D ~ A M ~ JSA E DRVENOM MUNAROM U BOSNI I HERCEGOVINI
Po osnovnoj koncepciji, diamije sa drvenom munarom u Bosni i Hercegovini ilajEeSCe pripadaju tipu jednoprostornih diamija. Samo nekoliko diamija ima dmgaCije rjegenje tipa diamije sa stupovima. Meáutim, da bi se zadovoljile razliiiite potrebe vremena i mjesta, razvilo se vige varij anti koncipiranja unutragnj eg prostora, pa Lemo to analizirati u ovom odjeljku. Prostoini oblik standardne jednoprostoine diamije sa drvenom munarom obuhvata trijem sa sofaina i glavni prostor za molitvu, koji su povezani Cetvorovodnim krovom iz kojeg izlazi drvena munara (sl. 37, 38). Ulazni trijem razliEite dubine od 2 do 5 metara foimiran je sa Cetiri ili vige drvenih stupova koji nose divenu stropnu i krovnu konsti-ukciju. Srednji dio trijema sluii ltao ulazni prostor koji vodi do portala, ispred koga se formira poviSen plato na koji se stupa bez obuCe. BoEni dijelovi trijema su podignuti na visinu od oko 50 cm. To su sofe koje imaju drveni pod, a sluie kao vanjski otvoreni prostor za molitw. Sofe su obiEno ogradene dwenom ogradoin, dok ulazni dio ostaje otvoren. U-lazni trijem se obicno nalazi na sjeverozapadnoj strani, odnosno nasuprot mihrabu. Iz trijema se ulazi u prostor za mo-
litvu koji moie biti kvadratnog ili pravougaonog oblika. Kod veCine diamija prostor za molitw, odnosno glavni prostor diamije, ukoliko nije kvadrat, ima oblik blago izduienog pravougaonika, jer se taj oblik moie najbolje prilagoditi potrebnoj velicini objekta, a nekad i raspoloiivoj parceli i osnovnim zahtjevima konstruktivne prirode. Prostor za molitvu ve6inom je formiran tako da mu je dubina veka od Sirine, Sto znaCi da je izduien prema mihrabu, a samo u izuzetnim slucajevima formira se po Sirini. Iina slijedece elemente: mihrab, minber, kurs i mahfil. Ako objekat sluii kao mesdiid, tada nema minbera. Mihrab je polukiuina niga, a nalazi se u jugoistoiinom zidu diamije, te omaEava pravac okretanja vjernika prilikom obavljanja molitve. NiSa vecinom ima zidani pravougaoni okvir koji je istaknut iz ravni zida. Ispred mihraba moie bjti drveni podijum Sirine oko jedan metar i duiine olto dva metra. Podijum girinejedan metar moi e da se proteie d u i Citavog zida sa mihrabom. (s1.38, 39). Minber je stepenasto postolje postavljeno desno od mil~raba.Sluii za odriavanje hutbe (propovijedi) u vrijeme glavne
- -
S1 38. Tlocrt stnndardne jed7zopmtome dZn>
-.
SI. 39. Mihrab d5anlije Peltek H~isarizzldir~n L[ Snrajevu sn stnlnktitriinz ulcrnsonz izve~ieninzu
molitve petkom i na Bajram. Minber je obavezail za dzamije, a kod onih sa drvenom munarom izveden je od drveta. (SI. 40). je mala driiena kaiedra postavIjena u uglu, lijevo od mihraba. Sluii za odrzavanje predavanja pri Cemu predavac sjedi. ObiEno je kvadratnog oblilta veliCine olto 90x90 cm (sl. 41). Mahfil je galerija na drvenim stupoviina Itoja sluii za m~~jezina, te za povecanje prostora za molitvu. Mahfil ve&noril koriste ?ene. Namahfil se penje drveniin stepeniitem, a odatle vode diuge strmije stepenice u potkrovlje i ila munaiu. Kod mnogih d2amija sa divenom munarom mahfil ima znacajnu ulogu u poveCanju prostora za molitvu, pa zato poprima i razliCite oblike. Moze biti foimiran du5 jednog, dva ili tri zida, a negdje se razvija i u dva nivoa, Sto ne nalazimo Itod drugih diamija. (~1.42). Gore opi sani standardni oblik diamij e ?sa di-venom inunarom doiivio je u Bosni innoge varijante u pogledu tlocrtilog rjeSenja, formiranja unutraSnjeg prostora, primjene razlititih materijala za cradnju, te arhitektonskog oblikovanja objekta kao cjeline i nsjegovil eleinenata. Unutar ove sltupiile diamija uoCavaju se mnogo veke razlike nego kod onih sa kamenom munarom. Ovo pivenstveno zbog Einjeilice Sto su one bile mnogo brojilije, pa je i inoguknost variranja bila veca. U ovom poglavlju zadriakemo se ila analizi naCina formiranja unutragnjeg prostora za molitvu. Kod diamija sa drvenom munarom uocljiva je teinja da se u okviiu jednog objekta, uz minimum materijalnih sredstava, ostvari maksiinum prostomog efekta, te da se pnhvati Sto vjSe vjeinika. To se Cesto izvodi razlicitom postavom mahfila, Eime se stvarajuraznovrsni unutraSnji prostori u okviiu istog tipa objekta. Upravo je zato poloiaj mahfila uzet za osnovni elemenat podjele objekata.
urs
SI. 40. Minber od dn~etau d2amiji SczgrHnd5i Alije u Sarnjei)u
Prema 11aEinu postavljanja mahfila sve diamije sa drvenom munarom u Bosni mo5emo podijeliti u nekoliko skupiila: - objekti bez mahfila, - objekti sa mahfilom ~LL? jednog zida, - objekti sa mahfilom d u i dva zida,
objekti sa mahfilom du2 tri zida, - objekti sa mahfilom u potkrovlju i - objekti sa mahfilom u dva nivoa. Pored toga u ovom poglavlju analizirakemo i pojavu diamija velikih dimenzij a. -
OBJEKTI BEZ MAHFILA Veoma je malo diamija koje nemaju inahfila. To su o b i h o objekti malih dimenzija sa manjom visinom. U njihovoj unutraSnjosti obramje se jedinstven prostor koji se potpuno moie obulivatiti jedilim pogledom ukljuCujuki zidove, pod i strop. Upravo to Sto nema mahfila u ovim ilevelikim objektima stvara iluziju veke; prostora. Nekoliko primjera to pokazuje (SI. 43). Diamija u tvrdavi Podzvizd u Krajini izgradena je od drvenih talpi iznad kapikule, a sluiila je posadi utvrdenja. Prostor za molitvu veliCine 7x7,8 m i visine 2,2 m nema mahfila. Pored mihraba, tu su joS minberi i drveno stepeniste koje vodi do munare u potkrovlju. Ulazni prostor je na donjoj etaii. Diarnija u selu Blagaj ltod Bosanskog Novog j e manj a j ednostavna gradevina bez ulaznog prostora i bez mahfila. Ima samo prostor za inolitvu sa mihrabom, a u boCnim zidovima po dva prozora. Iako je diamija mala, drvena munara je vitka.
Dizdareva diamija u Jajcu se nalazi ispred ulaza u tvrdavu. To je mali objekat od kamena koji se sastoji saino od jednog kvadratnog prostora za molitvu velicine 4,4x5 m sa mihrabom. SpecifiCnost d2amije je u tome Sto je porkivena kupolom koja j e utoplj ena u drvenu konstiukciju visokog krova sa poluovom od Sindre. Ostvaren je jedinstven unutsaSnji prostor Cija je visina do tjemena kupole pribli2no jednaka njeilom rasponu. Sinan-begova dEamija u Gornjoj mahali u Jajcu ima isti prostor za molitvu kao i Dizdareva, samo je negto vekih dimenzija 5,2x5,8 m. Kupola je takoder utopljena u krovnu konstnikciju. Za razliku od prethodne, ova diamija ima ulazni prostor zatvoren zidom.
U Dizdarevoj i Sinan-begovoj diamiji u Jajcu ostvareni su unutragnji prostori kakve ne nalazimo ni u jednoj drugoj diamiji, pa ni kod onih sa kupolom.
OBJEKTI SA MAHFILOM DUA JEDNOG ZIDA - PREDNJI MAHFIL Kod ovih diamija mahfil je redovno postavljen du5 zida kqji se nalazi nasuprot mihrabu. U pravilu to je ulazni zid, tako da se uz njega u prizemlju mogu formirati unutraSnje sofe, a iznad njih mahfil. Sofe su odijeljene niskom drvenom ogradom od prostora za molitvu, a nekad i luko-
vima. Negdje sofe imaju poviSen pod. Dubina mahfila se razlikuje od objekta do objekta, pa se i u ovim diamijama stvaraju razliCiti unutraSnji prostori. Ovaj mallfil 6emo nazvati prednji mahfil. U velikoj skupini diamija koje imajii prednji mahfil mogu se izdvojiti dvije pod-
OBJEKT1
BEZ
1.Fbdrv;zd 7 x 2 8 ~ i a m i j au gradu
i
MAHFILA
2.Jajce 414x5 Dizdarew diamija
3.Jajce ~ i n c n b e g w a d i a m [ja 5.2 x 5.8
OBJEKT1 'SA MAHFILOM UZ ULAZNI Z I D - PREDNI1 PlAHFIL
1.Sam~evo- D i a r n k Balibega ~ a l k o 6 e v ; i o 8.1 8.3
i
2.SaraJevo - D?ami]o Tabak Hadi1 Sulejmono 8 . 6 ~8.6
O
10 , 5
SI. 43. Prilnjeri d?anzijn bez tnahJila i sa predrzjim nzahfilonz. Radi uporedenja date su i dvije d5anlije sa l~iuyolanza
skupiile, jedna ima prednji mahfil srednje ili noimalne dubine koji pokriva 114 - 113, a druga ima duboki mahfil koji pokriva 113-213 prostora za molitvu. Prednji mahfil srednje dubine je uobiEajena forma mahfila koja stvara karakteristitan unutraSnji prostor skoro u svim diamijama. VeCina diamija sa drvenom munarom ima takav mahfil. Nalazimo ga skoro u svim diamijama centralne i istoEne Bosne i na graniEnom podruEju prema zapadnoj Bosni, u diamijama u Sarajevu, Fojnici, Tuzli, TeSnju, Jajcu, Banjoj Luci i drugim mjestima. Kod veCine diamija dubina mahfila iznosi 1,6-2,5 m, a dubina istaka za mujezina 30-100 cm. Ovaj istak je postavljen na sredini ili sa desne strane mahfila. Kod taltvih diainija nije bitno naruSeno jedinstvo unutraSnjeg prostora, a mahfil ga svojim dlvenim detaljima oplemenjuje. Mahfil srednje dubine nalazimo naroCito u veCim gradskim naseljima gdje je bilo vige sakralnih objekata. To je tipicno rjeSenje mahfila u diamijama u centralnoj i istoEnoj Bosni, zatim u Banjoj Luci i Hercegovini, odnosilo u diamijama koje su gradene do XVIII vijeka. GrafiCki prilozi ilustruju vise primjera diamija sa drvenom munarom koje imaju ovakav mahfil, uz komparaciju sa kupolnim diamijama (sl. 43, 44, 45). Sve diamije u Sarajevu imale su prednji mahfil srednje dubine i obavezan istak u sredini ili sa desne strane. Neke promjene koje se mogu uoEiti nastale su naknadnim prepravkama. U diamiji Bali-bega MalkoEeviCa ispod mahfila su formirane sofe sa podignutim podom, ogradene dlvenom ogradom. Prostor za molitvu je veliEine 8,1x8,3 m, a dubina mahfila je 1,8 m. Kod mesdiida Sinana Volodera ulaz je postavljen asimetritho, pa je forI
rnirana samo jedna sofa sa lijeve strane. Dubina mahfila je ista kao kod prethodile diamije, ali je prostor za molitvu neSto manji 7,4x8 m. Kod diainije l'abak hadii Sulejmana i I-Iubjar-age stupovi mahfila su povezani lukovima, pa su sofe i mahfil vimelno jaEe odvojeni od glavnog prostora. U inesdiidu Kasim Katiba nema unutraSnji11 sofa ispod mahfila, pa je unutraSnji prostor vise povezan. Mnoge diamije van Sarajeva nemaju sofe ispod mahfila. Interesantno je da ~ e j h Pirijin mesdiid u FoEi, prema naci-tu koji je donio BejtiC, ima mahfil samo sa desile strane ulaza iako je prostor za molitvu mali 6,2x6,2 m.' Isti mahfil imaju i druge diamije u FoEi, a takoder i vekina diamija sa kupolom u k os ni' (Sl. 44). U granitinom podruEju prema zapadnoj Bosni mahfil srednje dubine nalazimo u Ibrahim-begovoj diamiji u Jajcu, zatim u svim diamijama sa drvenom inunarom u Banjoj Luci. Skoro u svim diamijama u Banjoj Luci mahfil je obnavljan pa nema istaka. Jedino u diamijarna Behram-efendije i Hadii Zulfikara u Novoseliji mahfil je zadriao stari oblik sa istakom ila desnoj strani (SI. 45). Na podruEju centralne i istotne Bosne samo izuzetno se javlja duboki prednji mahfil, samo onda kada je trebalo da diamija primi vige vjemika. Dva primjera to dobro ilustruju. Kod male diamije u tvrdavi KuSlat (6,8x6,5 m) mahfil dubine 3,l m pokriva skoro polovinu duiine objekta da bi time bio uvekan prostor za molitvu njene posade. Druga diamija se nalazi u selu Kariki kod VareSa. To je takoder manji objekat (6,2x7), a trebalo je daprimi mnogo vjemika prilikom povremenih religioznih obreda. Mahfil bez istaka dubine 3,3 m pokriva skoro polovinu diamije.
