalmaciju. Mornarica NOVJ i 26. divizija oslobodile su ostrva srednje Dalmacije septembra meseca. NOVJ je oslobodila Dubrovnik 18. oktobra. Uspešnim završetkom kninske operacije, od 26. novembra do 4. decembra, bila je oslobođena cela Dalmacija. Drugi udarni korpus NOVJ u Crnoj Gori onemogućio je 21. brdskom armijskom korpusu, koji se, s 27.000 vojnika povlačio iz Albanije, odstupanje preko Podgorice i

422

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Nikšića u pravcu Mostara, naterujući ga na povlačenje daleko nepovoljnijim pravcem — preko severne Crne Gore i Sandžaka. S ovim korpusom povlačili su se i četnici Pavia Đurišića. Zajedno s jedinicama NOVJ, na tlu Sandžaka borile su se 5. i 6. divizija NOV Albanije. Oslobodivši Boku Kotorsku, Primorje, Cetinje (13. novembra) i Podgoricu, jedinice 2. korpusa nastavile su gonjenje Nemaca i četnika, koji su odstupali preko Kolašina i Prijepolja u pravcu Višegrada. NOVJ je uspostavila Sremski front između Dunava, bosutskih šuma i Save, koji je obezbeđivala Prva armija. Nemci su uspostavljanjem ovog fronta sprečavali prodor snaga NOVJ kroz Srem na zapad, a na drugoj strani obezbeđivali povlačenje Grupe armija ,,E" koja se kretala dolinom reke Bosne na severozapad. Nemačku liniju odbrane činio je sistem snažnih fortifikacijskih tačaka u dubini od 30 km. Nemci su držali jake mostobrane na Savi kod Bijeljine, Brezova Polja i Brčkog. Krajem januara 1945, posle ogorčenih borbi Prve armije sa 34. nemačkim armijskim korpusom, Sremski front se sve do proboja u aprilu 1945. stabilizovao na liniji istočno od Mohova, Tovarnika i sela Lipovac na Bosutu. NOVJ se u sremskoj ravnici u jesen i zimu 1944/1945. susrela sa jednim novim načinom rata: frontalnim sukobima i rovovskim ratom. Brigadir Maklejn zapazio je da je prošlo vreme „romantičnog ratovanja", misleći na prethodnu partizansku fazu narodnooslobodilačke borbe. Na ovom frontu borci NOVJ su se susreli sa artiljerijskim dvobojima i rovovskim načinom rata. Jedinice NOVJ popunjene novim boračkim kadrovima, još golobradim mladićima, nevičnim ratovanju, bez vojne spreme i obuke, našle su se u grotlu borbi koje su zbunjivale i stare borce partizanskih jedinica, masovno stradajući u uslovima za koje nisu bili pripremljene. Broj poginulih boraca na Sremskom frontu nije tačno utvrđen. Istoriografija je koristila broj od 30.000 boraca do kojeg se došlo u najranijim radovima, ali ovu cifru osporavaju komandanti NOVJ, smatrajući da nije poginulo vše od 10.000 boraca. Ima komandanata jedinica NOVJ iz toga vremena koji otvaraju i pitanje celishodnosti Sremskog fronta. NOV i POJ su u zimu 1944/1945. i poslednju godinu rata ušli brojno uvećani, dobro naoružani, sa zaplenjenim i od saveznika dobijenim teškim naoružanjem, kao armija sa svim rodovima vojske. U njenom sastavu nalazili su se mornarica.

OSLOBOĐENJE I DOPRINOS JUGOSLAVIJE POBEDI N A D FAŠIZMOM

423

vazduhoplovstvo, artiljerija, tenkovske jedinice, služba saniteta, služba veze, intendantura. Na osnovu sporazuma maršala Tita s Vrhovnom komandom Crvene armije i štabom Trećeg ukrajinskog fronta, septembra i oktobra 1944. Sovjetski Savez je obezbedio naoružanje za 12 pešadijskih jedinica, kao i za dve vazduhoplovne divizije. U jedinicama NOVJ, odnosno Jugoslovenske armije, radili su sovjetski vojni stručnjaci, dok su njene starešine upućivane na školovanje u SSSR. Po sastavu, NOV i POJ su bili armija mladih ljudi. U jesen 1944. Vrhovni štab je pristupio mobilizaciji muškaraca od 17 do 30 godina, nastojeći da se svaka divizija popuni do 10.000 boraca. Naredbom Vrhovnog štaba od 1. januara 1945. obrazovane su 1, 2. i 3. armija NOVJ, koja je u to vreme imala oko 650.000 boraca. Odeljenje za zaštitu naroda (OZNA), odnosno služba bezbednosti, formirano je 13. maja, a Korpus narodne odbrane Jugoslavije (KNOJ) 15. avgusta 1944. Početkom naredne godine KNOJ je imao sedam divizija. Zadatak mu je bio da osigurava red u pozadini, čuva državne granice i bori se protiv neprijateljskih diverzantskih grupa, preostalih kvislinga i ubačenih obaveštajaca. NOVJ je 1. marta 1945. preimenovana u Jugoslovensku armija (JA), Mornarica NOVJ u Jugoslovensku mornaricu, a Vrhovni štab u Generalštab Jugoslovenske armije. Usled složenosti rukovođenja i krupnih vojnih jedinica u strukturi Generalštaba, formirano je više odeljenja i komandi: operativno odeljenje, obaveštajno, organizacijsko, nastavno, mornaričko, vazduhoplovno, političko, personalno, istorijsko i pravno odeljenje, Odeljenje OZN-e, a od komandi — Komanda artiljerije, Komanda tenkovskih jedinica, Komanda inžinjerije, Komanda veze i Komanda pozadine. Posle nemačke ofanzive u Sremu usmerene na ispravljanje borbene linije, front se stabilizovao u predelu Sida i reke Bosuta, obezbeđujući neprijatelju oslon na Savu i Dunav. Time je rat na Sremskom frontu sveden na pozicione borbe. Treća armija je, s 51. divizijom, učestvovala u borbama koje su trupe Crvene armije vodile prilikom prelaza Dunava u predelu Batine, a januara/februara 1945. zajedno sa 6. i 10. korpusom NOVJ, vezivala neprijatelja na virovitičkom mostobranu. Druga armija je u istočnoj Bosni ometala izvlačenje neprijatelja prema severu, uništavajući ustaške i četničke jedinice koje su odstupale s Grupom armija ,,E". Osmi korpus je 14. februara 1945.

Ö

Y

Z

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

oslobodio Mostar, koji su Nemci uporno branili, štiteći odstupanje svojih jedinica preko Sarajeva. Početkom te godine 1. armija, pod komandom Peka Dapčevića (komesar Mijalko Todorović), nalazila se na sremskom frontu, 2. armija, pod komandom Koče Popovića (komesar Blažo Lompar), u severoistočnoj Bosni, a 3. armija, pod komandom Koste Nada (komesar Branko Petričević), na Dravi. Četvrta armija, pod komandom Petra Drapšina (komesar Boško Šiljegović), formirana je 2. marta naredbom vrhovnog komandanta, a u njen sastav ušli su 8. udarni, 11. i 7. korpus. Uoči završnih operacija za oslobođenje zemlje 4. armija se nalazila u predelu Like, severne Dalmacije, Gorskog kotara i Bele krajine. Krajem 1944. i početkom 1945. dejstvovali su samostalno na neoslobođenim područjima Jugoslavije 6. i 10. korpus u Slavoniji i Zagorju, 5. korpus u zapadnoj i severnoj Bosni, 4. korpus u Baniji, na Kordunu, u Pokuplju i na Žumberku, 11. korpus u Lici i Gorskom kotaru, 7. korpus u Notranjskoj i Dolenjskoj, 9. korpus u Gorenjskoj i Slovenačkom primorju, kao i jedinice IV operativne zone, u Štajerskoj i Koruškoj. Jugoslovenska armija je, kao samostalna vojna snaga, u završnoj fazi rata držala strategijski značajan sektor savezničkog fronta protiv Nemačke, njegov središnji deo, koji se desnom stranom vezivao za trupe Crvene armije u Mađarskoj, a levom za britanske i američke snage u Italiji. Prilikom razgovora maršala Tita i feldmaršala Harolda Aleksandera u Beogradu 21. i 24. februara 1945. izvršena je razmena mišljenja i postignuta saglasnost o usaglašavanju operacija Jugoslovenske armije i savezničkih anglo-američkih snaga u Italiji. Britanski feldmaršal je predstojeće posedanje Trsta i saobraćajnica prema Austriji pravdao vojnim razlozima, ističući da formiranje savezničke vojne uprave u Istri neće prejudicirati odluke mirovne konferencije. Maršal Tito se nije suprotstavljao zavođenju savezničke vojne uprave, pod uslovom da se zadrži jugoslovenska civilna uprava uspostavljena u ratu; s druge strane, izneo je mišljenje da okupacija istarskog poluostrva nije neophodna za zaštitu puteva od Trsta prema Austriji. Štaviše, vrhovni komandant NOV i POJ dozvoljavao je Britancima da koriste i puteve koji prolaze kroz Ljubljanu. Prema britanskom zapisniku s beogradskih razgovora, maršal Tito se nadao da će van granica Jugoslavije moći da saveznicima stavi na raspolaganje 200.000 boraca, smatrajući da bi njihova pomoć bila *

OSLOBOĐENJE I DOPRINOS JUGOSLAVIJE POBEDI NAD FAŠIZMOM

425

korisna u planinama Austrije, gde je pretpostavljao da će Nemci pružiti žestok otpor. Od Britanaca je traženo da, posle poraza Nemačke, dozvole jedinicama okupaciju dela Austrije, da opreme 100.000 njihovih boraca, kao i da dadu 10.000 kamiona. Britanci su pokrenuli pitanje uspostavljanja novih vazduhoplovnih baza u severozapadnom delu Jugoslavije, pored već postojeće u Zadru, pošto se Nemci povuku prema severu. U okviru koordinacije budućih savezničkih operacija, maršal Tito je za naredne akcije 50.000 boraca NOVJ na dalmatinskoj obali tražio od Aleksandera pomoć, koja bi se dostavila preko luka u Splitu, Zadru i Šibeniku. Pripremajući se za prolećnu ofanzivu, Generalštab Jugoslovenske armije je predvideo da se probije Sremski front i front u Lici, a zatim produži napredovanje prema severozapadu — ka Karlovcu, Zagrebu i Sloveniji. Treća armija imala je da prodire obalom Drave ka Koruškoj, a 4. armija jadranskom obalom prema Trstu i Soči. Jugoslovenska armija trebale? je da zatvori obruč oko nemačke vojske i kvislinga u oblasti Julijskih Alpa i Karavanki. Naređenje Generalštaba za proboj Sremskog fronta izdato je 9. aprila 1945. Ofanziva Jugoslovenske armije preduzeta je u vreme kada je Crvena armija prodrla u Austriju i izbila pred Beč, čime je odstupnica nemačkih trupa na isturenim položajima u Jugoslaviji bila dovedena u pitanje. Treća armija imala je da izvrši desant preko Drave u pozadinu Sremskog fronta, a 2. armija da osigura levi bok 1. armije. Prva armija je probila Sremski front 12. aprila. Šest dana ranije, jedinice pod komandom generala Radovana Vukanovića oslobodile su Sarajevo. Probojem Sremskog fronta stvoreni su preduslovi za napredovanje Jugoslovenske armije prema severozapadu zemlje. Osnovne operativne ideje polazile su od toga da se savskim pravcem — iz Baranje, Srema i Bosne — napreduje prema Zagrebu i Mariboru, a primorskim pravcem — preko Like, severne Dalmacije, Hrvatskog primorja, Istre i Trsta — izbije na Soču. U napredovanju prema severozapadnim granicama Jugoslavije, trupe 2. armije su morale da prođu više vodenih prepreka: Bosnu, Vrbas, Unu, Kupu, Savu. Prva armija je s jedinicama 2. armije oslobodila Zagreb, 8. maja. Od 20. marta do 9. maja 4. armija je napredovala teškim jadranskim pravcem — preko Like, Hrvatskog primorja, Gorskog kotara, Istre — u sadejstvu

ÖY

Z NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

s jedinicama Mornarice Jugoslovenske armije, nastavljajući borbeni pohod prema Trstu i dolinom Soče prema Koruškoj. Na putu za Trst, ona je probila nemačku utvrđenu liniju od planine Snežnika do Rijeke, koja je branila prilaze Istri. Jedinice Jugoslovenske armije ušle su u Trst 1. maja 1945, ali je poslednje nemačko uporište — Opčine — zauzeto tek dva dana kasnije. Jedinice 7. korpusa oslobodile su Ljubljanu 9. maja. Oslobodivši Dolenjsku i Gorenjsku, slovenačke jedinice NOVJ prešle su jugoslovensko-austrijsku granicu 5. maja. Koruški odred IV operativne zone ušao je prvi u Celovec, zajedno s jedinicama 4. armije, 8. maja. Ostale jedinice IV operativne zone sadejstvovale su s 1, 2. i 3. armijom u uništavanju Nemaca u Štajerskoj. Jedinice Jugoslovenske armije su 10. maja oslobodile Maribor. Trupe Jugoslovenske armije nastavile su borbu i posle 8. maja 1945. kada su Nemci, prema odredbama o bezuslovnoj kapitulaciji, imali da obustave neprijateljstva. Grupacija Aleksandra Lera i kvislinzi davali su ogorčen otpor Jugoslovenskoj armiji — ne obazirući se na Hitlerovu smrt, pad Berlina i kapitulaciju nemačke oružane sile — u nastojanju da pređu u Austriju i predadu se britanskim trupama. Vojni istoričari nazivaju ovu nemačku taktiku „zadržavajućom odbranom". O stepenu upornosti nemačke odbrane svedoči podatak da je pred trupama Jugoslovenske armije kapitulirao samo 97. armijski korpus, kod Ilirske Bistrice 7. maja, iako su vojnicima i oficirima garantovani život, zadržavanje starešinskih oznaka i upućivanje u Nemačku po završetku rata. Dok je na evropskom ratištu nemački otpor prestao 8. maja, dotle su u Jugoslaviji opkoljene kvislinške snage — sastavljene od četnika, ustaša i domobrana, koje su pokušavale da se domognu Celovca — i nemačka balkanska vojska — prestale da se bore tek 15. maja 1945. Zarobljeno je oko 50.000 kvislinških vojnika i oko 24.000 izbeglica koje su ih pratile. Na sektoru 3. armije zarobljeno je oko 120.000 nerpijateljskih vojnika. U završnim operacijama Jugoslovenske armije ukupno je zarobljeno oko 300.000 neprijateljskih vojnika i kvislinga, sa vrhovnim komandantom za jugoistok general-pukovnikom Aleksandrom Lerom i štabovima 21, 91. i 97. armijskog korpusa. Prilikom kapitulacije nemačko-kvislinške grupacije zarobljeno je i 13 generala NDH.

OSLOBOĐENJE I DOPRINOS JUGOSLAVIJE POBEDI N A D FAŠIZMOM

427

Nemci su se na jugoslovenskom ratištu dobrim delom tukli s jedinicama formiranim od jugoslovenskih građana: folksdojčera koji su se do 1941 — kada su se deklarisali kao nemački državljani — vodili kao državljani Kraljevine Jugoslavije; zatim od Muslimana, Hrvata, Albanaca, a na drugoj strani kvislinških jedinica. Gotovo sve SS i legionarske divizije obavile su vojnu obuku na nemačkim vojnim poligonima i uništene krajem rata na jugoslovenskom tlu. Svima njima komandovali su nemački oficiri. Sedma SS divizija „Princ Ojgen (Eugen)" formirana je februara 1942. od jugoslovenskih folksdojčera, uglavnom iz Banata i Hrvatske, pod vodstvom folksdojčera iz Erdelja. Za prvog komandanta divizije imenovan je Artur Fleps, austrijskog porekla. Kroz njen sastav prošlo je oko 40.000 folksdojčera. Poznata po nadimku „Vražja divizija", 369. legionarska divizija imala je u svom sastavu nemačko jezgro, Hrvate i Muslimane. Hrvati su činili i sastav 373. legionarske divizije „Tigar". U sastavu 392. pešadijske „Plave" divizije nalazili su se takođe Hrvati. Trinaesta SS „Handžar" divizija formirana je od Muslimana i Albanaca. Sve ove divizije obrazovane su u procesu Himlerove težnje da Vafen SS jedinice što više ojačaju, čime je i on učvršćivao svoju vlast u hijerarhiji Trećeg rajha. Divizije su imale velike gubitke, neke od njih su znale biti i prepolovljene (kao „Princ Eugen" u Niškoj operaciji), zbog čega su često reorganizovane i dopunjavane. U formiranju 13. SS brdske divizije (kasnije nazvane „Handžar") značajnu ulogu su odigrali muslimanski autonomistički krugovi, nacistički i pangermanski raspoloženi. Sve ove divizije počinile su stravične zločine nad civilnim stanovništvom u raznim krajevima Jugoslavije, ostavljajući za sobom zgarišta i leševe. Na jugoslovenskom tlu razbijene su i četničke snage, kao okosnica jugoslovenske kontrarevolucije. Mihailović je posle neuspelog odziva srpskih seljaka na pozive za mobilizaciju prešao Drinu, našavši se u Bosni. Druga grupacija četnika iz Srbije odstupala je preko Sandžaka, pod komandom generala Miroslava Trifunovića „Dronje". Crnogorski četnici odstupali su sa Nemcima iz Podgorice, preko Mojkovca i Sandžaka u pravcu Bosne. Momčilo Đujić je sa ličkim i dalmatinskim četnicima odstupio u pravcu Istre, posle poraza koji mu je zadao Osmi korpus NOVJ. Na istarskom poluostrvu već su se nalazile jedinice Ljotića („dobrovoljci"), Srpske državne straže, četnici Dobrosava Jevđevića. Ljotić je pozivao Mihailovića u

ÖY

Z NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Istru kako bi odatle zajedničkim snagama otpočeli borbu za oslobođenje zemlje od komunista. U svojim govorima isticao je da, ako je oslobođenje 1918. započelo preko Soluna, zašto ne bi i sada, 1945, od Triglava. Sve te raznorodne kvislinške snage ujedinjavala je mržnja prema jedinstvenom neprijatelju — novoj Jugoslaviji i Jugoslovenskoj armiji. Međutim, Mihailović se kolebao da li da ide na zapad, iz više razloga. On, prvo, nije imao poverenje u ustaše, tim pre što se one nisu obazirale ni na nemačku zaštitu Ljotićevih dobrovoljaca i Đujićevih četnika, za čiji se dolazak u Istru zauzimao Herman Nojbaher, nego su ih ubijale u svakoj povoljnoj prilici. Mihailović je slao delegate aprila 1945. Paveliću da bi ispitali mogućnost sporazuma, ali do njega nije došlo. Drugo, on je živeo pod psihozom da će doći do razlaza između velikih saveznika, koju situaciju treba iskoristiti, ali ne biti daleko od zemlje u tom času. Pukovnik Mekdauel, koji je kod Mihailovića boravio od 26. avgusta do 2. novembra 1944. da bi navodno otpravljao u domovinu američke pilote koje su spasli Mihailovićevi četnici, imao je u vidu druge obaveštajne zadatke, prekoračujući svoje ovlašćenje davanjem izjava koje su kod Mihailovića pojačavale nerealna očekivanja. Treće, Mihailovićeve jedinice su bile proređene, nastradale od bolesti, naročito tifusa, gladi, iscrpljene, nalazeći se pod neprestanim napadima jedinica NOVJ, odnosno Jugoslovenske armije. Četvrto, i najvažnije, Mihailović je verovao da će u Srbiji na proleće doći do ustanka protiv partizanske vladavine. U to su ga uveravale i vesti koje je dobijao preko radio-stanice „Fleš" (Strela), koje su slali major Momir Ćosić i kapetan Predrag Raković. Prilikom razbijanja četničkih grupa OZN-a je preuzela šifru i preko ovih oficira slala Mihailoviću vesti koje su odgovarale njegovim predstavama da se Srbija buni i da će uskoro doći do zbacivanja nove vlasti. OZN-a je u stvari upućivala Mihailovića prema Srbiji. Peto, Mihailović je došao u sukob sa Pavlom Đurišićem koji se odlučio na osnovu sporazuma sa Sekulom Drljevićem da odstupi preko NDH. Pa i ranije Đurišić je napadao Mihailovića da je zaveo crnogorske četnike time što im je naredio da krenu prema Bosni, umesto da su koristili pravac preko Albanije za Grčku. Kao da se ponovila istorija iz prvog svetskog rata kada je crnogorska vojska navodno kapitulirala samo zato da se „dva srpska barjaka" ne bi pojavila kod Soluna. Sa Đurišićem su odstupali hercegovački četnici i Dragiša Vasić, koji se ranije odvojio od Mihailovića.

OSLOBOĐENJE I DOPRINOS JUGOSLAVIJE POBEDI N A D FAŠIZMOM

429

Đurišić je stupio u pregovore sa Sekulom Drljevićem, koji je sa svojim jednomišljenicima Savićem Markovićem (Štedimlijom) i novinarom Dušanom Krivokapićem radio za ustaše od 1941. godine, pa i pre rata. Pošto se odvojio od Mihailovića, Đurišić je u Doboju marta 1945. sačinio sporazum sa Drljevićem po kome se Drljevićevo Crnogorsko državno vijeće proglašava za najvišu vlast Crnogoraca u emigraciji, Drljević priznaje za vrhovnog komandanta, a Đurišić za operativnog komandanta „crnogorske narodne vojske". Mihailović je ovaj sporazum označio kao „čistu izdaju". Posle Drljevićeve procene da se Đurišić ne pridržava sporazuma, ustaške i domobranske jedinice su napale Đurišićeve četnike na Lijevče Polju, kod Banjaluke. Razbijen u tom boju, Đurišić je pokušao da odstupi prema Bihaću, ali je taj pravac zatvarala NOVJ. Najzad je odlučio sa ostacima svojih snaga da se preda ustašama koje su ga odvele u Jasenovac i tamo sa starešinskim kadrom likvidirale. Kolaboracionističke snage u Istri su se nominalno nalazile pod komandom generala Miodraga Damjanovića, koji je primao naređenja od Mihailovića, a faktički služile komandantu SS policije generalu Odilu Globočniku, dobijajući od njega konkretne vojne naloge. Među ovom vojskom izdaje nalazili su se i slovenački domobrani (oko 16.000) i tri stotine četnika („Plava garda"). Četničke snage, uključujući Mihailovićeve, Đujićeve i Đurišićeve jedinice, imale su oko 40.000 boraca. Četnici su po razbijanju u Srbiji, njih 15—18.000 (mada broj varira kod pojedinih pisaca, krećući se do 30.000) odstupili prema Bosni preko Sandžaka, jer je Crvena armija zatvorila prolaz na Zapadnoj Moravi prema jadranskoj obali. Mihailović se sa oko 10.000 četnika nalazio na planini Vučjak. Odatle je sredinom aprila krenuo prema ušću Vrbasa, desnom stranom Save, ali su ga razbile ustaške jedinice. Skrenuo je na jug prema Travniku i Zenici, odakle je produžio prema Konjicu, nameravajući da dosegne Brod na Drini i u manjim grupama se prebaci u Srbiju. Iznurena dugim kretanjem, izložena stalnim napadima NOVJ, četnička grupacija nije operativno bila spremna za veće borbe. Pokazalo se na kraju da četnici nisu bili osposobljeni za samostalne borbe, jer su do tada uvek dobijali potporu okupatora. Nastupila je demoralizacija čak i u starešinskim redovima. Severozapadno od Kalinovika grupacija je opkoljena od jedinica Jugoslovenske armije. U borbama od 8. do 13. maja 1945.

ÖY

Z NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

četnici su bili do nogu poraženi. Mihailović je jedva uspeo da umakne, da bi posle dužeg skrivanja, i uporne potere, bio uhvaćen marta 1946. Tako je dva dana pre obustave neprijateljstava na jugoslovenskom tlu Mihailovićeva četnička grupacija doživela katastrofu. Ironija istorije je htela da ona doživi takvu sudbinu na prostorima Sutjeske gde su dve godine ranije Nemci sličnu sudbinu bili namenili Grupi operativnih divizija pod komandom Vrhovnog štaba NOVJ. Glavna kvislinška formacija, po broju i vojnoj snazi, ustaška, od 170.000, kapitulirala je pred jedinicama Jugoslovenske armije na tlu Slovenije i na jugoslovensko-austrijskoj granici, mada su Pavelić i njegovi najbliži saradnici uspeli da izbegnu zarobljavanje. Jugoslovenska armija je pobedonosno okončala oslobođenje cele Jugoslavije. Obraćajući se narodima Jugoslavije, vojnicima i oficirima Jugoslovenske armije preko Radio-Beograda, maršal Tito je 9. maja, na dan pobede, istakao da je četrdeset devet meseci borbe naroda Jugoslavije urodilo plodom i punom „pobjedom naših naroda u zajednici s Ujedinjenim nacijama, u prvom redu sa Sovjetskim Savezom, Britanijom i Amerikom. Nekada strašna i naoko nepobjediva sila, danas je skršena. Pobjedila je pravedna stvar Ujedinjenih naroda nad onim razornim silama koje su htjele nametnuti čovječanstvu takozvani novi poredak, poredak ropstva i patnji." Poslednji ratni izveštaj Generalštaba Jugoslovenske armije, za 15. maj 1945, saopštio je da su na području Slovengradeca, Guštanja, Pliberka i Dravograda, posle trodnevnih borbi, snage neprijatelja prisiljene na kapitulaciju i da je pred trupama Jugoslovenske armije prestao organizovan otpor. Pred odsudne borbe u Jugoslaviji maršal Tito se ponovo u SSSR-u, početkom aprila 1945. godine, u pratnji Milovana Đilasa, sreo sa Staljinom. Formalno gledajući, Tito je bio opunomoćen od Namesništva za zaključenje ugovora o prijateljstvu sa SSSR-om. Glavni cilj drugog ratnog putovanja Josipa Broza Tita u SSSR sastojao se u dobijanju podrške SSSR-a za pozitivno rešenje jugoslovenskih severozapadnih granica prema Italiji i Austriji, a na drugoj strani u postizanju dogovora o ekonomskoj pomoći i razmeni. Tito je u svojstvu predsednika Privremene vlade DFJ zaključio sa sovjetskom vladom u Moskvi 11. aprila 1945. Ugovor o prijateljstvu, uzajamnoj pomoći i posleratnoj saradnji. A. J. Višinski je u svojstvu zamenika narodnog komesara inostranih poslova SSSR-a saopštio 9.

431 aprila 1945. predstavniku SAD A. Harimanu „da je maršal Tito u ime jugoslovenske vlade predložio Sovjetskoj vladi zaključivanje sporazuma između SSSR i Jugoslavije . . . i da će taj sporazum biti kao englesko-sovjetski sporazum od 26. maja 1942. i čehoslovačko-sovjetski sporazum od 12. decembra 1943. godine". Zaključeni ugovor je značio postavljanje temelja jugoslovenske spoljne politike i prilikom ratifikovanja u PNS označen kao „kamen temeljac" njene nezavisnosti. Shvaćen je i u najvišem političkom vrhu Jugoslavije kao vid obezbeđenja međunarodnog položaja Jugoslavije. Nova Jugoslavija se upadljivo pomerila prema SSSR-u i oslonila na njegovu podršku. Za zapadne sile Ugovor je značio još tešnje vezivanje Jugoslavije za SSSR, napuštanje dotadašnje politike ravnoteže i opciju za drugačiji put unutrašnjeg razvitka. Vlada SSSR-a je uputila Memorandum Jugoslovenskoj vladi 19. aprila 1945. odgovarajući pozitivno na njeno traženje po pitanju učestvovanja Jugoslavije u okupaciji Austrije. „Sovjetska vlada", stoji u Memorandumu, „je sa dužnim interesom razmotrila traženje Jugoslovenske vlade po pitanju sudelovanja Jugoslavije u okupaciji austrijske teritorije . . . U vezi s tim Sovjetska vlada spremna je da dozvoli ulazak Jugoslovenske vojske u onu zonu Austrije koja će biti okupirana oružanim snagama Sovjetskog Saveza, s tim da će okupaciona Jugoslovenska vojska biti pod komandom Sovjetskog glavnog komandujućeg." Tito je na sednici Politbiroa CK KPJ održanoj 23. aprila 1945, kojoj su pored njega kao generalnog sekretara KPJ prisustvovali Kardelj, Ranković, Đilas, Moša Pijade, Andrija Hebrang, Blagoje Nešković (Mihajlo), Svetozar Vukmanović Tempo, Krsto Popivoda, Božo Ljumović i Miha Marinko, podneo izveštaj o putu u Moskvu, koji u zabeleženoj varijanti glasi: „Sjajno su nas primili. SSSR će nas pomoći u svakom pogledu. Ugovor je u SSSR imao ogroman odjek. Narod SSSR voli Jugoslaviju." Očigledno je da je Tito došao iz SSSR-a optimistički raspoložen, pošto je Jugoslavija zaključenjem ugovora dobila i zvaničnu međunarodnu podršku sasvim u skladu sa zakonima međunarodne zajednice. Ovakav zaključak proizilazi iz njegovih reči i očekivanja na pomenutoj sednici Politbiroa, neposredno po povratku iz SSSR-a. „Imamo sve uslove da učestvujemo na svim međunarodnim konferencijama, ali Englezi i Amerikanci hoće da nas svedu na stepen zemalja, koje nisu učestvovale u svom oslobođenju. Vide da smo OSLOBOĐENJE I DOPRINOS JUGOSLAVIJE POBEDI N A D FAŠIZMOM

ÖY

Z NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

mi postigli ogroman uspeh u vanjskoj politici. Naše jedinice okupiraće deo Austrije. U Poljsku, Grčku, Bugarsku i Albaniju treba poslati odmah poslanike. U Poljsku Boža Ljumovića, u Bugarsku Nikolu Kovačevića. Treba predvideti kadar za Istru, Trst, Korušku i austrijske djelove, koji će zaposjesti te krajeve — komandante mjesta, gradova, pozadinske vojne vlasti." Ova očekivanja maršala Tita nisu se potvrdila u tršćanskoj krizi i u slučaju okupacione zone u Austriji. Jugoslavija se krajem rata našla na osnivačkoj konferenciji OUN 26. aprila — 26. juna 1945. godine, održanoj u San Francisku. Jugoslovensku delegaciju predstavljali su Ivan Šubašić, ministar inostranih poslova; Sreten Žujović, ministar finansija; Stanoje Simić, ambasador u SAD, kao delegati, dok su kao članovi delegacije učestvovali u radu i Stojan Gavrilović, pomoćnik ministra inostranih poslova, Vladimir Dedijer i Stane Krašovec. Za stvaranje ove organizacije najviše se zauzimao Franklin D. Ruzvelt, iako nije dočekao da učestvuje u radu osnivačke skupštine. Jugoslavija je izabrana u Izvršni komitet konferencije (Ivan Šubašić) i u Verifikacioni odbor. Na Osmoj plenarnoj sednici Konferencije Ujedinjenih nacija 2. maja 1945. I. Šubašić je ubedljivo govorio o doprinosu Jugoslavije pobedi nad silama fašizma u prošlom ratu, žrtvama, želji za mirom, izmenjenoj strukturi društva u demokratskom smislu, ali njegov govor nije dobio odgovarajući publicitet u jugoslovenskoj štampi, jer su vladajuće snage u Jugoslaviji u njemu gledale privremenu ličnost, a na drugoj strani i zbog stava SSSR-a koji je bitno učestvovao u stvaranju OUN, mada nije prenaglašavao značaj ove organizacije. Šubašić je posebno istakao da je Jugoslavija jedna od potpisnica Deklaracije Ujedinjenih nacija i da ona „posmatra izjave glavnih saveznika — od Atlantske povelje do sporazuma u Moskvi i na Krimu — kao stubove novog i boljeg sveta. Njeni narodi veruju da organizovana međunarodna solidarnost može uspeti i da će uspeti ako je zasnovana na načelima mira, pravde i bezbednosti..." Šubašić je svoj boravak u SAD iskoristio u pokušaju da za Jugoslaviju obezbedi pomoć po Zakonu o zajmu i najmu, ali u tome nije uspeo zbog jugoslovenskog oslona na SSSR i odnosa između SAD i Jugoslavije u vreme tršćanske krize. Istovremeno nije prihvaćena ideja američkog ambasadroa u Beogradu Ričarda Patersona da maršal Tito poseti SAD, ne bi li se bliže upoznao sa Amerikom u cilju „dedoktrinacije". Slična ideja nije uspela

OSLOBOĐENJE I DOPRINOS JUGOSLAVIJE POBEDI N A D FAŠIZMOM

433

ni u jesen 1945. godine, zahvaljujući odnosima između Jugoslavije i SSSR-a i američkom stavu prema unutrašnjim procesima u Jugoslaviji. Vlada DFJ obezbedila je ekonomsku pomoć Unre zaključivanjem ugovora marta 1945. s ovom organizacijom UN. Jugoslavija je odranije dobijala i znatnu podršku u oblasti propagande i sakupljanja materijalnih sredstava za potrebe zemlje od iseljenika u SAD jugoslovenskog porekla. Odbor jugoslovenskih Amerikanaca je radio na podsticaj KP Amerike. Aktiviranje ovih snaga u SAD, Kanadi i drugim prekookeanskim zemljama gde su živeli i radili Jugosloveni tražila je KPJ. Iseljenici leve orijentacije rušili su mit Mihailovića, razotkrivali šovinističku kampanju jednog dela srpskog i hrvatskog iseljeništva; propagirali su narodnooslobodilački pokret i Tita. Među ovim aktivistima isticali su se Mirko Marković, Strahinja Maletić i drugi. Ujedinjeni odbor južnoslavenskih Amerikanaca je okupljao oko sebe značajnije ličnosti jugoslovenske i demokratske orijentacije, među njima Kosanovića i Šubašića, preko ustanove „počasnih članova" Odbora. Akciju za pomoć jugoslovenskim ranjenicima i izbeglicama pokrenula je i „Hrvatska bratska zajednica", sa svojim predsednikom Ivanom Butkovićem. Zlatko Baloković je radio na tome da se pronađu ekipe čeških, slovačkih i drugih lekara koje bi bile spremne da pomognu jugoslovenske ranjenike i izbeglice u južnoj Italiji i severnoj Africi. Ujedinjeni odbor Amerikanaca jugoslovenskog (južnoslovenskog) porekla predstavljao je oko milion američkih građana jugoslovenskog porekla. U ovom Odboru, sa kojim je uspostavio vezu general-major V. Velebit, najuticajniju ulogu imali su Luj Adamič, književnik, i poznati violinista Zlatko Baloković. Na Novom Zelandu, na slanju pomoći SSSR-u i NOVJ radio je Sveslavenski savez. Sličan savez postojao je i u Australiji. Ovi savezi dostavljali su pomoć jugoslovenskim izbeglicama u Egiptu. Veće kanadskih Južnih Slovena sakupljalo je pomoć preko organizacije iseljenika i dobrotvornih društava. Ujedinjeni odbor jugoslovenskih Amerikanaca je radio i na stišavanju svađa među srpskim i hrvatskim iseljenicima, koji su bili nacionalno podvojeni. Prilikom sabiranja pomoći, neprijatnosti su iskrsavale u tom smislu što su prilagači tražili da se pomoć deli prema nacionalnom merilu, što je sa stanovišta nacionalne politike narodnooslobodilačkog pokreta, odnosno nove Jugoslavije, bilo neprihvatljivo.