A. BcjtiC, Pov.jcst i umjctnost FoEc na Drini. NaSe starine III, Sarajevo. 1956, 58
2 Mahfil sa dcsnc stranc imaju viSc diamija u Bosni; Begova, Ali-pagina i Fcrhadija u Sarajcw, Ferhadija i Arnaudija u Ban-ioj Luci, Jusuf-pagina u Maglaju, Jeni diamija u Travniku, Sinan-begova u C a j n i ~ ute Glavica u Livnu i diuge.
3 Sarajevo - Sinan Voloder
mesdiid
74x 8 m
5 Fo~nlco- Atik
diamrja 6.8 x 7 6 m
6.Fok - Sejh Pirilin rnesdiid 62x 62m
8. KuSbt - M a m ila
-
1 1 ~ o r a-j Alik
o
5
diarn~ja 66x7m 10 1
68 x 6.5 m
12.Srebrenica- E a r ~ i j h&mip
6.&6.4m
l
Ovdje se prilikom ovakvih obreda koristi i potkrovlje (Sl. 44). Duboki mahfil javlja se u zapadiioj Bosni, odnosno tamo gdje je bilo potrebno poveCati prostor za molitvu u okviix jednog objekta. U zapadiioj Bosni najvige diamija je izgradeno u specifitnim polititkim i ekonomsltim uslovima u XVII i XVIII vijeku. Vojnitke diamije u tvi-davama morale su da prime i posadu i oltolno stanovnigtvo. Nakon Karlovackog mira 1699. godine dolazi do priliva stanovnigtva iz Slavonije i Like. Da bi zadovoljili potrebe, graditelji pribjegavaju gradnji diamija sa razlititiin postavama mahfila velike povrsine. Duboki prednji mahfil izvodi se u vige varijanti (sl. 45). Obitno poluiva polovinu diamije, a ispod njega se nikad ne formiraju sofe sa ogradom, jer bi se time degradirao osnovni prostor za molitvu. Kod inanjih objekata rnahfil nema stupove, nego se oslanja na bocne zidove. Time se postiie jedinstvo unutragnjeg prostora. Kod vekih objekata oslanja se na jedan ili dva reda stupova. Produienjem mahfila iznad ulaznog dijela stvara se iluzija produienog prostora, Sto je novi kvalitet enterijera. Nekoliko varijanti pokazuju slij edeCi primj eri. Kod Atik diainije u KljuEu mahfil dubiile 3,7 m pokriva skoro polovinu pros-
tora za molitvu, ali ne naruSava njegovo jedinstvo, jer nema stupova. I u diamiji u Velikoj KladuSi mahfil takoder pokriva polovinu prostora za Inol i t n i nema stupova, ali se za razliku od prethodne diamije produiava iznad ulaznog prostora. Osim toga, mallfil je foimiran u potkrovlju. Diamija u SturliCu je jedinstvena i po formi unutraSnjeg prostora u vidu izduienog pravougaonika (5x1 1 m) i po formi mahfila. Prednji mahfil dubiile 7,4 in pokriva dvije treCine prostora za molitvu, bez podupiraEa. U sredini ima istak za muzejina dubiile 1 ,O5 m. Dalja specifitiiost ove diamije jest u tome Sto je u pothovlju ostvaren novi mahfil, Sto cemo kasnije detaljno prikazati. U diamiji Vidoriji u Bosanskom Novom mallfil dubine 3,5 in leii na dva zidana stupca. S obzirom ila veCu dubinu objekta, mahfil pokriva samo trekinu diamije.
Duboki prednji mahfil iinaju i dvije diamije u Prijedoru, ltoje spadaju u veke objekte. Velitina prostora za molitvu Cai-Sijske diamije iznosi 9,2x12 m, dok se mahfil dubine 4,s m oslanja na dva reda stupova. U Gradskoj diamiji uilutragnji prostor je 8,5x10,35 m, a dubina mahfila 4,O In.
OBJEKT1 SA MAHFILOM DUZ DVA ZIDA Nemali broj diainija sa drvenom munarom ima inalifil du2 dva zida. To je kombinacija prednjeg i botnog mahfila koji se prote2ii du?! sjeveroistotnog zida. Obitno se kombinuje duboki predilji mahfil sa botnim. Kod ovih diamija ostvaren je novi prostor za molitvu koji je sa dvije strane uokviren mahfilom. Zavisno od velitine dkamije, dubine prednje i Sii-ine botnog mahfila mijenja se i svijetli prostor ispred mihraba i unutraSnji ugodaj, a prostor za molitvu se moie znatno poveCati.
Ovakav mahfil je karakteristitan za diamije u Bosanskoj kajini. Pojava ovakvog mahfila saino u zapadnim dijelovimaBosne, pored ostalog, upukuje i na to da su se graditelji, rjegavajuci problem povecanja prostora za molitvu, ugledali na monumentalnu diamiju Ferhadiju u Banjoj Luci (sl. 46). Ferhad-pagina diamija u Banjoj Luci izgradena je 1579. godine i sa Gazi Husrev-begovom u Sarajevu predstavlja dvije najmonumentalnije i arl-iitektonskinajzna-
narom koje imaju mahfil dui tri zida. To su diamije velikih dimenzija koje su gradili .bosanske valije i carigradski sultani. To su Sulejmanija i Hadii Ali-begova diamija u Travniku, zatim Azizija diamija u OraSju i Bosanskoj Kostajnici, te Car~ijska diamija u Zenici. DanaSnji oblik ovih diamija potiEe iz XVIII i XIX vijeka, pa se i njihovo tlocrtno rjeSenje veie za opSta kretanja u osmanskoj arhitekturi toga doba (sl. 47). Arhitektonski je najvrij ednija Sulejmanija u Travniku, kod koje je mahfil samo dopuna velikom centralnom prostom. Taj kvalitet prostora, medutim, nije postignut ni u diamiji sa drvenom munarom u Maglaju niti u Cazinu. To se nije ni moglo oEekivati od graditelja u pograniEnoj pokrajini u vrijeme kada je u svoj Carevini doSlo do promjene u arhitektun zbog opadanjapolitiEke i ekonomske moCi driave. Glavna preokupacija graditelja u Bosni bila je ostvarenje velikog prostora za molitvu. IduCi tom cilju, neiman diamija sa divenom munarom progiruju boEne mahfile na raEun centralnog prostora. Postavljanje ograde izmedu stupova u prizemlju
diamija, u Maglaju i Cazinu, nema neku praktiEnu vrijednost, neg0 je to, u stvari, bilo podraiavanje uzora velikih diamija, kao Sto je Sulejmanija u Travniku. Graditelj pri tom nije vodio raEuna o tome da Ce ograda u novoj koncepciji poremetiti jedinstvo prostora u prizemlju, Eemu treba da teii svaka diamija. Tako su u specifiEnim uslovima nastali specifiEni unutragnji prostori u diamijama u Bosni. Posebno je to izraieno kod diamjje u Buiimu, koja ima mahfil du? tri zida, ali se razlikuje od diamija u Maglaju i Cazinu. U Buiimskoj diamiji izrazito veliki prostor je formiran sa vise redova stupova, pa podsjeca na stare anadolske diamije sa drvenim stupovima iz X111 i XIV vijeka koje se u osmanskoj arhitekturi kasnije ne javljaju. Te vremenski i prostorno daleke diamije nisu mogle biti uzor za diamiju u Buiimu. Ona je nastala kao svojevrsno rjegenje graditelja koji je imao za cilj da jednostavnim konstrukcijama ostvari veliki prostor za molitvu u prizemlju i na mahfilu.
OBJEKT1 SA MAHFILOM U POTKROVLJU U Krajini nalazimo i diamije sa drvenom munarom koje imaju mahfil u potkrovlju. To mogu biti diamije sa manjom visinom i jednim redom prozora, Sto odgovara prizemnom objektu. TraieCi moguG nost da u takvom objektu sa manjom visinom poveCaju prostor za molitvu, graditelji su doSli na originalnu ideju da potkrovlje iskoiiste za mahfil. Naime, ve6 po tradiciji gradenja krovovi su bili visoki, pokriveni gindrom. Krovna konstrukcija, koja se sastoji od rogova i horizontalnih paj anti, zatvara veliki slobodan prostor potkrovlja, koji su graditelji dobro iskoristili. U diamiji za gradom u Velikoj KladuSi nalazimo primjer takvog mahfila (sl. 47). Obimni zidovi imaju visinu 3,3 m, a pod mahfila je postavljen na visinu od 3 m,
tako da se iznad njega formira mali nadozid sa vjenEanicom. Visina mahfila do pajanti imosi 2,15 m. Mahfil pokriva polovicu prostora za moliha i produiava se iznad ulaznog prostora. Citav mahfil i svijetli prostor ispred mihraba otvoreni su prema krovu. Krovna konstrukcija je vidljiva. Ovakav unutraSnji prostor se ne moi e naCi izvan Krajine. Diamija u IzaEiCu kod BihaCa ima mahfil u potkrovlju, ali je ovdje dio krova iznad svijetlog prostora opgiven daskama. U diamiji u Budelju, u blizini Kljuca, mahfil u potkrovlju proteie se du5 dva zida, ali je visina objekta negto veka (3,75 m). Ovakav mahfil nalazimo joS kod diamije u StruliCu i Todorovu, ali su one izdvojene u posebnu, narednu grupu.
U zapadnoj Bosni, gdje je priliv stanovnistva veCi, a broj diamija n~anji,dok mesdiidi nisu ni postojali, moralo se pribjeti diugacijem nacinu obezbjedenja prostora za molitvu. Vidjeli smo da su kod mnogih diamija graditelji taj problem rijegili postavom raznih varijanti mahfila velike povrgine. Pored toga, grade se i nove diamijevelikih dimenzija. Skoro ss7e novoizgrabene diamije imaju drvenu munaru. Velike dgamije sa drvenom munarom grade se po uzom na velike diamije sa
kamenom inunarom, koje seu Bosni grade u XVIII i XIX vijeku. Na osnovu izloienog moge se zakljuciti da su dzamije sa drvenom munarom u Bosni pratile razvojni put ostalih diamija sa Cetvorovodnim krovom u pogledu primjene odrebenog tipa i sreliEine objekta, te se u tom pogledu ne razlikuju od njih. Razlike se javljaju u originalnom prisiupu priinjene razlicitih mahfila, usljed Cega su nastala specifiCna rjesenja bosanskih dZamija sa drvenom munarom.
OBLIKOVANJE D ~ A M I J AZAVISNO OD PRIMJENE GRADEVINSKOG MATERIJALA ZA OSNOVNI KORPUS Ako obratimo painju ila vrsiu grabehovo, odnosno ograniEen je granicom prema Hercegovini i Dinarskim planinama vinskog materijala od kojeg su izvedeni prema Dalmaciji. U zonu drvene kuCe ulazidovi d5anlija sa drvenom munarom u ze i kragka podruCja na kojima se pojavBosni i Hercegovini, uoiiikemo da su priljuje kamena kuca i d5amija od kamena. mjenjivani svi materijali koji su zastupljeTo su polja oko Livna i GlamoCa. Zatim ni pri gradnji arhitektonskih objekata kod se kamena kuCa javlja oko Krupe, Kljuca, nas, a to su drvo, cerpii: i kamen. BuduCi Jajca, Travnika, Zenice, Han-Pijeska i da Ove objekte grade domaii majstori-dunVlasenice. Pojas sjeverne Bosne, koji se deri, oni primjenjuju gradevinske materijale prema prirodnom bogatstvu pojedinih krajeva Bosne, uglavnom na isti naEin kao Sto isti matenjal koriste za stambenu arhitektuiu. To nam omoguCuje da rasprostranjenost sakralnih objekata od razlicitih materijala vegemo za rasprostranjenost stainbene kuce od istog materijala. Rasprostranjenost drvene, kamene i zemljane kuCe najbolje prikazuje karta koju iz izradio S. soldo8, a dopunio M. ~ a d i C ~ (sl. 51). SrediSnji dio Bosne i Hercegovine, koji se protege od sjeverozapada prema jugoistoku, bogat je sumom, i to je zona rasprostiranja drvene kuCe, pa se u tom poj asu j avlja i d2amij a od drveta. Ovaj pojas je na jugu ogranieen linijom koja S1. 5 1. Karta ra.sprostiranja drveile, zenzljane poven~jeFoCu, Prozor i Bosansko Grai kanlene kude u Bosni i Hercegovini 8
3. Soldo, Tipoui kuCa i zgrada u predainjoj BiH, Beograd,
9
M. KadiE, Starinska seoska kuca u BiI-I, Swajevo, 1967, 112.
1932.
spugta prema dolini Save, jeste zona u kojoj preovladavaju kuCe od CerpiEa, a u Hercegovini je zastupljena kuCa od kamena. Medutim, CerpiE se ne primjenjuje samo u sjevernom pojasu Bosne, neg0 prodire i u srednju zonu divene kuCe, koju sve vige potiskuje. Tako nalazimo veliku primjenu cei-pica za stambene kuCe i diamije u dolinamarijeka i u veCim naseljima, a naroEito u Sarajevu i Foci. Upotreba razliEitih gradeviilskih materijala ne utiEe bitno na prostornu kon-
cepciju diamije, ali se to odraiava na oblikovne karakteristike i arhitektonski izraz objekta. Ako se tome doda i materijal za pokrivanje, koji je takoder razlicit - drvo, Ceramida, crijep i kamene ploEe, uticaj je jo5 potpuniji. Upravo zbog primjene tako razlicitih materijala mnogo vise raznolikosti ima kod diamija sa drvenom munarom neg0 kod ostalih. To Cemo najbolje uoEiti ako posebno obradimo svaku vrstu diamij a.
OBJEKT1 OD DRVETA Bosna obiluje Sumama sa raznim vrstama bjelogoriEnog i crnogoriEnog drveta pogodnog za gradnju, pa je drvo kao gradevinski materijal imalo veliku psimjenu od najstasijih vremena. Brvnara je osnovni oblik kuCe u planinskim predjelima'O,gornj i dijelovi srednjovjekovnih utvrdenja, srednjovjekovna naselja Bosne, kao i sva proizvodna arhitektura bili su od drveta. Drvo je bilo i glavni materijal za pokrivanje gradevina - Simla i Sindra. U viSim predjelima Bosne ima dosta borovih Suma i jelovine, od kojih se dobivaju dugacka brvna, a u niiim predjelima se koristi hrastovina, od koje se izraduju kraCe talpe i stupci za gradnju. Pored drveta u srednjovjekovnoj Bosni se upotrebljava i kamen za gradnju utvrdenja, crkava i nekih gradevina u naseljima. Zato nije cudno Sto su i mnoge diamije sa divenom munarom bile izgradene od drveta. Danas je ostalo malo tih objekata, ali i ti rijetki primjeri mogu posluiiti kao
dobra ilustracija gradnje drvetom. Evidentirano je oko trideset diamija od drveta, od kojih postoje samo Sest. Istraiivanje ovih diamija bilo je oteiano zbog toga Sto u narodu i nekim pisanim izvorima naziv drvena diamija ima Sire znaEenje, odnosno ne oznacava samo diamiju od drvenih talpi i brvana. Prema podacima sa terena i iz pisanih izvora evidentirane su diamije od drveta u sljedeCim mjestima: - u selu KariCi kod VareSa, postoji - u tvrdavi Podzvizd, postoji - u naselju Buiim, postoji - u naselju Priluk kod Tuzle, postoji - u naselju Poljice kod Tuzle, postoji - u selu Diebar kod Tuzle - u selu Tuholj kod Kladnja, postoji, novija - u PuraCiCu kod Tuzle, od hrastovinel - u BanoviCima kod Tuzle, od hrastovine1 - stara PotoEka diamija u Zenici, od hrastovineI2
'
'
10 Prema karti koju jc objavio A. Deroko, a koja prikazuje tipove seoskih kuta u Jugoslaviji, kuCa brvnara jc tipiCna za Bosnu i Slavoniju. A. Deroko, Folklorna arhitektura u Jugoslaviji, Beograd, 1974.
11
Ibni Hasan, Diamija u Puratitu, Lukavcu i BanoviCima, Islamska misao VII, Sarajevo 1985, br. 73, 79-31
12 A. AhmiE, ZeniCke diamije, Pieporod od 15.9.1980, 14. i 15. A. AhmiE navodi da jc prcma predanju najstarija diamija u Zenici Osman Celebijina ili PotoCka. Izgradcna jc, odmah nakon osvojenja, od hrastovih stabala koja su sjetena u neposrednoj blizini. Kada je dotrajala, Osman telebija je izgradio novu od kamena. Temeljito je popravljena 1976. Danas ima divenu munaiu sa visokoin ogradom.
u okolini Zenice od brvana13 u Ostruinici kod ~ojnice'' - ispod tvrdave Vinac kod aj ca" - u Oborcima kod Donjeg vakufa16 - u Jezeru kod ~ a j c a ' ? - u Plivi, od tesanih talpi na preklop17 - u starom Sipovu, od borovih talpi17 - u Rastoci kod JS1jueal7 - u okolini la mo ca'^ - L] Bosanskom ~ e t r o v c u l ~ - u Bosanskoj ~ o s t a j n i c i l ~ - u selu Klokot kod illat ta'^ - u selu Golubiki kod ~ i h a k a l ' - u selu Turija kod ~ i h a c a ' ~ - u selu Krakaci kod pe6igrada17 - u Maloj IKladuSil7 - u tvrdavi Jezerski kod 0toke17 - u tvrdavi Mala Pek zapadno od Cazina17 - u tvrdavi Todorovo, stara diamija'? - LI tvrdavi Velika JSladuSa18 - u tvrdavi ~ i - n o g r a ~ l ~ -
-
D ~ A M I J EU SELU WCI
KOD
VARESA
Usred Sumom obraslog proplanka, visoko iznad VareSa, u selu K a n 6 nalazi se diamija od drveta iako sada u selu nema muslimanskog stanovnigiva. Diamija se odriala zahvaljujuki redovnom odriavanju religijskih svecanosti. Prema pisanju fra Bernardina Matika i prof. dr fra Ignjacija Gavrana, diamiju je sagradio serif-paSa 1716. godine.I9 To je manja gradevina sa ulaznim trijemom dubine 2,7 m i prostorom za mo-
lihu velicine 6,2x7 m i visine 4 m (s]. 52, 53). Uz ulazni zid postavljen je prednji mahfil dubine 3,3 m prihvaken sa dva drvena stupa. Prostor za molitwi je izgraden kao samostalna konstrukcija od dugackih borovih horizontalnih talpi, koje su na uglovima spojene na preklop, poput bivnase. Pritesane talpe, debljine 6 cm i visine 22-30 cm, poloiene su na drvene temeljne grede velicine 16x37 i 16x46 cm, koje leie direktno na zemlji. Preklop temeljnih greda na uglovima iznosi 30 Cm, a zidova 18 cm. Drveni zidovi su uevrgceni vertikalnim stupovima (10x10 cm) koji su u razmacima postavljeni sa vanjske i unutraSnje strane (SI. 53a). Bocni zidovi su zavrSeni sa po dvije grede velicine 1 1 x20 cm, izmedu kojih su ucepljene stropne grede 14x14 cm, tako da je gornja greda ujedno i vjeneanica na koju nalijeh rogovi krovne konstrukcije. Preko stropnih greda postavljeni su SaSovci debljine 4 cm, koji ujedno Eine pod potkrovlja. Podnica drvene munare u potkrovlju se oslanja na jaku divenu gredu 20x23 cm, ltoja se proteie sredinom objekta preko stropnih greda. Talto se opterekenje inunare prenosi na vige stropnih greda. Krovna konstrukcija je u vidu rogova povezanih pajantama. Visina krova je 4,4 m, a visina do pajanti 2,9 m. Ovaj veliki prostor potkrovlja sa podom od SaSovaca koristi se kao prostor za molitvu, Sto je joS jedan originalan naiiin poveCanja prostora dgamije. Krov je ranije bio pokriven Sindrom, a sada je prepokiiven limom.
13 O postojanju dnrene diamije u okolini Zenice samajemo iz biljeSke koja jc doncsena u Glasriiku VIS XI/1960, na strani 379. "Nedaleko Zenice 13 sela saEinjavaju diemat Balino. koji je do 1959. godine imao staru diamiju gradenu od bnrana i to u jcdnoj uvali" 14 U Ostiuinici kod Fojnice izgradena je nova diamija u blizini stare iz XVII vijeka gradene od diveta. Ovo saznajemo iz biljedke u Preporodu od 15.9.1980. Truhelka, Kraljevski grad Jajce, Sarajevo, 1904, 69. 15 Dr
e.
i 6 Postoji tradicija da je stara fiamija ii selu Seherdiiku. ranije Oborci, kod Donjeg Vakufa bila napravljena 06 drveta borovine. U cvidenciji Zavoda za zaBLiiu spomenika BiH stoji da je prema zabiljedci u defteiu iz 1574. godine u Oborcima izgradena sultanska diarnija. Ne navodi se iz kojih se sredstava plaEaju sluibenici diamije. Danadnja obnovljena diamija neina posebnih arhitektonskih vrijednosti. 17 Podaci prema usmenom kazivanju i crteni. 1s C. Tiuhelka, NaSi gradovi. 44-49, 57-55. 19 Fra Beinard MatiC i prof. dr fia Ignjacije Gavran, Kraljeva Sutjeska Bobovac, Turistkomerc, Zagreb, 70.
S1. 52. Tlocrt dzanzije od drverzih talpi u Karikinza kod VareSa
U vanjskom izgledu dzamije, na bo:nim fasadama vidimo prozore u jednom redu, a na zidu mihraba Cetiri prozora u dva reda. Na fasadama se izraiavaju horizontalni potezi talpi sa vertikalnim stupovima. Iako je trijem izveden kao posebna konstrukcija od drvenih stupova i dasaka, povezan je krovom u jednu cjelinu, pa ima istu visinu kao i prostor za molitvu. Krov iina istu visinu kao i zidovi, ali se diamij a vise doiivljava preko strukture drvenih talpi, jer je okruiena Sumom, pa se ne moie u cijelosti sagledati (sl. 54). Diamija ima dosta ukrasnih detalja koji su izvedeni od drvenih daSCica. Prozori na ulaznoj fasadi su posebne izrade. Prozor skoro kvadraticnog oblika uokviren je Sirokim drvenim okvirom i zatvoren drvenom reSetltom neobicne izrade. Iznad prozora je izveden dvostmki prelomljeni luk, tako da veci itna skoro istu visinu kao
SI. 53. Presjek ciianzije il Karicinza
DZAMIJA U NASELJU PRILLX KOD TUZLE
U pitomoj dolini rijeke Sprete, zapadno od Tuzle, neSto sjevernije od Banoviia postoje dvije diamije od drveta. To su diamije u Priluku i Poljicama. Drvo za gradnju dovoieno je iz planine Konjuh. Diamija u Priluku se nalazi pored puta, na brekljku, unutar velikog harema obraslog crnogoricom. U haremu je veliko groblje sa starim niganima od kamena pjeSCara, Sto ukazuje na starost diamije. U neposrednoj blizini postojao je i mekteb, koji je kasnije prepravljen.
U natpisu koji se nalazi u diamiji, urezan na zidu desno od mihraba, na petoj talpi odozdo, navode se kao graditelji Sejh Mustafa i Sejh Hasan i godina 1148. (1735/36), Sto znati da je diamija stara 250 godina. Natpis je sada prekriven, a prepisao ga je i preveo bivSi imam Muharem Abdihodiii.
S1. 61. Pogled iz tvrdave na dgarniju u Podzvizdu
U tloci-tnom rjegenju diamija ima ulazni prostor dubine 3,25 m i prostor za molitvu velitine 6,7x8,6 m sa prednjim mahfilom dubine 3,8 m. Mahfil sa malim polukruinim istakom u sredini je pridrian samo jednim stupom. Tu je joS mihrab i minber. Ulazni prostor je ranije bio otvoren u vidu trijema, pa je prilikom obnove zatvoren daskama Sirine 20 cm sa letvicama na spojevima (SI. 62).