Ö

Y

Z

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Nova Jugoslavije je pre završetka rata naišla na otpor zapadnih saveznika da jedinice Jugoslovenske armije zadrže slovenačkim i hrvatskim življem naseljene krajeve koji su posle prvog svetskog rata pripali Italiji. Maršal Tito je u ratnom izveštaju Jugoslovenske armije za 30. april 1945. objavio oslobođenje Istre, sem Pule. Iako su trupe Jugoslovenske armije ušle u Trst 1. maja, pre zapadnih saveznika, agencija Rojter je 3. maja izdala saopštenje da je Novozelandska divizija okupirala Trst i Goricu, čime je otvorena tršćanska kriza. Istog dana, Generalštab Jugoslovenske armije je saopštio da su Trst, Tržič i Goricu zauzele jedinice Jugoslovenske armije i da su Novozelanđani ušli u pomenute gradove bez jugoslovenske saglasnosti. Uoči izbijanja ove krize, maršal Tito je obavestio feldmaršala Aleksandera da ostaje pri stavu da se saveznici služe lukama Trst i Pula za snabdevanje svojih trupa u Austriji. Odgovarajući na Aleksanderovu depešu od 4. maja, on je konstatovao promenu situacije u poređenju s predviđanjima tokom februarskih razgovora u Beogradu: pre svega, činjenicu da su trupe Jugoslovenske armije brzo napredovale i da nije došlo do savezničkog iskrcavanja u Trstu. Tito je podsetio Aleksandera da se radi ne samo o vojnom nego i o političkom pitanju, jer je Jugoslaviji posle prvog svetskog rata naneta nepravda, kao i da je ona saveznička zemlja, dodajući da jugoslovenske trupe koje drže spornu teritoriju imaju naredbu da ne ometaju saveznički transport prema Austriji. Na predlog feldmaršala Aleksandera došlo je 8. i 9. maja do razgovora u Beogradu između maršala Tita i načelnika Aleksanderovog štaba generala F. E. Morgana. Iz Morganovog izveštaja feldmaršalu vidi se da maršal Tito nije bio spreman da popusti kada se radilo o suverenitetu spornog područja. Britanski vojni faktori su posle ovih razgovora stvar preneli u kompetenciju savezničkih vlada. Čerčil je vršio pritisak na predsednika SAD Harija Trumana da se britanske i američke snage suprotstave jugoslovenskim trupama, dok su ambasadori dve zemlje u Beogradu nastojali da prisile maršala Tita na povlačenje. Truman je smatrao da „sve dok Titove snage ne budu napale, nemogućno je da tu zemlju uvlačim u novi rat". Američki ambasador u Beogradu očekivao je da se Privremena vlada DFJ saglasi s kontrolom vrhovnog savezničkog komandanta u Sredozemlju nad rejonom koji bi obuhvatio Trst, Goricu, Tržič i puteve prema Austriji. Privremena vlada DFJ je bila gledišta da je prisustvo trupa Jugoslo-

OSLOBOĐENJE I DOPRINOS JUGOSLAVIJE POBEDI N A D FAŠIZMOM

435

venske armije u Istri, Trstu i Slovenačkom primorju pitanje časti vojske i Jugoslavije, ali da to prisustvo neće uticati na odluke buduće mirovne konferencije. Zapadni saveznici su se u tršćanskoj krizi odlučili na zaoštravanje odnosa s Jugoslavijom i demonstraciju sile. U interesu mira, maršal Tito je prihvatio uspostavljanje savezničke vojne uprave. Ivan Šubašić, Ričard Paterson i Ralf Stivenson, ambasadori SAD i Velike Britanije, potpisali su 9. juna u Beogradu sporazum tri vlade o uspostavljanju privremene uprave u Julijskoj krajini, po kojem se područje s Trstom, Pulom i lukama na zapadnoj obali Istre stavljalo pod zapovedništvo i nadzor savezničkog vrhovnog komandanta. Jugoslovenske trupe na tom području ograničene su na odred od najviše 2.000 vojnika. Staljin se izjasnio da jugoslovenske trupe ostanu u Trstu, ali sovjetskoj vladi nije odgovaralo da odlučnim podržavanjem jugoslovenskog stava ugrozi svoje odnose sa SAD i Velikom Britanijom. Pisao je 21. juna 1945. Čerčilu da predstavnici savezničke komande na Sredozemlju nisu voljni da uzmu u obzir čak ni minimum želja Jugoslovena, iako su oni zaslužni za oslobođenje sporne teritorije i čine većinu na njoj. Sovjetski vođa je nastavljao da do sada nije ukazivao na ponašanje feldmaršala Aleksandera koji je dozvolio sebi da upoređuje maršala Tita sa Hitlerom i Musolinijem, samo u želji da ne pogoršava odnose među saveznicima. Smatrao je, takođe, pored ,,oholog tona" Aleksandera prema Jugoslovenima, neočekivanim i ton ultimatuma anglo-američkih predstavnika jugoslovenskoj vladi od 2. juna 1945. godine. „Nadam se kao i ranije", završavao je Staljin svoje pismo britanskom premijeru, „da će biti zadovoljeni legitimni jugoslovenski interesi u pogledu Trsta — Istre, pogotovu pošto su Jugosloveni u glavnom pitanju izašli saveznicima do pola puta u susret." Saglasno odluci Privremene vlade DFJ od 18. maja, trupe Jugoslovenske armije povukle su se na staru jugoslovensko-austrijsku granicu napustivši teritoriju koju su okupirali Britanci. Kraj rata Jugoslovenska armija je dočekala s 800.000 boraca, raspoređenih u četiri armije, šest korpusa, Korpus narodne odbrane, 57 pešadijskih divizija i dve vazduhoplovne, 17 partizanskih i diverzantskih odreda, 15 vojnih škola. Jugoslavija je na kraju rata bila prekrivena mrežom vojnopozadinskih (teritorijalnih) organa, podeljena na 21 vojnu oblast, 93

Ö

Y

Z

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

vojna područja, 478 komandi mestä. Dok su prve proleterske i udarne brigade imale u prošeku 2—3.000 boraca, dotle se u drugoj polovini 1944. obim ovih divizija udvostručio (5—6 hiljada boraca). Na završetku rata divizije su po broju ljudstva i naoružanja odgovarale pešadijskim divizijama sovjetske, britanske i američke armije. Korpusi su 1943. imali 5.000 do 15.000 boraca, a 1944. oko 20.000 do 35.000 boraca, podoficira, oficira i generala, odnosno dve do 4 pešadijske divizije. U ratu su iz redova naroda izrasli novi komandanti, koji su vojnom veštinom, hrabrošću, moralom i privrženošču narodu daleko nadmašivali vojne starešine Kraljevine Jugoslavije. Tokom rata NOVJ je izgrađivala svoja taktička, operativna i strategijska načela, koja su proizilazila iz samostalnog bića i karaktera jugoslovenske revolucije. Oružana sila revolucije, predvođena komunistima, bila je mahom sastavljena od omladine. Nalazeći se na čelu ove vojske, koju je saveznička štampa nazivala „Titovom gerilom" i „Titovom armijom", komunisti su dali i najveće žrtve u borbi za oslobođenje. Od 12.000 članova KPJ uoči ustanka, 9.000 je poginulo, kao i preko 100.000 članova SKOJ-a; ukupno je poginulo oko 50.000 članova KPJ. Kao izraz nove revolucionarne demokratije koja se stvarala u uslovima rata, u ovoj armiji su ravnopravne sudeonike borbe predstavljale i žene Jugoslavije. U Jugoslovenskoj armiji borilo se 100.000 žena, od kojih je 25.000 poginulo u ratu. NOVJ (JA) je imala 305.000 poginulih i 425.000 ranjenih boraca. Glavni izvor naoružanja NOVJ ostao je, od prvog dana rata do kraja, neprijatelj. NOVJ je bila naoružana raznovrsnim naoružanjem, samim tim što je na tlu Jugoslavije postojalo više okupatora: nemački, italijanski, mađarski, bugarski. Kvislinzi su raspolagali zaostalim i prevaziđenim, često puta trofejnim oružjem. Otuda u NOVJ nije došlo do unifikacije naoružanja, jer je to bilo objektivno i nemoguće u uslovima u kojima je nastajala i razvijala se NOVJ, usled karaktera okupacije i različitih grupa kvislinga i kolaboracionista. Osim toga, u NOVJ je korišćen i deo naoružanja Kraljevine Jugoslavije koji su vojni obveznici posle rata zadržali ili aktivisti KPJ po nalogu partije skupili, naročito na onim područjima gde je došlo do kapitulacije većih formacija kraljevske vojske. Italijanska kapitulacija doprinela je, posle razoružavanja dela italijanskih divizija, da NOVJ dođe u posed velike količine oružja, uključujući i teško naoružanje. Od jeseni 1943. počinje pomoć NOVJ u

OSLOBOĐENJE I DOPRINOS JUGOSLAVIJE POBEDI N A D FAŠIZMOM

43

I

naoružanju i opremi zapadnih saveznika, koja se intenzivnije nastavlja u toku 1944. godine, da bi u jesen 1944. NOVJ dobila naoružanje za 12 divizija i 2 vazduhoplovne divizije od SSSR-a. U SSSR-u je pored tenkovske brigade u Tuli formirana još jedna pešadijska brigada. U Graveni (Italija) osposobljavali su se jugoslovenski tenkisti, a u Libiji avijatičari. NOVJ je pomoć iz stranih savezničkih izvora (anglo-američkih i sovjetskih) najvećim delom dobila u leto i jesen 1944. godine. Sa naoružanjem isporučivana je i oprema za jedinice veze, saniteta i intendanture, uključujući i slanje sanitetskih ekipa. Za razvitak sanitetske službe posle oslobođenja Beograda, Srbije i Vojvodine karakteristično je da je bilo daleko više medicinskog kadra, koji je sada mobilisan, sanitetskog materijala i velikih bolničkih centara. Susretom jedinica NOVJ i Crvene armije broj medicinskih ekipa se umnožio, jer su pored britanskih lekara i ekipa koje su počele stizati u jesen 1943, stigle i ekipe sovjetskih lekara, prvo iz sovjetske baze u Italiji, a kasnije iz uprave Crvene armije. Organizacija saniteta tekla je po uzoru na Crvenu armiju. Pri divizijama i korpusima obrazovani su sanitetski bataljoni („sanbat"). Sa stvaranjem armija organizovane su u njihovom sastavu poljske bolnice (hirurške i infektivne). Sanitetsku službu i njenu organizaciju Gojko Nikoliš posmatra kao nerazdvojnu sastavnicu vojske u stvaranju, za razliku od zdravstvene kulture koja ima daleko šire značenje. Rat je pun primera subjektivnog nadahnuća i maksimalnog izgaranja malobrojnih lekara ili grupa zdravstvenih radnika. U pojedinim krajevima Jugoslavije stvarale su se divizijske bolnice, a u drugim opet teritorijalne bolnice na teško pristupačnim mestima, mada ova podela nije bila stroga i apsolutna, jer ima i više paralelnih primera. Uslovi rada zdravstvene službe razlikovali su se u uslovima partizanskog rata i njegove frontalne forme u završnoj fazi borbi za oslobođenje Jugoslavije. Iz činjenice da se radi o narodnoj vojsci, a na drugoj strani o revolucionarnom procesu, zdravstvena kultura je prelazila okvire vojnih formacija, zadirući masovno u zdravstveno prosvećivanje i stvaranje brojnih formi — preko organa vlasti i masovnih antifašističkih organizacija, čime su se obezbeđivale pretpostavke pomoći ratnom sanitetu. Iskustva stečena u prošlom ratu na jugoslovenskom tlu, dovela su do zaključaka od šireg naučnog interesa. Prvo, u

ÖY

Z NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

uslovima narodnooslobodilačkog rata i revolucije pokazalo se da medicinski učinak u ratu može proizvesti ogroman moralni efekat na borce, jer su svesni brige i činjenice da neće biti ostavljeni na cedilu; da je u jedinicama NOVJ bilo malo bolesnih u odnosu na ranjenike; da se jedno vreme, do dolaska savezničkih lekara i savezničkih pokretnih bolnica, moralo osloniti na svoje snage. Partizansko iskustvo je takođe pokazalo malo pneumonija u uslovima koji su im mogli pogodovati (način stanovanja, marševi, teški zimski uslovi, slaba odeća, neuhranjenost boraca, prelazak vodenih barijera, slabost transporta), ali, na drugoj strani, neuobičajeno mnogo psihoneuroza na kraju rata. Narodnooslobodilačka borba nezamisliva je bez nastajanja partizanskog saniteta, razvoja zdravstvene kulture u vojnim jedinicama na oslobođenom području, bez preduzimanja antiepidemioloških mera (organizovanje dezinfekcionih stanica, kupatila i suvih komora). Mreže bolnica su postavljene po zabitim planinskim mestima (Grmeč, Durmitor, Cerkno, Papuk, Plješevica, Kočevski Rog, itd.). Istoričari partizanskog rata u Jugoslaviji ističu i druge osobenosti lečenja bolesnih i ranjenih; u pozadini, kod aktivista narodnooslobodilačkog pokreta ili čestitih rodoljuba; u bolnicama okupiranih gradova; u savezničkim bolnicama u Italiji, na Malti, jedno kraće vreme u SSSR-u, dok nije zaključeno da se ranjenici više ne šalju u SSSR; u oslobođenim gradovima Srbije i Vojvodine. Na tlu severoistočne Jugoslavije organizovane su privremeno i bolnice Crvene armije, odnosno jedinica Drugog i Trećeg ukrajinskog fronta koje su — na osnovu sporazuma Vrhovnog štaba i NKOJ-a sa sovjetskom Vrhovnom komandom — prošle istočnim delovima jugoslovenske teritorije u jesen 1944. godine. Razvoj snabdevačke (intendantske) službe Vrhovnog štaba prošao je od 1941. do kraja rata liniju koja govori o pretvaranju narodnooslobodilačkog rata u opštenarodni rat, o porastu potreba i centralizaciji ove službe. Tako je Glavna intendantura iz januara 1942. septembra te godine preimenovana u Ekonomski odsek Vrhovnog štaba koji je oktobra 1943. prerastao u Ekonomsko odeljenje. Kraj rata NOVJ, odnosno JA, dočekuje sa ustanovljenom Komandom pozadine. Borba NOVJ bila je najsvetliji političko-moralni primer borbe protiv fašizma u okupiranoj Evropi. Jugoslovensko ratište vezivalo je od 1941. do 1945. 30 do 55 okupatorskih i

OSLOBOĐENJE I DOPRINOS JUGOSLAVIJE POBEDI N A D FAŠIZMOM

439

kvislinških divizija. Kominterna je početkom 1942. tražila da vodstvo narodnooslobodilačkog pokreta uputi poziv patriotima evropskih zemalja da istraju u borbi protiv okupatora. Borba naroda Jugoslavije predstavljala je putokaz ostalim porobljenim narodima Evrope. Listovi evropskih pokreta otpora podsećali su njihove pripadnike na otpor naroda Jugoslavije i borbene podvige NOVJ. Sovjetski maršal Kliment Vorošilov je poručivao 7. novembra 1941: „Doči će uskoro vreme kada će se svi porobljeni narodi dići pod partizanskom zastavom, kao što su to učinili jugoslovenski partizani." Staljin je isticao da jugoslovenska borba nadahnjuje sve porobljene narode Evrope. Za V. Molotova Jugoslavija je zauzimala „slavno mesto herojskog borca u redovima antihitlerovske kolacije". Čerčil će, potapajući Mihailovića, prepuštajući ga zapravo oceni suda istorije, uzdizati februara 1944. Tita kao čoveka kome je pripala čast da prvi otpočne borbu protiv okupatora. Boreći se prve dve godine rata sama, bez ičije pomoći u strateškom zaokruženju, NOVJ, odnosno Jugoslovenska armija, postala je dominantni vojni faktor u Jugoslaviji, i kao takva 1944. godine ravnopravno sadejstvovala s Crvenom armijom u borbi na jugoslovenskom tlu, a kasnije obezbeđujući bok sovjetskih trupa u Mađarskoj. Ona je sadejstvovala i s britanskim snagama: jedinice ratne mornarice NOVJ izvodile su s britanskim komandosima desantne operacije na jadranska ostrva, a jugoslovenski avijatičari u sastavu britanskog vazduhoplovstva borili se nad Jugoslavijom; primer uspešnog sadejstva predstavljalo je i bombardovanje moravske arterije, kojom su nemačkim trupama jedinice NOVJ i Crvene armije zatvorile prolaz na sever 1944, kao i drugih objekata od vojnog značaja. Napadi NOV i POJ na magistralne pruge rastrojavali su vezu između okupatorove pozadine i centrala u Berlinu i Rimu, Sofiji i Budimpešti, pomažući savezničkom ratnom naporu u vreme borbi za severnu Afriku, Italiju i Balkan. Saveznici su od vodstva narodnooslobodilačkog pokreta i Vrhovnog štaba dobijali informacije o nemačkim utvrđenjima, saobraćajnim centrima, konvojima na moru, oklopnim vozovima na železničkim linijama, transportima nafte iz Ploeštija, putevima povlačenja jedinica i drugim ciljevima, koje je saveznička avijacija napadala s aerodroma u Fođi i drugih uzletišta u Italiji. Jedinice NOVJ spasle su mnoge britanske i američke pilote oborene nad Jugoslavijom. Prema kazivanju generala avijacije

Ö

Y

Z

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

SAD Džordža Krajgera, komandanta vazduhoplovstva na Balkanu, partizani su spasli oko 2.000 (u literaturi se pominje 3.800) savezničkih avijatičara. Od savezničkih bombardovanja u toku 1944, ponekad i vojnih i civilnih objekata bez razlike, teško su stradali Beograd, Podgorica, Slavonski i Bosanski Brod, Niš, Leskovac, Zadar i druga mesta; neka su sravnjena sa zemljom. NOV i POJ su izgradili posebnu strategiju i taktiku, uspešno ih primenjujući u uslovima opštenarodnog rata. Njihova akcija predstavljala je kombinaciju više elemenata: iznenadnih napada na neprijatelja i njegove vitalne centre, proboja zaokruženja neočekivanim protivudarima, elastične odbrane oslobođenih teritorija, veštih manevarskih poduhvata, dekoncentracije neprijateljskih snaga, frontalnih borbi (u završnoj fazi rata), diverzija i sabotaža, otpora u gradovima. Oslobodilačka borba naroda Jugoslavije je bila nedeljiva, jedinstvena, nezavisno od neravnomernog razvoja, nacionalnih i regionalnih posebnosti; bila je pokrenuta i organizovana iz jednog centra, ali bez ugrožavanja stvaralačke primene generalne linije KPJ u pojedinačnim jugoslovenskim zemljama; i neprekidno je bila opštejugoslovenska po svom karakteru. Vođena je u centralnim, planinskim predelima Jugoslavije, ali i u ravnicama Slavonije i Vojvodine, na granicama Trećeg rajha, Mađarske i Bugarske, Italije — na gerilski način i frontalno, razaranjem objekata u neprijateljskoj pozadini, aktivnom i pasivnom rezistencijom u gradovima i drugim centrima neprijateljske moći. Na područjima pod kontrolom neprijatelja funkcionisale su brojne organizacije narodnooslobodilačkog pokreta: narodne pomoći, narodnooslobodilačkog fonda, akcionih odbora narodnooslobodilačkog fronta, omladine i žena. Snažne antifašističke organizacije, predvođene komunistima, delovale su u Beogradu i Ljubljani, Zagrebu i Peći, Cetinju i Skoplju, Sarajevu i Splitu, kao i u drugim gradovima, unoseći nespokojstvo u redove neprijatelja stalnim političkim i propagandnim radom, diverzijama i atentatima, štrajkovima i demonstracijama, prepadima na neprijateljske i kvislinške vojnike, bojkotom okupatora. Za razliku od drugih pokreta otpora, jugoslovenski narodnooslobodilački pokret predstavljao je samostalnu a ne pomoćnu snagu antifašističke koalicije, a jugoslovensko ratište strateški važan, a ne sporedan front. U narodnooslobodilačkoj borbi došli su do izražaja internacionalizam i nov prilaz rešavanju nacionalnog pitanja stvara-

OSLOBOĐENJE I DOPRINOS JUGOSLAVIJE POBEDI N A D FAŠIZMOM

441

njem oružanih jedinica od pripadnika nacionalnih manjina, italijanskih vojnika (posle kapitulacije Italije), stranih zarobljenika i zatvorenika oslobođenih u Jugoslaviji, neprijateljskih vojnika prebeglih na stranu NOVJ, dobrovoljaca antifašističkog uverenja iz drugih država. Tokom narodnooslobodilačke borbe stvarala se nova jugoslovenska zajednica naroda i nacionalnih manjina, zasnovana na bratstvu, jedinstvu i ravnopravnosti naroda kao antitezi mržnji, šovinističkom bezumlju, nacionalističkom egoizmu i bratoubilačkim pogromima, podstrekavanim od okupatora i nacionalnih buržoazija, koje su s njim bile klasno povezane. U 1. proleterskoj brigadi borili su se rame uz rame Srbijanci i Crnogorci, u Konjičkom bataljonu Muslimani, Srbi i Hrvati, u vojvođanskim i slavonskim jedinicama kovalo se bratstvo naroda i nacionalnih manjina. Makedonske jedinice bile su sastavljene od Makedonaca i Albanaca, a u albanskim jedinicama zajedno su se borili Albanci, Srbi i Crnogorci. Makedonci su dobili svoju vojsku, komandni kadar i nacionalne ambleme, kao i drugi narodi Jugoslavije. U sastavu NOV i POJ borili su se bugarski bataljon ,,Hristo Botev", češka brigada ,,Jan Žiška" i mađarska jedinica „Šandor Petefi". Pored ovih jedinica, u Jugoslaviji su se borila 4 austrijska, 7 bugarskih, 7 italijanskih i 6 sovjetskih bataljona, 3 bugarske i 15 italijanskih brigada, 3 italijanske divizije, brigada interniranih Francuza „Liberté", četa Nemaca i četa Poljaka koji su pobegli iz nemačkog zarobljeništva. Rukovodstvo jugoslovenskog narodnooslobodilačkog pokreta rano je uvidelo značaj oslobodilačke borbe naroda Slovenije i njen uticaj na slovenačko stanovništvo i jezgro antifašističkog otpora u Italiji i Austriji. Italijanski pokret otpora je uspostavljao veze i ostvarivao borbenu saradnju s partizanskim snagama Jugoslavije na istoku i sa francuskim ,,makijem" na zapadu. Narodnooslobodilački pokret Jugoslavije pomagao je antifašističku borbu u graničnim krajevima sa Italijom i među italijanskim stanovništvom. Partizanske jedinice obrazovane uz pomoć narodnooslobodilačkog pokreta Jugoslavije postale su jedan od izvora kadrova i za antifašistički pokret na severu Italije. Septembra 1943. tršćanski radnici obrazovali su brigadu „Brigata triestina d'assalto". Rukovodstvo narodnooslobodilačkog pokreta formiralo je od pripadnika italijanske manjine partizanske jedinice u Istri, koje su se borile pod komandom Operativnog štaba NOVJ za Istru.

Ö

Y

Z

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Ali saradnja u antifašističkoj borbi otkrivala je i nespremnost KP Italije da u ovoj fazi rata, posle italijanske kapitulacije, prihvati pravo naroda Istre i Slovenačkog primorja na samoopredeljenje. CK KP Italije smatrao je — ne uviđajući da Slovenci i Hrvati ovih krajeva vide u antifašističkoj borbi i perspektivu svog nacionalnog oslobođenja — da je odluka Zemaljskog antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Hrvatske (ZAVNOH-a) o priključenju Istre Hrvatskoj preuranjena, „pogrešna" i da izaziva „šovinističke tendencije među narodima koji u tim krajevima žive zajedno . . . " CK KP Italije nije bio saglasan ni sa priključenjem Slovenačkog primorja Sloveniji. Pismo CK KP Italije upućeno CK KP Hrvatske 5. januara 1944. završavalo se sledećim rečima: „Mir, a ne rat, rješava sporna međudržavna pitanja, a u prvom redu teritorijalne ispravke." Pored svoje obaveze prema narodima Jugoslavije, KPJ je izvršavala i dug međunarodne solidarnosti prema narodima koji su se borili protiv fašizma. Narodnooslobodilačka borba naroda Jugoslavije davala je primer drugim porobljenim narodima. Ona je rušila predstave o neranjivosti nemačkih oružanih snaga, koje su bile impresionirale svet u dotadašnjim pohodima. ,Snage okupatora u Jugoslaviji nisu se mogle usled narodnooslobodilačkog rata upotrebiti na drugim frontovima protiv saveznika. Narodnooslobodilačka borba naroda Jugoslavije omogućavala je narodnooslobodilačku borbu naroda Albanije, primajući glavni teret italijanskih i nemačkih ofanziva na sebe. Internacionalizam narodnooslobodilačkog pokreta izražen je u stvaranju oružanih jedinica od pripadnika jugoslovenskih narodnosti (nacionalnih manjina), vojnika okupatorskih trupa, stranih državljana, dobrovoljaca antifašističkog uverenja koji su u Jugoslaviju dolazili iz drugih država, stranaca koji su prebegli ili bili oslobođeni iz fašističkih logora, zarobljenika-crvenoarmejaca. Jugosloveni koje je rat zadesio u inostranstvu učestvovali su u pokretima otpora drugih zemalja: italijanskom, francuskom i drugim. Na teritoriji Kosova i Metohije i Makedonije stvorene su partizanske jedinice od Albanaca: „Zejnel Ajdini", „Emin Duraku", „Bajram Curi", „Rimkol", „Malesija", Šiptarska (Albanska) brigada NOVJ. Na području Slavonije obrazovan je Čehoslovački udarni bataljon u sastavu 12. divizije. Formiraju se mađarski bataljon „Šandor Petefi" i nemačka četa „Ernst Telman". Strane jedinice u sastavu NOVJ imale su svoj

OSLOBOĐENJE I DOPRINOS JUGOSLAVIJE POBEDI N A D FAŠIZMOM

443

komandni kadar, nacionalnu zastavu i služile su se svojim nacionalnim jezikom u vojnoj komunikaciji. Sovjetska udarna brigada pod komandom Anatolija Đačenka ratovala je u sastavu 9. korpusa NOVJ. Od interniranih Francuza formirana je brigada „.Libertà", a od Poljaka četa „Stari". Italijanske garibaldinske jedinice doprinele su razvijanju duha internacionalizma i antifašizma na tlu Jugoslàvie. Jugosloveni su učestvovali i u pokretima otpora Grčke, Poljske, Slovačke, Austrije. Najjači antifašistički pokret Jugoslovena van granica zemlje razvio se na tlu Italije, Francuske i neutralne Švajcarske. Jugoslovenski zatvorenici i internirci borili su se u srednjoj Italiji u brigadi „Gramši" rame uz rame sa italijanskim antifašistima. U francuskom pokretu otpora učestvovalo je preko 3.000 Jugoslovena, od čega je 130 palo u borbi a 100 streljano po zatvorima i logorima. Poticali su iz redova emigracije; radilo se o bivšim borcima španske republikanske armije, beguncima iz nacističkih logora (vojnici Jugoslovenske vojske, deportovani u Nemačku, Austriju ili Italiju, bivši partizani i ostali ratni zarobljenici) i dezerterima iz nacističkih formacija (vojnici 13. SS „Handžar" divizije, Hrvati i Muslimani, koji su se pobunili 7. septembra 1943. u Vilefranš-de-Rueržu, a posle nemačke protivakcije deo, koji nije pobijen ili streljan, prešao je na stranu boraca pokreta otpora). Posle bekstva iz zatvora Kastr septembra 1943. Ljubo Ilić je imenovan za komandanta svih stranaca učesnika u pokretu otpora u Francuskoj, ušao u Nacionalni vojni komitet i Generalštab Unutrašnje francuske armije (FFI), sada već u činu generala; Vlajko Begović je bio politički komesar Južne zone sa činom pukovnika; dr Aleksandar Mezić (pravo ime Jozef Hauptman) postao je šef sanitetske službe Južne zone i član Generalštaba ovog regiona; Gvido Nonveje, šef patriotske milicije Južne zone, itd. Lazar Latinović i Lazar Udovički radili su na prebacivanju jugoslovenskih logoraša u zemlju. Precizna rekonstrukcija Mladenke Ivanković otkriva da je Dimitrije Koturović („Colonel Cot") bio organizator pokreta otpora u marseljskoj oblasti, do pogibije od eksplozije paklene mašine koju je popravljao. U jesen 1940. bio je formiran štab za jugoslovenske borce („jezičku grupu") koji su sačinjavali: Rudi Supek, Blagoje Nešić, Dejan Bjelica, Branko Radić, Mugoša i Mate Bandaio, dok je vezu između nacionalnog i centralnog rukovodstva održavala Anka Matić. U

ÖY

Z NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

centralnom trouglu organizacije stranaca za Jugoslovene je bio zadužen Artur London. Oko 3.000 Jugoslovena u Švajcarskoj uspostavilo je veze sa pokretima otpora u Francuskoj, s italijanskim partizanima, sovjetskim zarobljenicima. Prešavši 1943. iz Francuske u Švajcarsku, Lazar Latinović je radio na osnivanju Komiteta narodnog oslobođenja Jugoslavije za Švajcarsku (KNOJ), sa sedištem u Ženevi. Uz pomoć KNOJ za Švajcarsku formiran je iste godine i KNOJ za Francusku, čiji su zadaci bili da okuplja sve jugoslovenske građane u borbi protiv fašizma, da prikuplja pomoć za narodnooslobodilački pokret Jugoslavije i da ovaj populariše, da radi na propagandi nove Jugoslavije i pruža pomoć pokretu otpora u Francuskoj. Narodnooslobodilačka borba Jugoslavije bila je žarište antifašističke borbe na Balkanu. Ona je najjače i najneposrednije uticala na antifašističku borbu albanskog naroda. KPJ je preko svojih delegata pomogla stvaranju Albanske komunističke partije, utičući na prevazilaženje rascepkanosti i frakcijaštva, i organizovanju narodnooslobodilačke borbe u Albaniji. U stvaranju partije i razvijanju narodnooslobodilačke borbe albanskim komunistima su pomagali Dušan Mugoša, Miladin Popović, Svetozar Vukmanović, Blažo Jovanović, CK KPJ i Vrhovni štab NOVJ. Revolucionarno iskustvo KPJ pomoglo je novostvorenoj KP Albanije da narednih ratnih godina, slično jugoslovenskom putu, osvoji političku vlast u okviru narodnooslobodilačke borbe. Ova organizovana pomoć doprinela je da se albanski pokret razraste, utvrdi strategiju i taktiku narodnooslobodilačke borbe, da se jasno definišu njeni ciljevi i karakter političke smene vlasti u njenom okviru. Pored ove pomoći, bio je nezamenljiv i moralni podstrek koji je narodnooslobodilačka borba naroda Jugoslavije davala svim antifašističkim pokretima Balkana. Po zaključku delegata Vrhovnog štaba NOVJ Svetozara Vukmanovića, slobodna teritorija južne Srbije na tromeđi Srbije, Bugarske i Makedonije mogla je koristiti za formiranje bugarskih partizanskih odreda koji bi odatle operisali prema unutrašnjosti Bugarske. Mali bugarski odredi, koji nisu mogli opstati na bugarskoj teritoriji, sklanjali su se na područje partizanskih snaga Srbije. Na slobodnoj teritoriji Crne Trave stvoren je Trnski odred od nekoliko boraca, a od bugarskih ratnih zarobljenika u Makedoniji bataljon „Hristo Botev". Trnski partizanski odred organizo-

OSLOBOĐENJE I DOPRINOS JUGOSLAVIJE POBEDI N A D FAŠIZMOM

445

vao se kao bataljon „Vasil Levski". Maja 1944. stvorena je na jugoslovenskoj teritoriji Druga narodnooslobodilačka brigada B u g a r s k e pod imenom Prva sofijska brigada „Vasil Levski", a kasnije Druga sofijska brigada „Georgi Dimitrov". Od bugarskih zarobljenika formiran je bataljon ,,G. S. Rakovski". Teritorija jugoistočne Srbije korišćena je u proleće 1944. kao baza za smeštaj članova CK Bugarske radničke partije i G l a v n o g štaba Bugarske. Bugarske brigade formirane na jugoslovenskom tlu služile su kao glavni oslonac rukovodstva BRP prilikom preuzimanja vlasti u Sofiji u septembarskim događajima, uz odlučujuću ulogu Crvene armije. Politika internacionalizma KPJ u prošlom ratu, koja se izražavala i u podršci antifašističkoj borbi susednih balkanskih zemalja, suočavala se s nizom teškoća. Složena situacija na Balkanu, koju su u prošlosti karakterisali sukobi interesa balkanskih buržoazija, uticala je nepovoljno i na njihovo prevazilaženje kroz zajedničku antifašističku borbu tokom drugog svetskog rata. Narodnooslobodilački pokret Jugoslavije, kao masovan i autentičan revolucionarno-demokratski pokret, zračio je novim idejama i iskustvima. Vodstva pojedinih antifašističkih pokreta smatrala su da se iskustvo jugoslovenske opštenarodne borbe ne može primeni ti na njihovu situaciji i na njihove istorijske uslove (Bugarska, Grčka). Internacionalistička nastojanja KPJ, čiji je smisao pomoć borbi susednih naroda i pokreta, suočavala su se i sa sukobima interesa komunističkih partija oko različitih principijelnih i aktuelnih vojnih i političkih pitanja. Reč je o razlikama u pristupu pitanjima posleratnih granica između Jugoslavije i susednih zemalja (Italije i Austrije), prisyajanju kompetencija od strane centralnih komiteta KP Italije i, KP Bugarske nad pojedinim delovima jugoslovenske partijske organizacije, o tekućim ili budućim formama saradnje, posleratnoj organizaciji društva, o shvatanju prava naroda na samoopredeljenje (KPJ i KPA). Na ta razmimoilaženja uticala je i koncepcija Kominterne o „dvema etapama", preterano poverenje u rasplet uz pomoć stranih armija i osvajanje vlasti uz odlučujuću pomoć spoljnog faktora. Takva shvatanja rađala su neminovno nepoverenje u sopstvene snage i vodila davanju dominantne uloge oružanim snagama velikih savezničkih zemalja, prvenstveno Crvenoj armiji. Bugarska strategija otpora razlikovala se od one u Jugoslaviji» jer je BRP smatrala da ne treba ići na opštenarodni rat pro-

ÖY

Z NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

tiv bugarskih vlastodržaca i Nemaca, pošto Bugarska formalno nije bila okupirana. Stvaranje partizanskih jedinica započelo je tek 1943. godine. Jednu od karakteristika nastanka dela ovih jedinica čini činjenica da su one formirane na tlu Jugoslavije. Posle 9. septembra 1944, tri bugarske armije sudelovale su u borbama protiv nemačke balkanske armije na Kosovu, u Makedoniji, na tlu Srbije i u drugim krajevima Jugoslavije sve do jugoslovensko-austrijske granice, ali one nisu bitno doprinele oslobođenju odgovarajućih delova Jugoslavije. Na njihovom čelu nalazili su se oficiri koji su do juče komandovali trupama carske vojske. Georgi Dimitrov je 2. oktobra 1944. pisao da je jedan od najvažnijih korena svim nacionalnim nesrećama i katastrofama koje su snašle bugarski narod poslednjih decenija ležao ,,u velikobugarskom šovinizmu, u velikobugarskoj ideologiji i politici hegemonije na Balkanu i gospodstva nad susednim narodima". Smatrao je da je neophodno „gvozdenom metlom očistiti Augijeve staje od mračnog, podlog i sramnog fašističkog nasleđa, kako bi se pročistio društveni i politički vazduh nad bugarskim nebom". Bugarska radnička partija nije zauzimala dosledan stav ni u makedonskom pitanju, ali ni ona nije mogla u pojedinim trenucima preći preko činjenice da makedonski narod nije dobio političku i kulturnu slobodu 1941. Decembra 1941. CK BRP je širio proglas „Za slobodu, ravnopravnost i samoopredeljenje Makedonije", napadajući bugarske „fašiste i šoviniste" što teraju Makedonce da se nazivaju „makedonskim Bugarima", „skrnaveći" uspomenu na makedonske vođe i borce iz prošlosti Goceta Delčeva, Pere Toševa, Đorče Petrova, Janeta Sandanskog, Dima Hadžidimova i drugih. Podsećani su „stari Makedonci" da je Ilinden bio i ostao makedonski i da su na „crvenoj kruševskoj zastavi bile ispisane reči 'Sloboda, bratstvo i ravnopravnost'". Posle dolaska na vlast vlade Otečestvenog fronta, Bugarska radnička partija (k) gornjodžumajske oblasti je 22—23. oktobra 1944. usvojila rezoluciju, polazeći od stvaranja ASNOM-a i aktivnog učešća stanovništva ove oblasti u „oslobodilačkoj borbi celog makedonskog naroda", da je ova oblast, sastavljena od gornjodžumajskog, razloškog, neverokopskog, svetivračkog i petričkog sreza, geografski, privredno i etnografski nedeljivi deo Makedonije. Pripajanje gornjodžumajske oblasti makedonskoj

OSLOBOĐENJE I DOPRINOS JUGOSLAVIJE POBEDI N A D FAŠIZMOM

447

državi je raščišćavalo put, kao što se onda očekivalo, ,,ka jugoslovenskoj federaciji koja će učvrstiti prijateljstvo među narodima Jugoslavije i Bugarske i garantovati njihovu slobodu". Todor Pavlov, regent Bugarske, pisao je 21. oktobra 1944. u Rabotničeskom delu da su „verni sinovi besprimerno napaćenog i herojskog makedonskog naroda postavili granitne temelje slobodnoj makedonskoj državi koja ulazi, kao ravnopravni član, u sastav nove demokratske federalne Jugoslavije". Narodnooslobodilačka borba naroda Jugoslavije nije bila bez odjeka ni u Rum uniji. Na nju su kao na primer ukazivali rum unski komunisti još prve ustaničke, 1941. godine. Zahvaljujući nemačkoj podršci režimu Jona Antoneskua, partizanska borba nije došla do izražaja u Rumuniji, ali je vladajuća garnitura sve više izazivala nezadovoljstvo rumunskih društvenih snaga. Rumunija je bila privredno iscrpljena nemačkom pljačkom, a njene jedinice na Istočnom frontu su doživele teške gubitke. Anglosaksonski orijentisani delovi građanskih snaga u Rumuniji nastojali su posle staljingradske katastrofe Vermahta da zaključe primirje sa zapadnim silama, što je rađeno uz saglasnost rumunskog diktatora — Antoneskua. Od svih satelitskih režima koji su sledili Nemačku, Rumunija se najranije našla na udaru ofanzivnih operacija Crvene armije. Izbijanje trupa maršala R.R. Malinovskog na reku Prut marta 1944. dovelo je do pojačavanja akcija građanskih snaga da se Rumunija izvuče iz rata. Međutim, njihove planove presekli su komunisti koji su još ranije pripremali opštenarodni ustanak, koji je 23. avgusta 1944. dobio masovan karakter. Jedinice Crvene armije ušle su u oslobođeni Bukurešt 31. avgusta 1944. Pad Antoneskuovog režima i prodor Crvene armije prema Bugarskoj ubrzali su akciju prozapadne bugarske burožazije da zaključi mir sa zapadnim saveznicima sa kojima se Bugarska nalazila u ratu od 1941. godine i na taj način spreči ulazak Crvene armije na tlo Bugarske. Tome cilju težila je i vlada Konstantina Muravjeva koja je došla na vlast 2. septembra 1944. Ona, međutim, nije bila ni voljna ni sposobna da ispuni zahteve zapadnih saveznika: prvo, da razoruža nemačke trupe u Bugarskoj, a drugo, da napusti anektirane teritorije Jugoslavije i Grčke. Bugarska buržoazija u tim pokušajima nije vodila računa o strateškom momentu, a na drugoj strani, o mnogo složenijoj konstelaciji međunarodnih odnosa u antifašističkoj koaliciji. BRP je aktivirala unutrašnje snage pokreta otpora u

ÖY

Z NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

čijim se oružanim formacijama nalazilo 19.000 boraca, organizovanih u l i brigada, 37 odreda i više udarnih grupa. CK BRP je 26. avgusta 1944. pozvao sve partijske organizacije da izvrše pripreme za opštenarodni ustanak protiv vlade Ivana Bagrjanova. Politbiro CK BRP rešio je da ustanak započne 8/9. septembra 1944. Prilikom prevrata u Sofiji glavnu ulogu su odigrale partizanske snage formirane na tlu Jugoslavije i tenkovski puk sa drugim jedinicama bugarske vojske. Jugoslovenski partizani bili su ,,idol i uzor austrijske borbe za slobodu". Na slobodnu slovenačku teritoriju kod Črnomelja spuštena je u leto 1944. grupa austrijskih antifašista koja je živela u SSSR-u, u kojoj su se nalazili i pripadnici drugih naroda (Španci, Rusi, Italijani). Austrijski i slovenački partizani sadejstvovali su u borbama protiv nacista u predelu Koralpa (januara 1945) i na Pernicenu marta 1945. Kada je Franc Honer u leto 1944. dobio nalog CK KP Austrije, čije se sedište nalazilo u Moskvi, da na tlu Jugoslavije formira austrijske bataljone, rukovodstvo KPJ se sa tim saglasilo. Oficiri 1. austrijskog bataljona, formiranog novembra 1944. u Sloveniji, bili su Austrijanci-španski borci. Džon Mozer navodi da su pripadnici ove i drugih austrijskih jedinica nosili uniformu NOVJ, ali s austrijskim grbom na levom rukavu. Snage NOVJ uspešno su sadejstvovale sa savezničkim jedinicama. Na tlu Jugoslavije Crvenu armiju je dočekala regularna armija stvorena u toku trogodišnje narodnooslobodilačke borbe. Sa jedinicama NOVJ sadejstvovale su u završnoj fazi rata i jedinice NOV Albanije. U operaciji za oslobođenje Niša sadejstvovale su jedinice NOVJ, Crvene armije i 2. armije Bugarske, na osnovu sporazuma u Krajovi. Bugarske trupe su operativno bile potčinjene Štabu 3. ukrajinskog fronta. Oslobođenjem Niša, 14. oktobra 1944, nemačkim snagama — koje su se povlačile iz Grčke — presečena je odstupnica dolinom Morave, prema severu, čime su one odbačene na daleko nepovoljniji pravac kretanja dolinom Ibra. Antikomunističke snage u Poljskoj, Jugoslaviji, Grčkoj i Albaniji zastupale su strategiju čekanja (atantizma). Mihailovićevi četnici u Jugoslaviji nisu se verbalno odricali antiokupatorske orijentacije, ali su praktično započeli kolaboraciju 1941. Četnici su bili zaslepljeni mržnjom prema narodnooslobodilačkom pokretu, smatrajući da im on ugrožava status quo, obnovu monarhije i prevagu stare nacionalne politike. Bali kombtari i

OSLOBOĐENJE I DOPRINOS JUGOSLAVIJE POBEDI N A D FAŠIZMOM

449

Legalitet u Albaniji takođe su se u vreme svoje pojave 1942, odnosno 1943. izjašnjavali za antiokupatorsku borbu, ali su brzo završili u kolaboraciji. Nacionalno-demokratska grčka vojska (EDES) bila je usmerena na restauraciju monarhije u Grčkoj i oslonjena na izbegličku vladu. Ova formacija ostala je pasivna prema okupatoru i suprotstavljena ELAS-u. Sporazum između ELAS-a i Britanaca u Kasten-Kalambaku, doveo je samo do formalnog ujedinjavanja ELAS-a i EDES-a u smislu formiranja Vrhovnog štaba u čiji je sastav ušao i pukovnik Napoleon Zervas. Već jula 1943. antifašističke snage Grčke su bile priznate kao saveznička vojska pod komandom britanskog štaba za Bliski istok. Sporazum zaključen posredstvom Britanaca nije uspeo da otkloni građanski rat između pripadnika ELAS-a i EDES-a u jesen 1943. U Poljskoj, sukobljavale su se snage Armije krajove i Armije ludove, čije su strategije, klasni ciljevi i spoljne tačke oslonca bile dijametralno različite. Uporedna analiza može da otkrije da je britanska politika u proleće 1944. nastojala da nastale zaplete u Jugoslaviji, Grčkoj i Italiji reši na sličan način — izmirenjem antifašističkih snaga sa kraljem i njegovom vladom u svakoj od ovih zemalja. Britanci su na ovoj ideji istrajavali, iako je bilo više nego očigledno da se u pomenutim zemljama nije radilo o istovetnim situacijama, a pogotovu ne i o ravnopravnim odnosima unutrašnjopolitičkih snaga. Bitna razlika između narodnooslobodilačkih i antifašističkih pokreta u dvema susednim zemljama, ako apstrahujemo njihove različite snage, udarne moći, politički uticaj, stepen organizovanosti pokreta i njihovih ustanova, sastojala se u različitim strategijama i njihovom ostvarivanju u toku rata. Vojni i politički integritet KPJ i uopšte rukovodstava narodnooslobodilačkog pokreta tqetiran je u politici i praksi kao načelo i kao imperativ za razliku od KP Grčke i EAM-a, odnosno njegove vojne formacije ELAS-a. Italijanski slučaj 1943—1944. nepotpuniji je za komparaciju, ali se ne može zanemarivati, jer je reč o sličnim, vremenski sinhronizovanim kompromisnim kombinacijama. Bitno razgraničenje nastaje, samim tim, što ove dve zemlje — Jugoslavija i Italija — nisu imale isti status: jedna je bila vojno poražena, a druga saveznička zemlja, u ratnom naporu antifašističke koalicije. Italijanski kralj je bio kompromitovan u fašističkoj eri koja je trajala do 1943. dok je jugoslovenski bio pod britanskim pokroviteljstvom. Antifašističke snage u Cen-