S1. 62. Tlocrt dganzije od drvenih talpi u Priltlktl kod Tuzle
Zidovi glavnog prostora su izvedeni od hrastovih stupova i talpi koje su postavljene l~orizontalnoi uiljebljene u stupove. Ugaoni stupovi su 20x20 cm, a srednji 25x18 cm. Talpe imaju debljinu 7 cm i visinu 25-30 cm. Ispod zidova su postavljene jake drvene temeljne grede velitine oko 25x46 cm, koje su poloiene na kainenu podlogu. Zidovi su u visini mahfila povezani sa dvije grede postavljene jedna na dnigu, koje kao neki serklai opasuju objekat. Diamija je do 1927. godine bila pokrivena Sindrom, a tada je postavljen crijep.
U vanjskom izgledu ostala je vidljiva struktui-a drvenih zidova, ali su stari prozori, prilikom obnavljanja 1963. godine, zamijenjeni novim veiih dimenzija, koji remete izgled objekta. Ostao je samo jedan stari prozor u ulaznom zidu sa otvorom velitine 50x70 cm. Tada je zatvoren trijem, unutragnji zidovi obloieni lesonitom i obnovljena munara. Zadriani su mali otvoi-i na galeriji, ali je munara obloiena uskim daskama, a umjesto poligonalnog
C
SI. 63. Mihrab iportal cl2arnije
dobila je okrugli oblik. Time je izmijenjen njen pivobitni izgled. Na sreku, najvrijedni-ji, dijelovi diamije, unutragnja vrata, mihrab i minber nisu izmijenieni (sl. 63). UnutraSrija vrata su ranije bila glavni ulazni portal. Imaju dvostruki pravougaoni okvir, svaki Sirine 15 cm. Segmentno zavrSen ulazni otvor je malih dimenzija 100x 160 cm. Dvokrilna vrata imaju unutragnji okvir i ukrasili umetak od da3cica koje se uklapa-ju u vidu cik-cak dekoracije. Svaka diuga daSEica ima u5lijebljene linije. Jednostavnim postupkom postigilut je ukras kakav nismo ilaSli u drugim diamijama. Mihrab ima isti ukras kao i vrata. Niga mihraba je Sestougaona, pri vrhu polukiuino zavrSena. I niSa i okvir koji jc prati ukraSeili su dagcicaina u vidu cik-cak ukrasa (sl. 63). Minber je bogato iikraSen. Na boenim stranama su izvedeni veki otvori sa profiliranim lukovima. Goinji dio ima vise redova perfoiirane rezbarije, a ograda je u vidu rezane rezbarije sa motivom isprepletenih polukrugova.
L(
PriZuku
Stup n~al-ifila je posebno ukraSen. Donji dio baze je Cetvltastog presjeka 17x19 cm, visine 10 cm. Iznad toga su tri proiilirana pojasa ukragena rezbarijom. Stablo stupa ima zarezane uglove, kapitel je samo profiliran bez rezbarije, dok je sedlo iznad kapitela bogato profilirano i izrezbareno. Donedavno su portal. mihrab, minber i stup sa sed10111 imali izgled prirodnog diveta, a sada su obojsni masnom bojom.
DZAMIJA
U NASELJU POLJICE KOD TUZLE
DFamija u naselju Poljice, koje se nalazi u blizini Priluka, negto je veka po dimenzijama, ali neSto mlada od olle u Priluku. U enterijeru dEamijc, na kapitelu srednjeg drvenog stupa, postavljena je drvena daska sa natpisom. Ispod prve reSenice natpisa navedeno je hadiibaba, a pri dnu natpisa na desnoj strani navedeno je ime Mustafa-paSa i ispod imena godina 1219 (180415). Iilteresantno je da je u natpisu izragena zahvalnost majstorima i kovaEima a poscbno majstoni koji je izradio srednja vrata.
Po tlocrtno-prostornom rjegenju spada u one sa mahfilom d u i tri zida, pa je to jedina diamija sa drvenom munarom sa takvim mahfilom u ovom dijelu Bosne (sl. 64). Ulazni prostor dubine 2,15 m zatvoren je daskama i ima prizemlje i sprat kao i kod prethodne diamije. Ranije je i ovdje ulami prostor bio u vidu tiijema, ali je imao jednovodan krov i manju visinu. Glavni prostor za molitvu je velicine 8,9x10 m i visine 4,6 m. Prednji mahfil je veoma dubok 6,26 m, dok je Sirina boEnih po 1,4 m, pa mahfil pokriva vise od dvije tretine diamije. Mahfil je pridrian sa nekoliko drvenih stupova sa sedlima. PovrSina prostora za molitvu u prizemlju je 89 m', a na mahfilu 66 in2,pa diamija ima ukupno 155 m2 povrSine bez vanjskih mahfila. Da bi se olakgalo punjenje i prainjenje diamije postavljen je poseban ulaz na mahfil, koji se nalazi u desnom uglu ulaznog prostora. Zidovi diamije su izvedeni od drvenih talpi i stupova na isti nacin kao i u prethodnoj diamiji. Razlika je u tome Sto su ovdje temeljne grede podignute na kameni temelj visine 50 cm. Time su drveni zidovi mnogo bolje zaStiteni od vlage. Diamija je pokrivena crijepom, a ranije je bila poknvena Sindrom.
SI. 64. Tlocrt d5amije od drvenih talpi u Poljicama kod Tuzle
U vanjskom izgledu, imzev trijema, diamija je zadi-iala izvorni izgled sa prozorima velicine 62x96 cm koji imaju profilirane okvire. Munara je osmougaona opSivena je Sirokim daskama sa vertikalnim
\e%x\cama.GAtfija jt n &pxo'S~xwa, ~ a njen pocetak je naznacen profiliranom daskom. Otvori na galeriji su mali, polukmino zavrSeni. Iako je munara skoro potpuno zatvorena, lijepo je oblikovana zahvaljujuki raSclanjivanju letvicama i izraienoj stmktun drveta. Siroka krognja obliinjeg stabla nadvisuje diamiju i harmonira sa munarom (sl. 65). Kod diainija u Poljicama i Priluku zidovi su izvedeni istim postupkom kao kod dianlije u Podzvizdu, ~Zljebljenjernlrabih horizontalnih talpi u drvene stupove
S1. 65. Izgled ciz'arnije sa rnunarom
visine oko 2 m, ali je dobivena potpuno dmgacija arhitektura diamije. PoSto Ove diamije imaju mahfil, visina je veta, pa su na fasadama dobivena dva odvojena pojasa koja odgovaraju prizemlju i spratu. Prozori su poredani u dva reda kao kod
ostalih diamija, ali su svi pravougaonog oblika. Ovako fino ragclanjene fasade, izraiena strukturs diveta na horizontalnim talpanla, harmonican raspored prozora, te munara kao visinski akcent daju ovim diamijanla reprezentativan izgled (sl. 66). Svi un~itragnjielementi su bi-iiljivo dekorisani. Oba portala su ukragena daSticama i rezbarijoin, ali svaki na poseban naCin. Glavni portal ima drveni okvir- Sirine 20 cm i ulazni otvoï 105x185 cm zavrgen segmentnim lukoin. Na dvokrilnim vratima izveden je ukias od daSCica koje foimiraju rombove i touglove, svaki romb je obrubljen profiliranom letvicom i ukragen rezbarenom rozetom. Tome je dodata i sredignja profilirana letva i dvije manje metalne rozete sa halkama. Vrata djeluju veoma dckoratil~no.(sl. 67). Mihrab je ukragen na isti naEin kao kod diamije u Priluku sa cik-cak ukrasinia, samo je niga negto dublja, a okvir ima rezbarije. Stupovi koji nose mahfil su kva-
-
O
q
S1. 67. Portal riinniije u Poljicnnzn
naziv se upotrebljava i u Turskoj za diamije koje imaju drvene stupove i drvenu tavanicu bez obzira na to kakva je munara. Sada, kada bolje poznajemo diamije, ne moiemo prihvatiti podjelu na tip kamenih i tip drvenih, jerje ta podjela neprecizna. Sve d2amije se, kako smo ranije naveli, mogu podijeliti na dvije osnovne grupe: diamije sa kupolom i diamije sa Eetvorovodnim krovom. Ove druge se,
opet, dijele na one sa kamenom i one sa drvenom munarom. Naziv drvena diamija se moie upotrijebiti samo za diamije koje su gradene od drveta. JOSje preciznije kad se upotrijebi naziv diamija od drveta, jer je tada jasno da se to odnosi na grabevinski materijal od kojeg su izgradeni zidovi objekta. Kod nas sve diamije od drveta imaju drvenu munaru.
DZAMIJE SA DRVENOM MUNAROM U TUZLI
Donja Tuzla Oblast Tuzle je, zbog eksploatacije slateristieno je da ima veliki broj diamija sa nih izvora, bila vaino podruije kako u drvenom munarom. U tuzlanskom muftijsredn-iemvijeku tako i u vrijeme osmanske stvu j e 1933. godine evidentirana samo 4 1 uprave. Definitivno je zauzeta 1474. godiamija sa kamenom, a 205 sa drvenom dine i sve do 15 12. bila je pogranitna munarom. Isti odnos je i u tuzlanskom oblast prema Srebrenickoj banovini. Stoga srezu, gdje su diamjje najbrojnije i gdje se razvoj naselja moie pratiti tek od 1533. je evidentirano 9 sa kamenom i 50 sa drgodine. Za nas je ovo podrutje interevenom munarom. StatistiEki podaci kao i postojanje drvenih diamija u okolini Tusantno jer su se na maloj udaljenosti formirala dva naselja, Donja i Gomja Tuzla, zle (Priluk, Poljice i druge) govore o vesa vige mahala i diamija, od kojih neke i likoj primjeni drveta u ovom kraju. danas imaju dwene munare. Na postoje nikakvi pisani podaci o izgledu najstarijih diamija u Tuzli. I tuzlanDonja Tuzla je sredinom XVI vijeka ske, kao i veCina &amija u Bosni, svoj jzrasla u kasabu sa pet muslimanskih i danainji izgled dobile su u XVIII i XIX jednom krgCanskom mahalom i jednom vijeku. S obzirom na veliku primjenu drdiamijom, koja se naziva casna diamija, veta, koja ima svoju tradiciju u srednjobez imena osnivaca, Sto znaEi da je carska. vjekovnim gradnjama, Sto svjedoEi i sredSve do XVIII vijeka ta diamija se naziva njovjekovni Drveni grad (drveno utvrdei Atik ili Stara, od kraja XVII vij eka dobiva nje) koje se spominje u Tuzli, moguCe je naziv Behram-begova, a od posljednjeg da su i neke diamije koje danas imaju renoviranja 1888. godine Sarena diamija. kamenu munaru prvobitno bile sa drveDo sredine XVII vijeka u Donjoj Tuzli se nom. Adem HandiiC pretpostavlja da je formiralo 13 mahala sa 13 diamija.37Kokrajem XVI vijeka Tuzla stradala od pol i k ~se zna, vige od polovine tih diamija, iara, pa su tada mogle izgorjeti te prvoodnosno njih osam, imalo je drvenu mubitne grabevine. Zna se da su te diamije naru. Od svih tih diamija, u Tuzli danas obnavljane i krajem XIX vijeka, Sto svjepostoje Eetiri sa kamenom munarom - SadoEi njihov sadaSnji izgled. rena, CarSijska, Jalska i Turali-begova i tri sa drvenom munarom - Diindijska, Zato Cemo dati popis svih diamjja, a Donje Brdo i Mejdanska. Za sjeveroistoEposebno Cemo opisati one za koje se zna nu Bosnu kao i za Bosansku krajinu karakda su imale drvenu munaru. 37