ÖY

Z NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

tralnom komitetu nacionalnog oslobođenja bile su podeljene prema politici zapadnih saveznika na pitanju da se podrži kralj, maršal Pijetro Badoljo i drugi konzervativni politički prvaci. Dogovor u krizi aprila 1944. je polazio od toga da maršal Badoljo ustupi vlast vladi sastavljenoj od predstavnika Centralnog komiteta nacionalnog oslobođenja, a da Viktor Emanuel III prenese krunu na svog sina Umberta Savojskog koji bi vršio vlast u svojstvu kraljevskog namesnika (Luogotenente del Regno). Jugoslavija, Grčka i Italija su se, iako se radilo o raznoobraznim situacijama sa stanovišta pomenutih merila, nalazile pod spoljnim pritiskom da se stvore jedinstvene vlade od rojalističke desnice, umerenih građanskih predstavnika i levice, a preko toga sačuvaju pozicije monarhije i konzervativnih snaga. Konkretni oblici intervencije ogledali su se suštinski u nastojanjima da se obrazuju jedinstvene vlade u kojima bi uz postojeće građanske predstavnike bili zastupljeni i po dva-tri predstavnika levice. Alibističke struje nastojale su svuda u Evropi da dokažu da su se one borile protiv komunizma, na strani zapadne civilizacije, hrišćanstva, a protiv „boljševičkog barbarstva". Forsirajući britansku politiku kompromisa u Jugoslaviji, Čerčil se zalagao za uključivanje svih navodno nezamerenih snaga u vojne i političke strukture nove Jugoslavije, nastojeći da razblaži komunističko vodstvo narodnooslobodilačkog pokreta i pojača pozicije Velike Britanije prema SSSR-u u vreme predstojećih razgovora sa Staljinom. Vid alibizma predstavlja i zadržavanje vojnih starešina carske bugarske armije posle dolaska na vlast Otečestvenog fronta. Ne prihvatajući Šarla de Gola, SAD su, posebno Ruzvelt, podržavale admirala Žan-Fransoa Darlana i Pjera Lavala. Antifašističko svetsko javno mnjenje je u toku rata napadalo ovakve pojave nazivajući ih „darlanizmom". Nagli uspesi koalicije ujedinjenih naroda razvijali su i drugu tendenciju, koja se može označiti kao slom iščekivanja i politike „puške k nozi". Masovni izlasci iz gradova i pojave ustanaka 1944. primer su poraza politike atantizma i na zapadu i na istoku Evrope. Jugoslavija je u ratu 1941—1945. teško stradala od agresije Osovine, aprila 1941, samovoljnih akata podele zemlje i konstituisanja poslušnih režima, pljačke okupatora i njegove represivne politike prema stanovništvu, intenzivnih borbi u svim

451 krajevima, savezničkih bombardovanja i nemačkih razaranja prilikom povlačenja. Prema podacima podnetim Međusavezničkoj reparacionoj komisiji krajem 1945, žrtve jugoslovenskih naroda u ratnom naporu iznosile su 1,706.000 ljudi ili 10,8% od ukupnog broja stanovnika. Tokom rata prinudno je raseljeno 530.000 ljudi, 320.000 internirano, 270.000 upućeno na prinudni rad. Celokupna ratna šteta Jugoslavije je procenjena na 46,9 milijardi američkih dolara, prema cenama koje su važile u 1938. Srušeno je ili teže oštećeno 504.160 zgrada, ili jedna četvrtina ukupnog stambenog fonda. Poljoprivreda je pretrpela ogromnu štetu. Naročito su stradali stočarstvo, voćarstvo, vinogradarstvo, poljoprivredni inventar, šumarstvo i pilane, ribarstvo. Dve petine jugoslovenske industrije bile su uništene. Neprijatelj je ne samo eksploatisao industrijska preduzeća i rudnike nego i odnosio njihovu opremu i kompletne pogone. Pri povlačenju Nemci su uništavali preduzeća, puteve, mostove, železnieke pruge. Neprijatelj je uništio ili oštetio 142 rudnika uglja, uništio ili odneo preko 150.000 vagoneta, odvukao, oštetio ili uništio 1.441 lokomotivu i preko 46.000 vagona. Putevi su bili razoreni, a pojedini krajevi zemlje odsečeni. Prilikom povlačenja Nemci su uništili železničku prugu Beograd—Zagreb. U dolini Neretve porušili su mostove, a na pruzi Novi Sad—Beograd uništili su vijadukt i tunel kod Čortanovaca. Na Savi je srušen most koji je povezivao Slavonski Brod s Bosanskim Brodom. Oštećenja „ličke pruge" Ogulin—Knin iznosila su 90%. Vezu Banata s ostalim delovima zemlje otežavali su porušeni mostovi na Dunavu, Tisi i Tamišu. U rekama i moru postavljene su mine. Prilikom bombardovanja Beograda aprila 1941. pogođena je Narodna biblioteka, u kojoj je izgorelo oko 500.000 knjiga. Za vreme rata oštećeni su univerziteti i njihove laboratorije. Neprijatelj je iz Jugoslavije odvukao i veliko umetničko i arhivsko blago. OSLOBOĐENJE I DOPRINOS JUGOSLAVIJE POBEDI N A D FAŠIZMOM

Naročito su opustošene oblasti Like, Korduna, Banije, Bosanske krajine, južne Srbije — gde su se vodile neprekidne bitke i nalazila trajna ustanička žarišta.

PROGLAŠENJE REPUBLIKE

Narodnooslobodilački pokret bio je republikanski po duhu, ali se u toku rata nije deklarisao protiv monarhije. Republikanski oblik vladavine nije istican kao antiteza monarhiji. Protiv monarhije — s njenim oznakama naslednosti i lične vlasti, ustavno ograničene ili vanustavno vršene — nije se ustajalo kao protiv institucije nespojive s demokratijom, već kao protiv oblika vladavine s kojim su narodi imali loše iskustvo u Kraljevini Jugoslaviji, posebno u toku rata. Lična vlast kralja Aleksandra i prvog namesnika iz doma Karađorđevića i suviše je duboko bila usečena u svest naroda. Za vreme rata, Petar II se poistovetio s velikosrpskom emigracijom, Mihailovičem i snagama koje su u Jugoslaviji sarađivale s okupatorom, odnosno ratovale protiv narodnooslobodilačkog pokreta. Klasnu oznaku ove saradnje izrazili bismo parafrazirajući starog pisca: da su kraljevski oficiri služeći Nemce i Italijane vodili borbu za povratak svoga kralja. U nesrpskim krajevima Jugoslavije monarhija je bila omrznuta i kao nosilac pansrpske ideologije. Nasuprot tome, republikanski oblik vladavine je podsećao na demokratski poredak i vlast naroda. Rešenje usvojeno u Jajcu o suspenziji monarhije bilo je, na jednoj strani, dovoljno za njeno kasnije ukidanje, a na drugoj zadovoljavalo obzire prema velikim silama, naročito prema Velikoj Britaniji, koja je u ime odbrane ustavnog kontinuiteta prenaglašavala monarhijsku tradiciju. Rat je dokraja otkrio koliko je ličnost monarha — po emocionalnoj nezrelosti i podložnosti uticaju dvorskih koterija — bila nedorasla ozbiljnosti istorijske situacije i drami koju su preživljavali narodi Jugoslavije. Da u pitanju nije bila samo mladost monarha vidi se iz britanskih dokumenata, koji nedvosmisleno ukazuju da se on nalazio pod kobnim zračenjem dvorske okoline.

PROGLAŠENJE REPUBLIKE

4 5 3

Govoreći na Prvom kongresu Narodnog fronta, održanom u Beogradu avgusta 1945, maršal Tito je naglasio da pitanju monarhije ne prilazi sa stanovišta ličnosti, već sa stanovišta sistema, i konstatovao da monarhija nije moguća u Demokratskoj Federativnoj Jugoslaviji, jer je nespojiva s federacijom, s narodnom vlašću i demokratijom, koje su proizišle iz revolucije. „Prema tome", kaže Tito, „Narodnooslobodilački front Jugoslavije ima otsada pravo da se bori za republiku, djelujući kao političko objedinjenje koje je zasnovano ne samo na demokratskim nego i na republikanskim principima." Kralj je na Titovu izjavu odgovorio opozivom namesnikä, smatrajući da im nije dozvoljeno da izvršavaju svoje ustavne dužnosti, te da su prešli preko zakletvi i obaveza koje su mu dali. U suštini, Petar II je Titovu izjavu iskoristio za napad na Sporazum Tito—Šubašić, pošto je posle saziva AVNOJ-a i Potsdamske konferencije postalo jasno da je nestala i poslednja mogućnost za restauraciju monarhije, s obzirom na odnos snaga u AVNOJ-u. Privremena vlada DFJ je kraljev akt označila kao neustavan, a s njenim zaključkom složila se — bez rasprave — i Privremena narodna skupština. Narodni front Jugoslavije je u Čl. 11 svog Programa izričito istakao republikansku orijentaciju programa: „Narodni front smatra da je održanje bratstva i jedinstva naših naroda, federativnog uređenja države i istinske demokratije u Jugoslaviji neizmirljivo sa monarhističkim oblikom vladavine i boriće se za to da narod na slobodnim izborima za Ustavotvornu skupštinu da svoj glas za republikanski oblik vladavine kao jedini koji odgovara interesima svih naših naroda." AVNOJ je suvereno odlučio da se ustanovi privremeno ustavno uređenje, vodeći računa o unutrašnjem političkom odnosu snaga, međunarodnom položaju i težnji da se organima nove Jugoslavije legitimno pravo međunarodnog predstavljanja pribavi jednim specifičnim postupkom — sporazumom NKOJ-a s kraljevskom vladom, što je bio i cilj vodećih savezničkih sila, posebno Velike Britanije i SSSR-a, nezavisno od uzajamno protivurečnih interesa koji su određivali njihovu politiku. Nova Jugoslavija ušla je u te pregovore da bi stekla legitimnu poziciju u međunarodnoj zajednici, iako takva pozicija nije bila potrebna da bi se osnažila smena vlasti izvršena u zemlji, jer se zakonitost pribavljala voljom društvenih snaga koje su vršile smenu vlasti, a ne međunarodnim priznanjem, koje se u praksi najčešće pretvaralo u političko pitanje.

*D0 NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Stoga se „ustavni provizorijum" u Jugoslaviji posle 1943. razlikovao od nekih formalno analognih situacija u istoriji, nacionalnoj i opštoj: odnos društvenih snaga bitno se izmenio, što je konstatovao i AVNOJ. U vezi s ovom promenom, tvorci odluka Drugog zasedanja AVNOJ-a i njegovi sazivači imali su na umu da svi krajevi Jugoslavije nisu do krajnjih mogućnosti zahvaćeni narodnooslobodilačkom borbom, kao i da strani faktori i dalje računaju na konzervativne snage u Jugoslaviji, kvislinške jedinice i političku emigraciju. Od svoje pojave u političkom životu Jugoslavije (Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca), komunisti nisu apsolutizovali ulogu ustavotvorne skupštine kao idealne demokratske ustanove za proveru narodne volje, jer je njihov ulazak u ovu ustanovu i ostanak u njoj zavisio od procene situacije, s tim što je — prema stavu iz 1919. — odluku o tome morala da donese partijska organizacija na referendumu ili kongresu. U predratnim političkim borbama za državnopravnu reorganizaciju Kraljevine Jugoslavije, vođenim u okviru politike narodnog fronta, komunisti su podržavali Udruženu opoziciju na slobodnim izborima 1936, u nadi da će iz ovih proizići suverena ustavotvorna skupština, jer su u zalaganju za progresivna načela građanske demokratije videli mogućnost da u datoj situaciji mobilišu mase za borbu protiv fašističkog spoljnopolitičkog kursa i obuzdaju nasrtaje režima na nacionalna, socijalna i politička prava. Za komuniste, sprovođenje slobodnih izbora za Narodnu skupštinu 1936. nije otežavalo borbu za ustavotvornu skupštinu, nego ju je, naprotiv, olakšavalo. Zahtevi za slobodno izabranu konstituantu bili su zahtevi za poštovanje demokratskog prava građana i za formiranje demokratskog tela koje bi trebalo suvereno da odlučuje o državnom i društvenom uređenju zemlje. Ideja o konstituanti nije bila strana rukovodećem jezgru narodnooslobodilačkog pokreta ni u toku narodnooslobodilačkog rata. AVNOJ je u Jajcu odlučio da se za promene tokom revolucije zatraži posle rata narodna saglasnost. Sporazum između NKOJ-a i kraljevske vlade od 1. novembra 1944. izričito je predviđao ustavotvornu skupštinu. Krajem te godine u najvišim britanskim krugovima vladalo je mišljenje da se narodna volja uspešnije izražava direktno — plebiscitom — nego posredno, preko ustavotvorne skupštine. Odgovarajući na jednu Čerčilovu poruku, maršal Tito je 21. decembra istakao da još nije odlučeno na koji bi se način najbolje mogla ustanoviti

PROGLAŠENJE REPUBLIKE

455

želja naroda, ali da se predviđa mogućnost sprovođenja plebiscita, o čemu će konačnu odluku doneti AVNOJ i nova vlada. Revolucionarnim snagama u Jugoslaviji nije smetalo da se to pitanje formalno reši na jedan ili drugi način, jer je odgovor većine naroda već bio dat tokom narodnooslobodilačke borbe. U dva navrata, 1920. i 1945, u sasvim različitim istorijskim situacijama, različitim društvenim i političkim konstelacijama, iz različitih razloga, uostalom — postavilo se pitanje suvereniteta ustavotvorne skupštine. Suverena prava Ustavotvorne skupštine Kraljevine SHS bila su okrnjena donošenjem vladinog privremenog poslovnika, kojim je vladar uzdignut na nivo neprikosnovenog činioca, o čijem se autoritetu nije moglo ni raspravljati, jer je svaki poslanik bio obavezan da mu unapred položi zakletvu. U novoj, sasvim drukčijoj situaciji 1945, određenoj pobedom revolucije, legalna građanska opozicija pokušala je da ospori suverenost ustavotvorne skupštine pre njenog izbora i saziva, to jest prilikom razmatranja Predloga zakona o Ustavotvornoj skupštini, nalazeći da predviđena dvodomost (Savezna skupština i Skupština naroda) unapred određuje federativno državno uređenje. Opterećena formalnim i proceduralnim demokratskim obzirima, iza kojih se skrivala klasna suština političkih ciljeva, opozicija je smatrala da će dvodomost vezati ruke ustavotvornoj skupštini, jer nije mogla, ili nije htela, da uvidi da ona, mada slobodna u odlučivanju, ne može biti van stvarnosti novih odnosa. Ustavotvorna skupština je imala da inkarnira volju naroda, izraženu u upravo završenoj narodnooslobodilačkoj borbi. „Državnopravni" ili „ustavni provizorijum" posle 1918. trajao je više od dve godine, dok su u novoj Jugoslaviji izbori za konstituantu i njeno sazivanje usledili svega nekoliko meseci po završetku rata. Od Drugog zasedanja, AVNOJ je bio najviši organ vlasti, a na osnovu sporazuma NKOJ-a i kraljevske vlade zadržao je zakonodavnu vlast. AVNOJ nisu mogli da zaobiđu ni veliki saveznici 1945. u krimskoj preporuci, čak ni onda kada su, suprotno unutrašnjem razvoju nove Jugoslavije, preporučili da se ta revolucionarna skupština popuni nekompromitovanim poslanicima poslednje Narodne skupštine Kraljevine Jugoslavije, izabrane decembra 1938. Obrazovanjem Privremene vlade DFJ, 7. marta 1945, stvoren je jedan kabinet, a paralelizam ylade ukinut. Manjina u njoj (Milan Grol, potpredsednik, Ivan Šubašić, ministar spoljnih poslova, i Juraj Šutej, ministar bez

*D 0

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

portfelja) nije mogla da se bez podrške stranih faktora otvoreno, frontalno suprotstavi politici KPJ i Narodnog fronta Jugoslavije, koja je polazila od tekovina narodnooslobodilačke borbe, revolucionarno-demokratskih ustanova i socijalističke perspektive. U Deklaraciji Privremene vlade DFJ, koju je njen predsednik, maršal Josip Broz Tito, pročitao preko Radio-Beograda 9. marta 1945, stajalo je da je ona obrazovana spajanjem NKOJ-a i jugoslovenske kraljevske vlade na osnovu sporazuma, ali da je u nju ušlo i nekoliko predstavnika političkih grupa koje nisu bile zastupljene u ova dva tela. Jedinstvena vlada proizilazi iz unutrašnjih i spoljnopolitičkih potreba nove Jugoslavije, daje podstrek okupljanju svih snaga koje se ne mire s kolaboracijom, i predstavlja neophodan uslov za što skoriji završetak rata i za brzu plansku obnovu porušene zemlje. Deklaracija je polazila od oslobođenja Jugoslavije kao prvog i najvažnijeg cilja. Posebno se naglašavalo da nacionalne teritorije koje su posle prvog svetskog rata ostale van granica Jugoslavije moraju biti prisajedinjene matici, tim pre što su se u ratu faktički već priključile njoj i opredelile za Demokratsku Federativnu Jugoslaviju. Na osnovu principa samoopredeljenja naroda, ona je stekla pravo da te teritorije prisajedini. Nacionalne demokratske tekovine izražene u odlukama AVNOJ-a označene su kao osnova rada vlade. Isticalo se da će demokratska prava i građanske slobode biti prošireni, uključujući lične slobode, slobodu veroispovesti, slobodu govora, štampe i udruživanja. Vlada se izjašnjavala protiv osvete nad zavedenim saradnicima neprijatelja, ali i za kažnjavanje ratnih zločinaca. Polazeći od krimske preporuke velikih sila, ona se obavezivala da AVNOJ i njegovo Predsedništvo u najkraćem roku popuni predstavnicima naprednih političkih grupa, koje se nisu kompromitovale u ratu. Obavezivala se da nastavi rat do bezuslovne kapitulacije Nemačke, tražeći od naroda da se založi za pobedu i obnovu. Među vladinim zadacima navedeni su obnova privrednog života, davanje podrške privatnoj inicijativi, rešavanje pitanja agrarne reforme i kolonizacije, izgrađivanje narodne vlasti u demokratskom duhu, obrazovanje vlada federalnih jedinica, održavanje slobodnih izbora za ustavotvornu skupštinu, jedinstvo s „nerazorivom" ratnom zajednicom SSSR-a, SAD i Velike Britanije.

PROGLAŠENJE REPUBLIKE

457

AVNOJ je i nakon proširenja na osnovu krimske preporuke — zapravo njene modifikacije od Odbora za popunu i proširenje AVNOJ-a i Ministarstva za konstituantu, s Edvardom Kardeljom na čelu — zadržao u svom sastavu većinu poslanika Narodnog fronta Jugoslavije. Dotadašnji program i sastav AVNOJ-a nisu bili ugroženi njegovim pretvaranjem u Privremenu narodnu skupštinu (PNS), koja je trebalo da — kao prelazna ustanova — donese političko zakonodavstvo i pripremi izbore za ustavotvornu skupštinu. Krimska preporuka, sadržana u Izjavi o rezultatima Krimske konferencije, predviđala je, sem proširenja AVNOJ-a, da zakonodavna akta koja je on doneo budu podneta na ratifikaciju ustavotvornoj skupštini. Razmatrajući predlog o proširenju AVNOJ-a, Privremena vlada DFJ je stala na gledište „da treba do krajnjih granica mogućnosti izaći u susret savetu koji je dala konferencija savezničkih rukovodilaca u Jalti". Izmenu ove preporuke u smislu da se za AVNOJ, pored predratnih poslanika, predlože i istaknuti javni radnici (političari, naučnici) uslovila je činjenicom što je poslednja Narodna skupština Kraljevine Jugoslavije bila izabrana na nedemokratski način, a njeni poslanici većinom utonuli u kolaboraciju s okupatorima i kvislinzima. Demokratska stranka Milana Grola predložila je 13 članova za poslanike proširenog AVNOJ-a, Glavni odbor Saveza zemljoradnika 12 (uključujući predsednika stranke Kosana Pavlovića), Hrvatska republikanska seljačka stranka (radićevci) 9, a Šubašićeva HSS 4. Samostalna demokratska stranka Save Kosanovića i Jugoslovenska republikanska stranke Jaše Prodanovića dale su u AVNOJ po 11 predstavnika, Narodna seljačka stranka Dragoljuba Jovanovića 8, a za predstavnika Socijaldemokratske stranke predložen je Nedeljko Divac. Privremena narodna skupština obrazovana 10. avgusta proširenjem AVNOJ-a, radila je do Ukaza Predsedništva PNS od 26. oktobra 1945. o njenom raspuštanju. Predsedništvo PNS rešilo je da se Ustavotvorna skupština, pošto se za nju obave izbori 11. novembra, sazove u zasedanje za 29. novembar. Pored privremene vlade i AVNOJ-a, odnosno PNS, i njihovih predsedništava, u sistemu vlasti DFJ postojalo je i namesništvo, ustanova prelaznog karaktera, u suštini dekorativna. Namesnici nisu imali bitnija ovlašćenja, jer su ova pripadala AVNOJ-u, vladi i Predsedništvu AVNOJ-a, a kasnije PNS i njenom predsedništvu. Namesništvo se može uzeti kao formalan

*D0 NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

čuvar prenetih kraljevskih o v l a š ć e n j a ili kao neka vrsta kontrole sporazuma između NKOJ-a i kraljevske vlade. Poznato je da značaj jedne ustanove zavisi od njenih ovlašćenja, mesta u sistemu vlasti i odnosa s drugim organima istog ranga, a pre svega od društvenih i političkih odnosa u kojima deluje i ličnosti koje je sačinjavaju. Ukoliko je reč o ovom poslednjem momentu, namesnici su bili ljudi na zalasku političke karijere (Srđan Budisavljević i Ante Mandić), bez većeg uticaja u političkom životu, a i lično nespremni da se zalažu za stvar monarhije u Jugoslaviji. Namesništvo je, suštinski gledano, predstavljalo dekor ustavnosti ili vid prilagođavanja revolucionarnih promena ustavnoj formi. Prisećajući se svoje uloge namesnika, Srđan Budisavljević je isticao da mu je, kao nekadašnjem aktivnom javnom radniku, više nego teško padala ta sporedna uloga, koju je privremeno morao da vrši. Proglašenjem republike i ukidanjem monarhije prestala je funkcija namesništva. Privremeno narodno predstavništvo bilo je izraz posleratne situacije u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, za razliku od Privremene narodne skupštine, koja je konstituisana kao izraz međunarodnih potreba nove Jugoslavije i pobedničke revolucije. Popunjavanje AVNOJ-a nije proizilazüo iz unutrašnjih potreba, već iz međunarodnih obzira pobednika prema velikim savezničkim silama, prvenstveno Velikoj Britaniji i SSSR-u. Za razliku od Privremenog narodnog predstavništva, Privremena narodna skupština je, radeći u drugačijoj situaciji i novim društvenim odnosima, donela potrebno zakonodavstvo u više nego kratkom roku, a njeno Predsedništvo raspisalo izbore za ustavotvornu skupštinu za 11. novembar 1945. Poznato je koliko su vlade Kraljevine SHS kritikovane zbog odlaganja izbora za ustavotvornu skupštinu. Na osnovu opšeg prava glasa, koje je tekovina oslobodilačke borbe naroda Jugoslavije, predratno biračko telo je dvostruko uvećano uključivanjem vojnika, žena i omladine s navršenih 18 godina; pravo glasa nisu imali aktivni saradnici neprijatelja i pristalice predratnih fašističkih organizacija. Za vladu pod predsedništvom maršala Tita upotrebljavani su razni nazivi u dokumentima i štampi: „Narodna vlada DFJ", „Savezna vlada", „Centralna vlada" pa i „Ministarski savet DFJ"; suštinski gledano, međutim, odgovarajući naziv za nju je Privremena vlada DFJ, samim tim što joj je mandat bio

PROGLAŠENJE REPUBLIKE

459

vremenski ograničen ispunjavanjem sporazuma predsednika NKOJ-a Josipa Broza Tita i predsednika kraljevske vlade Ivana Šubašića. Pored komunista, u Privremenoj vladi DFJ nalazili su se i predstavnici drugih stranaka i političkih grupa: Milan Grol (Demokratska stanka), Ivan Šubašić i Juraj Šutej (HSS), Sava Kosanović (Samostalna demokratska stranka), Jaša Prodanović (Jugoslovenska republikanska stranka), Edvard Kocbek (bivši hrišćanski socijalist), Frane Frol (HSS u JNOF-u). Privremena vlada DFJ nije bila klasična koalicija, a ni sastavljena na principu delegacija ranijih vlada — NKOJ-a i kraljevskog kabineta. Nije bila jedinstvena i monolitna jer je obuhvatala i jezgro predstavnika građanskih snaga, ali su u njoj apsolutnu većinu imali komunisti i pripadnici JNOF-a, odnosno Narodnog fronta Jugoslavije. Mada po formi nije bila nastavak NKOJ-a, ona je to bila u suštini: po dominaciji pripadnika JNOF-a, po programu i stilu rada, po federativnoj strukturi. Komunisti.su u vladi imali najistaknutije prvake svoje partije: predsednički položaj je pripao maršalu Josipu Brozu Titu, generalnom sekretaru KPJ, mada se njegova najviša partijska funkcija nije javno iskazivala; Tito se istovremeno nalazio na čelu resora narodne odbrane, budući vrhovni komandant Jugoslovenske armije; Edvard Kardelj, član Politbiroa CK KPJ nije bio samo potpredsednik vlade već i ministar za konstituantu; stajao je na čelu ministarstva koje je u postojećoj prelaznoj situaciji bilo jedno od najvažnijih, jer je trebalo pripremiti pretvaranje AVNOJ-a u Privremenu narodnu skupštinu, saglasno krimskoj preporuci šefova velikih sila, organizovati izbore za ustavotvornu skupštinu i izraditi nacrt budućeg ustava. Glavni partijski ideolog, Milovan Đilas, nalazio se na čelu Ministarstva za Crnu Goru, kao i Pavle Gregorić za Hrvatsku, odnosno Rodoljub Čolaković za Bosnu i Hercegovinu. Pomenuta zemaljska ministarstva bila su pomenuta u Beogradskom sporazumu Tita i Šubašića; imala su manji značaj i u strukturi vlade sa stanovišta tekućih poslova, ali su unapred, pre odluke Ustavotvorne skupštine, simbolisala — sa nešto kasnije formiranim vladama federalnih jedinica — federativno uređenje Jugoslavije. Resore industrije, saobraćaja, spoljne trgovine, rudarstva i prosvete držali su takođe komunisti (Andrija Hebrang, Todor Vujasinović, Nikola Petrović, Bane Andrejev Ronkata i Vladislav Ribnikar). Hebrang je bio povučen iz Hrvatske na rad u federaciju posle kritika

'

I O U

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLTTCT.TA

njegovog rada kao separatističkog, ali to šira javnost, pa čak i sastav KPJ, nije znao. Ministarstvom finansija je rukovodio Sreten Žujovič Crni, član Politbiroa CK KPJ. Na čelu Ministarstva unutrašnjih poslova stajao je pop Vlada Zečević, istaknuti partizanski prvak iz zapadne Srbije, član KPJ od 1942. godine. Zečević nije imao istaknuto mesto u partijskoj hijerarhiji, ali je kao sveštenik, čija je popularnost probila granice Jugoslavije, zahvaljujući propagandi narodnooslobodilačkog pokreta i naprednih iseljeničkih krugova, mogao garantovati u očima javnog mnjenja da će se unutrašnji organi držati demokratskih pravila u predstojećim izborima. Uostalom, organima bezbednosti (Odeljenje zaštite naroda — OZN-a), na Zapadu poznatim kao „tajna politička policija", rukovodio je Aleksandar Ranković „Marko", član Politbiroa CK KPJ i general-lajtnant JA. Odeljenje zaštite naroda stvoreno 13. maja 1944. godine nalazilo se — po tadašnjem formacijskom sastavu — u okviru Ministarstva narodne odbrane a ne Ministarstva unutrašnjih poslova. U rukama rukovodilaca KPJ nalazili su se, prema tome, najvažniji resori, ako izuzmemo Ministarstvo spoljnih poslova. Nominalni nosilac spoljne politike je bio Šubašić, ali su poslovi s inostranstvom (uključujući međunarodne odnose i komunističke veze) bili koncentrisani, kao i ranije (dok je Josip Smodlaka bio u NKOJ-u prvi partizanski poverenik za spoljne poslove), u rukama maršala Tita. Glavne linije spoljne politike formulisao je i iznosio Tito u svojstvu predsednika Privremene vlade DFJ. Prepiska između Tita i Staljina, odnosno drugih sovjetskih najviših zvaničnika (političkih i vojnih) odvijala se bez publiciteta. Tito je s E. Kardeljem držao sve konce spoljne politike u vreme tršćanske krize. Dok je Šubašić vodio delegaciju nove Jugoslavije u San Francisko na osnivačku skupštinu Ujedinjenih nacija, usput nastojeći da reši pitanje pomoći po Zakonu o zajmu i najmu, dotle je Tito (formalno na osnovu ovlašćenja Namesništva) boravio u Moskvi, gde je potpisao Ugovor o prijateljstvu i uzajamnoj pomoći između dve zemlje, označen u jugoslovenskoj javnosti kao kamen temeljac jugoslovenske spoljne politike. Ostale resore držali su predstavnici građanskih grupa i partij a koji su bili pripadnici narodnooslobodilačkog pokreta (iz redova HSS — Frane Frol i Zlatan Sremec, ili poznati pisac, katolički mislilac, prvak hrišćanskih socijalista i Osvobodilne fronte Edvard Kocbek); sledili liniju JNOF-a (kao šef Jugoslovenske

PROGLAŠENJE REPUBLIKE

461

republikanske strane Jakov Jaša Prodanović); orijentisani prema naprednim snagama u Jugoslaviji za vreme boravka u emigraciji (prvak samostalne demokratske stranke Sava Kosanović, vatreni branilac obnove Jugoslavije u inostranstvu); političari koji su važili za rusofilski, odnosno slovenski orijentisane. Van stranaka u Vladi su se nalazili istaknuti javni radnici i raniji političari, ali sada bez stranačkog opredeljenja (Josip Smodlaka, Vasa Čubrilović). Deklaracija Privremene vlade DFJ predviđala je dovršavanje dela narodnog oslobođenja Jugoslavije, rešavanje seljačkog pitanja, proširenje socijalnih prava i političkih sloboda. Ministarstva privremene vlade DFJ za zemlje Jugoslavije bile su izraz njene federativne strukture i decentralizacije, ali nisu predviđena prvim Ustavom FNRJ. Posle stvaranja privremene vlade DFJ obrazovane su i vlade federalnih jedinica. Dotadašnja zemaljska predstavnička tela izgubila su krajem rata atribute „narodnooslobodilački" i „antifašistički" i pretvorena u narodne skupštine. Vlade federalnih jedinica obrazovane su aprila 1945: predsednik srpske bio je Blagoje Nešković, hrvatske dr Vladimir Bakarić, makedonske Lazar Koliševski, bosanskohercegovačke Rodoljub Čolaković i crnogorske Blažo Jovanović. Vlada Slovenije obrazovana je u Ajdovščini 5. maja, pod predsedništvom Borisa Kidriča. Predsednici ovih vlada bili su sekretari nacionalnih, odnosno pokrajinskih partijskih komiteta, sem bosanskohercegovačke. Deklaracije vlada federalnih jedinica uglavnom su se podudarale s Deklaracijom SFJ. U tim vladama su se, pored komunista, nalazili i pripadnici drugih stranaka, kulturni i drugi javni radnici, koji u sastav najviših izvršnih organa nisu uključivani po stranačkom opredeljenju nego po stavu prema narodnooslobodilačkoj borbi, oslobođenju i demokratskom preobražaju Jugoslavije, po stavu prema fašizmu. Na stvaranje Srbije kao složene federalne jedinice trebalo je još sačekati. Vojvodina se nalazila pod vojnom upravom, a na Kosovu i Metohiji ona je zavedena tek februara 1945, kao rezultat masovne albanske kontrarevolucionarne pobune. Osim toga, Vojvodina još nije bila razgraničena sa Hrvatskom. Februara 1945. je doneta odluka o podeli Sandžaka. Predstojalo je i održavanje kongresa Komunističke partije Srbije, čije je održavanje predviđeno još oktobra 1943. i još jednom potvrđeno na Visu juna 1944. godine.

^10 NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Odluka o deobi Sandžaka doneta od Predsedništva AVNOJ-a bez konsultovanja naroda, suprotno volji dela političkog rukovodstva ove oblasti, uticala je da jedan deo vodećih ljudi Sandžaka ne učestvuje u njenoj primeni. Za deo manjine radilo se o „političkoj grešci". Sreten Vukosavljević, presednik, i Mirko Cuković, treći potpredsednik ZAVNO Sandžaka, odbili su da prisustvuju poslednjem zasedanju ZAVNO Sandžaka. Oni nisu ni potpisali odluku o podeli ove oblasti između Srbije i Crne Gore. Pitanje autonomija nije razmatrano u odlukama Drugog zasedanja AVNOJ-a iako se radilo o ustavnim aktima u suštinskom značenju reči, novoj magna carta Federativne Jugoslavije. Tito je marta 1944. pisao da će se Vojvodina naći u sastavu one federalne jedinice za koju se izjasni narod. Više nego jasno da se moglo raditi samo o Srbiji. U Vojvodini je živela relativna većina Srba koji su duhovno bili vezani za Srbe južno od Save i Dunava, za koje je opet Vojvodina bila centar srpske kulture u modernom dobu. U Vojvodini je živela tradicija autonomije. Prve ideje o autonomiji su starijeg porekla i javljaju se kod srpskog življa u revoluciji 1848. godine kada je Majska skupština u Sremskim Karlovcima proglasila srpsku Vojvodinu i time istakla zahteve za njenom autonomijom u okviru Austrije. Poznato je takođe, da je Vojvodina imala tradiciju autonomije u vidu crkveno-školske autonomije, ukinute 1912. godine. Vojvodina se i 1918. u jednoj drugoj istorijskoj situaciji isto tako opredelila za direktno ujedinjenje sa Srbijom ulazeći preko nje u Jugoslaviju, nasuprot tankoj struji koja je tražila put preko Zagreba, odnosno Narodnog vijeća Slovenaca, Hrvata i Srba. Na prelazu u 1945. istaknuti prvaci narodnooslobodilačkog pokreta isticali su istorijske i kulturne veze Vojvodine i Srbije. Aleksandar Ranković je na Velikoj oslobodilačkoj antifašističkoj skupštini Srbije isticao da se u Vojvodini začela nova srpska kultura, da u njoj živi izmešano stanovništvo — Srbi, Hrvati, Mađari i druge manjine — da ona ima posebne istorijske i druge okolnosti, da u Vojvodini žive većinom Srbi i da su oni krvlju i tradicijom povezani sa Srbima u Srbiji. Pitanje Vojvodine rešiće sam narod Vojvodine i to tako što će istovremeno učvrstiti vezu sa Srbijom i obezbediti sebi ona posebna prava koja proizilaze iz specifičnog položaja Vojvodine. Jovan Veselinov je decembra

PROGLAŠENJE REPUBLIKE

463

1944. podvlačio da velika većina naroda u Vojvodini želi da bude u boljim odnosima sa braćom Srbima. Kosovo i Metohija nisu imali tradiciju autonomije, tako da je u slučaju ove oblasti prevagu imala nacionalna struktura oblasti sa albanskom većinom. Narodnooslobodilački pokret je razlikovao pojam teritorijalne od kulturne autonomije za one manjine koje nisu bile kompaktno naseljene na određenom području. Postojale su i oblasti kao administrativne jedinice. No, pokrajina Vojvodina i oblast Kosmeta razlikovale su se po političkim, administrativnim i kulturnim kompetencijama od administrativnih oblasnih jedinica. Teze o izgradnji narodnooslobodilačkih odbora kao lokalnih organa vlasti, koje je donelo Ministarstvo za konstituantu Privremene vlade Demokratske Federativne Jugoslavije (Hardeljev resor), maja 1945, prave razliku između autonomija oblasti u kojima žive nacionalne manjine i administrativnih oblasti. Kao autonomne oblasti navode se maja 1945. Vojvodina, Kosovo i Metohija i Trst. Deklaracija o osnovnim pravima nacija i građana Demokratske Federativne Jugoslavije, čiji je autor Moša Pijade, bila je zamišljena kao neka vrsta ugovora između jugoslovenskih nacija za stvaranje zajedničke države, imajući uzor u Deklaraciji Prvog kongresa sovjeta iz decembra 1922. godine. U njoj se pominju Vojvodina i Sandžak, ali ne i Kosovo. No, i za Vojvodinu i Sandžak stoji u Pijadinom Nacrtu da imaju pravo da kasnije odrede svoj odnos i položaj u federaciji. Glavni narodnooslobodilački odbor Vojvodine je trebalo da postane Pokrajinsko antifašističko veće narodnog oslobođenja Vojvodine i da kao takvo imenuje pokrajinsku narodnu vladu dok se ne reši njegov status. Isto rešenje bi se primenilo i na Sandžak, s tim što bi najviši organ vlasti u ovoj pokrajini privremeno bio oblasni narodnooslobodilački odbor. Predsedništvo Antifašističke skupštine narodnog oslobođenja Srbije na vanrednom zasedanju 7—9. aprila 1945. je usvojilo Zakon o narodnoj vladi Srbije, prvoj vladi federalnih jedinica izabranoj u Jugoslaviji. Na vanrednom zasedanju srpske skupštine uzele su učešće i delegacije Vojvodine i Kosova i Metohije. Glavni narodnooslobodilački odbor Vojvodine je 6. aprila 1945. u Novom Sadu konstatovao da su se narodi Vojvodine na zborovima i sastancima izjasnili za ulazak u zajednicu sa federalnom Srbijom kao autonomna pokrajina. U

^10 NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

delegaciji su se nalazili: Blaško Rajić, titillami biskup iz Subotice, Vasa Stajić, književnik, Jovan Veselinov, Aleksandar Moč, Aleksandar Šević, predsednik Glavnog narodnooslobodilačkog odbora, prota Alimpije Popović, Stevan Doronjski, Šoti Pal, Lajčo Jaramazović i drugi. Na Antifašističkoj skupštini narodnog oslobođenja Srbije izneto je, budući da u Vojvodini živi relativna većina Srba, da Glavni narodnooslobodilački odbor Vojvodine želi da ona bude u okviru federalne Srbije. Glavni Narodnooslobodilački odbor Vojvodine smatra da je ogromna većina stanovništva svih narodnosti u Vojvodini za ovakvo rešenje. Pitanje manjina biće rešeno u duhu odluke AVNOJ-a. Što se tiče Nemaca, oni se isključuju od manjinskih i uopšte građanskih prava u našoj zemlji. Kažnjavaju se i biće kažnjeni svi oni iz redova mađarske manjine koji su zajedno sa „Hortijevim dželatima" ubijali i „mrcvarili naš srpski narod i ostale slovenske narode u Vojvodini". „Pošteni Mađari" uživaće u našoj pokrajini sva prava koja im kao manjini pripadaju. „Između slovenskih naroda Vojvodine postojaće srdačni bratski odnosi na bazi potpune ravnopravnosti." Predsedništvo AVNOJ-a imenovalo je Komisiju za utvrđivanje granice između Vojvodine i Hrvatske 19. juna 1945. u sastavu: M. Đilas, Vicko Krstulović, Milentije Popović, Jovan Veselinov, Jer ka Zlatarić, pod Đilasovim predsedništvom. Prilikom razgraničenja između Vojvodine (Srbije) i Hrvatske, srezovi zapadnog Srema: vukovarski, vinkovački i županjski, pripali su federalnoj Hrvatskoj. Hrvatskoj je pripala i oblast Baranje, još maja izuzeta iz sastava Vojvodine. Oblasna narodna skupština Kosova i Metohije je 9—10. jula 1945, kada su prošle najteže posledice kontrarevolucije, izrazila želju da bude priključena federalnoj Srbiji kao njen sastavni deo. No, i pre toga delegacija Kosmeta na Antifašističkoj skupštini narodnog oslobođenja Srbije aprila 1945. je stavila do znanja da se predstavnici Kosova i Metohije, izražavajući želju Crnogoraca, Šiptara i Srba izjašnjavaju za prisajedinjenje Srbiji. Povodom odluke Antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Sandžaka i izjave delegata Glavnog narodnooslobodilačkog odbora Kosova i Metohije, rezolucija Antifašističke skupštine narodnog oslobođenja Srbije je naglasila da je time federalna Srbija dobila širu osnovu za izgrađivanje svoje državnosti.

PROGLAŠENJE REPUBLIKE 386

Priključivanje Vojvodine i Kosova i Metohije Srbiji kao složenoj federalnoj jedinici Demokratske Federativne Jugoslavije potvrdilo je i Treće zasedanje AVNOJ-a avgusta 1945. godine. Septembra 1945. doneti su zakoni o administrativnoj podeli Srbije, o ustanovljenju i ustrojstvu autonomne pokrajine Vojvodine i kosovsko-metohijske oblasti. Zakonom je predviđeno da se Srbija, kao federalna jedinica u sastavu DFJ, sastoji od okruga: beogradskog, valjevskog, vranjskog, kragujevačkog, kruševačkog, leskovačkog, moravskog, novopazarskog, niskog, pirotskog, podrinskog, požarevačkog, timočkog, topličkog, užičkog, čačanskog i područja grada Beograda; od Autonomne pokrajine Vojvodine i od Autonomne Kosovsko-Metohijske oblasti. Zakonima je predviđeno da ove pokrajine, odnosno oblasti, čine sastavni deo Srbije u čiju Narodnu skupštinu biraju srazmeran broj narodnih poslanika. Privremena vlada DFJ nastavila je obnovu zemlje organizovanu od NKOJ-a, koristeći se iskustvima sa slobodne teritorije. Pored dobrovoljnog rada, primenjivani su takmičenje i sistem udarnih nedelja. Obnovu su nosili omladina, članovi JNOF-a, organi uprave, vojne jedinice, sindikalno organizovani radnici. Za vladu je u proleće 1945. izvanredan značaj dobijala poljoprivredna proizvodnja, jer je trebalo ishraniti narod i vojsku, a zemljoradnici su većinom bili u vojsci ili na pozadinskim dužnostima, zemlja tokom rata slabo obrađivana, nemačka manjina pretežno napustila teritoriju Vojvodine i Slavonije i povukla se s jedinicama Vermahta, dok je preostalo stanovništvo logorisano. Predsednik Privremene vlade i ministar narodne odbrane naredio je 6. maja da se za poljoprivredne radove upotrebi vojska u pozadini fronta. Na državnim poljoprivrednim dobrima upotrebljavana je i radna snaga iz nemačkih logora. U obnovi su primarni bili nacionalni izvori, mada je Unra, na osnovu ugovora s Privremenom vladom DFJ iz marta 1945, davala besplatnu pomoć, koja je počela da pristiže u Trst, Split, Šibenik juna te godine, obuhvatajući hranu, lekove, poljoprivredne sprave, stoku, automobile, lokomotive. Unra je slala sanitetske i tehničke ekipe, a pomogla je i pri repatrijaciji zbegova iz severne Afrike. Ministarstvo socijalnog osiguranja nastojalo je da zbrine na stotine hiljada siročadi, invalida, izbeglica i interniraca. Od aprila do jula 1945. uvedena je jedinstvena novčana jedinica — dinar DFJ. Pred sudovima za prestupe protiv nacionalne časti odgovaralo se za dela intelek-

^10 NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

tualne, ekonomske, upravne, vojne i druge saradnje s neprijateljem. Na Beogradskom univerzitetu formiran je Sud časti da ga očisti od saradnika neprijatelja. KPJ i JNOF organizovali su masovne demonstracije protiv ratnih lif erana ta, špekulanata, nabijača cena, nesavesnih trgovaca koji su skrivali robu. Na javnim raspravama se ratnim bogatašima oduzimala dobit stečena za vreme rata. Javne tužioce pomagali su narodni tužioci dostavljajući im prijave, tužbe, mišljenja. Sudovi su se demokratizovali uvođenjem porotnika, odnosno presuditelja, što je opozicija kritikovala kao „laicizaciju pravosuđa". Pred vojnim sudovima odgovarali su četnici, ustaše, balisti i drugi ratni zločinci i saradnici neprijatelja, jer je nova vlast nastojala da iskoreni fašizam i njegovo duhovno i političko nasleđe. Čerčil je pokušao da ugrozi samostalni razvitak Jugoslavije i na Potsdamskoj konferenciji, održanoj od 16. jula do 1. avgusta 1945, poslednjoj konferenciji vođa tri savezničke sile u drugom svetskom ratu: Staljina, Harija Trumana i Čerčila, kojega je, posle izbornog poraza konzervativaca, na konferenciji zamenio laburista Klement Atli. Period od Jalte do Potsdama, kao i sam rad konferencije u Potsdamu, pokazivao je dubinu jaza između saveznika u shvatanju demokratije, posebno sa stanovišta primene Deklaracije o oslobođenoj Evropi, donete na Krimskoj konferenciji. Prilikom razmatranja situacije u jugoistočnoj Evropi, na Potsdamskoj konferenciji je zaoštreno pitanje primene i poštovanja Deklaracije. Ona je predviđala da savezničke sile ,,za vreme privremene nestabilnosti u oslobođenoj Evropi" usklađuju akcije u pomaganju oslobođenih savezničkih zemalja, kao i onih „satelitskih", da na demokratski način rešavaju neodložna politička i ekonomska pitanja. Potvrđena je vera u načela Atlantske povelje i Deklaracije Ujedinjenih nacija. Iza različitih shvatanja demokratije i interpretacije Deklaracije o oslobođenoj Evropi skrivao se, u suštini, sukob različitih interesa velikih sila. Zapadni saveznici su optuživali SSSR da je u Rumuniji, Bugarskoj i Mađarskoj prekršio usvojena načela; Sovjeti su uzvraćali da ta načela nisu poštovana u Grčkoj. Prema Čarlsu Bolenu, najoštrije reči u Potsdamu pale su zbog Balkana. Govoreći o statusu britanskih i američkih predstavnika u balkanskim zemljama, Čerčil je ponovio konstataciju iz vremena tršćanske krize o „spuštanju železne zavese" oko tih zvaničnika, na šta je došao Staljinov komentar da se radi o „dečjim pričama".

PROGLAŠENJE REPUBLIKE

467

Ćerčilovi napadi na Potsdamskoj konferenciji nisu mimoilazili ni Jugoslaviju, mada se njen položaj morao odvojiti od položaja zemalja koje su u ratu bile na strani Osovine, jer su one na Zapadu tretirane kao poražena strana i „vazali" SSSR-a. Zapadni saveznici su im osporavali upotrebu ugovornog kapaciteta dok se s njima ne zaključe mirovni ugovori. Diskusija o prirodi demokratije u balkanskim državama i o primeni Deklaracije otkrivala je visok stepen razmimoilaženja između ratnih saveznika. Jugoslavija je napadana zbog povrede Deklaracije o oslobođenoj Evropi, uopšte zbog nedemokratskih metoda vladavine i nepoštovanja dogovora velikih sila, dogovora čiji su nosioci bili Britanci s Čerčilom na čelu. Britanski premijer je požurivao sazivanje Potsdamske konferencije, pridajući poseban značaj stanju u zemljama jugoistočne Evrope sa stanovišta dogovora između Velike Britanije i SSSR-a i njihovog različitog tumačenja demokratije. Razvojem događaja u Jugoslaviji nisu bili zadovoljni ni Amerikanci. U Trumanovom podsetniku za Potsdamsku konferenciju naglašeno je da se deklaracija iz Jalte ne sprovodi, politički protivnici „partizana" uklanjaju, vrši konfiskacija imovine bez zakonskog osnova, crkva proganja, industrija monopolizuje i podržavljuje, a industrijska proizvodnja stavlja pod državnu kontrolu imenovanjem komesara i izborom radničkih poverenika. Prema Džozefu Devisu, šefu Ureda Bele kuće za kontrolu ratne pomoći, Čerčil je na Tita bio „još ogorčeniji" nego na Šarla de Gola. „Njemu se ne sme dopustiti", navodi Devis Čerčilove reči, „da po svojoj volji omeđi, okupira i pripoji delove Austrije i oblast Trsta. To je stvar Konferencije mira." „Tito", rekao je on, „krajnje je nepouzdan, komunista, i potpuno pod uticajem Moskve." Čerčil je, očigledno, bio nezadovoljan što u Jugoslaviji nije bila ostvarena podela uticaja. Koliko on vidi, „Titovo držanje održava sovjetsku politiku i akciju, i neuspeh saradnje u svim ovim zemljama otkriva ono s čime će se Evropa suočiti i šta treba očekivati od Sovjeta . . ." Štampa SAD pisala je u vreme Potsdama o Jugoslaviji kao zemlji bez demokratije, u kojoj je zavedena komunistička diktatura, koja je satelit Sovjetskog Saveza, napominjući da Srbija nije nikada primila Tita i da ga nikada neće primiti, jer su je partizani pocepali i u njoj zaveli strahovit teror. Prema ovoj propagandi, Hrvati su ostali verni Mačeku i rimokatoličkoj crkvi.

*

D 0

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Čarls Bolen je zabeležio da je Čerčil na Potsdamskoj konferenciji bio ozlojeđen i na Amerikance i na Sovjete, jer su potiskivali tradicionalni britanski uticaj na Balkanu. Nastojao je da dramatizuje slučaj Jugoslavije, namerno zaboravljajući pri tome više stvari: prvo, da je revolucionarni prevrat iz korena izmenio odnos snaga u Jugoslaviji; drugo, da Britanija, za razliku od ostale dve svetske sile, izlazi iz drugog svetskog rata oslabljena; i treće, da Staljin i Truman nisu bili raspoloženi da razmatraju njegove žalbe na razvoj prilika u Jugoslaviji. Čerčil je 19. jula izneo drugoj dvojici lidera sledeći predlog: ,,Bez obzira na ratne uslove, načela utvrđena u Sporazumu Tito-Šubašić nisu u potpunosti sprovedena. Na osnovu deklaracije izdate u Jalti poželjno je da do zaključka sadašnje konferencije šefovi triju vlada izdaju saopštenje u kojem će podsetiti na činjenicu da su one priznale jugoslovensku vladu na osnovu sporazuma u Jalti i Sporazuma Tito-Subašić, očekujući da će on biti sproveden u bliskoj budućnosti." Prema njegovim rečima, AVNOJ nije bio reorganizovan, sudstvo nije bilo vaspostavljeno, Tito je nametnuo partijsku organizaciju s policijskom kontrolom i strogo kontrolisanom štampom „kao u fašističkoj zemlji". Jugoslavija, po Čerčilu, nije opravdavala nade iz vremena Jalte. Od britanskog pritiska najviše su očekivali eksponenti građanskih snaga u privremenoj vladi i, kasnije, u Privremenoj narodnoj skupštini. No odnos snaga u Jugoslaviji je bio takav da ni Staljin, po kome je ona izvršila sporazum u Jalti, ni Truman, koji je rekao da je došao da raspravlja o „svetskim pitanjima", nisu mogli da ga ne poštuju, pa je predlog britanskog premijera odložen — u stvari, definitivno odbačen. Posle Čerčilovog poraza na izborima odnosno po završetku Potsdamske konferencije, započelo je proširivanje AVNOJ-a, na osnovu preporuke Krimske konferencije, pa je samim tim omogućeno njegovo pretvaranje u Privremenu narodnu skupštinu. Optužbe protiv Jugoslavije uoči i u toku Potsdamske konferencije podržavali su jugoslovenski politički emigranti snabdevajući američke i britanske političare, diplomate i novinare materijalima o nedostatku sloboda, komunističkoj diktaturi i progonima demokrata. Zapadna propaganda nije prestajala da hrani svoje korisnike parolom o gaženju osnovnih principa demokratskih sloboda iz Sporazuma Tito-Šubašić. Poseban objekt napada bila je „politička policija" — OZNA.

PROGLAŠENJE REPUBLIKE 390

Vlatko Maček je uoči sastanka u Potsdamu optuživao jugoslovensko rukovodstvo za „spuštanje gvozdenog zastora nad Jugoslavijom". Ivan Frangeš, otpravnik poslova u Jugoslovenskoj ambasadi u Vašingtonu, tražio je da američka vlada kontroliše izborne pripreme i same izbore. Zahtevi građanskih političara u vreme Potsdama samo potvrđuju koliko su građanske snage bile nemoćne da se bez oslonca na strane faktore odupru razvitku revolucije u Jugoslaviji. Potsdamska konferencija je uticala na brže popunjavanje AVNOJ-a u skladu s krimskom preporukom, jer je postojeći Odbor za proširenje AVNOJ-a — zapravo Ministarstvo za konstituantu, koje je praktično obavljalo taj posao — kasnio u odabiranju nekompromitovanih poslanika. Grol je bio nezadovoljan što se sednice Privremene vlade DFJ ne održavaju redovno. Podneo je maršalu Titu memorandum u kome je stajalo da će ostati u vladi samo pod uslovom da se najhitnije postigne sporazum o proširenju AVNOJ-a, da nova skupština donese osnovne zakone o slobodi štampe, govora, o izborima, o građanskoj sigurnosti i o karakteru novog režima. Krajem jula 1945. Šubašić je dao podršku Grolu da se obrazuje Komitet ministara za proučavanje zakona i proširenje AVNOJ-a, u koji su ušli: Edvard Kardelj, predsednik, Milan Grol, Sava Kosanović, dr Juraj Šutej, Frane Frol, Andrija Hebrang i Jaša Prodanović; ali, prema oceni građanskih predstavnika u tom telu, „komunisti" nisu nameravali da se odreknu „željezne kontrole". Za razliku od Grola, Šubašić nije želeo da istupi protiv DFJ, smatrajući da „režim" ima svu fizičku vlast u svojim rukama, da je narodni front neizbežan i da je jedina alternativa — građanski rat — neprihvatljiva. Za njega je najvažnije bilo da se, obrazovanjem koalicije stranaka, pa ma u njoj Komunistička partija imala i odlučujući uticaj, izbegne skrivanje jednopartijskog sistema pod plaštom narodnog fronta. Pošto Grolu nije pošlo za rukom da Komitetu nametne svoje poglede na izradu zakonskih projekata u smislu pronalaženja kompromisne formule, njegova grupa je u Privremenoj narodnoj skupštini pristupila kritici toga zakonodavstva sa stanovišta povrede demokratskih načela. Građanska opozicija je gledala na stvaranje jedinstvene vlade kao na podelu vlasti. Dragić Joksimović, poslanik Privremene narodne skupštine, tražio je da se sprovedu izbori za organe lokalne vlasti, jer se „kuća gradi od temelja", a ne od „krova", i donese zakon o slobodi od

*

D

0

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

straha. Ova opozicija je 1945. bila kristalizacioni centar građanskih snaga u Srbiji i Jugoslaviji. Grolovim poslanicima u PNS prišlo je i nekoliko poslanika iz drugih građanskih grupacija, tako da je opoziciju novom zakonodavstvu činilo najviše 17 glasova. Polazeći od zapadnih shvatanja demokratije i od formalnih merila, neprihvatljivih za KPJ posle pobede revolucije, Grolovi jednomišljenici su istupali protiv političke isključivosti KPJ, „političkih procesija" narodnog fronta, tražili zaborav „nevoljnih ogrešenja" u ratu; Grol je govorio o „uslovima sveopšte ekonomske krize i nesmirene atmosfere". List M. Grola Demokratija se pozivao na zahteve iz naroda da „bude više Hunre manje Hozne". Za njega je Sporazum Tito-Šubašić značio podelu vlasti između komunista i ostalih „progresivnih političkih partija". Grol je osporavao nacionalnu individualnost Makedonaca smatrajući da etnički složen slovenski živalj Makedonije odlikuju naravi, mentalitet, ekonomski i socijalni standard više negoli obeležja posebne nacije; on je sumnjao u mogućnost da iz više „narečja" tog življa nastane jedan jezik. Po njemu, za Makedoniju nije bilo napretka bez učešća u širokom kulturnom opticaju; govorio je o nedeljivosti linije Morave i Vardara, na koju je gledao kao na „pluća Srbije", posebno ističući uznemirenje u Pomoravlju zbog tendencija podizanja nove brane prirodnom razvoju opšteg života. Grolov jednomišljenik Mihajlo Božović prelazio je preko revolucije 1941—1945, nalazeći da je. pitanje Crne Gore skinuto s dnevnog reda 1918. njenim ujedinjenjem sa Srbijom, koje je odgovaralo težnjama naroda i dobilo međunarodnu potvrdu. Zahtevi demokrata da se u federaciji vodi računa o pojedinim nacionalnim grupama — koje svojom snagom, brojnom i ekonomskom, ili pak svojim geografskim položajem predstavljaju njen stub — skrivali su težnju za prevlašću ovih. Građanska opozicija je, uz pomoć zapadnih sila, nastojala da izgradi legalnu osnovu rada i ostvari podelu vlasti s KPJ. Ona je razvijala propagandu o svemoći privatnog duha, njegovoj spasonosnoj ulozi, opasnostima koje mogu da nastanu za privredu zemlje ako se dovede u pitanje klasična ekonomska organizacija. Za Grola je brzina agrarne reforme bila nespojiva s njenom efikasnošću. S pozom objektivnosti istupio je protiv „cepkanja" poseda; s druge strane, duboko je sumnjao u

PROGLAŠENJE REPUBLIKE

471

dobrovoljni karakter zadružnih ustanova. Klasni smisao istupanja Grola i njegovih jednomišljenika bio je naznačen i u njihovom zalaganju da se deo crkvene imovine izuzme od agrarne reforme. Ekonomski argumenti protiv reforme naročito nisu nedostajali vođi frakcije samostalnih demokrata van narodnog fronta Dušanu Dudi Boškoviću, koji je upozoravao da će se njome pričiniti nenadoknadiva šteta. Suprotstavljajući se „avionskoj brzini" agrarne reforme, Bošković, inače krupan zemljoposednik, nastojao je da, u interesu poljoprivredne proizvodnje, zemljišni maksimum bude što veći. Grol i njegove pristalice nisu bili samo protivnici eksproprijacije i nove uloge države u privredi, nego su i širili defetizam, nevericu u vlastite nacionalne snage, precenjujući sklonost u inostranstvu da se pomogne Jugoslaviji. Svako izdvajanje iz međunarodne „sprege" Grol je smatrao jednakim samoubistvu, a svako „isprsivanje" — lakomislenošću. Ogrezli odranije u praznoslovlju o demokratiji, pripadnici njegove stranke se nikad ozbiljnije nisu ni bavili ulogom države u privredi i ekonomskim problemima. Opozicija je uporno nastavljala da traži pomoć spolja i podvrgava revolucionarnu stvarnost međunarodnoj proveri. Njeni pogledi otkrivali su zavisnost njenog razmišljanja i političke akcije od stava međunarodnih činilaca. Što je uticaj opozicije u Jugoslaviji bivao manji, to se ona više okretala prema inostranstvu. Portretirajući Grola kao nosioca politike podele vlasti s KPJ 1945, Dragoljub Jovanović, vođa tzv. narodnofrontovske opozicije, ističe njegovu usamljenost u „jednoj za njega tuđoj sredini". Jovanović je u njemu video čoveka opsednutog Demokratskom strankom i doslednog protivnika saradnje s komunistima, ali ne i „izdajnika". Po Jovanoviću, Grol je 1945. odbijao da uđe u narodni front jer nije znao šta je to, dok je „partija" za njega već bila „nešto". U suštini, on je bio poklonik formalne demokratije i vaspitanik zapadne kulture. Za Jovanovića je on ipak pripadao stranci koja je, uprkos jugoslovenskim amblemima, nosila velikosrpski pečat. Frontalni otpor usvajanju Zakona o agrarnoj reformi i kolonizaciji, kao i njegovoj primeni, pružile su rimokatolička i Srpska pravoslavna crkva. Nadbiskup Stepinac je donošenje te mere i njenu primenu na crkvene posede tumačio kao ugrožavanje materijalne egzistencije crkve i nameru da se dovede u pitanje njena duhovna funkcija. Crkvena hijerarhija je prigova-

*

D

0

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

rala što se tako važan zakon donosi pre saziva ustavotvorne skupštine. Iznošeno je mišljenje da konačna odluka o crkvenim posedima pripada isključivo Svetoj stolici. Za Srpsku pravoslavnu crkvu je predlaganje ovog zakona bio antisocijalan, nehuman akt, koji grubo vređa socijalnu pravdu; pravljene su oštre aluzije o primeni grube sile za uništenje crkve kao takve. Čim je PNS ozakonila agrarnu reformu, počeli su da se javljaju zahtevi da se crkva obešteti za oduzete posede. Nasuprot građanskoj opoziciji — oko koje su se, objektivno kao oko centra, okupljale sve građanske snage u Jugoslaviji, nezavisno od njihove heterogenosti, nacionalne i političke, različitih motivacija — stajao je Narodni front Jugoslavije kao opštenarodna politička organizacija, koja je predstavljala političku osnovu DFJ. Rukovodeću ulogu u ovoj jedinstvenoj političkoj organizaciji naroda Jugoslavije imala je KPJ. Narodni front Jugoslavije je nastao objedinjavanjem zemaljskih organizacija Jedinstvenog narodnooslobodilačkog fronta, stvorenih u federalnim jedinicama nakon Drugog zasedanja AVNOJ-a, odnosno tokom 1944. godine, s izuzetkom Osvobodilne fronte Slovenije. KPJ nije odbacivala građanske stranke samo zbog njihove kompromitacije pre i u toku rata nego, pre svega, zbog sukoba dva gledišta: komunističkog i građanskog gledišta o demokratiji. Za KPJ je simbol demokratije bila opštenarodna organizacija NFJ pod vodstvom komunista, a za građanske prvake višestranački sistem i izborno glasačko odmeravanje. Dragoljub Jovanović je govorio da vrediš onoliko koliko si glasova na izborima dobio. Postojalo je i nasleđeno shvatanje monolitizma u SSSR-u i komunističkom pokretu još iz vremena osnivanja Kominterne. KPJ je insistirala na monolitnosti NOF-a vodeći računa o obezbeđenju mira i kompaktnosti novog poretka proizišlog iz oštrih socijalnih i nacionalnih sukoba koje su raspirivale građanske snage iz svih frontova: konzervativnih i antikomunističkih iz inostranstva, fašističkih, nacionalističkih, klero-fašističkih, antijugoslovenskih. Individualno iskazivanje ovih grupa podržano je samo u onim krajevima Jugoslavije gde su koreni stranačkog života i političke borbe bili tradicionalno izraženiji i dublji, kao u Srbiji i Hrvatskoj, u odnosu na HSS, pri čemu je rukovodstvo revolucije u toku narodnooslobodilačke borbe i borbe za međunarodno priznanje moralo da vodi računa o savezničkim zahtevima za obezbeđenje uslova za demokratsko

PROGLAŠENJE REPUBLIKE

473

izražavanje političke volje, dajući o tome garantije međunarodno sankcionisane. Povremene izjave rukovodećih ljudi KPJ o višestranačkom sistemu proizilazile su tek iz preuzetih obaveza, imajući isključivo taktički karakter. Osnivački kongres Narodnog fronta Jugoslavije, održan u Beogradu 5—7. avgusta 1945, usvojio je program (Osnove) organizacije i izabrao njeno rukovodstvo s Josipom Brozom Titom, predsednikom, i Sretenom Žujovićem, generalnim sekretarom. U temeljna programska načela spadali su očuvanje državne celine i nezavisnosti DFJ, borba za potpuno ujedinjavanje svih naroda Jugoslavije, uključujući i one koji su dotle bili pod tuđinskom vlašću, podvrgnuti bezobzirnom nacionalnom ugnjetavanju. Narodni front se izjašnjavao za republiku, bratstvo i jedinstvo, federativno uređenje, ravnopravnost naroda, demokratiju, a u oblasti socijalnog obezbeđenja obavezivao da se bori ,,za puno ostvarenje prava na rad, prava na odmor, prava na lečenje, za svakog fizičkog i umnog radnika, kao i za obezbeđenje u starosti i za slučaj radne nesposobnosti". Prema ovom programu, Narodni front se starao o zbrinjavanju, odgajanju i pomaganju svih žrtava oslobodilačkog i ranijih ratova, o uvođenju odgovarajućih formi socijalnog osiguranja za radni narod na selu, o stvaranju široke mreže sanatorijuma i lečilišta, invalidskih i dečijih domova i kolonija, namenjenih najširim slojevima grada i sela. Narodni front se zalagao za učešće žena u svim oblastima političkog i društvenog života. Predsedništvo Privremene narodne skupštine raspisalo je 11. septembra 1945. izbore za Ustavotvornu skupštinu za 11. novembar. Zakazani izbori su bili osmi po redu opšti izbori od osnivanja Jugoslavije, a drugi po redu za ustavotvornu skupštinu, posle 25 godina. Tim povodom je Izvršni odbor NFJ na dan raspisivanja izbora izdao proglas članstvu. Osnovne parole ove organizacije pozivale su na jačanje bratstva i jedinstva i ravnopravnosti naroda, razvijanje saveza radnika i seljaka i svih drugih progresivnih slojeva društva, zalagale se za savez sa SSSR-om i prijateljstvo s ostalim saveznicima. Glavni odbor JSRNJ objavio je predizborni proglas radničkoj klasi Jugoslavije 25. oktobra. Građanske stranke u Narodnom frontu takođe su izdale predizborne proglase, i to: Jugoslovenska republikanska stranka, Narodna seljačka stranka, Savez zemljoradnika i Samostalna demokratska stranka.

*

D

0

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Građanske snage suprotstavljene revoluciji bezuspešno su pokušavale da obrazuju vlastiti front i suprotstave se snagama oko Narodnog fronta. Ostaci starih stranaka van Narodnog fronta, crkveni krugovi oko Stepinca i politička emigracija nastupali su s uverenjem da se radi o nestabilnosti poretka i diktaturi komunista. Govorilo se da je vek DFJ od „frtalj ure". Na nišanu građanske opozicije i neprijatelja novog poretka bila je naročito OZNA, najistureniji odred KPJ u odbrani revolucije. Strankama i grupama van NFJ nisu pravljene zakonske smetnje, ali su one — onako malobrojne i sa starim programima, okrenute više prošlosti nego budućnosti — bile pod njegovim neprekidnim moralno-političkim pritiskom. Rimokatolički episkopat objavio je 20. septembra 1945, dakle u jeku izborne kampanje, Pastirsko pismo, koje je predstavljalo najotvoreniji napad na novi poredak. Duhovni tvorac pisma bio je nadbiskup Alojzije Stepinac, koji se nije lako mirio s nestankom „nezavisne" hrvatske države niti odricao prekrštavanja pravoslavnog življa, koje je zagovarao u uslovima rata. Stepinac je sačekao oslobođenje u Zagrebu, iako je marta 1945. na „krnjoj" biskupskoj konferenciji, organizovanoj od ustaša, kojoj je ton dao poznati ustaški propagandista Ivo Bogdan, doprineo usvajanju „Martovskog prosvjeda" katoličkog episkopata protiv ubijanja katoličkih sveštenika. Stepinac i biskupi su protestovali zbog pogibije fratara iz samostana na Širokom Brijegu koji su se oružjem suprotstavljali jedinicama NOVJ. „Martovskim prosvjedom" ustalo se i u odbranu „nezavisne" hrvatske države, a protiv beogradskog režima pod kojim se podrazumevala Privremena vlada DFJ obrazovana tri nedelje pre održavanja biskupske konferencije. Ustaše su iskoristile „Prosvjed" i za svoje alibističke pokušaje kod zapadnih saveznika, predstavljajući NDH kao odbranu od bezbožnog komunizma i boljševičke ekspanzije. Po oslobođenju Hrvatske, Stepinac je udostojen da se nađe sa dr Vladimirom Bakarićem, predsednikom vlade federalne Hrvatske, da sedi u loži Hrvatskog sabora, nalazeći se tek formalno u nekoj vrsti custodia honesta. Početkom juna 1945. predsednik Privremene vlade DFJ Tito razgovarao je u Zagrebu sa biskupom Salis-Sevisom i nadbiskupom Stepincem, nastojeći da nađe rešenje za zategnute odnose između države i katoličke crkve, ali bez uspeha. Tito je tražio samostalnije ponašanje katoličke crkve, za razliku od Stepinca koji je upućivao na Svetu stolicu kao

PROGLAŠENJE REPUBLIKE

475

jedino nadležnu da raspravi sva pitanja u odnosima između države i crkve, iako je konkordat bio anahroničan akt u modernim međunarodnim odnosima, a i katolički sveštenici — pridržavajući se discipline centralizovane katoličke crkve — ipak bili državljani DFJ. Na praznik ustanka u Hrvatskoj, 27. jula 1945. nadbiskup Stepinac se nalazio na svečanoj tribini odakle su politički prvaci posmatrali defile jedinica Jugoslovenske armije. Po apostolskom administratoru đakovačkom Antunu Akšamoviću, septembarska poslanica Katoličkog episkopata je morala da se objavi da bi javnost videla da kompetentni krugovi mogu vladi i narodima katoličke vere u Jugoslaviji reći što danas „tišti" katoličku crkvu. No, postoji i momenat donošenja Poslanice koji očigledno nije bio slučajno izabran baš uoči izbora, kako bi se inostranstvu skrenula pažnja na progon crkve i vernika u Jugoslaviji, „egzekuciju" sveštenika i vernika i eksproprijaciju crkvene zemlje da bi se crkvi navodno onemogućila duhovna aktivnost. Grupa građanskih političara u emigraciji — predvođena Slobodanom Jovanovićem, Jovanom Banjaninom, Milanom Gavrilovićem, Vjećeslavom Vilderom i drugima — podnela je 10. septembra memorandum Savetu ministara inostranih poslova velikih sila u Londonu, optužujući režim u Jugoslaviji da nema ništa zajedničko s demokratijom i da predstavlja diktaturu KPJ. Ovi političari su od savezničkih sila tražili da se u Jugoslaviji obrazuje vlada od članova svih demokratskih partija i uspostavi kontrola izbora, jer je, navodno, građanski rat već bio započeo. Grol je podneo ostavku na položaj potpredsednika vlade 20. avgusta 1945, neposredno po završetku Potsdamske konferencije, kada je bilo jasno da saveznički vođi ne nameravaju da intervenišu u Jugoslaviji. Po Titovoj oceni, smišljene su bile i ostavke Ivana Šubašića i Juraja Šuteja na članstvo u privremenoj vladi DFJ, podnete 6. oktobra. SAD su povodom ostavke Šubašića uputile notu Forin ofisu i Ministarstvu inostranih poslova SSSR-a, koja polazi od toga da se isključivanjem jedne strane sporazuma (Šubašića) krše odredbe preporuke saveznika donete na Jalti. Stejt department je predlagao da savezničke vlade izraze nadu da će Tito i Šubašić uložiti napore da ponovo uspostave saradnju u jedinstvenoj vladi. Izbori pod sadašnjim okolnostima bili bi — po američkom stavu — prejudicirani, zbog čega su predlagali da se

*D0 NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

predloži njihovo odlaganje. Sovjetski Savez je odbio inicijativu SAD za odlaganje izbora. SAD su tada sa Velikom Britanijom podnele notu maršalu Titu 6. novembra 1945. godine, u kojoj je podvučena odgovornost SAD ,,kao jedne od tri potpisnice preporuke sa Jal te", te da izbori — s obzirom na ostavku Šubašića — neće biti rezultat slobodno izražene volje naroda, ,,jer se održavaju pod pokroviteljstvom samo jedne strane potpisnice Sporazuma", usled čega se zahteva njihovo odlaganje. U Beogradu je 27. septembra počeo da izlazi list Demokratija, a u Zagrebu je objavljen prvi broj Narodnog lista — glasa čovječnosti, pravice i slobode, „glasila hrvatske seljačke politike", čiji je izdavač bila Marija Radić, udova Stjepanova; ovaj list je odmah zabranjen zbog antidržavnog sadržaja. List se u svom prvom i jedinom broju (jer je odmah bio zabranjen) zalagao za rehabilitaciju Mačeka, za vaskrsnuće HSS-a i višestranačkog života. Jedinstveni narodnooslobodilački front je tretiran kao drugo ime za KPJ, a maršal Tito kao „stranac u svojoj domovini". Iz novina poput Vjesnika i Borbe izbijao je tuđ duh, koji nije bio „naš". U verziji ovog lista, Franja Gaži je bio postavljen „dekretom" od strane onih koji nisu imali nikakve veze sa Radićevom HSS. Nova država i KPJ su otvoreno napadane kao nenarodne tvorevine koje za ideal imaju klasnu diktaturu i održavanje svemoći partije, u skladu sa. načelima „internacionalnog marksističkog socijalizma", koji je ekonomski i politički razvitak temeljito demantovao. Upravljalo se po revolucionarnom načelu jedne partije, bez osećanja za pravne i političke tradicije naroda, bez obzira na vlastite zakone, uz nedostatak slobode čoveka i pojedinca. Opozicija je federaciju videla kroz trijalističku prizmu. Kritici su podvrgavane Titove reči o granicama federalnih jedinica koje spajaju kao niti u mramoru bez njihovih stvarnih kompetencija. Snage KPJ su osuđivane za komadanje hrvatske zemlje, pri čemu se najverovatnije ciljalo na razgraničenje federalne Hrvatske i Srbije, odnosno autonomne Vojvodine, kao i na konstituisanje Bosne i Hercegovine kao zasebne i ravnopravne federalne jedinice s ostalima u sklopu DFJ, kao i zbog „komplikovanja" srpsko-hrvatskih odnosa više negoli u prošlosti. Srž ovih i drugih kritika svodila se na pokušaje zaustavljanja revolucionarnog procesa, osporavanje tekovina revolucije kao konačnih, suprotstavljanje kategorija građanskog viđenja

PROGLAŠENJE REPUBLIKE

4 7 7

društvenih odnosa revolucionarnom pojmu demokrati] e, federativnog uređenja, političke organizacije života i oblika vladavine, poricanje vodećeg položaja komunista u političkom sistemu i sučeljavanje KPJ i njenih vođa sa HSS i Vlatkom Mačekom i drugim „zatvorenim prvacima". Nemoćna da se javno odmerava s Narodnim frontom, opozicija je proglasila apstinenciju, stvarajući time utisak o lošem upravljanju zemljom, primeni rđavih zakona, atmosferi nespokojstva, vođenju izborne kampanje pod pritiskom. Paljenje primeraka Demokratie 18. oktobra u Beogradu, od članova SKOJ-a i USAOJ-a, dalo je osnov Demokratskoj stranci da napadne nepoštovanje političkih sloboda. U jeku izborne kampanje ustanovljena je „kutija bez liste" kako bi se razbio utisak da će se glasati samo za vladinu listu. Glasalo se kuglicama. Celokupnu organizaciju i političku stranu izbora sprovela je organizacija Narodnog fronta i nove vlasti. Demokratija je sa sumnjom prihvatala zvanično saopšteni broj brisanih, zahtevajući da se objavi statistika brisanih iz biračkih spiskova po srezovima. Napadane su ulične konferencije i osude građana na njima, anonimne dostave, ogrešenja o propise. Ponašanje komunista i njihovu jednostranačku volju kritikovali su posle izbora čak i političari u sastavu Narodnog fronta: Dragoljub Jovanović, Miloš Moskovljević, Franjo Gaži i drugi. Za izbore je bila karakteristična opšta mobilizacija Partije, visok stepen politizacije, opšte oduševljenje organizovanih masa, dvostruko uvećano biračko telo. Od izbornog čina napravljena je opšta politička manifestacija. Od 8.383.455 upisanih birača na izbore je 11. novembra izašlo 7.432.469, to jest 88,66%, što znači da je procenat apstinencije prelazio 11,34%. Savezna kandidatska lista Narodnog fronta dobila je ukupno 6.725.047 glasova. Time su se narodi Jugoslavije i formalno izjasnili — pred očima celog sveta — za novo državno uređenje, revolucionarni razvitak i republikanski oblik vladavine. Ustavotvorna skupština, sazvana u Beogradu 29. novembra 1945, na dvogodišnjicu zasedanja AVNOJ-a u Jajcu, donela je, na predlog 115 poslanika Srbije, Deklaraciju o proglašenju Federativne Narodne Republike Jugoslavije (FNRJ), svoj prvi ustavotvorni akt. FNRJ je definisana kao savezna narodna država republikanskog oblika, zajednica ravnopravnih naroda, koji su slobodno izrazili volju da ostanu ujedinjeni u Jugoslavi-

^

1 0

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

ji. Ovom odlukom Konstituante prestala je funkcija namesništva, uvedenog Sporazumom Tito—Šubašić. U ime naroda Jugoslavije konačno je ukinuta monarhija, a Petar II, s ostalim živim članovima dinastije Karađorđevića, lišen svih prava. Dragica Mugoša je utvrdila da je ambasador Ričard Paterson 29. novembra 1945. tražio od svoje vlade da ne prizna promene oblika vladavine u Jugoslaviji. Sistem u Jugoslaviji bio je po njemu „neprijateljski prema Americi i Britaniji, prividno zbog tršćanskog problema, a stvarno zato što bez ruske podrške i ruskih metoda ne bi mogao zadržati vlast". Odbijanjem priznanja trebalo se suprotstaviti Sovjetskom Savezu i njegovim namerama da „uspostavi komunističke režime u stranim zemljama", a na drugoj strani bi se podržala opozicija u zemlji. Paterson nije trpeo jugoslovenski sistem. Za njega je Beograd bio „glavni grad jedne od sovjetskih republika". Ambasadorova predubeđenja nisu mogla promeniti odluku SAD da se prizna oblik vladavine, ali je otkrivao stav SAD, ponovnim akreditovanjem Patersona u Beogradu, da s Jugoslavijom održavaju samo formalne odnose. Vlada SAD je bila u zategnutim odnosima sa Jugoslavijom od tršćanske krize. Vašington je neprijateljski gledao na oslon Jugoslavije na SSSR, a na drugoj strani, na unutrašnji razvitak Jugoslavije koji je sve više poprimao forme socijalizma nalik onome sovjetskom. Din Ačeson je smatrao da SAD ne nameravaju da odobre „bilo kakav finansijski kredit Jugoslaviji sve dok Titova vlada ne pokaže mnogo očigledniju spremnost za širom demokratizacijom". Novoproglašenu Republiku vlada Velike Britanije je priznala 22. decembra 1945. godine, a vlada SAD sutradan, pod uslovom da jugoslovenska vlada prizna sve postojeće ugovore između SAD i Jugoslavije. Ambasador Paterson je početkom januara 1946. godine bio poluzvanično obavešten o Titovoj želji da poseti SAD posle obrazovanja nove vlade FNRJ, ali su SAD odbile ovu ponudu preko E. Kardelja i S. Kosanovića. Po donošenju prvog ustava Republike, Ustavotvorna skupština je nastavila rad kao Narodna skupština FNRJ. Ustav je realno izražavao postojeću strukturu vlasti, naglašavao značaj njenih izvršno-političkih organa — vlade i povereništva narodnih odbora — davao osnovu za nacionalizaciju imovine buržoazije i prelaz na centralizovano planiranje, otvarajući puteve socijalističkog razvitka na bazi narodne vlasti.