A. HandiiC, Tuzla i njena okoIine u XVI vijeku, 165-188.
1. Atik &amija-Gradska, Behram-begova, Sarena 1533- 1548. 2. Hadii Hasanova diamija-CarSjjska 1548-1600. 3. Mehmed-agina diamija-Jalska 1548-1600. pnje 1572. 4. Turali-begov mesdiid 5. D5amija SagrakEije Murge 1548-1600. 6. Diamija Mustafe Diindije 1548-1600. 7. Mesdiid Osmana ~ e h a j e -Donje Brdo 1548-1600. 8. Dielalina ili Mejdanska diamij a 1548-1644. 9. PotoEka diamija u mahali Mosnik 1548-1600. 10. Mosnik diamija u mahali Mosnik 11. Kösundje Osman-begova na Gornjem Brdu poslije 1600. 12. Arslan-agina diamij a-Vikalijska 1600-1645. 13. Diamija Ismail-efendije u Tugnju 1548-1645. Pored Eetiri prve diamije sa kamenom munarom, koje smo naprijed naveli, i peta diamija, koja je porugena, imala je kamenu, a ostalih osam je imalo drvenu munaru. Diindijska diamija je arhitektonski najvredniji objekat sa drvenom munarom. Sagradio ju je Mustafa Diindija u drugoj polovini XVI vijeka na sjeveinoj strani naselja. Diindije su, prema Handiiku, bili vjeSti konjanici koji su imali aktivnu ulogu u za5titi n a ~ e l j a . ~ ' Diamija je srednje velicine sa prostorom za molitvu 6,3x7,2 m, u kome se nalazi prednji mahfil dubine 1,8 m sa istakom za mujezina na desnoj strani. Interesantno je da trijem dubine 3,7 m ima 38
A. Handiit, Tuzla i njena okolina u XVI vijeku, 75.
39 Meringer, Puc'ka kuta u BiH, GZM XIl1899, tabela I
S1. 95. Tlocrt Dtindijske djamije u Suzli
prosirenje od jednog metra na tri strane (sl. 95). Progirenje je izvedeno na spratu i prihvakeno kosnicima. Tako je na spratu trijema dobiven vanjski mahfil velike povrgine. Fino obradeni detalji trijema, kao Sto su okrugli stupovi i drvena ograda, svjedote da je u Tuzli bio razvijen zanat obrade drveta. Diamija je nedavno obnovljena prema starom izgledu koji vidimo na skici koju je donio ~ e r i n ~(sl. e r ~ ~ 96, 97). Izgradena je od 6erpiCa i pokrivena visokim h o v o m sa pokrovom od Sindre. Tamni krov kao neka kapa pokriva Eitav objekat. Iz visokog krova izlazi jednostavna drvena munara sa pokrivenom galerijom i otvonma srednje velicine. Diamija pruia primjer visokog stilskog izraza koji se moie postiki kod objekata koji su pokriveni Sindrom. Na svakom zidu ima po Cetiri prozora, od kojih su donji pravougaoni, a gornji luEno zavrgeni. Ovo je danas jedina diamija u Bosni sa izbaEenom galerijom u trijemu. Poznate su jo5 dvije koje su ranije imale ovakav trijem. To su Mejdanska diamija u Tuzli i diamija Tabak H. Sulejmana u Sarajevu. Diamija Donje Brdo, koju jo5 nazivaju Kethoda ili Brdska, nastala je u drugoj polovini XVI vijeka, a 1600. godine spo-
SI. 96. Dfirzclijska diainija h a j e m clevetnaestog vijeka sa izbaFenonz galerijorn u trijemu, prenza hferingerzr
minje se kao mesdiid Osmana cehaje.40 Nalazi se na liievoi - - obali Jale, vige Jalske diamije. Ima trijem i prostor za molitvu 7,3x8,1 m sa prednjim mahfilom dubine 1,s m (sl. 44). Prozori su rasporebeni u dva reda, a svi imaju pravougaoni oblik. Munara je slicna onoj kod Diindijske diamije, ali se diamija po arhitektonskom izrazu razlikuje od Diindijske i vige ima izraz stambene arhitekture (sl. 98). Mejdanska ili Vaiz Ali-efendijina diamija nalazi se zapadno od Brdske, a izgradio ju je kao mesdiid Dielal Vaiz Mehmed-efendija prije 1644. g ~ d i n e . ~ To' je manja diainija sa unutragnjim prostorom 5,1x5,4 m i prednjim mahfilom. Dubina trijema je oko 2 m. Sada je to jednostavna grabevina, a prema Meringeru imala je trijem sa progirenom galerijom na spratu kao i Diindijska, ali jednostavnije izvedbe (sl. 99). Pored ovih, ranije su u Tuzli postojale i druge diamije sa drvenom munarom, Potok, Mosnik, Gornje Brdo, Vikalijska, te diamija u TuSnju. I o njima postoje neki podaci. 40
A. Handiit, Tuzla i njena okolina, 184.
41
Isto, 187.
SI. 97. Danaiizji izgled Dii~zdijsliedzanzije nakon restauracije
SI. 98.13rdska dianzija u Tuzli
Potocka diarnija u mahali Mosnik nalazila se na lijevoj strani Jale, zapadno od Mejdanske. Prema Meringeru, to je inanja dZamija sa tnjemorn dubine 2,5 in i prostorom za molitvu veliEine 5,3x5,9 m, u kome je prednji mahfil. Gomji prozori pravougaonog oblika imaju drveni mugebak. Diamija je pokrivena Sindrom, a drvena munara ima vece otvore na galeriji. PoruSena je 1954. godine. Mosnik diamija je druga diamija u mahali Mosnik. Prema Meringeru, to je mala diainija sa prostorom za molitvu 4,5x5,4 m i trijemom dubine 2 m. Po izgledu je slitina onoj u Potoku. Diamiju na Gomjem Brdu izgradio je Osman-beg Kesindie poslije 1600. godine. Nalazila se vige Brdo Diamije. Vikalijsku diamiju je izgradio Arslan-aga na takozvanom Vikaliju izmedu 1600- 1645. godine, a postojala je do 1954. godine."2 Na desnoj obali Jale, u nekadagnjein selu TuSnju, postojala je diamija koju je sagradio Ismail-efendija izmeáu 16001645. godine. Prema navodima mjegtana, to je bio mali mesdiid bez minbera, sa drvenom munarom. Prema navedenim primjerima, diamije u Donjoj Tuzli, odnosno danaSnjoj Tuzli se, po osnovnoj koncepciji, ne razlikuju bitno od onih u Sarajevu. Vekinom su bile rnanje gradevine sa ulaznim trijemom i prednjim mahfilom. Gradene su od CerpiEa sa zidovima debljine 60-80 cm. Sve imaju pravougaone prozore osim Diindijske, Eiji su gomji prozori luCno zavrgeni. D2amije
SI. 99. Vaiz Ali-efendijina diamija premaMeringeru
Tuzli
su bile pokrivene Sindrorn kao i diugi objekti u Tuzli. Krajem XIX vijeka u Tuzli je izgradena ciglana, pa se od tada d5amije i drugi objekti pokrivaju crijepom. Danas u Tuzli vise neina pokrova od Sindre imzev na Diindijskoj diamiji, kojoj je vraken stari pokrov prilikom nedavne obnove. Arhitektura diarnija u Donjoj Tuzli ima lokalno obiljeije koje se izraiava u velikoj prirnjeni drveta u trijernu, na fasadarna, u enterijeru. Eksploatacija slanih izvora i privredni razvoj Tuzle omogukili su angaiovanje iskusnih majstora, koji su diamijarna dali poseban arhitektonski izraz. Za eksploataciju slanih izvora vezana je ne samo piivreda tuzlanskog kraja neg0 i razvoj naselja i osnivanja i izdriavanja diamija. Sluibenici veCine diamija su plakani od zakupa slanih izvora.
Uzvodno od Tuzle, na samoj rijeci Jali, razvilo se naselje Gornja Tuzla, koje je u drugoj polovini XVI vijeka bilo najrazvijeniji kulturni centar sjeveroistitne Bosne.
Handiit, Tuzia
U
i njena okolina, 188.
42
A.
43
A. HandLit Tuzla i njena okolina, 153, 154. 189-208.
Razvoj Gomje Tuzle zavrSen je do kraja XVI vijeka. Tu je formirano 13 mahala sa 11 diamija i m e ~ d i i d a . ?Ovako ~ brzorn razvoju kasabe doprinijela je okolnost Sto
su tu do kraja XVI vijeka povremeno rezidirali zvornicki sandiak-bezi. Medutim, vek u prvoj lovini XVII vijeka sandiak-bezi rezidiraju u Donjoj Tuzli, Sto pospjeSuje dalji razvoj te kasabe. Od pocetka XVIII vijeka, pa sve do danas razvoj Gornje Tuzle neprekidno zaostaje za Donjom, koja se danas naziva Tuzla. Popis dzamija u Gornjoj Tuzli: I . Hadii Iskenderova diamija Stara, CarSijska prije 1533. 2. Mesdiid Hajrudina Emina - Bijela diamija prije 1533. 3. Mesdiid Anlila Alije - ZagradaEka prije 1533. 4. Mesdiid Hasana sina Alijina prije 1533. 5. Hadii Bajazidova diamija Potok 1548-1600. 6. Hadii Husejnova diamija Potur 1 548- 1600. 7. DrakEin diamija 1548-1600. 8. Mesdiid Mustafa-bega 9. Hadii Hasanov mesdiid u mahali Mostar 10. Hadii Hajdarov mesdiid 1 1. BeSir-efendijin mesdiid - Musala diamija poslije 1600.
Danas u Gornjoj Tuzli postoje tri diamije sa kamenom munarom - CarSijska, Bijela i Potur i dvije sa drvenom munarom - ZagradaEka i Potok. Arhitektonski najvrednija je Bijela diamija, impozantna gradevina sa vitkom kamenom munarom. Diamija je, najvjerovatnije, nastala u dlzigoj polovini XVI vijeka na mjestu ranijeg mesdiida Hajrudina Emina. To je bila jedina diamija sa kemenom munarom. Za sedam drugih diamija se zna da su imale drvenu munaiu, a za ostale tri se ne zna kako su izgledale. 44
NajviSe podataka o arhitekturi diamije u Gomjoj Tuzli dao je R. M. Hadiimeha-
no vi^.^^ Hadii Iskenderova, danagnja CarSijska diamija je najstarija, jer se naziva i Stara (Atik). Nastalaje negtoprije 1533. godine. Do 1971. imala je drvenu munaru. Tada je temeljito obnovljena i uz nju je izgradena nova betonska munara. VeliEina diamije je 8x8 m, ulazni prostor je zatvoren. Mesdiid Amila Alije ili ZagredaEka diamija (za gradom) nastala je negto poslije 1533. godine. Mesdiid, velicine 7x7 m, ima 12 pravougaonih prozora, n~ihrabbez dekoracije i skromno izraden drveni minber i mahfil. Ulazni trijen~ima manju visinu i krov na jednu vodu. Drvena munara je jednostavna sa lutno zavrSenim otvorima srednje veliEine na g a l e ~ j i Obliko. vana je kao i munare u Donjoj Tuzli. Hadii Bajazidova, ili Potok diamija izgradena je izmedu 1548-1600. godine. UnutraSnji prostor je kao i kod prethodne 7x7 m, ali ima 14 prozora. Mihrab je bez naroEite dekoracije kao i drveni mahfil i minber. Trijem je nadograden i zatvoren. Ima jednostavnu drvenu munaru. Hadii Husejinova, ili Potur diamija se nalazi na desnoj obali Jale, nastala je prije 1600. godine. Prije renoviranja imala je trjjem sa Eetiri stupa ograden drvenom ogradom. UnutraSnji prostor je 7x7 m. Imala je 16 prozora, od kojih su gornji luEno zavrseni. Imala je drvenu munaru. Do kraja XIX vijeka bila je pokrivena Sindrom. Ovo je siguino bilanajbolje oblikovana diamij a. Hadiimehanovik navodi jo5 tri diamije sa drvenom munarom koje su porugene. To su DrakEin (5x9, Hadii Hasanov mesdiid (6x6) i Musala diamija, koja je bila bez trijema, a poru5ena je 1954. godine.
Refik M. HadiimehanoviC, Mesdiidi i diamije u Gornjoj Tuzli, Glasnik VIS XLIVI198 1, Sarajevo, 6 13-5l l .