PROGLAŠENJE REPUBLIKE

4 7 9

Na osnovu nove ustavne prakse, Narodna skupština je 1. februara 1946. potvrdila listu vlade FNRJ koju je sastavio mandator maršal Josip Broz Tito, posle formalne konsultacije s predstavnicima svih partija koje su se nalazile u Narodnom frontu. Za potpredsednika „Ministarskog savjeta" i predsednika Kontrolne komisije pri vladi FNRJ imenovan je Edvard Kardelj, za drugog potpredsednika Jaša Prodanović, .za ministre bez portfelja Kirilo Savie, Dimitar Nestorov i Milovan Đilas, za ministra inostranih poslova Stanoje Simić, narodne odbrane Josip Broz Tito, saobraćaja Todor Vujasinović, pomorstva Ante Vrkljan, pošta Drago Marušić, spoljne trgovine inž. Nikola Petrović, finansija Sreten Žujović, unutrašnjih poslova generalna jtnant Aleksandar Ranković, pravosuđa Frane Frol, za ministra industrije i predsednika Planske komisije Andrija Hebrang, za ministra rudarstva Bane Andrejev, trgovine i snabdevanja dr Zaim Šarac, poljoprivrede i šumarstva dr Vaso Čubrilović, rada Vicko Krstulović, građevina Vlada Zečević, i informacija Sava Kosanović. Obaveštavajući Moskvu o novoj vladi, Josip Broz Tito i Edvard Kardelj su stavljali do znanja da u njoj rukovodeću ulogu imaju članovi KPJ, sa pristalicama Narodnog fronta Jugoslavije, među kojima se nalaze neki istaknuti prvaci SDS i Jugosloveni kao Zaim Šarac, slovenofili kao Vaso Čubrilović i rusofili kao Kirilo Savić. Brz rad Ustavotvorne skupštine i načelna jednodušnost u debatama objašnjavaju se činjenicom što je novi politički sistem, izrastao u toku narodnooslobodilačke borbe, sada tražio samo formalnu, ustavnu potvrdu. Ustavna osnova nove Jugoslavije temeljila se na odlukama Drugog zasedanja AVNOJ-a, drugim odlukama ustavnog značaja i zakonima koji su pre donošenja Ustava regulisali ustanove novog državnog uređenja i nove društvene odnose. Novo uređenje i poredak nastali su u ratu, a ne tokom rasprava u Ustavotvornoj skupštini. Ustavna rešenja nisu bila plod stranačkih nadmetanja, zamornih političkih dogovora, kompromisnih formula predstavnika raznih društvenih snaga. Ustav je dolazio da potvrdi postojeću situaciju, ali vodeći računa i o perspektivi razvitka. Mnoga njegova rešenja bila su anticipirana još u ratu: skupštinski sistem zasnovan na jedinstvu vlasti, federativno uređenje, izborno pravo, zborovi birača, jednakost muškaraca i žena pred zakonom, zabrana izazivanja rasne, nacionalne i verske mržnje i razdora, načela agrarne reforme, konfiskacija kao posebna

*

D

0

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

forma stvaranja opštenarodne imovine. Ustavom su proglašeni suverenost naroda i savezni karakter države. Osnovicu vlasti činili su narodne skupštine i narodni odbori, jedinstveni samoupravni organi vlasti na svome području, iz kojih su proisticali drugi, njima podređeni organi. Odredbe o društveno-ekonomskom uređenju predviđale su tzv. mešovit sistem privrede: državni, koji je imao odlučujuću ulogu, s obzirom na sredstva u njegovom vlasništvu; zadružni, čiji je značaj naglašen u okviru nove ekonomike i privatni, naročito jak u poljoprivredi, građevinarstvu, zanatstvu i trgovini. Rad privatnog sektora bio je određen opštedruštvenim interesom. Demokratska Federativna Jugoslavija se iz temelja razlikovala od Kraljevine Jugoslavije, iako u međunarodnoj zajednici nije predstavljala nov subjekt. Narodi i nacionalne manjine Jugoslavije izašli su iz rata ujedinjeni oko Komunističke partije. Pod njenim vodstvom formirali su oružane snage kao deo jedinstvenih jugoslovenskih snaga, svoju državu — demokratsku i federativnu zajednicu ravnopravnih naroda. Izmenjen je oblik vladavine proglašenjem republike i ukidanjem monarhije. Tokom rata razvile su se nove, revolucionarno-demokratske norme ponašanja. Razbijanje starog državnog aparata u toku revolucije teklo je uporedo s izgrađivanjem nove državne organizacije, koja je počivala na principu demokratskog centralizma, jedinstva vlasti, samouprave i federalizma. U političkom sistemu oružane revolucije monolitna KPJ imala je rukovodeću ulogu, koju je ostvarivala preko organa narodne vlasti i masovnih antifašističkih organizacija. Ona je sačuvala svoju individualnost i integritet odbacujući saveze s drugim političkim snagama (izuzetak su bili privremeni i prelazni elementi kompromisa u završnoj fazi rata i neposredno posle oslobođenja, koji nisu mogli da utiču na prirodu novog poretka i pravac revolucionarnog kretanja). Stojeći na čelu revolucionarnog procesa, KPJ je radila na stalnom produbljivanju društveno-političkih promena i daljem revolucionisanju svesti masa uključivanjem ovih u vršenje javne vlasti i društvene poslove — u okviru savetodavnih tela, odbora, komisija i drugih ustanova posredne demokratije. Partija je proklamovala kao cilj da u sistemu revolucionarne demokratije što više dođe do izražaja „živa snaga narodnih masa".

PROGLAŠENJE REPUBLIKE

481

Jednopartijski sistem revolucionarne demokratije imao je po završetku rata sve elemente diktature proletarijata, koju je u ime radničke klase ostvarivala KPJ kao njena avangarda. Kao nosilac državnog sistema i društvenog uređenja, KPJ je ispunjavala celokupan politički prostor, neposredno odlučivala o pravcu razvitka, ostvarivala svoju volju posredstvom državnog aparata, zakonodavstva i masovnih političkih organizama, čiji su programi izražavali partijski program na toj etapi društvenog razvitka. Monolitizam KPJ je proizilazio iz shvatanja o prevazi partijske organizacije nad pokretom, avangarde nad radničkom klasom; mase su, otud, u svojoj demokratskoj akciji ograničavane pritiskom centralizma i hijerarhijsko-institucionalnom strukturom, ali su na tom stepenu razvitka i svesti, te masovnoj ideologizaciji KPJ prihvatale kao istorijsku nužnost postojeće ograničavanje u situaciji u kojoj se Jugoslavija nalazila na izlasku iz rata. Na ruševinama stare države stvorena je nova, federativna zajednica naroda i nacionalnih manjina, kao negacija šestojanuarskog državnog i nacionalnog unitarizma. U njenom građenju učestvovali su, nezavisno od neravnomernog razvitka narodnooslobodilačke borbe, svi jugoslovenski narodi, izražavajući u toku rata svoju volju da ostanu sjedinjeni u njoj, na osnovu principa nove nacionalne politike, za koju su se s oružjem u ruci izjasnili. Oni su u ratu stvorili temeljne ustanove u vidu jedinstvenih narodnooslobodilačkih odbora — negirajući tako dualizam građanske vlasti, dvojstvo uprave i samouprave — stvorili glavne štabove i zemaljska antifašistička veća i Jedinstveni narodnooslobodilački front kao političku osnovicu nove države. Federacija naroda Jugoslavije, nastala u toku rata i revolucije i ustavno regulisana januara 1946, zasnivala se na principu dvojne državnosti, jer je pored savezne postojalo i šest država članica. Državnost federalnih jedinica, odnosno narodnih republika, izražavala se ustavno u više pravaca. Koristeći se u toku narodnooslobodilačke borbe pravom naroda na samoopredeljenje, federalne jedinice su odlučile da zajedno žive u, novoj Jugoslaviji. One su imale svoju teritoriju, spoljne državne oznake (grbove, zastave), donosile svoje zakone, planove i budžete, birale svoje organe vlasti. Sem državnosti, federalne jedinice su bile i nosioci suvereniteta, ograničenog u onoj meri u kojoj je to pravo bilo prepušteno saveznoj državi. Suverenost

*D0 NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

članica saveza proklamovana je uglavnom iz političkih razloga. Ustavotvorci su, zapravo, želeli da u posleratnoj situaciji podvuku kako su jugoslovenski narodi stekli uslove za slobodan i nesmetan nacionalni razvitak, mimoilazeči činjenicu da je njihova suverenost ograničena etatističkim konceptom vlasti i svemoći izvršno-političkih organa u prvoj fazi života nove Jugoslavije. Pred narodima Jugoslavije otvarale su se 1945. neslućene mogućnosti razvitka, na novim političkim i socijalnim osnovama, kao rezultat nestanka građanskog poretka, koji se od osnivanja nalazio u permanentnoj političkoj, nacionalnoj i društveno-ekonomskoj krizi. Agrarnom reformom ukinuti su ostaci feudalizma i eksproprisani veleposedi, a likvidacijom kapitalizma u industriji i bankarstvu državni sektor privrede postao je materijalna osnova revolucionarne vlasti — nasuprot starom sistemu, u kome je privatna svojina predstavljala sveto, neprikosnoveno pravo. Za razliku od Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca — koja je, nezavisno od istorijske utemeljenosti nastanka i progresivnosti njene pojave, nastala i u uslovima neutralizacije oktobarske revolucije, odnosno kao brana razlivanju boljševizma na jug Evrope — nova Jugoslavija je rođena u okvirima drugog svetskog rata, u središtu naprednih pokreta na Balkanu i u jugoistočnoj Evropi uopšte, kao narodna republika, s težnjom da ostvari socijalizam na osnovu ravnopravnosti svojih naroda, kao nezavisna država, izložena pritisku velikih kapitalističkih sila, koje su na nju gledale kao na bazu za širenje socijalizma i revolucionarne ideologije.

BIBLIOGRAFIJA

Izvori:

Aprilski rat 1941, Zbornik dokumenata (priredio: A. Miletić). Vojnoistorijski institut. Beograd, 1987.

ASNOM 1944, Zbornik dokumenata, Skopje, 1964. Boban Ljubo, Hrvatska u arhivima izbjegličke vlade, Zagreb, 1986.

Broz Josip-Tito, Sabrana djela, 7—11, Beograd, 1979—1980; isto, tom 16 (priredio: M. Bojić), Beograd, 1984; isto, tom 17, 1. oktobar — 30. novembar 1943, (priredio: M. Bojić), Beograd, 1984; isto, tom 18, 1. decembar 1943—31. januar 1944. (priredio: D. Brajušković), Beograd, 1984; isto, tom 19, 1. februar — 15. april 1944, (priredio: D Brajušković), Beograd, 1984; isto, tom 20, 16. april — 30. jun 1944, (priredio: D. Brajušković), Beograd, 1984; isto, tom 21, (priredio: D. Brajušković), Beograd, 1985; isto, tom 22, (priredio: D. Brajušković), Beograd, 1986; isto, tom 23, 1. septembar — 5. oktobar 1944,( priredio: M. Dželebdžić), Beograd, 1982; isto, tom 24, 6. oktobar — 15. novembar 1944, (priredio: M. Dželebdžić), Beograd, 1982; isto, tom 25, 16. novembar 1944 — 13. januar 1945, (priredio: M. Dželebdžić), Beograd, 1982. ČASNO, Zbirka dokumenata (priredio: Z. Lakić), Titograd, 1975. Čubrilović Branko, Zapisi iz tuđine, Sarajevo, 1946. Danilović Uglješa, Sjećanja, I—III, (priredio: Z. Antonie), Beograd, 1987. Dedijer Vladimir, Dnevnik, I—III, Beograd, 1945—1950; Novi prilozi za biografiju

Josipa Broza Tita, Zagreb—Rijeka, 1980. Dikin F. V. D., Bojovna planina, Beograd, 1973. Dokumenta o izdajstvu Draže Mihailovića, I, Beograd, 1945. Dokumenti o razvoju ljudske oblasti v Sloveniji (priredio: M. Šnuderl), Ljubljana, 1949. Dokumenti o razvoju narodne vlasti (priredio: L. Geršković), Beograd, 1948. Dokumenti za borbata na makedonskiot narod za samostojnost i za nacionalna država, tom vtori od krajot na prvata svetska vojna do sozdavanjeto na nacionalna država, (urednik: H. Andonov-Poljanski), Skopje, 1981. Dilas Milovan, Wartime

Hrvatska u arhivima izbjegličke vlade 1941—1943, (priredio: Lj. Boban), Zagreb, 1985.

„Izbor iz dokumenata o razvitku političkih koncepcija autonomije Vojvodine i o procesu njenog konstituisanja u autonomnu pokrajinu u revolucionarnoj praksi KPJ od 1935—1945.", (priredio: R. Končar), Savremenik, 1/1974. Izvori za istoriju SKJ, Dokumenti centralnih organa KPJ, NOR i revolucija (1941— 1945), knj. 1, 6. april — 15. septembar 1941, (priredio: R. Vujošević), Beograd, 1985; isto. knj. 2, 16. septembar — 31. decembar 1941, (priredio: M. Stefanović), Beograd. 1985; isto. knj. 3, 1. januar — kraj februara 1942, (priredio: Z. Antonić), Beograd, 1986; isto, knj. 5, maj — jun 1942, (priredio: M. Stefanović), Beograd, 1986; isto, knj. 15, 1. januar — 9. februar 1944, (priredio: M. Dželebdžić), Beograd, 1986; isto, knj. 16, 10. februar — 6. april 1944, (priredio; M. Dželebdžić), Beograd, 1986; isto, knj. 17, 7. april — 1. jun 1944, (priredio: M. Dželebdžić), Beograd, 1986; isto, knj. 18, 2. jun — 3. avgust 1944, (priredio: M. Dželebdžić), Beograd. 1986; isto, knj. 19, 4. avgust — 24. septembar 1944. (priredio; M. Dželebdžić), Beograd, 1986.

*D0 NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Iz\ •'ori za oslobodi teins ta vojna i revolucija vo Makedonija 1941—1945, l—III, (priredili: M. Apostolski, V. Brezoski, V. Ivanovski, M. Todorovski), Skopje, 1968—1970.

Jugoslovenska demokratska narodna zajednica — Odluke Svetosavskog kongresa u slobodnim srpskim planinama. Yugoslavia and the Soviet Union 1939—1973, A. Documentary Survey, (priredio: Clissold Stephan), London — New York. Toronto. 1975.

Kardelj Edvard, Sećanja — Borba za priznanje i nezavisnost nove Jugoslavije 1944—1957, Ljubljana — Beograd, 1980.

Kocbek Edvard. Put u Jajce. Dnevnik s puta u Jajce 1943, Zagreb, 1978. Koncentracioni logor Jasenovac, I—11 (priredio: A. Miletić), Beograd. 1986. Kosanović N. Sava, Jugoslavija, bila je osuđena na smrt Smisao Moskovskog sporazuma (priredio za štampu: B. Krizman), Zagreb — Beograd, 1984. Maclean Fitzroy, Rat na Balkanu, Zagreb, 1964. Marković Moma, Sazrevanje revolucije (Sećanja 1931—1941), Beograd, 1984.

Miletić Antun, Koncentracioni logor Jasenovac 1941—1945, dokumenta, knj. I—II, Beograd, 1986.

Nešović Slobodan, Inostranstvo i nova Jugoslavija 1941—1945, Beograd — Ljubljana,

1945; Temelji Nove Jugoslavije. Beograd, — 1973; Svet o nama 1941—1945, I—III.

Beograd, 1983. Nešović Slobodan, Petranović Branko, AVNOJ i revolucija. Beograd, 1983: Jugoslavija i

ujedinjeni narodi 1941—1945, Beograd, 1985.

Nikoliš Gojko, Korijen, stablo, pavetina (memoari), Zagreb. 1981.

Osnivački kongres KP Srbije, Beograd, 1972.

Partijsko-politička dokumenta, knj. 5, Beograd, 1969; isto, knj. 7, Beograd, 1970; isto,

knj. 8, Beograd, 1969; isto, tom II, knj. 2, Dokumenti Vrhovnog štaba NOVJ 1941—1942. Beograd, 1954; isto. knj. 8, Beograd, 1959. Pijade Moša, Izabrani spisi. Tom I, knj. 3. (priredili: B. Kovačević, J. Mihaljević). Beograd, 1966. Pijade Moša, Nešović Slobodan, 11 II zasedanje AVNOJ-a, Beograd, 1953. Pokrajinski komitet KPJ za Vojvodinu 1941—1945 (priredila: Lj. Vasilić), Novi Sad — Sremski Karlovci, 1971.

„Proleter-, organ CK KPJ. 1929—1942. Beograd. 1968. Prva godina narodnooslobodilačkog rata na području Karlovca, Korduna. Like, Gorskog kotara. Pokuplja i Žumberka. Zbornik 3. Historijski arhiv u Karlovcu, Karlovac, 1971.

Redžić Enver, Muslimansko autonomaštvo i 13. SS divizija. Autonomija Bosne i Hercegovine i Hitlerov Treći Rajh, Sarajevo, 1987. Ribar Ivan, Uspomene iz NOB, Beograd, 1961.

Sećanja drugarice Spasenije-Cane Babović na ljude i zbivanja pre i u toku NOB-a (u rukopisu), Beograd, 1977. Smodlaka Josip, Partizanski dnevnik, Beograd, 1972.

CoBeTCKo-aMepmaHCKue omouiemtH BO BpeMs BCJIMKOM ore^ecrBemioU BOHHLI 1941—1945. T O M 1—2. MocKBa, 1984. CoBercKo-aHrjmcKJte OTHOiuemw BO BPEMH BCJIMKOM oreiecrBeimox BOKHLI 1941—1945. T O M 1—2, MocKBa 1984.

Suđenje članovima političkog i vojnog rukovodstva organizacije Draže Mihailovića (Stenografske beleške), Beograd 1945.

Tajna i javna saradnja četnika i okupatora 1941—1944 (priredili: J. Marjanović. M

Stanišić), Beograd, 1976.

Tako je rođena nova Jugoslavija. Zbornik sećanja učesnika drugog zasedanja AVNOJ-a

I—II. Beograd, 1963.

Tegeran, Jalta. Potsdam — Sbornik dokumentov, Moskva, 1970. The National Liberation War and Revolution in Yugoslavia (1941—1945). Selected

Documents. Beograd, 1982.

BIBLIOGRAFIJA

485

Tito — Churchill strogo tajno (priredio: D. Biber), Zagreb. 1981.

Treće zasedanje AVNOJ-a i zasedanje Privremene narodne skupštine 7.—26. avgusta 1945. (stenografske beleške), Beograd. 1946.

Ujedinjene nacije — Zbirka dokumenata. 1941—1945. Beograd. 1948.

Velebit Vladimir, Sećanja, Zagreb, 1983.

Velika antifašistička skupština Srbije 9.—12. novembra 1944. Beograd, 1945.

Veselinov Jovan Žarko, Svi smo mi jedna partija. Novi Sad, 1971.

..Vjesnik" Jedinstvene narodnooslobodilačke fronte Hrvatske 1941—1945. I—II. Zagreb. 1970. Vlahović Veljko, „Sećanja", Politika 14.—21. mart 1975.

Vukmanović Svetozar Tempo. Revolucija koja teče (memoari). I, Beograd. 1971:

Memoari 1966—1969. I—II. Beograd. Neslaganja. III—IV. Kampanja ih polemika. Beograd, 1985.

Zakonodavni rad Predsedništva Antifašističkog veća narodnog oslobođenja Jugoslavije i Predsedništva Privremene narodne skupštine DFJ (19. novembra 1944. — 27. oktobra 1945.). (Po stenografskim beleškama i drugim izvorima priredio: SI. Nešović), Beograd, 1951. Zasedanje Ustavotvorne skupštine 29. novembra 1945. — 1. februara 1946. (stenografske beleške), Beograd. 1946.

Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu naroda Jugoslavije, tom XV, knj. 1. O učešću Hortijevske Mađarske u napadu i okupaciji Jugoslavije 1941—1945. (redaktori: G. Agneš, A. Miletić), Beograd — Budimpešta, 1986.

Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu naroda Jugoslavije, tom

XIII, knj. 1, Dokumenti Kraljevine Italije 1941 (redaktor: D. Džinić), Beograd. 1969: isto,

knj. 2, Dokumenti Kraljevine Italije 1942, Beograd, 1972: isto. knj. 3. Dokumenti Kraljevine Italije 1943, Beograd, 1976: tom XII, knj. 1—3, Dokumenti NemačkogRajha 1941—1943 (redaktor: A. Miletić), Beograd. 1973. 1976. 1978; tom IX. knj. .9; isto, knj. 1. Beograd, 1961; isto, knj. 2. Beograd. 1961; isto. knj. 3. Beograd, 1967: isto. knj. 4. Beograd, 1966.

Zbornik na dokumenti na ASNOM, Skopje. 1964. Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Bosne i Hercegovine — Dokumenti 1943—1945, knj. I—II,

Sarajevo, 1968.

Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Crne Gore i Boke (priredio: Z. Lakić), Titograd, 1963.

Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Hrvatske — Zbornik dokumenata 1943, Zagreb, 1964.

Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Hrvatske — Zbornik dokumenata 1944. j—II. Zagreb, 1970—1975.

Literatura: Aleksić Dragan, „Partizanski odredi u zapadnoj Srbiji u zimu 1941—1942. godine".

Tokovi revolucije. Zbornik istonjskih radova. XIX. Beograd, 1986. Antonić Zdravko, Ustanak u istočnoj i centralnoj Bosni 1941. Beograd, 1973. Apostolski Mihailo, Osloboditelna vojna na Makedonija. 1—6, Skopje, 1975.

Apostolski Mihailo, Hristov Aleksandar, Terzioski Ratko. „Položaj okupirane Makedonije u drugom svetskom ratu (1941—1945)", Jugoslovenski istorijski časopis, 3/1963.

ASNOM vo sozdavanjeto na državata na makedonskiot narod, (Referati od naučen sobir održan od 29. do 31. oktomvri 1984. godina vo Skopje). Skopje. 1987. Auty Phillis, Tito. Paris, 1972.

Avakumović Ivan, Mihailović prema nemaćkim dokumentima. London, 1969. AVNOJ i narodnooslobodilačka borba u Bosni i Hercegovini. 1942—1943. Beograd. 1974.

*D0 NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

AVNOJ i savremenost (Naučni skup „Odluke AVNOJ-a — trajna osnova nacionalne ravnopravnosti, bratstva i jedinstva, socijalističkog samoupravnog zajedništva, razvoja i napretka naroda i narodnosti Jugoslavije), Sarajevo 16, 17. i 18. novembar 1983. Sarajevo, 1984. Bandžović Safet, „Prisilno prekrštavanje kao genocidni oblik ustaškog rešavanja „srpskog pitanja" u Bosni i Hercegovini", Istorijski zbornik, Banjaluka, 1987; Demo-

grafsko kretanje stanovništva Bosne i Hercegovine 1941—1945. (rukopis), 1988. Banja Luka u novijoj istoriji (1878—1945), Sarajevo, 1978. Barker Elisabeth, Britanska politika prema Jugoističnoj Evropi u drugom svjetskom ratu, Zagreb, 1978.

Beograd u ratu i revoluciji 1941—1945. Beograd, 1971. Beograd u ratu i revoluciji 1941—1945, 1—2, (u redakciji: V. Glišića), Beograd, 1984. Biber Dušan, „Dokumenti iz Public Record Office", Vjesnik u srijedu, br. 1047. 1049 1068, 1110, 1124, Zagreb, 1972—1973.

Blagojević Obren. Naše finansije 1941—1945, Beograd, 1976.

Boban Ljubo, „Britanija, Hrvatska i HSS 1939—1945", Časopis za suvremenu povijest, III/1978.

Bohlen E. Charles, Svjedok povijesti 1929—1969, Zagreb, 1978.

Borković Milan, Komunistička partija Jugoslavije u Srbiji 1941—1945, knj. II, Beograd,

1974; Kontrarevolucija u Srbiji, I—II, Beograd, 1979; „Osnovne karakteristike razvoja NOP-a na Kosovu u poslednjoj godini rata". Tokovi revolucije. Zbornik radova, XIX,

Beograd, 1986. Borovčanin Drago, „Prilog razmatranju pravnog značaja dokumenata Prvog i Drugog'

zasjedanja ZAVNOBIH-a", Prilozi, 4/1968, Sarajevo; KPJ i razvoj narodne vlasti u Bosni i Hercegovini (1941—1945), Sarajevo, 1982. Brčić Rafael, „Okupacioni sistemi u Bosni i Hercegovim 1941. godine", Vojnoistorijski

glasnik, 1/1970.

„Britanci o našoj revoluciji i njenom vođi", „Tito i revolucija", „Jugoslovanska in britanska politika o Koroškem vprašanju 1941—1945", Zgodovinski časopis, 33/1979. Broz Josip - Tito, O svenarodnom revolucionarnom ratu, Novi Sad, 1977.

Bulatović Radomir, Nikić Dušan, Partizanski dječiji domovi u Bosni i Hercegovini od

1941. do 1943, Sarajevo, 1986. Bulatović Radomir, Kurtović Z., „Centralna bolnica Vrhovnog štaba NOV i POJ u Jasikovcu", Vojnosanitetskipregled, časopis lekara i farmaceuta Jugoslovenske narodne armije, broj 2, mart-april 1987. Cenčić Vjenceslav, Enigma Kopinič, 1—2, Beograd, 1983.

Čerčil Vinston, Drugi svetski rat, III, V, VI, Beograd. Četrdeset godina na čelu SKJ.

Beograd, 1977. Čolaković Rodoljub, Zapisi iz oslobodilačkog rata, Sarajevo, 1946—1948,

Ćulinović Ferdo, Stvaranje nove jugoslavenske države, Zagreb, 1959; Državnopravni razvitak Jugoslavije, Zagreb, 1963; Okupatorska podjela Jugoslavije, Beograd, 1970. Ćemerlić Hamdija, „Položaj Bosne i Hercegovine u jugoslavenskoj zajednici od ZAVNOBIH-a do Ustava SR Bosne i Hercegovine", Prilozi, 4/1968, Sarajevo.

Ćuković Mirko, Srbija u NOB-u — Sandžak, Beograd, 1964. Dedijer Vladimir, Interesna sfera, Beograd, 1980; Vatikan i Jasenovac, Beograd, 1987.

Dokumenti centralnih organa KPJ, NOR i revolucija (1941—1945), knj. 5 (maj-jun 1942), Izvori za istoriju SKJ, (priredio: M. Stefanović), Beograd, 1986. Drljević Savo, „Kontrarevolucija na Kosovu i Metohiji — zavođenje vojne uprave februara 1945. godine" Istorijski zapisi, 4/1986. Titograd.

Drugi svetski rat (Pregled ratnih operacija), knj. 3—5, (kolektiv VII), Beograd, 1964, 1967, 1970.

Durmitorska partizanska republika, Titograd, 1979. Đilas Milovan, Članci 1941—1946, Beograd, 1947.

BIBLIOGRAFIJA

487

Đorđević Stevan, O kontinuitetu države s posebnim osvrtom na međunarodnopravni kontinuitet Kraljevine Jugoslavije i FNRJ, Beograd, 1967. Đuretić Veselin, ,,Neki elementi konstituisanja revolucije u nas", Godišta, 2/1971; Vlada

na bespuću, Beograd; Saveznici i jugoslovenska ratna drama, I—II, Beograd, 1985. Dželebdžić Milovan, „Dejstva na komunikacije u Jugoslaviji od 1. do 7. septembra 1944", Vojnoistorijskiglasnik, 3/1970; „ T i t o i stvaranje privremene jugoslovenske vlade

(1944—1945)", Vojnoistorijski glasnik, 1/1987. Fašizam i neofašizam, Zagreb, 1976. Ferenc Tone, Kapitulacija Italije in narodnoosvobodilna borba v Sloveniji jeseni 1943. Maribor, 1967; Nacistička raznorodovalna politika v Sloveniji v letih 1941—1945. Maribor, 1968.

Geršković Leon, Historija narodne vlasti, Beograd, 1957. Gibianskij L., Potsdam i jugo-vostočnaja Evropa. Germanskaja vostočnaja politika v novoe i novejšeje vremja, Moskva, 1974. Gledović Bogdan, „Doprinos Jugoslavije pobedi nad fašizmom", Tokovi revolucije.

Zbornik istorijskih radova, XIX, Beograd, 1986.

Glišić Venceslav, „Zločini u drugom svetskom ratu u svetlu istorije i prava", Politički

život Jugoslavije 1914—1945, zbornik radova, Beograd, 1973; KPJ u Srbiji 1941—1945.

I Beograd, 1975.

Hadri Ali, Narodnooslobodilački pokret na Kosovu 1941—1945. Beograd. 1973. Hasani Sinan, Kosovo — istine i zablude, Zagreb. 1986. Hotić Mesud, Neka operativno-taktička iskustva iz bitke na Neretvi. Neretva-Sutjeska

1943, Beograd, 1969. Hristov Aleksandar, „Pripreme za obrazovanje Antifašističkog sobranja narodnog

oslobođenja Makedonije (ASNOM)", Jugoslovenski istorijski časopis, 2/1965; Stvaranje makedonske države 1893—1945, Beograd, 1971. Hurem Rasira, „Sporazumi o saradnji između državnih organa NDH i nekih četničkih odreda u istočnoj Bosni 1942. godine", Prilozi, 2/1966; „Koncepcije nekih muslimanskih građanskih političara o položaju Bosne i Hercegovine u vremenu od sredine 1943. do

kraja 1944. godine", Prilozi, 4/1968; Kriza NOP-a u Bosni i Hercegovini krajem 1941. i početkom 1942, Sarajevo. 1972. Istoriografija. marksizam i obrazovanje. (Nedelja marksističkih rasprava 85), Beograd. 1986. Ivanković Mladenka, „Komitet narodnog oslobođenja Jugoslavije u mostranstvu (Švajcarska)", Vojnoistorijski glasnik, br. 3/1986; „Jugosloveni u antifašističkom pokretu i pokretu otpora u Francuskoj (1933—1945)", isto; Jugoslovenski antifašisti u

Švajcarskoj 1943—1945)", isto: Jugoslovenski antifašisti u Svajcarskoj 1943—1945) (magistarska teza u rukopisu), 1988. Ivanovski Vlado, Istorija na makedonskiot narod. III, Skopje, 1969; „Početokot na vooruženoto vostanie vo Makedonija 1941. godine". Jugoslovenski istorijski časopis. 3—4/1971. ,,Iz istorije narodnooslobodilačkog rata i revolucije" (P. Morača. V. Glišić, B. Petranović, D. Lukač. J. Marjanović, B. Krizman, V. Kljaković, M. Apostolski, R. Končar, D. Vujović, Z. Antonić, S. Đurović, Z. Lakić. V. Ivanovski), Treći program

Radio Beograda. Beograd, 1976, (str. 54—208). Jelić Ivan, Hrvatska u ratu i revoluciji 1941—1945. Zagreb, 1978: Jugoslavenska socijalistička revolucija (1941—1945), Zagreb, 1979; Tragedija u Kerestincu, Zagrebačko ljeto 1941, Zagreb, 1986. Jelić-Butić Fikreta. Ustaše i Nezavisna Država Hrvatska 1941—1945. Zagreb. 1977; Hrvatska seljačka stranka. Zagreb, 1983; Četnici u Hrvatskoj 1941—1945. Zagreb 1986.

Jovanović Batrić. Crna Gora u narodnooslobodilačkom ratu i socijalističkoj revoluciji. Beograd, 1960.

*D0 NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Kačavenda Petar, „Razvoj i aktivnost narodne vlasti na slobodnim teritorijama Jugoslavije u drugoj polovini 1942. godine", Istorija radničkog pokreta, 5/1968, Beograd; „Iz aktivnosti jugoslovenske izbegličke vlade u Londonu u borbi protiv narodnooslobodilačkog pokreta u proleće 1942", Jugoslovenski istorijski časopis,

1—2/1970; SKOJ i omladina u ratu i revoluciji, Beograd, 1978.

Kalvokorezi Piter, Vint Gaj, Totalni rat, Beograd, 1987. Kandić Ljubica, „Direktivna uputstva o organizaciji i zadacima narodnooslobodilačkih odbora na oslobođenim teritorijama do septembarskih propisa 1942. godine". Zbornik

radova iz pravne istorije posvećen Albertu Vajsu, Beograd, 1966. Kardelj Edvard, Put nove Jugoslavije, Beograd-Zagreb, 1946; Borba za priznanje i nezavisnost nove Jugoslavije, Ljubljana-Beograd, 1980. Kašić Dušan, Srpska crkva u tzv. Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, Srpska pravoslavna crkva 1920—1970. Beograd, 1971. Kazimirović Vasa, NDH u svetlu nemačkih dokumenata i dnevnika Gleza fon Horstenaua 1941—1944, Beograd, 1987. Kljaković Vojmir, „Promjena politike Velike Britanije prema Jugoslaviji u prvoj polovini 1943. godine", Jugoslovenski istorijski časopis, 3/1969; „Velika Britanija, Sovjetski Savez i ustanak u Jugoslaviji 1941. godine", Vojnoistorijski glasnik, 2/197.0; „Međunarodni okvir jugoslovenske revolucije, Politički život Jugoslavije 1914—1945",

Treći program Radio Beograda, Beograd, 1973; „Drugo zasjedanje AVNOJ-a i saveznici", Nastava povijesti, 3—4/1978. Zagreb.

Kočović D., Žrtve drugog svetskog rata u Jugoslaviji, London, 1984. Koljanin Milan, Inteligencija u narodnooslobodilačkoj borbi u zapadnoj Srbiji 1941.

godine, (diplomski rad u rukopisu), Beograd, 1982. „Konec druge svetovne vojne v Jugoslaviji" (priredio: D. Biber), Borec, 12/1986, Ljubljana

Lakić Zoran, Narodna vlast u Crnoj Gori 1941—1945 (rukopis disertacije), Beograd, 1973; „Prva konferencija prosvjetnih radnika Crne Gore, Nikšić 8. novembra 1944", „Nikšić u predratnom revolucionarnom pokretu i NOR-u", Zbornik radova, Nikšić, 1983; „Prosveta u politici NOP-a u Crnoj Gori 1941—1945", „Prosveta i školstvo u narodnooslobodilačkom ratu i revoluciji naroda i narodnosti Jugoslavije", Novi Sad,

1984; Kultura — sastavni dio revolucije (neka iskustva iz NOR-a i revolucije

1941—1945, (rukopis).

Latas Branko, „Cetničko-nemački sporazumi o saradnji u Srbiji 1943—1044. godine",

Vojnoistorijski glasnik, 2/1978.

Leković Mišo, „Neki aspekti italijansko-ustaških odnosa i njihov odraz na operacije

NOV i POJ", Jugoslovenski istorijski časopis, 4/1965; Ofanziva proleterskih brigada u

leto 1942, Beograd, 1965; „0 n?kim značajnijim sednicama CK KPJ u toku 1942. godine", Jugoslovenski istorijski časopis. 3—4/1971; „Planovi Draže Mihailovića za uništenje partizanske države u zapadnoj Bosni u drugoj polovini 1942. godine", isto; „Neki problemi CK KPJ i Vrhovnog štaba NOPOJ 1941. godine u vezi sa rukovođenjem", Časopis za suvremenu povijest, III/1977, Zagreb; „Titova odluka u jednom od prelomnih perioda NOR-a", Vojnoistorijski glasnik, 1/1987.

Lukač Dušan, Ustanak u Bosanskoj krajini, Beograd, 1967.

Maclean Fitzroy, Rat na Balkanu, Zagreb, 1964. Marjanović Jovan, „Prilozi istoriji sukoba narodnooslobodilačkog pokreta i četnika

Draže Mihailovića u Srbiji 1941. godine", Istorija XX veka, Zbornik radova, I, Beograd

1959; Ustanak i narodnooslobodilački pokret u'Srbiji 1941, Beograd, 1963; Narodnooslobodilački rat i socijalistička revolucija 1941—1945, Beograd, 1975; Draža Mihailović između Britanaca i Nemaca, Zagreb-Beograd, 1979. Marjanović Jovan, Morača Vero, Naš oslobodilački rat i narodna revolucija 1941—1945. Beograd, 1958.

Marković Luka, Borba u iseljeništvu za novu Jugoslaviju, Beograd 1975; 1,987.

BIBLIOGRAFIJA

489

Martin David, Patriot or Traitor, The Case of General Mihailovich (uvodni esej),

Stanford, California, 1978. McConville Michael, A Small war in the Balkans, London, 1986. Metodologija savremene istorije (Saopštenja sa Okruglog stola održanog 17. i 18. decembra 1985. godine u Beogradu), Beograd, 1987. Mikuž Metod, Pregled-razvoja NOB u Sloveniji, I, Beograd, 1956; „Donesek k zgodovini razvoja Osvobodilne fronte ob njeni tridesetletnici", Jugoslovenski istorijski časopis,

3—4/1971; Pregled zgodovine NOB v Sloveniji, 1—5, Ljubljana, 1960—1973.

Miletić Antun, „Prilog proučavanju istorije Jugoslovenske narodne armije kroz izabrana dokumenta maršala Jugoslavije Tita, Ministra narodne odbrane i Vrhovnog komandanta JNA u periodu 1945—1956", Vojnoistorijski glasnik, 1/1987. Milovanović Nikola, Generali izdaje, 1—2, Beograd, 1977.

Miljanić Gojko, Partizanski rukovodeći kadrovi i problemi rukovođenja u NOB-u (rukopis doktorske disertacije), Beograd, 1973. Mirnić Josip, „Sistem jedinstvenog vojnog rukovodstva mađarskog okupatora u borbi protiv narodnooslobodilačkog -pokreta u Bačkoj", Vojnoistorijski glasnik, 2/1968;

Nemci u Bačkoj u drugom svetskom ratu, Novi Sad, 1974.

Mitrovski Boro, Glišić Venceslav, Ristovski Tomo, Bugarska vojska u Jugoslaviji

1941—1945, Beograd, 1971. Momčilović Đorđe, Banat u narodnooslobodilačkom ratu, Beograd, 1977. Morača Pero, Prelomna godina narodnooslobodilačkog rata, Beograd, 1957; „Odnosi

između KPJ i Kominterne od 1941—1945", Jugoslovenski istorijski časopis, 1—2/1969;

Jugoslavija 1941, Beograd, 1971; Narodnooslobodilačka borba Jugoslavije 1941—1945, Beograd, 1975.

Narodni odbor oslobođenja sreza beranskog, i razvoj nove revolucionarne vlasti, Titograd, 1983. HapoffHbie LI

HAIFMOHAJIBHBIE (ppoHTbi B AMUIPAUMCTCKOH OCBOÖOXHREJIBHOIT 6opb6e U peBOJiH>nMfix 40-x r0A0B (peflaKTop: A. H. MaHyceBHH), MocKBa, 1985. Narodnooslobodilačka borba i socijalistička revolucija u Hrvatskoj 1944. godine,

Zagreb, 1976.

Narodnooslobodilački pokret Beograda 1941—1944. godine, Beograd, 1974. Narodnooslobodilački rat i revolucija u Srbiji 1941—1945, Beograd, 1972. Narodnooslobodilna vojna na slovenskem 1941—1945, II izd., Ljubljana, 1977. Neave Airey, Nürnberg, Osobno svedočanstvo o suđenju glavnim nacističkim ratnim zločincima 1945—1946. godine, Zagreb, 1980. Neretva-Sutjeska 1943, Beograd, 1969.