109
Sirena, dok su otvori na galeriji srednje velicine i lutno z a v r ~ e n i . ~ ~
D2a1nije od CergiEa nalazimo u onim ~laseljimau kojima su ljudi bili upukeni na taj gradevinski materijal. U svim naseljima u kojima se stambena arhitektura gradi od Eei-pitia nalazimo i diamije od Eel-pita. Dispozicija diamije ne zavisi od tog materijala. Iz navedenih primjera vidimo da diamije od CerpiCa imaju standardnu dispoziciju sa ulaznim trijemom i prostor za molitvu sa prednjim mahfilom normalne dubine, ali to nije posljedica primjene Cerpica, neg0 tradicije gradenja u naseljima u kojima se taj ~naterijalprimjenjuje. U centralnoj i istohoj Bosni, gdje se najvige upotrebljava EergiC, razvila su se naselja sa velikim brojem dZamija, pa nije postojala potreba izvodenja dubokih mahfila. Jedino ii vanjskom oblikovanju diamija od CerpiEa zapaiaino poseban tretman prozora koji se oblikuju sa vige dr-
venih detalja, na isti nacin kao i kod stambene arhitekture koja se izvodi od Cel-pita. Suprotno urezanim otvorima kod gradevina od kamena, ovdje su prozori uokvireni Sirokim drvenim okvirima, koji se jasno ocrtavaju na bijelo okreCenirn zidovima. Cesto se primjenjuju drveni muSepci, a nekada i resetke od rezbarenog drveta. Objekti od Eerpita mogu imati pokrov od drveta na visokom krovu ili od Ceramide na krovu blagog nagiba. Zavisno od toga razlititi su i oblikovani izrazi. U velikim naseljima, Sarajevu i FoCi, gdje je Ceramida imala veliku upotrebu i diamije su pokrivene Ceramidom, dok u drugiin naseljima Bosne preovladava Sindra na visokim krovovima, u Tuzli i okolnim naseljima, i danas ima diamija i stainbenih kuca pokrivenih starim oblikom biber ciljepa. Sada se taj crijep zamjenjuje novim, Sindre gotovo i nema, pa tako i diamije gube svoju originalnu, dokumentai-nu vrijednost.
OBJEKT1 SA BONDRUK KONSTRUKCIJOM ATIK D ~ A M I J AU SELU GORNJE VUKOVIJE
Godine 1977. postojalaje u selu Goi-nje Vukovije, kod Tuzle, stara diamija zvana Atik diamija. Ve6 preina nazivu Atik moZe se zakljuCiti da je to najstarija diamija u tom kraju, ali se ne zna kada je gradena. Prema usmenom predanju, stara je 300 godina. D2amija je srednje velitine. Ima ulazni trijem koji je zatvoren, ali se vide drveni stupovi i profilirana sedla. Prostor za molitw (8,1x8,4 m) ima prednji mahfil dubine 3,2 m sa istakom na desnoj strani (SI. 10 1). Gradena je poput onih od drveta. Temeljne grede su drvene 24x28 cm, a zidovi su debljine 15 cm. Osnovnu kon-
o i
5 l
SI. 101. Tlocrt Atik diamije u Gol-i?jimVukovijanza kod Tuzle, skeletni zidovi od dn~etnsa ispunom od pletere
46 Prije drngog svjetskog rata munara se prevmula, pa je n o w munaru i n o w h-ovilu konstrukciju napravio i diamiju pokrio cnjepom m.jeeitanin Alir-aga MujEiC.
strukciju zidova Eini drveni kostur od stupova i greda, a ispuna je od pletera. Zidovi su omalterisani i iznutra i izvana. Prema vanjskom izgledu diamija ima sredenu kompoziciju sa 16 prozora. Svi prozori su pravougaoni, skladnih dimenzija 65x85 cm, imaju drvene okvire. Krov ima istu visinu kao i zidovi, ranije je bio pokriven Sindrom koja je zamijenjena crijepom. Drvena munara je srednje vitka, u osnovi je osmougaonog oblika, ali joj je dio ispod galerije rijeSen u vidu zvijezde. Stranice su obloiene kosim daSEicama, pa munara djeluje veoma dekorativno. Prema svim detaljimavidi se daje diamiju gradio majstor sa velikim iskustvom (sl. 102). Ovaj primjer pokazuje da se bondruk konstrukcija primj enjivala kod gradnje diamija. Postignut je isti arhitektonski izraz kao kod diamija od CerpiEa. erp pit i bondi-uk konstrukcija su imali veliku primjenu u stambenoj arhitekturi osmanskog periods. Ovaj naEin gradnje sve je vige zamjenjivao pnmj enu punog drveta, $to je bilo karakteristiEno za gradnju u srednjem vijeku. To je posljedica prorjedivanja i nestajanja Suma, a time i obilja drveta za
SI. 102. Afz~naraAtik dgamije obloiena kosin? das'2cama
gradnju. Medutim, nmsovna primjena bondruk konstrukcije u stambenoj arhitekturi nije nagla tako masovnu primjenu pri gradnji diamija. Znamo da su takve diamije postojale u nekim selima.
Kamen kao gradevinski materijal naSao je veliku primjenu prilikom gradnje diamija. U pravilu se sve diamije sa kupolom grade od kamena. I mnoge diamije sa zidanom munarom su od kamena, ali ima i mnogo diamija sa drvenom munarom Eiji su zidovi izvedeni od kamena. U svim oblastima i naseljima gdje kamen
predstavlja glavni gradevinski materijal, i diamije sa drvenom munarom su od kamena. NajviSe ih ima u zapadnoj Bosni. Zidovi diamija su omalterisani tako da se kamen ne izra2ava na fasadi. NaveSCemo neke pojedinatne primjere, kao i one u okviru nekih naselja.
KuSlat je utvrdenje koje se nalazi na visokoj litici u blizini uSCa rijeke Jadar u DrinjaEu. Evlija Celebi navodi da se tu nalazi Ebul Fethova diamija, Sto znati da je izgrabena za vrijeme sultana Mehmeda II Fatiha izmedu 145 1 i 1481. godine, svakako poslije pada Bosne 1463. godine.
I danas se na toj litici nalaze ostaci tvrdave i mala diamija koja ima samo prostor za molitvu sa dubokim prednjim mahfilom (sl. 103). Diamija je u svemu zadriala stari izgled. Pravougaoni otvori imaju drvene okvire. Visoki krov dominira volumenom i strukturom drvenom po-
se na fasadi vide otvori u vidu oStrih ureza bez okvira. Negdje su prozori zaStiCeni metalnim demirima. Rjede su prozori uokvireni drvenim okvirima, kao kod diamije u KuSlatu. Fasade su omalterisane i bijelo okreEene kao i kod diamija od CerpiCa, veoma rijetko je kamen vidljiv na fasadi, kao kod diamije u StruliCu. Fasade su oblikovane sa 3 , 4 , 6 i vige prozora, vek prema velicini i regiji u kojoj se nalaze. Za Krajinu su karakteristicne fasade sa
jednim redom izduienih prozora, a za velike diamije nizovi prozora. VeCina diamija od kamena u Bosni imala je visoke krovove sa pokrovom od Sindre, Cime se v e k za folklomu arhitektum. Visoki krov sa drvenom munarom je bosanska varijanta diamije, a hercegovacke diamije su prepoznatljive po niskim krovovima i kamenim pokrovima.
OBLIKOVANJE UNUTRASNJIH I VANJSKIH ELEMENATA
Mihrab je obavezan elemenat svake diamije i mesdiida, pa i onih koje nemaju munaru. Mihrab je polukruina niga koja se nalazi u jugoistocnom zidu i oznaCava pravac okretanja vjemika za vrijeme molitve. To je mjesto za imama koji vodi molitvu. Polukruina niga mihraba je pri vrhu zasvedena, a zatim uokvirena istaknutim pravougaonim okvirom. Kod monumentalnih diamija pravougaoni okvir ima vige profilacija koje prate liniju okvira, a na vrhu je ukrasni zavrsetak, kruna, bogato profilirana. Sama nisa mihraba nije velika, Sirine je oko 100 cm i visine 2,5-4,5 m. Gornji dio niSe je ukraSen stalaktitnim ukrasom precizne izrade, koji je klesan u kamenu. Pravougaoni okvir je jako naglagen, pa dostiie visinu preko 7 m. Mihrab diamija sa di-venom munarom zadriava isti oblik, ali su ukrasi i izvedba jednostavniji. Sirina polukruhe niSe mihraba je ista kao i kod drugih diamija i kreCe se od 76 do 144 cm, a visina niSe moie biti od 2 do 4 m. Visina okvira je 2,2 do 4,5 m, ali visina ispod 2,5 m nalazimo samo kod nekih diamija. Okvir mihraba je uvijek istaknut iz ravni zida za dubinu 10-30 cm. Tako se mihrab, po velicini okvira, Cesto ne razlikuje od drugih diamija. Medutim, okvir kod diamija sa di-venom munarom Cesto nema nikakvu
profilaciju, negdje je ona veoma jednostavna, a rijetko je ista kao kod monumentalnih diamija. NaglaSavanjem okvira ieli se istaCi znaCaj mihraba. Iz istog razloga niga mihraba je u gornjem dijelu Cesto dekorisana plastitnim ukrasima razlicitog oblika, ali postoje i mihrabi bez ukrasa. Ukrasi su negdje precizno imedeni, a veCinom je imedba jednostavna, negdje i primitivna. Ukrasi kod ovih diamija su izvedeni u malteru, veoma su raznoliki i Cesto izraiavaju originalnu zamisao majstora, koji je trebao da skromnim sredstvima izrazi znaEaj mihraba. Ukrasi u mihrabu su uvijek bojeni razlititim bojama. Upotrebljavaju se sve vrste boja, zelena, crvena, plava, oker, terakota, crna i druge, tako da svaki mihrab ima polihromnu dekoraciju. UspjeSnost bojenja zavisi od odabranih boja i tonova i preciznosti bojenja. Vige sklada nalazimo kod starih mihraba koji su saCuvali originalnost. Kasnijim prebrojavanjem Cesto je taj sklad narngen. U posljednje vrijeme neki mihrabi se oblaiu keramitkim ploCicama, Sto degradira znaCaj mihraba. Ove obloge bi trebalo ukloniti. Prema naCinu uhagavanja niSe, sve mihrabe moiemo podijeliti u Sest grupa koje Cemo predstaviti nekim karakteristicnim primj erima.
1 . ~ 1 3MIHRABA ~
tri Sarajevo-Zagriii
BEZ
l
UKRASA
I
Koraj -Ati k diamija
-
B.Luka H.Zulfikar
1
Sarajevo -Hu bjaraga
Sarajeva - ~ e i - r a d e
1
Saajevo -1plidiik Sinan
hrajevo -Gwden nisein
3. UKRAS U VIDU TROUGLASTIH
Diamip u ~ e i i g r a d u
Jajce - Sinanbeg
T a l a - Brdska
Diarnija
Stijeni
1
hrajew-Mirar Sinan
OMIKA
I
I
i
m N
.o.
S a a W T a b a k H. Sulejman
Diamija u Cazinu
~ijedor-tar$&
S1. 156. Sheme mihrabn
BLuka -Seferbeg
MAHFIL Skoro sve diamije sa drvenom munarom imaju mahfil u prostom za molitvu. To je galerija na stupovima, a sluii za mujezina te za poveCanje prostora za molitvu. Kod monumentalnih diamija u Bosni mahfil ima malu povrginu i nalazi se, obicno, desno od ulaza ili du? ulaznog zida. Dubina mahfila je oko 2,5 m. Kod diamija sa drvenom munarom postava mahfila u prostotu za molitvu je raznolika. Vidjeli sino da kod nekih mahfila ima veliki znaEaj u poveCanju prostora za molitvu. Tako su pomoCu mahfila ostvareni razliEiti unutragnji prostori bez promjene osnovne koncepcije diamije. Negdje je na mahfilu dobivena ista ili Cak i veka povrgina od osnovnog prostora. Ranije smo vidjeli sve postave mahfila, a sada cemo se zadriati samo na njegovom oblikovanju. Osnovnu konstrukciju mahfila Eine drveni stupovi i drvene grede, pomoCu kojih se formira galerija sa divenom ogradom. Kod diamija sa prednjim mahfilom normalne dubine i prostor ispod mahfila je Eesto ograden drvenom ogradom. Negdje boEni dijelovi ispod mahfila imajupovigen pod, pa se uzulazni zid formiraju nutragnje sofe. Na Zalost, kod veCine mahfila je ova donja ograda uklonjena, Sto umanjuje vrijednost unutragnjeg prostora. Pored praktiEne uloge, mahfil oplemenjuje enterijer diamije. Na galeiji prednjeg mahfila, u pravilu, pojavljuje se istak za mujezina, koji moie biti u sredini ili sa desne strane. Ako je u sredini, moie biti polukruino zavrSen. Istak moie biti manji, 30-40 cm, ali je negdje i veki od jednog metra. (sl. 168). U diamijama koje su saEuvale originalan izgled nalazimo staru ogradu, koja se sastoji od letvica i rubnih stubiCa sa profiliranim zavrgetkom. Visina ograde je 50-70 cm. Ispred ograde na galeriji nalazi se vijenac Sirine 25-50 cm, koji je pridrian drvenim konzolicama (sl. 169).