Nešović Slobodan, Privredna politika i ekonomske mere u toku oslobodilačke borbe

naroda Jugoslavije, Beograd, 1964; „Osvrt na spoljnopolitički značaj moskovskog sporazuma od 26. septembra 1944. i dogovora u Krajovi od 5. oktobra 1944. godine",

Međunarodni problemi, 3—4/1978, Beograd.

Novak Viktor, Magnum crimen — Pola vijeka klerikalizma u Hrvatskoj, Zagreb, 1948.

Obradović Marija, „Funkcija politbiroa CK KPJ u političkom sistemu i Titova uloga u njegovom radu (1945—1952)", Vojnoistorijski glasnik, 1/1987.

Oslobodilačka borba naroda Jugoslavije kao opštenarodni rat i socijalistička revolucija,

1—2, Beograd, 1977.

Oslobodilački rat naroda Jugoslavije 1941—1945,1—II, (kolektiv pisaca, izd. Vojnoisto-

rijskog instituta), Beograd, 1957. Osvoboditev Slovenije 1945. (referati z znanstvenega posvetovanja v Ljubljani 22. in 23. decembra 1975), Ljubljana, 1977. Pajović Radoje, „Narodnooslobodilački front Crne Gore" Istorijski zapisi, 4/1965; „Likvidacija crnogorskog četničkog vodstva u Ostrogu oktobra 1943. godine s osvrtom na stanje u četničkom pokretu u Crnoj Gori poslije bitke na Neretvi", isto, 2/1965; „Formiranje Nacionalne organizacije Baja Stanišića", isto, 4/1966;

*D0 NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Kontrarevolucija u Crnoj Gori (četnički i feđeralistički pokret) 1941—1945, Cetinje 1977. Pavlović Konstantin, „Iz Ratnog dnevnika Vrhovne komande Vermahta (prevod)".

Vojnoistorijski glasnik, 1/1987.

Pavlović St. Košta, Jugoslovensko-britanski odnosi 1939—1945. — Ambasador Rendel, Zürich, 1977; Razgovori sa Slobodanom Jovanovićem 1941—1945.

Petešić Ć„ Katoličko svećenstvo u NOB-u, Zagreb, 1982.

Petranović Branko, „0 sistemu okupacije Jugoslavije 1941—1945. i njegovoj naučnoj obradi", Pravni zbornik, 1—2/1968, Beograd; „0 promenama u društveno-ekonomskoj strukturi u Jugoslaviji u toku narodnooslobodilačke borbe", Prilozi za istoriju socijalizma, 6/1969; „KPJ i društveno-političke promene u Jugoslaviji od AVNOJ-a do

Ustavotvorne skupštine", Istraživanja, 11/1972; AVNOJ — revolucionarna smena vlasti, Beograd, 1976; „Potsdamska konferencija i Jugoslavija", Nastava povijesti, 3—4/1978,

Zagreb; Istoriografija i revolucija, Beograd, 1984; Revolucija i pokreti otpora u Evropi 1939—1945, Skopje, 1985.

Petranović Branko, Simović Vojislav, Istorija narodne vlasti, Beograd, 1979. Petrić Vera, Mirković Mirko, Pravno-politička istorija nove Jugoslavije 1941—1946,

Istorija države i prava jugoslovenskih naroda, Beograd, 1978.

Petrović Dragoljub, „Iredenta fašističke Rumunije u severoistočnoj Srbiji 1941—1944",

Jugoslovenski istorijski časopis, 3—4/1966. Plenča Dušan, Međunarodni odnosi Jugoslavije u toku drugog svjetskog rata, Beograd, 1962; Kninska ratna vremena 1850—1946, Knin, Drniš, Bukovica, Ravni kotari, Zagreb, 1986. Pleterski Janko, „Osvobodilna fronta slovenskog naroda i program ujedinjene Slovenije", Putevirevolucije, 9/1967; „Perspektive federativnog ujedinjenja u novoj Jugoslaviji kao faktor narodnooslobodilačke borbe", Časopis za suvremeni povijest, III/1973;

Nacije, Jugoslavija, Revolucija, Beograd, 1985. Podgrmeč u narodnooslobodilačkoj borbi i revoluciji 1941—1945, Zbornik radova sa naučnog skupa održanog u Bosanskoj Krupi, 10, 11. i 12. decembra 1979, Sarajevo, 1985.

Pokreti otpora u Evropi 1939—1945, Beograd, 1968.

Popov Jelena, „Glavni narodnooslobodilački odbor Vojvodine 1943—1945", Istraživanja, III/1974, Novi Sad. „Prva godina narodnooslobodilačkog rata na području Karlovca, Korduna, Gline, Like, Gorskog kotara, Pokuplja i Žumberka", Zbornik 3, Historijski arhiv u Karlovcu, Karlovac 1971.

Prvo zasjedanje AVNOJ-a. Zbornik radova, Bihać, 1966.

Radić Radmila, „Obnavljanje sindikata i položaj radničke klase u Srbiji poslednjih dana rata", Tokovi revolucije, Zbornik radova, XIX, Beograd, 1986.

Radošević Todor, Ofanziva za oslobođenje Dalmacije, Beograd, 1965.

Razvoj socijalističke revolucije u Jugoslaviji, sv. V, Beograd, 1977. Redžić Enver, Muslimansko autonomaštvo i 13. SS divizija, Autonomija Bosne i Hercegovine i Hitlerov Treći Rajh, Sarajevo, 1987. Ristić Pavle, Problem odnosa između federacije i federalnih jedinica sa posebnim osvrtom na Jugoslaviju, Beograd, 1967. Roksandić Đuro, „Ustaničke iskre u Hrvatskoj", Glina 1941, Zagreb, 1977, str. 205—211. Savić Pavle i Branka, „Bili smo Titovi šifranti", Politika, 20. april 1980. Seferović Mensur, Šestorica osuđenih, Beograd, 1974. Semirjaga M. I., Sovjetskie ljudi v evropejskom soprotivlenii, Moskva, 1970. Simović Vojislav, AVNOJ — pravno-politička studija, II izdanje, Beograd, 1976.

Simpozijum Razvojot i karakteristikite na narodnosloboditelnata vojna i na revolucijata vo Makedonija (Skopje, 9—10. dekemvri 1971), Skopje, 1973.

BIBLIOGRAFIJA

491

Sirotković Hodimir, „Stvaranje federalne Hrvatske u narodnooslobodilačkoj borbi", Časopis za suvremenu povijest, II—III, 1971; „Konstituisanje ZAVNOH-a", isto, III/1973. Slavin Grigorij Mojsejevič, „Sveslovenski komitet i oslobodilački rat u Jugoslaviji

1941—1942", Prilozi za istoriju socijalizma, 9/1974. Spomenica pravoslavnih sveštenika i žrtava fašističkog terora ipalih u narodnooslobodilačkoj borbi, Beograd, 1960. Stanisavljevič Đuro, „Nastanak i razvitak četničkog pokreta u Hrvatskoj (1941—1942)". Istorija XX veka, Zbornik radova, IV, Beograd,1962.

Stanišić Mihailo, Velika Srbija u propagandi četničkog pokreta Draže Mihailovića (1941—1942), (u rukopisu), Beograd, 1974; Šovinistički etnocentrizam četničkog

pokreta Draže Mihailovića od 1941. do 1945. (rukopis magistarske teze), Beograd, 1975. Stanišić Milija, KPJ u izgradnji oružanih snaga revolucije 1941—1945, Beograd, 1973.

Sundhaussen H., Geschichte Jugoslawiens 1918—1980, Stuttgart, 1982.

Tartalja H., „Sanitet dalmatinskih jedinica u IV i V ofanzivi", Zbornik radova XXXI

naučnog skupa Saveza naučnih društava za istoriju zdravstvene kulture Jugoslavije, Tuzla, 1985.

The Third Reich and Yugoslavia 1933—1945, Beograd, 1977. Tito i revolucija,

Tito u Vršcu 16—25. oktobra 1944. (priredio: M. Dželebdžić), Vršac, 1984. Tomasevich Jozo, Četnici u drugom svjetskom ratu 1941—1945, Zagreb, 1979. Trgo Fabijan, Četvrta i peta neprijateljska ofanziva, Beograd, 1968; „Vojni položaj narodnooslobodilačkog pokreta u vrijeme Drugog zasjedanja AVNOJ-a", Časopis za suvremenu povijest, III/1973. Tuzla u radničkom pokretu i revoluciji, knj. treća, NOR i revolucija oktobar 1943 — ma j 1945, (glavni i odgovorni urednik; Z. Antonić), Tuzla, 1987. Ustanak u Jugosla viji 1941. i Evropa (Zbornik radova sa skupa SANIJ održanog od 24. do 26. novembra 1971. u Beogradu), Beograd, 1973. Vasiljević Jovan, Mornarica NOVJ, Beograd, 1972.

Vasović Milovan, Savez zemljoradnika u Crnoj Gori 1938—1945, (rukopis), Beograd, 1972. Velikaja otečestvenaja vojna (odgovorni urednik: P. A. Žilin), Moskva, 1970. Vogelnik Dušan, „Demografski gubici Jugoslavije", Statistička revija, 1/1952.

Vojvodina 1941, Novi Sad, 1967.

Vukčević Slavko, „Otpor u okupiranim gradovima Jugoslavije 1941—1945", Vojnoisto-

rijski glasnik, 3/1986. Vujović Đuro, Lovćenski NOP odred i njegovo područje u narodnooslobodilačkoj borbi 1941—1945, Cetinje, 1976.

War and Revolution in Yugoslavia 1941—1945, Beograd, 1985. Zatezalo Đuro, Nastanak, razvitak i organizacija narodne vlasti na Kordunu, Baniji i

Lici od 1941—1945 (rukopis), Zagreb, 1977.

Značenje drugog zasjedanja AVNOJ-a za socijalističku revoluciju u Jugoslaviji, Zagreb, 1963.

Živković Dušan, Postanak i razvitak narodne vlasti u Jugoslaviji 1941—1942, Beograd, 1969; Narodni front Jugoslavije 1935—1945, Beograd, 1978. Živković Nikola, Ratna šteta koju je Nemačka učinila Jugoslaviji u drugom svetskom

ratu, Beograd, 1975.

IZVORI FOTOGRAFIJA I FAKSIMILA

1. HITLER U MARIBORU, APRILA 1941. (Komunisti Jugoslavije 1919-1969, Beograd 1969)

16. PAVELIĆ POZDRAVLJA HITLERA 6. VI 1941. (B. Kriznoan, Ante Pavelić I ustaše, Zagreb 1978).

2. POKRŠTAVANJE SRPSKOG STANOVNIŠTVA U NDH (Komunisti Jugoslavije 1919-1969, Beograd 1969).

17. TELEGRAM 2. DOMOBRANSKOG ZBORA OD 2. JUNA 1942. GLAVNOM STOŽERU MINISTARSTVA HRVATSKOG DOMOBRANSTVA DA SE OBEZBEDE DOMOBRANI ZA OTPREMANJE 400 CIGANA IZ ZEMUNA U LOGOR JASENOVAC

3. USTAŠKA DISKRIMINACIJA SRBA I .ZIDOVA" (B. Petranović, Revolucije i okreti otpora u Evropi 1939- 1945, Skopje 1985), 4. OPSADNO STANJE U BEOGRADU (B. Petranović, Revolucije I pokreti otpora u Evropi 1939-1945, Skopje 1985). 5. RASPÀRCAVANJE JUGOSLAVUE 1941. GODINE 1) GRANICE JUGOSLAVIJE PRE APRILA 1941. GODINE 2) GRANICE IZDEUENIH TERITORIJA 3) NEMAĆKO-iTALUANSKA DEMARKACIONA LINUA U NEZAVISNOJ DRŽAVI HRVATSKOJ (I. Božić, Ćlrković, M. Ekmećić, V. Dedljer, Istorija Jugoslavije, Beograd 1972).

18. POTPREDSEDNIK VLADE NDH DŽAFER KULENOVIĆ U BOSANSKOJ KRAJINI (E. Red l i t , Muslimansko autonomaštvo i 13. SS divizija — Autonomija Bosne i Hercegovine I Hitlerov Treći Rajh, Sarajevo 1987). 19. PRIPADNIC113. SS DIVIZIJE KLANJAJU - U PROČELJU BATAUONSKI I ČETNI IMAMI (E. Redtlć, Muslimansko autonomažtvo 113. SS divizija - Autonomija Bosne I Hercegovine I Hitlerov Treći Rajh, Sarajevo 1987).

6. BUGARSKI OKUPATORI SU OKTOBRA 1941. GODINE ZAVELI BLOKADU SKOPLJA (B. Petranović, Revolucije I pokreti otpora u Evropi 1939 — 1945, Skopje 1985).

20. JERUSALIMSKI MUFTUA EL HUSEINI PRILIKOM POSETE SARAJEVU (E. Redžić, Muslimansko autonomaštvo 113. SS divizija - Autonomija Bosne I Hercegovine i Hitlerov Treći Rajh, Sarajevo 1987).

7. SRBI I JEVREJI VAN ZAKONA U NDH (B. Petranović, Revolucije I pokreti otpora u Evropi 1939-1945, Skopje 1985).

21. VEŠANJE RODOLJUBA U OKUPIRANOM BEOGRADU AVGUST 1941. (Enciklopedija Jugoslavije, II izdanje, knj. 1, Zagreb 1980).

8. BUGARSKA POLITIKA DENACIONALIZACIJE MAKEDONACA I SRBA U JUGOISTOČNOJ SRBUI (B. Petranović, Revolucije i pokreti otpora u Evropi 1939-1945, Skopje 1985),

22. CRVENA MARAMICA NA KOJOJ SU IZVEZENA IMENA POSLEDNJE GRUPE LJUDI IZ SOBE SMRTI LOGORA NA BANJICI (Beograd u ratu I revoluciji 1941-1945, Beograd 1971).

9. PAVEUĆ I STEPINAC POSLE .MISE ZAHVALNICE" PRILIKOM OTVARANJA USTAŠKOG .SABORA", 25. FEBRUARA -1942. (V. Dedijer, Vatikan i Jasenovac, Beograd 1987) 10. BANJiČKI LOGOR U BEOGRADU (M. Kreso, Nemaćka okupaciona uprava u Beogradu 1 9 4 1 1945, Beograd 1979). 11. KONCENTRACIONI LOGORI U JUGOSLAVIJI (Opća enciklopedija Jugoslavenskog leksikografskog zavoda, knj. 4, Zagreb 1978). 12. ODLUKA RAVNATELJSTVA ZA JAVNI RED I SIGURNOST NDH OD 30. JULA 1941. VELIKIM ŽUPAMA DA SE SVI UHAPŠENI JEVREJI I SRBI UPUTE U KONCENTRACIONI LOGOR GOSPIĆ (A. Miletić, Koncentracioni logor Jasenovac 1941-1945, Dokumenta, knjiga I, Beograd 1986). 13. TELEGRAM EUGENA KVATERNIKA OD 11. SEPTEMBRA 1941. GLAVNOM STOŽERU DOMOBRANSTVA ZAGREB DA DOSTAVE SPISAK OD 50 KOMUNISTA KOJE TREBA UPUTITI U KONCENTRACIONI LOGOR JASENOVAC (A. Miletić, Koncentracioni logor Jasenovac 1941-1945, Dokumenta, knjiga i, Beograd 1986). 14. GLEZE FON HORSTENAU, SLAVKO KVATERNIK I ZIGMUND KAŠE (B. Krizman, Ante Pavelić I ustaše, Zagreb 1978). 15. PAVELIC I USTAŠKA VLADA POLAŽU ZAKLETVU (B. Krizman, Ante Pavelić i ustaje, Zagreb 1978).

23. PRED MASOVNO STRELJANJE U KRAGUJEVCU (Tito - život i rad, Zagreb 1977). 24. ĆEDOMIR ČUPIĆ, BORAC NIKŠIĆKOG PARTIZANSKOG ODREDA PRED STRELJANJE (MAJ 1942) (Komunisti Jugoslavije 1919-1969, Beograd 1969). 25. KONCENTRACIONI LOGOR JASENOVAC BIO JE OPASAN ŽICOM, ZIDANIM BUNKERIMA I VISOKIM OSMATRAČNICAMA S MITRALJESKIM GNEZDIMA (A. Miletić, Koncentracioni logor Jasenovac 1941 - 1 9 4 5 , Dokumenta, knjiga I, Beograd 1986). 26. AUSTRO-UGARSKU TVRĐAVU U STAROJ GRADIŠKI USTAŠE SU PRETVORILE U ZLOGLASNI LOGOR - MUČILISTE LJUDI, ŽENA i DECE (A, Miletić, Koncentracioni logor Jasenovac 1941-1945, Dokumenta, knjiga I, Beograd 1986). 27. NAROD KOZARE PRED KAPIJOM JASENOVAČKOG LOGORA, JULA 1942 (A. Miletić, Koncentracioni logor Jasenovac 1941 - 1 9 4 5 , Dokumenta, knjiga I, Beograd 1986). 28. JUGOSLOVENI U LOGORU U NORVEŠKOJ (25 godina socijalističke Jugoslavije, Beograd 1968). 29. BRATIMLJENJE I SARADNJA S OKUPATOROM (Tito - život i rad, Zagreb 1977). 30. KOLABORACIONISTI (Tito - život i rad, Zagreb 1977). 31. ČETNICI SA NEMCIMA (Komunist! Jugoslavije 1919-1969, Beograd 196$).

IZVORI FOTO GRAFIJA I F A K S I M I L A

493

32. POZIV CENTRALNOG KOMITETA KPJ NA USTANAK, JULA 1941. (Tito - život I rad, Zagreb 1977).

(Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu naroda Jugoslavije, tom XIV, knjiga 1 - Dokumenti četničkog pokreta Draže Mihailovića 1941-1942, Beograd 1981).

33. DRAGOJLO DUDIĆ IZABRAN JE 16. NOVEMBRA 1941. U UŽICU ZA PREDSEDNIKA GLAVNOG NARODNOOSLOBODILAČKOG ODBORA SRBIJE (Komunisti Jugoslavije 1919-1969, Beograd 1969).

53. IZJAVA VRHOVNOG ŠTABA NOV I POJ I ANTIFAŠISTIČKOG VUEćA NOJ (The national liberation war and revolution In Yugoslavia (1941-1945). Selected documents, Beograd 1982).

34. FRANC LESKOŠEK KOMANDANT GLAVNOG STASA SLOVENUE (Komunisti Jugoslavije 1919-1969, Beograd 1969). 35. BORIS KIDRIč, SEKRETAR IZVRŠNOG ODBORA OSVOBODILNE FRONTE SLOVENUE I POLITIČKI KOMESAR GLAVNOG ŠTABA SLOVENUE (Komunisti Jugosalvje 1919-1969, Beograd 1969).

54. PISMO D. MIHAILOVIĆA ĐORĐU IŠTVANU (Baćović Petar) (Račić Dragoslav) (Zbornik dokumenata I podataka o narodnooslobodilačkom ratu naroda Jugoslavije, tom XIV, knjiga 1 - Dokumenti četničkog pokreta Draže Mihailovića 1941-1942, Beograd 1981). 55. UČENA PARTIZANSKOG VOĐE KAO I 1941. GODINE (Novo vreme, 21. JuK 1943.)

36. LAZAR KOLIŠEVSKI Č U N POKRAJINSKOG ŠTABA ZA MAKEDONUU Sekretar PKKPJ za Makedonjuod septembra 1941, (Komunis!> Jugoslavije 1 8 1 9 - 196S, Beograd 186S). 37. GRUPA BORACA I RUKOVODILACA USTANKA U CRNOJ GORI (Tito - život I rad, Zagreb 1977).

56. NEMCI SU U MIHAILOVIćU KOJI JE ODOBRAVAO K O U BORACUU VIDEU PREDSTAVNIKA SRPSKE I BRITANSKE POLITIKE U JUGOSUVUI (Novo vreme, 21. Juli 1943).

36. RATKO MITROVIC, POLITIČKI KOMESAR ČAČANSKOG PARTIZANSKOG ODREDA GOVORI U OSLOBOĐENOM ČAČKU (Komunisti Jugoslavije 1919-1969, Beograd 1969).

58. GRUPA RANJENIKA (IBARSKA DOLINA 1943). (Komunisti Jugoslavije 1919-1969).

39. IVO LOLA RIBAR (Komunisti Jugoslavie 1918-1969, Beograd 1969). 40. OSLOBOĐENA TERTORUA U SEPTEM8RU 1941: 1) SLOBODNA TERITORUA 2) POLUOSLOBOĐENA TERITORUA 3) OPSEDNUTi NEPRIJATELJSKI GARNIZONI (I. Božić, S. Cifković, M. Ekmečić, V. Dedljer, Istorija Jugoslavije, Beograd 1972). 41. INFORMACIJA TASS-a 0 USTANKU U JUGOSLAVIJI (Pravda, 26. juli 1941). 42. PESME BRANKA ĆOPIĆA 1941-1942. (Podgrmeč u narodnooslobodilačkoj borbi i revoluciji 1941 — 1945, Sarajevo 1985). 43. BOLNICE U PODGRMEČU 1942. GODINE (Podgrmeč u narodnooslobodilačkoj borbi I revoluciji 1 9 4 1 - . 1945, Sarajevo 1985). 44. EMISIJE RADIO STANICE .SLOBODNA JUGOSUVUA" (Arhiv CK SKJ). 45. EMISIJE RADIO STANICE .SLOBODNA JUGOSUVUA" (Arhiv CK SKJ). 46. KARTA JUGOSLAVIJE SA NAZNAČENIM REONIMA DEJSTVA PARTIZANSKIH JEDINICA 08JAVUENA U MOSKOVSKOJ PRAVDI (Pravda, 8. avgusta 1942). 47. SKLADIŠTA I RADIONICE PODGRMEČA 1942. GODINE (Podgrmeč u narodnooslobodilačkoj borbi I revoluciji 1941 — 1945, Sarajevo 1985). 48. NAREDBA VRHOVNOG ŠTABA NARODNOOSLOBODILAČKE VOJSKE I PARTIZANSKIH ODREDA JUGOSLAVIJE (B. Petranović, Revolucije i pokreti otpora u Evropi 1939-1945, Skopje 1985). 49. IZVRSNI OOBOR AVNOJ-A (Z 1942: NURUA POZOERAC, DR IVAN RIBAR, DR PAVLE SAVIĆ (sede), MLADEN IVEKOVIC, VESELIN MASLEŠA, VLADA ZECEVIC, IVAN MILUTINOVIC, DR SIMA MILOSEVIC I MILE PERUNICIĆ (stoje) (Komunisti Jugoslavije 1919—1969, Beograd 1969). 50. PRVI KONGRES USAOJ-a ODRŽAN U BIHAĆU OD 2 7 29. DECEMBRA 1942. U SALI ZA VREME ZASEDANJA SLEVA NA DESNO: KATA PEJINOVIĆ, VLADA ZEČEVIĆ, IVAN MILUTINOVIC I DRUGI (25 godina socijalističke Jugoslavije, Beograd 1968). 5(. PRVO ZASEDANJE ANTIFAŠISTIČKOG VEĆA NARODNOG OSLOBOĐENJA HRVATSKE ODRŽANO 14. JULA 1943. NA PLITVIČKIM JEZERIMA. ZA GOVORNICOM FILIP LAKUŠ, Č U N IZVRŠNOG ODBORA HRVATSKE SELJAČKE STRANKE (25 godina socijalističke Jugoslavije, Beograd 1968). 52. VELIKI ŽUPAN ŽUPE SANA I LUKA O SARADNJI ČETNIKA SA VUSTIMA NDH, BANJALUKA 9. JUNI 1942).

57. RAJAČIĆ, MIHAILOVIĆ, U L I Ć , MUSULIN, MAKDAUEL (Patriot or traitor - The Case of General Mihailovlcti, Stanford, California, 1978).

59. RANJENICI - BRIGA KOLIKO VOJSKE, TOLIKO I NARODA (G. Nikoliš, Korijen, stablo, pavetina - Memoari, Zagreb 1981). 60. FAKSIMIL NEMAČKOG DOKUMENTA 0 MARTOVSKIM PREGOVORIMA 00 10. MARTA 1943. SA POTPISIMA MILOVANA Đ I U S A (M. MARKOVIĆ), KOĆE POPOVIĆA I V U T K A VELEBITA (V. PETROVIČ) (V, Dedijer, Novi prilozi za biografiju Josipa Broza Tita, knjiga 2, Rijeka, Zagreb 1981). 6 1 - 6 2 . ODNOSI IZMEĐU SSSR-a I JUGOSLOVENSKE V U DE U IZBEGLIŠTVU (Arhiv SStP-a). 63. PISMO JOSIPA BROZA TITA G U V N O M ŠTABU HRVATSKE, 17. V 1943. (The national liberation war and revolution In Yugoslavia (1941-1945), Selected documents, Beograd 1982). 64. PETA NEPRUATELJSKA OFANZIVA POLOŽAJ I OPERACIJE PARTIZANSKIH JEDINICA CENTRALNA BOLNICA POLOŽAJ I OPERACIJE NEPRUATELJA (I. Božić, S. Ćirkovlć, M. Ekmečić, V. Dedljer, Istorija Jugoslavije, Beograd 1972). 65. MIUDIN POPOVIĆ, LIRUA GEGA I E. HODŽA (B. Petranović, Revolucije I pokreti otpora u Evropi 1939-1945, Skopje 1965). 66. SVETOZAR VUKMANOVIĆ - DELEGAT CK KPJ I VRHOVNOG ŠTABA U MAKEDONUI (Komunisti Jugoslavije 1919-1969, Beograd 1969). 67. BRANKO ĆOPlC (Fotografija u posedu pisca) 68. STARI PESNIK VLADIMIR NAZOR - S PARTIZANIMA (SANDŽAK 1943). (Komunisti Jugoslavije 1919-1969, Beograd 1969). 69. RADOVAN ZOGOVIĆ (M. Marić, Deca komunizma, Beograd 1987). 70. IVAN GORAN KOVAĆIĆ (Opća enciklopedija Jugoslavenskog leksikografskog zavoda, knj. 4, Zagreb 1978). 71. Č U N O V I KAZALIŠTA NARODNOG OSLOBOĐENJA JUGOSUVUE, ISPRED VAGONA NA PRUZI IZMEĐU DRVARA I BOSANSKOG PETROVCA 1942. (25 godina socijalističke Jugoslavije, Beograd 1968), 72. FAKSIMIL PROGRAMA KAZALIŠTA NARODNOG OSLOBOĐENJA NA PRIREDBI U NARODNOM DOMU NA VISU, ODRŽANOJ 17. AVGUSTA 1944. (SI. Nešović—B. Petranović, Jugoslavija i ujedinjeni narodi 1941-1945, Beograd 1985). 73. VIS, 15. AVGUST 1944 - POSLE SUSRETA IZMEĐU BRITANSKOG PREMUERA VINSTONA Č E R Č I U I MARŠALA J. B. TITA, PREDSEDNIKA NKOJ-a I VRHOVNOG KOMANDAN-

*D0 N A R O D N O O S L O B O D I L A Č K I RAT I REVOLUCIJA TA NOV I POJ, PREDSEDNIŠTVO AVNOJ-a PRIREDILO JE NA VISU SVEČANI RUČAK U ČAST MARŠALA TITA PREDSEDNIKA JUGOSLOVENSKE VLADE DR IVANA ŠUBAŠIČA I PREDSTAVNIKA SAVEZNIČKIH VOJNIH MISUA. (SI. Nešović - B. Petranović, Jugoslavija i ujedinjeni narodi 1941-1945, Beograd 1985). 74. RATNA ŠTAMPA - KOLAŽ (Tito - život I rad, Zagreb 1977). 75. PRVO ZASEDANJE ZAVNOBIH ODRŽANO U MRKONJIČGRADU OD 26. DO 27. NOVEMBRA 1943. (25 godina socijalističke Jugoslavije, Beograd 1968). 76. PROGLAS OSVOBODILNE FRONTE SLOVENIJE 0 PRIKLJUČIVANJU SLOVENAČKOG PRIMORJA NOVOJ JUGOSLAVIJI (Komunisti Jugoslavije 1919-1969, Beograd 1969). 77. OSLOBOĐENA TERITORIJA KRAJEM 1943. 1) SLOBODNA TERITORUA 2) POLUOSLOBOĐENA TERITORUA (I. Božić, S. ćlrković, M. EkmečkS, V. Dedijer, Istorija Jugoslavije, Beograd 1972). 78. DEKLARACIJA DRUGOG ZASEDANJA ANTIFAŠISTIČKOG VIJEĆA NARODNOG OSLOBOĐENJA JUGOSLAVIJE (The national liberation war and revolution In Yugoslavia (1941-1945), Selected documents, Beograd 1982). 79. ODLUKA DRUGOG ZASEDANJA ANTIFAŠISTIČKOG VIJEĆA NARODNOG OSLOBOĐENJA JUGOSLAVIJE 0 IZGRADNJI JUGOSLAVIJE NA FEDERATIVNOM NAČELU (The national liberation war and revolution In Yugoslavia (1941-1945), Selected documents, Beograd 1982). 80. ODLUKA DRUGOG ZASEDANJA AVNOJ-a 0 IZGRADNJI JUGOSLAVIJE NA FEDERATIVNOM PRINCIPU (Komunisti Jugoslavije 1919-1969, Beograd 1969). 81. ODLUKA DRUGOG ZASEDANJA AVNOJ-a 0 IMENOVANJU NACIONALNOG KOMITETA OSLOBOĐENJA JUGOSLAVIJE (J, Božić, S. Čirković, M. Ekmečić, V. Dedijer, Istorija Jugoslavije, Beograd 1972). 82. AVDO HUMO, ĐURO PUCAR I RODOLJUB ČOLAKOVIĆ (NOVEMBAR 1943) 1 (Komunisti Jugoslavije 1919-1969, Beograd 1969). 83. EMISIJE RADIO STANICE .SLOBODNA JUGOSLAVIJA" (Arhiv CK SKJ). 84. IZVOD IZ FAKSIMILA ZAPISNIKA SA SEDNICE NACIONALNOG KOMITETA OSLOBOĐENJA JUGOSUVUE OD 24. JUNA 1944, VODIO GA JE VLADIMIR BAKARIć A SUPOTPISAO DRUG TITO (V. Dedijer, Novi prilozi za biografiju Josipa Broza Tita, knjiga 2, Rijeka, Zagreb 1981). 85. PISMO JOSIPA BROZA TITA STALJINU OD 1. X11944. (Arhiv Josipa Broza Tita) 86. PISMO JOSIPA BROZA TITA - JOSIPU VISARIONOVIČU STALJINU, 1944. (Arhiv Josipa Broza Tita) 87. PISMO MILOVANA ĐILASA - JOSIPU VISARIONOVIČU STALJINU, 1944, (Arhiv CK KPJ) 88. PISMO PREDSTAVNIKA CK SKP ( 8 ) - JOSIPU BROZU TITU (VALTERU), 1. III 1945. (Arhiv Josipa Broza Tita) 89. SEDNICA OBLASNOG NOO ZA ISTRU 1944, GODINE (25 godina socijalističke Jugoslavije, Beograd 1968). 90. ŠTAB TREĆE GRUPE BATALJONA SA KOMANDANTOM GLAVNOG ŠTABA NOV I POJ MAKEDONIJE M. APOSTOLSKIM (B. Petranović, Revolucije I pokreti otpora u Evropi 1939-1945, Skopje 1985). 91. PETAR STAMBOLIČ, KOMANDANT GLAVNOG ŠTABA SRBUE GOVORI NA ZBORU U VUČJU SEPTEMBRA 1944. (Komunisti Jugoslavije 1919-1969, Beograd 1969). 92. FAKSIMIL DOKUMENTA 0 UVOĐENJU VOJNE UPRAVE U BANATU, BAČKOJ I BARANJI (V. Dedijer, Novi prilozi za biografiju Josipa Broza Tita, Tređ tom, Beograd 1984).

93. SASTAV VOJNE MISUE SSSR-a U JUGOSLAVIJ11. MARTA 1944. (Arhiv Josipa Broza Tita) 94. JEDRILICE IZBACUJU PADOBRANCE NA DRVAR (Tito - život I rad, Zagreb 1977). 95. VIS: 26 DIVIZIJA NOVJ (Komunisti Jugoslavije 1919-1969, Beograd 1969), 96. UKRCAVANJE RANJENIKA U SAVEZNIČKI AVION 1944 GODINE (25 godina socijalističke Jugoslavije, Beograd 1968). 97. KRAJEM 1944. U BEOGRADU: SANITETSKI PUKOVNIK CRVENE ARMUE A.A. KAZANSKI, G. NIKOLIŠ I B. LAVRIČ (G. Nlkoliš, Korijen, stablo, pavetina - Memoari, Zagreb 1981). 98. BORCI ITALIJANSKE PARTIZANSKE BRIGADE BALDI" (V, Dedijer, Dnevnik - Treći deo, Beograd 1950).

GARI-

99. ZAPOVEST VRHOVNOG KOMANDANTA NOV I POJ MARŠALA JOSIPA BROZA TITA UPUČENA 20. X 1944. GODINE POVODOM OSLOBOĐENJA BEOGRADA GENERAL-LAJTNANTU PEKU DAPČEVIČU (Beograd u ratu I revoluciji 1941-1945, Beograd 1971). 100. CRVENOARMEJCI U OSLOBOĐENOM BEOGRADU (B. Petranović, Revolucije I pokreti otpora u Evropi 1939-1945, Skopje 1985). 101. RAZVOJ NAPADA NA BEOGRAD OD 14. DO 20. X 1944 GODINE (Istorija Beograda - Dvadeseti vek knj. 3, Beograd 1974). 10i>, SREMSKI FRONT (Komunisti Jugoslavije 1919-1969, Beograd 1969). 103. VRHOVNI KOMANDANT MARŠAL TITO NA SREMSKOM FRONTU, FEBRUARA 1945. (Katalog Izložbe .Tito - Partija", Organizatori: Memorijalnl centar Josip Broz Tito", Muzej revolucije naroda i narodnosti Jugoslavije, Vojni muzej, Beograd 1988). 104. DELEGATI I GOSTI DRUGOG ZASEDANJA ASNOM-a U SKOPLJU, 3 0 - 3 1 . DECEMBAR 1944. GODINE (25 godina socijalističke Jugoslavije, Beograd 1968). 105. PROBOJ SREMSKOG FRONTA 1 2 - 1 4 . IV 1945. (Vojna enciklopedija, II Izdanje, knj. 9, Beograd 1975). 106. NARODNO VESELJE NA TERAZUAMA U BEOGRADU NA DAN POBEDE9. MAJA 1945. (Beograd u ratu I revoluciji 1941-1945, Beograd 1971). 107. JOSIP BROZ TITO (Fotografija u posedu pisca) 108. EDVARD KARDELJ (Fotografija u posedu pisca) 109. KOČA POPOVIČ (K. Popovlć, Beleške Iz ratovanja, Beograd 1988). 110. KOČA POPOVIČ,PEKO DAPCEVIČ, KOŠTA NAĐ U OSLOBOĐENOM BEOGRADU OKTOBRA 1944. (K. Popovlć, Beleške uz ratovanje, Beograd 1988). 111. MILOVAN ĐILAS (M. Marlć, Deca komunizma, Beograd 1987). 112. ALEKSANDAR RANKÖVIC (M. Marić, Deca komunizma, Beograd 1987). 113. PEKO DAPCEVIČ Enciklopedija Jugoslavije. 11 izdanje, knj. 3, Zagreb 1984). 114. PETAR DRAPŠIN (Naši Spanci - španski bord Jugoslavije, Beograd 1961). 115. JOVAN VESEUNOV (Vojvodina u borbi, Novi Sad 1963). 116. SAVA KOVAČEVIČ (Komunisti Jugoslavije 1919-1969, Beograd 1969). 117. IVAN MILUTINOVIC (Ž. Škrigln, Rat I pozornica, Bwgrad 1968). 118. PAVLE JAKšIč (Vojna enciklopedija, II izdanje, knj. 4, Beograd 1972). 119. PEROĆETKOVIČ (Enciklopedija Jugoslavije, II Izdanje, kn). 3, Zagreb 1984). 120. TITO SA čERčlLOM, ŠUBAŠIČEM I SARADNICIMA U KAZERTI KOD NAPULJA 12. VIII 1944. (Enciklopedija Jugoslavije, II izdanje, knj. 2, Zagreb 1982.)

IZVORI FOTO GRAFIJA I F A K S I M I L A

495

121. TITO NA VISU SA PREDSTAVNICIMA SAVEZNIČKIH VOJNIH MISUA (Enciklopedija Jugoslavije, II Izdanje, knj. 2, Zagreb 1982.

124. PLAKAT J KONGRES ANTIFAŠISTIČKE OMLADINE BALKANA", BEOGRAD 1945. (Istorija Beograda — Dvadeseti vek, knj. 3, Beograd 1974),

122. POTPISIVANJE SPORAZUMA IZMEĐU MARŠALA TITA I MARŠALA TOLBUHINA 0 KOORDINACIJI DEJSTVA NOVJ I JEDINICA CRVENE ARMIJE, SEPTEMBAR 1944. (25 godina socijalističke Jugoslavije, Beograd 1966).

125. POSLANICI USTAVOTVORNE SKUPŠTINE PROGLAŠAVAJU FEDERATIVNU NARODNU REPUBLIKU JUGOSLAVIJU (29. XI 1945) (Komunisti Jugoslavije 1919-1969, Beograd 1969).

123. TITO, STALJIN I MOLOTOV U MOSKVI 11. APRILA 1945. PRILIKOM POTPISIVANJA UGOVORA 0 PRIJATELJSTVU I SARADNJI (D. Marković, Istina o Golom otoku, Beograd 1887.)

126. TITO POTPISUJE DEKLARACIJU O PROGLAŠENJU FEDERATIVNE NARODNE REPUBLIKE JUGOSLAVIJE 29. XI 1945. (Enciklopedija Jugoslavije, II Izdanje, knj. 2, Zagreb 1982).