Ovakva ograda vekinom se nalazi i na Cursu, minberu i ispred mihraba, Cime je ostvareno oblikovano jedinstvo enteiijera. SliEnu ogradu, ali veCe visine ponekad nalazimo i u trijemu diamije. Kod nekih diamija sa prednjim mahfilom stupovi mahfila su povezani drvenim lukovima, koji se obiCno nalaze samo u prizemlju, a mogu biti i na galeriji. Podnoije luka uvijek je ukrageno ili sa negto profilacija kao kod CarSjjske dgamije u Srebrenici ili rezbarenim ukrasima kao kod Avdi-paSine diamije u TeSnju. Raznolikost rezbarenih ukrasa pokazuje mahfil Hubjar-agine diamije u Sarajevu, kod kojeg se na svakom stupu javlja drugaEija rezbarija koja naznaCava poEetak luka. Ovdje su rezbareni oblici u vidu trougla, polukruga i osmougaonih visuljaka (sl. 170, 171).
Kod diamije Tabak Hadii Sulejmana u Sarajevu nalazimo jedini primjer oslikanog mahfila. Donji dio ima poluluu?ne, a gornji plitke viticaste lukove (sl. 172). PodnoZje lukova i ovdje je naznaceno profiliranim ukrasom, a Eitava povrgina lukova je oslikana. Motivje floralnog karaktera neprekinuti preplet stabljika i cvjetova. ZavrSni friz je u vidu loze sa cvjetovima. Oslikana je i unutrainja povrSina likova. Slikarski ukras u ovoj diamiji pokriva i sve povrgine minbera, Sto je jedin-
Minber je stepenasto postolje postavIjeno desno od mihraba. Nalazimo ga u svakoj diamiji, dok ga mesdiidi nemaju. U monumentalnim diamijama minber je izveden od kamena i bogato je ukragen profilacijama, perforacijama i slikarskim ukrasom. Ima ustaljeni oblik. Na prednjoj strani je ulazni otvor sa vratima ili bez njih. Stepenigte sa boEnom ogradom vodi do podijuma, koji je uokviren sa Eetiri stubiCa koji nose pokrov. Iznad pokrova je zavrgni dio u vidu niskog osmougaonog tambura i Satorskog zavrgetka. Taj dio ima najveku visinu, pa se ispod njega formira prolaz (SI. 174). Kod diamija sa drvenom munarom minber ima isti oblik, ali je izveden od drveta i Cesto je veoma jednostavan (sl. 174). Duiina minbera je 2-3 m, a visina 3,2-4,8 m. Kod manjili diamija minber je manjih dimenzija, jednostavne je izvedbe bez ukrasa ili sa negto profilacija. BoCne strane su zatvorene daskom. Ovakav najjednostavniji minber nalazimo u diamiji Hitri Sulejmana u Sarajevu, u diamiji za gradom u Velikoj KladuSi i u SturliCu. Minbere sliEnog oblika sa punim boEnim stranama nalazimo kod mnogih diamija, ali su izvedeni sa vige painje i ukrasnih detalja. (sl. 175, 176). Minber diamije Bali-bega MalkoceviCa u Sarajevu ima zatvorene boEne strane i suzdrianu dekoraciju, ali su svi elementi rastlanjeni profilacijama, pa uz naglagenu visinu ostavlja dobar utisak (sl. 79).
Kod minbera u diamiji u Pecigradu boCne strane su ukragene letvicama koje formiraju kvadrate, a u podnoiju je niz niga sa prelomljenim lukovima. Najljepge je ukragen minber diamije u Buiimu (SI. 73). BoEne strane su izdijeljene na kvadrarna i trougaona polja, a svako polje je ukraSeno rezbarenom rozetom. U podnoiju su Eetiri niSe bogato profilirane. Neki minberi imaju boEne strane ukragene otvorima koji mogu biti polukruino zavrSeni, kao kod Mejdanske diamije u Tuzli, ili sa profiliranim lukovima, kao kod Atik diamije u Koraju (SI. 177). Ima piimjera da je minber ukragen perforiranom rezbarijom. Najbogatiji ukrasi su u gornjem dijelu minbera u Priluku, a na ogradi je rezana rezbarija u vidu isprepletenih polukrugova. Na ogradi minbera PetriEke diamije u Srebrenici izvedene su krupne zvjezdaste perforacije. Pored ovih raznih vrsta ukragavanja, minber moie biti i slikarski ukrasen. Takve primjere naSli sino samo u Sarajevu. Kod minbera diamije Tabak H. Sulejmana sve povrgine su slikarski ukraiene (sl. 178). Najljepgi ukrasi su na boEnim stranama i ogradi. Primijenjen je isti floralni motiv kao i na mahfilu iste diamije, ali je na minberu neprekinuti preplet formiran u pravougaona polja. Na ostaliin dijelovima dekoracija prati lukove, Slikarske ukrase ima i minber Sagr H. Alijine diamije u Sarajevu.
l ini Sarajevo -Gan Huvevbegma
Saralevo -Alipaiina
P
Banja Luka - F erhadila
I
I
,Saralm-Hrtri Sulelman
Sarajevo-Tabak H Sulepnan
Tuzla-Mejdanska
1
Peiigrad
- diamija
'
Buiirn-d?amip
VKladuia-diamija
Prijedor- gradska d i
B. Luka :H Perviz
Cazin - diamija
Kcraj -At1 k diamja
SI. 174. Shenze nzinbera, pwa tri pripadaju kupolnim dzamijama
TRIJEM Standardno tlocrtno rj egenje svake diamije u Bosni podrazumijeva postojanje ulaznog trijema. Diamije sa drvenom munarom u Bosni imaju trijem sa drvenim stupovima. ObiCno se na ulaznoj strani postavljaju Cetiri stupa koji formiraju tri otvora, a moie biti i vige stupova. Kod veCine diamija stupovi su kvadraticnog oblika bez baza i kapitela. Na vrhu se zavr5avaju profiliranirn sedlom. Sofe trijema su ogradene drvenom ogradom visine 110-140 cm, koja je izvedena od tankih lehica sa rubnim stubikima koji imaju profiliran zavrsetak (sl. 186: 187). Ograda i profilacije su sliCne onirn na ogradi mahfila. U nekim objektima ograda je izvedena od SaSovaca ili dasaka. Drveni stupovi mogu biti povezani drvenim lukovima. Takav trijem nalazimo u diamiji Tvlakovali H. Mehmed u Sarajevu, Avdi-paSinoj u Teinju i u dvije diamije u Srebrenici. Kod nekih diarnija stupovi su vretenasto oblikovani i dopunjeni bazom i kapitelom. Takve stupove nalazimo u Difndijskoj diarniji u %zli i Avdi-paSinoj u TeSnju. U pravilu trijem ima istu visinu kao i prostor za molitvu. U teinji da se taj prostor Sto bolje iskoristi, u trijemu se nekada izvodi galerija koja sluii kao vanjski mahfil. Vidjeli smo da je galenja u trijemu Diindijske diamije u Tuzli proiirena na tli strane i prihvatena kosnicima, a sliCnu je ranije imala i Mej danska diamija u Tuzli. Kod diarnije Tabak H. Sulejmana u Sarajevu galerija je bila izbaCena samo na prednju stranu, a stupovi su bili povezani lukovima. Ove diamije karakteiiie velika piimjena drveta u trijemu, Sto daje poseban arl~itektonskiizraz ovim objektima (sl. 188). U Krajini diamije imaju ulazni prostor poluzatvoren. Donji dio je zatvoren zidom, a gornji dio je u vidu trijema sa 168
stupovima. Najbolji primjer takvog tnjema saCuvao se u diamiji u Todorovu (sl. 145). Vek od kraja XIX vijeka poeinje prepravka diamije, pa se trijem Cesto zatvara zidom, a unutar njega se izvodi vanjski mahfil. Zatvaranje trijerna se nastavilo do danas, pa sada veliki broj diamija ima zatvoren trijem. Vrijeme je nametnulo racionalno koristenje prostora diamije, ali zatvaranjem trijema diamija gubi od svog originalnog izgleda. Zato bi trebalo nastojati da se stare diamije oCuvaju u izvornom obliku. Pri tome treba saCuvati sve ono Sto karakterige Ove objekte kao oblik prozora, kapke i musepke na prozorima, stara vrata, stupove i ogradu, kao i munam. Ukoliko su pojedini dijelovi dotrajali, treba ih obnoviti u istom obliku mijenjajuti samo one komade koji su stvarno propali. Tako Ce objekat saCuvati stvame arhitektonske vrijednosti.
SI. 186. Stara ograda trijenza
S1. 1 88. Stari izgled ciz'amije Tabak Hudsi Sulejmana u Sarajevu sa galerijom u trijenzu. Crte.5 J. Pospis'ila
PORTAL Glavni ulazni portal se, u pravilu, nalazi u sjeverozapadnom zidu diamije. Kod vetine diamija portalu se poklanja velika painja naroeito kod onih sa kupolom. Kod monumentalnih diamija portal je izveden od kamena i uvijek je naglasen visokim pravougaonim okvirom, koji dostiie visinu 5-6 m. Ulazni otvor j e povuEen u niSu koja je zavrSena visokim lukom. Prema oblikovanju tog luka portali se mogu podijeliti u tri osnovne grupe: 1. Portal sa lukom stepenastog oblika koji -moie biti ukraSen nizom stalaktita, kao kod Ali-paSine diamije u Sarajevu. 2. Portal sa prelomljenim lukom kao kod Ferhadije diamije u Banjoj Luci. 3. Portal sa raSElanjenim lukom kao kod Arnaudije diamije u Banjoj Luci (sl. 189). Kod diamija sa drvenom munarom oblici portala su vise raznoliki (sl. 189). Medu njima ima onih najjednostavnjjih i onih koji imitiraju portale monumentalnih diamija. Kod svih portalaulazni otvorje dosta
malih dimenzija. Njegova Sirina je 90-125 cm, a visina 170-220 cm. Vrata su uvijek drvena sa dva krila, eesto su bogato ukraSena. Najjednostavniji portali su urezani u zidu u vidu pravougaonog otvora. Stari dunderi oplemenili su ovaj portal Sirokim drvenim okvirom i drvenim vratima posebne izrade. Vrata mesdiida Mimar Sinana izdijeljena su u kvadratna polja i ukragena rozetama i ekserima. Kod drugih diamija vrata su jednostavnija. Mogu biti od Sirokih dasaka sa glatkom povrginom i okvirima rusticne obrade ili su Citava vrata rustiEno obradena. Tome su dodate dvije metalne ukrasne rozete sa halkama. Sve je uokvireno Sirokim drvenim okvirom. U posljednje vrijeme se ova stara vrata zamjenjuju novim bez ikakvih oblikovnih vrijednosti. Drugi oblik portala ima lucno zavrgen otvor, koji moie biti formiran u drvenom okviru kao kod diamije Ivlakovali u Sarajevu, ili moie biti urezan u zid kao kod diamije u Todorovu. Tu je luk iznad otvo-
'sarajev0
Krasulje
-
- AlipaSina
diamija
Banja l u k a
-
B.Luka - Arnaud ila
Ferhadija
Peiigrad - diamija
~ k u k -H.Zulfikar a I
"
saralevo-s as im Katib l
BLuka- Seferbeg
l
Sarqjevo-Baii beq
S1. 189. Sheme portala, plva tri pripadaju kupokzim diamijama
I
ra izveden kao udubl-jenjeu malteru. Vrata su ovdje ukraSena tankim drvetom u vidu valova, kapljica, pravougaonika, polukrugova, Sestokrake zvijezde i geometrijskih oblika. Sve je obojeno u nekoliko tonova (sl. 147). Original portal nalazimo u maloj diamiji u selu Krasulje kod KljuCa. Poluk m h o zavrSen otvor je zavrgen eliptiCnim lukom koji je raSClanjen na manje niSe (sl. 190). VeCina diamija sa drvenom munarom ima por-tal naglasen pravougaonim okvirom koji izlazi iz ravni zida 10-30 cm. Okvir inoie biti jednostavan ili profiliran. Visina je 2,3-5 m, Cesto zauzima Citavu visinu objekta. Iznad otvora je pravougaona niga za natpis. Hadii Zulfikarova diamija u Novoseliji u Banjoj Luci irna najmanji okvir portala visine 2,3 m. Otvor je lucno zavrgen. Luk i neSto profilacija iznad njega izvedeni su u malteru. Izuzetno, kod diamije u PeCigradu okvir je uvuCen u zid, a luk iznad otvora izbacen. Nasuprot jednostavnom okviru, vrata imaju raznovrstan ukras. Svako krilo je podijeljeno u dva pravougaonika. Donji dio je izdijeljen u Sestougaona polja sa ukrasnim ekserima. U gomjem dijelu Siroki okvir od kosih da5Cica obuhvata vertikalni niz Sestougaonih polja sa rezbarenim rozetama i ukrasnim ekserima. Tu su jo5 i dvije metalne rozete sa halkama i metalni okov. Svi detalji pokazuju veliko umijeCe majstora izvodaEa (sl. 19 1, 192). Portal mesdiida Kasim Katiba u Sarajevu ima okvir visine 3,5 m. Vrata su lutno zavrSena, a svako krilo je izvedeno od jednog komada dweta Sirine 35 cm koji je ubaCen u okvir Sirine 15 cm. Vrata nemaju nikakvih dodatnih ukrasa, ona djeluju svojom drvenom strukturom. Kod nekih diamija portal je raden po uzom na monurnentalne diamije, sa visokim okvirom i lukom.