SPISAK SKRAĆENICA

AFŽ AML ASNOM ASNOS AVNOJ

— Antifašistički front žena — Savezničke vojne veze — Antifašističko sobranije na narođnoto osbovoduvanje na Makedonija — Antifašistička skupština narodnog oslobođenja Srbije — Antifašističko veće narodnog oslobođenja Jugoslavije

BRP(k)

— Bugarska radnička partija (komunista)

ČASNO CK CK BRP(k) CNO

— Crnogorska antifašistička skupština narodnog oslobođenja — Centralni komitet — Centralni komitet Bugarske radničke partije (komunista) — Crnogorska narodna omladina

DFJ

— Demokratska Federativna Jugoslavija

EAM EDES ELAS

— Grčki narodnooslobodilački front — Nacionalna demokratska grčka vojska — Grčka narodnooslobodilačka vojska

FFI FNRJ FPA

— Generalštab unutrašnje Francuske armije — Federativna Narodna Republika Jugoslavija — Fašistička partija Albanije

GNOOV GUS

— Glavni narodnooslobodilački odbor Vojvodine — Glavni ustaški stan

HRSS HSS

— Hrvatska republikanska seljačka stranka — Hrvatska seljačka stranka

IO IO AVNOJ IO HSS

— Izvršni odbor — Izvršni odbor Antifašističkog veća narodnog oslobođenja Jugoslavije — Izvršni odbor Hrvatske seljačke stranke

JA JNOF JNS IRZ JSRNJ

— Jugoslovenska armija — Jugoslovenski narodnooslobodilački front — Jugoslovenska nacionalna stranka — Jugoslovenska radikalna zajednica — Jedinstveni sindikati radnika i nameštenika Jugoslavije

Kl KNOJ KP KPA KPJ

— Komunistička internacionala — Korpus narodne odbrane Jugoslavije — Komunistička partija — Komunistička partija Albanije — Komunistička partija Jugoslavije

SPISAK SKRAĆENICA

MERRA

497

MVAC

— Uprava za pomoć Srednjem istoku i brigu za izbegiice Ujedinjenog Kraljevstva — Antikomunistička dobrovoljačka milicija

NDH NFJ NKOJ NO NOF NOO NOP NOPO NOPOJ NOR NOU NOV NOVA NOVJ NOVŠ

— — — — — — — — — — — — — — —

OBKOM OF OFFRO OUN OZN-a

- Oblasni komitet — Osvobodilna fronta — Služba spoljne pomoći i operacija obnove — Organizacija Ujedinjenih nacija — Odeljenje zaštite naroda

PK PK KP PO PNS POJ

— — — — —

SA SAD SDS SKOJ SKP(b) SNOO SNOS SS SSSR

- Jurišni odredi A. Hitlera — Sjedinjene Američke Države — Samostalna demokratska stranka — Savez komunističke omladine Jugoslavije — Svesavezna komunistička partija (boljševika) — Slovenski narodnoosvobodilni odbor — Slovenski narodnoosvobodilni svet — Posebni odredi Nemačke nacističke partije — Savez Sovjetskih Socijalističkih Republika

TANJUG TASS

— Telegrafska agencija nove Jugoslavije — Telegrafska agencija Sovjetskog Saveza

UN UNRA USAOJ

— Ujedinjene Nacije — Uprava Ujedinjenih nacija za pomoć i obnovu — Ujedinjeni savez antifašističke omladine Jugoslavije

VOS

— Varnosno-obveščalna služba

ZAVNO ZAVNOBiH ZAVNOH ZAVNOS

— Zemaljsko antifašističko veće narodnog oslobođenja - Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Bosne i Hercegovine — Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Hrvatske — Zemaljsko antifašističko vijeće Sandžaka

Nezavisna Država Hrvatska Narodni front Jugoslavije Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije Narodni odbor Narodnooslobodilački front Narodnooslobodilački odbor Narodnooslobodilački pokret Narodnooslobodilački partizanski odredi Narodnooslobodilački partizanski odredi Jugoslavije Narodnooslobodilački rat Narodnooslobodilačka udarna (brigada) Narodnooslobodilačka vojska Narodnooslobodilačka vojska Albanije Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije Narodnooslobodilačka vojska Šipnije (Albanije)

Pokrajinski komitet Pokrajinski komitet Komunističke partije Partizanski odredi Privremena narodna skupština Partizanski odredi Jugoslavije

REGISTAR LIČNIH IMENA

Acev, Mirče 144 Ačeson, Din 478 Aćimović, Milan 40, 41, 62, 107, 112, 164 Adamič, Luj 260, 433 Adžija, Božidar 78, 406 Afrić, Vjekoslav 366 Andersen-Rus 151 Ajtić, Predrag 258 Ajzenhauer, Dvajt 16 Akšamović, Antun 475 Alajbegović, Mehmed 47 Aleksander, Harold 255, 303, 424, 425, 434, 435 Aleksić, Dragan 174 Alfirević, Silvije 157 Alikadić, Nijaz 237 Altgajer, Branimir 395 Ambrozio, Vitorio 241, 247 Andrejev, Bane 143, 390, 459, 479 Andres, Vladislav 55 Andrić, Ivo 137, 164, 376, 377 Antonesku, Jon 9, 27, 31, 447 Apostolski, Mihailo 97, 144, 335 Artuković, Andrija 49, 128 Atanasov, G. Šterju 280, 281 Atli, Klement 466 Aug^ustinčić, Antun 285, 338, 375 Avšič, Jakob 97 Babić, Aćim 140, 175 Babić, Ivan 381 Babić, Mijo 138 Babić, Radomir 207, 217, 249, 254 Babović, Spasenija 82, 98,117,118,172, 207 Baćović, Petar 160, 178, 187 Bader, Paul 141, 212, 398, 399 Badoljo, Pijetro 449, 450 Bagration 85 Bagrjanov, Ivan 447 Bajči-Žilinski, Endre 34, 35, 146 Bakarić, Vladimir 130, 137, 461, 474 Bakić, Mitar 122, 207, 217, 249, 254, 334 Baletić, Luka 161 Baloković, Zlatko 260, 433 Bandaio, Mate 443 Bandžović, Safet 137

Banjanin, Jovan 475 Barjaktari, Ćazim 417 Barjaktari, Muharem 274, 275 Barker, Elizabet 389 Bartulović, Niko 157 Baruh, Bora 375 Bauk, Miloš 225 Bebler, Aleš 125 Beder, Paul 175 Begović, Vlajko 443 Bejli Stenli 304, 307 Beker 30 Belić, Aleksandar 389 Belinić, Marko 300 Berne, Franc 107, 108, 111 Beneš, Edvard 20, 328 Beriša, Rifat 295 Berković, Josip 66, 67 Bičaki, Ibrahim 275 Biroli, Aleksandar Pircio 121, 122, 170 Biverbruk, Vilijam Maksvel Ejtken 12 Bjelajac, Slavko 160 Bjelajac, Stanko 132 Bjelica, Dejan 443 Blagojević, Milan 96 Boban, Rafael 167, 382 Bogdan, Ivo 474 Bohunicki, Adela 149 Boj, Piter 303 Bojović, Petar 52 Bolen, Carls 260, 466, 468 Bonaparta, Napoleon 82 Boris HI 38 Borovski, Hajnrih 212 Borozan, Braco 366 Bošković, Dušan 471 Božanić, Nikola 418 Božović, Borislav 207 Božović, Božidar 232, 235 Božović, Mihajlo 470 Brajović, Pavle 148 Brauhič, Valter 11 Brecelj, Marijan 125 Breznik, Anton 365 Brkić, Mitar 68 Brković, Živko 134

REGISTAR LIČNIH IMENA

Broz, Josip - Tito 64, 70, 72, 73, 76, 77, 79, 83, 88, 95, 97, 99, 103, 104, 105, 108, 110, 116, 117, 118, 123, 130, 131, 143, 147, 171, 188, 190, 196, 197, 198, 199, 203, 205, 206, 209, 211, 218, 219, 220, 249, 251, 254, 266, 267, 270, 271, 277, 280, 281, 285, 288, 291, 292, 294, 299, 300, 301, 306, 308, 311, 313, 314,315, 316, 317, 318, 320, 323, 324, 325, 326, 327, 328, 329, 330, 331, 332, 333, 334, 336, 337, 338, 339, 340, 353, 354, 355, 376, 379,381, 383, 384, 385, 386, 387, 388, 389, 390, 391, 418, 420, 423, 424, 425, 430, 431, 432, 433, 434, 435, 436, 439, 453, 454, 456, 458, 459, 460, 462, 467, 468, 469, 470, 473, 474, 475, 476, 478, 479 Budak, Mile 45, 49, 127, 128 Budisavljević, Srđan 94, 389, 458 Buđoni, Semjon Mihailovič 82 Buha, Vasilije 98, 115, 118, 119, 172 Bulajić, Filip 374 Bulatović, Radomir 137, 227, 229, 234 Bulić 270 Burdžević, Rifat 205, 207 Burić, Vido 255 Butković, Ivan 433 Cankar, Ivan 375 Cesaree, August 78 Cvijovič, Josif 180 Cviter, Franc 377 Čabo-Cinoti, Cecilija 237 Čajavec, Rudi 211 Čang, Kajšek 74, 186 Čapek, Karei 365 Čarnojević, Arsenije 363 Čerčil, Tom 328 Čerčil, Vinston 11, 22, 53, 55, 200, 239, 299, 304, 305, 307, 308, 309, 314, 315, 320, 324, 326, 327, 328, 329, 331, 336, 379, 386, 387, 388, 389, 434, 435, 438, 439, 450, 454, 466, 467, 468 Černi, Josip 335 Červenkov, Viko 385 Čolaković, Rodoljub 82, 98, 103, 140, 285, 390, 459, 461 Čubrilović, Vaso 390, 461, 479 Čučkov, Emanuel 390 Čujak, Vido 182 Čulinović, Ferdo 377 Ćano, Galeaco 26, 69, 121 Ćetković, Milovan 149 Ćetković, Pero 97, 217, 249, 255 Ćetković, Vlado 217 Ćirić, Irinej 146 Ćopić, Branko 376 Ćosić, Momir 428 Ćuković, Mirko 462

499

Dabić, Mikula 365 Damjanović, Miodrag 429 Dangić, Jezdimir 61, 140, 141, 159, 175 Danilović, Uglješa 139 Danon, Oskar 366 Dapčević, Peko 96, 207, 217, 249, 254, 256, 324, 327, 329, 334, 424 Darlan, Žan-Fransoa 336, 450 Davičo, Oskar 376 Dedijer, Olga 255 Dedijer, Vladimir 331, 333, 376, 432 Dedinac, Mima 376 De Gol, Šari 112, 186, 328, 379, 450, 467 Dejvis, Elmer 187 Delčev, Goce 446 Demić, Borka 149 Deretić, Jovan 376 Desnica, Boško 129, 133 Detoni, Marijan 375 Deva, Džafer 276, 416 Devis, Džozef 467 Didović, Franjo 182 Dikin, Frederik Vilijem 253, 254, 307, 308, 336 Dimitrijević-Nešković, Nada 149 Dimitrov, Georgi 19, 20, 55, 131, 281, 314, 336, 446 Divac, Nedeljko 457 Doda, Dževdet 290, 295, 296 Dolinšek, Anton 410 Doronjski, Stevan 464 Došen, Ilija 217 Dožić, Gavrilo 44 Dragić-Belović, Olga 149 Drapšin, Petar 217, 424 Draškić, Panta 164 Drenović, Uroš 142, 160, 177 Drljević, Savo 417, 418 Drljević, Sekula 41, 272, 274, 428, 429 Dudić, Dragojlo 97, 103, 195, 196, 376 Dumandžić, Jozo 128 Duraku, Emin 290 Duši, Hajdarbeg 295 Đačenko, Anatolij 442 Đikić, Osman 363 Đilas, Milovan 79, 82, 98, 117, 118, 119, 122, 205, 250, 298, 301, 308, 326, 329, 372, 384, 390, 392, 393, 430, 431, 459, 479 Đonović, Jovan 274 Đorđević, Vasilije 255 Đujić, Momčilo 129, 133, 134, 136, 157, 427, 428, 429 Đukanović, Blažo 170, 171, 261 Đuričković, Boško 123, 207 Đurić, Ljubodrag 207 Đurić, Miloš 163 Đurić, Radoslav 61 Đurišić, Pavle 89, 160, 169, 170, 252,

428, 429

121, 338, 464,

178,

422,

*D0 NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Đurović, Mašan 165 Đurović, Vako 256 El Huseini 242 Emanuel, Vitorio HI 120 Espozito, Đovani 123 Ferdinand, Franc 44 Ferenc, Heketelhalmi-Cajdner 146 Feriš, M. Lin 260, 326 Ferster, Helmut 41 Filipović, Sulejman 286, 390 Fiorenzuol, Bendeto 37 Fleps, Artur 427 Fleps, Nidermajer 397 Fotić, Konstantin 58 Francetić, Jure 138, 167, 214 Frangeš, Ivan 469 Frank, Josip 49 Franko, Francisko 28, 405 Frašeri, Mehdi 275 Frković, Jurica 66 Frković, Mate 128 Frol, Frane 286, 390, 459, 460, 469, 479 Frol, Ivo 366 Gaćeša, Vasilije 97,131,132 Garić, Jozo 45, 180 Gavrić, Liza 149 Gavrilović, Milan 19, 55, 57, 475 Gavrilović, Stojan 432 Gaži, Franjo 476, 477 Gering, Herman 27, 40, 240 Glavica, Adem 417 Glišić, Miloš 103 Glišić, Venceslav 100, 399 Globočnik, Odil 429 Godić, Bogdan 165 Golubović, Radonja 285 Gondurov, Aleksandar 10 GoŠnjak, Ivan 217, 335 Gotvald, Klement 20 Gracìoli, Emilio 86 Gradića, Mehmed 417, 418 Gregorić, Pavle 130, 132, 300, 390, 459 Grisogono, Nenad 157 Grol, Milan 57, 383, 390, 391, 392, 455, 457, 458, 469, 470, 471, 475 Grotevol, Oto 20, 55 Grujić, Danilo 145 Grulović, Aćim 147, 335 Grulović, Nikola 98, 196 Gubec, Matija 79, 162, 363 Gusev, T. Fjodor 339 Gutić, Viktor 49, 128 Gutman, Frida 151 Habsburški, Karlo 44 Hadson, D. T. 112, 158 Hadžić, Hakija 47 HadHdimov, Dima 446 Hadžihasanović, Uzeir 45, 47, 182, 183

Hajdrih, Rajnhard 29 Hamovih, Rade 97 Hamza, Džavid 77 Hamza, Dievdet 290 Hantington, Eleri 326, 327 Hariman, Averel 12, 430 Hebrang, Andrija 272, 300, 301, 385, 390, 431, 459, 469, 479 Hercigonja, Nikola 366 Herenčić, Ivo 382 Himler, Hajnrih 30, 40, 241, 242, 243, 397 Hindenburg 108 Hitler, Adolf 10, 11,12, 21, 22, 25, 29, 30, 32, 33, 37, 38, 40, 41, 46, 47, 49, 60, 75, 82, 100, 107, 108, 183, 218, 240, 241, 242, 243, 247, 248, 250, 263, 264, 266, 268, 270, 271, 276, 277, 304, 331, 341, 382, 397, 398, 399, 400, 403, 426, 435 Hodža, Enver 290, 291, 310 Hodža, Fadilj 77, 148, 258, 290, 295 Hodža, Mehmed 295 Holjevac, Većeslav 217 Honer, Franc 448 Horstenau, Gleze 31, 47, 48, 215, 240, 249, 250, 251, 269, 270, 271, 272 Horti, Mikloš 9, 33, 146, 464 Hristov, Georgi 35 Humo, Avdo 139 Idn, Antoni 53, 299, 327, 379 Idriz, Redža Mula 417 nić, Ljubo 443 Hie, Milan 174 Iljič, Vladimir - Lenjin 72, 229, 298 Ivanković, Mladenka 443 Ivanović, Dragiša 335 Iveković, Mladen 220 Ivković, Radmila 235 Jakac, Božidar 375 Jakić, Velimir 207 Jakšić, Pavle 217, 249, 254, 256 Janić, Vlado 335 Janković, Janko 118 Janković, Velmar 360 Jaramazović, Lajčo 464 Jegorovič 10 Jerković, Dušan 97 Jerković, Nebojša 103 Jevđević, Dobrosav 159, 160, 427 Jevđević, Petar 187 Jokanović, Nikola 179 Joksimović, Dragić 469 Jonić, Velibor 163, 359 Josip, Franjo 44 Josipović, Srba 118 Jovanović, Đoko 217 Jovanović, Arso 97, 121, 122, 123, 211 Jovanović, Blažo 121, 207, 444, 461 Jovanović, Dragi 108

registar

Jovanović, Dragoljub 59, 60, 77, 196 457 471, 472, 477 Jovanović, Dragoslav 149 Jovanović, Đoko 134 Jovanović, Đorđe 360 Jovanović, Isa 139 Jovanović, Ljubiša 366 Jovanović, Radivoje 97 Jovanović, Slobodan 57, 64, 160, 189, 302, 303, 304, 307, 475 Jovanović, Zdravko 103 Jovanović, Zikiea 98 Jovičić, Stevan 335 Jovićević, Pavle 258, 295 Jurlina, Branko 43 Kadar, Jano! 20 Kajper, Vilhelm 272 Kajtel, Vilhelm 25, 108, 398 Kamerhofer, Konstantin 242 Kanaris, Vilhelm 29 Kapetanović, Ismet 47 Kapičić, Jovo 256 Karabegović, Osman 217 Karadžić, Vuk Stefanović 360, 363 Karađorđević, Aleksandar 44, 452 Karađorđević, Pavle 60 Karađorđević Petar II 52, 157, 186, 268, 284, 299, 307, 308, 314, 318, 320, 324, 328, 379, 380, 387, 388, 389, 452, 453, 478 Karamatijević, Pivo 375 Kardelj, Edvard 88, 117, 195, 196, 206, 211, 222, 286, 288, 301, 308, 331, 353, 373, 380, 385, 386, 387, 390, 431, 457, 459, 460, 463, 469, 478, 479 Kaše, Zigmund 31, 45, 47, 48, 128, 183, 215, 240, 251, 268, 269, 270, 271, 382 Kazimirović, Vaso 47, 128, 270, 271 Keršovani, Otokar 78, 406 Kidrič, Boris 125, 288, 461 Kladarin, Đuro 217, 249, 254 Klencov, V. A. 354 Kluz, Franjo 211 Kljajić, Filip 98,103,205,207,217,249, 254 Kljajić, Mirko 97 Knežević, Vladimir - Volođa 207 Knežević, Živan 303 Kocbek, Edvard 220, 286, 362, 377, 390, 459, 460 Kolarov, Vasil 20, 385 Koliševski, Lazar 143, 144, 461 Koljanin, Milan 378 Komorovski, Boro 335 Končar, Rade 88,103,117,129,130,132,135, 136, 197 Konstantinovič, Bliher Vasilij 10 Konstantinovič, Timošenko Semjon 11 Konjev, S. Ivan 82 Kopinič, Josip 21, 130, 131, 132, 199 Kornjejev, Nikolaj 299, 326, 336, 384

ličnih

imena

501

Kovačič, Oskar 125 Krajger, Boris 335 Krajger, Džorđž 439 Kraš, Josip 130, 132, 136 Krašovec, Stane 432 Kraus, Herbert 235 Krek, Miha 58, 127, 178, 273 Krištofi, Jožef 32 Krivokapić, Dušan 428 Krleža, Miroslav 377 Krndelj, Ivan 406 Krnjević, Juraj 58, 68, 319 Krsmanović, Branko 96, 98 Krstulović, Vicko 249, 327, 464, 479 Krulj, Mustafa 275 Krulj, Nektarije 179 Kruščić, Vukman 124 Kržišnik, Anton 286, 390 Kuhar, Alojz 178 Kukoč, Ivan 249 Kulenović, Džafer 46,182 Kulenović, Osman 46, 182 Kulenović, Skender 212, 376 Kune 398 Kušić, Milinko 207, 217 Kurbegović, Hamid 47 Kutuzov 10, 82, 85 Kvaternik, Eugen 51,128,167 Kvaternik, Petar 181 Kvaternik, Slavko 41,44,47, 51, 86,181,182 Kveder, Dušan 96 Kvisling, Vidkun 28 Kosanović, Sava 17, 189, 354, 390, 433, 457, 458, 461, 469, 478, 479 Kostić, Josit 164 Kostov, Trajče 385 Košak, Vladimir 66 Kolutić, August 66, 77, 318, 382 Koturović, Dimitrije 443 Kovačević, Boriša 139, 255 Kovačević, Milivoje 196 Kovačević, Mirko 136 Kovačević, Nikola 431 Kovačević, Sava 97, 207, 254, 255, 256, 374 Kovačić, Ivan Goran 255, 377 Kovačić, Matija 128 Lagator, Špiro 123 Lampar, Blažo 424 Lampret, Jože 182 Lašić, Đorđe 89, 159, 169, 170 Latinović, Lazar 443, 444 Laval, Pjer 336, 450 Lazić, Dragoljub 62 Lekić, Danilo 96, 334 Leković, Petar 97 Leković, Vojo 123 Leman, Herbert 354 Ler, Aleksandar 240, 426 Leskošek, Franc 88, 103, 125

*D0 NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Levstik, Fran 375 lipovac, Joanikije 180 Lisak, Erih 382 List, Vilhelm 84, 107 Liters, Rudolf 243, 245, 250, 255, 397 London, Artur 443 Lorka, Federiko Garsija 365, 366 Lorković, Mladen 127, 215, 270, 382 Luburić, Vjekoslav - Maks 382, 402 Lukačević, Vojislav 160 Ljotić, Dimitrije 40, 41, 51, 93,108,112,163, 165, 189, 324, 407, 427, 428 Ljumović, Božo 121, 431 Ljutvi, Ibrahim 276 Macolini, Serafino 38, 120 Maček, Ivan 117, 147 Maček, Vladimir - Vlatko 15, 28, 66, 67, 68, 77, 86, 129, 131, 161, 162, 189, 211, 261, 276, 300, 318, 320, 381, 382, 467, 469, "476, 477 Magovac, Božidar 286, 381 Majakovski, Vladimir Vladimirovič 376 Majski, Ivan 54 Majstorović, Miroslav 402 Maklejn, Ficroj 245, 261, 307, 308, 312, 313, 326, 327, 336, 422 Maletić, Strahinja 433 Malinovski, Rodion Rodionovič 82, 329, 447 Mamić, Miloš 118, 172 Mandić, Ante 390, 458 Mandić, Gligo 256 Mandić, Nikola 270, 276 Manerhajm 9,108 Manola, Srećko 217 Manuilski, Dimitrije 55 Maraković, Nikola-Nino 255 Marčetić, Vukašin 142, 177 Marinko, Miha 103, 431 Markone, Đuzepe Ramon 44 Marković, Blažo 180 Marković, Mirko 433 Marković, Moma 98, 118,172 Marković, Savić Štedimlija 428 Marković, Svetozar 145 Marović, Milan 147 Martinović, Ratko 104, 106 Martinović, Stanko 255 Marušić, Drago 319, 390, 479 Maslarić, Božidar 21 Masleša, Veselin 220, 255 Mašera, Sergej 53 Matić, Anka 443 Matić, Petar 97 Matijević, Miloš 98, 118 Mažar Šoša 217 Mecger 251 Medenica, Đuro 418 Međedović, Junus 366

Mekdauel 335, 428 Mešić, Adem 47 Mešterović, Đuro 96, 149, 151, 175 Mešterović, Julka 151 Mezić, Aleksandar 149, 443 Mihailović, Aleksandar 61 Mihailović, Dragoljub — Draža 15, 24, 41, 57, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 68, 72, 73, 74 89, 90, 91,'93, 99, 101, 103, 104, 105, 106, 107, 110, 111, 112, 113, 114, 127, 136, 140, 155, 156, 157, 158, 159, 160, 161, 163, 165, 166, 168, 169, 170, 176, 177, 178, 179, 180, 184, 185, 186, 187, 188, 189, 190, 195, 209, 216, 218, 219, 237, 247, 248, 260, 265, 266, 267, 268, 274, 275, 280, 286, 287, 299, 302, 303, 304, 305, 307, 308, 312, 313, 314, 315, 316, 318, 324, 335, 336, 360, 385, 391, 427, 428, 429, 430, 433, 439, 448, 452 Mihajlov, Ivan 69 Mihić, Ilija 160 Mihler 84 Mikolajčik, Stanislav 19 Mikuž, Metod 182, 377, 406 Miler, Hajnrih 94, 403 Mileusnić, Dušan 134 Milosavljević, Ljubinka 98, 117, 118, 172 Milosavljević, Milosav 334 Milosevic, Simo 220,. 235, 255, 377 Milovanović, Košta — Pećanac 65, 104, 110, 113, 114, 147, 163, 164, 165, 209, 212, 407 Milutinović, Ivan 79, 88, 103, 122, 143, 196, 220, 286, 292 Minderović, Čedomir 376 Minić, Miloš 103, 104, 105 Mirković, Borivoje 57 Misita, Veselin 104 * Mišić, Alojz 45, 182, 406 Mišić, Živojin 186 Mitrov, Danko 96 Mitrovica, Redžep 275, 276, 415 Mitrović, Mitra 118, 172, 196 Mitrović, Ratko 118 Mitrović, Stefan 334 Mitrović, Vukica 98, 117 Moč, Aleksandar 464 Molotov, M. Vjećeslav 299, 327, 328, 329, 379, 380, 385, 386, 387, 391, 392, 439 Moljević, Stevan 62, 63, 161, 274 Morgan, F. E. 434 Moskovljević, Miloš 477 Moškov, Ante 167 Mozer, Džon 448 Mrak 132 Mrazović, Karlo 129, 130 Mučeto, Blagoje 143 Mugoša 443 Mugoša, Dragica 478 Mugoša, Dušan 148, 291, 444 Mujezinović, Ismet 375 Mulišić, Vjenceslav 110 Muravjev, Konstantin 447

REGISTAR LIČNIH IMENA

Murtić, Edo 375 Musolini, Benito — Duče 9, 27, 121, 240 243 247, 258, 408, 412, 435 Mušicki, Košta 165 Nađ, Košta 215, 217, 334, 424 Nahimov 10 Nastasijević, Svetomir 360 Natlačen, Marko 37, 86 Naumov, Stiv 144 Nazor, Vladimir 377 Neceva, Mara 143 Nedeljković, Dušan 377 Nedić, Milan 27, 35, 36, 41, 42, 62, 66, 89, 107, 108, 112, 114, 115, 117, 140, 141, 149, 156, 163, 164, 165, 168, 175, 180, 189, 209, 212, 268, 276, 324, 407, 409, 415 Nedić, Neško 103 Nedić, Srba 164 Nemanjić, Sava 363 Neni, Pijetro 408 Nestorov, Dimitar 479 Nešić, Blagoje 443 Nešić, Ljuba 113 Nešković, Blagoje 96, 98, 105, 116, 117, 118, 119, 131, 149, 172, 301, 383, 431, 461 Nikolajevič, Mihail Tuhačevski 10 Nikolić, Vojin 105 Nikolić, Vojo 334 Nikoliš, Gojko 96, 149, 151, 152, 175, 231, 235, 244, 246, 256, 437 Nimani, Džavid 77, 290 Ninčić, Momčilo 55 Nojbaher, Herman 33, 49, 268, 272, 276, 415, 428 Nojhauzen, Franc 40 Nonvej, Gvido 443 Novak, Karei 159, 161, 179 Novak, Viktor 181 Novaković, Ljubo 65 Novaković, Niko - Longo 129,133, 134 Novaković, Vlado 134 Nušić, Branislav 365 Obergfel, Trol 128 Obradović, Dositej 360 Obradović, Miloš 82, 165 Ocokoljić, Siniša 114 Ohridski, Kliment 35 Orešković, Marko 96, 97, 130, 136, 137 Orović, Savo 97 Ostojić, Zaharije 160, 161 Ostrovski, Nikolaj 365 Oto, Hans 249, 250, 271 Pal, goti 464 Pandurović, Sima 360 Pantić, Branislav 61, 62, 105 Panvic, Helmut 397 Pap, Pavle 97, 130 Pašić, Nikola 165

503

Paterson, Ričard 432, 435, 478 Paulus, Fridrih 239 Pavelić, Ante 30, 32, 39, 41, 48, 49, 50, 68, 128, 138, 162, 166, 167, 181, 182, 189, 209, 224, 240, 241, 242, 248, 268, 270, 274, 382, 403, 405, 428, 430 Pavlov, Todor 446 Pavlović, Aleksandar 62 Pavlović, Branislav 196 Pavlović, Dragan 142, 143 Pavlović, Dragoslav 61, 161 Pavlović, Kosan 457 Pavlović, Milka 151 Pavlović, Miloje 112 Pavlović, Ratko 96, 115 Pavlović-Šilja, Dragan 174 Paunović, Stanko 147 Pećnikar, Vilko 382 Pejani, Bedri 276, 415 Penezić, Sreten 225 Perić, Stijepo 270 Pernar, Ivan 66 Perović, Risto 255 Peruničić, Mile 220, 286 Petcold, Kurt 400 Peten, Filip 28, 108, 336, 404 Petković, Vlasta 62 Petričević, Branko 424 Petrov, Đorče 446 Petrović, Dragoljub 114 Petrović, Grujo 149 Petrović, Marisav 112 Petrović, Nikola 334, 459, 479 Petrović, Nikola 390 Petrović, Nikola I 120 Petrović, Petar - Njegoš 48, 360, 363, 375 Pijade, Moša 171, 220, 285, 306, 308, 339, 353, 371, 386, 431, 463 Pije XII 405 Pik, Vilhelm 20, 55 Piletić, Velimir 61, 105, 114, 336 Pindžur, Strašo 144 Plajvajs, Mirko 52 Podgornik, Dušan 125 Poluža, Šaban 417, 418 1 Ponomarjov, Boris 188 Popivoda, Krsto 431 Popović, Alimpije 464 Popović, Dejan 151, 175, 235, 255 Popović, Jovan 62, 196, 376 Popović, Koča 96, 103, 207, 217, 249, 250, 254, 256, 323, 334, 424 Popović, Krsto 170, 171 Popović, Milan 42, 146 Popović, Miladin 148,289, 291, 292, 293, 294, 418, 444 Popović, Milentije 196, 384, 464 Popović, Nikola 360, 366 Popović-Pinecki, Vladeta 149 Popović, Vladimir 103, 130, 131, 149, 197 334, 386

504

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Pozderac, Nu rij a 220, 255 Prešern, Franc 375 Pribićević, Rade 286, 390 Pribićević, Stojan 260 Priča, Ognjen 78, 406 Princip, Slobodan 103 Prodanović, Jakov Jaša 383, 390, 457, 459, 461, 469, 470 Pucar, Đuro 139, 142 Puk, Mirko 128 Purić, Božidar 260, 274, 302, 307, 308, 315, 316 Putnik, Radomir 186 Račić, Dragoslav 104, 105, 110 Radić, Branko 443 Radić, Marija 476 Radić, Radoslav 160 Radić, Slavko 217 Radić, Stjepan 162, 405, 476 Rakoši, Maćaš 20 Radonić, Andrija 182 Radovanović, Steva 164 Radusinović, Mitar 148 Rađenović, Stevo 129, 133, 134 Rajić, Blaško 464 Rajk, Laslo 20 Rajković, Steva 360 Rajner, Fridrih 270 Raković, Predrag 428 Ranković, Aleksandar 79, 81, 88, 98, 103, 105, 110, 117, 118, 143, 205, 301, 308, 332, 333, 392, 431, 460, 462, 479 Rašeta, Boško 134 Redžić, Enver 182, 183, 242 Rendulic, Lotar 397 Repak, Salko 366 Ribar, Ivan 86, 196, 220, 285 Ribar, Ivo Lola 17, 88, 89, 98, 103, 110, 117, 143, 205, 308, Ribar, Jurica 375 Ribentrop, Joakim 26, 30, 31, 47, 69, 241, 247, 250, 270 Ribnikar, S. Vladislav 286, 362, 390, 459 Ristić, Jovan 165 Ritig, Svetozar 182, 406 Roata, Mario 213, 215, 241 Roboti, Mario 407 Rokosovski, K. Konstantin 82 Romei, Ervin 23, 216, 239 Rozman, Franc 97, 335 Roža, Ferenc 20 Rožman, Georgije 181 Rukavina, Ivan 96,136 Rukavina, Josip 382 Rupnik, Lav 261 Rus, Josip 285 Rutić, Ivka 366 Rutić, Joža 366 Ruzvelt, Franklin - Delano 11, 21, 22, 53, 186, 239, 260, 307, 388, 432, 450

Sadčikov, V. Ivan 392 Sadik, Uk 417 Saili, Dragutin 130 Salaj, Đuro 21, 218 Salazar, Oliveira Antonio 28 Salihagić, Suljaga 45 Salis-Sevis 474 Samuilo 35 Sandanski, Jan 446 Sanjina, Mira 366 Sardžent, Orm 379 Sarkotić, Stjepan 49 Savić, Kirilo 479 Savić, Pavle 220, 377 Savković, Dušan 377 Savojski, Eugen 33, 36 Savojski, Umberto 450 Seitz, Aleksandar 128 Sekulić, Bajo 123 Sekulić, Isidora 164 Sende-Popović, Kornelija 149 Sernec, Dušan 390 Servaci, Vjekoslav 382 Sikorski, Vladislav 326 Simić, Stanoje 190, 391, 432, 479 Simović, Dušan 52, 57, 64, 74, 389 Simunić, Zvonko 157 Skorodumov 163 Skrigin, Georgij - Žorž 366 Slijepčević, Pero 62 Smirnov, Vladimir 245, 256 Smodlaka, Josip 286, 336, 390, 460, 461 Smoljan, Bariša 66 Softić, Mustafa 45 Sopronov 384 Spaho, Fehim 45, 182 Spaho, Mehmed 45 Spalajković, Miroslav 108 Spasaić, Milan 53 Sremec, Zlatan 390, 460 Stajić, Vasa 464 Stambolić, Petar 110, 196, 323 Stanišić, Bajo 121, 169, 170, 171, 261 Stanković Siniša 196 Stanojević, Aca 389 Starčević, Ante 137, 182 Stefanović, Svetislav 360 Stepinac, Alojzije 44, 45, 180, 181, 182, 382, 471, 474, 475 Stetinijus, Edvard 388 Stilinović, Marijan 147, 249, 271 Stivenson, Ralf 308, 318, 435 Stjuart, F. Vilijem 253, 307 Stojadinović, Milan 40, 51, 387 Stojanović, Dragoljub Živko 30 Stojanović, Mladen 97, 177 Stojanović, Nikola 62 Stojanović, Sreten 164 Stranjaković, Dragoslav 62 Streng, Vilijam 339 Strugar, Đuro 98, 105, 118

REGISTAR LIČNIH IMENA

Strugar, Niko 255 Sulcberger, L. Sajrus 260 Sulejmanpašić, Nedžad 45 Supek, Rudi 443 Sušić, Lovro 66 Suvorov 10 Šanta, Vasilj 292 Šarac, Zaim 479 Šarić, Ivan 44, 45,180, 181 Šašić, Jefto 217 Šatorov, Metodije 76, 78, 142, 143 Šaćiri, Ismet 77, 290, 295 Šegvić, Kerubin 50 Šelenberg, Valter 250 Šević, Aleksandar 464 Šiljak-Mezić, Dobrila 149 Šiljegović, Boško 424 Šlezinger, Miroslav 235 Šolaja, Simo 97, 215 Šotra, Branko 258 Špiler, Juraj 396 Šreder 41 Štadler, Josip 49 Štajner, S. 235 Štreker, Artur 250 Štrosmajer, Josip Juraj 363 Šubašić, Ivan 66, 189, 287, 315, 318, 319, 320, 328, 331, 332, 336, 337, 354, 379, 380, 383, 386, 387, 388, 390, 391, 392, 432, 433, 435, 453, 455, 457, 459, 460, 468, 469, 470, 475, 476, 478 Šubić-Zrinski, Nikola 363 Šukrija, Ali 295, 419 Šuljak, Alija 47 Šutej, Juraj 390, 455, 458, 463, 475 Taha, Haki 418 Tasić, Borđe 196 Teleski, Borka 143 Terpešov, Dobro 338 Terzić, Velimir 97, 250, 256, 325, 329, 338 Tesla, Lazo 43 Tesla, Nikola 260 Tešanović, Lazar 142, 160, 177 Timošenko 82, 186 Tisa, Jozef 404 Tiseran, Eugenije 405 Todorov, Petar 338, 386 Todorović, Boško 61, 89, 140, 159, 179 Todorović, Mijalko 207, 324, 329, 334, 424 Todorović, Žarko 61 Todorović, Života 62 Tolbuhin, Fjodor Ivanovič 82, 325, 329, 333 334, 339 Toljati, Palmiro 20, 55 Tomić, Mirko 98, 118, 172, 173, 196 Tomić, Viktor 128, 167, 382 Tomović, Budo 121 Topalović, Živko 62, 328 Torbica, Miloš 134

505

Torez, Moris 20 Tortić, Janko 66 Tortić, Josip 67 Tošev, Pero 446 Tot, Dragutin 66 Trajković, Nikola 360 Tribrođanin, Vojo 113 Trifunović 157, 187 "Trifunović-Birčanin, Ilija 65, 136, 159, 160, Trifunović, Miloš 274, 302, 307 Trifunović, Miroslav 427 Trklja, Lazar 62 Truman, Hari 434, 466, 467, 468 Tulić, Jusuf 147, 196 Turinski, Žarko 145 Turkulin, Artur 132, 217 Tvrdan, Vjekoslav 182 Udovički, Lazar 443 Ugarković, Stipe 130 Ujčić, Josip 45, 182, 406 Ulbriht, Valter 20 Urukalo, Sergije 129, 133 Uzunović, Cvetko 144, 335 Vajks, Maksimilijan 265, 266, 268 Vajnant, Džon 339 Vajner, Slaviša 174 Vasić, Dragiša 62, 161, 360, 428 Vegan, Maksim 241 Velebit, Vladimir 250, 251, 331, 332, 333, 339, 433 Velimirović, Nikolaj 179 Vert, Henrih 32 Veselinov, Jovan - Žarko 147, 463, 464 Vilder, Viećeslav 45, 182, 475 Vilson, Henri Majtlend 320, 328 Visarionović, Josif — Staljin 9, 10, 11, 12, 55, 71, 79, 130, 184, 199, 200, 205, 219, 260, 299, 305, 306, 314, 320, 321, 324, 325, 328, 329, 330, 331, 333, 334, 336, 337, 338, 339, 340, 379, 380, 383, 384, 385, 387, 388, 389, 390, 393, 430, 435, 439, 450, 460, 466, 468 Visinski, Januarjević Andrej 32, 55, 386, 430 Vitruk, Andrej Nikiforovič 333 Vezenmajer, Edmund 30, 31 Vlahov, Dimitar 285 Vlahović, Veljko 21, 218 Voce, Adem 417, 418 Vokić, Đuro 382 Vorošilov, Kliment 82, 439 Vrkljan, Ante 479 Vrlinić, Sima 182 Vučković, Ljubo 97 Vučković, Zvonko 104, 105 Vujačić, Marko 124, 285 Vujanac, Vojislav 62 Vujasinović, Tođor 286, 390, 459, 479 Vujić, Vladimir 360 Vujnović, Milan 366

^10 narodnooslobodilački

Vukanović, Radovan 123, 254, 256, 334, 425 Vukašinović, Vule 104 Vukmanović, Svetozar — Tempo 79, 81 103 119, 139, 140, 257, 282, 291, 292, 293, 294^ 296, 310, 311, 338, 431, 444 Vukmirović, Boris 148 Vukosavljević, Sreten 319, 355, 390, 462 Vukotić, Ivan 182 Vuković, Jovo 335 Vulović, Đuro 157 Zagrani, Kadri 415 Zamboni, Tito 408 Zečar Milan 295 Zečević, Vladimir 104, 106, 180, 196, 220, 286, 390, 460, 479 Zećirija, Redža 295 Zervas, Napoleon 449

rat

i

REVOLUCIJA

Zimonjić, Petar 179 Zlatarić, Jerka 464 Zogović, Radovan 376 Zogu, Ahmet 274 Zrenjanin, Žarko 145 Žagar, Stane 125 Žaja, Andrija 406 Žanić, Milovan 128, 181 Ždanov, Vladimir Ivanovič 334 Žigić, Rade 217, 335 Živković, Petar 262 Žujović, Mladen 62, 157 Žujović, Sreten 79, 88, 98, 103, 104,196, 205, 286, 327, 383, 390, 432, 460, 473, 479 Žukov, K. Georgi] 24, 82 Žunić, Jela 235

REGISTAR GEOGRAFSKIH POJMOVA

Adrani 101 Afrika 239, 240, 241 Ajdovščina 461 Albanija 14, 16, 27, 31, 32, 35, 36, 38, 50, 60, 77, 121, 147, 157, 158, 163, 169, 198, 218, 239, 240, 255, 257, 266, 268, 271, 272, 273, 274, 275, 278, 289, 290, 291, 292, 293, 295, 296, 297, 310, 311, 312, 321, 338, 339, 340, 354, 383, 385, 394, 395, 408, 411, 412, 413, 414, 415, 416, 417, 418, 419, 421, 422, 428, 431, 442, 444, 448 Aleksandrija 52 Alžir 316 Amerika 22, 24, 295, 392, 430, 433, 478 Andrijevica 197, 416 Apeninsko poluostrvo 306 Arđirokastro 273, 310 Arilje 100, 195 Asenovgrad 408 Ataševac 227, 232, 233 Atina 83 Atlantik 22, 23 Australija 433 Austrija 36, 37, 58, 167, 169, 273, 382, 424, 425, 426, 430, 431, 432, 434, 441, 443, 445, 448, 462, 467 Austro-Ugarska 37, 48, 127, 167, 183 Azija 22 Baba 137 Babani137 Babićka gora 115 Bačka 17, 25, 36, 63, 88, 144, 145, 146, 147, 169, 283, 353, 408, 414, 420, 421 Bajina Basta 105, 195 Balinovac 254 Balkan 9,11,19,22, 27, 30, 32, 39,46, 81, 82, 84, 104, 143, 156, 157, 182, 218, 258, 260, 261, 263, 264, 265, 267, 270, 271, 273, 274, 275, 276, 277, 310, 311, 316, 321, 324, 326, 327, 329, 330, 339, 340, 341, 353, 394, 398, 399, 403, 405, 439, 444, 445, 446, 466, 468, 482 Balkansko poluostrvo 415 Baltik 9

Banat 17, 26, 31, 32, 33, 36, 39, 63, 82, 88, 96, 119, 144, 145, 147, 169, 353, 395, 396, 414, 420, 421, 427, 451 Banija 43, 75, 77, 97, 127,128, 131, 132,135, 136, 157, 166, 178, 211, 215, 216, 220, 233, 236, 244, 245, 256, 264, 278, 368, 369, 424, 451 Banijski Grabovac 132 Banja Koviljača 104 Banjaluka 45, 142, 177, 215, 224, 406, 429 Banjan 101 Banjica 407, 411 Bar 120, 407 Baranja 25, 36, 63, 88, 145, 408, 420, 421, 425, 464 Bari 261, 325, 354, 355, 356, 371 Bastasi 128 Batina 423 Beč 26, 30, 36, 321, 425 Bečej 146 Begej 145 Bela Crkva 98, 333 Bela krajina 126, 210, 424 Bela Palanka 339 Belasica 279 Belgija 54, 218 Belorusija 10 Beneška Slovenija 256 Benkovac 129 Beograd 17, 18, 28, 29, 33, 50, 60, 61, 62, 65, 70, 75, 76, 78, 83, 95, 96, 99, 101, 102, 103, 105, 112, 118, 119, 135, 141, 172, 211, 250, 257, 263, 275, 302, 314, 319, 323, 324, 325, 326, 332, 334, 335, 355, 359, 360, 377, 378, 379, 381, 386, 391, 392, 398, 402, 424, 430, 432, 434, 435, 437, 440, 451, 453, 465, 473, 476, 477, 478 Berane 169, 195, 197, 263, 327 Berkovići 138 Berlin 47, 94, 108, 250, 403, 405, 426, 439 Bihać 213, 215, 218, 220, 223, 244, 250, 282, 287, 429 Bijela Gora 137 Bijeli Potoci 233 Bijelo Polje 197, 254 Bijeljina 422

^10 NARODNOOSLOBODILAČKI rAT I REVOLUCIJA

Bileća 137, 337 Birač 140, 257 Bitolj 230, 310, 408 Bjelovar 43, 128, 130 Bled 406 Bliski Istok 20, 29, 56, 316, 373, 449 Bogatić 104 Boka 121, 122, 188, 209, 272, 282, 301, 350 Boka Kotorska 27, 38, 86, 270, 422 Bor 16, 26, 33, 113, 114, 407 Bosanska krajina 85, 97, 134, 139, 142, 177, 210, 211, 212, 213, 214, 215, 217, 219, 220, 224, 225, 228, 232, 233, 236, 244, 245, 256, 263, 364, 368, 369, 372, 376, 451 Bosanska Posavina 140 Bosanski Brod 440, 451 Bosanski Novi 31 Bosanski Petrovac 139, 223, 232, 233, 234, 243 244 299 Bosansko Grahovo 129, 134, 139, 141, 243 Bosansko Petrovo Selo 140 Bosna (reka) 140, 214, 265, 414, 425 Bosi>a 26, 36, 41, 43, 48, 49, 65, 66, 75, 89, 93, 96, 97, 100,101, 102,106,116, 117, 123, 129, 132, 134, 138, 140, 141, 148, 157, 158, 159, 169, 170, 172, 174, 175, 176, 177, 178, 183, 184, 185, 197, 204, 211, 214, 215, 216, 218, 224, 225, 231, 232, 242, 246, 248, 251, 254, 255, 257, 258, 262, 265, 267, 269, 277, 278, 279, 317, 324, 353, 355, 371, 407, 422, 423, 424, 425, 428, 429 Bosna i Hercegovina 36, 42, 48, 77, 79, 103, 137, 138, 139, 140, 157, 160, 166, 174, 176, 179, 182, 183, 206, 207, 213, 225, 242, 243, 264, 277, 282, 284, 288, 289, 322, 363, 368, 381, 390, 459, 476 Bosut 422, 423 Brač 36, 265, 277, 326 Bradina 214 Brajići 120 Braničevo 113 Bratonožići 169 Bratunac 140 Brčko 422 Brezovo Polje 422 Brinj 133 Britanija 430, 478 Brod 263, 429 Budimpešta 248, 408, 439 Budva 120 Bugarska 13, 15, 19, 25, 26, 27, 29, 35, 37, 38, 41,42, 53, 60, 78, 81, 84,119,143,144,157, 169, 198, 266, 273, 274, 279, 281, 302, 311, 322, 323, 324, 330, 338, 339, 340, 341, 356, 384, 385, 386, 393, 407, 410, 431, 432, 440, 444, 445, 446, 448, 466 Bugojno 142, 214, 245, 247, 257 Bujan 294, 296, 297 Bujanovac 416 Bukovina 37, 42, 133 Bukulja 163

Bukurešt 447 Burma 22 Carigrad 187 Cazinska krajina 279 Celovec 426 Cer 104 Cerklje 31 Cerkno 438 Cetinje 120, 272, 407, 422, 440 Cincar 232 Crikvenica 52, 181, 213 Crna Gora 17, 26, 27, 38, 39, 41, 50, 51, 65, 66, 70, 77, 79, 84, 85, 86, 89, 92, 93, 97, 103, 117, 120, 121, 122, 123, 124, 148, 152, 157, 159, 169, 170, 171, 174, 176, 177, 178, 184, 185, 187, 196, 204, 206, 209, 210, 212, 213, 226, 228, 248, 252, 253, 258, 259, 261, 262, 263, 264, 267, 268, 270, 272, 274, 275, 276, 277, 278, 282, 284, 291, 293, 294, 296, 301, 302, 322, 324, 338, 349, 350, 353, 355, 360, 363, 364, 368, 371, 373, 375, 381, 390, 407, 408, 415, 419, 421, 422, 459, 462, 470 Crna Trava 212, 444 Crno more 9, 281 Čačak 100, 101, 102, 116, 150, 151, 196, 366, 373, 407 Čajetina 195 Čajniče 206, 231 Čakor 416 Čehoslovačka 20, 30 Čelebić 254 Černomelj 300, 448 Češka 20 Češko-Moravska 30 Čevo 120, 121 Čičevica 417 Čičevo 248 Čumurija 27 Čurug 146 Ćehotina 253 Dabar 209 Dalmacija 15, 27, 28, 31, 36, 47, 77, 84, 128, 129, 133, 135, 139, 141, 144, 157, 160, 166, 178, 211, 214, 215, 220, 228, 257, 258, 259, 262, 264, 271, 277, 278, 282, 287, 317, 340, 353, 354, 355, 368, 369, 371, 421, 424, 425 Danilovgrad 272 Danska 218, 399 Dardaneli 20 Debar 276, 416 Deli-Jovan 113 Delnice 369 Denkerk 23 Divci 110 Dnjepar 258 Doboj 60, 140, 429 Dobro Selo 233

REGISTAR GEOGRAFSKIH POJMOVA

Dobrudža 35, 37 Dobrun 101 Dolenjska 37, 210, 230, 256, 424, 426 Donja Štajerska 25, 37 Donje Kruševo 232 Donji Drežanj 85 Donji Lapac 129, 133, 134 Donji Vakuf 31, 214 Drava 265, 414, 424, 425 Dravograd 430 Dražgoš 125 Drenica 416, 417, 418 Drenova 116, 205 Drina 44, 49, 50,100,107,108, 114,161, 174, 175, 225, 245, 248, 252, 259, 277, 305, 324, 427, 429 Drinići 233 Drinjača 140, 141 Drvar 101, 129, 133, 134, 139, 141, 197, 224, 225, 226, 228, 233, 236, 237, 245, 300, 317, 425 Dubrovnik 36, 213, 214, 270, 338, 355, 421 Dukadžin 294, 296, 297 Dunav 17, 28, 32, 33, 36, 63, 82, 84, 85, 108, 113,114, 144, 145, 146, 257, 263, 266, 324, 325, 329, 335, 414, 422, 423, 451, 462 Duras 412 Durmitor 185, 246, 253, 254, 306, 397, 438 Duvno 214, 215 Đakovica 415, 416, 418 Đakovo 43, 128 Đekenjei 33 Đerdap 33 Đevđelija 311 Đudeka 412 Egejsko more 114, 339 Egipat 56, 263, 268, 433 El Alamein 216 Elbasan 412 El Šat 261 Engleska 392 Epir 273, 275 Erdelj 427 Erdevik 212 Etiopija 22, 56, 123 Evropa 9, 11, 12, 13, 14, 18, 19, 22, 24, 26, 27, 30, 31, 39, 41, 50, 59, 97, 100, 107, 120, 126, 158, 167, 190, 198, 218, 239, 240, 241, 255, 260, 262, 277, 303, 371, 393, 394, 400, 401, 404, 411, 439, 450, 466, 467, 482 Fatnica 138 Filipini 22 Finska 9 Foča 174, 175, 184, 213, 225, 230, 231, 236, 254 Fođa 439 Francuska 17, 28, 55, 57, 74, 80, 108, 123, 149, 239, 241, 303, 332, 336, 443, 444

509

Fruška gora 145, 212, 257 Furlanija 407 Gacko 137, 138, 213, 248, 254 Gat 206 Gazinska krajina 215 Glamoč 139,141,142, 219, 225, 226, 233,237, 247 Glamočko polje 244 Glavatičevo 248 Glina 31, 43, 131, 132, 243 Gnjilane 417 Goleš 258 Golubac 99 Goražde 231 Gorenjska 25, 37, 42,125,126, 210, 256, 424, 426 Gorica 169, 264, 270, 434 Gornja Đumaja 311 Gornja Jablanica 278 Gornjak 113 Gornje Bare 254 Gornje Lipovo 304 Gornji Milanovac 100, 105, 373 Gornji Pek 113 Gornji Vakuf 214, 215, 245, 250 Gorski Kotar 36, 127, 132,135,166, 178, 211, 220, 259, 264, 277, 278, 368, 369, 424, 425 Gospić 43, 128, 133, 243 Gospođinci 146 Grac 126 Gračac 129, 133, 134 Gračanica 140 Gravena 437 Grčka 19, 20, 23, 27, 29, 52, 107, 108, 239, 240, 252, 255, 263, 269, 273, 274, 279, 289, 310, 311, 312, 321, 322, 324, 354, 394, 407, 408, 409, 411, 416, 418, 428, 431, 443, 445, 447 , 448, 449, 450, 466 Grmeč 225, 232, 233, 234, 243, 244, 245, 251, 376, 438 Grum 263 Guberevci 104 Guča 105 Gudovac 43 Gusinje 38, 169 Guštanj 430 Gvozdena vrata 33 Han-Pijesak 140, 255 Harmaki 409 Herceg Novi 407 Hercegovina 28, 36, 43, 75, 85, 90, 97, 123, 129, 137, 138, 139, 141, 157, 159, 169, 170, 176, 177, 178, 185, 204, 209, 210, 212, 213 214, 220, 224, 228, 244, 245, 248, 249, 252 258, 259, 262, 264, 267, 304, 337, 353, 355 Holandija 55, 74, 218, 332 Homolje 82, 174 Hrvatska 9, 15, 26, 28, 36, 39, 40, 42, 47 48 49, 50, 70, 77, 78, 87, 96, 102, 103, 119 127'

*D0 NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

129, 130, 131, 132, 133, 135, 137, 140, 147 148, 152, 157, 159, 162, 197, 211, 213, 215, 216, 217, 218, 219, 236, 258, 261, 262, 263, 264, 266, 268, 270, 271, 272, 282, 284, 289, 300, 301, 307, 310, 311, 315, 317, 318, 320, 334, 369, 377, 381, 382, 383, 390, 427, 433, 442, 459, 461, 464, 472, 474, 475, 476 Hrvatsko primorje 36, 132, 166, 211, 220, 259, 264, 277, 278, 425 Hrvatsko Zagorje 130, 261, 265 Hvar 36, 265, 277, 326, 350 Ibar 39, 100, 263, 322, 324, 336, 414, 448 Ibarska dolina 38, 39 Igman 174, 175, 214 Ilija 137 Ilirska Bistrica 426 Ilok 146 Indonezija 22 Istočna Pruska 243 Istra 169, 259, 261, 264, 270, 271, 287, 289, 290, 291, 293, 294, 321, 340, 368, 369, 424, 425, 426, 427, 428, 429, 432, 434, 435, 441, 442 Italija 9, 13, 17, 25, 26, 27, 36, 37, 38, 39, 47, 49, 50, 53, 58, 81, 84, 120, 121, 124, 129, 133, 134, 143, 169, 239, 255, 258, 260, 262, 263, 266, 270, 271, 273, 275, 278, 279, 287, 289, 290, 303, 316, 319, 320, 321, 323, 327, 328, 329, 336, 371, 379, 381, 395, 407, 408, 410, 411, 412, 424, 430, 433, 434, 437, 438, 439, 440, 441, 442, 443, 445, 449, 450 Ivan 232 Ivančici 147, 207 Ivanjica 110 Izgor 244 Jablanica 172, 174, 212, 245, 248, 249, 252,

265, 293, 322 Jadovnik 244 Jadran 16, 33, 259, 263, 264, 270, 277, 337, 414 Jadransko more 27, 214, 335 Jagodina 110, 196 Jahorina 174, 255 Jajce 142, 214, 215, 243, 247, 250, 257, 281, 283, 284, 286, 287, 288, 299, 343, 362, 452, 454, 477 Jajinci 407 Jalta 388, 457, 466, 467, 468, 475, 476 Janja 139 Janjina 310 Japan 21, 22, 72

Jasenovac 128 Jasikovac 101, 227, 233, 234 Jastrebac 115, 212 Jastrebarsko 128 Jegejsko more 35 Jelin Dub 122 Jesenice 125 Ježića 31

Jonsko more 27 Jugoslavija 12, 13, 14, 15, 19, 20, 21, 24 25 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 39, 40, 42, 44 50' 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60 63' 65' 66, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76' 77' 78* 79, 81, 82, 83, 84, 86, 87, 88, 89, 90* 9l' 94' 96, 97, 101, 105, 108, 111, 112, U9 W 123, 127, 131, 140, 141, 147, 148, 149 15o' 153, 154, 155, 156, 157, 158, 159, I60' I62' 168, 169, 174, 179, 183, 184, 185, 186, 187* 188, 192, 193, 194, 195, 197, 198, 199, 202' 203, 204, 205, 206, 207, 208, 210, 216 217' 218, 219, 220, 221, 226, 230, 232, 234, 237' 239, 240, 241, 243, 247, 248, 252, 255, 256,' 258, 260, 261, 262, 264, 266, 267, 273, 274 275, 276, 277, 280, 281, 282, 283, 284, 285 286, 287, 288, 289, 290, 291, 292, 293, 294 295, 296, 297, 298, 299, 300, 301, 302, 303, 304, 305, 306, 307, 308, 309, 310, 311, 312 313, 314, 315, 316, 317, 318, 319, 320, 321, 322, 323, 324, 325, 327, 328, 329, 330, 331, 332, 333, 335, 336, 337, 338, 339, 340, 342, 343, 344, 345, 346, 350, 351, 352, 353, 355, 356, 357, 358, 359, 360, 361, 362, 364, 366, 371, 372, 379, 380, 381, 383, 384, 385, 387, 388, 389, 390, 391, 392, 393, 394, 395, 399, 400, 401, 402, 403, 404, 405, 406, 410, 412, 413, 414, 417, 419, 420, 421, 424, 425, 426, 427, 430, 431, 432, 433, 434, 435, 436, 437, 438, 439, 440, 441, 442, 444, 445, 446, 447, 448, 449, 450, 451, 452, 454, 455, 456, 457, 458, 459, 460, 461, 462, 463, 466, 467, 468, 469, 470, 471, 472, 475, 477, 47S, 479, 480, 481, 482 Julijska krajina 435 Julijske Alpe 425 Jurina Brda 131 Južna Amerika 54 Južna Lika 129 Južna Morava 114,115, 323 Kadinjača 111 Kairo 273, 308, 329 Kakanj 255 Kalinovik 140, 248, 429 Kalinovska 356 Kaloča 408 Kamnik 125 Kanada 58, 355, 433 Karadag 144, 416 Karavanke 425 Karlovac 132, 157, 213, 215, 243, 425 Karpati 64, 85, 330 Kaštel Sućurac 355 Kavaja 412 Kazablanka 239 Kazerta 320, 326, 327 Kenija 56 Kerestinac 130, 406 Kijev 16 Kina 22

REGISTAR GEOGRAFSKIH POJMOVA

Kistanja 129 Kladanj 255

Eekovača 233, 244 Klisa 228

Ključ 177, 243 Knin 213, 243, 451 Kninska krajina 134, 136, 141, 178 Knjaževac 113

Kočevski Rog 438 Kolašin 125,169,197, 254, 282, 301, 304, 407: 422 Kolubara 173 Komarnica 253 Komaron 408 Komiža 327 Konta 408 Konjic 214, 429 Kopaonik 148, 278, 293, 307, 322, 324, 397, 416 Koprivnica 128 Koralp 448 Korča 273, 310 Korčula 265, 277, 279 Kordun 43, 75, 77, 97,127,128,130,132,135, 136, 139, 157, 166, 178, 197, 211, 215, 216, 220, 233, 236, 244, 245, 256, 264, 277, 300, 367, 368, 424, 451 Korenica 133, 211 Koruška 25, 36, 169, 256, 270, 278, 424, 425, 432 Kosančići 323 Kosjerić 195 Kosraaj 17 Kosmet 275, 289,292, 293, 296,297,418,419, 420, 462, 464 Kosovo 36, 38, 39, 40, 65, 119, 157, 159, 163, 257, 270, 273, 275, 276, 278, 279, 288, 289, 290, 291, 292, 293, 294, 295, 296, 297, 383, 414, 416, 417, 418, 419, 446, 463 Kosovo i Metohija 17, 27, 38, 39, 42, 77, 88, 123,147, 148, 165, 252, 257, 258, 265, 272, 275, 278, 283, 288, 289, 290, 291, 292, 293, 294, 295, 296, 297, 298, 302, 310, 334, 340, 355, 383, 408, 415, 416, 417, 418, 420, 442, 461, 463, 464, 465 Kosovska Mitrovica 39, 100, 148, 275, 276, 322,415, 417, 419 Kosovsko-Metohijska oblast 302, 465 Kostajnica 243 Kosturi 310, 311 Košćeli 120 Kotor 272 Kotor-Varoš 142 Kozara 76, 177, 211, 212, 224, 236, 244, 257, 396, 397 Kozila 234 Kozjak 144, 260, 279 Kožuf 279 Kragujevae 100, 112, 225, 384, 390, 407 Krajina 113, 251

511

Krajova 301, 325, 327, 333, 334, 337, 338, 339, 340, 354, 448 Kraljeve Vode 151, 152 Kraljevo 100, 101, 110, 112, 317, 396 Kraljske Bare 124, 169 Kranj 125 Krašići 382 Kremlj 10, 330 Kreševo 214 Krim 388, 432 Krit 23, 241 Krupanj 98, 100, 102, 104, 110, 195, 373 Kruščica 43 Kruševac 99, 111, 115, 336, 407 Ksantije 408 Kuban 397 Kučevo 99, 113 Kući 169 Kukavica 115 Kuks 416 Kulen Vakuf 228 Kumanovo 230, 279, 323, 408 Kupa 133, 214, 278, 425 Kupres 142, 206, 214, 257 Kupreško polje 214 Kutka 416 Lapac 211 Lebane 115 Lece 115 Lenjingrad 9, 10 Lepoglava 406 Leskovac 17, 35, 115, 407, 440 Libija 437 Lijevče Polje 429 Lika 43, 75, 77, 97, 127, 128, 129, 130, 133, 134, 135, 139, 141, 148, 157, 160, 166, 178, 211, 215, 216, 220, 233, 236, 244, 245, 256, 264, 277, 278, 282, 317, 355, 367, 368, 424, 425, 451 Lim 123, 245, 277, 322, 324, 336 Lipovac 422 Litija 31 Livno 139, 141, 206, 214, 215, 224, 228, 236, 243, 247, 249, 282 Lobograd 128, 406 London 18,20, 45, 52, 53, 56, 58, 68,127,179, 183, 187, 241, 307, 316, 326, 339, 359, 475 Loznica 104 Lubnice 169 Lučka 31 Lužac Palanka 236 Ljeskovica 226 Ljubija 224 Ljubin Grob 254 Ljubinja 137, 206 Ljubljana 37, 83,117,213, 259,261, 271, 407, 424, 426, 440 Ljubovija 100, 116

*D0 NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Mačva 85, 98, 108, 173, 396 Mađarska 9, 13, 20, 25, 27, 31, 32, 33, 34, 36, 41, 42, 53, 60, 75, 84, 87,157, 198, 266, 330, 337, 384, 407, 408, 409, 410, 421, 424, 439, 440, 466 Maglaj 140 Maglie 99, 185, 246 Majdanpek 99, 113 Majevica 140, 257 Makarska 264 Makedonija 17, 26, 27, 28, 29, 31, 32, 35, 38, 42, 76, 77, 78, 84, 88, 103, 115, 119, 143, 144, 159, 160, 163, 165, 174, 180, 230, 257, 259, 260, 263, 264, 275, 276, 278, 279, 282, 284, 288, 290, 292, 293, 301, 302, 310, 311, 321, 323, 324, 334, 335, 340, 360, 369, 370, 372, 374, 390, 408, 414, 415, 419, 442, 444, 446, 470 Mala Azija 29 Malesija 295 Mali Jastrebac 115 Malta 371, 438 Maljen 172, 174, 322 Mamula 407 Manjača 177, 206 Maribor 37, 426 Marija Nostra 408 Marinkova Bara 407 Markov Vis 416 Marna 24 Matajica 232 Mediteran 28, 29 Medvednik 172, 174 Medveđa 115 Međimurje 33, 36, 130, 409 Merdare 416 Metković 213 Metohija 36, 169, 292, 294, 295, 297 Mežnička dolina 37 Milinklad 254 Minhen 405 Mitrovica 212 Mlava 113 Mlinište 101, 234 Mljet 265, 277, 279 Mohovo 422 Mojkovac 427 Moldavija 85 Molnik 126 Monte Kasino 56, 321 Morava 35, 114, 115, 173, 287, 414, 448, 470 Moskva 10, 20, 21, 24, 32, 62, 71, 72, 75, 82, 84, 108, 156, 183, 184, 189, 201, 205, 218, 241, 254, 280, 281, 299, 301, 306, 311, 316, 320, 324, 325, 326, 327, 328, 329, 331, 334, 336, 337, 339, 340, 354, 359, 373, 379, 380, 383, 385, 386, 391, 392, 430, 431, 432, 448, 460, 467, 479 Moslavina 130, 135, 257, 261, 265 Mostar 138, 141, 213, 245, 247, 249, 338, 422, 423

Mošarina 146 Mratinje 254 Mrkonjić-Grad 31, 142, 177, 215, 282, 288 Muka 275 Napulj 320, 327 Nemačka 9, 11, 16, 20, 25, 26, 27, 28, 29, 30 36, 39, 47, 53, 54, 59, 70, 71, 72, 73, 78 8o' 81, 85, 87, 114,125,126, 131,143, 163, 183' 224/239, 240, 252, 263, 264, 269, 270, 275' 277, 299, 321, 340, 346, 394, 396, 398, 399' 400, 401, 409, 410, 422, 425, 426, 443, 447 Neretva 161, 215, 237, 245, 246, 247, 248, 249, 250, 251, 252, 255, 259, 264, 277, 305 451 Nevesinje 137, 138, 248 Nikšić 89, 120, 171, 254, 272, 377, 407, 422 Niš 17, 28, 35, 83,114, 115, 263, 407, 440, 448 Nišava 115 Normandija 16, 321, 327 Norveška 54, 55, 332, 371, 394, 399, 407, 409, 413 Notranjska 210, 230, 256, 424 Nova Varoš 116, 117, 118 Novi 213 Novi Pazar 31, 38, 100, 302, 322 Novi Sad 146, 212, 359, 451, 463 Novi Zeland 433 Njufaundlend 22 Njujork 187 Obrovac 129 Ogulin 157, 213, 243, 451 Ohrid 31, 38, 310 Ohridsko jezero 31 Olovo 255 Omiš 264 Opatija 243 Orahovac 417 Orašac 228 Orjen 171 Orlova čuka 31 Osijek 43, 128, 242, 406 Osječina 244 Osogovo 279 Ostrožac 245 Oštrelj 101, 234 Otaševac 233 Otočac 133 Ozren 140, 225 Pacifik 22 Padjeni 134 Pag 43, 128, 406 Palestina 52 Pančevo 145 Pantelarij 306 Papuk 132, 438 Paraćin 111 Pasjača 115, 163, 212

REGISTAR GEOGRAFSKIH POJMOVA

Peć 148, 276, 416, 417, 440 Pećinci 147 Peloponez 241 Pelješac 264 Perl Harbur 11, 23 Pernicen 448 Petrinja 31 Petrova gora 76, 197, 226 Petrovac 120, 233 Petrovac na Mlavi 99 Petrovačko polje 232 Petrovgrad 36 Pirinska Makedonija 341 Pirot 339 Piva 185, 226, 232, 253, 254, 392 Pjenovac 174 Plačkovica 279 ,• Planica 105 Plaško 282 3 lav 38, 169, 296 Pliberak 430 Pliško polje 337 Ploče 264 Ploešti 439 Elješevica 438 Pljeva 139 Pljevlja 120, 123, 124, 171, 232, 254 Pocerina 173 Podgorica 17, 120, 272, 407, 421, 422, 427, 440 Podgorina 173 Podgrmeč 139, 142, 212, 227, 257, 376 Podlugovi 140 Podravina 261, 265 Podrinje 172, 396, 407 Podujevo 417 Podunavlje 27, 84, 113, 133, 266 Pokuplje 257, 278 Polimlje 416 Poljska 15, 19, 20, 30, 55, 399, 404, 431, 443, 448, 449 Pomoravlje 35, 98, 100, 113, 470 Poreč 113 Porečka reka 113 Portugalija 404 Posavina 98 Posušje 214, 215, 249 Potkozarje 224 Potsdam 466, 469 Povlen 172, 322 Požega 100, 101, 110, 150, 195 Prag 64, 328 Prekaj 233 Prekomurje 25, 409 Prenj 31, 248 Prepolac 416 Prespa 259 Prespansko jezero 31 Prešenovački Prnjavor 147 Priboj 31, 253 Prijedor 211, 224

513

Prijepolje 205, 278, 422 Prilep 144, 230, 257, 408 Prisoje 138 Priština 148, 276, 416 Prizren 27, 275, 276, 415, 416, 418 Prokletije 39 Prokuplje 99, 115, 211 Prozor 214, 245, 249 Prut 447 Pugleđ 261 Pula 434, 435 Pusta Reka 212 Rab 406 Radan 115 Raduša 232 Rama 214, 215, 247, 249 Rasjača 115 Ravna gora 60, 61, 62, 72, 110, 111, 374 Resava 113 Ribnica 126 Ribnik 177 Rijeka 33, 211, 215, 270, 426 Rijeka Crnojevića 120 Rim 47, 178, 242, 243, 247, 394, 439 Risan 338 Ristovac 236 Rodopske planine 408 Rogozna 322 Romanija 140, 197 Rožaje 38, 294 Rudine 226, 232 Rudnik 359 Rudo 117 Ruma 212 Rumunija 9, 15, 16, 27, 28, 31, 32, 33, 36, 75, 157, 198, 258, 266, 273, 321, 322, 330, 336, 337, 356, 379, 384, 447, 466 Rusija 9, U, 33, 59, 72, 82, 85, 120, 198, 202, 290, 312 Salaš 113 Samobor 31 San Francisko 432, 460 Sana 211 Sandžak 36, 38, 41, 86, 100, 111, 114, 115, 116, 117, 118, 121, 122, 123, 124, 171, 172, 173, 174, 176, 177, 185, 187, 205, 210, 212, 228, 248, 252, 254, 258, 259, 262, 264, 268, 270, 271, 276, 277, 283, 294, 301, 302, 324, 340, 355, 371, 407, 414, 422, 427, 429, 461, 462, 463, 464 Saniea 228, 229 Sanski Most 31, 75, 85, 142, 213, 243, 301 Sarajevo 30, 31, 46, 117, 129, 138, 139, 140, 174, 214, 224, 242, 250, 255, 366, 406, 423, 425, 440 Sava 44, 49, 63, 100, 107, 108, 133, 213, 228, 265, 277, 278, 401, 402, 407, 422, 423, 425, 429, 462 Savez Sovjetskih Socijalističkih Republika 9, 10, 11, 12, 18, 20, 21, 22, 29, 54, 55, 60, 71,

*D0 NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

72, 73, 74, 75, 78, 79, 81, 82, 83, 85, 88, 92, 94, 100, 114, 125, 126, 131, 138, 153, 188, 189, 197, 198, 200, 202, 218, 262, 292, 299, 304, 306, 307, 312, 314, 316, 320, 324, 325, 326, 327, 328, 329, 331, 332, 333, 338, 339, 351, 358, 373, 375, 380, 384, 385, 387, 388, 391, 392, 393, 395, 399, 423, 430, 431, 432, 433, 436, 437, 438, 448, 450, 453, 456, 458, 466, 467, 472, 473, 475 Segedìn 145, 408 Selce 52 Semberija 140, 257 Semizovac 140 Senj 213, 270 Senjak 407 Severna Afrika 21, 22, 23, 28, 55, 56, 118, 216, 303, 371, 433, 439, 465 Sibir 421 Sicilija 56, 239, 258, 306 Sinaj 261 Sinjajevina 253 Sisak 43, 128 Sitnica 137 Sjedinjene Američke Države 11, 19, 20, 21, 22, 23, 53, 54, 56, 57, 58, 66, 79, 92, 153, 186. 187, 202, 260, 299, 306, 307, 316, 339, 355, 386, 390, 430, 432, 433, 434, 435, 439, 450, 456, 467, 475, 476, 478 Sjenica 276 Skadar 147, 169, 415 Skender-Vakuf 211 Skoplje 27, 28, 35, 41, 144, 282, 311, 370, 408, 440 Skopska Crna gora 416 Slatina 232, 233 Slavonija 63, 75, 77, 130, 132, 135, 157, 159, 160,178, 211, 216, 228, 230, 250, 257, 262, 265, 307, 424, 440, 465 Slavonska Požega 128 Slavonski Brod 17, 224, 440, 451 Slovačka 47, 394, 404, 443 Slovenačko primorje 210, 256, 259, 261, 289, 290, 291, 294, 320, 321, 424, 434, 441, 442 Slovengradec 430 Slovenija 36, 37, 44, 63, 70, 77, 84, 85, 86, 103, 124, 125, 126, 152, 159, 160, 161, 167, 170, 179, 182, 197, 208, 210, 211, 214, 215, 216, 220, 223, 258, 259, 261, 263, 264, 268, 270, 278, 284, 287, 288, 300, 307, 320, 335, 350, 355, 362, 369, 375, 377, 390, 396, 406, 425, 430, 441, 442, 448, 461, 472 Smederevo 384 Smolensk U, 82 Smoljani 233 Snežnik 426 Sniježnica 137 Soča 425 Sofija 28, 35, 64, 83, 248, 334, 356, 386, 439, 445, 448 Sokolac 140, 197 Solun 83, 114, 311, 355, 409, 427, 428

Sombathelj 408 Sovjetski Savez 9, 10, 11, 18, 19, 20, 21, 54 70, 73, 75, 81, 86, 89, 94, 108, 125, 131, 18i 189, 199, 202, 218, 295, 299, 300, 328, 329' 356, 384, 386, 390, 391, 392, 423, 430, 43l' 467, 476, 478 Spasovci 128 Split 17, 36, 66, 87, 129, 132, 135, 136, 148 157, 159, 211, 213, 259, 264, 270, 337, 355' 425, 440, 465 Srb 211 Srbija 10, 16, 17, 18, 26, 27, 29, 30, 32, 35 36, 38, 39, 40, 41, 42, 44, 49, 50, 51, 56, 58' 59, 60, 61, 62, 63, 65, 66, 70, 74, 75, 77, 84* 85, 87, 89, 91, 92, 93, 95, 96, 97, 98, 99,' 100, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 110 111 112, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 123' 140, 144, 147, 148, 150, 151, 155, 156, 157 158, 160, 161, 162, 163, 164, 165, 168, 169, 170, 172, 173, 174, 175, 176, 177, 195, 196, 197, 200, 202, 205, 212, 230, 248, 252, 257, 258, 259, 260, 263, 265, 266, 267, 268, 271, 272, 274, 276, 277, 278, 279, 283, 284, 287, 288, 289, 293, 301, 302, 315, 316, 318, 321, 322, 323, 324, 326, 328, 329, 330, 331, 332, 333, 334, 335, 336, 339, 340, 343, 351, 355. 357, 360, 363, 364, 373, 374, 375, 377, 378, 383, 395, 396, 398, 406, 407, 414, 416, 417, 419, 420, 427, 428, 429, 437, 438, 444, 445, 446, 451, 460, 461, 462, 463, 464, 465, 467, 470, 472, 476, 477 Srebrenica 140, 172 Srednja Evropa 405 Srednji istok 307 Sredozemlje 20, 52, 434, 435 Sredozemno more 240 Srem 18, 35, 36, 39, 63, 96, 100, 119, 144, 145, 146, 147, 169, 211, 212, 228, 230, 257, 259, 278, 283, 335, 340, 353, 368, 395, 396, 422, 423, 425, 464 Sremska Mitrovica 96, 147 Sremski Karlovci 462 Srnetica 101 Srpska Jasenica 223, 228, 236, 237 Staljingrad 118, 167, 216, 239 Stara Gradiška 43, 128 Stara Srbija 26 Stari Trg 417 Stavropolje 397 Stekerovci 228 Stoce 337 Stolac 137 Stolice 103,105, 106, 122, 123, 141, 195, 196, 203, 209, 361 Strasbur 16 Struga 276 Struganik 105 Subotica 464 Sudan 56 Sudet 30 Suec369

REGISTAR GEOGRAFSKIH POJMOVA

Sušak 213, 355 Sutjeska 237, 246, 253, 254, 255, 277, 430 Suvaja 233 Suvobor 174, 322

Šabac 99, 100, 105, 107, 112, 407 Šalja 416, 417 Šamarica 76, 131, 132 Šar-Planina 31, 230, 258, 265, 296, 416 Šara 295 Šarvar 409 Šator 31 Šatoraljaujhelj 408 Šavnik 254 Šehovići 197 Šibenik 129, 132, 157, 270, 355, 425, 465 Šid 423 Šipnija 293, 295, 297 Široki Brijeg 474 Škodra 412 Šlezija 37 Šobotovac 233 Šolta 265, 277, 279, 326 Španija 118, 224, 239, 366, 404 Štekerovci 236 Štip 408 Šujica 214 Šumadija 98, 100, 113, 114, 118, 323, 364 Šumarice 112 Švajcarska 218, 443, 444 Švedska 413 Tacen 125 Tamiš 451 Tamnava 173 Tara 185, 226, 253, 322, 324 Tarant 263 Teheran 299, 308, 332 Tenj 128, 406 Teslić 142 Tetovo 282, 414, 416 Tikveš 257 Timočka dolina 32 Timok 32, 113 Tirana 39, 147, 275, 412, 415 Tirensko more 408 Tirol 37 Tisa 145, 146, 414, 451 Titel 146 Tjentište 188, 254 Tolisavac 196 Tometino Selo 103 Toplice 18, 73, 115, 174, 252, 322, 323 Topola 112, 114, 115 Topusko 300, 377, 381 Tovamik 422 Trakija 339 Travnik 43, 142, 429 Trebava 140 Trebević 140

515

Trebinje 137, 213, 337 Treskavica 214, 232, 248 Triglav 428 Trnovo 231 Tropoj 294 Trst 83,169, 259, 264, 270, 281, 424, 281, 424, 425, 426, 432, 434, 435, 463, 465, 467 Trstenik 100, 418 Trži« 264, 434 Tul 316, 437 Tulon 55 Tunis 306 Turn Severin 324, 325, 336 Turopolje 257, 278 Turska 85 Tutin 294 Tuza 276 Tuzla 140 Udbina 129, 133, 211 Ugljarski krš 416 Ukrajina 9, 10, 12, 33, 356 UJcinj 38, 276 Una 212, 215, 228, 259, 265, 402, 425 Ural 33 Uroševac 417 Usora 140 Ustiprača 31 Uvac 100, 111, 115, 172 Užice 100, 101, 102, 110, 111, 115, 116, 122, 172,195, 196, 205, 225, 322, 357, 365, 372, 373 Vac 408 Valjevo 100, 110, 172 Vardar 27, 323, 470 Vardarska dolina 32 Vardarska Makedonija 414 Vardarsko-Moravska dolina 263 Varšava 335 Vašington 187, 316, 469, 478 Vatikan 44, 49, 179, 382, 404 Velebit 76 Velika 416 Velika Britanija 9, U, 12, 18, 19, 20, 21, 23, 29, 52, 54, 55, 57, 59, 65, 66, 79, 81, 92, 153, 158, 159, 184, 186, 188, 189, 190, 202, 239, 261, 274, 280, 295, 299, 307, 308, 312, 313, 314, 316, 324, 339, 355, 386, 387, 390, 394, 435, 450, 452, 453, 456, 458, 467, 478 Velika Plana 335 Veliki Stijenjani 233 Veliko Gradište 113 Verden 28 Vidojevica 115 Vidovo Selo 226 Viduša 137 Vilefranš-d-Ruerž 443 Vilica Guvno 245 Vinica 243 Vir 121

*D0 NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Virpazar 120 Vis 119, 263, 279, 317, 318, 319, 320, 326, 327, 328, 329, 337, 338, 461 Višegrad 101, 196, 253, 255, 324, 419, 422 Višnjenovac 233 Vitomirica 148 Vlasenica 140, 141, 172, 174, 197, 255 Vlasotince 115 Vlaška 85 Voden 311 Vojnić 132, 197 Vojvodina, 15, 63, 77, 87, 88, 96, 144, 145. 147, 157, 159, 160, 165, 176, 257, 283, 288 289, 302, 332, 335, 351, 352, 414, 437, 438 440, 461, 462, 463, 464, 465, 476 Volga 24, 239 Volujak 99, 185, 246, 253 Vranje 15, 265, 279 Vrbas 212, 214, 229, 265, 316, 425, 429 Vrela 101 Vrgin Most 131, 132, 197 Vrhnika 126 Vrlik 133 Vrnjačka banja 100 Vršac 301, 319, 325, 379 Vucevo 99, 185, 232, 246, 254 Vučitrn 417 Vučjak 429

Zadar 17, 31, 262, 270, 337, 355, 425, 440 Zagorje 135, 211, 257, 424 Zagreb 33, 45, 46, 47, 64, 70, 72, 80, 83, 8',, 117, 128, 130, 131, 132, 135, 166, 181, 183, 199, 211, 215, 242, 243, 249, 250, 251, 257, 263, 271, 272, 377, 382, 402, 425, 440, 451 462, 474, 476 Zaječar 113, 407 Zaostra 169 Zapadna Evropa 399 Zapadna Morava 414, 429 Zaplanje 115 Zapotok 261 Zelengora 206, 210, 213, 214, 232, 246, 254, 255 Zemun 18, 263 Zenica 224, 429 Zidani Most 416 Zlatibor 100, 111, 151, 244, 322, 324, 373 Zvižd 113 Zvornik 100, 140, 172 Žabalj 145, 146 Žabljak 152, 171, 232 Žagubica 99 Ženeva 444 Žumberak 132, 211, 257