S1. 1 90. Portal dzamije u selu Krasulje
Portal mesdiida Iplidiik Sinanau Sarajevu irna naglasen okvir visine 4,4 m. Ulazni otvor je pravougaoni, a visoki luk iznad njega je stepenasto zavrSen kao kod mnogih diamija u Sarajevu. Vrata su izdijeljena u polja i ukrasena rozetama. NajuspjeSnije oblikovan portal irna mesdiid ASik Memije u Sarajevu (sl. 88). Visina poi-tala je 5 m, a velitina ulaznog otvora 120x180 cm. Visoki stepenasti luk je ukraSen nizom stalaktita. Vrata su ukra5ena metalnim ekserima, rezbarenim rozetama i geometrijskom kompozicijom od letvica. SliCno rjegenje portala nalazimo i kod Ali-paSine diamije u Sarajevu. Portal istog oblika sa stepenastim lukom, ali ukraSenim gutarna nalazimo u Avdi-paSinoj diamiji u TeSnju. Izveden je po uzom na portal Ferhadije diamije u TeSnju. Kod portala Sefer-begove i Mehdi-begove diamije u Banjoj Luci niga iznad portala zavrSena je visokim lukom po uzo-
SI. 1 9 1 . Portal dznmije u PeCigradu
SI. 192. Detalj ubasa na vratirnn
ru na portal Ferhadije diamije u Banjoj
polukmhim nigama. Slican zavrgni luk nalazimo u portalu Ferhadije diamije u Sarajevu, Arnaudije u Banjoj Luci i Jusuf-paSine diamije u Maglaju.
EUC~.
Kod diamije Bali-bega MalkoceviCa u Sarajevu zavrgni luk portala je raSClanjen
NIUNARA OD DRVETA Dlvena munara je karakteristican elemenat sakralnih objekata koje posmatramo. Kao Sto se kamena munara, u pravilu, nalazi na desnoj strani, tako se i drvena postavlja u desni dio krova. Munara zauzima razliEite poloiaje i po Sirini i po dubini objekta, Sto zavisi od Sirine objekta i dubine trijema. Majstor je teiio da munaru postavi na ulazni zid, te da se udalji od sljemena i grebena krova. Munara izlazi iz krova, a postavljena je na osnovicu od poduinih i poprecnili divenih greda. Osnovica ima pribliine dimenzije 1,5x 1,5 m, leii na stropnim gredama, a Cesto i na ulaznom zidu. Na osnovicu se postavlja konstrukcija munare
koja se sastoji od srednjeg drvenog jarbola i rubnih stupova, koji formiraju vigeugaonik. Na odredenoj visini drveni kostur se Siri u galeriju-Serefe. Oko jarbola se postavljaju drvene spiralne stepenice koje vode do galerjje. Citav kostur munare je opgiven daskarna. Spiralne stepenice povezuju jarbol sa rubnim stupovima, pa se na taj naCin dobiva prostorna divena konstrukcija koja djeluje kompaktno. Mnogo rjede se munara izvodi od talpi bez primjene nibni11 stupova. IVa nljestu izlaza munara se fiksira za krovnu konstnikciju. Tako se stvara sprega munare sa stropnom i krovnom konstrukcijom, Sto omogukava izvodenje vitkih munara.
1
I
MUNARE
SA
Sarajevo-ipli d i i k sinan
(
Tuzla- Brdska
1
Bos Novi-Vidorija
POKRIVENOM
%)evo-Arab
GALERIJOM
Atlk
Tajrii:-Atik diarnija
A
TeSanJ-Avdipatire
StatiEki munara djeluje kao konzola koja treba da se odupre boEnom pritisku. Ukotvljena je u osnovicu koja leii na
Todorovo- diarni ja
Sturlii- diarnila
I
stropnim gredama. Slobodno dejstvo konzole djeluje iznad prodora kroz krov. Ova konzola se odriava u ravnoteii prostornim
dejstvom Citave konstrukcije munare koja je elasticna, pa munara pod dejstvom vjetra radi, Sto se prenosi i na kromiu i stropnu konstrukciju. I pored pokrivene galerije javlja se mogucnost prodiranja atmosferilija u tavanski prostor, narocito kod onih kod kojih nema letvica na sastavima dasaka. Rad munare i atmosferilije dosta utiCu na razna ostekenja munare i Citave gradevine, pa je potrebno neprekidno odria-
vanje i povremeno obnavljanje munare i Eitavog objekta. Pri obnavljanju bi trebalo zadriati proporcijske odnose stare munare i sve karakteristicne detalje, koji daju posebno obiljeije svakoj od njih, pa time zadrZati oblikovne varijacije starih munara. Prema osnovnom obliku, drvene munare u Bosni moiemo podijeliti u dva osnovna tipa, sa pokrivenom i sa otvorenom galerijom (sl. 193).
MUNARE SA POKRIVENOM GALERIJOM
Munare sa pokrivenom galerijom predstavlj aju standardan oblik drvene munare u Bosni. Mogu se razlicito oblikovati. UoCavaju se tri varijante oblikovanja galerije: -
munare sa velikim otvorima munare sa otvorima srednje velicine munare sa malim otvorima.
Mzrrzare sa velikzm otvorima na galeriji nalazimo u Sarajevu i okolini. U Sarajevu su najljepie oblikovane. Sarajevske munare su raznovrsne po obliku. Mogu imati 8, 10, 12, 13 i 16 stranica, odnosno uglova. S obzirom na konstrukciju i visinu, u Sarajevu se grade dvije vrste munara. One Ciju konstrukciju Cine stupovi imaju visinu sa galerijom oko osam metara, a Sirina donjeg dijela iznosi 120-146 cm. Proporcijski odnos Sirine i visine je oko 1:6. To je munara srednje vitkosti koja je najEeSCa. Munare bez stupova su neSto niie, imaju visinu oko 6 m i Sirinu 115-130 cm. Odnos Sirine i visine je oko 1:5, pa su ovo manje vitke munare. Sarajevske munare se prepoznaju po prozracnoj galeiiji sa velikim otvorima. Visina galerije je 2 m, a visina ograde 90- 100 cm, Sto stvara harmonican odnos zatvorenog i otvorenog dijela. Otvori galerije su uvijek zavrgeni profiliranim lukom. Galerija je pokrivena gatorastim krovom sa dva nagiba. Krov se zavriava alemom koji je uobieajen za sve munare.
Nekoliko primjera iz Sarajeva pokazuje raznovrsnost oblikovanja. Munara mesdiida Iplidiik Sinana u Sarajevu ima 16 stranica (sl. 194). Osnovnu konstrukciju Cine osam stupova 12x12 cm sa zakoSenim vanjskim stranama. Stupovi su povezani prstenovima koji formiraju Sesnaestougaonik. Stranice su zatvorene daskama i iubnim letvicama. sirina munare je 146 cm, a galerije 180 cm. Prelaz ka galeriji je profiliran i opSiven horizontalnim dastiicama. Galerija je izvedena od 16 stupova, njena ograda takoder ima vertikalne letvice. Letvice na uglovima munare doprinose boljem oblikovnom izrazu i Cine munaru vitkijom. Dvanestougaona munara mesdiida Arabi Atik postavljena je uz sam boEni zid (sl. 195). Osnovnu konstrukciju cine 12 stupova 8x8 cm. Svakom stupuje odsjeten unutraSnji ugao da bi se povecala svijetla Sirina munare. Svaka strana poligona je zatvorena jednom daskom Sirine 30 cm, a sastavi su zatvoreni letvicama. Sirina munare je 120 cm, agalerije 162 cm, Sto znati da je progirenje galerije 20 cm sa svih strana. PoCetak galerije je naznacen sa dvije profilirane daSCice. Kod mesdiida Mimar Sinana izvedena je munara bez stupova. Njena specificnost je i u tome Sto se oslanja na mahfil (sl. 196, 197). Konstrukciju munare Eine 1 1
REGIONALNE ARHITEKTONSKE SPECIFI~NOSTI Na osnovu iznesenih primjera i svih podataka o diamijama, mogle su se zapaziti mnoge specifitnosti kod diamija sa drvenom munarom, koje su vezane za Siri ili uii region Bosne i Hercegovine. U tom
CENTRALNA I Geografski ovaj region moiemo ograniEiti rijekom Drinom na istoku i rijekom Vrbas na zapadu. Da bismo shvatili sve specificnosti u gradnji diamija, moramo se ukratko osvrnuti na drugtveno-ekonomske i politicke prilike, koje su podloga svakoj ljudskoj djelatnosti pa i razvoju arhitekture. Ovaj region je doSao pod osmansku vlast odmah nakon pada Bosne 1463. godine i do 1512, odnosno 1528. godine bio je prema sjeveru i zapadu ogranieen SrebreniEkom i JajaEkom banovinom, kada i te oblasti dolaze pod tursku upravu. Nakon toga produiavaju se osvajanja na sjever preko Save i na zapad, naroEito poslije zauzimanja Jajca i Banje Luke 1528. godine. Tako je ova oblast ostala u pozadini osvajanja, Sto je omoguCilo dug i miran razvoj u XVI vijeku i kasnije. To je ujedno i vijek najveCeg prosperiteta Carevine, kada dolazi do urbanizacije naselja i procvata arhitektonske djelatnosti. Razvijaju se mnoga naselja sa vise diamija i mahala. Od 15 18. godine grade se monumentalne diamije sa kupolama kao produietak ovakvih gradnji u Makedoniji i Kosovu, gdje su vet u XV vijeku nastala znaEajna arhitektonska ostvarenja. NajviSe diamija sa kupolom izgradeno je u XVI vijeku u ovom regionu i u samom Sarajevu kao politickom, privrednom i kulturnom centm toga doba. Ove nevelike ali arhitektonski znaEajne diamije i prisustvo poznatih neimara Carstva, koji su ih gradili, imali su odraza i na gradnju drugih vrsta diamija i drugih objekata, te na razvoj dunderskog zanata. Od sredine XV vijeka grade se diamije sa kamenom munarom, zatim
smislu mogu se izdvojiti tri osnovna regiona i neka uia podrueja unutar njih. Prvi region Cini centralna i istocna Bosna, drugi zapadna Bosna, a treti Hercegovina, pa Cemo posmatrati diamije u tim oblastima.
ISTOCNA BOSNA mnogo diamija sa drvenom munarom u svim naseljima i vetim i manjim. U ovom regionu se gradi standardni tip jednoprostorne diamije sa drvenom munarom, koja ima ulazni trijem i prostor za molitvu sa prednjim mahfilom dubine do 2,5 m. To su vetinom diamije srednje veliEine sa unutragnjim prostorom od 5090 m', ima i malih, ali se ne grade diamije velikih dimenzija. U XIX vijeku je izgradena samo jedna veta diamda sa stupovima u Maglaju. Uz visinu glavnog prostora od 3,6-5 m diamija je formirana kao jednospratna gradevina skladnih proporcija. Sto se tiEe vanjskog oblikovanja, najviSe ima diamija sa standardno oblikovanim fasadama sa po Eetiri prozora, rjede su one sa po Sest prozora na boenim fasadama, a ima i onih sa razliEitim brojem prozora, pa i manjih diamija sa jednim redom prozora. U centralnoj i istoenoj Bosni diamije imaju drvenu munaru odmjerene vitkosti koja izlazi iz krova i skladno je ukomponovana u cjelinu objekta. Munara je ukraSena letvicama i profilacijama, a na galeriji ima velike otvore, Sto ostavlja utisak prozraEnosti. Za gradnju diamija primjenjuju se svi gradevinski materijali kao drvo, Cerpic, kamen i bondruk konstrukcija. ~ e r p i Ese dosta upotrebljava u Sarajevu, FoEi, Zenici i Donjoj Tuzli. Tamo gdje ima vige kamena kao u Srebrenici, Koraju, Travniku i drugim naseljima, diamije su od kamena. Posebnu grupu Eine diamije od drvenih talpi. Na oblikovne karakteristike diamija veliki uticaj ima oblikovanje krova i primjena razlicitih pokrova. Za ovo
